Datasets:

Lam-ia

/

Euskal-liburu-dataseta

like 0

Follow

Lam-IA 1

ilunak-ziren-bihotzak

booktegi.eus BENJA AURREKOETXEA OLABARRI ilunak ziren bihotzak Atzo arratsaldez, 21:13pm zirenean, komisaldegian herritar baten deia jaso zen, gure Mexiko hiriko Wisconsin kaleko 37 zenbakian dagoen Harizpe janari dendan andrazko bat hilik zegoela esanez. Segurtasun bikote bat bertaratu zenean hilketaren ingurua babesteko hesitu egin zuten. Kasuaren ikerketa Antonio Cortez inspektore ja unaren ardurapean dago. Ainhize Ozkoidi kasuaren jarraipena egiten zuen La Jornada egunkariko kazetariaren zutabea irakurtzen hasi zen. Poliziaren departamenduak emandako berri laburra gauza gutxi zen eta erredaktoreak berak gertaeraren tokian ikusi zituen xehetasunekin osatu zuen artikulua. 22:34pm zirenean heldu zen José Guardarropas forentsea hilketa gunera andrazkoaren heriotza egiaztatzeko. Une hartan berean heldu ziren Antonio Cortez inspektorea eta polizia judizialekoak. Hiru lau segundo geroago Ant onio kanpora zihoala, dendara sartzeko ate ondoan, Carmen Valderrama epailea ikusi zuen eta berriketan hasi ziren. Hileta zerbitzuak noiz etorriko itxaroten zeuden gorpua altxatu eta gorputegi judizialera eramateko, han bertan zegokion autopsia egin ziezai on. Epailea eskuetan zeuzkan agiriak begiratzen hasi zenenean, inspektoreak aukera ezin hobea ikusi zuen erailketa gunea berriro begiratzeko. Buru belarri ikusten zitzaion, bere paperean erabat sartuta, begiak bizkor mugituz, antzemandako xehetasunak balor atuz, aldi berean, garrantzizkoenak bere garunean gordetzen zituela. Datuak bere jakaren ezkerreko poltsikoan eramaten zuen grabagailuan grabatzen zituen beti. Oharrak laburrak izaten ziren, esaldi motzak, hitzen bat edo beste gehienetan, ostean, bulegoan albainduz, aurretiazko txostenaren narrazioa egiteko. Janari dendaren barrualdean, gertaeren tokia finkatu eta hilketaren gorabeherak asmatzen ahalegindu zen. Cortez jaunaren garuna azkar zebilen. Salmahaiaren ondoan lurrean zerraldo zegoen andrearen eta h iltzailearen artean gertatu izan ziren mugimenduak zein izan zitezkeen asmatu nahirik. Antonio Cortez inspektorea kalera atera zen… Mexiko hirian, Wisconsin 37 zenbakiko Harizpe janari dendako zoritxarreko gertaera baino 24 ordu lehenago, bi pertsona jarri ziren harremanetan. Bata bestearengandik milaka kilometrora zeuden. Sare sozialetan izan zezaketen ezagutza urritik haratago, ziur aski berri horiek ere desitxuratutakoak, jendaurrean partekatzen zituzten erretratu batzuk, esaldi batzuk eta meme pila bat izango zen zeukaten guztia elkar ezagutzeko. Beste milaka harreman hasten diren bezalako bat izan zitekeen eta denbora laburrean zigarro baten kea airean desagertzen den bezala itzaltzen dena, ziur aski. Egun batzuetan Facebooken erpuru eta bihotzak ipini ostean, andrazkoak limurki azalduko zion berarekin plazera izateko desioa zuela; gogoko zuen. Idatz iezadazu egin diezazudan nahi duzuna azalduz; orain, bai, irakurri dut. Zer da esatea nahi didazun hori guztia? Zure begiak ikusi nahi ditut. Soilik zug an pentsatu eta bizitu egiten naiz. Andrazkoak bere aurpegiaren erretratu bat agintzen dio; luzanga da, oso argala, adats labur uhindu beltza, Marilynen erara. Eta argazkiaren azpian gaineratu: Zure gogokoa naiz? Liluratu egiten nauzu. Nabaritzen dut zur e indarra, tiraka sumatzen zaitut. Segundo batzuen bueltan, andrazkoaren beste erretratu bat, oraingoan oso sentsuala, heldu zitzaion. Bularreko zuria zuen jantzita, eta behean oihal estu tipi beltza. Ez zitzaion aurpegia ikusten. Aimar, itxaron apurtxo b aten, dena ezin dizut aldi berean egin. Esadazu, zer nabilkizun egiten. Harreman samurrean gogotsu aurkitu ziren. Zailtasunik gabeko sexu birtuala zen, konpromisorik gabea. Ematen zuen Blade Runner pelikula zela. 82an, lehen aldiz estreinatu zenean, gidoi lari edo Ridley Scott zuzendariaren lan bikainaren irudimenetik haratago, uste zen zaila izango zela denboran horrelakorik berriro gertatzea. Sareko nabigatzailea tarteka harremana izateko nahi zuten, edo, agian, behar zutenean soilik. Dena dela, grinaz ar i ziren, zintzotasunez, egin nahi zutelako. Mutila neskaren belarrira hurbildu zen. Ikusten zuena gogoko zuela esan zion; gozo zegoela. Begietara begiratu eta bere neska zela xuxurlatu zion. Neskak gogor egiteko esan zion, baina samurtasuna ere nahi zuela. Elkarri idazkiak bidali zizkioten, ferekaren erretratuak eta audioak ere bai. Gogotsu zebiltzala irudikatu zuten. Garrasiak bota ziren, hitzekin limurtu, gozotasunaz blaitu, elkarri ezpainetan haginka egin zioten, sorbaldan, begietara adi adi begiratu zion batak besteari, ausart, sutsu, zital, maltzur, dena erretratu batera begiratuz eta pentsamenduan bueltaka. Aimar bere elkarte autonomoko zenbait egunkaritarako argazkilari free zebilen, eta konfinamendu sasoian, bere lagun batzuk berotuta, zuela bi urte argitaratutako bere azken nobelaren zatitxoak partekatzen zituen, genero beltzekoa eta luzeegia agian, bere irakurleek ez zutena gaizki hartua, ezta literatura kritikak ere, baina Pulitzer sarietara ere ez zena izan izendatua. Ainhizek UNAM eko liburutegi nagusian lan egiten zuen, Mexiko hiriburuan, orain bizi zeneko etxetik berrogei eta bost minututara. Doi doi hamabost egun ziren banandu zela, eta, kostata, etxebizitza merketxoa edo lortu zuen, belgikar arrazako txakur eme batekin partekatzen zuena, arre kolorekoa, mutur beltza, belarri tenteak eta piztia bezatuaren begiak zituena. Arren, hitz egingo didazu? Kaixo, zelan zagoz? Ondo. Ainhize? Bai, horrela da. Ze arraroa, Mexikar bat izen euskaldunarekin! Nire aitona hor jaio zen eta gaztetan etorr i zen hona. Ah! eta Ozkoidi abizena, aitonarena ere? Jakina. Eta euskarari eusten diozue? Bai eta ez da erraza. Zer egiten duzu? Zertan lan egiten duzu? Liburuzaina naiz unibertsitatean. Eta zu, Aimar? Argazkilari free a. Ze polita! Aizu, Ainhize, zure irudi bat egitea nahi dut, esango didazu zenbat pisatzen duzun eta altuera? Metro bat eta hirurogeita hamar zentimetro, eta berrogeita hamazazpi kilo. Eta orain emazkidazu zureak. Metro bat eta hirurogeita hamabost, eta hirurogeita zortzi k ilo. Gustatzen zaizkit zure neurriak. Ni baino altuagoa, eta pisuan ni baino hobeto zaude. Zu ere ondo zaude. Argaltxoa, akaso? Urte asko daramat pisua galtzen; hamar bat edo. Eta hori? Nire bigarren umearekin, neskatoarekin, alegia, pila bat loditu n intzen, eta banda elastikoa ipini zidaten. A! horregatik! Ezkonduta zaude, semerik baduzu, Aimar? Ez eta ez. Eta zu? Duela hamabost egun banandu naizela. Eta hori? Urteak generamatzan txarto, elkar ukitu gabe, ferekarik gabe, eta banandu nahi nuela e san nionean, poztu egin zen. Etxe hau alokatu dut eta dena hankaz gora daukat. Mudantza osoa egin barik; tira, badakizu. Bai, nekagarria, ezta? Bai. Aizu, zenbat urte dituzu? Berrogeita hamabost. Eta zuk? Berrogeita lau. Ia urte berekoak! Bai, ia. Ka rkar. Orain baduzu harreman intimorik norbaitekin? Ez, oraintxe bertan ez, baina izan dut harreman bat zu baino zaharrago batekin. Oso txarto pasatu nuen, ze ez zidan ezer egiten eta. Nik egingo nizuke! Zer egingo zenidake? Sobera ere badakizu. Ez, esadazu! Sobera ere badakizu zer egingo nizukeen; izango dugu denbora horretaz hitz egiteko. Ez izan presarik. Aizu, Ainhize, berandu egiten ari zait. Sei ordu barru jaiki behar naiz. Zer deritzozu bihar ordu honetan jarraitzen badugu? Zenb at ordutako aldea daukagu? Orain, zuretzat gaueko hamabiak dira, eta zazpi ordu gutxiago niretzat; hemen arratsaldeko bostak dira. Eta, bai, gustatuko litzaidake. Zure arratsaldeko lauretan sartzen gara, nire gaueko hamaikak izango direnean? Ondo deritzo zu? Bai, oso ondo deritzot. Aizu, bidaliko zure begien erretratu bat; ikusi nahi dizkizut; iradokigarria. Lotan zaudela bidaliko dizut, horrela gosaltzean ikusiko nauzu; beharbada uxatu egingo zaitut. Etxera heldu ostean, Ainhize Ozkoidik ez zuen izan betarik ezer jateko. Messenge rrera konektatu, eta Aimarrekin erlazionatzen zen bitartean urdaiazpiko xerra ogi zatitxoan bildu zuen mokadua egiteko. Aulkitik jaiki eta jaki tokira joan zen, sukaldeko alde bateko zulotxo batera. Jogurt bat eta koilaratxo ba t hartu zituen, eta berriro etxean zuen aulki bakarrera zuzendu zen. Jogurta zabaldu zuen, plastikoa guztiz kendu barik, eta jaten hasi zen. Txakurra hurbildu zitzaion izter aldean muturra igurzteko. Gero, kanpoko atera zuzendu zen, paseatzera irten behar zuela aditzera emanez. Berak bazekien. Animaliak denbora gehiegi zeraman etxean sartuta eta, minutu bat eskatuz bezala, esaldi laburtxo bat zuzendu zion: Oraintxe goaz, Bart, jogurta amaitu eta bagoaz. Txakurrak marmar arin bat bota zuen berriz ugazabar engana hurbilduz zihoala, eta geldi geratu zen, metro batera edo berari begira, kanpora irteteko premiak jartzen dituen begi tristeekin. Andrea jaiki eta harrira zuzendu zen, koilaratxoa bertan utzi eta plastikozko ontzia birziklatzeko poltsara sartzeko. T xakurraren uhala esku batean hartu zuen eta etxeko giltzak bestean, eta kalera atera ziren. Ulertzea zaila bazen ere, Mexiko hirian egunak eder egiten zuen aurrera. 17:15pm izanik eguzkia oraindik oso goi zegoen. Bero egiten zuen. Atarian Ainhizek etxera bueltan zetorren atsoa ikusi zuen. Chihuahua batekin zetorren. Belarri puntatan ile luzea eta buztan tentea izaten duten horietakoa zen txakurra; buztana gora begira zuen. Bi txakurrak elkarri marmar egin zioten. Chihuahua etorri berria zen auzora. Atsoak aitzakia behar zuen maizago kalera irteteko eta horregatik erosi zuen txakurra. Gazteak, bere txakurrak aurkaria haginkada batean jango zuelakoaren beldurrez, gogor tiratu zion uhaletik. Agur lehorra bota zioten elkarri, adeitasunezkoa soilik. Ainhize Mex iko barruti federalean bizi zen, Wisconsin kaleko 24 zenbakidun etxean. Inor gutxi ezagutzen zuen. Konfinamenduak ere ez zuen horretan laguntzen. Txakurren bat zuten auzotarrak bakarrik desberdintzen hasita zegoen. Berak egunean hiru bat aldiz edo ateratze n zuen eta horrelakoren batean etxadian zegoen denda bakarrean aukera izaten zuen egunerako behar izaten zuena erosteko. Txeratsua eta grazia handiko andrazko lodi baten gobernuan, bere etxebizitzaren aurrean kokatuta zegoen. Emakumea hain zen berezia, eze n bezeroek egiten zioten galderei xehetasunez beteriko azalpenak ematen zizkien, hitzetan gozotasun aparta ipiniz. Laura deitzen zen eta oso lagungarri egiten zitzaion handik pasatzen zen oro aurkezten ziolako. Denda salgaiez mukuru zegoen, eta salgaiak oz taozta lortzen zuten lekutxoren bat izatea, ezen hain espazio txikian hainbeste gauza sartzeko indarra baliatuz lortzen zen, ondorioz Kutxa guztiak erabat kolpatuta eta erdi haustuta geratzen ziren jendearen bistara. Lauraren dendak batera eta bestera me rkataritza lokal desberdinak zituen: alde batean, neskatxen arropak eta lentzeria batek auzunearen mailari eusten zion; beste aldean, taberna txiki eta zahar batek bere aurretik pasatzean ardo ozpinduaren hatsak narda eman zuen, baina auzoko zaharren aring arri ere bazen. Egunero, eguerdi zein iluntzeetan, sardinzarrak atean kolpatu ondoren jaten zituzten era bakarra zelako ardo erdi garraztua eztarri zulotik pasatzeko. Adinez ertaina zen gizon bat igaro zen bertatik zurrategi bat non egon zitekeen galdetuz . Kale zati hura bizileku bihurtua zuten lau langabek keinuz adierazi zioten. Euren alboan zegoen. Aspaldiko toki bat zen, sarrerako ate ondoan otzara txikitxo batean menta adaxka pila bat zuena, bertara zetorrenak hartzeko, eta, horrela, hango hatsa arint zeko. Auzokoek ez zeukaten halako zorterik. Hango hormak oldartu ondoren, aberatsen alde nekatuaren parke inguruetara helduta zegoen. Hangoei ere hats hura uxatzea zail egiten zitzaien. Hiriaren alde hartan zegoen aroztegi bakarrean, zerra zirkularra martx an ipinita zuten auzokoak gortu nahian. Oraingoan Matias ehorzlea aulki batzuk egiteko langara txiki batzuk mozten zebilen. Burdinazko haginek egurrean sartzen zirenean ateratzen zuten burrunbak hortzeria karraskatu egiten zuen, tinpanoak lehertzeraino. Ho rixe zen, ez besterik, eztarriak urte osoan narritatuta izatearen arrazoi bakarra. Ahotsak entzuteko garrasia behar zuen, dezibel distortsionatua. Ainhizeri paseoa arina egin zitzaion, atsegina. Egunetan ez zuen hainbeste gozatzen. Aimarrengan pentsatu zu en. Beragan pentsatzea gustatu zitzaion. Uste zuen pertsona berezia izango zela, txeratsua, adeitsua, ez bakarrik messengerrean izandako hizketaldi laburretik ondorioztatu zuenagatik, facebookeko horman partekatzen zuenagatik ere; gogoko zuen bere adina, pisua, altuera. Sexua gogoko izango zuenaren sentsazioa zuen, eta Ainhizeri ere gustatzen zitzaion. Bazekien haren itxura ez zela hogei urteko mutil batena, baina horrek ez zion axola gehiegi, ezen behin adin batera helduta, gorputzaren narriadura gailentz ea adimenaren onerako izaten baita. Hark hori zirudiela pentsatu zuen. Ainhizek Aimarri agindu zizkion erretratuak gosarirako heldu zitzaizkion, oraindik ohean zegoela, iratzarrita; Messengerren 05:03am ordua agertzen zen, mexikarrarentzat 20:03pm izango zena. Asteak ziren jada txarto lo egiten zuela, sarri esnatzen zen, eta handik aurrera ezin izaten zuen berriz lorik hartu; bazitekeen berrogeita hamarreko krisialdian erabat murgilduta zegoelako izatea, edo birus madarikatu hargatik, edo konfinamenduak de na hankaz gora jarri zuelako, edo izan zitekeen ere bere bizitza erabateko aldaketan zegoelako, edozer gauzari ekiteko prest bezala. Maiz entzuten zen kexa zen, jendea goizaldean iratzartzen zela, eta esaten zuten, kontu horietan adituek baieztatzen zutela , sarean lagun batek partekatutako artikulu batean irakurriaren arabera, ordu horretan kosmosa zabaldu egiten dela, eta orduan iratzartzen den jende askok otoitz egiten duela, euren eskariak egiten, edo eta argiaren indarrarekin elkartzen zirela. Lasaitu z en gogoratzean kalera irten zitekeela korrika egitera. Oraindik ez zuen erabat bereganatua bizi izandako itxialdi luzea atzean geratua zela jada. Haren falta nabari zuen, haizea hartzera irteteko irrikaz zegoen, kalean ibili, nahiz eta horretarako osasun a gintariek jarritako adinaren araberako ordutegian egin behar. “Ze ondo!” pentsatu zuen eta gogoratu zuen bazirela hilabete batzuk kontu hura bizi izan zutela. Goizeko 06:00am zirenean jo zuen Aimarren iratzargailuak. Egunero bezala, komunetik pasatu ondor en, sukaldera abiatu zen. Italiar kafetera askatu zuen, uraren tangatxoa bete, eta garau txigortu ehoa zilindro itxurako ontzian kontu handiz ipini, potora koilara sartzen zuen bakoitzean usainduz, hiru aldiz egiten zuena, kafeterako ontzia guztiz bete art e, eta garau eho aromatikoarekin ontzia betetzeko erabili zuen koilararen alde konkaboarekin sakatu egiten zuen arean. Kafetera biribildu eta bitrozeramikan jarri zuen, bostean. Sekula ez zuen seian ipintzen, zenbaki hori baitzen sukaldeak zuen zenbakirik handiena, ezen kontsumoei buruzko ikerketa batean irakurria zuen gehienean ipintzen denean argiaren kontagailua oso azkar jartzen dela biraka, eta ondorioz faktura %15 garestitzen dela. Oso pertsona konprometitua zen, ez zen beharrezkoetan urria izaten, ba ina bere baliabideak zein unibertsalak ez zituen eralgi nahi izaten. Normalean bere gosaria pare bat York pernil xerra, handiegia izaten ez zen sagar bat, gazta atal bat, eskukada batean sartzen ziren pistatxoak, azukre bako jogurt bat eta kafe luzea esne tanta batekin izaten zen. Hori guztia astiro egiten zuen. Hurrengoko egunik ez balitz egongo moduan egiten zuen gosaria, bizitzarekin bat egiteko lehenengo enkontrua izango balitz moduan, eta eztiki dastatzea merezi zuela, astiro, hasperen batean dena amai tuko balitz bezala, maitasunak bere arreta osoa beharko balu bezala, beti bezala. Messenger zabaldu zuen eta han zegoen Ainhizek agindutakoa. Ez zen berak espero zuena. Andrearen edertasun sentsuala erakusten duten hiru erretratu ziren. Mauka laburreko zaharkitua zen elastiko berde iluna janzten zuen hiruretan, erdi aldean beltza zen irudia nekez ikusten zena, goiko aldean agerian Ramones hitza argi argi. Aurpegia agertzen ez zuten arren, argi antzematen zen argazkikoa bera zela, bere argaltasunagatik eta azazkalak beltzez esmaltatuak zituelako. Lehenengoan, gerritik behera ilunegi zegoen ezer gutxi ikusteko, baina hurrengo bietan oso argi ikusten zitzaion, erabat zuri zuen bere alderik desiragarriena, soildu berria. Lehenengo bietan aulki batean eserita ze goen, eta hirugarrenean zutik, ongietorria eman gurean edo, esanez bezala: “zure zain nago, barruan izatea nahi zaitut, mugi zaitez badoakit denbora eta, hain ondo egiten didazu ezen musuka itotzea nahi zaitut, besarkadan erretzea nahi dut zurekin, molekul a bat ere geldituko ez den arte, gainera”. Aimar messengerren idazteko atalera joan zen. Ainhizeri idatzi nahi zion: “Oraintxe konturatu naiz: eskatutakoa baino askoz ere gehiago ematen didazu. Orain arte ez dut inolako zalantzarik izan, orain askoz ere g utxiago. Oso emea zara, ederra, erakartzen nauzu, benetan ez dakizu noraino, baina lo egiten utziko zaitut. Gozo lo egin. Ordu batzuetan elkar ikusiko dugu”. Oraindik Ainhize lotan egoteko goizegi izan zitekeen arren, messengerren ez zen erantzunik izan. Aimarrek nahi zuen baino astiroago egingo zuten orduek aurrera. Andre harekin harreman intimo sutsua izateko irrikaz zegoen. Sarean sekula ez zuen horrelakorik izan. Ordu gutxi batzuk soilik igaroak ziren arren, egun erdi ere ez, irrikaz egon ezinik zegoen berriro hitz egiteko. Ezagutzen zituen beste emakumeengan pentsatzeari ekin zion, harreman intimoak izaten zituenengan, azken hilabeteetan harreman sexuala, fisikoa, animalien erakoa, eta ezin zuen ulertu hamaika mila kilometrora zegoen andre batek era ho rretan erakar zezakeenik; ez zen zentzuzkoa. Mexikarrari sumatzen zitzaion pasioa izan zitekeen? Zerion desioa? Bazitekeen, facebookeko horman eskegita zuen erretratuan antzematen zitzaion bere mihiak aho hain sentsualean mugitzen zuen kultura ondarea izat ea. Kafegailutik, oraindik bero zegoen, bigarren kafea ipini zuen eta esneontzian geratzen zen esne tanta bat gaineratu zion. Kikara lan egiteko mahaira eraman zuen horretarako egokitutako lekuan ipintzeko. Gorantz, sigi sagatsu lurruntzen zen heinean, ka feari ondo bildutako desio ahaztezinaren aroma zerion. Nobela eskuetan hartu zuen. Itxialdiaren hasieran, egongelako pareta osoa liburutegi bihurtua zuen lekura begira denbora eman zuen. Oraindik ez zuen astirik izan denak irakurtzeko. Eskuetan zuena John Steinbeck en Perla zen, eta zenbait aldiz irakurria bazuen ere, ez zuen nekatzen. Behin eta berriz berrirakurtzen zuen, ez bakarrik Stenbeckek erakusten zuen maisu lanagatik, euskarari emandako itzulpenaren kalitateaz ere, ezen dotorea iruditzen baitzitza ion. Arrunki esertzen zen besaulki ondoko mahaitxoan telefonoak jo zuen. Poltsikoan eramatekoa bakarrik zeukan etxean, duela urte pare bat dohainik lortu zuena Internetera sartzeko routerra erosi zuenean. Eiderren deia zen, Euskal Herrian euskara hutsez i datzita argitaratzen zen egunkariko bere kontaktua. Eider luzera handiko andrea zen, argala eta modeloen proportzioetan zegoena, gorpuzkera lirainekoa eta bera baino gazteagoa. Azken asteetan euren arteko harremana egoera interesgarrirantz hurbildu zen, er abateko anonimatutik erredakzioan batak bestea non ikusiko ibiltzeraino eta pasabideetan begirada geldituz, irribarrea errazki agertuz, zalantzarik gabeko hurbilketaren seinale. Aimarrek deia hartu egin zuen. Bai, esan. Aimar, Eider naiz. Esan, Eider. Aimar, goitik agindu bat heldu da, badakizu, erredaktore nagusiarengandik, urarekin eta laino handiarekin ateratako hariztiak eta pagadien erretratuak eskatuz. Eta beste batzuk, giro berdinekoak, baina hemengo zenbait kaletakoak. Korreoz bidaliko dizut erl azioa, ok? Ondo, baina zertarako behar ditu, horrelako pila bat ditu artxiboan eta? Gaurkotasuna. Azkenengoak atera zenituenen ingurukoak nahi ditu, duela urte pare bat edo, ezta? Ze arin doan denbora, ezta? Eta gu hemen leloarena egiten. Ba, bai. Oraintxe bidaliko dizkizut. Ok. Aizu! Esadazu, Aimar. Ez duzu uste kafe bat merezi dugula? Zelan gustatzen zaizun norbait erreguka ibiltzea, lagun! Bai, batzuetan bai. Badakizu, zu hor zaude goikoekin eta ni kalean nago eta hori, badakizu… Nik ez da kit ezer. Nik lan egiten dut. Bai, ondo, lasaitu egiten nau jakiteak. Aizu, lelotxo, ipiniko dugu ordua edo zer? Emadazu denbora apur bat. Nire orkatila zelan dabilen ikustea nahi dut. Oraindik min ematen dizu, ala? Ez, baina egunetan ez naiz etxetik atera. Ah! Ordu bete barru edo aterako naiz bueltatxo bat ematera. Deituko didazu? Zalantzatan zaude? Azken bolada honetan zalantzaz beterik nago. Bai, guztiok bezala, baina hau? Erantzun beharreko dei bat dut. Deitu, ok? Bai. John Steinbeck en Perla nobelako letrek aurrera arin egiten zuten eta Aimar Coyotitorekin esaldietan azkar zihoan. Coyotito guztiaren erdian zegoen, nahiz eta Kino, aita, pertsonaia nagusia izan, Juana, ama, ere bai, zelan ez, sarritan amak narrazioan aurrea hartzen zuen. Etx olako sabaitik Coyotitoren bizkarrera eskorpioia erori eta eztena sartu zion, eta bizkor ibiltzeak, estutasunak, etsipenak etorri ziren, baita medikuarenera joan beharra. Medikuak artatu aurretik dirua eskatzen zuen, baina Kinok ez zeukan dirurik. Azkar mu gitu zen Coyotitoren aita, Juana semearekin etxolan geratzen zen bitartean. Kainaberaz egindako etxe itxurako bizi lekua atzean utzi, atearen ondoan zeukan txalupatxoa hartu eta hondartzatik ur sakonetarantz bultzatu zuen, hasieran indarrez eta gero palak eraginez. Coyotitoren aitak buruan mapa bat izango bazuen bezala zebilen; usaintzen bezala, nahi zuen lekua bilatzen. Gelditu zen. Bildu zituen palak eta biak txaluparen alde batean utzi. Prestatu zen uretan murgilaldi luzeak egiteko perlaren bat noiz aurk ituko euren semea salbatzeko eta bide batez eurek nolabaiteko duintasunez bizirauteko. Sinestezina zirudien arren, Steinbeckek narrazioa munduan egon daitekeen erabateko lazeriara zuzentzen zuen. Limurtzailea zirudien suspensea erabilita. Sinbiotikoa emate n zuen Hitchcockek eta berak iturri beretik edan izan balute bezalakoa, edo bata bestearen ikaslea izana; behinik behin, hori zen Aimarrek uste zuena. Bilbon 10:00am inguru zirenean, 03:00am Mexiko hiriburuan aztoratutako goizaldean, Aimarren messengerrea n txat bat sartu zen. Ainhize zen idazki laburra bidali ziona. Kaixo, zer egiten duzu? Aimarrek berehala erantzun zion. Zer egiten duzu jaikita ordu honetan? Amesgaizto beldurgarria izan dut eta komunera jaiki naiz. Gaizki pasatu duzu? Bai, oso txarto. Esadazu? Zer amestu duzu? Gaua izan da. Parkean bakarrik nindoan paseatzen, eta bat batean jabetu naiz norbait atzetik segika nuela. Nik dirutza neraman poltsikoetan, gainezka egiten zidan eta disimulatzea nahi nuen inork ez ikusteko, baina hainbeste diru zen ezen poltsikoetatik ateratzen zitzaidan eta ezin nuen ezkutatu. Atzetik jarraika nuena gero eta hurbilago nuen. Nik arindu nahi nuen urratsa, baina ezin nuen. Azkenean, pertsona baxu hark aurrea hartu dit. Aizto handi bat zuen nano bat zen eta aurrean ipini zait mehatxu eginez. Diru guztia emateko eskatu dit. Aiztoarekin ziztatu egin dit eta min egin dit. Une horretantxe esnatu naiz. Larrituta nago eta beldur naiz. Besarka nazazu, behar zaitut. Ez dut ulertzen zergatik ez naizen Bartekin egon, beti leku guztietatik berarekin nabil bueltaka eta! Besarkatu nazazu! Maite nazazu! Ia, erdu, goazen ohera. Uzkurtu zaitez nire besoetan. Erdu, neuk zainduko zaitut. 11:15 izango ziren gutxi gora behera Bilbon. Goiza lanparrarekin hasi ostean, ap urka apurka zerua garbitzen joan zen, eta ordu horretan, eguzkia motel barreiatzen zena hodeien artetik lotsaz kliskatzen zen. Aimar dutxatu berri zegoen eta jantzita. Nahinora irteteko botak ipintzen zebilen, ez bazen mendira edo lurra zegoen lekuetara jo ateko; holakoetan mendi ibilietarakoak ipintzen zituen, oso eroso izaten zituen gore texdunak, eta ematen zioten segurtasunagatik hirian ere erabiltzen zituen, batez ere gauean eta zazpi kaleetan, bere alderik maitagarriena, lagunekin zerbeza batzuk edate ko. Aimar osabarengandik jarauntsitako etxe batean bizi zen. Bere senideak urte batzuk lehenago inbertsio bezala erosia zuenari, duela bost urte eraberritu egin zuten, euren kabuz gremioak kontratatuz, lanak aurrera ateratzeko. Bien artean, osaba eta Aima rrek, eztabaidatzen zituzten etxeak zituen espazio desberdinetarako aukera onenak. Lanak amaitu bezain pronto eta Antonioren heriotzarekin batera, horrela deitzen zen bere osaba, alokairuz bizi zenekotik bizileku berrira aldatu zen. Zaharra Iturribide kale ko lehen zenbakietan zegoen, taberna gehien zegoen aldean. Han ia egunero pilatzen zen jendea, baina batez ere asteburuetan jasanezina bihurtzen zen. Sagutxoek ere ez zuten nahi izaten bertan atsedenik hartzea, leku lasaiago baten bila azkar egiten zuten, batez ere leku lasaiago batera. Etxea, bere osabarena, Ripa kaleko pisua, luzanga, argi askokoa, eta gelak itsasadarrari begirakoak zituena, zazpi kaleetatik bi pausura zegoen; hori zen berak gehien estimatzen zuena. Alde historikotik oso hurbil izatea; Ar enaleko zubia pasatzea besterik ez zuen. Han beti izaten zituen zain ezki itzelak, udan beroa iragazten zutenak eta neguan eguzki izpiak pasatzen utziz bertara joaten zirenak apurtxo bat berotzeko, han hiriaren alderik preziatuenean. Zubia gurutzatzeko al de batetik bestera jendea elkar ukitu gabe zebilen. Txurro dendaren atzealdean andrazko bat zegoen paperez egindako kukurutxo batean dozena erdi txurro noiz emango zioten zain, Bulebarreko kafetegi hurbilenean kafesne bero batekin berehala gozatzeko. Abiat u zen zazpi kaleetara biderik luzeena aukeratuz: udaletxeko zubitik, Sendeja kalera jo zuen Korreo kalera sartzeko, bidean gurutzatzen zen jendearengandik gutxienez metrora urrunduz. Ez zegoen hainbesteko jendetzarik. Lehenengo bidebanatzean, Kapelutegi ka lera sartzeko ezkerrera egin zuen. Bainuontzirako errezelak eta etxerako beste gauza batzuk saltzen zituzten dendako erakusleihoaren aurrean bi pausutara gelditu zen. Errezelak aspaldidanik nahi zituen aldatu, etxean zituenak bainuontziaren barrualdearekin ukitzen zuten barrenak beltz zeudelako. Bai, bazekien lixibarekin uretan sartuta belzten zuen onddoa kentzen zitzaiela, baina erabat listuta zeuden, eta onena, uste zuen, botatzea zela eta beste batzuk ipintzea. Patxada handiz paseatzen zebilen jubilatu b ikote bat pasatu arte itxaron zuen, hobe esanda lasaitasun ia zeremoniatsuarekin zihoazen. Orkatilak kexatu gabe erantzuten zion. Higidura zirkular uniformea egin zuen birritan, lehenengo eskuinetara eta gero ezkerretara. Ariketan ez zuen nabaritu seinale arrarorik. Dendara sartzeko erronka onartu zuen, eta urruntzen zen jubilatu bikotearen jarrera berdindu nahian, harritzeko moduko patxadaz zabaldu zuen atea. Begoña deitzen zen batek egin zion harrera, dendaren jabeak, behinik behin agurtzerakoan hori esan zion. Andrea ondo luzea zen, tamaina ederrekoa, japoniar zotz batez eusten zuen motots erara orraztutako gaztaina koloreko ileduna. Aimar harrituta zegoen hirurogeiak atzean utzita zituen andrearen edertasunagatik; horren antza hartu zion. Solas arina iza n zen, errezelen neurriak, bertan zituen lauetarik bat aukeratu, salneurria eta salmenta egina. Andreak Dale Carnegiek baino gehiago zekien marketinari buruz; eta hori esatea da. Hasiera hasieran igarri zion eta amen batean salmenta eginda. Oso bizkorra be ra. Paperezko poltsa eskulekutik helduta atera zen, eta San Anton elizaraino joatea erabaki zuen, pentsatuz baitzebilen, lana egiteko eguraldia aproposa izanda, hurrengo egunean egin beharko zuen ibilbide luzean. Baietz ematen zuen, lana burutzeko eguraldi aproposa egingo zuela, hori zen behinik behin Euskalmeten iragarpena. Udazkena zen, zerua oskarbi egongo zen eta ondorioz lurraren azala hoztu egingo zen eta lurraren azalaren ondoko airearen ura kondentsatzerakoan itxaroten zuen lanbroa sortuko zen. Some ra kalean, Asier lagunaren tabernaren ondoan, etxebizitzara sartzeko harrizko harlauzaren maila bakarrean, egunkari batzuen gainean eta gitarra jotzen, familia oneko gazte bat zegoen eserita. Bere borondatez erabaki ote zuen halako bizimodu ibiltaria erama tea edo bazitekeen derrigorrez jarraitu behar izan zuen bidea izatea, nolabait bere baitan izan zezakeen hartz arre aseezinak behartuta; batek jakin. Arratoi txakur batek laguntzen zuen eta erabat saretua eta listua zen cowboy zapi gorri bat saman lotuta z uena. Ezer gutxi egiteko gogoekin, litroko zerbeza botila erdi huts baten ondoan zegoen eserita. Hogeita gutxiko mutila, Jesus izenekoa, oso hurbilekoek bakarrik zekitena, jende orok Pit deitzen zuena eta auzoan oso ezaguna eta preziatua zena. Eguna musika ren nyloneko kordeletan ematen zuen hatzak mugitzen, egun hartan eta sarri, besteengandik bereizten zen ahots marrantatu eta urratuaz, Bereterretxeren historia abesten zuen, borrokalarien abesti zahar bat. Aimarrek, konplizitate gisa, begi keinu bat egin z ion, eta, aldi berean, euroko bi txanpon utzi aurrean zuen plastikozko edontzian. Hark, esker ona agertuz, ahots etzan eta mantsoaren tonua leunki igo zuen. Oinezkoak, ez hainbeste, batzuk kale hartan bizi zirenak, ez ziren gauza euren gogoa inolako sentim endurekin aldatzeko. Beste batzuk, buruarekin ezker eskuin eginez kaleak erakusten zuen guztia begiratzeko, ipintzen zituzten aurpegietan azaltzen zuten hunkituta zeudela. Ingeles bikote bat pausatu zen abeslariaren aurrean, eta, adi geldituz, abestiarekin gozatuz bezala, bizitzak erakusten zien bedeinkapenaz asetzen zeuden. Gizonezkoak andrazkoari zera esan zion: Ez dira sekula konturatuko. Zirkinik egiten ez duen liluratutakoaren harrokeriaz; andrazkoak plastikozko basoan libra esterlina pare bat utzi zituen. Bere lagunaren tabernako ateak zabalik zeuden; ea aspaldiko laguna bertan zegoen begiratu zuen. Barran batetik bestera zebilen, beharrezko guztiaren prestaketan, beno, hobeto litzateke esatea, enbarazu egiten, ezen tabernaz arduratzen zena Olatz deituriko auzuneko neska gazte bat zen, inguruetako barratan ikus zitekeen andrazkorik ulerbera, alai eta dibertigarriena. Gildak egiten zebilen, mundukorik onenak, bezeroek preziatzen ziotena. Bazkal eta afal aurretik lagun artean ardo batzuk edateko gogoa izaten duten pertsonak izaten ziren gehien estimatzen ziotenak. Zaletasun aparta, lagunak eta ardoa, pentsatu zuen Aimarrek. Haurtzarotik laguna zuena agurtu zuen, eskua altxatuz, beste ezer esan gabe, eta, erantzun legez: “Eup!” esan zion tabernariak. Olatzek begi keinu arin bat egin zion eta Aimarrek konplizitate gisa beste bat agindu zion bueltan. Aurrera egin zuen. Ainhizeren irudia etorri zitzaion. Unetxo batez telefonoa eskuetan hartzeko gelditu egin zen. Esaldi bat agintzea nahi zion. Idatzi zuen, “amets politak izan, neure puma eder hori”. WhatsApp en agintzeko ikonoa sakatu zuen. Lanbro itxia zegoen goitik behera, aterkia zabaltzera behartzen zuena, edo ziurrenik sopa sopa amaituko zuen. San Anton elizaren aurrean eskumatara bira egin zuen, eta itsasadarraren paralelo doan Erribera kaletik azkarrago ibiltzen hasi zen. Kalearen izen bera daukan zubiko semaforoan, oraindik oinezkoentzat gorri zegoena, eta zergatik inork ez zekiela andrazko batek espaloitik salto egin zuen azkarregi zetor ren automobilak harrapatzeko. Automobila ez zen gelditu, oldarrez azeleratu zuen hurrengo zubitik, Merced etik alde egiteko, eta Bilbo Zaharrean galtzeko. Aldi berean, kolpatutako andrearekin batera semaforoa berde noiz ipiniko itxaroten zegoen jendetzaren artetik gizonezko bat presaka atera zen. Pausoa azkar, Erribera zubia aldetik aldera pasatzen ikusi zitzaion, Conde Mirasoletik gorantz igotzen, disimuluz, deigarri izan gabe, baina automobilak harrapatutako andrearen poltsa eskuetan zeramala. Lapurreta e giteko trebetasun aparta erakutsi zuen, oharkabeko esku jokoan dohaineko iaiotasuna. Beste pertsonak azkar joan ziren zebra bidetik metro batzuetara lurrean konorterik gabe zegoenari laguntza ematera. Aimar nahiko aparte zegoen gertatu zen guztiaz konturat uta. Norbaitek larrialdietara deitu zuen, ezen Erribera merkatuaren aldetik, auzunetik arin zabaldu zen sirenaren hots nahastezinarekin lagunduta udaltzainen auto bat azkar zetorren. Aimarrek aurrera egin zuen. Apur batera, Arriagako semaforoan geratu zen. Berde noiz ipiniko itxaroten zeuden pertsona gutxi batzuen artean, beste aldean, Estepa ikusi zuen, azken aldi hartan oso urritan ikusten zuen koadrilako bat, txertoa atera arte nolabait jendearengandik aparte bizitzeagatik. Noski, jendartean ez bizitzeag atik, eta Estepa negazionista zelako, eta hori berak ezin zuen ulertu. Pertsonak hil egiten ziren, kutsatu egiten ziren, jende asko zegoen gaixotasunagatik oso txarto pasatzen ari zena, eta osasun agintariek pandemiari aurrea hartzeko jartzen zituzten neur rien kontra agertzea ezin zuen ulertu. Estepa itxura oneko pertsona zen eta eurekin harremanak izaten zituzten andreen apeta. Askok begi keinua limurtu nahian botatzen zion, gogoaren adierazle gisa; berak gauza bera egiten zuen, baina nolabaiteko distantzi a mantenduz, beste gauza batzuen artean, Irati bere bikotearekin oso ondo konpontzen zelako; aparteko andrea. Estepa semaforoa gorri zegoela igaro eta Aimarren ondoan pausatu zen. Begietara begiratu eta ukondoak ere ez zituzten ukitu. Zaila egiten zitzaien era hartan ibiltzea, beti agurtzerakoan eskua emanda edo lepoa ukituta edo, baina beti izaten zen nolabaiteko azal ukitua. Azala ukitzea sanoa zen. Aimarrek hasi zuen berriketa soila. Estepa, zelan? Zenbat denbora elkar ikusi gabe, Aimar. Orain ez zaitu gu inondik ikusten. Bai, azkenaldi honetan ia ez naiz ateratzen, ez bada lanera joateko. Badakizu kontu hau... Bai, baina hain erradikala? Batzuk jarraitzen dugu elkar ikusten, egunero ez bada, sarri bai. Aipatzen dit Asierrek. Gaur ere iluntzean ikusi ko dugu elkar. Erdu! Ez, gaur ez. Bihar goiz jaiki behar naiz. Oso goiz noa Otzarretara. Otzarretara zoaz? Hori bai bizitza, lagun! Bai, gozamena da. Semaforoa berde ipini zen, eta “laster ikusiko dugu elkar” batekin agurtu ziren, batak besteari erpurua erakutsiz ok baten adierazle. Aimar heltzear zegoen etxera, Arenaleko zubia igaro eta ehun metro. Ehun metro nobela etorri zitzaion pentsamendura, eta gogoratzea nahi ez zituen igarotako sasoiak irudikatu zituen, diktadurako urte gogorrak. Bera sas oi beltz haren amaieran jaio zen, nahiz eta batzuk leuntzearren “zahi aldia” deitzen zioten, baina aldi hura bizi izan zuten familiartekoen oroitzapenak bakarrik besoetako iletxoak puntan ipintzen zitzaizkion, oilo ipurdia ipintzen zitzaion. Beldurra; bain a berak uko egiten zion beldurra izateari, hura baliatzea, beldurra erabiliz bera menperatzeari. Telefonoa joka entzun zen. Aimarrek praketako ezkerreko poltsikotik hartu eta erantzun zuen: Bai! Hi, Asier nok! Bota! Hi, noz botako joguk bat, eta gero m enditik buelta bat? Bihar ateratzen nok. Enkargu bat jekoat iteko, etorriai! Biger ezin joat. Biger goizean karate jekoat. Ah, bai, borroka arteak egiten jarraituten dok. Bai, urteak ja. Norantza hoa? Goizaldean Otzarretako pagadira. Bea lehenago Otxa ndiotik joango nok, Pagosikutik Barazarrerantza, eta gero Ubidetik Otzarretara sartuko nok. Jateko zeozer eta termo handi bete kafe. Biger ezin joat. Hi a zelango profesio interesgarria dekoken gero! Dana ez dok harribitxia. Monteroa eroangok, eztok? Bai, jekoaten bakarra dok. Bestea kendu ñoan. Enoan esan? Motorrez joatekotan egon nok, bea ekipo guztie eroatea gure joat eta horregatik mendikoa eroango joat. Bueltan pasei eta zerbeza batzuk edango joguzek! Ba, biger etxakiat, Asier, bea bajekoat denbo rea eroango josteken beste enkargu bet, eta hor zazpi kaleetan egin behar joat. Ondo badekok ganeko egunen batean bazkaldu ingo juk. E, eure tabernan, gero! Ok? Ondo. Agur! Agur! Asier bere lagunik handiena zen. Lehen hezkuntzan hasi zirenetik ezagutzen zuten elkar, eta ordutik, nahiz eta izan zituzten urrundu zireneko sasoi batzuk, jakina, izandako eginbeharrak derrigortuta, batik bat Aimarrek, kazetaritza amaitu eta lasterrera Asia aldean free korrespondent ibiltzeko Shangháira bizitzera joan zelako. Op orrak igarotzera itzultzen zen bakoitzean, edo sendiarekin Gabonetan egotera, Asier joaten zitzaion bila aireportura eta hirirako itzulera automobilez egiten zuten. Berdin gertatu zen Asier Mexikora joan zenean hango familiarteko batzuk ikustera. Inoiz iku si gabeak zituen; orduan ez bazituen ikusten betiko joango ziren, eta hori berak ez zuen nahi. Orduan ere Aimarrek eraman zuen aireportura, eta bueltan bere bila joan ere bai. Lagun handiak ziren, distantziak apurtzen ez dituen horrelakoak. Hiru lau aste z iren Asier banandu zela. Bere emaztea, ilargia emango zion promesarekin, pertsona pare bat bere kontura zuen iturgin batekin joan zen. Hamar eta hamasei urteko bi semeak bere kontura utzita joan zitzaion. Geroztik bi semeak bere bizitzaren arrazoi bakarra bihurtu ziren. Ahalegin guztia egiten zuen pozik ikustearren. Baina haurrei edo nerabeei, inorentzat ere iraganezina den lerroa zein den argi erakutsiz aritzen zen une oro: errespetua, zintzotasuna, sentiberatasuna, esker ona, apaltasuna, lortu nahi dena s akrifizioz lortzea… Banaketak bi gauza ekarri zizkion: lehenengoa, andre guztiak gustatzen hasi zitzaizkiola; bakoitzari gustatzen zaio gustatzen zaiona. Baina bigarrena kezkagarria zen. Kronifikatzen hasi zitzaion gaixotasun bat hartu zuen eta, espezialis ten eskuetan ipini bazen ere, ez zuen onera egiten. Eurotofobia gaixotasuna zuen, nolabait esatearren, emakumeen sexu organoei beldurra izatea, iraunkorra izaten dena, ezohikoa eta irrazionala. Horixe zen, ez besterik. Andre guztiak nahi izatea eta bat berarekin ere ezin sexu harremanik izan. Hitz egiterakoan oso ondo moldatzen zen, beti bezala, baina ezin zuen hortik aurrera egin, ezinezkoa zitzaion. Aldi beldurgarrian sartzen zen, sentsazio arrotza nabaritzen zuen, itolarria bezalakoa. Ahotsa dardarti ipi ntzen zitzaion, begiak heze, eta egiten zitzaion edozein galderaren aurrean beti baietz erantzuten zuen. Hutseratua geratzen zen. Aimarren telefonora Ainhizeren mezu bat sartu zen. Aimar, zer egiten duzu? Bilbon 14:12pm ziren, cdmx en 07:12am. Aimar sukaldean zegoen. Entsaladarako erdi zatituta zuen tomatea alde batera utzi eta bertan zuen ordenagailua zabaldu zuen. Sukaldekoa ez zuen mahaitik mugitzen, gonbidatuak izaten zituenean ere ez. YouTuben Berri Txarrak bilatu zuen eta bandarentzat oso bihotz ekoa zen Katedral bat abestia aukeratu zuen. Hartu zuen telefonoa eta Ainhizeren galderari erantzuna eman zion: Bazkaria prestatzen ari naiz. Dagoeneko jaiki zara? 06:00am izaten direnean jaikitzen naiz egunero. Zer bazkalduko duzu? Hobeto zaude? Bai, indarberritu naiz. Goizeko seietan jaikitzen zara? Bai. Eguna presarik gabe hastea gustatzen zait. Entsalada arin bat egiten nabil, oilasko bularki frijituak eta sagar bat. Zeri deitzen diozu entsalada arin bat? Tomate oso heldua, tipuleta, piper berd ea, azenarioa eta ahuakatea. Ze gozoa. Aimar, erabat lur jota nago. Eguneko albisteetan entzun dut berria, atzo gauean Laura, nire etxe aurrean dagoen janari dendako andrea, hil dutela; nik han erosten dut egunero zerbait. Janari dendatxo bateko ugazaban drea? Bai. Ba, zelan dauden gauzak hortik, ezta? Hemen? Hilero, gutxi gorabehera milatik gora, eta, gainera, genero indarkeria dela eta hamazortzi andrazko. Hainbeste? Bai. Aizu! Bai. Pila bat gustatu zaizkit bidali dizkidazun erretratuak. Orain b adakizu neska naizela. Lehen ere ez nuen zalantzarik. Baina orain ikusi egin nauzu. Nire gogokoa zara. Nik gogokoago zaitut. Zurekin egitea nahi dut. Nik ere bai. Noiz egon gaitezke presarik gabe? Zein da zure ordua? Ordu lasaia 23:00pm tik 24:00pm etara. Nire 16:00pm tik 17:00pm etara, hemen gure hirian, Mexikon. Bai. Ondo, ondo iruditzen zait. Ahaleginduko naiz, lehenengo Bart nire txakurra aterako dut. Bai, ordu horretarako prest egongo naiz. Zelan dago Bart? Ondo , hau beti dago ondo. Bart izenak badu zerikusirik jaio zen orduarekin? Noski, horrexegatik. Goizaldean jaio zen, horregatik Bart, euskaraz! Ze polita. Ondo dago, gero arte. Bai, gero arte. Ia ordu hori azkar datorren. Irrikaz nago zure besoetan egot eko! Ni gehiago! Aimarrek Messengerra zarratu egin zuen. Ainhize eguna hastera zihoan. Ohearen ondoan Bart zuen besoa miazkatzen. Bai, bagoaz, Bart. Lehenengo atera egingo gara eta gero gosaria, edo alderantziz. Zer nahi duzu lehenago? Txakurrak kexa ar in bat egin zuen, gelako aterantz urrats bat emateko, eta aurpegia biratu zuen ugazabandrea begiratzeko. Bai, bai ulertu dizut. Nik bezala, ezta? Komunera noa eta aterako gara paseotxo bat egitera. Ondo, itxaron segundotxo baten. Bartek zinkurinatu zuen ugazabandreak esaten zionari baietza emateko. Ematen zuen txakurrari hitz egitea bakarrik falta zitzaiola, ezen beste guztia edozein gizakik bezala egiten zuen, edo akaso hobeto. Bueltatu zirenean Barti gosaria eman zion, eta bihi osoko ogi xerra handi bat jarri zuen txigorgailuan. Katilua hartu eta bertara zereal dezente bota zuen berotu berri zuen esnea gainera botatzeko, eta mahaira eraman zuen. Paseotxoa eman aurretik ipinita zuen kafea egiten. Kikara batean apurtxo bat ipini eta bertara ezti koilaratxo a bota zuen. Txigorgailuak klik batez ogi xerra txigortua zegoela abisatu zuen. Despentsatik laranja garratzeko marmelada potoa eta gurin barra bat hartu eta ogi xerra txigortu berria igurtzi zuen. Gosaria amaituta dutxara joan zen. Metroa jendez gainezka zegoen, gutxi batzuk musukorik gabe, gazte arduragabe batzuk, gehienak osasun agintariek agintzen zutena zintzotasunez betetzen zuen. Ainhize leihotik kanpo aldera begira ipini zen, aurpegia inori ez ematearren. Ez zen kutsatu zitekeen beldurragatik, ahal zen neurrian behintzat bidezkoena saihestea zelako baino. UNAMeko liburutegira, egunero bezala, 08:03am zirenean heldu zen. Buru mugimendu arin batez etxezaina agurtu zuen, sarrerako atetik urruntxo baitzegoen. Bere sailera joateko hiru solairuko eskailera k igo zituen. Lankide bakoitza berean zebilen. Banan banan begiratu zuen bere bulegoa eta beste espazio osoa bereizteko beiratetik, eta gora igota zuen eskumako eskuko hatzak leunki mugituz begiradarekin erantzuten zionari agurra egiten zion. Diego lankide a eta bien artean arduratzen ziren liburutegiko inbentarioaz eta datu baseaz. Ez zen berarekin ondoegi konpontzen, baina itxura zaintzen zuen. Diegok ez zuen lana bere merituotatik lortu eta hori ez zen inoren gustukoa izaten, batez ere lanpostua lortzeko oposaketa gogorrak gainditu behar izan zutenek ez zuten begi onez ikusten. Heldu berritan, denbora asko ez zela, nolabaiteko boterea zuen baten semea zela esaten zen, eta politikotxoren batek mesederen bat zor ziolako edo sartu zuen lanean muskila. Errepre salien beldur, inork ez zuen ezer esan. Edonon kontu bera, ez zen gauza berririk, edo eskuarki esaten den bezala, “han be txakurrak ortozik”. Ainhize pozik zegoen lanean, ezen banantzeak zer edo zer estutu bazuen ere, bizitza nolabaiteko lasaitasunez erama teko haina ematen baitzion. Bizitza berri baten hastapena zen, eta hasiera berri bat beti izaten da neketsua. Goizeko lana hasi eta tarte luze batera, zelango edo halako geldialditxo bat egitearren, Ainhizek La Jornada egunkaria hartu zuen egunero erosten zuen etxe aurreko janari dendako Laura ugazabandrearen heriotzaren albistea irakurtzeko. Poliziaren ohar laburtxo bat zen. Ohartxoaren beheko aldean, kazetariak andrearen sabelalde odoleztatua zuen erretratua jarria zuen, segur aski berriemaileak ezkutuan emandakoa edo zokomiran ibil zitekeen norbaitek, edo agian baita hiltzaileak berak saldua. Honela zioen: Atzo arratsaldez, 21:13pm zirenean, polizia komisaldegi honetan herritar baten deia jaso zen, gure cdmx hiriko Wisconsin kaleko 37 zenbakian dagoen Ha rizpe janari dendan andrazko bat hilik zegoela esanez. Segurtasun bikote bat bertaratu zenean hilketaren ingurua babesteko hesitu egin zuten. Hilketaren ikerketa Antonio Cortez inspektore jaunaren ardurapean dago. 22:34pm zirenean heldu zen José Guardarrop as forentsea hilketa gunera eta makurtu zen hildako andreari ea arnasatsa zerion, baina ikusiz zerraldoak zituen uste urriak, etzanda zegoenaren heriotza berehalakotasunez egiaztatu zuen. Une horretan bertan, eraildakoaren gorpua zegoen lekura, Antonio Cor tez inspektorearekin batera, beste automobil batean heldutako polizia judizialekoak sartu ziren. Polizia zientifikoa oraindik ez zen agertu. Hiru lau segundo geroago Antonio kanpora atera zen. Sarrerako atearen ondoan, Carmen Valderrama epailea ikusi zuen. Berriketan hasi ziren. Hileta zerbitzuak noiz etorriko itxaroten zeuden gorpua altxatzeko eta hildakoa gorputegi judizialera eramateko, zegokion autopsia egiteko. Epailea eskuetan zeuzkan agiriak begiratzen hasi zenenean, inspektoreak aukera ezin hobea ik usi zuen erailketaren gunea berriro begiratzeko. Buru belarri ikusten zitzaion, bere paperean erabat sartuta, begiak biziki mugituz, ikusten zituen xehetasunak baloratuz, eta, aldi berean, garrantzizkoenak bere garunean gordez. Oharrak beti bere jakaren ez kerreko poltsikoan eramaten zuen grabagailuan grabatzen zituen. Notak laburrak izaten ziren, esaldi motzak, hitzen bat, gero bere bulegoan albaintzeko, aurretiazko txostenaren narrazioa egiteko. Janari dendaren barrualdean gertaeren tokia finkatu zuen eta hilketaren gorabeherak asmatzen ahalegindu zen. Bere garuna azkar zebilen. Salmahaiaren ondoan lurrean zerraldo zegoen andrearen eta hiltzailearen artean eman ziren mugimenduak zeintzuk izan zitezkeen usaintzen zebilen. Antonio kalera atera zen eta Andrear en heriotzaren berri emateko poliziari deitu zion pertsonarekin hitz egin zuen: Zu zara andrearen heriotzaren berri eman duena? Bai. Zelan deitzen zara? Severiano Almagro. Berorren esanetara, jauna. Severiano hartu dizute aitortza? Bai jauna. Ezagutzen zenuen andrea? Bai, andre hori Laura Salome de la Fuente da. Zelan ez dut ezagutuko ba etxadi honetan bizi naiz eta; “la chingada madre de Laura”, Mexikoko andrarik xelebreena, maitatuena, eta orain alproja baten erruz betiko joan zaiguna. Harrapatuko dugu alproja hori. Hori espero dut jauna. Hartu dizkizute zure datu pertsonalak eta telefonoa? Bai jauna, eman dizkiot zure taldeko bati. Galdera bat gehiago. Esan. Atera duzu zuk hildakoaren erretraturik? Ez jauna, ez diot zenduari inolako enbarazurik egin nahi izan. Nik zaindu baino ez dut egin, ez bainuen hildako gehiagorik nahi, erantzun zuen, iseka doinua erabiliz, heriotzaren berri eman zuen auzotarrak. Zu sartu zarenean bazegoen inor hemen barruan? Ez jauna. Sartu edo irten da nor bait zu guri deitzen aritu zarenean? Ez jauna, ni atea zaintzen jarri naiz; ez da ez sartu, ez irten inor. Ondo. Barkatu, azken gauzatxo bat. Badakizu familiarik duen? Ez dakit, baina badakit bakarrik bizi izan dela, zehazki ez dakit non, baina hemendik ez hain urrun, oinez etortzen izan da eta. Ondo. Goiz erdian, hamaiketako kafearen aurretik, Ainhizek bere gizon ohiaren deia jaso zuen. Zer nahi duzu, Born? Idor erantzun zion. Arratsaldeko bostak aldera helduko da zure etxera gauzak eramango dizkizu n kamioneta. Paketatu zenituen gauza guztiak eta aukeratu altzariak eramango dizkizute. Oraintxe deitu didate eta hona hamabost minututan helduko dira. Ez duzu ezer ordaindu behar, neu arduratuko naiz guztiarekin. Besterik? Ez, ezer ere ez. Umea? Ikastetxean. Ondo. Larunbatean akordatutako orduan joango naiz bila. Ondo. Agur. Agur. Ainhizek sakatu zuen hizketaldiari amaiera emateko ikonoa, eta Messenger zabaldu zuen Aimarri idazteko. Gogoratzen zuen. Ezin zuen burutik kendu. Berarekin egon nahi zuen, baina ezinbestekoak zituen bere gauzak izatea. Beharrezkoak zituen gauza guztiekin normalizatu behar zuen bizitza: arropa, liburuak, bere literatura, ontziteria, beirateria, sukaldeko tresneria, alokatu berri zuen etxean bereak zirenak behar zituen bizitza berregiteko. Aimar, gizon ohiak deitu nau esateko nire gauzak gaur arratsean bostetan helduko direla nire etxera, zure 24:00pm izango direnean. Sentitzen dut, larritu egiten naiz zurekin egoteko ditudan gogoekin eta ezintasunaz. Irrikaz beterik na go, baina nire arropa, liburuak, eta beste gauza guztiak behar ditut. Sentitzen dut. Badakizu zurekin edonon sartuko nintzatekeela, baina bakarrik ez dut nahi. Bihar izan beharko du. Lauretarako helduko naiz etxera eta Bart atera beharko dut. Ia ez dut astirik izango mokadu bat jateko eta hemen izango ditut kamionetarekin. Zure falta handia sentitzen dut. 18:26pm ziren Bilbon Aimarri Messengerreko doinua heldu zitzaionean. Besaulkian eserita zirkinik egin gabe zegoen itsasadarrera begira. Behean, atariaren ondoan, bi pertsonaren arteko liskarraren hotsa entzuten zen. Batak besteari aurpegira botatzen zion berak aurreko erronda eginda gero lagunak zerbeza ez ordaindu izana. Lasterrera hasi ziren irainak. Batak botatzen zionean, besteak erantzuten zion: Lelo! Kokolo! Txotxolo! Papau! Buruandi! Potrozorri! Artaburu! Azken hitz horrek “artaburu” irainak, alegia, gainezka ipini zuen arerioa, zeren entzun bezain pronto eman zion zaplaztekoaz laguna lurrera bota zuen. Kolpatua minik sentitzen ez duen borroka oilar gazte baten zolitasunarekin altxatu zen, eta, erantzun legez, bata bestearen atzetik laguna nokeatzeko beste izango zen pare bat astindu eman zizkion, baina besteak paparretik heltzea lortu zuen, eta biak birritan joan ziren lurrera. Gogorrena zela ematen zuenak, lurrean belaunak ipinita, bestearen papar gainean jesartzea lortu zuen; itxuraz menpean hartua zuen. Kolpeen unerik lasaienean behean zegoenak lagun bezala amaitzeko eskaera egin zion. Nahikoa da. Ondo dago. Goazen zerbeza bat edatera eta z euk ordaintzen duzu! Zelan nik ordaindu behar dudala; gainera hori, zentzakaitza zara, gero! Behean zegoenak bere laguna zela ematen zuenarengandik saihestea lortu zuen eta onartu zuen hurrengo erronda ordaintzea. Bazuen hark ezkerreko belarri gingilaren ondoan tatuaje txiki bat doidoi ikusten zitzaiona, Aimar zegoen distantziatik saman marradura bat bezala agertzen zena. Ondo dago, ondo dago. Joder kuñau, zelangoa haizen, la ostia! Borrokaren lehenengo unetik, handik zebilen jendea hurbiltzen hasi zen liskarra ikusteko taldetxoa egiteraino, baina urduritasunez beteriko gune hartan borrokalariekin nahasi barik; txundigarria izan zen gertaera, segur aski herritarrak menpean hartu zituen birusak ekarritako estresak sorrarazitako erotasun iragankorra edo ba zitekeen alkohol gehiegi edanagatik. Ziurrenik azken hori izango zen. Aimarrek zirkinik egin gabe jarraitzen zuen, baina balkoitik hutsik egin gabe beti esertzen zen besaulkira itzuli zenean, telefonoan Messengerra zabaldu zuen Ainhizeren mezua irakurtzeko . Andrazkoak bidalia hitzez hitz jarraitu zuen, eta erantzun zion: Ez arduratu, Ainhize, bizitza baino egun gehiago ditugu. Piztu zuen ordenagailua eta Facebooken sartu zen. Eraikin bereziren bat partekatzen zuen ia egunero, egun hartan Bilboko bat, Moiua enparantzaren aldera dagoen Errekalde Zumardiko eraikin bitxia, zoragarria, Gaudíren jarraitzaileek egindako etxea. Erretratuaren goiko aldean lagungarri eta mezu legez, filosoforen edo eta munduko pertsona ospetsuren baten esaldi bat jartzen zuen, orduko an Joaquin Achucarroren esaldi bitxi hau: “Mozart begiratzen dugunean apaltasunez egiten dugu”. Afal ostean, “Perla” nobela esku batean eta telebistaren mandoa bestean zituela, besaulkian eseri zen, eta telebista pizteko sakatu zuen ikurra. Etb2 kanala age rtu zen pantailan, gehienetan horixe baitzen ikusten zuena, euskal elkarte autonomokoa. Viggo Mortenseni buruzko erreportaje bat zeuden ematen, urte hartan, pandemiagatik hain berezia izan zen Donostiako zinemaldira etorri zenekoa. Gogoko zuen aktorea. Ber ehala, argia bezala etorri zitzaion “Hidalgo” pelikula. Mahaitxoan utzi zuen nobela eta dokumentala jarraitzeko prestatu zen. Bilbon 00:03am ziren, 17:03pm cdmxen. Ainhizek txat bat bidali zion Aimarri: Arratsalde on. Ia aldi berean Aimarrek erantzun zio n: Kaixo. Zelan zaude? Ondoegi ez. Zer daukazu? Sentitzen dut baina gezurretan aritu izan naiz zurekin. Ze gezur? Esan nizun beti librea izan naizela eta ez da egia. Izan nuen bikotea duela bi urte hil zen sabeleko minbizia izan zuelako; oso azkar joan zen. Zure aurpegian ikusi nuelakoan nengoen, baina irudikeria baino ez da izan. Orain dena hutsaldu da eta putzuan sartu naiz; ginbalet eran erori naiz. Onena opa dizut merezi duzu eta. Aimarrek lorategi antzeko ezpel pezoi baten ondoan zabaltz ekotan zegoen arrosa inperialaren lore begi eder bat bidali zion. Aimar! Zer gertatzen zaizu? Ondo zaude? Hitz egidazu! Ze pena zure emaztearena, eta ez zaitez kezkatu, ez duzu zertan holakorik azaldu behar; baina ez utzi hitz egiteari; arren, behar zaitu t. Ainhizek jarraitu zuen idazten: Eta niri gustatuko litzaidake edozein gauzari buruz hitz egingo bagenu. Benetako lagun baten antzera ikusiko baninduzu, edo nahi duzun bezala. Aimarrek erantzun zion: Nire mendira joateko zubi hau pasatu behar dut. Mat xinoen zubia da. Olagizonek egin zuten ugazaben aurka matxinatu zirenean. Hobeto bizi nahi zuten; legezkoa da. Horregatik nago hain harro, daukagun pentsaeragatik. Menderakaitzak gara, borrokalariak, zintzoak. Gure herri honek ematen dituen seme alabak er e bai, bat naiz. Horregatik miresten ditut pintxe mexikarrak, ni ere banaizelako, hemen jaioa naiz, eta, gainera, nire amona eta ama, biak dira indigenak. Zenbat nahigabe, zenbat etsipen jasan dezake urratutako bihotzak, Ainhize? Merezi dugula pentsatzen den mina, Aimar, eta baliteke ozeano madarikatu hau ere izatea. Prest zaudela uste duzunean, nahi baduzu, aurpegiak ikusiz hitz egitea gustatuko litzaidake. Bideo dei bat. Eta zuri entzutea. Bai, niri ere gustatuko litzaidake zure ahotsa entzutea. Grabat uko didazu zuk nahi duzun zertxobait, azkenengoa baino apur bat gehiago. Baina orain mudantzarekin zabiltza, ezta? Egingo duzu gerotxoago. Begiratu Facen partekatu dudana, begiratu eta esadazu zertxobait. Berehalakoan heldu zen erretratu bat Aimarren Messe ngerrera . Adineko baten gorputz osoa agertzen zen aurpegia ikusten zitzaion. Haren aurrean andrazko bat dago gizonari aurpegia ematen eta argazkilariari sorbalda. Gizonari zertxobait galdetzen dagoela ematen du. Emakumearen ingerada laranja koloreko errotu latzaile batekin dago inguratua. Behealdean hizketaldiak galdera batekin jarraitzen du. Zure emaztea da? galdetu zion Ainhizek. Ez ginen ezkondu. Joan zen nire bikotea da erantzun zion Aimarrek. Ba oraintxe ulertzen dut. Berdintsu janzten dugu. Bereha lakoan ikusi naiz. Karkarkar, zelango gauzak Aimar. Jarraitu zauden gauzetan. Harrotu egiten naiz, benetan. Ez zaitez larritu aldi berean bi gauza egiten baditut. Oso preziatua zara niretzat. Ainhizek bihotz gorri handi bat bidali zion. Ainhize itxarote n zegoen kamioneta pentsatu baino hiru ordu laurden beranduago heldu zen, cdmx hirian 17:48pm zirenean, 00:48am Bilboko villan. Hirurogei urte inguru zeuzkaten bi gizonak laguntzaz igo behar zen altzari batekin aurkeztu ziren helbidean. Lehena kixotea zen , altua, argala, txukuntzen ez zuen kokospeko luzangarekin, baina portaera onekoa zela erakutsiz. Bigarrena kontrakoa zen, baxua, lodia, erraz aurre egitekoa; esan zitekeen bizitzak gogorregi egindako pertsona zela. Etxera sartzera zihoazen altzaria guztie tatik handiena zen: oso gustu onekoa eta zizelkatua zen arroparako armairua, gereziondo zuraz eginikoa eta segur aski nahikotxo diru balioko zuena. Gero poloniar manufakturako arasa igoko zuten, zuriz lakatua eta goiko aldean jarriko zitzaion kolore bereko bi ate zituen ontzitegiarekin. Jarraian birentzako zen sofa bat igoko zuten, bizkarralde eta beso euskarridun dozena erdi jarleku, eta gainerako tresneria kartoizko kutxa handitan ondo paketatua. Liburuak kutxa txikiagotan zetozen, segur aski pisuagatik e rrazago mugitzeko. Mudantzakoak alde egin zutenean, Ainhize nobela baten bila hasi zen. Pentsatzen zegoen zein kutxatan ipinia zuen. Zabaldu behar izan zituen laugarren liburu kutxan aurkitu zuen. “Ez da amaiera zoriontsurik izango” izenburua zuen; zoratu egiten zion idazleak zuen idazkerak. Hartu zuen nobela eta oheburura eraman zuen han uzteko. Sukalderako tresneria zuen kutxa eraman zuen harriaren ondora. Oinarrizko gauzak ziren, egunerokoan ezinbestekoak, eta harri ondoan kontuz kontuz ipini zituen, ond oren garbitzen hasteko. Ainhize Ozkoidi Mexiko hiritik nahiko hurbil zegoen La Puebla hirian finkatutako bost seme alaba zituen sendi bateko hirugarrena zen. Gurasoak diru kontuetan larri zebiltzan sasoian, sei urte bete berrietan, lehen hezkuntzan hasi ze nean, hiriburu federalera amonarekin bizitzera bidalia izan zen. Ezin eramanekoa egin zitzaion agurraren nahigabea, mingarriak lehenengo hilabeteak, artega egotera behartuak miresten zituen gurasoengandik apartatua izanagatik. Egunak joan ziren etxe hartan negar zotina besterik entzuten ez zela. Negarrak espasmoak bihurtzen ziren aurpegia urdintzeraino, amona ikaratu egiten zen erabat urduri jarriz, eta ezinbestean medikua deitu behar izaten zuen. Medikuak ez zion kasurik egiten neskatilaren osasunerako ez zirelako kaltegarriak, bai, ordea, amonaren ongizatearentzat nekagarri, umea ezin kontsolatzeak bihotzekoa izateko arriskuan ipintzen baitzen. Ume potzoloa zen, eta horrek ikaskideen isekei bideak zabaltzen zizkien, masail lodiak izateagatik matela ezizena jartzeraino, eta horrek, jakina, bere amonak matrikulatu zuen ikastetxean bertaratzea zaildu zuen. Aurpegikoak eta urratuak bide, apurka apurka lortu zuen besteen artean nekez lekutxo bat egitea, eta bere ondoan esertzen ziren beste bi neskatorekin harrem anak izaten hasi zen. Margarita eta Purita ziren atseden aldietan eta eskolaz kanpo ere, ezen kale berean bizi baitziren, bere lehen bi lagunak, eta horrek euren arteko hurbiltasuna areagotu egin zuen. Bi urtetan eta hazkundearekin ematen den altura irabaz tearekin talde txikitxo bateko buru izatea lortu zuen, eta beste neskatxa batzuk hurbiltzen hasi ziren, eta, amore ematea galarazita zeukaten jarrera oso gogorrak jarraituta, apurka apurka nolabaiteko ikasle guztien kontrola izatea lortu zuen. Bilboko hiri an, egun beltz bateko 06:07am ziren. Iratzargailu bezala Aimarrek entzuten zuen irratiko esatariak gizon baten burua aurkitu izanaren berri lazgarria ematen zuen; gorpua oraindik ez zen aurkitu. Hunkipenez beteriko ahotsean etenak egiten zituen gertaerak a urrera egitea galaraziko balio bezala. Berria ematen atsekabetuta, erabat jota, Segurtasun Sailak banatutako ohar ofiziala irakurtzen jarraitu zuen: Atzo gauean 20:31pm zirenean, ustez hogeita hamar eta berrogei arteko Bilbotarra den gizon baten burua au rkitu zen. Paseatzen zegoen gazte bikote batek Kasilda andrearen lorategiko ahateen urmaelean aurkitu zuen. Ezkutuan jakin denez, aurrera egin zuen irratiko esatariak , gizonaren buruaren ezkerreko belarri gingilaren behealdean, erromatar letrekin, XIII zenbakia tatuatua zuen. Bixente Agirre de Lezea komisarioak orduetan metatutako tentsioa arintzeko sorbalda makotu zuen. Autonomako hamargarren deialdikoa zen, eta oraindik jubilatzeko urteak geratzen bazitzaizkion ere, uko egiten zion kontu hartan pentsat zeari, lanak bizitzeko egunero erronka ematen zion, berarentzat eragingarri bizitzari pultsua hartzeko. Horrek sasoi betean mantentzen zuen; horrek eta astero hartzen zituen bi saunak eta Errekalde Zumardiko Deportibon egiten zuen hiru orduko igeriketak, b atzuetan denbora eta espazioa apurtzeko Artxandara joaten bazen ere. Atzean geratuak ziren bost urte bikotekidea bere bizitzatik joan zitzaiola, erabat maitasunaz erotu zuen andrea. Esther Ledesma deitzen zen argentinar emakumea, egun batez, ezer esan gabe , ez eta ere agurrik egin gabe, betiko alde egin zuen inolako aztarnarik utzi gabe. Komisarioak direnak eta bi eman zituen aurkitzeko, baina ahalegin guztiak alferrikakoak egin zitzaizkion. Arrastoa Buenos Aires hirian desagertzen zen. Bilbora heldu aurrek o andrearen bizitzako datu guztiak arakatzen jarraitu zuen, baina dena alferrikakoa egin zitzaion. Zenbait alditan Argentinako hiriburura ere joan zen, han bere laguna zen Candy Allovero komisario ospetsuarekin ikertzen jarraitzeko. Estherren senide guztie n etxeak bisitatu zituzten, baina antzua gertatu zen. Jende gehien ibiltzen zen lekuetan Din A3 tamainako erretratuak ipini zituzten, bere hegaldia lurreratutako aireportuko etorrera eta irteera guneetan, autobus eta tren geltokietan. Albistea prentsa, irr ati eta telebistako kate guztietan eman zuten. Aireportuko kamerak arretaz begiratu zituzten, bera izan zitekeen antzeko bat ikustatu zuten. Jarraitu zuten arrastoa. Andre hura hirira eraman zuen taxilaria aurkitu zuten. Jaistea eskatu zuen kalera joan zir en dena arakatzeko, baina leku hartatik aurrera haren irudia desagertu egiten zen. Haren kontu korrontearen mugimenduak jarraitzeko bankuetan egon ziren. Alferrikakoa izan zen. Hilabeteetako ikerketa gogor haien ostean, bere lagun Candy Alloverok ondoriozt atu zuen pentsa zitekeen gauza bakarra andre hura faltsutua izango zela, eta bere ordez Estherren pasaportea erabilita beste bat helduko zela Buenos Airesera. Beste andre hura Buenos Airesera helduko zen, apurtuko zuen lapurtutako dokumentazioa, eta berea zenarekin edo lapurtutako beste batenarekin biziko zen edo beste herrialde batera joango zen bizitzera. Bahiketan pentsatzea bakarrik geratzen zitzaien, eta horrela izanik, derrigorrez internazionala izan beharko zuen. Baina, bahiketaren zergatia zein iza n zitekeen? Zergatik? Bixente Agirre de Lezeak Bilbon jarraitu zuen ikerketarekin. Bilbon izan zitzakeen bankuetako kontuak ikertzen hasi zen, deiak, egindakoak zein jasotakoak, WhatsAppak, Facebooken zuen kontura sartzea lortu zuen, Messenger arakatu zuen , baina dena ezerezean geratu zen; ez zuen inolako emaitzarik eman. Halako kasuetan erabiltzen den bidea jarraituta, Argentinako enbaxadaren bidez Interpolera bidali zen ikerketa eskaera. Hura guztia gin tonikak gainezka egiten zuen gau askotan amaitu zen, beste batzuetan Hibiki izaten zuen lagun, eta gainerakoak kubatekin, Negrita ronekin. Bixenterentzat urtea gogorra egin zen, lana galtzeko zorian ipini ziona. Baina bere ondotik istant batean ere urrundu ez ziren lagunei esker, nekez, baina lortu zuen ego era lazgarri hari aurre egitea. Utzi zion edateari. Apurka apurka aldatzen hasi zen. Ez zen izan aldaketa azkarra, itxuraz ez zitzaion antzematen ezer, hala ere pizar apurra ikusten zitzaion. Beharrezkoa zenean bakarrik hitz egiten hasi zen. Hizkera doia e rabiliz hitz gutxi erabiltzen zuen esatea nahi zuena esateko. Ezer esan gabe, isilik geratzea nahiago izaten zuen, pentsatzen baitzuen entzutea hitz egitea baino interesgarriagoa zela. Edozein kontu zailen aurrean irtenbideetan fokuratzen zen, ezen horrela azkarrago lortzen baitzuen irtenbide posible bat antzematea. Harremanak izaten zituen guztiekin zintzotasunez jokatzen hasi zen. Aldaketa bere pertsonari garrantzirik ez ematerainokoa izan zen, bera ez zela garrantzizkoa pentsatzerainokoa. Apaltasunaren b idea jorratzen hasi zen, janzten zituen arropetan ere nabaritzen zitzaiona. Isilik ibiltzen zen, zuhur jokatuz, zentzunaz, neurrikoa izanez. Nabarmentzen ez diren horietakoa bihurtu zen. Ezer gutxi hitz egiten zuen bere intimitateaz, bizitza lasaia eramate a nahi baitzuen, ikusezina bihurtuz. Horrela gauzak, ez zuen inorekin lehiatzea nahi izaten. Lankideak laguntzen ikusten zitzaion. Betiko lagunak ere ikusten hasi ziren Bixentek azkenean bere barneko bakea lortua zuela. Besteek jartzen zizkioten segada edo eta zirikatzeko kontuetan ez zen sartzen. Agertzen zitzaizkion kontuetan erabakia hartu baino lehen hausnarketa egiten zuen. Bere lankideei oharkabean joaten zitzaizkien kontuak airean zetozela harrapatzen hasi zen, eta, besteak beste, horregatik hasi zit zaizkion berak lan egiten zuen Ibarrekolandako komisaldegiko lankideak komisario zuhurra deitzen. Bixente Agirre de Lezeak mahai gainean zuen telefonoan ordua begiratu zuen. 11:17am ziren. Edaten ari zen kafeari kikaratik zurrupada txikia eman zion. Egunean zehar, lana amaitu orduko, hainbat ziren edaten zituenak, baina sekula ere ez bost baino gehiago; kafe hutsa, azukre askorekin, jakina. Alde batera utzi zuen automobilaren dokumentazioa, eta Kasilda andrearen parkeko urmaelean aurkitutako buruaren erretratuak hartu zituen. Soslai zegoen irudia begiratu zuen. Buruaren ezkerreko belarriaren behealdean latin grafiaz idatzita zegoen XIII zenbakia xehe xehe aztertu zuen. Duela denbora asko norbait burdin goria erabilita ezabatzen ahalegindu zen; egindako a lardaskeria hutsa izan zen. Buruari zegokion gorpua oraindik ez zen aurkitu. Erretratua begiratu zuen erredura ikuspegi desberdinetatik behatzeko. Tatuajearen hondarrak ikusita munduko talde kriminalak ikertzen zituen kideekin erlazionatze beharraz ohart u zen. Alde batera utzi zituen buruaren erretratuak, eta lurrean etzanda zegoen andrazkoarenak eta kolpatutako automobilarenak hartu zituen. Ziur zegoen hilketa burutzeko erabilitako automobila lapurtua izango zela. Hark guzti hark pentsarazten zion huraxe izan zitekeela aurretiazko txostenaren argudioa. Karrerako lehen kurtsokoa zen erailketa eta homizidioaren arteko desberdintasuna, bigarrena arinagoa azpikeriarik ez baitago, prezioa, saria, edo zeozer izango zelako promesa… beste gauza batzuen artean. Ka su hartan erailketak hartzen zuen indarra, ondoriorik ateratzeko oraindik goizegi bazen ere. Buru belarri ekin zion hasi berri zeukaten gorputzik gabeko gizonaren ikerketan, eta nolabait erlazionatuta egon zitekeela iruditzen zitzaion erribera kalean izen bereko zubi ondoko semaforoan zoritxarreko istripuan hildako andrearenarekin. Andrazkoari hartutako hatz markak aztertu ondoren ondorioztatu zen Bilboko Errekalde auzoan bizi zen Margarita Palamos zela, Agustin Fuensanta Molina deituriko baten bikotekidea, eta seme txiki baten guraso zirela. Umea etxeko solairu berean bizi zen andrazkoaren ahizpak zuen etxean hartuta. Amaitu berri zeukaten semaforoan istripua ikusi zuenetariko bati egindako galdeketa. Denak ematen zuen hilketa baten aurrean zeudela, nahiz e ta ustezko hiltzailea, segur aski ezkutatuta egon zitekeen etxadia poliziak inguratuta bazuen ere, oraindik ez zen atxilotua izan. Gertaeraren inguruan, Jeneral Castillo kaleko bosgarren zenbakian zegoen arropa garbitegi bakarraren ondoan zamaketarako erab iltzen zen aparkalekuan aurkitu zuten andrazkoa kolpatu zuen automobila. Automobila, urdin iluneko Ford Focusa, orduak ziren jada komisaldegiko sotora eraman zutela, eta auto hura nork edo nortzuk erabili zuten jakiteko zientifikokoak esanguratsuak izan zi tezkeen xehetasunen lanean zebiltzan. Ertzaintzaren segurtasun indar talde bereziak ziurtasuna zeukan kolpatutako andrazkoaren ustezko hiltzailea han egongo zela. Atera hurbiltzen hasi ziren. Bilbao Zaharra auzuneko San Frantzisko kaleko Kopien Museo egoit zaren neogotiko itxurako Mariaren bihotzeko elizaren ondoko etxeko hirugarren solairua zen. Ateetan ahotsez zein txirrinaz egindako deiari ez zion inork barrutik erantzun. Ertzaintzakoak ziur zeuden une hartan barruan jendea zegoela. Prest zeuden. Metalezk o ariete batekin hiru lau aldiz atean jo ostean lortu zuten apurtzea; segurtasuneko ate blindatua zen. Hiru segundo eskas Ertzainak barrura sartzeko, eta hasi zen tiroketa. Han zegoenak pasabidera ematen zuen lehenengo logelako atetik ertzain bat zauritzea lortu zuen eta jarraian patiora ematen zuen atetik alde egin zuen. Handik Kopien Museora sartu zen, zuen leiho bakarra nekez zabaldu ondoren. Setioa jarraitzen zuen helikopteroak erasoan zeuden kideei gertaeraren berri eman zien. Batzuk Museoaren barruan zeuden, ia ez zen ezer ikusten espazioan. Ustezko hiltzaileak izan zezakeen aukerazko irtenbide bakarrenetarikoa bezala aurreikusia zuten. Etxebizitzan, gela berean, bi andrazko gazte, hogeita gutxikoak, lurrera botatzen ziren heinean garrasika hasi ziren . Eurekin zegoen beste gizonezko bat, lagunak alde egiten zuela ikusita eta euren bikotekideen gehiegizko urduritasunagatik ere harrituta, logelako atetik tiroka hasi zen. Istant bat izan zen, segundo batzuk soilik; gutxi. Lehenengo tiroketaren ondoren lur rean zegoen larri zauritutako ertzainari saman eskuma aldeko zulotik odola borbor ateratzen zitzaion; balak plastiko gogorreko bisera kaskoaren elkarketan zuloa egitea lortu zuen; huts egin zuen. Ertzain kideek zauritutakoa etxetik kanpora ateratzen zeuden ei babesa emateko kargagailuak hustu behar izan zituzten. Gelan zegoen ezezagunak euskarri moduan ipinita zuen belaunean talka sumatu zuen. Bere burua bakarrik eta irteerarik gabe ikusi zuenean amore eman zuen. Zaurituta zegoen; belauna odoletan zuen; bake roak zopatuta eta mina. Logelatik kanpora bota zuen pistola, pasabidera, eta eskuak gora igo zituen garrasika zera botaz: “ondo, ondo, errenditzen naiz, ondo, ondo, pistola lurrera bota dut, errenditzen naiz”. Lurrean ahuspez eta eskuak kokotean zituela ip ini zen eta harrapatzen utzi. Metalezko arietea atea kolpatzen entzun eta berehalaxe garrasika hasi eta ohe bien artean etzan ziren neskak zauririk gabe atera eta komisaldegira eraman zituzten. Erreprodukzio Museora leihotik sartu zen eta bertan ezkutatu zena, bigarren gizonezkoa, aitaren batean aurkitu zuten. Ikerketetako ertzain bat zaurituta suertatu zen tiroketan arinean; balen aurkako txalekoa bakarrik zeraman jantzita; ezkerreko lokian zuen urraduratik odolak nabarmenki zerion. Erasotzaileak muniziori k gabe zegoela ikusi zuenean bota zuen pistola eta geldi geratu zen eskuak kokotean ipinita. Aurpegia odoletan zuen ertzaina berarengana hurbildu zen, eta, eskuburdinak jarri ondoren, zeukan 9 milimetrotakoaren kanoia haren garezurraren okzipital aldean in darrez ipinita ohartarazi zion: mugimendu arraro bat eta kargagailu osoa sartuko dizut min egiten dizudan lekutik. Minutu gutxira, osasun zerbitzukoak, setioa bitartean lasai itxaroten zeudenak, tiroketa izandako etxera eskaileratik azkar igo baziren ere, etxeko ateetan hilik zegoen ertzainaren alde ezin izan zuten ezer egin. Aurre egin zuen hiltzailea, txima kiribil beltzduna, segur aski berak ere gogoratuko ez zuen sasoietatik txukunduko ez zituenak, gelako albo batean eskuburdinak ipinita zegoen, erizai nek belaunean zuen tiro zauriaren sendaketa egiten zioten bitartean. Gertaera lekutik harago, hiribilduak bere ohizko urruman jarraitzen zuen. Alai ikusten zen, pozik eta aldi berean lasai, beti bezala, espantuka ibili barik. Euren artean eta bertara zereg inetara etortzen zirenekin zuten komunikatzeko usadioa zen. Bibrazio berezia zuen, dezibelio gehiegi bakoa, konfiantza agertzen zuena, ongitasuna baita, hiri segurua zelako eta babestua sentitzen zen. Otzarretako pagadian 14:27pm ziren. Aimarrek Nikon Z6 k amerarekin argazki berri bat ateratzeko zenean WhatsApp era sartu zitzaion txat berri baten doinua entzun zuen. Argazki kamera dirutza kostatu zitzaion, baina balio handikoa zuen, ez bakarrik ematen zizkion prestazioengatik, ezen berak nahi zuen guztia egi teko aukera ematen baitzion, eta wifia izatean berak lan egiten zuen medio audiobisualekin eta idatzizko prentsarekin beste harreman mundu batean, errazagoan, azkarragoan sartzen zelako. Oraindik Otzarretako pagadian zegoen. Diafragmaren zabalera desberdin etan hiru kliska egin zituen. Txata Ainhizerena zen: Aimar, semeak deitu dit hozkailu berri bat erosi duela eta ea zaharra nahi nuen. Baietz esan diot, eta esan dit gaur arratsaldeko 16:00pm eta 17:00pm artean bidaliko didala. Sentitzen dut, zurekin egon nahi dut, baina hozkailua behar dut; horren presa dut. Lehenengo lehentasunak egin behar dira, baina goiztiar bat ere gustatuko litzaidake. O! goiztiarrak gozo gozoak izaten dira. Lanean nago, gero idatziko dizut. Hemen 07:30am dira. Ez dut uste orain arin bat nahi izango zenukeenik? Ez, orain ez. Lanean nago. Naturaren erdi erdian nago. Hemen egongo bazina bai, baina hor zaude. Ez, hemen bakarti bat ez. Inoiz ez dut bakarti batekin natura profanatu; daukagun garrantzitsuena da, berarenganako ene konts iderazioa sakratua da, errespetu handikoa. Naturan bakarti bat gozo gozoa da. Leku ezkutuan bazaude bai, baina hemen toki zabalean nago, ikusgai nago, nahiz eta oraindik ez dudan gizakirik ikusi. Urrunean azeri buztan luze gaztetxo bat soilik ikusi dut, gainera oso polita, pagausoak ere ikusi ditut, txantxangorri xarmagarriak, ezin hobeto eginak zeuden armiarma sare pila bat, eta, altueratan, belatz batzuk hegan, zaindari erara, nire mugimenduak behatuz. Gero idatziko dizut, ok? Ze polita. Zelan gustatuk o litzaidakeen hor egotea. Ondo, nahi duzunean. Gaur oso goiz lasaia espero dut. Zain izango nauzu. Aimarrek ea amaituta zuen lana, baina beste argazki bat ateratzea nahi zuen; argazkian bera ere aterako zena. Okasio horretarako goizean behatu zuen lekuran tz zuzendu zen. Inguruak izurtze moduko bat hartzen zuen altzoan, ur laster arinari babesa emanez bezala, edo akaso kontsolamendua. Ordoki txikiaren ezkerretik erreka unatua zihoan, kontaezinak ziren ehundaka urteko pagoen sustraiak miazkatuz, oraindik lan bro errezel lodi batean bilduta. Egunen joanean, erreka bazterrak, motel, orbelez betetzen zihoazen udazken aurreratuaren berezko koloreekin, okre deigarria gailenduz, neguaren hurbiltasunaz ohartaraziz. Inguruak, oro har, aire mistikoa zuen, lurraren kan poko indarrekin bategite asmoak agerian utziz bezala, jainkotiarren kontuetan hasteko gogoz, baina begiak itxi gabe. Tripodea ipini zuen eta erretratua fokuratu. Denbora neurtzekoa kliskatu zuen, eta horretarako egokituta zuen lekurantz zuzendu zen oinez. Buruz kalkulatu zuen denbora, eta ez zen gelditu makinak kliska egina zuela pentsatu zuen arte. Itzuli eta ateratako argazkia begiratu zuen. Bikaina, pentsatu zuen. Cdmxen 09:17am inguru izango zen Antonio Cortez inspektoreak bere taldea biltzea lortu zuenean. Beti bezala justizia fiskaltza nagusiko bigarren solairuko mahai luzanga zuen gelan zeuden, Colonias Doctores auzunean, Mexiko BF ko auzunerik arriskutsuenean. Inspektorearen taldea, lau polizia agenterekin osatuta, amaiera hilketa edo homizidioa zut en kontaezinak ziren kasuekin erabat gainezka eginda zegoen. Horrexegatik eraikineko solairu bakoitzeko agiritegi desberdinetan ebatzi gabeko espediente gehiegi zeuden pilatuta; lan gehiegi hain jende gutxirentzat. Antonio bere ustez gertatutakoa azaltzen hasi zen: Denak ematen du heriotzan amaitu den indarkeriaz egindako lapurreta kontu bat izan dela eta horren ondorioz, Wisconsin 37an dagoen Harizpe janari dendako ugazabandrea, Laura Salome de la Fuente eraila izan dela; gutxienez hori bada, ze diru kutxa apurtuta eta hutsik dago. Zientifikokoak gorpuaren azazkaletan aurkitutako odol eta azal laginak ikertzen dabiltza eta, gainera, hildakoaren odolaren toxikologia azterketa. Beste ikerketa bat ere badugu zabalduta, eta da zapatila batzuen ustezko markak, nire ustez 44 edo 45 zenbakikoak. Horren ondorioz pentsa liteke gorputz eta altuera handiko pertsona batenak direla, baina esaten dizuedan hau ez doa bat hildakoaren sabelaldean aiztoa zelan sartu den kontutan hartzen badugu. Forentseak oraindik ez du amai tu ikerketa, baina oso interesgarriak iruditzen zaizkidan bi suposizio aurreratu dizkit: bata, erasotzaileak eraso egiten dion unean lurrera erortzen dela eta handik, belauniko egonda labankadak sartzen dizkiola, edo bigarrena, erasotzailea alproja txiki h anka luzea dela. Ezagutzen dugu nano hanka luzerik? Bai, bada bat auzune garaian bizi dena eta ezaugarri horiekin bat etor daitekeena, erantzun zuen detektibe izateko altuerara ozta ozta heltzen zenak, argala eta berrogeita hamarrera heltzeko egongo da d agoeneko ile urdindua du eta. Badakizu nondik ibiltzen den? Galdetu zion Antoniok. Ez dut uste zaila izango denik jakitea. Izena eta abizena, ideiarik ere ez, ezta? Uste dut Diego Salomón deitzen dela. Abizena ideiarik ere ez, baina izan liteke “hanka luze”. Polizia izateko ozta ozta altuerara heltzen zenak izan zuen hiltzailearen ustezko abizena esateko eraren eraginez bilduta zeudenen artean barre algara zaratatsua sortu zuen, nahiko urrun zegoen alkatearen bulegotik ere entzun zitekeena . Gaizki gog oratzen ez badut ero zeken hori hainbat kasutan atxilotua izan da eta beti parkeetan eta gauez, eta beti labanarekin oldartuta. Datu basean begiratuko dugu ea helbidea agertzen den, ziurrenez hamalau izango ditu baina. Bestalde, bera bada, ez da kalera ir tengo hurrengo hamar egunetan ze aurpegia erabat urratuta izan beharko luke, baina hau balizko susmoa besterik ez da; ikusiko da. Ziurtatu zuen Antoniok begirada polizia izateko altuerara ozta ozta heltzen zen Ramon deitzen zenari zuzenduz, eta jarraitu z uen: Ramon, zu ipini zaitez datu basearekin ia zerbait aurkitzen duzun. Gauza gehiago, Ramon. Esan, Antonio. Lehenengoa egina duzunean, hildakoaren banku mugimendu zorrotza egiten hasi zaitez, eta bere oraingo helbidea bilatu. Bere etxera joan nahi dut; ikusi nahi dut ia zer edo zer ezkutatzen duen; jakina da ezkutuko gauzak eskuz egiten direla, baina, baina… Ondo, erantzun zuen Ramon Tornerok, nanoaren xehetasunak eman zituenak, aurpegi zital itxurakoa eta inkisidore begirada zuenak, X izpiak beza lakoa. Jakinaren gainean zegoen aitaren batean egingo zuela nahiko astunak ziren datu baseak mugitzeko iaiotasun berezia zuelako, nahiz eta beste kontu askotan nahiko aza kirtena zela ematen zuen. Antoniok egin beharreko kontuak azaltzen zituen heinean tal deko bakoitzari bere eginbeharra agintzen zion. Jarraian berarekin zeudenetariko beste pintxe bati zuzendu zitzaion, altuera ertainekoa eta potrohandia, Enjuto Gonzalez deitzen zena, argala baina zuntzezkoa, begia beltz uzteko eskumako gantxoa zuela ematen zuena. Enjutok ile beltza zuen, erdi kizkurra, eta pentsa zitekeen segur aski ahaztua zuela xaboiz eta uraz noiz garbitua izango zuen; hala ere, ez zuen ez ondo ez txarto usaintzen. Hiru marra berdeko zapatila zuriak, bigarren eskukoetan jasoko ez zizkiot en jeans oso gastatuak, eta nahiko zaharkitua zuen alkandora laukidunarekin jantzita zihoan, hori guztia estreinatu berri zuen euritarako kolore urdin ilun biziko Barbour txalekoa gainetik ipinia zuela. Zu, Gonzalez, eta zu Birras alturako auz unera joango zarete. Ramonek nano pintxearen azken helbidea aurkitzen badu telefonogunetik edo mugikorrera deituko dizuegu. Birras, Jesus Rio de Ocaren ezizena zen, eta hatzari eraztuna bezain ondo zetorkion, Corona edaten bera lurrera botako zuenik ez ze lako inor ezagutzen, beno markaren kontua berdin zitzaion, errez errez edaten baitzuen Pacifico, zein Sol edo Bohemia, Modelo, Indico edo Tecate. Oso elementu berezia zen. Bere aurpegian agertzen zituen erromerietako lagunekin ibilitako errepide desberdina k, destilategiak maite izaten dituztenentzako oso bide ezagunak izaten direnak. Sasoi hura bere emazte eta bi alaba nagusitxoentzat oso gogorra izan zen . Zu Adelina nirekin etorriko zara; forentseari bisita egingo diogu; pasta batzuk eramango dizkiogu, ba dakizu oso gustuko izaten dituela, nahiz eta bera, beno bera, berari zelan kostatzen zaion poltsikoan eskua sartzea. Ondo . Adelinak adeitsu eta gozo erantzun zion begietara behatu gabe; telefonoaren pantailan zituen begiak jarrita; berriren baten bila zebilen. Oso bizi idatziz “bilatu” tekla azkar sakatzen zuen; ia aldi berean. Inspektoreak unetxo batean lasai utzi zuen, zertan zebilen jakin izango zuen eta, eta berriz taldeko besteei zuzendu zitzaien bakoitza bere zereginetan hasteko animatu aurretik. Ondo, itxuraz, ematen du kontu arin baten aurrean gaudela, baina amaitu arte sekula ez da jakiten zer gertatu daitekeen. Kontu errazagoak korapilatu zaizkigu maitati pintxe bat azaldu zelako eta azkenean mokordo galanta, eta txostena amaitu gabeko kasue n biltegira eraman behar elementua ukitu ezinezko alproja batek babesten zuelako. Ea, goazen, bakoitza bere lanera. Adelina, erdu, agindu zuen , goazen gorputegira. Gorputegirako bidean euren eraikinaren alboan zegoen gozotegira sartu ziren Antonio Cortes inspektoreak bazekielako Jose Guardarropas forentseari pastak zoratzeraino gustatzen zitzaizkiola. Ordu hartan dendan ez zegoen inor eta Antoniok aukera paregabea izan zuen bere laguna ematen zuen saltzailea limurtzeko. Kaixo, Lupita, zelan zaude? Hain z en maltzurra eta lizuna agindu zion begirada ezen Adelina bera ere txokean geratu baitzen, autobus batek harrapatua izango balu bezala. Kaixo, Antonio jauna. Zelan dago berori? erantzun zion Lupitak apurtxo bat gorrituta. Aurpegiaren gorritasun arina ez zitzaion konturatu gabe joan eta autoak gomak erretzen dituen eran abiatu zen. Ondo, Lupita, ondo, inoiz baino hobeto. Zu ikusteko gogotan nengoen! Ba, ikusten duzu, hemen nago! Bai, inoiz baino politago ikusten zaitut! Beti bezala, Antonio. Beti beza la ez, inoiz baino ederrago ikusten zaitut. Kiribilak egin dituzu! A, bai, atzo egin nituen etxean. Zuk zeuk bakarrik? Bai ba, bakarrik moldatzen naiz. Hori da eskua izatea, oso polito geratu zaizu orrazkera. Oso trebea naiz. Nahi duzu zertxobait ipin tzea? A, nik berriketan aritzeko gogotan eta zuk lan egitekoa. Ez gara moldatzen. Ez, Antonio, zer edo zer egin beharko dut bestela geldi egonda gizendu egingo naiz. Ea ba, beti eramaten ditudan horietako kilo erdi ipini. Oraintxe bertan! Denetarik nah i duzu, ezta? Bai, Lupita. Ba, orduan mostatxon batzuk ipiniko dizkizut, ze badakit gustatzen zaizkizula, esnedun makarroriak ere bai, alegriak amaranto daukate eta, bi edo hiru palanketa ere, atedun laukitxoak, gloriak, zelan ez, perniltxoak, eta tamar indoak ere bai. Hauekin uste dut ondo zoaztela. Bilduko dizuet eta beti bezala Margaritak kobratuko dizue, bera jaioa da zenbakiekin. Ondo, Lupita. Ba hemen duzue. Eskerrik asko Lupita. Gorputegira heldu zirenean, Jose Guardarropas forentsea euren zain zegoen. Ematen zuen bazekiela ordu horretan edo helduko zirela, segur aski Antonio Cortes inspektoreak aurretiaz horren berri emanda izango zion; horixe izango zen. Egun onak emanez hasi zen enkontrua, ez adeitsuegia, soilik atsegina. Kaixo, Antonio. Zer moduz? Ondo, ondo, Jose. Ezagutzen duzu Adelina gure ikerketa taldekoa? Kaixo, Adelina, inoiz ikusi gara hildako baten aurrean, baina orain arte ez gaitu inork aurkeztu. Zelan? Ondo, eskerrik asko, Jose jauna. Zuka, zuka, Adelina. Eskerrik asko, Jose. Gogoratzen duzu komunean hildako erromatar hura? Zelan ez, “ipini berorrek” erakoa. Karkarkar, hori gustatzen zait. Ondo dago. Taldean denbora asko daramazu? Urte batzuk bai. Bai, bostera doa, sartu zen inspektorea . Aizu, Jose gustatzen zaizki zun gauzatxo batzuk ekarri ditugu, beno zuri eta denoi gustatzen zaizkigula esango nuke. Bai, hementxe ditut. Non ipiniko ditut, Jose? Galdetu zuen Adelinak. Bai, goazen nire bulegora, mahai borobil bat eta kafe makina ere badaukagu, ze kafea edan behark o dugu, ezta? Noski, kafetxo bat, zelan ez! Batzarra denboran luzatu zen, garrantzirik gabeko kontuekin bueltaka, bakoitzaren gorabeherekin, herriak eta herrialdeak, eta, batez ere, Mexikon gauza gozoek duten garrantziaz, horren erruz edo hango jendearen poztasuna. Pastak amaitu ondoren, jarraian ipini ziren hara joatearen zergatiaz. Komisarioa hasi zen hizketan: Beno Jose, gauza gozoa bere lekuan ipini ondoren, bestela oraindik existentziaren gozotasunaz ibiliko ginatekeen, goazen bizitzaren garraztasun az hitz egitera; hildakoa ikusi beharko dugu, eta jakin beharrekoa esan beharko diguzu. Beno, goazen hildakoa hozkailutik ateratzera eta azalduko dizuet. Zutitu eta autopsiak egiten ziren aretora zuzendu ziren. Leku luze eta zabala zen, ondo aireratua eta argitasun handikoa; ez zuen ordura arte zeukatenarekin zerikusirik, tristea, iluna eta zoritxarrekoa baitzen. Berrian behar zuten guztia ordenatuta eta eskura zeukaten lana errazago eta atseginago izateko. Forentseak autopsiaren gorabeherak emango zizkie n lekuan itxaroteko esan ostean isil isilik zuzendu zen zenduak zeuden hozkailuetara eta eskumako aldean zegoen armairua zabaldu zuen. Gorpua zegoen estruktura atera eta gurpildun kamila metaliko batean ipini zuen berarekin alboko gelara, autopsienera joa teko han baitzeuden inspektorea eta Adelina, azken boladan Antonioren laguntzaile estua zena. Gorpua estaltzen zuen izara kendu ondoren, Jose xehetasunak ematen hasi zen. Laura Salome de la Fuenteren gorpuak sabelaldean bederatzi zulo agertzen ditu; zuloa k segur aski hiru zentimetro zabalerakoa eta ziurrenez hamabost zentimetro luzerako arma zuriz egindakoak dira. Pentsatu beharko genuke erasoak zenduaren aldetik nolabaiteko oposizioa izan duela, ez daudelako aldiberekotasunez eginak, sabelaren aurrealdeko zuloen sartukeran ibilbide desberdinak ikusten direlako. Noski, Jose, Laura gaixoak zelan ez zuen kontra egingo ba. Ondo, Antonio, hitz egiteko era bat da; soilik uste bat. Narrazio hori zuon kontua da. Gurea zientzia da, eta zientzia bezala joango gara ikusten. Barkatu Jose, luze joan naiz. Begiratu Antonio, ikusten duzu arma zuriarekin egindako zulo hauek duten angelu desberdintasuna? Bai, ikusten ditut “abdominal zuzen” delako muskulu horretan sartzen direnak 90 graduko bertikaltasuna dutela, goiti k behera sartzen direla eta eskumatik ezkerrera doan lateralitate apurrarekin. Bai. Horiexek dira odol gehien bota dutenak, zenduak jaso zituen lehenak direlako. Begiratu kanpoko zeiharrekoak ere, zalantzarik gabe, eskumatik ezkerrera sartzen dira, baiezt atu zuen Forentseak. Bai, ikusten ditut. Zuk, Adelina? Bai, argi ikusten dira, erantzun zuen hark. Beste hauek, ordea, abdominal zeharkakoak, ezkerretik eskumara sartzen dira. Begiratu, Antonio! Bai, argi eta garbi, Jose, erantzun zion inspektoreak. Bai, hori da, orain joango gara horra, baina lehenago, guzti honek zer pentsarazten digu? Jarraitu zuen forentseak, irakaslea ikasleen aurrean ikasgai magistrala ematen egongo balitz legez , ba zenduak borroka gogorra izan zuela hiltzailearekin; erasotza ilea astindu zuela, segur aski zaplaztekoak emanez edo hatzamarkadaka, batetik bestera ibiliko zuela. baina hau, lehen esan dizuedan bezala zuoi dagokizue. Eta beste gauza bat, eta kontu hau bai dela gure ardurapekoa, galdera batekin azalduko dizuet: zein da hiltzailearen esku menderatzailea? Eskuina. Eta zuretzat, Adelina? Nik gauza bera esango nuke. Ba sentitzen dut kontrakoa esatea, esan zuen forentseak . Bai, abdominal zuzenekoak eta kanpoko zeiharreko zauriak bakarrik begiratuko bagenitu, baina be giratu ondo honako arraildura hauek, abdominal zeharkakoak. Zer iradokitzen dizue? Ba ezkerretik eskumara makurdura dutela, esan zuen inspektoreak. Egia. Orduan? Zerbait baloratzeko? Galdetu zuen forentseak. Bai, abdominal zeharkakoan labana behartuta sartu duela, edo… esan zuen Antoniok. Edo? Galdetu zion forentseak. Berdin zaiola esku bata edo bestea erabiltzea. Inspektoreak. Hori da. Eskuin ezkertia dela, anbidiestroa. Erantzun zuen forentseak . Astinaldiko unetxo batean, erasotzaileari labana eskumako eskutik erortzen zaio, eta eskumako eskutik diot, zeren zenduak jasotzen dituen lehenengo labankadak direlako, abdominal zuzenekoak, laurogeita hamarreko bertikaltasunekoak, goitik behera sartutakoak eta eskumatik ezkerrera makurdura ñimiñoarekin . Jarraitu dezagun: une horretan, labana lurrean, eta erasotzailea ere lurrean, zeren erori egingo zen, errazago egingo zitzaion ezkerreko eskuarekin hartzea, zutituko zen eta esku horrekin hildakoari labankadak sartzen jarraituko zuen. Ondo, goazen beste kontu batera: hiltzailearen altuera. Esango dizuedan hau pentsatzea begien bistako gauza da: hiltzailea nanoa da. Esaten duzuna metro eta zentimetroarekin ziurtatuko duzu, ezta? Eskatu zion inspektoreak. Bai. Akondroplasia edo nanismoa duten perts onen altuera zehazteko, eta, ondorioz batez besteko tamainako burua eta enborra, hanka eta beso motzekin, eta gure estatu federalean bizi diren bi sexuen nanismoak dituzten helduen batez besteko pertzentila zehazten den dimentsio antropometrikoen tauletan oinarrituta, batez beste 122 zentimetroko altuera, 102,27 zentimetroko sorbalda altuera, eta besoaren 58,39 zentimetroko aurrealdeko irismenekoak izango genituzke. Eta orain arnasa hartzeko tartea hartuko dut. Beno, hori guzti hori ondo dago, J ose, baina hori txostenerako eta epailearentzat da; bai ondo, guretzat ere bai, baina idatziz. Antoniok errekuperatzeko denbora eman zion. Josek nekez hartzen zuen arnasa. Bai, dena izango duzue txostenean. Beno, jarraituko dut, esandakoaren arabera eta zutik egon balitz moduan hildakoari egindako neurketa guztiekin, dudarik ere ez dut, egin dizuedan baieztapenean. Erasotzailearen sexuari dagokionez, esan behar dizuet ez dela gure ardurapekoa, edo bai, hori zientzialarien ardurapean dago eta, labankadeta n egindako indarrean ezin delako sexua zehaztu; uste dut zientzialariak izango direla datuak emango dizkizuenak. Azazkaletan izan dituen eta oraindik dituen ehunen eta odol arrastoen analisietan bai ostera, sexua ateratzen da. Bai, hiltzail earen zapatilak barne. 44 edo 45 bitarteko tamaina dute aurreratu zuen inspektoreak. Neurri hori argigarria da. Gizona da ziurtatu zuen forentseak. Besterik, Jose? Galdetu zuen inspektoreak. Oraindik ez dut txostena itxi, bain a hemendik aurrera gauza gutxi, Antonio. Zerbait ateratzen bada deituko dizut. Eskertuko nizuke , esan zion inspektoreak. Momentu zehatz hartan Antonioren telefonoa txirrina jotzen hasi zen. Adelinari begiratu zion eta erantzun zuen. Esadazu. "Esadazu" labur eta lehorra izan zen, norbait gainetik kentzea nahi izaten denean bakarrik ematen den horietakoa. Antonio! Esan. Birras naiz. Badakit, joder. Bota, esan behingoz, ostia! Goiko auzunean gaude. Pare bat sasikumeri galdetu diegu eta biek helbide bera eman digute. Nanoaren etxera hurbildu gara. Atea zabalik egon da, sartu gara eta kakanarrua seko hilda dago. Hemen odola baino ez dago, eta nanoa lepoa moztuta, labanaz, itxuraz. Begiratu aurpegia, eskatu zion inspektoreak. Bai, egin dugu. Ondo atzamarkatua du. Begiratu poltsikoetan, laban bat izan behar du. Oraintxe egingo dut hori. Bai, itxaron, bat dauka. Zelangoa da? Itxaron, latex bat ipiniko dut eskuan. Labana tolesgarria da, “muela” itxurakoa. Neurriak? Itxaron, nireak zentimetroak neurtzekoa bizkarrean dauka eta. Eman, Jesus! ez daukagu egun osoa eta. Joder, odolez beterik dago. Ez zabaldu. Burutik pasatu ere ez zait egiten. Ea, neurriak emango dizkizut: egurra eta letoizko heldulekua. Hori berdin zait, Jesus erantzun zion Antoniok, Eskulekua 135 milimetrokoa. Xafla, luzea eta zabala, alajaina! Antonio umorea galtzear zegoen. Xafla 180 milimetro luzerakoa, eta zabalera galandaren ertzaren eta esku babeseko ahoaren artean 30 milimetrokoa. Horrekin nahiko dut. Plastikozko poltsa batean gorde eta zientifikokoei eman. Heldu dira? Zelan egongo dira hemen, orai ndik ez dugu parte eman eta. Beste gauza bat, dendako kutxaren dirua izan behar du. Begiratu poltsiko guztietan zentimoak ere hartu ditu eta. Honek ez dauka hemen ezer. Besteak eramango zuen. Ondo. Deitu zentralera eta eman horren berri. Ade lina eta biok oraintxe goaz horra. Egon hor gu heldu arte. Antoniok deia eteteko ikonoa sakatu zuen eta forentsearengana zuzendu zen. Jose, lan gehiago duzu. Ergel potrohandia? Galdetu zion forentseak. Bai, sama moztu diote. Kontu hau animatuz doa erantzun zion forentseak. Odolez beterik zegoen labana poltsikoan zuen, begirada batean hildakoak dituen zuloen neurrietara egokitzen dena edo. Beno, hitz egingo dugu, Jose erantzun zion Antoniok eta taldekidearengana jo zuen . Adelina goazen! Inperatibo eran botatako esaldia zen, berehalakoan egin behar zen ekintzaren asmoa bere baitan bakarrik gordetzen zuena; ez zeukan beste era batera ulertu behar zen inolako seinalerik. Komisaldegira joan ziren autoa hartzera, goiko auzora joateko, han kr imen berri baten lekua zuten eurek noiz helduko itxaroten. Taldekideek, Enjuto Gonzalez eta Birrasek, Jesus del Rioren ezizena zuenak, eremua inguratuz ekintza protokoloa hasia zuten. Kale estu bat zen, hamar metro eskasekoa, hiru metro altuerako hormigoiz ko blokeekin egindako horma baten amaitzen zena, aurrera joaten eragozten zuena. Eraikinaren hormak beheko solairuan ate bakarra zuen; atea eskuma aldean zuen. Hildakoa zegoen lekua gela txiki bat zen, hogei metro karratu ingurukoa, komunarekin, eta kontra ko aldean ur txorrota eta gas bonbona su txiki bat, kanpinetarako erabiltzen den modukoa. Gela erabat nahasia zegoen, norbait zerbait bilatzen presaka ibilia izan balitz bezala; ematen zuen ezer gutxi geratzen zela begiratzeko; ez zegoen txoko txikerrenik ere, ukitu gabe. Antonio kanpoko atetik ozta ozta metro bat sartu zen gelara. Adelina bere alboan zuen. Beregana jiratu eta ahapeka xuxurlatu zion: Badirudi hilketa hau eta Laura andrearena zelan edo halan erlazionatuta daudela. Zer uste duzu? Ematen du baietz, Antonio. Goazen kalera, utzi zientifikokoei euren lana egiten eta gero gu sartuko gara. Orain azkar mugitu behar gara. Hemendik Laura zenaren etxea begiratzera joan nahi dut. Ikus dezagun zer ezkutatzen digun gu re Laura lagunak. Adelina deitu Ramoni eta eskatu Lauraren helbidea. Oraindik ez badu lortu, esaiozu nire partez bost minutu dituela bestela ipurdian ostikoa eman eta etxera bidaliko dudala. Kezkatu egin nau honek guztiak hartu duen neurriak. Arduratu zait ez horretaz, eta begiratu ere zertan ari diren zientifikoko horiek. Kanpora noa nagusiari deitzera. Antonio kalexkatik kanporantz atera zen. Urrunetik, beregana zetorren Jose Guardarropas forentsea ikusi zuen. Galdera moduan egindako esaldi la bur batekin hasi ziren mintzatzen: Jose, zu hemendik? Bai, ikusten duzu, Antonio. Zelan doa kontua? Dena ari da nahasten. Nik esango nuke dena interesgarri jartzen hasi dela. Ez esan horrelakorik, ezen opari legez beste hildakotxo bat ekarriko digute eta. Antonio, hainbesterako da hemengo zoriontasuna gramoka? Ez dakit, Jose, baina hau ez dago ondo. Lehia? Lehia, garbiketa, lapurreta, familia aldaketa , nork jakin; edo dena batera. Gero arte, Jose. Bai, gero arte. Antoniok Adelinari deitu zion zerraldoa zegoen zulotik atera eta kale txikiko sarrerarantz hurbiltzeko. Ez zuen denbora asko behar izan bertaratzeko. Eskaera laburbildu zion. Anto niori barruak jaten zebilkion zerbait zen; gainetik kendu edo zabaldu behar zuena, zalantza hartatik atera. Taldekideari zuzendu zitzaion: Adelina bildu taldea, Gonzalez, Ramon, Birras eta zu ere bai, zu ere beraiekin joatea nahi dut. Badirudi goikoek ere muak beste modu batera banatu dituztela eta hemen ez ziren bi horietaz fidatzen, edo nik behintzat hori burutik kendu nahi dut. Harrapatu hau guztia mugitzen ari direnen bat, eta onean ezin bada, mailuka egin, baina zerbait jakin nahi dut. Ez eraman bulego ra, ez dut han holakorik nahi, egin bazterren batean inor konturatu gabe, ez dut nahi hori falta zaigun hildakotxoa izatea. Alproja halakoak! Joan bi auto arruntetan, eta segurtasun guztiarekin; Ematen du une honetan denak oso urduri daudela. Bulegora noa. A! beste gauza bat, ordua zehazten duzuenean esadazu. Ahalik eta lasterren joan behar dugu Lauraren etxea begiratzera, eta zu nirekin etortzea nahi dut; ondo legoke bazkaldu ondoren. Agur. OK. Antonio. Bien bitartean, Adelinak t aldekideak biltzeko ardura hartu zuen eta ohiko taberna batean gelditu zen, baina horretarako tokiaren izena esatea saihestuz. Denek zekiten zeinetara joan behar zuten. Bi solairuko lokal bat zen, behealdean oso barra luzea zuena, eta aurrealdean joko gune bat billar amerikar pare batekin eta dardoak sartzeko hiru itu, eta mahai batzuk ere aulkiekin. Edozein lekutatik oso erraz ikusten zen goiko solairutik nor jaisten zen edo kanpora joateko nor igotzen zen. Adelina izan zen lehena iristen eta sartu bezain laster hanburgesa bat, patatak eta kola bat eskatu zuen. Eskatutakoa ekarri orduko ohartu zen eskaileretatik behera Ramon zetorrela. Ramon, Lauraren helbidea lortu duzu? Bai, post it batean dakarkizut idatzita. Eman diozu Antoniori? Zeuk eskatu didazu eta zeuri ematen dizut. Ondo, berarekin joango naiz. Begira, hor datoz Gonzalez eta Birras, esan zuen Ramonek, begirada ekarri berri zioten ur botilan jarrita; inork baino hobeto ikus zezakeen begi ertzetik, kanpoko izkinatik 180º begipean izaten zuen, oso ikusmen eremu zabala, edozein gizakik oso zaila izaten duena lortzea, irudiak gradu horien zati batean bakarrik jasotzen direlako argi. Badatoz? Hain arin? Erantzun zion Adelinak, bere bi lagunen beharraz erdi harrituta, haiek ezagutzen zituen bezala ezagutuz, bere begiek ikusten zutena zaila egiten zitzaion sinestea. Eta jakin minez galdetu zien: Zer, pipermina, edo hemen Mexikon esaten dugun bezala “txile jalapeinoak” ipurditik, edo zer? Birrasek piperra eman diola, Gonzalez ek erantzun zuen apur bat urduri. Zelan aterako gara hemendik erreta edo balaz josita? Norbaitek erantzun diezadake? Birrasek, oso serio, bakoitzari begietara begiratuta eta lagun gutxiren aurpegiarekin galdetu zien bere lagunei. Nik hanburgesa bat eskat u dut, zer eskatuko duzue bazkaltzeko? Adelina berehala mintzatu zen, lagunen ezkutuko hausnarketen kaosean nolabaiteko ordena jarri gurean. Orduan, telefonoan zerbait idazten hasi zen berarekin zeuden guztiei bidaltzeko: Bazkald u eta gero, zeozer daukat egiteko nagusiarekin, eta ez da larrua jotzea, alproja mamoiok. Lehentxoago eman dizkizuet bere aginduak. Nola egiten dugu? Ni ere zuokin egon nadin nahi du, beraz mailua nik neuk eramango dut, eta hori nahitaezkoa da ilunabarrean egitea, zeren lehenago berarekin egongo naiz. Badakizue noren bila joan? Berehala heldu zen Birrasen erantzuna. Bai, nik balio dezakeen bat ezagutzen dut. Normalean seietatik zazpietara hasten da mugitzen, eta nano hilaren ingurua n mugitzen da. Oso kale problematikoak dira, beraz, kontu handiz ibili beharko dugu. Zu eta Gonzalez hasten zarete, eta Ramon eta biok atzetik joango gara. Adelinak azkar erantzun zuen . Antonio egoitzan egongo da, mugikorrak eta kaleak begiztatzen. Norbaitek ba al du ideia hoberik? Inork ez zuen erantzun. Dena arg i baduzue, ezabatu mezuak. A, bide batez, pinganiloak Ramonek ditu, berak emango dizkizue. Adelinak idatziz agindu zuen, aldi berean, unibertsitate autonomoko ikasle izandako garaien kontuen gorabeheran hitz egiten hasi zitzaien. Adelina psikologian lizen tziatu zen eta zegokion baino denbora gutxiagoan amaitu zuen karrera urte berean egin bait zituelako bigarren eta hirugarren ikasturteak. Cdmxen 14:40pm ziren arratsalde epel batean. Ainhize Ozkoidi nerabezarorantz abiatu zen bere amonaren edert asunaren kopia bat izango bazen antzera. Denborarekin neskatila mestizo erakargarria bihurtu zen, bere ibilian grinak pizten zituena; eta oharkabean pasatu nahi izaten zuen arren, ezin zuen. Halakoxea zen agerrarazten zuen edertasuna, begiradak berarengana bihurtzen zirela. Bere edertasuna apaltzeko ahalik eta xumeen janzten saiatzen zen, baina eragindako zirrara bere nahiaren aurkakoa izaten zen; oraindik gehiago nabarmentzen zen. Beharrezkoa zena ikasten zuen, ikasten zuen guztia eskaera maila gorenean ga runean erraz gordetzen zuena, eta, horrek, jakina, nota bikainak lortzea errazten zion. Mutilei bere albora hurbiltzea gustatzen zitzaien, bere adiskidetasuna lortzea nahi izaten zuten, berarekin zerbait izatea zuten gogoko, janzten zuen ehuna ukitzea, ber e eriak, bere begiradan gurutzatzea. Neskatilak barrutik agertzen zuen indarra erakargarria zen, argia ematen zuena, zalantzak argitzen zituena, eta ikaskide guztiek eta ikastetxeko ikaskide neska batzuek ere, beste zerbaitetarako berarekin egotea nahi iza ten zuten. Ainhize pertsona xaloa zen, umoretsua, baina aldi berean zuhurra, apala eta zintzoa; baina batzuentzat erronka izaten hasi zen, gazteen konkisten koadernoan koska bat egin nahi izatearen obsesioa. Udako gau beroa zen, egun sutsu horietako bat, e ta ilargia konkistatzeko esaldien artean, eta malutetan bizitza eztia eskaintzetan, betiko maitasunaren zinaren esaldi artean, eta hainbeste gauza eder esaten direnean, hegaztiak xarameletan bezala, pertsonak bezala, gainkatzeko gorteatzean, bizitza osoan gogoratuko zuenari atea zabaldu zion. Baina grinaz beteriko gau gaztea izan zena, izan behar ez zuen pertsonarekin gertatu zitzaion, haren geroztik inondik inora ez bait zuen aukerarik izan berarekin maitasuna egin zuen mutila berriro ikusteko. Amona pentsakor geratu zen eta ezer esan gabe besarkatu zuen. Ainhizeren gurasoei, bere seme alabei, deitu zien. Hirira heldu ziren. Neska nahasita zegoen, ez zekien zer egin, ezta zer pentsatu ere. Ainhizerentzat ustekabeko zerbait zen, harrigarria, eta ez zekien zer esan. Hamazazpi urte zituen eta ez zegoen prestatuta horretarako. Baina burdinazko nerbioekin egoera baretzea lortu zuen ikasketetan eraginik izan ez zezan. Aste batzuk ondoren unibertsitatean hasiko zen. Amonak, irakasle askok beraientzat nahi izango zuketen ipuinak kontatzeko gaitasunaz, hain sutsuki kontatzen zizkion pasarteetan oinarritutako historia gustatzen zitzaion. Natura jakintsuak berari lotutako jendeari eskaini ohi dion normaltasun horrekin zihoan dena; bere amona jakintasun hari lo tuta zegoen, eta duintasunez, errespetuz eta maitasunez kontatzen zizkion Ainhizeri historia guztiak. Bera eredu zen. Haurtxoa potolo potoloa jaio zen, irribarre errazduna, negar gutxi egiten zuena, eta denbora gutxira edozein gauza txikirekin jolasten be rez ikasiko zuena. Bere amatasun berrian eredu izaten jarraitu zuen, eta cdmxeko Unibertsitate Autonomoko Historiako ikasle gisa ere bai. Haurrak hazten jarraitu zuen, eta berak udako gau bero baten seme desiratuaren gisa maitatzen jarraitu zuen. Bixente Agirre de Lezea komisarioak, Ibarrekolandako komisaldegiko bere bulegoan izango zuen arratsalde luzeari hasiera eman aurretik, tabernaren batera zerbait jatera irten nahi zuen. Kaleko atea ireki eta berriro barrura sartu zen. Aterkia hartu eta ka lera atera zen. Kotxe batek kirrinka egin zuen semaforoaren inguruan; bazirudien alternadorearen uhala lasai samar zuela. Bat batean zazpigarren etxearen aurrean gelditu zen. Komisarioak ez zion garrantzirik eman. Taberna ondoko ataritik emakume g azte bat atera zen. Automobilera sartzen zen heinean aterkia itxi zuen. Euria gogotik ari zuen. Haize garbigailua eskuinetik ezkerrera bortizki jiraka ari zela ikusten zen. Neskak zigarro bat piztu zuen. Zupada luze bat eman zion zigarroari eta kea indarre z bota zuen. Ezker eskua gizonezkoaren lepoaren atzealdera eraman eta aurpegia bihurtu zion torloju erako musu bat emateko. Berririk? Galdetu zion. Gidariak automobilaren bolanteari gogor eusten zion. Beldurgabe jarraitzen zuen urrunera begir a autoen mugimendua aditasunez jarraituz. Ez, oraindik ez erantzun zion izukaitz. Ez zen aztoratu, ezta inolako azaldurarik nabaritu ere ez zitzaion egiten. Jaso berri zuen estimuluaren ondorioz ez zuen emoziorik erakutsi. Bixentek sandwich zati bat jan zuen. Beti joaten zen tabernan egiten zuten berezietako bat zen eskatzen zuena. Taberna komisaldegitik ehun eta berrogeita hamar metrora edo zegoen. Zatia ahoratu ostean bestea platerean jarri zuen. Begetala zen, baina madaria ere ba zuen, gazta urdina eta izokin ketuaren xerra oso mehea ere bai. Beti gertatzen zitzaion kontu bera, gehieneko estres uneetan nekez jan zezakeen gauza handirik; sabelak ez zion onartzen. Zutik zegoen sukaldeko ate txikiaren eta tabernaren eskuinalde osoa ha rtzen zuen beirate artean zegoen telebistan begirada galdua ipinita. Ur pixka bat bota zuen edalontzian. Sandwich zatia zeukan plateraren ondoko kafean bi azukre koskor ipini zituen. Koilara txiki batez poliki poliki eragin zuen. Pentsakor zegoen. Zerbaite k ihes egiten zion, eta zerbait haren atzetik garuna jiraka jarrita zuen. Erlojua begiratu zuen. 14:45pm ziren. Bi zurrutadatan kafea amaitu eta tabernatik atera zen. Aimarrek gertatutakoaren berri goizean zehar izan zuen irratian. The Black Cro wes, Petti & Etxeko Uzta, Fito, eta gogokoenak zituen beste abesti askoren artean, albisteak jarraitzeko irratia ere ipintzen nuen. Aspaldi aterata zegoen Otzarretako pagaditik eta Ubidera itzuli beharrean, porlanezko baso pistatik Barazarreraino jarraitze a erabaki zuen, eta han Bilborako 240 foru errepidea hartu. Orduan jabetu zen gertatzen ari ziren gertakarien larritasunaz. Azken gertaerak erlazionatuta egon zitezkeela ulertzen hasi zen. Ertzainaren heriotza deitoratu zuen, baina ulertu zuen ezinbestean, eta zoritxarrez, zenbait kasutan, herriaren zerbitzura egoteagatik ordaintzen den prezioa izaten dela. Gehiegizko prezioa, pentsatu zuen, batzuek zuzenbide eta ordenako agenteen lan delikatua zalantzan jartzeko. Horrek guztiak burua astintzera bultzatu zu en ezeztatzearen erara, pentsatuz bezala: “ezinezkoa da”. Eta guri zerbait gertatuko balitzaigu, orduan zer? Galdetu zion bere buruari. Esku batekin garondoa igurtzi zuen, bestearekin Monteroaren bolantea eusten zuen bitartean. Ondoren, kopetara eraman zue n eta, leunki masajea eman ondoren, ilea okzipital aldera eraman zuen, astiro astiro hazka egiteko. Orkatilan ziztada sentitu zuen. Arina zen, baina limurtzailea, oraindik kontuz ibili behar zuela esatera bezala. Portua Zeanurirantz jaisten zebilela, lanb roa berriro zarratzen hasi zen, argiak piztera behartuz, laino argiak jartzera, aldi berean abiadura moteldu egin zuen, lasaiago gidatzeko. Ibarrekolandako komisaldegiko ziegan hiru atxilotu zeuden galdeketak noiz hasiko zain. Gizonezkoa izango zen seguruenik Erribera kalean emakumearen kontra jo zuen autoaren ustezko gidaria, edo hildakoa autoaren aurka bultzatu eta bere poltsa lapurtu zuena gidariaren laguntzailea; oraindik ez zegoen argi. Ziega desberdinetan, segurtasun indarrek eraso zuten unean bi gizonak etxean zituzten eta tiroketaren hasieran hain zuhur bi oheren artean etzan ziren bi emakume gazteak zeuden. Gizonetako bigarrena Basurtuko ospitalera eraman zuten, jaso zuen tiroagatik aurrerantzean bere bizitza osoan herren geratuko zena. Ohean eskuburdinak jarrita zituen. Gelako atean ertzain bat zegoen zaintzan. Bixente komisarioak ziur zekien, oraindik frogatu ezin zuen arren, bi gizonak ondo antolatutako krimen elkarte batekoak zirela, ustez latindar jatorrikoak, Amerikako he goaldekoak, zalantza izanez erdialdekoak edo iparraldekoak ote ziren, bi nortasun agiriak faltsuak ematen zutelako. Susmatzen zuen ez zitzaiela gauza argirik aterako, eta uste zuen tiroketan hildako krimen elkarteko bi gazteak kasualitatez hil zirela, ezen helburua, komisarioaren ustez, kartzelan amaitzea zen. Azken horren inguruan ez zegoen ziur, baina bere ideia gorpuzten hasi zen: "kartzelan errazagoa da erakunderako jendea biltzea". Galdeketaren erantzukizuna berak zuzentzen zuen taldeko bi lankideren e sku utzi zuen, eta ebakitako buruaren gorpuaren bilaketa koordinatzen eta bere unitatean zituen zeregin guztiak kudeatzen jarraitu zuen. Buruari ateratako argazkiaren eskanerra erabiltzen ari ziren Polizia nazionalaren datu basean egiten zebiltzan azterket an, baina ez zuen emaitzarik ematen. Ez zuen ulertzen zergatik, zeren kasu gehienetan minutu pare bat besterik ez zen behar izaten % 90eko kointzidentzia izateko. Aplikazioak oker ematen zuen; errorea. Ezin zuen ulertu zer gertatzen ari zen. Bere buruan bl okeoaren ideia agertu zen, norgehiagoka, desbideratze iragazkiren bat, baina oso narrasa. Atera zen bere bulegotik eta taldera etorri berri zenaren mahaira joan zen, Alejandra izeneko emakume gaztearenera, nahiz eta denek Alex deitzen zioten. Neska altua z en, metro bat eta hirurogeita hamar ingurukoa, 65 kilora hurbilduko zena, aurpegi luzea, begi atxabitxi beltzak eta adats motz uhindua kolore beltz distiratsukoa. Begirada zorrotza zuen, gauzak egiteko interesa erakusten zuena. Azkar eta arretaz jokatzen z uen, eta agintzen zitzaizkion zeregin desberdinak burutzeko oso erritmo interesgarria jartzen zuen, ingurukoei jarraitu beharreko martxa agertuz. Alex! Deitu zion komisarioak. Esadazu Bixente Erantzun zion Alex ertzainak. Begira, nortasun agirien ingu ruan aplikazioan egiten ari zinen bilaketak ez du emaitzarik eman. Oraindik ez dut astirik izan zuokin komentatzeko, bihar goizean egingo dugu, baina bien bitartean, eta horri buruz dakizunez nik ez dudala kasualitateetan sinesten, bai aldiz, kausalitateet an, badakizu, kausa ondorio erlazioa, senak esaten dit bi heriotza horiek lotuta egon litezkeela, berehalako aldiberekotasunean gertatzen ari direlako. Hartu zatitutako buruaren argazkien kopiak eta joan zaitez hildako emakumearen etxera. Bere ahizpak etxe an egon beharko luke. Egin galdeketa, irakurri aurpegia, eta, aldi berean, galdetu bere senarraz, nortasun agiria eta gainerako guztia. Eraman Ekaitz zurekin, badakizu gutxi aritua dela eta jardutea behar duela. Ondo Bixente, oraintxe aterako gara. OK. 14:50am ziren Bilboko hirian. Ibarrekolandako Ertzaintzaren komisaldegian, Xabier Mendiola inspektorea buru zen galdeketa taldea, San Frantzisko kaleko erreprodukzioen museoaren ondoko etxearen hirugarrenean izandako tiroketan atxilotutako bateki n, galdeketa hasteko prestaketak egiten ari zen. Bitartean, bi agentek ziegan giltzapetuta zuten gaztea beheko solairura igo zuten, ziur asko bizitza txarrak pertsona latza bihurtua izango zen, fintasun gutxikoa, serioa eta isila ematen zuena. Burua makurtuta zetorren, nolabaiteko damua sumatzen zitzaiola, agian bazitekeen barkamen eskaera inkontzientearen lagin txiki bat, eta, nolanahi ere, ez zen batere atsegina edozein pertsonari begietara begiratzeko ausardiarik geratzen ez baitzitzaion. Zieg atik beheko solairurako bidean bi ertzainek zainduta zekarten, hori zen gutxienez atxilotutakoari esaten zizkioten esaldietatik ulertzen zena: Egon zaitez ziur, hemen inork ez zaitu joko eta, esan zion ezker ukondoaren altueran mahuka luzeko e lastikotik eusten zion ertzainak; atxilotuak eskuak bizkarrean zituen lotuta. Itxura batean ematen zuen, jatorriz latindarra zen gaztea, antzeko egoeretan hezia izan zela, eta, norbaitek bera jotzea ez zitzaiola gehiegi axola; bazirudien mina ja sateko psikologikoki prestatuta zegoela. Lasai zegoen, une oro zer egin behar zuen jakingo balu bezala. 14:45pm zirenean, Xabier galdeketa gelara sartu zen, sotoko ziegatik igo berri zutenari lehenengo galdera sorta egiten hasteko. Gaztea lurrea n torlojututako aulkian eserita zegoen, mahaia aurrean zuela. Ezkerreko eskumuturretik eskuburdinak jarlekuari lotuta zegoen, une horretan oso lagun gutxi zituenaren aurpegiarekin. Xabierrek atea zaintzen zuen ertzainari atxilotutakoari eskumuturrak kentze ko agindu zion. Raul kendu burdinak horri! Hemendik ez da inora joango. Non egongo da hemen baino hobeto? Ondo, Mendiola jauna, erantzun zion agenteak. Eskuburdinak kentzen zizkioten bitartean, Xabier, oso lasai baina erne, aurkeztu zen. Kaixo. Mendiola inspektorea naiz, baina deitu Xabier; horrela deitzen dit mundu guztiak. Zu, zelan deitzen zara? Julio Andres. Ondo zaude, Julio? Bai. Behar duzu zeozer? Nahi duzu zeozer? Edozein gauza ekartzeko agindu dezaket. Ez, ondo na go, eskerrik asko. Nahi duzu zeozer edateko? Kola freskagarri bat, agian? Bai, kola freskagarri bat edango nuke. Ekartzeko agindua eman aurretik, zein egoeratan zauden aipatuko dizut: epaileari "terrorismo kasuetarako inkomunikazioa" eskatu z aio. Hau da eskaeraren agiria. Ulertzen duzu esaten ari natzaizuna? Bai erantzun zion atxilotutakoak. Ondo. Eskaera egin eta ordubetera epaileak eman du epaia, 520 bis 2. artikuluan xedatutakoaren barruan, eta ebazpen arrazoitu batean atxilot uaren inkomunikazioa agindu du; zurea. Halaber, egoera horretan zauden bitartean ezin izango duzu Zigor Prozeduraren Legeko 527 LEC kapituluan adierazitako eskubideez gozatu, 520. artikuluan ezarritakoak izan ezik eta beti epaileak hala erabakitzen duenean ; eta bi, ez duzu inorekin komunikatzeko eskubiderik izango, epaileak hala erabakitzen duen bitartean. Xabierrek agiria altxatu zuen sabaiaren erpinean, atxilotuaren ondoan kokatutako kamera aldera, eta, aldi berean, ozen esan zuen : Hauxe da epailearen e bazpena. Sinatu nahi duzu zelan azaldu dizudan? Ez. Oraintxe ekarriko dizut kola freskagarria, oso hotza, ezta? Nahi duzu zigarrotxo bat? Bai, zigarrotxo bat erreko nuke. Nik honelakoak erretzen ditut, asto gainean ibiltzekoak, nah ikoa zuretzat? Bai, gustatzen zait marka. Tori, hartu bat. Xabierrek eman zion zigarroa, eta praketako poltsikoan zeukan pizgailua erakutsita sua ere eskaini zizkion. Ezer esan gabe irten zen gelatik eta galdeketa gelaren aurreko korridorean z uten edari makinara zuzendu zen. Makinara iritsi baino lehen, Iñaki, promozioko ezagun zaharrarekin aurkitu ostean denbora luzez aritu zen berarekin berriketan. Aukera aprobetxatu zuen atxilotuari gauzak mantso joango zirela ulertarazteko, prestatzeko zeto rkiona latza izango zelako, nahiz eta atxilotuak gertatzen zitzaion guztiaren jabe zela hitz egin gabe aditzera ematen zuen. Ordu laurden bat geroago, Xabierrek barrualdea grabatzen zuen zirkuitu itxiko telebistako pantaila begiratu zuen. Galde keta gelara sartzeko atearen markoaren goiko eskuineko aldean zegoen, eta atea ireki aurretik, barrukoa zein egoeratan zegoen ikusi nahi zuen. Sartu zen. Galdutako sapaztoa berak utzitako tokian zegoen eserita. Ez zen mugitu. Berandutzeagatik desenkusatu z en. Kaixo, Julio, sentitzen dut hainbeste denbora pasatu izana, baina kartoizko edalontzi bat aurkitzea kostatu zait, badakizu honelako gelatan ezin dela sartu beirazko botilarik, ezta latarik, eta erre, tira, oraindik batzuk, beno, badakizu. I kusten dut dagoeneko aurkitu duzula hautsontzia. Lehen ahaztu zait esatea, baina trenetan egoten diren modukoak direnez, erraza, ezta? Bai. Nongoa zara, Julio? Cdmx ekoa. Baina Barruti Federala ere esaten diozue, ezta? Bai. Denbora asko da ramazu ezer jan gabe, nahi duzu jateko zertxobait eskatzea? Bai, zeozer jango nuke. Ordu honetan mexikar zeozer zaila izango da, baina pizza bat lortu diezazuket. Nahi duzu pizza bat jatea? Bai, jango nuke. Nolakoa eskatuko dizut? Haragia duen bat. Ondo, egon lasai ekartzeko agintzen dudan bitartean. Koladun beste freskagarri bat ere beharko duzu, bestela oso zaila egingo zaizu irenstea. Bien bitartean musika jarriko dizut. Galdeketan zehar, gazteak cdmxeko ba rruti federalekoa zela aitortu zuen, eta Bilbon urtebete inguru zeramala. Hiriko mexikar jatetxe ezagunenetako batean zerbitzari lanetan ari zen, estra gisa, ostiral gauetan, larunbat eguerditan eta arratsaldetan, eta igande eguerdietan. Julio Andres deitz en zen, 28 urte zituen, eta soziologia ikasketak egiten saiatu zen, nahiz eta karrera akademikoa amaitu ez; gehiegi egin zitzaion. Belaunean balaz zauritutakoa, Basurtuko ospitalean zegoena, berarekin heldu zen Bilbora, eta geroztik elkarrekin jarraitzen z uten. Ez zuten elkar ezagutzen Panamatik Bilbora itsasontziz egin zuten bidaia hasi aurretik, nahiz eta Sebastian Cortes, horrela deitzen baitzen Basurtun zegoena, cdmxekoa izan, auzorik arriskutsuenetakoa, komisaldegia zegoen inguruko; Colonias Doctores a uzunekoa. Ertzaintzarentzat jakitea errazak ziren aipatu datuak eman ondoren, hatz markak ematen dituenak, alegia, galdeketak ez zuen aurrera egin. Nekatuta ematen zuen. Xabier konturatu zen. 19:17pm ziren Bilbon zorigaiztoko arratsalde batean. Julio atxil otua inkomunikazio ziegara bueltatu zuten. Bakoitza bere ziegan inkomunikatuta zituzten bi emakume gazteei zegokienez, Bixente Agirre komisarioak uste zuen intentsitate txikiko atxilotuak zirela, nahiz eta, haren ustez, susmo hutsa izan, eta ike rtu beharko zen. Galdeketek erakutsiko zuten zein mailatako partaidetza zuten, edo noizbehinkako maite kontua zitekeen, edo denbora luzekoa, baina bi gizonen hiltzaile jarduerei buruzko ezagutzarik gabea. Hala ere, bi dotazio, bakoitza bere inspektoreareki n, bidali zituzten nesken etxeetara dena hankaz gora jartzeko, eta era horretan jakiteko zein mailako harremana zuten ertzainaren eta Ribera zubi ondoan zerraldo geratu zen andrearen hiltzaile kanpotarrekin. Deustuko Arangoiti auzoan bi atxilotu en etxeen miaketan ez zuten ezer aurkitu; ez agiririk, ez hiltzaileekin izan zezaketen loturaren inolako xehetasun txikerrenik ere ez; ezer ere ez. Telefono deien, bankuko mugimenduen eta sare sozialetan izan zitzaketen jardueraren erregistroa geratzen zit zaien egitea. Alex etorri berriarekin arduratuko zen kontu horretaz. Hala ere, Bixenteren susmoa egia bihurtzeko bidean zegoen: bi neskak erabiliak izan zirela. Arratsaldeko 19:25pm zirenean alarmak berriro jarri ziren martxan Bilbo hirian. Nor bait Basurtuko Unibertsitate Ospitaleko Gandarias pabiloian sartu eta belauneko ebakuntzatik sendatzen ari zen atxilotuaren gelako atea zaintzen zegoen ertzaina hil ondoren, ohean zegoen mexikarrari jugularra moztu zion. Osasun egoitzako langileek jakinean jarri zirenerako ustezko hiltzailea desagertuta zegoen. Jazoera negargarriaren berri eman bezain laster, udal patruila bat azaldu zen galerian. Aldi berean, ertzaintzako talde ezberdinek ipini beharreko kontrolak jartzeari ekin zioten, eta Basurtuko Ospitaleko hormatan estrategikoki zaingorako jarrita zeuden kameren azterketa egiten hasi ziren. Gertaeraren berri jakin eta ordu laurden batera, eta aurrez telefonoz hitz egin ondoren, Bixente Agirrek, ordenagailuaren barne posta bidez, langile gehiagoren eskaera egin zion bere gaineko nagusiari. Erantzuna berehalakoan jaso zuen, aurretik adostuta izango bazuten bezala. Bost ertzainek osatutako talde berri bat jarriko zen Bixenteren ardurapean, eta ikertzen zeuden kasuak iraun bitartean e gongo ziren, soilik inspektore desberdinek zituzten arduretan laguntzaile. Arratsaldeko 20:17pm ziren Bilbon. San Frantzisko auzoko operazioan atxilotutako gaztearen lehen galdeketa amaitu eta ordubetera, sotoko ziegatik beheko solairuko itaunket a gelara eraman zuten berriro. Julio Andres deitutako 28 urteko amerikarrak oraindik itxura ona izaten jarraitzen zuen. Xabierrek erabat argi zeukan zer nahi zuen egitea. Bixenteren konfiantzazko gizona zen delikatuak ziren galdeketa guztiak egiten zituena . Auzipetua litxarrero soil bat ez zela ematen zuten kasu guztien ardura hartzen zuen; kasualitatez agertzen ziren hiltzaile zirkunstantzialak ez ziren izaten bere ardurapekoak, ez eta haserrealdi baten ondorioz ematen zirenak, edo eta buruko jabetza galtz en zenean azaltzen zirenak; eta, jakina, gehienetan nahigabekoak izaten ziren aldi baterako buru galduaren ondorioz ematen zirenak ere ez. Bixentek eta Xabierrek hipotesi horri buruz luze hitz eginda zeuden. Ez zen hori. Susmoa zuten eskuarteko kasua kezka garria zela: hiriaren ongizatea kili kolo jarduten zutela kontrolik gabeko bi elementuk; gehiago, ez zegoen argi zein asmorekin. Hirian finkatutako egituran nolabaiteko garbiketaren bat egiten zeudela susmatzen zuten, orain arte ondo ezkutuan zegoela emate n bazuen ere. Ondoen babestuta sentitzen zen hiri bat bera ere ez zegoen horrelako kontuetatik libre; kasuren bat hiri guztiek zeukaten. Bilbo ez zen salbuespena. Bazirudien artagabe pare bat erakundearen asmoak hondatzen ari zirela, edo, agian, haien asmo ak horiexek izan zitezkeen: garbitzea eta, aldi berean, hiriko agintariei eurek nortzuk ziren argitasunez erakustea, arduradun politikoak zein ekonomikoak edo eta poliziakoak beldurtzeko. Hori guztia, egiten zebiltzan ikerketan, argudio bide bat besterik e z zen. Galdeketa gelan, Xabierrek zigarro bat eskaini zion atxilotuari. Aldi hartan ez zuen edariari buruzko ezer aipatu. Atxilotuak, 28 urteko Julio deitzen zenak, begietan azaltzen zuen itxuragatik, Xabierrek berarekin zituen asmoei zegokienez bi gauza zituen argi: bat, bere laguna izateko saiakeran zebilela, eta bi, bigarren galdeketa egiteko zuen presagatik bera erabat nekatzea nahi zuela. Zigarro bat erre nahi, Julio? Xabierrek gonbidatu zuen. Bai, zigarro bat erreko nuke. Hartu sua. Inspektoreak beste zigarro bat hartu zuen paketetik eta piztu egin zuen zupada luzea emanez. Beno, ikus dezagun. Labur dezagun: Julio deitzen zara, eta Andres da zure abizena, 28 urte dituzu, cdmxekoa zara, soziologia ikasi zenuen, nahiz eta unibe rtsitateko ikasketak ez zenituen amaitu. Hona iritsi zinenetik jatetxe batean lan egiten duzu estra gisa eta horretan jarraitzen duzu asteburuetan. Zure laguna, Sebastian Cortes deitzen dena, zure hirikoa, Distrito Federalekoa, Colonias Doctoreskoa, ospita lean dago, jaso zuen tiroagatik belaunean ebakuntza egin diotelako. Inspektoreak ez zion Sebastian Cortesen heriotzaren berririk eman . Bide batez esango dizut bere bizitza osoan herrenka ibiliko dela. Ez nizun aipatu, ezta? Elkarrekin iritsi zineten Bilbora, itsasontziz Panamatik hona. Noiz iritsi zineten? Ez dakit. Erantzun zion atxilotuak. Julio, ez esan horrelakorik. Jakingo duzu bero edo hotz egiten zuen, edo zer? Duela urte bete izan zen. Esadazu urtaro bat. Bero egiten zuen. Ordu an uda izango zen. Turista asko zegoen hemendik? Bai, jende mugimendu handia zegoen. Bai, orain gogoratzen dut, uztaila zen. Uztaileko zein egunetan? Gogoratzen dut, 24a, nire amaren urtebetetzea. Urtero ospatzen izan dugu berarekin, baina pasadan urtean ni ez nintzen egon. Itsasontziz heldu bazineten Santurtzira helduko zineten. Zelan deitzen zen itsasontzia? Ez dut gogoratzen. Zer garraiatzen zuen? Hori gogoratzen dut. Egurra garraiatzen zuen, Hego Amerika tik zetorren. Zelan igo zineten Panaman itsasontzira? Nortasun agiriak erakutsi besterik ez genuen egin, eta jarraian gure kabinara eraman gintuzten. Gelan botila bete ur kaxa aurkitu genuen, eta Bilboko mapa bat. Egunean hiru otordu ekartzen zizkiguten eta gogoa genuenean itsasontzitik ematen gen uen bueltaren bat. Eta horrela ibili ginen hona iritsi arte. Hona heldu ginenean Bilbora heltzeko egin behar genuena esan ziguten. Zelan jakin zenuten non hartu ostatua Bilbon? Telefono zenbaki batera deitzea bakarrik izan genuen. Ur apur bat edan dezaket? Bai, noski, oraintxe aginduko dut ekartzeko. Inspektorea galdeketa gelatik atera zen, eta ozen oihukatu zuen, aginte doinuarekin: Norbaitek ekarriko baso bete ur galdeketa gelara? Ura edan eta garrantzirik gabeko gauzei buruz h itz egin ondoren, atxilotua bere isolamendu ziegara eraman zuten, eta handik gutxira afaria eramango zioten. 15:17pm ziren cdmx hirian, 22:17pm Bilbon. Adelinaren telefonoa deika hasi zen. Antonio zen bere laguntza eskatuz. Esan, Antonio erant zun zion Adelinak. Non zaude? Ituetan jaten. Hori uste nuen. Baduzu behar dugun helbidea? Bai. Atera zaitez kalera; heltzear nago. Kontu handiz, entzun? OK, erantzun zion Adelinak. Non daramazu burdina? Gerrian, kanoiaren ahoa ia uzkia ukitzera. Horrela gustatzen zait, orkatila urrun dago. Bero handia egiten duenean da hor eramatekoa. Ateratzear nago. Hor nago. Itzaliko dut. OK. Adelinak gainerako kideak agurtu zituen, Ramonekin egoitza nagusian gutxi gorabehera 16:30pm alderako geratzen zela esanez. Wisconsin kaleko 37. zenbakiko Harizpe janari dendako jabea izana zen Laura Salome zenduaren etxea Antonioren taldekideek zeuden jatetxetik gertu zegoen. Lau solairuko etxe zahar bat zen, lehen begiratuan duintasun eta ohorerik gabeko giroa ze goela ematen zuena, eta horrek segurtasun neurri guztiak hartzera behartzen zuen, atakatik bizirik atera nahi bazen, bederen. Bigarren solairuko lehen atea zabalik zegoen, eta beldurrez sartzera gonbidatzen zuen; zenduaren etxea zen. Dena nahasia zegoen, u kituta eta ondo ukituta. Altzarietako bat ere ez zegoen bere lekuan, eta guztiak hankaz gora jarrita zeuden; horrez gain, oihalez egindakoak zirenak labanarekin urratuta. Gauza bera egina zuten koltxoiekin, burkoekin eta kuxinekin. Sukaldeak itxura bera ag ertzen zuen, lurrean zehar ontzi guztiak sakabanatuta, nahaspilan. Otorduak prestatzeko ezinbestekoak izaten diren tresnak falta ziren. Dena hankaz gora zegoen. Gela osoa milimetroz milimetro arakatuta zegoen; norbaitek erabateko ardura hartu zuen hildakoa ren alde iluna begiratzeko. Adelina, nik ikusten dudan gauza bera ikusten duzu? Bai, bi gauza ikusten ditut, Antonio. Esaizkidazu. Ikusten dut norbait edo batzuk gogotik zerbaiten bila aritu izan direla, eta bigarrenik, auzokideek azkar ibili izan direla etxera sartzeko eta hemendik nahi izan dutena eurenera eramateko. Zehazki horixe da neuk ere ikusten dudana esan zuen Antoniok . Gauza gehiago. Norbait zerbaiten bila zebilen etsita, presaka. Zenduak zerbait ez dauka ondo, are gutxiago ipotx madarikatua hil ondoren. Laura andreak zerbait itzalpean izan du eta paretik kendu dute: edo ez zuen bere lana ondo egite n, edo lapurtzen ari zen, edo jada ez ziren fidatzen berataz, eta dagoeneko norbait ipini dute bere lekuan. Zoriontasuna gramoka? Bai. Zoriontasunaren gramoa eta dolarka! Estrukturan aldaketa usaintzen da? Norbait indarrez sartzen ari da, et a adosten ari da, edo sarraski itzela egongo da. Gauzak zelan datozen begiratuta ematen du pintxe nanoa goitik zegoela. Esan zuen Adelinak. Ez, ez dut uste. Nanoa erabili egin dute; ez dut uste saltzeko edo kudeatzeko ahalmena zuenik. Balio gutxiko alproja zen. Norbaitek Laura hiltzeko erabili, eta gero paretik kendu du. Laurak denda bat izan du. Ondo gordeta egon da. Salgaia erraz ateratzen zuen. Modu berean hornitzen zen. Dendarekin dirua legez kudeatzen zuen. Edo Laurak dirua l apurtzen zuen, edo norbaiti asko izorratuko dio zeren horren bila joan dira. Lapurtzen bazuen, agindua bere gainekoak eman du, nano ergela horretarako erabilita. Horrela ez bada izan, Lauraren gainekoak alde egiten du edo botere berriari aurre egiten dio. Bere asmoa aurre egitea bada, honezkero jakin beharko luke horren guztiaren atzean nor dagoen, eta jakingo du elementu horrek erakundearen laguntza duela, beraz oso kontu zailaren aurrean dago. Atea erakusten diotela dagoz. Zuhurra bada alde egingo du, eta hemen ez da ezer gertatu. Ergela bada, aurre egingo du bere aldekoekin, eta orduan presta gaitezen ibaiak gorritu egingo direlako. Erabakia hartuta dago. Beno, ikus dezagun zer atera dezakegun Birrasek ezagutzen duen alproja horrengandik. Baliteke kontu hau guretzat handiegia izatea, eta jende gehiago behar izatea. Nagusiarekin hitz egin behar duzu? Galdetu zion Adelinak. Bai, baina horren aurretik, lagundu gauza hauek mugitzen, eskatu zion Antoniok. Zer nahi duzu egitea? Zorua begiratu nahi dut. Pertsona horiek erakutsi ezin dutena gordetzeko zulo bat egiten dute zoruan. Normalean egongela erdian izaten da, mahai azpian alfonbra bat eta hor. Lagundu iezadazu besaulki hau eta ahuspez dagoen liburutegia mugitzen. Goazen alde horr etara eramatera. Honantz? Galdetu zion Adelinak. Bai, zure atzera. Eta orain mahaia, alfonbra eta guzti, leihorantz. Hor dago. Zein? Ez dut ezer ikusten. Bai, ez duzu pitzadura mehe bat ikusten? Horixe da. Zein? Hori? Galdetu zi on Adelinak harridura aurpegia ipinita, Antoniok esandakoa nolabait zalantzatan jarriz. Bihurkin bat edo labana baten punta behar dut. Labana? Nik badaukat bat. Hartu! Eskaini zion Adelinak. Hau ez da labana, hau sastakaia da, daga interesga rria, izan ere ziurtatu zuen Antoniok. Antoniok Adelinak eskainitako sastakaia hartu eta punta ezkutatuta antzemandako zirrikituaren alde batean sartu zuen. Egurrak gora egin zuen. Irtenda geratu zen aldea hatz batekin eutsiz, gau za bera egin zuen beste aldean. Estalkia erraz atera zen espazio ez oso handia begi bistara eskainiz. Diru asko zegoen zuloa zen; sorta batzuk bankuko gomaz bilduta zeuden. Dolarrekin batera astuna ematen zuen poltsa bat ere bazegoen, gatzaren antzekoa, lo diegia ez zena, kolore zurikoa. Antoniok eskuineko hatz erakuslearen punta ezpainetan busti ondoren substantzia ukitu, eta mihiaren puntara eta hortzoietara eraman zuen. Segundo pare bat geroago tu egin zuen lurrera. Koka esan zuen Adelina begiratuz. Uste genuena. Adelina deitu taldekoei, guztiei. Esan etortzeko, eta kalean leku egokian jarri daitezela, etxe honetako atea babestera. Estrategikoki ipini daitezela agindu zion, Antoniok. Banoa. Goazen plastikozko poltsaren bat bila tzera guztia komisaldegira eramateko. Zenduak pila bat izango zuen hemendik, diñot, ezta? Adelina hurbiltzen direnean esan deitzeko. OK. Beste gauza bat. Esan. Hartu zure arma eta ipini zaitez kanpoko atearen parean. Hau ez zait batere gustatzen. 22:17pm ziren Bilboko hirian. Aurreko galdeketa hasi eta bi ordu geroago Julio atxilotua berriro zero solairuko galdeketa gelara eraman zuten. Harritu ta geratu zen, zeren bere zain ez zegoen Xabier. Harridura aurpegi hori, Julio? Zu ez zaitudalako ezagutzen. Ni Karmelo Urkidi naiz, Xabierren kidea. Zelan afaldu duzu? Ondo. Bai, ezta? Hemen jendeari ondo esaten diogu. Egin dezagun aurrera, zeren az kar amaitzen badugu denok egongo gara hobeto. Nahi duzu zerbait edatea, ura, Kola freskagarri bat? Bai, kola bat edango nuke. Karmelok eskuarekin beirateko beste aldekoei keinu bat egin zien, eta aldi berean salako atea zabaldu zen. Ateko ertz ainari norbaitek kartoizko edalontzi batean kola freskagarri bat ekartzeko agindu zion. Ondo, Julio oraintxe ekarriko dizute freskagarria. Gazteoi kola pila bat gustatzen zaizue, ezta? Bai, ni egun osoa egongo nintzateke kola freskagarriak eda ten. Badakizu nekatzen zarenean esan diezadakezula zure ziegara itzuli nahi duzula. Jan edo edan nahi baduzu ere esan diezadakezu eta ikusiko dugu zer egin daitekeen. Ulertzen al duzu esaten ari natzaizuna? Bai, noski. Aipatu diozu Xabierri c dmxen bizi zarela. Egia da hori? Bai. Baina non jaio zinen? Cdmxen? Ez, Chiapas estatuan jaio nintzen, hiriburuan, Chetumal en. Karmelo eta Julioren artean izandako elkarrizketak, atxilotua jaio eta haurtzaroan bizi izandako gorabeherekin ordubetez joan zen aurrera, txikitan nortzuk izan ziren bere lagunak, zertan jokatzen zuten, zein izan zen bere lagunekin izandako harremana, borrokarik egiten zuten, irakasleei egiten zieten putakeriak. Karmelok Juliori bereziki atera nahi zizkion bere anai arrebekin eta gurasoekin zituen harremanen xehetasunak. Nortzuk ziren bere osaba izebak? Non bizi ziren? Sarritan joaten ziren ikustera? Familiartekoekin edo lagunekin parrandara sarritan ateratzen ziren? Ordubete eskas iraun zuen galdeketak eta Juliok bere ziegara b ueltatzeko eskaera egin zion Karmelori nekatuta zegoela eta. 23:17pm ziren Bilbon, 16:17pm cdmx hirian. Aimarren telefonora Ainhizeren txat bat heldu zen. Hor zaude? Galdetzen zion. Erdia bai, beste erdia ez dakit non daukadan! Atera duzu Bart? Ez zaitez triste egon. Oraindik ez, liburutegitik atera berri naiz, egun oso korapilatsua eta luzea izan da. Gose naiz. Lasai, Ainhize. Karkarkar. Bai. Erantzun zion Ainhizek. Etorri lasai. Zertan zabiltza orain? Ohe gainean nago. Hitz egin berri dut Faceko norbaitekin, bere aitona Espainiako guda zibilean kontzentrazio esparru batean sartu zutela eta horren gorabeherekin. Zu non zaude? Gose handiarekin zatoz? Interesgarria. Zerbait jateko ge ratu naiz. Bai, ez dut gosaldu etxean. Negarrez jarri da zirrarak ezin eutsirik. Esaten zidan guztia agiriekin ziurtatzen zidan. Atzo ez zenuen jaunarekin lo egin. Ezta? Karkarkar, ai akertxo hori. Zein gizon? Ze gizonak gosea emango dizu, ez ta? Zelan? Ez dizut ulertzen? Bizkarroi bat sartu zait hormara eta atera behar izan dut. Zelan dakizu bizkarroia dela? Eta azaldu jaunarena, ez dizut ulertu txantxa. Ez duelako sartu behar inoren horman bere kontuak egiteko, egin d ezala berean eta parte hartzea nahi badugu ba emango dugu geure iritzia. Jaunak asetzen bazaitu, horrek gosea ematen du, ezta? Ba, gosaltzera, baina ikusten dut ezetz, ez duzulako gosaldu. Aaaa! Karkarkar. Zein berezia zaren Aimar. Beste gauza bat. Messe nger zuloz beterik dago. Hemen goaz berriro. Zergatik? Zertaz ari zara? Ia, ikus dezagun, nik besteen berriketak ikustea nahi izango banitu zer egin beharko nuke. Ondo dago, hemendik aurrera adieraziko dizut. Non zaude? Jaten. Metroz zatoz? Ah! etxean zaude. Ez, pila bat gustatzen zaidan jatetxe batean geratu naiz. Ezin nuen gehiago. Ainhizek jaten ari zenaren erretratu bat bidali zion eta Aimar liluratuta geratu zen, ez jaten ari zenagatik, erretilu, plater eta janari desberdinen artean elkarren arteko koloreengatik baizik. Entsaladatxo bat plater hori distiratsuan, beste plater urdin hitsean, Aimarrek zer ziren ez zekien zenbait frijitu luzangak zeuden, nahiz eta pentsatu txibiak izan zitezkeela; bazitekeen. Edukiontz i txiki batean guacamole apur bat zegoen, beste batean saltsa lodi samar bat, kristalezko botila txiki bat kola zerorekin, eta edalontzi handi samarrean kafesnea. Aupa! idatzi zion Aimarrek eta beste esaldi batekin jarraitu zuen: post rerako zer eskatuko duzu? Karkarka. Zer nahi zenuke? Ez dakit, gogo aldartea apurtxo bat igo. Ondo dago, itxaron, zeozer bururatuko zait; ziur. Ez pentsatu gehiegi, zeren bihar goizeko seietan gosaltzen egongo naiz. Ba, begiratu, postrea gosaltzeko iz ango duzu. Oraintxe bertan jatetxe batean nago eta ez zait bururatzen ezer berderik edo eta lizunik bidaltzea. Zenbat denbora behar duzu? Gehiegi zuretzat. Hau ez da Bilbo, laztana; hau oso handia da; ez dakit, bi ordu inguru. Sentitzen dut eta Bart ere atera behar dut. Gero, osabarekin geratu naiz basamortura joateko tiro praktikak egitera. Osaba, amaren neba, gure armadakoa da, eta noizean behin berarekin joaten naiz fusila eta pistola praktikatzera. OK. Barkatu, izan pazientzia apur ba t, eta alaitu aurpegi hori. Musu bat. Aimar triste dago, dezepzionatuta bezala eta ordu laurden geroago beste idazki bat bidaltzen dio: Dagoeneko kafea edan duzu? Hau al da behar nauzun guztia? Ba, bai ondo gaudela, ezta? Joder! Aimar rek erantzunik ez zuenez jasotzen Facebook irekitzen du eta Ainhizeren horman sartzen da. Argitalpen berri bat ikusten du zera jartzen duena: Ziria sartu dizut, ez daukat Netflixik, gure Pumak ikustera joan gara. Aimar txokean sartu zen. Hainbeste eta ha inbeste emozio gordeta edukitzeak larritasun krisi bat izatera eraman zuen. Desorekak pazientzia arraildu egin zion eta beste zeozer ere urratu; zerbait apurtu zitzaion barruan. Bere senetik aterata, berehalako erreakzio bati jarraituta, ezertan pentsatu g abe, ondorioak kontutan hartu gabe, Facebooken Ainhize blokeatu egin zuen. Birusak, konfinamenduak, nolabaiteko asaldura eragin zion bizitzen zegoen emozioak biziki astinduz. Aimarri konfinamendua hasi aurretik izandako pazientzia desagertu egin zitzaion; Jada ez zen zena; Suminkorragoa zen, hitz egiterakoan berotu egiten zen, aldizka bai, denbora gutxi irauten zuena bai, baina gogor. Azala ukitzeko premiazko beharra zuen, baina ezin zuen, eta horrek sekulako karga ematen zion; ez sozializatzeak ere bai. 23:47pm zirenean, aurreko galdeketa amaitu eta ordu erdi beranduago, atxilotua Ibarrekolandako komisaldegiko ondo ezagutzen zebilen gelara igo zuten. Hogeita hamar minutuko atsedena besterik ez zioten eman. Karmelo Urkidi zain zuen aurrean berriro. Julio, atxilotua, lagun gutxiko aurpegiarekin sartu zen; ematen zuen oso nekatuta zegoela. Kafe bat edo zeozer nahi duzu, Julio? Galdetu zion Karmelok, aldi berean bi ertzainek burdinazko jarlekura eskuburdinak jartzen zizkiotela. Bai, kafe bat edang o nuke; nekatuta nago. Ondo, oraintxe ekarriko dizut. Inspektorea pasabidera atera zen, eta ateetan zegoen ertzainari agindu zion eskatzeko kafe bat eta ekartzeko; bien bitartean galderekin hasi zen. Inoiz pentsatu duzu bizitza hobeago bat iza tean? Batzuetan. Uste dut mundu guztiak bezala. Beti nahi izaten da hobeto bizitzea. Baina ametsak dira, zeren gazteriak irabazten duen apurrarekin dena joaten zaigu alokairuetan edo kola freskagarrietan. Bai, baina zu gimnasiora ere bazoaz, e zta? Bai. Zelan dakizu? Gihartsu ikusten zaizu. Noiz hasi zinen gimnasiora joaten? Gazterik hasi nintzen joaten, hamasei urterekin edo, han bizi nintzeneko auzunean. Ah! nire semea bezala. Nire semea hamabostekin hasi zen. Nik running egite n dut; horrek laguntzen dit sasoi betean egoten. Denbora ona egiten duen egun guztietan ateratzen naiz, euria egiten badu ere bai, baina gogor botatzen badu ez. Zuretzako gimnasiora joatea garrantzitsua da? Bai, uste dut denok egin beharko gen ukeela zelan edo halako soinketa. Osasunerako ona da, indartsua izaten jarraitzeko. Defentsarako ere garrantzitsua da. Horretarako borroka arteetan aritzea hobe, ezta? Galdetu zuen Karmeloek. Beno, bai, ere bai, baina nik nahiago dut ukabilkada bat ematea eta bestea berehalakoan lurrera botatzea, eta ez bestearekin dantzan ibiltzea. Bai, beharbada arrazoia izango duzu. Italiar aktore hark bezala, Bud Spenser ek bezala. Ezagutzen duzu? Noski. Oin zahartsua da, ezta? Bai, adinak ez du barkatzen. Duela urte batzuk hil zen. 2016ko ekainaren 27an, Erroman. Erromakoa zen? Ez, Napolesekoa. Hegoalderago dago eta honantz begira. Zahartsu hil zen, ezta? Bai, nahiko, bai, laurogei eta bost urterekin. Egizu berba emakumeekin izan duzun arrakastaz, edo gizonak gustatzen zaizkizu. Ez, inolaz ere ez, andrazkoak ditut gogoko. Noski, arrak izango bazenitu gustuko ez zinateke hemen egongo, ezta? Ez, gure taldean ez dago maritxurik. Esadazu, zenbat urterekin izan zenuen lehen neska? Hamaika urterekin, baina ez zen izan bikotea. Bi gautan egon ginen. Bera desloratu nuen aldi berean niri frenulua apurtu zitzaidan. Eta utzi zintuen, horrela, besterik gabe? Ez, n ik utzi nuen. Beti uzten ditut nik. Andrazkoak oso bereziak dira, egun batzuetan pozik dagoz, eta hiru edo lau umore txarraz. Nork ulertu? Baina ezin gara eurek gabe bizi. Bai. San Frantziskoko etxean zuokin egondako bi nesketatik zein da zur e bikotea? Ile horaila duena, oso maite ditut ile horaila dutenak. Zuon lurraldean ez dago ile horailik? Gure lurraldea beltzarana da. Beheko ziegan dagoena zure bikotea da, edo aldi baterako duzu? Gogoko dut, baina ez dakit. Modu horretan jarraitu zuten, itxuraz inolako garrantzirik ez zuten gauzekin, baina horrek aurretik zehatz mehatz pentsatutako plan bat osatzen zuen. Karmelok, galdera bat egiten zuen bakoitzean, finkotasunez begiratzen zuen Julioren begietara, gero egiten ari ziren mug imenduak paper zorroko orrian idazteko; nora begiratzen zuen. Mugimendu haiek etengabe begiratzen zituen, baina modu jabalean, barean, lasaian. Oso garrantzitsua zen berarentzat, jakin nahi zuen atxilotuak galderaren aurrean izaten zuen erreakzio psikologi koa esperientziak berreskuratzekoa zen edo irudiak sortzen ari zen; horrela, ziurtasunez jakiten zuen atxilotuaren hitzek ezkutatzen zutena. Hori, eta galdera garrantzitsuenak iritsiko zirenerako baldintza egokiak sortzea, horien atzean ezkutatzen baitzire n ikertzen zebiltzan kasuaren narrazioaren egiak. Minutuak aurrera zihoazen, eta denbora konturatu gabe igarotzen zen. Atxilotua eroso zegoen, lasai, komisaldegian errespetatua zela sentitzen hasia zen. Kola freskagarri bat eskatu zuen eta inspektoreak bes te bat edan zuen. Karmelok ahal zuen neurrian hitz eginarazten zion. Etengabe hartzen zituen Juliok egiten zituen mugimenduen oharrak, erantzunenak eta baieztapenenak, keinuenak, begi mugimenduenak, jarrera aldaketen inguruan interesgarriak iruditzen zitza izkionak. Inspektoreak lehenago edo beranduago etorriko zen galdera egin zion, komisaldegian egongo zen denboran zenbait aldiz egingo ziotena. Zer egingo duzu hemendik ateratzen zarenean? Galdetu zion Karmelok. Ez dakit, baina hau uste dut luzerako izan go dela, ezta? Hori zure portaeraren arabera joango da. Ikerketan emango duzun laguntzaren arabera. Benetan? Jakina, zenbait gauza jakiten laguntzen badiguzu, guk fiskalarekin hitz egingo dugu eta eurek zurekin onberak izango dira epaileari z igorra eskatzerakoan. Isiltasuna galdeketa gelaren jabea bihurtu zen luzaroan. Juliok irtenbide berri bat hausnartu behar zuen. Sekula aurreikusi gabeko irtenbidea. Berak oso argi zeukan zer jartzen zuen arriskuan. Une horretatik aurrera, bere bizitzak ez zuen ezertarako balioko, edo kontrakoa ere izan zitekeen; haztatu beharko zuen. Imajinatzen hasi zen eguzki beroa izaten duten herrialde horietako batean, mahai zabalean eserita zegoela pitxer bete garagardo hotza edaten. Palmondoak harean ikusten hasi zen . Guakamolea ez zen izango bere amak prestatzen zuen bezalakoa, baina berdin zitzaion, ama ere ez zelako betiko izango. Eta imajinatu zuen baita sotoko ziegan zegoen bere bikotearekin joan zitekeela. Sorbalda min ematen hasi zitzaion; esku batekin igurtzi zuen. Bat batean, zakarki, errealitatera itzuli zen. Ahora zapore gazi gozoa etorri zitzaion eta ikusi zuen bere aurrean Karmelo zegoela eserita. Juliok Karmelok aurretiaz zekien eskaera egin zion. Nekatuta nago. Ziegara joatea nahi dut Ondo. Ziegara er aman zuten. 18:30pm ziren cdmx hirian, Bilbon 01:30am. Harrapatu duzue? Galdetu zuen Adelinak. Ekarri duzu mailua? Enjutok atxilotuaren besoa erabat bihurrituta zuela eta eskua sorbalda ia ukitzen, galdetu zion nolabaiteko patxadaz. Mailua? Galdetu zuen Adelinak . Zertarako? Ez duzu esan zeu arduratuko zinela hortaz? Jarraitu zuen En jutok. Bai, baina hobeagoa ekarri dut. Zer ekarri duzu? Kurrika batzuk. Kurrika batzuk? Galdetu zuen Birrasek Ramonen harridura aurpegiaz jabetuta. Hatz txiki hori, ostia, niniak ematen duzue. Agindu zuen Adelinak. Hatz txikia? Ramonek naha sita jarraitu zuen. Ostia, norberak egin behar beti. Komisaldegiaren ondoko gozo dendakoak baino adore gutxiago daukazue. Alde hemendik Ramon, eta sartu galtzerdi hau alproja horren ahoan negarrez hasiko eta! Adelinak ez zuen ezer pentsatu. Hatz txi kia indarrez eta erabakitasunez hartu zuen kurrika handiaren ahoan sartzeko eta, besterik gabe, indarrez estutu zuen, falangearen zatia gurina bezala mozteko. Hatz odoltsua zapi batean bildu zuen, eta galdeketarekin jarraitzeko esan zion Birrasi. Aizu! Baten batean huts egiten baduzu, hurrengoarekin jarraituko dut. Egin dizudana gustatu bazaizu, esadazu lasai lasai jarraituko dut eta. Ileetatik indarrez heldu zion zaurituaren buruari gorantz egiteko begietara begiratzeko asmoarekin. Adelinaren b egiradak ez zuen inolako zalantzarik ezkutatzen. Argi utzi zion ez zebilela txantxetan, dena nahi zuela. Adelinari sua ateratzen zitzaion begietatik; erabat zegoen haserre; senetik irtenda; eroturik bezala. Zelan deitzen zara? Galdetu zion Birrasek harra patuta zeukatenari. Manuel Hidalgo, erantzun zuen alprojak minez auhendatuka, eta ahoan sartuta zeukan galtzerdiak eragotziz ozta ozta hitzik egiteko moduan. Non daukazu saltzen duzuna? Zapatilatan. Kendu zapatilak. Txikizkakoetan zebilenak zapatilak erantzi zituen, orpoa beste oinaren behatz gainetan pausatuz, eta supituan paperean bilduta gramoko zortzi ale agertu ziren galtzerdi azpitik orkatilaren aldean. Zergatik hil dute nanoa? Esan egia edo beste hatz bat faltan botako duz u. Nagusia aldatu dute. Eta zuk jarraitzen duzu? Besterik ez badidate esaten, bai. Zelan deitzen da nagusi berria? Inork ere ez daki, baina ez da gizonezkoa, andrazkoa baino. Andrazkoa da? Bai. Zenbat urte ditu. Inork ere ez daki, baina esaten dute argala dela eta 45 urtekoa edo. Kontu hau hasi denetik zenbat egun joan dira. Gehienez ere astebete. Eta lehengo nagusia? Oso haserre dago. Hildako gehiago izango dira? Ziur. Lehengoa oso haserre dago. Zeozer ikusten baduzu esango diguzu , ezta? Ziur. Badakizu zer gertatuko zaizun bestela, ezta? Bai, begiratu non dagoen nire hatzaren punta, zure botaren punta ondoan. Horrela hobeto ezpabere honek erasoan hiru eramango dizkizu. Ondo dago, ondo dago. 18:47pm ziren c dmx hirian. Adelinak Antoniori deitu zion eta galdetu: Antonio, non zaude? Egoitza nagusian. Amaitu duzue? Bai. Etorri hona. Oraintxe goaz. 19:10pm cdmx hirian Antonio taldea noiz etorriko zain zegoen Colonias Doctores komisaldegiko bigarrenekoan, eur en solairuko bilera gelan, leiho handi batetik zutik kalera begira. Automobilen gora behera etengabea, oso frenetikoa eta beldurgarri ikusten zen. Etorri bazetozela konturatu zen. Galapan multzoan sartu ziren eta aho batez agurtu, nahiz eta berehala sakaba natu ziren. Antoniok ez zuen buelta eman. Matazan zegoen korapilatuta. Denbora hartu zuen itzultzeko. Lasai egin zuen. Egiten ari ziren lanagatik eskerrak emanez hasi zen eta jarraian egin beharrekoei ekin zion; oraindik ez zeuden denak. Gaur, eguerdian Antoniok denbora hartzen zuen, hitz egokiak aukeratzea kostatuko balitzaio bezala, eta, aldi berean, taldeko gainerakoak noiz iritsiko zain zegoen , taldea elkartzeko eta orain arte egiten egon zaretena egiteko esan dizudanean, hilketaren lekur a bueltatu naiz. Denbora asko egon naiz bertan eta berriro ere hitz egin dut Jose forentsearekin. Laura Salomé zenaren etxera joan garenean ez dizut ezer esan, informazio asko kudeatzen egon zarelako eta esan behar dizudana atzeratu nahi nuelako une honeta n ditudan xehetasunak guztioi aldi berean esateko. Antonio Adelinari zuzentzen ari zitzaion, besteak bigarren solairuan zuten bilera gela zabalera sartzen ari ziren bitartean. Enjuto komunetik zetorren, eskuak astinduz azkarrago lehortzeko; sekula ez zuen erabiltzen aire beroko lehorgailua; ez zitzaion gustatzen; eskuak astindu bakarrik, horixe egiten zuen lehortu zitzaizkiola ikusten zuen arte. Bitxia zen Birras ura edaten ikustea. Sarrerako atearen ondoan zeukaten botilatxoz beteriko kutxa handi batetik hartua zuen sala handira sartu zenean. Ramon musukoa aldatzen ari zen, egunetan sudurretik tantak isurtzen zitzaizkionez denborarekin musukoa bustitzen zuen eta horrek itxura zikina, antihigienikoa ematen zion eta, jakina, gainerako taldekideak baino maiza go aldatu behar izaten zuen. Antoniok, Enjuto, Ramon eta Birras jada mahaian eserita zeudela ikusi zuenean, Adelina esertzera gonbidatu zuen eta taldeari zuzentzen hasi zitzaion, berak zutunik jarraitzen zuen bitartean: Eguerdian, gutxi gorabeher a Adelina zuoi deitzen ari izan denean, berriro itzuli naiz ipotx alproja eraildako lekura. Gauza batzuk mugitu ditut, eta horien artean mahuka motzeko hawaiar alkandora guztiz odoldua aurkitu dut. Zientzialariei odola eta lepoko izerdia aztertzeko agindu diet; gainera, Birrasek hatz markak lortzeko eman dien labana aztertu behar dute, ahal badute noren odola den jakiteko; erantzuna badakigu, baina une honetan, ondo dakizue frogak soilik balio zaizkigula. Jose Guardarropasekin hizketan ibili naiz berriro. F orentseak ziurtatu dit nanoari jugularra moztu diotela, ebaki garbia eta azkarra dela, mozketa garbi batekin, eta erabilitako arma oso aho zorrotza duen metal bat dela. Berak uste du, eta hori ez da bere lana, eta badaki, baina bota du horrelakoak profesio nal batek bakarrik egiten dituela. Lehen begiratuan ebaketa hain da garbia, hain da zehatza... Eta kontuan hartzen badugu: batetik, lepoaren zein altueratan duen ebakia; bigarren, zein sakonera duen; eta hirugarren, luzera bakar bakarrik azkar odolustutzek oa, ba derrigorrez behartzen gaitu pentsatzera profesional baten lana izan dela, ez dago beste ezer pentsatzerik. Josek arreta handiagoz begiratuko dio zerraldoa gorputegira eramaten dutenean. Han, garbitu, arretaz aztertu, eta baliteke xehetasunen bat geh iago izatea; hala ere, horri buruzko edozein eztabaida antzua litzatekeela uste dut. Hemendik aurrera zer? Beno, hainbat gauza: lehena, Wisconsin kaleko 37. Harizpe janari dendako jabearen kasua ixtea, Laura Salome andrearena. Bigarrena, goikoari gertatzen denaren berri ematea. Txikizkakoari atera diozuena nanoaren hiltzailearen profesionaltasunarekin bat badator, eta badirudi hiltzaileak prestakuntza militarra duela, ezinbestean narkotikoekin bat egin behar dugu. Dena dela, ez dakigu hirian maizter berri b at dugun, edo zati bakar batean soilik, eurek cdmx banatuta duten horietariko sail batean. Estupefazientekoek horren guztiaren berri izan beharko lukete. Nolanahi ere, guk ikerketarekin jarraituko dugu, eta hilketaren ebazpena beti dagokigu geuri, baina zi urrenik beraiek egingo dute ikerketa nagusia eta euren atzetik joan beharko dugu egingo duten lana ez oztopatzeko; ikusiko da. Noraino sartuko duten eskua? Hori guk ez dugu jakiterik. Eurek indar berezikoekin arduratuko dira horretaz. Nano alprojaren hilke ta gure kabuz jarraitu beharko dugu ikertzen; baina kontuz. Hala ere, uste dut, ez dakit guk edo hirugarrenekoek, antzeko kasuren bat burutu gabeko txostenen artean badugula edo badutela. Komenigarria izango litzateke hasteko gureak begiratzea, zeren behar bada lagun hori aspalditik ibil daiteke honelako kontuetan gu ohartu gabe. Biltegira joan beharko genuke, ez baitut uste gure disko gogorrean dena izango dugunik. Uste dut zientzialariek nano alprojaren etxean amaituta izango dutela eta atea zigilatuta egongo da. Orain ez, baina bihar, bueno, bihar goizean elkartzen garenean lanak banatzen hasiko gara, baina hildakoaren etxera berriro igo beharko ginateke. Beste barik. Gaurkoz hemen itxiko dugu. Azkeneko beste gauza bat: arma guztiak gerrian ipinita ikusi n ahi dizkizuet, atzealdean, Adelinak daraman moduan. Baina Antonio denok daramagu leku berean bata kexatu zen Birras. Ondo, horrela. Bihar jarraituko dugu. Amaitu zuen Antoniok. 19:10pm ziren Mexiko hirian. Antonioren taldea berriro komisalde gian elkartu zen aldi berean, Esteban eta bere iloba Ainhize Ozkoidi basamortura iritsi ziren ohi zuten eremuan tiro egiten trebatzeko. Esteban hektarea batzuen jabea zen, suge kaskabiloen sakana izenez ezagutzen zen leku babesgabe hartan, toponimiak bere barne zuen hartua hain arriskutsuak ziren kanpai sugeak maiz ikusten zirelako, eta aldizka euri zaparrada bortitzaren ondorioz sortutako uholdeak harea higatuz euren habietatik atera eta erraz ikusten ziren. Basoko auto batean heldu ziren muino itxurako ha rkaitz handi batera. Harkaitza berrogeita hamar metro luzerakoa izango zen eta gehienez hiru metro altuerakoa, inguru antzu hartan mugarri itzel baten erara altxatzen zela. Altuera handiko kaktus kopuru dezentea zegoen, sakabanatuta eta ematen zuen estrate gikoki banatuta zeudela, zorizko laginketa baten erara, inguruneari itxura berezia emanez, harezko beste basamortu batzuetatik bereiziz. Denborarekin, Estebanek enborrekin eraiki zuen lur azpiko etxola. Harkaitz beraren kontra eta hondarraren azpian, espaz io ez oso handia, gutxi gorabehera hiru metro luze, bi zabaletara, eta zutik ipinita sabaia buruarekin ez ukitzeko modukoa zen gorde lekua. Lurpeko espaziora gainazaletik sartzen zen gordeta zegoen sarreratik eta harkaitza bera hormatzat erabiliz. Eskuinek o horma miazkatuz, diagonal erara ipinita zegoen eskailera baten bidez heltzen zen zoruaren erdialdera. Lehen sorospenetarako botika kutxa handi bat zuen barruan, sendatzeko denbora asko behar izaten denerako nahikoa antibiotikorekin, ura bost litroko bido ietan eta latetan kontserba jakiak hamabost egunetarako. Ezkutaleku interesgarria onik ateratzeko kontuak heriotzari begira ipintzen baziren. Gutxi gorabehera ordu berean, zazpi ordu gehiago eguzkiaren erritmoari begiratuta, Bilbon zertxobait lehenago hasita zegoen egun berri bat. Goizeko 01:47am zirenean eta azken galdeketa egin ostean, Julio atxilotuak lasai uzteko eskatu zuen; ats edena hartu nahi zuen. Karmelo Urkidi bere espazioko mahaira bueltatu zen. Komisarioaren bulegoko argia piztuta zegoela ikusi zuen, baina ezin izan zuen Bixenteren irudia antzeman, haren bulegoko gortinak pribatu erara ipinita zituelako; behera ntz begira. Hala ere, ez zuen beharrezkoa izan jakitea bertan zegoen ala ez, komisarioak bera, bere bulegoko atea irekiz, Karmeloren mahaira hurbildu baitzen. Gau on, Karmelo. Kaixo, Bixente. Zelan doa dena? Uste dut etsian jartzen ari dela. Azkarr egi. Bai? Bai, zoaz astiroago. Emaiozu denbora. Ondo. Nahi dugun guztia ematen badigu, denbora baterako dena geldituko genuke. Oraindik ez dakigu non dagoen goiko elementu hori eta horren bidez lortuko genuke jakitea droga nondik sartzen duten; h odi osoa deuseztatuko genuke. Horra heldu behar dugu. Hori laguntza ematera bidali duten txotxongilo oldarkorra da, gauza gutxi balio du; horrelakoak ehundaka izango dituzte. Atzeratu dena eta utzi eskaintza Xabierren esku. Ondo. Noraino heldu zara? Zalantzak izaten hasi da. Bermudatara joan da. Eman bueltak bikotearen inguruan. Ile horaila da, ezta? Bai. Emaiok hor. Jarraitu janaria, edaria, eta eman eskatzen dizkizun atsedenaldi guztiak, baina nekatu ezazu astiro. Bai. Oso denbora gutxi dar amagu berarekin. Zoaz astiro. Ondo. Ospitalean hil duten bere lagun Sebastian Cortesen berririk emango diot? Ez. Itxaron apur baten. Utzi bigundu dadila apurtxo bat. Oraindik arinegi da. Ondo. Aizu Bixente, beste gauza bat. Bota. Automobilaren kontuarekin hastea nahi dut, ondo deritzozu? Ondo. Zoaz astiro. Badakizu hor jokoa dugula. Hiru hilketak berarentzat edo hildako bere lagunarentzat. Une egokia iristen denean ikusiko dugu nola ateratzen hasten garen geure kartak. Ez beha rtu. Jarraitu jolasten, gustura egon dadila. Berak pentsatu behar du gure artean babestuta dagoela. Ondo. Banoa. Gutxienez ordu pare batean lo egitea nahi dut; ez dakit ahal izango dudan, baina ahaleginduko naiz. 02:17am zirenean Ibarrekolandako Ertzaintzaren komisaldegian, isolamendu ziegara eraman eta ordu erdi geroago, atxilotua galdeketa gelara igo zuten berriro. Karmelok denbora luzez atzeratu zuen bera hara joatearena. Atxilotua egon zitekeen baino apur bat estresatu ago ipini nahi zuen. Ordu laurden bat geroago galdeketa gelan agertu zen. Atxilotuak ezker eskumuturrean zituen eskuburdinak aulkiari lotuta. Karmelok ateetan zegoen ertzainari deitu eta atxilotuari eskuburdinak kentzeko agindu zion. Anuska Dav idovarekin hitz egiten egon naiz, hasi zen Karmelo harritzeko patxadarekin, astiro, nahita motel. Bikotearen irudia Julioren burura tantaz tanta sartzea nahi zuen. Faltan botatzen dut, erantzun zion atxilotuak. Gezurretan zabiltza, gaineratu zion Karm elok. Zergatik diozu? Azalpenak eskatu zizkion Juliok. Gezurretan aritzen zarenean gora eta eskumara begiratzen duzu, zuk duzun berezko ezaugarria da, barru barrutik ateratzen zaizuna. Konturatu zaitez denbora pila bat daramadala zure mugimend uak begiratzen. Beno, berarekin egotea nahi izango nuke. Hori beste kontu bat da. Sobera ere badakizu oraingoz hori ezinezkoa dela. Bai, badakit. Berak zuk nahi duzuna egiten du beti? Bai. Fenomeno bat zara, Julio. Zelan lortzen duzu? Julio lausengatuta zegoen, eroso sentitu zen galdeketan. Ez zen berak espero zuena. Galdeketen gogortasunaz hitz egin zioten, baina bizitzen zegoena ez zen berari esan zioten bezalakoa; hori iruditu zitzaion behintzat. Karmelok egin zion galderari er antzun zion. Naizen bezalakoa izanda. oso gogorra zara, ezta? Anuska zoragarria da. Txekiar errepublikakoa da, ezta? Bai. Zenbat denbora daramazue elkarrekin? Lau hilabete. Oraindik ez zara aspertu? Ez duzu albo batera bota? Bera berezia da. Sarritan jotzen duzu? Ez. Gezurretan zabiltza. Berriro gauza bera egin duzu, gora eta eskumara begiratu duzu. Zure garunak salatzen zaitu. Ez da egia izango! Atoan harrapatzen dituzu kontuak! Erdialdeko Amerikan eta Hegoaldean ere, zuon berezko kontua da, ezta? Bai, nahiko naturala da gugan. Gure herrialdean gizonak oso zangarrak gara. Bai, hemen gizonak, gizonak bakarrik gara, gehienak, eta han oso zangarrak. Bai, horrelaxe. Anuskak zuon arteko harremanean onartzen du biolentzia? Berak ere jotzen nau, ekialdeko lurraldeetan ere gustuko izaten dute elkar jotzea. Baina muskulua zeuk duzu; bai. Orduan, batak eta besteak onartutako kolpeak. Karkarkar, bai. Bigarren aldia zen Julio inspektorearen hitzekin lausengatuta zegoela. Karmelok jarri zuen irribarretxoaz haratago, nolabait hasikin bat besterik ez zena, ez zen asaldatu, inolako emoziorik azaleratu gabe jarraitu zuen. Ezin dut ulertu zergatik behar duten bi pertsonak elkarbizitzan biolentzia. Elkar maitatzeko, larrua jotzeko kolpeka ibili behar izatea. Batzuk era batekoak di ra eta besteok honelakoak, erantzun zion Juliok. Non lapurtu zenuten automobila? Karmelo bat batean sartu zen gaian, begietara begiratu gabe. Bazekien Juliok erantzungo ziona. Lehenengo ukatu egingo zuen; leloarena egingo zuen. Zein automobil? Tira! Julio! Karmelok laztasunez begiratu zion begietara. Zein automobilez ari zara? Tira, Julio! Julio nekatuta zegoen, baina ez hain denbora gutxian gertatzen ari zitzaion guztiagatik. Burua argi zuela zirudien. Oraindik ez zuen kontrola ga ldu. Baina kalean egoteko desioa zuen. Anuskarekin egon nahi zuen, bere amarekin, bere neba arrebekin, bere familia osoa ikusi nahi zuen. Apurka apurka bere barruan ezinegona sortzen ari zitzaion, bere egungo egoerak eragindako tristura. Bereganatzen hasi zen jada ezinezkoa zitzaiola atzera egitea. Karmelo konturatu zen. Berehala hartu nuen ordura arte erabilitako estrategia errotik aldatzeko erabakia. Gauza atseginak pentsarazi nahi zizkion. Hemendik ateratzen zarenean nora gustatuko litzaizuke jo atea Anuskarekin? Ez dakit, ba. Herrialde bero batera, akaso? Ondo legoke. Hego Ameriketako zein herrialdetara gustatuko litzaizuke joatea? Behar bada, Ekuadorrera. Zergatik? Nire herrialdetik nahiko urrun dagoelako baina, aldi berean, hur bil, eta kulturalki antzekoak garelako. Gu bezain astoak dira, eta emakumeak ere sexuan oso bortitzak dira. Zuk uste? Bai. Ez zenuke Asiara joatea nahi izango? Ezta pentsatu ere, inolaz ere ez. Hego Amerika. Karmelo gertutasun zantzu nabariak ikusten hasi zen. Esaldian agertutako baieztapenak atxilotuarengan nekearen zantzuak azaltzen zituen. Julio adostutako irtenbide batera hurbiltzen egongo balitz bezala ikusten zen. Kola freskagarri bat edatera noa. Zuk Julio, nahi duzu zeozer eda tea? Zeozer jateko? Galdetu zion Karmelok? Jan ez, baina kola bat edango nuke. Ondo, oraintxe nator. Itxaroten nauzun bitartean nahi duzu zigarro bat erretzea? Bai, erreko nuke bat. Karmelok zigarroa eskaini zion eta beste bat ezpainetan ipini zuen. Sua eman zion, eta atarira zihoala berea piztu. Zupada luzea eman zion eta kanpotik atea ireki ziotenean gelatik atera zen. Goizeko 03:47am zirenean atxilotua isola mendu ziegara bueltatu zuten, eta bi ordu eta erdi utzi zioten atseden hartzen; horietatik ordu bat baino gehiago ez zen lotan egon. Goizaldeko 06:47am ziren, eta Ibarrekolandako Ertzaintzaren komisaldegiko isolamendu ziegan nekez lortu zuten Jul io gaztea esnatzea; bertan egoten zen galdeketa orduetatik kanpo. Berriro ere beheko solairuko galdeketa gelara eraman zuten. Eskuburdinak aulkira lotu zizkioten, galdeketara ekartzen zuten bakoitzean egiten zuten bezala, eta bakarrik utzi zuten, hamabost minutu geroago Xabier erizain batekin agertu zen arte. Kaixo Julio, zelan zaude? Galdetu zion Xabierrek Txarto. Zelan txarto? Baina zelan txarto? Lo egiten duzu, jan ere bai, edan eta hitz egin, ez duzu besterik egiten bata! Ordu bet e eskas egin dut lo, ez besterik. Erantzun zion Juliok. Begira Julio, hau Liher erizaina da, eta ahoko listuaren lagin batzuk hartuko dizkizu, ze A.D.N. froga egingo zaizu eta. Egin dizute inoiz? Ez. Ez dizu minik egingo, listu apur bat hartzea bakarrik izango da, esan zion Liher erizainak. Nekez joan ziren segundoak Liherrek behar izan zituenak bere lana egiteko, eta salatik Xabierri begi keinua eginez irten zen, erabat ziur egonez atxilotuak ez zuela keinua ikusi. Atzo, gure eraso lagunek atxilotu aurretik, izan al zenuen irratian edo telebistan entzuteko, zelan automobil batek emakume bat jo eta hil zuen itsasadarraren ondoan, alde zaharrean? Galdetu zion Xabierrek, eskuineko esku ahurra g arondotik tinko pasatzen zuen bitartean. Ez, erantzun zion Juliok. Badakizu gidari batek autoarekin emakume bat jo eta hil ondoren alde egin zuela? Ez nekien. Zer deritzozu autoarekin emakume bat jotzea eta gelditu gabe alde egite a? Beldurgarria da pertsona batek horrelakorik egitea. Zer pentsatzen duzu horrelako bati buruz? Nik ez dut horrelakoetan pentsatzen. Sekula ez duzu pentsatu zelango pertsona izan daitekeen horrelako gauza bat egiten duena. Esan dizut nik e z dudala horrelakoetan pentsatzen. Zuk uste duzu hori egin duena amorruz beterik egongo zela, norbaitekin eztabaida gogor bat izango zuela, ezen gorrotoz beterik egon beharko zuen inondik ezagutu gabe odol hotzean pertsona bat hiltzeko? Ez zuen inondik ezagutzen? Nik uste dut ezetz. Ez nago ziur, baina kasualitate handia izango zen ezagutzen baziren. Zuk uste duzu ezagutzen zirela? Ez dakit ba. Nolako pertsona izan daiteke? Ba, ezagutzen baziren amorruz beterik zegokeen, oso haserre. Eta ez baziren ezagutzen? Ez baziren ezagutzen erotuta zegoela laguntzarik ez emateko. Autoak jo zuen une horretan imajinatzen duzu emakumeak zelango mina izango zuen. Bai, imajinatzen dut. Niri behin saihets aldean labana sartu zidaten. Mirari bati esker atera nintzen bizirik. Julio erabat ziur zegoen galdera sorta h artan Xabierrek norantz joan nahi zuen. Orduan badakizu zer den mina izatea. Beste behin beisboleko bate batekin birrindu egin ninduten. Orduan ere hilzorian egon nintzen. Zuk uste duzu hiltzailea kaletik lasai lasai ibil daitekeel a ezer gertatu ez balitz bezala? Hiltzaile bat bada, bai. Zuk uste duzu hiltzaileek kontzientzia dutela? Kontzientzia nik uste denok daukagula. Zuk uste duzu kontzientziak abisatzen digula esateko zer dagoen ondo edo txarto? Ba, ez dakit. Zer uste duzu zuk? Gizarte batzuetan gauza batzuk ondo daude, eta gauza horiek beste gizarte batean txarto. Erailtzea munduko herrialderen batean legezkoa da? Ez baduzu ezer eta bizirik jarraitu nahi baduzu. Horrela zaude, Julio? Julio pentsakor geratu zen begiak zorura begira ipinita. Ez zuen ezer esan. Begiratu diozu inoiz adi adi begietara sugegorri bati, Julio? Galdetu zion Xabierrek. Galdera entzun bezain pronto, Julio eserlekutik altxatu zen azkar, gel ako izkina baterantz abiatuz. Okada batek gorputz osoa astindu zion, baina hutsik zegoen, ezin zuen ezer bota. Bere ziegara bueltatu zuten eta gosaria ohiko orduan zerbitzatu zioten. Goizeko 8:00am ziren Bilbon. Goizero egiten zuten batzarraren aurretik Bixente Xabierrekin bildu zen bere bulegoan. Bixente hasi zen hizketan: Xabier lehentxoago jarraitu dut galdeketa. Uste dut Julio gutxiesten dugula; seguruenik, txoriburu alproja bat da, eta ziur agindu duten laguntza gogorrekoa, gainera. Badirudi edozertarako gai dela. Badakit zein kolorekoa den zure gerrikoa. Badakit Europako onenetarikoa izan zarela, eta hori ez dela ahazten. Gainera, sasoi onean ikusten zaizu klubera joaten zarelako daukazun forma hori ez galtzeko. Badakit aitzakia txi ki baten zain zaudela belztuta uzteko, baina ez dut nahi zu ukitzeko aukera txikiena ere izan dezan. Bete araudia eta eskuburdinak izan ditzala une oro. Ez eman zigarrorik, ez eta kola freskagarririk, ura baino ez, baina eskatzen dizunean trago bat soilik eta paperezko edalontzi batean. Bai, egia da, pertsona horiek nartzisistak direla eta printzesak izango balira bezala tratatzea gustatzen zaiela; beno, beharrezkoa ikusten baduzu esan horrela, baina araudia bete. Hemendik aurrera, uneoro eskuak sorbaldan izan ditzala eta eskumuturrekin, eta, galdeketetan, bizkarrean eta aulkira ere lotuta. Erribera kalean andrazko bat hil du, eta uste dut bere senarra ere bai, burua moztuta agertu dena, nahiz eta azken hori oraindik berde dagoen, baina ditugun xehetasun gu ztiek norabide hori adierazten dute. Gutako bat hil du, eta beste bat ia; balak lokia urratu dio. Ziur asko negoziatzeko gutxi izango du, eta berak badaki, bere erakundea horrela dabilelako, ez berea bakarrik, gainerakoak ia berdin ibiltzen dira. Itsututa dituzte. Ez diete inolako informaziorik ematen, ezen erortzen badira ez baitute ezer kontatzeko, ez eta zerekin negoziatu. Ez dut oso ondo ulertzen beraietariko bat zergatik hil duten. Ez dut uste haiek hiltzeko nahiko informaziorik dutenik. Ziegan daukagu n honek laguntzarik ez izatea nahi dutelako izango da; edo Sebastianek guk uste baino gehiago zekien. Beno, jarraitu bide horretan eta ikus dezagun noraino irits daitekeen. Ados, Bixente. Pentsatzen ari nintzen eguneko azken galdeketaren ingurua n, Sebastian Cortes bikotekidearen hilketaren berri ematea, edo pixka bat gehiago itxaron beharko genukeela uste duzu? Hogeita hamar ordu baino gehiago daramatza ia lo egin gabe. Beno, horrek segur aski txokean sartuko du. Bai, egin ezazu otordu aurrean. Utzi eguneko azken ordurako edo bihar goizalderako listuaren DNA frogaren emaitza, eta baita autoan aurkitutako ilearen DNA ere. Hor jabetuko da erabat harrapatuta daukagula. Nahi baduzu egiozue lehenago galderaren bat eta ikusi. Karmelo arratsal dean dator eta egunsentian zu, edo nola egingo duzue? Bai, horrela egitea pentsatzen genuen. Goizeko 08:00am zirenean, egunak aurrera egiten zuen inolako haizerik somatzen ez zela. Kalexka bihurgunetsu eta estu batean ordu hartan norbaitek es tortsio egitea pentsatu zuen. Halako asmo maltzurren aurrean justizia ez zen galdu zirrikituetan. Bixente komisarioaren taldeko kide guztiak bilduta zeuden, tartean Erandioko komisaldegitik lekualdatu zituzten bost agenteak. Galdeketa taldeko Xabier eta Ka rmelo bakarrik falta ziren. Bilera ofizialdu eta aurkezpen egokiak egin ondoren, azalpen labur batean, Bixentek esku artean zituzten eginbeharrak aipatu zituen, baita zein egoeratan zeuden ere. Ikerketa bakoitzeko ardura zuen inspektoreak berearen aurrerap enak aipatu zituen. Alexek polizia nazionalaren datu basean aurkitutako buruaren ikerketa laburbildu zuen, eta ez zuela arrakastarik izan, sistemak errorea ematen zuelako. Ondo, esan zuen Alexek , atzo arratsaldean Erribera kalean automobilak harrapatutako andrazkoaren ahizparen etxera joan ginen, eta ez zuen hildako bere ahizparen senarraren berririk. Bere izen abizenaz eta galdetu nion. Berak eman zizkidan datuak, jadani k bageneuzkan: Agustin Fuensanta Molina deitzen da. Gainera, bere senarrak Agustinekin jan zuela esan zigun, bazkal ostean kopa batzuk edaten egon zirela arratsaldeko zazpiak arte, eta zazpiak eta lauren aldera oso gaizki iritsi zela etxera; hondatuta, ego era penagarrian. Handik aurrera, gaia desbideratu genuen eta ez genion buruaren argazkirik erakutsi. Oraindik ez dugu beste ezer ikertzeko astirik izan. Orain horrekin hasiko gara: hiru bidetan. Bat: Agustinen datuak izanda, sistemak eskaintzen dizkigun ar gazkiak ikusi eta buruarekin alderatuko ditugu, oraindik ez dugulako egin. Bi: helbidearen erregistroa eta hortik ADN laginak hartu beharko dira, buruak emango dituenarekin alderatzeko. Hiru: Agustinen koinatuari galdeketa egin behar zaio. Eta lau: telefon oaren eta sare sozialen jardueraren erregistroa. Ziur sareetan ez dugula ezer izango, baina begiratu behar dugu. Eta horrek guztiak argitu beharko digu zertan zebiltzan, zer egiten zuten, ezkutuko konturik zeukaten, zer nolako jarduerak zituzten esku artea n. Jakin behar dugu zertan arraio zebiltzan! Orain beste gai batera goaz, esan zuen Bixentek . Zer gertatu da Basurtuko Unibertsitate Ospitalean? Gure musturren aurrean, eta, horrez gain, lankide bat hil digute. Aurreratuko dizuet. Laguntzera joandako dotaziokoekin hitz egin dut, eta esan didate gure lankidea kolpeka belztu eta gero lepoa bihurrituta hil dutela. Horrek aditzera ematen digu erasotzailea borroka arteetan iaioa dela, eta gainera profesionala dela: Sebastiani jugularra ebaki dio garbi garbi. Ondo prestatuta dago, edo izan daiteke ere hiltzailea militarrek entrenatuta izatea. Antxon, kontu honen ardura hartu beharko zenuke. Eraman zurekin Erandiotik etorri berri diren bi lagun. Ikerketaren hasiera: kamerak, galdetu Ospitalean. Bert ara iritsi den lehen dotaziokoekin koordinatu, eta baita kontrolak jarri dituzten taldekoekin ere. Zientzialariek oraindik ez digute txostena bidali; hala ere, komenigarria litzateke gertaera lekura berriro joatea. Joan zaitezte forentsea ikustera, eta ema n diezazuela gutxienez lehen ideia bat. Ez, utzi niri, ni joango naiz forentsearekin egotera. Bixentek Barroeta Aldamar auzitegiko beilatokira heltzeko ez zuen denbora asko behar izan. Aurretiaz auzitegiko medikuarekin elkarrizketa bat izateko txanda eskat ua zuen, eta bien arteko solasak minutu gutxi iraun zuen. Agur labur baten ondoren, kasuan ardura zuen forentsea hizketan hasi zitzaion. Kaixo Bixente, oraintxe bertan ari gara amaitzen gorpuaren azterketa eta dagoeneko lagin guztiak bildu ditug u ikerketa osagarri gehiago egiteko. Laster jakinaraziko diogu heriotza ikertzen ari den epaileari hilotza familiaren eskura jar daitekeela. Horretarako, kasu honetako instrukzio epaileak sinatuko duen “agindu gutuna” idazten ari gara, eta eurek jarriko di ra familiarekin harremanetan gorpuaren ardura har dezaten. Normalean familiak kontratatutako beilatokikoak egiten dute eta gorpua hartzera patologia zerbitzura etortzen dira. Orain, kasu honetan, ez dakit zer gertatuko den. Ondo, Antxon, baina joan gaitezen geurera, animatu zuen Bixentek. Bai. Burua moztu, matxete oso zorrotz batekin moztu diote, espartano motako matxetea dela esango nuke, 50 cm inguruko luzera duen paladuna. Zeren begira, Bixente, kolpe batez moztu diote burua. Bester ik, Antxon? Bai, noski, Bixente, goraino zegoela alkohol eta kokaz. Gauza gehiago. Besterik ez. Hau da hemen daukaguna. Ba, orduan, beste batera arte, ezta, Antxon? Kontuz ibili, Bixente! Lehen solairuko bilera gelan auzitegiko medikuaren eta, besteak beste, gorpuarengandik banandutako buruaren kasuaren ardura zuen komisarioaren arteko bilera egiten ari zen bitartean, Julio berriro eraman zuten isolamendu ziegatik galdeketa gelara. Komisarioaren aginduak betez, eskuburdinak lotu eta mahaia n eserita zegoen aulkira kateatu zuten. Xabier berandutu zen. Ordu berean edo, Karmelok Ibarrekolandako komisaldegirantz gidatzen zuen bere automobila. Irratian Ruper Ordorikaren "Alberto Caioren bisita" abestia entzuten zen. Abeslaria, beste hainb este bezala, hogei urte eskas zituela entzuten hasi zen. Urte haietan, Deustuko Unibertsitatean, hamaiketakoan patata tortila pintxoak, musean apur bat, pila bat ikasi, eta ikasturtea nota onekin egiten zuen aurrera. Egun horretan bere txanda baino apurtxo bat lehenago heltzen zen lanera; haien artean ohitura zen. Arazo korapilatsua izaten zuten guztietan aparteko orduak sartzen zituzten, inork inoiz aipatzen ez zuena, taldeko DNAn zegoen; euren arteko konpromiso maila oso altua zen. Bai, egia zen Bixentek ez zuela onartzen atseden orduen truke, oporretan edo eszedentzia berezien ordez ez bazen, jakina zenez, denek zekiten gehiegizko lanak azkenean osasunean bere eragina izaten duela, eta ez zela ona. Karmelo hiriaren erdigunetik zetorren eta une hartan Enek urirako tunela zeharkatzen zebilen, eskuinera egiteko. Semaforoa gorri zegoen. Urrunetik zabaltzeko mandoa hartu zuen aparkalekuko ate automatikoa irekitzeko, eta telefono mugikorra uzten zuen lekuan egokitu. Sakatu zuen azeleragailua aparkalekura joateko autoa uztera. Libre aurkituko zuen lehenengo lekuan utzi zuen. 09:50am ziren, informazio eskaera nekagarria izango zen goizean. Komisaldegiko galdeketa gelan lehenagotik hasia zen Xabier itaunketak egiten. Atsedenik hartzeko moduan egon zara, Julio? Zelan hartuko dut atsedenik ez badidazue uzten. Beno, denbora apur bat izan duzu, ezta? Bai, apur bat bai. Ondo, ea goazen zezena adarretatik hartzera. Julio axola zaizu zer gertatuko zaizun galdeketa aldia amaitu eta epailearen aurre ra eramango zaitugunean? Ez. Ez zaizu axola zer izango den zure bizitzaz? Ezin dut sinetsi. Beno, bai axola zait. Uste duzu hemendik alde egiterik izango duzula, eta zure herrialdera helduko zarela? Gustatuko litzaidake. Uste d uzu aukera txikerren bat emango dizugula hemendik alde egiteko. Ez, baina saiatu naiteke. Itxaroten gaude ea noiz saiatuko zaren, baina goazen zentzumenez jokatzera, hor kanpoan, zure bizitza jada ez da segurua, Julio. Oraindik ez duzu ikusten? Bai, oso txarto ikusten dut kontua. Zelangoa izatea gustatuko litzaizuke? Hego Ameriketako herrialdeen batean Anuskarekin egotea gustatuko litzaidake. Baina badakizu zure bizitza ez dela izango orain arte izan duzun bezalakoa, ezta? Bai, hori argi daukat. Ziur argi duzula? Bai, argi daukat. Badakizu Juli o, Erribera kaleko semaforoan andrea kolpatu eta hiltzeko erabili zenuen autoa goiz horretan bertan lapurtu zenutela Anuska zure bikotea bizi den auzoan. Juliok ez zuen ezer erantzun, begirada zoruan ipinita geratu zen, zapatilen puntatik zehe batera. Esadazu, Julio, herenegun goizaldeko seietatik atzo atxilotu zintuzten arte zer egin zenuen? Anuskarekin lotan egon nintzen oso berandu arte. Jarraian gosaldu eta pelikula bat ikusi genuen. Gero gelan larrutan egin genuen mu nduan inork bota ez duen bezalakoa botatzeko; historia egiten duten horietakoa. Horren ostean laurontzat janaria prestatzen genuen, eta ondoren siesta bota. Zein pelikula ikusi zenuten? Azken mohikanoa. Ah, James Fenimore Cooper estatubatuarraren nobelan girotutako filma da. Badakizu, Julio, nobela hori 1826. urtean argitaratu zela lehen aldiz? Ez, ez nekien, baina Anuskak dena daki Cooper i buruz. Badaki Leatherstocking Tales pentalogiaren bigarren liburua eta ezagunena dela, eta Ipar Amerikan kokatuta dagoela. The Last of the Mohicans da bere lehenengo izenburua, originala, eta zinemara 1992. urtean eraman zuten. Jakingo duzu nor den lehenengo antzezlea, ezta? Bai, jakina, Daniel Day Lewis. Eta nork zuzendu zuen? Ez, hori ez. Michael Mann handiak zuzendu zuen. Gauza asko dakizu pelikula horri buruz, ezta? Bai, noski, Julio, niretzat ere onenetarikoa da, historikoa. Bueno Julio, herenegun goizaldean egin zenutena kontatuko dizut, zuk ez didazu es an nahi eta neuk egin behar. Anuskarekin lo egin zenuela diozu, beno, laster jakingo dugu ziurtasunez, baina hala izan edo ez, zu eta zure laguna gutxi gorabehera goizeko 5:00am aldera jaiki zineten. Gosaldu zenuten, eta biok, zu eta Sebastian, zuen bikote en auzora joan zineten, Deustura, Arangoitira. Arreta gehiegi erakartzen ez zuen eta itxura batean ondo zegoen auto bat ikusi zenuen. Ford Focus 1.6 gasolina kolore urdin ilunekoa. Autoz jo eta hil zenuen andrazkoaren ibilbidea ezagutzen zenuten. Sebastian Errekalde auzoan utzi zenuen, eta zu San Antonera joan zinen kotxean geratzeko zure lagunak deituko zizun unera arte. Lagunak deitu zizunean, autoa abiarazi eta azkar joan zinen semaforo aldera, Sebastianek Margarita Palamos andrea bultzatu zuenean kolpat u zenuen eta hil egin zen. Orduan abiadura bizian joan zinen La Merced zubirantz, eskuinera hartu Naja kaletik Baileneraino, ezkerretara egin zenuen General Castillo kalerantz, kale horretan sartu, eta zamaketako eta hustuketa lekuan aparkatu zenuen, autoz erbitzua den Arropa garbitegi bakarraren ondoan. Gero, lasai lasai joan zinen zure etxera, eta han egon zinen gure lagunek atxilotu zintuzten unera arte. Hori da herenegun egin zenuena, Julio. Ez dakit zertaz ari zaren Xabier. Anuska zure biko teak esaten du atzo arratsaldeko 8ak aldera edo, bere lagunarekin joan zela zuon etxera eta zuokin geratu zirela gaua pasatzen; baina ez bezperan. Esaten du lau egun egon zirela zuok ikusi gabe. Hori esaten badu gezurretan dabil. Uste dut ezet z, Julio. Ez dut uste Anuska etengabe gezurretan dabilen horietakoa denik. Eta, gainera, zer axola zaio arazo honetan ez du ezer irabazteko, ez galtzekorik eta. Anuskak ez daki ezer. Julio onartu behar duzu ez duzula aterabiderik. Komenigarria litzaizuke gurekin akordio batera heltzea edo oso zahar utziko duzu kartzela. Hiru hilketa leporatuko dizkizugu, horien artean gure ertzain batena. Hirurogeita hamar urte bete arte ez zara kartzelatik aterako. Gogorra izan arren, kartzela txarrenetatik pasatuko zara, eta badakizu, hor barruan oso jende txarra dagoela. Batzuek jada ez dute ebakortzarik jaso dituzten ostiagatik, eta horrela felazioak emeki emeki egiteko. Hori da zeuretza ko nahi duzuna. Zer gertatuko da Anuskarekin? Zelango gizagaixoak joko dio larrua? Lehengoan lehertuko du zure bikotea izan delako? Uzkitik emango diote birrindu arte? Xabier, nekatuta nago. Ziegara joan nahi dut, erregutu zion. Bilbon goizeko 1 1:12am ziren. Hego haize arinarekin, biziki eta poliki poliki igarotzen zen segundo bakoitza gozatu nahi izaten den horietako egun eguzkitsua zen. Orduak ziren jada hiria kea zerion lehen kafearekin esnatuta zegoela; egun osorako marka uzten duten horietak oarekin. Saxofonista zahar batek John Coltrane mitikoaren "Equinox" jotzen zuen Guggenheim museoko laku txikiaren beheko aldean, Maman armiarma erraldoiaren ondoan. Goiztiar batzuek ez zuten aukera galdu instrumentuaren bihotzari taupadak ateratzen zizkion maisu haren gozamenean bat egiteko. Anplifikadore txiki bat zeraman, non erritmoa emanez entzuten zen pianoa eta bateria, harmonian eta pozik irteten ziren notak maitasunez blai atera zitezen. Intentsitatean gora eta behera egiten zuen gaztetatik buruan g ordeta zuen partiturak aholkatzen zion heinean. Bere keinuek, aurpegian izurrak bezala eratzen zirenak, belarrietatik sartzen zitzaien perfekzioagatik geldi zegoen entzuleen txundidura moldatzen zuten. Bere aurrean, alde batera, laguntza eman nahi zuenaren tzat txanpon saski gisa erabiltzen zen kartoizko kaxa txiki bat zuen ipinita. Zubi bat simulatzen zuen lakuaren goiko aldetik, gazte sapazto bat hurbiltzen zitzaion, oinak lurrean arrastaka zekartzala, aldi berean itxuraz egurrean igurtzitakoan hemezortzik o lixak ateratzen duen zaratarekin lagunduta. Mutil koskorra zikina zen, argala, gaueko bonbillen argitara botatzen diren sitsak baino indar gutxiago zuena. Isil isilik eta abisatu gabe, harraparia diru kutxara hurbildu zen eta hatzak mugitu ondoren txanpo n batzuk hartu zituen. Bihurri hura bere urratsak jarraitzeko prest zegoela inguratu zuten bertaratutakoek, eta hitzik esan gabe, hartutakoa bere lekuan uztea lortu zuten. Maisu zaharrak begiak itxita jarraitzen zuen, bere saxofoi distiratsutik ateratzen z iren notekin igortzen zuen mezuan erabat sartuta. Bazirudien ez zela konturatu, edo, besterik gabe, ergela ez zuen aintzat hartu. Zalantzarik gabe, ez zitzaion gehiegi arduratuko gazteak txanpon batzuk hartu izana; ematen zuen ezetz. Goizeko 11:3 0am zirenean, Julio atxilotua isolamenduko ziegatik galdeketa gelara igo zuten beste behin. Ziegan zeramatzan orduak, Xabierrek eta Karmelok egiten zizkioten galdeketa luzeak, lo egiteko eta atseden hartzeko denbora gutxi izateak oso arrasto sakona uzten a ri zitzaion aurpegian. Bere burua apaintzen zuen arren, itxura ona galtzen ari zen. Oso nekatuta antzematen zitzaion. Ez zen egun osoa parrandan eman ostean agertzen den nekearen antzekoa, edo atsedenik hartu gabe ibiltzen den pertsonari agertzen zaiona, e z. Xabierrek egin zion azken galdeketaren ondorioz txokea egin zitzaion garunean. Burua kartzelaz kartzela ikusteak, gizarteko elementurik txarrenen artean, eta, batez ere, bere jabetza preziatuena esku batetik bestera ibilia zitekeela, eta pertsona zitale nak bortxatu zezakeela pentsatzeak zoratu egiten zuen. Anuska berea zen; jabetza bezala zuen. Sentitzen zuena ez zen maitasun kontua, haren gaineko eskubidea baizik. Ez zen sentimenduen kontua, emakume gaztearekiko nagusitasun sexuala zen, menpekotasun psi kologikoa ere bai eta, batez ere, erakustea, berarekin ikusi zezatela, jendeak miretsi ziezaiola. Bai, kontu nartzisista zen. Juliok jadanik gela guztiak ezagutzen zituen, erabat. Komisaldegian bere ondoan ematen ziren mugimendu guztien orduak e ta segundoak ere ezagunak egiten zitzaizkion; noski, bere ondoan ikusi eta entzuten zituenak. Galdeketa gela erabat isolatuta zegoen kanpotik; handik kanpo gertatzen zen ezer ez zen entzuten. Hainbeste denbora ematen zuen, ezen espazioa zehatz mehatz gogor atzen zuen. Begiak itxi eta ezin hobeto ezagutzen zituen 30 metro koadro inguruko gela handian egon zitezkeen xehetasun guztiak, kanpotik barrua behatzeko beirate ilun eta handi batekin. Mahai luzearen alde batean zegoen, beste aulki bat ezkerrean zuela, mahaiaren beste aldean hiru aulki, guztiak zoruari torlojututa, aurrean, hormaren kontra, beste lau. Horiexek ziren galdeketa gelako altzari guztiak. Bixentek aholkatu zizkion argibideak jarraituz, Xabierrek Basurtuko Unibertsitate Ospitalean hare n lagunaren hilketa aipatuko zion atxilotuari. Julio jada galdeketa gelara sartuta zegoen. Atxilotuak 15 minutu zeraman itxaroten, atetik Xabier sartu zenean. Kaixo Julio, barkatu berandutzeagatik. Pasabideetan harrapatu naute eta ez naute utzi etortzen. Beste ezer baino lehenago, Anuskak musu bat agintzen dizu. Anuska, faltan botatzen dut. Ba, nahi baduzu, laster berarekin egon zaitezke. Juliok burumakur jarraitu zuen. Burua zorura makurtuta zeukan. Erabat jota zegoen, triste. Egiten dizkizudan galderei erantzutea besterik ez duzu egin behar, jarraitu zuen hizketan Xabierrek. Juliok ezer esan gabe jarraitzen zuen; ez zuen zirkinik egin. Ez zuen zirrararik azaltzen. Emozioren bat izateko burmuinak ez zi on ideia bakar bat ere sortzen. Zu partaide zaren taldea noiz hasi zen zuregana hurbiltzen? Ezer ere ez daukagunok han taldea gara. Erantzun zion Juliok gogogabe. Galderari erantzuten bazion ere urrun antzematen zitzaion, entzefalograma plano an bezala. Erabateko axolagabetasun psikologikoan sartuta zegoen. Bere garunak ez zuen erantzuten zirrara bizkorgarrien aurrean, ez sozialen ezta fisikoen aurrean. Baina zu dirudun familiakoa zara? Dirua nire familiak! Nire familiak ez dauka l ur zatitxo bat ere ehortzeko. Ez zegoen argi zergatik piztu zitzaion Juliori hain azkar su apurra bere baitan; sugar txiki bat zen aditzera ematen zuenak komunikatzea nahi zuela; Xabierrekin elkar eragitea. Xabierrek galdeketekin jarraitu zuen. Baina zu unibertsitatera joan zinen? Horretarako dirua behar da. Lan desberdinetan ateratzen nuenarekin ordaintzen nituen unibertsitateko gastuak. Horietako lan bat asteburuetan jatetxe batean zerbitzari ibiltzea zen. Hemen bezala, zerbitzar i; kamareru esaten dugu hemen. Bai. Noiz agindu zizuten hiltzea lehenengoz? Udako gau bat zen. Hamabi edo hamahiru urte inguru izango nituen; Ez nuen gehiago izango. Basamortura joan ginen basoko lau autoetan. Nire taldeko mutiko guztiak jo an ziren. Gringo bat zeramaten nagusiekin joan ginen, ez dakit nora, eta guk ez genekien gringoak zer egin zuen. Gu geunden lekutik 50 bat metrotara eraman zuten. Ozen hitz egin zioten eta gogor jo ere bai. Handik denbora batera beraiek zeuden lekura joate ko esan ziguten. Joan ginen eta pistola bat eman ziguten. Gutako bakoitzari zorigaiztoko gizon haren gorputzari tiro bat emateko agindu ziguten. Tiro egin zenioten? Galdetu zion Xabierrek. Zuk ez zenuen egingo? Galdatu zion Juliok. Ez. Xabierrek zala ntzarik gabe erantzun zion. Ba, orduan gaur ez zinen hemen egongo. Ulertzen dizut. Xabierrek baiezkoaren keinua egin zuen, zenbait aldiz buruari gora eta behera eginez . Pistola berarekin egin zenuten tiro guztiok? Bai. Une hartan geratu zinen atxikita taldeari. Bai. Julio, nahi duzu zeozer edatea? Bai, kola freskagarri bat edango nuke. Oraintxe ekarriko dizut. Xabierrek geldiune bat egitea nahi zuen. Ez zuen nahi gauzak hain azkar egitea. Bere estr ategiak moteltasunari, leuntasunari eta aitorpena garatzeari erantzuten zion, Juliok jabetza osoa izanda esaten zuenak. Julio haurtzaroa oroitzen hasi zen eta Xabierrek ez zuen une hartan Julioren garunean egoera hori eman zedin. Juliok bide horretatik jar raituko bazuen, ez zukeen inoiz bere herrialdea ez zen beste inon bizi nahi izango, eta hori galdeketa taldearen asmoen kontra zihoan, izen abizenekin egindako aitorpen osoa nahi baitzuen. Kola freskagarria kartoizko edalontzi batean ekarri zion lastotxo b atekin edan zezan. Zigarro bat eskaini zion; baietz erantzun zuen. Xabierrek zigarroa ezpain artean jarri eta sua eman zion. Juliok zupada luze bat eman eta kea bota zuen segurtasunez. Bazirudien horrela erretzea ezaguna egiten zitzaiola. Xabierrek paketet ik beste zigarro bat hartu eta beretzat piztu zuen. Kea kanporatu ahala eraztunak bata bestearen atzetik eginez ateratzen zituen sabairantz, igotzen ziren heinean lausotzen zirenak. Zelan konbentzitu zizuten hona etortzeko, Julio? Han ez dizut e konbentzitzen. Han egin behar duzuna esaten dizute, ez besterik. Men egin behar duzu, bai ala bai? Bai. Hemendik ateratzen zarenean bakean utziko zaituztela uste duzu? Ez dakit hori zelan joango den. Badakizu zer gertatu zaion zure lagun Sebastiani? Zerbait gertatu zaio. Hil egin dute. Noiz? Atxilotu zintuzteten egun bereko arratsaldean belauneko ebakuntza egin ostean. Zelan? Jugularra ebaki diote. Sama? Bai, karotida, saman daukagun zan garrantzitsuena. Putakume halakoa! Badakizu nor den? Norbaitek zaintzen zuen? Bai logelako ateetan gutariko batek. Hil egin dute? Kolpeka belztu dute? Bai, zelan dakizu? Urte bete daramat hemen. Zuok baino hobeto ezagutzen dut hiria; villa zuok deitzen diozuen bezala. Badakizu nor den? Uste dut baietz. Nor? Hemengo gure nagusia dela esango nuke, baina ez dut ezagutzen. Orain arte ez zait interesatu nor den jakitea. Baina kalean ibiltzen badakizu, azkenean jakin nahi duzuna jakiten da. Bakar bakarrik jakin behar duzu gauez mugitzen. Gauak guztiaren berri ematen dizu. Julio, uste duzu kartzelan sartzen zaituztenean aukeraren bat izan dezakezula bizirik jarraitzeko. Bizitza sekula ez da izan samurra niretzat, txokotxo bat egin beharko dut biziraut eko. Zure bila joango dira. Beti ibili dira nire atzetik ni neu garbitzeko asmotan. Oraingoan benetan joango dira. Badakit neure burua zaintzen. Nahi duzu geldiune bat egitea eta bazkal ostean jarraitzea, edo nahiago duzu hitz egiten jarraitzen badugu? Badugu denborarik hitz egiteko, ziegara jaistea nahi dut. OK. Bazkaltzeko zerbait berezia nahi duzu, Julio? Patata erre pila bat, arrautza frijitu pare bat, eta urdaiazpiko merke xerra beste pare bat zartaginetik buelta et a buelta eginda, hori da gustatuko litzaidakeena. Uste dut posible izango dela. Bilbon 11:45am ziren, 04:45am cdmx hirian Hogeita lau ordu ere ez ziren igaro Aimar gertatzen ari zenaz ohartu zenean. Bere lagunak jarraitzeko Instagramen egin zu en sarreretako baten ondorioz izan zen. Gertatu behar ez zuen gauza bat izan zen, baina gertatu zen. Ainhizek partekatutako testu luzea ikusi zuen. Honakoa zen: Aimar, baina zer da hau? Nik zer egin dizut, ba? Zergatik blokeatu nauzu? Joder, ez zaitut galdu nahi! Zurekin egoteak osasuna ematen dit. Mesedez, ez nazazu zure ondotik urrundu. Bai, badakit egun batzuk direla zeure egunerokotik atera zarela, eta orain konturatu zarela hau ez dela zure ohizkoa. Utz nazazu sikiera zu jarraitzen, ez dizu t enbarazurik egingo. Hainbeste arazo sortuko dizudala uste duzu? Zure bihotza hautsita egongo da, baina nirea ere antzera dago, oraindik okerrago ez badago. Eta denbora batera ikusten badugu ez duela merezi horrela jarraitzea ba, betiko aldenduko gara. Ba i, badakit erreguka ibiltzea ez dela kontu polita, baina nik ez dizut ezer egin. Utz nazazu betiko agurra ematen behintzat! Ainhizek Instagramen idatzitakoa irakurri ondoren, Aimar erabat atsekabetuta geratu zen. Desblokeatuko zuen Ainhize Faceboo ken, eta Messenger ren zera idatzi zion: Amets politak izan! 04:45am ziren cdmx hirian. Zergatik egin didazu hori, berehalakoan galdetzen dio Ainhizek, eta jarraitzen du . Lehen baino gehiago botatzen zaitut faltan. Eskerrik asko buelt an etortzeagatik. Non zaude? Ona zara? Oraintxe ere zure beharra dut! Atseden orduan nago eta kafe bat edatera noa. 11:45am ziren Bilbon . Nik ere, eta ez dakizu nola. Hor zagoz, ala? Hau bideratu behar dugu. Zuk behar nauzunean ni ez banago, h obe dugu hegaz egitea, agian urraduraren batekin izango da, baina hobe horrela huskeriatan blaituta baino. Morfeoren hitzak izan daitezke, baina balio dezakete. Zer egin duzu ni orain nagoen bezala uzteko? Azkar erantzuten dio Ainhizek. Ginbel eteran nago, erabat. Uste nuen gogorra zinela. Ba, ez. Bai, baina ez nire harreman pertsonalekin. Zergatik bota nauzu zure ondotik? Uste nuen iseka egiten zenidala. Zer diñozu? Zergatik pentsatu duzu horrelakorik? Ez dakizu ze ond o egiten didan zutaz jakiteak eta zurekin hitz egiteak. Oraindik ez zaitut ezagutzen? Nik ere ez zu. Baina nahi zaitut ezagutu. Zuk nahi duzu? Ez dakizu ondo zer egingo nizukeen. Ulertzen duzu? Ez. Zergatik? Esaten ari natzaizu baina astoen erara. Karkarkar! Baietz, baina astoen erara. Esadazu era arruntean, ze astoen erara ere ez dizut ulertzen eta. Oso bestelako bi kultura gara. Zure garunak pila bat erakartzen nauela. Karkarkar. Ondo Ez egin lelokeriarik, bai? Ez hainbeste, ez gara hain desberdinak. Noski. Azaldu zer diren lelokeriak. Bai, bi kultura oso desberdinak gara. Bidali iezadazu zure aurpegia, faltan botatzen dut zure begietara begiratzea. Bainatzera noa oraintxe bertan! Uxatuko zaitut, ikusiko duzu! Izan zoriontsu, horixe esan nahi du lelokeriarik ez egiteak. Uste dut jasango dudala. Aizu, bide batez, badakizu dena ezabatzen dudala, zuk ere bai? Ainhize Ozkoidik erretratu bat bidali dio. Argazkia gerriti k gora aterata dago irribarre handi bat islatuz. Esku batekin eskuineko aldean ilea belarriaren atzean kokatu nahi izatearen keinua egiten du eta horrela aurpegi luzea argi ikusteko. Irribarreari aire berezia ematen dioten betaurreko batzuk ditu jantzita. Oso argala eta erakargarria ikusten da. Ainhizek jarraitzen du idazten. Bai. Ez, ez dut ezer ezabatzen, ahaztu egiten zait. Ezabatzea nahi duzu? Erabat nago zutaz eskegita. Hori gustuko dut. Erretzea nahi zaitut! Ez, ez ezabatu . Ahalegindu zaitez ez ezabatzen, ez bada erretratu delikaturen bat. Idazkiak errekuperatzerik baduzu? Baina zer da zuretzat lelokeria bat egitea? Eta orain zuk bidali behar didazu erretraturen bat. Zoriontsua ez izatea. Beno, badituzu , eta nik dena ezabatu dut. Agur! Une honetako erretratu bat, joder! Orain zu zara niri iseka egiten didana! Agur! Segundo bat baino ez tximistargiaren abiaduran eta Ainhizek idazten du: Aldizka egiten dudan loaldian, gogoratzen zaitut . Aimarrek gaztetxo maitemindu berrien abiaduran erantzuten dio: Ahaleginak eta bi egin behar ditut estaldura lortzeko. Ez dakit zer gertatzen ari den. Aimar Andetxagak gerritik gora ateratako bere argazkia bidaltzen dio. E maten du bere irudia zabalik dagoen leiho bateko kristalean islatzen dela, lauso arinarekin dagoelako, lainoa izango balu bezala, horrek pentsarazten du kristala tenperaturaren aldaerak ilunduta egon daitekeela. Mahuka motzeko kamiseta gris zurbila darama jantzita. Ainhizek aldi berean erantzuten dio: Eskerrik asko. Jarraian, bihotz gorri gorri bat bidaltzen dio. Nire Puma ausarta, non zaude? Barkatu nire Puma ausarta, barka iezadazu urratu zaitudalako, barkatu nire bizitza badoakit eta. Ondoren, Aimarrek gazte bat zaldi gainean agertzen den erretratu bat bidaltzen dio. Harkaitz gune bat da, non erlie bean kareharrizko gailur desberdinak ikusten diren. Animalia gaztea da, kanela kolorekoa, gehienak marroi sutsuak dituen tonu desberdineko ile gorrixkaduna. Argazkiaren behealdean esaldi bat idazten du: Ni hamazortzi urterekin. Non zaude? Heme zortzi urterekin baino gustukoago zaitut orain. Komunera joateko jaiki naiz eta ikusita zein ordu den gosaria prestatuko dut; oraindik goiz da, baina esnatuta nago. Karkarkar. Europar gosari bat prestatzera noa; ez dut gogoratzen noiz izan zen holako bat egin nuena. Barkatu iezadazu nire Puma ausarta, barkatu urratu zaitudalako, barkatu nire bizitza badoakit eta! Ainhizek Messenger ren egiten duen moztu eta itsatsi bat da: Ez da ezer gertatzen, baina ez zaitez ohitu, ez esan niri horrela; ez dakit jendearekin nola erreakzionatu . 69 bat behar dut, nahi duzu? Ainhizeren beste moztu itsatsi bat da. Pffff a zelango gogoak ditudan, maitea . Zure 4etatik 5etara, ondo datorkizu? Hirugarren ebaki itsatsi bat da, eta Ainhizek berriro erantzun dio: bai, bai. 4etatik 5etara, zure orduan? Bai. Gero arte. Beti arte. Ez daukat hitzik esateko une honetan azaleratzen ari zaizkidan sentimenduak azaltzeko. Ostia, nik ere ez! Benga, gero arte! Unetxo bat zure besarkadatik kanpora j asan ezina egiten zait nire Puma ausarta. Ainhizek bihotz bat bidaltzen dio. Mutiko ikustea nahi zaitut, izugarria da zure mezu bakar batek nola jar nazakeen topera, nire ohean, nire etxean, nire bizitzan imajinatzen zaitut. Eskua sartzen eta ha tzak mugituz gorputzeko alde guztietatik, gelditu gabe. Wowwowwow. Baaai, barkatu, nik ere baditut egitekoak, baina zugan pentsatu eta gora nator. Barkatu. Ez egin jaramonik eta nire arratsaldeko 17:00etan konektatzen gara, ondo deritzozu? Esan dizut! Non? Ez da pasatu. Begira gorago. Jo, orain ez daukat estaldura onik. Idatzi berriro, bai? Badago, eskerrik asko. Gogoko dut. Heldu zaizu? Bai, eskerrik asko. Zerbait partekatzea nahi dut Facebooken; utzidazu. Karkarkar, ez dut na hi, nirea zara! Ez, ez da egia, sentitzen dut, ez dizut molestatuko. Berehala bueltatuko naiz. Ainhizek bihotz handi bat bidaltzen dio, eta idazten dio: Musuak. Hemen nago berriz, laztana. Ainhizek bi audio bidali dizkio eta Aimarrek idazten dio: Zer gr abatu didazu? Ez duzu entzun? Gero. Galdetzen zenidanaren azalpena grabatu dizut eta erretratuena. Argazkiak! Telefonoak abisatu dit, baina ez nituen ikusten, eta gero kasualitatez Messenger normalean ikusi ditut eta hor zeuden. A zelango nahaspila Messenger normala, Messenger sekretua, WhatsApp , apur bat nahasten ari naiz. Mezu bat utzi diz ut Messenger normalean. 12:30am zirenean, goiko haize beroak urratutako eguerdian, Ibarrekolandako Ertzaintzaren komisaldegiak irakin aldian egongo baziren bezala ematen zuen; etengabeko jardueraren joan etorrian; telefonoak ez ziren isiltzen , ordenagailuak kiskaltzeko zorian zeuden. Halako zalapartak buruhauste itzela zela ematen zuen. Soka batetik tiraka ari ziren eta jasotzen zuten heinean berri are kezkagarriagoak heltzen zitzaizkien. Denbora gutxian konpontzekoa zena, ematen zuen moropilo askoko harila mataza bihurtzen zela. Bixente komisarioaren ustez, josi aurretik harilkatzea zen aukerarik onena. Aldika, korapiloak buruhauste itzela bihurtzeko sentsazioa ematen zuen; pentsamenduak mugaraino eramaten zituztela ikusten zen, nekagarri zeto rren kontu korapilatsu haren irtenbide guztiak aintzat hartuz. Xabierrek ikara arin bat nabaritu zuen gorputzean. Berehala gainditu zuen; aldizka gogoaren gainbehera etortzen zitzaionean ez zuen bere burua jausten uzten. Kafe bat behar zuen. Normalean erabiltzen zuen galdeketa gelaren atearen ondoan zegoen kafe makinarantz zihoala, Juliorekin galdeketan egondako denbora guztia hausnartzen hasi zen. Prozesatzen ari zen informazioaz jabetu zen. Amerikarraren gaztetako benetako istorioa izan zen a teratzea lortu zuen azken gauza. Goi mailako gaitasunarekin lortu zuen Juliok esatea ezkutuan gordeta zuena. Garunean geratzera zetorkion eta labankadaren erara sartu zitzaion historia guzti hura karga emozional izugarria zen berarentzat. Azken galdeketa h ura nola hasi zen etorri zitzaion burura. Julio erabat lur jota zegoela, bat batean, hizketaldia zelan hasi zen. Hotzikara berri batek astindu zion gorputza. Erakundearen barruan zelan hasi zen Juliori entzun ondoren, Xabierrek gainerako istorioa nondik no ra joango zen ezagutzen zuen. Afrikako gerrako gatazka batzuetan gauza bera gertatzen da; batik bat kalean bizi diren haurrak izaten dira gerrako haurrak bilakatzen direnak. Galduta ibiltzen diren nerabeak txikitatik jendea hiltzeko hezten dira; eskuetan k alashnikov bati eusteko indarra izaten dutenetik. Xabier kafea edaten hasi zen, leunki putz eginez, astiro eta zurrutada txikietan. Edalontzia ezpainekin ukitzen zuen bakoitzean likido beltz preziatua hozten zuen, erre ez ziezaion. Liherren irudia zuzenean etorri zitzaion garunera. Adin ertaineko emakumea zen, egoera fisiko zoragarri batean mantentzen zena, irudi argalekoa, indarra, trebezia eta bere buruarengan erabateko konfiantza islatzen zuen aurpegia zuena. Bien arteko harremana, "kaixo, egu n on" batetik hurbilketa baterantz joana zen, lehenengo elkarri begiratzekoa, keinuetan, pasabideetan, ondotik pasatzerakoan eta gero ibiltzeko zuen manerari begiak itsatsita. “Erizaindegian dago oraindik”, pentsatu zuen. Ez zitzaion gustatzen lanean egune ro harremanak zituen jendearekin emozionalki katigatzea, baina berak tiratzen zion. Ea adin berekoak ziren eta, gainera, gustu berdinak zituzten: irakurtzea, filmak ikustea, musika entzutea, museoak bisitatzea, ohiko taberna batzuetan ardo onarekin mokadut xo bat hartzea. Ez zion telefonoz deitu. Berarekin egon behar zuen, ikusi nahi zuen, gozatu, bixotza deitu. Erizaindegira hurbildu zenean kristaletik ikusi zuen. Han zegoen, beti bezain polit, ilea motots batean goma gorri batekin lotuta, adats beltz disti ratsuan nabarmentzen zitzaiona. Kristalezko atea ireki zuen. Berak behatu zion. Xabierrek ere, ezer esan gabe. Begiradan pausatu ziren eta denboran luzatu. Kaixo, esan zion Xabierrek tonu behartsuan, infinitua ikurraren ondulazioaren goiko aldean ezarrita. Ordua zen, erantzun zion Liherrek, eta ahots gozo eta dibertigarrian galdetu zion Gorputz osoan berdin zabiltzate? Xabierrek irribarre arin bat agertu zuen, bere begiek Liherrenetan pausatuta jarraitu zuten b itartean. Honek laguntzaile zuen Gustavori agindu zio: Gustavo zoaz osteratxo bat ematera; ordu erdi. Gustavo ezer esan gabe joan egin zen. Inoiz ez zion hainbeste urte lanean zeraman Liherrek esaten zionari zalantzarik jartzen. Berak hilabe te batzuk zeramatzan. Xabierrek berriro behatu zuen Liher eta gonbidatu zuen: Bazkaltzera noa, bazatoz? Liherrek begirada limurtzaileaz so egin zion, ilusioz beteriko begiekin, pasioak bere arrosa koloreko larruazalaren tonua igotzen zuen hein ean. Xabier hurbildu zitzaion, normalean ahaztea ezinezkoa egiten den distantzia horretan jarriz, ero ahotsak basati sartzen diren distantzian. Begiek bazekiten arrazoia asaldatuta zegoela; garrasika zebiltzan pintzelada bat bera ere ez zela izango erretze n duen garraren kolorekoa besterik. Euren eriak ukitu ziren. Liher, mugimendu instintibo eta bizkor batean, bere oinetan itzuli zen gozo eta lirain. Xabierren bihotzak taupada bizkorrak ematen zituen, fusiorako irrikaz. Harentzat funtsezko kontua edo herio tza zen, eta bazekien Liherrek ere maite zuela. Xurgatzen zion egoera nahasitik urrundu nahi zuen, murgilduta zegoen kaosetik irtetzea desiratzen zuen eta haren beharra zuen; baina zaila egiten zitzaion komunikatzea, baldar, zurrun sentitzen zen. Orduak ze ramatzan bere barnean neke sakon baten zantzuak aldizka antzematen zituela, eta ez zitzaizkion ezagunak egiten. Ea beti oso erraza egiten zitzaion bestearengana hurbiltzea, elkar eragitea, irribarretxo bat sortzeko lelokeriaren bat esatea, nolabait bestear en gogora hurbiltzeko irristatuz bezala. Bizitzak duen bizitasuna balitz bezala ikusten zuen, ukitzen zuen guztia argituko bazuen bezala, eta, gainera, dibertigarria zen, alaia. Batzuetan, hitzen esanahi bikoitzarekin ere jokatzen zuen eta horrek, jakina, irribarreak, barreak eta algarak ere eragiten zituen. Liher konturatu egin zen Xabierrek zuen buruko blokeoaz. Ezagutzen zuen, bazekien nolakoa zen, eta orain begiak triste zituen. Ohizko kontua zela pentsatu zuen, hainbeste ordu heriotzaz betetako bizipen burbuila ezkor batean sartuta egoteak burdinazko bihotz gabeak ere K.O. utziko zituen. Liherrek desiratzen zuen, baina bazekien Xabierrek burua hustu behar zuela, eta, une hartan, zoratzeko abiaduran pentsatzen jarraitu zuen, gauzarik zentzudunena kanpora irtetea zen, oinez ibiltzea, berarekin hitz egitea, begietara begiratzea, besarkatzea, zerbait jan eta… Diego Salomonen kasua ixteko, nanoarena, guztiok ulertzeko, nork lagundu zion jakitea bakarrik falta zaigu, zeren Harizpe dendatik, Wisconsi n kaleko 37. zenbakitik bere etxera ezin baitzen oinez joan. Orain arte ihes egin digu, baina norbaitek lagundu behar izan dio. Tartean, autoa eta norbait bolantean dagoela ziurtatuko nuke. Bilbon arratsaldeko 15:00pm aldera egunak aurrera egiten zuenean, cdmx hirian goizeko 08:00am ziren, izuaz beterik zetorren egun batean, Colonias Doctores inguruetan kokatuta zegoen komisaldegitik hasita. Polizi etxe hari zegozkion bi hilketak argitzea. Antonio Cortes inspektorearen taldea ari zen bertan ikerke ta lanean. Tentsioz beteriko egun berria nabari zen bilera mahaian, lau agenteak inspektorearen zain zeudela. Kafea edaten zeuden. Adelinak hostopildun croissant batzuk ekarri zituen Antoniok pastak erosteko ohitura zuen dendatik, ez bakarrik oso gozoak zirelako, baita saltzaileak txoratzen zuelako ere. Denek eskertu zioten detailea eta bakoitzak bereari ekin zion. Antonio iritsi zen, eta ezer esan gabe, kafe beltza oso azukretsua ipini zuen. Adelinak esaldi labur bat bota zion: Antonio croissant hauek zure lagunaren dendan hartu ditut, eta goraintziak bidaltzen dizkizu. Antoniok irribarre arin bat egin zuen, seguruenik Adelinarenganako adeitasunaz. Garunak garbi izango zituela nabaritzen zitzaion, emoziorik gabe, murgilduta zeuden ikerketen xehetasun guztiak erabat eragiteko nahian sartuta bezala. Barkamena eskatuz bere taldekideei zuzentzen hasi zen: Barkamena eskatu behar dizuet, oso garrantzitsua den zerbait oharkabean pasatu zaigulako. Pentsatu izan dugu D iego Salomon, guretzako ehunzango, Wisconsin kaleko bere janari dendan Laura hil ondoren, bere kabuz desagertuko zela. Akats handia. Beno, egia da orduan lehentasuna horixe zela, eta orain berdina izanda, beste maila batean dago. Wisconsin kaletik Ehunzang oren etxera ordubete inguru dago bizikletaz. Ikusi al duzue inoiz nanorik bizikletaz? Agian zirku batean, ezta? Pertsona batek, demagun txirrindulari batek, ordu bat behar badu, Ehunzangok onenean bi beharko lituzke. Horregatik, bidezkoa da pentsatzea norb aitek lagunduko zuela eta tartean auto bat dagoela. Wisconsin kalean jende pila bat ibiltzen da. Dendaren ondoan ardandegi txiki bat dago, zeinetara inguruko zahartxoak eta langabeak joaten diren. Badago zurrategi bat, mertzeria bat, eta nik dakidana baino zarata handiagoa ateratzen duen arotzeria txikia ere. Horren atzetik joan behar dugu. Litekeena da Laura hil zuten gau berean gertatzea, eta behin bere etxera eraman zuenean, gidariak Ehunzango han hiltzea. Joserekin egon behar dut zehazki zein ordutan hi l zen jakiteko. Beno, beste gauza bat, atzo eguerdian, gutxi gorabehera Adelinak deitu zizuenean, itzuli nintzen, eta, ondorengo hau atzo guztiok egon zineten operazioaren ostean jakinarazi nizuen, berriro itzuli nintzela krimena gertatu zen nanoaren etxer a. Gauza batzuk mugitu nituen eta horien artean mahuka motzeko hawaiar alkandora bat aurkitu nuen guztiz odoldua. Zientzialariei odola ikertzeko agindu nien. Jose Guardarropasekin hizketan aritu nintzen berriro. Forentseak ziurtatu zidan Diego Salomoni jug ularra moztu ziotela, ebaki garbi eta azkar batekin, zirrikituarekin, eta erabilitako arma oso xafla zorrotza dela ematen du. Heriotzaren orduaz galdetu diot, baina ziurtasuna eskatu diodanean berak erantzun dit hildakoa gorputegira eramaten dutenean. Bera k uste du, nahiz eta hori bere lana ez dela jakin, profesional batek egin duela. Lehen begiratuan ebaki garbia oso da zehatza; eta kontutan hartzen bada: bat, lepoaren zein altueratan egin den; bi, zein zirrikitu duen; eta hirugarren, azkar odolusteko beha rrezkoa den ebakia bakarrik egina izan dela, horrek profesional kualifikatua, militarra edo polizia hiltzaile bat dela pentsatzera behartzen gaitu. Gauza zehatz horiek militarrenak izaten dira, baina ikusi behar. Orduan, Antonio, aginduak behar ditugu eskatu zuen Adelinak. Bai, oraintxe goaz horra. Beste ikerketa bide bat, ezta? Esan zuen Ramonek. Bai, Ramon. Atzo arratsaldez aipaturiko kontuez gain, beste bide bat izango litzateke, jarraitu zuen Antoniok: Ramon, zu argitu gabe ko txostenekin hasi beharko zinateke. Atzo aipatzen nuen ez nuela gogoratzen geurea edo hirugarren solairukoena zen. Hasi zaitez geureekin, eta gureen artean ez baduzu ezer aurkitzen eskaera egin beharko da hirugarrenekoetara sartzeko. Baimen horretaz neu arduratuko naiz. Ramon jugularren mozketen argitu gabekoen txostenak begiratu behar dira. Bai, Antonio ziurtatu zuen Ramonek. Gauza gehiago, jarraitu zuen Antoniok . Enjuto eta Birras kanpo lana. Galdetu auzotarrak, begiratu nanoaren etxeran tz egon daitezkeen kamerak. Auto baten bila gabiltza, gidariaren ondoan nanoa doala, nahiz eta nanoa atzealdean edo maletategian joan zitekeen. Zalantzarik? Ez, Antonio. Baina zati baterako daukagu. Ez daukagu zati bat, zatiaren erdia daukagu, hartu kontutan eta sakatu. Ondo baieztatu zuen Birrasek. Adelina, zu zientifikokoekin koordinatu behar zara. Ok, Antonio. Alde bi behar dira: bata, norena den hawaianan dagoen odola? Eta bi, norena den alkandora? Alkandoraren jabeak izerdi apur bat edo botako zuen, saman edo besapean edo. Ok, Antonio. Beste gauza bat, Adelina. Esan, Antonio. Gorpute gira joan behar duzu Joserekin egotera. Neuk deituko diot zeu joango zarela esateko. Ondo. Jakin behar dugu Ehunzango zein ordutan hil duten; ordu zehatza. Eta jugularra zelan moztu dioten; xehetasunak behar ditugu; zauriaren luzera eta sakone ra. Ordu berean edo, Ibarrekolandako Ertzaintzaren komisaldegian 15:00pm zirenean, Julio atxilotua berriro sototik beheko solairuko galdeketa gelara igo zuten. Xabier gauerdira arte libre zegoen. Minutu batzuk geroago, bi ertzainek presoa bere eserlekura kateatu ondoren, Karmelo sartu zen galdeketa gelara eta agurtu zuen Julio. Kaixo Julio, zelan zagoz? Hobeto egon naiz erantzun zion. Ikusten dut hemen parranda egitea amaitu dela, ezta? Bai, ematen du baietz. Gaur goizean hitz e gin duzuena begiratzen egon naiz, beraz badakizu zure lagun Sebastianen kontua. Ematen du norbaitek hilda ikustea nahi zaituela. Bai, hori ematen du. Badakizu nor izan daitekeen? Xabierri esan diot, baina ziur egoteko gaua bizi behar da. Gauak es aten du jakin beharreko guztia. Bea uste duzu hemengo zuen nagusia dela, ezta? Bai, baliteke bera izatea. Zelan komunikatzen zarete berarekin? WhatsApp bidez. Esaten dute komunikazio zifratua duela eta horregatik dela hain segurua. Bai, u ste dut baietz. Zuk ere baduzu komunikatuak bidaltzeko aukerarik? Ez, baina hori badakizue. Gure telefonoak dituzue. Bai zuon telefonoak ditugu, baina mezu guztiak ezabatuta dituzue. Mezuak ezabatuta ere beti uzten dute arrastoren bat. Zuong an ohitura da mezuak ezabatzea? Noski, mezuak jasotzen ditugunean jarraian ezabatzen ditugu. Eta berarekin harremanetan ipini behar bazarete? Ez gara sekula berarekin harremanetan ipintzen. Egiteko agintzen diguna egiten dugu eta kito. Gero bera enteratzen da egin dugun edo ez. Berak badu jakiteko biderik. Denbora asko egoteko etorri zineten Bilbora? Ez gara etorri denbor a askorako. Gehienez urtebete eta erditik bi urtera, konpondu behar diren kontuen arabera. Orduan, pentsatzen zenuten laster joango zinetela zuon lurraldera. Bai, hori pentsatzen genuen. Anuska zurekin zen joatekoa. Bai, Anuska nirea da. Ba, orain ez dakit nik ba. Etorriko dira bere bila eta gure herrialdera eramango dute. Ez dakit ba nik hori horrela izango den, edo eskuz esku ibiliko duten. Kontutan hartu behar duzu Sebastian hil egin dutela eta uste dut interes berdina izango dutela zurekin. Guzti honen berri helduko zen gure herrialdera. Bai, noski, baina Sebastian hil dute eta ez gara gu izan, zuon jendea baino. Hori da ulertzen ez dudana. Zer da ulertzen ez duzuna, Julio? Zergatik hil duten Sebastian? Erreza, neuk esango dizut. Orain ez zarete baliagarriak. Ez zaituzte ezertarako behar. Zuon herrialdean kartzelan oraindik baliagarriak zarete, baina hemen ematen du ezetz. Han irakatsita hobeto ateratzen zaie; horrela hobeto ezagutzen eta kontrolatze n dute erakundea. Ez dut uste gure herrialdeko inork hilko zuenik Sebastian. Uste duzu Sebastian hil duena ez dela zuon herrialdekoa? Ez, uste dut hemengoa dela. Zergatik diñozu hori, Julio? Zelango galdera inozoak egiten dituzun Karmelo. Zergatik di ostazu hori? Nik neureak ezagutzen ditudalako, zuk zure jendea ezagutzen duzun bezala. Nik badakit Sebastian hil duena ez dela nire herrialdekoa. Urte bete daramat hemen. Ziurtatuko nuke elementu hori hemengoa dela eta gainera bertakoa. Niri Seb astian berdin zitzaidan. Sebastian balio gutxikoa zen. Baina inork ez du utziko gure herrialdeko bat herrialdekoa ez den batek hiltzea. Norbait gehiago hilko da. Norbait gehiago? Bai. Zer deritzozu atseden bat egiten badugu? Gonbidatu zuen Ka rmelok. Bai, ondo. 17:04pm ziren galdeketa amaitu zenean. Gelako kristalaren beste aldean Bixente zegoen, noizbehinka halakoren bat jarraitzen zuen eta. Xehetasun osoz jarraitu zituen hizketaldiaren gorabeherak, detaile txikerrenean ere arreta berezia jarriz. Ard uratuta zegoen zerbait garrantzitsuaren hasiera ezkutuan galdu ez zedin. Ez zitzaion gustatzen grabazioa berriro ikusi behar izatea. Denbora horretan ikusi zuen atxilotuak zenbait kontutan amore ematen zuela, baina, funtsean, hermetiko jarraitzen zuela, ir agazgaitza, lankidetzarako edozein aukerari itxita. Telekomunikazioetan eta soinu ekipoetan adituak ziren grabazioko lankideei agur esanez, gela eta bulego desberdinak lotzen zituzten hiru korridoreek bat egiten zuten aretora irten zen. Ez zuen inorekin hi tz egin eta zuzenean aldamenean zuen espazio ireki batera joan zen, bere taldeak lan egiten zuen mahai eta ordenagailu ezberdinak zeuden, eta bere bulegoa ere zegoen lekura. Leku atsegina zen, mahai biribil handia sei aulkirekin eta, aparte, berak lan egit en zuen mahaia, eramangarria eta telefonoa gainean zeudela. Ordenagailuaren tapa ireki eta barne mezua bidali zion bere nagusiari. Honela zioen: Arratsalde on. Bihar eguerdirako, eta araudiak agintzen duenari atxikita, aitorpena izango dugu; hala ere, ez d ut uste sinatuko duenik. Agur bat. Itxi zuen eramangarriaren tapa eta kalera atera zen; paseatzea behar zuen, pentsatu, ideiei airea eman. 18:14pm ziren. Azken galdeketa utzi eta ordubete pasatxo, Julio itaunketa gelara eraman zuten . Orduan ez zuten beheko solairura igoko. Gela askoz ere apaindura gutxiagoko eta hermetikoago batera eraman zuten, non argitasun ahulak goizaldeko basapiztien zuloa zitekeenaren giroa ematen zuen. Espazio zaharra zen, komisaldegia inauguratu zenetik zahar berritu gabe zegoena edo behintzat inpresio hori emateko arreta handiz prestatutako gela izan zitekeen, ziur asko tranquimizolez oso kargatuta egon zitekeen psikiatra baten aholkuari jarraiki eraikitakoa. Altzari guztiak terrazoz egindako zoruan lotzeko to rlojuak neurrigabeak ziren, komenigarria zenaren mugak gainditzen zituzten tamainakoak; handiegiak. Julio jarlekura lotzeko erabilitako katearen begiak animalia handiak ukuiluetan askara lotzeko erabiltzen zirenen antzekoak ziren. Baserrietako ukuiluetan b ehiak lotzeko kate klasikoak ziren, eta tamaina handiko zekorrak lotzeko ere bai. Pertsona normal batek galdeketa gela hura umiliazio kontu bat izan zitekeela pentsa zezakeen. Ematen zuen aspaldian gela ez zutela garbitu eta, hori gutxi balitz, armiarmak i kus zitezkeen, soberan, sabaiko angelu zuzenetan. Juliok aurpegian nekearen oso arrasto sakona agertzen zuen, atxilotua izan zenetik ez baitzuen jarraian ia ordu bete lo egitea lortu. Horri guztiari, nekagarriak izaten ziren galdeketak gehituta argi ulertz en zen bere itxurak okerrera egitearen arrazoia. Agortuta bezala ikusten zitzaion, garuna galduta, koordinaziorik gabe eta mugimenduak oso berandu egiten zituen, gainera erreflexu motelekin. Erabat atsekabetuta zegoen, ematen zuen amaiera azkarrerako prest zegoela. Bazirudien galdeketekin amaitu eta lo egitea nahi zuela. Egun batzuetan lasai egotea nahi zuen. Horixe bakarrik nahi zuen, inork trabarik egin gabe lo egitea; horixe bakarrik. Karmelo berandu iritsi zen, istripu pare baten ondorioz au to ilaren aitzakia emanez: bata IMQ ren eraikin nagusiaren ondoan eta bestea Deustuko Unibertsitateko autoen irteera atearen aurrean. Horrek galtzadan sartzen ziren ibilgailu guztiak geldiarazten zituen, batzuk Agirre Lehendakari etorbidearen norabidean, e ta beste batzuk Enekurirako aldapara edo Ibarrekolandara eta Saninaziorako tunelera zihoazenak. Kaixo Julio, sentitzen dut berandu etortzearena. Banekien hemen zeundela korreo bat bidali didatelako. Nagusiaren agindua da. Ondo zaude? Galdetu zion Karmelok. Egon naitekeen ondoen. Erantzun zion Juliok, entzefalograma laua agertzen zuela. Bai noski. Beraz, esan diguzu Margarita Palamos andrea hiltzeko agindua jaso zenutela La Merced zubiaren aurretik dagoen Erribera ka leko semaforoan. Andrearen argazkia eta bizi zen helbidea bidali zizueten. Andreak goizero egiten zuen ibilbidea ere esan zizueten. Esaten dizudan guztia egia da, ezta? Bai. Egin zenuten antolaketa andrea hiltzera joango zineten egunean dena o ndo ateratzeko modukoa izan zen. Egun horretan goizeko 05:00am aldera esnatu zineten. Zuk eta Sebastianek gosaldu zenuten eta gero Anuska bizi den auzora joan zineten autoa lapurtzera. Gustatu zitzaizuen Ford Focus 1.6 gasolina urdin iluna, eta dena ondo j oan zitzaizuen autoarekin andrea kolpatu zenuen arte. Bai. Goizeko 11:21am zirenean, Margarita Palamos andrea Errekalde plaza ondoan zuen bere etxeko atetik irten eta hogei metrotara dagoen Bilbobus markesinara joan zen. Sebastianek kalearen b este aldetik begiratzen zuen. Arriaga Antzokira joateko autobusera igo zenean, joan behar zuen lekuetara oinez joateko; Sebastian bere atzetik igo zen. Telefonoz deitu zizun esateko San Anton elizaren inguruan aparkatzeko eta bere deia itxaroteko. Autoarek in kolpatu baino bost minutu lehenago deitu zizun, hamaikak eta berrogei minutu ziren, eta hitz egiten jarraitu zenuten autoarekin harrapatu zenuen arte. Horrela egin zenuten, ezta? Bai Juliok automata batek bezala baietz esaten zuen. Semafor oa gorriz zegoela, Sebastianek Margarita Palamos bultzatu zuen zu abiadura itzelean zentozela semafororantz, eta une horretan kolpatu zenuen andrazkoa bertan hiltzeko. Goizeko hamaikak eta berrogeita bost minutu ziren. Egia, ezta? Bai. Zure her rialdean rallyetan, abiadura edo eta erresistentzia probetan ibiltzen zara? Zergatik galdetzen didazu hori? Autoa gurpilak erretzeko moduan gidatu zenuelako. Ikusi zintuztenek esaten dute pilotuak Sebastian Loeb ematen zuela. A! bai, oso ondo gid atzen dut. La Merced zubia igaro, eskuinera egin, eta Naja kaletik Bailenera joan zinen, han General Castillo kalera sartzeko ezkerretara hartu, eta zama eta hustuketa aparkalekuan utzi zenuen, garbitegi autozerbitzu bakarraren ondoan. Zortea izan zenuen aparkatzeko lekua lehenengokoan aurkitu zenuelako. Denbora erreala andrazkoa kolpatu zenuenetik aparkatu zenuen arte 23 segundo; errekorra, marka itzela . Juliok nekearen ondorioz irribarre arina egin zuen, baina ez zuen ezer esan. Julio, horrela izan zen, ezta? Ziur baietz. Automobila garbitegi autozerbitzuaren ondoan utzi, eta oinez, inon gelditu gabe, Sebastianekin partekatzen duzun etxera zuzendu zinen. Etxera goizeko hamaikak eta berrogeita zazpi minutu zirenean sartu zinen. Egia? Ez dakit zein ordu zen. Gezurretan zabiltza, Julio. Juliok esaldia haserre esaterakoan, gora begiratu zuen, eta Karmelo konturatu zen Juliok egindako begi mugimenduaz. Julio irudiak sortzen ari zen. Badakizu zehazki zer ordu zen. Euren burua estimatzen duten pilotu eta kopilotu guztiok, eta zu horrelakoa zara, denboraren kontrola odolean daukazue. Zure bizitza horixe da, lehia, garaipena. Heriotza gertatu baino egun batzuk lehenago sor zitezkeen ezbeharrei aurre egiteko denbora desberdinak kalkulatu zenituen. Hori oi narritzat hartuta, agertoki posibleak ikusi zenituen eta aukera bakoitzerako alternatiba egokiak bilatu. Begira Julio, hiru hilketa leporatuko dizkizute, gurea barne. Kartzela oso zahar utziko duzu, aurretik barruan hiltzen ez bazaituzte. Oso gogorra bazar a ere, leku okerrenetatik ibiliko zaituztete eta badakizu oso jende txarra dagoela kartzeletan. Eman dizkieten kolpeekin batzuek jada ez dute ebakortzik, gozoago xurgatzeko. Konturatzen zara zer duzun itxaroten hemendik aurrera? Zure bikotea, Anuska harrap atzen duten lehen egunean birrindu egingo dute. Lehertu egingo dute. Hori al da zuretzat eta Anuskarentzat nahi duzuna? Datozen hirurogeita hamar urteetan ez zara espetxetik aterako. Zentzuduna bazara, hiru hildako hauek Sebastiani leporatu diezazkiokezu, kontakizuna berriro idatziko dugu eta denbora gutxian zure Anuskarekin egon zaitezke, zure etxean, zure jendearekin. Zientzialariek denbora apur bat gehiago baino ez dute behar, egiten ari diren ikerketa desberdinak burutzeko. Kartzelan ez usteltzeko auker a bakarra hori duzu. Zuk eta Sebastianek armak maneiatzeko antzerako trebetasuna duzue. Zureen aurrean ez zenuke inolako susmorik altxatuko eta, gainera, denbora gutxian espetxetik aterako zinateke; zure jendeak txalotuko zintuzke. Gertatu denaren guztiare n narrazioa aldatu dezakegu eta dagoeneko hilda dagoen Sebastiani leporatu; dena Margarita Palamosena izan ezik; Kaleko kameren grabazioetan ateratzen zara; nahiz eta hori zuhurtziagabekeria arina eta laguntza falta bezala jar genezakeen. Pentsatu ezazu, b aina kontuz, dena eman behar diguzu, zehatz mehatz, bestela ez duzu ezer izango, lagun! Ja! Silababakarra izan zen. Julio harria bezala zegoen, gogortuta. Hala ere, Karmelok beste kontu bat ukitu nahi zuen; beste galdera batekin aztertu nahi n uen. Ibarrekolandako komisaldegian jakina zen zertan ari ziren, baina jakin nahi zuen zelan erreakzionatuko zuen. Julio, zertan zabiltzate hemen? Gasolina, emakumeak, armak, drogak, organoen trafikoa, txertoak? Sobera ere badakizu, Karmelo. Bai, noski, baina zuk esatea nahi dut. Kokaina. Oraingoz? Noski, Karmelo, hau honela doa. Zoritxarrez dena nahi dute, ezta? Hori ematen du. Eta txertoen trapitxeoa? Hemen guk oraindik ez. Zuok? Guk ez. Besteak? Ez dakit. Margarita Palamos zertan zeb ilen? Sobera ere badakizu, Karmelo. Bai, noski, baina zuk esatea nahi dut. Tabernatatik trapitxeatzen zuen. Kokaina? Noski, guk hemen horixe soilik. Julio nekatuegi zegoen. Aurretik Xabierrekin akordatu ondoren Karmeloren asmoa gauerdira arte lasai uztea zen; ordu horretan aldatuko zuten txanda. Une erabakigarria izango zen. 20:45pm ziren Juliok galdeketa uzteko eskatu zuenean; oso nekatuta zegoen. Ahituta ikusten zitzaion, eta ia ezin zituen begiak ireki. Karmelok ez zion aipatu h urrengo galdeketa gaueko hamabietan Xabierrekin izango zuela. Beiratetik atea irekitzeko agindua eman ondoren, Juliorengana zuzendu zen esateko ziegara afaria eramango ziotela, eta denbora pixka bat izango zuela atseden hartzeko eta proposamenaz hausnartze ko. Karmelo gelaren atzealdeko aulkietako batera hurbildu zen eta kartoizko kutxa batetik musuko berri bat hartu ondoren ipini zuen; Soinean zeramana bere baitan biribildu zuen eta musuko beraren gomekin lotu aulkiaren ondoan zegoen zaborrontzira botatzeko . Galdeketa gelako atea ireki zuten eta atxilotua bere ziegara eramateko agindua eman. Ordu hartan hiriko jendea euren etxeetara bueltatzen hasia zen. Argiak aspalditik zeuden piztuta, alde ilunenak, kezkagarrienak, elkarri begiratu ahala hotzi karak sortzen dituztenak eta hiltzeko pentsamendua sortzen dituztenak ondo ikusteko moduan utziz. Liher eta Xabier Artxandara igo berriak ziren eta, goitik, isilik preziatzen zuten hiriko kale garrantzitsuenen irudi bitxia, automobilen fokuen bristadekin b atera, farolek eskaintzen zuten distira zuriz blaitua dastatu zuten. Apurka apurka gutxitzen joango zen etengabeko autoen joan etorria, ziur asko hamabiak igarota gelditzera joango zena. Hiri txikia zen, itsasadar oparoarekin, bi ertzetan kokatutako jendea ren bihotzak ukitzen zituena, batzuetan poliki poliki joaten zena, beste batzuetan ausart, Abrako portuan Kantauri itsasoko ur harroak besarkatu arte. Arratsaldea guztiz xahutu nahi zuten, gaueko hamarrak iritsi baino lehen, ordu horretan kobid 19 pandemia zela eta, alarma egoerak etxean izatera behartzen zuen eta. Biek zeukaten eurek beharrezkoa zuten unean ibiltzeko baimena, baina jakitun ziren arauak errespetatzen lehenak izan behar zutela. Xabierrek gauerdian komisaldegian egon beharko zuen Julioren galdeketarekin jarraitzeko, eta Liher, beno, Liherrek goizeko txanda finkatuta zuen arren, edozein unetan dei ziezaioketen lanera joateko; lotzen zuen esklusibotasun agiria sinatuta zuen eta, jakina, eguneko hogeita lau ordutan edozein unetan lan era joateko moduan egon behar zuen. Telefono bat deika jarri zen. Ez da nirea, aipatu zion Xabierrek. Orduan nirea izango da, emendatu zion Liherrek. Erantzun zuen deia. Hizketaldia amaitu ondoren biek unetxo batez begiratu zioten elkarri. Xa bierrek nabaritu zuen Liherren aurpegierak islatzen zuen larritasuna . Joan behar dugu esan zion Liherrek. Larria? Amaren laguntzailea izan da. Amatxo ospitalera eraman dute. Ez dago ondo. Basurtura? Galdetu zion Xabierrek. Bai. Silaba bakarra izan zen, dena esaten duten horietako. Goazen! 21:00pm, Bilbon. Cdmxen, zazpi orduko aldearekin, 14:00pm ziren, haize atlantikoa indartsu ari zen arratsalde fresko eta hezean. Antonio Adelinarekin elkartzeko geratuta zegoen, goizean egindakoaren xehetasunen berri emateko. Zientifikokoek lehentasuna zuten Antoniok Diego Salomonen etxean odolez aurkitutako mahuka motzeko hawaiar alkandoraren analisia egiteko, berau baitzen Harizpe janari dendako jabea zenaren, Laura Salome andrea ren, ustezko hiltzailea. Ituak zituzten tabernan elkartu ziren, bezpera eguerdian, arratsalde bizi hura hasi aurretik, Adelinak bere taldearekin mokadu bat hartu zuen leku berean. Euren lankide asko taberna lasaia zelako joaten zen hara, eta nolabait egune roko tentsioak sortutako estresa ahazteko ere, zeinak minutuz minutu urratzen zuen oreka emozionala eta, onenean, norbaiten begia beltzez jartzeko kolapso arrisku larriarekin. Antonio hasi zen hitz egiten: Adelina, zelan joan da, esadazu? Itxaron, Antonio, utzi arnasa hartzen; utzi esertzen eta ur apur bat edaten. Botila bete ur eskatuko dizut? Litro erdi. Hainbesteko egarria? Lehortuta nago. Jateko zerbait eskatuko dut. Eskatuko dizut zerbait? Bai, eskatu haragi xerra entsaladarekin. Ondo. Antonio leku pribatua daukagu, okupatuko dut? Bai, hartu, Adelina. Hona ekarriko digute bazkaria. Tori zure edalontzia eta litro erdi hura hemen uzten dizut. Oraintxe nator nire ur botilarekin. Antonio laster bueltatu zen. Aizu, Antonio ! Esan. Nobedadeak daude. Aurreratu zeozertxo, Adelina. Laura Salomeren odolaren ikerketa toxikologikoak kokaina maila handian positibo ematen du. Erabat ziur nengoen horrela izango zela. Bai, nik ere horixe pentsatzen nuen. Adin e rtainekoa, bakarrik, hurbileko seniderik gabe, denda, eta zoriontasuna gramoko saltzen, kontuak ez dira ateratzen, zorrak eta ahoa itxita edukitzeko jubilatzen dute. Beti gertatzen da berdin. Horrela inork ez du ezer jakingo ahoa betirako itxita edukiko du elako. Zerbait gehiago? Galdetu zion Antoniok. Bai. Itxaron, janariarekin datozkigu. Beste guztia aurretiazkoan jartzen denarekin bat dator. Taldeko guztiok uste genuena, badakizu. Ehunzangoa? Noski. Eta Hawaianan aurkitutako odolari buruz zabiltza, ezta? Bai. Baina, norena da? Oraindik horretan dabiltza. Bi RH aurkitu dituzte. Hala ere, erantzuna badakizu, ezta? Susmoak hemendik aurrera bat bera ere ez, Adelina. Gurea zientzia da. Susmoak ikerketa bat en aurrean izaten garenean ematen dira, baina ikerketak aurrera egin heinean susmo horiek ikerketetatik ateratzen diren ebidentziekin ordezkatu behar dira. Ehunzangok alkandora hori hilketaren unean janzten zuela baieztatuko duen ADN ikerketaren OK a behar dugu. Xehetasun hori dugunean Lauraren hilketa itxita edukiko dugu. Baina ez ikerketa osoa. Noski. Baina bai hilketa. Beste guztia da zergatik, nor, nortzuk gehiago. Bai. Egon zara gorputegian Joserekin. Bai. Xehetasunak? Galdetu zion Anton iok. Bai. Erabilitako arma, Josek dioenez, kuter bat da. Ebakiak zentimetro erdiko sakonera du, arteria bakarrik mozten du, eta ez da haragian 3 zentimetro baino sakonago sartzen. Militarrak izaten duten profesionaltasuna! Josek dio duela urte batzuk horrelako ebaki bat ikusi zuela, berdin berdina, baina ezin izan du gogoratu kasua. Agiritegia arakatuko duela agindu dit. Ez du jakin nola egin bilaketa, duela gutxi txostenak egiteko modu berri bat ipini diotela. Sistema berri horri esk er iturri desberdinetatik bilatzea erraza dela dio, baina zaharra bihurria dela. Jakina, orain dutenak gurearen eredu bera jarraitzen du. Horregatik, oso erraza da guretzat edozein agiri bilatzea, programak ausazko algoritmo bat jarraitzen duel ako. Lauraren heriotza? 20:53pm. Ehunzangoren heriotza? Laurarena baino ordu bete geroago, 22:00pm zirenean. Susmatzen genuena. Auto bat dago eta ustez gidaria bera izango zen. Etxera eraman zuenean hilko zuen, ezen ehunzangok aurpegia zuen bezala edukita susmorik altxatu gabe ezin zen kaletik ibili. Sartuko ziren biak gelara, ehunzango alkandora eranztera joango zen beste zeozer ipintzeko eta une horretan hilko zuen. Hiltzaileak denbora asko izango zuen dena arakatzeko eta bilatzen zegoena a urkitzeko; aurkitu badu, noski. Gerta liteke ere ehunzango hiltzea aurrerantzean bere beharrik ez zuelako. Jakina da gauza horietan ibiltzen direnentzat bizitzak jalapeño batek baino gutxiago balio izatea. Antonioren telefonoan deia entzun zen. Adelinak eta berak begirada elkartu egin zuten. Antoniok erantzun zuen: Esan! Antonio, Samuel naiz, zientifikokoa. E, zenbat denbora. Zelan zabiltza? Ondo, eskerrik asko, Antonio. Eta zure osaba? Osaba, gu baino hobeto, Antonio. Arrantzan dabil egun osoa. Kabroia, gizona! Zelango bizimodua daraman! Esadazu, Samuel, zer dakarzu? Esan zion Antoniok ahotsa apurtxo bat igota, nolabait polizian izandako lagunik onenaren iloba aintzat hartuz. Egun baten… hobe ez gogoratzea egun hura. Begira Antonio, gugandik hiru gauza itxaroten zeundeten eta hauek dira. Esango dizudana, badakizu barneko balijan idatziz bidaliko dizugula, baina aurreratzen dizut: alkandoran dagoen odola Wisconsin 37 kaleko Harizpe janari dendako Laura Salomerena da. Alkandorako izerdia lepoan eta bi besapetan aurkitu dena Diego Salomon nanoarena da. Eta hirugarrena, labanan dagoen odola Laura Salomerena dela eta aurkitu diren aztarnak eta ehunak Diego Salomonenak. Lana amaituta. Eskerrik asko, Samuel. Zaindu zai tez. A! ahazten zitzaidan, Antonio. Laura Salomeren azazkaletan aurkitu diren odol eta ehun apurrak gizonezkoarenak dira; nano arenak . Hauxe da dena. Eskerrik asko, Samuel. Zaindu zaitez. Eskerrak zuri, Antonio. Agur. Agur. Adelina, amaitu da nanoaren kontua; dena daukagu. Nor zen. Samuel, zientifikokoa, nire lagun handi baten iloba, gorputzekoa ere bai, duela ez dakit zenbat urte jubilatua. Eta zer dio? Baieztatuta hawaianarena: odola Laura Salomerena, eta izerdia saman eta besapeetan Diego Salomonena. Gainera, hildako Lauraren azazkaletan aurkitutako ehun apurrak nano arenak . Ondo, kontuak argitzen hasi dira. Laster ikusiko dugu Wisconsin kaleko Harizpe dendatik nanoaren etxera dauden zaintza kamerak begiratzen dabiltzanek zer berri ekartzen diguten eta komisaldegian dugun lankideak datu basean zer aurkitzen duen. Ramon, esan nahi duzu? Argitu zuen Adelinak. Noski, baina giro bat ematea nahi izan diot. Merezi du. Urduri jartzen ari n aiz. Non ote daude Enjuto eta Jesus. Laster jakingo dugu zerbait. Orain Diego Salomonen hiltzailearen atzetik egin behar dugu, eta bilatu dezagun Lauraren dendatik haraino joateko erabili duen autoa. Estupefazienteekin harremanetan jarri behar d ugu, esan zuen Antoniok eta, zerbitzatu zioten janari platerari begiratuz, berak zuen kaosetik irteteko beharrezkoak zituen galderak egiten jarraitu zuen . Nork agintzen du hemen orain? Nor da nanoaren hiltzailea? Zer lotura dago nanoaren hiltzailearen et a kartelaren ugazabandre berriaren artean? Non dago nanoa hiltzeko erabili duten kuterra? kuterra erabili dutela uste dut. Ez da labana; hala iruditzen zait behintzat. Jakin behar dugu zein autotan eraman duten nanoa bere etxera, nahiz eta autoa lapurtua i zan daitekeen, baina hortik tiratu beharko dugu. Ziurtzat eman behar dugu hiltzaileak zerbait deskuidatu duela. Bilbon 23:30pm zirenean, 16:30pm cdmx en, txat berri bat hasten da Ainhize Ozkoidi eta Aimar Andetxagaren artean, bakoitza bere hirian, elkarre ngandik hamaika mila kilometrotara. Heldu zen lehen esaldia Ainhizerena izan zen: Esadazu zer nahi duzun nik egitea, orain. Bai irakurri dut. Zer da esatea nahi didazun guztia? Ikustea nahi zaitut, badakizu nola. Bai, nik ere horrela ikustea nahi zaitut . Zugan pentsatu eta gora nator. Ainhizek bere aurpegia agertzen den argazki bat bidaltzen dio. Aurpegia luzanga da, oso argala, kolore beltzeko adats uhinduak biltzen dituena. Puma basati baten begi beltz bizi distiratsuak ditu. Ez dago makil atuta eta natural natural ikusten zaio, garbia, lasaia eta atsegina. Botoidun alkandora zuria janzten du bular artea agerian geratzen zaiona zerbait interesgarriagoa dagoela sumatzeko moduan. Oso urruti naramazu erantzuten dio Aimarrek. Ainhizek beste argazki bat bidaltzen dio, oraingoan barruko arropekin. Bularretako zuria darama, eta behean ehun beltz txikia. Oso argala da eta bizkarraldea eta beso euskarriak dituen aulki batean dago eserita. Bere altueragatik saskibaloi joka laria dela esan liteke. Itxaron apurtxo baten, Aimar, dena ezin dut aldi berean egin. Esadazu zer egiten nauzun orain? Zure mihiak erabat erotzen nau, hain da haragitsua, beroa; zoratzen nau. Hainbeste erakartzen nauten zure ezpain ak musukatzen nago. Begiak musukatzen dizkizut. Belarri gingilean haginkada txikitxo bat eman dizut… Jarraitu! Nire mihia zure samatik beherantz doa. Hori samurtasuna zurea! Ze politak! limurtu nahian dabilzkit. Musuak ematen nabil, olgetan be zala, zirkulutxoak eginez; hain leunak, hain desiragarriak dira. Joder, beste txatera bidali ditut erretratuak. Sentitzen dut. Uste dut hona ezin direla agindu, Idazten du Ainhizek broma tonua antzematen zaiola. Orain… Aimarrek ez du esaldi a jarraitzen. Bestera bidali ditut. Gaiztoa zara. Ezabatuko ditut. Ezzz, ezin dira, joder! Ez? Ba begira zelan daukagun ganbera ! Uste duzu xakean ipintzea nahi zaitudala? Ez dit denbora eman. Ez. Ez, baina moztu dit narrazioa. Utzi begirat zen. Sentitzen dut. Itxaron. Messenger normalera joango gara? Badago. Ainhizek bata bestea baino erotikoagoak diren sei erretratu bidal tzen dizkio. Bestera pasatzea eskatzen nizun. Jarraitu idazten, arren, Aimar! Bai, hemen, jarrait u laztana, zure irrikaz nago! Orain agindu zuk, mesedez Banoa. Ez adarrik jo, gero? Azkar. Zer nahi duzu nik egitea. Moztu naiz. Eta ni, zer uste duzu. Itxaron. Benetan? Honela uzten nauzu? Ez! Jarraitu idazten! Zure irrikaz nago! Non gaude? Zure ak dira. Bai, bai! Zure barruan duzun animali hori ikusi nahi dizut. Puma hori ikusi nahi dut. Ikusiko duzu sekula antzerako bat ikusi ez duzun modukoa. Badakit gustuko duzula. Nire mihiak ezin du gelditu. Jarraitu! Ummm, hau gozamena. Bai, maitia! Maitagarria zara! Orain ez geratu, jarraitu. Basati nago. Bai, mesedez. Gogor nago. Aldakatik heltzen nauzu erritmoa eramateko. Eta gustatzen zait. Dardarti sentitzen zaitut. Jarraitu, mesedez. Gustatzen zaizu? Pila bat, z ugan bakarrik pentsatzen dut. Zure belaunak zorua ukitzen dagoz eta eskuak ere bai. Horrela nahi duzu? Bai. Bai, jarraitu, ez gelditu orain. Puma basati bat zara. Bai! Nire eskuak zure sorbaldan ipintzen ditut. Wow, orain kentzen dut txapela. Bai, bai. Hain gaude itsatsita. Mmmmm! Denbora luze bat ematen da elkar ez dutela komunikatzen. Gero berriro hasten dira esaldiak. Joder, errepikatzaileak garela ematen dugu . Wow. Zer dira errepikatzaileak, Aimar? Ainhizek Galdetzen dio. Ez duzu gogoratzen 80ko hamarkadaren amaierara agertu zen pelikula. Robotak boterearen kontra matxinatzen dira eta poliziek antzeman eta atxilotu behar dituzte. Nora joan zara? Karkarkar, banago. Jo! Wow! Denbora apur bat behar nuen ura edateko; sukaldera joateko altxatu naiz; ezin nuen arnasarik hartu! Aaaa bai. Blade Runner. Itxaron begietara begiratu nahi zaitut. Harrison Fordekin. Bai. Ikusi zenuen? Noski. Bere sasoian izan zen… Baina hemen ez zuen itzulpenik izan; izenburua Blade Runner zuen, horrela, idatzi dudan bezala. Non daude zure begiak? Hemen ere horixe izan zen izenburua. Ainhizek argazki bat bidaltzen dio bere aurpegi arrosa eta lepoaren zati ba t erakutsiz, eta gauza bera egiteko eskatzen dio: Utzidazu zureak ikusten. Ez ditut aurkitzen, itxaron. Karkarkar. Ni naizen bezala agertu naiz, akaso neure borondatearen kontra, beraz gauza bera eman behar didazu. Horixe da bidezkoa. Ez dut segundo bat ere zalantzan jarri. Aizu Ainhize. Orain ez duzu harreman intimorik inorekin. Ez, inorekin. Noiztik? Duela gutxi izan dut harreman bat, oso arraroa, min handia eman zidan ez zidalako ezer egiten, oso arraroa izan zen g uztia. Aspaldidanik ez dut sexurik izan. Zergatik? Messenger normalera pasatzen gara, ok? Duela zortzi urte jakin nuen senarrak adarrak jartzen zizkidala, banandu egin ginen, eta nire alaba oso gaztea zenez, onartu egin nuen itzultzea, baina e z genuen berriro bikote bizitza intimorik egin. Bestean nago, erdu bestera. Eta aurten konfinamenduarekin ezin izan nuen gehiago jasan eta dibortzioa eskatu nion, eta berak atseginez esan zidan baietz. Zergatik zabiltza saltoka batetik bestera . Mesedez, bat bakarrik, joder! Erdu bestera eta esaten dizut. Udazkeneko gau bero bateko 24:00pm ziren, eguna amaitu eta berria hastear zen une horretan. Ibarrekolandako Ertzaintzaren komisaldegian, Julio berriro eraman zuten bere ziega zegoe n solairu bereko galdeketa gelara. Xabierrek ordu laurden zeraman komisaldegian. Segundo batzuk ziren jada zigarro bat erretzera lehendakari Agirre kalera ematen zuen atarira atera zela. Handik denbora gutxira, zigarroari pare bat zupada bizi eman ondoren, eta ea oso osorik eraikinaren sarrerako atearen ondoan harez beteriko burdinazko hautsontzi erraldoi batean itzali zuen. Astiro baina pausu sendoarekin hurbiltzen ari zen Julio zegoen galdeketa gelara. Eskuburdinak jarrita zituen eta mahaian soldatutako b urdinazko uztaiari kateatuta. "Gau on" esanez sartu zen. Kaixo erantzun zion amerikar gazteak. Hamar edo hamabi ordu barru Xabier hizketan hasi zen , ofiziozko abokatua bisitatzera etorriko zaizu. Nik dakidala, zuk ez duzu eskatu inor, eta i nor ere ez da interesatu zugatik. Beraz, ordu gutxi barru, eta berarekin egon ondoren, epailearen aurrera eramango zaitugu, eta epaileak hartuko du hartu behar duen erabakia. Ondo. Hausnartu duzu Karmelok egin dizun proposamena? Ez. Nolanahi e re, gauza berri gutxi daukazu esateko, esan diezagukezun guztia guk aspalditik ezagutzen dugu eta. Tira, Julio, kontu guztietan nagusia ukatzen ari zara, gutako bat hil zenuen tiroketa egunean; horixe bakarrik falta zitzaigun, hori ere ukatzea. Zure DNAren emaitzak ditugu eta baita Margarita Palamos andrea kolpatu eta hil zuen autoan aurkitutako ileenak ere. % 93ko adostasuna ematen dute. Hori gutxi balitz, La Merced zubiko kameren irudietan agertzen dena, Julio, zu zara, ez dago zalantzarik, Margarita Pala mos andrea kolpatu zuen Ford Focus urdin ilunaren bolantean zaude: goizeko 11:45am eta zazpi segundo zirenean. Oraindik ukatzen jarraitzen duzu Erribera kaleko semaforoan andrea kolpatu eta hil zuena zu izan zinela? Nik ez nuen gidatzen. Julio k ukatu egin zuen galderak zekarren baieztapena. Baina ukazioa ikasia izan zen. Bere garunean bazekien egia zela, ez bakarrik behin eta berriz gauza bera esaten ziotelako, baizik eta berak bazekielako bera izan zela hiltzailea. Beno, goazen bes te kontu batera. Agustin Fuensanta Molinari burua mozteko erabili zenuen matxetea aurkitu dugu. Gogoratzen duzu non ezkutatu zenuen? Garuna freskatuko dizut: atxilotu zintuzten leku berean; Bai, han zenuen ezkutatuta. Bai, garbituta zenuen, baina ez ondoeg i. Beti geratzen da aztarnaren bat, eta zure hatz aztarna, beno, zure hatz aztarnak bikainak dira, eta odol aztarnak Agustinenak. Ulertzen ez dudana da zergatik hartu zenuten hainbeste arrisku Agustinen gorpuaren burua moztu ondoren Kasilda andrearen parke ko ahate lakura eramateko, eta gorpua, aldiz, Eduardo Victoria de Lecea pasealekuaren eta Conde de Artetxe Zumardiaren arteko bidegurutzean dagoen estoldara sartu, Bilboko Arte Eder Museotik berrehun metrotara. Zergatik hartu zenuten horrenbeste enbarazu? Zergatik hartu zenuten hainbeste arrisku, zergatik ez utzi zerraldoa hantxe bertan? Zergatik, Julio? Nik ez dut horrelako ezer egin erantzun zuen, Juliok. Begira Julio, nik ezin badut guzti hau gelditu, hil egingo zaituzte, horregatik esan behar didazu dakizun guztia. Zure bikoteari hainbeste sakatuko diote eta hortik aurrera ezertarako ere ez du balio izango; burua guztiz joanda utziko diote; egon ziur ez dela errekuperatuko. Juliok ez zuen ezer esan. Koma egoeran zegoen; gogortuta bezala. Ados, ulertzen dut. Froga guztiak edukita ere, leporatzen zaituzten froga argiekin, dena ukatzen jarraituko duzu. Ederki. Nahikoa pentsatuta izango duzu estrategia hori jarraitzeko. Juliok ezer esan gabe jarraitzen zuen. Ukondoen altueran zuen aurpegia lurrera begira zuela . Julio, zure bizitza osoa kartzelan emango duzu. Hori ikusiko dugu. Juliok Xabierri nagusitasun sentimenduarekin erantzun zion mespretxuz esanez. Horrela ikusten zitzaion lehen aldia zen. Haserre zegoen. Xabierr en aurrean kontrolik gabeko amorrua erakutsi zuen . Xabierrek hiru hilketen erantzule bakarra zela adierazi zion, eta atxiloketaren aurreko tiroketan tenpluan zauritutako ertzaina hiltzen saiatu zela ere bai. Hain zen handia Juliok zuen haserre sentimendua, ezen eskumuturreko bi eskuburdinak lotzeko uztaitik igarotzen zen katea kolpatuz erakusten zuen. Uztai lodia burdinazko mahaian ondo soldatuta zegoelako amore eman zuen apurtzeko saiakeran, hori eta kateak hogei zentimetro eskas zituelako. Ezinezkoa egin zitzaion. Uko egin zion haserreak agintzen zion planari. Komisaldegiak galdeketa gela hartan zuen segurtasun sistema jende oso bortitzarentzat diseinatuta zegoen. Xabierri WhatsApp bat heldu zitzaion. Levis Straus grisaren aurreko ezkerreko polts ikotik hartu zuen telefonoa. Beirate iluna begiratu zuen, eta hitzik esan gabe, eskuineko eskua tente altxatuta eta besahezurra angelu zuzena egitera, irteerako atea adierazi zuen hatz erakuslearekin. Irekitzeko agindua zen. WhatsAppekoa Liherren mezu labu r bat zen. Bere izenarekin zegoen ikonoa ireki zuen. Gau on, Xabier. Tristura izugarri batek blaitzen nau, nire amatxo gaizki ikusten dut eta uste dut badoakidala, nire bizitza guztia hor egon da niretzat. Bizi da, baina tantaz tanta bizi da. Xabierrek berehala erantzun zion. Eutsi, oraintxe helduko naiz. Besarkada bat eta musu bat. Besarkatu eta musua ematen dizut. Erantzuteko erabaki irmoarekin, aldi berean, Liherrek desio berdina agertu zion. Xabier galdeketa gelara s artu zen berriro eskuetan plastikozko edalontzian kafea esne apurrarekin zuela. Enpresa handietan, ospitaleetan eta lantegi batzuetan egon ohi diren kafetegi industrialetakoa zen zeukatena, hainbeste pertsonen joan etorriak horrelako bat ipintzera gomendat zen baitzuen. Nahiko kafe ona ematen zuen. Julio, kafea edanez nator. Nahi duzu bat edatea? Bai edango nuke. Kafea hutsa, esnearekin, ebakia, zer ekarriko dizut? Ebaki bat, mesedez, Xabier. Xabier berriro atera zen, baina oraingoan makinaren zirrikituan txartela sartzeko behar izan zuen denborarako soilik. Aukeratu ebakia eta itxaron makina automatikoak hain txarra ez zen likido preziatua plastikozko basora isuri arte; okerragoak zeuden. Julio zegoen gelara itzuli zen. Tori Julio, lasto batekin ekartzen dizut edan dezazun. Amaitutakoan, zigarro bat erreko dugu. Nagusiak debekatu egin digu, baina laster epaileak espetxera bidaliko zaituenez, ba agur egiteko edo. Eskerrik asko, Xabier. Eskertzen dizut. Julio lasaitu egin zela zirudien. Agian, Xabierrek igorri zizkion hitzen argitasunagatik izan zitekeen. Izan zitekeen ere galdeketen amaiera ikusten zuelako eta jakin bazekien ordu gutxiren bueltan kartzelan sartuko zutela. Bazirudien onartu egin zuela, neke eta akiduraren m enpe egondako denboragatik baino. Begira, Julio, zure bizitza osorako kartzelara sartzera zoaz. Zer nahi duzu, ziega batean usteltzea gurekin akordio batera heldu aurretik? Ezertan inplikatuko ez zaituzten gauza txiki batzuk aitortu besterik ez duzu egin behar, eta Bilbotik bertan dagoen kartzela batean urte batzuk igaro ondoren irten eta Anuskarekin batera zure lurraldera bueltatuko zinateke. Begira, Xabier, zenbait gauza esango banitu, kartzelan bizirik jasango nukeen egun bakarra zie gako lehen gauera artekoa izango litzateke. Gure bizitzak ez du ezertarako balio. Leialak garen bitartean bakarrik balio du. Ate hori pasatzen badugu une horretatik aurrera hilda gaude. Munduan erakunde guztiak berdintsu jokatzen dute. Erakundea uzten badu zu hilda zaude. Zure taldekideek hilko zaituzten beldurra da taldearekin bat eginda mantentzen zaituena. Horregatik, gurea bezalako erakundeek ez dute beren burua autosuntsiketan ipintzen: beldurra. Eta bai, Xabier, erakundeak jakingo luke zer aitortu duda n. Ezin dizut esan nola jakin lezaketen, baina nolabait jakingo zuketen. Baina gizona! Albaintzen oso finak izan behar dute, edo paranoikoak edo eskizofrenikoak izan, komisaldegitik pasatzen diren guztiak mundu guztia salatzen ibiltzen direla pentsatzeko. Begira, Xabier, komisaldegitik pasatzeak mundu guztiarengan pentsarazten du zerbait esan duzula. Horregatik, badakit kartzelan emango ditudan lehen asteak oso delikatuak izango direla. Denbora hori igarotzen denean, erakundeak j akingo du ez dudala ezer esan, eta nirekin konfiantza izaten jarraituko dute. Nagoen lekuan zein laguntza izango dudan esango didate; norekin fidatu naitekeen. Eta gauza hauek guztiak esaten dizkizut nik badakidalako zuk dagoeneko ni esaten ari natzaizun k ontu guzti hauek badakizkizula. Bai, Julio, kontu nabariak dira. Ziur, Xabier, baieztapena nabaria da beti. Begira, zuon salaketa osoa nik baieztatzeak edo ukatzeak ez du zigorrean erpina ere aldatuko. Horregatik bost axola zait gauza bat ed o bestea. Gainera ez dakit epailearen aurrera bizirik iritsiko naizen edo ez. Zergatik diozu? Jendea horren ergela delako. Esan beharrekoa dagoeneko esanda dago, eta ez da epailearen aurrera joan arte itxaroten, baina batzuetan ez du ezer axol a, heriotzak bakarrik balio du. Julio, orduak dabilkit galdera bat buruan bueltaka, gringoa hil zenuten egun hartan basamortura joan zineten mutilei buruzko galdera da. Esan, Xabier. Denok bizirik zaudete? Zer izan da haietaz? Raul de Benito eta biok bakarrik geratzen ginen. Orain ni bakarrik nago. Raul de Benito duela hilabete pare bat edo hil zen cdmxen poliziaren kontrako tiroketa batean. Leloa izateagatik hil zen, haurtzaindegietan ere egiten ez den akats batenga tik. Kartzelan sartu behar zuen, baina ez zuen nahi. Erakundean dugun araua hau da: ezin duzunean, zoaz kartzelara, baina jarraitu bizirik, hilda dagoenak guretzat ez du ezertarako balio. Gainerakoak poliziak jarritako segadatan hil ziren, kaleko istilueta n, gureak ziren espazioak eurenganatu nahi zituzten beste erakunde batzuekin izandako tiroketetan, salgaien lapurretetan. Gehienak gazte hiltzen gara; gure diseinua da, errealitatea ulertzeko daukagun xedea, ezereza; gure borondatez onartzen dugu. Ezer ez duzunean eta zure zain dagoena erabateko zorigaitza bada, orduan zerbait eskaintzen dizunaren ondora zoaz. Urtero milioika pertsona hiltzen dira goseak jota. Ni ez naiz horrela hilko. Hiltzen hilko naiz, baina ez janari faltaren ondorioz muturreko ahultasu nagatik. Hemen zuon lurraldean ez da horrelakorik gertatzen, pertsona guztiek gutxieneko bat dutelako bizitzeko, baina atera Europatik eta ikusiko duzu zer dagoen. Horregatik, europarra Jainkoa da jende askorentzat, ez bakarrik afrikarrentzat, baita beste herrialde batzuetako jende askorentzat ere. Doktorego tesia egiteko prestatzen ari zara, ala? Galdetu zion Xabierrek. Zergatik? Pila bat denbora daramazulako hitz egiten, niri neuri irakasteko asmoz edo. Ez, Xabier, g ure herrialdeko egia da eta beste herrialde askotakoa ere bai, kontuak txarto etortzen zaizkizunean gutxieneko txiki bat ere ez duzulako. Hemen giza beharrizanetarako udal diru laguntzak deitzen dira. Europar elkarteko udal guztiek daukate di ru laguntza hori. Hori. Julio zer deritzozu atseden bat egiten badugu? Bai, ondo deritzot. Zer ordu da. Baduzu ordurik, Xabier? Orain 01:44am dira. Xabierrek beiratearen beste aldean zeudenei atea irekitzeko esan zien eta keinuen bidez lankideei jakinarazteko atxilotua bere isolamendu ziegara eraman behar zutela. Jarraian, eta animalientzako diseinaturiko gela hartan Julio oraindik galdeketako mahaiari eskuburdinak lotuta zituela, Xabier bere bulegora joan zen eta eseri ondoren mugikorra har tu bi txat enkriptatu bidaltzeko, bata Bixenteri eta bestea lankidea zen Karmelori: “Hau amaitu da. Berak onartua du kartzela dela bere eginkizuna. Jakitun da eta bere gain hartzen du leku hori, egoera horretan eta behar den denborarako, bete b ehar duen egitekoa”. Txatean utzitako oharraren ostean kalera irten zen. Hankak luzatu eta zigarro bat erre nahi zuen. Ate nagusitik irten zen eta mokadua hartzen zuen tabernarantz joan zen, Enekurirako, edo Deustura zein Ibarrekolanda edo Saninaziora joateko biribilgunea baino apurt xo bat lehenago alde batera. Gau epela eta izartsua egiten zuen. “Gaur da geratzen zaigun guztia”, pentsatu zuen. Zigarroa ezpainetara eraman eta galtzetako eskuineko poltsikoan izaten zuen pizgailuarekin sua eman ondoren, zupada sakon bat ematen ziola oin ez jarraitu zuen. Julio defenditzera zihoan ofiziozko abokatua, gogorik gabeko auzizalea, Ibarrekolandako Ertzaintzaren komisaldegira ate nagusitik sartu zen goizeko 10:30am zirenean, delitu kanonikoaren subjektu aktiboa ofizioz laguntzeko dei tu zutenetik hiru orduko legezko epea amaitu baino bost minutu lehenago. Traje grisa zeraman soinean, tindategiak bazirenik ere gogoratuko ez zuena, zimurtuta erabat eta lohi. Behin nota onarekin atera zuen Deustun ikasitako gaiari nagiturik be zala begiratzen zion. Berrogeita hamar urte ingurukoa, adats onekoa baina ganora barik zuena, koipetsu samarra, alde batera orraztuta eta batzuetan kiribil bat bekokira jausten uzten zuena, oraindik itxura axolagabeagoa emateko. Begiak biziak zituen, covid 19 protokoloaren ondorioz nahitaezko musukoak nabarmenduta eta bizkortasunez mugitzen zituen bere aurrean ezer oharkabean pasatzen ez uzteko. Hala ere, bere ahotsak auzien jarraipen urria agertzen zuen, gogo zantar argiaz atxilotuaren eskubideak nolabaitek o bermearekin defenditzeko. Xabier Mendiolaz galdetu zuen. Pazientziaz blaiturik itxaroten zeuden hiru pertsona atondoan zegoen egongela txiki batera pasarazi zituzten. Xabier laster heldu zen. Aurkeztu egin zen. Kaixo, Xabier Mendio la naiz. Zuotariko batek nitaz galdetu du, ezta? Bai, nik. Jose Delgado naiz, ofiziozko abokatua, eta Julio Andres atxilotua ikustera nator. Ah, bai, bai, ea egon gara beste bat eskatzeko. Dena prest daukagu, baina ez genekienez zein ordutan etorriko zinen, atxilotua oraindik bere ziegan dago. Xabierrek telefono mugikorra hartu eta norbait deitu zuen Julio abokatuen gelara eramateko agindua emanez. Elkarrizketa amaitzeko tekla sakatzeaz batera Jose Delgadorengana bueltatu zen. Inoiz ikusi dugu elkar, ezta, Jose? Bai duela urte pare bat hemen izan nintzen erantzun zuen ofiziozko auzilariak Xabierri sarrerako mostradorerantz jarraitzen ziola. Zelan zabiltza? Tira, bagabiltza! Dena joan beharko lit zateke hobeto, baina mundu honek hauxe ematen du eta bestea hobeto ez ezagutzea. Hori ere egia da, erantzun zion abokatuak. Beno, Delgado jauna, salaketa emango dizut, ezen sobera ere badakizu, azken txostena alegazioen prozesua dela, proben emaitzari buruz zuon iritzia agertzeko balioko duena, eta eztabaida sustatzeko oinarri gisa balioko duten alegazioen akreditazioa adierazteko aukera emango dizuna, ondorioz epaileak bi bertsioen berri izateko, zurea eta fiskalarena. Jakina, z elan ez, Xabier. Ni abokatua naiz, joder! Barkatu, Jose, luze joan naiz. Itxaron apurtxo baten, mesedez. Bai. Xabierrek pare bat pauso eman zituen harrerako mostradorera hurbiltzeko, non prestatuta zituzten salaketa txostenaren bi kopia bi kar peta urdin ilunetan ipinita. Hitzik esan gabe eskaini zizkion lankide baten eskuetatik hartu zituen, une batez bakar bakarrik begiak bata bestearen aurrean pausatuz, nahikoa euren arteko esker ona erakusteko. Begira Jose, berriro ofiziozko abo katuari zuzendu zitzaion , hau da salaketa. Begiratu nahi baduzu. Azken txostena duela ez asko fiskalari bidali zaio. Bai, noski, Xabier, horrek horrela izan behar du. Kausaren bista 12:05pm direnean izango da Buenos Aireseko penalean. Han iz ango naiz. Bixente komisarioak zuzendutako kasuaren akusazio lana abokatua diagonalean irakurtzen hasi zen. Testua irakurri ahala, ulertezinak ziren hitz batzuk bor bor ateratzen hasi zitzaizkion ahapeka. Istant bat besterik ez, eta bi metro esk asera zeukan Xabierrengana bueltatu zen latz. Lehen baieztapena baldar bota zuen, angelu zuzena egiten zuten bi hormen artera joanez bizkarra han egokitzeko. Ondo, atxilotua ikustea nahi dut. Bai, orain lagunduko zaitu lankide batek. Abokatua sotora eraman zuten, horretarako prestatuta zituzten gela txikiak zeuden lekura. Minutu gutxi batzuk soilik izan ziren atxilotuarekin egon zena eta berriro sototik beheko solairura igo zuten kalera irtetzeko. Xabier oraindik mostradorean zegoen salaketaren txostena eman zion agentearekin hizketan. Elkar agurtu zuten berriro, eta Jose Cuadradok Xabierri esaldi bat bota zion zeharka begiratuta. Ikusten dut oraindik iparrera begira zaudetela. Barkatu? Ez dizut ulertzen! Xabier harridura aurpegiaz, z uka hizkerara pasatuz. Bai, abokatuak temati jarraitzen zuen , Europar ipar herrialdeetako poliziaren metodo berdinarekin jarraitzen duzuela. Nahi baduzu Espainiako guardia zibilek egiten zutena egiten dugu eta kolpeka belzten ditugu. Ez dugu txarra hobetzeko asmoarekin imitatzen. Praktika maltzurrak ez dira hobetu behar, kendu egin behar dira paretik. Erregeek eta printzeek Eguzki Jainko handia imitatu nahi zuten, baieztatu zuen Xabierrek . Ez, Jose, gu ez goaz bide horretatik. A txilotuei errespetuz esaten diegu. Ez diegu gaizki esaten, ez dugu inor torturatzen, errespetatuz ibiltzen gara, baina entzun, gure lana egin behar dugu. Bai, baina atxilotuaren neke fisiko eta psikologikoan oinarrituta esaldiz esaldi sartu diozuena pentsatzera bultzatzen duzue. Behin eta berriro matraka berarekin, lo egiten utzi gabe eta, azkenean, atxilotuak buruan jarri diozuena kontatzen du. Ahitu arte ibili zarete astiro astiro, esaldiak banan banan bere buruan sartuz, eta, ondorioz, zer d ugu? Beno, atxilotuaren burmuinean ezarri duzuen errealitate berria. Horrela edozer gauza sinatzen da, errealitate berri hori besterik ez duelako, berea ilunpean geratu da, nahastuta, zalantzatan izango balu bezala benetan gertatu den ala ez; gainera, zuok gainetik kentzea izaten da gehien desiratzen dena. Errealitatetik urrun zaude, Jose. Begira, ondo dakizu legeak ematen dizkigun atxiloketa orduak gutxi direla. Denbora horretan egia jakin behar dugu eta ahal den guztia egiten dugu gertatutakoa z ziur egoteko. Jose, Julio atxilotua hiltzailea da... Barkatu , moztu zion auzilariak berriro matrakara sartzeko gogoz, ustezko, esan nahiko duzu. Oraindik ez da epailearen aurrera eraman . Xabierrek argudioarekin jarraitu zuen: Beno, ustezkoa, arrazoi a duzu, baina kontutan hartu txostena ez dela susmoen sorta bat. Ez gara ari esaten kontakizuna datu osagabeez edo arrastoez soilik egin dugula, edo agian gertatu zitezkeen edo agian ez ziren benetako kontuak izango. Ikerketaren kontakizuna benetako gertak izunetan baieztatuta dago, ebidentzia zientifikoetan, bere listuaren DNA froga, lapurtutako autoaren gidariaren eserlekuan aurkitutako ilearen DNA frogak, autoan aurkitutako hatz markak, zaintza kamerak, gure lankide bat erailtzeko erabilitako pistola, eta bestea zauritzeko erabilia ere, Agustin Fuensanta Molina jaunaren burua mozteko erabili zuen matxetea, non bere aztarnak agertzen diren, eta bururik gabeko gizonaren odola, eta, horrez gain, bere aitorpena, sinatzen ez duena, baina bere aitorpena. Ondo, agur esanez alde egin zuen abokatuak. Agur, ahoskatu zuen ahotsa apurtxo bat altxatuz Xabier Mendiolak. Ertzaintzaren furgoi blindatua, bi dotazioekin zaindua, bata aurretik eta bestea atzetik, Bilboko udaletxeko zubian sartu zen e raikin judizialeko parkingaren sarrerarantz abiatzeko. Helikoptero batek goitik inguruan gertatzen zena behatzen zuen. Istiluen aurkako beste hiru furgoi ilaran aparkatuta zeuden, guardiako epaitegiaren aurrean, aparkalekuaren sarreraren ondoan. Alerta ego eran zeuden agente kopuru handi bat kaleko bi espaloietan eskuinera eta ezkerrera banatuta zeuden. Udaltzaingoak Aznar ontzi enpresaren eraikinaren hertz aldean kalea moztuta zuen trafikoa Uribitarte etorbidera bideratzeko. Beste udal dotazio batek Ibañez de Bilbao Barroeta Aldamarren gurutzean kalea moztuta zuen, semaforoaren ondoan. Azebal Idigoras kaleko andrazko bizilagun amorratu batek, hirurogei bat urtekoak, Ibañez de Bilbaon sartzea galarazten zion udaltzain bati aurre egin zion, eta hark pazientzia itzelaz Venezuelako plazara joateko gonbita egin zion, Buenos Aires kaletik berak joan nahi zuen lekura joateko. Ikusnahi pila bat sakabanatzera animatuak izan ziren euren zereginetan jarraitu zezaten. Julio Andres presoa zeraman Ertzaintzaren furgoia pol ikipoliki sartu zen Aznar ontzi enpresa konpainiaren aurrealdetik Ibañez de Bilbao aldera, horretarako udaltzainek sarrera ixteko zituzten dotazioek furgoia ozta ozta pasatzeko moduko tarte bat zabalduz. Furgoiaren atzetik Ertzaintzaren dotazio bat eta ha ren atzetik ile beltzarana zuen gazte batek bere auto gidatzen zuen. Automobilak mugimendu arraroa egin zuen Julio mexikarra zekarren furgoiaren atzean ipintzeko. Furgoiaren bizkarraldetik zetorren dotazioak eragotzi zuen atzekoaren asmoa. Automobil susmag arriaren gidariaren alboan zihoan andrazkoa Uribitarte etorbidea hasten zen zebrabidean atera zen autotik, eta Naviera Aznar eraikinaren aurreko zebrabiderantz abiatu zen. Eskua eskuineko sorbaldatik zintzilik zeukan poltsan sartuta zeraman. Lau pauso lort u zuen ematea, baina hiru pertsona bere gainera bota baitziren aurrera egitea galaraziz. Berehala jarri zizkioten eskuburdinak atzealdean. Poltsatik Brauni 9 mm ko pistola bat atera zuten. Udaletxeko zubiaren irteeraren ezkerraldean zegoen Kristal diskotek aren ondoan aparkatutako automobil batera eraman zuten atxilotuta. Presoa zeraman furgoiak epaitegietako parkingera sartzeko poliki poliki hurbildu zen. Basqueri tabernaren hertzean, Ibañez de Bilbao eta Barroeta Aldamar kaleen artean tiro zaratak entzun ziren. 9 mm ko Obregon pistola eskuan zuela, bisera eta musukoa zuen gazte bat hilda zegoen. Erasotzaileetako bat zen. Ez zuen lortu bere asmoa. Pistola eskuan zuen hildakoaren laguna lasterka zihoan Colon de Larreategi kalerantz. Kaleko arropaz jantzitako bi pertsona haren atzetik. Sirenek euren soinu zorrotz, latz eta kirrinkariarekin urrun zegoen Arriaga antzokira arte dena blaitzen zuten, kontraste bortitza eta inpresio handia agertuz hiriko auzotar atsegin eta moderatuen artean, zorigaitz h aren zergatia galdetzen zutela. 12:48pm ziren, Bilbon gertatu behar ez zuen egun batean, baina munduko hiri guztietan bezala, gogoko ez zenaren lagina Bilbok ere bazeukan. Egunak geldiezin egiten zuen aurrera. Hiriko bizilagunen artean, geroz e ta ardura handiagoa agertzen zen bizitza baketsu eta ordenatu baten beharraz, non ikusten ez zen elkartasuna eta errespetua gizateriaren estandartea izan behar zuen. Ordu hartan abiarazi zuen Xabierrek Basurtuko ospitalera joateko autoa. Liher rekin egon nahi zuen bizia eman zion bizitzak, mundua betiko utziko zuen momentu zail hartan. Liherren ama, bere baitan bilduta, poliki poliki itzaltzen zen, betiko destinora zihoan bidean, non bizidunek atseden hartzen duten lekura, hildakoek betiko atse dena hartzen duten lekura. Zeinetatik argia datorren eguneroko bizipenen urratsak emateko gidari, zeinetan oroitzapenak joan zaizkigunekin bat egiten duten. Bi lagunek agurtu zuten elkar. Adiskidetasun besarkada batean elkartu ziren, ondo egin dako lana aitortzeko. Agur esan zioten elkarri merezitako egun pare bateko atsedenerako izango zena. Karmelok komisaldegi ondoko semaforoa gorri aurkitu zuen. Eraikina begiratu zuen eta lana ondo burutu izanak ematen duen erantzukizunaren sentsazio batean biltzen zela sentitu zuen, zeinetan begirada lurralde hartan bizi ziren pertsonenganakoa bakarrik zen. Abiarazi zuen. Zeharkatu nahi zuen, hiria zeharkatu behar zuen, kaleetatik ibili, familiarentzat zerbait gozoa erosi. Beti joaten zen dendara joan nahi z uen. San Jose plazara joan zen, hiriko gozoki dendarik onena zegoen plazara. Handik maitatua eta ahaztezina zitzaion Arratiara joango zen, bere familiaren sehaska zen bailarara, non bere gertukoekin bizi zen, bere hurbilenekin. Behar zuen. Bixente oinez joan zen hurbilen zuen metro geltokira. Autoz joan zitekeen, baina nahiago zuen herritarren hurbiltasuna sentitu. Gainera, erdigunean bizi zen, metroko lau geralekura, eta nahiago izan zuen trafikoak sortzen duen estresa saihestu. Espagetiak ma rinel erara prestatu nahi zituen. Musika jarri, kopa bat Arabako Errioxako erreserba ardo botila bati kortxoa kendu. Ardo ondu baten ideia etorri zitzaion; gogoratu zuen marka; ardo hura gustatzen zitzaion; oraindik geratzen zitzaion lagun batek ekarri ziz kion botiletako bat. Kutxa pare bat eskatzeko telefonoz deitzea pentsatu zuen. "Gabonak azkar etorriko dira", bere pentsamenduak mahai handi batera egin zuen hegan, non bere ahaztezinekin bilduko zen. Arratsaldea azkar igaro zen hiriko kaleetatik, mendietatik jaisten ziren uretan, jendeak begirada pausatuz, Urkiolatik behera, Gorbeiatik barrena zetozenetan, unibertsitatearen eta Uribitarte etorbideen artean handikiro paseatzen ari zen itsas adarra erraldoi eta sigi saga zihoanean, Guggenheim eta Deusturako bidean, aurrerago Kantauriko ur harroekin estu besarkatzeko. Kafea labur egin zen, arineketan igarotzeko gauera lehenbailehen hurbiltzeko asmoekin baitzihoan arratsaldea. 21:17p m ziren, itsasadarrak gainezka egiteko asmoa zuen marea gorako ilunabar batean. Ez zuen hotzik egiten. Aimar Ripa kaleko bere etxera iritsi zen. Bere etxebizitzako atera hurbildu baino lehen, planta erdiko eskailburuaren leihotik, inguruko edertasunaren le kuko ziren Areatzako ezkiek pasealekuari ematen zioten apaindura berezia ikusi zuen. Han, argitasun atseginak dir dir egiten zion bare zihoan ibai dotoreari. Arriagako zubia eta zazpi kaleetako lehen etxeak ere behatu zituen. Fenix arranoaren kupula eskult uraren irudia begiratu zuen. Miguel Unamuno ekarri zion gogora. Eraikin hartan egiten zituen mundura zabaltzekoak izaten ziren literatur solasaldiak etorri zitzaizkion garunera, eta Kappa ere bai. Imajinatu zuen gerra zibilean munduari bira egitekoa izango zen kupula haren erretratua egiten. Une batez, gozamenak bihotza argitu zion. Irudiek Aimar bake itzelaz blaitzen zuten. Maite zuen bere hiribildua, bere villa. Hiriaren parte izateak pozez gainezka jartzen zuen, eta asetu ere bai. Aldi berean, aldez aurr etik abisatu gabeko tximista bezala, sentimendu arrotz bat, tristura handi bat, iritsi zitzaion. Ez zuen ezagutzen. Ez zuen ulertzen zer gertatzen ari zitzaion. Halako zirrara desberdinak ez zituen bere existentzia osoan sentitu. Aitzitik, bi emozio kontra jarri aldi berean, eta larritasun arraro batek dardarka jarri zizkion belaunak. Atera ezinez sentitzen zuen haur negar baten antzerakoa zen, baina ahaleginak jartzen zituenak begi txokotik irteteko. Etxe barruan egon nahi zuen. Sarrera aurkitu zuen, aurrea n zeukan, izerditan hasi zen, hezetasun hotza zen. Bigarrenean asmatu zuen atea irekitzen. Motxila harrera leku txikian utzi eta, aldi berean, oinutsik jarri zen etxeko zapatilak janzteko, pandemiaren hasieratik kanpotik etortzen zen bakoitzean egiten zuen bezala. Egongelara sartu eta harritu egin zen. Harri, irmo, gelditu zen bihotza zoratuta jartzen zitzaion bitartean. Lokietako batean gogor jotzen zuten bihotz taupadak nabaritzen zituen. Irudi ilun bat ikusi zuen leiho ondoko besaulki bakarrean eserita. Ez zuen figura ezagutu. Galdetu zuen: Nor zara zu? Nola sartu zara nire etxera? Lasai, Aimar, Asier naiz. Ezagutu zuen ahotsa. Bere lagunarena zen. Zer egiten duzu hemen? Galdetu zion. Lasai, dena dago ondo. Erantzun zion Asierrek. Lasai ez. Zer dago? Zer gertatzen ari da? Ez da ezer gertatzen, Aimar. Ez esan horrelakorik, joder! Zergatik ez didazu deitu? Egoera larri baten aurrean nago, badakizu, ezta? Ez, nik ez dakit ezer, baina nahasi gura nauzu, ezta? Beste aukeraren bat izango banu ez nizuke zure bizitza nahasiko. Zer gertatzen ari zaizu, Asier, ez zaitut ezagutzen. Badakit aspalditik nire susmoa duzula. Dagoeneko albainduko zenituen puntadak eta badakit ziurtasunez dakizula neu nagoela guzti horren atzean. Eta? Ba zure etxea behar dudala. Eta? Horixe, zure etxea behar dudala, baina zu ez. Asierrek sofa eta izter artean erdi ezkutuan zeukan burdina atera zuen. Bederatzi milimetrokoa zen. Eszena agerian gera zedin, eskuineko zapatilaren puntan zeukan bo toi sakagailuarekin lanpara piztu zuen. Eta orain paretik kendu gura nauzu, ezta? Aimarrek berehala ulertu zuen gertatzen zena. Asierrek, isilgailua bere berettaren kanoian ipintzen zuen bitartean, hitz bakar bat baino ez zion esan be re betiko lagunari: Horixe bera. Horixe zen bizitza osoan lagunak izateak zuen balioa. Hiru tiro egin zituen aldi berean behin bere laguna zenaren bularrean jotzeko. Aimar lurrera erori zen. Odol jarioa hasi zen bustitzen mahuka luzeko kamiseta zuria, argazkilariak Levi Strauss beltz higatu batzuekin konbinatzen zuena, bisera buruan, eta oraindik kendu gabe zuen musuko zuria. Hiltzaileak gelatik irten eta atea giltzaz itxi zuen. Zaurituak galtzetako poltsikotik telefonoa hartu eta kontaktuen zerrendan zuen lehen zenbakia markatzeko denbora baino ez zuen izan. Norbaitek azkar erantzun zion. Lehen aldia zen. Aimar, esadazu! Erantzun zuen. Hamaika mila kilometrotara zegoen. Hiltzen ari naiz, tiroak, Asier. Aimar, Aimar, zer esaten ari zara? ……., ez zen erantzunik egon. Aimar, Aimar, esadazu zeozer? Baina bestaldetik erabateko isiltasun atsekabetua emakume haren bihotza urratzeko asmoekin zetorren. Aimar, arren, esadazu zeozer! Baina huts nabarmenak behin Aim arrek zoriontsu izan nahi zuen etxea betetzen zuen. Gorriz tindatutako bere gorpuak, paparreko hiru zulo hilgarrietatik ateratzen zen kolorekoak, behin eta berriz galdetzen zuen: Zergatik? Zergatik? Zergatik? Andrazkoak ez zuen zalantzarik izan. Ez zuen zalantza txikerrenik ere izan. Bere osabari deitu zion. 14:25pm ziren cdmx hirian. Osaba! Esan, Ainhize! Osaba, Aimar hil dute. Nor izan da, badakizu? Bakarrik esan dit: “Hiltzen ari naiz. Tiroak. Asier” Orain horixe zen behar genuena, joder! Zer nahi duzu egitea? Banoa. Laguntzarik behar duzu? Badaukat norekin! Hala ere, nik ere joan nahi dut. Ez dakigu zer dagoen han, baina beldur naiz hangoa erori egin ote den, eta badirudi k abroi hori matxinatu egin zaigula, iparra galdu duela eta beste norabait joan dela. Errespetuagatik, harrotasunagatik, gurekin inork ez duela jolasten erakusteagatik erratza pasatu behar dugu. Ondo. Oraintxe bertan noa kontu pertsonaletarako ha mabost egun eskatzera. Hegaldiak begiratzera noa eta deitzen dizut. Ondo. Ainhizek egin zuen lehen gauza bere lagun intimoa zen Puritari deitzea izan zen. Banaezinak ziren gurasoek amonarekin bizitzera eraman zutenetik, eta egoitzako helbideari zegokion ikastetxean eskolatu zutenetik. Ume ziren sasoi hartatik, ez ziren behin ere bata bestearengandik banandu, eta elkarrekin zeuden kontu larri guztietan. Bere lagunaren erantzuna erabateko "bai" izan zen. Ezinezkoa zen beste era batera izatea. Dei a hegaldiei begira zegoela egin zuen. Margaritari ere deitu zion. Eskola sasoitik bereizi ezin ziren hirurak ziren eta haien adiskidetasunak denboran iraun zuen. Margaritak erantzun zuen. Margarita! Esan, Ainhize. Puritarekin egun batzuetarako noa. Nora? Hobeto ez badakizu. Ok. Dena zure kontura. Badakizu zer egin behar duzun. Bueltatu! Ez egin niri horrelakorik! Ez zaitez arduratu, onik eta osorik bueltatuko gara. Eskerrik asko. Zuri. Hitz egiten ari zela, ordenagailu eramangarrian bi latzen jarraitu zuen. Segundo gutxi batzuk behar izan zituen Bilbora joateko hegaldiaren ordutegiak eskuratzeko. Hegazkinerako bi txartel bakarrik erosi zituen; joateko bakarrik. Handik aurrera kontu ezezagunetan menturatzea zen eta, segur aski, Bilbotik i rteteko beste bide batzuk erabili beharko zituzten, oraingoz ez zuena planifikatuta. Ordura arte tarte handia zuen aurretik, gainditu beharreko oztopo guztiak aurreikusteko. Bere osabari deitu zion egindakoaren berri emateko, eta hegazkinerako txartela erosi zezan. Aireportuan egingo zioten ohizko miaketa bereizi nahi zuen; ahal zen neurrian zaildu, ilunpean jarraitu, ezer agerian ez utzi. Hegaldia Benito Juarez, AICM nazioarteko aireportutik irtengo zen, 19:00pm izango zirenean, eta Madrilen geldialdia eg in ondoren Bilbora iritsi 07:15am izango zirenean, Bilboko nazioarteko aireportura, hiriburutik hamalau kilometrora dagoen aireportura, eta honako helbide honekin: 48180 Loiu, Biscay. Asierrek bere ohiturarekin jarraitu zuen. Somera kaleko bere tabernara iritsi zen itxi behar zen baino ordu erdi lehenago. 21:34pm pasatxo ziren eta oraindik tabernan jendea zegoen. Olatz barraren atzean zegoen, minutu batzuk zirela sartu zen auzoko bikote bati arreta egiten. Pare bat garagardo zerbitzatzen ari zit zaien, gorputz eta graduaziokoak onekoa, %7,5 inguru zituen horietakoa. Asierrek Olatzi agur txiki bat egin zion, ezer gertatu ez balitz bezala, eta zuzenean sukaldera sartu zen, burdina irasagar gozoko latoi kutxa handi batean uzteko. Barrara itzuli, eta beirateria ontzi garbigailutik ateratzen hasi zen, programa amaitua adierazten zuelako, eta OK ateirekieran. Zelan? Galdetu zion Olatzek. Ondo, beti bezala. Berri barik. Hemendik? Ba, joan zarenetik zure falta. Gero gustatuko litzaidake. Zeozer egin behar duzu? Zurekin egon hemen. Ez zara damutuko? Orain arte ez naiz damutu. Ondo pasatuko dugu. Badakit. Badut gustatzen zaizun zerbait. Badakit ez naiz mamala bat. Baina hori ez, bestea. Horixe esan nahi nizun. Airean datorrela harrapatzen duzu, ezta? Aizu, ni zazpi kaleetakoa naiz, eta zu ez. Ez. Ni Uribarrikoa naiz. Distantzia bat dago. Esadazu niri, oinez joan behar izaten dudanean. Hainbesterako ere ez da. Ez, egia esan ez, baina zuk errazago duzu, hemen bueltan bizi za ra eta. Hasiko naiz pertsiana apur bat jaisten? Bai, ze honek gaurko eman du eman behar izan duena. Azken bezeroa joan zenean, denbora ez zen lehen musurako erreguka hasi. Ematen zuen jartzen ari ziren suharragatik elkar behar zutela. Asierre k esaldi bat bota zuen. Itxaron, gogoak ditut, badakizu. Berrogeita hamarreko batekin egingo dut zilindro bat. Jakina. Ai lagun, flipatuko duzu! Gaur ez zara gimnasiora joan? Ez, horregatik diotsut. Zer nahi duzu, luzea edo laburra? Luzea eta lodia nahi dut, eta ez dakit zergatik galdetzen didazun sobera ere badakizu eta. Ez dakidalako une honetan zelan zauden. Gainezka eta zure gogoz! Ordu horretan, 21:30pm zirenean Bilbon, 14:30pm cdmxen, Antoniok ezin izan zuen gehiago jasan. Estresak gainezka egiten zion. Adelinak ahalegin guztiak egiten zituen entretenitzeko, baina ez zen nahikoa. Telefonoa hartu eta Enjuto Gonzalezi deitu zion: Esan, Antonio berehala erantzun zuen bere taldekoak. Non zaudete? Non egongo gara ba! ordu hauetan. Zelango galderak dituzun, Antonio! Joder, bazkaltzen! Jakin duzue zerbait? Bai, erabilitako autoaren matrikula daukagu eta Ramoni eman diogu bilaketa egiten hasteko, jabea, helbidea. Erantzuna itxaroten ga ude, ematen digun helbidera joateko. Emadazu matrikula. 893TVZ09 Barruti Federala. Ondo, Neuk emango dut autoa bilatzeko agindua. Bildu material guztia eta ordu bat barru bulegoan ikusiko dugu elkar. OK erantzun zion Enjutok. Antonio Ramoni deitzeko prestatu zen. Adelinak jaten jarraitzen zuen, bakarrik balego bezala. Egoera horrek ez zion enbarazurik egiten. Edozein egoera arrarotan isolatzeko gaitasuna zuen. Antoniok automata baten antzera jarraitzen zuen. Ozta ozta eman zion h ozkada pare bat zerbitzatu zioten hanburgesari. Markatu zuen Ramonen zenbakia. Orain inoiz baino gehiago behar zuen. Harekin guztiarekin bukatu nahi zuen. Beste ahalegin bat bakarrik geratzen zitzaion. Eskura zeukan. Bazekien ebatzita zeukala. Bazekien sus magarriak akats bat egingo zuela, eta, oso txikia izan arren, bere taldeak eta berak, elkarrekin, arrastoarekin, zuntzekin, bere zuzendaritzarekin, kartelaren arduradun berria nor zen jakitea lortuko zuten. Bazekien, halaber, bi pertsona elkartuta zeudela, bien artean egiten zituztela kontu guztiak. Ramonek erantzun zuen: Esadazu, Antonio. Ramon lehenbailehen behar dugu automobil hori, modeloa eta marka, jabearen helbidea, sistemak daukan guztia. Azkar ez bagabiltza ihes egingo digu. Badaukat. Zelan ez didazu deitu? Itaundu zion Ramonek. Bazkaldu behar dugu, ezta? Ondo, esadazu, bilaketa agindua ematea nahi dut eta. Automobila 2007ko Toyota Navara bat da, kolore urdin argikoa eta matrikula… Apuntatzen zabiltza edo zer? Emadazu matrikula puta hori, behingoz! Idatzi: 893TVZ/09 Barruti Federala. Orain dator onena. Zer? Jabearen helbidea. Emadazu, behingoz, batzuetan motela zara, gero! Wisconsin kalea 45, lehena eskuma. Ostia! Bai, ostia! Tipo horrek obsesioa du kale horrekin, edo ondo ezagutzen du ingurua, edo belarriak ukitzen ari zaigu, ahots gora pentsatu zuen Antoniok . Emadazu autoaren jabearen izena. Matias Villa Kahlo. Lortu duzu Matiasi buruz xehetasunik? Oraindik e z, ez dut denborarik izan. Ok, Ramon. Ordu bete barru komisaldegian. Honi amaiera eman behar diogu. Eskura daukagu, baina azkar mugitu behar gara. Ok, Antonio. Laster ikusten dugu elkar. Adelina, izan ditudan elkarrizketak jarraitzerik izan d uzu? Ez, neure kontuetan ibili naiz. Amaitu dut janaria. Orain irteten garenean, zuk gidatzen duzu eta nik ibilgailua bilatzeko agindua emango dut. Automobilaren datuak ditugu. Ondo taldeagatik. Automobil hori behar dugu izan ditzakeen zorriak e re aurkitzeko. Ondo. Kafea behar dut, baieztatu zuen Adelinak. Eskatuko dizut zerbait, Antonio? Bai, nik ere behar dut kafe bat. Hutsa azukretsua. Ordubete geroago, ia aldi berean sartu ziren Colonias Doctoreseko komisaldegiko bigar ren solairuan Antonio buru zuten lau kideak. Arratsalde dardarati bateko 15:49pm ziren. Euren dependentzian zuten mahairik zabalenean bildu ziren. Denek begiratzen zioten Antoniori, ez baitzen hasten. Ematen zuen ez zituela hitzak aurkitzen, edo bere burmu ina ezer esaten ez zion urruneko paisaia aseptiko batera aldatu zitzaiola. Agian agertzen zuen nekea izan zitekeen, edo jarrera horrekin izan zitekeen ere bere taldeko kide guztiak urduri jarri nahi izatea. Halako batean, bakoitzari begietara begiratuz, hi zketan hasi zen. Begira, lan handia egiten ari gara, baina beste ahalegintxo bat behar dugu. Orain, arretarekin, zentzuarekin jokatzea eta erreflexuen azkartasuna funtsezkoak zaizkigu, bestela ezin izango dugu nahaspila hau burutu. Jarraitzen g abiltzan pertsona hori ematen du militar oso iheskorra dela. Pentsatzekoa da badakiela guk zelan lan egiten dugun eta kontu guztietan gure aurretik doa. Mugimenduen azkartasunarekin jokatzen du, eta guk poliziaren berezko geldotasunarekin. Motelak baina se guruak da gure leloa. Gogoratzen duzue? Ibilgailuaren eta jabearen datuak ditugu. Oraingoz horixe daukagu. Hortik hasiko gara. Enjuto eta Birras, Matias Villa Kahloren etxeko helbidera hurbildu eta egin galdeketa. Bere bizitza eta obra jakin behar dugu. Xe hetasunik txikiena ere garrantzitsua da. Gero datuak harilkatuko ditugu. Ramon zuk jarraitu egiten zenbiltzanarekin, nahiz eta uste dudan zure beharra izango dugula kamerak atera dituzten 2007ko Toyota Navara urdin argiaren grabaketako informazioa ateratze ko eta aztertzeko. Ikus dezagun ia angeluren batetik aurpegi hori ateratzerik daukagun. Adelina hasi zu eta laguntza behar baduzu, Ramonek esku bat botako dizu. Ni narkotikoei deitzera noa eta ikusiko dugu ea nire telefono deia jaso nahi duten. Tira, has g aitezen. 18:00pm direnean berriro elkartuko gara hemen. Antonio Cortes inspektorea bere bulegora joan zen. Besaulki zaharkituan eseri eta telefonoa hartu zuen. Lehenengo eta behin, zeroa markatu behar izan zuen linea hartzeko, eta ondoren, agend an N letra zuen orriko lehenengo zenbakia markatu zuen. Beste aldean “bai?” galderarekin erantzun zioten. Mario, Antonio bigarrenekoa, hemendik Colonias Doctoresetik. Zenbat denbora, Antonio. Orain ez zaizu inondik ikusten. Erabat aspertzen n aute, Mario! Zelan? Beno, ez gara kexatuko, gainera egiten diguten kasurako, gosegarri bat galduko genuke. Bai, egia, nik ere malenkoniaz gogoratzen ditut bueltatuko ez diren garai haiek. Aizu? Nano bat duzula esku artean, ezta? Eta zuk zelan dakizu hori? Noizbehinka berriren bat heltzen zaigu. Badakizu hau zelan doan, ezta? Bai, tira, hor gabiltza. Aizu, Mario, beste gauza batzuk ukitzen dituen gai batean gaudelako deitzen dizut. Jakitun gara tronu aldaketa bat dagoela zorionaren trapitxeo horretan, gramo eta dolar kolpeka doan horretan. Gure ikerketan eragin zuzena du eta ez dugu zuen eremuan sartu nahi. Baduzu berririk? Bai. Talde bat indarrez sartu da, eta zegoena lekuz aldatu du. Erakundea ta lde berriarekin dago, eta zaharrei hondarrak eman dizkiete. Erregaietara bidali dituzte. Berria askoz ere arriskutsuagoa omen da eta euren buru emakume bat dago, berrogeita eta apurtxo batekoa, ile beltza, argala, baina oraindik ez daukagu bere argazkirik, ezta nor den ere. Badirudi sozialki ondo errotutakoa dela, eta ez dugu ulertzen klase sozial ertaineko bizitza arriskuan zergatik jartzen duen. Bera baino zaharragoa den senide bat laguntza osoa ematen ari zaiola ere badakigu. Badirudi oso trebea dela per tsonen kudeaketan, erraz konbentzitzen duena esan nahi dut, eta erretiro aurreratuak emateko erraztasun itzela duena. Armak? Badakizu armada amerikarrean baino arma gehiago dagoela hemendik. Armen arazoa zarata gehiegi ateratzen dutela da, eta hauei, dirudienez, hobeto doakie hiltzea estrategikoki pentsatu eta egindako ebakidurarekin. Horrela, inork jakin baino lehen, erailketaren eszenatik irten eta desagertu egiten dira. Orduan gu bezala zaudete? Badakizu denborarekin dena jakiten dela, baina gertatzen ari den hau oso oraintsukoa da, eta itxaron beharko da. Guk ez daukagu denborarik, Mario. Beno zeozertan gure laguntza behar baduzue esan. Datozen hogeita lau ordutan ez dau kazue ekintzarik pentsatuta? Ez, Antonio, zeozertxo mailatuta ez badator ez. Eta horrela balitz deituko nizuke. Ondo. Eskertuko nizuke. Beste barik! Ondo. Zaindu zaitez! Agur, Mario. Telefonozko hizketaldia amaitu bezain laster, A ntonio Ramonen eta Adelinaren mahaietara hurbildu zen. Biak zeuden buru belarri egiten zebiltzan kontuetan. Ramonengana joatea erabaki zuen lehenik. Ramon, zelan ikusten duzu? Ezer ere ez, Antonio, ez dut ezer lortzen. Ez daukat erarik. Baina Matias Villa Kahlori buruz zerbait badaukat. Zer da? Ba, Wisconsingo hilerriko lurperatzailea dela eta hortxe bizi dela. Zelan? Entzun duzuna. Badaukagu konexioa! Ondo! Jarraitu. Bi urratsetara burua teklatuan sartuta zuen Adeli na zegoen. Harengana hurbildu zen bi urrats emanda. Adelina, zelan ikusten duzu? Uste dut zertxobait badudala, Antonio, baina ematen dit ez dela nahikoa izango. Irudia argiago ikusi behar da, bestela sistemak ez du ezagutuko. Begira. Bai, bisera du eta bizar zuriska. Berrogei urte luzeetan dabil. Hori da aurkitu duzun argiena? Bai; ekarri dituzten grabaketa guztiak ikusi ditut. Egizu moztu eta itsatsi bat, eta egiozu simulazio fokuratzea. Goazen ikustera. Honela? Kendu lainoa. Garbitu. Orain kendu bisera eta ilearekin simulazioan jarri: bat leuna eta bestea kizkurra. Beno, tonua, kolorea bizarrarena hartu, baina berdin emango luke, programak aurpegiaren ezaugarriak irakurtzen baititu. Honela? Bai nahikoa da. Jarri programan lehenengo ile leunarekin, eta ez badu ezagutzen jarri kizkurrarekin. Ondo. Bilaketak zenbat denbora behar izaten du? Nahiko azkarra izaten da. Minutu batean egon beharko luke. Antonio bere bulegorantz zuzendu zen, aire apur bat behar balu bezala. Bere laneko espaziora hurbildu zenean, ezkerrera lurrean ur botilatxoen kutxa handia ikusi zuen. Hartu zuen bat eta tapoia askatu ondoren tragoxka txiki bat eman zuen. Botil atxoa eskumako eskuarekin helduta zuen eta ezkerrekoan tapoia. Antonio, Ramon oihukatu zuen Adelinak harrituta bezala sistemak emandako xehetasunarekin. Zer gertatzen da? Badugu zerbait. Ozen esan zituen sistemak emandako datuak . Esteban Tepeti Cotzomi du izena, eta Rio Ebro kaleko 72. zenbakian bizi da. Itxaron pixka baten. Adelinak datu batzuk sartu zituen egiten ari zen bilaketan eta ozenki hitz egiten jarraitu zuen . Tepeti abizena, "Muinoa" edo "mendia" esan nahi duena, Nah uas herri indigenen abizena da, Poblano Tlaxcalteca haranean bizi direnak, eta herrigunerik garrantzitsuena, Puebla hiria dute. Horregatik da hain iheskorra, kabroi halakoa, baieztatu zuen Antoniok . Ziur ekintza bakoitzaren ondoren bere lagun en baten etxean ezkutatzen dela. Barruti Federaletik irteten bada, ihes egingo digu; han ez dugu aginpiderik. Izorratuta gaude. Baina kontu gehiago dago, Antonio. Zer? Kabroi halako hori militarra dela, infanteriakoa eta gradua du. Gradua? Kapitaina! Puf, agur esan diezaiokegu. Badakizu arau bat dugula, ezta? Zein? Bizirik jarraitzea! Baina horrek ez du esan nahi txostena osatu gabe utzi behar denik. Ez, gure bizitzak arriskuan jartzea lortuko genuke. Moztu bilaketa, irten sist ematik eta itzali ordenagailua. Zuk ere bai Ramon, zurea ere itzali. Deskonektatu kable guztiak, baita elikagailuak ere. Inkomunikaziorik handiena nahi dut. Berriro agindu arte ez dut nahi ordenagailurik piztuta ikustea. Telefonoak, denak, txartelak suntsi tu, erabilezin bihurtu eta berriak hartu. Uste dut datuak denok ditugula hodeian, eta, beraz, ez daude arriskuan. Enjutori eta Jesusi deituko diet egiten ari direna utzi eta ahal den azkarren hona etor daitezen. Norbaitek hiltzea pentsatu zuenea n, cdmxen 18:12pm ziren. Mahai handian bildu ziren berriro ere denak, zuten bigarren handienean. Bakoitzak bere botila bete ur zeukan eskuetan eta noizbehinka tragoxka txiki bat edaten zuen. Antoniok komunikazio sistema guztiak itzalita izateko agindua emana zuen. Hizketan hasi zen: Berriro hemen, baina oraingoan, agian, gure bizitzako erabakirik delikatuena hartzeko, seguruenik; behinik behin lanean izan dugunetakoa, ziur. Handiegia den zerbaitekin egin dugu topo; gainezka egingo digu . Horren aurrean, erabaki bat hartu behar dugu elkarrekin edo hobe da erabaki batzuk esatea. Lehenengoa da ea ikerketarekin jarraitzen dugun edo bertan behera uzten dugun denbora baterako. Bi: Zerbait komunikatuko dugun gorantz. Hiru: Ziur al gauden hemen. Lau: Hau guztia baretu arte komeniko litzaigukeen denbora batez nonbaitera joatea. Izan ere, guk informazio hori eskuratu dugun heinean, norbaitek badaki guk badakigula eta, beraz, ez gaude seguru. Bost: Aurrera egiten dugu eta hiltzailea atxilotzen dugu , eta ugazabandrea narkotikoei oparitzen diegu? Sei: Segada bat prestatzen diogu Esteban Tepeti Cotzomi ri urrutitik hiltzeko? Zazpi: Hau guzti hau, dagoen bezala utzi eta mendira joaten gara prestatuta daukadan eta inork ezagutzen ez duen eta erregistratu ta ere ez dagoen ezkutaleku batera? Mendira joaten bagara, 4x4 ibilgailu pare bat lapurtu beharko genituzke. Baina hori ez da arazoa, ezta, Enjuto eta Jesus? Elkarrekin jarraitzen badugu, aukera bat daukagu, bananduta bat ere ez. Erabakia hartzen dugunean, familiarekin hitz egingo dugu, baldin eta badaukagu, hemengo telefonoa erabiliko da horretarako, eta jakinaraziko diogu bakoitza aldi baterako oporretara doala; bakoitzak puntu kardinal bat emango du. Hortik aurrera, mugikor eta txartel garbi berriak, bad akizkizue non dauden. Adelina arduratuko da horretaz. Ongi, eta orain denok zuon iritzia ematen has zaitezten nahi dut. Ramon hasi zen hizketan: Atxilotzea ez da aukera bat, ezta hiltzea ere. Zergatik? Gu guztiok akabatu arte ez liratekeelako geldituko. Banan banan ehizatuko gintuzkete. Ikerketarekin jarraitzeak aurreko bi aukeretan kokatzen gaitu. Nire ustez, aukerarik onena a ldi bate rako urruntzea da. Eta ondo ikusten dut Antonioren behaketa, denok elkarrekin egotekoa. Narkotikoei zerbait esk ura jartzea inondik inora ere ez. Baina, behar dugun armamentua? Nola lortuko dugu? Hori utzi niri Esan zuen Antoniok, begirada mahai gainean zituen esku elkartuetan ipiniz . Zer behar dugu, Enjuto? Bost gara. Pistolak badauzkagu , baina hobe arauzkoak ez erabiltzea, horrela gurea den polizia erakundea alde batera utzi ko genuke eta begirada talde ezezagun batera desbideratu baitezakegu, pistolok erabili beharko bagenitu, jakina. Beraz, bakoitzeko bost: pistolak, eraso fusilak, borr okalabanak. Granadak hogei bat ondo egongo lirateke. Bakoitzak badaezpada beste mugikor bat beharko luke, eta garbia, noski. Ah! Eta munizioa, munizioa ekarri sobera. Uste dut hori guztia ordu erdian izango nukeela, ziurtatu zuen Antoniok. Non daukazu zuk armategi hori? Galdetu zuen Jesusek. Hobe ez jakitea atera zitzaion Adelinari. Zuk ez dakizu? Jesusek berriro matrakara bueltatzeko gogoarekin. Zelan jakingo dut nik! Jakitea nahi ere ez! Ongi, jarraitu zuen Antoniok , iritzi gehiago. Bazirudien denek berresten zutela Ramonen iritzia . Ongi, esan zuen azkenean Antoniok , eta gora oraingoz ezer ez. 19:03pm dira eta iluntzera hurbiltzen ari gara. Bi ordu behar ditugu aterpera iristeko. Helbidea eman go dizuet eta buruz ikasi beharko duzue. Ordubete barru bi autoak prest eduki beharko genituzke. Posible izango da, Enjuto eta Jesus? Ez dut uste horretarako arazorik izango dugunik. Ezta, Enjuto? Baieztatu zuen Jesusek. “Ez” l ehorra izan zen, bere baitan inolako zalantzarik gordetzen ez zuena. Bizitza zihoan kontu hartan. Enjuto edo Jesus, nork gidatzen du horietako automobil bat? Galdetu zuen Antoniok. Nik, esan zuen Enjutok . Eta bestea, nork? Bestea Adelinak, ze honek ere badu piperminik, erantzun zion Antoniok eta jarraitu z uen. Helbidea uste dut erreza izango zaizuela buruz ikastea: Malinche parke naturalera joan behar dugu. Hemendik bi ordura dago. Ez dizuet datu gehiagorik emango, inor ez baita atzean geratuko; denok irtengo gara hemendik edo ez da inor aterak o; ez dago erdibiderik. Txangoren bat egiteko astia izango dugu. Tontorrera igoko gara eta Oriba, Iztaccíhuatl eta Popocatépetl gailurren ikuspegiaz gozatuko dugu. Zoragarria da eta luxuzko gordeleku bat, ikusiko duzue! Etxean janaria eta edaria soberan da go hamabost egunerako. Denbora horretan pentsatuko dugu aurrera zelan egin behar dugun. Zelan etorriko garen berriro. Zelan bueltatuko garen lanera. Baina horrek orain ez du lehentasunik. Orain egin behar duguna hemendik bizirik irtetea da. Oporrak, ze on do! Esan zuen Jesusek. Jarraian egin beharreko ekintzak agintzen hasi zen Antonio. Ni irtengo naiz lehena. Ordu erdi barru gozoki dendan nago. Beti da erraza han aparkatzea. Enjuto eta Jesus han izango gaituzue zain; zuok autoekin zatoztenean aterako gara. Ramon eta Adelina irten hemendik oinez ordu erdi barru. Adelina, mugitu telefono mugikor horiek. 07:45am ziren goibel jarriko zen egun hartan. Bilboko aireportura, Loiura, Benito Juarez deitutako Aicd nazioarteko aireportutik zeto rren hegaldia iritsi zen. Atzerapenik gabe irten zen bezperako cdmxen 19:00pm zirenean eta Bilbora, Madrilen geldialdia eginda, 07:15am aldera iritsiko zela aurreikusita bazegoen ere, Azore Uharteen parean denbora luzez jasan behar izan zuen kontrako haize aren ondorioz, ordu erdiko atzerapenarekin iritsi zen, Lisboako kontrol dorretik goragoko altuera batera igotzea galarazi baitzioten; trafiko arazoa zegoen zeharkatzen zuten espazioan. Bidaiariak hegazkinaren atetik irten ziren, tuneletik bagajeak jasotzek o gela erraldoian sartzeko. Andrazko bi lagun zetozen besotik helduta, biak betaurreko beltzekin eta zinema artista gisa jantzita; benetakoak ematen zuten. Kontu handiz hautatutako aparteko bereizgarri multzo baten barruan ikusten ziren. Itxura dotorea zut en, bat ere ez apala. Lauzpabost pertsona atzerago, berrogeita hamar urte inguruko gizon bat zetorren, garaiera ertainekoa, metro bat eta hirurogeita hamarren inguruan, argala, bizarrak tonu grisa zuena eta ilea beltza, itxura trinkokoa, baina ukimenean le una, biguna eta soltea zirudiena. Exekutibo itxura zuen. Pasadizoan denbora gutxi egin zuten. Taxiaren barruan, gizonak telefonoan Areatzatik gertu egon zitekeen paper denda bat aurkitu zuen. Google Mapsek Ledesma kalearen hasiera markatzen zion . Enekuritik Deustura heldu ziren, eta behin han gidariari itsasadarraren ondotik joateko agindua eman zion. Udaletxeko zubiaren beste aldean, Venezuela plazara heldu ziren Naviera Aznar eraikinaren ateetan geratzeko. Kontagailuak markatzen zuena ordaindu ondoren, euskal "Agur" hitza mexikar kutsu itzelarekin ahoskatuz atera zen taxitik bere bagaje txikiarekin. Asteburu itxurako poltsa bat zeraman aldean, Tommy Hilfiger bat, Downtown duffle unisex modeloa, eskumako eskuan eroso zeramana. Kokaturik zegoen. A ireportutik Bilborako bidean, buruz ikasi zuen eurek egokituko ziren ingurunea. Bazekien bi andrazkoak non hartzen zuten ostatu, baina berak oraindik ez zuen gelarik hartuta. Bi gauza berehala egitea pentsatu zuen, goizegi baitzen oraindik liburu paper dendaren bat irekita aurkitzeko. Lehenik, gosaldu nahi zuen, eta gero ostatu apal bat aurkitu. Googlek Adiskidantza kalea adierazten zion eta interesgarria iruditu zitzaion, ibili behar zuen ingurutik gertu. Gosaldu zuen, ostatua hartu, eta liburu dendara joa n zen. Bi cutter erosi nahi zituen, ez zitzaion axola marka, baina aukeran izanez gero nahiago zuen "ezkur" etxekoa. Ordu horretan, beste taxi bat iritsi zen NYX Hotel Bilbaoko ateetara. Teilatuan terraza zuen lau izarrekoa zen, Areatza kaleko 4 . zenbakian, Arriaga antzokiaren ondoan eta aurrean altueratik begiratzen zuten ezkiek paseo bikaina egiten zuten, bizilagunei Nerbioi ibaiaren paraleloan lasaitasun mezua helaraziz. Hotelaren ondoan Kappa argazkilari handiak bere makinarekin gerra zibilean bildutako Fenix arranoaren kupula eskultura zegoen eta eraikin hartatik Miguel de Unamunok mundura zabaltzeko literatur solasaldiak egiten zituen. Taxian bi emakume zetozen, biak beltzez jantzita, haietako bata bisera buruan eta biak musuko zuriarekin. Biseraduna, bietatik argalena eta altuena, atea ireki eta ezer esan gabe irten zen, eta bestea, berriz, ez hain argala, ilea militar erara moztuta, itxura oso delikatukoa, baina izotzezko begiradakoa, distantzia aholkatzen zuena eta zalantzarik gabeko era bakia erakusten zuena, kontagailuan begiratu zuen eta taxi gidariari berrogeita hamarreko billetea eman zion, eskuarekin mugimendu klasikoa eginez esateko "gorde gainerakoa zuretzat". Hitzik esan gabe bere laguna atera zen ate beretik irten zen. Hotelera s artu ziren. Eguzkirik gabeko egun bateko argia erortzen zen ilunabarra triste jarriz, oinazea iragartzen bezala, zorte txarrak familia baten atean joko balu legez. Gaueko lehen seinaleak burdinazko gerrikoaren gainetik azaltzen ziren, kalean ikust en zen jende apurraren hazpegietan animo makur, garratz baten espresioa tindatuz. Asierren tabernaren atarian, etxera sartzeko kalera ematen zuen harrizko maila bakarrean eserita, jada ez zegoen Pit gitarrarekin. Beharbada, barruan eduki zezake en animalia aseezinak utzi egingo zuen basoren batera joateko negua igarotzeko haitzuloa aurkitzera. Ez zen ikusten, ezta ere, bere ondoan beti egoten zen arratoi txakurra, lepoan kolore gorriko cowboy zapi hitsa eramaten zuena, erabat higatua eta listua, etzanda egoten zena, ezer egiteko gogo gutxirekin, beti erdi hutsik egoten zen litroko zerbeza botilaren ondoan. Han ez zen ikusi egun osoan. Bereterretxe kantua ez zen jada entzuten, bere ahots lakar, hautsiarekin abesten zuena, erritmo melenga zuen abest i zahar hura, lurralde ausart haietan bizi zirenen bihotzera labankadaren erara sartzen zena. Taberna barruan hilda zeuden bi pertsona. Bata Asier zen, jabea, eta bestea hango langilea, tabernako eta inguruko arima zena, Olatz izenekoa. Ikusi e ta ez ikusi izan zen kontua. Une hartan zeozer edaten ari ziren bezeroek ezin izan zuten azaldu gertatutakoa. Ia ez ziren ohartu ezertaz. Barraren mutur batean emakume argal eta biseradun batek, beltzez jantzia, beltzarana, eta melenatxo erara moztuta zuen ile beltza zuena, ahotsa apur bat goratu zuen ondoan zeukan pertsonaz kexatuz, bere laguna komunetik itzultzen ari zen bitartean. Aldi berean gizon bat tabernatik irteten ari zen. Jarraian, zenbait jenderen jarrera txarrengatik protestaka jarraitzen zuten bi emakumeak kalera ateratzeko prestatu ziren. Irten berria zen gizonarengandik metro batzuetara zihoazen, jendearen aurre an ezezagunak zirela pentsarazi nahi izango zuten, segurki. Une horretan bertan norbaitek oihu egin zuen taberna barruan, Asier lurr era erori da. Beste bezero batek komuneko atetik oihukatu zuen , Olatz ere lurrean dago, hemen konketaren ondoan. Bezeroak hurbildu egin ziren eta bi erailketen eszena atsekabetuta begira geratu ziren, samatik ateratzen zitzaien odola barraren eta komunaren barruko zoruan istiltzen zen bitartean. 21:22pm ziren zoritxarreko gau triste eta oinazez blaituan eta, beharbada, ordu hori ere izan zitekeen bere maitalea hil zuten urruneko esku batek hartutako zoritxarreko justiziaz betetako aldarria. Ordu erdi geroago, 22:00pm aldera, gauaren erpeak agertzen hasi ziren Ibarrekolandako komisaldegira, eta munduko beste hainbat lekutara zihoan bidean. Abiadura handian zihoan automobil batek itsasadarra zeharkatu zuen Euskalduna zubitik ezezagunerako gogoan; agian Enekurirantz joango zen autobidera sartzeko irrikaz. Litekeena zen barruan zihoazen hiru pertsonentzat bide azkarrena izatea Pirinioak zeharkatzeko, Parisko nazioarteko aireporturako antsiaz; beharbada Orlyra joateko, hiri handiaren hegoaldea n, 13 kilometro ingurura. Motorraren soinu lehorragatik, zilindrada handiko automobil bat zen, zabala eta erosoa. Ordu horretan bertan, Federico Moiua plazaren inguruko komisarioaren etxean, Bixente Agirre Lezearen telefonoa hain bereizgarria eta bakarra zuen doinuarekin jotzen ari zen. Mahaian eserita zegoen afaltzen bi arrautzadun tortilla frantsesa, Golden sagar gorri bat, pistatxo gutxi batzuk eta azukrerik gabeko jogurt naturala. Busti zituen ezpainak kopan zuen ardo apurraz jarraian zapi arekin ukitua emateko, eta beste eskuarekin telefonoa hartu zuen pantailari begiratzeko. Ez zuen zenbakia ezagutu, nazioartekoa zen eta ez zuen izenik ipintzen. Sakatu zuen erantzuteko tekla: Bai! Bixente! Aurikularraren beste aldeko pertsona ren ahotsa entzutean, Bixenteren burmuina soinuaren abiaduran abiatu zen. Ezaguna egiten zitzaion. Oroimenean grabatuta zeukan, baina oso atzean, denboran ezkutatuta bezala. Bai, ni naiz. Bixente, Esther naiz! Esther, jainko arren, bizirik zaude! Non za ude? Ez dakit, Bixente! Alde egin dut. Ez dakit non nagoen. Miatu nazazu! Erdu nire bila! Atera nazazu hemendik! Itxaron, eutsi! Hizkuntza ezaguna egiten zaizu? Uste dut Asia dela, baina ez dakit. Borneo. Ez dakit. Itxaron, itxaron . Egin behar duzuna egin , baina jarraitu bizirik. Bilatuko zaitut. Zure bila joango naiz. Bixente…

2023-12-01

booktegi_liburua_bioi

booktegi.eus FITO RODRIGUEZ bioi Plutarkok bere “Bizitza Paraleloak” ( Βίοι Παράλληλοι, Bioi parallēllo ) idatzi zituelarik orduko kultura ekintzaren pertsona printzipalen arteko antzekotasunak azalarazteari ekin zion. Horrela, Solon eta Publikoa izpiritu errepublikanoaren adibideak ziren edo Alexandro eta Julio Zesar militar intelektualak...Bikoteak egiter akoan arrasto biografikoak erabili ohi zituen eta, arau moduan, greziar bat erromatar batekin lotzen saiatu zen beti. Historiografia zen, bada, biografiaren bidez garatua, hain justu, Plutarko zenaren ahalegina. Baina, hots, horrekin batera greziarren et a erromatarren munduak itsatsi nahi zituen. Bat beste bihurtu, biak korapilatu, uzkaldu eta erantsi. Horren aparte diruditen Joxe Azurmendiren eta Gabriel Arestiren poesiak, Plutarkok hautaturiko bizitza greziar eta erromatarren arteko erkaketak bezain b este, alderagarriak izan arren, paralelotan ulertu beharra dagoelakoan nago. Eta alderantzizko zentzuaz, gainera. Azurmendiren idazkien kasuan, esaterako, ez ahaztu bere lehenengo poemak eta Arestiri dagokiolarik, berriz, ezin albora daitezke bere azken urtetako gutuneria, benetako saiakerak euskal kulturari buruz. Azken urtetako Aresti marxista porrokatua izan zen, Azurmendi gaztea zen bezain beste behintzat. Eta, aldiz, Aresti gaztea nazionalista ia “sabindarra” zen bitartean, azken urteotako Azurmendi ren ekarpenak gero eta abertzaleagoak direla esan daiteke... Bi obra, bi bide. Paraleloak. Eta elkarri norabidearen kontra. Nor zen Lazkano Mendizal? Gizaberearen Bakeak eta gerrak (1991, Elkar) liburuaren aurrekari izan zen Gizona Abere hutsa da (EFA) 1975an argitaratu zuen idazle bera: Joxe Azurmendi, jakina. Franco diktadorea hil zen urtean kaleratutako liburuaren egiletza ezin zen guztiz publikoa egin eta, halaxe, ezizenez sina tuta agertu zen. Gero etorri ziren Demokratak eta biolentoak , 1997an, eta Euskal Herria krisian , 1999an, moralismo politikoaren meditazioak izan daitezkeenak, baina, haien oinarrian, aipatu Gizona Abere hutsa da testua daukagu. Hau da, bortxari buruzko Etikaz ( Espainiaren arimaz liburuan Elkar 2006an, Mikel Azurmendiri argitaratutako kritikak, esat erako, lehenendik Gizaberearen Bakeak eta gerrak liburuaren 80.eta 81eko orrietan agertzen dira) nahiz Antropologiaz (Joseba Zulaikaren Violencia vasca: metáfora y sacramento delako Tesian) haragoko pentsamendu filosofikoa etologian oinarrituta. Moralaz g aindi eta mota guztietako antropozentrismoetatik at, Joxe Azurmendik, hurrengo urteetan osatuko duen biolentziari buruzko diskurtso filosofikoak aipatu liburu honen 175 orritik, 195rako orriotara, “Abereen agresibitate naturalaz” izeneko atalean dauzka sustengu eta oinarri, nire buruz. Hauxe dela eta , Joxek honakoa dio ( Gizaberearen Bakeak eta gerrak ): “Naturak ez bait du gizona piztia baizik egin: aiduru beti, etsaiak erasoko ote dion. Atzar atzarri beti alarma, defentsarako nahiz ihes egiteko tximista batean. Hori da naturak eman diona: Natura edonon den borrokan, berak ere borroka egiteko eta irauteko aparamena. Naturak natura egin du gizona. Ez «pentsa mendu», arrazoimen. Hau da: «gaitz» horien iturburu bila, kausa post natural edo antinaturalen bat aipatzen duten teoriek (a), natura eta kultura bi mundu ezberdin eta apartekotan ebakitzen dituzten hipotesi dualistek (b), edota gizona sortu eta gerozko «erortza» edo «bekaturen» bat imajinatzen duten asmazio guztiek (c), funtsean «gaitz» haien agerpen konkretu batzuetarako okasioak edo aitzakiak bakarrik begiesten dituztela. Ez iturburuak berak. Hauek naturan bertan dauden sustraiak dira, eta sustraiok gi zonaren historia guztira hedatzen dira.” (129, 139 orr .) Pentsamendu hau garatzen da liburu berean “Haurren agresibitateaz, eta guri zer”, eta, batik bat, “Agresibitatearen kondenaz eta gizarte perfektuaren utopiaz” izeneko aipatu liburuaren azken bi atal etan (konklusio gisa uler daitezkeenak). Handik aurrera, bere “Manifestu atzeratua ”ren hasieran agertzen zen kondenari buruzko kritikak (“Panfleto bat idatzi nizun kondenatu nahi banauzu:..”) bortxaren erabilera politikoaren kritika bihurtu direlakoan nago . Hala La violencia y la busqueda de nuevos valores (Hiru, 2001), nola Barkamena, Kondena,Tortura (Elkar, 2012.) liburuetan antropozentrismoa, alde batetik, eta ikuspegi etikoa, bestetik, etologiatik datorren gogamen filosofikoaz gainditzen da. Izan e re, bi testu haietan kontzientzien kontrolaz hitz egiten digu Joxe Azurmendik, hasieran Elizaren bitartez egiten zena eta, orain, zuzenean, Estatuak egiten duena, baina, bortxaren monopolioa berarentzat gordetzen duen bitartean, gizakiaren berezko agresibi tatea kondenatuz betiere. Kontuan hartu gabe, gainera, “ Manifestu atzeratua ”n poetikoki azaldu bezala, bortxa ere emantzipazioaren aldeko izan daitekeela. Beraz, “ Manifestu atzeratua ”n Joxek berak zioen moduan: “ Nik ez dut bakerik nahi zeren bakea ez da l ibertatea...ta nire herriari indar egiten zaio...libertatea etorkizunean dago...libre izan nahi dugu...gizona ez da ideia bat...zergatik ez aitortu? Gizona mendian dabiltza otsoa bezala da ...gizon honek ez du hil nahi...eta ez du hilda bizi nahi ere, libr ea nahi du...baina libertatea ez merezi, irabazi egin behar da...orduan bai, eguzki zaharrak argi berria emanen du... ” Manifestu debekatua: Gabriel Arestik 1961ean idatzi zuen Zuzenbide debekatua. Zuzenbide debekatu hitz haiekin, Arestik esan nahi zuen Euskal Herriari zuzenbidea, justizia debekatu izan zitzaiola. Euskal Herriak Espainiatik ez duela inoiz aukerarik izan modu justuan tratatua izateko zioen1. Gabriel Arestik hori idatzi zuenean, poema luze bat utzi zigun, eta idazki hartan nahasten dira lehen aldiz bere literaturan bertsogintza zaharra, herritarra, eta orduko abangoardistak. Lizardi sarirako aurkeztu zuenean, Zarautzen, noski, ez zioten batere saririk eman tradiziozko idatz moldeak erabili arren mamiaz oso aitzindaria zelako , eta poema hori argitaratu gabe geratu zen 1986ra arte. Urte honetan, alegia, 25 urte geroago, Susak kaleratu zuen Arestiren obra eta hartan, lehen aldiz euskara batua avant la lettre ikusten dugu, Euskaltzaindiak berak euskararen batasun bideak eman bai no lehenago: hor azaltzen da jadanik euskara estandar bat, batua izango zenaren eredu. Bitartean 1961ean suertatu zen Euskal Herrian 339 apaizek erabateko kritika egin ziotela erregimenari, frankismoari, eta orduan hasi zen Euskal Herrian aldez aurretik ezagutzen ez zen sekularizaziorako dei bat, gizartea eta politika laiko hasi ziren bihurtzen, baita gero eta modernoago ere. Orduan, Arestik idatziko lukeen bezala, maldan behera hasi zen ohiko planteamendu jeltzale tradizionala, Jaungoikoarena eta lege z aharrena sasoi berean hasi zen sortzen gizartea eratzeko planteamendu berriago bat, sekularizazioarekin batera eta, ondorioz, Euskal Herria oso herri tradizionala izatetik herri modernoa izatera iritsi zen. 1 Rodriguez, F (2011) “Arestiren zuzenbide debekatuaren poetika” in Berban gora iturria. Eako poesia egunak 2011. Bideo grabazioan. Eta hura zer nolako testuinguruan gertatzen zen munduan? Kubako iraultzak irabazi berri zuen, 59ko Urte Zaharrean sartu baitziren castristak Habanan. Sobiet Batasunean hasi zen estalinismoaren nolabaiteko garbiketa (botere autoritario debekatzailetik kontrol mekanismo modernoetara pasatuz), Krutxev ek hartu zituen lehenengo neurriak estalinismoaren kontra eta Stalin ek kudeatutako prozesu errepresiboa ari zen susmopean planteatzen. Halaber, marxismoaren planteamendu berri bat garatuz zihoan , “ezker berria” deiturikoa, 2 ez bakarrik Kubarekin eta askapen mugimendu antiinperialistarekin, Sobiet Batasunean bertan oposizioa zabalduz eta handik kanpo ere borroka nahiz esparru molde berriak sortuz . Mundu mailan bazegoen egoera liskartsua, U2 deitutako misila banatzen ziren, beranduago Kubara iritsi zirenak, eta Hirugarren Mundu Gerratea hastear egon zen, baina bitartean Vietnamgo Gerra hasi zen, Koreakoa eta gero. Vietnamgo Gerraren garrantzia handia izan zen oso. Ameriketako Estatu Batuek Lehen eta Bigarren Mundu Gerratea n ere zuten botere handia galdu zuten Vietnamgo Gerraren porrotarekin batera, eta orduan ikusi zen Kubako ereduak irabazi zuela, Vietnamek ere irabazi zuela, eredu politiko berriek gerra osteko etsipenetik irteteko aukerak irekitzen zituzten bitartean3. Espazio lehia gori gorian zegoen, eta horrek esan nahi du globalizazioa, orain deitzen dugun globalizazioa behinik behin, hastapenetan zegoela. Estatu Batuetan eskuindarrek agintzen zuten, Ku Klux Klan en ingurukoak, baina haien aurrean eskubide zibilen aldeko borrokak eman zuen urratsik... 2 Lefebvre. H (2009) El marxismo . Davinci. Barcelona. 3 Chomsky, N (2004) La objetvidad y el pensamiento liberal . Peninsula.Barcelona. Frantziako kolonien askapenak sekulako eragina izan zuen Euskal Herrian, batik bat, Argeliako independentzia etorri zenean4. Argeliak independentzia lortu zuen 1962an. Eta ildo horretan, marxismotik planteatzen ziren , goian esan bezala, beste proposamen berritzaile eta antinperialistak: ezagunenak Txilen, batik bat, non boterea eskuratzeko gizarte bide berria jorratze bidean zegoen, eta Txinan, non Kultur Iraultza deitutakoa hasi zen zabaltzen. Halaber, Sobiet Ba tasunak eraginda, kritika bat zabaldu zen aurreko agintari sakralizatuen aurka eta, nolabait, sekularizazioetara ere jotzea izan zen orduko hautua. Zer gertatzen ari zen Euskal Herrian garai horretan? Bada, orduan apaizak jadanik gotzainen kontra oldartu ziren, baita euskara batua ere hasia zegoela aldarrikapenetik prozesu produktibo proposatzaile batera joaten. Ikusten denez, urte berberetan kaleratzen dira Mitxelenaren Historia de la Literatura Vasca (1960), eta izen bereko Villasanterena (1961), baita Literatura oral vasca, Manuel Lekuonarena ere (1961). Horrek bere garrantzia du, izan ere, gogoratu egin beharko genuke euskara batuaren prozesuan jeltzaleek beti kontrako bidea hartu zutela, ez baitzuten inondik inora onartzen euskara batuaren beharrik.5 Beraz, euskara batuak suposatu zuen euskaldun guztien batasuna,6eta, nola edo hala, honek batasun politikoa dakar berarekin batera. Aurreko planteamendua guztiz euskalkien aldekoa bazen, guztiz “filologista”, nolabait esanda, eta Elizaren menpekoa, batuaren aldeko jarrera berri horretan Eliza gaindituta suertatu zen. 4 Arbelbide. X. (2009) “Arjeliako gerra eta Euskal Herria”. http://www.euskonews.com/0504zbk/gaia50402eu.html 5 BBAA. (1998) Liburu Gorria. Euskerazaintza 6 Rodriguez, F. (2012). Txillardegi. Erein. Euskara batuaren historian, eta hori behin baino gehiagotan azaldu da ikerketa desberdinetan, funtsezko etsaiak abertzaletasun tradizionaletik etorritakoak izan ziren 7. Agirre lehendakariaren heriotza ere ordukoa da (1960). Horrekin, berriro diot, gerran ibilitako belaunaldiaren gainbehera hasi zen eta, alderantziz, herri altxamendu berrirako ETA 1960aren inguruan8 sortu zen. 7 Kintana, J. (1998) “Nazionalismoaren historia eta ideologia”. Uztaro 26 8 Txillardegi. (1984) Euskal Herria helbur u. Elkar. Donostia. Hotzez eratutako hitzak “Zuzenbide debekatua” Zarautzen aurkeztu zuen Arestik Lizardi sarirako, baina Orixe suertatu zen irabazle… eta horretaz doa Joxe Azurmendiri idatzitako gutunean Arestiren salaketa (1961ko maiatzaren 27an). “ Nire karta batean agindu eta igarri nizun bezala, Lizardi saria Orixeri emana izan zaio. Komentariorik ez. Haren lizarditasunagatik, noski. Komentarior ik ez. Eztut aurrerantzean euskal bertso bat ere eskribituko. Hau hemen eta Patagonian dakite. Asperkundearen aitzakiarekin presentatzen dut dimisioa .”9 Arestik Azurmendiri bere kezkak azaltzen zizkionean idazteko estilo berriaz ari zen, euskara berria e ta batua aldarrikatzeaz gain molde herritarrak lehenesten zituen eta, ildo beretik, herri xeheari zegozkion kezkak. Hori buruan idatziko zituen Azurmendik, Alemanian zegoela, Zer dugu Orixeren kontra? (1976, EFA Jakin) baita Zer dugu Orixeren alde ?(1977, EFA Jakin) liburuak ere. Arestiren bertso herrikoi haietan, berriz, Che Gevara eta Federico Garcia Lorca, Gabriela Mistral eta Blas de Otero, Hans Fallada eta Pio Baroja...agertzen ziren, orduko idazle kultuak, alegia. Ordukoa da “ Harri eta Herri ” (Itxaropena, 1964) eta handik eratorriko da “Harrizko Herri hau ” (Lur,1970). Sintesi berria ari zen erdiesten euskal literaturan eta, haren erdian, Joxe Azurmendik argitaratzeko zuen bere “Manifestu atzeratua” (1968). Jakina denez, bere garaian “ Hitz 9 Gutunak/ Arestiren literatur lanak . 149 or. Susa. Zarautz. berdeak ” ( EFA.1971) poemariotik zentsuratua izan zena eta 1990an Susa aldizkariak kaleratuta. 2001ean, XX. mendeko poesia kaierak (Susa) bere antologia poetikoen bilduman liburuki bat eskaini zion Azurmendiri, eta, hitzaurrean, Koldo Izagirrek honako hau i datzi zuen: "Azurmendiren poesia Jainkoaren beraren kontra ibiltzen da, ez Jainkoaren irudi edo manipulazio baten kontra. Ez du gizakia salbatu nahi, giza izaeraren kondena jasan nahi du. Hor agertzen da gizarte existentzialismoa, Arestik bandera bihurtu baino lehen". Topikoa litzateke esatea Azurmendi saiakera egilearekin euskal literaturak poeta bat galdu zuela eta, aldiz, Aresti poetarekin euskal literatura kritikaria eta entsegularia galdu zela. Izan ere, bietan aurkitzen dugu garai bateko intelektual berriak, idazkera berritzaileak eta, ahalegin horretan, betiere, elkarren berri aritutako bi idazleak. Horregatik Joxe Azurmendi ez zaigu agortuko bere saio eta liburu polemikoak ikertzerakoan soilik. Halaber, Gabriel Arestiren emariaz aritzeko ezin dugu bere kontrako norantzan, paralelotan, zebilen Joxe Azurmendiren arrastoa galdu. Aitzitik, horretarako, beste idazkera mota bat eskaini behar diegu bioi: Hotz hotzean, hitz modestu hatz eratua... Hitz modestu hatz eratua Martxan jar ri zen itxuraren haria baita, ondorioz, kondenamania 1. Azaldu behar dut nirea Asaldatzeko bada ere Astoratzeko izan arren Atzoratu barik Ahaztu gabe Abian da Aberria Behatzez idatzi dut arean Berandu datorren panfletoa Baga etorri da eta Berdindu du hondarra Bortxa izan da hitza Bakarra eta latza Baregaitza Daukadana da nirea Dohakabea naiz Dolamen eta garrasiak Dauzkat bakarrik Doluak bizi nau Domatu gabea izateagatik Donarioan Eguzkia ez baita guretzat Eri da Herria Ez ehortzia, ordea Ehundu gabe baina Eiharra oso Eitegabe bezain beste Egingarria Filoterrorista nauzue Faltan dagoena Fama txarrekoa Faxismoaren aurka Farfaila mate ez dudalako Fedeaz ez fidatzeagatik Fermuki azaldu nahi duena Gabetasunak bizi nau Gai ez naizelako Gailentzeko ezer Gainera Gaitzaldian irauteko Gaitu egoera Gaiztoak Herriak ez du babesik Habiarik ez dago beretzat Habiondoko gu Haitz herria izanda Haritz itzalean Heziak eta haziak Haizeak ferekatuak Iheslekurik ez Ihintzak bustirik Ikarak beldurturik Ikasi dugu Ikusgarria dena Ibiliz iraunda Ingurutik irendua Jabegorik ezean jaioak Jainkoek jota joan gara jarraitu dugu jipoituak izanik Kariorik gabeak Karikaturen pareak Karraskatuak eta Karobiaz lurperatuak Kasta erakutsi beharra Kasu egin diezaiegun Kemenari eutsiz Lurtu gaituzte Lapurtu digute Langileen herriari Langak jarriz Lardaskan aritzera behartu Latza izan da Larregia Madarikatuak Magalpean ezkutatuta Makal irauten Makilatuak Makur Makoetan eta kaleetan Maite duguna maitatzeagatik Nabalak zauriturik Nabarmen bazterturik Nagitasuna ez da guretzat izan Nagusien aurreko borrokan Nahasia izan arren Nahikoak ere ez Nekeak ez du irabazi Ñañoak gara Ñiñir gabekoak Ñapurrak Ñakañaka ibilitakoak Ñaukañaukaka Ñarrotuak Ñabardura hor dago Onbeditzen ez dakigu Odola eman dugu Ongibiderik gabe Ohe huts baten truke Ohikoa izan da Oihanean galtzea Ohartzeke Panpinen Pareko Partaide Paratuak Partekatuak Pausatuok Pario egileak Robotak alde batetik Rapsodak bestetik Razziak pairatutakoak Rifleak eskutan Rock androll airean Rabelesiar bezain beste Roseutarrak Sabaia urruti izan dugu Sabela gertu Saiatzeko gurean Saihesteko ezer ez zegoen Sakona izan da lana Sorterrian galdu Sarri errepikatu beharrekoa Tokian tokiaren agindupean Talka eginez usu Tarteka gozo Tankera txarrekoa Taldean beti Tinko Tenkatzen Ubelduak Ur ugerretan murgildurik Ugazaben aurka Ugarituz Ukaldi banatuak Ukatu gabe Ukituak Xagu sasiartean Xahutuak Xake jokoan Xehetuak Xidorretik ibiltzeagatik Xelebrekeriarik gabe Xutik Zabal Zaborrik jangabe Zaintzailerik onartzeke Zakar Zalu Zailki Zahartuak 2. Enaiz Termopilakoa eta ezin dut maite bakea nire desio benetakoa dut beti libertatea askatuko dut nire herria puskatuz daukan katea Ni ez naiz izan sekula ere besterentzako apeza kontrakorik pentsatu duenak oraintxe hitz egin beza baina esateko behar dudana ez daukat aski babesa Ez naiz egon ni inola ere Elizaren sakratuan ederrago baita niretzat gertuko lagunak ukan ez naiz trebe izan magia kontuan sazerdote moduan Getsemaniko Aingeru hori han omen zegoen lotan nire bizitzan ez dut sumatu ez nintzela haurtxotan are bakangotan ikusi nuen noizbait nintzen mutikotan Hemen zenbaitek du Gernikan duten arbola egia esanda niretzat behintzat horrek niri bost axola ez dut utziko inolaz ere xurga diezaidan odola Nork egingo du gure alde eta Herria guztiz askatu hark du seguru bide horretan egin duela bekatu Elizan bezala Politikan egin dute debekatu Amaia, Lelo, gainerakoak, baita ere geure Aitor denak zintzoak eta zuzenak, hala dezagun guk aitor bazter eginda, kondenaturik, haiek bezala edonor Mandamenduak zeintzuk diraden oraindik ere ez dakit ez dut ikasi dotrina hori eskolan entzunagatik gaiztoa omen naiz hori dela eta Euskal Herria higatik Neurez ikasi behar nuen nik pobreari ez lapurtzen ahulari laguntzen eta urkoari ez ukatzen zintzotasunez ibiltzearren erlijioa alboratzen Politika berriz erlijiora joan Elizaren bila ez du onartzen ez ikasia ezta ere inon hila jendea nahasten ikasi dute hautatzen zen den abila Kondenatzen ere badakite horretan dira trebeak gertatzen dena baldin badira horren gauza grabeak kulpante bila kolpatzeko ere dauzkate zabal ajeak Aldez aurretik garbi badago nor behar duten erruduna ez da pentsatu beharrik eta denbora irabaztunak bere gauzetan lan egingo du horrela ehunez ehuna Edonork ere borrokatzeko badauka gaurko ordena haren aurka jarriko omen da egun politika sistema politika ere egiteagatik jasoko baitu kondena Euskal Herria orain ez dakit ote haizen etorkizun hori lortzeko egin duguna zaigun barkakizun baina bitartez Euskal Herria beti hago eginkizun Bide horretan burututakoak agian ez dira aski egin ditugu denetatikan bai onak eta bai gaizki baina bederen bide horretan bururaino gara busti Jainkorik blitz gure gainean hauek denak balekizke mundu honetan ez ginateke gauden bezain triste Euskal Herria heu hintzateke behar dugun gerizpe 3. Libre izan nahi dugu haragizkoak garelako fedegabeak garelako aske eta duin bizi otsoen kontra sikatearen kontra justiziaren kontra Otsoak izan arren mendian gabiltza gizabereak bezala ez dugu hil nahi eta ez dugu hilda bizi nahi ere libre nahi dugu otsoen saldokook Plutarkoren bizitzak paralelotan otsoa, edo animalia, eta gizaberea elkartzen ditut moralean, afektibitatean eta arrazoian Homo homini lupus zioen Plautok Asinarian Gizakia ona da, jaiotzetik arrapostu zuen Rousseauk biek gizaberearen berezkoaz Hobbesek Plautorekin bateginik gizaki gaiztoa ikusten zuen bere Leviathanean munstro aseezina asasinoa eta ankerra Freudengan perbertsio naturalaz haurrari antzematen zaio haurra baita perbertso polimorfoa jaiotzetik gertu baitu berezkotasuna Nor zen Lazkano Mendizabal? poeta edo filosofoa edo idazlea soilik idazten pentsatz en duen saiogile saiatua Nola ausartu zen Gizaberearen gerrak aipatzen kondenatu gabe? Agian kolektiboaren izena da... atzean dagoena manifestu atzeratuan hatzez arean idatziak Itsasgorak eraman dezala itsasbeherak ezabatuko duena inoiz inon horretaz ez gogoratzeko Bortxa ez dela gaiztakeria ez indarkeria ezta bortizkeria ere Bortxa bakarrik gizaberearen baitan gizartean bertan naturaren legea Gizartea baino lehenago gizakia jaio aurretik sena Gizakia zena eta dena haren oinarrizko ulermena Munduko ontasuna eta pena ulertzeko ikusmena Ontasunaren paradoxa gurea gizakia abere hutsa da A arraren kontra oldartzen Beta arrak hiltzen hasi zirenean hasi zen gizartea Moraltasunaren ateak hasi zirenean irekitzen gizabereontzat Harriak jaurtitzea asmatu zenean urrutitik hiltzeko Gaitasun gaiztoa indar fisikoaren gainetik gailendu zelarik gizartearen arrastoa hasten da Oinarritutako hierarkiak amaitu ziren betiko Dabidek eta Goliatek elkar borrokatu aurretik A arraren kontra oldartzen Beta arrak hiltzen Ar indartsuago bati aurre egin behar bazaio ez dago beste biderik Buruan emandako harrikada batez irabaz daiteke bakarrik Tiraniaren aurkako borroka borroka armatua Gizarte bidezkoago baten sorrera bermatzen duen eboluzio bidea baita Zein indar eragilek bihurtu gintuen gizaki gizabereak izanik Gure lehengusu ebolutiboengandik at esaterako tximuez edo neandertalez gainetik? Gizaki bakoitzaren barruan "natura b asatia" dago Gizabere izaera animalia biolentzian sustraituta dago Giza arbasoak elkarrekin konspiratzen hasi zirenean euren komunitateetan Gizon oldarkorrak hiltzeko "koalizioaren eraso" dela medio gizateria abiatu zen bere osotasunera Eraso pausatua bezain premeditatua izaten da gakoa Eraso erreaktiboak oldarkorra besterik ez dena ez du balio Berehalako mehatxuari erantzuten diona ez da ezer Emozio beroak bultzatutako ihardespena hutsaren hurren da Inoren irainari kolpe batez erantzutea alperrik da Gizakia sortu zuena eraso proaktiboa da "hotz hotzean planeatu" izaten dena Pleistozenotik bortxa ekintzak eginez gizarte hobeagoa erdietsi da Aberria Arbasoen herria Abere herria da Gizaberen gizartea gizakion habia garaitezinon natura Gizona mendian dabilen otsoa bezalakoa da Gizon horrek ez du hil nahi eta ez du hilik bizi nahi ere librea nahi du... baina libertatea behar da merezi ez irabazi baizik Aingeru Guardakoa Euskal Herrian Zaindaria eta zaintzailea, antzekoak izan arren ez dira gauza bera Zain dagoena dugu etxekoa eta etxea gure lekukoa eta lekua aingura gutartekoa Etxea ez baita inorena ez da nirea gurea baizik eta izena dauka Behinola etxeak ez ziren zenbatzen etxe bakarra zen norberarena bakoitzarena eta ez zuen zenbakirik izena baino ez Etxeak bizitzeko eraikitzen zirelako ez kanpotik begiraturik ederrak izateko egun etxeak bizitzeko makinak besterik ez direlako Le Corbusierek Dickenseki irabazi baitio eta jadanik kilkerraren kantua eta jostailu apurtutako etxerik ez dago Zoriontasunaren bila dabilen mundu honek etxea galdu du eta galdutako guztien antzera lekuaren bila dabil etxea nonbait badagoen jakinda Baina etxe hori gure esperoan dagoen lekua da itxaroten gaituzten tokia eta izena dauka hain geure gordekoa Halere inoiz ez da luzea izaten gure etxera daraman bidea eta hartaraino joan behar da sarri sasiek aurrera egiten baitute ibili gabeko bidezidorrean Izan ere zertarako balio du etxe batek ez badago mundu bizigarri bat non kokatzerik? Sorterrian edo atzerrian jauntxokeria dagoen bitartean nola izan dezakegu etxerik? aberria gizaki askeon etxea baita ez menpeko ilotarena Sorterria gure esperoan dagoen lekua da eta ezin da zenbatu izena baino ez baitu Etxea ez baita nirea gurea baizik geure esperantza esperoan arantza Egun etxez etxe aldatuz bizi arren norbera etxe batekoa izaten da eta etxe horrek izena dauka hain geure gordekoa aingura gutartekoa Aingeru Guardakoa Gorriak eta bi Arrats gorri Aitzkorrin baina Aitzkorri ez da gorria. Abelgorriak Aitzkorriko arrats gorrian baina ez dira gorriak abelgorriak. Abeltzainaren zapata gorriak ere gorriak direla esango dugu gorriak ez izan arren. Azkorri hondartza gorria ez den moduan, ezta Algorri labarra ere... Negu gorrian hots egiten du, kale gorrian egoteko gorriak pasatzen, Olentzero begi gorri eta galtza gorri elkarri begira dauden bitartean. Gorriak ez diren behi gorriak Mendigorrian daude haize gorriak astinduta eta musugorri baten zaintzapean. Hankagorriz dabil kaskagorria. Korrika dabil ilegorria sugegorriak umegorriari koska egin baitio. Herria hau urregorria da Auzi orbangorria duena. Berdin katalingorri edo buztangorri, Bizargorri ed o bilogorri. Txantxangorria edota mantangorria. Mingorria edo elgorria. Koloreen auzia irrazionala delako. Auzi grabea, baina Newtonek arrazoirik ez. Kanten aurrejuzkoak ez du balio gurean, kategoriarik gabeko gure kategorrian. Goethengandik hona biluzgor rituta gaude, kulturalki larrugorritan. Gurutzebidea Alegria, Ikaztegieta Itsasondo, Legorreta, Ordizia, Beasain, Beasain apeadero, Ormaiztegi, Gabiria, Zumarraga, Legazpia Brinkola, Zegama, Altsasua Abesten zuen aldamenean garrasiak aditzen zuen gazteak Abesten zuen abestu nahi ez zuen abeslariak Arretxe artista harrituta Benetan Mikel ezagutzen ez zuelako Bere min orro terribleak entzun arren Bidegurutzean bizirik Denetatik ikusi zuen zinema aktorea Duintasuna gorde zuen zuzendaria Dohainik oina zez ordaindu zuena Mikel inon ez zegoelako Miatuta ere agertzen ez zelako Bide osoan dena arakaturik Bidasoan aurkiturik Hilik Idoia Pitin pitinka erail zuten Mikel desagerrarazi zutenean Alaitasuna galdu zuen Mikel aurkitu zutenean Tristura berarekin geratu zen betiko Mikel hilik zegoela eta Soina hasi zitzaion moteltzen Urteren poderioz Ezin zuen hitz egin Denboraren jarioaz Mugitzea gero eta zailago egiten zitzaion Apurka apurka Amiltzen joan zenb Amini amini Itzaltzen joan zen Urte asko igaro zitzaizkion Mikel desagerrarazi zutenetik Idoia pitin pitinka hil ziguten arte Tortura Herri izendapena da Araban Euskal Herrian Herriak toki fisikoa direlako Eta hitz egiten badakite Haien izenek hitz egiten digute Olerki fosilizatuak direlako Horregatik Arabako herrien izendegia irakurtzen dugula Euskal Herri oro ari gara irakurtzen Eta badakigu Araba ez dela alaba ezta semea ere Tokia edo lekua baizik Eta espazio fisikoek mintzatzen badakitela Haien izen bakoitzak zerbait dioskulako Gizakion hitz lauez hedatu ahal izateko Izendegi haiek irakurtzen ez dakitenek uler dezaten Edo horretan saiatzeko behintzat Errenteria zela zioen On Luisek “ni ez naiz aurrerazale atzerazale baizik...” zioskun Mitxelena Jaunak “Txillardegiren euskara ez da, nere ustez, hutsik gabea...” zeritzon Koldok berak Oreretak ez merezi Etxean plaka Herrian kalea, eskola, institutua eta eskultura Eta liburutegia Donostian Orereta merezi ez Unibertsitatean katedra zuen euskaltzain osoak Jose Luisek ez kalearik ez liburutegirik, ez katedrarik “Nobela antzekoak”idazten zituelako On Luisen ustez Ezta euskaltzain arrunta izendapenik ere Donostiak ez merez i Donostia merezi ez Bioi Bioi parallēllo Donostia Eta Muntto eta Untzaene utzi nituen atzean, han gainean, Aieteko partean Eta Txantxerrekatik behera jaitsi Eta Caviedes eta Errege Jauregiaren arteko bidexka ilun bustia hartu Eta atzera begiratu nuen. Eta zauskada latz batek inarrosi ninduen bortizki Eta Errege Jauregiaren etxe, eta etxetxo, eta ukuilu, eta batimendu gorri desberdinak oro zuhaizpearen trinkoan eta beltzean ene aurrean bertan ezabatzen zirelarik, Txantxerrekako bidexka ezk utua begiratu nuen azkeneko aldiz: beltz, mehar, beldurgarri Eta betirako debekaturik zegokidala konprenitu Lasalako Lehoia tokiz aldatu zen Txillardegi Enparantza Gaskuña Plaza izendatu zuten Ez dago Donostian Txillardegi eta Enparantzaren arrastorik egu n Ezta Harrizbikieta edota Igara ere Tokiko izenak izan arren ez dira gizaki izen gisa inon azaltzen Baina gizakia ez da ezer, kosmosaren aurrean bakarrik dago, hutsik dago, ez du izenik Itsasoa lehenengo itsasoa da, Muitza azpikoa baina gero Itsasoa da le tra handiz. Lakua lehenengo Soustonsgo lakua izan daiteke baina gero gizakiaren zorion sentimendu bat Espazioa irreala Animaliak paisaiak Existentziaren kontzepzioa sostengatzen dutena Haizeaz bestaldetik Mugagabe eta mugatuaren arteko dialektikan borrokan Donostian Gabriel Aresti kalea dago Arestik kalerik ez zuela onartuko idatzi bazuen ere Idazkera narratiboaren apokalipsian bizi gara Ahurti Autoreak esanahia ematen ez duenez Irakurleak modu aktiboan sortu behar du esanahia Testu azterketaren bidez Zer da Ahurti? Ahurti frantses herri baten paradigma da? Funtsezko organoak biltzen dituen plaza bat du: okina, ostatua, eliza eta herriko etxea. Eskualde honetara sentsazioen bitartez sartu beharra dago… Herri honetan aroa antirrepublikanoa ote? Tokiek eta istorioek esanahi aniztasuna eskaintzeko gaitasuna dute Nahiz eta esanahi hori beste elementu formal batzuek mugatzen duten Idazketaren sek uentzia linealak behin betiko denbora lerroa direnez Eta irakurleak jarraitu behar duenez, mugatu egiten da haren askatasun analitikoa Egitasmo horretatik ondorioztatzen da testu ideal batek itzulgarria izan beharko lukeela Eta interpretazio desberdinetar a irekia Testu bat, toki bat, artefaktu murriztaileak saihestean baino ezin da itzuli Mundua irakurgai dagoelako bere geografia eta istorioetan Rolandek ez zekien euskaraz Baina Euskal herria irakurtzen bazekiela uste zuen Esan nahian Azkain baina ez karrikan Michelenia izena duen laborari etxea badago Larrungo maldan muga mugan Eta hura ez da Frantzia ez eta Espainia ere Hori Mitxelenak bazekien, eta Txillardegik, eta Azurmendik Baina Barthesek ez Toki horretan apaizak errepublikazaleak dira Eta armak eskuan zapaltzaileen aurka borrokatu zuten Eta antzerkiaren bidez herriari bazka eman Eta elkartasunaren bidez mugaz bestaldekoak sostengatu Haizeaz bestaldetik Kostatarra, Aldaiko, Haritzgain Laguntzeko prest beti Hiru izen pertsona bakar batea n Jaungoikoa izan gabe Baina haren laguna izanda Sokoan zokoratuta Kontrabandistak zain zituen Ibañetan Eiherazainaren astoaren laguntzaz mugari tiro egiteko Matalasen adiskidea Bere ingurua irakurtzen bazekien Baita hari buruz idazten ere Hendaia Azken aurreko geltokia Kanetako portu zaharrean Pierre Loti zenaren etxea Gatchutcha eta Ramuntcho Ez dira Jone eta Jose Luis Antigua, Hazparne, Miarritze,Paris,Anthony, Chevilly la Rue, Hazparne, Angelu, Antwerpen, Bruselas, Waterloo, Bruselas, Bordal e, Tarnos, Salle d´Armagnac, Nogaro, Hendaia Azken aurreko geltokia 28 bizi toki frankismotik ihesi bizi Pierre Loti idazleak bilatzen zuena Exotismoa, aurkitu zuen Frantzian bertan Jose Luisek eta Jonek Etxean bizi ziren Hendaian Euskal Herrian Baina ez ziren Gatchutcha eta Ramuntcho Eta Kanetako portu zaharrean Eva Forest kaia dago gaur egun Ea Justizia poetikoa Aldarrikatu zuen Gabrielek Euskal Herrian Justizia interdita egon delako Poema berriak eta bertsokera zaharra Irakurtzeko, ez kantatzeko Nahiz eta kantatuak izan diren Gabriel Zelaiak Rapsodia Euskara Gabriel Arestiren Zuzenbide debekatua Ez zuen Lizardi Saria lortu baina honakoa utzi zigun idatzita “Eta guk lortu behar dugun saria badakizu zein den? Beste edonolako sariak, teilatupeko sariak arbuiatu gaberik egiazko literatura gure hizkuntzan sortzea. Aizkorritik Eara Hendaian barna Aingeru Guardakoraino Euskara hutsik gaberik ez dago Euskara hutsez bizitzeko ahaleginean Ez du apokaliptikoa izan behar Mintzaira ezta idazkera Otsoak saldoka bizi direlako Gizakia gizaki baita Otsoen kontra Loti ederraren aurka Gizabere horrek ez du hil nahi eta ez du hilik bizi nahi ere askea nahi du... askatasunaren esangura bizi nahi du libertatea behar du merezi ez baizik eta etsi gabe erdietsi oro har

2023-12-01

Azenari-gaztearen-oroitzapenak

booktegi.eus JOSEBA KOLDO ORTEGA Azenari gaztearen oroitzapenak 1 Alfa eta omega. Albelda. Monasterio hartako gela batean Azenari Enekones baskoi zaharra bizi zen. 1059ko udazkeneko egun gozagarriek neguaren hurbila iragarri zutenetik idazteari ekin zion buru belarri eta ez zen agertzen, ez anaien otoiz kantatuak entzutera, ezta otorduetara ere. Besteek bake santuan uzten zuten. Mona sterioetan ezohikoa zen egoera hura. Horrela jokatzeko arrazoiak anitzak ziren: zaharreria, han eta kanpoan eskuratua zuen entzute handia eta garrantzitsuena, azken aldian nahi zuena egiteko erakusten zuen burugogorra. Eguna hasten zenetik ahalik eta gehi en idazten saiatzen zen. Bazirudien heriotzaren abisua sentitzen zuela eta zerbaitek bere historia kontatzera bultzatzen zuela. Gorputz zaharrak edo begi nekatuek, askotan lana uztera behartzen zuten nahi baino gehiagotan. Baina, errekuperatu bezain pronto ekiten zion lanari. Ezin zuen monasterioko ofizioetan denbora galdu. Paper mordo batean idazten zuen. Musulmanek garatu zuten industria zen papergintza. Scriptorium etan pergamino baino ez zuten erabiltzen. Hala ere, merkatari musulmanek zerbait merkeago behar zuten beraien dokumentu eta kontuetarako. Papera, Ekialde Urrunean asmatua, aspaldian Valentzian, Mediterraneoko hiriaren kanpoaldean lantzen zuten. Merkatari kristauak ere hasiak ziren trapuz eta landare desberdinez egindako papera erabiltzen. Azenari, aparteko kasua zen monjeen artean. Bera denbora luzez bizi izan zen Korduban, Kalifen hiriburuan, eta paperetan idaztea eta beste ohitura batzuk ekarri zituen kristau lurraldeetara itzuli zenean. Are gehiago, monje bizitza eramatera behartu bazuten e re, bestelako bizitza izan zuen: bazuen emaztea, harengandik eta noble baten bizimodutik aparte bizitzera kondenatu zuten arte. Baina, hau guztia beste momentu batean kontatzen ahal da. Ez zekien norentzat idazten zuen, artean bizirik zeuden seme alabare ntzat, emaztearentzat, bilobentzat edo geratzen zitzaion kultura handiko lagun bakanentzat; edo... etorkizuneko auskalo norentzat. Lehen orrian honela idatzi zuen: “Ego, A. E. gratia Dei omnipotestis, qui me fecit sub habitun Sancti Benedicti vivere …” Euskaraz idazten zuen, garaian ezohikoa zena. Latinezko hizkiak erabiltzen zituen eta tarteka, erromantzez, latinez edo arabieraz idazten zituen glosak, hitz edo adierazpen batzuk argiak edo zalantzazkoak izaten ahal zirenean. Lehen hitzak idatzi ondoren, id aztearen arrazoia azaldu zuen. Gutxi ziren berak bizi izan zuena zekitenak. Bere ustez zerbait garrantzitsua kontatu behar zien etorkizuneko irakurleei. Behinik behin honela idatzi zuen baskoieraz: “Kristau lurralde desberdinetan bizi izan naiz. Herri tar xeheak, errege, noble, monje eta zaldunak ezagutu ditut. Musulmanen artean ere hamaika urtez, beraien kultura, erlijio eta sozietateak ezagutu ditut. Umetan esklabo hartu nindutenetik, beraiekin ikasi, Afrika handian ibili eta gerlarien kapitain aritu nintzen, erabat libre lurralde hauetara itzuli arte. Errege nafar batzuk ezagutu ditut: nire laguna izan zen Antso Gartzes Nagusia deitua, bere seme Gartzia Santxez Naiarakoa, azken honen seme malapartatua... Bestelako pertsonaia handiak ere ezagutu ditut : Gaztela eta Baskoniako nobleak eta herritarrak; baita musulmanen artean, Almanzor eta bere semeak; Hisham, Sulaiman al Mustain eta al Mahdi kalifa omeyatarrak; Zawi ibn Ziri, eta Habus ibn Maksan sanhayarrak; ibn Hazm poeta eta politikari arabiarra eta i bn Nagrella judutarra haien artekoak ziren; berbereak, judutarrak, mozarabeak eta arabiar jatorrikoak; gerlariak, jakintsuak eta agintariak. Herritar xeheen artean maisuak eta langileak, artisau eta artistak, maila sozial desberdinetako emakume interesgarr iak eta merkatari eta bidaiariak izan ditut bidelagun. Musulmanen artean urte batzuk pasa eta gero, berriro kristauen artean, Sancho Garcia, Gaztelako konde handia eta bere seme Garcia Sanchez ezagutu nituen. Eta uste dut kristau ala musulman izanda ere, badagoela zer ikasi besteengandik. Andaluziar, gaztelau edo baskoi, guztiekin gorabeherak izan ditut, baina baita harreman sakon, interesgarri eta estuak ere. Baina has gaitezen hasieratik... ” 2 Aurrekariak. Razzia bat musulmanen lurretan. 998. urteko abuztuaren 16a zen. Iruñeko ostatu batean lau lagun elkartu ziren amabirjinaren festa eguna ospatu eta gero. Aurreko eguneko elizkizunak bukatutakoan, Iruñean tabernak ez ezik kaleak ere festa toki bihurtzen ziren. Goiza arte ibili ondoren, ostatuko gela batera joan ziren lotara. Hurrengo eguerdian altxatu eta gosari bazkaria egin zuten. Ostatuaren beheko gela handi ilunean, txokoan, bi kandelek argitutako mahaian lau gazte nobleek bestondo han diaz gain, umore txarra erakutsi zuten. Azkeneko mokaduaren ondoren, hizketan hasi zen Gonzalo Santxez, Erregeren anaia txikia. Almanzorrek bakea inposatu zien errege eta konde kristauei eta beraien gerlariak ez zeuden pozik. –Uda aurrera doa eta ez dugu ezer egin. Aurten ez dugu gerra kanpainarik izan, eta ez dugu izanen ikusten denez. Ondasunik gabeko gazteok ez dugu sosik lortuko eta gure etxeetan alfer bizkarroitzat gauzkate. Ni nazkatuta nago. Zuek lagunok ez duzue ezer egiteko asmorik? Zu Semeno aspe rtuta zaude eta zuek Alfontso eta Joanes erran duzue ez duzuela batere egitekorik –Alfontso, Etxauriko jaunaren hirugarren semea zen, Joanes, bere lehengusua, Arazuriko tenentearen seme txikiena eta Semeno Uharteko jaunaren anaia txikia. Denak hogei bat ur tekoak, nobleziako bigarren semeak ziren. Ez zuten beren aurrekoengandik ondasunik jasoko, premuak hiltzen ez baziren. Beren etxeko gerlariak bezain pobreak izanda ere, nahi zutena egiten zuten, etxeko jaunaren semeak izaki. Nobleak zirenez beraien artean ez zuten hika herrikoi, zakar eta zatarra erabiltzen. Semenok erantzun zion printzeari. –Arrazoi duzu Gonzalo. Aurten ere dirua eskatu behar diogu gure aitari edo senide ahaltsuren bati. Zerbait gehiago merezi dugu, ondasunetan eta lurretan zerbait jasoko bagenu behintzat, ez genuke eskalearena egin beharko. Nik gerra egingo nuke inori baimenik eskatu gabe. Gonzalo, Alfontso, Joanes, antola dezagun razzia bat Ebroko herri aberats batean. Deitu ahal diegu beste etxeetako bigarrenei eta gerlari on batzuei, e ta herri batzuk hartu. Pikutara gure etxekoak. Jaurerri batzuk irabaz ditzakegu... –Gonzaloren arreta lortu zuen, baina Alfontsok zalantza adierazi zuen: –Baina, Semeno, Erregek debekatu ditu erasoak. Bakean gaude musulmanekin. Gure lagunei armetara deitz en badiegu, jakinen da egiten ari garena eta debekatuko digute. Ez da posible erraten duzuna –Gonzalok ez zuen iritzi bera. –Nire anaia Dardartiak ez du eskubiderik erasoak debekatzeko. Ez zuen kurian aurkeztu Amana eskatzea. Gainera, debekatu zutena ge rrakanpaina egitea izan zen. Guk lagun gutxi batzuekin, ezkutuan, arpilatze bat egiten ahal dugu –Joanesek bere zalantzak adierazi zituen erabat kontra jarri gabe eta Alfontsok ez zuen garbi ikusten, baina pentsakor zegoen momentuz. Semenok berehala baiez tatu zuen printzeak errandakoa eta ahalegindu zen asmo haiek zehazten. –Gu laurok gerlari batzuekin nahikoak gara eraso azkar bat antolatzeko. Egun gutxi batzuetan Kalagorriko muga ingurura joan gaitezke ehizaldi baten aitzakian –Alfontsok arazoak ikusten zituen eta horrela adierazi zien. –Jaunok, horrela ikusiko dute daukagun asmoa. Kalagorri inguruak musulmanek dituzten lurrik aberatsenak eta zainduenak dira. Arriskua handiegia litzateke. Mugako kapitainek, bestalde, susmo txarrez hartuko lukete guk han ehiza egitea. –Semeno, dena pikutara joateko arriskuaren aurrean, proposamena gehiago fintzen eta gogoak berotzen saiatu zen orduan, printzea konbentzitzeko. –Jaunok, printze hori, ez gaituzte errespetatzen eta ezer egiten ez badugu jauntxo alfer batzuk bezala ikusiko gaituzte. Gure etxeetan gerlari onak garela erakutsi behar dugu. Gure premuak bezain onak edo hobeak gara. Razzia azkar bat eginen dugu eta aberastuko gara. Egia da hobe prestatu behar dugula, horrexegatik denon artean zorroztu behar dugu p lana. Jauna, zuk erran duzun bezala, alfer bizkarroitzat hartzen gaituzte. Zerbait egin behar dugu –Gonzalok, besteei begiratu gabe, Semenori arrazoia eman zion. –Ardoa eskatuko dugu eta razia behar bezala prestatuko dugu. Ea, has gaitezen gauza guztiak zehazten... –Erasoa poliki prestatzen hasi ziren. Musulmanekin egiten zuten mugan, giroa ez zen oso lasaia. Erasorik espero ez bazuten ere, bai kristauen mugako herrietan bai besteetan gerlariak ez zeuden oso konforme. Erregek eta Almanzorrek sinatu zuten bakea. Hala ere, beraien gerlarien gogoak eta diru beharrak uda gehienetan gerra ez bazen, erasoetara eramaten zituen. Mugako ingururik latzena, Ebro, Arga eta Aragoi hurbiltzen ziren lekua zen. Horregatik kokatzen ziren kilometro gutxitan tenentzia inda rtsu asko: Funes, Peralta edo Azkoien, Faltzes, Kaparroso eta urrunago Zarrakaztelu. Bertako biztanleen bizitza oso gogorra zen, edozein momentutan musulmanen erasoa izaten ahal zelako. Jendea ere berezia zen. Musulmanek sarraskia egin ondoren, hondamendia uzten zuten erasotutako herrietan. Bizirik zirauten pertsonak preso hartzen zituzten eta berriro bizitza normala hasten zenerako urte batzuk pasatu behar ziren. Inguru hartan biztanle gehienak agertu berriak ziren. Bestalde, asko ziren zaintza lanetan ar i ziren soldaduak, mugaren defentsa zela eta. Soldaduen arrimura joandakoak merkatari judutarrak, frankoak eta leku guztietako tabernariak ziren. Horietaz gain, lurra lantzen zutenak, lur berriaren premia zuten mozarabe eta baskoi libre batzuk ziren. Herri haietako itxura eta egoera oso berdina zen. Harkaitz baten gainean dorretxe edo gaztelua eta inguratzen zuen harresiaren barnean txabolak eta animalien korta batzuk. Batzuetan ibai, erreka edo latsetatik hurbil ere artegiak, etxeren bat, errota eta b aratzeak izaten ziren; urrunago zereal soroak. Herri txikietan, dorretxean gerlari batzuk eta biztanle arruntak ez ziren berrehun biztanletatik pasatuko. Arga eta Aragoi elkartzen ziren tokian lau tenentzien artean soldadu gehiago zegoen, ehun bat zaldun eta berrehun oinezko izaten ziren gutxienez eta batzuetan defentsak indartzeko soldadu gehiago bidaltzen zuten. Apez bakar bat bizi zen, ordea, Azkoienen, herririk babestuenean. Fortun Santxez, Faltzesko tenentea, Uharteko jaunaren anaia zen, enekotarren leinu nagusian bigarrena. Txikitako urteak pasata, gerlari trebea zenez gero, nahiz eta Eneko anaia premuarekin ongi konpondu eta honek gerlarien kapitain gelditzeko eskatu, nahiago izan zuen urrutian, gerra lurretan, mugetan, borrokatzera joan . Txikitatik ez zituen jasaten Semeno anaia txikienaren asmo eta azio txarrak. Horregatik, hogei urterekin soldadu trebe egina, Erregeren zerbitzuan sartu zen; etxean, Uharten, anaia koinata, beren lau seme alabak, Semeno eta Santxa arreba utziz. Oso denbo ra gutxian, azken hiru urteetan, bere ausardia, inteligentzia eta odol hotzagatik Faltzesko tenentzia eman zioten. Andre noble batekin ezkondu berritan bi seme alaba izan zituen jarraian. Bere zaintza lanak aukera ematen zionean Iruñera eta Uhartera joaten zen urtero eguberrietan. Jaun Fortun dorretxeko saloian zegoen, menpeko bi soldadu buruekin mahaian eserita, eguneko gorabeherak komentatzen eta ardo pote bat hartzen. Serioski ari ziren hizketan egun zailak baitziren. Eguneko berriak eskatu zizkion Bonus i. Onkote izatearen fama zuelako deitzen zioten horrela; bestalde egin beharrekoak ongi egiten ere bazekien. –Funesen eta mugan izan ondoren, zer da muga pasari buruz ikusi edo entzun duzuna? –Gauza garbirik ez. Artzainek jende batzuen aztarnak erakutsi dizkigute Azagrako mugan, begirale batzuena izan daitezkeenak. Aztarnen arabera bi edo hiru pertsona gazte, pauso luzeengatik diot, ibili egin dira ezkutuka gure aldera beha. Arraroagoa izan da gure begiraleek erran digutena. Dirudienez, gerlari asko mugit zen ari dira muga osoan. Arraroa dena da ezkutuan eta gauez ibili direla –Fortun pentsatzen gelditu zen momentu batez. Ezezko keinua egin zuen eta besteei adierazi zien pentsatzen zuena. –Nik uste dut ez direla gehiegi fidatzen. Uste izanen dute, guk beza la, gerlariak diru gosez egonen direla. Nik beste tenenteei adieraziko diet nire ustea eta zuk, Bonus, jarraitu mugazaintzarekin –beste gizonari begira agindua eman eta galdetu behar zion zerbait. –Koxme, zaindu gure soldatuen umorea eta galdetu inork era soez zerbait dakien. Uste al duzu gure tenetzian zerbait gehiago egin dezakegula? –Ez jauna. Ezin dugu gehiagorik egin. Dorrea zaintzeaz aparte ezin dugu hogei zaldun eta beste hainbeste oinezkorekin gehiago egin. Errege eta Naiarako jaunari, gure gudaros teko buruari, gerlari gehiago ekartzeko eskatu beharko genieke –Fortunek, eskerrak eman ondoren agur erran zien. Jaun Fortun Santxez ek mezu pare bat idatzi eta bidali zien bere anaia Enekori eta Antso Fortuniones Naiarako jaunari, bere urruneko familiar ra eta gerra buruari, egoera adierazteko eta muga osoan neurriak hartzeko. 3 Mugako hiri batean elkartu ziren noble borrokazaleak. Lau lagunek, bost gerlari gehiago eta bost morroi ausart elkartu zituzten. Gonzalo printzeak hiru gerlari e ta bi morroi eraman zituen; Alfontsok eta Joanesek bi gerlari eta morroi bat konpartitzen zuten. Semenok ez zuen gerlaririk eramanen, bakarrik bi morroi konbentzitu zituen eta. Aste bakar batean, ehizaldi baten aitzakian Baldorbatik pasa ondoren Aragoiko b ailarara jaitsi ziren. Kaparrosoko ostaturik onenean, han bizpahiru baitziren, gela batean elkartu ziren gazte nobleak gerlariekin eta mugalari batekin. Azken honek mugako egoera nola zegoen kontatu zien. –Jaunok, mugako herri guztietan bai alde honetan, baita musulmanenean ere, erasoen esperoan daude. Ni neu larri ibili naiz gauez pasatzen. Inguru honetan, baita bestaldean ere, Balterra, Milagro, Kadreita eta Kalagorrian, zaintzak inoiz baino zorrotzagoak dira –Gonzalok moztu zion orduan zorrozki. –Abdul , erran nahi al duk ezin dela erasorik egin? –Ez da hori, jauna. Inguru honetan ezinezkoa da talderik pasatzea. –Semenok moztu zion oso haserre, asmoak nola edo hala aurrera eramateko helburuarekin. –Hemen ezin bada, beste nonbaitetik muga pasa eta joan g aitezke. Ez al dago pasabiderik muga osoan? –bukatu zuen mugalaria estutasunean jarriz. –Bai, Zarrakaztelutik ez dago problemarik, baina... –Orduan... –jarraitu zuen Semenok –. Handik Bardeatik Ebrora pasa gaitezke, bide ezagunetatik ibili gabe. Ez al dag o herri eta lur aberatsik? –Gonzalori zuzenduta laguntza bilatu zuen. –Jauna, seguru badela non arpilatu. Ez zaizu iruditzen? –Bai. Abdul, erran ezak Bardeetatik nora joaten ahal garen –Abdulek posibilitateak adieraztera behartuta aurkitu zuen bere burua. –Ebroko pasabide batetik ibili ahal gara eta gero, menditik Xalon bailarara jaitsi. Kalatayud inguruak oso aberatsak dira eta egunez ezkutuan, bi egunetan han izan gaitezke –Alfontsok zalantza bat zuen eta galdetu zuen. –Han zaingo musulmanak izan en dira. Ez al ditugu gerlariak gure gainean izanen? –Abdulek diru premia handia zuen eta ezin zuen aukera galdu. Berehala erantzun zion. –Ni handik nator eta haien jauntxoen arteko arazoez daude kezkatuta. Ez dute kristauen erasorik espero –Alfontso konb entzituta gelditu zen eta Gonzalo ere bai. Honek besteen adostasuna ziurtatu nahi zuen. –Orduan plana eginda dago. Uxueko mendizerran ehizatzera goazela erran eta aipatutako bidetik Xalonera joanen gara. Ados al zaudete jaunak? –Beste jauntxoek eta gelari ek baieztatu zuten zalantzak uxatu nahian. Gaua herrian pasa ondoren, goiza baino lehen abiatu ziren Aragoi bailaratik gora Uxueko mendizerrara joateko itxura eginez. Mendiz Zarrakaztelu ondora heldu zirenean ezkutatu ziren, gauean Aragoi ibaia pa sa eta Bardeetan barrena hegoaldera jotzeko. Ebro pasata, eguna ezkutuan izan ondoren, hurrengo gauean Xalon bailararen ondoko mendiko bideak jarraitu zituzten arazorik gabe. Kontu handiz ibili ziren aztarnarik ez uzteko. Morroiek ez zuten janaririk presta tzen, ezta surik egiten ere eta janaria hotz hartzen zuten. Azkeneko egunean ongi deskantsatu eta erasorako prestatu ziren. Herri handi baten ondoan ziren, Kalatorao izenekoa. Azken begirada botatzetik itzuli zenean, Abdulek erran zien herria zainduta zego ela. Handik hurbil almunia oso aberats bat zegoen, jauregi bat azken batean, zaingo eskasa omen zuena. Almunia, Kalatayud eko caid aren anaiarena zen, inguruko gizonik aberatsena. Denek ahaztu zuten herriak konkistatzearen kontua, milaka dinarretako kutxak imajinatu zituzten, eta emakume ederrak ere bai. Ilundu aurretik, hestebeteak, gazta eta ogia jaten ari zirela, erasoaz mintzatu ziren. Gonzalok azkeneko aginduak eman zituen: –Semenorekin joanen naiz iparraldetik, haizearen kontra, almunia handi hori arpilatzera. bost gerlari eta lau morroi izanen gara. Zuek Joanes eta Alfontso, lau gerlariok, morroia eta gidariarekin zain egonen zarete badaezpada gure bizkarrak zaintzeko. Arazorik gabe etxea hartzea lortzen badugu..., dugunean..., deitu eginen dizueg u ondasunak eramateko. Kontua da morroiok zer eginen duzuen. Zuek zein arma hartuko duzue, Mentzio? –galdetu zion konfiantzazko etxeko morroiari. –Jauna, guk ez dugu ezpata eta lantzarekin esperientzia handirik, baina arkulari onak gara eta zakurrak akaba tzen ahal ditugu. Denok ibili gara ehizan eta trebeak gara. Labanak ere badaramatzagu badaezpada. –Beste morroiek ere buruarekin baieztatu zuten Mentziok errandakoa. Bost ordu beranduago berriro mugarantz atzera buelta egin zutenean gauza larriak ziren gertatu. Bi gerlari, gidaria eta morroi bat hilik suertatu ziren erasoan. Erasoaren hasieran zaintzaileak ezustean harrapatuta, zakurrak hil eta inork ez zien trabarik egin. Hango morroiak eta etxeko arma gizonak gela batean eta haur emakumeak beste batean itxita utzi ondoren, saloian etxeko jauna eta hurbilekoei ondasunez galdekatu zieten. Azkar lortu zuten informazioa, bitxiak, luxuzko zenbait gauza baliotsu eta urre eta zilar kopuru polita. Gaua izan arte gelditzeko asmoa zuten. Bitartean neskameei janari a prestatzeko eta ardoa ekartzeko eskatu zieten. Ardoa edan ondoren Semenok, Gonzalok eta bi gerlarik, emakume batzuk bortxatu omen zituzten eta gertatu zen iskanbilarekin etxeko jauna eta bere bi gizon oldartu ziren, borrokatu, eta kristauak hiltzea lortu baino lehen, bi gerlariak, gidaria eta morroia hil zituzten. Gainera, etxeko morroi batzuek ihes egitea lortu zuten. Kristauek hartu zuten mendekua izugarria eta doilorra izan zen. Kalatorao ondoko almuniatik atera zirenean, emakume gazte eder batzuk et a ondasunak mando on batzuen gainean jarri eta azkar bizian eman zioten ihesari gerlari musulmanak agertu baino lehen. Beren arrastoa ezabatuz, baso eta mendietan ezkutatzera joan ziren. Babestokian elkarri leporatu zioten almunian gertatutakoaren errua. S emenok, bereziki Alfontsori eta Joanesi zaintza falta leporatu zien eta hauek honi haragikeria eta lizunkeria. Bi lehengusuek ez zuten gustura ikusi sexu grina eta mendekatzeko musulman batzuei egindako bortizkeria. Gaututa, mendiz mendi Ebro aldera jo zut en zeharkako eta ezkutuko bideak hartuz. Bazekiten musulmanek gerlariak bidaliko zituztela haiek harrapatzera. Gidaria hilik zegoenez, joaneko bidea jarraitu arren, ez zituzten bideak ongi ezagutzen. Hiru egun kostatu zitzaien Ebrora hurbiltzea. Mendekatza ileak atzetik zituztela nabaritu zuten azken egunean eta horregatik jarraitu zuten egun argiz. Arratsaldean, mendi batetik urrunean hogei bat gerlari saldoa segika ikusi zuten. Kristauek gero eta hurbilago zituzten etsaiak. Gainera, morroiek, gatibu hartu tako emakumezkoek, eta arpilatutakoaren zamak atzeratu egiten zuten ibilia. Beraien zaldiak eta mandoak nekatzen ari ziren eta musulmanek ordezko zaldi freskoak zituzten. Ebrora iristeko, artean legoa bat, bost kilometro falta zirela, mendixka ate batetik pasatzean, Semenok pentsatu zuen modu hartan jarraituz gero harrapatuko zituztela. Erremedio bakarra haietako gerlari batzuk sakrifikatzea izanen zen. Astirik gabe, Semenok Uharteko morroiei agindu egin zien ondoko pasabideko bi aldeetan sasietan ezkutatze ko eta atzetik zituzten moroak hurbiltzean, geziak jaurtitzeko. Animatu ere egin zituen beren ausardia eta gerlari sena erakusteko. –Erakuts ezazue arkulari onak zaretela. Ibaiaren bestaldean zuen zain egonen gara. Espero zitekeena gertatu zen, nahiz eta iheslariek ez ikusi. Morroiek gerlariak geldiaraztea lortu zuten ordu erdi batez. Azkenean inguratu eta hil zituzten. Ordurako, iluntzen ari zuelarik, kristauek Ebro zeharkatu zuten eta ezkutatzea lortu zuten. Joanesek galdetu zion Semenori egindakoaz. –Zergatik bidali dituzu hiltzera? Denon artean gelditu ahal genituen. –Bai eta haiek gelditzeko, gutako batzuk hil? Morroi horiek arkulari onak zirela erakutsi nahi ziguten eta egin dute –hiru gazte nobleak isilean geratu ziren eta beste gerlari eta morr oiak harrituta zeuden. Lau nobleek, hiru soldaduek eta gelditzen ziren bi morroiek, atsedena hartu ondoren itzuli ziren Bardeetan zehar. Gau argitsuari esker goizean berriro ziren Zarrakaztelu aurrean. Mugako herriak eta tenentziak saihesteko beharrezko gauzak eta jakiak morroiek eta zaldun batek erosi zituzten. Tafallara heldu zirenean, nahiz eta erasoa sekretupean gordetzeko erran, herrian zabaldu zen eraso batean neska ederrak esklabo hartu eta ondasun handiak lortu zituztela. Lau gazte nobleek, Tafall atik atera ondoren ondasunak banatu eta bakoitza bere aldetik joanen zela erabaki zuten. Alferrik izan zen. Iruñean eta Baskoniako leku guztietan laster zabaldu zen berria: Gonzalo printzeak, Semenok, Alfontsok eta Joanesek, aristokraziako kume eta bigarr en semeek Kalatayud inguruan erasotu eta Kaid aren anaia garaituta, altxor izugarria eta printzesa batzuk lortu zituztela. Semeno Iruñerriko herri txiki batean ezkutatu zen momentuz, baina berehala, Uharteko Eneko Santxezek mezu bat bidali zion eta haren b idez Errege aurrean ostiral goizean lagunekin batera aurkeztu behar zuela adierazi zion. Uharten agertu zenean anaiak harrera hotza egin eta gero, isilik entzuteko aginduta, hizketan hasi zitzaion saloian: –Erregeren aginduei muzin eginez harrokeriaz eta diru gosez etxalde aberats bat suntsitu, biztanleak lotsagabeki erail eta emakumeak bortxatu dituzue. Eraso doilor eta lotsagarriaren berri bidali digu Kalatayud eko jaunak. Zuen buruak eskatu dizkigu gobernadoreak eta ez gaude hori egiteko prest, zuek merezi ez duzuen arren. Auskalo zer ondorio izanen dugun aurrerantzean, zuek salbatzeagatik. Kurian, erresumako handiki guztien aurrean, antzeko erretolika entzun zuten lau gazteek. Hasteko harrapatutako guztia eta esklaboak utzi behar izan zituzten itzuli ahal izateko. Denbora batez preso izan zituzten eta gero muga zerbitzuetan ibili ziren soldadu soil postuetan. Udazken hartan erantzun gisa musulmanek Leza aldean egin zuten eraso azkar bat eta berehala itzuli ziren ordea emanda. 999ko neguan, otsailean, Uhartera itzuli zen Semeno. Ez zuen zigorra orduko bete, baina lortu zuen Funesko jaunak familiarekin egoteko baimena ematea. Uhartera heldu zenean bere anaia kanpoan zen. Negu guztietan bezala, elurte handiak izan ondoren, jaun Eneko k herrietatik itzulia egiten zuen. Neguaren gogorrenean etxerik pobreenetan janaria falta izaten zen. Hori zela eta lehenengo elurte handia pasa zenean, morroi eta gerlari batzuen laguntzaz gurdi batzuetan janaria, arropa eta tresna batzuk garraiatzen zitu zten eta herriz herri ibiltzen ziren herritarrik baztertuenak laguntzeko. Jaun Eneko, ibilaldi hartan Aranguren eta Egues haranetatik pasatuko zen, mendialdean artean elur gehiegi baitzegoen hara joateko. Bertako jauna falta zela aprobetxatuz, Semeno jauntxoarena egiten hasi zen. Ez zuen deusetan laguntzen, izatekotan traba egiten zuen morroi eta langileen eginkizunetan sudurra sartuz, baina agintzea gustatzen zitzaion eta bere nagusitasuna eta besteen menpekotasuna agerian utzi na hi zituen. Bakarrik beste jaunak eta apezak errespetatzen zituen. Uxue andrea hogeita hamabi urteko emakume mehe eta ederra zen. Ile horail eta aurpegi borobil politean begi handi marroiek maitasuna adierazten zuten. Momentu hartan, ordea, haserre zegoen e ta koinatuari sarkina izatea leporatu zion. –Semeno, ez duzu bat ere laguntzen eta morroiak aztoratzen dituzu. Utz iezaiezu beren lana egiten. Osabari ere ezin diozu bere lana erakutsi. –Hara, uste nuen ez nintzela zure begietarako existitzen. –Zoritxar rez zure presentzia nabari da. Lotsatu behar zenuke egin dituzun bortxaketengatik. –Ba! Islamita batzuk besterik ez ziren, deabruzale hutsak. Baina, ez didazu erantzun. Duela sei urte ez nauzula kontuan hartzen, ez didazula hitz egiten. Nik maite zaitut et a aspalditik ez zara hurbiltzen. Lagunak baino gehiago ginen garai batean. –Nola erraten ahal duzu hori? –ia ezin zuen hitz egin –. Ezustean harrapatu ninduzun, indarrez bortxatu ere. Antso txikia hil berria zen, Belaskita ere oso gaixorik zegoen eta ni lu r jota nengoen. Anaia baten kontsolamendua behar nuenean..., ez nuen zure erasoa espero. Eneko maite nuen eta oraindik maite dut. Ez nuen ezer erran Enekok hilko zintuelako eta familiaren makula galanta izanen zelako. –Ez jarri horrela. Zerbait inportante a daukagu biok komunean. –Ezta pentsatu ere. Xemeño ez da zurea. Uxue belaskotarra naizen bezala zin dagizut –irmo, negar egiteari eutsiz, bueltatu zen eta sukaldera zuzendu zen. Artean entzun zion Semenori erantzuna: –Zure hitzak ez du balio. Odolak bes terik ez du balio. Arratsaldean, neskame nagusia, neska baten laguntzaz, eskailerak igotzen ari zen, arropa garbia logelako armairuetan uzteko. Orduantxe, Xemeñok, eskaileretatik behera lasterka zetorrela, pasadan eta nahi gabe, emakumea bultzatu zuenean saskia eta arropak lurrera bota zituen. Emakumeak, haserre, errieta egin zion mutikoari. –Deabru halakoa! Begira nondik zoazen. –Mutikoa negarrari eman zion, ez zela erruduna erranez. Uxue anderea agertu zen iskanbila entzutean. –Iñaxi, zer gertatu da h emen? –Anderea, mutiko honek, korrika jaisten ari zelarik, arropa saskia bota digu. –Umea negarrez ari zen eta Uxuek umearen negarrak garbituta, neskameari bota zion haserre. –Egin badu, nahi gabe izan da. Hartu arropa eta zikin baldin badago eraman berr iro garbitzera. Umea ez da deabrua zuk erran diozun bezala. Sentibera eta gozoa da –haurra laztanduz eraman zuen saloira. Iñaxik, hala ere, ezin izan zuen isildu eta ahopez gehiegi mimatzen zuela eskapatu zitzaion. Uxue andreak pentsatu zuen agian neskamea k arrazoi zuela. 4 Garazi belar sendagilea. Uxue andrea, Martina andrearekin, bere lagun minarekin, hizketan zegoen hurrengo egunean. Gertatutakoa, erraten ahal zena gutxienez, kontatu zion lagunari aholku eske. Martinak ongi ezagutzen zuen bere lagunaren koinatua, eta ahalik eta urrutien izateko aholkatu zion. Ez zuen aipatu, baina iruditzen zitzaion Xemeño gehiegi mimatzen zuela. Dena den, Uxueren aurpegi zurbila ikusita bere osasunaz galdetu zion. –Uxue, aurpegi txarra duzu. Zerbait ger tatzen al zaizu? –Tripako minak nago. Garazi belar sendagileak edabe bat prestatu dit eta hobeki sentitzen naiz. Ez kezkatu. –Ba, azken urteetan tristeago ikusten zaitut. Gehiago atera beharko zenuke lagunei bisitak egitera. Etxe honetan lana eta lana be sterik ez duzu egiten. –Arrazoi duzu. Antso eta gero Belaskita hil zirenean, lur jota geratu nintzen. Agian, Xemeño gehiegi mimatu dut. Eneka, hamahiru urteko neska da eta urruti dago nigandik. Azenari, aldiz, maitekorra da, baina beti lagunekin edo Eneko rekin ibiltzen da gizonen eginkizunetan interesatuta. Azenari zazpi urteko mutil lirain eta altua zen. Nahiz eta artean aurpegi borobila izan, aitaren antza eta baraila indartsua izanen zuela nabari zitzaion. Ile gaztainkara, lisoa eta luze samar haren tximen atzetik sudur luze samarra eta begi nabar argiak ageri ziren eta ontasuna adierazten zutenak. Ahoak irribarrea eta hortz zuri berdinak erakusten zituen, eroritako baten hutsa izan ezik. Izaeraz, aldiz, oso mugitua zela, txintxoa eta zuzena. Azenari O tsoaren laguna zen, kapitainaren semea. Xorri, Antso, Txori eta Potxo morroien semeak ere lagunak ziren, baina ez hainbeste. Lagunekin elur batailak antolatu zituzten aurreko egunetan, elurte handia izan zenean. Otsaileko egun batean zakurrekin jolasean a ri zen Azenari. Goizean, on Afranio apezak mezarako latinezko izkribua irakurtzeko eta oroitzeko erran zion. Latina ulertu arren, ez zitzaion ariketa hura bat ere gustatzen eta zakurrak agertu zirenean ezin eutsiz pergaminoa aldean utzi eta jolas borroka l ibrean hasi ziren. Beltzi mastin txikiagoa eta jostalaria zen eta burutxo, izenaren kontrara, buru eta gorputz handikoa, lasaiagoa eta zaharragoa. mutila eta bi zakurrak zorutik ari ziren bueltaka borroka jolasean, on Afranio apeza agertu eta kristorenak b ota zizkion, gixajoari latinezko izkribuaren ikasketa burutu ez zuelako. Zigor bezala beste izkribu luzeago bat irakurriarazi zion. Azenarik laster ikasi zuen idazten eta irakurtzen eta osaba Antsok erakutsitako zenbaketa ere arazorik gabe ikasi zuen. Hala ere, latinezko testu haiek, historia sakratuaz edo santuen bizitzaz ari zirenean, gehienetan interesgarriak baziren ere, Jainkoaren izaeraz eta teologiaz ari zirenean, berriz, aspergarriak egiten zitzaizkion. Handik egun batzuetara, lanak bukatutakoan, b azkaria baino lehen, Otsoarekin ezkutatzera jolasten hasi ziren. Otsoa eskaileraren azpian gorde zen, Azenarik saloiaren atarira ematen zuten eskaileretan eserita eta begiak itxita ehunera arte kontatzen zuen bitartean. Bukatutakoan, bat batean altxatu eta lasterka saloian sartzean osaba Semenorekin egin zuen estropezu. Osabak, haserre, ileetatik tiraka honela bota zion: –Mutiko madarikatua! Leku guztietan habil algaraka eta estorbu eginez. Begira ezak nondik hoan. –Hi izanen haiz madarikatua. Utzi bakean . Mina egiten didak. –Nola ausartzen haiz hika hire nagusi bati egiten? –Etxeko premua naizelako eta zakarra haizelako. –Hori entzutean, ileetatik tiraka kanpora eraman zuen haurra. Korta batera eraman eta bota zuen barnera atea itxiz. Inguruko zerbitzar ien harriduraren aurrean, bota zuen egindakoaren arrazoia. –Nire kontra jo du arrazoirik gabe eta madarikatu nau. Pizti honek animalien artean izatea merezi du. –Barnetik, gezurra zela oihukatzen zuen Azenarik negarrez. Zalapartarekin etxeko morroi, solda du eta neskame gehiago agertu ziren, baita andre Uxue ere. Honek, itxituratik atera, negar malkoak zapi batez kendu, musu bat eman eta eraman zuen etxe barnera bere gelara. Andre Uxuek ez zuen onartu Semenoren jarrera eta joateko eskatu zion. Honek ez zi on ezer erantzun eta jaun Enekoren falta aprobetxatuz, jarraitu zuen bere jarrera harroaz etxeko kontuetan sudurra sartzen, nagusia izango balitz bezala. Orduan ere mintzatu zen apezarekin, Azenarirekin gogorrago jokatzeko. Hurrengo egunean, etxeko jauna a gertu baino lehen joan zen Semeno. Uda hasieran baskoiak gerrarako prestatu ziren, Almanzorrek esklabo musulmanak askatzeko aitzakiaz kanpaina eginen zuelako. Aurreko udaberriaren hasieran, musulmanen enbaxadorea zen al Bakri kadi edo jueza agertu zen Ir uñean Errege aurrean esklabo musulman guztien askatasuna eskatzeko. Baskonian esklabo musulmanik ez zegoela erran zioten eta berak eliza batean hogei urte lehenago esklabo hartutako bat aurkitu zuenean, haserre, alde egin zuen Kordobara. Erran gabe doa Almanzorrek udan agertuko zela lautadak suntsitzera. Erresuma osotik mugako tenentzietara bidali zituzten gerlariak, erasoen esperoan. Uda hasieran musulmanen armada batek Errioxa txikitu zuen eta Baskoien zaldun eta oinezko gehienak Naiara defendatzen ari zi ren. Najerilla eta Lezako bailaretan borroka gogorrak izan ziren. Ez ziren bi armadak aurrez aurre jarri. Denak ziren eraso eta kontraerasoak. Lezan kristauak galtzaile suertatzen ari zirenean Lizarraldeko zaldun batzuk agertu eta musulmanak ihesari eman zioten. Gero, Arnedo inguruko mendialdean kristauek garaitu zuten beste partida bat eta Arnedo bera inguratu zuten ondoren. Musulmanek Kalagorritik bi armada bidali zituzten, bat Leza eta Arnedora eta beste bat Azagra eta Azkoienera. Hilabete batez mugimen duak izan ziren, baina borroka handirik ez. Baskoiek gazteluak, dorreak eta herrien harresiak defendatu zituzten eta musulmanek gehiago izaki, landak hartu zituzten Errioxa eta Aragoi bailara bitartean. Abuzturako musulmanek esklabo batzuk hartu ondoren Me dinacelirako bidea hartu zuten. Abuztu bukaeran, Zaragoza eta Oskatik bidalita, bi mila bat gerlari Aragoiko Unkastilloko inguruak arpilatzera sartu zirenean, hurbileko gazteluetatik ehun zaldun baskoi bildu ziren borrokarako prest. Latza izan zen herriar en aurreko borroka. Kristauek garesti saldu zuten bizia, baina azkenean neka eginda gelditu ziren. Zaldun zaurituek gazteluan babesa bilatu behar izan zuten. Gazteluko beste gerlariekin batera ahal izan zutena egin zuten bi egunetan. Lehenengo egunean musu lmanek gaztelua inguratutakoan, katapultekin harriak bota zituzten, gaztelua erdi desegina eta hildako eta zauritu asko utziz. Bigarrenean harresiak eskailerekin eraso zituzten behin eta berriro, borroka odoltsuak sortuz. Defendatzaile guztiak akabatu zitu zten. Gerlari bat bera ere ez zen bizirik atera. Handik aurrera Unkastilloko ehun zaldunen borroka izendatu zuten hura oinezkoak ahaztuta. 5 Udako kanpainaren ondorioak. Uda hartako kanpainaren ondorioak ikaragarriak izan ziren. Gonzalo printzea eta Joanes ehunka hildakoen artean ziren. Milaka ziren zaurituak eta esklabo hartutako herritarrak. Musulmanekiko gorrotoa ikaragarri handitu zen bai gerlarien artean, baita herri xehean ere. Bazirudien batzuek ahaztu zutela eraso haiek ne urri handi batean jauntxo batzuen ondasun eta fama goseagatik gertatu zela, Unkastilloko errepresioa haiengatik gertatu zela. Nolabait ere, jaun Enekok ez zion azioa anaiari barkatu, baina bizibiderik ez zuenez, ezin zuen anaia etxetik bota. Ez zuen berare kin harremanik; dena den, Semenok nahi zuena egiten jarraitu zuen. Udazkenean ehizaldiak egiten eta menpekoak zirikatzen ibili zen. Azenari beti Otsoarekin ibiltzen zen. Bi lagunak, Xorri, Antso, Txori eta Potxorekin jolasten pasatzen zituzten arratsaldea k. Egun haietan aukera zutenean herritik landa ibiltzen ziren, animalia kaltegarriak ehizatzen. Arkuak eta geziak erabiliz azeriak ziren haien helburu askotan. Batzuetan Esteribarretik jotzen zuten iparraldera; beste batzuetan Egues eta Arangunera jotzen z uten eta azken aldian Arga errekatik behera Iruñera hurbiltzen ziren. Egun batean Magdalena deituriko baratzeetan ari zirenean osaba Semeno ikusi zuten herritar batzuekin bide ondoko taberna batean. Azenarik isiltzeko eta ezkutuan hurbiltzeko erran zien. H an zirela, entzun zioten Semenori besteak nola zirikatzen zituen. –Moroen lurrak oso aberatsak dira. Ausartak izanez gero, jopu on bat antolatu eta arpilatze ederra eginen genuke. Badakizue nik egina dudala eta izugarrizko dirutza lortzen ahal da. –Herrit arrak, nekazari, abeltzain eta morroiak ziren eta beraren menpekoak ez zirenez, barre egin zioten, jauntxoak aberasteko eta hiltzeko prest egongo ziren gixajoak beste leku batean bilatzeko erranez. Semeno bakarrik zegoelako, bestela hantxe akatuko zituen b arre egin ziotenak. Armatuta egonda ere, labanak zituzten hamar bat herritarren kontra ezin zuela ikusita, alde egin zuen Iruñea aldera. Mutilak kontu handiz tabernatik urrutiratu eta herrira itzuli ziren. Inoren beldurrik gabe hitz egin ahal zutenean, Xor rik hari buruz entzun zuena komentatu zien besteei. –Herrian erraten zuten Semenok etxe pobreetako semeei horrelako eskaintzak egin zizkiela. Itzuli zenean, ordea, zabaldu zen morroiak utzi zituela, atzetik zituzten moroak arku eta geziz geldiarazteko, eta bera libratu ahal izateko –Antsok eta Potxok ere ba ieztatu zuten Xorrik errandakoa. Hurrengo hilabeteetan andre Uxue gaixorik egon zen. Gaizki sentitzen zen askotan. Tripako minak ez zion ezer egiten uzten eta ohean gelditu behar zuen. Iñaxik etxeko martxa eramaten zuen eta zaintzen zuen andrea. Garazik, belar sendagilea, gaixotasuna sendatzen ahaleginak egin arren, handik gutxira garbi zekien sendagaitza zela. Karramarroaren gaitza zen. Egin ahal zuena egiten zuen, mina apaltzeko botikak emanez. Ez zion gaixotasunaren berri eman, andre Uxueren aurpegian bazekiela irakurri zuelako. Gainera, andereak senarra eta familiakoak ez larritzeko eskaera egin zion belar sendagileari. 6 Uharteko jaun Enekoren egitekoak. Jaun Eneko etxeko kontuez arduratzen zen egunero. Gero, kanpoko eskaerak hartzen zituen kontuan, askotan auziak entzun eta erabaki behar zituen. Ahal zuen bezain laster gerlarien praktikak zuzentzen zituen. Noizean behin bere mendeko herri eta jabetzetan bisitak egiten zituen eta ehiza zen bere zaletasunik handiena. Egun hartan errate baterak o etxeko eta kanpoko auzi pare bat zuzendu ondoren, Azenarirekin ezpata praktikak egin zituen. Goiz samar zenez mokadu bat hartuta, Azenari eta bi gerlarirekin zaldiz itzulia egin zuen Egueseko herri batera egunean eginkizun batzuk betetzeko. Trostan abiat u eta pausoka jarri zirenean semeari hasi zitzaion hizketan. –Azenari, hire betebeharra herritarrak zaintzea izanen duk. –Osabak ez du horrela jokatzen ba! Nik entzun dut herritarrak arpilaketarako deitzen. Ez dio inoiz herritar bati laguntzarik ematen. –Azenari, isildu itzak zurrumurruak, are gehiago senide bati buruzkoak. –Ez dut hortik barna egin. Baina zuri nire belarriekin entzun dudana eta ikusi dudana erraten dizut. –Ongi duk, baina ez zabaldu hortik. Gure aita zenak, Jaun Antso Enekones, ongi eta garbi erakutsi zizkiguan herriarekiko maitasuna eta Baskoniarako zerbitzua. Horrek eskatzen ziguk semenotarren menpe bada ere, erresuma defendatzea eta gure menpeko herritarrei laguntzea. Arratsaldeetan On Afranio apeza erlijioaz mintzatzen zitzaion Azenariri. Kristau onaren betebeharrak eta jokaeraz ari zelarik, etengabe, bekatariak infernura joanen zirela erraten hasi zen sermoian izan balitz bezala. Gero eta sutsuago munduaren akabera berehala izanen zela bota zuen mutilaren harridurarako. Jokaera zorrotzeko apeza zen, emakume, gazte eta umeekin bereziki. Aurreko apeza, Eulogio hil zenean apezpikuak apez gazte hura bidali zuen Uharteko herrira eta dorretxean aritzera. Urte betean ez zuen jaunaren eta andrearen konfiantza, baina bazekien onarena egi ten, sinesmen handikoa agertuz handikien aurrean; menpekoen aurrean, aldiz, gogor eta bihotz gabe jokatzen zuen. –1000. urtean gaude eta idazki sakratuetan agertzen den bezala, jainkoaren aingeruek munduaren akabera iragarriko dute aurten. Ez dugu denbora galdu behar mundu honetako pentsamenduetan. Gure arima garbitu eta gorputza zigortu behar dugu. Ez genuke besterik egin behar. –Azenarik ezin izan zuen eutsi eta galdetu zion. –Ez al gara 1038. urtean sartu? –apezak aurpegi desatsegina jarri zuen. –Era hispanikoaren 1038. urtean gara, bai, baina era kristauaren 1000.ean. Ofizialki, Zesarren garaitik kontatzen da, kristauontzat, ordea, Kristo jaio zenetiko 1000.ean gaude. Liebanako Beatok Apokalipsiaren komentarioetan agertzen duen bezala: Jainkoak a bisuak eta izurriak bidaliko ditu munduaren akabera iragartzeko eta segituan biziak eta hildakoak juzgatuta, onak sarituko ditu zeruan berarekin eramanez eta gaiztoak izugarrizko zigorrekin infernura bidaliz. Urtea bukatu baino lehen gertatuko da dena, eta zuk horrela jarraituz gero, kristau bizitza ona izan ezean, infernura joanen zara erremediorik gabe. Ordura arte mutilak apez gogor eta errezuzaletzat hartzen bazuen ere, handik aurrera obsesiboa iruditu zitzaion, adinagatik oso kontziente ez bazen ere. Beldurra sartuarazi nahi zion apezak? Kezka handia zuenez amarengana jo zuen apezak errandakoa kontatzera. Ama ohean zegoen, etzanda baino gehieago eserita, Iñaxi eta Garazi belar sendagilearekin zegoen. Egin beharreko zaintzak bukatuta, Uxue andreak bere seme nagusiaren aurpegi serioa ikusita galdetu egin zion. –Zer duzu mutiko? Zergatik zaude hain serio? –Amatxo, on Afraniok dio munduaren akabera datorrela eta Jainkoak juzkatuko gaituela. Erran dit ez naizela ona eta infernura joanen naizela zuzen zuze nean. –Ez da izanen! Zu ez zara gaiztoa, maitea. Berak erran nahi dizuna da ona izan behar duzula. Ez kezkatu. Hitz egin behar dut apez horrekin. –Garazik ezin izan zuen isildu. –Apez horiek, besteei beldurra sartzen eta dirua eskatzen beti. Mutiko inuze nte bati horrelakoak botatzea ere! Zaude lasai mutiko. Zu ona zara. Duela 38 urte aritu ziren munduaren akabera zetorrela erraten eta zabaltzen. Bekatua gora eta bekatua behera, infernuko sutan bukatuko ginela zabaldu zuten, jende sinesbera sufriaraziz. Na hikoa sufrimendua dugu mundu honetan, apezek oraindik gehiago sufriarazteko. Amak semea besarkatu eta lasaitu zuen, apezaren jarrerari garrantzia kenduz eta bera ona zenez, ez kezkatzeko erranez. 7 Noblezia eta erregea. 1000. urteko martxoan Ga rtzia Santxez Dardartia deituriko erregea hil zen biriketako infekzio handi baten ondorioz. Antso printzea adinez nagusia ez zenez, erregeordetza antolatu behar izan zuten. Hileta elizkizunetara errege familia zabala, goi mailako kleroa, nobleak eta gerlar iburuak elkartu ziren. Hurrengo egunetan gorte osoa bilduko zen Baskoniako aginpidea segurtatzeko. Kurian, zendutako erregearen alarguntsa eta ama buru izanen ziren. Haiek laguntzeko apezpikuak, jauregiko nobleak eta buru militarrak. Hurrengo eguneko bile ra nagusi hura prestatzeko, arratsaldean elkartu ziren. Mahai baten inguruan bilduta zegoen Erregeordetza: bi erregina alarguntsak Urraka Fernandez, Abarkaren alarguntsa eta Fernan Gonzalezen alaba; Jimena, Garzia Santxez Dardartiaren emaztea izandakoa; J imeno, Iruñeko apezpikua; Garzia Naiarako apezpikua; Johan Oriolez botilarioa; Antso Fortuniones, salako maestrea; Lope Iñigez maior equorum a eta Naiarako Jauna Fortunio Santxez alfereza edo buru militarra. Erregeren heriotzaren ondorioz gobernuaren ingur uan zalantzak sortzen ziren eta botere hutsunean gerta zitezkeen arazoei aurre egiteko elkartu ziren. Jimenok hartu zuen hitza lehenengoa, adinez eta gobernuaren inguruan esperientziadunena baitzen. –Ene erreginok, jaunok, Antso printzea adinez nagusia ez den bitartean garbi eta zalantzarik gabea izan behar da erregeordetza. Erreginek eta hirurok, tutore zuzenak bezala, Erregetzaren ardura hartuko dugu, zuen laguntzarekin. –Fortunio Santxez ek ez zuen hain erraz ikusten eta adierazi zuen. –Barkatu. Erresp etu osoz gogoratu behar dizuet bai herriak baita nobleek ere esku indartsu bat ikusi behar dutela. Guk guztiok lagunduko dizuegu, nik lehenengoa. Hala eta guztiz ere, zuek hirurokin administratzaile batek eta gerlari buruok agertu behar dugu, printzearen o ndoan. Salako mayordomoa den Jaun Antso Fortuniones ene semeak eta biok ederki bete ditzakegu funtzio horiek. Gainera, leinuko nagusiko buruek zin egin behar digute leialtasunez, koroa eta erregeordetza babestu eta obedituko dutela. –Denek keinuz eta ahope z adierazi zuten adostasuna, gustatu ala ez. Urrakak laburtu zuen bi erreginon iritzia. –Ongi da jaun Fortunio. Baina printzearen ondoan erreginok agertuko gara, eserlekuaren atzean on Jimeno eta zuek bi aldeetan. Hurbil egonen zarete zuek beste guztiok e ta konfiantzazko jaun eta apezak, gure erresumako leialenak. Uharteko Semeno Santxezek pentsatu zuen erregetza berriro bere leinura itzultzeko garaia zela. Enekok onartzen zuen estatus quo a. Nola erran eta konbentzituko zuen? Iluntzean, afaldu ondoren l asai eta aldarte onean zegoela ikusi zuenean hitz egitea erabaki zuen. –Anaia, hitz egin behar dugu erresumaren egoeraz. –Jaun Enekok errezeloz begiratu zion bere anaia txikiari. Azpijokoan ari zela pentsatu zuen. –Ez dut ikusten arazorik hitz egin behar izateko. –Bai, bada! Printzea mukizu bat da eta behar du gizon boteretsu eta ospe handikoa bere ondoan. Erregeordetza indartsua behar dugu. –Eta nor da gizon hori? Zu agian? –Ez. Zu zara ospe handikoa, Leinuetan bururik indartsuena eta errespetu gehien sortzen duena. Zuk baino ez duzu ematen ahal behar den segurtasuna. –Ezta pentsatu ere. Guk erreginoi lagunduko diegu. Gure ahaideek, Naiarako jaun Fortunio alfereza, armada burua, nahikoa da segurtasuna mantentzeko. Zuk ez diozu printzeari lagundu nahi. Entzun: ez ditugu gure erresumako indarrak banatuko. Ez dut berriro eztabaidatu nahi auzi honetaz. –Semeno ez zegoen ados. –Iparraldeko leinu eta herriak alde dituzu. Erronkaritik Bizkaiaraino, Ipuzkoa, Iparraldea eta baita Gaskoniako lurralde asko ere. Eneko Fortunionesi egin ziotena gertatuko zaio printze mukizu honi. Leinu indartsuena gurea da... –Eneko Santxez ek garbi zuen auzia eta haserre hitz egin zuen. –Bai eta Aragoi, Tafallaldea, Deierri, Araba eta Errioxako leinu eta tenentziekin, hegoa lde osoko gerlariekin borrokan hasi beharko genuke. Gerra litzateke gure artean eta hori ez dut inola ere bultzatuko. –Gure ahaideak, jaun Fortun, alfereza eta bere semea Antso salako maisua konbentzituz gero, Nahiara eta mugako soldaduak alde izanen ditu gu. Egina genuke. Haiek ere Eneko Aritzaren ondorengoak dira... –Aski da. Ez dut baskoi bakar baten odola isuriko. Ximenotarren ondorengo zuzena adin txikikoa bada ere, hegoaldeko leinuak atzean dituzte. Zuk ez duzu guzti hau Baskoniagatik egiten, boterea lortzeko baizik. Zu Errege izanen bazina, gure herria suntsituko zenuke, kanpoko etsairik gabe. Zoaz nire bistatik. Ez zaitut aurrean ikusi nahi. –Semenok zer eginik ez zuela ikusita joan zen haserre eta marmarka. Horretan geratu ziren Semenoren az pijokoak. 8 Uharteko bizimodua. Saloian iluntasuna nagusitu zenean, jaunak kandelak pizteko agindu zuen. Gonbidatuak mahaiaren ingurura hurbildu ziren. Udaberriaren bukaera zen. Solstiziorako bi asteetara, egunak luzatzen ari zirenean, berand u afaltzen zuten. Eguneroko lanak bukatutakoan morroi eta jaunek atseden eta garbiketa azkar baten ondoren, otordu eta mintza solasekin bukatzen zuten eguna. Egun hartan, garaiko barazki freskoak hartuta, hilabete gutxiko txerri eder bat zuten bigarrenera ko. Morroiek burdinatik ateratako puska erreak plateretara pasatu eta afaltiarren artean banatu behar zituzten, ogia eta ardoa erruz lagundurik. Mahaiaren erdian, ohorezko tokian Uharteko jaun Eneko zegoen; bere ezker aldean etxekoak, Semeno; Eneka, Azenar i eta Semeño seme alabak inudearekin; Gartzia gudalburua eta Antso Belasko, salako maestrea, jaurerriko administratzailea eta etxeko andrearen anaia zena. Eskuinean, bisitan etorritako Legineko hiru zaldun, apeza eta haren laguntzailea eseri ziren. Burutza n, jaunaren ondoan, Uxue anderearen lekua hutsik, gaixorik baitzegoen. Uharteko dorretxea Iruñeko lautadaren ipar ekialdean zegoen. Esteribar haranaren sarreran herria eta dorrea kokatzen ziren, Arga errekaren ondoan Orreagarako bidean. Uharteko jaunak b ere dorretxetik Esteribar, Uharte herria eta inguruko beste lur batzuetan agintzen zuen. Bera zen inguru zabal batean jueza eta bailara batzuetan agintari eta kapitaina. Baskoniako handikien artean garrantzitsuenetakoa. Urte hartan, 1000. urtean, gerra gi roan bizi ziren. Aurreko urtean Almanzorrek eraso zuen erresumako hegoaldea esklabo musulmanak askatzeko aitzakian eta beste razzia bat espero zuten uda hartan. Jaun Eneko eta bere konbidatuak afari ondoan egoeraz mintzatzen hasi ziren. Tentsio handiko giroa susmaturik, Azenari han geratu zen txokoan belarriak erne, haurrideak eta inudea aldendu eta oheratzera joan zirenean. –Kezkatuta gaude jauna –erran zuen Legineko Antso kapitainak. –Erregea hil zenetik gure lurraren defentsari eta gerlariei ez zaie be har bezalako kasurik egiten. Berorrek badaki Almanzorren erasoa dagoeneko prestaketetan dagoela eta erreginek eta apezpikuek ez dutela ezer egin. –Gure gotzainek Jaungoikoaren hitza zabaldu eta aginduak betearazten dituzte –erantsi zuen apezak –. Jainkoak lagun, onik aterako gara egoera larri honetatik... –Jaun Enekok moztu behar izan zion erretolika. –Ez eztabaidatu jaunak. Biok arrazoi duzue neurri batean. Errege Kontseiluak beharrezko zaintzak egiten ditu. Egia da, hala ere, gure defentsak prestatu eta erasoaren kontrako neurriak hartu behar ditugula. –Jainkoak lagun, idolatrak ez dira gure lurretan sartuko –gaineratu zuen apezak. –AlBakri, kadi eta enbaxadoreak esklabo musulmanak a skatzeko agindu zigunetik bi eraso jaso ditugu eta udan beste bat espero behar dugu, Semeno, berorren anaiari esker gainera –erran zuen Leginekoak. Semenok ezin izan zuen jasan eta ez zen isilik geratu. –Herejeen kontra gerra egitea ez da bekatu. Guk Jai nkoaren alde borrokatu egin dugu. –Et, et, et... –moztu zuen Antso kapitainak –. Almanzor, musulmanak esklabo hartzeagatik guri begira zegoenean, lau jauntxo gazte lapurretan ibiltzea ez da Jainkoaren alde egitea, haren haserrea baskoi guztien kontra eraka rtzea baizik – Semenok ahots dardartiz zerbait gaineratu zuen. –Unkasteluko borrokan hil zituzten ehun zaldunak mendekatu behar genituen... –Zuek lau jauntxook Calatayud inguruetan arpilatu, gobernadorearen anaia hil eta esklaboak hartzearen ondorioa iza n zen Unkastelukoa... –bota zuen Antsok –, eta ez aldrebes. Hobe isiltzen bahaiz! –Aski da! –erran zuen jaun Enekok mahaiaren gainean kolpe bat emanez –. Isildu hadi Semeno. Antsok arrazoi dik hiri leporatutako guztietan. Gainera, Kontseiluari gudarostea de itzeko beharraz konbentzitu behar diogu. Lasai jaunak, bihar Iruñera joanen naiz. Han mintzatuko naiz gure mobilizazioaz eta zaudete ziur Kontseiluan hitz egingo dudala. –Afaria bukatutzat emanda, lotarako prestatzen hasi ziren. Momentu hartan etxeko jauna , Antso salako maestrearekin, eta zerbitzari buruarekin eginbehar batzuetaz aritu zen. Horrela, Uharteko jauna kanpainarako neurriak hartzen hasi zen. Azenari bere jarlekutik denari begira zegoen. Bere aita menpekoekin biltzen zen bitartean, beste bi tal de egiten ari zirela ikusi zuen. Legineko zaldunak Gartziarekin elkartu ziren gudarien gorabeheraz hitz egiteko eta osaba Semeno, artean haserre eta Antso kapitainari gaizki begira, apeza eta akolitoarekin hasi zen ahopeka. Azenarik oroitu zituen osabari b uruzko esamesak. Hiru urte lehenago, bere hiru lagunekin eta beste hamar bat gerlari eta morroirekin arma, zamari eta janaria lortu eta ehizatzera joateko aitzakian Bardea aldera abiatu ziren. Handik aste batera, hainbat artelan, urre eta esklabo hartutako zenbait emakumerekin agertu ziren, Kalatayud en musulmanak garaitu zituztela erranez. Egun gutxi batzuen buruan bestelako berriak entzun ziren. Alkaidearen anaiaren almunia edo nekazal etxaldea eta inguruak sarraskitu zituzten gudari gutxi batzuek, ezuste an harrapatu ondoren. Gainera, gizonak larriki eta lotsagabeki torturatu, emakumeak bortxatu eta utzi zuten guztia suntsitu zutela leporatu zien gobernadorearen bozeramaleak. Oroitzapen haietan zegoelarik, Semeno bere ilobaren begiradaz ohartu zen eta inor konturatu gabe mutilaren ileetatik tiraka, saloitik atera eta bortizki bultzatuz etxeko umeen logelara bota zuen. Azenari saiatu zen txintik ez ateratzen, ez baitzuen nahi minagatik sortutako malkoak inork ikusterik. Beren logelan negar isilean aritu zen Azenari, lotan ziren senide eta inudeak ez esnatzeko. Handik gutxira ohartu gabe loak hartu zuen, ametsetan osabaren begirada gaizto eta amorruz beteak mehatxatzen zuen bitartean. Hurrengo egunean Iruñera abiatu ziren, jauna, Azenari semea eta Gartzia kapitaina, zaldun batzuk lagundurik. Egunsentia baino lehen morroi batek esnatu zuen mutila, jaunak deitzen ziola erranez. Mutilak aita agurtu zuenean, honek burua laztandu ondoren, irribarrez, erran zion bi egunetarako Iruñera joango zirela, azkar garbit u, amarekin despeditu eta arropa garbia janzteko. Handik gutxira zaldi banatan abiatu ziren. Jaun Eneko eta semea, atzeko zaldunengandik urrutiratuta zeuden. Aita, gortean kontuan izateko aholkuak ematen hasi zitzaion semeari. –Gortean, ezustekoen aurre an lasai itxurak egin behar dituk eta ez egin, ez oihu, negar, ezta algararik ere. –Azenariren harridura aurpegiaz oharturik jarraitu zuen –. Erranen diat zergatik. Gortean, batzuetan, asmo txarrik ez badute ere, dibertitzeko besteen emozioak erabiltzen dit iztek. Gure familia inportanteenetakoa duk eta besteek zirikatu eginen diate. Horretarako arrazoia duk Eneko Aritzaren ondorengoak garela; baina, Fortun Gartzes haren bilobaren ondoren gure leinua baztertu zitean eta ordutik Antso Gartzes semenotarraren be ste errege familia zagok boterean. Guri, gure lagunek enekotar edo aritzar deitzen zigutek; etsaiek, ordea, fortundar, errege hura zoritxarrekoa izan baitzen. –Azenarik oroitu zituen inguruko herritarren errespetu tratamenduak, baita beste familia nobleeta ko haur handiago batzuen mesprezuzko tratuak eta amak kontatua: –Ez egin kasurik bekaizkeriaz jotako jauntxoak baino ez dira horiek. Gure familia, alboratutako beste errege familia da eta baztertzeko jarrera erakutsi behar digute, besteen aurrean oraingo errege familiari men egiten diotela erakusteko. –Amak dena kontatzen zion, modu errazean, baina heldu bati erraten zaion bezala. Horregatik zortzi urtekoa izan arren, ezagutzen zuten heldu guztiek maila berean hitz egiten zioten aspaldian, gauza asko ulert zen zuela ikusirik. Uhartetik Iruñerako legoako bidea poliki egiten hasi ziren, asko baitziren azokara inguruko herrixketatik beren asto, mando eta gurdietan nekazal eta artisautza produktuak eramaten zituztenak. Zaldien gainean aurreratu egiten zituzten oinezkoen taldeak. Herritarrek zein ziren ezagututa, agurtu egiten zituzten. Zuhaitzek kimu eta lore goiztiarrak erakusten zituzten Argaren bide zaharretik. Arrerako gurutzean, Ultzama erreka pasatu ondoren, iparraldera desbideratu ziren baselizako apezak , jaun Eneko ondotik pasatuko zela jakin gabe, mezulari bat bidali baitzion handik agertzeko erreguarekin. Denbora asko pasa gabe, baseliza txiki eta ilunera sartu ziren. Apeza inguruko etxe batean izango zen. Jauna, han zegoelako abisua bidali ondoren, ap ezaren zain geratu ziren. Bakarrik zeudela aprobetxatuz, jarraitu egin zuen azalpenekin. –Baskoien lurralde honetan hamabi leinu nagusi zaudek. Haietako bat gurea zuan Iruñetik iparraldeko lurrak menperatu eta mugak zaintzen genitian. Horregatik baskoi gu ztiak gidatuz, Karlo Handiaren armadako frankoak garaitu genituenean, gure herritarrek errege izendatu ziaten Eneko. Halere, kasitarrekin genitian ahaidetasun harremanek eta herritarrek sentitzen zuten musulmanen kontrako jarrerak leku txarrean utzi zitean , haren biloba zen Fortun Gartzes. Fortun, Kordoban atxilotuta zegoan bitartean, Antso Gartzes Zangotzako semenotarrak borroka batzuk irabazi zitian eta Asturiaseko erregearekin harremanak eta akordioak lortu zitian. Fortun hil zenean bizirik zegoan bere seme nagusia, Eneko, adin gutxikoa zuan eta orduantxe Antso Gartzes errege izendatu zitean. Eneko Fortuniones, nire aitona Eneko Fortunionesen aitona zuan. Gure leinuko beste adar batek, Azenar Fortunionesen ondorengoak, gortean agintzen ditek, Fortunio San txez Naiarako jauna adinekoa bada ere, gudaroste burua, alfereza duk, erregearen eskuin eskua eta bere seme Antso Fortuniones maestresala duk. Ehun urte pasa dituk eta gugandik lehengusu txikiak urrundu badira ere, indar handia diagu enekotarrok. Aitak a teraino begiratu zuen, Gartzia erraten ari zitzaiolako apeza sakramentu bat ematen ari zela eta berehalaxe heldu zela. Baiezko keinua eginez jarraitu zuen kontatzen: –Gortean Antso printze semenotarra ezagutuko duk hire adinekoa da eta. Baita Fortun Santx ez, maestresalaren seme nagusia, gure lehengusu txikia, printzearen esne anaia ere baduk. Hire aurpegiagatik ikusten duk ulertzen duala. Lasai, bi egun hauetan gehienetan arreba Santxa eta Belasko scriptore jaunaren etxean izanen gaituk lo egiteko. Guztiz gure konfiantzazkoak dituk. Badakik hire izeba osabak direla bi aldeetatik. Baina kontuz ibil hadi errege familia eta handikiekin. –Semea baiezko keinua egiten ari zela, apeza arnasestuka sartu eta hasi zen erraten hiltzear zegoen bati azken olioak eman zi zkiola. Handik gutxira arnasa berreskuratuta, bere laneko gorabeheraz aritu zitzaion Eneko jaunari. Azenari baseliza ondoan eraikitzen ari zen harrizko zubira hurbildu zen eta langile batek kanpotar bati emandako azalpenak entzun zizkion. Zubi hura bukatze an pasako ziren Pirinio bestaldetik etortzen ziren erromesak. Handik gutxira, Iruñea ondoko paisaian erreparatu gabe ibili zen Azenari. Bueltaka zerabiltzan buruan azken egunetako gorabeherak eta bereziki aitak kontatu berri ziona. Ez zituen nabaritu host o berri distiratsu berriak ezta pikondoek zabaltzen zuten usain umela. Pixkana pixkana zaldi urrats hotsen laguntzaz hurbildu ziren hiriburura. Iruñeko iparraldeko ataritik sartuta, Errege jauregira abiatu ziren. Jauregiko patioan zaldiak morroiei utzi ta eta garbiketa arin bat egin ondoren, saloi nagusira zuzendu ziren zerbitzari baten atzetik. Gela handiaren beste aldean zurezko plataforma gainean, besaulki handietan bi erregina alarguntsak zeuden: Urraka Fernandez, Abarkaren alarguntsa eta Fernan Gonz alezen alaba zena eta Jimena, Garzia Santxez Dardartiaren emaztea izandakoa. Haien ondoan, ezkerraldean, Jimeno, Iruñeko apezpikua eta Garzia Naiarako apezpikua aulki txiki banatan eserita ikusten ziren; Eskuinean, zutik, Garzia Belazquez Kantzilerra, Ants o Fortuniones salako maestrea, Johan Oriolez botilarioa eta Lope Iñigez maior equorum a hizketan ari ziren. Zerbitzariak etorri berrien izenak ozenki ahoskatu zituen salakoen arreta erakarriz. Jaun Enekok eta Azenarik, belauna lurrean erreberentzia egin zieten erreginei eta haien baimena eta agurrekin, jauna honela mintzatu zitzaien: –Gure erreginok, jaunok, erran behar dizuedana azaltzen hasi baino lehen, zilegi bekit ene seme nagusia aurkeztea. Hau duzue Azenari gure etxeko premua, oinordekoa, txikia a dinez baina dituen zortzi urteetarako oso heldua, gure ardurak eta nekeak ikasteko ekarri dudana. Azenarik ere agurtu zituen bildutakoak bi erreginei gur bana eskainiz. Urraka erreginak erantzun zien denon partez: –Uharte, Esteribar, Erro eta Egueseko Jaun Eneko, gure ahaide, erresumako pare eta fortundarren leinuaren buru, ongi etorri gure kontseilura, baita Azenari zure seme prestua ere. Bidali diguzun premiazko bilera eskaera dela eta pasa gaitezen gaira. Adieraz ezazu zein den premia handik o hori. –Ene Erreginok, jaunok, ongi dakizue Almanzorrek hilabete gutxi barru razzia handi bat egingo duela. Nik mobilizazioaren premiaz ohartu behar dizuet. Eta nire iritzi eta aholkua kontuan hartu nahi baduzue, nik Sancho Garcia Gaztelako kondearen dei ari kasu egingo nioke, ahal bada borroka tokia gure lurraldean ez izateko. Gaztelara mugitzeko, zaldunentzako deiak lehenbailehen hasi beharko genituzke... –Oraingoz aski da, Jaun Eneko –adierazi zuen Oriolez –. Hori guztia erabakita du Kontseilu honek. Gu re alferezak, Naiarako Jauna Fortunio Santxez, jaun guztion bilera deitu du hurrengo asterako, igandean meza nagusiaren ondoren hemen egiteko. Bi aste barru ekaina bukaerarako gure lurrak zainduta eta gudaroste handi bat Gaztelan izateko moduan egonen gara . Hemen zaudelarik, has gaitezen prestaketak egiten... –Ongi da jaunok –moztu zuen erregina Urrakak –; baina, mutil hau aspertuko da gobernuko auziekin. Furtuniones, eraman ezazu mutila gailetak eta basokada bat esne hartzera. Aurkeztu iezazkiozu zure Fortun, bere lehengusu txiki eta gure Antso, haiek ezagut di tzan. Adinekoak dira eta gustura jolastuko dira. Horrela, salako maisuak, gogoz kontra, ahaide txiki haren aurkezle eta morroiaren papera egiten zuela sentitu zuen. Erresumako laugarren agintariak ohoreak egin behar zizkion bere leinuko buruaren seme nagusiari, mukizu bati. Jaun Antso Fortunionesek morroi bati agindu zion mutila sukaldera eramateko eta hamarretakoa bukatzen zuenean berarengana atarira bidaltzeko. Sukaldean mokadu bat hartuta, jauregiaren zalditegi ondoko kortara eraman zuten Azenari. H an, moxal arabiar eder bat laztantzen ari ziren bi mutil. Antso Fortunionesek, izenak aipatuz aurkezpen azkarrak egin zituen eta alde egin zuen. Elkarri begira zeudela printzea hasi zen hiketan mintzatzen. –Fortun, agian ez duk jakinen Uharteko Azenari ha u ere beste fortundar bat dela hi bezala. Azenari, Fortun hire lehengusu txikia duk eta hirurok Eneko lehen erregearen ondorengoak gaituk. Beraz, izan gaitezen lagun. Hau, oparitu didaten zaldikoa duk, Haize dik izena. Gustatzen al zaik? Karrera bat egin b ehar diagu egun batean. Hiru mutilak zaldi mutil baten laguntzaz zaldia hezten aritu ziren. Txandaka, soka batetik bueltak eginarazten zizkioten, gelditzeko, abiatzeko, buelta egiteko, moteltzeko eta arintzeko aginduak Antsok ematen zituen bezala. Handik ordu batera zaldia nekatu eta haiek ere aspertu zirenean, hiritik ateratzea pentsatu zuten eta beroak jota, errekara joatea bururatu zitzaien. Salako maisuari abisua utzirik, soldadu batzuen zaintzapean harresiko mendebaldeko ataritik errota berriaren ond oko bainutokira joan ziren bustitzera. Han, elkarri ura botatzen aritu ziren hasieran, eta igerialdi luze bat egin ondoren, erreka ertzean etzan ziren lehortzeko. Bat batean Fortun zuzendu zitzaion Azenariri: –Barka iezaiok aitari Azenari. Berak gaizki er amaten dik zuek leinuko buruak izatea. Aita salako maisua duk, jauregiko posturik altuena eta aitonak Naiarako tenentzia dik, erresumako garrantzitsuena, eta gudalburua izaki, ez ditek zuen lehentasuna ongi onartzen. Zuen aurreko Eneko Fortuniones, anaia nagusia zuan; eta gurea, Aznar Fortuniones anaia txikia. –Azenarik pentsatu zuen egun hartan hirugarrenez entzuten zuela familiaren historia. Fortunek jarraitu zuen kontatzen. –Orain, bakarrik gure bi adar eta familiak gelditzen dituk Eneko Aritza eta Fort un Gartzes erregeen ondorengo zuzenak. Badituk gurekin ahaidetutako leinuak eta familiak, enekotar odola dutenak, Antso printzeak bezala –Azenariren arreta zuela ikusiz harira jo zuen. –Nik uste diat ez garela etsai, ez garela arerio, familia garrantzitsu bateko kideak eta ahaideak baizik. Familia bakarraren ohorea defendatuko diagu. Gainera gu biok gaituk bi adarretan seme nagusiak eta oinordekoak. Hori bai, Eneko, Antso, Azenar eta Fortun izenak familian errepikatzen dituk eta nahasgarria duk Fortun Sant xez aipatzea, bizirik eta hildakoen artean asko gaituk eta, beste familiakoak kontatu gabe. Niri Fortun Santxez, Naiarakoaren biloba deitzen zidatek, errate baterako. Denbora guztian Antso Gartzes, hitzik erran gabe, lasai eta serio begiratzen ari zi tzaion Azenariri. Azken hau zer erran jakin gabe gelditu zen. Ez zen berritsua, baina horretaz landa konfiantzarik gabe ez zuen gehiegi hitz egiten. Gainera, aitak kontatutakoagatik hobe zuen momentuz hankarik ez sartzea. Baiezko isila eman zion irribarrea azalerazten zuen bitartean. Horretan zeudela zaindari batek bazkaltzera joan behar zutela gogorarazi zion Antso printzeari eta hau, altxatzeko keinua egin ondoren, janzten hasi zen isilik. Ezer erran gabe zihoala, ataritik sartu baino lehen, inork ingurua n ez zuela entzunen ikusi eta Antso printzeak besteei bota zien berak leinuko guztiekin kontatzen zuela, Eneko Aritzaren ondorengo guztion artean Baskonia handia egingo zutela. Iruñera sartuta, Azenarik jauregian bazkalduko zuelako berria eman zioten jau n Enekori, mandatari baten bidez. Bazkaria saloi handian egin zuten hiru ahaide gaztetxoak. Otordu hartan ez zeuden erreginak ezta Errege Kontseiluko inor. Beraz, mahai burutza hutsik zegoela, hurbil jarri ziren hainbat ahaide eta konbidaturekin. Broma art ean gustura hartu zituzten barazki erregosi batzuk oilasko puskekin. Bukatu ondoren kuluxka azkar bat bota zuten zalditegiaren gaineko belarretan. Arratsaldean, bi txalupatan ibili ziren. Batean bi gerlari eta bestean hiru mutilak zihoazelarik, errekatik behera abiatu ziren. Txandaka arraunak hartu zituzten, zeinek indartsuago egiten zuen ikusteko eta soldaduak atzean uzteko; baina zortzi urteko mutikoak ez ziren arerio txandakatzen ziren bi gizon indartsuen kontra. Eskuak babaz beteta, barre algarak bota zituzten egindako umekeriaz konturatuta. Atseden hartzeko txalupak erreka bazter batean igota, herrixka bateko mutil batzuen aurka harrika aritu ziren nor baino ausartago eta nahiz eta herrixkakoak gehiago izan, haietako batzuk handiagoak, besteak korrika herriratzea lortu zuten hiru aldetatik ekintza bateratuko estrategia hartu zutenean. Azenari gustura sentitu zen Antsoren bultzada lagunkoiekin eta Fortunen algarekin. Konturatu orduko buelta egiten ari ziren. Kostata eta eskuak odoletan aritu ziren berrir o txandaka arraunei eragiten. Errota berrira heldu orduko beranduegi zen eta nekatuegi zeuden beste borroka baterako. Jauregira iritsi zirenean saloian eseri ziren hurrengo egunerako planak egiteko. –Bihar goizean Gillerekin ehiza egitera joaten ahal gait uk –erran zuen Antsok – eta arratsaldean artzainekin borrokan eginen diagu –Azenarik ez zuen inoiz izena entzun eta galdetu egin zuen. –Nor erran duzue? Nor da Gille? –Fortunek azaldu zion. –Antso Gillermo, guk Gille deitzen zioagu, Gillermo Antso Gaskoni ako dukearen semea duk, gure adinekoa eta ehiztari bikaina, ikusiko duk zein ongi pasatuko dugun... Antsoren osaba lehengusua ere baduk eta gauean etortzekoa duk. –Hurrengo egunerako ehiza antolatzen ari zirela, jaun Eneko agertu zen eta agurtu ondoren, se meari deitu zion osaba Belasko eta izeba Santxarenera abiatzeko. Elkar agurtuz, egunsentirako gelditu ziren. Aitasemeak isilik ibili ziren bakoitza bere baitako kontuetan. Etxeko atarira heldu eta atean jo ondoren, jaun Enekok, semearengana bueltatuta, eguneko kontuei buruz galdetzeko tenorea aprobetxatu zuen. –Zer moduz ibili haiz printze eta lehengusu txikiarekin? Ongi ikusi haut haiekin solasean –Azenarik baiezko keinu eginez erantzun zion: –Aita, zaldiko ikaragarriarekin ibili gara eta arratsaldean errekan arraunean. Baina bihar egun osoan ehizan aritzeko asmoa dugu eta etzi ezpataka aritu nahi dugu. Aita, mesedez, geratzen ahal gara etzi arte? –Aitak irribarre eginez eta ireki zieten atetik pasatuta erantzun zion ordura arte egonen zirela, baina ar ratsalde hartan Uhartera bueltatu beharko zutela. Izeba Santxak eta osaba Belaskok besarkatu zituzten aita semeak. Bi familiak bi aldeetatik zeuden elkartuta. Izebak musukatu eta laztandu egin zuen Azenari aspaldian ikusi ez zuelako. Bere kutuna zen, sei urte lehenago Antso eta Belaskita ilobak gaixotasun batek eraman zituenean, bi urteko haur txikiari maitasun gehiago eman ziolako. Maite zituen Eneka eta gero jaiotako Xemeño, baina Azenari bere kutuna zen. Berehala sartu ziren saloian eta garbituak egin ondoren afaria ekartzeko eskatu zuen etxeko andreak. Esertzen ari zirenean inudeak besotan urte eskaseko haur bat eta bi aldeetan lau bost bat urteko bi neska mutiko ekarri zituen, denak amaren antza handia zutenak, enekotarren begi nabar argiak zituztenak . Musu bana emanda, jolas eta laudorio arinak egin zizkieten. Haurrak gustura zeuden, baina nekatuta lotan gelditzen ari zirela ikusita, aitaren aginduz jarraian eraman zituzten ohera. Belaskok irribarrez aipatu zuen belaskotarrak baziren, enekotarrak ere bazirela, enekotarren burugogor eta setati fama adieraziz, jaun Enekoren baiezko irria jasotzen zuen bitartean. Belasko Migelez, nobleziakoa zen, Larraungo belaskotarren leinukoa. Afaldu bitartean familiako kontuak eta gerra prestaketak aipatu zituzten. Be lasko, errege jauregiko scriptor ea, idazkaria zen, armadako intendentziaz ere arduratzen zen eta hurrengo egunetako eginbeharrak komentatu zituzten. Azenari hurrengo eguneko ehizan pentsatzen ari zen lotan gelditu zenean. Azenari esnatu zutenean ez zuen oroitzen nola joan zen haurren gelara. Artean, gaututa bazegoen ere, kontu handiz eskaileretatik jaitsi eta Pontzio morroiaren laguntzaz kandela baten argitan ehizarako azkon bat, gezi batzuk eta arku txiki on bat bilatu zituzten. Erran zioten bezala beste lako gauzak eta janaria jauregitik eramanen zituzten. Arineketan abiatu ziren bera eta Pontzio, izebak agindu bezala. Pontzio hogei bat urteko gazte alai, langile eta leiala zen. Errege jauregiaren atari barnean, Ramiro arma maisuak azkeneko aginduak emat en zituen bitartean, bi morroik zakur talde bat prestatzen eta bi mando zamatzen ari ziren. Antso, Fortun eta Gille lau pottoka hurbiltzen ari ziren. Azenari beste morroi batekin zetorrela ikusita, beste mando bat ekartzeko agindu zuten. Beste mutilek Gill e eta Azenari aurkeztu ondoren, laurek, hiria oinez zeharkatu zuten eta hegoaldeko harresien ataritik atera ziren. Zaldietara igo eta trosta txikian abiatu ziren, Ramiro, morroiak eta soldadu pare bat atzean utzirik. Antso eta Fortun parean zihoazen eta Az enari eta Gille, formalki eta konfiantzarik gabe hasi ziren hizketa formalean: –Zu zara orduan Uharteko jaunaren seme nagusia. Ni ez naiz Gaskoniako Gillermo Antso dukearen lehen semea, baina anaia nagusia hil zenean ni jaiotzean haren eta aitonaren izene z batailatu ninduten eta orain neu naiz oinordekoa. Antso Gillermo naiz, baina entzun duzunez Gille deitzen didate. –Ni Azenari Enekones naiz eta neu ere ez nintzen jaio lehenengoa. Gure anaia Antso hil zenean ni gelditu nintzen seme nagusi, baina anaia txikiago bat eta arreba dauzkat. –Ongi iruditzen zaizu hika egitea? –Azenariren baiezko keinua ikustean, irribarrez, jarraitu zuen –. Atzean geratu gaituk, trosta biziagoa behar diagu. Morroiak eta soldatuak ez dituk galduko. Azenarirentzat lehenen go ehizaldi handia zen hura eta harrituta zegoen. Antso zortzi urteko mutikoa baino ez bazen ere, handia zen, agintzen ere bazekien eta urte batzuk gehiago zituela zirudien. Beste mutilak ere, Azenari barne, mutil indartsuak eta azkarrak ziren. Laurak altu ak ziren eta guztiek familia nobleetan hazitako kumeen aginpide eta ausardia erakusten zuten. Nahi zutena egiteko ohitura eta oniritzia zuten morroi eta nekazari kumeekin konparatuz. Azenari ibilia zen aitaren ehiza ekintzetan dorretxearen inguruko soro et a basoetan, azeri, untxi eta erbien gehiegikeriek eskatzen zutenean edo behin aztoreekin usapalak harrapatzen; baina sekula ez hainbeste prestaketarekin eta are gutxiago mutikoak agintari. Hegoaldeko bidetik bi legoara Erreniaga mendiaren magal basatian, soroak bukatzen zirenetik hurbil, errekasto baten ondoan, mandoak eta zamak ongi utzita bi taldetan banatu ziren. Ipar haizeak jotzen zuenez, morroiak, zakurrak eta soldaduak itzuli handi bat eginez haizearen alde eta mendian behera eginen zuten animaliak besteengana uxatzeko, aldi berean oihuka eta zarata eginez. Lau mutilak eta arma maisua isilik eta ezkutatuta, soilunean beraien lekuetara hurbilduko ziren untxi saldoen zain. Azenarik Gillerekin adar batzuk egokitu zituen ikusezin izateko eta geziak eta a rkua prestatu zituen. Handik gutxira, zaunkak ozenago entzun zituzten eta Gillek ahopeka eta keinuka untxien etorrera adierazita, arkuaren soka sartu zuen geziaren koskan eta prestatu zen arnasa sakonki hartuz. Seinaleekin bi mutilek burua altxatu, helburu ak begiztatu, geziak zuzendu, tenkatu eta jaurti zituzten. Segidan beste txanda batzuetan bota zituzten geziak, untxi saldoak etorri ahala. Luze gabe joan ziren untxiak errematatzera. Tiro askok jo zuten animaliaren bat, baina beti ez zuten geldiaraztea l ortzen, batzuk arinki zaurituta eta beste batzuk oso osorik eskapatu ziren. Lerroka jarri zituztenean eta gezien markengatik, denek bizpahiru untxi akabatu zituztela egiaztatu zuten. Handik gutxira morroiek ehizakiak hartuta kanpalekura joan ziren animalia k garbitzera. Elkar zoriondu ondoren geziak errekastoan garbituta, ehiza kanta zahar bat ahoratu zuten txantxa eta barre algara zaratatsuak eginez. Eguerdian ehizaki puska batzuk sutan erretzen ziren bitartean gazta eta ogiarekin hasi ziren bazkaltzen ur f reskoaz lagundurik. Antsok, bazkaldu ondoren basa marrubiak hartzera eta kobazulo miragarri batera joanen zirela erran zien Ramiroren disgusturako. Honek bere iritzia azaldu zuen. –Jauna, kobazulo hori ez da oso segurua. Zorua irristakorra da eta hezur ba t edo burua hautsi ahal duzue konturatzeko. Barkatu baina arriskutsua da. –Antsok errespetua adieraziz zuketan erantzun zion bere zaintzaileari. –Lasai Ramiro, kontu handiz eta soka batetik lotuta sartuko gara. Gainera metro batzuk baino ez dira izanen, k obaren distirak eta zutabeak ikusiko ditugu eta gehiago sartu gabe osorik itzuliren gara. Arma maisuak baiezkoa eman zuen eta haragi goxoa jateari ekin zioten, norbera eta besteen punteria eta trebetasunak goraipatzen aritu ziren bitartean. Erran bezala arratsaldean fruitu gorri mordoak bildu zituzten saski batzuetan eta kobazulo zoragarria bisitatu zuten. Konturatzeko, ordu gutxi falta ziren gautzeko eta Iruñean sartu zirenean iluntze gorri nabar ederra ikusi ahal izan zuten. Etxeratu baino lehen Azenari k eta lagun berriek hurrengo bilera adostu zuten. Bazekiten Donibane bezperan Kuria eta lehenengo armada bilerak izanen zirela. Agurren artean banandu ziren hurrengo eguna arte. Goizean harresi ondoan ezpataka ibiliko ziren. Azenari izebaren etxera heldu zenean, afaltzeko prest ziren ahaideak eta aita. Saski bat bete basa marrubi goxo eta bi untxiak morroiak erretiratu ondoren, ehizaldiaz galdetu zioten Azenariri. Garaiko jaki goxoak afaltzen zituzten bitartean, kanpainako ildoak komentatzen jarraitu zuten mahaikideek, mutilaren arreta bereganatuz. –Kezkatuta nago gotzainekin –lerratu zen Belasko –. Gehiegi agindu nahi dutela iruditzen zait. Gauza bat da erreginen zuzendaritza espirituala izatea eta Elizaren boterea mantendu nahi izatea; beste bat da aitone n semeak eta auzi militarretan agindu nahi izatea. Harrigarria da, ez dakiten eta interesa ez zaien gauzetan nola erran nahi duten azkeneko hitza. –Zerorrek erran duzu –erantzun zuen Enekok –. Beren iritzia eta eragina jarri nahi dute handiki eta leinuen g ainean, baina ez dute erraz izanen. Aginte zibil eta militarretan ez dute benetako eraginik. Kezkatzen nauena itsukeria da. Ez dute ikusten bi astetan ez ditugula gudari guztiak elkartuko? Gure gudari gehienak beharrezkoak dira gari, garagar eta olo uztak biltzeko eta ez dira uztail bukaera arte bilduko armadarekin. Erran diet behin eta berriro gotzainei, baina ez dute aditzen, haiek ez dira eta mundu honetakoak. Gure bailaretako zaldunak baino ez ditugu mugiaraziko hamabi egun hauetan, hogeita hamar bat be sterik ez; etxean lagundu ondoren beste hirurehun bat oinezko eta beste ehun bat zaldun gazte bidaliko ditugu Gartzia kapitainarekin. Zuk dakizunez, neronek, geratuko diren beste ehun bat gerlarirekin eta zahar mutil aunitzekin badaezpadako defentsa antola tu behar dut. Semeno... –orduan konturatu zen Azenari han zegoela adi eta arretaz hari begira –. Eta zu Azenari, hoa ohera, bihar goiz mugituko gaituk eta eguerdian mokadu bat hartuta itzuliko gaituk Uhartera. Aspaldian utzi dituk ikasketak alde batera, bes te mutil horiek bezala, Kuriaren bilera dela eta hire heziketa baztertu diagu, bihar jauregiko eguerdiko mezan espero haut. –Azenari aitaren errieta entzun nahi ez zuenez gero, musu bana eman eta gabona opatuz, laster mugitu zen. Biharamunean, gosa ri legea eginda harresietara joan ziren mutilak. Egun euritsua zen. Zirimiriak ez zuen atertzen eta hala ere, mutilek arma maisuaren laguntzaz babes eta erasoak entseiatu zituzten. Nekagarria izan zen ezkutuak eta ezpatak erabiltzea, nahiz eta txikiagoak i zan, astunak izateagatik. Ezpatak berun zatiekin benetakoak bezain pisutsuak ziren eta kolpez kolpe minduta zituzten besoak. Ramirok binaka jarri zituen eta egin beharrekoa erakutsi ondoren behin eta berriro errepikarazten zien, arnasa eta ahal guztiak aki tu arte. Orduan ardietarako estalpe batean eseri ziren lasto gainean atseden hartzeko eta ur freskoa edateko. Fortun izan zen mintzatzen lehenengoa. Seriotasunaren seinale zuketan egin zuen. –Arratsaldetik aurrera berriro ikasi beharko ditugu latinak eta erretolikak. Zenbakiak ez zaizkit hain aspergarriak iruditzen, baina latinak eta errezoak apez eta fraideentzat dira, ez aitonen semeentzat. Ongi idaztea ere zaila da –bota zuen tristura amaiezina erakutsiz. –Ez da hainbesterako –gaineratu zuen Gillek –. Ez dugu eskribauek bezainbeste idatzi behar. Izkribuak eta bestelako latinak ulertu eta irakurriz gero, aski eta sobra dugu. –Txarrena duk Jimeno gotzainaren usaina jasatea –bota zuen Antsok besteen barre eta algara sortuz –. Hori ez duk garbitu jaio zeneti k. Berak erraten dik garbizalekeria moro eta emakumeentzat dela. Hik Azenari zer ikasi behar duk? –Nik zuek bezala etxean behar berezirik ez bada, Gartzia kapitainarekin edo gure aitarekin armak erabiltzen ikasi behar dut edo bestela inguruko bailaretan e hiza edo ibilaldiak egiten ditut aitarekin. Arratsalde gehienetan, ordea, gure etxeko apezarekin latinak irakurtzen eta otoitzean pasatzen dut. Kontuak ere ikasi ditut gure maiordomoarekin. Gaur, arratsaldean, etxera itzuliko gara eta bihartik aurrera beti ko gauzak eginen ditut. –Donibane bezperan etorri behar duk jaun Enekorekin –erran zion printzeak –. Festa handia eginen diagu eta hurrengo egunetan Kuria eta gerlari bilera ospatzen den bitartean, zalditan eta borrokan ibiliko gaituk. Agindu ezak etorri ko haizela –bota zuen irribarretsu, lastotik altxatu bitartean. Denek gauza bera egin zuten. –Hitz ematen dizut ahaleginduko naizela. –Denak abiatu ziren jauregira elkarri bultzada lagunkoiak emanez. 9 Gerrarako prestaketak. Goizaldean hasi ziren Uhar teko dorretxean denak mugitzen. Lan handia zuten, zeren eta egun gutxitan udako kanpaina prestatu behar baitzuten, elikagaiak, armak, gurdiak eta animaliak ere bai. Lehen lehenik mezulariak bidali zituzten inguruko bailaretara gerlariei deia zabaltzeko. Ja un Enekoren menpeko lurrak ziren. Lehenengo deian bailara haietako zaldunak eta beharrezko horniketak mugiaraziko zituzten eta aldi berean, oinezkoen bilera azkartu zuten. Egun hartan, Azenarik lagundu zion eskribauari mezuak kopiatzen. Ez zen lan makala d enek egiten zutena, justu urtarorik lanpetuenean beste mila gauzatan ibili behar zuten: armak erabiltzeko prest utzi, kopuru handitan behar zituzten azkon eta geziak bildu; janaria garraiatzeko animaliak aukeratu, animalientzako bazka, gizonentzako zereala k eta kontserba janaria pilatu. Hamaika eginkizun ziren. Gartzia kapitainak gidatuko zuen gudarostea, baina hamabost egun beranduago berriro inguruko bailaretako beste hirurehun oinezko gidatu beharko zituen. Dena den, momentuan, dorretxetik hamabost zaldu n eta ezkutari eta morroi batzuk bidali behar zituzten. Dena den, guztientzat bi gurdi janari eta armaz beteta, hogeita bost pertsona bizpahiru hilabetetan mantentzeko adina, bidean janaria lortzea zaila baitzen. Konturatzeko Donibane bezpera zen hurrengo eguna. Goiz hartan abiatuko ziren. Aurreko egunean prestatutako gurdietan hornigaiak zamatuta zituzten. Zaldunak eta morroiak agurtzen ari ziren emazte eta ahaideak. Laster, Uharteko jaunaren eta familiaren atzetik abiatu ziren Iruñera. Ordu batzuk pasata , Iruñeko harresien ondoko zelai zabal batean dendak eta animalientzako itxitura batzuk antolatu zituzten. Berehala, kanpamentuak dendaz osaturiko bigarren hiri baten itxura hartu zuen. Uhartearrak iparraldeko lagunekin elkartu ziren. Denek prest egon beha r zuten ordu eskas batean kanpatzeko edo behar izanez gero dena jasotzeko. Uharteko jaunaren familia ia osoa sartu zen Iruñera, gaixo izateagatik andre Uxue izan ezik. Jaun Eneko eta familiak, Kurian hartuko zuten parte. Leinu buruek bilerak eginen zituzten Errege kontseiluarekin. Jaun Eneko agintarien bileran ari zen bitartean, familiako beste guztiek bizitza soziala egiten zuten, beste handikien familiakoekin bisitak eta otorduak eginez. Hala eta guztiz ere, eguna beti meza batekin hasten zuten gor te osoa elkartuz. Hiru egunetan luzatuko ziren bilera haiek armada osatu bitartean. Haurrak eta gazteak ere jolasean ibiltzen ziren. Azenari bere adinekoekin ibili zen. Mutilak egur zamauak biltzen aritu ziren Donibane bezperako arratsalde hartan. Egur meta handiak antolatu zituzten hiri eta kanpamentuen arteko zelai batean. Kontu handiz aukeratu zuten lekua. Janari postuek eta artistek ere inguru hartan aurkitu zuten non kokatu. Bitartean, ordu batzuk geratzen zitzaizkien urteko egunik luzeenean, ilundu eta suak piztu arte. Azenarik eta bere lagun nobleek berehala aurkitu zuten norekin lehiatu. Artzai edo artisau kumeekin borroka bilatzera joan zirenean, burges batzuekin egin zuten topo. Gozoki eta bizkotxo postu ikusgarri batean zerbait erosi nahi izan zutenean, beste mutil batzuek hartu zieten aurrea eta burla baino jarrera harroa erakutsi zietenean, haiekiko interesa piztu zitzaien. Garbi zegoen denek ezagutu zituztela bai printzea eta baita normalean harekin ibiltzen zirenen taldeko batzuk ere b ai. Beste mutilak, bertakoak behintzat burges franko eta gaskoiak ziren, Piarres, Armagnak deitutakoa eta bost mutil ezezagun. Zazpi mutiletatik, bost mutil adinetan nagusiagoak ziren, hamar hamabi urtekoak nonbait; beraiek, aldiz, bost izateaz gain adinet an ez zuten bederatzi urte. Haien taldea, printzeak, Gillermok, Fortunek, Azenarik eta Gontzalek, Errioxako jaun baten semea, osatzen zuten. Gillek ezagutzen zituen Armagnak eta beste mutil bat, bera bezala gaskoiak zirelako. Bera zen baketan banatzeko sai atu zen bakarra: –Mesedez, eros itzazue zuen gozokiak eta utzi lekua, salgaiak ongi ikusi ahal izateko. –Hara, gu agintzen ari haiz. Hi ez haiz Gaskoniako dukea, oraingoz ez behintzat. –Piarres zen erantzun zuena. –Modu onean eskatu dizuet. Zer nahi du zue, jipoi eder bat jaso? –Beti bortizkeria erabiltzeko prest –bota zuen ezezagun batek. –Tira, kendu erditik behingoz. Zoazte hemendik –gaineratu zuen Antsok. –Ezetz bi taldeok harrapatzera jokatu kolperik eta armarik erabili gabe –erran zuen Armagnake k. –Gozokiak jan ondoren, jokatuko dugu armada zelaian, hala nahi izanez gero –baieztatu zuen printzeak. –Zergatik ez auzoen arteko zelaian? –burgeskumeek, maltzurkerian, beren auzo ezagutzan eta adinean oinarritu nahi zuten lehia. Karrika estuetatik ezk utatuko ziren, ustez saihesbideak erabiliz banan banan harrapatuko zituztela. –Ongi zagok, ordu erdi bat barru zelai horretan izanen gaituk. Mutilak gozokiak erosi eta enbor batzuen gainean eseri ziren. Antsok burgesek egin nahi zutena susmatuta, zer eg in azaldu zien lagunei. Ez ziren tranpan eroriko, beren baldintzak jarrita ere. Azkar joan ziren hiri bestaldeko zelaira, bidean bi lagun ezagun beraiekin eramanez. Han zeuden burgesak beraien auzoaren sarrerako bi kale hurbiletan banatuta. Etorri berriak heldu zirenean, jauntxo deitu zieten eta bi kale haien barnean ezkutatu ziren, besteak atzetik sartuko zirelakoan, banan banan harrapatzeko asmoz. “Jauntxo” ek bi kaleen sarrera ondoan jarri ziren. Bi kaleak hurbil zirenez, bi karriken sarrera aldeetan za in gelditu ziren lasai. Ordu erdia pasa zenean, lehenengo burgesa edo beraiek erraten zuten bezala “diruzale” a agertu zen, zer gertatzen zen besteei erran ahal izateko. Lau mutilek hura harrapatu, ahoa zapi batez itxi eta sokaz lotu zuten. Berdin egin zut en handik gutxira beste kaletik elkarrekin agertu ziren beste birekin. “Jauntxo”en taldeko mutil txikienak soka batetik zaintzen zituen bitartean, beste bi hirukoteak prest ziren kale banatan jarriz. Bitartean beste ordu erdi bat pasa zen beste bi mutil harrapatzeko eta azkeneko biak errenditzeko. Iluntzean bi taldeetakoak bakeak egin ondoren, lagunak zerbait afaltzera joan ziren jauregiko sukaldera. Gaututakoan, gustura aritu ziren su altuak saltatzen. Hasieran suak altuegiak ziren inor saltatzen saiatzek o. Su guztien artean handiena zelai erdian zegoen. Garaiera eta indarra galtzen hasi zenean mutil gazte lirain ausartenak izan ziren saltatzen lehenengoak. Hogei bat urteko gerlariak ziren guztiak, herri bakoitzeko onenak, eta norberaren herrikoek animatze n zituzten. Bi mutil nabarmendu ziren eta saltatzen zuten luzera markatzen hasi ziren beren herriko lagunak. Bat Baztangoa zen Luze izenekoa eta bestea Mikael, Goñi haranekoa. Mikaelek gehiago saltatu zuela zirudien, baina hurrengo bi saltoetan nekatuegi z egoen eta askoz salto laburragoak lortu zituen. Luzek, aldiz, hurrengo saltoetan mantendu zuen lortutakoa eta garailetzat hartu zuten erresistentzia hobea izateagatik. Gero, lehiatu gabe hasi ziren beste mutilak saltatzen. Suaren alde batean zabalera txiki ago batetik hamar bat urtekoek saltzen zuten. Gure lau lagunek, jauregiko beste lagun batzuekin batera, lerroan jarri eta behin eta berriro saltatu zuten su sendatzailea. Garaiko jendeak uste izaten zuen Donibane bezperako suak gaixotasunak sendatzen zitue la eta su handiago edo txikiago izan ala ez, ahal zuenak saltatzen zuen bat; haur, emakume edo adineko pertsona izanda ere. Ohean ziren gaixoei ere txingar bat pasatzen zieten edo ikatz puskak gordetzen ziren urtean zehar sortzen ziren gaixotasunen sendaga i bezala. Suaren festa handi hura gainbehera joan zen handik ordu batzuetara. Jendea etxeratzen hasi zen. Mutilak neka neka eginda eseri zirenean, gazterik sasoikoenak geratu ziren festarekin jarraitzeko. Lagunek ez zuten eguna berehala bukatu nahi. Logale ak jota ziren baina ahalegindu ziren luzatzen. Hurrengo egunean armadaren desfilea ikusiko zuten eta zelaian ospatuko zuten bazkari handi batekin. Bi egun pasatu ondoren, normaltasunera bueltatuko ziren. Gaueko hirurak aldera, logaleak jota, goizerako geld itu eta etxeratu ziren. Udako lehen egunean armadaren agur desfile ahaztezina ospatu zuten. Armada hura ez zen armada osoa, haren zalduneria baizik: oinezkoak biltzeak beste aste pare bat emanen zuen. Erreginak eta agintarien tribunatik pasatzen lehenengo ak errege etxeko zaldunak izan ziren. Errege zaingoko berrogei bat gerlari ibili ziren beren kapitainaren atzetik. Gero, Uhartekoaren menpeko hogeita hamar zaldunak binaka eta harro pasa ziren eta atzetik beste bailara eta herrietakoak. Zaldun guztiek oiha l koloretsuak, distiratzen zuten armak eta zaldiak eraman zituzten, pauso dotorean pasatu ere. Bazirudien gerlariek beren jantzi ikusgarriez gain, zaldi gainean beren jarreraren bidez ausardia erakutsi nahi zutela. Desfilea bukatu zenean, zaldunak jaitsi z iren zaldietatik, morroien esku utzi eta familian eta herrikoekin pasa zuten eguna. Handik egun batzuetara Naiaran elkartuko ziren gerlariak eta han maniobrak eginen zituzten, armada osoa Gaztelara egun gutxitan abiatu arte. 10 Errotik Gaztelara. Erro herria Erroibar haranaren hegoaldean zegoen. Handik galtzada zaharra pasatzen zen iparralde Ibañetatik mendatea pasa, Argaren haranean zehar Iruñera eta Donejakue bidean ibiltzeko. Etxe multzo txikian hogei bat familia bizi ziren. Denek, baratzea, l abore soro batzuk eta belardiak zituzten. Behi eta zaldi gutxi batzuk eta bereziki artaldeak ziren ondasunik handienak. Etxe guztietan oiloak, zerriak, mandoak eta astoak zituzten,batzuek idi parea ere bai. Gehienak askeak ziren, nahiz eta familia batzuk b ehartsuagoak izan eta aurrera egiteko besteentzat lan egin behar izaten zuten. Herriko auziak bertako etxeko nagusiek konpontzen zituzten eta kasuaren arabera ordezkari batzuk edo bakar bat bidali egiten zituzten haraneko biltzarretara edo erresuma osokoet ara. Goietxekoak ziren besteen gainetik zerbait nabarmentzen zirenak. Diferentzia bakarra, azken belaunaldietan besteen buru eta gidari izatearen ohitura besterik ez zen. Herrikoen zerga bakarrenetakoak apeza eta elizatxoa mantentzea eta Uharteko jaunari e ta erregeari hogeiren bana ematea zen. Osotara zergetan hamarrena baino askoz gehiago ez zen, defendatzeko laguntza emateaz gain. Herritarren artean artisau espezializatu batzuk zeuden: errementaria, zurgina, oihalgilea eta uhalgilea; gainera, bi emakume emagin osagileak ziren. Bestela, negu partean edozein etxetan artilezko jantzi batzuk, xaboia eta ogia egin eta mila gauza txiki konpondu edo ordezkatzen zituzten. Uztailaren hasiera zen. Arrano, hala deitzen zioten herrian, azken egunetan bezala, familiak o galsoroetara joan zen, anaiak, arrebak, osaba izebak eta aitarekin batera. Uzta handia biltzen ari ziren eta nahikoa aurreratuta zuten lana, guztien lan geldiezinari esker. Egun osoan aritu ondoren, etxera bidean Arrano lagun batzuekin topatuta hizketan hasi zelarik, aitak deitu zion. Arrano urduritu zen, halako seriotasuna nabaritu baitzion aitari. –Arrano, bihar goizean ez haiz lanera joanen. Etxeko bigarren semea haiz eta arma deirari erantzun behar diok gure familiaren partez. Hamazazpi urte dituk et a jada trebea baino trebeagoa haiz armak erabiltzen. Hire osaba nahikoa zaharra duk gure familiako gerlaria izateko eta orain hi izanen haiz etxeko gerra gizona. Bihar goizean herriko beste gazte eta gizon batzuekin abiatuko haiz Uhartera. Dena prestatuta zagok. Arrats honetan agurtu itzak nahi dituanak eta hoa ene benedikapen eta guztion maitasunarekin. Espero diat onik bueltatzea gurera, baina edozeinen gainetik portatu ongi eta... kontuz ibili seme. –Arranok ez zuen espero bera etxeko gerlaria izatea. Beste herrietan bezala udako egun luze haietan, aitonak aitonekin, gizon helduak beren berdinekin; neskak, neskatoak, denak berdin beren kideekin elkartzen ziren, etxekoandreak eta beren laguntzaileak izan ezik. Beraiek sukaldeetan afariak prestatzen ari b aitziren, egunean zehar izanak ziren batekin edo bestearekin; baina, sukaldekoa emakume helduen betebeharra izaten zen. Mutilak, herri ondoko iturri ondoan jartzen ziren enbor batzuen gainean nesken zain. Hauek, ur garraioaren aitzakian mutilekin egoten zi ren. Arrano heldu zenean lagunek zoriondu zuten. –Elkarrekin joanen gaituk Gaztelara. Mailu eta biok ere hirekin ibiliko gaituk. –Narru... Ez nian espero ni neu gerlara joatea eta orain hi ere izanen haiz. Mailu bazen etxeko gerlaria, baina hi... –Gure anaia zaharra zuan gerlaria, baina zauritu zutenetik ni ninduan joatekoa. Lagunak, joanen zirenak eta geldituko zirenak, txantxetan aritu ziren, norberaren gerlari ahalmenak aipatuz. Neskak ordura arte gaitik kanpo, sartu ziren solasean gerlari berriez trufa eginez. Arranok aparte hartu zuen Nahia, bere neskalaguna. Harremana formaldu zutenetik zuka egiten zioten elkarri, errespetuaren seinale. –Nahia, bihar goizean goiz abiatuko naiz gerlara. Joanen gara aparte lasaiago hitz egiteko? –Nahi baduk, bai . –Besteen algarak ezustean harrapatu zituen biak. “Nahiak nahi dik... Nahiak nahi dik” oihukatzen baitzioten Arranori, neskek eta mutilek. Lotsatuta, zuhaitz batzuen artera baztertu ziren leku lasaiago batera, baina besteen bistatik ezkutatu gabe... Han, maitasuna betiko hitz eman, hitz goxoak eta itxaropenak adierazi, laztanak egin eta musuak eman zizkioten elkarri, beren lagunek agur zaratatsuagoak egiten zituzten bitartean. Gau hartan despedida asko izan ziren. Zaharrenak, helduak eta haurrak garaiz o heratu ziren nekatuta, hurrengo egunerako prestatu eta atseden hartzeko. Gazteak, ordea, taldeka edo binaka luzaro aritu ziren. Arranok Nahia utzi zuenean kamainan etzan zen, ilusioetatik beldurretara pentsamenduak aldatuz. Osorik Nahiaren ondora itzuliko ahal zen! Azkenean, nahi gabe loak hartu zuen. Bi ordu eskas egin ondoren esnatu zuten senideek. Arranok zerbait ahoratu ondoren, ezpata, arkua, bestelako armak eta zakuto bat hartu, denak agurtu eta bere lagunekin eta beste gizon helduagoekin batera, Goie txeko Gartz en agindupean abiatu zen Iruñea bidera. Zaldi indartsu batek gurdi txiki batean denontzako janaria, arropa batzuk, bi denda eta armak garraiatuko zituen. Mintxo mutikoa, beraren eta beste hamar lagunen gauzez arduratuko zen. Beraien morroi ibil iko zen. Isilik egin zituzten lehenengo hiru orduak, legoak ahalik eta azkarren ibiltzeko. Hasieran mendi portua igo zuten. Gero, menditik jaitsi ziren abiada handian eta ez zuten atsedenik hartu Arga errekara heldu arte. Esteribarren ziren eta Zubiri de itzen zuten etxe multzoaren ondoan eseri ziren atseden hartzeko. Han elkartu ziren beste gerlari batzuekin eta bertakoek eztabaidatu zuten haraneko besteekin hantxe zubi ikusgarria eginen zuten ala ez. Egia erran, zurezko zubi kaskarra ikusita, oso zaila z en imajinatzea zubi ikusgarririk. Edonola ere, herriari Zubiri izena jartzea bitxi samarra zen. Erroibartarrek eta esteribartarrek elkar agurtu ondoren, bideari ekin zioten binaka edo hirunaka abiadura onean, handik aurrera erreka ondotik bide on hura jarr aituz. Lau legoa gehiago egin zituzten zerbait bazkaldu arte. Egun argiz baratze batzuk zeharkatzean helmugatik hurbil zeudela jakin zuten. Zubia gurutzatuta, dorre bat eta errekaren artetik pasatzen zen bidea. Hantxe kontrolatzen ziren bidaiariak eta salerosketarako produktuak. Dorrearen jarraian Uharte herribilduaren harresia zegoen eta gorago gaztelu baten dorre altuagoa ikusten zen harkaitzaren gainean. Harresiak inguratuz eta etxaldea bukatuta, Oianalzinera joateko erran zieten bertakoek mendiaren maga la seinalatuz. Uharte ondoko belardian ehun bat gerlari eta hogei bat morroi elkartu ziren. Nekatuta zeuden eta kanpadendak antolatu, aska batzuetan garbitu eta zelaian taldeka afaldu zuten. Suaren inguruan zeuden hizketan, hotzik egin ez arren, kanpalekua ren erdian mugimendua eta dei bat entzun zutenean. Gerlari guztiek etorritako jauntxo baten hitzak entzun zituzten. –Mendialdeko gerlariok, arrats on, nire ondoan dagoena jaun Eneko Santxez Uharteko jauna eta enekotar leinuko burua da. –Denek agurtu zuten diosala eginez eta burua makurtuz –. Ni, Antso, salako maisua naiz eta tresnaren bat falta bazaizue niregana jotzen ahal duzue. Hemen geldituko zarete egun batez mendialdeko eta ekialdeko beste gerlarien zain. Etzi, Gartzia kapitainaren agindupean –erran z uen beste aldean gerlari garai bat seinalatuz –, Iruñea ondotik pasako zarete Ultzama, Bidasoa, Larraun eta Arakil aldeko gerlariekin batera hiru egunetan Naiarara iristeko. Atseden hartu ezazue. Bihar goizean elkartuko zarete hamarrekoak eta ehunekoak osat uz. Orain Jaun Enekok agurtuko zaituzte. Bihar arte –jaun Eneko aurreratu zen eta agurtu ondoren honela adierazi zien: –Baskoniako gerlariok, ongi etorri gure herrira. Antsok erran bezala, bihar antolatuko zarete hamarnako taldetan, armada bat gara eta be rdintsu armatuko zarete. Antsok dioenez, zerbait falta bazaizue edo arazoren bat baduzue zuen artean, konponduta utzi behar dugu. Agian armaren bat aldatuko dizuegu itzultzean berriro eskuratuko duzuena. Gartzia kapitainak eta Antsok beren laguntzaileekin konponduko dizkizuete arazoak. Nire gogoz kontra –eten laburra egin zuen –, ez naiz zuekin abiatuko, gure herrien zaintza bermatu behar baitut. Orain gabon guztioi, ongi lo egin eta bihar arte –denek batera erantzun zioten eta gerlari buruak hurbildu zitzai zkion hitz batzuk gurutzatzeko. Arrano, Narru eta Mailu beste erroibartar gazte batzuekin elkartu ziren: Mezkiriz, Lizoain, Biskarret, Auritz eta Ausperriko hogei bat mutilekin, eta beste hainbeste aezkoatarrekin. Gazteen arteko helduenek kontatu zizkiet en antolaketa hartako gorabehera batzuk. Talde txikietan Baskoien istorioak eta biziraupen ikasgaiak kontatzen amaitu zuten eguna, orduko Almanzor eta musulmanen armada neurri batean gogora ekarri gabe. Azenari eta Otsoa hurbildu ziren gaztez osatutako tal de batera. Gazteak harropuzkeriez beteriko ateraldiak botatzen ari ziren. Arranok, zortzi urteko mutil haiek ikusita, bera eta Narru aurkeztu ondoren, nor ziren galdetu zien. –Ni Azenari naiz, Uharteko jaun Enekoren seme nagusia eta hau Otsoa, Gartzia kap itainaren semea. Guk nahi genuke zuekin gerrara joan, ezinezkoa da, ordea. –Arranori grazia egin zioten bi mutilen jarrera. –Garaia helduko zaizue. Zuek ikasi armekin. Urte gutxitan gu bezala joan beharko duzue. –Prestatzen ari gara. –Narruk mutilen gogo a ikusita isildu zuen berak sentitzen zuen beldurra. –Borroka hau irabaziko dugu. Zuek urte gutxi barru etorriko zarete gurekin eta lagunduko diguzue musulmanen kontra. –Mutilak denbora luzez egon ziren gazteen istorioak entzuten. Hurrengo goizean, tald ekatzen, armak eta hornitegiak ikuskatzen eta arazoak konpontzen aritu ziren. Arratsaldean, agertu ziren beste gerlariekin berdin egin zuten. Uztailaren 14an, goizean goiz abiatu ziren. Aurreko egunean ikasi eta banatu zituzten egin beharreko lanak ordu er di batean dena jasotzeko. Agintariek soberan ziren gauzak baztertu zituzten eta falta zirenak aldatu zizkieten, bereziki armak. Jaun Enekoren atzetik Argaren ondoko bidea jarraitu zuten. Lehenik, Ultzama, Baztan aldeko eta iparraldeko jendea elkartu zen be raiekin. Eneko Santxez Uharteko jauna agertu zenean, oihuka goraipatu zuten Eneko Aritza, bere ondorengoa eta Baskonia. Jaunak Antso Gartzes ximenotarra gogorarazi zien. Arakil, Larraun eta ipar mendebaldeko gerlariekin batuta, enekotarren menpekoek zortzi ehun bat oinezko bildu zituzten. Iruñea ondotik pasatzean ekialdetik etorritakoekin bat, armada handia eta antolatua osatzen zuten, mila laurehun bat oinezko gerlari. Bi taldetan antolatu zuten Naiararako martxa, denak batera bideko herriak ez itotzeko. Ar rano zebilen taldean enekotarren leinupekoak ziren, Gartzia kapitainaren agindupean. Hurrengo egunean Lizarra ondoan egin zuten gaua. Ibilaldia oso gogorra izan zen Erreniaga mendatea eta Gares herri ondoko mendiak gurutzatu ondoren. Ibilbidea ongi antolat uta zegoen, egunero ibiltari asko pasatzen baitzen Donejakuerako bidea zela eta, joan etorrian. Errotik ere batzuk pasatzen ziren, baina Garesetik aurrera ibilbide nagusian ziren. Gares eta Lizarrako jendeak lagundu zien ordainduta behar zituzten gauza eta zerbitzuak emanez. Ebro ibairaino heldu ziren hurrengo egunean. Igandea izaki, hilak 15, meza nagusi ikusgarria antolatu zuten armada ia osorako, han hegoaldeko Erriberako gerlariekin elkartu baitziren. Beste egun batean Naiararaino heldu zirenean egun os oan hartu zuten atseden. Biharamunean, 18an, ibilbide laburra egin zuten. Herramelluri eta Otsanduri ondoan baskoien armada osoa elkartu zen. Orduan, Araba, Ipuzkoa, Bizkai eta Errioxako gerlariekin batera bi mila seiehun bat oinezko eta hirurehun zaldunek o armada osatu zuten. Gaztela agindupeko lurrak ziren, baina ez zitzaien oso arrotza egin, bertakoak euskal jatorrikoak baitziren. Hilak 19tik 22ra armadak mugimenduak praktikatu eta armetan ariketa desberdinak egin behar izan zituen. Fortun Santxezek, bas koien gerra buruak, armadaren ongizatea eta prestutasuna ikuskatu behar zuen. Arrano, Narru eta Mailu gustura zeuden. Beren herriko gizon nagusiekin konpontzen ziren, haiek baino eginkizun gehiago zuten, baina ongi hartu zituzten. Mintxori laguntza eman behar zioten gauzak jasotzean, egurra biltzen eta otorduen prestaketetan. Gartze, nagusi ona zen, atsegina eta arma kontuetan behar bezala gidatu, lagundu eta beharrezko azalpenak ematen zizkiena. Inguruan beste erroibartar, aezkoatar, artzear eta esteriba rtarrak zeuden. Denden artean kale batzuk utzi zituzten eta garbitasun neurri zorrotzak gordetzeko agindu zieten. Letrinak, erreka behera baina ez ziren urruti. Kanpalekuan biltzeko tokiak, agintari eta zaldunen zonaldeak, dendetatik aparte suak egiteko to kiak eta kanpoko hesiak antolatu zituzten. Modu berean kanpatu behar zuten geldituko ziren leku guztietan. Aurreko egunean, arma desberdinetan beraien trebezia ikuskatu zieten. Beraiek arkulari eta mendi gerlari bezala gelditu ziren. Ez zen harritzeko erro ibartarrak ehiztari eta artzain lanetan arituak baitziren. 11 Ezkarai. Ezkarai herria, Glera edo Oja haranean zegoen. Oja garaiko herriak euskal jendez osaturik zeuden. Haranaren beheko aldean Santurde eta Santurdejo herrietatik iparraldera biztanleek jatorri euskalduna bazuten ere, gehienak erdaldunduak ziren eta bakarrik zaharrenak eta aparte bizi ziren familia batzuk erabiltzen zuten euskara. Dena den, gehienek zerbait ulertzen zuten euskaldun petoekin izandako harremanen arabe ra. Ebrotik hurbil egonda ere herri batzuetan euskal familia asko bizi ziren Araba eta Bizkaia aldetik aurreko bi mendeetan agertutakoen ondorengoak nonbait. Berdin gertatzen zen Gaztelako Goi Arlanzon, Oka, Tiron eta Bureba osoan. Errioxar gehienak basko ien lurralde eta mugen barnean bizi ziren. Ekialdeko haranetan, Iruñearen menpeko lurretan, Najerilla, Iregua, Leza eta Zidakos haranetan egoera berdina izaten zen, haranen goialdean euskaldunak bizi ziren eta Ebro aldean, erdaldunduak gehienak. Gaztela ha ran harekin mugatzen zen, baita Zirueña herriarekin. Baskoiek, hurbil zegoen Naiara zuten azken garaian ia hiriburu nagusia. Handik gidatzen zuten musulmanen kontrako borroka eta Gaztelaren aurreko diplomazia. Herritarrek, bitartean, bizitza arrunta e giten zuten urte garaiari eta bizitzaren beharrei begira. Ezkaraiko biztanleek bazekiten Naiaran baskoien zalduneria bildu zela. Lanak ahalik eta lasterren aurreratzen ari ziren musulmanen etorrera prestatzeko. Azkeneko laboreen uzta biltzen ari ziren gerlariak joango ziren armadarekin batzeko eta besteek mendietara erretiratzeko prest egon behar zuten. Balz, hogeita lau urteko gaztea zen. Herriko ehiztaririk eta arkularirik onenetakoa zen. Etxeko lanetan aritzeaz gain, aspaldian irabazia zuen arrastoak ja rraitzeko trebe izatearen fama. Otsoak eta hartzak ehizatzeko bera jartzen zuten agintari. Etxeko seme txikiena izaki, ehizan laguntzen hasi zitzaion osaba bati eta ederki moldatzen zen ordu luzeetan mendian gora eta behera ibiltzeko edo harrigarriena, mug itu gabe ordu eta orduetan egoteko. Sena ikaragarria zuen animalien asmoak igartzeko eta ikusmena ezin hobea. Ez zitzaion animaliak hiltzea gustatzen eta behin baino gehiagotan utzi zuen orein bat eskapatzen. Baina herrian ehizaldi handia antolatzen zutene an bera bidaltzen zuten begirale eta aholkuak eskatzen zizkioten, nahiz eta antolaketa osoaren buru, adineko eta ospe handiko beste bat izan. Gerra garaian gaztea bidaltzen zuten etsaiak zelatatzera eta ederki ezagutzen zituen Errioxa eta Gaztelako mendiak . Herriko gudari buruak eskatu zion Medinaceli inguruan musulman armada zelatatzeko eta handik nondik agertuko ziren abisua pasa zezan. Balzek Eki lehengusuarekin joateko eskatu zuenean ez zioten baimenik eman, lagunegiak baitziren eginbehar hura ongi bete tzeko. Uztaila bukaera hurbil zelarik, oinezko gerlari baskoiak haranaren behetik pasa zirenean bailara hartakoak ere arma deiari erantzunez beraiekin elkartuko ziren. Eki, Ezkaraiko beste gerlariekin Oja jaitsi eta Tiron erreka ondoko Kuzkurrita eta Otsan duri artean kanpatu zuten beste errioxarrekin. Iparraldean Kuzkurritatik hurbil kanpatu zuten Bizkai eta Araba aldekoek, hegoaldeago Tiron errekatik gora, Otsanduri ondoan errioxarrek eta Erramelluri aldera Iruñaldekoek eta ipuzkoarrek. Kanpaleku luzea eta estua zen, errekatik hirurogei bat metrora, paraleloan eta egurrezko hesi batez inguratua. Gau hartan bigarren zaintza tokatu zitzaion Arranori. Gauerdia pasatu eta artean ia ordu pare bat falta zitzaion hirugarren erreleborako. Aspertuta eta nekatuta, e tzateko gogoa zuen; ez zuen egin, ordea. Bazekien eginez gero, lotan gelditu eta harrapatuko zutela. Begira zegoen lau metroko enborrezko hesitik. Erreka aldeko aldapa zaintzen ari zen, baina leku txarra zen nekatuta egoteko. Gorputza hesiaren gainean jarr i zuen. Hesi hartatik erreka bazterreraino begiztatu zuen. Ezin zen eseri. Jarreraz aldatu eta bestaldera begiratzean ehun bat metrora itzal bat nabaritu zuen hesira hurbiltzen ari zena. Zer egin ez zekiela, ezin zuen azkona edo gezi bat bota. Zaintzaile t alde mugikorra ez zen hurbil eta ez zuen larrialdi deia egin nahi, beraien kanpamentuko gazte bihurri bat izanen zelakoan. Baina, badaezpada gelditu behar zuen madarikatua. Hesi barnetik lurrera jaitsi zen eskaileratik eta sarkina agertuko zen aldera joan zen lasterrean. Ez zuen inor sumatu... Bat batean atzetik harrapatu zuten eta labana nabaritu zuen lepoan. –Nor haiz eta nongoa? Erantzun ezak azkar! –Arrano, Erroko arkularia. Zer arraio nahi... ? –Zu isilik egotea nahi diat. Ez larritu. Zuetako bat n aizeta –erantzun zuen, labana erretiratuz eta Arranori buelta emateko keinua eginez –. Balz nauk ni. Ezkaraikoa. Zelatari bat nauk eta gure zaintzak egiaztatzeko esan zidatek. –Balz? Zer izen duk hori? –Zuek Baltz edo Beltz deituko zenidakete. Gure herri ko hizkeran Balz. Orain, Arrano, buelta hadi hesira eta segi zaintzan. Errioxa garaikoak non dituk? Ba al dakik? –Hor nonbait, bostehun metro beherago topatuko dituk... –Ondo zagok, ikusi arte. Balzek nagusiei emandako berrien arabera musulmanak Medina celitik hurbil zeuden. Ziur asko lau egunen buruan abiatuko ziren Medinacelitik iparraldera. Baskoiek egun pare bat gehiago eman zuten armada praktikak egiten. Zaintzak eta kanpalekuaren funtzionamendua hobetu ziren. Goizak, armadaren mugimenduak eta prakt ikak egiten pasatzen zituzten. Otsanduritik hurbil zen kanpamentu luze hartatik atera ondoren iparralde eta mendebaldera jotzen zuten Treviana eta Fonzaetxe aldera. Mendialdeko errioxarrak eta nafarrak taldekatzearen arabera arkuekin tirokatze ariketak egi n ondoren, mendixka inguruan mugimenduak, ezkutaketak eta eraso azkarrak praktikatzen zituzten. Ezpata eta ezkutu txikiarekin ere lantzen zuten trebetasuna. Arratsaldeetan armak eta behar zituzten gauzak konpontzen eta erabiltzeko moduan jartzen zituzten. Hiru lagun erroibartarrek, Arranok, Narruk eta Mailuk, ezkaraitarrak ezagutu zituzten. Arratsalde haietan lanak bukatuta elkarrekin pasatzen zituzten atsedenaldiak errekan arrantzan edo inguru haietako ardoa edaten. Hilaren 25ean asteazkenean Mailu izan ez ik beste lau gazteak bidali zituzten armada aurretik ibili beharreko lekuak aldez aurretik jorratzeko eta miatzeko. Buruzagi batzuek esploratzeko talde aproposa osatzen ahal zutela pentsatu zuten. Mailu ez zuten onartu, bera gazte handikote, astun eta last erketarako motela zelako. Lagunarengatik penatuta egonda ere, gustura elkartu ziren Arrano eta Narru; Balz eta Eki. 12 Peñacervera. Lagunek, arinki armatu eta zamaturik, lau zaldi arinetan ibili behar izan zuten aurrera eta aldeetara armadaren bid ean leku guztiak miatzen, kanpaleku ona eta janaria non aurki zitekeen egiaztatzeko. Balz zen haien buru, askotan egina baitzuen lan hura. Lehen egunean, ordea, ez zuten mendietan edo inoren erasoren beldur ibili behar eta zuzenean Burgos ondoan kanpatzeko leku aproposa seinalatu behar zieten beren armadako kideei. Tiron errekatik gora, bide ona jarraitu zuten Belorado eta Oka herrietaraino. Armadari sei ordu kostatuko zitzaiona beraiek bi ordu eskasetan egin zuten, tarteka trosta lasaian eta tarteka pauso an ibiliz. Bidea binaka egin zuten. Aurretik Balz eta Eki ibiltzen ziren eta atzetik Arrano eta Narru. Erroko mutilek ezagutzen zituzten zaldi mota haiek, ordura arte esploratzaile lanik eginak ez bazituzten ere. Arrano ere gustura ibili zen bere zaldiaren gainean. Ximista, izen hori jarri baitzion berak, gaztea, arina, indartsu eta gogorra zen beste hiru zaldiak bezalaxe, mendiko zaldien eta lautadetakoen odol nahasikoa nonbait. Momentu batean, pausoka ibiltzen ari zirenean zaldiez mintzatu ziren lagunak. –Argi zagok gustura habilela hi ere zaldi horrekin, Arrano. –Bai, hagitz gustura. Ximistak kasu egiten zidak, baina zoragarriena duk zein agudo joaten den trosta azkarrean –Ekik hura entzun zuelarik, atzera bueltatu eta zaldiez zerbait azaldu nahi zien. –Arrazoi duzue. Naiarako jaunaren aginduz aspaldian hazten eta hezten ari dituk zaldi hauek. Gure mendiko behorrak zaldi arabiarreekin nahasi ditiztek. Leku malkartsu eta zailetan ibiltzeko, betikoak bezain onak izateaz gainera lautadetan abiada onean ibi ltzen dituk. Erresistenteak badituk. –Zelatatzeko eta miaketarako zaldirik onenak dituk. Orain mutilok goazen Okara lehenbailehen iristeko –gaineratu zuen Balzek, bere zaldia trosta azkarrera animatuz. Okara heldu zirelarik, ur aska batean hautsa kendu, aurpegia eta eskuak garbitu eta zaldiei edaten eman zieten. Arkume usain goxo batek erakarrita, ostatu batean sartu ziren. Zaldiak ostatu ondoko estalkian lotu ondoren, mutil bat bidali zuten gaztelura tenenteari elkarrizketa eskatzera. Herria aspaldiko d efentsa lekua zen. Gaztelu gotor haren azpian harresiz inguratutako etxe multzo zahar bat zegoen, Oka mendien ipar ekialdean eta izen bereko harana babestuz. Bidaiari gutxi batzuk ikusi zituzten eta bertakoak euskaldunak ziren. Tenentearen erantzunaren zai n ostatuko leiho bakarraren ondoko mahaian eseri zirenean, ostalariak entsalada fresko pixka bat eta arkume errea eskaini zien ardo beltz eta ogi goxoa lagun. Ur freskoa ere eskatu zuten. Bazkari goiztiarra ekarri bitartean, Arranok eta Narruk lur haietaz galdetu zioten Balzi. Honek ardo pixka bat edan eta gustura erantzun zien. –Konturatu nauk harritu zaretela hemen euskaldunak aurkitzeagatik. Haran hau eta mendialde guzti hauetakoak, Errioxako mendialdekoak bezala, euskaldunez populatuta dago. Hurrengo h aran eta inguruko biztanleria ere, Burgos ondokoa izanda ere, Baskoniako jendea bezalakoa duk. Gaztela menpeko lurrak izan arren, baskoiak dituk. Hemendik iparraldera Oka errekatik behera gehiago entzuten duk erromantzea. Bureba, Oja, Tiron eta Najerilla b eheko herrietan, Ebro aldean, bakarrik gehien gehienak baskoiak direnean mantentzen dituk aspaldiko ohiturak. Guk ere erromantzez egiten bazekiagu. Baina gu mendi aldekoak gaituk, herri txiki eta apartatuetan bizi garenak. Hor hegoaldean dauden mendiak Ara ndio mendiak dituk, gure herri ondotik, Ezkaraitik hona heltzen direnak. Mendizerrari Demanda deitzen ziotek Gaztelakoek, ez zekiat zergatik. –Narruk, ordea, bestelako jakin mina zuen eta galdetu zion musulmanei buruz. Arranok ere bazuen etsaiei buruz jaki teko gogoa eta arretaz entzun zion. –Benetan musulmanak direnak Al andalusetik, Penintsulako hegoaldetik zetozek, Valentia, Tulaitula, Badajoz, Korduba eta Isbila lurretatik. Arabiarrak gutxi dituk. Han hispanoak dituk gehienak, musulman edo batzuk krista u mozarabeak. Berbere eta judutar batzuk ere bizi dituk. Mugetatik hurbil, berriz, mozarabeak topatuko dituzue, musulmanek bakarrik gazteluak dizkiate mugak zaintzeko. Oska, Tutera, Kalagorria eta Soria dituk al Andalusek Baskoniarekin mugatuz dituen hiri eta gotorleku hurbilenak eta Medinaceli eta Toledo, Gaztelarekin dituen gotorlekuak. Baina lur horietan dauden gehienak mozarabeak dituk eta Arandio hegoaldeko mendialdearen magalean, gure aldean bezala, euskaldunak zeudek –momentu hartan entsalada eta ark ume erreko azpila jarri zieten mahai erdian. Haiek labana atera zuten eta ogiaren gainean jarri zituzten haragi puskak. Solasa bukatu zen. Gogoz eta gustura jan zuten ardoarekin lagunduta. Bukatzen ari zirela tenentearen mezua eman zieten. Nahi zutenean jo aten ahal ziren. Bazkaria ordaindu eta gazteluan sartu ziren. Dorrearen ondoan jaunari kontatu zioten baskoien armada arratsean agertuko zela eta prest izateko herria. Mandatua egin ondoren Okako mendietan sartu ziren. Portuan ari zirela geldialdi bat eg in zuten. Balzek erakutsi zien nola bilatu behar zituzten etsaien begiraleak. Ez zen benetako bilaketa, baina besteek ikasi behar zuten egiten. Denak ehiztari onak ziren eta ez zitzaien kostatu ehiza mota berrira ulertzea. Ez zituzten bilatzen talde handia k ezkutatzeko lekuak, begirale bakanak ezkutatzekoak baizik. Harraparien ehiza bezalakoa zen, ehiztariak ehizatzea. Zoruan ezer nabaritzen ez zenean, leku harritsuetan behintzat, landare eta zuhaixketan aztarna mimiñoak bilatu behar zituzten. Balzek azken eguneko harraparien arrastoak bilatzeko erran zien besteei. Laurak lau haizetara banatu ziren mendi bortutik bostehun metro inguruan. Handik ordu erdira itzuli osoa eginda, bueltatu ziren beraien aurkikuntzak seinalatzera. Otso baten aztarnak aurkitu zituz ten. Eki berehala hasi zen aurkikuntza aldarrikatzen. –Otso baten arrastoa ikusi diat muino horretan. Ez duk taldean ibili eta ez dik ehizarik lortu –Balzek baietz egin zuen eta besteei zer aurkitu zuten galdetu zien –. Hik, Narru, ezer gehiago nabaritu al duk? Eta hik Arrano? –Narruk ezetz egin zuen eta bazirudien Arranok ez zuela ezer esango. Bat batean ia haserre bota zuen: –Hau leku txarra duk ehizarako. Otsoa hor gainean ibili zuan gauerdian, animalien begi bistan, uluka edo beste otsoen bila, ziur as ko. Mendate hau ez duk aproposa ehiza zelatatzeko. Basoaren hasieran bidexka txar bat zagok. Animalia handi batzuk, ahuntza eta orein batzuk pasa dituk goizaldean hortik iparraldeko errekara joateko. Atzetik hartz gazte bat joan zaiek eta otso zahar bat, a gian lehen aipatu duguna haren atzetik, harrapakina aprobetxatzeko asmoz. Azeria eta erbinude bikote bat ibili dituk goizean han hemenka animalia txikien zuloetan bilatzen. Erbinudeek harkaitz horien atzean untxi bat harrapatu diate... Uste diat. Baina, ho ntza batek kendu ziek edo saiatu duk kentzen, erdizka janda zutenean. Dena den, hau ez duk leku ona animalia handiak behatzeko, han iparraldeko muinoan haritz txiki eta arte zuhaitz haien artean, ordea, baietz uste diat. Bestela, gaur bidaiari batzuk pasa dituk, batzuek mandoak eta gurdi bat zitiztean eta beste batzuek zaldiak. Bi edo hiru gizon egon zituan atzo edo herenegun zenbait ordutan bidearen ezker aldean hegoaldeko basoan bidea zelatatzen. Uste diat lapurrak zirela baina ez ziaten ezer egin. –Balze k ez zuen horrenbeste zehaztasun. –Harrigarria! Arranok arrazoi dik. Hau ez duk leku ona ehiza handia egiteko. Baina inportanteena duk, ez dela gelditu lehen harrapariaren arrastoa aurkitu duenean. Posibilitate guztiak aztertu behar dituk beti. Ederto asm atu duk Arrano. Mutilok ikas ezazue dena ongi miatzen berak egin duen bezala. Hortaz aparte... Burgosetik hegoaldean hasiko gaituk inguruak miatzen eta badaezpada esan behar diat taldea bitan banatu behar izanez gero, hi Arrano, Narrurekin ibiliko haizela eta egunero goizetik leku bat aipatuko diagu, banatuz gero arratsean elkartzeko. Basoetan zehar Oka mendiak gurutzatu zituztenean, Arteaga deitutako inguruan Juarros eskualdean sartu ziren. Bertako erreka nagusia Arlanzon zen. Bidetik erromes batzuk a urreratu zituzten. Zalduendo eta Ibaias izeneko herriak pasatuta, jarraitu egin zuten kanpalekua aurkitu arte. Herri haietan euskaldun jendea bizi zen eta onartuak izanen ziren baskoiak handik pasatzean. Armadakoek Medel edo Villavascones izeneko herriaren ondoan egingo zuten geldialdia. Hurrengo egunean, 26an, Burgosetik pasa gabe, Gaztelako armadari aurrea hartuz hegoaldera joko zuten. Medelen bertako jauntxo batekin elkartu ziren eta haren gidaritzapean Baskoien kanpalekurako tokia ikuskatu zuten. Han z irenean, Burgosetik etorritako baskoi eta gaztelau handiki batzuekin topo egin zuten Naiarako jaun Fortunen bi kapitainekin: Bela Oriolez eta Joaniz deitutakoa. Gaztelako kondearen menpeko jauntxo haiekin zeuden armaden elkarlana gauzatzeko. Hurrengo egune ko gauean Baskoniako armada iritsiko zen eta Gaztela eta Leongo armadekin batu ondoren, hegoaldera jarraituko zuten; hala ere, laukoteak Arlantza bidetik ikuskatu behar zituen borrokarako toki aproposak eta inguruko jauntxoekin harremanak izateko agiria em an zioten Balzi. Arratsalde hartan bertan urrutiratu ziren hego ekialdera. Presaka ibili ziren gautu baino lehen Ausinesera heltzeko. Ordu batean lau legoa baino gehiago egin behar zituzten. Egun osoko nekeak ahaztu eta bideari ekin zioten berriro. Zaldiek ez zuten arazorik izan jarraitzeko. Lau lagunek gelditu gabe jarraitu zuten Ausineseraino. Hango jaunaren gazteluan aurkeztu ziren eta lekua egin zieten gerlarien artean afaldu eta lo egiteko. Animalien zaintza segurtatu ondoren, askan garbitu eta dorrear en saloian sartu ziren. Txoko batean mahai baxu bat eta hormaren kontra banku batzuk zeuden. Han ziren dorreko gerlariak, zortzi bat. Haien artean eltze handi batzuetatik estofatua ahoratu ahal izan zuten koilarak erabiliz. Gosetuta zeudenez gogoz jan zitu zten aurreko neguan kontserbaturiko zerriki puska txikiak eta barazkiak, ura eta ogi dexenterekin lagunduta. Bete zirenean, dorreko gizonek ziurtatu zietenez hegoaldeko jauntxo guztiek oharturik zeuden musulmanen hurbiltasunaz eta begiraleak jarriak zituzt en, kanpoko gerlari eta ikuskatzailerik trebeenak ere ez pasatzeko. Jaunak deitu zien bakarka hitz egiteko. Berehala beraien aferaz aritu zitzaien: –Bihar, Larako tenente jauna ezagutuko duzue. Gure jaun kondearen familiakoa da eta bere konfiantzazk oa. Ez apuratu, zuen lana ez da bat ere arriskutsua izango. Zuek, Lara, Arlantza eta Silosko kapitainen aginduak betez gero, erraztuko duzue zuen betebeharra. Emaiozue Larakoari armaden berri, berak esango die gero gure agintariei orduko zein diren musulma nen mugimenduak. Orain morroi honek eramango zaituzte ukuilu ondoko belartegira lo egin dezazuen. Goizean berak abisatu eta zaldiak prest utziko dizkizue. Bi gudarik lagunduko dizuete. Lan ona egin. Horrela, besterik gabe, bertako gerlariekin lasai hitz egiteko aukerarik eman gabe eraman zituzten lotarako. Ez zekiten zergatik zuten halako mesfidantza edo kezka. Balzek ez zuen inoren laguntza behar lur haiek zeharkatzeko. Beraiek ez ziren gaztelarrak izango, baina ez ziren etsaiak. 26an, goizean goiz abia tu ziren Lara haranean barna. Bi gidarien laguntzaz herriak pasatu zituzten gelditu gabe eta Larako gazteluan izan ziren eguerdirako. Han, gaztelu inguruan gerlari gehiago ikusi zuten eta mugimendu asko. Larako jaunak hartu zituen behin garbitu eta sukalde an zerbait bazkaldu ondoren. Jaun Gonzalok kontatu zien nola zegoen egoera, lehor tratatu ere, arrotzei egiten zaien bezala. –Jakin behar duzue Almanzor bihar helduko dela Cluniara eta beraz hiru bat egun ditugula borroka izan baino lehen. Gure armadak g aur atera dira Burgos ingurutik eta bi egunetan Lerma pasatuko dute. Guretzako borroka leku ona bilatu eta aurkitu behar duzue zuek. Badakizue zer leku mota bilatzen dugun. Hori da zuen lana. Nire gerlarien laguntzaz eginen dituzue mugimendu guztiak. Behin borroka toki aproposa aurkituta, zuen eginkizuna beterik izanen duzue eta zuen armadarekin elkartuko zarete. Orain zoazte Arlantza eta Silosera. Han Ferdinandoren aginduak beteko dituzue. Delmo Tellez zuekin ibiliko da hemendik aurrera. Beste zaldiak be zala, Ximista, deskantsatuta, prest zegoen bideari ekiteko. Arranok azenario bat eman zion eta buruan gora eta behera laztandu zuen. Zakutoa beteta atera ziren dorretxe aurreko zelaira. Delmo hogei bat urteko gazte alaia zen. Irria ezpainetan zuela igo zen zaldira, hegoaldeko bidera atera eta berari jarraitzeko keinua egin zien. Bazirudien zerbait interesgarria erakutsi nahi ziela. Gazteak trosta bizian joan ziren atzetik. Legoa batzuk egin zituzten jarraian. Arlantza erreka ondotik ari ziren pasatzen San P edro monasterioaren sarreran. Atseden hartu zutenean, zaldiei ura ematera joan zirenean, Delmok euskara trakets batean ulertzen ziela ohartarazi zien. Bera ingurukoa zen, Ura herrikoa. Orduan erdaldundutako ingurua bazen ere, bera aitonarekin urte luzez ib ilitakoa zen. Politak ziren puntu erdiko leiho haiek eta pintura biziez margotutako kapitelak, laborantza eta Liburu Santuko pasajeak. Zoritxarrez jarraitu behar zuten. Covarrubiasen agertuta, tenenteak jarraitzeko esan zien eta beste bi zaldunek ireki zie ten bidea. Delmo bere familia agurtu gabe pasa zen Ura herritik. Arratsaldea zen eta beste ordu batean Silosera heldu ziren. Bide luzea eta neketsua egina zuten Ausinesetik Silosera. Jaun Ferdinandoren aginduz leku on bat utzi zieten lotarako. Garbiketa et a afari merendua egin ondoren, tenentearen aurrera eraman zituzten. Honek ongi etorri atsegina egin zien. Baieztatu zien hurrengo egunean Almanzor eta musulmanak Clunian izanen zirela. Goizean, hiru esploratzaileen laguntzaz leku bat bilatu behar zuten. Kr istau armada txikia zen eta musulmanek gutxienez armada bikoitza zuten. Hori zela eta, inguratuak ez izateko, bizkarrak eta aldeak mendiek zainduta, justu mila pausuko zabalerako bailara aurkitu behar zuten, aldapan behera erasotzeko modukoa eta musulman guztiak parte hartzeko zailduko zuena. Zalduneria astunarekin desegin eta izutu behar zituzten musulman saldoak eta gero oinezko eta arkulariekin ihesari eman ez zirenak txikituko zituzten. Garrantzitsua zen berbereen zalduneria arinarentzat leku zabala ez izatea. Aldeetan bereziki oztopoz beteriko lekua behar zuten. Ia aukeratuta zuten lekua. Cervera mendien hegoaldean aurreikusten zuten izan zitekeela. Halere, bailararik edo mendiarte aproposena aukeratu behar zuten. Mutilek lan erraza aurreikusi zuten. Ha la ere, Balzek kezka bat adierazi zuen. –Mila esker jauna gure lana errazteagatik, baina miatze taldeak bidaltzen badituzte harrapatu ahal gaituzte. Zaintzako taldeak behar ditugu. –Lasai gazte. Begirale batzuk bidali ditugu musulmanak kontrolatzeko. Nik neuk, gerlari batzuekin zainduko zaituztet eta baita lagundu ere borroka toki aproposa bilatzen. Zuek informazioa pasatzea duzue eginkizun nagusi. Horrela, lasaiago, gazteak lotara joan ziren hurrengo egunean goizean goiz jaikitzeko. Hilak 27an argitu orduko, Siloseko gelariak aurretik joanda, Cervera mendiak zeharkatu eta hegoaldeko lurrak ikuskatu zituzten mendatearen ondoko gailur batetik. Tenenteak zaingoa bidali zuen aurretik e ta Delmok inguruko ehiztari batekin bikotea osatuta, banatu zuten jorratzeko eremua. Goiza miatzen pasa ondoren lekurik aproposena hantxe bertan aurkitu zuten Cervera mendatearen magalean. Azkenean Espinosa herriaren mendiartean aukeratu zuten, txarrenean mendi bidetik Silos, Arlantza eta Lara bidean ihesbidea zutelako. Ferdinando tenentea ere ados zegoen. Hantxe egin zuten lagun berriek eguerdiko otordua. Delmo han geratuko zen, tenentea eta gaztelauekin, baskoiak agurtzen. Lau lagunak Ferdinandoren mandat ari batekin, Lerma bidera abiatu ziren, armada topatu arte. Peñacerveratik lau legoara zeuden. Armaden aurrealdean hiru taldeen agintariengana eraman zituzten esploratzaileek. Garcia Gomez, Leongo kondea, Sancho Garcia, Gaztelakoa eta Fortun Santxez, Naiar ako tenentea eta baskoen gudalburua, elkarrekin gudarien aitzinean ibiltzen ziren guardien zaintzapean. Garcia Gomez, mozkotea eta zabala zen, indartsua eta oso serioa. Altua eta indartsua zen Sancho Garciak modu atseginak eta dotoreak erakusten zituen. Be ra zen armada osoaren buruzagia. Oso argia zen eta bere herriarentzat askatasuna lortu nahi zuen. Fortun Santxez zaharra zen, ia hirurogei urte zituen eta baskoien alfereza izan zen azken hogei urteetan. Balzek informea eman zien, Ferdinando tenentearen mandatariak baieztatu zuena. Orduan Balzek, jaun Ferdinandok idatzitako pergamino lakratu txiki bat eman zion Gaztelako kondeari. Honek irakurri zuenean Fortun Santxezi eta Garcia Gomezi baiezko keinua egin zien eta esploratzaileei eskerrak emanez, baimena e man zien taldekideekin elkartzeko. 28an, larunbatean, berandu heldu zen armada kristaua Peñacerverara. Han, mendiaren kontra hiru kanpamentu montatu zituzten, Leongoa, Gaztelakoa eta Baskoniakoa jarraian kanpatuz eta borrokarako tokiak aurreikusiz. Atzetik, Cervera mendikatea eta portutik Arlantzara erretiratzeko bidea zegoen; galduz gero, ihesa babesteko toki aproposa. Gaztelako kondearen kanpadenda handia malda erdian zen, borroka tokia begiztatzeko eta agintzeko lekurik aproposena bai tzen. 29an, biharamunean, musulmanak ere beraien aurrean kanpatu ziren hurbil. Borroka, hurrengo goizean eginen zuten. Igandea izaki, meza nagusia ospatu zuten agintarien denda aurreko kanpan. Borroka 1000. urteko uztailaren 30ean gertatuko zen. Peñazerver ako bileran mendebaldetik ekialdera Leon, Gaztela eta Baskoniako armadek osotara 8.600 oinezko eta 1100 zaldun elkartu zituzten. Kanpalekuetan beste 3000 morroi eta zaldi zain mugitzen ziren, lekua zaintzeko. Kanpalekuaren mendialdean, beste zaldiak zituzt en eta hurbil, baina bortuaren aldera, idiak eta mandoak garraioak eramateko prest izanen zituztenak eta ehunka zekor, ardi eta zerri zituzten bilduta, Silos bidean. Gurdi aunitz zituzten, janari eta fardelak eramateko. Bestalde, Almanzorrek, mertzenario b erbereak jarri zituen ezker aldean; erdialde zabalago batean 7000 boluntario yihadista eta 500 zaldun; eta eskuin aldean, ekialdean, Kordobako kora edo probintzietako soldaduak. Osotara, 18.400 bat gerlari bildu zituzten, baina haiekin beste 10.000 pertson a eta kontaezineko animalia, gurdi, jangai eta fardeleria. 13 Peñacervera ondoren. Abuztuaren hasiera zen, egun iluna ordura arte. Nekazariak aspaldi ari ziren lanean. Zaldunak aurreko egunean helmuga gertu zuenez, ez zen Iruñean ezertarako geldit u. Hirira iristeko legoa bat falta zenean, bide ondoko ostatu batean pasa zuen gaua. Goizean bazekien ordu batean Uharten egongo zela eta lasaitasunez begiratzen zien igartzen zituen forma eta leku ezagunei, mendi tontor hura, herrixka, bideko errebuelta, soro, belardi eta zuhaiztiak oro. Gelditu egin zuen zaldiaren martxa. Nekatuta zegoen animalia hainbeste egunetan geratu gabe ibili ondoren. Aurrera egin beharrean eskuineko bidea erreka aldera. Zalditik irristatu eta animalia edaten utzita, batzuk erreka ondoko sasien atzetik zain zituela nabaritu zuen. Gerlari senak aurrean zituenak etsaiak zirela erraten zion. Etxearen ondoan hori gertatzea espero ez bazuen ere, kontu handiz ezpata ateratzen hasi zen. Disimuluz zaldi gainera zihoalarik, ezustean, ahots b atek oihukatu zion atzetik. –Geldi hor. Nor haiz hi eta zer egiten duk hemendik? –Aginduak ume batenak zirela konturatu zen, baita hiru gezik apuntatzen zutela ere. Ezpata lurrean utzita, atzeko ahotsari kasu eginez poliki bueltatu zen. –Eta hi, nor h aiz hi hori galdetzeko? –Hemengo jaunaren semea eta hire hiltzailea erantzuten ez baduk! –Lur hauetan ez al zegok gizonik? –Erantzun galdetutakoa; bestela, akabo hire bizia. –Mandataria nauk. Mezu bat dakarkiot Uharteko jaunari. –Gezurtia, hemen ez du k gizon armaturik sartzen gure zaingoko laguntzarik gabe. –Hori egia duk. Baina ni ezagutzen nauzue. Ez al duk horrela Azenari? –Neure izena duk bai. Nor haiz hi, ordea? –Hire osaba Fortun –Fortun Santxez zen, Uharteko jaunaren anaia eta Faltzeseko tene ntea, bere iloba, familia eta jaioterria aspaldian ikusten ez zituena. –Osaba!! –oihu ikaragarria botaz, gainera zortzi urteko mutila joan zitzaion besoak zabalik. –Zoazte etxera mutilok, ni osabarekin nihoak. –Osaba ilobak zaldian igota, herrira eta dorretxera zuzendu ziren. Handik zaldun pare bat zetorren. Azenarik laguna zela erranda, herrian sartu ziren eta gero dorretxean. Etxeko jauna ez zegoen ez etxean ezta herrian ere, mendialdeko bailaretan baizik. Atarian osaba Antso zegoen, salako maestrea e ta administratzailea zena. Jaun Fortunentzat koinataren anaia zena, nahiz eta denek osaba deitu, besarkatu eta haren anaiaren berri eman zion. Salako maisuak zaldia zaltokira eramateko aginduta, etxe atarira hurbildu ziren. Eserleku papera egiten zuen enbo r handira hurbildu ziren. Jaun Antsoren galdera isilari ezezko etsitua itzuli zion. Arropa kendu eta garbiketak egiten zituen artean derrigorrezko informazioa eman zien koinatu ilobari: –Ia garaitzea lortu genuenean Almanzorren mugimendu ulergaitz batzu k izan ziren eta ihesari eman zioten hainbat handikik. Ziztu bizian beraien menpeko soldaduek iparraldera jo zuten nagusien atzetik. Horrek frontea desegin zuen. Eskerrak moroak akituta zeudela eta ez zutela eraso, beste guztiok erremediorik gabe erretirat u ginenean. Armada deseginda zegoen eta guztiak nor bere aldetik etxera bidean ziren, kanpamentua abandonatuta. Ordutik, orain dela bost egun, gelditu gabe ibili naiz. Aurrea hartu diet gure gerlariei. Gutxi dira hil direnak eta zaurituak nekez agertuko di ra hurrengo egunetan. Ni lehenbailehen defentsak prestatzeko abisua ematera etorri naiz. Nire gerlariak Faltzesera eta hegoaldera bidali ditut abisuak ematera... –Eta Semenori, zure anaiari zerbait gertatu al zaio? –Ez, nik dakidala. Ikusi nuen Burgosera ihes egiten. Bailara hauetako gerlariak ere, Gartzia kapitainaren agindupean ikusi nituen erretiratzea babesten. Kapitain ona da Gartzia. –Bai, badakit. Goazen hamaiketako on bat hartzera, leher eginda egonen zara eta. Antton, zoaz jaun Eneko ab isatzera. Laguntzailea lasterka atera zen, zaldi bat hartu eta bere jaunari azken berriak ematera. Guztiak eguerdiko otordua egiten hasi zirenean azalpenak ematen jarraitu zuen Uharteko Fortun Santxezek, Faltzesko tenentea. –Gure agintarien artean ia gu ztiak osorik erretiratu dira. Baskoiok ongi egin dugu borroka. Gure alferezak, Fortun Santxez Naiarako jauna, gerlari gehienak eraman ditu Naiarara, mugetatik hurbil. Leongo gerlariak okerrago geratu dira eta on Sancho Garcia Gaztelako kondea Burgosen babe stu da berrien zain. Duela bost egun gertatu zen borroka eta orduko berriak ditut. Musulmanak ez zeuden oso ongi eta egunak pasatuko dira mugitzeko. Gure akatsa izuagatik ihes egin eta armada banatu izana da. Kondeak ziur asko kontrolatuko ditu musulmanak, bai baitaki ez direla oso seguru sentituko. Guk ere aurrez ezin badugu ere, jarraitu, eraso azkarrak egin, herritarrak bidetik erretiratu eta gazteluetan babestuta, lortu egingo dugu ekaitza gainditzea. –Jaun Fortunek bidaiaren gorabeherak kontatu zizkion osabari eta etxekoei. Arratsean jaun Eneko heldu zen Antton eta bi zaldunekin. Laster batean bere anaiarekin elkartu eta premiazko informazioa jaso zuen. Jaun Fortunek ez zekien Uhartearren artean zenbat hildako izan zen; bai ordea itxura zenez zauritu batzuk kenduta gehienak onik bazeudela. Kapitainaren mezua denak ongi samar zeudelakoa zen. Afaldu ondoren bakarrik geratu zirenean, lasaiago, xehetasunak eskatu zizkion Uharteko jaunak anaiari. Normalean, gazteagoak zirenean, konfiantza solasaldietan hika egiten bazuten ere, urteak pasata, biak tenenteak eta jaunak izaki, zuka aritu ziren, elkarrekiko errespetuaren seinale: –Fortun Santxez Naiarakoak agindu zuzenik eta zehatzik eman al zizun guretzat? –Jaun Enekok bazekien ordukotz orokorrean tenenteek ez zutela Almanzorren gudaroste osoaren kontra jo behar, defendatu baizik eta herritarrak borroketatik urrun eraman behar zituztela; berarentzat bestelako agindu edo gomendioa espero zuen, edonola ere. –Arrazoi duzu gu biontzako agindu zehatzak eman ditu. D efentsan egoteaz gainera, zaingo sistema bat mantendu behar dugu, zuk Iruñerrian eta nik Aragoi ibaiko mugan Faltzes inguruan. Berak dituen soldaduekin, ikusiko du Naiaratik kontra edo erasorik egiten ahal duen eta guk berdintsu egin behar dugu. Etsaiak za intzapean izanen ditugu eta gerlari talde bat izan behar dugu prest kontraerasorako. Ehunka zaldun behar ditugu gutako bakoitzak horretarako. Ongi informatuta izanen gaitu eta berdin egin behar dugu guk. –Ongi da. Ulertzen ez dudana da zergatik ez zen arm ada osoa berriro elkartu Almanzorren aurka? Ez al duzu erran ia ez genuela hildakorik izan, Almanzorrek gerlari asko galdu zituela eta ia garaile atera zinetela? –Bai. Baina uste dut gertatutakoak polikiago azaldu behar dizkizudala. Almanzor Cluniatik zetorren iparrerantz. Guk egun batzuk lehenagotik bagenekien Gaztelara zihoala eta horregatik Sancho Garciaren hiriburutik, Cervera deituriko mendilerroko hegoaldean, guretzako leku on batean, haren zain geratu ginen. Musulmanek gertu kanpatu zuten eta uztai laren 30ean, astelehen goizean, parez pare jarri ziren bi armadak: Musulmanak gehiago ziren, erdian boluntario yihadistak zeuden eta bi aldeetan zaldun andaluziar armada profesionala eta bereber mertzenarioen elitea. Mendiek estuarazi zituen gerlariak. Gur e armada ere hirutan zegoen banatuta eta gutxiago izanda, hobeki geunden mugitzeko. Nafarrok zalduneria astunarekin Koretako andaluziarren kontra jo genuen aldapan behera eta ez genien beren indar guztiez mugitzen uzten. Behin eta berriz lantzadun eta arku lariekin eraso ondoren, garaituta zeuden eta haiek preso hartzen hasi ginen. Bestetik, gaztelarrek musulmanen erdialdean boluntario musulmanei sarraski ikaragarria egin zieten. Garaipena lortzen ari ginen. Gure eta gaztelarren erasoek musulmanen zentro eta eskuinaldeak desegin zituzten. Leondarrek, aldiz, berbereen kontra jo ondoren, Almanzorrek errefortzuak bidali zituen bere bi semeen agindupean. Abd alMalik ek eta Abd al Raman Sanchuelok, leondarren buruzagia zen Garcia Gomez kondea eta bere zaldun batz uk akabatu zituzten. Gelditu ziren kapitainek erretiratzeko agindu zieten beren soldaduei. Leondarrak ihesari emateko prest ziren –Fortunek pixka batean gelditu zen zurrut txiki bat egiteko, ahoa lehor. –Orduantxe Almanzorrek beste tropa batzuk mugitu zit uen eta gaztelarren erretiratzea lortu zuen. Guk geroago jakin genuen ez zirela gerlariak; kanpamentua lekuz aldatzen eta Almanzorren babesak antolatzen ari ziren guardiak eta morroiak baizik. Baina gure armada, orduko, barreiatuta zegoen eta bereziki leon darrak beren lurraldera ihesean ziren. Gaztelako Sancho Garciak ongi antolatu zuen Burgoserako erretiratzea, animaliak eta gurdiak eramanez. Guri eskatu zigun gure mugetara joateko eta zain egoteko. Momentu hartan ezinezkoa zen Almanzorri aurre egitea, gu lehen baino askoz gutxiago ginen musulmanen armada ia osoaren kontra. Lortu ez dugun garaipenaren ondoren, milaka esklabo musulman egin izan bagenitu eta gainontzekoek ikaraturik hanka egin izan balute, atzetik zirikatuko genituen, baina haien hildako eta zaurituak kenduta, artean 12.000 bat gerlari zituzten borrokan jarraitzeko eta leondarrak alde eginda, zaurituak kenduta gu ez ginen 5.000 baino gehiago. Horrelako informazioak izan genituen Sancho kondearen dendan. Kondeak erresistentziara deitu zigun. Nik neuk entzun nion eta ordukotz gure alferezek, Naiarako Fortun, entzun dituzun aginduak eman ondoren, hona bidali ninduen. Zure kapitaina eta gerlariak, momentuz, haren agindupean gelditu ziren. Gizon gutxirekin antolatu beharko duzu defentsa. –Eta uste al duzu Almanzor erretiratuko dela? –Ez, inola ez. Nire ustez Burgos ingurua eta Ebro lautadako erribera osoan sarraskiak antolatuko ditu, baina inon lurra nagusitu gabe. Baliteke gainera Iruñerrian sartzea. Hala ere, hildako eta zauritu asko izan zituen. Bere tropek ez dute oso moral altua eta nagusia dela erakutsita, hilabete batean erretiratuko da, min pixka bat egin ondoren. Zuk nola antolatuko duzu bailara hauetako defentsa? –Agindu diguten bezala, behin musulmanak inguruan daudela jakin ondoren, dor re batzuetan erresistentzia antolatuko dugu, herritarrak eta ondasunak bailara babestuetara bidaliko ditugu eta zalduneria arineko armada txiki batekin oztopatuko ditugu, min gehiegirik egin ez dezaten. Gure bailaretan oraindik gerlari asko ditugu, gehiena k zahar samarrak edo gazteegiak, baina gotorlekuak babestuta uzteko adina, bai. –Horrela antolatu ziren baskoien defentsak. Abuztuaren erdian Kordobako armada agertu zen Errioxan, Gaztela arpilatu ondoren. Herri batzuk suntsitu zituzten, baina ez zuten inongo gotorlekurik inguratu. Hilaren 28an Iruñerrian agertu eta hiriburuaren aurrean kanpatu egin zuten. Azenari zalapartarekin esnatu zenean gau beltza zen. Hasieran ez zekien non zegoen ere, baina ahotsak ezagutu ahala jabetzen hasi zen. Mutila salto bate an altxatu, soinekoa jantzi, atorra handi samar bat gerrikoarekin estutu eta eskaileretatik behera jaitsi zen. Ezezagun bat oihukatzen hasi zen, mairuak Iruñeko atarietan zeudela erranez. Gizona aztoratuta zebilen aurrera eta atzera. Eskuak gora eta behera azkar eta asko mugitzen zituen, Iruñerrian zabaltzen ari zirela adierazi nahian. Jaun Eneko ezkutariaren laguntzaz ezpata eta koraza jantzita, aginduak ematen ari zen, sukaldean gosari azkar bat prestatzeko, arma gizonak elkartzeko eta begirale pare bat b ilatzeko aginduz. Eskerrak aurreko egunetatik musulmanen berri zuten! Denbora gutxian zaldun taldeak inguruak zaintzera abiatu ziren eta jendea iparraldeko bideetara mugitzeko prest zegoenean, jaunak Azenariri deitu eta beraien behor taldea goiko larreetar a lagunekin eta morroi baten laguntzaz eramateko eskatu zion. Beste animalia eta abere asko aspaldi gorde zituzten mendi aldeko lurraldeetan, zerriak, behiak, ardiak eta ahuntzak kasu. Etxeko untxi eta oiloak ezkutatu zituzten aurreko egunetan, baina jaun Enekoren hazkuntzarako behor eta moxal, zaldiko eta ar batzuk, artean dorrearen ondoko itxitura batean zituzten. Iruñerriko beste herrietan bezala, Uharteko biztanleak, gehienak heldu, gazte eta sasoiko haurrak, mendira abiatu ziren. Ama eta ume txikiak, e dadetu batzuekin iparraldeko herrietan ziren salbu ordurako. Orduan, helduek, neska eta mutilek inguruko mendietan itxoingo zuten arriskua pasa arte. Herriko hesian eta dorrean gerlari zahar eta gazte batzuk zaintzaz arduratu ziren. Ezpata, lantza eta ezku tuaz aparte, harriak, arkuak eta geziak prest zituzten. Eneko jaunak herri ondoko begiratokietan gizon batzuk utzita, zalduneriaren biltokira abiatu zen. Gerra deia zabalduta, inguruko zaldunak eta oinezko batzuk beren lagunen zaldietan igota, Belotsoko al dapan elkartuko ziren ahal bazen musulmanak oztopatzeko. Orduko, bazekiten Almanzorrek hegoaldeko harresi eta ataritik hurbil kanpatu zuela. Azenarik zakutoan janaria eta ur zahatoa hartuta, Beltz zakurra, Irri, bere zaldi gaztearen gainera igo eta ondoko etxera joan zen bere lagun Otsoa eta Joanes haren anaiaren bila. Haiek ere zaldietan igo ziren eta eskatutako lana egin zuten morroi baten laguntzaz. Behor talde ederra zuten. Ez zen zaila izan hamezortzi behor, hamasei moxal eta zaldiko, baita lau ar ipa rekialdean zeuden belardietara eramatea. Hazitarako zaldi haiek Uharteko jaunak behar zituen gerra eta ehizarako, baita baten bat salmentarako ere bai. Zaldi hezitzaile batek egiten zuen lan etxe hartan. Azenarik askotan laguntzen zion moxalen heziketan. Azken urtean kapitainarekin armetan trebatzeaz aparte, lan hartan ere aritzen zen momentu batzuetan. Egun argia zen abiatu zirenean eta eguerdian ongi gordetako eremura heldu ziren. Zaldiak behar bezala utzirik, txabolan antolatu zituzten kamainak eta egut eran eseri ziren mokadu bat hartzeko. Otsoak udazkenerako planak kontatu nahi zizkion Azenariri: ehizaldi ederrak egitea espero zuten. Musulmanak ez ziren Iruñea hegoaldeko harresietatik mugitu. Janari freskoak baino ez zituzten bilatzen inguruko barat zeetan. Bazirudien ez zutela borroka txikienarik ere sortu nahi. Enbaxada bat bidali zuten errendizioa eskatzeko. Errege Kontseiluari men egite formala eskatu eta lortu ondoren, hego mendebaldera jo zuten Kordoba, etxerantz. Hura, garaile zireneko itxurak egitea baino ez zen. Haiek ziren penintsulan nagusiak eta indartsuenak, dudarik gabe, baina orduan hortzak erakutsita ez zuten askoz gehiago eginen. Irailaren hasieran, hala ere, musulmanek Burgos indarrez hartu zutela zabaldu zen. Ez zen hainbesterako iza n. Hiriaren inguruak sarraskitu zituzten eta hiria su bolez bonbardatu ondoren beren lurraldetara itzuli ziren. 14 Ekaitzaren ondoren... heriotza. Uda bukaeran eta udazkenean berreraiki zituzten suntsitutako herrixkak. Enekotarren menpeko lur, herri eta dorreak onik atera ziren. Udazken luze eta emankorra izan zuten. Uzta onak jaso zituzten, bereziki fruituetan. Hala ere, negua heldu zen bat batean. Abenduan hotza, izotza eta elurra izan zituzten eta eguberriak etxeko beroan ospatu zituzten . Urtarrilean elur gehiagorekin jarraitu zuten eta arazoak izan zituzten animaliei janaria eta ura emateko. Orduantxe otsoak agertu ziren. Uhartek harresia baino gehiago, egur hesi altu bat zuen herria babesteko. Dorretxe inguruko eraikinek barne harresi bat ixten zuten eta handik metro batzuetara herria osatzen zuten berrogei bat etxek eta animalien artegi, zerritegi eta bestelako eskortek bigarren hesia zuten, enborrez egina. Ez zen eraso handia jasateko modukoa, baina abereak eta pertsonak babesten zitu en pizti eta lapur taldeengandik. Baina elurra pilatu zenean, leku batzuetan bi hiru metroko altuera hartuta, oso erraza izanen zen handik barnera saltatzea. Otsoen beldur, elurra kentzen eta ur beroa botatzen hasi ziren elurrak hesi ondotik zubi edo pasab iderik ez egiteko. Edozein momentutan bat bateko elurte handia egiten ahal zuen eta otsoek hesia gainditzen ahal zuten. Urtarrilaren bukaeran Azenarik otsoen aztarnak eta saiakerak nabaritu zituen artegien ondoko hesiaren inguruan. Baimena eskatu zion aita ri bere lagun eta herriko gazteekin gauetan otsoen zain egoteko, eta baita asmatu ere. Gau batean elurtea ari zuelarik, otsoak helburua lortzen saiatu zirenean mutilek geziz josi zituzten batzuk eta otsoak desagertu ziren. Martxoan, euri zaparradak izan zituzten eta mutilek eta gizon gazteek ehizaldiak antolatu zituzten animalia mehar batzuk harrapatzeko. Negu gogorra izan zuten eta orduantxe Azenariren familian zoritxarra agertu zen andre Uxue hil zenean, hilabeteetako gaixotasun mingarri haren ondorioz. Hiletetara handikiak agertu ziren. Edonola ere, herritarrek adierazi zuten dolurik sakonen eta benetakoena. Denak tristatu ziren dorretxean eta inguruan, baina etxeko nagusia ez zen berbera eta Azenari oso bakarrik sentitzen zen. Ia udaber rian, eguraldiak hobekuntza izan zuen. Martxoaren 21ean amaren urtebetetzea ospatzen zuten. Normalean amak bazkari berezi bat antolatzen zuen, ezohiko postre bat eta beti oparitxoren bat ematen zieten haurrei, jostailuren bat gehienetan. Urte hartan, haler e, Eneka arreba zerbait ospatzen saiatu arren, guztien makalaldiagatik ez zen ongi atera. Mingarriagoa egin zitzaion Azenariri, amaren faltaz gain aitaren tristeziagatik. Zoritxarreko egunak. Oso goiz, dorretxeko ate batetik zortzi bat urteko mutil ba t atera zen uhaletatik zaldi bat zeramala. Zaldian igo eta kanpoko harresiko atetzarretik ekialderako bidea hartu zuen. Iluntasunak ez zuen gari soro, mahasti eta belardiak ikusterik uzten. Kilometro batzuk egin ondoren mendira zuzendu zen eta goiko zelaie tara ailegatuta zaldia zuhaitz batean soka luzeaz lotuta utzi zuen. Goiko larreetara heldu zen mutila. Azenari zen, Eneko bailarako jaunaren seme nagusia. Goizean goiz jaikita, gosari gisa haragi keztatu puska bat ogiarekin eta trago luze bat esne sabelera tu ondoren, mendi aldera jo zuen ardi bila. Mendi lepoan, sortaldetik argi gorrizta sumatzean, hari begira geratu zen. Segundo azkar batzuetan eguzki aldeko zerua urdin ilunetik argira pasatu zela ikusi ahal izan zuen. Gorrizta laranjatik horira aldatu zen mendi hegia eta aurrean zuen harana argiz betetzen joan zen. Lainoa beste leku batera deitua izan balitz bezala, istant batean desagertu zen eta ez gau ez eguna izanik, argitu bitartean han egotea erabaki zuen. Ihintzak bustitako belar gainean etzan zen, ikusten ziren izarrei begira. Arnasa hartu zuen sakonki. Berehala, ordea, gogoa ilundu zitzaion apezak emandako ikasgaia gogoratuz. Erlijiosoari buruan sartu zitzaion mundu guztiak eta bereziki Azenarik penitentzia egin behar zuela. Baskoien erresuman, penintsulako besteetan bezala, Era Bisigotikoaren arabera kontatzen zuten denbora. Modu horretan 1038. urtean ziren. On Afraniok, ordea, irakurria zuen frankoen eta italiarren lurraldeetan, Kristo Ondoko 1000 edo 1001. urtean zirela Kristoren jaiotzetik kon tatuta, eta apezaren erranetan orduantxe zabaltzen ari zen Apokalipsiaren berehalako etorreraren berria. Penintsulan, garaien bukaera eta Jaungoikoaren epaiketaren momentua hogeita hemezortzi urte lehenago emana zen, Apokalipsiaren komentarioak eta Beatoen mezuak modan jarri eta zabaldu zirenean. Monasterioen indartze handia gertatu zen orduan eta jendartean ere eguneroko kontua zen penitentzia eta Apokalipsiaren aipamena. On Afraniok eskolak emateaz aparte, latinezko irakurketa eta idazketarekin, otoitz et a penitentzia fisikoak eskatzen zizkion Azenariri. Ama oso gaixo izan zenetik, amaren babesik gabe geratu zen mutila eta apezak penitentzia eta zorroztasun gehiago eskatzen zion. Azenarik ez zituen jasaten ez apeza ezta erlijioa praktikatzeko haren modua. Nahiago zituen beste gaiak jorratzen zituzten liburuak eta bereziki armetan eta herri kudeaketan trebatu, Gartzia kapitain eta osaba zaharrarekin. Minutu batzuk beranduxeago igoerak emandako berotasuna galduta, haize hotza nabaritu zuen. Altxatu eta b asoak uzten zuen soilunera begiratuz, egun argitan ardiak zeuden lekua ikusi ahal izan zuen. Begi zorrotz haiek ez zuten problemarik izan etxeko ardiak ezagutzeko. Korrika batean abiatu zen mendian behera. Errekastoan garbiketa azkar bat egin eta eskukada bat ur edanda, momentu batean abereekin zen. Beti bezala Zikina eta Urduria falta zirela ikusita, haraneko beste mendiaren magalerantz jo zuen altura handiagoren beharrean. Maldetatik larre txiki batean nabaritu zituen. Artalde osoa bildurik, leku egokian utzi zituen eta oilagorraren arrastoak bilatzen hasi zen. Bazekien inguru hartan aurkituko zuela animalia. Harri kozkor batzuk hartu eta haiek botatzeko habaila larrua prestatuta, aztarna bati jarraitu zion. Poliki ibilita, habiaren sarreratik gertu ezkuta tu eta haren zain geratu zen. Handik denbora gutxira, habiara zetorrela sumatu eta gorputz jarrera egokia hartuta erne jarri zen. Harria botatzeko prest zegoelarik, deiadar bat entzun zuen. Oilagorrak hanka egin zuen. Oihukatzen zutena bere izena zela kont uratzean, etsitu eta erantzun zuen. Zetorrena etxeko morroi txikia zen. Ondoratu zenean berri lazgarri bat entzun behar izan zuen. –Azenari, zure aita erori egin da. –Zer diok? Nola gertatu duk hori? Bera, jaunaren seme nagusia izateagatik zukako trataera ematen zioten aspaldian. Morroiak nahasirik kontatu ahal zionez, aita herritik atera berria zenean, zaldiak suge bat ikusi eta bota omen zuen jaun Eneko. Ezkutariek, zaldia eskuratu, ahal zuten moduan zaldian igo eta etxera eraman zuten. Bere ait ak buruz jo omen zuen harri baten kontra eta une hartan ohantzean zegoen zorabiatuta edo konortea galduta. Arnasestuka sartu zen etxera eta eskailerak igo zituen harrapaladan logelan sartzeko. Aita bere ohatzean zen. Neskameak zerbait beroa eman zion aita ri. Hurbildu zenean, gezurra iruditu zitzaion aitak zeukan itxura txarra. Ezker belarriaren gainean dena izugarri hanpatuta zegoen. Bat batean, gorritu eta zahartutako aurpegia ia ezezaguna zitzaion. Okerrena izan zen aitak ez zuela ezagutzen konturatzea. Begiak sabaira zuzenduak zituen geldotasun beldurgarri batean. Mekanikoki hartzen zuen Iñaxi neskameak ematen zion edabea. Azenarik ezin izan zuen hura jasan eta negarrez hasi behar zuela pentsatuz sukaldera alde egin zuen. Arratsaldean, Iñaxik behartuta, zerbait ahoratu zuen mutilak. Azenari, Jantsuri eta Gartxoti etxeko bi morroiri, belarretan laguntzera joan zen. Mutu aritu ziren lanean, hirurak kezkatuta zeuden. Iluntzean biltegiko sabaian pilatutako belarren gainean etzan zen, Otsoa agertu arte. Beltza zakurrarekin erreka aldera abiatu zirenean, Otsoa lehenengo hitzak erratera ausartu zen. –Ez ibili horrela, ez duk horrenbesterako motel. Hire aitarena kolpe handia duk bai, baina bihar edo etzirako onez egonen duk. Egun guztian ibili nauk zizetan eta it zultzean belarrak egiten ikusi haudanean, antzeman diat ez hengoela ezta agurtzeko ere. Etzak hilda balego bezala hartu. –Hala ematen dik. Ez naik ezagutu ere egin ikustera joan naizenean. Uste diat kolpe handia baino gehiago duela. Mundua erori zaidak. A tta galduko diat... –orduan, Semeño agertu zen agudo afaltzera joateko erranez. –Zer moduz zagok aita? Konortea berreskuratu al dik? –Ez zekiat ba! Uste diat ezetz, Iñaxi haren ondoan zagok eta afari nazkagarria hartu behar diagu. Zer nazka! –Hiri inpor ta zaian bakarra afaltzea duk ezta? Hoa hemendik! –Kaikua! Atta ongi jarriko duk –anaia txikiak hanka egindakoan, Otsoak bota zion: –Ez portatu hain zakarki, berak ez dik errurik eta. –Ez dakik nola dabilen azken bolada honetan. Guztion mimoak dizkik ba ita arrebarenak ere. Hemen egongo balitz sikiera, attaz aparte gehien maite dudana arreba duk. –Baina zer kontu dituk horiek, hau maitatu, hura ez maitatu... –Begira, ongi konpontzen nauk guztiokin, osaba Semeno eta Semeñorekin izan ezik, baina hik badak ik. Atta sendatzen ez baduk, ikusiko duk nola jarriko diren nire kontra. Handik gutxira Azenari afaltzera agertu zen. Aita berdin zegoela egiaztatuta, oso gutxi ahoratu zuen. Makal gerlari zaharra ahalegindu zen egoera arintzen: berehalaxe arituko z irela aita eta bera arku eta geziekin ehiza egiten, ezpataz eta lantzaz jaun Enekok parekorik ez zuela, bera ezkutaria zelarik aitak egindakoak... Alferrik izan zen dena, edo okerrago, zeren horrek guztiak berari aitaren egoera larriaz gehiago gogorarazi b aitzion eta iruditu zitzaion dena bukatuko zela. Afaldu ondoren berriro erretiratu zen. Iñaxik aita zaintzen jarraitu zuen. Etxetik ez urrun, harresitik kanpo zuhaitz batzuen artean zegoen harri zuriaren ondoan eseri zen Azenari zuhaitz baten kontra. Pents amendu beltzak baztertu ahal izan zituenean, biharamun goizean goiz zer egingo zuen pentsatzen ari zenean, Garazi agertu zen. Bera zen herriko guztiak belarrez sendatzen zituena; azti fama zuen gainera. Emakumeak oilar bat utzi zuen lurrean eta hiru kandel a piztu zituen harriaren alde lauean. Azenarik ikusi zuenetik, emakume zaharrak ez zuen soinurik txikiena ere egin eta bere egitekoak bukatuta, mutilak begi bizi bizi haiek barneraino sartzen zitzaizkiola sentitu zuen. Iltzatuta gelditu zen ezin mugituz. G ero, emakumea irribarrez eta hitz xamurrez mintzatu zitzaion, laztan batzuk egiten zizkion bitartean. –Ez kezkatu nagusi txikia, bizitza luze eta zoriontsua izango duzu eta. Sona handiko zalduna izango zara, aita bazain inportantea, eta borroketan ez du zu parerik izango. Munduko gauza asko ezagutuko duzu... –Eta aitari zer gertatuko zaio? –bota zion bukatzen utzi gabe. –Edabe eta ukendu batzuk eman dizkiot. Ikusiko dugu onik izanen duen eta biharko errekuperatzen den. Zuen aitak leku txarrean hartu du kolpea. On ona izan da guztiokin eta zoriontsu bizi izan da. Andre Uxuerekin, zure ama zenarekin elkartu nahi du. Berak ere zure aita behar du. Ba al dakizu, asko maite zaituela zure amak? –Nola dakizu hori? Hildakoekin mintzatzen al zara? –Gure mutiko, hilak ez daude hilda, ez jendeak uste duen bezala behintzat. Askotan gure inguruan ibiltzen dira eta maite dituztenei laguntzen diete. Zure amak lagunduko dizu aurrera egiten. Entzun ezazu gauerdian suaren garrek erraten dutena. Eraman amaren gauza prezia turen bat eta suari ezpal batzuk bota ondoren hiru aldiz pasatu gauza hori suaren gainetik. Berarekin asko gogoratzen bazara mintzatuko zaizu. Ez izan beldurrik –hau erran eta masailetik laztan bat egin zion. Andre zaharraren zimur artean, begien distira i zugarria zen. Galdetzera zihoala, emakumea bueltatu eta poliki poliki urrutiratu zen. Oheratzeko zegoenean, osaba Antso eta arreba agertu ziren etxean. Goizean, ezkutari bat joan zen izebarenera abisua ematera. Aitaren inguruan zeuden etxeko guztiak, hari begira. Isiltasunaren erdian, Semenoren begirada zorrotza topatu zuen. Sukaldera pasatu zirenean osaba zuzendu zitzaion. –Azenari, zergatik utzi duk aita bakarrik, zelaietara joateko? –Ardiak zaintzera joan behar nuen eta... –Lan horiek mo rroien kontuak dituk. Hire lehenengo betebeharra, aitaren aginduetara egotea duk. –Aitak bazekien... –Aitak bazekien –errepikatu zuen burla eta imitazio ahotsez –. Hire betebeharra aitaren ondoan egotea zuan. Luze mintzatu behar diagu. Hik ez duk ideiarik ... –Niri bota behar al didak errua? –moztu zion Azenarik. –Manera horiek ez dituk hire nagusi bati hitz egiteko modukoak. Hoa ohatzera –bota zion oihuka etxekoak eta morroiak izutuz. –Osaba ez da nire intenzioa izan. Nik erantzun... –Alde egiteko erra n diat –bota zion zakarki, bere onetik aterata. Azenarik eskaileretan gora egiten zuen bitartean, Eneka egoera leuntzen ahalegindu zen. Alferrik. Gainera, Semeñok "Azenarik du errua" behin eta berriz errepikatzen zuen. Mutilak ohatzearen gainean bot a zuen bere burua. Eutsi ezinez, negarrari eman zion denbora luzez, tartean, atta, atta, xuxurlatuz. Buelta emanda, aitaren aurpegi hanpatu eta gorritua asmatzen zuen sabai ilunean. Azkenean ez zituen etxekoen zaratak entzun. Orduan gogoratu zuen Garazik errandakoa, gauerdian amarekin mintzatzen ahal zela. Kanpo aldean begiratu ahal izateko, leihoa ireki eta kanpora begiratu zuen. Ohartu zen gauerdia gertu zegoela. Ilargiak ia bide erdia ibilia zuen. Agudo, baina ia soinurik atera gabe sartu zen josteko g elara. Bere gauzen artean zer hartu ez zekiela, amak erabiltzen zuen zilarrezko orraziaz oroitu zen. Ate ondoko kutxa ireki eta dena nahasiz azkenean aurkitu zuen. Usaindu zuenean orrazterakoan amaren ile distiratsu eta luzeaz oroitu zen. Amak, ileak garbi tzerakoan mentaz eta beste belarrez eginiko ukendu bat botatzen zuen eta ondoren egiten zuen garbiketak ez zuen usain sarkor hura erabat kentzen. Kutxa itxi eta bere gelara bideratu zen gauerdia zela eta. Ez zen ongi oroitzen egin beharrekoaz eta leku lasa i baten premia izateak bere gelara eraman zuen. Momentuz han gelditu zen errito hura sukaldeko su gainean egin behar zuela oroitu zuen arte. Antsiaz egin zuen korri beheko solairuraino, behin edo bitan estropezu eginez. Errautsa erretiratu eta ikazbiziare n gainean ezpal dezente bota zuenean putz egin zuen sua piztearren. Kostata hasieran, su bizi bizia lortu zuen eta egur puska txikiak kontu handiz antolatu ondoren, ekin zion amaren orrazia gainetik pasatzeari. Garrek altura eta indarra hartua zutenez, beldurrez pasatu zuen eskua. Alferrik. Ez zen ezer berezirik sumatzen. Amari pizten zioten kandelaz oroitu zen. Tximista baino azkarrago hartu eta piztu zuen. Amari deika hasi zitzaion eta deus ez zuela lortuko pentsatuz berriz negarrez hasi zenean bat batean suak altura gehiago hartu zuen. Bizia putz bat zela entzuna zuen nonbait. Su hari zuzendu zitzaion. –Ama, hemen zaude? –Sua biziagotu zen pixka batean. –Ez eraman aita guregandik. –Sua aldeetara mugitu zen. Amarekin zuzeneko solasean aritu balitz bezala jokatu zuen –. Oraindik behar dugu. Nik behar dut. –Irudipen edo benetan amaren ahots maitea entzuten ari zela iruditu zitzaion. –Ez penatu, baina bere ordua heldu da, seme. –Bera gabe, etxe hau infernu bihurtuko da. –Ez dago erremediorik laztana. Nik ezin dut ezer egin. –Ama, zer egin behar dut? –Deus berezirik ez, seme. Eutsi. Bizi behar duzu. Jarraitu. –Osabak nire kontra joko du. Nola defendatuko naiz? Nola jarraituko dugu etxe honetakoak? –Lasai zaitez bihotza..., zure osaba horrek ez du e tsiko zu etxe honetatik bota arte. Ez borrokatu, hobe biziko zara bere bistatik urrun. Gurean jarraitzen saiatzen bazara zure bizia arriskuan izanen da. Etorkizuna hemendik urrun bete behar duzu. –Baina ama, ni naiz oinordekoa, etxe hau zuzendu behar duena, gure familiaren ohorea zaindu behar duena. –Asko sentitzen dut ene seme, baina ez duzu zer eginik. Zure osaba horrek uste du Semeño bere semea dela eta etxeaz jabetuko da berarentzat eta ustezko bere semearentzat. –Nola diozu hori? Zuk...... –Ez gaizki pentsatu. Bortxatu ninduen. Ez nuen deus erran aita ez mintzeko eta arazo handiagorik ez sortzeko. Garbi utzi nion berriro saiatuz gero, dena kontatuko nuela. Uste du Semeño bere semea dela. Ez da horrela baina berarentzat nahi du etxe, jaurerri eta leinuaren burutza. Kasu egiten ez badiozu eta joateko eragozpenak jartzen badituzu, hilko zaitu. Seguru izan seme –Azenari pentsakor gelditu zen. –Orduan... –Orduan, pentsatu hemendik landa biziko zarela. Aitak eta biok lagunduko dizugu. Ospe eta zorion a izango duzu hemendik alde eginez gero. –Ama, behar zaitut. Nola solastu behar dut zurekin? –Orain bezala, nire orrazia eta aitaren labana txikia erabili horretarako. Aio seme. Ez tristatu gugatik. Bizi zaitez maitea. –Sua ezertan gelditzen ari zen. –Ama... Ama... –erantzunik ez. Hurrengo egunean dorretxea jendez bete zen. Eguerdirako, atarian eta etxearen aurreko plazan, soldadu, apez, fraide eta noble batzuk elkartu ziren. Haran haietako lagunak, agindupekoak, baita arerioak ere, noble, fraide eta a pezak gehienak, berrogei bat pertsonaia azaldu ziren han. Dorretxearen patioa, zerbitzu desberdinetarako zazpi bat eraikinek inguratzen zuten babesa funtzioa betez. Dorretxeko beheko solairuan, ukuilu handia zegoen, sarrera albo batean zuena. Saloi handiar en bidean, lehen pisuko atarira heltzeko egurrezko eskailera bat igo behar zuten, nahi bazuten kendu ahal zutena. Bigarren pisuan etxeko eta gonbidatuentzako logelak ziren eta ganbara azken pisuan, nahiz eta handik dorreak beste pisu bat egin, inguruak zai ntzeko leihoak zituena. Dorretxearen ondoan, su arriskuagatik aparte, sukaldea eta janari biltegiak zeuden. Zalditegia, bestelako animalia batzuen babestokiak, janari biltegiak, tresnen gordelekuak, lastategia eta nola ez, soldadu, morroi eta beraien famil ien bizitokiak ere baziren patioaren inguruan. Egun hartan, nabaria zen etxekoen lan isila, kanpokoen gero eta zalaparta handiarekin konparatuz. Jauntxoak eta apez fraideak, kanpoko egurrezko eskaileretatik etxean sartuta, lurraren mailatik hiru metro alt uagoan, atari barnean bankuetan zeuden esekita binaka edo hirunaka hizketan. Orduan, neskameek eskaini zizkieten freskagarri eta jakiak hartuta, ozenki ari ziren eguneroko gaiez, hara eramandako jaunaren egoera ahaztuta. Atariko egurrezko eskaileretan ezku tari bat edo beste zegoen jarririk jauntxoen deirako prest eta plazan, etorritakoen morroi eta soldadu batzuk, gehienak hormen kontra jarriak; beste batzuek, ateen aurrean edo patioaren sarrera atarietan enbarazu egiten zieten lanean ari zirenei. Arratsald ean okerrera egin zuen jaun Enekoren osasunak. Iruñeko osagilerik hoberena ekarri zuten goizean goiz eta honek esperantzarik ez izateko erran zien. Azenarik nola edo hala pasatu zuen eguna, gonbidatuen galderak erantzuten, hainbat eginkizun betetzen, morro iei etxe inguruan eta gehienetan bertan, laguntzen. Egin zituen bi atsedenetan, berrien zain egon zen atari aurreko eskailera zabalean eserita. Egun osoan ez zuen ezer askorik ahoratu, ogi gogor puska bat izan ezik. Osaba Semenok hartu zituen bisitariak et a agintzen zuen etxeko jauna balitz bezala. Azenari harengandik ahalik eta urrunen ibili zen. Mutilak ezin zuen jasan eta are gutxiago bistan izan. Behin edo bitan nabaritu zion disimuluzko begirada. Ederki ezagutzen zituen berarenganako gorroto ezkutua ed o besteekiko mesprezu eta gaiztakeria. Ez zekien zer, baina ez zuen ezer onik espero harengandik. Iluntzean hil zen jaun Eneko. Zenduaren gelatik negar zotinak entzun ziren. Neskame bat agertu zen aieneka eta bisitari guztiak igo ziren lehen pisura, gehie nak pasabidean geldituz eta batzuk gelan sartuz. Han, ordura arteko jauna zetzan eta haren ondoan on Afranio, alaba, bi semeak, Semeno, osaba Antso, Iñaxi neskamea eta Kosme morroien burua. Denak hasi ziren otoitzean. Bukatu zutenean musu bana eman zioten lotan zirudien jaun Enekori eta atera ziren kanpoan zirenei lekua utziz. Azenarik begirada iheskorra nabaritu zion osaba Semenori. Honek, ordea, disimulatu eta penatuarena egiten jarraitu zuen. Ongi bai ongi baitzekien mutilak osabak aitarekiko bekaizkeria eta gorrotoa disimuluan eramaten zuela, hark berarekin zituen sentimenduak zirelako. Barnean arriskuaren sentsazioa gaineratu zitzaion penari. Gelatik ez zituen bost pauso egin, osabak isiltasunaren gainetik dei trumoitsua egin zionean. –Azenari, hator h ona. –Zer nahi duk? –bueltatu eta esaldia ozenegi atera zitzaion Azenariri. Berdintasunezko tratuak gogor eta mesprezuzkoa zirudien. –Nola erantzuten diok hire nagusi bati, hire erruz aita hil denean? –hasi zen oihukatzen. –Horrexegatik! Zergatik botatz en didak errua istripua izan denean? –Lotsagabe halakoa!! Aita utzi huen bakarrik! Eska ezak barkamena oraintxe bertan edo... –Putakumea! Hi ere ez hintzen haren ondoan erori zenean. Ezkutaria eta morroi batekin zebilen eta aita osasuntsu zegoan erori ba ino lehen! –Seme hiltzailea, hoa hire gelara eta zain ezak behar duan zigorra –bota zuen ozen oihukatuz. Azenarik bultzada bat eman zion eta gelara joan beharrean eskailerak jaitsi zituen arrapaladan. Ataritik ez zen kanpora joan. Txokoko eskailer a txikia hartu eta sotoetara jaitsi zen belar eta zaku batzuen gainera negarrari emateko. Bitartean entzuten zituen osaba gaiztoaren hitz pozoitsuak. –Deabru gorria! Jainkoari barkamena eskatzen pasatu behar huke bizitza. Azenari bere min eta amorruareki n geratu zen, osaba malapartatu hark zer erran nahi zuen pentsatzen. Semenok lortu zuen mutila gaizki gelditzea, baina berak ezin zuen leporatutakoa erantzun gabe utzi. Osaba Fortun etxean izan balitz ez zen amets gaizto hura gertatuko. Abisua bidali ziote netik ia bi egun pasa ziren. Berehala agertuko ahal zen erregutu zuen. Momentu hartan konturatu zen ez ziola egun osoan Jainkoari otoitz egin eta fraide ibiltari batek erran zion bezala, Aita Gurea egin zuen bihotzez eta maitasunez. Ziur asko konturatu gab e aitak egindako bekatu txikiak jainkoari barkatzeko eskatzeko eta amaren ondora eramateko eskatu zion, hunkituta, doluz beteta. –Aita, ama, maite zaituztet. Ez gintuzuen hain agudo utzi behar, baina zuek bezalakorik ez du inoiz izan seme batek. Atta, ama txo... –nekatuta, negar eta murmurio hartan poliki poliki loak hartu zuen. Nola gertatu zen inork jakin gabe, egunsentian etxe ondoko korta txikiko animalia asko hilik agertu ziren eta Azenariri bota zioten errua. Lekuko baten arabera, osaba Semenoren ezkutaria, gauerdian Azenarik amorruz beterik aizkoraz edo hil omen zituen. Azenari zalaparta harekin esnatu zenean, patiora atera eta zoritxarreko egoera topatu zuen. Salaketak zur eta lur utzi zuen hasieran. Gero, etxeko langile eta soldadu mar martien artean, osaba Antsoren sorpresa eta ezkutariaren begirada maltzurra nabaritu zituen atarian agertu berriaren Semenori zuzenduta. Ez zen gauza izan burua hotz eta lasai bere burua defendatzeko. Gezurtia deituz eta salto batean osabaren kontra joz erantzun zuen. Hala ere, zortzi urteko mutiko batek gutxi egiten ahal zuen gizon heldu eta indartsu baten aurka. Osabak zartako galanta eman zion eta eskuetatik hartuta soldadu bati animalia basatiak gordetzeko itxituran sartzeko agindu zion. Semenok inguruk o morroiak eta soldaduak, baita osaba maestrea ere beldurtuz lortu zuen Azenariren alde inor ere ez ateratzea. Denek zekiten, edo susmatu egiten zuten behintzat, gezur hutsa zela, baina Azenari artean ez zen gizona eta Semeno edozein gauza egiteko gai zen. Mutilak ezin izan zuen bat ere egin. Ezintasunez, aurreko batean basurde kumeek zikindutakoa baztertuta, lasto garbiaren gainetik begiratzen zuen etxearen aurrean gertatzen ari zena. Aurreko egunean bildutako handikiak etxetik bertatik eta kanpotik agert zen hasi ziren. Berari begiratu azkar egiten zioten gauean gertatutakoaren ipuina entzuten zutenean eta berehala sartzen ziren etxe barnera beste handiki batzuekin elkartzera eta arratsaldeko hileta eta elizkizunaren zain. Morroi batek, ezkutuan, jateko et a edateko zerbait eraman zion. Goiz erdian, Otsoa agertu zen. Bere aita, Gartzia kapitaina, artean Erriberan, Faltzesen zela eta ez zutela espero kontatu zion. Azenarik herrian erraten zutenaz galdetu zion. –Denek zekitek hik ez duala ezta ja ere egin; hi re osaba horrek dena asmatu duela. Aski ongi ezagutzen haute horrelako gauzak ez sinesteko. Nik neuk ere horrelaxe erran zieat, baina ez ditiztek askorik behar. Semenoren ibilerak eta bizitza guztiko gaiztakeriak ez ditiztek ahantzi. Lasai hadi, hurrengo o rduetan ez baduk, bihar edo etzi, gure aitarekin hire osaba Fortun etorriko duk eta askatuko hau. Izan ziur –Azenarik ez zuen hain garbi. Ezagun zituen deabru beltz haren gezur eta tranpak eta bazekien edozein gauza egiteko gai zela. Etorri berriak ziren o saba Belasko eta izeba Santxari esker Azenari dorretxeko haurren logelara sartu zuten, zigortuta baina ez basapiztia bat bezala, handiki guztien aurrean animalia bat bezala tratatuta. Eguerdian, inguruko eta Iruñeko agintari, erlijioso eta bestelak o handikiak elkartu ziren dorretxean. Hileta elizkizun handiak ospatu zituzten. Azenari aske utzi zuten parte hartzeko. Gero, eliza ondoko hilerrian gorpua lurperatu ondoren, denak dorretxearen atari aurreko plazan elkartu ziren, Azenari berriro bere gelan itxita utziz. Jendetza, noble eta herritarrak, asko ziren eta eguraldi ona ari zuela aprobetxatuz, mahaiak jarri zituzten patioan “U” itxurako bat osatuz. Semeno, apezpikua, Iruñeko Antso Fortuniones Erret jauregiko salako maestrea zena eta bestalde, fami lia hurbilekoak, izeba Santxa eta Belasko, Semeño eta Eneka, mahaiburuan jarri ziren. Ospakizun zaratatsu hark gehiago haserrarazi zuen Azenari, bere gelatik pena eta injustizia jasan ezinik. Arratsaldean, Semeno agertu zitzaion gelara erdimozkortuta jaun Enekoren heriotzaren errua leporatuz. Azenari eutsi ezinik gainera oldartu zitzaion. Orduantxe agertu ziren familiako guztiak eta apezpikua. Gizonak Azenari gelditzen eta lasaitzen ahalegindu ziren, Semenok lepora eskuak eramanez antzerkia borobiltzen zue n bitartean: –Basapiztia halakoa! Erotu haiz! Jainkoaren laguntzaz sendatuko ahal zara! Apezpiku jauna, ez al dago lekurik Donemiliagan edo, mutil gaizto bat onera onbideratzeko eta jainkoaren barkamena eskatzeko? –Apezpikuaren baietzaren aurrean planarek in jarraitu zuen osaba malapartatuak –. Hala bada, apezpiku jaunak erran duen bezala, Donemiliagan berriro mutil kristau on bat izateko egonaldi bat egin dezala –denen erantzun falta aprobetxatuz, mutila berriro utzi zuten itxita. Azenari, ezgauza, edozeren gainetik lur jota utzi zuten hitzok eta besteen defentsa faltak. Gizon gaizto hark ederki maneiatzen zituen egoerak eta pertsonak. Bat batean, momentuz bazen ere, enekotarren buruzagitza eskuratuko zuen Semeno Santxezek, itzala egiten ahal zion oinordekoa baztertuz eta Semeño, beste iloba, kontrolatuz. Fortun Santxezek, anaietan zaharragoa izanda ere, Faltzesen eta mugaren zaintzan zuen lehentasuna, mezuek adierazten zutenez. 15 Donemiliaga. Biharamunean, gerlari eta morroi baten laguntzaz abiatu zen Azenari Donemiliagara. Berari, morroiari bezala asto bat utzi zioten bidea egiteko. Dorretxetik abiatu behar zuenean, bakarrik izeba Santxa eta Eneka joan ziren agurtzera. Osaba Belaskok premiazko arazo batengatik joan behar izan zuen Iruñera, baina inondik ere ez ziren agertu osaba Semeno eta izen bereko anaia, etxean egonda ere. Izeba, gurutze domina bat emateko aitzakian diru poltsatxo bat sartu zion besapean. Hura eta arropaz aparte, amaren orrazia eta aitaren labana txikia baino ez zituen eramanen. Musu bana eman ondoren asto gainera igo eta zaldunaren atzetik urrutiratu zen Uhartetik bolada luze baterako behintzat. 2001eko udaberri hartan, behartuta, Azenari Donemiliagara sartuko zuten fraidegai, monasterio famatu baina urrun bate an. Apirilaren lehena zen Uharteko familiaren dorretxea utzi zuenean. Hurrengo egunean bederatzi urte beteko zituen bakardaderik sakonenean. Euria ari zuen Zirauki ondoko santutegiaren inguruetara heldu zirenean. Uhartetik atera zirenetik, Azenari bere bai tan ibili zen legoa eta legoatan. Ez zen ohartu ere egin Iruñea ondotik pasatzean. Bere urtebetetze eguna izanen zela ere ahantzi zitzaion. Leku ezagunak zitzaizkionez ez zien kasurik egin; Lizarrara heltzean, ordea, inguruko desberdintasunek arreta erakar ri zioten. Ordura arteko herriak, ezagutzen zituenak bezalakoak ziren. Lizarran etxe berri asko eraikitzen ikusi zuen, jende bitxia modu berezian jantzita topatu zuen eta hizkuntza anitz entzun zituen. Gaua pasatuko zuten ostatuan afaltzean, mutil atsegin baten ondoan jartzea egokitu zitzaion, kasualitatez gaua bertan egin behar izan zuena. Arnaldo edo Ortzi, berak nahiago zuen izena, hamasei urtekoa, Ameskoako herri batekoa zen eta askotan bere familiako edo herriko beste batzuen animaliak eramaten zituen Lizarrara. Arkume batzuk saldu gabe gelditu ziren eroslea gauean edo hurrengo egunean agertuko baitzen eta bera gelditu zen hurrengo goizean animaliak saltzeko. Ortzi baskoi gazte arrunta izanen zen tratuan ibili ez balitz. Ezagutzen zituen frankoak eta ga skoiak, bertako erromantzedunak eta hain arraro mintzatzen ziren judutarrak. Bere izen bikoitzaren arrazoia ere kontatu zion: –Nire lana frankoei abereak saltzea duk eta izen txatxu horrekin hobeki hartzen naitek. Beraiek dituk ostatu gehienetako nagusiak eta artisauak ere bai. Hemen baskoiek erromantzez egin behar diate besteekin. Frankoak edo gaskoi asko egia erranda, duela urte asko bizi dituk hemen, baina ez diate euskaraz egiten. Bakarrik gaskoi euskaldunak aritzen dituk euskaraz. Gaskoi asko, hala er e, aspaldian erdaldundu zituan beren herrietan, Tolosa eta Bordele inguruetan. –Baina, txano arraroa duten horiek, judutarrak, zergatik dituk hain desberdinak? Nire herritik, Uhartetik pasatzen direnean ez diate hain arropa arraroa eramaten. –Hori duk, b idaiatzean, judutarrak direla ezkutatzea praktikoagoa eta seguruagoa delako. –Baina, hemen... –Hemen lasai eta seguruago bizi direnez beraien erlijio desberdintasuna adierazi behar diate. Kristauak ez direnez, judutarren seinaleak eraman behar ditiate... Baina, erradak: hi nora hoa hire herritik urrun? –Fraide sartu nahi naitek eta Donemiliagan izatera behartu naitek. –Zergaitik behartu haute? –Nire gurasoak hil dituk bata bestearen segidan eta osaba batek, ni premua izateagatik erditik kendu nahi naik . Azenari nauk, Uharteko jaun Enekoren seme nagusia... ninduan... –Hi... Zu al zara aritzarren leinuko oinordekoa? –Baninduan bai. Baina ez egin zuka, mesedez. –Nahi... duan bezala –Berehala, beraien bizitzaz aritu ziren biak, goiko pisuko logela handir a lotara joan ziren arte. Azenarirekin bidaiatzen zutenak gutxi mintzatzen ziren berarekin. Uhartetik atera bezain laster, morroi eta gerlaria haren atzetik jarri ziren noizbehinka hitz aspertuak eginez. Bitartean Azenari Lizarra ondoko herri txikiak, euskal jendez populatuak pasatu ondoren, handiagoak aurkitu zituen Ebro ibaiaren inguruan. Handiak, harresiz inguratuta eta etxe gehienak beheko parteetan buztinezko adreiluz eginak. Jendea ere baskoia izaki, erromanizatu samarra zen. Umeek euskal hizkeraz beteriko erromantzea erabiltzen zuten, nahasian. Edonola ere, herri guztiak ez, harrigarriki Ebro ondo ondoan Kodes aldean inguru menditsuago eta baskoiagoa topatu zitekeen. Handik aurrera, Naiara bitartean berriro topatu zituen herri handietako jende erdalduna. Naiara, Iruñea baino txikiagoa bazen ere, aberastasunak eta hiri garrantzitsuetako gauzak topatu zituzten: dendak eta artisau tailerrak; eliza handiak, plaza eta azokak; eta bereziki gaztelu eta kuartel handiak. Ez zen harritzeko Naiarare n garrantzia. Azken garaietan arrazoi militarrengatik Erregeordetzaren udako ohiko egoitza zen, noizean behin Iruñera mugitzen baziren ere. Han, jende nahaste handia nabari zen Lizarran bezala, leku desberdinetako baskoi asko, haietako gehienak gerlariak, batzuk hegoaldeko mendialdekoak. Gaskoiak, Errioxako lautadako biztanle erromantzedunak, eta gainera musulman eta mozarabe batzuk ere ikusi zituen. Dena den, itxuraz ez ziren baskoiengandik oso desberdinak, hizkera erromantzedunak ziren, haien diferentziar ik nabarmena beraien jantzi koloretsuagoak eta buruko zapiak ziren. Dena den, leku batetik bestera gerlari talde gehiago ibiltzen ziren zaintza lanetan eta inguruko gaztelu eta dorreetan gerlari gehiago ziren. Hango bertako gerlariak aparte, Naiara ingurua n Kalagorriri begira Baskoniako armada gehiena biltzen zen udaldietan. Baina bitxiena Errioxako paisaia zen. Mutilak sentitzen zuen pena ahaztu gabe ere, udaberriaren edertasuna, usain berrien indarra eta naturaren berritzearen aurrean ezin zen itsu e ta apal geratu. Nahi gabe ere, txundituta, udaberrian natura hura bizitzaz eta maitasunaz mintzatzen zen; animaliek, txoriek nabarmen, poztasuna adierazten zuten. Naiara inguruko lautadetan ez ziren ikusten mendialdeko baso trinkoak edo mendi altuak, urrun ean zirriborro urdin batzuk baizik. Baina mahasti lerrokatu, galsoro berdetu eta baratze aberats haien artean, erreka ondoko makalek marrazten zituzten lerro luzeak. Harrigarriena euri ondoko zeru garbi eta argitsua zen. Horretaz gainera, lur arre eta marr oiak, landareen berdeak, loreen koloreak, mitxoleta gorriak, eta konposizioak nabarmentzen ziren. Paisaia nabarra zen. Lur emankorraren gainean berde paleta kontrastatu eta garbia nabaritzen zen eta usain umelak heriotzaz eta biziaz hitz egiten zion Azenar iri. Najerilla erreka utzi eta Kardenas errekatik hego mendebaldera mugitu ziren. Badaran eta Berzeo herriak pasatu zituzten. Bertakoek gehienetan erromantzez eginen zuten ziur asko, baina bidaiarien itxurari erreparatuta euskaraz agurtzen zieten. Paisaia antzekoa zen, baina bailara estutzen ari zen pixkana eta urrunean mendiek inguratzen zuten. Berzeotik legoa erdi batera herrixka baten inguruan, fraide batzuk ikusi zituzten nekazarien artean lanean edo animalien laguntzaz garraio egiten zutenak. Agurtu e ta monasterioaz galdetu zietenean ez ulertuarena egin zuten. Poliki eta ahoskatuz beren erromantzerik dotoreenean galdera errepikatu zutenean erdi latinez erdi erromantzez mendebaldeko bidea erakutsi zieten hurbil zegoela gaineratuz. Santutegia ez zegoen hain hurbil, ez behintzat haiek bezala hain nekatuta zeuden batzuentzat. Beheko bailaratik urrun ez bazegoen ere, aldapa eta bide bihurria jarraitu behar izan zuten. Pinuen artetik igo ziren bidetik. Aitaren batean ez, arrosario batzuk errezatzeko denboran zelai txiki batera heldu ziren. Azenarik Donemiliagaren famagatik, monasterio handiagoa espero zuen. Hala ere, harrituta zegoen kanpotik ikusten zuen edertasun orekatuagatik. Eskuinean, iparraldean, mendi pareta baten kontra, baseliza ederra zegoen. Fraid e eta morroiak harat honat ari ziren eguneroko eginkizunetan, haiei kasurik egin gabe. Astoak eta zaldia kanpoan lotu zituzten eta sartu ziren. Santutegia harri argi landuz egindako eliza zen. Ekialdetik sartu ziren baselizaren ondoko korridore estali an. Ezkerretara zortzi arkudun leiho handiek gainerako eraikinak eta erdiko patioa erakusten zuten. Korridorea, ekialdetik mendebaldera luzatua, pasealeku estalia, klaustro bezala erabiltzen zuten. Erdian, atari are ederrago batetik elizan sartzen ahal zen . Barruratu zirenean lekuak beste mundu batean sartu zirela zirudien. Ilunagoa izanda ere, ekialdetik sartzen zen argitasuna. aldarea, gurutze handia eta imajina koloretsuak nabarmenduak gelditzen ziren, kandela erraldoiek ere arreta erakarriz. Mendebalder antz elizaren luzera markatuz, zutabe lerro jarraiak bitan banatzen zuen eliza. Eta zer nolako arku ikusi zituzten! Ferra eder handiek espazio magikoa eratzen zuten. Mendian sartuta koba batzuk zeuden. Haietako bitan kapera itxian hilobi landuak ikusten zi ren. Azkeneko kaperan, kandela handi pilen bidez inon baino argitsuago, ederki zizelkaturiko hilobi eta kolore biziz margoturiko egurrezko irudiaren aurrean gizon bat zegoen belauniko otoitz egiten. Orduantxe altxatzen ari zen eta bueltatu behar zuen. Best e fraideek bezala soineko beltzezko kapusaia eramateagatik, edozein izan zitekeen. Nolabait ere, beraien aldera biratu zelarik, egin zien irribarreak eta burusoilaren distirak nolabaiteko santutasuna ematen zioten. Haiengana hurbildu zen besoak zabalduta. –Egun on Jainkoak. Ongi etorri Donemiliagaren santutegi honetara –agurtu zituen latinez, erromantzez jarraitzeko –. Ni Benedictus priorea naiz. Etor zaitezte nirekin garbiketa egitera, santuaren aurrean otoitz egin baino lehen –korridorera atera ziren. Fra ide gazte pare batek ura eta eskuoihalak eskaini zizkieten. Garbiketak eginda, gerlariak diru zorroa eta eskutitz bat eman zizkion prioreari. Gizona, eskutitza ireki, irakurri eta berriro zuzendu zitzaien. –Azenari, gure artera bizitzera heldu zarenez, o ngi etorri berriro. Arratsaldean bazkaldu ondoren hitz egingo dugu. Joan zaitez orain fraidegai hauekin. Zuek, errezatu eta bazkaldu ondoren joaten ahal zarete –gerlariak eta morroiak eskuan muin eman ondoren elizan sartu ziren eta esan bezala eginen zuten , arratsaldean Uharterako bidea hartuz. Azenari bi fraideekin joan zen. Zelaiaren aurrean, mendebaldean, gehiena buztinez eta egurrezko enbor txikiz egina, fraideen bizitokia topatu ahal zen. Beheko harrizko solairuan jantokia zegoen eta eskailera bateti k logela txiki batzuk eta bi logela handi zeuden, bata fraide helduentzat eta bestea fraidegaientzat. Laukiaren ezkerraldean sukaldea, ukuiluak eta biltegi batzuk zeuden. Handik hurbil, eraikin txikiagoen artetik, baratze batzuk ikusten ziren eta urrunean haran izugarri ederra. Donemiliaga bailara osoa zen eta bitxi horren harribitxia baseliza monasterioa. Azenarik janaria sukaldetik jantokira eramaten lagundu zien. Orduantxe, Sextak jo zuen eta besteekin batera otoitz egitera sartu zen elizan. Bukatutakoan , isilean bazkaldu zuten urdai puska handi bat eta ogia urarekin, batek irakurtzen zien bitartean. Eguerdiko otordu arina hartuta, priorearengana eraman zuten mutila. Priorea scriptoriumean zegoen, hegoaldean harrizko eraikin batean ziren ukuilua eta scrip toriuma haren gainean. Kanpoko eskailera batetik igoarazi zuten. Idazgela ez zen handiegia baina ongi egoten ahal ziren hamar bat fraide mahaietan lan egiten. Armairuetan ehunka liburu ikusten ziren. Airean usain kilikagarria nabari zen, pergamino zaharren hautsak sortzen zuena. Leihoetatik, alabastroari esker, argi iragaziak nahiko argitasun ematen zuen, mahai gaineko pergaminoen irudiak margo biziz jantziz. Priorea alabastro fin finez estalitako leiho baten ondoko mahai batean zegoen, liburu koloretsu bat irakurtzen. Hurbiltzean begirada altxatu zuen liburutik, irribarre zerutiarra eskainiz eta ondora gehiago hurbiltzeko keinua eginez. Latinez zuzendu zitzaion mutilari, poliki. –Azenari, eskutitzean adierazten da hemen egon behar duzula onbideratzeko. Ez erantzun. Ez duzu zeure burua zuritu behar. Ez duzu gaizto izateko itxurarik. Zure osabak hona bidali zaitu eta onartu behar duzu. Hemen bizitza gogorra izanen duzu, otoitz eta lanen artean, baina Jainkoak lagun, gela honetan aurkituko duzu santifikazio e ta ezagutzaren bidea. Izangaiekin biziko zara –Azenariren keinua ulertuz, jarraitu zuen. –Lasai, badakit latin hau justu ulertzen duzula. Ikasiko duzu ederki. Atseden momentuetan erromantzez edo baskoieraz eginen duzu mutilekin, edo nekazariekin lanetan. Orain atsedena duzu, paseatu eta pentsa ezazu hausnartu behar duzula zure bizitzaz. Beste momentu batean mintzatuko gara. Orain zoaz bakean. Azenari, ontasun begirada eta hitz haien laguntzaz lasaiago geratu zen. Inguruko liburu gela miragarriari begirad a bota ondoren patiora jaitsi zen. Prioreak errandakoaz hausnartzen geratu zen hego ekialdeko paisaiari begira. Han herria eta monasterioko lurrak zeuden, mendien artean isolatuta. Eta halaxe sentitzen zen, isolatuta. Bere herri, ahaide, lagun, eta maite z ituen animalia eta gauzetatik urrun, bakarrik sentitu zen, aita eta amarik gabe. Osabaren maltzurkeria ere gogoratu zuen. Bazekien hark zerbait eginen ziola eta beraren kontra joko zuela. Hala ere, probokazioei ezin eutsiz tranpan erori zen. Besteen aurrea n iraindu zuen eta eraso egin zion, kanporaketa gauzatuz. Bere buruaren erruz zegoen Donemiliagan eta era berean bazekien han libro zela osaba malapartatuarengandik. Ez zuen beste osaben laguntza espero. Ziur asko haiek ere Donemiliagan seguruago zegoela u ste izanen zuten. Horrela zegoela, bi mutil hurbildu zitzaizkion. Bata bera baino zaharragoa, hamabi bat urtekoa, lodia eta zikin samarra, harroputza eta mespretxuzko keinua erakusten zuena; bestea, txikiagoa eta mehea, irribarretsu agertu zen. Lodiak err omantzez lehor esan zion beraiekin joateko. Ukuiluan sartu ziren eta simaurra kentzeko eta garbitzeko agindu zion mutil lodiak, berak lana zuzentzen zuen bitartean. Gurdi txiki batean bota behar zituen gorotza eta lasto zikina mutil txikiaren laguntzaz. Gu rdia bete zutenean, bi hagetatik hartu eta lodiak simaurtegia erakutsi zien besteei. Gurdia eraman zutenerako lodia desagertu zen, lanarekin jarraitzeko esan ondoren. Txikiak orduan galdetu zion izena. Azenarik ez zion ongi ulertu eta bestea konturatu zen ez zuela erromantze hura ongi ulertzen. mutilak pixka bat kostata esan zion euskaraz, bera Blasko Bernardez zela, zortzi urte zituela, eta lodiaren izena Muño, hari ez egiteko euskaraz. Azenarik bere izen eta jatorriak adierazi zizkion poliki poliki bestea ren aurpegiagatik bere familiaren berri zuela ikusiz. Azenarik, ahal bazuten euskaraz mintzatzea eskatu zion. Mutilak hiketan ongi jakinen ez zuela konturatuta, zuketan zuzendu zitzaion. –Erromantze hau zailtasunez ulertzen dut eta eskertuko dizut euska raz egitea –gauzak argi utzi nahi izan zituen –. Ez du garrantzirik enekotarra izateak. Ez dut horretaz hitz egiteko gogorik. Mesedez, konta iezadazu denbora izanez gero hemengo bizitzaren berri. Baina hasteko, esadazu mesedez gaur zer egin behar dugun. –Gaur simaurra garbituko dugu, gero Remiro fraidegaien maisuak esango digu zer gehiago egingo dugun. Goizetan maisuak eskolak ematen dizkigu: latinak, otoitz desberdinak eta Done Benitoren kapituluak eta arauak ikasarazteko. Gogorrena da Maitin, Laude eta Pr imetan esna egotea. Ez digute janari askorik ematen baina goserik ez dugu pasatuko. Baina..., lanean jarraitu behar dugu, bestela Muñok joko gaitu. Lasai, dena azalduko dizut. Lagun onak izango gara. Simaurretan jarraitu zuten. Bat batean, kanpai hotsa entzun zen eta bi mutilak ukuiluaren sarreran jarri ziren elizari begira errezatzen. Nona ordua zen, arratsaldeko hirurak aldera, eta bakarrik lanik gabeko fraideak sartzen ziren elizan. Besteek, lanean zirenak alegia, zeuden lekuan bertatik otoitz isila egiten zuten, eliza barnean hiru salmo errezatzen ziren bitartean. Haiek, lanera itzuli zirenean, Muñorekin topatu ziren, atarian bertan. Honek lanera itzultzeko oihuak bota zizkien, jarraian goitegian belarren artera ezkutatzeko. Beste hiru orduz ja rraitu zuten lanean, atseden eskasetan bi hitz eta ur trago bat egiten zuten bitartean. Lan asko egin zuten, dena txukun eta lasto berriez estalita utzirik. Bezperetako deiarekin batera tresnak utzi, azkar garbitu eta elizara sartu ziren komunitate osoarek in batera. Artean, egun argitan apirilean zirelako, elizaren harriak urrezkoak izan balira bezala mundu magiko bateko imajina eta doinuak zirela ematen zuen. Leku guztietatik agerturiko monjeek elizako postuak bete zituzten. Berrogei bat fraide nagusi eta hamar izangai ziren. Hiru gazteenak atze atzean ziren, beste zazpi gazteen atzetik. Zerien izerdi usainagatik ezagun zen lan neketsuetan ibiliak zirela. Batzuek begiratu irribarretsu edo maltzurra bota zioten berriari. Ofizioa hasi zen: “Deus, in adiutoriu m meum intende. Domine ad adiuvandum me festina. Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto. Sicut erat in principio, eta nunc et semper, et in saecula saeculorum. Amen. Alleluia”. Gero, Himno bat, salmo batzuk, berriro “Gloria Patri...”, Bibliaren irakurk eta bat, Magnificat a, Aita Gurea eta azken otoitza. Lehenengo aldia zenez, ez zitzaion oso luzea egin. Kantuek sorginduta zuten mutila. Bizitza aktiboa maite zuen mutilak ez zuen uste fraideak eta latinak jasanen zituenik eta hala ere, gustukoa izan zitza ion otoitzaldi hura. Gogogabeturik egonda ere, otoitzek eta bereziki abestiek jasangarria egiten zioten sentitzen zuen pena. Elizatik atera zirenean ilunduta zegoen. Atseden momentu hartan, Blasko hurbildu zitzaion eta esan zion bazituela berarendako best e jantzi aproposago batzuk. Arratsaldean eman behar zizkioten, baina Muñok ez zuen mesede hori egiteko gogorik izan. Fraidegaien logelara joan ziren eta atorra beltz zabal bat, belaunetaraino heltzen zena, latza baino latzagoa zenez, lihozko barne arropare n gainean jantzi zuen. Eskerrak barneko arropa gehiago zuela, bera ez baitzen pobreak bezala arropa latzetara egina. Oinetako handi batzuk, fraideen soinekoa eta hura lotzeko soka bat eman zizkion. Ordura arte jantzita eraman zituen jantziak morroiak utzit ako zakuto batean sartu zituen eta ohatilaren buruan utzi zituen. Goitik behera beltzez jantzita ikusi zuen bere burua, fraideek janzten zuten bezala ia, escapularium edo kutun baten faltan. Segidan, joan ziren ukuilura To txakurra ikustera. Bera zen best e bi mastinekin batera monasterioa gauetan zaintzen zuena. Egun hartan fraide batek eraman zuen herrira egin beharretara. Zakur handi, gazte eta alaia zen To, horizta kolorekoa. Gustura hartu zituen Azenariren laztanak. Ezin zuten sokatik askatu ezta ingur ura eraman. Blaskok jartzeko agindu zion bi aldiz eta hirugarrenean lortu ez zuenean tristatu zen. Azenarik hezur puska kendu zion Blaskori, zakurrari erakutsi, eskuarekin irmo baina goxo lurrera etzanarazi zion animaliari hiru aldiz, etzan hitza ahoskatuz eta hezurra begi aurrean lurrera eramanez. Laugarrenean ahots ozen eta lasaia erabiliz “etzan” erran eta hezurrarekin beherako keinua egin zuenean zakurra eseri zen. Berriro egin zuenean, hezurra eman eta laztandu zuen ongi egin zuela erranez. Blaskok ere laztandu zuen gustura, aurrerantzean nola egin behar zuen konturatuta. Jolasean aritu ziren puska batean elizakoa ez zen beste kanpai hots apalagoa entzun arte. Afaltzeko ordua zen. Denak jarri ziren beren lekuetan isilik eta priorearen otoitzarekin bat J ainkoari eskerrak eman zizkioten. Gero, fraide baten irakurketa entzun artean, isilean, morroi batek barazki zopa banatu zien katiluetan eta beste batek ogi bana eman zien. Ura edalontzietan zeukaten eta nahi zuenak hartu ahal izan zuen beste katilukada er di bat barazki. Ez zuten haragirik hartu, baina ez ziren gose izan. Patiora atera ziren paseatzera. Handik gutxira Konpletak izan ziren, berriro “Deus, in adiutorium meum intende. Domine ad adiuvandum me festina. Gloria Patri, et Filio et...”. Ofizioak jar raitu zuen, amaigabe. Noizbait bukatuko zen. Logale zen. Loaldi ederra egitea espero zuenean, Blaskok berri txarrak eman zizkion. Gauean, gosaria baino lehen hiru aldiz altxatuko ziren otoitzetara, “Maitin, Laude eta Prima” otoitzaldietan. Isilik joan zir en oheratzera. Zaharrenek ez zieten gazteei hizketan utzi, ezta Azenariri ongi etorri egiten. Berehala loak hartu zuen mutila; baina bultzaka esnatu zutenean, hamar minutu ere ez zirela pasatu iruditu zitzaion, bi ordu pasa zirenean. Gau erdia zen. Begiak ezin irekiz jarraitu zituen beste fraideak eskaileratik behera, patioa zeharkatu eta elizako bere lekura heltzeko. Han, Maitinak ospatu zituzten. Luze baino luzeago egin zitzaion otoitzaldia. Automatikoki ibili zen berriro Laudeak jotzean. Zutik egon behar zuenez ez zen lotan gelditu, erdi lotan bai. Salmoek oihartzun egiten zuten elizaren kupula eta sabai borobilduan eta lo kantak balira bezala beste mundu batera eramaten zuten Azenari. Fraideen kantuak are gehiago sorgintzen zuen. Automatikoki itzuli zen logelara eta etzan baino lehen zen lotan. Prima ra berdin joan eta ibili zen. Goizeko haize freskoak esnatu zuen baina ez zion lotarako gogoa erabat uxatu. Bost ordu eskas baino ez zuen egin, gutxiegi ohitura zuen zortzi orduen aldean. Ondoko komuna luzean egin beharrekoak egin eta aska batean egin zituzten garbiketak. Bukatzean gosari beroa zuten esperoan: katilukada handi bat behi esne, ogia eta urdaia. Gogoz eta gustura gosaldu zuten. Handik aurrera Azenariri gogorra egin zitzaion ordutegi eta gaueko of izioetara ohitzea. Are gogorragoa izan zen fraidegaien maisuaren irakaspenak jarraitzea. Gosaritik ordu erdira scriptorium ondoko eta ukuiluaren gaineko gela txiki batean ziren ikasle guztiak maisuaren zain. Gela argitsua zen leiho estu baina anitzei esker . Udaberri egun argitsu hartan kontraleihoak irekita zeuzkaten. Mahai gainetan idazteko edo kontuak egiteko argizarizko oholak eta ziriak zituzten. Hiru mahai luze zeuden. Fraidegai gazteak lehenengo mahaian eseri ziren. Zaharrenek burla egin zioten Azenar iri. Sartu zenean, maisuak isilarazi zituen eta idazki batzuk kopiatzen jarraitzeko esan zien zaharrei. Berriaren etorrera aprobetxatuz ordenaren arauak errezitatu eta errepikarazi zien gazteenei. Horrela aritu ziren mutilak asper asper eginda. Gero, gazte ei testu batzuk kopiatzeko agindu zien eta batuketa eta kenketa batzuk jarri zizkien zaharrenei. Azenarik ia ez zuen azkar eta gaizki errezitatutako latin hura ulertzen. Errazago egin zitzaion idaztea antzeko ariketak eginak baitzituen etxeko apezaren agin duz. Konturatu gabe lotan gelditzen ari zen. Muñok ostiko batez esnatu zuen. Bukatzeko, berriro San Benitoren arauak adierazteko eskatu zien maisuak. Arauen 5. atala men egiteari buruzkoa zen eta maisuak behin eta berriz errepikarazi zien bati, beste bati edo guztiei batera. Memoriaz ikasi behar zuten eta Azeneriri esan zion hurrengo egunean berak errepikatu beharko zuela. Orduantxe Terciara deitu zuten eta denak eserlekutik altxatu eta ekialdera begira otoitz egin zuten, maisuaren esanak errepikatuz. Otoit zaldi labur hura bukatutakoan monjeek jarraitu behar zuten aurretik egiten zutenarekin. Fraidegaiek beste hiru orduz jarraitu zuten ikasten, idazten eta kontuak egiten. Ikasketak egitea ere lan egiteko beste modu bat zen. “Ora et labora” zen denek errepika tzen zuten leloa. Lana ere otoitz modu bat bezalakoa zen. Bizitzan bekatuengatik sufritu, penatu eta zigorra bete egin behar zuten. Goiz luzearen ondoren Sextara deitu zietenean, ikasgela utzi, elizan fraide nagusiekin batera errezatu eta bazkaltzera joan ziren. Otordu arina egiten zuten eguerdian. Atsedenaren ondoren, gehienek binaka edo talde txikietan bildu eta gauza arruntez mintzatzen ziren: nola sentitzen ziren, esamesak, osasun kontuak eta berri txikiak ziren gairik arruntenak. Azena ri eta Blasko jantokiaren ondoan gelditu ziren hormaren kontra jarrita. Muño jantokiko txoko batean lo kuluxka egitera ezkutatu zen. Arauek debekatzen zuten lo kuluxka gazte eta osasuntsu egonez gero. Mutilek isildu zuten arau haustea eta amesten hasi zire n. Leku zoragarriak asmatu zituzten, mendirik altuenak, landa eta lurrik aberatsenak, baita hondartza bat ere bai, inoiz ikusi gabea bazuten ere. Beranduago, maiordomoak, erratza, ur ontzi eta zapi batzuekin jantokia garbitzeko esan zien. Muño agertu zen l an itxurak egiten eta bukatu zutenean komuna berrirako txabola egiten laguntzen airtu ziren. Egurrak eta harriak pilatzen aritu ziren. Egun pare baterako lana zuten. Azenariri bizimodu hura oso gogorra egiten zitzaion. Gauean ez zuen aski lo egiten , goizean logale zen eta aspergarriak zitzaizkion maisuaren eskolak. Arratsaldeetan lan gogorra egiten zuen eta atsedenetan ezin zuen lasterka edo lo egin. Janaria gutxienekoa zen, baina txikitatik ohitura zuen behin betebeharrak eginda, nahi zuena egiten, edo ia; han, ordea, ez. Lagun bakarra zuen eta ezin zuen ezer atseginik egin. Ezin zuen korri egin. Ezin zuen barre edo are gutxiago algararik egin. Irria bera ere gaizki ikusten zen. Otoitza eta elizan kantua izaten zituzten atsegin bakarrenetakoak. Kant uak lasaitu egiten zituen. Latinak ikastea aspergarria izanda ere, ez zitzaion gehiegi kosta Azenariri. Hala ere, okerren okerrena arau bukaezin haiek errepikatzea eta betetzea zen. Arauak entzun eta bete; eta ez betetzeagatik edo mintzatzeagatik askotan z igorra jasotzea besterik ez zuen espero Azenarik. Maisuaren eskoletan lotan gelditzeagatik edo batzuetan despistatzeagatik atsedenaldirik gabe uzten zuten. Bederatzi urterekin jakin mina zuen mutilak, dena den abentura eta mugimendu gehiago behar zuen: za lditan ibiltzea eta borrokarako praktikak faltan sentitzen zituen. Egunak eta egunak pasa zituen horrela. Momentu desberdinetan priorearen begirada erreparatu zuen berarengan. Ez zuen inolako tratu berezirik izan, ez bazen pare bat alditan noble ezagun bat en etorrerarekin, berari zerbitzatzea tokatzen zitzaionean. Hala ere, maiatza hasi eta egunak luzatzen ari zirenean monasterioko martxa aldatu egin zen nabarmen. Eskolak ez ziren udaldian goiz osoan luzatzen, arratsaldeko azken orduan baizik. Fraideek eta fraidegaiek kanpoko eginkizunak egin behar zituzten. Zaharregiak ez ziren fraideek nekazarien lanak zuzentzen zituzten edo monasteriorako ondasunak kudeatu eta zergak jasotzen zituzten. Fraidegaiek lan gogorrenak bete behar zituzten. Azenari eta Blaskori, gazteenei, bederatzi urte eskasekoak izateagatik betebehar arina tokatu zitzaien. Monasteriotik urrun, goi larretan zegoen etxola batean, ardiak zaindu behar zituzten. Goiko artegian, Liberto, adineko artzain batek lan egiten zuen gauetan ardiak zaintzen eta egunez gaztak egiten. Bi mutilek egunero legoa bat egin behar zuten ardiak jetzi eta zaintzeko eta arratsaldero gazta onduak monasterioko biltegira eramateko. Gustura egiten zuten lan hura. Mando bat utzi zieten gainera. Mando gazte, handi eta arin bat zen Bandi deitu zutena. Goizeko otoitza egin ondoren garbiketak egin, gosaria presaka hartu, eta egun osorako janaria zakutoan, Bandi gainean hasten zuten eguna. Azenari gainera, ibilia zen lan hartan. Hirurehun bat ardi gobernatzeko To zakurra eramaten z uten. Bizitza aldatu zitzaion Azenariri. Inoren agindurik gabe, nahi zutena egiten ahal zuten ardiak zainduz gero. Bandi trosta bizian jartzen zuten eta haga luze batekin txorimalo baten kontra jotzen zuten. Azenarik, eskuz egin ondoren, ezpata eta azkonak erabiltzen erakatsi zion Blaskori. Ehizatu ere egiten zuten tranpa eta arkua erabiliz. Mendiko goi larreetan lagunak eta ez hain lagunak egin zituzten. Beste mutilak bi taldetan banatzen ziren, Cardenasko euskaldunak, monasterioaren menpekoak eta Pazuengo koak. Pazuengokoek erromantzea erabiltzen zuten maiz, gehienek baskoiera ulertzen bazuten ere. Uda eta udazkenean zenbait alditan, mutilak txandaka talde jokoan ibili ziren. Udazkenean lagunak batak bestearen sekretu eta asmo inkontzienteak ere asmatzen zi tuen. Behin honela esan zion Blaskok lagunari, konfiantza osoz azken aldian erabiltzen zuten hiketan: –Azenari, hi ez haiz fraide izateko jaio. Lehen edo beranduago joanen haiz monasteriotik. –Bai, ez zaidak otoitzez betetako bizitza gustatzen, baina ez diat asmatzen nola lortuko dudan! Hi etorriko al hintzateke nirekin? –Ez zekiat nola, baina noizbait zaldun baten bizitza eramanen duk. Nik, ordea, ez nauk armetarako oso trebea eta badakik scriptorium eko lana gustatzen zaidala. Horrelako solasak iza ten zituzten. Bitartean ardiak zaintzea zen beren ardura eta noizean behin beste mutilekin egiten zituzten jolasak eta denbora pasak. Baina gustura egiten zutena, bi lagunak elkarrekin hizketan egotea zen edo mando zakurrarekin dibertitzea. Muño gutxitan t opatzen zuten, gaueko otoitzak egiten edo logeletara joan etorrian ez bazen. Muñori, fraide maiordomoari laguntzea egokitu zitzaion eta egun osoa mandatuak egiten pasatzen zuen monasterioan edo inguruetan. Donemiliagako bizimodua berriro aldatu zen negua heldu zenean. Goiz luze aspergarriak ematen zituzten arauak eta otoitzak ikasten. Noizean behin, txandaka, sriptoriumean laguntzen zuten pergaminoak prestatzen edo testu errazak tinta beltzez idazten. Azenarik eta Blaskok, artean gazteak izanda ere, beste batzuek baino garbiago eta hobeki egiten zuten lan hura. Fraide eskribauak, prioreaz gain lau ziren, haietako bi marrazkilari eta margolari onak. Denek miresten zituzten Joakinek egindako fantasiazko animaliak, deabru eta pertsonaiak; Arnolfok, aldiz , paisaia ederrak egiten zituen. Scriptorium hartan Azenarik libururik miragarriena ikusi ahal izan zuen. Beato deitzen zuten eta idaz gaiak Done Joanesen Apokalipsiaren Komentarioak ziren. Pergaminozko orri haietan irudi miragarrietan, aingeruak, deabruak , bekatariak, santuak eta birjinak agertzen ziren. Jainko ahalguztiduna zeruetan agertzen zen munduaren akabera zuzentzen. Liburuen artean ere baziren Codex batzuk. Liburu haietan latinezko idazkien ondoan, bazterretan, zalantzazko hitz edo adierazpenen on doan latinez eta batzuetan erromantzez edo baskoieraz idazleek azaltzen zuten esanahia. Negua luzatu ahala, nolabait, monasterioko bizimodua gero eta astunago egin zitzaion Azenariri. Done Benitoren arauak une guztietan ziren agerian: zer eta noiz jan ahal zituzten hainbat jaki edo noiz egin barau; noiz eta nola egin behar zuten otoitz; nagusiei zor zitzaizkien ohoreak eta haiei men egin beharra; aginduak betetzeko beharra; isiltasuna gordetzeko agindua; gutxi jatea eta gutxiago lo egitea... Ezerengatik, hu skeriengatik izaten ziren zigorrak. Azenariri jasanezina zitzaion ia dena. Blaskorekin zuen harremana, lan fisiko gogor gutxi batzuk eta scriptoriuma izan ezik, gainerakoa lan aspergarria eta otoitz egitea zen. Lana eta otoitza. “Ora et labora”... Dena err epikakorra eta aspergarria izan ez balitz, jasanen zuen. Oraoraora et laboraoraora. Garai hartan faltan sentitzen zituen aita eta ama. Eskerrak haiekin “hitz eginez” lasaitzen zela pixka batean. Etxekoak oroitzen zituen: izeba Santxa, Eneka, Belasko, Fort un eta osaba Antso; Semeno eta Semeño osaba anaiak ez. Lagunak ere askotan zituen gogoan, Otsoa bereziki bere adiskidetasun alaiarekin, baina baita Gille, Fortun eta Antso printzea. Eskerrak Blasko ondoan zuela. Hurrengo urteetan askotan gertatuko zitzaion maite zituen pertsonez oroitzea, baina inoiz negu hartan bezala. Udaberriaren hasieran, baina artean eguraldi txarra zutenean, Azenarik dena mekanikoki egiten zuen. Benedictus prioreak egoeraz jabetuta, ahal zuenean Azenariri deitzen zion scriptoriumean g ehien gustatzen zitzaion eginkizunean berari laguntzeko edo Blaskorekin batera herrira bidaltzen zuen mandatuetara, bere arimarako aringarri. Dena den, espero zitekeena gertatu zen. Azenari gaixotu egin zen. Sukarrak eta hotzeriak hartu zuten eta loak ere bai. Amets gaiztoetan munduaren akabera zela erraten zuen. Eta orduantxe, abisurik izan gabe okerrena gertatu zen. Almanzor agertu zen Donemiliagako santutegian bertan, dena sutara emateko. 16 AlAndalus. Kordobara bidean. Azenari esnatu zenean, hasieran ezin izan zituen begiak ireki. Arrosaren usaina etorri zitzaion gogora lehendabizi, intsentsuarena gero, eta arkume errearena azkenik. Gose zela konturatu zen. Burua altxatu nahi izan zuen eta min sakon batek gerarazi zuen. Begiak ireki zituen. O ihal zati koloretsuak ikustean denda batean zegoela egiaztatu ahal izan zuen. Hamar hamabi bat pauso luzeko zabalera zuen dendak eta baziren alfonbrak, bordatuak, luxuzko kutxak, mahaitxoak eta kuxin piloa ere bai. Hamar bat emakume gazte eta beste hainbes te haur txiki ziren. Esklabo ziren, Almanzorren arpilaketan hartutakoak. Bera ere esklabo bat zen… Konturatu gabe konortea galdu zuen. Berriro esnatu zenean ez zuen oroitu non eta nor zen. Buruko minak ez zion argi pentsatzen uzten. Eskua mugitu zuenean k opetatik zapi bustia erori zitzaion eta konturatu zen bere egoeraz. Gaixorik zegoen. Bizpahiru egunez sukarrak eta minak jota ibilia zen kamaina hartan. Orduantxe gogoratu zuen, gaixoaldiaren hasieran Donemiliagako fraidegaien logelan zegoenean, Almanzor, musulmanen buruzagia, lurralde osoa arpilatzen ari zela. Amets batean bezala oroitu zituen monasterioan bertan borroka eta gerra hotsak, erre usaina eta baita moro batek bere zaldira zaku bat bezala bota zuela. Trosta luze mingarria jasan ondoren, kanpaden da handi batean sartu eta beste gazte, emakume eta ume pilen artera bota zutela ere oroitu zuen. Bat batean bere gauzarik preziatuenak galdu ote zituen pentsatu zuen. Brusan zeukan barneko poltsiko batean amaren orrazia eta aitaren labana txikia zeuzkala b aieztatu zuen. Lasaitu ederra hartu zuen. Nola edo hala arroparako kutxa handi baten kontra jarri zuen bizkarra. Dendaren sarreratik hurbil, kanpotik haragi errearen usaina zabaltzen ari zen. Han, zaindariek eunuko batzuk pasatzen utzi zituzten. Janari a banatzen hasi zirenean hamar bat urteko neska batek, katilu bat hurbildu zion ur freskoa eskainiz. Erromantze arrotz batez, keinuekin lagunduta adierazi zion zerbait. Ulertu ez ziola konturatzean edateko keinu nabarmenagoa egin zion. Ziur asko neska hark lagunduko zion konorterik gabe izan zen egunetan. Neska, txikia, mehea eta alaia zen, oreztaz beteriko aurpegia zuena. Ura edan ondoren, haragi goxoa ekarri zion ogi zapal batean. Goseak eraginda presaka jaten ari zelarik, inoiz ikusi zuen emakumerik eder renak lasaiago hartzeko aholkatu zion. Baskoieraz ulertzen ziola konturatzean, Auria zela, Badaranekoa eta neskatoa Ana zela esan zion. Azenarik bere izen abizena eta Donemiliagakoa zela esanez agurtu zituen irribarre batekin eskerrak adierazi nahian. Best e katilu batean, berde argiaren gainean berde iluneko landareak marraztuta zituena, ozpinetan ondutako barazkiak utzi zizkioten. Janaria erabat ezezaguna egiten ez bazitzaion ere, ez zen arrunta, bitxia eta arrotza baizik. Jakiek zapore berezia zuten. Pixka bat gehiago jan zuenean, lasaiago eta aseago, ingurura begiratu zuen. Emakume gehienak alde batean ziren elkar kontsolatzen edo eta beste bi emakume ume txiki batzuk zaintzen ari ziren. Ana eta Auria denen artetik pasatzen ari ziren eunukoek utzita ko janaria banatzen. Emakume gazte eta neskatoez gain, ez zegoen mutil handiagorik, bera eta beste mutil mehe eta triste bat izan ezik. Komunera joateko gogoa izan zuenean, Anak dendako sarrera eta itxitura bat erakutsi zion. Bueltatu zenean beste mutila e makume baten atzean zegoen ezkutuan. Tristura putzu hartan apartekoena Auria zen. Hura emakume lirain, altua eta ederra zen. Aurpegi zuri zurikoa eta ile luze gaztainkara, kriseilu baten azpitik pasatzen zenean gorrizta zuena. Buruko zapia lepo inguruan zu en. Hurrengo goizean komunetik pasa ondoren, garbitu egiten ari zenean beste mutilaren ondoan suertatu zen. Mintzatzen ari zitzaiola, lelotuta eta beldurrez zegoela ikusi zuenez, bakean utzi zuen. Auria hurbildu zen. Mutila gaizki pasatzen ari zela esan z ion, haren gurasoak hil zituztela ikusi baitzuen. Azenarik aprobetxatu zuen galdetzeko. –Barka ezazu Auria. Esango didazu zer gertatzen ari den? –Auriak baietz buruarekin eginez irribarretsu galdetu zion: –Zer da jakin nahi duzuna, zure egoera zein den ? –Egia esan, ez dakit zein den nire egoera eta kezkatuta nago –isildu egin zen momentu batez, eta jarraitu zuen –. Entzun dut Almanzor gaixorik dagoela. Ez dakit zer pentsatu. –Emakumeak eskua jarri zion beraren gainera. –Begira, nik ez dakit dena, bain a jakin behar duzu gu guztiok handikientzat gorde gaituztela. Oraindik ez gaituzte aukeratu. Denda zuri hura Almanzorrena da. Jakin izan dut gaixotasun larria duela eta horregatik gelditu dela azzeifa. Musulmanek ez dakite zer egin, Almanzorren egoerak lar ri eta bakarrik sentiarazten baititu. Bitartean, inguruak arpilatzen eta janari freskoa biltzen ari dira. –Bai, baina gu Almanzorren esklaboak al gara? –Ez dakit ziur. Hala ere, jauntxo batzuk pasa dira egun hauetan begirada bat botatzera. Oraindik... –mutilaren aurpegian ikusi zuen larritasunagatik isildu zen. Dendaren sarreratik, beste denda handi haien arteko zelai ireki bat ikusten zen. Handikien dendak ziren haiek eta kanpamentuko gune edo plaza nagusiaren papera betetzen zuen lekua. Azenari sarreratik hurbil, gertatzen ari zenaz jabetu ahal izan zen. Almanzorren dendaren ingurua aparte samar zegoen, isiltasuna gorde nahi izan balute bezala. Zerbitzari bakar batzuek baino ez zuten sartu ateraren bat egiten. Dendaren inguruan ez zen mug imendurik, urrutitik zaindari batzuek pasatzen galarazten zutelako. Beste bi dendetan, berriz, mugimendu handia zegoen, ahalik eta isilen pasatzen baziren ere. Ziur asko handiki haiek ziren agintzen zutenak, Almanzor gaixo zegoen bitartean. Handiki bat ate ra zen orduan denda zuritik eta pena handia nabaritu zitzaion, besteen aurrean tenteago eta aurpegi itxuratia jarri baino lehen. Abd al Malik izena entzun zion denda kanpoko pertsona bati. Hura zen Almazor handiaren seme nagusia, bere eskuineko eskua. Alma nzorri zaharreriaz aparte zerbait larria gertatzen ari zitzaion eta bere gerlariek beldurrak jota egon behar zuten. Abd al Malik pertsonaia batekin elkartu zen. Beste gizona altua zen, bonbatxo eta atorra zuri baten gainean metalezko koraza bat zeraman et a kapa eta blusoi beltzak. Hizketa azkarra gurutzatu zuten bi gizonek. Orduan gizon altuaren aurpegi kezkatua ikusi ahal izan zuen. Litan a, berbereen buruko zapi urdin iluna, sorbalden inguruan erdi erorita zeraman. Harrapariaren begirada zorrotza nabarme ntzen zen aurpegi beltzaran eta litanaren tintez are ilunduago hartan. Begirada hark autoritatea adierazten zuen. Bi gizonak beste handiki batzuek inguratu zituzten. Agindu gutxi batzuk eman ondoren jaun haiek banatu ziren guztientzako agindu berriak emate ra. Goizetik hasita kanpamentua jaso eta handik mugituko zirela garbi zegoen. Azenari eta dendako guztiei, bereziki han ziren eunukoei, dena behar bezala biltzeko eta gurdietan sartzeko agindua eman zieten. Arratsaldean, Azenari alfonbrak biltzen laguntze n ari zenean, norbait dendan sartzen sentitu zuen eta bueltatzean gizon beltzaranaren begirada zorrotza beregan iltzatuta sentitu zuen. Eunukoen nagusiei galdera pare bat egin zion eta mutilari baiezko keinua eginez, bueltatu eta joan zen. Jarraian eunukoa k esan zion ongi portatzeko jaunarekin. Beste batek esan zion Zawi ben Ziri, berbereen jeneral eta buruak noizbait bere menpe hartuko zuela. Mutila zer pentsatu jakin gabe geratu zen. Auriak mutilaren ezinegona nabaritu zuenez, harengana hurbildu eta ze r moduz zegoen galdetu zion. Azenarik, entzun gabe, galdetzeari ekin zion. –Ni ere eunuko bihurtuko naute? –Auriak kezka ulertu zuen eta adorea ematea erabaki zuen. Aukera hori txarrena izan gabe, ez zen bakarra. Gainera, zerbait aditu zuen buruzagi berbe re haietaz eta gizon hari buruz. –Ez jarri txarrenean. Entzun dut gizon horiei ez zaizkiela mutilak edo eunukoak gustatzen. Beren emakumeentzat ere beste emakume batzuk nahiago dituzte zerbitzari bezala. Ez dakit zer lanetan jarriko zaituzten baina Zawi h orrek ez zaitu adornu edo oherako nahi. Entzun dut ez duela ezta konkubinarik ere. Gainera, gaixorik zinen bitartean zabaldu zen zu Baskoniako leinu nagusi bateko kidea zinela eta horrek, ziur asko, bestelako interesak piztuko zituen gizon horrengan. –Nork esan du ni leinu nagusi batekoa naizela? Ez dut inor ezagunik ikusi orain arte. –Kanpamentuan, beste alde batean, Donemiliagako fraide batzuk hartu dituzte preso eta horiek eta beste batzuk galdekatu dituzte informazio eta ondasunen bila. Hemen gaude au keratutako batzuk eta denok jakin genuen zu Baskoniako Azenari Enekones enekotarren leinuko premua zinela. Beraz, atera kontuak. Zurrumurruak zabaltzen ari ziren. Almanzorrek hirurogei urte baino gehiago zituen, adin dezente garaiarako. Diktadorearen egoera larria zen eta ez zen adinagatik, ezta momentuko makalaldi edo ondoezagatik, gaixotasun txar eta aspalditik okerrera zihoanagatik baizik. Erraten zutenez, karramarro deitzen zen gaixotasunak jaten zuen barnetik. Iluntzerako gauza gehienak fardel ha nditan zeuden bilduta eta gurdietan, lo egiteko denda batzuk izan ezik. Goizean animaliak zamatzea baino ez zen falta. Baina Azenarirentzat bitxiena berbereen buruzagiaren bisita izan zen. Zawi Ziri eta itzultzaile bat agertu ziren eta mutilari deitu ziote n. Berehala bitartekariaren laguntzaz galdera batzuk zuzendu zizkion Zawik. Lehenengoa, ordea, Zawik berak egin zion zuzenean erromantzez, baina azentu hura, doinua hain zen berezia eta arrotza, ezen ez baitzion tutik ere ulertu eta Azenarik ederki erakuts i zion aurpegi eta jarrera bidez. Handik aurrera bitartekariari arabieratik latinera itzultzeko agindu zion, galdetzeari berriro ekinez. –Orduan ez al duzu erromantzea ongi ulertzen? –Ez... –Ez zuen jarraitzen asmatu. Zer esan? Denbora emanez gero, mint zaera horretara ere ohituko zela? Ez zen erromantzearekin trebea, baina jarraian entzunez gero, gehienetan ulertzen zituen mintzaera gehienak. Esan behar zion bere ahoskera arrotzegia zitzaiolako ez ziola ulertu? Isilik geratu zen. Galdera azkarrekin jarra itu zuen gizonak. –Eta zein hizkuntza erabiltzen duzu? Zein hizkuntzatan mintzatzen zara zure kideekin? –Baskoieraz eta latinez, baina... –Erromantzea ere zer edo zer erabiltzen zuela gaineratu baino lehen beste galdera bat bota zion. –Zu fraidea al zar a? –Ez –Pixkana ausardiaz, bat ere beldurrik erakutsi gabe erantzuten asmatu zuen –. Fraideekin ikasten ari naiz, fraidegaia ere ez naiz –ez zion erran bere gogoz kontra ari zela eta ez zuela bere etorkizunez bat ere eskumenik, are gutxiago orduan preso ed o esklabo hartuta. –Zenbat urte dituzu? –Hamar beteko ditut. –Nongoa zara eta zein da zure familia? –Iruñea, Banbiluna ondoko Uharteko jaunaren seme nagusia nauzu –bota zuen aita bizirik egon balitz bezala, bere premu eskubideak garbi egon balira bezal a–. Enekotarren leinuko burua da gure aita. –Zein da leinu hori? Baskoien errege familiarena? –Zerbait zekiela nabari zen. –Oraingo errege familiarena ez. Enekotarrena Baskoniako lehenengo errege leinua da. –Arabiera hizkuntza ikasteko eta ezkutari iza teko prest al zaude? –Zuekin esklabo izan behar badut, bai. Prest nago eginkizun horietarako. –Armatan trebatzen eta zalditan ibiltzen hasi al zara? –Bai. Aita eta bere kapitaina, gerlariekin batera, zalditan eta arku, ezpata, lantza eta xabalina erabiltzen erakusten aritu ziren. –Niri eta Ziri, gure familia leinuari, men egiteko arazorik al duzu? –Ez. Nire egoera honetan bat ere ez, desohorez tratatzen ez nauzuen bitartean. –Berberearen aurpegian irri imintzio bat pasa zen, ezkutatu nahi izan balu bezala. –Ongi da. Nire berri izango duzu. Oraingoz denda honetan jarraituko duzu. Medinacelin hitz egingo dugu pausatuago. Izan ongi. –Erantzunik espero gabe, agertu bezala atera zen ziztu bizian. Neila erreka ondoko kanpa mentua utzita, hegoaldeko bidea hartu zuten. Erraten zutenez, Clunian geldituko ziren Almanzor sendatu arte. Bi eguneko bidaia zen eta gaua Hontorian pasatuko zuten. Hontorian armadaren parte bat kanpatuta zegoen aldez aurretik inguru haiek zaintzeko eta erraztasunak izan zituzten kanpamentua azkar montatzeko. Bidaia ez zen oso zaila izan. Mendate baxu bat baino ez zuten pasatu behar eta Almanzorrek, litera batean ongi jarrita, martxa motela ezarri zuen. Zortzi beltz handik eramaten zuten kontu handiz. Best eek, oinez, astoz, mandoz, zaldiz eta gurdien gainean, ez zuten arazorik izango hamar ordutan berrogei kilometro, zortzi bat legoa, egiteko. Eguerdian Arlantza errekaren ondoan geratu zirenean, zuhaitz batzuen itzalean etzan ziren gerlariengandik urrun. Ze rbait jan eta edan ondoren, eunuko batek Almanzorri buruzko historia kontatzen hasi zen. Bera Errioxako Naiara inguru haietakoa zen jatorriz eta erromantze ulergarrian mintzatu zen. Poliki kontatu zuen gainera, denek jarraitzeko moduan. Almanzorren arabiar jatorria, ikasketak, zailtasunak eta administrazioan egindako lehenengo urteak kontatu ondoren animatu zen: –Berehala diruzain ona zela erakutsita, al Hakam kalifaren emazte kuttuna zen Subb baskoiaren eta printzeen diruzain izendatu zutenean, postu hand iagoetara igoko zela esaten zuten. Aurreko lanarekin jarraitu zuen eta kalifaren altxorraren diruzain izatetik habhid edo gobernu buru izatera heldu zen. Al Hakam hil zenean, K.o. 976. urtean, al Hisham kalifa umea zen orduan eta Almanzorrek etsaiak garait u zituen. Administrazioa kontrolatu ez ezik, armadaren buru nagusia zen eta hogeita hiru urtetan berrogeita hamar kanpaina egin zituen kristauen aurka, beti garaile ateraz. Galib, erdiko markako mugako jeneral ahaltsuaren suhia bezala hasieran, eta gero ha rekin borrokatuz, botere osoa lortu zuen –etena egin bitartean orduko momentura salto egin zuen –. Inoizko administraririk onena eta garaiezina izan da. Al Andalus aberastu eta bakean mantendu du. –Eunukoak momentu batez gelditu zuen azalpena. Gero, jendear en interesa ikusita, animatu zen eta esamesak ere kontatzeari ekin zion. –Esaten dute Galib ek ezpatarekin ziztatuz madarikatu zuela, duela hogei urte botere osoa lortzeko egin zuten borroketan; baita al Hakamek ere zerutik madarikatzen duela karramarroa ren gaixotasunarekin eta horixe hazten ari dela bere barnean. Denak isilik geratu zirenean Auriak berak galdetu zion Zawi ben Ziri ri buruz. Eunukoak esan zuen oso gutxi zekiela hari buruz, baina jeneral berberea beste batek ezagutzen zuela bi urte lehen ago agertu zenetik eta gauean edo hurrengo egunean haren istorioa kontatuko ziela. Arratsaldean Hontoriara heldu zirenean, nekeagatik, ez ziren taldean hizketan geratu. Zerbait afaldu eta lotara joan ziren denak biharamunean arin mugitu eta abiatu ahal iza teko. Hurrengo eguneko arratsean Cluniara iritsi ziren. Almanzorren gotorlekurik aurreratuena zen Gaztela inguruan. Clunian bi gau pasa zituzten. Almanzorren gaixoaldiak deuseztatu zuen ordura arte garaitua ez izateak ematen zuen segurtasuna. Abd al Malikek, gerlarien segurtasun faltak kutsaturik edo armada babestu arren, leku seguruago batean gorde nahi zuen. Jeneral batzuek, aldiz, Zawi k besteak beste, ihesari edo horren itxurarik ez emateko eskatzen zioten Abd al Maliki, zeren eta Almanzor ez baitz egoen ezertarako. Cluniako gotorlekuaren itzalean lasaitasun momentu batean, Zawi ezagutzen zuen eunukoa eraman zuten haren era, ordura arte beste esklaboengandik aparte. Esklabo kontalariak esan zien Zawiren zerbitzura jarri zutela, beste zerbitzari batz uekin batera. Garai hartan Kordobako kaliferriaren behar militarrak asetzeko kanpoko gerlariak, mertzenarioak, hartu zituzten. Haietako asko iparraldeko kristauak ziren; beste asko berbereak. Berbere sanhayarrak ordura arte omeyatarren kontrakoak ziren, kalifa fatimien aldekoak zirelako. Sanhayarren errege familian arazoak izan ziren eta haietako asko al Andalusera gonbidatu zituen Almazorrek. 1000. urteko udazkenean Zawi Ziri familia erdiarekin, bi mila gerlari eta jende gehiagorekin heldu zen Ifriqiyatik. Kontatu zuen bezala, berbere sanhayarrak, al Rusafa ondoan kokatu zituzten, Kordobatik paseo batera, legoa erdi edo bi kilometrora. Alarifeak, egeltseroak alegia, etxeak egiten zituzten bitartean, gerlariak beren ariketak, mugimenduak eta arma praktikak egiten zituzten. Esan zuenez, gelariak eta bestelako morroi, esklabo eta familiak, osotara ez ziren hiru mila berbere han bizi zirenak. Gerlarietan mila oinezko eta beste mila zaldun, ziren zaldunik onenak askoren ustez. Eunukoa gehiago animatu zen. –Zawi Afrikako erregea izan zela zioten. Ziritar familia zen Afrikako emiratoan agintzen zuena, kalifa fatimitarren izenean. Zawi, familia horretako burua zen, gerlaririk handiena, baina familiako beste adar eta ahaide batzuekin gerrarik ez egiteko al Andaluse ra etortzea erabaki zuen. Berarekin bi seme, Bulugin eta Osiris ekarri zituen eta Maksan bere anaiaren Salma alaba eta semeak, Habus eta Hubasa. Berbere sanhayar tribuen buruzagiak ziren –batbatean tonua eta mintzatzeko modua aldatu zuen, orduko egoera ko ntatuz. –Gerlari hauek apartak dira oso. Trebeak dira armekin, denbora asko ematen baitute ekin eta ekin praktikatzen, ezpata, lantza edo arkuekin, bereziki zaldi gainean mugimendu bateratuak eta azkarrak egiten. Ausartak dira, baina oso burutsuak, zeren eta, ezbaitira borroketan larritzen, edo gehiegi ez larritzea lortzen dute. Anekdota bereziekin jarraitu zuen. Azenariri interesgarrienak egin zitzaizkionak Zawiren pertsonalitatearen adibideak izan ziren. Gizon erlijiotsuegia baino gehiago, zuzena eta bai ta zorrotza ere bazen, serioa eta familiakoen zaindari eta babesle sutsua. Esklabo eta zerbitzariekin atsegina. Familiako giroa gustatzen zitzaion, eginkizun arruntetan haiekin lasai egonez. Otorduetan berbere musika eta kantuak entzun arren, arabiar kultu rarekin eta idazkietan ere lortzen zuen atseginik handiena eta denbora librean irakurtzen edo zientziaz solasean aritzen zen, nahiz eta arabieraz ongi azaltzen arazoak izan. Nolanahi ere, arabiar kultura miresten zuen munduko kulturarik aurreratuena zelako , garaiko argitasun bakanetakoa. Berriz atzera, Hontoriatik pasa ziren. San Leonardo eta Kalatañazorren izan ziren hurrengo geldialdiak. Kalatañazorren zeudelarik, jakin zuten gaztelar armada bat haiengana hurbiltzen ari zela. Armadako buru batzuek ez z ioten garrantzirik eman nahi, baina beldurra zabaldu zen eta bide seguruenetik joatea erabaki zuten. Osman egin zuten hurrengo geldialdia, bidea ziztu bizian egin ondoren, gehienek bost bat ordutan egin zituzten bost legoa edo hogeita bost kilometroak, kal ifa omeyatarren bandera zuri handiak mendixka gaineko gazteluan ikusi zituzten arte. Osman gaztelu handiaren babespean beste bi egun eman zituzten. Bigarren egunean, Azenari lehenengoz atera ahal izan zen denda hartatik. Itogarria egiten zitzaion eunuko e ta haur txikien giro urduri eta negarti hura. Zawik gerlari bat bidali zion, harekin nahi bazuen herrira eta ingurura joateko. Zaindariak ez zekien berarekin hitz egiteko berberea beste hizkuntzarik, baina keinuka ederki adierazi zion, nahi izanez gero, pa seatzeko aukera zuela. Musa zuen izena. Kanpamentua, gazteluaren magaletik iparraldera hedatzen zen. Gazteluko gailurra bisitatzerik ez zegoenez, Ucero erreka zubi batetik pasa eta bestaldean herria, eta harresiaren atari nagusiaren ondoan, azoka zegoen. H egoaldean, antzinako hiri erromatarra zegoen goian, harrizko gain batean. Azokan, bertako nekazari batzuek jarritako produktu gutxi batzuk ikusten ziren. Jakietan, barazkiak aparte, saltzen ziren animalia gehienak oilaskoak eta arkumeak ziren. Artisau gehi enak ez ziren bertakoak, armadarekin mugitzen zirenak baizik. Herrian ehun bat etxe zeuden. Bertako gehienak mozarabeak ziren. Musulman eta judutar auzoak zubitik hurbil kokaturik, mozarabeak urrutiago zeuden. Leku hura, kristauek konkistatu zuten ehun urt e lehenago, baina Almanzorrek berreskuratu zuen eta meskitan bertako biztanle musulman gutxi batzuk eta gazteluko gerlari musulmanak biltzen ziren. Judutarren sinagoga, auzoa bezala, oso txikia zen, ez baitziren zortzi familia baino gehiago izango, denak m erkatariak, oihal eta luxuzko bi postuetan ikus zitekeen bezala. Kristauen auzoko kale estuetatik sartu gabe ere ikus zitekeen etxeak buztinezko txabolak baino ez zirela. Kalexkak eta plazak jende pobrez beteta ikustean, han sartzeko gogoa galduta, aurrera , maldan gora jo zuen zaindariaren aurretik. Goian, harkaitzaren gainean, hiri erromatar baten aztarnak ikusten ziren. Harlauzez eginiko kaleak eta harrizko oinarri sendoak zituzten etxe arrastoak nabari ziren. Tartean zutabe ederrak agertzen ziren. Gailu r hura eta gaztelukoaren artean arroila edo zintzur estu batetik pasatzen zen erreka. Iparraldean, lautada hartan urrunago uztondoko zereal soroak zeuden, ardien bazkatoki zabalak. Urrutiko hortz mugan, mendi hegiak, gertuago larre toki batzuk eta basobera k, edo zuhaitz gutxiko landak ikusten ziren; herriaren ondoan, berriz, baratzeak eta artaldeak biltzeko artegi handiak. Gazteluan, soldadu gehiago sartzen ari ziren. Han normalean ez ziren ibiliko hirurehun gerlari baino gehiago; orduan, berriz, kanpoko ha rresien barnean, beste bostehun oinezko eta berrehun zaldun geldituko ziren, Gormaz gotorlekutik eta Berlanga pasata, Medinaceliraino joanen zen armadaren erretiratzea babesteko. Bere ondoan zen gerlaria, bera bezala inguruari begira. Hark, denbora guztia n ezer esan gabe, mutila jarraitu zuen isilik. Gizon gaztea, garaia eta mehea zen, berbere gazte gehienak bezalakoa, gihartsua dena den, eta portaera lasaia erakusten zuen. Ez zitzaion korazarik ikusten eta atorra bonbatxo zabalak eta litan beltza zeramatz an. Ikusten zitzaizkion arma bakarrak gerrikotik zintzilik zituen sable arin luzea eta sastakai handia ziren. Berari begira ari zela konturatzean, Azenariri irribarre egin zion eta harrizko paisai lehorra seinalatuz “Ifriqiya” hitza ahoskatu zuen. Mutilak ulertu zuen Afrikakoa gogorarazten ziola esan nahi zuela. Baietz keinua egin zion. Berbereak bere burua aurkeztu zion Musa zela berriro aipatuz. Begirada zuzenari begira, lagunen artean zegoela sentitu zuen eta bere izena ahoskatu zion. Musak modu berezian errepikatu zion: “Az nari”. Osmatik atera zirenean, seguruago eta babestuta egin zuten bidea. Bordecorex erreka jarraitu eta Medinacelira heldu zirenerako, hamasei egun pasatuak ziren norabide ezberdinetan eta seigarren geldialdia zen Neila utzi zutene tik. Medinaceli, hiri militarizatu bat zen. Handik egiten zuten azken txanpa gerra armadek, Gaztela, Baskoniako Errioxa, Aragoi edo Bartzelonako konderriko lurretara joateko. Erdiko markako gotorlekua eta kanpamentu nagusia zen. Alkazarra eta kuartelak han diak ziren, armada osoa eta behar zituzten material tresna guztiak biltzeko modukoa. Goi lautada batean zegoen, Jalon bailara eta Zaragusta Tolaitula bideak babesten zituena. Iritsitakoan, Almanzor goiko alkazabara, gazteluko saloietara eraman zuten gortin a beltzezko litera ezagun hartan. Bi egun pasa zituzten Almanzorren berri berdinekin. Oso gaixo jarraitzen zuen. Hirugarren egunean, esklabo hartutakoak banatuko zituztela zabaldu zen. Gaua betiko dendan pasa zuten. Kanpamentua ere betikoa ematen zuen; bai na ez, bazekiten beraientzat elkarrekin emango zuten azkeneko eguna izanen zela. Azken hamasei egunetan bidaian eginiko harremanak bereziak izan ziren. Ana, Auria eta Azenari, ahal izan zuten guztietan elkarrekin aritu izan ziren. Otorduak eta loaldiak on doondoan eman zituzten, kezkak konpartitu zituzten, elkarri lagundu zioten gauza askotan eta bereziki maitasuna eman zioten elkarri. Batekin edo bestearekin, batzuetan talde txikietan pena sentimenduak eta adore solasak gurutzatu zituzten. Azenari, Ana et a Auriarekin egon zen arrats hartan azkeneko orduak aprobetxatzeko. Azenarik kontatu zien Zawirekin izandako solasa eta zekitenez neska eta emakumea Abd al Maliken eskuetara pasatuko ziren, ziurrenez. Hamasei egunetan elkarrekin bizitzako momentu latzak ko npartitu ondoren, Anak negar gogoari eutsiz esku bat jarri zion sorbalda gainean. Bere mintzairan poliki bota zion: –Azenari, agurtu behar dugu elkar. Pozten naiz Zawi horrekin ongi izango zarelako. Nik ez dakit nora eramango nauten, nor izango den nire n agusia. –Auriak hura entzutean, lasaitu nahi izan zuen. –Ikusiko duzu Ana, jaun handi batek, Malikek edo bere familiako batek hartuko gaitu bere emazte baten zerbitzari edo neskame izateko. Musulmanen artean neskameak gure andereak bezain ongi bizi dira, oihal ederrez jantzita, jaki goxoak jaten eta lan astunik egin gabe –Azenarik hitz egin zuen orduan. –Bai, baina zein izanen da gure etorkizuna? Ez zaituztet berriro ikusiko. –Lasai maiteak. Familia ahaltsu batzuen zerbitzuan sartuko gaituzte hirurok. E lkarren berri izango dugu. Kordoban familia nagusiek herri batean bezala bizi dira. Elkarrekin festak eta bisitak izaten dituzte. –Auriak besoetan hartu zituen bi gaztetxoak, bularren kontra estutuz. –Ez zaituztet ahaztuko –esan zuen Azenarik ahopeka. Lek utik mugitu gabe etzan ziren hirurak. Besarkatuta lotan gelditu ziren. Biharamunean, Azenari aparte utzi zuten eta jaun handi haien mandatariek aukeratu egin zuten esklaboen artean. Oso dotore jantzitako idazkari batek Ana eta Auria aukeratu eta eraman zituen. Azenarik eunuko bati, zein jaunek aukeratu zituen galdetu zion eta honek espero bezala, Abd al malik ek egin zuela aipatu zion. Beranduago, dendan emakume bat eta bi mutiko baino geratzen ez zirenean, Zawi itzultzailearekin agertu zen eta s erioski galdetu zion Azenariri: –Egia al da zure etxetik bota zintuztela, zure erruz zure aita hil zelako? Ez al zinen zu zure leinuko premua? –Azenarik, malko bat eskapatzen zitzaiola eta zotin bat eginez, begiak itxi zituen eta ezetz adierazi zuen burua rekin. Isilik segundu batzuk pasa ondoren Zawiri zuzen begiratu eta honela erantzun zion: –Ez nizun gezurrik esan. Agian zure galderei oso erantzun orokorrak eman dizkiet. Aitaren galera oraindik sentitzen dut, amarena bezala. Urte bat da hil zirela bata bestearen atzetik. Aita, zaldi batetik erori zen eta buruan kolpe handia hartuta hil zen handik bi egunera... –etena egin zuen –. Oraingoz gure etxeko nagusigoa hartu duen osaba Semenok gorroto nau. Gizon gaiztoa da. Maite duzun pertsonaren heriotzaren erru dun egitea ere! Nik, leporatutakoaz haserretu nintzelarik, haren kontra hitzez eta ekintzez errebelatu nintzen eta gogorki erantzun niola aprobetxatuz Donemiliagara bidali ninduen beraren hitzetan onbideratzeko... Gezur galanta hori guztia. Enbarazu egiten nion eta baztertu ninduen. Niri dagokit premu izatea. Osaba horrek berarentzat edo nire anaia txikiarentzat nahi du leinuaren nagusigoa. Gainera, osaba Fortunek, mugako zerbitzuetan ibili denez, oraindik ez du ezer esan –berriro isildu zen eta jarraian ha uxe bota zion: –Ez dakit aukerarik dudan, baina ahal izango bazenu... Nahi baduzu mandatari bat bidaltzen ahal duzu Uhartera osabarena ez ezik beste guztien lekukotza izateko. Gure herritik erromesak pasatzen dira Donejakuera eta ziur erromantzez dakien m orroirik izango duzula... –Ongi da. Aski –Zawik ez zion jarraitzen utzi –. Zuk diozuna ere entzun dut Donemiliagako fraide eta morroien ahotik. Lasai zaitez, sinesten dizut. Orain zin egin ezazu, ziritarron kontra inoiz ez duzula ezer egingo –Azenarik harr ituta, zin egin zion. Zawik jarraitu zuen mintzatzen. –Esan behar dizut nire iloba Habusen zerbitzuan ibiliko zarela. Bera da ziritarren beste buru nagusia. Beraren laguna izango zara. Berarekin batera arabiera eta kultura arabiarra ikasiko dituzu. Ez erabili berarekin erromantzerik. Gerlari izaten ikasiko duzu. Lagun ona izanez gero, egun batean libre izango zara –orduantxe arazo bat bururatu zitzaion Azenariri eta adierazi zuen. –Barkatu Zawi jauna, baina hitz eman dizut ez dudala zure familiaren kontra eginen. Erran behar dizut ez dudala nire familia edo Baskoniako gerlarien kontra ere borroka eginen. Ezin izanen nuke. Ez naiz orain arte konturatu –Hark gizon ahaltsu eta mutiko baten arteko solasa baino, bi pertsona helduena zirudien. Zawik irribarrea e zin eutsiz onartu zion. –Aznari, lasai. Ulertu eta onartu egiten dizut zure eragozpena. Formalki ez zara pertsona libre. Hala ere, ez zaitut esklabo bezala hartuko, denbora batez gure zerbitzura izango den mutil ezkutari bat bezala baizik. Nobleen arteko hitzarmena da hau. Gure artean zaldun bihurtuko zara. Gu ere familia gorabeherak direla eta, arazoak izan ditugu –elkarri begiratuta, Zawik eskuineko eskua luzatu eta buru gainean jarri zion, Azenari bere babespean hartuz. Mutikoa orduan konturatu zen ez z iotela musulman bihurtzeko eskatu. –Zatoz, Aznari ben Enneg al baskuni –Zawiren dendatik hurbil zegoen kanpadenda batera eraman zuten. Denda txiki hartan morroi asko biltzen ziren, denak espazio estuan. Zeuzkan arropa gutxiak kamaina baten buruan uzteko e san zioten eta sukaldariaren agindupean jarri zuten segidan. Almanzor larri zegoen eta hilzorian. Dena den, agintariaren faltaren aurrean istiluak eta arazoak izan zitezkeela pentsatuz, Almanzorrek berak semearekin hizketan egunak eman ondoren, Kordobara bidali zuen Abd al Malik, Kordoba hiriko biztanleak eta Hisham kalifa bera kontrolatzera. Hurrengo egunean, abiatu ziren Toledora, Tulaitula arabieraz. Almanzorren seme nagusiarekin batera, bere ondorengoarekin, Zawi, bere berbereak eta beste mertzenario batzuk abiatu ziren, Almanzorren heriotzaren berria zabaldu aurretik. Bi mila zaldunek martxa bizian agertu behar zuten algarak eta istiluak sortu baino lehen. Abd al Malikek boterea segurtatu nahi zuen ahal izanez gero odolik bota gabe, jassa, familia ara biar garrantzitsuek eta omeyatarrek botere aldaketa gauzatu eta bultzatu baino lehen. Mila gerlari sinhayarrek zirrara handia sortzen zuten: arropa beltza airetara, durbante beltzek ere aurpegia estaltzen zieten. Defendatzeko, larru gogorreko korazak eta ezkutu borobilak zeramatzaten eta ezpatez gain, arku bihurriak eta karkax ak geziz beteta, eskura saifak, sableak eta xabalina pare banat. Armadako zalduneriako gerlaririk hoberenak eta beldurgarrienak ziren, bai berbereak baita armadura astuna zerama ten kristau taldeak ere. Beste zaldun taldea jatorri desberdinetako kristauena zen. Jakin zuenez gehienak galliki, galegoak eta frankoak, haietako batzuk kataluniarrak ziren; baina baziren leondar, gaztelau eta baskoi banaka batzuk ere bai. Azenariri debek atu zioten haiekin harremanak izatea. Mendialde bat gurutzatuta, Henares erreka jarraitu zuten, Siguenza, Guadalajara eta Alkala hirien bidetik Tajo ibairaino Toledora iristeko. Zaldi eta mandoetan hiru egunetan egin zuten bide hura. Azenarik Abdul sukald ariaren beste bi laguntzailerekin lana egin behar zuen janaria prestatzen laguntzeko. Haiek gutxienez hirurehun gerlarirentzat egin behar zuten lan. Beste bi sukadari taldeek egiten zuten lan Zawiren menpeko ia mila berbereentzat. Otordu bero bakarra egune ko ibilaldia bukatzean antolatzen zuten, normalean eskura zituzten elikagaiekin zopak eta haragi gisatua edo errea. Espezie asko erabiltzen zuten. Bukatzeko, frutak eta gailetak izaten zituzten. Gosaltzeko, gaueko eta aurreko eguneko otorduan sobratutakoa, orduan hotz hartzen zuten eta eguerdian edo atsedenean ur asko eta ogiarekin, keztatu edo gatzatutako haragia, normalean ardikia edo behikia, gazta eta nahi adina olibak. Jakiak armadako kuartel anitzetan lortzen zituzten. Urteroko espedizio handiek behar zituzten mota guztietako gauzak hornitegi eta biltegi handietan pilatzen ziren. Azenariren lan nagusia egurra bilatzea zen. Bidaia beste morroi batekin mando baten gainean egiten zuen eta beti zakuto bat edo beste eraman behar zuten. Gurdi bakanak txikia k eta arinak ziren bidaiaren abiadura ez oztopatzeko modukoak. Horietako batean, sukaldariarenean, tresneriak, denda eta jaki batzuk garraiatzen zituzten eta morroiak sukaldariaren atzetik mandoetan ibiltzen ziren. Azenarirekin zebilen beste mutila, Amin, handiagoa zen, langilea, baina inteligentziarik gabea eta on puska. Denagatik egiten zuen barre, baina arazorik ere ez zuen inoiz sortzen. Zakur handi eta onkote bat bezalakoa zen. Mandoaren aurrean jartzen zen Azenari eta Amin ia mandoaren hanka gainean b ere erromantze farfail isilean ia ez zuen molestatzen. Horrek denbora ematen zion Azenariri pentsatzeko. Azenarik ez zekien nolakoa izango zen bere bizitza, ez baitzuen musulmanen arteko harremanez ideia handirik. Bere adineko noble berbere batekin gerlari en trebeziak eta arabiera ikasiko zituela bertzerik ez zekien. Ezkutariarena izango zen bere postua eta maila soziala, ez zela esklabo pentsatzeko modukoa. Bertze herri eta kultura batean ikasiko zuen, bere herri eta kulturatik urrun. Bertzela ez zitzaion desatsegina egiten, osaba Semenorekin pasatakoa eta fraidegaien bizitzarekin konparatuz. Latina ere ez zuen erabat baztertuko. Arabieraz ez zekien, baina zizareen hizkiak eta ahoskerak erakutsi zizkioten Donemiliagako Scriptorium ean, liburu artean eman zi tuen neguko arratsaldeetan. Hitz batzuk, agurrak, konplimenduak eta hainbat esamolde ere ikasiak zituen. Kristauen arteko kultura gizonek ikasten zuten kultura arabiarra. Tulaitula, Toledo arabiarren hizkeran, Tajo ibaiak inguratzen zuen hiri handia ze n. Guadalajara ere handia eta arrotza iruditu zitzaion, bere alminar eta muezinen deiekin; gizonen jantziak, beti zapiak buruan eta emakumerik gabeko zoko edo azokak zirela eta. Hala ere, Toledok ez zuen konparaziorik, arrotzaz gain miragarria ere suertatu zitzaion Azenariri. Al Andaluseko erdiko markako hiriburua zen. Jakin zuenez, 40.000 biztanle zituen hirugarren hiririk handienak. Tajo ibaia Ebro bezain boteretsua zen. Toledora heldu baino legoa batzuk lehenago al munia edo nekazal etxalde eder asko iku si zituzten, zuri zuriak paisaia berde aberatsean. Al munia haiek handikien atseden tokiak ziren. Jauregien inguruan parke eta lorategi ederrak izaten zituzten. Horma altuek pribatutasuna gordetzeko inguratzen zuten. Bestela ere, lerro zuzenez jarritako mo ta guztietako fruitu arbolak, barazkiak eta bestelako soroak ikusten ziren. Horrenbeste aberastasunek ordu gutxitara hiria zegoela iragartzen zuten. Ipar ekialdetik hiriaren harresi izugarriak ikusi zituzten. Azenarik, Tajo ibaia lehenago pasatua zuten han dikiak ikusi zituen urrun, Abd al Malik eta Zawi tartean, omeyatarren ikur erraldoi zuriak airean, bab al Qantara, zubiaren ataria gurutzatzean eta al Qazarrera sartu zirenean. Haiek, beste guztiek, al Shakra, La Bisagra erromantzez, ataritik hurbil j arri zuten kanpamentua. Berehala agertu ziren armadako hornitzaileak. Gauza arrunta eta azkarra zen operazioa, handik urtean bitan armada oso bat zaintzeko ohitura baitzuten, bai iparralderako bidean, baita bueltan kanpainak bukatutakoan. Sukaldari k, hala deitzen baitzuten beti, Toledon barna, Alkazarraren ondoko hornitegietara bidali zituen Azenari eta beste bi morroi, falta zitzaizkion jaki batzuk gurdian ekartzeko. Bisagrako kontrolak eta nahasmenduak ordu bat galdarazi zieten. Atari erraldoia pasatu, k alerik zabalenetik joan behar bazuten ere, jende eta zamarien kopuruagatik estu eta itogarria gertatzen zen pasatzean. Jende uholde koloretsua gertatzen zen hura. Musulmanen boneta eta txanotxo zuriek , judutarren txano horiek, kristauen txano ilunek eta b erbereen durbanteek aniztasuna erakusten zuten, hizkuntzarena bezala. Toledo, al Andaluseko hirugarren hiririk populatuena zen, Kordoba eta Isbilaren atzetik eta Zarakusta aurretik. Inguruan nekazari gehienak kristauak ziren, mozarabeak. Familia noble eta aberatsenak, ordea, arabiar jatorriko gutxi batzuk ziren, beraien inguruan jatorri hispanikoko musulman muladiak izaten zituztenak. Ondoren, hirian muladien pare, gutxiengo judutarra zegoen, merkataritzara emana. Azkenik, berbereak zeuden, nekazari eta ger lariak ziren gehienak. Alkazar aurreko plaza ikaragarriraino joan behar zuten, Zokodober deitzen zutena. Animalia aukeratuen azoka zen, ziur asko penintsula osoko handiena eta ostegunetan ospatzen zena. Lurralde hartan abeltzaintza zen jarduera nagusia. L isboatik Guadalajararaino eta Gaztelako mugetatik Sierramorenaino hedatzen zen merkatu horren eragina eta leku horietatik eta urrutiagotik agertzen ziren tratulariak. Zokodoberren jaki eta tresnak, gai arruntaz gain, luxuzkoak saltzen ziren: oihal eta bitxien postu ikusgarriak. Osteguna ez bazen ere, plazan zaldi batzuk saltzen ari ziren. Luxuzko zaldiak ziren, ordea, asteko edozein egunetan aurki zitezkeenak. Lusitania eta Betikatik, baita Toledotik gertu iparraldeko mendizerretatik, Gredosetik bereziki, z aldi arabiarrak eta berbereak, hispanikoak eta nahasiak ekartzen zituzten. Ez ziren kristauen artean erabiltzen ziren mendiko zaldi txiki gogorrak edo zaldun armaduradun astunak eramateko zaldi handikoteak. Jendarte musulmanean zaldi azkar eta arinak nahia go zituzten, lautadetan lasterketak egiteko, paseatzeko, ehizarako edo gerlarako. Zaldi dotore ederrak ikusten ziren. Azenari, zokoa zeharkatzean zaldi lirain ikusgarriei begira gelditu zen. Gurdiaren atzean zebilela, Azenarik pare bat alditan egin zuen es tropezu jendearekin edo behin zeramika urdineko postu batean. Alkazarren barnean hornitegiko arduradunaren zain egon behar izan zuten. Agertu zenean, eskatutako jakiak eramateko baimena eman zien, olio, espezia, barazki eta fruituak. Jaki gehienak eta anim alia bizirik batzuk beste momentu batean beraien kanpamentura bidaliko zizkietela hitz eman zieten, hiritik kanpoko hornitegi eta itxituretatik zuzenean eramanda nonbait. Kanpamentura bueltatzean musulmanen eguerdiko otoitzerako deia entzun zuten. Musulma nak, zeuden lekuetan gelditu, alfonbra txiki batzuk zabaldu, eta hego ekialdera begira, denak batera makurtu ziren. Musulmanak ez zirenak, lekuan bertan geratu ziren otoitzak bukatu arte, pasatzeko eragozpen handiak baitzituzten. Harrigarria zen jatorri ed o erlijio desberdinetako jendeak zein lasai eta natural eramaten zuen elkarbizitza. Atariraino ibiltzean meskita nagusiaren minaretea ez ezik, beste meskita txiki batzuk, eliza pare bat eta bi sinagoga ikusi zituzten. Bi egun eman zituzten hirian. Ostegune an abiatu ziren hegoaldera aurreikusita bezala geldialdiak eginez. Azkar mugitu ziren eta lau egunetan Kordobara helduko ziren. Azenarik bizitza berri bat hasiko zuela pentsatu zuen. 17 Kordoba hiria. Korboba hiri paregabea ikusi zuten azken mendi bortua pasa zutenean. Haranera jaitsi baino lehen, ur biltegi batetik pasatu ziren. Egun oskarbi hartan, urrunean, hiru legoara, wadi al Qivir ibaiaren ondoan etxe multzo zurien artean plaza eta lorategietako zuhaitzen berdea nabari ziren, zilarrezko bitxietan esmeraldak bezala. Jauregiak ez zituzten desberdintzen, minareteak, aldiz, han altxatzen ziren ilunabarrean nabarmen. Kordobaren inguruan baratze eta sororik aberatsenak zeuden. Munduko nekazaritzarik aurreratuenean eta ederrenean ubideen bidez bizitasuna banatzen zuen urak. Abd al Malikek eta Zawik berehala kontrolatu zuten hiria. Hisham kalifa, Medina al Zaharatik alZahirara eraman zuten, amiritarren jauregi hirira. Kordobako madina edo hiriaren erdialdean gerlariak jarri zituzten, bai ata rietan, Alkazarrean eta Meskita nagusiaren inguruetan. Garaiz egin ere. Almanzorren gaixoaldi larriaren berri izan zenetik ia hilabetea pasa baitzen eta diktadura eta erregimenaren kontrakoak mugitzen hasiak ziren. Elite arabiarrek, jassa deituek, omeyatar rek bereziki, jatorri eslaviarreko eunuko administrazio lanak egiten zituzten Almanzorren fatak zirikatu eta konbentzitu nahi zituzten botere aldaketa gauzatzeko. Meskita nagusian ortodoxia eta botere tradizionalaren aldeko jarrerak adierazten ari ziren. A miritarren oinordekoak, Abd al –Malikek, aitaren zerbitzarien men eta agintaritza lortu zituen arazorik gabe; elite arabiarrak, ordea, ez ziren hain erraz makurtu. Hishamen aurrean ahalegindu ziren boterera berreskuratzen eta ulemak, agintari erlijiosoak, ohitura ortodoxo eta aspaldiko estatusera itzultzeko deiak zabaltzen zituzten. Abd al Malikek errotik moztu zituen mugimendu haiek, hiria hartuz eta kalifa eramanez. Meskitan hizlariak kontrolatu zituen, baita erraten zutena ere. Zawik eliteko gerlari eslav iarrak jarri zituen jauregi atarietan musulman erreboltariak beldurtzeko. Almanzorren heriotzaren berria heldu zenean, amiritar gazteak habhid a, gobernuburu postuaren baieztapena lortu zuen Hisham kalifaren eskutik, Almanzorren eginkizun berdinekin. Hurre ngo ostiralean meskitan ospatu zuten otoitzaldi nagusia beraren eta kalifaren izenean egin zuten. Dolu aldia pasa zenean, gorte osoa, pertsonaia nagusi guztiak bildu zituzten al Zahiran, Abd alMalik publikoki eta ofizialki Al Andaluseko gobernuburu izenda tzeko. Aste oso bateko ospakizunak egin ziren aurreko amiriaren hogeita lau urteko Estatuko agintaldiaren omenez eta bere ondorengoarenean ere bai. Abd al Malikek boterearen hariak kontrolatu zituen. Azenarik, artean, ez zuen hiria ezagutzen. Al Rusafan bizi zen, Zawi eta berbere sanhayarren bizitokian. Al Rusafan jauregi eta lorategi ederrak aurki zitezkeen, handiki askoren almunien gune nagusia baitzen aspalditik. Sanhayarrak eta familia ziritarra Al Andalusera gonbidatu zituztenean, bi urte lehena go, al Rusafa hegoaldeko bide ondoan eraiki zuten berbere itxurako herri oso bat. Han harresiz itxi zuten hiru mila biztanlerentzako eremua, harresi ondoan leku libre zabalak, hiru atari eta ezkutuko irteerak zituena. Atari bat, ekialdekoa, al Rusafako bid era ateratzekoa; hegoaldekoa zituzten labore lurretara heltzeko; eta mendebaldekoa zaldi eta beste animalientzako bazkatokietara eta ariketa eremura joateko, wadi al Rusafaren ondoan, erreka baino errekastoa zena. Etxe enkalatu eta lorategien artean zirit arren jauregia zegoen. Eraikin anitzen artean, biltoki, zalditegi eta familia eta zerbitzarien bizitokiak zeuden, palmondo, parterre eta uharka lorategi baten inguruan. Jauregiko erdiko gunean, lorategiaren bukaeran, harrera gela eta egongela edo madjlis a zeuden. Bi gela haietan igeltsuz irudi geometrikoen bidez dotorezia eta edertasuna ematen zizkioten lekuari. Beste eraikinetan soiltasuna zen nagusi, bi urteetan ez baitzuten gehiagorako astirik izan. Gelak eta biltegiak buztinez eginak ziren, gainean kar ez zuritasun garbia eta landare loredunen bidez alaitasuna lortuz. Lekurik ezkutuenean, haren a zegoen, ginezeoa. Bainu ederrak ere bazituzten handik hurbil. Azenariri leku on bat eman zioten madjlisetik hurbil, konfiantzazko zerbitzarien artean. Ohatze eta kutxa bat zituen berarentzat bakarrik, beste bi zerbitzari gazterekin konpartitzen zuen gela handi batean. Bi gazteak berbereak ziren, beti beren hizkuntzan ari zirenak. Bi urtetan, sinhayarrak ez ziren egokitu bertako bizitzara eta Afrikako herrietan be zala bizi ziren. Bestalde, bertakoek ez zituzten onartzen, sanhayarrak ez ezik berbere guztiak herri barbaro eta atzeratutzat hartzen baitzituzten. Heldu eta hurrengo eguneko arratsaldean Azenariri deitu zioten madjlisera, saloi publikora. Ziri familiako Bulugin eta Osiris, Zawiren semeak eta Habus, Salma eta Hubasa Maksan, ilobak eserita ziren Zawiren aldeetan. Familiako maiordomoa, hakim a eta katib a ere han ziren zerbait jaten eta musika entzuten. Ali itzultzailearen laguntzaz Habus eta Azenariren arte ko aurkezpena egin zuen Zawik. Azenariri buruz, Baskoniako leinu nagusi bateko kidea zela esan zuen. Gero, banan banan aurkeztu zizkion seme ilobak eta konfiantzazko zerbitzariak. Azkenik, Habus aurkeztu zioten, ziritarren artean estatusean Zawiren hurreng oa balitz bezala. Maksan ben Ziriren seme nagusia zen, hamar bat urtekoa. Azenari bezain altua zen, baina familia hartan guztiak bezala oso mehar eta gihartsua. Beltzarana. Begi nabar argi interesatuak zituen, inteligentzia erakusten zutenak. Besteei bezal a burua makurtuz agurra gurutzatu ondoren beraren eginkizuna zein izango zen entzun zuen: handik aurrera, hurrengo udara arte, Habusek eta berak hakim arekin ikasiko zuten arabiera, Kordobako familia nobleko ikasleekin kultura arabiarreko ikasketetan aritz eko moduan. Ikasteko asmo haiek eguerditik gauera gauzatuko zituzten, eguneko sei bat orduz, asteko sei egunetan. Goizetan, zalditan eta gerlari trebakuntzetan ibiliko ziren. Zawik zuzenean debekatu zien haien artean erromantzez edo berberez mintzatzea. Ar gi eta garbi adierazi zien mutikoei harremanaren helburua: arabiera ongi ikasi behar zuen Habusek. Hurrengo asteetan arnasarik hartzeko modurik ere ez zuten izan. Egunsentitik zalditan trebatzeko ariketa nekagarriak behin eta berriz egin behar zituzten et a ia deskantsurik egin gabe gerlariekin batera arma desberdinekin praktikatzen zuten, baita armarik gabe borrokatu ere. Kapitain baten agindupean beste mutil eta gaztetxoekin praktikatu behar zuten, hamar hamalau urte zituztenak. Lehen astea pasatu zenean, Azenari ohitu zen ordutegi hartara, nahiz eta minduta eta kolpez beterik egon. Azenarik ez zuen aukerarik izan Habusekin mintzatzeko, ez nekaturik eta zer esan ez zuelako, haien arteko komunikatzeko modurik aurkitu ez zutelako baizik. Beraien artekoa irri , baiezko eta ezezko keinu eta lau hitzetara laburbiltzen zen. Ez zirudien, hala ere, gaizki konponduko zirenik. Biak oso antzekoak ziren, ilearen gaztainkara eta beltza edo larruazal zuria edo beltzaranaz aparte, oso begirada antzekoa zuten, gauza guztiet arako interesa erakusten zutena, begien kolorea bezala, begi nabar argiak biena. Izaeraz ere, lasaiak, atseginak, lagunkoiak eta isilak ziren. Bazekiten –somatu zuten – lagun handiak izango zirela eta eguneroko zailtasunen aurrean elkarri konplizitate keinu ak erakusten zizkioten aldiro. Behin makilez beste bi mutilekin ari ziren borrokan, denak denen kontra eta azkenean Azenari eta Habus gelditu ziren zutik errenditu gabe. Hurrengo kolpe txandarekin Azenari erori zen atzeraka estropezu egin zuenean. Habusek garaile geratu behar zuenean, nekearen nekez bera ere erori zen. Beraiek eta besteek kar kar, barre algaraka bukatu zuten saioa. Handik aurrera ahal bazuten elkarrekin egiten zuten borroka besteen kontra, konturatzen baitziren ongi konpontzen zirela, elkar ulertzen zutela eta ez zutela elkarren kontra gustura egiten. Gustura babesten zuten elkar. Goizero, lehen argitan, garbitu eta gosaldu ondoren, ukuilura joaten ziren zaldiak zelatzera eta zelaira eramatera. Zaldien gaineko ariketak eta mugimendu baterat uak egiten bi orduz saiatu ondoren, ibilaldi luzea egiten zuten inguruetan. Bueltan zaldiak garbitu eta orraztu edo zarrastatu egiten zituzten karda bat erabiliz. Azenariri utzi zioten zaldia ruano gazte bat zen, urduria eta nekaezina. Ez zen oso ederra et a burugogor samarra zen. Asto deitu zion lehen egunean. Gero, egunak pasa ahala konplizitate bat sortu zen bien artean. Astok gogorrarena egiten zuen, zela jartzen zion bitartean. Jokoa bukatzeko jaki goxo pixka bat ematen zion Azenarik eta handik aurrera ongi erantzuten zuen zaldiak. Adiskidetasun handia sortu zen pixkanaka zaldi eta mutilaren artean. Azenari heldu zenetik lehenengo ostiralak, musulmanen festa egunetan, al Rusafa bertako meskitan eta inguruan pasatu zituzten, Kordoban bitartean giro naha sia zegoelako. Baina behin botere aldaketa gauzatu zenean gauzak lasaitu ziren. Hurrengo ostiralean festa izan zutenean, ziritarrek Azenari eraman zuten Kordobako meskita aljama nagusira, nahiz eta musulmana ez izan. Ez zuten behartu eta mutila bisitari gi sa joan zen. Muezinen eta fededunen talde otoitz haiek lasaigarri gertatzen zitzaizkion, aurreko urtean fraideen kantuak izaten zitzaizkion bezala. Kordobara joango ziren eguna pasatzera. Hiria, Europa eta Magreb osoko hiririk handiena zen une hartan. Mil ioi erdi biztanle bizi ziren Madina eta inguruko chanib edo auzoetan. Mendebaldeko kalifatoko hiriburua zen. Constantinopolis, al Kaira eta Bagdad hiriak ziren konpara zitezkeen bakarrak. Kordobaren garrantzia ez zen biztanle kopuruagatik, ekonomikoki ingu ru zabal batean eragin handia izateagatik baizik: industriak, artisautza eta nekazaritza garatzen zituen Estatu eta administrazio baten hiriburua baitzen. Kultura eta artearen hiribua ere bazen. Zientzia, poesia, literatura eta filosofia inon baino gehiago lantzen zen eta orduko arkitekturarik ederrena zeukan. Apartekoa zen Medinat al Zaharaz gainera, jauregiak, almuniak, zubiak eta bereziki meskitarik miresgarrienak Kordoban eta inguruan ziren. Zaldi gainetan abiatu ziren al Rusafatik. Bost ziritarrak eta hamar gerlari aurretik zihoazen, beste bost zerbitzari mandotan jarraitzen zituzten bitartean. Juduen atarira heldu zirenean, zaldiak morroiei utzi zizkieten eta oinez jarraitu zuten hiriko bide nagusitik. Bidea zabala izanik ere, jendez eta saltzailez be terik zegoen. Festa handia zen. Ez zieten ziritarrei kasu gehiegirik egin. Denak ziren musulman eta beraz berdinak Allah altuaren aurrean, baina kordobatarrek ez zituzten berbereak maite eta bakarrik beste berbereek eta mespretxatutako antzeko mertzenarioe k agurtzen zituzten. Gainera, sanhaya tribuetako gizonek durbante urdin ilun haiekin begiak izan ezik aurpegia ezkutatzen zuten. Meskita ikusi baino lehen, dorre lirain zuzena eta arabeskoz beterikoa ikusi zuten zeruari seinalatuz. “Allaahuuu aaakbaar! All aahuuu aaakbaar!” Meskitako minaretetik eta urrutiko meskitetatik ere muezinek otoitzerako deia zabaldu zuten: “Allahu akbar! La Ilaha il la Allah!” –Alá handia da. Ala da Jainko bakarra. Meskitaren sarrerara hurbiltzean gero eta jende gehiago biltzen ari zen eta orduantxe entzun zuen Azenarik otoitzerako deialdirik zirraragarriena, zeruko aingeru batek jainkoaren alde kantatu izan balu bezala. Ostiraleko eguerdiko otoitzaldia zen, asteko sakratuena. Gizonek, laranjondoen patio handian zeuden ur putzu baxue tan, sinestunen poz eta zorion adierazpen neurtuen artean garbitu zituzten aurpegiak eta ileak; oinak eta eskuak. Garbiketa errituala zen, Jainkoaren aurrean garbi agertzeko. Meskitaren sarreran trazeria ederrezko atari txiki anitz eta erdian handi bat iku sten ziren. Atari nagusia zeharkatu zuten. Barnean argi itzalek nabarmenduta, arkuz eginiko baso batean, lerrokatutako zutabe hori gorriak miretsi zituzten. Palmondo lerroen artean sartu zirela zirudien. Hegoaldeko argitasunera hurbildu ziren. Gizonak lerr otan jartzeko aurrera jo zuten bitartean, bi mutilak aparteko eta aldameneko pasabide batetik hurbildu ziren Kibla aldera. Zelosien atzetik gizonengandik aparte, emakumeek eta haurrek jarraitzen ahal zituzten otoitzaldiaren gorabeherak. Harrigarria zen, harri, marmol eta igeltsuzko zutabe eder haien artean gizonen makurtze eta goratze sinkronizatua jarraitzea, otoizgile eta sinestunen kantu eta erantzun armoniatsuekin batera. Otoitzaldiaren bukaeran iman nagusia zen mulla batek sermoi luze bat eta erregu be rezia egin zuen. Azenarik, Hisham kalifaren izena eta Abd al Malikena entzun zituen Alaren laguntzaz musulmanak gidatzeko. Batzuetan ulertzen zituen esaldien zentzua, aste haietan arabiera ikasteko momentuetan gehien egiten zuten ariketa Koranaren azorak e rrepikatzea zen, latinez itzulpena entzun eta gero. Templutik ateratzean, musulmanen anaitasun preziatua ikusten ahal izan zuten, denak berdinduta Alaren aurrean, bakarrik berbereen durbante beltzek diferentziatzen zuten besteen txano eta kasketeetatik. K ordobako kaleetara atera ziren. Zawik bi mutilei beren kabuz joaten utzi zien, bi guardia atzetik eramanez gero. Meskita inguruan kordobatarrak lagun taldeetan solasten ari ziren. Jaki, goxoki, edari eta beste mota guztietako postuak zeuden alde guztietan denen gutiziak asetzeko. Bi mutilak alkazar aldera joan ziren, omeyatarren bizitokia izan zena, jauregi eta lorategirik handienak. Atari handiaren ondoan marmol ederreko iturri ikusgarrian, edan zuten. Alkazarra Hishamen bizitokia izaten zen aspaldian, ba tzuetan Medina al Zahran bizi bazen ere. Egun haietan, ordea, Medina al Zahira ra eraman zuten kalifa, amiritarraren eskuetan. Hiriko hegoaldeko atari nagusitik al Rasifera atera ziren. Han zen Bab al Qantara famatua, Zubiaren ataria, Wadi al Qivir iba ia gurutzatzen zuen hamasei arkuko zubi erromatarra eta bestaldean Saqunda edo al Rabab, aspaldian suntsitutako auzoa. Ibaia zeharkatzen zuten ur errota batzuk zeuden nolabaiteko presa hormek lotzen zituztenak, Sudda zen. Atariaren gainean Amabirjinaren ed o jainkosa baten irudia zegoen denen ustez. Jendeak hartu zuen bidea jarraitu zuten beraiek ere. Atari ondoan, al Rasifa, harresi ondoko bidea eta ibaiko kaiek osatzen zuten paseatokia zen, botereak exekutaturiko gaizkileen erakustokia. Mendebaldera jo zu ten. Rasifetik Alkazar jauregi ondoko Musallera atera ziren, bestela ere Saria deitua, otoitzerako toki irekira. Han ere egiten ziren musulmanen bilera eta ospakizun erlijiosoak, ostiraleko meza nagusietan ez baitziren musulman guztiak meskita nagusian sar tzen. Hegoaldean Kibla eta Mihrab a zeuden, islamaren jarraitzaileen erreferentzia, ustez Mekara begira, nahiz eta kasu hartan hegoaldean kokaturik egon. Handik hurbil, lautada zabal hartan festa giroan, jaki eta litxarreria postuak topatu zituzten, baita komikoak, ipuin kontalariak, ekilibristak eta abarreko artistak ere. Mutilek ikuskizunak jarraitu eta fruitu gozoak erosi zituzten. Baina, kirol edo gerlari probak hastekoak ziren eta eremu hartara hurbildu ziren. Leku aproposa bilatu behar zuten hastekota n ziren gazteen lasterketak ikusteko. Artifizialki egindako aldapa egiten zuen eremu zabalean aurkitu zuten lekua. Distantzia desberdinetako probak oso lehiatuak izan ziren. Mutilak, hamalau bat urtekoak ziren gaztetxoenak eta hamaseitik aurrerakoak zaharr enak. Lehenago ospatu ziren gaztetxoen lasterketa laburrak eta luzeak eta bukaerarako utzi zuten helduagoen lasterketa luzea, probarik maitatuena. Hamar itzuli egin behar zuten koadro handi baten inguruan eta partaideek ezin zuten tranparik egin. Probak bu katu zirenean Abd al Malikek banatu zituen sokatxo batekin eramaten ziren dominak. Zaldi lasterketak izan ziren gero. Hamar bat gaztek, nobleziako familia onekoak, arraza garbiko zaldi arabiar dotore, ikusgarri eta apainduen gainean egin zuten lehia aurre ko pistan. Borrokak ziren hurrengoak. Armadako soldaduek, hiriko guardiakoek eta kalifaren guardiako gerlari eslaviarrek hartzen zuten parte. Falangeak eta ezkutuak erabiliz hasi ziren binaka borrokatzen. Hiru bikotek egin zuten batera. Falangearekin zizta tu baino alderik aldeko kolpeak eta erasoak egiten zituzten. Lehiatzen ari ziren gerlariak trebeak ziren, erreflexu, indarra, erresistentzia handikoak eta gehienetan denbora asko behar zuten bestea menperatzeko. Zauri batzuk jaso zituzten, baina irabazlea zein zen garbi zegoenean, gelditzen zen borroka eta izendatzen zuten garailea. Bukatzeko zaldi gaineko borroka zegoen, Djerid a, zaldi gaineko torneoa. Burdinazko armadura zuten zaldunak binaka lehiatu ziren. Zaldi handiagoak erabiltzen zituzten, krist auek egiten zuten bezala. Lantza handi eta luzeak erabiltzen zituzten. Bik biren kontra egin zuten, Al Zahirako eslaviarrak armadako zaldunen kontra. Eslaviarrek lehenago bota zituzten arerioak lurrera, entrenamendu eta bitarteko hobeak baitzituzten. Azken bikoteak, ordea, ezpataz egin zuen borroka, zaldi arinak erabiliz. Ez zuten indarra erabili, armaren trebezia eta zaldiarekikoa baizik. Zaldun bat berbere zanata zen eta bestea noble andaluziar bat, hiriko guardiakoa. Andaluziarrak peto dotore eta arina z uen eta zaldi arabiar ikusgarria; berbereak, berriz, zaldi zakarragoa baina erresistentzia handikoa eta larru gogorreko koraza zeraman soinean. Elkarrengana jo zuten abiadura bizian, ondora heltzerakoan mugimendu berezia egiteko. Andaluziarrak zaldiaren no rabidea aldatu gabe gorputza urrutiratzen zuen bitartean, ezpata ahalik eta gehien luzatu zuen besoari mugimendu horizontala emanez. Berbereak, ordea, kolpea espero izan balu bezala, ezkutua kontrajarri zion ezpatari eta zaldiari bat bateko buelta emanaraz iz, andaluziarraren gibelean jarri zen atzetik jarraituz. Andaluziarrari kosta zitzaion urrutiratzea. Hurrengo topaketan ere antzeko trebetasunak erakutsi zituzten. Andaluziarra gazte malgua zen eta bere zaldia azkarragoa, bitartean berberea oso trebea zal diarekin eta hau erresistentzia handikoa. Nekearen nekeaz errenditu zen andaluziarra azkenean. Ikusle guztiak txaloka eta oihuka hasi ziren. Abd al Malikek sariak eman zituenean, Habusek eta Azenarik gehienbat keinuka adierazi zuten alRasifetik zubiko atarira itzuli behar zutela. Egun eguzkitsua bazen ere, aire freskoak jasangarria egiten zuen erreka inguruan ibiltzea. Haurrek igeri egiten zuten Sudda n, ur errota mugiarazteko ibaia zeharkatzen zuen presan. Palak gelditurik zeudela, bi mutilek bainu har tzea erabaki zuten. Zaindariek arropa gorde zietenean, ibaian sartu ziren. Azenarik barnerago igeri egiteko adierazi zionean, Habusek igeri egiten ez zekielako keinuak egin zizkion. Hantxe bertan oina egiten zen lekuan erakutsi zion Azenarik ez zela hondor atuko lasai geldituz gero. Gustura ibili ziren jolasean ur azpian gauzak hartuz. Habusek igeriketan baino, uretan mantentzen ikasi zuen pixka batean. Igeriketaren ikasketa beste batean jarraitzekotan, atera ziren pixka batean lehortzeko, berandutzen ari ba itziren eta familia bazkaria ospatu behar zuten erreka bestaldean, Saqundan. Hiriko atari nagusira helduta, zubia arazorik gabe zeharkatu ahal izan zuten, orduan jende gutxiago zebilelako. Bestaldean, zubitik hurbil, Maqburat al Rabad al Saqundan, Kordoba ko hilerririk handiena zegoen, baita beste Musalla handi bat, jende bilkura handiak ospatzeko. Ibaitik behera jarraitu zuten. Zubitik bostehun bat metrora nomaden denda zabal eta ireki bat ikusi zuten. Denda baino, estalki bat zen eta itzalean eserleku bax u eta akoltxatuak zituzten, kuxinez beteak. Azenarirentzat lehenengo otordu ospakizuna izan zen. Arabiar eta berbereek basamortuan edo ibiltarien bizitza izaten zuten beren jatorrizko lurraldeetan eta noizean behin jaima haietako baten azpian ospakizunak e gitea gustatzen zitzaien, nahiz eta hirietan bizi. Gizonak zirkulu batean jarri ziren zangoak gurutzatuta, esklaboak izan ezik. Azenari Habusen ondoan eserita zegoen eta besteek egiten zutena egin zuen berak ere. Emakumeak aparte ziren beste denda txi ki batean. Alari eskerrak eman ondoren, hasi ziren bazkaltzen. Txandaka, erdian zegoen plater zabal handietatik hartzen zuten janaria eskuineko esku hutsarekin, ahurra edota hatzekin. Asko zirenez, hamalau bat gizon eta mutil, lau leku desberdinetan jarri zituzten janari azpilak. Janari espeziatua zen, mina. Piper, haragi eta ogi mamiak edo migak bezalako plater bat hartu zuen Azenarik. Zer zen galdetu zuenean kus kus zela esan zioten, zereal egosiarekin barazki eta arkume haragia, berberez umer deituta. Oi lasko eta antzara haragi errea hartu zuten gero, eta pasteltxoak, frutak eta infusio gozo bat bukaeran. Ongi tratatu zuten mutila. Ez zen baztertuta sentitu eta hizkuntza berberearen zentzua eta hitz solteak ezagutzen hasi zen. Bazkaria bukatu zenean zuhai tz batzuen itzalean gelditu ziren erdi lotan, laud antzeko musika tresna batzuen laguntzaz. Beranduago, arratsaldean zalditan ibili ziren mutilak. Trosta eta arrapalan Ecija bidetik egin zuten gazteenek, al Rusafara itzuli arte. Mutilek beste baterako plan ak egin zituzten. Hurrengo ostiral batean zokoetara joango zirela komentatu zuten. Aipatu bezala, goizean zaldiekin ariketak egiten zituzten. Ariketa zailak ziren. Berbereak kontrol handiagoz mugitzen ziren kristauak baino. Aho uhalik edo bridarik er abili gabe, kristauen artean gutxi ezagutzen zen estribu baten laguntzaz, gorputz eta hankekin agindu guztiak ematen zituztelako. Eskuak libre izaten zituzten arkuak edo ezpatak erabiltzeko. Azenariri ez zitzaion hain erraza egin, baina kosta ahala kosta, buru belarri saiatu zen, eta poliki, gero eta hobeki egiten zuen zaldia geldiarazteko, itzulia eginarazteko edo abiatzeko. Dena den, bazirudien beti bezala zerbait hobetu egin behar zuela. Armetan ere nekatu arte baina gustura ibiltzen zen. Bestela ger tatzen zen arabieraren ikasketetan, zeren eta penagarri aritzen baitzen azken aldian. Bi ariketa mota egiten zuten, irakurraraztea bat eta idaztea bestea. Lehenean, Hakim deitzen zuten maisuak irakurrarazten zion Azenariri eta hau urduritzen zen. Ez zuen a biadura onargarrian egiten, askotan etete edo huts egiteak aparte. Habusek hobeki egiten zuen, pasiboki bazen ere, ohitura gehiago baitzuen hizkuntzarekin. Azenarik idazten ere akatsak egiten zituen eta aldiro egindakoa zuzendu behar izaten zuen argizarizk o taulan. Egun bereziki zail batean Zawik ikuskatu zuen Azenariren ibilera txar eta neketsua eta zerbait esan zion ahopeka Hakim irakasleari. Maisuak handik aurrera, irakurketa eta idazketa aldi berean egiteko eskatu zion mutilari, ozenki ahoskatuz. Hori b ai, ongi egin behar zuen, bere erritmoan, baina ongi. Presaka eta gaizki egiteari utzi zion. Pixkana pixkana, modu horretan, bere kabuz, bere erritmoan, irakurketa, ahoskera eta idazketa bateratu eta hobetzen hasi ziren. Hitzak edo esamoldeak ulertzen ez z ituenean, maisuari galdetu eta latinez errepikatzen hasi zen, arabieraz ere ongi ulertu eta errepikatzeko moduan egin arte. Handik aste batzuetara, irakurketa eta idazketa ariketa haiei zentzua eta ulermena gaineratu zitzaizkien eta emaitzak dezente hobetu zituen. Iluntze aldean, Azenari eta Habus jauregiaren lorategitik ibiltzen ziren gero eta hizketa ulergarriagoak eta naturalagoak egiten. Batzuetan jauregitik atera eta berbereen herribilduko kaleetatik edo harresietatik ibiltzen ziren. Al Rusafa herri h andiagoaren kanpoaldean zeuden. Inoiz ez ziren herriko jauregi almunietara hurbiltzen eta Kordobara ostiraletan joaten ziren. Aukera izan zutenean zokoetara joan ziren. Meskitatik ekialdera Axerquia deitzen zen mozarabeen auzoan zoko asko topatu zituzten. Lehenengo sarreratik harategien karrika topatu zuten, usain sarkorragatik laster pasatu zutena. Bitxikeriak bilatzen zituzten eta zintzilikatutako arkume eta oilokiz nahikoa zuten eguneroko bizitzan. Aurrerago baziren oihal eta arropa azokak, alcaiceria d eituak, kolore, estilo eta kalitate guztietakoak. Zoko itxi desberdinak ziren, denda eta biltegiak kalifarenak ziren, alokairuen bidez utzita. Lehenengoz setazko oihal arin eta koloretsuak ukitu eta ikusi zituen Azenarik. Oihal urdin zerutiar distiratsu ba t ukitu zuenean ezin izan zen gelditu, harritu baitzuen haren arintasunak. Saltzailearen oihuek uztera eta alde egitera behartu zituzten. Bitxien alcaiceria ere ikusi zuten, urrutitik, zeren eta ez baitzituzten pasatzen utzi. Postu dotore batzuetan oihal p reziatu batzuen gainean urrezko eta zilarrezko lepoko, eraztun, eskumutur, buruko eta bestelakoak aurki zitezkeen, filigrana ederretan gehienak. Harri bitxiak kolore eta tonu guztietakoak ziren, argitara distiratsu. Habusi galdetu zion eta honek zekien gut xiak adierazi zizkion lagunari: –Horiek korindoi dute izena, berde horiek esmeralda, urdinek zafiro, gorriek errubi, urdin argiek aguamarina eta ondoko haiek amatista. Preziatuenek kolore hobea dute eta ez dute zikinik. Salneurri garestiagoak dituzte. Haruntzago beste plaza baten inguruan, salgai exotikoak ere aurki zitezkeen alhondiga izeneko zokoetan. Baziren al Funduq deitutako ostatuak ere. Saltzeko dendak eta fonda haiek nahasmen handian aurkitzen ziren. Kanpotik joandako er osle eta saltzaileek jantoki eta lotarako tokiak aurkitzen zituzten han. Horrenbeste mugimenduk lapurrak eta aprobetxatuak erakartzen zituen. Hiriko segurtasuna, saib al Surta al Murta izeneko mandatariak kontrolatzen zuen. Auzo bakoitzean arif izeneko agi ntariak zaintza egiten zuen laguntzaile batzuen bidez. Axarkiakoa, hiriko arifik boteretsuena zen, eta haren agindupean musulmanek, kristauek edo judutarrek nahasmendu osoan egiten zuten bizitza. Aurrera egin zuten. Kale batzuen izenek adierazten zuten er abilera. Bazen sokagileen kalea, badanegileena, liburu dendena, aulki egileena, al monak edo xaboi dendak. Etxeen beheko solairuetan tailerretan artisauak ari ziren lanean, saldu nahi zituzten produktuak egiten. Erdigunetik urrun molestatzen zuten industri ak aurkitzen ziren: alfayate edo kaldereroak, metal langileak, kurtidoreak, larrugileak,... Espezien zoko handienetako batean sartu zirela nabaritu zuten airean usain min sarkorragatik. Espezie koloretsuak imajina ezineko aniztasun eta ugaritasunez ikusten ahal zituzten postuetan. Zaku handi irekietatik espezie gorri sorta zabalak ikusten ziren, batzuk ezagunak: piper xehe mota asko, pimenton desberdinak, azafraiak, belar desberdinen berde kolore anitzak, beltzak eta marroiak. Kardamomo, silfio, eta lurring intzarako landareak saltzen zituzten alde batean. Salmenta haietarako oso pisu zehatz eta jakinak erabiltzen zituzten. Arifak, bere lanean, ikuskari bezala pisutan iruzurrik ez egiteko begiratzen zuen. Egun hartan Azenari eta Habus kontrol haietaz testigu izan ziren. Musulman bati tranpa egiten zuela leporatu ziotenean, arifak pisuak trukatuak zituela ikusita, al cadi edo epailearengana eraman zuten isuna edo zegokion zigorra emateko. Dena errespetuz, eta inolako istilurik gabe egin zen. Nagusi iruzurgilea eraman zutenean, beraren senideek edo menpekoek salgaiak jaso eta alde egin behar izan zuten. Zoko haien artean hornitegiak aurki zitezkeen, haietako batean, Khan deiturikoa, zakur erasokor handi batzuk ikusi zituzten kateatuta: haiek, gauetan eraiki na ixten zutenean, zaintzen zuten beheko sarrera, patio eta pasabideetatik libre, inor lapurtzera ez sartzeko. Goiko pisuetan lotarako gelditzen ziren bidaiariak ezin ziren handik atera, zaindariek zakurrak lotu arte. Lotuta zeudela aprobetxatuz, mutil bat zuek denbora pasa polita zuten animalia haiekin. Baten batek janaria ematearen aitzakian erakarri egiten zituen bitartean, beste batzuk alde batetik bestera pasatzen ziren ziztu bizian huskeriaren bat hartzeko eta eramateko. Habusek eta Azenarik lortu zute n zaindariengandik libratzea eta Khanera itzuli ziren jokoan aritzeko asmoz. Beste mutilek ez zituzten gustura hartu eta janzkeragatik bata berberea eta bestea kristaua zirela susmatuta, burlaka aritu ziren. Azenari, zakutoan zeuzkan ogi puskak eskaintzera joan zenean, Habus prestatu zen makil bat hartzeko. Orduantxe begi handiak zituen mutil batek aprobetxatu zuen ailegatu berriak lotsatuta uzteko eta ausartu zen makila hartzen. Izango zen mutila nekatuta zegoelako edo zakurtzarrak orduan esperoan zirelako . Orduan zakur batek zangotik heldu zion eta beste zakurrak gaineratu ziren. Bi mutilak izan ziren zerbait egin zuten bakarrak. Harri batzuk botaz eta makila bana hartuta kolpatu egin zituzten animaliak eta haiek ezustea gainditzen zuten bitartean, bi lagu nek aprobetxatu zuten eroritako mutila libratzeko, piztien letaginen kosketatik urrunduz. Begihandi negarrez zegoen urradura txikiengatik baino gehiago ikarak hartuta. Beste mutilek lagundu zioten etxeraino, isilik eta eskertu gabe. Bi lagunak pozik joan z iren handik, zalapartagatik jendetza hurbiltzen ari zela ikusita. Handik egun batzuetara, goiz batean, zaldi gainean ezpataz borrokatzen ari zirenean, zaldiaren ezusteko mugimendu batek eraginda, Azenari kolpe bat gelditzearren desorekatu zen eta beste zaldiaren bultzadaz erori zen ezkerreko besoaren gainean. Besoa hautsi zuen. Erradioa. Puskatu garbia zen. Sendagileak hiru makiltxo eta hesgailu estu batekin eta zapi handi batekin lepotik zintzilikatuta utziz, hilabete batean ez erabiltzeko eskatu zion. Ha sieran, Azenari sendatu bitartean beste mutilen ibilerak eta ariketak ikusten gelditzen zen. Hirugarren egunean, besteen atzetik berandutu zenean, ikasgelatik pasatzean, maisua filosofiaz ari zitzaien hiru mutil gazteri, hamalau bat urtekoei. Zawik nahi zuen bere zerbitzuko morroi gazte batzuk arabiar kulturan jantzi, bere familiako gazteak trebatu nahi zituen bezala. Morroi gazte haiek txanbelan edo salako maisu eta laguntzaile izango ziren etorkizunean. Azenari nahi gabe entzuten gelditu zen. Aristotelese n ideiei buruz ari ziren maisu ikasleak mintzatzen. Haien arteko solasa arabiera arruntean egiten zuten, ez kultu eta akademikoan eta harrigarriki Azenarik uste baino gehiago ulertu zien. Hantxe gelditu zen ikasgelako atearen ondoan entzuten. Zerbitzari ba tek zerbait nahi zuen galdetu zionean, maisua konturatu egin zen gertatuaz. Beraiek ikasketak jarraitu bitartean nahi bazuen irakurtzera gonbidatu zuen. Mutilak lotsatuta eskertu zion eta liburu bat irakurtzen zuen artean irakasle eta ikasleen mintzagaiak jarraitzen zituen. Lau asteetan medikuaren aholkuak jarraituz lortu zuen besoa nahikoa sendatzea. Hasierako egunetan belar txaplata bat aldatzen zion maiz eta bi aste pasa ondoren berak agindutako ariketak egin zituen. Nolanahi ere, denbora gehiena ikas ten ematen zuen. Goizean beste mutilekin denboratxo bat eman ondoren, ikasgelara joaten zen besteak entzuteko eta irakurtzeko. Arratsaldeetan, bazkaldu ondoren, Habusekin jarraitzen zuen arabiera klasikoko ikasketa. Hilabetea pasa ondoren, arabieraz hitz egiten hasi zen eta Habus ere mintzarazten ari zela ikusita, maisuak Zawiri eskatu zion Azenari beste bi astetan entzule eta partaide gisa jarraitzeko goizeko ikasketetan. Beste ikaskideekin ere laguntasunaz gain, arabierarako giro ona ere nabaritzen ari ze n. Zawik, besoaren errekuperaziorako ariketak egin ondoren, beste bi astez goizetan maisuarekin jarraitzeko baimena eman zion mutilari. Neguaren hurbilean, egun euritsuetan, Habus eta Azenari ziren goizeko ikasketak jarraitzen zituztenak, beste hir u mutilekin batera. Denen artean laguntasun giro hartan arabieraz mintzatzeko ohitura naturalagoa sortu zen. Hiru morroiek arratsaldeetan etxeko lanetan aritzen baziren ere, aisialdietan, arratseroko momentu libreetan eta bereziki ostiral arratsaldeetan bi gazteagoekin elkartzen ziren herrixka inguruetan. Denbora gutxian inguruko almunia eta jauregietako zerbitzari gazteekin elkartzen ziren abenturak izateko eta jolasetarako. Ez ziren jassakoak noski, jatorri hispanikoko muladi eta mozarabeak ziren, morroi eta zerbitzari libreak. Beraien familietan erromantzez mintzatu arren, arabieraz egin behar zuten baladien etxeetan eta arrotzekin. Sozialki erromantzez egitea gaizki ikusita zegoenez, mutilen artean arabe herrikoian aritzen ziren. Nolabait ere, Habus eta Azenari jatorri hispanikoko mutil haiekin ongi konpontzen ziren. Omar zen mutil koadrila hartan Azenari eta Habusekin hobekien konpontzen zena. Beste mutilak hamabi hamabost urtekoak ziren eta bi mutilak errespetatu arren, ez zituzten aintzat hartzen hainb at gauzatarako. Laburrean, umetzat hartzen zituzten. Omar, aldiz, hamahiru urteko mutil mehar eta txikia zen, oso argia, gauza intelektualetarako interesa zuena eta... oso mutil ona. Egun batean, neguaren bukaeran, Azenari Omarrekin mintzatu zen bazterketa sozialei buruz. Azenarik gaztearen laguntasuna aprobetxatu zuen galdetzeko. –Ez dut ulertzen muladiek zergatik baztertzen dituzten berbereak; jassako aristokrata baladiek muladiak baztertzen dituzten bitartean. Sozietate honetan erlijio desberdinez gain, leku eta jatorri desberdinetako taldeak daude eta badirudi denak beste guztien kontra daudela. –Ez da ulertezina. Baladiek, jatorri arabiarreko konkistatzaileak, muladi eta mozarabeak mespretxatzen dituzte, beraiek garaileak izan zirelako eta jatorri ara biar eta musulmana dutelako. Denek baztertzen zituzten berbereak garaileen artekoak izanda ere, pobreak eta kulturalki basati samarrak zirelako. Jassakoak, aipatu ditugun aristokraziakoak, denbora pasa ahala, gerlariak izatetik jauntxo izatera pasa dira. H ispanoak eta berbereak menpekotzat dituzte eta mertzenario kristauak eta eslaviarrak gorrotatzen dituzte. Orain, azken hamarkadetan, Almanzorrek eta bere semeak menpeko eslaviarrak jarri dituzte agintean, baladiak baztertu dituzte administraziotik eta arma dako agintaritzatik, konpetentziarik ez izateko. –Mutilak interes handia erakusten zuela ikusita jarraitu zuen azalpenarekin. –Orain, baladiek ezin dituzte ikusi azken aldian Zawi bezala agertu diren berbereak armadaren aginte postuetan. Judutarrak beste guztiek gorroto dituzte. Omeyatarrak baladien artean elitea izanda ere, boteretik aparte bizi dira jasotako lur eta aberastasun handiak disfrutatuz, ia beraien familien artean baino ez dira erlazionatzen. Errentak jaso, kultura denbora pasak eta nobleziare n kirolak praktikatzen dituzte. Poesia, xakea, mota desberdinetako ehiza, festak eta luxuzko artikuluen erosketa eta bildumak osatzea dute helburu. Bost axola zaie jendartea. Adibiderik onenak banu Hudayr eta banu Futays dira Kordobako familia aristokratik oak, konkistatzaileen ondorengo zuzenak eta oso aberatsak. Garrantzian, gainean dituzten bakarrak marwandarrak dira, errege familiako Marwan ondorengo omeyatarrak. 18 Kordoba inguruak. Neguko azken egunetan, egun euritsuak izan zituzten jarraian. Zal ditan ariketa konplexuak egitea zaila zenean, bestelako gauzak egiten zituzten. Batzuetan Azenarik eta Habusek zaldiak hartu eta paseo labur eta lasaia egiten zuten atertu egiten zuenean. Beste batzuetan bertan geratzen ziren beraien auzoko harresietan lek u babestu batean xakean jolasean, jauregian jendearekin mintzatzen edo bestela bihurrikeriaren bat egiten. Garai hartan zulo batetik hamanean garbitzen ari ziren emakume biluziei so egoten ziren. Askorik ez zuten ikusten baina debekatuaren erakarria sentit zen zuten. Euriagatik lanik ez zuten morroi gazteen jokoetan parte hartu nahi zuten, baina hauek ez zituzten inguruan nahi. Gazte haien denbora pasarik ohikoena kirol jokoez gain, zakur edo oilar jokoa izaten zen. Bi animalia hartu eta xaxatzen zituzten bo rrokan hasteko. Mutilek une batez begiratzen zuten. Hala ere, ez zitzaien krudelkeria gustatzen eta beste edozein gauza bilatzen zuten. Kordobatik bi legoara, al Rusafatik ipar ekialdera mendizerra bitartean lautada zabal batean biltzen zen udaberri guzti etan Kordobako armada osoa urteroko azzeifa egin baino lehen. Lautada, Fhas alSuradiq deitzen zuten, dendaren lautada. Abd al Raman I Omeya, Kordobako lehen emir independentea, Abasi tar kalifa berriengandik bizirik eskapatu zen omeyatar bakarrak leheneng oz gerrara joateko denda handia jarri zuelako. Han bilduko ziren armadako gerlariak, animaliak, hornitegiak, garraioak animalientzako janaria. Elikadura segurtatzea arazo ikaragarria zen tamaina hartako armada batentzat. 1003ko udaberrian, apirilaren buka eratik hurrengo azzeifa prestatzen hasi ziren. Bartzelonako konderrira joateko ekaina bitartean prestakuntza handiak egin behar zituzten. Mota guztietako armak, sokak, oihalak, dendak, uhal eta burdinazko piezak, garraiorako gurdiak eta animaliak biltzen h asi ziren. Ez zen lan erraza. Bereziki zaila izaten zen idi, mando, gamelu eta zaldiak lortzea eta haientzako janaria biltzea. Abiatu bitartean egunero gauza berriak gertatzen ziren. Udaberriko egun euritsuetan, arrapalan edo trosta bizirik egiterik ez zu tenez, beren zaldiekin ibilaldi lasaia egitearen aitzakian Azenari eta Habus Fhas al Suradiq era hurbiltzen ziren heldu berriak ezagutzera. Aurreko egunetan animaliak biltzeko kortetan konponketak egiten ari ziren, estalkiak, hesiak eta biltegietan beharre zko lanak burutuz. Biltegietan mugimendu handia zegoen Kordobatik armak eramanez eta inguru guztietatik janaria bidaliz. Egun hartan Guadalquivir bokaletik zaldi pila ekarri zuten. Zaldi gazteak ziren, zaldunek zituztenak galduz gero, ordezko zaldiak. Ez z euden hezita eta haiek gordetzeko itxitura guztiak ez zeuden behar bezala. Gainera, janaria falta zitzaien eta lehenengo aukeran, gaizki bukatutako hesiak saltatu eta belar goxoaren bila egin zuten hanka. Bi mutilek ehunka zaldiren ihesa ikusi ahal izan zu ten eta beste batzuei bezala biltzera joateko eta ekartzeko agindu zieten. Astelehena zen zaldiek ihes egin zuten eguna eta eguerdirako Zawik ehun bat zaldun bidali zituen zaldiak ekartzera. Mutilei janaria eta abisua bidali zieten. Habusen laguna zen Abd ul al Bakri kapitainak esan zien berarekin joateko. Taldeka banatu ziren leku eta alde guztietara zaldiak biltzera joateko. Hamar bat laguneko taldean mendebaldera zuzendu ziren, beste talde batzuekin batera. Urrunera joan behar izan zuten zaldi talde barr eiatu batzuk aurkitzeko. Al Madina al Zahra ondotik pasa ziren. Harresi zuzen eta altu haien babesean jauregi eta lorategi erraldoiak lerrokatzen ziren terraza batzuetan menditik lautadara. Abd al Raman III.a kalifa omeyatarrak eraiki zuen, al Zahara izen bereko bere emazte kutunarentzat almendrondoz inguratuta. Udaberriko egun hartan almendrondoen arteko harresi eta eraikin doratuak nabarmentzen ziren lorategi berdeetan. Hiri jauregia zaintzeko eta mantentzeko milaka esklabo, morroi eta soldadu zeuden. Mut ilek gogoz kontra jarraitu zuten bete beharreko eginkizunean, jauregi hiria bisitatzeko beste baterako utzi beharrean. Zaldiak barreiatuta zeuden leku guztietan. Batzuk momenturako ibaiaren bidetik hego mendebaldera ihes eginak ziren; beste batzuek Kordob ako mendizerra zeharkatu zuten. Hurrengo egunean joango ziren haien atzetik. Baina orduan lautada hartan barreiatutako zaldiak bueltan eraman behar zituzten urrutiratu baino lehen. Abdulek eguerdiko otordua arin hartzeko agindu zuen. Gero, beste hiru talde rekin zaldiak inguratu, zaldunen artean distantzia bat mantenduz lerro luzean, arri arri izutu gabe, lautadako eskortetara akuilatu zituzten. Arratsaldean zaldi gehienak bilduta zituzten hobe hesitutako itxituretan. Hurrengo goizean abiatu behar zuten falt a zirenak ekartzera. Zawiren berbereen lana zaldi basati eta gazteak heztea izan zen. Mutilek aukera izan zuten laguntzeko. Goizeroko lan bihurtu zen banan –banan zaldiak sokaz lotzea eta itzuliak emanaraztea, geldiaraztea, itzularaztea baita uhalerietara eta jenderekin ohitzea ere. Berbereen artean baziren zaldiak hezten ongi zekitenak, behartuz baino pazientzia handiz lortzen zutenak. Konfiantza irabazita, zaldira igotzen ziren poliki, behar zen denbora emanez, eta zaldian igota ariketa desberdin batzuk eginez hezten zituzten. Maiatzaren hasieran are gehiago animatu zen lautada. Animalia gehienak biltzen ari ziren eta mugimendu handia zegoen haiei jana emateko. Zaila izaten zen gameluak zaintzea, ez animalia zailak izateagatik, edo ez horregatik bakarrik, nahiz oso burugogorrak izan, haien kopuru handiak kanpamentuaren martxa oztopatzen zuelako. Hainbat egunetan milaka gameluri edaten emateko, al Rusafa errekara eramatean zelaia zeharkaezina zen. Gainera beste animaliak ur biltegi batzuetara erama ten baziren ere, egun erdiko iskanbila sortzen zen. Eskerrak, hurrengo egunetan, gameluei astean behin edo bitan ematen zietela ura, eta txandaka, egunean bi mila animalia zalapartari baino ez zituztela mugitu behar edaten ematera. Egunak pasa ahala, asmat u zuten beste animalia batzuk momentu desberdinetan mugitzen eta mendizerrako beste erreka batzuetatik ur asketan bildu zuten isuri preziatua. Habusek eta Azenarik egunero egiten zuten bisita, etorri berriak ezagutzeko. Azenari lehenengo aldiz ibili z en abiadura handia hartzen zuen gamelu batean. Tratu txarra jasan behar izan zuen estreinakoz gamelu bat laztandu zuenean: koska egiten saiatu ondoren, ostikoka hasi eta mutila jo zuen. Ez zen larria izan, izan ere bularraldean zeharka eman baitzion. Hurre ngo egunetan irmo eta ezustean tratatzen ikasi zuenean, ez zen arazorik sortu. Egun batean zakurtegietatik animalia batzuk ihes eginda, iskanbila sortu zuten oilategietan. Beste egun batean, maiatzaren bukaeran, sute bat piztu zen egurtegi batean. Egurra l eku desberdin eta urrutiratuetan izateari esker ez zen neurri gabeko kaltea. Ondoren jakin zutenez bi mutil mozarabe harrapatu zituzten zaindariek. Galdekatu zituztenean Bartzelonako frankoek dirua eskaini zietela esan zuten. Oso pobreak izaki, gosez ez hi ltzeko egin omen zuten. Azenarik lehenengoz entzun zuen lurralde musulmanetan jendeak gosea pasatzen zuela, uste baitzuen Kordobako lurretan denak aberatsak zirela. Zalantzak Omarrek argitu zizkion galdetu zionean. –Gure lurralde hauetan, jendea go sez izaten da askotan. Denek, bereziki mozarabeek, zergak ordaintzen dizkiote Kordobako Kalifatoko Estatuari eta zuzenean duten jauntxoari. Uztak oso handiak ez direnean edo galtzen badira, ez zaie bizitzeko behar dutena geratzen eta gainera zorretan izate n dira maiz. –Azenarik eta beste mutil batek, batera ia galdera berdina egin zuten. –Ez al dute eman behar ateratzen dutenaren hamarrena edo bostena? –Nekazari morroi gehienek, ez diote portzentaje bat ematen jauntxoari, kopuru finko bat baizik. Gure nagusiaren menpeko familia batek adibidez, oso lur eta baliabide gutxi izanda ere, urtero hogei arkume, berrogei oilasko, bost ezti orraze, fruitu eta bara zki piloak eta berrogei neurri gari eman behar izaten dizkiote: urte on batean ateratzen dutenaren laurdena baino gehiago, gehienetan. Aurten ongi ibiliko dira emateko, baina aurreko urteko zorra ordaindu behar dute eta larri ibiliko dira neguan. –Azenarik bazuen artean zerbait galdetzeko eta ez zekien nola egin. –Beti entzun dut jauntxo arabiarrak eskuzabalak direla. Ez al da hala? –Aberatsak? Bai, badira; eskuzabalak, berriz, ez. Gure jauna, Sulaiman ben Kasim al Farad al Omeya, Abd al Raman III.aren et a emazte baten biloba da, errege familian ez da oso inportantea. baina lurrak eta beste jabetza batzuk ditu. Beraren menpean familia asko daude lurrak lantzen. Beste hiri batzuetan ere badauzka denda eta tailerrak eta mehatze bat ere bai. Bera bezala beste ehunka omeyatar daude, bakoitzak bere familia duena eta Jassako milaka gehiago daude berdin berdinak. Denek jaso zituzten ondasun handiak beraien aitaren seme alabak izateagatik. Ez dute ezer egiten, ongi pasatzea ez bada eta nik bezala beste administratz aileek, gure nagusiak eta beraien familiak mantentzeko morroiak estutu behar ditugu. Horrelakoak dira jauntxo guztiak. Ekainaren hasieran eguraldi ona hasi zelarik, Al Andaluseko kora edo probintzia guztietatik gerlariak heltzen hasi ziren. Yihad, gerra santuaren deia egin ondoren boluntarioak biltzen ari ziren. Urte hartan uzta onak izango zirenez yihadista gutxiago aurkeztu zen. Urte txarretan familia muladietako gazte andana aurkezten ziren boluntario gerra saindurako, benetako arrazoia, jatea, egunero ko janaria lortzea zenean. Urte hartan Yihadista gutxi ziren, lau bat maila eta gaizki prestatuta zeuden. Koretatik, probintzietatik joandako gerlari profesionalak ere gutxi baina garrantzitsuagoak ziren. Jassako baladiek ez zuten zuzenean gerra egiten eta gehienetan dirutan ordezkatzen zuten parte hartzea. Jatorri desberdinetako mertzenario kristauak eta berbereak ziren gerlaririk onenak. Ekainaren 17an, 13 shaban ean, Azenari, Habus eta lagunak joan ziren armada eta sanhayarrak agurtzera. Kordobako biztanleek muino batetik ikusi zituzten soldaduak desfilatzen. Bartzelonako kondearen aurka joan ziren, bake tratatua ez errespetatzeagatik. Lehenik Abd al Malik Sayf al Dawla, Estatuaren Ezpata, agertu zen. Arabiar arraza garbiko zaldi zuri eder baten ga inean koraza distiratsu bat zeramala ikusi zuten guardia eslaviar handi eta nabarmenen aurrean. Gero, koretako oinezko gerlariak zetozen, herritarrek txaloka eta goraka hartu zituztenak. Boluntarioak are hobeki hartuak izan ziren eta bukaeran bi ordu pasa ondoren jendea nekatuta zegoelarik eta joaten hasi zirenean, zalduneria berbere eta kristaua ere bai. Azken hauek ez ziren asko, lau mila zaldun inguru; haietatik mila, Zawiren sanhayarrak. Osotara hogei mila gerlari. Gizon gehienak joan zirenean, al Rusa fako auzo hartako bizitza aldatu zen. Emakumeak ordura arte ginezeoetan gordeta izan zirenak atera ziren etxeetatik. Gelditu ziren gizonak, edo kanpoan ziren goarnizio bezala hiri anitzetan, Kordoba inguruan, edo bestela beraien herribilduaren harresi, dor re eta kuarteletan ziren. Zawik ez zituen gerlari guztiak eraman. Oinezko bostehun gerlari geratu ziren bertan, beste hainbeste emakume eta ume zaintzeko. Herrixka hartako harresietatik urrun, soineko koloretsu eta distiratsuak zeramatzaten emakumeak ikusi ziren etxe batetik bestera eginkizun berri eta ageriagokoak eginez. Egia zen emakume berbereek etxetik kanpo arabiarrek baino eginkizun gehiago zutela, askatasun gehiago ere bai. Emakumeek momentu hartan zuten arazorik handiena zera zen: Afrikatik joanda ko gizon gehienak emazte eta emakumerik gabe joan ziren eta bakarrik berrehun bat emakume eta hirurehun haur zirela; gainerako bostehun morroi eta esklaboen artean beste ehun emakume zegoen. Beraz, gizonak gerrara joan zirenean emakumeek lasaitu ederra har tu zuten gizonen beldurrik gabe, herrixkatik atera gabe eta harresi kuartelen zaindariengandik urrun. Orduan Azenarik Salmarekin harreman handiagoa izan zuen. Bera zen ziritar familian emakumerik irekiena. Ziriren emaztearen ondoren Habusen arreba nagusi h ura eragin eta garrantzi gehien zuena zen. Berari benetan interesa zitzaizkion Habus eta Azenaren bizitza eta beharrak, eta ahal zuelarik beraiekin pasatzen zuen arratseko eta afalondoko momentu bat edo beste. Kahina, Zawi ben Ziriren emaztea, bere gizoez arduratzen zen nagusiki. Hamabost urterekin Salma, jauregiko morroiekiko harremanak eta eguneroko prestaketek denbora uzten ziotenean mutilengana haietaz arduratzeko. Egun hartan, lorategiko iturri ondoan arratseko freskura dastatuz Salma ikusi zuenean, Az enari hurbildu eta solasean hasi zitzaion, errespetu handiz egin ere. Bere arabiar formalenean eta poliki galdetu zion. –Kaixo Salma. Molestatu egiten al zaitut? –irri batekin erantzun zion prest zegoela berarekin mintzatzeko. –Kaixo Aznari. Ez. Noski ez etz. Zer moduz pasa duzu eguna? –Ongi. Baina…, ez dakit nola galdetu. –Galdetu lasai. Habus utzi al duzu niri zerbait galdetzeko? –Bai. Joan da sukaldera, jateko zerbait bilatzeko. Oraintxe heldu da. –Galdetu lasai jakin nahi duzuna. –Salma, emakume b erbereok askatasun handiagoa duzue, ezta? –Bai, gure herrietan, tamazight emakumea beti izan da etxe eta baita lurren agintari. Gizonak kanpoan ziren lanean edo gerran. Zuen emakumeak, emakume baskuni ak, nola bizi dira, arabiar ala tamazight ak bezala? –Lehen aipatu duzu tamazight hitza. Zer da? Zuek al zarete tamazight? –Bai. Berbere hitza barbarotik dator. Beste herriek horrela deitzen gaituzte. Amazigh izenak «gizon askea» esan nahi du; Tamazight emakumearena da eta denona guztiena imazighen da. Zuek zuen artean baskun hitza erabiltzen al duzue? –Ez. Gu baskoi edo euskaldunak gara, baina kanpokoek baskun edo waskun deitzen digute eta gure lurrari Baskonia edo Gaskonia. –Barkatu, baina zuen emakumeez galdetu dizut. –Bai, barkatu. Euskal emakumeak, z uek bezala etxeko nagusiak dira. Horrelaxe deitzen diete beti, etxekoandre. Gizonak ere kanpora joaten dira lanera, abeltzain edo gerrara. Urteko hilabete ilunetan etxean aritzen dira eta udaberritik udazkenera asko joan egiten da. Zahartzean herrian gerat zen dira laguntzera, baina benetan agintzen jarraitzen duena etxekoandrea da. –Gurean berdintsu izaten da. Al Rusafako auzo sanhayar honetan gertatzen dena da oso emakume gutxi gaudela. Gerlari gehienak gazte ezkongabe eta familia gabeak dira eta ezkutatz en gara horregatik. Garen gutxiak gizonek itotzen gaituzte. Ez dute gainera emazterik lortzen, inguruko muladiek gutxiesten gaituztelako. Hemendik gutxira, hala ere, mila emakume gazte ekarriko dituzte Ifriqiyatik eta gure bizitza hobetuko da. –Ez dut ule rtzen. Esklaboak ekarri behar al dituzte? –Ez. Gazte sanhayarrak dira. Askeak. Batzuen emaztegaiak eta gure herrietatik ezkongaiak bidaliko dituzte. Zawik eta Kahinak antolatu zuten dena etorri ginenean baina ez da orain arte posible izan. Etorri gineneti k ia bi urte pasa direnean, aberastu gara eta gure herriko neskez gain mutil eta gizon sanhayar gehiago etorriko dira. Uda bukaeran edo udazkenean hona helduko dira. Horregatik dago hainbeste eremu hutsik gure harresi barnean. –Azenariri gero eta gehiago g ustatzen zitzaion Salmarekin egotea. Uda hartan mutilak Zawiren zaintza estuaren falta aprobetxatuz, hainbat egunetan ehizaldiak egiten aritu ziren. Zawiri hitz eman zioten bezala, normalean bazkari goiztiarra bitartean zalditan eta borrokan ahalegintzen ziren eta atsedenaren ondoren hainbat orduz arabiera klasikoaren ikasketak egiten zituzten. Hala ere, zenbait alditan ezin izan zioten ehizarako deiari eutsi eta beharrezko gauzak hartuta, egun osorako ateratzen ziren. Haietako ibilaldi batean, uztaileko azken egunetan, beti bezala mendiko goi larretara jo ondoren, ahuntza basati batzuk begiztatu zituzten, haiek ehizatzeko modua aztertu eta haizearen kontra hurbiltzen hasi ziren. Ehun metrora helduta, ordea, bi gezi bota zizkioten Habusi haietako batek ia eman ziona, mahuka zabala urratuz. Atzera begiratzean lau mutil ikusi zituzten arkuak prest zituztenak. Haietako bi Ali eta Muhammad ben Abd Allah banu Hudayr tar aristokratak ziren. Habusek haserre bizian madarikatu zituen. –Baladi madarikatua! Ia besoan jo nauzu. Zertan ari zinen pentsatzen? –Hi haiz madarikatua, barbaro alaena! Ehiza kendu nahi al didak? Eman eskerrak hil ez haudanean! –erantzun zuen Muhammadek, hamalau urteko anaia zaharrenak. Habusek haren etsaigoa ezagututa, ja rraitu zuen madarikatzen. Azenari egoeraren larritasunaz ohartuta, bere arabiera murritza erabiliz ahalegindu zen besteak lasaitzen. –Ia jo duzu gezi horrekin. Ez duzue eskubiderik horrela tratatzeko. Utzi bakean eta joango gara –Muhammadek, orduan barre algara batean, lasaiago bukatu zuen erretolika. –Mukizu halakoak! Zoazte hemendik. Ehiza izutu duzue. Eta zuk baskuni fedegabe horrek, ea ikasten duzun pertsonak bezala hitz egiten eta ez nekazari ezjakin bat bezala –Azenarik Habus besotik hartuta eta is ilaraziz itzulbidera eraman zuen laguna. Beste mutilek bitartean bi mutilak hanka egiten ari zirela ikusita, barrez jarraitu zuten. Handik aurrera ehizara joan nahi zutenean Hudayr etxeko mutil morroi ezagun bati galdetzen zioten Muhammadekin ez topatzek o, garbi baitzegoen ez zuela bat ere erreparo edo beldurrik haien kontra egiteko. Azenarik egun hartatik aurrera gogo handiagoz ekin zion arabiera ikasteari. Goiz joaten zen bazkaltzera eta eguneko ordu beroenean lo kuluxka azkarra egin ondoren, jo eta ke ekiten zion arabiera klasikoa ikasteari. Al Coran eta liburu preziatu batzuk irakurtzen zituen eta ongi ulertu ondoren nola ahoskatu galdetzen zion Hakim i. Maisuak, zer nahi zuen konturatu zenean lasai hartzeko aholkatu zion. –Aznari, Kordoban inork ez du arabiar klasikoa egiten. Idazkiak ulertzen hasi zara baina irakurketa ongi egiteaz aparte, inork ez du ahozko hizkuntza zuk egin nahi duzun bezala egiten. Aski eta sobera duzu hemengo arabiera arrunta eginez. –Baina Hakim, baladiek diote barbaro bat be zala mintzatzen naizela. –Begira mutiko, duela urte bat hona etorri zinelarik, ez zenekien ezer eta orain nahiko ongi egiten duzu. Urte bat ez, hamaika hilabete hauetan mutu izatetik sei urteko mutiko baten hizkera duzu. Ulertu, askoz gehiago egiten duzu, ordea. Benetan ongi ari zarela sinetsi behar duzu. –Hakim, hala ere ez nago prestatuta hurrengo hilabetean Kordobako madrasa nagusira ikastera joateko. –Egon lasai Aznari. Zawi jaunak estutu nahi zintuen aipamen hura egin zuenean, ez zen bere asmoa pres taturik izan gabe maisu handiengana bidaltzea. Orain dakizunarekin eta urte batean Habusek eta biok edozein arabiarrek bezain ongi erabiliko duzue hizkuntza. Jaunak beste urte bat emango digu ongi eta soberan prestatuta izateko. Eta zure ahoskera... hemend ik hilabete gutxitara asko hobetuko duzu. Ikusiko duzu. –Azenarik baiezko keinua eginez, eskerrak eman zizkion Hakim i eta jarraitu zuen lanean. Egun batean, ikasketaz nekatuta Kordobako mendebaldeko auzoetara joatea erabaki zuten. Han ez zuten Hudayrtar hura topatuko. Hegoaldera jo zuten al Rusafa erreka jarraituz. Bidexkatik, landa irekia ikusten zuten. Erreka ondoko zuhaitzek itzal txikia ematen zuten arren, jendearen atseden tokia suertatu zen. Hegoaldera jarraitu zuten eta Kordobara hurbildu ziren. T eileria eta alfar asko zegoen inguruan. Ondoren, Amirren hilerri handia zeharkatu zuten gelditu gabe, izen bereko hiri atari aurretik pasatuz. Errekak ibilbide estu batetik jarraitzen zuen, Medina edo hiri zaharra eta mendebaldeko chanib edo auzoen artetik , bi aldetara harresiak izanda. Al chanib al Raqqaqin ondotik erreka Alkazarraren harresietan barneratzen zen, kobrezko ziri lodiz itxitako zulo batetik. Inguru hartan, Bab Isbiliya eta al Attarin, espezien azoka topatu zuten. Azoka ikusgarrian ibiltzeko a smoz joan baziren ere, ezinezkoa izan zen. Jende asko zebilen eta Kordobako atari sonatu hartatik sartzen eta ateratzen zirenekin ezin zen gustura gelditu espezie koloretsu eta usaintsuen salerosketa ikusten. Mendebaldeko arrabalera sartu ziren. Pergamine roen auzoan, al Raqqaqin en, sartu zirenean, larruaren usain ustel higuingarria nabaritu zuten. Han artisauak bizi ziren, beren lantokien ondoan. Hirien erdigunetik urrun izaten ziren industria batzuk, haien artean larruena. Zarata, usain txarra sortu edo oso tinteena bezalakoak osasuntsuak ez ziren industriak hiri bazterrean kokatzen ziren. Larru landuak politak eta baita usain atseginetakoak izaten ziren; landugabeak, ordea, nazkagarriak. Auzoko kalerik zabalenean zihoazela, tailer handi eta dotore baten aurrean, mahai batean, pergamino eder batzuk ikusi zituzten, neurri eta kolore bereko sorta eder batzuk. Habusek ukitu nahi izatean, gizon batek gelditu zuen. –Aizu mutil, ez ukitu nire pergaminoak, jassako handiki, printze eta visirrentzat dira soilik. –Ni printzea naiz, sanhayarren Habus Maksan ben Ziri printzea. Pergaminoak behar ditugu mezu eta dokumentu garrantzitsuak idazteko. –Pergaminoegileak, haserre bizian eskua erretiraraziz eta bultzatuz joateko keinua eginda erantzun zion. –Zoaz hemendik, ez dut alprojarik nahi nire pergaminoak zikintzen. –Hor konpon bezeroak uxatu nahi badituzu. –esan zuen haserre Habusek, pergamino egilearen begiradapean, beste denda batean, ziurrenez kalitate eskasagoko pergaminoak ikusi zituen. Hamar bat pergamino sorta baten salneurriaz galdetuta, eskatutako hamalau dirham ak ordaindu zituen eztabaidatu gabe. Aurreko pergamino saltzailea ahoa bete hortz utziz. Haruntzago bi meskita famatu pasatu zituzten. Maschid al Shifa, txikia eta kolore anitzetako marmolez eginda koa. Emakume baladiek maite zuten meskita zen eta maschid Masrur goi postuetako muladien biltokia. Mezkitek bazuten istorio bana. Al Shifa, Abd al Raman II.aren emazte kutuna zen, hil zenean emakume pobreentzat ondasunak utzi zituena eta Masrur, emir berar en fata zen. Handik gertu Balat al Mugith jauregia zegoen etxe pobreen artean nabarmen. Kordoba osoan horrelako meskita, jauregi eta almuniak aurki zitezkeen, hirurehun urteko historian emir eta kalifen ingurukoek utzi zituzten arrastoak. Urrunean hammam a lIlbiri ikusi zuten, bainuetxerik famatuena. Alkazarreko lorategiaren harresi ondoan kartzela zaharra pasa zuten. Inguruan, San Acisclo elizarik famatuena zen eta Azenarik bisitatu nahi zuen. Eliza ez zen oso dotorea, handia eta zaharra baizik. Kordobako bisigodoek musulmanen aurkako azken erresistentzia hantxe egin omen zuten. Sarrerara hurbiltzean, neska eta mutil batekin sartzen ari ziren gerlari batzuk ikusi zituzten,. Amazigh zanatak ziren, musulmanak izaki ez zuten elizaren santutasuna errespetatzen eta zirudienez, neska modu txarrez zirikatzen ari zirelarik, mutilak haren laguna edo familiakoa nonbait, neska babestu nahi izateagatik gerlariak bultzaka eta kolpeka hasi zitzaizkion. Habus, Azenarik laguntzen ziolarik, tartean sartu zen eta soldaduei am azigheraz leporatu zien jarrera koldarra. –Ez duzue lotsarik, defendatzerik ez dutenekin sartzean. –Talde buru zenak Habus jo nahi izan zuen. Honek kolpea saihestuta, ostiko bat eman zion. Orduan mintzatu zitzaion gerlari zanata. –Hi. Nor haiz hi erdian sartzeko, mukizu sanhayar hori? –Zure jarreraz lotsatzen den pertsona bat. Hori hasteko. Habus ben Maksan naiz, printze ziritarra. Eta zu nor zara? –Sarkinak atzera egiten zuela ikusita jarraitu zuen. –Utz gaitzazu bakean eta zoazte hemendik. –Plantak eginez, alde egin zuen hitzik aipatu gabe, lagunek atzetik jarraitzen zuten bitartean. Neska babestu zuen mutila hurbildu zitzaien eskerrak ematera. Neska, artean beldurtuta, eliza ondoko etxera joan zen. Hemezortzi bat urteko fraide edo antzekoa zen, horrelako jantzia eta gurutzea baitzeramatzan. Bi mutilei begira honela esan zien: –Mila esker laguntzeagatik –Habusek erantzun zion: –Ez horregatik. Ongi al zaude? –baiezkoa entzun zuenean jarraitu zuen –. Nire lagun Azenari kristaua da eta eliza bisit atzeko eta otoitz egiteko gogoa zuen. Ikusitako bortizkeria gelditu besterik ez dugu egin. Ni Habus ben Maksan banu Ziri naiz. Sanhayarren printzea. –Eskerrak berriro printze hori! Ongi etorri zu eta Azenari gure elizara. Hau da San Acisclo eta ni Isidoro ben Ali, meza laguntzailea edo monagillo. Neska nire lehengusina da, Miriam. Gure elizan santuaren erlikiak ditugunez al Andaluseko kristauak etortz en dira bisitatzera –jarraitu zuen –. Bibliako istorio famatu batzuen margoak ikusi ahal dituzue. Zatozte! Eliza bisitatu zuten. Kanpoko beroarekin konparatuz barnea freskoa eta atsegina zen. Harrizko zutabeen gainetik, paretetan bibliako istorio kolorets uak ikusi zituzten. Margoek, denboraren poderioz indarra galduta eta ilunduta egonda ere, istorioen osotasuna mantentzen zuten. Han ikusten ziren Adan eta Eva paradisuan eta handik botatzeko gertatutako istorio guztia. Beste horma batean, Jesusen jaiotza magoen erdian, haren predikuen irudiak, gurutzatzea eta zeruratze istorioak ere ederki ikusten ziren. Aldare haren gainean, Jainkoa, santuz eta aingeruz inguratuta agertzen zen azken auzia ospatzen, onak zerura eta gaiztoak deabruz beteriko infernura bidalt zen. Azenarik margoen koloreak miresten zituen bitartean, Habus harrituta zegoen Jainkoaren eta pertsonen marrazkiekin. Musulmanek debekatuta zuten gizaki eta are gehiago Jainkoa marraztea. Bekatua egiten ari zela iruditzen zitzaion eta aldi berean lilurat zen ari zen. Isidorok santuaren atsedentokia erakutsi nahi zien baina biei beldurra eman zienOtoitz egin ondoren Azenarik beste baterako itzuliko zela esan zion Isidorori. Habus, joanda bezala atera zen eguzkitara eta zorabiatu zen. Elizako giroa itogarria zen argizaria eta intsentsua erretzearen ondorioz. Ondoko etxe atarian eseri eta Isidorok ekarritako ura edan ondoren, onera itzulita joan ziren bi lagunak etxera. 19 Kordobako jakinduria. Joan zirenetik hiru hilabete pasata, irailean, a rmadaren berriak jaso zituzten; berri zaharrak, dena den. Toledora heldu zirenean, koretako soldatuak gelditu ziren markako defentsak indartzeko. Medinacelin Gaztelako Sancho Garcia elkartu zen Kordobako armadarekin, Wadih markako gobernadorea ere bai. Zar agoza eta Leridatik pasa ziren eta Mumaqasr eta Madanish deituriko gazteluak hartu zituzten Wadih k eta Abd al Malikek armada bitan banatu ondoren. Manresa eta Igualadara iritsi, ingurua arpilatu eta esklaboak hartu zituzten. Irailaren 5ean, 5 dhul qada, L eridara bueltatu ziren, Ramon Borrell III.ak amana eskatuta, erreskateak ordaindu eta tratatu berri baterako enbaxada bidali zuenean. Azkenik armada Kordobara heldu zenean, berriro desfile handia antolatu zuten. Egun haietan hiru enbaxada zeuden hirian et orrerari nolabaiteko oihartzun eman ziotenak. Fhas al Suradiq en gurdiak eta animalia gehienak utzi zituzten eta Musallan antolatu zuten ikuskizuna. Frankoen lurraldeetatik bi errege edo dukeren enbaxada ziren agertutakoak, Borgoñakoa bat eta Aquitaniakoa bestea, bata bestearenetik aparte hogeina pertsonaia bitxiak osatzen zituztenak, kolore iluneko jantziak eta zilarra kiloka zeramatenak. Beste enbaxada Bizantziotik zetorren. Basileus ek interes handia zuen Mediterraneoko komertzioa seguruagoa izaten eta m endebaldeko erresuma arabiarrekin komertzio bila ehun bat merkatari eta noble bidali zituen. Hauek urre asko eta jantzi koloretsuagoak zekartzaten. Joatean bezala itzulian pasa ziren Islamaren gerlariak. Desfilatzen lehena zaldi gaineko atabal, danbor eta fanfarre musika konpainia izan zen. Erritmo motel samarrean zaldi dotore batean Abd al Malik agertu zen, guardiak aurrean eta atzean izanez. Ezpata airean, urrezko koraza eta gorri koloreko tertziopelozko kapa jantzita, zilarrez apaindutako zaldi beltz ba ten gainean dantza pausotan ibili zen. Ondoren, koretako oinezko gerlariak ibili ziren jendearen ongi etorri zaratatsuen artean eta azkenik, Yihadeko boluntarioak txaloka eta goraka hartu zituzten, jainkoari eskerrak eta gorak oihukatuz: “Allahu akbar! La Ilaha il la Allah, Muhammad Rasul´ Lah!” –Jainkoa handia da! Ez da jainkoa beste jainkorik eta Mahoma bere profeta da! Gerlariak agertuta, aurreko bizimodura itzuli ziren berbereen herrian. Emakumeak etxe barnera erretiratu ziren. Gizon gerlariak leku guz tietatik zebiltzan berriro hornitegietan eta biltegietan gauzak uzten. Dendak, sokak eta beste tresna batzuk behar izanez gero konpondu ondoren gordetzen zituzten beste baterako, armak eta gerrarako materiala ere beren biltokietara itzuliz. Azken aldiko la saitasuna hautsiz, jendetzaren zalapartak eta joan etorriek betetzen eta apurtzen zuten bakea. Mutilek berriro heldu zioten eguneroko lanari. Atzean gelditu behar ziren inguruko ibilaldiak eta abenturak. Horien ordez zaldi eta arma praktikak are gogorrago ak eta zailagoak iruditu zitzaizkien. Zawik berak arku praktika batzuk eginarazi zizkien. Helduentzako arkuak erabiltzerik ez zutenez, txikiagoak zeuzkaten. Arku laburrak ziren, hezur eta egur desberdinez egindako bi bihurdurakoak. Gezia botatzeko ekintzar en hasieran asko kostatzen zen tenkatzea. Ezinezkoa iruditu zitzaien horrenbeste indar egitea. Giharrak behar ziren eta gainera momentuan bildu behar zuten indarra. Sokari eusteko praktikak ere zauritzen zizkien hatz puntak, odola egin eta gogordura izan a rte. Ezinezkoa zirudiena lortu zuten asteetara. Hasierako indarra bilduz geziarekin apuntatzea lortu zuten azkenik. Ehun bat metrora asmatzea zen helburua, baina orduko hirurogeian egitea eskatu zieten. Beste baterako utziko zuten praktika haiek zaldi gain ean egitea. Ahalegintze guzti haien arrazoia azaldu zien Zawik berak: –Frankoen zalduneria astunarekin ezin izango dugu kontra egin urrutitik geziak botatzen trebatzen ez bagara. Horregatik gure armarik hoberena zaldietatik arkuak erabiltzea da. Gure arku ek, gainera, nahiko indarra ematen diete gezi astunei burdinazko korazak zeharkatzeko. Beste armekin geldiarazi ahal ditugu, baina zaldi gaineko arkularitza da garaitzeko modu bakarra. Gu sanhayarrak gara Kordobak duen defentsa bakarra. Zaldiekin hurbildu eta urrutiratzen ahal gara benetako mina eginez. Defentsa eta erasorako funtsa bakarra gara, beraien zaldi eta zaldun korazatuen aurka. –Habusek adierazi zion orduan Azenariri musulmanek munduko zalduneriarik hoberena zutela, paradetako jassaren zaldunak i kustea baino ez zegoela. Zawik, ordea, oker zegoela adierazi zuen. –Jassak zaldi eta zaldun ikusgarriak baino ez ditu ematen. Desfile batean ongi gelditzen dira; borrokan, ordea, bakarrik garaileak atera daitezkeenean ausartzen dira. Egoera larrietan ez d ira ausartzen. Inoiz ez dute Kristauen zalduneria astunaren aurka egiten. Franko horiek, indarra, adorea eta beldur gutxi daukate. Gehienetan etxeko bigarrenak dira eta beste erremediorik ez dute armak hartu eta garaile atera ala zoro moduan borrokatuz hil . Haien aurka zuzen zuzenean ezin da ezer egin. Mendiko lubizi geldiezina bezalakoa da. Bakarrik guk, gure zalduneriaren mugimendu azkar eta arkuekin egin ahal dugu zerbait. 20 Emakume tamazigak. 1003ko urriaren hasieran emakume tamazigak heldu ziren Almeriara. Itsasontziak portura sartu bezain pronto uso mezulari batzuen bidez berria bidali zuten al Rusafako al Sanhayara. Prest zeudenez, bi egunetan Zawi, familia eta gerlari batzuk mugitu ziren haiengana laguntzeko eta bizitoki b errira eramateko. Azenari ere haiekin joan zen. Almeriako Elvirako ataritik ez oso urrun baina ongi gordetako leku batean kanpamentu bat antolatu zuten emakume haiek babesteko. Horrenbeste emakume horrela agertzea ezohikoa zenez, Zawik aldez aurretik gerla ri eta zerbitzari talde handia bidali zuen haien etorrera prestatzeko. Hori zela eta, Azenarik nabarmenki zaindutako kanpamentua ikusi zuen arratsalde hartan. Heldu baino lehen, hiri atari ondotik kanpamentura iristeko bi zaindari talderen aurretik pasa behar izan zuten. Kanpamentuak ongi zaindutako hesiak zituen. Atariko zaingo handiek pasatzen utzi zituztenean antolamendu handiko tokia topatu zuten. Kanpaleku handi hura, sanhayarrek egin ohi zituzten kanpamentu militarrak bezalakoa zen. Ehunka denda ingur uetan, kolore biziko jantziak zeramatzaten emakume gazte eta zerbitzariak ikusten ziren. Kale zabal batetik erdiguneko plazara eta beraientzat prestatutako denda handira heldu ziren. Garbitu ondoren, Zawik eta familiakoek emakume taldeak agurtu zituzten, b aita gerlariak eta morroiak ere. Sanhayar tribu eta leinu askotarikoak ziren. Mila bostehunen bat emakume gazte etorri ziren senar eta etorkizun hobe baten bila, zortziehun bat gerlari eta beste hainbeste zerbitzari, gizon eta emakume. Bi urte haietan tald e txikitan etorritakoekin jendetza izango zen al Sanhaya al Rusafako auzoan. Bi egun eman zituzten handik karabana handian Kordobara abiatzeko eta lau egun kosta zitzaien al Rusafako Sanhaya auzora heltzea. Herrian bikoiztu zen populazioa. Zazpi mila bizt anle baino gehiago ziren orduan auzoan, haietako erdiak gerlariak. Ezteia batzuk ospatu ziren handik hilabete batzuetara eta udaberrian beste batzuk antolatuko ziren ezagutu berriko bikoteekin. Habus eta Azenari ia haurrak izaki, ez ziren zeremoniaz gehieg i jabetu. Festa bai, besteekin ospatu zuten. Negu hasieran, egunik labur eta ilunenetan, kristauen eguberri eguna zela eta, Azenariri baimena eman zioten San Aciscloko elizan, Kordobako famatuenean eta handienean goizeko mezara joateko. Gerlari baten lagu ntzaz Kordobako mendebaldeko atari ondoko elizara hurbildu zenean, Gaztelako noble batzuk ikusi zituen haserre bizian elizatik abiatzen ari zirenean. Hantxe zebilen Isidoro meza laguntzaileari galdetu zion zer gertatu zen. Honek kontatu zion guztia. Sanch o Garcia Gaztelako kondearen enbaxada heldu zen Kordobara. Leongo Alfonso V erregea haurra zenez, kondeak eskatu zuen haren tutoretza. Aitzakia zen ume erregearen ama, Elvira erregina alarguntsa, Gaztelako kondearen beraren arreba izaki, gertutasunez Kordo baren baimena eta aldeko laguntza nahi zuen Sancho Garciak beste nobleen aurrean erregeordetza hartzeko. Abenduaren 23an Galiziako kondea zen Menendo Gonzalez agertu zen Medina al Zahiran gauza bera eskatzera. Momentura arte, Galiziako kondea zen haurraren tutorea, Leongo gorteko kuriak jarrita. Bien eskaerak kontuan izanda, Abd al Malikek Kordobako mozarabeen kadi edo jueza, Asbag ben Abd allah ben Nabil, auzian sartzea erabaki zuen. Eguberri bezperan abenduaren 24an Asbag juezak bi delegazioak hartu zitue n bata goizean eta bestea arratsaldean. Medina Zahiran juezak aipatutako gauza guztiak amiritarrari adierazi ondoren, Abd al Malikek Gaztelako konde boteretsuegia izango zela iritzita, tutoretza Menendo Gonzalezi ematea erabaki zuen eta Asbagi erabakia aur rera eramateko modurik hoberena bilatzeko agindu zion. Honek kondeen ordezkariei San Aciscloren elizan gabon gaua otoitzean pasatzeko agindu zien, hurrengo egunean erantzuna emango ziela erranda. Hurrengo egunean erabakia adierazi zienean, Gaztelako kondea ren ordezkari nagusia haserre bizian atera zen lehenbailehen kondeari errateko. Garbi zegoen arazoak izango zirela. Hurrengo urtean, 1004. urte hartako azzeifa Gaztelaren kontra izango zen. Sancho Garciaren lurren kontrako azzeifa prestatzen hasi zen. San Acisclon eguberriko meza ospatu bitartean, Azenarik ingurura begiratu zuen bere herrikoarekin diferentziak bilatuz. Erritoa berdina zen. Latinez otoitz berdinak egiten zituzten. Pinturak eta eraikina ez ziren oso desberdinak. Hala ere, jendearen jarrera e ta janzkerak bestelakoak ziren: jantziak emakumeenak bereziki, koloretsuagoak ziren. Gizonek kolore argiak erabiltzen zituzten, maiz zuriak eta denak, emakume, gizon eta haurrak, izaeraz alaiagoak eta berritsuagoak ziren iparraldeko kristauak baino. Elizk izuna bukatu zenean, ate ondotik Miriam ikusi zuen, Isidororen lehengusina. Isidororen ondora joan zen Azenari eta agurtu zituen. Neska oso polita eta isila zen. Apezak Isidorori deitu zionean, neskarekin hizketan geratu zen mutila, hizketan edo bakarrizke tan. Azenari gustura aritu zen bere esperientziak eta sentipenak kontatzen. Aurreko beste igande batzuetan ere gertatu ziren solasak, elizkizunak bukatutakoan. Azenariri gustatzen zitzaion neska, nahiz eta honek silaba bakar batzuk besterik ez erantzun. Euria ari zuen etengabe. Negu bukaera hark hiru urte lehenagokoa ekarri zion gogora, ama hil zenekoa eta aitaren istripuarena ere bai. Arratsalde hartan Azenarik ez zuen ezertarako gogorik eta zalditegira joan zen. Asto urduri ibiltzen zen aspaldian, az keneko egunetan ia atera gabe egoten baitzen. Goizetan buelta batzuk baino ez baitzizkion eginarazten ondoko patioan. Azenario bat eman eta orrazten hasi zen Azenari. Animaliak eskertu zion. Horretan ari zela, Habus agertu zen isilka eta galdetu zion zer z uen. Azenarik ezer ez zuela erantzun zion hasieran, baina gero bere tristeziaren arrazoia kontatu zion. Orduan, Habusek beste gauza bat galdetu zion. –Azenari, barkatu baina inoiz ez didazu azaldu fraide izateko bidaltzearen arrazoia. –Orduantxe, ia gogoz , bere osaba gaiztoaren ibilerak kontatzen hasi zen etengabeko isuri mantsoan. Ondorioztatzen hasi zen: –Donemiliagan nengoela, momentu batzuetan izeba edo beste osabak askatzera etorriko zirela pentsatu nuen. Hala ere, ez nuen gehiegizko esperantzarik, S emenoren maltzurkeria eta gaiztakeria izugarriak ongi ezagunak bainituen. Jakin banekien denbora luze baino luzeagoaren kontua izango zela ataka hartatik ateratzea. Orain ere gauzak ez dira aldatu. Egun batean familia kontuak argitu behar izango ditut. –Azenarik orduan bere familiaren historia aipatu zion, osaba horren usteak, leinua nagusitzeko gogoa eta berari egin ziona ere bai. Habusek ere beren historia kontatu zion lagunari. –Gure historia ez da oso desberdina. Azken batean premu izatearen auzia da kontua. Inoiz ez dizut esan gure aita eta gure anaia nagusia nola hil zituzten. Duela lau urte bigarren aldiz gure leinuaren nagusigoa eztabaidatu zen eta horren ondorioz hil zituzten aita eta anaia. Hala ere, geroxeago azalduko dizut gertaturikoa. Aurreti k, abiapuntua, lehenengo nagusigoarena argitu behar dizut. Gu beti izan gara sanhayarren leinu nagusia. Gure menpeko tribuak Arjeletik Rif eraino eta Kostatik Senegal eta Niger ibaieraino neurri handi batean menperatzen genituen. Kairuan eta al Mahdiko Fat imiekin aliatu ginen, Ifriqiya n gelditu ginelarik. Manad ek, gure berraitona, al Muizz kalifa babestu zuen Jariyi tarrak garaituz. Ordutik, lehen Manad eta gero bere seme Ziri fatimitarren jeneralak ziren eta Achir eta Arjel sortu ondoren, Ifriqiyan gerat u ginen. Al Muizz kalifa al Cairora joan zenean, Ziri hil ondoren, gure osaba Jusuf Buluginek Ifriqiyako emirra zen orain dela hogeita hamar urte. Al Magreb osoan agintzen zuen, omeyatarrak behin baino gehiagotan garaituz. Duela hogei urte Bulugin hil zene an, Zawik, leinuko zaharrena izaki, onartu egin zuen Mansur, Buluginen seme txikia emirtzat. Zawik iloba babesteaz gain, Ifriqiya gobernatu eta defendatu zuen. Garbi dago Zawik antzinako legeen arabera Mansurren oinordetza errespetatu zuela. Duela zazpi ur te Mansur hil zenean, berriro leinuaren eta Ifriqiyaren oinordetza zalantzan jarri zen. Zawik berriro defendatu zuen adar nagusia, Badis txikia babestuz. –Habus etena egin zuen orduan zirrara batek jota. Ziritarren tragedia eta beren historiaren mamia kont atzera zihoan. –Kairuaneko ulemek eta Zidane Kazar rek, Badis en amaren aita arabiarra eta gorteko interesak defendatzen zituena, imazighen legeen eta interesen kontrako politika jarraitu zuten. Fatimiek, burgesek eta gorteko administratzaileek botere ah ula nahi zuten, baina era berean nomaden aurkako neurriak hartu zituzten, sanhaya eta beste tribu imazighem kontrakoak hain zuzen ere. Abeltzainen ur eta pasabideko antzinako lege arauak estutu eta zailagotu zituzten. Bestetik, ziritarren hiru printze nagu siak elkarren aurka jarri nahi zituzten. Hamud ben Bulugin, Maksan ben Ziri eta Zawi. Osaba Zawik borroka odoltsuak ez sortzeko Hamud bahitu eta mendebalera bidali zuen, baina ez zuen Maksan, gure aita, konbentzitu eta honek Medea bere jabegoa utzi, Argel hartu eta tribuei deitu zien Kairuaneko botere ustelaren kontra. Zidanek fatimien armada batekin inguratu zuen Achir, Zawiren hiria, eta gau batean gure aita Maksan eta anaia erail zituen – berriro gelditu zen Habus. Indarrak bildu zituenean jarraitu zuen. –Zawik, al Manzorren eskaintza aprobetxatuz, ahal izan zuenean sanhayar tribuko gerlariei deia egin zien, bere eta gure familia hartu eta al Andalusera ekarri gintuen duela hiru urte. Gure lehengusu Hamud Argelen dago, sanhayar tribu batzuen buru eta Bad is Kairuanen emirra da. Zuek, Baskoniako errege leinuen artean gerra odoltsurik ez izatean zorionekoak zarete. Ez dakizu zer den ahaideak horrelako egoeran izatea. Azenari, gomendio bat ematen uzten badidazu, zure lasaitasuna oinordetza baino garrantzitsua goa dela esango nizuke. Zer egin behar duzu, zure osaba eta anaia hil? Hobe zaude gurekin gerlari on bat bihurtu artean. Ni zure laguna nauzu. Badakizu. –Beren istorioen gertaera latz eta larriak zirela eta, bi mutikoak hunkituta, besarkada handia eman zio ten elkarri. 21 Salma, Zana eta Miriam. Salma Azenariren amodio platonikoa zen. Adin diferentziaz aparte, ezinezkoa zen kristau batentzat emakume musulman batekin ibiltzea eta horretaz gain printzesa izaki, noble boteretsu batekin ezkondu nahi zuten. Lagunak ziren eta kito. Bestela gertatu zen Zanarekin. Bera ere musulmana zen, baina zerbitzaria eta adin beretsukoa. Elkarrekin aritzen ziren askotan. Zana, Salmaren zerbitzaria zen, Ifriqiyatik etorri berria. Bihurria, alaia, ederra e ta berritsua zen. Zanak askotan zirikatzen zuen Azenari. Lagunak izatera heldu ziren. Habus gaixotu zen garaian gertatu zen. Denbora luzez egon zen ohean indarrik gabe, sukar handiz. Habusek ez zuen neska gustuko eta Azenarik lagunari bisita egin ondoren, harekin elkartzen zen arratsetan besteei bromak egiteko. Joko bat bezalakoa zen arratsetan elkartu eta jauregian edo inguruetan jendea ikuskatzea. Ahal bazuten ziri ederra sartzen zieten petralenei. Egun batean jakiren bat lapurtzen zioten sukaldariari, hu rrengoan zerbait ezkutatzen zioten mayordomoari edo bestela haren laguntzaileari... Ondoriorik gabeko bihurrikeriak ziren gehienak. Pixkana konturatu gabe, ordea, elkarrekiko harremana beste gauza bat bihurtu zen. Gau batean, gauerdia baino lehen, garbitok ian Hasam mayordomoaren laguntzailearen arropa garbia ezkutatu zuten kostata aurkituko zuen leku batean. Arropa artean, pertsona ezagunen jantziak probatzen ari zirela, Zanak barreari eutsi ezinik, Azenarik ahoa estali eta konturatu gabe estutu zuen haren gorputz mehea. Neska barretik borrokara pasa zenean, lurretik arropa gainean bueltaka bata bestearen gainean ibili ziren, ahoan musu luze batekin elkar harritzen zuten bitartean. Momentuan izutu baziren, berehala ekin zioten laztantzeari. Zanak moztu zuen, korrika bere gelara joan zenean. Azenarik amets batean bezala pasa zuen hurrengo egun osoa. Zana baino ez zuen buruan. Gauean neskak bilatu zuen mutila eta hornitegi batera eramanda jarraitu zuten musuka eta laztanka. Denbora luzez elkartzen ziren besteak oheratzen zirenean. Bi gaztetxoak, artean ez zituzten hamabi urte eta jolasak baino ez ziren haiek. Bestalde, Habusek bien istorioa jakin zuenean, sartu gabe, harreman mota hura uzteko aholkatu zion Azenariri. Nolabait ere, isilean eraman zuten haien arte koa eta oso noizean behin elkartzen ziren ezkutuan. Arazo handiak izan ahal zituztela konturatu ziren nonbait. Udaberri hasiera hartan jakin zutenez, Kordobako armada Gaztelako lautadetara bidaliko zuten. Carrioneko kondearen laguntza izanen zuten. Ben i Gomez ak Sancho Garciaren etsairik handienak ziren betidanik eta Menendo Gonzalez Galiziako kondeak ere gerlariak bidaliko zituen Kordobakoekin batera Dueroko herriak eta gazteluak birrintzeko. Udaberri hartan, Habus eta Azenari Sevillara bidali zituzte n banu Hayyay familiakoekin arabiar hizkuntzan, filosofian eta matematikan trebatzeko. Apiriletik abuztura Abu Umar Ahmad ben Muhammad ben Hayyay k, Sevillako aristokrata eta geoponoa, bi mutilak gonbidatu zituen Zawiren zorduna sentitzen zelako. Aurreko u dan Zawik bere seme bat salbatu zuen Igualadako borroka batean eta honek ordainetan bere laguntasuna eskaini zion. Banu Hayyay familia Sevillako boteretsuena zen. Garai batean banu Jaldunekin batera arabiar aristokraten interesen alde borrokan ibili ziren banu Angelino eta Sabarico muladien kontra. Ehun urte lehenago muladiak eta banu Jaldunak garaituta, Kordobatik autonomia lortu zuten eta ordutik Sevillako gobernua kontrolatzen zuten. Hayyay familiak ez zuen inolako interesik Kordobako gobernuan eta Zawir i esker onez, Abu Umarrek lagunduko zion mutilen heziketan. Mutilak kultura arabiarrean sakontzeko zailtasunak jakinda, gustura gonbidatu zituen bere etxera. Mutilak eta beste bi morroi gazte Sevillako hayyaytarren jauregian maisu espezializatu batzuekin, arabiera, poesia, filosofia eta matematika ikasten arituko ziren. Hura, benetako eskola bat zen. Morroiek ez ezik, muladi eta arabiar jatorriko gazteek ere ikasten zuten. Lau “sanhayarrak” aparte, beste lau kanpotar ari ziren ikasten, Kordobako muladi bat, beste bat Alakantekoa, Zarakustako mozarabe bat eta Toledoko judutar bat ziren. Sevillakoak bi baladi, bost muladi, mozarabe bat eta beste judutar bat. Beraien artean taldeak egiteko arrazoia, erlijio edo jatorri soziala baino bertakoak ala kanpotarrak iz atea izan zen. Sevillako jaldundarra eta hayyaytarra bost morroi muladiekin eta beste erlijiokoekin elkartzen ziren edozeren gainetik sevillatarrak sentitzen zirelako. Bestaldetik kanpotarrek beste erremediorik gabe bat egin behar zuten defendatzeko. Baina konpetentzia hori kirol eta jokoetarako mugatzen zen, ikasketetan zirikatzea debekatu baitzieten, zigor gogorrak jasotzeko mehatxupean. Mutilek, programa bat jarraituz, egunero ariketa fisikoak, garbiketa eta gosariaren ondoren ordu batzuk ematen zituzte n jakintsu haiekin. Matematika eta aritmetikaren ondoren, filosofia ikasten zuten eta arabieraren ikasketa gogorrak izaten zituzten beranduago. Arratsaldean otordua eta atseden txikiaren ondoren jarraitzen zuten arabiera eta poesiarekin. Korana erabiltzen zuten askotan. Arabiera garbian hitz egin behar zuten eta akatsak zuzentzeko lan gogorra eginarazten zieten. Noizean behin, larunbat gehienetan, ikasketa bereziak izaten zituzten janzkerari buruz edo zaldun eta noble batek jakin beharrekoaz. Abu Umar Ahmad , hayyay tar buruak berak nekazaritzaz eta abeltzaintzaz irakatsi zien: –Bihar eta etzi gure almunia ikusiko duzue. Guk, lurraren jauntxook ere –esan zuen ironia eta umore ona zuela erakutsiz –, lurraren produkzioa, administrazioa eta nekazarien ongizatea bilatu behar dugu. Aurreko saioetan laborerako garaiak, lurraren prestaketa, ongarritze, ureztatze sistemak, jorraketa, inausketa, txertatze eta uzta biltzeko elkarlanaren banaketaz hitz egin nizuen eta idazkiak irakurri dituzue. Orain, almuniako nekazarie n bizitza, baldintzak eta lan banaketa onak zein diren aztertuko ditugu. Alaren nahia eta justiziaz gain, hobe da lan egileak osasuntsu eta prestuak izatea –hala mintzatu zitzaien jaun handi hura. Hurrengo egunean bi legoara zegoen almuniarik aberatsena ikusi ahal izan zuten. Laboreak zainduta ikusten ziren, biltegiak ordenatuta eta animaliak osasuntsu. Etxe handiaren ondoan langile eta morroien etxeetara joan ziren. Pertsona zaharrek eta ume txikiek jantzi egokiak eramaten zituzten. Emakumeek etxe garbiak mantendu, janaria prestatu eta bertan langintza batzuk burutzen zituzten. Gazteek lanbideak ikasten zituzten. Administratzaile nagusi eta zerbitzu buruarengana joan ziren. Abu Umar Hayyay k azaldu zien haien funtzioa: –Administratzaileak funt zionamendua zuzentzen du. Nik nahi dudanean etxaldearen martxaz galdetzen diot eta aldaketak agintzen dizkiot, baina Madmudek ez dit esan behar dena, gauzak zuzentzeko. Abdula, Madmuden agindupean dago; baina, egin beharrekoa garbi izan ondoren, berak daki lana nork eta nola egingo duen, materialak eta denborak kontuan izanda. Edonola ere, jendea, nekazariak zaindu behar ditugu. Ezinezkoa ezin da eskatu. Bi mutilek asko eta gustura ikasi zuten. Arratsaldeetan jolasten ziren jauregi handi hartan. Neskar ik edo emakumerik ez zuten ikusten, baina ez ziren aspertu. Xakean ikasi zuten, joko eta pilota kiroletara jokatu zuten taldeka. Beti Sevillakoek kanpotarren kontra jokatzen zuten ia araurik gabe, buru baten tamainako pilota beste taldekoen atarian sartu b ehar zuten, gehienetan esku besoez hartuta eta kideen laguntzaz. Bultza, traba eta kolpe txikiak onartu arren, ez zuten borroka zuzena eta buruan kolpatzea onartzen. Egun batzuetan zalditan ateratzen ziren paseatzera. Giro ona zuten gehienen artean. Bazen gaizki tratatzen zituena, baina berdin jokatzen zuen beste batzuekin. Uda aurreratu ahala gero eta gusturago zeuden ikasketetan. Arabieraz aurrerapen handia egin zuten. Habusek honela adierazi zion Azenariri: –Azenari, arabiar jatorriko aitonen seme em aten duzu. Arabiera baino ez dakienaren ahoskera duzu. –Ez adarrik jo. Barregarri ez gelditzearekin konformatzen naiz. Zuk bai aurreratu duzula! Poesia ederrak egiten dituzu. –Egia da poesia gustatzen zaidala. Txikitatik Zawirekin arabiar poesia entzun d ugu eta orain nik neuk egiten asmatzen dut, nonbait. Baina zuk izugarri aurreratu duzu. Benetan. Nekatuta ez zaudenean arabiar jatorrikoa ematen duzu. –Zuk esan duzu. Nekatuta ez nagoenean. Solasaldian Habusek eta Azenarik aipatzen zuten bezala, bi muti lak, gauero afaldu ondoren eta lotara joan aurretik, poesia eta istorioak entzuteko elkartzen ziren besteekin. Eguraldi txarra zenean ikasteko erabiltzen zuten gelan edo maiz gau epel eta izartsuetan terrazan elkartzen ziren infusio bat hartzeko. Azenarik gustura entzuten zituen Arabiar jatorrizko istorioak, elezaharrak eta ipuinak. Siria, Mesopotamia edo Arabian lekututa, hango hiri, herri, oasi edo basamortuetan gertatzen ziren borrokak, abenturak eta amodiozko istorioak. Beti, noble arabiarra zen protago nista. Afrikan eta al Andalusen ere gertatzen ziren narrazio haietako batzuk. Hasieran, Azenarik entzun baino ez zuen egiten; denborarekin Euskal Herriko sorgin, basajaun, lamia eta mutil ausarten istorioak etorri zitzaizkion gogora. Behin basamortuan eta oasi batean girotutako abentura gogoan, isiltasunean, artean istorioaz gozatzen ari zirenean, Azenarik nahi gabe aipatu zuen bere herriko istorioak, erreka, mendi, baso eta leizetan gertatzen zirela eta beste mutilek zerbait kontatzera behartu zuten. Kosta ta hasieran, poliki giro eta pertsonaia desberdinez jantzitako kontakizuna gogoratzen hasi zen. Mariren istorio bat zen. Paisaia miragarrian, istorioaren edertasunak eta ontasunak sorginduta zituzten entzuleak. Momentu batean gelditu zenean, beste mutilen begiradek eta etxeko Amin ben Hayyayk jarraitzera animatu zutenean, beste erremediorik ez zuen izan. Oso ongi kontatu ez bazuen ere, istorio desberdina zenez, denek gustatu zitzaiela esan zioten bukatu zuenean. Horrela, gauero zerbait kontatzera animatzen zuten eta poliki, asko aurreratu zuen arabiar hizkuntza praktikoan, besteak entzunez eta bera mintzatuz. Habus, ordea, poesia errezitaldietan zen gustura. Ia istorioetan izaten ziren gai berdinak oinarri, poesia arabiar klasikoak irakurri edota buruz erre zitatzen zituzten. Gazte sanhayarrak parte hartu zuen entzunaldi eta irakurketetan, baita poesia bat edo beste prestatu eta besteentzat aletu. Amin ben Hayyayk ongi hartu zituen Habus eta Azenari. Bera zen Abu Umar Ahmad, hayyay tar buruaren laugarren sem ea eta gainera orduko emazte kutunarena. Ez zen batere harroa. Kirolak, zaldiak, ehiza eta zetreria gustatzen bazitzaizkion ere, kultura eta jakindurian interesa handia zuen eta sentibera zen. Berari esker taldean ez zen giro txarrik. Bestela, oroitu behar da hayyaytarrak borrokalariak izateaz gain, jassako askok bezala, edozeren gainetik kultura interesak zituztela. Umar aita bezala, Amin ez zen nolanahikoa. Amin bi mutilengana hurbildu zen. Berari gehien gustatzen zitzaiona istorioen kontaketa zenez, Azen ariren hurbiltasuna bilatu zuen. Gaueko bileraz gain, edozein momentutan izaten zen “baskuni” arekin, berak deitzen zuen bezala. Maiz galdetzen zion Baskoniaz, edo frankoen lurraldeaz. –AlBaskuni, Aznarri, esadazu nolakoak diren Pirinioetatik iparraldera dauden lurraldeak. Dena baso handi bat al da? –Nik ez ditut lurralde guztiak ezagutzen. Gure lurretan mendialdea pasata, Garuna ibairaino Waskonia dago eta gure herrikoak dira. Barcelonako markatik iparraldera, Langedoc, Okzitania eta Akitania daude. Azk en horietan eta Frantziako erresuma handian frankoak bizi dira. Hiri txikiak dituzte, nekazal lurrak herrien inguruan daude eta arrazoi duzu lur gehienak basoz beteta daudela aipatzean. Batzuetan egunak pasatzen dira basoak zeharkatzeko eta herri batera he ltzeko. –Eta frankoak hain gerlari onak al dira? Armada handiak al dituzte? –Nik ez dakit oso ongi. Gure aitak esaten zuen garaiezinak direla zaldi handien gainean armadura astunak eta zeharkaezinak janzten dituztelako –Azenarik ulertu zuen Aminek jakin mina zeukala iparralde urruneko herri eta bizitzaz eta pentsatu zuen berak, bitartean, al Andaluseko jendarteaz jakin min berdina zuela. Solasaldia bukatuko zelakoan, ausartu zen galdetzera. –Barkatu Amin, ez bazaizu inporta nik jakin nahi nuke zuek jass akoon baloreak zein diren –adi begiratzen ziola eta baiezko keinu batekin kontatzera animatzen ari zela konturatuta jarraitu zuen –. Ez dut ulertzen al Andalusen talde desberdinen artean duzuen etsaigoa. –Hayyaytarrok ohorea dugu balorerik gorentzat. Gure aitak familia du bere helburu nagusia. Islama da gure erlijioa, Ala gure jainkoa eta Muhammad da gure profeta. Balore horietaz landa edertasuna eta bizitzaz gozatzea da gure eguneroko jarrera eta ez ditugu nahi zabarkeria eta gaiztakeria. –Bai, ulertzen d itut balore horiek nobleenak baitira. Hala ere, ez dut ulertzen eslaviarrekin duzuen etsaigoa eta muladiekiko ezinikusia; eta bestetik, ez dituzue beste erlijiokoak gaizki tratatzen, kristauok egiten dugun bezala. –Oso gai korapilatsua da hau. Nik esango nuke oso lehiakorrak garela eta proba da duela ehun urte baladion artean eta muladien aurka izandako borroka. Ordutik garbi gelditu zen zein ziren agintariak. Gu hemen gara agintariak eta Kordoban omeyatarrak. Edo ginen... –Baina zergatik duzue eslaviarre kin halako etsaigoa? –Kontatu behar nizun Almanzorrekin Kordoban gauzak aldatu zirela. Almanzor gutako bat zen, jatorrizko arabiarra, baina botere osoa kontrolatzeko bere fata eslaviar batzuei eman zien administrazioko postu gorenak. Horregatik gorrotatze n ditugu. Berdin zaizkigu jendarteko maila baxuagoan dauden merkatari muladiak eta mozarabeak. Horiek ez dute garrantzirik. Judutarrak merkataririk handienak, bankari, zientzialari eta jakintsuak dira, jendartean arriskurik sortuko ez dutenak. Musulmanak g ara eta dinmiak, liburuko erlijio kristaukoak eta judutarrak errespetatzen ditugu. Eta berbereak, gerlariak baino ez dira. Boterea hartu duten eslaviarren kontra, horra hor gure oraingo borroka. –Bai, ulertu dizut. Eskerrik asko. Sozietateko baladiek, agi ntari eslaviarrek, muladiek, mozarabeek eta berbereek elkar mesprezatzen dute eta elkarren kontra egiten dute borroka. Horra hor alAndaluseko arazoa. –Baliteke arrazoi izatea. Beste arabiarra, jaldundarra, ez zen haiengana hurbiltzen. Bakarrik hayya ytarrarekin zituen harremanak. Beste mutilek, muladi sabaricotarra barne, ez zieten kasu gehiegirik egiten, ez hurbiltzeko ezta kontran jartzeko ere. Mozarabeak eta judutarrak, dena den, aparte ibiltzen ziren ahal zuten guztietan. Zorionez, jaldundarrareki n izan ezik, Habusek eta Azenarik ez zuten inorekin arazorik izan eta udaberri eta uda zoragarriak pasa zituzten. Ostiraletan meskitatik pasa eta gero, gehienak hurbiltzen ziren ibai ondora arratsalde beroetan zuhaitzen freskura bilatzera eta uretan jolast era. Handik gutxira, irailaren erdialdean itzuli ziren Kordobara. Garai hartan Azenarik izan zuen Auria eta Anaren berri. Al Rusafako morroien artean galdetu zuen ordura arte emaitzarik gabe. Egun batean morroi lagun batek haien berri eman zion. Banu Hud ayr familiako baten konkubinak ziren. Umeak izan ondoren izenak aldatu zizkieten. Etxeko andreak ez baziren ere, ongi bizi ziren harenean. Haientzako mezu bat bidaltzea lortu zuen eta erantzun gisa beste bat jaso zuen. Pozik hartu zuen lagunak izandakoen b erri. Hala ere, oharrak triste utzi zuen: “Kaixo, Azenari. Gu ere pozten gara gauzak ongi atera zaizkizulako. Gure bizitzan umeak baino ez dira inportanteak. Sentitzen dut adieraztea, baina ezin dugu harremanetan jarraitu, ezta eskutitz edo oharren bidez. Gure senarra oso jeloskorra denez gero, gure eta umeen onerako utzi behar diogu harremanak izateari. Hoberena nahi dugu zuretzat, baina agurtu behar zaitugu betiko. Maitasunez, Auria eta Ana.” 1004ko udazkenean Zawi eta gerlariak itzuli zirenean bi gaztetxoak Kordobako madrasa nagusira bidali zituzten ikastera. Edonola ere, arabierarekin ikasketak jarraitzeko gramatikari on batengana zuzendu ziren. Asteazken eta ostegunetan zenbait orduz ikasten zuten. Yehuda ben David, Hayyuy deitzen zutena zen bere n maisua. Hayyuy, Menahem ben Saruq gramatikari handiaren ikaslea izan zen. Judutarra izanda ere, arabiar kulturaz eta hizkuntzaz Kordobako eta al Andaluseko irakaslerik onenetarikoa izango zen, onena ez esateagatik. Jassak ezin zuen onartu, baina beste hi zkuntzalariek askotan galdetzen zioten zalantzak zituztenean. Hayyuy k ikasle gutxi batzuk zituen, onak edota interes handia erakusten zutenak. Azenarik eta Habusek beste gai batzuk ikasten zituzten: matematika, geografia eta astronomia Arum al Basrranik e rakusten zien larunbat eta igandeetan eta filosofia eta dialektika Hammud ben Jariyak erakusten zien astelehen eta astearteetan. Hayyuyren irakaspenak meskita nagusiaren ondoko madrasan izaten ziren. Hala ere, udazken hartan meskita nagusian biltzen zire n maisua eta ikasleak. Bazkaldu eta deskantsatu ondoren limoiondoen itzalpean, patio nagusian esertzen ziren potin edo botijo batzuen inguruan beraiek eramaten zituzten kuxin batzuen gainean. Maisuak galderak egiten zizkien eta zekitena eta ez zekitena jakin ondoren, zalantzak argitzen zituen zenbaitetan idazki batzuk irakurraraziz. Oso gizon apala zen eta ongi ulertzen zitzaion. Berarekin gustura ziren ikasleak eta ez ziren gaizki sentitzen galdetzean eta erantzutean. Ikasleak ez ziren asko eta parte hartu ahal izaten zuten arazorik gabe. Berehalaxe ezagutu zuten elkar. Ikaslerik aurreratuenak baladi bat eta judutar bat ziren. Lehena, ibn Hazm ministroaren semea zen, Abu Muhammad Ali ben Said ben Hazm, mutil argia, polemikazale eta haserrekorra zen; bestea, Semuel ben Nagrela, argia bazen ere, lasaia eta atsegina. Batzuetan, Hayyuy maisuak esapide edo hitz baten jatorria ematen zien hebraieraren adibide bat emanez eta Hazm ek eztabaidatzen zion edo dudatan jartzen zuen hebraieraren erabilpena, arabiera apar ta eta hizkuntza nagusia zela uste zuelako. Semuelek, berriz, maisuarekin ados, arabiera ezagutzeko hebraieraren balioa defendatzen zuen. Habusek eta Azenarik arabieraren ezagutza sakondu zuten eztabaidetan parte hartu gabe. Hazmek interes handia zuen ga i desberdinetan eta edozein momentutan aprobetxatzen zuen gai haietan aritzeko. Teologiaz mintzatzen zen askotan Semuelekin. Beste baladiekin arabiar leinuez aritzen zen eta edonorekin eztabaidatzen zuen filosofiaz, Aristotelesen razionalismoa defendatuz. Zioenez, egia eta faltsua ezagutu zitekeen zentzu ona erabiliz. Edozein modutan, bestetik, Alarengan fedea jartzen zuen edozeren gainetik eta besteen arrazoiak Koranaren aipamenekin isildu nahi zituen. Azkenik, berarengan bitxiena, uste zuen gizakiaren hel burua bere atsegina bilatzea zela. Aldi berean bere helburuaren arabera arrazoi nagusi asko eta desberdin erabiltzen zituen baladi argi hark. Bi mutilek asko ikasi zuten giro eta pertsonalitate haiekin. Bazen noizean behin agertzen zen gazte helduago bat. Ibn Hayyan, Abu Marwan Hayyan ben Jalaf ben Hayyan, gazte baladiak beste ikasleek baino lauzpabost urte gehiago zituen eta katib baten laguntzailea zen. Bere aitak Abd al Maliken vali bat zen eta politika eta historia interesatzen zitzaizkion. Heziera onek oa zen, besteekin errespetu handikoa eta iritziak asko pentsatzen zituen. Hazmekin elkartzen zen klaseak bukatutakoan, gustuko gaiez mintzatzeko. Gehienetan, omeyatarren dinastiaren zuzeneko agintearen aldeko argudioak defendatzen zituzten. Habusek harrem an ona egin zuen Semuel Nagrelarekin. Askotan klaseak hasi aurretik, maisuaren zain zeudenean eta Hazm bere eztabaidetatik libre uzten zituenean, Habusek eta Semuelek judutar herriari buruz hitz egiten zuten, Habusek amona bat judutarra baitzuen eta gezurr a bazirudien ere sentimenduez mintzatzen ziren. Azenari Hayyanekin mintzatzen zen al Andalus eta iparraldeko erresumei buruz, Hazm agertu eta bere iritzia jarri arte. Harrigarriena Hayyuy maisuaren obsesio bat zen: ikasle guztiak, kristau edo judutar izan da ere, hafiz bihurtu nahi zituen. Hafiz a alKoran memoriaz dakitenen titulua zen eta arabiera ongi ezagutzeko korana ongi ezagutu behar zutela uste zuen. Hurrengo urteetan mutilak gerlari bezala trebatu eta kultura arabiarrean murgiltzen ziren bitartean , Zawi Zirik gero eta garrantzi gehiago hartu zuen Abd al Maliken ondoan. Hiriko agintaritzaren kontrola hartu zuen, nahiz eta sahib al Surta eta arifak arabiarrak izan. Ordura arte berbereek ez zuten hainbesteko garrantzirik izan. Al Andalusen mendeetan j oandakoak, jendartearen behe maila osatzen zuten. Konkistatzaileen artekoak izanda ere, gehienak nomada pobre eta kultura gabeak izateagatik, mendialdeko eta barnealdeko lurralde lehor eta pobreetara bidali zituzten. Orduan, Almanzorrek administrazioan ize ndatutako eslaviarrak neurri batean baztertuz, berbere buruak Abd al Malikekin postu militar gorenetara heldu ziren, Zawi, diktadorearen eskuin eskua izanik. Zawik pisu handia hartu zuen Kordoba hiriko administrazioan eta baita bizitza sozialean. Berbereak ongi etorriak izaten ziren Medinat al Zahiran. Azenari eta Habus gonbidatzen zituzten festa eta bilera askotara. Han topo egiten zuten boterearen inguruan mugitzen ziren pertsonek eta taldeek. Azenarik pertsona bitxiekin hitz egiten zuen. Behin hamasei ba t urteko mutil eunuko eslaviar bat ezagutu eta al Hisham kalifaren ingurua ezagutzeko aukera izan zuen. –Barkatu baina nolakoa da zuen bizitza? –Normala. Gure lana, fata nagusiek agintzen digutena betetzea da. Lasai, ulertu dizut eta badakit zer jakin na hi duzu. Guk kalifaren etxeko beharrak betetzen ditugu. Hareneko konkubinak eta printzesak zaintzen ditugu, baina gure nagusiak al Andaluseko Altxorraren administratzaileak dira eta paper garrantzitsua dugu Estatuaren martxan. Abd al Maliken etxean ere guk antolatzen dugu dena. –Emakume horiekin harreman onak al dituzue? –Dimni, nire gustukoa zarenez esango dizut gu morroiak baino lagunak garela beraientzat. Batzuetan lagun lagunak gara eta agerian ez den bitartean ez dugu arazorik. Ez gorritu. Zure aurpegiagatik dakit zer pentsatzen duzun. Gu eunuko gara. Ezin dugu umerik sortu, baina zakila dugu eta gozatu ere gozatzen dugu. Nik harremana izan dut printzesa batekin baino gehiagorekin, baina nahiago ditut mutilak, zu bezalakoak... –Orduan bai lotsago rritu zela Azenari. Dena den, gauzak argi utziz, jakin minez galdetzen jarraitu nahi zuen. –Nik mutilekin ez dut bat ere..., ezer egiteko gogorik... Mesedez, esadazu eslaviarrok nola konpontzen zareten arabiar jatorriko agintariekin. –Eguneroko lanak egi ten ditugu. Nolanahi ere, baladiek mesprezatzen gaituzte eta ez dute eslaviar bat ikusi nahi. Administrazioko postuetarako borrokatzen gara, baina amiritarrek nahiago gaituzte, fidelagoak garelako. Ez dugu ondorengorik boterea pasatzeko eta gure etorkizuna gure nagusien esku dago. Hala ere, zuek sanhayarrak ere bazarete etsai handiak. Zawik gure esparru batzuk kendu dizkigu. Kontuz ibili zaitezte boterearekin, zuen aurka buelta daiteke eta. Egun batean kalifak boterea berreskuratuko du, Madinat al Zahrara j oango gara eta zuek kuartel ziztrinetara itzuliko zarete. –Badakizu ni ez naizela sanhayarra eta kristaua naizela ezta? –Bai badakit. Azenari ben Enneg al baskuni zara, Habusen laguna. Baina sanhayarrekin zaude eta zure jatorriak ez du garrantzirik. Ni n eu ez naiz eslaviarra, germaniarra baizik. Kalifaren guardia ere eslaviarra deitzen badute ere, gerlari gehienak frankoak eta germaniarrak dira. Egia da fata buruak jatorri eslaviarrekoak direla, baina kalifaren guardian eta eunuko gehienak germaniarrak ga ra. Orain, ez bazaizu inporta mutil eder baten bila ibiliko naiz. –Horrela agurtu zuen eta festaz gozatzen jarraitu zuen Azenarik. Beste batzuetan baladiekin eta baita omeyatarrekin izan zuten tratua. Lehenengo hauek erabat baztertuta sentitzen ziren, baina beren gorrotoa eta haserrea eslaviarrentzat gordetzen zuten, berbereen garrantzia pasatuko zelakoan. Festak, urtebetetzeak eta erlijio festa nagusiak ospatzen zituzten. Hala ere, janari goxoak eta ardo kilikagarriak hartu ondoren, asko mozkortzen zir en eta festa gehienak musika eta dantza lagun, bakanal eta orgia bihurtzen ziren. Gutxitan izaten ziren literatur eta hitzaldi gauak, baina mutilei azken hauek gustatzen zitzaizkien. Urtero azzeifa bat edo gehiago egiten zuten kristauen lurretan. 1005. ur tean Galiziara bidali zuten armada. 1006an Oska eta Barbastrotik pasata, Pirinioetako hiriak hartu zituztela zabaldu zen. Azenarik, Abinyunash birrindu eta Shant Yuanisch mehatxatu zutela entzun zuenean, pentsatu zuen San Juan hori Baskoniako Aragoi aldeko Peñako San Joanes santutegia izango zela. Kapitain sanhayar bati galdetu zion eta lasaitu ederra hartu zuen. Armada musulmana ez zen Baskoniako lurretan ibili. Gero, Zawik berak kontatu zion nahiz eta ez birrindu, Roda eta Ribagorza Behea konkistatu zutel a, herri haietan baziren bi leku San Juan izena zutenak. Iruñeko erresumakoak ez baziren ere, han baskoiak bizi zirela entzuna zuen Azenarik. Horrek tristetu zuen mutila. 22 Abd al Maliken kontrako altxamendua. Tarafa, Almanzorren fata edo konfiantzazko esklaboa, al Zahirako maiordomoa zen bere nagusia hil zenean. Beste fata amiri garrantzitsu batzuk ziren: Wadih, erdiko markako agintari militarra eta Zuhair, Jairan eta Muchahid administrazioan. Denek osatzen zuten Kordobako aristokrazia eslaviarra, arabiar aristokraziako Jassarekin lehian postu administratibo edo militar garrantzitsuenak lortzeko borroka bizian arituz. Tarafak, hadhib a, lehen mandatariaren postua lortu zuen. Tarafa bera, Abd al Malik ben Idris ben al Chaziri, gorteko idazk ari edo katibarekin eta Isa ben Said al Qatta visirrarekin elkartu zen konspiratzeko, azpijoan aritzeko, denak Almanzorren babespean igo zirenak. Isa ben Saidek, banu Hudayr eta banu Futays ekin bat egin zuen, baladiak armadako postuetan sartzeko, Abd al Malik eta Hisham II.aren kontra egiteko eta Abd al Ramman III al Nasirren biloba zen Hisham ben al Chabbar boterean jartzeko. Abd al Maliken amak, al Dhalfa, konjuraren jakitun, horren berri eman zion semeari. Honek ez zuen sinetsi nahi, Isa ben Said eta Ta rafa bere aitaren babespean goratu baitziren eta ordura arte konfiantza osokoak baitziren. Dena den, al Dhalfaren probak baieztatu zituen eta exekutatu behar izan zituen. Ben al Chabbar eta ben Idris al Chaziri kartzelan sartu zituzten. Banu Hudayr eta ban u Futays eko buruak probarik gabe libre gelditu ziren. 1007an egin zuten azzeifa Gaztelaren aurkakoa izan zen. Sancho Garciak beste agintari kristau batzuekin Kordobaren kontra egin zuen berriro. Orduan Habus eta Azenari joan ziren mandatari lanetan aritzeko. Hamabost urterekin biak altuak eta gihartsuak ziren, arma ariketetan trebeak baina borroketan esperientziarik gabeak. Bidaia hartan agintarien mezulari eta zerbitzuetan ibiliko ziren. Mutilei egunak pasa zitzaizkien konturatu gabe. Nagusi en mandatuak bete bitartean, ez ziren konturatu bestelako prestaketez. Ekainean Guadiana pasatu eta Talavira aldera abiatu ziren. Lautada lehorrak zeharkatu zituzten. Zereal soroak horiztatzen ari ziren. Uztak berehala izango ziren. Tietar bailaran sartu ziren. Almendrondoak loretan ikuskizun zoragarria zen. Lautada lehorretan hainbat astetan aritu ondoren, mendi alderako inguru berdeak ematen zuen atsedena ez zen gutxi. Gredoseko mendateak eta maldak pasatu zituztenean belardi goxo berdeetan, ardiak, behi ak eta zaldi taldeak ikusten ziren. Toledoko kora osoko jauntxoen animaliak ziren. Zaldiak ehiza eta gerrarako aproposenak ziren, azkarrak, eta erresistentzia handikoak. Zaldi talde gehienak arabiar berbereak ziren. Azenari, armadaren atzealdean mandatu ba t egin ondoren, zaldi taldeei begira gelditu zen. Behor talde handiak ikusten ziren, hainbat familiatan elkartuta, moxalak eta zaldikoak ondoan zituztenak. Talde batzuk tordoak; besteak zuriak; bayo eta beltz banaka batzuekin nahasita zeuden. Zaldi berbere ak arinak, gogorrak, erresistentzia handikoak ziren eta arabiar osoak baino lasaiagoak. Azenarik ez zuen armada burutzara itzultzeko premiarik eta zaindariengana hurbildu zen hitz egiteko. Haietako bi, goialde batetik zaldi banatan armadaren azken konboiei begira zeuden. Erromantzez agurtu eta galdetu zien: –Egunon jainkoak. Azenari naiz, jaun berbere baten mezulari lanetan. Norenak dira zaldi talde hauek? –Baita zuri ere. Ni Alonso naiz, morroien nagusia eta hau semea duzu. Hor ikusten dituzunak banu Yai sen behor taldeak dira. Yaistarrak dira Toledoko zaldi saltzailerik handienak –bota zuen morroi nagusiak harro baino harroago, bereak balira bezala –. Behortegi batzuk dituzte, odol hari desberdinak mantentzeko. Gredoseko bailara hauetan bost behor talde di tugu. Bakoitzak ehun bat behorrez osatua. Ikusten duzun taldea, berbere arrazako behorrak eta al Mundir izeneko zaldiaren odol harikoak dira. Urtero bostehun moxal hazten ditugu, erdiak salmentarako. Ardiak eta behiak ere baditugu –gizonaren jarioa ez zen eteten. Nabari zen jarraitu behar zuela. Azenarik moztu nahian edo, galdetu zien. –Zuen lana astuna al da? –Ez asko. Moxalen jaiotze laguntzetan ia bukatuta, zaindu baino ez dugu egiten. Hogeita bat gizonekin egiten dut lan eta udazkena bitartean hemen i biliko gara begirale, lapurretarik ez izateko. Beno, gaztagintzan ari dira mutilak gelditu gabe. –Gaztarik salduko al didazue? –Saldu ez. Ezin dugu. Trukean zer emango zenuke? –aldean zuena begiratu zuen. –Labana ezin dizuet eman, bakarra dut eta. Zapia nahi baduzue. –Bost gazta biengatik. –Zapia bi gazta horien truke. Bat bakarra aski dut, baina. –Labanaren truke emango dizkizut. –Ezin dut. Oparia da eta dudan on bakarra. Ez dago traturik. –Ongi da. Zapiaren truke –trukea egin, agurtu eta armadaren azken gurdi eta gerlarien atzetik abiatu zen poliki, talde ederren artetik animalia zoragarriei begira. Tormes haran eta errekatik behera jarraitu zuten. Muga lurralde hura biztanle gutxikoa zen. Errege, konde edo emirren agindurik gabe, artzain eta nekazari libreen tokia zen alde batetik, segurtasunik gabekoa bestetik. Baso askoren artean noizean behin belardiak izaten ziren. Han arituko ziren ardiak eta artzainak alde eginda, ez zuten inorekin topo egin. Salmantika erromatar hiri zaharraren hondarr en ondotik pasa ziren. Ez zuten zuzenean Gaztelara joko. Zamora bidean, Leongo armada, ordura arte Dueroko ekialdean aliatuekin batera, Gaztelako armadatik apartatu zen bere lurraldea defendatzeko. Zamora eta barneragoko gazteluetan errefortzuak jarri zitu zten eta enbaxada bidali zioten Abd al Maliki. Amana, bakea eskatu zioten, animalia saldoak eman zizkieten mairuei eta gerlari talde handia Gaztelakoen kontra borrokatzera bidali zuten. Duerotik gora jarraitu zuten oztoporik gabe. Herriak defentsarik gabe zeuden. Peñafielen eta Roan gelditu ziren atseden hartzeko eta gazteluak inguratzeko, zaldun talde batzuk barnealdera razziak egiten zituzten bitartean. Habus kanpalekuan geratu zen sanhayarren janari eta hornitegiko arduradunaren laguntzaile. Azenari san hayarren talde nagusiarekin iparraldera abiatu zen, baina ez zuen parte hartuko borroketan hala agindu zioten eta. Zawi eta bere kapitainekin ibili zen mandatuak egiten eta mezuak bidaltzen. Pisuergara zuzendu ziren lehenengo. Herriak hutsik zeuden eta aur kitzen zituzten animaliak elkartu, elikagaiak gurdietan sartu eta zaingo txikiekin bidaltzen zituzten kanpalekura. Gidari batzuen laguntzaz mendiko bideetatik Pisuerga, Arlanzon eta Arlantza erreken elkargunearen inguruko herrietara heldu ziren. Torquemada n gerlari batzuek geziak bota zizkieten gazteluko harresi eta dorretik. Zawik herriko etxe batzuk erretzeko agindu ondoren, herria eta gerlariak bakean uzteko agindu zien bere gerlariei. Aurrera jarraitu zuten. Hurrengo herrixketan ez zuten ezer, ezta inor topatu. Quintana herri handiagoa zen. Ez zuten arazorik izan inor ez zegoelako. Herritarrak mendialdera joan omen ziren, baina gari eta garagarra asko aurkitu zuten eta berdintsu gertatu zen Palenzuela izeneko herrian. Begirale batzuek aurreragoko egoera adierazi zioten Zawiri. Hitz egin zuenak arnasestuka kontatu zion ikusitakoa. –Gure atzetik zalduneria gaztelarra heldu da. Burgos lau bost legoara dago. Asko dira, laurehun bat eta haserre daude beren herriak erretzen ari garela uste dutelako. –Ongi da. Ez dugu aurrerago egingo, ez du merezi eta. Itzuliko gara kanpalekura, baina lehenago erakutsiko diegu nor garen. Torquemada ondoko pasabidean eginen diegu eraso. Ikasiko dute kontu gehiagoz jokatzen. Zaldun gaztelarrei ezustekoa eman ondoren, erretirar azi eta sanhayarrak itzuli ziren kanpalekura. Burgos eta gazteluren bat izan ezik, beste herriak musulmanen nahiera uzi zituzten bertako agintariek. Sanhayarrak, animaliak eta uztak eramanez eta esklabo batzuk egin ondoren, Clunia berriro konkistatzera abi atu ziren. Hirurehun bat gerlarik defendatzen zutenez, inguratu baino ez zuten egin, zuzeneko erasoak hildako asko sortuko baitzuen. Sancho Garciak ere amana eskatu zuen, garantian aristokrata batzuk eskainiz. Ondasunik ez zuten eman musulmanek orduko hart uak zituztelako. Uda bukaeran berriro ziren Kordoban. Harrera handia antolatu zioten Almanzorren seme nagusiari. Meskita nagusian ulemek eta Hisham ek, al Muzafar bi llah izendatu zuten Abd al Malik. Hurrengo urtean, 1008an, berriro egin zuten azzeifa bat Gaztelaren kontra, baina ez zitzaion ongi atera al Muzafarri. Bi alditan eraso egin zieten gaztelauek musulmanei, batean gauez eta bestean espero ez zutenean. Gaztelarrek mendi portuetatik alde egin zuten, kontraerasorako aukerarik eman gabe. Amiritarra o ndoezak zegoen. Eguna botaka pasatzen zuen eta beherakoak ere jo zuen. Hilabete oso bat pasa zuten Medinacelin egoera zuzenduko zelakoan. Boluntarioengatik gertatuak ziren ezustekoak. Gerlarien animo falta zela, eta gaixo sentitzeagatik ere, Abd al Malik a lMuzafarrek azkar bukatu zuen azzeifa eta irailerako itzuli behar izan zuten Kordobara. Abd al Malik berriro atera zen Kordobatik azaro hasieran Sancho Garcia zigortu nahian. Hala ere, handik egun gutxitara larri sentitu zen, lehengo ondoezak eta bular al dean min sakona sentituz. Arraroa izan zen denbora gutxian amiritarra gaixotzea. Eztul itsusia zuen eta odoletan bustitzen zituen zapiak. Abd al Ramman Sanchuelok, bere anaia, bertan gelditzeko eskatu zien kapitainei eta hurrengo gauean al Muzafar hil zen. Artean azaroaren bukaera zelarik, Sanchuelok zuzendu zuen bueltan armada. Bera zen amiritarren ondorengoa. 23 Fitna. Abd al Malik al Muzafar hil zenean egoera okerragotu egin zen al Andalusen. Abdul Mutarrif Abd al Rahman ben Abi Amirrek hogeita bost urte zituen boterera heldu zenean. Sanchul edo Sanchuelo deitzen zioten, Aba amaren aldetik Antso Abarka, Baskoniako erregea baitzen bere aitona. Harroa eta libertinoa zen eta ez oso argia. Hisham II.aren laguna zen. Biek ama baskoiak zituzten eta ume mimatuak izan ziren txikitatik. Handitan ere, egiten zekiten gauza bakarra jolastea eta ongi pasatzea zen. Sanchuelok askotan gonbidatzen zuen kalifa Madinat al Zahirara. Gau aldean zuriz jantzita eta aurpegia estalita emakume talde handi bat alga raka Kordoban zehar pasatzen zenean, denek zekiten Hisham haren osoarekin Sanchueloren festara joaten ari zela, aurretik eta atzetik zaintzaileak zituztela ikusita. Kantariak, dantzariak, bufoiak, dudazko artistak eta trabestiak izaten ziren beraien festet an. Mozkorraldiak sonatuak ziren. Sanchuelok, boterera heltzean, Nasir al Dawla eta al Mamun titulu handigarriak hartu zituen. Ez zen horretan gelditu, ordea. Handik aste gutxitara Hishamek semerik ez zuenez, Sanchuelo izendatu zuen kalifatoko oinordeko; m arwandarrak, hau da, omeyatarrak kontuan izan gabe. Alfakiak eta Estatuko boteretsuak konbentzituta, Kordobako kadiak, Ahmad ben Abd Allah ben Dhakwan, eta Ahmad ben Burd katibak prestatu zuten izendapenaren akta. 1008ko azaroan ( Rabi I 339 Hegira ondoan ) aktak adierazten zuen bezala, Marwanen ondorengoen artean eta Abd al Rahman III alNasirrenetan, Abd al Rahman ben Abi Amir, Qahtan arabiar leinukoa baino hoberik aurkitu gabe, profezien tradizioaren arabera kalifatora eskubidea zuenez, aukeratu zuen oin ordeko. Kordobako biztanleek ez zuten begi onez ikusi izendapena. Marwandarrek ez zuten onartu, Abd alRahman III.a al Nasirren ondorengo zuzen asko bizirik zegoela kontuan izanda. Hauek bultzatu zuten Estatu kolpea. Gainera, 1009ko urtarrilaren 14an (4, chumada 399) Sanchuelok audientziara deitu zien gorteko handikiei. Egun haietan Kristauek udazkenean mugak eraso zituztelako berriak heldu ziren eta Sanchuelok armada eraman nahi zuen mugara, Sancho Garciaren kontra. Arraroena eta larriena izan zen Sanchue lok behartu zituela handikiak durbanteak eramatera berbereen antzera. Agindu bitxia, iraintzat hartu zuten aristokratek, Zawi emir sanhayarrari ideia leporatuz. Errealitatean Sanchueloren ideia izan zen berbereak bereganatu nahian. Fata eslaviar amiritarre k erokeriatzat hartu zuten urtarrilean espedizio hura egitea, baina aurrera eraman zuten. 24 1009ko urtarrilatik ekainera Sanchul eta al Mahdi. Gizon gazte eder bat ari zen gelan zehar paseatzen. Durbantetik ile txima beltzak eskapatzen zitzaizkion eta aurpegia ezkutatzen zioten. Durbantean sartu zituenean begi nabar argiek distiratu zuten arranodun sudurraren ondoan. Habus idaz taularen gainean jarri zen idazten. Madjilis ondoko gela txiki batean zen, buruzagi sanhayar batzuentzako aginduak idazten ari zen. Ikasketak bukatu zituzten berak eta bere lagun Azenarik. Une hartan gerlari gazteen eginkizunak betetzen zituzten. Ofizialki Habus kapitaina zen eta Azenari bere ezkutaria. Azken aldian Zawiren laguntzailerik hurbilena zen Habus eta idazka ri aritzen zen askotan. Hamazazpi urterekin printze sanhayar gaztea gero eta erantzukizun gehiago hartzen ari zen. Orduantxe sartu zen beste gazte bat. Altua bezain indartsua zen eta Habusen antzeko begi kolorekoa, baina honek ile luze gaztainkara zuen aur pegi zuri samar batean. Azenari zen eta amazigheraz azken berriak gurutzatu zituen lagunarekin. Gero, arabieraz jarraitu zuen zer moduz zegoen galdetzen. –Labas? –Bejair. Sukran. –Ongi bazaude, zergatik ez didazu ezta abisurik bidali ere. Egun osoan aritu naiz harresietako guardiak ikuskatzen, Zawik agindu bezala, eta ez nekien zer gertatzen ari zen. –Badakizu Kordobako giroa ez dela oso lasaia eta biok aritu gara hori dela eta lan desberdinetan. Goizetik ez dut astirik izan ezertarako. Kanpoko gerlarientzako mezuak idazten eta bidaltzen aritu naiz Zawiren aginduz. Orain bidali behar nuen morroi bat zure bila. Berehala naiz libre. Gero sukaldera joango gara mokadu bat hartzera. Gosaritik, ez dut ezer ahoratu. Zu aurreratzen bazara, eskatu zeozer tripak engainatzeko, mesedez. Heldu naiz santiamen batean, kristauok esaten duzuen bezala. –Baiezko keinua eginez joan zen Azenari. Azenarik pentsatu zuen Zana orduan harenean izango zela bere lanak egiten. Ezin zuen burutik kendu, al Sanhaya herrixkan zen bitartean. Dena den, gauean elkartuko ziren ezkutuan eta gorputz liraina eta musu sutsuak sentituko zituen berriro. Bazekiten beren harremana ezinezkoa zela, baina bitartean beren gorputzak ezin ziren bestea gabe bizi. Sukaldean afariaren prestaketak e giten ari ziren eta sukaldariari Habusen eskaera pasa zion. Honek ohitura zuen bi gazte haien ibilerekin eta ez zitzaion inporta askari arin bat prestatzea bestelako arazoak sortzen ez zituztelako. Gainera Habus nagusi txikia zen. Beno, ez hain txikia. Han dik gutxira agertu zen Habus. –Dena ongi antolatuta utzi behar dugu, gehienak azzeifara joaten garen bitartean… –Egia al da, atzo Sanchuelok durbanteak eramateko agindu ziela agintariei eta baita marwandarrei ere? –galdetu zion Azenarik. –Bai, burutik e ginda dago. Txarrena da denek uste dutela guk agindu txoro hori eskatu dugula. Oso giro txarra sortu da gure kontra eta gainera armada txiki honetan geu gara indarrik handiena. Bihar aterako gara prestatu gabeko gerrara. Ez dugu boluntarioen trabarik izang o, baina gu, mertzenario kristau batzuk eta zanatak, ez gara bost mila gerlari baino gehiago izango. Koretako soldaduak falta dira oraindik. –Nik ere ez diot itxura onik hartzen honi. Jan dezagun mokadu hau eta goazen zalditan itzuli txiki bat egitera. –Ideia ona. Hala ere, zaingo bat eraman behar dugu badaezpada. Aprobetxatuko dugu gure herria ongi zainduta dagoen egiaztatzeko. Uste dut ongi babestu behar dugula geure burua. Behin armada erregularra abiatu zenean, al Dhalfak, al Muzafarren ama aberat sa, Sanchuelok bere semea pozoindu zuela sinesten zuenez, Bushra eslaviar amiritarraren bitartez laguntza ekonomikoa bidali zion marwandarren buru zen Muhammad ben Hisham ben Abd al Chabbar i, Abd al Rahman III aren biloba, bi urte lehenago hil zutenaren s emea. Muhammadek plebeio lotsagabe baten itxura zuen eta herritar arruntenek maite zuten. Dirua herritarren artean soldaduak hartzen gastatu zuen. Madinat al Zahiran Sanchuelok hiru agintari utzi zituen: Ahmad ben Said ben Hazm, Azenari eta Habusen ikaski dearen anaia zahar bat, Ahmad ben Burd idazkaria eta Abd Allah ben Maslama jauregiko prefektoa. Muhammad ek ez zuen al Zahira eraso, kalifen alkazarra baizik, han Hisham kalifa zegoelako. Otsailaren 15ean herria altxatuta, kartzeletako presoak askatu eta s oldadu sartu zituzten. Denek, miliziekin batera egurrezko eskailerak erabiliz alkazarren harresiak eraso zituzten. Hishamek jauregiko leiho batetik geldiarazi nahi zituen baina herriak arbuiatzen zuela ikusita, guardiei odol isuririk ez sortzeko agindua em an zien. Muhammad i mezu batean haren a babesteko eskatu zion, oinordeko izendatuko zuela eta marwandarrak gorteko botere postuetara deituko zituela hitz emanez. Ondoren, Otoitz gelara sartu zen, erasotzaileen kontra neurririk hartu gabe. Hasieran, Muha mmadek alkazarra arpilatzeko agindu bazuen ere, gero herritarrei erretiratzeko eta haren a babesteko agindu zien. Gauean, alfaki, handiki eta funtzionario garrantzitsuenei deitu zien botere aldaketa gauzatzeko. Bi katib ek jaso zuten Hishamen abdikazioa et a Muhammaden kalifa izendapen ortodoxoa, al Mahdi bi llah izena hartuz. Ben Maslama prest zegoen Al Zahira defendatzeko. Al Mahdik, alkazarra hartzen lagundu zioten herritarrak soldadu sartu zituen, berez lanbide gabekoak izanda ere. Abd al Chabbar ben al Mugira bere lehengusua hadjib izendatu zuenean al Zahira erasotzera bidali zuen. Al Mahdik amirien aberastasunak eta urrea behar zituen boterean mantentzeko. Jauregiko agintari eta guardiei libreki ateratzea eskaini zien biziaren truke. Dena arpilatu zute n baita haren a ere, bakarrik arabiar libre jatorriko sayidak errespetatu zituzten, besteak beste al Dhalfa. Al Mahdiren konfiantzazko morroiek denetarik eraman zuten: urrezko eta zilarrezko txanponak, harribitxiak, tapizak eta luxuzko oihalak. Behin ondas un haiek eramanda, herritarrei arpilatzen utzi zieten, baita eraikinetako material nobleak ere: marmolezko zutabeak, landutako harriak, harlauza finak, artistikoki landutako iturri, eserleku eta marrazki artistikozko moldura eta mokarabeak. Al Mahdik al Zahira suntsitzeko agindu zuen amiritarren arrastoak deuseztatzeko. Lortutako aberastasunei esker Sanchuelok ezarritako zergak momentuz kendu ahal izan zituen. Hala eta guztiz ere, Sanchuelo bizirik zegoen Toledon eta armada bat zuen. Amiritarrak Kordobako gertaerak entzun zituenean Kalatrabara mugitu zen eta egunak eman zituen han tropen leialtasuna eskatzeko. Denbora alferrik xahutu zuen. Muhammad ben Yaala k, zanata, Kordoban bere familiak herritarren menpe zeudela gogoratu zuen eta gauean desagertu zen b ere gerlariekin. Ben Dhakwan kadiak, bestalde, adierazi zuen Sanchuelok ezin zuela Kordobako herritar gizajoen kontra armada bidali eta alfakiek, Sachuelo musulman txarra zela, mozkorti hutsa eta erlijioaz trufa egiten zuela zabaldu zuten soldaduen artean. 1009ko otsailaren 28an (Chumada II 399) Manzil Hami ko ostatura heldu ziren, Kordobatik bi egunera. Gauean berbere guztiak desertatu ziren. Bere alde zuen bakarrenetakoa Wadih zen, baina jenerala Toledon zegoen. Beni Gomez Carrioneko kondeak Sanchuelori W adih rekin elkartzea aholkatu zion arren, honek ez zion kasurik egin. Guardiako soldadu bakar batzuekin Armilat era heldu zenean, Estatuko almunian hirurogeita hamar konkubina utzi eta monasterio mozarabean eskatu zuen ostatu. Martxoaren 3an Madih k bidali tako tropek preso hartu zuten Sanchuelo, Carrioneko kondearekin batera. Ihes egiteko saiakera egitean hil zituzten bi mandatariak. Hurrengo egunean gorpuak alkazarreko atarian jarri zituzten. AlMadihk boterea lortu eta hilabetea pasa zen. Egunak pasa a hala, alkazarreko guardiek okerrago tratatzen zituzten beste herritarrak, burgesak eta auziak konpontzera joaten ziren aristokratak, baina bereziki berbereak, zeren eta jauregian sartu baino lehen, armak uztera behartzen baitzituzten. Hirian ere berbereen aurka jokatzen hasi ziren. Zawi bera behin saiatu zen jendetza artetik alkazarrean sartzen, atarian guardiek are okerrago tratatzeko. Sanhayarren bizitokia ere, al Rusafako alSanhaya deitutako auzoa erasotzen saiatu ziren kordobatarrak. Al Mahdi ia ez zen desenkusatu. Gero eta okerrago jokatzen zuen kalifa berriak. Eslaviar amiritarrak ere gaizki tratatzen zituen. Wadih erdiko markako vali edo gobernadore izendatu zuen arren, 1009ko martxoaren bukaeran Mahdik erabaki ergelak hartu zituen, Almanzorren fata batzuk beharrik gabe deserriratu zituen Levantera, etsai bihurtuta, handik haren kontra kanpaina ederra eginen zutela kontuan izan gabe. Hisham II.a konkubina bakarrarekin eta bi neskamerekin hiriko etxe batean itxi eta ezkutatu zuten. Bitartean Dhakwaren testigantzaz haren itxurako zerraldoarekin kalifari zegokion lurperatze ekitaldia antzeztu zuten. Marwandarrek ez zuten sinetsi eta batzuk espetxeratu zituzten, haien artean dekanoa, Sulayman al Nasirren semea, Sulayman momentura arte Mahdi beraren oinord eko izendatua. Hisham, Sulayman honen semea, Mahdiren aurka altxatu zen. Fahs al Suradiq en bere kanpamentua jarri zuen, beste marwandarrak, berbereak eta berriki lizentziatutako Kordobako milizianoak erakarriz. Dhakwan kadia eta Abu Umar ben Hazm saiatu z iren akordioen bidez bakea lortzen, alferrik. Tamalez, Hisham ben Sulayman ben Abd al Raman al Rashidek alkazarraren erasoan akabatu zuten eta ondorioz berbereak legez kanpo deklaratu zituzten beste alderdikoek. 25 Sanhayarrek erasoa aurrikusi eta au zoa utzi. Berbereak Guadalmellatora erretiratzean, beren familiak erasotuak izan ziren, bortxaketak eta hilketak tartean. Sanhayarrek aldez aurretik aurreikusi zuten erasotuak izango zirela eta egoera okerragotuko zela pentsatuz, egun eta gau ba kar batean auzoa osoki hustu eta denak, emakumeak eta haurrak barne Guadalmellatotik hurbileko herri baten ondoan antolatu zuten kanpamentu gotortu bat. Erasotuak eta hildakoak beste talde berbere batzuetakoak izan ziren. Hala ere, Kordobako milaka herrita rrek al Rusafako al Sanhaya auzoa hartu eta txikitu zuten. 1009ko ekainean berbereek Kordoba hartu nahi zuten. Omeyatarrek beren kanpamentuan Sulayman ben al Hakam ben Sulayman, al Nasirren berbiloba eta Hisham al Rashiden iloba aukeratu zuten. Berrogeita hamar bat urteko kalifa gairik aproposena zen. Kalatrabara iritsi zirenean al Mahdik egindakoengatik barkamena eskatuta ere, Sulaymanek eta berbereek ez zuten onartu. Orduantxe musulmanen hiru enbaxada iritsi zitzaizkion Sancho Garcia Gaztelako kondeari, beren alde jartzeko. Batetik al Mahdik bidalia, bestetik Wadih rena eta azkenik Sulaymanek eta berbereek ere eskatu zioten laguntza. Sanchok Sulayman eta berbereei eman zien laguntza, etorkizunean mugako hainbat gaztelu ematearen truke. Janaria bidali zien , abere bizi asko eta ehun gurdi irin eta jaki besteak beste. Wadih, alMahdirekin batu zen. AlMahdirekin bat eginez, berbereen eta gaztelauen kontra Jaraman egin zuen borroka Wadih k, armada erregularra eta Kordobako milizianoen laguntzaz eta 1009ko abu ztuan berriro Henaresko Alkala ondoan. Oso borroka latzak izan ziren. Batetik berbereak, Gaztelako gerlariak eta omeyatarren menpeko tropa gutxi batzuk, hamar bat mila gerlari, erdia zalduneria eta haietatik bi mila sanhayar; Bestetik hogei mila soldadu et a miliziano, haietatik bakarrik hiru mila zaldun. Habusek bostehun bat zaldun sanhayar gidatu zuen borroka hartan. Azenarik bere ezkutari eta laguntzaile bezala aginduak pasatzen zizkien zaldun taldeko buruei. Borroka hasi zenean sanhayarrek jo eta ke eras o zituzten al Mahdiren ezker aldeko zaldunak. Zaldi taldeak bidali zituzten bata bestearen atzean, eten gabe eraso egitera. Koretako zalduneria txikiagoa eta kaxkarragoa zenez, berehalaxe menperatu zituzten gezi andanak jaurtikiz eta azkenik, zuzenean eras o zituzten ezpataz. Wadih ren zaldunak ihesari eman ziotenean, berbereen zalduneriak etsaien oinezkoak inguratzen ari zirenean, baso baten babesean ezkutuan zegoen arkulari talde handi batek geziz zartatu zituzten Habusen agindupean zeuden zaldunak. Azenar ik bizia salbatu zion zaurituta zegoen lagunari ezkutuarekin gordez eta bere bizia arriskuan jarriz. Erasoa pixka batean gelditu zenean, mutilak momentuz atzera egiteko agindu zuen eta laguna leku babestu batera bidalita, berriro erakutsi zuen ausardia han dia zaldun taldea basoaren bestaldera gidatuz, arkulariak inguratuz eta gaindituz. Horri esker, edo horren eraginez garaitu zuten Wadih. Honek ihes egin zuen Kordobara. Borroka bukatuta, zaurituei laguntza eman zieten eta hildakoak lurperatu zituzten. Hab us ez zegoen hain gaizki. Azenarik ikusi zuenean ipurmasailetik gezia kenduta zuen zaurituak eta harekin mintzatu zen. –Ongi ikusten zaitut. Badirudi lotarako prestatzen ari zarela. –Zorte onekoa naiz eta ez dut gauza handirik zuri esker. Egun pare batea n oinez ibiliko naiz. Baina konta iezadazu zenbat gizon galdu dugun. –Lasai zaitez. Bi hildakoeta beste hainbeste zauritu larriak dira; baina, beste zauritu gehienak sendatuko dira eta hilabete batean ez dute nabarituko. Gizonak pozik daude. Osotara sanh ayar gutxi galdu dugu. Beste batzuek galera gehiago izan dute. –Zuri esker gure zaldun taldea salbu da. –Azenari lotsatu zen. Kosta zitzaion laudorioak onartzea. Lagunari ongi zaintzeko esan ondoren joan zen. Arratsean, pixka batean deskantsatu ondoren, gaztelau eta musulmanen agintariak elkartu ziren Sulaymanen denda handian. Han judutar talde bat zegoen. Gaztelako Sancho Garcia eta kalifagaiaren aurrean Zawik Azenariri deitu zion. Gazte altu eta galanta aurreratu zen harrituta. Zawi , sanhayarren emirra eta Sulaymanen konfiantzazko jenerala, denen aurrean borrokan egindakoagatik goraipatzen hasi zen: –Gazte honi esker etsaiak lehenago garaitzeaz gain, bizia arriskuan jarriz, gerlari asko salbatu dira, gure iloba Habus besteak beste. Hori dela eta une honetan zuen testigantza aprobetxatuz, aske deklaratzen dut, gerra esklaboa izan baitzen, guretzat etxekoa izanda ere. Berriro diotsuet pertsona askea eta imazighen gerlarion kapitain izendatzen dugula. Hemendik aurrera Azenari ben Enneg ben Sanshio Baskoniako beni Enneg tarren leinukoa denak askatasuna berreskuratu du eta nik neuk Zawi ben Ziri sanhayarren emirrak zaldun eta kapitain izendatzen dut. Jaunok mesedez ohorea litzateke zuen testigantza sinatzen baduzue –mutil harrituari hurbil du zitzaion, belaunarazi eta ezpataren alde lauarekin sorbaldetan bi kolpe eman zizkion. Segidan Zawik eta beste ziritarrek, Habus lotan zegoen, besarkatu zuten. Kondeak, kalifa gaiak, handikiek eta judutarrek zoriondu eta lekuko gisa sinatu zituzten askat asun eta izendatze agiriak. Sulaiman garaile gertatu bazen ere, Wadih k markako hiri gehienak bere menpe mantendu zituen. Ongi babestutako hiriak ziren Medinaceli, Guadalajara, Magerit eta nola ez Toledo, markako eta korako hiriburua, al Andaluseko hi rugarren hiria. 1009ko azaroaren 3an, Guadalmellatora heldu ziren berbereak eta gaztelauak. Al Mahdik lubaki batez inguratu zituen Kordobako auzo guztiak eta herritarrak berriro sartu zituen milizian. Azaroaren 5ean Qantishen, Alkoleatik hurbil ipar ekiald ean, borroka latzaren ondorioz hamar mila kordobatar hilik suertatu ziren borrokan edo ibaian itota. Al Mahdih k aterarazi zuen Hisham II.a eta bera ezkutatu zen. Azaroaren 8an, Zawi sartu zen Kordoban eta alkazarrean, Sulaymanen aurretik. Hurrengo ostiral ean, meskita nagusian Sulayman Omeya kalifa izendatu zuten handikiro, al Mustain bi llah izenez (Jainkoaren laguntza bilatzen duena). Hasiera batean zentzuzko neurriak hartu zituen. Sanchuelo urkamenditik erretiratu eta behar bezala lurperatu zuen. Sancho Garciak plazak eskatu zituen, nahiz eta jakin haiek Wadih ren eskuetan zirela eta momentuz ezinezkoa zela. Behin behineko emate atzerapena onartu zuen eta ehun gerlari almunia batean utziz, gainerako gerlariekin itzuli zen Gaztelara. Hegoaldeko korek baino ez zuten Sulayman al Mustain onartu. Kordobako herria haserre zen berbereekin eta bakarrik ibiltzen zirenean erasotzen zituzten. Medinat al Zahran sartu zituzten berbereak, Kordobatik aparte, eta ez zieten utzi zokoetatik eta auzoetatik ibiltzen. Urte buk aeran ezkutuan zegoen Mahdik ihes egin zuen Toledora. Erdiko marka alde zuen, bereziki Wadih ren laguntzagatik. 1010eko urtarrilaren bukaeran al Mustain Tajora zuzendu zen. Elur eta eurite artean nekez ibili zen eta Toledo eta Medinaceli inguratu bazituen ere, ez zuen ezer lortu. Apirilaren 14an bueltatu zen Kordobara. Bitartean Wadih Tortosara joan zen eta Barcelonako Ramon Borrell III.a eta Ermengol Urgel eko kondeen laguntza lortu zuen, ez dohainik ala ere. Konde bakoitzari ehun dinar ordaindu behar zizkion egunero eta dinar bat gerlari bakoitzari, janaria, ardoa eta berbereen harrapakina eskainiz. Zaragoza eta Medinacelitik Toledora heldu zirenean berrogei milako armada osatu zuten, haietatik laurdena “franko”ak izanik. Hauei bakarrik berbereek egin zie ten aurre, kordobatarrak parte hartu gabe gelditu baitziren. Maiatzaren 22an al Baqar en Kordobatik zuzenean hogei kilometrora borroka latza egin zuten. Berbereen kargei eta gezi jaurtiketei esker frankoak galtzen ari ziren. Baina, erretiratzea moztuta zeg oelakoan, al Mustainek ihesari eman zion. Erretiratzen hasi ziren berbere talde batzuk eta azkenean denek alde egin behar izan zuten. Zawi bere sanhayarrekin eta zanatarrak ere, Aljezira ondora joan ziren, behar izanez gero beraiek eta familiak Afrikara p asatzeko. 1010eko ekainaren 21ean Guadairoko goi bailaran, Ronda ondoan, berbereek al Mahdi eta frankoak garaitu zituzten, triskantza ikaragarria eginez. Hiru mila gerlari franko gertatu ziren hilik. Denek urre eta zilar pila zeramaten gainean. Arerio asko , Ramon Borrell en diruzaina besteak beste, preso hartu zituzten. Haiengatik diru dezente eskatu zuten. Kordobara bueltatuta, al Mahdik frankoei berbereen kontra berriro ateratzeko eskatu zien. Ezezko borobila eman ondoren, alde egin zuten frankoek. Borro ketan garaile atera ondoren, Zawik goraipatu zion Azenariri borrokan izan zuen portaera eta kontatu zion bere familiaren berri zuela, aurreko udan bere askatasuna ematearen testigu izan ziren merkatari judutarrek Zawiren beraren mezu bana utzi zuten Naxera n, Iruñean eta Faltzesko bere senideen eskuetan eta Uhartetik pasatzean informazioa jasotzeko edo galdetzeko agindua zuten. Mezulari horien bitartez Zawik Jakin zuenez, kuriako eskriptoreak, osaba Belasko Belaskones, eta Faltzesko Fortun Santxez beste osab ak mandatari batzuk bidali zituzten Donemiliagako suntsiketa eta Azenariren desagerpenaren ondoren mutilaren berri izateko eta eramateko. Lekuko baten informazioaren arabera, preso eraman zutela jakin zutenean, merkatari batzuk bidali zituzten Kordobara Az enari askatzeko. Merkatari haiek esklabo merkatuetan eta Estatuko agintari batzuekin hitz egin ondoren, esan zieten ez zutela arrastorik aurkitu. Handik urte batera berriro beste mandatari batzuk bidali zituzten inolako berririk jaso gabe. Momentu hartan Z awik, eskuizkribu batzuk hartuta jarraitu zuen: –Duela urte bete geuk zure berri eman genienean, zure ahade hauek, baita Naxerako Fortun Santxez jaunak ere, berehala eskaini zuten dirua erreskatea emateko. Berehala, erantzuna eta argibideak bidali genizki en. Ordurako zure askatasun agiria egina nuenez, kopia bat erakusteko esan nien judutarrei, beraz, nahi duzunean joan zaitezke Baskoniara. Gaur agertu dira mezulariak eta hemen dituzu erantzun mezuak –eskutitzak eman eta gero, zalantza izan ondoren, jarrai tu zuen. –Ez al duzu Uharteko berririk nahi? –Bai, noski. Baina, badakit osaba Semenok ez duela ezer egingo. –Arrazoi duzu. Zure osaba horrek agintzen du Uharten, zure anaia Xemeñoren izenean. Herrian galdetu dutenean herritar askok maitasuna adierazi dute zurekiko. Arbuiatzen dute zure osabaren jokaera, krudela eta gogorra delako eta herritar pobreak gaizki tratatzen dituelako. Zure arreba Enekari, Uharteko kapitainari eta zure lagun Otsoari zure askatasun egoeraren berri emateko arazorik ez zegoela ikustean, esan diete eta beraien mezua ere jaso dute. Hor duzu beraien erantzun mezua beste izkribuen artean. Azenari leku lasai batera joan zen mezuak irakurtzera. Kanpalekutik ondoko muinora hurbildu zen. Zuhaitz enbor baten kontra eserita, mezuak zabalt zen hasi zen. Laburrak ziren eta latinez zeuden idatzita, ohitura zenez. Ireki zuen lehen mezua osaba Fortunena zen, honek egoera onean izateagatik poztasuna adierazi zion eta harengana joateko eskatzen zion. Osaba Belaskok eta izeba Santxak antzera adiera zi zuten beste izkribu batean eta berekin bizitzera joateko gonbita egin zioten. Hirugarren mezua ireki zuen. Eneka ezkonduta zegoen Uharteko zaldun batekin eta maitasuna adierazi ondoren berriz ikusteko gogoa azaldu zion. Eskutitz berean, azkeneko lerroet an, Gartzia kapitainak eta Otsoak poza adierazteaz gainera, Semenoren jokaera zuzengabea adierazi zuten. Haiek ez zekiten ongi idazten eta arrebak egin zuen beraien partez, dena den, Otsoak bi hitz adierazi zituen euskaraz: “etorri laguna”. Azkenik, pergam ino dotore batean, Antso Gartzes, aspaldiko laguna eta Baskoniako errege gaztearen mezua irakurri zuen. Goraintziak bidali zizkion bere eta Fortun lehengusu txikiaren partez, eskerrak eman zituen onik egoteagatik eta herrira bueltatzean berarengana joateko eskatu zion. Mezuak bildu zituen denak batera eta gerri ondoko poltsiko batean sartu zituen. Azenari pentsatzen geratu zen. Herrira itzuliko zen bere nahia segituz gero. Hala ere, lagun imazighen haiek ezin zituen horrela utzi. Eskua luzatu eta pergamino ak laztandu zituen. Izkribu haiek gordeta, Zawi eta Habusekin momentuz geratuko zela erabaki zuen, egoera larria pasa arte behintzat. Ziritarrek, Zawik eta Habusek, esklabo baino lagun bezala hartu zuten bera, eta momentu hartan beraien herria arriskuan ze n bitartean lagundu behar zien. Habus, gainera, ezin zuen nolanahi utzi, hain zen lagun handia! 26 Lubakia. Wadih ezin zen al Mahdi z fidatu. Berak, Jairan eta Anbar, Almanzorren beste fata handiei dei egin zien Jativatik Kordobara heltzeko. Levanteko eslaviar amiritarren babesa eskatuta, alderdi eslaviarra berrindartu nahi zuen. 1010eko uztailaren 23an buru esl aviarrek Mahdi erail eta Hishamen bigarren erregealdia hasi zen Wadih ren eskutik. Berbereen alderdiak, Elvira probintzia eskuratzera joateaz gain, Kordobako setioa jarraitu zuen. Wadih inguratze horretarako prestatu zen, egindako lubakiak edo fosak handit uz eta hesi handiak paratuz. Sulayman al Mustainek eta bere aliatu berbereek udaberria bitartean Kordoba blokeatu zuten. Sanhayarrek gotorleku bat behar zuten inoren erasoren beldurrik ez izateko, Kordobako herritarrek al Rusafan egin zietena kontuan iza nda. Madinat al Zahrako harresi hirukoitza oso aproposa zitzaien sanhayarrei atzea babesteko, gerlariak eta baita familiak salbu izateko. Goarnizioa erresistitu zen. Lagun batek ateak irekita ere, barnekoek ez zuten etsi eta erasotzaileek borrokatu behar i zan zuten jauregi hiria hartzeko. Odoltsua izan zen borroka eta defendatzaile asko hil behar izan zuten, azkenek ihesari eman zioten arte. 1010ko azaroaren 4an, (Rabi I 401) Zawiren berbere sanhayarrek Madinat al Zahra hartu zuten. Azenari borroka bukatut akoan agertu zen Madinat al Zahran. Kordoba aldean izan zen zaldun talde handi batekin, bitartean milizien erasorik ez izateko. Iparraldeko ataritik sartu zen, Alkazarretik, eta nabarmenak ziren borrokaren arrastoak eta sarraskia. Mendebaldeko bizitokiak e ta Erregeren Etxea bere eskuinean utziz, Dar al Yund edo kuartel nagusira sartu zen. Bere zazpi arkuek jauregi itxura ematen zioten. Erdiko arku handitik gerlariak harrapakina ateratzen ari ziren. Atzean ekialdeko portiko handia utzita, plaza zeharkatu zue n Saloi Aberats era joateko. Zawi bilatzera zihoan. Gelditu nahi zuen arpilatze hura. Kapitain batzuei aginduak ematen ari zitzaien Zawi. Harekin konfiantza gehiegirik ez bazuen ere, txikizioa gelditzeko eskatu behar zion, Habus Kordoba aurrean zaintzan ze neta. Beharbada zuzenegia izan zen. –Zergatik hartu duzue al Zahra? Goarnizioa garaituta, den dena txikitu behar al duzue? –Leku babestu bat behar genuen. Al Rusafako auzoa suntsitu ziguten. Gizonek asko sufritu dute eta lau gauzarengatik ez da txikizioa izango. –Baina artelanak eta liburuak suntsitzen ari dira –erran zuen nahi baino ozenkiago. –Geldieraz itzazu zuk ahal ba duzu. Liburuak salbatu nahi badituzu, konbentzitu –erantzun zion haserre, borrokaren larriaz eta eroritakoengatik. Azenari, Abd al Ramman al Nasirren liburutegira joan zen zuzen zuzenean. Al Hakam ek ere milaka liburu bildu zituen, bere aitaren bilduma a berastuz. Gerlari batzuk ari ziren liburuak ateratzen, gurdi handi batean botaz. Eskerrak taldekoak ongi ezagutzen zituen; bestela, ezin izango zituen liburuak salbatu. Sutarako erabiliko zituzten. Tartean erlijio liburuak eta Koranak zirela konbentzitu zi tuen eta egurra eramango ziela hitz emanda, gurdi hura eta beste batzuk betetzeko konbentzitu zituen. Dena den, beste soldadu batzuk ari ziren arpilaketarekin eta arriskua zegoen dena sutara emateko. Liburuak aukeratzen hasi zen. Koranez gain, historia, as tronomia, zientzia, botanika eta literatura liburu asko salbatu zituen. Gurdi bat ez, hiru gurdi handi eraman ahal izan zituen. Bera agertu baino lehenago eraman zituzten liburuak, galdutzat hartu behar izan zituen. Bere menpeko gerlariei agindu zien libur uak biltegi batera eramateko eta zaintzeko. Beste gerlari batzuekin mendi aldera joanez egurra bilatu eta agindutakoei eraman behar izan zien. Milaka liburu libratu zituen sutatik. Habus poztu zen beranduago heldu zenean. Azenarik hurrengo egunetan gustuko idazki eta izkribu berezi asko antolatu zituen eta liburu aukeratu pilak gorde zituen ongi babestuta, oihal argizarituetan lotu eta gorde ere. Azkenean, ordu batzuk pasata gehiegi zelakoan, Zawik berak geldiarazi zuen suntsiketa. Kalifaren bizitokia izan dakoa, Errege Etxea, salbatu zuten; baita Saloi Aberatsa, Yafarren etxea, meskita aljama, jauregiak eta administraziorako erabiliko zituzten eraikinak ere. Hegoaldean zegoen hiriko gune zabalenean, etxeetan, familiak sartu zituzten eta lorategietan kanpame ntu handi bat antolatu zuten. Alkazarrean goarnizioa jarri zuten. Denbora luzez al Andaluseko jauregi hiririk miragarrienean, Medinat alZahra ederrean bizi izan ziren sanhayarrak. Imazighenek, sanhayarrek eta zanatek kora batzuetako gerlariekin batera kor doba inguruko lubakiak eta hesiak behatzeko taldeak antolatu zituzten. Berbereek inguratu zuten Kordoba eta iparralde, ekialde eta hegoaldeko korak al Mustainen menpera jartzera eta ziurtatzera joan ziren. Calatrava, Jaen, Elvira, Malaga, Ronda, Cadiz eta Aljeciraseko korak edo probintziak menperatu zituzten. 27 Gaztelauak. Azenariri Gaztelako gudariekin harremanaz arduratzea agindu zioten. Zerbait naturala izan zen haiekin ibiltzea. Nagusi gaztelauek ez zekiten oso ongi arabieraz eta berbereek gaiz ki egiten zuten erromantzez. Azenarik latinez zekienez arabieratik latinera edo erromantzera eta alderantziz itzultzen lagundu zien momentu batean. Gero, bi taldeetakoen konfiantza lortu zuenez, askotan ahal zutenenean berari deitzen zioten edozertarako. G arai hartan gaztea Zawiren kapitaina eta laguntzaileetako bat zen. Bestela ere, gaztelauekin ibiltzen zen eginkizun desberdinetan. Sancho Garciak utzitako ehun zaldun korazatuak oso probetxugarriak gertatu zitzaizkion al Mustainen armadari. Hala eta guztiz ere, zaldun gaztelau haien funtzio nagusia, agindutako gotorlekuak eman behar zizkietela gogoratzea zen. Kapitaina, Lain Gonzalez zen Larako noblea eta Gaztelako kondearen familiakoa. Baina, Azenarik harremanik handiena Tello Joanizekin zuen, Burgos ondok o Ibaias ekoa, maila apaleko zaldun gaztea eta euskalduna. Harekin berriro mintzatu zen euskaraz, urteetan erabili ez zuena. Habus, Jaen eta Elvirako koretan zebilen, probintziak segurtatzen. Azenari, Tellorekin hasi zen denbora asko pasatzen. Askotan al Mustainen eta Zawiren aginduak gaztelarren nagusiei adierazi ondoren, harekin gelditzen zen hizketan. Gaztelako euskaldunez galdetu zion. –Asko al dira kondearen menpeko lurretan bizi diren euskaldunak? –Asko ez dakit. Gaztelako ekialdeko lurretan bizi g ara euskaldunak. –Azenariren jakin mina handitu zen. –Eta zein lurraldetan egiten da baskoieraz? –Ekialdean eta Ipar ekialdean. Esan dizut. –Kontatuko al didazu ekialdeko lur horiek zein diren? Nik dakidana eta entzun dudana da Baskoniako mendebaldean A raba eta Bizkai lurrak daudela. Zein dira Gaztelako ekialdeko lurrak orduan? –Nik ez dakit ziur. Bureba, Oka, Mena eta Karrantza euskaldunak dira. Burgos ondoan ere, Urbel, Ubierna eta Arlantzoneko bailarako herri batzuk euskaldunak dira. Gaztela ko Sancho Garcia agertu zen Kordoban 1010eko azaroaren bukaeran bere neutraltasunaren ordaina jasotzera, nolabait. Mugako gazteluak eskuratu nahi zituen. Al Mustain eta Zawirekin hitz egin zuen Sancho Garciak. Emandako laguntzaren truke, Clunia, San Esteba n, Osma eta Gormazeko plazak eskatu zizkien. Al Mustainek, Kordobara, Wadih rengana bidali zuen, plazak haren esku zeudelako. Gaztelako gerlarien mehatxupean, Sanchok nahi zuena lortu zuen bere neutraltasunaren ordainetan, bere gerlariak erretiratzearen tr uke. Gaztelako kondea bere lurretara itzuli baino lehen Zawirekin elkartu eta hizketan gelditu zen. Han, bi taldekoen bitartekari zebilen Azenariri zuzendu zitzaion momentu batean. –Zure askatasun eta kapitain izendatze ekitaldian izan nintzen. Gogoratu d idate Baskoniako enekotar bat zarela, lehengo errege leinukoa. –Azenari harritu zen aipamen hori egiteagatik eta argitze aldera edo jakin minez erantzun zion. –Batzuek “fortundar” deitu egiten digute. –Gure familiak ahaidetuta daude. Nik ximenotarrekin familia harreman zuzenak ditut eta badut zuen leinuen berri. Kontatu didatenez zure osaba batek San Millanera sartu zintuen eta Almanzorrek esklabo hartu. Orain askea eta berbereen gerra kapitain bat zara. Oroitzen dut zure ausardiagatik lor tu zenuela. Nola lortu zenuen gerlari horiek onar zintzaten? –Nire jatorri eta noblea izateagatik, Habusen zerbitzura jarri ninduten. Baina, morroi baino Habusen ikaskide eta laguna izan naiz, arabiar letretan eta gerrarako trebatzen ibili gara biok. Inoi z ez naute esklabotzat hartu. Alkalan Habusen ezkutaria nintzen eta laguna defendatu eta etsaien kontra jotzea besterik ez nuen egin. –Nahi baduzu gurekin etortzen ahal zara Gaztelara. Lain Gonzalez kapitainak hemen emandako denboran gure gerlariekin izan duzun tratu eta lan ona goraipatu dit. –Mila esker konde jauna, baina Guadalabiarreko borroka izan zenetik nire familiakoen berri izan dut eta nahi izanez gero haiengana joaten ahal naiz. Dena den, eskertzen dizut eta kontuan izango dut zure eskaintza. –Zu bezalako nobleak eta gerlari prestuak ongi etorriak dira gurera. Banekien familiako batzuekin arazoak zenituela eta aukera eman nahi nizun. –Estimatuta dago eskaintza. Hala ere, nire familiako beste osaba nobleek eta tenenteek ere eskaini didate babes a, baita gure erregeak ere. –Haren berri izango duzu berehala. Baskoniako enbaxada bat agertzeko zorian dago gure antzera. Plaza batzuk eskatzera etorriko dira aurki –esan zuen ironia eta txantxa doinu batez. 28 Baskoniako enbaxada eta Almeriara egin dako bidaia. Sancho Garcia joan eta egun gutxitara Baskoniako enbaxada agertu zen. Antso Fortuniones maestresalaren agindupean beste jauntxo batzuk, morroiak eta hirurogei bat gerlari agertu ziren. Berbereek Kordobara pasatzen utzi zieten, Wadih rekin negoziatu ahal zezaten. Haiek ere, Wadih rengana joan behar izan zuten eskaerak egitera. Beste batzuek bezala al Andaluseko egoera nahasia aprobetxatuz abantailaren bat atera nahi zuten. Ez zuten Gaztelauek lortu zuten bezainbeste, azken hauek parte ha rtze zuzena egin baitzuten alderdien borroketan. Baskoniakoek mugetako egonkortasunaren aitzakiaz abantailaren bat eta defentsa postu aurreratu batzuk lortu nahi zituzten. Gainera, Gaztelako mugak populazio gutxikoak baziren, Baskoniakoak populatuak, lur a beratsak ziren, ongi defendatutako gotorleku lerroen kontra. Unkastillo berriro eskuratu nahi zuten eta Kalagorri inguruko mugak defendagarriagoak izatea. Handik egun batzuetara nahi zutena neurri batean lortuta, alMustain eta Zawirengana zuzendu ziren ha iengandik ere segurtasuna izateko. Medinat al Zahran agertu ziren baskoiak. Azenariri deitu zioten enbaxadakoekin elkartzeko. Bi egun lehenago agertu zirenean Sevillako bidean zen Azenari eta ez zituen ikusi. Bazekien Antso Fortuniones, aritzarra, eneko tarra bera bezala, urruneko ahaidea eta Gorteko salako maisua buru zela. Ezuste batean, osaba Belasko Belaskones botilarioa eta Fortun Santxez lehengusu txikia aurkitu zituen enbaxadoreen artean. Besarkada azkar bana eman zioten elkarri eta enbaxada eginki zunetan hasi ziren, solasa berandurako utziz. Azenarik aurkezpenak eginda, arabiera euskara itzulpena egin zien, azkar egin ere, Wadih rekin lortutakoa, al Mustainen oniritzia azkarra izan baitzuten. Kalifa bere jauregira itzuli zenean, Antso Fortunionesek , bere leinu kidea eta osaba Belaskok iloba agurtu zuten gaztea. Santxo Fortunionesek Kordobatik premiazko abisu bat jaso ondoren, joan behar izan zuenean, aurkezpen pertsonalak egin behar izan zituen Azenarik. Zawi eta Habus alde batetik eta Belasko eta F ortun bestetik jarrera lagunkoia hartuz hizketan hasi ziren. Zawi hasi zen lehenengoa. –Ongi etorri gurera. Azenari, seme bat da guretzat. Ahaidetzat hartzen zaituztet, edozein gauza pertsonala dela, gure laguntza izango duzue. Jakin behar duzue Azenarik lehenengo momentutik eskatu zigula baskoien kontrako borrokarik izanez gero, parte ez hartzeko. Mutil aparta da Azenari: argia, ona, langilea eta gerlari ausarta. –Gorritu egin zen gaztea. Osabak ilobari begira eta sorbaldatik hartuz erantzun zion Zawiri. –Bai, hala dela dirudi. Edozeren aurretik, hala ere, eskerrak eman behar dizkizuegu berarekin izan duzuen jarreragatik. Gure laguntza ere eskaintzen dizuet gogo onez. –Solasa ospakizun bihurtu zen. Zawik Al Zahran egun batzuetan gelditzeko gonbidapena egi n zien, enbaxadako guztiei zabalduz. Egun haietan Azenarik une zoragarriak pasa zituen osabarekin, baina bereziki Fortunekin, denbora eskasean lagun onak izan baitziren txikitan eta orduan hamar urte pasata, gauza asko zuten kontatzeko. Jauregi hirian ib ili ziren eta zalditan atera ziren ingurura ehizatzeko aitzakiaz. Habus eta Fortun lagunak egin ziren. Beste ezusteko bat, Arrano Erroko gaztea gerlarien artean aurkitzea izan zen. Behin topatu baziren ere, Arranok gogorarazi zion Uharten izan zuten topake ta. Azenarik Balz kapitaina ere ezagutzeko aukera izan zuen gainera. Kordobako mendizerrara egin zuten itzulian, Azenari, Habus, Fortun, Arrano eta Balz aritu ziren ehizan, gerlari imazighen eta baskoi batzuen laguntzaz. Eguna gustura pasa ondoren arratsea n elkartu ziren suaren inguruan ehizatutako orein errearen puska goxo batzuk afaltzeko eta kontu kontari aritzeko. Habusek haiekin denbora gehiagoz gelditzeko gonbidapena egin zienean Fortunek kontatu zien zergatik itzuli behar zuten Baskoniara. –Agudo i tzuli behar dugu. Azagra, Sartaguda eta Mendabiako herriak gureak ziren eta akordioen arabera gureak izanen dira, baina segurtatu behar ditugu. Kalagorriko alkaideak, ordea, Tutera eta Zaragozako Tuyibien menpekoa denak erasoa etengabeak egiten ditu Ebroko mugan. Muga hori finkatzea eta baketzea da orain beharrezko helburua. –Denek zekiten Ebroko musulman gerlariak borrokalarienak zirela. Onartuko al zuten Tuyibiek, borrokatu gabe, herri eta dorre haien nagusigoa aldatzea? Ez zuten gaiarekin jarraitu. Bereh ala, Antso Gartzes errege gaztearen gaia atera zen. Fortunek goraintziak eman zizkion Azenariri haren partez, eta berriro gogoratu zion –. Zu gurekin eramateko eskatu digu. –Bazekiten lagun sanhayarrak goera egonkorrean izan arte, Azenarik laguntza agindu z iela. Fortunek Jarraitu zuen errege gazteari buruzkoak kontatzen –. Bera oso okupatuta dago. Borrokan ez du parerik, horregatik deitzen diote Laubeso. Aibarko Santxarekin Ramiro semea izan zuen duela bi urte eta Muniadona Gaztelako Sancho kondearen alabarek in ezkondu berria da –erran zuen txantxetan. Denek zekiten hori. Aste bat lehenago jakin zuten Gaztelako kondeak seme bat izan zuela eta orduan bai, alaba Munia Baskoniako erregearekin ezkondu zuela. Hurrengo egunean, goizean goiz, Habusek eta Azenarik z alditan nola egiten zuten ikusteak txundituta utzi zituen Fortun, Arrano eta Balz gazteak. Baskoiak trebeak ziren zaldi gainean, baina inoiz ez zuten halako abileziarik ikusi. Jakin bazekiten berbereak zaldunik onenak zirela; hala ere, zaldia hain ongi era matea, eta horren gainean xabalinak eta geziak hainbesteko abileziaz botatzea ez zuten inoiz espero izango. Habusek eta Aznenarik trosta bizian jaurtiketa onak egin ondoren ezpatekin egin zuten borroka, imajina ezinezko trebezia erakutsiz. Bukatu zutenean Fortunek Azenarirekin hitz egin zuen. –Harrigarria nola egiten duzuen borroka! –Harrigarriagoa ehunka zaldunek nola egiten duten! –Ez nuke etsaia izan nahi. Hala ere, estribu on horiekin armak errazago erabiltzen ahal direla nabaritu dut. Imajinatzen dut nolako borrokak izan dituzuen. –Ez dakizu zenbat eta zenbat praktikatu dugun eta zenbat ordu sartu dugun! Gure gerlariek baino askoz denbora gehiago ematen dute praktikatzen. Gerrarako prestaketa baino ez dute egiten. Baina... Barkatu, zu eta Antsoren azken urteez galdetzeko gogoa ez zait oraindik agortu. Zer egiten duzue eguneroko bizitzan? –Beno, Antsok, duela bi urte Errege izendatu genuenetik, beti izaten du zer egin edo auziren bat erabakitzeko. Bestela ere, zuek bezala borrokarako tr ebaketan eta herrien zaintza eta kudeaketan ematen dugu denbora. Ni neu Erregeren guardiako kapitaina nauzu. Kapitain batzuk aritzen gara langintza horietan eta batzuetan larrialdietan mugako herrietara edo Naiarara joan behar izaten dugu. Azkenetan Ebroko islamiarren kontra borroka txikiak eta bi kanpaina izan ditugu. Latza izan da borroka. Arratsalde hartan, errekasto baten ondoan animalien aztarnak jarraitzean, gizonezko batzuen oin arrastoak ikusi zituzten. Arrano eta Balz begirale onak ziren eta azta rnetan informazioa ateratzen oso trebeak. Aztarnek erakusten zuten ezkutuan aritu ziren gizonak al Zahra behatzen aritu zirela. Hiri jauregira abiatu ziren eta abisua pasatu zuten. Jarraian eraso baterako prestatu ziren. Hurrengo goizaldean Kordobako miliz ianoen erasoa ekidin zuten. Azkenean joan ziren baskoiak. Azenari erdibituta sentitu zen, baina artean sanhayarrak ez zeuden salbu. Egun haietan Almeriara joateko esan zioten Azenariri inguru haiek al Mustainen agindupean jartzeko. Gustura egin zuen manda tu hura maitasun kontuetatik urrundu nahi zuelako. Zanarekin zeukan harremana zaila egiten zitzaion. Ehun gerlari, Azenari, Buna eta Umar buru zirela abiatu ziren, Jali Almeriako alkaidearekin, fata eslaviarrarekin hitz egitera. Handik hiru egunetara hiria ren ondoan kanpamentua jarrita, agintariarekin mintzatzeko eskaera egin zuten heldu aurretik. Espero baino lehen, handik ordu betera, arratsaldean bertan eraman zituzten alkaidearen aurrera. Jali beste agintari eslaviar asko bezala, handia, zuri samarra et a ile bizar horiduna zen. Berarekin aulki batean merkatari zahar itxurako gizon bat zegoen. Gazteluko gela handi hartan Jalik eta beste agintari hark eskaera eskaintzak entzun zituztenean, bakarrik uzteko eskatu zieten. Patioan geratu ziren zain. Handik or du erdira deitu zietenean Alkaideak eta beste gizonak, hiriko kadia zenak, jakinarazi zieten men egingo zutela, autonomia mantentzearen truke. Negoziatu ondoren, Wadihren taldekoa izanda ere, adostasuna lortu zuten. Gudari batzuk utzi zituzten, bere moment uan zergak Medina al Zahrara eramateko. Itzuli baino lehen portu aldera joan ziren Buna, Umar eta Azenari behin lana eginda ardo batzuk edatera. Itsasontziak begiratzen begiak alaitu eta gero, kaiaren ondoko ostatu handi eta ilun samar batean sartu ziren. Taberna, itsasgizonez beteta zegoen. Mahai inguruetan ez zen aulki librerik ikusten, barran justu leku bat egin ahal izan zuten eskatutako ardo pitxer eta hiru edalontzien aurrean. Egindako lana bukatu izana ospatzen ari zirenean, marinel batzuk hasi zire n zirikatzen. Berehala nabaritu zuten borroka bilatzen ari zirela. Soldadutxo deitu zituzten. Batek ozenki esan zuen leku hura ez zela jauntxoentzat. Oihuka hasi ziren eta bi marinel handik bultzatu zituzten lekutik mugitzeko. Hiru lagunek, harrituta, mari nelak labanak ateratzen ikusi zituzten. Bat batean gizon txiki baina indartsu batek erasotzaileak bota zituen lurrera eta itsas txakur deituta ostikoka bidali zituen kanpora. Ez ziren berriro agertu. Gizonak errespetu handia sortzen zuen ingurukoengan. Hir u gazteei barkamena eskatu zien tratuagatik, marinelak aspaldian lanik gabe zeudela eta haserrea kanpotarrekin kaleratzen zutela esan zien gertatutakoa azalduz. Gizona ardo pote bat hartzera gonbidatu zuten gerlariek. Ali, berbere masmuda tribuko pilotua ezagutu zuten. Bere lanaz mintzatzen aritu zen. Bere nagusiek bi itsasontzi zituzten eta Almeria eta Afrikako iparraldeko portuen artean egiten zuten lan bidaietan produktuak garraiatuz. Neguan atseden egiten zuten garraiatu beharreko merkantzia eskaeren e speroan. Dena den, azken urteetan ez zegoen mugimendu handirik, ez garraio, ezta merkataritzarik bi aldeen artean, basamortuan gerra zegoelako eta oso bidaia gutxi eta eskasak egiten zituzten. Alik kontatu zien bi urte lehenago egiten zutena: –Gu aritzen ginen al Andaluseko luxuzko eskulanak ipar Afrikara eramaten eta hango portuetatik esklaboak, produktuak eta urrea ekartzen. Orain ez da merkantzia erdirik mugitzen. Merkatari eta marinelak lanik gabe izateagatik familiak gosetuta daude. –Bunak galdetu zio n nongoa zen. Alik Souira Guedimakoa zela esan zien. Masmuda tribukoen Atlantikoko porturik handiena zen Souira. Alik gonbidatu zituen kaian paseatzera. Ehunka untzi zeuden han. Aliren enpresako itsasontziak ikustera joan ziren. Bi itsasontziak ikusgarria k ziren, txukun eta garbiak. Alik zioenez bi galera ziren, bata handi samarra zen bostehun bat tona garraiatzen zuena eta berrogeita hamar bat metro luze, hiru masta zituena; Bestea, bi mastakoa, txikiagoa zen, berrogei metro luze eta zortzi zabal, berrehu n bat tona garraiatzen eta hirurogei bidaiari ere eramaten ahal zituena. Gertuko itsasontzi txikiagora igo ziren. Sotora sartzeko sarrera itxita zegoen. Txopa osoan itxitura bat zegoen bi ate zituena, bi kamarote omen zirenak. Eskailera batetik kamaroteen gainean atzealdean lema eta lemazainaren tokia zegoen, maila altu baten gainean. Aliren lantokia zen, handik norabidea markatzen zuen eta aginduak ematen zituen belak igotzeko edo modu desberdinetan jartzeko. Branka aldean beste itxitura batean tresnak, sokak, belak, arraunak, koipea, bikea eta bestelako materialak gordetzen ahal ziren. Kanpoaldean metalezko xafla batzuen gainean eta haizetik babestuta sutegia zegoen, janaria prestatzeko tokia. Mastetan bi haga gurutzatuak zeuden, bela triangelu handiak ken duta zeuden, bilduta. Masta nagusira sokazko eskailera batetik igo zitekeen ikuspegia edo zeruertza alturatik ikusteko. Alik ontziaren bertuteak eta pasatutakoak kontatzen hasi zen. Ontzi harekin sakonera gutxiko uretan ere sartzen ahal zen, bi metro eskas eko sakoneran ibil zitekeen eta. Azenari amesten hasi zen itsasoan barna kosta haietatik urruntzen ari zela. Mutila Kordobara itzuli zenean, eguneroko bizitza konplikatu zitzaion. Zanarekin zuen harreman ezkutua, susmo bihurtu zen zerbitzarien artean. Ia behin edo bitan harrapatu zituzten laztantzen. Zerbitzari batek ozenki galdetu zion Zanari Azenarirekin zituen solas eta keinuen arrazoia. Are kontu gehiagoz ibilita ere, Azenarirentzat obsesio bihurtu zen Zanarekin egotea. 29 Afrika. Neguko egun hotz batean, blokeoaren asperrean, ongi babestutako barneko saloi batean ikatz berogailu baxu baten inguruan Ifriqiya ren egoeraz mintzatzen ari ziren Zawi, Habus, Bulugin, Hubasa eta Osiris, Afrikako basamortu handitik etorritako gerlari b atzuekin. Azenari ere han zen. Kanpotarrek sanhayar tribu batzuen arteko gerra sortu eta luzatzen ari zela adierazi zuten. Ahaggar ek eta ajjer ek esklabo eta urrearen merkatua eta merkatal bideak kontrolatu, kendu nahi zizkioten elkarri, momentura arte ba samortua zonaldeka konpartitzen zuten artean. Azken bi urteetan gerra sortu zen. Lamtuna haiek nahiago izan zuten al Andaluseko anaiekin edo ekialdekoekin elkartu, arrotzen aurka borrokatzeko eta ez iznagen, sanhayarren artean. Komertzioa geldituta zegoen eta gerlari bezala ez bazen ez zuten lanik. Afrikako iparraldean berbere herrien bizitoki zabala zegoen. Atlantiko eta Mediterraneoaren ondoan, Magraba eta Zanata tribu handiak zeuden al Andalusetik hurbilenak. Sanhayar tribuak, aldiz, ekialde eta heg oaldean bizi ziren, Senegal eta Niger ibairaino nagusi. Tribu asko eta txikiak ziren lurralde zabalean, basamortua gehiena. Barnealdeko tribuak abeltzainak izateaz aparte, Afrikako komertzioa kontrolatzen zuten. Niger eta Senegaleko luxuzko produktuak ipar raldera eramaten zituzten; hegoaldera, ordea, iparralde eta al Andaluseko eskulan produktuak. Sanhayar tribuak, Ahaggar ak eta Ajjer ak bereziki, basamortu hiltzaile hura zeharkatzen zekiten bakarrak ziren. Bi mila kilometro zeharkatzeko ur putzuak eta bid eak ongi ezagutu behar ziren, eta ezagututa ere, euri gutxiren arabera batzuetan karabana erraldoiak galdu eta bidaiariak hiltzen ziren jarduera hartan. Negualdean ehunka gamelutako karabanen bidez luxuzko oihal, bitxi, zeramika eta beirazko produktuak gar raiatzen zituzten hegoaldera eta esklaboak, gatza eta urrea eramaten zituzten iparraldera. Lamtunak Senegal ibaiaren ondoan Sahelean bizi ziren abeltzaintzaz, Tukror eta Ghana erresuma boteretsuen ondoan, foutake eta soninke herri beltzen ondoan. Ghanak ag intzen zuen Saharatik hegoalde zabal hartan eta Ahaggar ek eta Ajjer ek ordura arte basamortuko garraioa konpartitzen zutenek borroken ondorioz moztu zuten komertzio guztia. Lamtunek basamortuko sanhayar tribu eta Ghanakoen artean bitartekari lana egiten zuten. Bi urte baino gehiagotan merkataritzarik gabe ekonomia gelditua zegoen Afrikako eremu zabal hartan. Hegoaldeko herriek ez zituzten iparraldeko eskulanak eta iparraldekoei, aldiz, gatza, harribitxi, esklabo eta urrea falta zitzaien. Lamtuna bat, Idir izenekoa bere herriaren sufrimenduaren berri eman zien. –Ajjerrek beren nagusitasuna inposatzeko ezintasuna ikusita, gure herrien laguntza eskatu digute Ahaggarren aurka. Guk ez dugu iznagen anaien artean hilketetan parte hartu nahi. Ehunka gazte abiatu ginen Tunisia eta Argelera eta zuen fama entzunda, beni ziri handien armadan sartzen uztea eskatzen dizuegu. Senegal ondoan ez dago bizitzerik, komertzioa berritzen ez den bitartean. –Azenarik, Almeriako esperientzia oroituz pentsatzen ari zena ezin is ilduz, bere ideia bota zien: –Basamortutik ezin bada, itsasontziz Afrikako kostaldea jarraituz Senegalera heldu daiteke, artisautza saldu eta pilatutako urrea ekarri ahal dugu. Almerian, Atlantikoko hiriekin komertzio egiten duten itsasontziak badaude. Eg in ahal duguna da bidea hegoaldera luzatzea pixka bat gehiago. Ghanako agintariek baimenduko digute salerosketa, hemengo produktuen behar handia dutelako. –Denek begiratu zioten harrituta. Zawik baiezko keinua egin ondoren Idir lamtunari galdetu zion: –Azenariren ideia oso ona da. Guk eginkizun hori eginez gero, aberastuko ginateke. Zuek uste al duzue Ghanako erregeak onartuko duela beste batzuek itsasontziz eskulanak garraiatu eta saltzen badizkiete? –Gizonak hasieran dudatan, bere iritzia eman zion. –Orain arte adostutako komertzioa baino ez zuten onartuko, baina gure anaien burugabekeria ikusita, ziur asko onartuko dutela komertzio bide berria. Ongi pentsatuta, Ghanako merkatariak larri dabiltza eta nik neuk hango merkatariei eta erregearen mandatari ei entzun diet galdetzen basamortuko beste biderik ez ote zegoen hemengo produktuak eramateko. Nik uste dut baietz, ideia ona dela. Takrur eta Ghanako agintariei etekina segurtatzen badiezue baimena emango dizuete. Senegaletik urtero gutxienez hogeita hama r tona urre ateratzen ziren eta bi urte hauetan ez da urrerik atera, beraz kopuru ederra atera daiteke, beharrezko zergak eta opariak jauntxo sarakole eta takrur agintariei utziz gero. –Ideia eztabaidatu ondoren denek oniritzia eman zuten eta ideia gauzatz eko gelditu ziren. Hurrengo eguneko arratsaldean Habus eta Zawi, ahaideekin ideia borobildu ondoren, elkartu ziren berriro Idir lamtuna eta Azenarirekin. Ontzat eman zuten Senegalera itsasontziz produktuak eramateko eta urrea ekartzeko ideia. Hori bai, isilean antolatuko zuten espedizioa eta isilean gordeko zuten ziritarrek urre altxor hura, hartuko zituzten herrien agintaritza gehiegi estutu gabe gauzatu ahal izateko. Gainera, irabaziak handiagoak izateko ideia borobildu zuten. Artisau batzuk eramanez gero, garraiatutakoaz aparte, hantxe landu ahal izango zuten gehiago, salmentarako produktuak biderkatuz. Idirri galdetu zioten zein produktu izango ziren aproposak eramateko. Zeramika, beira, bitxiak, oihalak eta lurrinak omen ziren Idirren ustez komeniga rrienak. Maisu artisauak bilatuko zituzten, lurralde haietako gaiak erabiliz gauza gutxiago eraman behar izateko. Itsasontziez mintzatzen hasi zirenean Azenarik Almerian gertatutakoaz hitz egin zien: –Afrikako iparraldearekin merkataritzan aritzen zen pil otua ezagutu nuen Almerian. Udaberrian Bujia, Ceuta eta Atlantikoko hirietatik hegoaldera joaten dira eta gehiago luzatuz gero Senegalera helduko lirateke. Esperientzia handia dute eta oraingo komertzio faltagatik erraz lortzen ahal dugu ontzi eder bat pre zio onean. Kontatu zidatenez ibai gora sartzen ahal den ontzi arin eta handixkoa daukate, berrehun bat tona garraia dezakeena eta hirurogei pasaiari eraman ere bai. Denek onartu zuten Azenariren ideia. Ontzia eta tripulazio haiek erabiliko zituzten Sene galera heltzeko. Habus eta Azenari bidaliko zituzten espedizioaren burutzan. Udaberria baino lehen ontzia, tripulazioa, artisauak eta beharrezko gaiak lortu behar zituzten eta lanean hasi. Berehala, inbertsio horretarako dirua behar zutela garbi zegoen. Ar tisautzako luxuzko produktu batzuk erosi behar zituzten, oihalak eta bitxiak bereziki, eta artisauei soldata aldez aurretik eman behar izango zieten, arriskutsua zelako. Gutxienez ehun mila dinar behar zituzten, gehienak luxuzko produktuak erosteko, Komert zioaren gelditzearekin merkeago lortuko zituzten arren. Ziritarrek zuten diruarekin hasteko baino ez zuten. Hala ere, gehiago behar zuten eta konfiantzazko lagunen dirua beharrezkoa zen ekintza sekretupean mantentzeko. Azenariri ere dirua sartzeko aukera eman zioten. Beraren ideia izan zen bidaia hura. Habusekin bigarrenaren paperean, kapitain lanean joateagatik lortuko zuten urrearen milarena izango zuen soldata gisa, baina gainera inbertsio bezala sartuko zuen dirua ehun aldiz biderkatuko zuela esan ziot en. Azenarik bazituen ehun bat dinar, frankoen kontrako borrokan lorturtakoak. Bakarrik Abd al Rahman alNasir eta al Hakamen liburu miragarri batzuk salduta lortu ahal izango zuen diru gehiago. Almerian itsasontzia eta tripulazioak ziurtatutakoan hasi zen alMustainen aldeko jassako kulturazaleen artean liburuak eskaintzen. Banu Hudayr batek liburu aukeratu batzuk erosi zizkion eta beste batzuek banakako libururen bat ere bai. Dena den saiatu zen dohainik ez ematen eta beste hirurehun dinar lortu ondoren S evillara joatea erabaki zuen. Hango aristokratek, bereziki Abu Umar Ahmad, Hayyay tar buruak interesa izango zuen eta halaxe izan zen, egun gutxi batzuetan beste zortziehun eta berrogeita hamar dinar eta ehunka dirham lortu zituen. Neguan zehar eskulan pr eziatuak erosi eta Almeriako biltegi batean gorde zituzten. Ali pilotua eta Ibrahim kapitainarekin prestaketa batzuk egin zituzten, behar izango zituzten gauzak eta jakiak momentuan prest izateko. Maisu artisauak ere bilatu zituzten. Berehala, beira, zeram ika eta xaboi lurrinak lantzeko artisautza Afrikan bertan egiteko plana egin zuten. Idirrek garbi utzi zuen etekinak ateratzeko kalitatezko eskulanak eramatea ez zela nahikoa, Takrur eta Ghanako mugazainak lapur hutsak ziren eta maltzurki behar baino gehia go eskatzen zuten merkantziak sartzeko eta ateratzeko. Are gehiago, askotan beste mugazain batzuek berriro eskatzen zuten zerga, gerlarien mehatxupean. Idirrek eta bereziki bere lagun Jonayk, bera berbere masmuda, esperientzia zuten funtzionario gaiztoekin eta beraien laguntza eskaintzeaz gain, saltzaile on batzuen beharra aurreikusi zuten. Mustafa, Faruq eta Abdul ben al Bujia anaiak aurkitu zituzten. Arabiar berbereak ziren eta Senegal iparraldeko hirien arteko garraio eta salmentetan eskarmentu zutenak, elefante bat salduko zioten basamortuko ajjer bati. Artisauetan, Muhammad eta Ismail semea, zeramika on eta desberdinak egiteko gai ziren. Faisal, beira lantzeko maisua zen eta Jalil bere laguntzailea berrikuntzetarako gauza zen. Jusuf maisuak kalitate handiko lurrin eta xaboiak egiten zituen eta Hasan bere ikasle aurreratua zen. Artisau guztiek eramango zituzten eskulanak aukeratu edo egin zituzten. Saltzaileek bitxiak, larruzko lanak, jantzi, zapi, oihal eta bestelako eskulanak aukeratu zituzten, berr ogeita hamar bat tona artikulutan. Lehengaiak ere eramango zituzten. Zeramika egileek kalitatezko buztin desberdinak eraman nahi zituzten, baita beren lana egiteko metal oxidoak eta bi labe eraikitzeko materialak ere. Beira egileek, silize, kalitatezko har ea aurkituko bazuten ere, Sosa kaustikoa eta kare pixka bat behar izango zuten, baita bero handia lortzeko laberako adreilu bereziak eta tresnak ere. Azkenik, xaboigintza eta lurrinak egiteko metalezko galdarak, tresnak eta sosa gehiago. 1011. urteko udab errian abiatuko ziren. Lamtunek ongi zekitenez Senegal ibaia itsasontziz igotzeko uda hasiera garairik onena zen. Maiatzetik urrira euriteen eraginez hiru lau metro gehiago igotzen ziren. Txalupa handiak ez ezik, bi metroko kalatua zutenak ere, ibai gora s artu ahal izaten ziren. Bitartean, azkeneko prestaketak egin behar zituzten. Bidaiara berrogeita hamabost gizon eta mutil joango ziren: kapitaina, pilotua eta zortzi marinel trebe; bederatzi artisau eta merkatari; hogeita lau gerlari, arraunean ere egiten ahal zutenak; bi gidari, Idir lamtuna eta masmudar bat; lau morroi, sukaldaria eta bere hiru laguntzaile. Habus agintaria izango zen eta Azeneri bigarrena. Maiatzean dena prest zegoen bidaia egiteko. Materialak, janaria, itsasontziak behar zituen gauzak e ta tresnak ontziratuak ziren. Ontzia bera ere prest zegoen. Zawi, artisauak bilatzen aritu zena, egun bateko proba ibilaldira agertu zen. Ontzia eta gidari aproposak zirela ikusitakoan, bost egunen buruan konfiantzazko gerlari iznagen ak aukeratuta abiatuk o ziren Senegalera. Madinat al Zahratik atera ziren egunean bertan sekulako euritea egin zuen. Mendian bi egunez kanpamentu batean itxoin behar izan zuten eta beste bi pasatu ziren bideetatik ibili ahal izateko. Jakin zutenez Kordoban uholdeak 2.000 etxe bota zituen eta hildako pila utzi. Euriteak harresiak desegin zituen, jakiak galarazi eta gaixotasunak zabaldu ziren. Eskerrak Almerian euri gutxi egin zuen eta abiatu ahal izan ziren. Maiatzaren hasierako bidaia oso ona izan zen Gibraltar pasatu arte. E gun eguzkitsuak, haize freskoa eta gau izartsuak izan zituzten. Urrunean herri zuriak eta kosta berdeak ikusten zituzten eta itsaso urdin iluna. Ontziaren bizitzara ohitu ziren. Marinelak ez molestatzen ikasi zuten. Hamaketan lo egiten, espazio txikian biz itzen ohitu eta denbora pasak bilatzen aritu ziren. Diru jokoetan, apustuetan eta xakean aritzen ziren. Azenarik eta Habusek irakurri egiten zuten. Haizerik ez zenean, gizonak arraunean aritzen ziren, erreleboetan. Afrikako kostatik hegoaldera bigarren egu na egin zutenean, ipar haizeak gogorrago jo zuen eta ekaitza izan zuten. Zorabioak jota, gizonak kareletik botaka aritu ziren, marinelak lasai ibiltzen ziren bitartean. Ez zuten kosta bistatik galdu eta abiadura handian egin zuten bidaiaren lehenengo zatia . Egun batean haizeak itsas barnera bultzatu bazituen ere, kapitainak utzi egin zuen itsasoan barneratzen. Berak zioenez handik irlak zeudelako. Eta halaxe gertatu zen. Irla batean lehorreratu ziren atseden eta ur freskoa hartzeko. Bertako biztanleak berbe reak ziren eta ongi hartu zituzten. Hala ere, haizeak hego ekialdera beraien bidera eramaten zituenez tinko baina leun, itsasoratu ziren berriro ere, justu frutaz hornitu eta hustutako ur upelak berritutakoan. Handik egun gutxitara, kosta bistan, haizerik gabe arraunean egiteari ekin zioten egunetan zehar, noizean behin erreleboak eginez. Lanean hamabi arraunlari aritzen ziren batera, danbor baten erritmora mugituz eta berbere kantuen laguntzaz. Habusek eta Azenarik ere parte hartu zuten gaixotutako bi ger larien partez. Zirudienez janarian izandako aldaketengatik gizon batzuk tripako minez ari ziren. Horretaz gain, ahal zutenean kanpo aldean eta kamaroteetan tartekatzen zuten denbora. Bi lagunek zorte handiagoa zuten gela txikia bakarrik sei pertsonekin par tekatu behar baitzuten, binaka manpara batzuen bidez intimitate gehiago lortuz. Beste gelakideak kapitaina, pilotua, hiru artisau nagusiak eta Mustafa merkataria ziren. Gazteak, Ali eta Mustafarekin ari ziren hizketan, pilotua lema nagusian zen bitartean. Mustafa gizon alaia eta atsegina izan arren, pentsatzen ere bazekiela erakutsi zuen Habusek egindako galderekin. –Ali, orain arte ez da istilu handirik izan. Normala al da hau? –Ez, noski. Egunak pasa ahala eta bidaia espero baino gehiago luzatzen bada , arazo handiak sor daitezke. –Gure artean zaila iruditzen zait, baina zergatik izaten dira borrokak? –Begira, guk marinelak ongi kontrolatzen ditugu, gerlariak ere... –Bi mutilei begira esanda –. Zuek kontrolatzen dituzue eta artisauak eta merkatariok os o lagunkoiak dira. Arazoak, diziplina faltak eta injustiziek sortzen dituzte. Artean badugu janaria eta ur nahikorik gainera. Espero dezagun horrela jarraitzea, bitartean gutxienez beste bost bat egun emango ditugu Senegal ibaia ikusi baino lehen. Eskerrak haizerik ez denean itsas korronteek ere hegoaldera eramaten gaituzten. –Azenarik galdera bat egin behar izan zuen jakin minak jota. –Orduan nola bueltatzen da iparraldera? Aurreko egunean esan zenuen haizeak bakarrik iparraldetik jotzen duela. –Bai, ha laxe da. Arraunak erabiltzen dira iparraldera jotzeko. Horregatik ez da bide hau egiten, iparraldera itzultzeko zailtasunagatik. Arraunez gutxienez hiru hilabete behar izango genituzke Gibraltarreraino. Beste aukera bat da ipar mendebaldera sartzea kostati k urruti ipar ekialderako korronteak edota haizeak izan arte. –Baina itsasoa bukatzen da mendebaldean. Hori diote liburuek. –Marinelok badakigu egun askotan, bi mila itsas miliatan gutxienez joan daitekeela barnera. Ekaitzak izugarriak izan daitezke, ha la ere, eta arrisku handia dago hondoratzeko. –Denak isilik geratu ziren itzultzeko momentuan pentsatzen. Hemeretzi urteko gazteek adin beretsuko Ismail, Jalil artisauarekin eta Abdul merkatariarekin egin zuten harreman handia. Arratsaldero elkartzen ziren afaltzeko eta oheratu baino lehen izaten ziren mintzatzen. Beren ametsak eta gogoak adierazten zituzten. Ismail eta Abdul ziren ameslarienak. –Nik entzun dut buztina bilatzen duzunean, ukabilaren tamainako urre harriak aurkitzen direla –zioen zeramista gazteak. Abdulek ere baieztatzen zuen berak horrelakorik ikusi izan balu bezala, berak entzundakoa gainerat uz. –Niri esan zidaten Sigilmensan, basamortuaren erdian, eramaten dituzten luxuzko produktuak pisatzen zituztela eta pisu bereko urre kopuruarekin ordaintzen zituztela trukean. Daramatzagun hirurogei tona merkantzia, urre bihurtuko dugu eta oraindik zeramikak , beirak eta lurrinak egin eta salduko ditugu. –Denek jakin bazekiten ez zela hain erraza izango, baina amets hura imajinatzen ari ziren. Jalilek komentatu zuen beirazko lanak garraioan askotan hausten zirela eta horregatik izaten zirela hain preziatuak. J arraitu zuen kontatzen –. Eskaera handia dago. Gainera, koloretako beirak egiteko teknika berriak daude, oxido berde, urdin eta gorriak; argiak edo ilunak erabiliz. Bestalde, eroslearen gustuen arabera egin daitezkeela kontuan izanda, salmenta ederrak egin behar ditugu. Habus eta Azenari, Kenan, Buna, Ekade eta Miguan, batzuetan beste gazteekin elkartzen ziren, solas jolasetan berdinak ziren eta. Solasgaiak askotan aberastasun ametsak ziren; gerlari gazteen gogoetan, ordea, kezka nagusiak emakumeak, abentu rak eta borrokak ziren. Miguanek emakumeekikoa baino ez zuen buruan eta nabari zen. –Nik ikusi ditut Senegaleko emakumeak. Politak dira, titi eta ipurdi ederreko emakume puskak –bota zuen, eskuekin gehiegizko neurriak deskribatzen zituen bitartean. Denek barre algaran ospatu zuten gaztearen ateraldia. Bidaiariek, beste talde, beste kuadrilla batzuk osatzen zituzten, adina, estatusa eta gustuen arabera gehienetan. Brankako itxituran ongi antolatuta, tresnak, iltzeak, sokak, egurrak, bikea, hagak, belak eta arraunak gordetzen ziren, baita denbora baterako eskura izateko ura, fruta eta bestelako janaria eta sutarako egurra. Gainerako hornidura eta janaria sotoan gordetzen zen, gutxitan irekitzen zena. Askotan baten bat estalian edo kamaroteetan sartu eta ezkutatzen zen jendetza eta zaratatik urruntzeko. Brankako itxiturako txokora ere joaten ziren lo egitera edo lasaiago egon ahal izateko. 30 Takrur erresuma. Egun gehienetan ez zuten arraunean egin behar haizeak eta itsas korronteak lagunduta. Horrela, Almeriatik atera zirenetik hogeita hamalau egun pasa ondoren, Senegal ibaiaren bokalera heldu ziren arratsalde batean. Ordura arte itsasoaren haizeari esker ez zuten bero gehiegi sentitu. Egun hartan ez zebilen haizerik eta bero sapa sentitu zuten. Bazekiten lurralde haietan beroak egongo zirela, baina ez hainbeste eta urte guztian. Okerrena hezetasuna zen. Harea barrera luzearen atzean omen zegoen ibaia Jonay lamtunaren arabera. Gidari horrek gogorarazi zien aurreko hilabetean adierazitakoa: Tak rur erresuma zegoela Senegal ibaiaren amaieran, Takrur zela erregeen titulua eta Podor hirian ordaindu beharko zutela merkataritzarako eskubidea. Barreran sarrera bilatu zuten Ibrahim kapitainak eta Alik. Badia zabalaren barne aldera iparraldera Diamguene edo beste izenez, Sene hiria zegoen. Zaingoko ontzi batek geldiarazi egin zuen itsasontzia. Jonayk eta Idirrek azaldu zieten espedizioaren asmoa eta helburua. Hiriko arrantzaleen herria eta txalupaz betetako ibaiertza pasatuta, gaztelu baten aurreko kaira hurbiltzeko eskatu zieten. Hiriko gobernadorearengana eraman zituzten. Gazteluaren aurreko plaza handian haiei begira agertu ziren herritarrak. Beltzak izaki, harrigarriki oso itxura eta lurrazal ilun maila desberdinetakoak ziren. Idirrek kontatu zienez, serer herriko jendearekin, lamtunak, bere herrikoak nahasi ziren eta ondoren fulbeek menperatu zituzten aurrekoak. Foutake hizkuntza erabiltzen zuten, fulbe edo peula ere deitua, serer eta lamtuna hitz askorekin nahasiak. Urteetan nahasi ziren arrazak bain a baziren oso itxura desberdinetakoak. Batzuk nahiko zuriak ziren, beste batzuk beltz beltzak, baina gehienek sudur eta aurpegi luzekoak, fulbeen eraginez zirudienez. Habus eta Azenari, Jonay lamtuna itzultzailearekin, Aberkan, sanhayar eskarmentuduna, Mustafa merkataria eta Buna gerlari burua lagunduta gaztelura gonbidatu zituzten, saloi batean gobernadore eta gerlari batzuen aurrera eramanez. Sabaitik xafla edo paleta batzuen mugimenduari esker airea mugitzen zuten esklabo batzuek. Tally gobernadoreak, g izon beltz beltza, luze eta mehea zena, serio, formala eta argia zirudien. Hasierako agurrak egin ondoren, gobernadorearen baimenarekin Jonayk berriro azaldu zion beraien helburua. Noble hark ongi etorri eman ondoren, komertzioaren etenaldi luzearen bukaer a goraipatu zuen luze eta zabal. Poztu zen komertzio bidea Takrurretik eta Senegal ibaitik aukeratzeagatik eta gogoratu zien Podorren merkantzien hamarrena utzi beharko zutela joatean eta beste hainbeste bueltan. Beraiek kontrolatu behar zituzten merkantzi ak eta bi soldaduk lagunduko zituzten hiribururaino. Ghanako erresumak zergetan eskatuko zietena beste haien kontua zela zioen. Habusek ongi etorri eskertu eta Mustafa aurkeztu zion honek espedizioaren eskaera egiteko. Gizonak Idirren bitartez Takrur erres uma goraipatuta, berriro jarrera eskertu ondoren, zergen gehiegizkotasuna argudiatzen hasi zen, baita erretolika nahasgarria erabili ere . –Zuek produktuak sartzeko eta urrea ateratzeko eskatzen duzuen bostena gehiegizkoa da. Proportzio hori da osotara zu ei eta Ghanako erresumari batera ematen zitzaizuena. Zuek lehen mugetatik pasatzen ziren merkantzien hamarrena hartzen zenutenean, horren erdiarekin gelditzen zineten, beste erdia Ghanara eraman behar zenutelako. Baina bakarrik merkantzien zati bat pasatze n zen zuen mugetatik, gehienak Ghana beraren mugetatik pasatzen baitziren –jarraitu zuen eten txiki bat egin ondoren –. Hamarrena zen zerga guztia, merkantziak sartzean eta berdina zen ateratzean. Baina, Ghanak ez zuen berriro zergarik eskatzen. Orain esate n duzuenaren arabera, Ghanak berriro eskatuko digu berea. Horrela ezin dugu negoziorik egin eta agian –hitzak nabarmenduz jarraitu zuen –, komeniko litzaiguke Gambia ibaitik sartzea Bambukera joateko –berriro egin zuen etena –. Orain gure itsasontziaz merkan tzia guzti guztiak sartu eta aterako lirateke Takrurretik eta gainera Ghanako eskaerari egin beharko genioke aurre. Guk ezin dugu gure produktuen ia erdia zergetan galdu, zuen eta Ghanakoentzat utziz. Gurea izango da dudarik gabe aurten sartuko den ia kome rtzio guztia eta beste bide batetik egingo bagenu, zergen erdia aurreztuko genuke. Ghanak ziur asko, zuek bezala hamarrena sartzeko eta beste hainbeste ateratzeko eskatuko digu –eten luzeagoa egin zuen berriro argudioetan jarraitzeko. –Hala eta guztiz ere , komertzioa errazago litzateke Senegal bide honetatik. Seguruagoa. Zuek gutxiago eskatuko bazenute egingo genuke. Orain, bat batean, komertzioko zerga guztiak bi momentutan jasoko zenituzkete adostasun batera ailegatuko bagina. Hirurogei tona bitxikeria e ta artelanetatik, orain hogeirena, luxuxko artisautza ederreko hiru tona jasotzea ez litzateke gutxi. Oso artelan politak eta onak dira gainera... Bestalde, artisau onak ekarri ditugu eta beira, zeramika eta lurrin piloak edo irabazien zerga galduko zenitu zkete, beste bide batetik bueltatuz gero... –Isiltasuna erabatekoa egin zen. Minutu luze bat pasa zen Mustafak hitzak ia xuxurlatuz, azkeneko eskaintza egiteko –. Hiru tona altxor galdu ahal duzue orain eta itzuleran askoz gehiago. Gainera, zuei opari polit ak ere emango genizkizueke... Gobernadoreak ez zuen aurpegia aldatu. Mustafari eta Habusi begirada sakonak eta luzeak bideratu ondoren, erabaki bat hartu omen zuen. Tally gobernadorea konturatu zen lamtuna eta sanhayar haiek ez zirela edonor. Habus, Ziri sanhayar guztien buru izan zenaren biloba zela atera zien, baita espedizioa Zawi ben Zirik antolatu zuela ere. Goraipatu zuen aspaldian Zirik basamortuko merkataritza zaindu zuela eta harreman onak izan zituela Takrur eta Ghanarekin. –Jaunok, egia da ko mertzio falta honek baldintza eta egoera berrietara eraman gaituela. Gehiago eskatzen ari bagara ere, guk segurtasuna emango dizuegu. Dena den,... –berak ere luzatu zuen esaldia –. Egin duzuen eskaintzari nire oniritzia emango diot eta Podorrera bidaliko za ituztet gure erregearen erabakia izateko. Ez dut uste arazorik izango denik. Nik bidaliko diot guzti honen berri eta gure gudariren laguntzaz ez duzue arazorik izango hara heltzeko. Beraz, jan ezazue gure ogi eta gatza eta edan palmondo ardo hau, gure trat u hau ospatzeko. Horrela, ospakizun harekin, hain abegi eta jarrera onak eskertzeko, artisautzako objektu batzuk eta lurralde haietan gehien preziatzen zituzten beirazko edalontzi pitxerrak, jantzi eta oihal batzuk gobernadoreari oparituta, erretiratu zi ren itsasontzira bi gerlariren laguntzaz. Ikuskaritza azkar bat egin zieten, Podorren erregeak zergak gutxitzearen aldeko erabakiaren zain. Ur freskoa berritzeaz gain, arratsean janaria erosi ahal izan zuten Sene hirian eta aukera izan zuten lur gainean i biltzeko. Hiria ez zen oso handia eta arrantzale herria zen azken batean, gazteluan komertzioa kontrolatzeaz aparte. Dena den, beraien etorrerak barne aldeko jende gehiago erakarri zuen eta gaua pasatzeko zaintza handia jarri behar izan zuten, gobernadorea k osatu zuena, eraso eta lapurretak ez izateko. Hurrengo goizean, gerra txalupa baten gidaritzapean, arazorik gabe igo ziren ibaian gora ekainaren bukaeran ibaiak ur maila handia izaten zuen eta. Buztinezko etxe borobilak, lastoz estalitako etxe multzoak eta herriak ikusten zituzten ibai ertzeetan. Ibai ondoko zuhaitzez gain, larreak eta zereal soroak ikusten zituzten baso txikien artean. Mugalariek, ibaian zehar izaten ziren kontrolak pasatzen utzi zizkieten, gerlarien txalupa eta ontziratutako bi ofizial ei esker. Berrehun kilometro eta bost egun pasa zirenean Podor hiria ikusi ahal izan zuten. Ibaian ekialdera joz, ibili ziren egunetan, eta bat bateko hegoalderako errebolta batean, korronte nagusiaren indarretik babestuta mendebaldean, hiri txukuna ikusi zuten kaien ondoan txalupa eta ontzi asko biltzen zituena. Lehorreratu orduko, erregeak espero zituen eta jauregi ederrera eramanarazi zituen. Hiria zeharkatu zuten kale zabal batetik. Mendixka batean harresiz inguratuta, dorre ederreko buztin koloreko jau regi garbira hurbildu ziren. Ataria pasatu eta patioaren hegoaldean erregearen estalkira hurbildu ziren. Erregea handikiz eta gerlariz inguraturik zegoen. Han ere esklaboek sabaiko xaflei eragiten zieten aire beroa mugitzeko. Habusek eta enparauek erregea agurtu ondoren, berriro Mustafak egin zuen egoeraren azalpena. Bukatutakoan, erregeak ongi etorri eman ondoren, Tallyk idatzitakoaren araberakoa azaldu zuen, beraren erabakia esan gabe. Nola ez, goraipatu zuen Ziri eta beraren agindupean bakean eta onean b izi izan zuten garaia. Berriro garai eta harreman onen esperantza aipatu zuen. Horretan zeudela, itsasontzia ikuskatzen ibiliak ziren funtzionarioek adierazi zuten informazioa. Erregeak orduan adierazi zuen bere erabakia. Produktuen hogeirena onartuko zute n, baina berrogei bat tona lehengaiengatik ere, sosa, oxido, kare eta buztinagatik, artelan produktuetan hiru tona ez, beste tona bat eskatu zuen, osotara lau tona luxuzko produktu lortu nahi zituen. Habusek besteei galdera isila eta antzeztua egin ondoren onartu zuen eta eskerrak emanez. Gainera, eskulan guztien selekzio on eta eder bat oparitu zioten erregeari, beste berrehun bat objektu, gehienak txiki polit samarrak. Honek ukitu eta disfrutatu zituen oihal eta zeramikak, beirazko kopak eta ontziak, larr uzko gauzak, metalezko edergailuak eta bitxiak. Bereziki ontzi txiki ederretako lurrinak usaintzen eman zuen denbora, mota bakoitzeko eskulan batzuk hurbiltzeko eskatu ondoren. Han gelditu zen denari so. Hurrengo egunean Altxorreko funtzionarioak zerga be zala hartzen ari ziren produktuak eta proportzioak zaindu ondoren, eta janari horniketa eginda, abiatu ziren Kayesera, Senegal ibaian gora Ghana erresumako hiri komertzialera. Lurretik zaldiz hogei gerlari takrurtar lagunduko zieten egonaldi osoan. Utzitak o zergen ordean Takrurrek segurtasuna bermatuko zuen. Senon kapitainak agindua zuen berbereen segurtasun pertsonala zaintzeko eta hala egingo zuten lehen momentutik egonaldi osoan, isilean bidaiariak gertutik zainduz, besterik gabe edo nondik ikusten zen e rasoak saihestuz eta beraien interes ekonomikoak babestuz. Mezulariak bidali zituzten Ghanara eta Kayesera. 31 Ghana. Ghana edo Wagadu erresuma, beraiek deitzen zuten bezala, hirurehun urte lehenago sortu omen zuten soninkeek, sarakole elite batzuekin batera. Nekazariak ziren eta abeltzaintza garatu zuten estepetan. Merkataritzaren segurtasunak erresuma indartsuagoa izateko beharra sortu zuen. Erregeek beste errege txikiago batzuk menperatu zituzten, lurralde desberdinak bakean mantenduz. Esklabotza eta urrearen merkataritza kontrolatu zuten, iparrera, basamortura, produktu haiek eramanez eta handik berbereen bidez gatza, artisautza, oihalak eta beira ontziak hegoaldera eramateko. Noble batzuek lurralde zabaletan agintzen zuten, lur eta animalia asko edukitzeaz aparte; beste handiki batzuek merkataritza handi horretan jarduten zuten. Segurtasuna bilatzeak batzuetan urrutiko leku desberdin askotara eraman zituen, Nigerrera ekialdean, Senegal ibaira hegoaldean eta mendebaldean, eta basamortuondoko sahelera iparraldean, Audagost, sanhayar lamtunen hiririk handiena konkistatuz. Takrur ere kontrolatzen zuten mendebaldean, menpeko erresuma horietakoa bat zen eta. Hamabi egun behar izan zituzten Kayeserako. Ibai ondoko lautada haietan et xe gehiago ikusten hasi ziren. Hirian sartu baino lehen hegoaldeko ertzean, gaztelu baten ondoan lehorreratu ziren. Kayes hiriko kanpoaldean eremu zabal bat utzi zieten kanpamentua eta tailerrak jarri ahal izateko. Idir, Kumbi Saleh raino, Ghanako hiriburu raino joan eta itzulia zen. Espediziokoen asmoak behinean onartu zituzten eta Wagadu edo Ghanako noble batek merkantziak ikuskatutakoan, zerga eta opariekin abiatu behar zuten erresumako hiriburura, besteek kanpamentua antolatzen eta hesitzen zuten bitarte an. Beren bizitokia segurua, ahal zen neurrian freskoa eta erosoa eraiki behar zuten. kanpamentuaren erdian plaza zabal bat utziko zuten, eguzkiko berotasunetik babesteko etxe eta biltokien ondoan estalpeak izango zituena. Erositako gurdi batzuetan zergak eta opariak garraiatu zituzten saheletik hiribururaino. Beste zortzi bat egun kostatu zitzaien heltzea. Senegal ibaitik iparraldera zereal soroak ikusi zituzten eta urrundu bitartean estepan abeltzaintzarako larreak aurkitu zituzten, behiak, ardiak eta ah untzak milakako taldeetan. Hiriburuaren inguruan baratze eta baso handiak ikusten ziren. Sartu baino lehen, baso baten ondoan kanpatu zuten freskatzeko. Baso haietako bat sakratua zen eta han sartzen zituzten gaizkileak espetxe handi batean. Lapurrak eskla bo sartzen zituzten. Kumbi Saleh bitan zegoen banatuta, hiri komertziala kanpotarrez beteta zegoen, inguruko erresuma eta herrietako merkatariak nagusi izanik eta harresiz inguratutako hiria bera, elite sarakole eta gehiengo soninkeen hiri ederra. Bertakoe k harrizko eta egurrezko etxe handiak eta lorategiak zituzten. Kaleak zabalak ziren. Plazetan jendeak erosketak eta lanak egiten zituzten zuhaitzen itzalpean. Esan zietenez iparraldeko luxuzko produktuak aparte, aktibitate eta merkataritza handia mantentze n ari zen. Herritarrak beltzak ziren, altuak, itxura onekoak eta buru borobilak zituztenak. Soninkeak lagunkoiak eta alaiak ziren. Oso bizitza sozial handia zutela zirudien. Etorri berriak ikusi zituztenean ongi etorri zalapartatsua egin zieten. Ura eskain i zieten jauregi nagusiraino hurbiltzen ziren bitartean. Wagadu hitza sanhayarrek ulertzen zuten bakarra zen. Gogoratu behar da han inor ez zuela Ghana hitza onartzen, beraiek Wagadu deitzen baitzuten beren erresumari eta erregeari. Erregearen bizitoki a, jauregi eta kuartel multzo handi bat zen. Harrizkoa. Patioetan lorategi eta ur biltegiak ikusten ziren. Gerlari lerroak agertzen ziren hormen gainera, dena zainduz. Zaldi asko eta politak ikusi zituzten sarreran. Jauregi nagusian sartu zituzten. Gela ha ndi eta fresko batean Wagaduko erregearen aurrean belaunikatu ziren. Erregearen atzean handikiak zeuden eta inguru guztian gerlariak. Esan zietenez hantxe egiten ziren epaiketak. Idirrek aurkeztu zituenean erregearen partez ordezkari batek hitz egin zuen d otore eta handikiro, Habus ben Maksan ben Ziriri bere aitonaren garaia gogoratuz. Noble ikuskariak eman zuen bere informea eta ekarri zituzten erregearentzako opariak. Erregearen laguntzaileek goraipatu eta miretsi egin zituzten artelanak eta tartean erreg eari erakusten zioten pieza bat edo beste, edo berak baten bat hurbiltzeko eskatzen zuen. Berriro desio onak elkarri emanda, formalki agurtu egin zuten elkar. Bi urte osoz artisautza lantzeko eta merkatzeko baimena eman zieten, bost tona artisutza produktu eder haien truke. Joango zirenean hogeirenarekin konformatuko ziren, opari eder handiak emanez gero. Ez zuten zerga urretan nahi, artelan ederretan baizik. Zeramikak, koloretako beirak eta lurrinak izan ziren gehien estimatzen zituzten produktuak. Aipatu bezala beste bost tona produktu kendu zizkieten zerga gisa. Hala eta guztiz ere, pozik alde egin zuten merkatarien hirira. Merkatarien artean lamtuna eta beste imazighen batzuk baziren eta haiengana jo zuten ekarritako eskulanetan bitartekari izateko. Haie n artean ajjerrak eta ahaggarrak ez ziren gaizki konpontzen, beraien interesak ez baitziren aberastasunzalekeriaz jotako basamortuko tribuko nagusi batzuenak. Eguna, bitartekariak aukeratzen eta Kayesera gonbidatzen eman zuten eta merkantzia batzuk urre gu txiren truke baina propaganda bezala saldu ondoren, festa handi bat antolatu zuten kanpamentuan. Besteak beste, Azenzar masmuda, Afur ahaggarra eta Ubai lamtuna Kayesera joango ziren zubi lana egitera. Habusek Idirren bitartekaritzaz imazighen haiek ez ezi k, soninke batzuk ere konbentzitu zituen sanhayarren intereseko merkataritzan sartzeko. Hizketan aritu ziren momentu batean Habus eta Ubai lamtuna. –Ubai, uste al duzu soninkeak gure produktuekin negoziatzera etorriko direnik? –Bai. Izan lasai. Aberastu nahi dute eta zuek zarete negozio egiteko aukera bakarra. –Sinesten dizut, baina gelditzen ahal dira zuzeneko parte hartzerik gabe, salneurri baxuak izan arte. –Ez izan kezkarik. Nik neuk entzun diet merkatari txiki batzuei zerbait irabazi nahi badute, Kayesera joan behar dutela. Berandu baino lehen ehunka merkatari ibiliko gara zuen kanpamentu ondoan gure biltegiak antolatzen. Imazighemez gain serereak ere guk nahi baino gehiago sartuko dira negozioan. –Habusek ahopez eskaintza egin zion. –Laguntzen bad iguzue, zuek eta gure herrikook, aberastuko zarete. Hasieran ez bada, gu joateko momentuan zuen aldeko baldintzak hobetuko ditugu. Dena den, kontuan izan ezin ditugula, hasieran behintzat, gure artelanak merke utzi. Gauza bat egingo dugu. Zuekin tratua egi n ondoren, ezkutuan ehuneko hogei edo hogeita hamarra itzuliko dizuegu, egindako negozio kopuruaren arabera –horrelako jokaerekin kudeatzen zuen Habusek merkataritza. Hurrengo egunean Senegal ibairantz joan ziren erregeak utzitako berrehun gerlariren lagu ntza izanik. Bakarrik leku batean gelditu ziren egun batez kobrea erosteko. Niarin meatzeak zeuden eta kobrea xaflatan erosi zuten gameluetan eramateko. Orduan gurdirik eraman beharrik gabe sei egun eskasetan egin zuten errekarako buelta. Kayeseko kanpo a ldean, gaztelu handiaren ondoko eremu zabalean, ibai ondoan, harrizko eta buztinezko hesi ederrez babestutako kanpamentua aurkitu zuten, hamasei egunetan eraikia. Hegoaldean gaztelua zuten. Sarrera nagusia iparraldean ibaira begira zegoen. Hiria ekialdean zegoen. Edonola ere, tartean leku dezente gelditzen zen, eremu ireki eta zabal bat, azoka eta beste eginkizunetarako. Hiri ondora etorriko ziren merkatariek beren etxe biltegiak eraikitzeko toki aproposa zen hura. kanpamentuaren barnera sartu zuten itsaso ntzia alde batean gorde zuten, mastak erretiratuz eta ongi estaliz. Ehunka pertsona sartzeko moduko plaza baten inguruan, ongi itxitako saltokiak eraiki zituzten bukaeran, hornitegiak, biltegiak, tailerrak eta espediziokoen bizitokiak saltokien atzean utzi z. Plazaren bi aldeetan, ezker eta eskuin, biltegi gehiago zegoen. Takrur eta Ghanako gerlarientzako kuartelak ere ikusi zituzten eraikita ekialdean. Plazan zegoen eraikin handiena saltoki nagusia zen eta haren atzean hornitegiak eta tailerrak jarri zitu zten. Zeramika tailer handian bi labe muntatu zituzten. Beira egiteko tailer bikoitzean ere, adreilu bereziez eginak, beste bi labe eta sutegi bat jarri zituzten ondoan burdindegia eta kobrea lantzeko eremu txikiagoa zuena. Hirugarren tailerrean, xaboi eta lurrinak egiteko su toki handiak, alanbikeak, pertz eta galdara batzuk zituzten. Zaintzeko ardurarik gabe, imazighen gerlariak tailerretako laguntzaile bihurtu ziren eta berdin marinelak. Kapitainak, Ali pilotuak eta gerlari buruek gizonei agintzen zieten orduan ere, bestelako eginkizunetan izan arren. Hiru anaia saltzaileek ere laguntza izan zuten. Habus eta Azenarik denaren arduradun ibiliko ziren. Beste gerlarien ofizialekin harremanak zaindu behar zituzten eta horregatik Buna, Kenan, Aberkan, Jo nay eta Idir mantendu zituzten beren ondoan, aginduak emateko eta besteekiko harremanak bideratzeko. Lamtunen itzultzaile lana behar beharrezkoa zen. Aginte tokia ia kanpamentuaren sarrera ondoan jarri zuten. Bi solairuzko etxea zen eta dorre altu bat zuen atxikita. Beheko pisuan Habus eta Azenari elkartuko ziren hurbilekoekin egunerokoak burutzeko eta goikoan logelak zeuden, kapitain haientzako. Atzean gelditzen ziren sanhayarren eta masmuden bizitokiak. Plaza handiaren bestaldean, saltoki handia, tailerra k eta jantoki sukaldea zeuden. Saltoki nagusia plazako eraikin handiena zen eta bertan ongi antolatuta, beirak, zeramikak, lurrin xaboiak eta bestelako artisautzak ikusgai zeuden, ongi babestuta. Burdin sare baten atzean hiru merkatariek laguntzaileekin, salgaiak erakutsiko zizkieten ba kanka erosleei. Saltoki zabalaren sarreran, harrera gela zegoen. Han laguntzaileek edariak eskainiko zizkieten erosleei itxoin bitartean eta burdinazko hesiaren bestaldean, salgaiak nabarmentzen ziren ongi argitutako gelan. Jantokian hirurehun pertsonentz ako lekua zegoen, bi txandatan eginez gero. Mahaiak handiak ziren, lerrokatuta zeuden eta bankuak zituzten aldeetan. Atzean, janaria banatzeko mahai luze bat, sukalde handia eta janari biltegia zeuden. Mahai lerroen artean kale zabalak zeuden, banaketak er raz egin ahal izateko. Berehala antolatu ziren eta abuztuaren lehenerako hasi ziren agertzen Kumbi Saleh tik etorritako merkatari sanhayarrak, soninkeak eta beste asko ere bai. Ubai, Azenzar eta Afurrekin batera merkatari pila bat, bitartekari lanean arituko ziren, momentuz nahikoak zirenak. Batzuek luxuzko produktuak erosten eta saltzen zituzten; besteek bestelako gaiak, eta janaria. Harresietatik aparte, tartean plaza bat utziz, merkatariek antolatu zituzten beraien biltegi, dendak eta baita behin be hineko bizitokiak. Hiri txiki bat, auzo bat antolatzen ari zen gotortutako kanpamentuaren ondoan. Kayeseko biztanleak ere ingurura hurbiltzen ziren produktuen fama zabaldu baitziren. Artelanak saltzen hasi ziren eta urrea eskuratzen. Lau biltegitan ban atu zituzten produktuak, nahasirik izan gabe. Balio handiko produktuak izaki, merkataria bakarka edo gehienez beste batekin sartzen zen saltzailearen eta sanhayar zaindarien aurrera. Mustafak negoziatu egiten zuen gehienetan, merkatariek aukeratu egiten zu ten nahi zutena eta adostu egiten zuten zenbat urre emango zuten gustuko produktuengatik. Bakar bakarrik urrea onartzen zuten ordainsaritzat. Artean, berrogei tona artisautza lan baino gehiago zuten salmentarako. Merkatari txikiek zeramikak erosten zituzte n eta handiek beirak, bitxiak, oihalak edo lurrinak, gehienetan azkeneko hauek espezializatuta zeuden. Urrea oso ongi babestutako eraikin nagusian gorde zuten. Ikatza kopuru handitan lortu zutenean hasi ziren labeak eta ontziak berotzen. Zeramikak egiteko buztin beltza, zuria eta bi motatako gorrikoak ekarri zituzten al Andalusetik. Egun gutxitan gorri argi biziko kalitatezko beste buztin bat aurkitu zuten, eta baita beste ilunago bat . Zeramika piezak egiten, egosten eta pintatzen hasi ziren Muhammad eta Ismail, bost ikasle berriren laguntzaz. Lehenengo egunetan aproba asko egin zituzten eta ikasleak pieza onargarriak egiten hasi ziren, kantitateari baino kalitateari garrantzi gehiago emanez. Zeramika egile berriek askotan behin eta berriro moldatu behar izaten zuten pieza onargarri bat egiteko. Baina, pixkanaka asko lagundu zuten produkzioa handiagotzen. Merkatari batzuek ikusi zituzten beraiek egindako lanak eta ezaugarri berezietako eskaerak egiten hasi ziren. Gehiago ordaintzen zuten eskaera berezi horiengatik. Beirekin antzeko zerbait gertatu zen. Kalitatezko hareak lortu zituzten. Ontzi handiagoak eta finagoak egiten hasi ziren, lurreko bidaia osorik pasatuko ez lituzketenak. Bei ragile berriek ikasketa prozesu motelagoa izan zuten, baina poliki pieza berri on eta anitzak agertzen hasi ziren. Faisalek kobrea lantzen ere erakatsi zien. Miguan eta Ekade trebetasun handia lortu zuten kobrezko piezak lantzen. Lurrinetan eta xaboietan b erdintsu gertatzen zen. Ghanako Dyane eta Sacko kapitainek lortu zizkieten hamar bat morroi malinke taldekoak, ordura arte gehienak Kayeseko gazteluan lan egiten zutenak. Kayeseko biztanle asko malinkeak ziren, oso langileak. Tamin, Kane eta Traore beraie n buruak ziren eta hirian izango zituzten eginkizunetan ibiliko ziren. Beraiekin etorritako morroiak laguntzaile pertsonal bihurtu ziren, kanpoko lanak malinkeek egingo zituzten bitartean. Malinkeak edozein lan zela eta, baina talde lanean bereziki, bereha la hasten ziren kantuan erritmoa eramateko. Gauetan ere, danborren erritmoarekin kantu eta dantza erakusketa ikusgarriak egiten zituzten. Hirurehun pertsonentzako mantenua, eta langintzarako materialak segurtatu zituzten. Beste ardura handia segurtasuna z en. Behin harresi altuak altxatuta, kapitain soninkeak harresien zaingoez arduratu ziren eta Awane Takrurreko kapitainak hartu zuen kanpamentuaren barneko zaintzaren ardura. Atariaren aurre aurrean, saltokiaren ondoan eta Habusen aginte tokian mugimendu ha ndia zegoen. Hantxe bertan jarri zituzten bankuak beteta izaten ziren. Beheko gela handitik pasatzen ziren gerlari buruak, beste arduradunak eta kanpotarrak, Habusekin egoteko eta kanpamentuko martxa mantentzeko. Azenari ari zen berari laguntzen beti. Bi g azteak ez zeudenean, Ibahim, Ali, Buna, Kenan edo Aberkani, haietako bati, uzten zioten ardura eta agintea. Habus eta Azenariren arteko harremana beti bezain ona zen. Habusek agintzen zuen espedizioan eta langintza hartan baina Azenariren laguntza estua i zaten zuen beti. Habus, diru kontuak zaintzeaz gainera, Aberkan eta Mustafaren laguntzarekin eta Ghanako eta Takrurreko gerlariekin kanpamentuko defentsa segurtatzea zen bere kezka nagusia. Horretan Bunak, Awane eta Dyane kapitainek eta Jonay itzultzaileak laguntzen zioten. Segurtasunean arazo handi bakar bat izan zuten. Lekuan egun gutxi pasatu zituztelarik, merkatariek eta bertako herritarrek besterik gabe kanpamentua bisitatu nahi zuten ikusteko, negozio egiteko edo zer edo zer lapurtzeko. Habus gosaltze n ari zenean Jonay sanhayarrak eta Dyane soninkeak, haserretuko zelakoan, ez zioten behar bezala arazoa adierazi. Esan zioten jende askok sartu nahi zuela ataritik eta soldaduak bultzatzen ari zirela. Habusek erantzun zien sartzen ez uzteko, beste momentu batean itzultzeko. Ofiziala eta itzultzailea berriro itzuli ziren atarira, horrela ez zutela ezer lortuko pentsatuz. Baina lekura heldu ondoren, are egoera larriagoa zela ikusita, soldaduei gogorrago bultzatzeko esan zieten eta berriro Habusengana itzuli z iren egoera bere gordinean adierazteko. Bestela adierazi zion orduan Dyanek Jonayren bitartez. –Jauna, herritarrak gerlariak bultzatzen ari dira eta horrela sartuko dira –esan zuen larri. –Orduan esaiezu gerlariei beraiek ere ezkutuekin bultzatzeko eta k olpeka erantzuteko. –Izan zen Habusen haserretzeko puntuko komentarioa. Momentu hartan are larriago adierazi zion gerlariak. –Baina eskailera batzuk hartu dituzte eta harresiak eskalatzeko asmoa dute! –orduantxe konturatu zen Habus egoera zein punturaino zen larria. –Ba, behar bada indarra erabili behar dute atarian eta harresietatik. Saiatu zaitezte ez hiltzen, baina gogor erantzun. Deitu zaintzaile gehiago. Garbi gelditu behar da hau ez dela azoka arrunta. Hau segurtasun handiko eremua da eta sartzeko g ure baimena beharrezkoa da. Ea ba, makiladaka eta indarra erabiliz bota atzera; bestela erabili armak kolpeak emateko helburuarekin. Argi al dago? –erran zuen haserre, gosaria utzi eta istilua zegoen aldera hurbiltzen zen bitartean. Ez zen berriro horrelak orik gertatu. Garbi gelditu zen leku hartan aberastasunak zeudela eta ezin zela nolanahi sartu. Kanpamentuko harresiak altuagoak eta gotorragoak eraiki zituzten gazteluko soldaduen laguntzaz eta lur ebaki zabalez inguratu ziren. Dorre batzuk ere ja rri ziren izkinetan, aginte etxekoaz gain. Gerlari soninke batzuek, Sacko, Dyane eta Silaren agindupean harresien segurtasuna zaintzen zuten eta prest egon behar zuten edozein ezustetarako; soninkeen beste bi herenak normalean atsedenean ziren beraien kuar telean. Gotorleku baten barnean zeuden, atari handia eta zaintza estua zuena. Sartzen ziren merkatariak eta nobleak zaingo batekin ibiltzen ziren. Bertako biztanleek al Qala Yawahirun, bitxien gaztelua arabieraz, denbora gutxian Kalayawarijun, eta hilabete ra Kalayawar deitu zioten lantegi gotorlekuari. Han bizi ziren gehienak atera gabe, behar zituzten jakiak eta gaiak bertako morroiek Azenariren agindupean eramaten zizkieten. Morroi horien bitartez eguneroko tratuan gehiago ezagutu zuten lurraldea. Tami n eta Kane malinkeak ziren, Ghanako soninke tribukoen ahaideak. Malinkeak Senegal ibaia eta Niger artean bizi ziren nekazaritza subtropikala landuz. Malinkeak ziren Bambuk eta Boure erresuma txikietan urrea lurretik ateratzen zutenak. Bambuken, Kayesetik b i egunetara, Faleme ibaiaren arro osoa zen urre lurra. Negu hasieran, uztak bildu ondoren asko ziren buztin gorritik urre hareak ateratzen zituztenak. Hamar bat lagunetako talde batek urre kilo dezente ateratzen ahal zuen hilabete pare bateko lanaldian. Bo uren ere, Ghanaren menpeko malinkeen beste erresuma txiki batean, urre lur garrantzitsu batzuk zeuden. Azenarik, bestalde, artisautza arazorik gabe egin ahal izateko hornitze lanak eta ardurak zituen. Beharrezko materialak, laguntzak eta bereziki kanp amentu osorako janaria lortzea zen bere eginkizun nagusia. Tamin malinkeak eta Idir itzultzaleak, morroi batzuekin laguntzen zioten afera haietan. Egunero bere lana hasteko, tailer eta sukalde handitik egiten zuen itzulia behar zituzten gauzak zein ziren j akiteko. Tailerretan egun batetik bestera behar zituztenak ere erosi behar zituzten: lanerako zapiak, larruzko gauzak, sokak, tresna txikiak, botikak eta bereziki, ikatza eta egurra. Kontsumo handikoak izaki, hirian bertan erosi ahal zituzten. Sukalderako hirurehun pertsonendako jakiak izatea zen taldekoen betebehar nagusia. Soldaduei ez zieten soldatarik eman behar, baina janaria prestatu behar zieten. Bizpahiru gurdirekin eta hamar bat soldadurekin abiatzen ziren, lapurren kontra morroiak nahikoak ez zire lako. Bertako bizilagunak gosete handia pasatzen ari ziren. Sukaldariak erraten zien zalantza izatekotan zein produktu nahiago zuen. Horregatik espedizio txikia osatzen zuten eta zamatu orduko bidaltzen zituzten gurdiak. Behin janaria erositakoan, urrunag o joan behar izaten zuten beste zenbait gauzaren bila. Egun batean Kayesetik atera behar izan zuten adostutako ikatza betiko saltokira eraman ez zutelako. Eskasia zutelako hiri ondoko ikaztegietara hurbildu zirenean, bidearen alde guztietatik atera zitzaiz kien lapurrak. Borrokatzen hasi ziren eta kanpamentuan abisua eman izanari eskerrak, uxatu ahal izan zituzten lapurrak, zauri eta hezur hautsi batzuk besterik ez zituzten sendatu behar. Urte hartan gosete handia zegoen inguruko herritarren artean eta arma hilkorrak baino eskura zituzten tresnak, geziak eta matxeteak erabili zituzten gosetutako lapur haiek. Eraso zieten haiek ez ziren oso trebeak, azkar eta gaizki antolatutako jendetza baizik. Hasieran, behin edo behin, arazoak sortzen ziren bertakoekin mo zkortutako gerlariak zirela eta. Festa egun batean gaugiroan palmondo ardo asko edan zuten guztiek. Kalayawar eta merkatarien etxeen artean zegoen plaza handian, mahaiak eta aulkiak jarri zituzten. Erdiko su handi batzuen inguruan musikaren erritmoan dantz a egin zuten gonbidatutako bertako emakume dantzari batzuek. Dantzaren berotasunean denek behar baino gehiago edan zuten eta azkenean baita Habusek eta Azenarik ere. Mozkorraldi inozente bat besterik ez zelakoan erretiratzen hasi ziren guztiak. Baina goiza ldean deitu zioten Habusi, atarian hiritar batzuk iskanbila egiten ari ziren eta. Habus, Azenari, Idir eta guardia batzuk atera ziren. Ehun bat herritar emakume eta gizon zeuden han oihuka, protestatzen. Haiek agertu zirenean, berehala adineko gizon batek oihuka azaldu zien bere haserrearen arrazoia. –Zuen gudariek txikitu dizkigute gure tabernak. Ordaindu behar dituzue egindako txikizioak –emakume gazteago batek bere kexa bota zuen. –Zuen gizonak jendea jipoitzen ibili dira gure dendetan nahi zutena apur tu eta lapurtzen zuten bitartean. –Habusek, lasaiago, banan banan, gertatutakoak kontatzeko esan zien eta azkenean “zuen gizonak” Ghanako sei edo zazpi soldadu ziren. Errudunen bila hamarreko bi soldadu talde atera ziren orduantxe eta handik ordu gutxitara goizean goiz lehenengo orduan atarian bertan, Habusek kaltetuei behar zutena emango zietela eta errudunak auzipetuko zituztela hitz eman zien. Esan bezala egin zuten, kaltetuei erantzun ekonomikoa eta errudunei justizia egin zieten. Inor hilik edo larri z auriturik atera ez zenez, zigorrez jo zituzten kaltetuen aurrean. Sackok eta Dyanek agindutako zigorren bidez halako gauzak ez errepikatzea lortu zuten. Zorionez, dena ez zen arazo. Orokorrean ongi konpontzen ziren bertakoekin. Idir hogeita hamabi urteko gizon heldua izanik ere, gaztetxo baten ilusioz aritzen zen itzultzaile lanean baita bestelako edozein eginkizunetan ere. Bere umore onarekin edozein ate irekitzea lortzen zuen eta pertsonarik zailenekin harremanak errazten zituen. Hala gertatu zen soldad uekiko harremanetan eta kanpoan izandako eginkizunetan janari eta materialetarako negoziazioetan. Janari horniketarako, bertako merkatari, nekazari eta abeltzainekin tratu onak eta errazak lortu zituen. Baina bereziki inguruko jendea ezagutzeko eta lagun b ihurtzeko trebetasuna erakutsi zuen. Azenari, goizeko lana bukatzen zuenean, Habusekin edo bakarrik tailerretara joaten zen langintzak jarraitzera. Zeramikak tornuan moldatzen eta margotzen ikasi zuen, lurrinak eta xaboiak egiten ere trebetasun pixka bat lortu zuen. Hala ere, gehien gustatzen zitzaiona beira goria hartu eta tutu batetik putz eginez, orrikaz forma eman ontziari eta itxura desberdinetako beirak egitea zen. Zailagoa zen behin hoztuta taila egitea. Horretan ez zen sartu. Nahikoa zuen edalontzi eta pitxer arruntekin. Kanpamentuan langintza arruntaz aparte, denbora librean beste jarduera batzuk egiten zituzten. Azenarik imazighen ekin beraien hizkuntzan ere aritzen zen. Bi lagunek, Buna, Kenan, Ekade eta Miguanekin harreman estua mantentzen zute n. Lana bukatutakoan, eguerdian haiekin bazkaltzen zuten eta bazkalondoan, atseden baten ondoren, batzuetan armekin praktikak eta borrokak egiten zituzten. Dena den, sanhayarrek benetan maite zutena zalditan ibiltzea zen eta aukera izan zutenean zaldi on b atzuk lortu zituzten. Handik aurrera zaldiak hezi eta praktikak egiteaz gain, noizean behin inguruetara ateratzen ziren taldean eta ibilaldiak antolatzen zituzten fisikoki ongi mantentzeko. Beste batzuetan trebetasun lehiaketak antolatzen zituzten, banaka edo taldekako jokoak eta borrokak eginez, Kayeseko kanpo aldean bertako biztanleen gozamenerako. Zanaga, zanaga, oihukatzen zuten gerlarien ikuskizuna eskertzeko, hala deitzen baitzieten sanhayarrei Senegaleko lurralde haietan. Zalditan xabalinak eta arkuz geziak botatzen zituzten urrunera arrapalada bizian. Patioan, behin, bi lagunek lauren kontra borrokatu egin zuten zalditan ezpatekin, beste laurak lurrean arnasestuka utziz. Gauetan, lagunekin hizketan izan ondoren, batzuetan Azenarik eta Habusek itzul ia egiten zuten harresien inguruan. Batetik soninkeek behar bezala zaintzen zutela ikusteko, baina maizago gaueko freskuraz gozatzeko eta arabieraz bakarka hitz egiteko. Gau izartsu batean Azenarik Habusi bere kezka aurpegiaz galdetu zion. Habusek hasieran ez zuen onartu nahi. –Ez dut ulertzen zergatik esaten didazun muturluze bat naizela. –Ez zaitut horrela deitu. Ikusten dudana da, dena ongi doala eta zuri kezka bat nabari dizudala. –Zera... Agian arrazoi duzu. Ez zintudan kezkatu nahi. Dena ongi doa bai, baina nire ahaideak eta al Andaluseko giroa faltan izaten ditut. –Eta norbait gehiagoren falta nire ustez. Zein duzu buruan? Ez didazu kontatu horri buruz. –Bai. Jaeneko alkaidearen alaba ezagutu nuen eta ezin dut burutik kendu. Zora du ize na, Zoraya, eta edertasuna eta graziaren pertsonifikazioa da. Uste nuen pasako zitzaidala, baina gogora etortzen zaizkit bararekin emandako orduak. –Ezkondu behar duzu, laguna! –Zuk ere bilatu behar duzu emakume bat. Miriamekin zer moduz? –Ez dakit zer esan. Ez dut harekikoa oso garbi. –Buruan zeukan emakumea Zana bazen ere, berdin zen. Hori zen Habusekin gorde zuen sekretu bakarra. Laguna zerbait edatera gonbidatu zuen. Ostegunetan merkatu egun handia ospatzen zen. Aste osorako erosketa bereziak egite n ziren, nahiz eta edozein egunetan janari mota guztietako azokak izan. Kasualitatea izango zen baina ostiralak ziren festa egunak, malinke, soninke, diola, banbara, uolof eta sereren artean. Egun horretan eguneroko lanak egin gabe, jendea joaten zen beren jainkoen tenpluetara edo meskitetara familia eta lagunekin. Gero, ospatzera joaten ziren kaleetan festa giroa zabalduz egunean zehar. Espediziokoak edo, adin eta eginkizunen araberako kuadrilletan ateratzen ziren hiriko festa guneetara. Orduan pixka bat b ananduak baina muladiak eta sanhayar gazteak talde handixkoan ibiltzen ziren, haiekin Ali pilotua ibiliz. Festa egun batzuetan txalupan ibiltzen ziren Senegal ibaian, bi talde nahasian arraunketan aritzeko edo baita arrantzan ere. Berdintsu gertatzen zen k apitaina eta artisauekin, elkarrekin oso ongi konpontzen baitziren. Dantzak ikustea eta kantuak entzutea gustuko zuten guztiek eta festa egunetan kanpamentuan ere dantza eta kantu emanaldiak antolatzen zituzten gauetan. Azaroan, gertaera bitxia bizi izan zuten Kalayawarren. Marinel masmuda bat desagertu zen eta ez zuten inon topatzen. Karimek, desagertutakoa, beste bi marinelekin eta hiru gudari imazighen ekin merkatariei laguntzen zien beraien produktuak saltzen. Gainera, Karim Faruq en oso laguna zen eta beti elkarrekin ibiltzen zirenez, Faruq ohartu zen lagunaren faltaz. Bi egun oso pasatu ondoren, Azenarik hartu zuen bilaketaren ardura eta ikerketa hasteko merkatari guztiei galdeketa batzuk egitea pentsatu zuen. Eguerdian, bazkaldu baino lehen, elkartu egin zituen saltzaileak eta galdetu zien Karim noiz ikusi zuten azkenekoz? –Faruq ek berak erantzun zion. –Ostiralean, festa egunean elkarrekin atera ginen Kayeseko kaleetara eta bat batean desagertu zen. Ordutik inork ez du berriro ikusi –Azenarik beste galdera bat egin zien. –Inork nabaritu zuen zerbait arraroa Karimekin erlazionatuta? –inork ez zuen erantzun. Isiltasuna erabatekoa zen. Atzealdean zegoen beste marinel batek, Isa izeneko mutil batek begiak itxita, mugimendu arraroak egiten zituen, oso na barmenak ez baziren ere. Denek begiratu ziotenean eskuak igurtzi zituen. Azenarik zerbait ote zekien galdetu zion. Bere erantzuna berezia izan zen. –Aspaldi honetan oso arraro zegoen. Ia ez zuen besteokin hitz egiten eta ihesean zebilen –Faruq ek eta best eren batek baieztatu zuten hura. –Zuetaz aparte beste inorekin ibili al da Karim? Pentsatu ongi, norekin ibili den. –Poliki galdetu egin zuen Azenarik pentsatzeko aukera eman nahian edo, Isak berak erantzun zion. –Bai. Soninke batekin aritzen zen kanpora ateratzen zenean –Faruq ek ere baieztatu zuen. –Bai. Merkatari soninke batekin harreman onak zituen –Azenarik Isa ri eta Faruq i esan zien berarekin bazkalondoan elkartzeko. Besteei eskerrak eman zizkien. Bazkaldutakoan, biekin gela lasai batean eseri zen Azenari. Berehala galdetu zien Karimek noiztik jokatzen zuen arraroago. Bien erantzuna izan zen hiru aste lehenagotik hasi zela jokaera iheskor harekin, kanpoko jendearekin harreman gehiago izaten hasi zenean. Azenarik baieztatu zuen buruarekin eta ber e eguneroko jokaeraz eta lanaz galdetu zien. Faruq azaltzen hasi zen. –Guk merkatariak banan banan hartzen genituen biltegi bakoitzaren sarrera saloian eta erosi nahi zituzten produktuaz galdetuta, haiek biltegiko atzealdetik erakarri egiten genituen. Bad akizu ni oihalak, zapiak eta luxuzko bitxiak saltzen ibiltzen naizela. Karimek produktuak ekartzen zizkigun hemengo merkatari erosleei erakusteko. Gehienetan nik esaten nion, Isari bezala, zein motatako merkantzia eta zenbat ekarri behar zituen. –Ez al zu en zerbait lapurtuko? –Faruq en sorpresa eta Isaren lasaitua nabaritu zituen Azenarik. –Orain arte ez nuen sinetsiko. Baina bere jokaera ikusita, izan daiteke –bota zion merkatariak. Isak ere baieztatu zuen. Marinelen logelara Karimen gauzak miatzera joan zirenean, ez zuten ezer aurkitu, ez ohatzean ezta zeukan bidaia zakuan ere. Isa bera ohe azpian hasi zen zulo batetik lurra ateratzen. Larruzko zakuto batean ongi tolestutako oihal eta zapi batzuk atera zituzten, baita zilarrezko bitxi eder pare bat. Garb i zegoen lapurtutako gauzak zirela. Arratsaldean bertan merkatari soninkea eta haren saltokia bilatzera atera ziren. Bi masmudek kale zabal bateko denda seinalatu zuten. Denda barnean lanean edo, merkatari soninkear bat oihal pieza bat erakusten ari zitz aion adineko malinke aberats bati. Merkatariak modu atseginak eta lagunkoiak erakusten zizkion erosleari. Hura zen Karimen laguna. Joan ziren merkatariaren susmorik ez sortzeko. Azenarik erabaki zuen gizon haren ibilerak jarraitzea. Jonayri esan zion berta koen artean merkataria jarraitu ahal izateko gizonak bilatzeko, tentuz ibiliko ziren behatzaileak. Bi egunen buruan, merkatari soninkearen berri zehatzak zituzten. Silla Kono zen, Kumbi Saleh tik berriki etorria eta denda gainean bizi zena. Azenarik, Sack o gerlari sarakole nagusiari hitz egin zion auziaz eta ikertzeko agindu zion. Bitartean Jonay ri dirua eman zion merkatariaren zaintza estua eta tentu handikoa jarraitzeko. Ahal izanez gero, norbait ondoan bizitzen jartzeko. Hasieran ez zuten informazio ge hiegirik jaso. Merkataria dendan aritzen zen lanean. Mutil batek lanak eta mandatuak egiten zizkion eta emakume batek garbiketak eta otorduak prestatu. Hala ere, astebetean informazio interesgarri gehiago atera zuten. Festa egunetan eta noizean behin ibai portuaren ondoko etxe batera joaten zen. Tentuz joaten zen eta ongi pasatzeaz gain gizon susmagarri batzuekin aritzen zen hizketan itxurak eginez. Gizon haiek lapurrak, mugalariak, eta gaizkileak ziren. Ezkutuan egiten zuten lan. Haiei jarraiki, erdi erori tako txabola batean norbait gordeta zutela esan zioten Azenariri. Honek, Jonayk eta gerlari soninke batzuek jipoitutako Karim gixajoa askatzea lortu zuten. Silla Kono desagertu zen. Hurrengo egunean, Karim hobe zegoenean galdeketa egin zioten Habusek eta A zenarik. –Zergatik lapurtu duzu? –galdetu zion Azenarik. –Merkatariak, inor ez zela konturatuko konbentzitu ninduelako. Ez nuen nahi baina gizonak hasieran oso ongi portatu zen ezer eskatu gabe eta konturatzeko lapurtzen ari nintzen berarentzat. –Ba al zen beste lapurrik? Erantzun, bestela... –Habusek zigor handiagoekin mehatxatu zuen begiradaz. –Ez. Nik dakidanez. Nik ez nuen gehiago lapurtu nahi, ezta lapurtzeko jende gehiago bilatu. Horregatik itxi ninduten eta aritu dira ni kolpatzen egun hauetan. Azkenean hil nahi ninduten. Gizona festa egunean auzipetu zuten denen aurrean eta Habusek, kolpe nahikoak eta gehiegi zituela ikusita, epaile bezala poste batean lotuta egunak pasatzera zigortu zuen, lotsa pasaraztea aski izanen zelakoan. Handik aurrera lanik desatseginenak egin beharko zituen. Ordutik, ez zen horrelako lapurreta gehiagorik izan. Kanpamentura bidaltzen zituzten jaki batzuk bai, bidean batzuk lapurtzen zituzten ezustean. Gehienetan gosetutako pobreek egiten zuten, askotan umeek. H ala ere, dena ez zen arazo. Abenduan Senegaleko urak oso baxu zeuden. Urritik hasi ziren jaisten eta ordura arte ibai portuaren inguruko aktibitatea, barnealdeko bidegurutzearen ondoko zelaietara pasa zen, haien kanpamentua eta merkatarien auzo berriaren ondoan hain zuzen ere. Salgaiak txalupetan ez, gurdi handietan ekartzen zituzten. Egun batean jendea nabarmen gaixotzen ari zela ikusi zuten. Sanhayar eta masmuden logeletan gizon batzuk gelditu ziren ohean, ezin altxatuz. Habusek sendagilea zen masmudari galdetu zion zer gertatzen ari zen. –Sukarrak hartu ditu, beherakoa dute eta mina sentitzen dute gorputz osoan. Gizon hauek zaintzeko laguntza behar dut. –Zergatik gertatzen da gaixotasun hau? Zerbait txarra jan al dute? –Ez dut uste. Besteok onik gaud e. Esaten dute eltxoek gaixotasuna zabaltzen dutela. Guk ezin dugu ezer egin, ongi zaintzea ez bada –momentu hartan soninkeen burua agertu zen Ghanatarren artean gaixo gehiago zegoela esateko. Habusek bertako sendagileei galdetzeko eta laguntza eskatzeko erabaki zuen. Malinkeen artean ez zen ia gaixorik. Sukar haiek ohikoak ziren inguru hartan eta ur gutxiko garaian. Hilabete luzeetan borrokatu ziren gaixotasun eta eltxoen kontra, euriak eta freskotasun pixka bat izan zen arte. Tamalez, gaixo batzuk hil z iren, hamabost bat, haien artean marinel masmuda bat eta sanhayar bat. Urtarrilean urre eremuetara bisita egitera joan ziren, Azenari, Habus, Idir, Keita malinkea eta Abdul, gerlari eta morroi batzuekin. Kanpamentuan, Mustafak, Banak eta Aberkanek elkarre kin bete zuten Habusen papera eta Faruq ek eta Taminek Azenarirena. Helburua, batetik urre biltzaile malinkeak ezagutzea zen eta bestetik artelan produktuen erakusketa eta propaganda egitea zen. Bidaiariak Senegal ibaitik gora zaldiz abiatu ziren, beren es kulan aukeratuak mando batzuetan eramanez. Senegal sorburutik ekialdean egun gutxitara Boure erresumako urre soroetara heldu ziren. Handik atera eta sei egunera Niger ondoko Siguiri hirian sartu ziren. Baimena eskatu eta opari batzuei esker, Kane errege ma linkeak ongi etorri egin ondoren bere ordezkari baten laguntzaz urre eremuak bisitatzen utzi zien. Bertako merkatari eta herrietako nagusiei artelanak erakutsi zizkieten urrearen trukaketa sustatzeko. Ez zieten buruzagiei ezer saldu, produktuen berezitasun a eta apartekotasuna azpimarratzeko. Keitak harremanetan laguntzen zien eta urre biltzaileen soroetara gonbidatzea lortu zuen. Malinke urre biltzaile talde buruek urrea ateratzeko egiten ziren lanketak erakutsi zizkieten eta beraiek ordean beren artelanak. Mutur aurrean gozokiak bezala pasatzen zizkieten beraien gustuko zeramikak eta koloretako beira ontzi ederrak. Urrea ateratzeko egiten zutena oso gauza sinplea zen. Urre lurrak, buztin gorrikoak, harriz garbitzen zituzten eta gero urarekin desegiten zituz ten. Sinple baina behin eta berriz lurra garbituta, pisu handiko urre hareak gelditzen ziren ontzi berezien hondoan. Gutxika, kostata, urrea lortzen zuten. Langintzako horretako nagusiek, eskuz egindako bitxiak eta artelan desberdinak eskuratzeko, sanhaya rrei ordainez urre dexente eskaintzen bazieten ere, hauek ez zuten onartzen eta bakarrik asko erregututa objektu bakan bat, fabore berezi pertsonal bezala saltzen zieten urre biltzaileen nagusiei. Ez zuten guztiekin egiten, atsegin eta harrera ona egin zie tenekin baizik. Malinke lagunkoi noble batek, urre lurrean talde batzuen aurrean lohietan sartu eta urrea ateratzera gonbidatu zituen. Idir, Keita, Habus eta Azenari, arropa kenduta, lurra garbitzen hasi ziren jo eta ke. Ontzi zapal eta zabalekin urarekin desegiten zuten lurra. Hala ere, hiru ordu pasata urrezko harea pikor txiki txiki gutxi batzuk baino ez zuten ateratzea lortu. Goitik behera lohi gorriz zikinduta, nekatuta eta haserre zeuden. Orduan nobleak ohar batzuk adierazi, eta aginduak eman zizkien bere menpekoei: –Begira nola distiratzen duten eguzkitan. Atera itzazue zulo horretatik, belardian oihal fin horren gainean garbitu itzazue ura gainetik botaz –egin zutenean urre harea pikor txiki batzuk, azken batean harea finekoak, gelditu ziren belar g ainean dir dir, beren harriduratako. Harekin, hala ere, ez zen dena bukatu. Nobleak beste agindu bat eman zuen. –Haiek garbitutako lurra berriro garbitu. –Denen aurrean denbora gutxian, lagunek ateratako urrea baino gehiago lortu zuten, baita harribitxi t xiki batzuk. Ikaspen handia izan zen. Trebetasun handia behar zen langintza hartan. Eskukada txiki haren truke beira gorriko pitxar eder bat eta edalontzi jokoa eman zioten noble txantxazaleari. Orduan konturatu ziren urrearekin batera harribitxi politak e re ateratzen zituztela urre lurretatik. Niger ibaiaren goialdean izan ondoren ipar mendebaldera jo zuten beste urre lurren bila. Bambuk erresumatik ere ibili ziren, Senegal ibaira itzultzean, Faleme ibaiadarretik behera jaitsi zirenean. Han ere noble eta talde buruei beren artisautza erakutsi zien eta harreman onak egin zituzten. Otsailean lan gutxiago izan zuten. Tenperaturak baxuagoak ziren, hotzak izan gabe. Ez zuten ia ezer saltzen eta egindako artisautza piezak asko ziren. Goiz bukatzen zuten lan a, eta arratsaldeetan bazkaldu eta atseden egin ondoren sanhayarrek zalditan ariketak egiten zituzten. Denbora gutxian lortu zuten maila handia, denak baitziren gerlari aukeratuak. Kalayawarretik urrun praktikatzen bazuten ere, laster inguruko jendea joate n zen mirestera. Behin, egun batzuetako ibilaldia egitea erabaki zuten. Ibaia gurutzatu eta zalditan ipar ekialdera joan ziren hogei sanhayar, Habus, Azenari eta Idir: zauritutako bat, gaixorik zegoen beste bat eta Aberkan beteranoa kanpamentuaren ardurad un geratuko zena kenduta, sanhayar guztiak. Habus eta Azenariren agindupean zazpi egunetarako janari eskasa eramanez, trosta eramangarrian legoa asko egin zituzten hiru egunetan, atseden gutxi egiten zutelako. Gauean ongi egiten zuten lo, ez eltxo eta mand euliei esker, neke neke eginda zeudelako baizik. Hasierako paisajea, mijo, sorgo eta kotoi laboreak baso txikien artean bazen, ibaitik urrutiratzean alorrak, soroak eta zuhaitzak desagertu ziren. Palmondo eta baobab erraldoi bakanak ere desagertzen hasi zi ren sabana haietan, akaziak, aldiz, ez. Larreak ere lehorragoak ziren eta estepan sartu ziren. Animaliak, antilope talde handiak, zebra zaldi marradun talde batzuk eta gazelak ziren nagusiki. Tarteka, elefanteak, jirafak, bufaloak, lehoi familiak eta lehoi nabarrak ikusten ziren. Dena den, intsektuak ziren molestagarrienak eta sugeak arriskutsuenak. Termitegi asko ikusi zuten. Lehen gauean baobabetatik ogi fruitu mamitsuak, azidoak eta freskagarriak hartu zituzten. Bigarren gaua Nioro hiriaren ondoan egin z uten eta hurrengoa sabanaren erdian erreka lehor baten ondoan. Suak jarri zituzten kanpamentuaren inguruan lehoiak zeudelako. Sabana mugagabea zen eta hurrengo eguerdian bueltatzea erabaki zuten. Goizean ezkutuan zegoen lehoi eme batek gizon bat zauritu zu en “libratzen” ari zenean. Zauria ez zen oso sakona, baina zornatu zen. Eguerdian baobab erraldoi baten itzala bilatu zutenean hogei bat dromedarioko karabana bat topatu zuten. Merkatariak ifora batzuk ziren, sanhayarrak haiek ere. Mendebaldeko basamortua saihestuta Ifriqiyatik eta Sahara erdierditik eraman zituzten artisautza produktu batzuk. Timbuktutik pasa ziren eta Niarin edo Kumbi Saleh n saldu nahi zituzten zenbait produktu. Haiei konpetentzia egiten bazieten ere, anaiak izaki, gustura konpartitu zu ten janaria eta solasa. Habusek hartu zuen hitza. –Hobe duzue zuzen zuzenean Ghanako nobleengana jotzen baduzue hiriburuan, guk bitartean soninke merkatariei saltzen baitiegu Kayesen. –Mila esker, Habus ben Ziri, printze hori. Timbuktura ez jarraitzeko aholkatu behar dizuegu, Niger ibaiaren ondotik ez bada, urik aurkituko ez duzuelako. –Eskerrik asko zuri ere. Hala ere, ez genuen jarraitzeko asmorik. Gizon baten zauriak garbitu ondoren itzuliko gara Senegalera. –Zornatutako zaurietarako baobab hauen ho sto freskoak dira hoberenak. Infusiotan ere lasaigarriak dira, bai gaizkitutako zauri edo hausturak, baita espirituz lasaitzeko ere. –Ongi da. Mila esker. Zauritua zaindu ondoren itzuliko gara. Hala ere, merkataritzaren egoeraz galdetu behar dizuet. Zuek egin duzuen bezala ba al dago beste karabanarik basamortua zeharkatuko duenik? –Galdetutakoak segundo batzuk eman zituen etorkizuna nola ikusten zuen pentsatzeko. Gero segurtasunez erantzun zuen. –Baten bat aterako da hemendik aurrera. Orain arte ajjert arrek eta ahaggartarrek ez digute pasatzen utzi. Baina, badakizue iparraldean behar direla urrea eta esklaboak. Gure anaien arteko borroken zentzugabeak eta nekeak borroka bukatzera behartuko ditu eta ekialdetik pixkana berrituko dira merkataritza bideak. –Bai espero dezagun egoera konpontzea. Sanhayarron hobe beharrez izango litzateke. Anaia iforak agurtu eta Kayesera itzuli ziren. Beste lau egun kosta zitzaien heltzea, gehien bat suge batzuen ziztadak zirela eta bi zaldik itzulera atzerarazteagatik. Sugeek ez omen zuten pozoi askorik bota, bestela zaldi haiek gabe geratuko ziren. Neguan, lehor aldia izaten zen eta hotzik izan gabe tenperatura pixka bat suabeagoak zituzten. Uztak jasoak zituzten, uzta ederrak urte hartan, eta gose g araia urrun gelditu zen. Gizonak erlaxatu ziren eta gehiago ateratzen ziren Kalayawarretik. Urruneko auzo pobreen buztinezko etxe txiki zirkularrak, lastoz estaliak ziren nagusi. Hiri erdiko plaza nagusien inguruan, aldiz, buztinezko etxe karratu, handi eta edertuen artean ibiltzen ziren. Etxeak garbitzen eta kanpoan edertzen zituzten. Bertako aberatsek ahal zutenean, etxeetako buztinen gainean irudi geometrikoak zizelkatzen zituzten edo kolore bizitan margotu, bai barnean eta gehienetan kanpoan. Martxoan eta apirilean merkatari malikeak agertu ziren beren urrea saltzeko. Ehunka merkatarik, askotan talde batzuetako urrea pilatuta Kayesekoei saltzen zieten urrea, janari eta behar zituzten beste produktu batzuen truke. Normalean, merkatariek urrearekin zerami ka, lurrinak, xaboiak, kobrezko piezak, beirak eta oihalak erosten zizkieten al Andaluseko merkatariei, baina ez zuten urre askorik eman nahi eta merkatariek ez zuten merke saldu nahi. Eskerrak egindako lagun malinkeek zuzenean beraiekin tratu asko egin zu ten. Horrek salbatu zituen sanhayarrak urtea alferrik pasatzetik. Merkatariek, Mustafak, Faruq ek eta Abdulek lasaitu zituzten berandu baino lehen salmenta onak prezio onean lortuko zituztela esanez, malinkeen jarrera zabalduko zela baieztatuz. 1012k o maiatzean, agertu zirenetik bederatzi hilabete pasa zirenean, eskulan asko eta onak landu ondoren salmenta dezente eginak zituzten, baina askoz gehiago produzitu zuten eta milaka zeramika eta beira pieza salduta ere, beste hainbeste zituzten saldu gabe. Merkatariek gutxiago ordaindu nahi zuten beraien produktuengatik. Mustafak, berriro ere, aholkatu eta erregutu zien gehiago itxoiteko nahiz eta momentuz salmenta batzuk galdu. Hala ere, edozein preziotan ez saltzeko erabaki zuten. Lortutako urrea ere ez ze n gutxi, hamabost bat tona, baina bazekiten urte haietan askoz urre gehiago bildu zutela; merkatariek, inguruko herrietako agintariek eta Ghanako nobleek gordetzen zutena. Eskulanak, dena den, gustatzen zitzaizkien bertakoei. Aleak eta aleak egiten jarrait u zuten. Biltegietan ez zen gehiago sartzen eta beste biltegi batzuk, handiagoak, egin behar izan zituzten. Urte osoan berdintsu jarraitu zuten. Poliki, salmentak egiten ibili ziren. Bigarren neguan arazo gutxi izan zuten, bereziki al Andalusetik etorrita koen artean, tirabira eta eztabaida gehiago sortzen zen. Azenarik eta Habusek gizonek itzuli beharra zutela nabaritu zuten. Hurrengo udan itzuliko zirela zabaldu zuten, arazoei arreta gehiago jarri zieten eta garbi utzi zuten ez zutela bortizkeria onartuko . Soninkeek eman zuten lan gehien eta zigor batzuk jarri behar izan zituzten arazoak gelditzeko. Baina, hura egitea eta konpontzea beraien buruzagien kontua zen. Neguaren erdian, 1013ko otsailaren hasieran, hogeita hamar tona urre ere ez zuten bildu. Mome ntu hartan, ordea, al Andaluseko merkatari eta artisau harrigarriak bere herrira itzuliko zirela zabaldu zenean, bai merkatariak bai urre biltzaileak, talde bakoitza bere aldetik pieza liluragarriak galduko zituztela pentsatu eta urre kopuru handiagoak esk aintzen hasi ziren artelan eder haiengatik. Martxoan malinkeek eskaintzak handiagotu zituzten. Denek nahi zuten urrea artelanetan bihurtuta eduki. Merkatariak bildutako artelanak saltzen aritu ziren etengabe. Apirilean karea, sosa, oxidoak eta margo pigmen tuak bukatzen ari zitzaizkien eta gehiago bilatzera eta lantzera joan ziren talde batzuetan. Karea ekartzen ari zen taldea eraso zuten bidelapurrek eta sanhayar bat eta bi gerlari soninke hil zituzten, morroiek ihes egin zuten eta kanpamentuan agertu ziren . Habus eta gerlari batzuk agertu zirenean mandoak eta hildakoen gauza guztiak desagertuak ziren. Hildakoak lurperatu zituzten eta gurdiko kare harria eraman zuten zaldiak gurdietan lotuz. Martxoaren bukaeran Ghanako eta Takrurreko erregeen ordezkariek, b esteek bezala egonaldia bukatuko zutelakoan agertu ziren, lortutako urrea pisatu eta zergen ezarpena egiteko. Hirurogeita hamar bat tona urre pisatu zituzten. Saldu gabeko produktuetan tona gutxi batzuk baino ez zuten bilduta. Erabakitakoaren arabera biek batera hamarrena eskatu behar zuten bi erresumako erregeek eta zerga haiek artisautza produktuetan eskatuko zutenez, beraiek kalkulatutako zazpi tona urrearen truke, hogei tona artelan ederrekin ordaindu behar zuten, hamabost Ghanari eta bost Takrurri emat eko. Oparietarako beste hamar tona nahikoak izango zirela uste zuten, haietako zazpi Ghanako erregearentzat. Gauzak horrela, artisautzako produktu pila bat egin behar zuten hilabete eskas batean, errege haientzako gustuko opariak egin ere. Hasieratik gorde ak zituzten oihal eta Al Andaluseko bitxi batzuk aparte, lan handia zuten egiteko. Lamtunen berri jaso zuten. Ajjerrak gero eta erasokorrago ari ziren jartzen Tagant eskualdean. Aoudagost ez zuten erasotuko Wagaduko gerlariei beldurra zietelako, baina lam tuna libreekin ausartzen ziren. Ez zen txantxetako gauza, mezulariak Habusi kontatu zion bezala: –Wadan hiria hartu dute. Gure tribu osoaren menpekotasuna eskatu dute. –Horrek esan nahi du basamortua kontrolatzen ari direla ezta? –galdetu zion Habusek. –Sijilmasako bideak eta oasiak bai gutxienez. Kontua da behingoz borroka irabazi nahi dutela eta orain ez dugula ihesbiderik. Men egiten ez badiegu akabatuko gaituzte eta egiten badiegu ahaggarrei egin behar diegu gerra. Gure zaharrek laguntzeko eskatu nah i dizuete, Ziri, zure aitonaren oroimenez. Zuek bakarrik geldiarazi ahal dituzue. Ajjerrek Aoudagosteko kontseiluari ez diote kasurik egin. Modu batean edo bestean gure emakumeek eta haurrek ordainduko dute gose edota heriotzarekin. –Gizonak itxaropenik ga be hitz egin zuen eta Habusek laguntza ematea agindu zion. –Ez dut uste gure ospe hutsez geldiaraziko ditugunik. Berrogei egunetan abiatuko gara hemendik. Beste hamar bat egunetan Podorren izango gara eta hamar egun gehiagotan Wadan en izango gaituzue, ba karrik edo Wagadu eta Takrurreko gerlariekin. Hilabete batean tamaina handiko zeramika koloretsuak, lurrin eta xaboi usaintsuak, kobrezko objektu zizelatuak eta kolore desberdinetako beira ikusgarriak egiteari ekin zioten, baita bi urte haietan, egindako lagunei ere azken momentuan zerbait oparitzeko moduan. Apirila bukatu zenean, prest ziren joateko eta Habusek esan zien marinel eta gerlariei handik aurrera egingo zituzten piezak edo lortuko zituzten negozioak beraientzat egiteko baimena emateko. Baldint za bakarra zuten, urretan ez kobratzeko. Urre guztia sanhayar estaturako izango zen. Apirila bukaeran zergak eta opariak bidali zizkieten Kumbi Saleh ko agintariei. Aldi berean laguntza eskatu zieten lamtunak ajjertarrengandik defendatzeko. Azenarik azken momentuetan bere aldetik negozioetan ibili ahal izango zela zekienez, errubi ikusgarri piloak zituen trukerako. Beirazko pieza asko egin zituen eta orduantxe eskulan haiek eta bere kabuz ekarritako Almeriako errubiak negoziatzen aritu zen egun luze batzue tan. Merkatari adiskideek lagunduta merkatariei eskaini zizkien, beste harribitxi batzuen truke. Berrehun dinarrekin erositako Almeriako milaka errubi harri ederrak eta beira pieza pilak, beste milaka harribitxi ikusgarri gehiago bihurtu zituen, askoz gehi ago, onak eta handiak, zafiro eta esmeralda eder anitz tartean. Altxor bat. Arratsalde batean Azenarik Habusekin zaldiz itzuli bat egin behar zuenean, honek erran zion gaizki zegoela. Janariak gaizki egin omen zion eta beherakoa zuen. Azenarik inori ezer erran gabe zaldia ahouhaletik hartu, Kalayawarretik atera eta trosta bizian abiatu zen estepa batetik. Akazia eskaseko paisaia hartan erreferentzia handirik gabe, hegomendebaldera jo zuen. Arratsalde erdian, errekasto txiki batean zaldia edaten zegoen bit artean, baobab bat ikusi zuen handik ez urrun. Ura edan ondoren, zaldia hartuta zuhaitz erraldoira hurbildu zen lore zuriak, fruituak eta hostoak hartzeko. Gora igo zen eta loreak aukeratzen ari zenean zaldiak ihes egin zuen Kayesera. Berehala ikusi zuen a rrazoia: lehoi eme talde bat hurbiltzen ari zen. Ez zuen ihesbiderik eta animaliak helduko ez ziren adarretara igo zen, alde egingo zuten zain. Ez ziren joan. Baobabaren inguruan geratu ziren berari begira. Berandu egin zen eta baita gautu ere. Jateko bazu en baina ezin zuen lo egin, adarren elkartze batean leku ona izan arren. Ez zen beldurtu, baina ederki damutu zen bakarrik eta abisurik eman gabe joan izanaz. Goizean lehoi familia osoa gustura zegoen han eta egoerak iraungo zuela pentsatzen ari zenean, Ha busek sanhayar eta soninke gerlari batzuekin uxatu zituen lehoiak eta zaldia hurbildu zioten. Habusek txantxa egin zion agur gisa. –Gaupasa ederra egin duzu eme horiekin! –Bai, ez dut begirik bildu gau osoan. Nola jakin duzue non nengoen? –Ikusi zintuzt en norabide honetan eta goizean zure zaldiak utzitako aztarnak oso garbi zeuden. –Loreen infusioak on egin zion Habusi erabat osatuz eta hostoak, fruituak eta azal puskak erabilgarriak izan ziren. Garai hartan Azenari esna geratzen zen gauean, besterik e zean logalerik gabe. Hausnarketa egiten zuen aberastasun eta bizitzari buruz. Zertarako urrea, bizitzan zeregin eta gogo handirik ez bazuen? Sanhayarrek bai aberastasun haiekin erresuma bat antolatuko zuten. Herritarrak gehiegi estutu gabe instituzioak eta defentsa sistema ezarri ahal izango zuten. Elvirako koran, Granatan, jatorrizko lurraldera itzuli ezean bizitoki bat, babestoki bat aurkituko zuten. Azenarik ere leku bat nahi zuen berarentzat haiekin? Baina itzuli nahi zuen Baskoniara, Uhartetik urrun eg on nahi bazuen ere. Osaba Fortunekin bizi? Ez zekien artean zer eginen zuen, baina bere familiarekiko arazoa konpondu nahi zuen. Maiatzean euriteekin batera urak handitzen hasi ziren. Abiatzeko azken prestaketak egin zituzten. Lehenik, itsasontziaren kro skoa edo kaskoa garbitu eta bikez babestu zuten, mastak beren lekuetan jarri eta aparejuak prest utzi zituzten. Harresi zati bat bota behar izan zuten itsasontzia gotorlekutik ateratzeko. Soka eta poleekin uretara jaitsi zuten ontzia eta berreraiki zuten b otatako harresia, urrea salbu izateko. Azken gauean lagunei agur afaria eta festa egin zieten. Arratsaldean hasi ziren lagun merkatariei eskerrak ematen. Bi lagunak beren etxean elkartu ziren, Afur, Azenzar eta Ubai merkatari lagun handiekin azkeneko sola saldi lasaia izateko, nahiz eta gautu ondoren, denak berriro izanen ziren festan. –Eskerrak eman behar dizkizuegu, lagundu diguzuen guztiagatik. –Zuei, gu aberasteagatik –Ubaik ironiaz eta txantxetako itxuran esan zuen, baina pena nabari zitzaion. Habusek jarraitu zuen. –Zuek ahalegindu izan ez bazinete, ez ginen hain ongi egongo. Bihar goizean azkenekoz egingo dizuegu agur, zuei eta baita laguntza eman diguten beste merkatariei ere. Beranduago, morroi malinkeei ere eskerrak emateaz gain, diru eta opariak ere eman zizkieten. Tamin, Kane eta Traore laguntza handikoak izan ziren eguneroko eginkizunetan eta tratu lagunkoia izan zuten haiekin, Tamin bereziki. Gauean jan eta edan zuten patioan, kanpamentuko guztiak eta gonbidatuak. Beranduago, ondoko zelaira atera ziren Kayeseko ezagun guztiekin festa partekatzeko. Kantuan eta dantzan aritu ziren su handi baten inguruan. Azkenik, hurrengo goizean, ontzirako azkeneko horniketa guztiak egin eta gero, urrea larruzko zakuetan atera zut en ordu gutxi batzuetan ongi babestuta. Arratsaldean bazirudien Kayeseko herritar guztiek agurtu behar zituztela. Gautu baino lehen, ibaian behera abiatu ziren, berrehun eta hamabost gerlarik ondoko bideetatik jarraitzen zituzten bitartean. Podorren espero zuten Ghanako Kumbi Saleh ko gerlariak agertzea. Senegaleko ur handituen abiaduraren laguntzaz, bost egunetan heldu ziren Podorrera. Mezuak bidali zituzten. Egun pare batean Ghanako erregearen erantzuna ere espero zuten. Aberkan, Buna, Kenan eta bi laguna k elkartu ziren espedizioa prestatzeko. Habusek bere asmoak adierazi zizkien besteei. Ez zen eztabaidarik, Habusen autoritatea handia baitzen. Bukatzean galdera bat besterik ez zuen egin. –Plan hau da ziritarra naizenez gero pentsatzen dudana. Ados al zaudete? –denek adostasuna eman zuten. Soninkeak ia mila zaldun ziren. Agertu zirenean agintariei egingo zutena aipatu zieten eta ados zeuden. Ez zuten eztabaidatu. Ziritarrei laguntzera agertu ziren. Zaldiz, bost egunetan Wadanen ziren eta atari nag usiaren aurrean hitz egin zuten ajjerren agintariekin. Harrituta zeuden Ghanako gerlariak ikusteagatik, baina are gehiago ziritar bat han ikusteagatik. Habusek argi adierazi zien lamtunak bakean utzi behar zituztela eta aurreko egoerara itzuli behar zutela . Ajjertarrek ordu batzuk eskatu zituzten haien artean hitz egiteko. Gautu baino lehen erantzuna eman zuten, hurrengo egunean joango zirela eta bake bidetik hasiko zirela hitz emanez. Hurrengo egunean ajjertarren erretiratzea gertatu zen denen harridurarak o. Hiriko lamtunen agintariekin izan ondoren denak itzuli ziren Podorrera. Hantxe agurtu eta eskertu zieten takrurtar eta soninkei egindakoa. Berriro ere andikiro egin zuten. Senon, Sacko, Sila eta Dyane kapitainekin izan ziren aparte batean. Pertsonalki e skertu zieten zaintza eta beraiei eta beste gerlariei artisautza produktu eder batzuk oparitu zizkieten. Soninkeak itzuli ziren Kumbi Saleh ra. Ziur aski bakea izango zen handik aurrera basamortuan eta sanhayarren artean. Merkataritza bideak irekiko ziren berriro. Podorren erregeari zergak eta dohaintzak utzita, Senera joan ziren itsasoratu baino lehen, janaria, ur bilketa eta frutak biltzera. Tally gobernadoreak zoriondu zituen espedizioaren asmoak gauzatu eta basamortuan bakea lortzeagatik. Beraiek Tal lyri eskertu zioten hasierako jarrera harengatik, gero errazago izan zutelako egin beharrekoa. Opari on batzuk eman zizkioten eta azkeneko egunean afari on bat ospatu zuten, itsasoratu baino lehen. Bidaia luzea izango zen: hilabeteak pasatuko ziren berriro lurrean lasai izan arte. Abiatu baino lehen, hurrengo egunean, Tallyk azkeneko aholkua eman zien. –Ez ahalegindu alferrik iparraldera joz. Arraunketan alferrik arituko zinatekete. Haizearen eta korronteen kontra onenean hilabeteak eta hilabeteak beha rko zenituzkete eta ekaitzek itsaso barnera bidali ahalko zaituztete. Jarraitu ipar mendebaldera hilabete batez hego mendebaldeko haizeak eta korronteak aurkitu arte, agian denbora gehiagoz. Irla berdeak aurkituko dituzue hiruzpalau egunetan, han ur hornik eta ahalik eta gehien osatzea gomendatzen dizuet. –Aholku hura Ibrahim eta Aliren esperientzia eta entzundakoekin erabat ados zegoen eta halaxe egingo zuten. 32 Afrikatik al Andaluserako itzulia. Handik hirugarren egunera irla batera i ritsi ziren. Takrurren herrikideak bizi ziren han. Aholkatu bezala ur gehiago jaso ondoren ipar mendebaldera abiatu ziren itsaso beldurgarritik barna. Sei aste pasa ziren ipar mendebaldera jo zutenetik. Beldur ziren. Kalkuluen arabera bi mila milia egin zi tuzten itsas barnera. Haize eta korronteen gorabeherak izan zituzten. Zenbaitetan arraunetan egiten zuten; beste batzuetan, haize gogor lehorrak izan zituzten, beti hegoaldera jotzen zutenak. Senegal ibaiaren bokala baino iparralderago zeuden. Aste bat pas a zenean, lehenengoz, hegoaldetiko haizea aprobetxatu zuten ipar ekialdera jotzeko. Alirekin hitz egin zuten Habusek eta Azenarik. Azenarik zalantzak adierazi zizkion pilotuari. –Hau al da espero genuen haizea? Bukatu dugu mendebalerako bidaia? –Bai. Ha la espero dut behintzat, zeren bidaia hau nahita inork gutxik ez du egin. Ekaitzetan galdu diren bidaiariek baino ez baitute egin. –Eta zenbat falta zaigu itzultzeko? –galdetu zuen Habusek kezkatuta. –Egin dugun bezainbeste, ipar ekialdera. –Saiatu gara ur gutxi gastatzen, baina nahiko izango den ez dakigu –ez zen galdera Habusek adierazi zuena baieztapena baizik. –Badaezpada ere, arraunean laguntzea komeni zaigu. Gizon onak eta bulartsuak dira hauek –erran zuen pilotuak. Berrehun anfora ur baino gehia go gelditzen zitzaien. Beste bi hilabeteko bidaiarako ozta izango zutela uste zuten. Bi astez hegoaldeko haizeak eraginda asko aurreratu zuten ipar ekialdera. Gero haizerik gabe ibili ziren, baina korronte apropos motel batek bidean lagundu zien. Hiru hi labeteko bidaia zuten egina, ekaina hasieratik, eta ia irailean ziren. Arraunean eta korronte onekin jarraitu zuten beste bi astez. Suertea izan zuten eta Azoreetako irla txiki batean lehorreratu ziren. Ez zuten inor topatu, baina ur freskoa berritzeko auk era izan zuten. Ibrahimen ustez al Andalusetik mila eta bostehun miliatara zeuden, al Garberen parean edo. Behar zuten haizea izango ote zuten jakin gabe mintzatzen ari ziren Habus eta Azenari. Habusek espedizioaren erantzukizuna sentitzen zuen. –Gure ab entura honen bukaera gertu delarik, beldur naiz azken momentuan ez ote den dena pikutara joango. –Ez izan hain ezkor! Bidaia bukatzekotan, espedizioaren helburua betetzen ari da. Ez dut honetaz mintzatu nahi, baina ez duzu obsesionatu behar. Zuk, egin beh ar dena egin duzu eta ez duzu itxaropenik galdu behar. –Arrazoi duzu. Lasaitasunez jokatzea besterik ez dugu behar. Aldeko haizeak izan zituzten hurrengo egunetan. Urriaren hasieran, lurra ikusi zuten azkenean. Txalupan lurrera joan ziren kapitaina eta marinel batzuk mezuak bidaltzeko. Sagres ondoan ziren, al Garbe koran. Handik beren berri bidali zioten Zawiri. Gau argitsu batzuetan mugitu ziren kostako herrietako argien eta kapitan pilotuen eskarmentuen gidaritzapean. Gibraltar pasatu zut enean, lasaiago ibili ziren. Kostaldea ikusi zutenetik bost egunetara, gauerdian al Motril ondoan hondartza batera heldu zirenean, Zawi eta berrehun bat gerlari zituzten zain. Argirik piztu gabe, ilargitan, urrea deskargatu eta ezkutatu zuten inguruko koba batean. Helvira hiritik hurbil sanhayarrek alkazar bat eraiki zuten Granata hiriaren ondoan. Han kokatu zuten beren hiriburua. Handik aginduko zuten Elvirako kora osoan. Al Hamrra mendixkan eraikitako alkazarrean gorde zuten urrea. Espedizioko partaide b akoitzari adostutakoa eman zioten. Artisau eta kapitainei lortutakoaren milarena eman zieten; laguntzaile, marinel eta gerlariei horren laurdena. Aberatsak ziren eta ziritarrek altxor handia zuten erresuma arazorik gabe sortzeko. Azenarik aberastasun hand ia lortu zuen. Hirurogeita hamalau kilo urre jasotzeaz gain, milaka harribitxi eder eta handi zituen eta are gehiago lortu zuen mila eta ehun dinarren truke ehun bider lortu baitzuen. Ehun eta hamar mila dinar berri emango zizkioten Madinat al Zahrako zeka tik pasatutako urreaz egina. AlAndalusen gauza asko gertatu zen haiek Senegalera joan zirenetik. Aurreko udaberrian, 1013ko maiatzaren 9an azkenik lortu zuten berbereek eta Sulayman al Mustainek Kordoba errenditzea. Baina kalifa hiriburuan sartu zenerako , gerlariek hartuta zuten, arpilatze eta mendekua gauzatuz. Alkazarrean Hisham II al Muayyadek abdikatu zuen bigarren aldiz. Hainbat pertsonaia atzerriratu edo erail zuten. Ikaragarria zen Kordoban gertatua. Etsai batzuek birrindutako hiriburua zen. 33 Sulayman al Mustain en bertuteak eta akatsak. Erdiko Markak eta Levantek ez zuten al Mustain onartu eta honen jarraitzaileek gainerako korak banatu zituzten, feudo moduan. Berbere magrawarrek Toledo eta al Garbeko korak hartu zituzten, Ba nu Ifranek eta Banu Birzalek Jaeneko koraren ipar mendebadea, Banu Dammarek eta Azdachek Medina Sidonia eta Moron, Zaragozako kora handia Mundhir ben Yahya tuchibiari eman zioten eta Elvira kora aberatsa sanhayarrei eman zieten. Betiko kalifatoa desegina z egoen. Kalifak Kordoban eta inguruan baino ez zuen agintzen eta zerga gutxi heltzen zen Estatua mantentzeko. Fitna hasia zen. Praktikan korak independienteak ziren, agintari zibil eta militar batzuek teorikoki Suliman al Mustainen autoritatea onartzen bazu ten ere. Bestetik Sulayman al Mustainek ez zuen agintzeko balio, momentu eta inguruko agintarien arabera aldatzen baitzituen erabakiak. Horregatik ahal izan zutenak urrutiratu ziren beren jabegoetara. Azenarik erdi abandonatutako Madinat al Zahratik zeu zkan liburu piloak hartu zituen eta Granadara joan zen bizitza aro berri bati ekiteko. Ez zuen oso garbi zer egingo zuen. Bere lagunen garaipena gauzatu bazen ere, al Andalus pobreago bat ikusi zuen, miseriaz aparte, jendearen tristezia eta gorrotoa nabari zen. Granatan, ordea, giroa bestelakoa zen. Bertako judutar eta mozarabeak gehiengo ziren eta pozik hartu zuten ziritarren agindupeko gobernua. Muladiak ere ez ziren gaizki tratatuak sentitzen eta segurtasun giroak lagundu zuen nekazaritza eta komertzio a ktiboak mantentzen. Sanhayarrek koraren segurtasun eremuak banatu zituzten. Kapitainei eta beren gerlariei barrutiak banatu zizkieten eta mantentzeko, ondasunak eta jabegoak utzi zizkieten. Agudo erantzun behar zuten Zawik deituz gero; gerlariek prest egon behar zuten eta urtean behin elkartu behar ziren egun batzuetan maniobrak eta arma praktikak egiteko. Granadan Zawik gobernua eta zaingo handi bat mantentzen zuen. Habusi Jaengo kora barneko barruti bat eman zioten zaintzeko eta kadi baten ondoan agindu b ehar zuen. Berrehun gerlari zituen menpean eta Baezako alkaide bezala, gaztelutik Goi Guadalquivirreko olibondo zonaldean segurtasuna mantendu behar zuen. Azenarik ondoko herri batean, Ubedan, gauza bera egin behar zuen bere lagunaren agindupean. Dorretxe batean biziko zen hogei gerlarirekin ingurua babesteko eta lur batzuk izango zituen kudeatzeko. Herrian errespetuz hartu zuten. Ingurua zaintzeko neurriak hartu zituen, armetan trebatzen aritzen zen zaintzan ez ziren gerlariekin eta noizbehinka joaten zen ehizatzera Habusekin. Udazken ederra pasa zuten baina Azenari urduri zegoen. Zanarekin oroitzen zen. Neska, Zawiren menpeko kapitain batekin zegoen ezkonduta eta berak ezin zuen beste emakume batengan pentsatu. Okerrena, dena den, Baskonia eta bere familia faltan izatea zen. Ongi pentsatu ondoren Habusengana jo zuen goiz batean. Igandea zen eta ehiza egiteko geldituak ziren aurreko egunetan. Ubeda eta Baeza arteko mendialdean zeuden. Azenari zaldian eta mando gainean morroi baten laguntzaz abiatu zen goizer ako ordu bat falta zenean. Ia inoren testigantzarik gabe hitz egin nahi zuen Azenarik. Ia hitzik egin gabe, morroiak bidali zituzten beste puntu batetik orein ederren bat haiengana bidaltzeko eta zain zeuden bitartean mintzatzen hasi ziren. Habusek galdetu zion nahiko zakar. –Zer duzu Azenari? Azken aldian burumakur ibiltzen zara –Azenarik espero zuen galdera eta argi eta garbi erantzun zion. –Sentitzen dut, Habus. Ezin naiz hemen geratu. Baskoniara edo familiaren ondora joan behar dut. Zuei eskertu behar dizuet niregatik egin duzuen guztia, nola tratatu nauzuen... Zu anaia baino gehiago zara niretzat, inoiz izan dudan lagunik handiena. Baina, nire espiritua ez dago hemen. –Espero nuen antzeko zerbait. Nire ondo ondoan nahi zintudan, baina Zawik tenentzi a propioa ematea aholkatu zidan. Ba al dago zu gurekin geratzeko egin ahal dudan zerbait? Ezin duzu Zana ahaztu? –Ez. Ezin dut ahaztu. Eta arrazoi duzu. Ezin zara hobeki portatu, ezinezkoa baita. Habus, Baskoniara joan behar dut negua heldu baino lehen. O so gogorra egingo zait zugandik aparte ibiltzea, baina mesedez, utzi joaten oztoporik jarri gabe. –Aspaldi dakit joango zinela. Ez nuen nahi eta ahal duguna egin dugu alferrik. Esadazu zerbait behar baduzu. –Bi lagunek besarkatu zuten elkar eta momentu on ak oroitzen aritu ziren denbora batean. Oreinaren etorrerarekin prestatu ziren arte. Bien geziek jo zuten orein ar zaharra. Zaldiz jarraitu behar izan zuten zaurituta eginda ere. Kilometro gutxitara harrapatu zuten beti begi bistan izanik. Morroiak bueltan bidali zituzten eta bazkaltzera gelditu ziren haiek. Arratsaldea elkarrekin pasa zuten agurra aurreratuz. Hurrengo egunetan eraman nahi zituen gauza guztiak prestatu eta Habusen laguntzarekin Granadara abiatu zen Zawirengandik despeditzeko. Granadan, le hen baino jende gehiago bizi zen, batzuk urrutitik joanak. Etxe berriak, dendak, elizak, meskitak eta sinagogak eraikitzen ari ziren. Al Hamra ko alkazarra kanpotik eraikita bazegoen ere, kuartelak, dorreak eta gobernu jauregia orduko bukatu gabe zeuden. A zenarik, lehen al Zahran eta orduan Granadan pilatuta zituen milaka liburu gordetzen jarraitzeko esan zien Zawi eta Habusi. Ez zekien aurrerantzean zerbait egingo zuen eta lagunari liburutegi eta ikastetxe batean erabiltzeko eskatu zion. Dena den, milaka b atzuk argizaritutako paketeetan gorde zituen hornitegi batean, hurrengo batean hartzekotan. Balio handikoak ziren berez. Hala ere, Azenerik momentuz aski izango zuen filosofia, zientziak eta literaturako lan aukeratu gutxi batzuek, bostehun bat liburu eram atearekin. Gustukoak zituen arabiar letrak eta kultura eta horiek bere denbora pasa ia pertsonalak bihurtuko ziren. Konpondu behar zuen beste arazo bat, zeukan urrea eramatea izango zen. Handik bi egunera Zaragoza eta goi markara abiatuko zen karabanan joa ngo zen beste merkatari bat bezala, mando batzuetan zamak eramanez. Eskolta bezala lau gerlari sanhayar eramango zituen morroien papera eginen zutenak. Baskoniara joan baino lehenago ospatu zuten afarian ziritarrek bromaz aparte beren adiskidetasuna erakut si zioten. –Ez duzu negozio txarra egingo. Pergaminozko eta paperezko liburuak utziko dizkiguzu eta urrezko txanponak eraman –aipatu zuen algaraka Osirisek. Habusek ez zuen alaitasun gehiegirik adierazi, bere buruan Azenarik laguntasuna eraman eta tristez ia utziko baitzion. Azenarik ere, bitartean, bere lagunaren antzera baina aldrebes egingo zuela pentsatzen zuen. Madjlisean, saloi eta harrera gela handiko txoko batean musikari batzuk ari ziren txirimia, gaita eta danborrariekin musika apalki jotzen. Bitartean, afaldu ondoren, gizonak pastelak eta frutak dastatu eta ardo gozoa edaten ari ziren. Zawik seriotasun puntu bat sartu zuen solasaldian. –Baduzu urrea zeramika piezetan disimulatuta, baita konfiantzazko gerlariak, Kenan buru izanik, seguru bidaiatz eko. Hala ere, Baskonian nola egongo zaren ez dakizu. Badakizu, gauzak gaizki ateraz gero, gure artean leku bat duzula. –Bai badakit. Eta zuek badakizue behar banauzue etorriko naizela. Nire bizitokia jakin bezain pronto bidaliko dizuet mezua –Habusek galdetu zion orduan non biziko zen. –Ez naiz ziur. Ez dakit Iruñean lekurik izango dudan. Uste dut Uhartetik hurbilegi dagoela. Faltzesen edo mugako gotorlekuren batean izango naiz ziur aski. –Eskerrak Elvirako kora eta Baskonia urrun daudela eta ez dugula borrokarik egin beharko. Oso gerlari trebea eta kapitain bikaina baitzara Azenari –bota zuen umoretsu Jonay k, gerra kapitaina zenak. Pixkana, edariaren laguntzaz gero eta animatuago kantatzen eta txaloka hasi ziren musikari kasu egin ez. Hurrengo egunean, abiatzekotan, lagunduko zioten sanhayarrak mandoekin eta ziritarrek beraiek hazitarako hiru zaldi ederrekin agertu ziren. Habusek aurretik ezer esan gabe oparitu egin zizkion Azenariri: zuri, beltz eta zaldi gaztainkara bana. Azenar ik eskertu zion lagunari ziritarren zaldi alerik onenak oparitu izana. Zaldi haiekin beti gogoratuko zuen laguna. Azenarik bazekien zaldi zuri eder hura Habusek berak hezi zuela azken hilabetean. Bele ere hezita zegoen eta Gaztaina gazteegia zen horretarak o. Hasieratik konturatu gabe jarri zizkien izenak: Tximista, Bele eta Gaztaina. Tximistak zilarrezko uhaleriak zituenez, haren gainera igo zen Azenari lagunaren azken keinuarengatik hunkituta. Dena prestatuta zegoenez, Azenarik azkar agurtu zituen Zawi, Sa lma eta Habus. Zana ez zen agertu. Besarkatu ondoren, negar malkotan urrutiratu zen Azenari, berdintsu ari ziren bi gazteengandik. Zawik Azenariren etorkizuna segurua ez zela pentsatu zuen. Honekin batera erremedioa balitz bezala luzatu zion azken abisua. –Kontuz ibili. Nahi baduzu gerlari gehiago eraman ahal duzu –Azenarik ezin izan zuen erantzun. Burua itzuli gabe eskua gorantz altxatu zuen azken agur gisa. 34 AlAndalusetik etxera itzuli. Merkatarien karabana bide onenetatik pasatzen zenez, gehien bat gurdiz osatuta zegoen. Kordoba ondotik, Toledo, Guadalajara eta Medinacelitik pasako ziren eta Zaragoza zuen helburua. Arazorik gabe egin zuten Guadalajararaino. Hogeita hamar bat gurdi, ehun mando baino gehiago eta berrogeita hamar gizon geratz en ziren gauero karabansarretan. Beste hogei gizonek babesten zuten karabana. Guadalajarako karabansarrean ziren. Gaztea zeruari begira geratu zen besteak afaldu eta ohera joan zirenean. Kenan, loak hartzen ez zuenez, harengana hurbildu zen laguntzera. –Ez al duzu logalerik ala? Kezkati ikusten zaitut. –Bai, Kenan. Zenbat eta gehiago pentsatu, orduan eta arazo gehiago ikusten dut Baskonian bizitzeko. Maite ditudanekin egon nahi dut, baina ez dut osaba Semeno jasango. Badakit nire kontra egingo duela eta oraindik okerrago, badakit gutxirengatik lelokeriaren bat egingo dudala: akabatu nahi izango dudala. Uharten nire anaia txikiak agintzen du orain, baina osaba hori agintari militarren artean dabil eta mugako gazteluetan, Naxera eta Iruñetik pasatzen da ask otan. Hobe dut leku hurbil batean bizitzea. –Kalahorran bizi nahi al duzu? –Ez. Kalagorrian gure etsai musulmanak daude. Baskoniatik gertuko Gaztelako leku bat bilatuko nuke. Noizean behin senideak eta lagunak bisitatzen ahalko ditut. –Orduan orain Gazt elara joango al gara? –Bai. Esango dugu zeramika Atienzara eraman behar dugula. Karabanako buruari Jaloneraino joango ginela esan nion eta Atienzarako bidea erreka hori baino kilometro batzuk lehenago dago. Atienza aldean lurperatuko dugu urre gehiena eta ni agertuko naiz Gaztelako muga gaztelu batean, bakarrik. –Ez dut gaizki ikusten zure plana, baina ager zaitez gutako batzuekin. Jaun bat zara eta ez zaldun arrunt bat. –Ikusiko dugu. Agian hobe da zu eta mutilen batekin agertzea, berehala itzuliko zare te, hala ere. Bizitza berri bat egingo duena ni neu naiz. Bihar Siguenzara helduko gara. Etzi karabana utziko dugu eta Atienzaraino jarraituko dugu bakarrik. –Ongi da. Logale naiz. Ondo lo egin. Azenari, zaldiak, mandoak eta lau sanhayarrak Siguenzan ger atu ziren beren negozioa mendialdeko inguru hartan egin behar izan balute bezala. Zeramika eskari hura Atienzara eraman behar zutela esana zuten. Mendialdera abiatu ziren hurrengo egunean. Egun osoan ibili ziren eta Atienzatik hurbil zirenean iparraldeko b idea hartu zuten Alcolea izeneko herri aldera. Iluntzean bide bazterrean kanpatu zuten surik piztu gabe. Hurrengo egunean mando guztiak lotu zituzten bata bestearen atzetik eta apoak, kaskoak, zapi batzuekin inguratu zituzten arrastorik ez uzteko. Azenarik animalien gorotzak jasoko zituzten zakuak paratu zizkien mando zaldiei. Gerlariei zapi beltz bana ipini zien begiak estaltzeko zien. Azenarik gidatu zituen zaldiak, mandoak eta gerlariak mendixkaz inguratutako bailara berdintsu haietatik. Lehenengo zuloa egingo zuten lekura helduta, zapiak kenarazi zizkien eta altxorraren zati bat lurperatu zuten, zaku batzuetan sobratutako lurra gordez. Berdin egin zuten beste bi lekutan, tartean begiak estalita eta mandotik helduta ibiliz. Egun iluna zen eta ezin izan zuten asmatu eguzkiagatik hartu zuten norabidea. Beranduago, euri asko egin zuenez arrasto asko ezabatuko zen. Neurri haiek mesfidantzaz baino prebentzioz hartu zituen Azenarik. Egun batean pixka bat edan ondoren haietako batek kontatzen ahal zuen altxorraren istorioa eta agian behartuko zuten altxorraren kokapena kontatzera. Horrela ez zuten arriskurik izango. Azkenik, Alcoleara hurbildu zirenean txanoak kendu zizkien. Merkatari batek bere morroiekin gaua pasatzeko eskatuko zuen ostatuan, man doen gainean zeramikak, liburuak eta zaku batzuk zituztenak. Inork ez zuen sumatuko zakutan lurra baino ez zela izango. Euri asko bota zuen gauean eta goizean hegoaldera kilometro batzuk egin ondoren, leku ezkutuan kanpatu zuten, Azenarik utzitako arrastor en bat goizean goiz ezabatzeko. Hurrengo egunean bi sanhayar itzuliko zirela esan zienean ez zuten onartu. Laurek batera itzuli nahi zuten Granadara. Azenari, Kenan eta beste gerlari bat ezkutari bezala hiru zalditan eta beste biak morroi paperean mando gainean eta arrazako zaldietatik tiraka iparraldera bueltatu ziren muga aldera. Atienza hiri txikian ordu gutxitan saldu zituzten zeramikak . Hurrengo egunean Gormaz ikusi zuten urrunean eta kilometro batzuk gehiago egin zituztenean Osman sartuko ziren. San cho Garciak, Gaztelako kondea, Kordoban hiru urte lehenago Wadih eta al Mahdirekin negoziatuz lortu zituen Osma muga herria eta gaztelua, Clunia eta beste gaztelu batzuk ere bai. Azenarik, hamaika urte lehenago ezagutu zuen Osma, Donemiliagan esklabo hartu zutenean. Amaiera eta sinopsia Lehenengo liburuak kontatzen du penintsulako erresumen historia XI. Mendearen hasieran. Azenari Enekones, mutiko eta gero gazte baten begietatik, baina ikuspegi zabalez Almanzor garaian eta ondoren Baskonian, al Andal usen eta Gaztelan gertatu ziren gorabeherak kontatzen dira. Azenari Enekones noble baskoiak bere eta ingurukoen bizitza kontatuko digu. Pertsonaia historiokoak agertzen dira: Almanzor, Zawi ben Ziri, Abd al Malik, Hisham II.a, al Madih, Sulaiman al Mustain , Gaztelako Sancho Garcia, Baskoniako Antso Gartzes Nagusia erregea, Naiarako Garzia eta pertsonaia pila bat, baina baita gehiago ere, zeren errege eta nobleez gain, herritarren bizitza ere agertzen da. Gerlari, merkatari, nekazari, artisau, konkubina, jak intsu, neskame, zerbitzari, esklabo eta abenturazaleen bizipenak agertuko zaizkigu. Lehenengo liburu honetan, Uharte, Iruñea eta Errioxatik ibili ondoren, besteak beste Kordoba, Afrika eta Granada ezagutuko ditugu, azkenik Gaztelara itzultzeko. Jendarte kristaua eta musulmanena ezagutzeko aukera izanen dugu, baita erlijio desberdinetako pentsaerak ere. Hurrengo liburuetan Azenari heldu bat azalduko da beste pertsonaia askoren aurkezpena egiteko. Hala ere, hurrengo beste bi liburuetan luzatuko da garai hart ako bizitzari buruzko kontakizuna. Gaztela, Leon eta Baskoniako historian murgildu nahi izan dugu Nafarroako historian hain garrantzitsuak izan diren Antso Gartzes Nagusiaren erregetza eta erresumaren banaketaren auzian murgildu nahian. Idazleak Naiarako G arzia eta Gaztelako Fernandoren arteko gatazka eta ondoren gertatu zena ulertu nahiak eramanda, garai hartako egoera eraikitzen saiatu da, Nafarroako erresumaren bilakaera ulertzeko helburuz. AURKIBIDEA 1 Alfa eta omega. 2 Aurrekariak. Razzia bat musulmanen lurretan. 3 Mugako hiri batean elkartu ziren noble borrokazaleak. 4 Garazi belar sendag ilea. 5 Udako kanpainaren ondorioak. 6 Uharteko jaun Enekoren egitekoak. 7 Noblezia eta erregea. 8 Uharteko bizimodua. 9 Gerrarako prestaketak. 10 Erroti k Gaztelara. 11 Ezkarai. 12 Peñacervera. 13 Peñacervera ondoren. 14 Ekaitzaren ondoren... heriotza. 15 Donemiliaga. 16 AlAndalus. Kordobara bidean. 17 Kordoba hiria. 18 Kordoba inguruak. 19 Kordobako jak induria. 20 Emakume tamazigak. 21 Salma, Zana eta Miriam. 22 Abd al Maliken kontrako altxamendua. 23 Fitna. 24 1009ko urtarrilatik ekainera Sanchul eta al Mahdi. 25 Sanhayarrek erasoa aurrikusi eta auzoa utzi. 26 Lubakia. 27 Gaztelauak. 28 Baskoniako enbaxada eta Almeriara egindako bidaia. 29 Afrika. 30 Takrur erresuma. 31 Ghana. 32 Afrikatik al Andaluserako itzulia. 33 Sulayman al Mustain en bertuteak eta akatsak. 34 AlAndalusetik etxera itzuli.

2023-12-01

booktegi_liburua_adostutako_tenorea

booktegi.eus FITO RODRIGUEZ adostutako tenorean Edertasun gramatikala egon, badago (edertasun morala, dramatikoa eta abar dauden bezala) baina ez du erabilera zurrunarekin zerikusirik. Flaubertek lan handiz erditu behar izan zuena halakoxea zen eta, zalantzarik gabe, haren edertasun horrek sintaxi arau batzuk erabiltzeko modua izan zezakeen... PROUST, M. (1920). À propos du style de Flaubert . NRF. AURKIBIDEA Atarikoa Mende berriaren hasiera Alternatiba erromantikoa Irudiak eta hitzak Mugimenduaren idazketa Galderak eta erantzunak Literatura trans Esanak eta kontraesanak Venezian e z dago simetriarik Idazlanak eta idazleen lanak Suitzako bidean Zuzenbide debekatua Suitzatik bueltan, egunerokotasuna Joxe Azurmendi eta Txillardegi Nori bere bidea Hizkera poetikoa Idazleak errealitatea itzultzen du Arrosen sasoiak Hizkera anakronikoa eta zabor kultura Hizkuntzaren higadura eta egiaren desagerpena Literatur paradigmaren aldaket ak Literatur askea Epilogoa Atarikoa Nietzschek zioskunez Gramatikan sinesten duenak Jainkoarengan sinesmena ere badu, berez. Zehazkiago, Nietzschek, azken idatzietan (G ötzen Dammerung), badirudi Jainko gramatikoaren botere izugarria eta klaustrofobikoa sentitu zuela, eta horrela zioen: “Arrazoia hizkuntzan: O ze emakume zahar eta iruzurtia! Beldur naiz, gramatikan sinesten jarraitzen dugun bitartean, ez garela Jainkoarengandik libratuko” . Idazle orok, F. Nietzscheren eta W. Benjaminen pentsamendutik abiatuta behintzat, hizkuntzaren eta balizko Jainkoaren arteko erlazioari buruz hausnartu beharko luke. Saiatu behar da ulertzen zer mugimendu gramatikal dagoen predikatua agertzen denetik ni aren izena osatu arte, halako moldez non gramatika bat eratzeak, Jainkoa barruan duela, kulturan zer nolako ondorioak dituen identifikatu ahal izateko idazkera baliagarria ote den. Begi bistakoa da idazketaren azpian gramatika bat badagoela, baina, halabe r, ezin ukatu idazkera mota ezberdinak ere badaudela eta, beraz, ezin dela gramatika bakarra egon... ezta, ildo beretik, Jainko bakarra ere. Nik neronek ere, idazle moduan, izkiriatzeko modu oso ezberdinak erabili ohi ditut. Iz an naiz idazle akademikoa eta kazetaria, hizlaua eta poesia erabili ditut, baita aforismoak eta saiakera ere... Azken urte hauetan idazkera hauei buruzko hausnarketa ari naiz egiten eta zurekin partekatu nahi dut, balizko irakurle hori. Izan ere, orain ha sten ari den testu honek, nolabait, trilogia baten hirugarren alea izan nahi du. Hona hemen, bada, hortaz, hastapeneko aurkezpena. High Noon (Argentinan, Hitzartutako orduan ; Espainian, Bakarrik arriskuaren aurrean ) western generoko film estatubatuar ezag una da, gure garaikoentzat behintzat, 1952koa, Fred Zinnemannek zuzendua eta Gary Cooper du protagonista. Argumentua denbora errealean garatzen da, eta sheriff bat du ardatz, zeinak une oro horren eginkizunaren eta maitasunaren artean erabaki behar duen et a hiltzaile saldo bati berak bakarrik egin behar dion aurre. Unibertsitateko lanak bukatu nituenean 63 urte nituen, eta bizitutakoak kontatu behar nituela pentsatu nuen. Ideia horretatik sortu zen Zorroaga ahora Ibaeta izeneko liburua (Adhara, 2018). Eleb itan argitaratu genuen, nik euskaraz eta nirekin batera egiletzan partaidea izan zen Angel Gonzalezek, berriz, gazteleraz. Gure unibertsitate bizipenak kontatu genituen hantxe, hala nola, Filosofia, Pedagogia eta Psikologia fakultatearen sorkuntza, UPV/EHU ko hasierako urteak eta haien garapena, euskal lerroetako istorioak eta, orduko funtzionariotzari eginiko kritikekin batera, unibertsitatean modu egonkorrean lan egin ahal izateko lan kontratuaren bidezko gure borrokak ere. Angelek, bere maisu gisa, Enriqu e Freijo psikologoa aipatu zuen. Nik, berriz, Txillardegi. Guretzat funtsezkoa izan zen laurogeita hamarreko hamarkadan burututako “irakasle propioaren” aldeko borroka, zeinean, nirekin batera liburua idatzi zuen Angel Gonzalez ibili zen. Ez bera bakarrik , UPV/EHUk hirurehundik gorako irakasle kaleratu zituelako eta, guk, aldiz, Unibertsitatea Lan Magistraturaren aurrean salatu ostean, irabazi genuen auzia gure lanpostua berreskuratuz. Hura gertatu ondoren, Euskadiko lege batek ahalbidetu zuen eskatutako l an kontratuaren bidezko irakasle egonkorraren irudia behar bezala gauzatzea. Borroka luzea eta latza izan zen, zeren gurekin batera aritutako lagunak, berez, gure arerio bihurtu ziren eta funtzionariotzaren bidea babesteari ekin zioten, gu bezalakoak —eta unibertsitatea demokratizatzeko funtsezkoa izan zen aldarrikapen hori — kaleratu nahi izan zituzten bitartean. Ezin izan zuten, ordea. Irabazi genuen eta gaur da garaia erretreta hartu dugula lan kontratuaren bidezko irakasle egonkorrak izanik. Ona guretzat baina askoz hobea UPV/EHUko gainerakoentzat ere. Ibilbide aldarrikatzaile horretan ezin utzi aipatu gabe, UPV/EHUn ohikoak izan ziren sindikatuen beligerantzia gure kontra, UGT eta CC. OO. bereziki, (Arriolak, Lopez Basagurenek, Do ñatek eta, haien kariaz , Pello Salaburuk berak, ahalegin handiak egin zituzten irakaslearen irudi berria oztopatzeko). Aldiz, Lan Zuzenbidean irakasle moduan aritutako Koldo Gorostiagaren laguntza estimagarria izan zen oso. Hau guztia kontatu nuen Finlandian burutu zen Nazioarte ko Hezkuntzaren Historiako Kongresuan 1988an. Orain asko erabili ohi da prekarietatea hitza, baina unibertsitatean, Francoren garaitik zetorren ohituretan oinarriturik dago, besteak beste, orduko PNNek (“irakasle ez numerarioak” zeritzanak) ez zuten inola ko egonkortasunik lanean eta urtero berregin behar zituzten beren kontratu diskriminatzaileak. Aldiz, hezkuntza mundurako batere egokia ez den funtzionariotza pribilegio guztien jabe zen. Gure borrokak aspaldiko egoera hori aldaraztea lortu zuen eta bide h orretan bidaide izan nuen liburu horren beste egilea, Angel Gonzalez, baita Arantza Urkaregi, Joserra Etxebarria, Fernando Mijangos, I ñaki Alegria, Xabier Artola, Xabier Arregi, Xabier Isasi eta beste Xabier, baita Xabier ez ziren luze bat ere. Egia da, halere, erretiroa hartzeko garaia etorri zitzaidanean konturatu nintzela funtzionarioak oraindik pribilegio askoren jabe badirela, baina horrek goian aipaturiko borrokan sakondu beharra besterik ez du azpimarratzen. Areago, 2020ko maiatzaren 7an M adrilgo Kongresuan Unibertsitate Ministro Manuel Castellsek esandakoa entzunda: “Eskandalua da unibertsitateko irakasleen eta ikertzaileen ezegonkortasuna. Hori amaitu egin behar da, eta funtzionarioen eta lan kontratuko langileen artean banatutako karrera akademikoaren proposamenari ekingo diogu, baina eskubide eta betebehar berekin”. Horixe izan zen gure aldarrikapena UPV/EHUn mende laurden lehenagotik, eta horretan dirau orain, nahiz eta, dagoeneko, Espainiako ministroak, berandu bada ere, guri arrazoia eman. Bestalde, Zorroagan hasi ginenean ia ez zegoela euskarazko eskolarik berriro ere esan beharra dago. Guk sortu genituen materialak eta didaktikak, taldeak eta antolakuntza. Hori zela eta hasi nintzen ni liburuak idazten, egoerak behartua, alegia, nah iz eta, urteak joan urteak etorri, uzta aniztuna ekoitzi (zehatz ikusteko, fitorodriguez.eus era joan). Egun, aldiz, azken ikasturteko taldeei erreparaturik, euskal geletako taldeak hiru aldiz handiagoak izaten dira gaztelaniazkoak baino eta, azken haueta n, askok eta askok euskara ere badakite. Ezin esan, bada, urteak alferrik pasa direnik, ezta gure orduko ahalegina hutsaren parekorik izan zenik ere. Baina, egia esanda, unibertsitateko lanean liburuak idatzi, apailatu eta argitaratu arren, nik erabilitak o hizkuntza ez zen guztiz nirea, egoerak eskatzen zuen akademikoa eta pedagogikoa baizik. Nire estiloa ez zen literarioa. Beraz, ez nintzen idazle oraindik. Angel eta biona bi bide paralelo izan ziren irakaskuntzan, ikerkuntzan zein gestiogintzan, Angelen a gazteleraz, eta nirea, aldiz, elebitan baina euskarazko bideak aldarrikatzen, irekitzen baita gauzatzen ere. Gure lan kontratuaren aldeko ahaleginak elkartu gintuen, batzarrak eta ekintzak, ezinezkoa omen zena bidezko bihurtu genuen arte. Azkenean biok h artu genuen erretiroa funtzionario izan gabe baina, halaber, goi mailako irakaskuntza publikoan lanean. Ezinezkoa ekinez erdietsitakoa izan zen, bada. Hori dena kontatu behar zen eta liburu horretan kon tatu genuen. Dena den, noranzko bereko liburu hori bi ikuspegi singularretatik idatzita dago. Idazten ibili ginen bitartean ez genuen gure testuei buruz hitz egin eta bakoitzak bere aldetik jorratu zuen ildoa. Horrela izanda, esaterako, liburuan agertzen diren istorioak direla eta ez dago askotan ez kontak izun ezta balorazio komunik. Adibidez, gure fakultatera (sasoi haietan Psikologiak, Filosofiak eta Pedagogiak ikastegi bakarra osatzen baitzuten) Jose Luis Pinillos psikologoa etorri zenean, haren salaketa gauzatu zuen ikaslez zein irakaslez bildutako tald e batek (aipatu psikologo hura frankista ezaguna izateaz gain nazien kolaboratzailea izan zen...) eta, bere testuan, Angelek deitoratu zuen ekintza hori. Nik, aldiz, orduko Egin egunkarian defendatu nuen salaketa nahiz eta nik, klasean nengoelako, horretan parte hartu ez. Liburuan, bada, ez dago kontakizun bateratua ez eta orduko gertaerei buruzko adostasunik, baina testuetan badago, ordea, Zorroagako giroari zegokion ezaugarri bat: kontakizun ezberdinak zabaldu ahal izateko joera eta, haien arabera, eztab aidarako askatasuna oinarritzat hartzea. Bi ardatz haiek, zoritxarrez, Zorroagatik Ibaetarako bidean galduz joan ziren “pentsamendu bakarra” gero eta indartsuago bihurtzen zen bitartean eta “disidentziak” geroa eta baztertuagoak bilakatuz. Ondorioz, hasier ako garaietan gai guztien inguruko erabakiak, politikoak barne, modu asanblearioan antolatu bagenituen eta haiek eztabaidatzea ohikoa bezain beharrezkoa bazen ere, azkenean, normaltasun burokratikoa gailendu zen hasierako adierazpen askatasuna desagerraraz iz. Max Weberek ez omen du sekula galtzen... Zorroagako hasierako egunetan, Franco ondorengo gainerakoetan bezainbeste, bestalde, asanbladan hitz egiten genuen, alde batetik, Txillardegik, Xabier Apaolazak, Joxemartin Apalategik edo nik neronek, eta beste aldetik, berriz, Fernando Savaterrek, Mikel Azurmendik edo Aurelio Artetak kontrako iritziak plazaratzen zituzten, eta ez alde batean eta ez bestean, ostera, Javier Etxeberria, Victor Gomez Pin, Marisol de Mora, Teresa del Valle mintzo ohi ziren... Hori o so “arriskutsua” iruditu bide zitzaien orduko El Pa ís egunkarian idazten zutenei, eta praktika haiek zapuzten aritu ziren “mehatxupean” zeudela zabalduz eta, finean, aipatu giro demokratiko hura birrinduta geratu zen betiko. Hala eta guztiz ere, huraxe iz an zen Zorroaga horren funtsezko irakasgaia, bertan Zorroaga asko zeudela, alegia, eta, ahal zen neurrian, denek bazutela beren iritzia azaltzeko eta defendatzeko aukera gure ohiko funtzionamenduan. Arriskugarria zen, nonbait, munduan aniztasuna onartzeare n partez errelato bakarra behartu nahi dutenentzat. Horregatik gure liburua, orduko sasoien ispilu, ezin zuen bakar batek izkiriatu eta, horregatik ere, bi luma, bi hizkuntza eta bi kontakizun agertzen dira bertan. Urtebete pasatu ondoren, ordea, neronek 64 urte nituela jada, aspaldiko irakaskuntza ez unibertsitarioaren borroketan nirekin bat aritutako adiskide batek, Josu Txapartegik, erretiroak emandako lasaitasun hartatik nonbait, deitu zidan jardun haietan bizitutakoaz hitz egiteko eta, bide batez, de nborak ematen duen distantziatik hausnarketa partekatua bion artean egin genezan proposatuz. Dei hartatik sortu zen Eskola Publikoa ez da Euskal Herriak behar duen eskola publikoa deritzan liburuttoa (Delta, 2019). Akuilua, esan bezala, 1993an Euskal Auto nomia Erkidegora ko “Buesa Legeak” eragindako giroa islatzea, eta horretaz gogoetari berriro ekitea, izan zen. Egiako Aitor Ikastolako Gurasoen juntakidea nintzen eta Ikastoletako Gurasoen ordezkaria nintzen Gipuzkoako Ikastoletako Federakuntzako talde bateratzailean ere 1993ko “Euskal Hezkuntza” bi lege egitasmoak aurkeztu zirenenean. Beraz, garai horretan parte hartu nuen eman ziren eztabaidetan, bai auzoan gure ikastolan nola beste foruetan ere. Gure ikastolak, boto gutxirengatik, sare estatalean integr atzea deliberatu zuen. Halaber, EHUko Hezkuntzaren Teoria eta Historia Sailean irakaslea ere banintzenez, aipatu bi lege egitasmoak ikertzea, baloratzea eta, ahal zela, alternatibak eskaintzea ere deliberatu genuen. Handik sortu zen Euskal Eskola Berria izeneko liburua non, besteak beste, Felix Basurcok edo Paulo Iztuetak lege berriaren testuaz iruzkinak egin zituzten. Nik, bereziki, irakaskuntza publikoan lan egiteko funtzionariotzaren ezaugarriak aztertu nituen, nire aburuz funtzionario izatea egoera kon traktuala baino desegokiagoa izaten baita hezkuntzan lan egiteko. Ikastolen existentziak sortzen zuen anomalia konpontzeko, 1993an, sozialistek EAJren elkarkidetzaz, indarrean jarri zituzten Euskal Eskola Publikoaren bi lege. Ikastolen mundua bitan zatitu zutenak, administraziotik onura ekonomikoen eta lanpostu ziurtasunaren amua erabiliz. Ez bi sareen arteko konbergentzia bat lortzeko, eredu nazional euskaldun eta publiko berri baten bidean, espainiar eredu estatalean, haien eredu publikoan integrazioa ba izik, alegia, ikastolak haien sare publikoan integratze edo sartze soil bat. Hego Euskal Herrian, hezkuntzan hiru sare zeuden funtzionamenduan. Lehendik zetozen eskola nazionalak, batetik; indar handia zuten zentro erlijiosoak, bestetik; eta herritarrek b eraiek beren kabuz eta ahaleginez sortu zuten ikastolen mugimendua, azkenik. Arraroa egiten zitzaien eskema hura bitasunean ohituta zeuden buru batzuei. EAEko gobernura iritsi zirenean lehendabizikoetako ahalegina egin zuten ikastolen mugimendua sare publi koan integratzeko. Horretarako idatzi zituzten legeak eta, nahiko itota zebiltzan ikastolei eskaini zizkieten berme ekono miko guztiak, gureari edota gurea bezalakoak zirenei, integrazioaren truke. Berez, diskriminazio soziologikoa gauzatu zen horrela, di rua zuten ikastolak “pribatu” gisa geratu ziren eta, dirurik gabeko auzoetakoak, berriz, sare publiko transferituan integratzera behartu zituzten. Diskriminazio kateak, zoritxarrez, bere horretan dirau: estatu espainolak dauka bertako hezkuntzan, nahi due nean, esku hartzeko aukera eta hori ezin da ahaztu. Gobernu Autonomikoa konformatzen ari da zerbait gestionatzearekin eskandalurik sortu gabe. Irakasleok ere ohitu gara egoera honetara eta zauriak ez gaiztotzearekin konformatzen gara. Alternatiba ez da err aza, baina derrigorrez pasatu beharko du euskal hezkuntza berri baten diseinutik, bere curriculum propioarekin, pedagogia hurbil eta gaurkotuarekin, gurasoekin konfiantza osoan, herrian eta inguruan ongi txertatua, irakasleria finkoa mantenduz eta hauen of izioari errespetu handia eskainiz, eta guztia, munduari begira, gure ahalegin onena eskaintzeko herri gisa. Gure herri txiki honetatik zer egin dezakegu mundu ederrago bat posible izan dadin? Botere politiko nahikorik ez dugun bitartean helburu horretara h urbiltzen gaituzten erabaki guztiak hartu behar dira urte hauetan. Gure liburua horretan zetzan. Hala eta guztiz, Zorroaga ahora Ibaeta liburuan ez bezala, testu honetan ahoz bakarra mintzo da. Testuak idazten hasi ginenetik kaleratu bitartean urte oso ba t egon ginen biok bertsio ezberdinak elkartrukatzen, zuzentzen eta bateratzen. Ondorioz, liburuak, bi egile baditu ere, iritzi komun bat plazaratzen du, alegia, asmo eder bat —euskal eskola publikoa — gauzatzeko aukera nola zapuztu zen azaltzeko gure kontakizuna. Izan ere, hori guztia gertatuko zaigu Herri moduan behar bezalako burujabe maila —nazio gisa — lortzen ez dugun bitartean. Gai hori dela eta, zoritxarrez, gure arteko zatiketak gaur arte dirau. Hezkuntza komunitate bakoitza berean egoskortu da. Eskola Publikokoak deritzanak, berak direla publiko bakarra aldarrikatuz. Ikastolakoak, aldiz, beren ildo herritarra nola edo hala mantendu nahian baina, soziologikoki, gero eta pribatuagoak. Hori dena liburuan agertu genuenean zauri zahar bat berriro ir ekitzea bezala izan zen, zorne guztia hasi zen irteten eta ahaztutako jarrera erasotzaile batzuk ere berpiztu ziren. Bi izan ginen idazleok baina, auskalo zergatik, kritika bortitzenak niri zuzenduta izan ziren... Berriro diot, Zorroaga ahora Ibaeta liburu an ez bezala, testu honetan ahots bakarra dago, biona. Liburu asko idatzi ditut, gehiegi nire ustez, baina, esan bezala, niretzat idaztea gogoeta bidea denez, idazten jarraitu behar dut bizitzaren hausnarrean ezinbestean. Hori dela eta dator orain idazki hau. Arestian adierazi moduan aipatutako orain arteko bi hausnarketa liburuak partekatuak izan diren arren, hala unibertsitateko jardunaz nola unibertsitatez besteko irakaskuntzaz ere, idazkuntza literarioaz aritzerakoan, aldiz, niri bakarrik dagokit egil etza eta balizko gogoeta. Oraingo honetan, bada, bakarrik nago arriskuaren aurrean, besteen aurrean biluzteko ariketa lotsagarrian. Lehen hizpide hartu ditudan bi liburuak direla eta, denetatik entzun eta irakurri behar izan dugu. Jende guztiari ez zaio b eti gustatu papereratu duguna. Jakina, kaleratutakoa gure bizierak, lekukotasunak eta iritziak dira, eta ez dago, berez, zertan konpartitu guri sortutako sentimenduak eta gogamenak. Halere, hala azaldutakoak nola haiei egindako iruzkinak ere partekatuak iz an dira, beren neurrian egiletza ere bi egileona izan baita bi kasuetan. Orain ez. Iritsi zait ordua, bada, bakarrik egin dudan literaturaz ni neu bakarrik aritzeko. Iragarritako orduan, bakarrik arriskuaren aurrean, literaturaren maitasunagatik eta haren inguruaz pentsatzeko XX. eta XXI. mendean idatzi eta argitaratu ditudan testuak akuilu izanda. Mende berriaren hasiera Magrittek ez omen zuen pipatzen kaleratu nuen Txalaparta argitaletxearekin mende honen hastapenetan. Filosofiaz eta pentsamenduaz diharduten 120 istorio laburrek “desfilosofatzea zuten xedea: ez gezurrak erakustea, egiak nola eraikitzen diren erakustea baizik”. Aurkezpen polita izan zen liburuarena. Diaporamak, liburuko istorio batzuen irakurraldia, Txil lardegi, Bikila, Joxerra Garzia, Xabier Mendiguren, sakelako telefonoaren doinu bitxiak... hori guztia eta gehiago izan zen Donostiako Koldo Mitxelena kultur aretoan eginiko liburuaren aurkezpenean. Koldo Izagirre hitzaurrearen egilea ere bertaratu zen. Go goratzen naiz ni aurkeztean “bozkario” berezi bat zela esan zuela: “Autore berria ez izan arren —zenbat liburu egin nituen aurretik —, liburu honekin egin nintzela idazle” esan zuen. Bere aburuz, liburu honetan ikusten zen, nonbait, argien nire idazletasun a. Hizkuntzaren plazera nabaritzen zela, eta formaren tratamendu berezi bat lortu nuela zioen. Halaber, ironia eta umorearen zeharbidea zientzia zehatza baino arma garrantzitsuagoak direla ageri bide zela. Egiak eta kontraesanak Koldo Izagirrek hitzaurre an idatzitakoari kontra eginez hasi nintzen ni liburuaren azalpenean: “Koldok esaten du gezurrak azalarazten ditudala, baina nik egiak nola egiten diren kontatzen dut. Finean, egiak eraiki egiten dira, errepresentazioak bezala, antzerkia edo politika beza la. Be raz, bestelako egiak izan zitezkeela diot”. Hitzaurrearen egilearen aurkakotasun horrek indartu egiten du liburu honen izaera, hots, kontraesankorra izatea. Izan ere, liburua, “Rene Magritteren koadroetako irudiak bezala”, aski sailkaezina dela uste dut. Hain zuzen, horixe interesatzen baitzait eta horregatik maite dut literatura: “Mugak kolokan jartzen ditugunean hasten gara pentsatzen. Kontraesana egotea funtsezkoa da pentsatzeko. Gure gizarteak oreka eta sistema azpimarratzen ditu, saihestu e giten du kontraesana, baina hortik sortzen da bizitza”. Horregatik, hiru ataletan banatu dut liburua, eta bakoitzean 40 istorio daude. Lehenengo ataleko istorioak irudikapenen ingurukoak dira, errepresentazioa horrela ulertuta idatzitakoak. “Badago beste modu bat errepresentazioa lortzeko; antzerkia, alegia, gizarte espektakuluak”. Horretaz dihardu bigarren zatiko idatzietan. Hirugarren zatia, berriz, errepresentazio politikoari buruzkoa da. Desfilosofatzeko 120 bit informatibo: Lehen esaten zen dena ulertu beharra zegoela behar bezala erabili ahal izateko. Eta orain esan genezake jendeak benetan publizitatearen bitartez ikasten dugula, hots, bit direlakoen bitartez. Bertako istorio bakoitzean oso informazio trinkotua dagoela azaldu beharra dago, eta ulertu gabe ere gerora erabil daitekeela, “desfilosofatzeko”. Lehenengo istorioa, adibidez, autodidaktei buruzkoa da. Bertan esaten da nola Sartrek Goragalea n barre egiten duen auto didaktari buruz. Nik uste dut Magritteren obraren gisan, sailkaezina i zan zela liburua eta, beraz, mugen indefinizio horrek, kontraesanak pentsatzera bultzatzen dizkigula aldarrikatu nuen . Orain, distantzian, gerora ere erabili ditudan gaiak eta formak jadanik liburutto honetan daudela konturatu naiz: Egien gizarte eraikunt za, irudikapenak, gogamen paradoxikoa eta abar. Agian, horregatik hain zuzen ere, surrealismoari kasu berezia egin diot nire literatura bidea ibiltzerakoan. Aurkezpen horretatik Koldo Izagirreren hitzekin geratzen naiz: “Orain egin da idazle. Liburu honetan azaltzen da argien idazletasuna, alegia, hizkuntzaren plazera nabaritzen da” Liburuaren epilogoan, berriz, honela nioen: “Ordenaren kontra egiten da gogamena, filosofia ustearen kontra bakarrik aritu daiteke” . Magrittek defendatzen zituen artea, musika eta literatura badirela gogorarazi nuen. Kontraesan batekin amaitu nahiko nuke azalpen hau, filosofiari buruz esandako oinarrizko “gezurra” salatuz, alegia: adibidez, ez dago Aristotelesek idatziriko libururik; haren ikasleek idatziak baitira orain ezagutzen ditugun denak. Gogoratzen naiz Olatz Beobide aktorea izan nuela lagun liburuaren zati batzuk leitzeko orduan. Errezitaldiak iraun bitartean, Magritteren obra batzuen diapositibak bota genituen. Hona hemen irakurraldian entzun ziren batzuk : “Freud, Marx, Nietzsche. Susmoaren aitapontekoak. Errepresentazio klasikoaren birrintzaileak. Zer dago ametsen atzean? Zer ezkutatzen da ekoizpen harremanetan? Mintzaira bera susmagarri dugu... Iruditeria, Antzerkia, Ordezkapena.” Orduko gaiak eta, bi de batez, nire literaturan etengabe errepikatu direnak, izan ere, Gilles Deleuzek zioenez, “ez dago berrikuntzarik gabeko errepikamenik”. Eta, bada, haiei guztiei behin eta berriro heldu badiet ere, heldutako bakoitzean helduago bihurtu zait gai haiekiko t rataera. Horrela gertatu zitzaidan errepresentazio klasikoaren hipokrisiarekin. Honetaz hausnartzeko ausartu ziren haiek ere, zelako hipokritak ! (Grezia klasikoaren esanguran, jakina...), antzezleak, alegia. Grekoek beren kulturan erabilitako hezkuntza m ota zen antzerkia. Aktoreek (hipokritek) aurpegia estaltzen zuten maskara gogorrez ( pertsona izenekoak) beren aldartea agerrarazteko. Antzerkiak jasotzen zuen dirulaguntzari theorikon deitu zitzaion. Gizarte grekoaren ondorengoa den gurean pertsonalitate h andiko teorikoek ere dirulaguntza jasotzen dute beren hipokrisiagatik. Hipokrisia, izan ere, norberaren krisi txikiak dira, izaeraren gatazkak, nortasuna eraldatzeko pizgarriak. Alta, krisi handien aurrekariak ditugu hipokritak. Nire idazki literarioetan, nire teorietan ni naizen irakurlea ari naiz bilatzen. Baina V. Nabokovek zioen, moduan: “irakurle” hitza oso zentzu zabalean erabiltzen dut. Bitxia badirudi ere, liburuak ez dira irakurri behar: berrirakurri egin behar dira. Irakurle ona, lehen mailako ir akurlea, irakurle aktiboa eta sortzailea “bir lektorea” da. Izan ere, liburu bat irakurtzean, denbora behar dugu harekin ohitzeko. Ez dugu multzo osoa hartzen duen eta gero xehetasunak hauteman ditzakeen organo fisikorik ( adibidez, begiak margoaren aurre an egin ohi duten bezala). Baina bigarren, hirugarren edo laugarren irakurketan, liburuari dagokionez, koadro baten aurrean bezala jokatzen dugu, nolabait. Hauxe Magritteren irakasgaia. Nirea, berriz, testuak, berrirakurri behar diren modu berean, etengabe berridatzi behar direla geure egiteko bidean. Izan ere, literatura, norberak bere burua eta mundua ezagutzeko bidea baita hastapenetatik. Ni ere nire burua ezagutzen joan izan naiz literaturaren bidez. Irakurlea nauzu irakurle, idazlea baino gehiago, of izioz nahiz afizioz, edo agian, idazlea naiz irakurlea naizen hein berean. Eta irakurle gisa, jakina, ez dut fikzioa bakarrik aintzakotzat hartzen, ezta euskaraz argitaratzen dena soilik ere. Aitzitik, mota desberdinetako idazkiei kasu egin behar diedan ne urri berean, hizkuntza bat baino gehiago hartu behar izaten dut kontuan nire irakurraldiak behar bezala antolatzeko, eta jarrera hori bera ez zitzaion arrotz izan ez Michel Montaigneri ez eta literaturgintzan ibili den edonori. Aharon Appelfeldek, adibidez , horri buruz hau zioen (1988): “Hebreera nekez ikasi nuen. Hizkuntza zaila da, zorrotza eta aszetikoa. Hona bere oinarria: isiltasuna da jakintza babesten duen harresia. Hebreerak pentsatzen irakatsi zidan, hitzak aurrezten, adjektiboak neurtzen..., ir akatsi zidan diot, hura ikasi gabe ezin izango bainukeen nire bidea aurkitu...” Mota horretako literaturak hizkuntza hautatzea baitakar. Hala egin zuten Kafkak, Pessoak, Borgesek, Becketek, Gadamerrek, Cioranek edo Kunderak..., beren idazketarako hizkuntz hautua egin zutenean. Hau da, testuen bidez beste testu batzuk sortzea eta garatzea izan da betidanik literaturaren genesirako ernamuina. Horregatik, agian, literaturaren itsas zabalean idazle jakin bat baino gehiagoren testuak ditut gogoan (Magritteren metafora grafikoak barne) eta, guztiz jakin gabe apika, nire idazkietan berragertzen zaizkit. Logolatrak, berriz, hitzaren gurtzaileak lirateke, halako hitzik balego behintzat. Mintzairaren munstroak badauka halako eleak sortzerik. Zatiak bildu eta esang urari bizia eman. Glotofagia garaiotan, non hizkuntza txikiak handien bazka bihurtu diren, gutxiagotutako mintzamen bateko hiztun tanatofobo batek bakarrik egin ditzake mota honetako ariketak. Logoziden planetan nanomakia besterik ez da poesia. Esan dut Olatz Beobide aktorea eta zuzendaria izan zela Alfonso Sastreren Immanuel Kanten azken egunak itzuli eta taularatu genuenean. Olatzek oso ondo ezagutzen du Alfonso Sastreren poetika eta, berak zuzenduta, emanaldiak egin genituen Iru ñean (UEUn), Donostian (Koldo Mitxelena Kulturunean) eta beste zenbait tokitan, eta orduko “hipokritak” Ramon Agirre, Patxi Santamaria, Tessa Andonegi... izan ziren. Kanten hizkuntza bereziki zaila egiten zitzaien bere garaiko alemanei hizkera bortxatua erabiltzen zuelako eta hitzak asmatzen baitzituen, baina, horrela, berak adierazi nahi zuena agerrarazteko mintzaira berezitua sortu zuen. Horrela egin zuen, ezagunak diren Proustek edo Beckettek bezala, zoritxarrez aski ezezaguna zaigun Ch. F. Ramuz idazle suitzarrak ere bere e skaintza literarioak ondu zituenean. Samuel Beckettentzat, irlandarra izan arren, hizkuntza literariotzat frantsesa aukerakoa zuen neurrian, begi bistakoa zen “atzerriko mintzairaz” baliatzen zela idazteko, baina gauza bera defendatu zuen, esaterako, Marce l Proustek berak eta, bera bezala hizkuntza frantsesduna izanik, baita Ch. F. Ramuz suitzarrak ere. Beraz, filosofia eta literatura uztartzen saiatu nintzen liburu hartan. Koldo Izagirrek Magrittek ez omen zuen pipatzen lana goraipatu zuen eta idazle bihurtzen lagundu ninduen. Jakinduriaz eta umorez hausten dugula gezurraren azala pentsatzen dut, eta nire testuak horretarako baliagarriak izateko idatzi nituen. Garai hartan jakina, EHUko Filosofia eta Hezkuntza Zientzien Fakultateko irakaslea ni ntzen eta makina bat lan argitaratuta nituen, batez ere saiakera arloan, baina saiakera literariorik burutu gabe. Artikulugile politiko gisa ere nahikoa ezaguna nintzen ordurako eta horretaz aurrerago mintzatuko naiz; halere, literatur ukitu nabarmenarekin egiten nuen lehenengo liburua zen, ordea, aipatzen ari garen hauxe. Gari Berasaluze, sasoi hartan Txalapartako argitaratzailea zenak ere hori bera nabarmendu zuen. Koldo Izagirreren ustea izan zen horretan argiena: “Nik uste dut gauza bat dela liburuak eg itea, Fitok orain arte egin dituenak bezalakoak, eta beste bat liburu bat idaztea. Ez dut gauza bat bestearen gainetik ipini nahi, baina oraingo liburu honetan garbi ikusten da egilearen beste liburuetan ikusten ez dena, alegia, nabaritzen zaion eta transm ititzen duen hizkuntzaren plazera, formaren tratamendu berezia eta ironia. Idazleontzat umorea eta ironia arma bezala irakaspena edo zientzia zehatza baino inportanteagoak baitira”, nabarmendu zuen Izagirrek. Genero aldetik nekez sailka zitekeen liburu hon ek hiru atal ditu, horietako bakoitzak bere baitan berrogei istorio biltzen ditu eta, liburuaren titulua, Hau ez da pipa bat deritzan Magritteren irudi bati zor zaio. Platon giltzarria izan da pentsamenduaren historian, bere pentsaera idatzi zuenetik pents amendua bera ekoizteko sistema berria abian jarri zuelako. Modernia osoa Platonen ideien garapena besterik ez da. Egiten dugun ororen atzean ordena jakin bat dago. Platonez geroztik ordena horretaz jarduteko zilegitasuna izan duen diziplina bakarra filosof ia izan da. Magrittek, berriz, filosofia ez ezik artea eta beste zenbait diziplina ere erabil daitezkeela zioen. Eta ni horrekin bat nator. Liburuan bildu ditudan istorioetan saiatu naiz kontatu digutena beste modu batez ulertzen eta, bide batez, egun inda rrean dagoen hainbat egia nola fabrikatu duten azaltzen. Gezurrak hausten Koldo Izagirrek, ironiaz, artearekin beti izan duen harreman zailaren berri eman zuen. Arte plastikoei dagokienez, “arrunt miretsi izan dut beti gure eskultoreek zeinen erraz aipatze n dizkizuten Heidegger eta Kierkegaard, epistemologia eta fenomenologia”, esan zuen. Kontrapuntu gisa, Magritteren kasua aipatu zuen. “Magritte figuratiboa da, baina bere figurazioaren bitartez figuratibismoa apurtu eta beste abstrakzio maila bat lortzen du. Maite dut Magritte, ulertzen dut. Idatzi nahi lituzkeen liburuen azalak margotzen dituen poeta da”. Horrela, Koldok bere poza agertu zuen Magritte oinarri duen nire liburuak filosofiari bere ustez zuen mikaztasuna kendu diolako, neurri batean behintzat. “Fito gogokoen duen diziplinan agertu zaigu idazle. Magrittek ez omen zuen pipatzen filosofo baten lan a dugu, dudarik gabe, baina aldian poeta, aldian kontalari eta beti hitzaren maitale agertzen zaigun filosofo baten lana”, esan zuen. “Zorrotz dihardu Fito Rodriguezek liburuan egunero pipatzen ditugun gezu rrez, jakinduriaz eta umorez hausten du gezurra ren azala. Biziki gomendatzen diet liburu hau mota guztietako irakurleei, batez ere niri bezala filosofia ulertezina egiten zaienei. Liburu honek filosofia desfilosofatzen irakasten baitu. Filosofatzen, alegia”, bukatu zuen Koldok. Eta ordutik hona idazle hasi nintzen egiten. Literatura maite dutenen galdekizun eta, era berean, eskaera ere bada, nik bezala, beraiek duten txera hura, irakurtzeko nahiz idazteko grinarena alegia, irakasterik ba ote dagoen. Eskolak irakurtzen eta idazten irakasten duela begi b istakoa izan arren, ez omen dago horren argi idazteko edo irakurtzeko zaletasunak sustatzeko balio duenik. Literaturarekiko joera haiek nahi beste helarazi ahal izateko, ordea, nola bideratu behar ditugu dauzkagun baliabideak? Nori zuzendu? Zertan oinarrit u gure ahalegin adoregabeturik? Diotenez, Grezia zaharrean, jakintzaren helarazteko aukerari kuku egin nahi izan ez ziotenek, honetaz guztiaz itaundu zioten filosofo aditu bati. Hark, lasaitasunez, honakoa ihardetsi zien: “Ekar ezazue hizketan dakien edon or”. Haiek, berriz, erantzunaren xalotasunarekin harriturik, haur, emakume, nagusi edo greziar jatorrizkoa behar ote zuen galdetu zioten, eta hauxe izan zen filosofoaren erantzuna: “Hitz egiteko gauza den bitartean, esklaboa izan arren, ikasiko du dena, baita jakintza maitatzen ere”. Hau izan da, besteak beste, greziar jakinduriaren ikasgaia: eskoletako ordutegien menpe ikastera kondenaturik dagoenak irakurketa eta idazketaren zaletasuna eskura dezakeela... hizketan jakinez gero. Marcel Proust, honetaz k onturaturik, hasi zen irakurzaletasuna sustatzeko John Ruskinen ingelesezko testuak frantsesera egokitzen, eta Sur la lecture izeneko saiakera eman zigun ((denboraren poderioz euskarazko honen bertsioa prestatu eta argitaratu nuen). Kulturaren garrantziaz ohartzeko, hala Ghandirengan nola Alderdi Laboristan ere horrenbesteko eragina izan zuen Ruskinen azalpenak, Prousten literatura egiteko modua ere aldatu zuen. Hau da, zergatik alboratu zuen, hura argitaratu ondoren (1906an), Pariseko giro mundanoa, eta ar itu zen hil arte (1922an) À la recherche du temps perdu idazten? Ordura arte eramandako bizitzarekin erabateko haustura izan zenak idazteko modua ere birmoldatu eta Du c ôté de chez Swann horretan antzematen zaion idazkera berriari bidea zabaldu zion (egu n Jose Austin Arrietaren itzulpenean euskaraz irakur dezakeguna). Baina Proust ez zen aszeta izan, ezta sinestuna ere, baina... egitasmo sendo bat bazuen, ordea: liburu bat izkiriatzea. Marcel Proustek, idazketaren bidez, ez zuen soilik literatura sortu na hi, naturak dakarren ezinbesteko amaierari zein ahanzturari aurre egin baizik. Proustek, Sur la lecture izango zen Sesamoa eta Liliak itzuli eta kaleratu ondoren, bere burua eskaini zuen idazketarako. Hizkuntzarekiko tolesgabeko konpromisoan. Literatura de la medio, hizkuntza eta mundua ahalik eta hobekien ulertzeko eta ibiltzeko. Horrela idatzi zituen À la recherche du temps perdu osatzen duten zazpi zatiak, hamabost liburuak, lau mila orri eta miloi eta erdi luze hitz. Literatur genero guztietatik zerbait duen honetan liburuen xarma islatzea erdietsi zuen. Literaturarako proposamenak, berriz, hori bezalako esperientzia hedatu behar du: irakasleei ikasleak egiten dakien hartatik abiatzeko bidea emanez, poesian, antzerkian, narrazioan edota saiakeran ahalegi ntzeko aukerak eskaini hitz jariotik idazketarako jauzia eneagarri izatearen ordez, erakargarri bihur dadin. Hortik aurrera, jakina, nork bere xendari ekin behar izango badio ere, etsipena gainditurik, hizkuntzarekiko konpromisoari eusteko parada emanez. Ahalegin horretan ezagutu nuen Joxemiel Bidador zena, idazle eta irakaslea, eta, hil zenean, hunkiturik geratu nintzen erabat. Hori zela eta, honako testua idatzi nuen: “Inor, herioak eramana, desagertzen denean, ordezkaezina zela errepikatzen ohi du topi koak. Halere, topikoak topiko, honela esango nuke nik utzi gaituen Joxemiel Bidador idazleaz eta, halaber, adiskide kirmenaz. Izan ere, ingurukoak hil egiten direla, haietaz agerrarazten ditugun sentimenduak bizitzearen aldeko sentikizun ere badira, eta ho rregatik sentitu egiten ditugun zure hutsunean zureak izan diren sentiberatasun poetikoa eta jakinmin gogaberaren galera, utzi dizkiguzun olerkietan nahiz entseguetan ondua. Baina bizitza, itzulezina izan arren, haren emariak badihardu, iraun ere, eta hura da ordezkaezin bihurtzen dena. Zuk bizitutakoa eta zuk idatzitakoa ordeztezinak bai tira. Ez zaitu, halere, herioak hartu behar bezalako barrerik egin gabe. Kontrakoa eman arren, Euskal Idazleen Elkartearen arduretan ez dago beti literaturarako astirik. Aitzitik, nahiz eta askotan idazleon habia atsekabearen eskergaiztxoko bilakatu zure alegeratasunak zabaldutako pozaldia izan da maiz gure aterpe onena, eta ahaztezina. Lanean nahiz kezketan, bileretan nahiz buruhausteetan buruko mina irriberaz ezabatzen b azenekien. Maitekorra izan zarelako. Eta, agian, maitasunak, ezinbestean, norberaren heriotzara eramaten gaituelako neurri batean, eraman zaitu zu bere altzora horren azkar. Herioa, dantzari trebea, eta hitza, dardartia, elkartu dira zure sorkuntzan, zure emarian. Ez zen zurea denbora galduaren bila aritzea eta zure denbora ez da bukatu, agortu arren, gurekin dantzan dabilelako zure idazkietan. Gu baino azkarrago izan zara, hala nafarreraz nola baturazko adieretan, denok egin beharreko bidea jadanik burut u duzulako, eta opari oparoak utzita. Zureak irakurtzerakoan orainaldian egongo zara, iraganerako kondena gainditurik, bai eta geroan ere, gure munduko, gure Euskal Herriko iragana, orainaldia eta etorkizuna hobeto ulertzen lagunduko diguzularik. Eta hiltz eko garai onik inoiz ez badago ere bizitzan zerbait emana utzi duzula ezin da ukatu. Hunkituta gaude, zure jakinduria eta leialtasuna ez dugu hemendik aurrera bidaide izango baina, izan dugu, ordea, eta plazera izan da... Agonia luzeak izaten dira garratze nak, eta zu ez zara inoiz garratz izan, jakintsu eta leiala baizik. Hil zarela esan zidatenean hartu nuen hotzlarria, zure falta eta egarria, utzi baikaituzu bat batean... Eta ezin egon bakean zure izaera apala nahiz jakinduri zabala betiko galdu dugunea n. Eragin duzun arrakala ezin da izan makala. Aio, jakintsu eta leiala.” Joxemielek, berriro diot, goian aipaturiko hizkeraren maitasunak bultzatutako testuak utzi zizkigun eta hor daude, gure eskura, esaterako, bere lan poetikoa baina, horretan hain zuz en, haren hizkuntza ahaleginak ere agerrarazten digu literaturarako konpromisoa. Idazteko modu horri, ordea, ezin zaio filosofiari dagokion idatz tankera eskatu. Makiavelo, adibidez, duela urte batzuk Iparraldean filosofiako irakasle izatea suertatu zitza idanean eta Frantziako Hezkuntza Ministerioak dituen egitarau estuei muzin egin ezinik, Nikolas Makiavelok pentsamendu politikoari egindako ekarpenaz kasu egin behar izan nionean ezinbestean, ez zen alferrikako gauza izan alafede! Baina, dena den, ez genue n bere estilo literarioa landu. Izan ere, Makiavelori esker politikaz hitz egin daiteke egun erabiltzen den zentzu hertsian, zeren aldez aurretik, greziar zaharrak kasu, politika edozein gizarteri buruzko zereginarekin alderatzerik bazegoen ere, Erdi Aroan politika eta Elizatik agindurik zetorren portaera morala kasik sinonimotzat har zitezkeen. Florentziakoak bere idazlanak argitaratuz geroztik, ordea, politika modernoa hasi ohi da. Orain, literaturaren estiloaz aitzakia, hona hemen, Makiaveloren testuek eragindako gogoeta pare bat. Zorionez euskaldunok aspaldidanik irakurtzerik izan genuen, I ñaki Azkunek egindako Printze aren itzulpenean, estatu modernoetan “ezin direla borrokak irabazi mertzenarioak erabiliz”. Makiavelok askatu zituen, beraz, politikaren eta etikaren arteko loturak nahiz Estatuaren eta Eliza katolikoaren arteko intzestu harremanak. Beraz, handik hona, literaturaren hizkera ez da “politikoki zuzena” ezta botere politikoen menpekoa eta, halaber, ezin dugu literatura “mertzenarioa” egin, ale gia, funtzionariotzak, hezkuntzan bezala, ezin diola literaturaren zereginari baleko erantzunik eman. Georges Bataillek zioskun moduan, hizkuntza literarioak ez baitu “ezertarako balio” eta bere balio horretan baitatza. Beste ikaspen bat dakarkigu Makiave lok, edozein indar edukita ere, sinesgarritasunean datzala boterearen oinarria... baita literaturarena ere. Baina, funtsean, filosofiari dagokion idazkera eta literaturari legokiokeen idatz tankera ezberdinak dira. Alde batetik, biak hizkuntza komunikati botik aldendutako kodeak dira. Hizkuntza arruntak hitza, ahoskatzen den neurrian, ustezko adierazitakoaren itzulpena izan arren eta, jakina, bizitzarekin loturik dagoen heinean, dagoenaren aldarria izaten da. Idazketa literario filosofikoa, berriz, “asmatz eke” dagoen hizkera da. Literaturak, ohiko erreferentzia sinbolikoei segida eman beharrean, haiek apurtzen ditu eta, zeregin horretan, estilo literarioa dugu behar den hizkera aitzindari hori. Literaturak, berez, bere genesia badu ere, ez du historiarik; izatekotan egileen historia egin ohi da, eta, bere funtsean, historiarik gabeko literatura egitea da erronka. Hornidurarik gabeko testu soilak. Handiustetik haragoko idazkera sotila da literaturari dagokiona. Formaz arduratzen den esakunea da hizkuntza li terarioa, polisemikoa ( pansemiotikoa esango luke R. Barthesek), bere irakurlearen zain dagoena, baina ez zerbait zuzenean komunikatzeko, gogoeta sorrarazteko baizik. Filosofian ez bezala, literaturaren esanahien artean norberak bilatu behar du zentzua, ad ierazitakoa ez baita azken adierazpena, inoiz “hurrengo” adierazle berri baterako abiapuntua baizik. Gure garaian literaturaren funtzioren bat badago, irakurle bakartiarengana jotzea izango da, berez irakurtzen baitu, eta ez us tez beste balizko interesengatik. Bizitzan, literaturan bezala, balioak lotura estua du idiosinkrasiarekin, zentzua abian jartzeko abiapuntua baita. Ez da kasualitatea: historizistek, denok gizartearen historiak gainditzen gaituela uste dutenek, literatur ako pertsonaiak orrialde bateko ikurtzat hartzen dute, eta ez besterik. Komunikabide elektronikoek, haien azkartasunari eta hedakunde zabalari esker, irakurketa eta literatura baztertzeko mehatxua egiten duten garai honetan, zehatz eta mehatz aztertu beha r da nola irakurri behar den eta zergatik; azkenean, prozesu horretan aurkituko dugulako nola idatzi behar den. Bere unerik onenetan, literatura horrek zentzugabekeria arruntetik askatzen gaitu, eta idazletzaren errepublikara eramaten gaitu, oso gutxitan a rina dena eta, askotan, kezkagarria. Ingelesezko zentzugabekeriaren maisulana Lewis Carrollen liburuak dira. Frantsesez, Samuel Becketten testuak. Euskaraz, Koldo Izagirre (barka beza)... Irudimenezko literaturaren balioa erakutsiko digu Hamletek: ez nola hitz egin besteekin, baizik eta nola hitz egin norbere buruarekin. Hamleti ez zaio inori entzutea interesatzen. Haren bidez, Shakespearek erakusten digu literaturak konpromiso bat duela, identitaterako funtzio erabakigarria dela hizkuntza idatziaren erabi lera dela medio. Estetak besterik ez direnentzat, bizitzaren pertzepzio, sentipen eta kontzientzia arazoak literaturaren ikuspegitik argitzen ziren, orain hori dena egin ohi duenak metatestuez egiten du. Magrittek ez omen zuen pipatzen liburuaz, esaterako , Jose Luis Otamendik honako hau idatzi zuen: “Behin baino gehiagotan pentsatu izan dut poetak ez ote diren pentsalari narrasak, bizitzak hitzak eta adierazmoduak larregi zikindu dizkien filosofo traketsak edo. Mundutik aski urruntzeko gauza izan ez, eta zerura bidean jar zitzaketen karta geografikoak galdu dituzten alderraiak. Edo propio erre egin dituztenak. Edo sekula topatu ez. Baina badira liburuak, poesia eta filosofiaren arteko itxurazko uztartu ezin hori gainditzen dutenak. Hori da Fito Rodriguezen lan gustagarri honek utzi didan ahogozoa. Testu oso laburren bidez pentsamenduen eta hitzen ate leihoak eskaintzen zaizkigu, nahi beste ikusi eta barnera gaitezen. Gogoeta mamitsua hemen eta txinparta edo hitz joko zirtolaria aurrerago. Topikoen, uste eta mito onartu askoren herrena jartzen digu begi bistan Rodriguezek zorrotz, umoretsu. Umoretsu. Pentsamendua eta hizkuntzaren hainbat zirrikitu dira, bizitzaren aldera etzanak. Egungo gizakiaren neurriko harri bitxiak aurkitu izana iruditzen zait. Estimatze n diot liburu honi gogoetarako, pentsamendurako giltza horren gertu, horren eskura jartzea. Eta horren atsegin emana.” Ez dakit nik Otamendik leporatzen didana erdietsi ote nuen nik nire liburu horrekin baina, zalantzarik gabe, “pentsamendurako giltza” iz an dadin literatura egitea izan da, hasiera hasieratik, nire helburuetariko bat. Liburu bera aitzakia, berriz, hauxe idatzi zuen beste poeta batek, Igor Estankonak: “Sorpresa eta nahasmen gozoa sortzen dituzte Magritteren koadroek, edo hori sentitzen dugu askok behintzat. Logikaren gaineko azterketak diruditen margolanek harrapatzen gaituzte. Hankak lurrean eta burua bere lekuan ote dauzkagun galdetzen duen artea da belgikarrarena, ametsen transkripzio hutsetik harago doana. Txalapartak argit aratu liburu honek ere transkripzio lan bat dirudi, kasu honetan filosofiarena. Berez diziplina hain beharrezko hori baztertzeko joera eduki arren, polito aurkeztuta gustura irakurtzen diren liburuak dira ardatz gogoeta dutenak. Idazle irakurle dialektika dagoen dudan jartzeko modukoa izan arren, merezi du ahalegintzea. Irakurlea da gehienetan testuaren jabetza duena eta, nahita zein nahi gabe, elkarrizketa oro zapuzten duena. Batzuetan aztoratuta sentitzen garelako eta besteetan gure esperientzien galbahea estuegia delako, denok izaten ditugu antzeko sentipenak gisa honetako liburuen aurrean: “guk ulertu duguna” da azken batean balio duena. Agian hori saihesteko eta zurruntasun itxura ekiditeko, era zoli eta umoretsuan idazten du Fito Rodriguezek. Ni behint zat erdi engainatuta heldu naiz azken orrialdera. Ez diot beldurrik filosofatzeari, ezta berba grekoei ere, baina hainbeste gozatzea susmagarria da ia. Edo lorpen bat gogoetari ihes egiten zaion sasoi hauetan. Espazioaren tratamendua, bestalde, zainduta da tor. Izan ere, orrialde bakoitzaren azpialdean kokatzen diren gogoetak dira testu gehienak. Ez ditut, inola ere, esaten direnak gutxietsi nahi, baina liburuan hain zabalak diren hutsuneak esaldiak eurak baino garrantzitsuagoak iruditu zaizkit askotan. Pint zelkada bat aurkeztu eta orrialdearen hutsunea zuretzat uzten du, pentsa dezazun. Batzuetan liburua paparrera eraman eta begiak itxi behar izango dituzu, irakurle. Zure miseria filosofikoan beratzen jarriko zaituzte zenbait pasartek. Eta txarrena da ez dir ela kosmosari buruzkoak, baizik eta gaur Euskal Herrian, edonon erantzun barik dauden galderei buruzkoak. Liburuak makulu filosofikoak ematen ditu, makulu eta guzti trokatik behera erortzen utziz. Liburu erraza izan ez arren, fruitu ederrak ditu zain sak ontzeko ahalegina egiten duenak. Filosofia inora ez daraman gurpil handi bat jarri ziola aitatzen du Koldo Izagirrek hitzaurrean. Baina bera konbentzitu zuen bezala konbentzituko du edozein liburu honek. Ez al zen filosofia hausnarketa kritikoa, taldekoa b ezain pertsonala? Sarrionandiaren Ni ez naiz hemengoa gogoangarri haren orrialdeak pasatzean sabelean sentitzen nuen zirrara berbera sortu dit, beste modu batean. Sarrik kultura tradizionala eta modernoa eskematikoki bereizten zituen. Lehena orri koadrikul atu batetik gora zihoan lerro bat zen. Bigarrena zirriborro bat, egungo kultura desordenatuaren adierazle. Nahaste borraste hau ulertuko duenik ez dago, baina Magrittek ez omen zuen pipatzen honetan marra batzuk botatzen dira alde desberdinetarantz. Gero g ure hautua izango da zeini jarraitu. Eta noraino.” “Idazle irakurle dialektika dagoen dudan jartzeko modukoa izan arren, merezi du ahalegintzea” zioen Estankonak eta, halaber, horretarako idatzi nahi izan dut nik. Baina, idazletza mota bateko bidaia bada ere, helmuga horretarako iritsi ahal izateko, ni behintzat, artista surrealisten arteko bira egin behar izan nuen ezinbestean. Eta, zehazkiago, Parisen Dubuffeti buruzko erakusketa zabaldu zutenean hara joan nintzen, 2001ean. Bertan, nola bait, XX. mendek o abangoardien isla biltzen zen. Mende berri honen hastapenetan, non gizarte krisialdia, pandemia eta kaosa eguneroko ogia bihurtu zaigun, Dubuffet aitzindaria baino zerbait gehiago dugu artea bizitza aldatzeko bidean ezinbesteko tresna dela aldarrikatzeko . Gainerako mundu aldatzaileen antzera, Dubuffetek erakutsi nahi izan zigun ustezko errealitatearen azpian mugan zegoena. Ekonomian atzeraldia zetorrela, gerra hotsak ozenki hedatzen ari ziren orduko garaian, abangoardien ekarpena heldu zen adierazpen arlo a diren arte plastikoetara. Parisen orduan surrealistek antolatutako erakusketak hori guztia dakarkigu gogora. Benetan aitzindariak, jakina, dadaistak izan ziren. Suitza neutralean eta Lehen Gerrate Handiaren itzalean, Zuricheko Cabaret Voltaire zeritzanea n T. Tzarak idatzi eta plazaratu zuen dadaismoaren agiria. Errusiar arteak (iraultza sobietarraren suak oraindik berotzen zituen gerraren garai izoztuak...) nahiz frantses arrazionalismoaren aurkako jarrera militanteak Dada zein Cabaret Voltaire izeneko al dizkariak kaleratzea eragin zuten. Dada hitza bera frantsesa dugu eta ‘jostailua’ besterik ez du adierazi nahi. Ildo horretatik, dada arteak testuingurutik at ezartzen ditu bere ekoizpenak, kasualitatearekin jolasean betiere. Gizarte burokratikoaren eta mo derniaren modaren aurrean dadaismoak objektu hutsak eskainiko ditu, bere baitan gogamenetik kanpo egon daitekeen mundu oso bati begiratu ahal izateko bidea emanez (M. Duchampen Roue de bicyclette n bezala, 1913). Ardatz horietan kokatzen dira Man Rayren a rgazkiak eta margoak. Mundua kosmosa izan beharrean (hau da, baldintza arrazionalen ara berako ustezko ordenua), irrazionala baita aurpegi ezkutua dena, irrazionaltasunaren aldea azaleratzea da haien nahia. Dadaismoaren jarrera subertsioaren aldekoa baldi n bazen ere, arrazoiaren nahiz moderniaren salaketaren bidez batik bat, surrealismoak artea bizitza estilo bihurtu nahi izan zuen, alternatiba politikoa bilakatu, beraz. A. Bretonek emango dio hitz eta teoria bere Manifestua n (1924). Funtsean, gerra artek o garai haietan tradizioaren kritika eta ametsen garrantzia erabili nahi izan zituzten gizarte berriaren bila borrokatzen joateko. Surrealismoa ez baitzen artea soilik, baizik eta gizarte borroka mota bat ere bai. Gizakia askatzeko, logikaren legeak irault zeko eta, finean, izaera nahiz adierazpide berriak lortzeko. Apollinaire zenari lapurtu zioten izendapena gizartearen azpian dagoen zapalkuntza, ohikeria eta azalkeria nabarmentzeko. Ildo horretatik, surrealismoa dugu gizarte krisialdi bati aitzindaritza artistikoak eskainitako alternatiba. Saltzerik ez dagoena. Ekimen politikoa, bada. Horregatik, Bretonek berak bota zuen Dal í surrealismotik, bere margoak merkantzia bihurtu zituelako eta bere jarrera politikoa status quo aren sakralizatzaile bezain defend atzaile bihurtu zelako. Espainiako gerraren ondorioa izan zen, baita Bigarren Gerrate Handiaren atarian ere, baina abangoardia haientzat kolaborazionismoa ez zen onargarria. Literaturan zein margolaritzan automatismoa surrealismoak ekarri zuela egia bada e re, ez dugu ahaztu behar materialismo historikoarekin lotu zela III. Langileriaren Internazionalean sartuz eta Surrealismoaren Iraultza izeneko aldizkaria kaleratuz. Dal íren arte “paranoiko kritikoa” eta bere oinarri onirikoa gainditurik geratu zen altern atiba figuratibo eta konkretuaren mesedetan. Magrittek irauliko du arte klasikoa bere barne kontraesanetatik, hau da, beren irudikapen gaitasuna kolokan jartzetik. Masson, berriz, informalismoari animismo sinpleenak azaleratzen saiatuko da. Hark kultura gl obal eta kartesiarraren irudikapena salatuko du herri gutxituen totem eta irudi sinpleak aldarrikatuz. Jackson Pollock dugu bide honetatik margolaritza gehien landu duena. Egungo gizarte merkantilistarentzat garatu gabeko kulturak direnak bihurtzen dira, abangoardia horren arabera, aldarrikatu beharreko bizitza nahiz adierazpide. Hortik, beharbada, brutalismoaren etorrera. Arkitekturan horren zabaldurik egon den arrazionalismoaren aurrean, brutalismoak azpian dagoena erakutsi nahi digu zutabean zein habeak begi bistan eta kanpoaldekoa margotu gabe utziaz. Surrealismoaren gizarte alternatiba zena formalismoaren kultur aniztasunaren aldeko jarrera dugu egun brutalismoaren proposamenetan. L. Kahnek sakondutako ikerketetan Pollocken margo informalistetan beza inbeste edan bide du Dubuffeten arteak. Ez da kasualitatea, ene aburuz behintzat, 1985ean zendutako margolari frantziarra Pariseko Pompidou kultur guneak gaitzat hartzea. Berak aldarrikatu zuen estetika kaleko gizaki arruntarena baita, eguneroko bizitzak e skaintzen dizkigun objektuak eta materiak. Haiek dira, era berean, errealismo berriak estaltzen dituenak bere esanahia azaleratzeko. Christo Javacheffek, Floridako Bizkai badiako irlak plastikoz estali zituenean, testuinguru berriaren aukerak ireki nahi iz an zituen ohiturak itsututako begien aurrean. Armand Fernandezek berak hori besterik ez zuen egiten bizarrari ekiteko makinak plastikoetan ezartzen zituenean. Hori bera, finean, egin izan dute berriki “Desobedientziaren aldeko taldeek” beren azken ekintzet an (benetako performances edo happening ak...). Gogoratu, bestela, 2001eko urriaren 14an estalitako Bidasoako irlako monumentua, non dadaismoa, brutalismoa eta abar batera agerrarazten zitzaizkigun. Gerren aurreko aitzindariak (dadaismoa zein formalismoa) agertzen zaizkigu berriro Jean Dubuffeten collageetan. Margolari informalak, pentsaera bakarraren partez kultur aniztasunaren aldeko jarrera... eta estetika brutalista. Izan ere, garai gogor hauetan, pandemien arteko garaian hain zuzen, artea ezin da, best erik gabe, “ederra” izan. Artea gogamena astintzeko arloa dugu. Ez apaindura komertzializatua. Orain, bada, inoiz baino gehiago. Mende osoaren abangoardiak aitzindari eta Dubuffet lekuko. Bestelako munduak asmatzea, sortzea eta partekatzea da Artearen, li teratura barne, zeregin behinena. Literatur Nobel Saria 2019an eskuratu zuen Olga Tokarczukek idatzitako Prawick i inne czasy (Anta ño deitutako tokia ) liburuan, honako elkarrizketa dator: —Hau da “Anta ño”ko muga —esan zuen Rutak. —Hemen amaitzen da “A ntaño”. Haratago ez dago ezer. —Nola ez dagoela ezer? Eta Wola, Tasz ów eta Kielce? Hemendik egon behar du Kielcerako bideak. —Kielce izeneko tokirik ez dago. Gainera, Wola eta Tasz ów “Anta ño”koak dira. Hemen amaitzen da dena. Izydorek esan zuen: “Hemendik ezin irtetea da beldur gehien ematen didana”. Rutak erantzun zuen: “Ez kezkatu, Izek. Zertarako behar ditugu beste mundu batzuk?”. Ez dakit nerabe maiteminduek beste munduak behar ote dituzten baina literaturaren funtsa, nire aburuz, horretan datza, gureak ez diren beste munduen (barnekoak zein kanpokoak) berria eman ahal izatean. Eta, horrekin batera, Harold Bloomek esango lukeen mod ura, “literaturak zentzugabetasunera eramaten gaitu, mundu arruntetik askatzen gaitu, eta, halaber, erresuma batera eramaten gaitu, oso kezkagarria den lurretara garamatza. Shakespearek erakutsi zigun literaturak ez duela beste eginkizun sozialik entreteni tzeaz gain...”. Hau da, gogoetarako literatura egiten denean ere Otamendik aipatzen duen idazkera “umoretsua” eta Estankonak goraipatzen duen “sorpresa eta nahasmen gozoa” erabiltzen jakin beharra dago. Idazketaren bidez plazaratzen den pentsamendua da ho nako izen ospetsuen zerrendaren atzean dagoena: Umberto Eco, Vladi mir Nabokov, Andr é Gide, Rom án Gubern, Joan Fuster, Enrique Vila Matas, Joseba Sarrionaindia, Andu Lertxundi, Harkaitz Cano, Markos Zapiain edo Tere Irastortza... gurean. Peter Sloterdij kek dioenez, garai batean erlijioak edo filosofiak pentsamenduari eskaini ohi zion babes formak galdurik, egungo munduaren aurrean “immunizatzeko”, gogoeta egiteko, beste modu berri batzuk aurkitu behar ditugu, bereziki literatura generokoak, ene ustetan. Adibideak Georges Batailleren edo Marcel Prousten idazteko manerak lirateke. Lehenengoaren arabera, idazteak aukera ematen digu zerbait baieztatzeko eta, era berean, ezeztatzeko. Beste modu batez esanda, literatura gezurrak adierazteko bide bat dugu, edo egiantzekoak batik bat... Horrek askatzen digu, bada, idazteko modua. Errealitatean ez bezala, edozein esan jolas bihur baitaiteke idazkera literarioaren bidez. Hura litzateke, beraz, literaturaren sekretua eta, horri esker, pentsamendu askearen abiapunt ua, askatasuna ez baita ezer ezagueraren mugetan bizitzeko eta, halaber, ihes egiteko balio ez badu. Ikusten ez dena ikusarazteko balio du literaturak. Gatazkaren muina eta arazoa da, era bertsuan, ideia eta hura azalarazteko balio du gogoetarako idazkunt zak. Literaturaren ardatza, niretzat behintzat. Burutapena ez da kontzeptua, eta ezin da filosofiaren bidez agerrarazi. Otu egitea, burutaldia izatea, insight arazoei bide ematea da. Ez indukzioz ez eta dedukzioz ere ebatz daitekeena. Beste ildo desberdi n batzuetatik baina filosofiaren arloan, hura argitu nahian aritu ziren M. Foucault, J. Derrida eta G. Deleuze, ideien idazkuntza ikertzen, hain justu. Ideiak ez baitira asmakizunak, ezta aurkikuntzak ere. Ideia ez da egiaren sinonimoa zeren norbanakoaren hautematetik datorren paradoxa esperientzia dugu ideien iturburua. “Para doxa”, jakina den bezala, aurre iritzia, mota honetako testuak idazteko abiapuntua da hain zuzen ere. Raymond Queneauk eraman zuen paradoxa teknika hori azken mugaraino, trufa etenga beak sortuz. René Charrek, berriz, ustekabea ulertarazi nahi izan zuen, edertasunaren bidez aurrekoek erabili ohi zituzten teknika suntsitzaileak alboratuz. Denentzat, aldiz, idaztea arriskuaren bidetik jotzea bihurtu zen; izan ere, Aragonek adierazi zuen bezala, “lanjerosa ez den idazkerak ez du balio”. “Kontzeptua pentsamenduan ez da iritzi soila; aitzitik, iritzia, eztabaida, esamesa izan dadin galarazten du. Kontzeptu oro paradoxa da, nahitaez”, zioen Gilles Deleuzek. Pentsamendu paradoxikoa azpimarratzea eta lantzea, berriz, surrealismoaren ekarpen nagusietariko bat izan da; ene ustez, mundu garaikidean be har dugun gogamena, hain zuzen. Alternatiba erromantikoa Eskola Publikoa ez da Euskal Herriak behar duen eskola publikoa liburuaz idatzitako iruzkin asko iraingarriak izan ziren besterik gabe. Haietariko batek, ordea, izenburua probokatzailea zela hartu zen eta, zerbait kritikatzerakoan, gure pentsamendua aski “erromantikoa” zela utzi zuen idatzita. Ez dut uste, aldiz, inor ka lifikatzeko pentsamendu ildoak erreferentziatzat hartzeak gaitzesgarria izan behar duenik, berez. Aitzitik, norbait zinikoa dela esaten denean Antistenesen edo Diogenesen jarraitzailea dela uste dut eta, nola ez, interesgarria iruditu ohi zait beti. Dena d en, aipatu erreferentziak ez dira erabili ohi beren zentzu hertsian nolabaiteko ahalkeizun gisa baizik eta, horregatik hain zuzen, haien jatorrizko esanahira joateko beharra ikusten dut. Horixe gertatu zitzaidan erromantizismoarekin eta, bide horretan, no ski, Goetherekin topo egin nuen. Goethek idatzitako Fausto mito germaniarra aurkeztearekin batera (“beti gazte” iraun ahal izatea deabruari saldutako arimaren truk...), etikaren eta estetikaren harreman modernoen berri eman zigun. Etikaren eta idazketaren artean aurretik Makiavelok askatutako soka areagotu zuen Goethek, eta erromantizismoak, haren idazketaz mitoa literatura bihurtuz. Gizakia beharraz nahiz arrazoiaz sentimendua ere badelako, Goethek iraganaren balioa azpimarratu, hautu egitearen patua gogo ra ekarri, hizkuntzaren nahiz hezkuntzaren balio estetikoak goraipatu eta bestelako bizitzak bizi ahal izateko aukera eman zuen, minak eta, azken finean, heriotzak gizakia ikaratzen duen neurrian, horri aurre egiteko bide literarioa eskainiz. Fausto jakint sua (zaharrak) Fausto eder (gazte) bihurtuz, mundua ezagutzeko moduak zabaltzeaz gain eta, haren aldeko hauturako behar den kemena aldarrikatzearekin batera, idazlearen eta gizakiaren arteko berezko bikoiztasuna aipatzen aitzindari izan zen. Heriorik gabe, akaberarik ezean, ez ginateke larderiaz ibiliko. Faustoren pertsonaiak, berdin literaturan edota antzerkian, operan zein filmetan, horren berri ematen digu. Eta horri buruzko pelikula da Murnauren Fausto , esaterako. Zinema bera sortu zenetik, hizketarako ere gai ez zen garaitik, Fausto film gogoragarrian ez dira hitzak entzuten nahiz eta, noizean behin, hitzak idatzirik azaldu eta pertsonaiek haien artean hitz egiten dutela sumatu egiten den. Goetherena, literaturaren gailur gisa jo izan bada ere, Murnauk zuzendutakoan ez da ia hitzik agertzen. Ren é Clairek zuzendutako La beut é du diable filmak, ordea, mintzatua izan arren, ez du Goetheren historia guztiz agerraraztea lortzen, gertakizun berberaren harian ibili arren. Ezohiko denboraren jarioak sortutako ondorioa da Murnauren Fausto , besteak beste, denborak hil egiten gaituela esaten digu..., baina, dudarik gabe, Faustori buruzko pelikulek literaturaren eta zinemaren arteko harremanez hausnarketa egiteko bidea ematen badigute ere, literaturaz gogoeta egin ahal izateko bidea Murnauren Faustok ematen digu. Horretan datza, halaber, Jorge Luis Borgesen edota Marcel Prousten ahalegin literarioa. Hala, À la recherche... nola El libro de la arena ere idazlearen eta hura den gizakiaren arteko bereizketarako “lit eraturaren aldarrikapenak” dira. Lehenengoan, idazlearen izen bereko protagonistak (Marcelek), bera ere idazle lanean ari izanik, munduari buruz eskuratzen duen ezaguera ezin du Marcel Proust gizakiak bereganatu idazten ari denean ez bada, zeren eta ezine zkoa izaten baita idazketa dela medio lortzen duen bizipenekiko distantziamendu diskurtsiboa eguneroko bizitzan erdiestea. Bigarrenean, Jorge Luis Borgesek, zahartzaroan, gaztea zen garaiko bere buruarekin egiten du topo..., idazlearen bikoiztasun horreta z hausnartu ahal izateko. Antzerakoa egin izan dute Dostoievskik edo Saramagok literaturan, eta baita Saussurek edo Benvenistek ere hizkuntzalaritzan, literaturak berak erakutsi ohi duen joeraz gogoeta egiteko. Ariketa literarioak, zientziak ez bezala, m undua ulertzeko erabiltzen dugun hizkuntzaren bidezko esanahien berezko bikoiztasunaren berri ematen baitigu (Jakobsonek shifter a deitu zuena...). Horretaz aritu zen Roland Barthes testu literarioaren aldarri kapena eginez zientziaren ikuspegiari aurre egin nahian. Pentsamenduak ezin baitira adierazi adierazlea pentsatu ezean eta, horren ondorioz, nahi dena iragarri ahal izateko, idazketaren garrantziari ere, adierazteari buruzko gogamena garatzeko balio duen neurrian, kasu egin behar z aio. Hori guztia ekarri zuen erromantizismoak. Eta hori azalarazteko idatzi nuen nik Faustoren Itzala (Utriusque Vasconiae 2004). Jadanik duela 40 urtetik gora egin nuen ikerlan bateko hipotesiak hartu zituen nobelako fikziorako abiapuntutzat hartu nuen. Alde batetik, Elhuyar anaiak Carlos III. aren alde isilpeko lanean agertzen dira eleberrian. Elhuyar anaia zientzialariei buruz egin nuen ikerketa batean oinarritu nuen Faustoren itzalaren kontakizunaren haria, Utriusque Vasconiae argitaletxeak Egunero ir akurtzen delako Sailean argitaraturik. Elhuyar anaiei buruz orain artean zabaldu denaren oso bestelako ikuspegia eman nuen nobelan, Euskal Herriko Adiskideen Erret Elkartea (RSBAP) bitarteko zela, Carlos III.aren aldeko ezkutuko lanean erakusten bainituen. Dan Brownen bestseller ezagunek bezala —The Da Vinci code eta beste —, Faustoren itzalak ere hargin beltzak edo masoiak eta beren elkarte sekretuak ditu argumentuaren ardatz. Gai berari heldu arren, ordea, “guztiz kontrakoa” da, nire ustez, Brownen lanak e z bezala “antiamerikarra” delako. Fikzio lana izanik ere, nireak jorratutako oso oinarri sendoko hipotesia du abiapuntu, eta Martin Anso lagunak eta kazetariak liburuari ezarri zion hitzaurrean azaldu zuenaren arabera, gauza bera uste zuen berak ere. Hipot esi horren baitan, Euskal Herriko Adiskideen Erret Elkarteak Carlos III.arentzat helburu militar sekretuekin lan egin zuen, eta Fausto eta Juan Jose Elhuyar anaiak, laborategian wolframa isolatu zuten lehen zientzialariak, helburu militar horien zerbitzuan aritu ziren lanean. Hortik abiatuta, bi plano nagusi txirikordatzen dituen nobela epistolarra osatu nuen: batetik, Juan Jose Elhuyarrek bere anaia Faustori 1796ko irailean Kolonbiatik idatzitako gutuna dago (zatika emana); bestetik, gutun horren zatiekin tartekatuta, Werther izeneko ikerlariak, Juan Jose Elhuyarren gutun horien aurkitzaileak, 2002an, bideo kamera baten aurrean jarrita grabatutako bideo gutunen transkripzioak. Wertherren bideo gutun horiek gai askori buruzko gogoetarako bideak zabaltzen dit uzte: eremu urriko hizkuntzen gainbehera, euskaldunen izaera, unibertsitatearen egoera... “generoen arteko mugalari” agertu zen testua, Martin Ansoren iritziz, “pasarte batzuek saiakeraren itxura baitute nobelarena baino gehiago”. Garaian garaiko idazmold ea landu eta erabili beharraz Friedrich Wilhelm Murnauren Fausto filmeko irudiak atzean nituela egin nuen nobelaren aurkezpena. Magrittek ez omen zuen pipatzen hura bezala Donostiako Koldo Mitxelena Kulturunean egin genuen liburuaren aurkezpen publikoa, M urnauren filma erabiliz. Ez zen, jakina, motiborik gabe egindako hautua. “Murnauk 1926an zuzendu zuen zinema isileko lan hau”, azaldu nuen: “Hori ere literatura da. Zinematografoa beste idazkera bat baita, beste litera moduko bat. Gaur egun ezin dugu idatz i zinematografoa existituko ez balitz bezala. Egungo idazkerak beste erreferentzia batzuk behar ditu”. XX. mendean beste modu batez idatzi behar delakoan nengoen eta, jakina, orain, XXI. mendean, bestelako batez. Eta horretan ahalegindu nintzen orduan eta ahalegindu naiz orain. XX. mendearen hasieran Azor ínek, Unamunok eta beste batzuek nobela txikien edo nivola izenekoen bidea sortu zuten, nobela dezimononiko handiei bizkarra emanez. Zergatik? Besteak beste, beste idazketa bat behar zelako pentsatzeko. Z inematografoaren garaian, irudien garaian, orduan, beste modu batez idatzi behar zen, eta orain, berriz, Instagram, Youtube, Netflix, HBO, Amazon eta smart TVaren sa soian, idazkera berriak ere behar ditudalakoan nago. Nobela honetako fikzioaren oinarria n dagoen hipotesia, aldiz, duela 40 urte Habanan egin zen Zientziaren Historiari buruzko I. Kongresuan sortu zitzaidan gaztelaniaz. Mexikoko Puebla Unibertsitateko Elementos aldizkarian argitaratu zen lan hura, eta gero euskaratu nuen pentsatuz egokia zela literatura libururako, baina, berez, ikerketa dokumentu bat da. Horregatik “fikzioaren partea” baino ez dut jaso liburuan eta euskaraz horren berri eman nuen Uztaron 2004an (Elhuyar anaiak, wolframioaren isolamendua eta Espainiako koroarekin zituzten harr eman sekretuak ). Ideia horretatik gauzatzen joan zen nik geroago saiakela deitu nuen artefaktu literario hau. Izan ere, Peter Weissen ikuspegian oinarritutako lana egin nahian, literatur dokumentua eginez, alegia, ekin nion Faustoren itzala saiakela idazt eari, orain dela urte batzuk. Literaturak ideia bat jartzen duelako gure aurrean, hain zuzen. Eta ideia kontzeptua ez denez, ideia bizitza da, ideiak sentimenduak ere baditu, ideiak eragina du guregan. Ideia hori nola ikusi, nola txirikordatu literaturaren bidez gauzatzen saiatu nintzen. Ez dut erantzunik gabe utziko gogoeta: Nik funtsean irakurle gisa lan egiten dut. Idazten baldin badut, irakurle naizelako da, eta hain juxtu idazten dut ideia bat daukadanetik ideia hori gauzatzen den bitarteko tartean nol a geratzen den ikusteko, eta lehena izateko irakurtzen eta berrirakurtzen, nola geratzen den ikusi ahal izateko. Zinemagile gisa izan zuen krisialdi batean, Jean Renoir zinemagileak zeramika landu zuela gogoratu beharra dago, eta garai hartan Renoir labean sartutako pieza nola ateratzen zen ikusteko irrikan geratzen zela, bere ideia nola gauzatzen zen jakiteko gogoz. Literaturan, ideiak nola gauzatzen diren ikustea interesatzen zait niri, dokumentuen gainetik, bizitzaren inguruan, sentsazioen eta sentimendu en inguruan, ideiekin txirikordatzen baitira. Ene aburuz, egungo idazkerak irudia eta beste erreferentziak jaso behar ditu eta, Martin Ansok liburuaren hitzaurrean dioen moduan, nire Faustok pasarte batzuetan nobela itxura baino gehiago saiakerarena du... baina, neronek ere ez nuen oso argi hau nobela bat ote zen. Beraz, Martinek idatzitakoekin, seguruago sentitzen naiz nobela bat delakoan. Azalduko dut gehixeago zer esan nahi dudan, zera, zinematografoak ere beste idazkera mota bat du. Esana dago baina, b erriro diot, gaur ezin dugu idatzi zinematografoa, bideoa eta gainerako irudi plataformak existituko ez balira bezala. Egungo idazkerak irudia eta beste erreferentziak jaso behar ditu. Literatura dokumentu bat egin nahian ekin nion nik idazlan honi. Idazla n honek, hasiera batean, beste gehigarri bat zuen, lehen esan bezala, duela berrogei urte Habanan Munduko Zientziaren Historiaren lehenengo bilkura egin zenean, Elhuyar anaiei buruz nik aurkeztutako ikerketa. Gero Mexikon argitaratu zen hura, La Pueblako u nibertsitatean. Habanan nengoela ezagutu nuen bertan bizi zen Xoxe Neira Vilas idazle galegoa eta komunista. Haren etxean egon nintzen wolframi buruz hizketan ( Faustoren itzala n agertzen zen gaiaz) eta istorio asko kontatu zizkidan mugalariek Galiziatik Portugalerako ibai eta mendiak zeharkatuz frankismoaren zelatak gainditzeko zer nolako komeriak burutzen zituzten nazien aurkako borroka sustengatzeko azalduz, baita Kubako marinelen bidez Bilbotik Gabriel Arestik nola igorri ohi zizkion bere olerkiak kont atuz. Idazle handia izan da Xoxe eta Kuban, lanerako, gazteleraz idatzi arren, bere lan literario guztiak galegoz idatzi ohi zituen Habanan. Bada, aipatu ikerketa euskaratu nuelarik hasi nintzen pentsatzen mota honetako idazlan literarioetarako ere egokia zela; baina, berez, dokumentu gehiegi zegoenez liburuan, fikzioaren partea bakarrik agerrarazi nuen. Dokumentua, bere osotasunean, Udako Euskal Unibertsitateak argitaratu zuen Uztaro aldizkarian, jakina. Fikzio arloan, berriz, liburuaren aurrekaria izan zen testua Euskal Herriko Unibertsitateko Zientzia eta Teknologia Fakultateko “Alberto Magno” zientzia fikziozko literatur lehiaketan aurkeztu nuen eta aipamen berezia lortu zuen 1992an. Garai hartan ez zegoen, orain bezala, bi hizkuntzatarako aukera, eta bakoitzak idazteko ofizialak ziren bietakoen artean nahi zuena aukeratu bazezaken ere, tradizio eta ospe handiko lehiaketa izanik, gazteleraz mundu osotik jasotzen zituen narrazioak zientzia fikzioan egile zailduek bidalita; euskaraz, berriz, ez zegoen hor renbeste tradiziorik, tamalez. Halere, jakin badakit nire testu horren bueltan aritu zirela epaimahaikoak “aipamen berezia” eman ahal izateko. Ordutik aurrera, aldiz, lehiaketak bi sari ditu, gazteleraz eta euskaraz. Testu hura Zorroagan argitaratzen zen Iralka aldizkarian kaleratu nuen. Iralka n ere azaldu ziren nire itzulpen batzuk (Kafka, Thomas Bernhard...) eta baita beste saiakera txikiak ere. Denboraren poderioz, argitaletxe bihurtu zenean, Jerusalem, Xalimen hiria (2008) gaztelerazko ordaina kaleratu nuen hartan (2010). Nik Udako Euskal Unibertsitatean 1984an argitaratu nuen lehenengo liburua: Mintzamena eta erreala izenburupean. Hartan, hiru irakurgai bildu nahi izan nituen mintzamenari buruzko gogoeta baterako. Apailatzailea izateaz gain, nire ekarpena libururako aski literarioa izan zen jadanik eta, horretaz gain Joxemartin Apalategiren, Txelis Alvarez Santacristinaren eta baita Victor Gomez Pinen testu filosofikoak ere lotu nituen. Ezohiko argitalpena izan zen, saiakera literarioaren bidetik g aratzen ziren burutazio filosofikorako ekarpenak. Beraz, hogei urte geroago Izagirrek aurkitu zuen idazlearen hazia hor zegoen orduan, nire ustez. Beraz, nola definituko nuke nire lan hau? Bada, ikerketa gainean egindako artelana, zeramika bezala, non ist orio ezberdinak elkartzen diren XXI. mendean behar den idazkera, saiakela , lantzen hasteko. Horretarako Elhuyar anaien gaineko errealitateak fikzionatu nituen. Izan ere, Elhuyar anaia ospetsuei La Bascongadan , Euskal Herriko Adiskideen Errege Elkartearen i tzalean sortutako Bergarako Errege Mintegian, XVIII. mendean, bizitzea egokitu zitzaien gorabeheretan oinarrituta dago. La Bascongada, antza denez, Espainiako Koroaren aginduz helburu militar sekretuekin lan egin zuen erakundea baino ez ei zen, eta Joan Jo se Elhuyar sekretu horien zerbitzuan lan egin zuen zientzialaria. Gauzak horrela, elkarren artean etengabe lotuz joaten diren bi hari ditu Faustoren nobelak. Lehenengoak, Joan Jose Elhuyarrek Fausto anaiari Kolonbiatik bidaltzen dizkion gutunaren zatiek os atzen dute. Haietan, Elhuyartarren sekretua eta garaiko giroa aurkituko ditu irakurleak: Ilustrazioa, erromantizismoaren hastapenak, Inkisizioa, masoneria... Bigarren haria, berriz, gure egunetan Ipar Europatik Euskal Herrira etorritako gazte baten istorio ak osatzen du. Gazte horri, Upsalako unibertsitatean noizbait aurkitutako Elhuyarren gutuna bidaltzen dio bere aitak. Eta dokumentu hori dela eta, bizi behar izaten dituenen berri ematen du berak grabatutako bideoen bitartez. Txalapartak ez zuen nobela h au argitaratu nahi izan, ezta Susak edota Elkarrek ere. Horregatik hasi nintzen harremanetan Utriusque Vasconiae argitaletxearekin eta, egia esanda, lehen hartu eman honi esker beste liburu batzuk kaleratu ditut haiekin ordutik hona. Utriusque Vasconiae ar gitaletxearen eta bion arteko elkarlana adeitsua izan ohi da beti. Haiek garbi izan dute beti euskal letretan saiakerak pisu berezia merezi zuela, eta saiakera literarioari ateak ireki zizkioten hastapenetatik poesia edo narrazioa ere lantzen zuten bitarte an. Liburuak, objektu fisiko gisa, landu dituzte. Faustoren itzala ren azala, esaterako, nire anaiak (arturo/Fito rodriguez ) egin zuen eta, gerora ere, azal bat edo beste, Fakenews ak ez dira atzo goizekoak ( 2019), adibidez, neronek diseinatu izan ditut. Aukera hori ez da huskeria, egileok maite baitugu, ahal dela, guk sortutako produktuen bidea bukaeraraino ematea. Horrela, Biktimari agurka (2012) kaleratu genuenean Faustoren itzala zabaldu zen sail bertsuan argitaratu bagenen ere, tamaina askoz txikiagoa n merkaturatu genuen, biktimei buruz bertan agertzen ziren testuak apal, umil eta xeheak ere bazirela fisikoki erakutsi nahian. Faustoren itzala ren itzulpenak bi edizio desberdin ditu gaztelaniaz: Ed. Hiru (2005), Hondarribikoa, Alfonso Sastre lagunaren hitzaurrea eta guzti, eta Ed. Arte y Literatura (2008), Habanakoa. Beste bat dago alemaneraz argitaraturik ( Der Schatten Fausts, 2016). Hauetan guztietan, halere, galtzen da jatorrizko bertsiorako Martin Anso adiskideak egin zuen atarikoa, ederra bezain iradokitzailea, zinez. Ederra izan zen, halaber, testurako eginiko ikerketa sortu zen toki berean, Habanan, horren bertsio literarioa bertako Liburu Azokan aurkeztu ahal i zana. Kuban liburuak maite dituzte. Kultura handiko jendea da eta asko irakurtzen dute. Hango Liburu Azoka gure Durangokoa baina hamar aldiz handiagoa da eta ez da horren “kontsumista”, nolabait esanda, baina liburu aurkezpenak, debateak eta abar oso bizia k eta esanguratsuak izaten dira. Nik liburu hau “El morro”n Che Guevara zenak zuen bulegoan aurkeztu nuen eta, esan beharrik ez dago, sekulako esperientzia izan zen. Gainera, bidaia honen karira, aspaldiko beste gogaide eta irizkide batekin, Joseba Sarrion andiarekin, elkartzeko aukera izan nuen eta, beste hark idatzi zuen moduan, “huntaz eta hartaz” mintzatzeko parada ere eduki genuen. Der Schatten Fausts , berriz, Samuel Tannh äuserek eraman zuen germanierara. Merezi arren, bere abizenaz ez dut ezer esango , ezta joko literariorik ere egingo. Itzulpena lasaia izan zen eta, azkenean, forma aldetik, nire Faustok behar zuen alemanera zaharreko estiloa lortu zuela dirudi (Elhuyar anaien arteko gutuna hitanoaz idatzita baitago, Lazarragaren euskarak erakutsi digu n gisan). Samuel Alemaniatik oso urrun jaio zen (Ginea Papuan) eta hango hizkuntzetako batean hezi zen txikitatik. Bere aita misiolaria izanik, Biblia luteranoaren hizkera bereganatu zuen eta, Erasmus dela medio, Euskal Herriko Unibertsitatera filosofia ik astera etorri zenean, ez zuen batere arazorik izan euskaraz ikasi eta erabiltzeko. Urteetan ibili zen Fausto itzultzen eta, azkenean, nahi zuena burutu zuen ederki. Bera zen, nolabait, nire eleberriko Werther pertsonaia... Erasmus dela bide kanpotik zetorr en eta euskaldundu zen balizko ikasle hura, beste argitaldariek ezinezkoa zena ihardetsi zidatena... Faustoren itzala eleberria, berez, gutun literatura moduko artefaktu literarioa da, eta horri erreparatu zion Gerardo Elortzak batxilergo literatura libur ua apailatu zuenean, euskal literatura berrian ezohiko egitura berezia duela azpimarratu baitzuen. Behinola, Max Frischen Homo Faber eleberrian, Joxe Austin Arrietak egindako euskarazko bertsioa, “hori eleberri puska! nork irakurriko ote zuen?” pentsatu n uen. Martutene n erakutsi moduan Ramon Saizarbitoriak irakurrita zuen jada, jakina, baina Joxe Austinek egindako itzulpenak ez du berau irakurtzea trabatzen, aitzitik. Inpresio hau ere agertu genion: “Nago, euskal irakurle berriak oso urrun daudela mundu nahiz eta literatur genero horretatik”. Faustoren itzala eleberrian, antzera, nonbait. Zer dute amankomunean Homo Faber ek eta honek. Aldeak alde, berez, ez dute zer ikusia, ez bada biak literatur kritikari zaildu batek (Mikel Asurmendik) lotzen zituela. H ots, Faustoren itzala pentsamendua eta saioa generoarekin lotuagoa zegoela eleberria generoarekin baino esan zuen Mikelek. Eta, halaber, aspaldidanik literatur saioa eta pentsamendua krisian daudela gurean. Pentsamenduan eta historian oinarritutako eleberr iek sorrarazten ote dute literaturzaleengan ekarpenik? Batek daki, nolako irakurle halako erantzuna, noski. Egia esanda, egileen nahiz irakurleen gustuak ezaguturik, Faustoren itzala eleberriak ez zuen irakurle “arruntaren” arreta bereganatu. Ez omen zen g araiko literatur moldea eta mota, alajaina. Izan ere, eleberriak gutxieneko edo askotako jakintza maila eskatzen baitzion irakurleari: hala Joan Jose eta Fausto Elhuyar anaien ibileren nola zientziaren zale izatea. Eta historia gustukoa izateaz gainera, El huyar anaiek wolframaren isolamendua eta espainiar koroarekin zituzten harremanen sekretuak deskubritzeko tentatuak izan. Eta horrezaz bestera, Goethe idazlearen Faustoz ere apur bat bederen jakin behar zuen irakurleak. Goetheren Fausto, Faustoren sekretua ; eta Fausto, Elhuyarren sekretua izan daiteke. Eleberri honek badu literaturatik: badu argumentua, badu ironia, baditu historiako hariak, benetako historia eta fikziozko historia, literaturarena alegia, lotzen baititu, baita txirikordatu ere. Werther Goet heren nobela aitzindariaren izenburua da. Eta Wherter dugu Faustoren itzala ren protagonista nagusia, Ipar Europatik Euskal Herrira etorritako gaztea. Bestea berriz, Fausto Elhuyar. Faustoren itzala n benetako gertaera historiko bat dago. Nik, fikzioaren bi tartez agerrarazi nahi izan nuen balizko egia. Ba al dago egia fikzioaren bidez agertzea? Baiezkoan nago. Egia edo fikzioa gure desio eta interesen arabera da. Printzipioz, historiako gertaerak ez dira sekula errealak izaten. Errealitatea denboraren joane an ahitzen baita, eta espazioa bera denboraren bilakabidean, itxuraz gutxienez, eraldatu. Zerk egin dezake gertatua sinesgarri?: Literaturak. Literaturak, berriz, bere tresnak behar ditu, magia, eta hau idazlearen esku dago. Eskura izanda ere, aurreko best e lanetan erabilitakoak, apika, ez du balio izaten betiko. Beraz, lantzearen poderioz, hizkuntza bera hala nola argumentua eraikitzeko moldean asmatu eta gaiari egokitu behar zaizkio. Faustoren itzala eleberriak osagaiak baditu: erromantikoei nola eszeptik oei gauaren erdian eguzkia antzeman daitekeela frogatu dielakoan nago. Gure aitaren etxea defenditzea ez dela aski erakutsi ere. Defenditu badugu, lehenik berau definitu beharra dugula argudiatu ere. Baita, esango nuke, euskaldunok gure itzala deabruarekin itauntzeko gertu paratu digula ere. Baina, zer itzal eta zer itzalondo, gure arima Jainkoak alokatuta bizi bagara? Jainkoa ukatzen dugun une beretik hasiko gara eraikitzen eta! Mota honetako inpresioak partekatu nituen, eta ditut, Mikel Asurmendi literat ur kritikariarekin eta, haren jardunaren eraginez edo, literatura kritika ere hasi nintzen idazten. Oinarrian gustukoak nituen idazleak hautatu nituen eta, eskarmentuaren arabera, nire intereseko gaiak eta aztertu nahi nituen idazteko estiloak ere hartzen hasi nintzen kritikarako. Horrela heldu nintzen, esaterako, Belen Gopeguirengana eta, zehazkiago, literaturaren bidezko juzgamendu politikora, bere bosgarren eleberriaren bidez ( El lado fr ío de la almohada, 2004), non idazkera ez dela deskribapena soilik argi utzi zidan. Eleberrian, ezinezko amodio istorioarekin batera, Kubako iraultzari buruzko hausnarketa eskaini zigun liburu berean, niretzat ahalegin interesgarria zena. Izan ere, Espainialdean, ez bide d iotelako horri gogoetaren zantzurik antzeman, eta ohiko literatura kritikariek Gopeguik Kubaren apologia egiten zuela zioten. Esanguratsua. Nobela hori kaleratu arte Belen Gopeguiren nobelagintzan ekarpen formalak azpimarratu nahi izan zituztenak (Rafael Conte, Ignacio Echevarria, Francisco Umbral...) eta beren iruzkinak argitaratzen zituen arloko prentsak ( El Pa ís, Revista de Libros, El Mundo ...) izan ziren liburu honetan haren kritiko zurrunenak, nahiz eta izkribuan betiko idaztankera erabili. Idazle gi sa ezagutzen genuenetik ( La escala de los mapas , 1992) idatzitakoarekiko distantzia hartu beharra aldarrikatu nahi izan zuen Gopeguik. Hau da, hala hautatutako eleberriaren egituraz nola hitz lauez ere, narrazioaren bidez idazleak irakurleari literaturaz e likatzen ari zela gogoratu beharra hautatu bide zuen. Adierazitako distantzia hura lortu ahal izateko, El lado fr ío de la almohada , horren kritikaturik izan zen liburu honetan, istorioa bera eta protagonistak egunkariko zuzendari bati bidalitako gutunak n ahasten ziren, nire Faustoren itzala eleberriaren antzera, gutun literatura moduko artefaktu literarioa osatuz. Eskutitzetan Laura Bahiak, Kubako zerbitzu sekretuetan diharduen neskak, Philip Hull AEBetako diplomatiko batekin daraman amodioari buruz idazte n du. Maitasunaren bilakaerak (Hendaian elkartuko dira bi aldeetako zelatarien begietatik ihesean...) garrantzia eduki arren, Kubako iraultzak dituen zailtasunei buruzko gogoetak munta handikoak ditugu eleberriaren jarioan ere. Goian esan bezala, Gopeguire n ohiko estilo magiko bezain hotza, aurreko Lo real (2001) Espainiako trantsizio politikoaz eginiko nobelan bezala nabarmentzen dena, dastatu dezakegu El lado fr ío de la almohada horretan baina, gure harridurarako, betiko literatur kritikek ez zuten kasu honetaz idatzitakoekin alderaturik zerikusirik. Antza, Grignon eta Passeronen testuen arabera, bi irakurketa tankera daude: etikoa eta estetikoa. Irakurle etikoak liburuaren edukiari kasu egingo lioke ustezko ikuspegi pertsonal eta mugatu batetik, formak eskaintzerik duena baztertuz. Inplikatua geratuko litzateke, beraz, istorioarekin bat eginik. Iruzkinak egiten dituen irakurle estetikoak, berriz, bere aldetik, testuaren egiturari zein formari erreparatuko lieke, istorioari berari baino gehiago. Harekin go zatu edo haserretu, baina argumentuak besterenganatzen duen esperientzietatik harago betiere. Ohiko antinomia honetan, beraz, irakurle arrunta etikoa litzateke eta aditua, aldiz, estetikoa. Pierre Bourdieuk frogatu zuenez, bada, ustezko irakurle estetikoak kultur arloan interes bereziak borrokatu behar dituen langileak besterik ez diren neurrian, haren irakurketa ohitura nahiz praktika guztietan ere inplikazioa badu, eduki, aipatzen ari naizen honetan, Kubaren iraultza dela medio, argi geratu zen bezala. Go peguiren literaturak ez du deskribapen hutsean geratu nahi, ezta aukeratu eta garatu nahi dituen egoeren ulermenean ere; hausnarketaren bidez, juzgamenduak eragin nahi ditu. Gopeguiren idazkera nahiz estetika politikoa ere badugu. Bere hautua da, eta ez at zo goizetik bakarrik. Ez du inoiz ezkutatu. Baina literatura politikoak, berea bezala ona denean, etsai politikoak diren ustezko kritikari estetikoak agerian uzten ditu. Horratik ikasi nuen, goian esan bezala, kritikarien nahiz irakurleen gustuak ezaguturi k ere, nire Faustoren itzala eleberriak irakurle “arruntaren” arreta bereganatu ez arren literatur moldea eta mota ez omen baita garaiari zegokiona, horixe zela nik idatzi eta zabaldu nahi nuen literatur tipoa. Eta horretan dihardut ordutik hona. Irudiak eta hitzak Nola irakurri eleberri bat? Maitasunez, hartan azaldutako hitzen bidez gure amodioa ostatatzeko gai bada; eta kontu handiaz, gure denbora eta espazio mugen irudi bihur daitekeelako , eta, hala ere, bedeinkazio proustianoarra ematen duen neurrian, bizitzaz gehiago gozatzeko aldarria geureganatuz. Beste behin ere, irakurleak aukeratu behar du transzendentzia sekularreko irudi baten aurrean edo espiritualaren asmaera baten aurrean dagoen. Irakurleak azken irudi ausarta eta bizi bizia sortu behar du beti, eta bere espiritu sortzailearentzat zeruaren eta infernuaren antinomiak izango dira irudi haiek. Aldi berean, poesia bezain antinomikoa eta norberaren buruan fidagarriak. Itxuraz garrantzia duen irudi hori unerik anbiguoena da eta heriotza a dierazten du. Bizitzaren amaiera. Baina, era batera edo bestera, sorkuntza prozesua izarren formarik naturalenaren antzera ere murritz daiteke: bat bateko irudi bizia, unitate desberdineko tximista batean eraikitakoa eta berehala harrapatuak, gogamenaren eztanda batean. Idazleak bere eraikitze lanari ekiten dionean, esperientzia sortzaileak esaten dio zer saihestu behar duen itsu une jakin batzuetan, zeinek, noizean behin, idazle handienek ere konbentzionalismoaren irudiekin lotzen baitituzte. Joyceren Ulisesen garagardo upelen irudiak, Dublinek esportatzen duen merkantzia nagusiak, hondartzan dabilela, Ste pheni edandako garagardo beltza iradokitzen dio: “Arroken adaburuetan, klokea: flop, slop, slap: upeletan sartuta”. Irudia zaratek eta hitzek ekar ditzakete gogora. Halaber, Hainesen amesgaiztoak, nolabait Bloomen irudia aurresaten dio Stepheni. Eta honetaz guztiaz gozatzerik badugu Xabier Olarrak egindako itzulpenari esker (2015). Nire liburuetarako horrenbeste azal egindako anaia artistak (Arturo/ Fito Rodriguez) burututako komikiaren itzulpena izan zen euskal literaturari eman nion lehenengo ekarpena, Bihotz irratia izena zuena, eta Susak, oraindik argitaletxea ez zenean, kaleratu zuen tamaina txikiko aldizkarian. Abiapuntu horrekin erraza da antze maten irudien eta hitzen arteko harremanari eman ohi diodan munta modu literarioan idazten hasi nintzenetik. Hitzen eta irudien arteko hartu eman hura argitu nahian joan nintzen 2003an Parisera Magritteri buruzko bilduma berezia ikustea. Parisko Jeu de Pa ume galeriak haren margoen eta idazkien erakusketa antologikoa antolatu zuen horri magia zerion non, Magritteren irudiak eta hitzak gure zain zeuden Konkordiako obeliskoaren itzalean. Bulevar Saint Germain etik gertu dagoen Dama eta Adarbakarraren estalkietako irudien aurrean bildutako ibiltari nekatuak Erdi Aroko misterioak ulertzen saiatzen diren era berean ahalegintzen ziren Jeu de Paume ra gerturatuko diren bisitariak marrazkiei antzematen zaiena entelegatu nahian. Dama eta Adarba karra irudia hormak estaltzeko Erdi Aroan erabili ziren sei tapizetan agertzen da errepikatua, beste elementu batzuk ondoan dituela. Inor gutxik daki zehatz mehatz errepikapen haiekin artistak zer irudikatu nahi izan zuen eta, ondorioz, hamaika interpretaz io egin izan dira horretaz. Magritteren arte semantikoak ia mila urteko historia baduela ematen du. Erakusketa bietan, margoek azalarazten dituzten errepikapen eta kontraesanez gain, aditu nahi izanak agintzen du. Erdi Aroak edo Surrealismoak eskatzen due n arreta ez da adimenerako ariketa zirtzila izaten. Halere, bakarrik errealitate arruntetik at aurki daitekeen hautematea da hura. Arimaren ezohiko egoera edota kontzientzia birmoldatua ote den batek daki, baina Parisen beha izan genuen hartan, Magritteren esku. Erakusketara sartu bezain laster, berriz, ez zen margorik ikusten, eskultura baizik ( La Joconde izenekoa). Gioconda hura, ordea, ez zen emakume baten irudikapena, hiru estalki eta Magrittek horrenbeste maite zituen kriskitinetako batez os atutako arte lana baino. Artista belgikarrak ohi zuen gisan, hala izenburua nola irudia, behin baino gehiago aurkitu genuen kontraesanetan bere obretan. Atariko brontzezko eskulturak (1967koa), adibidez, bikoizten zuen zazpi urte lehenago, gai bera zela eta, eginiko margoa. Hauxe zen, erakusketari amaiera emateko urte bereko izenburua daraman margoarekin batera, bildumaren hurrenkera kronologikoaren irizpidea apurtzen zuen gutxienetariko bat. Lanen biltzailea izan zen Daniel Davadiek zioen, Beaux Arts magazinean, erakusketaren agurrerako Paul McCartneyren Au revoir idatzita zeraman sagarra nahi zuela lortu bertan jartzeko, baina beatle ohiak ez zion baimenik eman eta Le dernier cri (azken oihua?!) hautatu behar izan zuten bukaerarako, ezinbestean. Errepi kapenak erkatzea eta hitzen eta irudien arteko kontraesanak agerraraztea joera ohikoa izan da Magritterengan. Ia bere logotipotzat hartu izan den piparen irudia, adibidez, etengabe ibili zen margotzen bizitzan zehar. Izenburu berarekin ( La trahison des im ages, Irudien traizioa ) honako hauek ezagutzen dira gutxienez: 1929, 1935 eta 1952ko bertsioak. Beste izen batzuekin, berriz: Les deux myst ères (Bi misterioak , 1960) eta L'air et la chanson (Haizea eta abestia , 1962), gai bertsukoak dira. Joera honek ida zle askorengan izan zuen eragina eta hori zela eta saiakerak idatzi zituzten, besteak beste, bere lagun surrealistak izan ziren Bretonek eta Eluardek, Butor, Scarpetta eta Phi lippe Sollers arte kritikariek, Foucault filosofoak nahiz Henri Michaux poetak. Erakusketa honetan, aldiz, bi izan genituen, funtsean, Magritteren artelanetan erredundanteak diren imajinak: Le th érapeute (Terapeuta ), eta L'empire des lumi ères (Argien inperioa ) izenekoa. Azken honek, hogeita hamar urteren buruan izan dituen bertsio ezagunetatik (1948, 1950, 1953, 1954, 1958...) hiru aukeratu ziren Jeu de Paume ra ekartzeko, denak elkarren ondoan ezarriz. Ideia oso egokia deritzot honi, zeren, Magritteren ahaleginaz ohartzeko urrutiko museoetan barreiatuta dauden errepikapenak (guzti z berdinak inoiz ez direnak, bestalde...) bildu ahal izanak aukera ematen zuelakoan nago. Ezin esan, hala ere, hautaketa hau gauza berria zenik. Izan ere, irudi haietan oinarriturik, adibidez, idatzi zuen Pere Gimferrerek En el tiempo de Magritte izeneko entsegua, belgikarraren margolaritza poetikoa aldarrikatuz eta, esan bezala, L'empire des lumi ères en bertsio ezberdinak erkatuz. Ez genuen, bada, Jeu de Paume ko horretan antolaketa berezirik aurkitu. Aitzitik, ordena kronologikoa klasikoa zen oso eta, ene aburuz, ez zion Magritteren estiloari onik egiten. Ezin ukatu, ordea, horretarako lan asko metatu zenik eta, akademikoki bederen, garai guztietakoak aurki z itezkeela (surrealista, Renoir, fauve vache, kontzeptuala...) baina, nire ustez beti ere, bilketak ez zuen Magritteren proposamen artistikoa helarazten uzten. Artistak zioenez, “dena hartu beharra dago umorez kontrae sana izan ezik”, baina erakusketa hon ek Magritteren emana antolatu nahi izan zuen eta, agidanean, kontraesanak leundu, argitu eta ordenatu museo barruan. Halere, museoak eman izan ez zuena kaleak eman zidan, hantxe geundela den dena itxi behar izan zuten eta. Georges Bushek Irak bonbardatze ko hartutako deliberoa zela medio, Irakeko Golkoaren I. Gerratea hastear zegoen, eta Frantzian hala gobernua nola iritzi publiko osoa erabaki horren kontra zegoenez, itxialdiak eta manifestaldiak konbokaturik zeuden ni bertan nengoen egunetan eta, egia esa nda, izugarri handiak izan zirenez, museoak, tabernak, dendak eta abar hustu eta kaleak bete ziren. Beraz, Jeu de Paume ere itxi zuten, ni ia bertan harrapatuta, kanpora bota gintuzten eta, gurekin batera, museo barruan leundu nahi izan zituzten kontraesa nak ere kaleratu ziren. Bizipen honetatik sortu zen Jeu de Paume izeneko nire bigarren saiakela . Jeu de Paume nobela eta aldi berean saioa dena idatzi eta aurkeztu nuen, gertatutakoak eta haiek eragindako gogoetak kontatu nahian. Oraingo honetan ere gen eroen arteko mugalari bihurtu nintzen. Izan ere, Jeu de Paume , itxuraz, nobela da; mamiz, berriz, saiotik hurbilago dago. Eta, berriz ere, urte batzuk lehenago argitaratutako Magrittek ez omen zuen pipatzen hartan bezala, margolari belgikarraren ikonograf ia eta filosofia erabili nituen nire burutazioen abiapuntu, makulu edo aitzakia gisa, hitzen eta irudien arteko harremanei kasu berezia eginez. Hitzaurrea, aldiz, aspaldiko laguna zen Jose Luis Alvarez Santa Cristinak, orduan Algecirasen preso zegoenak, e gin zuen. XVIII. mendean Giza Eskubideen Gutuna aldarrikatu zuten iraultzaileei aterpe eman zien Parisko frontoi zaharra da Jeu de Paume . Egun museo bat da, eta bertan egin zuten 2003an lehen aipatu dudan Rene Magritteri eskainitako erakusketa antologiko a. Argumentua, ostera, honakoa da: Estatu Batuak eta Britainia Handia Irak bonbardatzen hasi ziren egunean bertan, Galder erakusketa ikustera joan da. Bat batean, ondoezik sentitu da eta, komunean zegoela, konortea galdu du. Iraken kontrako erasoa salatze ko manifestazioak direla eta, museoa ohi baino lehen itxi dute, korrika eta presaka, zokoak behar bezala begiratu gabe. Konortea berreskuratu duenean, bakarrik eta museotik atera ezinean dagoela ikusi du Galderrek. Hori da Jeu de Paume ren abiapuntua. Galderren egoerak eta Magritteren lanek niri hainbat gogoeta plazaratzeko bide eman zidaten. Beraz, ez da nobela, ezta saioa ere, nik neronek, erdi txantxetan, “fikzio neta” izenarekin bataiatu nuen generoa baizik. Izan ere, hasiera batean testuak eta irud iak modu digitalean Rodriguez Fundazioaren webgunean argitaratu nituen liburua osatu izan aurretik. Artista belgikarraren lanak ere liburuan bertan daude erreproduzituta koloretan. Alde horretatik, ahalegin berezia egin behar izan zutela esan zidan Eider Rodriguez Txalapartako argitaratzaileak, baina, esan beharra dago, bera argitaldari moduan ondoan edukitzea luxu handia dela eta kolaborazio emankorra lortu genuela. Aurkezpen ekitaldian, bat ez ezik, bi laguntzaile ere izan nituen, Jose Luis Alvarez Sant a Cristina eta Koldo Almandoz, hurrenez hurren. “Lehenengoak, tamalez, ezin izan du etorri”, ohartarazi zuen Eider Rodriguezek, baina liburuan hitzaurre gisa argitaratutako testu bat, behintzat, bidali zuen. “Denok gaude zorretan Rene Magritterekin, aldez edo moldez” —dio Alvarez Santa Cristinak —. Sinboloen eta irudien indarraz eta bikoiztasunaz maisuki ohartarazi gintuen. Errealitateari begi berriez so egiten irakatsi digu bere obra ezagutzeko parada izan dugun guztioi, askok berarekin duten zorra aitortu ez arren. Fito Rodriguez ez da esker gaiztokoa, ozenki eta ageriki erakusten baitu bere inspirazio iturria” dio atarirako bidalitako testuan. Bere ekarpena, halere, azkenean argitaratu zena baina askoz luzeagoa zen, eta liburuari buruz iruzkin kritiko zor rotza eskaini nahi zuen; hori bera bezalako edozein irakurlek egin behar zuela esan genion, baina; irakurketa gauzatu aurretik ulermenerako bide guztiak arakatuz gero balizko irakurleari irakurketa bera baldintzatuko ziola azaldu genionean, bere hitzaurrea modu “laburrean” kaleratzea onartu zuen. Beraz, Fito Rodriguezen saiakela , aldez aurretik sarean Rodriguez Fundazioak zabaldutakoa, argitaratu zuen Eider Rodriguezek... Magritte bera pozik legoke! “Magritteren margolanek — jarraitzen du Txelis Alvarezen idatziak — logika hertsien eta murriztaileen legeak apurtzen dituzte maiz, munduaren muina ulertzeko beste logika bat badagoela iradokiz eta erakutsiz. Fito Rodriguezen gogoetak eta berau egituratzeko era idazle bide bertsutik doaz. Arruntenak eta materialenak diruditen gauzak sinbolismoz beterik ageri zaizkigu”. Koldo Almandoz zinemagile eta The Balde aldizkariaren koordinatzaileak liburua aurkeztu zuenean, berriz, aitortu zuen Magritteren obragatik ez zuela interes berezirik sentitu, harik eta n ire Magrittek ez zuen pipatzen irakurri zuen arte: “Orduan deskubritu nuen artista belgikarraren koadroek ezkutatzen duten botere iradokitzailea”. Baina aurkezpen ekitaldian parte hartzea onartu baldin bazuen, ez zuen horregatik onartu, gonbitan “hitzaren eta irudiaren arteko harremanaz hausnartzeko” aukera ikusi zuelako baizik. “Hitza eta irudia gerra moduko batean bizi omen dira —esan zuen Almandozek —. Horren adibidea da zinema. Hitzik gabeko filmetan ezer ez dela esaten ematen du. Aldiz, film batean hitz asko dagoenean, badirudi irudiari ez zaiola garrantzia ematen. The Balde kook, berriz, ez gatoz horrekin bat, eta horregatik egiten dugu egiten dugun aldizkaria”. Almandozek ohartarazi z uenez, “hitza eta irudia banatuak agertzen zaizkigun arren, mundu bereko bi isla dira”, eta, bere ustez, Magritteren lana da “hitza eta irudia modu natural eta iradokitzaileenean uztar daitezkeen adibiderik argienetako bat”. Bestalde, Koldok maite duen s orkuntza mota “kontatu baino gehiago iradokitzen duena” dela esan zuen, “ikusle edo irakurleari parte hartzen uzten diona” eta “forma aldetik ere erronkak hartzen dituena”. Eta horregatik iruditzen zitzaion Jeu de Paume eta gisa honetako liburuek bazutela zeresanik. Nik, nonbait, esan beharrekoa esaten nuela uste zuen Koldo Almandozek: “sakontasuna galdu gabe, baina aldi berean oso modu entretenigarrian”. Aurkezpena egin ondoren gure auzoan bizi den beste idazle batekin egin nuen topo eta Koldo Almandoze n hitzak irakurri zi tuela esan zidan, baita honako hitzak ere gehitu: “Ez pentsa Koldo Almandozek liburuen aurkezpenetarako ekitaldietara joateko baietza horren erraz ematen duenik...” eta, nire motzean, ulertu nuen. Kasu horretan, baten ordez bi aurke zle izanik, nahiago izan nuen nire liburu horri buruz labur hitz egin. Hala ere, hiru “hitz gako”, behintzat, aipatu nituen: adi, adiera eta adiskide . “Adi, zergatik? Honatx, bizitzan, gizakia izateko, lehenik animalia izan behar delako, eta animaliak, animalia izateko, erne daude, bestela, abereak dira”, esan nuen. Adiera , bada, hitz gakoa da, azken finean, gauzen adiera bakoitzaren azpian zer nolako zentzua aurkitzen dugun, hori da kontua. Nik ez dut uste Filosofiaren zeregina egia, zoriona edo ez dakit zer bilatzea denik, bizitzaren zentzua bilatzea baizik. Adiskide , azkenik, hitz gakoa da batzuei, gauza sinpleenez ari direnean ere, ez diedalako ulertzen; beste batzuei, aldiz, ados egon naiteke edo ez, baina ulertu egiten diet. Hori da adiskidetasun har remana, eta horretaz idatzi nahi nuen. Beraz, liburua irakurtzean, adi egon beharra dago, gauzen adiera desberdinen artean zentzua bilatu ahal izateko. Eta adiskideak kontuan hartu behar dira, zeren eta adiskideak, amarruak egin ditzaketen arren, adiskidea k diren neurrian, ulertzen baititugu. Hori da Jeu de Paume k proposatzen duen jokoa”. Baina Iban Zalduak, adibidez, ez zuen jokoa behar bezala ulertu eta liburuari buruz kritika batzuk plazaratu zituen Volgako batelarien literatura blogean. Hona hemen kri tika hura bere osotasunean: Zenbait ohar solte eta parentesi arteko Jeu de Paume liburuaren inguruan. Iban Zaldua/ Volgako Batelariak , 2006 0622. “a) Etorkizunerako egitasmoa, Jeu de Paume irakurri ostean: berriro ere literatur genero tradizionalen purut asuna aldarrikatzen hastea eta hibridaziorako joera hain posmoderno hura deitoratzea, batez ere nobela eta saiakera nahastera bideratuta dagoena. Milan Kunderak, Julian Barnesek, Jon Alonsok edo Enrique Vila Matasek (besteak beste) konbentzitu egin gintuzt en, garai batean, nahasketa horren bertuteez, baina efektua hondatzen ari dira egile horien usteko ondorengoak. b) Jeu de Paume , asmoz behintzat, ildo horretan kokatzen baita, nobela saiakerarenean edo, hobe esanda, saiakera nobelizatuarenean. Ekuazio zab ar batekin ahalegintzearren, nik esango nuke Jeu de Paume dela: % 60 printza filosofiko pentsamenduzkoak + % 30 santuak (zehazki Magritteren koadroen erreprodukzioak) + % 10 nobela (zapore kafkar urrunekoa). c) (parentesi bat) Oso abila, baina iruzurti sa marra, Txalaparta argitaletxeko Hitzak & ideiak propaganda aldizkarian (31. zbk., 2006ko uda) Fito Rodriguezen saiakera nobela berriaren publizitatea egiteko erabiltzen den autoritatezko argudioa: “Ibon Ega ña kritikariak idatzi bezala (Berria 06/03/28), ‘ arrazoizkoa dirudi Jeu de Paume irakurri eta Jon Alonsoren Camembert helburrekin akordatzea”; arazoa da Ibon Ega ñak ondoren esaten zituen guztiez ahazten direla Txalapartakoak. Edonola ere, generoaren balizko (auto)adskripzioaz eta ilustrazioen presentzi az gain, ezer gutxik lotzen ditu Camembert helburu (lan nabarmengarri bat) eta Jeu de Paume . d) Nobelatik duen % 10 horren trama laburbilduz: morroi bat, Galder, Pariseko Jeu de Paume museoan geratu da entzerratuta, kanpoan Irakeko gerraren kontrako mobil izazio global hura gauzatzen ari den arratsalde berean. Handik ateratzeko ahaleginak egin ordez, eta Magritte margolariaren atzera begirako erakusketa baten koadroen aitzakia lausoaz, bihika eskaintzen dizkigu burutik pasatzen omen zaizkion filosofia eta p sikologia zertzeladak. e) Bilbe nobeleskoa aitzakia hutsa da, eta gehiegi nabaritzen da. Ez dago tentsiorik, egoera erabat absurdoa da eta ematen du egileari behin baino gehiagotan ahazten zaiola zertan ari den bere narratzailea; irakurleari noizean behin gogorarazteko ahaleginak berak hondatu egiten du “sinesgaiztasunaren etete” posible oro. Adibidez, Eumenideen auziaren inguruko iruzkin luze baten ondoren, eta Inperioak zapalduei irudimena nola ebasten dien aipatu eta gero, hala dio narratzaileak: “Irudi mena behar dut nik, ordea, hemendik irteteko. Behar beste lasaitu eta pentsatu egin behar dut. Ez dit inork irteera non dagoen erakutsiko erakusketa honetan. Begi bistan ez dagoen bidea asmatu beharra daukat. Ni bainaiz, zoritxarrez, istorio honetako prot agonista bakarra”. Eta hori esanda, jakina, hurrengo orrialdeetan zehar civitasen eta Inperioaren arteko aurkakotasunaren gaia jorratzen hasten zaigu narratzailea. f) (parentesi artean hau ere) Egoera absurdoek, dena den, ez dute zertan literarioki sinesgaitzak izan halabeharrez. Lehen Kafka aipatu dut; Karlos Linazasoro batek oro har ez luke arazorik izango halako paisaia bat literarioki kudeatzeko. Baina Fito Rodriguezek ez du asmatu, nire uste apalean. g) Edonola ere, narratzailearen peripeziari gertatzen zaion kontu bera dugu irudien eta testuaren arteko harremanari dagokionean: oso zirkunstantziala izan ohi da. Batzuetan lotura hori sakonagoa da edo hobeto harilkatuta dago, Le clef des songes olioaren iruzkinari jarraitzen dioten azalpenetan esaterako, baina gehienetan ez. Adibidez, bonbardino bat sutan aurkezten duen koadroaren irudia agertzen zaigun orrialdean, esaldi honek egiten du lotura: “Aitzinean dudan La Belle Captive oliopinturan bezala, sutan nago”, eta punto. Edo “Erakusk eta honetan, nolabait, ispiluaren beste aldean nago ni eta, Aliziak bezala, hemendik ihes egin nahi dut. Le miroir vivant” (ondoan dagoen koadroaren izenburua). Horrelakoak dira irudien eta testuaren arteko zubigintza ahalegin gehienak. Azalekoak. h) (bes te parentesi bat) Egokitu zaidan liburu honek planteatu didan arazo gehigarria: ez naiz batere magrittezalea, zer egingo zaio. Errua, ziurrenik, ez da gainera Magritterena, publizitateak eta margolaritza surrealista kitschak egin duten haren irudien eta es kemen gai hustiaketarena baizik. Baina aipatu beharrean aurkitzen naiz, nire kritika (edo dena delako) honetan eragina izan dezakeen heinean. i) Fito Rodriguezek eskaintzen dizkigun pentsamendu zertzeladak laburrak eta irensterrezak dira (Aritz Galarragak “pintxo” deitzen zien bere kritikan); gorago aipatutakoez gain zentzumenen teoriak, beldurraren paperaren inguruko hausnarketak, gure barneko eta kanpoko munduaren arteko zubiak, suizidioa, hizkuntzaren eta errealitatearen arteko harremanak, artearen eta ezagutzaren zereginak, multikulturalismoa eta aniztasuna, enpirismoa eta idealismoa, epikureismoa eta sofismoa, filosofia eta zientzia, zorionaren arazoa, sexua eta plazerra... Gehienetan gai horietaz mundu klasikoan eta batik bat Grezian garatu ziren teor ia eta eztabaidetan oinarritzen da Rodriguez azalpenak emateko eta bere kezkak plazaratzeko orduan. Platon eta Aristoteles dira, ziurrenik, liburuan zehar gehien aipatzen diren egileak. j) (parentesi artean once again) Niri, filosofia irakurle oso iaioa e z naizen arren (kasu honetan errua nirea da), topiko asko ezagunak egin zaizkit, eta gutxi batzuk berriak eta are dibertigarriak (ez nuen, adibidez, Trajano enperadorearen anekdota ezagutzen: Suetonio irakurtzeko gogoa sartu zait). Baina, edonola ere, onar tu behar dut saiakera nobelaren formatuak abantaila bat eskaintzen diola hala ni bezalako filosofia irakurle ez bereziki arretatsuei nola, batik bat, egileari: aparatu kritiko osoaz (oin oharrak, bibliografia) paso egin daitekeela inolako beldurrik gabe, eta, gainera, sigi saga ibili ageriko konexiorik gabeko gaien artean. Horrek, zalantzarik gabe, margolanen erreprodukzio ugariekin batera, asko arintzen ditu testuaren 122 orrialdeak. k) (beste parentesi bat, aurreko parentesiaren barnean joango litzatekeena) Horrekin lotuta, egileak narratzailearentzat aukeratu duen idazkera estiloak (zuzena, esaldi laburrak) on egiten dio testuaren irakurgarritasunari, oro har, eta hori, ez ohikoa izateaz gain, edo horregatik alegia, oso da eskertzekoa liburu et a egile honengan. l) (eta parentesien barneko parentesi hauen azkenekoa, zin egiten dut) Penaz jabetu naiz, halere, sofistei buruz Rodriguezek —edo, tira, Galderrek — darabilen ikuspegia betiko ortodoxia filosofikoarena dela. Niri sofistak sinpatikoak irud itzen zaizkit, Savaterri bezala. Baina, jakina, agian horixe da arazoa... m) Hau guztia esanda, kritika ahalegin honen hasierara itzultzen naiz: ez al zen eraginkorragoa izango era “klasikoagoan” eta egituratuagoan idatzitako saiakera filosofiko arin bat, gaiak huts egindako nobela batean txertatzea baino? Edo, inoiz fikzio izateari utzi gabe, eztabaida filosofikoak distilatuko lituzkeen nobela bat osatzea? Hau zailagoa da, zalantzarik gabe, baina posible da. Justu Jeu de Paume hasi baino lehen amaitu nuen Ian McEwanen Larunbata ( Sábado , Anagrama argitaletxean). Nobela nobela da, hibridotasun asmo izpirik gabekoa: neurozirujau baten egun oso bat kontatzen digu (kasualitatez, Rodriguezek aukeratu duen egun berbera, gerraren kontrako manifestazio globalena, baina Paris izan beharrean, Londres da jokalekua). Bada ausartuko nintzateke esatera Larunbata n, beste gauza askoren artean, agertzen direla Rodriguezek bere nobela saiakeran ukitzen dituen arazo filosofiko batzuk (enpirismoarena eta arrazionaltasunarena, artearen helburuarena...), baina era sotilagoan eta aldi berean sakonagoan aztertuak. Hori guztia, erabat higatuta eta krisi etengabean dagoen eleberriaren tramoia zaharra dela medio. Larunbataren irakurketak itzuli zidan, une batez sikiera, nobela hutsar en posibilitateekiko konfiantza. Eta Jeu de Paume renak berretsi egin dit konfiantza hori. Beste une batez.” Jeu de Paume ren kontrako horrenbeste argudio irakurri ondoren, bistan da niri ez bezala, barkatu, Iban Zalduari, haren hitzetan behintzat, “ Jeu de Paumene ko protagonista den Galderri ez bezala (baina bai Savaterri, ordea), sofistak sinpatikoak iruditzen zaizkiola”, zeren kritika dena sofisma handia da (parentesiak eta guzti) eta Galder liburuaren protagonistaren aburuak Fito liburuaren egilearen iritziekin identifikatu egiten dituela ezertan ez bereizi gabe. Zalduak idazten du: “egileak narratzailearentzat aukeratu duen idazkera estiloak (zuzena, esaldi laburrak) on egiten dio testuaren irakurgarritasunari, oro har, eta hori, ezohikoa izateaz gain, edo horregatik alegia, oso da eskertzekoa liburu eta egile honengan”. Eta aurrerago, berriz: “eraginkorragoa izango zen era “klasikoagoan” eta egituratuagoan idatzitako saiakera filosofiko bat, gaiak huts egindako nobela batean txertatzea baino?”... Nola erraztu, bada, testuaren irakurgarritasun arrunta era klasikoagoan idatzitako saiakera filosofikoan, ordea?, gainera, kontuan hartuta, “Zaldua bezalako filosofia irakurle ez bereziki arre tatsuei” zuzenduta? Idazle horri, nonbait, zail egiten zitzaion irudiak eta hitzak nahasten dituen artefaktu literario esperimental hori behar bezala ulertzea eta bai gozatzea ere, eta ohiko narratiba klasikoaren alde lerratu zen. Baina idazleok, berdin poeta aforistikoak edota arnas luzeko nobelistak, ez dugu hari b at garatu behar soilik, literatura guztia ez baita ipuingintzan laburbiltzen, baizik eta, musikarien antzera, doinuz eta erritmoaz ere garatu behar ditugu gure idazlanak partitura konposizio bat balitz bezala, hau da, erregistro ezberdinak txirikordatuz, a ntolatuz baita, elipsien edota errepikapenen bidez, eta nahiz Ibanek adierazi “Horrelakoak dira irudien eta testuaren arteko zubigintza ahalegin gehienak. Azalekoak”, elipsiak ez ulertzeak ez dio bere iritzia orokortzeko baimenik ematen. Areago, aipatutak o liburuaren aldeko kritikak argitaletxearen aurka jotzeko erabiltzen dituen neurrian: “ Oso abila, baina iruzurti samarra, Txalaparta argitaletxeko Hitzak & ideiak propaganda aldizkarian (31. zbk., 2006ko uda) Fito Rodriguezen saiakera nobela berriaren pu blizitatea egiteko erabiltzen den autoritatezko argudioa: “Ibon Ega ña kritikariak idatzi bezala (Berria 06/03/28), “arrazoizkoa dirudi Jeu de Paume irakurri eta Jon Alonsoren Camembert helburu rekin akordatzea”, izan ere, ohiko izaten baita argitaletxeek b eraiek kaleratutako liburuen aldeko iruzkinak zabaltzea eta inork ez luke esango hori praktika iruzurtia denik; Iban Zalduak izan ezik, nonbait. Nik, aldiz, liburu hau dela medio, orduko Txalapartako argitaldaria, Eider Rodriguez, lanean eta gertutik ezag utzeko parada eduki nuen eta oso ederra izan zen haren literaturzaletasunaz topo egitea. Asko ikasi nuen eta ez nuen aurkitu bere praktikan inolako iruzurrik. Nire lanean, gertuko distantzian, idazle asko ezagutu ditut. Zorroagako garaian, esaterako, Vice nte Molina Foix, Fernando Savater, Felix de Azua, Marisol De Mora Charles, Victor Gomez Pin, Javier Echeverria, Javier Fernandez de Castro, Victor Sanchez de Zabala, Tomas Pollan, A. Bidon Chanal, Javier Arantegui eta abar luze bat, baina haiek, Victor Gom ez Pinek izan ezik, euskara ez zuten ezagutzen eta euskal kultura ezagutzeko ere ez zuten batere interesik. Ez zen harreman simetrikoa, noski. Gure jakin minak ez zuen beraiengan gure kulturan murgiltzeko batere gogorik piztu. Haien kultura “mundutarra” omen zen eta gurea, beraientzat behintzat, tokikoa bakarrik. Habib Burguibaren menpeko Tunisian, 1968 baino lehenago, M. Foucault, G. Lapassade eta beste hainbeste ezkerreko intelektual frantziar bertako unibertsitatean elkartu zirelarik, Frantzian zeudela uste zuten eta haien eskolek kultura mundutarrari begira (Frantzia buruan eta bihotzean) eman zituzten, tokiko kulturari batere arreta eskaini gabe eta, jakina, frantsesez bakarrik. Berdin ibili ziren Savater eta enparauak garai hartan gurean. Denboraren p oderioz haietariko batzuk, Savater bera eta beste batzuk, Felix de Azua kasu, ustezko indiferentziatik euskal kulturaren kontra eta zentralismo atzerakoien alde gero eta gehiago nabarmentzen joan ziren. Sofistak. Zorroaga ahora Ibaeta idatzi nuenean nire lagunez eta nire etsaiez harro nagoela nioen. Hau da, ohore bat da niretzat, nire Doktorego Tesiaren defentsan, esaterako, Pello Salaburu hain bortitza izatea nire aurka (edo nire ikerketaren aurka?; Fitoren edo Galderren aurka?) eta, tesia gainditu ondore n, horri buruz gaizki esaka aritzea Deia n Amati ño (ez dut uste tesi bati buruz beste inoiz halakorik gertatu denik...). Halaber, nire kontra (edo nire idazkien kontra?) Jon Juaristi, Patxo Unzueta, Koldo San Sebastian edota Fernando Savater azaldu badira ere, bejondeiela... ni pozik. Iban Zalduari, Savaterri bezala, sofistak sinpatikoak iruditzen zaizkio, eta nire Jeu de Paume horrekin, bada, ez omen nuen asmatu eta Txalaparta iruzurtia da... ni pozik. Ibanek dio: “Baina, edonola ere, onartu behar dut saiakera nobelaren formatuak abantaila bat eskaintzen diola egileari: aparatu kritiko osoaz (oin oharrak, bibliografia) paso egin daitekeela inolako beldurrik gabe, eta, gainera, sigi saga ibili ageriko konexiorik gabeko gaien artean. Horrek, zalantzar ik gabe, margolanen erreprodukzio ugariekin batera, asko arintzen ditu testuaren 122 orrialdeak”. Egia da Txalapartak, Eider editore, apustu handia egin zuela testuekin batera kuatrikromian argitaratutako margoak kaleratzean, eta biziki eskertzen diet hur a baitzen nire ahalegina hain zuzen ere, hitzen eta irudien arteko kontraesanak azalaraztea irakurketa mota berri bat proposatuz. Saiakeran saiatzeko gida (2005) idatzi nuen Euskal Idazleen Elkartearen enkarguz Jeu de Paume aurkeztu genuen garai bertsuan eta, ondoren, hura garatuz Entsegu literarioaren bidean (2011), eta baita Egan en Saiakera literarioak idazteko aholkuak (2013) mota horretako genero literarioaren historia, didaktika eta aparatu kritikoa eskainiz. Aparatu kritikoa niretzat funtsezkoa izan da, eta sortu ohi ditudan ikerketetan, liburuetan edota eskoletan nahiz hitzaldietan modu ugarian darabilt, baina saiakela delako hauetan, aldiz, hori dena pisutsu bihurtzen den neurrian, ez bide da erabilgarri eta, jakina, alboratu beharra dago, nahita, ondorioak eta guzti. Eleberriaren eta saiakeraren arteko mugak apurtu nahi nituen nik Jeu de Paume liburuan. Parisko Jeu de Paume museoan giltzapeturik geratu den gazte baten gogoetak ardatz harturik, aipatu museo horretan eta Magritte pintorearen margoak izango zituen lagun gazteak ahalbideturik. Hala, literatura eta Magritteren pinturak harilkatuta, honek pinturan hitza eta irudia uztartzen zituen modu naturalean eta hori egiten saiatu nintzen Jeu de Paume liburuan. Sakontasunik galdu gabe, istorioaz ba liatuz modu entretenigarrian hori dena kontatu ahal izateko. Mugak hautsi nahi nituen, egiazki. Nobela da, saiakera da, hitza du, irudia du, eta guztiek bat egiten dutelakoan nago. Gainera, irakurleak parte hartzen du interpretazioan. Definitu gabeko ere muan sar dezakegu, bada, Jeu de Paume, eta horretan datza, hain justu, bere interesa. Magritteren artelanen botere iradokitzailea lortu nahi nuen libururako. Hitzez hitz, liburuaren muinaz jardun behar badut zera esango nuke: pentsamendua —sentitzea eta pentsatzea, alegia — adiera bakoitzaren azpian aurkitutako zentzua dela eta, zentzua aurkitzea, alegia. Parisko Jeu de Paume museo bat da, baina garai batean frontoia izan zen, eta bertan XVIII. mendeko iraultza egin zutenek Giza Eskubideen Adierazpena adostu zuten han; Nafarroatik eramandako joko baten espazioan. Paume —frantsesez ahoskatuta — esku huska ala sagarra izan daiteke; Magritteren sagarra. Eta hor dago, hain zuzen, adiera interpretatzeko jokoa. Esatearen eta erakustearen mugak aza ltzen zaizkigu adieraren bila gabiltzanean. Adiskideek kale egin diezazukete. Baina, adiskide diren neurrian, ulertzen dituzu. Eta hori da liburu honek proposatzen zuen postura. Arestian esan moduan, Parisko Jeu de Paume museora joan nintzen 2003ko apiri lean, Magritteren erakusketa antologikoa ikusteko. Iraken aurkako erasoa hastear zela eta, manifestazioa zegoen antolatua egun horretan Parisko Konkordia plazan (liburu honen aurrekari digitala izan zenak Konkordia bila izenburua zuen...). Horregatik, egu erdirako museoa itxi zutenean garaiz ateratzea lortu nuen. Ez, ordea, Galderrek. Galder, dagoeneko jakina denez, Jeu de Paume liburuko protagonista da (eta, noski, ez dakigu neska ala mutila ote den). Zorabioak jota museoko komunetan geldituko da Irakeko inbasioaren kontrako manifestazioagatik museoak ateak ixten dituenean. Magritterekin giltzapeturik geldituko da. Galderrek, bere itxialdiaren aterabidea eramangarriago gerta dakion, Magritteren koadroak hartuko ditu gogoetagai: Le miroir magique, L'Espion , Le Bon Sens, La M émoire irudiok segurtasuna zertan oinarritzen den, gizalegearen hastapenak zein diren, bortxaren arabera antolaturiko gizartearen nondik norakoak zein diren... hausnartzeko bide izango ditu Galderrek. Hots, arteak Descartes, Kant, Niet zsche edo Sartrerengana eramango du. Magritteren margolanetan ikusten duenaz, beraz, bere buruari hitz egingo dio Galderek, ez nik... Esan bezala, bizitzan zein testuetan, aukera ezberdinen artean zentzua bilatu behar baita. Gomendio hori egiten dut nik n eure liburuaren aurrean. Izenburutik beretik, agerikoa ez den zentzua bilatu beharra dagoela. Eleberriaren eta saiakeraren arteko hibrido honek, halaber, hitza eta irudia josi nahi zituen. Magritteren koadroetatik abiaturiko hausnarketa filosofikoak Magri tteren beraren koadroekin janzten dira. Magritterekiko interesik izan gabe ere, demagun Modigliani edo Lautrec espresionistatik gertukoago izanda ere, nahiz eta estetikoki Magritteren koadroek erakarri ez, hitzaren eta irudiaren arteko aipatu kontraesana beti antzeman behar zaio edozein artistaren koadroek ezkutatzen duten botere iradokitzaileari, eta horretarako Magritteren koadroak baliagarriak dira, baleko lanabesak besterik ez izan arren. Irudia eta hitza mundu bateko bi isla direlako eta, erronka eka rtzen duen sorkuntza gustuko izatekotan, Jeu de Paume , sakontasuna galdu gabe —pasadizo batzuk birritan irakurriz — modu entretenigarrian saiatu nintzen idazten filosofoen gorabeherak eta datu historikoak balizko irakurle adimentsuak egingo lukeen irakurket an konfiantza harturik. Haren hermeneutikaren bila. Garai hartan, Paul Ricoeur hil zenean, berarekin batera hermeneutika berria piztu zitzaigun. L'Hermaeutique biblique izan zen bere azken liburua (2001), Wilhelm Dilthey zenaren arrastora egin zuena. Bera genuen, ordea, ohiko literaturak irakurtzeko erabili ohi ziren hala formalismotik, historizismotik nola estrukturalismotik at arituriko aitzindari lehenengotariko bat ( Origine et d éveloppement de l'herm éneutique , 1947). Eta bien atzean, jakina, Gadameren itzal luzea. Beraien aburuz, XX. mendearen hastapenetan idatzi zutenez: “adierazpenaren bidezko hautemate prozedurari ezaguera deritzogu”. Hau da, testuei buruzko e zaugarrien gainetik (idazle bakoitza zer nolako pentsamendukoa den barne...) adierazpideak giza ezagutzaren oinarriak direla aldarrikatzeak eta testu hutsak norbanakoaren esperientziarekin alderatzeak literaturaren balioaz hausnarketa berri bati hasiera e man zioten: hermeneutikari. Hermeneutika hau, baina, ez litzateke izango, Antzinarotik Erromantizismora bitarte ulertu izan zen bezala, testuen esanahia eskuratu ahal izateko haien azalpen soila bizitzaren ulermenerako testu argipenaren metodologia darabi len gogoeta bidea baizik. Beraz, testuen ikerketarako modua baino gehiago ontologia aztertzeko modu filosofikoa, eta bereziki, literaturaren bidez giza bizitza ulertarazten lagunduko digun ekimena. Honen arabera, nire iritziz, historiaren nahiz hezkuntza ren menpean zeuden literatur iruzkinek, beren jakintza arlo berezituari kasu eginez, berezko esparrua ezartzea lortu dute. Ildo horretan, Paul Ricoeuren ekarpenak (2000) garatuko zuen Dilthey zein Gadameren proposamena, eta eskoletan irakurketa, idazketa zein testu iruzkinak lantzeko bide berriak ireki zituen. Izan ere, Ricoeurek berak esango lukeen gisara, “istorioak kontatzen ditugu giza bizitzaz aritzea merezi baitu. Honek, berebiziko garrantzia du garaituen oroimena berreskuratu nahi izaten dugunean. Sufrikarioaren historiak mendekua behar du eta, literaturaren bidez, eskaintzen diogu”, justizia poetikoa deritzana ( La ficcionalizaci ón de la historia ,1995). Eta, nago, haren metodologia erabiltzea baino omenaldi hoberik ez dagoenez, irakurketa hermen eutikoa egin beharra dagoela. Dakigunez, Eliza katolikoak testuak irakurtzeko hermeneutika zurruna baztertuz, hermeneutika berriak bizitza testu baten antzera irakurtzeko proposamena egin zigun eta, horrekin batera, Errenaisantza garaian, luteranismoaren eskutik, literatura askatua hasi zen hedatzen. Ez da ahaztu behar Shakespeare jarri dela literatura berri horren aita gisa. Literat ura arautuaren tradizioak —judua, kristaua, islamiarra — esango digu ez dugula Jainkoaren lana baztertu behar eta ezin dugula amaitu ohiko idazkera motarekin. Shakespearek, idazkera sekularrak, alegia, dio denbora bezala gidatu behar dugula idazkera edo, bestela, beste norbaitek agindua izango du lana burutzeko denbora jakin barruan. Nik badakit non dagoen egia literarioa Shakespearen ahaleginean, idazkera askatuaren aldarrian hain zuzen. Hala ere, nahiz eta erabaki morala ezin den hartu irakurketa on bate n bidez, agian nola irakurri eta zergatik diren irakurketa askeak inoiz baino funtsezkoagoak jakiteko berriro ere Errenazimentura eta Shakespearerengana jo behar izango dugu. Literatura idaztean edo irakurtzean nahikoa al da jarrera ekidistante bat izatea rekin? Estoizismoa aski da? Denetatik irakur dezakegu jarrera berdinez? Shakespearek azken jarrerarekin lan egiteari uko egin zion, eta, aldi berean, badirudi eskuzabaltasunarekin nahikoa izan zuela, non eta ez garen berriro haur izango senaz irakurtzeko eta idazteko, jolasean. Dadaismoa eta surrealismoa literaturan, bada, ez omen dira atzo goizekoak. Edozein modutara, erantzuna ez da erraza, batez ere Shakespeare idazle handienak ingelesa eta giza nortasuna aldi berean asmatzeko lan zoragarria utzi zuene tik. Txundituta eta triste egin behar duen ahaleginaren tamainagatik, 1613an Shakespearek idazteari utzi zion. Aldez aurretik, aldiz, berak “Navarre shall be the wonder of the world” esaera ospetsua idatzi zuen, Margarita erreginaren gorte errenazentista hura gogoratuz. Gurera ekarrita, beraz, ezinbesteko altxorra dugu dibertimendu testu hura euskara literario aren hutsuneak osatzen laguntzeko. Heptameron a idazten ari zen garaian, adibidez, Shakespearek berak gaur egungo ingelesa modernoaren oinarriak ez arri zituen. Berak eta beste batzuek, jakina. Thomas Watson izena ezezaguna da askorentzat, esaterako. Eta hori XVI. mendean dramaturgo ingeles ospetsuenetako bat izan zela; hala ere, bere obretako batek ere ez zuen iraun denboraren poderioz, eta horren o ndorioz, jende askok ez du ezagutzen Christopher Marlowe dramaturgoaren bizitza, kaleko borroka batean salbatu zuen poeta eta idazle horren lana. Zenbait adituk erabaki dute horri amaiera ematea eta intelektual horri buruz gehiago jakin nahi izan dute. Ik erketa asko egin ondoren, aditu talde batek Arden of Favershamen horren egilea izan zitekeena identifikatu dute, 1592an modu anonimoan argitaratu zuen lehen tragedia ingelesa 1551ko hilketa nabarmen batean oinarrituta dago, Ardenek Favershameko emakume bat i buruz hitz egiten du, Kenti buruz. Hark maitalearekin hitz egiten du, senarra hiltzeko eta istorio hori kontatzen digu testuak. Baina hori ez da aurkikuntza bakarra. Izan ere, badirudi obraren bost eszena William Shakespearerekin batera idatzi zirela. Hala adierazten du Gary Taylor irakasleak, Shakespearen aditua den akademiko batek. Bost urteko ikerketaren ondoren, Watsonekin lotura estilistikoak, biografikoak eta historikoak aurkitu dituela dio ia eszena guztietan. Hala, ondorioztatzen du autoreak “e bidentzia sendoa” duela Shakespearerekin aritu zela baieztatzeko. Hau dena Euskal Herrian Heptameron idazten ari zen garaian. “Watsonek egin zuen ia guztia originala izan zen”, azaldu du Taylorrek, Florida State Universityko literatura irakasleak eta The New Oxford Shakespeare ren editore nagusiak, The Guardian egunkari britainiarrean: “Espezialistek ere beren lanaren alderdi txiki bat baino ez dute ezagutzen, dena batera jarri beharrean”. Taylorren ikerketa The Review of English Studies en argitaratuko da. Guk ez dugu, ordea, ikerketa handirik egin behar, horretarako Heptameron bera esk ura daukagu eta. Garai berekoa da Kixotea eta, laburbilduz, Kixotea ren aldarrikapena literatur kritika ingelesari zor zaio. Aurreko mendeurrenean (1905an) J. Fitzmaurice Kelly k honako hau utzi zuen idatzia: “Ingalaterra izan zen Kixotea zabaldu zuen l ehen herrialde atzerritarra, liburua itzuli zuen lehena, ondo aurkeztuta aurkeztu zuen lehen herrialdea, baita bere jatorrizko hizkuntzan ere, haren idazlearen biografia argitaratu zuen lehena, Kixotea ren iruzkin bat argitaratu zuen lehena eta testuaren e dizio kritikoa inprimatu zuen lehena”. Ikertuta dagoenez, plazaratu aurretik ere, Kixotea liburuan agertzen diren pertsonaiak eta egoerak, pasadizoak eta estiloa aski plagiatua izan ziren Britainia Handian. Areago, hala Jakobo I.aren gortean (Wilkinsek, Middeletonek, Fieldek edo Massingerek ezagutu eta goraipatzen zuten) nola eleberrigintza ingelesaren aitapontekoek (Fieldingek, kasu) Cervantesen idazkera inon baino lehenago bereganatu zutela argi dago ( J.M. Valverde. La Literatura , 1982/98. or.) Baina, kasu!, hori izan zen Cervantesek zaldunen literaturaz karikatura egiteaz gain, bere Berpizkundeko idazkera bera ere trufagai hartzen zuelako. Izan ere, besomotzak ez zuen uste Kixotea eleberria zenik (bai, ordea, beraren Persiles y Segismunda ...) diberti mendu komikoa baizik. Horregatik, nahita, gaizki idatzi zuen, Errenazimentuaren eta Barrokoaren artean aldatze bidean zegoen idazkeraz txantxa eginez...eta hor egon zen bere ekarpena, funtsean. Espainiar aldarrikapenean, berriz, aurreko mendeburua zela e ta, idazteko modu trakets hura eredutzat hartu nahi izan zuten literaturarako nahiz eskolarako. Duela ehun urte (1905ean) Unamunok nahiz Azor ínek, orduan Kixotea ren hirugarren mendeurrenaren karira, argitaratu zuten beren Vida de D. Quijote y Sancho eta La ruta de D. Quijote , hurrenez hurren. Haietan, Espainiako Koroak Kuba, Puerto Rico zein Filipinak galdu berriak zituenez, Felipe II.aren garaiko inperioaren sasoiari zegokion espainiar izpirituaren funts literarioa oinarritu nahi izan zuten. Ospakizunaren poderioz, adibidez, Benito P érez Gald ós Cervantesen antzera saiatu zen idazten, Cervantesena txantxa zela ulertu gabe eta traizioa tradizio bihurtuz. Berarekin batera, laurogeita hemezortziko idazle gehienek, edukietan zein formetan, ustez ko modu espainiar hori landu zuten artaburuki, zeren, edukietan behintzat, Cervantesen literaturan espainiar arketipoen azalpena, deskripzioaz harago, aldarri zehatzak ere badira: arrazismoaren, nobleziaren mendetasunaren eta gerra inperialaren aldekoak, h ain zuzen. Laurogeita hemezortzi belaunaldiko idazleek, Kixotea ren mendeurrenaz baliatuz, Espainia nahi izan zuten birfundatu, eta, horretarako, haren estilo eta mamiari heldu. Adibidez, Cervantesek kanporatu zituen Belarmino de Velasco goraipatzen zuenea n, eta ez zuen soilik konplimendurik egiten, apologia baizik: “Jainkoaren inspirazioa izan zen Erregearen agindua mugiarazi zuena, beraz, ez baitzen egokia suge bat espainiar habian haztea, etsaiak etxean edukita eta”. Ildo beretik, Unamuno, Gald ós, Azo rín eta enparuek, barne etsaiari aurre egin nahian, Gaztela ezarri zuten espainiar erakusbide bakartzat. Mendeurrenak, ustezkoa badira ere, askotarako balio dutelakoan nago, baita literatura arloan ere...Bistan da, beste ehun urteren bat pasatu arren, ba rne etsaiaren irudia espainiar intelektualitateak oraindik ere maite duela. Hala ere, Ricoueren irakasgaiak, behintzat, honetaz guztiaz konturatzeko baliagarria izaten segitzen du. Laburtuz, Jeu de Paume hartatik eginiko gogoetak medio honaino bitartean, nire aburuz, literatura, funtsean, idazlan handi gisa txalotu behar den parodia bat da; hala ere ez da ahaztu behar Shakespeareren, Cervantesen, Nafarroako Margaritan edota beste zenbait lanetatik paralelorik gabeko bitxitasun nihilista egon bad agoela, idatzitakoari buruzko nolabaiteko erlatibismoa, alegia. Mugimenduaren idazketa Nire gazte garaian zinema arraroari “Artea eta saiakera” deitzen zioten. Hori zen, guretzat behintzat, zinema eta literatura narratiboaren eskema klasikoekin hausten zuen proposamen kulturala. Film haiek ez zuten errespetatzen inolako kronologiarik, eta ez zuten inongo garapen logikorik; aitzitik, ohiko logikatik harantzago zihoazen irudien eta istorioen elkartze berregokitzapen bitxietan eta ikuslearen kontz ientzian oinarritzen zuten guztia. Mota horretako filmak ziren, adibidez, Jean Luc Godarden, Eric Rhomeren, Ingmar Bergmanen, David Lynchen eta abarrenak, hau da, kontakizun tradizionala hainbat ikuspegitatik birformulatzen zutenak, hura iradokizun bihurt zeko: hori zen “Arte eta Saiakera Zinema” zeritzana. Artearena oso argi zegoen edo, hobeto esanda, istorio hura forma berrien azpian kontatu nahi zuenez (bide batez esanda, nahiko ulertezinak), uste genuen artea zela. Baina... eta saiakerakuntza? Kontura tzen hasi ginen ezen, literaturan eta zinematografian bezala, saiakera mota desberdinek ulermena, idazmena eta irakurmena eskatzen zituztela eta, beraz, diskurtso arrazoi klasikotik haratago, haiek guztiek esperientziak transmititzen zituztela, ideia baten literatura narratibo bitxi edo iradokitzailearen hausnarketa partekatzen zuten, eta/edo iragarpen bat adierazten zutela erabilitako argumentuetan eta formetan. Hori zela medio, entsegutzaren mundua, idatzitako edo irakurritako zinematografia eta literatu ra, adierazpen generoa berezitua izateaz gain, artea ere bazela ohartu ginen. Halere, nire orduko garaian behintzat, irakaskuntza ereduak ez zuen zinema artetzat hartzen, eta literatura azterket etan ez ziren aipatzen saiakera bitxi eta interesgarri haiek. Eta azaleratzen zenean, zeharka egiten zen, nahiz eta zenbat ikerketa hasi ziren aintzakotzat hartzen. Saiakera idazki jakintsu eta zailtzat jotzen zen, sasoi hartan ginen ikasle gazteentzat ba tere egokia ez zena. Hala eta guztiz ere, literaturan lehen urratsak eman nituenean, idazten nuena, artean izan zezakeenari jaramonik egin gabe, pentsatu nuen idazten ari nintzena ez nuela zabaltzera bideratutako, nik neronek neure burua argitzeko besteri k ez zela eta, bada, egindakoak saiakera bat izan behar zuela nahitaez. Beraz, jarraitu beharreko eredu baten bila hasi nintzen irakurtzen, nahiz eta berehala konturatu saiogileek, beste literatura genero batzuk idatzi arren, baldintza eta ezaugarri desbe rdinen arabera idatzi eta lan egiten zutela. Hau da, genero honek arau tazitu batzuk zituela ikusi nuenean (ez nuen, noski, eskolan hori ikasi), haiekin bat egitea erabaki nuen. Bide horretatik, halaber, konturatu nintzen nire intereseko bi jardun haiek garai hartako irakaskuntzan ez zegoela ikasterik (zinea eta saiakerazko literatura, hain zuzen), eta eskolatik kanpo geratzen zirela biak. Lehenengoari dagokionez, eta zineman alfabetatzeko premiari erantzun nahian, gogo handiz hasi nintzen joaten orduko ikastetxeetako eta nire jaioterriko (Gasteiz) zinemetara filmak ikustera (nahiz eta oraindik ez zioten Gasteiz deitu ere egiten...). Horrekin batera, literaturan eta saiakeragintzan sakontzen saiatu nintzen, eskola ordutegitik kanpo “baldintzapeko askatas uneko” nire orduek uzten zidatena irakurriz. Horrek guztiak nire prestakuntzari lagundu zionez, izugarri ondo pasatu nuen, eta, aldi berean, literaturaren gozamenerako nire urratsak bideratu nituen, nire irakaskuntza ibilbidea egiteko justifikazio bat ema nez. Beraz, nola ulertu ahalegin haietatik sortutako saiakelak literatura parametroen barruan? Hori azaltzen saiatuko naiz hurrengo lerroetan. Eta literatur arloan nola garatu den nire ekarpena saiakela gisa, nire esperientzia pertsonaletik (literariotik barne) azaltzen dudan heinean, aipu, erreferentzia, gogoeta eta hori guztia erabiliko ditut; izan ere, ikuspuntu genetikotik, saiakela zitazioetatik (beste testu batzuetatik, irudi testuak barne...) sortu zen, eta literatur genero gisa eraiki da, hain zuz en ere, burutazio horien babesean. Bada, atseginez erabiliko ditut bizipenak eta zitazioak saiakela hori nondik datorren agerrarazteko eta, haren bidez, bizitzaren ulermena garatu ahal izateko. Izan ere, kontakizun aroan saiakerak gertakizun bihurtzen ditu gertaerak, eta, arau horren bidez, kezkak ere gertaera bihurtzen dituenez begirada kritiko eta neu rtua eginez garatzen da. Hori argitu nahian, literatura lantzeaz gain, Xabier Portugal lagunarekin batera zinemagintza ikasten ere hasi nintzen. Xabier zine kritikaria zen eta Donostiako Zinemaldiarekin kolaboratu zuen aspaldidanik. Noizean behin elkartu ohi ginen Telmo Esnal, Asier Altuna, Koldo Almandoz, Eneko Olasagasti eta abarrekin euskal zinemaz aritzeko, eta bilera haietatik sortu ziren, besteak beste, Udako Euskal Unibertsitaterako antolatutako zinema ikastaroak; Xabier Portugal eta biok izan gine n arduradunak. Iruñeko ikastaroa izan zen oinarrian, baina, gero, Biarritzen, Donostian eta Euskal Herriko beste hainbat tokitan zinemaldiak egiten direla ikusita bildu ginen orduan, euskal zinemak horietan zein leku duen aztertzeko asmoz; zeren, nahiz et a 1980ko hamarkadan, Donostiako zinemaldian euskaraz ekoitzitako film bat sailkatu zen Urrezko Maskorra irabazteko finalista gisa, Ke arteko egunak , hain zuzen, geroztik basamortua besterik ez zegoen euskal zinemagintzan. Horrenbeste urteren buruan, berri z, egoerak hobera egin beharrean, nonbait maldan behera joan zen berriro, gero eta ilunago ibiliz. Argirik gabeko bide horretaz oharturik antolatu genituen gure ikastaroak. Han bildu ginen zine zuzendari zahar eta berriekin, eta euskal zinemaren egoera au rkeztu genuen ikuspegi historikotik eta garaikideari begira. Bertan, Eneko Olasagastiren testu baten gainean aldarrikapen bat plazaratu zen, hauxe: euskal erakun deek ziurta dezatela urtean bi film luze edo labur egin daitezen, bertako gidoiak baliatuz. Geroztik, denbora pasatu ondoren, tarte horretan ahaleginak egin ziren topaguneak proposatuz, zuzendari berri eta gidoigileei elkarrizketak eginez, baina, tamalez, ez zen horretarako gutxieneko konpromisorik lortu. Biarritzeko ikastaroaren helburuak Iru ñeko azterketa eta aldarrikapenean izan genituen oinarritzat. Ikuspegi historikoa abiapuntua izanik ere, modu praktikoagoan eutsi genion gaiari. Horretarako beste urrats batzuk emanez: batetik, Asier Altunak eta Koldo Almandozek gidoigintza nola landu eta film txikiak nola egin erakutsi zuten; eta, bestetik, guk, Xabierrek eta biok, euskal curriculumerako zinema nola landu azaltzeko prestatutako bi gai aurkeztu genituen: begiradaren heziketa eta zinema zer den. Zinemaren alfabetizazioa nahi genuen sustatu, alegia, herritar garaikide batek irudiaren munduaren inguruan jakin beharko lukeena argituz, batik bat, begirada hezteko zinema, telebista eta ikus entzunezko produktuen aurrean. Izan ere, gaur egun, orduan bezala, ikus entzunezkoen, Interneten eta iraga rkien harrapakin hutsak gara harraparien aurrean, eta ez dugu inolako heziketarik eduki hori dena behar bezala irensteko ordurako; aitzitik, haiek gaituzte gu irensten. Ez orduan ez egungo heziketa orokorrean ez baita biderik ematen arlo hori lantzeko, et a horregatik esaten genuen —eta dugu — alfabetizazio hori behar beharrezkoa zela —eta dela, oraindik ere —. Gure proposamena zen gutxieneko ezagupenak ematea zinemaren eduki eta formen inguruan. Horretarako bi arlo bereizten genituen: batetik, hezkuntza mun duan zebiltzanak; izan ere, irudien alfabetizazioa eta begiraden heziketa gero ikasguenetan zabaldu eta lantzeko gaiak baitira; bestetik, gidoigintza lantzea oinarria izan liteke lanen bat egin nahi duen ororentzat, saiakelak idazteko edo pertsona mailan e dota bai eskola munduan ere. Ikastaro horretan parte hartu zuten, besteak beste, Joxan Mu ñozek, Juanba Berasategik eta baita Koldo Izagirrek ere. Horren ondorioz egin nuen Jakin aldizkariaren (144 2004) zinemari buruzko koordinazioa eta artikulu luzea ( “Euskal Zinema, ikustezina izatetik ikusgarria izateko bidean” , 11/40 or.). Ildo beretik, Xabier eta bion artean euskal curriculumerako zinema nola landu argitaratu genuen (2004) eta, Fernando Larruquertekin batera, Aprender a mirar liburuxka kaleratu gen uen (2011). Baina Xabier Portugal hil zitzaigun eta bere oroimina lagun utzi gintuen. Idazketarako Xuxenek gidoien erabileraz aholkuaren kontra (latza da , bestalde, gidoiak aipatzea Xabier dela medio, eta zinemaz beste zentzuzkoa ematea ere...), hura zendu aurretik, horra esan zidana: oromina! Pasaia 1931 1939, zanpatuen oroimina bere azken liburuaren izenburuaz ari zen Xabier Portugal, niretzako eskaintz a idazten zuen bitartean. Ulertu nuen, noski, nahiz eta bera, niretzat behintzat, zuzentasunaren eredua izan den beti. Baina, halaber, subertsioa maite zuenez, zinemak, jazzak eta herri hizkerak etengabe sortzen dituen bertsio desberdinak ere maitagarriak izan ohi dira berarentzat. Bera bere herrian bezainbeste maitaturik. Hil aurreko azken urte haietan sasoiaren aurka eraman izan zuen borroka, berez kultura orok daraman bera, denbora galdua ren bila izan delakoan nago, berarentzat denbora pasak ere ihes doan oraina berreskuratzeko ahalegin bihurtzen baitziren. Nekatu ahala ahalegindu, zaindu... askotan mindu. Itsasoa besterik ikusten ez denean lehorra ukatzen duena nabigatzaile eskasa izaten da. Itsas herri baten alkatea izan zenak bazekien ura eta lurr a bereizten eta nori berea ematen. Berari, bere herriak zegokiona emango zion. Heriotza itsasoa bezain handia izan daiteke edota ur tanta bezain txikia, baina bustitzen du. Eta zipriztintzen gaitu... Ez dakit denbora isuri edo agortu egiten den, ukiezina baita. Ukaezina da, ordea, bere denbora bukatu arren zirtaturik utzi gintuela. Zirt edo zart egin behar izan denean beharreko jakinduria, egonarria eta kemena erakusten jakin izan zuelako. Erakaslea bezain erakarlea izan baitzen. Bera gabe ere ikasle iz an zituenak gogoratzen dira horretaz. Eta, bere estiloan esan ohi zuen moduan: “gogoratuko gera zurekin”. Eta orain, denok ikasle, hura ere egiten jakin behar izango dugu denok: zu gaberik, zutaz oroitzen... Gogoratzen al duzu Xabier, Alfred Hitchcocken Spellbound film hori? Ingrid Bergman eta Gregory Peck maiteminduko zirela begi bistakoa zen pelikularen hasieratik bertatik eta, jakina, hala gertatu zen. Baina maitatzea eta maitemintzea ezin dira guztiz gauza bera izan, ez da? Zu gabe oroiminez gaude. Zuk erakutsi zenigun eta. Baina, Gregory Peck erruduna ote zen? Alfred Hitchocken filmen artean, Spellbound (Gogoratu) da ametsak gaitzat hartzen dituztenen artean garrantzitsuena. Gregory Peck aktorea zendu zenean gogoratu nintzen harekin, noski, baita Ingrid Bergmanek ederki lagundurik, aipatu filmaren protagonista izan zela ere. Erakutsi ziguten istorioan, biak psikiatra psikoanalistak izanik filmean: Gregory Peck (ustez Edwards doktorea) iritsi berria zen klinikara, eta Ingrid Bergmanek (Peter sen sendagilea) Peck benetako Edwards doktorea ote zen zalantzan jarri zuen. Ildo honetatik, Petersen Gregory Peck amnesiak jota dagoen gaixoa dela konturatuko da, eta psikoanalisiaren bidez zein den gogorarazten lagundu nahi izango dio eta, bide batez, b enetako Edwards doktorea non dagoen eta hark akabatu ote duen argitzen saiatu. Ezarritako terapia dela medio Gregory Pecken sorkuntza onirikoak ikertzen arituko da emakumea baina, jardunean, Peckekiko maitasuna piztuko zaio eta korapiloa askatzea gero eta zailago suertatuko da. Salvador Dal í margolari surrealista ibili zen Hitchockekin batera ametsen sekuentziak diseinatzen, eta Mikl ós Rózsari zor zaio honi guztiari dagokion musika egokia. Guk, Gregory Peck gogoan, euskal zinema bizitzen ari zen lehor te egoeraz hausnartu genuen. Udako Euskal Unibertsitateko Larraonan baita Miarritzeko ikastaldian bildurik zinegileak eta zaleak, gidoilariak nahiz ekoizleak, zuzendariak zein teknikoak, denak bat eginik daude baieztapen sinple honetan: orduan ez zegoen eu skal zinemagintza izenik mereziko lukeen inolako jardunik. Euskal kulturaren barruko osagaia beharko luke izan euskal zinemak. Industria izatetik haratago, hizkuntzaren erabileraz gain, ekoizpen batean bildu ohi diren ofizio desberdinak ahaztu gabe, zinem a bizitza garaikidearen ardatza egina dago jadanik. Euskal zinemari bere neurriko laguntza zor zitzaion, izan ere, Euskal Telebista zorretan zegoen bertako zinemarekin zeren, jakina genuenez, europar legediak tokian tokiko ekoizpenetan inbertitzeko agintz en zuena ere ez zuen betetzen EITBk, eta haren berezko bermatzailea izan beharko lukeen Eusko Jaurlaritzak bere menpeko erakunde hori egitera behartu beharrean ez ikusiarena egiteaz aparte, ez zuen beste motatako irtenbiderik ematen. Ez zirudien, beraz, E usko Jaurlaritzak, Kulturaren Plangintza estrategikoan zinemarako zenbait laguntza aurreikusten baziren ere, arazoak hartu zuen tamainaren neurriari erantzuteko izan zitekeenik, eta handik hona, non EITBn fikzioa erabat desagertu den eta plataforma digita len munduan ETB1ek inoizko erabilera tasa txikienera iritsi den, are gutxiago. Hitchocki buruz Truffautek idatziriko liburuan ( El cine seg ún Hitchock . Alianza, 1974) Gogoratu filmak psikoanaliasiaren terapia deskribatzeko ematen dituen argibideak ezin di rela zinematografian beste inon aurkitu, esan zigun. Hau da, film hau ametsen garrantziaz ohartzeko funtsezkoa dela nabarmendu zuen. Era berean, kontzientziaren azpian ezkutatzen diren desioak eta sentimenduak ezagutarazteko balio duela esaterik egon bada go. Zinema, dena den, ametsen lantegia dugu gure gizartean. Iluntasunean murgildurik, gizaki garaikidea bere nahiak eta zapuzketak, beldurrak eta fobiak, amets on eta gaiztoak sortzen ohitu omen da kobazulotik hona. Zernolako ametsak egingo ditu, ordea, zinemarik eta fikziorik ez duen kulturak, ezer pantailatzerik ez duen herriak? Hala eta guztiz ere, zinema eta literatura nahastuz sortu nuen Kasandra leihoan nire hurrengo saiakela , non Kasandra eta Ihardets Paristik Islamabadera doan hegaldian doazen a bioiak Erromako aireportuan aurreikusita ez dagoen geldialdi bat egiten duen. Geldialdi horren ezinegona, asperdura eta urduria uxatzeko elkarri filmak kontatzearen jolas zaharra berrituko dute. Jolas honen bidez zinemaren historiaren film ezagun, ezezagu n, klasiko eta ez hain klasikoen istorioetan murgilduko dira. Filmen gertakizunak harilkatuz, bizitzaren gakoei helduko diete: zoriontasuna, biolentzia, askatasuna, heriotza... Hala, bada, abioian geroz eta astunagoa egiten ari den girotik urruntzeko ihes bideaz gain, galdera gako horien erantzunak bilatuko dituzte zazpigarren artea deritzogun horretan. Saiakela honen egitasmoarekin 2005ean literatura sorkuntzako Joseba Jaka saria jaso nuen eta, hori dela medio, koedizio baten bidez plazaratu zen 2006an, T xalapartaren eta Elkar Fundazioaren artean. Orain arteko ahalegina literaturaren bidez irudien eta hitzen arteko harremanez hausnarketak kaleratzea baldin bazen, honekin batera urrats bat haratago eman nahi izan nuen irudia, hitza, musika eta, batik bat, mugimenduaren grafiak gogoeta gai literariotzat harturik. Bistan da zinema gaur egungo mitologia dela, eta Kasandra leihoan liburuan irakurleari horri buruzko gogamena lantzeko bide berriak eskaini nahi nizkion beste behin. Irakurraldi horretarako, g ozatzearekin batera, zer pentsatua ere eman nahi nion balizko irakurle horri eta bere esperientzia aberastu. Kasandrak horrela zioen: “Ez dut uste berrikuntzarik gabeko errepikapena dagoenik”; areago, neronek ere (G. Deleuzeren bidetik) behin baino gehiag otan errepikatu dut hauxe: Lan literario bati berriro ere heltzean, irakurraldi errepikatuan, liburua literarioago bihurtzen dela. Hau da, irakurlearengan sentsazioak sorrarazi ordez irakastea soilik nahi duen liburua ez da literatura. Kasandrarekin bat eg inik, beraz, literatura adierazpen interesgarrienek ere —zinemak bezalatsu —, adierazi nahi duten hori agerian uztearekin nahikoa dutela, ez dutela ezer azaldu beharrik, ez dutela ezer irakatsi —ikasarazi — beharrik. Izan ere, noranzko bakarreko irakurketa z urrun eta bideratuek ez diotela onik egiten irakurraldiari, ez eta irakurlearen sormenari ezta ezagutzaren bilakaerari ere. Ez nuen halako zurruntasunik eman nahi Kasandra leihoan liburuan norabide bakarrerako irakurketarik eskainiz. Ohartuta bainago biga rren irakurraldi baterako ere idatzi beharra dagoela hiz lauaren polizentzuaz behar bezala mamitu ahal izateko. Kasandra leihoan , berez, hiru atalez osaturiko liburua da. Lehen atala, ABC edo instructionea deiturikoa, hitzaurrearen diskurtso moldera ego kitzen den testua da. Bertan liburuaren nondik norakoaren berri ematen dut, eta irakurbiderako proposamen zenbait azaldu. Hirugarren atala, ZYX edo abstractionea , kontzeptuen inguruko hiztegi edota azalpen pertsonalek osatzen dute, betiere filmak adibide modura erabiliz. Bigarren atala, H gabeko autua deritzona, liburuaren pasarterik mamitsuena da, nire ustez, liburuaren muina; horretan, Kasandra eta Ihardetsen arteko solasaldia aurkezten da. Batbateko egoera batek abiarazten du Kasandra eta Iha rdetsen arteko solasaldi horixe; Parisetik Islamabaderako bidean direla, hegazkina Erroman geldiarazi egiten dute, eta bidaiariei hegazkinean zain egoteko eskatzen diete. Halaxe gelditzen dira Kasandra eta ihardets euskaldunak, hegazkin barruan zain, ezin altxaturik, ezin mugiturik... eta musulmanez inguraturik. Espazio estatiko, itxi eta arrotz batean gelditzeak sorturiko hersturari aurre egiteko asmoz abiatzen du elkarrizketa Kasandrak; beldurra, asperdura eta ezinegona ahazteko asmoz. Honela, ikusiriko zenbait film elkarri kontatuz, eta hauen inguruko (aurre)iritzi, irakurketa eta sentsazioak trukatuz, filosofiaren arrimuan ibiliko dira bi lagunak, orain Greziako filosofoen esanak gogora ekarriz, gero nork bere esperientzian sentiturikoak kontatuz. Aipu en eta bizipenen joan etorrian, arrazoiaren eta sentimenduen joan etorrian, usteen eta kontzeptuen joan etorrian dabiltza Kasandra eta Ihardets, betiere “Mendebaldeko gizakiaren erro hauskorrak” erakutsiz —ikusaraziz —, bide honetatik lagunarteko solasaldie tan ere filosofia mamituz, besterenganatu nahi nituen li teraturaren eta zinemaren arteko harremanak Mendebaldeko pentsamenduaren erroak kolokan jartzeko. Izan ere, zinemaz jarduten dute Kasandra eta Ihardetsek, pelikulen argumentuak kontatzearekin bater a, film horiek nola interpretatu daitezkeen hausnartzen dute, eta hausnarketa horietatik tiraka etortzen dira beste hainbat eta hainbat gai eta azpigai, guzti guztiak Mendebaldeko pentsamenduarekin eta Mendebaldeko gizakiaren ereduarekin zerikusia dutenak. Baina, halere, mintzagaiaren muina zineman eta pelikula konkretu batzuetan kokatzen dute. Esanguratsu bihurtu nahi nuen pertsonaia bakoitzaren nortasuna irudikatzeko erabilitako bidea. Besteak beste, pertsonaia bakoitzaren kultur aipamenetan eta harturi ko izenetan antzematen da nortasunaren islarik. Izan ere, Kasandra irakurle trebatua da, filosofian aditua, eta kultura jasoko idazle, joera eta iritziak ezagun dituena. Horregatik, Greziako mitologiako pertsonaia baten izena hautatu nuen, eta bereziki, K asandrarena aukeratu nuen bere sinbolismoagatik. Ezagun den bezala, Kasandrak profeziaren dohaina zuen, eta dohain haren bitartez Troiaren suntsiketa iragarri bazuen ere, ez zioten sinetsi. Ez zekien zer gertatzera zihoan, ezin zuen jakin, baina antzeman zuen gertatuko zela. Hartara, liburu honetako Kasandrak ere susmatzea du gustuko. Ihardetsek, aldiz, gustukoago ditu herri kulturako adierazpideak, komikia eta ahozko literatura, besteak beste. Kasu honetan ere izena ezin adierazgarriagoa da, Ihardets per tsonaiaren jarrerarekin zuzen zuzenean harremana duena. Izan ere, Ihardets Kasandraren iritziei erantzunez ibiliko da, orain esetsiz, gero hots eginez. Baina, kultura eta jarrera ezberdinetara ohituriko bi lagun hauek badute kultura komunik, topaleku komu nik: zinema. Bibiek filmak ikusi ohi dituzte, bi biak kultura horren hartzaile eta kontsumitzaile dira. Hortaz, zinema elitearen kulturaren eta herri kulturaren arteko adierazpide modura aurkezten da, guzti guztientzat ezaguna den kodea, guztien eskura d agoena, eta azken batean, bi muturren arteko lotura ere izan nahi duena, edo izan daitekeena. Jakina, zinemaren ingurukoak mahaigaineratzeak beste kultura adierazpideez ere hitz bi esatea ekarriko du. Eta berezi bereziki literaturaz. Ezin bestela, sortu z en unetik beretik zinemak harreman estu estua izan baitu literatura adierazpideekin. Bai lehen urte haietan gidoi egile gehientsuenak ordura arte literaturan arituriko egileak izan zirelako, bai ordutik aurrera ere literaturatik argumentuak eta baliabide narratiboak hartu dituelako zinemak (eta alderantziz, noski). Solasaldi honetan, hortaz, literaturaren eta zinemaren arteko hartu emanak etengabe aipatzen dira. Baina Kasandra eta Ihardets sakonago eta zehatzago mintzatzen dira literaturaren eta zinemaren arteko diferentziez, antzekotasunez baino. Ezberdintasun horiek erakusteko ahalegina egin nuen, besteak beste, film bihurturiko literaturaren inguruko oharrak egiterakoan, edota literaturara bihurturiko filmen inguruko oharrak egiterakoan. Gainera, bada solasaldi honetan zinemari egokitzen zaion ezaugarri berezirik. Ahozko kultura eta egungo zinema parekatu egiten ditu Kasandrak, biak ala biak giza mitoen eta ereduen igorle kontsideratuz. Biak ala biak mitologiarekin lotuz. Behinola mitoak transmititzek o bidea zelakoan ahozko kultura, eta gaur egun mitoak transmititzeko bidea delakoan zinema. Hau da, behinola herri kulturaren bitartez hedaturiko giza ereduak, egun masa kulturaren bitartez hedatzen direlakoan. Horiek horrela, Kasandrak ezin garrantzitsuag oa deritzo zinemaren irakurketez jabetzeari, zinemak bideratzen dituen mezuetan arreta jartzeari. Jakina, Mendebaldeko pentsamenduak sorturiko mitoen transmisioa, masa kulturak sorturiko mitoen transmisioa, Europa Zuri Heterosexual aberatsak sorturiko mito en transmisioa besterik ez da, gehientsuenetan. Azken batean, zinema dugu egun Mendebaldearen begirada iraunarazteko biderik indartsuena; baina, aldi berean, zinema dugu Mendebaldearen begirada iraultzeko biderik indartsuena, bitartekorik baliotsuena. Txanponaren bi alde hauetan aztaka dabiltza Kasandra eta Ihardets, geure erro mendebaldarrak astindu asmoz, pentsamendua eta ezagutza sortzeko eta geureganatzeko bestelako bideen inguruan gogoetaraziz. A (abiapuntu) batetik norabide bakarreko autoritatearen iraulketa Mendebaldeko pentsamenduaren norabideak astintzeko, norabide bakarreko autoritatea irauli egin nahi da liburu honetan. “Mundua idazteko hamaika alfabeto dago” diosku Kasandrak, mundua idazteko norabide bakarraren eta alfabeto bakar raren ideia zalantzan jarriz. Baina autoritatearen kontzeptua iraultzeko gogoa, Kasandra eta Ihardetsen adierazpenetan ez ezik, testuaren ezaugarri diskurtsiboetan ere susmatzen da. Esaterako, H gabeko autua atalean, ez da adierazten nor doan hitz egiter a, nor izango den hizlaria, zein den ahotsaren jabea. Hartara, solasaldiko pasarteei izenik ez ematean, hitz horiek ez dira jabe jakin batekin zuzen zuzenean lotzen, eta autoritatearen kontzeptua zirriborraturik geratzen da, herren. Hitz horien jabearenga n arreta bideratu ordez, hitz horiek adierazi nahi duten horretara bideratzen da arreta, jabetzaren eta autoritatearen zama arinduz, eta adierazpideei garrantzia emanez. Bestetik, denboraren ikuskera kronologikoaren iraulketaz zabaltzen da dena, hau da, l ehen irakurraldi batean nekez agertu arren, liburu hauxe berriro ere lasai irakurtzerakoan, argi ikusten da atalen inguruan irakurleak egiten duen hausnarketak eta erabilerak zeharo baldintzatzen duela irakurraldia eta irakurketaren esperientzia. Hasierak o irakurketan, normalean, hiru atalen hurrenkera (kronologikoa eta kausazkoa) narrazioaren tradiziozko sailkapenaren arabera egin ohi bada ere, zehatz esanda, sarrera, korapiloa eta ondorio modura hiru atal horiek hartuz, eta sailkapen horretara makurtuta atalen arteko harremanak galtzen dira; beraz, aipatu atal haien arteko harremanek sorturiko zentzu posible guztiak baztertuta geratzen dira, lehenengo ohiko irakurketa eginez gero. Aurreiritzi horrek, beraz, irakurraldiaren sentsazioak baldintzatu egin di tu, eta ondorio modura irakurri ohi den atala ( ZYX edo abstractionea ) korapilotzat geratzen da ( H gabeko autua ) gehiegi estuturik eta baita bideraturik ere. Bai, irakurketaren ikuskera kronologiko eta kausazko horrek bideratzen ditu sentsazioak, eta ez testuaren hersturek edo keinuek (lehen irakurraldian norberak pentsa lezakeen bezala). Bigarren irakurraldian, berriz, testuaren keinuei arretatsuago begiratuta, testuak bestelako irakurraldia egitera gonbidatzen duelakoan nago. Batetik, hortxe daude hitz zenbaiten ondoan ezarritako izartxoak, lehen irakurraldian nekez kontuan hartzen direnak. Bestetik, hortxe dago hirugarren alfabetoaren ordena itzulikatzen duen izenburua, hirugarren atalean. Bi keinu hauetan susmatzen da jarraikortasunaren hausturarako deia, lehen irakurraldian ikuskera kronologiko eta kausazkoa susmagarri bihurturik, agian. Horregatik, berrirakurketa dela bide, Kasandra leihoan liburua orrialdeen jarraikortasuna kontuan hartuz irakurri beharrean, H gabeko autua eta ZYX edo abstractionea atalak tartekatuz eta gurutzatuz irakurri beharra dago. Hau da, H gabeko autua atalean hitzen bat izartxo batekin markaturik agertzerakoan ZYX e do abstractionea atalera joz, eta hitz horren ingurukoak irakurriz; eta ondoren, buelta berriro ere H gabeko autua atalera. Irakurketarako norabide hau erabiltzeak zeharo aldatzen du testuarekiko esperientzia. Batetik, jauzika irakurtze honek irakurraldi aren amaiera H gabeko autua atalaren amaierarekin bat egitea ekarriko du, eta hartara, solasaldi horren amaiera ez da itotzen eta irudi esanguratsuekin iristen zaio amaiera irakurraldiari. Bestetik, irakurbide honek bi egoera eragingo ditu, testua hartzer ako moldean eragin dutenak, besteak beste. Terrorea hitza izartxo batez lagundurik ikusterakoan ZYX edo abstractionea atalera joz, adibidez, hitz horren ingurukoak irakurtzeko asmoz, baina, hara!, terrorea sarrera topatu ezinean ibiliko da irakulea. Horror vacui . Halere, aurreraxeago, izua, terrorea sarrerarekin egingo du topo, eta hutsunea betetzeak sorturiko lasaitasuna sentitzeko balioko du kausazkoa behar zuen ekintza buruturik ikustean. Modu bertsuan, errepikapena hitza izartxo batez lagundurik ikust erakoan ZYX edo abstractionea ra jotzen denean; baina, horixe ere topatu ezinean; aurreraxeago, errepikapena sarrerarekin topo egin beharrean, berrikuntza sarrera aurkituko du. Aldaketa ezin adierazgarriagoa, hasieran bertaraturiko Kasandraren hitzetan he larazitakoa esperientziaren bitartez adierazteko bide ezin hobea (“ez dut uste berrikuntzarik gabeko errepikapena dagoenik”). Funtsean, erakutsi vs. irakatsi eta, ondorioz, bi atal horiek tartekaturik eta erlazionaturik irakurtzean, baliabide diskurtsiboe tan ere erakustearen aldeko hautua egin dela azaldu nahi dut. Erakustearen hautu hori are nabarmenago antzematen da Kasandra eta Ihardetsen arteko solasaldian eginiko adierazpenek baliabide diskurtsibo gehiagotan ordainik bazutela ohartzean. Esan bezala, autoritatearen iraulketa hori hitzez adierazi ez ezik, diskurtsoaren moldean ere irudikatu egiten da. Bestalde, bi atal hauek tartekaturik irakurtzeko aukerak ere egilearen autoritatearen iraulketa adierazten du, irakurlearen esku geratzen delako bi atala k tartekatzearen aukerari heltzea. Hortaz, egile gisa ez dut norabide bakarreko irakurbidea marraztu nahi, irakurlearen esku geratzen da norabide bakar bati lerratzea, edota norabide anitzetan jardutea. Halaber, aipatzekoak dira Kasandrak Mendebaldeko pe ntsamenduan denboraren ikuskerak izan duen zamaren astunaz eginiko adierazpenak, eta hortaz, kronologiaren menera sorturiko mundu ikuskera iraultzeko agertzen duen gogoa. Horiek horrela, berriro ere, pertsonaien adierazpenek bat egiten dute baliabide disk urtsiboek irakurlearengan sorturiko sentsazioekin eta jarrerekin; alegia, kronologiaren hausturarekin, edota denboraren (irakurraldiaren) norabide bakarreko ikuskera iraultzearekin. Beraz, Kasandra eta Ihardetsen adierazpenen bitartez zentzua besterengana tu ez ezik, irakurraldiaren esperientziak eta sentsazioek laguntzen dutelakoan nago, adierazpen horietan baieztaturikoa sentitzen, eta horrek guztiak ezagutzaren dimentsio aniztun horien kontzientzia sendotzen laguntzen, asmoz behintzat. Bestalde, espazio a vs. denbora ikuskera kronologikoan oinarrituriko pentsamendua gaitzestearekin batera, espazioaren aldarria dago liburu honetan. Izenburutik bertatik antzematen zaio espazioaren garrantziari, ustez behintzat. Gainera, espazioaren inguruko hausnarketa ira dokitzen da etengabe. Gogora dezagun Parisetik (mendebaldetik) Islamabadera (ekialdera) doan hegalaldia hartu dutela bi lagunek, baina Erroman geratu direla kateaturik (kristautasunaren eta europartasunaren habian, alegia). Ez aurrera, ez atzera. Ezin mug itu. Denbora gelditu delako inpresioak jota, espazioak harrapatu dituelako inpresioak jota. Itolarrian, urduri. Badirudi bi pertsonaiek ekialdera ntz jo nahi dutela, mendebaldetik urrundu nahi dutela, baina ezinezkoa zaie, begirada mendebaldarra haiekin doalako eta mundu ikuskera mendebaldarra haiengan erroturik dagoelako. Nolanahi ere, Erroman pausatzea eta Mendebaldeko erroei patxadaz begiratzea baliagarri izango zaie erro horiek kolokan jartzeko, haiengan erroturiko begirada mendebaldar horren mugez eta minez ohartzeko. Hegalaldia etetearen esperientziak hausnarketara bi deratzen ditu bi lagunak; alegia, denbora/mugimendua eten izanaren sentsazioak. Egonaldian sortzen da solasaldia. Gaur egungo Mendebaldeko gizartearen mugimenduaren eta trukearen irudia da hegazkina, eta horregatik are deigarriagoa gertatzen da dinamikoa behar zuena hertsi eta estatiko bihurturik ikustea. Are gehiago, aireportuak eta hegazkinak ezlekuen adibidetzat hartu izan dira, anonimatuaren espazioaren adibidetzat. Baina saiakela honetan ezlekuaren kontzeptua ere irauli egin nahi da, edozein giza esp azio zentzu soziologikoz blaiturik dagoela erakusten duelako, eta edozein giza espaziotan, hortaz, gizartearen botere harreman horiek egon badaudela agerian uzten da. Ezinezkoa da, beraz, espazio anonimorik egotea, zentzu soziologikoz husturiko espaziorik egotea, ez behintzat gizakiak beteriko espazioa bada. “Sumatu ez, susmatu egiten da”, hala diosku Kasandrak zinemaz ari dela. Susmatzaile jarrera hori aldarrikatzen du Kasandrak filmak, liburuak edota musika geureganatzeko; baita eguneroko gertakariak ed o sentsazioak geureganatzeko ere. Azken batean, munduan egoteko jarrera baten aldeko aldarria da. Susmatzaile jardutea eta susmatzaile bizitzea, geure nortasunaren bilakaeraz (amaigabetasunaz) gozatzeko, geure nortasunaren bilakaerari (amaigabetasunari) bide emateko. Euskal Herriko zinemagintza goseari antzematen zitzaion hartatik sortu ziren gero Agur Etxebeste , Amama , Dantza , Oreina eta beste hamaika film. Gaur egun, ezinezkoa zena egina dago jada, Gastibeltza Filmak bi ekoiztetxe frantsesen laguntzar ekin ekoitzi dute Thomas Lacosteren Pays Basque et libert é dokumentala, telebista publikoetan zabaldua, eta Ximun Fuchs, nire filosofia ikasle ohia, Baratze bat izeneko gidoia ari da idazten ETAren azken sasoiaz, Thomas Bidegain zinegilearen laguntzaz. Ezinezko filmak ziruditen Kasandra leihoan idatzi nuen sasoian. Gainerako liburuei egindako iruzkinak ezagutu ahal izateko egin ohi den bezala aski da kritikak.armiarma.eus atarira jotzea eta bertan so egitea A. Galarragak, I. Retolazak, M. Asurmendik eta horrenbeste literatur kritikarik idatzitakoari. Nik, berriz, Jeu de Paume dela eta Iban Zalduarekin egin dudana errepikatuko dut hemen, blog batera joango naiz, Asel Luzarragaren Nasmastarraren apunteak deritzonera , alegia, (2007 0120) testuari buruzko iritzi emailearekin nolabaiteko elkarrizketa burutu ahal izateko. Hona hemen, bere osotasunean, Aselen aburuen berri: “Oraintxe bertan bukatu dut garunek soinketa apur bat egin dezaten balio izan didan liburua, Fito Rodriguezen azken lana, Kasandra leihoa n Joseba Jaka V. Literatur bekako sariduna. Fitok berak sortu duen terminoak sailkatzen du liburu hau: saiakela . Bukatu ez ezik, bidean buruari gustura eragin diot. Liburuak hiru zati bereizten ditu, eta hirurak osotasunaren barruan hartzea komeni da lana ren zentzua behar bezala ulertzeko. Euskal literaturan oso ohikoa ez den zerbaiten aurrean gaude; beraz, lehen zatiaren ( ABC edo Instructionea ) orientabideak ez dira besterik gabe pasatzen uzteko orriak. Gustatu zaizkidan gauzen artean kokatuko nuke Fitok frogatu digun gauza bat: filosofiak ez du zerikusirik asperdurarekin, ezta ulertzeko zaila den idazkerarekin. Ez nahitaez, bederen. Liburua azkar irakurtzen da, arina da, eta protagonisten egoera hertsi eta itogarria bide oso aproposa da, denbora jateko h itz aspertuaren mozorropean, gure gizartearen hainbat balio, pentsatzeko modu, norabide, kontzepturi heldu eta, pelikula askoren argumentoei jarraituz, filosofiak haiei buruz emandako ikuspegi batzuei errepasoa emateko, konformismotik urrun. Seguruenik i rakurleok (eta dirudienez, kritikariak, horiek zer diren oso argi jakin gabe) ez gaude holako ariketa literario filosofikoetara oso ohituak. Nik, behintzat, filosofiaz irakurtzeko ohitura guztiz galduta izan dut. Hortaz, Fitori aitortu behar diot horren g aineko interesa berpiztearen meritua. Niri filosofiaz, baita literaturaz ere, erantzunak emateko baino gehiago, galderak planteatzeko duen gaitasuna da gustatu zaidana beti. Agian etengabeko galderetan bizi naizelako, eta erantzun mugiezinak baino, behin behineko irtenbide desegonkor eta aldakorrak maiteago ditudalako. Kasandra leihoan honek nire ohiko zalantza asko agerrarazi dit, eta aldi berean berriak ireki. Irakasle izanda, gure zibilizazioaren hezkuntza sistemaz pentsatzen dudanari forma ematen lagu ndu dit. Baita txikitatik denboraz, etorkizunaz bereziki (eta gertaeren ustezko logika kronologikoaz), ezartzen zaigun irudiaz kontzientzia osotuagoa hartzen, besteak beste. Azken finean, filosofiak besteek pentsatzen dutena neureganatzen baino gehiago, ni ri beti lagundu dit nik neuk uste dudana argiago ikusten, neure pentsamenduei usaina hartzen. Nahi nuke egileak beste jakin filosofo askori buruz. Tira, haiei buruz zehazki ez; kolokan ipini dituzten pentsamenduei buruz, haien proposamenez. Filosofiaren h istoriak, beste gauza batzuen artean, erakutsi baitigu ez dagoela egia finko eta aldaezinik, korronte askok, bata bestearen atzean, aurrekoek ezarritako bideak irauli dituztelako. Fitok bukatzeko utzi duen amaigabetasun hori da niri erakargarrien egiten za idana, seguruenik. Ez da kontzeptu txarra geure buruari aplikatzeko, batez ere geure pentsamendua erlatibizatzeko eta dogmatismo guztiei izkin egiteko. Liburuak, filosofiaz gain, istorio bat du, eta horri dagokionez eskertu behar zaio surrealismoari utzi dion tartetxoa. Liburuak burua zinemari begira jarri didalako edo, pelikula batean legez ikusi baitut bukaerako eszena, eta edonori gomendatzen diot buruari irudi horiek sor ditzala uzteko. Ez dakit Quentin Tarantinoren edo noren bukaera izan litekeen, bai na niri irribarrea piztu dit. Hori ere behar dugu, batez ere azken boladako gertaeren harira ezkortasunerako dugun joera kontuan izanda...” Jeu de Paume ri buruz idazterakoan Iban Zalduak Volgako Batelarien blogean idazten zuen “egileak narratzailearentzat aukeratu duen idazkera estiloak (zuzena, esaldi laburrak) on egiten dio testuaren irakurgarritasunari”, eta horixe izan zen, hain justu, nire Kasandra leihoan en landu eta garatu nahi izan nuen idaztankera. Horretaz gain, Aselek dio “Fitok berak sortu duen terminoak sailkatzen du liburu hau: saiakela ”. Urte batzuk pasa ondoren, Kasandra leihoan La ventana de Casandra bihurtu zen Joxe Kanpo Barandiaranek egindako itzulpenari esker (2012), eta, Madrilgo Muga liburu dendan aurkeztu ondor en, Hego Ameriketara joan nintzenean liburuaren berri ematera, Asel aurkitu nuen Buenos Airesen eta berak aurkeztu ninduen ni euskara hutsez burutu genuen ekitaldian, han dagoen Euskal Etxeetako batean. Liburua aurkezterakoan bere blogean agertu zuen esal di hura errepikatu zuen “liburu hau saiakela da”. Orduan konturatu nintzen ez ginela hitz berri bati buruz ari, indarra hartzen ari zen literatur kontzeptu berri bati buruz baizik. Asel Luzarraga idazle, blogari, filosofo, anarkista eta idazle euskalduna da. Elkarrekin aritu ginen Euskal Idazleen Elkarteko Zuzendaritzan eta baita Euskal PENeko Zuzendaritzan ere. Txilen, 2009an, atxilotu zuten “bonbak jartzeagatik”, eta zigor bat jarri zioten, herrialdetik kanporatzea ekarriko zuena. Muntaia hori maputxe he rriaren errepresioa bere blogean salatzearen ondorio izan zen, eta, berak nabarmentzen duenez, haren izena Interpoleko zerrenda beltzean sartu zuten. Giza Eskubideen Batzorde Interamerikarra kasua aztertzen ari da. 2009ko abenduaren 31n, dozena bat karabinero zeuden Asel Luzarraga idazlearen etxean, Txileko Araukanian. Handik ordu batzuetara, bera atxilotu zutenek azterketa mediko batera eraman zutenean, telebistako erreportari batek interpelazioa egin zion: “Nola definitzen duzu zure burua?”. Luzar ragak erantzun zion: “Zertaz akusatzen naute?”. “Lehergailuak”. “Lehergailuak?” —harrituta erantzun zuen, aretotik atera aurretik, “Ez naiz kulpantea!” beldurgarri bat bota zuen. Hala eta guztiz ere, 24 ordu baino gutxiagoan Temucoko espetxe probintzialean berehala sartzeko agindua eman zen. Han, maputxe herriko hainbat aktibistarekin bat egin zuen. Gobernuak berak argi utzi zuen, atxilotu eta zazpi egunera, eta errugabetasun presuntzio oro alde batera utzita, bere kanporatzea dekretatuz. Kanporatu nahi z uten, eta, ahal zela, isilik, eta, horretarako, hainbat karabinero kargudunek eta Fiskaltzak berak osatutako muntaketetan espezializatutako sare batek, urte luzez maputxeen ekintzaileen aurkako antzeko jokabide sistematikora ohituta baitzegoen, estatuaren baliabideak mobilizatu zituen lardaskeria batean, jakinik beren epaile leialek ez zutela haren kontrako epai bat idazteko gehiago beharko. Egia esan, batez ere Euskal Herrian, eta beste leku batzuetan ere, hala nola Argentinan, Uruguain, Espainian eta Txi len, berehalako erreakzio bat izan zen, eta gainezka egin zuen, espero ez zelako, eta Vane haren neska lagunaren bidez helarazi zizkioten maitasun eta elkartasun dosiengatik. Euskal Herrian era guztietako jendea bildu zen plataforma batean Aselen alde. An arkoetatik hackerretara, idazleetatik, musikarietatik, antimilitaristetatik... elkartu ziren. Zalantzarik gabe, funtsezkoa izan zen Euskal PEN Klubaren lana, idazleen eta kazetarien elkartea, giza eskubideen aldeko elkarteak eta abar. Gogoratu behar da h amar urteko zigorra eskatzen hasi zirela, Lege Antiterrorista aplikatuz, zigorren iraupena bikoiztu egiten baitu. Azkenik, Fiskaltzak eta Estatuko abokatuak bost urteko zigorra eskatu zuten, baina hiru epaileek —horietako bi hurrengo urtean ikertuak eta k ondenatuak izan ziren eta CIDHek (Giza Eskubideen Batzorde Interamerikarrak) aintzakotzat hartu du frogarik gabe maputxeak zelatatzen aritu zirela —, beste muntaketa sonatu baten barruko arraza aurreiritzietan oinarrituta, interpretazio gaiztoak egin zituzt en, aldi berean kondenatzeko baina zigorra modu irensgarri batean emateko. Horrekin batera emandako kanporatzeko aginduak ez zuen eperik; beraz, ia hamar urte geroago Txilera sartzea debekatuta izango du. Baina hori ez da guztia: 2019ko otsailean, aste b atzuetarako Argentinara itzuli zenean, bizileku iraunkorra duen lekura, bere lagunak ikustera eta han argitaratzen zioten hirugarren eleberria gaztelaniara itzulita aurkeztera, ustez ez zuela inolako eragozpenik izango herrialde hartan sartzeko, aduanan or dubetez eduki zuten Migrazio Bulegoan. Txileko prentsa, Estatuaren interesen bozeramaile gisa, ez zen Aselen ezaugarrietako batzuk nabarmentzeaz nekatzen: euskalduna izatea —baita ETArekin eta FARCekin omen zituen loturak iradokitzea ere —, anarkista izate a eta punka izatea, nahiz eta, bistan da, idazle izatea zela gutxien gustatzen zitzaiena. Samuel Tannh äuser, nire Fausto ren itzultzailea, Werther zena hezur haragizko bihurtu zen moduan, Asel, Txiletik alde egitera behartutako euskal idazlea izan zen nir e Kasandrari hezur haragizko soina eman diona. Dena den, Madrilgo aurkezpenean parte hartu zuen Carlo Frabetti adiskideak esan zuen moduan, La ventana de Casandra liburu horretaz errazago hitz egin zezakeen bere aitarekin bere balizko semearekin baino, ze ren bertan aipatutako filmak eta liburuak, irudiak eta idazleak, orain arteko belaunaldi ezberdinen arteko zubiak izan badira ere, hemendik aurrerakoentzat, berriz, ezezagun bezain arrotz bihurtuko baitira Internetek irekitako leiho aniztasunaren ondorioz. Fabrettiren arabera, saiakela hau “filmak kontatzeko aitzakiatik haratago doa. Alde horretatik, obrako pertsonaiek, Apok eta Casandrak — gure euskal Ihardets Apo bihurtu zen gaztelerazko bertsioan — elkarrizketa filosofiko bati ekiten diote film klasikoe n bidez, hala nola Alfred Hitchcock en Ventana indiscreta edo Alain Resnaisen Hiroshima mon amour , baina George Choneyren Buenas noches y buena suerte filmografia gaurkotuagoa ahaztu gabe”. Ildo beretik zioen Carlok “Casandraren garaian (izena pertsonaia mitologiko grekoaren izaerari dagokionez) mitoak zirenak zinemaren mitoak dira orain. Hori Platonen haitzuloaren mitotzat har daiteke, non pantaila itzalak —Frabettiren iritziz betiere — ez dira murrizten, baizik eta handitu egiten dituela leize hiperplato niko batek, errealitate aberasgarri eta arriskutsu batekin lotzeko modua ematen duenak. Testuinguru horrek aukera ematen du gai filosofikoei ekiteko, hala nola zoriontasunari, bakardadeari edo heriotzari...”. Ildo beretik, baina askoz politikoago izanik, hitz egin zuen gurekin aurkezpenean aritu zen beste idazle eta lagun batek: “Beldurra, terrorismoa (eta Estatuarena baino okerragorik ez dago) baita Euskal Herriko egoera ere dira Fito Rodriguezek bere lanean jorratzen dituen gaiak”. Honela aurkeztu zuen, Madrilen, Andr és Sorel Espainiako Idazleen Elkarteko idazkariak Kasandra leihoan en gaztelaniazko itzulpena (Txalaparta, 2006). Andr és Sorelek, frankismoaren urte beltzetan “Radio Pirenaican”aritu zen kaze tari klandestinoa izan zena eta Santiago Carrillok PCtik botatako kulturaren militantea, asko eman zuen idazleen lana defendatzearen alde, baina 2019ko urtarrilaren 7an hil zen. Bera gogoratzeko honako hau idatzi nuen nire blogean (<https://www.naiz.eus/eu /blogs/kalendak>): Andr és Sorel hil zenean, sartu nintzen La Antorcha del siglo XX izeneko bere blogean, eta hau aurkitu nuen: “Hau Fitoren gainean idatzi dudan azken lana izan da, eta Memoriako zuloak bere poema liburu ederreko hitzaurrean agertu zen”. Fito hura ez naiz ni, Rafael de C ózar idazlea baizik, baina, egia esanda, Andr és Sorel bera ez zen Andr és Sorel ere, hori baitzen berak aspaldidanik erabilitako gaitzizena bakarrik. Horrela ezagutu nuen Franco oraindik bizirik zegoela, eta berak, nir ekin topo egin zuenean, ez zekien Fito ere ezizena zenik. Bi idazle, bi fikzio, eta afekzio berbera: Literatura. La antorcha del siglo XX Austria ko K. Kraus jadanik duela mende bat sortzen ari zen kultur eskumuturrari aurre egiteko egunkariaren berrargitalpenaren antzeko ahalegina izan da. Krausek bezala, Andresek idazten eta kaleratzen zuen berak bakarrik sasoi hauetan idazkera literarioaren bide z eskumako politika salatzeko. Eta herriaren, eta ezkerraren, eta iraultzaren alde... Antifrankista, antifaxista, komunista eta, oroz gain, idazlea izan da Andr és Sorel izenaren atzetik gorde den gizona, poeta, narratzailea, saiakeragilea eta, azken fin ean, eragilea. Ezin zuen bere izenean kontu korrienterik eduki Liberaci ón izeneko egunkaria pikutara joan zenetik hartzekodunak bere atzetik ibiltzen baitziren. Idazleen sindikatuaren antzera izan zen ACEren (Asociaci ón Colegiada de Escritores de Espa ña) idazkari nagusia urteetan, ahalik eta ezker abertzalearen ilegalizazio garaian Madrilen Sortu alderdi berria aurkezten lagundu arte. Izan ere, elkartasun internazionalistaren jarrera hori ez zioten barkatu, eta bere dimisioa eskatu —eta baita lortu ere — zuten Espainia ilunaren ordezkariek. Berak, halere, berean jarraitu zuen: Euskal herriaren, eta ezkerraren, eta iraultzaren alde... Eta bere idazkiek horrela segituko dute. Guregan bego. Kasandra leihoan en edizioa Txalapartan prestatzen ari ginela, Ei der Rodriguezek lana utzi zuen eta Mikel Sotok hartu zuen erreleboa. Garai hartan irakurri nuen Eta handik gutxira gaur Eiderrek Susan argitaratutako narrazioen bilduma ederra. Berak oso ondo ulertu zuen saiakela kontzeptua, eta argitaldari moduan horren alde egin zuen lan. Halere, inork gutxi espero zuen garai hartan, denboraren poderioz 2020ko konfinamendu garaian Twitteren zabaldutako Euskal Idazleen Mundiala aise irabaziko zuela, Sarrionaindiaren, Atxagaren, Harkaitz Canoren, Izagirreren eta beste asko ren aurretik. Galderak eta erantzunak Kasandra leihoan liburuari buruz Asel Luzarragak bere blogean zioen bezala: “Niri filosofiaz, baita literaturaz ere, erantzunak emateko baino gehiago, galderak planteatzeko duen gaitasuna da gustatu zaidana beti. Agian etengabeko galderetan bizi naizelako, eta erantzun mugiezinak baino, behin behineko irtenbide desegonkor eta aldakorrak maiteago ditudalako”. Hori sakondu nahian idatzi nuen Jerusalemen, Xalimen hiria (Utriusque Vasconiae, 2008) tokiak duen izaera sinbolikoagatik, beste toki eta gauza askori buruz jarduteko bidea eman zidalako eta, bereziki, benetako galderak, niretzat behintzat, eta benetako erantzunak behar ditugulako. Jerusalem, Xalimen hiria liburuarekin jarri zuen abian Utriusque Vasconiae argitaletxeak Ideiak sail berria. Argumentuaren haria hauxe zen: zigortuta, ikasgelatik bota dituzten hiru ikasle —Joxe, Miren eta Josu —, eta Jerusalemi buruz hitz egitera joan zaien irakasle bat —Artizarne — solasean korridorean: ikasleen galdere k eta andere ñoaren erantzunek osatzen dute liburua. Israel eta palestinarren arteko gatazka du atze oihal, baina beste eszenatoki askotara eraman litezke liburuko burutazio eta gogoetak. Kasandra leihoan edo Jeu de Paume liburuak bezain arin irakurtzea z en helburua, baina, agian, niretzat ez zen horren erraza izan. Nik idazten ditudan liburuetan ohikoa denez, hau ere generoz kanpo dago, transgenerikoa dela esan liteke. Honetan badago, gainera, azpi irakurketa sinboliko bat, Jerusalem bera sinbolo bat del ako eta literaturak hori eskatzen duelako: bigarren irakurketa bat, iraungo duen irakurketa. Hori guztia kokatuta dago bost pertsonaien arteko elkarrizketan, eta konposatuta Jerusalemek zituen hamaika ateen arabera; hamaika zenbakiak “jakin minaren aldarr ikapena” egiten du, besteak beste, Israel eta Palestinaren arteko gatazkan sakontzen duen Jerusalem, Xalimen hiria hizketaldi itxurako liburua baita euskaraz ere, duen ukitu sinbolikoa ahaztu gabe, gure gatazka politiko bortitza bor bor baitzegoen. Eta ha siera batean erraz irakurtzen bada ere, hori zen nire hastapeneko asmoa batik bat, hau ere bigarren irakurketa baterako liburua da. Atal bakoitzari aurkitu behar zaio bere gakoa. Galderen bidea aukeratu nuen liburua egituratzeko, irakasleon deformazio profesionalak behartuta, agian, zeren, irakaslea izanik, eta maite dudan idazle on batek (Koldo Izagirrek) behin eta berriro esaten badit ere ahaztu egin behar dudala hori, ezin dut, eta, beharbada, horren eraginez landu nuen galderen bidea, hor i baita nire ustez mundu honetan jakin mina asetzeko erabili behar duguna. Azkenean, hori da liburuak ematen duena... Gauza konkretu eta jakingarri batzuk kontatzen dira, agian norbaitentzat berriak izango direnak, baina batez ere jakin minaren aldarrikap ena da, eta nazionalismoak, politikak eta erlijioak duten funtsezko esanahiaren aldarrikapena. Liburua zabaltzeko aukeratu nuen pasartean poeta batek “erantzun zuzenak” eskatzen zituen (Henrich Heine). Liburuan, berriz, ikasleen jakin mina asetzeaz ardura tzen den andere ñoak dio berak ez daukala erantzun biribilik. Liburuak ere ez du hizpide duen ez hango ezta inongo gatazkaren inguruan ere erabateko erantzunik ematen. Erantzunik ez baitago. Ez du soluzio orokorrik ematen, baina zenbait momentutan irtenbi de zehatzak ematen ditu. Poeta aleman ero batekin hasi nuen liburua eta poeta palestinar batekin amaitu. Poeta alemanak, bere erotasunean, erantzun zehatzak eskatzen ditu, baina ezin da erantzun zehatz bakar bat eman, erantzun desberdina baita judu batena eta palestinar batena. Erantzunak egon badaude, baina ez dute balio berdin guztientzat... Testuinguru horretan, zein da irakaslearen papera eta, orokorrean, zer egin beharko genuke? Bada, nire ustez, galderak egiten jarraitu eta galdetzen jakin, baina ez modu erretorikoan. Ez ditugu aldez aurretik erantzunda ditugun galdera erretorikoak behar, benetako galderak baizik. Eta benetako erantzunak, jakinik benetako erantzun horiek desberdinak direla norberaren arabera, momentuaren arabera, eta jakinik, halabe r, erantzunak erantzukizuna dakarrela. Neurri batean, liburua erantzukizunaren aldarrikapena ere bada: egiten dugun guztiak ondorioak ditu, eta egiten dugunaren ondorioen jabe ere bagara. Aldarrikatzen dut, beraz, jakinmina dela ezagutzarako bidea, eta a ldi berean beharrezkoa dela erantzunak berekin dakarren erantzukizuna onartzea eta erantzun berriak bilatzea. Elkarbizitzaz mintzatzeko baliatu nahi du andere ñoak elkarrekin bizitzeko gaitasun urria azaldu duten israeldarren eta filistindarren arteko auz ia. Ahalegin zaila... eta, ildo beretik, alegoria halako bat ere bada hori... Bizikidetza aipatzen denean, bizi ahal izateko behar den gizarte egituraz ari gara, oharturik gizarte egitura horiek agian ez dutela ia balio. Galdera hori ere egin behar da, ba ina galdetzeak suposatzen du erantzunak entzuteko eta aintzat hartzeko prest zaudela. Hori ez dagoen bitartean, galdera faltsua da, erretorikoa. Mota askotako galderak egin behar dira eta mota askotako erantzunak daude, baina hori bakarrik gerta daiteke g alderak egiteko debekurik ez dagoenean eta, alderantziz, galderarako joera sustatu eta areagotu egiten denean. Ezagutzara hurbiltzeko bide oso egokia izan daiteke baina, egunotan Gazan eta, oro har, Palestinan gertatzen ari denaren aurrean, bide abstraktu samarra bada ere handik eratorritako ikasgaia da. Nik liburu hau idatzi bainuen hara joan ondoren, baina, halere, ezagutzak balio du nahiz eta, azkenean, balio duena borondatea izan. Ezagutzan sakondu behar dugu, jakin mina sustatu behar dugu, galderak egin behar ditugu, baina galderak egiten ditugunean sartzen gara ezagutza baino gehiago den arlo batean: gogoaren eta ekintzaren arloan. Gure mundu berri honetan dena dago airean, izaera guztiak daude egiteke, krisialdi latzean gaude, ez bakarrik Jerusale men baizik eta orokorrean eta liburuak zein hiriaren sinboloak, alegoria diren neurrian, hori islatzen nahi dute. Ematen du gizaki arruntok oso urruti gaudela arazo handiak kudeatzen dituztenengandik, baina, ba al dugu ezer aldatzeko gaitasunik?, horixe l itzateke galdera. Nik ez daukat soluziorik, jakina, daukadana erantzukizuna da. Norberak badu erantzuteko arlo bat, izan daiteke irakaskuntzan, izan daiteke kazetaritzan, izan daiteke literaturan edo politikagintzan edota auskalo non. Bakoitzak bere arlo an erantzukizun hori eskuratu behar du ezinbestean, dela hizkuntzarekin, kontsumoarekin, hautu politikoekin... Elkarrizketa eta bizikidetza hortik etor daitezke, betiere zintzotasunetik abiatuta, ez faltsukeriatik. Gertatzen dena da, hain justu, gizaki egiten gaituena dela gezurra esateko gaitasuna... (urte batzuk pasatu ondoren, gai hori saiatu nintzen jorratzen Fake news ak ez dira atzo goizekoak izeneko liburutxoan) Israel eta Palestinaren arteko gatazkaz ari dene an ustezko “simetria” aipatzen du momentu batean nire liburuan agertzen den irakasleak. Kasu horretan, posible al da simetriaz mintzatzea? Ez dut uste, simetriarik ez dago batere. Aipatu kasuan Israelek estatu bat du babesleku, eta palestinarrek ez dute e staturik, ez dute eskubide politikorik eta nazioarte mailan horiek errespetarazteko inolako egiturarik ere ez dute. Horregatik lortu du Hamasek horrenbesteko babesa palestinarren artean, kontrabotere moduko bat eratu duelako, medikuak lortu dituelako, ira kaskuntza sustatu duelako, ezer ez zegoen tokian zerbait sortu duelako. Egiptoarren esku egon zen lehenik Gaza eta israeldarren menpe ondoren, erabat utzita. Dena da hondartza, baina debekatuta zuten hondartzara joatea, urteetan zaborra jasotzea ere debek atuta egon da, Gaza zabortegi bat bilakatuz. Beraz, palestinarrei asko falta zaie ezinbestekoa den simetria minimo bat lortzeko. Gero, gutariko bakoitzak ikusi beharko du zer egin dezakeen bere alorrean gutxieneko simetria hori aldarrikatzeko, baina, duda rik ez dago, liburuan agertutako tokiak, egoerak eta haiek denak pentsatzeko moduak gurera ere ekar genitzakeen. Bizikidetzara eta elkarrizketara jo nuen Jerusalem, Xalimen hiri a saiakela berrian. Galdera erantzun joko batekin hamaika ate zabaldu nahi nit uen liburu horrekin, eta, palestinarren eta juduen arteko borrokaren egitura aztertuta, abiatu nahi nuen euskal gatazkari buruz bestelako gogoetak sortzeko baliagarria izan zitekeen eztabaida ere. Berriro saiakela omen zen plazaratutako lan literarioa, ha u da, lehen bezala saiakeraren eta nobelaren arteko hibridoa, baina Jerusalem, Xalimen hiria liburu hau “elkarrizketaren aldarrikapena zen neurri handi batean” eta, era berean, bizikidetza eta bizitzari buruzko diskurtso berritua. Liburua hamaika atetan e gituratzen nuen, Jerusalemgo harresiak dituen hamaika ateek banatzen dituzte atalak hain zuzen, eta hizkera naturala bezain sinplea erabiltzen dut, aipatu bide horretan sakondu ahal izateko ere. Bizikidetza hizketagai filosofia eskolan, atzeko lerroetan h izketan aritu ziren Joxe, Maria eta Josu, eta irakasleak ikasgelatik kanpora bidaliko ditu, eta, kanpoan daudela, Artizarne izeneko andere ñoa hurbilduko zaie bizikidetzari eta Jerusalemi buruz hizketan hasteko. Elkarrizketa hori, berriz, hamaika ataletan banatuta dago. Hamaika, zenbaki zehatz gisa erabiltzen dut, alde batetik Jerusalemgo harresiak hamaika ate dituelako, baina baita kopuru mugagabe gisa ere (honek, urte batzuk geroago, hamaika komeria eginarazi zizkidan gaztelerazko bertsioa itzult zeko garaian...). Alde batetik, zenbaki zehatzak direla medio, arrazionala dena azaltzen da eta, bestetik, zenbaki mugagabeen bidez, irrazionala denaz, baita bi alde haien arteko korapiloez, agerrarazteko aukera eman zidan. Aurkezpenean lagun izan nituen Jokin Apalategi argitaratzailea eta Joxemiel Bidador poeta eta eruditua —handik gutxira zendu zen adiskidea eta liburu honen hitzaurrearen egilea —. Hala, Utriusque Vasconiae argitaletxeko Jokin eta Ur Apalategik nola Paulo Iztuetak ere, beti babestu eta s ostengatu dute nire literatura plazaratzeko gogoa, nahiz eta ederki jakin askotan nire idazkiak ez zirela irakurle arruntarentzat eginak eta, beraz, merkatuaren ikuspegitik behinik behin, ez zirela errentagarriak izango. Bere hastapenetatik, behin baino g ehiago merkatuaren aurka, euskal kulturan saiakera txertatzeko Utriusque Vasconiae argitaletxeak egindako ahalegina azpimarragarria da. Dena den, kasu honetan behintzat, edizio osoa saldu zenez, aipatu testua liburutegietan besterik ez zen aurkitzen, argi taletxearen funtsak digitalizatzeko Utriusque Vasconiaeren eta Euskal Herriko Unibertsitatearen artean sinatutako hitzarmenaren bidez alea sarean eta modu askean ezarri arte. Liburuak, poeta palestinar baten olerkia gogoan hartuta —“Zure isiltasunak min e giten dit, biziak bezainbeste, denboraren jarioak beste” —, israeldarren eta palestinarren arteko borroka hartzen zuen erdigunetzat, eta, hortik abiatuta, munduan jazotzen diren gatazka guztietara heltzeko helburua zeukan. Hitz egin behar baita, idatzi beh ar baita, hor gertatu denari buruz, han gertatzen ari zena hemen ere gertatzen ari zelako. Ez da alegoria liburua, bada, oso lotura zuzena duelako munduan gertatzen ari diren askapen borroka guztiekin eta, ez bakarrik orain dela gutxi arte gertatzen ari ze narekin, historian zehar gertatu denarekin ere bai. Horregatik ekin nion saiakela berri honi. Liburuaren iruzkinen artean, aldiz, mota ezberdinetakoak izan arren, Gara n Ion Olanok argitaratu zuenak (2008 1219) pentsatzeko asko eman zidan. Honatx Olaren hitzak: “Iragan maiatzaren 14an bete ziren hirurogei urte munduko estatu judu bakarra ofizialki eratu zenetik. Legezko hiri burua Tel Aviv izan arren, Jerusalem da israeldarrentzat hiriburu sinbolikoa. Palestinarrentzat ere, hura da etorkizuneko Palestin ako Estatuko hiriburua. Jeriko eta beste gutxi batzuen ondotik, munduko hiri zaharrenetakoa da Jerusalem. Hiri hura hartu du ardatz Fito Rodriguez idazleak bere azken lana osatzeko, Utriusque Vasconiae argitaletxeko Ideiak sail berria zabaltzen duena. Idaz leak lan honetan ere mantendu du hibridismorako joera, bere azken literatur lanetan bezalaxe. Izan ere, mamiz saiakera dena elkarrizketa azalez jantzi du oraingoan Rodriguezek. Alemaniako poeta judu baten aipuak zabaltzen du liburua: “Betiko galdera madar ikatuei / erantzun zuzenak emazkiezue”. Hala idatzi zuen Heinrich Heinek 1853an. Liburua ixten duen aipua, berriz, Faw à Tùqán poeta palestinarrarena da: “Gaur hitz oro gatz da, gau honetan / Ezer ernetzen ezta loratzen ez duen gatz...”. Bi aipu horien a rtean hedatzen da elkarrizketa moldez idatzitako saiakera laburra, 11 atalek banatzen dutena. Jerusalemgo ate banaren izena du atal bakoitzak: Damaskokoa, Jaffakoa, Simaurrena, Indusketena, Ate bikoitza, Ate hirukoitza, Lehoiarena, Siongoa, Herodesena, Urr ezkoa eta Ate berria. Hala egituratzen da liburua, eta elkarbizitzari buruz hitz egiteko aitzakia den istorioa, honakoa da: ikasgelan, Platonen Elkarrizketak lanak pentsatzeko modu berri bat abiatu zuela azaltzen ari da irakaslea, eta bitartean, atzeko ila ran eserita dauden Josu, Miren eta Joxe ikasleak hizketan ari dira. Horrexegatik, ikasgelatik kanporatu ditu irakasleak, eta kanpoan direlarik, Artizarne izeneko andere ño berezi baten bisita izango dute gazteek. Elkarbizitza zer den ikasi behar dutelakoa n, Jerusalem hiriari buruz mintzatzen hasi da Artizarne. Ikasleei azaltzen die hiriaren izenaren jatorrian ez dagoela Shalem (bakea), Xalim baizik, “Venus jainkosa odoltsu bezain ankerra”. Artizarnek ohartarazten die erantzun biribilik ez duela emango, aitzitik, erantzukizuna bakarrik irakasten duela berak. Galdera erantzunen artean azaltzen du, halaber, egungo liskarren zioa, erlijiozkoa eta ekonomikoa izateaz gain, arkeologikoa ere badela, diruaren oinarrian fedea dagoela, ikurren erabilerak bereizi duela gizakia gainerako animalietatik. Hain justu, zibilizazioaren ikur gisa baliatzen du Jerusalem: “gizakion babeslekuaren irudia eta gizarte zuzenaren itxaropena iradoki dituen ikurra dugu, kontraesan eta guzti”. Badirudi, egileak elkarrizketaren itxura ema n diola lanari, besteak beste, saiakerak azal irensgarriagoa izan dezan. Eskertzekoa da ahalegin hori, ene ustez hankamotz samar gelditu den arren. Izan ere, sinesgarritasun handirik ez dauka istorioak, ezta pertsonaien hizkerak ere. Artizarneren jarioa ka sik entziklopedikoa da, eta gainerako hiru pertsonaien ahotsak ez daude sobera bereiziak. Testuak baditu umore printzak han hemenka, hitz jokoetan oinarrituta gehienbat. Horrez gain, diziplina askotariko ezagutzak biltzen ditu Artizarneren diskurtsoak, eta adar askotan kiribiltzen denez, zenbaitetan nahasgarria suerta daiteke. Nolanahi ere den, zinez interesgarria egin zait mami aldetik elkarbizitzari buruzko elkarrizketa, baita liburu hau gaur eta hemen argitaratzea ere.” Beraz, Ion Olanoren ustez “sinesg arritasun handirik ez omen dauka istorioak, ezta pertsonaien hizkerak ere. Artizarneren jarioa kasik entziklopedikoa da, eta gainerako hiru pertsonaien ahotsak ez daude sobera bereiziak”. Liburuetako lehen lerroko protagonisten eta gainerakoen artean dago en asimetria ezaguna da grekoek tragedia eta komedia landu zutenetik, zeinetan protagonistek eta haien ingurukoek da rabiltzaten hizkera zeharo ezberdina ez ezik inguruko ia denek antzerako hizketa modua erabili ohi duten, eta nire Jerusalem eskema horren arabera egitaratuta dago: protagonista nagusia (Artizarne), bortxaren jainkosa beraz, eta haren korua (ikasleak), zeintzuk, nire aburuz behintzat, elkarren ondoan babesten diren haien galdera ezberdinak direla medio. Liburuaren ardatza Platonen elkarrizk eten moduko idazkera dela aipatu zuten iruzkin egileek baina, giro horretan, ez zeuden bakarrik Gorgias, Men ón, Eutidemo, Hipias, Kratilo edota Menexeno, orduko antzerki giro kulturala baizik: Eskilo, Euripides, Sofokles... eta Platonek bezainbeste erabil i ohi zuten protagonisten arteko asimetria hori. Nire Jerusalem , ordea, elkarrizketaren aldarria izateko modu elkarrizketatuan idatzi behar nuen, nahiz eta, ohiko ereduen arabera, pertsonaien arteko asimetria erabili. Horrela, gainera, testuan bertan ares tian esaten nuen bezala... Israel eta Palestinaren arteko gatazkaz ari denean ustezko “simetria” aipatzen du momentu batean nire liburuan agertzen den irakasleak. Bestalde “balizko sinesgarritasun faltari” zera deritzot, hauxe, protagonisten asimetriak be rarekin bat dakar bizitza errealerako pertsonaia literarioaren berezko sinesgarritasun falta, berez neurriz gorakoak behar direlako izan, ahohandiegiak. Horrela dira Kixotea, Hamlet, Bloom jauna edo Pipi Lamstrung bera ere... Egia da Literatura artea dela eta ez diola errealitateari erabat erantzun behar, baina sinesgarria izan behar du irakurlearen ikuspegitik. Irakurleak ahaztu egin behar du fikzio bat irakurtzen ari dela eta bizi egin behar duela, eskaintzen zaizkion datuez fidatu eta zerbait berri baten aurrean dagoela konbentzitu. Kontakizunak oreka behar du, misterioari eutsiz. Horrela, funtsezko helburura hurbilduko gara: dibertitzea eta irakurtzen denari buruzko gogoeta eragitea. Edozein modutara ere fikzioak errealitatearen sinesgarritasunarekin apurtu egin behar du bere hastapenetatik. Sinesgaiztasunaren suspentsioa subjektu batek bere zentzu kritikoa alde batera uzteko (bertan behera uzteko) d uen borondatea adierazten duen adierazpena da, gertaera faktikoak eta bere errealitatearen pertzepzio jakingarria kontuan hartu gabe, murgilduta dagoen fikziozko lanean (adibidez, Artizarne andere ño jakintsua korridorean egotea), eta aukera ematen dio lan ean erakutsitako fikziozko munduaz barneratzeko eta gozatzeko. “Sinesgaiztasunaren suspentsioa” adierazpideak tradizio du literaturan, zineman edota telebistan eta antzerkian ere erabili izan da. Zein da arazoa, bada? Saiakera, normalean, liburu dendetan edo liburutegietan, merkatuan zein akademian “ez fikzio” genero gisa sailkatua dagoela eta, beraz, “sinesgarria” behar duela izan. Baina, orduan, zer dira “Platonen elkarrizketak”, filosofia edo literatura? Nire Faustoren itzala n bi ahots aritzen dira, monologo gisa, bat eskutitz baten eta bestea bideo zinta baten bidez, historia garai banatan, ezberdinduak, baina, finean, elkarrizketan. Kasandra leihoan , berriz, saiakela elkarrizketatua da, Kasandraren eta Ihardetsen arteko solasaren arabera eraikia. E ta Jerusalem azken hau protagonisten araberako hizketaldien gainetik garatzen da. Zer dira hauek denak, literatura dramatikoa? Euskarazko lehenengo eleberriak ere ( Peru Abarca ) Peruren eta maisu Juanen arteko elkarrizketak ditu oinarritzat... antzezteko testua al da? Berez ez, jakina, baina norberak irakurtzeko hizlaua izateaz gain antzerki gisa aurkez daiteke giza talde baten aurrean. Eta, egia esanda, nire Kasandrak asko zor dio eredu horri. Beraz, nire testuek antzerkitik ere badute, noski: autuaren hautua, baina eleberritik eta saiakeratik ere edaten dute denek. Adibidez, nire Jerusalem horren irakurketa dramatizatua egin genuen Donostiako Ibaetako orduko Filosofia eta Hezk untza Zientzietako gradu aretoan, eta irakurle/aktoreak Ramon Agirre, Dorleta Urretabizkaia eta Aitziber Garmendia izan ziren, besteak beste. Saiakelen hautuarekin ezabatu nahi izan nuen nik ohiko izan den literatur genero bereizketa gaizto hori eta, bide batez, aspaldiko ahotsak entzun eta idazteko praktika zaharrak (literaturaren hasieran bertan aurki daitezkeenak...) berreskuratu eta aldarrikatu, nahiz eta, Jerusalem honetan bezala, hori egiteagatik ez zegozkidan kritikak jaso behar. Literatura tr ans Literatur generoen arteko bereizketa didaktikak eragin zuen, eta baita, esaterako, belaunaldien arteko sailkapena edota literaturaren historian erabili ohi den hurrenkerak ere. “Pedagogiak ezaguera ikasgai bihurtzen du” zioen Miguel Unamuno zenak. Be launaldiei buruz, adibidez, M. Mead antropologoak dioena (“egungo belaunaldien artean ez dago loturarik erabateko haustura baizik”) kultura garaikidearen funtsezko ezaugarria iruditzen bazaigu ere, ez du argitzen zergatik erabiltzen den oraindik “belaunald i” kontzeptua Gizarte Zientzietan, Artean, Eskolan zein Literaturan. Soziologoek diotenaren arabera, berriz, gaurko gazteek ingurukoei erreparatzen omen diete gehiago beren gurasoen jarrerei baino, beren bizitza kudeatzerakoan. Horixe zioen Carlo Frabetti k Kasandra ren gaztelerazko ordaina Madrilen aurkeztu genuenean. Beraz, alor horretako adituen ikuspuntutik, belaunaldi kontzeptua baliagarria litzateke gizartea ikertzeko, baina ez literatura besterik gabe erabiltzeko behintzat. Gauza bera, noski, literatur generoen arteko ustezko sailkapenaz ari garelarik. Dakigunez, etimologikoki, generoa genus etik dator, eta, leinuaren erreferentzia ez ezik, mota edo gaia, hau da, sailkapenerako kontzeptua ere bere baitan dakar, berez. Dena den, gai honetaz nir i interesatzen zaidana zera da, nola eta zertarako darabilen eskolarizazioak genero sailkapena. Hots, eskolakuntzak zer nolako kultura gizarteratzen duen, eta gure kasuan, zer nolako euskal literaturaren antolaketa eskolaratzen duen bereziki. Diogenes Lae rtzio zenak (III. mendean) sailkatu omen zituen filosofo greziarren “eskolak” testuliburuetan, eta handik aurrera hasi ziren eskolaratzen “heraklitozaleak”, “aristoteleszaleak”, Zalduak eta Savaterrek gustuko dituzten “sofistak” eta gainerako izendapenak.. . Nahiz eta garai hartarako ere sailkapen hura halamoduzkoa izan, orain arte irautea lortu du, jakintza “eskolatzerako” erabilia izan baita etengabe. Gurera itzuliz, literatura eskolaratzeko erabili izan ohi diren prozeduretan, eta usadiozko metodo haiek garatze bidean sorturiko testuliburu nahiz proposamen didaktikoetan ere, egileak eta idazkiak antolatu, erakutsi eta irakasteko, kronologia izan du oinarri hautatu izan den sistemak. Askotan, aipaturiko ikuspegi historikoak ustezko belaunaldiak hartu izan ditu bere jarioaren neurritzat. Beste batzuetan, berriz, garaia edota “eskola” kontzeptuak erabili izan dira, literaturaz jakin beharrekoa balizko jarraipen batean edo eratu nahian. Helburua, kronologia makulu, literaturari buruzko etenik gabeko diskurt so ortodoxo bat finkatu beharra izan da beti, non haustura hondamendiarekin parekatzeraino iristen baita eta, idazkera desberdinak zein bere hartan ezagutu ordez, idazki guztiak elkarren arteko ustezko eraginen arabera kokatzen baitira literaturaren histor ian, beronen “aurrerakuntzaren aldeko” eragile gisa aurkeztuz. P. Bourdieu zenak honetaz guztiaz argi ohartarazi zigun arren, testu bakoitzaren berezitasunari antzematea galarazten digun Historiaren erabilera hori jadanik Nietzscheren genealogiatik hasi et a Heideggeren “mintzaira enea”raino aurki daiteke, baita Horkheimer, Adorno, Arendt, Foucault, Gadamer edo Ricoeuren izkribuetan ere. Horietan guztietan Platonengandik Hegelengana onarturiko binomio hura —hau da, historia progresoarekiko identifikazioa al darrikatzen duena — unean uneko bakantasuna eta gizadiaren funtsezko irrazionaltasuna ezkutatzeko erabili den aurreiritzi faltsua besterik ez da, eta huts epistemologiko nabarmen baten erakusgarri. Hezkuntzak, platonismoaren egikaritzea izateagatik hain zu zen ere modernitatearen zeregina denez gero, curriculuma eratzerakoan historiari eman dion garrantzia begi bistakoa dugu; horregatik, literaturaren arloan ere, generoak, belaunaldiak, garaiak edo eskolak aipaturik, kronologiaren bidezko hautu historizista argia da oso irakaskuntzan ere. Platonen aurreko sofistek erabili zituzten izkribuak ( paradeigmatak ) kronologia jakin batetik at izan omen ziren erabiliak. Hel burua, beraz, eskolaz kanpoko esapideak irakaskuntzara eramatea zen. Hots, idatz ereduak hela raztea. Aristotelesek egindako testuen artean, ordea, batzuk bere pentsamenduak gizarteratzeko egin zituen bitartean (exoterikoak), besteak, berriz, Lizeoko bere irakaskuntzan aritzeko prestatu omen zituen (esoterikoak). Azken hauexek dira, ziur aski Arist otelesek idatzi ez zituenak hain juxtu, egun ezagutzen diren bakarrak, exoteriko guztiak galdu egin baitira. Haietan ere ez bide zegoen ordenu kronologikorik, taxonomikoa baizik. Diogenes Laertziok III. mendean irakaskuntzarako bereziki paraturiko Filosof o ospetsuen bizitza eta iritziak izeneko hamar liburukietan azaldu zituen lehen lehenik “pentsamendu eskolak” ikuspegi historikoaz. Berak bereizi zituen betirako estoikoak eta epikureoak, eszeptikoak, gnostikoak edota hermetikoak. Lehenengo testuliburu hi storikoa izan zen hura, historiaren arabera kontzeptuak zein egileak aipaturiko eskoletan banatzen zituena, ustez irizpide pedagogikoaren onerako. Eta sistema horrek sekulako eragina eduki izan duenez, etengabe errepikatua izan da ordutik hona, nahiz eta, sistema hori dela medio, adibidez, Sokrates aurrekotzat izendaturiko filosofo batzuk Sokrates bera baino geroagokoak izan... Ildo beretik etorri ziren VI. mendeko Sevillako Isidororen hogei liburukien Etimologiak, Trivium eta Cuadrivium , hau da, geroko un ibertsitateetan irakatsiko zen oinarrizko jakintza, kronologiaren arabera antolatzeko joera. Antolaketa didaktiko kronologiko hauen funtsak, goian adierazi bezala, platonismotik heredaturiko jakintzaren sakralizazioa eta koherentzia finkatzea zuen helburu tzat. Belaunaldiei dagokienez, Eduardo Gil Berak aztertu du hitz horren etorkia. Hots, cneodan anglosaxoieraz; goné: belauna indoeuropeoz; genos : grekoz; genu : latinez; belaun : euskaraz... hau da, aitak jendaurrean semea ezagutarazten duenean belaunen gai nean erakusten duen keinua (genusetik generazioa, alegia...). Aitoren semearen seinale publikoa. Gizasemearen genealogiaren bidezko onarpen publikoa eta legitimazioa. Izan ere, belaunaldi jakin batekoa izateak ematen baitu giza zilegitasuna. Leinu, jatorri jakin batekoa ez dena ez baitago gizartean onarturik. Euskal literaturaren historia definitzerakoan funtsezkoa izan zen Luis Villasanteren liburuan belaunaldi kontzeptua, adibidez, honela erabilia: “Larramendiren belaunaldiak hamalau idazle biltze n ditu”. Beste batzuetan “eskola” hitza aukeratzen da idatz tankerak bereizteko eta taxutzeko (Sarako Eskola..., esate baterako). Ahozko produkzioa azaltzerakoan “garaika” antolatzen dira bertsolariak (Fernando Amezketarraren garaia, Etxahunen garaia, Xen pelarrena...), edozein modutara ere, eta goian adierazi bezala, kronologia harturik. Nahiz eta zenbait adituren ustez, Patxi Salaberri Mu ñoa kasu, eskola hitza erabiltzea gehiegizkoa izan, Sainte Beuvek zioena parafraseatuz, “liburuen ordenua ezagutzeak liburuak irakurtzetik salbuesten duelako”, eskola curriculumak historiak ezarritako hurrenkera erabili ohi du belaunaldiz belaunaldi besterenganatu behar den jakintza zilegia era pedagogikoaz antolatzeko. Honela, modu berean, gizarte jakin bati dagokion e zagueraren eraketak egitura narratibo bezain genealogikoa (literarioa) eskatuko duen bitartean, literatura irakaskuntzarako pedagogizatzeko asmoz idazkera bera literaturaren historia izatera mugatuko da norberaren literatur hautematearen garrantzia galduz. Prozedura ardatz honetan erabiltzen da literatur belaunaldiaren kontzeptua eskola jardunean. Alde batetik, gizarte egoera iraunaraziko duen Historiaren ikuspegi jakin bat beste edozeinen gainetik helarazi nahian, eta bestetik, paradeigmata edo testu ere duen arabera gizabanakoen eskarmentu literario askea galarazteko. Idaztea edo irakurtzea... norberak amets egitearen antzerakoa baita. Egun, berriz, literatura kultura eskolarraren ondorio gisa ikertu ohi da Soziologian, eta horren arabera egiten dira ar loko ikerketak: eskolatuek zer erosten duten, nork nahiago duen eleberria aukeratu olerkia baino, eta abar... Datu horiek guztiek, zifrek, ezin izango digute adierazi, ordea, aipaturiko olerki edo nobela horrek norbanakoarengan zer nolako bizipenak sortu d ituen. Zeren idazketa edo irakurketa, oinarrian, bakoitzaren eskarmentuarekin lotuta doazen proposamenak baitira, bereziki. Hau da, irakurlea ameslari bihurtzen da liburu baten lerroetatik igaro ahala. Bere bizitzatik ateratako bizipenak liburuaren egilea k proposatzen dizkion eredu desberdinekin alderatzerakoan, esperientzia berriak ari da bizitzen. Honi daydreams deitu izan zaio ingelesez, edo, gurera ekarrita, iratzarraldiko ametsak, eta haietan biltzen dira, irakurlearen edo ikuslearen, beren bizitzaz hausnartzerakoan darabiltzaten jarrerak izan daitezkeenak. Honetan literatura eta zinema parez pare dabiltza. Lehenengoetan, istorio txikien harira, norberak gerta daitekeenari buruzko gogoeta eta balizko irtenbideak asmatzen ditu. Bigarrenak, b erriz, bizitutakoa birmoldatzeko baliagarriak suertatzen dira. Mota horretako ametsak dira literaturak eragiten dituenak. Irakurtzea, norbanakoaren biziera den neurrian, ez baita denbora pasa soilik, bizitzarako prestakuntza baizik. Honen aurka, halere, b i irakurketa tankera daudela esan ohi da: etikoa eta estetikoa. Etikoa inplikatuta geratuko litzateke, beraz, istorioarekin bat eginik. Irakurle eskolatuak bezain estetikoak, berriz, bere aldetik, testuaren egiturari zein literaturaren historian duen kok apenari erreparatuko lieke istorioari berari baino gehiago. Harekin gozatuz edo haserretuz, baina argumentuak besterenganatzen dituen esperientzietatik harago betiere. Ohiko antinomia honetan, beraz, irakurle arrunta etikoa litzateke eta aditua, aldiz, es tetikoa. Dena den, arteari buruzko idazkietan kulturaren soziologia irauli zuen P. Bourdieuk zioskunez, — kultur arloan interes bereziak borrokatu behar dituzten langileak besterik ez direnez — irakurle estetiko direlakoen ohitura nahiz praktika guztietan e re badauka, eduki, eragina eta inplikazioa, noski, irakurketak, irakurle arruntengan bezalaxe, hori bai, norbere eskarmentu zein bizipenen araberakoa. Goian esan bezala, denok gara, nonbait, liburuen aurrean ameslari, baina eskolatuak, agian, irakurle xum eak baino gutxiago. Eta literaturaren pedagogizatzeak, belaunaldien eta generoen erabilera direla medio, ereduzko testuak didaktikoki sailkatzen, elikatzen duen jardun hauxe dugu, hain juxtu, soziologiak ikertu nahi izan duen bakarra, norbanakoari dagokion testuen irakurketa bereziari behar bezalako arreta ezarri gabe. Wilhelm Dilthey dugu, ordea, ohiko literaturaren eskolaratzeak erabilitako hala formalismotik, historizismotik nola estrukturalismotik at arituriko aitzindari bakanetako bat. Bere aburuz, XX . mendearen hastapenetan zioskunez, “adierazpenaren bidezko hautemate prozedurari ezaguera deritzogu”. Hau da, testuei buruzko ikasgaien gainetik (idazle bakoitzak zer ustezko literatur generoa lantzen duen edo zer nolako balizko belaunalditakoa den barne ...) adierazpideak giza ezagutzaren oinarriak direla aldarrikatzeak eta testu hutsak norbanakoaren esperientziarekin alderatzeak literaturaren balioaz hausnarketa berri bati hasiera eman zioten: hermeneutikari, hain zuzen. Hermeneutika hau, baina, ez litz ateke izango, Antzinarotik Erromantizismora bitarte ulertu izan den bezala, testuen esanahia eskuratu ahal izateko haien azalpena soilik, bizitzaren ulermenerako testu argipenaren metodologia darabilen gogoeta bidea baizik. Hau da, testuen ikerketarako bi dea baino gehiago ontologia aztertzeko modu filosofikoa, eta bereziki, literaturaren bidez giza bizitza ulertarazten lagunduko digun ekimena. Honen arabera, historiaren nahiz hezkuntzaren menpean zeuden literatur iruzkinek, beren jakintza arlo berezituari kasu eginez, berezko esparrua ezartzea lortu dute. Ildo horretan, arestian aipatu Paul Ricoeuren ekarpenak garatuko du Diltheyren proposamena, eta eskoletan irakurketa, idazketa zein testu iruzkinak lantzeko bide berria lantzeko aukera irekiko du. Garap en honetan aurkituko dugu, besteak beste, ohiko kronologiaz harago, literatur genero desberdinak eskolan landu ahal izateko Euskal Idazleen Elkartean sortu genuen materiala (nik sai akeraren bidea landu nuen), zeinetan testuaren sorkuntza eta honek ikasle riarengan eragiten duen esperientzia baititugu ardatz. Idazkeraren jarduna birmoldatze bidean, mota honetako ariketek literatura arloan historiaren bidez heredaturiko ikuspegi akademiko historizistak gainditzearren egindako ahaleginak eskertzekoak dira. Izan ere, Ricoeurrek berak esango lukeen gisara, “istorioak kontatzen ditugu giza bizitzaz aritzea merezi baitu. Honek, berebiziko garrantzia du garaituen oroimena berreskuratu nahi izaten dugunean. Sufrikarioren historiak mendekua behar du eta literaturare n bidez eskatzen digu”. Literaturak, istorioen esparruak, bada, garaileen Historiak, genero didaktikoak, genealogiatik belaunaldietaraino, eraiki ohi duen ezaguera zilegi kolokan jartzeko premia dauka, mundua ez baita azaldu behar soilik, ulertu eta aldat u baizik, eta jardun horretarako, orain arte bederen, Pedagogian tokirik izan ez duen adimen narratiboa gaitzea ezinbestekoa suertatuko zaigu. Pentsamendu kritikoaren hastapenetan Kantek norbanakoaren tokian bestea jarri beharra zegoela zioskun. Euskaldun ok, halaber, hausnarketa adierazteko “neure buruari galdetu diot ”... diogu. Bestearekiko elkarrizketa izan zen jakintza maite dutenen lehenengo literatura. Platon, bere Elkarrizketak idazteari ekin ziolarik, ez zen soilik idazteko modu berri bat erabiltz en ari, pentsatzeko era berria ere abian jartzen ari zen... Aurreko Hesiodok edo Homerok mito erlijiosoa edo kronika erabili bazituzten ere, Platonen idazkerak bere aurretik ez zegoen memoria motari nahiz gogamenari ateak ireki zizkion. Gurean, halaber, modu honetako idazki literario filosofiko pedagogikoak izan dira, adibidez, L. L. Bonaparteren aginduz eta A. Iturriagaren Jolasak oinarritzat hartuz J. Duvoisinen Iturriaga ren Solastaldiak lapurteraz eginiko bertsioa, edo E. Intxausperen Iturri agaren Elhestaldiak zubereraz eginikoa, edota J. A. Uriarteren Iturriagaren Berbaldijak bizkaieraz bezalakoak. Eta Mogelek Peru Abarca , euskarazko eleberrigintzan aitzindaria dena, idatzi zuenean, gertaera solteak bildu eta eskaini baino elkarrizketak pape reratu nahi izan zituen euskal literaturan oinarri filosofala ezarriz. Ez genuke ahaztu behar, bide batez, Mogel bera izan zela Pascalen Gogamenak itzuli zituena. Baina literatura ez da filosofia eta testu literarioak ez du filosofiaren hizkera erabili b eharrik. Saiakera filosofikoak ezin dira entsegu literarioekin nahastu, bakoitzak bere berezko mintzaira behar baitu. Wittgensteinek, hizkuntzaren esanahien berezko bikoiztasunari aurre egin nahi izan zion berberak, cowboy filmak maite zituen zineman best e edozeinen gainetik. Izan ere, pelikula haien egitura oso soila izan arren, beren esanahiaz jabetzeko, aldiz, milaka irakurketa egin daitezke. Eta hori “gaiztoak”soilik gaiztoak direla eta “zintzoak”, noski, ikaragarri gizaki onak. Halere, Roland Barthes ek esango lukeen modura, irakurgarritasun aniztun horrek, saiakerek bereziki lantzen dutena, “irakurketa idazketa bihurtzen dute”... Mota horretako testuen irakurketan jarraipenak agindu beharrean, irakurtzearen ariketari digresioak markatzen dio bidea, e ta arrazoiaren logika erabili ordez sinboloen logika dagokio. Beraz, irakurketa deduktiboaren ordez asoziatiboa da lantzen dena, non, testuan irakurtzen dena (eta horri dagokionez behintzat, filmak testuak bezala “irakurtzen” direla esan beharrik ez dago...) ez da agertzen dena bakarrik, “beste” ikuspegiak eta “beste” esanahiak baizik. Saiakelaren idazkuntza, berez, irakurketa esanguratsuaren eragilea da. Oinarri horretan, bada, zentzu berriaren bila esanahia aldatuz doan testua dugu entsegu literari oaren egitura. Eguneroko bizitzak edonori etengabe eskatu ohi dion iritzi duina idatziz adieraztea da entseguaren funtsa. Arestian esan bezala, askotan, saiakera filosofiarekin batera bide beretik badoa ere, ezin esan daiteke filosofiarekin guztiz baterag arria denik. Ikerketa filosofikoak, besteak beste, xedea edo ikergaia argi eta garbi mugatuta eduki behar du. Horren arabera, ezinbestekoa da zeregin horretarako erabili beharreko metodoak ere guztiz zehazturik egotea. Eta gainera, premiazkoa izaten da ondorioak orain arte zientziek emaniko emaitzekin alderatzea ere, ondorio horiek ontzat eman ahal izateko ibilbide epistemologikoa agerraraztea, alegia. Saiakelaren ezaugarriak, berriz, guztiz bestelakoak dira. Filosofiaren idazkerak zehaztasuna eskatzen du helburuetan zein metodologian; eta, aldiz, entsegu literarioak malgutasuna nahiago du, esanahien etengabeko aldaketa, goian esan bezala. Pentsaera zientifikoak analisirako joera hobesten du, eta saiakelak , berriz, iritzia emateko jarrera sintetikoa mai teko du, tai gabe, era jarraikian berridazten dena. Nahiz eta epistemologiak ezinbestekotzat jo metodologia konbergentearen aldeko hautua (hipotesi dedukzio bidezko arrazoibidea) saiakelagintzan dabilen idazleak pentsaera dibergentea landuko du (ondorio a niztasunera eramaten gaituena), eta, lehen adierazitakoaren arabera, logika asoziatiboa nahiago du. Saiakelak originala behar du izan; ez du bildu behar, doktorego ikerketetan edo unibertsitate ikerketetan bezala, gai jakin bati buruz dagoen informazio gu ztia; esperientzia esanguratsu edo testu jakin batetik abiatu eta, gogoetagaiari ohiko ikuspuntutik heldu ordez, bestelako hurbilpen bat proposatuko du. Metodo filosofikoak premiazkotzat jo ohi duen hizkera unibokoa eta berezitua erabili beharrean mintzai ra joria baina literarioa bezain arrunta aukeratuko du saiakelan dabilenak. Historiari dagokion memoriaren erabilera xedatua ibiltzearen partez, saiakera literarioaren egileak hitzak hautatu, sailkatu eta hurrenkeran jarriko ditu, ez oroimenari kasu egine z, sorkuntzak eskatzen duen erritmoaren arabera baizik. Saiakelak sortzailea behar baitu izan, ez jakintzaren metaketa antzua. Eta, guztiaren gainetik, entseguak hizkuntzaren jariotasunari bide eman behar dio, idazketan filosofiak eskatuko lukeen hizkuntz a zurrunaren ordez. Ezaugarri horiek guztiak hartu eta saiakela idazteko prest egongo gara. Emaitza, berriz, entsegu literario emankorra izango ote den jakiteko, idazteko estiloa eta azaltzeko dohaina behar ditugu. Jeinu edo artezia horiek, ordea, irakat sezinak izaten dira eta, literatur kritikoek azpimarratuko duten moduan, edozein testuk bere akatsak izango ditu, jakina. Ez baita horren erraza idazketa ona eta txarra bereiztea. Proust ek berak, adibidez, bere poltsikotik ordaindu behar izan zuen À la Recherche du Temps perdu horren lehenengo liburukiaren argitalpena, Gallimardek kaleratzeko ontzat eman ez zuelako. Gurean, adibidez, Txillardegiren Haizeaz bestaldetik eleberritzat izendatu zuten testu sailkagaitza, lagun batzuen artean ordainduta kaler atu zen, ohiko argitaletxeen artean inork ez baitzuen lehenengo argitalpena bideratu nahi izan. Zenbait idazketatan ongiaren eta gaizkiaren arteko desberdintasuna ez da hain argia, baina, hori kontraesana!, norberaren gustuko idazleen artean bereizketa ga rbia da oso. Egia da estetika ezin dela argudiatu, baina argumentua bai, eta gainera, gai bati buruz idatzitakoak begi bistan jar dezake idazlan on bat ote den... Estiloak ere bideratzen du irakurketa jakin bat gustukoa izan ala ez, baina, norbaiti nobel a beltzak gustatzen bazaizkio, etikoki edo estetikoki onak direla esaterik ba al dago? Jakin, badakigu, gauzak ez ditugula ontzat jotzen gustuz ede rrak edo onak direlako, alderantziz baizik. Hau da, gustagarritzat hartzen dugun neurrian eder bihurtzen ditugula. Eta halaxe da etikan eta estetikan. Beraz, bizitzan gustatzen zaigunaren irudia da estetika. Hori frogatu zigun Goetheren Fausto k behintzat. Ez dugu estetika, bada, jakintzaren arlo soltea, etikarekin batera doan jarrera baizik. Nolabait adierazia, ona denak ederra behar du. Baina alderantziz ere esan genezakeen: bikaintasunak ez duela zerikusirik moralarekin; aitzitik, norbait g ustagarria izan daiteke eta, era berean, oso gaiztoa izan. Hau da, hizkuntza idatzian estiloa duenak ez du matematiketan trebea izan beharrik; gorputzez eta izaeraz kementsuena dena ez da, derrigorrez, espazioa antolatzeko gai izango; eta musikarako dohai nduna dena, berez, ez da izango, agian, bizitza kudeatzeko gauza. Eta, lehengora itzuliz, nola jabetu estilo adimentsu haietaz? horiek guztiak irakatsi ezin baldin badira, beharbada erakustea bidezkoa litzateke. Zeren eta, ez dago ezaguera denak ezagutara ziko dituen irakaslerik, irakasle bihurtu gabe. Alde batetik, bizitzan garrantzia duen guztia norberak ikasi behar duelako, eta, bestetik, norberaren eta besteen onerako irakasten denean, besteei ikasteko aukera ebasten zaielako. Baina, aldiz, ezer irakatsi behar ez dela esatea ez da zilegi. Besteak beste, hori ere ez baita posible, bizitzan ezer ikasi gabe bizi ezin delako. Areago, gehienetan, konturatzeke ikasten ari gara, etengabe. Korapilo horren berri ematen digu Proustek ber e literatur eskaintzan. Esan bezala, À la Recherche du Temps perdu saiakelak eleberrietan idazle bilakatzeko erakusketa hausnartua ematen digu. Bere protagonistek irakasterik ez dagoena nola ikasten duten dugu gaia, saiakela, eta haren zehazkizunen azalp enaz egiten du gogoeta literaturaren subjektuaz idatzitako saiakera bezain nobela diren maisulanetan. Prousten pertsonaiek maite dute literatura eta behar bezala irakurri eta idatzi nahi izaten dute. Hala eta guztiz ere, desioa handia izan arren, ez bide dute hura erdiesterik. Eta gogo horri muzin egiten ez badiote ere, ezin dute idazkuntzarako betarik hartu. Ez omen dute horretarako denborarik baina, halere, idazteko grinak iraun egingo du haiengan, dena den. Une jakin batean, ordea, idazteko itxaropena guztiz galdu dutenean, buruan ezertxo ere ez dutelarik, ideien elkarketa baten bidez, bizitutako egoera lasai batez gogoratzen dira eta, bizipena bera berreskuraturik, burua argitzen zaie eta zertaz idatzi badutela ikusten dute. Argi horrek ezintasunaren leizezulotik irteteko bultzada emango die eta, horrekin batera, idazten hasiko dira. Idazketa haiek, aldiz, ez dira izango bizitzan gertatutakoaren berri emateko, errepikatzeko bakarrik alegia, bizitutakoa era berri batez adierazteko baizik. Hortxe dago gakoa. Zeren idazketa ariketaren bidez, literatura dela medio alegia, ezagutzeko modua ere lantzeko aukera irekiko baitute. Hori garatzeko hasiko da idazlanean testu joriak bezain desberdinak sortzen eta biltzen, Roland Barthesek esango lukeen bezala, bal iagarria izango zaion neurrian, idazkera literaturatzat harturik. Samuel Beckettek idatzitako Proust idazlanean, gazte garaiko saiakera hartan, bere nitasunaz aritzeko bidea erakutsi zuen eta bizitza horretara dedikatzea deliberatu zuen. Horrenbestez, li teraturaren bidez egindako ikerketa ere zertan datzan erakutsi zigun, zeren idazketa horretarako bidea da. Hori dela eta, 1938an kaleratutako Murphy izeneko eleberrian nabarmena da Spinozaren itzala, ezagutzarako adierazpen umoretsuaren aldarria. Geroko id azkiek, askoz zailagoak izaki, ekimen horren konplexutasunaren berri ematen dute, arazoa inoiz ere ebatzi gabe, “je serai quand même bient ôt tout à fait mort enfin/I shall soon be quite dead at last in spite of all” (in Malone meurt , 1951) utzi zuen ida tzita. Hau da, hil arte ez dut nire idazteko estiloa aurkituko..., zeren eta bizi naizen bitartean, niak, zoritxarrez, nire testuak kutsatuko ditu ezinbestean, adierazi nahian, nonbait. Bataillek, edo Beckettek, Prousten edo Flauberten antzera, paragrafo luzeak, izenondoak hirunaka erabili izan ohi dituzte..., berrikuntza ezin baita sinplea izan. Bilatu beharra dagoen estilorako ez baitago eredurik, ezta norberaren aurkikuntzatik abiatzen dena ere. Saiakera da bidea, etengabeko sorkuntza adierazpenak mund uaren berreskurapena dakarrelako. Eta irakurketa berri bakoitzak mundu berri bat irekitzen baitu. Literaturako Nobel Saria eskuratu zuen B. Pasternakek zioenez: “Historia ez du inork egiten, nola garatzen den ez da ikusten, belarra hazten den bezala gar atzen baita historia” . Beraz, saiakelaren bidez bakarrik saia daiteke hausnartzen. Horretaz guztiaz sakondu ahal izateko argitaratu nuen Entsegu literarioaren bidean , 2011n. Suitzako Genevan nengoen bizitzen Eusko Ikaskuntzak emandako diru poltsa baten b idez, eta hango neguko arratsalde luzeetan jaio eta garatu zen liburua. Bi edizio izan zituen eta, bigarrenean, Prousten Sur la lecture (Irakurketaz) itzulitako testua eta guzti kaleratu nuen baita Ur Apalategik, Patxi Salaberrik eta Ander Iturriotzek part e hartu zuten eta neronek koordinatutako Irakurketa dela eta izeneko liburuan ere (2011) zeinean, hasieran honakoa nioen: “Agian Hezkuntza Sistemari berak ematerik ez duena eskatu ohi diogu, eta porrota izan da emaitza. Ikuspegi honetatik, aldiz, irakurke taren bidez landu genezake eskolak ematerik ez duen hura. Honek guztiak arlo honetan ikerketa berezituari kasu egitera behartzeaz gain, haren ondorioak komunikatzea eta hedatzea eskatzen digu. Ikerketa funtsezkoa zaigu zeren eta irakurketa, berez, ezaguera ekintza baita eta, gure burua eta mundua ezagutzeko (irakurtzeko) bidean literaturak eman dezakeena jakin beharra dago kudeatzen”. Hauxe izan da ardatza, bada, nire bizitza literarioan eta, bide batez, saiakela transgeneroak proposatu ditudanean. Aipatu liburuaren gaztelerazko ordaina Ensayo sobre el ensayo eta portugesezko bertsioa ( Ensaio sobre o ensaio ) aurkeztu ahal izateko Hego Ameriketara ere joan nintzen, Bernat Etxepareren laguntzaz eta han, beste lagunen arten, Asel Luzarraga aurkitu nuen berriro ere, nire Kasandra irakurri ondoren bere blogean saiakela zer zen aipatu zuen lehenengotariko bat eta , batez ere, horrek zer zekarren ulertu zuen idazlea. Eider Rodriguezi, aldiz, Kasandra izena bera ez zitzaion batere gustatu. Ez zuen uste mitologiaren erreferentziak, nonbait, on egiten zionik literaturari eta, halaber, “irakastunlari” baten joera txirr iporroa iruditzen zitzaion... niri ez, ordea. Ez baikara gure hizkuntzaren jabe. Bide batez, pentsatzeko erabili ohi ditugun hitzak gureak ez direla jakinda. Gure hizkuntza ez baita orainaldikoa bakarrik, esanahi bakoitzak bere historia duelakoaz jabetu behar dugu eta, beraz, gure esanak, lehenaldikoak bezain orainaldikoak diren neurrian, bizi behar dugun oraina ulertzeko balio behar duela ihardesteko, une eta toki guztietarako, nonahiko eta noiznahirako, balio ez duelako, hain zuzen ere. Esanak eta kontraesanak Idatzi zuen Ainara Maia poetak Buru ta zioak Utriusque Vasconiarekin 2010ean kaleratu nuen liburuaz, eta honela zioen bere iruzkinari hasiera emateko: “Gauzarik garrantzitsuenak esan gabe doazelako idatzi egiten dut, eta esan ga be doa artikulu hau ere. Bat batean ezin esan dena idatzi beharrean idatzi du Fito Rodriguezek aforismo eta gogoeta multzo hau, eta ezin esan beharra aunitz da olerkari lotsati mutu honengan, normalean ahoz esan gabe doazkidalako hitz garrantzitsuenak, esk uz idatzita utziz. Aire herrikoi gisa, erraz eman dizkio aholkuak poetikoki Fito maisuak idazlegai betiereko honi, eta liburu osoa gorriz azpimarratzeaz gain, pentsarazi dit idazketa eta irakurketaren inguruan. Baga. Izan al daiteke inoiz idatzi ez den mai tasunezko eskutitzik? Fitok baietz esaten dit, izan daitekeela inoiz idatzi ez den maitasunezko eskutitz bat, bakardadean eta isiltasunean maitearekin komunikaturik, bihotz odolaren bitartez iristen baita adierazia, ez ahozko, ez idatzizko adierazpenak ere izan daitezkeelako. Biga. Literatura idazketa eta irakurketa baino aunitzez gehiago delako ez da ez zientzia ez filosofia; literatura etengabeko bilaketa da, bat batean hitza, isiltasuna eta bakardadea puskatzen duena; hori ere bada literatura, (biz)hitza . Bakardadea eta isiltasuna baitira ezinbesteko fikzio hitz hori sortzeko, bestearen kontraesana behar dugu gure esana izateko. Ez gara geure buruaren jabe, esan eta kontraesan etengabeetan izaten gara literaturan. Nire barneko guztia azalarazi arren, idat ziz gero, fikzioaz ari gara, eta fikzio oro autobiografikoa al da? Zer ote da egia eta zer gezurra? Bakarrik eta isilik nago munduan, eta ez da normala, gizarteak ez baitu erraz onartzen ni bezalako neska isila eta bakartia. Higa. Egon al daiteke noizbait idatzi den maitasunezko eskutitz baten erantzunik? Gizarteak ez du erraz onartzen idazlearen nahigabea, esana eta idatzia desberdinak baitira. Idazkera pentsatu eta esan aitzin badoa, eta erraz idazten badut ere, beti ez dut behar bezala idazten. Pentsatu aitzin, sentitzen dut, eta horregatik niretzat bakarrik idatzi izan dut, eta besteentzat idatzi dudalarik mindu ditut lagun minak. Norberaren ahalegina denona dela ulertzeko eta maitatzeko modua da, idazketa minaren ondorengoa dela ulertzea, irakurtzea. Et a min dut nire maitasunezko eskutitzek ez dutelako erantzunik jaso, edo agian, jaso dut isiltasunaren bitartez? Norberaren ahalegin handiak lorpena dakarrela esan dit idatziz Fitok. Gizarteak ez du erraz onartzen baliagarria ez dena. Laga. Hitzak berez sor tzen dira, baina literaturaren lana hitz horiek elkartzea omen da. Adierazteko gaitasunik ez badago, idazleak bilatu egiten du, eta horretarako besteen testuak irakurriz norberak bere buruari kasu egiten dio. Poesia eta literatura jolasa dira enetzat, held utasuna galtzen ari naiz literaturaren bide hauetan, literatura haurtzaroko oroitzapenen ordezkoa dela esan baitit Fitok. Boga. Jolasa izateaz gain, literatura diziplina ere badela esan dit Fitok, eta heldutasuna galduz garatzen noa aitzina bizitzan. Gizad ia garatzen duena idazketa baita. Eten gabe hobetzen laguntzen du literaturak, biz(hitza) arruntean ez dagoena ikusten lagunduz. Sega. Kultura ez baita natura, baina mundua ulertzen laguntzen du irakurketak, eta bihotzetik irakurtzen jakin behar da. Barka gaizki esanak edo idatziak, eta onak gogoan hartu, irakurle.” Berriro diot, “ez gara geure buruaren jabe, esan eta kontraesan etengabeetan izaten gara literaturan”. Zeinen hitzak dira, nireak, Ainararenak, zureak irakurle, denonak, gure aurrekoenak eta g ure gerokoenak ere? Liburu horren azalean esaldi zahar bat irakur daiteke euskaraz. Veneziako San Marko Plazan dagoen Herriko Etxeko paretan dagoen mezu zahar bati ateratako argazkia da... eta ez da euskara, noski, baina euskararen arabera irakurtzerik ba dago zeren, honetan ere, dakigunaren arabera irakurtzen dugu mundua. Buru ta zioak saiakela berezia izan zen, irakurtzeko zaletasunari buruzko gogoeta, hain zuzen. Moralaz kanpo bada, literaturaren bidez, pentsatzerik badagoelako. Egia eta gezurraren art eko banaketak ez baitu balio literaturan. Buru ta zioak aforismoz osatutako saiakera kaleratu nahi nuen, ez saiakela , hari narratiborik gabeko idazkia irakurtzeko zaletasunaren inguruko gogoeta eginez. Mundua modu esanguratsuan irakurri ahal izateko libur ua zen, eta, urteren poderioz, harritu ninduen 2020ko itxialdiaren karira Twiterren zabaldu zen “Idazleen Mundial Alternatiborako” nire literatur egiletzari buruz aritzeko liburu hau aipatu izanak. Harritu eta haritu. Literaturaz hitz egiteko literatura, alegia, izan zen egin nahi nuena. Idazkeraz eta irakurtzeko zaletasunaz aritzeko hiru letra mota erabili nituen, gai bera jorratzeko hiru ikuspuntu. Georges Steinerrek zioenez, pentsatzeak ez baitakar ebazpen zehatzik, berez kontraesanetan (aphorietan ) mu rgiltzea baita. Kontraesan horiek irudikatu nituen Utriusque Vasconiae argitaletxearen Ideiak sailean kaleratutako liburuan. Ideia ez da irtenbide bat, arazoa da bere baitan baizik. Nola irakurri eta idatzi behar den literatura argitu nahi nuen ideia hor i garatuz, sortzen zaizkigun kontraesanak bederatzi ataletan aletuz: Bakardadean ala talde lanean irakurtzen, klasikoen bidez ala esperimentazioaren bidez, hausnarketaz ala komunikatzearen premiaz, ahozko hizkuntzatik ala idazkuntzatik, plazerez ala dizipl inaz, modu zuzenduan ala askean, eskola dela medio ala etxeko giroaz baliaturik, saiakera bidez ala fikzio bidez, curriculumetan sartuz ala soilik jakinminez. Atal bakoitza izendatzeko baga , biga, higa, laga, boga , sega , zai, zoi, bele hitzak erabili nituen (handik Ainararen erabilera iruzkinean), modu batean herritarra den kantua, baina, era berean, erudiziora ere eraman daitekeena, beste kontraesan bat gehiago. Ohiz kanpoko saiakeran, Veneziako San Markos eliza ondoko kantoi batean ateratako argazkiak betetzen zuen liburuaren azala, beraz. Irudi horrek laburbiltzen du atzetik datozkien 161 orrialdeen mamia. Harriaren gainean idatzita, bost sei letra ageri dira, eta tartean zan, bat eta nik irakur daitezke. Argazkia atera nion euskaraz irakur nezakeelako, segur aski beste hizkuntza batean idatzia egon arren. Esan bezala, gertatzen dena da dakigunaren arabera irakurtzen dugula dena, baita mundua ere. Estilo aldetik ere paradoxa ekarri nuen, saiakela ez den ohiz kanpoko saiakera sortuz. Normal tasunak desegin egiten gaitu, anestesiara eramaten gaitu. Trinkotasuna eta arintasuna uztartu nahi izan nituen, liburua aforismoz osatuz. Aurkezpenean, Jokin Apalategi lagunak azaldu zuenez, literaturzaleentzako saiakera hau txokolatea jaten den eran iraku r daiteke, ontzaka, aforismoka: “Irakurleak saiakerara erraz hurbiltzeko asmoa zuela”. Literaturaz mintzatzeko (horixe baita liburuaren gai nagusia), literaturaz baliatu nintzen lan honetan. Literaturaz aritzeaz gain, irakurzaletasunaz ere mintzo naiz li buruan eta, horretarako, saiakera hautatu nuen eta, hobeto esanda, saiakera poetikoaz. Bederatzi ataletan banatuta, lanak hiru zutoin nagusi ditu ( Buru ta zioak izenburuko hiru hitzak bezalaxe): hezkuntza, filosofia eta bertsolaritza. Hiru elementu hauek irakurlea hausnarketara eramango dutelakoan nago eta, bide batez, galdera asko jarri mahai gainean. Nola landu irakurzaletasuna? edo Nola bihurtu literatura aukera bat, inori leziorik eman gabe? Literaturan dago errealitatea, baina baita fikzioa ere, ira kurtzen dugunean edukia egia bilakatzen delako. Nire aburuz betiere, Baga, biga, higa, laga, boga, sega, zai, zoi, bele, harma (‘h’z, Gabriel Arestik idatzi ohi zuen bezala), tiro, pun bertso ezaguna topatzean, orriak pasa ahala, atalez atal, liburua esku artean duenak behin eta berriro egingo du topo hitz hauekin. “Bertso hauek herriarenak dira dagoeneko, bereak sentitzen dituelako”, baina, berez, zeinenak dira? Eta, hain zuzen horregatik, euskal kultura ezagutzea ezinbestekoa izango du irakurleak funtsa ulertzeko. Idazlana Venezia, Donostia eta Geneva artean idatzi nuen. Hiru izen, Buru ta zioak eko hiru hitzak bezala. Hori ere ez da kasualitatea. Ez dakit, ordea, kasualitatea izango ote zen Durangoko Azokan liburua sinatzeko nengoen tokitik Bernardo Atxaga pasatzea, liburua erosi eta sinadura eskatzea... arratsalde osoan saldu eta sinatu nuen liburu bakarrenetariko bat, bakarra ez esatearren, izango litzatekeena ziur asko. Venezian ez dago simetriarik Buru ta zioak Veneziatik itzuli ondoren idatzi nuen. Han, 2009ko irailean, bi urtean behin egiten den artisten eta idazleen bilkurara gonbidatu ninduen hango alkateak, Massimo Cacciari filosofo eta idazleak. Veneziako Unibertsitateko estetika irakaslea izan zen, eta 1993tik hona bi aldiz izan d a alkate; saiakera liburu ugari idatzi ditu, eta Hannah Arendt saria eskuratu zuen. Bertan elkartu ginen gure aldetik estaturik gabeko hizkuntza gutxituen artista eta idazleok, kurduak, euskaldunak, baita irlandarrak ere eta, handik, liburu eleaniztun bat sortu zen K Planet izenekoa. Italieraz, ingelesez, kurdueraz, euskaraz eta abar argitaraturik, hainbat idazleren testuak biltzen zituen: Joseba Sarrionaindia, Koldo Izagirre, Igor Estankona, Castillo Suarez, Dorleta Urretabizkaia, ni neroni eta Danny Mor rison, Gerry Adams, Bobby Sands, Edward Sayd, Dario Fo, Musa Anter, Mahmoud Darwisch, Amin Maalouf, Milan Kundera, Yasar Kemal, Dilawew Zerak, Harold Pinter, Ursola Casagrande eta abarrek osatu genuen alea zeinean, testuez gain, artista bisual kurduen ekar pen interesgarria ere bazetorren kuatrikromian: Azad Nanakeli, Bahar Maleki, Fehmi Balay, Baldin Ahmad, Husyin Isik, Ilter Rezan, Malmime... Egia esan, haien izenak nola idatzi behar nuen erabakitzeko nahiko lan izan nuen, izan ere Venezian bildutako kurd u haietariko batzuek arabierazko alifatoa erabiltzen zuten (Helim Yusik kurdu siriarrak, adibidez), beste batzuek gurea bezalako alfabetoa lehenesten zuten (Dilawew Zerak, esaterako), eta gutxiengo batek alfabeto zirilikoa darabil oraindik. Niretzat ederr a izan zen Danny Morrisonekin bildu ahal izana. Dannyk eraman zuen Londresen diputatu izateko Bobby Sands en aldeko kanpaina hura, gose greban zegoela. Hautatua izatea lortu zuen Bobbyk, baita bidean bizia utzi ere. Gaelikoz idazten ausartu zen poetaren bozeramailea izan zen Danny eta, horretaz gain, orduan sakabanatuta zegoen prentsa irlandar errepublikarra batzen ahalegindu zen, baita lortu ere. Laurogeiko hamarkadan kartzelan nengoela (1982an), Bobbyren olerkiak itzultzen aritu ziren Joseba Sarrionandi a eta Mitxel Sarasketa, Egun bat nire bizitzan Txalapartak argitaratu zuen 2006an. Bobby Sandsek komuneko paperean eta uzkian gordetako boligrafo batez idatzi zuen liburu hori borroka eta duintasun testi gantza erdiragarria da. 1981. urtean egilea bera e ta beste bederatzi gizon heriotzara eraman zituen gose greba egin baino lehen, Long Kesh kartzelan zer egoera zegoen erakusten du. Orriotan, irlandar guda presoek jasan zuten oinazearen kontakizun gupidagabea egiten du Bobbyk. Kontakizuna, ezin lazgarriagoa, adore eta sinesmen historia bat da finean: gizon emakume gutxi batzuek inperio oso baten borondatea apurtu zutenekoa. Nik, berriz, liburu hura baino urte batzuk beranduago (1997an) argitaratu nuen, Dannyrekin batera, El IRA y la paz en Irlan da eta Los conflictos irland és y vasco . Análisis comparativo , Hondarribiko Hiru argitaletxean. Kontua da ni, hasieran Belfasten (1993an) eta ondoren Limericken (1994an) egonda ere, ez nuela Dannyrekin egoketo aukerarik izan, eta gure kontaktu guztiak be ste lagun batzuen bidez egiten genituen; beraz, Veneziako bilkura gauzatu arte ez nuen buruz buru berarekin elkartzeko betarik izan. Erdi klandestinitatean genbiltzan garai hartan hanka sartze galanta gertatu zen liburua kaleratu zenean. Hiru argitaletxek oek jaso zuten idazkia egilearen izenik gabe baina, urte hartan (1993), Toni Morrisonek Literatura Nobel saria irabazi zuenez, nahastu egin ziren eta, lehenengo argitalpeneko azalean, Danny agertu be harrean Toni izena zetorren idatzita. Hori zela eta aza l guztiak zuzendu behar izan zituzten, sasoi hartan egin ohi zen moduan, izenaren gainean banan banan eta eskuz pegatina bat jarriz, alegia. Ez da harritzekoa, zeren Hiru argitaletxeak Literatura Nobel saria eskuratu duten idazle batzuk plazaratu ditu gaz teleraz, besteak beste gure Veneziako liburu horretan agertu ziren Harold Pinter eta Dario Fo. Nik, aldiz, gutxitan idatzi ohi dut gazteleraz, baina haietariko bat izan zen Dannyrekin batera kaleratutako Hiru argitaletxearena. Halere, liburu honen aurka, eta zehatzago nire kontra, aritu zen Jon Juaristi Espainiako Saiakera saria eskuratu zuen El bucle melanc ólico izeneko liburuaren atarikoan (1977an), haren uberan etorri ziren ondoren Koldo San Sebasti án eta enparauak, hau da, gazteleraz argitaratutakoar en arabera idazkera eta idazlea deskalifikatzera. Atariko testu hartan Txillardegi eta biok aipatuz, hau da, erdaraz asko idatzi izan ez dugun euskal idazleok, aurrejuzguak eta topikoak nahastu egiten dituzte, gure mezuaren azala eta mamia gutxiesteko ahal egin betean. Espainiako Saiakera saria merezi zuten, bada. Veneziatik, dena den, liburu eder horrekin batera, mezu hauxe ekarri nuen argira: Mendebaldean ohiko bihurtu zaigun angelu zuzenik ezin da uretatik jaio zen hiri errepublikar zahar hartan aurkitu . Han dena dago okerka bezain etzan eta, halere, horren da eder! Besteen menpekotasunetik irten nahian, etika eta estetika zuritik at (inoiz ez hobeto esanda...) munduari so egiteko, Malcon X zenak “beltza ederra da” ihardetsi zuen moduan, okerra ederra dela arrapostu beharko genuke guk Venezian egin genuen ekitaldietatik itzultzean. Edo, beste era batez adierazia, desberdintasuna aldarri, eraiki dezagun eginkizun dauzkagun mundu berriak. Baina, asaldatuko da baten bat, berdintasuna ez al da modernitate ak maite izan duen demokraziaren oinarria? Honela bada, hau bezalako galdera teoriko bati erantzun dakiokeenez ikuspuntu filosofiko, literario edota historikoen bidez, nahitaez bihurtzen da, orain eta hemen, arazo praktiko eta politiko. Badirudi Zuzenbid earen tratadisten artean onartua dagoela gizakiaren ikuskera aristotelikoa, zeinak baitio Mendebaldeko pentsamendua eta, hedaduraz, esan liteke pentsamendu politiko garaikidea bere osoan ezaugarritzen duen animalia politikoa dela gizona, gizateriaren ia si nonimoa den erreferentzia ahalmen politiko propioa. Bestela esanda, gaur politika gizarte alor bezala ulertzen den arre n eta, ondorioz, gizona kolektibo sozial jakin bateko partaide bezala kontsideratzen da politiko, ikuskera grekoak ahalmen politikotik eratorrarazten zituen giza sozialtasunaren ezaugarriak. “Hiritar grekoak” ez zirenak, hots, politikan parte hartzera beh artuak ez zeudenak, ez ziren gizonak zentzu aristotelikoan... Ius sanguinisaren erromatar teoriek kontsakratuko zuten juridikoki interpretazio joera hau eta nasci (jaio) latindar aditza izango zen gobernu sozial (nazionalaren) kudeaketa subiranoan parte h artzeko irizpideak zehazteko erabiliko zena. Ancien Regime delakoarekiko haustura iraultzaileak ekarri zuen berekin ezker politikoari atxikitako nazionalismoaren kontzeptua. Gizakiaren eskubideen adierazpenak aldarrikatu zuen “subiranotasun oro nazioaren baitan datzala dioen hastapena”. Honela, 1978tik aurrera nazionalismoa izan zen posible egin zuena monarka subiranoarekiko leialtasuna bezala ulertzen zen nazionalitatea kolektibitatearentzat (herriarentzat) subiranotasunaren erreibindikazio politiko bihur tzea. Antolamendua eta legitimazio politikoa zehazteko orduan identitate identifikatzaile eta erreferentzial modua erkideko gizatiarra eta kulturala nabarmentzeak ekarri zuen berekin XIX. mendeko Europan agertu ziren mugimendu iraultzaile gehienak mugimen du nazionalistak izatea, aldarrikapen konstituzionalei oso hertsiki atxikiak, azaleratzen ari zen gizarte berri horren eskubideak berregituratuz guztien ongia kudeatzeko bermea izango zukeen araudi juridiko berrian oinarritutako politika eraberritua bilatu ko zituzten aldarrikapenak (B. Badie, Formes et transformations des communautes politiques , 1985). Gaurko globalizazio prozesuak, ordea, eraikitako uniformizazio bitalaren ondorio kulturala ez da nazismoak nahi zuen homogeneizatze sozial zorrotza besterik : Gleichschaltunga. Jose Antonio Primo de Riveraren falangismo espainiarrak alemaniar pentsamendu nazional sozialistari maileguz hartu zion “unidad de destino en lo universal” hura XX. mende osoaren berezitasun ezaugarritzaileetako bat bilakatu zen eta baita politikoki ezaugarritu zuen nazionalismo atzerakoia ere (Arendt. H., Le systeme totalitaire , 1972). Ondorioz, bada, XXI. mendea estreinatu duen globalizazioaren ondorioa ezin da izan politika eskuindar eta autoritario horren formulazio berria baino, bertsio inboluzionista eta atzerakoi baten bidez XVIII XIX mendeetako nazionalismo liberatzailea birdefinituz garatu zena. Pertenentziazko komunitate linguistiko afektibo edo kulturala ( Gemeinschaft) eta bizitzazko egitura legal eta sozialaren (Gesellsch aft) artean dagoen kontraesana jada aztertu zuen behar bezala Ferdinand Töniesek ( Communaute et societ é, 1944) nazismoa ren ondorioak ezagutu baino lehenago ere ohartarazteko eskumen ekonomiko legalak lituzkeen estatuaren inposizioak lekarkeen inboluzio arriskugarriaz, sektore sozial bakarraren onurak soilik bilatuz oinarriko komunitate kulturalaren desagertzea zekarkeelako. Honela ulertu behar da, beraz, gaur egungo ultraliberalismo hau, antolamendu ekonomiko sozial posible bakar bezala aurke ztua, balio komunitarioen deuseztatze ahalegin bat gehiago bezala kontsideratu behar dela, Europan nola subiranotasunaren hala XVIII eta XIX. mendeetako iraultzen abiapuntu izan ziren balioak. Inperialismoa kapitalismoaren fase gorena dela iragarri zuen L eninek eta gaur joera hauen baitan agertzen da, estatu global baterantz doan garapen geraezina bezala, non merkatua, justizia eta politikaren era exekutiboak (bortxa eta/edo esku hartze armatua) diren gero eta ilunagoak eta kontrolaezinagoak. Arendtek “au toritarismoen mendea” definitu zuen XX.a ( Los origenes del totalitarismo , 1982) eta Ternonek “hiltzailea” bezala ( El Estado criminal. Los genocidios del siglo XX , 1982) eta orduantxe agertu zen bertsio iraultzaile bat bai herriaren subiranotasuna eta bai m ugimendu sozialak aldarrikatzen zituena, T öniesen ildotik tradizio komunitarioen berrirakurketa egiten zuena eta, azken finean, proposatzen zuen gizartea trinkotzeko sistema zaharrak, eraberrituz, berriro onartu eta sozialki berregituratzea. Birzikla dez agun estatuaren ideia historikoa. Tratatu klasikoek akademikoki bereizi nahi izan dituzte nazionalismoa eta abertzaletasuna, lehenari irrazionaltasuna, xenofobia, arrazismoa eta bereizkeria eratxikiz eta bigarrenari, aldiz, aurrerapen balioak, arrazoizkota suna eta hiritarron trinkotasuna. Nahiz eta salbuespenak badiren planteamendu honen aurrean politika estatalistek garatzen duten nazionalismo inperialista hain da nabarmena hala nola ura arrainaren begien aurrean eta, aldiz, askapen mugimendu politikoek eragozpen gogorrak izan dituzte nazionalismoa iraultzaile gisa identifikatu ahal izateko (Arieh Yaari, Le defi national: les theories marxistes sur la question nationale... , 1978). Abertzaletasun estatala inperialismo hutsa den bezalaxe, XXI. mendeko nazi onalismoa homogeneizatze globalizatzailearen aurkako identitate komunitarioaren errebindikazioa da, aniztasunaren aldarrikapena. Dibertsitatearen alde jokatzen du (hizkuntza, biologia, kultura eta abarren aldeko dibertsitatea). Kontzeptu deseroso eta alda keta sozialaren formulazioa da. Hautabide politikoa (Ulises Moulines C., Manifestu nazionalista , 2008). Iraultza frantsesaren ondoriozko nazionalismoaren kasuan, Latinoamerika, Afrika eta Asian jatorri oso desberdineko kultura eta herriek ideologia politi ko hori bera onartu dute, maiz beren historia propioa eta gizartea berregokituz, menpean zeuzkaten inperialismoari beste alternatiba batekin aurre egiteko. Gure inguru hurbilenean, Inperio espainiar, britainiar eta otomanoaren sakabanatze historikoa etnia haien inguruetara ari da iristen (etnia gaztelar, ingeles eta turkiarra...), lehenago egitura estatalak berentzat baliatu zituztenak hain zuzen. Irlandarren, euskaldunen eta kurduen emantzipazio linguistiko eta sozialak sezesioa eta independentzia behar dute beren gizarteak era subiranoan antolatu ahal izateko eta, orain eta hemen, aurrerabide sozialaren eragile giltzarria dira oraindik amaitu gabe dagoen humanizazioaren martxa aurrera eramateko. P.S. Mancinik nazioa “lurralde, jatorri, ohitura eta hizku ntza ren bidez elkarrekin bizitzeak eta kontzientzia sozialak eratutako gizonen gizarte natural” bezala definitu zuen ( Sobre la nacionalidad , 1985) eta definizio honek nazionalitatea zehazteko Gizarte Zientziek erabilitako ezaugarriei elementu subjektibo bat erantsi zien, hau da, kontzientzia nazionala. Honela, bere baitan sentimendu erreferentzial eta identitario hori bereganatzen duen herria, kultura, etnia edo talde soziala bilakatzen da, hain zuzen ere, eskubideen subjektu, eta beraz, lurraldez Estatu diferentziatu bihurtzeko eskubidea atxikitzen zaio. Ildo juridiko politiko honetan, bada, nekez ahal liteke nazionalista izatea sezesionismoa posible izatea onartu gabe, zeren eta edozein herrik ezin baitu bere buruaz libreki baliatu bortxaturik daukan e statuaz aske izatea galarazten bazaio. Gaur agian inoiz baino areago ari da ius cogens (eskubide hertsagarria) via plebiszitu bakezko soluzioa eragozten hainbat kasutan non herriek politikoki, errebindikazio nazionalisten bidez, beren buruaz baliatzeko es kubidea planteatzen duten (Michaud, Droit a l’autodetermination eta pouvoir politique , 1980) Egoera honetan, bada, orain eta hemen, internazionalismoa pentsaezina da, ez bada abiatzen nazionalismotik (Michel Cahen, L’inter nationalisme contre la mondialis ation , 2001). Honela bada, esan bezala, politikaren jatorri grekoaren kontzeptutik abiatuz, ondorioztatu behar genuke globalizazioari gaurko ardatzetan aurre egiteko era iraultzailea nazionalismo independentista litzatekeela soilik. Venezian ez zen ezer bukatu, zerbait berria bezain diferentea hasi baizik. Idazlanak eta idazleen lanak Tere Irastortzaren tokia betetzeko aukeratu ninduten Gasteizen, 2016an. Halaxe erabaki zuten Euskal Idazleen Elkarteko bazkideek, apirilaren 21ean Gasteizen antolaturiko Batzar Orokorrean. Hurrengo lau urteetarako lehendakari bihurtu nintzen eta, Zuzendaritza Batzordeko karguak berritu ondoren, Arantxa Urretabizkaia, Joxe Miel Bidador eta Juan Ramon Makuso aukeratu zituzten zuzendaritza kide. Nik Arantxari eskaini nion lehendakaria izatea baina ez zuen onartu nahi izan eta gurekin jarraitu zuen, lehendakariorde gisa, beste urtebete. Nire jardunaren balantzea eginez eta lortutako emaitzen artean, nire ustez behintzat, hauxe nabarmenduko nuke: euska l idazleen “kontzientzia profesional gero eta handiagoa” egin zela gure lanari esker. Izan ere, idazleen konpromisoa ez baita soilik bere idazkuntzarekiko duena, baizik eta baita bere lan eremuko baldintzen hobekuntzarekin duen gizarte konpromisoa ere. XX. mendeko bukaerara arte, oro har, euskal idazlea gizona izan ohi zen, erlijio munduan ibilitakoa... nahiz eta profila ez da beti hori izan: adibidez, 1983an Euskal Idazleen Elkartea sortzearen urtearen aurretik, idazle elkartea eratzeko beste saio batzuk e gin ziren: 1968an Ermuan; 1955ean Donostian, Alfontso Irigoienen eskutik; eta gerra ondoren eta gerra garaian ere bai, Jokin Zaitegi eta Andima Ibi ñagabeitiarekin. Orduko euskal idazlearen estereotipoak ez zeukan zerikusirik duela urte gutxi arte ezagutu genuenarekin, eta are gutxiago gaur egungoarekin. Baina, zertan aldatu dira EIEren helburuak azken mende erdi honetan zehar? Hasteko, EIE ez da inoiz herri elkartea izan, elkarte profesionala baizik. Liburugintzan eta irakurzaletasunean eragiteko asmoar ekin sortu zen, eta bide horrexeri jarraitu diogu beti. Euskara literarioa finkatu eta honen erabilera zabaldu ondoren, hausnarketa egiteko unea iritsi zitzaigun: euskarriak goitik behera aldatzen ari dira, liburu tiradak gero eta txikiagoak dira, euskara z idazten dutenak gero eta aniztunagoak dira, eta soziolinguistikoki gero eta garrantzi handiagoa daukate era guztietako testugileek, sareetakoak, kazetariak eta testuliburuen egileak barne; baina hori guztia ez da behar bezala egituratu oraindik. Nik ust e dut, beraz, idazleen ikuspegitik, orain arteko lorpenik handiena idazlearen kontzientzia zabaltzea izan dela. Gure ofizioa praktikan eta jardunean ikasten denez, ezinbestekoa da nolabaiteko militantismo edo zaletasuna izatea, baina, zorionez, gero eta k ontzientzia profesional handiagoa dago. Egia da literaturaren testuingurua ere goitik behera aldatu dela; 1980ko garaian oso garrantzitsutzat jotzen zen gure literaturarako Shakespeare, Kafka eta mota desberdinetako kanpoko egileak euskaraz izatea, baina orain gurea kanpora ateratzea ere bada xedea, Koldo Mitxelenak Gure arbaso zaharren baratza artikuluan idatzi zuenaren haritik. Halere, bideragarriago suertatu zaigu kontaktuak eta itzulpenak Georgiarekin, Esloveniarekin, Finlandiarekin eta urrutiko kultu rekin egitea, Espainiarekin eta Frantziarekin baino. Baina orain euskal literatura prestatuta dago globalizazioaren erronkei aurre egiteko. Erdi Aroan, idazketa zabaltzen hasi zenean, euskara ez zegoen prestatuta ezer idazteko. Ondoren, Guttenbergen gara ian, protestantismoaren bidez testuak itzultzen hasi zirenean, hortxe ageri zitzaigun Leizarraga ozta ozta, eta modernitatearen garaian Azkoitiko Zaldunak ditugu, baina euskarak ez zuen gauza handirik lortu, El borracho burlado eta beste bizpahiru gauza k enduta. Eta horrela ibili gara Internet eta globalizazioa iritsi arte. Historian lehen aldiz, masa kritiko minimo batekin, behar bezalako teknologia ezaguerarekin eta euskara batu literario eta finkatu batekin, gure hizkuntza garaiz eta pronto iritsi da h alako erronka teknologiko bati aurre egiteko. Egun, euskarazko Wikipedia mundu mailako berrogeigarrena da, euskarak baino hiztun askoz gehiago dauzkaten beste hizkuntzen aurretik. Baina, beti bezala, ondo bidean emandako urratsak euskal gizarteari zor di zkiogu, euskaldun militanteei eta kontzientzia linguistikoa daukatenei esker egin dugu aurrera arlo horretan, Euskal Herriko erakunde ezberdinek ezer gutxi egin duten bitartean, eta zer esan literaturaren arloaz, non Armiarma edo Booktegi bezalako egitasmo ak, funtsean, lan militanteak diren (pribatuak), edota UEUk euskal unibertsitatea online zabaltzeko ahaleginak behin eta berriro zapuztuta geratu behar izana, zeinak erakundeetan ez duen behar bezalako arreta piztu eta, bideratzeko aukera izan denean, funt zionarioen korporatibismoak egitasmo horren aurka erabilitako amarruek galarazi duten aurrera joateko aukera denon kalterako. Honetan ere publikoaren eta pribatuaren arteko ustezko kontraesanak atzeratu du arlo honetan funtsezkoak diren proposamen eta mun du digitalerako egokitzapenak, eta, aurrera egin bada, berriro diot, euskal hiztun kontzienteen ahaleginari esker suertatu da. Baina globalizazioak dakarren literaturen arteko lehiakortasuna ezberdina da . Une honetan, oso fenomeno interesgarriak dira lit eraturan herri baltikoak eta Eskandinaviakoak. Norvegiak, adibidez, Euskal Herriaren antzeko biztanleria dauka, eta, bi estandar literario dituen arren, izugarri zabaltzen ari da munduan barna. Are nabarmenagoa da Japoniaren kasua. Duela 50 urte, 20 diale kto baino gehiago erabiltzen zituzten, eta geroztik hizkuntza estandarizatu eta mundu osora hedatu da. Gurean ere estandarizazioa lortu da eta kalitatezko gauzak egiten ari dira. Horren froga dira Eider Rodriguez, Sarrionaindia, Atxaga, Kirmen Uribe edo M ariasun Landa, euskal literaturaren nazioarteko erreferentzia bihurtu direnak. Halere, euskal irakurlea lehen baino aniztunagoa da, dudarik gabe. Historikoki euskara batua sortu zenetik pasatu diren urteak ez dira ezer, eta askotan ez gara konturatzen hor ren denbora laburrean egin dugun bidearen luzeaz. Egun, denetariko literatur lanak aurki daitezke euskaraz, gay literatura, erotikoa, umorezkoa, dibulgazioa eta feminista barne. Ramon Saizarbitoriak zioenez, hizkuntza handiagoetan askoz ere gehiago begira tzen diote merkatuari, baina gurean sortzaileek garrantzi gehiago ematen diote kalitateari. Dena den EIEren etorkizuneko erronkak hor daude. Elkartea birdefinitu behar da testugile desberdinen aterpe izan dadin. Arlo sindikalean, hitzarmen berri bat lort u behar dugu edizio kontratuak eta sektoreko lan baldintzak eguneratzeko. Eta, azkenik, lan gehiago egin behar dugu irakaskuntza formalean eta ez formalean, literaturak sentimenduzko heziketan daukan betekizuna sustatzearren. Euskal Idazleen Elkarteak ez ditu bere baitan idazle soilak biltzen, euskal idazleak baizik. Hau da, hastapenetako elkartze saiakeretatik hasita, euskaraz idazten dutenen kezkei nahiz beharrei erantzun nahi izan die EIEk. Ildo honetatik, EIE bera eratu au rretik, gainerako beste aurre tiko bileretan ere (1968ko Ermuko zina kasu...) euskal herritarren artean beren idazkietan euskara erabiltzen dutenak elkartu nahi izan dira. Horretan, Joxe Manuel Odriozolaren saiakera egileak horren zorrotz salatzen duen euskal hitzaren erabilera lauso bezain bidegabeari muzin eginez (2008), EIEk euskaraz idazten dutenak baino ez ditu biltzen berean. Honetaz argi azaltzen zuen Joxemiel Bidadorrek EIEren funtsa: “Euskal Idazleen Elkartea euskal idazle oro sustengatzeko boka zioaz jaio eta garatu izan da. Beharra ez da txikia, baina, premiak bultzaturik, bagoaz, gure neurri apalean, historiak utzitako jaraunspen betegabe horri erantzun nahian” (2009). Dena den, EIErena ez da jardun honetako lehena izan, euskal idazleek beren behar eta kezkei aurre egin ahal izateko zerbait lagungarri sortzearen asmoa zaharra baita. Euskara batuaren historian, adibidez, famatua izan zen Hendaiako Bilkura, 1901eko irailaren 16an, Fédération Litt éraire Basque sortu zelarik, Campion eta Aranar en gidaritzapean, zeinean ikusarazten zen euskaraz idazten zutenen arazoei aurre egiteko, EIErekin alderatuta arazo berberak edo oso antzekoak izateagatik behintzat, elkartzea zela biderik pragmatikoena. Torrealdai zenak 1977an Euskal idazleak gaur argitaratu zuenean EIE sortu gabe zegoen, baina liburugintzan aditua den soziologoak “talde lanaren premia” honela aldarrikatu zuen: “Idazle diren aldetik, profesionalki antolatu gabe daudela esan dezakegu.” Zenbait urte lehenago Erm uko zina gauzatu zen, eta bertan, Gerediaga Elkartea aitzindari, 1968ko ekainaren 28tik 30era bitartean eginiko biltzarrean Idazleen Alkartea sortu zen, “idazle guztiok baturik, euskera literarioaren batasunaren alde”. Hurrengo urtean, 1969ko irailaren 6an , Baionako Euskal Idazkaritzan biltzarra ospatu zuen EIEren aurrekari horrek, non Aresti eta Txillardegiz gain Torrealdai bera agertu zen, idazkari moduan. Hala eta guztiz ere, haiek hizkuntzaren helbururako saiakera izan ziren gehiago gremio helburu pragmatikoak baino, eta, euskara batua indarrean jartzeaz batera, aipatu elkartea ahulduz joan zen. Hurrengo ahalegina 1978koa dugu. Hartantxe, Durangoko Azokaren itzalean, idazle batzuk bildu ziren betiko ideia hura martxan ezartzeko, baina helburua ez zen gauzatuko 1982ra arte. Urte hartan, uztailean, Anjel Lertxundi, Xabier Gere ño eta Joxe Mari Velez de Mendizabal elkarturik, EIE juridikoki sortu zuten, 1983ko otsailaren 28an, Lertxundi bera lehendakari zela. Hasieran EIEren bazkideak 93 ziren. Orduko le hendakariaren hitzetan: “[...] euskal idazleen arteko harremanak lantzeko eta idazleen beharrak asetzen saiatzeko”. Orduan sorturiko Elkarteak gaur egun hirurehundik gora bazkide ditu, eta bere xedeak honako hauek dira: “Euskal idazleen eskubide profesi onal eta moralak defendatzea. Euskalgintzaren eragile aktibo eta eraginkorra izatea. Euskal literatura zabaltzea Euskal Herri osoan zein atzerrian. Idazleen lanaren proiekzio soziala bideratzea.” Joxemiel Bidador zuzendaritzakideak eta historialariak lau arotan sailkatu zuen orain arteko EIEren ibilbidea. Hasieratik 1990era bitartean lehena, legeztatze eta kokatze aro gisa izendaturik. Garai horrek bi lehendakari ezagutu zituen: Anjel Lertxundi lehenbizikoa eta, 1985. urteaz geroztik, Joxe Mari Velez de Me ndizabal. Helburu nagusia honela definitu zuten: “oinarriak eta xedeak finkatzea eta xede horiei zegozkien egitasmoak gorpuztea: euskal liburuaren legetasmoa Eusko Jaurlaritzan aurkeztea eta, horren ildo berean, idazleen eskubideen defentsarako oinarriak finkatzea eta aholkularitza juridikoa eskaintzea”. Lertxundik, bere aldetik, horrenbesteko urteko tarteak ematen duen eskarmentutik, honakoa uste zuen: “Hainbat sektore erregularizatzea garrantzitsutzat eman zen. Argitaletxeek, sorrera garai hartan, era prekarioan lan egin behar zuten, esparru literarioak ahazten zituztelarik. Eragozpen handiak ziren eta finantza arazoak. Idazleak guztiz modu boluntarioan egiten zuen lan. Idazleok babesa nahi genuen, gure hitza eta lekua izatea” Joxe Mari Velez de Mendiz abalek, berriz, arlo profesionalari nahiz hizkuntza arazoei kasu eginez, horrela ikusten zituen hasierako ahalegin haiek: “Prozesua luzea izan zen, kontuan izan 1968an perfilatu zen hizkuntzaren normalizazioan idazleok lagundu behar genuela eta eskubide p rofesionalak defendatu”. Aro honetan, gerra osteko Galeusca literatur jardunaldiak hasi ziren, 1985ean eta Bartzelonan. Euskal Herrian eginiko lehen Galeusca 1986an egin zen, Donostian, eta haren ondoren hiru urtez behin ospatuz joan izan da orain dela gu txi arte: Bilbon, Lekeition, Gernikan, Gasteizen, Iru ñean, Miarritzen... Bigarren aroa, beti Bidadorren proposamenari bide emanez, 1990etik 1996rakoa izan zen, “corpus literarioaren garai” gisa definiturik. EIEk literatura bera hartu bide zuen helburutza t eta, horri jarraituz, Hegats literatura aldizkaria eta Euskal Idazleen Katalogoa sortu zituen. Elkarteak idazleen prestakuntzari ekin zion, gidoi ikastaroa, literatur sarien jarraipena, edo Idazleak Ikastetxeetan deritzon egitasmoak bideratzeari, adibide z. Aro honen bukaeran “irabazi asmorik gabeko” elkarte bilakatu zen EIE, ia 170 bazkide bilduz; bazkidetu ahal izateko, bestalde, lau baldintza hauetako bat bete behar zen, gutxienez: liburu baten egile izatea, liburu oso baten euskaratzaile izatea, berro geita hamar artikulu euskaraz argitaratuak izatea edo Elkarteko Batzar Nagusiak ohorezko kide izendatzea. Bigarren aro honetan ere bi lehendakari izan zituen EIEk: Patri Urkizu eta, 1993tik aurrera, Joxerra Gartzia. Azken honek Elkartearen zereginari horr ela zeritzon: “Gutxi irakurtzen da baina prestigioa dauka kulturak, gure agintariei ga ldetu beharko diegu zenbat axola zaien kultura. Elkarteak ez du bakarrik sindikatu modura jokatu behar, kulturgintzaren eraikuntzan eragile aktiboa beharko luke izan”. Hirugarren aroan Andolin Eguzkitza izan zen lehendakari, 1997tik 2001era. “Gizarteratze aroa” litzateke Bidadorren hitzetan, nahiz eta, sailkapen honetarako, hark Edorta Jimenezen iturria aipatzen duen. Andolinek, Euskal Idazleen Elkarteko lehendakari izan zen bost urteetan, ahalegin berezia egin zuen idazle guztien arteko batasuna indartzek o, eta behin eta berriz aldarrikatu zuen idazleari merezi duen estatusa aitortu behar zitzaiola: “Euskal idazleak, salbuespenak salbuespen, ez dauka presentziarik euskal gizartean. Eta idazlearen presentzia publiko horren faltak gurpil zoroa apurtzeko aha lbide guztiak mozten ditu. Ezezaguna denez, euskal idazleak ez baitu euskal merkatuan behar beste saltzen literaturaz bizi ahal izateko, ez zaizkio obrak erdaretara itzultzen eta sendotasun ekonomikoaren bideak irekitzen”. Baina ildo beretik zioen euskal idazleak ez duela sinesten oraindik euskaldun eta idazle izatea posible denik: “Idazle kontzientzia falta zaio, oro har, idazleari, hori da nire analisia. Beharbada, benetan beren burua idazle gisa ikusi zuten lehenak Mirande eta Aresti izan ziren eta, on doren, 1960ko hamarkadaren bukaera aldera idazten hasi zirenak”. Hortik aurrera “kontuak aurrera” egin duelakoan zegoen, eta, horren adibide, lehendakari zela parte hartu zuen azken Galeusca, Lekeitiokoa: Idazle euskaldun asko hurbildu ziren bertara, eta gehienak gazteak. Hori seinale ona zen. Jakin en argitara emandako artikuluak aipatu gabe ezin utzi, eta horien artetik bereziki bat, 127. zenbakikoa: “Idazleen Elkartearen ikuspegitik hiru gertakari aipatu gura nituzke: Elkartearen plan estrategikoa, leh endakariordearen izendapena eta Eusko Jaurlaritzarekin izenpeturiko ituna”. Aurretik, ordea, honakoa izkiriatu zuen: “Hor betidanik, mundura sortu ginenetik bai behintzat, betiko uste genuen gizaldia desagertu da behingoz. Beste berba zorrotzago bat zuk erabiliko banitu bizitzaren erdira heldu naizela esan beharko nuke, eta hodeiertzera heltzeko neure tartea halandaze gero eta laburragotuz doala. Eta esperantzak? Bat bai behintzat, oraindik ere bizi gara, eta gainera ez edozelan”. Garai horretan hiru ild o nagusi landu zituen elkarteak: Idazleekin solasean egitasmoa, EIEren ahaleginak Euskal Herri osora zabaltzea, Ipar Euskal Herria eta Nafarroa barne, eta kultur erakundeekin biltzea eta erakunde instituzionalekin harremanak lantzea. Urte hauetan, 1997an zehazki, Joanmari Torrealdairen Euskal kultura gaur kaleratu zen, liburuaren munduari buruzko liburu mardula, eta bertan EIEri buruzko gogoeta azaldu zuen soziologoak EIE elkarteaz idazleei galdetuta: “[...] harritu eta guzti egiten da bat idazleek zein positiboki baloratzen duten EIE ikusita; % 53 dira diotenak ona edo oso ona dela EIEren lana”. Hiru garai horien ondoren, EIEk egitasmo handi bati ekin zion 2001 2004 bitartean, Tere Irastortzaren lehendakaritzapean: Plan Estrategikoari. EIE rentzat geroari buruz begiratzeko modua izan zen. Begirada luzatu eta geroa, ahal izan zen bezala behintzat, finkatzeko. Edorta Jimenezek nahiz Bidadorrek zehazturiko lau aroei Komunikazio Planaren garaiak jarraitu zien, baina Elkartearen barne arazoek er e ezaugarritu zuten aro hau. Ordukoa izan zen Elkartea hainbat kidek utzi izana. Baina horrelakoak bizilege direnez, aipatzearekin aski delakoan nago. Nire aroa, berriz, duela hamabost urtekoa, berrabiatzekoa izan zitekeen, baina geroak esan zigun egitura zko arazoek berdin segituko zutela. Denbora aurrera doa, nahiz eta askotan konturatu ez. Horren seinale da EIEn lehenengoetako bazkide izan ziren asko hilda egotea: Federiko Krutwig, Juan San Martin, Agustin Zubikarai, Lurdes Iriondo, Joan Mari Lekuona, B itoriano Gandiaga, Martin Ugalde, Txillardegi, Piarres Xarriton, Joanmari Torrealdai bera ... 1982an sortu zenetik lan handia egin du EIEk. Orain argazki zaharrak begiratzen hasi, eta ederra da garai hartan elkartearen sorreran parte hartu zuten idazleak o raindik bileretan eta ikustea. Imajina dezakegu zenbat batzar, zenbat buruhauste, zenbat komeria... idazleen elkartea osatzeko. Hori guztia gogoan, bildu zen 2008ko urteko bazkideen batzarra Durangon, martxoaren 15ean, eta Durangoko zina izenburua zeraman agiria irakurri genuen Anjel Lertxundik, Joxerra Gartziak, Joxe Mari Velez de Mendizabalek eta neronek, Batzar Orokorraren barnean egindako prentsaurrekoan. Bestalde, Jose Luis Alvarez Enparantza Txillardegik eta Piarres Xarritonek merezitako omenaldia j aso zuten, 25. urteurrenaren karira. Jean Luis Davantek eta Markos Zapiainek haien omenezko testuak irakurri zituzten, Durangoko Plateruenean egindako bazkariaren ostean. Txillardegik ezin izan zuen jaso, osasun arazoak zirela medio, EIEk oparitutako eusk ara batuaren gaineko Baionako adierazpena ren oroigarri, eta Davanten emazteak hartu zuen haren ordez. Txillardegi hain sakonki hunkitzen zuen Unibertsoaren azkengabetasun itzelaz jabetzeko aurreneko urratsak Kopernikar iraultzak emanarazi zizkigun. Irau ltza horren adierazpen metafisikoa Amsterdamen ondu zuen Descartesek. Gure iritzi eta sineste asko (errukiaren onura, abertzaletasuna, berdintasun ekonomikoaren egokitasuna...) sendi giroak sarrarazi dizkigu gogo bihotzetan, edo koadrilak, hedabideek, ad ierazi zuen Txillardegiri idatzitako gorazarrean Markos Zapiainek. Durangoko zinak, berriz, honakoa zioen Ermuan, duela berrogei urte, Idazleen Elkartea zenak aldarrikatutakoa: “Idazle guztiak baturik, euskara literarioaren batasunaren alde lan egin dezag un” berritu nahi dugu orain eta hemen gure Euskal Idazleen Elkartearen zilar ezteien karira. Anjel Lertxundik eta Joxe Mari Velez de Mendizabalek 1983ko otsailaren 28an legeztatutako elkartean bazkidegoa gorantz doa, zenbakietan nahiz parte hartzean eta, honezkero, idazle izatearen kontzientzia iratzarri egin da euskal testugileen artean. Euskal Kulturan, urteen poderioz etorritako urtemugei (Euskal Herriko Unibertsitatea, Udako Euskal Unibertsitatea, Euskara Normaltzeko legeria, EITB eta abar...) segida eman zien gureak horretan eta, ospakizunez gain, gure jardunaz bilana egiteko probestu nahi genuen. Hau da, gure elkarteak bere historian zehar pairatu behar izan dituen ezinbesteko gorabeherak gainditurik, gero eta eraginkorragoa izateko hartutako delibe roa dugu, agian, lorpen handiena. Legeztatu eta gizarteratu ondoren, abagune honetan eduki ditugun erronkei erantzuteko gure eguneroko lanak hasi ginen berrantolatzen eta, ondo bidean, azpiegiturak, funtzionatzeko erak eta giza baliabideak egokiturik, kul tura arloan gertatzen ari zen iraultzari behar beste ihardesteko gai izango ginelakoan geunden. Horretarako, orain arte behintzat, gure elkarteak euskal idazketa sustatzeko erakunde publikoen aldetik funtsezko laguntzak lortu bazituen ere, haiek handitzen eta fintzen ibili beharko genuen genioen, baina kasu!, kultura ezin da inoren morroi izan eta, beraz, haien laguntzaz gain, gure arloko premiei erantzuteko prestatu beharra zegoela elkartea. “Euskal idazleen eskubide moral eta profesionalak defendatzeko” sortu zen Elkartea eta orain, ahalegin hura bideratzeko, idazlearen kontratu mota berri baten eredua lantzen lagundu nahi genuen Europako esparru berrira egokitu bitartean. Asko falta zaigu oraindik benetako idazle giroa lortzeko. Elkarren arteko ezaguera eskasa gainditzeko premia badago eta berrikuntzak behar ditu elkarteak, baina, ustez, bazkidegoa garaiz eta ongi iritsi da hona, hobetzeko asko eduki arren. Badakigu, jakin ere, liburuak irakurle asko galdu dituela urte hauetan eta irakurle berri ak bereganatzen, aldiz, ez dela asmatu. Gure arloko funtsezko erronka, beraz, irakurzaletasunaz behar bezalako hausnarketa egitea eta, horren arabera, estrategia berriak bideratzen laguntzea litzateke. Aipatutako ekimena ardatz, azken urteotan euskal kult uran estrategikoki birkokatzeko aukera bideratu ahal izatea izan zen, bada, gure helburua. Ez da erraza izan baina merezi izan du. Ardatz diren helburuez gain, hots, batetik, euskal idazlea babestea dagozkion eskubide profesionalen aldetik; eta, bestetik, irakurzaletasuna sustatzea, egun, berriz, bi helburu nagusi horiei begira jarraitu du programak eta antolatzen, aintzat hartuta programa horiek etengabeko berrikuntzak behar dituztela bazkideen eta, oro har, gizarte osoaren nahiak eta beharrizanak aseko b adira. Bazkideak dira EIEri balioa ematen diotenak, neurri handi batean haien bitartez eskaintzen diolako elkarteak gizarte osoari literaturaz gozatzeko aukera. Hala ere, bi xede horiez gain baditu EIEk beste batzuk, 2001. urtean egindako hausnarketaren ondorioz sortutakoak. Plan Estrategikoa jarri zuten abian orduko arduradunek, besteak beste, elkartearen helburuak zabaltzeko aukera eman zuena: idazleak batzea eta kideen parte hartzea sendotzea, euskalgintzako eragile izatea eta euskal literaturan errefe rente izatea, adibidez. Helburu horiek lortzeko ezinbestekoa da, ordea, barne antolaketa eraginkorra lortzea; horretan saiatu nintzen. Egonkortasuna lortu nahian, hain zuzen ere, baliabide guztiak Donostiako egoitzan bilduz ahalik eta prestutasun handien a erdiestea izan da helburua. Esate baterako, antolaturiko Lihuriko Egunak —Galeuscaren parekoa Iparraldean —, edo Donostiako Poesia Egunen ekimen berreskuratua, 1993an Donostian eta 1994an Durangon arrakastatsu egin ostean, 2007an Donostian berriro ospatze n hasi ginen, eta aurrerantzean egitasmo horrekin segitzeko asmoa dago. Lihuriko Egunak, esaterako, Bardozen iragan ziren 2008an, eta hiru egunetan frantses errepublikako hizkuntza gutxituen literaturei tokia eman nahi izan zitzaien. Aspaldiko egitasmoa izanik, azkenean gauzatzea lortu zen. Baina, estatu frantsesean lanean ari ziren hizkuntza gutxituetako idazleak biltzea erronka handia zenez, oztopo asko alboratu behar izan zen horretarako. Izan ere, estatu frantsesean, frantsesak eremu oso zabala okupa tzen duenez, hizkuntza asko bizi dira esparru horretan inolako babes legalik gabe, frantses konstituzioaren bigarren artikuluak Frantziaren hizkuntza ofizial bakarra frantsesa dela dioelako. Europako hizkuntza gutxituen kartaren alde frantses parlamentuan eginak izan diren urrats guztiak praktikan baztertuak izan dira aplikatzerakoan. Lihuriko Egunetan beste helburu bat zegoen. Partaidegai guztiak errealitate horren jakinean zeuden, eta beraz, egin nahi zitzaien proposamena beste eremu batekoa zen, litera turari toki bat irekitzea zen helburua. Euskal Idazleen Elkartetik, Ipar Euskal Herrian bultzatu nahi zen lan ildoaren barnean, lehentasun gisa, literaturen arteko elkartzea zen. Horretarako, Baionan talde bat biltzea erabaki zen. Bildu zen taldean frant ses errepublikako beste hizkuntzetako idazleekin urteetan harremanetan ibilitako idazleak zeuden, eta haiei esker helbide zerrenda osatua zegoen mahai gainean. Arazoak gaindituta 2008. Lihuriko Egunak antolatu zuen EIEk lehendabizikoz urtarrilean. Frantse s errepublikako hizkuntza gutxituen literaturei tokia eman nahi izan zitzaien. Lehenik azpiegitura, hau da, nola proposatu elkarlan bat baldintza egokietan, dirurik ez dagoelarik? Euskararen Erakunde Publikoarengana eta Euskal Kultur Erakundearengana jo z en, EIEren baliabide ekonomikoei laguntzeko. Dirulaguntza lortu, prestaketari lotu eta aurrera. Ezin ziren eremu guztiak hunkitu, hizkuntza gutxitu asko daudelako, baina geografikoki hurbilenak direnak gomitatuak izan ziren. Hala eta guztiz ere, esperant za galdu dugu, honezkero, ondoko urteetan biltzar zabalago baten antolatzeko, urruneko uharteetakoak eta guzti gauzatzeko. Bretainiatik, Alsaziatik, Ipar Kataluniatik, Kortsikatik eta Okzitaniatik baietzak eskuratu ziren orduan, idazleak prest zeuden gureg ana etortzeko. Non antolatu? Nork egingo zigun harrera adoretsua? Bardozetik etorri zitzaigun proposamena eta laguntzaren eskaintza. Bertako dantza taldeak, txotxongilo taldeak eta auzapezak mintegietarako gelak eskaintzen zizkiguten, harrera ofiziala egi teaz gain. Pixkanaka, urratsez urrats aitzina joan zen, eta euskal idazleek parte hartzeko gomitak igorri ziren. Hiru egunez, hogeita bost partaide izan ziren, kazetari, poeta, kontalari, bertsolari, denak idazleak. Lehen goizean elkarren ezagutza egin genuen, bakoitzak bere mundua ekarri zuen mahaiaren ingurura. Emozio handiko unea izan zen, egoera ez baita oso alaia zoko guztietan. Bakoitzak ekarri zituen bere bizipenak eta pozak. Euskaldunongandik hain hurbil dire n beste idazle hauek hobeki ezagutzeko aukera izan genuen, eta haiek, berriz, gure ezagutza egin zuten. Ez baita erraza idazle handien erresuman idazle txikien egoera. Okzitaniarrak indartsu etorri ziren, proiektuz beteak; katalanek Hego Kataluniako lagunt za aipatu zuten; Bretainiakoak haserre, Frantziak ez baitu inongo urratsik egiten hizkuntza gutxituetan sortzen denarekiko. Eta proiektuak aipatu ziren, itzulpenak, webgune bat, informazio trukatzeak, hori guztia martxan ematekoa zen, laguntza eskertua iza n zen. Aldarrikapen bateratua idatzi zen hiru egun horietan gertatu zena plazaratzeko eta munduari Frantziak ezagutzen ez dituen literaturek bizirik dirautela eta bide luze bat irekitzen ari direla adierazteko. Ondoko elkarretaratzearen antolatzeko okzit aniarrek proposatu zuten beren burua, denok lan horretan jarraitzeko nahia erakutsi baikenuen. Beraz, gurearen ondoren hitzordua Besiersen izango zelakoan geunden, baina alferrik zeren egun haiek ez baitziren oraindik gauzatu ere egin. Elkartze historiko a izan zen, lehen urratsa egina izan zen hiz kuntza gutxituen indartzearen helburua daukana. Hegoaldean, aldiz, Galeuscak ere, bere hogeita bosgarren urteurrena ospatzearekin batera, legezko izaera bateratua eman nahi izan genion geure buruari, 2008ko ek ainaren hamabostean Pobleteko monastegian. Horrela, Euskal Idazleen Elkarteak (EIE), Galiziar Idazleen Elkarteak (AELG) eta Kataluniar Idazleen Elkarteak (AELC) Galeusca Idazleen Elkarteen Federazioa sortzea deliberatu genuenez, nortasun eta erabateko gait asun juridikoa izango zuen handik aurrera kataluniar, galiziar eta euskal idazleak ordezkatzeko, sustatzeko eta defendatzeko; bazkide dituenen ekintzak koordinatzeko, eskubide profesionalen defentsan eraginkortasun handiagoa izateko, modu bateratuan aritze ko, maila autonomikoan zein europarrean, administrazio publikoko erakundeen nahiz erakunde pribatuen aurrean, normaltasuna bultzatzeko literaturan, adierazpen eta euskarri desberdinetan, idazlearen lanbidean, eta aipatutako hizkuntzen erabilera sozialean e dota sorkuntzan sustapen politikoak eragiteko, loturak bultzatzeko idazleen interesak ordezkatzen zituzten federazio edo el karteekin, eta baita literatur ekoizpena bere arlo guztietan zabaltzeko eta baita komunikatzea ahalbidetzen zuten enpresa edo agent een federazio eta elkarteekin harremanetan jartzeko ere. Federazio honi esker, bada, hiru elkarteak ordezkatuta egongo ziren estatuko nahiz Europako edozein erakunderen aurrean, publikoa nahiz pribatua izan. Honek ahalbidetuko zuen, adibidez, Espainiako Kultura Ministerioaren aurrean hiru elkarteak ordezkatuko di tuen mintzakide bakar bat izatea, nortasun juridiko bakarra izatea eta alderdi juridikoan erabateko gaitasuna duen erakundea izatea (hitzarmenak sinatzeko, dirulaguntzak jasotzeko, idazleen lanbideari buruzko arauak negoziatzeko etab.). Aipatutako helburu horietarako, honako jarduerak egingo zituen federazioak: alde batetik, hizkuntza ezberdinetan eta genero eta euskarri desberdinetan egindako literatur ekoizpena zabaltzea eta sustatzea. Bestetik, gai profesionalei buruzko ikerketa eta heziketa programak garatzea eta azterketa monografikoak enkargatzea. Honetaz gain, biltzarrak, mintegiak, ikastaroak, erakusketak eta beste jarduera kolektibo batzuk antolatzea. Eta azkenik, agiriak, azterlanak eta zabalkuntza lanak argitaratzea, eta erakunde publiko nahiz pribatuetan parte hartzea. Beraz, federazio honek erabateko nortasuna eman zion ordura arte batzar “informala” zen Galeuscari. Abiatzen zen unetik bertatik ordezkaritza eman zitzaien osatzen zuten elkarteei, nork bere burujabetzarik galdu gabe, eta ordur a arte heldu ezin ziren erakundeetara iristea erraztu zielakoan geunden. Aldi berean, lagungarri izango zen informazioa eskuratzeko, jarduera bateratuak bultzatzeko eta, oro har, sinetsirik geunden baliagarria izango zela kudeaketa ekonomiko zein administ ratiborako. Laurogeita hamabost urte badira Espainiako estaturik gabeko hiru nazioek “Itun Hirukoitza” Katalunian iragarri zutenetik. Izan ere, duela laurogeita hamabost urte, Espainiako Errepublikak gazteleraz besteko kulturei eskaini zien begirune urri az eskarmentaturik, Galeusca izena eman zion Telesforo Monzonek galego, katalan nahiz euskaldunon berariazko elkartzeari, uda hartan Galiziako Santiagon partaide guztiek onartu eta sinatutako izendapenari. Bi urte geroago, eta Eduardo Pondal poeta galegoa ren jaiotzatik ehungarren urteurrenaren karira, Lauaxetak aipatu hiru hizkuntzetako idazleon arteko elkarlanerako deia zabaldu zuen. Franco hil ondoren, hiru kulturetako idazleak Pobleteko Galeusca berreskuratuan berriro biltzen hasi zirenetik mende laurd ena baino gehiago igaro da dagoeneko, esan bezala, eta Euskal Idazleen Elkartea bere sorrera gogorarazteko efemeride bera ari zen ospatzen ekimen horri ekin geniolarik. Hantxe bildurik, Txillardegik idatzitako hau irakurri zuen Jerardo Elortza EIEko lehend akariorde eta lagun minak: “Zoritxarrez behin eta berriz azpimarratuko duguna: adierazpidetzat hautatzen den hizkuntzak zertzen edo zedarritzen du zein literaturari dagokion; eta ez bizilekuak edo izkribuaren xedeak berak. Unamuno idazle espa ñola da, et a Pio Baroja ere bai. Bide beretik, Claire Etcherelli sartrezalea idazle frantsesa da, eta James Joyce ingelesa, eta ez irlandarra. Geurera etorrita, Raul Guerra Garrido eta Ramiro Pinilla autore espa ñolak dira, Atxaga, aldiz, eta Irigoien, eta Koldo Izagirre, euskal idazleak dira. Bertrand Rusell galestar idazletzat hartzea ezinezkoa da. Mintzabideak ZERTZEN du obraren natura. Arazoa honetan (eta ez honetan bakarrik) garbi agertzen da gure hizkuntzak zein urrun dauden normaltasunetik. Gal eusca indartzea guztiz beharrezkoa jotzen dut. Eta interes handiagoa dugu geuk euskaldunok, katalanek baino. Oso egokitzat jotzen dut harremana iraunkortzeko lotura batzordea sortzea. Elkarrekiko itzulpenak, argitaraketa bikunak, eta abar. Oso ondo dena. Elkarren berri j akin, eta mundura zabaltzea ere, guztiz beharrezkoa.” Batasun juridiko horren lehenengo emaitza Madrilen gazteleraren balizko diskriminazioa salatzeko zenbait intelektual ezagunek (Savater, Espada eta abar) kaleraturiko agiriari erantzuna eman nahian etorri zen eta, bere balio historikoagatik, jarraian dator adostutako jatorrizko testua: Ante el discurso pretendidamente homogeneizador y centralista que subyace en el Manifiesto por la lengua com ún, la federaci ón de asociaciones de escritores Galeusca qui ere dejar constancia de lo siguiente: 1. La realidad pluriling üe que conforma y da existencia al Estado espa ñol, lejos de ser entendida como una “asimetr ía” o deficiencia per se, trata de reproducir de manera transparente una diversidad ling üística y cultural com ún a la mayor ía de los Estados que conforman la Europa pluriling üe. 2. El gallego, el euskera y el catal án no son “inventos” recientes sino lenguas que fueron normales en sus territorios y sociedades respectivas durante cientos de a ños. Su desnormalizaci ón, su pérdida de usos p úblicos, no se produjo de forma “natural”, sino por invasi ón de la lengua que se decret ó como oficial del Estado, sin consulta ni acuerdo previo. 3. El art ículo 3 de la Constituci ón espa ñola garantiza la pr esencia de esa lengua com ún para todos los habitantes del Estado, mediante la imposici ón a toda la ciudadan ía del deber de cnocer el castellano. Toda la ciudadan ía de Galicia, el Pa ís Vasco y Catalu ña asume en la pr áctica esa imposici ón, pues no ha y persona que no tenga una buena competencia en castellano, independientemente de que la tengan como primera lengua o como segunda, sin que el concepto “imposici ón” represente un estigma negativo para los hablantes. 4. El gallego, euskera y el catal án tambi én son lenguas oficiales en sus territorios, que es lo mismo que decir que son las lenguas propias de aproximadamente el 40% de la poblaci ón del Estado espa ñol. Estos c ódigos ling üísticos diferentes del castellano, leg ítimos y en los que se reco noce el recorrido y expresividad de un pueblo y de una cultura, son instrumentos de comunicaci ón igualmente “democr ática”, herramientas de relaci ón interpersonal útiles y necesarias para la sociedad que las sustenta. 5. El derecho al uso p úblico, en todas las instancias, de la lengua propia est á reconocido en todas las legislaciones democr áticas del mundo. En ámbito europeo, hay que recordar la Carta Europea de las Lenguas Regionales o Minoritarias (aprobada y ratificada por el Estado espa ñol) o l a Declaraci ón Universal de Derechos Ling üísticos, aprobada por unanimidad del Congreso de los Diputados. 6. La visi ón anuladora que de la realidad pluriling üe del Estado espa ñol se transmite desde este manifiesto, lleva a pensar en la similitud con tesis de la etapa franquista: un Estado, una lengua, y, consecuentemente, a reforzar los planteamientos diferenciadores entre ciudadanos de primera y de segunda por raz ón de lengua. La competencia pluriling üe, tambi én para los ciuda danos espa ñoles na cidos en comunidades aut ónomas con una única lengua oficial, siempre ser á una llave que abra el mundo, que abra las fronteras del respeto por el otro desde la interpretaci ón de una relaci ón de equidad entre los seres humanos, independientemente de su lugar de nacimiento, de residencia o de su lengua primera. 7. El aprendizaje de lenguas, adem ás de la propia, siempre debe ser entendido en positivo y como sinónimo de enriquecimiento del individuo, pues el aprendizaje pluriling üe no consigue sino estimular expresiva y cognitivamente a las personas. En el caso de Galiza, el Pa ís Vasco y Catalu ña es imprescindible que la poblaci ón sea competente en las dos lenguas oficiales, para que luego cada uno pueda decidir libremente si usa una u otra en los dif erentes ámbitos y situaciones. Es decir, la doble competencia es imprescindible para garantizar la libertad ling üística. 8. Para garantizar esa utilizaci ón libre de las lenguas se precisan medidas emanadas de una política ling üística adecuada. Es d ecir, para garantizar los derechos que tenemos tambi én los y las hablantes de catal án, euskera y gallego se precisan pol íticas ling üísticas que creen las condiciones para ejercerlos, tal y como dict ó el Tribunal Constitucional en la sentencia 337/199 4 cuando “avalaba un trato desigual, que no discriminatorio, para las dos lenguas oficiales en funci ón del car ácter propio de una de ellas que hace preciso una acci ón normalizadora que debe, necesariamente, implicar acciones de apoyo singularizado”. 9. Las pol íticas ling üísticas aplicadas al ámbito educativo en las llamadas comunidades biling ües tienen como objetivo conseguir que el alumnado consiga una buena competencia en las dos lenguas oficiales, independientemente de cual fuere su lengua famil iar. Para conseguir ese objetivo, es preciso desenvolver planificaciones ling üísticas que garanticen la consecuci ón de ese objetivo y que pasan, necesariamente, por la utilizaci ón tan mayoritaria como vehicular de la lengua m ás desfavorecida socialmen te. Esto, en vez de ir contra la libertad ling üística, es, precisamente, una actuaci ón imprescindible para garantizar esa libertad ling üística. 10. Las escritoras y los escritores gallegos, euskaldunes y catalanes PROCLAMAMOS nuestra voluntad de segu ir escribiendo en nuestras lenguas y a contribuir al proceso, inacabado, de normalizaci ón de las mismas, como derecho humano, democr ático, pac ífico al que no vamos a renunciar. Repudiamos en érgicamente todos los intentos de EXCLUSI ÓN, que colegas escr itores espa ñoles realizan de nuestras lenguas y lamentamos que, en lugar de preocuparse por la salud del espa ñol en Puerto Rico, Costa Rica o los USA, se dediquen a combatir lo pr óximo y asim étricamente discriminado. 2008ko ekainaren hamabostean Pobleteko monastegian. Hizkuntzaren kezkak aginduta Joanmari Torrealdaik 1977an Euskal idazleak gaur argitaratu zuenean orduko idazleriari bere jardunaren zergatiaz galdetu zion, eta denek hizkuntzaren atxikimenduaz, euskararen alde aritzeagat ik alegia, idazten zutela zioten. Hau da, garai hartan ez zen sumatzen euskal idazleen artean profesionaltasunaren aldeko inolako kezkarik. Aitzitik, ia denek militantismoagatik idazten zutela zioten. Urte haietaz artikulu argigarria utzi digu Josemari V elez de Mendizabalek, non Euskal Idazleen Elkartearen sorrerako urte haiek ulertzeko makina bat datu ezezagun ematen duen. Hona hemen pasarte hautatu batzuk: Euskal Idazleen Elkarte bati itxura ematen ari zen Arana Martijarengana hurbiltzen hasi nintzenea n, Euskaltzainditik ziharduen, ordurako Jose Antoniok euskararen akademian lan egiten baitzuen. Eta berau zen Elkartea sortzeko lanetan ari ziren eragileetariko bat. Elkarte baten gaineko ideia ez zen berria. Ezaguna den moduan, Jokin Zaitegi zenak Idazlee n Etxea deitzen zuena eratu nahi izan zuen modu altruista batez, baina porrot egin zuen ahaleginetan, euskal idazleak arazo desberdin batzuez arduratzen baitziren garai hartan. Eta aurrerago: “Iragan mendeko erdialdean jar genitzake euskal idazleak elkar tzeko aurreneko ahalegin serioak. Bidegoiango Usarragan bildu zen 1955eko azaroaren 27an idazle taldetxo bat: Imanol Laspiur, Paulino Lara ñaga, Bittor Kapanaga, Andoni Kaiero eta Alfontso Irigoien. Bilera hartan mami gehien hartu zuen gaia, Donostiako Jul io de Urquijo Mintegiaren babesean eta Koldo Mitxelenaren zuzendaritzapean euskaltzale talde batek lanean hasteko hitza eman zuela, asteroko bilerak antolatuz, izan zen. Euskal Atlas Linguistikoa eta Azkueren Hiztegi Osotua ziren mintegiko euskaltzale haie n ardurarik nagusienak. Bi hilabete beranduago, 1956ko urtarrilaren 15ean, Eibarren bildu ziren Usarragan egondako batzuk, hitzordu berrira idazle gehiago ere azaldu zirelarik: Imanol Laspiur, Jose Antonio Eizagirre, Paulino Larra ñaga, Andoni Berrueta, Jo se Luis Ugarteburu, Serafin Basauri, Andoni Totorika, Margarita Murgizu, Teresa Urrestarazu, Konta eta Felisa Basauri, Pablo Garc ía de Arteaga, Juan San Martin, Evaristo Martinez de Iturrate, Elena Etxebarria eta Alfontso Irigoien. Jose Luis Alvarez Enpar antzak ezin etorria azaldu zuen. “ Bistan denez, bilera haietako idazleen kezkak euskararen inguruan ziren. Euskara normalizatu baten aldeko jarrera indartu nahi izan zen balizko Idazleen Elkarte baten bidez. Honela, Velez de Mendizabalek kontatzen duena ren arabera beti ere, Alfontsoren estiloarekin jasotako hurrengo aktan ideia horiek islatzen dira. Bilera bat egin zen 1956ko martxoaren 4an, Deban, eta Jokin Zaitegi, Gabriel Aresti, Pablo Garcia de Arteaga, Paulino Larra ñaga, Andoni Berrueta, Evaristo Martinez de Iturrate eta Alfontso Irigoien agertu ziren. Urteak pasa eta 1969ko irailaren 6an, Euskal Idazleen Elkartearen antzeko bat sortzeko biltzarra burutu bide zen Baionan non Gabriel Aresti, Jose Azurmendi, Jose Antonio Artze, Jean Erdozaincy Etchar t, Salbador Garmendia, Xabier Gere ño, Daniel Landart, Amaia Lasa, Jose Luis Lizundia, Ramuntxo Kanblong, Xabier Kintana, Ibon Sarasola, Joan Mari Torrealdai, “Txillardegi” eta Anjel Zelaieta bildu ziren. Sortu beharreko Elkartea legeztatzeko idazkari hau tatu zuten Joan Mari Torrealdai bera, eta Araudia idaztearen ardura Txillardegiren esku utzi zen. Euskararen batasunaz, Zeruko Argiako zuzendariarekin mintzatzekotan geratu, eta egin berri zen Elkartearen hurrengo bilera 1969ko abenduaren 27an Baionan egi tea deliberatu zen, non egileen eskubideetatik bakoitzak Elkarteari %1 ematea proposatu zen eta bazkideen urteko kuota 100 pezetan jartzea. Orain, bistan da, EIEn ez da ordainketa sistema hori erabiltzen, baina Hego Amerikan, adibidez, antzeko sistemak pr oposatzen dituzte egun (egile eskubideen zati bat egileen elkarteak finantzatzeko erabiltzea, alegia...) inperialismo kulturalari aurre egin ahal izateko. Elkartearen hurrengo bileretan, beti, Velez de Mendizabalek idatzitakoari jarraikiz, “Batasunaren Ku txa” izan zen onartua, idazle guztiek bete zezaten. Koldo Mitxelenak, hortaz jabetuta nonbait, idazki luze bat bidali zien Elkarteko arduradunei, Errenteriatik 1970eko martxoaren 27an, Baionara joateko ezintasuna azalduz baina erabakiarekin bat zetorrela a dieraziz. Hurrengo biltzarrean, 1970eko maiatzaren 1ean Eibarren egina, hogeita hamar bat idazlek, alfabetatze lanetan ziharduten hamabost bat irakaslek, ikastolei lotutako hiru lagunek eta irakaskuntzan ari ziren hiru maisuk izenpetu zuten “Batasuna ren Kutxa”. Hortik aurrera ez omen zen gauza handirik egin 1978ra arte, non, abenduaren 5ean, Durangon bilduta egoera aldaratuta zegoela baieztatu zen, eta Jose Antonio Arana Martija aukeratu zuten Elkarteko idazkari. Aurrerantzean, legeztapena erdiesteko, 1 979ko maiatzaren 7an, Euskal Idazleen Elkartea sortzeko idazkia izenpetu zuten honako hauek: Xabier Gere ñok, Jose Antonio Arana Martijak eta Juan Jose Zearretak, Azkue Bibliotekan bil duta. Gere ño izendatu zuten lehendakari, Arana Martija idazkari eta Z earreta diruzain. Gauzak, halere, ez omen ziren errazak izan. Espainiako Barne Ministerioak “interes profesionalak” eta abar Lan Ministerioaren eskuduntza zirela argudiatu zuen eta, gainera, estatutuetan aldaketak egitera behartzen zituzten. Nahiz eta dok umentazio berria 1980ko urtarrilaren 3rako igorria izan, alferrikako saiakera izan zen hura ere. Azkenean, 1982ko otsailaren 25ean, Gipuzkoako Diputazioaren Elkano aretora Jesus Mari Lasagabaster, Arantza Urretabizkaia, Josu Landa, Jose Antonio Agirre, I ñaki Azkune, Xabier Garagorri, Luis Mari Muxika, Jose Antonio Arana Martija, Jose Antonio Loidi, Federiko Krutwig, Angel Lertxundi, Iñaki Zubizarreta, Manu Ertzilla, Pello Zabaleta, Alfontso Irigoien, Juan San Martin eta Jose Mari Velez de Mendizabal idazl eak agertu ziren, Idazleen Elkarteaz aritzeko. Federiko Krutwigek txosten bat bidali zuen elkartearen asmoaz, behin eta berriz argudiatuz elkarteak erakunde profesionala izan behar zuela. Bildutakoen artean, elkarteak Euskaltzaindiaren babesetik kanpo ego n behar zuelako iritzia zen zabalduena. Hortik aurrera, arestian aipatu bezala, 1982ko uztailaren 30ean, Euskal Idazleen Elkartea sortzeko agiria izenpetu zuten Angel Lertxundik, Xabier Gere ñok eta Velez de Mendizabalek, eta Estatuaren Buletin Ofizialean argitaratu zen 1983ko urtarrilaren 26an. Hamabost urte beranduago, ordea, Torrealdairen Euskal kultura gaur liburuaren munduaz ale mardula kaleratu zenean, euskal idazlearen kontzientzia profesionala abian zegoen, hizkuntzarekiko motibazioak mantendu arre n, nahiz eta 2007an, EIEk eginiko barne inkesta batean, egungo idazleek, Elkarteak “euskalgintzan eragile izateari” ez zioten berebiziko garrantzirik ematen, eta, aldiz, egile eskubideen kudeaketari, literaturaren sustapenari eta idazleen gizarte laguntzar i munta handiagoa ematen zioten. Dudarik gabe euskal letren esparruan aritzen diren eragileen kezkak aldatuz doaz. Espainiako trantsizio politiko deitutakoaren garaian, esaterako, Konstituzioari buruzko erreferenduma gauzatu aurretik (1977an) eta Katalane razko Kulturaren Kongresua Mallorkan bildu zelarik, Associaci ó d’Escriptors en Llengua Catalana eratzeari ekin zioten hango idazleek, besteak beste, haien hizkuntzaren alde idazten zutenak babesteko, hau da, katalanera era biltzen zuten idazle katalanak. Berehala, gaztelera zerabilten hango idazleek beren Asociaci ón Colegiada de Escritores Catalanes ere sortu zuten garai bertsuan, euskaldunon artean 2012ra arte gertatu ez dena. Edozein modutara, Associaci ó d’Escriptors en Llengua Catalanak irekitako bi deari ekin genion euskaldunok 1982an, eta ordutik hona haiekin batera ibili gara Galeuscan, CEDROren bileretan edota idazleon eskubideak defendatzen, beste hainbat ekimenetan adeitsu bezain bateraturik. Honen karira, Associaci ó d’Escriptors en Llengua Cat alanak bere hogeita hamargarren urteurrena ospatu zuenean, haren gonbidatua izan zen EIE, 2007ko azaroaren 29an Bartzelonako Casa Fusterren egin zen ekitaldian. Ospakizunarekin batera, Associaci ó d’Escriptors en Llengua Catalanak jakin izan zuen bere his toria egungo gizartera eramaten eta gaurkotze bideari ekin zioten bazkide zaharrak berreskuratuz edota egungo arazo berriei (idazle eta editoreen arteko hitzarmen berriak, irakurzaletasunaren birmoldaketa eta abar...) egokituz. Bide horretatik ari zen EIE bere hogeita bosgarren urtemuga ospatzean, zeren, goian esan bezala, gizartearekin bat, idazleen beharrak eta kezkak aldatuz baitoaz, nahiz eta, Associaci ó d’Escriptors en Llengua Catalanaren kasuak ongi adierazten duen moduan, sorkuntzarako hautatutako hizkuntza normalizatu gabe egoteak elkartearen zeregin guztiak baldintzatu egiten dituen. Gutenbergen asmakizunak indarra hartu ahala idazkiak eskuz kopiatu beharrean liburuak eskuratzea merke bezain arrunt bihurtzen joan zen. Liburugintza babestuko zuen legea, bada, argitaratzaileek eskuratu zuten beren alde. Honela, Erresuma Batuan Ana Erregina zela kaleratu zen copyright deitutakoa, 1710ean. Ameriketako Estatu Batuetan, berriz, kopia eginez, 1790ean onartu zuten Federal Copyright Act delakoa, argitaldarien alde beti ere. Artean, idazlea, gainerako sortzaileak bezala, artisau gisa besterik ez zen hartzen, eta Erregetzaren, nobleziaren edota Elizaren menpeko langilea soilik izaten zen. Frantziako Iraultza gertatu zenean, baina, erabateko gizarte eraldaketak ekarri zituen, sortzaileen askatasuna eta, era bertsuan, birkokatzearen premia. Musikariek eta margolariek, idazleek bezainbeste, ezin izan zuten iraultza aurretik jende printzipalak emaniko babesaren kontura bizi, eta haien diru iturr iak finkatzearen alde “egile eskubideak” aldarrikatzen hasi ziren. Abagune hartan kaleratu zuen Denis Diderotek bere Liburugintzari buruzko gutunak idazlana, 1763an Anglosaxoien ikuspuntuan (copyright a) ez bezala, legeak, enpresaria (argitaratzailea) ez ezik, sortzailea aterpetu behar duela defendatzen du Diderotek. Hau da, bere aburuz, gerizatu beharreko gaiak ez du kopia soilak izan behar, egileak berak baizik. Planteamendu moderno hau eztabaida sakonen iturri izan zen. Izan ere, pribilegioaren aurka e ta berdintasunaren alde altxaturiko Iraultzak pribilegiotzat jotzen zuen hura eskubidetzat baino gehiago, eta ezin zuen, beraz, onartu. Horrelako ustea zuten, esaterako, Turgotek eta Condorcetek; azken honek honako hau zioen: “Kasu honetan, gainerakoetan bezala, pribilegioek ez dute laguntzen gizarte ekimena eta eraginkortasuna, bakar batzuen esku uzten baitute sorkuntza eta, gainera, zergek ekoitzitakoa zamatu egiten dutenez, kanpoko produktuak bertakoak baino merkeagoak izango dira”. Dider ot liburu saltzaileen aldeko legean oinarritzen zen (bere garaian “pribilegioak” deitu izan zitzaien) idazlea babesteko baina argi asko bereizten zuen lurraren edota beste zerbait materialaren jabegoa eta egile eskubideak (“soroak eta liburuak ezin dira al deratu”) baina Condorceten ustetan “pribilegio guztiak gainerako herritarrentzat kaltegarriak dira berez...” hura ez zen onargarria. Diderotek uste zuen idazki bakoitzak, singularra den neurrian, berau sortu duenarena izan behar duela ezinbestean, eta hone la argudiatzen zuen: “Gizakiak duen berezkoena, sentimenduek sortutakoa, sortzaileari ez badagokio, zeini dagokio, bada?”. Condorcetek, ostera, ideiak azaltzerakoan, adierazpideek ez zutela inolako garrantzirik ihardesten zion, eta ideiak, ustez, denonak lirateke, eta, gainera, pribatizatu ezinezkoak dira. Argi dago. Condorcetentzat jabego intelektualak gehiengoaren interesekin talka egiten bazuen ere, Diderotentzat funtsezko eskubide onartua izan behar zuen. Orduko legeria, nekez, bi jarrera hauek biltze n saiatu zen egile eskubideak onartuz, alde batetik, eta haiek, denboran bederen, mugatuz bestetik. Dena dela, begi bistakoa da bien arteko kontraesan teorikoak ebatsi gabe segitu zuela, eta hori Fichte polemikan sartu arte izan zen gutxienez. Idazle ale manak ez zuen onartu Condorceten argudioa (“ideiak orokorrak eta denonak direla eta ez dutela jaberik”), bere ustez bikoizkeria faltsuan oinarrituta zegoelako. Haren aburuz, sorkuntza bakoitzak modu bateratuan eskaintzen ditu ideien adierazpenak eta adiera zitakoa da, argi eta garbi, norbanakoarena dena eta aitortu beharrekoa, hain zuzen ere: “Ezin da inor edozein gogamenez behar bezala jabetu haren forma aldatu gabe. Ezinbesteko eraldaketa hau, beraz, bakoitzaren jabego propioa izango da betiko”. Esan beh arrik ez dago adierazpenerako egin beharreko eraldaketa hori hizkuntzarena ere badela eta, ondorioz, sorkuntzarako aukeratzen den hizkuntza bakoitzari bere egile eskubideak aitortu behar zaizkiola. Horretan oinarriturik adostu zen Suitzan (Bernan) Egileak babesteko nazioarteko legea , 1886an. Hura moldatua izan zen Berlinen (Alemania) 1908an, argazkilaritzari nahiz zinemari ere ezartzeko. Erroman (Italia), 1928an, uhinen bidez zabaltzeko eskubidea egileari onartu zitzaion. Handik aurrera mundu mailan idazle aren babeserako legeak egon badaudela esan litekeen arren, haien interesen kudeaketa, horretarako toki bakoitzean eratutako elkarteen esku geratu da. Euskal Idazleen Elkarteak, besteak beste, badu hortxe, edukia, lan eremua. Egilearen eskubideak defendatz eko eta jabego intelektuala aldarrikatzeko Euskal Idazleen Elkartearen antzeko erakundeek daramaten jarduna, askotan, estatuak dituen ogasun zergen bilketa modukoarekin parekatu nahi izan dira era sinple bezain maltzurrez. Izan ere, zentzu txarreko ohiko e rkatze horiek kultura garatzeko ezinbestekoak diren lege azpiegiturak ez dituzte aintzat hartzen eta, ustez, kulturak luxua edota erakunde politikoen nahiz merkatuaren menpeko lana izan behar duela pentsatzen bide dute. EIEn, adibidez, Idazleak ikastetxee tan programak arrakasta izan du sortu zenetik. Programan parte hartzen duten guztiei onurak ekartzen dizkie. Programa horren arduradunari, EIEri; programa diruz laguntzen duenari, Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza Sailari; eta egitasmoan zuzenean parte hartzen dutenei: ikasleei ez ezik, irakasleei eta idazleei ere bai. Eskola orduan liburua lantzen dute ikasleek irakasleen laguntzarekin, eta, hartara, idazlea ikastetxera joaten denerako landuta izaten dute liburua. Irakurzaletasuna sustatzeko programa aparta da Idazleak ikastetxeetan. 70 bat bazkidek, 420 ikastetxek eta 12.000 ikaslek hartzen dute parte urtero. Hori, Euskal Autonomia Erkidegoan. Idazleak eskoletan programa abian da Ipar Euskal Herrian, EEPren dirulaguntzarekin. Nafarroan ere egin izan dira hain bat saiakera, baina ez dute oraingoz aurrera egin, eta horixe izango da aurrerantzean elkartearen erronka ildo horretan: Nafarroako Gobernuarekin akordiora heltzea. Idazleekin solasean edo Literatur jarduerak izenekoa da Elkartearen beste ardatzetako bat. Idazleak ikastetxeetan programan oinarrituta, Andolin Eguzkitza lehendakari zen garaian sortu zen egitasmoa, ikastetxeetatik gizarte osora zabalduz. Bi programa horiei esker, zazpiehun saiotik gora egiten dira urtean zehar Euskal Herriko ikastetxe, kultu r etxe, liburutegi, euskaltegi eta abarretan: horrek esan nahi du egunean bi idazle dabiltzala hara eta hona euskal literatura lantzen. Argitalpenetan, kalitateko aldizkaria da Hegats , azken garaiotan digitala bihurturik, eta EIEk sustatutako irratsaioak ere nabarmenduko nituzke. Goian aipatu bezala, idazletza, idazketa eta egile eskubidearen defentsarako aferak ezin dira ulertu gainerako askatasun borroketatik at (adierazpen askatasuna, prentsarena, askatasun politikoak eta abar), eta, arazo juridikoa ba da ere, kultura aske baten garapenerako funtsezko gaia dugu. Areago, gurea bezalako kultura gutxitu batentzat. Izan ere, mota guztietako laguntzaz gain eta diskriminazio positibotik aparte (ez dut nik esango euskaraz egiten denak haien beharrik ez duenik. ..), eskubideaz ari garelarik bistan da jabego intelektualaren aurkako jarrerak kultur onuraren ezeztapena dakarrela eta, harekin batera, ez da ari balizko pribilegio baten aurka jotzen, mendeetan zehar kultur langileek eskuraturiko nazioarteko zuzenbidear en kontra baizik. Globalizazio garaian gaude, non informatikak, merkatuak eta teknologiak agintzen duten, baina, Fichtek zioen moduan, “Ezin da inor edozein gogamenez behar bezala jabetu haren forma aldatu gabe”. Horixe baita ezagutzaren ardatza. Eta ezag ueraren gizartea informazio gizartea soilik ez denez, egile eskubideak baztertzeko saiakerak onartezinak dira, eta Euskal Idazleen Elkartea bezalako erakundeak behar dira horri ekiteko. Informazioak askea eta denona behar duela izan ukaezina den bezala, e zaguerako eskaintzak, kulturazkoak, sorkuntzak, dagozkionari zor zaizkio edo, bestela, kultur gabeziara joango gara azkar asko. Kultura ez baita hezkuntza maila ezta jakinduria soila ere, herri ahaleginen esparrua baizik, eta, gurean, euskal kulturan, idaz ketak duen munta, eskubideez babestu beharrezko jarduna dugu. Gure hizkuntzaren antzeko egoeran idatzi behar izan duen Milan Kunderak argi utzi zuen Kafka ez zela txekierazko literaturaren idazlea, alemanezkoarena baizik, eta idazlea bere idazkietatik ban aezina dela... Egile eskubideak defendatuz eta euskal literatura sustatuz, bada, kultura gabeko garaiotan eta kultura gutxituaren eremuan bereziki, sorkuntza estali nahi duena kenduz eta esparrua argituz segitzeko ahalegina egingo du, bada, Euskal Idazleen Elkarteak, kolpez kolpe, lerroz lerro... Halere ez da inoiz izango nik zuzendu nuen EIE hura. Hartan, zuzendaritza ezberdinetan bildu ginenok, hala nola, Arantza Urretabizkaiak, Patxi Salaberri Mu ñoak, Joseba Tobar Arbuluk, Leire Bilbaok, Jerardo Elortz ak, Castillo Suarezek, Mikel Peruarena Ansak, Asel Luzarragak... (eta barka bezate aipatzen ez ditudanak), Galeusca antolatzen laguntzen zuen EIE batean lan egin genuen. Nik 2010ean utzi nuen Lehendakaritza, eta, nire partez, Ander Iturriotzek hartu zuen e uskal idazle kolegiatuen lema. Nire agintzaren garaian 2008ko krisi ekonomikoaren eragina nabaritzen hasi bazen ere, 2010etik aurrera gero eta nabarmenago bihurtu zen, eta EIEk berrantolaketari ekin behar izan zion. Anderrekin batera Kiti Lasa Otxoteko, Jo semari Carrere, Pako Aristi eta beste lagun batzuk sartu ziren zuzendaritzan, eta denak batera ezinbesteko egokitzapen hori aurrera eramaten saiatu ziren, arlo ekonomikoa kudeatzen zuen Eluska Urruxulegiren laguntzaz. Egile eskubideen defendatzaile historikoa izan zen Denis Diderot izan zen, bere sasoian, Kiti Lasa Otxotekoren Doktorego Tesiaren gai nagusia, eta berak, denboraren poderioz, Filosofia eta Hezkuntza Zientzien Fakultateko idazkaria izango zena, kudeaketa arloan hartu behar reko erabakiak hartzeko gaitasuna erakutsi zuen. Kant eta modernitatearen iraultza (2005) liburu kolektiboa argitaratu genuenean, Kitik idatzitako artikulua beste izen batez kaleratu zen, eta hori zuzendu beharrean beste idazleak berarentzat aldarrikatu zu en idazkia, nahiz eta lapurreta intelektuala eta plagioa izan. EIEren abokatua zen Elena Lakaren bidez auzia konpondu bazen ere, ez da hura izan gure Akademian ezagutu dudan plagio bakarra. Anderri, berriz, lehendakaritzak sekulako lana ekarri zizkion, n iri bezala, erakunde oso presidentzialista baitzen eta, noski, eginbehar asko ezin baitira ordezkatu, eta, ondorioz, sasilanak, astolan bihurturik, metatuz doaz etengabe. Tere Irastortzaren partez postua hartu nuenean, Ana Urkizak utzi berriak zituen elkar tearen lanak, Andolin Eguskitzaren garaitik hartua zuena, eta nik Iratxe Etxebeste kontratatu nuen Anaren lanak betetze aldera. Anderrekin segitu ondoren, Jasone Osorok lehendakaritza hartu eta gero utzi zuen lana, eta Oier San Martinek bete izan du zeregi n hori, nahiz eta ordukoarekin erkaturik guztiz berdina ez izan, orain arte. Egia esanda, idazletza eta filosofia arloan behintzat, beti izan dut Kiti Lasa Otxoteko aski gertu, berari pasatu ohi nizkion kaleratutako liburuak, eta hark haiei buruzko iruzki n interesgarriak egiten zizkidan; baina, Galeusca dela eta, EIEk idazle katalan eta galegoekin batera aspaldidanik landu izan dituen harreman estuekin jarraitu ala ez dilemaren aurrean batik bat, ez ginen ados izan. Izan ere, hala Pako Aristik nola Joxemar i Carrere lagunek, zuzendaritzaren gainerakoekin batera, noski, Galeuscarekiko gure harreman historikoa bertan behera uztearekin bat egin zuten, baita CEDRO agentziarekin ere. Gogoratzen naiz aspaldiko adiskidea den Joxemarirekin horretaz eztabaidatzen ego n nintzela, eta berak eman zizkidan funtsezko argudioak ekonomikoak zirela, baita EIEko zuzendaritzan denak horrekin bat zeudela ere. Jasone Osoro zegoen lehendakaritzan garai hartan, baina Pako eta Joxemari aipatu baditut ere, beraiek Galeusca bertatik be rtara ezagutzeko parada izan zutelako izaten da. Bigarren Errepublikatik ordura bitartean, klandestinitatea barne, izandako lotura hautsi egin zen, aspaldiko erreferentzialgarritasuna baztertuz. Iru ñeko Batzarrera gaiari heltzeko gogoz joan nintzen, baina Berastegin buelta eman behar izan nuen sekulako elurtea bota zuelako. Ez dakit zenbat jende bildu ote zen aipatu bileran, baina tamaina horretako erabakia hartzeko ez zitzaidan iruditu egoera eta modua hoberenak zirenik. Halere, esan bezala, handik hona E IEk ez dio Galeuscari lehen bezala eutsi. Cesareo Sanchez Iglesias poetak eta idazle galegoen presidenteak behin baino gehiagotan deitu zidan harremanak berreraiki nahian baina, penaren penaz, gure erakundeen arteko haustura gauzatuta zegoela esan behar iz an nion behin eta berriz. Gironan egindako XXII. Galeuscan (“Tradizioa eta disidentzia” izan zen gaia) Asteasuko Irazuren berbak eta izkribuak lana aurkeztu nuen azaltzeko, besteak beste, pertsona berean aurkitu daitekeela bertsolaria eta idazlea, ahozko berben jostuna eta kontzeptu filosofikoak darabilen ikaslea eta, ohikoaren kontra, ahozko bertsolaria poeta baino berritzaileagoa ere izan daitekeela. Aurkezpenerako ETBk ekoitzitako programa baten testuen eta irudien arteko erkaketa erabili banuen ere, ho na hemen laburtuta Gironan (2005ean) azaldutakoa. Ez da ohikoa izan gurean nekazal herri txiki batean filosofia ikasi duten bi gazte aurkitzea. Asteasun topa daitezkeen biek, ordea, hizkuntza dute langaitzat. Haietariko bat, Bernardo Atxaga ezizenez, ida zle gisa dugu ezagun Asteasutik kanpo. Bestea, berriz, Jexusmari Irazu bertsolariak, bere izen abizenez eskuratu du sona euskaldunon artean. Egungo giro kulturalean, non modernitatearen ondorioz idazkia hitzari aspaldi gailendu zitzaion, bertsolari baten azalpenak tradizioaren jarraipena, inguruari loturiko adierazpen errepikatua, pentsamendu konkretua eta homogeneo bezain itxia hartu ohi da, idazlearen lanak abangoardia, unibertsalismoa eta berrikuntza edo pentsamendu abstraktua, heterogeneo edota irekia onartua izan den bitartean. Dena den, Irazu idazleka bere Asteasuarekiko lotura maiz ager dezake Irazu bertsolaria unibertsitateko egoeraz kezkaturik azaltzen den une berean. Hau da, idazlea herriminez egoten da bertsolariaren ardurak guztiz modernoak d iren bitartean. Begi bistan azaltzen zaizkigun kontraesan honen eta beste batzuen aurrean, kultur herentzia eta disidentzia ohi bezain eskematikoki aztertu behar al dira? Esaldi latinoak honela dio: “scripta manent, verba volant”. Baina jakin beharra dago , haren esanahia, berriz, testuinguruaren arabera aldatuz doala. Izan ere, oraingo sasoi honetan idazkeraren balioa azpimarratzeko erabili arren, bere garaian ahozkotasunaren alde izan zen erabilia. Halere, gaurko ikuspegietatik behintzat, esaeraren mezua ahozkotasunaren balioa gutxiesteko erabili arren, latindarren artean sortu zelarik, aldiz, idazkiaren aldean ahozko ekoizpena goratzeko izan zen zabaldua, zeren, hala orduan nola egun ere, berbak munduan zehar “hedatzeko” inolako kontrolik gabeko gaitasuna baitute. Irazu bertsolaria, beraz, unibertsitateko egoeraz kezkaturik agertu ohi da. Bertsolaria eta ilustratua dugu era bertsuan. Herentzia eta disidentzia biltzen ditu bere baitan, bere adierazpidea guztiz tradizionala bada ere. Bere hit zak lau haizetara zabalduz doaz. Idazkera, ilustrazioaren sinonimotzat harturik, tradizioren aurkako joera hartu da historikoki. Idazketa, bada, bere aldetik, kultur berrikuntzarako lanabesa ulertu izan ohi da: disidentziarako nahiz aurrerakuntzarako bali agarria. Ahozkotasuna, berriz, heredaturiko tradizioaren gordelekutzat jo izan dute. Giza zientziek erabilitako ohiko eskema hori, ordea, hala M.M. Bajtinek nola bere jarraitzaileek ere ezarri zuten kolokan Erdi Aroko inauterietako herri adierazpenen disi denteak aztertuz. Beste ildo desberdinetatik baina eskematismo faltsu hura gezurtatuz beti ere, aritu ziren M. Foucault, J. Derridas eta G. De leuze. Bertsolaritzari buruz, bestalde, M. Lekuonaren idazkien arrastora mugitu izan dira Aitzol, Kixkitza eta a bertzaletasun his torikoaren adar kulturalak bertsolarien “adierazpen disidenteak” estaliz eta bertsolaritza “tradizio” berrietara eramanaz. Haien arabera, XX. mendearen hasieran “ahozko literaturaren balioa” aldarrikatzen da euskal letretan eta, horreki n batera, gardenena, bertsolariaren nahiz bertsogintzaren azalpenak hasi ziren birmoldatzen, berezko “disidentziak” leunduz eta... hizkuntza, keinuak, itxurak, agertokiak etab. “duinduz”. Adibide bat jartzearren, Joxe Mari Lopetegi bertsolari errepublikaz alea ez zen gonbidatua izan Euskaltzaleak elkarteak antolaturiko lehenengo “Bertsolari Egunetan” (1935ean eta 1936an), nahiz elkarte horretako bazkidea izan. Honen karietara sorturiko txapelketak zein jaialdietako bertsolariak “heziak” dira “basatiak” izan beharrean. Ez dira mugituko arloteen antzera (bertsolariak gero eta hieratikoagoak bihurtuko dira). Antzerkietan eta agertoki duinetan arituko dira (sasi ezkutuan ibili ordez), eta ez dira buruz buruko demetan neurtuko, kanpoko jujepean baizik. Era berea n, saiatuko dira hizkuntza “zaintzen”. Aipatu Joxe Mari Lopetegi, adibidez, bertsotan ari zela, kolpatua izango da eta idazkeraren erregistrora pasako diren bertsoak zentsuratuak izango dira, nahiz orduko zentsura, jakina, bertsolariei bezainbeste idazlee i ezarri zitzaien. Jasoko den bertsogintza zentsuratua izango da “disidentzia” galduz. Ez da “berdekeriarik” onartuko, politika gaien arabera “kontrolatuak” izango dira eta, beste bertsolari batzuk, besterik gabe, historiarako “desagerraraziak” izango dira . Edonola ere, egun hitza langaitzat dutenen artean, bertsolaria edota idazlea dela, ezin da bereizketa handiegirik egin zeren, P. Zumthor ek adierazi bezala, “ahozkotasun arartekotuaren” garaian aspaldi ari baikara bizitzen eta horretan pausatu beharreko kontraesana ez da hitza=tradizioa eta idatzia=berrikuntza, adierazpenetan aurkitu daitekeen errepikapena eta desberdintasuna baizik. Idazlearen aburuz bertsolariak “ortodoxoegiak” dira. Errepikapenaren errepikapenaz sortzen omen baitute beren ekoizpena. Horixe bera izan da Ilustrazioa historikoak tradizioa irakurtzeko erabili ohi duen leloa. Egun, aipatu irakurketak irauten badu ere, ezin da eskematismo hutsal horri bidea ematen segi. Badakigu, jakin, mota desberdinetako zentsurak diharduela, baita zents ura garaikidea ezin dela iraganean pairatutakoarekin parekatu ere. Jexusmari Irazuk, ETBko Hitzetik hortzera programaren erdian, zuzenean, paretan Ertzaintzaren aurka idazteagatik, performancea izan zitekeenarena, Euskal Telebistak saioa bertan behera uzt eko harturiko erabakiak begi bistan utzi zuen erakundeak disidentziarekiko zeukan (eta daukan) jarrera itxia. Egungo bertsolariek, idazleek bezainbeste, adierazpen teknologiak erabiliz jardun beharra daukate. Egun, sortzaile izateak multimediaz baliatzen ikastea dakar. Hau da, ahozkotasunaren arartekotsuaren garaian idazteak adierazpideen aukera berriez baliatzea eskatzen du Tradizioa gaurkotuz, “errepikapenetik” disidentzia sorraraztea da ibilbidea. Artista edo bertsolaria izanik ere, soilik idazten hasi z gero ez da inor idazle bihurtzen, baina hori idazlea=/=bertsolaria ustezko kontraesanetariko bat besterik ez da. Galderak beste bat behar du izan: sortzailea izateko nola ulertu beharra dago tradizioaren eta disidentziaren arteko harremana? Irazuren ber bek eta idazkiek erakusten digutenez, bi Irazu ditugu izen beraren azpian. Izendapen berak esanahi desberdinak biltzen baititu bere baitan. Irazu/Atxagak bertso asko ikasi zituen idazten hasi aurretik, eta Irazu bertsolariak, besteak beste, kazetari lanak idatzi behar izan ditu sosak biltzeko. Biak ala biak sortzaileak dira, ezbairik gabe. Ustez, idazkerak emaniko iraunkortasunak ez du hizlarien hitzak baino gehiago balio. Izan ere, bi adierazpideen balizko egonkortasuna asmakizuna besterik ez baita. Pier re Klossowskik erakutsi zigun bezala, berbak nahiz izkribuak bilakagai direlako. Ez baitago berrikuntzarik gabeko errepikapenik. Tradizioaren baitan disidentziarik egon ezean, irudikapenak sortzea ezinezkoa bailitzateke. Eta, finean, irudikapenik gabe, sentitzea, pentsatzea eta adieraztea kimera hutsa izango genituzkeelako. EIEko lehendakari gisa egokitu zitzaidan lehen Galeusca XX III.a izan zen (2006ko azaroaren 1etik 4ra), eta gaia “Tabua”. Euskara benetan “tabutzat” hartu zuten orduko Nafarroako agintariek, eta “Lingua Navarrorum” ez aritu arren ez genuen inolako laguntzarik eskuratu; areago, ez ziguten ezta harrera ofizialik egi n nahi izan, nahiz eta hizkuntza ezberdinetako ia ehun idazle bildu eta iragartzeko kartelak Txillidak berak Nafarroaren kateei buruz egindakoa izan. Bertan agertutako lanak argitaratzeko, berriz, liburu bat kaleratu genuen, eta azalerako erabili genuen kartelean zegoen marrazki bera. Esan beharra dago Txillida familia oso ongi portatu zela Euskal Idazleen Elkartearekin baita Galeuscarekin ere. Orduan, Tabuak Iru ñan idatzi nuen: “Galeusca honekin batera, Cook kapitaina zenak Hegoaldeko itsasoetan aurkit u zituen tabuak munduan zehar barreiatu ostean lehorreratu berri dira Euskal Herriko hiriburu zaharrean. Polinesiar hizkuntzek, bere txikitasunean, munduko mintzaira guztietara emaniko oparia dugu tabua. Kultura jakin batean debekua dena adierazi egiten du gu tabua aipatuaz: giza harreman arriskutsuak, begiz jotako ekintzak edo jaki lanjerosak... Baina pertsonak edo gauzak ere tabu bihur daitezke. Edota hitzak... eta hizkuntzak. Dagoneko duela mende t’erdia (1856an) Moravian jaiotako Sigmund Freud mediku idazleak Totem eta Tabua saiakera 1912an argitaratu zuenean, gizabanakoen antzera, gizarteen sufrikarioa aztertzeko eta bideratzeko gakoak eman nahi izan zituen tabua erabiliz. Tokian tokiko gizadietan zerk eragi ten duen izua, mina nahiz lotsa eta zeren bid ez ezabatu eta ahaztu egiten den hura ezagutarazteko baliagarri suertatu zitzaion tabua kontzeptua. Horrela ekarri nahi dugu guk Galeuscara. Gure literatura eginkizunetan zentsura eta galgak nabarmentzeko, kultur ikerketan lagungarri izan dadin. Tabuak gu re idazkietan eta gai tabuak. Politikan, afektibitatean zein estetikan. Haiek guztiak behar bezala arakatzeko bildu gara idazle katalanak, galegoak eta euskaldunak Iru ña berrian non, zaharrean ez bezala, jatorrizko hizkuntzaren erabilera egun ia tabu bihu rtu duten. Literatura dela medio, ezkutatutako tabuak agerrarazteko eta barreiatutakoak barregarri uzteko. Horra XXIII. Galeusca honen helburua.” Hona hemen, beraz, horretarako izkiriatutakoa. Irakurtzen dakienak berehala antzemango dio testu honi orduko agintarien euskararekiko zuten jarrera baztertzailearen kritika ironikoa; ez sarkastikoa, arren. Pena handia ematen dit bere garaian EIEk Galeusca zenarekin moztu izanak, eta egun arlo horretan behar bezalako arreta ez jartzeak. Beste zenbait Galeuscatan ere parte hartzen segitu nuen nik, baina, goian esan bezala, errepikapenak ez du merezi berrikuntzarik gabe eta, kasu honi dagokiola behintzat, ez dut gauza berria errepikatu nahi alferrik. Lorpen kutuna izan zen nire garaian Pasaiako Udalarekin sinatuta ko akordio bat zela medio “Hugoenea” edo “Idazlearen etxea” lotu izana. Munduko edozein hizkuntza gutxitutako idazleek badute etortzea Pasai Donibanera, dohainik, bere egitasmo literarioren bat gauzatu ahal izateko. Dagoeneko idazle euskaldun, katalan eta galegoez aparte, georgiarrak, esloveniarrak edo kurduak etorri izan badira ere, aukera irekita dago eta idazteko azpiegitura oso erabilgarria izaten da. Ildo beretik, nire lehendakaritza garaian, Durangoko Azokarekin eginiko hitzarmena zela medio, Frankfu rteko liburu ferian egiten dutenaren antzera, bi elkarteren artean urtero kanpoko kultura ezberdin bat gonbidatzea adostu genuen. Horrela bertaratu ziren, besteak beste, idazle galegoak, georgiarrak, suomi eta saamitarrak, esloveniarrak eta kurduak (usu ku ltura bakoitzari buruz Hegats gure aldizkari literarioaren ale monografikoa eskainiz; ni Finlandiaz egin zenaz —42.az — arduratu nintzen) baina, zoritxarrez, 2008ko krisi ekonomikoak jardun interesgarri hau ere jan zuen eta, dagoeneko, orduko hitzarmen hori ez dabil. Bestalde, EIEk goian aipaturiko Frantziako hizkuntza gutxituen arteko bultzaturiko harreman hura ere bertan behera geratu zen jarraipenik gabe, eta CEDROrekiko lotura ere amilduz joan da. CE DRO, Centro Espa ñol de Derechos de Reproducci ón de ituriko agentziaren fundatzaileetariko bat izan zen EIE Franco osteko garaian eta, berez, postu bat bagenuen haren zuzendaritzan ere idazleentzako mota ezberdinetako laguntzak bideratzen laguntzeko. Euskal Herrian mota horretako agentziarik ez dagoenez, o raindik ere euskal idazle askok, norbanako gisa, parte hartzen dute aipatu agentzian, eta laguntza profesionalak zein pertsonalak ere eskuratzen dituzte, baina, era kolegiatuan behintzat, zegoen harremana bertan behera geratu zen EIEk eskatuta. Orain, ber az, euskal idazleak ez du bere laguntzarako agentzia kolektibo onartua eta zabaldua. Igor Estankona poeta eta legelaria saiatu zen erronka horri heltzen baina, nik dakidanaren arabera behinik behin, egitasmoa ez da oraindik behar bezala garatu eta gauzatu . Agian egun, mundu digitalak eragindakoagatik batik bat, euskal sortzaileen egile eskubideak (ez idazleenak soilik, abeslari, gidoigileenak eta abar) kudeatuko lituzkeen beste motako egitura beharko litzateke, sindikatu bat, alegia... baina hori ere egit eke daukagu. Garbi ñe Ubedaren hitzetan: “Gune potolo bat beharko genuke euskal kultura osoa erakutsiko duena. Hori ez dago, eta hor egon daiteke urteko uzta osoa, egon daitezke sortzaileen eztabaidak eta nahi duzun guztia, baina behar dugu leiho bat non agertuko garen”. Batzuetan, kointzidentzia perfektuak izaten dira, ia susmagarriak. Idazten ari naizen sasoian EIEko lehendakaritza Garbi ñe Ubedari dagokio eta, garai motel eta urri honetan, nire ustez gizartean oro har noraezean gabiltzan bitartean, ohi baino min handiagoa ematen digute estutasunen aurrean betiko galderek, aspaldikoek: zer egin, zer esan, zer idatzi? Zer egin dezake oraindik literaturak? Horiexek datozkit burura. Garbi ñek, zorionez, gauzak garbiak ditu: “Gero eta gutxiag o sinisten dut sektoreetan eta halako bereizketetan; idazle, musikari, bertsolari: denok antzeko muinean gaude, eta zein da gure problema latza? Euskara. Ez dago modurik hor bizitza duinik egiteko. Ustez bitartekoak jartzen zaizkigu, baina gezurra da, ze s ortzaile horiek ezin dute hortik bizimodua atera. Ez da negar egiteagatik, eta ez da koronabirusagatik: lehendik zetorren gauza bat da, eta egungo egoerak agerian jarri ditu gauzak. Eta gauzak are ageriago uzten dituen burla bat izan da Eusko Jaurlaritzare n diru laguntza. Gu ez gara kultura sektorea. Kultura guretzat lausoegia da; kultura ez, gu transbertsalagoak gara. Benetan sinisten badugu euskarak eta gure kulturak egiten gaituela, kultura egiten duten horiek dinamizatu behar dituzu, horiek direlako baz ka ematen dizutenak. Kulturaren alor horretatik bakarrik joz, gu beti galtzaile gara; idazleen kasuan, behintzat, nabarmen. Euskararena ez bada, ez dakit zein den gure muina.“ Txillardegik berak sinatzeko moduko iritzia, bada. Honen aurrean Be ñat Sarasol ak honela dio: “Gure kulturgintzaren elementu definitzailea euskara dela eta arazo gehienen konponbidea handik etorriko dela pentsatzea osoro erratua iruditzen zait, Bertsozaleen Elkartearen eredua beste diziplinetara igaro daitekeela pentsatzea bezalaxe” . Bistan da bertsolarien eredua ez dela beste arlotara eraman behar. Berezkoa da eta kulturaren beste eremuetan, idazleen artean esaterako, hura bezalakoa ezartzeak ez luke batere lagunduko, baina gure kulturgintzaren elementu definitzailea euskara dela e z dut dudarik. Arestian adierazi moduan, nire bizipenetatik ateratako ondorioa baita, ni ez bainaiz idazlea euskal idazlea baizik eta, askotan frogatzerik izan dudanez nire eginbehar horretan, ezaugarriak, baldintzak, indarrak eta makaluneak ezin dira gutx itze prozesuetatik at dauden beste hizkuntzetako idazleenekin alderatu. LeviStraussek ( La pens ée sauvage , 1962) honetaz zioena gogoratuko dugu: “Kultura, funtsean, komunikazio era bat da”. Baina antropologo guztiek azpimarratzen dutenez, munduan komunik azio era desberdinak izanik, gizarteetan zabalduena dugun egoera komunikazio ukipenarena dugu. Aipatutako egoera haiek deskribatu eta ulertarazteko erabili ohi da gizarte zientzietan eredu ekologikoa deritzana. Horren arabera, eta mota guztietako glotofag iak ekidin nahian, ukipen kulturetan komunikaziorako erabiltzen diren hizkuntzak definitzen dira nagusia/minorizatu binomioaz baliaturik. Pare hori dela eta, gutxiengo baten hizkuntza erabat normalizaturik egon daiteke, eta berarekin ukipen egoeran aurkit zen dena baino txikiagoa izan arren (suomiera eta suediera, adibidez) horrek ez luke esan nahi inolako ordezkapen prozeduran sarturik egon daitekeenik. Hizkuntza minoritarioa litzateke hori, besterik gabe. Alderantziz balitz, ordezkapen zein atzerapen prozedura batez jota egongo balitz, hizkuntza eta kultura hori gutxiagotzen ari dela esango genuke. Hizkuntza gutxiagotua dela, minorizatua alegia. Hona hemen euskararen kasua. Chomsky dela medio argi dauzkagu egun semantikaren ardatzak, ez pragmatikarenak. Informazioaren tratamendua azalarazten digu, eta ez da gutxi gero!, baina gizarteratze zein kulturatze prozeduraz apenas ez digu berririk eskaintzen. Izan ere, hizkuntzalaritza hutsean goi mailakoa dugu, ez noski gizarte hizkuntzalari gisa. Esanahia hizku ntza jakin batek dioena baldin badugu, eta zentzua hizkuntza horrek, bere testuinguruan, adierazten diguna, Chomskyren teoriak lehenengoari ekingo lioke, besterik ez. Baina zentzua izendatu dugun bigarren kontzeptu horretaz jabetzeko beste bide bat jorratu behar izango dugu. Hauxe litzateke bere ekarpenaren muina eta, jakina, bere teoriaren muga ere bai. Bide honetatik joanda, Chomskyren teorien kritikarako beste galdera orokorragoak irekitzerik badago ere, oraingoz, gure auziaren atzean dagoena ulertu ahal izateko puntu honetan bertan geratzea dirudi egokiena. Izan ere, literaturaren funtsa esanahiaren eta zentzuaren arteko bereizketa lantzean datza. Hizkuntzen arteko ukipen egoeran dagoen literatura minorizatu bateko idazleak gara euskal idazleok, eta sortzen duguna, M. Foucaultek esango lukeen modura, menperatutako ezaguerak dira. Menpeko ezagutzazko ekoizpen hauexek, gainera, L. Vygots kyk ongi as ko adierazten duenez, bi ardatzen arabera garatuz doaz: Testuinguruan oinarritutako hizkuntza zehatz batetik destestuinguratzera doan arloan alde batetik, eta tokiko hizkeratik mintzaira abstraktuetarako garatzen den bidean bestetik. Edo, beste modu batez esanda, zentzuaren ulerkuntza hertsitik esanahi orokorraren konkistatzera. Honi guztiari, ordea, ezin zaio antzeman hizkuntza bakoitzetik at, edota, gure kasuan bezala, hizkuntz ukipen egoera jakin batetik at. Izan ere, aipatu bezala, hizkuntzaren gizart e egoerak moldatu eta, neurri handi batean ere, baldintzatu egiten baitigu kulturatze prozeduren menpekoa den ezagutzaren ekoizpena bera. Horrexegatik, har dezagun tarte txiki bat pentsaeraren heterogeneitateaz eta hizkuntz aniztasunen artean dauden harre manez behar bezala aritu ahal izateko. Goian adierazitakoaren arabera, ez dut hemendik aldarrikatzen, Sapir Whorfen antzera, hizkuntzak pentsamoldeak bideratzen dituenik. Aitzitik, ontzat hartzen ditut horri buruz estrukturalisten aldetik nahiz Chomskyzal een partetik ere datozen kritikak. Alegia, hizkuntz determinismo mekanikoaren ahulezia teorikoa bistan denez, ezin dela esan inongo hizkuntza besteren bat baino “garatuagoa” edota “egokiagoa” izan daitekeenik. Bai ordea, Vygostkyk, Luriak eta Leontievek f rogatu zutenez, pentsamendu eskema unibertsalistak gainditu behar direla beren garapenerako oinarrian dauden ezagutzazko prozedurak kultur baldintzatzearen menpekotasuna onartuz. Hauxe dela eta, egun garatzerik badugu bere garaian ez Vy gostkyk ezta Luri ak berak ere artearen eta literaturaren garapenari buruz ondorioztatzerik izan ez zutena. Izan ere, ezagutzazko ekoizpen prozedurak aztertzerakoan niri gehien interesatzen zaidana zentzua/ esanahia eta hizkuntza ezarria / hizkuntza abstraktuaren arteko bi nomioekin lan egitea denez (eta ez Chomskyrengan ez eta egiturazaleengan horretarako inolako ekarpenik aurkitzen denik), beste bide bat jorratzeari ekin behar izan diogu. Horretarako, ezinbestekoa deritzot “garapen hurbilaren arloa” deritzana hona erakart zeari. Lehen esan bezala, gizarte bakoitzak sortzen duen ikur espazioaren kulturatze prozeduren bereganatzean datza bertako kidearen ezagutzazko ekoizpena. Hau da, horrelako bakoitzaren hizkuntza/kulturaren binomioaren arabera sortuko da ezaguera mota ba t ala bestea. Mundua kategorizatzeko informazioen sailkapen mota batean besteetan baino gaiago ibiltzearena, eta, ondorioz, egokitutako hori eta ez besteak garatzearena. Beraz, ezagutzaren ekoizpenak ez dira guztiz askeak, baizik eta kulturak garatzen du en leku sozialaren menpekoak. Hortxe dugu gakoa. Baina hobeto ulertarazteko, ekar ditzagun hona guztiz lagungarriak diren Peeter Tulviste irakaslearen iritziak. Jakina denez, Luriak eta Vygotskyk pentsamenduaren garapena baldintza sozio historikoen pean k okatu ohi zuten. Garapen psikologia klasikoaren arabera, Piageten teoriaren arabera esate baterako, ezagutza subjektuaren eta objektuaren arteko elkarren eraginez eraikiz doan bitartean, sobietar psikologiak tartekatzen ditu harreman hartan bertako gizarte aren zein kulturen aurrebaldintzak, eta funtsean hizkuntzaren erabilera. Hau da, alfabetatze edota hizkuntz normalizazioari buruzko bertako egoera medio hurbilduko dira ezagutzazko prozeduren bilakaera hartara. Piagetentzat, ezagutza ekintzetan eta eragik etetan oinarritu bide da bere bilakaerarako. Sobietarrek kultur baldintzaren barnean aipatzen dute hizkuntzaren egoera (beren ikerketetan ikusi zenez, gehienetan hizkuntz ukipen egoera diglosikoa besterik ez dena) ezinbesteko tartekari gisa. Piageten eragi nez alde batetik, eta Stalinismoaren ondorioz bestetik, ez da behar bezain aintzakotzat hartu hizkuntz ukipenezko kultur egoera diglosiko horrek nola baldintzatzen duen pentsaeren ekoizpena. Ondorioz, ikertu ahal izateko Peeter Tulvisterenak bezalako lagu ntzak eduki arte itxaron behar izan dugu. Tulviste Luriaren ikaslea eta lankidea izan zen Moskuko Psikologia Fakultateko lehenengo promoziotik (hirurogeiko hamarkadatik, hain zuzen). Ezagutzaren garapenari buruz Uzbekistanen egindako antzerako ikerketak j arraitzerik izan zuen Siberiako Taimurreko Ganasanz herritarren artean, eta duela gutxi arte Estoniako Tartu Unibertsitatean izan dugu irakasle, nahiz eta, era berean, AEBetako Clark Unibertsitateko ikertzaile taldearekin aritu eta, horrexegatik besteak be ste, M. Cole eta J. Brumerrekin harremanetan egon den, esaterako. Tartuko Unibertsitatean aspaldidanik kultur semiotikari bu ruzko ikerketen tradizioa egoteak alde batetik, eta Ganasanztarrekin pasatutako egonaldiek bestetik, eragiten zuten Tulvistengan aurreko sobietar psikologiaren ekarpena gizarte hizkuntzalaritzaren arabera birformulatzea. Horrela, bere ikerketek erabiltzen duten ikuspegi berri honen arabera, egun esan dezakegu kultur eta gizarte hizkuntzen egoerak baldintzatzen duela bertan ekoizten den pentsaera mota. Izan ere, gogamen desberdinak ekoizten direla ez hizkuntzaren eraginez egoera soziolinguistikoaren ondorioz baizik argitu ondoren, argi geratzen da, beraz, pentsamendua sortu, eraiki, garatu eta ekoiztu egiten baldin bada dagoen kultu raren arabera, eta era berean, baldintzagarritzat jotzen den kultura jakin batez jabetzeko bertako egoera soziolinguistikoa nola ekoiztu zein berrekoizten den jakin behar baldin bada, ahal den neurrian, hori bera argitzea eta azaltzea ezinbestekoa daukagun ez, kultura hitz horren atzean dagoen kontzeptua zehaztetik abiatzea litzateke oraingo honetan egokiena. Gure hizkuntza zapaldua den neurrian, ukipen egoeraren arabera ez minoritarioa minorizatua baizik, eta hura erabiltzean, hautu linguistikoa egiteaz ga in, mundua ulertzeko modu heterogeneoa eta dibergentea ari baldin bagara ekoizten, idazle moduan, Garbi ñe Ubedak dioen bezala, “euskararena ez bada, ez dakit zein den gure muina.” Demagun, orain dela ez dakit zenbat urtetik hona lantzen ari garen liburua eskuetatik ateratzean, hurbilketa bat egiten saiatzen garen bakoitzean, lan egiteko gai ez garen bakoitzean, ezer gertatu ez balitz bezala aritzen garela, laguntzarik gabe, alderrai. Orduan, estatu baten beharra dugula iruditzen zait berriro ere, eta nir e buruari deitu ohi diot, animo emanez, liburua (e book edo paperezkoa izanda) salbatzeko. Zuhaitz baten itzalpean irakurtzea ia debekatua dagoenean, polizia taldeak hiriaren espazio publikoaren jabe direnean, poz pozik imajinatzen dut murrizteak armagin tzan izango direla eta kulturan emandako laguntzek ez gaituztela umiliatuko eta zuhurtziagabekerien atzetik ez garela berriro ibiliko. Eta harritu egin naiz, egile, editore eta liburu saltzaile talde batek idatzi duenarekin, zeintzuek kultur agintariei la guntza eskatzen baitzieten liburuaren sektorearentzat, liburuko ekonomia guztia, hots, argitaletxeak, banatzaileak, saltzaileak eta idazleak elikatzen duten irudia da denak berdinak garela: idazten dugun langileok eta gure patronala diren argitaletxeak, al egia. Horretaz ari naizelarik, ezin dut inola ere onartu ordena ekonomikoari era bateko menpekotasuna ematen dion gure hizkuntzan idatzitako deiak, bere izateko arrazoia “ustezko denon aferan” aurkitzen duelako eta, berez, horretarako gure hizkuntzaren al darria liburuen alde egiten baitute sektorea bizi behar duelako esanez aipatu “sektorean” denok berdinak ez garela saihestuz. Hala, literatura eginez, definizio erreakzionarioaz gain, de facto galduta dauden (zeren eta, oraindik, nork uste du literaturak halako boterea duenik gaur egun?) kontakizun handi horiek, mito sortzaile horiek azaltzen dute beren ikuskera ideologikoa, eta modu irekian agerian uzten dute beren ordenarekiko eta agintearekiko konplizitatea. Eta literaturak, eskatzen diguten literaturak, ordena horri eustea besterik ez duenez helburu, behar denari laguntza eske ohi diote subentzio eskatzaileek. Eta testu horien irakurketak haserretu egin nau. Izan ere, oraindik ez badakigu zer den gaur idaztea, oso ondo dakigu, ordea, nola ez den idatzi behar. Ez dut ukatzen, inola ere, idazten duten gehienek duten prekarietate ekonomiko handia. Behin Joxe Azurmendirekin hizketan biok partekatzen genuen sentimendu berberaz aritu ginen, hau da, idazleok, fikzioa idazten bizi direnek, ez gaituzt ela gu ofizio berekotzat hartzen. Gu, irakasleok, ez omen gara idazleak, beraz, autonomoak ez garen neurrian eta den dena idazletzari ematen ez diogulako. Beste lan bat badugu eta hori izaten da gure ofizioa, baina ez idazle izatea... horrela, jakina, Gabr iel Aresti edo Ramon Saizarbitoria ez lirateke idazle izango, eta Joanmari Irigoien edo Pako Aristi bezalako “autonomoak” bakarrik hartu beharko genituzke aintzat idazletza ofiziorako. Gainera, Tere Irastortzak esaten duenez: “Gure garaian ematen zuen hizk untzaren borroka narratzaileena zela”, eta, ildo beretik, Castillo Suarezek: “Poema liburuak idazten ditugunoi maiz galdetzen digute noiz idatziko ote dugun eleberri bat, idazle titulua ez baita poemekin bakarrik eskuratzen ahal”. Honen aurrean, berehala a tera zen Josu Goikoetxea, poesia liburu bakarra idatzi duenak ( Zer luzea negu hau , 2018), adierazteko: “Eskatu nuen, baina ez zidaten poeta karneta etxera bidali”. Idazlea, bada, horretaz bakarrik bizi dena eta fikzio luzeen egilea ei da... saiakerak idaz ten dituen irakaslea, beraz, ez da usu idazle gisa hartua izan. Koldo Izagirrek, esaterako, idazle izendatu ninduen nik liburu batzuk idatzi eta argitaratu ondoren. Magrittek ez omen zuen pipatzen idazkera literarioaz osatutako nire lehen liburua zela esan nahi zuen, jakina, baina, halere, ez omen zen aski izan... Faustoren itzala narrazio luzea aurkeztu nuenean, Ur Apalategi argitaldariak “eleberria” zela esan zuen, eta nik, harriturik, zergatik esaten ote zuen hori galdetu nionean ihardetsi zidan: “Eleber rigintzan hau bezalako testuak ere kabitzen direlako”... Liburu horren gaztelerazko itzulpenerako Alfonso Sastrek egin zuen hitzaurrean honela zioen, ordea: “Hitzaurre gisa: saiakera bat den eleberria. Liburuaren zati batzuk literatura esperientzia “transgeneriko” horiei irakurriz, beste batzuetan nik saiakela bezala definitu dudana dela irakurgai duguna esan dezakegu. Horrela izan ziren nire zenbait liburu, h ala, Lumpen, marjinaci ón y jerigonza —saiakera horretan autorea desagertu egiten da, eta ez dakigu bere buruaz beste egin ote duen — edo Limbus , non irakasle bati erantzun akademikoa ematen zaion baina fikziozko arlotik. Narratiba hauen bidez eraikitzen d a fikziozkoa denaren enigma, eta istorio batzuk iristen zaizkigu historiara.” 2018an, Izendegi hutsa izeneko olerki bildumarekin Arabako Foru Aldundiak sustaturiko XXIX. Ernestina de Champourcin poesia lehiaketa irabazi nuen, eta liburu gisa Foru Aldundia k berak argitaratu eta zabaldu zuen... baina Josu Goikoetxeak, bere maneraz edo, bere aldetik, Castillo Suarezek dioenaren arabera,“Poema liburu batek ez zaitu poeta egiten” jakin beharra dago. Baina urte askoan, etxean bakarrik, inork irakurri nahi ez di tuen hitzak idazten dituenak, ezertarako balio ez dutenak, nonbait, inori ezer esaten ez diotenak, logika sozial nagusien arabera denbora, dirua, aukerak galaraziko dizkiotenak, badaki idaztea ez dela ohiko beste lan bat. Liburu bat izateko borrokatu dena k, eta azoketan leku txiki bat egiteko zortea duenak, oso zorionekoa bada, autore eskubideen aldetik zerbait jasotzen badu, badaki idaztea ez dela beste lanbide bat, ez dela ofizio bat soilik. Bestalde, idazleak ez du hori izatea nahi. Ez du nahi beren id azkiak jan idazketatik jan ahal izateko, badakielako horretarako berak uko egin beharko liokeela bere buruari. Eta lana aldatzen ez badu, lortzen duen irabazi miserablea gorabehera, ez da ustiatutako langileek bezala bizirauteko beharrengatik behartuta da goelako, horrekin ez baitu bizirik irauteko ere irabazten, baizik eta oraindik ere uste duelako balio bera duen zerbait ari dela defendatzen. Badaki idazteko lan egiteari uko egitea ezin dela, lehenik. Halere, orduak eta egunak igaro beharko ditu bere ord enagailuan. Maizegi onartu beharko ditu lan eskasak, gaizki ordaindutakoak, erretzeko modukoak asmatu beharko ditu, behartuta betiere, baina inoiz ez dira egiten duena baino gehiago izango idazten jarraitu ahal izateko. Gauzen egungo egoeran, ez du espero idazketaz duintasunez bizitzea, eta onartzen dugu hori gertatzen dela, eta ustekabe baten ondorioz baino ez dela hori aldatuko. Ofizioarekin konprometitzea idazle ibilbidea eraikitzea pentsatzen ari direnei dagokienez, serio hartzen duten deliberoa hartu ta ere, nekez lortuko dutelakoan nago. Idaztea beti delako mundutik urrun egotea, alde batetik literatura sakraltasun baten inguruan egon nahi baina, bestetik, zenbait hautaturen eremu erreserbatuan sartuta ere (eta bolizko dorreak aspalditik erori dira) praktika horiek, hasteko, posizio bat eskatzen dute, ez bakartzea baizik eta, nola edo hala, dagonaren alde, dela idazteko maneran edota ukitu ezin diren gaiak idazketatik baztertzea, gutxienez. Ez dut errealitate ekonomiko basatia ukatzen, ez dut uste li teratura mundutik kanpo dagoenik, kontrakoa gertatzen da baldintza materialak gorabehera, eta, bizitzeko, badakit, baldintza horiek miserableak direla. Baina ez gara gonbidatuak izan behar festa baten hondarrak jateko –eta gure liburuak laburragoak, bortit zagoak, samurragoak izango badira ere, aldi berean, baldintza miserable horien lekuko eta akusatzaile izan behar dute; izan ere, ez dugu aldendu behar, hain zuzen, mundutik, non ondo jokatu behar baita geure eskusartzeko aukera, erosotasun pixka batean biz i eta erretiratu ahal izateko, bizitza aristokratikoari eman gabe edota, alderantziz, gaur egun patetikoa izan daitekeen bizimoduari atxikirik geratzeko. Ez ditugu gure testuak baldintzatu behar inongo gobernuko kultur arduradun jaunaren eskuzabaltasunare n arabera, ezta ez dugun ustezko estatuaren laguntzen mende. Biziraupen ekonomiko minimoko baliabideak guretzat eta besteentzat arautzeko borrokatzen jarraituko dugu, baina ez dugu egile gisa egingo bakarrik. Idazle izateaz gain pertsonak baikara. Ez dugu uste liburu bat idazteak, berez, konpentsazio ekonomikoren bat es katzeko eskubidea soilik ematen digunik, baina ikuspegi pragmatiko batetik estatuaren diruaren birbanaketa justua aldarrikatu behar badugu, ezin da egin kategoria abstraktu batetik abiatut a —ez baitago baldintza horren batasunik —. Ez ditugu baldintzatu behar, halaber, zenbait enpresaren dirulaguntza zalantzagarriak, lanerako berniz batekin birmargotu nahi baitituzte ere. Kultura ohoratzen dugu. Idazketa, irakurketa, keinuak dira, uneak, produkzioaren denboratik ateratakoak eta borroka uneak aldi berean. Eta idazten jarraitzen badugu, idazten dugunarekin hilabete batean jateko ezer irabazten ez badugu ere, zera uste dut: idaztea ez dela kultura objektu txiki bat sortzea, eta gure testu horiek eraldatu egin dizkiguten testuen eta munduaren balioa, metamorfosian erabiltzen ditugun testuen funtsa horixe baita eta ez, berez, mesedegarriak izatea. Hala eta guztiz, zentzuz jokatzen jarraitzen badugu, uste dut bitarteko bat geratzen zaigula: iruditer ia bakar baten inposizioaren aurka borrokatzea, balioaren erreinu absolutuaren aurka borrokatzea, alienatu gabeko komunitate bateko mugimenduen partaide izatea, bizirauteko bideak irekitzea bizitza honetan. Horretarako eta beste gauza batzuetarako idazten dugu, baina ez liburuaren ekonomia elikatzeko soilik. Eta ez dugu uste, gainera, ekonomia hura den bezala, iraunarazi egin behar dugunik. Badakigu testuek bizirik iraungo dutela, badakigu testuak ez direla benetan existitzen testuingurutik kanpo baizik eta gure gorputzetan, gure kontzientzietan, gure memorietan, eta merkatuan baino beste modu zabalago batean mugitu daitezkeela. “Liburuetatik ezin da bizi”, horixe esaten digute. Eta, hala ere, badira liburuen inguruan antolatutako inperio ekonomikoak. Nora doa kapital hori guztia? Bada, supermerkatu kate handien hiriburu osoa dagoen leku berera: edozein tokitara, nekazariarengana izan ezik. Idatzi nahi baduzu, materialki egin nahi baduzu, beste lan bat bilatu behar duzu bizi ahal izateko. Baina itzul gaitez en mundu errealera: biziari eusteko batzen diren lanaldi bukaezinak eta askotariko jardunaldiak bizitzarekin bat joateko bideraezinak dira. Baldintza horietan liburu bat idatzi ahal izango da, gehienez bi, eta gero kapitalismoa nagusituko da berriro ere. H ori gutxi balitz, zenbat eta disidenteagoa izan idazketa, pentsamendua, eta zenbat eta zurrunago izan boterearekin erlazionatzean, nahiz harremanak egin, aliantzak burutu, festetara eta gauza horietara joan, gero eta zailagoa izango da norbaitek gure lan h ori babestea, oso beharrezkoa bada ere. Are okerrago, gurea bezala, laguntza handirik gabeko hizkuntzetako kultura ekoizpenaz ari bagara, beste zulo beltz bat. Debaldeko kulturak, ordea, tranpa du, askoz argiago ikusten dena beste edozein industriaz pent satuz. Supermerkatu kate batek produktu baten prezioa merkeago berrezartzen duenean, ez du eskuragarriago jartzeko egiten. Baina badakigu tranpa hau dela: horretarako, ekoizpena suspertzen du, laborantza estentsiborako eta monopoliorako baliabiderik ez dut en tokiko ekoizle txikiak kanporatuz. Eta, praktikan, hondamendietarako metodoak erabiltzen dituzten ekoizle handiei bakarrik laguntzen die. Horixe bera gertatzen da kultura industriarekin. Beste tranpa bat kulturaren eta industriaren arteko nahasketa da. Kultura behar beharrezko ondasuna da, komunitate bihurtzeko beharrezko elikagaia. Kultura sortzen dugu hitz egiten dugun aldiro, bakarka edo elkartuta, baita konfinamenduan izan den bezain modu gogorrean ere. Kultura sortzen dugu sareetan gauzak sortzen ditugun aldiro, hitzak birsortzen ditugun aldiro, abestiak asmatzen ditugun aldiro edo beste batzuei buelta ematen diegun bakoitzean, dantzatzen dugun bakoitzean, nahiz eta jai batean izan. Gainera, kultura ezinbestekoa da erresistentzia politikoa egitek o, bizi garen hondamendiaren aurkako erresistentzian lagunduko digun pentsamendua artikulatzeko. Baina kultura produktu deritzogun hori, kultura zehazteko moduetako bat, ez da ezerezetik ateratzen, prestatzen ditugun elikagai zehatzak ezerezetik ateratzen ez diren bezala. Lanetik atera eta denbora jasangarria behar dugu kulturan lan egiteko. Kapitalismoak dena gurutzatzen du. Baina pertsonek beren lana ez kobratzea ez da kapitalismoa haustea, indartzea baizik. Badakigu ekonomia hori erortzen bada idazten eta irakurtzen jarraituko dugula. Beste batzuek guk baino lehenago egin zutela, askoz baldintza txarragoetan. Fede txarrez, agian oso apustu txarra dela esango digute. Ez da horrela. Errealismoa da. Nola egin dezakegu amets betidanik zapaldu gaituen sistema batekin? Aspalditik ez dago lekurik merkatu horretan eskritura zorrotz eta erradikaletarako, han saltzen den gehiena makina horrekin dabilen guztia baita, literaturaz mozorratuta. Hala, bada, oraindik beharrezkoa da liburu batzuk idaztea. Badakigu, halaber, badirela, jakina, editoreak, liburu saltzaileak, lan zapaltzaile honi uko egiten diotenak, saldu ezin diren testuak defendatzen saiatzen direnak, testu zoroak, inbertsioaren itzulerarik gabeak, etekinik gabeak, eta gero eta meh atxatuago daudenak. Sistema editorialak oraindik ere uste zuen maniobra tarte txikia zalantzan jartzen da orain, azken krisitik altxatu behar direlako beste krisi batzuk etorriko direlako oraindik. Orduan, defendatzen jarraitu behar bada, hala eta guztiz ere, oraindik aldrebesa izan daitekeena, erresistentzia hitzak zabaltzen saiatzea eta krisi horren erdian ahots eta idazki disidenteak, merkatuaren diktaduratik kanpo. Gure idazle praktikak berriro asmatzeko aukera bat da hau, esan ohi denez. Liburua obje ktuaren mundutik ateratzea. Testuak sarean libre zabaltzea. Izan ere, liburua, objektu bukatu, ekoitzi gisa, literatura hitzaren zirkulaziorako modu hegemonikoa baino ez da. Beste aukera batzuengan pentsatu behar da. Edozein tokitan irakurtzen ditugu, edo zein unetan, buruz ikasten ditugun testuak, erreproduzitzen ditugunak, ematen ditugun testuak, etengabe zirkularazten ditugunak. Idatz dezagun. Edozein lekutan, nolanahi ere, liburuak gainditzen dituzten ohiko liburuak idaztiz, gure bizitzetan ainguratzen direnak eta itzultzen direnak, ez direnak ez egiantzaren legeez ez merkatukoez arduratzen. Liburuek, egoera ausart batzuen bidez, haietatik atera eta zabaldu behar badira, haiengandik nekez espero daitezkeen berrikuntza onak ekar ditzakete. Horretarako e z zaio inolako eskakizunik egin behar inori. Ez gaitezen gu geu izan gure poliziak, gure literatura agenteak. Beste bide batzuk asmatu behar dira, beste bide batzuk posible direlako, beti izan direlako posible. Izan ere, literaturak, gurea den egoera historiko honetan, seguru asko etorkizunik gabe gauden bitartean, bizitzarako lan egin behar du. Eta hor daude, asmatzeko egiten ditugun literatura praktika berriak, estrategia posibleak eta sarritan, horrelako gauzei buruz galdezka egoten garenean bilera eze zagunetan hitz egiten dugu, eta galtzen den hitza berraurkitzen da, inoiz amaitzen ez den ariketan, edo ez da inoiz berreskuratuko literatura ez baita beste lan bat, baizik eta abian den gerraren armetako bat. Eta ari gara, gure gudari modura, mundu galdu bat salbatzen; aitzitik, bizitzea merezi ez duen mundua suntsi dezagun, liburuaren mundua den bezalakoa birrindu eta eraldatu behar dugun ere berean. Ez da nire kezka bakarrik, Brigitte Vasallok, Louise Chennevi èrek, Liliane Giraudonek edo Georges Perece k antzerako gauzak idatzi baitituzte idazletzari buruz. Areago, nik eleberri baten izaera politikoa ez dut soilik edukiari dagokionez onartzen, baizik eta haren formei dagokienez ere bai; izan ere, irakurketa itun bat proposatzen badu, gaiei buruz iristen bazaigu informazioa prozesatzeko modua kontrajartzeko, eta, askotan, akritikoa eta azalekoa izan beharrean, kritikoa bada, nik eleberri politiko hartan sinesten dut, eleberri poetikoa izango baita, batez ere. Nik uste dut poetikoaren eta politikoaren art eko lotura hori badagoela, baina nekez onar dezakegu, literatura garaikidea ezaugarritzen duen estilo gentrifikatu horren biktimak garelako, eta irakurlea aurreikus daitekeen espaziotik ez ateratzearen alde egiten duelako idazteko modu horrek, literatura aisiarekin eta entretenimenduarekin lotuz. Hori, berez, ondo dago, baina literatura hori baino zerbait gehiago izan daiteke eta izan behar du. Sarritan iruditzen zait entretenimendua sakralizatzen dela, ikertzeko gogoa eta arriskurako borondatea nagusi di tuen literatura oro baztertzeko. Horregatik uste dut literatura politikoa funtsean eta bere formetan dela munduaren azpian dagoen bortxaz hitz egiteko eta hura irudikatzeko aukeratzen ditugun hitzetan agertzen zaiguna. Hor dago, hala hautatutako gaian no la berau azaltzeko aukeratutako hizkeran, politikaren eta poesiaren arteko lotura. Izan ere, ideiak eta ideologia bereizteak ez du balio, literaturan emozio eta ideia nobleak adierazteko espazio aratz gisa pentsatzeak zentzurik ez duen bezala, ez da politi ka ere kudeaketarekin soilik lotutako jardueratzat hartu behar. Gertatzen dena da postmodernitatearen etorrerak ideologien estigmatizazioa ekarri zuela, eta herritarrak, zentzu horretan, nahiko modu maltzurrean neutralizatu gintuztela, ideologia hegemonik o eta ikusezin baten boterearen aurrean makurtzeko. Berez, traba egiten duena ez dira idealak, diskurtso nagusiarekin doazenak behintzat, disidentearekin bat egiten dutenak baizik. Eta gertaera politikorako hurbilketa prosaiko hori literaturari dagokionez gertatzen den berbera da. Errealitatea islatzen duen literaturari soilik ematen zaio balioa, literaturak ere errealitatea eraikitzen duela kontuan hartu gabe, eta errealitate horretan esku hartu eta mundu hura alda dezakeela kontuan hartu gabe. Kontua da idealak, ideologiak bezala, politikaren makulak zikinduta daudela hori zerbait txarra balitz bezala, eta ideiak, berriz, ekintzailetzaren epikarekin lotzen dira. Badirudi ideiak azkarrak direnentzat gordeta daudela soilik, haiek aberasten baitira besteen kontura; idealak, berriz, pobreentzat, ergelentzat diren bitartean. Idazten diren testu guztiak une horretako ideia nagusiekin lotuta daude. Eta, gaur, merkatuko legeek markatutako testuinguru batean idatziko dugu, non liburuetan bilatzen den gauza bakar ra bakea ematea baita. Oso zaila da dinamika horretatik eta logika horretatik ateratzea. Barneko etika eta epikotasunetik banaezina den literaturara itzuli behar da, non errealitate bihurtuko den “pertsonala politikoa dela” esakunea, baina beti daude kata lizatzaile gisa jarduten duten elementuak literatura sorkuntzaren prozesuan. Eta gertuko errealitateari buruzko gogoeta horrek ematen dit idazteko bidea, ankerkeria neoliberal globalaren igoeraren aurrean nuen kezkaren isla izango zen literatura sorrarazi zidan. Hori guztia hor dago abiapuntutzat; gertatzen dena da hastapen horiek modu organikoan eraldatzen joaten direla idazten hasten zarenean, ezusteko lekuetara eramanez, eta hori, agian, gogoeta baten ondorio izan daiteke, hots, idazlan bat urteetan zeh ar elikatzen ari dela, Kasandra leihoan hartan esan bezala, amaigabe bihurtuz. Suitzako bidean Adinarekin oroitzapenen poltsa bihurtzen ari gara eta bizitza bildu egiten zaigu flashetan. Gogoratzen dut, bada, Genevan lanean nengoela Txalapartak Herioa e ta dontzeila Ariel Dorfmanek egindako gidoiaren euskal bertsioa kaleratu zuela (2010), Mikel Soto argitaldaria zelarik. Gau euritsu baten erdian auto matxura konpontzen lagundu dion Miranda doktorea etxera gonbidatzen du Gerardo Escobar abokatuak. Haien a rteko elkarrizketa entzuterakoan, bere emazteak, Paulina Salasek, diktadura garaian torturatu zuen medikuaren ahotsa ezagutzen du. Tortura latzen erdian, Shuberten Herioa eta dontzeila koartetoa entzuten zuen sadikoa. Orduan, pistola eskuan, bahitzea erabakitzen du. Epaitu nahi duelako. Gerardok eta ustezko demokraziak agintzen dioten justiziaz ez delako fio eta, begiak begietan, Miranda doktorearen aitorpena entzun nahi duelako. Testu honek be rehala erakarri ninduen zeren eta Historia istorioek kontatzen dute. Kasu honetan, esan bezala, Schuberten Herioa eta dontzeila musika entzutean, Paulina gaixotu egin ohi da, torturapean pasaturiko sufrikarioa gogora datorkiolako. Behin, Gerardo, bere senarra, dakarren autotik aipatutako doinua aditzean, torturatzaileetako bat izan omen zenari (Roberto Miranda medikua) antzeman dio, eta, ustez, aspaldiko zorra kitatzeko garaia iritsi dela uste du... Testu honetan oinarriturik, Roman Polanskik 1994an egi niko filmak (Sigourney Weaver, Ben Kingsley eta Stuart Wilson) Death and the Maiden izeneko antzezlana famatu zuen eta, ordutik hona, mundu osoko antzeztokietan ibili da ia berrogeita hamar hizkuntzatara itzulita. Nire itzulpenarekin, berriz, euskaraz ere gozatzeko aukera izango dugu. Literaturak, Historiak helarazi ezin duena adierazten badu, balio digu. Bizipen adiezinak ulergarri bihurtzea litzateke gertuko istorioen funtsa. Literaturako Nobel saridun izan zen Boris Pasternakek “landareak hazten badira ere, inork ezin du belarra hazten ikusi” esaten zuenean, deskripzio zehatzen aldeko hautua ari zen defendatzen literaturan, eta, bere Zhivago Doktorea idatzi zuelarik, gertaera xumeen bidez sovieten iraultzaren berri eman zigun dotore, nahiz eta orduko est alinismoak ez zuen horrela ulertu nahi izan eta eleberriaren zabalkundea debekatu zuen. Eskerrak argitaratzailea zen beste komunista batek (Feltrinelli) zentsura horri muzin egin ziola eta testua kaleratzea erdietsi zuela. Horri zor diogu, besteak beste, egoera iraultzaile batek dakarrenaz behar bezala ohartzeko istorio haien ezaguera. Horren gainean egin zen Hollywooden moduko filma, aldiz, zeharo desberdina da; beste gauza bat da. Izan ere, adibideek hurbildu egiten dizkigute besteen bizierak, iragana or ainera ekartzeko gai diren heinean. Eta horretan, Historian zehar, antzerkia biziro egokia izan da. Hura dela bide, antzeztua irudikatzea eta, azkenik, ulertzea ere ahalbidetu ahal izan da mendeetan zehar. Mendekuaz eta amodioaz, gorrotoaz edo liluraz jab etu gara antzeztokian aurkezturik ikusi dugunari esker. Herioa eta dontzeila da horren guztiaren adibide. Muga mugan sentitutako beste bizipen batzuk bezala, torturatuaren bizilegea helezina izaten da, gehienetan. Istorio xume batek, ordea, erakuts dezake hamaika datuk azaltzerik izan ez dutena... Ariel Dorfmanek idatzitako honek egin duen moduan. Buenos Airesen jaio baina txiletar herritartasuna duen idazle honek mota guztietako testuak eskaini dizkigu. Berdin poesian, antzerkigintzan, eleberriak sortuz edota saiakerak idatziz erakutsi du herri kulturaren ikerlari joria dela. Allenderen gobernuarekin bat egin zuen eta, estatu kolpearen ondorioz, Frantziara hasieran eta AEBetara gero erbesteratu zen. Egun Duke unibertsitatean irakasle dena Sorbonan (Paris IV), Amsterdamen, Kaliforniako Berkeleyn edo Marylandeko unibertsitateetan ere ibilia da irakasle. Giza eskubideen aldeko eragile nekaezinak ez du inoiz errazkeriara jo nahi izan. Baina ia berrogeita hamar hizkuntzatan antzezturiko maisu idazlan hau euska raz argitaratua izatera iristeko moduak ere badu bere istorioa... Dorfmanek kontatu duena Txilen gertatu zen eta, gure semea hantxe ikasten ari zela, testua haren lagun alemaniar baten bidez (Nina Bust Bartels) ezagutu ahal izan nuen. Aspaldi ikusia nuen arren Roman Polanskik zuzendutako filma, idazkiak zuen berezko indarrak harrapatu ninduen eta euskarara ekartzea erabaki nuen. Ariel Dorfmanekin jarri nintzen harremanetan, eta hark honela erantzun zidan: “Torturaren aurkako edozein ekimenen alde nago; b eraz, antzezlana zuen hizkuntza ederrera eramatearekin bat natorkizu”. Ardura handiz segitzen ditu Dorfmanek bere literatura lanen itzulpenak, zeren berak elebitan argitaratu ohi ditu idazlanak (ingelesez eta espainieraz), nahiz eta, hitz egiteko behinik behin, beste hizkuntza askotan ere gai izan. Baina, jakina denez, literatura dramatikoa antzeztu arte inoiz buruturik ez dagoenez, aktore batzuekin jarri nintzen harremanetan. Horrela, Ramon Agirre, Itziar Itu ño eta Asier Sotarekin batera, itzulitako testua onduz joan ginen aurkezteko modura eramateraino. Torturaren Aurkako Taldeak bideratu zuen lehen emanaldia, Azpeitian. Gero Donostia, Sara, Berriozar edota Hernani etorri ziren... eta, azkenean, ni Suitzan nengoela, Txalapartak testua kaleratzeko delibe roa hartu zuen. Euskal Herrian, zoritxarrez, horren ohikoa izaten den torturaren esperientziaz aritu ahal izateko bada, idazki honek munduari itzulia eman behar izan dio euskarara itzulia izateko. Gertukoei, gure seme alabei kasu, torturatua izatearen esk armentua behar bezala inoiz azaldu ezin izan diedana, Herioa eta dontzeila antzezlana ikusita edo irakurrita gerturatuko diedalakoan nago. Horrela, beren antzera, beste euskaldun askok, urrunekoak iruditu arren hain hurbil dauden mota honetako istorioetar a heltzerik izango dutela uste dut... Hau ere Euskal Herriaren Historiaren zati baita. Argitalpenaren berri eman nioenean egileak, Ariel Dorfmanek berak, honako e posta helarazi zidan: Amigo: Qu é felicidad, saber de esta publicaci ón. Ser á un placer si transmites el siguiente mensaje m ío: Siempre me alegra la publicaci ón de mis obras, pero en este caso no exagero al decir que me satisface en forma particular la aparici ón de La Muerte y la Doncella en lengua vasca. Esto se debe a mi incesante preocup ación por la defensa de la supervivencia y crecimiento de todas las lenguas hermosas y menoscabadas del mundo y mi admiraci ón (por lo poco que s é) del vasco en particular, con sus representantes insignes en la literatura y en las artes. Esta publicaci ón es la segunda de mis obras en aparecer en este idioma que se habla en dos lados de una frontera y en tantos otros lugares del mundo. La primera fue para lectores infantiles, La Rebeli ón de los Conejos Mágicos ; y ahora viene una obra para los padres de esos chicos y chicas, una obra que ojal á sirva para ayudar a los lectores a meditar acerca de temas tan de actualidad en Espa ña así como en el resto del mundo, como son los problemas de la justicia y la violencia y la memoria y, especialmente, cu án fácil es que los mejores entre nosotros podemos caer en la trampa de la venganza, cu án necesario es que no olvidemos el pasado para construir el futuro. Agradezco a Fito Rodr íguez su traducci ón y su b úsqueda de medios para llevar a cabo la representaci ón teatral plena de esta obra para que mis palabras resuenen en ese idioma que tanto respeto. Un abrazo. Hori irakurtzea hunkigarria izan zen, jakina. Hori zela eta, liburua kaleratu ahala argitaratutako iruzkinean, Leire Lopez Ziluagak, oraingo Susaren a rgitaldariak, honakoa idatzi zuen: “Diktadura osteko kontuak aipatzen dituen arren, politikak eragindako minarekin zer egin erabaki behar duen edozein jendartetan izan daiteke balio handikoa, eta, beraz, itzulpena une egokian egin dela iruditzen zait, lan en irakurketa ezberdina baita argitaratzeko lekuaren eta garaiaren arabera”. Itzulpenari buruz, ordea, batere ez. Ondo, hori baita edozein itzulpen motari egin dakiokeen kritikarik onena, hau da, itzulpena denik ere ez ohartzea eta, horrela, irakurritako hizkuntzan trabarik gabe jaso eta ulertu ahal izatea. Halere, Usurbilen Herioa eta dontzeila antzezlanaren irakurketa dramatizatua egitera joan ginelarik, ni atzean nengoela ohartzeke, emakume batek esan zion besteari: “Irakurri dut itzulpena Fito Rodrigu ezek egin duela, eta zalantzan egon naiz etorri edo ez, bere artikuluetatik ez baitut ezer asko ulertzen eta pentsatu dut obra hau ere ez dudala ulertuko...”. Ez dut uste damutu zenik. Genevako alde zaharrean, kale nagusian, J.J. Rousseau zenaren jaiotetx ea dago, gaur egun museo eta ikergune bihurtuta. Bastiza haietara egindako hamaika hurbilketetan Rousseauren zenbait testu euskara ekartzea deliberatu nuen. Handik sortu zen Gizakien arteko ezberdintasunaz izeneko liburua (2013). Duela ia 300 urte hasi zi ren Rousseauren liburuak erretzen (1762ko ekainaren 19an, Genevan bertan), eta Rousseauk berak orain arte polemika ugarien iturburu izaten segitzen du. Liburu honetan bi testu aurkituko dituzu, irakurle, Jean Jacques Rousseauk Manuel Ignazio Altunari bere Aitorkizunak en adierazi ziona, alde batetik, eta Gizakien arteko ezberdintasunari buruzko azalpena ren euskarazko bertsioa, bestetik. Ez dira itzulpen kanonikoak, jatorrizko testuetatik neronek euskarara ekarritako bertsio moldatuak baizik, baina, edozein modutara ere, Rousseauren pentsamendura hurbiltzeko aukera ematen digutenak. Jean Jacques Rousseauk erabili omen zuen lehen aldiz moderno hitza (“gu, modernook” zioen bere garaian) aurreko tradizioarekin aldarrikatzen zuen pentsamendu etena adierazteko. Honen ekarpenak mendebaldar gogamenaren iraultzan suposatu zuenaz jabetzeko gerturatu nahi izan nituen bi testuok. Aitorkizunak en, Altunari idatzitako gutunean Jean Jacques Rousseauk Euskal Herrira etortzeko dituen gogoak azaltzen dizkio. Rou sseau ari zen prestatzen erbesteratzeko bidea, poliziak atzean zituen eta Frantziatik alde egin nahi zuen. Euskal Herrira etortzea aukera bat zen berarentzat eta, hori bideratu ahal izateko, hemengo jendearen aldarte ona bere alde jarri nahi izan zuen. Azk enean, ordea, Hume filosofo eskoziarra lagun, Erresuma Handian erbesteratu zen. Nire Faustoren Itzala n agertzeko moduko testua da Jean Jacques Rousseauk Manuel Ignazio Altunari idatzitakoa. Beste idazkia, Gizakien arteko ezberdintasunari buruzko azalpena deritzana, euskaratuta zegoen jada ni itzulpen berria prestatzen ari nintzenean. Euskal Herriko Unibertsitateak argitaratu zuen 2007an. Juan Kruz Igerabidek egindako itzulpena egokia izan arren, J. Rubio Caracedok gehitutako sarrera ez nuen gustuko eta, b eraz, bai sarrera baita itzulpen berriak egitea deliberatu nuen. Rousseauren etxetik gertu, kale nagusian bertan, Jorge Luis Borges bizi zen, eta hor dagoen plaka batek hori gogoratzen digu. Genevako idazletzat jotzen dute Borges, eta egia da frantsesez e re idatzi zuela. Haurra zela ingelesezko hezkuntzan hazi zen eta, esaterako, Kixotea lehen aldiz irakurri zuenean ingelesezko bertsio baten bidez irakurri zuen. Antzerakoa gertatu zitzaion F. Pessoari, hark ere ingelesezko heziketa eduki arren, azkenean, b ere literatura garatzerako, beste hizkuntza bat hautatu zuela. Borgesek, bere hitzetan, espainiera, eta Pessoak, pertsonak, portugesa. Baina literatura itzulpena egiten dugunean, testu batek eragiten digun txundidura eta mozkortasun sentsazioen itzulpena ere egiten dugu. Proust ere itzuli nuen ( Irakurketaz , 2011). 1913 eta 1927 artean frantsesez argitaratutakoari dagozkion zazpi zatien Prousten ingelesezko itzulpena 4.000 orrialde inguru dira, edo milioi eta erdi hitz kasik. Lanak mende erdia baino gehiag o hartzen du, 1840tik 1915era, Lehen Mundu Gerran, eta berrehun pertsonaiatik gora ditu. Oro har, Proustek asmatzen duen gizartea 1890eko hamarkadaren hasierakoa da. Ezberdina izaten da Heineren kanta batzuk kantari batentzat itzultzea edo kafkiar eleberr i baten itzulpenean lan egitea, baina, nire ikuspuntutik, hizkuntzaren erritmoak beti gainditu behar du gramatika, eta, hizkuntzen ukipenaren egoera berezi harengana apaltasunez gerturatu, ez baita, langintza honetan behintzat, ezer erabat eta betiko burut urik. Literaturari bezainbeste itzulpen literarioari amaigabetasuna dagokio, berez. Itzulpen oro ezbaian dagoelako, zalantzati eta erabakitzeko baita. Halere, badaude zenbait testu, itzulpenarekin, galdu beharrean irabazten dutenak. Zaila da horren arraz oia azaltzea. Agian Turguenievek lagundu dezake pixka bat. Haren ipuinak edertasun kezkagarrikoak baitira; denak batera hartuta, batik bat, zergatik irakurri eta itzuli galderari erantzuteko ezagutu ditudan onenetakoak dira. Shakespeare eta Cervantes mait e zituen Turgu énievek, eta gizateria guztia Hamlet en eta Kixote en artean banatzen zuen. Falstaffs eta Santxo Pantza k ere badaude eta, haiek, beste hainbeste fikziozko izakiren paradigma bikoitza osatu dute. Ipuin haiek idazteko, nola irakurri zituen Turgu énievek Shakespeare eta Cervantes? Itzulita, jakina. Historia betiereko itzulera baita, amaierarik gabeko gurpil zoroa baina arrastoak uzten dituena. Fukuyama erratuta zegoen, Historia bukatu zela iragarri zuenean Grenoblen nengoen ni (Sthendal, bertako semearen izena duen unibertsitatean), eta narrazioaren narrastien lanaz gogoeta egin nuen. Egoera historikoak kontatu ahal izateko erantzukizunaz. Garai hartan, zoritxarrez, Santi Brouard hil zuten bere etxeko pediatria kontsultan, haur bat artatzen ari zela. Franco bederatzi urte aurretiko beste azaroaren 20 batean hil ostean... Badirudi narrastiak edo erreptilioak animalia ornodun amni otoen klasekoak direla, adarkizko larruazal lehorra dutenak, ezkataz, plakaz edo ezkutuz estalita daudenak. Baina ez n aiz narrasti haietaz ariko. Funtsean, narrastien funtsaz idatzi nahi dut. Inoiz, politika, historia, errelatoa eta iritzi hedabideak nahasten direlarik, politikariek omen dauzkaten gertuko kazetariak eta idazlumak aipatu nahi ditut lerro hauetan. Hau da, agintari jakin batzuen ikuspuntutik, eta haien alde betiere, mundua nola eta zergatik den dagoen bezala kontatzen duten haiek hartu nahi ditut hizpide. Urtean zehar agertu ohi diren suge mota hauek, “narrazioaren borroka” irabazi beharra dagoela aitatu ohi digute gau eta egun, tai gabe. Aipatu “narrazioak” Euskal Herrian suertatu denaren borroka politikari buruzko kontakizuna esan nahi du, prefosta. Izan ere, ez baitute inolako antzik Larrainen edo Bergaran aurkeztutako Monzon pastoralaren argumentuak eta EITBk eskainitako El precio de la libertad izeneko filmak, edo Mediasetek ekoitzitako Aranbururen Patria bezalako errelatoak, I. Uribek Burgoseko epaiketa z egindakoak edota A. Merinoren Aitor eta biok dokumentalak, egoera berberaz ari direlarik, esaterak o. Franco hil ondoren, psoezialistek 1980ko hamarkadaren hasieran eskuratutako botere politikoak aurretik gertatutakoari buruzko kontakizun berria eskatu zuen. Horrela, sugegorrien habia irekita, “trantsizio politikoa” zeritzana kontatu zuten Pregok eta e nparauek... orduko narrastien funtsak gizendutako idazleek. Beraz, A. Gabilondok eta F. Aranburuk, J. Arregik edo R. Jauregik gure herrian gertatu den borroka politikoari buruzko narrazioaren gatazka berenganatu nahi dute eta haren kontakizunaz jabetu. Ez da gauza berria, goian adierazi bezala, duela ez asko antzerako saiakeraren matrakaldia ikusi izan baitugu, baina garatzen ari den narrazioaren borroka berrian, aldiz, gauza bat nabarmentzen da ohiko aldarrikapen honen atzean: orain arteko balizko narraz ioak ez duela orain balio, hain zuzen ere. Honezkero argi geratu da, adibidez, Espainiako Konstituzioa aldatzea, posiblea izateaz gain, erraza dela oso. Zergatik nahi izan du espainiar gobernuak, eta bere narrastien funtsa horretan saiatzen da, narrazioar en gudukan irabazi? Badakitelako, jakin ere, Euskal Herriko gatazkaz orain arte erabili ohi duten kontakizunak oraingo parametroen arabera ez duela fitsik balio, eta aldatu (edo egokitu) beharrean daudelako. Beraiek Euskal Herrian zegoen disidentzia oro terrorismotzat jo nahi izan dute. Dena zen ETA beren historietan. Berdin ezker abertzalea, AEK, Gara, Egunkaria, 18/98 sumarioan, Jarrai/Segi gazteen aurkako epaiketetan edota udalen federazioa zen Udal biltza ren aferan... Auzi politikoa izan dena lege epaiketa bihurtu dute, eta horrela historia ere idatzi nahi izan dute. Giza eskubideak eta adierazpen askatasuna dena zen ETA horretarako erabili zuten, baina, behin ETA desagerturik, giza eskubideek eta adieraz pen askatasunak ere bide dute baliorik hegemonikoak diren interesen defentsarako eta ez dira aipatu ere egiten. Ezker abertzalea legez kanpo egon zen garai luzean (dozena bat urte), sortzaile batzuk hasi ginen biltzen kontatzen ez ziren istorioak kontatu ahal izateko eta, besteak bezain garrantzitsuak bederen, sistema literarioak erabili ez zuen moduan azaldu ahal izateko ere. Ahalegin intelektual horretan elkartu ginen, besteak beste, pandemiaren ondorioz Twitterren agertutako Euskal Idazleen Mundialeko e ta Idazleen Mundial Alternatiboaren bi irabazleak: Eider Rodriguez eta Uxue Alberdi, eta baita Joxemari Agirretxe, Ramon Agirre, E ñaut Elorrieta, Aitor Gorosabel, Ekai Txapartegi, Asier Sota, Itziar Itu ño, neroni eta beste batzuk. Handik eraman genuen pl azetara Herioa eta dontzeila antzezlana eta, ondoren, liburua ere kaleratu zen. Idazlari moduan, nire hautua horixe izan da: sistema literarioak ezarri ohi duen idazkeratik kanpo izkiriatzea eta argitaratzea, baita sistema ekonomiko politikoak ezkutatzen dituen gauzei buruz idaztea ere, baina idazle moduan, hots, literatura eginez, alegia. Ezberdina baita prosa zientifikoa, kazetaritzari dagokion idazletza edota literaturak behar duen idazteko manera. Duela ia hogeita hamar urte, Pariseko VIII. Unibertsit atean (Vincennes St. Denis) “ École et cultures minoris ées” delako gaia irakasten ari nintzelarik, ikastaroaren ebaluaziorako ikasleek buruturiko “memoria dosierrak” (ikasle bakoitzak ikasturtearen amaieran idatzi beharreko entsegua) erabiltzen hasi nintz en, baina, norberaren estiloaz gain, ebaluatzeko irizpideak ez ziren literarioak akademikoak baizik. Nire bizitzan mota ezberdinetako prentsa kolaborazioak egin baditut ere: Egin, Gara, Berria, Egin eta Info7 Irratietan eta Euskadi Irratian, Euskaldunon E gunkaria n “Seiko urrea” izeneko zutabea... eta gaur egun Naiz en blog batean idatzi arren (<https://www.naiz.eus/ es/blogs/kalendak>), haietan guztietan erabili ohi dudan idazkera motak gehiago du kazetaritzatik literaturatik baino. Gizarte eta kultur ga iez ere idatzi ohi dut: Ele, Bat, Tantak, Larrun, Ezpala, Bertsolari, Argia, Isilik, Jakin, Hik Hasi, Uztaro, RIEV, Euskerazaintza... Au ñamend i Entziklopedian edota UEUn. Haietan guztietan ez dago modu literarioan idatzitako dokumenturik. Pako Etxeberria EHUko Unibertsitate Hedakuntzarako Errektoreordea zela (1998) Besatari argitaletxean argitaratu nuen Erresistentziaren pentsamendua entsegu filosofikoa da eta ez literarioa. Halaber, Kant: Hezkuntza eta Modernitatea , Jakinekin kaleratutakoa (2005), hezkun tzaren filosofia da eta gutxi du hizkuntzatik edo literaturatik. J.J. Rousseau, Proust, Flaubert, Ph. Soupault, R. Desnos, P. Éluard, P éret, Breton Éluard, R. Char, Sadoul... A. Dorfman, Alfonso Sastre, Juan Mayorga euskaratu eta argitaratu ditut, best eak beste, eta denetan saiatu naiz itzulpenok bakoitzaren berezko estilo literarioari erreparatuz egiten, idazkera politikoa, eskolarra edo esperimentala ezin baitira berdinak izan. Zinemarako ere itzulpenak egin ditut, norberaren estiloari erreparatuz. Todos los d ías son tuyos (Egun guztiak zureak dira ) 2008an estreinatutako film mexikarra da, Jos é Luis Guti érrez Ariasek zuzendua. Filma egiteko, zuzendaria Euskal Herrian bizitzen jarri zen zenbait hilabetez, eta, haren jarrera estetikoa zela eta, erabaki zuen, ohikoa ez dena, ez zuela euskal talde armatuaren eta Espainiaren arteko harremanari buruzko inongo kondena ikuspegirik hartuko. Istorioa polizia thrillerra da, eta Mexiko Hi rian gertatzen da. Eliseo ez da polizia, egunkari zurien argazkilaria baizik, eta bere bizilagun Maria hiltzea egotziko diote. Maria, berriz, euskal immigrantea da, baina ETArekiko loturak ditu Mexikon eta euskal errefuxiatu taldeari sostengatzeko dirua lo rtzea ere badu xedetzat. Eliseok, ezkutuan, Maria zelatatzea gustuko du, berarekin interesatuta dagoelako: kazetaritza istorioaz gain, berarekin maiteminduta dago. Carvajal polizia mexikarrak eta ilehoriak (GAL moduko polizia espainiarra) euskaldunak aurki tu ditu eta Espainiako gobernuak Europatik emigratutako euskaldunak hiltzeko agenteak bidali ditu. Zuzendari mexikarrari iruditu zitzaion Mexikon ere euskaldunen artean euskaraz hitz egin behar zutela, Espainian inori bururatzen ez zaiona eta, horrela, g idoia nire eskuetara iritsi zen. Joserra Bengoetxea aktore eta lagunak ekarri zidan, eta nik euskaldunen arteko elkarrizketak itzuli nituen. Filma, nire ustez, oso txukuna da. Guillermo Arriagak edo Alejandro Gonzalez I ñarrituk egin zezaketenaren modukoa . Gogoratzen du The Public Eye (1992) zinema beltzeko film estatubatuarra, Howard Franklinek idatzia eta zuzendua, zeinak Weegee argazkilari newyorktarra duen inspirazio iturri zeina, gure Eliseo bezala, hilketa tokietara polizia baino lehenago ere iristen omen zen bere argazkiak egitera. Gure gizartean, aldiz, arazo judizialak politizatu egiten dira, eta politikoak, aldiz, judizialki jazartzeko joera ere izan dute, gizarteak berak gainezka egin duen arte, eta horrela nahastu dira kazetaritza, lan polizial a, historia eta literatura... Baina orain, dagoeneko, ez dago argudiorik, eta argumentu berriak behar dira film, serie eta eleberrietarako, ez bide dago jadanik historia kontatzeko narrazio sinesgarririk, eta haren bila hasi da arrastaka batere arrakastar ik gabe narrazio berriaren narrasti zaharra. Izan ere, ez dago gidoia aldatu beharrik. Ez dugu narraskeria behar. Euskal Herrian bizi dugun historia ez da inor gailendu behar, militarren antzera behintzat; aitzitik, politikoki bideratu beharra dago, berez , politikoa baita bertoko afera. Duela urte batzuk, orduko idazleak espainiar ustezko trantsizioari buruz narrazio berriak eskaintzen ari ziren urte haietan, Mario Onaindiarekiko eztabaida publikoa egokitu zitzaidan Ataunen. Mariok hantxe plazaratutako ir itzien arabera, Irlanda omen zen adibide gardena politikoki egin behar ez denaz gogoeta egiteko Euskal Herrian. Antzerakoa esan ez, idatzi baizik egin zuen Kepa Aulestiak sasoi hartan. Handik gutxira, ordea, IRAk plazaratutako ekinbideak, politikoki Sinn F einek eta beste batzuek garatuta, Ipar Irlandaren eta Erresuma Batuaren artean zegoen guduka desblokeatzeko eta bideratzeko balio izan zuen. Ordutik aurrera independentista irlandarrak ez ziren terrorista gisa hartuak izan hedabide britainiarretan, eta ha ngo historia modu berri batez hasi zen kontatzen... Narrazioaren borroka irabazi? Ez. Aski litzateke bakoitzak bere historia zabaldu ahal izateko askatasunik baleuka, adierazpen askatasunik balego... ideologia ez baita biologia. Zer egin zuten intelektua l lumadun erreptilio haiek guztiek espainiar jujeek Egunkaria legez kanpo utzi zutenean? Zer esan dute Guardia Zibilak behartutako egunkarien itxiera ilegala eta arrazoi gabekoa izan zela ebatzi ondoren? Politikan, etikaren gizarte ezarpenean, ez da iraba zlerik bilatu behar. Kontua denoi aukera berdinak ematea da. Baita kontakizunen idazketan nahiz argitalpenetan ere. Halere, nahiz eta ni askotan itzultzaile gisa aritu, nire lanak beste batzuek itzuli izan badituzte ere eta, kari horretatik, nire beste zenbait lan (saiakera batik bat) itzultzeko nahiz argitaratzeko eskaintza jaso, ez dut beti hori onartu nahi izan, oraingoz istorio eta idazketa mota batzuk euskaraz bakarrik behar ditugulakoan. Sarrionandia lagunak izkiriatu zuen moduan, oraingoz, “euskara da gure territorio libre bakarra” eta. Zuzenbide debekatua Gabriel Arestik 1961ean idatzi zuen Zuzenbide debekatua . “Zuzenbide debe katu” hitz haiekin, Arestik esan nahi zuen Euskal Herriari zuzenbidea, justizia debekatu izan zitzaiola. Euskal Herriak Espainiatik ez duela inoiz aukerarik izan modu justuan tratatua izateko zioen. Gabriel Arestik hori idatzi zuenean, poema luze bat utzi zigun, eta idazki hartan nahasten dira lehen aldiz bere literaturan bertsogintza zaharra, herritarra eta orduko abangoardistak. Lizardi sarirako aurkeztu zuenean, Zarautzen, noski, ez zioten batere saririk eman, tradiziozko idazmoldeak erabili arren mami z oso aitzindaria zelako, eta poema hori argitaratu gabe geratu zen 1986ra arte. Urte honetan, alegia, 25 urte geroago, Susak kaleratu zuen Arestiren obra, eta hartan lehen aldiz euskara batua avant la lettre ikusten dugu, Euskaltzaindiak berak euskararen batasun bideak eman baino lehenago: hor azaltzen da jadanik euskara estandar bat, batua izango zenaren eredu. Arestiren idazlanak apailatzen aritu zen Karmelo Landa laguna eta, urte batzuk pasa ondoren (2011n), “Arestiren zuzenbide debekatuaren poetika” i zeneko hitzaldia ematera gonbidatu ninduen Eako poesia egunetara, “Berban gora iturria” izeneko jardunaldietan parte hartzeko, hain zuzen ere (bideo grabazioa badago). Handik sortu zen Justizia Interditaren Poetika , Utriusque Vasconiaek 2013an argitaratut ako nire liburua, zeinari Gertatutakoaren errelatoaz azpititulua jarri nion. Espainian gertatutako ustezko trantsizioa berrikusteko idatzitako saiakera literarioa izan zen. Esan bezala, Gabriel Arestiren Zuzenbide debekatua poema liburua ardatz hartuta, Trantsizioa deitu ohi den garai politikoaren irakurketa pertsonal, poetiko eta kritiko bat egiten saiatu nintzen Justizia Interdita entsegu poetikoan. Liburuaren izenburuan aipatzen den “justizia interdita”, hain justu, aipatu zuzenbide debekatuaren izeno rdea litzateke. Arestik berak “justizia interdita” erabili zuen zuzenbide debekatuaren sinonimo gisa, Joxe Azurmendiri ( Josepe , haren hitzetan) idatzitako gutun batean. Karmelo Landa etorri zen liburuaren aurkezpenera, eta la gundu zidan nik testu honeta n proposatzen dudan kronologia azaltzen. Ezen Trantsizioa 1975ean hasi, Francisco Franco diktadorea hil zenean, eta 1981eko Antonio Tejeroren estatu kolpe saiakerarekin amaitzen dela esan ohi bada ere, beste periodizazio bat proposatzen nuen liburuan, Eusk al Herriko ikuspegitik egindakoa. 1960an ia 400 apaiz sartu zituzten kartzelan, eta, horrekin batera, euskal kulturan aurretik ezagutzen ez zen bezalako sekularizazio prozesu bat hasi zen. Horrek ekarriko zuen, adibidez, euskararen sekularizazioa, eta hor dauzkagu, ondorioz, Aresti eta Txillardegi, ETAren sorrera eta hortik aurrera atzeman daitezkeen datu guztiak. Hantxe hasi zen gure “trantsizioa”. Bigarren epeak, aldiz, 1986ra arte garamatzana da, zeinean Charles Pasquak Felipe Gonzalezi esaten dion “As ki da GALekin Frantzian”, Espainia NATOn sartu zen, Espainiako Armada nazioarteko armada batean integratuz, eta Euskal Herriko gatazka hasi zen modu berri batez gizarteratzen. Zuzenbide debekatua, hain zuzen ere, idatzi zen 1961ean eta argitaratu 1986an; beraz, metafora bezala erabili nuen, eta hari moduan liburuko bertso batzuk sartu nituen. Bertsolaritzaren moldeetan bertso doinuetara egokitutako poesia idatzi zuen Arestik Zuzenbide debekatua n. Gabriel Celayak edo Blas de Oterok bezala, Arestik ikusten zuen poesia soziala egin beharra zegoela, eta bertsolaritzaren moldeak hautatu zituen zereg in horretarako. Esan bezala, Genevan lanean egon ondoren, bueltan, Karmelo Landak deitu zidan Eako poesia jardunaldietan parte hartzeko, eta Zuzenbide debekatua ren poetikaz hitz egiteko. Bertsolari talde batekin elkartzen nintzenez, haiei eman nizkien iku steko Arestiren liburuan azaltzen ziren bertsoak, bertso herritarrak baitziren Arestirenak. Xanti Zabala “Lexo” zenak esan zidan oso bertso onak zirela, baina seguru asko Lizardi Sariko epaimahaia ez zegoela artean prestatuta horretarako. Aresti Trantsizi oari aurrea hartuta zegoen, beraz, hura idatzi zuenean. Liburua ez da, beraz, Trantsizioaren kronika bat, Trantsizioko kronikei buruzko kronika literario bat baizik, nire ustez. Kronika mota asko dago Trantsizioaz: Cuéntame izeneko telesaiotik hasi, Manuel Montero historialariarekin segi eta gisakoak, euskaldunen artean Pello Salabururen eta Joseba Arregiren iritziak... Nik haien aurrean esaten dut denak motzak geratzen direla; ez laburrak, motzak baizik, oso luze idatzi arren ez dutela hartzen Euskal Herriaren egoera bere hartan, ez direla gauza hemen suertatu den sekulako Trantsizioa ulertzeko; eta hura da guk ulertu behar dugun Trantsizioa, eta ez Espainiakoa. Nire saiakerak irakurlea gure narrazioa egitera eta gure narrazioa osatzera gonbidatu nah i zuen, eta Karmelo Landaren iritziz “ekarpen ausarta” izan arren, ez zuen inongo erantzunik merezi izan. Euskara gure territorio libre bakarra izango da, baina, askotan, basamortu hutsa ere bai... Kritika arloan, berriz, “saio osatu gabea” izan zela idat zi zuen Mikel Asurmendik ( Argia , 2014 0112), honela: “Trantsizioa aztertua da saio labur honetan. Zenbaitek espainiar demokraziara iraganbidea eredutzat jo zuten. Aldiz, frankismotik demokraziarako aldaketa garaian ez zela behar bezalako justiziarik egi n, dio saiogileak. Trantsizioa tabu dela dio ere bai, egungo Espainia ulertzeko ideia adigaitza. Justizia bilatzeko hizkuntza berealdiko lanabestzat jotzen du egileak, poesiara jotzeko beharra aldarrikatzen du. Ordea, trantsizioaz ezer gutxi idatzi da jus tizia poetikoaren ikuspuntutik, Gabriel Aresti —Zuzenbide debekatua poemari esker — da salbuespen bakarra. Trantsizioa ez ei zen 1975ean hasi, Franco hil eta gero, espainiarrek sinestarazi nahi izan duten bezala. Trantsizioa 1960an hasi zen, ETAren sorrerar ekin, Arestik 1961n idatzitako Zuzenbide Debekatua ren garaian edota Zamorako kartzelan sartu zituzten apaizen erreboltarekin. Hala ere, frankismoa eraitsi zuten belaunaldi haien borrokaren kontakizuna ez da behar bezala idatzi. Amnistiaren bidez irabazi z uten askatasuna, baina justizia egin gabe. Are, zapalduei eta zapaltzaileei justizia bera “ezarri” zitzaien. Frankistak amnistiatu izan ziren, euren krimenak epaituak eta zigortuak izan gabe. Hirurogeita hamar urte joan dira. Artean gauzatu ez den justizi a egin behar dugu, baldin eta justiziaren balantza orekatzea lortuko badugu. Egileak trantsizio hura birplanteatu beharra ikusten du, iraganean gertatutakoaren errelatoa eta bizitakoa ren araberako “kritika edo autokritika politikoa” egin ahal izateko. Sa ioak egungo garairainoko bidea aztertu du, baina iragan berriko hainbat “gertakari” politikoetan sakondu gabe. Nik “autokritika” antzeman diot eskas saioari, baita bigarren trantsizioa gauzatzeko jarraibideak eskaintzea ere. Saio politikoaz gain soziologik oa egitea eskertuko nioke egileari, arazoa politikatik baino ikuspegi soziokulturaletik aztertzea. Saio honen segidakoaren aiduru geratzen naiz. Goian adierazi bezala, entsegu literarioak proposatzen dituen iradokizun eliptikoak ez bide dituzte ongi ulert zen saiakera politiko soziologikoaren bidez sakontzea eta argitzea eskatzen duenak.” Jakina denez, Franco bezala, ohean hil da “Billy, El ni ño” deituriko torturatzaile frankista . Franco hil ondoren atxilotu ninduen “Billy, El ni ño” deitzen genuen polizi a beldurgarriak (1976an). Sutan jartzen zen gizona, amnistiaren gaia aipatze hutsarekin. “Zer uste ote genuen”, zioen, “frankismoa bukatzen ari zela edo”..., eta nik, zer esango?, ahalik eta gutxien, noski, zeren, badakizue, “esaten duzun guztia zure kont ra erabil daitekeen zerbait bihurtzen da eta”. Halere ez nuen uste nik, urteak pasatu ondoren, guk borrokatutako amnistiaz baliatuko zenik basanimalia, niri bezala beste askori orduan emandako tratuagatik beraren aurka jarritako salaketak gainditzeko. Bue no, Auzitegi Nazionalak zioen oraindik “ikertzen ari zirela” haren basakeriak eta, beraz, ezin zutela atxilotu. Atxilotu zuten, ordea, baina Auzitegi Nazional espainiarrak libre utzi zuen, guk gure garaian borrokatutako eta berak, berriz, hainbeste gorrot atzen zuen amnistia aplikatuta. Baina trantsizioa deitutakoa, ordea, gauzatu zen, bai horixe, eta oro har, frankistak baliatu ahal izan dira guk borrokatutako amnistiaz erabat libre geratzeko. Txantxa gutxi horrekin. Eta horretaz idatz dezaket, eta idazte n dut nire Naiz eko blogean, argi eta garbi nire aburuz... baina Justizia interdita , nahiz eta “gure Trantsizioa”ren kronologiarako espainiarrak ez diren eta, gehienbat, kultur ardatzen arabera, uler daitezkeen beste epeak proposatu, ez da, berez, entsegu p olitikoa, literarioa baizik, literatura kritika idazten dutenak hori ikusteko gauza ez izan arren. Antzerakoa gertatu zen Biktimari agurka idazlanarekin (Utriusque Vasconiae, 2012), testu laburrak, bata bestearekin kateatuz, biktimen gaiari heldu nahi iza n nioenean literaturatik. “Tweet perfektuak”, hala definitu zituen liburutxo haren aurkezpenera etorritako Antonio Casado da Rocha EHUko irakasle eta poetak Biktimari agurka aforismo liburuko testuak. Casado da Rocharen esanetan, ideiak agerrarazteko aski da testu zehatz eta laburra. Formatu txikiko liburua da, esaldiak argi bereizita, bakoitzak barnean esanahi asko gordetzen dituela erakusteko. EHUko irakaslearen ustez, aforismoak pixkanaka eta talde txikitan aurkeztu behar dira: “Kontuz ibili behar da aforismo betekada hartzearekin. Laburrak direnez, errazak eta arinak ematen dute, baina hitzek pentsamendu mardulak ezkutatzen dituzte”. Aforismoak tradizioaren zati diren arren, garaikideak eta berritzaileak ere egin daitezkeela nabarmendu du Casado da R ochak: “Liburua jolas moduan egindako lana da. Kritikak, paradoxak eta gogo ariketak biltzen ditu”. Biktimen gaiak aforismoak bata bestearekin kateatzen ditu, kontakizunari haria emanez. “Kritika modu umoretsuan eginda dago. Friedrich Nietzschek esan zu en bezala, aforismoak geziak bezala dira, azkar jo behar dute eta gauzen mamiari eman”. Nik, berriz, teknika literario hori erabiliz “biktima” kontzeptua eta haren erabilera erlijioso eta politikoa deseraikitze prozesuan sartu nahi izan nuen: “Hasiera bu dista dirudi, oinazea eta heriotza protagonista hartuta, egiaren bila doan testua osatuz. Amaieran, itxaropen modukoa nabari da”. Biktimak gizartean, Casado da Rocharen ustez, pil pilean daude gaur egun: “Krisia gailendu duen gizartean, hitzen ekonomia i noiz baino beharrezkoagoa da”. Jokin Apalategi argitaldari eta idazlearen esanetan, gizarte guztietan uler daitezke nik idatzitako aforismoak: “Biktimak gizarte guztietan daude. Erraz sortzen dira biktimak. Animalia guztietan ankerrena gizakia da; Platonek esan zuen horri aurre egiteko, gizarteak arauak, erreferentziak behar zituela, eta justizia asmatu zuten. Baina gaur egun, oraindik zaila da justizia egitea, zehaztea”. Baina nik ez nuen idatzi gizarte guztietara begira, gurean biktimak nola erab iltzen ari ziren erakusteko baizik. Erlijioak erabilitako martiriak eta Th éodore G éricaultek Medusaren almadia , 1818 eta 1819 artean margotutakoa, abiapuntu harturik, baita medusaren burutik ateratako jainkosa gaiztoen bidez ere gizartea engainatzeko ustezko biktimen irudia kolokan jartzeko idatzi nituen nire aforismo haiek. Parisen nengoenean, zenbait gauetan museoetarako sarrerak dohainik eskaintzen zituen hango udalak. Louvren dago zintzilik Le Radeau de la M éduse deitutako maisulan horri begira egon nintzen behin baino gehiagotan, eta bizipen hura zela medio sortu zitzaidan liburutxo hori idazteko burutazioa. Gure gizartean suertatzen ari zen “terrorismoak” eragindako b iktimen erabilera politikoaz ohikoa ez zen ikuspuntutik begiratzeko eta modu literarioan adierazteko. Kriptikoegi zelakoan, Xabier Artola idazleari pasatu nion, baita Antonio Casado da Rochari ere. Lehenak testuen aldaketarako pro posamen batzuk egin ziz kidan; bigarrena, horretaz gain, liburua ren aurkezpenera ere etorri zen. Biekin eskertuta nago, noski. Biek ala biek badakite jakin ondo irakurtzen eta ondo idazten. Antonio Casado da Rocharekin batera “Oihenart” izeneko aforismoen lehiaketa sortu genue n 2011n. “Oihenart Aforismo Lehiaketa”rekin batera, hala Oihenart izan zena nola aforismoen literatura ere aldarrikatu nahi izan genuen. Euskal intelektual laikoa izan zen Arnaud Oihenart zuberotarra. Sinatzeko bere abizena hautatu zuena, eta ez, ohikoa ze nez, bere sorterriko etxe aren izena. Bere seme apeza desjarauntsi zuena. Bistan da bere L ́art poetique frantsesez izkiriatu zuela (XVII. mendean), baina literaturari buruzko bere iritziak ez ziren ezagun bihurtu, 1967an Aita Lafittek haren orduko idazk ia kausitu eta Gure Herria aldizkarian kaleratu arte, eta, bai, ordea, bere garaian argitaratutako Euskal atsotitzak eta neurtitzak (Les Proverbes Basques ) eta, batik bat, orduko Notitia utriusque Vasconiae . Beraz, frantsesez idazteaz gain, euskaraz eta l atinez idatzi zuen. Euskaraz idatzi ahal izateko, gainera, benetako sorkuntza lana egin behar izan zuen ahozko zuberera eta baxenafarrera nahastuz. Bere poesiari buruzko hausnarketetan, olerkietan, hala erriman nola neurkeran, eredu tradizionaletan baino era landuagoetan eman behar zirela nabarmendu zuen. Bada, herri poesiari gaina hartu behar zitzaiola, eta, ezinbestean, inguruko beste hiz kuntzen moldeetatik ikasi beharra zegoela. Aipatu ikasketarako grina, beraz, nabarmendu beharreko bere beste ezauga rria bat izango litzateke. Ikasketa arautuak eta autodidaxia ongi osatuz, orduko gai desberdinak modu originalez jorratzeko ausardia, trebezia eta prestakuntza erakutsi zituen. Artxibate gietara jo zuen euskal egitura politikoen historiaren peskizan (izan ere, Gaztelaren menpeko Nafarroako agintariek bertako artxiboetan aritu ahal izatea errefusatu egin zioten, Oihenartek datuok Nafarroaren konkista salatzeko erabiliko zituelakoan...), baina informazioaren bila aritu zen, Pauen, Okzitaniako Tolosan, Baiona n, bai eta Pariseko agiri gordailuetan ikertzen ere. Baina idazkiei eta poesia jasoari garrantzia emateaz gain, herri artxibategi ahozkoak nahiz tradiziozko zirtolaritza ere bildu eta aztertu nahi izan zituen. Berari zor zaio, bada, gure poesiari buruzko estreinako gogoeta kritikoa, non ardura estilistikoak lehen aldiz modu moderno batez lantzen diren. Horrezaz, Oihenarten gaztaroko Neurthitzetan izeneko idazkian poesia autobiografikoak aurkitzen dira, zeinetan badauden hitz nahiz aditz berriak, berak pr opio sortuak. Laburbilduz, Oihenarten ekarpenari gorazarre egin nahi izan genion Euskal Herriko Unibertsitateko Filosofia eta Hezkuntzaren Zientzietako Fakultatetik haren sorkuntzarako gaitasuna gogoratuz, berak, idazle gisa bereziki maite zuen generoa bi de dela, hau da, aforismoak direla medio. Hark XVII. mendean bildutako errefrauak, zuhur hitzak edota atsotitzak, egun genero literario honen aurrekariak izan ziren; gure fakultateak, Donostiako Euskararen Patronatuarekin batera eta antolatutako lehiaketa horren bidez, bultzatzen zituen aforismoak haien oinordekoak besterik ez ziren. Gure fakultatea zenaren, orain izenez aldatu baitute, eta orduko Donostiako Euskararen Patronatuaren artean (honi ere beste izendapena eman diote dagoeneko...) egindako lan h itzarmenaren oinarrian (harrigarria bada ere, EHUren eta Donostiako Udalaren artean dagoen gutxienetako bat) euskararen kalitatea zegoen aldarri. Hau da, bizi garen hizkuntz ukipen egoeran hizkuntza bakoitzaren osasuna neurtu ahal izateko azpimarratzea, ka le erabilerak garrantzia eduki arren, norberaren barne atxikimendua ere funtsezkoa dela eta zeregin horretan literaturak, oro har, eta hala poesiak nola aforistikak zehazki, bidea ematen dutela euskaraz sentitzeko eta pentsatzeko, edozein hizkuntza biziber ritzeko eta iraunarazteko ezinbestekoa dena. Goian esan bezala, biktimei buruz pentsatzeko eta nire gogamenak partekatzeko aforistika ere hautatu nuen nik, kontuan hartuta, hedabideen erabilera politikoa medio, “terrorismoak” eragindako biktimak soilik di rela aintzakotzat hartuak izan direnak, haiek bakarrik. Beste motetakoak, tortura kasuetakoak esaterako, frogaren indarra falta ohi denez, ezin dira kontuan hartuak izan. Baina torturak frogatzea zaila izaten da oso. Tortura frogatzea zailtzen duten poliz ia arauak aldatzea, ordea, erraza izango litzateke, baina esan daiteke polizia torturatzaileak babestea eta, behar denean, saritzea, errazago egin izan duela gobernuak, demagun, atxilotze inkomunikazioa ahalbidetzen duen protokoloa bertan behera uztea bain o. Hamar eguneko inkomunikazioa igaro ostean kartzelan sartu nindutenean, eta, pasatutakoa pasatuta, ezin esan kartzela gogor egin zitzaidanik. Giltzapeak giltzape, espetxea polizi etxea baino askoz eramangarriagoa izan zen. Hala eta guztiz ere, zenbait eg unen buruan, botaka hasi nintzen gauerdian iratzartzen nintzelarik. Ez nengoen eri, baina bai gaizki. Ez nekien zer pentsatu, ez eta zer edota zeini zer esan ere, gau bat bestearen atzean oka eginez esnatzeak eraman ninduen inguruan nituen lagunei ene kasu az galdetzera, ustean, hori ergelkeria!, nirea gauza arraroa izango zela eta, aldiz, hura harridura hura... lagun gehienei espetxerakoan antzerakoa gertatu zitzaiela adierazi zidaten. “Poliziaetxekoak ari haiz botatzen”, diagnostikatu zuten eskarmentu kole ktiboak eman ohi duen herri jakinduriaz, torturen garbiketak dituk, eta hobe kanporatzea barruan eramatea baino... arrapostuz. Esaterik dagoenak mugak ditu, eta egoera bakoitzean botereak esan daitekeenaren ertzak markatzen ohi dituenez, ikasi nuen hori n iretzat bakarrik gordetzen, baina hori betiko nahi ez dudanez, banoa neronek ere torturari buruz zerbait botatzera, argi esatera, gizarte gorputzaren gaixotasun horren ondorioak arintzen lagunduko dudalakoan. Hona hemen adierazteko dudana. Gizarte moderno en oinarria izan zen Ilustrazio garaian justizia, mendekua izatearen partez, ikerketa bihurtu zen. Horrela, frogak hartu zuen aurretik aitortzak zuen garrantzia. Erdi Aroko Inkisizioak aitorpenak eskuratzeko erabilitako martirioaren ordez, ustez egindako kalteen araberako arrastoei kasu eginez erdiesten ziren frogek ematen zuten kulpantearen berri. Ez zen, beraz, inork bere buruaren aurka deklaraziorik egin zezan onartzen, erruduntasuna frogetatik zetorrelako ezaguera berria aldarrikatzen zuen gizarte dem okratikoan. Argien mendean, jakina, argibideak izan ziren azterketen ezaugarri nagusia, baita polizia zereginetan ere... Aipatu gizarte aldaketan justizia botere eragiletik nahiz legegiletik bereizi zen, eta polizia bera, funtsean, bere menpean hartu zuen . Gobernu demokratikoak ardatz hauetatik garatzen hasi ziren. Hau da, argi esanda, torturaren erabileraren bazterketa ez dator, berez, kondena moral edo etiko batetik, gizarte eraldaketa oso ba tek eragina baizik. Torturaren partez, beraz, froga lortu be harra zegoen, baina, tortura, berriz, nekez froga daitekeenez... demokrazian ote gauden zalantzazkoa izango da beti benetan torturarik EZ dagoela frogatzerik ez dagoen bitartean. Komunikagaitza denaz aritzeko balio du, besteak beste, literaturak. Adibidez , kontraesan honetara gerturatu zen Ariel Dorfman idazlea bere Herioa eta dontzeila antzezlanaren bidez. Hartan, protagonistak ez daki seguru bere torturatzailearen aurrean ote dagoen, atxiloturik egon zen denboraldia begiak itxita pasatu zuelako, baina, h alere, arrastoak baditu, eduki, eta hori saiatuko da argitzen... Tortura kasu honen deskribapenak balio du jakiteko demokrazian bizi ote garen eta, halaber, jaki teko zalantzazkoa izango dela beti benetan torturarik EZ dagoela esatea. Herioa eta dontzeil aren deskribapenean, ordea, gainerakoetan bezala bestalde, ez da torturatzailearen errua soilik azalduko, torturak berak ezkutatzen dituen funtsezko gizarte ezaugarriak agerian ere utziko ditu (jarrera sexistak, memoria kolektiboarekiko mespretxua, inpunit atea...), benetan dagoen egoera politikoa nabarmenduz (konplizitatea, ustelkeriak...). Zergatik ez ohi dute onartu, bada, torturaren aipamena hemengo hedabideetan? Tortura ematen den tokian gizarte demokratikorik ez dagoela begi bistan uzten duelako, nosk i. Eta ez hori bakarrik, itaunketa polizialetan torturarik badagoen frogatzea zaila izan arren (gobernuak ongi dakienez...), torturaren erabilera sistematikoak benetan polizia ikerketarik ez dagoela frogatzen duelako. Norberak bere buruaren kontra deklaratzea besterik bilatzen ez duen aitortzak ez baitu balio judizialik, baina, era berean, hori baino ez du egin hemen poliziak euskaldunon kasuotan bederen. Eta frogarik ezean, gizartea ez dela demokratikoa frogatuta geratzen denez, hobe barruan uztea kanporatzea baino... “Torturari buruzko astea” antolatu zen gure Zorroagako Fakultate zaharrean ni atxilotu nindutenean. Nola edo hala lortu nuen niri egindako torturen kontakizuna idatziz ateratzea eta lagunei helaraztea. Nire idazkia euskaraz bidali nuen eta horrela argitaratu zen jardunaldiak gauzatu ondoren argitaratutako liburuan ( Tortura y Sociedad . Editorial Revoluci ón, 1982, 265/6 orr.), nahiz eta, bistan denez, liburua gazteleraz kaleratu zen. Era berean liburuan parte hartu zuten, bes teak beste, Fernando Savaterrek, Juanmari Bandresek, Alfonso Sastrek, Bego ña Garmendiak, Eva Forestek, Alvaro Reizabalek (orduko nire abokatua izan zena) eta abar luze batek. Jardunaldietara joan zen Pako Etxeberria izeneko mediko forentse eta, ni bezala, unibertsitate irakasle gazte bat ere. Urteak joan, urteak etorri, eta 2016an, Pakok berak deitu zidan esateko Eusko Jaurlaritzaren agindupean tortura kasuak jasotzen ari zela, eta nirea gogoan zuenez joango ote nintzen haren lekukotza ematera... Idazteak balio du, beraz; baietza eman nion, noski, eta ordutik hona, beste hainbeste testigantzarekin batera, nirea bilduta dago ia bost mila kasu jasotzen dituen txostenean. Pakok esan zidan berak markatutako eperako hamar mila kasu metatzea aurreikusten zuela, baina, arrazoi ezberdinengatik, neronek ere gertuko lagunek emandako ezetz borobilak jaso ondoren, Pakok zerrendatutakoak baino askoz gehiago direla jakin badakit, froga beharrik gabe. Zorionez, torturaren aurkako ahalegin honetan beste idazle bat ezagutz eko aukera izan nuen: Eva Forest. Giza eskubideen aldeko borrokan emandakoagatik ezaguna izan arren, oso idazle prestua eta gertuko adiskidea izan zen Eva. Biarritzen Theatre du Vesantek Eva Forest zenari buruzkoa oholtzara eraman zuen, haren Testimonios de lucha y resistencia testuan oinarriturik. Eva, honezkero, klasiko bihurtu da, mugaz gaindiko probintziakeria guztiak garaitzen jakin zuelako. Beraz, klasikoek esan ohi zuten modura, “Ave, Eva” aldarrikatzeko profitatu beharko genuke egindako antzezpen h ura. Baina ez agurra enperadoreari adierazten zitzaion zentzu berean; aitzitik, esklabotzaz askatzeko kemena izan zuen Spartacusi bere aldeko gladiadoreek ziotenaren antzera esanda, zeren eta, berak argiturik, arma bat, erabiltzen duen eskuaren arabera, li bro egiteko edo menperatzeko tresna ere izan daitekeela irakatsi baitzigun hark ere. Evari buruz Biarritzen egin zuten garai bertsuan (2009an), Emma Goldman, Ameriketako emakume arriskugarrienaren istorioa egokitu eta azaldu ziguten Bilboko Arriagan, bert ako ekoizpenaren bidez. Emma anarkistaren irudia landu zuen Howard Zinn idazle iparamerikarrak, emeak eta emazteak izateaz harago, emakumeek denon askapen bidean zer erakusterik bazutela agerrarazteko. Evaren laguna zen Howard Zinn eta, behin, Euskal Herri ra etorri zelarik, berarekin biltzeko eta solastatzeko aukera eman zidan. Eva, Emma... ez dira inola ere emakume ikusezinak izan, eta, premiazko bezain ohiko izan den senideen arteko elkartasun pribatuaz gain, haien solidaritatea esparru publikora eramate ko adorea izan zuten. Garai bateko euskal profazadak bezala, antzinako jendartean hildakoei doluminak azaltzeko negar zotinka aritzen ziren emakume haien antzera, eremu pribatutik plazara aldatzerakoan, elkartasun baten berri ematerakoan, samina nahiz ats ekabea kaleratzearekin batera, denona zen sentiberatasuna ari ziren zabaltzen. Eva, Emma, Antigona biak... haiek bezalako emakumeek, lotsa guztien gainetik eta gizarte debeku guztien azpitik, bestearekiko elkartasun sentimenduak denontzat zirela irakatsi digute. Olentzero dagoenik inor gutxik sinetsi arren, haurren aurrean itxura egitea izaten da ohikoena. Era bertsuan, Emakumearen edo Aitaren egunean planta faltsua egin arren, zerbait ari da irudikatzen hori ospatzen denean. Zer, ordea? Gure gizarte hone tan, kontrakoa ematen badu ere, pribatua publikoa dela eta publikoa pribatua, alegia. Mezu hura dateke elkartasuna plazara aterarazten duten emakume denen oinordekotza. Zentzu horretan ere behar dugu antzerkia denontzat. Jadanik hogeita bat urte badira Sl avoj Zizek idazle filosofo esloveniarrak The Plages of Fantasies argitaratu zuela, non gizakioi buruzko irudi okerren ikerketa ezagutzera eman zigun. Hau da, edozein ikuskizunetan erakusten dizkiguten gizarte portaerekin batera helarazten diren sentimendua k ikusleak ezinbestean barneratzen dituenez, azalarazten den guztiak ondorio sozialak eduki baditu. Dela telebistan, dela zineman, dela antzerkian, nahita edo nahi ez, ikus entzulea komunikazio jakin batek osaturik komunit(k)ate baten partaide bilakatzen da halabeharrez. Zizekek aztertutakoaren arabera, komedia ziztrin bat oharkabean ikustean ere, hor agertzen diren gizarte portaerak ari dira barneratzen etsi etsian. Horregatik, olgetarako izan arren, ezin da edozein ekoizpen kulturalik onartu, eta, aldiz, merezi dutenak aldarrikatu behar dira. Asko baitugu ikasi beharra eta aski alboratu beharra. Howard Zinn idazle ibiltaria zelako ezagutu genuen elkar Euskal Herrian, duela hogeita hamaika urte. Bostongo Unibertsitatean erretreta hartu ondoren, hemengo bo rroka zuzenean ezagutzera etorri zen. Egia auzoan elkartu ginen, Arrano Elkartean. Alice Walker, Bruce Springsteen, Tim Robbins; Naomi Klein edo Noam Chomskyren adiskide miretsia, laguna zuen hizkuntzalari ospetsua ez bezala, borrokalari baikorra zen, eta, halabeharrez, intelektuala. Hona etorri zenean, Eva Forest burkide, Hiru argitaletxearekin batera kaleratutako bere A People's History of the United States ospetsuaren itzulpena aurkeztu zuen eta, bide batez, Hiru argitaletxeak bildutako hiru saiakeraren edukia (Sediciones 8) ere azaldu zigun. Hau da, Zinnen aburuz, Historiaren irakurketa kritikotik badago ondorioztatzerik herri menperatu eta, oro har, zapaldu guztien itxaropena. Milan Kunderaren esaera, “boterearen kontrako gizakiaren borroka oroimenak ah anzturaren kontra duen borroka bera dela” izan liteke Howard Zinnen agurra. Howard Zinni erretiroa hartzea egokitu zitzaiolarik, ezin izan zen geratu unibertsitatean prestatu zioten omenaldian, manifestazio batera joan behar izan zuelako. Ez da, noski, a nekdota hutsa... idazle eredugarri eta historialari honen mezua hori baitzen, orduko borroka hura gainerakoak bezala, ezinbestekoa izateaz gain, irabazteko borroka baitzen. Beraz, Chomsky edota Foucault ikertzaileak ezkorrak izan diren neurri berean izan dugu Howard Zinn intelektual borrokalari baikorra. Horrek ez du esan nahi, ordea, halako jarrera naifa izan duenik. Aitzitik, inperialismoaren indarraz aski jabeturik, bazekien, jakin ere, hauteskundeetan oinarritutako Mendebaldeko demokraziaren bidez soi lik hutsaren hurrena eskuratzea dagoela. Hil aurreko bere azken artikulua prentsan, adibidez, Obamaren erretolika eta haren gobernuak eragindako ustezko aldaketak salatzeko izan zen. Baina Zinnek, halaber, AEBetan dagoen herri erresistentzia ezezagunaren berri eman izan digu beti. Haren hitzetan, bada, inperioaren indarra hark erabilitako amarruen parekoa da. Inperialismoak egoera zilegitzeko balizko demokrazia erabiltzen badu ere, ezin ditu bere hutsuneak agerian utzi, ezta bere aurka agertu ohi diren s alaketak zabaltzea onartu ere. Horregatik kontrolatu behar ditu kontakizuna, literatura eta historia, hedabideak eta heziketa, injustiziari aurre egitea posiblea izateaz gain, uste baino jarrera zabalagoa dela ezkutarazteko, hain zuzen. Kontatu dut jada a nekdota, Howard Zinni erretiroa hartzea egokitu zitzaiolarik, ezin izan zen geratu Unibertsitatean prestatu zioten omenaldian, manifestazio batera joan behar izan zuelako. Ez da anekdota soila... Baina ez da haren jarrera pertsonala edota intelektuala baka rrik gogoratu beharko genukeena, haren idazkerak ere merezi baitu behar bezalako arreta, lau lerro eskasetan, zoritxarrez, ematerik ezinezkoa dena; baina, tira, ez dago soberan hona ekartzea literatura irakurriz idazle eta iraultzaile bihurtu zela. Giro t xiroetan hazia, liburutegitik hartutako irakurketez hezi zen. Sacco eta Vanzettiri buruzko biografiak politikaren alde iluna erakutsi zion, eta, testu ideologikoei ekiteaz bat, antzerkirako nahiz saiakera literariorako grina landu zuen. “Hezkuntza iraultza ilea egiterik badagoela sinesten dut”, esan zidan, “nire heziketa lekuko, etorkinaren sentimenduetatik hasi nintzen irakurtzen nahiz pentsatzen, eta horrek aldatu ninduen... mundua, bada, historian, teorian edo informazio arloan lan egiteak alda lezake”. Honakoak eta antzerakoak argitaratu nituen Ezpala izeneko aldizkarian, 1999an. Aldizkaria aspaldi itxi behar izan zen, 18/98 sumarioa zela eta. Bildu ginen tokia, Egiako Arrano Elkartea, poliziak miatu, eta bertan zegoenetik nahi zuen guztia eraman zuen. Howard Zinn, Eva Forest bezalako idazle baikor ibiltari hura, hil zitzaigun... ez nuke itxaropenerako aldarterik eduki behar, baina bere idazkiek kontrakoa ihardesten didate, zalantza izpirik gabe. Baita, zenbait pertsonaia literariok erakusten duten modur a, bizitzan ibiltzeko ere arrastoa utzi. Elezaharrak dioenez, Suitzak independentzia eskuratu aurretik, Uri eskualdeko Altdorf herrixkako plazaren erdian, aginte habsburgotarren ordezkariak bere kapelua jarrita zeukan herritar denek beraiena haren aurrean ken zezaten agindu zuen. Atzerritar horren agindua lege bihurturik, herriko enparantza zeharkatzen zuten guztiek burua estali gabe zeramaten, hango ehiztari batek izan ezik, zeinak Gilem Tell grazia zuen. Agintariak, Tell izeneko haren jarrera menderakai tzaz ohartarazirik, bere semearen buru gainean ezarritako sagar baten aurka tiro egitera behartu omen zuen, eta baleztariak, balezta bi geziz kargaturik, lehendabizikoaz bete betean asmatu zuen sagarra bitan bananduz. Ez zuen, beraz, bigarren gezia aginta riaren kontra erabili behar izan, bere semea trantze hartatik bizirik irten zen eta; oroz gain, herriko plaza kapela kendu gabe zeharkatuz segitu zuen... honaino Schiller idazle erromantikoak XIX. mendean zabaldutako kondaira. Historiak dioenaren arabera, ordea, 1291ko uztailaren eta agorrilaren artean, Uri, Schwyz eta Unterwalden eskualdee tako ordezkariak elkartu ziren atzerritar legeriak beren bizitza ez zuela handik aurrera gobernatuko zin egiteko, eta, horrela, egungo Helvetiarren Konfederazioaren hazi a hazten hasi zen. Inork ez daki Gilem Tell hura bizi ote zen edota berea goitizenen bat besterik ez ote den, baina bistan dena da, nola edo hala, bertan onartu ez ziren legeei kasu ez egiteagatik dela Suitza gaur dena, Europako estatu bakarra inoiz monar kiarik izan ez duena, eta tokian tokiko herri agintean oinarritutako estatu konfederatua. Hantxe ibili beharra egokitu zait inoiz eta, hala unibertsitate nortasun agiria legeztatzeko nola garraio txartela eskuratzeko, erosketak ordaintzerakoan edota Nazio Batuen Erakundean sartu ahal izateko ere... bere garaian Udalbiltzak emandako EHNA erabili izan dut batere arazorik gabe. Euskal Herrian, ez UPV/EHUn, ez bonobuserako, ezta Eroskin ere onartzen ez ohi dutena arazorik gabe onetsi didate Genevan, Bernan edo Luzernan... eta, huskeria bada ere, haren harira gogoetatxo bat plazaratu nahiko nuke. Jarrera hutsalei buruz hausnartu zuen Hannah Arendtek ( Eichmann in Jerusalemm: A Report on the Banality of Evil ) zioenez, legea bete baino egiten ez duenak ez duela ino iz pentsatuko gaizki ari denik izugarriak eginda ere. Arendtek, bere ingurukoen aurka, Eichmann judu hiltzaile ikaragarria ez zela batere ankerra defendatu zuen. Hau da, berak agindutakoa besterik ez zuen egin, baita ondo burutu ere... ia milioi bat pertso na kiskalita bazterrean utzita! Hannah Arendtek gaiztakeria hutsala zela uste zuen. Alemaniar gehienek legea bete besterik ez zuten egin, eta bai juduentzat baita gainerakoentzat ere eskubideak murriztuz joan zirenean, legeari men egin zioten. Idazketan, Gilem Tellen antzera, bigarren gezia erabili behar ez izatea espero dut, idatzitakoaren gainetik azalpen gehiegi eman behar ez izatea, alegia. Beraz, nahiz eta Tellena kondaira erromantikoa besterik ez izan, Historiak kanpoko aginduei, auzi honetan, literaturaren kanpotik datozen indarrei kasu ez egiteko borondatea gogoratzen digu. Historian arazo gogoangarriak egon arren, zaila da oso eguneroko lege gaiztoei muzin egiteko behar adinako kontzientzia eta kemena edukitzea. Botere globalak agintzen duen aro arrunt honetan, Gilem Tellen harira, baietz hariak izatearen ordez ezetz hariak behar ditugu. Aginte injustuaren aurrean oldartzeko kontzientziadun jendea, arkuaz, baietzaz, lumaz, zintzelaz edota ordenagailuaz. Arrunt eta hutsala denari aurre egiteko pronto. Horregatik hartu nahi izan nuen Spartacus gogoan Kasandra leihoan idatzi nuelarik. Etsipen kaskarin eta ergelaren aurka jotzeko. Irudimen eskasak beti esaten duelako iraultza guztiak gaizki eginak edo txarto bukatzen direla. Robesp ierreren terrorismoa izan omen zela Frantziako Iraultzaren ondorioa, Stalin Urri Gorriko Matxinadak sortu zuela... hori baino inozokeria handiagorik! Zertarako balio izan zuen boltxebikeen ahaleginak, gulagak asmatzeko ala? Hori zela eta hasi behar izan z uen Nabokovek idazten, bestela tximeletak harrapatzen pasatuko zuen bizitza guztia. Gizarte aldaketak usteltzeak egundaino ez du lortu hurrengo iraultza eragoztea, hainbat egoeratan aldaketaren premia saihestezina baita. Palestinarrek, esate baterako, ira ultzaile bilakatu behar izan dute ezinbestean, edo kurduek... baina horrek ez du Historiarekin zerikusirik, bizitzaren bilakaerarekin baizik. Spartacus bezala... Stanley Kubricken filma gogoratzen dut. Luzea, oso. Kirk Douglas, Laurence Olivier, Tony Curt is, Charles Laughton, Peter Ustinov... eta Jean Simmons, baina pelikularen hastapenetik bertatik Spartacusen ahalegina, errebolta gaizki bukatuko dela adierazi arren, eta mezu bera istorioan zehar etengabe errepikatzen badigute ere, Spartacusek bereari eut siko ziola garbi dago, esklabo izanik ez baitu beste aukerarik... Beno, hori ez da guztiz horrela, izan ere, pelikulan bertan berau salatu eta salduko duen piratak aukera eskaini omen zion erromatarrek menperaturiko lurraldeetatik ateratzeko... eta Sparta cusek, berriz, zalantza izpirik gabe, ezetz biribila eman zion. Horregatik da heroi mitikoa. Erromako inperioa garaitzea ezinezkoa zen... Jakina, eta 1916an Dublingo Posta bulegoari eraso zioten IRAkoek ere jakin bazekiten britainiar inperioaren aurka gal duko zutela, seguru. Eta berrogeita hamarretan AEBetako Kongresuaren eta Etxe Zuriaren kontra atentatua egin zuten Puerto Ricoko independentista haiek ere bazekiten egungo inperioa garaitzerik ez zutela izango eta, halere, egin zutelako izan ziren heroiak. .. Alferrikako ahaleginak izan al dira haiek guztiak? Britainiarrek edo estatubatuarrek horixe bera diote, ez, ordea, Irlandako errepublikanoek eta Puerto Ricoko independentziazaleek, baina, haien antzera, haiek literaturara eta zinemara eraman izan di diren istorioak dira eta ez Historia bera, esan dezakete sistemaren magalean gizendutako politiko edota intelektual etsituek... Ados. Hala eta guztiz ere, Stanley Kubricken filmaz ari naiz ni orain, eta hantxe, ahaleginaren porrota pairatu ondoren, Spartac usen bikotekidearen jabe bihurtu zen Kraso, Jean Simmonsek antzezturiko emakume esklaboaren jabe, eta Spartacusen haurra ere bereganatu zuen, jaiotzear zegoen haurra... Krasok bere menpean hartu zuen, baina hori ez zen aski izan. Krasok berak maitatua iza tea nahi zuelako, hau da, horretan ere, Spartacusi gailendu nahi zitzaion, eta ezin izan zuen hori lortu. Horregatik dugu esklaboen buruzagia heroia, garaitua izan arren ezin izan zutelako ahantzarazi. Eta iraultzaileak Spartacus edo Gillem Tell haien modu ko heroi literarioak izaten dira, nahiz eta historialariek edo politikariek etorkizuna edo iragana eskuratu beharraz hitz egiten badigute ere, eta, orain boladan dagoen bezala, etorkizunik ez dagoela edo Historia bukatu dela hedatu nahian badabiltza ere; b enetako arazoa da ezkutatu egin nahi dutela jendea eta bizitza nola bilakatzen diren. Heroiek eta iraultzaileek egoeraren aldaketari eusten diote, beraiek nahi bezalako eraldaketa ustelduko dela jakin arren. Sistemaren historialariek edota idazleek, berr iz, funtsezko hori nahasi egiten dute, nahita, Historia eta bilakaera, geratzerik ez dagoen gizarte aldaketarako indarra eragotzi nahian. Bestela, zer geratzen zaigu? Antzararen jokua ? Zuzentzaile ortografikoak, bistan denez, ez dit jokUa onartu nahi. Ba dakit, jakin ere, izenburutik hasita, nire idazkiak, bada, ez direla politikoki zuzenak izaten. Eta ez, bereziki, izkiriatutakoa (hara, beste bat!) Xuxenek etengabe gorriz azpimarratzen duelako, ohiko euskal politikan erabiltzen diren zurikeriek gorritu eg iten nautenez, honelakoak idazteko premia dudalako baizik. Gizarte ikertzaileek horrenbeste maite dituzten antinomien partez nominazio (horixe ere gaizki dago, nonbait...) berriak sortzeak edota zaharrak berreskuratzeak hori dakar hain zuzen (edo hain oker ...), erabiltzen ditugun hitzen esanahia azaldu beharra, alegia; baina, nago, hizkuntza arruntean (eta politikan hitz jarioa arrunta baino gehiago zarpaila ere bada...) ariketa hura egitea ez litzaigukeela batere gaizki etorriko. Goazen, beraz, Xuxenek et a antropologiak onartu bide duten jokoa eta jolasa ibili beharrean jokua erabiltzera, hau baita aipatu nahi dudan diskurtso politikoaren jukutria adierazteko egokien iruditzen zaidana. Honen antzera, antzara izendatzeko, adibidez, hitz aski desberdinak har tu ohi dituzte gureaz besteko hizkuntza askotan ( ganso oca; goose gander ; jarsloie...) baina, ingelesez, esaterako, honako esaera honetan ebazten dute izendapenen balizko diferentziena: “What is good for the goose is good for the gander”. Hau da, gurera e karrita, “antzara arrarentzat ona denak antzara emearentzat ona behar du...”, antza; horrela, idazteko aldaera guztiak izaeraz berdinduta geratuko direlakoan. Honako hau hitz jokoa baino gehiago joku hits (jukutria tamalgarria) den neurri berean ari da hi tz jario politikoki zuzena hedatzen gure artean, ene aburuz behintzat. Hezkuntza esparruaren birmoldaketak, kasu, hizkuntza ezberbadunaren (berriro Xuxen belarritik tiraka !; eta berriki, nonbait, onartu du!!.) moldatzea dakar, eta, honela, Euskal Herrian aurrerantzean, irakaskuntza erakunde publikoen betebeharra ez da euskararen ezagutza denontzat bermatzea, hizkuntzen hautua babestea baizik (eta ikastetxeetan edozein hizkuntza mintzatu aurretik, mimoen modura eskolak era mutuan emango bagenitu haurrak zei n mintzaira nahiago duen adierazi arte?...). Bake eta Giza Eskubideen Hezkuntza 2008 2011 planean, adibidez, gatazka berba ez zen bermatu, debekatu egin zen...(ez omen baitago gizarte klase liskarrik, ez genero arazorik, ez eta, noski, nazio borrokarik er e...). Gure politikoki z(u)ezenek, beraz, “ What is good for the goose is good for the gander” uste dute. Bere gobernua “denontzat” dela zabaltzen dute. Baina hitzen erabilera gaiztoak ezin du ezkutatu beren jokabide politikoa baztertzailea dela, berez. Be ren ustezko “guztientzako politikak” espainiar sentitzen direnentzat soilik badirela eta, finean, beren politika bera, eskubide zibilen defentsa arrazionalean oinarrituta egon beharrean, gero eta etnikoago bihurtu dela. Honek bi ondorio dakarzkie, nire ust etan: alde batetik, gizartean dauden desberdintasunak ezkutatuz berdindu nahiak faxismoa besterik ez duela ekarri historikoki; eta, bestaldetik, espainiar nazionalismo etnikoarekiko loturak historian zehar inperioaren herriminaz ibili direnekin bat egitera eraman dituela ezinbestean. Euskal idazle batek idatzi zuen moduan, nahiz eta beste esanahi batez, noski, antzararen bidera doaz. Kontuz... Horregatik, ohiko hitzen eta balizko hautazko hizkuntzaren diskurtso politikoki zuzenen aurrean literaturak mintza ira berreraikitzailea erabiltzeko aukera ematen digunez, hizkera literarioa lantzen segitu beharra dago. Suitzatik bueltan, egunerokotasuna Besteek kontatzen ez dutena beste idazmolde batean, horixe eguneroko nire hautu literarioa. Naiz agerkari digitalean dudan blogean hiru urteotan aktualitateari lotuta ondutako mikrosaiakera gisako testuak berridatzi, eta Egunero egun ero liburua osatu nuen 2015ean. Blogetako idazkuntza ez baita kazetaritzarena, ez eta guztiz literarioa ere, nire iritziz behintzat. “Izatekotan, saiakera berriaren idaztankera du ezaugarritzat blogak”, horixe nioen Egunero egun ero liburuaren (Utriusque Vasconiae) aitzinsolas ean. Naiz agerkari digitalean elikatzen nuen, eta dudan, Euskal Kalendak blogean, hiru urtetan zehar aktualitateari lotuta osatutako testu gehienak baliatu eta “berridatzi” nituen horretarako. Izan ere, blog bateko eta liburu bateko idazmoldea ez da bera, eta horrekin ez dut esan nahi bata bestea baino hobea denik, bakoitzak bere ezaugarria dauzkala baizik. Donostian aurkeztu nuen, eta agerraldian berriro ere Antonio Casado da Rocha idazle eta lankideak parte hartu zuen; hark nabarmendu zuen euskal le tretan ez direla asko blogetako edukiak papereratu dituztenak, eta adibide batzuk jarri zituen: Joxe Aranzabalen Medikuak esan dit minbizia dudala , Markos Zapiainen Talaitik tiroka , Xabier Mendiguren Elizegiren Egunen harian eta Paperjalearen dieta , eta An a Malagonen Lasai, ez da ezer gertatzen . Ezusteko atsegina hartu omen zuen Casado da Rochak Egunero egun ero irakurtzen: “Umorez josita dago, poesiaz... Ez nuen espero. Istorioz eta historiaz beteta dago”. Ezagutzen ez nuen “Fito bat” ezagutzeko balio iz an du, zioen. “Blogak irakurtzerakoan, gainera, alde pertsonal hori interesatzen zait; agian, alde kuxkuxeroa ikusi nahi izan dut blogean. “Kontatzen duenaren arabera, adibez, Gabon gauean zer egiten zuen, horren bezperan zertan eman zuen denbora eta aba r...”. Horrela idazteko iradokitzailea behar du izan, gai zehatzetan sartu aurretik, zioen Antoniok. Nik, berriz, saiakeragintza eta blogintza alderatu nituen aitzinsolasean, eta nire buruari galdetzen nion blogak zer ote duen saiakeratik. Nire ustez, sai akera literarioaren idazkuntzak badauzka ezaugarri batzuk, blogen idazmolderako egokiak izan daitezkeenak. Casado da Rochak, bere partez, “blogari zintzoaren hamar manamenduak” zerrendatu zituen. Pentsatzen du, esaterako, “nitasunaren adierazlea” dela, “g eneroen artean dagoela” baina ez duela ezer frogatu beharrik, formatzailea baino gehiago iradokitzailea izan behar duela”. Michel de Montaigne (1533 1592) saiakera generoaren aitzindaritzat hartzen den idazlearekin gogoratu nintzen nik: “Haren bidez ezagu tu dugu saiakera, baina haren lehen idazketak ziren nolabaiteko bere bloga”. Egunero egun ero n gogoeta, erreferentzia datu eta metaforek ez dute “ezer berririk ekartzen”, egilearen hitzetan; “berriak, eguneroko normaltasunaz harago” idazgai bihurtzea nuen asmo. Hirurogeita bost testutan. Aurrenekoa, 2012ko ekainaren 20koa, Intxaurrak bildu izenekoa, eta azkenekoa, 2015eko urtarrilaren 12koa, Demokrazia ez da demografia deitutakoa. Eta tartean, Zinemira, Durango berriro dator, Martutene, Txillardegi pianoa j otzen eta Urkullu autonomista domestikatua dira. Oraindik ere bloga elikatzen jarraitzen dut. Mikel Zubimendi Naiz eko kidearen aburuz, “ideologia” bazegoen nire testuetan. Jakina. “Eta hori ez da txarra; txarra dena da itsuki alderdikoia izatea” esan zuen. Donostiako Udal Liburutegiko sotoetan aurkeztu genuen Egunero egun ero liburua, eta aipatu nuen blogen kalitate literarioaz polemikatxoren bat sort u zela eta erabaki nuela liburu gisa kaleratzea. Blogak autoikasketa, pentsatzeko idatzi beharra eskatzen duela aitortu nuen, eta Zubimendi, ordea, iritzi sail baten funtzioaz mintzatu zen, ikuspuntua seinalatu eta horizontea sakondu beharraz, irakurleak zeureganatu eta eztabaida probokatzeaz. Argi pentsatzeko gaitasuna, konklusioetara iristeko indarra eta publikoki aurkezteko kuraia aipatu zituen, ideologiaz blai idaztea ona dela eta itsuki alderdikoia izatea, aldiz, okerra dela. Liburuak ez direlako kon takizun hotz eta orekatuak esan zuen, eta, Baudelairek zioen gisara, ez dagoela helburu moralista edo filosofikoei erantzuten dien kritika arrastorik. Aitzitik, liburu jostakina, poetikoa, sentikorra eta sentsibilitateen bultzatzailea zela zioskun. Modu ar in, bizkor, aspertzeko ez beste edozertarako prest dagoenaren jarreraz idatzitakoa dela. Casado da Rochak, ostera, “Zu gabe, irakurlerik gabe, ez dago blogik” ihardetsi zuen, bloga ez baita ikerketa, ez hedakuntza, ez monografia, ezta testu didaktikoa ere ; edozein kezka gaitzat hartzen baitu, eguneroko kontuetan oinarritzen baita; blogak “dena saiatu, haztatu, probatu egiten du”. Halaber, bloga digresioa da: a priori nora doazen ez dakiten gogoetak, hausnarketa egiteko idatziak, eta ez da batbatekoa, “dif eritua” baizik, baina berezkotasuna dario; ez duela barne koherentziaren beharrik, ezta datu zehatzik ere; idazkiaren bidez sedukzioa baita bere portaera. Aurkezpenean, bada, literaturari buruzko eztabaida sortu zen, eta “Hitzen uberan” ataritik Danele Sarriugartek, etorri arren, ez zuen horretan parte hartu. Bere iritziak plazaratu gabe alde egin zuen. Kazetari moduan zegoen lanean, noski, ez idazle gisa. Nik, ordea, eta egia esanda, ez dakit liburu honi zer nolako izendapena eman. Ez dakit arra edo emea izango ote zen eskaini nahi izan nuen testu sorta. Ez dakit zer genero literarioz bataiatu. Bistan da ez dela ohiko kazetaritza, ez eta saiakera puru purua ere. Aski paradoxikoak dira kronologikoki hurrenkeran azaltzen diren testuak. Askotan aipamen lite rarioz lagunduta, beste batzuetan labur eta zuzenak, gehienetan eztabaidarako idatziak eta beti egunen gurpilean izkiriatuak. Bere liburu famatu batean ( El impostor, 2014), Javier Cercasek “memoria historikoa” salatu zuen. Ez, bere ustez, haren erabilera maltzurra, kontzeptua bera baizik. Hau da, historia eta memoria nahastu nahi izatea. Historia ikerketa baita eta memoria, berriz, norberaren oroitzapenak soilik. Horretaz gain, Cercasek dio, memoria kolektiboaz hitz egin nahi izateak aztoramena eta nahasm endua besterik ezin duela ekarri. Ez naiz ni uste horretakoa. Aitzitik, Historiak oroimena behar duela eta oroitzek ikerketaren beharra daukatela uste dut. Behin baino gehiagotan literaturari eman nahi izan zaio oroitzapenaren mintzaira, eta Historiari, a ldiz, hemerotekaren datua egotzi diote. Nire liburu honetan kronologikoki agertzen joango ziren idazkiak ez dira kronikak, ez kazetaritza lanak, ezta ohiko saiakera literarioak ere..., horiek denak, “memoria historikoa” bezala, testu paradoxikoak dira, egu nen gurpilean euskarri elektronikoetarako izkiriatuak, eta orain, berriz, irakurketa lasairako papereratuak. Antzerako liburua izkiriatu zuen Michel Houellebecq idazle frantziarrak ( Interventions , 1998), bere artikuluak bilduz. Argitalpen honek finkatuta utzi nahi zituen gogoeta nahiz erreferentziak, datuak nahiz metaforak, eta ez zuten berez ezer berririk ekartzen, berriak, egunerokotasunaz harago, idazgai bihurtzea baino. Saiakera eroa. Betiereko idazkera egunerokoari eskainiko liburua izan zen. Baina, Javier Cercasek ez bezala, “memoria historikoari” heldu nahi izan nion nik Gontz garaia izeneko saiakera kaleratu nuenean (Utriusque Vasconiae, 2014), iraganak gugan uzten duen arrastoaren jabe bihurtu behar dugulako. Jaiotzez gasteiztarra izanik, 1813ko ekainean, Wellingtonen tropek Gasteizen Napoleonen armadari sekulako jipoia eman zioteneko bigarren mendeurrena oroitzeko ere idatzi nuen liburua, eta, abuztuan, berriz, Donostia suntsitu zutenekoa gaitzat hartu nuen nire liburuetako batean ( Ikastolak eta euskal eskolak ; Orain, 1996) idatzi nuen bezala, “Gasteizen jaiotako idazle donostiartua” naizelako. Baionan izan ziren oroitze ekitaldi nagusiak; kontuan izan hiria 1814ko apirilaren 27ra arte ez zela errenditu, Napoleonek bakea apirilaren 18an izenpetu bazuen ere. Tokian tokiko gertaera zehatz haietatik harago begiratu eta garai haren ikuspegi panoramikoagoa eskaini nahi izan nuen; aldi berean, garai hura eta gaur egungoa erkatuz. Horrela osatu nuen Gontz garaia saio laburra. Gontz hitzak ‘bisagra’ edo ‘ate erro’ esan nahi du. Izan ere, garai hura bisagra moduko bat izan zen, oraindik guztiz joan ez den eta oraindik guztiz etorri ez den garaiaren arteko denbora bat, paradoxaz betea. Gaur egungoa bezala, alegia; gaur egun ere badugulako aldaketa momentu h istoriko batean bizi garen irudipena edo susmoa. Hauxe da nire gogoetaren abiapuntu nagusia. Eta aldaketa giro haren eta honen unibertsaltasuna nabarmendu nahian edo, gogoetari honako galdera ere gehitu nion: zerk lotzen ditu garai hartako eta gaur egungo Donostia, eta Europako “beste puntan” dagoen Bosniako Travnik? Abiapuntua zehaztuta, bidea lotzen eta berehala topo egiten dugu paradoxa handi batekin: Napoleonek Iraultza Frantsesaren indarra baretu eta, are gehiago, antzutu edo galarazi zuen; hala ere, iraultza haren oinarrizko printzipioak esportatu zituen, haren armadako baioneten bitartez (Baionan erabilia izateagatik...), bai, baina, oroz gain, haren Kode Zibilaren bitartez. Liburu hark finkatu zuen legearen aurreko berdintasun printzipioa (Iraultza tik zetorrena), Montesquieuk aldarrikatutako botere banaketa; dibortzio eskubidea, Estatuaren laizismoa... Hau da, kode hura egungo modernitatearen oinarria da. Napoleon ankerra zen, baina argia oso, eta Santa Elenan azkenetan zegoela garbi asko ikusi zue n: “Nire gloria ez da berrogei batailatan garaile atera izana, Waterlooko porrotak garaipen horiek guztiak jendearen memoriatik ezabatuko dituelako; nire benetako aintza Kode Zibilean datza, inork ezabatu ezingo duelako eta betiko iraungo duelako”. Paradoxa n agusi honetatik tiraka, beste batzuk agertzen dira, gereziak balira bezala. Esaterako, hau: Kode hari esker Zuzenbidea gailendu zen, ez derrigorrez eskubideak. Edo beste hau: aurrerakuntza eta askatasuna inposatu egiten dira, baita armen bitartez ere, horr elako aurrerabiderik eta askatasunik behar edo nahi ez dutenei. Izan ere, herri bat inbaditzea, betiere herri horren beraren “hobe beharrez”, ez da gaur egungo asmakizuna. Bestalde, beltzalde ?, garai hura inperioena izan zen... britainiarra, otomandarra, austriar hungariarra, errusiarra... Napoleonek ere inperio bat eratu zuen, egungo Europa batuaren aitzindaria eta, bide batez, III. Reich haren oinarria, baina, berriro paradoxa, haren politikaren ondorioz, batzuetan nahita eta beste batzuetan nahi gabe, nazionalismoak sustatu zituen. Gerra napoleondarrak izan ziren Latinoamerikako herrialdeen independentziaren abiapuntua, bai, baina Europako abertzaletasunetan ere sekulako eragina izan zuten. Gogoratu garai hartakoa dela Joseph Garat lapurtar rak “Fenizia Berria” izeneko euskal estatu bat sortzeko egin zuen proposamena. Europako “beste puntan”, berriz, justu Napoleonen armada Istria, Dalmazia eta Kroazian sartu zenean, inguru haietan zuen itzala galtzen hasi zen inperio otomandarra, austriar hungariarraren mesedean. Halaber, austriar hungariarra indartu ahala, Balkanetako erresistentzia abertzalea piztu zen; hori Donostiaren eta Travniken arteko lotura posibleetako bat baino ez da. Kulturan ere garbi ikusten da hura gontz garaia izan zela. Ho rra Goetheren Fausto , guztiz klasikoa eta, halaber, erromantizismoaren aitzindaria. Frantsesez idatz zezakeen, frantsesa baitzen garai hartako kultura hizkuntza. Alemanez idatzi zuen, ordea. Eta, Goethek bezala, garai hartako sortzaile askok norbere hizkun tza hautatu zuten, baita Euskal Herrian (eta Bosnian) ere. Beethovenengan islatzen dira garai hartako hainbat paradoxa. Hasieran Napoleonen alde paratu zen, korsikarrak Iraultza sendotuko zuelakoan. Laster desengainatu eta kontra jarri zen. Beethovenen idearioa Ilustraziotik zetorren, eta, hala ere, edo beharbada horregatik, haren musikak Alemania piztu berriaren izpiritu abertzalearekin bat egin zuen. Molde klasikoa, izpiritu erromantikoa. Liburuan zehar, garai hartako ertz edo zoko asko argiztatzen saia tu nintzen... eskola nazionalen sorrera, tokian tokiko kulturen garapena kosmopolitismoaren aurrean (sarriegi kosmopaletismoaren aurrean), propaganda politiko modernoaren hastapenak eta beste hamaika kontu. Gero, argiztatutako ertz edo zoko horiek gaur egu n nolako isla duten erakusten du. Adibidez: Nazioak sortzen du Estatua edo, Frantzian bezala, Estatuak sortzen du Nazioa? Galdera honek ardaztu dezakeen eztabaida ordukoa da.. Ordukoak dira ere kulturgileak boteretsuen mendeko artisau izatetik artista izat era pasatzea, eta, horrekin batera, lehen intelektualak plazaratzea. Kant ere gogoeta iturri bihurtu behar nuen, jakina. Haren sapere aude (ausart zaitez jakitera) ospetsuaren nolabaiteko interpretazio gaurkotua egiten nuen: erabaki behar duzu ea errealit atearen ikusle huts izan nahi duzun edo errealitatea aldatzeko inplikatu nahi duzun. Arestian esan bezala, Gontz garaia liburu laburra da (ehun orrialde eta piko baino ez du), baina gogoeta egiteko iradokizunez bete nuen, literaturan dena esateak (edo ida ztea...) ez baitu merezi. Iraganaren berri ez ezik, iragan horrek gure gizartean utzi duen aztarnaren berri ere eman nahi nuen, irakurleak estimatuko zuelakoan. Ez nuen espero, halere, urte horretan Euskadiko Literatur Saietarako finalista izatea, saiaker agintza sailean. Jose Azurmendik irabazi zuen, noski. Urte batzuk pasatu ondoren, Andoni Olariagaren filosofia tesia eskuratzeko ekitaldian, Joseba Gabilondorekin egin nuen topo eta, ustekabean, honakoa esan zidan: “Nik zure Gontz garaia saiakera irakurr i nuen Euskadi Sarirako epaimahaian nengoelako, eta gustatu zitzaidan; baina laburregia zen...” Ziur nago saria Jose Azurmendirentzat zela, hala behar, baina, halere, uste dut saiakera literarioak laburra behar duela izan, berez, eta ez dut uste orrien ka ntitateak saiakeraren kalitatearekin lotu behar direnik eta, egitekotan, ni laburraren alde egingo nuke. Saiakera: gai baten inguruan peskizan ibili ondoren, baina ohiko erreferentzia akademikorik erabili gabe (ikerketak agerrarazteko erabiltzen diren mo dukoak behintzat, alboraturik...), baina, halaber, hedakuntzarako testurik sortu nahi izan gabe idatzitakoa. Saiakera, beraz, genero arteko idazkia dugu eta, J. P. Bronckartek, horretaz, honela dio (2011): “Testuek jarduera orokor batzuei buruz hitz egite n dute. Jarduera horietan barietatea mugagabea da, testu bera komunikazio elkarreraginen esparru batean egiten baita, eta elkarreragin horiek askotarikoak dira infinituki; izan ere, jarduera horien izaera aldatu egiten da denborarekin edo gizarte historiar ekin. Hori dela eta, ilusioz jokatzen dugu testuen generoak sailkatzeko proiektu egonkor edo definitu oro, eta komeni da hurbilketa apalago bat egitea, testuek dakartzaten hiru indexatzeak kontuan hartuko dituena: erreferentziako indexazioa, komunikazio in dexazioa eta kultura indexazioa...” Saiakera, testu gisa, beraz, genero artekoa bada ere, hura lantzerakoan indexatze gaitasun horien arabera ulertu beharra dago. Horrela, literatura narratiboan esaterako, ipuina eta eleberria eta autofikzioa bereiz dait ezkeen moduan, saiakeragintzari dagokionez, egunerokoaren testu laburra, iritzi soltearen idazkia eta entsegua bereiz ditzakegu gure jardunbide literarioan, zeren eta, zerbait izatekotan, genero literarioak imitatzeko izaten diren idatz eredu didaktikoak b esterik ez baitira. Horrela, bada, ez da entsegua hedakuntzarako lan pedagogikoa, ez eta kazetaritza lana ere. Areago, saiakerari dagokion idaztankera, euskal letretan horren modan egon den prentsako izkribuen kontrakoa dela esan beharra dago. Kazetarien testu komunikatibo ulerterrazak eta abar... askotan topikoak helarazten dituzten azalkeriak besterik ez baitira, hala pentsamoldeak nola hizkuntza bera ere pobretzen lagundu besterik egiten ez dutenak. Saiakeraren ekarpen literarioa bezain sintetikoa eta laburra aldiz, estilo horren kontrakoa izango da, erabat. Eta, balizko genero kidetasunekin jarraituz gero, eleberri, aforismo edo elkarrizketa bihurturiko saiakerak badaude ere, ezin esan entseguak osagarri ezberdinak bere hartan biltzen dituenik; aitzit ik, elementu guztien sintesia da saiakera, proposamen berria eta laburra, lanaren poderioz gero garatuko den zirriborroa aurrekaria besterik ez dena, non testuak, aipuak eta burutazio solteak desagertzen diren denen artean osaturiko bestelako gauza bat so rtuz. Horrela, testuen abiapuntu izaten diren beste testuek, edo esperientziek edota burutazioek aipuetan oinarritutako idazkien bidez garatuz doazen neurrian, aparailu literario berria sortzen dute, saiakera deritzona. Sintetikoa eta laburra, berez. Joxe Azurmendi eta Txillardegi Hauexek izan dira nire idazteko manera lantzeko erreferentziazko maisuak. Joxe Azurmendik Euskadiko Literatur Saria lehen aldiz irabazi zuelarik, honakoa idatzi nuen: “Joxe, filosofo, irakasle edo poeta gisa ezagutu dugu, baina, oroz gain, bere saiakeragile sena da nik gertuen dastatu ahal izan dudana eta, 2010eko Euskadi Liter atura Sariaren itzalera, hitz pare bat eskaini nahiko nioke horri, hau da, berarenak irakurtzen gozatu dudanaren gizarteratzeari. Kolakowski (1972) euskaraz kaleratu zuen garaian, Joseba Arregirekin batera idatzita, gaur, nekez uler daitekeen bikotea osatz en zuten orduan biek, baina, Joxek Kolakowski poloniarrarengan jarri nahi izan zuen bere begirada. Ez Kolakowski filosofo edota marxista kritikoarengan, Kolakowski poloniarrarengan baizik, zeren hil arte bere aberria begitik ezin kendurik aritutako idazlea izan zen. Haren aberria, bera hazi zen nazioko kultura baita, eta haren beharra nabarmendu nahi izan zuen Azurmendik bere saiakeretan. Kolakowskik ingelesez idatzi zuen filosofia baina polonieraz narrazioak. Azurmendik alemanez edo espainolez filosofiaz idatzi izan badu ere, poesiak eta saiakerak euskaraz eman dizkigu. Baina ez, ordea, hizkuntza laua, erraza, akademikoa edo didaktikoa erabiliz. Aitzitik, mintzaira joria eta literarioa, askotan gertukoa eta arrunta, besteetan berriz, aldrebesa bezain zail a, baina sortzailea beti. Joxek asko idatzi du, eta asko argitaratu... Bere artikuluek eta liburuek ez diote polemikari ihes egiten, alderantziz, ezbaiaren iturburu izan ohi dira, baina, halere, ez dira errazkeriez josten eta, jostalariak izan arren, ez di ra batere irakurterrazak eta irakurri baino gehiago berrirakurri egin behar izaten dira. Frankismoak sustraietatik moztutako euskal kulturaren berreskurapenaren berreskurapenari ekin nahi izan zion orduko modako jite literarioetatik at oso modu originalean . Miranderen pentsamendua eta Schopenhauer, Nietzsche, Spengler, Miranderen pentsamenduari buruzko liburuaz nork eta Mikel Antzak eginiko kritikan (Susa, 1986 04) gure literaturak duen saiakeraren premiaz jarduteaz gain, Azurmendiren laudorioa egin zuen na hiz eta “lanak duen errurik nagusiena: gaiaren antolaketa” dela arrapostu egin. Hala ere, ezin zaio eskatu saiakera literarioari ez didaktismoaren aldeko errazkeriarik ez eta ikerketa akademikoari dagokion zurruntasunik ere, zeren entsegu egilearen idazta nkerak baldintzatu behar baitu adierazteko modua. eta Joxeren estiloa, bere idaztankera, jakina, joria baita. Joxeren kezkak kulturalak izan dira, noski, baina haietaz hausnartzeko bidea hizkuntza izan da, euskara zentzu hertsian. Ez edozein euskara, ordea , euskara literarioa eta, esan daiteke, batua avant la lettre , izan dela bere saiakerak bilakarazteko oinarrizko tresna. Erreferentziak, aldiz, mundutarrak: klasikoak, germanikoak edo euskaldunak nahiz berebiziko estiloan, guztiz pertsonalean, garatuak iza n, zeinean, elkarrizketa baten antzera, argudioak eta anekdotak, ekarpen filologiko eta filosofikoak, txirikordatzen doazen artea dirudien korapiloetan. Kezka kultural, linguistiko, literario haietatik aberriaren aldarrikapena datorkio eta, ezinbestean, po litikaz aritu beharra. Asko ditugu haren aurka asaldatu diren idazleak, Jon Juaristi, Aurelio Arteta eta enparauak lehenak izanik, baina oihartzun handiko liburuak izan dira eta, liburuak diot zeren gehienak aurretik idatzitako artikulu ezberdinak bildu os tean bilakatu baitziren liburu. Espainolak eta euskaldunak , Azurmendiren liburu ezagunena izango da ziur aski. Horra hor, esaterako, Felipe Juaristik liburua kaleratu zelarik, idatzitakoa ( El Diario Vasco , 1993 1219): “...Doinua, oro har, biktimista, aspa ldian ikusten ari garena bezala. Azterketak serioa izan nahi du, bestalde. Ateratzen dituen ondorioak ere bai: Baina iruditzen zait aurreiritzi gehiegirekin eginak direla.. balorazioak eta juzguak jaurtitzen baitizkigu, sarri askotan... esaterako: Euskal estatuaz ari denean, eta herri kontzientzia biltzeko oinarria euskarak izan behar duela dioenean.Testualki: Guk beti esaten eta berresaten dugu, euskal arazoa herri arazoa dela, nazio arazoa dela”. Horixe bera baita Azurmendiren gogamenak eztabaidarako eska ini digun ardatza, eta horretarako eman digu, hain zuzen ere, saiakera sail pila bat... Beraz, Juaristik egin zuena, eztabaidari aurre egin gabe deskalifikatzen (biktimista eta abar deituz...) aritzeak ez du laguntzen haren eskaintza ulertzen. Edozein azte rgai hartzen duelarik ere, Joxek ez du ezer frogatu nahi, gaiak ematen duena probatu (dastatu) baizik. Garai batean haztatu esaten zena da bere helburua ez eta, are gutxiago, baloratzen. Ildo horietan eraiki du, bada, Joxe Azurmendik bere idazkien emaria e ta haiek dastatzen ez jakitea, euskal literatura maite duen edonorentzat behintzat, penagarria da. Mende berriarekin batera Azurmendik ekarritako uzta dateke, ene aburuz, emankorrena, bai darabilen estiloan eta baita aurretik plazaratutako polemiken atzean egon daitezkeen oinarrietan sakontzeko mo duetan ere. Alde batetik, Volksgeist Herri Gogoan, Ilustrazioak Herria nola ulertu zuen ikertuz nazismorako bideak nola ireki ziren azaltzen zaigu, eta bestetik, Espainiaren arimaz horretan euskal abertzaletasun ari buruzko ohiko espainiar topikoak aztertzen ditu, hau da, euskal nazionalismoa ildo alemaniarrean fundatzen omen dela, beraz, erromantikoa bezain gainditua izan dela eta hori guztia... Aldiz, frantziar ikuspegiak ezarritako gizarte antolamendua dugula egun mendebaldar zibilizazio garatu osoan onartuena, euskal abertzaletasunak, ustez, deitoratzen omen duena. Azurmendik egiten duen Humbodlten irakurketan, berriz, planteamendu erromantiko hori honela izango litzateke: hizkuntzak nazioa egiten du berak em aten baitu mundua ulertzeko gogamena, pentsaera bat, gizabanakoaz harago doana. Beraz, nazioan nahiz mintzamenean gogo bat badago: Herri Gogoa (Volksgeist) da eta hura izaten da nazioaren funtsa. Baldin eta Herri Gogoaren kontzeptua germaniarren artean bezainbeste frantziar Ilustrazioan badago, Renanengandik aurrera batik bat, XIX. mendeko eta XX.eko pentsamenduan ere aurkitzen dela begi bistakoa da, baita nazismoan edota espainiar pentsamendu politikoan ere (ikus Ortega y Gasset...), baina Azurmendik kontz eptu horien ibilbidea aztertu arren, mintzamenaren eta gogamenaren arteko erlazioen arazoa dago hura baieztatzeko abiapuntuan, herri bat, nazioa, gauza guztien gainetik, kultura dela adierazteko, Azurmendik bere lanean etengabe arrapostu egiten duena, best alde. Dena den, Joxek gai baten inguruan peskizan dabilela ez ohi du akademizismorik erabiltzen, ez behintzat ikerketa unibertsitarioan erabiltzen diren moduan, baina, halaber, ez du hedakuntzarako testurik sortu nahi... saiakera bezala bere idazkia genero artekoa dugu, ez baita lan pedagogikoa (askotan korapilatsua eta aldrebestua, Mikel Antzari iruditu zitzaion moduan) ez eta kazetaritza lana ere. Areago, Joxeren idazkiak, orain euskal letretan horren modan dauden prentsarako izkribuen kontrakoak direla e sango nuke. Kazetarien testuak, ulerterrazak eta horrelakoak, askotan topikoak helarazten dituztenak baino ez dira, hala pentsamoldeak nola hizkuntza bera ere kamusten besterik egiten ez dutenak. Joxeren ekarpen literarioa horren kontrakoa izan da zeren eta, Azurmendik, edozein aztergai hartzen duelarik ere, ez baitu, bere xalotasunean, ezer irakatsi nahi, ikertu baizik, baina, hori bai, Proustek edo Borgesek egingo luketen modura, idazkuntza dela medio. Joxe antidogmatikoa baita, eta hortik Goetheren edo H erderren antzera, arrazionalismoari eta, bide batez, Ilustrazioari nahiz jakobinismoari, egin ohi dizkien kritikak. Ildo horretan bere lanak ez dira erudituentzat idatziak, eta abagunearekin lotzen ditu Euskal Herriko egoeraz iritzia plazaratzeko batere be ldurrik gabe. Eta formaz harago, saiakeran hain erabilia den norberak bere buruarekin elkarrizketa egiteko teknika eta ohiko ikuspegiak eta gizarte balioak kolokan jartzeko testu ausartak utzi dizkigu, baita oinarrituak ere. Eztabaidarako sortuak, nahiz eta batzuk, Felipe Juaristik erakutsi zigun bezala ( El Diario Vasco , 1993 1219), polemikari heldu nahi ez izan. Baina Joxeren joera, edozein kezka gaitzat hartzea da, bere eskarmentuetatik abian jarri eta garatzen hastea. Gogoeta egin ahal izateko idaztea e ta ohikoa ez denari erreparatzea, begiratzea, kasu egitea... horretaz izkiriatzea. Arruntak diren egoeretatik irten eta egunerokotasunak sortu ezin dituen polemikei ekitea. Nihilismotik at baina erlatibismoan beti. Saiogile guztien erara kritiko bezain sor tzailea dugu, iritziak eskaintzen dituena; baina osatzeke dauden iritziak, betiere irakurlearen zain. Haren izkribuei berezkotasunaren jarioa darie. Soila bezain sotila dugu. Hark utzitako entseguak, hausnarketa bideak, ikerketak, idazkuntzak, antzerkiare n edo poesiaren antzera, irakurlerik gabe ezin esan burututa daudenik; horregatik, egin diezaiokegun omenaldirik onena, haiek irakurtzea litzateke.“ Edo, esatera ausartuko nintzateke orain, hark egiten duen modura idazten saiatzea. Dena den, Joxe Azurmen diren lanak ez ziren izan direnak izango bere bidean eta bere garaian Txillardegirekin topo egin izan ez balu. Ez dut hori nik esaten, Joxek berak baizik. Jose Luis Alvarez Enparantza zena hil zenean (2012), halaxe kontatu zidan Joxek gure fakultatean, eta bere iritzi hura bideoz grabatu genuen egunen batean Txillardegiri buruz behar bezalako dokumentala egiterakoan Joxeren testigantza azal dadin. Dagoeneko Kote Camachok irudi haietariko batzuk 21. Korrika kulturalaren bidez plazaratutako bere Txillardegir en klika filmerako erabili arren (2019), beste elkarrizketa asko geratzen dira euskal kulturaren bi erraldoi hauen arteko harremanak erkatzeko eta ezagutarazteko. Jose Luis Alvarez Enparantza zena hil zenean “Txillardegi” liburuxka kaleratu nuen nik (2012 an), haren ekarpenetara hurbiltzeko saiakera lana. Sei ataletan banatu nituen Erein argitaletxearekin kaleratutako testuan. Aurkezpenean “Liburu hau ez nuen idatzi nahi” esanez hasi nintzen eta, liburuaren azalean ere, hitz horiexek ageri dira. “Ez nuen idatzi nahi, ez bainuen uste, besteak beste, Txillardegiren emaria liburutto batean kabitzen zenik”. Azkenean, ordea, Erein argitaletxeko Haran bildumaren zuzendari Antxon Lafontek konbentzitu ninduen idazteko. Nik kazetari bat edo beste gomendatu nizkion Lafonti, baina nik neronek egin behar nuela esan zidan eta errenditu egin nintzen horren aurrean. Ez naiz kazetaria baina, azkenean, pentsatu nuen Euskal Herriak zor bat zuela Txillardegirekiko, eta hortaz idatzi nuen lehenengo hurbilketa hura. Helburua u rtarrilean zendu zen hizkuntzalari, euskaltzale, idazle eta militante historikoaren inguruan jakin mina sortzea zen eserialdi bateko irakurketa batean, Txillardegiren obra ezagutzeko gida baino, bere ekarpenaren zertzeladak eta haiek nondik nora etorritako ak izan diren ulertzeko anekdotak ere bildu nituen. Ez nuen nahi oinarrizko ezer egitea, ezta haren lanen laburpen bat... hurbilpen bat bakarrik nahi nuen gauzatu. Ziur aski, gauza gehiago etorriko dira hemendik aurrera, esan nuen orduan, eta halaxe izan d a Jakinek egindako lan eskergari esker. Sei ataletan banatu nuen liburua hogei bat urtez Txillardegirekin lanean aritu ondoren: “Euskara batua, euskaldunon batasunaren oinarria”; “Hizkuntzaren estatusaren aldarrikapena”; “Politikaren bidea”; “Literatura”; “Saiakera”; eta “Txillardegi, aberkide intelektuala”. Hizkuntzaren corpusarekin hasita, bistan da Txillardegi funtsezkoa izan dela euskara batuari buruz egin zuen ekarpenagatik. Baina corpusaren gainean, badago hizkuntzaren estatusaren bere aldarrikapena eta borroka. Eta horrek ekarri zuen politikoki estatu independente baten aldeko joera, hau da, aldarrikapen politikoa, euskararentzako legedia bat eta antolaketa berezi bat. Horrek eramaten gaitu zuzenean bere literaturara, bere saiakeragintzara, non oinar rioinarrian dagoen aberriaren kontzeptu bat, nazio kontzeptu bat, eta horren bidetik egindako beste ekarpen guztiak. Nire liburutxo hori, beraz, hasiera baino ez izan, ondoren etorritako guztien esperoan lehenengoa, zeren, funtsean, idazten zuenean, Txillardegi entsegugile bat zen; eta hala landu nahi izan nuen. Antiguako euskaltzale ezagunaren sormen lanaren zati bat bildu nuen, bakarrik lagun handia nuelako eta bere estilo literarioarekin zorretan nengoelako. Ez dut uste, bada, liburuak ezer agortzen zu enik, eta ez dut uste ezertarako ardatza edo eskema denik ere. Gerturatze bat izan zen, besterik gabe, eta Euskal Idazleen Elkartearen Aldizkarian ( Hegats , 49.) Txillardegiren ekarpen literarioari ale monografiko bat eskaini genionez aski osaturik geratu z ena. Hori zela eta, bera zendu zenean Donostiako idazleak bildu ginen, eta Viktoria Eugeniako Sotoan lehenengo hiru liburuen irakurtaldi publikoa egin genuen. Nire ustez, Txillardegik asko du emateko, idatzitakoaz ere bai. Horretarako, azterketa asko egite n ari dira hainbat idazle. Ikerketen artean, nirea, denboran, lehena izan da, baina ziur aski pobreena izango da, hain zuzen ere, lehena izan zelako eta horretan datza bere balioa. Txillardegiren lanean badaude itzulpenak, ipuinak, ekarpen akademiko intere sgarriak..., baina, niretzat, funtsean, idazten zuenean, Txillardegi entsegugile bat zen; eta hala landu izan dut. Azkar egin behar izan nuen liburu hori, bai... azkar; baina, 20 urtez ibili nintzenez lanean berarekin, asko ikusi eta bizi izan dugu bion ar tean. Orduan, gauza asko nituen nolabait erdi idatzita. Elkarren artean izandako esperientzia horiek guztiak nola islatu paperean? Nik gehienbat saiakera aztertu dut eta aztertuko dut, hori baita nire alorra eta, horrekin batera, Azurmendiren kasuan bezala , aberriaren kontzeptua. Izan ere, Txillardegik oso argi baitzuen zein zen bere aberria, eta horrekiko bere konpromiso intelektuala erabatekoa izan zen. Haran sailaren funtsa zen, irakurketa moduak aldatu direla ikusita, gauzak egun sarean edo aldizkariet an ageri baitira, liburuak paperean ere gero eta txikiagoak izaten dira; beraz, horrekin bat doan irakurketarako liburuak eskaini nahi genituen. Pentsatu genuen, Txillardegi liburua bezala, eskaintza hori egin behar zela. Hau da, irakurzaletasuna bultzatze ko aukera eman behar zela, gauza laburrak, hurbilketa baliagarria eskaintzeko. Horretarako sortu zen Haran sorta, eta Txillardegiri buruz egin nuen liburuxka, saiakerak laburra behar baitu izan. Denok, Euskal Herri osoa, zorretan gaude Txillardegirekin. E z gara konturatu ere egiten zer zen, adibidez, hizkuntza literarioa behar bezala bateratua ez izatea. Txillardegi erbestera zihoala, Baionako idazkaritzan bildu zituen aditz mota guztietako hiztunak, eta beraiek proposatu zuten 1964an lehenengo eredua adit zaren batasunerako. Orduan, baina, bere ekarpen espezializatua ez zen aintzakotzat hartu izan, harik eta Arantzazun lau urte beranduago Mitxelenak bere egin arte. Egun, aldiz, ahozko euskararen batasuna ere, Txillardegik proposatu zuena inork ere ez dio ho rretan oraingoz kasurik egin, Euskaltzaindiak ere ez du hori behar bezala jorratu... Aitzindaria izan da, sekulako intelektuala, idazle eredugarria eta, finean, senezko entsegugilea. Elsa Scheelen lehen testua 1969. urtean eman zuen argitara Hendaian beha rtuta bizi zen Jose Luis Alvarez Enparantza idazleak, nahiz eta kaleratu aurretik “Domingo Agirre” izeneko literatura lehiaketan garaile suertatu zen (1968an). Txillardegiren hirugarren nobela izan zen. Protagonista, Elsa, euskal literaturaren benetako leh en emakume edo hezur mamizko lehen emakumetzat hartua izan da. Hona hemen aipatu bertsio horren pasarte bat (euskara batua ere sortu aurretiko testua berau): Irratia anartean berriak ematen hasia zan: “...Viet Nam’en ikaragarrizko inkontrua gertatu da atz o Mekong’eko ibaiartean: 382 vietnamdar gertatu dira hillik; eta, beste aldetik, 17 amerikar. Orain arte ez zan horrelako hilkintzarik ikusi Viet Nam’en egun bakar batean; eta, jakin danez... Inperialismoa, Vietnamgo gerratea, laizismoa, dibortzioa, sexua , suizidioa, orduan boladan zeuden apaiz langileak eta, batez ere, klase borroka existentzialaren aipamena agertzen dira lehenbizikoz euskal narrazio luze batean. Gaur egun, bada, orduko orriak berriz irakurrita, baturantz doan euskara batuaren aurreko ida zkera sumatzeaz gain, idazkuntza erabat garaikidea antzematen diogu testu osoari. Txillardegik 1961ean alde egin zuen espainiar estatutik haren hirugarren atxiloketaren ondoren, eta, hori zela kausa, Belgikan idatzi zuen eleberria, 1967an aurretik berak f undaturiko ETA erakundea utzi eta gero. Idazlearen antzera, Elsa Scheelen bakar bakarrik sentitzen da munduan, eta sentimendu hori agerrarazteko izkiriatu bide zuen Txillardegik eleberria. Hizkuntzalaritzaren historiatik begiraturik, Elsa Scheelenen Baiona ko 1964ko euskarari buruzko proposamenei antzematen zaizkie Txillardegik idatzitako narrazioan. “Kriseilu” sailean Lur argitaletxeak zabaldu zuen liburua, baina kritika gogorrak eskuratu zituen orduan, eta, ondorioz, egilearen hitzetan, nobelagintza uztea erabaki zuen. Euskal letrek ia hogei urte itxaron behar izan zuten Txillardegiren hurrengo eleberria agertu arte ( Exkixu , 1989). Halere, aipatu nobela haiek ez ziren nobelak, puri purian behintzat, eta saiakeratik ere asko zuten. Txillardegiren bigarren nobela izan zen Peru Leartzako ri eginiko kritikan ( Egan , 1960), Mitxelenak zioen: “ni ez naiz aurrerazale atzerazale baizik...” eta, bide batez, testuaren proposamenei begira, edukiari alegia, luzatu zizkien bere juzgu negatiboak. H orretan Mitxelenak bi arazo zituen: alde batetik, oso antzerakoa zen Leturiaren egunkaria ezkutua (1957) izenburuko Txillardegiren lehen eleberriaren hitzaurrea Mitxelenak berak idatzi zuela, oso modu positiboan eta, beraz, Egan en argitaratutako kritika zorrotz honetan bi protagonisten artean (Leturia eta Peru) zeuden aldeak argitu behar zizkion irakurle arruntari, azaltzeko zergatik 1957an Leturiaren alde zegoen eta 1960an, berriz, oso antzerako ematen zuen Peru horren aurka idazten zuen... baina Mitxelen a saiatu zen eta, ondorioz, bere kritikaren funtsak, literarioa baino gehiago zentsura zirudien; bestaldetik, eta horretan gehiegi ez nabarmentzeko agian, erabilitako hizkuntza hartu zuen hizpide haren kontra jotzeko: “Txillardegiren euskara ez da, nere us tez, hutsik gabea...”. Bide hori izango da, beraz, hortik aurrera Elsa Scheelen kritikatzeko erabilitako formula. Bistan da orduko euskal inteligentziak (apaizak, gehienak) ezin zuela Elsa Scheelen eleberriaren edukia onartu, baina, halere, haren idazkuntza kritikatuko dute gehien. Horrela, adibidez, Gotzon Garatek ( Jakin , 1979): “Txillardegiren euskarari ohartxo batzu egitera mugatuko naiz, nahiko akats aurki daiteke Elsa Scheelen eleberrian. Gogoeta ilunetan Txillardegiren euskara bikainki dirdir atzen den bezala, eguneroko euskaran, gauzarik erraxenak esan behar diren unetan, orduantxe hain zuzen ere, irristatzen da eta laprastatzen, esaterako, Elsa sukaldera abiatu zan ur baso bat edatera...”; eta abar. Ibon Sarasolak, bere aldetik, Elsa Scheele n elaberriaren egiturari luzatu zizkion bere kritikak ( Txillardegi eta Saizarbitoriaren nobelagintza , 1972 ), baina, hala eta guztiz ere, ezin da ukatu testu horrek euskal literaturaren esparrua astindu eta irauli zuela duela mende erdi bat. Denboraren po derioz, hala edukiaz nola idazkuntzaz ere, Elsa Scheelen testuak hartu du bere tokia. Ander Iturriotzek eginiko iruzkinean ( “Elsa Scheelen” eta genero gatazka ; Hegats , 49; 2010), aurreko kritika negatibo guztiak ezabatu zituen (edo saiatu zen behinik behin ) eta neronek ere aipatu aldizkariaren ale bertsuan Txillardegik, eta Elsa Scheelen eleberriak zehazki, euskal literaturari egindako ekarpenaren munta azaltzen ahalegindu nintzen. Horra: “Txillardegiren testu literario guztiek gertuko hizkuntza bezainbest e distantziazko ikuspegia eskatzen dute, errealitateaz jabetu ahal izateko, errealitatearekin hausteko eta, finean, errealitatearen balizko ereduak antzemateko... Hizkuntza pertsonal hori estiloa da, eta ezin da estiloa irakatsi, baina norberaren adierazpi deak askatzen saiatu bai. Hori da erronka eta bide literario bakarra.” Horixe idatzi nuen Txillardegi hil aurretik. Orain, bera zendu eta urteak pasatu ondoren, berriro diot: Txillardegik zekarren estilo literario berria ez zen aintzakotzat hartua izan Elsa Scheelen en garaian, baina gure sasoi hauetan, aldiz, behar bezala dastatzerik eduki badugu. Fikzioaren arloan, sortzailea izanik, bizitza osoan idazkera egokiaren bila ibili zen. Entsegugintzan, gogamen filosofikoari muzin egin ez zion saiogilea izan zen, piano jotzailea, hizkuntzalaritzan, dialektologian, fonetikan, soziolinguistikan eta glotopolitikan aditua eta aritua, unibertsitate irakaslea, euskal presoa, erbesteratua eta errefuxiatua, ETAren fundatzailea eta borroka armatuaren amaieraren aldarr ikatzailea, existentzialista eta, jakina, euskaltzalea. Egungo Europar Komunitatearen ereserkia Beethovenen Bederatzigarren Sinfonia tik hartua da. Hark Friederich Schillerren Alaitasunaren oda hartu zuen oinarritzat herrien arteko besarkada islatzeko, eta honela dio: “Seid umschlungen, millionen, dieser kuss der ganzen Welt” ; hau da, “besarkatuak izan zaitezte, milioiak, gizateriari emandako muxu honetan”. Horixe bera eskaini nahi diot joan zitzaigun Txillardegiri, besarkada handi bat, hain zuzen ere, uka zio instituzionala gertuko gizatasunaz ordezkatu ahal izateko, Europako Kultur Hiriburutza zegoen haren sorterritik, Donostiatik. Gaur da eguna, zeinean ez baita, Donostiako idazleok eskatuta eta ehunka donostiarrek aldarrikatuta ere, haren izena hirian i non aurkitzen: ez dago liburutegietan, ez du kalerik, ez oroigarririk, ezta eraikinik ere, nahiz eta hil aurretik Hiriaren Errekonozimenduzko Domina eman zitzaion. Txillardegiri berari entzuna diot, lehenengo atxiloketa pairatu behar izan zuenean, gordeta zuela Koldo Mitxelenak euskarazko eskolak emateko berari utzitako Gipuzkoako Foru Aldundiko Jauregiaren Urkixo gelako giltza, eta komeriak izan zituela hura ezkutatzeko eta itzultzeko. Mitxelenaren eta Txillardegiren artean izandako harremanik gabe egun ez genuke euskara batua erabiliko. Hala ere, denboraren poderioz, Txillardegiren eta jelkideen arteko erlazioa ozpinduz joan zen, eta Mitxelenarekin ere distantzia hartu zuen. Gainera, harrigarria baita, EAJk euskarari buruz zuen jarreragatik gertatu zen h ori. Hau da, hausturagunea EAJren euskarari buruzko politikarik izan zen. Handik aurrera, Txillardegiren joera sezesionismora lerratu zen, euskara “gerorako” uzten zuen EAJren ustezko pragmatismo autonomikoaren aurrean. Orduko Txillardegi intelektual europ arrarentzat, bada, utikan erlijioa nahiz abizen etnikoak, borroka kulturala baitzen harentzat abertzaletasunaren ardatza. Orain, berriz, Mitxelena gogoratzen da eta Txillardegiren ekarria baztertu... (honetaz idatzi nuen: Axularren galdegiteak eta Materra ren ihardespenak edo Mitxelenaren eta Txillardegiren arteko harremanak; Egan , 2015). Izan ere, oraindik gehiago ikertzeko dagoen Txillardegi eta Mitxelena edo Mitxelena eta Txillardegi bikotea zela eta, gauza pare bat geratu dira bakarrik argi: biak, sekul ako intelektualak izanik, euskal kulturan oinarri bihurtutako euskara batuaren sorreran batera aritu zirela eta, halere, bion gizarte errekonozimendua zeharo asimetrikoa dela egun. Horrela, Mitxelena onartua bezain aitortua den bitartean, Txillardegi aldar rikatzeko dugu oraindik. Eta asimetria izan zen, hala soziolinguistikan nola politikan, Txillardegiren ikergairik kuttunena. Soziolinguistika matematikoan eta kulturen arteko harremanetan anisotropia eta diglosia aztertu zituen, ohiko Fergusen edota Psyc harisen ekarpenez harago, hizkuntzen (eta hiztunen) arteko menpekotasuna zer den agerian uzteko. Orain horren boladan dagoen “aniztasun linguistikoaren iraunkortasunak” zer nolako morrontzak ezkutatzen dituen argi erakutsi zuten Txillardegiren ikerketek. Abagune honetan hori dena ez dago ondo ikusita, noski, ikuspegi “agoniazkoak” gainditu behar baitira. Txillardegik plazaratu zituenean ere, ez ziren aintzat hartuak izan ( Euskal Herritik erdal herrietara , 1978). Baina, denboraren poderioz, hizkuntzen ezagutzari kasu egitea baino gehiago, erabiltze moduetan eragin beharra dagoela onartzen dugu gehienok ezinbestean. Egia esanda, Txillardegi ez da inoiz modan egon. Orain ere ez, bistan da, baina ez dago dud arik haren ekarpenik gabe, euskara bera, euskal kultura (literatura barne) eta politika bera ere askoz menperatuago egongo zirela. “Alle Menschen werden Br üder, wo dein sanfter Fl ügel weilt ” diosku Schillerren poemak; hau da, “gizaki denon bizikidetza egin dezagun zure hegal goxoak tokia hartzen duenean”. Bistan da ezin dela bakearen eta kulturaren alde aritu gure herrian nori berea eman gabe eta, jakina, Txillardegik ez du errekonozimendurik jaso, ez bere hirian, ez Euskaltzaindian ere, eta hori ez da go ondo. Txillardegiren jarrera intelektualaz aritzerakoan bere idaztan keran funtsezkoa izan zitzaion J.P. Sartreren itzalari erreparatu behar diogu... Orduan esaten zen moduan, “Il n’est pas n écessaire de souligner l’importance de la fonction d’une langue standard consistant á affirmer l’identit é d’une communaut é linguistique; c’est en d éveloppant sa propre langue standard qu’une communaut é parlante, de dialectale, devient linguistique et se distingue d’une autre communaut é linguistiquement app arent ée et/ou politiquement dominante. ” zioen Paul Garvinek (1986). Txillardegik horri kasu egin zion euskara batuaren beharra proposatzerakoan, eta, 1968a baino lehenago ere, euskara literario berria avant la lettre erabili zuen. Honetan ere, eskerrak Txillardegi bezalako pertsonaia historikoak badauden egon, zeinek, 2018. urte honetan ulertzen zaila izan arren, Euskal Herriaren zatiketari aurre egiteko baliabideak nahiz gaitasunak metatu dituzten, herri hau egin duten erresistentzia/diferentzia praktik ak indartzen lagundu izan dutelarik. Txillardegiren lanak —euskal hizkuntzaren batasunaren inguruan eta Euskal Herria etimologikoki euskaradunen herritzat hartuta — iraupenerako estrategia desberdinen aukerak zabaltzen nabarmenki lagundu du. Euskal kultur a “kultura kolonizatutzat” definitzea debate askotako eztabaidagai izan bada ere, hemen egiten den aukeraren ildoaren erreferentziatzat har bitez Gis èl Halimiren Le proc ès de Burgos liburuaren (Gallimard, Paris, 1971; Collection T émoins) hitzaurreko J.P . Sartreren hitz inola ere ez partzialak ez susmagarriak: “...Si colonie il y avait, ce paradoxe que le pays colonisateur serait pauvre et surtout agricole au lieu que le pays colonis é serait riche et qu’il offrirait le profil d émographique des sociétés hautement industrialis ées”; paradoxikoki, Euskal Herria “herri kolonizatuen” artean sailkatzeko aukera egiten du, aukera hau hizkuntz/kultur eremuan oinarrituz: “La majeur partie des millions rendus vont aux organes d’oppression (administration espagnol e où espagnolis ée, arm ée d’occupation, police, tribunaux etc.) ou d ébasquisation”. Egoera hori gainditzeko moduari buruz, Sartrek berak ere Albert Memmiren lanetan bilatu zuen euskarria eta, autore honen Portrait du colonis é liburutik hara aipu eginez , honako hau ondorioztatzeko erabili zuen, hots, kolonizazioari buruz kolonizatua bakarrik mintza daitekeela behar bezalako sakontasunez, zeren, beti ere haren argudiatzeari jarraituz, kolonizazio kulturala kolonizatzaileek sekula izan ez dezaketen bizi es perientzia delako. Aurrean esan dudanez, hauxe izan zen Txillardegiren lan ildoa fikzioaren arloan, sorkuntza literarioan, saiakeragintzan, gogamen filosofikoan, hizkuntzalaritzan, dialektologian, fonetikan, soziolinguistikan, glotopolitikan eta politikagi ntzan. Idazlea eta intelektuala izan da, oroz gain. Labur esanda: Txillardegi polimata izan zen, hau da pertsona bat asko zekiena, sakontasunez arlo ezberdinetan: matematika, musika, ingeniaritza edota literatura, besteak beste, menperatzen zituen eta, ezagueraren historian, mota haietako pertsonak behar dira errotutakoa astintzeko eta eredu berriak proposatzeko (Ph. Blom, A Wicked Company ; 2010). Ildo horretatik, paradigma eraldatzaileak proposatzeko gaitasuna izan zuen, berdin hizkuntzalaritzan, politi kan edo letren munduan. (T. Khun, The Structure of Scientific Revolutions ; 1962). Menpeko artisaua izatetik artista askea izatera pasatu zen kosta ala kosta (N. Elias, Mozart, Zur Soziologie eines Genies ; 1991). Jakin izan zuen jakintzak bote reen aurrean (eta kontra) erabiltzen, bere garaian (1898) E. Zolak, bere J'Accuse ...! famatuan egin zuen bezala. Arazoen funtsera zuzenean joaten zen gogamena landu zuelako. Gaurkokeriatik at, ohikoa eta gizartean errotutakoaren aurkakoa, Galileo baten m oduan aritu zelako kontzesiorik gabe. Dena zalantzan jartzen zuen, baita norberaren borroka ere, Descartesek egiten zuenaren ildotik. Dagoenaren deuseztatzailea eta ikusmira berrien eraikitzailea, Lyotard batek erakutsikakoaren antzera. Subjektutasunaren gizarte berjabetzearen bultzatzailea izan zen. Ez zuen barne egunkariak idazten zituen Amiel belgikarraren literatura bakartia maite, Sartreren intelektualaren idatz joeraren alde lerratu zela baizik. Beraz, idazkera eszeptikoa, errotik antidogmatikoa eta polemikatik izkiriatu zuen, bere moduko intelektual batek egin behar zuen bezala. Txillardegiren aberria Antigua zen. “Gizakiaren be netako aberri handia haurtzaroa da” zioen Rainer Maria Rilke idazle austriarrak, eta, Jose Luis Alvarez Enparantzari dagokionez behintzat, aforismo horrek bete betean laburbiltzen du haren iruditeriaren izaera. Antigua Txillardegirentzat arbasoen jatorria eta, halaber, jatorrizko kultura giroa baita, euskararekiko konpromisoa eta gertukoen maitasuna, haurtzarotik aurrera sentitutako kidetasuna, zeinak, denboraren poderioz, bere nazio kontzientziaren garapenaren oinarriak garatuko dituen. Erbestetik etorri o ndoren hori dena saiakera poetiko bihurtu zuen Haizeaz beste aldetik izeneko liburuan, non Antiguatik Txubillora egindako ibilbidean sorterrira itzultzeak erakarri zizkion hausnarketak eta burutazioak, gogoetak nahiz pentsaketak, eskaini zizkigun erabat be rritzaile izan zen testu batean. Izan ere, egungo Donostiako Gasku ña plazak Txillardegi izena behar zuen, baina Txillardegi izenik ez badu Txillardegi etxea hor zegoelako da, egun mojen orubea dena, eta, bide batez, Txillardegi intelektual abertzalearen familiaren etxea zenaren oroimena ezabatu nahi izateagatik. Hau da, Antiguan bertan kaleak, enparantzak eta zerbitzuak aurreko tokian tokiko izenak dauzkate: hor daude Lugaritz, Zubimusu, Benta Berri eta halakoak adibide. Udalari, Gasku ña plaza jarri beha rrean Txillardegi izendapena proposatu zitzaion bere garaian, baina Jose Luis Alvarez Enparantzak erabili ohi duen ezizenarekin ez nahastearren edo, ia beti lehenesten den toponimia erabiltzearen partez Gasku ña izena hautatu zuten. Nire ustez, ordea, plaz a hori Txillardegi plaza da, udalak beste modu batez bataiatu izan badu ere. Txillardegi etxe handia zen, gerra ospitalea ere izandakoa, eta, antiguarron oroitzapenean egoteaz gain, paisaia linguistikorako berreskuratu beharreko izena da. Handik abiaturik , “Euskaldunon aberria euskara da”, esan zuen Txillardegik, Sabino Arana parafraseatuz, birformulatuz, eta, aldi berean, euskal nazionalismo tradizionalarekin hautsiz. Beraz, Txillardegiren aberria Euskal Herria zen, euskararen herria, alegia. Alabaina, eg ia baldin bada gizakion benetako aberria haurtzaroa dela, hainbat autorek idatzi eta esan duten bezala, Txillardegiren aberria Antigua zen. Eta hori oso garbi geratu zen Antigua 1900 liburuan, memoria eta maitasun ariketa harrigarri hartan. Nik, nire motz ean, hau dena laburbildu nahian, beste mota bateko hizkera erabiliz, honakoa idatzi dut haren omenez: Eta Muntto eta Untzaene utzi nituen atzean, han gainean, Aieteko partean Eta Txantxerrekatik behera jaitsi Eta Caviedes eta Errege Jauregiaren arteko bi dexka ilun bustia hartu Eta atzera begiratu nuen. Eta zauskada latz batek inarrosi ninduen bortizki Adostutako Tenorean Eta Errege Jauregiaren etxe, eta etxetxo, eta ukuilu, eta batimendu gorri desberdinak oro zuhaizpearen trinkoan eta beltzean ene aurrea n bertan ezabatzen zirelarik, Txantxerre kako bidexka ezkutua begiratu nuen azkeneko aldiz: beltz, mehar, beldurgarri Eta betirako debekaturik zegokidala konprenitu Lasalako Lehoia tokiz aldatu zen Txillardegi Enparantza Gasku ña Plaza izendatu zuten Ez dago Donostian Txillardegi eta Enparantzaren arrastorik egun Ezta Harrizbikieta edota Igara ere Tokiko izenak izan arren ez dira gizaki izen gisa inon azaltzen Baina gizakia ez da ezer, kosmosaren aurrean bakarrik dago, hutsik dago, ez du izenik Itsasoa l ehenengo itsasoa da, Muitza azpikoa baina gero Itsasoa da letra handiz. Lakua lehenengo Soustonsgo lakua izan daiteke baina gero gizakiaren zorion sentimendu bat Espazioa irreala Animaliak paisaiak Existentziaren kontzepzioa sostengatzen dutena Haizeaz bestaldetik Mugagabe eta mugatuaren arteko dialektikan borrokan Donostian Gabriel Aresti kalea dago Arestik kalerik ez zuela onartuko idatzi bazuen ere Idazkera narratiboaren apokalipsian bizi gara. (Bioi, 56/57 or. 2020) Nori bere bidea Baina literaturan ere Txillardegiren bidea, azpimarratzeaz gain, nire egin nahi izan badut ere, Suitzako egonaldian ezagutu nituen Ch . F. Ramuz idazlearen testuak ekarri nahiko nituzke gurera eta, beraz, idazteko nire berezko estiloari kasu egin: “J ́aie essay é de me servir d ́une lange geste qui continu ât á être celle dont on servait autour de moi, non de la langue signe qui était dans les livres” (Niretzat baliagarria izan daitekeen nire testuinguruan erabiltzen den hizkuntza/keinu batez saiatzen naiz idazten, ez liburuetarako bakarrik balio duen hizkuntza/zeinuaz.). Buruz beherako idazketaren alde, bada, Arakistainen bidea liburua plazaratu nuen 2019an, autore surrealisten antologia bat eta gogoeta pertsonalak batzen zituen lana. “Goitik beherakoa, horixe izan zen Luisen alabaren norabidea Londresen. Heriok deituta hartutako bidea. Biluzik. Nahita. Desamodioak erakutsitako nora nzkoa. Elipserik gabeko airean zeharreko azken bidea. Jokabide hautatua, buruz beherakoa”. Liburu hau berriro ere Txalapartarekin kaleratu nuen eta Mikel Soto editore. Liburuko lehen lerroak dira hor goian daudenak. Luis Arakistain Espainiako Errepublika ren enbaxadorea izan zen Alemanian, nazismoaren sorrera garaian —euskal jatorrikoa izanagatik, Kantabrian jaioa zen, Espainian —, eta, Frantzian diplomazialaria zela, frankisten aurkako gerran antifaxistak hornitzeko armak erosten aritu zen. Ezkerreko inte lektual handi bat izan zen, eta idazlea. “Haren alaba Sara, aldiz, ez zen ezkerreko militante sozialista, baizik eta anarkista. Margolaria zen, eta Londresen bizi izan zen. Han egin zuen bere buruaz beste 1945eko udazkenean, hain zuzen ere. Suizidioa hauta tu zuen; ordurako, surrealistek egina zuten suizidioaren aldarria ere. Honela dio liburuan: “Sonia Arakistainek ez zuen amore eman bere buruaz beste egin zuenean, askatasunaren aldarri bihurtu baizik. Bizitzeko eta hiltzeko. Paradoxa bihurtu zuen bere erabakia, surrealista izan zelako, buruz eta bihotzez, hitzez eta marrazkiz, ideiaz eta bizitzaz”. Sonia Arakistainen istorioa eta idazle surrealistekiko mira uztartu nituen, saiakera eta zenbait poemaren itzulpen librea batzen dituen liburuan: “Testu sur realisten antologia surrealista bat da”, bataiatu nuen egindako aurkezpenean. Izan ere, sekula ez dut jakiten idatzitako hori zer generotakoa den zehazki. Liburu horren epilogoan esaten dut ez dela antologia bat, baina editoreak antologia bezala sailkatu d u... Faustoren itzala argitaratu nuelarik, Ur Apalategik eleberria zela esan zidan; horren itzulpenerako Alfonso Sastrek idatzitako hitzaurrean “saiakela” zela zioen; Gernikako Galeusca izan zenean, berriz, Tere Irastortzak entsegugile gisa aurkeztu nindu en... batek daki, nik ez behintzat. XX. eta XXI. mendeko azken txanpan, aurrekoetan bezala bestalde, euskarari buruzko saiakeragintzako etengabeko idazle zerrenda osatuz joan da gurean: Imanol Mujika, Bittor Kapanaga edo, bereziki, Joxemanuel Odriozola (h izkuntzaz eta politikaz...). Gizarte arazoaz, erlijioaren ikuspuntutik, Nemesio Etxaniz, Setien Gipuzkoako gotzaina izandakoa edo Pagola teologoa daude, besteren artean. Literaturaz eta kazetaritza hizkuntzaz jardun dute, beste askoren artean, Joserra Gart ziak, I ñigo Aranbarrik, Josu Amezagak eta Txema Ramirezek. Euskal nortasunari buruzko idaztien egileetan, Josu Naberan edota Alfontso Martinez Lizarduikoa ditugu adibide. Saiakera filosofikoan, aldiz, Eduardo Gil Bera (besteak beste, “Klasikoak” sailerako Montaigneren obren itzultzailea), Jon eta Pako Sudupe (Kant, Marx eta abar), Ander Iturriotz (Platon), Agustin Arrieta (egia motak...), I ñaki Soto (nazionalismoa), Ekai Txapartegi (intsumisioa), J. B. Bengoetxea (teknologia berriak) edo Markos Zapiain (K ojeve, Foucault, Deleuze edo euskal literaturako emaitzak gaitzat harturik), Imanol Galfarsoro, Joseba Gabilondo eta J. A. Irigaray aritu izan dira. Horiez gain, Jon Alonso, Joseba Sarrionaindia, Patziku Perurena, Joxemiel Bidador edo Joakin Balentzia eusk al idazleak literaturaren beste genero batzuetatik saiakeraren muga lausoetara hurbildu dira. Ekonomiaren arloan, saiakera loratu dute Joseba Tobar Arbuluk edota Baleren Bakaikoak. Politikagintza aztertzen saiatu dira Emilio Lopez Adan (“Beltza”), Joseba Arregi, Mikel Urkola edo Imanol Murua Uria. Historian, Josu Chueca, Pruden Gartzia eta Erlantz Urtasun aritu dira. Antropologiaren eremua sakon landu dute euskal saiakeragintzaren barruan Anuntxi Aranak, Joxemartin Apalategik, Mikel Azurmendk, Aizpea Leiz aolak eta abarrek. Soziolinguistikan ere uzta oparoa bildu du euskal saiakerak, Kike Amunarriz, I ñaki Larra ñaga, I ñaki Gaminde, Xabier Isasi eta abarren eskutik. XXI. mendearekin batera, berriz, emakumezkoek osatutako uzta etorri zaigu aldez aurretik eu skal literaturan aritutakoei (Arantxa Urretabizkaia, Aurelia Arkotxa, Itxaro Borda, Laura Mintegi, Tere Irastortza, Jule Goikoetxea, Iratxe Retolaza, Josune Mu ñoz, Lorea Agirre, Mari Luz Esteban, Idurre Eskisabel, Eider Rodriguez, Uxue Alberdi eta abar lu ze bat. Azkenik, baina ez garrantzian hala delako, sareari buruzko entsegua argitaratu zuen Luistxo Fernandezek ( Etxepare porno ), eta gaur egun eztabaidako plaza irekiak dauzkate sarean (blogak) Patxi Gaztelumendik, Iban Arantzabalek, Julen Gabiriak, Lande r Garrok edota Amati ñok, adibidez. Katalogo labur moduko honetatik kanpo asko eta asko geldituko ziren, jakina..., baina hor aipatutako denak ausartu dira beren ikuspegiak eta usteak letren bidez azalduz saiakerak eta literatura egiten eta plazaratzen. Egilea, sortzaile gisa, irudi erromantikoa dela esan ohi da, eta askotan Goetheri leporatu izan zaio balizko jarrera artistiko indi bidualista hura baina, aitzitik, Goethek berak herri literatura erabili zuen neurri berean, eta egilea gizabanako isolatutz at ezin dela hartu azaldu du. Hona bere hitzak: Beti aipatzen da originaltasuna, baina, hitz horrekin zer esan nahi dugu? Jaiotzatik bertatik munduak eragiten gaitu eta horrela segitzen du hiltzeraino. Benetan gurea bakarrik den zerbait badagoela esan a l daiteke? Agian egin nahi duguna egin ahal izateko indarra edo gogoa soilik! Nire aurrekoei zor diedana esaterik banu, ez zen egin dudanaz nirea denik asko geratuko... Areago, jakina denez, idazterakoan aurrekoei zor zaiena, baina, era berean, sortzera koan norberaren gogoa aldarrikatuz, Goethek “literatura nazional unibertsalaren” kontzeptua utzi zigun. Joxe Azurmendik ederki aztertutako kontzeptua, beraz, zorrak zor, egile bakoitzari dagokiona eman behar zaio, irakurleari bezainbeste, bestalde. Gainer a, honek guztiak badu loturarik surrealismoarekin, Magritteren Hau ez da pipa bat margolanarekin... Zein genero idazten duen jakin gabe ere, gauza bat du Magrittek berak argi: “Literatura egiten dut; pentsatzeko eta pentsarazteko tresna da literatura. Liburu honekin, besteek idatzitako testuak berriro mahaigaineratu nahi izan ditut, ikusmolde berriz bada ere”. Euskal literaturan surrealismoak ez du izan predikamendu handirik, nire ustez, baina nire literaturan, ordea, pisu handia izan du. A urrez, Magrittek ez omen zuen pipatzen (Txalaparta, 2001) eta Jeu de Paume (Txalaparta, 2005) lanak idatzi nituen, eta azken liburu honekin ( Arakistainen bidea ) trilogia osatu nuen, horrenbestez: surrealismoari eskainitako hirukia osatua dago jada. Politi koki konprometituak izan arren, nire Magrittek ez omen zuen pipatzen aurkeztu nuenean, orduan Susan argitaldari zenak, Gorka Arresek, surrealismoa intelektualen jolas txatxuen emaitza besterik ez zela esan zidan, eta nik nazien aurka armak eskuan erresiste ntzian aritutako idazle surrealisten zerrenda aski luzea bidali nion. Izan ere, surrealismoa errealismoaren kontrakoa zela begi bistakoa izateaz gain baita errealismo sozialistaren kontrakoa ere bazegoela ez dago esan beharrik. Surrealismoak “irudikapena jartzen du kolokan”, nire ustez, eta ikuspegi horrekin bat egiten dut nik. Surrealismoa modu irain garrian hartu da zenbaitetan, baina oso egokia da hausnartzeko eta iraultzarako ere. Iraultza egiteko bidea jartzen du kolokan, baina ez iraultza. Aitzitik , iraultza aldarrikatzen du goitik behera. Kultura iraultzarako bidea da surrealistentzat, eta horregatik “literatura burgesaren kontra” jotzen dute. “Batez ere, nobelaren kontra. Badago ispilu literatura dei dezakeguna, Hiponako Agustinekin, Senekarekin, Balzacekin... garatu zen hura, eta gaur egunera eta gure ingurunera etorriz, Patria (Fernando Aranburu) edo Martutene (Ramon Saizarbitoria) bera izan daitezke nobela eredu horretakoak, bakoitzaren digresioak eta guzti. Bistan da nik egin nahi dudan literat urarako ez idatz estiloa ezta egitura ere ez zaizkidala baliagarriak. Nire liburu honetan, epilogoaz gain, beste 21 kapitulu eskaintzen nituen. Atal bakoitzak autore surrealista bat du ardatz, eta haren inguruko sarrera bat, gainerakoekin lotzen duena. Iz an ere, idazle surrealista hauek, literaturan subertsiboak izateaz gain, “politikoki konprometituak” ere baziren. Surrealismoak, gerren arteko aldi hartan, kolokan jartzen zuen iraultzarako ohiko bidea. Iraultzarako ohiko bide hura leninista zen: lehenik iraultza egin beharra dago, eta gero bizitza aldatu. Surrealistek planteatu zuten bizitza aldatu beharra zegoela, eta horren bidez iraultza egin. Itzulpenak egin baditut ere ez dut neure burua itzultzailetzat, nahiz eta, berez, bizitzen ari garen hizkuntz ukipen egoeran euskaldun guztiok itzultzaileak garen ezinbestean, baina nik liburu honetan itzuli baino gehiago poemek eragindako irudikapen mentala ekarri dut euskarara, modu librean. Besteak beste, Aim é Césaire, Ren é Char, Joyce Mansour, Robert Rius, Jaques Pr évert, Unica Zurn, Francis Martinez Picabia, Andr é Breton eta Robert Desnosen poemak eta haien inguruko oharrak dakartza lanak. Askok uste dute surrealistak frantsesak eta gizonezkoak izan zirela soilik, eta ez da hala. Badaude alemaniarrak, e spainiarrak, katalanak, egiptoarrak, antilarrak... Alteritatea azpimarratzen zuten surrealistek, bestea ulertzea, eta, alde horretatik, mugimendu antikolonialista izan zen, esaterako. Andre Breton Haitin egon ondoren, iraultza izan zen han. Bai surrealiste n, bai nire iritzian, ikuspuntuak dira aldatu behar direnak errealitateaz jabetu ahal izateko: normaltasunak, arruntasunak eta ohiturek lotu egiten gaituzte, eta behar ditugu modu berriak bestelako bizitza bat, benetan bizitzea merezi duen bizitza bat izat eko. Baina liburu hau idatzi eta gutxira, Jeu de Paume rekin gertatu zitzaidana suertatu zitzaidan berriro ere (orain arte ez al dut esan nire bizitzan ez dudala itsasoan botila mezulari bat aurkitu, bi baizik!?...), Magritteri buruzko beste erakusketa bat antolatu zutela, alegia. Honetan Parisen ez, Bruselan baizik. Esan gabe doa ahal nuen bezain laster hura ikustera joan nintzela eta, presaren presaz, hartutako ostatuaz ohartu ere ez nintzelarik, hara iristerakoan, Espainiatik aldendu berria zegoen Carles Puigdemontek erabilitako aterpe berbera hartu nuela konturatu nintzenean, zur eta lur geratu nintzen. Waterlooko etxera joan aurretik erabilitako hotel horretako langileek maite zuten Puigdemont haren eraginez haien inguruan kazetari asko eta, askotan, n arritagarriak bazeuden ere, Puigdemont bera aski apala eta gisakoa iruditzen baitzitzaien. Suitzara joan aurretik, Xabier Makatzaga idazle, itzultzailea eta estatuen bortizkeriaren ikertzaileak plazaratzen zuen bere liburuetako baten aurkezpenera joan nin tzen Donostiako Koldo Mitxelenako aretora non, Xabier Makatzagak berak, Skype bidez, Bruselatik bertatik bota zigun bere hitzalditxoa. Aurkezpen horretan zegoen Arantxa Oiartzabalek, Suitzara nindoala jakinda, gogoratu zidan bera ere hor egon zela bizitzen, Ramon Saizarbitoria nobelista eta Mikel Lasa poeta hantxe bizi ziren bitartean. Euskal literaturaren bideak txirikordatzen doazenez, Bruselara iristerakoan Xabier Makazagari deituko niola deliberatu nuen, Palestinara joan nintzelarik Xabier Mada riagari hots egin nion bezala. Xabier Madariaga ETBko korrespontsala zen orduan Jerusalemen, eta oro har ekialdean. Hantxe bizitutakoarekin liburu bat idatzi behar zuela esan nion. Berak ezetz, idazkera mota hori ez zela berea erantzun zidan, eta nik, berr iz, hango gauzak bestelako hizkeraz eta gurean kontatu behar zirelakoan, Jerusalem, Xalimen hiria idatzi nuen. Makazagak Jose Azurmendi itzulia zuen jada, eta nire Faustoren itzala ezagutzen zuen. Harekin mintzatzen konturatu nintzen intriga politikoak ze r ziren agerrarazteko idatzi nuen Mort aux rois narrazio laburra berreskuratzea eta berrargitaratzea merezi zuela. Behar bezalako argitaldaria lortu ondoren, horixe egin nuen 2019an. Mort aux rois euskaraz, katalanez eta gaztelaniaz kaleratu zuen ale bere an Besatari argitaletxeak (Heriotza erregeei) eta emakume baten bortxaketarekin hasten da. Nire idazlanak Jean Baptiste Bernadotteren azalera eta mundura darama irakurlea, bularrean monarkiaren aurka tatuatu eta Suediako errege izaten bukatu zuen militarra . Besatariren edizio honek aurretik existitzen ziren gaztelania, euskara eta katalanezko bertsioak bildu zituen ale berean. Ipuin hau ez da “politikoki zuzena”, dio kontrazalak. Eta neronek, gaur egun ez literatura ezta bizitza bera ere ez direla politiko ki zuzenak uste dut. Hori arrazoituz, testu literarioak gero eta zurrunagoak direla da nire aburua. Zoritxarrez, gaur egun gehiago begiratzen zaio soziologiari testuari berari baino. Liburu hau bortxaketa batekin hasten da, Historia da eta istorio bat aldi berean. Orriotako protagonista bataioz Jean Baptiste Bernadotte izandakoa da, ondoren Karlos XIV.a Joan Suediako erregea eta Karlos III.a Joan Norvegiako erregea izan zena. Napoleonzalea zen, baina bere kontrakoa aldi berean, eta, iraultzailea bazen ere, errege bilakatu zen. Kontraesan guztiak hor agertzen dira. Bizitzan agertzen diren kontraesanak dira literaturak hartzen dituenak. Eta ez dut uste literaturak politikoki zuzena izan behar duenik, bizitza bera ez delako. Kontraesanik gabe ezin da bizi. Liburua pertsonaia kontraesankorraz mintzo bada ere, bera baita protagonista, haren neskamearen ahotsaren bidez ezagutuko dugu, bera da narratzailea. Elena Martinez editore lanean aritu zen, eta, bere aburuz, neskameak gorpuzten du herri xehea, “gerrak mugi arazten duen herria”. Lehen lerroan bertan neska bortxatu egiten du Bernadottek; ondoren, berarekin eramango du munduan zehar eta berarekin geldituko da, gizona hiltzen den arte. Neskaren autobiografiaren kutsua badu narrazioak, baina bizipen horietan gizo nak du garrantzi handia. Pertsonaia berezia eta polemikoa izan zen Bernadotte; Suediako errege izan arren, ez zuen sekula suediera ikasi, zailtasun handiak izan zituen horretarako. Napoleonen garaikidea, lagun eta etsai izan ziren tarteka, eta mota askota ko harremanak izan zituen enperadorearekin. Bearnoko militarra izan zen, baina noblea ez zenez, ez zuen hierarkian gora egiteko aukerarik izan... iraultza etorri zen arte. Orduan aukera izan zuen erakusteko nor zen. Argi zeukan erregearen kontra zegoela, p entsa, bular aldean tatuaje bat egin zuen “mort aux rois” zioena. Eta paradoxikoa bada ere, ibilbide gorabeheratsu baten ondoren bilakatu zen errege. Nire ustez beharrezkoa da gertakizun historiko guztiak behar bezala lerrokatzea. Eta gogoratzea, honetan ere, honek baduela oinarri historiko bat, baina fikzioa dela. Pertsonaia egiazkoa, hezur haragizkoa da. Fikzionatu dut narratzailearen ikuspegia erabilita. Aukera ematen digu birkokatzeko funtsezkoa den garai bat, neuk “gontz garaia” deitu nuena. Hitzaurrean adierazten dudanez, narrazioak garai jakin bat ezagutzeko g akoak ematen ditu eta, besteak beste, bada hurbilketa bat XIX. mendean izan ziren tradizioaren eta arrazoiaren arteko borroketara. Hala, monarkiaren eta errepublikaren arteko liskar politikoetara ere eramango du testuak irakurlea. Argitalpenari buruz, kom eni da zehaztea ez dela lan berria, izan ere katalanez 2005eko ekainean argitaratu zen aurrenekoz Lux Mundi izenburupean, Daniel Lujanek itzulia. Jatorriz euskaraz idatzitakoa da: urte hartan bertan, Euskal Idazleen Elkarteak (EIE) izen bereko beste testu bat kaleratu zuen. Ondoren, 2014an, ailegatu zen gaztelaniazko bertsioa, Pamiela argitaletxeak hala eskatuta eta argitaratuta, Gaur egungo euskal narratibaren antologia izenburupean euskaraz nahiz gaztelaniaz bildutakoak osatuz. Hiru testuok topatzeko iz an daitezkeen zailtasunak direla eta, Besatari argitaletxeak hiru hizkuntzak ale berean, bakarrean alegia, bildu zituen eta eskertzen diot. Hizkera poetikoa 2018ko Arabako Aldundiko euskarazko poesia lehiaketa irabazi nuen, Ernestina de Champourcin p oesia saria, Izendegi hutsa lanari esker. Arabako izenak oinarri hartuta, hainbat iritzi ematen nituen hitzari eta poesiari buruz, aforismoaren, sententziaren eta poema laburraren artean neurrira emandako tonuan. Honi buruz Mikel Asurmendik idatzi zuen argia.eus en (2019 1213): “Hautsa harrotzeko poesia (...edota beste bat apalategirako). Lerro burua probokazio hutsa da, liburua izendatzeko era hutsa, bere hautsa inarrosteko manera. Izanik ere, ezin uka, tankera honetako liburuak kartoi kaxetatik apala tegira igotzen dira, eta gehienak edergailu gisa eta hautsa biltzeko “sortuak” dira”. Nik, berriz, esaten nuen liburuan toponimia —hots, izendegia — oso lotuta dagoela mitoari, “erabilera morala agerikoa da batzuetan, iluna beste askotan”. Hau da, autokont zientzia bat sor liteke toponimoetatik, hala irakasten digute kantariek, eta, demagun kantariak poetak direla. Esan nahi da liburu honekin poeta bilakatu naizela, eta aurretik saiakeragilea edo narradorea besterik ez nintzela? Filosofiari utzi gabe, toponi miarekin “estropezu egiterakoan” (Tarsoko Pauloren antzera) hasi nintzen poesia ontzen?. Ez, herri hizketaz harago, bertsolariaren “Denbora, leku, zeru ta lurrak, izar ta ilargi, eguzkiak...” hartaz harago, “Araban gaindiko izene tik izenera eramaterakoan lehengo idazlea da orain poesia idatzi bide duena. Topikoetatik harago, topiko tipikoak eta mitikoak harrotuz. Garbi dago herri jakintzatik edo ezaguera sakonetik hurbil gintezkeela toponimiara edo haren idazletzara, baina ez etimologiaren eta historiare n bideetatik soilik. Etimologiaren eta historiaren bideetatik eraman beharrean, hatsanka eraman gaitu gasteiztar donostiarrak. Egiaz harago, hegian barrena eraman gaitu”, esan zuen Koldo Izagirrek liburua aurkezterakoan. Hau da, hitz lauak komunikatzeko ba lio badu ere, eta gizakiok komunitatea egiteko behar dugu komunikazioa, poesiaren bidez, ordea, ezer komunikatzerik izan ez duenak hitz egiten du. Poesia dela medio harriek hitz egiten dute, eta mendiek, eta ibaiek, eta Herriek. Herriak toki fisikoa direlako. Eta hitz egiten badakite. Haien izenak hitz egiten digu. Toponimoak olerki fosilizatuak direlako, Txillardegik zioen bezala. Arabako herrien iz endegia irakurtzen dugularik, aspaldiko poesia ari gara irakurtzen, beraz. Edonork egin lezake etimologia, baina, halaber, etimologia egiteak asko jakitea eskatzen digu. Izan ere, jakintza eta ezagutza gurutzatzen diren balizko espazioa dugu poesia. Poes ia non, hitz egiten dute harriek, eta mendiek, eta ibaiek, eta Herriek. Herriek hitz egiten dakitelako. Espazio fisikoak mintzatzen direlako. Haien izen bakoitzak zerbait dioskulako gizakion hitz lauez zabaldu ahal izateko, izendegi haiek irakurtzen ez dak itenek uler dezaten. Komunitatea egin dezagun harrien hitzak, mendien berbak, ibaien izenak, eta Herriek gorde dutena komunikatuz. Haien istorio galduak. Haien mezu ahaztuak. Haien orro desagerraraziak. Denak baitaude tokian tokiko izenetan idatziak. Guk , poesiaren bidez, literaturaren bidez, alegia, irakur ditzagun. Saria eskuratzeko ekitaldian gure osaba zen Antonio Zabala Apraiz euskaltzalea ekarri nuen gogora. Berarengandik eskuratu nuen Auspoa Saila, gure Latxagan altxor moduan gordetzen dudana, eta euskaraz aritzeko gogoa. Euskara ez baita inoiz arrotz izan Araban. Odon Apraizek, gure osabaren osaba zena, aitzindaria izan zen “Internazionala”zapalduen askapenerako ereserkia euskara ekartzen eta haren laguna izan zen Abdon Gonzalez de Alaizak bultza tu zuen “Txistu” izeneko euskarazko lehenengo komiki aldizkaria (Miel A. Elustondo/2019). Nire eskolakideak izan diren Xabier Montoiak edo Ruper Ordorikak molde berriztatzaileak ekarri dizkiote euskal literaturari eta musikari. Edorta Matauko adiskideak jorratu ohi du itzulpengintzan inork gutxik landu dituen funtsezko egileak (Stefan Zweig, Robert Wasler, Joseph Roth, Samuel Beckett, John Updike, Harry Crews...). Euskal periferia izateak baditu bere alde onuragarriak eta, baten bat aipatzearr en, kulturan ohikoa edota arrunta ez denaz aritu ahal izatea litzateke aipagarriena. Eta honek ondorioak ditu. Idazleak errealitatea itzultzen du Aristotelesek idatzitakoak mendeetan zehar iraun du oso modu eraginkorrean. Greziar gisa ezaguturiko mazed oniar haren hitzak gogamenaren oinarri bihurtu dira, zeren haien aurka azaltzeagatik edo haien esanahiak aldarrikatzeko ere pentsalari gehienen mihi puntan egon ohi dira ordutik hona. Zientziez aritzerakoan (dela biologia, astronomia zein fisika...) nahiz fisikaz harago (metafisikaz, etikaz zein politikaz edo poetikaz...), Aristotelesen idazkiek benetako entziklopedia biltzen dute haren garaiko jakinduria guztia egituratuz. Horren da zabala idazkera aristotelikoa, hark askotan jakintza taxonomiarekin pareka tu egiten ote duen adierazi baita, hau da, ezaguera berarentzat, nolabaiteko sailkatze ariketa egitea besterik ez zela. Platonen altzoan ia hogei urte egon eta gero, maisu izan zuenaren antzera filosofia elkarrizketen bidez idatzi ondoren, enpirismoaren a itzindaria bihurtu zen izpiritu platonikoaren aurka izkiriatuz. Genealogiak idazten garaikidea izan zuen Akusilao, edo Txaron historialaria. Agian, aurretik aipatu beharko genuke Ferezides joniarra, baina mitoaren eta filosofiaren arteko mugalari ezezagun a besterik ez zen izan hura. Hekateok Herodoto baino lehenago idatzi zuen, baina Miletoko honek, Tuzididesen antzera, gertaeren kroniken berri jaso zuen bakarrik. Horiek aparte, orduko pentsalariek ez ohi zuten idazten hizlariak zirelako (Isokrates eta L isias, kasu), edo idaztekotan, errimak erabiltzen zituzten poetak ziren neurrian (Eumelo, Estesikoro, Pindaro etab.) edo antzezteko testuak sortzen aritu zirelako (Sofokles, Eskilo eta abar). Gogamena lantzeko Platonen prosa komunikazioaren teknologia berr ia izan zen, baina, funtsean, literaturaren hastapenak dira. Hark idatzitako Fedro elkarrizketak azaltzen digunez, idazketa ahozkoaren azalpena eta, beraz, pentsamenduaren ikurra dugu. Halere, Akademiaren fundatzaileak mimetismo hutsean oinarritutako artea ez zuen maite. Alegia, gogamena islatzeko idazketak balio ote duenetz kexu zegoen. Arestian aipaturiko Errepublika n, adibidez, honela zioen: “Egiatik urrun daukagun imitazioa da artea. Izan ere, gauza bakoitzaren alde txiki bat besterik ez du islatzen h onela dabilenak. Margolariak zapatagina irudikatuz gero, edo zurginaren kasuan berdin, hark ez du ulertzen ogibide haiek nola ari diren beren eguneroko zereginetan eta, halere, margolaria ona baldin bada, zapatagina edo arotza margotzerakoan haurrak eta ez jakinak nahastuko ditu usteak eraikiz eta liluratuz”. Arte figuratiboak ezaguerari ez ziola laguntzen pentsatzen zuen Platonek. Areago, irudiak, oro har, ez zituen Platonek onartu nahi. Halere, prosa idazten lehena izan zen. Ahozkotasunaren mugak gaindit uz lehenengo idazlea dugu literaturaren hastapenari bidea emanez, eta, bide batez, pentsatzeko teknologia berria (ez komunikazioaren teknologia berria soilik) abian jarri zuen, mimetismoaren uste ustelarekin mesfidati izanik. Alabaina, Platonen ekarpen gog oratuena ez da haren filosofia edo politika izango, haren literatura baizik. Zergatik esan ohi da, ordea, saiakera ez fikzioa dela? Era berean, Aristotelesen irakasgai intelektualik iraunkorrena ez da izan zientziaren bidezko desdramatizazioa, haren iraka slea izan zen Platonen aurka, bizitza ulertzeko munduaren dramatiza zioa aldarrikatzea baizik. Leuzipo, Demokrito nahiz Enpedoklesen ildo beretik joan ziren. Haiek ezagueraren garapenean zientzia eta filosofia uztartu nahi izan zuten, zientziaren bilakae ra munduaren akabera izan ez zedin; egun gertatzen denaren profeta igarleak ditugu, bada. Aipatu pentsalari zahar haien arrastora saiatu ziren ibiltzen XVII. mendeko arrazionalismo modernoaren aitzindariak: Leibniz, Descartes eta Spinoza. Leibnizek, mundu a ulertu nahian, gauza guztiak osatzen dituzten ustezko sustantzia txikien beharra planteatu zuen eta monada izenarekin bataiatu zituen. Monada haietan gurutzatzen ziren Leuzipok aurreikusten zuena eta gure garaian Rutherfordek formulatutako atomoak. Leibniz izan zen ardatza. Leibnizengandik dator, bada, egungo pentsamendu akademiko modernoaren oinarria, eta, horretan abiaturik, egungo filosofia curriculuma. Hartan hezi dira Kant, Fichte, Hegel, Husserl, Heidegger eta enparauak. Filosofia akademiko honek, gogamenik gabeko zientziak bezala, bestalde, munstroa erditu zuen: faxismoa. Baina gakoa hor datza. Alegia, esan ohi da zientziari dagokion ikerkuntza filosofiak osatu behar duela. Edo, beste moduan esanda, filosofia dela bigarren mailako eraikuntza analo gikoa zientziak egiten duen zatikako azterketari behar bezalako orokorta suna eman ahal izateko. Hiru hitzetan: egia bilatzeko tresna. Egiaren bideak, horren zaila eta berezitua izaki, lanbide propio eta berezia behar du: Akademia. Hortxe dugu, ordea, er rakuntzaren abiaburua, ohiko aburua. Ezinezkoa baita ikerketa mota guztiei ezar dakiekeen bigarren mailako azterketarik burutu. Pentsatzeak mugarik ez duelako eta, finean, pentsamendua errakuntzatik sortzen delako, hanka sartzetik bezainbeste huts egitetik . Gizakiok gizaki egiten gaituen ezaugarria hauxe da, hain zuzen, akatsak eta okerrak errepikatzea. Errakuntza eta ez egia, dugu filosofia zein zientziaren funtsezko eragilea. Denok gara intelektualak, zioen giltzapetu zuten Gramsci idazle gorriak, gaztet an bere sorterriaren (Sardinia) nazio askapenaren alde borrokatu zena. “Gorri” hitzaren etimologia argi ez bada ere, gehien zabaldutako hipotesiak dio sardiniarrek ekarritakoa dela Greziako neolitiko garaitik mendebaldera, baina Antonio Gramsci gorria zen filosofo komunista zen neurrian behintzat. Filosofiaren funtsezko bi zutabeak ezaguera eta ekintza izan dira, baina Akademiak (Platonen garaitik, beraz) pentsamendua giltzaperatu zuen. Intelektuala, Gillem Tell moderno bat bezala, ekintza ezagutza bihurtzen dakiena da. Izua jakintza bilakatzen gai dena. Gillem Tell bezalako arkular ia zen Filoktetesek erakutsi zigun, ordea, kemen intelektualaren ordaina: isolamendua eta mespretxua, alegia. Isolamenduaren irlatik irtetea da, gatibu dagoenarentzat kartzelatik ihes egitea bezainbeste, ekintzaile intelektualaren betebeharra. Ez mundutik urruntzea, Akademiatik baizik. Ekintzaile kementsua bezain intelektual ausarta zen Pascalek zioenez: “filosofoez trufatzea filosofatzea baita”, askatu beharra dago gogamena filosofiaren hesitik, eta pentsamendu askearen balioa aldarrikatu eta haren adier azpenak (idazletza, besteak beste) babestu. Ortega y Gasset izan da espainiar eskuinaren intelektuala, neoliberalismoaren sasoiak etorri arte. Frantziako intelektual iraultzaileen jomugan zegoen Anatole Francek ez bezala iraun du Ortegaren irudiak Pirinio etatik behera. Filosofoak zoriontasunaren giltza duela, edo behintzat zoriontsu izateko bideak erakusten dituela uste zuten lehen eta uste dute orain ere pentsalari askok. Ustezko gogamenaren benetako balioa da aburu honen atzean ezkutatzen dena. Agian, filosofiaren merkatu balio bihurtu da baina, edonola ere, gogamenean aritzearen lotsa dugu jarrera horren ardatza. Hau da, nola edo hala, ezin onartzea pentsatzeak balio duela eta ez dela denbora pasa hutsa, filosofatzea ez dela gure gizartean (berez, edoz ein eta edonoizko giza taldeetan) luxutzat har daitekeen portaera. Antzinako filosofoek bizitzaren gakoei antzeman nahi zieten. Garaikide direnek bizitzeko norabidea ematea dute helburu. Epikuro, Aristoteles, Seneka edo Hiponako Agustin halakoxeak izan zir en, greziar eta latindarren artean. Alain de Botton ( The consolation of Philosophy ), Luziano de Crescenzo ( Il tempo e la felicita ), Fernando Savater ( Ētica para Amador ) edo Lou Marinoff (Platon no prozac! )... arrasto honetako filosofo garaikideek antzerako nahiko lukete egin orainaldian. Filosofia salgarria eta pentsalari salduak ditugu, nolabait adierazita. Aipatu denek egin izan dute autokontrolaren aldarria. Baldin eta zoriontasuna plazerarekin bat egitea bazen zinikoentzat, estoizi smoaren aita pontekoa zen Epikurorentzat, berriz, minaren ezean oinarritzen da zoriona. Oinazea saihestuz aurre egitea dugu, beraz, filosofia mota honen abiapuntua. Ildo horretatik ibili izan dira aipatu guztiak eta beraien eraginez idatzi dutenak. Mina e zagutza bihurtzea dugu, ordea, pentsamenduaren balorea (adorea, alegia) eta balioa. Behar bezain adoretsu izatea, gogamena askean aritzea, dugu erosterik ez dagoen pentsaera. Luxua baino premiazkoa dena. Beharra. Lana. Bizitza. Aristotelesek zioskun jaki ntsuak atsegintasunaren atzetik ibili beharrean minik eza zuela helbide, baina Zizeronek, berriz, argi utzi nahi izan zuen oinazea, zentzugabea izanda ere, ez zela inoiz gaitza... bizitzaren eskola baizik. Aipatu esaera, ziur asko, Eskilok idatzitako trage dia ezagun batetik hartuko zukeen mailegaturik hizlari latinoak, baina, horrela bada ere, oinazea eta pentsamendua uztartzeko beste bidea du eskaintzeko. Hartan, gogamenaren funtsa bizitzatik ikastea da, eta, beraz, ezin izango litzateke ulertu intelektual a praktikatik at luxu ariketa baten gisa. Honetaz gain, oinazea ezaguera bilakaturik, gizakiaren berezko gaitasuna garatzea litzateke pentsaera. Gizaki guztion eskubide, ez bizkor bakar batzuen ogibide, eta jende arruntaren beharra. Batek zioen bezala (So kratesek Menon izeneko elkarrizketan, alegia), filosofia esklaboen jakintza dugu, inola ere ez soldatapeko irakasleriaren ezagutza testuala bezain ahula. Nihilismoaren aurrean Heideggerrek eginkizuna proposatu zuen. Liberalismoaren aitzin, aldiz, Dasein a. Hau da, XX. mendeko pentsamenduaren atarian, nazismoaren izaerarekin batera, mundua ulertzeko eta aldatzeko jite autoritarioa agertu, eta etortzeko zegoen pentsamendu, etika eta estetika guztia kutsatu zuen. Bide horretatik irten nahian, XXI. mendeko goga mena bere buruaz lotsatu egin da. Eta uste guztiak ustelak direlakoan, nekez aurkitu daiteke proposamen sendo eta kritikorik: misioak utikan, obligaziorik ez... behartutako zeregin denak, norberak ebatzitakoak barne, faxismoaren berragerpenak bailiran. Horrela, proposamen intelektualak hizkuntza jolas gisa soilik onartzen dira egun, eta intelektuala arimaren sendagilea dugu gehiago mundua aldatzen bidaidea baino. Duda mudako garai hauetan herritarrak protagonismo politikoa galdu ohi du, eta bizitzea mund uan parte hartzea izan beharrean, iraute tristea besterik ez da izaten. Baina politika Polisari dagokio, hau da hiriaren gobernuari. Era berean, zibilizazioak Civitas delakoaren antolaketaz arduratzea esan nahi du. Inperioak, ordea, herritarren esku hartz e zuzena eta politikoa ezinezko bihurtzen ditu, eta gizarte jarrera zibilizatuak bultzatu ordez zapalkuntzari ematen dio bidea. Sasoi hauetan, gobernuaren mekanismoak opakotasunaren atzean ezkutatzen dira. Ezin da ikusi, ezin jakin nork non hartzen dituen gehiengoaren bizitzan eragingo duten erabakiak. Aro honetan jendea zapuztuta dago eta tristura da nagusi. Honengatik guztiagatik arima alaitzen nahiz goibeldura sendatzen ibiltzen direnek badute, eduki, oraingo honetan uztaroa. Zoriontasunaren saltzaile ak ditugu tenore ilunetan bizibide zabalduena. Gure artean, beraz, ez dira psikologoak falta (arimari buruzko espezialistak, nonbait), ezta terapeutak, apaizak edo igarleak ere... Aitzitik, zoriontasunaren merkatxifleen garaia da hau. Greziako hiri estatue n argiak ilundu zirenean, filosofiari eta zientziari gogoeta helenistak gailendu zitzaizkien. Agintariaren urruntasunak eragindako gertuko politikari buruzko axolagabetasunari aurre egin nahian, zinikoak zein estoikoak lasaitasuna eta gatazkaz gain egon a hal izateko aldartea eskaintzen saiatu ziren. Zinikoek, beren aldetik, ahalik eta gauza gutxienekin bizirautea proposatu zuten. Alternatiboak eta erradikalak ziren. Intsumisoak. Diogenesek eta Kratesek arimaren sendagiletzat jotzen zuten beren burua, bain a, era berean, gizarte berri baten aldarrikatzaileak izan ziren. Ekintzaile gisa lotsagabe hutsak ziren eta berdin zitzaien herriko plazan larrua jotzea, edo hitzaldiaren erdian eta jendearen aurrean puzkerrak botatzea... Hori zela eta zakurrak deitu ohi zieten, baina izendapena horren arrakastatsua izan zen ezen oraindaino honako izenarekin geratu diren. Estoikoak beste kasta batekoak ziren, nahiz eta funtsean, zinikoen antzera, lasaitasuna eta zoriontasuna besterik ez omen zuten saldu nahi. Edozein mod utara ere ziniko kamutsak izan ditugu “zutabekoak”. Stoako enparantzan biltzeagatik hartu zuten aipatu izena, baina egungo hedabideetan gero eta ugariagoak diren “zutabegileak” bezala, estoikoen zeregina jendeari bizitzari buruz zer pentsatu beharra zegoen azaltzea izan zen. Egungo “tertuliano” edota komunikabideetako solaskideen ildotik, jakintsu agertzea eta edozein gauzari buruz jakintza erakustea zeukaten helburu, baina, zinikoek ez bezala, ez zuten gizarte egoera aldatzeko inolako proposamenik. Alder antziz, patua eraldagaitza dela uste zuten, eta zoriontasuna, beraz, horretaz jabetzea. Lasai bizitzeko, bada, ez zuten inolako plazerik bilatzen, arrazoia baizik. Eta arrazoia lagun, pragmatismoa eta, bide batez, dagoenarekin konformatzea izan zen maite i zan zuten jarrera. Zenon eta Krisipo logikoak izan zirenez, bizitza adimentsua aldarrikatu zuten aurreko Anaxagorasen teoriak berpiztuz. Hartan, gogamena “logos gartsua” (mintzaira sutsua) litzateke, eta gogoeta egiteko bide bakarra, berriz, arrazoia. Mun duaz pentsatzeko soilik modu bat onartzen denean eta mundua bera aldagaitza dela uste izaten denean, monoteismoaren ardatzak ezarriak daude, eta horixe egin zuten estoikoek Alejandro Handiaren inperio garaian. Filosofiaren historian Aristotelesengandik De scartesenganaino hutsune izugarria onartu izan da maiz. Helenismoaren eragina, ostera, ez da apenas kontuan hartua izan. Badarik ere, estoikoen gizarte jarrerak, Erdi Aroan zehar aszetismo gisa mozorroturik, Kantenganaino eragin izan du oso modu nabarmenez . Egungo pentsamendu bakarra deritzanak, beraz, erro sakonak ditu. Servet dugu, Sastre eta Sartreren antzera, pentsamenduaren historian toki duina merezi duen beste intelektuala. Eta duintasuna aipatu nahi dugu, zeren pentsatzen zuena defendatzeagatik erre zuten bizirik zegoela, ni Genevan bizi nintzen tokitik gertu hain justu, eta, nahiz azken unera arte zigorra arintzea eskaini zitzaion, nahiago izan zuen oinazeak jota pentsatzen zuenarekin batera hil, hura errefusatuz sufrimendua leu ndu baino. Luteroren proposamenak kultur etena suposatu zuen. Hortik aurrera gizabanakoaren aldarria baitator. Protestantismoak norbera, Biblia irakurriz, bere moralaren jabe dela dio. Bera sortu aurretik, heresiak heresia, kristautasun bertsio ia bakarr a bazegoen ere, eta fedegabe guztiak islamdar, judu edo barbaroekin bukatzen baziren, Luteroren oldartzeak erlijio gerrak ekarri zituen eta, haiekin batera, pentsamendu ezberdinengatiko jazarpen berria. Servetek gertutik ezagutu zituen erreformatzaile gai lenak: Melantchon, Lutero, Zwinglio eta Calvinorekin sutsuki eztabaidatu eta ez zuen inoiz arrazoiez apartekorik inolako inposaketarik onartu nahi izan. Okzitaniako Tolosan eta Parisen, Lyonen edota Basilean, orduko intelektualen antzera, hizkuntzak, matem atikak, geografia, filosofia, teologia eta medikuntza ikasi zituen. Haren idazki ezagunenak Dialogarum de Trinitate, Syroporum universa ratio eta Christianismi Restitutio izan ziren. Azken honetan azaldu zuen Andres Vesalio anatomista ospetsuarekin Parise n lanean zegoela aurkituriko odol jarioaren azalpena. Liburu hori zela eta erre zuten Suitzako Genevan, 1553ko urriaren 27an. Servet, halere, ez da ezagutu behar honengatik soilik. Aitzitik, geografia alderatuaren metodologian ere ekarpenak egin zituen (P tolomeoren geografia osatu eta argitaratu zuen, baita etnografiaren lehenengo hastapenak ezarri ere); teologian, Santo Tomasen Summa Theologica gaurkotu, atondu eta apailatu zuen (nolabaiteko panteismoa defendatuz); Trinitatearen dogma errotik kritikatu eta Kristoren betierekotasuna errefusatu zuen. Honengatik guztiagatik mehatxuak eta hertsamenak pairatu behar izan zituenez, izena eta bizitokia aldatuz ibili zen, baina nonahi zegoela ere nafarra zela argi uzten zuen: Parisen zegoenean (1548an) , honako izaeraz agertzen zen: “Michel Villeneufe, docteur en medicine, natif de Tudella au royaume de Navarre; ” edota bere paperetan: “ut dicebat Navarrus ” argi utzirik. Lyonen, berriz, Michael Villanovus nortasuna erabili zuen etab.; ezkutuan zebilen p entsalariak, ordea, beti nafartzat jo zuen bere burua, eta bere aburuengatik hiltzen jakin izan zuen lehenengo intelektualetariko bat izan zen. Alfonso Sastrek ez du inoiz onartu Servet nafarra zenik; Siresan (Huescan) jaio zela zioen, nahiz eta Servetek berak, agian jazarpena saihesteko, sorterritzat Nafarroa aldarrikatu, baina Servet haren errautsen eta odolen aurrean arrosa gorriak eskaintzeko adorea izan zuen saiakera eta antzerki obra banatan. Sean O’Casey idazle irlandarra dugu Alfonso Sastreren alt er ego izan zitekeena. Izpiritu komunistaren antzerkigilea. Bere herriaren arazo politiko eta sozialei buruzko kezkak islatzen jakin izan zuena. Eliza katolikoari menia eman ez ziona, bere burua katolikotzat jotzen maite zuen nazioan. Arrosa gorriak eskain i zizkion Alfonso Sastrek Migel Serveti. Arrosa gorriak aldarrikatu zituen O’Caseyk bere buruarentzat, eta Harold Pinterrek amona kurduentzat nahi zituen bere izkribuetan haien mendietako hizkera aldarrikatu zuenean, Sartrek Turkia ikusterik izan ez zuena k baina Euskal Herriari buruz idazterakoan azalarazi zituenak. Arrosen sasoiak Idazleok irakurleak gara. Testuak eta mundua irakurtzen saiatzen gara, baita itzultzen eta iraultzen ere, baina literatura ezin da ispilu bihurtu hitz pilo erabili arren. XX. mendearen bukaeran, antipsikiatriaren eraginez eroetxeak ixten hasi zirenean, urteetan ispilurik gabe bizitako gaixoei beren burua islatua berriro ikusteko aukera eman zitzaienean, gehienak, noski, euren irudiari antzemateko ez ziren gauza izan. Denbora behar izan zuen bakoitzak zeuzkan itxura eta aurpegia onartzeko, norbere izaera aitortzeko. Eta horren antzera, nago, herritar garaikideak ez duela bere burua errepresentaturik ikusten egungo literaturan. Izan ere, esan daiteke pairatzen ari garen de mokrazia ordezkatzaile honen kontsumo kultura horren dela fragmentatua, desitxuratu eta ustela, ezen harekiko desafekzioa inoiz baino handiagoa dela eta, dagoeneko, eri dela. Zeren eta, esaterako, errakuntza handia da beti, inozokeria ez esatearren, pents atzea gure ordez hautatutakoek guk nahiko genituzkeen bizitzaren arlo publikoari dagozkion erabaki berberak ebatziko dituztela. Hala eta guztiz ere, hauteskundeen doinuak astintzen gaituen bakoitzean, ohiko demokraziak dituen balioez nahiz hutsuneez gogoe ta egitea ezin da alboratu; premiazkoa dela esango nuke, besteak beste Kant filosofoaren hitzak gogoan: “demokrazia, berez, despotismoaren azalpen bat besterik ez da” zioenean, haren ondorioak kontuan harturik. Mendez mende onartutako Teoria Politikoaren ildotik, gobernatzeko era gorenak Errepublika izan du izendapena, ez demokrazia. Frantziako iraultzaileen artean, adibidez, bakar batek defenditu zuen demokrazia ordezkatzailea: Robespierrek, 1794an. Egun, aldiz, demokraziak ematen dio zilegitasuna gobern uen erabakiei indarraren erabileraren gainetik, baina zer nolako demokraziaz ari gara hitz egiten agintearen egikaritzeaz ari garenean? Ez ideia huts bati buruz, jakina, gobernu jakin baten praktikez baizik... eta, zehazkiago, haiek kontrolatzeko moduez, a utogobernuaz alegia. John Stuart Millek zioskunez ( On liberty , 1859), “autogobernua ez da izaten bakoitzak bere burua gobernatzea, besteek nola gobernatzen duten bakoitzak kontrolatu ahal izatea baizik”. Beraz, demokrazia errealean, “demokratak” izan arren, berezko joera despotikoa daukaten agintarien erabakiei zer nolako mu gak jartzen zaizkien izaten da kultura politikaren kalitatea ematen digutena. Ez, demokraziak ez du ordezkatzailea soilik izan behar. Aitzitik, horrela bakarrik izatekotan, deliberoak herritarren partez erabaki ohi dira, eta politika oro herriaren lepotik garatzen da erabateko despotismoari bidea irekiz (dena egiten omen da herriaren onuragatik, ustez, baina herriak benetan uste duena aintzakotzat hartu gabe). Honezkero, aipatu bide ustelak ekarri ditu bere ondorioak, eta hori saihesteko, orain ohiko bihu rtu da, esaterako, alderdiek beren baitan, bakoitzaren barne aginte egituretatik haratago, afiliazio osoari galdetzea hautetsiei buruz, balizko paktuez eta abar... Horretaz gain, eguneroko arazo politikoetan herri galdeketen aldarria nahiz praktikak gero eta arruntagoak dira. Honek guztiak, jakina, errepresentazio politikoaren krisiak erakusten dizkigun adierazleak besterik ez dira. Edota, orokorrago oraindik, egungo gizartean nahiz kulturan bizitzen ari den errepresentazio sistemen hausturaren seinale lir ateke. Ezagueraren eraikuntzan mimetismoari eta algoritmoen gaineko agerpenak birtualitate digitalizatuak ordezkatu ditu; denboralizazio klasikoaren partez berehalakotasunean ari gara bizitzen, eta, beraz, respublica antolatzeko modua ezin da izan XX. me ndean izan zen berbera. Errepresentazio orokorraren krisialdia dela medio, dagoeneko herritarrak ez baitu bere burua ikusten gizarte agintearen mekanismoetan irudikaturik; demokrazia ordezkatzailean eraildako ohiko politika ere nozituta dago, eta politika riak, sinesgarriak baino gehiago susmagarri bilakatu dira. Errepresentazioa baita darabilgun kultura, antzezpena eta irudikapena. Idazleok erabiltzen ditugun sortzeko mekanismoak, alegia. Dagoeneko inork ez baitaki ebazpenak non eta nola hartzen diren (u dalean, gobernu lokaletan, zentralean, Bruselan edota inor gutxik ezagutzen dituen itun enpresarialek bideratutako “txosten teknikoen” arabera...), ez eta zer nolako ondoriorik izango duen han erabakitakoak norberaren eguneroko bizitzan ere. Pairatzen dug un politika egiteko moduan, demokrazia ordezkatzailearen bidez, zilegitasuna eman nahi izan zaio interes pribatuei res publican sartzeko eta, bide batez, haren lepoz gizentzeko (ustelkeria, kasu...). Egun, gobernatzeko zeharkako modu ez zuzenek agintzen d ituzte egunerokotasunean eragiten dituzten baldintzak (salneurriak, dirua eta maileguen balioak eta abar...), eta ezin zaie erantzun harreman ezkutuen bidez gauzatzen baita hori guztia herritarrei ezer galdetu gabe. Egungo ezagueraren gizarte honetan, info rmazio aukera, ordea, inoiz izan den zabalena dugu, eta, halaber, eztabaidarako foroak inoiz baino egingarriagoak dauzkagu... Eragingarriago bihurtu ditzagun, bada (Buchanan, J. & Tullock, G. A. Liberalism against pupulism. 1982). Alda ditzagun, beraz, da goen demokrazia zaharra zuzena bilakatuz. Horrela, izpiritu errepublikanoari so, hautsita dagoen gizarte ispilua ere berreskuratu eta aldatuko dugu. Norberaren osasun fisiko zein mentalak eskertuko digu hori, zeren eta, agian, gaurko eredu politikoak eta p olitikariak benetako demokrazia eskuratu aurretiko azken katebegiak besterik ez dira izaten ari. “La nit que llarga que es, la nostra nit; la nit” (zein luzea den gaua, gure gaua, gaua) abesten zuen Raimonek, espainiar estatuan politika demokratikoa gauza tzea debekaturik zegoela... Zegoenean?! Egun gertatzen ari den guztiak Espainiako Erresuman demokrazia badagoela esaterik baimentzen al digu, akaso? Legeen justiziaz galdetzea debekatzen duena da lege zuzen bakarra, zioen Platonek, baina, jakina, hark errepublika autoritarioa hobesten zuen soilik, eta Espainia, bistan da, monarkia eta, era berean, demokratikoa omen da. Orduan, zergatik atxilotzen dituzte legeen justiziaz ozenki eta publikoki galdetzen dutenak? Terroristak direlako diote, baina... Terroris mo hitza, berez, ‘terreo’ esanahitik eratorritakoa dugu. Hau da, bestea ‘dardaraztea’ edo, hobeto agian, ‘ikararaztea’ litzateke hitz haren jatorria. Bestea izuaren bidez desagerraraztea da terrorismoa. Eta, horretarako, ez da beharrezkoa izaten inor hiltz ea. Fededunak terroristak dira —“Elizaz kanpo ez dago salbatzerik”, esan ohi dute katolikoek... —. Psikologoak terroristak dira, besteen emozioak patologizatuz hitza ebasten dietenean, eta gurasook, edota irakasleok ere, terrorista bihurtzen gara gure haurr ak edo ikasleak isilarazten ditugunean. Bestearen izaera eta hitza onartu ez eta ezabatzen den neurrian garatzen da terrorismoa. Izuaren monopolioa estatuari dagokiola Justiniano enperadoreari zor zaio. Handik hona, estatuarekin hitz egin nahi izatea, ber riz, horixe da botereak inoiz onartu nahi izango ez duena. Are gutxiago modu publiko bezain gardenean egin nahi izaten bada, zeren, Platonek goian adierazi bezala, estatuaren legeen justiziaz ezin da zalantza izpirik ere zabaldu, bera baita haien egile (a utorea), eta, horregatik, harena botere autoritarioa da berez. Estatuarekin ezin da hitz egin. Elkarrizketa ezinezkoa da. Estatuaren monologoa terrorista baita. Espainiako monarkiak politikarako eskaintzen dituen arauek ez dute balio. Noski, baliagarriak izaten dira haren sistemaren baitan aldaketak bideratzeko, baina ez sistema bera aldatzeko. Edo, beste era batez adierazita, arau haietan joka daiteke galtzeko, baina inoiz ez irabazteko. Sistema arriskuan jar dezakeena desagerrarazi beharra dago. Hori de laeta onartzen dira hauteskundeetarako arau sistema zalantzan hartuko ez dutenak bakarrik, tranpak salatuko ez dituztenak... menperatutako hitz jarioak, diferente izateari utzi izan dioten haiek, estatuarekin buruz buru beldurrik gabe hitz egiteko gai ez direnak estatuaren morroiak besterik ez direlako. “Gleiche Freiheit f ür alle” (askatasun berdina denontzat) aldarrikatu zuen Inmanuel Kantek “Betiereko Bakea” lortzeko bidean, baina, hemen eta orain, giro iluna dago eta ez zaio egunsentiari antzematen. “Tras la noche, vendr á la noche m ás larga... quiero que no me abandones, amor m ío, al alba” idatzi zuen berriki zendutako Luis Eduardo Autek (Gauaren ondorena, gau luzeagoa izango da... egunsentirako ez nazazu bakarrik utzi, maitea). Izaera diferenteen —di fero , baztertu beharrekoa — aurkako jazarpenak adierazpen askatasuna lapurtu eta giltzapetu badizkigu ere, egunabarra argitu bitartean ez ditugu gure hitzak bazterrean eta ezkutuan utziko, zeren, neguko gaua luzea izan arren, goiztiria etortzen denean, idazten harrapatuko gaitu, ispilurik gabe, era diferente batez, bestelako hitzez, mundua itzultzen. Georgian gerra hasi zenean Moskuko bidean nengoen, 2007an. Halere, ez nintzen hara joan gerraren gar piztu berriagatik, aurreikus zitekeen zabaldutako borr oken tamainak aspaldi pentsatutako bidaia bertan behera uzteko adinakoa ez zelako baizik. Hantxe nengoela, baina, zaharberrituriko gatazkari buruz bertakoei galdetzea ekiditea ezinezko zitzaidanez, ahal izan nuen guztietan egunkarietako albisteez haien iri tzia eskuratzen saiatu nintzen. Emaitza, halako egoeretan edonork susma dezakeenez, aski bateratua izan zen errusiarren ahotan: georgiarrak deabruak dira, lapurrak izateaz aparte mozkor hutsak omen ziren eta, gainera, iletsuak oso (emakumezkoak bereziki) eta seko bortitzak... Nire sasi inkesta hura Kremlinetik gertu egin izanak baldintzatua zegoenez eta, bide batez, nire bidaiari segida eman nahian, San Petersburgera joan nintzelarik, ordea, Leningrad zaharreko oraingo biztanleek georgiarrei buruz berriro ere moskutarrek zeukaten ustearekin bat egin zuten zalantza izpirik gabe. Ez zen grazia egiteko modukoa baina, ezin uka, errealitate (edo gizarte irudikapen jakin) baten adierazle garbia izateaz gain, komiko samarra ere bazen. Zorionez, Moskun ez bezala , San Petersburgon Literaturaren Museora hurbiltzeko beta izan nuen, eta bertan Nikolai Gogol zenaren omenez pairaturiko erakusketa ikusi. Gogol XIX. hastapeneko errusiar errealismo komikoaren maisuak orduko nahiz egungo inperioa ulert u ahal izateko emaniko zenbait gako literariok bere hartan dirautela erakutsi zidan; holako lerroak direla medio, irakurle, zurekin partekatu ditudanak (Emily Br önte zenak idatziko lukeen modura...). Gogolek, hogeita sei urte zituela eta Taras Bulba izkiriatu zuelako (hasieran narrazio laburra zena baina, arrakastak bultzaturik, ondoren eleberri bihurturik...), irabazi zuen ospea, kosakoen lautadetan jaioa baina San Petersburgora bizitzera joaniko idazlea zen. Hango agintarien aldeko zaldikoen ankerkeri a haien herritartasunekin soilik aldera daiteke. Errusiarrentzat kosakoak miresgarri bezain beldurgarriak izaten direnez, Gogolen idazkia denen gogoan dago honezkero. Urtebete pasa ondoren (1836an) argitara eman zuen Ikuskaria izeneko antzezlanean, berriz, inperioaren burokratak zirela zehatz mehatz eta modu barregarrian deskribaturik izan zirenak. Baina, aipatu haien azalpena hedatzeaz kanpo, 1842an kaleraturiko Arima hilak nobela litzateke haren ekarpen gorena, non, Txitxikov, orduko mafiosoaren amarruen berri ematen zigun. Samuel Becketten En attendant Godot famatua burura zetorkidan erakusketa ikusterakoan. Izan ere, denok dakigun bezala, obra osoan zehar Godot izenekorik ez da inoiz agertzen Vladimir eta Estragonekin omen duen zita ra. Etengabe bihar badatorrela zabaltzen bada ere, une hori ez da inoiz iristen. Bizitzaren hutsaltasuna adierazi nahi zuen Beckettek horrekin baina..., batzuek diotenez, God ingelesez jainkoa denez, bizitzearen zentzugabetasuna arintzen duen erlijioaren i txaropenak laguntzen duela azaldu. Oraingo honetan, non fundamentalismoaren aurkako salaketak nonahi aurkitu daitezkeen, nekez aipatzen da erlijioaren betebehar zaharberritua AEBetako inperioan (puritanismoa) edota Errusian bertan (ortodoxoa) salatu nahi izan omen zuen idazle irlandarrak, nahiz eta antzezlana frantsesez idatzi. Hark, aldiz, irakurketa hura beti ukatu zuen. Arima errusiarra (hilenak nahiz bizidunenak) horren ederki islarazten jakin izan duen Gogoli ere antzera gertatu zitzaion, bizia bukat zear zuela. Jerusalemetik bueltan erlijioaren aldeko apustu sutsua egin zuen, eta ordura arte idatzitako guztia (argitaratu gabe zegoena barne) suntsitzeari ekin zion errukigabe. Hiruko batek oinarritu zuen Errusia zaharreko inperioa: Tsarra, Mafia burokr atikoa eta Erlijioa. Kafkak, Becketten antzera, edo Gogol gaztearen ipuinek esaten diguten bezala, literatura diferente eta diferitua eskaini zigun munduari itzulia emateko, mundua itzultzeko. Aldiz, Luciano De Crescenzo idazlea gure artean ez da oso ezag una, nahiz eta italiar irakurleek aspaldi kontsakratu duten intelektuala izan. La distracci ón izeneko eleberria gazteleratua izan arren, Mondadori argitaletxean ere aurretik bazituen itzulita Las mujeres son diferentes eta El tiempo y la felicidad izenbur uko saiakerak. Horretaz gain, Luciano De Crescenzo zinema zuzendaria ere badugu. Aipatu eleberrian —La distracci ón—, Bellavistaren, erretretan dagoen filosofia irakaslearen burutazioak kontatzen zizkigun. Aipatu pertsonaia De Crescenzok kaleratu zuen leh en aldian Cosi parlo Bellavista (horrela mintzatu zen Bellavista) narrazioan, eta hortik aurrera egungo gizarteari buruzko hausnarketak plazaratzeko erabili izan zuen, irakurleen arreta bereganatu nahian. Filosofiak zoriontasunaren giltza duela, edo behin tzat zoriontsu izateko bideak erakusten dituela, uste zuen lehen eta uste du orain ere pentsalari askok. Gogamenaren benetako balioa dugu aburu honen atzean ezkutatzen dena. Agian, gogamenean aritzearen lotsa izaten da jarrera horren ardatza. Hauxe, ezin onartzea mundua itzultzeko pentsatzeak balio duela. Antzinako filosofoek bizitzaren gakoei antzeman nahi zieten. Garaikide direnek bizitzeko norabidea ematea dute helburu. Ildo horretatik ibili izan dira oraingo idazle filosofo gehienak eta, beraien arte an, De Crescenzok berak ere filosofia saltzen digu. Ongi saldu ere... baina ibilera horretan pentsaeraren eta literaturaren kaltetan eta errazkerien mesedetan. Liburua irakurgarria da, baina ez du asko balio eta ez da batere merkea. Jacques Lacanek, hizku ntzaren bidez gure kultur arimaren berri ezkutuenak eman nahi izan zituen psikoanalistak, F. Sagan maite zuen. Ez zuen maite, antza, mutiko gaztearen itxurako emakume idazlea, haren literatura baizik. Horregatik, haren idazkiak irakurtzea gomendatzen zuen: Egunon tristura (Bonjour tristesse) famatua, jakina, baita Nolabaiteko irribarrea eta gainerako eleberriak ere. Irakurketa haien karira, eta maisuaren itzalpean, bide batez, idatzi zuen Jacques Alain Millerrek Egunon jakintza izeneko saiakera, non kultur a garaikidearen ikerketa zorrotza eskaini zigun. Aipatu entseguan, Saganen nobeletan agertzen diren zenbait pertsonaiaren ezaugarriak gure egungo gizartean atzeman daitezkeen berberak direla dio Millerrek. Honezkero nagusitu den pasibitatea eta indibidual ismoa, ekimenerako ahalmena beti besteen esku uztea, aspaldidanik dena asmatua omen dagoelako sentsazioa, arazoak betidanik eta betirako direnaren uste ustela... Egunon jakintzan egungo zibilizazioaren agorpena agertzen da. Bere izaeraren ahulezia eta men ekotasuna. Etsipenaren irribarre nekatua. Histasun hizduna. Koj ève filosofoak ere bazuen F. Sagan gustuko. Azken mundu berria liburuan, zendutako idazle frantziarraren irakurketatik idazle berriak atera daitezkeela zioskun. Koj èveren aburuz, behar bezal a idatzi ahal izateko irakurtzen jakin beharra dago, hau da, “lerroen arteko esanahiaz jabetu”. Gure kulturan idaztea, idazle filosofoarentzat betiere, itxura egitea besterik ez da, errealitateak mozorrotzea, sinesgarritasuna ematea fikzio besterik ez dena ri, eta dakienak esangura harrapatuko du elakoan izkribua hor uztea; Mendebaldeko jakintza seriosean tristura da nagusi, nagusi den kulturak seriotasunaren azalezko maskara baitauka. Etsimenduaren kultura da gurea. Erdi Arotik, kristautasunaren bidetik h ona heldutako jakintza heldua. Eta tristea. Bajtinek (1895 1975) aztertu zuen Mendebaldeko kulturaren funtsezko kontraesan hori Rabelais eta Dostoievskiren literatura arakatuz. Biak ala biak baitira beren garaiaren lekukoak, eta biengan “goi mailako kultu raren jabe diren pertsonaiak” eta “herritarrak” kontraesanetan azaltzen dira etengabe. Bitasun hori —alde batetik kultura izpirituala, arrazionala eta serioa, versus beheko kultura materiala, eskatologikoa eta barregarria — kristautasunaren herentziaz jaso , egitaratu eta erakundetu du Mendebaldeak. Horrela, barrea jakintzatik at kokatuz, literaturak nahiz filosofiak, politikak nahiz hezkuntzak, tristea bezain pisutsua behar du izan, ezinbestean. Arrosaren izena nobelan eta filmean erakutsi zigun Umberto E cok borroka hori nola gauzatu izan den europar kulturaren hastapenetatik. Barrea deabruaren lanabesa da nagusien kulturarentzat, kultura nagusirako. Herriak, ordea, badaki, jakin, tristura garesti ordaindu beharra dagoela, eta, neurri berean, barreak ez duela preziorik. Freudek politika eta hezkuntza jardun gaizto, jasangaitz edota ezinezkotzat hartzen zituen Kulturaren egonezaz aritu zenean. Erlijioaren eraginez, politikariak eta irakasleok (apaizak, idazleak, artistak etab.) barregarriak direla ikusteko ez zen gauza izan. Euskal kultura, herri kultura den neurrian, dibertigarria dugu. Ihauteriak, herri jaiak, bertsolariak, trikitilariak eta enparauak ditugu gurean barrearen amoranteak. Aldiz, euskal kultura jasoa eraikitzen dugun heinean, serio tasuna nola goibeltasuna ere hasten (eta hazten) dira gure artean. Modernitatearen osteko tristeziak erakarrita, etsipenaren xarmak erretretan dagoen gizartea osatuz badoa. Ase dagoenaren gerorik eza. Donostiako gure auzoan dugun hilerria da eredua. Haren aurrean eraiki zituzten etxebizitzak eskaintzeko ezarri zuten afixak honela zioen: “Etorkizunari begira” (gazteleraz soilik, noski). Horren azkar saldu ziren, legezko itzulpenik ez baitzen inoiz burutu behar izan. Herriak barre egin zuen. Dohainik. Jacques Derrida entzuteko aukera izan genuen Filosofia eta Hezkuntza Zientzia Fakultatea sortzen ari ginenean, Donostiako Zorroagan. Aurretik aski ezaguna bazen ere, guretzat ordutik gehiago, eta, ondorioz, haren idatziak izan ditugu lagun pentsame nduaren eta idazkeraren ahalmenak berarekin daraman eztenaren ziztadaz kutsaturik garenok. Orain, UPV/EHUko fakultate hura Ibaetan dagoelarik, irakurtzen duguna eta orduan aditu geniona desberdina dela adierazteko garaia heldu da. Derrida hil zela eta, he dabideetan “deserai kuntzaren” nahiz “desberdintasunaren” filosofoa joan zaigula irakurri dugu, eta pentsamenduaren kritikari hark ekarritakoa suntsitze bidean dagoela ematen du. Hona hemen, bada, interesa duenarentzat, Derridari buruzko nire begirada dif eritua. L'écriture et la diff érence testuan, Derridak neografismo bat asmatu zuen: différance . Hitzaren bigarren ea idatzi ordez a idaztearekin batera, berdin ahoskatu arren desberdin irakurtzen zela nabarmendu nahi izan zigun. Letra baten aldaketa dela medio, hain zuen, idazketak, bere mututasunean, baduela esaterik ahotsak ozenki adierazten ez duena. Différance , berez, ez da ideia bat, ezeren hastapenik, ezta kontzepturik ere... baina zerbait behar du izan, idazterik dagoenetik bederen. Aljerren jaiotako juduak zioenez, différance latinetik ( differre ) eratorritako hitza dugu; alde batetik diferitua (denboraz atzeratzea), eta bestetik desadostasuna ( polemos /diferentzia) ulertarazteko baliagarria. Idazketak, beraz, denboran nahiz iritzietan ahozk otasunaren egunerokotasunak sortu ezin dituen eztabaidak plazaratzen dizkigu. Edo, beste modu batera esanda, esaterik ez dagoena idatz daitekeela, eta, garrantzitsuena, erabilitako bi erregistro haien artean azaltzen den desberdintasunak Mendebaldeko pents amenduaren logofonozentrismoa kolokan jartzeko balio duela. Baieztapen honetatik abiaturik idatzi zuen Derridak De la Grammatologie , azalean Heideggeren “destruktion” kontzeptuaren aurka (handik berak egokitutako “deseraikuntza”), baina, funtsean, mintzai ra monologikoan oinarrituriko filosofia klasikoaren eraikuntza agerian uzteko ( Le monolinguisme de l'autre ). Jardun horretan aurkituko du bestea ren munta ( Altérités; L'oreille de l'autre; Pysch é Inventions de l'autre ) aldarrikatzeko premia ( Cosmopolite s de tous les pays, encore un effort! ). Baina, normalean zabaldu ohi denaren kontra, eta nire iritziz, nekez izango dugu Derrida posmoderniaren aitzindaria edo deseraikuntza izeneko metodo filosofikoaren asmatzailea. Izan ere, idazlea eta pentsalaria ez zen inolaz nihilista, eta ustezko deseraikuntza, metodologia baino gehiago, pentsamendua irakurtzeko nahiz sortzeko tankeraren bat besterik ez da. Ildo beretik, nire harridurarako, Derridak pentsatzeko proposatutako ikuspuntua anakronikoa zela irakurri be har izan nuen ( Berria , 2010 1004). Deseraikuntza, gramatologia, desberdintasuna eta hark erabilitako beste zenbait hitzen antzera, testuingurutik kanpo aipatzeak beren zentzua galtzera garamatzala begi bistakoa da, eta goazen, bada, Derridari buruz idatzi tako hauek deseraikitzera, haiekiko desadostasunak eta diferentziak agerian uzteko. “Ez gaude garai baten barruan bakarrik, adin asko ditugu batera eta anakronikoki bizi gaitezke. Garaikidea izateko anakronikoa izan behar da” esaldia eskaintzen zaigunean, ezkutuan geratzen da anakroniak dituen esanahi desberdinen artean kronotopiaren zentzua dela testuak heldu nahi duena. Hau da, pentsatzeko darabiltzagun hitzak ez direla gureak, ez eta oraingoak ere, bakoitzak bere historia duela eta, beraz, gure esana leh enaldikoa bezain orainaldikoa den neurrian, dugun oraina ulertzeko ahalik eta adierazgarriena behar duela izan. Une eta toki guztietarako balio ez duelako, hain justu (hau da, guztiz anakronikoa ez baita). Le monolinguisme de l'autre argitaratu zuenean (1 996an), telebista eta psikoanalisia kritikatu zituen modu bertsuan, eta hizkuntzan betidanik eta betirako aurkitu daitekeen betiereko esanahiaz trufatu zen. Baldin eta europar etnozentrismoaren eraginez idazkera on bat bada adierazitakoa eta adierazlearen arteko harreman zehatza emateko gai dena, Derridaren jarrera idazkera gaiztoaren aldekoa da: desadostasunen eta desberdintasunen bidez ( différance ) gogamena jazartzea. Gogoetarako bide hori Gramatologia litzateke. Zertzeko bidea, berriz, deseraikuntza delakoa. “Ez dago différance bestea ez badago, bestea ez da izango berezkotasunik gabe, eta ez dago berezkorik oraina zein espazio zehatzez kanpo” zioen. Kronotopia noizbaiteko askatasunaren nagusitzea dugu . Betiko nahiz egungo askatasunaren eskasia azalean uzten duena eta, halaber, etortzeko dagoena betirako izango ez denaz ohartarazi nahi diguna. Historia oraindik egiteke daukagulako. Zorroagan, Derridarekin batera, filosofiak ez duela gogoetarako aukerari k ematen jabetu nintzen. Ibaetan, Jacques Derrida hilik, gogamen askeak eztabaida eta poesia, idazketa eta irakurketa berriak behar dituela jabetu naiz. Ez dezagun, beraz, Derrida hil. Hilda dago jadanik. Anakroniko izango da, nahi izanez gero, baina gureg an dago. Hizkera anakronikoa eta zabor kultura Gutxi dira, Marcel Prousten modura, idazle bihurtzen duen idazteko grinaren bidezidorra aztertzeko bere literatura osoa eskaini izan dutenak. Hizkera anakronikoa baztertuz eta modako zabor kultura gaindituz. Berak erakutsitakoa, ordea, baliagarri suertatu zitzaien, esate baterako, Samuel Be cketti edo Gilles Deleuzeri, zaletasunak zein zailtasunak idazlearen nahiz gogoetagilearen eraikuntzan zernolako oinarriak dituen azaldu ahal izateko. Izan ere, ba al dago ikasterik idazle bilakatzeko? Nondik abiatuta eta zeren bidez ikas daiteke idazkunt za literarioa? Eta, egitekotan, zeintzuk lirateke horrelako ereduak eta ibilbideak? Hala Irakurketaz nola Jean Santeuil nahiz À la recherche du temps perdu saiakera/eleberrietan haiek dira jorraturiko gaiak, hurrengo lerro hauetan, gure neurrian eta gure beharretarako, ikergai hartu ditudanak. Ez baita horren erraza idazketa ona eta txarra bereiztea. Proustek berak, adibidez, lehen esan dugun bezala, bere poltsikotik ordaindu behar izan zuen À la recherche du temps perdu horren lehenengo liburukiaren ar gitalpena, Gallimardek kaleratzeko ontzat eman ez zuelako. Zenbait idazketatan ongiaren eta gaizkiaren arteko desberdintasuna ez da hain argia, baina, hura kontraesana!, norberaren gustuko idazleen artean bereizketa garbia da oso. Egia da estetika ezin de la argudiatu, baina argumentu edo gai batek begi bistan jar dezake idazle on bat. Estiloak ere bideratzen du irakurketa jakin bat gustukoa izan ala ez. Eta, halaber, gustu onak nola ikas, edo, zehatzago oraindik, nola irakats daitezke? Idazketak zenbat du sentimenduetatik jasoa eta zenbat, berriz, arrazoiaren bidetik eskuratua? Ezin jakin, bere gordinean, baina, norbaiti nobela beltzak gustatzen bazaizkio etikoki edo estetikoki onak direnik esaterik ba al dago? Jakin, badakigu, gauzak ez ditugula jotzen g ustuz ederrak edo onak direlako, alderantziz baizik. Hau da, gustagarritzat hartzen ditugun neurrian bihurtzen ditugula polit. Etikan eta estetikan. Beraz, bizitzan gustatzen zaigunaren irudikapena da estetika. Ez dugu, bada, jakintzaren arlo soltea, etikarekin batera doan jarrera baizik. Nolabait adierazia, ona denak ederra behar du. Baina, alderantziz ere esan genezakeen: bikaintasunak ez duela zerikusirik moralarekin; aitzitik, inor gustagarria izan daiteke eta, era berean, gaiztoa izan oso. Honela, et ika eta estetika gauza bera ez baldin badira, ezaguera bat baino gehiago ditugu erakusgai eta adimen mota asko legoke. Hau da, hizkuntzaren trebezia duenak ez du matematiketan zertan eduki; gorputzez eta izaeraz kementsuena dena ez da, derrigor, espazioa a ntolatzeko gai izango; eta musikarako dohaintsua dena, berez, ez da izango, agian, bizitza kudeatzeko gauza. Eta, lehenengora itzuliz, zer irakatsi behar da adimen horiek lantzeko? Prousten hezibide literarioa: Ezaguera horiek guztiak irakatsi ezin baldin badira, erakustea bidezkoa litzateke beharbada. Zeren eta ez dago ezaguera denak ezagutaraziko dituen irakaslerik, erakasle bihurtu gabe. Alde batetik, bizitzan garrantzia duen guztia norberak ikasi behar duelako, eta bestetik, norbere eta besteen onerak o irakasten denean, besteari ebatsi egiten zaiolako ikasi ahal izateko aukera. Baina, aldiz, ez da zilegi esatea ezer ez dela irakatsi behar. Besteak beste, hori ere ez baita posible, bizitzan ezin delako bizi ezer ikasi gabe. Areago, gehienetan, konturat u gabe ikasten ari gara, etengabe. Korapilo honen berri ematen digu Proustek bere eskaintza literarioan. Hala, aipatutako Irakurketaz (John Ruskini eginiko hitzaurrean) nola Jean Santeuil nahiz À la recherche du temps perdu testuetan idazle bilakatzeko erakusketa hausnartua ematen digu. Irakasterik ez dagoena bere protagonistek nola ikasten duten dugu gaia, eta haren zehazkizunen azalpenaz gogoetatzen du literaturaren subjektuaz idatzitako saiakera bezain nobela diren maisulanetan. Prouste n pertsonaiek literatura maite dute, eta behar bezala irakurri eta idatzi nahi izaten dute. Hala eta guztiz ere, desioa handia izan arren, ez bide dute hura erdiesterik. Eta gogo horri muzin egiten ez badiote ere, ezin dute idazkuntzarako beta eman. Ez ome n dute horretarako denborarik, baina, idazteko grinak iraun egingo du, dena den. Une jakin batean, ordea, idazteko itxaropena guztiz galdu dutenean, buruan ezertxo ere ez dutelarik, ideien elkarketa baten bidez, bizitutako egoera lasai batez gogoratzen dir a, eta, bizipena bera berreskuraturik, zertaz idazterik ba dutela argitzen zaie. Argi honek ezintasunaren leize zulotik irteteko bultzada emango die, eta, horrekin batera, idazten hasiko dira. Idazketa haiek, aldiz, ez dira izango bizitzan gertatutakoaren berri emateko, errepikatzeko besterik ez, birbizitutakoa era berri batez emateko baizik. Hortxe dago gakoa. Zeren idazketaren ariketaren bidez, literatura dela medio alegia, ezagutzeko modua ere lantzeko aukera irekiko dute eta. Beste ildo desberdin bat zuetatik baina filosofiaren arloan, hura argituz aritu ziren M. Foucault, J. Derrida eta G. Deleuze, ideien idazkuntza ikertzen, hain justu. Ideiak ez baitira asmakizunak ezta aurkikuntzak ere. Ideia ez da egiaren sinonimoa, zeren norbanakoaren hautemateti k datorren esperientzia paradoxala dugu ideien iturburua. Paradoxa, jakina den bezala, aurreiritzia, saiakerarako abia puntua da hain zuzen. Kontzeptuak, ordea, Gilles Deleuzek zioenaren ildotik “gauzak, arloak, mugak, koloreak edo abiadurak izan daitezke ”, ez daude inoren buruan filosofian baizik. Aitzitik, ideia arazoaren muina dugu: buruhaustea bera. Hura oinarritzat hartzea da ezagutza helburu duen literaturaren egitekoa. Idazkera ezagueraren bidea da. Baina horretarako arrazoiak ez du berezko baliori k. Ez eta dialektikak ere. Alderantziz, Prousten pertsonaien berreraikuntza idazteko aukera irekitzen zaie ezertaz pentsatzen ez dutenean. Eta pentsamendu berritzailea eraikitzea lortzen dute, metaforen bidez, errealitatearen deseraikuntza egin ondoren, i dazketa dela medio, birsorkuntzari ekiten dietenean: “Metaforaren miraria, lotura zer izango den adierazten duen logo komuna: deskribapenetik ihes egitea; artearen lana kontzeptuaren lanera hurbiltzea: horixe da Recherche ren azken kausa nagusia” dio V íctor G ómez Pinek. Ideiatik, bada, mezua, leloa edo esakunea eratorriko da, arike taren muina. Eta honek, aurretik esan bezala, “bizitza mundanotik” eskuratu ohi ditugun adimenetatik at egotea eskatzen du. Ohiko irudikapen errepikatuetatik ateratzea ahal iza tea da, beraz, literaturaren bidez pentsatu ahal izateko funtsezko baldintza. Platonek, kobazuloaren mitoan definitu zuen ezaguera alboratzea litzateke, bada, adimen hau lantzeko aukera bakarra: “Proustek darabilen adimena ez da ez arrazoibide logikoa ez a irudikapena soilik. Adimena bizitza espiritual gisa hartzen da, hau da: gaitasun guztien (sentikortasuna, irudimena, ulermena eta arrazoia) lotura eta inplikazio gisa, benetako objektibotasuna onartzen duen ekintza batean. Egintza hori Recherche bera baino ez da. Liburu horretan, hizkuntzak bere burua aurkitzen du, eta, aldi berean, gizakien ahalmenek bere izerdia eta sorlekua erauzten dizkiote”, zioen Victor Gomez Pinek. Bizitzaren zentzua bilatzeko eta garatzeko, idazlanean testu joriak bezain de sberdinak sortzen eta biltzen hasiko da Proust, Roland Barthesek esango lukeen bezala, baliagarria izango zaion neurrian, idazkera literaturatzat harturik. Zeren, Ahurtin bizi eta zendutakoaren arabera, “testu guztiak dira, era berean, behin behinekoak eta betirako” ( Théorie d'ensemble ). Horregatik, idazle bakoitzak hartu beharko lituzke bere testuak beste baten izkribuak balira bezala, erabiltzeko, aipatzeko edota berregiteko. Literaturari buruzko gogoetak esanahien sistemaz hausnartzea eskatzen du, ezinbestean, hizkuntza baita, beti, go goetagai dena. Arteak, baita literaturak ere, ez du ezer erakutsi behar, ikusiezina azalarazi baizik (La litt érature, aujord'hui ). Mota honetako idazkerak, Platonen harpetik kanpoko argitan oinarritzen denak, munduari berba eman behar dio. Samuel Becket tek idatzitako Proust saiakera hartan bere nitasunaz aritzeko bidea erakutsi zuen. Literaturaren bidezko ikerketa ere zertan datzan erakutsi zigun, zeren idazketa horretarako bidea baita. Hori dela eta, 1938an kaleratutako Murphy eleberrian nabarmena da Sp inozaren itzala, ezagutzarako adierazpen umoretsuaren aldarria. Geroko idazkiek, askoz zailagoak, ekimen honen konplexutasunaren berri ematen dute, inoiz ere etsi gabe. Prousten antzera, paragrafo luzeak, adjektiboak hirunaka... berrikuntza imitaziotik da torrenean ezin da emankorra izan. Ez baitago eredurik, ezta norberaren aurkikuntzatik abiatzen dena ere. Saiatzea da bidea, saiakela ahalegina, etengabeko sorkuntza adierazpenak munduaren berreskurapena dakarrelako. Eta irakurketa berri bakoitzak mundu be rri bat irekitzen baitu. Eta, beraz, istorioen bidez saia daiteke hausnartzen filosofiaren bidez bezainbeste. Claude Mauriacek esan zigun: “Proust Picasso aurreko idazlea da”, idatz dezagun Platon eta Picasso gainditurik, ustez bizitutakoa baina ohiko ez d enari erreparatuz eta, kobazulotik kanpo, begirada diferituari kasu eginez. Derridaren postura, Proustena bezala, unibertsalkeria platonikoen aurkakoa izan zen, idaztea, bizitzaren antzera, ikasketa singular modura hartzen zutelako. Pierre Klossowskik er akutsi zigunez, berbak nahiz izkribuak bilakagai dira, irudikapenik gabe, sentitzea, pentsatzea eta adieraztea ezinezkoa baita idazten ikasteko eredurik ez badago ere, eta, bakoitzaren berrikuntza zertan datzan jakiteko norberaren ikerketa egitea ezinbeste koa izan arren, Prousten adibideak, ikasketa ilunez harago, ahalik eta hoberen idazteko desira iraunarazteko eta idazkeran saiatzen aritzeko nondik norakoa erakutsi zigun, Swanen bidean. Baina, Jean Paul Sartrek zioen moduan, “Idazl ea bere garaikoa da. Nire aburuz Flaubert eta Goncourt Parisko Komunaren ondorengo errepresioaren erantzuleak dira, horri buruz lerro bat bera ere idatzi ez zutelako”. Idazlea ez da anakronikoa, toki jakin batetik idazten du hautatutako hizkuntza jakin ba tean. Sartre zendu zenetik urteak pasatu arren, haren itzal intelektualari buruzko hamaika saiakera ari da argitaratzen oraindik. Batzuentzat filosofoa izatera iristen ez zen idazle polemikoa genuen (gogoratu Goragalea juduen jazarpen giroan eta Hitlerrek Austria bereganatu zuenean plazaratu zuela). Besteek, berriz, bere jakintza arloan, existentzialismoari egindako ekarpena nabarmendu nahi izan dute bereziki (Kierkegaard eta Husserlen fenomenolo gia Freudekin nahasi, norbanakoaren kontzientzia subjektibi tate huts gisa aldarrikatuz). Bakar batzuek, ordea, haren jite politikoaz nahiz jarrera erradikalaz ohartzen gaituzte (68ko Maiatzaren giroa eta Vietnamen aldeko apustua gogoratuz). Aipatu iritzi eta jarrera gehienek, halere, berak erabiltzen zituen betau rrekoen antzera pertsona eta emana artifizialki bereizi nahi izateagatik, Sartreren errealitate historikoa desitxuratu egiten dute, modaren araberako irudia marraztuz. Jean Paul Sartreren inguruan (1905 1980) istorio gehiegi korapilatzen zaizkigu egun. Iz an ere, Sartre pertsonak haren literaturak asmaturiko pertsonaia ematen du, baina ustezko irudi hura ezin da beti erraz frogatu. Zabaldu den ohiko iritziaren kontra, zalantzan jartzen da gaur egun nazien aurkako borrokan erresistentziarekin lerraturik egi n zuela. Gerra hotzaren erdian Alderdi Komunistaren aldeko bere konpromisoa oso puntuala izan zela eta abar... Edozein modutan ere, erakutsitako jarrera pertsonal aldakor guztietan, haren izkribuetan etengabe agertzen den askatasuna kontzeptua bera antzem aten da. Gizakia, lehenengo Sartreren aburuz behintzat, kontzientziaren eta izatearen arteko kontraizanean ekoizten da, dialektika ezkor batean. Horregatik, askatasuna dugu etikaren funtsezko hastapena. Bai gizabanakoa, baita gizartearen iturburua dena. Arrazoi dialektikoaren kritika (1960) irakurri nuenean, giza harremanei buruzko orduko ikuspegi ekonomizista gainditzen erakutsi zidan, gizarte zientzietan ikuspuntu antropologiko berria bultzatuz. Berrikuntza teoriko honen ondorioak izan ziren, besteak be ste, Francois Chatelet, Michel Foucault, Paul Ricoeur eta moderniaren proiektua birrintzen arituriko beste zenbait idazle. Sartre, aldiz, modernoa izanda ere (askatasunaren militantea), moderniaosteko giroarekin zubia egiten zuen moderniaren azkenetariko i ntelektuala izan genuen, anakronismoz kanpo. Askapen bidean gabiltzan herriek eta kulturek eskertu behar diogun eragin politiko eta intelektuala Mendebaldeko arrazoia eta errotik aldarrikatzen den askatasunaren arteko lotura dialektikoa da. Txillardegi, adibidez, Sartreren itzalpean hazitako idazlea dugu. Haren zeharkako begiradatik mundua irakurtzen eta beti itzultzen ibilitakoa. Teoriak balio duelako. Horixe irakatsi zidan Pierre Bourdieu idazleak, zendutako unibertsitate irakasle eta kultur eragileak. Hizkera arruntean edota akademikoan ere theoria hitz grekoaren esanahiari berezkoa eman beharrean (errealitatea begiratzeaz gain, berau ikusi ahal izateko gaitasuna...), mespretxuz eman ohi zaion zentzuan teoria da praktikarako baliagarria ez den ikuspun tua. Bourdieuk erakutsitakoaren arabera, berriz, behar bezalako gizarte teoriarik gabe, dagoenaren berrekoizpenari besterik ez diogu ekingo, nahitaez. Hau da, errealitatea eraldatzeko bidean Teoria ez da soilik bidaide izan behar (proposamenen zio ideolog iko hutsa balitz bezala), argibide eta ikusmira baizik. Izan ere, haren hitzetan: “errakuntzak eta hutsak batera doaz” ( Questions de sociologie ), eta ezin da Teoria eta Praktika bereizi gizarte ekintzetan. Teoriak balio praktikoa du ( Le sens practique . Minuit, 1980) eta erabiltzen dugu gizakion portaera sozialak eraikitzeko ( La distinction . Minuit, 1979). Horregatik, kultur klasea dagoenik onartzearen partez (kultura eguneroko bizitzari atxikitzen zaion zerbait bailitzan...), klase kulturaz hitz egingo di gu (La reproduction , 1970), heziketaren bidez, besteak beste, estrulturalki eraikitzen dena. Gizarte ikertzailearen funtsa, eta idazlea hori besterik ez da, teorikoa da praktikoa den neurrian. Hau da, berak adierazita, “kritika praktikoa” egiteko baliagar ria den neurrian. Beraz, egungo gizartearen birmoldaketak klase zapalduen ordez ekarri duen gizarte bazterkeriari antzemateko gauza izan zen, baita haien alde tinko agertzeko ere, telebistak bereziki, baina mediak, oro har, gizarteratzen duten bortxakeria sinbolikoa aztertzen eta salatzen aritu. Bourdieuk hautsi eta, era berean, garaitu egin zituen Durkheimen idazkiak, zeinetan “gizartean egitateak gauzak besterik ez diren”... ( Le m étier de sociologe , 1968), ekintzaren eta egituraren artean Mendebaldean dugun bereizketa formala gaindituz. Bere ikerketen hastapenetan, Afrikan amazighen arteari lan egiteak ahalbideratu zion kultura eta gizartea batera antzeman ahal izatea, eta, bide berean, teoria praktikarekin uztartzeko mezu trinkoa bere azt erketa guztietan islatzea. Bourdieuk kapital kultural eta sinbolikoak duen garrantzia azpimarratzen zuen bere erreprodukzio kontzeptuaren bidez, eta faktore ekonomikoei emandako lehentasuna kritikatzen. Nabarmendu nahi izan zuen nagusitasunezko posizioan dauden agenteek beren ekoizpen kultural eta sinbolikoak inposatzeko duten gaitasuna funtsezkoa dela menderatze harreman sozialak birsortzeko. Pierre Bourdieuk indarkeria sinboliko deitzen duena, hots, produkzio sinbolikoaren arbitrariotasunari kasu egitek o gaitasuna landu zuen, eta, beraz, zilegi zer den onartzeko gaitasuna bere idazkien bidez ikertu. Gaztetan aztertutako amazighen kulturak bere jatorrizko Okzitaniakoari ere kasu egiteko balio izan zion. Esan daiteke okzitaniarra zela ulertu zuela Afrika ko iparraldean. Antzerakoa gertatu zitzaion nire Faustoren itzala horretan azaldutako Werther protagonistari, zeina saamiarra zela ohartu zen Euskal Herrian zegoela. Hizkuntzaren higadura eta egiaren desagerpena Nola idatzi hitzek beren esanahia galdu dutenean eta Historiaren egia ere zalantzan jartzen denean? Fake News ak ez dira atzo goizekoak saiakera aurkeztu nuen 2020an, gezurraren erabilera politikan oso aspaldikoa dela eta zurrumurruak gizarte baten adiera zle direla gogoratu ahal izateko. Gezurraren eta albiste faltsuen kontua aspaldikoa da, baina fake news direlakoak boladan daude, izan ere, 2017an, Collins hiztegiak urteko kontzeptu hedatuentzat jo zuen —aurreko urtean egia ostea izanik —. Egia esanda, Il ustraziotik sortutako informazio sistemak krisian daude hedabide tradizionalak desagertzeko arriskuan daudelako, piramide demografikoa aintzat hartuz gero behintzat. Beste sistema berri batzuk sortu dira. Lehen ahozkotasunean erabiltzen ziren antzeko eske mak sare sozialetan erabiltzen dira orain, eta horietan egia nola eraikitzen den aztertu behar da. Liburuan, adibidez, 1984ko ZEN plana ( Zona Especial Norte ) ageri da. Ekintza psikologikoek jarraipena izan zutela gero Ajuria Eneko Itunarekin eta Aljerreko elkarrizketetan. Garai hartan, Andres Cassinellok, ZEN planaren buruak, AEBek komunismoaren kontra erabilitako sistemak —mcarthismoa — ekarri zituen hona. Istorio faltsuak zabaldu zituzten AEBetako aktoreen, gidoilarien eta intelektualen aurka. Istorio ba t eraikitzen zuten halako albiste faltsu bakoitzarekin, literatura egiten zuten haien diskurtsoak oinarritu ahal izateko. Planteamendu horiek II. Mundu Gerratik zetozen: Kalifornian japoniarrek Pearl Harbour en aurkako bonbardaketa egin ondoren zurrumurru ak zabaldu zituzten jatorri japoniarra zutenen amerikarren aurka, eta atxilotu egin zituzten asko. Narrazio sinesgarriak egoten dira horien atzean. Michel Louis Roquettek zurrumurruen inguruko sailkapen bat proposatu zuen doktore tesian. Pertsona gertuko eta maitatu batek zerbait txarra egiten duenean, horrek eragiten du gehien. Areago izaten da, ordea, informazio hura lotzen bada gaixotasun batekin, sexuarekin, diruarekin edo gorde nahi duen sekretu batekin. Kontrastatu gabeko zurrumurruak gizarte baten adierazle dira. Baita aztertzaileak ere, balio dute bizi dugun gizartea aztertzeko. Egun, etorkinei buruzkoak, pandemiaz zabaldutakoak eta ekonomiakoak aztertu beharko genituzke. Liburuan diot informazio faltsu bat gezurtatzeak bere horretan ez duela ezer tarako balio. Har dezagun, adibidez, Javier Marotok (PP) Gasteizen etorkinez esaten zuena eta egun ere diru laguntzen inguruan esaten duena. Horri arrazionalki soilik datuekin erantzuten badiozu, jendeak agian gauza bera pentsatzen jarraituko du. Funtsean , zurrumurruek funtzionatzen dute jendeak hori sinistu nahi duelako, eta arrazoia ematen diolako. Kontra egiteko, muin semantikora jo behar da. Zer dago azpian? Kasu horretan, bertakoen beldurra ea kanpokoek agortuko duten laguntzetarako dagoen dirua. Bai na ezeztatze hutsak, berez, zabalpen handiagoa ematen dio albiste faltsu bati. Beste erantzun mota bat behar da. Beraz, edozein albiste faltsu sinistuko dugu, baldin eta gure alde jokatzen badu. Horretan oinarritzen da gaur egun estrategia komertzialaren gehiengoa, baita propaganda politikoa ere. Horri “gizarte harremanak” deitzen diote. Enpresa baten gizarte harremanen arduraduna da betidanik propaganda burua izan ohi dena. Bai Bolsonarok bai Trumpek erabili zituzten datuak ez ziren ohikoak izan; normale an aurreko bozetako datuak hartzen dira aintzat. Sistema berriek aukera ematen dute denbora errealean ezagutzeko bozkatu dutenek eta bozkatzen ez dutenek zer nolako gizarte joerak dituzten. Haiengana mezu sinple batekin zuzentzen baldin bazara, irabaziak d auzkazu. Egunotan halako praktikak gertatzen dira; esaterako, zertan ari da egunotan Espainian eskuin politikoaren estrategia komunikatiboa? Egunero botatzen da faltsua den zerbait. Zenbait kazetari frogatzen aritzen dira gezurrak direla, baina jende asko k ez dituzte irakurriko. Ezin da soilik datuekin eta ikuspegi arrazionalarekin erantzun. Beraiek ulertzen duten sistema semiotikora joan behar da, eta kanala bilatu haiengana iristeko. Kazetariek eta idazleok ardura dugu egoera horri aurre egiteko. EITBk joan den urtean kazetari eskola moduko bat sortu zuen, albiste faltsuei aurre egiteko. El Pa ísek graduondo bat antolatu du horretarako, baina hori El Pa ísek duela zortzi urte planteatu du, 500.000 ale saltzen zituelako, eta egun 50.000 besterik ez. Kazetariek, beste herritarrok bezala, antidogmat ikoak eta eszeptikoak izan behar dute, eta egia borrokatu. Bertsio ofizial asko fakeak izan dira. Katalanen aurka egin diren epaiketekin egia bat ari dira eraikitzen. Hori hemen 18/98 auziarekin gertatu zen: Espainiako estatuak idatzi zuen euskal gatazka ri buruzko historia formala eta legala; literaturan Patria dena, juridikoki 18/98 auzia izan zen. Orain, gauza bera egiten ari dira katalanen epaiketarekin, eta historia legal bat eraikitzen dute, f ake izanda ere. Beraz, gezurraren erabilera gure historia pertsonalarekin eta gizartearen historiarekin, kulturalarekin eta, noski, politikoarekin bat dator. Alegia, mundua ulertzeko narrazio ulergarri bat ematen digute. Bizitza ulertu ahal izateko, bizitzaren zentzua eta norabidea ere, nondik norakoa, jakin aha l izateko Historia nondik nora doan. Jacques Derridak bere Historia de la mentira mintzaldia egin zuenean, 1995ean Buenos Aireseko unibertsitatean, oso egoki adierazi zuen hau, eta, planteatu zituen ikuspegien artean, asko baitira, bi edo hiru erreferentzi a emango ditut bakarrik. Hasieran, Derridak aipatzen du Platonen elkarrizketa bat, non Sokrates azaltzen den, nola ez..., eta eztabaidatu egiten du sofista batekin, Hipias Gaztea izeneko batekin. Bi gauza esaten ditu Platonek Sokratesen ahotsaren bidez. L ehenengoa: gezurra ez du esaten bakarrik ez dakienak. Demagun astronomian, gehien dakiena astronomiari buruz, hori izango da ziurrenik gezurra esan ahal izateko egokiena. Beraz, jakintza eta gezurra batera joan daitezke, esaten zion Hipiasi. Eta, era ber ean, esaten zion: zer dira jainkoak eta jainkosak greziar gizartearen aurrean? Jainkoak eta jainkosak ez dira, hemengo jainko monoteistak bezala, moralarekin batera doazenak, ez. Grezian jainkoek eta jainkosek denetarik egiten dute, baina funtsean egiten d utena gezurra da, gezurra eta gezurra erabiltzea gauza guztietarako. Orduan, zergatik dira jainkoak eta jainkosak, eta zergatik dira askoz ere indartsuagoak gizakiak baino? Indar gehiago daukatelako? Ez, gezurra erabiltzen dutelako. Zeren gizakiek ezin du te gezurra erabili, morala, etika eta filosofiak direla medio. Hori da Sokratesek Hipias Gazteari esaten ziona. Edozein modutan ere, Derridak esaten duena da gezurra benetan gezurra izateko nahitaezkoa izan behar dela, benetan nahita egindakoa, intentzion ala. Bestela huts egitea edo errakuntza izango zela bakarrik. Eta errakuntza da objektiboa den zerbait, baina gezurrak, aldiz, subjektiboa behar duela izan. Funtsean, nahita bideratutakoa. Nik, aldiz, uste dut gezurretan bizi garela. Gezurrekin batera, et a jakin egin behar dugula gezurrak nola funtzionatzen duen, moralaz haratago. Horregatik, behin baino gehiagotan diodanez, ez dugu ulertu behar istorioaren egia, baizik eta egin behar dugu egien historia. Alegia, egia bakoitzaren historia. Gezurraren hist oria, teoria eta, halaber, soziologia behar ditugu, beraz. Izan ere, jadanik dakigunez, Mendebaldean oinarrizko mitoa den Bibliako Genesian, sugeak Evari fruitu debekatua jan behar duela aholkatzen dionean, gezurra esaten diola Jainkoaren paradisutik irte n dadin eta, handik kanpo, Adanekin batera, gizadiari hasiera eman diezaion. Gezurra dago, bada, giza komunitatearen hastapenetan. Literatur paradigmaren aldaketak Literatura hizkuntzaz “egina” dago; haren “lehengaia” da hizkuntza. Horregatik, Roland Ba rthesen postulatu enfatikoa (1990): “...objektu autonomoa den arren, hizkuntzalaritzatik abiatuta aztertu behar da diskurtsoa; diskurtsoa esaldi handia litzateke, eta esaldia, aldiz, diskurtso txiki bat besterik ez”. Hizkuntzalaritza, testu azterketen er referentzia esparruan, filosofiari dagozkion pentsamenduaren bi korronterekin ordeztua izan da: fenomenologia eta hermeneutika. Biek izan dute gero eta eragin handiagoa XX. mendeko pentsamenduan; aldi berean, haien garapenek atzean utzi zituen lehen postu latuak, ezen fenomenologia edo hermeneutika bera ezin baitira erabili harik eta haien irismena definitu arte. Politika, soziologia, psikologia, psikiatria eta, hemen gehien interesatzen dena, literaturaren kritikari buruzko interpretazio fenomenologikoak garatu dira. Bere transposizio eta aldaketa guztiekin, fenomenologiak gaur egungo filosofiaren pentsamendu eskola garrantzitsuenetako bat izaten jarraitzen du. Era berean, hermeneutika garaikidea, mugimendu definitu bat baino gehiago, “atmosfera” orokor bat da, pentsamendu anitz eta handiak biltzen dituena. Paul Ricoeur bera, bere burua fenomenologo hermeneuta gisa definitzen duena, korronte filosofikoetako autore heterogeneoekin batera sartu ohi da: Michel Foucault, Jacques Derrida, Otto Apel eta Richard Rortry. Fenomenologiatzat hartzen zen, eskuarki, itxuren azterketa filosofikoa. Gaur egun, honela definitzen da: esperientziaren egiturak kontzientzian agertzen diren bezala deskribatzen dituena, teoriara, dedukziora edo beste diziplina batzuetatik, hala nola natur zientzietatik, datozen suposizioetara jo gabe. Edmund Husserl, bere Ideiak liburuan (1913), fenomenologia garbirako sarrera orokorraren eta fenomenologiaren sortzailea dugu: “Ezagutza gaituko duten kontzientziaren egiturak aztertzea, objektuei beren kasa so egiteko”. Azterketa horrek adimenari buruzko hausnarketa eskatzen du, adimena ez den guztia baztertzeko. Husserlek “murrizte fenomenologikoa” deitu zion gogoeta mota horri. Gogamenak aztertzean egiaztatu zuena gogoratzea, desiratzea eta hautematea bezalako ekintzak izan ziren, baita ekintza horien eduki abstraktua ere, “esanahiak” deitu baitzien. Esanahi horiek, aipatu zuen, ekintza bati itxura jakin bateko objektu batengan a zuzentzen uzten ziotela, eta esan zuen norabideak, berak “intentzionalitate” deitzen zuenak, ezagutzaren funtsa zirela. Foucaultek hori itzuli zuen. Idazleak mundua itzultzen baitu. Husserlen fenomenologiak ezagutzaren baldintzak oinarritu nahi ditu dim entsio ez psikologiko batean, edozein kasutatik eta aztarna naturalista eta positibistetatik libre. Fenomenologia, beraz, “azken oinarriaren” aldarrikapen bihurtzen da, subjektuaren beraren intuizioan oinarritzen den funtsa, zeina nahitaezko polo bihurtuta baitago funtsezko esanahien eremuari begiratzeko. Epoje aren bidez gauzetatik eta egitatezko arazoe tatik salbuesten duen zentzu esparru bat lortu nahi da; hau da, eszeptizismoa lantzea. Metodo horren bidez, Nia intelektualki agertzen da bere egintzak intuizioz kontuan hartzeko, haiekin nahastu gabe. Alegia, guztiz intuitiboa subjektibotasun immanentea dela, eta beti du dazkoa dela haraindikotasun oro. Hartara, fenomenologia oinarri subjektiboarekiko atzerako bilaketa —amaitu gabea beti — bihurtzen da. J. Derridak garatu zuen ikuspuntu hura. Paul Ricoeurek berak, bere ibilbide filosofikoa pentsamendu ko rronte horien azalpenaren bidez hartuko du Husserlen lehen postulatuak amaituz eta, bide batez, Hermeneutika baliabide gisa sortzeko. Martin Heideggeren ikusputua onartuz (horren arabera, “munduan izan” hausnarketaren aurretik dator), hermeneutika subjekt uari aurka egiten dion objektua barneratzeko erlazio batetik abiatzen da. Lehenik eta behin mundukoak garelako, haren zentzuaz galde dezakegu. Mundua eta gizakia testu amaigabeak izaten dira eta idatzitakoaren antzera irakur ditzakegu, beraz. Ricouerek u ste du hizkuntza idatziaren azterketa dela medio uler dezakegula munduaren izaera. Nia, bada, bizitzaren edo haren istorioaren bidez ulertzen da, eta, halaber, edozein narraziok duen zentzua haren denbora garapena dela medio, norberaren esperientziaren ara bera, ulertuko da. Autoezagutza ere, beraz, giza esperientziak adierazi ahal izateko erabilitako zeinuen bidez lortzen da, ez baitago hizkuntzatik at adierazterik dagoen sentimenduzko esperientziarik. Ricourentzat, idazketaren bidez diskurtsoa esanahiaz a skatzen da, egilearen intentzioaz harago, irakurlearen esperientziaz gain eta testuinguruaren ezaugarrien azpitik. Izan ere, idazketak elkarrizketa gainditzen baitu. Horregatik testuak ulertzea, interpretatzea alegia, mundua ulertzea izaten da, eta alderan tziz. Fikzioak errealitatea berregiten duen neurrian, testuak ekintzak eta mundua eraldatzeko ekimenak bideratzen ditu. Literaturak poetikaren egia berriak eraikitzen ditu. Sartrek honi heldu zion bide existentzialista jorratzeko. Horregatik, testu poeti koaren funtsa mezua da, deskripzio hutsa izan daitekeen testu narratiboaren aldean, zeren erreferentzia poetikoak bertan behera uzten du diskurtso deskriptiboaren eta errealitatearen artean dagoen harreman zuzena. Husserlen Lebenswelt (Bizipenen mundua) e ta Heideggeren In der Welt Sein (Munduan izan) hizkuntza poetikoan azaltzen dira eta, errealitateaz nahiz egiaz hitz egiteko. Haien filosofia kritikoa eta haietatik eratorritako hermeneutika ere beharrezkoak ditugu. Olga Tokarczuken idazkiak zer dira, poe sia, narrazioa, entsegua edo literatura dramatikoa? Haren Prawick i inne czasy (Anta ño deitutako tokia) liburuan, “Hemen amaitzen da “Anta ño”, haratago ez dago ezer” dio bere pertsonaietariko batek. Besteak erantzuten dio: “Hemendik ezin irtetea da bel dur gehien ematen didana”; “Ez kezkatu” dio bere lagunak, “zertarako behar ditugu beste mundu batzuk?”. Bistan da, haietaz pentsatuz biziari eusteko... eta horretarako dugu literatura. Litera hura, idatzitakoa, alegia. Faustok bazekien. Literatur aske a Pentsamendua fikziozkoaren arabera ulertzeko eta beste genero batzuekin konparatzeko, kontakizunari buruzko zenbait kontzeptu, heterogeneotasuna eta tramaren boterea kasu, birplanteagarri dauzkagu; izan ere, aurretik eginiko kontakizunek urrunekoak zire n elementuen bateratzera ohitu gaituzte. Ez gara konturatzen, adibidez, nola aurreratzen ditugun usteak kontakizunak hartzen duen norabidearen arabera, nola baztertzen ditugun kontakizunak berak kontrajartzen dituenean, nola ordezkatzen ditugun beste batzu ekin, aldaketa zorrotzak onartzen ditugun beste istorio batzuk elkartuz... Alegia, kontakizunak, amaieran, bere helburua lortzean, irudi bateratu gisa uler dezagun lortzea, paradoxikoki, bere izaeraren kontra doa. Kontakizunak naturala ez dena naturalizatu ko balu bezala da, eta horrela lortuko balu, esango genuke bere buruaren aurka doala. Metafora biziak, ordea, berrikuntza fenomenoa gordetzen du, nahiz eta narrazioarekin bat etorri, “agerian”: berehala hautematen dugu “arima berria jartzea”, poemak dioen bezala, ezin dela hitzez hitz interpretatu, poeman berrikuntza semantikoa dagoelako. Ia gizateria bezain antzinakoa den narrazioak diskurtso horren ikurren, sinboloen eta testuen bidez eraikitzen du bere buruaren kontzientzia, eta gizakiaren arazo handieki n, filosofiarekin zerikusia duten arazoekin, erlazionatu besterik ezin du egin. Narrazio testuek jorratzen eta konpontzen duten arazoen muina gizakien denbora esperientzia da. Are gehiago, denbora esperientziarekin lotu gabe, narrazioa ulertezina da, hau d a, ezin da ulertu; termino arruntagoetan, ez da ulertzen zer den egia. Literaturak entsegugileen, narradoreen eta poeten munduak batu behar ditu. “Mundua galtzen ari den sentimendu hori da orain arazoa. Lehendik ere bazego en sentsazio hori, baina artistak eta poetak zeukaten bakarrik; oraingo honetan, berriz, sentimendu kolek tibo bihurtu zaigu”. Honela mintzatu zuen Bruno Latour filosofoa bere azken liburuari buruz ( Down to Earth: Politics in the New Climatic Regime . Pol ity Press, 2018). Azken pandemia dela eta Bidarteko Udalak galdeketa bat argitaratu du, eta bertan eskatu die biztanleei Covid 19ari lotutako krisia amaitzean kostaldeko herria nolakoa izatea nahi duten hausnartzeko. Bruno Latour soziologo, antropologo et a filosofoaren gogoeta galderetan oinarritzen da galdeketa. Latourek zientzia jarduera aztertuz, eta ikerkuntza etnografiko baten emaitza gisa, La Jollan (Kalifornia) burututako azterketa Bizitza laborategian izeneko liburuan argitaratu zuen, 1979an. Beste garai bateko pandemiei buruz ere idatzi du; 1984an, Les Microbes : Guerre et Paix kaleratu zuen, Louis Pasteurren bizitzari eta obrari, eta baita mikrobioen aurkikuntzari ere begirada berri bat eskainiz. Aurrerantzean bere liburuak, funtsean, teorikoak izan dira, baliagarriak oso, zientziaren eta munduaren arteko harremanei buruz gogoeta egiteko. Horretan sakontzeko, bada, ezinbesteko bihurtu da “itzul pena”ren kontzeptu berriaz jabetzea. Latourentzat itzulpengintzak bere barnean ditu, negoziazioak, intrigak, pertsuasio ekintzak edota indarkeria ere, eta horiei esker lortzen du aktore batek beste aktoreak atxikitzea. Prozesu horrek hainbat fase ditu. Hala nola, prozesuaren lehen fasean, kontuan hartu behar da aktore batek bere helburuak alda ditzakeela beste aktoreari egokitzeko. Helburu orokorren aldaketa ere har dezakegu kontuan, baina, fase honetan, helburu berriak errazago eraikiko dituzten aktore talde berriak sortzeko aukera ere azter dezakegu. Kontuan hartu behar da, halaber, norb eraren interesak eta helburuak berrantola ditzakegula ikerketaren bidean edozein zailtasun gainditzeko, eta, azkenik, hori bera prozesuan ezinbesteko tarteko urrats gisa har daitekeela. Oro har, ikusi dugunez, kontuan hartzekoa da, ildo beretik, itzulpen prozesua bide agonikoa dela, amaierarik ez duena, bukaerarik gabeko ahalegina eskatzen duela, eta, azkenik, ez dela inoiz burutzen. Idazleak mundua itzultzen saiatzen gara. Beraz, hala epistemologiatik (zientziaren filosofiatik) nola politikatik ere (sozi ologikoki ikusita), munduan egoteko (bizitza eraldatzeko) garai bateko poeten jarrera (nahiezintasunaren sentimendua) ezinbesteko bihurtu zaigu dagoeneko egiteke daukagun pandemien bizimodu egokia erdiesteko. Literaturarik, itzulpengintzarik eta poesiarik gabe, bada, mundu berririk ez baita izango. Esan daiteke Philip K. Dickek idatzitako Androideek ardi elektrikoekin amets egiten al dute? eleberria Ridley Scottek 1982an zinemara eraman zuenean, orain horren boladan jarri diren distopien paisaia asmatu zue la. Edo, beste moduz esanda, Blade Runner filmak markatu zuen, duela ia berrogei urtetik honaino, balizko etorkizunari buruzko eldarnioak, kimerak eta fikzioaren geografia. Halere, ez omen dago ezer literarioagorik errealitatea bera baino eta, bizitzen ar i garen pandemia sasoi honetan behintzat, Blade Runner filmak ezarritako paisaia eta balizko geografiaren iruditeria jada gainditu duela ez dago zalantza izpirik ere. Ez hori bakarrik, ordea, H.G. Wellsen fantasia edota komikietan azaltzen zen Gotham City bera, esaterako, ezabatuta geratu da COVID 19ak ekarritako hiri, herri eta errepideen argazkien aldean; XX. mendeko hirigintza irudiak, bada, eraldatuta dauzkagu dagoeneko. Baina, alta, ez ahaztu aipatu ikono, imajina eta itxura haiek gizarte irudikapena k direla eta, horregatik hain zuzen, gure bizimoduaren (iraganekoa edo datorrena) berri ematen digutela. Zer dakarkigu, bada, gure hiri edo herrien paisaiak? Lehenengo eta behin, militarizazioaren irudia. Mota guztietako poliziak besterik ez dira sumatze n kaleetan. Eta ikusten direnak baino are garrantzitsuagoak ditugu ikusten ez diren gizartea kontrolatzeko teknologiak (kamerak, droneak, bizilagun inkisitorialen dei ezkutuak eta abar). Horri guztiari William Gibson idazleak bere Neuromancer eleberrian “ ziberfaxismoa” deitu zion eta, oro har, “scanscape” gisa izendatu ohi da (zaintzapeko espazioa). Honek esan nahi du, bigarrenik, gure herrietan dagoeneko hirigintzaren eta ordenuari mantenua ematearen arteko mugarik ez dagoela eta, ondorioz, ematen duenar en kontra (bakoitza bere etxean baitago), gizarte bizitza guztia ikusgai dugula. Jadanik Panoptikoan bizi gara. Begi ikustatzaileak den dena fiskalizatzen du, digu, gaitu... Goian aipatu eta gugan zetozen bi aldaketa hauei buruz ohartu ahal izateko, duela urte batzuk, preso zegoen lagun bati Paul Viriloren L’administration de la peur (Beldurraren kudeaketa) izeneko liburua eraman nion irakurtzeko. Berak, kartzelan egonda ere, liburuxka itzuli zidan hurrengo bisita batean esanez: “irakurketa mota horrekin a skotan galtzen naiz...”. Pandemia dela eta denok zaintzapean egon garenean, gure hobe beharrez izan dela onartu behar izan dugu, nonbait. Jadanik gizartea kontrolatuta dago erabat. Hiriak eta herriak kartzela bihurtu baitira, eta haien geografiak diziplin atzen gaitu. Michel Foucaultek zioenez: “Diziplina kontrola, gorputzak espazioan banatuz, gizaba nako bakoitza zelula dibisio batean kokatuz eta espazio akordio analitiko horretatik kanpo espazio funtzional bat sortzera datorkigu. Azkenean, espazioko m atrize hori erreala eta ideala da aldi berean: espazio zelularraren antolaketa hierarkikoa eta forma horien ondoren ezarritako ordena guztiz ideala”. Beraz ideala zena erreala bilakatu zaigu honez gero... eta, gure denboraz gain (gure bizitzak), espazio publikoa gal dezakegu betiko. Botere politikoa autokrazia bihurturik, hiri eta herrien arteko komunikabideen mesederako inguruak basamortuz, interes pribatuen aldeko zaborren kudeaketa kutsatzaileak lehenetsiz, osasunaren holokaustotik gertu, politika ekol ogikoa izuaren ekologia dugu, dagoeneko, XXI. mendeko herrigintzaren irudi apokaliptikoa besterik ez dena. Ezin da, bada, ardatz haietan ezer erreformatu. Bizi ahal izateko bestelako mundua behar baitugu eta, horretarako, bestelako irudikapenak eta bestelako diskurtsoak behar ditugu, askapen bidean bidaide izango dugun bestelako literatura. Mozart, jenio baten soziologia azterketa bat da (N. Elias, 1991), eta “artista libre” izateko etengabe borrokatu zen artista baten baldintza soz iopsikogenetikoak aztertzen ditu. Sasoiko testuinguruan oinarritutako borroka hori zaila izan da alde batera uztea; izan ere, garai hartan, trantsizio une historiko batean harrapatuta zegoen artista batek alde batera utzi behar zituen XVIII. mendearen bi garren mailako aristokratikoan zen gorteko publikoaren kanon estetikoak eta bestelako sorkuntzak lehenetsi. Michael Sh öter editoreak argitaratu zuen liburua, egilearen ohar, eskuizkribu eta zinta magnetofonikoetatik abiatuta, Norbert Elias bera hil eta u rtebetera. Berpizkundean hasi zen artisten askapenerako bidea. Elizaren babesetik askatzeko errege erreginen edo nobleziaren gerizpera joan ziren, eta handik Ilustrazioak sortutako Estatu despotikoen aterpera; hortik, Ilustrazioaren bertsioa zen erromanti zismoak akuilatuta eta editoreen laguntzaz, merkatuaren etxalekura aldatu bide ziren, aske sortzeko habiaren bila. Makiavelo, Petrarka, Cervantes, Shakespeare, Voltaire, Diderot, Goethe, Flaubert, Baudelaire... tokian tokiko Elizaren teilapetik XXI. mende ko “publikoaren” estalpera. Originaltasun erromantikotik moderniaosteko berehalakotasunera. Schilleren itzaletik Zizecken berokira. Baina literatur askeak ez du berorik ematen ezta itzalik ere. Epilogoa Miguel Serveti kale baten izena eman zioten aspaldi Genevan, bere iritzia defendatzeagatik erre ondoren. Borges Genevan lanean ari nintzen unibertsitatetik gertu dagoen hilerrian lurperatu zuten, eta, duela gutxi, Suitzako literaturaren antologia batean irakurri dudanez, “Genevako idazle” ize ndatua dute, R. Musil, Genevan bizi nintzen lekutik gertu bera ere bizitua (eta hila...), J.J. Rousseau, Voltaire, Victor Hugo..., “aliteratura” loratu duten idazleak, denek maite zituzten adierazpen literarioaren alde guztiak, irakurtzea nahiz idaztea, de nek lortu zuten beren idazteko manera berezia, baina, bereziki, eszeptizismoaz bustirik, erlatibismo eta guzti, den denak izan ziren polemikazaleak eta uste zutena sostengatzeko idazkuntza transgenerikoa lantzen saiatu ziren. Borgesek berak ez zuen bater e trabarik izan bere iritzi kontserbadoreak plazaratzeko (euskaldunez zeukan irudi ezkorra ere ezaguna da...), baina liburuei buruz mintzatzen zenean ez zuen aurreiritzirik maite; aitzitik, hitzaurrearen partez epilogoa izaten zen berarentzat premiazkoa. H au da, testuak irakurri ondoren egileari zerbait gehitzeko aukera utzi behar zaiola pentsatzen zuen, ez liburuaren hasieran, ordea. Niri egokitzen zait orain aukera hori, bada. Saizarbitoria eleberrigileak eta Lasa poetak Geneva eta euskal literatura ezag utu zituzten nik baino lehenago. Ni, nahitaez, haien ikaslea nauzue. Errenazimentuan literatur askea sortzeko hasi zen bide beretik ari naiz ni ibiltzen oraindik ere, eta ahalegin horretan izan ditut eta badauzkat bidaideak. Miguel & William izenburua er aman nahi zuen Antonio Saurak ekoizteko asmoa zuen filmak, eta (nola ez?!) Cervantesen eta Shakespearen arteko balizko harremanak irudikatzeko plazaratu nahi zuen. Ustez idazle biak egun bertsuan hil zirela, irakurketaren aldeko ekimenak, hizkuntzen arteko ahaidetasuna eta mota horretako hamaika sustapen kulturalik ere antolatzeko erabili ohi da. Gurean, berriz, Cervantesen eta Lazarragaren arteko balizko harremana, nonbait, antzera ikusi nahi omen zuten batzuek. Halere, Cervantes eta Shakespeare ez zirela egun berean hil argi dago ( Las vidas de Miguel de Cervantes . A. Trapiello, 1993), baina ez du inork zalantzan jarriko ustezko gertakizunak balio duela Amaren Egunaren antzeko ospakizun komertzialak antolatzeko eta kultur arloan eragiteko. Ingelesek, ordea , Cervantes maite zuten Berpizkundeko idazlea zelako. Horregatik, haren idazkera askatzeko bidean, eta nahita, gaizki itzuli zuten. Ildo beretik, Cervantesen, Shakespearen eta baita Lazarragaren arteko balizko harremanez gogoeta egiteak balio du, alde bat etik; eta, bestetik, Larreako jaunaren eskuizkribuaz bestelako hipotesi bat plazaratzeko. Honen arabera, izkribuaren helburua ez litzateke literarioa izango bakarrik, pedagogikoa baizik. Ikasle baten kaiera baino ez litzateke izango, alegia. Baldin eta Er rege Magoak gurasoak direla zabaltzen bada, eta, ondorioz, salmentaren negozioa jaisteko arriskuan ezarri, Olentzaroren garaiak beste aukera bat irekiko du ospakizun komertzialak agortu ez daitezen. Sasoi hauetan, Cervantes eta Shakespeare ez zirela bater a hil zalantzan jarriz gero, biek, beren tragediak idazteko, Belleforest edota Boastinau erabili zituztela esan daiteke, edo 1605ean, Gaztelakoak Londresera joan zirenean Armada Garaitezinaren porrota zuzentzera, Shakespeare izan zela bera entretenitzeko bidalitako bat, edota Shakespearek berak hil aurretik antzeztutako azken antzezlanak Kixote duela oinarritzat... edozein loturak balio du negoziorako, egitasmoa kulturala, politikoa nahiz komertzial hutsa izan arren. Cervantesek eta Lazarragak, ordea, elk arren berri ba al zuten? Dena den, zergatik jarri beharra dago harremanetan bakoitza bere aldetik, berez ulergarria dena ulertzeko? Eta erabateko asimetria dagoenean, zertarako? Hau da, aldera daiteke oraindik ikertzeke dagoena eta hiperazterturik daukagun a? XX. mendearen hastapenean, “laurogeita hemezortziko belaunaldiko idazleek” ideologikoki Espainiaren berreraikuntzari ekin behar izan ziotenean, Kixote eta Cervantes egokitu zituzten haien esanetara. XXI. mendearen hasieran, Europaren eraikuntza garaian , Cervantes eta Shakespeare, gorengo literaturaren paradigma parea, elkarri eskua emanez erakutsi nahi dizkigute nola edo hala. Eta Larreako jauntxoa? Zer dauka horrek ikusterik historia honetan? Zergatik agerrarazi behar digute bera ere Cervantesen ingu ruan oraingo honetan? Joseba Lakarrak dio Juan Perez Lazarragakoren lehen hurbilketaren hasieran “eskuizkribuak XVI. mendean inprimatutako benetako literatura ia guztiaren pare” dela. Era berean, aurkezpenaren bukaeran, “on da gure artean ere jokorako ar auak haien sailetan eta gainerako jakintzetakoan ikusten denaren gisan errespeta daitezen”. Ez naiz, beraz, arlo filologikoetan sartuko kritika egitera, baina, zinez, ez dut uste Lazarragarena, zentzu hertsian bederen, literaturatzat defini genezakeenik, eta are gutxiago orduko Cervantesek edo Shakespearek egiten zutenarekin parekatzerik dagoenik... ezta beharrik ere! Lakarrak dioen moduan, nire jakintza arloa izan den hezkuntzaren eremutik, hitz egiten dut, bada: ene aburuz, Juan Perez Lazarragakoren izkr ibua “ariketa kaiera” dugu, eta zehatzago izanik, prezeptore batek jauntxo gazte bati bidalitako heziketa lanerako erabilitako koadernoa litzateke soilik. Ezin esan eskola izkribua denik, orduan ez baitzegoen nobleziarentzako mota horretako eskolarik, mais u morroiak baizik. Garai horren berri eman zigun Rabelaisek bere Gargantua et Pantagruel en, eta hartan deskribatzen digu orduko hezkuntza lana zein zen: funtsean, ikasleei ariketak idatzaraztea. Xabier Kintanaren arabera (2004 03 05), Lazarragak bere izkr ibuari ekin zionean, oso gaztea behar zuen izan (hamasei urte edo...) eta, beraz, ez litzateke sinesgarria hain hizkera heldua erabili izana. Hori dela eta, Kintanaren proposamena Larreako jauntxoaren jaiotze data aldatzea da. Horiek hala, euskaltzainak e z du uste Lazarraga 1550ean jaio zenik, aurretik baizik. Proposamenak proposamen, datak teoriaren arabera egokitzea baino, nire ustean, hipotesi berriak plazaratzea da bide egokiena. Horregatik, egileari berari beste inolako literatur emaitzarik ezagutzen ez zaion neurrian, ezaguna dugun honen kaligrafia aztertu ondoren, bertan, idaztankeran ematen den bilakaerari so eginez (ortografiak bukaeran aurrekoarekin alderatuta ezberdina dela dirudi...), orduko prezeptoreek erabili ohi zituzten ariketak ezagutuz ( sonetoak zein pasadizoak idatzaraziz) eta abar luze baten arabera, Juan Perez Lazarragakoren izkribua “ariketa kaiera” dela uste dut, lan didaktikoa; beraz, literatura zentzu hertsian Miguel de Cervantesen lanarekin edo William Shakespearerenarekin alderag aitza. Badakit, jakin ere, Erromantizismoaren aurretik ezin dela originaltasuna aipatu literaturaz aritzerakoan. Aitzitik, XVI. mendean beste idazleek egindakoa norberak erabiltzea ondo ikusita zegoela oso. Baina Shakespearek edo Cervantesek eginiko aipuek edo “plagioek” ez dute zer ikusirik Lazarrag ak egindako kopiarekin, nire ustez kopia hura ikasketa ariketa besterik ez zelako. Dena dela, nik ez dut ezertxo ere saltzeko asmorik. Ez naiz euskaltzaina, ez filologoa, eta ez dut Lazarragaren izkribuaz euskal literaturaren monumenturik egin nahi; denon tzako dokumentua aldarrikatu, baizik. Eta nahiz eta Lakarrak hala salatu, ez ditut “esku zikinak ezeren gainean” ezarriko Kixote ukituz ezta gure Lazarraga ere, baina haren erabilpenaz gogoeta egiteko bidea eman dit. Horrenbestez, Milan Kunderak, argitara tutako saiakera batean ( Le rideau ), profitatu nahi izan du zorioneko Kixoteren laugarren mendeurrena gizakion gizarte bizitza (ez orainaldia soilik, gero) era zaharberrituan begiratu ahal izateko. Ahalegin horretan, Rabelaisen, Cervantesen, Shakespeareren , Fieldingen eta abarren laguntza hartu nahi izan zuen. Nik, nire motzean, gauza bera egin nahiko nuke, alegia, literatura idazketaren ariketa apal gisa ulertu, ez apalategian dagoena mundua ahalik eta hoberen ezagutzeko, norberak egindako peskizan idatzia , etengabe ikasi beharra dagoena. Duela egun batzuk, liburugintzan diharduen lagun bati, idazkera mota desberdinak direla eta izandako hitzaspertuan, literaturaren inguruan aritzen direnen interesek sortu eta argitaratu egiten diren testuak eragiten ditu ztela arteaz kanpoko premien arabera adierazi nion. Literaturaren autonomian ez nuela sinesten, alegia. Hura, berriz, ez zegoen horrekin (nirekin) batere ados, eta literatura testuek lilura sortzeko daukaten gaitasunera mugatu nahi izan zuen testuinguru bera baldintzatuz (egilea, haren gizartea, merkatua, argitaletxeen industria etab.) gutxietsiz. Etxeratu ondoren, aldiz, Milan Kunderak kaleratutako saiakera irakurtzeak ( Le Rideau ) aukera eman zidan literaturaren (batik bat nobelagintzaren) atze oihalaz lagun horri azaldutakoa berresteko. Izan ere, aspaldi Frantzian bizi den Txekiako idazleak, Rabelais eta Cervantes, Diderot, Musil, Balzac, Gombrowicz edo Broch lagun, argi uzten du bakoitzak darabilen hizkuntza edota duen na ziotasuna funtsezko baldintza literarioak direla. Ildo horretan, esaterako, ez du Kafka idazle txekiartzat jotzen germaniartzat baizik, baina ez soilik idazteko hautatu zuen hizkuntzagatik, baizik berak zeuzkan oinarri kulturalagatik eta irakurleria nahiz horren araberako zabaltze aukeragatik ere. Bere hitzetan, labur esanda, egun Kafka ez luke inork ezagutuko txekieraz idatzi izan balu. Mota honetako baieztapen borobilak eskaintzeaz gain, Kunderaren testuak, desordenatuegia agerian, badu, eduki, bere sakon ean, europar literaturaz harilkatzerakoan ikusezina suertatzen zaigun orratz fin bezain jakintsua. Le magazine litt éraire k eginiko iruzkinean (442 zbk., 85. or), ostera, haren azterketak “ez duela kronologia aintzakotzat hartzen eta ikerketa gisa eskasa dela” zioen. Aitzitik, Kundera baliatzen da kulturen arteko asimetria konpongaitza ziztatzeko, baina, kritika egitearekin batera (kritikak duen berezko esanahiari eutsiz), hizkuntza eta nazio askotako literaturan izandako eragileen arteko erkaketa ere ek artzen digu. Hala nola, Frantziako gustu literarioan, “arrunkeria” alboratu beharra zuen; garrantzia, kitsch estetikaren munta, austriar kulturan, etab. Haietan guztietan, ordea, ez du bere burua ezkutatzen hautatzeko garaian, eta lasai asko agertzen zaigu Camusen alde Sartreren alde baino gehiago, edo Dideroten alde eta Victor Hugoren aurka, nahiz eta frankofoniaren irakurleria soziologikoak hori ez onartu inola. Baina Kundera ez da kikiltzen den haietarikoa eta, berak aberkide onartu nahi izan ez duen Ka fkak bezala, egun Administrazioak (ala Herri Arduralaritzak?!) bizitza garaikidean, baita literatura egiteko sasoian ere, markatzen duena salatzeko ez du batere enbarazurik. Saiakera literarioa zer den ebazteko, bada, Kunderaren azken testu hau dugu adibi dea. Baina ez garatzen duen gaiagatik bakarrik, gaiaren arabera bere estiloa nola bilakatuz joaten den baizik. Ez dakit, 1986an idatzi zuen bezala ( L'art du roman ), eleberriarena artea izango ote den, baina Milan Kundera, saiakera idazten ere, artista del a ez dut zalantzarik. Dena den, nori berea aspaldiko legea, horretarako txekiarrak ohartu behar izan du literatur esparrua eragiten duten baldintzez eta, ohartzeaz gain, haietaz ere hausnartu behar izan du. Hori egiten dabil aspaldidanik, nahiz eta iruzki n epilogogiko honetara ekarri dudan hau horren emaitzarik biribilena ez izan. Horregatik, apika, 1980tik bederen, txekieraz idatzi beharrean frantsesez idazteari ekin dio. Aurreko batean, fakultateko korridoreetan Joxe Azurmendik eta biok elkar aurkitzear en zoria izan genuen. Aspaldidanik ikastetxe berean jardun arren, gutxi izan dira elkarrizketarako eduki ditugun aukerak. Beraz, zoriz suertatu zitzaigun elkar topatzea zorionekoa izan zela esango nuke, zeren gure Ibaetako batimendu berri zaharra jendea ah alik eta gehien gizabanakotzeko egina dagoenez, irakasleen arteko debateak normatzat baino noizbehinkako salbuespen gisako zerbaitzat hartu behar izaten ditugu. Joxerekin hitz egitea, ordea, zorionekoa izateaz gain, ur sakonetara eramaten gaituen ariketa dibertigarria izaten da, unibertsitatean ohikoa ez dena. Hori dela eta, gure inguru unibertsitarioan elikatzen den moderniaosteko egungo pentsamenduaren azalkeria agerrarazi nahiko nuke epilogo honetan. Alde batetik, aipatu arinkeriaz pentsatzen ikasi (et a irakatsi) egiten baita, eta hartan unibertsitateak erantzukizunak eduki badituelako. Eta, bestetik, azalkeriari buruz taxuzko arretaz pentsatzearen partez, horretaz mespretxuzko jarrera izan ohi delako hedatuena, eta ondorioz, egun dagoen Disney moduko kultura eskasa iraunarazteko funtsezkoa den pentsaeraren ikerketa galarazi egin zaigulako. Umberto Ecok horren ospetsu bihurtu zen bere Arrosaren izena izenburuko eleberrian Mendebaldeko zibilizazioak Erdi Arotik heredaturiko ezaguera gogaikarriaren berri maisuki kontatu zigun. Hartan, fraideak suak betirako desagerraraziko zuen Aristotelesen Poetika pozoiduna irakurtzeagatik hiltzen ziren bata bestearen atzean. Aipatu izkribuaren liluragarritasuna, berriz, bere edukian zegoen, non jakinbidea olgetarekin ba tera eskuratzerik bazegoen. Hau da, ezaguera, bada, dibertigarria zen berez, egun ezezagun bihurtu zaigun Aristoteles harentzat. Gizarte garaikidearen oinarrian dagoen Erdi Aroko kultura judeo kristauak, ordea, kulpante gisa agerrarazi behar izan zuen na turaren aurkako lotura hura (ezaguera liluragarria bihurtzen zuena), eta aurrerantzean jakintza sufrikarioarekin bildu zuen ezinbestean. Hannah Arendtek, honetaz oharturik ( La vida del espiritu , 1984), gure zibilizazioa ordutik hona baldintzatu duen bizit zaren eta jakintzaren arteko eskizofrenia salatu zuen, gogamen kritikoa bezain politikoa proposatuz. Horixe bera berreskuratu beharko genuke oraingo honetan, moderniaren eskemak birrindurik, ohikoa baino gehiago alternatiboa ere bilakatu omen den “pentsame ndu arinaz” artez aritzeko. Carpe diem izpiritua, edo aldartez aldartearen araberako bizieren aldarrikapen itsua dugu moderniaosteko gizartearen funtsezko ardatza. Honezkero, eta krisi garaian gehiago, bizitza soziala arautu eta lotu ahal izateko azalezko dibertimendua euskarrizkoa bihurtu da eta. Baina, zoritxarrez, horri behar bezalako arreta ez emateagatik, arinkeriak arbuiatu egiten dira besterik gabe duten garrantzia bazterturik, eta hor da hortxe beren indarra eta gizarte eraginkortasuna. Izan ere, Thorstein Veblen amerikarrak aisiaren garrantzi soziala azpimarratu zigunean ( The Theory of Leisure Class , 1899 ), ez zuen uste inoiz denbora pasak gizarte osoaren biziera baldintzatuko zuenik, soziedade jakin baten giza multzo bakar bati buruz ari zelako besteak beste. Joffre Dumadezierek berak ( Vers une civilisation du loisir, 1962) gizarte dibertimenduak eguneroko bizitza ikertzeko aldagai gisa hartzen ditu, baina betiere menpeko aldagaia izanik eta inoiz ez gizarte bizitzaren ardatza gisa ulertuaz. Egun, ordea, gizarte egitura menperatzeko indarrean dagoen krisi ereduak ez luke irauterik izango eguneroko bizitzaz kanpoko olgetak pentsamendu arina etengabe elikatuko ez balu. Joxe Azurmendik eskaini digun saiakera batean ( Euskal Herria krisian , 1999), e uskal gizarte krisiaren sakontasunaz aritzen zaigu baina, berak aitortzen duenez, krisian daukaguna ez da euskal gizartea gizarte modernoa baizik. Areago, moderniaosteko gizartearen eredua krisia bera da. Hau da, oro har, globalitateak baldintzaturiko giz arte berriaren funtsezko ezaugarria, mundu mailan, aldagai desberdinen araberako krisia kudeatzeko gaitasunean datza. Izan ere, egun ezinezkoa suertatzen baita pentsatzea, aurreko eskema modernoen antzera, teknologia, balio eta politika eremuen krisi globalaren ondoren modernia bezalako beste gizarte eredua datorkigunik, Erdi Aroari berpizkundea jarraitu zitzaion bezala (orain Joseba Gabilondoren hipotesia dena, aurretik Andre Gunder Frank eta Samir Amin zirenek ere garatua), baizik eta jadanik k risi eredua dugula gizartea antolatzeko eraketa berria. N. Elias honetaz aspaldi ohartu zen ( El proceso de civilizacion , 1987), eta egun globalitateak eragin duen bizitzaren eraldaketa zibilizazioen historian jauzi kualitatibo gisa saiatu zen ulertarazten . Hau da, Joxek dioskunez, Euskal Herria krisian dago Modernia krisiak jota dagoen neurri berean. Eta areago, diot nik, edo Eliasen irakurketen bidez hauxe ondorioztatzera ausartuko nintzateke behinik behin, krisi honetatik ez dago irtenbiderik krisia ber a baita moderniaosteko globalizazioari dagokion gizarte mota. Eta areago oraindik, abagune honetan Euskal Herria bere historia osoan baino askoz hobe aurkitzen dela errotik dagokion kudeaketa berezko parametroen arabera behingoz egiten hasteko. Izan ere, krisi garaian, gurea bezalako herri menpekotasun nahiz gutxietsitasun egoeretan, menperatzaile harroputzek beharko lukete kezkaturik egon. Hala eta guztiz, euskal gizartea euskal parametroetan antolatu ahal izateko, gizarte krisi globala Euskal Herritik ku deatzen hasteko hain zuzen, arinkeria baztertu beharra dago ezinbestean. Honekin ez dut berresan nahi erromatarrek beren menpeko herriak gobernatzeko erabili zuten “ogia eta zirkua” politika (gaurko “hipermerkatua eta futbola” izango zena) gainditu behar ra dagoela soilik. Harago doan eskaera da nirea, zeren goian aipaturiko krisi egoera honetan azalkeria funtsezkoa menperabidea bihurtu zaigu. Merkatua eta ekoizpen sistemak, alde batetik, gizarte globalarentzako dibertimenduaren gainean eraikiak ditugu ho nezkero, non kontsumo arina bezain itsua erabateko aldagaia den. Bestetik, hedabideek zein mediek , berriz, azalezko ezaguera desitxuratua egituratzen dute, gizabanakoak atomizatzeko asmoz eta giza nortasunak nahiz gizarte izaerak ahulduz joaten dira (ikus Kichard Mathesonen eleberria: El hombre menguante , 1986), orain arteko boterea eratzeko politikak gaur egun balioa galdu duen bitartean. Azalkeria eta pentsamendu arina ditugu krisia bere hartan iraunarazteko egungo ideologia. Aitzitik, askatasuna erdies teko bidean pentsamendu kritiko, sakona eta jostagarria landu beharra dago. Elkarrizketa atomizazioaren partez. Dialektika eta polemikaren bidez, arrunkeriak alboratuz. Tribialitateaz trufatuz. Fribolitatearen kontra defendatuz. Aske bizi ahal dela pentsat zeko ausardia berreskuratuz... Izan ere, Georges Louis Leclercek (Buffon zenak) zioenez: “Gizakioangan izatea eta pentsatzea gauza berbera baitira”, eta horrek balio du idazten dugunean ere. Eta hori dela eta, Jorge Luis Borges zenaren antzeko bizipen paradoxikoak pairatu izan ditut egun hauetan (alta, ez Jos é Luis Borges, Espainiako erregeak Argentinarako bisitan esan zuen moduan...). Alde batetik, Valentziako Unibertsitateko adiskideak gonbidaturik, katalanerazko Premis Octubre literatur sari etako ekitaldietan parte hartzea egokitu berri zitzaidan, Turia ibai sasilehor berpiztuaren hegietan. Aipatu Octubre sariak katalan herri guztiak hartzen ditu bere baitan, ez bakarrik Catalunya izenarekin ezagutu ohi den espainiar autonomia. El Temps aldiz kari valentziarrari esker katalan lurraldeen artean informazio, gogoeta eta literaturaz aparte mota guztietako loturak lantzen dira, banaketa administratibo postfrankistaren gainetik. Hau da, Bartzelonako Gobernuarekin batera El Algereko alkatetza, Balear uharteetako agintariak, katalanera hitz egiten duten Aragoiko lautadetako ordezkariak eta baita Pirinioez gaineko partaidetza antzematen zen, bertan nolabaiteko katalan udalbiltza gauzatuz. Areago, lurralde zabal hartan, hau da Catalunya ofizialetik at, eraikitzen diren Casal Jaume I biltoki haietan, Catalunya ofizialeko ordezkaritza politikoak hartzen ditu, diruz eta guzti, bere kulturak eta herri loturak behar bezala sustatzeko. Ekimen honetan, gainera, ez dute bakarrik nazionalistatzat jo daitezkeen E RCk edo aurreko CiUkoek parte hartzen, baizik eta PSCren ekarpena ezinbestekotzat jotzen da herri beharrei erantzuteko, Estatuak estuki ezarritako muga administratiboak leundu eta gainditzeko. Beraz, kultura, literatura, herrigintza, naziogintza, koinonia, common wealth a, politika... Bestalde, Premis Octubre horien itzalean, gainera, Borgia Diplomatari delakoaren berri eman zitzaigun Valentziako Unibertsitateko Paraninfoan. Hau da, Borja familiaren inguruko dokumentu guztiak bilduko dituen artxiboaren anto laketari (berrogeita hamar liburu mardul) ekingo ziotela esan zuten, eta bukatzear egongo da agindutako lana. Lluis Cervero eruditu valentziarrak irekitako bidea M. Batllori historialari jesuita saiatuko da amaitzen, Vatikanoko artxibo ezkutuaren zuzendari a dugun Pagano (a ze abizena!) abadearen laguntzaz. Honek ere zer pentsatzerik eman zidan. Hona hemen. Borja senitartekoak izan ziren, Kalixto III.a eta Alexandre VI.a aita santuak, Lukrezia azken honen ustezko alaba, Cesar eta S. Frantzisko Borjakoa, Jes usen konpainiako buruzagia izan zena, besteak beste. Historia hurbilean, nekez aurki daiteke hau bezalako leinu ustel eta agintegoseturik, baina, horregatik hain zuzen, beraz, botereak eskuratu ahal izateko edozein bitarteko erabiltzeko pronto egoteagatik, gogoangarriak bide ditugu egun. Honek hausnarketa batzuk merezi dituelakoan nago. Egun suertatzen ari den zibilizazio krisialdiak gizarte portaera ereduak ezabatu ditu. Espainiako Saiakera Sari Nazionala irabazi zuen Javier lagunak Erdi Aro berri batean gaudela dio ( Los se ñores del aire ), non mundu globalean ibili ahal izateko Jauntxo edo Ahaide Nagusi bakar batzuen menpean egotea onartu beharra dagoen ezinbestean. Egungoari dagokion gizarte portaera, bada, basailutza litzateke, eta aginte eredua, berri z, atomizatua. Ultraliberalismoak desaraututako estatuak, beraz, ezin izango luke eskubide txikienik ere bermatu, eta ondoriozko desbabesak eraginda, neofeudalismoan geundeke. Ene aburuz, ostera, gure abaguneak gehiago du Berpizkundetik (Borja familiaren garaitik, hain zuzen) aipatu feudalismotik baino. Funtsezko arrazoia globalitatearen kontzeptutik bertatik datorkigu. Hau da, nahiz eta Erdi Aroko Gizartea erabat sakabanatua izan, gizarte mailan kanporatze barneratze sistemak egungoarekin nolabait parekat zerik badago ere, eta Islamaren aurkako borroka funtsezkoa izan arren, Eliza Katolikoak Berpizkundearekin batera hartzen du Globalitatean eragiteko behar bezalako egitura “katolikoa”(Borjatarren laguntzaz, jakina), eta giro hartan antzematerik egun oso nab armenak suertatzen ari diren gizarte ezaugarri politikoak. Berpizkunde hartatik hasiko dira estutzen boterearen eta jakintzaren arteko harremanak, espazio publiko eta pribatua bereizten, eta, azkenik, gizabanakoa bihurtuko zaigu politika legitimatzeko funtsezko aitzakia mota desberdinetako parte hartze herritarren kaltetan ( cominium politicum klasikoaren birmoldaketa). Orduko Alexandre VI.a gaurko Trump izan zitekeen, bere eskandalu sexualak eta guzti. Garai hartako izurriteak dauzkagu gaur egun COVID 19a n. Mundu zabalean hark eraturiko misioak egungo kolonizazio humanitario hauekin aldera ditzakegu..., espazio globala ere espazio politikoa baita (M. Castells. El Temps , 854, 31. orr.). Borjen eraginpean idatzi zuen Makiavelok ( G. N. Makiavelli. Storia del suo pensiero politico. Sasso, 1958) politika etikatik bereiziz eta baita literaturaren eta Eliza katolikoaren arteko harremanak hautsi nahian, aginte modernoa oinarrituz. Medizitarrak, Sforzatarrak... jende printzipala, denak orduko intelektualen bazkaz arduratu ziren beren botere gosearen alde lerrarazteko. Izpiritu klasikoa berpiztu nahian civis societas zen politika iuris societas bihurtu zuten. Hau da, politika gizartearen parte hartzea izan beharrean legearen eremu bihurtuko dute, egungo egoera oina rrituz, non politikoa arlo juridikoan urtu zaigun. Horrela, gizarte jarrera parte hartzailearen zokoratze historikoari hasiera eman zitzaion politikaren berezko esanahia galaraziz. Agintearen alde bultzaturiko klasikoen berrirakurketa eta politikaren zent zu aldaketa honetan ezinbestekoak suertatu ziren idazle intelektual eruditu salduak, zeintzuek jatorrizko greziar herri subirautza estali zuten. Alde batetik Principe k (Makiavelo) eta bestetik Statuse k, estatua (Hobbes) agintea politikoa ulerbide modernoar ekin lotu zuten. Horrela, politikoa instituzional ismoaren edota estatuaren araberako jarduna litzateke besterik gabe. Herrigintza edo estaturik gabeko naziogintza legeen aurkakoa, delitu hutsa, bada, baina ez politika. Ildo hartatik eskarmentaturiko intelektual haietariko batzuek Jorge Luis Borges idazl e liluragarria honoris causa doktore izendatu nahi izan zuten gure unibertsitatean, Zorroaga zenaren hastapenetan. Ez zitzaien ongi atera, ordea. Garai hartan fakultateko klaustroaren parte hartzea egun baino askoz zabalagoa baitzen, eta eldarnioa ez zen gauzatu. Herri ezjakinak halako ohorea ukatu zion eta. Egun, boterearen menpeko intelektual eruditu atzerakoiek (J.L. Borges zenaren antzera), borgiatarrak bezalako agintari ustelduen alde egiten dute politikaren esanahia murriztuz, estatuak irudikatuz naz io desberdinak dauden tokietan, indarraren hastapenari eutsiz bortxaren kudeatzaile nagusien magalean, herri nahiak gutxietsiz ilustrazio jakobinoaren izenean eta, finean, estatuaren despotismoa zurituz. Platonen Teeteto hura gogora ekarriz: krisi egoeran (apeiria ) dauden legeek ez dute balio politikorik, bestelako politika bilatu beharra baitago eta, horretarako, beste irudikapen eta diskurtso batzuen premian gaude. Idazteak, eta literatura idazteak ere, erantzukizunak dituelako. Ameriketako Estatu Batue k Iraken aurka buruturiko eraso militarrak ekarri eta zabaldu zuen paper publikoetara “albo kalteak” esamoldea, esaterako. Irakeko gerratean, nonbait, AEBko armadak biztanlego arruntari eragindako triskantzak ez omen ziren “albo kalteak” besterik. Guda od oltsu baten bidezko inbasioak (ba ote dago bidezko inbasiorik?!) herri xumeari min egin diezaiokeenik inork pentsa ez zezan asmaturiko esapideak arrakasta izan zuenez, mundu osoko bazter guztietara iritsi zen aipua. Baina eguneroko politika unean uneko ger raren jarraipena den neurrian, honezkero, alboko kalteen adierazpenak gure eguneroko bizitzan ere bere tokia hartu bide du. Honela, esaterako, Euskal Herriko guda politikoari buruz aritzerakoan, prentsak eraginiko kalteaz hitz egin daiteke, edota irrati telebisten erreportaia batek norbaiten aurka eragindako ustezko “albo kalteak” aitatu. Literaturaren arlora ere eramaterik badagoela uste dut nik. Ikus, bestela, behin liburuen iruzkinetara bideratu nuen bat ( Berria , 2008 0305): Arantxa. Chronique . Egilea : Eric Gonzales. Argitaletxea: Editions Cairn. Itzultzailea: Estela Comellas. Urtea: 2001. Hona ekarri dudan Eric Gonzalesek idatzitako Arantxa izeneko kronika nobelatua. Arantxa Chronique Cairn argitaletxeak kaleratu zuen Baionan, frantsesez, 2001ean. Ja torrizko eleberria, ordea, okzitanieraz idatzi zuen Eric Gonzales pabetarrak. Itzulpena da, beraz. Estela Comellasek frantsesera eramandako testua da nik ezagutu nuena. Halere, Eric Gonzales literatura okzitaniar garaikidean idazle joria bezain ezaguna del a esan beharra dago. Haren nobela horretan, berriz, nekez ezagutu daiteke euskal gazte borrokalariei buruz topiko gehiagorik. Protagonistak, Okzitaniako Tolosan ikasle, Jean Boudouren La Sainte Estelle du Centenaire eleberriaren sintaxiaz ikertzen ari zela , Gasteizko Falkultatera joatea deliberatu du; hantxe ezagutuko du Arantxa, eleberrriaren protagonista eta, jakina, Jarrai erakundean dabiltzan lagun guztiak. Amodio istorioa sortuko da bien artean, baina horri baino gehiago egoera politikoaren deskripzioa ri ekin nahi izan dio egileak. Hizkuntza naturalez, irakurterraza egin den moduan idatzirik, ohiko Erasmus motako ikasleek pairatu ohi dutenaren berri ematen digu. Horrela, noski, Jarrai, Herri Batasuna nahiz ETAren arteko loturak begi bistan geratzen dire larik, aipatu gainerakoen antzera egun legez debekatuta eta itxirik dagoen bertako herriko tabernan zein kalean kokatzen digu kontakizuna. Honi Pigmalion efektua deitzen zaio Gizarte Psikologian, hau da, burutazio baten irudikapenari bizitza eman ahal izan a, hain zuzen. Poliziak eta gaizkileak protagonistatzat hartzen zituen eleberrigintzaz ikerketa egin zuenean, Michel Foucaultek zioen nobela haiek gizarte kontrolaren premia areagotzeko diskurtso estetikoak zirela. Horrela, nolabait, gaizkilearen irudia so rtzeko, gizarteratzeko eta, azkenean, gorpuzteko ekintza literario baliagarriak izan zirela zioskun. Eric Gonzalesen Baionan kaleraturiko Arantxa k ere funtzio berbera izan du, nahi ala ez. Esatea latza bada ere (areago hau idaztea...), geroko 18/98 suma rioaren susmopean epaitu zituzten gazteen aurkako akusazioei sinesgarritasuna eman zien mota honetako literaturak. Horiek dira literatura txarraren alboko kalteak. Gonzales bere nobela idazten ari zen une berean argitaratu zuen Koldo Izagirrek bere Mendeku ak (Susa, 1987) non, aurkezpenean, honela zioen: “Ez dut uste literaturan dena onargarria denik. Autoreok ere errudunak izan gaitezke (eta ez gaizki idazteagatik bakarrik), kondenagarriak juzka gaitzakete. Idaztea ez da inuzentea”. Bego. Horixe, neronek e re “ez dut uste literaturan dena onargarria denik” berresango dut. Beraz, “Ez dut uste literaturan dena onargarria denik”. Barthesi esker badakigu idazle baten lana harena izateari utzi egiten diola argitaratzean eta irakurleen eskuetara pasatzean, baina egia da idazle bat, berez, bere lana dela funtsean, eta, beraz, lan hori erakutsi eta defendatu egin behar duela. Idatzitakoaren erantzulea da. Hori guztia egin nahi izan dut nik honaino, idazlan honetatik alde egin baino lehenago, nire orain arteko idazl an herrenak errenkan jarri eta haien alde egin, beren barne muinak azaldu eta, azkenik, era duinean agerrarazi besterik ez dut egin nahi izan idatzitako honekin. Nire aita zenak, erretreta hartu ondoren, bere gelan ezkutatzen zuen Memorias de un pensonista idazten ari bide baitzen. Ez zuen inoiz inon argitaratu. Nire gogoetak, berriz, argitaratzeko idazten ditut. Txillardegik bezala, ez dut Amiel egunerokoen idazle zenaren bidea maite, Sartre eta Sastrerenak baizik. Idazleak ere bere egilea behar baitu. Luigi Pirandellok egin zuen bezala, idazlea pertsonaia bihurtu, objektibazio prozesuan sartu hori buruz idatzi ahal izateko zeren eta, ekinbide horretan agertu ohi da haren idazlanen atzean oharkabean pasa dena (testuak nahiz testu inguruak) baita direnak eta ez direnak argitara azaldu. Azkenik eta gero ez dut nire burua “Flauberten sindromeaz” jota geratzea nahi eta, ondorioz, etengabeko zuzenketa prozesu amaigabean galtzea nahi. Horrenbestez, testu eta epilogo honen amaieran berr iro diot, hau ez da bukaera, Qui Congean, edo Txi Kungean edota QiGongean... teknikan bezala (batek daki nola idatzi behar den)...indarrak lortu nahi ditut bide honetan segitu ahal izateko. Ezjakintasunak bultzatzen gaitu ezagutzera, eta mundua ezagutu nahi izateak idaztera. Beraz, idazki honetan erabilitako energia guztia saiatuko naiz biltzen nire baitan. Hatsa, izaera eta izpirituak elkarturik, hurrengoaren esperoan. L. Pirandellok idatzi zuenez: “gure egia esanda / betidanik jaiotakoak /betikoak gu i zanda / hemen gaude.”

2023-12-01

booktegi_liburua_iraupenari_poema

booktegi.eus PETER HANDKE iraupen ari poema Itzulpena: Asier Sarasola Hitzaurrea Iheskorra izan, betiko nahi. Bizitzari heldu, bizia atxiki. Idatzi, zurian beltz iraunarazi. Iraupenari poema (Gedicht an die Dauer , 1986, Poema a la duración , Poème a la durée , To duration …), denbora tarte mugatuari bainoago irauteari berari. Bizitzari. Bizirik izateari. Hondar batean, norbera den oroitzapen sorta horri . Zorion edo poz edo gozamen geldi halako batez, ahanzturatik salbu diruditen uneak. Orain gutxi eta urruti gertatuak, edo bertatik bertara eta aspaldi, ustekabean beti, bizimodu arruntekoak guztiak, edonorenak bere soilean, hezur haragizkoak ia. Zentzumenen ahalaren ospakizun txikiak. Erlojua denen gainetik, porlana eta hirigintza mota jakin bat, baina betetasun txatal horiekin osatzen da memoria. Biziaren baldintza da hori, eta idatziaren arau. Zirrara xehetasunetan datza. Irudiak ematen du izana. Deskribapena da bitartea. Ez alferrik aipatzen da Henri Bergson amaieran, haren “iraupena”, haren “irudiak, intuiziorako bide”, haren “bizi bulkada”. Haren oihartzunez gain, Handkeren liburuetako lekuak, pertsonaien aztarnak eta gaien aireak, gogoeta, kontaera eta gomutak bere kasa bezala dagokien eran bilbatzen diren arnas luzeko poeman. Ezin duelako, dio, poesiarik gabe bizi, Kanpo munduaren barne munduaren kanpo mundua (1969) lehen poema liburu esperimentalaz beste, plazara gutxi atera arren, aitortza, sariak, diodan, bizibidea, bestelako generoek, genero nahasketek, generoz gaindiko lanek ekarri arren; poesia, gainerakoetarako atalase. Ateak, bidegurutzeak, plazak, gelak, natura kontrapuntuan, begirada pausatzeko modua, kontenplatiboa ez, elkarreragilea baizik, guztiak, Handkeren bereizgarri, baita garai bertsuko Berlin gaineko zerua (Wim Wenders, 1986) filmaren gidoia eta Errepikapena eleberria, plano, denbora eta gertaleku aldaketen aldetik senide dituen poema honetan ere. Poema batean soilik, diosku, adierazi daitekeelako iraunaren sentipena. Memoriari dei, biziari gorazarre, Iraupenari poema . Asier Sarasola Iraupenari poema Aspaldi da iraupenaz idatzi nahi dudala, baina ez saiakera bat, ez antzezlan bat, ezta istorio bat ere; iraupenak poema bat idaztea behar du. Poema batean nahi dut egin galde, poema batean gogoratu, poema batean bermatu eta betikotu zer den iraupena. Maiz sentitu izan dut iraupena, udaberri hasieran Fontaine Sainte Marien, gaueko haizean Porte d’Auteuiletik gertu, udako eguzkitan Karsten, elkarrekin gaua igaro ostean egunsentian etxera noala. Zer izan zen iraute hori? Denbora tarte bat? Neur zitekeen zerba it? Ziurtasun bat? Ez, iraupena sentipen bat zen, sentipenetan iheskorrena, askotan istant bat baino lasterrago joaten zen, igarrezin, gobernaezin, helezin, neurgaitz. Eta, hala ere, haren laguntzaz, barrez begiratu niezaieke arerioei, armagabetu ahalko ni tuzke, gizon gaiztoa naizen iritzia aldatuko litzateke, eta honi eman bide: “Bera ona da”; jainkorik balego, haren semea izango nintzateke iraupen sentipenaren bitartean. Atzo bertan, Salzburgoko Waagplatzen, azoka egun amaigabe bateko jende olde eta harrabotsaren erdian, ahots bat entzun nuen hiriaren bestaldetik nire izena oihuka, eta berehala jabetu nintzen merkatuko postu batean ahaztu nuela Errepikapena ren izkribua, eta ez nuela eraman posta bulegora; atzera lasterka nindoala aditu nuen beste ahots lagun hura, orain mende laurden Grazeko auzo periferiko bateko gau isilean kale huts zuzen luzearen beste puntatik zetorrena zeru goietatik nire bila bezala, eta orduantxe azaldu ahal izan nuen hitzez iraupenaren sentipena; belarria zorroztea l itzateke, zerbaitez ohartzea, norbaitek besarkatzea, norbaitek atzematea. Baina nork? Eguzki gehigarri batek, haize freskagarri batek, disonantzia oro afinatuta eta bateratuta legokeen akorde isil eta leun batek. “Egun batzuetarako da, urtetan irauten du”, Goethe, mintzo objektiboaren heroi eta maisu nirea, zuzen zeunden beste behin ere; iraupenak urteekin du zerikusia, hamarkadekin, gure bizialdiarekin; iraupena, bizitzaren sentipena berau. Esan gabe doa, beharbada, ez da iraupenik batere erat ortzen eguneroko hondamenetatik, ohiko ezbeharretatik, berriz pizten diren borroketatik, biktima kontaketatik. Beti bezala, berandu datorren trena; berriz ere putzu bateko lokatzaz zipriztintzen zaituen autoa; kalean hatz batez keinuka ari zaizun polizia biboteduna atzoko bibotegabearen leku berberean ; urtez urte toki desberdin batean lorategiko sasien artean agertzen den etsai zakila; goizero marmarka hasten zaizun auzokoen zakurra; neguero azkura ematen dizuten umetako ospelak; maite dituzunak galtzen dituzun amesgaizto beti berberak; bi pertsonaren hatsaldi banaren artean gertatzen den bat bateko urruntze eternala; mundua ezagutzeko egindako bidaien ondoren sorterrira itzultzearen atsekabea; behar baino lehenagoko milaka heriotza horiek gauean lehen txori hotsa baino goizago; eguneroko atentatu albistea irratian; egunero autoren batek harrapatzen duen eskola umea; ezezagunen eguneroko begirada gaiztoak. Egiaz, ez da halakorik ari gertatzen ez da inoiz gertatuko, ez dio gertatzeari utziko sekula , ez duenez iraun indarrik, ez iraupenaren berorik jariatzen, ez iraupenaren kontsolamendurik ematen. Derrigorrean egin behar da ñabardura: “Istantearen mirari harrigarriek ez dakarte iraute zorioneko, luze eta lasaia”. Hubert eta Felix, iragan u dan Turkiako kostaldean zehar egin genuen itsas bidaian, senadi txiki batean bota genuen aingura, eta zodiakean hurbildu ginen itsasertzera. Aurreko bi asteetan bezala, egun oskarbia zen, haize epel samar bat zebilen, eta mendiz jo genuen hurrengo senadira . Bidean, basoko salbia eta menda bildu nituen, eta horiexek erabili zituen Felixek, sukaldeko maisu xaloak, atzera itsasontzira itzulita otarraina maneatzeko. Beste senadi horretan almendrondo bat zegoen, oskol erdi irekiek aireko maskor ziruditen. Igo nintzen zuhaitzera, eta astindu adarrak, eta lurrera jausi zen zaparradaren karraskak, oraindik ere, brisa fresko kontinentalera itzulita nagoen honetan, belarrian durundi egiten dit. Ondoren, igerian egin genuen ardo koloreko uretan hirurok, zoriontsu, are zoriontasunagatik zertxobait asaldatuta ere. Itzuleran, lizar batzuetan gora txirikordatutako mahatsak bildu genituen, piku hori eta urdinkarak bildu liztor burrunbaren erdian, gure fruituez bekaiztu zen aker bat jazarri zitzaigun, bildu genituen umotu gabeko mingrana koroadunak, bertan egon izanaren intsignia, bildu genituen hazi ilarkara gogorrez beteriko algarrobo leka luzexka eta beltzak, itzuli ginen atzera ur ertzera, bazkari berdingabe bat izan behar zen hari amaiera emango zi on guztiaz beterik geneuzkala eskuak, eta luzaz egon ginen bertan, ontziaren belari beha, eta, ondoren, portuko babesean, beroaren dirdiran, txitxarraren karrankan, eliza bizantziarraren aurriak ikusi genituen, sarkofago liziarra hondoa jotako txalupa gilaz gora, nekez bereizten dena gainerako harri formen artean eta egungo nomada udatiarren ohearropa iluna zuhaitz baten adaburutik zintzilika, eta usaindu genuen belar onen lurrina, eta gu ginen turistentzat hil zituzten arkumeen hondakinen ustel kiratsa apatxak, larrua, odola , eta aditu iturburu baten murmurioa eta uraren inguruan zebiltzan turkiar liztortzar meheen burrunba. Goiz paregabea izan zen hura, eta zertaz ari zinen ulertu nuen, Hubert, konparazio eta mito zale porrokatua zu, hura agertoki “biblikoa” zela esan zenuenean; ez zen beharrezkoa eszenan agertzea profetak eta Rakel putzuaren alboan… Eszena bere horretan zen jokatua. Alabaina, nire hunkidura eta esker ona ez ziren garbiak: ezinegon batek, atsekabe batek, malenkonia batek iluntzen zituen, neu zeharo sorgortuz. Mundutik besteratu banindute bezala nengoen, orduan galdu izan banu bezala bizirik egoteko eskubidea. Hiltzera banindoa bezala, baina ez zorionez. Gura nuen burua barku baten helizean sartu, behinola gura izan nuen bezala miradore haren beira buruarekin jo, edertasunaz banantzeko, lurraz, paradisuaz, Sion hiriaz, maitasun iruzurtiaz. Eta sentipen hark ez zuen etenik. Aurrerakoan, egon gabe bezala egon nintzen, malenkoniagatik begiak zabal zabalik, tikitaka gaizto bat bihotzean, bizi antz soil bat, lanerako txokoan askotan legez, hitzen gainean makurtuta, jatorrizko adieren gainean, Eskiloren gizasemeen protohitzen gainean: “ama lur”, “olatuen barre zenbakaitza”, “izar begi” esamolde greziarrak eraberri tzen duen gure “tximistargi” horren distira. Ez, egun hartan argi neukan, iraupenaren miraria nuen ments. Istantea atxiki nezakeen, zalantzarik gabe, baina, hala ere, ez neukake haren gainean eskubiderik. Etxera, pentsatu nuen, ezer ez etxera itzultzea bezala, lorategi gajora itzultzea, belar gaizto grisetara; txikoria belarren esporak (oraindik ere lore hondar zimelekin), osinen sustrai korapilatu gero eta luzeagoak (tximeleta habiak) eta azal zilarkara leuneko ihintz tanta puztuak tuisar hostoen zimurretan. Lorategi hura utzi nuen niretzako ez zen handitasun mediterraneo harengatik, eta huts egin nituen malba arrunt urdinkaren loraldia, malba purpurena, ezkaiaren ezpain antzeko lore zuriena, intsusa mahatsen umotzea (jaten dituzten zozo za lapartariz betea zuhaixka), hur sortak euren idunekoekin (tuka ari diren urtxintxaz betea zuhaixka), errege udareak (hozkatzen dituzten erlez betea zuhaitza, lerdea darien barraskiloz betea lurzorua), bai eta intxaurrondoaren lehen hosto zimelen udazken ka rraska ere. Berriro izan nuen ziurtasun hura: estasia beti da gehiegia; iraupena, aldiz, doia. Etxeko lorategia aipatzeak ez du esan nahi iraupena erdietsi daitekeenik bizileku finko batekin, azturaz. Baiki, hainbat urtez egunez egun ikasitakotik sortzen da, baina ez dago lotuta leku jakin batean egoteari eta ezagun ditugun bideei. Ohiko bizitokian sekula sentitu gabea nago iraupena “norbere baitara bilduta” horretan, diotenez, “santu” izateko bide horretan ; betiko bezeroen mahaian sekula sentitu gabea nago iraupena diodan jatetxeekiko begirune osoz, gorroto ditut “erreserbatuta” txarteltxoak ; sekula sentitu gabea nago iraupena “plater gogokoena” jaten, “abesti gogokoena” entzuten, “nire bidea” ibiltzen. Egiatan, iraupena urtez urteko abentura da, eguneroko bizitzaren abentura, ez ordea gogogabetasunaren abentura, ezta inola ere astialdiko abentura (ekintzaz betea izan arren). Orduan, zeri dago lotuta, lanari, nekeari, zerbitzuari, beti prest egoteari? Ez; hala balitz, arauren bat izango luke, orduan, agian, xedapenen bat beharko luke, eta ez poema bat. Izan ere, sentitu izan dut bidaiatzen ere, ametsetan, adi, jolasean, beha, kiroldegi batean, eliza batean, pixatoki askotan. Hurbildu nahi nuke, nolanahi er e, iraupenaren funtsera; iradoki nolabait, zor zaiona aitortu, inarrosi, etengabe bultzatzen bainau aurrera. Baina orduan, etortzen zaidan aurrena hitz solteen letania bat da: iturri, elur berri, txolarre, bildots mihi, egunsenti, ilunabar, benda, kontsona ntzia. Inor ezin da fidatu iraupenaz: ez mezatara egunero doan elizkoia, ez pazientzia handikoa, itxarotearen artista bera, ezta fidela ere, beti, hutsik egin gabe egongo dena zeure alboan, ezin daitezke bizi osoan ziur egon hartaz. Nago hura posible dela bakarrik egiten den horretan adi egonez gero, eta arduraz eginda, astiro, hezur eta mami bete sosegu. Zertan, baina, behar nuke jarri arreta? Bizieri haietako bati diedan maitasunean zertuko da iraupena, eta haiek didatenaren uste osoan (irudipen hutsa izan arren). Izan zer handirik ez da, ez da ezer berezia, ez bakana, ez gizagaindikoa, ez da gerra, ez ilargiratze bat, ez aurkikuntza, ez mendeko obra, ez gailurra jotzea, ez kamikazearen hegaldia: milioika gizakirekin partekatzen dut, nola a uzokoarekin, hala munduaren azken mugako biztanleekin, hala han, non zera erkide honen bidez munduaren erdigunea bera eratzen baita, nola hemen, nire alboan. Baiki, zera hori, urteen poderioz iraupen eratorriko dena, funtsean, funsgabea da, ez du hartaz hitz egiterik merezi, bai ordea, idatziz finkatzea: niretzat, funtsezkoena behar da izan. Nire egiazko maitasuna behar du izan. Eta neuk, iraupen une horiek sortuko bazaizkit, eta nire bisaia zurrunean arrastoa utziko badute, eta nire bular hutsean bihotz bat sartuko badidate, beharrezkoa dut, zeharo, urtez urte maitasuna entseatzea. Dena delakoan ahalegin betean ari banaiz, maite dudana eta funtsezkoa denez, eta, horrela, iraungiko ez denez, apika, sentitu ahalko ditut, are ezustean soilik sentitu ere, iraupen ikarak, eta, betiere, hutsala den zerbaitetan, hotsik egin gabe ate bat ixtean, sagar bat kontu handiz zuritu bitartean, atari bat jakinaren gainean zeharkatzean, josteko hari izpia jasotzera makurtzean. Iraupenaren poema maitasun poema bat da. Batbateko maitemin bati buruz da, eta haren segidan etorri ziren beste askori buruz. Eta maitasun horrek ez du iraupena aldietako ezeinetan, baizik eta lehengo batean eta hurrengo batean, maitasunak ematen duen denboraren beste zentzu horrekin, lehengoa hurrengoa ere bazena, eta hurrengoa lehengoa ere bai. Bat ginateke jada bat egin baino lehen; bat izaten jarraituko genuke bat egin hurren ere, eta, horrela, urteak eta urteak egingo genituzke, aldakaz aldaka, hatsaldiz hatsaldi, elkarren ondoan. Gaztaina koloreko ileak gorritu zitzaizkizun, eta hori bihurtu. Orbanak gehiagotu zitzaizkizun, eta ez nizkizun inon topatzen. Zure ahotsak dar dar egin zuen, irmo jarri zen, xuxurla egin zuen, inarrosi egin zen, kanta bihurtua zen azkenerako, hots bakarra gauaren neurrigabean, eta isildu egin zen nire ondoan. Zure ile laztuak kiribildu egin ziren, zure begi argiak ilundu, zure hortz handiak txiki bihurtu, zure ezpainen azal leunean filigrana bat zen marraztu, zure kokots beti leunean lehen ez z egoen elutxa bat nuen haztatu, eta gure gorputzek, elkarri min egin ordez, bat egin zuten, eta, bitartean, logelako horman, kaletik sartzen zen argian, Europako lorategietako zuhaixken itzalak mugitzen ziren, Amerikako zuhaitzen itzalak, han eta hemengo he gazti gautarren itzalak. Baina iraupena ez dago sexu amodiora mugatuta. Hel daiteke zure haurrari diozun maitasunean, ez, derrigorrean, mainatzean, laztanetan, muxuetan, baizik, beste behin ere, garrantzirik gabekoa soilik dela bide, eta ez da bide hoberik besteengana! Ongintza da, bere hobe beharrez, haurra bakean uztea: haurrarekin iraupena bizi zenezake adi zauden aldietan, orain hamar urte haur neurriko beroki urdin kaputxaduna kakoan esekitzen zenuen keinu arretatsu berarekin, orain heldu neurriko larruzko jaka marroia beste kako batean, hiri zeharo desberdin batean, esekitzen duzun unean; haurrarekin iraupena etor dakizuke, zeregin ustez baliagarri batean logelan sartuta ordu mordoa daramazula, guztia ordenan egoteko falta den hori, etxeko atea ireki den hotsa, itzuleraren seinale, isiltasunean entzuten duzun bakoitzean, une horretan, zuretzat, hosberatan hosberena zaren horrentzat, ari zaren horretan adi zaudela, musikarik ederrena entzun bazenu bezala da. Zure ondorengoarekin iraupe na, agian, ikusezin bihurtzen zarenean sentitzen duzu bizien: ezkutuan hari beha egoten zarenean eguneroko bidean, hartu duen autobusa aurreratzen duzunean, autobusak ostera zu aitzinatzean, leihoan, ezezagunen hurrenkeran, aurpegi ezagun bakarra ikusteko, edo, besterik gabe, urrutian irudikatzen duzunean, besteen artean, besteen babesean, besteen begirunearekin, metroko jendetzan. Iraupen une horietarako, poemak, bere kabuz, aditz aparteko bat darabil: izarratzen zaituzte. Baina urteak igaro eta zeure buruarekin adiskidetuta egoteak ere eman diezazuke iraupena. Begietara so egin ahal badiot neure buruari, bakean joan naiteke. Izan nintzen haurraz pentsatu badezaket, jada berarekin topo egin dezakedalako da. Nire akatsekin (ez nahitakoekin) onbera izateak; bidegabekeria bat egin zaidanean nire artekoetan azkena banintz bezala neure burua lasaitzeak; hitz zehatza une egokian topatzeagatik garaipena ospatuz neure bularra kolpatzeak; eta nire logelako anabasa zeharkatzean “bai” orro egiteak ardo finenaren botila batek adina gaztetu nazake (bestelako ajeekin). Bitxia da, halaber, iraupenaren sentipena, zenbait objektu usatu direnean kausa, zenbat eta ezdeusago, orduan eta hunkigarriago: koilara hura, etxe aldaketa guztietan lagun; toalla hura, zenbat bainugelatan ez da egon zintzilik; teontzia eta lezkazko aulkia, urtetan sotoren batean zokoratuta edo beste nonbait gordeta, eta orain, azkenean, beren tokian berriro, baiki, behinola egondakoaz bestelako batean, baina, hala ere, haienean. Eta azkenik: dohatsu hura, iraupenaren lekuak dituena; erbestean bizilekua hartuta ere, eta sorterrira itzultzeko aurreikuspenik gabe, ez da gehiago izango deserriratu bat. Eta, orobat, iraupenaren lekuak distiragabeak izan ohi dira, askotan, ez dira inong o mapatan ageri, edo ez dute izenik bat ere. Ezein kanpotarrek ez du ezagutzen Griffengo lakua, eta izan liteke nire herriko haur batzuek gaur egun ez jakitea inguruetan laku bat dagoenik, gerrartean uretan nenufarrak ageri ziren postalak zeuzkana “Griffen, Griffengo lakuaren ondoan” legendarekin. Eta, hala ere, urmael lokaztu hori, laster guztiz desagertuko dena hori dute buruan autobidearen ibilbidearen plangintzan dihardutenek , niretzat iraupenaren leku bikain bat da. Umetan, aitonarekin joaten nintzen hara bazkatarako belarra moztera. Lakua, asfaltozko errepidearen beste aldean, are gerora legarrezko “errepide zaharra” izandakotik haratago ere, gordeta zegoen, justu, mendi baten oinetara, eta mendi hark Erdi Aroko gudaldi bati izena eman zion, “Wallersbergeko gudaldia”, eta mendi hartan ibiltzea nuen ohitura, XIV. mende hartako arma arrasto herdoilduen bila. Ertzetik aldentzen ginen gurean schinakel esaten zaion txalupa ia laukia kizkiarekin gobernatuz, eta kanaberadia zeharkat zen genuen, errentan genuen saila zegoen lekuraino. Han izaten zen landare urtar mamitsu eta berdexka hura, “hasch ”, behien bazka gogokoenetako bat, eta esnearentzako bizigarri aparta. Oraintxe bertan, nire alboan, idazmahaian, aspaldi ihartu zen zurtoin bat dut, oso bestelako laku batean bildua, Doberdob lakuan, Triestetik hurbil, Karsteko laku bakarrean. Hatzen artean krak egiten du, eta berriro entzuten ditut lehen euri tantak gure txalupara erortzen. Marraduna da, edo lizun orbanak besterik ez dira, eta puskatzen dudanean barnetik hauts lainotxo bat irteten da, usain gozokoa, edozein lastorena baino gozoagoa, eta berriro entzuten dut idien hortzen karraska. Belar bilketak udan izaten ziren, egunsentian, igitaiarekin, eta aldi haietako batean, agurearen emazteak, etxean, gaixorik, isilik, azken hatsa eman zuen. Denborak aurrera egin ahala, ura sartzen hasi zen txalupan, lohi beltz bat zirrikituetatik barrena, izainekin, eta agureak haurraren hanketan eta beretan jartzen zituen, nekazari hanka haietan, hanka zurbil haietan, zioenez, ona zelako: zizare itxurako animalia txiki haiek, ziztada zorrotz baten antzeko hozkada irmo batez larruazalera itsatsita, nabarmen puzten ikusi, eta barea baino handiago egin arte itxaron behar zen. Gaur egun, lakutik isurtzen den errekastoa bideratuta dago, eta ur haietatik geratzen dena ihiek eta sastrakek ezkutatzen dute. Familiako txalupa beste ertzera igaro da, mugaz haraindi, Lago di Doberdò , bertakoek berezko eslovenieraz Doberdibsko jezero diotenera, eta haltz makila bat da orain arrauna, eta zomorro hurrupatzaileak egon beharrean, kurlintak daude. Halere, iraupenaren isiltasun gozo bera da nagusi bi lakuetan, eta ahal dudan guztietan egiten dut erromesaldia hara. Lakuon isiltasunean badakit zertan ari na izen, eta, zertan ari naizen badakidanez, badakit nor naizen. Haien ertzetan egoten naiz, begiak eta belarriak erne, arratsa etorri arte. Urtxorien zalapartak isiltasuna zabaldu egiten du: hartatik ikasten dut. Sastraka artean, lokatzean sakon inprimatuta , apatx arrastoak. Egun batean, Griffengo lakuari diodan maitasunagatik, ibili neketsua egin nuen hartatik isurtzen den errekan gora ez baitago lakua zeharkatzeko beste modurik , eta ibilian ur garden haiek uhertu nituen, hondoko hareak harrotu, eta mikak dir dir egiten zidan gerri inguruan, pikor zilarkara bat, apika, Itsaso Beltzera bidean. Agortzen ari den laku hori ez bezala, Parisko mapa guztietan ageri da Porte d’Auteuil: hiriko mendebaldeko ateetako bat delako du garrantzia, baina, urteekin, niretzat hori baino gehiago bilakatu da. Hiriko kale askok, ekialdetik, iparraldetik eta hegoaldetik, ganga formako plaza zabal hartan egiten du bat, eta handik irtenda, Boulogne, Saint Cloud eta Versalles datoz, eta, aurrerago, Normandia eta its asoa. Han, ibilgailuen motor burrunba etengabean baita terminal txikiko tren zaharren triki traka ere , aldirietako zeruaren pean, aieru beti berri bat etortzen da, baina plazaren atzean, lehenik, Bois de Boulogne ikusten da, bertako pinu, zedro eta astig ar zuri altuak, Porte d’Auteuil beste ezer ez balitz bezala; metropoliaren barrenetik oihan tropikalera doan pasabide bat. Atzerriko plaza hori, Griffengo lakua bezala, nire santutegi laikoa bihurtu da, eta lantzean behin hara bidean jartzen naiz, iraupena ren mirakulua suertatzea espero baitut (gertatuko den ziurtasunik batere gabe, noski). Printzeen Parkearen eta hipodromoaren inguruetan, Autueilgo Atea tasun paristarrik batere gabea da; edozein periferiako Epsom Tavern, kirol dendak bata bestearen atzetik eta eraikin gotor, itzel eta ilunak, izan liteke Milan. Plaza hori iraupena gertatzeko baldintza ote? munduko edozein lekuren erakusgarri ezin hobea da. Gauez, urak hustubidetik doazela, astigar zurien fruituak dilindan eta binorri adar rak dantzan dauzka haizeak; gauaren belztasunean txandaka, semaforoen kolore aldaketa etengabea (jokatzez sekula nekatuko ez naizen makina txanponjalea), eta, aireratu beharrean bezala, ziztu bizian autoak eta autobusak, beren argi frantses horiekin, oinezkoen azpian asfaltoa dardararaziz. Leku honetan lehen aldiz hogeita hamar urterekin egon nintzen arren, irudipena dut gaztaro osoa bertan igaro nuela, are orain eta hemen gertatzen ari dela ere, eta eragozpenak eragozpen bihotzekoaren beldurrez plazan egiten ditudan nora gabeko ibiliak; jai nazionalaren eguneko tankeen desfilea, eta errepideko ildaskak eta tarratatuak; futbolzale mozkorrak whiski botilari zupaka, autotik salto egin eta aurkako taldeko bat pistolaz destatu zuen gidari hura , ezerk ezin dezake ahuldu iraupenaren leku hartan dudan konfiantza. Iraupenaren hatsa sarri sentitzen jarraitzea dut desio. Niretzat, ordea, iraupenaren leku kutuna Fontaine Sainte Marie da, periferiako Clamart eta Meudon arteko basoan. Basoaren soilgune batean dago, bidegurutze batek eratzen duen hiruki formako belardian. Lorategidun jatetxe txiki bat dago bide ertzean; kanpotik, gorriz margotutako harrizko etxola, barruan, leku atsegina, eta handik, uda eta negu, iturria, soilgunea eta zeruertzerantz doan lurbidea ikusten dira. Galdetuko balidate non den munduaren erdigunea, Fontaine Sainte Marie izendatuko nuke. Izan ere, iturria berau, erdi erdian dago; beti hartzen nuen atseden bertan, Clamartetik basoan barrena Meudon mugakidera umea eskolatik hartzera egiten nuen bidean, eta orain ibilbide bera egiten dut ahal dudanero. Paris hurbiletik doa Sena, erretenetik doaz urak, baina gainerakoan kilometro askoan deus ez. Antzinako errekak lurpean isurtzen dira, porlanez daude estalita. Fontaine Sainte Marien topatu nuen metropoliko iturburu bakarra, erreka natural bizi bakarra. Harako bidea beti oinez egiten dut, inoiz ez autoz, eta basoaren atarian jada erakarpen bat senti dezaket; hausnar arrunten haria eten, eta nire pentsam endua munduari buruzko gogoeta bihurtzen da. Nire baitako hitz aspertuaren ordez, ahots ugarien sufrikarioaren ordez, arrazoiketa iristen da, isiltasun askatzaile gisako bat, eta hartatik, hala ere, ondoren, behin lekura iritsita, pentsamendu bat, nire pen tsamenduetan gorena datorkit ozen: gorde salbu, gorde salbu, gorde salbu! Zirrara leun bezain bortitz horrekin, begiak borobildu egiten zaizkit, krakateko bat aditzen dut belarri barnean, eta basoko soilgunean eskerrak ematen ditut bertan egoteagatik. Doberman beltz hanka okerrak patxadaz usna diezazkidake belaunpeak. Batzuetan, taberna itxita topatzen dut; zein urtarotan noan, iturria lehor agian, laster hormigoiz estaliko dute betiko ; baina orain horrek ez dio axola: baiki, hau da iraup enaren lekua, lehen eta orain, zurian beltz jartzen dudana, Lurrarekin bat, udaberri hasieran, intxaurrondoak loretan diren honetan, gizateriarekin bat, albo baten luzera osoan horma duen lurbidetik haur kotxea zeruertzerantz bultzatzen duen emakumearen ir udian. Parisen izan nintzen azken aldian, Arthur, berriro ere Fontaine Sainte Mariera elkarrekin itzultzeko geratu ginen. Hala ere, aldi hartan, bertan ordubete pasatxo generamala, adostu genuena beharrean, bidea bakarrik egiteko bulkada etorri zitzaidan, eta etxera bidali zintudan. Ulertu zenuen ofiziozko itzultzaile bainoago bihotzezkoa zu, gogaide, testuaren antzezle, adiskide azalpenik behar izan gabe, eta ospa egin zenuen barrez eta imintzioka hirirako bidetik, zure Porte des Lilasera, ekialdeko atera, amañi lilien atera, beharbada, neu bezala, bakarrik, iraupenaren konpainian egoteko irrikatan zeundelako. Bai, Fontaine Sainte Marie, edo Porte des Lilas, maite zaituztegu. Hala ere, iraupenaren zirrararen, zirrara gehigarri hor ren xerka bidaiatzea, urteroko erromesaldi eta erromeria, oraindik ere beharrezko al dut? Akordatu zaitez bekaitzezko ziztada haiez, bidaztiak ikusten zenituenean zure hirian barna artzapezpikutzaren denboratatik arimagabeak ziren kaleetan (txikia izan o hi zen) hatuarekin geltokirantz, eta bularreko zimikoaz, zeure burua arratsaldeko hegazkinean jesarrita irudikatzen zenuenean, mendebalderantz, lorratz kizkurra utziz zeruan. Jada ez dut iraupenaren lekuetara munduan zehar bidaiatzeko premiarik. Adia galdu ta ere, denbora hartzen dudanean bonbilla bat poliki hariztatzeko, harri bat haztatzeko, eskuaz keinu leun bat egiteko, menturaz, Griffengo lakuko isiltasun bizia jabetzen da nitaz; zalgurdiak hara hona dabiltzan Residenzplatzera heltzen da ia ia Porte d’Auteuileko zalaparta eta jendetza; zutik diraut Fontaine Sainte Marieko triangeluaren alboan. Neure burua hezi dut iraupena itxarotera, erromesaldian indarrak xahutzeari utzita. Etxean geratze hutsa ez da aski; irten egin behar naiz iraupenarekin topo egiteko. Maite dudan horri bidera irteteak, edo haren xerka abiatzeak, areago eta luzaroago nau arnasberritzen edozein iraupen lasterketak baino. Etxera bidean denari etortzen zaio iraupena etxean jesarrita dagoenari bainoago, Odiseori, kinka larrian zela, Pallas Atena jainkosa laguntzera agertu zitzaion bezala. Etxean ere usu biltzen da iraupena nirekin, lorategian hara hona nabilenean, elurpean, euritan, eguzkitara, ekaitza dagoenean, ezpelari so nagoenean, nola dantzarazten duen haizeak, armiarma sarez beteriko haginari, eta, Zoharraren arabera, “ahotsaren gidari diren zeruko txoriei”, edo gelaren barnean, lanmahai esaten dioten horretan jartzen naizenean, ez ordea nire baitara bilduta nagoenean testuren batekin lanean, baizik, orduan ere, egiazki hutsala den zerbaitetan; aulkia apur bat atzeratzean, tiraderari soslai begiratzean, apalean urtez urte ugariagoa den betaurreko sortari soslai begiratzean, kanpoaldean, katuek elur lodian eta belar luzetan harilkatu dituzten oinatzei soslai b egiratzean, lautada zeharkatzen duen trena eta haren txistu hotsa, haizea nondik datorren, alde batetik edo bestetik entzutean. Iraupen, nire atsedena. Iraupen, atsedenerako leku nirea. Iraupenaren bulkada iragankor, leku esangarri batez biltzen nauzu, eta azalpenetik beretik beste leku bat eratortzen da. Egia sekula betiko: iraupena ez da bizipen kolektibo bat. Ez da herrigintza. Eta, hala ere, iraupenaren graziazko egoeran, azken batean ez nago erabat bakarrik. Iraupena da nire ordaina, haren bidez noa eta naiz. Iraupenak bihotz emanda, banaiz Griffengo lakuan ni baino lehenago egon ziren haiek ere, Porte d’Auteuil nire ondoren inguratuko duten horiek ere, Fontaine Sainte Mariera bidelagun izan ditudan guztiak ere. Iraupenean bermatuta, nik, egun bakarreko izaki, bizkar gain daramatzat nire aurrekoak eta nire ondorengoak, altxatzen nauen zama bat. Horregatik, esan liteke iraupena dohain bat dela, ez al da egia haren irudiek eta hotsek distira eta doinu aproposak dituztela? Arratsaldeko euria goizek o putzuen gainean; teontzira leun erortzen den elurra; Salzach ibaia zeharkatzen duen autobidean ziztu bizian doazen kamioien errotulu beti berdinak. Iraupenaren bulkadak berak berez ematen dio ahotsa poema bati, hitzik gabeko erritmo bat, eta horrekin, osagai askatzaile, azkenean ongia garaile aterako den epopeia bat hasten zait taupaka zainetan. Zauri bat ixten da iraupenaren bedeinkapenarekin, artean nuenik ere ez nekiena. Iraupenaren bultzada izan dut ments. Iraupena sentitu ez duena ez da bizi izan. Iraupenak ez nau bereganatzen, dagokidanera narama. Eguneroko gertakizunen argietatik egiten dut ihes iraupenaren gordeleku badaezpadakora. Iraupena gertatzen da dagoeneko haurra ez den agian dagoeneko zaharra den haurrarengan haurraren begiak ezagutzen ditudanean. Iraupena ez datza antzinateko harri higagaitzean, iragankorra da, moldagarria. Iraupen malkoak, hain gutxitan! Poz malkoak. Igarri, eskatu eta erregutu ezineko iraupen ikarak: osatu duzue poema. Ezein irudik ez du ordezkatuko iraupenaren intuizioa, baina objektu mota oso desberdinen irudi desberdin askok, beren ekinak bat datozenez, kontzientzia bideratu dezakete nolabaiteko intuizio bat agerikoa den puntu zehatzera. Henri Bergson

2023-12-01

Beldarrekin

booktegi.eus OIHANA ARANA beldarrekin Enterré un grito. Nido de procesionarias. Chantal Maillard Umetako mendi irteerak ditu gogoan. Praka barrenetan lokatza pilatzen zitzaion beti. Ordukoa da bideari ez beste guztiari so egoteko duen ohitura. Eskukadaka erauzten zuen belarra, intsektuak pausatzen zituen soinburuetan. Loreak ahoratzea maite zuen bereziki. Basoak ez zituen batere gustuko: korrika zeharkatzen zit uen pinudiak, pinu beldarren habiak buru gainera eroriko zitzaizkion beldurrez. Pinu beldarren habia bat dauka orain eztarrian, aho gingiletik zintzilik. Irensten duen berba bakoitzak areagotu egiten du dilinda. Edozein momentutan eroriko da, zapla!, urda ileko pareten kontra. Beldar aldra hestegorrian gora igoko zaio orduan, prozesioan. Eta ahotik egingo du ihes haietako bakoitzak, banaka banaka, gorputz osoa laztanduz, behatz txikiko azkazal lotsagarriki txikia atzean utzi eta azala lurrari eman baino leh en. Lur izatetik urrunegi dago giza azala. Egiari zor, munstro gautarren batek edo bestek ahoratu nahi izan du I ren azala hark lurra ahoratu nahi izaten duen irritsaren antzekoarekin. Baina horrek ez ditu inondik ere berdintzen. Nork ez du amestu balkoiko geranioak birlandatzean azkazalek hartzen duten kera hori hortzek ere hartzearekin? Nutella koilarakadaka jatea baino suspergarriagoa izango da, seguru. Hala ere, lurrak ez du lur jota dauden gizabanakoen bazka izateko funtzioa. Alderantziz, akaso, bai. B aina ez dugu suizidioaz berba egingo. Ondo baino hobeto daki I k lurra irentsi nahi izatea eta ekintza horrek pentsamendua araztuko diolako sinesmena, hau da, lurrari esklusiboki bere interesekoa den funtzio berri bat esleitzea, bere azalarekin duen disfo riaren adierazgarri gordin bat baino ez dela. Ez dakit barrunbe lirdingatsu hori estaltzen dion paper pikortsu horrek azal izena merezi ote duen. Zein da azalaren helburua? Zer bat zer hori al da dagokion helburua betetzen ez badu? Demagun pinu hektarea bat, 1111 pinu. Horietarik bat erori, baina zuhaitz enborraren kraska aditu duen belarririk egon ez bada, soinu hori existitu da? Ez. Soinuari ezin zaio entzuna izatea ez den beste funtziorik lotu. Entzuna ez bada, ez da. Orduan, azala azal al da ezein azalek ukitzen ez badu? Ukitua izatea al da azalaren helburua? Beharbada ez. Batzuetan kontrakoa uste izan arren, posible da helburuez pluralean hitz egitea. Helburu bat baino gehiago dauka denak. Baina helbururik behinena. Lehen helburua. Horri deit u behar zaio helburu. Beldarrak ez dira kasualitatez helduko lurrera, orografia gorabeheratsua baino zelaidiak zaizkie bizigarriago, lautada. Pausuen alferrikakotasunaz ohartzeko edo. Bidean aurrera eta aurrera eginagatik puntu berean jarraitzen dutelako sentipen horrek mantentzen du haien ibilera nekatua bizirik. Helmuga zein den ez jakitea, horixe da akaso etsita bizitzeko arrazoirik oinarrizkoena. *** Eguerdia da, baina ez du ematen. Mantapean ezkutatuta dauka burua. Ez du gosaldu eta ez du bazkalduk o. Telefonoa itzalita igaro ditu azken bi egunak. Piztu, ez piztu daramatza minutu batzuk. Ez da erraza aukeretan okerrena zein den asmatzea. Piztu ezean, ez jakiteak sortzen dion pisu horri egin beharko dio aurre, eta eguna ohean igarotzea ez da aurre egi teko manera bat. Barka, bada. Baina ez kasu honetan. Piztuz gero, jaso nahi ez dituen mezu pila bati erantzun beharko die, edo are okerrago: ez du mezu bakar bat ere izango. Laneko e mailen bat, agian, baina gehiago ez. Mantapean da, baina ez geldi. Tarteka haragi zatiren bat ikus daiteke kanpotik, baina adi adi egon behar da horretarako. Erreka bazterretik amuarrainen jauziak ikusi nahi direnean lez. Osaba zuen oso arrantzalea, eta hark erakutsi zion amuarrainek salto egiten duten eguna ez del a arrantzan egiteko aproposa: zoriontsuegi egoten ei dira, eta zoriontsu dagoen inork ez du soa arto ale batean paratuko. Zoriontasunak itsutu egiten gaituelako mitoa benetan da zarpailkeria; frustrazioak garamatza arto aleen gozotasunean itsu itsuan sines tera, eta, beraz, amua eztarriratzera. Halako egunetan hobe da bainujantzia jantzi eta amuarrain izatera jolastea. Amuarrainek behin eztarriratzen dute amua. Ez arrainok zorte kaskarragoa dugu horretan. Behin baino gehiagotan ahoratzen ditugu, eta bata be stearen atzetik, gainera. Aurrekoaren zauria erabat sendatu aurretik, to hurrengoa! Zintzurra zaurituta izatea zer den ahaztea ez da eta guztiz komenigarria. Euliak uxatzen ari dela dirudi: eskuekin hasi da lehenik, eta oinekin jarraitu du gero. Baina ez da eulirik. Bazen bat, baina ihes egin du. Ez dakit izerdi tantak edo pentsamenduak uxatzeko ahaleginetan dabilen. Alfer alferrik da: uxatzea lortuz gero berriak sortuko zaizkio segituan. Berdin izerdi tantak edo pentsamenduak. Baina pentsamenduak bereziki . Piztu egin du azkenerako. Hamar dei galdu. Amaren bi eta aitaren hiru. Ezezagun zaizkio gainontzeko zenbakiak. Mugikorra mukizapiz betetako mesanotxearen gainean utzi eta mezuen ondoriozko dardarizoa nabaritzen hasi orduko, azkar azkar utzi du ohea. Ko munean egongo da ordu erdi luzez. Mugikorra berriz itzaltzeko bulkadari eusten, edo aspaldi hartu ez duen bainu beroa hartzen, besterik gabe. Mezu batzuei aurre egiteko erdi duin sentitzea komeni izaten da. *** Egongelako besaulkian eseri da, biluzik. Ho rren azal garbiak ez zuen maindire sorta likatsu hori merezi. Txahal jaio berriak lehen pausoak egin ahal izateko baliatu ohi duen energia maila antzekoa aurkitu du erraietan nonbait, eta armairuan hil pare bat zain egondako laranjak zatitzeari ekin dio le hen; zuku lirindu hori ari da edaten. “Kaixo, ama! Kaixo, aita! Ikusi ditut zuen deiak eta mezuak. Ondo nago, lasai. Besterik gabe, lan pila batekin. Horregatik izan dut mobila itzalita. Egingo dugu berba lasaiago nagoenean. Besarkada handi bana. Laster arte!” Audio mezua amaitu orduko ikusi du K ren mezu mordoa. Azkena baino ez du irakurri. “Bazekinat hibernatzen ari haizela, baina berba egin behar dinagu. Bihar hire etxean afalduko dinat; lasai, nire esku jatekoa”. Z ren hiru mezu eta T ren bost. Beste ezer irakurtzeko tartea izan aurretik erruz itzali du berriz telefonoa. Horrelako planak behar ditu I k, prokrastinatu ezin direnak. Bat batean datozenak. Besaulkitik saltoan altxarazten dutenak. Basurdearenaren antzeko suhartasunez garbituko du sukaldea, egingo du ohea, txukunduko du mahaia, botako du zaborrontzietan pilatu duen iragan guzti hori, eta K iritsi baino hiru minutu lehenago eseriko da besaulkian berriz, poema liburu atsegin batekin hibernazio ideal bat performatzera. Bakardadea erromantizatze ra. K k gertatzen ari denaren berri izango ez balu moduan. Ez ditu Z ren mezuak irakurri nahi. Ez irakurtzeak ez du existitzen ez direnik esan nahi, baina erreal izatetik urrunago daude horrela. Mezu bat mezu izango al da hartzaileak irakurtzen ez badu? E z irakurtzea irakurtzeko manera bat da. Ez onena, baina bat. Mezu dira, beraz. Bulkadarik gaiztoenari kasu egitekotan, konprenitu ezin duen hori guztia behin eta berriz azaltzeko erregutu bitartean mailukadaka xehatuko lituzke Z ren azkazalak, banaka banak a. Bere hatz bizarrak hortzekin kentzearekin konformatzea erabaki du. Berba egin behar du Z rekin. Ez du nahi, baina behar du. Orain dela hamabost urte inguru ezagutu zuten elkar, I ren familia hirira aldatu zenean, eskolan, Z k pertsona ororen lagun izate ko duen abileziaren ondorioz, seguruenik. Itxuraz ona izan da haien arteko harremana, horren ona ezen gatazkak konpontzeko ez baitute inoiz berbarik egiten. Segituan ahazten ei zaizkie. Pentsa zer nolako bazka den hori beldarrentzat. *** Beste inork bai no hobeto ezagutzen dute elkar K k eta I k. Elkarren antz handia zutelakoan inguratu ziren elkarrengana, eta horren antzekoak ez zirelako jarraitu zuten elkarrekin, gero. Benetan ezberdinak direlako jarraitzen dute, gertatutakoak gertatuta ere, asteazken i lunabarretan elkartzen. K ez litzateke inoiz hibernatzera ausartuko, ez da ihes egin zalea. Inoizko ur jauzirik hotzenaren azpian balego ere, luzaroan eutsiko lioke hotzari. Bertantxe egongo litzateke: hezurren dardarari ezin eutsita, behatzak sentitzeari utzita, ezpainak more, eskuak zuri, baina bertan. Urak haren azala ukitu orduko sentitutako plazeraren eta minaren arteko zer horren ñabardurak deskubritu guran. Plazera eta mina elkartzen diren puntu hori omen da askatasuna. I ez dago hori konprenitzeko prest, erreka bazterrean egongo litzateke, toalla esku biekin oratuta, zain. Zain egotea plazera eta mina elkartzen dituen ekintza izango ez balitz moduan. Oraindik ez da konturatu, baina patrikan harri bat eramatearen parekoa da I rentzat K aldamenean iz ango duela jakitea. Harri txiki bat, zama astunegia izatera iristen ez dena. Laku batera intentzioz jaurti eta ur azalean bospasei jauzi egingo lituzkeen horietakoa. Patrikan harri bat eramateak oinak lurrean izaten laguntzen dio I ri, edo hori uste du ber ak. Gogorarazi beharko lioke inork inoiz (ahalik eta lasterren) harri bat harri bat dela. Eta K K dela, besterik gabe. Besteak idealizatzeak norbere buruaren gutxiespena dakar eta gutxiespenak areagotu egiten du idealizazioa. K k badaki hori, eta egoera a halik eta zintzoen kudeatzen saiatzen da, baina ba al dago boterea kudeatzeko manera zintzorik? *** Asteazken ilunabarra. Orduantxe lana amaitu berri, gaur baino apur bat gazteagoa eta langileagoa zen I. Zk deitu zion, tabernan zeudela eta joateko. Bertan ezagutu zuen K; Z ren ikaskide ohia omen. Sandalo usaina zuen, granate koloreko ezpainak eta berba egiteko gogoa. I k ez zuen elkarrizketaren dinamika aski ondo ulertu, baina gustura egon zen. Hiru egun beranduago jaso zuen haren mezua, larunbat goizez. Aurrekoan pozik egon zela eta iluntzean buelta bat ematera animatuko ote zen. Ordurako K k bazekien Irekin egon nahi zuela, haren aldamenean lo egin nahi zuela gau hartan. I ez zen ezertaz konturatu, harik eta etxera iritsi ziren arte. Bertan hasi zen hilabeteren buruan bost urte beteko lituzkeen bikote harremana. Lituzkeen. Aski ulergaitzak dira amaitu gabe amaitzen diren harremanak, azalez mudatu arren berdin jarraitzen dutenak. Zaila da aldebikotasuna kudeatzea, zaila da bikote ohia eta laguna izatea; are zailagoa, bikote ohi izan nahi ez eta lagun izan nahi izatea. Harremanaren baitako ardurak ez bai tira berdin kudeatzen alde batean eta bestean. *** Ik badauka K k eta Z k duten harremanaren berri. Ez bietako inork esanda; T rekin ere ez du honi buruzko iritzirik konpartitu. I k badaki, eta ez da berak uste duelako eta bere usteak askotan egia bihu rtzen direlako bakarrik. Badaki badakielako. Aski ongi ezagutzen ditu K eta Z. Irekia da K, jatorra, ederra, adeitsua. Adeitsuegia. Z ren harremantzeko moduak pertsona adeitsuekin bat egiteko eraikia dirudi, deserosotasunak irentsiko dituztenekin. I eta K ren artekoa amaitu orduko estutu zen Z eta K ren artekoa. Asko miretsi izan dute elkar beti, eta miresmena harreman askoren oinarrian dagoen sentimendua da, aldebikoa denean bakarrik dena ona. Ekidin beharreko aldebakartasun horrek hautsi zuen T eta Z ren artekoa, adibidez. Eztarriko mina sentitzen du I k. Ez da hoztu, ez da etxean biluzik ibili delako. Erredura da sentitzen duena. Beldarrek eragindakoa. Hestegorrian daude; badatoz kanpora. Bi eskuekin estali du ahoa, listua irentsi eta irentsi dabil. Erre diezaiotela urdaila lehenengo. Urdaila ez da horren organo oinarrizkoa, bada oinarrizkoa, baina ez azala bezainbeste. Duintasuna galtzeraino ari da erreguka eskatzen erre diezaiotela urdaila lehenengo. Sor diezaiotela ultzera erraldoi bat, zula diezaiotel a urdaila, bertatik konkistatu gorputz osoa. Baina azala ez, azala beharko du oraindik. Ik badaki zer gertatu den, Z k ezkutatu nahi izan dion hori guztia da gertatu dena. K k esan izan dio zer edo zer, baina benetan jakin arte ez du onartu nahi izan. Harrigarriki zaila da norbere buruaren aurrean duintasuna galtzea, baina gorputz honetan ez dirudi horren gaitza. *** Bihar goizean garbituko dituela hitzeman eta harraskan utzi ditu afalondoko ontziak I k, bihar arratsaldean garbituko dituela badakien arren. Hausnartzeko tartea beharko du goizean. Entzundakoa digeritu behar du. Jan ez du egin, bihotzerrea zuen. Bederatziak aldera agertu da K. Motxila eta guzti, ohi duen gisan. Afaria berotzen jarri orduko igaro da elkarrizketa antzu izatetik astun iza tera. K eta Z ren artekoa egia da. Gertatu da. Gertatzen ari da. Baina T k ez daki, eta I k oraintxe jakin du. Bizkarra paretari emanda, geldi geldi, isilik egon da I istorio osoa aditu arte. Dena jakin nahi du, den dena. Mina sentitu nahi du. Min erreala. Ez du aski urdailean nabaritzen duen kilima uholdearekin. Zri deituko lioke oraintxe, edo T ri. Eta esateko duen dena esan, Z ri agur esan, eta T ri zauriak miazka diezazkion eskatu. Esateko duena esan, K rekin egingo duen moduan, baina ezin da. Ezin du . Beste inork ez daki I k badakiela dena, bazekiela K k kontatu aurretik ere, eta bakarrik dagoela berriz. Beno, beldarrekin. Horren informazio esanguratsua partekatzeak dena aldatuko luke, baina dena aldatzea ez da beti ona. Garrantzitsua da beldarrak aza lpean eramaten jakitea. “Hemen garrantzitsua dena ez da nik sentitzen dudana, nik sentitzen dudanaren gaineko ardura nork duen baizik. Nik badakit sentitzen dudan minaren zein zati den neure neurea. Baina gainontzeko zatiari ezin diot nik bakarrik aurre e gin eta badakizu zergatik den, gainera”. Halaxe bota dio K ri, eta badirudi hori dela esateko duen dena. Ohean etzan da K k afaria amaitu bitartean. Irakiten zeukan salda; tarte baterako lana badu hori irensten. Haserrea ezin kudeatuta dabil I. Otorduak ez dira negar egiteko momentuak, ezta eztabaidatzekoak ere. Otorduak otordu dira eta kito. Janaria irenstea da helburua, ez beste ezer. Eta gauza gehiago irentsi behar badira, ezinezkoa da jatea. Ezin da. Berak ez dakiena da etzanda negar egitea ere ez dela egokiena; malkoek belarriak aurkitzen dituzte, eta entzunbidetik sartzen dira aurrez entzundako guztia nahasgarriago bilakatzeko helburuarekin. Negar egitea ona dela esan ohi den arren, ez dago negar egiteko manera onik. Gertatuko dela jakin eta gertatzen den horrek sorpresaz gertatzen denak baino nahasmendu handiagoa eragiten du. Bigarren kasuan, amesgaiztoak eta buruhausteak a posteriorikoak dira. Ez dira bi aldiz gertatzen. Biak daude munduarekin haserre, biak daude gaizki, biak bestearen mina kudeatzek o prestu. Baina nola kudeatzen da bestearen mina norberarena gutxietsi gabe? Nola egin daiteke hau parekoarekin hasarretu gabe? Norbere buruari ostikoka hasi baino lehen? *** Katakume bihurtu dira elkarren besoetan, laztan eske azalak, halabeharrez laztangintzan. Pijama jantzi gabe eta izara zikinen gainean. Ohelagun txarra da I: aldamenekoa lokartzera doan unean bertan hasten da hizketan, eta hitz egin ahala pentsatzen duenez , luze egoten da berbetan. K k badaki hori, bazekien afaldu bitarteko esaldi zozo hori ez zela I ren buruan zegoen bakarra; ezinezkoa zen. I rengan zerbait aldatu ahalko balu, hori aldatuko luke seguru; hori, eta begietara begira hitz egiteko ezintasuna. B egirada galdua izaten dute hitz egin ahala pentsatzen duten pertsonek. Ik ez du barkamen eskaerarik exijitu. K k ez dio barkamenik eskatu. Batzuetan aski da elkarri helduta negar egitea, mina ez baita beti singularrean agertzen: aldebikoa da normalki, eta plurala, harreman honi dagokionean. Iren itxialdiak amaiera behar zuen, bizitza errealari ihes egiteak ez ditu arazoak konpontzen. Arazoak ez dira berez konpontzen. Atea irekiaraziko duen indarren bat behar da, gorputz bat. K rentzat errazagoa litzateke ezer kontatu beharrik ez izatea, baina I rentzat ezinbestekoa zen egia jakitea eta gizaharremanek ez dute beti norberak nahi duen moduan funtzionatzen; are, ez dute inoiz hala funtzionatzen moralki onargarriak izatekotan. Gaur ez dira haserretu, nahita e gin dute, ohi duten gisan. Deitoragarria litzateke atea dela eta ez dela erresumintzea. Kasu egin diote beldarrek, gorputz osoa hartu diote, zauritu dizkiote erraiak, irentsi dituzte irentsi beharrekoak, ez dago beste irtenbiderik. Ahotik ez ezik, zirriki tu guztietatik ari dira agertzen. Ilarak osatzen dituztela dirudi, baina ez da hala: segituan hartzen du bakoitzak komeni zaion lekua, inurri ilara atzamarrez apurtzen denean moduan, sakabanatzen ari dira. K ren gorputza ere hartuko dute laster. *** Mina sentitzeak kalte egiten du, baina ez da bere horretan ekintza kaltegarria; testuinguruari erreparatu behar zaio. Beldarrek hartu dute I k betetzen zuen azalera osoa. Apenas ageri da haren azalaren zantzurik pijama negutar bat itxuratu nahi duen jantzi de seroso horren azpian. Bero egiten du etxean azalorde horrekin ibiltzeko. Udaberria sortu bide da: pijama eta izarak astero aldatzeko garaia. Bere atzamarrak baliatu ditu animalia iletsuok banaka banaka komuneko zuloaren aldirietan kokatzeko. Ez da hauek itotzeko bezain krudela, baina ura aukeratzen baldin badute, irribarre egingo du, sano.

2023-12-01

galtzerdi-gorriak_abf

Hitz bi egileari eta narrazioei buruz Emilia Pardo Bazán idazle galiziarra figura bitxi eta sailkaezina da Espainiako literaturan. Emakume sortzaileak ia ikusezin ziren garai batean bere ibilbide literario eta intelektuala —eta pertsonala — ezartzen asmatu zuen, xix. eta xx. mendeen arteko gizartearen muga eta arauen gainetik. Baitezpadakoak izan zituen horretarako talentu handi berezkoa, jakin min intelektual bizia eta nortasun suharra, baina baita jatorrian markatu zuten beste b i ezaugarri ere: familia aristokratiko batean sortzea, eta aitak ideia aurrerakoiak izatea emakumezkoen heziketari buruz. Baldintza horien eraginpean, Pardo Bazáneko kondearen alaba bakarrak (A Coruña, 1851 Madril, 1921) heziketa oparoa eta zaindua jaso zu en txikitatik historia , filosofia eta literatura gaietan; hizkuntzak ere ikasi zituen, eta, gerora Europan egindako hainbat bidaia eta egonalditan trebaturik, frantsesa, ingelesa eta alemana menderatzera iritsi zen. Etxean eskura izan zuen beti aitaren l iburutegi zabala, eta oso gaztetatik erakutsi zuen idazteko zaletasuna. Jatorri aberatsekoa izateak, bestalde, arlo pertsonalean erabakiak hartzea ahalbidetu zion. Hamazazpi urte osatu gabe ezkondu zen, kapare familien arteko ohitura sozialei zegokien eran , eta hiru seme alaba izan zituen; emazte bizitzak, ordea, ez zion eragotzi idazten eta argitaratzen jarraitzea, eta, artikulu bilduma batek sorturiko polemikak ikaratuta, senarrak idazteari uzteko eskatu zionean etsi ez zuenez, banandu egin ziren senar emazteak, gatazkarik gabe. Orduan areagotu zen Pardo Bazán emakume askearen jarduera intelektual, kultural eta soziala. Eleberriak eta saiakerak dira Pardo Bazánen lan nagusiak, baina egunkari eta aldizkarietan erruz argitaratu zituen lan laburragoak ere: bi daiakronikak, iritzi artikuluak, dibulgazio lanak eta narrazioak. Bere garaiko gizartean presentzia oso aktiboa izan zuen, hitzaldiak ere emanez edo argitaratze egitasmoak bultzatuz. Ez zuen sekula galiziera erabili kultura hizkuntza gisa; harentzat galeg oa ez zen herri hizkuntza soil bat besterik, lurrari eta etxeari erabat atxikia eta herri xehearen hizkera erakustera edo, urrunenik ere, herri literaturara soilik mugatu behar zuena. Aipatu ditugun bidaia eta egonaldietan harreman ugari izan zuen Europako intelektual eta idazleekin. Aitzindari izan zen, horrela, naturalismo frantsesari buruzko eztabaida Espainian sartzen eta literatura errusiarra estatuan ezagutzera ematen. Gizarte espainolak modernizatzeko premia larria zuela aldarrikatu zuen bere obra gu ztietan. Berebat jaso zituen, eta plazaratu, feminismoari buruz Frantzian eta Britainia Handian zebiltzan ideiak, emakumeak eskolatzeak zuen garrantzia azpimarratuz. Genero kontzientzia indartsu baten jabe egin zen, eta nekaezin jardun zuen emakumeen eskub ideen alde. Berak esanak dira, esate baterako: «Emakumeek jasotzen dutena ez da heziketa, ezpada bezatzea, helburua direlarik obedientzia, pasibotasuna eta mendetasuna», edo «Emakume guztiek sortzen dituzte ideiak, baina guztiek ez dituzte sortzen seme alabak. Gizakia ez da uzta emateko soilik landatzen den fruitu arbola bat» edo «Ni feminista erradikala naiz; uste dut gizonezkoek dituzten eskubide guztiak izan behar dituztela emakumezkoek ere». Berari ere, pribilegioduna izan arren —Pardo Bazáneko kondesa izenaz sinatzen hasi zen titulua eskuratu orduko —, gogor borrokatzea tokatu zitzaion arlo publikoan erdietsiriko lekua aitor ziezaioten. Ez zuen lortu Espainiako Errege Akademian onartzea, baina bai, ordea, Madrileko Ateneoko literatura sailaren lehen buru emakumezkoa izatea edo hiri bereko Unibertsitate Zentralean katedra bat eskuratzea. Narraziogintzara etorriz, seiehun kontakizun edo narraziotik gora idatzi zituen 1833 . eta 1922 . urteen artean , idazleak berak gero hamabost l iburukitan bildu zituelarik haietarik asko. Hona ekarri ditugun biak haren heldutasun garaian idatziak dira: 1915ean «Galtzerdi gorriak» eta 1897an «Parpaila urratua». Etxe barruan iragaten da bata, ekitaldi publiko batean bestea. Emakumezkoak dira bi bietako protagonistak, landa aldekoa bata, hiri girokoa bestea; txiroa bata, aberatsa bestea. Biek ala biek adierazten dute beren erabakiak hartzeko asmoa, beren buruen jabe izatekoa, eta ezarritako ordena hausten duen une horrexek markatzen du bi narrazioen gakoa. Zeren, Emilia Pardo Bazánen idazlanetan behin eta berriro agertzen den gaia baita bi kontakizun hauetakoa ere, gordinki erakutsia batean, iradokia baino ez bestean: gizonezkoek emakumezkoen kontra erabiltzen duten indarkeria. Galtzerdi gorriak Neskatxa sartu zenean, bizkarrean hartuta nagusi jaunaren mendian abar miaketan bildu berri zuen sorta egurra, Clodio zaharrak ez zuen burua jaso, zigarro bat xehatzeko lanari emana baitzegoen, labanaren ordez erabiliz azazkal adarkara bat, anbar ilunaren ko lorekoa, agortu arte erretako zigarro mutxikinen suak txigortua. Ildarak zama lurrean utzi, eta ilea antolatu zuen; señoriten modara orraztua zeraman eta katigatzen zitzaizkion adaxkek nahasia. Ondoren, landa aldeko zereginen moteltasunaz, sua prestatu zue n, piztu, aza hostoak puskatu eta lapiko beltzera bota zituen, trakets kraskatutako patata batzuen konpainian eta, aurreko uztakoak izanik ere, beratzen jarri gabeko baba aski idor batzuenean. Lantegi hauek amaitzerako, Clodio zaharrak bildua zuen zigarroa , eta baldar samar zupatzen zuen, masailetan sortuz bi zulo hustubideen tankerakoak, grisak, bizar narrasen urdinaren artean. Egurra hezea zegoen, inondik ere, aste osoan ez baitzuen atertu, eta ez zuen ongi su hartzen; usain mineko ke laino bat ateratzen zuen, baina gizona ez zen ohartu ere egiten: utikan kea! ohitua zegoen umetatik. Ildara putz egitera makurtu zelarik garra bizkortzeko, egundo ikusi gabekoa ikusi zuen agureak: kolore biziko zerbait, neskatxaren zaia adabatu eta blaituen artean ageri zena... Zango mardul bat, galtzerdi gorri kotoizko batez estekatua... —Aizan, Ildara! —Jauna! —Ze nobedade da hori? —Zein nobedade? —Orain galtzerdiak ibiltz en al ditun, e rretorearen arrebak bezala? Zutitu zen neska, eta lapikoaren sabel beltza milika tuz goratzen hasitako sugar urrekarak argiztatu zuen haren aurpegi biribil polita, hazpegi txikikoa, aho desiragarri bat eta bizi gosez beteriko begi nini argi batzuk zituena. —Ibiltzen ditut, bai, ibiltzen ditut galtzerdiak —errepikatu zuen kikildu gabe —. Eta ibiltzen baditut, ez dizkiot inori ere zor. —Mendian sortzen ditun, orduan, sosak —jarraitu zuen Clodio zaharrak larderiazko burlaizez. —Ez dira sortzen!. .. Arrautza batzuk saldu nizkion erretoreari, ez du berak kontrakorik esango... Eta horrekin feriatu nituen galtzerdiak. Hirazko argi izpi batek gurutzatu zituen nekazariaren begi txikiak, bekain zurdatsuen azpiko betazal gogorreta n sartuak... Erdi etzanea n zego en eserlekutik jauzi egin, alabari besaburuetatik heldu, eta, basaki astinduz, paretaren kontra bota zuen: —Engainari halakoa! Engainari halakoa! Loka zauden oiloak, ez diten erruten! —murduskatu zuen. Aurpegia eskuez babesten zuen Ildarak, minaren m inez garrasi ez egiteko hortzak estututa. Huraxe zen neskatila eder eta losintxatua izateak beti eragiten zion beldur nagusia, aitak mankatzea, lehengusu Mario lari gertatu zitzaion bezala, bekokian markatua utzi baitzuen amak, galbahe uztaiarekin ehunak za rrastatuta. Eta are gehiago defendatzen zuen orain bere edertasuna, hartan oinarrituriko etorkizun ametsaren unea hurbiltzen ari zenez. Adin nagusikoa zen jada, aitaren aginpidetik aske zegoen, eta esperoan zuen itsasontzi bat, bere barrunbeetan hainbat er amanak zituena bere parrokiatik eta ingurukoetatik zorte bila, ezezagunaren bila, lurralde urrun haietara, non urrea piririka ibiltzen baita kaleetan eta jaitsi baino ez baita egin behar jasotzeko. Aitak ez zuen atzerrira joan nahi, laborari bizialdiaz nekaturik, itxaropen berantiarraz ezaxola: gera zedila aita, bada!... Bera bazihoan, ziur; tratua egina zuen gantxo arekin, hark aurreratuko zizkion pesoak bidaiarako, eta emanak zizkion bost ere seinale gisa, zeinetatik atera baitziren zorioneko galtzerdiak.. . Eta Clodio zaharrak, maltzur, zoli, igarle edo jakitun, neskatxa hormaren kontra hesitzeari eta jazartzeari utzi gabe, hala zioen behin eta berriz: —Aspertu al haiz oinutsik eta zango hutsik ibiltzeaz errespetuzko emakumeen gisan, malapartatu hori? Erama n al zuen inoiz galtzerdirik hire amak? Orraztu al zen inoiz hi bezala, beti hor ari haiz eta jo eta su ispilu pusketa hartuta? Ton!, ondo akordatzeko... Eta ukabila estuturik, burua zauritu zuen lehenik, eta aurpegia gero, apartatuz neskatxaren eskutxo ik aratuak, lanak oraindik forma hondatu gabekoak, dardara batean Ildarak bere burua babesteko ipini zituenak. Zaplada bortitzenak begi bat jo zuen, eta neskatilak zeru izartsu halako bat ikusi zuen, milaka puntu distiratsu, kolore bizizko irradatan bilduak e ta atze beltz beluskara batean ezarriak. Ondoren, laborariak sudurra zafratu zuen, eta matrailak. Amorrualdi bat izan zen, eta bertan akabatuko zuen eskrupulurik gabe, alaba alde egiten ez ikusteko, bera han utzita, bakarrik, alargun, errentan hartutako lu r hura lantzeko ia ezindurik, bere izerdiaz hainbeste urtean emankor bihurtutako lur hura, zentzugabeki, mekanikoki maite zuena. Utzi zion, halako batean, jotzeari; Ildarak ez zuen garrasi ere egiten ordurako, izuaren izuaz sorgorturik. Kanpora atera zen n eska, isil isilik, eta ondoko errekastoan garbitu zuen odola. Hortz polit eta gazte bat geratu zitzaion eskuan. Min hartutako begitik ez zuen ikusten. Halako moldez, non medikuak, galdea beranduegi eta gogo txarrez egin zitzaionak, laborariek ohi duten era n, erretina askatzea aipatu baitzuen, eta, neskatxak ulertu ez bazuen ere, horrek esan nahi baitzuen... begibakar geratzea. Eta inoiz gehiago ez zuen itsasontziak neska hartu bere sakonetan, olgetazko eta luxuzko etorkizun berri batera eramateko. Hara doaz keenek osasuntsu joan behar dute, gauza direla, eta emakumeak, begiekin argi emanez eta hortz hagin guztiak dituztela... Parpaila urratua Micaelita Aranguizen eta Bernardo de Menesesen ezteietara gonbidatu nindutelarik, eta, gajoa ni, bertaratzerik izan e z nuelarik, ezusteko handia hartu nuen biharamunean —zeremonia iluntzeko hamarretan ospatzekoa zen, andregaiaren etxean — jakin nuenean ezen andregaiak, Bernardo senartzat hartzen ote zuen San Juan de Acreko apezpikuak galdegin zionean, ezezko biribil eta o zen bat bota zuela aldarearen oinean berean; eta, harrituta berriro galdegin zitzaionean ezezkoa errepikatu zenez, senargaiak, inoizko egoerarik lotsa emangarrienari ordu laurdenez buru egin ondoren, alde egin behar izan zuela, eta bilkura eta ezkontza, bi ak bertan behera geratu zirela. Ez dira ezezagunak halako kasuak, eta irakurri ohi ditugu egunkarietan; baina klase xeheko eta egoera oso apaleko jendearen artean gertatu ohi dira, egiune sozialek norberaren sentipena eta borondatea tolesik gabe eta natura l adieraztea oztopatzen ez duten eremuetan. Jokagunearen ingurumenak ematen zion berezitasuna Micaelitak eragindako eszenari. Irudika nezakeen koadroa, eta ez nuen kontsolamendurik neure begiez ezin ikusi izan nuelako. Imajina nezakeen aretoa jendez gainez ka, gonbidatu aukerakoak, emakumezkoak zetaz eta belusez jantzirik, harribitxizko lepokoekin, mantelina zuria besoan, zeremoniaren unean burua estaltzeko; gizonezkoak intsignia distiratsuekin, edo frakaren paparrean ordena militarren xingolak agerian; andr egaiaren ama, biziki dotore, lanpetua, arretatsu, taldez talde, zorionak jasoz; ahizpa txikiak, hunkituta, apain apain, arrosa kolorez zaharrena, urdinez gazteena, harro erakutsiz turkesazko besokoak, koinatugaiak oparituak; ezkontza bedeinkatzera doan apezpikua errespetuz eta adeitasunez berriketan batekin eta bestearekin, irribarretsu, txantxa samurrak edo laudorio neurritsuak botaz, eta atze atzean, han sumatzen dela otoiztegiko misterioa, loreztaturik, arrosa zurizko uholde bat, hasi zorutik eta kupulat xorainokoa, bertan batzen direlarik arrosazko eta lilazko lore erradio batzuk, elurraren gisakoak, artistikoki ipinitako abar berdeetan ezarriak; eta aldarean, etxandi aristokratikoaren babesle den Ama Birjinaren irudia, erdi ezkutatzen duela azahar lorezk o errezel batek, Aranguiz etxejabe txit aberatsak Valentziatik azahar lorez beterik bidalitako konpartimentu baten edukiaz egindakoak, nahiz jaun hura bera, andregaiaren osaba eta aitabitxia zena, ez zen etorri, aguretua eta ajeatua zegoelako —xehetasun ho riek dabiltza ahoz aho, eta kalkuluak egiten dira Micaelitari egokituko zaion ondare bikainari buruz, zorion itxaropena zabaltzen baitie eztei bidaian Valentziara joango diren senar emazteei—. Senargaia gizon talde batean irudika nezakeen, urduri antzean, zurbil samar, biboteari nahigabe hoxkaka, egiten dizkioten trufa finei eta esaldi lausengariei erantzuteko burua makurtuz... Eta azkenik, barruko geletara ematen duen ateko markoan azaltzen ikus nezakeen agerkunde halako bat, andregaia, hazpegiak doi doi h autematen zaizkiola tularen hodeixka azpian, jantziaren zetari zirrist zarrast eginaraziz pasatzen dela, eta ilean, ihintzez zipriztindurik bezala distira egiten diola diamante harrizko ezkon apaindurak... Eta antolatzen da jada zeremonia, aurrera doa biko tea aitabitxi amabitxiek lagundurik, belaunikatzen da figura xaloa senargaiaren irudi segail eta airosaren ondoan... Metatzen da aurrenik familia, adiskide eta kuxkuxeroak begiztatzeko leku on baten bila, eta bildurikoen isiltasunaren eta errespetuzko arretaren artean... egiten du apezpikuak galdera bat, zeinari erantzuten baitio ezezko batek, tiro bat bezain idor, bala bat bezain zorrotz. Eta —irudimenarekin betiere — suma nezakeen senargaiaren higidura, nola iraultzen den zauriturik; amaren oldarra, nola l asterkatzen den alabari laguntzera eta babes ematera; apezpikuaren errepikapena, harriduraren ondorio; bertaratuen zirrara, segundo batean jaulkitako galderaren herstura: «Zer da? Zer gertatu da? Andregaia gaizkitu egin al da? Ezetz esan duela? Ezinezkoa.. . Baina ziurra al da? Hau da hau gorabehera!...». Gizarte bizitzaren barruan, egundoko drama da hau guztia. Eta Micaelitaren kasuan, drama izateaz gainera, logogrifoa ere izan zen. Sekula ez zen benetan jakin bat bateko ezezko haren arrazoia. Hau besterik ez zuen esaten Micaelitak: iritziz aldatu zuela, eta burujabea zela askatasun osoz atzera egiteko, baita aldare aurrean ere, bere ahotik baiezko rik irteten ez zen bitartean. Etxekoen adiskide minenek garunak estutzen zituzten eta itxuragabeko susmoak adie razten zituzten. Zorigaiztoko une hartara arte, guzti guztiek ikusi zituzten senar emaztegaiak ezti goxotan eta pozik, horretan ez zen zalantzarik; eta eskandalua baino minutu batzuk lehenago andregai apaindua begiestera sartu ziren neska lagunek ere esan zuten pozak zoratzen zegoela orduan, eta ilusioz eta kontentuz hain beterik, non ez baitzukeen beste inoren lekuan egon nahi. Datu hauek areago iluntzen zuten enigma bitxi hura, luzaroan faboratuz esamesak, misterioak kitzikaturik eta argibide makurrak top atzeko prest betiere. Handik hiru urtera, Micaelitaren ezteietako pasadizoaz ia inor oroitzen ez zenean, bere amak urak hartzen zituen bainuetxe modako batean egin nuen topo harekin. Ez da harremanak errazten dituen gauza hoberik bainuetxeko bizimodua bain o, eta Aránguiz andereñoa hain egin zen nire adiskide min, non arratsalde batez, eliza aldera pasieran gindoazela, bere sekretua jakinarazi baitzidan esanez baimentzen ninduela hura zabaltzera, halako azalpen sinple bat inork sinetsiko ez duelako uste osoa n. —Txorakeria bat izan zen... Hainbestekoa, non ez bainuen kontatu nahi izan; jendeak beti kausa sakon eta transzendentalei egotzi ohi dizkie gertakariak, ohartu gabe askotan umekeriek finkatzen dutela gure patua, huskeria rik hutsalenek... Nolabaiteko esanah ia duten huskeriak dira, ordea, eta zenbaitentzat, esanguratsuegiak. Hara zer gertatu zen; eta ezin dut ulertu nolatan ez zen inor konturatu, han bertan izan baitzen, guztien aurrean; oharkabean pasatu zitzaien, besterik gabe, kontua amen jesus batean irag an zelako. »Badakizu Bernardo de Menesesekin egin behar nuen ezkontzak, itxuraz, zoriontasunerako baldintza eta berme guztiak betetzen zituela. Aitortzen dut, gainera, oso gustukoa nuela senargaia, ezagutzen nuen eta ezagutzen dudan edozein gizon baino gus tukoago; maitemindurik nengoela uste dut. Atsekabetzen ninduen gauza bakarra zen haren izaera aztertzeko ezintasuna: zenbaitek bortitza zela irizten zioten, baina nik beti atsegin ikusten nuen, adeitsu, eskularru bat bezain beratz, eta errezelotan nengoen ez ote zituen itxurak egiten ni engainatzeko eta aiurri basa eta ozpindu bat ezkutatzeko. Mila eta bat bider madarikatzen nuen emakume ezkongabearen mendetasuna, arras nekeza baita halakoarentzat senargaiaren urratsak jarraitzea, errealitatearen sakonera i ristea eta berri zintzoak jasotzea, egia gordinenak (lasaituko ninduketen bakarrak). Ahalegindu nintzen Bernardori zenbait proba jartzen, eta gainditu zituen guztiak; haren jarrera hain izan zen zuzena, ezen sinestera heldu bainintzen inolako beldurrik gab e utz nitzakeela haren eskuan nire etorkizuna eta nire zoriona. »Iritsi zen eztei eguna. Normala den emozioak hartua nengoen arren, soineko zuria janzterakoan berriro erreparatu nion apaingarri zuen parpailazko hegal apartari. Senargaiak oparitu zidan bene tako Alençon1 zahar hura, bere familiarena izandakoa, kana heren zabal zena (guztizko zoragarria ), diseinu dotorekoa, ezin hobeki kontserbatua, museo baten erakusleihoan egoteko modukoa. Bernardok opari egin zidanean, haren balioa famatuz egin zuen, eta artegatu ere egin ninduen horrek, zeren, parpaila oso baliotsua izanagatik, nire gizonga iari gutxitxo iruditu behar litzaioke niretzat. »Une solemne hartan, soinekoaren satin sarriak parpaila are ederragoturik ikustean, iruditu zitzaidan brodatze lan txit delikatu hark zorion promesa adierazten zuela eta aldi berean hain hauskorra eta hain sendoa zen ehun hark sare finez katigatzen zituela bi bihotz. Amets hark liluratuta nindukan aretorantz abiatu nintzenean; a tean zain nuen senargaia. Agurtzera pozaz zoraturik l astertu nintzene an, gorputzez eta arimaz berea izan aurretik azken aldiz, ateko burdina batean trabatu zen parpaila, halako zorte txarrez, non, askatu nahi nuelarik, tarratada baten hotsa entzun bainuen eta ikusi ahal izan bainuen apaingarri paregabearen piltzar bat dilindan zegoela gonaren gainean. Baina beste gauza bat ere ikusi nuen: Bernardoren aurpegia, den suminik bizienak uzkurtua eta desitxuratua; begiak diz diz, ahoa erdi irekia prest agiraka eta irainka hasteko... Ez zen hartaraino iritsi, jendez inguraturik zegoelako, baina istant labur hartan oholtza bateko oihala jaso zen eta biluzturik azaldu zen atzean arima bat. »Zirkinen bat egin bide nuen; beharrik beloaren tulak estaltzen zidan aurpegia. Zerbait kraskatzen eta apurtzen ari zen nire barnean, eta aretoko ate brinbela gurutzatu nueneko bozkarioa laztura sakon bihurtu zen. Aurpegian antzeman berri nion hirazko eta erdeinuzko espresio gogor harekin irudikatzen nuen Bernardo betiko; uste oso ho rrek harrapatu ninduen, eta beste bat etorri zen harekin batera: ezin niola eman, ez niola neure burua eman nahi gizon hari, ez orduan ez inoiz ere... Eta, halaz guztiz, aldarera hurreratuz joan nintzen, belaunikatu nintzen, entzun nituen apezpikuaren ahol kuhitzak..., baina galdera egin zidanean, egia jaulki zitzaidan ezpainetatik, oldarrez, beldurgarri... »Ezezko hura nik nahi gabe jariatzen zen; neure buruari ari nintzaion... guztiek entzun zezaten! —Eta zergatik ez zenuen benetako arrazoia adierazi, hai nbeste zurrumurru zabaldu zirelarik? —Berriro diot: sinpleegia zelako, berez... Ez zuketen sekula sinetsiko. Nahiago izan nuen pentsa zezaten bazirela serio deritzen arrazoi horietarik... 1 Normandiako herri bat da Alençon, bertan eskuz egiten diren parpailen kalitateagatik ezaguna dena (Itzultzailearen oharra).

2023-12-01

Manex

booktegi.eus XANTI BEGIRISTAIN MADOTZ manex AURKIBIDEA Manex eta kaskabeltz handia Manex eta karnaba Manex likarekin Manex txorikumeekin Manex berriz txo rikumeekin Manex papagaitxoarekin Manex tiragomarekin Manex belarretan Manex astoarekin Manex eta elurte handia Manex katakumeekin Manex eta trikua Manex eta habiak Manex eta birigarroak Manex mikekin Manex aranondoan Manex eta txorikumeak Manex berriz kaiolareki n Manex logelan Manex sukaldean Manex eta jostetak Manex eta kisuskileak Manex eta lera Manex eta hormatxoria Manex eta zuloa Manex eta hesia Manex eta kurriloa Manex eta kanpadenda Manex eta buztanikara Manex eta sugegorria Manex eta eskopeta Manex ehizan Manex eta zerrama Manex eta txerrikumeak Manex eta txabola Manex eta salmenta Manex eta babak Manex eta gosaria Manex eta iltzea Txerri hiltzea Errege magoak Manex eta kanpotarra Behiak eta udaberria Manex eta katakumea Manex eta katu zaharra Manex eta behiak Manexen anaia bat Manex eta hondartza Manex eta oilarra Manex eta garrafoiak Manex eta gaztak Manex eta intxaurrak Manex eta zekorra Manex eta odola Manex eta aingerutxoa Elurtea eta ama Manex eta animaliak Manexen emantzipazioa Manex eta kaskabeltz handia Eguberrietako egun batean, Manex bihurritxoa, baserrian barna zebilen goizerdi aldean. Oporretan zegoen eta bere zorionerako, momentu hartan ere, gogotik gustatzen zitzaion gauza bat gertatzen ari zen: elurra mara mara ari zuen, berari atsegin zitzaion bezala. Dagoeneko baziren zenbait egun, elurra egin eta egin ari zuela. Ordurako baserriko inguruek elur geruza polita zuten. Gauetan izotz handiak egiten zituen eta kanpoko animaliak larritzen eta estutzen hasiak ziren, janaririk ez zutelako aurkitzen. Hori zela eta, Manex berehalaxe ohartu zen, etxeko hormen ondora hegazti asko hurbiltzen zirela babes eta jaki bila, esate baterako, zozoak, karnabak , kaskabeltzak, txantxangorriak, txepetxak, hormatxoriak, eta abar. Eta, jakina, Manex mutiko mugitu eta bizia izanik, berehalaxe bururatu zitzaion okerkeria bat egitea. Bazekien ganbaran, nonbait, beste traste askoren artean, kaiola zahar bat zegoela, e ta hartaz gogoratu zen aida batean. Zer bururatuko eta txoriren bat harrapatzen saiatzea! Horretarako, ganbarara igo, kaiola zaharra bilatu eta aurkitu ondoren, zer trikimailu egin behar ote zuen pentsatzen hasi zen. Kaiola, zapata kutxa baten tankerakoa zen, baina, handixeagoa. Manex segituan konturatu zen kaiolak bi ate txiki zituela, eta hortik berehala etorri zitzaion ideia interesgarri bat burura, alegia, kaiola leiho batean jarri, barruan ogi pixka bat daukala. Baina, hemen heldu da Manexen makurkeri a, kaiola leihoan paratu bai, baina kanpo aldera ematen zuen atetxoa itxita utzi zuen, eta, barru aldera jotzen zuena, ordea, irekita. Leihoa itxi eta Manex logela barruan gelditu zen lasai lasai, zain, ikusteko ea zer jazotzen zen; mutikoa bere saltsan z egoen. Handik ez denbora luzera, kaskabeltz handi bat agertu zen leihoan, zuhurtasunez, ogiak erakarrita. Txoria kontu eta arreta handiz ibili zen, dena arakatu eta zelatatzen, bere neurriak hartzen, baina, azkenean, goseak menperatuta, txoriak ezin izan z ion eutsi barrura sartzeko tentazio eta premiari. Presaka, jaten hasi zen ahal zuen guztia, urdaila ahalik eta gehiena bete, indarra berreskuratzeko eta arrisku hartatik albait lasterren ihes egin bere burua salbatzeko. Baina, hara! Une hartantxe bertan e z zitzaion agertu bada Manex leiho erdian? Kaskabeltzak, izu ikarak hartuta, ihesari eman zion aida batean, kanpo alderantz, baina kaiolako ate hura itxita zegoen eta ezin inola ere kalera joan. Mutikoak, ziztu bizian itxi zion barnealdekoa, eta horrelaxe harrapatu zuen kaskabeltz handi hura. Poz pozik, etxe barrura eraman zuen Manexek kaiola txoriarekin. Sukaldean, ura eta janari gehiago jarri zizkion, hegaztia gustura senti zedin bere etxe berrian, baina txoria erotu beharrean zebilen kaiola barruan, izu laborriak hartuta, mokoarekin burdin harien kontra behin eta berriz joz, indar handiz, ihes egin nahian, baina lortzen zuen gauza bakarra, moko alboetan zauriak egitea eta odoljarioa sortzea zen. Horrelaxe jarraitu zuen kaskabeltz errukarriak egun osoan zehar, kolpeka itsututa, atsedenik hartu gabe, sukaldean ikusteko argitasuna egon zen bitartean. Manex, oheratzeko garaian, alde batetik, pozik zegoen, egun hartan eskuratu zuelako hain gogokoa zuen txori haietako bat, baina, bestetik, ez zegoen batere la sai eta konbentzituta, kaskabeltz gaixoaren portaera eta jokabide erogarria ikusita. Biharamunean ere, eguna argitu bezain azkar, zoritxarreko txoria esnatu eta, bezperan bezalaxe, jo eta su hasi zen kaiolako burdin hariak jotzen bere buruaren, hanka egit eko helburu. Ez zuen etsitzen. Moko ondoko zauriak ireki eta handitu egin zitzaizkion. Odoljarioa gero eta larriagoa zen. Horrela eman zuen bigarren egun santu osoa ere, Manexen begiradapean, jateko eta edateko betarik hartu gabe, harik eta gauerako, kaiol ako txoko batean, guztiz ahuldu eta abailduta gelditu zen arte. Manexek ez zekien ongi zer pentsatu, baina bigarren gauean ere zeharo kezkatuta oheratu zen. Hurrengo goizean, Manex gizagaixoaren atsekabea, zoritxarra eta negarraldia, kaskabeltz handia kaiola barruan hankaz gora, hilda ikusi zuenean! Ez zegoen hura inork kontsolatzerik. Goiz osoa erabat erretxinduta eta zapuztuta pasatu zuen, malkoak bukatu zitzaizkion arte. Seguru asko, gertaera hartatik ondorioren bat aterako zuen. Manex eta karnaba Manexek, kaskabeltz handiarekin halako atsekabea igaro eta gero, trago txar hura ahalik eta azkarrena gainditzeko, erabaki zuen hoberena zela, berehalaxe beste saialdiren bat egitea. Biharamunean bertan, segituan erreparatu zien karnaba batzue i. Izan ere, halako txoriak, etxe ondoko horma batera ari ziren behin eta berriz hurbiltzen, landare batzuen haziak jateko. Manexi ez zitzaion inola ere pasatu xehetasun bat, alegia, landare hazidun haiek ukuiluko atetik hurbil samar zeudela, eta hori horr ela, buruko makineria berehalaxe jarri zuen martxan. Oso denbora gutxiren buruan, gogoratu zuen pertsona heldu batzuei entzundako kontu bat, hau da, galbahea erabili ahal zela txoriak harrapatzeko, eta berehalaxe oroitu zen haren teknikaz. Ziztu bizian u kuilura jaitsi, pixka batean bilatzen aritu eta, zorioneko galbahea segidan aurkitu zuen. Garbitu eta txukundu ondoren, orduan bi gauza behar zituen mekanismoa behar bezala martxan jartzeko: lokarri luzetxo bat eta makila txiki bat. Manex azkar mugitu zen etxean barna, ukuiluan, etxebizitzan eta ganbaran. Azkenean, denbora gutxian, dena prest zeukan. Botak jantzi, berokia soinean sartu eta gerturik zegoen kalera joateko. Kanpoan hotz zegoen eta elurra lodi. Hoztu gabe eta ahal izan zuen modurik bizkorrenea n, dena jarririk utzi zuen aida batean: landare hazidunen gainean, galbahea, alde bat lurrean bermatuta eta bestea makilatxo motzaren gainean, hau zutik zegoela. Galbahea lurrera erortzen zenerako, ongi kalkulatu zuen zirrikiturik ez gelditzeko, txoriek ez zezaten ihes egin. Gero, sokatxoa makilari ongi lotu eta ukuiluko leihatilaraino luzatu zuen delako lokarria. Ukuilu barruan jarri, leihatilaren atzean, eta txoriak noiz etorriko zain gelditu zen. Handik denbora gutxira, karnaba batzuk hasi ziren hurbiltz en landare hazidunetara, errezelo pixka batekin, hori bai, baina, hala ere, galbaheari ez zioten aparteko garrantzirik eman eta berehala ekin zioten lanari, hau da, galbahe azpira sartu, landareen gainean pausatu eta haziak jaten hasi. Manexek gorputza pix ka bat urduri sumatu zuen, baina, hala ere, lortu zuen bere burua hotz mantentzea, harik eta momenturik egokiena iritsi zen arte. Halako batean, hiru karnaba ikusi zituen galbahearen azpian: bat erdi aldean eta beste biak bazterretan. Orduan zela unerik ho berena erabakita, zapla! tenkatu zuen soka. Galbahea istantean erori zen elur gainera. Manex, ukuilutik atera eta ziztu bizian joan zen ikustera zer gertatu zen tresna azpian. Karnaba bat barruan zegoen harrapatuta; urduri eta oso izututa, jirabiraka hegal datu nahian. Bazterretako beste biek, ordea, lortu zuten ihes egitea. Manexek, kontu oso handiz, eskua bahe azpian sartu eta berehala lortu zuen txori gaixoa harrapatzea. Pozaren pozez eta lasterka, berriz ere kaiolaren bila joan zen txori eta guzti, anim alia txikitxo hura hantxe sartzeko. Kaiolan sartu ondoren, eta aurreko egunetako akats berbera ez errepikatzeagatik, erabaki zuena zera izan zen, kaiola etxeko gela ilun batean jartzea, horrela, txoria argirik gabe, iluntasunean, lasaiago egonen zelakoan, mokoka eta kolpeka aritu gabe. Gauzak horrela, kaskabeltz handiarekin egin zuen bezalaxe, aurkitu ahal izan zuen janaria eta ura kaiola barruan paratu, eta traste gela ilunera eraman zuen; hantxe kokatu zuen kaiola karnabarekin. Manexek arreta eta jakin min handiz jarraitu zuen txori izutiaren bilakaera. Ilunpetan, hegazti txikia isilgordeka gelditu zen, kolpe txarrik hartu gabe. Horrela eduki zuen egun eta gau osoan, biharamun arte. Eguna argitu zuen bezain azkar, mutikoa irrikaz eta aldi berean kezkaz joan zen gela ilunera, bere gatibua ikustea. Une hartan geldi geldirik eta isilik zegoen, baina argia piztu bezain laster, kaskabeltza bezala hasi zen, izu laborri kolpeka, ihes egin nahian, eta horrexegatik, zegoen bezalaxe utzi zuen berriz ere traste gelan, egun osoan zehar, ea noizbait etsi eta lasaitzen hasten ote zen. Baina, Manexen zoritxarrerako, bigarren egunsentian karnaba oso makal eta itxura txarrarekin agertu zen; eguerdirako bizitzeari utzi zion, gose, egarri eta ahuleriaren ondorioz. Manex ek berriro ere berebiziko zaputza harrapatu zuen; muzindurik gelditu zen. Auskalo zein pentsamendutan murgilduta geratu ote zen! Manex likarekin Manexek, kaskabeltz handiarekin lehendabizi eta karnabarekin ondoren, izan zituen porrot garratzen zaporeak dastatu eta gero, bolada luzetxo batez alde batera utzi zituen txoriak harrapatzeko gogoa eta grina, baina udaberriaren etorrerarekin batera, berriz ere, aida batean piztu zitzaion ideia horixe bera, bere buru geldigaitzean. Izan ere, udaberrian sartzearekin batera, baserri inguruko euntze gehienak hori horiak jarri ziren, txikori belarren loreen eraginez. Lore haien haziak, karnabek arrunt gustura jaten dituzte, eta arrazoi horrexegatik, Manexen baserriaren ondoko belardietan, be rehala hasi ziren karnaba multzoak agertzen, gustura, jaki goxo hura gozamenez jateko. Baina manex ez zegoen lo, eta hura ikusita, burura aida batean etorri zitzaion likaren ideia. Izan ere, pertsona helduei aspaldian entzuna zien, bazegoela lika izeneko produktu artifizial bat, oso itsaskorra, eta txoriak harrapatzeko zeharo baliagarria zena. Horiek horrela, egun gutxiren buruan, norbaiten bitartez lika eskuratu, eta mutikoa segituan hasi zen bere kalkuluak egiten; Manex horretan oso trebea zen. Azkenean, hauxe da egitea erabaki zuena: txikori belar loreen artean, bi makilatxo lurrean sartu, bertikalean, eta gainean beste bat horizontalean jarri, futbol atea edota langa balitz bezala. Horizontalean gelditu zen makilatxoa, likaz oso ongi igurtzi eta hornitu zuen, eta jarraian, bere burua urrutiratu eta pixka bat ezkutatzea baino ez zitzaion gelditzen. Minutu gutxi batzuk igarotakoan, lehen karnaba taldetxoak hasi ziren iristen. Manex urduri eta irrikan jarri zen. Erne erne begiratzen zion gertatzen zen guztiari. Txoritxo batzuk, poliki poliki eta konfiantza osoz, inguratzen ari ziren Manexek jarritako tranpara. Halako batean, karnaba xalo bat, Manexen tresnatxoaren gainean pausatu zen. Ihes egiten saiatu zen, baina hegoak zenbat eta gehiago mugitu, ordua n eta gehiago nahasten zitzaizkion lika malapartatuarekin. Manex, karnaba erabat geldiarazita zegoela ikusi bezain azkar, bere ezkutalekutik tximista moduan atera, animaliatxoarengana joan, kontu handiz hartu eta segituan etxera joan zen, txoritxoa kaiolan sartzeko. Aurreko bi kasuetako akats berberak ez errepikatzeagatik, alegia, lehendabizi kaskabeltz handiarekin eta gero galbahean harrapatutako karnabarekin, hauxe da Manex burutsuak egin zuena: kaiola barruan, ontzitxo batean janaria jarri eta bestetxo batean ura. Jarraian, presondegi osoa arropa zahar batekin estali zion hegaztiari, kanpoko aldea ikusi gabe, lasaiago egon zedin, baina, aldi berean, argitasun pixka bat utzi zion, janari edaria ikusi eta hartu ahal zezan, behar zuenean. Baina, o raingo honetan ere kukuak makur jo zion mutikoari, izan ere, eta berriz ere, txori haren asmo eta gogo bakarra espetxe hartatik ihes egitea baitzen. Janaria eta ura bost axola; haiek zeharo ahaztuak zeuzkan momentu haietan, eta ez zien batere erreparatzen. Kaskabeltzaren kasuan bezalaxe, kartzelaren alde batetik bestera hasi zen mugitzen eten gabe, handik hanka egiteko zirrituaren bila, baina zirrikitua ez zuen inon ere topatzen. Karnaba gaixoak bitartean, laztura eta izu ikara itzel haietan, lumaje osoa b ehin eta berriz bustitzen zuen, Manexek edateko jarri zion edontziaren urarekin, eta horrela, egun pare baten ondoren, hotzeria hartuta, nekeak abailduta eta goseak jota, azkenean, txoritxoa gorpu bihurtu zen. Gure mutikoa, berriro ere, jota eta porru egi nda gelditu zen. Inola ere ezin zuen lortu bere helburua. Deabruaren madarikazioren bat zeukala ematen zuen. Berriz ere, haserre, negarti eta goibel gelditu behar izan zuen, beste aukera hoberen baten zain. Manex txorikumeekin Udaberri hartan ere, egunek eta asteek aurrera egin zuten beti bezalaxe, eta horrela, ezinbestean, udaberriaren bukaerara, eta, jakina, udaren hasierara hurbildu ziren Manexen baserrian. Mutikoak, beti bezalaxe, badaezpada ere, erne jarraitz en zituen inguruko txorien mugimenduak, eta, hala, egun batean, bat batean ohartu zen, karnaba bikote bat bere habia iruten ari zela etxe inguruko sagarrondo batean. Bihotzak jauzi bat egin zion pozaren pozez. Izan ere, Manexen baserri inguruan sagasti ed er bat zegoen, birraitonak aspaldian jarria. Baratze eta etxearen arteko sagarrondo batean ari ziren egiten habia, hain zuzen ere karnaba haiek, goroldio, artile, liken, belar eta abarrekin; egia esan, karnaben habia oso da polita. Baserritar txikiak, egun eroegunero jarraitu zuen habia egitearen prozesu osoa, arreta eta interes handiarekin. Gero, karnaba emearen arrautzak errutearen garaia iritsi zen. Geroago, arrautzak txitatu eta txorikumeak jaiotzea. Ondoren, txoritxo jaioberriak hazteko denbora etorri zen, handitu eta gero, habiatik alde egin eta bizimodu eta abentura berri bati ekiteko. Baina, ez pentsa ez, denbora tarte luzetxo hartan zehar Manexen burmuina geldirik, lo edota alfertuta egon zenik, ez. Alderantziz, bien bitartean bere ideiak, kalkulua k eta burutapenak garatu eta aurrera eramateko baliatu zuen. Oraingo honetan, bere asmoa, karnaben kumeak hartu –lapurtu, hobeki esanda – eta kaiolan sartzea zen. Gauzak horrela, Manexi tenore egokia iritsi zela iruditu zitzaionean, txorikumeen gurasoak ja nari bila urrutian zeudela aprobetxatuta, etxera azkar azkar joan, kaiola hartu, sagarrondora igo, txoritxoak eskuratu eta kaiola barruan sartu zituen. Berehala, zuhaitzaren enbor eta adar sendo batzuen artean kaiola ongi bermatu, eta handik ziztu bizian o spa egin zuen, karnaba amak eta aitak jana ekarri eta eman ziezaieten. Izan ere, Manexen asmoa zera zen, gurasoek janaria ematen jarraitzea kumetxoak handitu arte, eta orduan, kaiola etxe barrenera eramatea. Pentsatu eta gertatu. Esan bezala, mutikoaren l antegia oso ongi zihoan; primeran. Txorikumeen gurasoek eten gabe jarraitu zuten jana eta edana ekartzen deus gertatu izan ez balitz bezala, eta kaiolako kumetxoak egunetik egunera ari ziren handitzen eta sendotzen. Manexek, jakina, ez zien begirik kentzen ; disimuluz, baina egunero oso sarritan begiratu eta behatzen zuen nola zihoan hazkunde aldia. Pozak txora txora eginda zegoen; kriskitinak jotzeko moduan. Zoriontsua zen. Egun batean, ordea, eta jada txorikumeak nahiko handituta zeudenean, mutikoa jaiki eta goizean goiz, poz pozik, beti bezala, sagarrondo aldera joan zen ikusteko nola zihoan bere proiektu garrantzitsua, baina, bat batean, ia ia bihotzekoak jo zuen, kaiola lurrean, sagarrondoaren azpian ikusi zuenean, lumaz inguratuta eta txorikume bakar b at ere gabe. Beldur ikara eta atsekabe hartan, Manexek ingurura begiratu eta segituan ikusi zituen baserriko katuak, bazterretan, goxo goxo etzanda eta patxada ederrean, erdi lo, sabelak beteta. Orduantxe konturatu zen zer nolako akatsa egin zuen! Izan er e, kaiola, katuentzat oso leku irisgarri batean jarrita zuen, enborra eta adar batzuen artean, eta hortik etorri ziren Manexentzat ezbehar guztiak. Berriz ere bihozmina eta nahigabea; sufrimendua eta pairamena. Beste behin ere konturatu behar izan zuen zeinen zaila zen txoriak edota txorikumeak harrapatu ondoren, bizirik iraunaraztea. Argi zegoen, holako zerbait lortu nahi baldin bazuen, jarraitu eta oraindik gehiago findu beharko zuela bere teknika. Manex berriz txorikumeekin Dagoeneko, behin baino gehiagotan esan dugun bezala, Manex baserritarra ez zen erraz etsitzen duten horietako bat, ez, alderantziz, tenkorra eta amorerik ematen ez duten horietako bat zen, ordea. Gauzak horrela, jadanik udan sartuta, gure m utikoa berriro ere ohartu zen, etxe ondoko beste sagarrondo batean, beste karnaba bikote bat habia egiten ari zela. Beste bikote bat al zen, ala agian lehengo berbera? Horixe ez dugu jakiterik izanen. Baina kontua zera da, bi txoriek tinko jarraitu zutela lanean eta egun jakin batean bukatu zutela beren etxetxoaren eraikuntza. Gero, berriro ere etorri zen arrautzak errutea, txitatzea, kumeak jaiotzea eta hazkuntzaren prozesu osoa. Horraino, Manexek erne baina lasaitasunez jarraitu zuen gertakari guztia, ba i baitzekien horretan ez zegoela aparteko zailtasunik, aurreko kasuan frogatu zuen bezala. Beraz, estutasunik gabe itxaron eta, lehendabiziko aldian egin zuen bezalaxe, txorikumeak nahiko koskortuta zeudenean, kaiola berriz ere hartu, zuhaitzera igo, hegaz titxoak lapurtu gurasoak urruti ziren bitartean, eta espetxean sartu zituen, aurreneko saiakeran egin zuen bezala. Baina gauza bat oso presente eduki zuen, ordea, alegia, aurreko akats berbera ez errepikatzea. Horretarako, kaiola goiko adar mehe batean jarri zuen, enborretik urruti, eta gainera lokarri argal batetik zintzilik, era horretan, etxeko katuentzat ezinezkoa gertatzeko kaiolaraino iristea. Eta halaxe suertatu zen halaxe suertatu zenez; katuek behin ere ezin izan zuten kaiola ukitu. Dena primeran zihoan. Txorikumeak ederki ari ziren handitzen, eta mutikoaren ustearen arabera, handik egun gutxi batzuetara bereganatu ahalko zuen kaiola, etxera eramateko. Baina, zoritxarreko egun batean, eguzkiak izugarri berotu zuen egun osoan zehar eta ilunabarrera ko egunduko ekaitza sartu zuen: tximistak, ostotsak, euria eta baita kazkabarra ere. Hozberoa ere asko jaitsi zuen bat batean, eta zenbait minutuz gogotik eta indarrez bota zuen, hodeiak hustu arte. Atertu zuenean eta denboralea urrundu bezain azkar, Mane x urduri eta egonezinik atera zen etxetik, sagarrondo aldera joateko, ikusteko nola zeuden txorikumeak. Baina, susmatzen zuen hondamendia gertatua zen; bakar bat ere ez zen salbatu. Bota zuen euri eta kazkabar kopuruarekin, eta, gainera, indar bortitz hare kin, karnaben kumetxoak zopa eginda gelditu ziren, gurasoen batere babesik gabe: bustita, kolpatuta, itota eta hoztuta. Hau beste porrot bat gehiago izan zen Manex gizajoarentzat. Dagoeneko ohitzen hasia beharko zuen galtzera. Ilunabar hartan ere, Manexek ez zeukan zergatiko handirik pozik eta alai etxeratzeko. Manex papagaitxoarekin Uda hartan, eta ikusita Manexek zer nolako zaletasun eta grina zeuzkan txoriren bat kaiolan edukitzeagatik, egun batean, hiriburuko izeba Gotzonek papagaitxo bat ekarri zion kaiola eta guzti: horia, berdexka, isats luzea, oihu zoliak egiten zituena eta, antza denez, erraz bezatzen edo hezten den horietako bat. Manexek pozaren pozez hartu zuen oparia, eta, gainera, izeba maitagarriak horixe esan zion, alegia, txori hura oso mantso, bare eta otzana zela, hots, kaiolatik aterata ere, ez zuela ihes egiten, beti itzultzen zela bere etxetxora, hau da, jende artean eta eskuetan ibiltzen oso ohituta zegoela, azken batean. Horiek horrela, handik aurrera gure mutikoak ia ia egunero hartzen eta ateratzen zuen papagaitxoa kaiolatik, berarekin jostatzeko. Batzuetan, eskuetan zerabilen; hor janari pixka bat jarri eta bertatik jaten zion hegaztiak. Beste batzuetan, sorbaldetan, eta, sarritan, baita buruaren gainean ere. Hor, txoria gustura aritzen zen Manexen iletxoekin jostaketan: mokoarekin, orain ile sortatxo bat hartu eta aztertu, orain utzi, orain ile bakanak mokokatu eta tenkatu eta abar; horrela, luzaroan, aspertu arte. Eta egoki iruditzen zitzaionean, burutik hegaldatu eta normalean kaiolaraino joaten zen, zizparen tiroa bezala, hegalak astinduz zalaparta batean. Baserritar gaztetxoa horrela ohitu zen ibiltzera papagaitxoarekin etxeko sukaldean, pasabideetan, logeletan, egongelan eta abarrean, lasai eta patxa daz, hainbeste, non, egun batean, kalera eramatera ere ausartu baitzen. Egia esateko, etxe barruan, papagaitxoa oso txintxo ibiltzen zen, eta, lehenago aipatu bezala, bukaeran beti joaten zen bere kaiolara: batzuetan, gainean pausatzen zen, eta beste batz uetan, atetxoa irekita baldin bazegoen, kaiola barruraino ere sartzen zen bere kabuz. Horrek guztiak, Manexi konfiantza oso handia eman zion txoriarekiko. Kontua da, baserri hartan, udan, ohitura zutela, eguneko belarretako lanak bukatutakoan, afari merie nda egitekoa, kanpoan, etxe ondoko sagasti azpian. Hori horrela, ilunabar goxo batean, Manexek ausardia handiz, kaiola kanporaino eraman zuen, erabakitasunez. Etxekoek, harrituta, esan zioten: –Baina, nora hoa? Zer egin behar duk? Eta Manexek, lasai eta uste on osoarekin erantzun: –Ba, etxean bezalaxe, papagaitxoa kaiolatik atera. –Baina, hanka eginen dik, ordea! – ohartarazi zioten. –Lasai!, nik bai baitakit zertan ari naizen. Hala, bada, kaiola etxeko horman zintzilik ezarri, txoria hartu eta buru gai nean jarri zuen, ohituraren arabera, etxeko guztien aurrean. –Hi ganbaratik egina hago, motel! –esan zioten, berriz ere. Kontua zera da, gezurra badirudi ere, txoriak hantxe iraun zuela zenbait minutuz, beti bezalaxe, Manexen kalparrekin jostaketan eta e ntretenitzen, hango inguruaz erabat ahaztuta. Mutikoaren familiakoak harri eta zur. Manex bera ere, harroturik eta gero eta konfiantza handiagoan ari zen mugitzen alde batera eta bestera. Baina, halako batean, teilatu eta sagarrondoen gainetik, karnaba talde txiki bat pasatu zen hegan, kantari eta alai. Papagaitxoa, hura ikusita, ez bat eta ez bi, zurrunbilo zalapartari baten moduan abiatu zen ziztu bizian, gainerako gauza eta pertsona guztiak hantxe ahaztuta: Manex, haren ileak, bere kaiola eta abar. Mutikoa sor eta lor gelditu zen. Ez zuen holakorik espero eta ez zekien nola erreakzionatu ere; hobeki esanda, ez zuen batere erreakzionatu. Ahoa bete hortz gelditu zen, zer egin ez zekiela. Handik gutxira, papagaitxoa intxaurrondoan pausatu zen, ka rnabekin batera. Manexek, orduan, itxaropen pixka bat sumatu zuen sabelean, baina, zoritxarrez, itxaropen hark oso gutxi iraun zion, bere txoria gainerako karnaba guztiekin batean, ospa egiten ikusi zuenean. Urrutiratuz joan zen, gero eta gehiago, gero eta gehiago, azkenean, begi bistatik zeharo galdu arte. Manexek, badaezpada ere, luzaroan itxaron zion papagaitxoari, ikusteko ea damututa edo itzultzen ote zen haren kaiolara, baina ez, inondik ere ez zen itzuli, eta mutikoa hantxe gelditu zen, goibel, amo rratuta, lotsa gorritan, atsekabeturik eta erdi negarrez, gora begira, zerurantz, kaiola hutsik aldamenean zeukala, eta, gainera, etxekoen adarra jotze, iseka eta trufa maltzurrak jasan behar: –Ai, babalore halakoa! –aitak, barrez. –Sasijakintsu ustezkoa ! –amak, algaraka. –Hi haiz hi txoroa! –anaia zaharrenak, iseka eginez. –Ergela izan behar duk hori ez jakiteko –arrebak, harpa joz. Ilunabar hartan Manex ohartu zen, oraindik gauza asko zituela ikasteko, eta apalxeago jokatzeak ez dakarrela kalterik. Manex tiragomarekin Handik egun batzuetara, baserri inguruan, Manexek langa baten ondoko beste sagarrondo batean, kaskabeltz handi batzuen kumeak beren gurasoekin zebiltzala ikusi zuen, adarretan, hegaka, adar batzuetatik beste batzuetara; habiatik hegaldatu berriak. Oraindik oso gaztetxoak ziren, eta hegal kontuetan trakets zebiltzan, normala den bezala: astiro, baldarki, segurtasunik gabe eta hegaldi oso motzak egiten zituztela. Mutikoak berehalaxe izan zuen burutapen bat, alegia, etxera joan, tirabikea hartu, larrainean ezker sakela harri koskorrez bete eta txorikumeen bila abiatu. Poliki eta kontu handiz hasi zen hurbiltzen txoritxoengana, ez izutzeko. Kumetxoak ez ziren konturatu, eta, ondorioz, ezta asalda tu ere. Baserritar gaztetxoari iruditu zitzaionean nahiko hurbildu zegoela, ordurako prestatuta zeukan tirabikea, txorikume baten aldera bideratu, arreta handiz apuntatu, ongi ongi kalkulatu..., baina harritxoa jaurti baino lehen, hegaztitxoa beste adar ba tera mugitu zitzaion; zorte txarra! Manexek egoera egonarri handiz hartu eta berriro ere saiatu zen apuntatzen. Txorikume berberarekin jardun zuen, eta tirabikea ongi bideratuta zeukala iruditu zitzaionean, hantxe bota zion legarra, baina, zoritxarrez, ez zuen jo hegaztia, ondoko adartxo bat baizik. Txorikumea arriskuaz ohartu bezain laster, alboko lizar batera joan zen bere hegaldi baldarrean. Baina, sagarrondoan bazeuden oraindik beste bi kaskabeltz kume. Haietako bat aukeratu eta hari saiatu zitzaion hirugarren aldiz harri koskorra botatzen. Patxadaz kalkulatu, apuntatu eta berriro jaurti. Eureka! Oraingoan bai! Azkenean, txorikumea harriarekin jo eta lurrera botatzea lortu zuen gure mutiko bihurriak; goitik behera eta jira biraka joan zen txoritxo gaix oa lurreraino. Manex pozak txoratzen, tirabikea lurrera bota, eta ziztu bizian abiatu zen txorikumea harrapatzera; lasterka. “Azkenean! Hauxe nirea duk, ba!”, pentsatu zuen bere baitan. Txoritik hurbil zegoen. Makurtzen hasi zen bere harrapakina hartzeko, baina, hara!, a zer ustekabea! Azken momentuan, lumaduna hegaldatu eta bere muturraren aurrean ez zion hanka egin, ba? Mutikoak ezin zuen sinistu ikusten ari zena; ez zuen inola ere onartu nahi gertatzen ari zitzaiona, baina, azkenean, tamalez berarentzat , ontzat hartu beste erremediorik ez zitzaion gelditu. Eta, zer izan zen, ba, gertatu zena eta Manexek inondik inora ere ulertu ezin zuena? Zein misterio arraro izan zen hura, txorikumea hil ondoren berpiztu al zen, ba? Ez, ez, ez! Hantxe ez zen inolako ezkutukorik gertatu. Pasatu zena zera izan zen, mutikoak urduritasunarekin indar gutxiz bota ziola harrixka txoritxoari eta horren ondorioz, kaskabeltz txikia zorabiatu, txepeldu eta lurreraino joan zen goitik behera, sagarrondoaren adar eta hostoen artean, baina behin behean zegoela, soropilean, eta segundo batzuk igarotakoan, berriro ere ernatu eta hegan egiteari ekin zion, Manexen atzaparretatik ihes egiteko eta aske izan zedin. Ordurako, Manexen eskarmentua ez zen nolanahikoa galbide eta galera haietan , baina hala eta guztiz ere, berriro ere egundoko muturrekoa hartu zuen; frustrazio galanta. Manex belarretan Uztaileko egun batean, goiz partean, Manex bizi zen baserrian, belar lanetan ari ziren jo eta su, belar giroa, hau da, eguraldi eguzkitsu eta beroa aprobetxatzen ari ziren denak emanda. Mutikoak ordurako, gainditua eta nahiko ahaztua zuen tirabikearekin jasan zuen porrot txikia. Egun hartan, baserritik goiko aldean zuten belardi aldapatsu batean tokatzen zitzaien lan egitea; izena Goiko euntzea zuen. Hain maldatsua zen Goiko euntzea, non behi gurdia orekatu eta kargatu ahal izateko, belar soroan, goiko aldean gelditzen zen gurpilaren parean, alegia, lurrean, zulo bat egin behar izaten baitzuten, gurpila sartu eta erosoago lan egin ahal izateko, gurdia behin horizontal gelditu eta gero. Goiz hartan, Manex anai arreba eta gurasoekin, lehendabizi, belarra zabaltzen aritu zen, eta geroago, belarrari buelta ematen, ahalik eta azkarrena lehortu zedin. Goizerdian, denek atseden polita hartu zuten, aldapa erdi erdian, hesian bertan zegoen haritz handi baten itzal azpian, iturritxo baten ondoan. Iturburua lurrean berean zegoen eta hantxetik bertatik hartzen zuten ura pitxer baten bidez. Ura hotz ateratzen zen iturri hartan, gutxi, baina goxoa suertatzen zen, batez ere, bero handiko egunetan, egun hartan egiten zuen bezalaxe. Hala eta guztiz ere, kontu handiz ibili beharra zegoen ura pitxerrarekin hartzeko momentuan, putzu txikitxo hartan izainak bizi izaten baitziren. Dena den, har ako hartan, baserritarrek ez zuten batere arazorik izan izainekin. Ur gardena oso gustura edan zuten denek, ase arte; inor ez zen egarri gelditu. Ura edaten bukatu ondoren, haritz handiaren itzal azpian kokatu eta pausatu ziren denak, atsedenaldian jarrait zeko, eta, geroxeago berriz lanari ekiteko. Horretan ari zirela, pitxerra erabili zuen anaia batek, aldarte onean, txantxa bat egiteagatik zer bururatuko eta, pitxerrean gelditzen zen azken ur hondarra ez al zion, ba, bota Manexi goitik behera? Azken hau b iziki haserretu egin zen, baina txikiena izanik, ez zuen modurik ikusten inolako mendekurik hartzeko, eta, gauzak horrela, erabaki zuena zera izan zen, lehenago ebaki eta itzulikatutako belarraren gainean etzatea, eguzkitan. Niki bustia erantzi eta hantxe etzan zen ontzen ari zen belarraren gainean. Esan liteke mutikoa gustura gelditu zela etzanda, ahuspez, bizkarra lehortzen, goxo goxo eta epel epel, erdi lo. Baina, halako batean, erdi lo erdi esna zegoela, zaratatxo iraunkor txiki eta leuna entzutea irud itu zitzaion, sabelaren azpian. Burua altxatu, begiratu, eta, arraioa mila demonio!, ez al zuen ikusi, ba, sugegorri bat ateratzen, urdail azpian zituen belarren artetik? Jauzi batean zutik jarri eta oihuka hasi zen: –Sugea, sugea! Lagundu! Azkar! –estu e ta larri. Lehenago pitxerreko ura bota zion anaiak berak, jaiki, bihortzekoa hartu eta egundoko makilakada eman zion sugegorriari bizkarrezur erdi erdian. Sugea bizirik, bai, baina ibili ezin zela gelditu zen, bizkarrezurra hautsita. Geroxeago, buruan best e hainbat kolpe emanda, azkenean, sugegorri gaixoa hilotz gelditu zen. Manexen anaia hark berak, suge hila bihortzekoarekin hartu eta euntzean goitik behera, bortizki jaurti zuen, urrutira. Zoritxarreko sugegorria hantxe joan zen airean, hegan, nonbait ero ri eta galdu zen arte. –Ai, ai, ai, oilobustia halakoa! –bota zion lehengo anaiak berak Manexi. Manexek, orduko hartan ere isil isilik gelditu behar izan zuen, txintik ere esan gabe, eta beste guztien aurrean gainera, koldar baten moduan. Manex astoarekin Urte hartako udazken hasieran, hau da, belarretan izandako azken ustekabekoa gertatu eta handik aste batzuetara, mutikoa berriz ere adoretuta zegoenean arratsalde batean, beren baserri ondoan, auzokoaren belar soro batean , haren asto beltza ikusi zuen Manexek. Asto zaharra euntze maldatsu batean ari zen belarra lasai lasai jatean; bakarrik, patxadan eta bakean. Pentzearen aldapa ikusita, baserritar txikiak pentsatu zuen, beharbada ez zela batere zaila izanen asto beltzaren gainera igotzea. Halaxe, ba, harantz abiatu zen segituan mutikoa. Langan barna sartu eta pixkanaka pixkanaka hurbiltzen hasi zen, lasai eta bestela bezala. Gertu samar zegoenean, Manex goxo goxo hasi zitzaion hizketan belarriluzeari, ez uxatzeko. Lau han kadunak ez zuen zirkinik ere egin. Hori horrela, mutikoak hurreratzen jarraitzeko aprobetxatu zuen. –Potx, potx! –esan zion, samurtasunez. Asto zaharrak bazkatzen segitu zuen, deus gertatu izan ez balitz bezala. Hori ikusita, baserritar txikiak konfiantza hartu, astoaren bizkarra laztandu “potx, potx!” esaten zion bitartean, eta momentu egokia iruditu zitzaionean, jauzi arin eta azkar batez, astoaren bizkar gainean jarri zen aida batean. Asto beltzak berdin berdin jarraitu zuen bere eginkizuneta n, jaten, patxadatsu, bizkar gainera hosto arin bat erori izan balitzaio bezalaxe. –Hau egina zegok! –pentsatu zuen Manexek bere baitan, dagoeneko lasaituta. Bi hankekin, sabelean kolpetxo batzuk ematen hasi zitzaion astoari, “arre, arre!” esanez, ibiltz en has zedin; martxan jartzeko. Asto beltzak berean jarraitu zuen, belarra jaten, burua goratu gabe. Mutikoak berriz: –Arre, arre, astoa! –ahoarekin soinu zoli egoki bat egiten zuen bitartean, astoa abia zedin. Hala ere, momentuz ez zuen deus ere lortu; a nimalia belarriluzea geldirik. Mutikoa dagoeneko urduritzen eta kezkatzen hasita zegoen, asto zaharra gaizki ote zegoen; gaixorik edo. Baina, halako batean, lau hankaduna esnatu, erreakzionatu eta jauzika hasi zen lasterka, dozena bat ezparak aldi berean eztenkatu izan balu bezala. Burua jaitsi, bizkarra astindu eta ostikoak ematen hasi zen bat batean; nonbait, berandutxo izan bazen ere, bizkar gainean sumatu zuen zamak ez zion batere graziarik egin. Manex gizagaixoa, horrek guztiak zeharo ustekabean harrapatu eta hantxe joan zen pikutara, hankaz gora, lurreraino. A zer bizkarrekoa hartu zuena, Jainko maitea! Eta hala ere, esan liteke nahiko zorte ona izan zuela, astoak ez ziolako ostikoz jo edota gorputza zapaldu. Hori guztia gertatu eta gero, mutikoak berehala asto zaharra hantxe bertan utzi eta etxera abiatu zen apal eta batere harrokeriarik gabe. Etxean sartu eta mutu gelditu zen; i silisilik. Inori ez zion hitz erdirik ere esan. Gauen, umil umilki afaldu eta ohatzera. Gau hartan bai gustura hartu zuela ohea Manexek! Manex eta elurte handia –Manex, gaur elurra mara mara ari dik! Gelditu lasai ohatzean, eskolara joateko eguraldi txarra baitago. Gaur ez zarete joanen –esan zion amak goiz batean semeari, jaikitzeko garaian. Izan ere, eskolaraino iristeko bi bat kilometro egin behar izaten zituzten oinez, eta dena euntze, gurdibide, zubi eta bidezi dorretan barna. A zer mauka, Manexena! Huraxe bai gustura entzun zuela mutikoak! Alegia, eskolarik ez eta gainera elurra! Zer gehiago eskatu ahal zuen? Garai hartan, orain dela 50 bat urte, baserri haren inguruetan, elurte ugari eta handi samarrak botatz en zituen ia ia urtero, salbuespenak salbuespen. Baserritar txikiak oso gogoko zituen elurtzak, neurri handi batean, beharbada, horrexegatik, alegia, elur erauntsiak egiten zituenetan, amak baimena ematen zielako sasieskola egiteko. Eta, bai, elurra egite n zuen bakoitzean, Manex segundorik ere galdu gabe saiatzen zen aprobetxatzen denbora guztia; dena emanda! Arrunt gustukoa izaten zuen batez ere, elur ugari atertu gabe nola egiten zuen ikustea. Landak eta mendiak nola joaten ziren pixkanaka pixkanaka zuri tzen, elur geruza handitzen eta gizentzen. Aukera zuen guztietan kalera atera eta elurrarekin jostatzen zen, bakarrik edota anai arrebekin. Batzuetan, panpinak eta irudiak egiten, beste batzuetan, batez ere aldapa handietan, elur gurpil antzeko bola errald oiak egiten eta goitik behera botatzen, eta beste une batzuetan, pilotakadaz. Momentu batzuetan, Manexek berak ematen zituen pilotakadak, baina, beste askotan, berari tokatzen zitzaion kolpeak jasotzea, batik bat, gogoan edukita bera zela anai arrebetan g azteena, eta, ondorioz, baita txikiena ere. Baserrian bazuten elur lera bat, zurezkoa, anaia zaharrenek lehenagotik egina, eta, hartan ere hagitz gustura aritzen zen Manex gora eta behera, besteek uzten ziotenean, jakina. Zorioneko egun hartan, baserritar txikia jaiki zenerako bazeuden 15 zentimetro elur baino gehiago, eta, esan liteke egun osoan ia ia ez zuela batere atertu, horregatik, gauerako oso elur geruza handia jarri zuen, 60ren zentimetro; mutikoa, pozak txoratzen hura ikusita! Baina, ho rrenbeste bota baino lehen, goizean eta bazkal aurrean ere bete betean aprobetxatu zuen egoera hura, bakarka eta taldeka, gorago azaldutako moduan. Leran ibiltzen ere eman zuen bere denbora, libre harrapatzen zuenean, noski. A zer gozatua egun hartakoa! Eta horrela, mutikoa ohartu orduko, gau iluna iritsi zitzaion eta etxean errenditu behar. Afaldu eta ohatzera joan zen, gogoratuz zeinen egun bikaina pasatu zuen. Oheratu zenean, oraindik elurra mara mara ari zuen eta horrek bultzatu zuen esna ere amets egitera, hau da, pentsatzera biharamunean ere eguraldiak berdintsu jarraituko zuela, eskolara ere, bezperan bezalaxe, piper baimendua eginen zuela, eguna jostaketa batean emanen zuela elurretan etxe inguruan, berriro ere elurra sapa sapa botatzen ikusi eta m iretsiko zuela eta abar, eta abar. Baina, bai zera! Biharamun goizean, amatxo bere logelan sartu zenean, oso ezberdina zen zerbait entzun zuen, bere zoritxarrerako: –Tira, Manex, jaiki hadi, gaur elurrik ez dago eta! Eskolara ez joateko aitzakiarik ez zeg ok. –Zeeer? Nolaaa? Zer diozu, ez dagoela elurrik? – erantzun zion semeak asaldatuta, begietako makarrak garbitu baino lehen. Mutikoa ziztu bizian jaiki, leiho ondora joan eta egun hartako errealitate gordina ikusi zuen bere bi begiekin. Izan ere, bera o hartu ez bazen ere, gauerdi aldean, haizea aldatu, giroa mendebaldu eta zeharo epeldu egin zuen. Horren ondorioz, gau osoa eman zuen euria barra barra egiten eta, jakina, aurreko egunean pilatutako elur gehiena lurmendu eta urtu egin zen; hondar gutxi eta txiki batzuk baizik ez ziren gelditzen. Harrigarria bazen ere, halaxe gertatu zen. Manexek ezin zuen sinistu ikusten ari zena. Etxe ondoko errekatxoa ere erabat handituta zihoan, zarata izugarri handia eginez eta ur uherrekin. Mutikoak, ezinbestean, bere burua prestatu, gosaldu eta zorroa hartuta, eskolara joan behar izan zuen bere anai arreba batzuekin, euntze, gurdibide, zubi eta bidezidor guztiak zeharkatuz. Goiz hartako aldartea, aurpegiera eta umorea oso bestelakoak izan ziren bezperakoekin alderatuta , baserritar txikiaren baitan. Eutsi eta aurrera! Manex katakumeekin Manex bizi zen baserrian katu ugari izaten zituzten beti, sei edo zazpi gutxienez, etxe inguruko bazterrak animaliaz garbiak edukitzeko, izan ere, katuek saguak, satitsuak, satorrak, sugeak, ziraunak, muskerrak, sugandilak, matxinsaltoak, txoriak, tximeletak, arkanbeleak, kakalardoak eta abar jaten edo behintzat hiltzen baitituzte. Katu gehienak gainera emeak izaten ziren etxe hartan, eta, noski, hor rek esan nahi du baserri hartan katakume asko jaiotzen zirela, urtean behin, behetik jota, udaberri aldean, gehiagotan ez baldin bazen behintzat. Gauzak horrela, baserri hartan, askotan, bat batean topatzen ziren sei, zazpi edo zortzi katakumerekin, eta, jakina, denak aurrerako utziz gero, urte gutxitan etxean katuak pilatuko lirateke erruz. Eta, zein zen, ba, garai hartan arazo horri ematen zioten aterabidea? Ba, konponbidea, ona ala txarra, ankerra ala ez, animaliatxo txiki haiek gehienak akabatzea zen. Garai hartan Euskal Herrian ez zegoen animaliak babesteko elkarterik, giza talderik edota erakunderik, eta horrelaxe jokatzen zen; orduan guztiz normala zen eta halaxe jarduten zen. Beste alde batetik ere, ez zen batere erraza katakume haiek inori ematea, iaia mundu guztiak katuak zituelako bere etxean. Hori horrela izanik, ba, baserriko mutikoa zain egoten zen ea amak edo aitak noiz esaten zion: –Manex, katakume gehiegi ditiagu. Utzi kateme bakoitzari ume bana eta gainerakoak akaba itzak, bai, maitea! Hori entzunda, mutikoa poz pozik jarri eta berehala hasten zen bere jardunean. Ganbarara igo eta soberan zeuden katakumeak, inolako eskrupulurik gabe lapurtzen zizkion bere amari. Baina, lehenik eta behin, kumetxo guztiak aztertzen zituen, bere ustez, kat utxorik egokiena salbatzeko. Katakume haiek txiki txikiak izaten ziren, jaioberriak, begiak oraindik ere ireki gabe izaten zituzten eta ilea motx motxa. Hainbat koloretakoak izaten ziren: xuriak, beltzak, gorrixkak, arreak, ñabarrak eta abar. Eskuetan har tzerakoan, beren gorputz bero beroak sumatzen zituen Manexek. Esan bezala, gorputzak ñimiñoak zeuzkaten, baina, hala ere, lodiak eta bete beteak, alegia, beren amaren esneaz ongi elikatuak zeuden seinale. Hala, bada, katu ama errukarriari aukeratutako ume bakarra utzita, ukuilura jaisten zen Manex gainerako kumeekin eta han porlanezko zoru puska on bat bilatzen zuen, edo, bestela, larrainean harlauza egoki bat. Erabaki ondoren non akabatuko zituen katakumeak, banaka banaka bortizkeria handiz jaurtitzen zit uen zoruaren aurka, bere indar guztiekin. Kask entzuten zen eta eskuarki une berean hiltzen ziren animaliatxo koitaduak. Eta behin ganbarako guztiak akabatu eta gero, gauza bera egiten zuen ukuiluan aurkitzen zituenekin; seko uzten zituen aida batean, modu berean, inolako arretarik gabe. Kontu jakina da: haurrek zer ikusi, hura ikasi. Egun hartan behinik behin, baserritar txikiak gustura bukatu zuen bere jardunaldia; harro bere buruaz, lana ongi burutu izanaz asebeteta. Katakumeak behintzat ez zituen bota bizirik errekara, beste leku askotan egiten omen zuten bezalaxe. Zerbait bada. Handik hiru lau urtetara, baserrian karabina bat erosi zuten, nahi zuenak erabil zezan, eta, jakina, Manexek ere behin baino gehiagotan hartzen zuen. Perdigoiak eta balinak jau rtitzen zituen; oso gustukoa zeukan. Horrela, bada, egun batean, katakume batzuk akabatu behar zituenean, bururatu zitzaion ea zer moduz moldatuko ote zen karabinarekin tiroak emanda. Gauzak horrela, animaliatxo errugabe bat hartu, larrainera eraman, kara bina kargatu eta ordurako lurrean utzita zeukan katakume babesgabeari, tiro egin zion hurbiletik, ongi apuntatu ondoren. Katutxo gaixoak garrasi egin zuen, baina ez zen hil, nahiz eta oso gaizki zaurituta gelditu. Manex urduritzen hasi zen, ez baitzuen hor relakorik espero. Karabina berriro kargatu eta berriz ere jaurti zion beste balin bat keinatu ondoren, hurbilagotik. Katakumeak berriro ere egin zuen kexuren bat, baina bizirik zirauen. Mutikoari ez zitzaion batere gustatu han gertatzen ari zena. Egonezin eta urduriago jarri zen, argi eta garbi nabaritzen baitzuen zorigaiztoko katutxoa nola ari zen sufritzen, eta horrelakorik ez zuen nahi inondik ere. Etsipen eta larritasun haietan, karabinari beste balin bat sartu eta oraingo honetan bertatik bertara eman zion tiroa animalia txikitxoari, buruan. Hiru zauri zituen dagoeneko, odoleztatuak, baina oraino ez zekien seguru bizirik ala hilda ote zegoen katu urrikalgarria, horrexegatik, azkenean, badaezpada ere, eskuaz hartu eta harri baten aurka bota zuen bere in dar guztiekin, bortizki bota ere. Orduan, bai, azkenik ematen zuen katakumea erabat hilda zegoela. Manexi oso luzea eta mingarria gertatu zitzaion ekintza hura; arrunt gaizki pasatu zuen, asko sufrituta. Nekez ahaztuko zitzaion noizbait igarotako infernu hura. Gogotik damutu zitzaion, eta horrexegatik, bere buruari zin egin zion, sekula santan ez zuela berriz ere erabiliko halako metodoa, katakumeak akabatzeko. Manex eta trikua Trikuak baditu hiru izen ofizial gutxienez, eta, Manexen baserrian horrelaxe deitzen zioten, baina Euskal Herriko beste lurralde batzuetan kirikino eta sagarroia ere esaten diote. Antza denez, trikuak gauzaleak dira, eta iluntzen duenean ateratzen omen dira janari bila. Besteak beste, honako animaliatxo hauek ditu bere menu barruan: barraskiloak, bareak, intsektuak, harrak, txoriak, sugeak eta abar. Norbaitek ukituz gero, berehala kiribildu egiten dira kirikinoak, beren burua babesteko; pilota bat bezala jartzen dira, inork kalterik egin ez diezaien. Trikuak oso animalia bitxiak dira, esate baterako, azpiko aldean hankak eta atzaparrak ezkutatuta dauzkate ile gogor eta latz samar batzuekin, isatsa eta belarri txikiak ere gorderik, eta era berean zango motzak. Muturra kono egiturakoa daukate; zorrotza. Baina, gorputzaren gaina eta alboak arantzaz inguraturik dute, morkots baten moduan, beren burua ezkutatzeko. Udaberriko goiz batean, Manex baserri inguruko errekatxoaren ondoan zebilen zer suma, eta, halako batean, zer ikusiko eta trikukume bat topatu zu en, oinez, bere martxan lasai lasai zihoana, antza denez, berandu samar, eguna aspalditxoan argituta baitzegoen. Lasai lasai, noski, mutikoa agertu zen arte; baserritar txikia sumatu bezain azkar, bildu bildu eginda jarri baitzen, zer gerta ere. Manexek eg undoko jakin mina zeukan aspalditik ezagutzeko nolakoak ziren trikuak azpitik eta barrutik; ezin zuen irudikatu, trikuak beti kiribildu egiten baitzitzaizkion, pixka bat hurbilduz gero. Hala, bada, goiz hartan, kume hura ustekabean topatutakoan, Manexi be gitandu zitzaion aukera polita izan zitekeela, saiatzeko ikusten ea nolakoa ote zen triku txiki haren azpiko aldea. Horretarako, zer bururatuko eta, makilatxo bat hartuta, animaliatxo gaixoa zanpatzen eta behartzen aritu zen, hankak ikusteko. Tripaz gora j arri eta hankatxoak aterarazten saiatzen zen makilarekin, baina pixkatxo bat ikusi orduko, trikua berriz ere pilota biribil bat bezala jarri eta mutikoak ezin izan zion barrualdea ikusi. Minutu batzuk igarota eta oharturik modu hartan ezin zuela lortu nah i zuena, orduan hankekin eta makilatxoarekin erreka bazterreraino eraman zuen triku bolatxoa, arrastaka eta bultzaka, eta geroxeago uretan sartu. Makilarekin beherantz zanpatzen zuen, itolarri hartan hankak eta burua ager zitzan. Pixka bat agertzen zituene an, Manex ahalegintzen zen azpiko aldea ikusten, baina biratu bezain azkar, berriz ere berehala ezkutatzen zituen hankak, isatsa eta burua, eta Manex, orduan, lehen baino irrika handiagoarekin gelditzen zen trikuaren barrualdea behatzeko. Egia esan, mutik oari ez zitzaion bururatu trikua tripaz gora jartzea makilarekin murgiltzerakoan, horrela, zabaltzen zenean, nahi zuena errazago ikus zezan, baina, ez, lehendabiziko aldian bezalaxe saiatu zen behin eta berriz, amorratuta, bihozgabe jokatuz, gero eta sumin duago, bere helburua lortzearren. Baina, inola ere ez zuen erdiesten nahi zuen jomuga, eta eskuratzen zuen gauza bakarra zera zen, triku txikia gero eta gehiago itoaraztea, halako moduan, non Manexek beldur sentitu baitzuen kume hura hantxe bertan hil egin en ote zitzaion. Gauzak horrela, baserritar txikia, izututa, ohartu zenean zer egiten ari zen animaliarekin, triku gaztetxoa uretatik atera eta aske uztea erabaki zuen berandu baino lehen, eta, jarraian damu sakona sumatu zuen kontzientzian; oso gaizki sentitu zen, eta zin egin zion bere buruari, sekula santan ez zuela halako ankerkeriarik berriz errepikatuko. Manex eta habiak Udaberri aldean, Manexek, eskolara joan eta itzultzen zen bitartean, bere ibilbidea gauza ugari egiteko aprobetxatzen zuen. Haietako bat habiak bilatzea izaten zen. Joan etorri haietan mota askotako habiak aurkitzen zituen gainera, konparazio batera, birigarro, karnaba, txepetx, hormatxori, zozo, galeper habiak eta abar. Baina, gure gaztetxoa ez zen horrekin konformatzen, ez, aurkitu eta ikusteaz gain oso gogoko izaten baitzuen topatutako habiaren jarraipen xehea egitea, hau da, esate baterako, habia nolakoa zen, arrautzak zein koloretakoak ziren, txorikumeek zer itxura zuten, ze nbat ziren, zenbat denbora kostatzen zitzaien haztea eta hegaldatzea, eta bat eta beste; hori guztia jakitea gustatzen zitzaion. Hala ere, ez dezagun pentsa lan hura oso erraza zela, ez, inola ere ez, zeren eta habiak oso leku ezberdinetan egon ahal baitz iren, adibidez, batzuk, euntzeetako lurrean egon zitezkeen, belarren artean, beste batzuk, sasi txiki batzuen barruan, beste batzuk, ordea, hesien barnean, bestetzuk, zuhaitzetako adarretan, horma txikietan, handietan, teilatu hegaletan eta abar, eta abar . Beraz, denek ez zuten erraztasun berbera behatuak gertatu ahal izateko; batzuk oso errazak ziren, baina, beste batzuk, ordea, arrunt zailak. Hortaz, bada, kuxkuxean aritzeko erraz samarrak ziren habia haiekin saiatu egin behar. Gauzak horrela, udaberrik o egun argi eta goxo batean, baserritar txikiak, eskolarako bidean, zozo habia bat topatu zuen; pozak txoratzen jarri zen. Ederra zen: ongi ehundua eta polit apaindua. Hesi baten adar batzuen artean zegoen, ikusteko erraz samarrekoa. Hurbildu zenean, zozoa k izututa alde egin zuen, ziztu bizian, hegan eta garrasika; protestaka. Bertatik bertara begiratu eta lau arrautza eder ikusi zituen, elkarren ondoan, habia erdi erdian; argiak. Manexek dar dar egin zuen hartutako zirrara eta ilusioarekin. Bitartean, hab iaren jabeak, emea eta arra, hantxe zebiltzan, inguruan, hegaka, urduri, beren arbuioa adierazten eta mutikoa uxatu nahian. Azkenean, handik gutxira, Manexek herri aldera jo zuen, habia hantxe utzita, eskolara garaiz iristeko; pozik eta alai jo ere. Hurr engo egun eta asteetan ere antzeko moduan aritu zen mutikoa, kuxkuxean, txorikumeak noiz jaiotzen ziren ikusteko. Baina, zozo amak eta aitak ere inguru haietan jarraitzen zuten Manex ikusiz, gogaituta, nazkaturik eta asper asper eginak. Denborak aurrera e gin zuen, baina, mutikoak, ordea, ez zuen inolako aldaketarik sumatzen, ez zuen bilakaerarik aurkitzen; berantetsia zegoen. Etsitzen hasia. Ez zuen ulertzen zer gertatzen zen. Azkenekoz, egun batean, gai hari susmo txarra hartu zion; hura ezin zela logiko a izan pentsatzen hasita zegoen, ezta normala ere. Egunak joan, egunak etorri, eta txorikumeak ez ziren jaiotzen; arrautzen oskolak ez ziren lehertzen. Beste alde batetik ere, ordurako Manex ohartuta zegoen, hantxe jadanik ez zituela topatzen zozo ama eta aita, hasieran bezalaxe. Oso harrituta zegoen. Azkenik, jakin minari gehiago ezin eutsi, eta arratsalde batean, eskolatik etxerako bidean, Manexek erabakimenez habiatik arrautza bat lapurtu eta ikertu nahi izan zuen, zer gertatzen zen zorioneko arrautza h aiekin jakiteko. Azala kontu handiz kraskatu eta barruan zer zeukan arakatzen hasi zen; agian txorikumea jaiotzear egonen zen. Egia esateko, mutikoak ez zekien zehazki zozoek zenbat egun behar izaten zituzten arrautzak txitatzeko, baina, bere ustez, dagoen eko egun gehiegi zeramatzaten habian kumeak jaio gabe, gauza onerako. Segituan, sekulako kiratsa sumatu zuen. Zalantzarik gabe, arrautza hura zeharo ustelduta zegoen; hantxe ez zen dudarik txikiena ere. Geroxeago, gauza bera gertatu zitzaion bigarren, hiru garren eta laugarren arrautzarekin ere. Argi zegoen, hantxe zerbait ez zen joan normalean bezala. Bere harridura eta kontraesan guztiekin, baserrira iritsi zenean, anaia zaharrenari gertatutakoa kontatu eta orduan ulertu zuen zer pasatu zen, anaiak dena z ehaztasunez kontatu zionean, alegia, hegazti askok, kuxkuxean oso zirikatuak eta miatuak sentitzen baldin badira, orduan habia zapuztu egiten dutela, hau da, bertan behera utzi eta abandonatu betiko, eta, antza denez, huraxe izan zen Manexen habian ere ger tatu zena. Ordura arte ez zekien horren berririk, baina handik aurrera, gogoan oso ongi hartu zuen zirikatze haien arriskua. Beste ustekabe eta porrot txiki bat gehiago gure protagonista saiatuarentzat. Manex eta birigarroak Dagoeneko jakina da Manex ez zela erraz etsitzen duten horietako mutiko bat. Hori horrela, handik egun gutxitara, eta berriz ere baserriaren eta eskolara arteko bidean, beste habia bat topatu zuen, kasu honetan birigarroek egina, zuhaixka batz uetan. Buruan oraindik oso presente zeukan, zozoekin gertatu zitzaiona egun batzuk lehenago, eta, horrexegatik, bere buruari zin egin zion oraingo honetan askoz ere arreta eta ardura handiagoarekin ibiliko zela, akats berbera ez errepikatzeko. Hala, bada, habia aurkitu eta gero, mutikoa luzaroan aritu zen bilatzen unerik egokiena kuxkuxean egiteko, habiaren jabeak konturatu ez zitezen. Momentu jakin batean, alegia, bi gurasoak habiatik urrunduta zeudenean, orduan aukeratu zuen baserritar txikiak abagunea habiaraino iristeko. Esan bezala, habia zuhaixka batzuen adarren artean zegoen, garai samar, eta, gainera, behean, zuhaixkak baino lehenago eta baita inguruetan ere, sasi, elorri, ote eta asun dezente zeuden, horrexegatik, denbora luzea eta ahalegin handia kostatu zitzaizkion zuhaixketaraino ailegatzea. Behin zuhaixken ondoan egon eta gero, beste zailtasun bat ere bazeukan zain, orain habia zegoen lekuraino igo behar zuen, barruan zer zeukan ikusi ahal izateko; bi bat metro gora, adarren artean. Hala, bada , erne eta zoli ekin zion igotzeari eta segundo batzuen ondoren, aparteko eragozpenik gabe, goraino iritsi zen. Habiak kopa itxura dotorea zeukan, ederki josia, eta, barruan, hiru arrautza urdin eta eder ikusi zituen. Kontu handiz, deus ere ukitu eta mugitu gabe, berehalaxe jaitsi eta alde egin zuen handik, birigarro ama edo aita itzuli baino lehen. Presaka, lasterka eta isilik ibili zen, lapurrak bezala, eta, hala ere, Manexi minututxo batzuk kostatu zitzaion handik aldentzea, inguruak zeukan zailtasu na zela eta; gogoratu: laharrak, oteak, asunak, elorriak eta abar zeuden. Mutikoak bere kalkuluak ongi egin zituen, aurreko aldian bezalaxe hanka ez sartzeko. Badaezpada ere, inori ez zion bere sekretutxoa kontatu, horrela, lasaiago ibili eta jokatu ahal izateko. Anaia zaharrenari informazioa eskatu zion, jakiteko gutxi gorabehera noiz joanen ziren txorikumeak habiatik: jaio eta 2 3 aste behar izaten omen dute hegan hasteko; horren arabera jokatu nahi zuen Manexek. Hortaz, bada, astebete pasatu zenean, mu tikoari iruditu zitzaion momentu egokia izan zitekeela habiari beste ikustaldi bat egiteko. Oraingo aldian, ordea, zortzi bat egunez gutxienez, askoz ere zuhurtzia handiagorekin ibili zen, hots, habiara batere hurbildu gabe eta inondik ere ez zirikatzeko gurasoak, hauek ez zapuzteko kumeak. Eta, izan ere, halaxe gertatu zen, egun batean, eskola bukatutakoan, patxadaz, habia zegoen alderdira jo eta pixkanaka pixkanaka hurbiltzen hasi zen. Hantxe zeuden sastraka, elorri, ote eta asunen oztopo guztiak gaindit u eta, berriz ere, gurasoak habiatik urruti zirenean, aida batean aprobetxatu zuen txorikumeak zeuden lekuraino igotzeko. Kontu handiz ibili behar izan zuen, adarrak busti samarrik zeudelako, eta, horren ondorioz, baita pixka bat irristakorrak ere. Ziztu bizian, txitak ikusi eta ospa! Bai, hantxe zeuden; zoragarriak! Denak lepoa tente eta ahoa zabalik, janari eske, gurasoak zirelakoan. Baina, ez, oraingo honetan ez ziren gurasoak, baizik eta Manex kuxkuxeroa. Bere borondatearen aurka, baina, bazekien handi k lehenbailehen alde egin behar zuela, habia zapuztuko ez bazuten. Akabo! Hara non ikusi zuen, bat batean, gurasoetako bat adar batean, beregandik metro batzuetara, mokoan janaria zekarrela, berari etengabe begira, oso urduri eta mehatxuka! –Madarikatua! –oihukatu zuen Manexek larri eta estu, ahotsik gabe. Ahalik eta azkarrena saiatu zen ihes egiten handik. Goitik behera, presaka hasi zen jaisten eta lurretik metro batera edo zegoenean, bustita zegoen adar batean, oin bat alde batera joan zi tzaion irristatuta eta bestea bestera. Hori horrela, erori eta egundoko kolpea hartu zuen hankartean, koskabiloetan, alegia, eta, ondorioz, minaren minez, berebiziko birao eta madarikazioak esan zituen ozenki: –Arraio mila demonio! Zorte alua! Aaaai, ai, ai, ai, ai! Adarren artean, hantxe joan zen buruz behera lurreraino, hankaz gora, zarata handia eraginez eta habia dardararaziz, bere txori eta guzti. Lurreratzea ere ez zen inondik ere samurra izan, sastraka haien artean. Batere deborarik galdu gabe, aha l izan zuen lasterrena jaiki, eta, bere kolpe, mailatu eta oinaze guztiekin ahalegindu zen ateratzen handik, asun, lahar, elorri eta oteen artean. Azkenean, lortu zuen, baina asko kostata eta ongi ziztaturik. Bitartean, birigarro gurasoak, han ibili ziren bueltaka eta itzulika, haserre, nazkaturik eta aspertuta, Manexek alde egin eta bakea noiz emanen zien zain. Mutikoak bere buruarengatik baino kezka handiagoa zeukan habiarengatik, ea berriz ere zapuzten ote zioten. Txorien haserrea eta amorrua ikusita, b eharbada ez litzateke batere harrigarria izanen. Badaezpada ere, lehen baino lehen lekutu zen handik etxe aldera. Berriz ere sekretutxoa gorde egin zuen; inori ez zion aztarrenik ere kontatu, eta, etxekoek galdetu ziotenean ea zergatik zeuzkan hainbeste zi ztada eta harramazka gorputz osoan, berak erantzun zien eskolarako bidean erori egin zela. Gezurrontzia! Baina, beti bezala, orduan ere denborak aurrera egin zuen eta bost bat egun igarotakoan, Manexek kalkulatu zuen, birigarroen habiako txorikumeek ezin zutela falta denbora luzerik hegaldatzeko, habian azkenekoz ikusi zituenean lumaz hornitu samarrik baitzeuden. Horrexegatik, berehalaxe hasi zen bilatzen une egoki bat, habiara igo eta txorikumeak lapurtzeko, etxera eraman, lumatu eta ongi garbitu ondoren, frijituta jateko, gatz pixka batekin. Oso gustuko baitzituen. Gauzak horrela, egun jakin batean, hirugarren aldiz oztopo guztiak atzean utzi ondoren, berriro ere iritsi zen habiaraino. Bihotza taupaka zeukan: azeleratua. Ilusioz beteta zegoen, baina, ald i berean, kezkatxo bat edo beste ere bazeukan: zapuztuta aurkituko ote zuen habia, azken egunean gertatutako iskanbilak gertatu eta gero?; txorikumeak hegaldatuta egonen ote ziren?; edota, aldiz, hantxe topatuko ote zituen hegaztitxoak, lodi lodiak, berak nahi bezala? Segundo gutxi falta ziren jakinkizuna argitzeko. Azkenean, habia barrura begiratu, eta, une batez, mutikoari iruditu zitzaion odola izoztu zitzaiola, izan ere, txorikumeak egon bai, hantxe zeuden, baina denak hilak, baita usteltzen hasiak eg on ere. Manexek ez zuen azalpen handirik behar izan, berehalaxe ulertu zuen azken aldian sortutako nahasmendu latzaren ondorioz, birigarro gurasoek habia zapuztua zutela. Berriro ere porrota gure baserritar txikiak, eta etxera burumakur, goibel eta isili k joan behar. Manex mikekin Manexek bolada hartan, hilabeteak eta asteak zeramatzan ikusten eta behatzen miken ibilerak. Baserri hartan eta bere inguruan, mika hitzak bele nabar sinonimoa hartzen zuen. Bele nabarrak oso hegazti langile finak dira. Batzuetan, habia berria egiten dute, eta, beste batzuetan, aurreko urteko habia zaharra berritu. Gauzak horrela, aisialdia dutenean hasten dira konpontzen zaharberritu beharreko habia. Batzuetan, baita Eguberriak baino lehen ere, eguraldiak laguntzen badie. Urte hartan ere, beste askotan egiten zuten bezala, eguraldiak uzten zien neurrian, Manexen baserri ondoko zuhaitz handi batean, jo eta su ari ziren bi bele nabar lanean, adaxkak garraiatzen, habia egiten edo berritzen, bietako bat, auskalo z er zen kasu hartan, baina, dena den, zehaztasun txiki horrek Manex ez zuen batere kezkatzen. Esan bezala, habia zuhaitz handi baten adaburu aldean ari ziren atontzen, txukun txukun, eta, haren gainean, adaxkez egindako teilatu dotore eta guzti. Manex, a spalditik oso zirikatuta sentitzen zen, habia bertatik bertara ikusteagatik, baina, mutikoak berak bere buruari aitortzen zion oso lantegi zaila zela, habia arrunt goian zegoelako. Hala eta guztiz ere, egun hotz batean, ezin izan zion gehiago eutsi bere ja kinminari eta hantxe abiatu zen zuhaitzean gora. Adierazi bezala, egun hura hotza zen, eta arrazoi horrexegatik Manexek zamar bat zeraman jantzita, bere gerriko uhal eta dena; lotuta. Zuhaitz tantaia hesi baten ondoan zegoen, eta arrazoi hura zela eta, lehenengo igoera oso erraza izan zen, baina handik aurrera, ordea, adarrak askoz ere mehe eta ahulagoak bihurtzen ziren. Mutikoa zegoen leku hartan, zuhaitzak beheko adar batzuk moztuta zeuzkan, eta hark nolabaiteko oinarri edo plataforma sortua zuen. Bera z, haraino igotzea eta pausatzea erraza zen. Arazoak handik gora hasten ziren. Manex, pentsatu eta kalkulu batzuk egin ondoren, handik aurrera behin baino gehiagotan saiatu zen igotzen, baina berehalaxe ohartu zen oso zaila eta arriskutsua zela. Haiek hor rela, amore eman eta segituan lurrera jaistea erabaki zuen. Horretarako, behar zuen adar lodi baten gainean kokatu eta prestatu egin zen hesi aldera beheratzeko. Baina, mugimendu hura egiterakoan, zamarraren gerrialdeko uhala, ebakitako adar motz batean ka teatu eta hantxe gelditu zitzaigun zintzilik gure mutiko bihurria; dilindan. Hamaika ahalegin gauzatuta ere, berehala konturatu zen, bere kabuz bakarrik, ezinezkoa zuela handik askatu eta lurrera jaistea. Beraz, bada, bere burua apaldu eta oihuka laguntza eske hasi, beste aterabiderik ez zuen aurkitu. Hainbat minutu igarotakoan, norbaitek entzun eta segidan etxeko senide batzuk joan ziren Manex gizagaixoa erreskatatzera. Une hartatik aurrera, bele nabarrek bake galanta hartu zuten. Manex aranondoa n Manexen baserri inguruetan, beste zuhaitz askoren artean, aranondo bat ere bazuten, erreka ondoan, hesi baten aldamenean. Aranondo hark ez zuen ale askorik ematen, baina ematen zituenak oso goxo eta gustagarriak izaten ziren, eta albiste hura arrunt ongi zekien mutikoak. Udaberri bukaera alderako, jadanik aranondoaren fruituak hasten ziren gorritzen eta oso itxura tentagarria hartzen zuten. Manex ez zen itsua eta ordurako, aurreko urteetan oso ongi ikusia zuen anaiarrebak nola igotzen ziren arbolara eta nola hartzen zituzten aranak; dastatuak ere oso ongi dastatuak zituen senideen bitartez, eta, berriz ere jateko gogoa guztiz piztua zeukan, baina, oraingo honetan, bere kabuz egin nahi zuen guztia, alegia, zuhaitzera bera igo, arana hartu eta jan. Hala, b ada, egun eguzkitsu batean, bazkalaurrean, erabaki zuen tenore egokia zela aranen bat dastatu eta goxatzeko. Inori deus ere esan gabe, eta, aldi berean, erdi ezkutuka, aranondora hurbildu eta igotzen saiatu nahi zuen, baina, orduan konturatu zen enborraren inguruan asun handiak zeudela. Ordura arte ere makina bat aldiz ikusiak zituen, ia ia egunero, baina zailtasun horri, ordea, ez zion behin ere erreparatu orain bezala. Horiek horrela, eta, gainera, gogoan hartuta Manex bolada hartan galtza motzak jantzit a ibiltzen zela, arazo hura ez zen gauerdiko ahuntzaren eztula. Baina, hala eta guztiz ere, berehalaxe ideia on bat izan zuen, alegia, makila sendo bat hartu eta haren bitartez bidexka bat ireki landare arriskutsu haien artean. Era hartan, kontu handiz, ba ina zailtasun larririk gabe, azkar samar eta ezbeharrik gabe iritsi zen zuhaitzaren enborreraino. Aranondo hark, nahiko behean, adar irmo batzuk zituen eta haiei esker, gora egitea erraz gertatzen zen. Behin goian, Manexek berehalaxe jo zuen begiekin aran gorri atsegingarri bat. Hartu eta jaten hasi. Ummm! Arrunt goxoa suertatu zitzaion. Uste baino lehenago bukatu zuen jaten, gainera. Gauzak horrela, segituan begia beste bati bota zion: mardula, gorri gorria eta itxura bikainekoa. Aran hura, ordea, gorputz etik urruti samar gelditzen zitzaion. Mutikoak, aldiz, ezin tentazioari eutsi eta han saiatu egin behar fruta eskuratzen. Besoa eta behatzak luzatu eta hartzeko zorian zegoenean, azken unetxoan, ez zuen, bada, oreka galdu? Gizajoa hantxe joan zen goitik b ehera, lurreraino, baina, jakina, asunen artean gelditzeko. Esku eta zangoetan segituan sumatu zuen landare madarikatu haien azidoaren eragin suminkor eta jasanezina. Ahal bezain azkar, lurretik zutitu, eta, ziztu bizian hasi lasterka eta jauzika, noraeze an, izututako zaldiak bezala, bide batean zehar, herri alderantz, erresumina ezin jasanda eta honela nolabait gainditzeko. Azkenean, noizbait, azkura bizi hura pixka bat baretu eta lasaitu zitzaionean, ausartu zen etxera itzultzera, bazkaltzeko. Etxeko n orbaitek galdetu zionean ea zertan ibili zen herrirako bidean lasterka, Manexek, entrenatzen aritu zela erantzun zion. Erresumina, hala ere, ez zitzaion joan berak nahi bezain azkar, alajaina! Manex eta txorikumeak Aurreko urteetan bezalaxe, urte hartan ere, udaberriaren etorrerarekin, karnaba bikote batek baserri ondoko sagarrondo batean egin zuen bere habia. Udaberria aurrera zihoan eta, ondorioz, uda iristear zegoen. Horregatik, habiako txitak dagoeneko jaiota zeu den eta martxa politean ari ziren hazten. Manex hantxe zebilen jirabiraka; inola ere ez zitzaion oharkabean pasatu gertaera hura. Alderantziz, ordurako bere kalkuluak egiten hasita zegoen, baina arazo larri bat zuen, alegia, joan den urteko bi porrotak os o presente baitzeuzkan buruan, lehendabizikoa, txorikumeak katuek jan zizkiotenekoa, eta, bigarrena, txoritxoak ekaitzak bustita akabatu zituenekoa. Oraingo honetan ez zituen akats berberak errepikatu nahi, eta, horrexegatik, hain zuzen ere, ari zen bere b uruan konponbidea pentsatzen, eragozpen horiei aterabide egokiren bat aurkitu nahian. Katuen arriskua, nolabait esan liteke asmatu zuela saihesten, hau da, kaiola adar mehe eta iristeko zaila zen batean zintzilikatuz. Eta, ekaitzen egoera arriskugarria ek iditeko ere zera bururatu zitzaion, hots, kaiolari plastikozko azala ongi ongi jarri eta horrela, euri eta kazkabar jasa bortitzak botako balitu ere, txorikumeak busti ez eta aurrera aterako lirateke. Pentsatu eta egin. Denbora gutxiren buruan, kaiola pla stikoz oso ongi bilduta zeukan. Kaiolaren alde batean, hala ere, leihotxo moduko bat utzi zion, alegia, tarte txiki horretan ez zion plastikorik jarri, txori gurasoek janaria eta edaria handik eman ahal izateko. Beti bezalaxe, Manex momenturik egokienaren zain gelditu zen, eta, azkenean, noizbait, aukerako unea iritsi zela iritzi zionean, denborarik batere galdu gabe, han ekin zion lanari. Txorikumeen gurasoak habiatik urruti zirenean, janari bila joanda edo, atondutako kaiola hartu, sagarrondora igo, habi araino hurbildu, txoritxoak harrapatu, kaiolan sartu, eta azkeneko hau, hau da, kaiola, mutikoari iruditu zitzaion adarrik egokien eta txukunenean ezarri zuen, betiere katuentzat helezina zelakoan. Dendena ongi egina ote zeukan ziurtatzeko, azken begiratu azkarra egin eta zuhaitzetik presaka jaitsi zen, txori gurasoek harrapa ez zezaten. Behin lurrean, eta baserri ondotik ere, berriz ere errepaso arin bat egin zien balizko oztopo guztiei, txori gurasoek ikusi gabe, noski: kaiola plastikoz ongi bilduta zeuk an barrukoak ez bustitzeko, eta txorikumeak oso adar eskuragaitzean ezarri zuen, katuek ezin harrapa zitzaten. Horiek horrela, Manex momentuz, lasai eta bare gelditu zen. Orain txoritxoak nola hazten ziren ikusi, besterik ez zeukan. Egunak eta asteak aur rera zihoazen, eta txorikumeak ere era berean ari ziren handitzen: ongi eta lodi. Uztail hasierako egun bat, ordea, oso bero argitu zuen: hego haize erre eta zakarra, sargori itogarria, eta, bero sapa eta itsaskorra. Gainera, denborak aurrera egin ahala, o rduan eta gehiago berotzen zuen. Eguerdirako 30ºC gutxienez izanen ziren, eta, bazkalondoan are eta gehiago oraindik; 35ºC hortxe hortxe ibiliko ziren. Manexek ez zuen bere burua gehiegi kezkatu nahi, baina, hala eta guztiz ere, unetxoren batez burutik pa satu zitzaion, bero kiskalgarri hura agian arriskutsua izan litekeela txori txiki haientzat. Susmo txar hura hartuta, ilunabarra baino lehen ezinegonean eta urduri zegoen, eta, kezka hark bultzatuta sagarrondo aldera jo zuen. Lurretik begiratu eta behatu e gin zuen, bai, baina kaiolan ez zuen mugimendurik sumatu, ez plastikoan zehar, ez eta plastikoan egindako leihotxoan ere. Handik gutxira, guraso bat joan zen kaiolara mokoan janaria zeramala, baina orduan ere mutikoak ez zuen deus ere ikusi, ez bururik, ez mokorik, ez hegalik, ez isatsik, batere ez! Horrek oso irudipen txarra ekarri zion mutiko urdurituari. Azkenik, beste gurasoa ere etorri eta lehenengoak egindako gauza bera egin zuen hark ere, baina, berdin, inolako mugimendurik ez! Hori ikusita, baserri tar txikia larriturik eta egonezinik, deabruak hartu izan balu bezala, zuhaitzera hurbildu eta hartara igotzeari ekin zion jo eta su. Kaiolara hurbildu ahala, txori gurasoek izututa alde egin zuten zalapartaka. Aida batean iritsi zen Manex gora. Han ikusi zuenak, ordea, egundoko samindura eta atsekabea eman zizkion. Txorikume guztiak tripaz gora hilda zeuden, beroak itota, plastikoaren eraginez, neurri handi batean behinik behin. Hartutako bihozminarekin, mutikoa ia ia hankaz gora joan zen goitik behera lur reraino, oreka galduta. Negarrez eta zeharo nahigabetuta, hantxe gelditu zen atsekabeturik, kaiola ondoan, bere dolua pasatzen. Manex berriz kaiolarekin Denborak ez dauka galgarik eta uda hark ere aurrera jarraitu zuen. Bitartean, Manexek entretenimendu asko aurkitzen zituen baserrian eta bere inguruetan, batzuetan bakarrik eta beste batzuetan familiakoekin. Eskarmentuagatik ongi asko zekien karnaba batzuek habia beranduxeago ere egin ahal zutela. Horrenbestez, posibilit ate hori ere ez zuen baztertzen, eta, badaezpada ere, beti errekamaran presente edukitzen zuen posibilitate hori. Zer gerta ere, arreta handiz miatzen zituen etxe inguruko zuhaitzetako mugimenduak, eta horrela, zorioneko egun batean ohartu zen beste sagarr ondo batean, karnaba bikote batek dagoeneko habia atondua zeukala, txukun txukun. Auskalo aurreko bikote berbera ote zen ala beste berri bat, baina kontu da habia hantxe zegoela eta oso dotore gainera. Ohiko moduan, oraingo aldian ere, Manexek hurbiletik jarraitu zituen habia haren gorabehera guztiak, eta hala, une pozgarri batean konturatu zen txorikumeak koxkortu xamar zeudela. Berriz ere ahalegintzeko momentua zen. Ordurako, mutikoak makina bat buelta eman zion bere buruan azken ezbeharrari, alegia, bero handiegiaren arriskuari. Pentsatu eta pentsatu, posibilitate bat probatzea erabaki zuen, hau da, kaiolako plastiko azpian kartoi iluna jartzea, horrela txoritxoei itzal handiagoa egiteko. Plastiko eta kartoiari leku batzuetan, alb oetan, jakina, zulotxo batzuk ere egin zizkien, haizea errazago pasa zedin eta txitatxoak freskoago egon zitezen. Horiek horrela, eta ustez arriskurik handien guztiei konponbidea pentsatu eta jarrita, sagarrondo aldera joan zen egokitutako kaiola eskuan h arturik, laugarren aldiz saiatzera. Prozedura guztia aurrekoetan bezalaxe egin zuen, hots, ezkutuan arbolara igo, habiara isilik hurbildu, txoritxoak hartu eta kaiolan sartu, atetxoa ongi ongi itxi, eta, azkena eta garrantzizkoenetako bat, kaiola adar ego ki batean zintzilikatu, katuek hegaztitxoak ezin zitzaten harrapatu, eta, aldi berean, kaiola toki itzaltsu batean geldi zedin. Ingeniari on baten moduan, xehetasun guzti guztiak ongi hausnartu eta konponbidea emana zelakoan, kaiola han utzi zuen bere biz tanle txikiekin, gurasoak itzuli baino lehen. Orain itxoin beharra zegoen, ea zoriak zer berri ekartzen zizkion bukaera aldean, albiste onak ala txarrak. Egunak joan egunak etorri, Manex beti erne eta adi; gertutik jarraitu zuen bilakaera guztia. Tartean, noiz edo noiz, etxeko katuren bat ikusi zuen kaiolaraino iritsi nahian, baina ezin. Ekaitzak eta zaparradak ere izan ziren noizbait, baina horietatik ere bizirik atera ziren karnabatxoak. Eta azkenik, egun sargori eta itogarriak ere gertatu ziren aste hai etan zehar, baina ikusten denez, azken asmakizunak ere funtzionatu zuen, eta proba gogor hura ere gainditu egin zuten hegazti txikiek. Azkenik, aste batzuen buruan, mutikoak erabaki zuen kaiola jaso eta etxera eramatea, txori gaztetxoak beren kabuz jaten hasteko gai izanen zirelakoan, eta halaxe gertatu zen, baserrira eraman, kaiola barruan janaria eta hura paratu, eta handik gutxira, beren gisara ederki hasi ziren jaten eta elikatzen. Manex logelan Azkenean, esan liteke lehenengo aldiz ospatu ahal izan z uela arrakasta bat Manexek. Txorikumeak arrisku guztietatik bizirik atera eta aurrera egitea, oso pozgarria izan zen mutikoarentzat; animo izugarria eman zion bere abenturatxoetan jarraitzeko. Baserritar txikiak, kaiola bere hiru txoritxoekin, gauez sukal dera eramaten zuen, han hegaztitxoak bertatik bertara ikus zitzan eta beraiekin gozatzeko. Goizean, aldiz, jaiki bezain azkar, kaiola sukaldean hartu eta bere logelako leihora eramaten zuen, txorikumeak eguzkitan eta izadiaren aurrean egon ahal zitezen. Or durako, karnaba kume haiek, oso ongi moldatzen ziren jateko eta edateko Manexek jartzen zizkien janariak eta ura: bakar bakarrik, beren kabuz, gurasoen laguntzarik gabe. Hala eta guztiz ere, mutiko buru azkarrak berehala erreparatu zion, inondik inora esp ero ez zuen beste gauza bati, alegia, txorikumeen gurasoek oraindik ere jarraitzen zutela kaiolara joaten, janaria eta edaria beren kumeei emateko, kaiola leihoan zegoen bitartean. Horiek horrela, Manexek berehalaxe izan zuen burutapen polit bat, “eta kai ola logela barruan jarriko banu, zer gertatuko litzateke? Orduan ere, joanen al lirateke kaiolaraino gurasoak jana eta edana eramatera?”. Zalantza horren aurrean, mutikoak pentsatu zuen ongi legokeela proba egitea. “Agian lau txori eskuratuko ditiat tiro b akar batez!”, esan zion bere buruari, hau da, lehengo hiru kumeak gehi guraso bat, egin zuen gogoeta. Gauzak horrela, bere buruko errota txikia berehalaxe jarri zuen martxan. Iruditu zitzaion posibilitate bat izan litekeela, kaiola logela barruko aulki ba ten gainean pausatuta uztea. Pixka batez, buru barruan aritu zen plana diseinatzen eta fintzen, eta horrelaxe eraman zuen aurrera bere ideia. Hitzetik hortzera aulki bat logela erdialdean ezarri, jarraian kaiola aulki gainean jarri eta bera ohatze azpian sartu zen, ezkutaturik gelditzeko, baina, ez lehenago, leihoa erabat zabaldu eta bi atalak lokarri mehe batekin lotu baino lehen. Jakina, ohatze azpian sartzerako sokatxoa berarekin eraman zuen, ideia zera baitzen, txoritxoen gurasoetako bat sartu eta kaio la gainean pausatzen baldin bazen, orduan Manexek lokarriari bere indar guztiekin tiratuko zion, leihoa ahalik eta azkarrena ixteko, txori gaixoa harrapa zezan. Behin ohe azpian, isilik eta geldirik geratu zen txoriaren zain. Urduri eta aldi berean itxaropentsu. Minutuak luze egitean ari zitzaizkion, ez baitzekien zer gertatuko zen. Baina, halako batean, Manex pixka bat kezkatzen hasita zegoenean, bi gurasoetako b at leihoan agertu eta ertz batean jarri zen, mokoan zerbait zekarrela. Mutikoa kezkak larriturik eta egonezinik. Arnasari gogotik eusten zion, isilisilik. Karnabak, une batzuetan zalantzan egon ondoren, alde batera eta bestera begiratu, eta, azkenean, era bakitasun handiz aurrera egin zuen, kaiola gainean jarri arte. Baserritarrak, ia ia ekintza erreflexu bat balitz bezala eta bi aldiz pentsatu gabe, bere indar guztiekin tira egin zion lokarriari eta leihoa segituan itxi zen, kolpe batez. Ziztu bizian ohat ze azpitik atera, jaiki eta leiho aldera jo zuen jauzi batean. Txoriak ere gauza bera egin zuen, izututa, toki huraxe baitzen argitasun pixka bat gelditzen zen leku bakarra, gainerako guztia ilunpetan gelditu zen eta, leihoa itxi eta gero. Manexek, azkar azkar mugitu, eta berehalaxe eskuratu zuen karnaba gaixo eta dardartia, leihoko kristal ondoan, mokoka ari zenean bere etsipenean; bihotza zeharo azeleratua zeukan koitaduak. Mutilak hegaztiari ongi eutsi eta kontu handiz, kaiolan sartu zuen, bere kumetxoe kin batera. Egun hartan ere, aurrekoan bezalaxe, zortea bere alde izan zuen Manexek. Badirudi, gauzak ongi ateratzen hasita zituela. Une hartan behintzat pozik eta zoriontsu sentitzen zen, nahiz eta ez zekien seguru zer gertatuko ote zen karnaba heldu hare kin; huraxe zen bere kezkabide bakarra momentu hartan. Gogoratu beharra baitago, berak harrapatutako aurreko hiru txori helduak, kaiolan bertan hil zitzaizkiola, ez zirelako ongi egokitu. Azkeneko hau, ohituko ote zen? Auskalo! Ikusi egin behar. Gau hartan behinik behin lasai egin zuen lo. Manex sukaldean Txorikumeen gurasoetako bat harrapatu eta gero, behin kaiolan sartu ondoren, Manexek sukaldera eraman zituen hegazti guztiak, alegia, heldua eta hiru kumetxoak. Kaiola oraindik kartoiz eta plastikoz bilduta zeukan, zuhaitzean erabili zuen bezalaxe. Hasieran, kaiola sukaldeko horma batean zintzilikatu zuen, iltze batean, baina kaiolako leihatilak sukalde alderantz ematen zuela, eta, orduan, berehalaxe ohartu zen txori heldua ero m oduan ari zela kolpeka burdin harien aurka, ihes egin nahian; ez zuen etsitzen. Nonbait, sukaldeko argitasuna ikusi eta harantz alde egin nahi zuen ziztu bizian. Mutikoak segituan erreparatu zion gertaera hari, eta, nola edo hala, berehala aurkitu zuen nolabaiteko konponbidea: kaiola alderantziz zintzilikatu zuen, hau da, leihotxoa horma alderantz itsatsita gelditzen zela. Horrela, txori helduak ez zuen kanpoko espazioa ikusten eta pixka bat lasaitu zen. Manexek era horretan eduki zituen lau txoriak bizpa hiru astez, gau eta egun, eta horrek oso ondorio onuragarria ekarri zion: alde batetik, kumeak guztiz lasai bizi ziren, askatasunik ez zutelako inoiz ere ezagutu, eta, bestetik, harrapatutako gurasoa ere, kumeen eragina dela eta, hasi zen pixkanaka pixkana ka baretzen; kanpoko mundua ez ikusteak ere horretan laguntza handia eman zion. Gauzak horrela, eta denbora aurrera joan ahala, mutikoak kaiolari lehendabizi kanpoko plastikoa kendu zion, eta konturatu zen txori helduak orduan ere lasai jarraitzen zuela. Handik egun batzuetara, kaiola biltzen zuen kartoia hasi zen kentzen puskaka, hau da, egun batean zatitxo bat, beste batean bestetxo bat eta abar, pittinka pittinka plastiko guztia desagerrarazi arte. Txori gurasoak normaltasun handi samarrez hartu zuen ge rtakari hura, eta, azkenerako, esan liteke, nola edo hala, onartu zuela egoera berri hura. Sukaldeko etapa hura gainditu eta gero, baserritar txikia orduan, era berean, hau da, poliki poliki, kaiola bere logelako leihora ateratzen hasi zen, baina modu pro gresiboan, hots, lehenengo egunean bost minutuz egoteko, bigarrenean hamar minutuz, hirugarrenean hamabost minutuz eta abar, karnaba gurasoak azkenean etsi zuen arte. Horiek horrela, arratsalde batean Manexi proba bat egitea bururatu zitzaion, sukaldean. Kaiola mahai gainean jarri eta atean zehar karnaba kume bat atera zuen, ikusteko zer gertatzen zen. Gorago esan dugun bezalaxe, txorikume haiek ez zuten askatasuna sekula santan ezagutu, eta, beraz, erabateko patxadaz erreakzionatu zuen hegaztiak, kaiola b arruan balego bezala: lehenik, behatz baten gainean gelditu zitzaion, gero mutikoak sorbalda batean pausatu zuen, jarraian buruan, ile artean, eta han ere karnabatxoa lasai, mutilaren iletxoekin hasi baitzen jostaketan mokoarekin. Manex segituan konturatu zen txoritxo hura zeharo otzana zela; ez zuen ihes egiteko imintziorik ere egiten. Egia esateko, ez zuen batere premiarik sentitzen. Geroxeago, proba berbera egin zuen bigarren eta hirugarren txorikumeekin, eta ondorio bera izan zuen, alegia, hiru kumeak guztiz mantsoak eta bareak ziren, ez zuten hanka egiten eta ez ziren izutzen pertsonen artean. Azkenik, mutikoak probatu nahi izan zuen txori helduarekin, eta egin ere hala egin zuen, baina, jakina, hark bere burua aske ikusi bezain azkar, ihesari eman zi on ziztu bizian leiho aldera, eta han, aurreneko egunean bezalaxe, mokoarekin kristala jo zuen indar handiz. Karnaba gaixoa erdi zorabiatuta gelditu zen kolpe bortitzarekin, eta orduantxe aprobetxatu zuen Manexek, harrapatu eta berriz ere haren espetxe txi kian sartzeko. Mutilak orduan oso ongi ulertu zuen zeinen alde handia zegoen, txoriak izadian askatasunean jaio eta hazi ala kaiola triste batean hezi eta handitzearen artean; ezberdintasuna izugarria zen. Batak eta besteak oso ondorio desberdinak zekartza ten. Hala eta guztiz ere, baserritar txikiari zalantza eta jakin min ñimiño batzuk gelditu zitzaizkion, hau da, ea zer gertatuko ote litzatekeen karnaba handia gauez askatzen baldin bazuen sukaldean, kanpoko argia ikusten ez zenean, alegia, soil soilik ba rruko argi elektrikoa piztuta zegoenean. Gauzak horrela, eta egoki iruditu zitzaion gau batean, ilundu ondoren, afaltzen bukatu bezain laster, kaiola hormatik jaitsi, mahai gainean kokatu eta txoritxoak ateratzen hasi zen, lehenik eta behin, kumeak. Bat b uru gainean pausatu zuen eta beste biak sorbaldetan. Aurreko aldian bezalaxe, hiru txori txiki haiek erabateko lasaitasun eta patxadaz jardun zuten sukaldean, etxekoen artean, familiakoak balira bezala, baina, beraien gurasoa askatu bezain laster, ordea, h ark berehalaxe ekin zion hegan egiteari, itzuli mitzulika, alde batetik bestera, nahiko modu nahaspilatu eta etsian, inon eta inorengan ere gelditu gabe. Manex atzetik hasi zitzaion deika eta jarraika, baina ezin izan zuen harrapatu. Halako batean, nora j oanen eta irakiten ari zen eltzeko esne gainera, muturrez aurrera! Barruraino! Hegoak desesperatuki astindu eta txio txikiren bat ere egin zuen, baina Manexen anaia batek eltzetik atera zuen orduko, txori gaixoa esne barruan sartu eta jada erdi egosita zeg oela esan zitekeen. Mela mela eginda zegoen koitadua eta handik segundo gutxira eman zuen bere azken arnasa. Mutikoa zur eta lur! Ez zekien nola erreakzionatu. Egia esateko, inola ere ez zuen halakorik espero eta zeharo ustekabean harrapatu zuen ezbehar h ark. Berriz ere, beste kolpe latz bat jaso zuen gizajoak. Manex eta jostetak Beharrik Manexi oraindik beste hiru txorikumeak bizirik gelditu zitzaizkiola! Horri esker azkar eta erraz samar gainditu ahal izan zuen azken ezbeharra. Hiru txoritxoekin jostaketan jarraitzen zuen sarritan, sukaldean eta ia ia etxe osoan zehar. Mutikoa ordurako ohartuta zegoen txori txiki haiek zeharo otzanak zirela eta erabat etxekotuak zeudela, askatasuna behin ere ez zutelako ezagutu. Aurre ko aldietan bezalaxe, kaiolatik atera eta txoritxo bat sorbalda batean jarri zuen, beste bat buru gainean eta hirugarrena eskuin eskuan. Sorbaldan zegoena, alde batetik bestera mugitzen zen nahierara, burukoa, ileak mokokatzen jostatzen zen, eta, azkenik, eskuan zena, behatzak igotzen entretenitzen zen. Atzeneko horri, Manexek, batzuetan, beste eskuko behatz bat jartzen zion hogei bat zentimetrora eta orduan hegazti txikia pausatuta zegoen eskua, pixka bat astintzen zion, eta horrela lortzen zuen txorikumea beste behatzeraino hegan joatea. Ariketa bera gehiagotan ere errepikatzen zuen, baina, aldiro aldiro, behatz batetik besterainoko tartea handitu egiten zion, eta, hala, kardantxoriak gero eta hegalditxo luzexeagoak egiten zituen. Baserritar txikiak benet an gustu hartu zion jostaketa berri hari eta pixkaka pixkaka irudimena ere zorroztuz joan zen. Denborarekin hainbat ideia izan zituen, eta, handik gutxira hiru jostailu egin zizkien txoriei, eskuz: hogei bat zentimetroko eskaileratxo bat, hurritzezkoa; bi makilatxo hogeita hamar bat zentimetrokoak, eta, azkenik, gurditxo txiki bat bere endaitz eta guzti. Honen bukaeran, hau da, timoiaren muturrean, eraztun antzeko bat jarri zion, txorikumeek burua handik sartu eta orgatxoari tira egiteko. Horrela, ba, hand ik egun gutxi batzuetara, jostailuak egiten eta prestatzen bukatu bezain azkar, esperimentatzea deliberatu zuen. Lehenik eta behin, sukaldean zeuden katuak handik bidali eta atea itxi egin zuen, seguruago jarduteko. Kaiola, zintzilikatuta zegoen hormatik j aitsi eta txoritxoak berriz ere atera zituen handik. Bat eskaileratxoan jarri zuen, beheko aldean, eta orduan hegaztia igotzen hasi zen mokoaren laguntzarekin, mailaz maila, goraino iritsi arte. Mutikoa pozak txoratzen. Orduan, zurubi txikiari aldapa aldat u, hau da, goiko aldea jaitsi, eta karnabatxoa berriz ere behetik gora. Horrela hainbat aldiz. Gero ariketa bera egin zuen, baina bi txorirekin batera, paraleloan. Zoritxarrez, hirugarrena ez zen kabitzen, eskailera estua zelako, eta horrenbestez konformat u behar izan zuen mutilak. Jarduera hura bukatutakoan, prestaturiko gurditxoa hartu, lurrean jarri eta haren eraztuna burutik behera sartu zion karnaba gazte bati. Hark ibiltzeari ekin, eta Manexek pentsatu bezala, orgatxoa aurrera eraman zuen poliki poliki. Geroxeago, gurditxoaren gainean bigarren txoria kokatu zuen, eta horrela ere orga aurrerantz aise zeramala ikusi zuen. Azkenik, hirugarren txorikumea ere ibilgailuaren gainean ezarri eta berdin, sukaldeko lurrean hantxe ibili ziren, batek tiratu eta b este biak gainean, bidaiari, alde batera eta bestera, aurrera eta atzera, aspertu arte. Azkenez, apailaturiko bi makilatxoak eskuz hartu eta batean karnaba bat jarri zuen. Ziria pixka bat astindu eta txoritxoa aurrean zuen beste txotxera joan zen hegaka. Berriz ere gauza bera egin zuen, baina oraingo honetan makilak urrutixeago jarri zituen elkarrengandik, eta, hala eta guztiz ere, hegaztia bikain joan zen hegaldaka. Gerora ere, berriz antzeko jardunak egin zituen banaka banaka, baina lehendabizi bi txorirekin batera, eta, azkenean, hiruekin. Halaxe jostatzen zen Manex animaliatxo haiekin eta primeran pasatzen zuen. Bururatzen zitzaizkion ariketa guztiak eginarazten zizkien. Bukatzeko, mutikoa pixka bat nekatzen zenean edo, ahoan hazi batzuk jarr i (alpistea, kalamua, etab.) eta hiru txoritxoak makilatxo baten gainean zituela, aho aldera hurbiltzen zituen, eta horrela, segundo batzuez, karnabak mutilaren ahotik aritzen ziren beren bihi eta garauak jaten, gustura asko, alajaina!, eta Manex, gusturag o, jakina! Azkenean, txori saioa erabat bukatzeko, baserritar txikiak kaiola mahai gainetik hartu eta berriz ere sukaldeko horma batean jarriko zuen, atetxo bat irekita zuela. Txoriak banaka banaka txotxaren gainean paratu, kaiolako ate alderantz biderat u eta orduan ere astindu txiki batzuk ematen zizkion makilatxoari, harik eta txoriak banan banan kaiolako atera joan eta barrura sartzen ziren arte. Orduantxe ematen zion mutikoak oso osoko bukaera jardunaldiari eta ametsetan hasten zen, egunen batez ez ot e zen arituko zirkuren batean, bere txoritxo maiteekin. Manex eta kisuskileak Udako goizerdi eguzkitsu eta atsegin batean, ustekabean eta batere esan gabe, baserrian, bat batean, hiriburuko izeba agertu zen, herriraino autobusez joanda, aurrek o urtean Manexi papagaitxoa eraman zion berbera. Mutikoa pozak txoratzen jarri zen, nahiz eta oraingo honetan ez zion inolako txoririk eraman, zertarako?, berak bazituen eta. Bazkalaurrean, Manex eta beste bi anai arreba gazte izebarekin ibili ziren base rri inguruetan: baratzea ikusten, sagarrondoez gozatzen, bidexketan paseatzen eta bar. Gainerako anaiak ukuiluan ari ziren lanean aitarekin, kisuskileei laguntzen, izan ere, uda zela aprobetxatuta, ganbelak zaharberritzen eta zorua konpontzen ari ziren jo eta su, azienda kanpoan zebilen bitartean. Belarrak ondu eta ganbaran sartu ondoren, egin beharreko zereginak ziren haiexek. Jakina, ganbaran sartzen ez zen belarra, etxe ondoan, metatan jarrita zuten ordurako. Manexen ama gajoak ez zuen lan makala izan goiz eguerdi alai hartan bazkaria prestatzen, guraso, sei seme alaba, izeba eta hiru kisuskileentzat; arnasa hartzeko ere ez zuen beta handirik izan. Eta, azkenean, ordu biak inguruan, denak sukaldean bildu eta bazkaltzen hasi ziren, indarrak berritze ko. Helduak, betiko mahai handian eta gazteak beste txikiago batean, egun haietarako espresuki jarri behar izan zutena. Txantxa eta olgeta ugari ere ez ziren faltatu bazkarian. Jan edana gogotik hartu eta oso gustura gelditu ziren bazkaltiar guztiak. Otorduaren ondoren, atseden moduko bat egin bitartean, kisuskileek zigarreta bat edo beste erre eta segituan jaitsi ziren ukuilura, goizeko laguntzaile guztiekin, lanean gogor jarraitzeko. Sukaldean ama, izeba eta hiru seme alaba gazteenak geratu ziren, maha iak jasotzen eta harrikoa egiten. Garai hartarako txoritxoen kaiola sukaldeko leihoan jarri ohi zuten, hurbilago gelditzen zitzaielako besteak beste; egun argitsu hartan ere hantxe zegoen, karnabak pozik eta kantari zebiltzan bitartean. Harrikoa bukatu on doren, izebak kasu berezia egin zien hegazti txikiei; gustatu egin zitzaizkion. Hura ikusita, Manexek hiru txorietatik bat aukeran jarri zion hiriko izebari, nola edo hala, aurreko urteko mesedearen ordainetan, alegia, papagaitxoa oparitu ziolako. Izebak p roposamena gustura asko onartu eta hiruetatik bat hautatu zuen, gehiegi pentsatu gabe. Ilobak, papagaitxoaren kaiola oraindik etxean zuen gordeta eta hartan bertan sartu zuen izebak aukeratutako kardantxori gaztea. Jana eta edana paratu, eta prest zegoen h iri aldera bidaiatzeko. Izeba, poz pozik oparia jaso izanagatik eta baita Manex ere eman izanagatik; benetan eskuzabal jokatu zuen. Gauzak horrela, arratsaldeak aurrera egin zuen eta pixkanaka pixkanaka izebari autobusera joateko ordua hurbiltzen ari zitz aion. Hortaz, bere gauza guztiak kaiolarekin batera hartu eta abiatzeko gerturik zegoen. Orduan, ezustean, amak izebari esan zion herriraino harekin joanen zirela, bide batez erosketa batzuk egiteko asmoz. Horrela, ba, denak prest egon bezain azkar abiatu ziren herri aldera, gurdibide zakar eta aldapatsuan barna. Bide bazterretan hurritzak, lizarrak, oteak, sasiak eta belarditxo batzuk atzean utzi bezain laster iritsi ziren herrira Manex, bi anai arrebak, ama eta izeba. Handik, zuzen zuzen autobus geldi le kura joan eta hura ailegatu zenean, elkarri musu txeratsuak eman ondoren, izeba busean sartu zen bere kaiola eskuan hartuta. Ibilgailua segituan hiriburu aldera abiatu zen eta besteak, dendara. Behar zituzten gauzak eta gaiak erosi, eta berriz ere baserri alderantz, aldapan gora oraingo honetan. Etxera iritsi eta lehendabizi sukaldera joan ziren erosketak uztera. Orduan, norbait konturatu zen leihoan ez zegoela kaiola eta Manexi jakinarazi zion. Hark, asaldaturik, eta, larri eta estu, baratze aldera jo zue n ziztu bizian, laster batean, bihotza zeharo korapilatuta zeukala. Leihope aldera hurbiltzen hasi bezain laster ikusi zuen kaiola lurrean, pixka bat deformatua, eta haren inguruan txoritxoen luma ugari. Denak janda zeuden; bakar bat ere ez zen salbatu sa rraski hartatik. Mutikoa erabat nahigabetua gelditu zen. Begietan berriz ere malkoak, eta ariman egundoko hutsunea. Inon ez zuen kontsolamendurik aurkitzen eta inola ere ezin zuen ulertu gertatutakoa. Negar mikatz batean gelditu zen. Bazkalorduan, hiru txo ritxo alai eta kantari zituen, eta, orain, aldiz, bat ere ez! Patu madarikatua! Manexen ustez, karnabak, sukaldeko leihoan, leku seguruan zeuden, baina kukuak makur jo zion. Zer gertatu zen? Ba, Manexek eta herrira joan etorria egin bitartean, kisuskiler en bat sukaldera joan zela su bila, zigarretaren bat piztu eta ukuiluan erretzeko, lanean ari ziren bitartean. Hori horrela, sukaldeko atea irekita utzirik, orduantxe aprobetxatuko zuen katuren batek, sartu eta hondamena egiteko. Leihoa pixka bat bilduta, bai, bazegoen, baina ez erabat itxita, eta askoz ere gutxiago oraindik hermetikoki. Horixe baliatu zuten katuek beren festa partikularra antolatzeko. Manex berriz ere jota. Oso gaizki bukatu zuen egun eguzkitsu eta argi hura. Manex eta lera Udan, belarrak ondu eta etxeratu ondoren, Manex batzuetan leran aritzen zen, jakina, ez elur gainean, baina, nola edo hala, moldatzen zen lera gainean ibiltzeko. Kontua zera da, mutikoa bizi zen baserriak bazuela euntze bat, zati bat arrun t aldapatsua zuena, eta, horrexegatik, malda hartan, goitik behera ibili ahal zen leraz, belar ebaki berriaren gainean. Kontu hura, anai arrebak ikusita ikasi zuen gure bihurritxoak; jakina da, zer ikusi hura ikasi. Lehenago ere esana dago Manex oso elur zalea zela, baina, noski, bazekien udan nekez ikusiko zuela elurra baserri inguruan eta urtaro hura benetan luze egiten zitzaion elurraren zain, leran ibili ezinda. Horrexegatik, beste bide bat bilatzen eta baliatzen zuen, udan leraren gainean ibili ahal izateko, eta, hain zuzen ere, huraxe zen, alegia, baserriko belar soro hartako aldapa pikoa. Hain zen handia aldats hura, non belarra ebaki eta jaso ondoren, lera bere kabuz jaisten baitzen, pertsona batek pixka bat gidatu eta bideratuz gero. Aldapa hark, besteak beste, arrisku handi samar bat ere bazuen, eta, zera zen, malda bukatzen zen lekuan bertan hesia zegoela, burdin hari arantzadunezkoa, izan ere, hantxe bertan bukatzen zen beraien belazea eta jarraian auzokoarena zegoen. Baina, arrisku hura ez zen oztopo handia Manexek eta bere senideek toki hartaz ez gozatzeko, ordurako trikimailua hartua baitzioten aldapari, eta bazekiten zer egin lera geldiarazi eta bertatik ongi ateratzeko. Lera zurezkoa zen, anaia zaharrenek egina aurreko urteetan, batez ere, negu aldean, elurretan erabiltzeko, baina, ikusten dugunez, urtaro beroan ere ateratzen zioten bere etekina. Normalean, gure mutikoa, gainerako anai arrebekin batera aritzen zen malda hartan, txandaka, behera eta gora. Beheranzkoan, leraren gainean, eta, goranzkoan, oinez, lerari tiraka, lokarri batez. Baina, jakina, era hartan aritzeak, aldizka, alegia, ondorioz ekartzen zuen denbora luzetxo egon behar izaten zutela norberaren txandaren zain, eta horrek Manexi, noski, ez zion batere graziari k egiten, horrexegatik, batzuetan, egiten zuena zera zen, gainerako senide guztiak beste eginkizunen batean ari ziren bitartean, berak bakarrik, eta isilean, lera hartu, etxetik atera eta sokatik tiraka, aipatutako aldaparaino eramaten zuen, halaxe, denbor a osoan bera bakar bakarrik jostatu ahal izateko, malda zoragarri eta arriskutsu hartan. Halaxe, ba, ilunabar batean, egun hartako baserri lan premiazkoenak egin ondoren, hantxe plantatu zen gure Manex, aldapako goialdean, lera hartuta. Leku egokian kokat u, leran eseri, bere kalkulutxoak egin eta han joan zen goitik behera, ziztu bizian. Trebetasun handiz gidatu eta batere arazorik gabe egin zuen lera gelditzeko maniobra. Belarra motx motxa zegoen eta lurra oso lehorra, horrexegatik, lera arrunt ongi irri statu zen malda piko hartan. Mutikoak gora igo zuen lera sokatik tiraka eta berriz ere operazio bera errepikatu zuen hainbat aldiz. Berarentzat gozamen hutsa zen, eta, gainera, lera ez zuen inorekin partekatu behar, bakarrik baitzegoen. Denbora osoan irris tailua bere eskumenean egon zen. Hainbat minututan behera eta gora aritu ondoren, jada erabaki zuen egin behar zuela azken bidaiatxoa. Beti bezala, leran eseri, kontzentratu, kalkulatu eta goitik behera abiatu zen pozik eta alai. Ongi zihoan, baina aldapa erdialdean edo, lerak harri koxkor bat edo dena delakoa zapaldu eta mugimendu arraro bat egin zuen; boteka hasi zen. Une batez, kontrola pixka bat galdu zuen. Hala ere, Manexek berehala zuzendu zuen tresna mugikorra eta aurrera jarraitu ziztu bizian, bain a, konturatu orduko, gainean zuen behealdeko hesi arantzaduna. Iristear zegoen. Jadanik ez zuen denbora eta modurik lera geldiarazteko. Oso azkar zihoan. Burdin hari arantzadunen aurka jotzea arrunt arriskutsua izan liteke. Ez zekien zerekin joko zuen: bur uarekin, lepoarekin, bularrarekin. Edozerekin jota ere, hagitz makurra izan liteke. Ia bertan zegoen. Zerbait egin beharra zuen dagoeneko, zirt edo zart, minik jasoko ez bazuen! Azken unean zer eginen?, eta bere burua atzera bota!, hau da, hesiaren azpian erdi etzanda igaro zen. Mugimendu azkar eta ausart hark salbatu zuen ezbehar handiago batetik. A zer ikara eta beldurra! Handik segundo batzuetara oraindik dardarka bizian zen gizajoa, eta erabat zurbil. Ekintza osoa iragan ondoren ohartu zen benetan zer arrisku izan zuen. Izuturik gelditu zen. Eskerrak lurretik lehendabiziko burdin harira tarte handi samarra zegoela; bestela, auskalo zer gertatuko zatekeen. Manex berriro ere jaio izan balitz bezala sentitu zen. Dena dela, etxera afaltzera joan zenean, ez zuen hitz erdirik ere esan, isil isilik gelditu zen, mutuen antzean. Isilpeko hura bere buruarentzat gorde zuen. Manex eta hormatxoria Uda hartan, eguraldi bero eta lehor samarra egin zuen Manex bizi zen herrian, eta, beraz, laboreak (garia, garagarra, oloa eta abar) oso ongi ondu ziren uztail bukaerarako. Hala, bada, hil horren amaiera aldean, egun batean, mutikoaren aitak, seme zaharrenarekin, behi pare bat uztarrian lotu, eta, gurdia, galburuz eta lastoz ongi beteta, herrira joan behar zuen garia jotzera. Eskolan oporrak zituzten udako hilabete haietan, eta, horregatik, gure mutikoari atsegin gertatu zitzaion, uda erdian berriz ere eskolako lagunak ikusteko ideia. Jakina, baserrian bizi izanik, udan zehar ez zituen oso maiz topatzen, eta aukera hura horretarako aprobetxatu nahi izan zuen, besteak beste. Gauzak horrela, aitari baimena eskatu eta hark onespena emanda, berehalaxe abiatu ziren herrirantz aita, anaia zaharrena, Manex eta behi parea, atzean gurdia z eramatela. Ordubete pasatxo kostatu zitzaien herrira iristea behi gurdiarekin, eguraldi sargoria zutela eta beheko plazatxo batean zegoen garia jotzeko gailuaren ondoan kokatzea, beraien txandaren zain gelditzeko, izan ere, herriko kontzejuak makina bat z uen, behar zuten herritar guztiek erabil zezaten laboreak jotzeko. Horiek horrela, Manexek berehala aprobetxatu zuen itxoin behar izate hura, lagun batengana jotzeko. Elkar topatu, herrian zertan ari ziren azaldu eta aida batean joan ziren gari jogailua z egoen plazatxo aldera. Nekazariak hantxe ari ziren goizerdi bero hartan, batzuk garia jotzen eta gainerako guztiak beren txandaren zain. Manex eta laguna, erne, begira begira. Hainbat minutu igarota, pixka bat asperturik, hauxe esan zion lagunak Manexi: –Tira, hator gure etxera eta ikusiko duk zenbat gari atera zitzaigun guri atzo! Lagunaren etxera iritsi eta hark berehalaxe ganbarara eraman zuen Manex. Ganbara hartan, gari ale mordo ikaragarria zegoen pilatuta, horma baten ondoan. Usain atsegin eta gox oa zerion. Baina, handik oso gutxira, bi mutikoak segituan ohartu ziren etxetxori (txolarre, hormatxori, paretatxori, kurloi) bat ganbaratik atera nahian ari zela, leiho txiki batean. Hegaka zebilen gaixoa, baina talka egiten zuen zerbaiten aurka. Izan ere , leihoa sarez itxita zegoen eta txoriak ez zuen inola ere modurik ihes egiteko. Talka eta talka jarraitzen zuen burdin harien kontra, estu eta larri. Lumaren bat ere galtzen ari zen, kolpeen indarra zela eta. Hura ikusita, Manex, senaz edo, ziztu bizian a biatu zen zoritxarreko hormatxoriarengana. Mutikoa ia gainean zuela konturatuta, hegaztiak beste leiho batera egin zuen hegan, baina hantxe ere topo egin zuen sare madarikatuarekin. Bi mutikoak hurbilduta, beste leiho batera egin zuen ihes berriro ere etxe txoriak, hegaldaka, baina guztiz alferrik, leihotxo hark ere burdin hari malapartatua baitzuen. Egiazki, ganbara hartan leiho guztiek zuten sarea, horretarako, hain zuzen ere, txori garau jaleak ez sartzeko eta janaririk ez lapurtzeko. Berandu baino lehen harrapatu zuen Manexek txolarrea, adiskidearen laguntza pixka batekin. Txoria polita zen: txikia, moko motza eta lumadi arre ilunekoa. Pixka batez haren edertasunaz gozatzen aritu ziren. Manexek laztanak egiten zizkion buruan. Hormatxoria, bitartean, estu eta larri; izututa mutikoaren eskuetan, baina ezin zuen hanka egin. Jarraian, lagunaren eskuetan ezarri zuen, hark ere esperientzia atsegin hura proba zezan. Horrelaxe aritu ziren bi mutikoak minutu gutxi batzuez kurloiarekin, jostatzen eta ferekatzen, baina, halako batean, Manexek gogoratu zuen zer gertatu zitzaion aurreko urteetan atzemandako txori heldu guztiekin, alegia, arrazoi batengatik edo beste batengatik, denak galdu zituela. Kezkatuta eta arduraturik gelditu zen. Berriz ere ez zitu en pasatu nahi garai haietako penak, trago txarrak eta sufrimenduak. Eta orain, zer egin? Nola jokatu beharko luke etxetxoriarekin? Zer komeni zitzaion? Hurrengo minutuetan, lagunari laburki kontatu zion zer nolako atsekabeak igaro zituen, aurreko txori h eldu guztiak hil zitzaizkionean, eta, horrexegatik, segituan hasi zen pentsatzen zer egin hormatxoriarekin. –Etxera eramaten badugu, seguru asko, hil eginen zaiguk. Orduan, zer? Eta, aske uzten badugu? –proposatu zuen Manexek. –Hik nahi duan bezala! –erantzun zion lagunak. –Ala, hik nahi al huen etxera eramateko? –galdetu zion Manexek. –Ez, gure etxean ez diagu zaletasun handirik txoriekiko –lagunak erantzun. Orduan Manexek erabakitasunez pentsatu zuen etxetxoria askatu behar zuela. Horretarako lagunak eta biak herriko goialdera jo zuten. Eliza aurrean estalpe txiki bat zegoen, lau zutabetxo zituena, hormarik gabe eta lau isurialdeko teilatutxo batekin. Huraxe aukeratu zuen gure mutikoak txoritxoa askatzeko. Izan ere, Manex ohartuta zegoen, herriko ape zak batzuetan hantxe egiten zizkiola konjuru batzuk zeruari edota izadiari, eta berak ere antzeko zerbait egitea erabaki zuen, bere buruari garrantzi handiagoa emateagatik edo. Horiek horrela, bi lagunak konjuru lekuan kokatu herri aldera begira, Manexek hormatxoria besoaz goratu, pixka batean pentsatu eta hauxe oihukatu zuen txoria askatu bitartean: –Hoa, hoa airean eta aske bizi ahal duan bitartean! Txolarrea pozak txoratzen urrutiratu zen hegan eginez. Bi mutikoek behetik gorantz jarraitu zioten begir adarekin. Txoria airean desagertu zenean, herritarrak garia jotzen ari ziren plazatxora jaitsi ziren bi gaztetxoak. Manex, aita eta anaia zaharrenarekin elkartu, eta gari jotze lanak bukatutakoan, poliki poliki baserrirantz abiatu ziren, behi gurdiaren ab iaduran. Manexek ez zekien ongi zergatik, baina sentipena zuen, egun hartan ekintza on bat egin zuela. Hala izanen al zen? Manex eta zuloa Abuztuan sartuta, euntzeetako belar onduz ganbara osoa ongi bete ondoren, Manex ohartu zen belar pila handi haren gainean, oso barruan gainera, teilatu azpian, kateme batek kumeak eginak zituela. Gaztetxoa, betidanik oso mutiko mugitu eta begiluzea izanik, ezin zen, ba, gelditu habia hura ikusi gabe. Baina, oztopo handi bat zeukan, izan ere, sarale pila ha ndi hartara igotzeko lekurik hoberena, belarra ukuilura botatzeko zuloaren parean zegoen, koltxilaren gainean, alegia; Manexen baserrian horrela esaten baitzuten. Zulo hura nola saihestu edo gainditu? Pentsatu eta pentsatu aritu zen, baina ez zuen konponbi derik aurkitu. Gauzak horrela, adinez bere aurreko anaiarekin hitz egin eta plana berehala egin zuen, arratsalde batean saiatzeko. Garai hartan, baserrietako ganbaretan oso gauza arrunta zen belar zuloa. Izan ere, hantxetik botatzen zen belar idorra ukuil ura, haziendak jan zezan. Kasu hartan, koltxilaren ondoan, ate zahar bat zuten zutik, horman bermatuta. Zertarako, zuloaren gainean jarri eta haurrak erortzeko arriskua saihesteko? Agian! Auskalo! Kontua da, Manexi eta anaiari primeran etorri zitzaiela har en gainean pasatzeko. Esan bezala, bazkalondo batean, bi mutikoak ganbarara igo ziren katakumeak bilatu eta ikusi ahal izateko. Hala, bada, belar zulo ondoan zirenean, zutik zegoen ate zaharra, bien artean hartu eta zuloaren gainean jarri zuten, etzanda, bere gainetik igaro eta belar pilo handi hartara igotzeko. Lehenengo oztopoa oso ongi gainditu zuten. Gero, belar pilaren gainean jarraitu zuten. Metatutako belar pila hura guztia, sardeaz botatako zama askoz zegoen osatua, eta, horregatik, leku batzuetan altuera handiagoa zeukan besteetan baino. Arrazoi hura dela eta, bi mutikoak hantxe joan ziren lau hankan aurrerantz, teilatu azpian, batzuetan gorantz eta beste batzuetan beherantz, aurreko hormaraino iritsi arte. Han, ezkerrera jo eta berdintsu jarraitu zuten, katuen habia aurkitu arte. Belarra sartu berria zegoen, bero oraindik, eta bere usain goxo eta erakargarriarekin. Hala ere, Manex eta anaiari belar haziak sarritan sartzen zitzaizkien kolkotik behera, arropa barruan, eta haiek ez zieten b atere graziarik egiten, hazkura handia sorrarazten zietelako, baina, jakina, gustuko aldapan nekerik ez. Gordelekuan, katu ama bere lau kumeekin zegoen, gustura. Kume guztiak errapearen inguruan, esne goxoa edaten. Ama otzana zen eta mutikoei ez zien inol ako eragozpenik jarri, katakumeak eskuetan har zitzaten. Ama pozik eta harro bere txikiekin, urruma egiten. Minutu batzuen buruan, Manexek anaiari esan zion hobe izanen zela handik alde egitea, katu ama ez amorrarazteagatik, eta huraxe egin zuten, alegia, lehen ibilitako bidean orain atzera itzuli, lau oinean, hasieran bezalaxe, belar bero eta beren hazi gogaikarri guztiak pairatzen. Behin belar pilaren ertzera iritsita, kontu pixka batekin jaitsi ziren banaka banaka, eta berriz ere ate zaharraren gainean gelditu. Atea zutik aurkitu zuten horman bermatuta eta era berean utzi nahi izan zuten berandu baino lehen. Horretarako, Manexek, pixka bat aurreratu eta atea altxatzeari ekin zion, baina argi zegoen berak bakarrik ezin zuela. Horretaz ohartuta, anaiak la gundu nahi izan zion, baina deus ere esan gabe, eta, Manex konturatu gaberik, oholei heldu eta ukaldi handi batez ate zaharra aida batean altxatu zuen. Hori horrela, Manex ustekabean hartu eta oreka galduta, ez si eta ez no, koltxilatik behera joan zen ziz tu bizian, muturrez aurrera. Anaia estu eta larri!; izututa! Segituan ekin zion eskailerak jaisteari. Manexek, bitartean, antza denez, jaitsiera azkar hartan, bira erdia eman eta zorua ez zuen jo buruarekin, baizik eta bizkarrarekin eta sorbaldekin. Oso z orte on handia izan zuen. Bidean, koltxilako horma eta ertzekin, harramazka txiki batzuk jasan behar izan zituen, baina larritasun handiagoko ondoriorik ez. Goitik behera zihoan bitartean, hainbat irudi igaro zitzaizkion burutik, estutasun hartan. Gainera , gogoratu beharra dago, aste batzuk lehenago, baserriko ukuilua berritu, eta, zoruak eta ganbelak porlanez egin zituztela. Ganbela bat belar zuloaren ondo ondoan zegoen, eta, gainera, pixka bat aterata gelditu zen. Horrek zera esan nahi du, Manexek errazt asun handiz jo ahal zuela ganbelaren irtengune hura, baina, argi eta garbi dago zoriak mutikoaren alde egin zuela eta arrisku latz guztiak saihestu zituen. Hasteko, eta zorionez, ukuiluan, koltxilaren parean bazegoen belar pixka bat, norbaitek lehentxeago botata. Hari esker, Manexek ez zuen jo porlanezko lurzoru gogorra, ez eta ganbelako irtengunea ere. Baserritar txikiak begiak ireki ordurako, hantxe ikusi zuen, ganbaran berarekin zegoen anaia; izuturik. Antza denez, tximista bezain azkar jaitsi zen goiti k ukuiluraino, eskaileretan barrena. Kezka eta ardura aurpegia zeukan, ez baitzekien nola topatuko ote zuen han anaia txikia, hilda, larriki zaurituta edota abar. Baina, ez, zorionez, hilik behintzat ez zegoen, bera iritsi bezain laster ikusi baitzuen bela r pila txiki haren gainean, etzanda, baina begiak irekita eta hitz egin nahian. Izan ere, bizkarrean eta sorbaldetan hartutako kolpearen ondorioz, Manex hasiera batean arnasa hartu ezinik gelditu zen, eta, ondorio gisa, hitz egiten ere ezin zuela. Baina, handik segundo batzuetara, dena normalizatu zitzaion, eta hizketan ere hasi zen poliki poliki. Minutu gutxi batzuk igarotakoan, Manex etxebizitzara igo zen aldez edo moldez, anaiaren laguntzarekin. Ama une hartantxe ez zen etxean, herrira mandatuak egitera edo jaitsiko zen agian; auskalo! Kontua zera da, jarraian aitari kontatu ziotela beren azioa, eta honek semeari eskatu zion ohatze gainean etzan zedin, gerritik gorako arropa erantzita. Orduantxe ikusi zizkion bizkarraldean zeuzkan harramazka ari nak. Zaurietan alkohol pixka bat jarri eta kito!, besterik gabe berpiztu zen gure mutiko bihurritxoa. Afaritan, amari ez zioten deus ere kontatu, baina, hala eta guztiz ere, Manexek gau hartan irudipena izan zuen, berriz jaio izan balitz bezala. Manex eta hesia Urte hartako irailaren bukaera aldean, Manexen baserrian, gurasoek karabina bat erostea erabaki zuten, seme alabek hainbestetan adierazitako nahia asetzeko. Gauzak horrela, Manex ere noizbait txitean pitean hasi zen karabina hura hartzen e ta erabiltzen. Horrela, bada, zorioneko egun batean, arratsalde erdi inguruan, beste baserri baten ondoan zihoan mutikoa, karabina aldean zeramala, eta, bat batean, zozo beltz bat ikusi zuen hesi batean pausatzen. Hesi hura, ordea, ez zen nolanahikoa, ha steko, oso leku aldapatsuan zegoen, jarraitzeko, arrunt zabal eta garaia zen, alegia, hagitz sasi, sastraka eta elorri beltz handiak zeuzkan, eta, bukatzeko, sakonune edo mendi zoko handi samar batean zegoen kokatuta. Horiek horrela, baserritar txikiak be rehalaxe egin zituen bere ohiko kalkuluak, eta, horren ondorioz, lau hankan jarrita, hasi zen hurbiltzen zozo beltza pausatuta zegoen elorri aldera, aldapan gora, kontu handiz eta ahalik eta isilena. Karabina, aldez edo moldez, arrastaka zeraman lurrean, e ta hura ez zen lan makala, alajaina! Leku egokira iritsi zela begitandu zitzaionean, han gelditu, eroso jarri, karabinarekin zozoari apuntatu eta tiro egin zuen. –Hara! Jo egin diat eta! Hau gozamena, arraioa! – bere baitan, pozak erotu beharrean. Zozo beltza adarretatik behera erortzen ikusi zuenean, Manexi pozaren pozez jarri zitzaion bihotza. Karabina hantxe bertan, lurrean utzi, zutitu eta abiada bizian hasi zen joaten hegaztia erori zen aldera. Goitik begiratu eta sakonunean ikusi z uen lumaduna, zauritua, antza denez, oraindik pixka bat mugitu egiten baitzen. Baina, beheraino iristeko, lehenik eta behin aldats piko bat jaitsi behar zuen, belar luze eta sasi ugariren artean. Nola edo hala, saiatu egin behar eta mutikoa hantxe hasi zen jaisten arin samar, harik eta bare bat zapaldu zuen arte. Soberan dago esatea zer gertatu zen: laprast egin eta laharren artean bi bat metroan arrastaka joan zen beheraino. –Arraio mila demonio! Ai, ai, ai eta milatan ai! – esan zuen mutikoak oihuka, haserre baino haserreago –. Jainko maitea! Eta orain nola atera behar dut nik hemendik? Izan ere, zulo haren erdian, erdi lotuta gelditu zen lurrean gizagaixoa, sastraka, elorri eta asun haien artean. Gainera, azken haietako batzuek besoak eta zang oak erresumindu zizkioten, eta, sasiek eta elorriek, berriz, harramazkak egin aurpegian eta lepoan. Arropan ere urratu bat edo beste ez zen falta, eta, hori guztia gutxi balitz bezala, ipurdian ere ziztada mingarri batzuk sumatzen zituen. Baina, hala ere, jasan egin behar! –Akabo! Nireak egin dik! Malda zikin madarikatua...! Ahal izan zuen bezala, bere burua pixka bat askatu eta hasi zen mugitzen infernu latz hartan. Zozo beltza ez zegoen berarengatik oso aparte, baina, hainbeste zarata eta zalapartarekin , hegaztia izutu eta oraindik barrurago sartu zen sasitza hartan. Pixka bat agondu ahal izan zenean, saiatu zen hurbiltzen bere biktimaren aldera, baina hark, mutikoaren asmo txarra sumatuta edo, berehalaxe egin zion ihes jauzika, lurrean, belar luze eta s astraken artean, izan ere, hego bat puskatuta bazuen ere, hankak, ordea, arin eta indartsuak zeuzkan oraindik. Manexek beste ahalegin handi bat egin zuen, zozoa harrapatzeko sasiarte zakar hartan, baina segituan konturatu zen, bera zenbat eta gehiago hurb ildu, zozoa hainbat eta urrunago zihoakiola. Gainera, handik gutxira, zer ikusiko eta bere aurrean suge higuingarri bat ez zuen ikusi, ba, lurrean sigi saga, belarren artean? –Jainko potoloa! Baina, zer arraio da hau? Puag!, zer nazka eta hozkia! Hau, be sterik ez nian behar, ba, nik oraintxe bertan! –pentsatu zuen bere kautan. Ez bat eta ez bi, handik berehala alde egitea erabaki zuen, baina ez zen hain erraza ere. Zozo beltzari, tamalez, eta sugeari, hozkiz, agur egin ondoaren, handik ateratzen saiatu z en, baina, alde batetik, sastrakak, laharrak eta elorriak arropetan kateatzen zitzaizkion, eta, bestetik, asun amorragarriak nonahi zeuden, han eta hemen. Eragozpen haiek guztiak, nola edo hala, gainditutakoan, arrastaka abiatu zen malda pikora, igotzeko, baina oso zaila zen. Lur azalean, belar zahar luzeak zituen eta haien azpian, lur bustia, buztinaren antzekoa, irristakorra. Behetik gora hasten zenean, belarrei heldu, eta, aldapa erdian edo zihoanean, batzuetan belarrak hautsi egiten zitzaizkion eta bes te batzuetan zainetatik atera, eta, horren ondorioz, beti goitik behera erori eta zuloan bukatzen zuen ahalegina. Behin saiatu, bitan saiatu, hamaika aldiz entseatu, eta hala ere, beti emaitza berbera: porrota! Erorikoa! Zuloraino jaustea! Ezin ateratzea! Dagoeneko urduri, beldurtuta eta haserre zegoen bere buruarekin. Gorriak eta beltzak pasatzen ari zen. Gero eta argiago ikusten zuen handik onik ateratzeko, laguntza beharko zuela nahi eta nahi ez, baina eskatzeak lotsa ematen zion. Jendeak zer pentsatuko ote zuen berari buruz? Non geldituko ote zen bere ausart izena? Non bere gizontasuna? Ez, ez! Momentuz ez zen ausartzen, ez zen animatzen horretara! Oraingoz, itxoitea erabaki zuen, baina, auskalo, sugea ere inguru hartan ibil zitekeen eta. Zer egin? Nola asmatu? Berriz ere zenbait aldiz saiatu zen igotzen, baina, zero borobila! Ezinezkoa! Beste porrot batzuk! –Zulo madarikatu halakoa! Sastraka eta asun nazkagarri alaenak! Suge ziztrin sasikumea! –hasi zen Manex, oihu eta garrasi ozen bezain amorratu hai ek botatzen, arrosario baten moduan, isildu gabe, behin eta berriz. Horrela, dagoeneko zenbait minutu kurrixka eta txilioka zeramatzanean, bat batean. –Zer gertatzen da? Nor dago hor? –entzun zuen mutikoak ustekabean. –Manex. Zulo honetara erori naiz eta ez dut ateratzerik! –erantzun zion baserritar gaztetxoak ezusteko ahots hari. Berehala konturatu zen nor zen, hau da, ondoko baserriko seme zaharrena, gizon prestu eta galanta, handik barna igarotzen ari zena. Bere luzera eta indarrarekin, aida batean atera zuen Manex zulogune malapartatu hartatik. Behin goian zenean, mutikoa berehalaxe ohartu zen karabina falta zuela, berak utzitako lekutik. Segidan, auzokoari arnasestuka galdetu zion: –Aizu, German, iritsi zarenean ez al duzu ikusi hemen –behatz er akuslearekin adieraziz – gure etxeko karabina? Marroia! –Marroia? Bai! Arestian, honantz igotzen ari nintzenean, gizon kanpotar bat gurutzatu diat, aldean kolore horretako karabina zeramala. Baietz lapurtu izana! –erantzun zion Germanek, pena itxurarekin. –Kaka zaharra!, hau ere niri gertatu behar! – mutikoak, sekula baino haserreago –. Dios!, gaur, dirudienez, ez da nire eguna! –oihukatu zuen Germanen aurrean –. Aizu, barkatu, baina lasterka joan behar dut goitik behera, ea nonbait harrapatzen dudan lapur l otsagabe hori! –Abiatu zen –. A!, eta mila esker lagundu izanagatik! –Nekez atzemanen duk! Nik gurutzatu dudanean, behintzat, ziztu bizian baitzihoan beheko herrirantz! – bota zion Germanek, azken agur moduan. Manex gogotik saiatu zen lasterka bidean behe ra, ustezko lapur malapartatu hura harrapatu nahian, baina, hala eta guztiz ere, ez zuen arrastorik ere topatu, ia ia beheko herriraino iritsi bazen ere. Deus ez! Zipitzik ere ez! Egoera hartan, zer egin, ordea? Arratsaldea ere aurrera zihoan eta ilunabar rean sartzeko oso oso denbora gutxi falta zen. Mutikoak, ezinbestean, zeregin handirik ez zuela ohartuta, etxe aldera jotzea erabaki zuen. Baina, hala ere, nola adierazi, zer esan gorputzean eta arropetan agerian zituen harramazka eta lokatzari buruz? Eta karabinaren faltaren gainean? Dena den, etxera joatea ezinbestekoa zeukan, bestela zer eginen zuen, bada, kanpoan? Etxean azaldu zenean, amak harriturik eta ikaratuta, zera galdetu zion: –Baina, baina, mutikoa!, non ibili haiz? Zer gertatu zaik honela ag ertzeko? Inork jo al hau? –Ez, ez, ama, leku txar batera erori eta sasiek egin dizkidate urratu hauek. Zu, lasai, ez larritu! Egia erdi hura entzunda, ama pixka bat baretu eta honela esan zion: –Hator, hator hona, gixajo hori, berehala garbitu eta sendatuko dizkiat eta zauri horiek! Gau hura halaxe joan zen gaztetxoarentzat, lasai samar, ezbehar gehiagorik gabe, egiaren zati garrantzitsu bat ezkutaturik. Baina, biharamunean, ordea, etxeko guztiak ohartu zirenean karabina falta zela, alegia, baserri osoan ez zegoela, aitak mutikoa hartu eta hauxe galdegin zion zorrozki: –Aizak, hi, Manex! Non dago karabina? Etxe osoa goitik behera arakatu diagu eta ez duk inon ere agertzen. Zer dakik hik? Galdu al duk? Baserritar gaztetxoak ez zuen beste erremedior ik izan, eta, bere borondatearen aurka izan baldin bazen ere, azkenean, egia osoa aitortu behar izan zuen negar eta intzirien artean. –Uste dut atzo... lapurtu egin zidatela! –malkotan, gizagaixoa. –Nola, uste duala? Ez dakik seguru zer gertatu zen, ala? Tira!, konta ezak dena segituan! –aitak, serio baino serioago. Azkenik, Manexek, apal apal, istorio osoa kontatu behar izan zuen aitaren aurrean, xehetasun guztiekin, baina, horrek ere, ez zuen libratu aitaren astindu on batetik. Azken abentura hura, gar esti samar atera zitzaion Manex koitaduari. Manex eta kurriloa Urte hartako udazkena aurrera dezente joana zegoen Manexen baserriko inguruetan. Ordurako ipar haizea, giro hotza eta euria iritsita zeuden bazter haietara. Horiek horrela, arratsalde apal batean, mutikoak tiro hotsak entzun zituen inguru hartan. Berak ez zuen deus ere ikusi, baina, antza denez, kurrilo taldeak pasatzen ari ziren iparraldetik hegoaldera, negua Afrikan emateko, giro epelagoan. Hortaz, ikusi ez, baina kurrilo taldeen garrasi eta kurrixkak, haiexek, bai, argi eta garbi entzun ere entzun zituen. Seguruena da, gaur egun debekatuta egonen dela tiroak botatzea kurriloei, udazkenean edota negualdean Afrikarantz igarotzen direnean, baina, Ma nexen garaian, hau da, orain dela berrogeita hamar eta zenbait urte ez, orduan normala zen baserritarrak etxetik kanpora ateratzea, eskopeta eskuan hartuta, zerbait ehizatzen saiatzeko, kurriloen oihu eta deiadarrak entzun bezain agudo. Arratsalde hartan e re, ziurra da halako zerbait gertatuko zela alderdi haietan, baina gure mutikoak ez zion aparteko garrantzirik eman egitate hari eta normaltasunez jarraitu zuen aurrera bere eginkizunetan. Gauak halaxe jarraitu zuen mutikoarentzat, lasai. Beti bezala, afa ldu, ohatzera joan, lo ongi egin eta biharamunean eskora; ia ia bi kilometro belar soro eta bidezidorretan barna. Bezperakoa ahaztuta zuela abiatu zen Manex herri aldera, adinez bere aurreko anaiarekin. Giroa heze eta hotz zegoen, baina euri askorik behin tzat ez zuen ari une hartan. Horiek horrela, baserritik atera eta handik hirurehun bat metrora, bat batean, goragoko euntze batean ez al zuten ikusi, ba, hegazti handi bat lurrean, belarraren gainean zutik? Harriduraren harriduraz, biak berehalaxe abiatu ziren ziztu bizian hegazti erraldoi eta ezezagun harengana, ikustera zer arraio ote zen. Manexek hamar bat urte izanen zituen orduan eta anaiak bat gehiago. Ondorioz, inolako zalantzarik gabe esan liteke, hegazti hura beraientzat oso han dia zela, ia ia erraldoia. Hala ere, minutu gutxian joan eta iritsi ziren kurriloaren ondora. Handia zen, bai, eta zirrara egin zien, alajainetan!: zangaluzea, mokoa zuzena, lepoa luzea, hegoak handiak, isatsa motza eta lumak hauskarak zituen. Berehalaxe u lertu zuten zergatik zegoen han kurrilo tantai hura, izan ere, hegal bat zaurituta zeukan, hautsita edo, bezperan, segur aski, tiroren bat hartuta. Hura zela eta, kurriloa ezin zen hegaldatu eta hantxe zegoen, tente, etorkizunak zer ekarriko ote zion zain. Egoera hartan, jakina, hegaztia defentsiban zegoen, hau da, bere burua zaindu eta gorde nahi zuen. Horrexegatik, Manex eta anaia hurbiltzen hasi zitzaizkion bezain azkar, mokoarekin kolpe latz bat bota zien, eta ongi zeukan hegoa zabaldu egin zuen, izutz ekoedo, aurrerantz jauzi bat egin zuen bitartean. Ez zituen jo, baina mutikoek dezenteko beldurra pasatu zuten. Atzera egin behar, noski! Hala ere, Manexi eta anaiari buruan sartu zitzaien, kurriloa harrapatu eta etxera eraman behar zutela, sendiko guzti ei erakusteko beren harrapakina. Hortaz, ba, berriz ere saiatu ziren kurriloa menderatzen, bat aurretik eta bestea atzetik, baina, ez!, ez zegoen modurik, hegaztiak lehenago baino amorru handiagoz oraindik babestu zuen bere burua, mokoka eta ostikoka; arri skutsua ere bazen. Hura ikusita, bi mutikoek su ten txiki bat egin eta denbora pixka bat hartu zuten, beren estrategia eta taktika hobekiago pentsatzeko. Minutu baten buruan zera otu zitzaien, norberak bere zamarra erantzi eta ezkutu baten moduan erabilit a, bat alde batetik eta bestea bestetik, joan zitzaizkion hurbiltzen harik eta zamarrak burura bota ahal izan zizkioten arte; horrelaxe azpiratu zuten, azkenean, hegazti zango luze eta indartsu hura. Ahal izan zuten bezala, etxeraino eraman eta familiakoe i erakutsi zieten; zur eta lur gelditu ziren guztiak, hegazti kozkor hura han ikusita! Amak berehalaxe ekin zion lanari: hil, lumatu, hankak eta lepoa moztu, erraiak atera eta abar. Gauean, leihoan, aire zabalean utzi zuen, haragia goxatu eta egurastu zedi n. Bi mutikoak eskolara berandu iritsi ziren goiz hartan, baina, maistrari azalpen egokiak eman eta gero, ez zuten beste inolako arazorik izan. Biharamunean, hegaztiak gau osoa izarpean igaro ondoren, bazkalordurako, ama maitasun osoz aritu zen kurriloa prestatzen eta kozinatzen, zekien modurik hoberenean; ilusio handiz. Gauzak horrela, bazkaltzen hasi behar zutenean, denek ikusmin ikaragarria zuten, dastatzeko amak prestatutako plater gutiziatsu hura. Azkenean, jaki bitxi hura mahaira atera, partitu eta jaten hasi zirenean, denak batera, lehenengo mokaduan ohartu ziren oso haragi gihartsu eta gogorra zela; jateko arrunt zaila. Halaber, hezurtsua zen. Desilusio handia hartu zuten denek, batez ere amak, hainbeste lan egin ondoren, borondaterik onenarekin. Manex eta kanpadenda Aspaldi hartan, Manexen baserrian, nondik edo handik, hule pila bat zuten eskuratua, hau da, zira moduko oihala. Baina, oihal ziratu hura erruz zeukaten lortua, fabrika batetik edo auskalo nondik. Kontua da, material hura ugaritasunean zutela etxean momentu hartan, eta, hori horrela, Manexi berehalaxe piztu zitzaion bonbilla bat, hau da, pentsatu zuen zira antzeko oihal hura, egokia izan litekeela kanpadenda bat egiteko. Pentsatu eta egin. Lurrean bi makila z utik jarri, beste luzeago bat aurreko bien gainean, horizontalean, futbol langa bat balitz bezala, eta, azkenik, hulea, denaren gainean, bi isurialdeko teilatu bat bailitz bezala, eta lurrean atezuan josia, zurezko ziri batzuk sartuta, alegia, iltze errald oiak balira bezala. Horrela, bada, mutikoak kanpadenda eramangarria lortu zuen, hots, hedatu eta bildu ahal zena. Gero, barruan, lurrean, beste zira oihal bat jartzen zuen, hezetasunik ez nabaritzeko, eta, bukatzeko, bi muturretan beste oihal bana jarri zi tuen, bata, finkoa, paretaren papera egiteko, eta, bestea, mugikorra, atearen papera egiteko. Honi guztiari zera gehitu behar zaio, alegia, zira oihal haiek, lurrean, luze samarrak uzten zituela, urik ez sartzeko modu errazean behintzat, eta horrela ez bu stitzeko. Bestalde, bi makila zut haien altuera ez zen handia: metrobete edo metrobete pasatxo, besterik ez, barruan, lurrean eserita, eroso mugitzeko bezainbateko garaiera, gehiagorik ez. Horrenbestez, kanpadenda biltzen zuenean, zati guztiak zaku handi batean edo bitan sartzen zituen: makilak (luzeena ez), oihalak tolestuta, zurezko ziriak, mailua eta abar; askoz gehiagorik ez zuen behar. Gauzak horrela, kanpadenda boladaka jartzen zuen, gaur hemen eta etzi han. Egun batzuetan leku batean edukitzen zuen , eta beste batzuetan, beste batean, bere interesen arabera. Huraxe zen, hain zuzen ere, kanpadenda eramangarriaren abantaila, nahi zuenean, bere gogoko lekuan jarri ahal izatea. Eskuarki oihal etxola jartzen zuen leku hura, gero aprobetxatzen zuen hara joan eta barruan lasai lasai egoteko bere buruarekin, edota zozoei, birigarroei, hegaberei eta abarri so egiten aritzeko, eta, noski, aukera ona baldin bazuen, baita tiro bat edo beste egiteko ere karabina berriarekin. Askotan ordua k eta orduak ematen zituen barruan, gustura eta oso entretenituta. Gogoratu beharra dago, hiru hilabete lehenago, Manexi norbaitek lehenengo karabina lapurtu ziola, baina, ipurdiko haiek jasan ondoren, etxekoek berriz ere baimena eman zioten karabina berr ia erabiltzeko, izan ere, baserri hartako seme alabentzat, karabina oso garrantzi handiko tresna zen garai hartan, eta berehala lortu zuten gurasoak konbentzitzea, bigarren karabina ere eros ziezaieten. Horiek horrela, abendu erdialdeko egun batean, jadanik argitu zuenerako elurte polita zegoen, hamar bat zentimetro gutxi gorabehera, eta elur lehorra gozo gozo ari zuela. Zorionez, larunbata zen eta egun hartan ez zuen eskolara joan beharrik. Gainera, goiz osoan zehar ere halaxe jarraitu zuen e lurra bota eta bota. Horren ondorioz, bazkalondorako bazeuden beste hamar bat zentimetro gutxienez. Egoera horrela zegoela, elurtsu eta hotza, Manex berehalaxe animatu zen kanpadendara joatera. Bazkalondoan, etxeko guztiak zerbaitetan entretenituta ziren bitartean, lo kuluxka egiten edota karta jokoetan, orduantxe baliatu zuen mutikoak kanpora joateko tenorea; izan ere, aurreko egun batean, gure protagonista nagusiak, kanpadenda etxetik hirurogeita hamar bat metrora jarri zuen, sagarrondo handi baten azpia n, sagasti erdi erdian, aspaldian aitonak jarritakoa. Han gustura egoten zen bere bakartasunean, pentsaketan eta zozoei begira. Abenduan ongi sartuta baldin bazeuden ere, baserri haren inguruan zeuden sagarrondo haietako askok, errege sagarrak ematen zit uztenez gero, sagar batzuek luzaroan irauten zuten zuhaitzen adarretan, izotzaldi handiak iritsi arte edo, horrexegatik zozoek, besteak beste, aprobetxatu egiten zuten jateko adarretan gelditzen ziren sagar bakan haietatik. Abendu aldean oso ohikoa izaten zen, sagar arboletan ikustea fruta batzuk mokokatuta, zulaturik eta pixka bat janda; horixe zozoen eta gainerakoen lanaren ondorioa izaten zen. Hala, bada, bazkaldu eta berehalaxe, Manex mutiko burutsua izanik, prestatu eta hartu beharreko neurri guztiak hartu zituen: katiuskak jantzi elurretan ibili ahal izateko, polainak jarri elurra oinetakoetara ez sartzeko, zamarra paratu elur jasatik babesteko, kandela txiki bat hartu eskuak berotzeko, mistoak eskuratu kandela pizteko, karabina berria eraman zozoei t iro egiteko eta amari harrapatutako txokolate puska pare bat geroago askaltzeko. Garai hartan, Manexen baserrian argi elektrikoa oso sarritan joaten zen, batez ere elurte handia egiten bazuen edota ekaitz bortitzak baldin baziren, hori dela eta, etxean bet i izaten zituzten kandela batzuk. Hori horrela, mutikoak ez zuen batere arazorik izan kandela puskatxo bat eskuratzeko; lapurtzeko. Hala hornituta, Manex kanpora joan zen inor konturatu gabe, isil isilik, sagardi aldera ematen zuen atea zabaldu eta zehark atu ondoren. Giroa zeharo estalita zegoen, ilun iluna. Elurra mara mara egiten jarraitzen zuen. Ordurako hogei zentimetro pasatxo elur izanen zen aise. Mutikoa nekez zihoan aurrera halako elur geruzarekin, eta, gainera, etxetik hartutako hainbeste gauzare kin. Sagarrondoen adarrak elurrez zama zama eginda zeuden, erabat makurtuta; edozein momentutan puskatu ahal zirela ematen zuen. Eta elurra ari eta ari eten gabe, gozo gozo, malutak goitik behera iaia batere haizerik gabe. Elur maindirea loditu eta loditu . Modu horretan iritsi zen mutikoa kanpadendara, asko kostata. Behin barrura sartuta, atea ongi itxi, eramandako gauza guztiak non edo han kokatu, eroso eseri eta bere ohiko jardunetan hasi zen: elurra sapa sapa nola ari zuen ikusten gozatu, zozoen zain a tezuan gelditu, pentsaketan patxadan egon eta abar. Manexek dendako zulotxoetatik zuhaitzetara begiratu bai, begiratzen zuen, baina hegaztirik ikusi ez, ezin, nonbait, elur erauntsi haiek izanda, lumadun guztiek beren gordelekuetan egoteko agindua jasota z uten. Gainera, arratsalde osoan zehar elurra botatzen jardun zuen etenik gabe, goizean bezalaxe, edo agian are eta gehiago oraindik. Ordurako hogeita hamar edo hogeita hamabost zentimetroak hortxe hortxe ibiliko ziren elur izararen lodieran. Manexek bere burua entretenitzeko, denetik pixka bat egin zuen: dendako zuloetatik sagarrondoen adarretara begiratu, ea hegaztiren bat hurbiltzen zen edo; kandelatxoa piztu, eskuak apur bat berotzeko; txokolate pusketak pixkanaka pixkanaka jan, karamelua balitz bezala, ahoan urtzen utzita; karabina behin eta berriz eskuetan hartu, eta ea dena puntu puntuan ote zegoen aztertu eta miatu eta abar eta abar. Baina denborak aurrera egin zuen eta ustez berritasun handirik ez zegoen, denak berdintsu jarraitzen zuela ematen zue n, alegia, zozo eta txoririk agertu ez, elurra atertu ez, eta bat eta beste. Baina mutikoak asko erreparatu ez baldin bazien ere, aldaketa nabarmentxo batzuk izan ziren denbora tarte hartan, hau da, ia ia hiru ordu pasatu ziren eta iluntzen hasita zegoen, elur geruza gero eta handiagoa zen, adarrak zama zama eginak jartzeraino, eta, bukatzeko, ipar mendebaldeko haizea unetik unera indartsuago bilakatzen ari zen. Egoera hura ikusita, baserritar txikia pentsatzen hasia zegoen, momentu batetik bestera erabaki beharko zuela etxera itzultzea. Baina horretan ari zela, hitzetik hortzera haizea zakartu, sagarrondoen adarrak bortizki astindu eta batbatean bere buruaren gainean kristoren burrunba entzun eta sumatu zuen. –Jesus, Maria eta Jose!, zer arraio izan ote da hori? –pentsatu zuen bere baitan ikaratuta. Berehala ohartu zen, ordea, dendaren gainean elur jausi antzeko zerbait erori zela. Ez zen txantxetakoa, kiloak eta kiloak amildu baitziren segundo gutxian oihalaren gainean. Barruan zeukan espazioa txikiago bihurtu zen aida batean, elurraren pisuarekin. Barnean mugitzeko ere zailtasun handiagoak zituen harrezkero. Dendako atetxoa saiatu zen irekitzen, baina elurraren zamarekin ezin izan zuen zabaldu. Beste aldera ahalik eta azkarrena joan eta han ere ahalegin du zen zuloren bat egiten, kanpora atera ahal izateko, baina han ere ezinezkoa. Gero eta larrituago, geroz eta estuago, dendako gainerako txokoetan ere eginahal guztiak egin zituen aterabideren bat aurkitzeko, baina elurraren astuntasuna handiegia zen nonb ait berarentzat, eta laster konturatu zen handik ezin zuela aurkitu ihesbiderik. Lehenengo estualdirik handiena igaro ondoren, bere burua pixka bat lasaitzen saiatu zen. Kandela piztu –ordurako jada ilun baitzegoen –, eskuak pitin batean berotu eta inguru guztira begiratu zuen astiro astiro, zerbait aurkitu nahian. Halako batean, leiho txikietako zulotxoei erreparatu eta itxaropena pixka bat piztu zitzaion Manexi. Aurkituko ote zuen modurik zulo txiki haietatik ateratzeko? Saiatu bai, behin eta berriz saiat u zen, baina zulo haiek txikiegiak ziren eta ez zuen erarik izan handik pasatzeko. Zulotxoak urratzen eta handiagotzen ere ahalegindu zen, baina ezin; arrakastarik ez! Elurraren zamak presio ikaragarria zeragien. Gainera, han ez zeukan inolako tresnarik, e z labanarik, ez aiztorik, ezta deus ere, dendako oihal ziratua mozteko. Beraz, saiakera hari amore eman beste aterabiderik ez zuen izan. Etsita, beldurturik eta gogogabetuta, gizajoa, oihuka eta garrasika hasi zen erdi negarrez: –Aitaaaaa! Amaaaaaa! Aitaaaaaaa! –oihu bizian, zintzurra urratu beharrean. Baina han, gizaki erantzunik ez! Arrapostu bakarra, haizearena, txistuka eta fiuka, sorgin gaiztoaren pare. Ordurako erabat ilun zegoen kanpoan eta barruan; ez zen piperrik ere ikusten. Jaki na da: Abenduko eguna, argitu orduko iluna. Mutikoa benetako hotza sentitzen hasita zegoen. Zutik ezin jarri, ezin ibili eta ia ia ezin mugitu. Zamarra jantzita zeukan, baina arropa gehiagorik ez zuen gainean jartzeko, ez estalkirik, ez zarparik. Horiek ho rrela, misto ontzia hartu eta kandela puska txikia berriz ere piztea erabaki zuen, eskuak pixka bat berotu zekizkion. Lehenengo mistoa, zoritxarrez, itzali egin zitzaion kandelatxoa piztu baino lehen, urduritasuna eta hezetasuna zirela bide, baina, zorione z, oraindik bazeuzkan gehiago, asko ez baziren ere. Hurrengoan, bai, izeki, lurrean zutik bermatu zuen argizari urtu pixka batekin eta horrelaxe luzaroan egon zen, lurrean eserita, kandela bi belaunen erdian zeukala, gorputza kuzkurtuta eta argiari begira, etengabe so, ia ia erdi lo gelditu zen arte. Handik denbora luze batera, Manex bat batera hotzak hartuta esnatu eta orduantxe konturatu zen ez zeukala argirik; kandela agortu eta hilzorian dagoen txoria bezalaxe itzali zen pixkaka pixkaka. –Arraio mila demonio! Besterik ez nian behar oraintxe! Bai zorte madarikatua nirea! – bota zion bere buruari oihuka eta oso aldarte txarrean –. Dios! Ba, segur aski, gaua hemen pasatu beharko diat, nire zoritxarrerako!; zulo ilun eta hotz honetan! –pentsatu zuen bere b aitan, etsitzen hasia. Bestalde, gosea ere gero eta handiagoa sumatzen zuen. Hotzikarak gorputz osoan, eta inguruan, iluntasun beltz beltza. Berdintsu zen begiak irekita edukitzea edota itxita; argitasuna, hutsaren hurrengo zen! Baina baserrian, ordea, b este giro oso ezberdin bat bizitzen ari ziren aldi berean: batzuk ukuiluan, hango lanak egiten; beste batzuk sukaldean, afaria prestatzen; eta gazteenak, etxebizitzan zehar, jostaketan. Afaltzeko ordua iritsi zenean, denak mahai inguruan bildu ziren, Manex izan ezik. Hala eta guztiz ere, denak berehala afaltzen hasi ziren, erabat sinistuta gazteena ere une batetik bestera agertuko zela sukaldean. Baina, ez, ez zen azaldu. Orduan amak: –Manex!, etor hadi afaltzera segituan! – egin zion oihu inda rrez. Alabaina, minutu baten buruan, eta ikusita ez zela haiengana joan, aitak orduan bi semeri eskatu zien anaia bilatzeko eta sukaldera joan zedin aida batean, denekin afaltzeko. –Aurkitu eta datorrela berehala hona! – agindu zien serio. Baina pare ba t minutu edo igarotakoan, bi seme haiek sukaldean azaldu eta: –Ez dugu bere arrasto bakar bat ere aurkitu etxe osoan, aita! Orduan, denak pixka bat kezkatzen hasita, berehala mobilizatu ziren: batzuek ukuilua begiratu zuten; beste batzuek bizilekua miatu ; eta besteek ganbara arakatu, baina Manexen aztarnarik ez, nahiz eta deitu, gogotik deitu egin baitzioten, deus ere ez, seinalerik ez! Une hartan, guztiak ohartu ziren arratsalde osoan inork ez zuela mutikoa ikusi, izan ere, denek pentsatu zuten beste talderen batean izanen zela, eta inork ez zion erreparatu bere absentziari. Azkenean norbait konturatu zen karabina falta zela, eta berarekin batera, baita Manexen zamarra, botak eta polainak ere. Argi zegoen, mutiko ipurtarina kanpora joana zen, ba ina nora ote, ordea? Baserriko ate guztietatik begiratu, eta azkenik, sagasti aldera ematen zuen ate parean, arrasto batzuk ikusi zituzten elurretan, ordurako estali samarrak baldin bazeuden ere; izan ere, oraindik mara mara jarraitzen zuen, sorgin haize bizkorrarekin batera. Jarraian, elurretarako modu egokian jantzi, esku argi bat hartu, eta, aita eta bi anaia zaharrenak Manexen bila abiatu ziren. Batetik, elurraren altuera handia, eta, bestetik, haize demonio indartsua zirela eta, hantxe ibiltzea ez zen gauerdiko ahuntzaren eztula. Nekez egiten zuten aurrera, baina, hala eta guztiz ere, noizbait iritsi ziren kanpadenda ondoraino, mutikoaren aztarnei jarraituz. –Manex!, hor al hago? –aitak, ozenki. –Bai, hemen nago, aita! Hau poza! – baserritar gazteena k, pozaren pozez. Aitak eta beste bi anaiek segituan ekin zioten ate aurreko elurra kentzeari hanka eta eskuekin, eta bidea egin bezain laster, dendako atea zabaldu zuten. Manex hantxe topatu zuten, bakarrik, hotzak dardarka eta uzkurtuta iluntasunean, ba ina familiakoak ikusita, biziki poztu zen. Jarraian, kanpora atera eta etxekoen laguntzarekin, azkar samar iritsi zen baserriraino, berrogei bat zentimetroko elur geruzaren gainean, baina ez da ahaztu behar, minutu batzuk lehenago, bere bila joaterakoan, aitak eta bi anaia zaharrenek bidexka dezente ireki zutela. Behin sukaldean, anaia zaharrenak hauxe bota zuen ozenki, adarra jotzeko, denen aurrean: –Hona hemen gure ehiztari ehizatua! Denek barre egin zuten gogotik. Manex, isilik, lotsatuta, baina, hala eta guztiz ere, pozik. –Denok afaltzera! –bukatu zuen amak, zoriontsu. Manex eta buztanikara Apirileko egun batean, dagoeneko udaberrian ongi sartuta, Manexen baserrian belar berdea egiten hasi berriak ziren baratze ondoan, segarekin. Behiak, egunez, ukuilutik kanpora ateratzen zituzten euntzeetan bazkatzeko, baina urrixak eta txekorrak ez, hauek etxean uzten zituzten geldi geldirik, gehiago gizen zitezen eta bukaeran hiltegira eramateko, behin salduta. Azken haientzat, hain zuzen ere, ebakitzen zuten belar berde hura, ukuilura eraman eta gero abelgorri gazte haiei emateko, hantxe, egoera sedentario hartan, lehenbailehen loditzeko eta geroago saltzeko. Egun bakoitzean oso belar gutxi ebakitzen zuten, bizpahiru eskorga betetzek o adina edo, egun hartan bertan jaten emateko. Urtaro hartako sasoi hartan belarra ebakitzen zutenean, belar soroan gelditzen zen soilgune hartara hegazti asko joaten ziren janari bila, handiak eta txikiak, konparazio batera, zozoak, belenabarrak, buztani karak, beleak eta abar, han xomorro asko aurkitzen baitzituzten jateko, esate baterako, harrak, zizareak, bareak, intsektuak, armiarmak eta abar. Baserriko mutiko gazteena berehala konturatu zen horretaz, eta, noski, tentaldiari ezin eutsi. Segituan karab inaren bila joan, hartu eta bere logelako leihora hurbildu zen tiro egiteko. Kontu handiz leihoa ireki, begiratu eta segidan ikusi zuen buztanikara bat baratze ondoan, isatsa etengabe astintzen eta bere burua alde batetik beste batera paseoan eramaten, las terraldi arinak eginez, zer suma eta zer aurki, harrapatu eta jaki goxoa zintzurrera sartzeko. Arreta handiz itxoin zuen buztanikara pixka bat hurbildu zen arte, eta orduan, ustez ongi apuntatu ondoren, balina jaurti zion jotzeko itxaropenarekin, baina ez , luma bakar bat ere ez zion ukitu. Tiroaren zaratarekin, txoria, izututa, hegaldatu eta airean joan zen ahalik eta azkarrena, pixka bat behintzat urrutiratu zen arte. Simaur pilaren gainean sentitu zen hegaztia lasaiago, momentuz, bederen. Baina Manexek jardun eta jardun jarraitu zuen, oraindik ez baitzegoen amore emateko prest, eta horregatik, aida batean, ukuiluko eskailerak jaisteari ekin zion, karabina aldean zeramala. Ukuiluko ateko leihatilatik ikusi zuen buztanikara urrun zegoela, behi onga rri piloaren gainean, bere paseotxoak egiten. Gauzak horrela, Manexi iruditu zitzaion txoria urrutiegi zegoela balinarekin jotzeko. Orduan zer erabakiko, eta tiro bat apuntatu gabe botatzea lumaduna zegoen aldera, karabinaren zaratotsarekin agin berriz er e hegan hasi eta hurbilduko zitzaion itxaropenarekin. Bazekien probabilitatea oso txikia zela arrakasta lortzeko, baina probatzeagatik deus ere ez zuela galduko erabaki zuen, eta egin ere, halaxe egin zuen. Ateko leihatilan karabina bermatu, arma pixka ba t behi ongarri piloa zegoen aldera bideratu eta besterik gabe, hau da, batere apuntatu gabe, tiro egin zion, handik uxatu eta ikusteko nora zihoan. Baina, hara! Hura Manexen harridura! Bat batean ikusi baitzuen buztanikara behi ongarri metaren gainean, jir abiraka, iraulka eta itzulika. Ezin zuen ulertu. –Baina, baina zer arraio gertatu ote da hor? – bere baitan. Eta bere buruari galdera gehiagorik egin gabe, karabina bazter batean utzi, atea zabaldu eta ziztu batean abiatu zen lasterka, zoritxarreko txoria zegoen alde hartara. Ordurako jada hegaztia azkenekoetan zegoen; handik gutxira azken arnasa eman eta zendu egin zen lumadun gaixoa. Manexek eskuetan hartu eta segidan ohartu zen tiroa buru erdi erdian zeukala, hots, nekez jo zitekeen hobekiago, hurbiletik botata ere. Une hartantxe ulertu zuen zergatik mugitu zen hainbeste zorigaiztoko buztanikara, alegia, buruan dagoelako nerbio sistemaren gune nagusia, eta, seguru asko, kirioek eraginen zioten jirabirako mugimendu hura. Jarraian zera pentsatu zuen mutikoak bere baitan: –Alajainkoa!, batzuetan askoz ere gehiago ehizatzen da batere apuntatu gabe, arreta handiz apuntatuta baino! Bizitzaren paradoxak! Manex eta sugegorria Ekainaren erdialdean, larunbat goiz batean, Manexek karabina hartu zuen belarretara joan baino lehen, pixka batez ehizan aprobetxatzeko. Eguraldia bikain zegoen, eguzkitsu eta gardena; benetako belar giro zegoen. Bederatziak aldean, ondoko borda baten inguruan zihoan, karabina sorbaldatik z intzilik zeramala, zer suma eta zer ikusi. Halako batean, honako oihu hauek entzun zituen: –Manex, Manex!, hator azkar, mesedez! – Agustin morroia zen, garrasi bizian. Mutikoa ahalik eta lasterrena abiatu zen langilearengana. Malda eta muino batzuk jaits i ondoren, hantxe topatu zuen berehalaxe aldameneko bordako morroia, lurrean eserita eta ondoan sega zeukala. –Zer da, Agustin, zer da? –Manexek, arnasa estututa. –Hara, Manex, segan oinutsik ari nintzela, sugegorri malapartatu batek ziztada egin zidak oinbularrean –azaldu zion gizonak estu eta larri – . Mesedez, hoa lehenbailehen aitarengana eta kontatu gertatu zaidana! Esaiok etortzeko lasterka! –eskatu zion Agustinek mutikoari, oinaze batean. Manex ahal den lasterrena saiatu zen joaten baserrira, aitar en bila, baina, zoritxarrez, une hartan aita ez zen etxean. Amak zein euntzetan ari ziren belarra ebakitzen adierazi eta haraxe bideratu zen mutikoa arineketan, lehen bezalaxe. Belar sorora iritsi zenean, aitak ikusiz batera, kopeta ilundu eta honela hitz egin zion haserre antzean seme gazteenari: –Manex, non arraiotatik heldu haiz hain berandu? Zer egin duk orain arte? Begira!, beste guztiok dagoeneko hemen ari gaituk lanean jo eta su! Tira!, hartu berehala bihortzekoa eta lagundu anai arrebei belarra zab altzen! –agindu zion aitak irmotasunez. –Aita, barkatu, baina oso gauza garrantzitsu bat kontatu behar dizut! – mutikoak, kikildu samarrik. –Zer da, ba? Bota segituan kontatu beharreko hori! –berriketarako ez zegoen aitak. Gaztetxoak aida batean kontatu zion aitari gertatutakoa, eta, berriz ere, korrika itzuli zen Agustinengana, aitarekin. Bizkitartean aitak, Manexen anaia zaharrena ondoko herrira bidali zuen, sendagilearenera, kontatzeko zer nolako ezbeharra gertatu zen. –Zuek bitartean jarraitu lanean, e? –agindu zien gainerako seme alabei. Seme gazteenak berehala gidatu zuen aita morroia zegoen lekuraino, baina ez zekiena zen nola aurkituko ote zuten, minutu haiek guztiak igaro eta gero. Iritsi eta aitak: –Zer dugu, zer dugu, Agustin? –Hemen, motel, amorratuta!, ezin mugiturik! Segan ari nintzela, sugegorri alu zerri batek oinbularra heldu eta hozka egin baitit! –erantzun zion oinazetan eta kezkaturik morroiak. Izan ere, Agustin, beren herrikoa ez baldin bazen ere, bolada hartan beraien baserri ondoko borda batean ari zen lanean, morroi moduan, bera bakarrik, hazienda gobernatzen. Goiz hartan, bero zakarra zegoela eta, Agustinek erabaki zuen oinutsik aritzea segarekin, freskoago sentitzeko goizeko ihintza eta erosoago jardu teko lanean, baina sugegorrien arriskua ez zuen ongi baloratu, eta gero gertatu zena gertatu zen. Manex eta aita iritsi zirenerako, Agustin gizajoaren oina eta orkatila oso hazita zeuden, eta hark, oinez ezin ibiltzeaz gain, oinaze handiak sorrarazten zizk ion zorigaiztoko gizonari. Zatak eta galtzerdiak beragandik hurbil samar zeuden, baina inola ere ezin zituen jantzi eta erabili. Nabarmena zen narrastiaren pozoiak oso ongi egin zuela bere lana. –Ea, Agustin, utz iezadak zangoan tornikete bat egiten, odol aren zirkulazioa eragozteko – proposatu zion aitak, eta besteak onartu, noski, zer egin behar zuen bestela? Aitak, zarpa batekin eta makilatxo batez, segituan egin zion tornikete antzeko zerbait, berna erdialdean. Gizona pixka bat baretu eta goxatu egin z en. –Lasai, Agustin, seme zaharrena sendagilearen bila joan duk eta sarri agertuko dituk biak; ikusiko duk! –kontatu zion Manexen aitak, morroiak lasaiki itxoin zezan. –Bai, egia esateko, eskerrak Manex ikusi dudala eta deitu bezain azkar entzun dituela nire garrasiak, bestela, ez zekiat zer eginen nuen –bota zuen Agustinek bere burua trankildu nahian. Handik minutu gutxira, sendagilea ikusi zuten behetik gora haiengana zihoala, Manexen anaia zaharrenarekin. Denek lasaitu handia hartu zuten. Zain zeuden hiruengana iritsi bezain azkar, sendagileak Agustinen oina aztertu zuen; oso hazia eta erabat more zegoen. Jarraian, ekarritako antidotoa injekzioaren bidez jarri eta pixka batean zain gelditu ziren. Medikuak espero zuen bezala, handik hainbat minututara , hantura jaisten hasi zen eta baita oinazea murrizten ere. Oraindik beste horrenbeste denboran jarraitu zuten denek morroiarekin, lagun egiten eta haren hankaren bilakaeran arreta jartzen, osagileak batez ere, noski. Une jakin batean, alegia, sendagileak ikusi zuenean Agustinen oina dezente normalizatua zegoela, orduan, Manexen aitak eta medikuak lagundu egin zioten bordaraino iristen, aldapan gora, poliki poliki. Borda barruan, sendagileak morroiari egin beharreko jarraibideak eta hartu beharreko sendag aiak eman zizkion. Gauzak horrela, sendagileak eta beste hiru gizonezkoek ikusi zutenean pazientea bere onera itzultzen hasita zegoela, eta, bestalde, askoz ere lasaiago agertzen zela, momentu hartantxe erabaki zuten norbera bere zereginetara itzultzeko te norea zela, eta halaxe agurtu zuten denek morroia: –Tira, Agustin, egin ezak esan diadana eta berehala osatuko haiz –sendagileak, sorbaldan zaplada batzuk emanez. –Eskerrik asko, mediku jauna, etorri izanagatik! –Agustinek, bihotzez. –Bueno, Agustin, on gi segi eta zerbait ere behar baduk, badakik non gauden laguntzeko prest! –esan zion mutikoaren aitak, azken agur moduan. –Adio, adio denoi, eta bereziki hiri, Manex, lagundu izanagatik! –morroiak, esker onez. –Ez horregatik, Agustin! –Manexek, pozik eta bere buruaz harro. Horrela, bada, egunek aurrera egin zuten neurri berean, dirudienez, morroi hura ere beste eragozpenik gabe, normaltasun osoarekin osatu zen. Denek beren ohiko lanetan jarraitu zuten, oztoporik gabe. Hala ere, handik egun batz uetara, Manexen baserrian denak bazkaltzen ari zirenean, bat batean, sarrerako atean <kask kask kask!> entzun zuten. –Nor ote da ordu honetan? –esan zuen aitak harriduraz. Baina, <kask kask kask!> entzun zuten berriz ere denek. –Banoa, banoa! –esan zue n aitak eta ate aldera abiatu zen. –Kontxo, Agustin! Zer habil hemen? Sendatu al haiz, ba? –aitak. –Bai, bai, oso ongi nagok, eskerrik asko! – morroiak –. Baina, aizak, gauza bat, Manex etxean al da? –Bai, bai, hementxe zagok, noski, familia osoa bazkaltzen ari baikinen –aitak, pixka bat harriturik, morroia ordu hartan hantxe ikusita –. Zer, ba?, arazoren bat? –Ez, ez! Alderantziz, lasai! –Agustinek, irribarrez. –Ai!, baina, barkatu! Tira, tira, sartu barrenera! –aitak, irri abegikorrez. Behin suk aldean, bisitariak poltsatxo bat agertu eta handik esku erakutsi batzuk atera zituen. –Balin batzuk eta txanpon hauek Manexentzat ekarri ditut –esan zuen denen aurrean pozik –. Hauekin nire esker ona azaldu nahi diot, lehengo egunean eman zidan doaneko lag untzarengatik. –Hator, hator, Manex!, har itzak opari txiki hauek! –eta, balinak eta duro batzuk eman zizkion ondoko bordariak. Horrela, bada, egun hartan Manexek egundoko ustekabe atsegina izan zuen, berak gutxien espero zuenean. Manex eta eskopeta Hurrengo abuztuko egun batean, ondoko baserriko gizonak zeharo harrituta utzi zuen Manex, izan ere, halako batean bere aurrean plantatu eta zera proposatu zion, bakarka. –Aizak, Manex, begira, eskopeta hau ekarri diat eta proposamen bat egiteko asmoa zeukaat. Uzten badiat eskopeta, animatuko al haiz zaintzera pixka bat gure artasoro hau? – beraien alorra seinalatuz behatz erakuslearekin –. Botatzen dituan hegazti guztiak hiretzat izanen dituk. Zer iruditzen zaik, Manex? –bukatu zuen gizonak. Horr en ustekabean harrapatu zuen mutikoa baserritarraren proposamenak, non momentuz ez baitzekien zer esan. Hala ere, pixkatxo batean pentsatu, kalkulatu eta, bai, baiezkoa ematea erabaki zuen. Ideia ona iruditu zitzaion: probatu eta ikusi ea zer ondorio zekar zkion esperientzia hark. –Bueno, ba, bai, Pello. Onartzen dizut; saiatuko naiz –ametitu zion mutikoak. –Ederki, ba, begira, oraintxe bertan azalduko diat nola ireki behar duan eskopeta, nola kargatzen den, nola jartzen zaion asegurua, non bermatu behar duan eskopeta tiro egiteko, nola sakatu behar duan katua eta abar. Zer pentsatzen duk, Manex? –galdetu zion ondoko baserritarrak. Mutikoak ez zuen denbora handirik behar izan erabakia hartzeko, etxekoei ere ez baitzien deus ere galdetu gai hari buru z. Hantxe bertan itxi zuten tratua biek, hitzez, noski, eta momentu hartan bertan mailegatu zion eskopeta Pellok, nahiz eta Manexek sekula santan ez zuen halako tresnarik erabili. Gaur egun pentsaezina izanen litzateke antzeko zerbait gertatzea, baina ora in dela berrogeita hamar bat urte bai, orduan antzeko gauzak eta handiagoak ere jazotzen ziren. Pelloren baserriak alor polit bat zeukan Manexen familiaren baserriaren ondoan, eta urte hartan artoa zuten ereina. Abuztuaren bukaerarako artaleak jadanik egi nak eta ontzen hasiak egoten ziren, eguraldiaren arabera. Urte hartan ere artaleak oso ongi hazita zeuden eta baita heltzen hasiak ere, horrexegatik, hain zuzen ere, Pello baserritarra seguru zegoen, handik gutxira bele nabarrak eta beste hegazti batzuk ere hasiko zirela hara joaten, beren artaleak lapurtu eta jateko, eta huraxe ez zuen inola ere nahi, horregatik egin zion proposamen hura Manexi, hark, nola edo hala, beren artasoroa zaindu eta babes zezan eskopetaren laguntzarekin. Gauzak horrela zeudela, baserritar txikia bere kalkuluak egiten hasi zen eta hartarako, kanpadenda hara eramatea ideia ona izan litekeela begitandu zitzaion, alegia, artadi ondoko bide batera. Biharamunean, pixkanaka pixkanaka, hautatutako txokora kanpadenda eraman eta hantxe be rtan hedatu zuen. Bidea, artasoroaren eta zumardi baten artean zegoen; lizar batzuk ere bazeuden bien artean. Hantxe kokatu zuen kanpadenda, belen abarrak eta gainerako hegazti lapurrak handik etorriko zirelakoan. Denda bide bazter batean ezarri zuen, ino rk igaro behar baldin bazuen ere, lekua izan zezan. Lehenengo arratsalde hartan, ohi bezala, inori deus ere esan gabe, sukaldetik ogi eta txokolate pixka bat hartu askaltzeko, eta ondoren eskopeta eskuratzera joan zen. Gauza haiek guztiak jasota, poliki poliki eta jakin min handiarekin, kanpadenda aldera abian jarri zen. Kanpadenda barruan, bere burua non kokatu, zein leihotatik tiro egin eta tiro nola egin deliberatu zuen. Horren ondoren hegaztien zain gelditu zen, irrikaz, ea zoriak zer zekarkio n. Ordu laurden bat edo igarota, bele nabarren lehen garrasi eta karrankak hasi ziren sumatzen zumarren artean. Manex erne eta adi jarri zen. Dendako leiho batetik begiratu eta segituan ikusi zituen hegazti zuri beltz batzuk zumardian. Geroxeago, hurbila go, hau da, lizardian. Mutikoak, urduri, eskopeta hartu, kokoriko jarri, arma leihotxoan bermatu eta, nola edo hala, apuntatzen hasi zen. Orduantxe etorri zitzaion gogora Manexi Pellok eskopeta uzterakoan esandakoa <kontuz, e?, honek karabinak baino askoz ere kolpe handiagoa ematen baitu tiro egiterakoan!; gogotik eutsi behar diok! Aditu?>. Horiek horrela, mikari ongi apuntatzen eta eskopetari egoki eusten saiatu zen, baina tiroa bota zionean, <danba!> akabo, ukaldiaren indarrarekin mutikoa lurrera joan zen , atzerantz, hankaz gora, eskopeta eta guzti! Aurrealdeko mendian, bai oihartzun latza tiroak egin zuena! –Atx! Alua! Bai kolpe zakarra! Egia esateko, ez nian uste hain handia izanen zenik! – pentsatu zuen bere baitan, pixka bat ikaratura. Agondu zenean, ohartu zen bele nabarra ez zuela jo eta, noski, tiroak egindako burrunbarekin, hegazti guztiek tximistaren pare ihes egin zuten handik; ez zen bakar bat ere gelditu. Denek ziztu batean hanka egin zuten. Gainera, handik denbora gutxira, Manex oinaze txiki bat hasi zen sumatzen sorbaldan, tiroaren takatekoaren ondorioz. Baina, tira, mina jasangarria zen eta aurrera jarraitu zuen bere ahaleginean. Itxoiten segitu zuen ea bitartean beste hegaztiren bat hurbiltzen ote zen artoa jateko asmoz. Minutuak eta minut uak igaro ziren, baina alerik ere ez zen agertu han. Orduan, denbora errazago emateagatik edo, ogia eta txokolatea hartu eta poliki poliki jan egin zituen, mokadu bakoitza ongi dastatuz. Baina, hala eta guztiz ere, arratsalde hartan ematen zuen hegazti hai ek ez zutela itzultzeko asmorik, lehenengo tiroaren eztanda hotsa entzun eta gero. Gauzak halaxe, Manex etxera itzuli zen, ilunabarra baino lehen, pixka bat etsita eta desanimaturik, baina biharamunean berriz ere saiatzeko asmoarekin. Hurrengo goizean, et a oporretan zegoela aprobetxatuta, berriz ere jo zuen kanpadenda aldera, isilik, zortea probatzera. Iritsi bezain laster, barruan instalatu zen, hegaztiei itxaroteko asmoz. Handik minutu batzuetara, urruti samar, miken lehenengo oihu eta karrankak entzun z ituen. Mutikoa, isilik; arnasari eutsiz. Geroxeago, hurbilago, zumardian entzun eta ikusi zuen bele nabar taldetxo bat. Manexek zain jarraitu zuen, irrika handiz. Azkenean bizpahiru mika ikusi zituen bertatik bertara, bere aurreko lizarrean pausatuta; oso gertu zeuden. Mutikoak bikain ikusten zituen leihatila txikiaren barna, baina mikek bera ez, gaztetxoa iluntasunean baitzegoen babestuta, kanpadenda barnean. Manexek arreta eta kontu handiz, eskopeta berriz ere leihatilan bermatu zuen, belauniko jarri, ipurdia orpoetan pausatuta –tiroaren kolpearekin lurrera ez erortzeko –, apuntatu eta azkenik, nola edo hala, tiroa jaurti zion aukeratutako mikari. Baina, bai zera!, oraingoan ere huts egin eta hegazti guztiek alde egin zioten tximistak bezala, izuturik eta zalapartaka. Penaturik eta desanimatuta, azkenean etxera joan behar izan zuen bazkaltzera. Inori ez zion deus ere aipatu bere azken zorigaiztoa, baina kontu positibo bat behintzat atera zuen goiz hartan, izan ere, tiroa egindakoan bera ez zen lurrera joan, eskopeta eta guzti, eta, eskuin sorbaldan hartutako kolpea ere, txikixeagoa izan zen; hobekuntza pixka bat behinik behin lortu zuen azkenean. Dena ez zen galera gertatu. Baina, Manexen ezaugarri nabarmenetako bat bere jarraitutasuna zen, eta arratsalde h artan ere ederki asko frogatu zuen hura. Amorerik batere eman gabe, bazkalondoan berriz ere bere kanpadendan plantatu zen, aida batean. Itxoin eta ea zer gertatzen zen. Ordubete edo igarotakoan, berriro ere hasi ziren hegazti batzuk itzultzen, askaria har tzeko asmotan nonbait. Mutikoak itxaron, prozedura guztia errepikatu eta bukaeran, tiro egiteko unea iritsi zenean, tiro egin eta hantxe joan zen goitik behera lurreraino lehenengo mika. Manex, pozak txoratzen, dendatik lasterka atera, maldan behera joan, eta errekatxoaren ondoan atzeman zuen bele nabar gaixoa, jadanik azken arnasa emanda. Etxean denak poztu egin ziren ehizakia ikusita. Amak, gauerako, lumatu, garbitu eta frijituta atondu ondoren, batzuek behintzat oso gustura jan zuten, gatz pixka bat bot ata. Etxeko guztiek zoriondu zuten familiako gazteena; Manex, pozaren pozez. Ekintza hark frogatu zuen esaera zaharra, “darraionarentzat da ehiza”. Eta mutikoarentzat, zorionez, halaxe jarraitu zuen udak, Pelloren baserrikoek arto uzta bildu zuten arte: e gun batean mikaren bat botatzen zuen, beste batean zozo bat edo beste, hurrengoan birigarroren bat, noizean behin eskinosoren bat eta horrelaxe hurrenez hurren. Manex zeruan bezala sentitzen zen: bera pozak txoratzen eta, gainera, etxeko guztiek goraipatut a. Huraxe zen arrakasta eta lorpena! Berriro ere, antzeko esaera zahar bat etorri zitzaion burura, “jarraikiz, azeri zaharrak atzematen du oiloa”. Handik egun batzuetara, igandearekin, Pello Manexen baserrian agertu zen bazkalondoan. Atean jo eta: –Arrat salde on, denoi! Zer moduz! –agurtu zituen etxekoak, sukaldera sartu bezain laster. –Kontxo, Pello! Zer zabiltza hemen orduotan? Zer berri dugu? –hitz egin zion amak denen izenean. –Berri onak, emakumea! Begira, arto uzta bildutakoan, Manexen lana momentuz behintzat bukatu egin da eta eskopeta jasotzera heldu naiz –azaldu zien guztiei –. Baina deus baino lehen, Manex zoriondu nahi nuke, egindako lan bikainagatik –jarraitu zuen auzokoak, baikor –. Hator, hator hona, Manex, trebe hori! Mutikoa zutitu, hurbildu eta: –Hara ba, mutikoa, zorionak eta mila esker egin duan lan ederragatik! –eta zakutotik aterata, poltsa bete bat arto irin eman zion –. Esaiok amari, irin honekin talo goxoak egiteko! – jarraian, patrikatik txanpon batzuk atera eta zera esan zio n–: eta sos hauek, herorrek nahi duana eros dezaan! –besarkadatxo bat emanez bukatu zuen Pellok bere jarduna, Manexen altueran jarrita, noski. Familiako guztiek txalo sutsuak egin zizkieten biei, bakoitzari bere merituengatik. Geroxeago, giro onean eta el kar agurtu ondoren, Pello baserrira itzuli zen, behin eskopeta berreskuratuta. Uda bukaera hartan, Manexen baserrian, hegazti haragirik eta talorik behinik behin ez zen falta izan, etxeko gazteenari esker. Zorte oneko ibili ziren. Handik egun batzuetara, ordea –jakina da deabrua beti erne egoten dela –, ba, baserriko ezkaratzean bi guardia zibil agertu ziren goizean goiz, baba beltzak baino serioago, kopletarako itxurarik gabe. –Jainkoak egun on! Zu al zara etxe honetako nagusia? –galdetu zion bietako batek tinko eta irmotasunez aitari, erdara batuan. –Nagusia edo... –aita hasi zen azaltzen. –Bazara ala ez zara? Argi gurekin, e!, aditu? Orduotan ez baikaude txorakeriatarako! –beste guardia zibilak, oilarra baino harroago. –Bai, bai, ni nauzue etxe honetako jauna! Zer gertatzen da, ba? –aitak, apalki. –Zer gertatzen den? Ba, begira!, salaketa bat jaso dugu eta kontatu diguten arabera, zuen semerik gazteena udan zehar ehizan aritu omen da eskopeta handi batekin, baimenik gabe. Egia al da hori? –guardia zibilak, harroputz eta tente potente. –Bai, egia da, baina auzokoak eskatuta aritu zen haren... –aitak ekin zion adierazpenak emateari. –Ixo! Zaude isilik, mesedez! Guri bakar bakarrik gertatutakoa zaigu axola eta ez zergatia! –moztu zion bat batean guardiak, modu zakarrean. –Bai, baina... –saiatu zen berriz ere aita ulertarazten. –Zer baina eta zer baina ondo? Hemen ez dago bainarik! Guk agintzen duguna egiten da eta kito! Argi gelditu al zaizu? –esan zion beste guardia zibilak, handikeriaz –. Lege hauste horrek isuna dakar, eta jakizu gauza bat, isuna zenbat eta beranduago ordaindu, orduan eta garestiago aterako zaizu! Aditu al duzu ongi belarritik? –galdetu zion arrotzak ohiko nagusikeriaz. Aitak, apal apal, isildu egin behar, e txebizitzara nahigabetuta igo, dirua hartu eta zorroztasunez eman behar izan zion guardia zibil pare desatsegin hari, ikaragarrizko amorrazioarekin. –Mendi zorri potro ustelak! Eltzetsu zikin madarikatu alaenak! Larre zorri makartsu halakoak! Txapeloker a lfer gorotz astazakilak...! –honelako arrosario santua errezatzen gelditu zen Manexen aita etxeko ezkaratzean, bere kolkorako –. Gure poza putzura! –pentsatu zuen azkenean. Manex ehizan Abuztuaren bukaera bukaeran, txapelokerrekin izandako atsekabea, nola edo hala, gainditu ondoren, berriz ere karabina erabiltzen hasi zen, ehizan eginen bazuen. Arratsalde batean, baserritik atera eta goiko alderantz abiatu zen oinez, karabina aldean zeramala. Hainbat minututan belar soroetan ibili eta gero, alanbre arantzad un hesiaz beste aldean hegazti handi samar bat ikusi zuen lurrean, uso baten tamainakoa, lumak hauskarak, azpikoa zurixka eta zerrenda ilunak zituena, eta buztana beltza; ez zekien zer arraio ote zen, baina ederra behintzat, bai, bazen. Hantxe ari zen hega zti handixko hura, euntzeko belar motxaren gainean, mokoarekin zerbait bilatzen, janaria, segur aski. Mutikoa berehala lurrera makurtu, lau hankan jarri eta alanbre hesiko zutoin baten aldera joan zen astiro astiro, karabina lurrean arrastaka zeraman bita rtean. Hantxe babes pixka bat aurkitu zuen, bere burua gordetzeko hegazti ezezagun haren ikusmenetik. Une egokia iruditu zitzaionean, hau da, ezagutzen ez zuen hegaztia lurrera begira ari zenean, Manexek bi ukondoak lurrean ongi bermatu zituen eta karabina ren ipurdia eskuin sorbaldan. Ahal bezala apuntatu eta tiro egin zion, baina ez zuen jo. Antza denez, hegazti hark, balina bere gainean igarotzen sumatuko zuen, eta horregatik edo, burua segituan altxatu eta halaxe mantendu zuen hainbat segundotan, tente potente. Mutikoak segundo haiek, konpresio armari beste balin bat sartu eta berriz ere apuntatzeko baliatu zuen. Hegaztiak buru tente zirauen, halako zorte txarrarekin, non tiroak buru erdian jo baitzion takatekoa; zerraldo erori zen gaixoa! Manex, pozare n pozez, karabina lurrean utzi, zutitu, alanbre arantzadun hesia zeharkatu eta lasterka joan zen harrapakinaren bila. Iritsi eta huraxe frogatu ahal izan zuen, alegia, ukaldi bortitza buru erdi erdian zeukala Hegaztiak. Honi ez zitzaion gertatu buztanikara ri bezalaxe, hots, jaurtigaia buru buruan jaso eta jirabiraka hasi eta iraun zuena zenbait segundoz; hau, ordea, ez! Zergatik? Auskalo! Mutikoarentzat erabateko misterioa izan zen, baina halaxe gertu zen, halaxe gertatu zenez. Gauzak hala zeudela, hegazt i arraroa hartu eta karabina jaso ondoren, etxe alderantz jo zuen pozik eta harroxko gure mutikoak. Bidean, hala ere, auzoko gizonezko batekin egin zuen topo. –Zer, mutikoa?, nola joan zaik ehizaldia? Ongi? –galdetu zion bordariak. –Ongi esan beharko! Ba t behintzat bota dut eta! –mutikoak, alai –. Hala eta guztiz ere, ez dakit zer hegazti mota den; honelakorik ez dut inoiz ikusi –jakinarazi zion Manexek –. Zuk ba al dakizu zer den hau? –amaitu zuen mutikoak, beste baserritarrari lumaduna erakusten zion bita rtean. –Ea, erakutsidak hurbilagotik, hobeki ikusteko! –eskatu zion gizon helduak –. A!, bai, bai! Oraintxe konturatu nauk zer txori den! Hau kukua duk; hegazti ederra bezain alferra! – azaldu zion auzokideak –. Baina, Manex, argi ibili e!, uste baitut hega zti mota hau debekatuta dagoela botatzea! Txapelokerrek ikusten bahaute honekin, auskalo zer gerta litekeen! – ohartarazi zion gizonak. Baserritar txikia segituan jarri zen erne eta kezkatuta, aida batean etorri baitzitzaion burura, aurreko egunetan norbaitek guardia zibilei egindako salaketa. –Ea gizon hauxe bera izan ote zen lehengo salatari ustel malapartatua! –pentsatu zuen berekiko mutikoak, ezinbestean. Manexek ez zekien gizonak esandakoa egia ala gezurra ote zen, baina, badaezpada ere, zuhurtziagatik eta izuagatik, kukua berehalaxe bota zuen hesiko zulo batera, berriz ere ez edukitzeko isunen bat jasotzeko arriskurik. Gizona eta mutikoa hantxe banandu ziren eta bakoitzak bere etxerako bidea hartu zuen. “Kukua, sanjoanetan kuku, sanpedroetan mutu”, etorri zitzaion burura istantean gaztetxoari. Manexek zenbait egunetan kirioak dantzan eduki zituen, txapelokerrak berriz ere beren baserrian agertuko ote ziren beldur, berri txarren batekin. Baina, zorionez, mutikoarentzat, ez ziren begi bistan azaldu eta hau erlaxatzen hasi zen. Handik aste batzuetara, Manexen amak seme hauxe berbera, gizon baserritar haren etxera bidali zuen, mandatu baten aitzakian. –Kontxo!, egun on, Manex! Zertan habil gure etxean? –agurtu zuen etxekoandr e abegikorrak. –Bueno, ba, hemen. Amak fardel hau hona ekartzeko eskatu dit eta –mutilaren erantzun apala. –Tira, eskerrik asko, Manex! Baina, sartu, sartu hadi barrenera!, ez gelditu hor kanpoan, mesedez! –etxekoandrearen eskaera atsegina. Barrura sart u, eta sukalderako bidean, apal txiki baten gainean, hara non ikusi zuen berak hildako kuku berbera, disekatua, buruan balinaren aztarna agerian zuela! Sor eta lor gelditu zen, baina etxekoandre jatorrari ez zion zipitzik ere esan. Sukaldean pastaren bat edo eman zion emakumeak mutikoari, esker onez, eta elkar agurtu zuten. –Nahi duan arte, Manex, eta egon bizkor! –Mila esker, andrea! Baina etxerako bidean, ordea, horratx, non topatu zuten elkar berriz ere baserri hartako gizonak eta Manexek berak, bide berberean! –Egun on, mutikoa! Zer?, ehizan, ala? – iseka airearekin, gizonak. –Ez, ez! Zure museoa ikustetik heldu naiz! Ederki disekatuta jarri duzu nire kukua, etxean, e! –bota zion Manexek, lehor eta erasokor –. Ez al zenidan esan, ba, debekatuta zegoe la kukuak hiltzea?, gezurtia, ez bestea! Eta orain neronek salatzen bazaitut, zer, e? –jaurti zion gaztetxoak, haserre. –Aaa!, baina nik ez nian hil, kuku hura, e! Nik hilda aurkitu egin nian, besterik ez! – gizonak, handi mandi moduan. –Bai, bai! Eta suposatzen dut, gainera, non aurkitu zenuen!, hesi honetan, ez da hala?, lapur zikina! –Manexek, oso aldarte txarrean –. Oraintxe bertan noa parte ematera, babo arraioa! Oraingo honetan kukuak txit oker jo dizu, adiskidea! –eta barrena ongi husturik, gustura asko alde egin zuen handik etxera. Manex eta zerrama Irailaren hasieran, eskolara joaten hasi baino lehen, arratsalde batean, aitak Manexi zerrama zaharra pixka bat zaintzeko eskatu zion. Garai hartan, baserrian, zerri eme handi eta zahar bat zuten, oso oso zaharra, hain zaharra zen, non itsu ere gelditu baitzen. Huraxe izanen zen, segur aski, bere azken udazkena, zoritxarrez. Egoera zail hartan, ikusmenik gabe, nekez orientatzen zen ibiltzeko garaian, horrexegatik, hai n zuzen ere, aitak laguntza eskatu zion Manexi, zerrama hura pixka batean begiratzeko. Unea iritsita, aitak txerritegiko atea zabaldu eta zerrama atera zedin gonbidatu zuen: kux kux! deitu zion behin baino gehiagotan. Animalia kankailu hura azkenean hasi zen mugitzen, baina, jakina, larrainera atera zenerako, ukuiluko zutabe bat, aska eta atea bera ere jo zituen muturrarekin, gaixoak, ezin ikusi izanagatik. Behin kanpoan, aitak, Manexek eta honen arreba batek, azkenik, poliki poliki lortu zuten animalia it sua, etxe aurreko lizardiraino joanaraztea, baina ez lehenago larrain ondoko intxaurrondoari eta lizar lodi bati muturreko bana eman gabe. Hara ailegatutakoan, aitak zera agindu zion seme gazteenari: –Bueno, Manex, erne ibili eta kontu izan ezak zerramaz, minik har ez dezan! Konforme? –Bai, bai, lasai, aita! Nire kontu! –erantzun zion mutikoak erabakitasunez. Azkenean, lizardiko belardi zelai txukun hartan, gustura aritu zen zerrama itsua, entzumenak eta usaimenak gidatuta, lurra usnatzen, belar ra jaten, soropila muturkatzen, nahiz eta muturrean bertan alanbre lodi bat eduki sartuta, sudurrean, lurra ez muturkatzeko. Zizareak, harrak, zainak eta bestelako xomorro goxoak ahoratzen ari zen, eta animalia gustura asko haiekin. Geroxeago, erreka txik iko uraren murmurioak erakarrita, lauhankakoa uretaraino joan zen pixkanaka pixkanaka, egarria asetzera. Manexek urde ahardi zaharra egoera lasai hartan ikusita, bera ere trankildu eta erlaxatu egin zen. Segituan errekako ezkailu eta gainerako ur animaliat xoekin entretenitu egin zen, halako eran entretenitu ere, non zerrama zaintzeko mandatua ere zeharo ahaztu egin baitzitzaion: hemen ezkailu batzuk igerian, hor karramarro bat edo beste oinez, han zapaburu multzo handi bat isatsak mugitzen; harri baten ondo an tximeleta bat pausatu nahian ziru zira, ur azalaren gainean sorgin orratz bat hegan eta orbelaren artean eulien zunburruna. Hantxe ari zen mutikoa gogara, bere baitan bildua eta jardun hartan erabat murgildua, harik eta bat batera eta gutxien uste zuela : –Plausta! Plasta plasta! Punpa! –honelako zaratotsak entzuten hasi zen arte. Eta jarraian kurrinka eta zurrunga; haiek ziren haiek garrasiak eta kurrixkak! Manexek, harrituta, burua altxatu eta begiratu egin zuen: hondamendia! Zerrama itsumustuan eta oharkabean putzu handixko batera erori eta ezin zen atera. Tarrapataka mutikoa ahalegindu zen laguntzen, baina ezinezkoa; bakarrik ez zegoen modurik, zerrama handia baitzen. Azkenean, etxera joan, gertatutakoa jakinarazi eta laguntza eskatu behar izan zien. Lasterka eta batere denborarik galdu gabe, aita eta beste hiru anaia zaharrenak joan ziren Manexekin, ezbeharra pasatu zen lekura. Bi semek belarrietatik tiratuta, besteak isatsetik bultzatuta eta aitak sabeletik pixka bat altxatuta, lauren artean aida ba tean atera eta salbatu zuten zerri eme itsua. Lasaitu ederra hartu zuten denek!; batez ere Manexek! Errekatik, denen artean, ukuiluraino eraman eta bere txerritegian sartu zuten; muturreko bat edo beste ere ez zitzaion falta izan zerrama gaixoari, ateratz erakoan bezalaxe, atea eta zutabea jota. Arazo eta eragozpen haiek ikusita, harrezkero zerri ama zahar eta itsu gaixo hura ez zuten gehiagotan kanpora aterako, harik eta San Martin inguruan, larrainean hiltzeko ateraraziko zuten arte, errukarria. Manex o so pozik zegoen, erabat sinistuta aita une haietan zeharo ahaztuta zegoela berarekin, baina, halako batean, hara non entzun zuen: –Eta hi, Manex!, non hengoen zerrama erori den momentuan? Zertan hintzen? Kontatu! – kargu hartu zion aitak, zorrozki –. Esada k egia, e!, aditu?, bestela gogotik damutuko zaik eta! – agindu zion aitak, kopeta belztuta –. Zergatik ez duk ongi zaindu? –Bueno, ba, zera, zerriari begira nengoen, baina, bat batean errekako putzuetan ezkailuak, karramarroak, txalburuak eta abar hasi na iz ikusten, eta haiekin despistatu egin naiz pixka batean... –Pixka batean diok? Lotsagabea, ez bestea! Niri ez etorri aitzakia merkeekin, e!, ulertu? – bota zion gizonak, mingainean herdoilik gabe, eta arratsalde hartan, bere aitzakiarik hoberenek ere ez zuten Manex libratu, ipurdiko eta belarrondoko on batzuk hartzetik. Manex eta txerrikumeak Irailaren erdialdean, ikasturtea hasi berria zutela, eskolatik atera eta baserrira iritsi bezain azkar, amak askariak prestatu –ogia eta txokolatea – eta berehala bidali zituen bi txerrikume zaintzera, Manex eta adinean bere aurreko anaia zena. Gehienetan baserri aurreko lizardian eta herrirako bidean ibili ohi ziren bi mutikoak, bi txerrikumeak babesten, hauek belarrak, zainak eta txerrien gainerako menu guztiak jaten zituzten bitartean, jakina, aurkituz gero. Gauzak horrela, amak honela hitz egin zien bi seme gazteenei: –Tira, mutikoak!, hartu meriendak eta zoazte lehenbailehen zerrikumeak zaintzera, potzolo potzolo egin daitezen! –Bai, oraintxe bertan, ama! –bietako batek, alai. Bi txerrikumeak sabelaldi berekoak ziren, eta, hain zuzen ere, txerrama zahar eta itsuaren azken kumeetako bi, gainerakoak saldu egin baitzituzten, etxean txerri gehiegi ez edukitzeagatik. Arratsalde hartan, beste askotan bezalaxe, laurak, hau da, bi txerritxoek eta bi mutikoek, herri alderako bidean jo zuten aurrerantz. Normalean, txerritxoak nora, mutikoak hara joaten baitziren. Txerrikume haiek ere muturrean, sudurren zehazkiago esanda, alanbre lodi bana zuten jarria, bideetako belardiak eta soropilak gehiegi ez harrotzeko, bestela, noski, txerri guztiek bezalaxe, haiek ere oso gustukoa zuten eta, lurra altxatzea, jakiak bilatzeko. Horretantxe zetzan, hain zuzen ere, bi mutikoen lana, txerrikumeei be giratu eta ez uztea bideak gehiegi urratzen. Hala, bada, bide hartako toki jakin batean bi lizar lodi eta motz lepatuta zeuden, bat hesitik oso hurbil. Hesiak, pare hartan, elorri beltz handi batzuk zeuzkan, eta denen artean, alegia, elorri handi, lahar l uze eta lizar motzaren artean, txabolatxo antzeko zulo bat egiten zuten, eta hantxe egoten ziren Manex eta anaia hura behin baino gehiagotan, hiruzpalau hilabeteko txerrikume haiek zaintzen zituzten bitartean. Barruan bi harri handixko gutxienez bazeuden, eta haietan esertzen ziren biak sarritan askaltzeko, txerritxoak kanpoan ari ziren bitartean. Arratsalde hartan, ordea, txabolatxoan sartu zirenean, nonbait irudituko zitzaien oraindik goizegi zela askaltzeko, eta bi ogitartekoak hantxe utzi zituzten, ger oxeago jateko asmotan. Bitartean kanpoaldera atera ziren, hurrak eta basaranak bilatzera, atetxoa itxi eta gero, jakina. Bideko hesi batean hurritz batzuk ikusi eta berehalaxe ekin zioten hurrak biltzeari: hemen hur koxkor batzuk jaso, hor beste batzuk ko xkorragoak oraindik, han zenbait basaran eder eskuratu, beste aldeko hesian, beste horrenbeste eta abar. Bi anaiak gustura asko ari ziren fruituak biltzen, beste une batean patxada osoz jateko, txerrikumeak paseoan eta olgetan ari ziren bitartean. Baina t xerritxoak aipatuta, halako batean Manex ohartu zen urde txikiak ez zirela han. –Aizak, hi!, non ote dira gure zerrikumeak? –Manexek anaiari, harrituta. –Ez zekiat! Auskalo nora joan ote diren deabrutxo horiek. Bilatu egin beharko ditiagu lehenbailehen, bestela gero kontu itsusiak izanen ditiagu aita amekin. –Bai, tira! Goazemak segituan! –Manexek, arduratuta. Lehenik, aurrera jarraitu zuten arineketan, herri alderantz, alegia, baina deus onik ez! –Ba, hemen ez zegok arrastorik ere! – anaiak, urduritz en hasia. –Ez, ba! Itzul gaitezen etxe aldera, ea han topatzen ditugun –anaiarik gazteenak, estu eta larri samar. Lasterka jo zuten biek baserri alderantz, bazter eta zoko guztiak miatuz, baina han ere aztarnarik ere ez. –Ze arraio egin ote dute zerriok? Hau misterioa! Non ospa sartu ote dira? –Manexek, urduri eta haserre aldi berean –. Berriz ere beste zigorren bat erori behar zaiguk, alajaina! –Tira, isil gaitezen! –eskatu zuen Manexen anaiak –. Ea honela zerbait entzuten dugun! Gelditu, isildu eta erne jarri ziren bi mutikoak, ahalik eta gehiena entzuteko: belarriak zorroztu eta tente paratu zituzten; begiak, zoli. Halako batean: –Egon, egon! Ez al duk deus ere aditu alde hartan? –galdetu zion Manexek anaiari. –Zer edo zer, ust e diat baietz! Goazemak azkar! Biek, berriz ere, atzera egin zuten, txabola alderantz eta pare hartan zirenean, zaratatxo batzuk entzun zituzten txabola barruan. Harantz begiratu eta atetxoa puskatuta eta lurrean botata ikusi zuten. Sarreraraino joan eta ez al zituzten, ba, bi txerrikumeak barruan topatu, lasai lasai, mutilen ogitartekoak mauka mauka jaten, eta zoriontasun aurpegiarekin gainera? Akabo ogia eta txokolatea! Agur arratsalde hartako askariari! Deus gabe gelditu behar! Baina, harriduraren harr iduraz, Manexek txerrikumeei zerbait esan nahi, handik uxatzeko, eta halako zorte txarra izan zuen, non ahoa zabaldu zuenean, euli arrunt bat sartu baitzitzaion zintzurreraino. Zer egin? Ezin kanporatu eta irentsi egin behar izan zuen barruraino, listuaren laguntzarekin; a zer nolako askaria arratsalde hartakoa! Nazkagarria!, okaztagarria!, higuingarria! –Alde hemendik, alde hemendik, zerri lotsagabeok! –bota zien Manexek ahots arraro batekin, eulia irentsi eta gero –. Tira!, atera kanpora, urde zikinok! Ut ikan! Uxta! Dena den, pixka bat hausnartu eta gero, Manexek ez zion garrantzi handirik eman askariak galtzeari. Hauxe esan zion anaiari aldarte onean, txerritxoak aurkitutakoan, pozaren pozez: –Bueno, zerrikumeak aurkitu ditiagu eta zigorretik behintzat libratuko gaituk. Bestalde ere, gure meriendak janda, lehenago gizenduko dituk zerritxo guri eta mardul hauek, gero guk jateko, kar karkar! Batez bestekoa eginez ez zegok batere gaizki, e? – Manexek, alai. Manexi, txerriek hiltzerakoan egiten zituzten ga rrasi eta kurrixkek izu ikara handia ematen zioten, baina, hala eta guztiz ere, gerora txerrikia jatea arrunt gustukoa zeukan. Gauzak horrela, txerrikumeei paseoan ibiltzeko denbora agortu zitzaienean, bi anaiek baserrira eraman eta txerritegiraino sartu zituzten, egin beharreko guztiak egin eta gero. Geroago amak zera galdetu zien: –Bueno, eta zer moduz ibili zarete, ba, gaur, zerrikumeekin? Konta, konta! Ez al dizuete lan handirik eman? –Ez, dena ongi joan da, ama; normaltasunez –erantzun zion Manexek, trebetasun handiz, gezurra disimulatzeko. –Oso ongi! Pozten nauk, semeak. Eta meriendak, goxoak al zeuden? –berriz ere amak, jakin minez. –Bai, goxo goxoak, batez ere Manexena! – beste anaiak, adarra jo nahian, Manexek lehenago irentsitako eulia gatik. Manex eta txabola Irailaren bukaera alderako, Manexek azkenean gauzatu ahal izan zuen aspalditik zeukan ideia bat, hots, baserri inguruko lizar baten gainean txabolatxo bat egitea. Etxe aurrean zuten lizardiko zuhaitz bat aukeratu zuen eginkizun hartarako, simaur piloaren ondoko bat, etxetik ez oso hurbil. Horretarako, aurreko bi asteetan, jo eta su aritu zen lanean txabola hura eraiki ahal izateko. Lehenik eta behin, ia hiru metroko esku eskailera bat egin beh ar izan zuen berak bakarrik, zurez eta iltzez. Abuztu aldean, uda lehor samar baldin bazihoan, orduan baserritarrek lizar hostoa ematen zioten aziendari, udan hobeki irauteko. Manexen baserrian ere gauza bera egiten zuten ia ia urtero, eta horrexegatik be ren lizardiko zuhaitz guztiak lepatuta zeuden, hau da, lizar motzak eta zabalak ziren. Horretarako, lizar abarrak aizkora txikiarekin moztu, sorbalda gainean etxeraino edota etxe ondoraino eraman eta han hostoak kentzen zizkieten, abelgorriari emateko. Baina itzul gaitezen harira. Aurreko arrazoi horregatik, Manexek aukeratutako lizarrak ere, lehendabiziko adarra oso etzana zeukan, ia ia esan liteke horizontala zela. Hantxe bermatu zuen mutikoak bere zurubia, norbaiten laguntzarekin. Lizarrera igo eta erdi ko adartxo bat edo beste moztuta, leku egokia gelditu zitzaion oholezko plataforma txiki bat egiteko. Gero, lizarraren adar zut batzuk aprobetxatuta, plastiko batzuekin paretak egin zituen, eta, azkenik, nola edo hala, teilatutxo bat ere jarri zion. Halab er, ate txiki bat, jakina, ezin zen faltatu. Gauzak horrela, behin etxolatxo hura eraiki eta gero, Manex sarri askotan joaten zen hara, karabina aldean hartuta, ea zer edo zer botatzen ote zuen. Bolada hartan, aisialdia zeukan ia guztietan hara jotzen zue n. Orduak eta orduak ematen zituen han bere gauzatxoekin, ez zen batere aspertzen. Gogora dezagun, hantxe, aurre aurrean, etxeko simaur piloa zeukala, eta, horren ondorioz, mota askotako hegazti ugari ibiltzen ziren maiz, janari bila, eta gertakari hura pr imerakoa zen Manexentzat, ehizan saiatu ahal izateko. Baina, bestela ere, baserritar txiki hura arrunt erraz entretenitzen zen han bakar bakarrik, batzuetan, bere pentsakizunean, eta beste batzuetan, ordea, euria egiten zuenean, esate baterako, ba, hark at eratako soinua entzuten, eta bat eta beste. Beste alde batetik, baserrian oilategia baldin bazuten ere, familia handia osatzen zutenez gero –zortzi pertsona: sei seme alaba eta gurasoak –, ba, beti ez ziren iristen arrautzak denentzat. Bolada hartan oso oh ikoa izaten zen, afari merienda egiterakoan, Manexek eta adinez bere aurreko anaiak arrautza frijitu bakar batekin konformatu behar izatea, alegia, arrautza bat bakarra jaten zuten bien artean, txandaka, hau da, orain Manexek bustitzen zuen ogia gorringoan , jateko, eta hurrengoan anaiak; horrela, hurrenez hurren. Baina, hala eta guztiz ere, bi anaiek gatazka latza zuten elkarrekin, hau da, beraien artean. Izan ere, astean soil soilik bizpahiru aldiz baino ez zuten jaten arrautza, eta egun haietan ere erdi bana, besterik ez; oiloek ezin zuten errun gehiagorik. Baina, gainera, Manexek, bihurria izanik, zer egiten zuen?, ba, ahal zuen guztietan, hau da, behar baino gehiagotan bustitzen zuen ogia gorringoan, jateko, baita berari egokitzen ez zitzaionean ere, et a horrela, anaia, jakina, haserretu eta sumindu egiten zitzaion; ez zen gutxiagorako. Anaiak dagoeneko ezin zuen jasan gehiago. –E, hi!, Manex!, ze ari haiz, ordea? Orain ez zitzaian hiri tokatzen!, e?, tranpati halakoa! Hola jarraitzen baduk, gorriak iku siko dituk! – anaiak ohartarazi zion, kexati eta biziki haserre. –Ba!, beldur gutxi niri hire mehatxu ustelek! –Manexek, harroxko. Anaiak ez zion deus ere esan une hartan, baina gogoan hartu, bai, gogoan osoro ongi hartu zuen gertaera hura, lehenago edo geroago, nolabaiteko mendekua hartzeko. Gauzak horrela, anaia hura oso erne ibili zen, jakiteko ea noiz izanen zuten aukera jateko hurrengo arrautza frijitua, bien artean. Azkenean, egun batean, jakin zuenean ilunabar hartan izanen zutela hurren arrautza f rijitua, lehenik eta behin, anaia joan zen ziurtatzera Manex lizar gaineko txabola barruan zegoela. Ziurtatu bezain laster, isil isilik lizar ondora hurbildu eta goikoa ohartu gabe, esku eskailera kendu eta azkar azkar alde egin zion, isiltasunean. Jarraia n, etxera arineketan joan eta amari zera esan zion: –Ama, Manexek tripak ez dituela oso ongi eta arrautza osoa nik jan ahal dudala esan dit, nahi baldin badut, behintzat. Geroxeago etorriko omen da kamamila edatera; ez larritzeko! Amak sinistu eta horren arabera jokatu zuen, arrautza frijitua, oso osorik, anaia horri eman baitzion, eta horrek gustura asko jan zuen dena, noski, platera erabat garbi eta distiratsu utzi arte. Jan edanaz bapo egin eta ederki aseta gelditu zenean, hau da, behin mendekua ongi hartu eta gero, orduan Manexen txabolaren lizar aldera jo zuen, eskailera berriz ere bere lekuan pausatzera. Zurubia behar zen tokian kokatu eta segituen ekin zion ihesari anaiak, baserri aldera, Manex lurrera jaitsi baino lehen, izan ere, ordurako, M anex aspertuta eta nazkaturik zegoen itxoiteaz. Lehenago ere, eskailera bere lekutik kanpo zegoela konturatu bezain laster, oihuka eta zalapartaka hasi zen Manex amorru bizian, baina orduan ez zion inork entzun, etxeko guztiak afari merienda hartzen ari zirelako sukaldean, eta, hura, txabolatik urruti samar zegoen. Oraingo honetan, ordea, zurubia berriz ere bere lekuan ezarrita zegoela ohartu bezain azkar, Manex biraoka eta madarikazioka hasi zen anaiaren aurka, sutan eta haserre bizian, eskaileran behera zihoan bitartean, mendekuren baten bila, baina, ordurako, anaia, baserriko sukaldean zen, amatxoren ondoan, badaezpada ere. –Hator hona, oilobusti txatxua! Ikusiko duk harrapatzen haudanean!, txiki txiki eginen haut, lotsagabe alaena! –bota zizkion Manexe k anaiari biziki haserre, purrustaka. Behean zihoanean ere, berdintsu jarraitu zuen Manexek kalapita harekin, garrasika eta mehatxuka, halako zoritxarrarekin, non simaur piloaren parean maldizioka igarotzerakoan, berriz ere etxeko euli arrunt bat zintzurr eraino sartu baitzitzaion, barru barruraino. Ezin kanporatu eta berriro ere, bere nahiaren aurka, urdaileraino irentsi behar izan zuen, nazka eta goragalearen artean, anaia, aldi berean, madarikatu nahi izan zuenean. Egoera tamalgarri hartan iritsi zen Ma nex sukaldera, erdi itota eta ia ia negarrez, anaiari jarraikirik. Amak, Manex egoera penagarri hartan ikusita, berehalaxe zera esan zion: –Hator, hator hona, gizagaixo hori! Zer daukak?, tripako mina, ez da hala? Lasai, bihotza, lasai, berehalaxe presta tuko diat eta, larranbilo sendagarri on bat! Egon hadi pixka batean, lehen anaiak esan baitit zer gertatzen zaian. Segituan ekarriko diat, trankil! Manex ez zen deus ere esatera ausartu, ongi bai baitzekien zerbait protestatuz gero, anaiak segidan aterako zizkiola, arrautza frijituekin egindako makurkeriak eta gaiztakeriak, eta hura ez zitzaion inondik inora ere komeni; isilik egon behar! Manexek, ilunabar hartan, oso ongi ikasi zuen, <Begia begi truk> eta <Hortza hortz truk> atsotitzen esanahia. Manex eta salmenta –Aida, behia, aida! Aurrera! –oihukatu zuen seme batek. –Toz, ttattarra, toz! Tira!, itzuli hona! –esan zion aitak behiari, egunsentian. –Segi, Beltxa, segi! –beste seme batek, egonarri handiz. –Esti, atzera! Uo! –berriz ere aitak, erne eta –Muuuu! Muuuu! – marruak, behiek eta txahalek, asaldatuta –. Au auau! – txakurrak zaunka, urduri. –Eutsi, eutsi! Lotu ongi! –kamioilariak, lasai, eskarmentuaren erakusle. Iskanbila eta nahasmendu harekin guztiarekin, Manex ikaratuta esnatu eta lasterka leihora joan zen, larrainera begiratzera. Oso goiz zen oraindik. Eguna orduantxe ari zuen argitzen. Mutikoak Beltxa izeneko behia kamioian sartzen ikusi zuen. Behi hura zaharra zen eta ez zuen aurkakotasun handirik egin, kamioira sarrarazi zutenea n: aita, muturreko sokatik tiraka, seme bat, bultzaka, eta, beste seme bat, akuilatzen; erraz samar igoarazi zuten kamioi barneraino. Urriaren hasieran zeuden eta goiz hartan tratulari bat baserriraino joan zen, kamioi handi batean, ukuiluko animalia batz uk hiltegira eramatera. Hurrengo txandan, txahal eme bati tokatu zitzaion, Nabarra zuen izena. Ongi gizenduta zegoen eta hura ere zailtasun handirik gabe sartu zuten kamioira, aida!, tox! Eta geldi! batzuen artean. Manexek, maniobra hura ere arreta handiz jarraitu zuen bere logelako leihotik, lau gizonezkoak serio demonio aritu ziren bitartean. Nabarra ere Beltxaren ondoan lotu zuten, kamioi barruan. Azkenik, Gorri izeneko zezenkoa agertu zen ukuiluko atean, Manexen aita soka sendo batetik tiraka zuela. Zekorra, handia eta indartsua zen. Ongi lodituta zegoen; gorputza zabal zabal eginda. Aita, bi seme eta kamioilariaren artean, poliki poliki ibilgailuaren aldera zeramaten abelgorria, muturretik soka lodi batekin ongi helduta, atzetik akuiluarekin pix ka bat ziztatuz eta bi aldeetatik aidaka. Halako animalia ar handiei, normalean, sudurrean, metalezko eraztun sendo bat jartzen zieten haragian sartuta, tenkatuz gero min har zezaten, eta, era hartan, pertsonek errazago menderatzeko abere haiek; Gorrik ere honelako eraztun bat zeraman jarrita, eta, horretan barna zegoen pasatuta soka lodia, aratxe arra bera hobeki maneiatzeko. Kamioiaren atzealdeko arrapalaren hasierara iritsi zirenean, ordea, idiskoa izutu egin zen igotzen hasi bezain laster, metal eta zu rezkoa zen arrapala hark, apatxekin ateratzen zituen hotsak entzunda. Aldaparen erdian, atzeraka hasi zen zezen gaztea ikaratuta, orro eta marruka. –Ou!, uo! Geldi, Gorri! –aitak, kamioi gainetik eta sokatik tiraka. –Aida!, aida! Tira, segi aurrera, madarikatua! –besteek, atzetik eta alboetatik, estu eta larri, akuilatu nahian. Aita eta beste hiru gizonezkoak ere saiatu ziren animaliari eusten, baina erabat alferrikakoa izan zen. Nahiz eta eraztunetik lotuta egon, aratxe sendo hark bere inda r guztiak atera baitzituen handik ihes egiteko. Azkenean, aitak lokarria askatu behar izan zuen, txahal arrak arrastaka eramanen ez bazuen behinik behin. Abere handi hura ostikoka eta jauzika hasi zen bere burua askatu nahian, eta, azkenik, hanka egiteko. Inguruan zituen beste hiru gizonezkoek ere baztertu egin behar izan zuten bere aldamenetik, ikusi zutenean zezenkoaren eraso basati hura. –Ou, uo! Geldi hadi! Hator hona, demonio hori! –aita saiatu zen animalia geldiarazten, baina egoera latz hartan ezine zkoa gertatu zitzaion. Gauzak horrela, Gorrik, ostiko batzuk eman ondoren eta zenbait orro egindakoan, oso gustura aprobetxatu zuen handik ospa egiteko, bere burua aske ikusita. Soka muturretik arrastaka zuela, bidean aurrera egin zuen lasterka, herri ald erantz. Gorrik, ukuiluko gainerako txahal guztiek bezalaxe, bere bizitza osoa baserri barruan emana zuen, kanpora batere atera gabe, beraz, han, kalean, dena berri eta arrotz egiten zitzaion; ez zekien non zegoen, eta, askoz gutxiago ere nora zihoan, baina lehenagoko estutasun eta estres haiek igaro ondoren, oso gozoro sentitzen zen libre, eta, aurrera eta aurrera ari zen ziztu bizian, gelditu gabe. Manex, leiho ertzetik, ikuskizun osoa arreta handiz ari zen jarraitzen, begirik kendu gabe, eta, baita kezka eta urduritasun pixka batekin ere. Zer gertatuko ote zen bukaeran? Horra hor, mutikoaren jakin mina. Egoera hura ikusita, Manexen bi anaia zaharrenak, eskuetan akuilu bana zutela, larrainetik atera eta beren euntzera sartu ziren langan barrena. Handik la sterka jo zuten herri alderantz, baina bidearen paraleloan, harik eta zekorra aurreratu zuten arte. Orduan, ataka batean zehar herriko bidera atera eta hantxe bertan geldiarazi zuten Gorri, aida batean, akuiluen laguntzarekin. –Uo, uo! Esti, atzera! Segi, segi etxera, egoskor halakoa! Handik, etxe aldera bideratu, eta, lehenago edo geroago, lortu zuten Gorri baserrira inguraraztea. Hantxe, aitaren eta kamioilariaren laguntzarekin, erraz samar lortu zuten ukuilura sartzea. Ukuiluan, berriz ere iskanbila et a istiluak, ordea: –Muuuu!, muuuu! –beste abelgorri gehienek –. Au au!, au au! –etxeko txakur txikiak –. Eta, karakaka! –oiloek. Behingoagatik, oilarra isilik gelditu zen, nahiz eta egunsentia izan. Behin barruan Gorri, bere lekura joan zen txintxo samar, ganbelara. Aitak une hura aprobetxatu zuen zekorra berriro ere katearekin lotzeko bere jantokian, eta, ikusita zer nolako gorabeherak izan zituzten kamioira igotzerakoan, orduan erabaki zuen beste modu batez probatzea, alegia, zapi ilun batekin lauhankakoa ren begiak estali eta muturreko lehengo soka lodiari, beste luzeago bat erantsi zioten, lasaiago eta hobeki maniobratzeko. Jarduera hura bukatutakoan, idiskoa berriz ere larrainera eraman zuten lauren artean, katea berriro askatu eta gero. Begiak estaliri k edukita, Gorrik salduta sumatzen zuen bere burua, ez zekien ongi nondik nora zihoan eta horren ondorioz, ez zuen aurkakotasun handirik egin; bere burua eramaten utzi zuen. Era horretan, aise samar hurbilarazi zuten kamioiaren arrapalaraino. Han, aita, is ilisilik kamioiraino igo eta soka luzea barruko barra sendo baten inguruan pasatu zuen, zekorrari errazago eusteko. Gainerako hiru gizonezkoak animalia akuilatuz eta ziztatuz, berehala igoarazi zuten denen artean Gorri goraino. Aitak lokarritik ongi tirat u eta kamioi barruraino amen batean sarrarazi zuten, santu santu. Han, beste bi abelgorrien ondoan ongi lotu, pertsonak kamioitik jaitsi eta atzeko atea seguru itxi zuten, arrapala altxatutakoan. Manexek oraindik leihoan zirauen, mugida guztia presentziat zen. Handik gutxira, kamioilaria, hango eginbehar guztiak gauzatutakoan, kamioiaren kabinan sartu, ibilgailua arrankatu eta goitik behera berehalaxe desagertu zen baserritarren begi bistatik, ganadua berarekin eramanda, noski. Segituan, isiltasun handi et a triste bat nagusitu zen larrainaz. Ordurako, Manexi eskolara joateko, prestatzen hasteko momentua iritsi zitzaion, beraz, bat batean, ukuiluko gorabehera guztiak alde batera utzi eta bere prestaketari ekin behar izan zion aida batean. Sukaldera joan, gos aldu, maletatxoa gertatu eta eskolara; herriraino, bi kilometro. Eguerdia ongi pasatuta, eskolatik atera eta etxera arin arin bazkaltzera, arratsaldean berriz ere eskolara itzultzeko. Baina baserrira iritsi zenean, bazkaldu baino lehen, zuzen zuzen ukuil ura joan zen ikustera zer egoera eta giro zeuden han. Berehalaxe sumatu zituen Beltxa, Nabarra eta Gorriren hutsune eta gabezia handiak. Manexek, mutiko ipurtarin eta bihurritxoa izanda ere, bazeukan bere bihoztxoa, eta ukuiluan animalia haien gabetasuna i kusita, bihozmina eta nahigabea berehalaxe nabaritu zituen bere baitan, oso ongi bai baitzekien Beltxa, Nabarra eta Gorri berriro ere ez zituela sekula santan han ikusiko, eta horrek atsekabe handi samarra sorrarazten zion. Behi, bigantxa eta zekor berriak etorriko ziren, bai, seguru, horretan ez zeukan inolako zalantzarik, baina beste batzuk izanen ziren, ez lehengo berberak. Gogoeta haiek bukatu, errealitate gordinera itzuli eta sukaldera igo zen bazkaltzera. Bazkaldu eta berriz ere eskolara, bizitzak aurrera jarraitzen baitzuen; han ez zegoen etenik. Manex eta babak –Nik ez dut nahi gehiago, e, ama! – Manexek. –Nik ere ez; bete egin naiz eta! –anaiak. –Bai, bai! Gehiago jan behar duzue!; dena, bestela, badakizue, afaltzeko! –amak, serio eta haserre. –Ba, nik ezin dut hartu gehiago, ama; leporaino beteta nago! –berriz ere seme gazteenak, aseta eta gogogabeturik. –Ni berdin nago, ama; ez dut gehiago jateko gogorik –berriro, anaiak. –Oso ongi! Tira, ba, ekarri platerak berehala hona eta kito! Hau afaltzeko! Ez duzue besterik izanen! Bukatu duk festa! Orain hartu postrea! –horrela hitz egin zien egun batean amak bi seme gazteenei, bazkaltzeko garaian, aldarte txarrean eta ahoan legarrik gabe, baba beltz ba tzuk plateretan utzi zituztenean. Izan ere, bi mutikoek ez zituzten batere gustuko baba beltzak garai hartan, eta, antzeko liskar eta gatazkak behin baino gehiagotan errepikatzen ziren sukalde hartan, baba beltzen sasoian. Ama dagoeneko kopetaraino zegoen haurren kasketaz, eta, egun hartan erabaki zuen eskarmentu on bat eman behar ziela biei, ea horrela ikasten zuten txorakeriak alde batera utzita, behar zen bezala bazkaltzen, hau da, mahaira ateratzen zien guztia jaten, berriketarik gabe; normaltasunez. Gauzak horrela, Manex eta anaia postreko sagarrak jaten ari ziren bitartean, ama sukaldean, beraien atzean, trikimailu txiki bat prestatzen hasi zen, beraiek batere ohartu gabe. Gaztetxoak konturatu orduko, amak, ezkutuan eta isil isilik, bi baratxuri atal zuritu eta txiki txiki eginda prestatu zituen. Manex eta anaia, babak gutxika jaten eta platerean uzten, asko atzeratu zirenez gero, ordurako sukaldean ez zen inor gelditzen ama eta mutikoez gain; bakoitza bere eginkizunetara joana zen. Une huraxe, hain zuzen ere, aprobetxatu zuen amak bere azioa egiteko. Haurrek fruta jaten bukatu bezain laster, ama beraien atzetik oldartu zitzaien, batere errukirik gabe. Soinetatik heldu, lurrera bota eta azpiratu ondoren, banaka banaka, bakoitzari bere baratxuri atal t xikitua sartu zion ahoan eta jarraian hura itxiarazi, amorru handi samarrez, gainera, barazkiak irentsarazteko, eskarmentua har zezaten. Mutikoek orduan amari: –Baina, ama!, zer gertatzen da? Zertan ari zara? –Manexek, lurrean, zur eta lur; desatseginez. –Zer nahi duzu, ordea, ama? Erotu al zara? – anaiak, hau ere lurrean, ulertu ezinik eta nazka aurpegia jarrita. –Irentsi, irentsi ezazue baratxuria, demonio mizkinak! Ea zer nahiago dituzuen, baba beltzak ala baratxuriak?, txatxu halakoak! –esan zien amak haserre bizian –. Tira!, ea oraingo honetan ongi ikasten duzuen lezioa, kaiku alaenak! –jarraitu zuen amak –. Eta orain eskolara, tximista baino azkarrago! Mugitu!, alde nire begien bistatik! Azkar! –bukatu zuen emakumeak. Eta, bai, bazkari hartan , amaren aldarte haserrekorra noraino iritsi ahal zen, hobekiago ikasi zuten. Ikasgai hura ez zuten erraz ahaztuko. Manex eta gosaria Goiz batean, gosari garaian, beste egun askotan bezalaxe, Manex mahaian eserita zegoen, bere katilukada esne, bete betea, eta ogi zopekin, azukrez ongi hornitu eta gero. Urriaren bukaera aldean zen eta ohiko moduan, gosaria hartzen ari zen, geroago eskolara joateko. Egunero gosari berdina zuen, alegia, katilukada bat esne –ukuiluko behiena –, ogi zopak –normalean, bezperako ogiarenak – eta koilarakada bat azukre zuri. Baina, hala eta guztiz ere, kontu horretan guztian bazegoen osagai bat, mutikoari batere graziarik egiten ez ziona: esne gaina. Esne gaina berria baldin bazen, hau da, egun berekoa, o rduan, ogi xerra baten gainean ongi zabaldurik eta azukre pixka batekin, nahiko gustura hartzen zuen Manexek. Esan liteke, era hartan, ongi samar jasaten zuela mutilak esne gaina irensteko, hau da, nazka handirik ez zuen hartzen, baina esne gain pusketak b ezperako esnearenak baldin baziren, ordea, orduan, ez, baserritar txikiak ezin zituen jasan; goragale handia berehalaxe jarri eta ezinezko gertatzen zitzaion bere burua menderatzea. Halako kasuetan, Manex segituan hasten zen katiluko esnean igerian zebiltzan esne gain zatitxoak, koilararekin arrantzatzen eta ontziaren ertzetan baztertzen, halako higuinezko momentu txarrik ez pasatzeko, baina goiz hartan, une hartantxe, amak hantxe agertu behar eta zera esan zion: –Baina, baina, Manex!, zer arraiotan ari haiz hor mizkinkeria horiekin? Hik ez al dakik dena jan egin behar dela? Gainera, hori hoberena duk! Hortxe zegok esnearen substantzia guztia! Tira!, har ezak dena berehala, ez baduk nahi ni haserretzea, e! – esan zion amak agindu kategoriko baten mod uan. –Arraiopola, ama!, baina ezin ditut irentsi! Badakizu nazka ikaragarria ematen didatela eta botaka eginen dudala tragatzen baditut! Puag!, zer higuina! –kexatu zen mutikoa. –Manex, tira!, utzi berriketak eta hartu dena oraintxe bertan! Pertsonak den etik jan eta edan behar dik! Aditu? Txorakeriarik ez, mesedez! Azkeneko aldiz esanen diat: bukatu segituan eta ez ni haserrarazi! Bestela, gogora ezak zer gertatu zitzaizuen orain dela aste batzuk baratxuriarekin! Ez nazak behartu ekintza berdina errepikat zera! –oihu egin zion amak, txantxa eta errukirik gabe. Ama era mehatxatzaile hartan ikusita, Manex ez zen ausartu gehiago protestatzera, ez zuen txintik ere atera eta, aldez edo moldez, gosaria irenstera beharturik sentitu zen; jatera baino gehiago, tragatzera. Hantxe aritu zen zalaparta batean, narda eta higuin zaratak egiten, hurrupaka, oka egiteko zorian, kexaka eta abar. Kalbario handi baten ondoren eta gogotik sufritutakoan, noizbait lortu zuen, nola edo hala, gosari nazkagarri hura bukatzea, baina e z zitzaion batere gorputzaldi onik gelditu. Presaka zamarra jantzi, eskolarako gauzak hartu, ama ozta ozta agurtu eta kalera jo zuen lasterka, estu eta larri. Behin kanpoan zegoela, mutikoak ezin gehiago jasan, eta, bat batez gelditu behar izan zuen; zerr aldo bezala. Ahoa supituan zabaldu eta gosari osoa, jaurtigai bat balitz bezala atera zen, tximistaren pare. Hantxe joan zen otordu dontsu guztia, goitik behera, ziztu bizian lurreraino, txorrotako ura bezain arin: ogi zopak, esnea, azukrea eta esne gain p usketa nardagarriak. Estualdi lazgarri eta astun hura igarotakoan, gorputzaldi goibel harekin eta urdaila berriz ere zeharo hutsik zeukala, herri aldera jo zuen, burumakur, eskolara joateko, bere ezbehar eta nahigabeak nori kontatu ez zituelarik. Manex eta iltzea Azaro hasierako asteburu batean, dagoeneko arratsaldea aurrera ongi joana zegoenean, Manexi etxeko ganbarara joatea otu zitzaion, zer suma eta zer ikus. Garai hartan, beren baserrira telebista oraindik iritsi gabe zegoen, eta, jakina, Internet, ordenagailuak, sakelako telefonoak, Whatsapp eta abarrak ezezagunak ziren han; are gehiago, horietako gehienak artean asmatu gabe zeuden. Ez edukitzeagatik, baserri hartan telefono finkorik ere ez zuten oraindik. Beraz, nola edo hala entretenitu egin behar eta huraxe izan zen mutikoari bururatu zitzaiona, denbora nolabait modu atseginean emateko, alegia, ganbarara igo eta ea han zer topatzen zuen. Gauzak horrela, lehenik eta behin, katu heldu et a katakumeekin aritu zen pixka batean jostaketan, gero, belar onduaren gainean jauzika eta brinkoka, jarraian, kakoarekin belar idor pitin bat ukuilura botatzen, koltxilako zulotik behera, pertsona helduak imitatzearen plazer hutsagatik, geroago, horma ond oko apalategi zahar baten aldean kokatuta, lanabes eta tresnatxo batzuk ukitzen eta nahaspilatzen, ondoren, gaztandegia ikuskatzen, hau da, gaztak usaintzen, gazura tantaka nola ateratzen ari zen begiratzen, gazten pisua neurtzen, handik, lehortzeko zabald uta zegoen arropa eskukatu eta haren garbi usain goxoa aditzera joan zen, eta, azkenik, ganbarako kanpo aldeko ate zaharreko leihatilatik begiratzen jardun zuen, kalean haizearen ulua, aziendaren zintzarri hotsak eta abar entzuten, eta bat eta beste. Gauz a haiek guztiak egin ondoren, tximinia aldera jo zuen, katutxo bat hantxe ari zelako jostetan zerbaitekin. Bertaratu eta orduantxe konturatu zen iltze handi samar batekin ari zela jostaketan, baina iltzea aurreko hankekin ukitu bezain laster, utzi eta atze ra egiten zuen lasterka katu txikiak, behin eta berriz. Egitate hark atentzioa eman eta jakin min handia sorrarazi zion Manexi. Segundo batzuen ondoren, halako batean, mutikoa makurtu eta iltzea hartzea bururatu zitzaion, baina: –Ai! Alua! Zer arraio ote du horrek? –eta Manexek segituan askatu zuen metalezko piezatxoa. Bero bero zegoen eta harrituta gelditu zen. Berriz ere makurtu eta ukitu egin zuen iltzea –kontu askoz handiagoarekin oraingo honetan –, eta, bai, metala oso bero zegoen oraindik, ia gori gori. Berriro ere, arrunt azkar utzi behar izan zuen alde batera zorioneko iltze hura, behatzak erreko ez bazizkion. Harridura hartan, ez zekien oso ongi zer egin eta nola jokatu. Pixka batez pentsatu eta sukaldera jaistea erabaki zuen, ea nor to patzen zuen, kontatzeko gertaera xelebre hura. Sukaldera iritsi eta han ama topatu zuen; bakar bakarrik zegoen une hartan. Antza denez, familiako gainerako guztiak beste zerbaitetan ariko ziren, beste nonbait. –Ama!, etorri, etorri nirekin! Begira zer au rkitu dudan ganbaran! Harritzekoa da; iltze bero bat lurrean! –kontatu zion semeak, presaka. –Iltze bero bat? Benetan ari al haiz? Kontuz, gero, gezurra baldin bada, e, Manex! Ez niri adarrik jo! –ohartarazi zion amak. Hala eta guztiz ere, mutikoarekin i go zen ama ganbararaino, badaezpada ere, ikustera zer ote zen gertakari arraro hura. –Ea non dagoen ditxosozko iltze bero hori! – amak, pazientzia erakutsiz. –Hementxe, begira! – harrotasunez erakutsi zion Manexek. Amak ukitu eta, bai, iltzea oraindik n ahiko bero zegoen. Orduan ama konturatu zen tximinia oso hurbil zutela; hantxe bertan. Gorantz begiratu eta teilatuko gapirio bat, kebidea ukitzen ari zena, hain zuen ere, pixkaka pixkaka erretzen ari zela ikusi zuen. Belar idorra ere, handik oso hurbil zegoen, hortaz, sutea gertatzeko arriskua ere oso handia zen; ezin zen berriketan ibili. –Manex, faborez, hoa aitaren bila ziztu bizian eta esaiok etortzeko ahalik eta azkarrena!; arriskuan gaude eta! Baina, laster, e! –bota zion amak ziplo semeari. Hau seg ituan hasi zen eskaileretan behera, aitaren bila. Sukaldera aida batean joan, eta ez! Handik logelara azkar azkar sartu, eta deus ez! Ukuilura arin baino arinago jaitsi, eta bat ere ez! Manex, ordurako, aita topatzeko itxaropena galtzen hasita zegoen. Hal a eta guztiz ere, erdi izerditan baldin bazegoen ere, mutikoak abiadura handian, alde batetik bestera jarraitu zuen aita xerkatzen. Larrainera lasterrean atera, eta ja ere ez! Azkenean, baratzean ikusi zuen aita, zerbait egiten edota zer edo zer hartzen; m utila, zerabilen presarekin, aita zertan ari zen ere ez zen ongi ohartu. –Aita, aita! Etorri bizkor! Amak esan du berehala ganbarara joateko! Sute arriskua edo ez dakit zer dagoela! –adierazi zion semeak hitzetik hortzera, arnasestuka. –Baina, baina, zer diok, Manex? –galdetu zion aitak estu eta larri semeari, eta, herstura hartan, aitzurra pikutara bota zuen ohartu gabe. –Baietz, baietz, ba, aita! –semeak berriro aitari –. Segituan joateko! Azkenean, biak trostan abiatu eta amen batean iritsi ziren ganbarara, amaren ondora. –Zer da, ba? –aitak amari, kezkatuta. –Begira! Ikusi hori! – eta amak, erretzen ari zen gapirioa erakutsi zion aitari, behatz erakusleaz, arduraturik. –Ostia! Ze itxura txarra daukan horrek! Zuek egon hemen eta ez utzi indarrik hartzen txingarrei!; ez kendu begirik! Ni, bitartean, ur bila joanen naiz! –agindu zien aitak Manexi eta emazteari. Sukaldera salto batean jaitsi eta minutu gutxiren buruan hantxe zen bueltan gizona, ontzi bete ur eta pitxer batekin. Segidan , pitxerra urez bete eta isurkaria, txingarrak zeuden lekura hasi zen botatzen aita, indarka botatzen hasi ere, halako indarrez, non minutu bat igaro baino lehenago itzali baitzuen gapirio arriskutsu osoa. Jarraian, ganbarako solairua zerbaitekin lehortu e ta ukuilura jaitsi zen, masa pixka bat egitera, emaztea eta seme gazteena hantxe utzita, badaezpada ere, gapirioa begiratzeko. Ukuiluan, bi seme zaharrenekin, berehala egin zuen masa, harea, porlan eta ur pixka batekin. Erreka ondoko legar pixar bat bildu eta berriro ere ganbarara, berandutu baino lehen. Hiru gizonezkoen artean, ongi ongi isolatu zuten gapirioa tximiniatik, arrisku guztiak behin betiko saihesteko, eta, orduan, bai, lan hura bukatutakoan, lasai asko beheratu ziren denak etxebizitzara. Afaltzeko ordua iritsi zenean, ordea, Manexek ustekabe bikain eta atsegin bat izan zuen, amak honela esan zionean: –Manex, gaur gure baserria arrisku handi batetik libratzen lagundu izanagatik, hementxe daukak afari berezia, begira, arrautza frijitu bat osori k hiretzat, eta, gero, bukatzeko, banillazko gailetak! Zer iruditzen zaik, e? –galdetu zion amak. –Ooooo! Primeran, ama! Zeinen goxoa! Eskerrik asko! Gau hartan oso zorte ona izan zuen gure mutikoak. Txerri hiltzea Azaroaren erdialdean, San Martin eguna pasatu ondoren, Manexen baserrira jai handi bat iritsi zen, alegia, txerria hiltzeko eguna, alajaina! Egun hura oso garrantzitsua izaten zen garai hartan baserritarrentzat, handik ateratzen baitzuten janari mordo bat, gero, urtearen zati handi batean behinik behin, iraun ahal izateko. Horretarako, urte hartan, txerri eme handi, zahar eta itsu bat zuten ongi gizenduta. Goizeko hamarretarako, dagoeneko hantxe zeuden herriko txerri hiltzailea eta mondongo egilea. Txerri hiltzaileak labana eta burdin kakoa ongi zorroztuta eraman zituen, zer gerta ere. Manex ukuiluko eskaileretan zen, mugida guztia ikusten; momentuz, ez zen ausartzen beherago jaistera. Mondongo egileak, amak eta arrebak halaber, bitartean, ontziak eta balde ak ongi prestatuta zeuzkaten, animaliaren odola biltzeko. Manexen aita eta anaia zaharrenak orobat larrainean ziren, gainerako aktore guztiekin batera. Ordurako, txerria hiltzeko mahaia berebat prest eta ongi ezarria zeukaten larrainaren erdian. Mutikoa, e skaileretan, begirik kendu gabe, gertatzen zen guztia behatzen; urduri. Alde batetik, bazekien egun hura jai garrantzitsu eta onuragarria zela familia osoarentzat, baina, bestetik, beldur pixka bat ere bazuen, bai baitzekien txerriaren oihu eta garrasi desesperatuek izu handi samarra sorraraziko ziotela. Gauzak horrela, pertsona eta tresna guztiak gerturik zeudela egiaztatu ondoren, zerrama itsuaren zorigaiztoko ordua iritsi zen; inork ez zion bereziki eskertu baserriari emandako txerrikume piloa. Aitak eta bi anaiak, txerritegiraino joan eta poliki poliki, urde itsua larraineraino bideratu zuten, oso astiro, eta, leku batean baino gehiagotan, muturrekoak hartuta bere itsutasunagatik. Azkenean, animalia mahai ondoan zeukatenean, txerri hiltzaileak burdinazko kakoa hartu, prestatu eta kokospetik sartu zion. Txerri gajoa, segituan hasi zen garrasi eta txilioka, desesperatuki, atzera eta kontra eginez; behin eta berriz, kurrixka, baina gizakiak askoz gehiago ziren, eta, gainera, ikusmendunak. Denen art ean, aida batean menderatu zuten zoritxarreko animalia, batzuek hanketatik helduta eta beste batzuek isatsetik hartuta; hiltzaileak, berriz, kakoarekin eutsita. Jarraian, denen artean txerria mahai gainean etzanda jarri eta estu estu heldu. Era horretan, a mak baldea zerramaren lepo azpian jarri zuenean, abere hiltzaileak aizto zorrotza sartu egin zion zintzurrean eta odola istantean borborka hasi zen ateratzen; mondongo egileak odola jira eta bira mantendu zuen ez gatzatzeko, gero odolkiak eta abar egiteko. Handik minutu gutxira, txerri zaharrak azken odol tanta eman zuen, eta, harekin batera, baita atzen arnasa ere; behingoagatik, garrasi eta oihu zoliak bukatu ziren. Mondongo egilea, ama eta arreba sukaldera joan ziren odol guztia hartuta, odolkiak egiteko prestatzera. Manex orduantxe ausartu zen larrainera ateratzera. Behin lauhankakoa hilda, ukuilutik iratze lehor pixka bat sardez eraman, lurrean utzi, txerria haren gainean jarri eta berarekin ongi estali ondoren, su eman zioten garoari. Piztu ondoren, b ehin eta berriz mugitu zuten iratzea eta baita gehiago jarri ere, gainean, animaliaren ile guztiak ongi erretzeko. Geroxeago, jarduera bera egin zuten, baina itzulia emanda. Erretzen bukatu eta gero, berriz ere gizonezkoek animalia mahaitxoaren gainean ez arri zuten, etzanda. Urde zaharrari ura bota, pozaletan eraman eta gero, errautsak eta zikinak errazago kentzeko. Jarraian, etxe ondoko teila zaharren pusketa batzuk hartu eta haiekin txerramaren larrua igurtzi eta igurtzi hasi ziren, hilotzaren alderdi gu ztietako larruazalak –gorputza, hankak, burua, belarriak, muturra, isatsa eta abar – ongi garbitu arte. Zeregin hura amaitutakoan, berriz ere ura bota zioten gainetik, txukuntzeko. Gizonen artean, zerrama ahoz gora jarri eta aitak burdinazko kakoarekin azk azalak segituan erauzi zizkion. Orduan abere hiltzaileak zera esan zion mutil bati: –Hi, ekar iezadak labana, mesedez! –Hementxe duzu –Manexen anaia baten erantzuna, segundo batzuk igarotakoan. Gizonak, badaezpada ere, labana pixka bat gehiago zorroztu , eta, lehenik eta behin, lau hankak moztu zizkion urdeari, eta, segidan, alderik alde, erditik ireki, gainerakoek animaliari eusten zioten bitartean. Saihetsezurrak aizkora txiki batekin moztu eta barrengo errai guztiak ateratakoan, berriro ere bota ziote n ura zerramaren hilotzari, barrura, eta baita kanpoan zeuden erauzitako organoei ere, aratz eta txukunago uzteko. Manexen bi anaiaren artean barrukiak, hau da, heste lodia eta mehea, gibela, bihotza, giltzurrunak, urdaila, gantza, birikak eta abar jaso be zain laster, sukaldera igo zituzten, hantxe, hiru emakumezkoek, harraskan, hustu, ikuzi eta prestatzeko, geroago gibela, odolkiak, birikiak eta beste jangai batzuk ongi atondu eta ahoaz gozatu ahal izateko. Larrainean, bitartean, gizonezkoek zerrama zahar rari belarriak eta isatsa moztu zizkioten. Gero, zutitu eta etxeko horman bermatuta, haga batean zintzilik jarri zuten egurats zabalean, gaua han pasa zezan. Manex, bien bitartean, hantxe zen, begirik kendu gabe. Eta lan hura bukatu bezain laster, mutikoar en arreba, etxeko leiho batean agertu eta zera oihukatu zien larrainean ziren guztiei: –Aizue! Amak esan du sukaldera igotzeko denak! Hamaiketakoa prest dago, e! Zer gehiago nahi zuten gizonezko haiek hura entzun baino? Amen batean, tresna guztiak jaso e ta sukaldera joan ziren denak, noski, pozak txoratzen. Ordurako, sukaldean, hiru emakumezkoek txerri zaharraren gibela zatikatu eta frijitu egin zuten, tipula ugarirekin. Plateretan, gatz pixka batekin bero bero zerbitzatu eta guztiek gustura asko jan zute n, ogi eta ardo pizar batekin lagunduta. Arratsalde hartan, sukaldean, gehienbat emakumezkoak aritu ziren lanean, odolkiak egiten, eta, hankak, belarriak eta isatsa prestatzen eta abar. Biharamunean, abere hiltzailea baserrira itzuli, eta zerri hila, gau osoa egurasten igaro ondoren, mozten eta zatitzen hasi zen aizkora txikiaz eta labanarekin. Handik, urdai guriak, solomo samurrak, urdaiazpiko bikainak, saiheski goxoak, buru aprobetxagarria eta mutur biguna atera zituen. Emakumezkoak, berriz ere, goiz e ta arratsalde osoan jo eta su aritu ziren txistorrak, birikiak eta abar prestatzen eta egiten, eta, gizonezkoak, ordea, txerriaren zatirik handienak, hau da, urdaiak, solomoak, urdaiazpikoak, burua eta abar ontzutzen, gero kutxa handi batean, denbora luzea goan iraun zezaten. Hurrengo egunerako, txerri hiltzearen lan guztiak bukatuta, hau da, mondongo denak egin eta gero, sukaldeko sabaitik zintzilik eta txukun agertzen ziren, makila horizontal luzeetan, berezko usain tipikoarekin eta piperrautsaren ohiko k olore gorriarekin: txistorrak, birikiak, lukainkak eta abar. Hantxe, beheko suaren eraginez, egun gutxiren buruan, ke usain eta zapore berezia hartuko zuten. Gau hartan, zeregin oro bukatutakoan eta Manexek hainbeste esperientzia bitxi bizi izan ondoren, azkenean ohatzerako bidea hartu zuen neka neka eginda. Berehala lozorro baketsuan gelditu zen, baina bizpahiru ordu igaro eta gero, ordea, mutikoa egundoko kurrinka, garrasi eta kurrixkak hasi zen entzuten: –Kurrin kurrin kurrin! –Manex harrituri k eta beldurtuta jarri zen. Baina, berriz ere: –Kurrin kurrin kurrin! –gaztetxoak urduri eta izuturik jarraitu zuen; ez zekien animalia ala pertsona gaizkileren ote zen. Berriro, ordea: –Kurrin kurrin kurrin! –mutikoak, jadanik etsita, ez zekien zer egin . Halako batean, ohatzetik jaiki eta gurasoen gelara joatea erabaki zuen, laguntza bila. Tapakiak eta maindirea atzera bota eta hankak segituan atera zituen, lasterka hasteko, baina, bat batera, kolpe latz eta lehor bat sumatu zuen gorputzean; logelan, be rriz, zarata handia entzun zen. –Ai, ai, ai! –oihu egin zuen Manexek. –Baina, baina, zertan habil hor, lurrean, motel, orduotan? –galdetu zion harrituta aldameneko ohatzean zegoen anaiak, argia piztu ondoren. –Deusetan ez, arraioa! –erantzun zion Manexe k modu txarrean eta zeharo ozpindurik, dena amesgaizto malapartatu bat izan zela konturatu zen bezain agudo –. Gainera, ze axola zaik hiri? –bukatu zuen mutikoak, zapuztuta. Gauzak horrela, biharamunean, ustekabeko amesgaiztoaren ikara maltzur hura gaindit utakoan, txerri puskak auzokoei banatzeko unea iritsita, amak honela esan zion seme gazteenari, eskolatik itzulitakoan: –Manex, hator hona, mesedez! Begira, txerri puska hauek Pelloren baserrikoentzat dituk, eta, beste hauek, hurrengo baserrikoentzat; ule rtu al duk? –Bai, ama. –Tira, ba! Eraman itzak berehala eta ez entretenitu bidean, e! Eta bukatutakoan, etorri segituan etxeko lanak egitera! Aditu? –agindu zion amak, serio. –Baaaai, ama! –esan zion semeak, asperdura itxurarekin. Itxura denez, behinik behin, Manexek ongi egin zituen amak agindutako mandatuak, eta, hori horrela, handik egun batzuetara, aitak topo egin zuen ondoko bordako morroiarekin, Agustinekin, behiak belardi batera eramaterakoan, alegia, hilabete batzuk lehenago sugegorri batek held u zionarekin, eta hark honako hauxe bota zion, ikusi bezain laster: –Ño! Bai ederrak zeudela Manexek ekarritako txerri puskak! Eskerrik asko! Estimatuak zaudek! –Ez horregatik, motel, eta pozten nauk goxoak baldin bazeuden! On egin! –erantzun zion Manexen aitak harridura pixka batekin, ez baitzuen uste morroi hari puskak eraman behar zizkiotela, baina, bueno, bere baitan pentsatu zuen bera nahastuta egonen zela, eta ez zion garrantzi handiagorik eman pasadizo hari. Behiak euntzean sartu eta etxerak o bidean beste gizon baserritar batekin topatu zen aita, hau da, Manexi kukua beldurraren beldurrez kendu eta etxean disekatuta zeukanarekin. Aitak, deus ere jakin gabe, zera esan zion: –Egun on, Martin! Ze, zuen txerri puskak ere goxoak al zeuden? –Gure puskak? Zertaz ari haiz, motel? Ez zekiat zer esan nahi duan –erantzun zion Martinek, harridura aurpegia jarrita. –Bai, gizona!, duela egun batzuk, etxean, txerria hil eta bere puskak Manexen bitartez bidali genizkizuen. Ez al zenituzten jaso? – aitak, t xunditu samar. –Ez! Nik dakidanez, behintzat, etxean ez diagu deus ere jaso zuengandik –Martinen erantzun lehorra. –Bueno, bueno, ba, hik hala baldin badiok, halaxe izanen duk! Nik ez diat gehiago eztabaidatuko –eta horrela agurtu zuen Manexen aitak Martin. Etxera iritsi zenean, emazteari zera galdetu zion: –Aizu! Zuk ez al zenuen bidali, ba, Manex Martinen baserrira, txerri puskak eraman zitzan? –Bai, bai, herenegun edo bidali nuen. Zer gertatzen da, ba? –Manexen amaren erantzuna. –Ba, Martinek e san dit beraiek ez dutela deus ere jaso, eta zera gelditu naiz, ez nekiela zer esan eta zer pentsatu. Manexekin hitz egin beharko dut –azaldu zion senarrak –. Ea zer kontatzen didan. Eguerdia igarota, Manex sukaldean bazkaltzera agertu zenean, aitak zera g aldetu zion denen aurrean: –Aizak, Manex! Amak ez al zian eskatu, ba, lehengo egun batean, txerri puska batzuk Martinen baserrira eramateko? –Bai, halaxe eskatu zidan, bai –mutikoak, kuzkur. –Eta eraman al hizkien? –aitak, kopetilun. –Ez! –mutilak, lurrera begira. Familiako guztiak berari so zeuzkan. –Eta zergatik ez? –aitak ahotsa altxatuz, pixka bat estutu nahian. –Orain dela hilabete batzuk gaiztakeria bat egin zidalako! –erantzun zion semeak, erdi negarrez; ikaratuta. –Ze gaiztakeria egin zian, ba? Esan berehala! –agindu zion aitak. Une hartan bertan, Manexek denen aurrean kontatu zuen, Martinek zer trikimailu itsusia egin zion kukuarekin, kendu eta disekatu zuenean. Ordura arte ez zion inori kontatu, baina, azkenean, askatuta sentit u zuen bere burua, gorabehera hura guztia azaldu eta gero. Lasaitu ederra hartu zuen gertaera osoa aitortu ondoren. –Horregatik, Martinen baserrikoei eraman beharreko puskak, Agustin morroiari eman nizkion, sugegorriak heldu zionean, nirekin oso ongi port atu zelako –askatu zuen bere mingaina, gustura, azkenean, Manexek, mendeku moduan. Aitari ez zitzaion oso gaizki iruditu seme gazteenaren arrazonamendua, eta, ondorioz, ez zion inolako zigorrik jarri. Gauza bakarra esan zion denen aurrean: –Bueno, Manex, entzun ongi belarritik esan behar diadana! Ez zaidak gaizki iruditzen egin duana, nahiz eta mendekua ez izan oso lagun ona, baina, hala eta guztiz ere, hobeki eginen hukeen, guri, gurasooi, hasieratik dena kontatu izan bahigu; ea hurrengorako ikasten duan ! Aldi hartan, azkenean, ezbehar handiagorik gabe, Manex ongi samar atera zen egoera nahasgarri hartatik. Errege magoak Ilbeltzaren bosta zen Manexen baserrian. Ordurako iraganak ziren Gabon gaua, Eguberri eguna, Urtezahar gaua eta baita Urteberri eguna ere. Eguberriak eta, beraiekin batera, opor egunak ere bukatzen ari ziren. Oporraldia bere amaierara iristen ari zen. Egun gutxi barru, berriz ere eskolara itzuli beharko zuen Manexek, gainerako haur guztiek bezalaxe. Ikuspegi hur a ez zen oso pozgarria, baina, bueno, oraindik egun garrantzitsu eta handi bat zuen aurretik, alegia, Errege eguna, jostailu eta oparien egun bikaina. Gainera, kanpoan elurra zegoen eta hura oso gustukoa zeukan. Hamabost egun eskas lehenago, Manex bere fa miliakoekin, hantxe ibili zen oso liluraturik, goroldio bila, baserritik bi bat kilometrora joanda. Beste egun batean, gorosti eder bat aurkitu nahian, basoan aritu zen, etxera eraman eta han eguberrietako apaindurak jartzeko. Gaur egun debekatuta dago esp ezie horretako zuhaixkak moztea baimenik gabe, baina garai hartan ez, eta jende askok huraxe bera egiten zuen, ederrenak moztu eta etxera. Jendea geroago hasiko zen pinuak jartzen eginkizun horretarako. Esan bezala, ordurako, Eguberrien hasierarako, alegi a, etxeko sarrera handian, jaiotza jarrita zuten, portalea zortzi egurrez egina eta goroldio orlegi ederrez estalia. Hantxe ziren Jesus haurtxoa, Maria, Jose, behia eta astoa, eta, kanpoan, gainerako irudi eta pertsonaia guztiak: artzainak, ardiak, arkumea k, oiloak, oilarra, Errege magoak, izarra, mendiak eta abar. Gorostia ere oso ongi apainduta jarri zuten, kolore askotako argiekin, bolekin eta bat eta beste. Baina, esan bezala, zoritxarrez, dagoeneko ospakizun handiko egunak eta oturuntza gehienak joanak ziren, hau da, igarota zeuden. Hala eta guztiz ere, zorionez, oraindik azken gau magikoa eta egun desiragarria gelditzen ziren, haur gehienentzat. Esan bezala, ordurako ilbeltzaren bostean zeuden. Ilunduta zegoen. Jakina da Eguberrietan oso goiz gautzen duela. Bueno, ba, gauzak horrela, afaldu baino lehen, baserri inguruan, herriko mutil gazteen zintzarri hotsak entzun ziren pasatzen. Zein ote zen haien esanahia, auskalo. Erregeen etorrera? Baliteke. Segur aski, bai, baina, z ehazkiago zer adierazi nahi zuten, gaur egun ez zaigu erraz gertatzen jakitea. Dena dela, Manex zintzarrien hotsarekin baino askoz ere arduratuagoa zegoen Errege magoen etortzearekin berberarekin. Kezkatuta zegoela ere esan liteke, izan ere, kontu horren inguruan, ongi ulertzen ez zituen gauza asko ikusten eta sumatzen zituen, esate baterako, ezin zuen inola ere ulertu nola hiru Errege berberak egon ahal ziren hainbat hiriburu, hiri eta herritan aldi berean, nola banatu ahal zituzten beraiek bakarrik josta ilu guztiak, gau bakar batean, ez etxe guztietan bakarrik, baizik eta eta baita baserri guztietan ere. Bere buruan ez zen sartzen holako konturik, nahiz eta irratiak eta telebistak hura esan; misterio handiegia zen berarentzat. Ezin zuen ulertu modu arrazi onalean. Beste alde batetik ere, harrigarria gertatzen zitzaion entzutea Errege magoak Ekialde Urrunetik etortzen zirela, baina beraien baserrira, ordea, hego mendebaldean zegoen balkoitik sartzen omen ziren, hain zuzen ere; bitxikeria galanta! Baina, ist orio denetan, gehien harritzen zuena zera zen, elurra zegoen urteetan kalea ikustea, hau da, baserri inguruko kanpoalde guztian ez topatzea gameluen hanka arrastorik. Etxeko ate eta leiho guztietan barna kanpora begiratu eta, hala ere, ez zuen gameluen azt arna txikienik ere ikusten; ezin zuen konprenitu. Nola joanen ote ziren, ba, hegan, ala? Manexek bueltak eta bueltak ematen zizkien gai hauei bere buru txikian, baina inola ere ez zen iristen beren logika ulertzera. Beste alde batetik ere, Errege eguna ig aro eta haurrak berriro herriko eskolan elkartu eta norbera bere opariak kontatzen hasten zirenean, Manex ohartzen zen aberatsen etxeetan opari gehiago eta garestiagoak uzten zituztela, behartsuen etxeetan baino, eta egikari hura ongi ez ulertzeaz gain, gaizki ere irizten zion egintza hari. Ez zitzaion bidezkoa iruditzen. Gauzak hala, eta antzeko gertakariak urtero urtero ikusita, azken Eguberri haietan probatxo bat egitea erabaki zuen gure mutikoak. Alegia, gurasoek esaten zioten hiru Erregeak, hau da, Me ltxor, Gaspar eta Baltasar, etxeko balkoian barna sartzen zirela areto nagusira: jangelara. Orduan, urte hartako ilbeltzaren bostean egin zuena zera izan zen, ilundu ondoren, inor konturatu gabe, isilean eta arreta handiz, balkoian josteko hari bat jarri z uen alde batetik besteraino, Errege magoak handik barna pasatzerakoan, puska zezaten. Horrela, bada, afaldu ondoren eta Errege magoei jangelan jarri beharreko gauza guztiak jarri eta gero, konparazio batera, galleta batzuk jateko, botila bat pattar, edont ziak erdi beteta, zapatak garbi garbiak, aulkiak esertzeko, balkoiko atea pixka bat irekita eta abar, Manex segituan joan zen ohatzera, gaua ahalik azkarrena igaro zedin. Baina, ilbeltzaren bosteko gauak gure mutikoarentzat beti eternalak izaten ziren, arr unt luzeak, bukaezinak batez ere lokartzen zen arte. Hantxe ibiltzen zen, lehenik alde batera biratu eta gero bestera, lo hartu nahian, baina zenbat eta lehenago loak hartzea nahi izan, orduan eta gehiago kostatzen zitzaion. Ondoren gora begira jarriko zen ohatzean, baina horrela ere loa ezin bildu. Azkenik, noizbait lortzen zuen lokartzea, baina, agian, handik bizpahiru ordutara berriz ere esnatu eta konturatzen zen gaua oraindik bukatu gabe zegoela, eta, orduan, berriro ere sufritu egin behar. Gaua amaiez ina gertatzen zitzaion; eramangaitza. Baina, bueno, gauak ere azkenean noizbait bukatu behar eta hura ere halaxe amaitu zen, eta Manex esnatu bezain laster, urduri eta ilusioz beterik, brinko batez jaiki eta arrapalada batean joan zen zapatak zeuden lekur aino; jangelara. Eskatutako jostailu guztiak – bizpahiru –, hantxe topatu eta segituan hasi zen etxekoei irrikaz erakusten eta beraiekin jostatzen, pixa egiteko eta aurpegia garbitzeko ere batere denborarik hartu gabe. Lehendabiziko eromen momentu haiek ig arotakoan, Manexek tarte txiki bat hartu zuen jangelako mahaira begiratzeko eta berehalaxe ikusi zuen, beti bezala, goiz hartan ere, hiru edalontziak hutsik zeudela eta jarritako galleta gehienak ere janda. Une batez zera pentsatu zuen: A zernolako beteka da hartuko zuten Errege magoek gau honetan, gainerako etxe guztietan ere, hemen bezainbeste jan eta edan baldin badute!. Jarraian, disimuluz eta bestela bezala, balkoira hurbildu zen, kanpoko aldean, bezperan, berak alderik alde jarritako josteko haria, ik ustera hautsita zegoen ala ez. Ooooo! Hura desilusioa! Haria hantxe zegoen oso osorik, batere hautsi gabe. Balkoi azpiko elurra ere ukitu gabe zegoen, inolako aztarna eta arrastorik gabe, eta berdin berdin baserriko inguru osoan. Hura etsipena! Huraxe zen eztabaida eroa Manexek bere buru barruan zeukana! Ez zekien zer pentsatu, baina bere gogoa, jakina, oso nahasita sumatzen zuen. Horrek guztiak bere zalantzak eta harridura areagotu baino ez zituen egin. Dena den, handik bi egunetara berriz ere eskolara j oaten hasi behar eta mutikoak ez zuen denbora alferrik emateko; dena ongi aprobetxatu beharra zegoen. Horregatik etxeko hainbat lekutan jarraitu zuen jostaketan jasotako jostailu berriekin, jangelan, sarrerako gela zabalean, sukaldean, ukuiluan eta abarret an. Hala eta guztiz ere, geroago amarekin logelan topo egin eta honako hauxe galdetu zion: –Aizu, ama! Opariak benetan Errege magoek ekartzen al dituzte? –Bai, noski! Zer, ba? –Ez dakit, baina gauza arraro asko ikusten ditut. –Zein, adibidez? –Ba, kon paraziora, esaten duzue Errege magoak gameluetan etortzen direla, baina gure etxe inguruko elurra ez dago batere zanpatuta; gameluen hanka arrastorik ere ez dago inon. Nola liteke hori, ama? –semeak, harriturik. –A, bueno, hori Erregeak magoak direlako duk, Manex; horregatik ez duk harritu behar – bota zion amak. –Ez dakit, ez dakit, ba, ama! –esan zion mutikoak, inolako konbentzimendurik gabe –. Eta gau bakar batean nola banatu ahal dituzte haur denen opariak leku guztietan, baserrietan, herrie tan, hirietan eta hiriburuetan? –Esan diat, ba, lehen ere, Errege magoek magia egiten dutela, maitea! –Bai, baina magia egin ahal baldin badute, orduan zergatik uzten dizkiete haur batzuei opari gehiago eta hobeak beste batzuei baino?; hori ez da bidezko a, ama! –galdetu zion zorrozki semeak amari. –Ai, bihotza!, galdera asko egiten dituk. Handiagoa haizenean, orduan ulertuko dituk hobeki gauza horiek guztiak –erantzun zion amak estu eta larri, ataka zail hartatik nola edo hala ateratzearren. Manexek jos teko hariaren pasadizoa ez zion aipatu amari, zer gerta ere –ez zen asusartu –, eta, ondorioz, hasieran bezain zalantzakor eta susmoti gelditu zen, baina ez zuen hitz gehiagorik esan. Berdintsu geratu behar. Gauzak hala, bi egun haiek igaro eta eskolara jo aten hasi zen gure mutikoa. Normala den bezala, haur bakoitzak jasotako opari eta jostailuen berri eman zien inguruko lagunei. Orduantxe ere, Manex ohartu zen alde nabarmenak zeudela batzuetatik beste batzuetara: neska mutiko behartsuenek opari gutxiago et a kaxkarragoak jaso zituzten aberatsenek baino. Zergatik ote? Hura ere handixeagoa zenean jakin beharko zuen, noski. Handik astebetera, neguko egun eguzkitsu batean, eskolatik jostaldira atera zirenean, Manex Joxerekin topatu eta hauxe galdetu zion azken honek: –Manex!, etorri nahi al duk nirekin etxera, gaztainak jatera? –izan ere, Joxeren etxean bezperan gaztaina erreak jan ondoren sobratzen baldin baziren, honen amak oparitu egiten zizkien jostaldian joaten ziren haurrei. –Bai, bai! Gustura asko, gain era! Ze ongi! Eskerrik asko, Joxe! Etxerako bidean, Manexek aprobetxatu nahi izan zuen Joxeri galdetzeko ea zer ekarri zioten Errege magoek, eta egin ere, halaxe egin zuen. –Aizak, Joxe! Eta hiri ze ekarri diate, ba, Erregeek aurten? –Joxe Manex baino zaharxeagoa zen; eskolako azken ikasmailan ari zen. –Erregeek niri? Niri Erregeek ez zidatek deus ere ekartzen! Niri gurasoek ekartzen zidatek. –Bueno, hori bazekiat! Niri ere gurasoek gauza asko ekartzen zizkidatek, baina nik Errege magoen egunean esan nahi diat, ilbeltzaren seian; ze ekarri ziaten hiri? –A!, baina oraindik ez dakik, ala? –Joxek, harrituta. –Ze jakin behar nian, ba? –Manexek, ikasi minez. –Ba, Errege magoak gurasoak direla, motel! Gurasoek gu engainatu eta beraiek egiten zizkigutek opariak, Erregeak direlakoan. –Seguru al hago, Joxe? –Bai, zeharo seguru! Eskolako zereginak bukatu ondoren, Manex baserrira itzuli bezain azkar, amarengana hurbildu eta, urduri, ziplo bota zion: –Ama, eskolako Joxek esan dit Errege magoak z uek zaretela; hala al da? –galdetu zion semeak amari, beldurrak airean. –Bai, halaxe duk, bai. –Azaldu zion amak, poliki –. Azkenean jakin duk egia, e? Lehenago edo geroago gertatu behar zian; aukeran, agian, goizegi jakin duk, baina ze eginen diogu, ba? E san nian handitzen hintzenean jakinen huela, eta, begira, azkenean jakin duk, ba, egia osoa, gizajo horrek! –Ooooo! Hau pena! Eeeez! –oihu egin zuen mutikoak atsekabetuta eta nahigabeturik, lurra ostikoz joaz. Orduan konturatu zen bere susmoek bazutela o inarri sendoa, benetan; ez zebilen hain gaizki. Une hartantxe ulertu zituen zeuzkan zalantza eta kontraesan guztiak. Halaber ohartu zen inozentzia puskatxo bat behin betiko galdu zuela. Handik aurrera ez zen horren haurtxoa izanen, onerako eta txarrerako, eta, horrek beldur eta ziurgabetasun pixka bat sorrarazten zizkion bere baitan. Hala ere, gorabehera haietatik guztietatik pozbide txiki bat behintzat atera zuen Manexek bere onerako, alegia, jakin eta ulertu zuen haur behartsuenak ez zirela gelditzen opar i gutxiagorekin eta kaxkarragoekin Errege magoen erruagatik, baizik eta haien gurasoek ez zeukatelako diru gehiagorik, erosketak egiteko. Otsaileko egun batean, bazkalondoan, Manex larrainetik ukuilura joan zen aitarekin, lantxoren bat egin behar zuten ai tzakiarekin, kanpoan joan etorri bat egin ondoren. Baina kanpoaldetik sartu bezain laster biak konturatu ziren hantxe katu ar arrotz bat zebilela; handia eta lodia. Ustekabean harrapatu zuten eta ihes egin behar hartan, katuak ukuiluko barrualdera jo zuen. Momentu huraxe aprobetxatu zuen aitak ukuiluko atea erabat ixteko. –Manex! Itxi segituan katazuloa! Manexek agindua aida batean bete zuen eta era hartan katu handi hura ukuiluan itxita gelditu zen, aterabiderik gabe. Ziurrena da katarra baserriko kateme en usainera joanen zela, ohara izanen zirelako edo. Kontua da, hantxe gelditu zela giltzaperatua, eta egoera hartan, berehala abiatu zen ziztu bizian handik ihes egiteko, baina aterabiderik ezin aurkitu, ordea, eta katu gizen hura amorratuta eta izuturik j arri zen, zoro moduan, miauka eta purrustaka, pertsonei mehatxuak eginez. Hanka egin nahi hartan, lasterka hasi zen ukuiluko alde batetik bestera, leihoen argitasunak erakarrita, baina, jakina, leihoek kristala zeukaten eta katu ar hura ezin zen igaro haie tan zehar. Hura horrela, eta etsipen hartan, ukuiluko mutur batetik besteraino jarraitu zuen zalapartaka eta purrustadaka, handik alde egin nahian, baina lortu zuen gauza bakarra zera izan zen, hantxe zeuden animalia guztiak beldurtu eta asaldatzea: behiak , txekorrak, bigantxak, txerriak, oilarra, oiloak, etxeko katuak eta abar. Marruka, zaunka, karakaka, kurrinkaz eta miauka hasi ziren gehienak, hango mugida eta laztura sumatuta. Manexen aitak berehala akuilu luze eta sendo bat hartu eta beste bat semeari eman zion: –Manex!, hik segi ezak hortik, eta, nik hemendik! Saiatu bai, saiatu ziren, baina lehendabiziko ekinaldi hartan, katuak bien artean egin zien ihes. Indartsua eta azkarra zen. Berriz ere ahalegindu behar. Gauzak hala, bien artean berriro ere saiatu ziren katua txoko baten aldera eramaten. Azkenean, uraska eta txerritegiaren artean sartzea lortu zuten. –Orain, aita, orain! Emaiozu orain! –oihu egin zion Manexek, urduri. Haiek hala, eta luzaro baino lehen, ukuiluko txoko hartan ing uratu, eta bertan makilakada indartsu batzuk buruan eman eta gero, segituan akabatu zuen aitak zoritxarreko katu ar handi hura. Txit garesti atera zitzaion katuari donjuanena egin nahi izatea. Gorabehera zalapartatsu haiek guztiak bukatu eta gero, aitak b erehala ekin zion katu handia larrutzeari, etxeko untxi arrunta balitz bezala, batere eskrupulurik gabe; normaltasun guztiarekin. Garai hartan, edozein abagune egokia zen aprobetxatzeko eta sabela pixka bat betetzeko. Era hartan, bada, eta inolako espantu rik gabe, behin katua larrutu, barrukiak eta behar ez ziren puska guztiak kendu eta gero, animalia etxeko leiho batean zintzilikatu zuen, gaua hantxe pasa zezan, aireztatzen. Biharamun goizerdian, inolako erreparorik gabe, aitak katukia hartu, sukaldera e raman eta sukaldaririk hoberena balitz bezala, hantxe hasi zen animalia apailatzen, patata eta beste barazki batzuekin. Bazkalorduan, mahaian zerbitzatu, eta, emaitza? Bikaina! Goxo goxoa! Mizkinak ez ziren guztiek behinik behin, arrunt gustura jan eta oso ongi aseta gelditu ziren. Aldi hartan, gainera, ama, behingoagatik, deus ere nekatu gabe. Jakina da, dagoenenean bonbon eta ez dagoenean egon! Haiek, noski, beste garai batzuk ziren oraingoekin alderatuta. Katu galaiari kukuak makur jo zion. Manex eta kanpotarra Katu handiaren pasadizoak beste gertaera bat ekarri zion burura Manexi. Izan ere, duela zenbait urte lehenago, ukuilua oraindik berritu gabe zutenean, gau batean, eguna argitu baino lehentxeago, mutikoak ohatzean esnatu eta egundoko estualdia sumatu zuen tripan. Esan beharra dago, garai hartan, ukuilua zaharberritu gabe egoteaz gain, etxebizitza ere halatsu zutela, alegia, berriztatu gabe eta lehenagoko modu zaharrean. Komunik ere oraindik ez zeukaten goian, horrexegatik, etxeko guztiek ukuilura joan behar izaten zuten, lehenago edo geroago, beren gorputzeko beharrak egitera, hau da, libratzera eta pixa egitera. Halaber, komeni da azaltzea, urte haietan, Manexen baserrian, beste geh ienetan bezalaxe, eta, aurreko atalean ikusi ahal izan dugun moduan, bada, oiloak ere bazituztela beren oilarrarekin. Gurasoak beti kontu handiz eta beldurrak airean egoten ziren azeri maltzurrarekin, behin baino gehiagotan akabatu zizkielako oiloren bat, edo txitaren bat, edo oilandaren bat, edota, arrautzak gustura asko lapurtu eta jan, kanpoan harrapatuz gero. Gauzak horrela, gauean, behintzat, oilarra eta oilo guztiak ukuilura sartzen ziren beren kabuz, atean zegoen katazuloan zehar, gero beren oilateg iko hagara igotzeko zurubi txiki batean gora. Katazuloa, normalean, itxi egiten zuten gauean, zer gerta ere. Egoera hartan, bada, Manex gauean, ohatzean esnatu eta halako tripako mina sentitu zuenean, jesus batean jaiki eta ukuiluko eskaileretan jaitsi ze n kaka egiten saiatzeko, egundoko kakagalea nabaritu baitzuen. Etxeko denak lo zeuden, baita ukuiluko animaliak ere; isiltasuna erabatekoa zen, eta, horrexegatik, hain zuzen ere, nahiago izan zuen argirik ez piztu, iskanbilarik ez sortzeko aziendaren artea n. Esan bezala, gaua zen eta giroa ilun zegoen, baina egunsentirako ez zen asko falta. Mutikoa, ohiko lekutik egunkari orri batzuk hartu, kokoriko jarri eta libratzen saiatu zen. Halako batean, hantxe kanporatu zuen barruan zeukan beherako guztia; ederrek o lasaitua hartu zuen gorputz osoan gizajoak! Gero, egunkari paperarekin ipurdia garbitu eta zutitu egin zen. Baina, bat batean, oiloak karakaka, oilarra kukurrukuka eta zalapartaka hasi ziren, eten gabe, jauzika eta izuturik. Hura entzunda, Manexek amen batean ukuiluko argia piztu zuen, ikusteko zer gertatzen ari zen han. Zer ikusiko, eta azeria oilar eta oiloen artean ez zuen topatu, ba? Ordurako oilo bat lepotik helduta zeukan eta baita itota ere. Manex ziztu bizian hasi zen lasterka azeria zegoen alde ra, oiloa askatzen saiatzeko. –Alde hemendik, piztia madarikatua! –oihu egin zion amorrazioz. Mutikoa hurbil ikusita ere, azeria hegaztia eramaten ahalegindu zen, baina, presarekin, katazuloa zeharkatzerakoan, hildako oiloak, izkina batean trabatu eta ahotik ihes egin zion azeriari; lurrean gelditu zen oilo gaixoa. Azeri maltzurrak Manex atzetik zeukan lasterka, eta, oso penatuta gelditu baldin bazen ere oiloa hantxe utzita, halako janari ahogozagarria, azkenean kanpora hanka egin behar izan zuen ziztu bizian, mutikoak harrapatuko ez bazuen. Manexek oraindik adorea izan zuen ukuiluko atea ireki eta ebasle frustratuaren atzetik joateko. –Ospa hemendik, lapur zikina, eta ez itzuli hona gehiago! –esan zion mutilak, haserre eta suturik, lauoineko buztan luzeak alde egiten zuen bitartean. Tarteka marteka gelditu eta baserri aldera begiratzen zuen behin eta berriz, oiloa galdu izanaren tamala adierazi nahiko balu bezala. Ordurako eguna argitzen hasita zegoen. Ondorioz, Manexek etxera itzultzea erabaki zuen, lotan jarraitzeko, baina ukuilura sartzerakoan, hara non egin zuen topo aitarekin, une hartarako ganadua gobernatzera joana baitzen. –Baina, Manex, ze habil hi hemen? Nondik heldu haiz orduotan? Ze gertatu da? –galdetu zion aitak harritu bezain kezkaturik . –Begira, ba, azeria sartu eta oilo bat hil egin du; hortxe dago. Orduan ni kanpora atera eta atzetik joan naiz uxatzeko. Oraindik hantxe dago, hesi ondoan, oiloen zain, lotsagabe malapartatu hori! –bota zion aitari, urduri eta sosegurik gabe. Hori entz un bezain laster, aitak akuilu bat hartu eta kanpora joan zen arrapaladan, azeri hiltzaileari kargu hartzeko. Bai, izan ere, oraindik hantxe jarraitzen zuen patxada ederrean, oiloren bat noiz aterako zain, baina Manexen aitak ikusi bezain azkar, biraoka et a juramentuka hasi zitzaion. –Madarikatu alaena! Alde egin ezak hortik, demonio zerria! Ikusiko duk harrapatzen bahaut, oilobusti horrek! –mehatxu egin zion gizonak haserre bizian, eta, jarraian, akuilua jaurti zion airean, bere indar guztiekin. Egoera hura ikusita, eta, azeri litxarreroa ohartuta une hartan ezinezkoa zela deus onuragarririk lortzea, amore eman eta joan egin zen handik, beste momentu egokiagoren bat berriz ere iritsiko zitzaion itxaropenean. Aitasemeak ere mugitu egin ziren hand ik; etxe alderantz jo zuten. Ukuiluko lurrean zegoen hildako oiloa jaso eta etxebizitzara igo ziren. Manex lo pixka bat gehiago egitera joan zen ohatzera, eskolara abiatu baino lehen, eta, aita, ordea, ukuilura berriro, azienda gobernatzera. Mutikoak, egu erdian, eskolatik etxera bazkaltzera itzuli zenean, ez zuen deus berezirik espero, baina, hara non!, gurasoengandik ustekabe goxo bezain atsegina jaso zuen, alegia, goizean zehar, amak hilda zegoen oiloa lumatu, garbitu eta gozo gozoki apailatu egin zuen s ukaldeko sutegian, Manexi deus ere esan gabe. Lehen platereko eltzekaria bukatutakoan, eta, baserritar txikiak batere susmorik izan gabe, bat batean, amak, platerean, oiloaren izter on bat eta hegal atsegingarri bat plantatu zizkion; mutikoarentzat gustuko enak zirenak. –Puska hauek biak hiretzat, Manex! –esan zion amak jarraian, gozoro. –Niretzat? Baina, zer dela eta? –semeak, harrituta –. Gaur ez dugu jaieguna, ez da hala, ama? –Ez, ez diagu, baina egunsentian ongi baino hobeki irabazi duk sari hau, azer ia uxatuta, bestela, auskalo zenbat hegazti izorratuko zizkigun basapiztia maltzur horrek. –Ze ongi! Eskerrik asko, ama! Hau poza! – mutikoak, pozkarioz beteta, segituan jateari ekin zion arrunt gogotsu eta etenik egin gabe. –Hemendik aurrera, arreta han diagoa izan beharko diagu katazuloarekin; gauero gauero oso ongi itxi egin beharko diagu, berriz ere ez gertatzeko egunsentian bezala, eta, gaurgero, hi izanen haiz horren arduraduna, Manex; ze iruditzen zaik? –galdetu zion aitak, alai. –Niri primeran, ai ta, batez ere, honelako sari eta opariak ematen badizkidazue! –bukatu zuen txikiak, poz pozik. Behiak eta udaberria Martxo bukaera aldean, normalean, udaberria etortzearekin batera, Manexen baserrian, behiak, bigak eta bigantxak etxetik kanpora ateratzen zituzten, udazkenaren bukaera, negu osoa eta udaberriaren zatitxo bat ukuiluan, ganbelaren aurrean, katez lotuta eman ondoren. Normala den bezala, lehendabiziko ateratze hura ikaragarria izaten zen, alegia, abelgorriak ukuilutik ero modu an atera ohi ziren, pozaren pozez, ganbela ondoan katez lotuta hainbeste hilabete eman eta gero. Animalia haientzat, ia ia berriz jaiotzea bezalakoa izaten zen, berriro kanpora atera eta izadi osoaz gustura gozatu ahal izatea: haizeaz, lurraz, belarrez, e uriaz eta abarrez. Horrek guztiak berebiziko garrantzia zeukan haientzat, eta, horrexegatik, hain zuzen ere, jartzen ziren hain pozik eta erdi zoratuta. Ukuilutik atera bezain azkar, lasterka, jauzika eta marruka hasten ziren, beren alaitasuna eta gozamena adierazteko. Baserri aurrean errekasto txiki bat zuten eta aurreraxeago lizardi ederra. Baina, lizardi polit hura bukatzen zen lekuan, aldapa handi bat zegoen; oso pikoa. Amildegia zela esan ere liteke, beste erreka handiago bateraino iristen zena. Arraz oi horrexegatik, hain justu ere, urtero, egun jakin hartan, kontu handiz ibili behar izaten zuten, animalia bakar bat ere gehiegi hurbil ez zedin malda hartara. Gauzak hala zeudela, eguerdi hartan, larunbatarekin, behiak, bigak eta bigantxak hantxe zihoaz en lasterka eta brinkoka, pozarren eta marruka, larrainetik aurrera, ukuilutik ateraz bat. Erreka txikia pasatu bezain azkar lizardi ederrera iritsi ziren. Hantxe zeuden etxeko gizonezko gehienak, behien zain, amildegitik babesteko. –Zuek jar zaitezte hor , aldapa ondoan! – esan zien irmoki aitak hiru seme zaharrenei; hirurek akuilu bana zuten eskuan. Manex, zer gerta ere, aitaren ondoan zebilen –. Ez utzi behiak ertzera hurbiltzen! –berriz ere oihu egin zien aitak mutilei. Baina aziendak berean jarraitzen zuen, pozik eta alai, alegia, jauzika, korrika, bultzaka eta jostetan; abereek inori ez zioten jaramonik egiten. Halako batean, ordea, rau!, tropeltxo batek amildegi piko aldera jo zuen, erdi borrokan, erdi jostaketan, eta behi handi batek, zurrunbilo har tan, adarrekin ukaldi bortitz bat eman zion bigantxa bati, asmo txarrik gabe, segur aski, baizik eta pozaren pozez zebilelako. –Uo, uo! Esti, atzera, petral, zikin urde arraioak! Geldi hor, madarikatuak! –oihu egin zieten mutilek behin eta berriz animalie i, geldiarazteko, baita makilekin akuilatu ere, baina kukuak txit oker jo zien aldi hartan, eta bigantxa gaixoa hantxe joan zen, goitik behera, muturrez aurrera eta itzulipurdika, harkaitz, sastraka eta zuhaixken artean. Amildu egin zen zeharo. Beheko erre karaino iritsi zenerako, adar eta hezurrekin egin zituen harrabotsak ere ez ziren batere txikiak izan, alderantziz, izugarriak eta sekulakoak gertatu zitzaizkien; baserritarrak ikaratu egin ziren gertakari hura ikusi eta entzunda. Goitik begiratuta, zalan tzarako ez zegoen leku handirik: lepo hezurra eta hanka bat edo beste ere hautsita nabaritzen ziren; beren tokietatik aterata. Argi zegoen zorigaiztoko animalia bertan zerraldo gelditu zela; odolustua, besteak beste. Eta egoera zail hartan, zer egin? Aita k zera erabaki zuen, alegia, haragia behinik behin saiatu behar zutela aprobetxatzen. Horretarako, egin zuten lehenengo gauza honako hauxe izan zen, hots, gainerako behiak pixka bat baretu zirenean, uztarria hartu eta bertan lotu zituzten hartan ibiltzen ohituta zeuden bi behiak. Amildegi ertzera eraman eta hantxe lotu zituzten uztarrian, elkarren segidan, baserrian aurkitutako kate eta soka guztiak, hildako bigantxa zegoen lekuraino iritsi ahal izateko. Bi seme zaharrenak arduratu ziren katea eta sokak lu zatu eta beherantz jaisteaz. Halarik ere, zoritxarrez, lokarriak ez ziren beheraino iristen. Hura ikusita, aitak hirugarren semea, ondoko baserrira bidali zuen, soka gehiagoren bila. Manexek arreta eta harridura handiz jarraitu zuen gertaera guztia. Hirug arren semea soka gehiagorekin itzuli bezain laster, behera bota zizkien anaiei, maldaren bazterretik. Haiek auzokoaren lokarriak jaso eta segituan beren kate eta sokei erantsi zizkieten, korapilo sendoak eginez. Jarraian, bigantxa lotu zuten sokaren azken muturraz, bularretik pasatuta, besoen azpitik, eta, azkenean, lakio handi bat eginda. Goian, uztarriko behiak, prest zeuden tiratzen hasteko. Aitak, abereen aurrean jarri eta akuiluarekin uztarri gainean indarrean joaz “aida, behiak, aida!” esan zien ozen ki. –Zuek gogotik akuilatu atzetik, e! –agindu zien aitak Manex eta beste semeari, sendoki. Behiak atezuan ziren. Bien bitartean, beste bi seme zaharrenak, behean, erreka ondoan ari ziren bigantxa hila, nola edo hala, gora joan zedin laguntzen eta bideratzen. Metro batzuk gora egin zituen; denak pozten hasi ziren, nahiz eta jakin, hala eta guztiz ere, galerak ikaragarri handia izaten jarraitzen zuela. –Segi hola, mutilak, segi! –animatu zituen aitak goitik, oihuka. Baina, behiek egindako bat batek o tiraldi indartsuarekin, ohartu orduko, bigantxa eta soka, harkaitz eta zuhaixka batzuen artean trabatu, eta, tamalez, lokarriak nonbaitetik, amen batean puskatu egin ziren; bigantxa, berriz ere, beherantz, errekaraino! Eta uztarriko behi parea, inertziar ekin eta lurrean zegoen aldapa behera pixka baten laguntzarekin, muturrez aurrera joan zen lurreraino, halako balbearekin, non adarrak belardian sartu ondoren, biak ipurdiz gora joan eta lurrean tripaz goiti gelditu baitziren; hankaz gora, zutitu ezin zire la, uztarriak eta bere uhalek uzten ez zietelako. Aita ere larri larri libratu zen; txiripaz ez zuten behiek zapaldu. Pasatu zuen beldurra ez zen nolanahikoa izan. Eta hura ikusita, kristorenak eta bi esaten hasi zen, amorrazio bizian: –Zorte madarikatua! Dios, ederretik libratu nauk! Baina, baina, zer ostia gertatu da? Arraio mila demonio! –bota zituen aida batean, haserre baino haserreago –. Pikutara dena! Alukeria galanta! Baina, lehendabiziko espantuzko uneak igaro, eta pixka bat lasaitzen hasi zenean, berehalaxe konturatu zen behiek hantxe jarraitzen zutela, beren hartan, hau da, ahoz gora, zerura begira eta zutik jarri ezin zirela. Manex zur eta lur zegoen gertaldi harekin guztiarekin. Aita istant batean mugitu zen, ordea. –Tira, mutilok, lagundu niri! –adoretu zituen ondoan zeuzkan semeak, eta, haiek, segituan men egin. Hiruren artean, bere berehala askatu zituzten uztarriko hedeak, eta, orduan, behiak bertantxe ziplo joan ziren lurrera; bakoitza bere aldera. Segidan zutitu eta deus gerta tu izan ez balitz bezala gelditu ziren; hausturarik ez, nahiz eta berebiziko arriskua pasatu. Gerora, handik bazter batera lekutu ziren. Ordurako, behean, erreka ondoan ziren bi seme zaharrenek, gora egin zuten, ikusteko zer deabru gertatu ote zen han, li zardian. Azkenean, aitak, panorama etsigarri eta ezintasunezko hura ikusita, amore eman eta bigantxa erreskatatzea bertan behera uztea erabaki zuen. Denen artean, erabilitako gauzak jaso –katea, sokak, uztarria – eta baserrirantz abiatu ziren, tresna haiek beren lekuetan uztera. Jarraian, inguru haietan zebiltzan gainerako behi, biga eta bigantxak elkartu eta euntze batera sartu zituzten, bazka zitezen. Baserritarrak, bitartean, etxera, bazkaltzera, nahiz eta ordurako jateko gogoa nahiko galduta eduki. Biha ramunean, baserritarrak jaiki zirenean, berehalaxe ikusi zuten sai saldo handi bat erreka parean, hegaldatzen, gora eta behera: batzuk, aseta, alde egiten, eta, bestetzuk jaisten, beren sabelak haragi goxoz betetzera. Ordu gutxiren buruan, oso osorik jan z uten bigantxa gaixoa, lehoiek bezalaxe. Eguerdirako hezurdura baino ez zen gelditzen han. Baserriko gizonezkoek pena eta tristezia handiz ikusi zuten espektakulu tamalgarri hura. –Tira, mutilok, goazen hemendik lanera! – esan zien aitak semeei, atsekabez beterik. Urte hartako udaberrian oso hasiera txarra izan zuten abereekin. Zorteak gogorki jo zituen. Manex eta katakumea Manex bizi zen baserrira, noizbait butano gasa ere iritsi zen sukalderaino. Baina, ohartuta batzuetan sukaldean lurruna jartzen zela, hau da, zenbait jaki egosterakoan, sukaldeko sabaia eta paretak baporez bustitzen zirela, orduan, sukaldetik ganbarara zulotxo bat eginda, hodi estu eta motz bat jarri zuten, hogeita hamar bat zentimetrokoa, gutxi gorabehera , handik lurrun gehiena gora joan zedin. Gauzak horrela zeudela, urte bateko negu bukaera aldean, zera gertatu zen, alegia, siloko belarra ukuilura eskorgan eramaterakoan, bada, tresna haren gurpilak katakume bat harrapatu zuela, hots, gurpila gorputz erd iaren gainetik pasatu zitzaion, eta, jakina, eskorga belar astunez beteta zihoan; bizkarrezurrean kalte larriak eragin zizkion. Beraz, katakumeari ondorio txarrak ekarri zizkion istripu hark: handik aurrera ez zen normaltasunez hazi, mehe mehe gelditu zen eta egoera makalean; hark guztiak behin betiko elbarritasuna sorrarazi zion. Hura horrela, eta katakumea era kaskar hartan geratuta, lauoinekoak oso gustukoa izaten zuen sukaldera joatea, lagunartean sentitzeko. Egunez bai, onartu eta utzi egiten zioten h antxe egoten, sukaldean, baserritarren artean, baina, gauez ez, gauean, aterarazi eta ukuilura edota ganbarara bidaltzen zuten, han lo egin zezan. Baina, katakume hura gorputzez makala baldin bazen ere, buruz ez, burua oso ongi hornitua zeukan, ordea, eta gau batean zerari erreparatu zion, alegia, ganbaran zegoen bitartean, konturatu zen sukaldeko hoditxo hartatik pertsonen ahotsak ateratzen zirela. Katakumeak zer eginen eta, jendearen konpainian egoteagatik, honako burutazio hau izan zuen, hau da, burua h odian sartu eta goitik behera joan zen, familiakoekin egotearren. Hala ere, tutuak, beheko aldean, hagatxo bat zeukan, alderik alde horizontalean gurutzatzen zuena, eta, seguru asko, hartantxe egonen zen finkatua delako hodia, sabaian, horma ondoan. Kontu a da, gau hartan baserriko familia afaltzen ari zen bitartean, katutxoak bere burua bota ondoren, sukaldeko sabaian agertu zela, buruz behera, hagatxo hartan trabatuta. Ateratako zaratatxoarekin, familiakoak harritu egin ziren eta berehala gora begiratu zu ten. Sor eta lor ikusi zuten han agertu zena; ezusteko bisitaria! –Hara!, begira zein den hor, alajaina! –oihu egin zuen txundituta aitak. Esan bezala, hodi txiki hura, gas sukaldearen gainean zegoen eta handik lurreraino, bi metro pasatxoko altuera gutxienez izanen zen, hortaz, katakume elbarri harentzat ez zen azaren azpiko orria, horrexegatik, amari bururatu zitzaion lehenengo gauza zera izan zen, erratza kirtenetik hartu eta katutxoaren azpian jarri, hura hara pasa zedin, eta, halaxe gerta tu zen, alegia, katakumea poliki poliki erratzera igaro eta orduan Manexen amak, kontu handiz, lurreraino jaitsi zuen. Halaxe sartu zen, bada, sukalderaino katutxo buruargia gau hartan. Handik aurrera, jokabide hura ohitura bihurtu zen katakumearengan, et a, etxekoek, astiro astiro, gero eta afektu eta txera handiagoa hartu zioten animaliatxoari. Katakumeak itxura eskas eta penagarri samarra zeukan: mehea, okerra, atzeko hanka bat erdi arrastaka eramaten zuena, ilea kaskarra eta abar, baina, hala eta guzti z ere, baserritar haien errespetua eta maitasuna jakin izan zuen irabazten. Egunak eta asteak aurrera zihoazen eta katuaren gaueko bisita ia ia sistematiko bihurtu zen; etxekoek afaltiar bat gehiago bezala hartu zuten. Grazia eta dena egiten zien; sinpatiko gertatzen zitzaien, eta, gutxi baldin bazen ere, beraiekin afaltzen zuen zer edo zer; hondarren bat. Esan bezala, katua txikia zen eta ezegokia bere itxura, baina, jakina, denbora aurrera joan ahala, pixkaka pixkaka hazten ari zen eta baserritar rek ez zekiten ongi noiz arte jarraitu ahalko zuen pasatzen tutu estu hartan zehar, baina, bueno, dagoenean bonbon eta ez dagoenean egon, pentsatzen zuten. Ikusi egin behar zer gertatzen zen aurrerago. Momentuz, gorabehera haiek ari ziren bizitzen eta gust ura zeuden. Gau jakin batean, beste askotan bezalaxe, afaltzen ari zirenean, hantxe agertu zitzaien katakumea, sabaiko zuloan, ohiko moduan, buruz behera, norbaitek lagundu ziezaion handik jaisten. –Manex, Manex, begira, hortxe zagok katutxoa berriz ere! Hartu erratza eta jar iezaiok parean, jaisteko, ama lanpetuta dago eta! –eskatu zion aitak segituan; ama afaria zerbitzatzen ari zen. Lehenengo aldia zen Manexek halako lana egiten zuena, baina etxekoei makina bat aldiz ikusita zegoen. Beraz, aulkitik ja iki, erratza hartu eta katakumeari jartzen hasi zen; ez zirudien hain zaila ere. Baina, katu elbarria erratzera pasatzen hasi zenean, Manexek kirtenaren oreka galdu eta animalia, aida batean, goitik behera joan zen, halako zorte txarrarekin, non txerrientz ako egosten ari ziren patata zaharren pertzera bete betean erori baitzen; oso denbora gutxian hil zen zoritxarreko katakumea, ura irakiten ari zen eta. Huraxe izan zen animaliatxo gaixoaren azken errematea. Egia esateko, behin ere ez zuen oso zorte handia izan bere bizitza laburrean. Biharamunean baratze ondoan lurperatu zuten. Denak penaturik eta atsekabetuta gelditu ziren, baina are gehiago oraindik, ahal bada, Manex, errudun sentitzen zelako. –Nire errua izan zen, ama, erratzari behar bezala ez eusteaga tik! –zioen gizajoak, negar batean, bere burua zigortuz, katutxoaren gorpu txiki eta desitxuratuari lur ematen zioten bitartean. –Lasai, maitea, nahi gabe izan baitzen!; ez zuan hire errua izan! Halakoxe patua izanen zian gaixoak! Animo!, eta gainera, gur e etxean ez duk inoiz katurik faltatuko, bihotza! –saiatu zen ama adoretsua, seme nahigabetua kontsolatzen. –Katurik ez zaigu faltatuko, ez, baina, katutxo hau errepika ezina zen, eta hau ez da sekula santan itzuliko! –argudiatu zuen Manexek negar zotinka , eta, horretan, gainera, arrazoi osoa zuen. Manex eta katu zaharra Manex bizi zen baserrian, besteak beste, bazuten katu zahar bat, eskarmentu handikoa eta oso leiala zena. Asko eta askotan mutikoarekin joaten zen paseatzera, hura mugitzen zela ikusten zuen bezain laster. Horrela, bada, ekaineko larunbat batean, eskolarik ez zuela aprobetxatuta, Manexek karabina hartu eta etxetik kanpora jo zuen, eguerdia pasatxoan. Katu zaharra ohartu eta berehalaxe joan zen mutikoarengana, lagun egitera. Segituan lizardi aldera abiatu ziren biak ala biak, oinez, noski. Handik gutxira, harkaitz baten gainean, sugandila bat ikusi zuen mutiltxoak; eguzkitan, gorputza berotzen. Manex gelditu, karabina sorbaldatik jaitsi eta jarraian apuntatzen hasi z en. Sugandilak ez zuen zirkinik ere egin. Segundo gutxiren buruan tiro egin zion, eta baita jo ere. Katu zaharrak bere berehala jauzi handi bat egin eta sugandila harrapatu zuen, hil baino lehen; aida batean murtxikatu eta jan egin zuen. Beste batzuetan ku meei eraman ohi zien, baina, antza denez, aldi hartan, tripa zorriak izanen zituen. Aurrerago jarraitu eta zozo bat ikusi zuen hegan, bidea zeharkatzen; hantxe utzi behar izan zuen joaten, agertu zen bezala, urruti baitzebilen. Geroago, belaze batean, bi rigarro bat edo beste ere ikusi zituen mutikoak, janari bila, baina haiek ere urrun ziren, eta, ondorioz, ez zuen batere aukera onik izan tirorik emateko. Hala ere, oraindik bazkalordurako denbora bazeukala iritzita, ehizan jarraitzea erabaki zuen; katu za harra atzean, haren ondoan, ohi bezala. Halako batean, ordea, bideko hesian zarata azkar bat entzun zuen bere ondoan; ikaratu eta dena egin zen. Erreflexu onak izaki, jauzi handi bat egin zuen alde batera; katua erne, eta bizkarra altxatuta, zer gerta ere. –Ze arraio izan ote da hori? –galdetu zion harrituta bere buruari; erantzunik ez, ordea. Mutikoa, badaezpada ere, arreta osoz hasi zen begiratzen hesi aldera, baina, arrastorik ere ez!; ez zuen deus berezirik ikusi. Sor eta lor gelditu zen. Baina, katu zaharrak, ordea, zer edo zer sumatuta, aurrera egin zuen, hesi aldera, eta Manex orduan ohartu zen zer zegoan han, alegia, musker handi eta lodi bat, haren bere berezko kolore berde biziarekin, eta, buztana, luzea. Mutikoa, berriz ere karabina hartuta, ber ehalaxe hasi zen apuntatzen, baina, une hartan bertan, muskerrak baserritarraren begietara begiratu, eta, aurrean zeukan arriskua asmatu izan balu bezala, istantean lekutu zen handik, bere burua gordetzeko. Mutikoak, zur eta lur, segituan ulertu zuen han e z zeukala zeregin handirik eta aurrera jarraitu zuen zorte hobeagoren bila. Minutu batzuk oinez eman eta gero, herriko ezkila dorrean ordua entzun eta orduan konturatu zen bazkalordurako denbora gutxi falta zela, horregatik, segidan, etxe alderako bidea h artu zuen. Halako batean, sastraka baten ertzean, ziraun bat ikusi zuen sigi sagan, sasi barnera sartzen ari zena. Mutiltxoa, ziztu bizian, berriro ere kanoi motzeko fusil arina hartu eta apuntatzen hasi zitzaion; beste behin ere ez zuen porrotik jaso nahi . Baina, tiro egin behar izan zionerako, narrastia iaia ezkutatuta zegoen laharren artean; apenas isatsaren azken muturra ageri zen; hortaz, tiro egin eta bai, jo zuen, isatsean, hain zuzen ere. Baina, animalia narrastari honen ezaugarri bat zera da, isatsetik helduz gero, berehala hausten zaiola, eta, aldi hartan ere berdin gertatu zen, hots, balinaren talkarekin buztana puskatu eta segituan dantzan hasi zen, gelditu gabe, jauzika, kirioen eraginez edo. Katu zaharrak, janari ahogozagarri hura mugimenduan ikusi bezain laster, salto eginda harrapatu, ahoan sartu, eta, mauka mauka, berehalaxe irentsi zuen. A zer pagotxa eguerdi hartakoa, katu beteranoarentzat!, lehenik, sugandilarekin, eta, gero, ziraun pintxoarekin! Bueno, bada, gauzak horrela, eta, jadanik , baserritik hurbil zeudela, momentu hartan katu zaharra Manexen aurrean zihoan, etxera iristeko presarengatik edo auskalo zergatik, baina, langa baten ondora ailegatzear zirenean, bat batean, katua bidezidorraren erdi erdian gelditu eta bizkar osoa altxat u zuen, ileak tente potente jarrita; lurrean itsatsita bezala, bidexkaren bi aldeetako belar handien artean. Mutikoa harritu egin zen. –Tira, ba, mugitu, katua! Segi hortik aurrera! Ez izan astuna eta kendu paretik, demonio petrala! –oihu egin zion, aho b ete hortz eta haserretzen hasita, ikusirik ez zela higitzen. Baina katuak kasurik ez eta ibili nahi ere ez, ordea; hantxe zirauen irmoki. Manex urduritzen hasita zegoen, bazkaltzeko ordua iristen ari zelako. Azkenean, baina, hanka batekin katu zaharra bul tzatu eta aurrerantz bota zuen, haren nahiaren aurka. Baina, une hartan, ordea, zerbait larri gertatu zen hantxe, hau da, katua aurrera joaterakoan jauzi bat egin zuen, baina, hala eta guztiz ere, sugegorri handi batek heldu eta pozoia injektatu zion gorpu tzean animalia txikiari. –Puf! Miau! –oihukatu zuen lauoinekoak, putz eta purrustada bana egin ondoren, eta, jarraian, ziztu bizian atera zen iheska baserri aldera, ezkutatzera. Mutikoa izugarri ikaratu zen sugegorri luze eta potolo hura hantxe ikusita, bere ondo ondoan. Izerdi hotz batek, aida batean gorputz osoa zeharkatu zion, eta, segituan, Agustin morroiaren kasua etorri zitzaion burura. Nonbait, narrastia kiribilduta egonen zen bidezidor erdian, katuaren aurrean, bere burua defendatzeko pr est, behar izanez gero, eta, huraxe da, hain zuzen ere, gertatu zena. Manexek erreakzionatu ordurako, narrastaria zeharo aienatu zen hesian; bere arrastorik ere ez zen gelditzen. Haiek horrela, Manexek bazkaltzera joatea deliberatu zuen, triste eta goibel . Badaezpada ere, mutikoak jauzi handi bat eginda zehartu zuen sugegorria zegoen tokia. –Zer moduz ehizaldia, Manex? –galdetu zion amak sukaldean ikusi bezain azkar, beste deus ere jakin gabe. –Ongi. Hainbestean... –erantzun zion semeak, kopetilun samar, beste inolako xehetasunik azaldu gabe; beretzat gorde zuen ezbeharraren sekretua. Bazkalondoan, ordea, segidan ekin zion katu zaharraren bilaketari: ukuiluan, ganbaran, baratzean eta abarren, baina inon ere ez zuen haren arrastorik topatu. Oso atsekabetuta gelditu zen, baina, hala ere, ez zen animatu inori kontatzera katu zaharrarekin gertatu zitzaion zorigaitza; bere kolkoan gorde zuen dena, eta, hark egonezin handia sorrarazi zion barruan. Egunak joan eta egunak etorri, azkenean aitak topatu zuen zoritxarreko katua, hilda, ganbarako belar onduaren artean, usteltzen hasia, alegia, goiko belarra ukuilura botatzera joan zenean, usain txarra aditu zuen koltxilaren ondoan, eta, hantxe topatu zuen animaliaren gorpua, belarraren barruan. Dirudienez, haraxe joanen zen, minaren minez, babes bila, pozoiak bere eragina egiten zuen bitartean. Azkenik, berri txar hura jakin bezain azkar, Manexi burutik pasatu zitzaion, zer gertatuko ote zatekeen, katua bere aurrean garaiz geratu izan ez balitz, auskalo!, s ugegorriak agian berari eginen zion hozka; ezin jakin. Puf, zer hozkia! Nahiago izan zuen horretan ez pentsatu. Nolanahi ere, katu zaharrarekin zorretan sentitu zen. Manex eta behiak Manex bizi zen baserriak, belar soroak hainbat lekutan zeuzkan: etxe ondoan, etxea baino gorago eta baita beherago ere. Hori dela eta, udan, belarra goiko euntzeetatik etxera eramaten zutenean, gurdia bete beteta jartzen zuten, behiek, nola edo hala, erraz samar garraiatzen zutelako orga goitik behera, erdipurdiko balazten laguntzarekin, zama handia baldin bazeukan ere. Beheko belardietatik igotzerakoan, aldiz, gurdia gutxiago zamatzen zuten, behien lana, ahal zen neurrian behinik behin, pixka bat errazteko. Baina bereziki bi belardi zituzten, bidean a parteko aldapa zeukatenak, trenbide ondoan. Beren baserritik beherantz jo eta aldameneko herrira iritsi baino lehenago zegoen burdinbide hura. Manexen garairako trena dagoeneko ez zebilen, baina aurreko hamarraldietan, bai, eta hantxe ibili ohi zen alde ba tetik bestera, jendea hiriburu batetik beste batera eramaten eta alderantziz. Gauzak horrela, udako egun jakin batean, baserritar haiei trenbide ondoko belazeetako belarra etxeratzea egokitu zitzaien. Horretarako, ordurako belardian ama eta gainerako seme alabak belarra prestatzen ari ziren, hau da, mailak egiten. Bitartean, etxe aurreko larrainean, aita behiak uztarrian ari zen lotzen, Manexen konpainian, gero, gurdia hartuta, belarraren bila joateko. Mutikoak arreta handiz ikusten zuen aitak egiten zuen guztia, erne demonio; baita haren aginduak bete ere, beharrezkoa zenean. Horrela, bada, lehendabizi uztarria behien burugainean jarri eta hedeak lotu zizkien aitak bi animaliei, Manexen laguntza pixka batekin. Uztarri gainean ardi larrua paratu eta jarra ian endaitza gurdi hedean sartu zuten; kabila ezarri, estekatu eta aire! Segituan mutikoa organ eseri eta arin arin abiatu ziren etxeko gainerakoengana, aita behi parearen aurrean zihoala, belar ondua baserrira eramateko. –Aida, behiak, aida! –esaten zie n Manexek atzetik, eta –, toz, toz, ttattarrak, toz! –aitak aurretik. Gauzak hala, bizi bizi joan ziren laurak – aita, semea eta bi behiak – bidean aurrera, goitik behera, harri eta lur gainean. Gurdiaren gurpilak zurezkoak ziren osorik, ardatza kenduta, bu kaeran burdinazko uztai bana zutenak. Horregatik, harri eta harkaitzen gainean karranka izugarria ateratzen zuten, batez ere, orga hutsik zihoanean. Gainera, gorago esan bezala, garai hartako gurdi haiek oraindik ez zuten balazta modernorik; ez zegoen asma tuta. Malda pikoetan jaisteko, gurdia oso zamatuta baldin bazegoen, egiten zutena zera zen, gurpiletako zulo batzuetatik kate bana pasatu eta aasean –gurdi zubian – lotu, gurpilak geldiarazteko eta behien lana errazteko; hala, jakina, bi gurpilak arrastaka jaisten ziren. Era hartan, bada, azkar samar iritsi ziren aldapa piko bateraino; kate aldapa esaten zioten, zeren eta handik barna gurdia zamatuta jaisteko, gurpiletan kateak lotu behar izaten baitzituzten. Kate aldapa handi hura jaitsi bezain laster, ha ntxe topatu zuten aitak eta semeak garai bateko burdinbide zaharra, dagoeneko trenarekin erabiltzen ez zena. Trenbidea, han, lubaki luze eta eskerga batean zehar pasatzen zen, mendixken maldak saihesteko, hau da, han burdinbidea lañoagoa eta zelaiagoa izan zedin. Horren ondorioz, garai batean, trena hurbiltzen ari zenean, kanpotik ez zen ia ia batere entzuten bere soinua, bi aldeetako ezponda erraldoi haiek hots gehiena jaten zutelako; lubakia hantxe bertan hasten zen. Hara iritsi eta aitak zera esan zion Manexi: –Ba al dakik zer gertatu zitzaion behin batean, hementxe bertan, goiko baserriko Pellori? –Ez! Ideiarik ere ez! Zer gertatu zitzaion, ba? –semeak, jakin minez. –Ba, egun batean, gu bezalaxe honaino iritsi zuan behiekin, uztarrian lotuta, eta, tr enbidea gurutzatu baino lehen, badaezpada ere, behiei “uo!” esatea bururatu zitzaioan, burdinbidea ikusi baino lehen. Behiak bat batean gelditu zituan gurdi eta guzti, eta eskerrak horrela gertatu zela, zeren eta behiak geratu bezain laster, trena pasatu baitzen ziztu bizian. Pellok ez omen zian deus ere entzun trenaren zarata, baina beharrik burutazio ona garaiz izan zuela, bestela, hantxe joanen zituan guztiak, pertsona eta animaliak, trenaren aurrean, hankaz gora eta muturrez aurrera. Uf, ederretik libr atu ziren! –bukatu zuen aitak kontakizuna. –Benetan? Hori guztia hementxe gertatu zen? –galdetu zion Manexek harrituta aitari. –Bai, bai, entzun duan bezala bezalaxe! – ziurtatu zion aitak. Pasadizo hura kontatzen bukatu bezain agudo, aurrera jarraitu, belaira ailegatu eta familiako guztien artean, azkar samar zamatu zuten gurdia: batzuek sardeekin belarra orgara bota, aitak gainean ongi ezarri, beste batzuek belar hondarrak eskuareekin bildu eta Manexek behiei euliak uxatu. Denen artean gurdia ziztu batean bete zuten belarrez; gurdikada txikia, jakina, gero behiek egundoko aldapa hura igo behar zutelako. Azkenik, belarraren gainean, ezpatatik ezpatara gurdi haga luzea jarri eta martxa. Honenbestez, bada, aita, bi seme zaharrenak eta Manex base rri aldera abiatu ziren, belar hura ganbarara sartu eta berriz ere beste bidaia bat egiteko; beti bezala, mutiko gazteenaren eginkizuna behiei euli arruntak, ezparak, mandeuliak eta abar aienatzea zen. Gainerakoak euntzean gelditu ziren, hurrengo bidaiarak o saralea atontzen. Bide batez, atseden egin eta edariren bat hartzeko ere ohitura izaten zuten tarte hartan. Bien bitartean gurdia kate aldapa pikoraino iritsi zen, trenbideko tarte osoa pasatu eta gero. Huraxe zen benetan une larria; hantxe frogatu beha rko zuten denek beren trebetasuna: bi animaliek eta lau gizonezkoek. Behiak maldaren hasieran jarri gora begira, aita haien aurrean gidatzeko, bi seme zaharrenak orgaren parean lauhankakoak akuilatzeko eta Manex, zer gerta ere, denen aurrean, arriskuak saihesteko. –Toz, ttattarrak, toz! –esan zien aitak, akuiluarekin uztarri gainean jotzen zuen bitartean. –Aida, behiak, aida! Segi aurrera! –bi semeek atzetik, behien ipurmasailak ziztatzen zituzten momentuan. Behiek buruak jaitsi, muturrak aurreratu, gorputzak luzatu eta apatxak lurrean ongi sartu zituzten, indar handiago eta egokiago egiteko. Gurdia berehala hasi zen mugitzen eta aurrera joaten, aldapan gora. Gurpilek sekulako kirrinkak egiten zituzten harri eta harkaitzen gainean. Animalie k segituan ekin zioten izerdi patsa eta mingainak ateratzeari, ahalegin izugarriaren ondorioz, zeharo berotuta, “aida!”, “etorri!”, “segi!” eta “toz!” oihu ugari eta ozenen artean. Manex ere estu eta larri, berarentzat lehenengo aldia baitzen halako esperi entzia bat bizi izaten ari zena; ikaratuta zegoen. Ez zekien nola bukatu behar zuen igoera larri hark, ongi ala gaizki; kezkatuta sentitzen zen. Aldapa erdira iritsi zirenerako behiak erabat jota zeuden; neka neka eginda. Horregatik aitak bi seme zaharren ei zera esan zien: –Aizue!, egon zaitezte erne hagak gurpiletan sartzeko, behiak gelditzen direnean! –Konforme! –esan zion zaharrenak. –Ou, behiak, uo! –oihukatu zien orduan aitak animaliei, atseden har zezaten. Bi semeek, lehenago han utzitako hagak, azkar demonio lurretik jaso eta berehala sartu zuten bana gurpil bakoitzean. Era hartan, gurdia balaztatuta gelditu eta ez zeukan arriskurik goitik behera, atzeraka joateko, eta, behiek, hain beharrezkoa zuten atsedena, hantxe hartu ahal izan zuten. Minutu batzuen buruan, aitak ikusi zuenean uztarriko behiak pixka bat lehengoratu zirela, segidan eman zien jarraitzeko agindua. Semeek gurpiletako hagak atera, akuiluak hartu eta hitzetik hortzera berriz ere hasi ziren lauoinekoak akuilatzen eta eztenkatz en. Berriro ere kalbario hutsa izan zen behi gaixo haientzat, goraino iritsi arte, alegia, bero errea, izerdia, nekea, mihia kanpoan eta abar; penagarria! Infernu bat. Behin goian, jada bidea horizontalean zegoenean, hantxe, bai, hantxe errazago hartu aha l izan zuten berriro ere atseden animaliek, minutu batzuez. Gero, handik aurrera, bideak ez zeukan aparteko zailtasunik, eta, hortaz, etxeraino aise ailegatu ziren denak. Gorago esan bezala, denen artean belarra ganbarara sartu –Manexek euliak haizatu –, atseden pixka bat egin, ura edan eta berriz ere trenbideko belardi hartara, gurdikada gehiagoren bila. Esan beharra dago, beraien baserria malda baten aurka zegoela eraikita, eta, horren ondorioz, ganbarako atea kanpoko lurraren parean gelditzen zen; horrek asko errazten zuen lana, belarra orgatik ganbarara sartzeko momentuan. Bi egunez ibili ziren era hartan, burdinbideko pentzeetako belar ondu guztia etxeratu arte. Pentsa dezagun, bada, zer nolako tratua hartu zuten zoritxarreko bi behi haiek, egun pare hartan! Manex ere konturatuta eta arduraturik zegoen behi gaixo haien egoera latz harekin. Zorionez, handik urte gutxira, Manexen aitak hitzarmen bat egin zuen ondoko baserritarrarekin, eta, harrezkero haren belaze batean zehar ibili ziren belarra eramate n etxera, behiekin; aldapa askoz ere etzanago eta samurragoa zen, eta, behiek ez zuten pasatu behar izan gehiago halako nekaldi eta supliziorik. Lasaitu ederra hartu zuten animalia haiek eta baita Manexek ere. Manexen anaia bat Manexen baserrian, ekainare n bukaera aldean oraindik belar onduaren bilketarekin jarraitzen zuten urte hartan. Gehiena baturik zeukaten ordurako, baina, zer edo zer, hala ere, falta zuten etxeratzeko. Gauzak hala zeudela, arratsalde jakin batean jo eta su aritu ziren lanean familia ko guztiak, goiko aldean zeukaten euntze batean. Ohiko moduan, bakoitza bere zereginetan aritu zen, hau da, hasiera batean denek belarra iraultzen jardun bazuten ere, geroago, belarra ongi ihartutakoan, batzuk mailak egiten hasi ziren, beste batzuk belarra gurdira botatzen, aita saralea organ ongi ezartzen, Manex behien euliak eta uxatzen, ama askaria eta edariak eramaten eta abar. Kontua zera da, lehenengo gurdia zamatutakoan, eta, aita, beti bezalaxe, bi semerik zaharrenekin eta Manexekin baserrirantz ab iatu baino lehenago, belarra eramateko, erabaki zutela orduantxe bertan askaldu behar zutela han. Hori horrela, askaltzen bukatu bezain laster, Manexen anaia bat, jostalari eta oso txantxa zalea zena, berehalaxe hasi zen bihurrikeria batzuk egiten. Horreta rako sarde bat hartu eta aldamenean zegoen inurritegi baten gainean jarri zen. Berriketan hasi, eta, denak berari begira zeudela ohartu zenean, zera esateari ekin zion ozenki: –Sugea, sugea! Lagundu! Beste guztiak, egia egiatan ari zelakoan, kezkatu eta asaldatu egin ziren. Segituan hasi ziren jaikitzen eta berarengana joaten, laguntza emateko, baina iritsi baino lehen, anaia txantxa zale hark hara zer egin zuen, sardea altxatu eta bat batean goitik behera kolpe batez jaitsi, sugeari sarde hortzen bat sartzeko imintzioa eginez. Baina ustezko sugea jo beharrean, bere oinetako batean sartu zuen sardea, eskuineko zatan, alegia. Zeharkatu eta dena egin zuen sardearen hortz batek, zataren goma, baina, zorionez, behatz potolo eta luzearen artean sartu eta ez zio n batere zauririk eragin. Bera, bai, berehalaxe konturatu zen zer gertatu zitzaion, baina gainerako guztiak ez, ordea, eta hantxe joan zitzaizkion lasterka, estu eta larri, lagundu eta artatu nahian. Gainera, anaia bihurritxo hura honelaxe hasi zen oihuka , etxekoei ziria sartu nahian: –Ai, ai, ai, ai! Hau mina! Lagundu! –plantak eginez eta oinaze ikaragarria balu bezalako itxurakeriak erakutsiz. Hura entzunda, familiako guztiek are eta azkarrago jarraitu zuten oraindik lasterka mutilarengana, laguntza eman nahian. Baina iritsi bezain agudo, guztiak ohartu ziren dena antzerki hutsa izan zela, gezurra, alegia. –Karkarkar! Inozenteak! Dena sinist u duzue, demonio txoroak! –hasi zitzaien anaia hura etxekoei barre algaraka, kar kar eta kar kar oilo baten antzera. Sendikoei bat batean aurpegien itxura aldatu zitzaien; lehengo seriotasun eta larritasuna orain haserre bizia bihurtu zitzaizkien. –Erge la, ez bestea! Baina hi ganbaratik ongi al hago? Hoa antzarak ferratzera, motel! – hasi zitzaizkion segituan etxekoak, kolera handian, ikusita zer ziri sartu zien. Dena den, handik gutxira, anaia hura hara non hasi zen hitzetik hortzera jauzika eta laster ka, bakerik gabe. Zer gertatuko eta, bitartean, bera ohartu orduko, inurritegiko txindurri gorri gaizto mordo handi bat hanketatik gora joan zitzaion, galtzen gainetik eta barrutik; batzuk lepo eta bururaino ere aida batean iritsi zitzaizkion. Hozkada bat edo beste ere, berandu baino lehen hasi zen sumatzen gorputzaren leku batean baino gehiagotan. –Aluak! Madarikatuak! –oihukatu eta lasterrean hasi zen, animaliatxo amorragarri haiek pixka bat menderatu bitartean. Azkenean familiakoek hantxe bukatu zuten denek, adarjotzaileari adarra jotzen. –Karkarkar! Oilobustia halakoa! –bota zion batek. –Koldar alaena! Ijiji, ai ene! –beste batek. –Beldurtia, ez bestea! –esan zion azkenak, algaraz eta karkailaz. Hara!, berriz ere odolkiak ordainetan! Manex eta hondartza Manexen baserrian, urte hartan, sanferminak baino lehentxeago bukatu zituzten lehendabiziko belarren lanak, hau da, hazitako lehen belarrak ebakita, onduta eta etxeratuta zeuden, ganbaran; batzuk, ordea, etxe ondoan, belar metatan jar riak zeuzkaten. Geroago bigarrenak iritsiko ziren, batez ere euria egiten bazuen. Horiek horrela, baserriko gurasoek, nola edo hala, lanak aurreratu izana ospatzeko, egun batean hondartzara joatea erabaki zuten. Hala ere, familian zortzi lagun ziren eta d enak joatea zaila eta garestia izanen zelakoan, bi seme gazteenekin joatea deliberatu zuten. Beste lau seme alabak etxean geldituko ziren, nahi zutena egiten eta azienda pixka bat gobernatzen. Hasieran ez ziren batere ados egon erabaki harekin, beraiek ere joan nahi zutelako, eta protestak ez ziren inola ere gutxi eta txikiak izan, baina gurasoek hainbat eta hainbat azalpen eta arrazoi eman ondoren, badirudi azkenean ongi samar onartu zutela gurasoen ebazpena. Horretan ere amak laguntza handia eman zien, al dez aurretik bazkaria prest utziko zielako, eta, era hartan, ez zuten ibili beharko jatordu hura behintzat atontzen. Horrenbestez eguna iritsi zenean, amak, goiz jaiki, eta denen bazkariak prestatu zituen, alegia, baserrian geldituko ziren lau haientzakoa k eta baita hondartzara joan behar zuten beste laurentzakoak ere. Gauzak hala, hondartzarako hartu beharreko arropa guztiak, bazkaria eta dirua aldean jasota, ondoko herrira jaitsi ziren laurak –gurasoak eta bi seme gazteenak –, oinez, bide aldapatsu eta ka xkar hartan barna, hantxe, herri hartan, taxi bat alokatzeko. Taxilaria gurasoen ezaguna zen. Aldez aurretik hitzartuta zeukaten egun hartako plan guztia, eta, ondorioz, dena oso azkar eta ongi joan zen; aurreikusita zegoen bezala. –Zer, mutikoak, hondar tzara joateko irrikan, ala? –galdetu zien taxilariak mutiltxoei, behin auto barruan egon eta gero. –Bai, jakina! Oso gustura, gainera! Guk oraindik ez dugu inoiz itsasoa ikusi eta gogo handia daukagu –erantzun zion Manexen anaiak irribarre zabala erakutsi z. Kontuan hartu behar da, beraien baserrian oraindik telebistarik gabe jarraitzen zutela, eta, zerbait ikustekotan, agian, argazki edo libururen batean ikusiko zuten itsasoa, gehiagorik ez. Hortaz, inondik inora ere ez zeukaten oso argi nolakoa zen itsas o izeneko gauza handi hura. Hala, bada, hizketa hura bukatu bezain azkar abiatu ziren bostak itsaso aldera, ziztu bizian, denbora gehiagorik alferrik eman gabe. Bidean, denek hitz eta pitz jarraitu zuten gidariarekin, beraien pozaren erakusgarri, seguru a sko, harik eta Manexek, halako batean, rau!, harriduraren harriduraz honako hauxe oihukatu zuen arte: –Hara! Begira, begira ezazue zeinen ibai handia dagoen hor! –mutikoak, sor eta lor. Izan ere, une hartan Tolosan barrena pasatzen ari ziren eta han ikus itako erraldoi hura, Oria ibaia zen, hain zuzen ere. Manex eta beste anaia, baserri inguruko errekak eta errekastoak zeuden ohituta ikustera, eta, arrazoi horrexegatik Oria ibaiak sorrarazi zien halako txundidura. –Ba, ikusiko duk gero zeinen ibai handia agertu behar zaigun hondartza ondoan, Manex! – bota zion taxilariak adarra jo nahian. Horiek horrela, Oria ibaia atzean utzi eta beste solasaldi batzuk egin ondoren, azkenean, mutikoek hain desiratua zuten hondartza parera iritsi ziren. –Ooooo!, a zernolako hondar pila dagoen! –Manexek, erdi estasiatuta. –Hara!, eta zenbat ur itsasoan! Zeinen zabala den! –era berean anaiak. Haiek hala, bi mutikoen lehen harridura egoera hartatik errealitatera etorri eta gero, autoa aparkatu, beribiletik atera, hondartzarako gauzak eta janaria hartu, eta itsaso aldera abiatu ziren denak, taxilaria izan ezik. Hitzartuta zeukaten bezalaxe, gidaria bere gisara ibiliko zen itzultzeko ordua iritsi arte; arratsera arte, alegia. Hortaz, elkar agurtu e ta bakoitzak bere martxa hartu zuen. Behin Kontxa hondartzan eroso kokatu bezain laster, arropa gehienak erantzi eta mutikoak ziztu bizian hasi ziren hondarrarekin jostaketan: orain zuloak egin, orain zuloak estali; orain lasterka hasi, orain gelditu; bat ek bestea harrapatu eta bultzada batez lurrera bota, gero alderantziz; geroxeago olatuen aldera joan eta oinak haietan sartu eta abar. Gerriraino, soil soilik gurasoen arretapean sartu ziren; gehiago ez ziren murgildu ez zekitelako igeri egiten, baina erdi flotatze haren sentsazioak gogotik gustatu zitzaizkien, eta, beraz, era hartan jarraitu zuten bazkaltzeko ordua iritsi zen arte. Eguraldia eguzkitsu eta bero zegoen. Hainbeste mugimendu egindakoan, Manex eta anaia zeharo gosetuta zeuden. Hortaz, gurasoen ondoan, lurrean eseri eta amak baserrian prestatutako bazkaritik oso gustura jan zuten laurek; horrela merkeago gurasoentzat. Garai hartan, gauza guztietan saiatu behar izaten zuten dirua aurrezten, beraiek ez baitziren aberatsak. Bazkalondoan, mutikoak hondarraren gainean etzan ziren, geldialdian egon eta atseden hartzeko; gurasoek, ordea, eserita jarraitu zuten, digestioa egiteko. Ezinbesteko atsedena egin bezain agudo, baina, mutikoak berriro goizean bezalaxe aritu ziren, txindurrien modu bertsuan, au rrera, atzera, ezker eskuin, gora, behera, uretara sartu, handik atera, busti, lehortu, lasterka hara, korrika hona, eta bat eta beste. Azkenean, noizbait hiperaktibitate frenetiko harekin pixka bat nekatu eta aspertu zirenean, gurasoen ondora hurbildu, b aretu, eta gelditu egin ziren. Handik gutxira, eguzkia jadanik Igeldo aldean behe samarrean ikusten zenean, mutikoek gorputzeko hondarra astindu, arropak jantzi eta martxa egiteko prest zeuden. Orduan aitak, denen ustekaberako zera galdetu zuen: –Aizue, m utikoak, nahi al duzue izozki bana? –Izozki bana? Bai, noski! –Manexek, pozak txoratzen. –Baaaai, bai, bai, jakina! –anaiak irribarrez, lerdea zeriola. –Tira, ba, goazen! –ebatzi zuen aitak. Bueno, bada, gurasoak eta bi seme gazteenak, aida batean irit si ziren italiarren dendara. Han, norberak bere gustuko izozkia aukeratu, jaso, eta, aitak ordaindu ondoren, Bulebar izeneko hiribidera joan ziren laurak tipi tapa, hango banku batean eserita, lasai lasai miazkatuz, jatera eta gozatzera. Hura bukatutakoan, ama segituan ohartu zen, taxilariarekin jarritako hitzordua berehalaxe zutela, han, hurbil hurbilean, Donostiako Udaletxe aurrean. Luzamendutan ibili gabe, istant batean iritsi ziren laurak jarritako topalekura. Taxilaria ere handik oso gutxi ra agertu zen; hitzeko pertsona zela argi eta garbi erakutsi zuen. –Eup!, hementxe naukazue, ba! –agurtu zituen baserritarrak. –Hepa Martin, hemen al hago dagoeneko? – itzuli zion aitak. –Bai, jauna! Eta osorik, gainera! –Martinek, umore onean. –Bueno, eta zer moduz ibili haiz, ba, hiriburu handi honetan? Ongi bazkaldu al duk? – galdetu zion aitak, hizpidea emateagatik. –Bai, primeran! Hortxe bertan, Parte Zaharrean; oso gustura. Elkarrizketa bukatu, eta, behin gauza eta pertsona guztiak auto barrura sartuta, segidan abiatu ziren bostak baserri aldera; orain alderantzizko bidaia, hondartza, itsasoa eta hiriburua agurtu eta gora aldera. Itzulerako bidaia lasaiagoa eta patxadatsuagoa izan zen, goizekoarekin alderatuta. Denak sentitzen ziren nekat uta, baina, batez ere bi mutikoak esan liteke abail abail eginda zeudela. Helduek, tarteka marteka izan zuten elkarrizketa bat edo beste, baina txikienak alde aldean isilik joan ziren bide gehienean. Beraien baserri ondoko herrira iritsitakoan, autotik at era, gauza guztiak hartu, aitak taxilariari ordaindu eta elkar agurtu zuten. –Bueno, Martin, ongi segi eta egon bizkor! – amak, denen izenean. –Bai, eskerrik asko eta gauza bera zuentzat! –gidariak, eskuarekin keinu bat eginez. Berriz ere etxeko aldapa gorari ekin behar lau bordariek, bide ziztrin eta kaxkar hartan barna. Eskerrak behintzat ilargi ederra zegoela hobeki ikusi eta errazago ibili ahal izateko! Baina etxe ondoan zihoazela, ordea, Manexek hauxe bota zion ziplo amari: –Arraioa, ama, ez dakit zer dudan, baina gorputz osoan hasi naiz sumatzen egundoko erresumina! –mutikoak, kexati. –Jo, ba, nik ere erremin ikaragarria nabaritzen dut soinean, besoetan eta hanketan! Arraiopola! –anaiak, deseroso. –Trankil, trankil!, etxera ailegatu eta berehalax e ikusiko diagu zer duzuen hor! – saiatu zen ama semeak lasaitzen, nahiz eta berak bazeukan bere susmoa. Jesus batean baserrira iritsi, barrura sartu eta arropa altxatzeko eskatu zien amak mutikoei. –Ooooo! Jesus ene bada! –deiadar egin zuen amak, ikaratuta –, gorri gorri zaudete eta! Ea zer egiten dugun orain! –zoritxarrez, amaren errezeloa egia zen, karramarro egosiak bezain gorri baitzeuden –. Bai, zerbait jarri beharko dizuet hor. Zatozte nirekin! Izan ere, bi mutiko haiek, egun hartan, ordu asko eta asko eman zituzten hondartzan arropa gutxi jantzita, eta orain haren ondorioak nabarmenak ziren. Garai hartan, eguzkiarekin ez zen ibiltzen gaur bezala. Bere erradiazioetatik babesteko, arropa dezente janzten zuten eta kito! Gainera, eguzkiak belztuta ko pertsonak ere gaizki samar ikusiak omen zeuden, baserritarrak, artzainak, arrantzaleak eta abar zirelakoan, hau da, jende txiroa, diru gutxikoak. Horrexegatik, sasoi hartan, baserrietan, normalena izaten zen inolako eguzkitako kremarik ez egotea. Hortaz , bada, amak, sukaldean irudimena martxan jarri eta ahal izan zuen moduan, saiatu behar izan zuen ukenduren bat egiten: olioa, ozpina, irina eta beste osagairen bat gehiago hartuta, berehalaxe egin zuen ore koipetsu bat, semerik gazteenei soinetan jartzeko ; etxeko sendagaia, alegia. Manexi eta anaiari bi gau eta bi egun latz samarrak pasatzea egokitu zitzaien aldi hartan; nekez ahaztuko zuten bizitza osoan, hondartzako lehendabiziko egun hura. Gozatu, bai, gogotik gozatu zuten itsasertzean hasiera batean, baina, gero, hurrengo bi egunetan gutxienez, galanki ordaindu behar izan zituzten haren ondoreak. Gauez, batez ere, ohatzean, jasangaitzak ziren erreduren suminak; maindireak ukitze hutsak enbarazu handia egiten baitzien, eta loa galarazi. Egunez ezberdina zen, azken batean, egunean zehar hamaika gauzarekin entretenitu eta aritu ahal ziren, baina, gauez, ez. Azkenean, kalbario egun batzuk igarotakoan, larruazalaren eragozpenak pixkanaka pixkanaka joan zitzaizkien desagertzen, baina baita huraxe bera ere ga ltzen, alegia, azkenerako ia larruazal guztia ere bota eta galdu egin baitzuten; azpian berria atera zitzaien, sugeei bezala. Uda hartan, Manexek eta anaiak ongi samar ikasi zituzten eguzkiaren onurak eta arriskuak, baina larrutik ordainduta; zerbait, beh intzat, bada. Manex eta oilarra Uztailaren erdialdean, hondartzako gorabehera desatsegin hura pasatu eta gainditu ondoren, Manex arratsalde batean, karabina aldean hartuta, hantxe zihoan galtza eta mahuka motxak jantzita gora aldera, Pelloren bas erriko eremu hartara, zer ikus eta zer suma. Larrainera iritsi baino lehen, zozo beltz bat ikusi zuen baserri atzeko aldera joaten, iheska. Larrain parera ailegatu eta han Pello topatu zuen, zer edo zer egiten. –Kontxo, Manex, arratsalde on! Ze habil hemen orduotan? –galdetu zion baserritarrak modu atseginean. –Ni? Hementxe, ehizan. Edo saiatzen behintzat –mutikoaren erantzuna. –Bai?, ba, arestian zozo bat ikusi diat pasatzen horra, etxeko atzealdera –kontatu zion gizonak. –Bai, nik ere ikusi dut, eta, horixe galdetu nahi nizun, hain zuzen ere, Pello, ea utziko zenidan barrura sartzen, harrapatzen saiatzeko – eskatu zion ehiztari gaztetxoak. –Bai, motel, bai, sar hadi lasai eta ea harrapatzen duan! – esan zion auzoko gizonak, sega ingudean pikatzen zuen bitartean. Pellorekin harreman ona zeukaten Manexen familiakoek eta horrexegatik, inolako eragozpenik jarri gabe, utzi zion sartzen beren soro aldera. Manexek gustura asko aprobetxatu zuen aukera hura eta berehalaxe zeharkatu zuen han zegoen langa, barrurantz joateko. Baserri haren atzeko aldean hormatxoriak, oiloak eta abar zebiltzan, baina mutikoa zozoaren atzetik zihoan eta gainerakoei ez zien kasu handirik egin. Bila eta bila ibili ondoren, azkenean zozoa hantxe ikusi zuen, hesi bateko adar batzuen artean. Presaka, zozoak hanka egin ziezaion baino lehen, karabina hartu, apuntatu eta tiro egin zion urduri samar; ez zuen jo. Baina, bat batean, inola ere espero ez zuena gertatu zen, hara: tiroaren zaratarekin nonbait oilarra (Manexek ikusi ez zuena) izutu, eta, oiloak babesteagatik edo auskalo zergatik, baina kontua da mutikoaren gainera egin zuela jauzi, beso batera. Besoan mokokada indartsu bat eman zion, eta, bide batez, azkazal eta ezproiarekin urratu ugari egin. Ustekabeko gertaera haren aurrean, Manexek erreakzionatu zuen pauso bat atzera eginez. Han, atzean, belar luze eta zakar batzuk baino ez ziren ikusten, baina haien atzean, ordea, zulo handi bat zegoen, mutikoak ez zekiena, konketa erraldoi baten tankerakoa, eta, noski, gaztetxoa ha ntxe joan zen hankaz gora karabina eta guzti. Lurrera iristean kolpe bat bizkarrean hartu zuen, beste bat buruan, eta, azkenik, bularrean beste bat, karabinak emanda, gainera erori eta gero. Panorama hura ikusita, baserritar gazteak handik ahalik eta azka rrena alde egitea erabaki zuen. Horretarako aida batean jaiki, kanoi motzeko fusil arina jaso eta ziztu batean atera zen konketa itxurako zulo madarikatu hartatik, baina, konturatzerako, hankak, lepoa eta besoak ziztadaz eta erresuminez beterik zituen, iza n ere, zulo malapartatu hura laharrez asunez josita zegoen. –Arranopola! Hau ere niri suertatu behar! Asunak, laharrak eta ostiak ere! –bota zituen amorru bizian bere baitan. Oilarra bere haremarekin hantxe utzi eta segituan egin zuen hanka handik, aldar te ozpinduan. Langaraino iritsi, gurutzatu eta hantxe egin zuen topo berriz ere Pellorekin, larrainean. –Kontxo, Manex! Hemen al haiz berriro ere? –Bai. Halaxe da. –Mutikoak modu lehorrean. –Eta, ongi joan al zaik, ba, ehiza? – gizonak. –Bai, bikain! –gaztetxoak, kopetilun. –A!, Bai? Eta zenbat bota dituk, ba? – auzokoak. –Bota, bota?, bat bakarra, nire burua, alegia, baina harrapatu?, harrapatu sei gutxienez! –Manexek, nazkatuta. –Harrapatu, sei gutxienez? Ez duk egia izanen! Eta oraindik ez al hago pozik? –galdetu zion Pellok –. Ea!, erakutsi, ba, ze harrapatu duan! –eskatu zion baserritarrak nahiko harrituta. –Bai, bai, begira ongi, Pello! –mutikoak koleraturik, eta esku batekin erakutsiz –. Buruan kolpe bat, bizkarrean beste bat, paparrean hiru garrena, beso honetan mokokada bat eta hamaika harramazka, eta, bukatzeko, hanketan, lepoan eta besoetan laharren eta asunen igurtziak eta ferekak! Ze, Pello, ze iruditzen zaizu? Nahikoa? –eta Manexek jarraian alde egin zuen handik, purrustaka eta biraoka. Pellok orduan ulertu zuen gutxi gorabehera Manexi gertatu zitzaiona eta honelaxe agurtu zuen zorigaiztoko mutikoa: –Ai, Manex, Manex!, ehizan egin nahi eta punteriarik ez! Manex eta garrafoiak Uztailaren bukaera aldean, belarrak sartuta ere, horrek ez zuen esan nahi baserrian lan guztiak bukatzen zirela, ez, alorretan, baratzean eta mendian ere beti izaten zen lan bat edo beste. Esate baterako, egun haietan jo eta su ari ziren gariarekin, banabarrekin eta babekin, besteak beste. Egun batean, goiz osoan, etxeko denak baratzean eta alorretan aritu ziren zer edo zer egiten, batzuk, zeregin batzuetan eta beste batzuk, beste batzuetan. Ama eta alaba bakarra, baita bazkaria prestatzen ere, tarteka marteka. Gauzak hala, jatordu nagusia iritsi zenean, denak sukaldean elkartu eta gustura bazkaldu zuten elkarren arrimuan, emakumezkoek atondutako bazkari gustagarria. Udako egun eguzkitsu eta bero haietan, baserri hartan ohitura handia zuten, bazkalondoko kuluxka, etxe ondoko sagastiko zuhai tzen azpian egitekoa. Hori horrela, egun hartan, bazkaldu ondoren Manexek ere zamar handi eta zahar bat hartu eta hantxe joan zen, sagastiko maldatxo batean etzatera. Zamarra gainean jarri eta gozoro egin zuen bere atsedenaldia, aitak lanerako berriz ere, goizean bezalaxe, deialdia egin zuen arte. Orduan, alferkeria dezenterekin izan baldin bazen ere, mutikoa jaiki, zamarra etxean utzi eta gainerakoekin batera lanera joan zen, jakina, lana bere neurri eta tamainan egiten zuen, beti bezala, baina han ez zen inor libratzen lan egitetik: jorratzea zela, ebakitzea zela, biltzea zela, denek zer edo zer egin behar izaten zuten, auzolanean bezalaxe. Horrenbestez, arratsalde hartako lanaldia bukatu zutenean, Manexi iruditu zitzaion afari meriendarako oraindik denb ora dezente falta zela, eta, hori dela eta, ganbarako eskaileretara joatea erabaki zuen, gose eta egarri sentitzen zelako. Izan ere, arratsalde hartan denek gogotik jardun zuten lanean, eta, Manexek, behinik behin, zulo galanta sumatzen zuen bere urdailean . Hori horrela, eta familiako gainerako guztiak, kanpoko sagarrondoen azpian, itzal goxoan, freskotasun ederra hartzen gelditu ziren bitartean, mutikoak sukaldera joan eta isil isilik, inor ohartu gabe, labana zorrotz bat hartzeko aprobetxatu zuen. Jarraia n, gorago esan bezala, handik ganbarako eskaileretara jo zuen, eskailburuan urdaiazpikoa eta ardoa edukitzen zituztelako ia ia beti. Hara iritsi eta kontu handiz, lehenik eta behin urdaiazpikoari ekin zion, alegia, eskailera buruko horman zintzilik zegoen ari, labanarekin xerra txiki batzuk eginez, ardura oso handiz, badaezpada ere, jakina, behatzik ez ebakitzeko. Xerra batzuk egindakoan, eskaileretako maila batean eseri eta banaka banaka hasi zen jaten, poliki poliki, begiak itxita, zaporea hobeki dastatze ko. –Uuuuuum! Zeinen goxoa! –pentsatu zuen bere baitan. Baina xerra haiek jaten bukatutakoan, sabelean oraindik ere gose pixka bat sumatu zuenez gero, eskailburuan zutitu eta berriro ere ekin zion beste batzuk egiteari. Bigarrena mozten ari zenean, ordea , ahalegin bizi hartan, bat batean labana pixka bat joan egin zitzaion bere lekutik. Beste eskuraino iritsi zitzaion irristatuta eta segituan nabaritu zuen larruazalean zerbait. –Mila deabru! Madarikatua! –esan zuen bere baitarako Manexek estu eta larri. Berehalaxe begiratu eta aztertu zuen eskua, baina, zorionez, ebaki txikitxo bat baino ez zen izan. Ezpainekin zauria pixka batean xurgatu eta odolak berehalaxe utzi zion jariatzeari; lasaitu ederra hartu zuen gizajoak! Gauzak hala, baretu bezain laster, mutikoak xerra txikiak egiten jarraitu zuen inoiz baino arreta handiagorekin; hiru gehiago egin eta nahiko izanen zituela iritzita, labana utzi, eskaileretan eseri eta berriz ere jarraitu zuen gozo gozo jaten, astiro astiro, banaka, zaporearen azken moleku laraino iristeko. Gero, hainbeste urdaiazpiko jandakoan, egarri izugarri handia sumatu zuen mingain eta zintzurrean, horrexegatik buruan berehala piztu zitzaion bonbilla argi bat, hots, eskailera hartan beti hiru garrafoi ardo edukitzen zituzten gordeta, leku hozkirrixeagoa zelakoan. Haietatik edan ahalko zuela begitandu zitzaion. Batekin saiatu, baina erabat beteta zegoen eta ezin izan zuen altxatu. Bigarrenarekin probatu, eta berdin, pisu handia zeukan eta ezin izan zuen jaso. Ea zer gertatzen zen hiruga rrenarekin. Hurbildu, hartu eta berehala ohartu zen oso pisu arina zeukala. Gehiena hutsik zegoen; hondar batzuk gelditzen ziren, besterik ez. Kortxoa atera, eskuekin helduta probatu, eta, bai, hura aida batean paparreraino igo zuen, harri jasotzailerik ho berenek bezala. Garrafoia hantxe zeukala, muturra aho aldera bideratu, gehixeago altxatu eta zanga zanga aritu zen oso gustura edaten. –Oooo! Ze ongi sartzen den! Zeinen gozoa, eta nola kentzen duen egarria gainera! –berriz ere esan zion bere buruari. Hainbat segundo igaro eta gero, hurrup eta zurrut ugari irentsi ondoren, noizbait aski zuela iruditu eta edateari utzi zion. Garrafoia jaitsi, kortxoa sartzen saiatu eta bere lekuan utzi zuen txukun asko. Baina, hala ere, kortxoa sartzea ez zen batere erra za, indar handia egin behar baitzen, eta Manexek ez zeukan horrenbesterako kemenik, horrexegatik tapoia gaizki sartuta utzi zuen. Geroago, hainbeste jan eta edan ondoren, logale eta abaildura ikaragarriak sumatu zituen hitzetik hortzera. Hantxe bertan, eskaileretako maila batean eseri, ezti ezti uzkurtu eta luzaro baino lehen lozorroan gelditu zen, irribarretsu eta zoriontsu; aingerutxoa ematen zuen. Bitartean, familiako gainerako guztiak afari merienda prestatzen ari ziren jo eta ke, batzuk sukaldean eta besteak sagardian. Izan ere, baserri hartan, udako egun luze eta sargori haietan, ohitura luzea zeukaten kanpoan egiteko afari merienda, hau da, sagarrondo batzuen azpian, itzalean, ilunabarreko hozkirrian; arrunt gustura. Denak lurrean eseri, z artagin handi bat erdi erdian kokatu (ordurako zartaginaren lekuan belarra erreta zegoen, sukaldeko tresna hura hainbeste aldiz hantxe bero bero jarri izanagatik) eta amak handik banatzen zituen jaki goxoak: arrautza frijituak, urdaia, urdaiazpikoa, txisto rra, tomate frijitua eta abar, egokitzen zen arabera. Baina ilunabar hartan, denak soropilaren gainean eserita eta jaten hasteko prest zeudenean, hara non ohartu ziren Manex falta zela. –Manex falta da, ama! –seme batek. –Manex falta dela? –amak harritu ta. –Bai! Hemen behintzat ez dago! –beste seme batek. –Tira, ba, bilatu eta esan berehalaxe etortzeko, afari merienda hartzen hasi behar dugu eta! –agindu zien amak. Hala ere, mutikoa bilatu eta bilatu bai, baina agertu ez; arrastorik ere ez. Baratzean ez, ukuiluan ere ez, ezta baserri inguruan ere, bizitetxean ere aztarnarik ez. Azkenean, norbaiti ganbarara igotzea bururatu eta hantxe topatu zuen, eskaileran eserita, lo seko. –Tira, Manex, mugitu! Denok hire zain gaudek eta! –oihukatu zion anaia batek p resaka. –Baina, baina!, ze gertatzen da hemen? – Manexek harrituta eta nahastuta, non zegoen ere ez zekiela; zeharo asaldatuta eta erdi lo. –Afaltzera joan behar dugula, motel! Altxa eta goazemak! –anaiak. –Baina nik ez diat batere goserik, e! Bete beteta nagok!; enpo eginda! –mutikoak. –Eta hori, nola, ba? –anaiak zur eta lur. –Begira ezak horra! – eta mutikoak urdaiazpikoa seinalatu zion behatz erakuslearekin. Manexek, eskaileran eserita, nagiak botatzen eta esnatu nahian jarraitzen zuen, besoak luzatuz eta zabalduz. Begiak ere orduantxe ari zen irekitzen edota irekitzeko desiratzen, behinik behin. Anaiak orduan Manexen begiei erreparatu eta gorri gorriak ikusi zizkion; Olentzero begigorri zirudien. Berandu baino lehen ere ohartu zen hantxe zeudela hiru garrafoi haiek, eta, gainera, batek kortxoa gaizki sartuta zeukan. Anaiak ez zuen azalpen gehiagorik behar izan, ulertzeko Manex pixka bat berdoztuta zegoela, alegia, erdi txolinduta. Gauzak hala, eta zer gerta ere, anaiak badaezpada ere, se gituan erabaki zuen konplizitatearekin jokatzea Manexekiko, zigortu ez zezaten. Horiek horrela, jesus batean zutik jartzen lagundu eta isil isilik bere ohatzeraino eraman zuen, inork ikusi gabe. –Tira, mugi! Hi azkar azkar sar hadi ohean eta hor gelditu! Ni afaltzera noak –agindu zion anaiak. –Eta nitaz zer esan behar diek familiakoei? – Manexek kezkatuta. –Lasai!, utzi hori nire esku! –anaiak erantzun –. Zer edo zer bururatuko zaidak eta. Manex ohatzean sartuta utzi eta gero, anaia sagastira itzuli zen, familiako gainerakoengana. –Trankil, e!, Manex ohatzean topatu dut. Gorputzaldi txarra omen zeukan eta horregatik oheratu omen da, baina, orain, dagoeneko hobeki omen dago. Guk lasai afaltzeko, esan du – kontatu zien anaia gaizkide hark. Ilunabar hartan, behintzat, Manex ongi libratu zen balizko zigor batetik, anaia baten laguntza ordainezinari esker. Manex eta gaztak Ardoarekin izandako ezbehar txiki hura igaro eta handik bi egunetara, beste gertaera askoz ere atseginago bat pasatu zi tzaion gure mutikoari, alegia, arratsalde erdian edo, baserri aurreko lizardian jostaketan ari zenean, hara non, bat batean, herriko artzain bat agertu eta honelaxe mintzatu zitzaion: –Eup, Manex! Ze moduz? –Hepa, Sabino, ongi eta zu? –Ongi, ongi esan beharko diagu. Begira, Manex, hementxe opari txiki bat dakarkiat, gaztatxo hau, gure ardiak zuen baserritik aurrera pasatzen utzi ez izanagatik. To!, har ezak lasai gazta txiki hau! –eta Sabinok oparia eman ondoren, honela jarraitu zuen –. Eta jakin ez ak gauza bat, hau duk, berdin segitzen baldin baduk, negua baino lehen beste opari hobeago bat izanen duk. Hik badakik, hemen ikusten baduk gure artaldea, ez utzi pasatzen eta beti bidali herri aldera; konforme? Ongi ulertu al duk? –bukatu zuen artzainak b ere azalpena. –Bai, bai, Sabino, oso ongi ulertu ere!; kontuan hartuko dut! –erantzun zion baserritarrak –. A!, eta mila esker gaztarengatik, e? Estimatuta dago! Gauzak horrela, Manex pozaren pozez segituan joan zen etxera, gertatutako guztia kontatzera, eta, bide batez, gazta erakustera. Gurasoek, hura entzundakoan, harritu eta honako hauxe galdetu zioten: –Baina hik noiz bidali dituk, ba, Sabinoren ardiak herri alderantz? Ba al hekien horixe nahi zuela? Inoiz eskatu al dik holakorik? –Ba, nik dakidan ez, behintzat, ez dut inoiz horrelakorik egin, eta gogoratu ere ez dut gogoratzen behin ere niri eskatu izana – erantzun zien semeak. Gurasoek orduan ulertu zuten Sabino artzain buruargiaren trikimailua, alegia, opari haren trukean nahi zuena zen, Manexek haren artaldea ez uztea igarotzen handik aurrera, horrela berarentzat erosoagoa eta errazagoa izanen baitzen, baina, egia esateko, isilpeko tratu hura bi aldeentzat onuragarria izanen zen, mutikoa asko ohartzen ez bazen ere, eta, gauzak hala, Manex horrel a jokatzera animatu zuten aita amek. –Oso ongi, ba, Manex!, hik egin ezak Sabinok eskatu dian bezalaxe eta geroago ikusiko diagu ze gertatzen den; ulertu al duk? – aholkatu eta galdetu zion aitak. –Bai, bai, oso ongi ulertu dizut, aita; saiatuko naiz hor rela egiten –semearen erantzuna. Handik aurrera, bada, baserriko mutiko gazteenak halaxe jokatu zuen, hau da, etxe inguruan, herriko artzain haren ardiak ikusi bezain azkar, herri alderantz itzularazten zituen, Sabinok berak eskatu bezala. Eta, bueno, mar txa hartan, bada, pixkaka pixkaka, egunak, asteak eta hilabeteak aurrera joan ziren iragaten, eta, konturatzerako, baserri hartako sukaldeko egutegian azaro hilabetea agertu zen. Larunbat arratsalde batean, Manex etxe inguruan jostaketan ari zenean, bat batean, berriz ere herriko Sabino artzain argia plantatu zitzaion aurrez aurre, esku batean zorro bat zeramala. –Kaixo, mutikoa!, zertan habil? –Hementxe, jostetan; denbora ematen – Manexek, naturaltasunez. –Ederki, ederki! –artzainak, lasai –. Bueno, ba, Manex, gogoratzen al duk udan nola esan nian, lan ona egiten baldin bahuen artaldearekin, opari hobeago bat jasoko huela? – artzainak, irribarrez. –Bai, bai, gogoan daukat, Sabino – gaztetxoak, adi adi. –Konforme, ba. Begira, hilabete hauetan, nire ustez, oso lan ona egin duk ardiei eusten, urrutirago ez joateko, eta, horregatik, hementxe dakarkiat hik merezitako erregalua; hitzeko gizona nauk, ikusten? –esan zion artzainak, zorroa eman bitartean. –Eskerrik asko berriz ere, Sabino! Hau poza! Mila es ker! Estimatuta dago! –Manexek erantzun, aurpegi alaiz. –Ez horregatik, motel! Dena herorrek irabazi duk eta! –Sabinok, esker onez. –Ai!, hau ilusioa! Ikusiko al dut ze dagoen barruan? Urduri nago...! –mutikoak, irrika bizian. –Bai, noski, bai! Ikus eza k lasai, Manex! Mutilak begiratu bezain laster, itxura bikaineko gazta pare handi bat ikuskatu zuen. Pozak zoratu beharrean jarri zen Manex. –Eskerrik asko, Sabino! Mila mila esker! Ez dakit zer gehiago esan! –izan ere, mutikoak ez zekien zer gehiago bot a, bere esker ona azaltzeko. –Lasai, Manex, ez didak eskerrik eman behar, hori guztia hirea duk, herorren lanaren bitartez irabazia. Goraintziak eman gurasoei eta ikusi arte! –agurtu zuen Sabinok mutil zoriontsua. Manexek segundorik ere galdu gabe, etxe barrurantz jo zuen ziztu bizian, gurasoei erakustera irabazitako oparia dotorea. –Ama, aita!, begira ezazue zer eman didan berriz ere Sabino artzainak! –semeak, zorionez betea. Hantxe bertan zoriondu zuten Manex gurasoek eta anai arrebek. Denak pozik gel ditu ziren; mutikoa harro harro, burua tente zeukala. Bolada batean denek gazta goxoa jan zuten baserri hartan, Manexi esker. Manex eta intxaurrak Urte hartan, urriaren bukaera aldean, intxaurrak jada ontzen ari zirenean, igande goizerdi batean, Manexi eta herriko beste mutiko bati tokatzen zitzaien meza laguntzaile lanak egitea. Arrazoi harengatik, meza ordua baino minutu batzuk lehenago hantxe ziren Manex eta beste mutikoa, elizaren ondoan, edo hobeki esateko, apezaren etxe inguruan, zeren eta h erri hartan, intxaurrik handienak eta goxoenak apezaren intxaurrondo batek ematen baitzituen. Hura dela eta, bi mutikoek gustuko zuten, meza baino zenbait minutu lehenago joatea, apezari intxaur batzuk lapurtzeko, hark jakin gabe, noski. Gauzak hala, bada , Manex eta bere laguna gustura asko ari ziren intxaurrak hartzen: hemen bat, han hiru, hor bi... Baina, halako batean, apezak dei egin zien elizara joateko, meza prestatzen laguntzeko. –Manex!, Alberto!, zatozte elizara azkar, ordua da eta! –Bai, bai, b agoaz! –erantzun zioten mutikoek. Albertok eta Manexek bazekiten elizara aida batean joan behar zutela, baina, jakina, orduan bertan ohartu ziren eskuak oso zikinak zeuzkatela, intxaurren azal berdearengatik. Halaber, jakitun ziren iturrira edo etxera esk uak garbitzera joateko, ez zutela inondik inora ere denborarik; zer egin? Nola konpondu arazo larri hura? Estutasun handi hartan, bururatu zitzaien lehendabiziko ideia zera izan zen, bazter batera joan, bakartu, pitilinak atera eta pixa eskuetara egin. Is urkari bero harekin, eskuak elkarren aurka gogotik igurtzi eta igurtzi ondoren, intxaur azalek utzitako orban berdea, pixka bat ezkutatzea behinik behin lortu zuten; ez zen gutxi izan! Gero, ahal bezala, eskuak galtzetan pixka bat lehortu eta lasterka eliz a aldera, apezak susmo txarrik har ez zezan. Sakristian lasterka eta barre algaraka sartu ziren bi mutikoak. Apeza hantxe ari zen mezarako janzten eta bere gauzakiak prestatzen; mutikoen jokaera ez zitzaion deus ere gustatu eta honela mintzatu zitzaien: –Iso! Errespetu pixka bat elizan, mesedez! – esan zien, haserre. Manex eta Alberto segituan isildu eta serio jarri ziren. –Tira, hartu kutxa horretako ostia horiek eta sartu kaliza horretan! –agindu zien apezak, txantxetarako gogorik gabe. Bi meza mutilek elkarri begiratu eta barreka hasi ziren, gogoari eutsi ezinik, lehenagoko pasadizoa gogoratuta. –Arraioa!, utzi txorakeriak eta mugitu e!, meza ordua berehalaxe izanen baita! –berriz ere bota zien ezten pozoitsua apezak, oso haserre. Meza laguntz aileak bat batean isildu eta berehalaxe bete zuten apezaren agindu zorrotza, berriketarik gabe. Meza hastear zegoenean, bi laguntzaileak apezarekin aldarera atera ziren, kaliza azken honek zeramala. Meza hasi, aurrera joan eta erdia baino gehiago igarota, Jauna emateko prest zegoenean, bi mutikoek berriz ere elkarri begiratu eta barrez ito beharrean hasi ziren, oroitu zirenean beraien eskuekin ukitu zituztela ostia sagaratu haiek. –Isildu, alajainkoa, epelak hartu nahi ez badituzue! –esan zien ahopean inor k ez entzuteko moduan, baina oso aurpegi adierazgarria jarrita –. Ongi portatu, arraiopola! Mutilak ahal bezala, serio jarri eta zintzotu egin ziren ezinbestean, baina asko kostata. Azkenean, meza bukatu zenean –ez nahi bezain azkar –, aldareko hiru protagonistak sakristiara joan eta apezak bere haserrea eta ezinegona ezin disimulatuz, honela lehertu eta galdetu zien: –Baina, baina, jakin al liteke zer ostia, barkatu!, zer arraio pasatzen zaizuen gaur, txoropito halakoak? Niri ez didazue adarra jo be har, e! –Badaki berorrek, gure txorakeriak eta ergelkeriak dira! –erantzun zioten bi gaztetxoek, irribarrez oraingoan ere, egia ezkutatu nahian. –Ez zekiat, ez zekiat nik, ba, hori egia osoa ote den! –apezak, inolako konbentzimendurik gabe. Eta eskerrak erretore jaunak ez zuela jakin zer gertatu zen lehenago bere intxaurrekin, bestela, auskalo zer pasatuko zitzaien bi laguntzaile haiei! (Zoazte Jainkoaren bakean! Eskerrak zuri Jauna!). Manex eta zekorra Azaroaren hasieran, Manexen baserrian zekor handi eta gizen bat zeukaten hiltegira eramateko. Abere lasai eta otzana zen, eta, hiltegia ondoko herrian zegoenez gero, aitak erabaki zuen berak eramanen zuela, oinez, bi kilometro pasatxoko ibilbidea; hori bai, ez oso erosoa. Eguna iritsi zenean, Manexek aitari eskatu zion berarekin joateko, eta hark onartu. Horrenbestez, bada, aitak ukuiluan zekorrari, muturreko eraztunean soka on bat lotu eta poliki poliki ondoko herrirantz abiatu zen, goitik behera, semerik gazteenaren laguntz arekin, aberea hiltegira eramateko. Ukuilutik atera eta goitik behera abiatu ziren hirurak hiltegi aldera, aitak esku batean zekorraren soka eta bestean akuilu sendo bat zeramatzala, badaezpada ere. Manex atzean zihoan, behar zenean, idiskoa pixka bat aku ilatzeko. Gauzak hala, bada, batzuetan maldan behera, beste batzuetan zelaian, momentu batzuetan sokatik tiratuta eta beste batzuetan, akuiluarekin pixka bat ziztatuta, batere arazorik gabe iritsi ziren hirurak hiltegira, ordubete baino gutxiagoan. Animal ia gizajoak ez zekien nora zihoan, noski, eta bide osoan noble eta otzan ibili zen, bere jabeaz erabat fidatuta; a zer nolako ironia! Hiltegiko atea zabalduta, pixka bat bultzatu eta gero, zezenkoak ez zuen aurkakotasun handirik egin eta berehalaxe zegoen barruan, erdian. Harakinak zapi ilun batekin begiak estali eta segituan aizkora handi bat hartu zuen; zezen gaztea ez zen ezertaz jabetu eta bere nagusiak hitz goxoak esanda eta bizkar zabalean laztan gozoak eginez, bare eta lasai iraun zuen. Halako bate an, ordea, German harakinak, aizkora buruarekin kolpe indartsu bat eman zion kopetan eta animalia bulartsua ziplo erori zen porlanezko lurreraino; gaixoa! Hotsak zirraragarriak eta ikaragarriak izan ziren, lehena, kopetakoa, lehor eta motza, eta, bigarrena , handiagoa, aberea zerraldo erorita, zorua jotzean gorputzeko hezurrekin; latza benetan! Segituan, Germanek ergia odolusteari ekin zionean, odola borborka agertu zen; errekatxo baten moduan joan zen isurbidean behera. Jarraian, aizkora handi harekin kolp eka, lepoa, hankak eta buztana moztu zizkion, kiski kaska; Manex, harriturik eta hunkituta, begirik kendu gabe, oso kontraesanezko sentsazioak sumatu zituen bere barrenean. Geroxeago, gorpua goitik behera ireki, barruki guztiak atera eta ongi garbitu zitu enean, animalia zintzilik jarri zuen goiko barra batean, txirrika baten laguntza estimagarriarekin. Horrela, harakinak zezen gaztea pisatu ahal izan zuen eta horren arabera bere nagusiari ordaindu, tratua hala egina baitzuten. Manexen aitak dirua eskuan jaso, Germanek eta berak bostekoa elkarri eman, eta irribarretsu elkar agurtu ondoren, aita eta Manex hiltegitik ateratzen hasi ziren. Ateratzerakoan, ordea, mutikoak ikusi zuen animaliak bi bola koxkor zituela zintzilik sabel aldean, baina, hartaz ohartu eta isildu egin zen; ez zuen deus ere esan. Behin kanpoan zirenean, baina, aita eta biak baserri aldera abiatu bezain laster, semeak honako galdera hauxe egin zuen, beldur pixka batekin: –Aizu, aita!, zer ziren zekorrak sabelean zintzilik zituen b olatxo haiek? –Bolatxo haiek, Manex?, ba, bere barrabilak zituan. Zer, ba? –aitak, harriturik, galdera xelebre hura entzunda. –Deus ez, baina ez nekien zer ziren eta jakin mina sortu zait, besterik ez! –semeak, pixka bat lotsatuta eta ikaraturik; hozki antzeko zerbait ere sentitu zuen barren barrenean. Aita arrunt gustura itzuli zen etxera, txahal arraren diru baliotsua kobratuta, baina, semea, ordea, oso kezkati eta arduratuta gelditu zen ikusitakoak ikusita, alde batetik, harakinak animalia nola hil, odolustu eta puskatu zuen behatuta, eta, bestetik, hura guztia dela eta, barrunbean sumatu zituen hunkidurak, lazturak eta zirrara biziak sumatuta. Nahasita gelditu zen; zalantzan hasi zen jartzen, zilegi ote zen halako abere bikainak, e ra hartan akabatzea, pertsonek haragia jan ahal izateko. Hura nahitaezkoa ote zen? Ezin al zen bizi animaliei hainbeste kalte egin gabe? Manexi kontraesanezko ideiez bete zitzaion burua; ez zekien ongi zer erabaki. Momentuz, halaxe jarraitu beharko zuen, zalantza egoera hartan. Manex eta odola Azaroaren erdialdeko goiz hotz batean, Manex herriko eskolara zihoan txintxo txintxo. Behin herrira sartuta, bigarren etxearen parera iristean, horma ondoan, odol putzu dezente bat ikusi zuen, baina odol berria ematen bazuen ere, baserritar txikiak ez zion aparteko garrantzirik eman, izan ere, zen garaia izanda, pentsatu zuen norbaitek txerria hilko zuela edo antzeko zerbait. Kontua da, egun hartan eskolara berandu samar zihoala, eta, besterik gabe, aurre ra jarraitzea erabaki zuen. Eskolako beheko aldera ailegatu zenerako, gainerako haurrak ikasgela barruan zeuden, eta handik entzun ahal izan zuen herriko neska mutiko bakoitza nola ari zen ozenki irakurtzen entziklopediatik, norbera bere ikasgaia edota tes tua; hark oilategi hutsa ematen zuen. Geroxeago, eskola barruan, ikasmahaiko kide zuen Albertok zera esan zion: –Ba al dakik zer gertatu den gaur goizean herrian? –Herrian? Gaur goizean? Ez zekiat, ba. Txerriren bat hil dutela edo? –erantzun zion Manexek odolarena gogoratuta. –Ez, Nievesek bere buruaz beste egin dik! – lagunak. –Bere buruaz beste egin duela? Eta hori zer da? –Manexek, harri eta zur eginik; sekula santan ez zuen halako hitzik entzun. –Ba, bere burua hil duela, ganbarako leiho txi ki batetik jauzi eginda! –azaldu zion Albertok. –Non? Hor, Martenean? –bordariak pixka bat ulertzen hasita. –Bai, hortxe bertan! –baserritarraren ikaskideak. Orduan, Manexek kontatu zion, nola pasatzerakoan ikusi zuen odol putzu handi bat lurrean eta pentsatu zuen hildako animaliaren batena izanen ote zen. Eguerdia pasatuta, goizeko eskolatik ateratakoan eta baserrira bazkaltzera zihoanean, hantxe ikusi zituen odol putzuaren arrastoak, baina, oraingoan, gainetik zerrautsa botata, tragedia pixka bat arintzeko. Horrek esan nahi du, goizean, Manex igaro zenean, ezbeharra gertatu berria zela. Mutikoak ganbarako leihotxoa oroitu, eta, bestela bezala, ardura eta beldur handiz harantz begiratu zuen, eta, izan ere, leiho txiki bat hantxe zegoen, odol aztarnen pare parean. Bidean gehiegi gelditu gabe, aurrera egin eta handik ordu erdira edo baserrira iritsi zen bazkaltzeko prest. Hala eta guztiz ere, etxera ailegatu zenean, buruan zalantza eta galdera asko zebilzkion, eta horrexegatik honako itaun hau egin zuen : –Ama, ama!, zuk ba al dakizu Nieves Martenekoak bere burua hil duela? –Bai, bai, zoritxarrez, bazekiat, bai! Ze galera handia, Manex! –amak, tristeziaz beteta –. Negargarria, benetan! –Eta zergatik egin ote du hori, ama? – semeak, jakin minez. –Uf!, a uskalo! Hori oso zail duk jakiten, maitea, berak bakarrik jakinen dik zergatik egin ote duen; besteok ez diagu erraz jakitea! – adierazi zion, nola edo hala, amak. –Bai, baina, ze arazo ote zuen, ba, emakume horrek bere burua ganbaratik botatzeko? –berriro ere mutikoak, zerbait gehiago jakin nahian –. Azken batean, Nieves senarrarekin bizi zen, bakarrik, eta ez zuten seme alabarik; beraz, ze arrazoi izan ahal zuen egin duena egiteko? Nik ez dut ulertzen. –Ai, semetxo!, hik oraindik ez dak ik ongi, baina, zorigaitzez, arrazoi asko eta asko egon ahal izan dituk, Nievesek egin duena egiteko, esate baterako: tratu txarrak, indarkeria matxista, depresioa, buruko gaixotasunen bat, gaitz sendaezinen bat, oinaze fisiko larria, arazo psikologikoak.. .! Auskalo!, joan eta bila ezak! Hainbat eta hainbat izan ahal dituk zergatikoak –amaren azalpenak, Manex baretzeko. –Ufa!, ba, oraindik ez dut ongi ulertzen, ama! –semeak, kexati. –Lasai!, hi oraindik txikia haiz, baina egunen batean, gehiago handitzen haizenean, orduan dena ulertuko duk!; ez izan presa handiegirik! –esan zion amak, eramanpen handiz. Manex isilik gelditu zen, pentsakizunetan; amak zera gehitu zion: –Dena den, holako kasuetan, gauza bat oso argi eta garbi zegok, Manex, alegia, beren bur uaz beste egiten duten pertsonek, esan nahi dik, une horretan bederen, ez dutela bizitzen jarraitu nahi, ezin dutela segitu; egoera latz horretan ez ditek jasaten bizitza, eta horrexegatik nahiago izaten ditek mundu honetatik joan eta bakea beste nonbait b ilatu – amaitu zuen amak, semearen hobe beharrez, bere ahalegina egin eta gero. Argi dagoena da, norbaitek bere buruaz beste egitea aspaldiko kontua dela; ez da gaur egun asmatutako zerbait, baina bai, ordea, gero eta gehiago aurre egin beharrekoa. Manex eta aingerutxoa Urte hartako abenduaren hasieran, ostiral goiz hotz batean, Manex herriko eskolara iritsi zenean, ohartu zen bi neskatila falta zirela. Hasiera batean, txikikeriaren bat gertatuko zitzaiela pentsatu eta uste izan zuen geroxeago agertuko zirela, baina, ez, geroxeago ere ez ziren eskolara joan. Orduan, baserritar txikiak, jakin nahiari gehiago ezin eutsirik, eta, gainera, ikasgelan giro atezu bat sumatzen zuelarik, mahaikide zeukan Albertori honako hauxe galdetu zion bere hala: –Hi, Alberto!, hik ba al dakik gaur Arantxa eta Garbiñe zergatik ez diren etorri eskolara? –Bai, bai, tamalez bazekiat; anaia txikitxoa hil zaiek! –bota zion ziplo Albertok. –Ez esan! Ez duk egia izanen! Eta ze gertatu zaio, ba? –Manexek, ahoa bet e hortz. –Begira, ze gertatu zaion ez zekiat, baina niri behinik behin, halaxe kontatu zidatek, hil egin dela, alegia! –azaldu zion ikaskideak, kopetilun. –Aizue!, Alberto eta Manex, isildu eta ikasi, mesedez! –kargu hartu zien maistrak, berriketarako gogorik gabe. Biharamunean, larunbatarekin, izan ziren haurtxo errugabe haren hiletak, herriko elizan, arratsaldez; hilabete gutxi batzuk baino ez zituen. Ninia besterik ez zen, mutikoa. Zergatik halako jipoia familia hari? Auskalo! Herriko jende guztia ats ekabetuta eta nahigabeturik gelditu zen; inork ez zuen espero halako antzeko deus ere, baina, gertatu, gertatu egin zen, bai, zalantzarik gabe. Nola buru egin ezbehar hari? Dirudienez, bat bateko heriotza izan omen zen; Manexek ez zuen santa sekulan jakin zer gertatu zen benetan, zein izan zen heriotzaren zioa, baina gertakari hura betiko geldituko zitzaion grabatua garunean. Baserritarrak herrira hurbiltzen ari ziren heinean, hil ezkilen kolpe lehor eta tristeak gero eta ozenago entzuten zituzten. Abenduk o haize meheak arima eta bihotza zeharkatzen zizkien. Inguruko mendi guztiak, elur zuriaren maindire azpian. Eliza barruan, haurtxoaren kutxatxo zuria, erdian, denen begien bistan. Gurasoak eta hiru arreba, negar batean, kontsolamendurik gabe; arrebarik ga zteena, ordea, laugarrena, oso txikia zen eta ez zen ongi jabetzen zer gertatzen zen han, nahiz eta oso aurpegi goibel negartiak ikusi. Manex, txunditurik eta hunkituta. Apeza behin eta berriz saiatu zen bere hitzik goxoenekin familiakoak kontsolatzen, bai na ez zuen lortu; ez zegoen modurik, ezinezkoa zen. Hileta elizkizunak bukatutakoan, hildako aingerutxoaren aitak kutxatxo zuria hartu – mendietako elurra bezain zuria –, eskuin besapean jarri eta beste besoa emaztearen sorbalda gainean bermatuta zeukala, hilerri aldera abiatu ziren denak, apezak eta meza laguntzaileak aurrean zihoazela. Familiakoak, berriro ere, negar malko batean urtzen, aieneka, pozbiderik gabe, hilerriraino zeuden 400 metro haietan. Herritarrengan tristezia, hunkidura, mina, enpatia, errukia eta oinazea; ezin ulertua. Ezkila dorreko hil kanpaiek berriro ere etengabeko ukaldi astun eta suntsigarriak, pertsonen buru eta entzumenen gainean, tonako mailukadak balira bezala: <Berriz min hau!, berriz min hau!>, Berri Txarrak musika taldeak kantatzen zuen modu berean. Hilerrian, Nievesen gorpuaren ondoan lurperatu zuten, biak denboran oso elkarren jarraian joan zirenak, eta, atseden hartzeko ere, biak betiko elkarren aldamenean. Zer kontatuko ote dio Nievesek aingerutxo honi, bere jo atearen arrazoiei buruz? Nork daki? Jakizu! Aingerutxoaren kutxatxo zuria lurreko zuloan sartzerakoan, berriz ere ikusi eta entzun ziren gurasoen eta hiru arreba zaharrenen negar zotinak, hasperenak, desesperazioa, etsipen kontsola gaitza, zorabioak eta a bar. Amaieran, hantxe gelditu ziren bi hilotzak, izoztuta, bakar bakarrik, maitatu zituzten pertsonen gogoan. Manexi betiko geldituko zitzaizkion iltzatuta irudi triste eta goibel haiek burmuinean; bere bizitzan ezagutu zituen lehendabiziko bi pertsonen heriotzak izan ziren eta haiek marka sakona utzi zioten barnean. Ez zuen ongi konprenitzen zergatik eta zertarako gertatzen zen heriotza, zer esan nahi zuen; baina ederki asko zekien, ukuiluko animaliak bezalaxe, hildako pertsona haiek ez zituela santa sekulan berriz ere ikusiko mundu honetan, eta, horrek guztiak kezka eta goibelaldia sorrarazten zizkion. Manexek behin ere ez zuen ikasi hildako haurtxo haren izena, baina, handik aurrera, hura gogoratzen zuen bakoitzean, halaxe deitzen zion, ainge rutxoa. Harrezkero gure baserritarrak gauza bat behintzat erabat ongi ikasi zuen, alegia, bizitza guztian zehar heriotza oso presente dagoela, gurekin heldu da eskutik hartuta. Elurtea eta ama Ustekabeko bi heriotza haien gorabeherak igaro ondoren, E guberriak baino lehentxeago, elur haizea sartu zuen Manex bizi zen baserrian eta bere inguru osoan. Halako egun jakin batean, ordea, elurra hasi zuen, eta hasi bazuen, hasi zuen! Zenbait egunetan bota eta bota aritu zen, ia ia batere atertu gabe, eta, noiz bait atertzen bazuen ere, berriz ere ekiten zion egiteari, amorrazioz. Era hartan, asteetan eta asteetan izan ziren; elurra egin eta izoztu, behin eta berriz, praktikoki, deus ere lurmendu gabe. Negu latza jasan behar izan zuten urte hartan, baina, Manex, ordea, pozak txoratzen. Eskerrak udaberrian, udan eta udazkenean lanak ongi egin zituztela baserritarrek, eta, horri esker etxean bazeuzkaten era guztietako erreserbak: baba beltzak, banabarrak, gaztainak, gaztak, esnea, porruak, tipulak, baratxuriak, txe rrikiak, gaztanbera, olioa, ardoa, irina, azukrea, azak eta abar. Zer edo zer funtsezko agortzen baldin bazen, orduan aita edota seme zaharrenak joaten ziren ondoko herrira erosketak egitera, beren herria baino hurbilago zegoelako, eta, gainera, dendak han txe zeuden, beren herrian, ez. Horretarako, elur erraketa trakets batzuk jantzi eta era hartan jaisten ziren aldameneko herrira mandatuak egitera, izoztutako elur geruza handi eta gogorraren gainean, ez noiz edo noiz ipurdiko bat edo beste hartu gabe, alda pa piko haietan; ama ez zen ausartzen, eta, horretaz gain, jakina, etxean bazeukan nahiko lan egiteko. Baina Eguberriak pasatu, eta, gutxi gorabehera, egoera bertsuan jarraitzen zuten paraje hartan: elurra, hotza eta izotzak. Seme alaba guztiak, Manex iz an ezik, lanera edo ikastera joan ziren etxetik kanpora; honek, ordea, eskolara ez zuen bakarrik joaterik, eta, etxean, gustura, bazterrak nahasten, katuekin, ukuiluko animaliekin, elurrarekin eta bat eta beste; errepide nagusia kenduta, gainerako gehiena paralizaturik geratu zen, eta, azken hau ere, oso behin behineko egoeran. Egunak joan egunak etorri, amak dagoeneko hilabete osoa zeraman etxeko zulo beltz hartan, inora atera gabe, etxeko lanak gauzatu, jan, edan, lo egin eta gutxi gehiago, erosketarik e gin gabe, mezatara joan gabe, auzokoekin hitz egin gabe, kalean ibili gabe eta abar. Ordurako nazka nazka eginda zegoen etxetik ez ateratzeagatik, eta, baita gogaiturik eta aspertuta ere. Gauzak hala, egun jakin batean amak zera esan zion aitari: –Aizu, Joxe!, honezkero erabat nardatuta nago etxeko zulo honetan egoteaz! Zergatik ez didazu irekitzen bidexka bat ondoko herriraino, noizean behin atera ahal nadin? Senarrak, pixka batean pentsatu, eta onartu egin zion proposamena. –Ongi da, saiatuko naiz, baina kontu egin denbora dezente kostatuko zaidala, e!, elur geruza lodia delako, eta, gainera, oso gogortuta dago dena; hortaz landa, orain bakarrik nago, laguntzailerik gabe. Baina, lasai, ahaleginduko naiz, merezi duzu eta!; ea noiz bukatzen dudan ! – erantzun zion senarrak, errukiturik. Berehalaxe ekin zion lanari; baserriko lanek uzten zizkioten aisialdi guztiak aprobetxatzen zituen bidexka irekitzeko, pala eta aitzurra hartuta. Lan gogor eta nekeza izan zen, ia ia metro bete elur baitzegoen, bai na, ekinaren ekinez, bi egun eta erdi pasatxoan lortu zuen bide osoa irekitzea, pertsonak oinez igaro ahal izateko; kilometro bat inguru. Benetan, akigarria izan zen! Manexen amarentzat, berriz, pizgarri handia. Aita bidezidorra irekitzen ari zen bitartean , ama behin baino gehiagotan joaten zitzaion bertara, janari edota edari beroren bat eramateko aitzakiarekin, nahiz eta kalean, ia beti, zeropeko hozbero egon. Azkenean, larunbaterako bukatu zuen dena irekitzen, herriraino. Ama irrika bizian zegoen aldame neko herrira joan, mandatu batzuk egin eta pertsona batzuekin hitz egin ondoren, berriz ere baserrira itzultzeko, bere burua pixka bat egurastu eta gero. Goizean, aita ukuiluan gelditu zen animaliak gobernatzen. Orduan aprobetxatu zuen amak beheko herrira joateko. Manexek ere ordurako kanpoan ibiltzeko gogo bizia zeukan, eta, amari, harekin joateko eskatu zion, axola ez bazitzaion; amak, eskaera onartu. Behin bidean, mutikoa harrituta gelditu zen bazterretan ikusi zuen panoramarekin; zur eta lur! Izan ere, hainbeste egun, elur eta izotzaren azpian pasatu ondoren, kaleko animalia askok eta askok ez zeukaten zer jan handirik, batez ere hegaztiek, eta, horren ondorioz, edozein txokotan agertzen ziren mota askotako animaliak hilda, izoztuta, argal argal, he zur huts eginda; haietako batzuk, gainera, hankaz gora, bide osoan, hesietan, zuhaixketan, sasietan, hormetan eta abarretan: txantxangorriak, txepetxak, kaskabeltzak, karnabak, hormatxoriak, zozoak, birigarroak, buztanikarak, txontak eta abar, eta abar; e rruz! Era horretan, herriraino. –Begira horra, ama! Ikusi hori! Hara han! – Manexek, sinistu ezinik ikusten ari zena –. Ze pena! Hau gehiegikeria, e, amatxo! –jarraitu zuen sor eta lor. –Bai, halaxe duk, maitea! –amak, beste zeresanik bururatzen ez zitzai ola. Eta herri hartatik itzultzean, sufrimendu berbera. Erabateko hondamendia!; triskantza! Samindura latza sumatu zuen Manexek sabelean. Elurra oso gustukoa zeukan mutikoak, baina, aldi hartan, zera pentsatu zuen bere kautan: –Arraioa!, oraingo honetan, arrastotik pasatzen ari haiz, elurra! Manex eta animaliak Urteak aurrera joan ziren pasatzen eta Manex nerabezarora ere iritsi zen, eta, horrekin batera, noski, bere ikuspuntuak, pentsamoldeak eta iritziak ere, pixkanaka pixkanaka aldatzen joan ziren; bere nortasuna sendotzen. Lehen pentsatzen zuen guztia, gerora ez zuen dena berdin berdin oldozten eta baloratzen; aldaketa nabarmenak izan zituen bere psikean. Formakuntzak, hezkuntzak eta ikaskuntzak eragin handia izan zute n bere buruaren garapenean eta bilakaeran. Manexek, konparaziora, ordura arte normaltasun osoz ikusi eta onartu zituen ehiztarien, baserritarren eta arrantzaleen jokabide guztiak, txiki txikitandik horrela ikusi baitzuen bere inguruan, normal, ohiko eta z ilegi. Inoiz ez zitzaion bururatu zalantzan jartzea etxean eta ingurumari osoan ikusi eta ikasi zituen gauzak, esate baterako, ehiza, arrantza eta antzeko jarduerak. Oroimena zuenetik gogoratzen zuen etxekoak –aita, eta anaia zaharrenak –, osabaren bat, au zokoak eta herrikoak nola aritzen ziren, batzuetan arrantzan eta beste batzuetan ehizan. Horretarako, gainera, hainbat eta hainbat tresna erabiltzen zituzten: eskopetak, karabinak, tiragomak, lika, baheak, tranpak, zepoak, lakioak, amuak, kanaberak, sareak , pozoiak eta abar. Manexentzat zeharo ohikoa izan zen ikustea, nola batzuek hala besteek ere, botatzen eta harrapatzen zituzten erbiak, basurdeak, orkatzak, azkonarrak, basahuntzak, azeriak, muxarrak, katagorriak, zozoak, usoak, kurriloak, hegaberak, eski nosoak, mikak, birigarroak, hontzak, satorrak, saguak, arratoiak, sataginak, muskerrak, sugandilak, sugeak, arrabioak, igelak, zapoak, txipak, amuarrainak, loinak, karramarroak, izokinak eta abar, eta abar, hau da, ia ia mugitzen zen jainko guztia. Harrap akin eta ehizaki haiek, batzuetan jateko aprobetxatzen zituzten, beste batzuetan disekatu eta etxea apaintzeko, beste kasu batzuetan dirua kobratzeko basapiztia kaltegarriak zirelakoan, beste batzuetan akabatzeko plazer hutsarengatik, eta, azkenik, beste a nimalia batzuk hiltzen zituzten pozoitsuak izateagatik, eta, beraz, arriskutsuak zirelako ustean. Baina txikitan, hura guztia ikusi eta ikasi bazuen ere, hazten joan zen neurrian, Manexi, pixkaka pixkaka, zalantza berriak hasi zitzaizkion sortzen bere bai tan. Dagoeneko dena ez zitzaion iruditzen hain natural eta zilegi; pentsatzen hasi zen, beharbada, animalia gehiegi erailtzen zirela ongi justifikatu gabe, eta, agian, ez zela guztiz etikoa izanen jatea hainbeste haragi, arrain eta itsaski, munduan beste h ainbat eta hainbat barazki, fruta, fruitu lehor, perretxiko, landare osasungarri eta abar egonda, eta, gainera, hain gustagarriak izanda. Beste alde batetik ere, bera ere ohartzen zen oso erakargarria zela ehizan eta arrantzan aritzea, eta, nola ez?, denet ik jatea, nahiz eta horrek animalia batzuk hiltzea ekarri; tentazioa nonahi zegoen. –Arraioa!, ez zekiat ze egin behar dudan! Hau izorratzea hau! Dios!, ze erabakiko dut nik azkenean? –ziren Manexek bere buruari sarritan egiten zizkion galderak, momentuz, erantzun garbirik aurkitu gabe. Jakina den bezala, nerabezaroa eta pubertaroa oso garai aldakorrak eta nahasiak izaten dira, eta Manexi ere halakoxeak suertatu zitzaizkion, hots, aldaberak, korapilatsuak eta zalantzakorrak, gai gehienekin, gainera. Man exen emantzipazioa Unibertso osoan ez dago inor denbora geldiaraziko duenik, nahiz eta askotan horrek ez digun batere graziarik egiten, eta, Manexi ere, ezinbestean, berdin berdin gertatu zitzaion, alegia, hazten eta heltzen joan zen. Atzean utzi zituen h aurtzaroa, pubertaroa eta nerabezaroa. Gaztaroan eta adin nagusitasunaren hasieran gogoeta zorrotz eta sakon asko egin zituen bizitzari buruz, jakina, lehendabizi batxilergoak, eta geroago, karrera bat –Nekazaritza ekologikoa, bere kasuan – ikasi izanak ere , biziki lagundu zioten hausnarketa serio haiek egiteko momentuan, bizitzaren eta bizimoldearen filosofiari buruzkoak. Urte haietan guztietan, noski, behin baino gehiagotan gogoratu zuen, adibidez, baserrian nola elikatzen ziren. Alde batetik, oso ongi, z eren eta garai hartako jaki gehienak, oraindik nahiko naturalak baitziren, etxean ekoitziak edota kanpotik ekarriak, baina oraino produktu eta gehigarri artifizial gutxi samarrekoak: barazkiak, berdurak, frutak, fruitu lehorrak, laboreak, lekariak eta abar , gehienak etxeko lurrek emandakoak, eta, bestetik, etxekoak ala kanpokoak, baina animalia osasuntsuen jatorrikoak, konparazio batera, oilakia, kapoi haragia, arkumekia, ardikia, antxumekia, untxi haragia, txerrikia, abelgorrikia eta arrainkiak (bakailaoa, hegaluzea, legatza, sardinak, bokartak eta abar). Edozein okasio aprobetxatzen zuten halako janariak hartzeko, hau da, Eguberrietan, Aste Santuan, herriko jaietan, aldameneko herrietako bestetan, urtebetetzeetan eta abarretan; edozein aukera egokia zen. Baina karrera bukatutakoan, etxetik kanpo, hainbat lekutan aritu zen lan egiten eta trebatzen bere espezialitatean, hausnarrean jarraitzen zuen bitartean: irakurriz, hitzaldiak entzunez, adituekin hitz eginez eta bat eta beste. Denbora aurrera joan ahala, gero eta garbikiago hasi zen gauza batzuk ikusten; geroz eta zalantza gutxiago gelditzen zitzaizkion. Azkenean, argiki ikusi, eta funtsezko erabaki handi bat hartu zuen, alegia, baserrira itzuli nahi zuela bizi izatera, baina beste filosofia ezberdin batekin. Momentuz, zenbait urtez etxetik kanpo jarraitu zuen lanean, diru puska bat aurreztu arte. Orduan etxera bueltatu eta aitari lursail handixko bat erosi zion, etxetxo bat eraikitzeko. Bizitokia altxatu ondoren, beharrezkoa zen makineria guzt ia lortu eta lurrak lantzen hasi zen, baina, dena, ahal zuen heinean, behinik behin, modu biologikoan, esate baterako, artoa, garia eta oloa ereiten zituen, transgenikorik gabe –hazi ekologikoak erabiliz –, eta ongarri naturalekin. Ondoren, oilategi ekologi ko bat jarri zuen: oiloak beren oilarrekin. Gauez etxetxo batean egiten zuten lo, baina egunez, nahieran ibiltzen ziren kanpoan, belaze handi batean, aske, belarrak, intsektuak eta xomorroak jaten. Belar soroak, inguruan, itxitura bat zeukan, noski, hegazt iek ez ihes egiteko, eta, batez ere, azeriak ez harrapatzeko; gauean, jakina, oilategira biltzen ziren, beren kabuz joanda, leku seguruan lo egin ahal izateko. Inongo arriskurik gabe. Manexen helburu nagusienetako bat zera zen, lurretik eta naturatik bizi ahal izatea, baina inori kalte handirik egin gabe, hau da, izadia eta bizidunak ahalik eta gehiena zaintzen, batez ere, pertsonak eta animaliak, baina, baita ama lurra ere. Horregatik, oiloei arrautza gehienak kentzen bazizkien ere, saltzeko eta baita ber ak jateko ere, oiloak eta oilarrak, mainatzen saiatzen zen, hots, albait ardurarik onenarekin zaintzen, batere sufri ez zezaten. Are gehiago, oiloak eta oilarrak zahartzen zirenean ere, ez zituen saltzen edo hiltzen jateko, ez, baizik eta, ordainez, elikat zen eta zaintzen jarraitzen zuen, heriotza naturalez, hau da, zaharraren zaharrez, hiltzen ziren arte, nola edo hala, ordura arte eman zioten etekina, nolabait konpentsatzeko; animalien erretiro duinaren antzeko zerbait zen, beren biziarteko pentsio egokia rekin, eta, beharrezkoa izanez gero, baita errespetuzko eutanasiaren zerbitzuarekin ere. Animaliak erabili nahi zituen, bai, baina ahal zen begirunerik handienarekin. Hiltzen zitzaizkion oilo eta oilarrak, etxeko beste txita batzuekin ordezkatzen zituen. Esan bezala, alor txiki batzuetan, artoa, garia eta oloa –hazi biologikoak – ereiten eta biltzen zituen, oiloak eta elikatzeko, eta, bere buruarentzat, Manexentzat, alegia, baratze eder bat lantzen zuen. Halaber, hantxe bertan ehorzten zituen zahartasunez a kabatzen zitzaizkion oiloak eta oilarrak, eta, azkenik, ongarri moduan, berriz, hegazti haien zirin naturalak erabiltzen zituen, produktu kimikorik gabe. Baratzeak, berdurak, barazkiak, lekaleak, frutak, fruitu lehorrak eta abar, modu oparoan ematen zizkio n, eta, halaxe, pixkanaka pixkanaka, eta naturaltasun handi samarrez, barazkijale joan zen bihurtzen, ez erabat zorrotza, baina, bai, behintzat, ehuneko handi batean. Arrautzak, bederen, zeharo ekologikoak jaten zituen; momentuz, ez zen animatzen begano b ilakatzera, baina momentu hartako bizimoduarekin, behinik behin, oso gustura zegoen. Aurreraxeago erlauntz ekologiko batzuk ere paratu zituen, eta, haien bitartez, etxerako eta baita saltzeko ere ezti osasungarria eskuratzen zuen; orobat, eta, aldi berean , eskualdeko polinizazioaren aferan poliki laguntzen zuen. Laburbilduz, oiloek erruten zizkioten arrautzak, erleek ekoizten zioten eztia eta baratzeak ematen zizkion produktuak janez eta salduz, momentuz, gutxienez, hasi zen bere bizimodua, era duinez, aur rera ateratzen, eta, hura ez zen gutxi! Zenbat pertsonak lortu nahiko lukete antzeko zerbait, hau da, beregain izatea? Gainera, gisa horretan jardunda, Lur planetaren garapen iraunkorraren alde jokatzen zuen, eta, aldi berean, klima aldaketaren aurka egite n zuen, tokiko produktuak eta garaian garaikoak ekoitziz eta kontsumituz. Hala eta guztiz ere, normala den bezalaxe, belaunaldien artean beti izaten dira ezberdintasunak eta elkar ulertzeko zailtasunak. Horixe bera gertatzen zitzaion Manexi ere, garai har tan, aitarekin. Aitak, jada zahartu samar zegoelarik, sarritan egiten zizkion bisitak semeari, bertatik bertara, paseatzen zen bitartean, eta, beti, antzeko modu batez mintzatzen zitzaion: –Baina, baina, motel!, hi ez hago ongi ganbaratik, halako arrain e ta haragi goxoak egon eta ez jatea ere! Nik ez diat ulertzen, Manex! Ezta ulertuko ere! Gainera, hementxe bertan halako oilo eta oilasko bikainak edukita! – aurpegiratzen zion, harriduraz, behin baino gehiagotan aitak. Manexek bere azalpenak eta arrazoiak ematen zizkion, baina arrakasta handirik lortu gabe; aitak berean jarraitzen zuen. –Tira, tira!, hator etxera eta amak berehalaxe prestatuko dik haragi xerra eder bat, ikusiko duk! Bestela, nondik hartuko dituk proteinak hik? –aitak berriz ere, temati et a tenkor. Semeak amore ematen zuen bere ahaleginean, bai baitzekien batzuetan hobe dela etsitzea. Gisa hartan erdietsi zuen, bada, azkenean, Manexek emantzipazioa eta beregain izatea.

2023-12-01

Ahuakatearen-zaintzarako-gida

booktegi.eus MAITANE PEREZ ahuakateran zaintzarako gida BlogEtxekoEkologia.com AHUAKATEAREN ZAINTZARAKO GIDA 2022, urtarrilak 4 | Argazkiak, Bideoak | 35 iruzkin • Ahuakatea • Lurra • Tenperatura • Eguzki argia • Ureztatzea • Birlandaketa • Ongarria • Kimaketa • Ohiko izurrite eta gaixotasunak • Sasoiaren araberako neurriak • Ohiko galderak Zaindu. Hori izan da X ri esan dion azkeneko gauza. X k irakurri duen azken mezua. Momentuz. Zaindu zaitez, esan dio, ardura bere gainetik kenduz, berak zainduko ez duelakoan, urrunduko delakoan, nahiz eta hori oraindik seguru ez jakin. X ri haren burua zaintzeko eskatu dio, erregutu dio ia (eskerrak idatzizko mezuetan tonua nabaritzen ez den), egunen batean izkina batean botata topatuko ote duten beldur balitz bezala, ospitaletik azkenekotan dagoela esanez deituko dutenaren beldur balitz bezala. Ez da horr elakorik gertatuko. Beldur irrazionala omen da, baina bada. Irudimen gehiegi izatearen ordaina. Ez lukete bera deituko, gainera. Ospitaletik edo gorputegitik, ez lukete bera deituko. Horregatik esan dio zaintzeko. Horregatik eta hainbestetan ahora datorki on hitz horri zentzua emateko. Zentzu bat, bederen. Horregatik eta berak ere ez dakielako bere burua nola zaindu. Mezu hori bidali ondoren biriken artean irekiko zaion hutsunea nola kudeatu jakingo ez duelako. Horregatik esan dio zaintzeko X ri. Zaindu. Et a disfrutatu. Zure interesekoa ere izan daiteke: Nola ernamuindu ahuakate bat. ahuakatea Asuntoa da: ahuakateak ereinduta izan nahi ote du? Hau da, ahuakateak ez luke nahiago izango libre eta bere kaxa hazi urrutiko lur batean, nork daki, beste zelai as koren artean galdutako zelai txiki batean, edo sumendi artean, edo eremu bat nondik itsasoa ikusten den, edo sute baten ondoren berpizten ari den landa batean? Asuntoa da A k ez dakiela seguru ahuakateak leku horietan haz daitezkeen, baina norbaitek aukera eman ote die? Norbaitek galdetu ote dio ahuakateari etxea txukuntzeko beti musika berdina jartzen duen emakume baten egongelako loreontzi batean egon nahi ote duen? Edo beste ehunka ahuakatez betetako lerro zuzen baten erdian, negutegi baten barruan, bere gainean ongarri kimikoak botatzen dituen makina baten azpian, egon nahi ote duen? Ez. Inork ez dio ezer galdetu ahuakateari. Asuntoa da guk erabaki dugula ahuakatea zaintzea. Arrainak edo orkideak zaintzen ditugun bezala. Ama edo bikotekidea zaintzen dugu n bezala. Berdin berdin. Asuntoa da ez dakigula ahuakateak zaindua izan nahi ote duen. Eta agian galdetu beharko geniokeela lehendabizi, gure etxean hazten hasi aurretik. Persea amerikanoa, arrunki ahuakateondo deitua. 12 metroak gainditu ditzake, baina l oreontzian tamaina askoz txikiagoa hartuko du. Bere hazkuntzak pazientzia handia eskatzen du: urte asko itxaron beharko dira loreontziko ahuakateondo batek fruiturik emateko. Baina itxaronaldiak merezi du, dudarik gabe. lurra Zaintzeko eskatzeko (ia erregutzeko) mezua bidali ondoren, sakelakoa itzali du. Eskuetan izan du minutu batzuez, eta berriro piztu ala ez zalantzatan egon da. Baina ez du piztu. Mahaiaren gainean utzi du, eta dutxara joan da. Ez daki X k mezua erantzungo o te dion. Seguruenik ezetz, beste gauza batzuetan dagoelako, eta ez duelako ezer berezirik izango erantzuteko. Eskertuko diola badaki. Ondoan dagoela sentitzea gustatzen zaiola badaki. Eta irribarre egingo duela bere zaindu hori irakurtzerakoan, nahiz eta g ainetik besterik ez duen irakurriko. Baina ez duela izango erantzuteko ezer. Hori ere badaki. Eta ondo dago. Oso ezberdinak dira X eta A. Eta oso ezberdinak izaten jarraituko dute beti, orain arte oso ezberdinak izan diren bezala. Ezberdinak dira funtsean eta odolean, denetan. Eta A k hori erraztasunez pentsatzen duen arren, ez du hain erraz onartzeko gaitasunik, edo gogorik, edo ausardiarik. Mezua bidali ondoren biriken artean ireki zaion hutsune horrek mina ematen dio, eta dutxak ez dio mina kentzen, entretenitzen laguntzen badu ere. Bularra arakatzen du hutsunea ulertu nahian, xaboitzen du, laztantzen du. Kezk a omen da, hori pentsatzen du, kezkatuta dagoela X rengatik, baina ez dakiela zergatik. Ez dakiela nondik datorkion kezkatzeko behar hori, zertaz kezkatu ere ez dakienean. Konturatzen da kezka hori benetan X rengatik edo bere buruarengatik ote den ere ez d akiela, X ri gertatu dakiokeen horrek, dena delakoak, berarengan ere eragina izango duelako, agian, seguruenik. Eta kezka datorkiola ez duelako eztabaidatu nahi, eta ez duelako kezkaturik bizi nahi. Ez duelako beste batengatik kezkaturik bizi nahi. Horrega tik kezkatzen dela. Dutxatik atera, eta sakelakoa oraindik ez piztea erabaki du. Ohe gainean etzan da, biluzik, aspaldi aldatu ez dituen maindireen gainean. Ile bustia aurpegi gainean geratu zaio, betiko xanpuaren usaina sudurrean, eta arnasa sakon hartu du, biriken arteko hutsunea oxigenoz bete nahian. Eta pentsatu du aspaldian ez zegoela etxean, sustraiak galduak omen dituela, azkenaldian hegan ibili izan balitz bezala, alde batetik bestera lanagatik, eta X maizago ikusteagatik. Eta konturatu da oinen at zealdeko gogorguneak leunago dituela orain, oin nekatuak berpizten ari zaizkiola pixkanaka. Eta erabaki du etxean geratuko dela, eta ortozik ibiliko dela, aspaldian egiten ez duen bezala. Substratuak pixka bat azidoa izan behar du, 5 eta 7 arteko pHarekin . Zohikatz, koko zuntz , zizare humus eta perlita nahasketa bat oso ondo datorkio landare honi. tenperatura Nk atera zuen gaia, duela aste batzuk. Ikasgelan umeekin ahuakate bat landatu zuela esan zien lagunei, eta oso erraza izan zela. Ahuakatearen hezu rrari txotx batzuk sartu zizkiotela, eta ur baso batetan jarri zutela. Eta oso ondo ikusi zutela sustraiak nola ateratzen zitzaizkion. Lagun gaua zen, beroa egiten zuen eta garagardoak edaten zituzten, bakoitzak bere modura. Moskitoak uxatzen zituzten bit artean N k kontatu zien esperimentu ederra izan zela eta umeak oso pozik zeudela landarea zaintzen, momentuz. Ak askotan izan du ahuakatearen landatze horren berri, jendea entretenitzen omen dela afaldutako ahuakatearen hezurrari txotxak sartzearekin eta uretan uztearekin sustraiak nola ateratzen zaizkion ikusteko, sustraiak nola garatzen diren ikusteko. Eta entzuna dauka halaber landarea haztea lortu arren oso zaila dela fruiturik ematea. Eta pentsatu zuen ez ziola zentzurik ikusten, batez ere bere kasua n, landareak zaintzeko oso denbora gutxi izaten duelako beti, edo, egia esanda, landareak zaintzea ahazten zaiolako beti. Gaia aspaldian aldatua bazuten ere, A k pentsatu zuen landare hori zaintzea, konkretuki landare hori zaintzea, zaintza ote den, fruit uaren esperoan zaintzen dutenek haien onurarako zaintzen dutelako, eta ez landarea zoriontsu izan dadin, zoriontsu izan ahal bada. Eta bere buruari galdetu zion zaintza egoista izan daitekeen, ozenki galdetu zien lagunei, ea zaintza benetan norentzat egite n den, eta garagardo beroari zurrutada bat eman zion, besoan ziztatu berri zuen moskitoa eskuarekin akatuz. Ahuakateak ez du hotza jasaten. 10 gradu beherako zonaldetan barruan kokatu beharko duzu, neguko hotzaz babesturik. Aldi berean ezin du 30 gradutik gorako tenperatura jasan, ezta eguzki zuzen oso indartsua, hostoak erreko dizkiona. eguzki argia Ohea eskuekin lisatu, etxeko arropa jantzi eta legatza izozkailutik atera du. Mugikorra piztea erabaki du, badaezpada. Ez dauka mezurik erantzuteko gogorik, eta gainetik bakarrik irakurri ditu amaren hiru eta lagun taldeko beste hainbat. X k ez du erantzun. Ez da beharrezkoa. Gustura egongo da, berak eskatu bezala. Disfrutatu. Hitz horri omen egiten. Aurreko hitzari ordea, nork daki. Zaindu. Agur edo gero arte bezala esaten den hitza da, besterik ez, egunero entzuten dena, edukaziozko forma, ez nahitaez bihotzetik ateratako benetako eskaera, ez nahitaez biriken artean irekitzen den hutsunearen forma berbala. Ordenagailu aurrean eseri da, eta Google en bilatzen hasi da, konfiantza emango dion webgune baten bila. Nekatuta sentitu da, eguzkia jaisten hasten den ordu horietan maiz gertatzen zaion bezala begiak lanbrotuta, eta orrialde batetik bestera saltoka ibili da zeini kasu egin eta zeini ez erabaki ez inean. Gauzak nola egin ez jakiteak urduri jartzen du eta informazioak gainetik eta gaizki irakurtzen eman du ordu erdi luze. Kakalardo baten irudia ikusi du. Loreontzi bateko lurraren gainean tantak askatzen dituen tanta kontagailu baten argazki bat. Beld ar talde bat. Abisu ezberdinak, aholkuak, ardurak. Eta kulpak. Aurreko pausoan huts egin baduzu... Antibirusa ireki zaio tupustean. Topatutako informazioa nahikotzat emanda, edo gehiago bilatzeko indarrik gabe sentitu delako, pantaila zaharrari atsedena e man dio. Ondoren legatza prestatzen hasi da, bero horrekin zerbait freskoagoa jan beharko lukeela pentsatzen duen bitartean. Leihoak ireki ditu arratseko usaina etxean sar dadin. Sargori dago, baina ez du euririk egingo. Legatza labean sartu, eta sofan es eri da, amaren mezuei erantzuteko. Ahuakateari eguzkiak eman behar dio. Argi nahikorik jasotzen ez badu bere hazkuntza kaltetuko da eta bere hostoek ez dute kolore distiratsurik izango. Adi! Ezagutu zenbat argi jasotzen duten zure landareek benetan gure app berriarekin! Deskargatu hemen . ureztatzea Xren herrian euria ari du. Askotan ari du euria X ren herrian. A renean ordea aspaldian ez dago euri jasarik. Diferentea da hori ere, nahiz eta oso gertu egon herri bat bestearengandik. Edo nahiko gertu. Edo urruti, egunaren arabera. Diferentea da hezetasuna, hezurretan sartzen dena, hezurrak modu batean edo bestean osatzen d ituena. Hezetasun desberdinarekin eraikita daude A ren eta X ren gorputzak. Hezurrak eta odola. Xk hezetasuna harekin dakar A bisitatzen duen bakoitzean, A maitatzen duen bakoitzean. Umeltasuna zabaltzen da X k eta A k gaua elkarrekin pasatzen dutenean, edo elkarrekin bazkaltzen dutenean, edo goiz erdian sofan etzaten direnean. Orduan bai, hezetasuna konpartitua bihurtzen da, bien hezurretan sartzen da, bien odoletan. Hezetasun horretan hazten da bizitza, horretaz elikatzen dira basapiztiak, bertan ugaltz en dira zizareak, edaten dute txoriek. Hezetasun horretan badakite elkarrekin egon nahi dutela eta egongo direla, nolabait, bukaera arte. Horregatik A k ez ditu maindireak aldatu azken egunetan, hezetasuna birikentzako ona delako, edo agian ez, baina ona d elako berarentzat, bere birika lehorrentzat. Xren herrian euria ari du, eta A k badaki etortzen den hurrengoan, goiz, oso goiz, esnatzen duen hurrengoan, haren herriko umeltasun hori ekarriko diola opari, basoko animalia guztiak ekarriko dizkiola opari, basoko basa guztia, zeruko tanta guztiak, lainoaren babesa ekarriko diola opari. X ren azal hezeak besarkatuko duela, bere azal lehorrarekin talka eginez. Eta irribarre egin du egongelako mahaiaren azpian X ren galtzerdi bat topatzerakoan, eta erabaki du l aster oporretara joango dela, egun gutxi batzuk, azala heze bilakatuko dion lekuren batera. Eta azalak berdinduko dituztela, barre artean, une batez, une txiki batez soilik. Ur soberakin batek sustraiak usteltzea eragin dezake. Horregatik lurrak ondo drai natuta egon behar du, eta loreontziak zuloak izan behar ditu. Hobe da ura faltan izatea gehiegi ureztatzea baino. Hala ere, hostoen ertzak marroi bihurtzen badira, lehortzen ari denaren seinale da. Kasu horretan gehiago ureztatu. Klikatu hemen: Noiz urezta tu landareak. birlandaketa Kontua da ahuakatea haztea erabaki zuela. Kontua da badakiela ia seguru hil egingo zaiola ahuakatea, baina hala ere saiatu nahi duela. Esperientzia hori bizi, esperientzia traumatikoa edo pozgarria izango den ez dakien arren. Probatu nahi du, ahalegindu (e ta lana prokrastinatzeko beste aitzakia bat izan, bide batez). Arriskatu. Ardura hartu. Lurraren pHa neurtuko du, zuloak egingo dizkio loreontziari, zizare humusa egingo du (edo Amazonen erosiko du), eta, hostoen ertzeek marroi kolorea hartzen badute, geh iago ureztatuko du. Hazten doan heinean, haztea lortzen badu, loreontziz aldatzen joango da, geroz eta espazio gehiago emanez etxe txiki horretan. Etxearen izkinarik eguzkitsuenean jarriko du landarea, nahiz eta etxea oso eguzkitsua ez izan, nahiz eta etxe aren izkinarik eguzkitsuena ere nahiko iluna izan. Berak argituko du, topatuko du argitzeko modua. Agian abestu ere egingo dio, hori inon irakurri ez badu ere, agian abestuko diola erabakiko du, hartzen duen itxuraren arabera. Agian ahotsarekin argitu ere egingo du, hori pelikularen batetan ikusi du noizbait. Ardura hartuko du. Landare exotikoa zainduko du, nahiz eta ez jakin zaintzeko gai izango den ala ez, nahiz eta ez jakin landareak zaindua izan nahi duen ala ez, nahiz eta ez jakin landarearengatik edo bere buruarengatik egingo duen. Landare batek jar dezakeen erresistentziaren gainetik pasatzea erraza da. Eta ez dago eztabaidarik. Zainduko zaitut eta listo. Onartu, ala hil. Udaberrian edo udazkenean birlandatu ahuakatea, tenperaturak epelak direnean. Kontuz izan sustrai delikatuak ez mintzeko birlandaketan zehar, landarea moda arrakastatsuan hazteko. ongarria Izan dituen arrain guztiak hil egin zaizkio, beti. Aspaldian ez dauka arrainik, agian hogeita hamar urte edo pasa dira azken arraina izan zuene tik, txikitan, gurasoen etxean. Arrainontzi zikin bat gogoratzen du, likenek paretak hartuta, substantzia koipetsuak uretan igeri, nebak eta berak esku zikinak uretan sartzen zituztelako arrainak aztoratu nahian, seguruenik. Gogoratzen du arrainak ikusteko begiak kristalera itsatsi behar zituztela. Amaren hitzak ere gogoratzen ditu, ea nork garbituko duen arrainontzia. Eta aitarenak ere bai, arrainontzi hori garbitzen ez badute arrainak komunetik botako dituela. Eta, kostata bazen ere, nebak eta berak azken ean arrainontzia garbitzen zutela gogoratzen du, eta arrainak argi ikusten zirela lohitasun hura kristaletik kenduta, eta jaten ematen zietela, ez gutxi eta ez asko, baina agian gehiegi, arrainak lehenago edo beranduago ahoz gora topatzen zituztelako beti, hilik. Errukitu da haiengatik. Eta amorrua eman dio. Errukia sentitzea ez da erraza A rentzat. Ez daki zergatik gogoratu dituen orain arrain horiek, eta ez daki zergatik sentitu behar duen errukirik etxean gehienez bi edo hiru astez izandako animalia ize ngabe horiengatik. Amarekin elkarrizketa bukatu, s ofatik altxatu, eta omeprazol bat hartu du, biriken arteko hutsunea kanpoko laguntzarik gabe josten ikasten duen bitartean, gurasoen etxean arrainontzira botatzen zuten pastilla horietako bat bezala, eztarrian gora hazten ari diren likenak eteteko asmoz. Zizare humus geruza bat eman lurrari udaberri hasieran eta uda hasieran. Lehen urtean zehar simaurra hilero behin aplikatzea iradokitzen da. Adi! Post honetan ikasi Nola egin zizare humusa eta hemen Nola egin landarentzako etxeko ongarri organikoa. kimaketa Kontua da ahuakateak sustrai bat bota zuela duela bi aste. Kontua da erridikulutik gertuko poza sentitu zuela sustrai mehe gris hori ahuakatearen hezurretik behera ateratzen ikusi zuenean, ureta n arin hazten, edalontzian barna hedatzen, zorua ukitu nahi izango balu bezala. Sustraiak, edo hobe esanda, sustrai bat, sustrai hori, lurraren bila, lurrik ez dagoen berrerabilitako edalontzi horretan. Errukia sentitu zuen orduan ere. Eurendako lekurik to pa dezakete sustraiek uretan? Lurraz betetako loreontzi batera aldatzeko tentazio bortitza sentitu zuen, baina ezin zen, oraindik ez, pazientzia izan behar zuen, eta ahuakateari bere modura hazten utzi. Bere modura, baina bere etxean. Kontua da hurrengo e gunetan sustraiak hazten jarraitu zuela, eta beste bi atera zitzaizkiola, eta uretan korapilatu zirela hiru sustraiak haien artean figura ulertezinak eratuz. Kontua da handik egun gutxitara zurtoin txiki bat ere atera zela, hezurraren beste aldetik, airera ntz. Landarea agertu zen. Landarea bazetorren. Eta kontua da A k zurtoin hura mozteko tentazioa izan zuela, ardura handia zetorkiola gainera, zurtoina mozteko gogoa eta desioa izan zuela. Ardura hori gainetik kentzeko bulkada. Zurtoina moztu eta ahaztea. Eta ez zuen egin. Hori da kontua. Gutxi eta askotan kimatzea gomendatzen da. Kimaketa intentsu batek eragin negatiboa izan dezake hurrengo urteko zuhaitzaren hazkuntzan. Adi: ez kimatu inoiz ahuakatea euria egin ondoren. Honek zuhaitza ahuldu dezake. ohiko izurrite eta gaixotasunak Ohean etzanda egon da tarte batez, pilulari barneak lasaitzen utziz, eta motel altxatu da eguzkia erabat desagertu den unean. X ren mezu bat duela ikusi du, argazki bat, leku eder baten zatitxo bat. Berdeak distira egiten du argazkian, nahiko ilun badago ere, eta landare bustien usaina dakar. X benetakoa da beti, baina leku hartan oraindik ere benetakoagoa bihurtzen da. A k badaki, nahiz eta oraindik ez den inoiz bertan harekin egon. X haren haurtzarora itzultzen da, haren haurtzaro basatira. Bertan osatu zen, hezurretako hezetasuna leku horrek eman zion, eta ematen dio oraindik ere. Haren leku kuttunean imajinatzeak irribarrea eragin dio A ri. Mezuak ez dauka hitzik, muxu baten emotikonoa besterik ez, baina nahikoa da horrel a. Leku hartan egiten duen erdia besterik ez du kontatzen X k. Harentzat da beste guztia. Harentzat dira zauriak, azal urratua, ziztadak, soinuak, usainak eta euria. Harentzat pentsamenduak, zigarroak eta hontzen kantuak. Isiltasun horren atzean gordetzen ditu X k haren funtsa, haren zama, haren pozak eta haren minak. Eta A k ez dio gehiago galdetzen. Basatasuna ematen dion leku berdinak ematen dio baretasuna, eta begi argiagoekin itzultzen da beti, zertxobait zaharrago, agian, piztuta, indartsu. Luze egon da argazkiari begira, xehetasunak gorde nahiko balitu bezala. X agertzearekin batera inoiz ezagututako lekuak agertu zaizkio bere geografian, inoiz irudikatutako jarduerak bere iruditegian, inoiz erabilitako hitzak bere hiztegian. Mundu horren aurrean lil ura moduko bat sortu zitzaion eta hor geratu zaio, luzerako, omen. Kontuz ibiltzea beste gauza bat izan daitekeela ezagutu du, zaurien mina beste modu batera eraman daitekeela, sasien arteko bideak aberatsagoak direla, eta arriskua gertu izatea erakargarri a izan daitekeela. Arriskua, lehen bere buruarengandik hain urruti mantentzen zuen hori, gertu dabilen izakia bihurtu da orain, bere egunerokoan sartu da, ikusezina ia, baina presente. X k arriskua txakur txiki bat bezala maneiatzen du, etengabe bilatzen du bere estimulua eta bere konpainiaz gozatzen du, hortzak erakusten dituenean azken segundora arte eskua kendu gabe. Beti kentzen du, baina. Arriskua erlatiboa da, beti. X haren burua zaintzen badaki, beti jakin izan du, eta ez du azalpenik emateko gogori k. Horrek A aztoratzen du, eta maitemindu ere bai. Arrotza zaion hori exotikoa bihurtu zaio, erakargarria bezain beldurgarria. Legatza gogoratu du bat batean, eta erretzeko zorian zegoenean atera du labetik. Ez dauka itxura onik, baina afalduko du, edo saiatuko da, behintzat. Muxu baten emotikonoa bidali dio bueltan, eta sukaldeko mahai txikian eseri da plateraren aurrean. Sardexk arik ez du atera, ahozapirik ezta ere, edalontzirik ezta ere. Geldi geldirik geratu da arrain ilun horren aurrean, barneko korapiloak sentitzen, eskuak non jarri ez dakiela, jatearen ekintza ahaztu izan balitzaio bezala. Biriken arteko hutsunea berriro ere zabaltzen ari zaiola sentitu du, ziztada txiki bat, sentsazio korapilatu bat urdailaren gaineko partean. Trumoi baten zaratak astindu du, eta azkar zutitu da, leihora hurbilduz. Ekaitza dator. Sargori dago baina ez du euririk egingo, aspaldiko leloa, ber e teoria hankaz gora. Leihoaren ondoan zutik, kalean erortzen diren tanta lodiei begira, urdaila gaineko ziztada handitu zaio, arnasa eteteraino. Hezetasunean hazten eta ugaltzen da bizitza, baita barne izurriteak ere. Ez du zergatia ulertzen, ez du kezka rik sentitu nahi. Ez du X zaindu nahi, ez du pentsatu nahi noizbait zaindu beharko duenik ere. X k ere ez du zaindua izan nahi, agian, seguruenik. Eta hala ere, edo horrexegatik, erruak kolpatzen du, trumoiak bezala. Zaindu esaten dio, zaindu zaitez, nik e z zaitut etorkizunean zaindu nahi. Hori esaten dio, baina ez dio esaten. Hori ez du inoiz esaten, ez nago zu zaintzeko prest, ez naiz zure ondoan geratuko gaixotzen bazara, edo agian bai, baina ez dakit. Eta ez du ulertzen nondik datorkion kulpa hori, euri tantak bezala zorua indarrez kolpatzen duena. Kulpa, landareak hiltzen zaizkiolako, arrainak hiltzen zaizkiolako, bere burua zaindu nahi duelako besterik ez, eta batzuetan hori ere ez. Hostoetako kakalardoak, beldarrak, kukurutxak, armiarma gorria, hazi etako gurgurioak eta hostoetako gurgurioak. Antracnosisa, herdoila, pedunkuluaren eraztuntzea, hostoaren deformazioa, fruitu ustela eta “ahuakatearen tristura”. Azken honek sustraiei eragiten die: adar altuak lehortzen dira, hostoek bere tonu berdea eta fo tosintesirako gaitasuna galtzen dute, fruituak txiki bihurtzen dira eta azkenean zuhaitza hil egin daiteke. Adi! Gaixotasunak tratatu eta aurreikusi! “Adimen Artifizialeko landare medikuak” segundo gutxitan landareen arazoak diagnostikatzen lagunduko dizu. Deskargatu hemen gure app berria. sasoiaren araberako neurriak Ahuakatea gogoratu bat batean. Ur soberak in batek sustraiak usteltzea eragin dezake. Arratsaldean balkoira atera du eguzkia jaso zezan, zertxobait apal ikusten baitzuen azken egunetan, eta han geratu da, mugitu ezinik, euri jasaren azpian. Azkar sartu du barrura, eta oihal batekin lur gaineko ur a xurgatzen saiatu da. Hosto bi erori dira euriaren indarraren eraginez. Kontuz hartu eta zaborrontzira bota ditu. Gero loreontzia eskuetan geldi geldirik geratu da egongelaren erdian, gauetan ahuakatea non jarri behar den inon irakurri ez duela konturatuz . Sofaren ondoko mahaitxoan utzi du, mugikorraren ondoan. Mezu bat dauka, X ren beste argazki bat, hura, blai eginda. Eta barre egiten duten hiru emotikono. Eta “zer egingo diogu ba?” adieraziz besoak altxatzen dituen beste emotikono bat ere bai. Barre eg iten duten beste hiru bidali dizkio bueltan, benetako irribarrea aurpegian. Oinak hotz dauzka, baina ez ditu galtzerdiak jantzi nahi. Sukaldera hurbildu eta mahai gainean gogor geratu den legatza zaborrontzira bota du, penarik gabe. Irekita jarraitzen du en leihoa ixtera hurbildu da. Jada ez du euririk egiten, baina kaleak bustita daude, hiria hezea. Arnasa sakon hartu du, erraz, hezetasunak birikak leundu balizkio bezala. X ekaitz azpian korrika imajinatu eta barre egin du, hura erabat bustirik eta bera etxean babesturik, lehor. Hezur eta odol ezberdineko bi izaki. Eta urdaila ere leundu zaiola konturatu da, eta gose dela, eta X k bizitza bizitzeko modu bat aukeratu zuela aspaldian, eta bera berandu iritsi dela, edo beranduago, gauza bera, azken finean. Et a axola zaiola, asko, baina horrela dela. Eta hutsuneak irekiko zaizkiola, eta zaindu esaten jarraituko duela, bihotzetik, ezertarako balio ez badu ere, heredatutako hitza errepikatzen jarraituko duela. Baina ez dela urrunduko, momentuz, bukaera arte. Uda da eta landareak hil zaizkizu berriro? Ez ahaztu berriz zaintza lanik! Landareak zaintzea inoiz baino errazagoa da gure zaintzarako oroigarri inteligente eta pertsonalizatuekin. Deskargatu hemen gure app berria. ohiko galderak Kontua da hiru egun lehenago ahuakateari gurgurioak agertu zitzaizkiola hostoetan. Kontua da hostoak zulatu zizkiotela, berde kolore distiratsua galdu zutela eta indarrik gabe mantentzen zirela zurtoin txikiari helduta. Kontua da zurtoina agertu eta egun gutxitara atera zitzaizkiola hostoak, eta A k oso harro ikusi zituela hazten. Ez zekien norengatik zegoen harroago, bere buruagatik edo ahuakatearengatik, baina ez zitzaion axola izan. Kontua da berehala agertu zirela gurgurioak, eta A k zer egin bilatu zu ela interneten, eta pozoi bat erosi zuela auzoko drogeria batetan, baina ez zela pozoia botatzera ausartzen, akatsaren batengatik ahuakatea ere akatuko ote zuen beldur. Kontua da ekaitzaren ostean, leihoak itxi ondoren, hostoak eta arraina zakarrontzira b ota ondoren, irribarre eta arnas egin ondoren, loreontzia hartu eta mahai gainean jarri zuela, eskularruak atera zituela konketa azpiko armairutik, guraize batzuekin pozoi kutxaren izkina moztu zuela eta lanean hasi zela, erakargarria bezain beldurgarria z itzaion bere iruditegi berriko jarduera hartan. Eta kontua da disfrutatu zuela. Eta kontua da bazekiela ahuakatea udan landatzea ez zela ideia ona, baina hala nahi izan zuela berak. Eta sargori zegoela. Eta maitasun mezuak jaso eta bidali zituela. Eta kont ua da maindire hezeetan lo egin zuela gau hartan ere, (bere bizitza berriko) basapizti guztiekin batera. Zer egin ahuakatearekin fruiturik ematen ez badu? Zer egin hezetasuna gehiegizkoa bada? Zergatik hartzen dute hori kolorea nire ahuakatearen hostoek? Zer egin kakalardoek nire ahuakatea erasotzen badute? Noiz aldatu behar da ahuakatea ur basotik loreontzira? Zer egin ahuakatea behar bezala hazten ez bada? Orain ahuakatea nola zaindu badakizula, gehiago jakitera animatzen zaitugu EtxekoEkologia ko beste gida batzuk irakurriz! Ezagutu Izurriteei aurre egiteko trukoak eta Ahuakatearen balio energetikoak eta errezetak.

2023-12-01

booktegi_liburua_pop_pilulak_5

1 Gasolina eta Zippoa: Julen AzpitarteArnasa: Irantzu AurrekoetxeaItxura: Iñaki LandaAzala: Alberto Casina poppilulak@gmail.comfacebook.com/poppilulak@poppilulak “Aitortzen dut duela 30 urte ezinezkoak ziren soinuak sortzen ari direla, aurrerapen handiak egin baitira esparru horretan. Baina nik berdin jarraitzen dut: nahiago dut musikariek mikrofonoaren aurrean sortzen duten soinua. Egun, grabaketako hutsegite oro konpon daiteke, eta horren emaitza soinu antzua duen musika da. Hein batean, hutsegiteek, idiosinkrasiek eta desdoikuntzek humanoagoa egiten dute programazio digitalaren aurreko musika, eta nire ustez, musika betidanik izan da komunikazio humanoa. Baina argi dago mundu honetako deskarga digitalarekin eta Spotiifyekin, gazteek mota guztietako musika dutela eskura, baita guk argitaratzen dugun musika zaharra ere, eta nire aburuz, kasu batzuetan gustuko dute. Aipatu dudanez, 50 eta 60ko urteetan ez zen batere erraza rockandrolla entzutea; egun, arazoa da zein musika entzungo duzun erabakitzea. Eta horrek kezkatzen nau, musikaren burrunba izan daitekeelako gauza garrantzitsu bakarra, eta ez testuinguru kulturala”, Roger Amstrong ACE Records. Aurkibidea Atlas/Rocky/Brooklyn Ana I. Morales Hortaz, idazlea izan nahi duzu? Charles Bukowski (DJ Xoxorriok itzulia) Irudia: Alberto Casina Servando Rocha. Historiaren zuloak Antton Iturbe Bera ez dagoenean Iban Zaldua Irudia: Ramon M. Zabalegi Deabruarekin ilargi argitan dantzan Iñigo BasagurenDuarte Bitsada katodikoa Iñigo Bidetxea Baby Huey. Tximinogizonaren legenda biziduna Julen Azpitarte Basquiat ez da hilotz Yurre Ugarte Tenpranillo botila batetik ateratako lau poema Martin Bidaur Irudia: Alberto Casina Abangoardiako erretagoardiara Txema Rodriguez Azkenik, Star Tripen debuta Giorgio Bassmatti Please to meet you Vulgákov Xabier Sagardia Muntaia, sei eszenatan Eremuz Kanpo Frantxun Atxak Ekaitz Goienetxea Irudiak: Alberto Casina Kiko Amat: “Anbizio faltak molestatzen nau” Aritz Galarraga Siberiako istorioak Koldo Almandoz “Breaking Bad”eko Gretchenfragea Santi Leone pop pilulak Atlas/Rocky/Brooklyn Ana I. Morales 52008 aldera New Yorkeko lagun batek Spidermanen ingelesezko ale vintage bat oparitu zidan, 1973koa. Nire semeak orduan zortzi urte zeuzkan, baina ordurako betaurreko moreen araberako heziketak aztarna utzia zuen berarengan, eta eskandalizatuta erakutsi zidan komikian txertatuta zegoen iragarki bat. Iragarkia bera komikitxo baten moldean zetorren, eta gizonek giharrak lantzeko metodo bat saltzeko zen. Tiran tipo argaltxo bat agertzen zen neska batekin hondartzan. Morroskeitor bat pasatzen zitzaien ondotik korrika, eta harea botatzen zien begietara ostiko batez. Argaltxoak kargu hartzen zion matoiari, eta giharmendiak mehatxu bat iradokitze hutsarekin menderatzen zuen morroi mehea, pinpan. Neskak orduan komentario paternalista bat egiten zion bere mutil lagunari, eta han geratzen zen gizagaixoa: burumakur, lotsatuta eta umiliatuta. Hurrengo binetetan argaltxoak deskubritzen zuen liburu bat, nor bere kabuz muskulatzeko metodo bat, hari esker supermorrosko bihurtzen zen, eta hondartzara itzultzen zen oilartxoari zor zion muturrekoa ematera. Lortu egiten zuen, jakina, eta neskak harro baino harroago besarkatzen zuen, bere mutila benetako gizona zela deskubritzearen arindua ezin ezkutaturik (You are a real man after all!), hondartzako jendearen mirespen hitzen artean. Let me PROVE I can Make YOU A NEW MAN zioen letra handiz iragarkiak amaieran, eta metodoaren loriak kantatzen zituen letra txikian. Barre egin nuen iragarkiarekin, aldizkarian agertzen ziren beste mezu komertzial zaharkitu batzuekin bezalaxe, eta, semearekin estereotipoen dekonstrukzio hezigarri bat eginda, ahaztu egin nuen. Handik urte batzuetara The Rocky Horror Picture Show (1975) film musikalerako euskarazko azpidatziak egin nituen. Nire film kutunetako bat zen lehendik ere, eta uste nuen oso ondo ezagutzen nuela ordurako. Ustelak erdia ustel. Jakina denez, filmean Doctor Frunk N. Furter pertsonaiak gizon bat egiten du laborategian, Frankenstein doktorearen antzean. Kasu honetan, baina, doktorea trabesti estralurtar bat da —Transylvania galaxiako Transsexual planetatik etorritakoa, zehazki— eta sortzen duen gizona (Rocky) sekulako tipo katxarroa da. Gainera, doktorearen helburua ez da herioa gainditzea edo halako pitokeriarik, bere apeten araberako sexu jostailu bat sortzea baino. Bere proiektuaren berri ematen duen kanta abestean, Dr. Frank N. Furterrek barre egiten die ariketa fisiko neketsuetan orduak eta izerdiak ematen dituztenei: zertarako hainbeste esfortzu eta sufrimendu —dio doktoreak— nik zazpi egunetan gizon egin ahal bazaitut? (In just seven days I can make you a man). Azpidatziak egitean kanta horretan agertzen zen espresio batek pentsakor utzi ninduen: dynamic tension delakoak. Non ikusi ote nuen nik hori lehenago, hiperazkunde muskular maskulinoaren testuinguruan? Argitxo bat piztu zitzaidan ganbaran eta Spidermanen komiki zaharraren bila joan nintzen. Hantxe zegoen: “tentsio dinamikoa” zen iragarki xelebre hartako morroskotze metodoaren kontzeptu giltzarria. Haren bidez eskura zitekeen “Jainko grekoena bezalako fisikoa”, azalpenak ziurtatzen zuenez. Interes berrituaz aztertu nuen iragarkia, zeinak orri osoa hartzen zuen. Saltzailearen izena eta argazkia ere ageri zituen: Tartzan itxurako tipo bat slip txiki bat jantzita bizeps handituak pozik erakusten, eta ondoan, sinadura: Charles Atlas. Izen hori ere agertzen zen ni itzultzen nenbilen filmean: bere kreatura aurkezten duen kantuari ekin aurretik, Frank N. Furter doktoreak dio bere metodoak Charles Atlasen bermea daukala (He carries the Charles Atlas pop pilulak seal of approval), eta geroago, bere sorkariari desiraz kiskalita begiraturik, berriz ere inbokatzen du (Makes me want to take Charles Atlas by the... hahahand). Ba, hara, hortxe zegoen Charles Atlas, nire Spiderman zaharrean. Orain grazia handiagoa ikusten nion Frank N. Furterren beste komentario bati, alegia, laborategian gizon bat egiten ibiltzeak on egiten ziola, tentsioa arintzen omen ziolako. Eta, zinez, doktorea harro egon zitekeen bere abileziaz: bere laborategitik irtendako andoboak “Jainko grekoena bezalako fisikoa” zeukan, bai andrea. Aurten haizeak New York aldera eraman nau berriz ere, eta adikzioak nekez kentzen direnez, The Rocky Horror Picture Show ikustera joan naiz zinera, oraingoan parafernalia guztiarekin, gainera. Amerikako Estatu Batuetako zine areto batzuetan urte osoko larunbat gauerdietan ematen dute filma, aktore batzuek pantailaren aurrean numero musikalak antzezten dituztela filmeko pertsonaien moduan jantzita eta makillatuta; publikoak, berriz, aktiboki hartzen du parte, erritual oso ondo zehaztu baten arabera: abestiak ahots gora kantatzeaz gain, objektu jakin batzuk jaurtitzen dituzte airera filmaren une jakinetan, erantzun pipertsuak ematen dizkiete ozen dialogoei.... Esperientzia guztiz gomendagarria RHPSren zalea izanez gero, eta, adituek diotenez, rockyzale birjindadea galtzeko modu bakarra (filma telebistan edo DVDan ikusteak ez ei du balio eta). Oraingoan, filma berriz ikustean, Charles Atlasen erreferentziak ugariak eta ezin zuzenagoak direla jabetu naiz: goian aipatutako bi horietaz gain (Charles Atlasen izenaren eta “tentsio dinamiko”aren aipamena), beste hainbat ikusi ditut. Lehendabizikoa, Rockyren jaiotza iragartzen duen kantaren izena bera da (In just seven days I can make you a man), Atlasen esloganaren parodia argia. Bigarrenik, abestian bertso hauek botatzen ditu doktoreak: A weakling weighing 98 poundsWill get sand in his faceWhen kicked to the ground. Iragarkian Charles Atlasek esaten zuen berak pisu hori zeukala tentsio dinamikoaren metodoa bere buruari aplikatzen hasi baino lehen; bestalde, “sand in his face” horrek hondartzako istoriotxora garamatza artez. Nola eman ote nituen nik bertso horiek euskaratu nituenean? Ez nintzen gogoratzen, eta bueltan begiratu dut:45 kiloko txikierdi ezgauz batnegar zotinka hasiko dalurrera botatzean. Ez dakit zergatik ez nuen “harea aurpegira botatzearen” kontua jarri, metrika eta errima kontua izan ote zen, 7behar bezain ulergarria ez izatearen beldurra ala zer: azpidatziak ez dira ohiko itzulpenak bezalakoak, ikusleak segundo gutxi batzuetan irakurri eta dekodetu behar ditu. Edozelan ere, orain jabetu naiz “to get sand in his face” esapide hori barne muinetaraino sartuta dagoela pop kultura anglosaxoian, matoi batek eragindako umiliazioa adierazteko. Esaterako, Queenen “We Are The Champions” kantan ere aurkitzen dugu, narratzaileak iraganean sufritu dituen bidegabekerien berri ematen duenean: I’ve had my share of sandKicked in my face Hiztegi ohikoetan espresioa azaltzen ez den arren (bai, berriz, WordReferencen eta TheOnlineSlangDictionaryn), Googleko bilaketa sinple batek argi uzten ditu esamoldearen esangura eta haren jatorria, eta emaitza guztiek Charles Atlasengana eta haren metodora bidaltzen gaituzte. Filmeko erreferentziekin jarraituz, azkenik, Frank N. Furter doktorea eta Rocky sortu berria ezkon martxaren doinuaz elkarrekin logelara doazela, ohe gortinadunaren atzealdeko beiraduran Atlas titanaren irudi klasikoa ageri da, hots, morrosko bat lurrari eusten sorbalda gainean. Bide batez esanda, irudi beraren eskultura bat dago New Yorkeko Rockefeller Centerren aurrealdeko plazan... ala Rockyfeller esan beharko nuke? Rockefeller Centerreko dorre nagusiaren behe barruko hormetan pintatu zuen Diego Riverak, magnatearen enkarguz, lanaren eta aurrerabidearen goraipamena egiten zuen fresko famatua (Gizona bidegurutzean) ...gerora Rockefelleren aginduz suntsitua eta beste batez estalia izan zena, handikiak ikusi zuenean artista mexikarrak sibilinoki Leninen irudi bat eta Rockefellerren beraren beste bat tartekatu zituela (bigarrena ez oso konplimenduzkoa: gizona martiniak hartzen ageri ei zen neska bumbumen artean). Interesgarria da Riveraren fresko gatazkatsuaren erdigunean esku bat azaltzen zela orbe bat inguratzen, hau da, Atlasen irudi tipikoak iradokitzen duenaren guztiz kontrako ideia (eskuak gizakiaren kontrola ematen du aditzera, eta Atlas koitaduak, berriz, pisu ikaragarri bat jasan beharraren zigorra). Gizona bidegurutzean egon zen lekuan gaur egun Rockefeller Centerren ageri diren irudiak José María Sertenak dira, hark ba omen zekielako lana eta izerdia goraipatzen sosa ematen zion nagusiari sustorik eman gabe. Edozelan ere, eta pop pilulak gurera itzulita, ez dakit filmean zergatik deitu ote zioten “Rocky” Frank N. Furter doktorearen kreaturari, baina ederra da ezkutuko erlazioen sedukzioari amore ematea...The Rocky Horroren umorea Frankensteinen mitoa perbertitzetik harago doa: gainera, barre egiten die imajinario amerikarrean artean ere oso bizirik zegoen ikono miretsi bati (Charles Atlasi) eta oso amerikarra zen (eta den) mito bati: sufrimenduaz eta esfortzuaz —izerdiaz— zure helburu guztiak bete ditzakezu eta gaizto guztien gainetik nagusitu. New Yorkeko nire egonaldi honen amaiera aldean Brooklyn Museum bikainera joan naiz, eta “Connecting Cultures: A World in Brooklyn” erakusketa ikusi dut. Erakusketaren ardatzeko ideia zen kultura desberdinen arteko loturei erreparatzea artelan eta objektuen bidez. Artefaktu askoren artean zuribeltzeko bideo llabur bat zegoen, minutu ingurukoa, berehala harrapatu ninduena, antzinako sèance espiritisten zuribeltzeko argazkiek sortzen didaten lilura misteriotsu berberaz. Thomas Edisonek 1894an egindako filmazio bat zen (bai, Tesla hain txarto erabili zuen Edison berak!), eta erakusten zuen tipo indartsu bat posturatxoak egiten bere giharrak erakusteko. Gaur egun oso ohikoa da hori bodybuilderren kulturan, baina XIX. mende bukaera hartan, ikusi gabea zen. Bideoaren kartelean irakurri nuenez, gizona Eugen Sandow alemana zen (Friedrich Wilhelm Müller jatorrizko izenez), munduko lehen kulturistetako bat. “Gizon perfektutzat” jotzen zuten, proportzio grekoak omen zituelako, eta urtetan boudevilletan ibili ei zen bere dohainak erakusten. Azalpen hori oso interesgarria zen, baina ezer ere ez (niretzat, jakina) hurren zetorrenarekin konparaturik. Testuak jarraitzen zuen esanez eredu estetiko beretik jo zuela gero Angelo Siciliano jatorri italiarreko broklyndar batek, gerora Charles Atlas izenarekin famatuko zenak ( “Charles Atlas! Brooklyndarra!” pentsatu nuen, bihotza jauzika. New Yorken boladak pasatzea tokatu zaidanean Brooklynen kokatu naiz beti, eta horregatik garatu dut auzo hori, zubia barne eta batez ere zubia, neurea delako pentsamendu absurdo eta egozentrikoa). Erakusketako informazioak zioenez, Sicilianok Vuk Vuchinich artistaren “Arkularia” eskultura ikusi zuen Brooklyn Museumen, eta berak halako gorputza gura zuela erabakita, giharrak modu horretan lantzeko metodoa bilatzeari ekin zion, eta halaxe heldu zen “tentsio dinamikoaren” programa plazaratzera. Gauzak zer diren: ni nengoen museo horretara etorria ei zen egun batean Angelo Siciliano ia 100 urte lehenago, eta hanka kalean berriz jarri zuenerako, Charles Atlas bihurtzen hasita zegoen. Benetan ondo ipinita zuen izena Brooklyn Museumeko erakusketak. Konexioak, bai horixe. Angelo SicilianoCharles Atlasen ekarpena, ez da dudarik, bere metodoa baino askoz urrunago doa. Hamarkadetan iraun zuen publizitate kanpaina oso eraginkor bat abiarazita (1930etan hasi omen zen bere iragarkiak argitaratzen, eta nire Spidermana 73koa zen), “kick sand in one’s face” esamolde grafikoa eman zion ingeles hizkuntzari, eta horretaz gain, bere pertsonaiari buruzko milaka erreferentzia eragin zituen pop kulturan, musika eta literaturatik hasi, eta film, marrazki bizidun eta bideojokoetaraino. Erreferentzia umoretsuenetako bat The Rocky Horror Picture Showrena da, baina beste hamaika daude, eta barre egiten jarraitu nahi baduzu, gomendatzen dizut “The Dynamo Tension” animazioa, Monty Pythoneko Terry Gilliamek The Flyng Circus sailerako egindakoa. Lehertzekoa. 9 pop pilulak Hortaz, idazlea izan nahi duzu? Charles Bukowski Itzultzailea: DJ Xoxorrio Irudia: Alberto Casina 11Ez bazaizu tripetatik borborka irteten,ez idatzi.Ez bada berez zure bihotzetikgogotik, ahotik eta erraietatik irteten, ez idatzi.Ordutan egon behar baduzu eseritaordenagailuko pantailari begiraedo idazmakinari buruz makurtutahitzen bila,ez idatzi.Diru asmotan edoospea gogoan idazten baduzu,ez idatzi.Emakumeekin oheratzekoidazten baduzu,ez idatzi.Idatzi eta berridatzi beharrean bazabiltzaaltxatu ezinik,ez idatzi.Beste inoren tankeran idatzi nahi baduzu,ahaztu. Irtengo ote zaizun esperoan bazaude,zaude horeta ez bazaizu inoiz irteten,beste zer edo zertan jardun.Lehenik eta behin emazteariedo neskalagunari edo mutillagunariedo gurasoei edota beste edonoriirakurri behar badiozu,ez zaude prest.Ez izan hainbat idazleren antzekoa,ez izan beren burua idazletzat jotzen dituztenmilaka lagunen antzekoa.Ez izan gatzbako eta aspergarrieta handinahi, eta ez zaitez ahituzeurekoikerian.Zure gisakoak mediolokartuko dira aharrausikamunduko liburutegiak.Ez duzu horietako bat izan behar.Ez izan.Arimatik ez bazaizu suziri baten antzera irteten,egonean egoteak ez bazaitu erotzeraedo zure burua edo beste inor hiltzera eramaten,zure baitako eguzkiak ez badizkizu erraiak sutzen,ez idatzi.Garaia benetan denean,eta baldin eta hautatua izan bazara,berez etorriko zaizueta etortzen jarraituko du,zeu edo hura zugan hil arte.Ez dago beste biderik,eta sekula ez da egon. pop pilulak Servando RochaHistoriaren zuloakAntton Iturbe“Irudiak: LaFelguera” 13Hasteko, zorionak El Ejercito negro liburuagatik: Konpultsiboki eta kartsu irakurri dut, eta izugarri gozatu ere, obra monumentala iruditzen zait, azken urteotako nire kutunen artean dagoena. Hori esanda, zeure burua aurkeztu dezazun nahiko nuke, bai eta La Felguera ere, ezagutzen ez zaituzten irakurleak hobe koka daitezen.La Felguera argitaletxe eta sozietate sekretu bat da, oso serio hartzen dugun jolasa. Kultura eta artea berriro sorgintzeko ahalegina da, proiektuak sortzen eta garatzen diren modua delaeta. Horretaz gainera, bi hamarkadako historiaren emaitza ere bada, gure historiaren fruitua, 1996an eratu baikinen, eta urte horietan guztietan, gauza asko izan gara; azken hamarkadan, hain zuzen, langile kulturalen kolektibo bat izan gara, 2004az geroztik, liburuak argitaratzen dituena, eta sozietate sekretu bihurtu dena. Jolasa gertatzen denean, beti sortzen da konplizitatea.La Facción Canibal (Servando Rocha, La Felguera Editores) liburuaren azalean agertutako Myra Handleyren begirada zorrotz eta lunatikoak iman baten indarrarekin erakarri ninduen, liburu horren sekretu beldurgarriak araka nitzan. Kuriostasuna, nazka, mirespena eta ikara nahastuz, ziztuan irentsi nituen bertako kontakizunak. Servando Rocharen liburuak azpimundu, azpigizarte eta azpihistoria berri baten ateak ireki zizkidan betirako. Eta gauza bera gertatu zitzaidan lan hori plazaratu duen La Felguera argitaletxearen gainerako lanekin ere, Faccion Canibalen ostean, Ilustraciones al libro de job (William Blake), Angeles fosiles (Alan Moore) eta beste askoren irakurketa konpultsiboan murgildu bainintzen, errealitatearen pertzepzio alternatibo batean kateatuta. El Ejercito Negro da Servandok plazaratutako azken liburua, egilea elkarrizketatzera bultzatu nauen abentura/saiakera zirraragarria. pop pilulak Ejercito negrok “bestiarioa” eta “historia sekretua” gisako hitzak erabiltzen ditu bere azpitituluan. Nire ustez, bi kontzeptu giltzarri dira, saiakera horren eta La Felguerako beste liburuen espiritua ulertzeko: Gizarte klandestinoak, emakumeak, beltzak... Gizarte patriarkal zuzenak eta kapitalistak baztertzen, gaitzesten eta menderatzen duen guztiak bere historia paraleloa eraikitzen du. Galtzaileen historia dela esan daiteke, kontatzen ez dena, deseroso jartzen gaituena. Bertan, baina, historialiburu askotan baino egia gehiago dago, ez da al horrela?Historiari ematen diogun zentzua da egokia; hots, historia argitu dezakeen hori da garrantzitsuena, historizismo hutsean eror ez gaitezen, iraganean hil zirenak bizi garenon orainetik pasea daitezen. Ustez, enigmarik eta zalantzarik ez dagoen garai honetan, guztiaz jakiteko obsesio bat existitzen denean, ez dakigula zer garen sentitzen dugu. Iraganak aukera izan behar du orainari hitz egiteko. Iraganari buruz irakurtzean, pizten zaigun ideia argituko duen historia. Askotan pentsatzen dugu guzti horretan nirea den zerbait dagoela. Bada, memoria horretaz jabetzea, une arriskutsu horretaz jabetzea da gakoa. Bestalde, sekretuaren harira, uste dut literaturak ere momentu hori bilatzen duela, ez duela soilik kuriositatea edo partekatzeko desioa bilatzen. Narrazio berriak sortzen diren unea bizi nahi du literaturak; hau da, suaren inguruan dagoen gizaki talde bateko kideak “Bazegoen behin...” esaten duen momentua.Uste duzu La Felgueraren tankerako argitaletxeen bidez, eta zuen lan aktibistaren bitartez, apurkaapurka, historia hori azaleratzen ari dela? Edo oraindik lur azpian jarraitzen al du? Hots, baikorra al zara gizartealdaketa posible baten aurrean? Ez dut uste liburuek mundua aldatuko dutenik, are gutxiago kulturak. Faxismoa irakurtzen “sendatzen” dela esan ohi da, baina sinesmen okerrena eta faltsuena da. Literatura ate bat ikustea 15eta zeharkatzea da. Gero horrekin zer egingo dugun, guri baino ez zaigu axola. Ez dago plan bat egiten dugun honetan, gure kabuz egiteak sortzen duen plazera baino ez.Zure prosan, bai Ejercito rojon, bai Facción canibalen, badira bi aspektu erakartzen eta liluratzen nautenak, baina era berean, beldurtu ere egiten nautenak. Batetik, idazketa horren alde morala, inmorala edo amorala; hau da, zure liburuak edo Felguerarenak indarkeriaren apologiatzat jotzea, esaterako, Los Apaches liburua. Baina, bestetik, biolentzia hori plazaratzea eta testuinguruan jartzea, lagungarria izan daiteke indarkeria hori barneratzeko eta bideratzeko. Gogoeta horren harira, Pariseko apatxe bat, WITCHeko feminista bat, edo Oakland hiriko dragoi bat mendebaldeko hiritar arrunt bat baino arriskutsuagoa al da?Indarkeria ez da iraultzailea. Beti interesatu zaizkit kulturaren muturreko fenomenoak, baina horretan ez dago aldarrikapenik. Egia da nire idazketak asko zor diola grinari, eta ia beti, elkarrizketa bat sortzen dudala pertsonaiekin edo tratatzen ditudan gaiekin. Subjektibotasun erradikalarekin zerikusia duen zerbait da, historia edo egia bat da, eta ni naiz horien arduradun bakarra. Ez da historia egitea, baizik eta historiatik paseatzea. Agian, zure galdera historiaren iturri heterodoxoei lotuta dago, iraganeko gertaera batek hurrengoarekin hitz egiten duenean. Baina ez da lilura, baizik eta anatemak eta dogmak txikitzeko desioa, historiaren ahotsekin jolastea, mikrohistoria beste dimentsio batera eramatea, agian, horregatik interesatzen zait horrenbeste psikogeografia. Psikogeografiaren baitan, hiri batek sekretuak gordetzen ditu, edo kale batek bere hildakoez hitz egin diezazuke. Aipatzen dituzun mugimendu horiek liburu nagusiago baten atal gisa konta daitezke, hasiera batean, esperientzia ezberdinak diren arren. pop pilulak Momentu garrantzitsua, erabakigarria, hauxe da: sorgin, hereje, outlaw, aktibista edo bestelakoren baten bidez, garen hau azal dezakegunean, eta bertan gu bat, ni bat, dagoela sentitzen dugunean.Bestalde, LaFelgueraren liburuek osatutako mikrokontaketen artean denbora eta espazio konexioak daude. Ez dute modu linealean aurrera egiten. Salto egiten dute, garai batetik bestera, konexioak bilatzeko. Horrek, hasieran, harritu egiten zaitu, irakurleak narrazio klasikoa bilatzen baitu. Orientazioa galtzen da, baina era berean, sorgindu egiten zaitu, eta badirudi herriko kaleetan liburuko pertsonaiekin egingo duzula topo, bertan baitaude, gure artean, historiak ez baitauka ez hasierarik ez amaierarik, guk eman nahi diogun zentzua baino ez dauka. Tira, hori da nire interpretazioa... Zein da zure iritzia idazle eta editore gisa?Litekeena da pertsonaia horiek, beste maila batean, ondoan izatea gure egunerokotasunean. Mundua ikusteko modua, gure begiradaren potentzia... horiek guztiak oinarrizkoak dira, ezinbestekoak. Bizirautea da. Mundua ikusteko modua sorgintzeaz ari naiz. Nire liburuak saiakerak dira, baina beti nago fikziora salto egiteko zorian. Subjektibotasun erradikala dago horretan, idazten dudan modua delaeta, gehienetan zita eta lerro bakoitzarekin batera eranskin bat sartzen dudan arren, bibliografia hutsaz harago. Zitak baino askoz gauza gehiago gara, eta eszenak eraikitzeko baliagarriak izan ditudan erreferentziak ere txertatzen ditut.Pop Pilulak fanzine erabat popzalea da, eta horrek La Felgueraren liburuak aztertzeko ikuspegi interesgarria eskaintzen digu. Testuok eta ilustraziook pop espirituaz bustita daude, musikaz harago (rock, punk, pop edo soulfunk), ikonografia eta estetika ikaragarri popzalea islatzen dute: Apatxeen tatuaiak, Dragoien 17Harley motorrak, edo Wild Savage filmeko Brandoren eta Pantera Beltzen jaketako larru beltza. Zure ustez elementu horiek pop al dira? Zer da zure aburuz popa?Popak momentu historiko bat dauka, eta musika edo arte susperraldi batekin lotzen da; halere, nik toki zehatz batean kokatzeko baliatzen dut. Popa interesatzen zait, eta liluratzen nau, interesatzen zaizkidan gauza asko popaz geroztik sortu baitira: zalearen, fanaren, figura zentzu garaikidean; gazteen papera, behe pasioak eta haien papera rockandrollean. Horren bidez, ez nago politikaz hitz egiten halabeharrez, edo popari buruzko epai moralak egiten, XX. mendea popaz geroztik azaltzen saiatzen naiz. Ez da metodo bat, berezko ondorioa baizik, behintzat nire kasuan. Une arriskutsuaz jabetzean, porrot egindako aukeren edo iraultzen momentuaz jabetzean, garaipena ez zait baliagarria, bai, ordea, une jakin hori; esaterako, Teddy Boysak Rocka round the clock filma ikusi zutenean aretoko eserlekuak zulatzen hasi ziren tenoreari buruzko gogoeta egitea gustatuko litzaidake. Artean badago zerbait zoragarria, ia iluntasunean dabilena, lurralde bat asmatzean azaltzen dena... horregatik interesatzen zaizkit horrenbeste popa definitu zuten fenomenoak: Dada edo Surrealismoa, fanaren papera elementu iragarle gisa (Rodolfo Valentino aktorearen hileta, Frank Sinatraren agerpena), baina baita Bakuninek Beethovenen Bederatzigarren Sinfoniarekiko erakutsi zuen lilura eta bere adiskidetasuna Wagnerekin ere. Horiek ere poparen aurrekariak dira. Popera atzeko atetik iristea interesatzen zait.Popak ikono ezagunak sortzeko gaitasuna dauka, kultura eta hizkuntzetatik harago. Ahalmen horrek jatorrizko mezua zabaltzen laguntzen du ala lausotu egiten du, irudi erakargarri baina huts baten atzean? pop pilulak Esaterako, saltoki handietan saltzen diren Ramones edo Che Guevararen kamisetez ari naiz...Tira, merkatuaren inertziak direla iruditzen zait. Popa ikuskizun gisa sortu zen, hori nabarmena da. Rockandrolla eta gazteei lotutako kultura kontsumista merkataritzakateek eta arropa markek sustatu zituzten. Horrek ez dio erakargarritasunik kentzen. Fenomeno horrek azalduko luke zergatik ikusten ditugun hain sarri, popari edo ikono errebeldeei lotutako salgaiak. Ez dago berreskuratu ezin den ezer, terrorismoa bera ere pop zentzuarekin tratatu baita: Alemanian, Baader Meinhoff / RAF talde armatuaren iruditeriari buruzko popkultura bat garatu zen. Horrek, baina, ez du autore jakin baten, ezta artelan inspiratzaile baten potentzialtasuna desaktibatzen. Horrek adi jarri beharko gintuzke, baina ez du kutsatze ahalmenaren kontra egiten; alegia, popa pasadizotzat erabil dezakegula.LaFelgueraren beste popelementu bat zuen liburuen edizio zainduak dira, detailez beteak eta ilustrazioekin jantziak. Era berean, ez dira oso garestiak, eta uste dut “erresistentzia” estrategia kontziente bat dagoela hautu horren atzean: eskuragarria eta estetikoki potentzia handikoa den produktu bat sortzea, bere eduki politiko iraultzailearekin bat datorrena. Horrela al da?Bai, hala da. Liburu merkeagoak egin genitzakeen, baina eduki eta irakurri nahiko genituzkeen liburuak egitea erabaki dugu. Baztertuta dagoen bizitzamodu bati buruzko aldarrikapen bat dago horretan, usainei eta ukimenari lotutakoa, literatura esperientzia gisa bizitzeari buruzkoa, betiere, gure posibilitateen arabera, jakina. Horrek ez du esan nahi liburu guztiak horrela argitaratu beharko liratekeenik, gure egiteko modua baino ez da.Horren harira, William Blake idazleari buruzko ilustrazioliburua eta bereziki, Alan Moore komiki gidoilariari buruzko Angeles fosiles aipatu behar ditut, biak ala biak estetikoki bikainak. Azken hori, gainera, epifania baten antzera irakurtzen da, eta sakon eragin dit. Nola iritsi zinen lan horretara? Moore ezagutu al duzu?Ez dugu Alan ezagutu, bere agentearen bidez egin baitugu guztia. Sarritan, gure heroiak maitatzen ditugu gaitzesten dituzten gauzengatik, baina, irizpide bera erabiliz, ahaztu egiten ditugu onartzen dituztenak. Alanek saiakera zoragarri hori mundu guztian argitaratzeko baimena eman zigun, gure ildoa eta egiteko modua gustatu zitzaizkiolako. Argi eta garbi, gure eskaintza ekonomikoa ez zitzaion garrantzitsua irudiko; hortaz, bere aukeraketa horretan oinarritu zen. Eta pozpozik gaude. Gure asmoa Northamptonen agertzea zen, askorik pentsatu gabe, baina ezinezkoa izan zen. Blakerena, berriz, nabarmena da, erantzukizun handia baita liburu hori argitaratzea. Agian, orain, guri beha ari da; beraz, egin beharra geneukan, berari gustatuko litzaiokeen lez. Uste dut harro 19sentituko litzatekeela.Horri lotuta, ezagutzen al dituzu Moore arrazistatzat eta faxistatzat jo zuten akusazioak eta horien harira egin zituen adierazpenak? Argitasun handiko adierazpenak iruditzen zaizkit. Nire ustez, Mooreren lanaren hutsaltze “pop” baten aurrean gaude, gehiegi erabili diren bi adjektibo erabiliz. Adjektibook, gainera, haien esanahia galtzen ari dira, modu arriskutsuan, etengabe erabiltzen direlako, “zuzentasun politikoaren” izenean. Hala, benetako faxismoaren eta arrazismoaren arteko desberdintasuna bereizteko ahalmena galtzen ari gara.Ez ditut akusazio horiek ulertzen, baina batzuetan, leloekin obsesionatutako garai honetan, eta komunikazio birtualen eta pazientzia ezaren ondorioz, jendeak terapia bilatzen du sarean, foroetan edo zenbait taldetan. Nolabait, merezi duguna daukagu. Inork ez du parte hartu nahi izango intriga eta errezeloz betetako komunitate batean. Jendeak zerbait gehiago bilatu beharko luke, agian, norberarekiko errespetuaren, gainerakoekiko begirunearen eta umorearen arteko oreka. Kritika beti da ongietorria, baina sarriegi, arazo oso arrunten kegortinak proposatzen ditugu. Nire aburuz, Alan gure garaiko buru argienetakoa da, William Burroughs, Iain Sinclair eta Guy Debordekin batera. Arrazismoa, hain zuzen, Ejercito rojo nire liburuko gai garrantzitsuenetakoa da, etengabeko mehatxu gisa agertzen baita, bai eta pertsonaia askoren ekintzen motor gisa ere. Arrazismoak forma eman dio Amerikari, ez al da horrela? Eta nolabait, ezin da bere antolakuntza sozial eta politikotik banandu, eta bizibizirik dirau.Pantera Beltzen susperraldiaren eta KuKluxklanekin dituzten gatazken berri izango duzu. Historia errepikatzen al da? Aurrera edo atzera egiten al dugu, edo zulo historikoak haien artean komunikatzen al dira?AEBetan, elkarteehun beltzak oraindik dirau, urteak igaro diren arren; Oaklanden, esaterako, “komunitate” hitzak garrantzi handia dauka. Garrantzi bera dauka komunitateari zerbitzu egitea. Indarkeria gordinean sortutako herrialde bat ezin da bere iraganaz askatu hain erraz, eta azkenean, ohartzen gara klase sozialak zehazten gaituela. Halere, pobrezia, kartzela eta bazterketaren arteko harremana ikaragarria da, beltzen eta zurien portzentajeei erreparatuz gero. Historia aldiro errepikatzen da, baina beti egiten du arropa ezberdinekin.Amaitzeko, eta spoiler bat sortzeko asmorik gabe, Ejercito rojoren amaiera hunkigarria eta argigarria da, Dragoiek ondokoa esaten dutenean, aitona errespetatuz: zure auzoa, zure komunitatea, zure sustraiak defendatzera murrizten da guztia, “Oaklanden: Jaikoaren lurraldean”. Nola bizi izan zenuen hori guztia bertatik bertara?Pribilegiatua sentitu nintzen. Mundu hermetiko batean sartu nintzen, aldakorra, eta batzuetan, arriskutsua. Behatzaile pribilegiatua izan nintzen, eta uste dut esperientzia horiek definitzen gaituztela. Momentu horretan bizitakoa ez du ezerk aldatuko. Motorista beltzen inguruan idatzi ahal izana, bidelapurren mito zaharraren birsorkuntza gisa. Haiek izan ziren gehien harritu zirenak: munduaren beste aldetik tipo bat zetorren haiek ezagutzera, eta ez zen beltza, ezta motorista ere. Baina ezinezkoa zen ez egitea, eta nire kasuan dragoiaren laguntza izan nuela sentitu nuen, uneoro. Ez dragoi biblikoa, sinbolo maltzurra dena, baizik eta bestiario zahar baten antzeko dragoia, laguntza eta jakintzasinboloa. pop pilulak Bera ez dagoeneanIban Zaldua 21Kings of ConvenienceQuiet Is The New Loud Astralwerks, 2001. Hamalau urte bete berriak edukitzeak ematen duen energia eta dorpezia guztiarekin sartu da sukaldera. Agurtu gabe sikiera txokolatea dagoen arasara jo eta ontza bat zatikatu du, behar dena baino zarata gehiago ateraz. Ederra dago alaba, kopetaile luzeegiak ere ezkutatu ezin dituen begi berde distiratsu horiekin: familian aspaldiko eztabaida da begikolore bakan horren jatorriaren ingurukoa.–Kaixo, e…–Kaixo.–Goiz itzuli zara gaur. –Aspertzen ari nintzen adiskideekin.–Hemen zaudenez, lagundu egidazu bizkotxoa amaitzen, bale?–Zerezkoa da?–“Helloween”a. Nire espezialitatea.–Kalabazazkoa berriro ere? Joder.–Ez protestatu hainbeste eta pasa irina, mesedez.–Tori. Erosi al dituzue jada Viveiroko festibalerako sarrerak?–Bai, gaur eguerdian bertan. –Ea joan den udakoa bezain rolloa ez den. Eta furgoneta ondo dabilen ziurtatzen duzuen, ez nuke nahi berriro ere bazterrean geratzea.–Aurten Motörheadek jotzen du, Enid: ez dago kuidadorik. Primerakoa izango da.–Ba Lemmy oso kaskatuta omen dago... –Joseanek dioen bezala, Lemmy suntsiezina da. –Aita beti bezain esajeratua… –Olioa behar dut… Ez, olibazko hori ez; ekilorearena. –Zer da entzuten ari zaren rollo hau? –Hau…? Kings of Convenience. –Ez dizu batere pegatzen. –Zer ba…? –Aita ez dagoenean entzuten duzu, batzuetan. Fijatu naiz. –Hurbildu egidazu kalabaza purea, Enid. Hozkailuan dago, tupper horian. –Non da aita, bide batez? –Abetxukotik hots egin diote. Hodi bat apurtu da, antza. Uholdetxo bat. Ziurrenik berandutuko dela esan dit. –Jo, benetan, ze aspergarria den musika hau. Aldatuko dut, bale? Berri Txarraken azkenekoa atera du jogailuaren ondoko CD metaren gainaldetik, eta erakutsi dit. Baiezkoa egin diot burukeinu batekin. –Resurrection Festen egongo dira hauek ere, ama. –Bai, badakit. Hasi da gitarrariff etenkaria, indartsu eta errepikakor. Enidek, ohi bezala, Kings of Convenienceren CDa kaxatik kanpo utzi du, sukaldeko altzariaren gainean. Ohi bezala, bertaratu eta, kontu handiz, bere lekura sartu dut atzera. Gogoan dut oraindik nolakoa zen estaltzen zuen papera, Martinek –non ibiliko ote da, munduko zein zokotan– despedidaopari gisa eman zidalarik, duela hamalau urte. Berdea. Martinen begiak bezala. Orea moldean botatzen laguntzeko eskatu nahi diot Enidi, baina buelta ematen dudanerako ez dago jada sukaldean. Irudia: Ramon M. Zabalegi pop pilulak Deabruarekin ilargi argitan dantzanIñigo BasagurenDuharte 23Umemoko bat nintzela, egun existitzen ez den Bilboko zinemaareto batera eraman ninduen amak, areto hori ez da existitzen, zinemaaretoen garaiak kontakizun hau bezain urrunak eta lausoak bilakatzen ari direlako. Kirol kate handi batek betetzen du gaur egun bere lekua, baina ez gara gizon korporatibo bihozgabeen negozio zikinetan galduko...Arratsalde hartan, Nerbioi deitzen genion ibaitik oso hurbil, liluratuta ninduen pertsonaia baten egokitzapen modernoa ikustera eraman ninduen amak: Tim Burton zuzendariaren Batman. Bidean, beti garaitua zen pailazo maltzur bati buruz hitz egin zidan amak, baita gorputz osoko pijama batez jantzitako gizon maskaradun zintzo bati buruz ere; bere laguntzaile gaztea ere aipatu zuen. Irudi koloretsuak, pantaila osoa estaltzen zuten onomatopeiak… ni pozpozik nindoan zinemara, ilusionatuta. Ikusi genuena, baina, oso bestelakoa izan zen.Burtonek bere filtro ilunetik pasarazi zuen saguzargizona. Gotham City hiri ilun, dekadente eta arriskutsu batean bilakatu zuen. Ustelkeria zerien kaleei; hormei, berriz, pairamena. New Yorken oinarrituta egon arren Manhattanen dimentsio berdinak dituen Gothamen mapa bat agertzen da filmean, garaiko Bilbo gogorarazi zidan, ilun eta zikina, alboan genuen erreka itxurako estolda erraldoiaren antzekoa. Iruditegi horrekin bat eginik, filmean, oinazetan zegoen Batmanek amesgaizto lisergiko batetik ateratako Jokerrari egin behar zion aurre, bere biktima guztiak tirokatu aurretik, “Inoiz dantzatu al duzu deabruarekin ilargi argitan?” galdetzen zien Jokerrak.Baina liluratuta neukan Batmanen eta amak irudikatutako superheroiaren arteko talkatik sortutako zisma, ez zuen Burtonek eragin, izan ere, Batman pop eta infantilago batetik, gaur egun ezagutzen dugun Batmanerako trantsizioan, momentu giltzarri bat dago: 1986. urtea, Frank Miller komikigileak The Dark Knight Returns kaleratu zuenean. Aurretik, saguzarraren komikien salmentak behera egin zuten nabarmen; hortaz, pertsonaia berrasmatu beharra zegoen, garaiko superheroi guztiei gertatu zitzaien bezala. Eta Miller maisuak lortu zuen. Millerren ustez, superheroiak jada ez ziren gaizkiaren aurka borrokatzen ziren heroiak, beraien mamuen aurka eta ezarritako ordenaren alde egiten zuten antiheroi soziopatak baizik. Millerrek parez pare jarri zituen Batman eta bere aurkariak. Hala, onaren eta gaizkiaren arteko marra esnifatu egin zuen. Millerren Jaun Beltzaren lehen etapa horrek beste bat burutu zuen 2002an lau atal ditu, pertsonaiaren izaeraren oinarriak finkatu zituen, eta komikien salmentek gora egin zuten. Horrela, Batman prest zegoen berriro ere Gothameko teilatuetan zelatari aritzeko, baita Jokerrarekin ilargi argitan dantzan aritzeko ere.Frank Millerren hariari jarraituz, Alan Moorek 1986an bere Watchmen lanarekin superheroien iruditegian benetako tour de force bat burutu zuenak Batmanen izaera berri horretan sakondu zuen, 1988an The Killing Joke lana kaleratu zuenean, hain zuzen. Lan horretako biñeta batean, Jokerrak Arkham psikiatrikotik ihes egitea lortzen duenean, Batmanek Jokerraren irudia daukan karta jaurtitzen du bere familiaerretratuaren aurrera. Potretetan: Batman, irribarretsu; Robin; Batwoman; Batmanen semea... Aurreko komikietatik ateratako pertsonaiak dira guztiak; hots, iraganaren aztarnak. Baina ez dago poztasunerako lekurik, iragana atzean utzi eta ipurdiak ostikatu beharra dago. Northamptoneko aztiak asmatutako Batman, eta bereziki Joker, ezinbesteko erreferentziak izan ziren Burtonentzat. pop pilulak Hala Millerrek, nola Moorek sortutako pertsonaia eta giroak ezinbestekoak izan ziren Burtonen ekoizpenean: zinegileak ere oinazean sumindutako pertsonaiak jarri nahi zituen gainbeheran zegoen hiri batean. Grant Morrison komikigidoilariak, bestalde, Burtonen lehen filma kaleratu zen urte berean, 1989an, argitaratu zuen bere Arkham Assylum; hain zuzen, saguzarrari buruz argitaratu zuen hamar istorioetatik lehenengoa. Orrialde horietan agertutako Batman aurreko hiruren zordun da, izaera ilun eta oinazeztatua mantentzen baitu. Agian, ez zuen Burtonen lehenengo filmean eraginik izan, baina oso litekeena da bigarren filmean haren aztarnak agertzea.Ez dakit amak zer pentsatu zuen filmaren 121 minutuak begirik eta ahorik itxi gabe igaro nituela ikusi zuenean. Nik memorian iltzatuta izango ditut betirako Burtonen Batman eta Joker, baita Gothameko kaleak ere. Baina guztien gainetik, Jokerrak Fluggenheim museoa jazartzen duen eszena gailentzen da nire oroimenean. Joker, bere partners in crime guztiak apokalipsiaren zaldunak bailitzan atzetik dituela, museoan bapo afaltzen dauden burges opulentoak gaseatu eta museoa bera asaltatzen du, performance dadaista baten itxurak dituen eraso baten bitartez. Bere koreografia ikonoklastaren exekuzioan, hainbat eskultura eta koadro saboteatzen ditu, margolan desberdinen gainean margotuz, oihalak labainkatuz, algara asaldatzailea den bere zigiluarekin sinatuz, Kim Basingerrek antzeztutako Vickyren alboan guztiz erromantiko jesarri aurretik. Bilboko zinema aretoan eserita sentitutako dibertimendu bera eragiten dit gaur egun sekuentzia hori berrikusteak.Batmanen jostailuak, pegatinak, kromoak, kamisetak… urre koloreko hondo horren gainean kokatutako saguzarraren armarria zeraman edozer nahi nuen. Burtonek bigarren atala kaleratzean, Batman Returns (1992), amari ikustera eraman nintzala eskatu nion. Are ilunagoa, goibelagoa eta gordinagoa zen bigarren atala. Barneaztertze momentu zoragarri gehiago eskaintzen dizkigu. Gotham, halaber, askoz tetrikoagoa da, eta istorioa askoz fantastikoagoa. Batman, Pinguinoa eta Cat Woman: hiru munstro, gizarteak baztertutako hiru freak, aurrez aurre, beraien tokia bilatu ezinik, hiriko estoldetan elkar akabatzen. Burtonek askatasun handiagoa izan zuen sortzeko, eta emaitza gozamen hutsa da. Horretan ere beste hainbat eszena gogoangarri daude: filma irekitzen 25duen pinguinoaren jaiotza, bere gurasoek Gothameko ibaian abandonatzen dutenean, Chernobilen jaiotako Moises bat bailitzan –ez da Eskritura Santuei egingo zaien keinu bakarra, edo Pinguinoak estoldetatik zuzendutako erasoak, zirkudesfile nihilista birrintzaileak direnak: Pailazo armatuak, kabaretera hiltzaileak, eskeleto motorizatuak… Gothameko biztanleen Gabonak argitzeko eta zoriontzeko, kaleez jabetzen dira, intentzio makabroz. Erasoak Parisko Komuna ezarri aurretik, Montmartreko kanoiez jabetu behar zen jendailaren amorru berarekin gauzatzen dira. Bi filmetan, Batmanen etsaiak nabarmentzen ditu Burtonek. Beraiengan jartzen du fokua, aurretik Millerrek egin bezala. Hori dela eta, maisuki aukeratu eta karakterizatu zituen Jack Nicholson eta Danny DeVito. Agian, horregatik aukeratu zuen Michael Keaton, bigarren mailako aktorea, Batman antzezteko. Gainera, Batmanen etsaiek ez dute ezer bilatzen, ezta ezer eskatzen ere, haien bazterketa eragiten duen gizartearekiko mendekua baino ez, bai eta suntsiketaren plazera ere: Tiro hotsek eragiten dieten listu jarioa, erakin baten erauzketak sortutako orgasmo basatia. Ez dute botererik bereganatu nahi, ezta iraultzarik egin ere. Zibilizazioaren errauts eta hondakinen gainean dantzatu nahi dute, gau eternal batean, algaraka zein uluka, ilargiaren argitan azken arnasa bota arte.Burtonen ekoizpenen ondotik, beste hainbat film lotsagarri kaleratu zituzten (George Clooney, Val Kilmer eta Arnold Schwazcheneger? Benetan?), batek ere ez gintuen deabruarekin ilargi argitan dantza egitera gonbidatu, Christopher Nolanen eskutik, Jaun Beltzarekin berriz gozatzeko aukera eman ziguten arte.Burtonen bigarren filma ikusi ondoren, zinematik irtetean, amaren eskutik helduta, kaleko horma batean eskegita zegoen afixak arreta deitu zidan: bi aizkora gorri, fondo beltz baten gainean gurutzatuta. Nik orduan jakin ez arren, nire bizitzan izugarrizko garrantzia izango zuen beste ikur bat bilakatu zen, saguzaharrarenak bezala, nire bizitzaren etapa bat markatuko zuena. Baina urte batzuk igaro ziren ikur horren atzean ezkutatzen zenaz jabetzeko, beraz, beste batetarako utziko dugu. pop pilulak Bitsada katodikoaIñigo Bidetxea 27Bits: apar… Elhuyar hiztegiak berehala egingo dizu ulergarri, munduko tipo edo tiparik astoena izanda ere. Horra hor adibideak: itsasoko uhinen aparra, koltxoiaren apar sintetikoa… “aizu, tipo horri aparra dario ahotik”.ada: Gaztelerazko atzizkia. Bestelako adieren artean bada bat gure gaurko hitzarekin hobezin uztartzen dena…”acción y efecto: llegada, goleada, punzada”… BITSADA. Ez da aditz batetik eratorritako moldaketa, eta gainera, “bitsa” ez da gaztelerazko hitza. Lizunkeriak eratutako nahasketa linguistiko eta terminologiko kuriosoa besterik ez da. Euskaltzaindiak onartuko ez zukeen horietako bat… auskalo, agian, kanpaijotzea Konstituzioan lege bilduko balitz… Gaztaroan, onanismoaren erreinua ezagutzeko atarian, ez genuen beste hitz potoloagorik hiztegi kaletarrean… Elhuyar orduan, apalean gelditzen zen, hautsak estalita… ez nahastu gaztelerazko “polvo” sexualarekin. Lagun batek “pasatuko al didazu VHS hori?” galdetzen zuenean, ez zuen Kieslowskiren azken zintaz galdetzen, ezta Los Angeles Lakers & Boston Celticsek jokatzen zuten finaleko bosgarren partiduaz ere. VHS ez zen Video Home System japoniarra, VHSak bestelako konnotazioa zuen, Bruce Leeren Operación Dragónetik Emanuelleraino luzatzen zen konnotazio motza. Kung Fu astindua edota klitori jipoia. Beta eta 2000 bideo sistemak existitzen ziren garaian, bideoklubetan bi aukera horiek bakarrik zeuden. Aurpegia eta bazkide txartela erakusten zenuen bideoklub primitiboez ari naiz. Horietan aukera murritza zen, edo zinta erotikopornoak edota ekialdeko Karate ekoizpenak. Horrela, neguko arratsetan, koadrilakoek zuten plan makabroa zehatzmehatz konplituz, gurasoak lanean zituen lagun baten etxeko egongelan bukatzen genuen, hamaika lagun, kanpaijotze masiboan. Zenbat alfonbra kaltetu, zenbat hodi katodiko maltratatu!Horrela garai haiek berreskuratuz, hazia jaurtitzeko une aproposa dela iruditzen zait… Esne, esperma, lechada, lefa, krema, miaja, guasca... gure egongeletako telebistek hitz egingo balute, aurpegia gorri jarriko liekete bat baino gehiagori. Baina ze ostia… non uztartzen dira basapiztiaren izaera naturala eta teknologia gure egongeletan baino hobe?Koadroaren aurreko Dorian Gray bezala sentitzen naiz… gero eta zaharragoa ditxosozko errealitate honetan… are lizunago oleozko irudi gazte zakil tentean. El último Tango en París (1972 Bernardo Bertolucci)Errioxako Laguardia gogoratzen dut. Aste Santua. Lehenbiziko oporrak herritik at. Autoz: Ford Orion 1.6, diesela. Hiru kideko familia: Ama, aita, arreba. Hirulau egun, Nafarroa iparraldetik hegoaldera zeharkatzeko… 70 zaldiko abiadura geldoan. Euria lehenbiziko egunean, euria bigarrenean, euria hirugarrenean… eta batbatean Errioxa, euria ez delako Errioxara inoiz iristen. Aste Santu hartan pop pilulak Errioxa ere busti zen. Hospedería Los Parajes. Gauez, logela berean, nire gurasoak ohe zabalean; arreba eta ni, ostera, “sofácama” horietako batean, gurasoena baino maila beheagoan gelditzen zen ohe ziztrin hartan. Gurasoen ondoan, baina, haien ikuseremutik kanpo, telebista jarrita, El último Tango en París. Ez nekien nor zen Brando, ezta neskato gazte biluzi hura ere. Baina ez zait inoiz ahaztuko emakume haren hankatarte “hairy” perfektua. Manta azpiko zakil tente hark eskatzen zidana eta telebistak sexuaren alderik basatiena ikusteko eman zidan aukera. Telebistak eta zineak. Hodi katodikoak eta Bertoluccik.The Postman Always Rings Twice (1981 Bob Rafelson) Ez dut gogoratzen adina, agian 10 urte izango nituen. Nire gurasoen logelako VHS erreproduzitzaileak hainbat pelikula grabatu zituen garai hartan. Helburu zehatzik gabeko bilaketan, Rafelsonen zintak nire arreta piztu zuen, 27 hazbeteko Grundig mitikoan. Kalifornia landatarra, Nicholson iluna, Jessica Lange ederra, noir nobeletako trama, eta batbatean sukaldeko eszena. Hanka tarteko berotasuna, sexu bortitza, sentsuala, izerdia, egarria, barazkiak… bi minutuko eszena horren ondorioz, orgasmo autonomoa ezagutu nuen. Beste bi gauza ere ezagutu nituen... tira, hiru: bat, rewind tekla, eszena behin eta berriz errepikatu ahal izateko; bi, zakil tentea ez zela objektu tente soila eta hiru, zine beltza gustuko nuela. Cry Baby (1990 John Waters)Watersen zintak aho zabalik utzi ninduen. 15 urteko ume mokoa. Filmaren osagai guztiek nituen gustuko: 50eko estetika, pertsonaia frikiak, rythmandblusa, gizarte eratuaren aurkako gazte matxinoen izaera asaldatzailea, rockerrak, autoak, narruzko jakak, tatuaiak, tupe koipetsuak eta mingaina heze agerien musu lizunak. Baina Cry Babyk ez du kanpaia jotzera inor bultzatzen, ez baita pelikula pornoa, ezta erotikoa ere, baina kasualitatez, lagun batek utzitako zinta hartan (eta halaxe izen zen, lagun batena zen) pelikula porno bat aurkitu nuen, kasualitatezzzzzz. Cry Baby bukatu eta bukaerako kreditu tituluen ostean, bestelako pelikula bat hasten zen nire lagunaren gozamenerako. Barbara the barbarian. Internetik gabeko pubertaroko VHS preziatuena, ezbairik gabe. 29Karnstein trilogia (197071 Hammer films)The Vampire Lovers, Lust for a Vampire eta Twins of Evil. Sheridan le Fanuren Carmilla eleberrian oinarritutako hiru zinta. Hammer films ekoizpenetxe britainiarrak, hamarkada hasi berrian, eleberritik pantailetara eramango zituen B mailako lan potolo viktoriarrak. Lesbianismo eszena esplizituak erakusten zituzten, gorputz biluziak ikustea ohikoa zen, eta pubertaroko azken urteak besarkatzen zuen tontolapiko bero batentzat ezinbesteko materiala. Vampire Loverseko Ingrid Pitt lizunak, edozein jarriko luke bero baino beroago, neskato inuzente bati bularra haginkatzen dionean. Twins of Evilen, Mary eta Madelein Collinson bikiek ere ikuslearen hankatartea dardar jartzen dituzte, bikiak direlako, iluntasunaren atzeko pertsonaia maltzurrak erakartzen dituztelako, gainean dituzten kortseek bularrak tente jartzen dizkietelako... odola eta listua. Kortseak eta animaliako eskoteak. Adurra eta bitsada.Lau adibide 40 urteko pubertaro amaigabean bizi den honen eskutik. Bakoitzak bereak izango ditu, oroitzapen umelak, markatzen zaituztenak. Telebistaren garaikoa naiz ni, eta horiek dira nireak. Egun, internet bidez, pornoa dute eskuragarri onanismoaren mundu eder hori ezagutzeko garaian daudenak eta agian, horientzako nire adibideek ez dute balio handirik izango. Kanpaijole neanderthala naizela pentsatuko dute. Bost axola, Grundig zaharkitu hura beti izango da nire bihotzean… gauza berdina esan dezakezu Googlez, kokolo? pop pilulak Baby HueyTximinogizonaren legenda bizidunaJulen Azpitarte 31Hala, zuribeltzeko irudiaren eta artikuluan jasotako iruzkinaren ondorioz, artistaren disko bakarrean murgildu nintzen, eta egun, nornahiri gomendatzen diodan disko beltza da, makina bat sekretu gordetzen baititu, eta musikalki amaiezina baita, entzunaldi bakoitzean ñabardura berriak deskubritzen dizkizun horietakoa.Baby Huey goitizena marrazki bizidunetako ahate erraldoi batetik hartua da, abeslariari James Ramey jarri baitzioten jaio eta berehala, Richmond hirian (Atlanta). 19 urterekin, baina, Chicago hirira joan zen, eta bertan garatu zuen bere musikaibilbide guztia. Institutu garaian hasi zen bandetan jotzen, eta oso ezagun egin zen, batez ere bere presentzia fisikoa zelaeta.1963an eratu zuen bere proiektu sendoena, Baby Huey & the Babysitters, Melvyn Jones Deacon (tronpeta eta organoa) eta Johnny Ross (gitarra) musikarien laguntzaz. Izen horrekin lau kantu grabatu zituen, bost singletan argitaratuak, 1965etik 1965ra bitarte; tartean, egun, rhythm & blues eta soul zaleen artean nahiko preziatua den Monkey Man. Tximinoen oihu artetik altxatzen den garagepunk kutsuko kantua da, izan ere, 60’s punkeko bildumaren batean ere jaso izan da (merke eskura daiteke, single repro formatuan). Tximino gizona da, seguruenik, etapa horretan grabatu zuten kanturik ezagunena, hiru singletan jasota baitago. Sasoi horretako beste kantu aipagarri bat Junior Wells bluesmanaren Messin’ with the Kid bizia da, Just Being Careful soulpieza sendoa ahaztu barik. Beg me, berriz, doinu xaloagoa da.Taldeak 1970eko urrira arte jarraitu zuen zuzenekoak egiten, baina ez zuen bestelako grabaziorik plazaratu, hasieran aipatutako The Baby Huey Story: The Living Legend izan ezik, Huey behin hilda kaleratu zena, Curtis Mayfield maisuak zuzendutako Curtom diskoetxearen markapean. Diskoa argitaratu baino urtebete lehenago zendu zen Huey, 1970eko urriaren 29an, 26 urte zituela, Janis Joplin eta Jimy Hendrix hil eta hilabetera. Duela 45 urte, hain justu. Curtisen itzalaThe Baby Huey Story: The Living Legend, beraz, Huey hil eta gero plazaratutako lana da, 1971koa. Gehienbat, Curtis Mayfield musikari eta grabazioaren ekoizleak idatzitako kantuak gordetzen ditu (Mighty, mighty, Hard Times eta Running), bai eta Sam Cooke soulabeslariaren A Change is gonna come bikainaren moldaketa erraldoia eta hiptnotikoa ere. The Mamas and Espainiako Ruta 66 aldizkarian, 2006an, argitaratutako 25 discos olvidados del soul izenburuko artikuluan aurkitu nuen lehendabizikoz Baby Huey musikari estatubatuarraren disko bakarra, The Baby Huey Story: The Living Legend, Marie Queenie Lyons, Buddy Miles, Donny Hathaway eta Doris Duke soulmunstroen grabazioen artean. Diskoaren azala erabat erakargarria iruditu zitzaidan: Baby Huey ageri da, afro ilearekin eta nerabe itxurako bizarrarekin, negar batean hastekotan den mukitsuaren keinuarekin, era berean, sentsazio artegagarria ere islatzen du. Argazkia, oraindik ere, nahikoa groteskoa begitantzen zait: Aurpegitzar gizenak, 160 kilo inguru zituen Hueyk, karpetaren azalera guztia hartzen du, inpaktu handiko lehen planoa osatuz. pop pilulak the Papasen California Dreamin’ instrumentala ahaztu gabe, flautak gidatua. Argitaratu zenean, ez zuen zaleen arreta nabarmenik jaso; halere, urteen poderioz, kultuzko lana bihurtu da, eta soul, funk eta psikodelia jarraitzaileen zerrendetako goipostuetan kokatu da. Diskoaren itzal handi horrek musikari garaikide askorengan eragin du, nagusiki hip hop ekoizleengan. Hala, Hard times kantua hainbat artistek sanpleatu dute: Chill Rob G, Ice Cube, A Tribe Called Quest... Hortaz, sarritan esan da lan horrek izugarrizko garrantzia izan duela hip hop kulturan. Horren erakusle Mighty, mighty doinua da. Funk dantzagarrian sustraituko pieza den arren, kantatzeko moduan, protorap zantzuak antzematen dira. Chicagokoaren banda, ordea, ondo koipeztatutako groovemakina gisa aritzen da disko osoan. Eta Baby Hueyk, halaber, ahots ahaltsua erakusten du, Otis Redding edo Howard Tate abeslarien pareko. Halere, zaila egiten da disko bakarreko artista baten lana epaitzea, eta are gutxiagoa bere ibilbidean musikalak ez dien hainbat osagaik eragin dutenean. Hori dela eta, Alex Subinas Soul For Real ekitaldiaren arduradun bilbotarrarengana jo dut, aditu baten iritzia jasotzeko asmoz. “Bere fisiko handiak eta gazte hil izanak, Joplin eta Hendrixen heriotzetatik hain gertu, ez zion onik egin, bere garaian gehiago ezagutu baitzen anekdota horiengatik benetan eta inolako zalantzarik gabe gordetzen zuen potentzial musikalarengatik baino, zeina ziur naiz, asko haziko zen 70etan Curtisen gidaritzapean”.Subinasek betebetean asmatu du Curtis Mayfielden garrantzia nabarmentzerakoan, disko bakar horren emaitza bestelakoa izango baitzen beste baten eskuetan. “Gezurra esango nuke Baby Huey nire soul artista kutunetakoa 33dela esango banu, ez baita. Zale askori gertatu zitzaien lez, harengana gerturatu nintzen, Curtom diskoetxearekin grabatu zuelako, biziki maite dudan Curtisen zigiluarekin; Curtisek, gainera, diskoa ekoitzi zuen”.Alex, nola ezagutu zenuen Baby Hueyren diskoa?90eko hamarkadaren amaieran ezagutu nuen bere LP bakarra, zorionez, ebay existitu baino lehen, egun, diskoa oso garestia baita, baina duela urte asko ez nuela entzuten, eta aitortu behar dut ezusteko ederra hartu dudala. Nire ustez, AEBetako mendebaldeko rockaren eragin gehiegi dauka. Seguru Curtisek Sly Stone berri bat ikusi zuela harengan. Grabazioa, gainera, betegarriekin osatua dago, esaterako, Huey ezustean hil eta gero, umezurtz gelditu ziren bertsio instrumental horiek; halere, zenbait norabide interesgarri ere erakusten ditu. Batez ere, Mighty mighty protorapaz ari naiz, edo Curtisek utzi zizkion bestelako doinuez, Running edo Hard times. Azken hori, hain zuzen, bost urte geroago berreskuratu zuen maisuak, eta There´s no place like America today izenburuko antologian bildu.Alexek egindako erradiografia kritikoa da hein batean, baina zuzena; halere, Hueyren bertsio, kantu propio eta instrumentalek osatzen duten soinuzoru erregular horrek eragindako kolpe eta irristatzeak sorpresa gozoak bihurtzen dira entzulearentzat. Halaber, egia da ibilbide musikal antzu baten aurreneko urratsa baino ez dela, pauso erdia akaso, eta gauzak bestelakoak izango zirela Curtis gabe, baina artikuluaren hasierara bueltatuz, edozein laguni oparituko zeniokeen grabazio sekretu hori baino ez da, inoiz huts egiten ez dizuna, eta arrakala sakon bezain gozagarrietan hausten dena, ahultasunez. Edo Hueyren esanetan: “Funky soinuaren bertsio garbiago bat da, rhythm and bluesaren antzekoa, motel”. pop pilulak Basquiat ez da hilotzYurre Ugarte 35Tekila edaten nabil petakatik, Guggenheim Bilbao Museoko inaugurazioetan edari arinak (ardoa, garagardoa, txanpaina) besterik ez baitituzte eskaintzen. Nolabaiteko klandestinitate sentsazioa eragiten dit petakak, Jean Michel Basquiat zenari ez litzaiokeena batere axolako, ziur naiz. Gainera, haren obraren erakusketaren inaugurazio txukun honetan, agian nire petaka da Basquiaten obrarekin zerikusi zuzena duen bakarra, eta ez diot tekilagatik, Basquiatek zer edaten zuen ez dakit... Dalaras Linney bere lagunari galdetu beharko nioke... Diot, bizitasunagatik, Basquiaten pinturak ikustean, emozionatzen ari bainaiz, biziarazten bainaute petakako likidoak sentiarazi eta biziarazten nauen bezain beste. Charlie Parkerren Now´s the time diskoa entzungai dago, ozenki, imajinatzen dut Basquiatek entzuten zuen moduan... Aitor dut Basquiati eskerrak eman beharrean nagoela, ze, une hauetan, ia ahaztu zait “artea” deitzen duguna erakusteko, zedarritzeko eta sailkatzeko prestatu den erakundetzar bateko zuzendaria naizela, alegia, eskuartean aurrekontu erraldoia darabilen goimailako funtzionaria, hilero eraikin bat ebento kulturalez, erakusketez, kontzertuez, hitzaldiez eta emanaldiez bete behar duena. Jainkoarren! Bai hitz txukunak nire arteko hauek! Inprimakietako hizkuntza akatsgabea azken zuztarreraino txertatu zait, alajaina. Basquiat bezain artista librea(tautologia bikaina) izan nahi nuenean ez nukeen esango “Basquiati eskerrak eman beharrean nago”; esango nukeen “hi, Jean, hi haiz hi, to bostekoa, hireak bai potroak” edo antzeko zerbait. Bistan da, oraindik ez nago tekilaren eraginpean. Etorriko al zait inspirazioa... Dalaras Linneyk utzitako katalogo batean ikusi nuen lehenengo aldiz JMBek SAMO (Same Old Shitbetiko kaka zaharra) ezizenarekin sinatzen zuen garaiko graffiti bat, Lower East Sideko horma batean marraztutakoa. Geroago, graffitidun horma horixe zulatu eta saldu egin zuen Basquiat ezezaguna zenean berarekin zebilen lagun batek, hain zuzen ere, Basquiatekin kalean bizi zen lagun batek. Bejondeiola! Graffitidun horma puska hura dirutzaren truke saltzea lortu zuen Basquiat jada artearen munduko izarra bilakatu zenean, “merkatuak” erabaki zuenean arte salgarria zirela JMBek eginiko graffitiak. Beste modu batera esatearren, hormetan “idatziz” zuk zure barrena askatu beharrean beste batek askatutakoa erosteko prest zegoen morroia azaldu zenean. Bada, nik neuk larriki desiratzen nuena gertatu zitzaion Basquiati; nire obra lehen bait lehen sal zedin nahi bainuen, nire obra xixtrina, bide batez esanda. Giltzak. Kalean aurkituriko giltza herdoildu batzuk margotu nituen behin; gero giltzak kolekzionatzeari ekin nion, tamaina guztietakoak, nire obraren ardatz bihurtzeraino. Hiruzpalau erakusketa entzutetsu lortu nituen hanhemen, baita Aldundiaren beka bat eskuratu ere New Yorken “sortze egonaldi bat” gauzatzeko. Haraino eraman ninduten nire giltzek, aizu. Ordea, New York gogorra da, edota, artistaren bizitza gogorra da, esan beharko nuke?... Dalaras Linney han ezagutu nuen; lagun baten etxeko pasilloan The key collection deituriko erakusketa egin nuenean. Dalaras Linneyk, lehenengo aldi hartan, “Debbie Harry for president” zioen txapa bat zeraman fakelarru iletsuzko jaka batean. Azpian, eta praka estu batzuen gainean, purpura koloreko jertsetxoa. Oinetan, takoi altuzko bota purpuraarrosak eta ezpainetan ere, purpura. Zer aukeratu ote zuen lehendabizi, ezpainetakoa, jertsetxoa ala botak? Dena den, txapa haren leloa irakurri eta barrezka hasi nintzaionean, serio moztu zidan Dalarasek: Debbie baino, beste norbait nahiago duzu presidente, ala?Solasean jarraitzeko, arinki izanagatik pop pilulak ere, ardo pattala edan nuen, garai hartan prest izaten bainintzen baita urardorik bustiena edateko (orain ez dut likido pattalik inoiz edaten, ezta jasan behar ditudan ekitaldi ofizial aspergarrietan ere). Aurkeztu berri zidaten Dalarasek totelka hitz egiten zuen, begirada zorrotzekoa zen, itxura batean emakumetasunaren ohiko formak eta janzkerak zituen. Baina, haren totelketa entzun orduko, konturatzen zinen dorpea eta, aldi berean, indartsua zela, fisiko hauskorrari sendotasuna zeriola. Tragoak bukatu nituenean, Dalarasen sexua hipotesi bat zen. Ile kizkurdun emakume txiki haren baitan kamiolari makillajedun batek zirauen, edo, agian, Lou Reeden Walk on the wild sideko kuadrillakoa zen, edo goizetan segan aritu ondoren bere burua asfaltoaren ustezko glamourrarekin estali nahi zuen Amerikako “baserritarra”.Hurrengo larunbat gauean film gaupasa egin genuen biok Scala zinema areto alternatiboan. Dalarasek berak animatuta istantean onartu nuen Andy Warholen Flesh, Trash eta Heat filmak jarraian ikustea. Baziren bost urte Basquiat eta Warhol hil zirenetik, baina Dalaras hitz eta pitz aritzen zitzaidan haiei buruz, lagun minak izan omen zituen. Trash ikusi duen edonork badaki filma irensteko urdaila hagitz sendoa eduki behar dela, eta nik artean ez nuen horrelakorik, edo ez zen behintzat gaur egun daukadanaren tamainakoa. Denbora gehiago eman nuen begiak eta ipurtzuloa ixten Trash ikusten baino. Flesh eta Heatekin berriz, barrenak jada lasaituta, zurrungak egiteraino aspertu nintzen. Warhol gaindosiaren ondoren, Dalaresenera jo genuen. Egongela txikia altzariz gainezka ageri zen, mudantza bukatu gabe baten gisan, eta, hutsunefobiak jota, zapatak pilatzen ziren altzarien artean nonahi, zientoka zapata eta bota pareak, guztiak lau zentimetrotik gorako takoidunak. Sukalde nimino batean, gure zain, bi koltxoi: tira, auskalo, agian koltxoi bat zen bitan zatitua. Profilez baizik ez nintzen kabitzen niri egokitutako zatian; gaitzerdi, Dalaresengandik gertu egon nahi bainuen desesperatuki. Hormak estaltzen zituzten Debbie Harryren eta Amanda Learren poster andana lekuko, Basquiat true voice of the gutter (estoldetako benetako ahotsa) zelako esaldia estreinakoz sukaldeska hartan entzun nuen. Uneotan tekila hatsaz lurruntzen ari dudan Guggenheimeko katalogoak ere horixe dio, estoldetako benetako ahotsa izatetik star bat izatera heldu zen lehen margolari afroamerikarra izan zela Basquiat. Ni neu, Aldundiaren beka xahutu ahala gurasoen etxera itzultzen den artista horietako bat izatera heldu nintzen, sortze lanetan esateko ezer gutxi duen enegarrena. Hala ere, giltza artistiko haiek lurperatzeko erabakia hartu nuenez, zintzotasuna behintzat aitortu behar zait. Gero, Arte Ederretan egin nituen Masterraren eta Tesiaren heriopalakadak etorri ziren, Dalarasen arrastoa ere hobiratuko zidan lur akademiko antzua.Titaniumheim honetan The radiant child Tamra Davisen dokumentala dago ikusgai, non Basquiat gazte laño eta egiazki distiratsuarekin topo egin baitut, Dalarasek deskribatzen zidan Jean Michel harekin. Azken tekila tantak zurrupatu ostean, builaka hasi natzaio pantailari: non ostia dago Dalaras Linney? Hi, Tamra Davies, Basquiaten lagun horien artean, zergatik ez dun Dalaras Linney elkarrizketatu?... Erantzunik ez... Inauguraziokideentzat galdera orain: Charlie Parkerren musikaren gainetik eta azpitik ez al dituzue entzuten Dalarasek totelka ahoskatzen zituen bokalak eta kontsonanteak? Ahoskera totelesperimental atabikoa nik neuk soilik entzuten al dut?!... Hemen eskuragarri dagoen dokumentazio aberatsean, deskubritu ez al dut argazki bat non Jean Michel ageri den Debbie Harryrekin eta William Burroughsekin! Eta, beste 37batean, are, Debbie eta Warholekin. Aldiz, Dalaras ez da ageri inongo dokumentuetan... Ene! Nireak egin du; hara hor, badatorkit Juan Inazio Titatiumburu horrek bidalitako artearen bizkartzain bat, ahotsaz gain nire petaka konfiskatzera. Banoa ziztuan hemendik... Gaurko ajea distiratsua da. Nola alda ditzakeen gauzak Casa Dragones markako tekilak(Basquiaten laguntzarekin), kamarada. Kulturaren ekosistemaz arduratzen den erakundearen egoitzaren azken solairuan nago, nire kristalezko bulegoan. Hemendik, hiri guztia 360 gradutan ikus dezaket: nire oinetara. Zintzoa izaten saiatuko naiz gaur, Aldundia gobernatzen duen alderdiak bere gobernu programaren aurkezpena egingo baitu azpiko aretoan, handik ordu batzuetara hiriko rock talde abangoardistenak eta undergroundenak jo behar duten toki berean... Mmmm, duela bi aste Udalak auzoko gaztetxea eraitsi zuenez, musikariek Udalaren aurkako protesta pankartaren bat ekarriko dutelakoan nago. Egia esan, pankartak estoldetako “true voice” horretaz kutsatuko luke eraikintzar hau, eta zoratzeko moduko ukitua emango liguke. Nola ez naiz akordatuko bada Hammer Clumek esandakoarekin: erosteak aberats bihurtuko dituela sinetsita dauden pobreei saltzea da negoziorik onena. Guk geuk horixe egin baitugu erakunde hau sortzerakoan, izan ere, egunero dihardugu horretan, betiere kulturaren izenean... Nire barre algara entzungo al da nonbaiten?... Basquiaten lagun mina zen Julian Schnabelek hiriko berripaper batean esandakoaz ere oroitzen naiz, beste inor jada hartaz akordatzen ez den honetan: zertarako dirua xahutu eraikina zaharberritzen. Eraikina jada baduzue. Hasi sortzen. Banatu dirua sortzaileen artean. Inor ausartu izan balitz hitz horiek aplikatzen, agian ni neu ere ez nengoke kasik hiriko erregea bihurtzen nauen bulego honetan eta, txo, agian, dagoeneko sortzaile nintzateke... Patchouli usaina darie Schnabelen hitzei, ezta?... Hara! esentziaz beteriko perfume hori zen Dalarasek litroka zerabilena... Oroiminak asaldatzen nau... Usaindu ahalko banu lurrin sarkor hura kristal hauen artean, egunero... Baina, gaurko ajea mugarri bat da... Casa Dragones eta nire potroak medio, peluka kizkurdun bat erosiko dut... Giltzatxoa daraman tiraderan gorde ahalko dut. Azken finean, Dalaras bera ere horrela hasiko zen, egun batean erabakia hartu zuen... Gainera, epifania honetarako ez al dut arropa ezin egokiagoa jantzi gaur? Basquiaten beste lagun mina zen Keith Haringen esaldi ederra daraman Pull and Bearen erosi nuen tixerta. Harrapazank! Keith Haring via Inditex: art should be something that liberates your soul, provokes imagination and encourages people to go further (arteak izan beharko luke zure arima askatzen duen zerbait, imajinazioa eragiten duen zerbait, jendea haratago bultzatzen duena)... Ni neu joango naiz haratago... Heldu da nire txanda... Apurkaapurka, lortuko dut... Geroago etorriko dira takoiak, eta, beharbada, izen aldaketa, Dalarasek egin zuen legez... Ondo pentsatuta, zergatik ez erabili Dalarasen izena?... Ze, nork ezagutu zuen Dalaras? Nik? Auskalo! Ez ote da Casa Dragonesek eragindako... zera bat?... Jean Michel Basquiatek ezagutu al zuen?... Basquiat hilda dago, ordea... Ez, horixe! Basquiat ez da hilotz, begira zenbateraino biziberritu nauen bere erakusketak... Amanda Learren poster bat ipini nezake kristalezko horman... Eta, nola ez zait lehenago okurritu, gure erakundearen txapa bat tuneatuko dut, bai horixe, oraintxe bertan... Hala, agintariei ongi etorria ematerakoan, paparrean Debbie Harry for president irakurri ahal izango didate. Tapa batekin behintzat ausartuko naiz... Ausartukonaiz... Ausartukonaizausartukonaizausartukonai zausartukonaizausartukonaiz. Ausartuko naiz... pop pilulak batetik ateratakoTenpranillo botila lau poemaMartin BidaurIrudia: Alberto Casina 39Lege fisiko eta ikasiekSagarroia lez itzuli zenerrai ustelak egurastuzzeruari zerion malkojasaberoan beste min baten bilaDeklaratu gabekogerra gordin guztiakbizi zituen bere baitaneskuaz ilargia estaltzensaiatu zen berriro bainaeguzkiak zulatu zionkamisetaren gainetikzeraman bihotzaKantoi orotanneguko kanpainakmakiak, hondartzak,guduzelai gorpuztuaksutan eraiki zituztenautobusak, sukaldeak, kajeroakaurkitzen zituen bainaidentifikatu ezinezkopresio atmosferikoakgrabitate indarrak,lege fisiko eta ikasieklurraren aurka ahuspezheltzen zuten, bizkar biluzianbota ikusezin baina errealbatek zapaltzen zuelarik Nafarroako toponimiaNafarroako toponimia guztiadarama izendeituretananorexiadepresioaetaEuskadiko Ezkerrakoguraso medikuak sufritzen ditumutillagun manipulatzailea ni neu – ahantzi gabeduplexeko bigarren pisuandaukan gelanzauritzen du bere buruaapurtutako argazki enmarkatuarenkristal hipokritaren ertza besoan sartuzurre koloreko casio erloju berriagorriz tindatuzalkandoraren mahukakzikinduzospitalera eramango duteberrizpastilla gehiago edoberriakemango dizkiotedepresioaren aurkakoaketalasaigarriak nahastarazilagunak ikustea debekatuko dioteedoautokarabana harturikoporretan joango diraberrizurrutira. Tenpranillo botila Irudia: Alberto Casina pop pilulak Gela guztiak bakarreanHiriburuko apartamentu batgaizki egositako makarroiaktomate hotza eta gazta txarralau plater ezberdinetan banaturikbat ohean eserita dagogainontzekoak aulki zaharretannorbaitek hozkailutikurdaiazpikoa atera du,afariari bizipoza emate alderafesta batera doaz,hozkailuko atea irekitzeanikusi dira hozten jarritakozapore artifizialekoardo gorri botilakgaragardoa edaten ari diralatatik, janaria zintzurretik beherabehartzeaz batera, mekanikokiez dute musikarik jarriliburu batez ari dira hizketanetxeko gela guztiak bakarreanbiltzen dituen hiriburukoapartamentu batean Heriotzan lagunGuztiok gara gorpu potentzialakherio baletor hona argibideak:ez dut bizi gabe bizi nahimila kontu utziko ditut konpontzekebeste mila hastekedamuak damu ezin naitekeplastikozko hodi bati lotuta biziez dut nahi oraindik izan bainaez naizela bizitza artifizialetan iraunposible badut, heriotza duinaeskatuko diot ene buruariposible badut, heriotza lasaiaeskatuko diot ene inguruariposible badut! Heriotzaez dadin izan hotzanire bihotzaburuaz batera gera dadinsaiatuko naiz, posible badutbestela, eskatzen dizutzuri, behar izatekotanheriotzan lagun iezadazu 41 pop pilulak (antzerki, komiki eta musika bidez atzera egindako bidaia sentimentalaedo)erretagoardiara AbangoardiakoTxerra RodriguezArgazkia: Galder Izagirre 43Metxa Mursegok piztu zuen. Interneten Fugaziren kanta batzuekin mix bat egiten entzun nuen, bere ohiko jardun psikodeliko bezain zurrunbilotsuan. Eta buruak 90eko hamarkadako erdialdera egin zuen txonbo, atoan, konturatu orduko. Buruak hari matazak batu eta abangoardiako erretagoardiara egin zuen bidaia hiru geltokitan: Bilbo, Iruñea eta Hondarribia. Bidaia horretakoak dituzue jarraian, luze eta zabal.(Hasi aurretik ohar bat: niretzat garai haiek alaiak izan ziren, batez ere gazte eta preokupazio bakoa nintzelako, ze, bestela, nire ingurua nahiko aspergarria zen. Baina, tira, antza denez, denok jotzen dugu gazte garai horiek mitifikatzera. Nire buruak desiratzen duen nostalgiaren kontra harrika egin behar izan dut behin baino gehiagotan hau idazten ari nintzela, baina ez dakit guztiz lortu dudan).Lehen geltokia: Bilbo. Indautxu auzo inpertsonalaren alderik inpertsonaletako batean erditu zen Mina espazio izeneko bunker kulturala. Labairu kalean zegoen eta 1997an ireki egin zituen ateak Guggenheim museoa inauguratu egin zen egun berean. Arte dramatikoen laborategi izateko bokazioa izan zuen espazioak eta Antzerkiola Imaginarioa izeneko antzerki talde multidiziplinarra sortu zen horma horien artean.Ander Lipus buru, batzuentzat harrapatzen zaila den frekuentzia batean emititzen zuten. Zaila zen arren, harrapatzen genuenok flipatu egiten genuen: antzerki fisiko, errituala, garaikoa, nazioartekoa eta euskalduna. Esperimentazioa, arriskua eta ikerketa lagun, amildegiaren ertzetik soka barik ibiltzera ohitu gintuzten, muturreko antzerkigintza gurera ekarriz eta zuribeltza kolorez zipriztinduz.8 olivetti poetiko obra liluragarria ikusi nuenean zoratu egin nintzen. Zortzi dira zazpi … zazpi dira sei … sei dira bost .... (hori guztia, espazio ilun batean eta ikusleak antzerkilariak korroan inguratzen, 8 olivetti makinen zarata hipnotikoarekin). Izerdiz beteriko emankizuna gogoratzen dut, energiaz blai, larrularrukoa. Oihuak, orroak, marruak, uluak jariatzen zituen antzerki lengoaia berria, berritua, eta bertakoa. Anabasa, zoramena eta estetika narrasa domestikazioaren aurka. Sormen askeko entsalada, underground boluntarioa eta bilatua. Borborka eta taupadaka aurrera egin eta erdia ulertu barik ere, beste erdiak unibertso berria irekitzen zizun sentsazioarekin amaitu. Barrutik hunkituta, aztoratuta, artegatuta, puztuta, irabiatuta.Bigarren geltokia: Iruñea. 80ko hamarkadaren amaieran, Asisko Urmenetak eta Patxi Huartek sortu zuten Napartheid izeneko komikifanzinea. Lehen labealdian bi horiek eta beste batzuk izan ziren desertuko kantinplora horren gidari, baina gazteegi harrapatu ninduten. Nik bigarren labealdiko Napartheidak ezagutu eta maite izan nituen, 90eko hamarkadaren erdialdetik aurrerakoak.Sasoiak aldatzen ari direla aldarrikatzen zuen kantuz Bob Dylanek eta, ordutik ere, dezente mugitu egin dira erroten urak. Eta sasoiok mugitu dira, baietz mugitu direla, alafede. Sasoi batean fanzineek mugiarazi egiten ziguten ipurdia, eta tripetan tximeletak ez, baina irrika bizia sorrarazi bai. Eta fanzineetan fanzineena, fanzineen artean gailen, Napartheid zen. Diru barik genbiltzan eta, denboraldi prudente samarra igaro ostean, tabernetatik lapurtzen genituen aleak. Geroago (eta dirua izan bezain pronto) harpide egin eta ordaintzen hasi ginen. Denbora pasatu den arren, pop pilulak oraindik burrunba egiten digu zerbaitek erraietan. Izan ere, hango marrazkiek, esanek eta txorakeriek mila aldiz begiztatu ditut, mila aldiz mamurtu eta, batzuetan, hausnartu. Nor ez da gogoratzen ezer ulertzen ez zitzaion Asisko izeneko hartaz? Edo Pedro Mayo beti lanean? Edo Ñomoen Hizkuntza atalez? Edo El Rusok ematen zituen Lesson magistral horiei buruz? Edo, publizitaterako, modulu prefabrikatuak erabili beharrean, marrazkimoduluak erabiltzen zituztela? Edo fanxinotekaz? Edo Higuina eder liburu higuingarri, nazkagarri bezain ederraz? ( eta hemen bakoitzak jar dezala gura duena).Hirugarren geltokia: Hondarribia. 1994. urteren bueltan Psilocybe izeneko elkartea eratu egin zuten inguruko musika taldeentzako lokalak lortzeko asmoz. Hala ere, hori baino askoz gehiago izan zen (eta da) espazio hori: entsegulokala, kontzertuareto, gune autogestionatu eta, urteekin, baita diskoetxe eta estudioa ere. Perretxiko haluzinogeno horren leherketatik sortu ziren oraindik gure belarriak zulatzen dituzten talde mitikoak: Dut, Lisabö, Kuraia, Beti Mugan aitzindariak, Lif eta ezezagunagoak diren beste batzuk.Betiko iltzatuta geratuko zait Dut taldearen bigarren diskoa plazaratu eta gutxira, Bilboko Kafe Antzokian emandako kontzertua. Intentsitatea, amorrua eta zerbait ezberdina ematen zuten. Gorka Erostarbek Kafea eta galletak liburuan esan bezala, zaplazteko estetikoa. Ordurako Fugazi maite nuen, baina Dutek beste mundu baterako ateak ireki zituen neure buruan. Zarataren abangoardian zeuden, kontsigna errazik bota barik eta kanten artean mitinak egin barik. Soinu erauntsia demasekoa izan ohi zen, bai kontzertu horretan zein ondoren etorritakoetan (bereziki gogoan dut Santutxuko jaietan 50 ausart ari ginela euritakoen azpian euren zarataz gozatzen). Gorrotoa eta zoriona bat etorri ahal zirela erakutsi ziguten babiloniar altabozetatik, ukapenak pertsona herrenak sortzen dituela lurra iraintzeko, latza dela aberatsen zaborra, jostorratzak jabego pribatuaren herrietan daudela, zinemagile etsituak zirela gure agintariak edo sokaren itzala trapu bat dela haizerik ez badabil. Eta beste ehunka kontu, aurreko eta osteko diskoetako berbetan.Hiru koordenatu horiek, lehen kolpean, zerikusi gutxi dutela ematen du; ezpada, Euskal Herrian garatu zirela hirurak eta sasoi berdintsuetan. Baina, apur bat arakatuz gero, hiru horiek (eta beste batzuk ere, baina hori beste kontu bat da) zerikusirik badute, hari ikusezinek josten dituzte batak eta besteak. Ea hari horiek ikusgarri egiteko kapaza naizen.Lehenik eta behin, hiru ereduek autogestioaren bidea hartu zuten nabarmen eta kontzienteki. Asko hitz egin da 80ko hamarkadan autogestioak izan zuen indarraz (irrati libreak, fanzineak, gaztetxeak, …), baina, agian, eta kultur arloan, behinik behin, 90eko hamarkada garrantzitsuagoa eta sendoxeagoa izan da: diskoetxe autogestionatuak sortu ziren (Esan Ozenki, Mil a Gritos, 45Gaztelupeko Hotsak…), Kafe Antzokia Bilbon (eta hurrengo hamarkadan Ondarroa, Durango, Elgeta, Donostian), Bonberenea, Kukutza eta Euskal Jai gaztetxeak, Hala Bedi irratiaren egonkortzea eta haztea, euskara elkarteen mugimendua, ... Bigarrenik, hiru koordenatu horiek euskaraz nagusiki jardun zuten. Antzerkiolak gaztelaniaz ere egin zituen lanak; hala ere, hango bururik ezagunenak (Ander Lipus aktore eta zuzendariak) gaur egun euskara hutsez lan egitera egin du salto. Eta hori berritasuna zen: euskaraz zer eta abangoardiakoak (ei) ziren hiru eremu horiek!Hiru geltokietan harrobi lana ederto egin zuten. Han aritutako batzuen ibilbidea ikusi besterik ez da. Napartheiden aritutako Asisko Urmeneta eta Patxi Huarte (Zaldieroa), Mattin eta Koldo Almandoz, Jokin eta Xprai; Antzerkiolan aritutako Jon Gerediaga idazlea eta Ander Lipus, Aitor Agiriano eta Miren Gaztañaga, edo Hondarribi aldeko Kuraia, Lisabö, Zura edo bestelakoak. Puntapuntako artista horiek, gainera, gaur egun aktibo daude eta proposamen itzel interesgarriak egiten: Asiskoren Gartxot, Ander Lipusen azken urteotako ibilbidea, Hamlet, Publikoari gorroto edo Errautsak bezalako antzezlanekin, Galder Izagirre bateriajotzaile Berri Txarrak taldean, Karlos Osinaga soinu teknikari, produktore, Bonberenea eta Bidehutsen eragile eta Lisabön musikari, Patxi Huarte eta bere sormen lan itzelak (De rerum natura eta bere pertsonaia ahaztezinak: M´Ongolo, Yoda, Napoleon Lopez, Mitxelena XVI), Koldo Almandoz zinemagile eta kazetaria eta The Balde aldizkaria, Entzun! aldizkaria eta eragin.com, Jon Gerediagaren poesia lanak, Martxel Mariskalen letrak eta poesiaminak, Xabi Strubellen Zura taldea eta bere musika brasildarra, … (eta ahaztu edo ezagutuko ez ditudan proiektuak).Laugarrenik, etorkizuneko mezulari jardun zuten. Ezin da azaldu euskarazko komikigintzaren loraldi berria (loraldia ala ernetzea?) Napartheid barik. Zaila egiten zait euskarazko musikagintzaren eboluzioa ulertzea Dut, Lisabö edo Beti Mugan taldeen ekarpena eta eragina aintzat hartu barik. Eta gaur egungo euskarazko antzerkigintzaz zer esan? Metrokoadroka eta hanhemenka ari diren sortzailerik interesgarrienak Antzerkiolak irekitako ildoa aprobetxatu, sakondu eta zabaltzen ari direla esango nuke.Bosgarrenik, garai haietan leku eta espresiobide guztietatik igortzen zizkiguten kontsignetatik harago ibili ziren hirurak. Kontsignak bihurritu egin zituzten, kontsignatik gauza potoloagoetara eta bihurriagoetara pasatu ziren. Eta, batez ere, hizkuntzaren plastilinarekin olgetan ibili ziren hirurak, bakoitza bere eremutik, jakina.Eta, azkenik, eta azken finean, hirurak izan ziren gazte euskaldun batzuek euren sentimenak eta kezkak, euren mundu ikuskerak eta amorruak, euren ezinegonak partekatzeko bideak. Munduan erabiltzen ziren espresiobideak bertakotu, guretu eta bihurritu. Zelanbait, abangoardia horiek geure egin zuten eta erretagoardia bihurtu. Hizkuntzagatik, batez ere. Baina, berariaz, bilatutako erretagoardia zein abangoardia estetikoa. pop pilulak Azkenik, Star Tripen debutaGiorgio BassmattiIrudia: “Pretty Olivia Records” 47Azkenik, tempo erdiko korte nazional bat –kantu baten baitan auzolotsa eragiten ez duena. Azkenik, ondo moldatutako glam pinturak, The Cry! bandaren erara. Azkenik, melodia eskoziarrak, Highlandetik Kaliforniara iritsi ziren autopista berekoak. Azkenik, Iparramerikako soinua duen ekoizpena, Posies edo Velvet Crushen kanaberak dardar jarriko lituzkeenak. Azkenik, disko garbiki esportagarria, hizkuntzaren garrantzia kideen alkandoren adinakoa duena. Azkenik, fotokopia bat ez den diskoa, besteen detaileak berean itsasteko hartzen ez dituena, errespetagarria, baina antigoalekoagoa. Azkenik, hitzen aukeraketa (fonemez eta erabilerez ari naiz) garbiki anglofiloa, soinu estilo kanpotarra, propioa egiten duena. Azkenik, ahotsa gitarrak baino hiru solairu gorago jartzen ez duen disko batAzkenik, ondo eginiko koruak, eta hobe grabatuak, ostia. Azkenik, “musikariek musikarientzako” eginiko diskoa, “entzuleengana” iritsi beharko litzatekeena, eta guztiek txalotu beharko luketena. Azkenik, denborakapsula batean sar dezakezun diskoa, 20 urte geroago irekitzeko eta bularra apur bat puzteko. Azkenik, disko adiktibo bat, hasieratik amaierara. Eta buelta hasierara. Azkenik, Star Trip, azkenik. loveof74 blogean gaztelaniaz argitaratua. pop pilulak Please to meet you VulgákovXabier Sagardia 49 Please allow me to introduce myselfI’m a man of wealth and tasteI’ve been around for a long, long yearStole many a man’s soul to wastePleased to meet youHope you guess my nameBut what’s puzzling youIs the nature of my game El maestro y Margarita nobelaren berri nire gurasoen Fernand izeneko lagun oso irakurzale baten ahotik izan nuen lehen aldiz, duela urte mordoa. Bazkari batean izan zen. El maestro y Margaritari buruz hasi zen solasean, liburuarekin lotutako anekdota dibertigarriren bat kontatuko zuen bitartean (Margot erregina aipatuko zuen segur aski). Baina jada ez naiz horretaz akordatzen. Nolanahi ere, nobelarekiko erakutsi zuen lilurak kutsatu egin ninduen. Ez oso luzera, amari (hau ere irakurzale amorratua) ea liburu hori etxean geneukan galdetu nion. Baietz hark, eta inoiz bueltatu ez den apalategitik hartu nuen. Eta betirako diot, konturatu bainintzen ezohiko liburu bat neukala esku artean, jasoa eta akademikoa, baina aldi berean guztiz ganberroa. Lehen irakurraldiak eman zidan plazerak liburu gutxik eskaini didate. Voland deabrua eta bere segizio groteskoa –Behemoth (edo Popota) katua, Koroviev eta Asaselo– Moskura iristen dira eta sekulako kalapita sortzen dute hirian, ez sinesteko egoerak eraginez eta biztanleak aztoratuz, erotuz eta izutuz. Bulgakovek eszena irrigarrienak seriotasun handienaz kontatzen ditu: katu erraldoi bat tranbian sartzen eta ordaintzen saiatzen denekoa adibidez, edota Varietés antzokian gertatzen den magia beltzezko saio gogoangarria! Garaiko Moskuko gizartearen satira dibertigarria egin zuen Vulgakovek, gizakion miseria morala ere bere jo puntuan jarriz. Idazlea eta StalinMijaíl Vulgákov idazlea Kieven sortu zen 1891ko Errusia inperialaren baitan, eta Moskun hil zen igitaia eta mailuaren bandera gorriaren pean 1940 urtean. Antzerkia, narrazio laburrak eta hainbat nobela idatzi zituen. Gaztetan, Lehen Mundu Gerran parte hartu zuen eta ondoren, errusiar zuriekin borrokatu zen Gerra Zibil odoltsuan. Medikuntza Marianne Faithfull abeslariak Mijaíl Vulgákov idazlearen El maestro y Margarita eleberria oparitu zion Mick Jaggeri. Irakurraldiak zirrara eragin zionik zalantza gutxi daukagu. The Rolling Stonesek 1968an argitaratu zuen Beggars Banquet diskoko lehen kantua, Shympathy For The Devil, Ukrainian jaio eta errusieraz idatzi zuen idazlearen nobelan oinarrituta dago. XX. mendeko obra ero, delirante, –surrealista nahi bada–, grotesko eta ganberroena pop kulturari itzuli zion Jaggerek. Vulgakovek, ordea, ezin izan zuen bere eleberria argitaratua ikusi: bere heriotzatik 20 urtera, 1966an, ikusi baitzuen argia lehen aldiz. Stalinen purgatik libratu bazen ere (telefonoz ere hitz egin zuten!), Voland deabrua eta bere segizioa Moskura doazenekoa kontatzen duen istorioa gehiegizkoa zen garaiko Soviet Batasunerako. pop pilulak ikasketak egin zituen arren, bere benetako zaletasuna literatura izan zen. 1921ean Moskura aldatu zen eta handik hiru urtera La guardia blanca eleberria argitaratu zuen –errusiar zurien alde zeuden Turbin anaiarreben inguruko obra. Ederra da Kieven inguruan egiten duen deskripzioa–. Gerora, Los días de los Turbín izenburupean antzerkirako moldatu zuen Bulgakovek eta arrakasta itzela lortu ere. Stalinek berak oso gustukoa izan zuen. 1927rako ordea, Estatuaren hatsa gainean zeukan: kritikoa zen idazlea, eta zentsura eta debekua pairatu zituen, erabateko ostrazismora eraman zutenak, 1929az geroztik. Ordea, bitxia izan zen Soviet Batasuneko agintari gorenarekin izan zuen “harremana”. Bere obrak argitaratu eta estreinatu ezin zituenez, Joseph Stalini berari eskutitz bat idatzi zion, erbesteratzeko baimena eskatuz. Kieveko idazlea bere buruaz beste egiteko prest zegoen baimena ukatuz gero. 1930ko apirilaren 18an, baina, ezusteko deia jaso zuen: Stalin bera zegoen telefonoaren beste aldean! Soviet Batasuneko literaturaren solasaldi famatuenetako bat gertatu zen orduan. Stalinek ea benetan gogaituta zegoen eta Soviet Batasunetik alde egin nahi zuen galdetu zion. Bulgakovek, kikilduta, amore eman zuen: “Idazle errusiar bat ezin da bere aberritik urrun bizi”, esan zion. “Nik berdin irizten diot”, erantzun zion Stalinek. Buruzagi gorenaren babesari esker, purgatik libratu zen idazlea, ez ordea ostrazismotik. Diotenez, Bulgakoven eleberrian, Voland deabrua Stalinen haragitzea da!Ponzio Pilato, pop garaianEl maestro y margarita 1928 eta 1940 urteak bitartean idatzi zuen Bulgakovek. Lehen aipatu dugun argitaratzeko ezintasuna zela eta, etsituta, 51eskuizkribua erre ere egin zuen, eta berriz idatzi. Badago Margarita eta maisua eleberrian gertakari hau jasotzen duen pasarte autobiografikoa: Voland nigromantea eta bere laguntzaile ezinezkoek –Behemoth katua, Koroviev eta Asaselo– Moskuko bizitza aztoratzen segitzen duten bitartean, maisua eta margaritaren arteko maitasun istorioa kontatzen digu Bulgakovek. Eleberrian, Ponzio Pilatoren bizitzaren bertsio apokrifoa idazten ari da maisua, eta eskuizkribua erreko du honek ere. Hain zuzen ere, The Rolling Stones taldeak maisuak idatzitako Ponzio Pilatori buruzko pasarteak –Jainkoa eta Judeako prokuradorearen arteko solasaldia gogoangarria da– ekarri zituen Shympathy For The Devil kantura: “And I was ‘round when Jesus Christ/Had his moment of doubt and pain/Made damn sure that Pilate/ Washed his hands and sealed his fate”. Stonesen kantua baina, nobelaz harago doa, eta Historian barrena egiten du aurrera, deabruaren ibiliekin batera, “ongia eta gaizkia”ren gainean zalantzak sorraraziz, Bulgakovek egin bezalaxe. Nola bestela, sinpatikoak zaizkigu Voland eta bere segizio beldurgarria? Nolanahi ere, kantua eta letra primerako pop jakiak dira: Just as every cop is a criminalAnd all the sinners saintsAs heads is tailsJust call me Lucifer‘Cause I’m in need of some restraintSo if you meet meHave some courtesyHave some sympathy, and some tasteUse all your welllearned politnesseOr I’ll lay your soul to waste Duela ez asko, Patti Smith abeslari eta idazle estatubatuarrak ere Bulgakoven eleberria omendu zuen. 2012an argitaratu zuen azken disko luzeari (eta abesti bati) Banga izenburua jarri zion, hain zuzen ere, Bulgakoven Ponzio Pilatoren zakur fidelaren izena. “Maitatzen duenak, maitatzen duen horren patua konpartitu behar du”, dio Vulgakovek eleberrian. Eta Patti Smithek: “Loyalty lifts and we don’t know why/And the paw is pressed against the nerve of the sky/You can leave him behind but he won’t leave you/And the road to Heaven is true true blue”.Postdata: Fernadekin egoteko aukera izan nuen duela gutxi. Bulgakoven nobelari buruz mintzatu ginen, eta bere ohiko jario erakargarriarekin anekdota bitxi bat kontatu zidan. Bere Lapurdiko etxean (ez dugu herria aipatuko), katu kaletar batek ostatu hartu zuen aspaldi, zeinari Behemoth jarri zion izena. Hortaz, Lapurditik bazabiltzate, eta inoiz katu bat autobusa ordaintzen saiatzen ari dela ikusten baduzue, hobe duzue lasai egon eta lurrera begiratzea. Abisatuta zaudete. Oharra: Artikulu honetan, Bulgakoven obren gaztelaniazko bertsioen izenburuak erabili ditut, hizkuntza horretan irakurri baititut eta jatorrizkoa zirilikoan baitaude. Bestalde, “El maestro y Margarita”ren 1990eko Amaya Lacasaren bertsioa erabili dut artikulu hau idazteko, eta ez gaztelaniazko azken eta behin betiko bertsiotzat jotzen den Marta Rebonena (2014). Eta dagokionari, Bulgakoven eleberri handi hau euskaratu beharko litzateke, bai ala bai. pop pilulak Muntaia, sei eszenatanEremuz kanpo 53SARRERA. MICHEL LEGRAND – Une femme est une femmeEzer garbitzeko beste zerbait ezinbestean zikindu behar duzun bezala posiblea da dena zikintzea ezer garbitu gabe. Sormenarekin ere gauza bera gertatzen da: gauza asko hautsi daitezke ezer sortu gabe, baina zerbait sortzeko, beste zerbait hautsi egin behar da. Halakoa da sormena.Hautsi behar dira adibidez arauak. Asko edo gutxi, baina hautsi egin behar dira. Hautsi behar dira espektatibak. Espero dena. Aurrez pentsa daitekeena. Datorrenaren susmoa. Krak. Apurtu.Hautsi behar da lotsa. Beldurra. Pauso bat aurrera emate ezin hori. Horma sendo hori. Hautsi egin behar da. Hautsi egin behar da leialtasun bat, baita. Maite diren zenbait gauzekikoa. Miresmen paralizante hori. Aurretik zerbait egin, zerbait sortu dutenenganakoa. Hautsi hori ere.Eta hautsi behar da iluna. Hautsi behar da paperaren zuria. Gauaren isila. Zarataren erosoa. Ezereza zerbaitekin zauritu behar da betiko. Osorik zegoena atzera bueltarik gabe kraskatu. Arrakala bat zabaldu, zimurdura bat egin lautasunari. Leuna laztu. Erraza zaildu. Itxitakoa ireki. Pauso bat eman. Bidea egin. Zerbait hautsi.Eta batzuetan. Onenetan. Elkarrekin hasten gara jolas honetan. Porrot egiteko. Porrot egiteko berriro. Porrot hobeto egiteko.#1: NAT KING COLE Aquellos ojos verdes Barrualdea. Gaua. Jatetxea. Bizilagunak, gizon eta emakumea, hongkongdarrak biak, mahaiaren bueltan, urduri. Fideoak eta Nat King Cole. Geuri ere, ohartzerako, mundu bakar baten bi atal bereiztezin iruditzen zaizkigu dagoeneko.GIZONA: Arraroa irudituko zaizu agian, baina zerbait galdetu nahi dizut. Zeneraman poltsoa, non erosi zenuen?EMAKUMEA: Zergatik diozu?G: Hain da dotorea, emazteari bat oparitu nahi nioke.E: Zeinen ona zaren emaztearekin.G: Ez pentsa. Zail samarra da bera eta laster du urtebetetzea. Ez dakit zer erosi. Erosi ahalko zenidake bat?E: Litekeena da berdinberdina ez gustatzea.G: Egia. Bururatzea ere...E: Emakumeok ez dugu gustuko. Bizilagunak izanik, gutxiago.G: Badira beste koloretan?E: Galdetuko diot senarrari.G: Senarrari?E: Berak erosi zidan, atzerrian. Hemen ez dago horrelakorikG: Utzi orduan. Berdin dio.E: Gauza da… neuk ere galdera bat dut egiteko.G: Zer?E: Gorbata hori, non erosi zenuen?G: Ez dakit non. Emazteak erosten dizkit.E: Benetan?G: Hau atzerrian erosi omen zidan. Hemen ez daude.E: Marka da gero!G: Bai ba.E: Gauza da… Senarrak berdinberdina du. Nagusiaren opari, eta egunero janzten du.G: Neure emazteak zurea bezalako poltsoa du.E: Badakit, bai, ikusi izan diot.G: Zer esan nahi duzu? pop pilulak MUSIKA FADE OUT, HITZ EGIN BITARTEAN.N: Uste nuen neu nintzela konturatzen bakarra.G: Nola hasiko ote zen dena…MUSIKARIK GABEDena zinemarekiko txundiduraz hasi zen. Behinola. #2 THE CINEMATIC ORCHESTRA: The Awakening of a woman Barrualdea. Gaua.Sasi soto bat, Tverskaia kalean. Ilun dago, eta umel. Buztinezko zorua zuloz beterik dago. Estropezu egiten dugu pausu bakoitzean. Arratoi lodi gosetuak hankartean darabiltzagu. Goian, leihoaren barrote artean ibiltarien oinak antzematen dira. Pelikularen puntak lurzoru zikina ukitzea saihestu beharra dago, busti ez dadin. Baina hezetasunak juntadurak desitsasi eta artazi, marrazketaluma eta kalkuluerregelak herdoiltzen ditu. Lehortzen ari diren pelikula zatien gainean makurtuta gaude. Eguna argitzear dago. Hotza eta hezetasuna ditugu giro. Haginak hortzikatzen ari zaizkigu. Kinopravdaren egile eta errealizatzaileak txamarreta hartu eta Svilova kamarada babestu du. Azkeneko gau bat lanean eta beste bi Kinopravda prest izango dira. Bihar, zinekritikariek Kinopravda gauzaez ergel bat dela ediren dute, Kinopravdaren errealizatzaileak “zinemaren gorputzean zornezorro mingarri bat” direla, “atzeratu mentalen zinema” dela, “Dziga Vertoven zorakerien” fruitu dela idoroko dute.Bihar, A. Anochtehenkok kinococoak garela idatziko du. “futurismoaren bakteria mota bat”, birjaiotzen ari den zinemaren saldara jausitakoak, haren organismo oraindik hauskorraren baitan hartzitzen hasiak… 55Dziga Vertov honela hasi da berbetan: · Ez dakit hitzegiten, beraz ez dut hitzegingo.Eta hitz emandakoa mantenduz ez du ezer gehiago gehitu, baina beste zerbait egin du.Zinemak izan behar du… Kinopravda. Zinemaegia.Zinemak izan behar du… Zinemabegia.#3 SDENEK LISKA Et Cetera Barrualdea. Ez egun ez gau, hau ez doa hortik. Egurrezko hondoa, mahai bat, noski, eta lehen planoan mugitzen den barazkiz osatutako Archinboldoa. Tipulinak begi, limoia sudur, ahoa irekiitxiz aurrera doa. Sukalde tresnaz eginiko beste bat, kontrako norabidean. Aurrez aurre topo egin, eta anabasa. Tresnek xehexehe utzi dituzte barazkiak, ogiak, arrautzak; dena. Oka egin, buelta erdia eman, eta aurrera darrai metalportzelanazko buruak. Idatzi eta margotzeko tresnak egokitu zaizkio orain parez pare, eta haien arteko borrokan bigarrena irten da garaile. Liburuek platerak birrintzen dituzte, gutunazalek ditareak. Botaka egindakoan, lehengo burua ez da hainhain identifikagarri. Aurrera, idazmahaiko tresnaburua. Janariz osatutako burua aurkitu, eta ikus dezakegu nola oilaskoak erabilgaitz uzten dituen paperak, nola sagarrek gutunazalak lardaska higuinean ore bilakatzen dituzten. Sukalde tresneriak xehexehe uzten du, baina, hurrengo otorduan, eta botatakoak, buztinezkoaia, gero eta gure antza handiagoa du. Erreplika eta errepika, deusezte segida ostean, buztinezko buruak dira, hurrenkeran, batak bestea sortzen dutenak. Geu gara, geu, dialektika gaixoti honen fruitu.Barrualdea. Mahai bat berriro ere, baina oraingoan eskortzo moduan. Buztinezko gorputz bi parez pare, mahaiaren pop pilulak bueltan. Gizona eta emakumea. Plano orokorra, lehen planoak, xehetasun planoak. Begiradak, keinua, flirta. Eskuak eman, begiak itxi, muxua. Buztin gorputz biak elkartu egin dira, masa bakarra dira, itsaso marroia. Zinemaren historian hobekien filmaturiko sexu eszenetako bat, gorputzik gabe. Elkartze horren fruitu, buztinezko zera txiki bat, mugitzen dena, harat honat. Enbarazu zaio amari, aitak ere nahi ez. Saiatzen dira mahaitik botatzen, zanpatzen. Ezin. Aitak amari jaurtiki dio. Amak aitari. Azkenerako, elkar deuseztatuko dute, buztinezko eskuez, eta bat egingo dute, berriz ere, lehengoa bezalakoa baina hain desberdina den itsasoan.Hortik beltzera, eta beltzetik hona.Mahai bera. Tiraderatik bi buru atera dira. Bi buru, buztin eta begi. Eskurik ez, ahoak darabiltzate elkarrekiteko. Eta ondo egiten dute, hasieran bederen. Hortzetako eskuila atera du batak, pasta igurtzi dio besteak. Ogia, eta gurina. Zapatak eta lokarriak. Arkatza txorroskiloaz zorroztu dute. Ehun eta laurogei graduko bira, eta tokiz aldatu dira. Eta, hortzetako pasta da ogian igurzten dutena, eskuila zorroztu. Eta abar. Errepika, eta erreplika, bikote guztiguztiak osatu arte. Buruak ez daude hasieran bezain fin modelatuak. Beste buelta erdia, eta bi zapatak egiten dute talka, bi lokarrik, bi aizto gurindunen, bi txorroskilok. Denborak, eta errepikak, dendena erotzen du, eta ibili bazebilena ez dabil atzera.#4 MURSEGO Berlin sutan.25 urte pasa ei dira jendea, askatasun egarriz, justizia nahiz giza eskubideak eta ankerkeria nahiz bizimodu grisa bereizten zituen murrura era baketsuan igo zenetik, jendearen askatasun goseak murruetako harri bakoitza jatea lortu zuenetik, Anarik zubietakoak bere kanta ederrenetarikoan nola.Murrua eraistea lortu ei zuen jendearen fede onak, askatasunzaletasunak, nebaarreben arteko adiskidetze, bateratzen nahiak. Horrez geroztik, mundua justuagoa da, hamabost hortzetako eskuila dugu denok aukeratzeko eta kaleetako grisa aspaldiko kontua da, dendenok bizi dugun technicolorraren aldean. Ez dago murrurik inon, denak gara libre harathonat ibiltzeko. Ezer ez da berdin. Ezer ez da BerlinMUSIKA GORA, eta bukatutakoan nahastu hurrengoarekin.# 5 KANNO YOSHIHIRO Mechanichal Etorkizuna. Amets txarrez ehundutako matazak diruditen paisaia teknologiko industrialak. Zeru gorri bizia, heriotzaren kolorea duena. Ez dakigu non edo noiz gauden, baina hemen egonak gara arinago ere. Ametsetan, edo jaio baino lehen. Oraindik arrautzatik irten gabe edo arrautzean sartu gabe geundenean. Ezagun zaigu arma bat edo makila bat edo antena bat edo gurutze bat eskuetan duen mutil gaztearen figura, inoiz ikusi ez dugun arren. Nor zara baina. Nor zara zu?Egonak gara hemen, zeruak odolaren kolorea eta lurrak xake taularen formak dituen lurralde honetan, non eguzki mekanikoek mila jainkosaren estatuak agertzen dituzten, sirenahotsak diruditen lurrunaren txistuen artean astiro lur hartzean. Non ote gaude? Zer ote da hau?Neskatoa lo dago. Lurrunaren soinuak esnatu ote du?Arrautza bat du izaren artean. Kontu handiz oihal batekin estali eta jasoko du, filmaren kredituak aurkezten zaizkigun 57artean, bere haurra bailitzan, eta harekin batera ekingo dio bideari, gau ilunean, mundu honi eta istorio honi buruzko beste azalpenik gabe. Mundura etortzen eta mundutik joaten garen modu berean.#6 FRANÇOIS COUTURIER Crepusculaire Kanpoaldea. Eguna.Zerbait gertatu da. Gertatu zen. Inork ez daki ondo zer, noiz, nola edo zergatik. Egunkariek eta albistegiek ere ez dute garbi informatu. Funtzionarioak ibili dira bertan. Kazetari problematikoren batek atera ditu argazkiak. Agertu da desastrearen irudiren bat axola ez duen bazterreko egunkariren baten azalean. Gobernuak bere ahalak eta bi egin ditu egoera kontrolpera itzultzeko. Ingurumen naturalari dagokionez ezin bada ingurumen kultural sinbolikoari dagokionez gutxienez. Komunikazioaren ekosisteman garatzen baitira giza sineste eta ezsineste sistemak.Haize bortitzak. Artigas eta Zona.Fededunak eta fedegabeak, bakoitza bere egunkaria besapean. Bakoitza bere fedemunduan, besteari eroso eraso ahal izateko bezala.Tarkovskyren Stalkeren gida klandestinoa alokatu zuten idazleak eta irakasleak, misterioaren bihotzera bidaia arriskutsua ekiteko. Gurean, meterologia zakarraren eta hondakinen kudeaketa are zakarragoaren konbinazio fina gure irudimenean iltzatu ez dadin egiten dute lan zientoka stalker delikatuk, Zaldieroak “Artigaseko baso magiko” izendatu zuena gure begiradapetik apartatu, gure kontzientziarengandik gorde, gure arduratik babesteko.MUSIKA AMAITUFedea izan bai, baina mantendu ere egin behar baita.OHARRA: Eszenak, edo eszenak idazteko aitzakia, honako hauek izan dira: In the mood for love, Wong Kar Wai; Memorias de un cineasta bolchevique, Dziga Vetov; Moznosti dialogu, Jan Svankmajer; Berlingo murruaren eraisketaren urteurrena; Tenshi no tamago, Mamuro Oshi; Stalker, Andrei Tarkovski. pop pilulak Frantxun AtxakAlberto Casina (Argazkiak) / Ekaitz Goienetxea (Testuak) 59 pop pilulak 61 pop pilulak 63 pop pilulak Kiko Amat: “Anbizio faltak molestatzen nau”Irudia eta testua: Aritz Galarraga 65Nolatan atera duzu liburu hau?Prentsako artikulu guztietan lehen pertsona erabili izan dut. Formatu berezkoa eta naturala da, hasieran, 17 urterekin edo, modu irrazional batean erabiltzen nuen arren, gerora arrazoitu dudana. Zergatik idatzi izan dut lehen pertsonan? Bada, ez ergel batzuek pentsatzen duten moduan, exhibizionismo hutsagatik, gehiago da intimitate bat nahi duzulako lortu irakurlearekin. Hasteko edozein objektibotasun saihestu nahi duzu, eta gero istorioak esplikatu, eta hori artikulu bat idazteko aitzakia adibidez, disko kritika bat bezain inportantea da. Gauza da aitzakia hori ez badoa istorio batekin niretzat testua ez dagoela osatuta. Eta ez da zertan musikarien istorioa izan behar, baizik eta nola istorio bat gurutzatzen den nire istorioarekin. Hitz egin nahi izan dut nire ingurukoez, ezagutzen dudanaz, eta gauzek nola hunkitzen nauteen. Unibertso koherente bat sortzeko ideia egon da, beraz. Bai, eta kaosetik baino, arau izpiritual eta estetiko batzuei jarraiki natzaiela erakusteko ideia. Elkarrekin eta segidan jarri nahi izan dut egindakoa, ikus zedin kanon bat dagoela, ez dela aliritzira egindako zerbait. Erraietatik jaio zen dena, baina oso dago pentsatuta, ez dut idatzi lehen pertsonan nagikeriagatik. Azken batean, errazena da modu abstraktu batean hitz egitea diskoez. Baina disko bakoitzeko istorio bat ateratzea zugandik, entretenigarri, dibertigarri, kitzikagarri dena, eta gainera diskoarekin zerikusia duena (ez beti, baina tira), konplikatuagoa da, esfortzu bat eskatzen du, biluztasun bat, askok egin nahi ez dutena. Ez dago hemen egin duzun guztia, baina erakusten duzu dena.Eta agerian geratzen da pertsona bat, eta pertsona horretatik ateratzen den irudia ez da erabat ederra, eta hala ere nik hasieran imajinatzen nuena baino ederragoa atera da. Gary Shteyngarten memoriak irakurri berri ditut, jatorri errusiarra duen New Yorkeko judu bat: nire abiapuntu berdina du, baina askoz harago doa, bere memorietan agertzen den tipoa bukaera arte benetan da desatsegina, ni ere izan nintekeen moduan. Baina uste dut nik patologia bat partekatzen dudala lehen pertsonan idazten duten beste hainbat autorerekin: autogurutziltzatze batetik abiatzen naiz, baina azken batean ondo geratu nahi duzu, esan dezatela “tipo hau hondamendi hutsa da, baina jatorra da behintzat”. Zer falta izan zaizu urrutirago eramateko biluzaldia? Egiten duzun horren biktimak arduratzen naute oraindik, eta horiengan pentsatzen dut idazten dudanean. Nire familiaren zati hil beharko litzateke egiazki eta gordinki hitz egiteko nire bizitzaz. Horregatik idazten ditut nobelak. Nobelak dira trilero Kiko Amat (Sant Boi, 1971), idazlea, hiperaktiboa, pop zalea, fanzinerosoa, zerbeza edale konpultsiboa. Pentsa, hiru hartu ditu neronek bakarra hartu dudan tartean. Eleberriak idatzi ditu, seizazpi fanzine sortu haien artean Escuela Moderna gogoangarria, eta 1987tik idatzitako artikulu, zerrenda, kritika iraingarri eta laudoriozko testuen antologia bat apailatu du orain, Chap Chap. 500 orrialde. Ez dakit etxe berri bat hasteko lehen adreilu, edota Amaten ibilbidean mugarri bat. pop pilulak trikimailuak, bizikizunetatik abiatzen dira, niri buruz eta nire familiaz hitz egingo dut, baina alter ego batekin, gauzak aldatuz, asmatuz, zaborreria errazkiago erakusteko moduan. Fikzioa deitzen dugun hori eginez, fikzio autobiografikoa. Memoire batzuk egiteak ausardia eskatzen du, eta nihilismo dosi bat. Nire kasuan gauza batzuk esplikatzeak esan nahiko luke kalera berriz ezin ateratzea. Eta halere, biktima batzuk utzi dituzu bidean.Egin dituzun gauzak ulertzeko izpiritu bat dago liburuaren atzean, eta nola egin diezun aurre gauza batzuei eta zeinen gaizki. Hasieran asko deprimitu nintzen, ateratzen zena tipo nahikoa zentzugabea baitzen, eta nahikoa amorruduna. Gorroto asko dago. Denborarekin ikasi dut gorroto hori kudeatzen, inoiz bukatzen ez den barne gorroto hori. Eta hori bakarrik izan naizela pixka bat gaizki tratatutako nerd bat. Horregatik bakarrik dagoeneko badut erresumin karga izugarria, ateratzen dena geyser baten antzera gutxien espero duzunean. Imajinatu zerbait benetan gaitza gertatu izan balitzait, genozidioa ezagututako armeniarren seme banintz, kaletik jendea hiltzen joango nintzateke. Sumintasuna hori denborarekin baretu dela esango zenuke?Semealabak dituzunean ikasten duzu zein diren merezi duten batailak, eta zein diren etsaiak. Azpikultura batekiko herra lauso batek ez du justifikatzen artikulu bortitz bat. Etsai errealak beste batzuk dira: zure suminaldia inork jasan behar badu, izan daitezela benetako etsaiak. Ez, adibidez, heavyak, zure aliatuak izan daitezkeenak, hainbat ezaugarri kritikagarri dituzten arren. Zergatiak ulertzeko saiakera da liburua, nahiz zeure burua irrigarri utzi prozesuan.Natorren kulturatik gehien gustatzen zaidan gauzetako bat da desdramatizazioa, asko maite dut. Adorea erakusten duen zerbait dela iruditzen zait, ei, ez dago kexarako motiborik: ez zaizu mandoa hil, semealabek osasuna dute, gustatzen zaizun horretatik bizi zara. Hori txikiak ginenean gure herrian mundu guztiak egiten zuen. Langile klaseko herri industrial bat izanik, agian bagenekielako norbait hasten bazen mainaka guztiok bukatuko genuela negarzotinka. Baina gustatzen zait egin dituzun gauza absurduei, makurrei aurre egitea. Egin dezagun aurrera, ez da deus pasatzen, egin dezagun barre geure zirkunstantziez. Zuk egin duzu aurrera, besteak beste, idazketari esker?Esan dezagun ikasi dudala, komikietako superheroiek bezala, botere bat izaten eta botere hori erabiltzen ongia egiteko, ez gaizkia. Magneto nintzen, nire boterea zen umore bortitza egitea, idatziz eta ahoz. Nire kasuan idazketa ahozkotasunaren ondorio bat da, lehenago ikasi nuen dibertigarri izaten ahoz, idatziz baino. Nabarmentzeko hasi nintzen idazten, eta autodefentsagatik. Oso konplexuduna nintzen, gaixotia, kirol baten inguruan antolatutako herri eta familia batetik nator, oso fisikoa, errugbia. Seguru nago gure aitak ez zuela espero ni errugbilaria izatea, baina nire buruan garbi zegoen nik dinastia bat jarraitzea nahi zutela gurasoek, eta errugbilari baten justu kontrakoa izatearen hondamendia gogorra izan zen urte askoan. Beste dantzaldi batera gonbidatu zintuzten zu.Sentsazio hori nuen. Eta arraroa izatea, ni izan nintzen garaian, ez zen bereziki gloriosoa. Nagusitzean ikasten duzu etekina ateratzen. Txikitan integratu nahi duzu, eta nabarmentzekotan, izan 67dadila zerbait heroikoagatik. Frikismoak oraindik arrakastarik ez zuen garai batez mintzo naiz. Eta horrek guztiak egiten du zure talentua bilatzeko grina handiagoa izatea. Nire emazteak esaten du guapoak ez direla berez tontoak, baina guapo izateak ekartzen diela bestelako talenturik bilatu behar ez izatea, eta hala tontotzen direla, atrofiaz. Aldiz, frikismo batek behartzen zaitu frikismo hori egun osoko lan bilakatzera. Zure pindar hori iruditzen zaizu salba zaitzakeen gauza bakarra. Nire idazki guztiak hortik datoz, arerioa armagabetuko duen pindar bat bilatzeko nahitik. Testu guztiak artikulatzen dituen ahotsaren zati bat beligerantziatik eraikia dago, kontrarioa umiliatzeko abildadetik. Lehenengo dago esaldia josteko trebetasuna eta gero arerioaren ahulguneak aurkitzekoa.Beligerantzia hori al zen garai hartako ezaugarria?Gizajendearen ezaugarri goragarrienetako bat iruditzen zait enpatia, bestearen lekuan jartzea, jendeak uste duena baino askoz konplikatuagoa da. Niri asko kostatzen zait. Gu jaio ginen mainstream baten kontra: dena kontrolatzen duen mainstream bat dago eta, orduan, glorifikazio aurreko azpikultura txiki batzuek elkarlanean jarduten dute ezkutuko elkarte baten gisa. Eta ez dute lortzen kultura nagusiaren onura bakar bat ere, noski. Horrek sortzen dizu gatazka bat eta herra betiereko bat, enpatia zantzu oro ezabatzen dizuna. Gerra garaian ez duzu estaiarekin enpatizatzen. Hori da garai hartako fanzineen alderik txarrena, etengabeko guduketan egotearen sentsazioa.Zure gertuko orbitan ez zeudenak etsaitzat hartuz, adibidez? Edo, kakotx askoren artean, arrakasta izan zutenak. Testuinguru hartan aurkitzen zenuenean ahots benetan enpatiko bat, bihotz hautsigarria izaten zen, hain zen ederra. Gogoratzen dut La Granja taldearen abesti bat, Miquel Gibertek idatzitakoa, Los chicos quieren diversión. Palmako pijoei egindako maitasun abesti bat zen. Gibert frikitzar bat zen, nerd hutsa, 60ko musika gustuko zuena. Baina pozoia aukeratu baino, edo irrigarri uztea baino ez dago pijoak irrigarri uztea baino gauza errazagorik, oda bat idatzi zion bizizaletasunari, eta pentsatzen duzu nola egin ahal izan zuen. Ni ez nintzen kapaz izango. Gauza horiek erabat ateratzen dira arautik, pop pilulak gizalegetsua eta guzti iruditzen zait. Nik lortu nuen antzeko zerbait egitea, baina bizitza oso bat behar izan nuen: Rompepistas liburuan errugbilariei buruz hitz egiten dut miresmenetik. Batbatean desagertu zen pozoi guztia.Garai hartan ere, ikusten zenutena egingo zenuten, noski.Baina benetan talentudun jendea gainetik pasatzen zen, eta ahots horrek erakusten zizun ghettotik ateratzen, dikotomiatik, unibertso zabalagoak badaudela. Pop modernoaren aurkakoak ziren orduko fanzineak, ez zioten errespeturik urte batzuk lehenago egiten zenari. Gauza bat zuten ona, ez ziren inon egokitzen. Ni ere ez, mod izan nintzen tarte batez, bost urtez, anglofilia eta abarrengatik, baina utzi egin nuen, nahiz Miqui Puig lagunak beti esaten duen bota egin nindutela.Hitz egiguzu fanzineez. Fanzineetatik gustatzen zait erresistentzia tresna izatea, eta molestatzen dit oso azkar konformatzea erresistentzia tresna izate soilarekin. Anbizio faltak molestatzen nau: do it yourself talde batzuetan gauza bera gertatzen da, mainstreamak kasurik egingo ez digunez, konformatzen gara 30 pertsonaren gustuko izatearekin, eta ez gara hobetzen saiatuko. Nagikeria puntu bat dago fanzine mota batean: fanzine bat garenez ez du inporta azentuak gaizki jartzeak, indieak garenez ez gara ondo abesten saiatuko, ez ditugu beste talde batzuen diskoak ikasiko. Badago punk rock alde bat, ondo; baina beste aldea da konformismoa. The Fleshtones taldeak egiten duena egin behar da: berdin jotzen dute hamar edo mila lagunen aurrean. Fanzine bat, ados, hamarrentzat da, baina egin behar duzu ondo maketatu, editatu, zuzendu, berriz goitik behera begiratu, milioi bat lagunentzat balitz bezala. Paradigma berri bat bezalakoa da, hasieran dena izango da kaotikoa, ordena aldatu baita, baina gero antolatu beharra dago guztia. Anbizioa da gakoa. Pop musika anbizioduna gustuko dut, porrot egiten duenean ere bai. Errazena da Oasisek egiten duena, Beatlesen bi akorde atera eta aurrera.Eta eduki aldetik? Balio dute beste inon esan ezin daitezkeenak esateko, edo esperimentatzeko?Gauza bat galdu da bidetik, edukiak. Oraindik ikusten ditut fanzineak musika talde baten istorioa kontatzen dizutenak. Hori hain dago zaharkitua, ez dut ulertzen: talde guztien istorioa dago eskuragarri, klik batera. Ez baduzu egiten lehen pertsonan, ez baduzu 69pasatzen zure bizipenetatik, ez baduzu zugandik iragazten, ez du interesik. 80. hamarkadako fanzineetan inork ez zekizkien gauzak agertzen ziren, tipo bati zerbait kontatu ziotelako, auskalo non harrapatutako bi fanzine zituelako, eta abar. Berak esplikatzen zizun lehenengoz talde baten istorioa. Horrek orain ez du zentzurik, ahots, optika diferente bat egon behar da, gauza berriak asmatu behar dira. Esplikatu gauzak nahi bezala, baina ez esplikatu denen eskura dagoen gauza bat. Ahal dela umorez.Itxurakeriarekiko arbuio nabarmena izan dut beti, narratiban edo pop musikan berehalako errefusa eragiten dit. Umorea da inteligentzia eta zorroztasuna adierazteko modu gutxietako bat, ez bada bakarra. Umore garratza gustuko dut, barre eginarazten dizuna, baina gauza izorragarriak azaltzen dituena. Gero, oso baliagarria da umorea itxikeriaren kontra egiteko, listomarien kontra, prosa purpuran ez erortzeko. Eta entretenigarri izateko. Jostarazteko nahia eta anbizio poxi bat konbinatuta, oso litekeena da emaitza dotorea ateratzea. Letra sar dadila, ez odolez, baina modu jaso batean eta era berean dibertigarri. Ez dago zertan bilatu beste adjektiborik: testu batek dibertigarria izan behar du. Gogoratzen dut orain Guy Browning, The Guardian egunkarian artikuluak egiten zituena. Adibidez, nola garbitu hortzak, eta barrez lehertzen zinen. Hori ez dago edonoren esku, hortzak garbitzeari buruzko testu batekin barre egitea, oso konplikatua da. Tontakeriak diruditenak hartuta, baina bizitzaren parte garrantzitsu diren gai direnak. Zorroztasuna azkartzen dute. Umorearekin jarraitzeko, Kataluniako prozesu soberanistaz galdetu nahi dizut.Guztiz naiz CUPekoa. Baina jarrera sozialagatik. Independentzia da gauza bat haiei berebizikoa iruditzen zaiena, baina niri ez hainbeste. Beste guztia da niri interesatzen zaidana: gurekin hemen hitz egiten egon zitekeen jendea delako, ez politikari profesionalak, jarrera antikapitalista dutelako. Botagarri egiten dituzten gauzen zerrenda luzea da. Independentzia oso ondo iruditzen zait, eskakizun demokratiko bikaina, baina ez da burura letorkidakeen lehen gauza. Nahiz eta esplikatzen dizutenean, Baños bezalako jendeak laguna dut gainera, bada, pentsatzen duzun arrazoi dutela. Ni oso erraz konbentzitzekoa naiz. Lehen atzera eragiten zidan independentismoaren zati batek, orain jada ez da hainbesterako, zorionez, oso folklorikoa dena, nirekin zerikusirik ez duena, eta kostatzen zitzaidan. Hizkuntzarena ere aldatu da: 80etan ez bazinen Terra Lliureren aldekoa, katalanez bakarrik ez bazenuen hitz egiten, kanpo zeunden. Nire lagun guztiak Extremadurakoak ziren, nik irakurtzen nuen eta hitz egiten nuen gaztelaniaz. Eta oraindik kasu batzuetan folklorismo horretara gerturatzen bada, arbuioa sortzen dit, ni ez nator mundu horretatik, nik Bañosek bilatzen duen mundua bilatzen du. Eta CUPekoak ez dira Kataluniako eskuinaren zerbitzura jarriko. Nik ez dut bereziki gustuko haien bidaide izatea. Helmuga ondo egon liteke, baina bidaia haiekin egin beharra ere, a ze bidaia. Treneko tabernan pasako dut bide guztia.Galdera serio bat, bukatzeko: zein da galdu beharko ez genukeen Kataluniako musika banda?Hemengo nire taldea Nueva Vulcano da, gehien hunkitzen nauena. Gehien gustatzen zaizkidan hitzak, soinuak, jarrerak dituzte. Nire neurrira egindako taldea da. pop pilulak Istorio siberiarrakKoldo Almandoz 71Istorio siberiarrakPop Pilulaken zenbaki berri honetan, herri baten eta bere hizkuntza bereziaren desagerpenaren inguruko istorio bat kontatzera natorkizue. Baina lasai egon, ez dugu Humboldt edo Bonaparteren maparik irekiko, ezta Txillardegi, Mitxelena edo eta bestelako euskara santoraleko santurik aipatuko ere. Hemen ez duzue Mikel Laboaren musikarik entzungo, ezta Oteizaren hutsune telurikorik jasan beharko ere. Datozen lerroetan istorio siberiarrez, Urka leinuaz eta beren tatuajeez hitz egingo dugu. Zergatik? Ba eskuartean duzun zuribeltzezko fanzine underground moloi batean beti geratzen delako primeran galtzaileen epikarekin zerikusia duen edukiren bat.Paperean idatzitakoakEducazione Siberiana 2009. urtean argitaratu zen. Txetxeniako gudan hasi eta Txetxeniako gudan amaitzen den liburu horrek ez du Txetxeniaz hitz egiten. Siberiako leinu batez hitz egiten du; Urka leinuaz, hain zuzen ere. Lege eta arau propioei jarraiki, harro bizi zen ¨gaizkile ohoretsuen¨ herriaz. Apenas duela 20 urtera arte, bizirik zegoen gizarte itxi batez. Historia lehen pertsonan kontatuta dago. Leinuko partaide batek idatzia, eta ez edozein partaidek, leinuaren historia azalean tatuatzen duen koltsik (sufriaraziko dizuna) batek idatzia baitago: Nikolai Lilin. 1980. urtean, Transnistriako (Moldabiako lurralde independentista) Bender hirian jaiotako Urka leinuko siberiarra. Jakina da, Stalinek, Sobietar Batasuneko eskualde ezberdinetatik herri osoetako biztanleak bidali zituela Siberiara. Ezezagunagoa da ordea, Siberiako hainbat lurralde hustu eta hango biztanleak Sobietar Batasunean barna ere sakabanatu zituela. Urka kementsuekin hori gertatu zen. Baina, herrialde ibiltari horri, paisaia aldaketak ez zion bizimodua aldatu. Eta bizimodu horrek, arazoak ekarri zizkien, ia beti bizilagun berriekin.Educazione Siberiana liburuan, Nikolai Lilin bere haurtzaroaz mintzo zaigu, eta bere nerabe begiekin joango gara ¨lapur ohoretsuen¨ tradizio, ohitura eta bizimodua deskubritzen. Bizitzako alor txikienean ere gorde beharreko erritoen garrantziaz jabetuko gara berehala. Eta lekukotza zuzena jasoko dugu, Urkek ez zituztelako haurrak beren ¨gaizkile ohoretsu¨ bizimodutik kanpo uzten. Urka nerabe baten bizitzako unerik garrantzitsuena nagusi batek pika labana ematen zionean gertatzen zen. Laban horrek gizon eta gaizkile bihurtzen zuen. Ekintza kriminaletan aritzen zen herriarentzat, eguneroko kontua izaten zen beste gaizkile batzuekin laban borroketan jardutea, poliziak akabatzea, edota kartzelara joatea.Izan ere, kartzela da Urka guztiek ezagutu duten errealitatea, eta Lilinek ere nerabezarotik ezagutu zuen. Gordintasunez, eta kartzela narrazioetan hain ohikoak diren metafora merkerik gabe, deskribatzen ditu bertan gertatzen zirenak. Baina Istorio siberiarrak pop pilulak bere mesederako, kartzelatan ere, Urkek komunitate itxi bat osatzen zuten. Hierarkia eta arau propioekin. Droga, sexua edo poliziekin harremanak izatea debekatua zuten. Urkek, otso saldo baten moduan defendatzen zuten beren burua kartzelainfernu haietan. Nahiz eta biolentzia Urken bizitzaren oinarrian egon, liburuan, guztia ez da bortxakeria. Lilinek ere bere jendearen tradizio ugari azaltzen ditu, beren festak, erritualak eta gehienetan armekin zerikusia duten sinesmenak. Siberiar heziketari, kidetasunari, gizakiak eraldatzen duen naturari eta inozentziaren desagertzeari eskainitako liburua ere bada Educazione Siberiana… Azalean idatzitakoakUrkek, herri ibiltari askoren moduan, elkar ezagutzeko tatuaje kode bat erabiltzen zuten. Ez da gauza berria. Gizakia gizaki denetik erabili du tatuajea bere talde izaera eta nortasuna markatzeko. Urkak, paganoak izaki, kristautasuna iristerakoan, irudi erlijiosoak erabiltzen hasi ziren beren totemak irudikatzeko. Denborarekin, bi joerek bat egin, eta siberiar tradizioan hain ohikoa den sinbologia sakroprofano amarauna sortu zuten. Urka tatuajeak ikusten ditugunean, berehala etortzen zaizkigu burura errusiar mafiaren tatuajeak. Baina ez dira gauza bera. Ez dira arrazoi eta helburu berdinekin egiten. Ikonografia konpartitzen dute batzuetan, baina hori arte mota bizi guztiekin gertatzen da, garaian garaiko erreferentziak erabiltzen dituztelako. Sobietar Batasunean tatuajeak debekatuta zeuden, jakin bazekitelako kode sekretuak gordetzen zituztela. Errusiar mafia nagusiaren tatuajeen mezua, adibidez, ezaguna egin da azken urteotan: Katuak, dorreak, armiarmak, gurutzeak… Kodea zabaldu egin da, eta horregatik galdu du bere zentzua.Urkek ez diote inoiz azalduko tatuaje baten esanahia jakin behar ez duenari. Koltsika, tatuatzailea, mezu igorle eta enkriptatzailea da, eta horrek leku berezia ematen dio leinuan. Nikolai Lilinek txikitatik ikasi zuen tatuajeak egiten, nagusiki bere leinuko zaharrek zeramatzatenak ikusiaz, eta Bender hiriko zahar 73batek irakaspenei jarraiki. Urka leinukoak gazte direnetik hasten dira beren gorputza tatuatzen, eta denbora pasa ahala, beren bizitzaren mapa bihurtzen dira. Tinta erabiliz azalean eginiko orbain eta mapak leinukoek soilik dakizkite irakurtzen. Koltsik bat izateak status berezia eman zion kartzela garaian ere. Nikolai Lilinek dioenez, “siberiarrek ez dute inoiz beren tatuajeez hitz egiten; hain zuzen ere, horretarako egiten direlako, hitzak ordezkatzeko. Siberiar bati bere tatuajeez galdetzea irain egitea da¨.Konturatuko zineten hemen ez dugula futbolariak tatuaje maoriak luzitzeko harrapatu duten birus kutsakorraz hitz egin, edo ilea depilatzera zoazenean, solariumeko langileak ipurdiak eta tangak bat egiten duten tokian duen tatuaje tribalaz, edo lehengusu informatikoak familia bazkarian erakusten dizun yakuza tatuaje japoniarraz. Ez. Benetako tatuajeez hari gara. Bizirik daudenak. Zeudenak. Guztion artean akabatu ditugun arte. Lilinek argi esaten du: ¨Urken tatuaje siberiarrak siberiarrekin batera hil dira. Gazteek ez dute zaharren irakaspenekin jarraitu nahi izan, eta egun, haientzat ere tatuatzea moda kontu bat da, irudiek ez dute inongo esanahirik¨.Nikolai beraren bizitza ere asko aldatu da, Educazione Siberiana argitaratu zuenetik. Bere liburuan oinarrituta, aurten estreinatutako nazioarteko filmaz gainera, bere tatuaje estudio propioa ireki du Padovan, eta lerrootan irakurritako mundu misteriotsu hori, orain, edozein top modelek, edo okerrago, edozein poliziak eraman dezake besoan zizelaturik. Bizitza besterik ez da. Norberaren burua traizionatzea baino gauza humanoagorik ez dago. Sublimaziotik dekadentziara, mistikatik hutsaltasunera dagoen distantzia bera dago: tatuajea orbaintzen den dermisetik epidermisera dagoen distantzia. Ni, esaterako, 17 urterekin hasi nintzen tatuaje bilduma propioa osatzen. Horietako batzuk momentu eta egoeraren erokeriak bultzatutakoak dira; beste batzuk, ordea, arrazoi intimoek eragindakoak, sakonekoak. Tatuaje batzuez damutzen zara, beste batzuez ez...bizitzako gertakizunekin gertatzen den bezalaxe. Azken finean, azalean izkiriatuta edo ez, halakoxea delako bizitza: une mongoliko eta une magikoen cocktail ko(s)miko bat. pop pilulak “Breaking Bad” eko Gretchenfrage a Santi Leone 75“Breaking Bad” eko Breaking Bad ikusi nuelarik, tipo ona iduritu zitzaidan Saul Goodman; ez saindu bat, baina, zer nahi duzue erratea, telesaileko kapituluek aitzinat egin ahala, ezin baztertu izan nuen klase guzietako jende arriskutsua eta maltzurkeria juridiko oro ezagutzen zituen abokatu hura gizon zintzoa zelako irudipena. Edo, haurren hizkera –ona / gaiztoa, zintzoa / bihurria– bazter utzita, derragun manipulazioaren eta traizioaren besta den Breaking Bad horretan norbaiti konfiantza egitekotan, Saul Goodmani eginen niokeela, zalantzarik gabe zalantza anitz izan ondotik. Alde horretatik, pertsonaiak ongi paratua du, nire iduriko, deitura: Goodman –gizon ona–.Baliteke, halere, ni oker ibiltzea eta ustezko ontasun horren azpian Godman –jainkoa– altxatzea, Saulek, jainko txiki baina boteretsu baten antzera, zernahi eskuratzeko gaitasuna baitu (edo, bertzenaz, eskatutako hura eskuratuko duena ezagutzen baitu), pixka bat Pulp Fictioneko Otso jaunaren maneran, baina hura bezain parodikoa izatera ailegatu gabe. Tranpatia dela aitortuta ere, Saul Goodmanek ez dio –nik dakidala– inori mehatxurik egiten, baina behin baino gehiagotan izanen da mehatxatua. Walter White ez bezala, Saul Goodman ez da inolaz ere atean jotzen duena, and he is definitely not the danger. Goodman dela ala Godman dela, izendeiturak ez dira alferrik paratzen Breaking Baden, eta maiz telesailak duen ikuslearen aurreiritziak iraultzeko joeraren isla izaten dira. Hortxe ditugu, horren adibide, Walter White eta Elliott Schwartz, zuria eta beltza; alta bada, bikote horretan, alde batetik, beltza ez da horren beltza; are gehiago, Elliott Schwartz izaki kasik gardena dela erranen nuke, telesailean hain pisu guti izateaz gainera, neketan antzematen ahal zaiolako alde ilunik: ez du iduri azpijoko zikinik erabili duenik ez bere enpresa eraikitzeko ez Gretchen bere emaztea Walterrengandik urruntzeko –baina sarrixeago bueltatuko gara puntu horretara–. Eta, bertze aldetik, zuria izanen da, dudarik gabe, iluntasun gradu gorena erdietsiko duena, gaizki ordaindutako irakasle zanpatu eta mespretxatua izatetik goi mailako trafikatzaile ultra aberatsa bihurtzeko ibilbidean. Prozesu horretan, bertzalde, buelta emanen dio irakaslearen figurari eta ustezko zereginari –ikasleen eredu izatea eta hauek bizitzan bide onetik bideratzea–, ikasle izandako baten bizitza arruntean hondatzeraino.Mr. Pink: Hey, why am I Mr. Pink?Joe: Because you’re a faggot.[...]Mr. Pink: Mr. Pink sounds like Mr. Pussy. How ‘bout if I’m Mr. Purple? That sounds good to me. I’ll be Mr. Purple.Joe: You’re not Mr. Purple. Some guy on some other job is Mr. Purple. Your Mr. PINK. Quentin Tarantino, Reservoir DogsGretchenfrage, die: (Substantiv, feminin) unangenehme, oft peinliche und zugleich für eine bestimmte Entscheidung wesentliche Frage, die in einer schwierigen Situation gestellt wird.DUDEN Wörterbuch pop pilulak Zuriaren eta beltzaren artean dagoena ez baita, izan ere, grisa –Gray Matter enpresaren izenak sinetsaraziko nahi ligukeen bezala–, arrosa –pink, Jesse Pinkman alegia– baizik. Gure ikasle galdua, gure maila txikiko trafikatzaile itxuraz gogorra mutil sentibera baita, eta ez dakit Walter Whiteren jukutrien ondorioz inork hark baino gehiago sufritzen ote duen telesail osoan –ezta Whiteren emazte Skylerrek berak ere–. “Zer delaeta naiz ni Arrosa jauna?”, galdegiten zuen Steve Buscemik Reservoir Dogs gogoangarrian. “Maritxua zarelako”, zen Joe nagusiaren erantzuna; “Pink jaunak iduri du Alu jauna”. Breaking Badek Walter Whiteren gizon hegemoniko bihurtzeko prozesu geldiezina erakusten duen heinean, Jesse Pinkmanen koloreak –erran nahi baita, Jesse Pinkmanen sentimenduen konplexutasunak, Jesse Pinkmanek diruaz eta botereaz bertzelako interesak izateak– gero eta toki meharragoa du alfa arren ñabardurarik gabeko zuribeltzeko munduan –testosteronaren besta hasten delarik, gauza txarra omen da gizon arrosa izatea; “Guziek izan nahi dute Beltz jauna”, erraten zuen Joek Tarantinoren filmean, nonbait beltza gizontasunaren ikur definitiboa izaki–, eta horregatik da, segur aski, hain pertsonaia maitagarria. Koloreen josteta alde batera utzita, Elliott Schwartzen izenak agerian uzten du Breaking Badeko bertze ezaugarri bat: kultura alemanarekiko lilura. Zeren, hala nahi izatera, ez zen batere zaila izanen pertsonaia horri Elliott Black edo Blackman deitzea; edo black horri sinpleegi iritziz gero, Elliott Lenoir aukera ere hor zegoen. Egileek, ordea, Schwartz nahiago izan zuten. Ez da harritzekoa, Elliottena ez baita deitura germanikoko pertsonaia bakarra: Gus Fringen bizkartzain eta Saul Goodmanen kolaboratzaileak Mike Ehrmantraut du izena –kapitulu batean, Hankek galdeginen dio abizena ongi ahoskatu ote duen–. Deitura egokia darama Mikek ere, ehrman ez baita Ehrenmannetik urrun –ohorezko gizona–, eta traut horretan konfiantza ikusten dugu: eta, izan ere, ohorezko eta konfiantzazko gizona da Mike. Hank Schrader, bere aldetik –abizenean sch kontsonante multzo ezin teutonikoagoa eramateaz gainera–, garagardozale amorratua da, eta badu bere Schraderbräu partikularra etxean, pitxer eta guzi. Eta ez dezagun ahaztu Gus Fringen negozio guzien jatorria Alemanian dagoela, Madrigal enpresan. Alemaniako kulturak eta hizkuntzak Breaking Baden gainean eragiten duen lilura aintzat hartuta, kasualitate hutsa izan litekeena beharbada ez da hain kasualitatea. Telesailean azaltzen zaigun bezala, gaztetan, Skyler ezagutu baino lehen, Walter Whitek amodiozko istorio bat izan zuen Gretchen Schwartzekin –artean bere egiazko deitura erabiltzen zuelarik, hau da, Schwartz andrea bihurtu baino lehen–. Badakigu, telesailak hala azpimarratzen baitu, istorio hura ez zela nolanahikoa izan, eta badakigu gaizki amaitu zela bien arteko harremana. Badakigu maitasun hark arrastoa utzi duela Walterrengan. Haustura nola gertatu zen, ordea, ez dakigu; kapitulu bakar batean ere ez zaigu azaltzen zehazki zer pasatu zen Walterren eta Gretchenen artean, eta tarteka zilegi da pentsatzea –edo naizen ikusle honek tarteka pentsatu zuen– Walter White ez ote zen egiten ari zen guzia egiten ari bere aspaldiko amodioa berriz erakartzeko, eten eginiko harreman hura berriz pizteko. Hori, jakina, sinpleegia zatekeen konplexutasuna eta laxatu ezin diren korapiloak hainbertze maite dituen Breaking Bad bezalako telesail baterako. Halere, libre da espekulatzea Gretchen dela Walter Whiteren ekintza guzien 77hondarreko helburua, harekin harremana berpizteko interesik batere ez izanda ere; libre da espekulatzea Gretcheni erakutsi nahian dabilela, nahi izanez gero, inperio bat eraikitzeko gauza dela, Elliott baino winner erabatekoagoa izateko gauza dela. Hitz batean, Elliottek baino handiagoa duela –botere eta arrakasta gosea, erran nahi baita–. Espekulazio horiek guziak espekulazio dira, bistan da, baina aitor dezagun Walter Whiteren motibazioaren funtsera doazen galdemoduak direla. Eta, beraz, erran daiteke Breaking Bad telesailean Gretchenfrage bat dugula –Gretchen auzi bat, Gretchen galdera bat–, literalki izan ere, Walter Whiteren neskalagun ohiaren izenari esker. Alemanezko esamoldea baita delako Gretchenfrage hori: hiztegiaren arabera, galdera desatsegin eta maiz penagarria, baina erabaki jakin bat hartzeko funtsezkoa dena. Hori aski argi ez badago, Wikipedia heldu da to the rescue, eta hari esker badakigu Gretchenfrage bat auzi baten funtsari buruzko galdera dela, eta maiz desatsegina dela galdera horri erantzun behar dionarendako, Gretchenfrage delakoak erantzun behar duen hori ordura artio egin ez duen aitormen bat egitera behartzen duelako. Goetheren Fausten omen du jatorria esamoldeak. Walterren eta Gretchenen artekoa Breaking Badeko Gretchenfragea da: argitu gabea, funtsezkoa baina aldi berean Walterrendako penagarri eta desatsegina, eta, argitzekotan, bere kontzientzia aztertu eta inoiz egiten ez digun aitormena egin beharko liguke Walterrek. Beraz, beharbada Gretchen da Walter Whitek inoiz aitortzen ez digun egiazko zioa, egiten duen guzia egiteko; hortaz, akaso telesail osoa horren argitan interpretatu beharko genuke. Edo, agian, kultura alemanarekin duten maitasunaren lekukoen artean –Schwartz eta Ehrmantraut, Schraderbräu eta Madrigal–, gidoilariek sartu duten txiste bat bertzerik ez da –DVDetan zenbaitetan eduki osagarri ezkutuak sartzen diren bezala–, barne txantxa bat, josteta bat, noizbait norbaitek pop pilula bat idatz dezan. Auskalo. Hori ere, neurri batean, Gretchenfrage bat da. poppilulak@gmail.comfacebook.com/poppilulak@poppilulak

2023-12-01

booktegi_liburua_loturak_landuz

booktegi.eus IRUNE IBARRA MAITANE ORTUBE MIKEL IRUSKIETA Loturak landuz: Idazketa errazeko programa AURKIBIDEA Laburpena 1. Zer da? 2. Zergatik programa hau? Justifikazioa 3. Norentzako da? 4. Nola dago antolatuta eta helburuak 5. Programa hau bideratzeko gida 6. Erreferentziak 7. Letrak lotuz: Idazketa errazeko programa modulutan MODULUA: Lotura diagonalak LETREN atzetik Praktikatzeko hitzak Egiaztapenzerrenda MODULUA: LOTURA DIAGONALAK LETREN AURRETIK Praktikatzeko hitzak Egiaztapenzerrenda MODULUA: LOTURA HORIZONTALAK LETREN ATZETIK ETA TRIGRAMAK Praktikatzeko hitzak Egiaztapenzerrenda Egileak Laburpena Honakoa, idaztean letren arteko loturak modu erraz batean lantzeko programa bat da. Letren arteko loturen konplexutasunaren arabera irakasten da letrak lotzen, 'Letra xeheak bai!' argitalpeneko 6 letrafamilia kontuan hartuz. Idazketaren ikaskuntza ahalik eta xamurren egiteko asmoz, loturak sailkatu egin ditugu: batetik, letren aurretiko loturak lantzen dira eta, bestetik, letren atzetiko loturak. Lotura horiek ulergarri egiteko, bigramak (bi letra segida) eta trigramak (hiru letra segida) duten hitzak lantzea proposatu dugu. Gainera, hitzen barruko lotura horiek praktikatzeko, haurrengandik hurbil dauden hitzak zein diren proposatzeko, hizkuntzacorpusak erabili ditugu (Txikipediatik euskarazkoak eta Vikipediatik gaztelaniazkoak) eta bilaketak egiteko hizkuntzateknologia erabili dugu. Programa hau aproposa da 6 urtetik aurrera eta idazketazailtasunetan esku hartzeko. 1. Zer da? ʹ ͞Loturak landuz: Idazketa errazeko programa͟, beste argitalpen baten jarraipena litzateke, ͞Letra xeheak bai!͟ ;Ibarra, Ortube eta Muxika, ϮϬϮϬͿ argitalpenarena hain zuzen ere. ͞Letra xeheak bai!͟ argitalpenean, letren konplexutasun grafikoa erabili zen letrak 6 familiatan multzokatzeko. Familia bereko letrak egiterakoan antzeko moduak erabiltzen direnez, letrak familietan antolatu ziren; adibidez, 1. familian, a, o, c, d, g eta q letrak daude, horiek denak eskuineko aldetik egiten hastea komeni da eta forma biribildua dute. ʹ Oraingo argitalpenean, 6 letrafamilia berberak hartu dira eta loturen konplexutasunaren arabera irakusten da letrak lotzen eta idazten. Hitzaren barruan letren bigramak (bi letra batera) eta trigramak (hiru letra batera) kontuan hartu dira loturak ulergarri egiten ikasteko eta barneratzeko. ʹ Idaztearen ekintza samurtzeko baliabidea da. Irakurketa Erraza irakurketa samurtzeko erabili den bezala, idazketa samurtzeko ere badira moduak. Irakurketa Erraza metodo bat da; ulergarritasuna bermatzeko, gomendio batzuk jarraituz, testuak formatu zehatz batean idatzi, diseinatu eta maketatzen dira. Testuak erraz ulertzen dira eta adinarekiko egokiak izaten dira (IFLA, 2010; Irakurketa Erraza Euskadi, 2014). Gure kasuan, idazketa samurtzeko, loturak sailkatu egin ditugu: letren aurretik egiten diren loturak batetik eta letren atzetik egiten diren loturak bestetik. Era berean, atzetik egiten diren loturen artean sailkatu egin dira lotura diagonalak eta lotura horizontalak. Loturen sailkapena beste herrialde batzuetan ere erabiltzen da, adibidez Zelanda Berrian (New Zealand Ministry of Education, 2007). Hala ere, guk loturen sailkapen propioa egin dugu. Loturak erraz egiteko, e bokalea aukeratu da eta zenbaitetan i bokalea. Zenbait trigrama lotzen ere irakasten da (ikusi 1. Irudia). Kolore orlegiak adierazten du letra bat idazten hasteko tokia. Granatekoloreak puntua jarri behar dela adierazten du (i eta j letren kasuan). Kolore gorria duten loturek zailtasun puntu bat erakusten dute, adibidez lehenengo familian, aurretik lotzerakoan. Kolore laranja jarri dugu k eta x letrak agertzen direnean; k letraren kasuan, goitik beherako makila egin ondoren idazkailua altxatu behar delako eta x letraren kasuan, lehen marra egin ondoren idazkailua altxatu behar delako (ikus 22. eta 35. orriak). 1. Irudia. Lotura motak Esku artean duzun baliabide hau gehienbat Kandel (2020) egileak eginiko ikerketetan oinarritzen da baina baita argitalpen honen lehen egileak sorturiko edo teknikoki aholkaturiko beste argitalpen batzuetan (Ibarra 2001a, Ibarra 2001b, Elorriaga, 2001, Ibarra, 2009). Frantsesez, katalanez eta gaztelaniaz ikusi denez, haurrak idazten ikasten daudenean, hitza baino unitate txikiagoak diren silaben eta grafemen arabera idazten dute (Kandel, Soler, Valdois eta Gros, 2006; Soler eta Kandel, 2009; Kandel, Peereman, Grosjacques eta Fayol, 2011; Soler eta Kandel, 2012). Euskaraz ere horrela egiten dela pentsatzen dugu, baina ez da ikerketarik egin hori ziurtatzen duena, guk dakigula. Aipaturiko egileen arabera, grafemak fonemen idatzizko unitateak dira eta letra hitzak baino hobeto islatzen dute fonema bat. Letra bat duten grafemei, grafema sinpleak esaten zaie eta letra bat baino gehiago duten grafemak, grafema konplexuak bezala ezagutzen dira. Grafema konplexuak euskararen kasuan tx, ts, tz eta tt hartzen ditugu (digrafo izenez ere ezagutzen dira). Hitzak idazten ikasterakoan kontuan hartu behar dira efektu silabikoa eta efektu grafemikoa. ʹ Efektu silabikoaren arabera, haurrak hitz bat kopiatu behar duenean, letren sekuentzien analisia egin behar du bisualki. Informazio hau laneko oroimenean gordeko da, sistema motorrak keinua planifikatuko du eta eskuz idaztearen bidez gauzatuko da. Idatzi aurretik, haurrak lehen silaba nola egingo duen planifikatzen du eta lehen letra egiten ari dela, paraleloan bigarren silaba nola egingo duen planifikatzen du. ʹ Efektu grafemikoaren arabera, haurrek letraren arabera baino grafemaren arabera idazten dute (behin letrak bakarka barneratu dituztenean). Horrela, lehen silaba idazten ari direnean grafemak izaten dituzte kontuan, ez horrenbeste letrak. Gainera, haurrek fonema bat grafema konplexu baten bidez idazten dela ikasi dutenean, grafema konplexu hori mugimendu bakarrean egiten dute (tx adibidez). ʹ Lan honetako loturak praktikatzeko hitzak asmatzea zaila izan daiteke eta guk hizkuntzen corpusak erabili ditugu. Lehen Hezkuntzako bigarren mailako ikasleengandik hurbil egon daitezkeen eta eskuragarri dauden bi corpus konparagarri aukeratu ditugu. Idazketaprograma diseinatzeko hainbat adibide behar direnez, corpus handi xamarrak deskargatu ditugu eta antzeko tamaina bi hizkuntzetan. Letrasegida ezberdineko hitzak eta beraien kokapena (hasieran, tartean, bukaeran) bilatzeko, Txikipedia euskarazko /corpus/a erabili da eta Vikipedia gaztelaniazkoa (~260.000 hitz inguruko /corpus/a euskarazkoa eta ~500.000 hitzekoa gaztelaniazkoa). Ixa taldeak CLARIN azpiegituraren (Bel et al., 2019) bitartez ematen dituen zerbitzuari esker (https://labur.eus/iXaclarincenter) Pythonen garaturiko programak eta hizkuntzaprozesatzeko teknologia erabili ondoren, IXAKAT analizatzaile morfosintaktikoa (Otegi et al., 2016) erabili dugu automatikoki lematizatzeko eta informazio morfosintaktikoaz aberasteko. Horren emaitza, atxigarri jarri dugu, eta letramultzoak edota hitzak bilatzeko sistemak jarri ditugu. Hainbat bilaketa egin daitezke webgune hauetan: letramultzoak, hitzerroak (lemak), hitzformak, kokagunea (hasieran, tartean edo bukaeran) edo hitzsegidetan konbinazio ezberdinak bilatzeko (ikus https://labur.eus/iXacorpus) interfazea erabil daiteke euskarazkoak bilatzeko eta beste hau (https://labur.eus/corpusa) atzerrikoak diren hitzak ateratzeko. Ikusiko duzunez, zenbait letramultzo, ez dira aurkitu eta hiztegien bidez osotzen saiatu gara, hitzaren aldamenean izartxo bat jarri dugula (Atzekoz aurrera, 1994; Euskaltzaindia, 2020; Morris Student Plus, 2003). Zenbait zutabetan ez dago hitzik. ʹ Letren arteko loturak barneratzeko ez dago zertan idazkailu batekin idatzi beharrik, horrek laguntzen duen arren; mugimenduak egin daitezke atzamarrekin edozein gainazaletan (pantailan, hondarretan, lokatzetan, norbaiten bizkarrean eta egunkari zaharren gainean, besteak beste). Atzamarrez gain, makilatxo batekin, hankarekin, gorputzarekin eta gurpilaulkiarekin, esaterako, egin daitezke letren loturen ibilbideak. Betiko idazkailuak, stylusak eta idazkailu digitalak ere erabili daitezke lotura hauek praktikatzeko. Kontua da, pixkanaka mugimendu eta lotura horiek automatizatzea, gogoeta ahalik eta gutxien egin behar izatea hitza idazterakoan. Dena den, idazkailuarekin idazten bada, loturak orri zuri batean edo marradun orri batean egitea aholkatzen dugu. ʹ Honako lan hau programa bat dela esan daiteke: helburuak zehaztuta daude eta ikasleek idazketan egiten dituen aurrerapenak gainbegiratzeko egiaztapenzerrendak daude. Programa hau idazketa egituratuaren barruan kokatu daiteke, hots, International Dyslexia Association elkartearen (2019) dokumentuak dion bezala, planifikazio bat dago errazagoak diren elementuetatik zailagoak diren horietara. 2. Zergatik programa hau? Justifikazioa Eskuz letrak idazteak berpizte bat izan du nazioartean eta Handwriting Revival deitzen diote. Eskuz idaztearen curriculuma zehaztuta dute adibidez, Frantzian, Zelanda Berrian, Hego Australian, Mendebaldeko Australian eta Victoriako estatuan (Australian), hau da, ikasmailaz ikasmaila letraren mailan zein diren helburuak zehaztuta dituzte, letren arteko loturen helburua barne hartzen da. Ingalaterrak ere 2013. urtean sartu zuen berriro eskuz idaztearen irakaskuntza eta idazkera lotua Lehen Hezkuntzako 2. mailan kokatu du. EEBBetako hainbat herrialdek txertatu dute letra lotuaren irakaskuntza 2010. urtean curriculumetik kendu zutenetik (ikus hemen: https://labur.eus/ZanerBloser). Letralotua edo etena egitea, zer den hobea ebatsi gabe dago nazioartean. Hala ere, zenbait ikertzailek eginiko ikerketetan hauxe baieztatzen da: letra lotua idazterakoan, hitz batean dauden letra guztiei arreta jarri behar zaie eta, ondorioz, ortografia eta abiadura hobetzen dira. Gainera, autokontrola entrenatzen ere lagundu dezake (Konnikova, 2014; Alstad et al., 2015). Beste egile batzuen arabera, dislexia tratatzeko bidea izan daiteke letrak lotuta idaztea (Hansbury, 2015). 3. Norentzako da? ʹ Letra xeheak lotzen jarraitu nahi duenarentzat. ʹ Loturak modu esplizituan eta/edo sistematikoan landu nahi duenarentzat. ʹ Hitzak modu automatikoan idatzi nahi dituenarentzat. ʹ Bereziki, printzipio alfabetikoa barneratu duenarentzat: Printzipio alfabetikoa, letrak bere soinuarekin elkartzean datza. Adibidez, m letra idatziz ikusi eta /mmm/ soinua duela dakien haurrak badaki printzipio alfabetikoa. Printzipio alfabetikoa jakinda, letra xeheak egoki egitea bilatu behar da eta, ondoren, letren lotura. Azken hau, izan daiteke, Lehen Hezkuntzaren lehen zikloan. ʹ Idazketazailtasunen eskuhartzea egin nahi duenarentzat ʹ Beste hizkuntza bateko alfabeto batetan ikasi duen nerabe edo helduarentzat. 4. Nola dago antolatuta eta helburuak Egitura bereko hiru modulutan dago banatuta programa hau: Lehen moduluaren helburua, lotura diagonalak letren atzetik lantzea da. Horretarako 6 saio proposatzen dira, familiaka antolatuta. Ondoren, lotura diagonal hauek praktikatzeko hitzak zerrendatzen dira, hiru zutabetan banatuta (lehen zutabean letren bigrama edo trigrama hitzaren hasieran dago, bigarren zutabean erdian eta azken zutabean hitzaren bukaeran). Moduluaren bukaeran, egiaztapenzerrenda bat dago, loturak nola egiten diren gainbegiratzeko eta ikaslearen ikaskuntza ebaluatzeko. Bigarren moduluaren helburua da lotura diagonalak letren aurretik lantzea. Hirugarren moduluaren helburua da lotura horizontalak letren atzetik lantzea, baita zenbait trigrama lantzea ere. Idazkeraren esku hartzea egiten den kasuetan, soilik ulergarriak ez diren loturak lantzea proposatzen dugu. 1. MODULUA: LOTURA DIAGONALAK LETREN ATZETIK ʹ Familia bakoitzaren loturak atzetik (6 familia) ʹ Praktikatzeko hitzak ʹ Egiaztapenzerrenda 2. MODULUA: LOTURA DIAGONALAK LETREN AURRETIK ʹ Familia bakoitzaren loturak aurretik (6 familia) ʹ Praktikatzeko hitzak ʹ Egiaztapenzerrenda 3. MODULUA: LOTURA HORIZONTALAK LETREN ATZETIK ETA TRIGRAMAK ʹ Zenbait letren loturak atzetik ʹ Praktikatzeko hitzak ʹ Egiaztapenzerrenda 5. Programa hau bideratzeko gida ʹ Lehenik ͞Letra xeheak, bai!͟ argitarapena landu edo gainbegiratu ea letrak nola eginda dauden. Izan ere, letra baten hasierak edota bukaerak lotura baldintzatzen du. ʹ Arreta soilik lantzen ari zareten letra, bigrama edo trigrama horretan jarri. Hots, ‘ek’ lotura lantzen ibiliz gero, bigrama horretan oinarritu ;besteetan egindako akatsei garrantziarik eman gabe). Bigrama hitzetan praktikatzerakoan, lehen une batean, bigramaren lotura hitzaren hasieran dagoela konturatu eta hitzaren hasierako lotura horretan arreta jarri; bigarren une batean, bigrama hitzaren erdian dagoela konturatu eta erdialde horretako loturan arreta jarri; hirugarren une batean, hitzaren bukaeran dagoela konturatu eta bukaera horretako loturan arreta jarri. Eta gomendatzen dugu ez eskatzea lotura ikasten dabilenari: i) letren proportzioak mantentzea, ii) tamaina zehatz bateko letra egitea edo iii) lerroen horizontaltasuna mantentzea, besteak beste. Lotzen dabilena, lotzen dabil eta ezin zaio gehiago eskatu. Bitartean, letrak eta loturak sortu behar direnez, kontuan hartu behar da ikaslearen behinbehineko emaitza. ʹ Letra batzuk ez lotzeko aholkua ematen dugu (adibidez, c letra aurretik dagoena eta q letra atzetik datorrena); era berean, t letraren makilaren eta z letraren makilaren ordena zehatz bat proposatzen dugu. Norbaitek beste letraren bat lotu nahi ez badu, bere aukera errespetagarria da. Gainera, eskuartean duzuena proposamen bat da. Garrantzitsuena da letrak irakurgarri izatea; horregatik, komeni da letrak lotuz edo ez lotuz, hitzak irakurgarri diren ikustea. Lotua izateak idazgailua ez altxatzea suposatzen du. Adibidez, 2. Irudian, o eta s letra lotuta daude, baina a eta d letren artekoa eta d eta o letren artekoa ez dira loturak ;lotura ‘faltsua’ izenez ezagutzen dira). ʹ Letra guztiak lotu beharrik ez dago, hori hasieratik izan buruan. Garapenean zehar, letrak binaka, hirunaka, launaka lotzen ditugu. ʹ Ariketa hauek etxean edota eskolan egin daitezke, ordenagailuan edo paperean. ʹ Denborari dagokionez, hobe da ariketak gogoz egitea eta saioa laburra izatea (34 minutu izan daitezke eta gehienez 810 minutu). Helburua zein den argi eduki behar da. 2. Irudia. Kaligrafia eginez eta pentsatuzetik (Ibarra, 2009) aterata 6. Erreferentziak Alstad, Z., Sanders, E., Abbott, R. D., Barnett, A., Henderson, S., Connelly, V., eta Berninger, V. (2015). Modes of alphabet letter production during middle childhood and adolescence: Interrelationships with each other and other writing skills. Journal of Writing Research, 6 (3), 199 231 Bel, N., GonzalezBlanco, E., eta Iruskieta, M. (2016). CLARIN CentroKespañol. Procesamiento del Lenguaje Natural, (57), 151154. Elorriaga, M. (2001). Letren koadernoa. (Aholkulari teknikoa Irune Ibarra). Euba: Ibaizabal. https://labur.eus/letrenkoadernoa Euskaltzaindia (2020). Euskaltzaindiaren hiztegia. Berreskuratuta 2020ko abuztuaren 17an https://labur.eus/Euskaltzaindiahiztegia Hanbury, D. (2015). Why bother with cursive?. International Dyslexia Association. https://labur.eus/dyslexia Ibarra, I. (2001a). Grafomotrizitatea 4 urte. Idatzi eta margotu. Euba: Ibaizabal Ibarra, I. (2001b). Grafomotrizitatea 5 urte. Idatzi eta margotu. Euba: Ibaizabal Ibarra, I. (2009). Kaligrafia pentsatuz eta eginez. EHUko ikasmaterialen sareargitalpenak. https://labur.eus/kaligrafiapentsatuz Ibarra, I., Ortube, M. eta Muxika, I. (2020). Letra xeheak, bai!. Euskal Herria: Booktegi. https://booktegi.eus/liburua/204/letraxeheakbaihainbategile IFLA (2010). Guidelines for easytoread materials. https://labur.eus/IFLA International Dyslexia Association. (2019). Structured Literacy: An introductory guide. Baltimore, MD: Author Kandel, S. (2020): Bere webgunea. Berreskuratuta 2020ko abuztuaren 15ean: https://labur.eus/SoniaKandel Kandel, S., Peereman, R., Grosjacques, G. eta Fayol, M. (2011). For a Psycholinguistic Model of Handwriting Production: Testing the SyllableBigram Controversy. Journal of Experimental Psychology, 37(4), 1310ʹ1322. Kandel, S., Soler, O., Valdois, S., eta Gros C. (2006). Graphemes as motor units in the acquisition of writing skills. Reading & Writing: An Interdisciplinary Journal, 19(3), 313337. Konnikova, M. (2014). Does handwritting matter? The New York Times. https://labur.eus/MariaKonnikova Morris Student Plus hiztegia (2003). Kultura saila: Eusko Jaurlaritza. Berreskuratuta 2020ko abuztuaren 21ean https://labur.eus/Morris New Zealand Ministry of Education (2007). Teaching handwriting. Otegi, A., Ezeiza, N., Goenaga, I., eta Labaka, G. (2016). A modular chain of nlp tools for Basque. In International Conference on Text, Speech, and Dialogue (93100). Springer, Cham. Soler, O. eta Kandel, S. (2009). Programación del trazo en la escritura infantil: importancia de la estructura silábica. Infancia y Aprendizaje, 32(2), 189198. Soler, O. eta Kandel, S. (2012). A longitudinal study of handwriting skills in preschoolers: The acquisition of syllable oriented programming strategies. Reading & Writing: An Interdisciplinary Journal, 25(1), 151162. UZEI (1994). Atzekoz aurrera. Donostia: UZEI arg. 7. Letrak lotuz: Idazketa errazeko programa modulutan MODULUA: Lotura diagonalak LETREN atzetik Lehen familiaren loturak ATZETIK: Bigarren familiaren loturak ATZETIK: Hirugarren familiaren loturak ATZETIK: Laugarren familiaren loturak ATZETIK: Bosgarren familiaren loturak ATZETIK: Seigarren familiaren loturak ATZETIK: Praktikatzeko hitzak Lehen familiaren loturak praktikatzeko hitzak: Bigarren familiaren loturak praktikatzeko hitzak: Hirugarren familiaren loturak praktikatzeko hitzak: Laugarren familiaren loturak praktikatzeko hitzak: Bosgarren familiaren loturak praktikatzeko hitzak: Seigarren familiaren loturak praktikatzeko hitzak: Egiaztapenzerrenda MODULUA: LOTURA DIAGONALAK LETREN AURRETIK Lehen familiaren loturak AURRETIK: Bigarren familiaren loturak AURRETIK: Hirugarren familiaren loturak AURRETIK: Laugarren familiaren loturak AURRETIK: Bosgarren familiaren loturak AURRETIK: Seigarren familiaren loturak AURRETIK: Praktikatzeko hitzak Lehen familiaren loturak praktikatzeko hitzak: Bigarren familiaren loturak praktikatzeko hitzak: Hirugarren familiaren loturak praktikatzeko hitzak: Laugarren familiaren loturak praktikatzeko hitzak: Bosgarren familiaren loturak praktikatzeko hitzak: Seigarren familiaren loturak praktikatzeko hitzak: Egiaztapenzerrenda MODULUA: LOTURA HORIZONTALAK LETREN ATZETIK ETA TRIGRAMAK Lotura horizontalak: Trigramak: Praktikatzeko hitzak Egiaztapenzerrenda Egileak Irune Ibarra irune.ibarra@ehu.eus Hezkuntza, Filosofia eta Antropologia Fakultatea EHU Maitane Ortube ortubezuluetamaitane@gmail.com Hezkuntza, Filosofia eta Antropologia Fakultatea EHU Mikel Iruskieta mikel.iruskieta@ehu.eus HiTZ Basque Center for Language Technologies Ixa NLP Group (EHU)

2023-12-01

booktegi_liburua_william_tavener-en_sentimentaltasuna

booktegi.eus WILLA CATHER William Tavener en sentimentaltasuna Itzulpena: Jasone Larrinaga Emakume indartsu bat behar da mendebaldean bizi zarenean arrakastarik izateko, eta Hester horixe zen, zalantza barik. Jendeak William Tavener McPherson konderriko baserritar opatsuena legez aipatzen zuenean, haren emaztea “administratzaile ona” zela gehitu ohi zuen. Emakume betearazlea zen, erantzun azkarrekoa eta enperatriz baten antzek oa. Senarrak bere negozioari buruzko iritzia ez eskatzeko arrazoi bakarra zen emakumeak ez zuela iritzia eskatzeari itxaroten. Guztiz ezinezkoa izango zatekeen gizon batek, giza ekintzaren arlo mugatuaren barruan, Hesterren aholku guztiei jaramon egitea, baina azkenean Williamek haren iradokizunetako batzuk erabili egiten zituen. Emakumeak garia jotzeko makina berri bat aire zabalean eta babesik gabe uztearen “arduragabekeria” etengabe gaitzetsi zuenean, azkenean hura gordetzeko etxola bat egin zue n. Emakumeak txerrikorta bat mokil hormekin ixteko ideia mespretxatu zuenean, senarrak ekinaldi txepel bat egin zion egiturari – bere “aiurria erakusteko”, andrearen arabera – baina azkenean herrira joan zen isil isilik eta hesia osatzeko alanbre arantzadu n nahikoa erosi zuen. Lehen euriteak etorri zirenean, txerriek mokil hormak muturkatu zituzten eta bidexka txikiak egin zituzten gorantz errazago joateko, eta emaztea entzun zuen afarian artzainari gogotsu kontatzen lokatzezko etxea eraiki zuen txerritxoar en istorioa, eta Williamen seriotasuna ez zen lipar batez ere erlaxatu. Isiltasuna zen, egiazki, Williamen babeslekua eta indarra. Williamek ama errespetatzeko eredu zintzoa ezarri zien semeei. Bera oso ondo ezagutzen zutenek emaztea miretsi ere egiten zu enaren susmoa zeukaten. Gizon gogorra zen auzokoekin, bai eta semeekin ere; zekena, ausarta eta handizalea. Noizean behin egun triste bat egokitzen zen etxean Williamek dendako fakturak aztertzen zituenean, baina inoiz ez zuen emaztearen soinekoekin edo ka pelekin lotutako salgaien aurka egin. Kontua zen Hesterrek mutikoentzat erosten zituen gauza txiki, inozo eta beharrezkoak ez zirenak, bere kontu pertsonalean sartzen zituela. Udaberriko gau batean Hester zarabandan zegoen eserita, egongelako leihoaren ondoan, galtzerdiak errepasatzen. Modu zakarrean ari zen kulunkatzen eta orratz luzea indartsu zeraman hara eta hona kalabazaren gainetik, eta begirada huts batekin ikusten zen urduri zegoela. William mahaiaren beste aldean zegoen eserita, nekazaritzako egun karia irakurtzen. Emaztearen ezinegonaz jabetu bazen, bere aurpegi lasai eta bizarrik gabekoak ez zuen kezkaren zantzurik adierazten. Seguruenik haren erantzunen ñabardura sarkastikoaz kargutu zen afaritan, eta seguruenik mutiko zaharrenen isiltasun haserr eaz jabetu zen jaten ari zirenean. Afaria erdiz erdiz zegoenean, Billy txikiak, gazteenak, bat batean platera baztertu eta mahaitik altxatu zen, negar ‑zotin bat adoretsu irensteko ahaleginean. Baina William Tavenerrek ez zien inoiz kasurik egiten etxeko zerumugako mehatxuzko iragarpenei, eta inoiz ez zuen ekaitzik espero hura lehertu arte. Afaldu ondoren mutikoak azienda larriaren eskortan zeuden sahatsen azpiko urmaelera joan ziren, goldaketaren hautsa gainetik kentzeko. Lantzean behin, Hesterrek plisti plasta bat eta barre bat entzuten zituen gaueko lasaitasuna zeharkatzen, leiho irekiaren ondoan baitzegoen eserita. Isilik egon zen ia ordubete, buruan erasoa jotzeko plan ugari aztertzen. Baina emakume kementsuegia zen estratega ona izateko, eta zuzenean h arira joan ohi zen. Azkenean haria moztu zuen eta bat batean errepasatze lana alde batera utzi zuen, zartada batez esanez: “William, nire ustez ez lizuke kalterik eingo mutikoei bihar herrian dagoen zirkura joateko baimena emateak.” Williamek nekazaritza ko egunkaria irakurtzen jarraitu zuen, baina ez zen Hesterren ohitura erantzunaren zain egotea. Senarraren argudioak antzematen zituen eta banan ‑banan egiten zien eraso hark ezer esan baino lehen. “Langileak falta izan dittuzu uda osoan eta mutikoei gogor lan eginazi diezue, eta gizon batek bere haragia eta odola erabili behar littuzke alogerekoak erabiltzen dittuen bezala. Baukagu horretarako adina, eta gure mutilek ezer gutxi gastatzen dute. Ez dakit zelan itxaron dezakezun haiek zintzoak eta langileak iz atea ez badiezue arnasa apur bat ematen. Inoiz ez dut ikusi kalterik zirkuetan eta gure mutilak ez dira inoiz joan. Bai, badakit Jim Howley ren mutikoak mozkortu eta iskanbila sortzen dutela joaten direnean, baina gure mutilak ez dira horrelakoak, eta hori badakizu, William. Animaliak benetan hezigarriak dira, eta gure mutilek ez dute askorik ikusten hemen lautadan. Desberdina zen gu hazi ginen lekuan, baina mutikoek ez daukate abantailarik hemen, eta zu ez bazara arduratzen, eskarmenturik gabekoak izango d ira nagusitan.” Hester geratu egin zen une bat eta Williamek egunkaria tolestu zuen, baina ez zuen erantzuteko lanik hartu. Virginian zeuzkan arrebek sarritan esaten zuten William bezalako gizon isil bat baino ezin zela Hester Perkinsekin bizi. Sekretuan, William oso harro zegoen emaztearen “mintzatzeko talentuaz”, bai eta otoitz bileretan gizon batek bezain ondo hitz egiteko gaitasunaz ere. Berak errezo labur batera mugatzen zuen arlo horretako ahalegina Aliantzaren bileretan. Hesterrek beste galtzerdi ba t astindu zuen eta jarraitu egin zuen. “Inori ez dio kalterik eitten zirku batera joateak. Jainko maitea! Gogoratzen dut neu ere joan nintzela behin, txikia nintzenean. Ia ia ahaztuta neukan. Pewtown ‑en izan zen, eta gogoratzen dut buruan sartu zitzaidala joan behar nuela. Uste dut aittari ez niola inoiz barkatuko eraman ez banindu, nahiz eta buztin gorrizko bidea beldurra emateko moduan zegoen euriteen ondoren. Oroitzen naiz elefante bat eta sei loro zeuzkatela, eta Mendi Harritsuetako lehoi bat, eta tximinoen kaiola bat, eta gamelu bi. Eneee! Sasoi hartan ikuskizuna izan ziren niretzat!” Hesterrek galtzerdi beltza utzi eta burua astindu zuen eta irribarre egin zuen oroitzapen harekin. Oraindik ez zuen itxaroten ezer Williamengandik eta asko harritu zen hark seriotasunez esan zuenean, otoitz bileretan himnoak iragartzen zituen tonu bertsuan: “Ez, gamelu bakarra zegoen. Bestea dromedarioa zen.” Lanpararen beste aldetik begiratu eta adi adi geratu zitzaion. “Baina, William, zelan dakizu zuk?” Williamek egunkaria tolestu eta zalantza apur batekin erantzun zuen, “Neu ere han izan nintzen.” Hesterren interesak dir dir egin zuen. “Tira, William, ezin dut sinetsi! Eta urte hauek guztiak igarota jakitea ere! Baina, ez zinen gure Billy baino askoz handiagoa izango garai hartan. Bitxia da ez zinttudala inoiz ikusi txikia zinenean, ez zaittut gogor atzen. Baina, zuek, Back Creek ekook ez zarete inoiz gurekin, Gap ekoekin nahastu. Baina, zelan joan zinen? Zure aitta zu gure mutilekin zarena baino zorrotzagoa zen eta.” “Uste dut ez nukeela joan behar,” esan zuen astiro, “baina mutikoek txorakeriak egin ohi dituzte. Luki mordo bat harrapatu nituen aurreko neguan eta aittak ordainsaria gordetzen utzi zidan. Tom Smith en semeari, Tap i ordaindu nion nire ordez artoa jorratzeko, eta aittak jakin barik ihes egin nuen eta emanaldira joan nintzen.” Hesterrek maitekor esan zuen: “Tontakeriak, William! Ez zizun kalterik egin, ezta? Gogor egin duzu lan, beti. Ikuskizun handia izango zen mutiko txiki batentzat. Pailazo hura ezusteko txundigarria izango zen.” Williamek hankak gurutzatu eta eserlekuan eroso jarri zen. “Uste dut bufoi haren txiste guztiak kontatu nitzakeela oraintxe. Batzuetan txiste horiek etortzen zaizkit burura bileretan, sermoia luzea denean. Gogoan daukat bota berriak neuzkala soinean eta sekulako mina egiten zidatela, baina dena ahaztu zitzai dan morroi hura asto gainean agertu zenean. Gogoratzen dut botak kendu behar izan nittuela herritik irten nuenean eta etxera oinutsik joan nintzen, basatzatik.” “Ai, ene, mutiko gaixoa!” oihu egin zuen Hesterrek, bere aulkia hurbilduz eta ukondoak mahaiar en gainean jarriz. “Oinetako txar txarrak egin ohi zituzten umeentzat. Gogoratzen dut Back Creek era joan nintzela zirkuko gurdiak igarotzen ikustera. Romney tik etorri ziren, badakizu. Zirkuko gizonak errekatxoan geratu ziren animaliei edaten emateko, eta elefantea haserretu egin zen eta ordain etxeko portxearen ondoan hazten zen sahatsaren adar handi bat apurtu zuen, eta Scribnertarrak zeharo beldurtuta zeuden etxea botako zuelakoan. Eta hauxe ikusi nuen: elefantea uretan sartu zen eta urez bete zuen tron pa eta zarrastada bat bota zuen leihorantz eta ia ia Ellen Scribner en lihozko soineko arrosa hondatu zuen, lisatu berri zuen eta ohean jarrita zeukan, zirkura eramateko prest.” “Nahigabetu egingo zen Ellen,” irribarre egin zuen Williamek, “garai hartan m ilika hutsa zen eta.” Hesterrek gehiago hurbildu zuen aulkia Williamengana. Umeak hazten hasi zirenetik, senarrarekin izaten zituen elkarrizketak ekonomiaren eta gastuen arloetako gaietara mugatzen ziren ia. Euren harremana negozioetako harreman bihurtu z en, ugazaba eta maizterraren artekoa bezalakoa. Mutikoei kapritxo batzuk eman nahian, konturatu barik babeserako jarrera eta ia ia aurkakoa hartu zuen senarraren aurrean. Inoiz ez du zordun batek bere mailegu emailearekin sendoago eztabaidatu Hesterrek mut ikoen onerako bere senarrarekin baino. Lehiaketa estrategikoa hainbeste luzatu zen denboran non harreman estuago baten oroimenaren lekua hartu baitzuen ia ia. Gau hartako isilgauzen truke hark, oroitzapen komunek ustekabean harrapatu zituztenean eta bihotz ak zabaldu zietenean, maite kontuen sentsazio miragarria zeukan. Berba egiten jarraitu zuten: aspaldiko auzokoez, hazi zireneko bailarako aspaldiko aurpegi ezagunez, gaztaroko gorabehera aspaldi ahaztutakoez – ezteguak, kopauak, leran ibiltzeko taldeak eta bataioak. Urteetan ez zuten beste gairik izan gurina eta arrautzak eta gauzen prezioak baizik, eta orain banaketa luze baten ondoren elkartzen diren pertsonek bezain beste zeukaten elkarri esateko. Erlojuak hamarrak jo zituenean, William altxatu eta intx auregurrezko idazmahaira joan zen eta giltzaz zabaldu zuen. Larru gorrizko diru zorrotik hamar dolarreko billete bat atera zuen eta mahaian utzi zuen, Hesterren ondoan. “Esan mutikoei ez etortzeko berandu eta zaldiak ez derrigortzeko,” esan zuen lasai, eta ohera joan zen. Hesterrek argia itzali eta ilunetan eseri zen luzaroan, geldi. Billetea mahaian utzi zuen, Williamek jarri zuen lekuan. Zerbaitek ihes egin izanaren edo zerbait galdu izanaren sentsazio mingarria zeukan; urteek nolabait ziria sa rtu ziotela sentitzen zuen. Hesiaren ondoan hazten ziren sasiakazia txikiak zuri zeuden loreekin. Haien usain sakona sentitu zuen gaueko haizean eta aspaldiko gau bat gogoratu zuen, udaberriko lehen zata entzun zuenean, eta Hawkins Gap eko neska trauskil eta bular harroek sasiakaziaren azpian oratu ziotenean, barreka eta erdi ‑borrokan, eta paparrean begiratu zioten mutil lagunaren ile xerlorik ote zeukan, neska guztien bularraren ondoan egon behar duelako lehen zatak kantatzen duenean. Neska horietako bi b ere ohorezko damak izan ziren. Hester oso emaztegai zoriontsua izan zen. Altxatu eta William zegoen gelara sartu zen isilean. William lozorroan zegoen, baina noizean behin eskua astintzen zuen aurpegiaren aurrean euliak uxatzeko. Hester egongelara joan zen eta eltxo‑sarea hartu zuen ahizpak hil baino lehen egin zion argizarizko sagarren eta madarien otzaratik. Mutikoetako batek ekarri zuen Virginiatik, latorrizko ontzi baten barruan, Hesterrek ez zuelako hain apaingarri preziatua garraiobidez bidaltzearen arriskurik hartu nahi. Logelara itzuli zen eta sarea Williamen buruaren gainetik zabaldu zuen. Gero ohearen ondoan eseri eta senarraren arnas sakon eta erregularra entzun zuen, mutikoak itzultzen antzeman zituen arte. Kanpora joan zen haiek agurtzera eta a ita ez esnatzeko esatera. “Mutilak, goiz altxatuko naiz zuen gosaria prestatzeko. Zuen aittak esan du ikuskizunera joan zaitezketela.” Zaharrenari dirua eman zionean, senarrarenganako leialtasun ‑taupada bat sentitu zuen bat batean eta zorrotz esan zuen, “ Eta kontuz ibili horrekin, eta ez gastatu edozelan. Zuen aitak gogor egiten du lan dirua irabazteko.” Mutikoek batak besteari begiratu zioten harrituta eta aliatu boteretsu bat galdu zutela sentitu zuten. Willa Cather Willa Cather Amerikako Estatu Batuetako kazetaria eta idazlea izan zen. Bere eleberririk ospetsuenak O Pioneers! eta My Ántonia dira. 1873ko abenduan jaio zen Virginia estatuan. Bederatzi urte zituenean bere familia Nebraskara joan zen eta han joan zen W illa eskolara lehenengo aldiz. Nebraska mugako estatua zen oraindik garai hartan eta ingurumenak eta eguraldiak, belardi amaiezinek eta bertan bizi ziren Europako etorkinen eta Ameriketako natiboen kulturek zirrara handia eragin zuten Cather engan. Badirud i beste hizkuntza batzuk eta beste ohitura kultural batzuk zeuzkaten etorkinak ezagutzeko aukera izan zuela. Cather gazteak istorio horiek entzun eta zehaztasunak pilatu zituen, gero bere eleberrietan erabiliko zituela jakin barik. Nebraskako Unibertsitat era joan zen medikua izateko asmoarekin, baina lehen urtearen ondoren iritzia aldatu eta hizkuntza eta literaturan lizentziatu zen. Willa Cather ek artea eta historia errespetatzen zituen eta uste zuen herriak eta zibilizazioak, beren ingurunearekin harmo nian bizi badira, inspirazio iturri direla. Materialismoa eta kultura masibo modernoaren etorrera gaitzesten zituen, gizakiaren lorpen intelektualak ahultzen dituela uste zuelako. Bere ibilbidearen hasieratik, Cather ek arrakasta izan zuen irakurleengan e ta kritikariengan. Baina 1930eko hamarkadan, kritikari marxistek iradoki zuten Cather ek ez zituela gizarte modernoaren arazoak ulertzen edo ez zuela ardurarik erakusten, eta haren istorioetako erromantizismoari barre egin zioten. Hala ere, AS Byatt idazle britainiarraren ustez, Cather modernista izan zen Dos Passos, Hemingway eta Fitzgerald mutikoak zirenean, eta modatik pasatu zen haiek idazten ari zirenean, ulertua izan barik.

2023-12-01

Bere-buruaz-bertze-kantuz

booktegi.eus bere buruaz bertze kantuz Paxtun emakumeen herri kantak Itzulpena: Lola Sarratea Iritsi zenean, bukatu zen dena. Multzoa astiro sakabanatzen ari zen. Alde batean eliz g izon batzuk beraien bizar hitsen erakuskeria nabarmen ; haien turbante eta tunik a beltze k, aura ohi baino goibelago batean biltzen zituelarik. Ibiltaria plazaren erdira iritsi zen. Harri mukuru baten artean erdi lurperatuak ze utzan emakume ata gizon gazte bat, lohi eta odol artean. Amoranteen irria Sayd Bahodin Majruh bere buruaz bertze kantuz Haur bat ha zten ari naiz , baina, Jainkoa !. Heldua eta indartsua izatean, zaharra eta ahula izanen naiz. Jende ankerrak, ikusten duzue gizon zah ar batek ohatzera naramala, eta zergatik negarrez biloak erauzten ditudan galdetzen duzue! O Jauna! . Gau iluna bidaltzen didazu berr iz. Eta, burutik hanketara ino dardarka nauzu; ze, gorroto dudan ohatze an etzan behar dut. O Jauna! . Berriz hemen gau luzea eta tristea, eta berriro dago hemen “ munstro ttikia ” lo… Nire maitea, jauzi nire ohatzer a beldurrik gabe, hausten bada “munstro ttikia ” hor dago konpontzeko. Ene etxera etortzen zarenean “ munstro ttikia ” haserretzen da. Ez etorri gehiago. Antzina nire ahoa ate zirrikitutik emanen dizut. Maite dut!, maite dut!, ez dut ukatzen. Ez dut altxatz en, horregatik , orezta guziak nabal batekin erauzten badizkidate ere. Bart amorantearekin nintzen. O itzuliko ez den bigira! . Kaskabilo nola, nire bitxi guzi ekin bere besoetan dilin dalan egon nintzen gau osoa. Har ezazu nire ahoa, baina utz nazazu libro mingaina; amodiozko hitzak nahi dizkizut xuxurlatu. Nire ahoa zurea da, irents ezazu beldurrik gabe. Ez da azukrezkoa, ez da urtuko. Bihar nire amodio goseak hornituko ditut , ze, herrixka gur utzatuko dut aurpegia agerian eta ilea airean. Har nazazu irmo zure besoetan , gero, musuka iezadazu banan banan aurpegiko orezta guziak. Zato z nire ondora, nire maitea, ez izan lotsati, nik hartuko zaitut beso artean. Ez al dago mutil ero bat herrian? . Nire su kolore zko galtzak izterretan garretan dauzkat . Nire amoranteak masusta artean besarka tu nahi dit, eta ni ahienez ahien katuka noa nire ahoa eskaintzen. Hemen dago oilar madari katua , bere kantu tristearekin; partitzeko tenorea da, eta nire amorantea txori zauritu bat bezala badoa. Zure ondoan ederra naiz, aho eta beso zabalik. Eta zuk koldar batek bezala lo hartzen uzten nauzu. Nire besoen beroa bila bazabiltza bizia arriskatu beharko duzu; baina, bizia esti matzen baduzu besarka ezazu amodioaren ordez hautsa . Emadazu musu arriskuetan pentsatu gabe. Hiltzen bazaituzte ze axola? . Gizon zintzoa k emakume ede r baten gaitik bizia ematen du . Heldu eskua maitea, goazen landetara elkar maitatzera; edo aiztokada azpian erortzera. Ene maitea , men deka ezazu fite martirien odola; nire bularren babesa merezi izateko. Ala zaitez hil ohorearen izenean nire laztana!, neskatikoak iturrira ur bila zure lori a kantatu ahal izateko. Ene maitea! . Nire altzoan dardarka bazaude, zer eginen duzu ezpatak elkar joka mila oinaztura bihurtzen direnean? . Gaur nire amoranteak gatazkan bizkarra eman dio etsaiari. Atzo musu eman nion ; ze umiliazioa! Itzuli fusil tiroz josia maitea, nik josiko dizkizut zauriak eta nire ahoa eskaini. Nire laztana, etsaiari bizkarra ematen badiozu, ez itzuli. Zoaz babes bila atzerrira. Ezpatakadaz txikitua aurkitzen bazaituzte, ez dut jakin nahi zure desohorearen albistea. Nire eskuek bultzatu zaituzte herioa bila, eta teilatura igo naiz lehen tiroak aditzera. Ene maitea, zoaz zalu eta batu zaitez erasoaren aurka; herriko neskekin zure alde egin dut apustu. Fite ene maitea, nire ahoa nahi dizut eskai ni!. Herioa itzulika dabil herrixkan, eta eramaten ahal nau. Ene laztana, zatoz eta eser zaitez une bat nire ondoan. Bizia, neguko ilunabar istant bat da eta. Ene maitea, ireki ezazu nire hilobia eta beha nire begien hordi zoragarria estaltzen duen hautsa. O hilobi hondamendua.O! , adreilu sakabanatuak. Nire maitea hautsa da, eta lautadako haizeak nigandik urrun du eramaten. Isilean kiskaltzen naiz, isilean negar egiten dut; amo dioa agerrarazi ezin duen Paxtun emakume bat naiz. Atearen gibelean zinen, ni bular biluziak laztantzen, zu erdizka beha. Pozik esk ainiko nizuke nire ahoa, baina. Z ergatik ur pitxerra astindu? . Bustia nago eta. O udaberria! . Mingrana k loretan. Urrun dagoen maiteri baratzean altxatuko dizkiot nire bularretako mingranak. Gaua, korridorea ilun dago, eta anitz dira ohatzea k. Nire eskumuturrekoen dilin dalan asotsek zuzenduko dizute bidea. Besarka nazazu irmo, gero nire belusezko izterretan kora pila zaitezke. Emadazu musu ilargi distira bizian, ohitura den bezala argiz dugu ematen elkarri agoa. Zatoz eta izan nire bularretan lore; goizero zure freskagarri izan ahalko naiz irri eztanda batekin. Zure nahieran hartu nauzu, orain, estali nire aurpegia oihal batekin: lo egin nahi dut. Adi, eutsi, ez indargabetu .! Lore xorta bat nola nauzu buru makur zure ondoan. Jainkoa, uka iezaiozu edozein plazer bidaian, lo utzi nauzu eta, asegabe. O!, nire kuttuna, beha ezazu mendietatik haratago ilargia, e ta ikusiko duz u teilatuan zutik zain nauzula. Bart nire besoetan lo egin zenuen. Gaur arratsean nola aurkituko duzu sosegu nigandik urrun? Ene bularra ohatze bat bihurtu nuen, eta nire miresle otza nak bide luzea egiten du hartaraino . Egunsentiaren argi zuria hedatzen ari da, eta ni hemen, nire amorante muturtua alai ezin. Ene amoranteak ez du jostagur arik, nire txirikorda luzeekin zigortu dut , eta haserretu da. Amoranteak nire mingaina bere ahoan nahi du atxilo. Ez plazera gaitik, nire kiko nagusikeria sustatzeko baizik. Zure bizar zuriak ez al dizu lotsatzen? Zu, nire ileak laztantzen , eta ni, ene baitan irrika. Ez dut amorante zaharrik hartuko, ze, gau osoa egitasmotan eman , eta goizaldera soilik da adoretsu. Batek bizia galtzen du ni ikusteko, eta bertzeak ohatzetik bultza egiten dit logale delako. Nire ileak txirikor datu ditut, baina, urratu dira. Ene amoran tea hil zorian ote?. Jainkoak zain zaitzala !. Heroi bat bezala iza tea behartu a dago, ze , nire beso zuriak dira bere burukoa . Bart nire ohatzean ametsetan, erdi nentzan , erdi amorantearen besoetan nengoen Zatoz fite laztana, ha rtu nire ezpainak. Bart ametsetan hilik zeuden eta ea erotu naiz. Nire sutsuzko begiradak erre hautsa bihur zaitzake. Ene irribarreak horditzen zaitu. E rotuko zinateke nire ahoa eskainiko banizuke. O oilarra!, ez kanta oraindik, itxaron; oraintxe errenditu naiz ene amorantearen besoetan. Lekutu kopeta ile iluna eta musu ezazu nire orezta; paradisuko fruitu bat da, bizirako kuttun bat. ikas ezazu ene ahoa jaten! gero, gozoki jarrai nire hortz ilara. Bart izan nuen ametsa gauzatu da: ene amorante beldurtiak egun argiz hartu nau besoetan. Ene ahoa soilik eman dizut, ez galdu astia nire bularrak biluzten . Irristatu leunki eskuak nire mahuka azpitik; loratu dira Kandaharko alesagarrak, ondu dira. Su ko loreko galtzak irrist egiten dute nire izterretan: gaur arratsean edo bihar hemen izanen zarela dit bihotzak . Jainkoa ! Zer ari zira nirekin? . Denak dira lore eta ni pipil. Zatoz laztana, zatoz fite nigana! . “Muns tro ttikia” lo dago , eta besarka ahal nauzu. Madarikatua atzo etorri ez de na!. Gau osoa bakarrik teilatuan egon nintzen, zutik. Etzanda nahi dut hartu, baina amorantea kezkatzen da. “Mun stro ttikia ” itzarriko den beldur . Lore artean hartzen du atseden amoranteak, nire musu goxoen ihintzaz blai. Bilatu egurra eta egizu su handi bat! Ze , argiz ohi dut larrutan egin. Gaur ez ditut eskumuturrekoak jarri: Antzina apaingarririk gabe hartuko dut amorantea, beso biluz. Ene amoranteak borrokatzen duen me ndietatik datorren haizekirria. Ze albiste dakarzu? Urruneko amorantearen mezua k sutauts eta kainon usaia dauka, eta daramaten hondamendi hautsarena. Ene laztana, ene eguzkia, zuti zaitez ostertzean, akitu itzazu nire erbestek o gauak. Bakardadearen laino ilunak era bat estaltzen naute. Erbestean bizitzeak bihotza hausten nau, egizu Jainkoa itzul nadin nire mendietako ibarretara. Hemen udaberrian adarretan hostoak ernatzen dira; baina nire herrian zuhaitze k galdu dituzte adarrak etsaiaren bala kazkabarrekin. Jainkoa: itsutu nazazu; amorantea joanik, ez dut inor ikusi nahi. Dolua eta erbestea elkarrekin etorri dira etxera . Zein hautatu ? Ahizpa nireak!, lotu gerrao ntziari mantelinak , hartu fusilak eta zoazte borrok ara. Nire herrian, martirien odola udaberriko libertatearen tulipanen gorria da. Ez baduzu zauri bat ekartzen bularrean, ni , ez hotz ez bero, bizkarra iraztontzi bat nola baduzu ere. Benetan maite banauzu, laztana, z oaz fite gure lurra askatzera! Betiko zurea izanen da nire ahoa goxoa. “Munstro ttikia” gatazka atzendu eta lasai lo nire ondoan. Ene ohatzea gozatzeko aberriaren gaitik bizia emateko prest egon behar du. “Munstro ttikiak” ez du deus egiten, ez amodioa ez guda. Gauean urdaila bete eta lotara joaten da; egunsenti arte zurrunga. Errekara bota dut nire burua, urak ez nau eramaten . “Munstro ttikia” garaile. Errefusatua izan naiz, urak bazterrera bota nau. “Munstro ttikiak” ez du sukarraz hil nahi. Bihar bizirik lurperatze a erabaki dut. Egizu zulo bat paretan eta emadazu musu . “Munstro ttikia” hargina da eta konponduko du. Nola etorri zara ilargi betean? . Zu platano ondo bat bezain handia. Non altxatuko zaitut? . Zatoz laztana, besarka nahi zaitut. Urriak laster eramango duen huntz hosto ahula naiz. Jaikoa! , Gonbida dezatela etxera. Ene ezpain gorriak dastatzera emanen dizkiot. Ez bazeneki maitatzen. Zergatik ernatu duzu nire bihotza? Hainbat neska amodio berri bila: ni amodio zahar batek utzitako zauriak sendatzen. Gauerdi a da, zu ez zaude hemen. Nire mantak su garretan kiskaltzen naute. Ene laztana, nire bihotzak galdu ditu bridak, ase beharrean dago. Erbesteratuen Jainko handia! . Zenbat iraunen du biziak lautada agor hauetan? Malkoak irrist nire aurpegian, ezin ditut atzendu Kabulko mendiak , kaska zuri. Ene laztana, ezin dizut deus eskaini, ez bada, nire bihotzare n bihotzean zuretzako egin dudan etxetxoa . Mendiak gure artean orain, soilik txoriak izanen dira mezulari, eta haien kantuak zantzu. Soineko maiztuak jantzi ditut, baratze loretsu bat naiz herrixka hondamendu batean. Nire amoranteak begi ak zeru kolore nahi ago, eta nik ez dakit nola aldatu nire gau kolorezkoak. Gauerdian bi sita ba karra da zure oroimena , oinazetu eta lorik egiten uzten ez didana. O!, udaberri hitsa, atsekabea; zoaz oraindik hordi diren bihotzen bila. Zure amodioa ura da, sua da, garretan kiskaltzen naiz, eta uhinetan ito. Ene amorantea hiltzen bada, bere meztidura nahi dut izan. Horrela elkarrekin uztartuko gara hautsarekin. Zer egin dezakezu? . Ez borrokatu? . Mendekatua, eskla bo baten esklabo izaten da . Martiri bat oinaztu ra bezala distiratu eta itzali egiten da , etxean hiltzen denak ohatzea urratu bert zerik ez du egiten. Zuretzako hautsa, egundaino nire ahoa; gizonak gatazkara joan zirenean ezkutatu egin zinen. Ordua ez bada iritsi, herioa ez da etorriko. Munduak su hartzen badu, laztana, ez izutu. Partitzeko tenorea iritsiko zela jakin banu, ez nuke nire amoranteen eskua askatuko gatazkaraino ere. Zoaz gatazkatzera Kabulen , laztana; zuretzako zainduko ditut nire gorputza eta ahoa. O!, amorantearen oroitza , nire maitalea zara zu! Beti nirekin, bihotza arintzen nauzu. Besarka nazazu estu, maiz egon a naiz bakardadearen espetxean. Lokar zaitez nire begietan, nire gauetako lo ezinak suntsitu a uzten nau. O ama lurra!, karioa da zure zerga; gaztaroa irentsi egiten duzu eta ohatzeak antzu utzi. Era bat erotzen ari naiz; saindu baten hilobi ondotik pasatz ean, asmo asegabeak buruan, harrika egiten diot Ene maitalea hinduista da, ni musulmana, eliz debekatuko eskailerak maitekiro garbitzen ditut. Zatoz lazta ndu nahi zaitut, besarkatu. Egunsentia baino lehen hilko naizen gaueko haizekirri a naiz. Egin zaitez nire aitaren irakasle, zure ikasketetan maisu da izanen, eta ni, zure biziaren maistra. Gaua, arraroa izan zen, amorantearen besoetan hosto bat nola dardarka nintzen. Jainkoa! . Itzali nire gaztaroa. Gizon eder eta harroak nigatik elkar hilka: borrero bihurtzen naute. Laztana, zinez zatoz nigan, zure bidean loreak erein ahal izateko. Ene amorantea lepoko bat da nire zintzurrean. Baliteke biluzik ibiltzea, baina, lepokorik gabe inoiz. Nire bihotzak dio: ez naiz errudun, haren begiak dira, maitemindu nautena. Kateatu egiten nau kate z, baina, benetan maite banau, ez ditu kateak irmo lotuko. Arkaitz honek zapal nazala; nahiago, senar zahar baten eskuen ukitua baino. Gazteok! . Defenda nazazue, defenda ezazue ohorea! Nire aita tirano bat da, eta agure baten ohatzera igortzen nau. Zoaz, lagun hori, bidai on! Nire maitaleetako bat zinen, hartuko dut bertze bat. Jainkoa! . Ez utzi erbestean emakume bat hiltzen. Azken ahatsarekin zure izena atzenduko du bere herriarekin oroitzeko. Gauerdian, mundua atsedenean dagonean, beldurrak hartzen nau: non zira maitea? . Ase gabe jan duzu nire ahoa. Tentela zu, har nazazu bizkarrean, prest nauzu gerrara partitzeko. Zer gaitik ez zara maizago nigan etortzen?. Katez lotu dizkizute orkatilak? . Hankak iltzatu edo? . Dena eskaintzen diot ene amoranteari ; ene muxuaren arrosa, nire gerriko arezko ordularia, eta Bardarshá ngo errubien kolorezko nire ezpainak. Utz iezaiozu zure jauna zerbitzatzeari, eta izan zaitez niri leial: saria, nire musuak izanen. Nire maitaleak nahiago ditu baratze landatutako loreak. Aldiz, ni basa tulipana, hostoak galtzen ditut amaigabeko lautadan. Ene laztana, har nazazu, estu nazazu! Ibai batek narama eta ito larrian nauzu. Zatoz, izan zaitez lepoko bat nire zintzurrean; n ik kulunkatuko zaitut ene bularretako kupulen gainean. Jainkoa! . Salba ezazu bat bederen . Ez dezatela erran nire amoranteak hiltzen d irela, mentura txarrekoa naizela. Oilar madarikatua!. Lepoa moztuko nizuke. Ez bazenu kantatu, nire amorantea oraindik nire besoetan legoke. Estu nazazu irmo!, ze, ekaitza dator eta urrun eramanen nau. Zatoz laztana, goazen ohatzera, zure besoetan egon en da nire duintasuna. Etorri, amodio minak!. Zuei ere babesa emanen dizuet nire bihotzean. Egunsentia du kantatzen oilarrak. Hainbertze gauza erran gabe dira gelditu , hainbat asmo akitu gabe !. Begira ezazu zer egin duen zure amodioak; sagar gorri eder bat nintzen. Hemen nauzu horitua, zimeldua laranja zahar bat nola. Jainkoa, bekatu al da?. Zuk egin zenuen munduko baratzea, eta nik lorerik ederrena hartu dut. Jar itzazu zure ezpainak n ire ahoan, bihurritzen den mahats adar bat nola. Zugan higituko naiz, lurrean mahats adar bat bihurritzen den antzera. Izan zait ez zoriontsu laztana, nik eramanen ditut penak. Nire bihotzak mina ezagutzen du, ez da hartaz hilko. Ahoan musu ematen badidazu, bihotza duzu eman behar. Nire ohatzetik joaten direnak bihotza bertan uzten dute. Tinko arretaz begiratzen bazaitut, hurrengo am orantea izanen zarela da zantzu . Zatoz nire bihotza heztera , zaldi arinak uhal guziak hautsi ditu. Ez bazaude amorez erotua, ez duzu nire ezpainen mamia dastatuko. Ez nazazu hautsi zure beso artean, nire titi pipilak minez dira dar dar. “Munstro ttikia” hartu fusila eta hil nazazu. Bizirik irautean ez diot uko eginen nire maitaleari. Fite laztana, ikusi nahi banauzu. “Munstro ttikia” buztina irabiatzen ari da leihoak estaltzeko. Jainkoa emaiozu “munstro ttikiari” betiko loa. Katu batek ere itzartzen du , eta beti zelatan dauka t. Jainkoa eraman ezazu senar zahar hori, gaua zelatan egon eta egun osoa lo egiten duena. “Munstro ttikiak” desagertu direla diote. Nire a aldiz, bizi bizia dago, eta beti ni oinaztatzen. A ze nagusikeria!. Jipoitzen nau eta negar egiten debekatu. Seme nirea, gure gudatik ihes egiten baduzu, madarikatuko dut nire bularretatik hartu duzun esnea. Heroiak betiko dira bizi, traidoreak hiltzen dira betiko. Jainkoa, erre ezazu nire etxea suntsitu eta herioa ekarri duenarena . Zuretzako nire ahoa, osoa; gudari irabazle ari soilik emanen diot. Ene laztana egun baten hilko zaituzte; ez iezadazu lorerik eskaini bide erdian. Hatsik gabe gelditzen naiz ur pitxerra hartzen dudan aldiro , erotu da nire amorantea, egun argiz jarrai. Ez nazazu besarka irmo, nire l urrinak salatuko du bihar gure sekretua. Zu ikusteko asmatzen ditut i bilaldiak: txerpolari bat nola ate guziak joka. Jaink oa!, logura, ez igorri , lehen aldiz gelditu naiz amorantearekin eta itzarri rik nahi dut egon. Nire amorante kartsu guziak aseko ditu t. Ez nai z maitalea umiliatzen duen horietakoa. Nire maitalearen aitzinean umiliatu naiz; arratsalde apalean haren ohatzera joan naiz, hark eskatu barik. Har ezazu nahi haina lore, zure baratzea naiz eta. Orezta berregin dut eta betileak belztu; orain ikusten banauzu zure bihotzak argia galduko du. Berriz, estut u nire bularra zurearekin , eta nire bihotz maiteminduak bere historia kontatuko dizu. Ene amorantea lore xorta gainean lo zegoen, et ni zein goizeko ihintza gainean pausatu nintzen. Nire bu larrean nahi zaitut, bestela nahiago lurpean bazaude. Pasatu berriz nire bidetik, zure urratsak hautsak ezabatu ditu. Jainkoa itsu tu nazazu gaur!. Ez dut inor ikusi nahi, nire maitea partitu da. Apartatzen gaituen gau beltzean, suziri batekin bidea bila nabil. Imanak dei dezala egunsentiko errezora; ez naiz jaikiko amoranteak ez badu nahi. Jainkoa, eraman nauzu une bat bada ere nire maitearekin; oinaztura iheskor bat nola, laino beltz besoetan. Ez naiz itzuliko ilunabarrean ur bila iturrira, nire maitemindua deabru bat da, nire jabe nahi du izan. Neskek soineko berriak paratzen dituzte festarako; nik oraindik ostatu ematen diot nire amorantearen usaina duenari. Lore bat eskueta n daukat. Lur bitxi honetan ez dakit nori eskaini. Eskum uturrekoak eskuan, eta lepoko bat lepoan, abiatzen naiz ene laztanare kin. Etxerat itzultzen gara . Sayd Bahodin Majruh 1928an Kabulen sortu zen Sayd Gahodin Majruh. Aita Afganistango parlamentuan senatari eta justizia ministro bertzeak bertze izan zen. Madrasa batean hezia izan zen Sayd Gahodin. Idazlea, poeta, filosofoa, eta folklorista; Montpellierko unibertsitateko dokt oretza zuen eta 1972tik Kabulgo unibertsitateko dekanoa; errusiarrak Afganistanen sartu zirenean Pakistanera ihes egin eta Peshawar en egokitu zen. Bulego bat ireki zuen, zeninak, Afganistango erresistentziaren berri nazioartean argitara ematen zuen. 198 8an afganiar fundamentalistek hil zuten. Saydin Bahodin bere arrebarekin joan zen Paxtun herrialdeko emakumeen kantak biltzen. Landays (laburrak) deritzo, lerro pare bateko bertso bereziak dira; bere baitan matxinatu eta biluzi egiten da emakumea; bat bateko bertsoak dira, poetikoak, erotikoak, oihu lazgarri bat. Amodioa, ohorea, herioa dute ardatz. “ Trapuz estaliko duzue gure gorputza, aurpegia, begiak, baina ez zarete gure bihotzeraino iritsiko” ozen erran nahi dute. Landays ak laikoak dira, ez dute Jainkorik gurtzen, era bat lurtarrak, primitiboak, belaun aldiz belaun aldi bilduak; batzuk imajinario popularrean gelditu direnak. Paxtun ohore kodearen arabera maitemintzea debekatua dago; delitu bat da, eta heriotza zigorrarekin zigor daiteke. Ezi n da ezkongaia aukeratu, familien ardura da, (mando tratu bat). Emakumeak ez dauka eskubiderik; ez da etxeko altzairu bat baino gehiago. Paxtun emakumeari gelditzen zaina, bere buruaz bertze egin, ala kantatu.

2023-12-01

booktegi_liburua_burges_ttipien_zazpi_bekatu_buruzagiak

booktegi.eus BERTOL BRECHT burges ttipien zazpi bekatu buruzagiak itzulpena: Patxi Salaberri (BALLETA) Burges ttipien zazpi bekatu buruzagiak NAGITASUNA, bidegabekeria praktikatzean HARROTASUNA, nork duen hoberenarena (burua ez saltzea) HASERREA, bilaukeriaren aurrean SABELDARRAIOTASUNA, (buru askiestea, nahikoa dena baino ez jatea) HARAGIKOITASUNA, (maitasun desinteresatua) ZEKENTASUNA, lapurtzean eta engainatzean INBIDIA, zoriontsu direnena HITZAURREA Balleta Ipar Ameriketako hegoaldeko Estatuetako bi ahizpen bidaia baten antzezpena izan behar da. Ahizpa horiek etxetxo bat eraikitzeko behar den dirua lortu nahi dute eurent zat eta familiarentzat. Biei deritze ANNA. Bata enpresaria da eta artista bestea; bata (ANNA I) saltzen duena da, bestea (ANNA II) merkantzia. Eszenatokian zazpi hiritan barreneko bira marrazturik duen arbel txiki bat dago eta, haren aurrean, ANNA punteroa rekin. Eszenatokian etengabe aldatuz doan merkatua ere ageri da, eta ANNA Iek behin eta berriro igortzen du hara bere ahizpa. Zazpi bekatu buruzagiak nola ekidin erakusten duten koadroetako bakoitzaren amaieran, ANNA I dagoen lekura itzultzen da ANNA II, e ta eszenatokian Luisianako familia agertzen da: AITA, AMA eta BI SEME. Haien atzean jasoaz doa etxetxoa, zazpi bekatu buruzagiak egitetik begiratzean lortua. ANNA I Luisianakoak gara ahizpa eta biok, Missisippiren urak ilargiaren azpian jario diren lurraldekoak, Abestien bitartez dakikezuenez, Eta hara itzuli nahi dugu egunen batean Hobe gaur bihar baino. ANNA II Hobe gaur bihar baino! ANNA I Duela lau aste abiatu ginen Hiri handietarantz, zoria ten tatzera Eta zazpi urtetan, ustez, lortuko dugu Eta orduan itzuliko gara. ANNA II Baina hobe seitan bada! ANNA I Zeren gurasoak eta bi anaia baititugu zain Luisianan, Irabazten dugun dirua igortzen diegu, Eta diru horrekin etxetxo bat eraikiko dute Etxetxo bat Missisippiren ondoan, Luisianan. Ez al da hala, Anna? ANNA II Bai, Anna. ANNA I Ene ahizpa polita da, ni praktikoa naiz. Ene ahizpa zertxobait erotua dago, ni zuhurra naiz. Egia esan, ez gara bi pertsona Bakar bat baizik. Bioi derizku Anna, Iragan bat eta etorkizun bat ditugu, Bihotz bat eta aurrezki libreta bat, Eta gutako bakoitzak bestearentzat hoberena baino ez du egiten. Ez al da hala, Anna? ANNA II Bai, Anna. 1 – NAGITASUNA Hau da haien bidaiako lehen hiria eta, lehendabiziko dirua lortu ahal izateko, amarru bat darabilte ahizpa biek. Hiriko parkean barrena dabiltzalarik, senar emazteak bilatu dituzte. ANNA II SENARRAren gainera abiatu da, ezagutuko balu bezala; besarkatu du, kexak aurpegiratu dizkio, etab. Hitz gutxitan, lotsarazi egin du, ANNA I bigarren planoan geratu den bitartean. Orduan EMAKUMEAren kontra oldartu da ANNA II, guardasolarekin mehatxatuz, eta bitartean ANNA Iek dirua eskatu dio senarrari ahizpa aldentzearen truk. Hainbatetan erabili dute amarrua, oso azkar guztietan. Gero, halere, gertatu da ezen, ahizpa bitartean emakumeari enbarazu egiten ibiliko zaiolakoan, ANNA Iek emaztearengandik urrunarazi duen senar bati dirua atera nahi izan diola; izuturik, baina, ikusi d u ahizpa, lanean aritu beharrean, banku batean eseri eta lokartu egin dela. ANNA Iek iratzarri egin behar izan du eta lanera bultzatu. FAMILIA Menderatuko ahal du gure Annak bere burua! Beti izan baita erosoa eta arraro samarra. Eta ez bagenuen ohetik at eratzen Ez zegoen goizean jaikiarazteko modurik Eta guk beti esaten genion: –Anna, nagitasuna da bizio guztien ama! Bestalde, oso neska zuhurra da gure Anna, Obedientea eta otzana gurasoekiko. Eta horregatik espero dugu ez zaiola faltako atzerrian nah itaezko prestasuna. –Nagitasuna da bizio guztien ama! Jainkoak argi ditzala gure seme alabak, Oparotasunera daraman bidea ezagutu dezaten. Hark ematen dizkie indarra eta alaitasuna Legearen aurka bekatu egin ez dezaten. Horrek egiten gaitu aberats eta zor iontsu. 2 – HARROTASUNA Kabaret txikia eta likitsa. ANNA II eszenan sartu da, itxura beldurgarriagatik izutu egin duten laupabost BEZEROren txaloen artean. Xume jantzita dator, baina oso originala den zerbait dantzatu du; ahal duen hobekien egin du, baina arrakastarik gabe. Bezeroak guztiz aspertu dira, marrazoen antzera aharrausten ari dira (haien maskarek hortz ikaragarriak erakusten dituzte ahotzarren barruan), gauzak bota dituzte eszenategira eta halako batez lanpara bakarra ere hautsi dute. A NNA IIk, bere arteari gogoz lotua, dantzatzen segitu du, harik eta JABEAk eszenatokitik atera duen arte. Beste dantzari bat igoarazi du, SORGIN gizen bat, ANNAri txalotua izateko nola jardun behar duen erakutsi diezaion. Sorginak era arrunt eta lizun batea n egin du dantza, eta txalo ikaragarriak bildu ditu. ANNAk ez du horrela dantzatu nahi. Halere, ANNA I, eszenatokiaren ondoan zutik, hasieran ahizpa txalotu duen bakarra izan da; gero haren porrota, negarrez, ikusita, eskatu dioten bezala dantzatzera anima tu du. Gona erauzi dio, luzeegia baitzen, eta eszenatokira igoarazi du ahizpa berriro ere. Han dantza egiten irakatsi dio sorginak, ikusleen txaloen artean gona gehiago jazo dion bitartean. ANNA I da ahizpa abaildua berriz arbeltxoraino lagunduko duena, ko ntsolatzeko. ANNA I Baina horniturik geundenean, Barneko arropa, soinekoak eta kapelak genituenean, Dantzari lana aurkitu genuen kabaret batean, Memphisen, gure bidaiaren bigarren hirian. Ai, ene, ez zen erraza izan Annarentzat. Soinekoek eta kapelek ha rro bilakatzen dute neska. Tigreek edaten dutenean, Begira zaitez uretan, Arriskutsu bilakatzen baitira maiz! Eta hartara, artista bilakatzea nahi izan zuen, Eta artea egin nahi izan zuen kabaretean, Memphisen, gure bidaiaren bigarren hirian. Eta ez zen h ori jendeak harengandik nahi zuena. Ez da hori jendeak nahi duena. Zeren jende horrek ordaindu egiten du eta nahi izaten du, Diru truk, zerbait erakutsi diezaioten. Eta neskak bere biluztasuna arrain ustel gisa ezkutatzen badu, Ezin du inongo txalorik itxaron. Hortaz, seriotan esan nion ahizpari: “Anna, Harrokeria jende aberatsarentzat da. Egin ezazu eskatzen dizutena eta ez Zuk haiek esatzea nahi izango zenukeena”. Gau askotan ahalegindu behar izan nuen. Ez zen batere erraza haren urguilua deuseztatzea! Eta kontsolatu egiten nuen eta esan: “Pentsatu Luisianako etxean!”. Eta orduan berak esaten zuen: “Bai, Anna”. FAMILIA Jainkoak argi ditzala gure seme alabak, Oparotasunera daraman bidea ezagutu dezaten. Bere burua menderatzen duenak Saria ere jasotzen du jarraian. 3 – HASERREA Estra edo figurante horietako bat da ANNA pelikula baten filmaketan. AKTORE nagusiak, Douglas Fairbanks irudiko gizona, zaldiarekin lore otar baten gainetik egin behar du jauzi. Zaldia baldarra dela eta, aktoreak jipoitu egin du. Zaldia erori egin da eta, azpian burusia jarri eta azukrea eskaini dioten arren, ezin izan da zutitu. Orduan berriro jo du aktoreak. Une horretan FIGURANTE TXIKIA aurreratu da sumindurik, eta zigorra eskutik ken duta xehatu egin du aktorea. Berehala kaleratu dute. Nolanahi ere, ahizpa hurbildu eta itzultzera behartu du eta baita aktorearen aurrean belauniko jartzera eta haren eskuan muin egitera ere. Eta orduan aktoreak zuzendariari gomendatu dio neska. FAMILIA Hau ez doa aurrera! Bidaltzen dutena Ez da etxe bat eraikitzeko adinakoa! Guztia jaten dute haiek! Burua garbitu behar zaie, Bestela honek ez du aurrera egingo! Abere ergel hauek igortzen duten dirua Ez da etxe bat eraikitzeko adinakoa! Guztia jaten dute haiek! ANNA I Orain bai, orain aurrera doa. Los Ángeles en gaude jadanik. Eta figuranteari ate guztiak ireki zaizkio. Orain ahalegintzen bagara Eta huts egiten ez badugu, Gelditu gabe joango gara gorantz. FAMILIA Jainkoak argi ditzala gure seme alabak, Oparotasunera daraman bidea ezagutu dezaten. ANNA I Bidegabekeriari aurre egiten diona Inon ez dute maite, Eta basakeriaren aurrean haserretzen dena Oso goiz ehortziko dute. Nola jasan ahal izango dute Zitalkeria onartzen ez duena? Errurik ez duena Lurrean ordaindu beharko du hori. Horregatik erauzi nion haserrea neure ahizpari Los Ángelesen, gure bidaiaren hirugarren hirian. Eta bidegabekeriaren aurkako gaitzespena ere erauzi nion, oso garesti ordaintzen baita. Beti esaten nion: “M endera ezazu zeure burua, Anna, Ongi baitakizu nora daraman menderatze faltak!” Eta berak arrazoia emanez, honela esaten zidan: ANNA II Badakit, Anna. 4 – SABELDARRAIOTASUNA ANNA orain izar bat da. Pisua mantentzera behartzen duen kontratua sinatu du eta, ondorioz, ezin du jan. Egun batean sagartxo bat ostu eta ezkutuan jan du, baina pisatzera joatean gramo bat gehiago eman du, eta ENPRESARIA ileetatik tiraka hasi da. Handik aurrera, ahizpak zaindu behar izan du jan bitartean. Bi MO RROI errebolberdunek zerbitzatzen dute eta flaskotxo bat baino ezin izaten du hartu azpil handitik. FAMILIA Filadelfiako gutun bat dago: Annari ondo doakio. Orain irabazten ari da, azkenez. Dantzari kontratua sinatu du. Hori dela eta, orain ez zaio uzte n nahi duenean nahi duena jaten. Zaila izango zaio hori gure Annari, oso jatuna baita. Kontratua beteko ahal du! Filadelfian ez baitute hipopotamorik nahi. Egunero pisatzen dute. Ai, ene, gramo bat gizentzen bada! Haiek argi baitute abiapuntua: 52 kilo e rosi dituzte, 52 kio balio ditu. Eta gainerakoa txarra da. Baina gure Anna oso zentzuduna da. Bera arduratuko da kontratuak kontratu izaten segi dezan. Eta esango du: azken batez, jan, Luisianan jan dezakezu, Anna. Kruasanak! Txahal txuletak! Zainzuriak! Oilaskoa! Eta ezti bizkotxo horiek! Pentsa ezazu Luisianako gure etxeaz! Begira! Hazten ari da! Pisuz pisu hazten ari da! Eutsi ezazu, bada: jatunkeria txarra da. Itxaron, Anna, Sabeldarraiotasuna kaltegarria baita. 5 – HARAGIKOITASUNA ANNAk orain lagun bat du, oso aberatsa dena, maite duena eta jantziak eta bitxiak oparitzen dizkiona, eta badu baita ere maitale bat, bitxiak kentzen dizkiona eta Annak maite duena. ANNA Iek aurpegiratu egin dio hori eta lortu du FERNANDOrengandik bereiz dadin eta EDWARDi leial izan dakion. Nolanahi ere, egun batean, kafetegi baten aurretik igarotzean, ANNA IIk ikusi du bertan ANNA I FERNANDOrekin dagoela eserita, h onek arrakastarik gabe seduzitu nahi duelarik. ANNA IIk eraso egin dio ANNA Ii, eta kale erdian, EDWARDen eta haren lagunen eta kuxkuxero eta alprojen begien aurrean, borroka bizian aritu dira lurrean. Mutikoteek ANNAren ipurdi xarmanta seinalatu diote elk arri, eta EWARDek ihes egin du atsekabeturik. ANNA Iek erantzukiak egin dizkio ahizpari eta EWARDengana igorri du berriz ere, FERNANDOri agur hunkigarria egin ondoren. ANNA I Eta gizon bat aurkitu genuen Bostonen, Ondo ordaintzen zuena, maitasunaren truk . Eta arazoak izan nituen Annarekin, zeren Maitatu bai, maitatu egiten baitzuen, baina beste gizon bat, Eta ordaindu egiten zion, maitasunaren truk orobat. Ai, ene!, esaten nion nik: “Leiala ez bazara, erdia baino gutxiago balioko duzu. Ez da hori hark b eti berritzat ordaintzen duena, Maitasun errespetagarria baizik! Bakar bakarrik jolas daiteke horrela Inoren menpeko ez dena. Barre egitekorik gabe dago Bere egoera ahazten duena”. Esan nion: “Ez zaitez bi aulkitan eseri!” Eta hura ikustera joan nintzen gero. Eta esan nion: “Sentimentu horiek hondamendia dira nire ahizpa Annarentzat. Bakar bakarrik jolas daiteke horrela Inoren menpeko ez dena. Barre egitekorik gabe dago Bere egoera ahazten duena”. Nik, tamalez, maiz ikusten nuen Fernando. Ez ze goen ezer gure artean –Tentelkeria halakoa! Baina behin ikusi gintuen Annak, eta damurik, Hura berehala oldartu zitzaidan. FAMILIA Ikas dezatela bidea Oparotasunera daramana, Aberats eta zoriontsu egiten gaituen Legearen aurka egin ez dezaten! ANNA I Eta hark bere ipurdi zuria erakutsi zuen. Edozein enpresa txiki baino baliotsuagoa da, Baina hark dohainik erakutsi zien begiluze eta kalekumeei Munduaren ikuskizun profanoa. Beti gertatzen dira horrelakoak geure buruaz ahazten garenean! Hori bakarrik egin dezake Inoren menpeko ez denak. FAMILIA Bere burua menderatzen duenak Saria ere irabazten du jarraian. ANNA I O, zaila izan zen guztia konpontzea! Fernandori adioa luzatu Eta Edwardekin desenkusatu! Eta gau luze haiek, Ahizpa negarrez entz uten igaroak eta honako hau esaten: ANNAII Ondo da horrela, Anna, baina hain da zaila! 6 – ZEKENTASUNA Handik gutxira, ANNAk erreka jotzera eraman du EDWARD, eta honek tiro bat bota dio bere buruari, eta egunkariek ANNAri buruzko artikulu laudagarriak argitaratu dituzte. Haren aurrean irakurleek errespetu handiz erantzi ohi dute kapela eta, egunkaria eskuan, segitu egiten diote, harik eta gero haiek ere erreka jotzera iristen diren arte. Denbora gutxiren buruan, ANNAk berdin berdin larrutur iko BESTE GAZTE batek leihotik jauzi egitean, ahizpak parte hartu eta urkatzera zihoan hirugarren bat salbatu du, ANNAri dirua kenduz eta gazteari itzuliz. Eta egin duena egin du hain zuzen ere jendea ahizpa zokoratzen hasia delako, ospe txarra hartu baitu bere zekentasuna dela eta. FAMILIA Hemen egunkariak dioenez, Anna Baltimoren dago jadanik, Eta haren inguruan gizon mota guztiak hiltzen dira tiroka. Diru asko irabaziko du han, Egunkariek hori diotenean. Oso ondo dago hori! Horrek ospea ekartzen du Eta gora egiten laguntzen dio neska bati. Ez bada zekenegia, Bestela ez da inor hartaz kezkatzen. Bakarrik, ez bada zekenegia, Bestela, hutsarte handia izango da haren inguruan. Bere zekentasuna agerian uzten duenak Hutsunea sorrarazten du inguruan. Atzamarraz seinalatzen dute Neurrigabeko zekena dena! Esku batek jasotzen duenean, Eman egin behar du besteak. Jasotzea eta ematea, horixe gizabidea! Neurria neurriaren, Hori dio Legeak! Horregatik espero dugu zuhurra izan dadila gure Anna, Eta ez diezaiola jendeari azken atorra ere ken Eta azken sosa. Zekentasun hutsa errekomendazio txarra da. 7 – INBIDIA Berriro ikusten da ANNA hiritzarra zeharkatzen; bidean beste ANNA BATZUK aurkitu ditu (ANNAren maskara daramate dantzari guztiek), alferkeriara e manak, etab., hau da, debekaturik dituzten bekatu buruzagi guztiak egin ohi dituzte axolagabeki. Ballet batek “AZKENAK LEHENAK IZANGO DIRA” izeneko gaia antzezten du: beste Anna guztiak argitan harrotasunez mugitzen diren bitartean, ANNA II okerturik eta e sfortzu eginez ari da arrastaka, baina gero gorantza hasi da, gero eta harrotasun gehiagorekin eta, azkenean, garaile gisa mugitzen da, beste Annak eroriaz doazen eta, sumisoki, pasatzeko tokia utzi behar dioten bitartean. AHIZPEN ABESTIA ANNA I Eta bid aiaren azken hiria San Francisco izan zen. Ondo atera zen dena, baina Anna maiz zegoen nekatuta eta inbidia zien Egunak ezer egin gabe igaro zitzaketen guztiei. Sobornaezina eta arranditsua, Basakeria orok suminarazia, Bere instintuetara emana, zoriontsua! Soilsoilik maitatuaren maitalea, Eta argiro onetsiz hark behar zuena! Eta honela esaten nion ahizpa gaixoari besteei inbidiaz begiratzen zienean: “Ene ahizpa, aske jaio ginen guztiok Eta argirantz abia gaitezke nahi izanez gero. Burgoiturik doaz ergelak garaile gisa, Baina ez dakite nora. Ene ahizpa, jarrai zakizkit eta uko egiezu Zeuk eta bestek irrikatu plazerei. Utz itzazu jende tentelarentzat, Amaieraren beldur ez diren horientzat! Ez ezazu jan, ez edan eta ez alferkeriatan ibil. Kontsidera ezazu maitasunaren gainean erortzen den zigorra. Pentsatu zer izango zen zutaz, nahi duzuna egingo bazenu, Ez ezazu erabili, ez ezazu xahu! Ez ezazu gaztetasuna xahu, iragaten ari baita! Ene ahizpa, jarrai zakizkit eta uko egiezu Zeuk eta bestek irrikatu plazerei. Jarrai zakizkit, ahizpa, eta ikusiko duzu nola amaieran Irtengo zaren garaile. Baina, o, biraren izugarria!, han geratuko dira haiek, Ezerezean dardarka, ate itxi baten aurrean”. FAMILIA Bere burua menderatzen duenak Saria ere jasotzen du jarraian. ANNA I Luisianara itzuli ginen gero, Mississippiko urak ilargipean jario diren lekura. Zazpi urtez aritu ginen hirietan, Zorterik lortu nahian. Orain lortua dugu. Orain hor da gure etxetxoa, Luisianan. Orain itzuli gara gure etxetxora Mississippi ibaian, Luisianan. Ez al da hala, Anna? ANNA II Bai, Anna.

2023-12-01

Bizitza-berria-1

Ama, zer moduz? ... Etxera bueltatuko naiz ... Bai. H egaldia h artua dut, datorren astearterako ... Bai, nik ere bai ... Ez, ez . Geratzeko ... ... Kontatuko dizut, ama. Orain l anpetu a nago ... Amari moztu egin dio Irenek , orain ez baitago hainbeste azalpen emateko. Izango du denbora datorren astetik aurrera, dendena atalez atal kontatzeko . Geruzaz geruza . Atal z entsuratu ak bazter utzita, jakina. Dendara konpainia egitera hurbiltz en zaionean. Edo elkarrekin mandatu ren bat egitera joaten badira . Edo bibien bakarkako beste edozein egoeratan. Izango du denbora. Eta baita aitarekin hitz egiteko ere. Bakoitzarekin bereiz hartuta hobeto, batera baino. Azalpen mota desberdinak behar baititu zte, eta bakoitzari egokitu behar baitizkio kontakizunaren erritmoa, xehetasunak eta ordena. Aitarekin hobe da bukaeratik hastea, oraingo egoeratik, eta eskatzen dituen azalpenetan sakontzea. Amarekin, berriz, hasieratik heltzea hobe da, urratsez urrats, ipuin bat kontatuko balio bezala. Eskukoar i pantaila ilundu eta beso euskarrian utzi du Irenek . Bizimodu berri baten a tarian dago. Arnasa sakon hartu eta begiak lipar batez itxi ditu . Azken bost urte luzeetan bizitutako guztia atzean utziko du . Bidaia bateko argazkiak ikusi eta berrikusi ondoren karpeta batean sart zen dituzu nean bezala . Edo g ainditutako ikasgai bateko apunteak kartoizko artxibategi batean zokoratzen dituzu nean bezala . Sekula berriz ez ikusteko. Horrelako zerbait egingo du azken urteekin. Lasaitua nabaritzen du. Baina n eurriz. Gehiegizko ilusiotan galdu gabe. Batek n ahi du ena oraindik iritsi ez denean , beti baitago zapuzt eko aukera . Sentimendu nahasiak d atozkio . Baina aspaldian ezertan egon den baino seguruago dago . Hori da nahi duena. Bidea argi ikusten du. Lepoa besaulkian bermatuta begiak itxi ditu, gorputza sentitzeko. Goxotasun epel batek betetzen dizkio barrunbeak , energiazko isuri atsegin a gorputz guztian barrena barreiat uz. Aspaldian ez zituen bere barrunbeak horren goxo sentitu . Aurreko asteetan hutsune zuloak hautematen zituen erraietan. Gorputzari arreta ematen zione tan hutsune horie tan bate tik eta beste tik tenkatze indarrak nabaritz en zituen. Ez nago ondo , oihu mutu bat. Egonezin bat. Ondoez isil bat . Gorputza k disfuntzioa agerian utziz bizitza birkodetu beharra erreklamat zen du . Gure zelula mordoiloak arreta eskatzen duenean, txarra . Teilaturik gabeko etxean nola , aterperik gabe sentitzen gara. Hotza, beldurra, gogorik eza. Gorputza da norber aren etxea. Eta Irene ohartu da etxea berriz ere teilaturik eta le ihoetako kristalik gabe gera ez dakion , energia k zirritu guztietatik itzuri egitea eragotzi ezinik, barrunbeak zeharo soildu , izoztu eta erre arte , bide a alde egitea dela. Hori xe da nahi duena. Erabaki hori hartu duenetik bere gorputza etxea du berriz ere. Gorputza epel sentitzen du . Begiak itxi ta ditu, arnasa poliki hartzen du. Mugikorre an d oinutxo bat entzun du . Jaramonik egin gabe utziko luke, une atsegin hau ez oztopatzeko, baina Klararen mezua izango ote den esperantza txiki bat dauka. Eta hala da: Klararen m ezua da. Azkenean erantzun du. Poztu egin da Irene . Urtebete baino gehiago da elkarren berririk izan ez dutela . Eta beldur zen , edozer arrazoirengatik , Klararekin egoteko aukerarik ez ote zuen edukiko Lond res airetik ikusi aurretik . Besaulkian eserita , hirira iritsi zenekoa gogoratzen hasi da. Hemezortzi urte zituen. Amaia eta b iak ingelesa praktikatzera etorri ziren. Poltsikoan diru gutxi , eta egonaldia luzat u ahal izat eko lantxoak lortzen zituzten , Do you need anyone to work here? : hotel bateko gosariak zerbitzatzen, greziar baten jatetxean platerak garbitzen , adineko emakume bati mandatuak egiten ... Ogia erosteko adina lortzen zuten . Hainbat lagun ek bide erosoago ak zituzten ingelesa ikasteko , gurasoen kontura , baina Irene eta Amaiaren kasuan etxeko ekonomia ez zegoen horretarako . Bata bestearen babesean , ordea, ederki moldatu ziren uztail eta abuztuan zehar . Uda bukaera iritsita , Amaia jada etxeratua zen, zereginak baitzituen han. E ta beste laguna, berriz, Klara, hain zuzen, egun gutxira iristekoa zen, Erizaintza ikas ketak bertan egitera. Hala, Irene k Lond reseko azken egunak Klararekin igaroko zitue n. Egun haietan hiri an barrena zebilela gogoratzen du Irenek. Etxetik urruti . Bakarbakar rik. Kaleetan zehar . Jendez, kolorez, mugimenduz, soinuz , usainez inguratua. Inor ez zaren nonbait . Ezdeusa senti zaitezke . Baina, era berean, gutxitasun horretan ere, bere kasa moldatze ko gai izaten ari zela ikusteak askatasunaren bizipen berri bat eman zion Ireneri . Aurretik sekula izan ez zuena. Askatasunaren eta potentziaren zirrarak hartu zuen. Bakarrik zegoen, baina munduarekiko lotura modu berri bat sentitzen zuen. Norbere ahalmenetik egindako lotura, nolabait. Oraindik ere, gertatuak gertatu, hartaz gogoratzean, sentipen hura berriz bizitzeko gai da : konexioa, askatasuna eta ahalmena . Klararekin hitzordua itxi du audio mezuen bidez : Clarence jatetxe an elkarrekin afaltzeko geratu dira. Irrika sentitu du , eta urduritasun puntu bat. –Klara, gogoratzen duzu iritsi zinen egunekoa? Aurpegia aldatu zaio Klarari. Ezustean harrapatu du galderak . Ahoa pixka bat ireki du gogoratzen ari den bitartean , eta algara bat bota du ondoren konplizitatez . –Zer inkontzienteak izan ginen... Pentsatze hutsa... –Taxilariak helbidea erakutsi genionean ezetz esan zigun, helbide horretara ezetz. Auto tik jaitsi zen, maletak maletategitik atera eta metro ko sarrera seinalatu zigun. .. –Irenek , trafiko ko agente baten erara , serio aurpegia jarri eta besoa luzatu du eskuinera, hatz erakusleaz ondoko mahaia seinalatuz, eta barre egin dute biek , ondoko mahaikoen harriduraz batere ohartu gabe, arreta beren elkarrizketan erabat bilduta –. –Hura maletatzarra nirea! Ikast urte osorako behar nuen guztia neraman ... Hura lana, metroan gora eta behera maletatzarrarekin! –Baietz! Eta gu gurea rekin aurrera –esan du Irenek irribarretsu , burua alde batera eta bestera mugituz , eta goiko hortze z ezpaina estutzen duela –. Ez zitzaigun nahikoa seinale iruditu taxilariaren ezezkoa . Bi lagunak algara batean lehertu dira. Helbide debekatua delinkuentzia tasa altuko auzo batean zegoen, nonbait. Klarak Oiartzungo jaietan egun batzuk lehenago bi gazte londrestar ezagutu zituen , Euskal Herria jairik jai zeharkatzen ari zirenak . Orduantxe , ikasturte a Lond resen emateko ostatu bila zebile n Klara . Eta Serendipia zeritzan kontakizun bat ean irakurri berri zuen ak halako lilura burbuila batean hartua zeuka n egun haietan. Kontua da lagun berri londrestarrek Klarari esan ziotela haien etxera joateko , eta ezagunen artean erraz aurkituko ziotela ostatu merke bat ed o are lan gutxiren truk doakoa ere bai agian . Eta bitartean han egon zitekeela arazorik gabe. Baita lagunen batekin bazegoen ere, hala suertatuko balitz . Klara ri beka txiki bat eman zioten Lond rese ko King’s College n erizaintza ikasteko eta gurasoak gogatzea ere lortu zuen. Beraz, matrikula egiteko lot zeke zeukan gai bakarra ostatua zen. Hala, serendipiaren fantasian, iltze goriari heldu zion: ostatuaren kontua lagun berri horiek esandakoaren menpe utzi zuen erabat eta dena martxan jarri zuen. Erizaintzan matrikulatu, etxeko maleta handiena bete, bidaia txartela erosi eta Irenerekin geratu zen , hura oraindik Lond resen zegoela baliatuz, egun batzuk elkarrekin emateko. Neskak m etro konbinaketaren bidez l agun londrestarrek emandako helb idera noizbait iritsi zirenean, bi festazaleekin bildu eta hauek etxe okupa batera eraman zituzten . Balkoiko atea zulo bat zen . Ez markorik, ez aterik, ez kristalik. Hutsa besterik ez. E ta, larrialdi eskailere kin komunika tua zegoenez, nornahi igo eta jaisten zen handik . Lurrean eserita , moketa berde baten gainean, txirriak erretzen, hamabost en bat gazte zeuden e spazio zabal batean. Noizbait etxeko egongela izana, segur aski. Hainbat paretatan zuloak zeuden , espazioa oraindik zabalagoa bihurtzeko saiakera zapuztu baten zantzuak apika . Eta hantxe eseri ziren neskak bi festazaleekin batera. Tartean bazen bizpahiru urteko ume bat ere, ama rekin . Aita ere agian han egongo zen. Irenek ez du xehetasun hori gogoratzen . Gogoratzen du, hori bai, balkoiko zulotik begiratuta ilunabarrean zer ikusi zuen: kotxe bati gurpilak kendu zizkiote n. Gurpilak eta ahal izan zuten guztia. Kotxea tailer mekanikoan balego bezala, baina piezak askatu eta abiada izugarrian autoaren inguru mari tik desagerrarazten zituzte n. Eta berehala beste gazte bat agertzen zen ezerezetik bezala, beste pieza bat askatu eta eramateko. Bat formulako boxe kin norgehiagokan , abiadari dagokionez . Halere, egun hartan erre zituen txirriekin eta, Irenek beti zalantza izan du hura dena benetan ikusi zuen edo taxilariarekin gertatuak baldintzatuta amestu egin ote zuen. Oroitzapenen etengabeko berreraikuntza horretan gehitutako elementu berri bat ez ote den. Noizbait sortuko ote dute gure oroitzapenak asmakizun ean ala behaketan oinarritutako elementuen ondorio diren zehatz bereizten lagunduko digu n zerbait ? Jatetxeko komunean galtzak igo eta kremailera ixterakoan pentsamendu horiek ditu Irenek . Mahaira bueltan, berriz eseri da; eta Klarak , hanburgesa zati bat sarde xka eta labana z mozten duen bitartean , orain arte hartaz hitz egin ez dutela ohartuta edo, zuzenean galdetu dio: –Eta Paul? –Banoa, Klara. –Joan, nora? –Etxera. Euskal Herrira. –Eta Paul? –ekin dio berriz Klarak , erantzunaren eta galderaren arteko egokitasunik eza agerian utziz . Eta mokadua ahoratu du . –Kanpoan da , hilabete osorako . Ez daki... U tzi egingo dut. Isilik geratu dira biak. Klarak mokadua poliki murtxikat zen du. –Beti pentsatu dut tipo horrek ez zaituela merezi. –Kontu asko jakitea falta zaizu, Klara –Ireneren begiak busti egin dira. Biak e lkarri zuzen begira geratu dira. Begiradak eusten dio egoera atezua ri. Begiradak, eta Klararen m urtxikatze ak. Erritmo geldian, tentsioa bigunduz. Bizitza ez da eteten. Bi neskek m oketa gainean norbere zakuetan lo egin ondoren, hurrengo goizean festazaleen etxe okupatik alde egin zuten. E z nahi orduko . Deus ere jan gabe egin baitzituzten i a hogeita lau ordu . Etxe okupa hartan inork ez zien jatekorik eskaini , ez goserik zuten galdetu . Youth hostel batean hartu zuten ostatu hiru egunerako . Ireneren aurreko ostatura itzul tzeko aukerarik ez zuten , maizter berria dagoeneko etorria baitzen gela hartara . Klara kezkatuta zegoen, baina , lilura serendipikoa oraindik bizi, zerbait gertatuko zela seguru zegoen. Gutxien espero zutenean, gutxien espero zuten moduan. Esan liteke Irene Klara bera baino kezkatuago a zegoela haren ostatuaren kontua gatik . Iluntze hartan bertan kaleko kontzertu bat ikusten ari zirela, gazte atsegin bat gerturatu zitzaien, eta garagardo bana eskaini zien. Paul zen. Motxila isotermiko batean zeramatzan garagardoak. Fresko mantentzeko. Sekulako grazia egin zien horrek neskei . Klarak berehala ikusi zuen Ireneren eta Paulen artean kimika berezi bat sortzen ari zela , eta dantza egin nahi zuela eta musika hobeto entzuteko aitzakia z bikotearengandik urrundu egin zen. Paulek e skultorea zela zio en eta horrek lilura antzeko zerbait sortu zion Ireneri. Artistek erakarri egiten zuten. Sort uz disfrutatzen dutenek. Errebelde tankera hartzen bazien, jakina. Sisteman txertatutako artistak ez zituen gogoko. Eta hark, hizkeragatik eta janzkeragatik errebeldea zirudien. Orduak pasa tu zituzten kontu kontari. Barrez. Dantzan. Edaten. Irene ez zen sekula hain gustura egon mutil batekin. Dantzarekin eta barreekin batera musuren bat, ferekaren bat etorri zen. Musuak gero eta sutsuagoak izaki, espazio intimoago baten beharra zuten. Etor zitekeen guztiarentzako gune egoki bat. Eta Paulek etxera gonbidatu zuen Irene . Neskak nahi zuen, baina askotan gertatzen zitzaion moduan, alderdi zalantzatia jabetu zitzaio n. Kontzertuak amaitu zirenean , eta kaleak husten hasi, arre edo iso erabaki beharraren aurre an, Klarak animatu egin zuen Irene . Sekula ez baitzuen laguna hain xarmatua ikusi. Eta Klararengan konplize ona ikusita edota lagunaren presentziak Ireneren hainbat beldu r uxatuko zituela pentsatuta edo, hura ere gonbidatu zuen etxera Paulek . Eta azkenean hirur ak joan ziren zizelkariaren etxera. Hasieran g aua pasatzera. Gero , asteburu osora luzatu zen. Eta handik aurrera Irene etxerako itzulera atzeratzen hasi zen astez aste . Ordura arte Ingeles Filologia edo Gizarte Langile ikasketa egingo zuela argi zegoen, bitik bat, nahiz eta aukeratu ezinik egon. Baina matrikulatzeko epe guzti ak joan zitzai zkion. Eta norabide jakinik gabeko egoera berri h artan gurasoak haserre zeuzkan , eta kezkatuta . Ez zuten ulertzen alabaren portaera . Azkenean, Irene adoretu eta gurasoei adin nagusia zela gogora razi ondoren, esan zien erabakia hartu zuela denbora baterako behintzat han bizitzen geratzeko. Biak geratu ziren Paulen etxean bizitzen , Irene eta Klara. Irene Paulen ohean eta Klara, berriz, hasieran enbalatzeko materiale z sortutako ohantze inprobisatu batean , lo zakua z, eta gero, bionbo batzuekin osatu zuten halamoduzko gela propioan, artistaren tailerrari zatitxo bat lapurtuta. Etxea , berez, lantegi bat zen, pabiloi handi baten zati argitsuenean kokatua, e ta bertan bizitzeko behar zituen gutxieneko ekin egoki tua. Logela bakarra zeukan , ohe handi bat ekin, eta ezer gutxi gehiago sartzen zen bertan . Sukalde txiki txiki bat ere bazuen, eta komuna dutxarekin. Gainontzeko guztia espazio handi zabal bat zen, s abai oso altuak zituenez, bolumen itzel ekoa. Askotariko m aterialak eta eskulturen zatiak zeuden alde guztietan, hainbat egitura modu desberdin osatuz , edota paretetatik edo sa baitik zintzilik. Klararen sasigelatxo az gain, lantegiaren kantoi batean , sukaldearen aldamenean, jangela moduko bat atondu zuten , Paulek berak egindako diseinu mahai bat erdian jarrita , eta bigarren eskuko sofa bat ipini zuten ondoan. Et xe itxura hartzen ari zen; batez ere, landarez eta lorez apaintzen hasi zirenean. Lehenengo hilabeteak zoragarriak izan ziren Irenerent zat. Eta hirur entzat, segur aski. Grina, sorkuntza, maitasuna, laguntasuna , ilusioa, berritasuna, zirrara ... Paulek idaztera animatzen zuen Irene , eta itzulpen errazak egiten hasi zen haren zirkuluetarako. Dirutxo bat ateratzeko bederen. Elkarbizitzan hilabete gutxi batzuk zerama tzatela, ordea, zerbait gertatu zen. Behin , Irene erosketak egitetik zetorrela, etxean sartu eta Paulen eskultura bat lurrean erabat triskatua aurkitu zuen . Ez zegoen Paul en arrast orik eta Klara bere gelatxoan negar krisi batean zegoen. Sekula ez zuen horrela ikusi Klara. Ez zuen lortu hari hitzik ateratzea , eta bakarrik utzi behar izan zuen. Handik ordub eteraedo norbait etxetik atera zela iruditu zitzaion , eta Klara gelan ez zegoela egiazta tu zuen. Bi egunez egon zen Klara etxera agertu gabe eta Paulek ez Klarak ez zioten azalpenik eman nahi izan gertatu zenaz. Bi egun en buruan , Paul eta Klara elkarrekin etorri ziren kaletik umoretsu ilunabar alde an, inoiz ezer gertatu izan ez balitz bezala. Eta denak hasieran bezala jarraitu zuen, ez bazen Irenek noizbehinka gertaera hura gogora ekartzen zuela, batez ere beste biek ber aren aurrean jarrera alaiagoa bortxatzen zutela ikusten bazuen , edo modu horretako beste seinaleren baten gatik . Denbora luzez egon ziren horrela. Irene gustura zegoen bere bizitza berrian. Ingelesen artean egonda, ingeles hizkuntza filologia ikasten baino errazago barneratzen ari zen, ñabardura askoz gehiagorekin. Paulen jendartea k kultura maila handi samarra zuen , eta haien elkarrizket ei jarraitze ko, hizkuntzaz gain erreferentzia kultural mordoa ikasi behar zuen Irenek eta mundu berri bat irekitzen ari zitzaiola senti tzen zuen. Zeharo gogo pizgarria. Itzulpengintzako ikastaro batean matrikulatzea lortu zuen gainera. Gurasoak ere lasaitu ziren. Batez ere eguberriak pasatzera alaba etxera etorri eta hain ondo ikusi zutenean. Bizitzaren ziabogak izan zen aitaren esaera . Paulek egingo zituzten bidaiez hitz egiten zion Ireneri. Amerika osoa goitik behera zeharkatu nahi zuen bizpahiru urte iraun zezakeen erakusketa bira handi batean. Eta prestaketek beste horrenbeste denbora eskat uko zuten. Irene k ikaragarri atsegin zuen planak egitea eta Pauli kontu horietan guztietan l aguntzea... Maitale izateaz gain, Paulen laguntzaile pertsonal a ere bihurtu zitzaion , eta erakusketen eta biren inguruko harreman etan eta kudeaketa n paper handia egiten hasi zen Irene . Urtebete elkarrekin zeramatelarik, iraila inguruan, hainbat egitasmo zapuztu egin ziren. Egun gutxian , bata bestearen atzetik. Eta Paul frustrazioa kudeatu ezinik zebilen Argentinako a ere bertan behera geratu zen ean. Paulek oso kutuna zuen egitasmo hori eta berar en iritziz, Irenek behar zen epean erantzun ez zuelak o erori zen egitasmoa . Urruma hori zebilkion barruan Pauli . Egun haietan, b ehin , Klara eta hirurak bazkaltzen ari zirela, Paulek mahai tresnak plater gainera bota eta haragia oso txarra zegoela esan zuen. Ezin zela irentsi. Ez zuela merezi horrenbeste diru gastatzea jaki goxoak ekartzen, gero hain gaizki prestatzeko . Ahoan zeukan zatia eskuarekin hartu , eta platerean utzi zuen, muzin desatsegina eginez . Irene aritu zen sukaldean egun hartan . Paulek ez zuen sekula etxeko lanik egiten. Irene eta Klara etxean bizitzen hasi aurretik emakume bat zeukan etxeko lanetarako , orduka etortzen zitzaiona , eta hari kontratua eten zion bi neskak agertu bezain pronto . Paulen hitz bortitzek eta modu ek Irene mindu egin z uten, jakina, baina haren barne gatazkaren jakitun zen , eta baita frustrazioen kudeaketak katramilatuta zeukala ere. Eta neurri batean, horri denari egotzi zion portaera traketsa . Klara sutan jarri zen. Bere zaintzaz arduratzen ez den giz on bati, zaintza –hitzez onartu ko ez badu ere, praktikan – emakumeen kontua dela behin eta berriz erakusten duen gizon bati , esan dakiokeen guztia esan zion, alegia, bere kontzientzia feminista tik esan zieza iokeen guztia; lagun mina irainduta ikusteak sortzen zion suminetik gainera , eta are irainen egilea lagunak maite zuen gizona izanik. Maitasunaren ordain makurra . Hitz bat bera ere ez zen esan gabe geratu. Paulek hasieran damu edo barkamen keinu bat izan bazuen ere, gero, artilleria osoarekin erantzun zion Klarari. Eta iskanbila horren ondoren, Klara fakultateko lagun baten etxera joan zen bizitzera. Ospitalean guardia batzuk egiten hasi a zen, eta autonomia pitin bat ematen zion horrek. Paulen eta Klararen artekoak ez zuen handik aurrera konponbiderik izan. Noizbehinka arratsalde pasa edo otorduren bat egitera etortzen jarraitu zuen Klarak etxera , baina bisiten maiztasuna berez jaisten joan zen. Are, Paulen ateraldietan Klara isilik mantentzen saiatu arren, begiez pentsatzen ari zen guztia Ireneri transmititzen zionean , istant deseroso horie tako bakoitzak Klara eta Irene elkarrengandik aldentzen baitzuten. –Eskerrik asko errespetuagatik, Klara. Zuk bazenekien. Baina nik denbora behar nuen. Eta nire bide a egiten utzi zenidan. Erratuta nengoela jakinda ere. –Ezin nuen besterik egin. Ez zenuen ikusi nahi –esan du Klarak , gogorregia izaten ari ote den beldurrez. –Konbentzitzen saiatu izan bazina, orain ez ginatekeen elkarrekin egongo. –Hala da. Pikutara bidaliko nindukezun –esan du Klarak irribarre konplize bat eginez. Eta Klarak hitz egokiak zein ote diren pentsatu ondoren, galdetu dio: –Zerk argitu dizu? –Azken hilabeteak oso gogorrak izan dira. Osasun arazo bat izan dut. Aldakako gaitz bat. Nekrosi aseptikoa deitzen da. Ezer larririk ez, baina atseden hartzera behartuta nengoen , sendaketa prozesuak hala eskatzen zuen. Gainera, edozer mugimenduk mina ematen zidan. Hasieran Paul oso maitekor egon zen . Baina berehala haren jarrera ulergaitza egin zitzaidan. Eta konturatu nintzen ber aren kezka ni ondo jartzea zela , bai, baina egiten nuen lan guztia berriz egin nezan eta berari bizimodua errazteko . Benebenetan n i bost axola nintzaiola ohartu nintzen . Gogorra izan zen. Eta okerrena, bera ez zela kontziente horretaz guztiaz. Naturaltasun osoz jokatzen zuen horrela. Normala balit z bezala. Zeharo erabilia sentitu nintzen. –Denok erabiltzen dugu elkar, etengabe . Elkarren beharra dugu … –Bai, jakina. Baina maitasuna beste zerbait dela uste dut nik. Maite duzun pertsonaren ondoan etxean sentitzen zara , eta azken aldian etxerik gabe sentitzen nintzen. Ohetik jaikitzeko gai izan nintzen bezain pronto nahiago nuen bakarrik egon, nahiz eta oinazeak izan, hura aldamenean eduki baino. Gaizki pasatu dut. –Eta ez didazu deitu... –Zer gertatzen zitzaidan ulertu behar nuen. .. Eta zuri arrazoia emateko adorea bildu... –Irribarre egin dio Irenek Klarari – Hasieran , nire kontua zela uste nuen . Depresio bat edo... –Klarak buruarekin ezezko keinua egin du hori entzuten ari den bitartean, ezpainak estutuz eta begiak erdi itxiz –. Barne gatazka handia bizi izan dut –jarraitu du Irenek –. Paul maite nuen, maite dut. Dena ondo doanean zeharo zoriontsu egiten nau. Baina zerbait hautsi da nire barruan azken hilabete otan harekiko. Konfiantza , esperantza ... Hori, berarekin etxea eraikitzeko esperantza erabat suntsitu zait. Hasieran komunikazio arazo bat zela pentsatu nuen. Berarekin hitz eginez, ulertuko zuela eta aldatuko zela. Baina saiakera guztiak antzuak izan dira, egoera okertu baino ez zen egiten. –Aldatzeko , norberaren borondatea beharrezkoa da . –Hori da, eta Paulek ez du aldatu beharrik sentitzen. Batere ez. –Eta beraz, ihes egingo duzu. –Bai, ihes. Ez dut indarrik berarekin beste liskarrik edukitzeko. Erabakia ez du ondo hartuko, badakit. Eta ez dakit zer trikimailu tan saiatuko ote den aukera emat en badiot. Horregatik, jokatzeko tarterik utziko ez dion mugimendu bat egin behar dut. –Xake partida n ari zarela dirudi... Txantxa e gin d io Klarak. –Erabakia hartua dut –Irenek eskua zabal sabelean bermatu eta biribil erdia marraztu du ahur irekiaz; ondoren, isiluneari eutsi dio , eta uneak garrantzia hartu du :– Bada beste zerbait. Bi lagunek elkarri begiratu diote lehenik , zirraraz, eta ondoren Ireneren sabelera zuzendu d ituzte begi ak biek. –Amabitxia izan nahi? Irenek Klarari luzatu dio b egirada berriz , konplizitatea bilatuz, eskaera samur horrekin batera . Eta Klarak irribarre argitsu batekin erantzun dio eta besoak zabaldu dizkio besarkatzeko. Zazpi hilabete pasata, faltarik gabe Klarak Euskal Herrira bisita egingo d uela zin egin dio Ireneri . Asteartea . 11:05. Gatwickeko aireportua. Ama ren mezua irakurri du Irenek. O rdu bietarako Loiun izango di tu gurasoak. Telefonoa hegaldi moduan jarri du. Hegazkinaren motorrak martxan jarri dira, eta irakurtzen ari zen liburua aurreko eserlekuaren atzealdeko sare xkan utzi du Irenek . Bi oinak ondo bermatu ditu lurrean, bizkarra eserlekuan. Hegazkinak a biada bizia hartu du , eta lurretik goratzen hasi dela ikusi du Irenek leihatiletatik . Sabelean jarri ditu bi eskuak. Bi hatz lodiek eta bi hatz erakusleek elkar ukitzen dutela. Barruan daraman bizitza berriari arreta jarri, zaindu eta maitatu. Etxe egokia behar du bizitza berriarentzat.

2023-12-01

booktegi_liburua_gizonarentzat_egin_ote_zen_mundua

booktegi.eus MARK TWAIN Gizonarentzat egin ote zen mundua? itzulpena: Ana Morales Lurra unibertso izartsuaren erdigunea dela eta mundu habitagarri bakarra dela dioen teoria berpitu du Alfred Russell Wallasek, eta interes handia sortu du munduan. – LITERARY DIGEST Guri dagokigunez, guztiz sinesten dugu gizona, lur nimiño honetantxe bizi delarik, existentziarik sublimeena dela, bai esentzian eta bai posibilitateetan, jainkozko ez diren izaki guztien artetik, eta bera dela Jainkoaren kutuna eta bozkariorik handiena. – Chicagoko INTERIOR eliza presbiterianoa. ZIENTZIALARI eta teologo bakarra naiz, antza, oraindik iritzia eman ez duena gai garrantzit su honetaz, alegia, mundua gizakiarentzat egin ote zen ala ez. Uste dut badudala berba egiteko garaia. Ia bat nator besteekin. Haiek uste dute mundua gizonarentzat egin zela, nik uste dut litekeena dela mundua gizonarentzat egin izana; haiek uste dute fr ogarik badagoela, gehienbat froga astronomikoak, mundua gizonarentzat egin izanarenak. Nik uste dut ebidentziak bakarrik daudela, ez frogak, hala izatearenak. Dena dela, goizegi da epaia emateko, oraindik ez dauzkagu datu guztiak. Denak dauzkagunean, uste dut erakutsiko dutela mundua gizonarentzat egin zela, baina ez gara aurreratu behar, pazientziaz itxaron behar dugu guztiak eduki arte. Orain arte, astronomia gure alde dago. Wallace jaunak argi erakutsi du. Gauza bi erakutsi ditu argi: mundua gizonarent zat egin zela, eta unibertsoa munduarentzat egin zela... zera, badakizue: munduari eusteko. Astronomiaren partea finkatuta dago eta ezin daiteke zalantzan jarri. Orain geologiaren partera gatoz. Hauxe da ebidentzia guztiak oraindik bildu ez ditugun par tea. Heltzen ari dira —orduro, egunero, etengabe — baina, jakina, zuhurtzia eta geldotasun geologikoarekin datoz, eta ez gara pazientzia gutxikoak izan behar, ez gara urduri jarri behar, lasai egon behar gara eta itxaron. Patxada galtzeak ez du geologia azk artuko; ezerk ez du azkartzen geologia. Denbora luzea behar da gizonarentzako mundu bat prestatzeko, halako gauza bat ez da egun batean egiten. Zientzialari handietako batzuek, geologiaren ebidentziak kontu handiz zenbakietara ekarririk, ondorioztatu dut e gure mundua miragarri zaharra dela, eta zuzen egon daitezke, baina Lord Kelvin ez da iritzi horretakoa. Tentuz eta ikuspegi kontserbakorraz hartzen du kontua, eremu labainean ez sartzeko, eta ziur dago mundua ez dela haiek uste bezain zaharra. Lord Kelvi n denez bizi den autoritaterik handiena zientzian, uste dut amore eman behar dugula eta haren ikuspegia onartu. Ez du onartzen munduak ehun miloi urte baino gehiago dituenik. Uste du urte horiek dituela, baina ez gehiago. Lyellek uste zuen gure arraza orai n dela 31.000 urte ekarri zela mundura, Herbert Spencerrek, berriz, orain 32.000 urte. Lord Kelvin bat dator Spencerrekin. Oso ondo. Zenbaki horien arabera, 99.968.000 urte behar izan ziren mundua gizonarentzat prestatzeko, zein ere irrikatsu zegoen Sortzailea, duda barik, gizona ikusi eta miresteko. Baina hori bezalako ekimen handi bat kontu handiz, ardura arduratsuz, logikaz burutu behar da. Aurreikusita zegoen gizonak ostra eduki behar zuela. Beraz, lehendabizi ostrarako prestaketak egin ziren. Oso ondo; ezin daiteke ostra bat hutsetik sortu, lehendabizi ostraren arbasoak egin behar dira. Hori ez da egun batean egiten. Hamai ka ornogabe mota egin behar dira, hasteko —belemniteak, trilobiteak, jebusitak, amalekitak1 eta txikikeria horiek guztiak — eta itsaso primigenioan beratzen utzi, eta gero itxaron ea zer gertatzen den. Batzuk desengainu hutsa izango dira: belemniteak, amo niteak eta halakoak; huts egingo dute, hil egingo dira eta desagertu, esperimentuak irauten duen hemeretzi milioi urteetan zehar, baina dena ez da galduta egongo, amalekitek urre mehea aurkituko baitute; apurka apurka garatuko dira, eta enkrinita, estalakt ita eta berbalapikita2 bihurtuko dira, eta gauza bat bestearen atzetik, periodo ahaltsuak irristatu ahala eta periodo arkearrak eta kanbriarrak beren harkaitz larriak itsaso primordialetan pilatu arau, azkenean amaituta egongo da mundua gizonarentzat pres tatzeko lehen etapa nagusia: ostra eginda egongo da. Ostra batek ez dauka zientzialari batek baino arrazoimen handiagoa; eta, hortaz, nahiko litekeena da hark, ostrak, berehala ondorioztatu izana hemeretzi milioi urteak berarentzako prestaketa izan zirela; baina hori guztiz tipikoa litzateke ostrarengan, dagoen animaliarik harroputzena, gizona alde batera utzita. Eta, edozelan ere, hark ezin izango zuen jakin, sasoi goiztiar hartan, bera plan baten barruko gorabehera bat baizik ez zela, eta planean gauza ge hiago zeudela oraindik. Ostra behin lortuta, mundua gizonarentzat prestatzeko bidean atondu beharreko hurrengoa arraina zen. Arraina eta ikatza, arraina frijitzeko. Eta, beraz, itsaso siluriar zaharrak ireki egin 1 Itzultzailearen oharra : Belemniteak eta trilobiteak biologiako terminoak dira, eta gaur egun desagertuta dauden bi bizidun mota adierazten dituzte. Jebusitak eta amalekitak, berriz, Biblian aipatzen diren tribuak dira. 2 Berriz ere, Twainek , umorez, benetako termino zientifikoak nahasten ditu hala ez direnekin, kasu honetan asmatutako hitz batekin. Enkrinita eta estalaktita geologiako terminoak dira, baina berbalapikita (ingelesez, blatherskiter ) ez, jakina. ziren arrainak beren magalean hazteko, et a aldi berean hasiera eman zitzaion hogeita bost mila metroko Hareharri Gorrizko Mendi Zaharrak eraikitzeko lan eskergari, arrainon fosilak hotzean gordetzeko. Azken hori nahiko ezinbestekoa zen, berriz ere hamaika hutsegite egongo zirelako, hamaika desag ertze —milioiak — eta merkeagoa eta errazagoa izango zelako horiek harri barrenean ontziratzea, ezen ez liburu batean haien kontu eramatea. Batek ez ditu ikatz hobiak eta hareharri gorrizko mendi zahar perpendikularren hogeita bost mila metro arineketa bat ean egiten... Ez: hogei milioi urte behar izan ziren horretarako. Hasteko, ikatz hobi bat osatzea kontu geldo, arazotsu eta nekagarria da. Iratze zuhaitzen eta ihien eta kalamiteen eta halako gauzen baso itzelak landatu behar dira eskualde aintziratsu bate an; gero urperatu egin behar dira bistatik galdu arte, eta usteltzen utzi; gero errekak bideratu behar dira horren gainera, sedimentu metro batzuen azpian lurperatzeko, eta denbora behar da sedimentua gogortu eta harri bihurtzeko; hurren, beste baso bat la ndatu behar da horren gainean, gero hondoratu eta haren gainean beste geruza bat sedimentu jarri, eta gogortzen utzi; gero baso gehiago eta harri gehiago, geruzaz geruza, bost kilometro sakon... Ai, zinez lan ernegagarri geldoa da ikatzkada bat egitea, eta ondo egitea! Hala, milioika urteak aurrera doaz tirriki tarraka; eta bitartean hor dabil arrain jendea, alferkeria hutsean eta guztiz gogaikarri, edonor nazkatzeko moduan. Hamar mila arrain mota garatu dituzu ostratik abiatuta, eta, begiratzera zoaz, et a fosilak baino ez dituzu sortu, gauza desagertuak besterik ez. Ez da geratzen gauza bizidunik edo aurrera egiten duenik, salbu eta ganoideo bat edo beste, eta agian dozena erdi bat asteroideo. Katuak ere ez luke halakorik jango. Hala ere, ez dauka ardur a handirik; oraindik denbora asko dago, eta horiek gauza gozoren bat bihurtuko dira gizona haientzat prest dagoenerako. Ganoideo batez ere fida zaitezke horretarako, hirurogei milioi urtean ezer eskatzen ez badiozu. Paleozoikoaren mugara helduta, orain m undua gizonarentzat prestatzeko hurrengo etapari ekin behar zitzaion, Mesozoikoaren irekierarekin eta zenbait narrastiren eraketarekin. Izan ere, gizonak narrastiak beharko zituen. Ez jateko, haiengandik garatzeko baizik. Hori planaren xehetasunik garrantz itsuena izanik, esku zabalez esleitu zitzaion denbora tarte astitsua: hogeita hamar milioi urte. Zelako mirariak etorri ziren! Geratzen ziren ganoideo, asteroideo eta alkaloideoetatik, hazkuntza geldo, etengabe eta lantsuaren ondorioz, saurio ikaragarri ha iek garatu ziren, antzinateko aro urrun haietan mundu lurruntsuan zehar firin faran ibili ohi zirenak, suge buruak hamar metroko altueran jasorik eta hogei metro gorputz eta buztan atzetik lasterka eta astinka zituztela. Joanak dira guztiak orain, helas... denak desagertuak, salbu eta hemen, lekutako puntako eskualde eta sasoi honetan, gurekin geratu diren arkansaurio3 errari eta bakartien mordoxka hori. Bai, hogeita hamar milioi urte eta hogei milioi narrasti behar izan ziren behar adina iraungo zuen bat lortu arte, hori beste zerbait bihurtzeko eta planaren hurrengo urratsera pasatzeko. Orduan pterodaktiloa azaldu zen munduan bere arrandi eta handitasun guztian, eta Natura osoak aitortu zuen atalase zenozoikoa zeharkatua zela eta periodo berri batek irekia zuela denda, aro berri bat hasia zela globoa gizonarentzat prestatzeko bidean. Izan liteke 3 Arkansaseko biztanleen gaineko txantxa. pterodaktiloak pentsatu izana hogeita hamar milioi urteak bera prestatzeko izan zirela, pterodaktiloarentzat ez baitzegoen burutazio tontoegirik, baina oker zegoen: prestaketa gizonarentzat zen. Zalantzarik gabe, pterodaktiloak arreta handia erakarri zuen, begi lausotuenak ere ikus baitzezakeen harengan txori baten hasiera zegoela. Eta halaxe suertatu zen. Baita ugaztunaren hasiera ere, denborarekin. Gauz a bat aitortu behar diogu: ikusgarritasunari dagokionez, bere periodoaren garaipen hutsa izan zela; hegoak eta hortzak zeuzkan, eta nahasketa almidonatu eta zoragarri bat zen oro har, Kipling en marinelaren urruneko sintoma premonitorio halako bat: Eztozu erregimentukue, eztabe tripulazinukue, arimafrodita xelebrie: marinel ta soldadue! Hortik aurrera, ia beste hogeita hamar milioi urtez, prestaketak arin egin zuen aurrera. Pterodaktilotik txoria garatu zen; txoritik, kangurua, kangurutik beste marsupiala k; horietatik mastodontea, megaterioa, nagi erraldoia, altze irlandarra, eta jendetza hori guztia, fosil erabilgarri eta didaktikoak lortzeko balio duena. Orduan lehen Izotz Geruza handia etorri zen, eta guztiak erretiratu ziren eta zubia zeharkatu zuten B ering Itsasartetik, eta Europa eta Asiatik ibili ziren bueltaka, eta hil egin ziren. Denak, gutxi batzuk izan ezik, prestaketarekin jarraitu ahal izateko. Sei glaziaziok, bi milioi urteko tartea egonik batetik bestera, akuilatu zituzten umezurtz koitadu ho riek lurrean gora eta behera eta bueltaka ibiltzera, eguraldi batetik bestera —poloetako sargori tropikaletik ekuatoreko antzigar artikora, eta buelta berriro, eta aurrera eta atzera — behin ere jakin barik hurrengoan zelako eguraldia egingo zuen; eta lekur en batean ezartzen baziren, bat batean kontinente osoa hondoratzen zen haien azpian inongo abisu barik, eta lekua trukatu behar zuten arrainekin, eta zalaparta batean alde egin itsasoa egondako tokietara, soinean zarpail lehorrik apenas ez zeukatela; eta b este ezer gertatzen ez zenean, sumendi bat pizten zen eta ziztuan bidaltzen zituen ezarrita egon ziren lekutik. Bizimodu ezegonkor eta ernegagarri hori eduki zuten hogeita bost milioi urtez, denboraren erdian ur azalean, denboraren erdian lehorrean, eta be ren buruari beti galdezka zertarako ote zen hura guztia, inoiz susmatu barik, jakina, hura gizonarentzako prestaketa zela, eta horrelaxe egin behar zela, bestela ez baitzen egongo toki egoki eta harmoniatsurik berarentzat mundura heltzen zenean. Eta azke nik tximinoa heldu zen, eta edonork ikusten zuen orain gizona ez zebilela oso urrun. Eta, egiaz, halaxe zen. Tximinoak garatzen jarraitu zuen bost bat milioi urtez, eta orduan gizon bilakatu zen... itxura guztien arabera. Horixe da historia. Gizonak 32.0 00 urte daramatza hemen. Mundua harentzat prestatzeko ehun milioi urte behar izanak frogatzen du mundua berarentzat egin zela. Diot nik ba. Eztakit. Eiffel Dorreak munduaren adina irudikatuko balu, gailurreko bolaren pintura geruzak irudikatuko luke adin h orretatik gizonari dagokion zatia; eta edonor konturatuko litzateke geruza horrentzat eraiki zela dorrea. Esango nuke, eztakit.

2023-12-01

Lo-kanta

booktegi.eus MIREN GORROTXATEGI lokanta Ezkaratzean sartzear nagoela, atea tupustean zabaldu eta norbait irten da barrutik. “Gabon” esan diodan arren, ez dit begiratu ere egin, eta purrustadaka urrutiratu da etxe ataritik, maletatxo bat eskuan. Erlojuari begiratu eta binaka igo ditut lehen solairurainoko eskailerak. Ahalik eta isilen zabaldu dut atea, eta zapatilak kendu ditut. Etortzeko beraiek esan didaten arren, lo egongo baitira agian. Noizbait sarrera hartako usaina etxekoa nuen arren, egun ez dut neure sentitzen. Nire etxeari banilla beltzaren lurrina dario; honi, itxiarena. Ez da usaina arrotz zaidan gauza bakarra: hamarkadetan sarrerako horma nagusia apaindu duen koadroa ere ordeztua izan da. Jada ez dago aitaren eta amaren abizenen armarria irudikatzen duen koadrorik, titi bat bistan duen emakume beltz baten margoak hartu du haren lekua. Aitak gaztetan zizelkatutako kutxak han jarraitzen du, eta, gainean, hauts kapa mehe batek estaltzen ditu ahizparen eta bion komunioko argazkiak. Okasiorako propio erositako soinekoa daramat jantzita, baita irribarre behartu bat ere. Ahizpak nire soineko bera darama, jostunak estutu behar izan ziona; irribarre zabala ahoan, batere behartu gabea. Oinpuntetan sartu naiz egongelan. Sofan eserita aurkitu dut aita. Telebistan iragarkiak ematen ari dira, baina begiak itxita ditu hark, ahoa zabal. —Aita —xuxurlatu diot. Begiak ireki eta betaurrekoak ondo kokatu ditu sudur gainean. Ahotsa kendu dio telebistari. —Ezin izan dut lanetik lehenago libratu —desenkusatu naiz. —Oraintxe joan da medikua. —Eta zer esan du? —Ez dio beste botikarik eman. Minarentzako bizkarrean itsasten diren txaplata horiekin nahikoa duela dio —Burua astindu du aitak, medikuaren erabakiarekin ados ez dagoela garbi uzteko. —Aita, jakingo du berak, medikua da. —Atzo etorri zenak beste zera bat ere eman zion minak kentzeko. —Gaur ere minez dago? —Eztarria lehortuta duela dio. —Baina ez dauka inon minik? Sorbaldak altxatu ditu aitak eta telebistari berriro soinua jarri dio, elkarrizketa amaitutzat emanez. Pasabidean zehar aurrera egin dut gurasoen logelara. Sarreran hasitako arte afrikarraren erakusketak han du jarraipena: merkatu koloretsuak, okre koloreko ilunabarrak, haur biluziak, titiak agerian dituzten emakume gehiago. Intzirika entzun dut logelatik datorren amaren ahotsa, zauritutako animalia dirudi. Ilunpetan dago gela. Gau mahaiko argitxoa piztu dut: uzkurtuta dago ama, dardarka ari da. Txikia iruditu zait: eritasunak zeharo higatu du. Hezur azalezko besaurrea non egon daitekeen kalkulatu eta hantxe, edredoiaren gainean pausatu dut eskua. —Ama, zer duzu? Mina daukazu? —Hotza. Hotz daukat gorputz osoan. Armairutik manta bat atera eta edredoiaren gainean zabaldu dut. Amaren ondoan eseri naiz ondoren. Aieneak isildu egin dira, ez dakit mantaren epeltasunak ala nireak baretu duen. —Hobeto, ama? —Eztarria lehortzen zait. —Nahikoa ur edaten duzu? —Edango ez dut ba. Lotan geldituko zara? —Jokin afaltzeko zain izango dut etxean. Atzo baino hobeto zaudela dirudi gainera, ama. Dena den, nahi baduzu, etzango naiz pixka batean hementxe, zure ondoan. Aitak lo egiten duen aldean etzan naiz. Umetan, gaixotzen nintzenean, hantxe etzaten nintzen. Han egiten nuen lo sendatu arte, amaren ondoan. Orain, ordea, amaren eskuak dira nireen babesa bilatzen dutenak. Eskutik heldu eta hatz lodiarekin zirkuluak egiten hasi zait eskugainean. Ez naiz eroso sentitzen, baina eskua askatzeko bulkadari eutsi diot. Noiz emango ote nion eskua azkenekoz? Txikitan. Ohikoa zenean eskutik heltzea gurasoei, ahizpari, aitona amonei, lagunei, andereñoren bati. Orain Jokinek baino ez dit heltzen eskutik, oso noizean behin. Intimitate handia eskatzen du inori eskua emateak, are gehiago laztantzeak. Eta amak eskatu gabe hartu dit. —Amaiak deitu dit lehen —esan dit. Aurpegia piztu zaio Amaiaren izena aipatzean; niri, ilundu —. Egoten zara Amaiarekin? —Ez —“Ez gaixotu zinenetik”, zehaztu beharko nioke —. Ez aspaldian. —Ia egunero deitzen dit. Garestia behar du Afrikako puntatik honaino deitzeak, ezta? Nire gaixotasunari buruzko galderak egiten dizkiot baina bera ez dela espezialista esaten dit eta hemengo medikuei kasu egiteko. “Nire gaixotasuna”. Amak ez dio izenez deitu nahi bere gaixotasunari, izena duena badelako. —Amaiak arrazoi du, ama; bera pediatra da. Zure medikuei egin behar diezu kasu. Dena den, badauka laster itzultzeko asmorik? —Zer ba? Gutxi gelditzen zait? Zerbait ezkutatzen didazue? —Ez, ama, ez da hori, baina… —Zu hemen egonda ez da haren beharrik. Ikusi duzu sarrerako margolana? Urtebetetzerako bidali zidana da, oroitzen? Ederra da benetan. —Oso ederra —gezurra esan diot —. Zer esan dizu medikuak? —Haserretu egin da eztarria lehorra daukadala esan diodanean. —Haserretuko ez zen ba, ama. Eztarria lehorra daukazulako deitu baduzu larrialdietara, normala. Baso bat ur ekarriko dizut. Jaikitzeko imintzioa egin dudan orduko gogor estutu dit amak eskua, ulertu du lehenbailehen handik ihes egiteko dudan gogoa. —Gelditu zaitez beste pixka batean. —Ama, berandu da: gainera, aita ohera etortzeko gogoz izango da honezkero. —Ez da gauerdia baino lehen oheratzen. —Jokin zain daukat, ama. —Senarra da, ez titiko umea. Afalduko du zu gabe. Amak preso daukan eskua askatu gabe, mugikorra bilatu dut poltsan beste eskuaz. “Afaltzera bai?” “Noiz hator?” “Non dun telefonoa! Bost aldiz deitu dinat”. “Amarenean” erantzun diot. “Atzoko makarroiak frigoan. Laster nauk”. —Zer zabiltza? —amak. —Jokini berandu joango naizela abisatzen. —Lotan geldituko zara, beraz? —Zu lokartu arte ez naiz hemendik mugituko, ados? Eskua estutu dit luze. Bere morse kodean eskerrik asko esan nahi du horrek. —Orain utziko didazu ur bila joaten? Eskua libratu ahal izan dut azkenean. Gau mahaian daukan basoa hartu eta komunera abiatu naiz, Kongoko paisaiak ezker eskuin. Komuneko atea ireki orduko pixa usainak kolpatu nau. Basoa bete eta amaren ondora itzuli naiz. Hark ezpainak busti baino ez ditu egin. Berriro ondoan etzan naiz. Bi eskuak hartu dizkit orain. Aurrez aurre gaude, eta eskuez gain begiradaz ere jabetu zait. Gorputza ez ezik, begietako distira ere akitu zaio. Begiak itxi ditu, ez dut antza gonbidapenik haren begiradako zoko intimoak arakatzeko. —Lehenago lokartuko naiz zerbait abesten badidazu —xuxurlatu du begirik ireki gabe. —Abestu? —Barre purrustada irten zait, bion artean sortutako gozotasun guztia zirt batean uxatu dut. Amak begiak ireki ditu. —Txikitan beti abesten nizun lo har zenezan, oroitzen? Nik Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak eskatzen nizkizun, Zuk Loa loa, Haurtxo polita, Amaren bularra abesten zenizkidan. —Oroituko ez naiz ba. Baina haur txikiei abesten zaie lo har dezaten, ama, ez helduei. —Zaharrak maitatzea baino atseginagoa da, bai, umeak maitatzea. —Hara, xantaia emozionalera pasatu zara orain. —Ez da xantaia. Soilik diot errazagoa dela haurtxo batekin samurra izatea nire moduko amona zahar batekin baino. —Hara! Ez naiz nahikoa samurra zurekin? Burkoan elkarri lotuta ditugun eskuei begiratu diet. Joder, Jokinekin berarekin ere ez naiz egoten eta halako posizio intimoan. Amak begiak itxi ditu berriro, ez dirudi erantzun behar didanik. Eskerrak eztarria lehorra zuen, hori da hitz egin beharra! Atseginagoa dela umeak maitatzea. Umeak ordea nahita ekartzen dira, desiratuak izaten dira gehienetan. Agian Amaia bizi den Kongoko herrixkan ez, baina hemen bai. Eta jaio aurretik dakizu lo kantak abestu beharko dizkiozula, mila fardel aldatu beharko dituzula. Eta gustura egingo dituzula biak ala biak. Baina gurasoak zahartzearena? Hori ez da nahita egiten den hautu bat, zahartzen dira eta kito, eta ez duzu ilusioz hartzen haien fardelak aldatu beharra. Txikitan, gaixotzen nintzenean, pentsatzen ote zenuen inoiz txanponaren alde batean geundela, ama? Noizbait txanpona itzuli egingo zela eta ifrentzuan ni izango nintzela zu zaindu beharko zintuena? Horretaz guztiaz hausnartu zenuen haurdun gelditu aurretik? Horretaz guztiaz pentsatuta ere, haurdun gelditu zinen? Horretaz guztiaz pentsatu zenuelako haurdun gelditu zinen? Lokantarik gabe ere, amak, azkenean, lo hartu duela dirudi. Poliki poliki hatzak haren eskuetatik askatu eta altxatu egin naiz. Aita lo dago berriro ere telebistaren aurrean. —Zoaz ohera —murmurikatu diot belarrira. Telebista itzali eta pasabidean aurrera ezkutatu da komunera. Oinetakoak jantzi eta, isil isilik, joan egin naiz. ************************* —Non ibili haiz? —senarraren harrera etxera sartu naizenean. —Esan diat, amarenean. —Gaur ere minez? —Konpainia nahi zian, besterik ez. —Ia lokartu naun sofan hire zain. —Afaldu duk? —galdetu diot, hozkailuko apaletan jada desagerturiko makarroi tupperraren bila. Harraskan aurkitu dut tomatez ondo koipeztatutako tupperra, beste ontzi batzuekin batera. —Digestioa ere egin dinat jada. —Ohera noak, leher eginda nagok —kolpez itxi dut hozkailua. —Itxaron, neska —esan dit atzetik gerritik oratu bitartean, eta adatsak alboratuta, belarri gingilean kosk egin dit, leun. —Jokin, nekatuta nagok. —Baina goizean ez didan ba esan obulatzen ari haizela? Orain dun momentua. Hozkailuaren eta kafe makinaren artean nahita utzitako aldizkaritik begira begira daukadan haurtxo irribarretsuari begirada itzuli diot, Jokinek kamisetaren gainetik titiburuak laztantzen dizkidan bitartean. “Haurdun gelditu aurretik jakin beharreko guztia” diote haurraren ondoan letra beltz lodiek. “Haur jaioberria nola bainatu, pausoz pauso” “Merkatuko bost pixoihalik onenak aztertu ditugu”. Ba ote da helduentzako pixoihalen rankingak letra larriz iragartzen dituen aldizkaririk? Zure ama nola dutxatu urra tsez urrats azaltzen duen artikulurik? Gaur goizean ere haurdunaldi aurreko pilula hartzea ahaztu zaidala ohartu naiz, Jokinek pilulen kaxa hozkailuaren eta kafe makinaren artean espresuki uzten duen arren, haurtxo irribarretsuaren aldizkariaren ondoan. —Ez zaukaat gogorik. Jokinen besoetatik ihes egin eta komunean sartu naiz. —Hire ahizpak deitu din, ez dionala telefonorik hartzen. Ama nola dagoen jakin nahi zinan —entzun dut hortzak garbitzen ditudan bitartean. Komunetik irten eta arropa kentzen hasi naiz pijama janzteko —. Idoia, ezin haiz betiko haserre egon Amaiarekin. —Askatasun osoz aukeratu dik amaren zaintzaz ez arduratzea, nik ere askatasun osoa zeukaat betiko haserre egoteko. Edo horretarako ere norbaiti baimena eskatu behar zioat? —Ez tiro egin mezulariari. Ahizpak deitu dinala jakinarazi nahi ninan, ez besterik —ohera sartu da, mugikorra eskuan duela. —Jokin, haurtxo bat bagenu, garbituko hioke ipurdia? —A ze galdera! Horixe garbituko niokeela, pozarren! —Eta prest egongo hintzateke nire ipurdia garbitzeko? —bota diot bere ondoan etzan naizenean. Ez diot eskurik eman, ez dira gurutzatu gure begiradak. Mugikorraren pantailan iltzatuta dago harena. —Zertara zatorren hori? Amari ipurdia garbitu behar izan dion? —hatza pantailan irristatzen duen bitartean. —Ez, ama bere ipurdia garbitzeko gai duk. —Orduan, zertara zatorren galdera hori? Guztiok ez gaitun berdin zahartzen, batzuk bere ipurdia garbitzeko gai izaten ditun hiltzen diren egunera arte. —Bazekiat, baina erantzun bat nahi diat. Gaixotuko banintz, neure ipurdia garbitzeko ezgauza banintz, egingo huke nigatik? —Beharko. —Beharko? —aurpegiratu diot —pozarrenetik beharkorako tartea amildegia da, egiaz. —Bai, beharko. Hik ere ama beharrak eraginda zaintzen dun, ezta? —Ez dakit zer erantzun, baina ez du berak erantzunik espero, ez du mugikorretik begirik kentzen —. Dena dela, inork neuri ipurdia garbitu baino, nahiago ninake hil. —Benetan ari haiz? Ez hidake zaintzen utziko? —Duintasuna galdu behar bada, ez —Azkenean mugikorra gau mahaian utzi eta gerritik heldu dit. —Eta maitasunez egiten bada, Jokin? Ez duk duina? —Gehienetan jendeari ordaindu egiten zaion lan horiek egiteko. Maitasunik ez din lekurik hor —Ilea alboratu eta lepoa miazkatzen hasi zait. —Eta ez duk duina haien lana? —neureari eutsi diot. —Lana bai. Gaixoa dun hor nire ustez duintasuna galdu duena —esan, eta lepoan musuak eta miazkadak tartekatzen jarraitu du. —Duintasun galdu? Benetan ari haiz? —Ez zakinat, Idoia, eta, gainera, berdin zaidan —Elkarrizketa amaitzeko, gainean etzan eta pijamaren azpitik bularrak laztantzen hasi zait. —Baina, hala ere, prest hago aita izateko. —Zer ikusi zaukan horrek? —Etsita, nire bularrak askatu eta alboan etzan da, sabaira begira. —Egunen batean, dena ondo bidean, heu ere zahartuko haizela. Ez duk nahi nik ipurdia garbitzerik. Balizko seme edo alaba jarriko huke horretan? Hi haurtxo ipurmasail guriak garbitzeko pozarren hagoelako guraso zaharren fardel zikinak garbitzera kondenatu nahi duk hire ondorengoa? —Hemen ez din inork inor ezertara kondenatu, Idoia —luze begiratu dit sastakadaren aurretik —: hik ama zaintzeko hautua egin dun, Amaiak bere bizitzarekin jarraitzea aukeratu din. —Eta nik ama zaintzea aukeratu dudalako, akabo nire bizitza. Hori esan nahi didak? —Badakin ezetz. Esan nahi ninan hik ama zaintzeko betebehar morala sentitu dunala; hire ahizpak ez. Hark haurtxo behartsuak sendatzeko beharra sentitu din. —Eta horrek pertsona hobea egiten dik? —Ez: baina ezta hi ere. Horregatik uste dinat ahizpari deitu eta zuen korapilo hori askatu behar zenuketela. —Ez diat Amaiaz hitz egin nahi, Jokin, orain ez. —Ezta nik ere. Txortan egitea besterik ez ninan nahi, neska —Mugikorra hartu, ordua begiratu eta atzera gau mahaian utzi du, hasperen batez berandu dela adieraziz. Dena den, oraindik larrutan egiteko esperantzarik ez balu, honezkero amaitua zuen elkarrizketa. —Bestalde, umeak izatea bizitza asegurua ere baduk zenbaitentzat —teman jarraitu dut —. Zenbat ote dituk zahartzaroko bakardadeak beldurtuta umeak ekartzen dituztenak… —Idoia, benetan ari haiz? Uste dun larrutan egitera doazen bikoteek hori guztia pentsatzen dutela? Egin egiten dun eta kito. Hator hona. Jokinek pijamaren gomatik tira egin dit eta aldi berean mihia ahoan sartu dit. Atzera egin dut: ez ditut esateko nituen guztiak oraindik esan. —Haurtxoa lokartzeko abestuko huke? Lo kantak abestuko hizkioke haurtxoari? —Bai —Hasperen egin du berriro. —Eta niri, abestuko hidake? —Bai —Edozeri baietz esateko prest dago ni behingoz isiltzearren. —Eta abestuko hidake orain? —Idoia, orain ez. —Noiz ba? Inoiz ez didak abestu. —Ez naun abeslari ona. —Berdin zaidak, abestu iezadak. —Baina zer nahi dun abestea? —Lokanta bat, goxo goxo, larrutan egin aurretik —esperantzaren bat eman behar diot gizajoari. —Benetan ari haiz? —Bene benetan. —Ezin dinat —barrez hasi da Jokin. —Tira, nire ipurdia garbitzeko prest hengoke baina ez haiz gauza lo kanta bat abesteko? —Ez dun gauza bera. Fardelarena derrigorrean egingo ninake, beste aukerarik ezean. —Hain zuzen, ez diat beharretik egiteko eskatzen, maitasunetik baizik. Maite naukalako soilik. —Abesteaz ari haiz ala fardelak aldatzeaz?

2023-12-01

Leku-bat-omen-zuen

booktegi.eus MAITANE PEREZ Leku bat omen zuen Leku bat omen zuen mundu horretan, joan beharra dauka, “maite zaitut eta dena esanda dago, banoa lasai”. Xabi Bandini Amasa Villabonako jendeari, oparitutako elkarrizketa, hitz, istorio, keinu, besarkada guztiengatik, etxean bezala sentiarazteagatik, zuen herriaren parte izaten uzteagatik, eskerrik beroenak. Abuelo Victorrentzat, zure hegaldiak utzitako hutsunean sortuta ko kontakizuna, zuretzat. 1. ATALA Basurdearen gorpua errepidean etzanda zegoen. Errei oso bat hartzen zuen, gorputz handi, puztu horrek. Gauaren iluntasunean animalia estaltzen zuen odolak distira berezia ateratzen zuen kotxearen argiekin. Odol asko zeg oen, animaliaren ilea dena bustita. Iratik begiak ikusi zizkion, haginak, sudurra, haren ondotik pasatzerakoan. Ez zuen denbora nahikoa izan oraindik arnasten ote zuen edo erabat hila ote zegoen ziurtatzeko. Begiak ireki irekita, arreta errepidean eta fora lek ematen zizkioten aginduei kasu eginez, animalia atzean utzi eta bidea jarraitu zuen. Arnasa azkartu zitzaion, momentuan mantendutako kalma desagertu eta urduritasuna etorri zitzaion, inpresioa. Leihoak ireki zituen gaueko aire epela kotxean sar zedin, eta pixkanaka azeleratuz joan zen, autobidean eskatzen den abiadura minimoa hartu arte. Ez zion pedalari gehiago zapaldu, hor mantendu zen, arnasa berreskuratu eta begien azpiko dardara desagertu arte. Lagun batzuek Iruñean antolatutako erakustaldi batetik zetorren, gogorik gabe egindako ateraldi bat, asteko lan guztiaz nekatuta. Erakustaldiaren ondoren agurrak, pote batzuk, lagunei aitzakiaren bat azaldu eta kotxea hartuta bidean jarri zen, dagoeneko gaua itxia zenean. Donostiara heldu zenean berandu zen, espero zuena baino beranduago. Larunbat gaua eta hirian festa giroa nabaria zen, udako azken egunetan eguraldi epela eskertzen duten horien guztien zarata. Iratik begiak igurtzi zituen lehenengo semaforoan gelditzerakoan, eta ondoko eserlekuan botata zitue n gauzak poltsan sartzen hasi zen, aparkatzerakoan lehenbailehen kotxetik atera ahal izateko. Aparkatzeko lekua erraz topatu zuen, bere harridurarako, eta minutu gutxiko kontua izan zen kotxea itzali, giltza atera, poltsan azken gauzak bildu, kotxetik atera, kotxea itxi eta portalean sartzea. Arrautzak besterik ez zituen tortilla bat afaldu zuen, mugikorreko mezuak begiratzen zituen bitartean. Villabonako kuadrillako taldean mezu mordoa egon zen egun guztian zehar, baina ez zien kasu gehiegirik egin. Orain ere ez. Eskola garaiko lagunek hurrengo egunerako plana antolatzen ari ziren, eta bera ere gonbidatua zegoen, noski. Ez zen joango baina. Urteak ziren herria zapaltzen ez zuela. Gainetik begiratu zituen mezuak, hurrengo egunerako alarma deskonektatu eta mu gikorra mahai gainean utzi zuen. Gelara bidean garbitu gabekoa ikusi zuen sukaldean, komunean garbigailuko atea irekita eta esekitzeko zain zeuden arropak ere, baina atea ixtearekin ezabatu zuen irudia bere aurretik. Korridorean geratu zen momentu batez, p isuan zegoen isiltasuna entzuten, aspaldidanik bakarrik bizi bazen ere ohitu ezineko isiltasun hura. Ohean sartu zenean oraindik autobideko basurdeak eragindako dardara zeukan hanketan. Begiak irekita egon zen une batez. Eskuarekin kopetako izerdi tantak l ehortu zituen eta buelta erdia eman zuen, buruko bat hanken artean besarkatuz. Larunbata bukatzear zegoen eta hurrengo eguna atseden hartzekoa izango zen. Bart gaueko Teleberrin eman zuten horren berri, Amasako Txakolindegira batzuk helikopteroz heldu z irela. Bizkaitar batzuk, Durangokoak. Aita harritu egin zen, Amasako txakolindegi hori non dagoen eta ez duela gogoratzen, eta nik baietz, ezagutzen duela, Arratzaingoko goiko partean dagoen eraikin hori dela. Orduan baietz. “Bai, behin eo ikusi et, gauza itsusi hoi.” Berria eman aurretik nekatuta zegoela eta lotara joan nahi zuela baina gero hor geratu zen nirekin, egongelan, eta errepasatu genituen Amasa eta Villabonako kontuak. Aitak irribarre egiten duenean ama gogoratzen dut, elkarrekin irribarre egite n zuten une horiek guztiak etortzen zaizkit juntu. Polita da aita irribarrez ikustea. Gaur goizean nire logelatik atera naizenean bere ohean jarraitzen zuen, lo seko. Milaka aldiz esan diot komuneko atea ixteko, baina ez dit batere kasurik egiten. “Astuna zea Mirentxu”, esaten dit, baina kasurik ez. Parez pare irekita topatu dut berriz ere, nork daki gaueko zein ordutatik, tutueriako usain higuingarri hori etxean zabaltzen zelarik. Bihar astelehenarekin fontaneroa etorriko dela zin egin zidaten, ea egia den . Leihoak ireki ditut itsasoko haizea sar dadin. Gustuko dut etxeak itsas usaina hartzen duenean. Momentu bat geratu naiz itsasoari begira, hondartza hutsik eta olatu txiki batzuen soinua besterik ez. Beroa egiten zuen jada, egun astuna izango zela argi ik usten zen, arratsaldean galerna ekartzen duten horietakoa. Hori ere bart gaueko Teleberrin esan zuten, enbata abisua arratsalderako. “Azken eunak ditteu hemen.” Ozenki esan dut, ozenki entzuterakoan benetan onartzeko edo. Iraila hasi eta Donostiara itzuliko gara berriz ere aita eta biok. Hori da Xantiri esandakoa, bederen. Ez dut goizero itsasoan hartzen dudan bainua hartzeko astirik izan. Gau txarrak nahastu nau. Urduri egon naiz, ez dakit esaten lo egin ote dudan. Itsasoari begira azken urteetan berdin gertatzen zaidala pentsatu dut, uda bukaera hurbildu eta Donostiara itzultzeko ideiak aztoratzen nauela. Iratik dio kasu egin behar diedala holako sentsazioei, baina ni ez naiz ona halakoak interpretatzen. Alaba aspaldi ikusi ez dudala pent satu dut orduan, beti handik hona dabil. Orio utzi dudanean hondartzako parkinga betetzen hasia zen, nafarrak batez ere. Horregatik ahalik eta azkarren atera naiz Villabonarantz, goiz itzultzeko, karretera gainezka egon aurretik. Denbora gutxiko kontua iza ngo zen, aitarentzat pastak erostera joan nahi nuen, hainbeste gustuko dituen horiek, Amasa kafetegikoak. “Ochentaynueve betekottut, ochentaynueve!” Aurreko urtebetetzetik errepikatzen zuen gauza bera. Pastak pozik hartuko zituela ziur nintzen. Ahaztuta n eukan zenbat gustuko dudan kafetegi hori, leku hori, zein gustura egoten naizen beti bertan. Aspaldi ez nintzela han egon, aspaldi ez nintzela herrira itzuli. Lehenago bisitak ohikoak ziren, gurasoak bertan bizi zirenean, baina aita nirekin Donostiara eram an nuenetik ez dut momentua ikusten, ez dut aitzakia aurkitzen, jaiotako herrira itzultzeko aitzakia bat beharrezkoa balitz bezala. Pastak erosi ondoren kafesnea eta txokolatez betetako kruasan horietako bat eskatu dut, jada bertan egonda gosari goxo bat h artzeko gura sartu zait. Gainera Izaskuni deitu eta berehala etorriko zela esan dit. “Kruasan horrek txokolate pila auka barrun, esajeratubak dia, serbilleta beharkozu!” Ziur nengoen kafetegiko langile hura ezagutzen nuela, baina ez nekien izena ondo esango ote nuen, askotan ahazten baititut izenak azkenaldian. Horregatik ez ezagutu izanarena egin dut, badaezpada. Terrazara atera naiz. Aulki metalikoen soinua txorien kantuekin nahasten zen, jende mordoa kafea hartzen, tostadak, kruasanak, azken opor eg unak aprobetxatzen gazte ugari, agureak, familiak, kale berrian kotxe gutxiren batzuen zarata, definitu ezinezko kolorea duen elizako kanpaien soinua. Kafetegiko terraza mugatzen duen koxkan Joxe zegoen eserita, beti bezala, alde guztietara begira, bera be zain zaharra den txapela hori buruan. Ez dakit noiz izan zen kafe bat halako lasaitasunez hartu nuen azkeneko aldia. Dena dira eginbeharrak, presak, ez du ematen erretiratzeak atsedena ekartzen duenik. Lehenago lanpetuago nenbilen baina gauzak beste modura antolatu, edo nik zer dakit, gauza gehiago egiteko aukera izaten nuen. Inguruan zegoen jendea aztertzen aritu naiz, ama eta alaba ematen zuten bi, batez ere. Ez nekien alaba eta ama ote ziren, baina nik hala erabaki dut. Alaba haserre zirudien. Ezin nitue n entzun amari esaten zizkionak baina ez zirudien oso hitz politak zirenik. Ama tente tente zegoen, alaba serio entzuten, txintik esan gabe. Ni baino gazteagoa zen ama hori, Irati baino gazteagoa alaba. Hala ere, eszenak nahigabetu egin nau. Irati Gasteiz era bigarren karrera ikastera joan zen urte berean nik Donostiako lanpostua hartu nuen. Bizilagun eta familiako askoren “pozten naiz” eta “ze atrebittua zean” horien atzean ironia asko jasan nuen. Horretarako zaharregia nintzela eta erretiroa gertu izanik holako erokeria bat egiteak herriko jendea aztoratu zuen. Nebak, batez ere. Aitak ez zuen deus esan, amak ere ez, baina laguntza eman zidaten. Iratik ere ez zuen ezer esan, eta horrek mina eman zidan. Geroz eta gutxiago ikusten genuen elkar. Arrasaten unib ertsitatean egon zen bitartean oraindik etxera etortzen zen asteburuetan, gehienetan. Gasteizera aldatu zenean ordea, bertan geratzea erabaki zuen. Naturala zela eta onartu behar nuela, eta onartu egin nuen. Baina faltan botatzen nuen. Egunero joan eta eto rri ibiltzen nintzen ni Villabonatik Donostiara eta buelta. Aita edo ama gaixorik zeuden egunetan lanera faltatzen nintzen, anaiek ezin zuten haien lanetan eguna eskatu. Nekatuta ibiltzen nintzen, baina zoriontsu nintzen, pozik nengoen. Azkenean atsegin nu en lanpostu batetan nengoen, nire azken lan urteak benetan gustuko nuen horretan ematen. Iratiren isiltasuna, baina, mingarria zitzaidan. Gasteizera bisitan joan nintzaionean tren geltokira etorri zen nire bila. Muxu eman zidan, besarkada estua, beti egite n duen bezala. Jatetxe batera joan ginen, alde zaharreko kale estu horietako batean. “Gustoa zaude, mattia?” Baietz, hiria, unibertsitatea, giroa, dena maite zuela. Idazle bat ezagutu zuela, gustuko zuela, eta begiak argitu zitzaizkion. Denak kontatu zizki dan, ikasketak, lagunak, ateraldiak. Bazkaldu ere ondo bazkaldu zuen. Izokin koloreko jertse fin bat zeraman jantzita, ezpainak margotuta, eder ikusi nuen. Nik Donostiakoak kontatu nizkion, nire egunerokoak hainbeste emozio ez bazituen ere, laneko kontuak eta sentitzen nuen poza transmititzen saiatu nintzen. Irribarre egiten zuen berak, baina burua beste nonbaiten zeukala iruditu zitzaidan. Lagun batzuk topatu zituen gero, haiekin hizketan egon zen tartetxo batez, nik haragia bukatzen nuen bitartean. “Nolat an animatu ziñan unibersitaten sartzea berrogeita bost urtekin?” Ezustean harrapatu ninduen, postrea ahoan sartzen. Txikia zen bera erabaki hura hartu nuenean eta ez omen zuen gogoratzen nola izan zen momentu hura niretzat. Hurbiltasuna sentitu nuen, alaba k nire barnekoak ezagutu nahi zituela, interesa zuela. Kontatu nion, Salbadoran lan egiteaz nazkatua nengoela, erizain izan nahi nuela, hori izan zela beti nire ametsa baina gaztetan ez nuela aukerarik izan, eta heldutan erabaki hori hartzean kritika asko jaso nituela. Orduan ere. “Ordun ere. Oain bezela.” Errepikatu egin nuen, bere ahotsetik zeozer entzun nahian, kontra edo alde, zeozer. Ez zuen deus esan. Galdetu zizkidan unibertsitatea nolakoa zen garai hartan eta lagunak egin ote nituen. Baietz nik, eta mandarinazko sorbetea edan nuen. Trenean bueltan lo egiten saiatu nintzen, baina ezin izan nuen. Amari deitu nion, dena ondo ote zegoen jakiteko. Ezagunak ziren paisaiak pasatzen ikusten loak hartu ninduen azkenean. Trenetik jaisterakoan mezu bat neukala ikusi nuen, Iratirena. “Barkatu ne gauzatan naolako ta asko hitzetten detelako nei buruz. Harro nao zutaz, ama.” Amasa kafetegiko alaba horrek eskuak luzatu ditu mahai metalikoaren gainetik eta amak hartu dizkio. Bata besteari begira geratu dira unetxo ba tez. Gero, buruarekin baiezkoa egin dute biek, motel, elkarrekin erabaki garrantzitsu bat hartu izan balute bezala. Aulkietatik altxatu eta kafetegira sartu dira, kalera irteteko. Izaskun iritsi da, azkenean. Espero nuen moduan poztu nau bera ikusteak. Denbora gehiegirik ez nuela eta azkar eskatu du kafea berarentzat, kruasanik gabe. Zer moduz eta piropo askoren ondoren familiari buruz hitz egin dugu, bere semea eta alaba eta senarra denak ondo daudela, denak Villabonan bizi direla, pena dela n i joan izana, faltan botatzen nautela. Xantiri buruz ere galdetu dit, ea zer moduz, ea elkarrekin jarraitzen genuen, eta orduan nik atzo txakolindegira helikopteroz ailegatu ziren horien kontua aipatu diot. Barre egin du, “Imajinatzezu herrin zenbat koment atu zan!” Koxkan dagoen Joxeri buruz broma bat egin dugu gero, minututan zenbatuz gero zenbat urte egon ote den gizon hori hor eserita eta herri guztiaren berri izanen zuela dagoeneko, eta paseatzera joan gara, erreka aldera, antzina Salbadora zegoen lekur a. Eguzkiak gogor jotzen zuen jada, nahiz eta oso goiz izan oraindik, eta leku horren argitasunak momentu batez geldiarazi nau. Erreka gogoratzen dut, zikin, egun bakoitzean kolore desberdin batekoa, inguruak denak zikin, kea. “Ta hoi aparra jun zanian!” Eta haizeak errekako aparra altxatu eta Villabonan elurra egiten zuenekoa gogoratu dugu. Ustel usaineko elurra. 30 urte baino gehiago pasa zirela ordutik eta zaharrak garela jada, eta barre egin dugu, eta han aurrean errekaren beste aldean ariketak egiten z ituzten Zizurkilgo agure batzuei begira egon gara, hemendik urte batzuetara egingo ditugunak imajinatuz. Erreka garbiaren freskotasuna, argitasuna, jaioterrira itzultzearen sentsazioa, aspaldi sentitzen ez nuen etxean egotearena. Baina Oriora itzultzeko or dua zen, aita agian esnatua egongo zen jada, gosaltzen seguruenik, eta pastak eraman behar nizkion. Besarkada batez agurtu dut Izaskun, kotxea Kale Berrian aparkatua neukala eta udaltzainek isuna jarriko ote zidaten beldur nintzela, eta zaindu, eta noiz it zuliko zara, eta hitz egingo dugu. Kaioak agertu dira zeruan, karrankan, beranduago kostaldean enbata egongo zenaren seinale. Arraroa izan da trenetik hemen jaistea, oso arraroa. “Billabona Zizurkil”, hainbestetan ikusitako kartela, hainbestetan atzean utzitakoa. Ez dakit zergatik etorri naizen, ez dakit zer gertatu zaidan. Gau osoa errepidean hildako basurdearen irudiarekin ametsetan egon naizela iruditzen zait, eta amorratu nau igandean astean zehar baino goizago esnatzeak. Berriak ikusi ditut gosaltze n nuen bitartean. Amasako txakolindegira atzo helikopteroz etorritako batzuei buruz ari ziren. Pentsatu dut udan berrien faltan ibiltzen direla telebistakoak, baina zerbaitek mugitu nau barrutik. Amaren mezu bat ikusi dut telefonoan. “Irati, goatu gaur att onan urtiak diala.” Hogeita hemezortzi urte betetzeko, eta amak oraindik holako gauzak gogorarazi behar dizkidala pentsatzen du. Trena hartu dut, eguneroko norabide berean, igandeetan inoiz egiten ez dudan bezala. Oso ezberdina da trena igandeetan, jende ezberdina, soinu ezberdina. Kontrako norabidean hondartzara doazen bikoteak ikusi ditut, gazte taldeak beranduago joango ziren, ez dago zertan hain goiz esnatu beharrik. Nire norabidean gutxi batzuk, ia inor, egia esanda. Tren linea honek nire bizitzaren e remu naturala markatu duela bururatu zait, tren linea honen parte diren herriak nire bizitzaren parte ere izan direla, niretzat gertuagokoak izan direla gertuago dauden baina trenik ez duten beste batzuk baino. Trena. Tren hau. Bizitza osoa tren honen barr uan eman dudanaren sentsazioa. Aitaren etxera Tolosara, amaren etxera Villabonara, lagunekin Hernanira, Tolosara, Donostiara, Ordiziara, Gasteizera ikastera, Beasainera lanera, Xantiren etxera Donostiara, aitona amonak bisitatzera Villabonara... Gurasoak banandu zirenean hasi zen dena. Ama Villabonan geratu eta aita Tolosara joan zen. Zazpi urte besterik ez nituen nik baina erabat giltzatuak ditut nire memorian garai nahasi hartako zenbait momentu. Euria gogor ari zuen aita espetxetik atera zen egunean. Ko txez bidaia luzea egin genuen eta hara iristerakoan erabat liluratuta geratu nintzen aita jasotzeko zegoen jende mordoa ikustean. Ez nuen espero, ez nuen ulertzen. Hainbestetan joanak ginen ama eta biok leku gris hartara eta inoiz ez genuen inor topatu, in oiz ez genuen aurpegi ezagunik ikusi, nik ezagutzen nuenik ez behintzat. Egun hartan ordea gauzak desberdin hasi ziren jada etxetik, aitona eta amona gurekin etorri baitziren kotxean, eta ama telefonoz entzun nuen izeba Arantxarekin hizketan haiek zein ordutan atera eta zein kotxetan joango ote ziren. Ama urduri ero ibili zen etxetik goiz osoan zehar, poltsa batean gauzak sartu eta gauzak atera, niretzat inolako zentzurik ez zuten beste ekintza askoren artean. Aita espetxetik aterako zela esaten zidan behin eta berriz, aurreko guztietan entzun izan ez banio bezala. Horregatik aitona amonak eta izeba osabak ere etortzea ulergarria egin zitzaidan, berezia, baina zentzuzkoa. Hara iristean ordea jende mordoa zegoen, ezagunak egiten zitzaizkidan aurpegi batzuk et a inoiz ikusitako beste asko. “Aitangatik etorri al dia?” “Bai, Irati.” Aita famatua zela edo pentsatu nuen momentu hartan, hori dio amak esan nuela, nire aita famatua zela. Jendeak maite zuela. Eta harro sentitu nintzen. Ez nekien gerora sentimenduek zer nolako bueltak emango zituzten aita eta bion artean. Gasolindegi bateko jantokian bazkaldu genuen, ni aitona eta amona artean eserita, babestuta, eta kokakola edaten utzi zidan amak, lehenengoz. Nire sei urterekin urtebetetze festa baten antzeko ospakizuna iruditu zitzaidan. Baina ez zen hori. Zeozer sakonagoa gertatzen ari zen han. “Eun bereziya da, Irati, beti goatukozu. Atta etxea dator gukin.” Pozik nengoela gogoratzen dut bai, sentsazio hori ez zait ezabatu. Joateari pisu handia ematen zaio, baina oso txikia itzulerari. Despedidak, doluak, horiek indar handia hartzen dute, pertsonek bere bizitza nola bideratuko duten horren ondoren, nola altxatuko diren, nola aurrera egingo dioten egunerokotasunari. Itzulera batekin denak poztu egiten ga ra. Itzulera ona da. Itzuleraren ondoren atsedena, poza eta zoriontasuna aurresuposatzen dira, listo etxean dago, itzuli da, orain dena ondo. Denbora gutxiko kontua izan zen, ordea, poza gure etxetik desagertzea. Hasieran bai, zoriontsu ginen, pelikulak ik usten genituen elkarrekin, kalera ateratzen ginenean agurrak eta besarkadak egoten ziren beti, Aranerrekara eramaten ninduen aitak paseatu eta zaldiak ikustera. Ama lanean zegoen, aitak denbora behar zuen oraindik lana aurkitu ahal izateko. Ni pozik nengoe n. Ama ere pozik egon zen denbora batez, biak zeuden pozik. Denak. Baina itzulerak arrosa kolorekoak ez direla eta eztabaidak sartu ziren etxean, zarata, aitaren paseo luzeak, amaren ihesak. Batak bestea mintzen zuten, gauza txikiekin, nahi gabe. Nik ere z enbaitetan mindu nuen aita, orduan ez banekien ere. Ez nuen bere autoritatea onartzen. Jolasak bai. Etxera iritsi ziren arau berri guztiak, ez. Askotan haserretzen nintzen berarekin, eta bera nirekin ere bai. Erantzunik ez zuten eta niretzat oso logikoak z iren gauzak esaten nizkion, “zu zein zea nei agintzeko”, “nun eon zea zu oain arte”. Holakoen ondoren aita eta ama elkar besarkatzen ikusten nituen sukaldean. Maite zuten elkar. Baina hori ez zen nahikoa izan. Biek gogoan zuten pertsona horren antza zuen b este norbait topatu zuten, izaera aldatuta, gauzak egiteko modu desberdinarekin, bizitako guztiak emandako aiurri konkretu eta berriekin. Ez ziren pertsona berdinak, eta ez ziren berdinak izango. Hori orduan ez nuen ulertu. Entzun, bai. “Aldatu in zea, Joa kin.” “Beste bat zea, Miren.” Ezin izan zuten erlazioa berreraiki. Egun batean aita Tolosara joango zela azaldu zidan, gertu zegoela, asteburu guztietan berarekin egongo nintzela. Barre egin zuen berriz ere espetxera ote zihoan galdetu nionean. Ez nuen ul ertu zergatik egin zuen barre. Orain pentsatzen dut nire ahotik hura entzuteak aita mindu zuela nolabait, eta barre hura ez zela poz barre bat izan, min barre bat baizik. Eta orduan hasi ziren nire tren abenturak. Orduan hasi nintzen Villabonatik Tolosara eta Tolosatik Villabonara hainbestetan egin izan dudan bidea egiten, hasieran lagunduta, gerora bakarrik. Astean zehar amarekin eta asteburutan aitarekin. Horrek bere alde exotikoa zeukan, bi gela, bi etxe, bi herri, asteburuetan beti zeozer berezia. Nekat u nintzen baina. Institutua bukatuta batxilergoa Tolosako ikastolan egin nahi zuten nire lagun gehienek. Nik haiekin joan nahi nuen, baina ez nuen astean zehar egunero aitarekin bizi nahi izan. Astean zehar Tolosan ikasi arren amaren etxera itzultzen nintz en lotara. Asteburuetan parranda zegoela eta, ere bai. Pixkanaka geroz eta gutxiago geratzen nintzen aitarekin, inoiz ez gehiago geratu arte. Honakoan aita ez nuen bat batean mindu, pixkanaka baizik. Trenaren abentura gurasoekin bizitzetik lagunekin bizit zera pasa zen, ikastolara, Hernanira parranda egitera igandeetan. Inguruko gazte guztiak nahasteko tresna izan zen trena, gure trena. Bidaiak arintzeko jolas bat egiten genuen garai hartan, bidaiari bakoitza zein geltokitan jaitsiko zen asmatu behar genuen . Janzkeragatik asma genezake, hau Hernanin jaitsiko da, ziur, hau Urnietan, seguru. Eta apustuak egiten genituen. Gaur ez nuke bakar bat ere asmatuko, denak berdintsu ginela iruditu zait. Nire eremu naturaleko geltoki horiek guztiak zeharkatu ditut gaur ere, egunero Beasainera lanera joateko egiten dudan bezala. Baina gaur ez naiz haraino iritsi. Gaur herrian jaitsi naiz. Eta hainbestetan zapaldutako geltoki honetan ikusi dut berriz ere nire burua, irla honetan, alde batera eta bestera egindako bidaia guz tien aztarnak airean marraztuta. Banku metaliko batean eseri naiz, bertigo moduko batek jota, pozaren eta ikararen arteko emozio deskribaezina. Ez nekien nora joan nahi nuen, ez nekien geltokia ukitu eta itzultzeko trena hartuko ote nuen, hondartzan izkina ko arroka ukitu eta beste aldera martxa egiten den bezalaxe. Lagunak geratuak ziren. Imanolek eta Uxoak Arratzainen duten terrenoan elkartuko ziren bazkaltzeko eta aspaldi ari zitzaizkidan konbentzitu nahian, “Irati mesedez, Irati leno bezela, Irati ze euk ikozu itteko igande baten bestela”. Baina nik ez nuen joan nahi, erabakita neukan, ez neukan gogorik, eta herrian agertu izana beste bultzada bati zegokion, ez nituen gauzak nahasiko. Bisita azkar bat gehienez eta Donostiara itzuliko nintzen biharko gauzak prestatzera. Mugitzea erabaki dut, geroago pentsatuko nuen nora. Eskailerak jaitsi, Zizurkilgo geltoki ondoko auzoa zeharkatu eta errekara heldu naiz. Han, errekaren bestaldean, erakusleiho batean dotore ipini duten jostailuzko herria ematen du Villabonak . Nire herriak jostailu batek bezala separatu daitezkeen piezak izango balitu dena errazagoa izango litzateke, pentsatu dut. Trenaren txistua entzun da, txistu hori. Eta kaioen karranka, kostaldean ekaitza egongo zenaren abisua. Amasako txakolindegiko i rudiak pantailan agertu ziren berriro ere, Praixku esnatu eta logelako telebista txikia piztu zuenean. Arreta handiz geratu zen gizona telebistari begira. Eskuek dar dar egin zioten pixka batean eta pentsatzen geratu zen, ohean eserita, Edurne emaztearen o he hutsa eta ukitu gabea bere aurrean. Hamar minutu eman zituen horrela, deus egin gabe, bere buruarekin gelako bakardadean. Gero, segurtasunez altxatu, telebista itzali, mandoa mahaitxoaren gainean utzi eta komunera joan zen. Atea itxita zegoen eta indarr a egin behar izan zuen ondo funtzionatzen ez zuen heldulekua mugitzeko. Irekitzea lortu zuenean tutueria usaiak gogor kolpatu zuen. Iturginak hurrengo egunean etortzekoak zirela esanda zion Miren alabak, ea honakoan egia ote zen. Bukatzerakoan atea irekita utzi zuen, heldulekua mugitzeak suposatutako esfortzua zela eta hurrengorako gauzak erraztearren. Egongelako leihoak irekita zeuden eta itsasoko haize leuna sartzen zen barrura. Irribarre egin zuen gizonak emaztearen argazkia goizero bezala laztantzen zuen bitartean, eta leihotik hurbilen zegoen apalean ipini zuen. “Goizian itsasondon, gauian barrun, hotzik ez hartzeko.” Miren bilatu zuen sukaldean, eta bere logelan, baina ez zegoen etxean. Alaba azkenaldian leku guztietan egoten zen etxean e z ezik. Zailtasunez lurrera eroritako egutegia altxatu eta mahai gainean utzi zuen, okerreko hilabetean irekita. Pasabidera atera zen gero, eta han geratu zen momentu batez, geldi geldirik, erabakiak hartzen dituenaren seriotasuna begitartean. Orduan, barr uko zerbaitek bultzaturik, sukaldera itzuli, nota bat idatzi eta mahai gainean zegoen azukre potearen azpian harrapatuta utzi zuen, itsasoko haizeak eraman ez zezan. Logelara joan zen, armairutik praka urdin ilunak eta koadrodun alkandora atera eta jantzi egin zituen. Pijama ondo tolestu eta ohe gaineko izkina batean utzi zuen, goizero bezala. Etxeko sarreran zituen kirol zapatila erosi berriak oinetakoak sartzeko adar luze baten laguntzaz jantzi, txapela jarri, bastoia hartu eta kalera atera zen. Eusko trenaren geltokian pareoz betetako zakua bizkarrean zeraman Madou agurtu zuen, eta hondartzara zihoazen auzoko batzuk ere bai. Bere eremu naturaletik kanpo dagoen norbaitek bezala begiradak erakartzen zituen, eta “Praixku, ze, gaur eskursiyua?” bezalako batz uk erantzun behar izan zituen. “Bai” txiki bat soilik, gutxi hitz egitearen fama ez haustearren. Patxadaz egin zuen bidaia Errekalderaino, lasai, leihotik begira, paisaian aldatutako guztiak aztertzen eta basoaren iluntasunaz gozatzen. Kopetako izerdia zap i batekin garbitzen zuen noizean behin eta bastoian eskuak pausatzen zituen gero. Trenetik jaitsi zenean irribarre egin zuen: lehenengo pausoa arrakastatsua izan zen. Autobusaren zain egon zen gero. Inguruetara begiratzen zuen, kuriositatez, ezezaguna zitz aion leku hartan ezagunen bat bilatu nahian edo, kopetako izerdia gero eta maizago zapiarekin lehortuz. Pauso hau ere erraza izan zitzaion, autobusean igo, txoferrari tiketa ordaindu, aurreko lehendabiziko eserlekuan eseri, eta Villabonaraino bidaiatu. Err aza. Hori adierazten zuen bere aurpegiko harrotasunak. Autobusak Villabonako kale berria zeharkatzen zuen bitartean Praixkuk leihotik begiratzen zuen eta bere herriko terraza, denda, izkina guztietan zeuden denak aztertzen zituen. Eskuek dardar egin ziot en berriro ere. Txurrut tabernako terrazan ezagun batzuk ikusi zituen, eta kalearen beste aldean ziztu bizian ateratzen zen kotxe bat, gaizki aparkatua egoteagatik udaltzainak ia gainean zituena. Praixkuk kopetako izerdia garbitu zuen berriro ere. Eliza ok rearen ondoko paradan jaitsi, ingurura begirada luze lasai batzuk bota, eta edozein eginbeharrerako derrigorrezko lehenengo pausoa eman zuen: Zentroa tabernan sartu zen. Taberna nahiko hutsik zegoen, goiz zen oraindik, baina nabaria zen beteko zela, mahai guztiak prest, sukaldea martxan. Marianito bat eta tortilla pintxo bat eskatu zion barrako emakume ilehoriari eta kanpora atera zen, terrazako toldo azpiko mahai bat hartzera, inork okupatu aurretik. Herriko izkina hartan mugimendua egoten zen beti, jende a alde batera eta bestera, dendetara eta paseoan, Eliza horia, autobus geltokia, gaztelekua, plaza, Kale Berriaren bihotza zen bidegurutze hartan. Bere parean Amasa kafetegia, bertan koxka, eta koxkan eserita, Joxe. Ikusi zuenean begiak handitu zitzaizkion Praixkuri eta irribarre egin zuen. Gauzak bere tokian zeuden. Hamaiketakoan zentratu zen gero. Aspaldi ez zuen pintxo hura jaten, aspaldi ez zuen leku hura sentitzen, momentu hura. Alaba Mirenek zuela hiru urte Donostiara harekin bizitzera eraman zueneti k lehenengo aldia zen bere taberna kuttunean zegoela, lehenengo aldia herrian bakarrik zegoela, bere kabuz, seme edo alabetako bat gainean izan gabe. Lehenengo aldia herrian bakarrik zegoela, Edurne joan zenetik. Trenaren txistua entzun zuen. “Ze ai haiz h emen, Frantsixko?” “Hementxe, hamaiketakua itten.” “Familiyak permisoik eman al dik?” “Eztek ikusten, o!” Migel tabernara sartu zen barrezka eta Praixku mahaian geratu zer barrezka bera ere, eta trago eder bat eman zion marianitoari. Minutu batzuen ondoren Migel bueltan zen, eta lagun zaharraren ondoan eseri zen. Aspaldiko partez eta elkar ondo ikusten zutela esan zuten biek, eta gero bakoitzak bere minen errepasoa egin zuen, Praixkuk motz, beti bezala. Migelek karpeta bat atera zuen eta bertan zeramatzan a rgazki zahar batzuk erakutsi zizkion Praixkuri, benetako argazkietatik ateratako fotokopia handiak, Amasa Villabonako iraganekoak. Praixkuk ez zien argazkiei arreta handiegirik jarri, ezagutzen zituen jada, urteak ziren Migel argazki berdinekin bueltaka ze bilela. Baina hitz egiten utzi zion, bere bustidura txiki guztiekin, eta irribarrea kendu ezinean egon zen lagunaren kontuek iraun zuten bitartean. Gauza gutxi esan zituen berak, errekan aspaldi egiten ziren estropaden argazkia ikustean, “arraunian ittia i yerin jakin gabe re!”; eliza eraiki berri zegoeneko argazki bat ikustean, “eskerrak argazkin koloria eztala ikusten!”; dotore jantzitako mutil talde baten argazkia ikustean, “Villabonan bibotiak ta txaleua, jende txulua!”. Gutxi gehiago. Baina horrelakoak ziren elkarrizketak Praixkurekin eta horrekin kontent geratu zen Migel. Biak pozik. Beste marianito bat eskatu zuen Migelek, ur baso bat Praixkuk. “Bazpa re, geyegi ez hitzetteko.” Oriora bueltako bidean goizean goiz baino trafiko gehiago zegoen. Uda bu kaerako egun eder horrek oporrak luzatu nahi zituzten guztiak kostaldera erakartzen zituen. Miren musika jarrita lasai zihoan kotxean, Serraten bere diskorik maiteena entzuten eta kantatzen. Andoain pasa ondoren jatetxera deitu zuen bazkaltzeko zeukaten erreserba pixka bat atzeratzeko, ordu bietatik ordu bi eta erditara. Aitak luze lo egin bazuen berandu gosalduko zuen eta azkenaldian jateko gogo gutxirekin ibiltzen zen gainera gizona. Behar ez zituen azalpenak eman zizkion telefonoaren beste ald ekoari. “Bintzako, bai.” Deia bukatu eta dezepzioa nabaritu zitzaion aurpegian. Telefonoa hartu zuen berriro ere, auto ilara aprobetxatuz, eta Iratiri deitu zion. Tonu bat, bi, hiru. Erantzunik ez. Eskuak bolantean jarri eta aurrera begira geratu zen. Bazekien hala ere jatetxearenak ilusioa egingo ziola aitari, aspaldi ari zen jatetxe batera noiz joango ote ziren galdezka. Sorpresa polita izango zen. Deus berezirik gabeko jatetxe normala, erosoa. Lasai egongo ziren gainera, biak bakarrik, aita eta bera. Iratik asko egiteko omen zuen, gauean etorriko zen. Bi nebak oporretan zeuden oraindik familiekin, eta Xantik aitzakia absurdo bat asmatu zuen Donostiatik ez mugitzeko. Telefonoa hartu zuen eta Xantiren zenbakia bilatu, baina berehala atzera egin eta mugi korra poltsaren barruan sartu zuen berriro ere. Gero eta gauza gutxiago egiten zituzten elkarrekin Xantik eta berak. Aurreko egunean Mirenek arratsaldea Donostian pasa zuen berarekin, gizona Oriora hurbiltzeko oso arratsalde konplikatua zuelako. Ez luke in portako ere joan izan ez balitz, batzuetan egunak ematen zituzten elkar ikusi gabe. Baina egun hartan Mirenek esfortzu bat egin zuen, beste bat. Alde zaharrean ardo batzuk hartzen zituzten bitartean Mirenek elkarrizketa haien erlazioari buruz hitz egitera bideratzen saiatu zen behin eta berriz, baina ez zen modurik egon. Elkarrizketa bera ere eskasa izan zen. Ondorengo sexua ere bai. Hirurogeita zortzi urte betetzeko zituen eta bere bizitza sexuala berpiztu zuen gizonak itzaltzen ari zuen berriro ere. Beste lako bizitza, ere bai. Hamabi urte ziren Xantirekin bizitzera joan zenetik, barnean halako errebuelta eragin zion gizon harekin. Donostiako lanpostua hartu eta bi urte beranduago ezagutu zuen, indartsu sentitzen zeneko momentu hartan, independente, eguner o trenean joan eta etorri ibiltzen zenean pozik, gaztetako poz horrekin. Xanti ospitale berean lan egiten zuen gizon argal eta bizarduna zen, erizaintzako laguntzailea. “Ezer berezik eztun gizon atraktibo hoitako bat”, horrela esaten zien bromatan Mirenek lagunei. Maitemindu egin zen Miren, edo hori pentsatu izan zuen orduan. Gauza horiek egiteko zaharregia izateagatik berriro ere kritikak entzun behar izan bazituen ere, Villabonako pisua alokatu eta Xantirekin bizitzera mugitu zen Donostiara. Zoriontsu iza n ziren, hiriburuan leku kuttunak zituzten, asko ateratzen ziren. Sexua ere polita zen, apala, laztanez beterikoa. Bere bizitza bestelakoa bihurtu zen. Lana Donostian, bikotea Donostian, udako pisua Orion, herrira gero eta gutxiago hurbiltzen zen, eta egit en zuenean gurasoak ziren denbora osoa hartzen ziotenak. Gero erretiratzea etorri zen, eta egoera guztiak zentzua galdu zuen erabat. Eguna luzea egiten zitzaion Donostian, lanarik gabe. Xanti gero eta gutxiagotan egoten zen etxean, lanpetuta edo, absente. Mirenek Oriora egiten zuen eskapu. Amaren azken egunak Villabonan pasa zituen, eta aspaldi bizi ez zuen lasaitasuna sentitu zuen bertan, lasaitasun eder eta mingotsa aldi berean. Ama hil ondoren, Xantik onartu zuen Praixku haiekin bizitzera eramatea Donost iara. Baina bera desagertu egin zen. Eta Mirenek ez zuen gehiegi faltan bota. Jaioterrira egindako itzulera horrek zeozer mugitu zion barruan. Atzo, sexu eskas eta inoiz baino geldoagoa amaitzean etzanda geratu zen Miren momentu batez, eta atzamarrekin be re gorputzeko zimurrak laztandu zituen, suabe, ondoko gizona jantzi eta egongelara alde egiten zuen bitartean. Zentzurik gabekoa iruditu zitzaion logela hura, zentzurik gabekoa Garmendihandia txikitako baserriko argazkia Moneten koadroaren ondoan, zentzuri k gabekoa sukaldean entzuten zen irratiko ahots etengabea. Aitarekin afaltzeko garaiz iritsi zen etxera. “Baño etzenun bertan lo in bihar?” Komunetik oihuka eman zion ongietorria agureak. Alabak zapatak kentzen zituen bitartean aita hurbildu eta kopetan em an zion muxua, txikia zenetik egiten zuen bezala, eta Mirenek oilasko bularkiak prestatu zituen bientzat afarirako. Auto ilara mugitu zen azkenean, eta kotxeak berriro abiadura hartu zuen. Azkar iritsi nahi zuen Oriora, oraindik erosketa gutxi batzuk egin behar zituen eta. Musikaren bolumena igo zuen, “Edurne” abestia baitzen hurrengoa, bere maiteena. Aitak zioen amak izena Nievesetik Edurnera aldatzeko erabakia Serraten abesti hura entzun zuenean hartu zuela, Amasako emakume bati buruzkoa delako abestia e ta ez zelako batere logikoa Serratek bere izena euskaraz esatea eta berak ez. Egia esanda denok deitzen zuten Edurne aspaldidanik, baina ofizialki aldatzeak sekulako poza eman zion amari. Kanpora bazkaltzera joan zen familia egun hartan. Bere kalera iriste rakoan Mirenek kotxea aparkatu eta aitarentzako pastak zituen poltsa besoan zintzilik etxera hurbildu zen. Beroa leunagoa zen bertan Villabonan baino, airea goxoagoa. Gora begiratu eta Praixkuren pertsiana jaitsita ikusterakoan irribarre egin zuen, aita la sai patxadaz lotan imajinatuz. Azkenaldian luze egiten zuen lo Praixkuk, eta hala egitea ona zela eta berak ez zuela lehenago esnatuko esanda zion alabak. Aita lotan baldin bazegoen denbora gehiago izango zuen gauzak egiteko. Horregatik gauerako barazki ba tzuk erostera joan zen lehenengo eta Pilar bizilagunaren tinbrea jo zuen gero, udaren laburpena egin eta badaezpada hurrengora arte agurtzeko. Etxera igo zenean komuneko atea berriro ere irekita aurkitu zuen. Sakon arnastu zuen haserrea kontrolatzeko eta a tea itxi zuen burua astinduz. Sukaldean sartu zen, erosketa poltsak mahai gainean utzi, eta pasten poltsa eskumuturretik atera behar zuenean nota bat ikusi zuen mahaiaren gainean. “Mirentxu, Villabona nijoa. Eztakit zeatikan. Bakit bidia, ez preokupatu. At salde arte, atta.” Bihotza azkartu zitzaion. Gogor eutsi zen mahaira, ez erortzeko, eta minutu eskas baten ondoren kotxeko giltzak hartu eta ziztu bizian jaitsi zen eskaileretatik, Amasa kafetegiko pasten poltsa oraindik ere besotik zintzilik. Arratzain era iritsi naizenean Imanol parrila garbitzen aurkitu dut goiko partean. Ikusi nauenean gauzak lurrean utzi eta korrika etorri da ni besarkatzera. Ia ahaztuak nituen Imanolen besarkada estuak, gogor eusten zaituztenak. Harrituta esan dit ziur zirela ez nin tzela agertuko, eta nik esan diot ezetz, berez ez naizela agertuko, haiek agurtzera soilik etorri naizela, momentutxo bat, gero alde egin behar dudala. Goiz zen, eta besteak iritsi arte Imanol eta Uxoa terrenoan bakarrik egongo zirela pentsatu dut, horrega tik joan naiz, aukera izango nuelako haiekin bakarrik egoteko, besteak iritsi aurretik. Hori ez diot esan. Eskolako lagunak dira denak, gaztetako lagunak. Baina hainbeste urte kanpoan ibili ondoren ez dakit zer hitz egin haiekin, ez dut nire bizitza kontat zeko gogorik, ez dakit zeri buruz galdetu behar diedan, ez dakit zer erantzun galdetzea nahi ez dudan horiek galdetzen dizkidatenen. Whatsapp taldeari zero kasu egiten diodala onartzea ere zaila egiten zait. Imanol eta Uxoa dira faltan gehien botatzen ditu danak. Jon eta Alaitz ere bai, baina hori beste kontu bat da. “Pasa, pasa, ez geatu hor.” Imanolek besoarekin nire sorbalda inguratuz aldapa jaitsi dugu, ia saltoka ume txikiak bezala, barrezka. Ardiak korrika bizian atera dira beste aldera. Uxoa agertu da etxetxoaren atzeko partetik gure ahotsak entzun dituenean. Hark ere gogor besarkatu nau bere beso argalekin, pozpozik. “Aurrea, pasa, ez geatu hor.” Mahaia prest zeukaten, luzea, mantel zuri bat gainetik. Uxoa urdaiazpikoa mozten ari zen, eta hor zeuden ere patata poltsak, oliba latak, patea eta ogi barra bi. “Gu aldatu gea, baño menua...” Barre egin dugu. Zuhaitzen bestaldean ikusten den herriari begira geratu naiz eta segundo batez irreala iruditu zait dena. “Egitan etzeala bazkaltzen geatuko?” , Imanolek. Uxoak ez dit galdetu, berak badaki nire burua irakurtzen, berak beti asmatu izan du nik pentsatzen nuen guztia. “Irati herri hontan beti aldi baterako dao.” Irribarre egin diot Uxoari, eta mahai luzearen alboan zegoen bankuan eseri naiz. Bankua hankamotza zegoen, eta oreka mantendu behar izan dut ez erortzeko. Oreka mantendu behar izan dut han gelditzeko, han egoteko, bertakoa sentitzearen sentsazioak ez itotzeko. “Nekatuta zaudela emateu.” “Ez det gehiegi loin.” Eta basurdearena kontatu diet, e ta begiak zabalik entzun dute nire kontakizuna. Eta konturatu naiz ametsetan ez dudala soilik hildako basurdea ikusi, konturatu naiz Londreseko kanpoaldean Edortak eta biok ikusitako hildako oreina ere agertu zaidala ametsetan, eta aita espetxetik itzuli eta hurrengo egunean etxeko atarian aurkitu genuen hildako katua ere bai. Eta konturatu naiz lagunek ez dakitela Edorta nor den, eta terreno horretan egondako azken aldia Londresetik itzuli nintzenean izan zela, eta kuadrilla guztiaren galdera asko erantzun behar izan nituela egun hartan, Londresen nola, non, norekin, zertan, baina ez nuela Edortaren izena aipatu ere egin. “Sagardo pixkat?”, Imanolek. “Bai, mesedez”, nik. Hiruak mahai inguruan eseri gara. Nola nagoen jakin nahi izan dute, ze planak ditudan. “Ondo nao.” Benetan esan dut, benetan ondo nengoela sentitu dudalako. Baina ez dut azaltzen jakin ez dakidala non egon nahi dudan ondo, ez dakidala nire aldi bateko herri guztietatik zeinetan egon nahi dudan ondo. Ez didate gehiago galdetu. Urdaiazpikoa ja n dugu, oliba lata bat ireki, barre egin dugu. Bi sagardo hartu ditut azkenean baina ez diet utzi hirugarrena zerbitzatzen, besteak laster agertuko ziren eta. “Baño eztittuzu ikusi nahi, o?” “Bai.” Egia berriz. Baina ez hola, ez gaur, ez denak batera, ez k uadrillan, kontzeptu horrek aztoratzen nau. Hori ez dut esan. Zuhaitzen beste aldeko paisaiak harrapatu nau berriro ere, argi horrek. Londresetik itzuli nintzenean antzeko sentsazioa eduki nuen. Bertan zortzi urte eman ondoren hona iritsi eta argiak kolpat u ninduen, usainak, berdeak. Londreseko usaina gorroto nuen, jatorri ezberdineko jatetxeen usainak kalean nahastu eta sortzen zen kirats hori, zakarrontzien inguruan biltzen zena kalean korrika eta presaka jaten zuten guztien zaborrekin, iluntasun amaigabe hartan. Zortzi urte eta ez nintzen usain horretara inoiz ohitu. Lehenago itzultzeko aukera izan nuen, aukerak, pluralean, baina lana nuen bertan, aukera on bat ingelesa ikasteko, karrera profesionalean aurrera egiteko, hori esaten nion neure burua ri. Hori esaten nien guztiei. Edorta ezagutu nuenean urte bat neraman hiri hartan. Ingelesa ikastea zen nire lehenengo helburua eta klaseak ordaindu ahal izateko lan eta lan ibiltzen nintzen, topatzen nuen edozein lekutan. Arratsalde batean, jatetxeko lan nazkagarri hartan hamabi ordu eman ondoren, ingeleseko apunteak beso azpian, metroa hartu nuen. Ikara izugarria ematen zidan metroan lo geratzeak, nekea ezin kontrolatu eta auskalo non esnatzeak. Jolasten nuen orduan, neure buruarekin, gaztetako joko hart an bezala, metroan zihoazenen jatorriak asmatzera, batzuei gure herrikoak ere emanez: gizon asiarra Ordiziakoa, bizkarrean umetxoa zeraman emakume beltzarana Andoaingoa, musika ozen zeraman neska gaztea Tolosakoa, kamiseta beltza zeraman mutiko hura, Herna nikoa. Hura zen benetan hangoa zirudien bakarra, nire jokoan sartutako mamu hura. Ez nintzen urruti baina, Lasartekoa zen. Herria ez nuen asmatu; guretzat gerora imajinatu nuen guztia, ezta ere. Edorta ez zen bere izena, ez benetakoa, bederen. Iheslari pol itikoa zen, baina hori ere ez nuen bukaera arte jakin. Beste gauza asko, inoiz ez. Euskaldunak izateak elkartu gintuen, hiri gris hartan gure herri txikiei buruz hitz egiteak, euskaraz mintzatzeak ingeles guztien artean. Ingelesa ikasteko nire helburua ez zitzaidan hain garrantzitsua iruditzen jada, berarekin euskaraz egin ahal banuen. Klasetara joaten nintzen hala ere, gero eta gutxiago. Diruz larri nenbilen, eta hartu beharreko lan triste horiek guztiek denbora eskatzen zidaten, eta Edortarekin egoteak er e bai. Begirada berezia zuen. Ile horia, mugarik gabeko begi beltzak. Kitzikagarria zen dena berarekin. Berak ere lana behar zuela eta elkarrekin hasi ginen hiriaren kanpoaldean zegoen ett moduko batera joaten. Pabiloi handi bat zen. Gure izenak apuntatzen zituzten hara iristerakoan eta banku batzuetan esertzen ginen gero, itxoitera. Lanak iristen ziren heinean hango guztien profilak begiratu eta lanerako aukeratzen zituztenen izenak ozenki esaten zituzten. Aipatutakoak altxatu eta furgoneta batea n sartzen ziren, lanera bai, baina nora edo zertara jakin gabe. Elkarrekin egoten ginen Edorta eta biok pabiloi hartan, zain, batzuetan egun osoa. Batzuetan gutako baten izena esan eta batek alde egiten zuen bestea bertan utziz. Gaua arte ez genekien gerat u zenak lan egin ote zuen. Gauean kontatzen genion elkarri, non egonak ginen, zein lanetan, zein egoeratan. Elkarrekin lo egiten genuen, elkarrekin larrua jo, elkarrekin barre. Lan zeken asko hartu genituen biok, eta gure ordutegi ilegalek uzten zigutenean elkarrekin egoten ginen. Ez ginen elkarrekin bizi, ni beste hiru pertsonarekin pisu konpartitu batean bizi nintzen, bera hiriaren kanpoaldeko familia batek alokatzen zuen gela txiki batean. Baina trena gora eta behera, gure herrian bezala, hantxe egiten g enituen peripeziak elkar ikusteko. Hiru urtez egon ginen horrela, elkarrekin oheratzen, elkar maitatzen, elkarrekin lan zikinak bilatzen. Nik ingeniaritza karrera bukatua neukan aspaldian, eta lan txiki horiekin nazkatuta egon arren ez nintzen ausartzen n ire bizitzarentzat espaloi bat gehiago eraikitzen. Ez nuen hazi nahi, ez nintzen Edortarengandik urrundu nahi. Ez nekiena zen bera zein urrun zegoen jada. Nik neure buruarengan baino konfiantza handiagoa zeukan Edortak niregan, eta animatu ninduen injineru bezala lana bilatzera, eta konbentzitu ere. Coventry n cafek zuen egoitzan lana lortu nuen, egoera ekonomikoa hobetu zen, elkarrekin bizitzeko proposamena egin nion. Ez zuen onartu, baina. Horren ordez, bizi zen etxeko sukaldeko aulki batean eseri ninduen , familia kanpoan zegoela aprobetxatuz, eta egia kontatu zidan. Parte bat, bederen. Ihesean zebilen. Atxilotzeko agindua zuen bere gain. Alde egin behar zuen. Edorta ez zen bere izena. Arrakala bortitza eragin zuen nire barrenean. Gurasoek bizitako guztia lohi zaku bat bezala erori zitzaidan gainera, nik aitarekin izandako eztabaida guztiak, nire adin hartako ideia politiko nahastuak, nire topikoz beteriko ideologia, nire sentimenduak, gure bizitza, denak eztanda egin zuen. Ez nuen nahi eta nahi nuen, gorro to nuen eta maite, ez nuen Londres nahi bera gabe, ez nekien nor zen bera. Lasaitasuna mantendu nahian kontatu zidan kontatu zidan gutxi hori, baina eskuek dar dar egiten zioten. Miresmena sentitu nuen hari begira, eta ez nuen ulertzen zergatia, bere ahots aren lasaitasun hargatik agian, arriskuaren gainetik niri egia kontatzeagatik, libre bizirauteagatik, aurretik saihestu izan nuen mundu hori aurrean izan eta ez ikustea lortzeagatik, inoiz ezin izan dut hori jakin. Ez nuen ezagutzen, eta ez nuen gehiago ez agutuko. “Biño zergatik... nik ez det uste... nik eztakit... ni ez nao…”. Ez nuen ausardiarik topatu deus zentzudunik esateko. Larrua jo genuen gau osoan. Etengabe errepikatu nuen ozenki bere izena larru jotze hartan, oihuka, bere izena ez zen izen hori. Hurrengo egunean desagertu egin zen. “Gure herrin ikusiko gea.” Azken mezua. Bi hilabete beranduago itzultzeko aukera izan nuen, Beasaingo cafeko postu bat hartzeko aukera eskaini baitzidaten. Baina Londresen geratu nintzen. Lanarekin pozik nengoen, auker a on bat ingelesa hobetzeko, karrera profesionalean aurrera egiteko, hori esaten nion neure buruari. Hori esaten nien guztiei. Ez nintzen itzultzera ausartzen. Hori ez nion inori esan. Edorta Londresera itzuli eta ni aurkituko ez ote ninduen beldur, Euskal Herrian topatuko ote nuen beldur. Nola, non, argazkia zein egunkaritan. Londresen geratzea izan zen erabakia, beste lau urtez luzatu zena. Benetako lagunei gauzak kontatzeak lasaitzen gaituela pentsatu izan dut askotan, baina ez zen momentua. Imanolek pa rrila prestatzen bukatu behar zuen, Uxoak urdaiazpiko asko zuen oraindik mozteko, eta lagunak etortzekoak ziren. Imanolek tontakeriak egin ditu, beti bezala, barre egin dugu hirurok. Besarkada estu bi eraman ditut, benetako lagunenak. Laster itzuliko ote n aizen, baietz nik. “Ta hemen geatzeko noiz?”, ardiak korrika atera dira maldan gora alde egin dudanean. Txermin auzotik jaitsi naiz herrira, gure pisua dagoen tokira. Amak eta biok bertara mugitu ginen aita espetxean zegoenean, eta, amak, Donostiara joan zenetik, alokatua dauka. Kale berritik nire gela izanaren leihoa ikusten da, eta aurretik pasa nahi izan dut, ikusteko ea zein gortinak dituzten jarriak edo loreontzirik ote dagoen. Etxe itsusia da, bistak ere bai. Baina erreka ondoko etxetxo horia dauka p arean, Villabonako kartel zaharra fatxadan daukan etxe borobildua, ipuin batekoa ematen duena. Argazki bat atera diot, afaltzerakoan aitonari erakusteko. 2. ATALA Migelek alde egin ondoren tartetxo batez egon zen Praixku oraindik Zentroa tabernako terraza n eserita. Argazkiak zituen karpeta berarentzat gordetzeko hainbeste tematu zen laguna, onartu egin ziola azkenean, eta bertan geratu zen ur basoa eta karpeta itxia mahai gainean. Elizako kanpaiek jo zutenean, horretarako momentua zenaren uste osoarekin, altxatu, bastoiaren laguntzarekin errepidea gurutzatu eta kalearen beste aldeko koxkan eseri zen, beste ezinbesteko eginbehar bat, orain arte egondako lekutik metro gutxi batzuetara. Perspektiba desberdina zuen handik, ordea, eta alde batera eta bestera egon zen begira, lehenago Joxek egin bezala. Pasatzen ziren guztiak agurtzen zituen, gehienak nortzuk ziren jakin gabe, eta gehienek ere ez zuten bera ezagutu. Anjelek bai. Ezagutu eta bere ondoan eseri zen. “Atzo Malkorttikikuak ikusi nizkin.” “Malkorttikikuak? Hombre!” “Inaxiz hizketan attu giñuan.” “Zertaz?” “Inaxiz.” “Inaxi? Zeakua... Malkorttikikua?” “Malkorttikikua, bai.” “Bai...” “Harea ezkondu zan, Erausietandikua huan, harea ezkonduba. Ta geo familiya... Ondo jarrita zitxauken beaiek etxia, oso ondo, etxia ere berriya in ziyen etxian onduan ta... Ezautu huan hik Inaxi?” “Jesus! Mutil koxkorra izatetik.” “Emakume ona aparta huan. Hoi apaizakin eon huan neskame. Geo familiya ona izan zin harek eh, hiru o lau o bost zizkiyen eh!” “Familiy a dexentia, bai.” Elkarrizketa amaitutzat emanda Anjel altxatu eta bazkaltzera joan behar zuela esanez alde egin zuen. Ez zuten elkar agurtu, aurreko egunean elkar ikusi izan balute bezala eta hurrengoan ziur elkar ikusiko balute bezala, egunerokotasunak g auzei ematen dien garrantzi ezarekin. Praixkuk pauso txiki azkarrekin urruntzen ikusi zuen laguna eta berak ere ibiltzeko erabakia hartu zuen. Zalantzatan egon zen hasieran, nora joan. Presarik ez zeukan eta azkenean kale nagusira zuzendu zen, bastoia esku batean, argazkien karpeta bestean. Halako pausa txiki bat egin zuen kalean sartu aurretik, arnasa sakon hartzeko. Patxadaz ekin zion gero, ingurukoa arretaz aztertuz. Etxe berrietako garajeko atea ixten ari zen, dendak itxita, ferreteriaren kartel zahartu a, ibiltzeko arropa erosoak jantzita bikote bat, aio aio, kirola egitera zihoan gazte bat, ur botila eskuan, gaztetxea seinalatzen zuten geziak paretetan. Kaleak fresko usaintzen zuen, itzaletan zegoen erabat, eta Praixkuk begiak ixten zituen noizean behin , pausa txikitxoak eginez. Kultur Etxeko paretan zegoen antzina astoak lotzeko burdinazko eraztuna eskuan hartu eta astindu egin zuen pixka batean, txikitan hainbestetan entzundako soinu hura eragiteko. Begiradarekin kaleko beste paretetan lehenago egondak o beste eraztunak bilatu zituen. “Lastima.” Patinete elektriko batek aztoratu zuen bere aldamenetik pasatzean eta gizonak pausoak pixka bat azkartu zituen. Kaleko alde horretako tabernak itxita zeuden, eta isiltasuna zen nagusi. Baina pixkanaka hasieran ap al entzuten ziren ahotsak ozendu ziren, lasaitasuna erabat urratu arte. Gizonak irribarre handi bat egin zuen, Errebote plazara iritsia zen. Tartetxo batez banku batean esertzea erabaki zuen Praixkuk. Ondoan gertatzen zen guztia aztertzeak nekatu egiten zu en, baina ezin zuen saihestu, ez zuen nahi. Sorbaldak jaitsi, lasaitu, eta hasperena egin zuen. Iratik hamabi bat urte zituenean, igande batean, aitonak pasteleria zaharrera eraman zuen. Nahi zuena aukeratzeko eta berak garizko bi makilatxo zituen poltsa txiki bat eskatu zuen. Aitonak beste gauzaren bat aukeratzea esan zion, hori oso eskasa zela, baina Iratik ezetz, hori nahi zuela berak. Beti burugogor. Plazako banku batean eseri ziren gero, aitona eta biloba, gauza hura jatera. Haien inguruan jende mordo a, haurrak, helduak, zaharrak, iskanbila, pilota jolas txikiak, bizikletak. Baina Irati eta aitona bata bestearekin besterik ez zeuden, inguruko guztiari jaramonik egin gabe. Goiz hartan aitona eta amona haserretu omen ziren haien artean, askotan gertatzen zitzaien bezala, eta etxean amona eta ama utzita aitonak bilobarekin ateratzea erabaki zuen. Bide batez elkarrekin egoteko, bere neskato kuttunarekin. Biloba gehiago zituen, hiru, denak mutilak, baina Irati zen bere kuttuna, bere maiteena. Ez zion inoiz e san, Iratik bazekien. Egun hartan aitonak herriko plazan gertatutako kontu asko eta asko kontatu zizkion, eta Iratik adi entzun zituen horiek guztiak. Aitona gizon isila zen normalean, horretaz kexatzen ziren beti etxean eta hori zen Iratik ere ikusten zue na. Baina igande hartan, arrazoi logikorik gabe, aitonak inoiz baino hitz gehiago zuzendu zizkion. Erreboteko kontuak, “lehen eztakizu zenbat jokatze zan, anjelusa errezatzeko gelditze zian, bazeon bat mankua, Villabonako mankua, istripuk eon dia pelotakin , batek begiya galdu zun!” festak, “ezteu ba dantzatu hemen, erroskilleruak etortze zian, idi apustuk itte zian, inguruko festa onenak zian.” bertsoak, “bertso saio batian lau mila laun elkartu zian, pentsa, askotan eote zian bertso sayuak, hor eote zan kioskuan.” Iratik, aitonaren jarrera hura aprobetxatuz, galdera asko egin zizkion eta aitonak denak erantzun, harro zekien guztiarekin, harro bilobari hori guztia kontatzeko gai izateagatik. Udaletxen mataderua zeon, ta hor itten zuen, hor bertan hil, ta e spektakulu bat zan eh! Zikin guztik ibaira, odola, kakak eta dana. Iratik begiak handi handi ireki zituen eta aitonak barre egin zuen. Gero gaiaz aldatuz festetara itzuli zen, eta amonarekin dantzatutakoak kontatu zizkion, kilimak nola egiten zizkion gerri partean eta munduko barrerik ederrena zeukala amonak. “Dauka.” “Haserre daonen ez.” Irati zuzen begira geratu zitzaion, serio. Aitonak eskua eman zion eta keinu batez etxera itzuli behar zutela adierazi zion. Eta hara joan ziren biak, motel, elkarrekin in oiz baino gehiago hitz egindako une hura pauso azkarregiek ezabatu ez zezaten. Orain ere jende mordoa zegoen plazan haren inguruan, baina Praixkuk bakarrik ikusi zuen bere burua. Altxatu eta martxan jarri zen berriro ere. Bildutako errebote sarearen azpit ik pasa zen, tabernan zeudenak agurtu eta Karkaroa hartu zuen, Itzalpe jatetxera bidean. Bazkaltzeko ordua zen jada eta ez zitzaion leku hobeagorik bururatu. Beti leku berdinetara joateko ohitura zuen Praixkuk. Ez zen egun hartan hori aldatzen hasiko. Miraria izan da eskaileretatik ez erortzea. Kotxean sartzera nindoala egongelako leihoak oraindik irekita zeudela gogoratu dut, eta arratsaldean enbata egonen zela, eta korrika igo naiz berriro haiek ixtera. Ezin nuen sinetsi. Nola zen posible aita bera bak arrik Villabonara joatea, ezin nuen buruan sartu. “Bakit bidia”. Banekien bazekiela, baina ez zen bide bat berak bakarrik egiteko modukoa, edozein gauza gerta zekiokeen. Leihoak itxi eta korrika jaitsi naiz berriro. Kotxean sartu, eta oraindik besotik zint zilik neuzkan pastak kopilotuaren eserlekuan jarri ditut. Pasta madarikatuak, erostera joan ez banintz aita etxean egonen zen, lasai. Kotxea piztu eta egiten ari nintzena benetan pentsatu gabe Villabonarantz abiatu naiz. Izerditan nengoen, beroa izugarria zen. Telefonoa hartu dut eta Iratiren zenbakia markatu dut, baina ez du erantzun. Ez dakit zergatik deitu diodan, Irati Donostian zegoen, beti bezain lanpetuta, beti bezain independente. Baina aztoratuta nengoen, ezin nuen ondo pentsatu. Arnasten saiatu na iz, hori esaten du Iratik egin behar dudala, airea sakon hartu eta motel bota behar dudala, hiru zenbatuz. Musika piztu da bat batean, kotxe zahar ero honetan. Lehen geratu den tokitik hasi da musika, Edurne, amaren abestia. “Abestu Edurde, abestu Edurne. Hori da zure herrie”. Ez dut itzali nahi izan. Pentsamendu positiboak izaten lagunduko zidala pentsatu dut, aita ondo zegoela, ziur, gizon indartsua dela, eta zaharra izanagatik ere burua ondo duela, jakingo duela bere burua zaintzen. Baina ezin nuen ulert u, zergatik gaur, bere urtebetetze egunean, zergatik horrela, abisatu gabe, galdetu gabe. Nik pozik eramango nuke Villabonara egun pasa, nahi izanez gero. Baina inoiz ez dit hori eskatu. Inoiz ez. Ama hil zenean aitak bi hitz besterik ez zituen esan. “Agu r, Edurne”. Besterik ez. Aurreko asteetan herrira itzuli nintzen Oriamendiko haien pisura aitarekin egotera. Ama ospitalean zegoen eta ezin nuen jasan aita etxean bakarrik imajinatzea. Nik ezin nuen jasan. Berak ordea, bai. Bera zaintzeagatik haien etxera mugitu nintzen, hura bakarrik ez egoteko. Agian okertu nintzen, agian hori zen berak benetan behar zuena. Aitaren hitz egite eskasa nabarmenagoa egin zen egun haietan. Kostata ateratzen nion esaldiren bat eta isiltasuna nagusitu zen beti alaia izan zen hau rtzaroko etxe hartan. Irati etorri zen arratsalde batean, abisatu gabe, eta pastelak ekarri zizkion aitonari. Honek, nirekin egiten duen bezala, bilobari kopetan muxu eman zion, telebistaren aurrean eseri, eta ez zigun hitz bakar bat ere zuzendu arratsalde osoan. “Normala da, ama.” Iratik aitonarekin beti izan duen enpatia nik ez dut inoiz izan. Saiatu naiz, baina ez dut lortu. Ezin dut jakin zer pentsatzen duen, zer sentitzen duen, zer duen begi urdin horien atzean. Iratik begi berdinak ditu, agian horrega tik uler dezake nik baino hobe. Aitonaren ondoan eseri zen, eskua hartu zion, eta munduko pazientzia osoarekin hor egon zen ia ordubetez, isilik, nik aitaren hitz bakar bat entzuteagatik galdera bat bestearen atzean egiten nizkion bitartean, erantzunik gab ekoak guztiak. “Ama, utzi.” Hura izan zen Irati, aita eta hiruok elkarrekin eta bakarrik egon ginen azken aldia. Eta gaur Iratik ez zuen gurekin bazkaltzera etorri nahi. “Barkatu, gaurko erreserba kantzelatu in nahiko nuke. Bai, bakit beandu dala baño…bai, sentitzet. Eskerrik asko, bai, aio.” Amaren errautsak Orion bota genituen, berak nahi zuen bezala. Orion jaiotako emakume indartsua zen, gaztetan antxoak saltzera asto baten laguntzaz eta Aia zeharkatuz Villabonaraino joaten zena. Bide luzea, ni k ez nuen inoiz jakin hori egia ote zen. Gezurtia zen ama, ahal zituen guztiak asmatzen zituen. Baina egia da aita arraina saltzen ezagutu zuela, hori biek zioten, eta aitak ez du gezurrik esaten, inoiz ez. Seme alabak eta biloba guztiak elkartu ginen amar en errautsak itsasora botatzeko. Haizeak ez zigun lanean batere lagundu baina azkenean Irati arroken artean sartu eta berak hartu zuen errautsak uretara botatzeko ardura, hasieran horrela pentsatua ez bageneukan ere. Momentu hartan esan zituen bere bi hitz horiek aitak, egun osoan esan zituen bakarrak: “Agur, Edurne”. Hango jatetxe batean bazkaldu genuen. Aitak oka egin zuen. Momentu hartatik aurrera ezin izan du arraina jan, gaizki egiten dio. “Abestu Edurne, abestu Edurne. Deitu dizu maitasunek”. Villabo nako Kale Berria goraino kotxez egitea erabaki dut, gainbegiratu bat egiteko lehenengo, ea paseatzen ikusten dudan, edo koxkan eserita, edo Zentroko terrazan, edo eliz aurrean, edo Oriamendiko plazan... Deus ez. Oriamendi aurrean semaforoa gorri jarri eta hor egon naiz geldirik tarte batez. Eternitatea iruditu zait, oinezko bakar bat ere ez da pasa semaforoak iraun duen denbora guztian. Ni geldirik, baina musikak bere bidea jarraitu du, “Abestu Edurne, abestu Edurne. Lurperatu ote dute...” Mugitu naiz azken ean. Bat batean beste herri batean nengoela iruditu zait. Ez dut gogoratzen noiz pasa nintzen azken aldiz gurasoen etxeko mugatik haratago, baina hurrengo auzo hori guztia ezezaguna egin zait. Bloke erraldoi horiek guztiak, haurrentzako parkea, jendez bete tako terrazak. Herrian egiten nuen bizitza oso zonalde txikira mugatua zegoen, beti leku berdinetan, beti ertz berdinekin. Zertarako atera, zertarako haratago joan. Donostian distantzia handiagoak egiten ditut edozein egunetan, baina herrian kale berriaren bukaeraraino iristea sekulako ibilbide luzea iruditu izan zait beti. Gurasoen etxetik urrutiegi. Absurdoa, orain aita Orion utzi eta askoz gehiago urruntzen naiz. Baina herrian ez, herrian ezin, hainbeste urtetan nire espazioa horren inguruan sortu eta ez dago hortik ateratzerik. Terraza horietako batean eseri nahi dudala erabaki dut. Paseatu nahi dudala herrian. Ibili, mugetatik haratago joan. Gehiago bizi nahi dudala. Ez dudala aita gehiago zaindu nahi, pentsatu dut. Ez dudala gehiago Donostiara joan nah i Xantirekin ardo bat hartu eta oheratu eta alde egiteko eta aitarekin afaltzeko presaka itzuli eta Iratiri behin eta berriro deitu eta herriko lagunak faltan bota. Irati deitu dut berriro. Berriro ere ez dit hartu. Telefonoa bota egin dut behar baino inda r handiagoarekin eta eserlekuan doazen pasten gainean erori da, kutxa zertxobait apurtuz. Zer axola zuen, ez genuen urtebetetzerik ospatuko. Damutu naiz aita gehiago zaindu nahi ez dudala pentsatzeaz. Urduritu egin naiz. Aita aurkitu nahi nuen. Herri bukae rako errotondan buelta eman eta kale guztia egin dut berriro beherantz, baina ez dut aita ikusi. Eliza ondoan aparkatu dut. “Abestu Edurne, abestu Edurne. Zuk dezu bihotz haundie”. Presaka iritsi naiz Zentro tabernara. Aitari taberna hau gustatu izan zaio beti, orduak ematen zituen lehen hemen. Nik ez dut inoiz gustuko izan, herriaren bidegurutze honetan bizilagun guztien begi bistan sentitzen naiz. Terraza aztertu dut, barrualdea ere bai. Familiak eta talde handiak bazkaltzeko prestatzen ari ziren eta iru ditu zait denek begiratu nautela, denek ezagutu nautela. Ez diet arreta jarri, badaezpada. Ez zen inorekin gelditzeko momentua. Koxkan begiratu dut gero, baina aita ez zen beste gizon bat zegoen bertan. Errekako pasealekura joan naiz, goizean Izaskunekin e gon naizen leku berdinera, handik ikuspuntu zabala izateagatik edo beste ezer bururatu ez zaidalako. Bidean Iratiren kuadrillako Amagoia eta Beatriz aurkitu ditut. “Mirentxu, aspaldiko!” “Zemuz? Dena ondo?” “Ta Irati nun dabil?” “Oain bazkaiya deu Arratzai ñen baño bea eztala etorriko esan du.” “Eskumiñak eman.” “Aio, aio.” Jatorrak dira, eta diskretuak. Ez didate galdetu zergatik egon naizen hain isilik, zergatik nengoen han, zergatik egiten nuen izerdi modu horretan. Egia esanda ez dakit zergatik ez diedan egia kontatu, laguntza eskatu. Aztoratuta nengoen eta ez zait iruditu besteak ere aztoratzea ideia ona zenik. Kotxera itzuli naiz, martxan jarri eta Amasan gora igotzea erabaki dut, aitaren jaioterrira. Urteak ziren ez nintzela igotzen gure herria izan ze n hartara, txikitako herrira. Ez dut inoiz beharrik izan. Aitzakiaren kontua, berriro ere. “Abestu Edurne, abestu Edurne. Euskal Herria zurekin dezu abesten”. Arnasa aztoratu zait abestiaren azken parte horrekin, ia eten. Dardarka nengoen, eta aldapa igotzen hastean eskuinean dagoen bidegurutze txiki batean gelditu dut kotxea. Leihoak ireki ditut, Iratik esan bezala airea hartu eta airea bota dut. Airea hartu eta airea bota, hiru zenbatuz. Baina ez dakit ondo egiten, ez dut ondo egiten. Eta negar egin dut. Eta konturatu naiz urteak zirela ere negar egiten ez nuela. Abestiaren azken parte hori guztientzat gustukoena zen. Kotxean Oriora bidean ozenki kantatzen genuen guztiok, amak, aitak, Iratik eta laurok. Ozenki, ia oihuka, leihoak jaitsi eta mundu guztiak entzuteko moduan. “Abestu Edurne, abestu Edurne. Euskal Herria zurekin dezu abesten”. Iratiri deitzen saiatu naiz berriro ere pixka bat lasaitu naizenean. Azken aldiz sakon arnastu, kotxea martxan jarri, eta Amasara igo naiz. Eguzkiak gogor jotzen zuen Iratik Txermin auzoa utzi zuenean. Erreka tabernara joatea erabaki zuen, hainbestetan egondako taberna hura, eta desengainua hartu zuen itxita aurkitu zuenean. Zalantzatan egon zen, zer egin edo nora joan. Trenaren txistua entzun eta errekaren bestaldera begiratu zuen, geltokia zegoen aldera. Agian Donostiara itzultzeko ordua zen. Mugikorra begiratu zuen eta amaren deiak ikusi zituen. Aste osoa zeraman amak egun hartan bazkaltzera joateko konbentzitu nahian. Baina Iratik esana zio n jada ezin zuela, gauza asko zituela etxean egiteko, garbitzeko, aste osoan denborarik ez eta igandean egin behar zituela guztiak. Esan zion ere jatetxe batera joatearenak ez zuela zentzu gehiegirik, aitonak gero eta gutxiago jaten zuela eta dirua botatze a izango zela. Baina amak baietz eta deika ibili zen aste osoan zehar hura konbentzitzeko argumentu desberdinekin. “Eoskorra zea geo.” Iratik aitonarekin hitz egin zuen jada aurreko egunean telefonoz. Amak behin eta berriro sorpresa bat izango zela errepik atuta ez zion aipatu bazkariarena, soilik bere urtebetetzea gogoratzen zuela esan zion, lanpetuta egongo zela baina gauean haiekin afaltzera joango zela Oriora. Eta aitona ados eta pozik agertu zen ideia horrekin. “Ez det gehio bihar.” Iratik telefonoa po ltsikoan gorde eta erreka ondoko paseotik ibiltzen hasi zen. Orduan ikusi zuen Alaitz, hor, bere aurrean, hari begira. Gaztetako lagunak sorpresa hartu zuen Irati herrian ikustean eta nola erreakzionatu jakin gabe hari begira zegoen, geldi geldi. Hurbildu ziren biak, motel, zer egin ez zekitela. Alaitz izan zen azkenean pausoa eman eta Irati besarkatu zuena. “Pintxo bat hartuko deu?” Denbora hartu zuen Iratik erantzuteko, laguna begietara begiratu zuen arte. “Bai, gosia daukat.” Eta handik gertu zegoen Iru Aldeta tabernara joan ziren bi neskak. Itzalpe jatetxeko barrualdean eserita zegoen Praixku, egurrezko mahai irmo batean, bakarrik. Amaitutako dilista platera ogiarekin garbitu eta sagardoari trago txikitxo bat eman zion. “Bigarreneako daukazu...” eta sei plater esan zizkion zerbitzariak irribarretsu. Sei plater eta gero “nahi dezuna”, esan zuen, beste edozein gauza eskatu ahal izango balu bezala. “Legatza.” “Rebozatua eo plantxan?” “Plantxan.” Koilara plater barruan utzi eta zerbitzaria ri lagundu zion platera emanez. Sardexka eta labana ondo kokatu zituen, edalontzia eta botila ere bai, Migelek emandako karpeta zertxobait mugitu, gauza bakoitzaren kokapen zehatza bilatuz. Itxoiten geratu zen gero, eskuak bata bestearekin lotuta, urduri x amar. Legatza ekarri zion zerbitzariak, patata frijitu eta piperrekin. Platerari begira geratu zen Praixku. Edurne hil zen egunetik ez zuen arrainik jan, gaizki egiten zion. Une batez pentsatu ondoren sardexka eta labana hartu zituen. Zatitxo bat moztu, ah oan sartu, ondo murtxikatu, motel irentsi eta itxoiten geratu zen. Sagardo tragotxo bat hartu zuen gero, laguntzeko. Dena ondo. Hurrengo zatitxoa moztu, ahoan sartu, murtxikatu eta irentsi egin zuen. Oraingoan ere, ondo. Irribarre egin zuen Praixkuk, eta e rritmoa pixka bat azkartuz, legatz guztia jan zuen, eta disfrutatu, ere bai. Bukatzerakoan, topa, Edurne, xuxurlatu, eta azken sagardo tragotxoa hartu zuen. Unai lehengusuaren heriotza ez zen ustekabean gertatu. Edozein momentutan gerta zitekeen zerbait zela bagenekien, familiakoek bederen. Gaztetan drogen mendean emandako urte horiek sendaezineko ondorioak eragin zizkioten. Familiartean gainera, azkeneko urteetan kontsumitzera itzulia zenaren susmoa bageneukan, berak onartzen ez bazuen ere. Senda tu, itxura ederra berreskuratu, eta bi urtetara goibeldu egin zen berriz, zimurtu, argaldu, desagertu. Alaitzek eta biok hogeita zazpi urte genituen momentu hartan, eta prozesu guztiak asko markatu zituen gure bizitzak. Batez ere, Alaitzena. Txikitatik eza gutzen zuen Alaitzek. Lagunik hurbilenak izan eta familiekin ere oso erlazio estua eratu genuen, nik berearekin, berak nirearekin. Batez ere nire lehengusuekin. Unai gu baino zortzi urte helduagoa zen baina gertu egon izan zen beti, nire urtebetetze festa guztietara etortzen zen, eta egun pasak egiten genituen elkarrekin askotan. Lagunak ginen, miresten nuen. Alaitz eta biok banaezinak ginen, eskolan beti elkarrekin, institutuan, kalean, etxean, beti. Dena kontatzen genion elkarri, dena ulertzen genion elk arri. Hamabost urterekin Jonekin ateratzen hasi nintzenean hor egon zen, kontatu nahi nizkion guztiak entzuten. Esan daiteke lagunak eta biok elkarrekin bizitako esperientzia izan zela hori ere, hasieran gutxienez. Hiru urtez egon ginen Jon eta biok elkarr ekin. Hasieran gehienetan kuadrillarekin egoten ginen, hor suertatutako eta hor garatutako erlazio bat zen, lagunen babesarekin bilatzen genion elkarrekin egoteari zentzua. Pixkanaka maizago bilatzen genituen bakarrik egoteko tarteak, eta erlazioak intimit atean ematen zizkigun onurak ezagutu genituen. Urte zoriontsuak izan ziren, bikotea eta lagunak, barreak, jende onaren konpainia. Alaitzi Jonek eta biok intimitatean egiten genuen guztia kontatzen nion, berak galdetuta gehienetan. Kuriositatea zuen, bietat ik lehena izan nintzen, berak jakin nahi zuen. Nik pozik kontatzen nizkion, beharrezkoa nuen, ozenki esan, izerditan eta trakets egindako guztia benetan gertatua zela sinisteko. Batzuetan orduak ematen genituen hizketan, Otsabi pasatako fabrikan zeuden hor migoizko hodietako batean ezkutaturik. Jon eta bion arteko erlazioa aurrera zihoan eta pixkanaka gero eta gutxiago egoten ginen lagunekin, gero eta gehiago gure kabuz. Ondo pasatzen genuen, maite genuen elkar, asko. Gazteak ginen, planak genituen, ilusioa k. Nik batez ere. Bihotza apurtu nion horietan bera ikusten ez nuela aitortu nion egunean. Gauza arrunta iruditzen zait orain adin horretaz pentsatzen dudanean, baina momentu hartan imajina genezakeen gauzarik gogorrena izan zen. Lagunekin ez ginen elkartz en, edo bereizita elkartzen ginen, haiek aztoratuz. Jonek berriro saiatzea eskatu zidan behin eta berriro, negar egin genuen asko elkarrekin. Baina nik ez nion aukerarik eman, nire egoskortasunean firme. Ez dakit nondik atera dudan ezeren gainetik ideiaz e z aldatzeko tematze hau. Aitonarena da, edo amarena. Atzera egiterik onartzen ez didan egoskortasuna, maitasunaren gainetik ere jokatzen duena, batzuetan. Ez nion inoiz galdetu nire buruari Jon maite ote nuen, ez nien lekurik utzi nire sentimenduei. Ez nue n onartuko atzera egite bat. Erabakia hartuta zegoen eta horretan mantentzen nintzen, firme. Arrasateko unibertsitatean hasia nintzen jada, esperientzia berriak biziko nituen eta hor nonbaiten topatuko nuen benetako maitasuna, aurrean neukanak balioko ez b alu bezala. Jonek biziraun zuen, ordea, eta ondo gainera. Karrera Donostian hasi eta handitu egin zen, azkartu, hazi. Guapoago bihurtu zen, alaiago, bere buruan seguruago. Taldean nolabaiteko lider rola hartzen joan zen, edo eman genion, modu naturalean. L ider onarena, besteek pozik eta konbentzimenduz jarraitzen zutena. Villabonara itzultzen nintzen guztietan elkar ikusten genuen, asko maite genuen elkar. Bera izan zen Unairen kontuarekin gehien lagundu ninduena, Alaitzen faltan. Jonekin egondako azken urt ean Alaitz gutxi ikusi nuen. Unibertsitatean hasi, eta asteburuak labur geratzen zitzaizkidan mutil laguna, bera, beste lagunak eta familia artean banatzeko. Telefonoz hitz egitera mugatu zen gure adiskidetasuna, hasieran gehiago, gero gutxiago, bakoitzak gure unibertsitateko kontuak kontatzeko. Horietako dei batean kontatu zidan Unairena. Unibertsitateko lan batzuetan erabat murgilduta denboraldi batez ez nintzen Villabonara itzuli asteburuetan. Horietako batean oheratu omen ziren Alaitz eta Unai lehengus ua, Uztargi tabernan parrandan elkartu ondoren. Ez zitzaidan harritu, Unai guapoa zen, alaia, beti izan zituen neskak haren atzetik. Lotsa, aipatu zuen Alaitzek, jendeak ikusi zituelako, baina gustura egon zela, gero, bere etxean. Barre egin nuen. Gure art eko konfiantza oasi bat zen azkenaldiko desertuan. “Besteik gabe”, esan zidan, “zuk jakitia nahi nun.” Berak ere ez zekien orduan “besterik gabe” horren atzean beste zenbat ezkutatzen zen. Elkarrekin egon omen ziren hilabete batzuk, holako gauza garrantzi rik gabekoa, berak esaten zuenez. Beti festa giroan, beti festa bukatzean, beti ezkutuan. Alaitzi lotsa ematen zion inork jakiteak, Unai helduagoa izateagatik, familiek elkar ezagutzeagatik, eta ni nintzen kuadrillan horren berri zuen bakarra. Berari esker jakin nuen lehengusua drogetan sartzen hasia zela, eta berak eman zidan lehengusuaren kontrola galtzearen berri. Hasieran garrantzirik ez zion eman Alaitzek, zerbait sartu zuela bai, baina ez zuen hain larri ikusten. Gauak elkarrekin pasatzen zituzten, se xuaz gozatu, eta bakoitza bere etxera joaten zen. Alaitz behintzat bai. Gau batean, goizeko hirurak aldera etxera zihoala, Unai ikusi zuen bere atari ondoko kontenedoreen atzean eserita. Hurbildu zitzaion alai, haren zain egongo zelakoan eta gauari amaiera on bat emango ziotenaren ustean. Unaik ez zuen ezagutu ere egin. Begiak gorriturik dardarka zegoen, ezin zuen hitzik egin, erabat joanda. Xiringa zeukan hanken gainean, goma lurrean. Alaitz izutu egin zen, ez zekien zer egin. Altxatzen lagundu nahi zuen b aina ez zuen lortzen, haren hankak ez ziren tente egoteko gai. Beldurtuta ihes egin edo han geratu zer egin ez zekiela, emergentzietara deitzea erabaki zuen. Deitu, partea eman, eta anbulantzian eraman zuten arte han egon zen, shock egoeran, dardarka. Niri kontatu zidan, inori gehiago ez. Anbulantziakoei sekretuan maite zuen mutil hori ezagutzen ez zuela esan omen zien. Urteak joan dira gau hartatik. Unai drogetan hasi berria zuen bideak jarraitu zuen, eta Alaitz ez zen berarekin gehiago elkartu. Saihestu egiten zuen nonbaiten topo egiten bazuten elkar. Familian asko inplikatu ginen lehengusuarekin, ahal genuen moduan laguntzen saiatu ginen, adi ginen. Alaitzek ezin zion horri guztiari aurre egin. Egoerak ematen zion minak nire familiarekin erlazioak apurtz era eraman zuen. Nirekin ere bai. Telefonoz aspaldian esandako “besterik gabe” horren atzean zegoenaz kontziente egin zen, eta ez zuen jasan. Hurrengo urteetan ni kanpoan izan nintzen, lehenengo Gasteizen eta gero Londresen. Laguna faltan eta noizean behin deitu egiten nuen, baina hitz batzuk besterik ez genituen partekatzen. Nik bere mina ulertzen nuen eta behar zuen espazioa eman nahi nion, eta aldi berean nolabait lehengusua bakarrik uztea leporatzen niola uste dut, leporatze hori injustua iruditzen bazitzaidan ere, kontraesanak aztoraturik. Ez genion honi buruz elkarri deus esan. Gure adiskidetasuna hoztu egin zen, ia erabat izoztu arte. Nik kanpoan emandako urte horietan gauzak aurrera zihoazen herrian, eta nik horietatik guztietatik kanpo egotea onart ua neukan jada. Kontaktuak eskasak, bisitak eskasagoak, gauza gutxiren parte nintzen. Unai hobeto zihoan, sendatzen ari zen. Lagunak hazten, gero eta gutxiago ematen ziren bazkarietan elkartzen. Alaitz eta Jon elkarrekin ateratzen hasi ziren urtetara, mait emindu egin ziren, heldutasunak ematen duen maitatzeko beste era horrekin. Alaitzek deitu zidan kontatzeko, nik jada beste batzuengandik jakinda nuenean, zor zidala, Jon berezia zela niretzat eta kontatu nahi zidala, besterik gabe. Besterik gabe, berriro e re. “Pozten naiz.” Ez nekien egia zen ala ez, orain badakit baietz. Momentu hartan gutxi inporta zitzaidan. Londreseko bizitzan erabat murgildurik, lagunen arteko elkartze eta banatze horiek berri urrunak ziren niretzat. Hala ere, ideia polita iruditu zitzaidan. Alaitzekin n euzkan kontradikzioek ez zuten ezabatzen urte askotan zehar erakutsi zidan pertsona ona zelaren ustea. Jon pertsona zoragarria zen, naturala iruditu zitzaidan haiek bi elkartzea, iraganeko pauso guztiak horretara bideratuak egon izan balira bezala. Ni, ald i baterakoa, bidean tarteko pausoa. “Zemuz dao Unai?” Alaitzen galderak lekuz kanpo harrapatu ninduen. Sendatua, esan nion. Eta isiltasuna egin zen une batez telefonoan. Pozten zela esan zidan pausa luze horren ondoren. Azaroan ospatu zuten ezkontza Alait zek eta Jonek, San Martinetan. Jonentzat ez zegoen urtean une ederragorik, eta ez zuen gehiegi erregutu behar izan Alaitz konbentzitzeko. Kuadrillakoek denek pozik hartu zuten ideia gainera, Amasako jaietan dotore jantzita egotearen ideiak txiste asko erag in zituen hasieratik. Mutil lagun ohiak deitu zidan berria emateko, eta ezkontzan ni egotea nahi zutela esateko. Pozik hartu nuen berria. Edortak utzitako mina apaltzeko eta herrira bisita egiteko aitzakia polita izan zitekeelakoan, baietz esan nuen. Oker nengoen Edortaren kontuarekin baina. Herrira itzuli eta iheslari eta presoen aurpegiak paretetan marraztuta ikusi nituenean arrakala etorri baitzen berriro. Agian horregatik ederra izan zen ezkontzan hartutako mozkorra. Beatriz, Amagoia, Laura, Leire, Enek o, Joxan, Mikel, Imanol, Uxoa, Esti... aspaldiko lagunekin dantzatu, abestu, besarkatu nituen antzina bezala. Jon ere gogor besarkatu nuen egun hartan, askotan, gaztetako maitasunaren aztarna ederrak gure artean. Alaitz ere, gutxiago baina. Gau ederra izan zen, dantzan eta barrezka, lagunek, musikak eta alkoholak herrira itzultzearen ikara nolabait kulunkatuz. Barruan orduak eman ondoren, Martina’s Paf etik atera nintzen aire pixka bat hartzera, gaza gorriko soineko fina gorputzean erabat itsatsita izerdia rengatik, alkoholak zorabiatua. Lehengusuak topatu nituen kanpoan, besarkatu, graziak egin. Esan zidaten Unai ere handik zebilela, oso ondo zegoela jada, erabat errekuperatua, begiek irribarre egiten zieten anaiei. Horren berri banuen etxetik ere, pozten n induen izugarri. Tabernan omen zegoen eta ikusteko gogoek harantz eraman ninduten. Sekulako hotza egiten zuen, azkar ibiltzen saiatu nintzen, trakets. Zapata ondo jartzera gelditu eta orduan ikusi nituen, eliza atzean, erabat konektatuta zeuden bi gorputz, gauaren iluntasunak babesturik. Alkoholak nahastuta, morbo hutsak bultzatuta, inbidiak agian, hurbildu egin nintzen, diskretuki, haiengana. Batak bestearen aurpegia laztantzen zuten, sudurrak itsatsita, isiltasunean munduan esan beharreko guztiak esango b alituzte bezala. Muxu luze batean murgildu ziren, eskua sartu zuten bata bestaren arroparen azpitik. Lotsak hartuta buelta eman nuen handik alde egiteko. Arreta deitu nuen, ordea, Alaitzena. Muxua eten eta Unairen sorbaldaren gainetik begiratu ninduen. Hon ek ere buelta eman zuen. Hirurak geratu ginen elkarri begira, isilik. Inoiz ez nuen gau horri buruz inorekin hitz egin. Goizean Londresera itzuli nintzen, eta han eman nituen hurrengo urteak, etxera itzuli gabe. Jonekin kontaktua murriztu nuen, zeozer galdetuko ote zuen urduri hasieran, sentimenduak ez mugitzeko gero, distantziagatik azkenean. Alaitzekin ez nuen inoiz gehiago hitzik egin. Coventry tik Londreserako trenean nengoen amak deitu zidanean. Gaindosi batek hila topatu zuten Unai elizaren atzeko a ldean, jada drogak herritik desagertuak omen ziren garaietan. “Beti garaiz kanpo, holakua zan Unai”, zioen amak. “Lekuz kanpokua e bai”, pentsatu nuen nik. Unairen heriotza izan zen itzultzeko behar izan nuen azkeneko aitzakia. Berria jaso eta hurrengo egu nean gauzak bildu eta Euskal Herrira itzuli nintzen, hemen geratzeko. Unairen hiletara jende asko hurbildu zen, lagunak, familia. Jon eta Alaitz ere bai. Eskutik helduta egon ziren, lagunak pilatzen ziren aldean. Urrutitik ikusi nituen, urrutitik begiratu genuen elkar. Urrutitik ikusi ahal izan nuen Alaitzen begietan giltzaturik zegoen min bortitza. Gaur Iru Aldetarainoko bidea erdi isilik egin dugu Alaitz eta biok. Nire buruari galdezka nindoan zergatik esan ote diodan baietz, zergatik onartu ote dudan be re gonbidapena, hain ezusteko gonbidapen hori. Agian horregatik, ustekabean harrapatzen gaituzten gauzek ez dizkietelako prestatutako erantzunei espaziorik uzten. Prestatutako erantzun ezezkoak ihes egin dit, eta ez zegoen atzera egiterik. Ohiko galderak e gin dizkiogu elkarri, “zemuz dana, nola zaude, zemuz lanian”, halakoak. Isiltasun luzeak etorri dira galdera sorta bat bukatzen zen bakoitzean. Hor aurrean neukan neska hura nire bizitza osoan modu batera edo bestera presente izan den pertsona zen, laguna, inoiz izandako lagunik gertukoena. Eta oraingo isiltasun horrek gogor kolpatu nau, hain nabarmena, hain gordina. Besteekin Arratzainera igotzekoa zela esan dit, gauza batzuk egin behar izan dituela etxean eta beranduago igoko zela esan diela lagunei, gure lagunei. “Gure” esan du, argi. Jon jada han zegoela, deitu ziola ogi gehiago eramatea eskatzeko. Poztuko zela ni ikusteaz. Ea ez ote nintzen igoko. “Ez, Donostia bueltatu behar det, attonan urtiak dia…” “Beste batian ordun.” Eskua hartu dit. Bortitza izan da, hasieran. Gero ez. Fabrikako hormigoizko hodi horietako bat imajinatu dut gure inguruan, sekretuak konpartitzeko horietakoa. Lasaitasuna ikusi dut bere begietan, mina sendatua, zoriona. Eta zorion hori nirekin konpartitzea eskertu diot. Azken pintxo bat eskatu dugu, konpartitzeko. Amasako eliza aurrean aparkatu zuenean lasaiago zegoen Miren, negar egiteak on egin zion. Kotxetik ateratzea ere laguntza handikoa izan zen, han gorako aire garbia. Villabonan baino motelago ibiltzen hasi zen, agian jada nekatu xamar zegoelako, agian urteak zirelako han gora igotzen ez zela eta momentu hura dastatu nahi zuelako, jakin gabe. Edozein modutara ez zen geldirik geratu. Plazara joan zen zuzenean eta iturrian pausaturik bistak ematen zion inguru g uztian bilatu zuen Praixku, hango bankuetan, tabernako terrazan, eliz atarian, iturritik mugitu gabe. Amasan gora ibiltzen hasi zen gero, inguruko etxeak, baserriak, bideak aztertuz, baina leiho berdeak zituen baserri erraldoi batean aurrean gelditu egin z en. Aita ez zegoen hainbeste ibiltzeko moduan. Nola demontre igoko zer laurogeita bederatzi urteko gizon bat haraino. Buelta erdia eman zuen, eta kotxera abiatu zen. Plazan ura edateko pausa bat egin zuen. Irribarre txiki bat margotu zen Mirenen ezpainetan . Bere amak ura hartzen zuen iturri beretik ura edateak, hainbeste urteren ondoren, osasuntsu sentiarazi zuen, bere herriko historia guztia gorputz barruan sartu izan balitzaio bezala. Bizipenak, oroitzapenak, erdi ezabatutako hainbat eta hainbat barre. Ze nbat festa, zenbat oilasko joko, zenbat soka dantza, zenbat lagun, plaza hartan, aspaldi Iratiren aita ezagutu zuen plaza hartan, San Martiñetan. Masailak gorritu zitzaizkion. Izerditan zegoen. Beroa jasanezina zen. Iramuñuko gaina begiratu zuen, enbataren aztarnaren bila. Garbia zegoen zerua, momentuz. Erlojua begiratu zuen orduan, eta iturriko urari beste trago bat eman ondoren, kotxean igo, eta Villabonara jaitsi zen. “Bai?” “nola, bai? Irati! Mila aldiz dettuizut!” “A ba eztet entzun...” “berdin diyo, kaso in, attona Villabona etorria.” “nola?... Villabona?” “bai bai... eztakit ba! Nota bat utzi dit, Villabona zetorrela” “nola zetorrela? Villabonan... zaude zu?” “hoixe, haren atzetik etorri naiz! Irati, attona bakarrik torria! Ulertzezu? Bean bila nabil baño eztet bilatzen...” Kotxea ezkerrera joan zitzaion pixka bat eta aldapan gora zetorren kotxe berdeak klaxona jo zion. Bolante kolpearekin pasten kutxa lurrera erori zen. “Esajeratuba!” “Ama baño nun zaude?” “oain Amasatik jeisten, ezin tzea Villabona etorri ezta?” “ba... hemen nao ya...” Mirenen arnasketa aztoratu zen berriro ere. Nolatan eta zertan eta zergatik askoren ondoren Irati azalpenak ematen saiatu zen baina amak ez zion hitz egiten utzi. Bolantea askatu gabe pasta kutxa lurretik hartzen saia tzen zen bitartean irratia piztu zen bat batean, erabaki propioak hartzen zituen irrati hura. Alabak berarentzat prestatutako usb ko nahasketan Hertzainak. Serraten ondoren, Hertzainak. Bere bizitzak momentu hartan zeukan logika berdina. Itzali egin zuen, eta berdin zitzaiola, ez zuela jakin nahi, antolatu behar zirela aitona aurkitzeko eta geroago hitz egingo zutela. Baietz alabak, oraintxe joango zela aitonaren bila. “Ta mobillai kasoiozu, faborez.” 3. ATALA Dilista eta legatzarekin aski ase, Praixkuk e z zuen postrerik hartu nahi izan. Irribarretsu zegoen, sagardoak lagunduta, baina legatza ondo sartu izanagatik bereziki. Ingurukoak begiratzen zituen, aurpegi ezagunak zaharrenenak, gazteagoenak ezezagun. Guztiak ez, baina. Harriet mahaien artean pasa zen , terrazan bazkaltzen ari zirela eta komunera, eta kaixo bat eskaini zion irribarre handi goxo batekin. “Koxkortu zea geo!” “Bai, hamabi!” Eskua astindu zuen Praixkuk horiek urte asko zirela adierazteko moduan, eta mutilak bere irribarrearekin alde egin zuen. Pentsakor geratu zen gizona, eta bere eskuak begiratu zituen une batez. Marka ilunez beterik zituen eskuak, zimurtuak, baina indartsu ikusten ziren oraindik. Alde batera eta bestera mugitu zituen, esku zahar haiek oraindik o ndo mugitzeko gai zirela konfirmatuz. Horretan zegoelarik Agustina agertu zen, alabaren aspaldiko laguna. “Praixku!” “Ene, Agustina...” Emakumeak besarkada gogor bat eman zion aitonari, honi aulkitik altxatzeko denborarik eman gabe. Gaztetatik Mirenen lagu na zen Agustina, elkarrekin lan egin izan zuten paper fabrikan, eta Praixkuri kariño berezia izan zion beti. Alderantziz ere bai. Emakume maitekorra zen, Salbadoran Fenwich orga jasotzaile bat eraman zuen lehenengo emakumea izanagatik herrian ezaguna. Sukaldari ederra zen Agustina, eta askotan egiten zuten sukaldean elkarrekin Praixkuk eta berak alabaren lagunek bazkariak antolatzen zituztenean. Agustinak poza zeriola begiratu zuen Praixku. “Nolatan zu hemen?” “Ba ikustezu, bazkaltzen!” “Bixitan etorri zea eo?” “Hoi da, bixitan, bai.” Kafea elkarrekin hartuko ote zuten galdetu zion Praixkuk, ilusioak jota, pozaren pozez. Baina ezin zuela esan zion Agustinak, familiarekin geratua zela eta terrazan bazkaltzen ari zirela. Nahi izanez gero haiekin elkartu zi tekeela. Baietz esan zuen Praixkuk batere pentsatu gabe. Emakumea aurreratu eta terrazara atera zen. Praixkuk ahal zuen bezain azkar argazki karpeta eta bastoia hartu eta Agustinaren atzetik joan zen. “Enijoa paatu gabe, e!” Zerbitzariak barre egin zuen. K anpora atera zenean familia ikusi zuen bi mahaitan eserita. Agustinaren senarra azkar ezagutu zuen. Semea eta erraina ez hainbeste, baina eskua eman zien betidanik gogoratuko balitu bezala. Biloba txikia hor zegoen ere, ez hain txikia dagoeneko, eta haren ondoan ezagutu ez zuen hogei bat urteko gaztea. “Biloba da ere, Hodei, beste semeana.” Agustinaren ondoan eseri zen Praixku, eta baietz esan zien, kafe bat hartuko zuela. Familiakoek galderak egin zizkioten hasieran, zer moduz, zer moduz seme alabak, bilob ak, eta erantzun zituen berak, labur, baina irribarretsu. Orioko tren geltokian bezala begiradak erakartzen zituen, lekuz kanpo berriro ere, berea ez zen familia horrekin familia bazkalostean. Familiakoak berehala itzuli ziren aurretik zeukaten elkarrizket ara, eta Praixku isilik geratu zen, Agustinak irribarre atseginak eskaintzen zizkion arren, deseroso xamar. Beste aldean zuen biloba gazteenari karpetan zituen argazkiak erakustea bururatu zitzaion, aspertuta ematen zuelako gaztea eta aitzakia bezala. Karp eta irekitzerakoan Amasako iturria agertu zen, neskamea ura hartzen Iturrigoxo kuttunean. Argazkiak Praixku harrapatu zuen, erabat. Ez zuen argazki horretan erreparatu lehenago Migelek erakutsi zizkionean. “Bakizue nola aukaten iyotzia Amasa?” Hogei urteko gazteak bere burua eskaini zuen. Kotxea zuen eta jada ez zuen gehiago han familiarekin eserita egon nahi, eta edozein modutara laster joan beharko zuen lagunekin geratua zelako. Ideia ona iruditu zitzaion Praixkuri. Besteak zertxobait harrituta utziz, Agu stinari bi muxu eman eta gazte harekin abiatu zen. “Poztu naz zu ikustiaz!” “Ni re bai.” Eta ordaindu gabe alde egin zuen gaztearen atzetik. Kotxea izenik gabeko kale batean zegoen, nazionalaren azpian. Zarata aztoragarria zen, eta gizona errepidea eta he rria banatzen zituen hesi berdeari begira geratu zen une batez. Mutikoak kotxea ireki eta agurearen zain geratu zen, zer egiten ote zuen ulertu gabe. “Ba al goaz?” Praixkuk, oraindik nazionalari begira, burua astindu zuen haserre eta kotxean sartu zen. Kotxe berde itsusia zen hura, zaharra. Gurasoena izango zen edo, berria erosterakoan semeari emandakoa. Deserosoa zen ere, Praixkuk ezin zuen eserlekuan postura erosorik aurkitu. Gidaria gainera ez zen oso abila, eta nazionalaren azpiko tuneletik pasatzen ari zirenean ozta ozta saihestu zuen beste erreitik pixka bat atera zen kotxea. “Telefonoz ai zan emakumia!” Bere burua defendatu zuen mutilak. Praixkuk, baina, burua beste lekuren batean zeukan jada, tunelari begira, bidegurutzeari begira, errepideari beg ira, jatetxeko terrazan zegoen gizon irribarretsu horren aztarnarik ez orain bere aurpegian. Amak telefonoz esandakoa Alaitzi kontatu eta mahaitik altxatu zen Irati. Nahi izanez gero lagunduko ziola eskaini zuen bere burua Alaitzek, baina Iratik ez kezk atzeko, aitona seguruenik ondo egongo zela tabernaren batean lagunen batekin, eta kuadrillakoak kezkatuak izango zituela, joateko lasai. Honako honetan Irati izan zen besarkadarako lehen pausoa eman zuena. Denbora beharko zuen oraindik txikitako lagunareng andik lehen bezain gertu sentitzeko, baina puntu horretatik aurrera errazagoa izango zela ematen zuen. Hori erakusten zuten bederen haien irribarreek. Tabernatik atera eta pentsatzen geratu zen momentu batez Irati, plan estrategiko bat asmatzen. Kalearen a lde batera eta bestera begira bere buruan herriaren mapa marrazten zuen. Azkenean erabaki, eta Kale Nagusia hartu zuen. Arropa dendako erakusleihoan bere irudia islatua ikusi zuen eta eten bat egin zuen bere buruari begiratzeko. Beste pertsona bat ematen z uen, alaiagoa, lasaiagoa. Presa bazuen ere begitartea leun, irribarre txikia, udako arropa finak bere gorputzaren forma ederrak markatzen eta kolorez beterik. Pozik geratu zen ikusi zuenarekin, eta bere pausoak seguruagoak bihurtu ziren, indartsuagoak, hel duagoak. Kaleko denda guztiak itxita zeuden, igande arratsalde berotsu hartan. Guztiak ez. Ilara zegoen pasteleria zaharreko atean, patinete eta patinez betetako ilara, litxarreriak erostera sartzeko irrikan haurrak. Txikitan hainbestetan egondako gozoki d enda zaharra berdin berdin aurkitzeak irribarrea zabaldu zion Iratiri. Erakusleihoan panpinak, pastak, goxokiak, bilduma egiteko kotxeak, bonboiak. Azukre usaina zerion barrualdeari eta atetik begiratzeko desioa saihestu ezinean, apalez betetako paretak ik usi zituen, fruitu lehor eta goxokiz betetako kristalezko pote handiekin. Denboran atzera egindako bidaia ematen zuen, haur desberdinak, arropa desberdinak, denda berdina. Ilara luzea egon izan ez balitz izozki bat edo palmera zuri horietako bat erosiko zu en Iratik, baina ez zegoen denborarik horretarako. Gehiegi kezkatu gabe baina arduraz aitona bilatu behar zuen, batez ere amaren urduritasuna apaltzeko. Errebote Plazara iritsi zen, eta banan banan plazako banku guztiak aztertu zituen begiradarekin. Eguzki ak gogor jotzen zuen, baina plaza jada haurrez eta familiez beteta zegoen, siesta ondoren bizira itzulia. Banku guztiak okupatuta zeuden: erabat estalitako bi emakume hizketan, agure bikote bat bi ume txikirekin, neska gazte bat umearen aulkitxoarekin, oso ozenki hitz egiten zuten haur beltzaranen talde bat pasteleria zaharrean erositako litxarreriak jaten. Ez zuen gogoratzen noiz eseri zen banku horietako batean azken aldiz. Ez zuen horretarako arrazoirik ikusi inoiz, plazan geratzeko. Festetan ez bazen, p laza zapaltzen zuen gutxietan beste nonbaitera joateko izaten zen, beste leku batean egoteko. “Hemen ere de paso, Irati.” Esan zion bere buruari. Praixkuren arrastorik ez. Udaletxeko portxean sartu zen, badaezpada itzalaren bila ote zebilen aitona, baina deus ez. Beste aldera zeharkatu zuen orduan Berdura Plazara joateko. Hango bankuetan ere gogoratzen zuen Iratik aitona eserita, batez ere amona bizi zenean. Lehenago hainbesteko bizia izan omen zuen plaza hura hutsik zegoen orain, inor ez harrizko bankueta n eserita, jendea kale batetik bestera pasatzeko bidegurutze bat, besterik ez. Bidegurutzeek, baina, gauza onak ekartzen dituzte batzuetan, eta Xabat agertu zen, bizikletarekin. Aztoratu xamar zebilen, hau eta bestea egin behar zituela, baina Iratik aitonaren kontua kontatzerakoan bere bizikleta eskaini zion. Pixka batean eztabaidatu ondoren, Iratik eskertu, bizikleta hartu eta urtetan bat erabili ez izateagatik trakets, laguna agurtu eta aitonaren bila abiatu zen. Itsasoan hildakoarena egitea mait e dut, goizean goiz batez ere. Aitaren gosaria prestatu, itsasoan sartu eta hildakoarena egin. Begiak irekiko ditudan hurrengoan itsasoak nora eraman nauen ikusteko desioa eta ikara aldi berean, bizitzan falta zaidan ausardiari lekua uztea, une batez. Gaur aztoratua ibili naiz goizean, gauean urduri egon naiz, ez dut ondo lo egin, eta ez dut denborarik izan betiko bainua hartzeko. Uste dut Amasako txakolindegira helikopteroz ailegatu ziren horiekin amets egin dudala, ezin dut ziur esan. Orain itsasoan sartu ko nintzateke. Izerditan nago eta haizeak ez dauka hemen freskotasunik, hezea, itsaskorra da. Ez dakit zer egin dudan gaizki. Alabarekin beti maitekor, babesle, arduratsua izan naiz. Erabaki duen guztian errespetatu eta lagundu izan dut, hor izan nau beti behar zuenerako. Baina ez nau gehiegi behar izan. Edo oso gutxitan erakutsi dit. Oraindik gogoratzen dut zortzi urterekin Tolosara aitarengana trenez bera bakarrik joateko gai zela esan zidanean, ez zela beharrezkoa nik gehiago laguntzea. Lagundu nion, nos ki, urte batzuk gehiagotan. Ez zuen eztabaidatu, baina ostiralero, etxetik motxila hartuta ateratzen ginenean galdera berdina egiten zidan. “Noiz jungo naiz ni bakarrik?” Donostian hainbeste gauza egiteko, hain lanpetua, hainbesteko gauza atzeratuta. Zer demontre egiten zuen Villabonan? Telefonoz ez naiz galdetzeko gai izan, lekuz kanpo harrapatu nau, haserretu egin naiz. Proposatu izan diot azken urteetan, ea egun pasa Villabonara joango ote ginen biak, txikitan bezala meriendatzera gonbidatuko nuela, gau zak kontatuko genizkiola elkarri. Alferrik. “Herria zerta, hartuko deu kafia Donostin, eztakat gogoik gaur e trena hartzeko”. Oso zaila izan da kotxea aparkatzeko lekua topatzea. Larrea auzoan utzi dut azkenean, aparkatu daitekeen edo ez inork ez dakien i zkina batean. Modu kaotikoan utzitako kotxe pila zeuden zentzurik ez duen auzo horretan, izenik gabeko kalez osatuta dagoen eta etxe guztien zenbakiak desordenaturik dituen horretan. Udaltzainak isunak jartzera etorriz gero nirearen aurretik horretarako be ste kotxe asko zituztela pentsatu nahi izan dut. Aitak bakarrik zenbat ordu zeramatzan kalkulatu dut, ez dakit zertarako, gehiago urduritzeko besterik ez. Non egongo ote zen, bero honekin, ondo egongo ote zen. Zein arropak hartu ote zituen, espero nuela al kandora urdina jantzi ez izana, bero handia ematen duelako horrek. Kale Berrian behera ibiltzen hasi naiz, berriro ere Zentroa tabernara joateko ideiarekin. Maixabel eta Juanita aurkitu ditut orduan. Beti dotore, beti apain, bizkiak ematen dute. Seme iloba rekin bazkaltzera zihoazela eta zertan nenbilen, eta nire aitak Oriotik alde egin eta Villabonara etorri zela bera bakarrik, eta ez nekiela non zegoen, eta haren bila ari nintzela, eta Irati ere bai, eta “imajinatze al dezue gizona bea bakarrik trenien ta autobusian ta herrin bakarrik” eta ez zegoela modurik bera aurkitzeko, eta erositako mugikorra sukaldeko mahai gainean utzi zuela beti bezala, ia arnasarik hartu gabe erantzun diet nik. “Leheno ikusiet ba!” “Bai? Nun?” “Goizian! Lasai asko zeon koxkan exeita. Oso ondo ikusi et.” Hunkitu naiz, aita ondo zegoela, ondo ikusi zutela, burua positibo mantendu behar nuela. Bizkiek zorte ona opa didate eta bere bidea jarraitu dute. Bere bila jarraitu behar banuen ere, zeozer aldatu da nire barnean, lasai tasuna eta aldi berean haserrea, ni arduratuta eta aita patxadaz. Demontrezko gizona. Aurkitu, eta besarkatu nahi nuen. Oriamendira joatea erabaki dut, Amasako baserria uzterakoan gurasoek hartu zuten pisu ingurura, hango etxeen artean ibili eta ea aita h andik topatzen nuen, nostalgiak hartuta edo, bere Villabonako auzoan. Horrela deitzen dio berak, Villabonako auzoa, Amasako jatorria ohorez defendatuz. Urte askoz gehiago eman ditu Villabonan Amasan baino, baina ez esan behekoa denik. Bera goikoa da. Eta e goskorra, Irati bezala. Baserria bota zutenean hasi zen aitaren isiltasuna nabarmentzen, nik ondo ezagutzen eta hainbeste maite nuen ahots hori desagertzen. Amak pasako zitzaiola esaten zuen, baina ez da horrela izan. Mina ez du erakutsiko baina barruan d aramala badakit, eta isiltasun horren atzean ezkutatzen dituela baserriko oroitzapen guztiak. Behin Iratik baserriko bizitzari buruzko eskolako lan bat egin behar zuela eta aitonarekin elkartzea erabaki zuen. Oriamendira joan ginen arratsalde pasa, eta Ira tik aitonarentzat pastak erostea proposatu zuen, horrekin eskertuta eta hiztun egongo zelakoan. Bere koadernoarekin aitonaren aurrean eseri zen sukaldeko mahaian, irrikaz. Bakarrik uzteko eskatu zigun amona eta bioi, alde egiteko. Horrelakoa zen Irati, gau zak beti argi. Aitonarekin ondo egongo zela pentsatu eta ama eta biok paseoan atera ginen. Itzuli ginenean aitona telebistaren aurrean zegoen egongelan eta Irati, haserre, nirea izandako gelako ohean etzanda, sabaira begira. Aitonak ez zion deus kontatu, e z zuela gogoratzen eta ez zuela horretaz hitz egiteko gogorik, lan horrek ez zuela ezertarako balio eta zeozer jakin nahi bazuen Amasara igotzeko eta hango baserritarrei galdetzeko. Iratik asmatzea erabaki zuela orduan, amorruak jota, baina ez zitzaiola ez er bururatu. Esaldi bakar bat zeukan neskatoak koadernoan idatzita, lanerako lema edo izenburua ematen zuena: “Baserririk gabeko baserritarra”. Ni memoria egiten saiatu nintzen eta Iratiri nire txikitako baserriko oroitzapenak kontatzen bere lanean laguntz eko, baina sei urte nituen Amasatik jaitsi ginenean, eta gutxi ziren memoria horiek. Osaba izebek eta lehengusinak bertan bizitzen jarraitu zuten urte batzuez, eta osaba bakarrik gero, baserria nazionala egiteko bota zuten arte. Askotan joan izan ginen bis itan, horren oroitzapenak banituen, baina igandeetako bazkari horiek ere ez ziren Iratik ezagutu nahi zituenak. Oriamendiko kalexkak erdi hutsik topatu ditut. Esekitokietan arropa ugari zintzilik, estilo desberdinetako musikak leihoetatik ateratzen, balko ietan kalea aztertzen zuten agureak eta etorkin gazteak haien seme alabekin. Ez zegoen aitaren arrastorik, baina bizkiek ondo ikusi zutela entzun ondoren lasaiago sentitzen nintzelako edo, gurea izan zen pisura hurbiltzeko eta nola zegoen ikusteko gogoak s artu zaizkit. Baxu bat zen, ezkerrekoa, arrosaz margotutako eraikinean. Kaleko bi aldeetara ematen dute leihoek, eta gortinez estalita daude guztiak, etxea ez baita oso diskretua. Nik urdin argiko gortinak gogoratzen nituen, orain zuri batzuk dituzte. Kale ko bi aldeetan dauden lorategiak ondo zainduak topatu ditut, leihoetaraino iristen diren arrosondo handiekin. Leihora pixka bat gehiago hurbildu nahian, nire espiazio une honetaz gozatzen ari nintzela, antiojo txikiak zituen gizon bat topatu dut lorategiko lurrean, harri txiki batzuekin bidexka bat egiten. Ia zapaldu egin dut. Gizona izutu da eta zenbait kexa itsusi bota ditu erdaraz. Barkamena eskatu diot eta kalearen beste aldera joan naiz azkar, handik alde egin nahian. Ez zegoen gehiegi ikusteko, eta, desiratu arren, ez naiz ausartu etxeko tinbrea jo eta barrukoei begirada bat botatzen utziko ote zidaten galdetzera. Behin telebistako zientifiko bati entzun nion burmuinak ikasitako edo bizitako guztia gorde behar izango balu eztanda egingo lukeela, neuro nen arteko konexioek ezingo luketela jasan eta gainkarga elektriko batek burmuina erreko lukeela. Horregatik ahazten ditugula gauzak, burmuinak eztandarik egin ez dezan. Agian horregatik azkenaldian ez dut jendearen izena gogoratzen, beste gauza batzuei le kua emateko borratu omen ditu nire burmuinak. Kuriosoa da hala ere buruak egiten dituen aukeraketak. Baxu hartan bizitako hogeita hiru urteetatik gauza gutxi batzuk gogoratu, baina beranduago babes eske etorri nintzeneko eguna ordea atzo izan balitz bezala grabatuta daramat azalean. Joakin desagertu zen eguna izan zen. Urte bateko Irati besoetan, dardarka egon nintzen lorategiko lurrean eserita, gurasoak etxera itzuli ziren arte. Aitaren arrastorik ez eta beste leku batzuetan bilatzea erabaki dut. Ezin nue n denbora gehiago galdu, goizean aita ondo ikusi zuten baina auskalo nola egongo ote zen orain, hainbeste orduren ondoren, gizon gaixoa bere urtebetetze egunean bakarrik. Bere urtebetetze eguna zela ere ia ahaztuta neukan jada, pastak kotxeko beroarekin de segiten arituko zirela. Nazionalean kamioi batek bozina jo du, burrunba izugarria, nire ondoan egon izan balitz bezala. Harrigarria da nola ohitu garen herrikoak errepide erraldoi horretara, etxeetatik hain gertu pasatzen dena, etengabeko zarata eskaintzen diguna. Orduan bururatu zait. Nazional hura egin aurretik Garmendihandia gure baserria zegoen lekura joan behar nuen, badaezpada, aitaren bila. Neuronen arteko konexio horietako bat izan da, eztandarik gabekoa. Eskerrak. Bizikleta hartuta azkar zeharka tu zuen Iratik kale nagusia, Amasa kafetegiko koxkan begiratu zuen eta Zentro tabernan ere, terrazan eta barruan. Lagun batzuk agurtu, beste batzuekin ezikusiarena egin, azkar mugitzen zen kaleetan, aitona lehenbailehen aurkitu eta egoera horrekin bukatzek o. Amari deitu zion, aitona alde zaharrean ikusi ez zuela esateko. Amak, baina, ez zuen telefonoa erantzun. Iratik, pentsatzeko denborarik hartu gabe, eliza arrosaren aurretik pasa eta Oriamendira joan zen. Aitona amonen auzoko kaleetatik buelta batzuk ema n zituen, lorategien artean. Kalexka horietako batean geldirik geratu zen momentu batez, desorientatu xamar, eta bat batean gogoratu izan balu bezala aitona amonarena izandako pisura hurbildu zen. Azken urteetan gutxi izan ziren aitona amonei egindako bisi tak, gutxi izan baitziren Villabonara egindakoak ere. Horrek asko penatzen zuen, amonaren azken urteetan ez zela oso presente egon, ez zituztela kroketak prestatu elkarrekin, amonak ez zizkiola istorioak kontatu aitonarekin egurrezko itsasontziak eraikitze n zituen bitartean, ez zutela paseorik eman besotik helduta. Oroitzapen politak zituen pisu horri lotutakoak, hezetasun usaina eta armiarmak zituen pisu hura, eta gustatu zitzaion etxea berriro ere ikustea. Gizon txiki bat aurkitu zuen etxeko lorategian lu rrean, harri batzuekin zeozer egiten. Agureak serio begiratu zuen. Deseroso sentitu zen Irati orduan eta aitonaren arrastorik ez zegoenez antiojodun gizona jator agurtu eta buelta eman zuen. Kale Berrian geratu zen, zutik, bizikleta eskuan, nora joan ez ze kiela, amaren deia jaso zuen arte. Gidatzen ari zen ama eta bozgorailua jarrita beti bezala oihu egiten zuen. “Garmendihaundia noa.” “Noa?” “Attonan baserria.” “Baño... eztao...” “Nun zaude?” “Oriamendin, eztakit noa jun... ama? Ama?” Deia moztu zen, ama gidatzen eta auskalo zer egin zuen telefonoarekin. Telefonoa eskuan zuela Iratik kuadrillako taldeko mezuak begiratu zituen, gainetik. Ondo pasatzen ari zirela ematen zuen, irribarre egin zuen. Amaren mezu bat jaso zuen orduan. “Iyo Amasa, bazpa re.” Telefonoa sakelan sartu, bizikleta hartu eta martxan jarri zen. Mutikoak bolante kolpe bortitza jo behar izan zuen Amasako errepidean gora zihoazela, Praixkuk bat batean ideiaz aldatu eta buelta ematea eskatu zionean. “Garmendihaundia jun nahi det.” Inda rrez esan zuen, seguru, egun osoa patxadaz hartu ondoren ordua zelako jada benetan joan nahi zuen lekura joateko. Hodeik hori zer zen ez zekiela kexatu eta berak zuzenduko zuela esan zion aitonak, eta berriro herrira jaitsi, Kale Berrian gora, eta Etxeondo ko tunela pasata Garmendia baserriraino iritsi ziren. Han kotxea gelditzeko eskatu zion Praixkuk mutikoari eta honek, erabat harrituta, kasu egin zion. Baserri handia zen hura, ederra. Hori ez zen, ordea, Praixkuren helmuga. Bitan pentsatu gabe kotxetik ja itsi zen gizona, eta baserritik beherantz zihoan bidetik ibiltzen hasi zen, azkar, aztoratua, bastoiaren laguntzarekin. Gazteak ez zekien zer egin. Agure hura nora zihoan ulertu gabe, eta trakets ikusten zuelarik, haren atzetik joatea erabaki zuen, distant zia gordez, erotuta edo ematen zuelako lehenago hain jator ematen zuenak, eta berak ez zuelako ezeren ardura eduki nahi. Praixku maldan behera zihoan, kotxez eta kamioiz betetako nazionalera zuzen zeraman bide huts horretatik. “Noa zoaz?” Erantzun gabe aurrera jarraitu zuen, ahal zutena baino arinago joan nahi zuten hankak ia kontrolatu ezinean. Edozein momentutan eroriko zela ematen zuen. Gorputz zahar horrek halako indarra nondik atera zuen ulertu ezinean begiratzen zuen Hodeik, eta haren atzetik jarra itzen zuen. “Ezin tzea hortik jetsi, arriskutsua da.” Praixkuk ez zion kasurik egin. Baina pixka bat gehiago jaitsi ondoren gelditu egin zen, bat batean. Errepidetik atera eta belar gaiztoen artean sartu zen orduan, zuhaitz argal batzuen artean, sasiz bete tako puntu batean oinak firme jarri eta erabat gelditu zen arte. “Hemen zeon, hemen bertan.” “Ze?” “Garmendihaundia. Gure baserriya. Gure etxia. Hemen, hemen bertan.” Ingurura begiratu zuen Praixkuk, alde batera eta bestera, ezerezean egondakoaren arrastoa bilatu nahian. Metro gutxi batzuetara nazionalaren burrunba izugarria zen, zarata gorputz barnean sartzen zen, bibrazio ia jasanezina. “Kendu in ziguen. Dana. Behiak genittun, lurrak, baratza ttiki bat. Edurne zoriontsu zan hemen. Ni re bai. Danak. Eta ke ndu ziguen. Ni enitzan hemen hau babesteko, seme ttikina gaixo zan ta Villabona jetsi bihar izan genun bizitzea. Baño ni eunero etortze nitzan, eunero! Baserrin launtzea. Gure etxia zan. Anayak emantzun permisua, ta ni konbentzitu nindun, engañatu! Ximorra k janda zeon, nekatuta, etzula baserrin geyo lan in nahi. Ta nik ya pixua ta dana ta ezin atzea in. Etxia bota ziguen, dana! Zenbat bota zittuen! Barriola, Subijana, mojen etxea, jauregitarrena, Etxauntxiki, Lumane... Karretera hau itteko! Oaindik goatze n aiz Pedro medianan gañetik zankalatra itten karretera kruzatzeko, betiko bidia itteko... Bere betiko biddia. Guria. Ta haiek dena hautsi zuen... Guria zan lurra, etxia... Ta oain eztao ezer, ezer…” Mutilak isilik begiratzen zuen agurea, eta esaten zuena en tzuten saiatzen zen, kostata. Errepidearen zaratarekin zaila egiten zitzaion, eta madarikazioak botatzen zituen aztia ematen zuen gizon horrek lastima eman zion une batez. Alde batera eta bestera begiratu zuen, eszena horren testigurik ote zegoen ikusteko, norbaitekin bere harridura eta ez ulertzea konpartitu nahian. Praixku isilik geratu zen hitzak bukatu izan balitzaizkio bezala, urtetan egindako hitz jario horrekin leher eginda, sasi baso horren erdian, izerditan. Begiradarekin nazionaletik pasatzen ziren kamioi eta kotxeak jarraitzen zituen, hankak baserria egon behar zuen tokian ondo giltzaturik. Hodeiri luzeegi egin zitzaion tarte batez egon ziren horrela, bera bide erdian eta agurea belar txarren artean. Ez zen ausartzen deus esatera, eta mugikorra begiratzen zuen urduri, Praixkuk handik noiz mugitu erabakiko zuen momentuaren zain. Momentua etorri zen baina, bat batean. Deus esan gabe, begiak gorrituta, Praixku sasien artetik atera eta mutilaren ondotik pasa zen, motel motel, kotxerantz. Ga zteak azkar erreakzionatu eta aurreratu zitzaion, kotxea irekitzeko. Oraindik agurearen zain egon behar izan zuen pixka batean, lehen baino askoz mantsoago ibiltzen baitzen orain, zaharrago. “Baserrik gabeko baserritarra”, esan zion mutilari, irribarre min gots batekin. Gero kotxean sartu eta itxoiten geratu zen. Gazteak ingurura begiratu zuen azken aldiz, gertatu berria zena oraindik ulertu ezinean. Kotxera sartu zen gero eta martxan jarri zuen. “Oain bai, eaman nazu Amasa.” Garmendihandia egon beharko luke en leku fantasma hura utzi, eta Amasa bidea hartu zuten. 4. ATALA Garmendihandia egon beharko lukeen lekura iritsi zen Miren, urduri. Bidean Iratirekin telefonoz hitz egiten ari zenean balaztada bortitza egin eta poltsan zeramatzan gauza guztiak lurre ra erori ziren, pastekin batera. Telefonoak ere eskuetatik ihes egin zion. Ahal izan zuen moduan izkina batean gelditu eta telefonoa berreskuratu zuen. Mezu bat bidali zion alabari jarraitu aurretik. “Iyo Amasa, bazpa re.” Ez zekien alabak kasu egingo ote zion, agian beste ideiaren bat izango zuen berak. Garmendia baserrian aparkatu zuen. Kotxetik jaitsi eta alde guztietara jiratu egin zen, lekua ulertu nahian. Desorientatua zegoen. Oso orientazio txarra izan zuen Mirenek beti, eta urduri zegoenean, txarra goa. Baserritik ezkerrera hartu zuen, landa batean sartuz. Minutu batzuk aurrera egin ondoren hortik ez zela konturatu eta atzera egin zuen, berriro baserrira. Han pentsatzen geratu zen berriro ere. Baserriaren bestaldera joan eta orduan ikusi zuen naziona lera jaisten zen errepidea. Jaisten hasi zen, motel, uneoro alde guztietara begiratuz. Zalantzatan zegoen, ez zuen lekua gogoratzen, ez zuen deus errekonozitzen. Behera eta behera, ia nazionaleraino iritsi zen. Zarata bortitzak inpresio handia eman zion. “Atta! Praixku!” Oihu egin zuen, egun osoan zehar eztarrian harrapatuta zuen oihua. Kotxeen zaratak erantzun zion, besterik ez. Neka neka eginda zegoen. Ibiltzera ohitua eta aktiboa zen arren, adinak ez zion barkatzen. Goizean goiz esnatu zenetik gelditu ga be egona zen, alde batetik bestera, atsedenik gabe, eta gorputzak ez zion jada behar bezala erantzuten. Geldi geldirik, errepidearen erdian zutik, logikarik gabeko leku berde eder zaratatsu hartan, begiak itxi zituen une batez. Arnasketa sakon bat egin zue n, baina honakoan ez Iratik erakutsitako moduan, bat bi eta hiru hartuz, bat bi eta hiru botaz, baizik eta berak nahi izan zuen moduan. Eta hori bai, azkenean, balio izan zitzaion. “Alde zaharrea noa. Ez padeu laister billatzen, poliziai dettukoiot.” Mezua Iratiri bidali, kotxea martxan jarri, eta herrirantz abiatu zen. Kotxe berde zaharra urruntzen ikusi zuen Praixkuk, Amasako plazako banku batean esertzen zen bitartean, Iturrigoxo bere iturri kuttunaren parean. Mutikoak zalantzak izan zituen joan aurretik, agurea hor utzi, bero jasanezin horren pean, baina berak behin eta berriro errepikatu zion ondo zegoela, bertan egon nahi zuela tartetxo batez eserita, eta aurkituko zuela Kalera jaitsiko zuen norbait. Neka neka eginda zegoen Praixku . Bankuan eserita egon nahi zuen, ezer gehiagorik egin gabe, hain ondo ezagutzen zuen eliza eder horren aurrean. Atzean zeukan tabernako terraza beteta zegoen, igande arratsaldeko giroak horretara animatzen zuen, eta jendearen ahotsak eta mahai metalikoeta n uzterakoan edalontziek ateratako soinuak baserrietatik zetozen traktoreen motor eta behien marru urrutiekin nahasten ziren. Garmendihandira egindako bisitak aztoratuta utzi bazuen ere, plaza horretan egoteak nolabaiteko bakea ematen zion. Zapiarekin kope tako izerdia lehortu, eta eskuan zuen argazki karpetatik iturriarena atera zuen. Aurrean zuen errealitatearekin konparatu zuen, antzina eta oraina, eta etsipen irribarre bat marraztu zitzaion aurpegian. Ez zen minik nabari berarengan, eta pixkanaka bizitza ren gorabehera guztien gainetik leku horrek eragiten zion baretasunak kulunkatu zuen. “Al ikullu ya no vuelve mi buen astua, no vuelve, no; ya no brinca de poxa cuando cabeza tocar alguno; arrayua suerte txarra con tripako miña poner hizo. Biotzeko astu gaxua malkos tiraba cuando murió.” Astoaren bertsoak kantatu zituen Praixkuk, ahots leun eta ia entzunezin batekin, nekeak jota, pozak bihotza hartuta. Orain bai, etxean zegoen. Kanpaiek zazpiak jo zituzten. Begiak itxi zituen agureak ingur uko herri guztietatik entzuten ziren kanpai horien zarataren eraginez. Zenbatu zituen kanpai kolpeak, bat, bi, hiru... eta zazpigarrena eta azkena entzuterakoan, itzultzeko ordua zela erabaki, eta altxatu egin zen. Satzelaitako gaina begiratu zuen ibiltzen hasi aurretik. Hodei potolo zuri bat sartzen ari zen zegoeneko mendien gainetik. “Enbata dator.” Furgoneta zuri batek bozina jo zuen. Oraindik errepidea zapaldu ez zuela eta bozina jotzen ziotelako kexaka hasi zen Praixku, furgonetakoak ezagutzen zuela ko nturatu zen arte. “Praixku! Ze ondo ikuste zattuten!” Praixkuk ezin zuen gogoratu jator hitz egiten zion gizon hori nor ote zen, baina bera ere jator izateagatik, naturaltasunez erantzun zion. “Ahal dan bezela!” Nora zihoan eta “Kalia” erantzun zion Praixk uk, eta eramango zuela berak eta igotzeko, eta ahal izan zuen moduan igo zen agurea furgoneta altu horretara. Errepidean behera zihoazela gizon teorian ezagun horrek etenik gabe hitz egiten zuen, zerbaitekin despistatu zen arte. “Iruitu zait horko hoi zure biloba zala, Irati!” “Ezin, Irati Donostin dao.” Eta gizonak hizketan jarraitu zuen, ia arnasarik hartu gabe. Ez naiz zuzenean Amasako errepidetik igo. Aitonarentzako malda handia zela hura eta agian beste bide bat hartu zuela pentsatuta, Aranerrekako bidea hartzea erabaki dut. Aitonarena aitzakia izan da, nik ere ez baitut nire burua gai ikusi beste aldapa bizikletaz igotzeko. Etxeondoko tuneletik pasa eta ezkerrera egin dut lehenengo baserrien artetik. Oiloak lasai asko topatu ditut nazionalaren zarat aren azpian erdi lo. Zeberio baserria pasa eta basoan sartu naiz, Xabaten bizikletara oraindik ohitu ezinean, martxa batetik bestera zentzurik gabe aldatuz. Izerditan nengoen erabat, eta zuhaitzen arteko freskotasuna eskertu dut. Bakar bakarrik nengoen, normalean aski erabilia bide hartan ez dut gaur inor topatu. Karobira iristean bizikletarekin borrokan ari nintzen, eserlekua jiratua zegoela eta ipurdiarekin zuzen jartzen saiatzen, eta halako logika oker batekin martxaz aldatu dut berriro ere, beharrezkoa ez zenean. Katea atera da, noski. Primeran, pentsatu dut, nola konpondu jakingo ez nuelakoan. Bizikletatik jaitsi eta pixka bat aurrerago dagoen egurrezko mahaiaren kontra jarri dut, mekanika lanekin hasteko. Uste dut lehenengo a ldia izan dela bide horretan bakarrik nengoela. Aurretik baten batean gertatu izan bazait, ez dut gogoratzen. Alaitz edo Uxoarekin askotan, Jonekin, aitona eta amonarekin, aitarekin. Amarekin ere ez naiz inoiz hemen bakarrik egon. Amarekin paseo gutxi eta eztabaida asko izan ditut. Berarekin paseoek helburu bat izan dute beti, hara edo hona zeozer erostera, eskolara, trenera, aitona bisitatzera, medikura. Inoiz ez paseatzeko helburu hutsarekin. Amak paseatu, paseatzen du. Nik ere bai. Elkarrekin, inoiz ez. Aitarekin askotan joaten nintzen Aranerrekara, gurekin bizi izan zen bi urte eskas horietan. Gaur bezala bizikletekin edo oinez, beti gustura egoten ginen, beti barrez. Umore ona zuen aitak, orain ere baduela uste dut, apalduago badago ere. Bide hau zen gu retzat paradisua, araurik gabekoa, eztabaidarik gabekoa. Amak bitartean lanean ziharduen, askotan asteburuetan ere bai. Errekaren soinua eta zaldien joareak, besterik ez zen entzuten. Bele bat, noizean behin. Eskuak erabat belztuta katea bere lekuan sartz ea lortu dut, kostata. Bizikletan igo naiz eta bideari ekin diot, aitonaren bila. Zubira iritsi eta ezkerretara egin dut, orduan bai maldan gora, goiko baserrietaraino. Arnasestuka iritsi naiz, izerditan erabat blai eginda. Identifikatzen ez dakidan landar eren baten usainak birikak ireki dizkit, txorien kantuak, animaliaren baten ezkilatxoa, muleta batzuen pausoen antza duen soinu erritmiko bat. Edertasuna zentzumenetan, arnasketa normaltasunera itzultzen saiatu naiz. Nire ondotik emakume bat pasa da, arin, mendiko bastoiekin lagunduta, tipi tapa tipi tapa, nik ia konortea galtzen nuen bitartean. Ni baino hogeita hamar bat urte zaharragoa izango zen, kalkulatu dut. Harrokeriak bultzatuta, aurrera segitu dut. Amasara igo aurretik Arrantzabin begirada bat bota tzea bururatu zait. Jatetxe itxiak sorgindutako etxea ematen du, eta bere aurrean etxearen imitazio zehatza den maketak, ere bai. Astoen usainak zartako bat bezala kolpatu nau. Hesitik behera begiratu eta hiru asto ikusi ditut palmondo artean babesturik, K aribekoa zirudien irudi surrealista batean. Begira geratu zaizkit hirurak. Ez dakit zer prentsatu ote duten nitaz, seguruenik lekuz kanpo nengoela, hemen denek ezagutzen dituzten astoak ikustean harritu egin naizelako. Hor utzi ditut hirurak haien pentsame nduekin. Aitona ez aurkitzearekin kezkatzen hasia nintzen jada. Hasieran konturatu ez banaiz ere, aitonak horrela etxea uztea ez da ohikoa, ez zeukan zentzurik. Donostiara amarekin joan zenetik ez dago pozik, ez dago eroso, baina ez du deus esaten. Amak be ra zaintzea eskertzen du, hori badakit. Baina hemen izatea nahiko luke, bere jaioterrian. Hala ere, horrela alde egitea, ez zen bidezkoa. Amarentzat ez. Bizikletako katea berriro ere aterata zegoela konturatu eta hor geratu naiz une batez, jatetxe fantasm aren atarian, hura konpontzen. Jatetxe honetan bazkaldu genuen behin, amaren urtebetetzea ospatzeko, ni unibertsitatean hasi baino egun batzuk lehenago. Familia handia elkartu ginen, aitona amonak, osaba izebak, baserriko osaba zaharraren familia, lehengus uak, mahai luze baten inguruan denak. Ondo baino hobeto bazkaldu genuen, eta bukatzean, beti egin izan genuen bezala, abesten hasi ginen. Amonak hain gustukoak zituen habanerak, aitonak hain gustuko zuen “Edurne”, osaba izebak eta amak hain gustuko zituzte n mendi kantak. Lehengusuak eta ni nerabeak ginen, grazia egiten zigun helduak horrela ikustea, kopa eskuan eta masailak gorri gorri. Grazia eta lotsa aldi berean. Guretzat momenturik lotsagarriena ordea aitona aulkian zutik jarri eta astoaren bertsoak botatzen hasi zenean etorri zen. Jatetxe guztia hari begira, purua eskuan, gaztelera eta euskara nahasten dituzten bertso horiek eskaini zizkien han zeuden guztiei, baina batez ere, amonari. Asko gustatzen zitzaizkion bertso horiek amonari. Berak kontatzen zi gun gaztetan Amasara igotzen zen bertsopaper saltzaile batek kantatzen zituela astoarenak. Amonak gauza asko kontatzen zizkigun, oso gustuko genuen bera entzutea. Bera zen memoria ona zuena. Hori esaten zuen amak, aitonak memoria txarra izan duela beti. Ni k ez dut uste hori denik. Uste dut aitonak oroitzapenak gorde nahi dituela, ozenki esaterakoan ihes egin ez dezaten. Aitonak hitz egin gutxi, baina kantatu bai, kantatzen du. Eta amonak izugarri disfrutatzen zuen senarrak astoaren bertsoak kantatzen zizkio n bakoitzean. Berarentzat kantatzen zituelako aitonak, beti. Egun hartan, aitona aulkiaren gainean igo zen momentuan eta lotsak hartuta lehengusuek bezala beste aldera begiratu nuenean, ama bere lekuan ez zegoela konturatu nintzen. Ingurura begiratu eta j angelan ere ez nuen ikusi. Kanpora atera nintzen bere bila. Pareko zelaia mugatzen duen hesiaren ondoan zegoela ikusi nuen, geldi, urrutira begira. Hurbildu nintzenean zertxobait edanda zegoela konturatu nintzen, eta niri bizkarra emateko buelta eman arren begiak gorrituak eta malkoz beterik zituela ikusi ahal izan nuen. “Zer dezu, ama?” “Ezer ez.” “Ama, mesedez.” “Ze earra dan leku hau, ezta?” “Ama...” “Munduko lekuik earrena da, baietz? Zuk ze esangozu, ba. Hau ezta zure tokiya, ezta? Zuk eztezu hemen eon nahi, eztezu gukin geatu nahi. Kanpoa zoaz, eta hoi izangoa bukaera. Geo beste leku batea eta beste batea eta beste batea... danak hau baño polittagok. Zutzat, noski!” “Ama, mesedez, ez esan txo...” “Muitzen hasiko zea eta etzea geldittuko. Holak ua zea, eztakizu geldik eoten, zure aita bezelakua zea.” Negarra bortitza bihurtu zen orduan. Ama sorbaldetatik hartzen saiatu nintzen baina ez zidan utzi. Azkar hasi zen bat batean ibiltzen, errepiderantz, eta ni haren atzetik joan nintzen. Trakets zebile n eta ez zitzaidan zaila egin bera harrapatzea. Atzetik hartu nuen, eskuak haren sorbaldetan, eta gelditu egin zen. “Ama, lasattu zattez. Nik, zea, nik eztakit noa emango naun bizitzak, ta...” “Bizitzak ez gattu eamaten, geok hartze ditteu erabakik.” Buelta eman zuen orduan eta niri begira geratu zen, begiak gorri gorri, udako arratsalde hartan egiten zuen bero itsaskorragatik izerditan. “Attona ta amona zaharrak dia, zuk alde ingo zu. Eta ni bakarrik geatuko naiz.” “Ez ama, zu etzea iñoiz b akarrik eongo. Munduko beste puntan baldin banao re, bueltatuko naiz behar nazun guztitan. Hitz emate izut.” Eta txikia nintzenean elkarrekin asmatu genuen esku jolasa proposatu nion, irribarrez. “Zalamerua zea geo.” Baina jolastu zuen. Eta irribarre egin zuen. Ez dakit nire promesa sinistu ote zuen. Nik urte batzuetan ahaztu egin dudala uste dut. Agian gaur aitonarentzat antolatu nahi zuen bazkari horretara joango ez nintzela esatea izan da hurbileneko adibidea. Malkoak lehortu eta paseo bat eman genuen ge ro, ama ez baitzegoen jangelara sartu eta besteen aurrean agertzeko moduan. Barre egin genuen, bera erdi mozkor eta biok tontakeriak egiten. Hodeiak behe behean, erabat itxitako zerua, udako ekaitza etorri zitzaigun gainera. Oker nengoen ba, amak eta biok elkarrekin paseatu dugu, egun hartako paseo hura, nire buruak zerbaitengatik ezabatuta zeukana. Horretan pentsatzen nengoela, amaren mezu bat jaso dut. Alde zaharrera zihoan berriro eta aitona aurkitzen ez bagenuen poliziari deituko zion. Ideia ona irudit u zait, eta nik ere presa hartu behar nuelako bizikletan igo, errepidera atera, eta azkarregi jaitsi den furgoneta zuri bati pasatzen utziz Amasako plazarantz hasi naiz pedalei gogor ematen. Kotxea Kale Berrian aparkatu dut, ez zait axola izan isuna jar riko ote didaten. Lurrera eroritako gauzak poltsan bildu ditut azkar, giltzak, musuzapiak, kartera, eguzkitako betaurrekoen zorroa. Pastak ere bai, nahastuta, eta guztia hartuta kotxetik irten naiz. Aita ez zegoen Zentroan, koxkan ezta ere, eta etxe zuria inguratuz Kale Nagusian agertu naiz. Beroa jasanezina zen, nire hankek ez zuten jada behar nuen erritmoa jarraitzen eta zorabiatu eta lurrera seko erori aurretik nire atzean zegoen bankuan eseri naiz, Joakin eta biok ezkondu eta alokatu genuen pisua nire a urrean, orain botatzeko dauden etxe horien aurrean. Botatzeko, bertan gertatutako guztia desagerrarazteko. Gure bizitza ere bai. Trenaren txistua entzun dut, urrutian. Irati alaba bakarra izan da. Horretara bultzatu gintuen bizitzak. Bizitzak ez, gure auk eraketek. Joakinek eta biok hartutako bideek. Berak borrokan itsu inplikatzea erabaki zuen, nik bere ondoan irautea. Hasieran aktiboki parte hartzen nuen nik ere, horretan ezagutu genuen elkar. Baina ni beti mugan ibiltzen nintzen, kontradikzio eta beldurr ek aztoratuta, erabat inplikatu gabe, erabat aldendu gabe. Joakin ordea konbentzituta zegoen aukeratutako bideaz, eta bertatik zihoan, gehiegizko abiadura hartzen duen tren baten antzera. Bera zenbat eta gehiago inplikatu, nik gero eta gehiago urrundu nint zen militantziatik. Biok bestearen aukera errespetatzen genuen. Baina asko eztabaidatzen genuen, modua zein ote zen, zer ote zen eginbeharrekoa. Eztabaida luzeak izaten genituen, ohean bata bestearen ondoan etzanda, maitasunarekin ixten genituen eztabaidak . Gure herriaren etorkizuna gure eskuetan dago. Hori zen bere esaldirik errepikatuena. Ez zen bestelako esaldia baina, hori baita bizitzaren beraren definizioa. Nik ere gure herriarentzat eraikitzen ari ginen etorkizun horren parte izan nahi nuen, baina be ste bide batzuen bila nenbilen, agian beste etorkizun mota baten bila ere bai. Haurdun geratzea izan zen niretzat etenpuntua, honaino esateko momentua. Gelditu nintzen, aldendu, baina ez desagertu. Honaino hori nirea zen, ez nire inguruan mugitu eta ni ast intzen ninduen guztiarena. Erabat urrundu nahi izan banu Joakinengandik ere urrundu behar izango nukeen, eta hori ez zitzaidan burutik pasatzen. Ez nuen inoiz ezer jakin nahi izan, ez nuen Joakinek deus kontatzerik nahi, ez nuen informaziorik ezagutu nahi. Joakin etxean jaso, maitatu, beste gai batzuez hitz egin, barre egin, eztabaidatu, siesta egin bata bestearen ondoan. Gero joaten ikusten nuen, nora edo zertara zihoan jakin gabe. Berak ere ez zidan kontatu nahi, badaezpada, “segurugo zaude hola”. Sabela laztantzen zidan, atetik atera aurretik umea eta niri agur esateko. Gauzak lasaitu edo berak pixka batez alde batera utzi ote zituen ez dut inoiz jakin, baina Irati jaio zenean inoiz baino gehiago egoten zen etxean gurekin, inoiz baino gutxiago hitz egite n genuen politikari buruz, inoiz baino sekretu gutxiago zeuden gure artean. Nik nabaritzen nuen bere buruan horrek guztiak jarraitzen zuela, baina baretuta nolabait. Ezin nintzen okerrago egon. Barealdi hura ondoren etorriko zen ekaitzaren aurreko ameskeri a bat besterik ez zen izan. Ekaitza etorri zen handik urte batera, nik gutxien imajinatzen nuen momentuan, egun oskarbietan inolako abisurik gabe eztanda egiten duen itsas enbata bezala. Berehala konturatu nintzen Joakin berriro ere aktiboki ari zela. Ez z en zaila izan, ordu asko ematen zituen etxetik kanpo, etxean zegoenean urduri ibiltzen zen alde batetik bestera, lanera ere zenbait egunetan faltatu izan zela jakin nuen. Aurreko urte eta erdia desberdina izan bazen ere, egoera nahi baino ezagunagoa egin z itzaidan, eta burua prestatu nuen berriro ere tentsioak, urduritasunak, kezkak eta beldurrak etxean sartzen uzteko. Baina nik uste nuena baino arriskutsuagoa zen inguratzen gintuena, eta horretarako ez, ez nengoen prest. Hamalau egunez egon zen Joakin des agertua. Aurreko egunean afaltzen egon ginen biak, sukaldeko egurrezko mahaiaren inguruan. Iratiri hortzak ateratzen ari zitzaizkion eta negarrak izugarriak ziren, gauak oso neketsuak. Azkenean lokartu zela ospatzeko ardo bat hartu genuen, pijama jantzita, neka neka eginda. Kopari buelta batzuk eman zizkion, beti egiten zuen bezala. Mahai zapiak fruta saskiaren ondoan jarri zituen, beti egiten zuen bezala. Platerak garbitu zituen, beti egiten zuen bezala. Dena beti bezala, ezeren seinale berezirik gabe, den a ondo. Goizeko seietan esnatu ninduen, urduri, alde egin behar zuela. “Ez galdetu, bihotza, mesedez, ez galdetu.” Iratiri kopetan muxua eman zion, gogor besarkatu ninduen ni. Hurrengo egunean dardarka agertu nintzen Oriamendin, gurasoen etxean, babes eske. Irati besoetan lorategiko lurrean eserita egon nintzen, han ikusezina izango banintz bezala, erabat aztoratua, gurasoak etxera itzuli ziren arte. Joakin joan zenetik ez zen denbora gehiegi pasa, egun bakar bat, baina nik banekien, ezin hori aza ldu, banekien ez zela itzuliko, banekien gure bizitza erabat aldatuko zela momentu horretatik aurrera. Gure garunarekin eta bihotzarekin egunero bizi garen arren, horiek perfektu ezezagun bihur daitezke egoerak gainditzen gaituenean. Bakoitzak besteari zeg okiona behar zuen, bihotzak horren guztiaren arrazoiak, garunak maitasunaren ezabatzea, biak ezinezkoak. Joakin itsu maite nuen, egiten zuena zergatik egiten zuen erabat ulertuz, eta gorroto nuen, egiten zuena zergatik egiten ote zuen ulertu ezinean. Errea kzionatzeko gaitasunik gabe, ezkutatua egon nintzen, Irati nire alboan, Irati txikia nire bihotzaren kontra estutuz uneoro, ateratzen ari zitzaizkion hortzen minarengatik garrasika. Aita eta ama hor egon ziren, eta haiek ere, nik bezala, ez zuten deus gald etu. “Atxilotu in due. Preso damakiye.” Hori izan zen, handik bi astetara, aitak esan zuen gauza bakarra, bere diskurtsoak botatzeko gaitasun horrekin, iritziak, kezkak, haserreak, dena delakoak barnean gordez. Aitak Joakin miresten zuen, hori ez zidan in oiz esan, baina nik ziur asko jakin izan dut beti. Egun hartan Joakinen desagertzea bukatu zen, baina beste desagertze mota bat hasi zen, distantziarena, egunerokotasuna bera gabe eraiki beharrarena, espetxera bisitek sortzen ziguten poza eta ernegazioaren arteko borrokarena. Ez diot Iratiri kontatu, baina atzo Joakinekin elkartu nintzen Tolosan. Ez zen kasualitatez izan, nik deitu nion. Bazkaltzera elkartu ginen, biak bakarrik, hogeita hamar urteren ondoren. Villabonara etorriko zela proposatu zidan, bain a ezetz esan nion. Gure iragana giltzatuta zegoen kaleetan berriro ere elkartzea, ez nekien horri aurre egiteko gai izango ote nintzen. Xanti ohean utzi nuen, lotan. Goizeko hamaikak ziren baina deus ez zuela egiteko eta lasai hartzeko eguna zela esan zida n, ohean buelta eman eta bizkarra erakusten zidalarik. Logelako atean geratu nintzen une batez, hari begira, oraindik erosketa poltsak eskuetan nituela. Lo geratu eta handik segundo gutxitara zurrungaka hasi zen. Erosketak sukaldeko mahaian utzi eta Joakin i deitu nion. Harritu zuen nire deiak, horrela esan zidan, ez zuen halakorik espero. Nik ezta ere. Azken egunetan, baina, harekin pentsatu nuen asko, elkarrekin egoteko ezintasunaren arrazoiak gogoratu nahian. Bazkaltzea ondo iruditu zitzaion. Tolosan, era baki nuen nik. Trenez joan nintzen. Urteak ziren trena hartzen ez nuela. Donostia eta Orio artean bizitzera ohituta, kotxea zen azkenaldian garraiorik erosoena niretzat. Gidatzea gustuko dut gainera, musika entzun, abestu, urrutira joan naitekeenaren sent sazioa. Ez noa urrutira baina, inoiz ez. Tolosara joateko trena hartzea iraganeko ezusteko egoera horri zentzua ematea zela iruditu zitzaidan, trenez eraiki baikenuen gure erlazioa Joakinek eta biok, erlazioa apurtuta zegoenean ere, Iratirekin alde batera eta bestera. Hori ere gure erlazioaren parte da, horrek ere kontatzen du. “Hogeita bost urte.” “Ze?” “Elkar ikusi genun azkeneko aldiya, oain dala hogeita bost urte.” “Etzea asko aldatu.” “Gezurra.” Irati trenean bakarrik joan zen lehenengo egun hu ra gogoratu genuen. Iratik hainbeste nahi zuen bere independentzia txiki hori lortu zuen azkenean eta guk gure kontakturako aitzakiarik indartsuena galdu. Ez genituen beste aitzakia batzuk aurkitu. “Ez genittun bilatu nahi izan.” Asko hitz egin genuen, Ir atiri buruz hitz egin genuen batez ere. Zer moduz ari zen Beasainen, nola moldatzen zen egunero haraino joateko, ea ez ote zuen bertara bizitzera joan nahi, bikoterik ote zuen, asko elkartzen ote ginen, Villabonara joaten ote zen, osasuntsu ote zegoen, gutxitan deitzen zuela aita. “Lanpetua ibiltzea, bakizu.” Bazekiela esan zidan. Faltan botatzen zuela, ere bai. Gero inguruko guztiak errepasatu genituen, aita zer moduz, nebak, bere emaztea, zer moduz Donostian, Villabonako pisua alokatuta daukatenekin zer moduz, zer moduz ni, zer moduz Xantirekin. “Ondo.” Aldatua zegoen Joakin, zahar. Baina bera zen, berdina, espetxetik itzuli zen hura. Ondo gogoratzen nuen banandu aurreko hilabeteetan sakon aztertu nuelako gazte hura. Sakonegi, seguruenik . Ez zen nik lehengoz ezagututako mutila, ez zen Iratiri abestiak kantatzen zizkion mutil hura, “ez galdetu, bihotza”, esaten zidan hura. Ez nuen ulertzen ordea zergatik ez nintzen gai izan Joakin berri hori maitatzeko. Agian ez zen hori izan, agian ez gen uen denbora nahikoa hartu berriro ere elkar ezagutzeko, agian hainbeste maitatu izan nuen hura beregan ez topatzeak ematen zidan amorruak eta minak ez zidaten utzi aurrean neukan pertsona berri hori ikusten. Postrea jaten ari ginen bitartean orain bai mait atu nezakeela iruditu zait segundo batez. “Goatze al tzea Iratik trenian beti itte zun jolas harekin? Gaur ez det bate asmatu nik” Barre egin zuen. “Etzea hortan iñoiz oso ona izan.” Trena hartu nuenean nire barnean zeozer aldatu zela sentitu nuen. Itsas oan hildakoarena egitean sentitzen dudan sentsazio berdina eragiten zidan trenaren mugimenduak. Begiak itxi, eta edozein lekutara eramaten uzteko prest nengoen. Donostian gelditu nintzen, ordea, izan behar zuen bezala. Xantirekin arratsaldeko azken tartea pasa, eta berarekin lo egin, hori zen plana, aita Orion zegoen bitartean. Donostiara iritsi nintzenean erosketa poltsak mahai gainean zeuden oraindik, hozkailura joan beharreko guztiak udako bero bortitzaren menpe. Zakarrontzira joan ziren denak. Xantireki n ardo batzuk edatera atera ginen. Guri buruz hitz egiteko erabakia hartuta neukan, zertan genbiltzan. Banekien zer esango zuen berak, “Gazten kontuk dia hoyek. Gu orainian gaude, hobe ez pentsatzia noa goazen.” Nik esango nioke ez nengoela horrekin ados, asko genuela oraindik bizitzeko, eta hala ez bazen ere oraina hura ez zela ni zoriontsu egiten ninduena. Ez nuen elkarrizketa puntu horretara eramateko modurik aurkitu. Berba eskas eta sexu saio aspergarri baten ondoren kotxea hartu eta Oriora aitarekin af altzera joatea erabaki nuen. Berriak ikusi genituen elkarrekin, Amasako txakolindegira batzuk helikopteroz ailegatu zirela. Egun hain ezohiko horrentzat amaierarik egokiena iruditu zitzaidan berri hura. Furgoneta zuria Elizako autobus geltokian gelditu zen, Praixku bertan jaisteko. Bide osoa eman zuen gizon hori nor ote zen asmatu nahian, baina ezin. Eskerrak eman zizkion herrira jaisteagatik, baina benetan eskertu zuena isiltasuna izan zen, gizonak ez zuelako ahoa itxi segundo bakar batean ere. Bere ate raldia amaitzeko unea iritsi zen. Oso nekatua zegoen jada eta ez zuen, egia esanda, gehiagorik egiteko. Autobuseko ordutegiak begiratu zituen, baina ez zituen ulertu. “Aizu, launduko al zeniake? Errekaldea dijuan autobusa noiz dator?” Neska gazteak gogo on ez lagunduko zuela eta, ordutegiak aztertu ondoren, ordu erdi bat itxoin beharko zuela esan zion. Praixkuri ez zitzaion ideia hobeagorik bururatu koxkan esertzea baino, herrian emango zituen azken minutuak leku kuttun horretan pasatzea, jendearen mugimendu ak aztertu eta herriaren bizitza bere begi barnean gordetzeko. Arnasestuka iritsi zen Irati Amasara. Iturrigoxon ura edan eta ingurura begiratu zuen, aitonaren bila. Tabernako terraza jendez beterik zegoen, baina ez zuen inor ezagutu. Amasa leku ezezagu na zen berarentzat. Jaietara ez bazen, ez zen beste ezertarako igo azkeneko hamar bat urteetan. Irribarre egin zuen festak gogoratzean, hainbesteko alaitasuna, momentu eder asko. Taberna, txosna, soziedadea, Martina’s Paf... inguruan irudikatu zituen feste tan ibiltzen zituen leku horiek guztiak. Mugikorra begiratu zuen amaren berririk ote zegoen ikusteko, eta sakelan gorde zuen berriro. Gero bizikleta hartu eta baserrien artean ibiltzen hasi zen. Hura bai eremu ezezaguna, txikia zenetik zapaldu gabekoa. Eta lekuaren edertasunak txundituta utzi zuen. Bat batean herriaren bihotza topatu izan balu bezala, taupadak azkartzen zizkion herri bihotza, azkarrago hasi zen pedalei ematen, eta abiadura hartuz askatasuna sentitu zuen, edertasunak inguratuta, oihu egiteko gogoei eutsiz, irribarre zabal ederra aurpegian. Momentuko katarsiarekin ez zuen nabaritu aldapan gora joatearen esfortzua, baina berriro ere arnasestuka hasi zenean gelditu behar izan zuen, oraindik irribarrea ahoan, begiak malkotuta. Ingurura begiratu zuen, ardiak eta txoriak besterik entzuten ez ziren puntu batean, garbitegiaren ondoan. Ez zegoen aitonaren arrastorik bertan. Gipuzkoako Astozaleen Elkarteko kamioi txiki urdina bere ondotik pasa zen eta barruan zihoan astoaren arrantza ozenak ap urtu zuen hango bakea. Herrira itzultzea erabaki zuen. Aldapan behera errazagoa izan zen bidea. Haizeak ilea aztoratzen ziolarik minutu gutxitan iritsi zen Otsabiko tunelera. Eliza laranja ikusten zuen beste aldean eta harantz zihoan, baina bat batean ide iaz aldatu zuen. “Momentu bat bakarrik.” Ozenki esan zion bere buruari, edo agian distantzian amari, baimena eskatuko balio bezala, eta Arratzaingo bidea hartu zuen. Imanol eta Uxoaren terrenoaren sarreran gelditu zuen bizikleta, orain bai erabat blai egin da, arnasestuka bizian, hiltzeko zorian ia. Taldeko mezuak begiratu zituen. Ugari ziren, eta haien artean argazki bat, lagunak mahaia luzearen inguruan, Uxoak moztutako urdaiazpiko zatiak aurpegietan itsatsita. Enekoren ideia, seguru. Barre egin zuen Irati k, eta momentu hartan terrenotik zetozen barreak entzun zituen, lagunenak. Hasperen egin zuen neskak, bidean geldi geldirik, eta mendi muinen gainetik zetorren enbata ikusi zuen. Joateko ordua zen. “Hurrengon hitz emateizuet azalduko naizela.” Mezua kuadri llako taldera bidali, bizikleta hartu eta herrira jaitsi zen. 5. ATALA Denbora nahikoa eman zuen Mirenek Kale Nagusiaren hasierako banku hartan eserita, Iratik bere lehenengo urteak bizitako pisu horren parean. Ez zuen indarrik jarraitzeko, ez zuen energiarik kaleetatik aita bilatzen jarraitzeko. Ezin zuen. Bankutik altxatu eta poliziari deitzeko mugikorra atera zuen poltsatik. Zenbakia markatu behar zuenean, ordea, zerbaitek gelditu zuen, eta azken aldiz han bueltan zegoen koxka n begiratzea erabaki zuen. Praixku lasai zegoen koxkan, trankil. Ingurura begiratzen zuen gorputza ia mugitu gabe, irribarre fina ezpainetan. Eguna luzea baina ederra izan zen, herrira itzultzeak indarra eman zion, bakea. Hanken gainean karpeta ondo helduta zeukan, lehenago aintzat hartu gabeko argazki horiek orain altxor bihurtuta. Alaba ondoan eseri zitzaionean begiak handi ireki zitzaizkion, mamu bat ikusi izan balu bezala. “Ze ittezu hemen?” Mirenek ez zuen azkar erantzun. Aitari begira, begiak ma lkoz beterik, besarkada suabe bat eman zion, bat batean zaharragoa zirudien gorputz hura apurtzeko beldurrez. Aitak muxua eman zion kopetan, isilean. “Eun pasa etorri naiz”, esan zuen azkenean Mirenek, “zu bezela”. Aitaren esku zahar handia bere eskuen art ean hartu, eta isilik geratu ziren biak, aurrera begira, geldi, herriaren mugimenduak inguratuta. “Atta, enaiz goatzen Garmendihaundi nun zeon...” Praixkuk maitasunez begiratu zuen alaba, eta masaila laztandu zion. Elizatik ikusi zituen Iratik, eta bizikl eta geldituz, kalearen beste aldean geratu zen une batez, irudiak maitemindurik. Aitonaren beste aldean eseri zen motel, amari aitonaren atzetik eskua sorbaldan jartzen ziolarik. “Hara, denok eskursiyua in deu gaur.” Ezpaina hozkatu zuen neskak barrerik ez egiteko. Baina Mirenek barre egin zuen aitaren hitz horiekin. Hiruek egin zuten barre azkenean. “Ondo zaude, attona?” “Primeran.” “Nun eon zea?” “Paseon.” Ama alabak elkarri begiratu zioten, erremediorik ez zuen aitonaren hizketa eskasa irribarrez onartuz . “Attai deitu biharko zeniyoke, Irati, seguru nao faltan botatze zattula.” “Ingo det, bai.” “Nere errautsak hemen botatzia nahi det, errekan.” Praixkuk ustekabean harrapatu zituen beste biak. “Oriyoa allatuko zea, igerin”, ironiaz Mirenek. “Amonakin”, Ira tik. “Hoi da. Herriya eta Edurne, biyak.” Batbatean haizea mugitzen hasi zen, bortitz. Ingurukoak aztoratu egin ziren, zerura begira jendearen erritmoa azkartu zen. “Galerna dator, busti ingo gea.” “Bakizu ze egun dan gaur, atta?” “Nee urtiak. Ochentaynu eve.” “Ospatu beharko genuke.” “Pastak dazkat.” Praixku eta Iratiren harridurarako Mirenek poltsatik pasta kutxa atera zuen, erabat kolpatua eta zikin, eta pastek itxura oso erakargarria ez bazuten ere, pozik sartu zuten eskua hirurek. Ados egon ziren denak honako honetan, ezin zuten aitonaren urteak ospatzeko leku hobeagorik imajinatu. Trenaren txistua entzun zen, autobusak haien aurretik gurutzatu zuen. Eta hor geratu ziren hirurak, isilik, pasta bat bestearen atzetik jaten, pozik, haien herriko koxkan eserita. Eta enbatak eztanda egin zuen, azkenean.

2023-12-01

booktegi_liburua_manifestu_presentista

booktegi.eus 2019ko Literaturia jaialdiari hasiera emateko Zarauzko Modelo aretoan irakurri zen testu hau."Maskara" zen fes<balaren gaia.IÑIGO ASTIZmanifestu presen<sta Mamu bat dabil euskal literaturan –etorkizunaren mamua. Fernand Léger margolariari buruz ari dela, etorkizun hobe baten esperantza aipatzen du John Berger idazle eta arte pentsalariak. Dioenez, etorkizun gose hori da ar>staren lanaren motorra. Bergerren hitzetan, etorkizunak bultzatzen du Légerren pintzela beste ezerk baino gehiago. John Bergerrek dio: “XX. mende erdialde>k aurrera balekoak izan diren ar>sta guz>ak egon dira behartuta etorkizuna kontuan hartzera, orainaldian jendeak ez dituelako beren lanak ongi ulertu”. Eta mugarri bat ere aipatzen du Bergerrek: Karl Marx eta Friedrich Engelsen Manifestu komunista ezaguna. Inon hastekotan hor hasten da egun ezagutzen dugun etorkizunaren erreinua.Eta berriz ere John Berger, esaldi borobil batekin: “1848az geroz>k, ar>sta garrantzitsu guz>ak sostengatu dira etorkizunean zeukaten fedean”. Arte bisualaz ari da Berger. Manifestukomunistaren inpaktuaz. Abangoardiez. Eta, halere berehala piztu zitzaidan gogoeta esaldi hori irakurri bezain pronto: etorkizunarenganako fedea izan da hasierahasiera>k euskal literaturaren motorra. Manifestu Komunista heldu baino askoz ere lehenago>k. Idatzi ziren momentuan oraindik exis>tzen ez zen euskal irakurle batentzat idatzita daude euskarazko idazlanik behinenak. “Norbaiteszenansartzendaetapublikoadeskubritzendu”.MundukomaskarariktxikienadeitzendioclownarensudurrariJacquesLecoqantzerkipedagogoak.Soinketaheziketa>khelduzenberaantzerkiarenmundura,etaezinbestekoadaharenizenaantzerkiarenpedagogiarenhistorian,Parisenirekizueneskolaesperimentalaga>k.Maskarakizatenzirenberelanmaterialnagusietakobat,etazirkuarenarteei>rakahelduzirenclownarenpertsonaiarenmuinera.Zirkuluanjarrizituenikasleakbehin,etaeskatuziengainontzekoakbarrezjartzensaiatzeko.Eginzituztenikasleekjauziak,erorketak,txisteak,zaratak,imintzioaketaokurrituzitzaizkientrikimailuguz>aketaezerez,irribarreerdirikereezinork.Nekatuta,etaporrotaga>ktriste,eserizirenlurreanikasleak,etaegoerahorretazjabetzean,berenezgaitasunarenargazkigardenhoriikustean,orduanbai,barrezhasizirenguz>ak.Halahelduzirenclowngaraikidearenfuntsaformulatzera.Porrotarenar>stadaclowna.Urteekinteknikazorroztuzjoanzireneskolan,etaLecoqekdioenez,aktorebakoitzarenindibidualtasunikmuturrekoenaateratzekobalioduelakodaesanguratsuaclownarenteknika.Maskaraneutroakgizakiesentziala,guz>okoinarriandugungizatasununibertsalaazaleratzenduenbezala,clownsudurrakbakoitzakberebaitandaramanindibiduoaateratzendu.Etainteresgarriadaclownariketakabiatzekoikasleeijartzenzienlehenariketa:“Norbaiteszenansartzendaetapublikoadeskubritzendu”.Nago,euskalliteraturaerelehenariketahorretankatramilatuoteden.******Etenhistorikozbetetadagoeuskalliteraturarenhistoria.Ezdaharritzekoa,beraz,euskalidazleek,historikoki,etorkizunarekikokezkazidaztea.1936kogerrakeragindakoetenadaargienkontabilizatudaitekeenhorietakobat,esaterako.1992ankaleratutakoLaliteraturavascaenelexilioar>kuluaneginzuenzenbaketaMar>nUgaldekazetariak.1943an,Xabiertxoliburuarenberrargitalpena.1945ean,erbesteanargitaratutakolehensorkuntzalana:TelesforoMonzonenUrrundik.1946an,hiruliteraturliburuargitaratuziren.1947an,PedroOrmaetxearenipuinliburubatTxilekoargitaletxebatean,etaMonzonenGudarienegiñakMiarritzen.1948an,bostliburu.1949an,Arantzazu.Euskalpoema.1950ean,seiliburu.Etahor>kaurrera,bai,hor>kaurreraugarituzjoanzirenpublikazioak.******Testubatsortuekitaldianahozgorairakurrikoduzunmanifesturaheltzekobideansortuzaizkizungogoetakbilduz,etamanifestuarentestuarekinbaterainprimatutabanatuekitaldian.Orrienaurrealdeanjoangodainprimatutajendaurreanirakurrikoduzunmanifestua,etaatzealdeanjoangodirairakurrikoezdituzungogoetak.Moduhorretarabitestuekizangoduteoinarribera,bainahalainprimaturik,etapublikoarisoilikaldebatdeklamaturik,gogoetatestuarenmaskarabilakatukodatestuproklama. Berriz diot: Hasierahasiera0k, etorkizunerantz inklinatuta dago euskal literatura osoa. Etorkizuneko irakurlearentzat dago idatzita Bernat Etxepareren Linguae Vasconum Primi0ae. 1545. Etorkizunerako idatzita Axularren Gero. 1643. Etorkizunarentzako dira Lizardiren Biotzbegietan.1932. Eta etorkizunerako idatzitako manifestu xume hau ere.2019. Axular, adibidez. Apaiza. Kontraerreformaren gerizpean. Abangoardista izateko susmoak pizte0k aski urrun. Eta, halere, Axular, adibidez.Agerikoa da etorkizunarenganako fedea Geroren hitzaurrean. Axular, 1643: “Orai badirudi euskara ahalke dela, arrotz dela, eztela iendartean ausart, entregu, bithore etaez trebe. Zeren are bere herrikoen artean ere, ezpaitakite batzuek, nola eskiriba, eta ez nola irakur. / Baldin egin baliz euskaraz hanbat liburu, nola egin baita la0nez, franzeses, edo bertze erdaraz eta hitzkuntzaz, hek bezain aberats eta konplitu izanen zen euskara ere, eta baldin hala ezpada, euskaldunek berèk dute falta eta ez euskarak”. Adituek diotenez, bai Axularren lanak eta baita sasoi hartako Esteve Materreren dotrinek erakusten dute Lapurdin bazela nolabaiteko euskal irakurle komunitate bat. ******“Maskaraneutrobat,etaberdingainontzekomaskaraguz0enkasuenere,ezindaaurpegiraerabatmoldatu.Beharrezkoadadistantziabataurpegiarenetaobjektuarenartean,hainzuzeneredistantziahorrekinsoilikantzeztuahalkobaitubenetanaktoreak.Eraberean,beharrezkoadamaskaraaurpegiabainopixkabathandiagoaizatea.Aurpegiarendimentsioerrealak,hilmaskarenkasuangertatzendenbezala,ezdiralagungarrisuertatzenantzerkijokoetarakoetahaienirradiaziorako”JacquesLecoq,Elcuerpopoé0coliburuan.******Gutxigorabeheradamaskarabataurpegi.Horrekabiatzendujokoa.Artea,sorkuntza,dabe0tresnadesegokibat,labanakamustubatengisakoa,bereburuaksortutakoarazoba0soilikgutxigorabeherakoerantzunbatematendiona,bainasekulaezerabat.Baina,hainjustu,gutxigorabeheratasunhorrekematendioindarra,zerenetabereburuariuneanuneanemandakofuntziohorriezinerabatzehatzerantzunahalizateakespaziobatzabaltzenbai0o,besteakbeste,hartzaileari.Hartzaileasaiatzendadesegokitasunhoriberebarnetasunazosatzen,etahorrega0kdadesegokitasunhoriartearen,sorkuntzaren,edonahibadapoesiarenindarguneetakobat.Hatzekinzerbaitlaztantzeraheltzehorreksarguneaeskaintzendiohartzailearilanhorretanmurgilduetabereizaerazosatzeko.Gutxigorabeherahorretandagopoesia.YannisRitsosenpoemahaudakarharieskainitakoMundukoPoesiaKaierakbildumak,JoannesJauregirenitzulpenean.GutxigorabeheraGauzasolteakdaramatzaeskuetan–harribat,teilahautsibat,bipospoloerre,bestaldekohormakoiltzeherdoildua,leiho0ksartudenhostoa,tantakloreontziureztatu0kihesi,lastohurahaizeakzureadatserainoekarria–.Hartuditu,etahan,pa0oan,zuhaitzbatosatudu,gutxigorabehera.“Gutxigorabehera”horretandatzapoesia.Ikusten?Margolariarendesiraezerabategokierresolbitzeakematendiosarbideaguredesirarikoadroan.Erresistentziamodukobatdube0formak.Horrekuztendiozirrikituaetorkizundenirakurleari.Lagunariidatzitakoeresiakdoluaezinagortzeakuztendiozirrikituaguredoluaripoemarasartuahalizateko.Etaateirekihoridasorkuntzareniraupenarenklabea,baina,paradoxikoki,ezindaaurreikusinolasortudesegokitasunhorieraegokibatean.Horrega0kjarraitzenduguidazten,margotzen,dantzatzen,kantatzen...Misteriohoridamotorra:marrazkiakasikgaiizateabisonteakonbokatzeko,etahalerebisonteakagertugabejarraitzea.Poesiaezdamailua,beraz,edoezdamailuaerabat,milaaldizerrepikatutakoaipurabueltatuz;poesiadamailubatgutxigorabehera,bainagutxigorabeheratasunhorrieskersoilikdagaiiltzeazapartekozerbaitkolpatzeko. Ez dago argi zenbateko komunitatea, baina komunitate bat. Eta adituek esaten dutenez, komunitate horretako kideek irakurtzeko edota inor irakurtzen entzuteko idatzi ziren lan haiek. Eta, halere, hitzaurrea argi lerratzen da etorkizunerantz. Etorriko ziren irakurleen fantasmak ere konbokatzen ditu Axularrek bere testuan. Eta ez naiz ni bakarrik. Nire hipotesiarekin bat zetorrela esan zidan Izaro Arroita literatura ikertzaileeta halere lagunak. Hitzez hitz esan zidan: “Etxepareren hitzaurrea ere bada manifestu bat”. Egin dezagun froga.Etxepare, 1545, meets Marx & Engels, 1848. Etxepare, 1545, meets Marx & Engels, 1848, barkatuko didazue, Sound System. “Miraz nago iauna nola komunismoaren mamuabatere ezten asaiatu bere lengoaje propriaren faboretan heuskaraz zerbait obra egitera. Europa zaharreko botere guzIak aliantza santu batean elkartu diraskributan imeitera zeren ladin publika mundu guzietara berze lengoajiak bezala hain skribatzeko hon dela. Aitasantua eta Tsarra, MeKernich eta Guizot, erradikal frantsesak eta alemaniar polizigizonakuste dute ezin deusere skriba daiteiela lengoaje hartan. Helburu horrekin bildu dira Londresen herrialde desberdinetako komunistak eta honako manifestu hau idatzi dute, dadin aitzinerat augmenta kon8nua eta publika mundu guzietara eta baskoek berzek bezala duten bere lengoajian skribuz zerbait”. Tamalez, historikoki ez da uztartze honetan iradokitzen den euskarazko literaturaren aldeko konspirazio komunista internazional masoi beltz feminista handirik izan, eta nahiko bakarrik egin dute bidea idazleek beI. ******OTEIZA,J.,Interpretaciónesté8cadelaestatuariamegalí8caalosar8stasdeAmérica,1952.“DesgraciadoslosarIstasque,porinercia,sedanenépocasenqueyanoselesnecesita”.(Jatorrizkobertsioan)“Zoritxarrekoak,inertziaz,ORAINDIKbeharezdituengaraietansortzendirenarIstak”.(ItzulpenezsoiliklinguisIkoan)******VioletaGilpoetarenAntesdeque8réismiscosaspoemaliburukohitzaurreanmaskarakditumintzagaiRodrigoGarciaantzerkigileak:“Daramanmaskarakoinetarainoestaltzendu[Emily]Dickinson,apenaserakustendituenoinhezurtsuzuridelikatubatzuketasutanjartzenduhorrekgurejakinmina.[Anne]SextoneknahiagoduanIfazñimiñobat,zeinalazgarrisuertatzenbaitaezkutatzenduenurriagaIk”.SylviaPlathenpoeIkaosoaantzezpenjolasbatenmodurairakurtzenduPaulMitchellikerlariakereSylviaPlath.ThePoetryofNega8vityliburuan,eszenaratzebatenmodura.Lazaroandereapoemaluzeadahorrenadibiderikargiena.“Keniezadazuzapia,/o,nireetsiahorrek./Ematenaldutbeldurrik?”.Emakumebat,Lazaroanderea,publikoaurreanhiltzenetaberpiztenda,ariketahorrentrukejendearenizuzeinmiresmenajasoz,dosiparetsuetan.“Hauharizpimilioia./Jendetzakakahuetekarraskaria/bultzakadabileskuetaoinak/nolabiluztendizkidatenikusteko”.Jendeaprestdagoharenazala,odolaetabihotzaukitzearentrukeordaintzeko.Bainaanbibalenteadapoemakuztenduensentsazioa,irakurleakezinezkobaituargizehazteaLazarobikImarenpaperajokatzenduenahaldundutakoemakumebatoteden,edotaahaldunduarenpaperajokatzenduenbikImabat.Etabiaurpegihorieialdibereanbizirikeusteadapoemarenlorpennagusia.Poemaixtenduenmendekudeiaberdinirakurridaitekeboteregabekonorbaitenmaldizioetsitzatedomehatxuabetetzekobezainindartsudennorbaitenbenetakomehatxutzat.Herr Jainkoa, Herr Luzifer, erne,erne. Hauts arteIknire ile gorriaz erne,eta airea bezala irensten ditut gizonak. Mitchellenirakurketa:“PlathenahotsaaldibereandaBestea(psikoIkoa)etafalikoa(normalizatua);etahainjustuere,(eraikitzebideandensubjektuaren)posiziobikoitzhorrekbilakatzendituPlathenpoemakbenetanerradikal;emakumezkoek(idazleek)gizartefalikoandituztenarazoparIkularraknabarmentzendituelako”.Bostaldizaipatzenda“maskara”hitzaEiderRodriguezidazlearen100orrikoIdazleengorputzakelkarrizketaliburuan.Gutxigorabehera,hogeiorrianbehin.Ezdutustekasualitateadenik.ArantxaUrretabizkaia,ItxaroBorda,LauraMintegi,MirenAgurMeabe,KarmeleJaioetaUxueAlberdiidazleenbizipenakbiltzendituRodriguezekhaienhitzetan,etaemakumegisairakurriakizateakliteraturarenesparruanzertanetanolaeragindienaipatzendutesolasaldietan. Abertzaletasunak ere ez du be/ espero zitekeen bezainbeste lagundu. Baina denbora luzez, etorkizuna probokatzea izan da gure idazleen sakoneko asmoa. Bestela, zer da bada Nikolas Ormaetxe Orixeren Euskaldunakeuskal poema nazionala, ez bada Euskal Herri bat konbokatzeko konjuro moduko bat? Orixe, beraz,Euskaldunakpoemaren hitzaurrean: “Zatozkida, goiarnas. Eizu nerekin lan,Erri baten arnasa Mamitu dezadan. Geroak esan beza: Erri bat izan zan, Edota ats emaiogun Ontan iraun dezan.” Idealismo hutsa da idazle abertzale honen asmoa. Poesiak konjuratutako herri bat du amets. Poesiak sortutako herri bat.Ederra litzateke ideia. Baina, alor horretan ere, armadek eta trantsakzio ekonomikoek pisu handiagoa dute poesiak baino. Eta, bistan denez, Orixeren literatura ez da gauza izan, bere buruari ezarritako asmo handinahi hori betetzeko. Apenas heldu zen liburu izatera ere. Euskaltzaleak elkartearen babespean idatzi zuen euskal poema nazionala izango zena Orixek, eta 1935erako bukatuta bazuen ere, gerra tarteko, ezin izan zuen publikatu 1950. urtera arte. Idazleekbehinbainogehiagotanesatendutenez,babesmodukobatdamaskaraedopersonaliterarioaplazarajauziegiterakoan,baina,onartzendutenez,mugaerebilakatzenzaie.Rodriguez:“Egilea,beraz,produktubaterebada,produktuhistorikoaetatestuala,etaberoneneszenaratzeenazterketaezinbestekoadagertakariliterarioaulertunahibada.Nahitaedonahigabe,egileakbereburuarenirudibateraikikoduorotarikojokabideenbitartez,etahauenbidezerakustenduzerdenberetzatidazleaizatea.[...]Meizozenaburuz,“noziohonen[posturaliterarioa]baliokideegokienala/ne/kdatorrenpersonaterminoalitzateke,antzerkikomaskaraizendatzenduenterminoa[...].Literaturarenenuntziazioeszenaridagokionez,personakeratzenduenbitartekaritzazjantzitaagertzenetaadieraztendaidazlea,hots,posturazedo‘autoritatemaskaraz’””.Maskaraetageneroa.Generoaetaplaza.Plazaetamaskara.Etabukleanutzidaitekehirukihoribereburuainfiniturainoerreproduzitzen.******Manifestubatidazteamanifestuensasoia–etazerez?!–digerituduenmundubatean.Etorkizunadamanifestuengaia,bainabadabenetanetorkizunazhitzegiterikiraganekokeinuakimitatzendituenes/lobatenbidez?SonetoakBerpizkundearekinlotudaitezkeenmoduradamanifestuaabangoardiahistorikoenproduktuhistorikoa.Eta,beraz,horialdabenetanegungoetorkizunariburuzkokezkaespezifikoakformulatzekoformaegokia?Fartsamodurasoilikbueltatzengaramanifestuetara?Ezaldaizangoaurrerakoiitxuraduenariketakontserbadorebat?Bainaakasohoridaliteraturarenegungoposizioa:jadanikbeharrezkotzatezduengaraibateansortzendaegungoliteratura,TxominBadiolakegungoarteariaitortzendionpaperberean:nobelago/koetakoezhilenpapera,zehazki.“Eternokiirauterakondenaturik,nolabizijakingabe”.Laamistaddelosar3stasar/kuluezinederragoandakarideiahoriBadiolak.Arteasortzenduenpertsonarenganjartzenduberakpisuatestuhorretan.“Ar/stakdaudelakodagoartea”.Azaltzenduenez,artesorkuntzaezbaitasasoihistorikoenemaitzaezinbestekoa;obrakgaineandaramasortuduenzoriareneskandalua.“CervantesensingulartasunarenetabiziizanzuensasoiarenparadoxenuztarketarenemaitzadaKixote.Ar/starikgabe,sasoihoriekezinizangozutenlanhoriberenkabuzsortu,eztabestear/stabatenbitartezere.Arteasortzenda,beraz,beregaraikoarazopartekatuenaurreanmodukonkretubateanerantzutenduennorbaitzehatzadagoelako”.Be/gabiltzazerbaitengainean.Sorkuntzarenegitekoariburuzgogoetaegiteragaramatzaderrigorformariburuzkokezkak.JakinminapiztenziongorputzarenetaarkitekturarenartekobidegurutzeakJacquesLecoqantzerkigintzapedagogoari.Izanere,inguruanduenespazioarenaraberamugitzenikastendugorputzak.“Ezgaraberdinpaseatzenelizago/koetanetaelizaerromanikoetan”.Horrega/k,akasobehinizanzenarenzonbigisasoilikpaseatudaitekeegungoliteraturarengorputzainguratzenduenarkitekturasozial,poli/ko,kulturaletabatezereekonomikoan. Berandu heldu zen Orixe berak sortu nahi izan zuen etorkizunera. Baina fedea hor dago. Hala idatzi baitu euskal idazleak historikoki, fedez: idazteko ekintza horrek berak etorkizuneko irakurlea sortuko duen esperantza alkimiko moduko batekin. Ez da harritzekoa ere. Mendezmende igarri daiteke biraka planeatzen heriotza mehatxuaren itzala euskal letren gainean. Miguel Unamuno, 1901: “Hizkuntza hori, jende euskalduna, euskara hori, zurekin batera galtzen ari da: ez du ardura, zure antzera, hark ere galdu beharra duelako; beraz, hil ezazu lehenbailehen eta ehortz ezazu ohorez; mintza zaitez espaineraz!”. Pio Baroja, 1955:“Iskilu eskasak ditu euskerak borrokarako”. Dominique Burukoa, Baionako antzokiko zuzendaria, 2017: “Ez dago aski kalitaterik euskaraz egindako ikuskizunetan”. Eta halako zenbat. Definizioz dago literatura etorkizunerantz inklinatuta. Literatura, orokorrean. Orainaldiarekiko mesfidantzak definitzen du idatzizko mundua. Idazleak, orohar, ez direlako fio ahoz esaten denarekin eta kantuz abesten denarekin. Material hauskorregia da memoria idazlearentzat, harengan konfiantzarik jartzeko. Etorkizuna da literaturaren esparrua. JohnBergerartekriRkariarenhitzetan,oliopinturasortuzuenklasesozialarenaurkamargotuzituenJeanFrançoisMilletmargolariakberenekazarienkoadroak,etahorregaRkeginzuenhutsbereasmoak.Edukiarenetaformarenartekoetsaitzean,formasuertatuzelakogaraile,eta,beraz,MilletenkoadroakezindirelakoirakurrisortuzituenlogikaburgeshorretaRkbaizik.Nolaidatzi,beraz,guresasoiaridagozkionkezkakbestekezkabatzuensemealabadenformaliterariobatean?Gertuagokoadibidebataipatukodut.UxueAlberdiidazleetakazetariarenKontrakoEztarri+kliburuanaskidotoreplanteatutakoa:“ZuzentzaileautomaRkoakgorrizmarkatzenduplazandrehitza.Akatsarenaurkakantatzendugu”.Irakurlearenkorrikaldiaentzutendaliburutegietanbehartutakoisiltasunean.BizitzaRkihesidoalakoiristendaegungogizakiaereliteraturara,etaentretenimenduaedoerudizioaditubabeslekuakbertan.ZiurrenikhorierebeRizandahala.******LauraMintegirenhitzakEiderRodriguezidazleakelkarrizketatuta,IdazleenGorputzakliburuan:“JoanRivierekhitzegitendufeminitateazmaskaramoduan.Berakdioemakumeindartsuak,proiekziosozialadaukanemakumeak,eremupublikoanarituostean(hitzaldiaemanondoren,esaterako)inkontzientekibilatzenduelagizonezkoenonarpena;emakumehorrekbehardugizonezkoakberresteaondoeginduela.”AritmeRkapsikologikoberdinarekin,baieztatualdaiteke,inkontzienteki,erdalliteraturenonespenabilatzenduelaeuskalliteraturakere?******Urteluzezjatorrizkolanarenmaskarazateradaeuskarazkoliteraturaerdaretara.Maizargitaletxeeknahiagoizanduteargitaratutakoliburuajatorrizeuskarazidatzizelaezkutatzea.Itxuraz,murriztendoajoerahoriazkenaldian,bainabigarreneskukoliburudendetanbilatueuskalliteraturagaraikidekoedozeinliburu,etaerraztopatukoduzuliburumaskaraturik.Ziurrenik,nolaez,ekonomikoadaarrazoinagusia:itzulpenlanakgutxiagosaltzendirelakojatorrizkoakbaino.BainaurrunagodoakontuaGaraziArrulaikertzaileakaipatuaduenmodura.Lanhoriekgazteleraedofrantsesaezdirenbestehizkuntzabateraitzultzendirenean,gaztelerazkoedofrantsesezkojatorrizkofaltsuhoriekhartzendirelakooinarritzat.Jatorrizkotzat. Baina, esango nuke, etorkizun horren hipertrofia bat duela bereziki gure literaturak. Edo izan duela, behintzat, mende luzez. Euskal irakurlea noiz jaioko zain zikindu ditu orriak euskal idazleak. Akaso, eta hori da nire hipotesia,euskal idazleak benetan sinetsi du orriak zikintze horrek sortuko zuela euskal irakurlea. Oraintxe bertan, adibidez, maiz errepikatzen da euskal literaturaren historian sekula ez direla egon bost idazle belaunaldi aldi berean idazten.Ez dakiguna da bost irakurle belaunaldi ere ba ote dauden, aldi berean irakurtzen, edo, are, baita, nahi bada, txandaka ere, elkarri liburuak pasatzen. Batek buka eta besteak hasi. Utopia bat dirudi irudi horrek kasik. Baina ez gaitezen nahasi. Datuak entzun, eta ikasi. Elkar argitaletxeak eta Siadeco ikerketa enpresak egin dute neurketa orain gutxi, eta zabalpena izan dute emaitzek. Kalean 100 herritar gurutzatzen baditugu, kaixo, aupa, ei, zelan?, eup, hola, eunon, aupi, ei, atsaldeon,... bada, gurutzatu ditugun 100 herritar horien artean, 6 soilik ari dira euskarazko libururen bat irakurtzen. Liburu bat urtean, alegia. Lau euskalduneGk batek du ohitura euskarazko liburuak irakurtzeko. Eta irakurtzen duten euskaldun horiek, orohar, hiru aldiz gehiago irakurtzen dute erdaraz, euskaraz baino. Datuak behar ditugu errealitateari neurri hartzeko. Irudimena ere bai errealitatea gainditzeko. ******ZergaGkezGrokatuPuGn.(Berrian,2015ekootsailaren8an)VodkakederkiblaitutakotragediarenerdianumoretantabatsartzenduAndreyZvyagintsevzuzendariakLeviathanfilmarenerdialdera.Lakuidilikobateradoazherrikohirufamiliaegunpasa.Emakumeekbazkariaprestatzendutenbitartean,Grosaiobategiteadagizonenasmoa;errifleakhartu,boGlabatzukedan,boGlahorieklehertu,egunpolitbat,finean.«Sorpresabatdaukatzuentzat»,diozaharrenakkalaxnikofautziberritan.SartzendaautoraetaerretratusortabatateratzendumaletategiGk.Leninenirudiadulehenak,Stalinena,Yeltsinena,Gorbatxovena...Vodkakbultzatutakobarrekarkailaozenenostean,serioegitendiogalderalagunak.«Ezaldugu,bada,egungopresidentearenirudirik?».Etaezetzzaharrak.Serio.«Ba!OraindikezduguhaiekepaitzekoaskiperspekGbahistorikorik».IbonEgañaliteraturkriGkarietaadituakkaleratuberriduenIzangabedenazliburuakekarriditirudiagogora.1975eGk2005eraartekoeuskalliteraturkriGkagintzaaztertzendu,etabadabere397orrietanberezikideigarriegitendendatubat.30urtehorietanaztertudituen2.300kriGkenarteanposiGboaedoosoposiGboadairuzkinbaloratzaileen%84a.ProtekzionismomodukobataipatzenduEgañakarrazoienartean.«PentsatzendaeuskalliburubatenkriGkanegaGboaegitenbaduzu,literaturahorrenaurkakoahotsekinbategitenduzula».Eta,beraz,Groakgorde.Etorkizunhobebatenaldeedo.Baina,zorrotz,Egañak:«Literaturabatek,sendotzeko,gatazkabeharduberebarruan».Gatazkaorainetahemen.PerspekGbahistorikoakesangodiguperspekGbahistorikogehiegirekinariotegaren.******Etorkizunarekintematutanabil,bainamaizpentsatzendutnostalgiakerabatjotabizidelaeuskalkultura.EuskalHerrikomusikaeszenadaheriotzafartsahutsadelaerakustenduenazkenfroga.Izanere,baaldagoEuskalHerriantalderikdesagertuondorenitzuliezdenik?NostalgiakjotajoatendajendeaheriotzaGkbueltatudirenmusikataldeenkontzertuetara,bainaaremuturrekoagobilakatudafenomenoaBerriTxarraktaldearenagurbirarekin:nostalgiakjotadoajendeakontzertuetara,baitataldeadeseginbainolehenere.Nikneukjadanikbadutetxeanazkenemanaldirakosarrera.Hamarhilabetekoaurrerapenazprogramatudutnirenostalgia.******Nostalgiajadanikezdagaraibateanzena.SimoneSignoretenmemorialiburuarenizenburua. Angel Erro poetari Euskalerria irra1an galdetu zioten ea nola imajinatzen ote zuen bere irakurlea, eta Angel Errok ez zuen aukera alferrik galtzen utzi. Angel Erro: “Nola imajinatzen dudan nire irakurlea?... Imajinatzen dut argia, gaztea, guapoa eta biluzik, justu dutxa1k ateratzen”. Abangoardiek etorkizunari buruz hitz egiteko asmatu zuten teknologia da manifestua, eta, beraz, manifestu hau izango litzateke gutxi gorabehera etorkizunaren euskalkia. Etorkizunaren maskara da manifestua. Eta ni gaur nator etorkizuna suntsitzera. Etorkizunari begira idatzi du euskal idazleak. Lehen esan dut. Kezka da, ordea, etorkizunari begiratze horrek ez ote duen ekarri orainaldia baztertzea. Ibon Egañak egin zuen euskal literaturaren azken hamarkadetako kri1ken zenbaketa. 2.300 kri1ka aztertu zituen 1975e1k 2005ra bitarte, eta nabarmenak dira emaitzak. Kri1ka horien artean posi1boa edo oso posi1boa da iruzkin baloratzaileen %84a. Alegia, euskal literaturaren hamar liburu1k zortzi dira onak edo oso onak. Eta, beraz, bi hipotesi daude. Fantasiosoagoa bata, errealistagoa bestea. Edo, A), euskal literatura munduko literaturarik onena da. Edo, bestela, B), euskal literaturari kri1ka egitea oso zaila da. Ibon Egañak badu bere iritzia: ******Manifestua,euskarazkoWikipediarenarabera(labur):Manifestuaideologiaetakorrontepoli1koedoar1s1kobatekoordezkarietajarraitzailetaldebatekplazaratzenduenprintzipioetaasmoenbildumabatda.Manifestua,gaztelerazkoWikipediarenarabera,(laburtuta):Manifestuadaprintzipioedointentziodeklaraziopublikobat,maizizaerapoli1koedoar1s1koaizatenduena.Laburesanda,manifestuaizanohidapiezadokumentalbat,zeinakaurkeztuohidituenideiaedoproblemasortabateraintentsuetaerabatekoan.MangoneetaWarleyrenustez,manifestuak“ukoegitendioerrealitateba1(poli1koa,literarioa,ar1s1koa)etaharenaurkaegitensaiatzenda”.Abastadokmanifestuarenizaerapolemikoanabarmentzendu,enuntziazioarenuneetalekuanmurgiltzenda,eta,zentzuhorretan,aipagaiduenfluxuhistorikoantxertatzekosaiakerabaterebada.Eraberan,apurketarenetabirfundazioarenarteandabil,salaketarenetabaieztapenarenartean.******Libeloa.XVI.mende1kaurreraegonkortzenjoandakogeneroliterarioa.“Inorenedofamiliabatenohoreaedoizenonaerasotzekosortutakoetazabaldutakoliburu,idatzi,kanta,eskuizkribuedoinprimakia”.Eta,hainzuzenere,erasotutasen1tuzenkulturgileasko,1998.urtean,Ma1asMujikaidazleetaitzultzaileakLibelosobrelaculturaeneuskaraizenekoaargitaratuzuenean.Noski,horretarakoidatzizituenegileakbertandatozenhainbatirain.Bainairainakgorabehera,onartubeharzaiozorroztasunaidazlearengeziari,etatxalotuerebai,badaudelakodiagnos1kokri1kobategitekonahikoaoinarriere.“Simulakrohutsa”daeuskalkulturaegilearenustez,etaeuskalkulturaorohartxarraedoareosotxarradelaesateaksortzendidanerrezeloagorabehera,irribarrekonplizeaerepiztendidatebestezenbaitpasartek.Honek,adibidez.“Saiatunaizerakustenaparamenhonekguz1akzeinerrealitatemailatxikiaduen,baisozialkibaipertsonalkiere:euskalkultura,neurrihandibatean,etengabekobalitzbezalajokatzeetsigarribateanoinarritzenda,akaso,pentsatzendut,esperantzaizangobaituteegunenbateaninflexiopuntubategongodela,etakontuamartxanjarrikodela.Oraingoz,hutseanbirakadabilmotorra,bidaiarisaiatuakabiaduraaurpegiajartzensaiatzendirenarren”. “Pentsatzen da euskal liburu baten kri1ka nega1boa egiten baduzu, literatura horren aurkako ahotsekin bat egiten duzula”. Eta, beraz, bi aukera ditu egungo euskal irakurleak. Edo, A) cheerleader bat da, edo, bestela, B), Darth Vader da. Eta berriz dabil biraka hegan heriotzaren itzala testu honen letren gainean. Baroja.Unamuno.Burukoa.Baina ni hona etorri naiz etorkizuna hiltzera.Euskal literaturak utzi behar dio geroko irakurleen fantasmen lurralde izateari.Batasunaren zain.Alfabetatzearen zain.Normalizazioaren zain. Irakaskuntza arautuaren zain. Erabilerako jauziaren zain. Mendeak daramatza euskal literaturak zain, eta nahikoa da. Etorkizun handios horren esperantza ez da orainaldi mendre baten maskara baizik. Eta nahikoa ahulak izan dira orainaldi guz1ak gure literaturan. Konjuro bat proposatzen dut nik ere. Konjuro horren maskara da manifestu hau. Etorkizuna deshabitatzea proposatzen dut. Hiru egunez. ******2.000libururenbueltandabilazkenurteetaneuskarazkoliburugintza;literarioazeinbestelakoa,denakontuanhartuta.2.000.EgonkortuantzadagoargitalpenindustriaJuanMariTorrealdaiikerlariarenhitzetan.Baikopurutan,behintzat.Bainaharenhitzetan,datuorokorhorrenbarruanbadiradesorekakere.Etairakaskuntzaliburueketahauretagazteentzakoliburuekdutenpisuadaajehorietakobat.Torrealdai:“Argitaratzendirenhamarliburu1kseiliburupasadirairakaskuntzarakoetahauretagazteenliteraturamoduraargitaratzendirenak.Produkzioguz11k%61.Liburuaskohortxedoaz”.HoridaEuskalHerrikodatua.Etainprimatuenenzerrendan,laugarrendoaliteratura.%13.Torrealdaikzehaztenduenez,FrantzianetaAlemanian,esaterako,bestelakoadaegoera.Literaturagailentzendaliburugintzahorietan,lehenpostuandoalako,etagizaetagizartegaietakoliburuakdoazbigarrenean.******Th.W.Adornopentsalariarenyeoriaeste1koariburuzkotestuenarteantopatudutaipuhau:“Pianoguz1enteklatuetandagoAppasionataosoa;konpositoreakezduhandikateratzeabesterik,bainahorretarakoBeethovenbeharda”.Konjuroarenideiaberrizere.Alfabetoaaurrezbazuenzerbaitezerditzearena.Sormenlanposibleguz1enfantasmeklaztantzendizkigutehatzmamiakeskuakteklatuanpausatzenditugunbakoitzean,bainabatzuksoilikateraditzakegu.EtaAdornorenliburuangeroxeagodatorartearenespaziodudamudazkoariburuzkoaipamena.“Artean(hots,zerbaitpar1kularrean)dagoenerabatekoaskatasunakontrajarritadagoosotasuneandagoenaskatasunfaltaamaigabearekin.Etahor,ziurgabeabilakatudaartearenespazioa”.******“Espainiakopoesiangogaikarriensuertatzenzaidangauzetakobatdapoetarenbatekesatendueneanerrealitateamaiteduela,bainagerobe1hitzegitendueneanerrealitateaezdenzerbai1buruz”.LagunarteanizatendirensolasaldienegiahoridaramateJaimeGildeBiedmapoetarenetaJavierPerezEscohotadorenartekoelkarrizketek.Etaniri,akasohorrega1k,maizbueltatzenzaitgogoapoetarenhitzaldipuskahonetara.“Errealitatea,diotenez,maitedutenpoetakdira,etagerogehitzendute:‘zuhaitzhauukitzendut,hormahau’.Ezzuhaitza,ezmahaiaezetahormaereezdiraerrealitateaguretzat.Errealitateadakontuanhartubeharizatenduzunhori,zereneta,kontuanizatenezbaduzu,gaineraetorrietakolpatuegitenzaitu.Agendanapuntatutaeramanbehardirenetabe1presenteedukibehardirengauzahoriekdiraerrealitatea,horieginezean,suntsituegingozaituztelako”.Gauregun,ekonomiada,seguruenik,GildeBiedmakerrealitateizendatzenzuenhori.Alegia,ekonomiadapresenteizanezeansuntsitzenzaituenindarhori.Kapitalismoarennonahikotasunbirtualetaglobalaklotzenditugurehariakgainontzekogauzaguz1enhariekin.Horrekmugiaraztengaitumodubateraetaezbesteragauregun,etaziurrenik,paradoxikoadenarren,be1arigaraekonomiazhizketan,baitaekonomiazarigarenikusteezduguneanere.Be1irudituzaitesanguratsua,adibidez,gureidazleriksendoetanazioartekotuenetakobatformaziozekonomistaizatea.BernardoAtxagariburuzarinaiz,noski. Gaur hasi eta igandera bitarte, orainaldiaren erreinu deklaratzen dut aurtengo Literaturia. Igande7k aurrera jarraituko dugu gure mendeetako itxaronaldiarekin. Baina eten bat proposa dezagun hiru egunez. Irakurlea exis7tzen da. Punto. Blasfemia bat dirudi kasik esaldiak etorkizunaren promesaz zamatutako hizkuntza honetan. Baina egia da: irakurlea exis7tzen da. Gutxi dira, bai. Gehienak itsusiak dira, bai. Gehienak ez daude dutxa7k atera berri eta ez daude erdi biluzik. Eta halere exis7tzen dira. Ikusten ditut. Bueno... dut. Hor dago erdiezkutuan, literatura jaialdira benetan mozkortzera eta ongi pasatzera, eta agian norbaitekin larrua jotzera etorri den jende multzo handi horren artean. Lotsa7. Badakit hor dagoela. Kaixo. Horrega7k orainaldia aldarrikatu nahi dut hemen, eta, batez ere, orain. Normalizazioaren maskara handi geratzen zaion orainaldi erraki7ko, irakurlegabetu, pseudomerkan7lizatu, matxista, sasiko, despres7giatu, infan7lizatu eta erdipurdiko hau. Bere gatazka eta keria guz7ekin ere, orainaldi hau soilik da habitagarria guretzat. Egitendiozuputzgureedozeinhiritakoedozeinplanori,etahautsaaltxatzerakoan,erraztopadaitezkeerromatargaraikoharlauzazkokaleakguz5arenazpian,bainaorainekonomiadagurehirigintzarenplanoamarraztenduenindarikusezina.Kapitalismoberan5ardeitutakoadagologureplanoguz5enatzealdean.Baitaohartzenezgareneanere,edoakaso,batezere,ohartzenezgarenean.Horrekhustendituauzoaketahorrekeragitenditugizartekoklasebehartsuenenmigraziokorronteurbanoak.Bilbonbertan,esaterako,zortziurtekobiziitxaropenekoaldeadagoauzobatzueta5kbesteetara.Zubibakarrarendistantzian,adibidez,BilboZaharrarenetaAbandoibarraauzoenartean.Baldineta,noski,zubiesatenahalbazaioamildegihorri.Ekonomiadagauregungoguremunduanolakotzenduenmamuikusezina,etahamaikaizendauzka.******30ekohamarkadarenbueltan,Europakohizkuntzagutxitubatbainogehiagotanzabalduzenpoemanazionalaidaztekoideia.FinlandiakoadibideaetaOkzitaniakoaaipatuohidiragehien.EtahalahelduzenOrixerenEuskaldunakere.Nortasunnazionaletakulturalhorieibultzadaematekoteknologiaegokitzatjotzenzenpoesiaorduan.EtaOrixerenpoemanazionalakerakutsibeharzueneuskaljendearengorentasuna.Ezdagoenaguz5zargidaOrixekpoemahoriEuskaltzaleaktaldearenenkarguzidatziotezuenedotasoilikhaienbabesean,bainaedozeinkasutanere,erakustenduzeinzensasoihartannahikohedatuazegoenpentsamoldeaetazeinpuntutarainoheltzenzenliteraturarekikozegoenfedea(seguruenikminoritarioa).HerriosobatkonjuratunahizenpoemahorrenbidezOrixek.Poesiarenbidezerditunahizuenherribat.50ekohamarkadanpublikatuzen,ordea,besteakbeste,1936kogerrakeragindakotrabenga5k,etaerabatzaharkitutageldituzenpoemahuraordurako.2017anBasqueCountrymarkaindartzekotestumultzobatenkargatuzionEuskoJaurlaritzakKirmenUribeidazleari.“Euskadiesplikatzea”zenasmoa,testubildumarenaurkezpenajarraituzutenkazetarienhitzetan.BasqueCountrydelakohorrenbikaintasunaetaharenbaloreengorentasunadeskribatukozituentestubatidatzikozuenidazleak,baina,kasuhonetan,ezherribaterditzeko,baiziketamunduosoahartzenduenmarkenartekolehianBasquehorribultzadatxoaemateko.“Abangoardiamaiteduenantzinakoherribat”,idazlearenberarenhitzetan.Herribatkantubakarreanbiltzea;aritme5kaberadabikasuetan,bainaformulakouneanunekoelementuakdiraaldatzendirenak.Etadenaaldatzenduhorrek.Orixerenpoemasortuzenestatunazioekgaurdituztenakbainoesatekogehiagozituztensasoibatean,etabaitaliteraturakpres5gioazuengaraibateanere.Uriberiheltzenzaioorainenkargua,merkatuakdenaerabatirentsiduenean,etaareliteraturarenpres5gioasepiakolorearekinlotzendeneanere.Literaturarenar5fizioariofizialkiaitortzenzaionegitekoamerkatuglobalerakolazobatjartzeadaakaso.Horretazoharturikidaztenduteneanziur,eta,ziurrenik,beldurgarriazaitpentsatzea,baitahorriihesegitensaiatzendirenenkasuanere.Kasurako,JulioCortazaridazlearenahotsagogoratzenduterlojueiburuzkoberetestuairakurtzenautomarkaezagunbatentelebistakoiragarkian. Eta orainaldi hau habitatuko dugu. Orain. Hiru egunez. Oraingo kezkez eta pozez arituko dira oraingo idazleak eta oraingo irakurleak. Elkarrekin.Edo, behintzat, ez elkarren kontra. Ikara bitez, beraz, euskal idazle eta irakurle guz9en baitan bizi diren soziolinguista kezkatuak, iritsi da iraultza presen9sta! U9kan etorkizuna.Eta u9kan etorkizuneko fantasmak. Orainaldian ere badago nahikoa fantasma, eta zertarako jarri etorkizunekoen zain. Oraina dugu irabazteko. Hiru egun.Eta gero hil.No future. Segika dugun historia guz9aren aurka, egungo irakurle eta egungo idazleok, elkar gaitezen! Iñigo As9zZarautzen2109an (edo akaso 2019 al zen?) ******OscarWilde:“Gizonaezdazintzoabereaho9karidenean.Emaiozumaskarabat,etaegiaesangodizu”.Proiektua.Esaldiezagunhoriabiapuntuhartuta,egiajaur9gailubilakatuirakurraldipublikoan.15minutukoiraupenaizangoduenmanifestuaidatziminutukoegiabatekoabiadan.Minutubakoitzeanbotabeharkoduzuegiabat,etahorretarakobenetakobesteidazleenmaskarahautatualdiro,hamabostmaskarakomanifestuaosatuarte.Lehenadibidez:“Euskalkulturagurasoakdira”.UnaiIturriaga(geroetagutxiago)bertsolarieta(geroetagehiago)marrazkilariakutzizuenidatzizegiahori,Jakinaldizkariarenkontrazaletakobatean.Garatuideiaminutubatez.Bigarrenadibidea:Euskalkulturaberritasunakitsuturikbizida.Be9behardusalbatukoduenpromesaberribatmartxanjarraituahalizateko,etahaindagoitsututaberritasunbakoitzarekin,ezenberritasunberribakoitzarekinestaltzenbai9tuaurrekourtekoazkenberritasunak.Promesaberribakoitzaitoarteestutzenduenkulturabatdagurea,etabehinguz9zitotadagoenean,hurrengopromesaberriariematenzaiobide,aurrekoeibenetangaratzekoaukerariketadenborarikemangabe.Nobedadeaesplotatzenda,hariketaurteerdiannobedadeizateariuztendionarte,etahaladaudeegilekontsakratuaketaetengabeberriizangodirenegilejadanikzahartzenhasiak.Hirugarrenadibidez:...“Egiabatesateaga9k”...Kasuhonetan,minutukoegiabatekoabiaduranjoateaga9kisunajarrikobadidazue,inon,inoiz,inolaeznaizisilduko.******Nordagobestealdean?(Berria,20160131)ar9kulu9kberreskuratutakobitxatal.Bat:“«Hartzaileagaldudut».1975ekoazaroarenlehena,ordugutxibatzuk,etagorpuizangodaPierPaoloPasoliniOs9akohondartzan,bainahilaurrekoazkenelkarrizketanhorixedukezka:hartzailea.«Horrega9kutzidiotpoesiaidazteari»,dio.«Luzezsinetsidutnirekonfesioetalekukotzekbazutelahartzailebat,bainaorainohartunaizezetz;lagunekinezdagopoesiarenbidezadieraztekobeharrik:exis9tuzadieraztendabat.[...]Poesiakpoetagaixoarekinhitzegitekogaidengizartebatbehardu.Italianezdagohalakogizarterik»”.Bi:“AdibidebatezdeskribatuduUnaiElorriagakiraganekobasamortua.«Lauaxetaknorentzatidatzizuenba?Laurentzat!».Igodairakurlepotentzialenkopurua,beraz,bainaparetsuadabe9portzentajea,Elorriagarenhitzetan.«Gutxigorabeheranormaldugara,etahalakobateanhurbildukogarabestegizartebatzuetara,etabestegizartebatzuetanereargidago,idazleetairakurleportzentajeaosotxikiada,%20ingurukoa,eta%20horrenbarruansartzendirairakurleklaseguz9ak.Bestsellerakirakurtzendituztenaketabeste.Literaturaguz9etanizandiraosogutxiliteraturazehatzbatenirakurleak»”.

2023-12-01

Lekore_0

Euskal literatura denon eskura 1 2 3ITU Banda:Alazne Arruti BengoetxeaGarazi Mugarza MarkinaItziar Ugarte IrizarJane IturbeJon Gurrutxaga UrbietaMartin BidaurMikele Landa EigurenPaul BeitiaKonplize:Iosune GoñiMattin AranburuAne Garcia Leire Allue Iñigo Perez Lurdes Ondaro 4AurkibideaEditoriala (Zortziak bart), ITU banda. ........................................................ 5Ixtorio bat. Jean Biharce “Iratzeder” (BERRESKURATUAK). ....................... 13Nork ahazten du, Garazi Mugarza Markina (POEMA). ........................... 16Gurutze beltza, Martin Bidaur (NARRAZIOA). ....................................... 20Hodeian, Mikele Landa Eiguren (POEMA). ............................................... 22Durangoko Azokaren 50. urteurrenean, hiru erreakzio, Anonimoki (BURUJUNA). ......................................................................... 24Antzara basatiak, Mary Oliver (Ane Garciaren POEMA ITZULPENA). ....28Heldu eskutik. Baina oraindik ez, Leire Allue (NARRAZIOA). ................ 30Hego urrun, Iñigo Perez (POEMA). ........................................................... 32Espaloia, Garazi Mugarza Markina (NARRAZIOA). ................................. 34Leihoak zabalduta bagenitu, Alazne Arruti Bengoetxea (POEMA). ......... 38Nire Ana, Mikele Landa Eiguren (NARRAZIOA). ....................................... 423 poema aitaren figurari, Jon Gurrutxaga Urbieta (POEMAK). ............... 44Gruppe 47, Ingeborg Bachmann; ITU banda (ERREPORTAIA). .................. 48Hamar poema, Günter Grass (ITZULPENAK). ........................................ 52Film batekin identifikatuta sentitu izanaren albokalteak, Alazne Arruti Bengoetxea (NARRAZIOA). ............................................... 64Gure itzala, gure itzalak, Mattin Aranburu (POEMA). ............................ 68Hitzei sua, Iosune Goñi (NARRAZIOA). ................................................... 70Larrialdi irteeraren parean eseri, Alazne Arruti Bengoetxea (POEMA). ....72Maitasunik gabe, Mikele Landa Eiguren (NARRAZIOA). .......................... 76Erreginaren ileordea, Leire Allue (POEMA). ............................................ 80Ispiluan, Lurdes Ondaro (NARRAZIOA). ................................................... 82Lau poema, Paul Beitia (POEMAK). ........................................................ 84Trena eta usoa, Mattin Aranburu (NARRAZIOA). ................................... 90Mozorro naiz, Mikele Landa Eiguren (POEMA). ....................................... 92Poema sorta errefuxiatuei, Itziar Ugarte Irizar (POEMAK). .................... 94Behin batean ardi bat igaro zen ursa minorretik ursa maiorrera, Martin Bidaur (NARRAZIOA). ............................................................. 100Berso berriya, Jon Gurrutxaga Urbieta (BERTSOA). .............................. 102 5(Zortziak bart)EditurialaO ro hasten al da galdera batez? Eraman al gaitzake galdera batek bestera eta beste honek hurrengora eta honek beste batera, harik eta galderakate luze eta ezdeus bat osatu arte? Kate horretako lehenbiziko galderak ukanen al luke zerikusirik azkenengoarekin? Galdera bera izango lirateke agian? Zein izango litzateke hemezortzigarren galderaren izena? Eta laurogeita hamazazpigarrenak abizenik edukiko al luke? Zenbat galdera ikur jarriko genizkioke bakoitzari amaieran? Nori galdetzen diot? Ezin al dizkiot 37 galdera egin mugaren alde honetan bizi denari? Zergatik du galdera hitzak galera hitzaren antz handiegia?Zertarako idatzi garaiotan? Zer esanen liguke Hölderlinek ogia eta ardoa falta ez zaigunoi? Poesiak ematen al du jaten? Jakituriak ematen al du jaten? Zergatik lasaitzen gaitu miseriari idazteak gai banalei buruz idazteak baino gehiago? (Esan al daiteke banal euskaraz? Gurean gai banalik ez dagoelako al da?) Zer eta nola idatzi garaiotan? Nola idatzi irakurlego ahalik eta zabalenari? Nola idatzi aldi berean limurtu eta ernegatuarazteko? Nola idatzi niretik baina guretik? Nola idatzi eder baina gordin? Nola idatzi aurrekoei kopiatu gabe, neure izatean ere neureak ditudan geroz eta gauza gutxiago aurkitzen badut? Nola ez definitu horrenbeste idaztera goazena? Nola idatzi aurrez nola idatzi pentsatu gabe? Ez naiz akordatzen: Martin Larralde galeretan ala galderetan hil zen? Hil al gaitzake galdera batek? Ez al da hiltzea bera denik eta galderarik sakonena? Hil, hiltzen al da ezer benetan? Eta hala balitz, eta sortu oro hilen balitz, zertarako hasi ezer berri egiten? Zertarako den bizitza jakitera iritsiko al gara? Nola zen ur zaharra ematen zuen iturri berri harena? Zaharrak zer eman diezaioke berriari? Berri den orogan al dirau zaharrak? Nor naiz ni unibertsoa gogaitzeko? Maitia, nun zira? Nik al dut guzti honen errua, aita, ama? 6Zerk batu gaitu? Batzeak bat izatea al dakar berarekin? Harriak ederragoak al dira harresian? Irakatsiko al diogu elkarri liburuetan ikasi ez(in) duguna? Utziko al diogu sekula galderak egiteari? Erantzungo al ditugu inoiz? Nahi al dugu erantzunik galderontzat?...I daztea da zerbait berria idazten hasi aurretik milaka zirriborro ezdeusetan galtzea. Zeure burua ez ezagutzea duela pare bat egun buruan zeneraman bozkarioa berrirakurtzean. Papera zeure egitea, hitzak jaurtitzea barneko karga lasaitze aldera. Baina baita bolalumaz erosketak zerrendatzea ere. Baliteke letren munduan pixkanaka barneratu izana mundu honetatik zertxobait aldentzeko. Baliteke noizean behin libururen bat irakurri eta harago joateko intentziorik gabe mahaigaineko papera izkiriatzen hasi izana, ni bezalako batzuk bazirela jakin nuen arte. Batak bestearen hariari tiraka, elkar katramilatuta sentitu ginen arte. Ni bezalako jendea diot, bakarra ez naizela ohartu naizelako eta hori ere eskertzen delako. Bi bekain izatea idaztea bezain arrunta baita. Arrunta ez dena, horrek guzti horrek sortzen duena delako. Ez du azalpenik behar .Badira kanpora begira egiten diren proiektuak. Kanpora begirakoak diruditenak. Baina gauzak besteentzat egite horrek ezer ez egitera garamatza gehienetan. Nahikoa da norberari ezartzen diogun autozentsura. Nahikoa zailtzen da geure kasa. Besteei begira egoteko beharra izango bagenu, ez zenukete hau eskuen artean izango. Esan gabe doa, abilak garela errazera jotzen, kontraesanetan nahasten, berrikuntzak desiratzen zaharrera jo dugula ohartu arte. Baina modu bakoitza da egokia, norberak plazaratu nahi duena nahi duen eran adierazteko. Gure barrunbeetako liburutegietara begiratu eta irakurri nahi genukeen zerbait sortzen saiatzen garen moduan, aurrez mamitutakoari bueltaka jarraitzeko beharra izan dezakegulako.Bagatozela esateak alferrik puzten ez gaituela erakutsi nahi dugu. Besteentzat ez, baina guretzat. Gu geu zer egiteko gai garen ikusteko irrikan gaudelako. Elkar elikatzen, gozatzen jarraitu nahi dugulako ezer baino gehiago. Hasi besterik ez baikara egin. 7...B AGA BIGA HIGA. Bagarela aski mami berrestera gatoz gure existentziaren bigarren fase honetan. Zure kontzientziak higadura lurtar bat behar du, konpai!Bi aizto banitu, esku bakoitzean bana, ezkerreko eskuarekin zure besoa zaurituko nuke eta eskubikoarekin nire ezkerrekoa, sakontasun eta luzera berarekin. Nik ere behar dut berotuko nauen norbait.LAGA BOGA SEGA. Udako goiz batean, itsasora ninderaman autobus bat hartu nuen eta eguzkiaren aurrean utzi ninduen azalpenik eman gabe. Ez nintzen gertatu zitzaion bakarra izan, nire zain zeuden. Eta hurrengo autobusean satelite gehiago arrimatu ziren izan nahi genukeenera.Elkar aberasten lagatzea da bogalari zuhurren bertute kardinala. Titanic honek, oraingoz, ez dakusa izebergik. Geu gara elkarren arraitzak, horrexegatik dugu gure hitza kamustuko ez denaren fedea.Begiak itxi eta zeure baitara biltzea gudu zelai bat zedarritzea da askotan. Buruan daukazuna atera arteko onik ez daukate, han elkar hiltzen dabiltzanek. Loak hartzen zaituenean ere ez dute bandera zuririk altxatzen. Garai berrietan jaio ginen (horrek dakartzan argiilun guztiekin), beti hartu izan diot ordea boligrafoari fusil baten traza. Guk ezkutua aldean daramagu. ARMA TIRO PUM....Z erbait idaztera ausartu bagara oroimen selektiboaren aurka guda pertsonala hasi dugulako da. Geure buruak behartu nahi ditugu gogoratzera. Horregatik geure garunen eztimamitan goxogoxo dauden abstrakzioei forma zurrun eta fisikoak ematen dihardugu. Bai, ausartu diot, ideiek, horrela, zentzua hartzen dutelako batzuetan, galdu besteetan. Tamalez, ez beti gure kontzientziaren gozamenerako. Azkenean eguneroko mozorrotuak baino ez dira egunkariak, aldizkariak, poema 8liburuak eta nobelak. Norbaiten errealitatearen zati kodifikatuak.Agian udazkenean hostoak jausiko zaizkigun beldurrez josten dizkiogu orriak koadernoari.Batzuetan idaztearen plazeraren plazerez idazten dugu idazteaz, horren adibidea da zortzi hostodun editorial hau. Baina ez da larrua jotzea bezain erreza, ezta hain zaila ere. Biak egiten ditugu, ordea, barruak astindu eta ileak zutitzeko esperantzaz, une batez bada ere. Gaur zure azala dugu helburu.Agian udaberrian hostoen tartean sagarrak aterako zaizkigun esperoan josten dizkiogu orriak koadernoari. «Arkatzez idazteaz nekatu naiz» egite bat da. Orain beldur diot idatzitakoa ezabatzeko bihar izango dudan adoreari. Baina horrek ez du aldatzen edukia. Bai izakia, naizena onartzeko gaitasuna baino ez dut garatu, edo izango naizenarekiko mesfidantza.Agian udan gure hostoekin eguzkipean biluzik agertzeko josten dizkiogu orriak koadernoari. Helburua helburu, jositako orrien magaletan zer ukitu dudan narabilzu kontatzen. Zer usaindu dudan. Zer jan dudan. Ikusi dezakezu zein zapore duen iruntzitako azken marrubiak. Edo zein kirats darion supermerkatuko kongelatuen sekzioari. Ez da deskribapen bat, poesia da.Zer ukitu dugun garabiltza kontatzen. Zer usaindu dugun. Zer jan dugun. Ikusi daiteke zein zapore duten iruntzitako azken marrubiek. Edo zein kirats darien supermerkatuko kongelatuei. Ez dira deskribapenak, geziak dira.Agian negurik gordinenean tente mantentzeko josten dizkiogu orriak koadernoari.... 9L iteratura gauerdiko larre erdian pospolo bat dela, inguratzen gaituen iluntasunaz ohartarazten gaituena, Faulknerrek zioen.Kaleargiok, gaua ere egunez janzten duten larre urbanoetan dabilzkigu oinak azken boladan, eta ingurura begi parea altxatzean hau guztia aldatu nahi genuke plagiatzen dugu samur . Ez baita makala egokitu zaigun sasoia. Denboran hona erditu gintuzten eta ez gara atzo ohartu gaztetasunaren arantzez. Ez gara txalo eta aupada errukiorren bila aritzeko bezain zozoak. Ez gara gogorik eta ahalik gabe —lehenak eman beza bigarrena— inoren lekua okupatzera etorriak, aldizkari etzanei lekukoa hartzera gatozenak. Ez gara, ez gara… Ar eta eme izendatuak gara, azal zurikoak urteko hil guztietan, hizkuntza eta herri jakin baten maitale engaiatuak. Identitateari literaturatik ere begiratzen diogunak. Garenetik izan nahi dugunaren xerka, bakarka bezain batera.Modako inertzien aurrean sokatiran gabiltza. Eta hizkien heldulekuei so aurkitzen dugu gure burua, liluratzen eta kolpatzen gaituen mundutik zainak deskonektatzeko edo, ifrentzuz, «hemen eta orain»ari larrua larruaren kontra bezala itsasteko. Geure berben erantzule egiten gara. Dena idatzia balego, ez genuke indarrik, itxarobiderik, izerdirik jarriko esku arteko orriotan. Empowerment da hau ere, eta ez da malefiziorik.Pospoloek beren sinpletasunean argi asko egin dezakete ilunean, izotzaren hotz izoztua erre, baso oso bati su eman, bidea nondik segi argitu. Hartara, paperezko larre honetan piztu ditugu estreinako pospoloak, suaren epeltasunean elkartuko gara....Z uek irakatsita mundu zoragarriak somatzen ditut. Urriaren 25a da. Gaur ere, egunero, oroitzen dudan aldiro; Komunistak samaldan doaz operan txunditzera. Maiakovski, ez da ezer aldatu, hau dena aldatu 10nahi genuke, berriro. Maiakovski, dena aldatu da, hau dena aldatu nahi genuke, behingoz; betikoz? Serios diotsut, itauna bi oinak lurrean ditudalarik jaurti, barka poxelatzea: Zer egin? Ramon Bilbao, Crianza 2012 edan, esan, horrela aldatzen ahal da zerbait? Ea, esperatu, ez desesperatu, itxaroteko diotsut, merezi du leitzen segitzeak. Hemen jarraitzeak, irauteak aldatzen al du zerbait? Samaldan goaz norbera norbere burua bankuaren norberaren etxeraino bultzatuz aldapan gora ordenagailua piztu bitartean eskuarteko pantailatik soa altxatu ere egin gabe. Nekeari buruzko esaldi sorta oso bat daukagu Ivanek eta biok. Ohetik jaikitzeak zerbait aldatuko ote du? Ez deitu Liliri, badakizu etxez aldatu dela, badakizu betiko joan dela inoiz imajinatu ahal izan ezingo dituzun Danubio ertzetako paduretan zehar , munduko Volga guztiak zeharkatzeko, posible balitz kimera guztietan bere izenarekin, zure hitz batzuekin, haizeak xuxurlatutako marrazki batekin apaindutako traputxoak bizkarrean daramatzan makila luzeetan zintzilikatzeko. Dagoeneko aldatu ote da zerbait? Inor ez doa sasira aintza bila. Ergela ez den inor ez, esan nahi dut. Funtsean inork ez du bere poesia aintzarako lantzen. Poeta den inork ez, esan nahi dut. Bilbo zaharreko taberna mitologiko batean sortu da iaia; edo Dendarikalen dagoen etxe zahar batean, ez dut inoiz akorduan zein den zenbakia. Kontua da, horrelako gauzak ez direla leku eta momentu zehatz batean sortzen. Barnekoa azaltzeko kanpora behar da atera batzuetan eta barrura begiratu. Txinparta ikusten da lehenik, gasa entzun ondoren eta azkenik erre, eskua sutan duena, ezinbestean. Inguruan negua esnatzen ari den bitartean musika ederra entzuten da. Argi dago bizitzaren portuan heriotza dela agintari bakarra. Lekore gara, hori ere, baina ez hori bakarrik. Eta ez dakit nik zer asmok bil gaitzakeen hemen, nork leituko gaituen. Ez dakit ezer aldatuko dugun, oraingoz idazteari ekingo diogu eta denborak du erranen artea zer den, artean ez gara isilduko, ea inork entzuten gaituen. Gauza zelaiak, errazak edonork konprenitzekoak, esan behar ditut; baina ez da beti erraza, istorioak kontatu nahian galtzen naiz beste gauzen artean, hainbeste gauza, tartean Gutun bat, amaitu gabea, Bilbora zuzendua.Izan ere, merezi al du holako saltsetan sartzea? Zergatik egin gauzak? Nik ez dakit. Badakit non, noiz edo zelan, baina zergatik ez dakit. Baietz Henry, baina egiozu kasu izarren bideari, hegaztiek bezala, eta bizitzaz bederen badakien Eumeo zahar honi. Horretara gatoz, zatoz maitea gure etxera dostatzera arratsean. 11...M akurtu eta ahoa zabaldu dut. Listua irensten egon naiz ordu erdi inguruedo. Gehiegi, dena oroitu ahal izateko. Hatzak sartu ditut barruraino, gugan dagoen dorrerik altueneko kanpaia jo eta nire erraiak ohartarazteko ordua heldu dela. Orduan, behatzak uzkur , sabela gogortzen sentitu dut, behin eta berriro lasaitzen eta gogortzen. Eztarrian zerbait aurrera eta atzera, harik eta mingainak zapore garratza eta behazuna dastatu dituen arte. Bazter guztiak zipriztindu ditut, baina gehiena barruan dago eta eskerrak (hasperena). Paperak metro koadro batek beste neurtzen du batzuetan, okaturiko guztia biltzeko lain, eta aldiz, bestetan, edo txikiegia delako ez dut asmatzen edo ez naiz garaiz ibili. Hala ere, beti lasaitasun hasperen eta arnas sakonekin bukatzen dut, beste okaldi baten zain baina aldi berean beldurrez. Eta harro begiratzen diot paper lohiari, hona nire lanaren fruitua.Gehienok antzera xamar egiten dugunaren susmoa dut, paperera bertara okatzen dugu buruan dugun guztiaren ehuneko hogeia, eta gehiago garaiz gabiltzanean. Batzuetan hatzak sartu behar izaten ditugu eztarri zuloraino, eta bestetan berez egiten da oka. Baina ezin gehiegi okatu gutxiegi irentsita. Hori ere horrela da, oka egiteko inpultsu zein desioak izanagatik, maiz nekatzen gara ahaleginetan, maiz gelditzen da dena goragaletan. Eta batbatean, esaldi bakar bat irakurtzeak paperera zaramatza presaka eta korrika. Esku artean dituzun paperotan egin dugu oka, irentsita zein irentsi gabe, zilegi da eskuak garbitzea. Hauek dira gure eztarri zulotik atera zaizkigun hitzak, erraietan, gogamenean, memorian, bihotzean eta usadioetan pilatzen joan direnak. Zure gustuko izan edo ez, hitzak neurtzeari utzi eta oka egitera gatoz. 12 13Jean Biharce izendeituraz, Iratzeder Lapurdin jaio zen, DonibaneLohizunen, 1920ko urtarrilan. 2008ko urrian zendu zen, Belokeko monasterioan. Abade beneditarra. Otoizlari aldizkariko zuzendaria. Poeta. Euskaltzaina. Aldizkarietan sarri kolaboratutakoa. Obra poetikoa: Pindar eta Lanho (1954), Argiz argi (1969), Zerumenditik (1959), Biziaren olerkia (1983), Biziaren gudaldia (1997). Koldo Izagirreren hitzetan: «bihotzekoa usadioak landutako molde nobleetan ematen du, hizkera gozo, irudi gutiko eta hunkitze ahalmen handiko poemetan, espiritu minbera baten dotoreziaz, kantuan edo isilean esateko».Eskerrak bihotzez J.K.ri ipuin eder hau geureganatzen lagatzearren.Ixtorio batJean Biharce “Iratzeder” | BERRESKURATUAK 14Ez bada gertatu ere, nork erranen du ez dela egia?Erromardiko larretan, zafraka eta xistuka, nausi dabila itsasaizea... Ba zen hor , zoko batean kukutua, etxe kaxkoapal bat...Hartan zen bizi Gaxina bere haurrarekin. Etxeaitzinetik ikusten ahal zuen Artxiloko gurutzea; eta, itsasoan itoen gurutze hori, harek zuen Salbatorebezperan lorez apaintzen. Orain urteak, itsasuhinek iretsia zioteneta bere senar zena.Haurra ari zen urtetik urterat handitzen. Mutiko begi ernea zen Pelli; eta maite zuen lagunekin ihizin eta arrantzan ibiltzea. Maite zuen ere, haatik, bere amarekin egoitea eta harekin arratsetan otoitz egitea. Hemezortzi ur tetan hasi zen lagunekin, ostatuetan ere, sartzen eta laketzen.«Iluna gabe etxerat. Aitu?» zioen amak eta semeak baietz; bainan gero eta berantago itzultzen.Afaria prestpresta, bazagon ama beha eta beha... Azkenean huna Pelli:«Zertako hago hain berandu, haurra?»—«Ez nauzu gehiago haurra, gero...»Lagunak ez, bainan bera ona zen halere ona; eta, oheratekoan besarkatuz, hitzemaiten zion amari: «Goizago sartuko naiz bihar». Eta biharamunean etxerat ezin erretira...Bederatziak, hamarrak, Pelli ez ageri. «Griñaz hilaraziko nau», eta hor zagon supazterrean ama, arrosarioak eskuan, kanpoan xistuka eta marrumaka zabilalarik itsasoko aizea. 15Noizbeit hara... urrats batzun kraskak. Xutitzen zen: «Oi Pelli, nun hintzen orai arte?» Min zuen bai gizon gazteak amari min egitea; amaren min horrek nahasten zion ere ostatuko gozoa; bainan... bainan...Hamarrak, hamekak, hamekak et’erdi, semea ez ageri... Eta Gaxina, supazterrean kraskatua, ba zagon beha eta beha...Oi, Erromardiko larretan itsasoko aizearen xistu luzeak!Gauerdi, gauerdi eta laurden... Huna Pelli! Jauzi batez atean da ama: «Ez, oraikoan berantegi duk berantegi. Debekatzen haut hoin berandu sartzea».Semea edana zen, itsuski edana. Salbaioihu bat bota zion amari, mahaingaineko ganibeta harturik sartu zion eta, dena odol lurrean zagolarik ama, xitxikatu ziozkan ganibetarekin bularrak eta bihotza, amaren bihotza errotik atera.Oi, Erromardiko larretan aizemarrumen xistu luzeen intziria!Amaren bihotza eskuetan, ero bat bezala, joan zen lasterka, joan larrez larre urbazterreko alderat: itsasorat bota behar zuela bihotz hori, bekaturako bakea kentzen zion bihotz hori.Ba zoan, ba zoan, Erromardiko larretan barna, begia su, eskuak odol. Ba zoan eta, noizbeit, itsasorat gabe, harritarterat erori. Amaren bihotz bar netik orduan mintzo bat: «Ene ttikia, min hartu duk?» 16Norkahaztendu?Garazi Mugarza Markina | POEMA 17Amonak lurrera begiratzen du betiEzer oroitzen ez duelakoEdo oroitzen dituelakoNahi ez dituenakTxoriak ilaran doaz heganBadakite non hil behar dutenGuk nahita ahazten dugu bideaNahigabe ezagunakEta geure buruakGezi bat hegoaldera zuzenduaTxori bat atzerago doaBaina ez astiroagoZalantzan dagoHil nahi duen ala ezAmonak dohain berezia duHamar minuturo hasten daGu berezagutzen Hamar minuturo ematen diguHobeak izateko aukera 18Eskuin hegalekoek eskuinera tolestutaBi erpineko gezi bat noraezeanEta segituanBideratu dute geziaBadakite non hil behar dutenTxoriek balute ahaztearen gaitzaEta amonak baleki Non hil behar duen…Eta gugatik ez dakiNon bizi behar duen ereBilobek ahazten dituzte amonakGurasoen erruagatikBaina min ematen du amonakBilobak ahazten ditueneanAmonak lurrera begiratzen du betiEzer oroitzen ez duelakoEdo oroitzen dituelakoNahi ez dituenak 19 20Herioak daramatzanak betiko doaz.Gomuta geratzen da soilik.Goizalde LandabasoGurutzebeltzaMartin Bidaur | NARRAZIOA 21Soinean jantzi dotoreak dakartzaten gizon eta emakumez bete da taberna eta arratsaldean telefonoz eman didaten berria datorkit gogora:«F hil da bart, gibelera doan arteria lehertu zaio. Etxetik ospitalera eraman eta bertan hil da, koma artifizialean zegoela, agoniarik gabe. Brekin kafe bat hartzen ari nintzela gertatu da.»Hiletatik datoz taberna bete dutenak. Bai zera. Hori pentsatu dut, baina hemendik oso urrun hil da F . Ez dakit hiletarik ospatu den, ospatuko ote den ere. Eta ospatuko balitz, nor joango litzateke Fren arimaren agurtzera? B eta L, noski. T agian eta N beharbada. Bertan egongo banintz —eta hileta ospatuko balitz— neure hizkia ere idatzi beharko nuke zerrenda horretan.Egia da ez nuela F —gugan bego— oso ondo ezagutzen. Herrikide izan nuen momentu batez, oporrak igaro genituen elkarrekin, L eta biok algaraka eman ditugu ordu batzuk eta Bren pazientzia agorrezina miresten darrait. Banuen Fren osasun kezkagarriaren berri, interesaturik entzuten nituen esaten zituenak eta egiten zituen etengabeko zinegomendioak jarraitzen saiatzen nintzen. Afalorduan mahaira ardoa ekartzen zutenean Fren edalontziari begiratzea nuen lehen lana, iluntze hartan oin bakarreko kristalezko hiltzailea zerk beteko zuen ikusteko. Eta beira finezko tantō ohorez osoaren ahoa huts edo urez lepo ikustean banekien, hala esan baitzidaten, lehenago edo beranduago, inork ikusiko ez zuelakoan bizkarzorrotik aterako zuela beste sastakairen bat, zintzurretik behera isurtzeko. Dantzatzeko musika jarri dute eta jaka, soineko eta alkandora saldoa, taldetxotan banaturik, erritmoa jarraituz alde batera eta bestera mugitzen hasi da. Hau da Frentzat requiema, esan diot neure buruari. Vodkaz betetako edalontzitxoa ezpainetara gerturatu eta irentsi dut. Hau ere Frentzat.Zerbitzariari zenbat den galdetu diot eta barraren kontra egoteko daukadan moduan bakardadea, dolua eta horditasuna irakurrita bere kontu dagoela esan dit. Fren heriotza edaten ari naiz. Edalontzitxoa buruz behera utzi dut ostera egurrezko barra gainean. Taberna beteak dantzan darraio eta begiak gora altxatu ditut. Gurutze bat dakusat. Orein beltz baten buruaren gainean, gurutze beltz bat argi laranjaz argitua. 22HodeianMikele Landa Eiguren | POEMA 23Begizinguratu gara elkarbeira eta plastiko,metala zainarimatzat gigabyte.Gure erretinak dena ezin gorde etamesfidatikode binomikoari luzatu dioguikusmena. Bat eta bi.1 2Hodeian789.436.721.152erretratukodifikatuOroimen hobea daukagulakoan—mugikorreko memoriarekiko zuzenki proportzionala—Puntu gorriak recordingGu standbyBaieta biharere bai.Albumak vintageIkean salgaiZenbat geratuko ote gaurkotikhodeia denean desegin? 24Durangoko Azokaren 50. urteurrenean, hiru erreakzioMekaguendios, ja pentsatzen nian inork ez zidaala galdera puta hori egin behar , laostia. Burua jaten ibili nauk ze ostiagatik ez ote dik inork bideo puta nazkagarri hori aipatu ere egin pentsatuaz. Ni twitter ni letxes, inork ez dik inon aipatu, laostia. Pozten nauk galdetu didaalako, gazte, pozten nauk, laostia. Aber , entzun. Pentsatze hutsarekin etortzen zaidak botalarria, pentsatze hutsarekin, ulertzen didak? Halako kilima nazkagarri bat sartzen zaidak gorputzean aurpegi haiekineta, hitz haiekineta akordat zean. Ikusten nola puzten zaidaken lepoko zaina? Serio esaten diat: buruan falta zaioan ile guztia eta askoz ere gehiago gorputzean zehar kizkurtuta zauzkaken gizon batek besoa eztarritik sartu eta sabelean ostiako nazkagarri bat emango balit bezala sentiarazten naik. Botalarria ematen zidak. Kalakaneko tximasa ikusi eta esan nian «joder , hasi gaituk», piura hipster horiekin eta artzain xiberotarraren azentoarekin, no me jodas. Gero Aduriz gizajo hori. Eskerrak baloiari ematen moldatzen duala bestela bere amaren paga ere ez zian jasokoeta. Eta Etxenike tente egoteko ere kapaz ez duala, eta Uribe hau (nik Krimen deitzen zioat), eta, eta Argiñano. Laostia. Ikusi al duk hik Argiñanoren partea? Fijatu haiz? «Izan da, da eta izango dira» esaten dianean Jaimitoren txiste bat kontatuko balu bezala? Ricorico y con fundamento esatea bakarrik falta zaiok tipoari. Esango nioan nik gustura asko: hi bezalako babuak izango badituk nahiago ez izan. Laostia. Ulertzen didak, ez? Kontua ez duk bakarrik gure kultura puta hau DELA esaten ditekela lotsa putarik gabe, ez duk hori bakarrik. Kontua duk gizajo horiek esaten ditekela. Inpresentable horiek, trikiti pieza bakarra ere aipatzeko kapaz ez dituan horiek. Horraino iritsi gaituk, gazte. DA ta ostiak. Ez gaituk ezer .Koteo EztorraAnonimoki | BURUJUNA 25Ba ni gurasoek ekartzen ninduten Durangora txikitan eta orain ba zain egoten naiz abenduko puentea noiz iritsiko, ez? Orain bakarrik etortzen naiz eta ba azkenean ba behar duzu hau ere gero urtean zehar bizirauteko, ez? Niri indarrak ematen dizkit, dudarik gabe. Indarrak eta zer entzuna eta zer irakurria, klaro. Ze, klaro, zu joan zaitezke urtean zehar liburudenda bateraedo eta berdinberdin eros dezakezu hemen lortu ahal duzun edozer . Baina ez da berdina, azkenean. Zu, azkenean, hemen joaten zara Susako estanera eta erosten duzu liburua eta firmatu diezazuke Izagirrek edo Otamendik; eta beste liburu bat erregalatzen dizute, beste zaharrago bat, eta esan dezakezu azkenean Durangon erosi zenuela, ez?, oroitzapena geratzen zaizu. Osea ez dauka zerikusirik niretzat. Eta, bueno, zeren bila etorri naizen gaur? Ba derrigor erosi nahi ditut Canonen, uitx, barkatu, Canoren ipuin liburu berria eta Sarriren berria ere bai, politika eta ez dakit zeri buruzkoa, azal polita daukan hura. Eta ba erosiko dut Izaki Gardenaken berria eta Amama ere bai DVDan, zenbat gustatu zitzaidan, baserriaren zera horieta. Zuen aldizkaritxoa ere erosteko asmoa daukat, ikusi nien Hiru Damatxokoei twitterren zerbait atera zenutelaeta. Eta ba zerbezatxo batzuk ere bai gero, ez? Ze ostia. Zertara etorri gara ba bestela?EuzkoHipster Oilasko Izter 26Eske hemen eske dena da zoragarria. Eske ikusten duzu leku bat dena euskaldunez beteta eta denak euskaraz hitz egiten eta jendea ba liburuak euskaraz erosten eta diskoaketa, eta eske ni emozionatzen naiz. Gero etorriko da beste dena, e? Eta, aber , ba geroz eta hobeto gaude, ez? Eske oso garai txarretatik gatoz eta ba orain dena hobeto doa. Jendeak ez du euskara hain txarto ikusten eta hori. Baina hori: gero etorriko dela beste dena, esango digutela el euskera lo sabe mucha gente pero lo usan pocos eta horrela. Baina eta hau zer? Eske hemengoa beste gauza bat da. Zenbatetan entzuten dugu jende oso gutxik irakurtzen duela euskaraz eta horrelakoak? Jendeak hori esaten du eta eske ez du Durango kontuan hartzen. Begira: lehen ikusi dut ume bat, zazpi urte izango zituen, amari galdetzen ea nor den Harkaitz Cano eta amak esplikatu dio nor den eta euskaraz idazten duela eta dena, eta umeak baietz egin dio buruaz! Normaltasun osoz! Eske normaltasunera goaz dudarik gabe eta eske lau egun hauek hori erakusten dute. Gero etorriko dira urteko gainontzeko egunak, e?, eta botako digute aurpegira euskaraz irakurtzen dutenak oso gutxi direla eta hainbeste liburu zertarako ez baditu inork irakurriko eta horrelakoak... Baina eske ni emozionatzen naiz Azokan. Niretzat eske nahikoa dira hemengo egunak. Eske esango dute nahi dutena! Nik beti esaten diot nire gizonari Durangoko hau martxan dagoen bitartean ondo gaudelako dela eta hark ere baietz. Eske horrela da.Eskeneko Espe 27 28Antzara basatiakMary Oliver | Ane Garciaren POEMA ITZULPENA 29Ez duzu zertan ona izan.Ez duzu zertan ehunka kilometro ibilibasamortuan zehar belauniko, damuan.Zure gorputzeko animalia leunarimaite duena maitatzen utzi behar diozu.Kontaidazu etsipenaz, zeureaz, eta nik neurea kontatuko dizut.Bitartean mundua aurrera doa.Bitartean eguzkia eta euriaren harritxo argiakpaisaiaz paisaia dabiltza:soro zabal eta zuhaitz sakon,mendi eta ibaien gainetik.Bitartean antzara basatiak, zeru garbi urdinean gora,etxera doaz berriro.Edonor zarela ere, ez du axola zure bakardadeak,munduak bere burua eskaintzen dio zure irudimenari,antzara basatien antzera deitzen zaitu, indarrez eta gogoz,behin eta berriro, gauza guztiek osatzen duten familianduzun lekua aldarrikatuz.Mary OliverIngelesetik itzulia.Poema bat itzultzea poema bat idaztea bezain intimoa izan daiteke, baina beste intimitate mota bat da. Zure intimitatea eta ezagutzen ez duzun norbaitena nahasi egiten dira, jatorrizko hizkuntzak ematen dituen irudi berdinak emateko gai ote den ez dakizun hizkuntza batean. Beste hizkuntza baten txokoetatik zure hizkuntzaren txokoetara ekarri behar poema. Ar gazkiak diren poemak gustatzen zaizkit niri, irudiak. Horregatik aukeratu dut Mary Oliver (Ohio, 1935) poetaren lana. Gurean bere izena oso ezaguna ez den arren, Estatu Batuetako poeta garaikiderik ezagunenen artean dago Oliver . Naturaren inguruko gaiak erabiltzen ditu beste gauza batzuen inguruan mintzatzeko, Walt Whitman edo Emily Dickinsonen bidetik. 30Heldu eskutik,baina oraindik ezEz dakit noiz bilakatu nintzen zure beldur handien. Ez dakit esaldi bakarra ala asteetako ezinegona izan zen ilusiorik maiteena mikaztu zuena. Sentitzen dut sortutako kezka bakoitza. Sentitzen dut borroka handi honen sortzaile izatea. Ez dut nahita jarri zure bizitza hankaz gora (9ko lurrikara Richter eskalan).Mundua ez zuten neure neurrira eraiki. Ala agian ni izan nintzen munduaren neurrira jaio ez zena. Sentitzen dut kale erdian urduritu eta lurrera botatzen naizen bakoitza. Jendearen begiradak. Ni lurrean eta zu zer egin ez dakizula ikustean pentsatzen dituztenak. Sentitzen dut eskolarainoko distantzia, egunero ni eskutik helduta ibiltzen duzuna. "Ume normalen" hamaika eskolatako ate itxien pisua. Irakurtzen ikasteko behar izan nuen denbora luzea. Kartulinako puntutxo kopurua zenbatzen emandako ur teak. Sentitzen ditut bazkalorduan sortutako buruhausteak. Janaria epel dagoenetako haserreak. Mahaitresnak erabiltzeko gai ez izatea. Sentitzen dut, beste guztia baino areago, goizero muxurik ez ematea. Niregana etor tzean ez besarkatzea. Zein maite zaitudan inoiz esan ez izana. Begietara begiratzeko gai ez izatea hitz egiten didazunean.Baina ikasiko dut. Ikasiko dut begietara begiratzen eta eskua heltzen. Ikasiko dut begiradak irakurtzen eta elkarrizketei eusten. Ikasiko dut jolasten, besarkatzen eta eskerrak ematen. Ikasiko dut, irakasten badidazu. Eta egunen batean, egunen batean zuk eskatu gabe hitz egingo dizut begietara begira. Egunen batean muxu emango dizut muxu emateko gogoz naizelako. Egunen batean esaldi bakarrak ez ditu pitzadura handienak sortuko zure bizitzaren zutabeetan. Autista naiz.Leire Allue | NARRAZIOA 31 32HegourrunIñigo Perez | POEMA 33Erbesteko euri lodi honetandantzut herriminennegarra. Hego urrun,oharkabean dabiltzamalkoaktrumoi azpitik.Ene dedanoinazea galdu baneza…Mintza ahal banintz,ene dedan euskeran…Ikusiko ez ditudanharitz orrienerortze,ernatze hak gatz be gorderik dauzkatgaztaina berotan. Danbolindanbolin,hotz da, etaez lanbroez zirimiri,euri lodikohego urrun honetan. 34EspaloiaLaster iritsiko da lanetik, iristear behar luke behintzat. Bost hilabete daramatza okindegian lanean. Bart sesioa izan genuen, tira, denbora asko pasa da muturtu ginenetik eta beharbada gau hori ez da bart izango. Azkenaldian txikikeriengatik haserretu izan gara, baina espero dut ahaztuta izango duela honezkero. Egongelan etzanda jarraitzen dut. Iruditzen zait negua dela, baina ez da horrenbeste denbora pasatu (?). Demagun euria ari duela kalean, edo ez duela ari. Demagun udazkena dela, egun euritsu bat non espaloiak aterkiz gainezka dauden. Demagun malkoak direla zorua busti dutenak. Estaltzen nauen manta sorbaldetan hartu eta besoekin neure burua inguratu dut leihora hurbildu orduko. Agian bai, agian negua izango da. Autobusera sartu dira seietako langileak eta espaloian zapalduta utzi dituzte gehienek duela minutu erdi eskas piztutako zigarroak. Inor gutxi dabil kalean, une aproposa izan daiteke hau irteteko. Nire bakardadea goizaldeetan eta iluntzeetan ateratzen da gaur bezalako egunetan, aterki gorria eskuan, euria ari zein ez. Errazegia da herri txiki batean zer gertatu den asmatzea, ez da lizentziarik behar edonon hatza sartzeko. Horretaz ohartu naiz maiz, jazotakoa artean Garazi Mugarza Markina | NARRAZIOA 35irentsi gabe galdezka etorri izan zaizkidanetan. Baina aitortu beharra dut, onartzea kosta egiten bazait ere, ni ere izan naizela konplize, murgildu izan naizela “ez esan inori, baina” misioan. Azken finean, hori baita helburua, denak jakinaren gainean egotea baina inor —biktima(k)— ohartu gabe, eta hobe ingurukoek ere ez dakizula pentsatzen baldin badute. Hala ere, beti dago itxurak gordetzen ez dakien norbait, “zera entzun dut”eko misiolaria dena. Txaketero dei diezaiokezu nahi baldin baduzu.Ez dakit garbi esaten nor atera den orain, ni ala nire bakardadea. Eta ez dakit garbi esaten zertarako, ez nauelako inork inon espero. Baina irrist egin du(t) ihintzak edo euriak —edo demagun, malkoek— bustitako lozetan. Batzuetan beldurra ematen dit kalera ateratzeak, krimenaren eszenan sartzeaz batera bilakatzen zarelako kide, edo konplize. Bai, ondo esan dut, espaloiez ari naiz. Nik ere inoiz aipatu dut norbere praketan sartu behar denaren kontu hori, baina, sarri, ni ere ez naiz neureetan kabitzen. Nola edo hala, baina irautea da kontua, erosoegi gaude gauzak aldatzen hasteko. Beharbada honek izan behar luke inflexio puntua, hotza behar baitu izan gure odolak, ez baitigu axola zenbat neskato bortxatu dituzten gaur Rio de Janeiron, zenbat zibil erori diren Gazan. Itzuliko zela agindu zidan, ondo gogoan dut hori, baina oinatzak baino ez zituen utzi, eta horiek ezabaturik daude, euriak, astirik ez duen jendeak, edonork. Oraindik ez dut ulertzen nola akitu naizen bere eskuetan, nola kateatu nauen hain maitasun traketsak. Inoiz ez die bere eskuei so egin daukanaren eta eduki lezakeenaren arteko balantzea egiteko. Noizbait miatzen baldin baditu, nik ikusi ez dudalako ustean ikus nazan nahi dut, kaleak presaka zeharkatzen baina nora ezean, gelditzeko tentazioan eror tzea saihestu nahian eta norbait nire zain balego bezala. 36Eta han, bakarrik aurkitu naiz batbatean, soilik bera, eta ni. Hanka puntetan hurbildu natzaio, eta arnasari eutsi diot gaur ere. Agian izango da urrun eramango nauen beldur naizelako, espaloiak beti direlako aitzakia edonora joateko. Hain gogor bera, hain hauskor ni, hain arrotz, hain hotz. Eta hasi naiz pentsatzen zer daukan espaloiak horren zorigaiztoko izateko, egunero horrenbeste krimenen zama jasatera kondenatuta egoteko. Gogor itxi behar dira begiak hori pentsatzeko, gauzak ezin dira hain sinpleak izan.Gizon bat gurutzatu dut. Oinetara begiratu dit aurpegira baino lehen. Oraindik nire buruarekin tupust egiten dut eta handiegi geratzen zaizkit zapatak, argi dago agerian geratu dela. Espaloian nago baina nire buruarekin mintzatu nahi dut soilik. Begira dauzkat atetik tabernaria eta goizero egunkariaren titularrak kafesnean bustita irensten dituen bezeroa. Agian denbora gehiegi pasa delako azkenekoz ikusi nindutenetik. Eta nik uste baino gehiago lanera joan zenetik. Belaunikatu eta erreguka aritzeaz nekatzeko desiran nago, eta zinez, aspaldi nekatua behar nuela uste dut eta ez dut ulertzen zein den jarraitzeko arrazoia, espaloia ez da ordea toki egokia pentsatzen hasteko. Ez dut hurrengo krimeneko gorpua izan nahi.Beranduegi. Sorbaldan ukitu nau norbaitek. Bere eskuari heldu diot baina ez dut begietara begiratzeko adorerik izan, eta etxeko ateari bultza egin diot indarrez. Zergatik atera ote naiz kalera, ergela. “Ez esan inori, baina” horrek egin du bere lana, badator “zera entzun dut”. Ikusi nahi ez badut ere zabalik ditut begiak. Amak umetan esaten zidan, espaloiak presaka dabilen jendearentzako direla, geldi daudenek traba egiten dutela beste ezer baino gehiago. Oraintxe ulertzen dut zergatik. 37 38LehioakzabaldutabagenituAlazne Arruti Bengoetxea | POEMA 39Leihoak zabalduta bagenituez nuke eskuan hegazti errari hau izango.Baina beira hotzaren aurka jotzen jarraitzen duteazken hegaldirantz hegaldatzentalka lehor eta hotzaz gelditzeko seko.Ezariezarian irrist egin eta lurrera plaustjausten lurrundu gabeko beira bustiz.Eta malkotan itoarazten naute.Ea ez ote duten eboluzionatupentsatu ohi dut.Txoriek, harri berberarekin estropezu egin ohi duena ni naizen arren.Zergatik ez ote dute radar berezirik garatu kristalak saihesteko?galdegin nahi izan diotgeneen kontua ilarren bidez ulertarazi nahi izan zidan irakasleariSikatu tantak.Nik ere zarratzen baititut leihoakBarrura begiratu gabe KanporaInoraEtahaserre naiz:biziraupena bermatzeko ezinbestekoa duzueeboluzionatzea!oihu egiten badut aditu diezadaten da. 40Zer gerta daitekeen jakin dezazuen.Igurtzi belaunburu urratuak.Nik halako zerbait izanen banuez errukitu.Gustuko dut kalean jendea gurutzatzeaeuren bizitzak imajinatzeko:oinordekorik izan nahi ez zutenakbikotekidearengana berria ematera zihoazenak.Haurdun zegoen ama bakarra.Hango asexualak.X ezezaguna Transakbi(o)aHomo eta foboakY askatuaZisakHar eta emeak.Erneak.Baina horrek ez du axola orain.Parean zerraldo amildu zaitgorpu horditua.Atzamarrak minez blai ditudalaerrugabetasuna ihesi da etaetxe desjabetuen, dorre eolikoen, Iberdrolatar eraikinen… eraikuntza esponentziala izakieurenak egin duela pentsatu badut,geureak zergatik ez? 41 42NireAnaMikele Landa Eiguren | NARRAZIOA 43Begizta larrosez beharrean galderez jantzi nindutela esan ohi zidan Anak. Ikastolatik etxerako trabesian bere eskuari tira egiten nion, ezkilazainak eguerdiko hamabiak jotzen zituen antzera.—Nork margotzen ditu zebrabideak? — Zebrabiderik ez dagoen bidegurutzean denbora luzez egon beharko lukeelako balizko hark, ezin nuen gauza ausarkeriazkoagorik irudikatu.— Zergatik ezpainak gorritu eta ez sudurrak? — Alderantziz mundua zoriontsuagoa izango zelakoan nengoen.— Zergatik dituzte zukua ziztatzeko “pajitek” Athletiken eta Errealaren koloreak soinean? — Antza denez goiztiarra izan zen nire futbolarekiko desenkantua.Galderen erantzunak aurkitzeko bidea dela bizitza esango luke Anak agian. Ikastolatik etxera egiten nuen trabesia bakoitzean koxka bat helduagoa nintzela baitzioen. Ni ostera, Eskandinabiako haize fin eta baketsuak jotzen nauen honetan, gero eta biluziago sentitzen naiz. “Streaptease” intelektuala. Ez zalantzarik ez daukadalako, itaunen erantzunekin asetzen hasia naizelako baizik. Errazegiak izango dira beharbada, edo akaso nahiago dut erreplika birritan pentsatu gabe onartu eta nire denbora “probetxuzko betebeharretan” laga. Bai, hori izango da.Badaukat trapu zahar bat ordea, beti janzten ez dudan arren, armairuan dudala inoiz ahazten ez dudana. Samaren inguruan biribilkatzen dut, eztarritik ahalik gertuen. Bertatik jariatzen ditudan berbak berotuko dituelakoan. Gaur nire Anak haren behar gehiago duela begitandu zait. Bisitan joan naiz. Bertan beste behin, eskua heldu, ezkilazaina imitatu eta belarrira esan diot:— Zelan arnasten dute zuhaitzek neguan, udazkenak hosto guztiak lapurtu badizkie? 443 poemaaitarenfigurariJon Gurrutxaga Urbieta | POEMAK 45AutoritareaAutoritatea badalege enpiriko bat,ez zaude katalogoetan.Ahots lodi bat bada autoritatea,akats perfektu bat duzu kordetan.Nola bihurtuko zara ba horma,une bakoitzari berezko formabaldin badagokio?Autoaren motorraarranoaren hegalaksistemaren langile otzana, etzanaez zara etaez daukazu izan beharrik.Egin nahi bazenu negarrik,to bi musuzapi,masail bakoitzerako bana.Lasai,ez da lotsatuko ama.Autoritatea badalege enpiriko bat,ez zaude katalogoetan.Akats lodi bat bada autoritatea,ahots perfektu bat duzu kordetan. 46OroitzenOroitzen zaitudanean, aita,tailerrean egoten zarabanketea nori ipintzen diozun ere ez dakizula,aulkian eseri etalabe erraldoiari begira,burdina lausotzen duensaldak ere ez dizkizuzenbaitetan hezurrak berotzen,eta nik badakitgeure begien ondoanegon nahi zenukeela. 47KateaHerdoildu diren ametsekerakutsi digute zer garen benetan.Fisterran harri bana bota genueninfinitu urdinera,zuk nik baino urrunago, noski.Gutxienez noraino heldu behar nuenesatera ote zetorren uhin ahul hura?Ez dut akorduanzenbat aldiz irentsi dudan emandako hitza.Hitzik egiten ez duenak ez daki tronpatzen.Bi gehi bi, lau.Merezi izan du arriskatzeak.Herdoildu diren ametsak...Bete ez diren promesak...Horrek ere egiten gaitu gu.Fisterran harri bana bota genueninfinitu urdinera,baina oraindik ez da mundurik amaitu. 48Gruppe 47LITERATUR TALDEAKSistema literario askotan eman den fenomenoa da literaturtaldeena. Askotan, literatur eredu hegemonikoari aurka egiteko, de facto edota helburu politikoz. Badira herrialdearen egoera kaskar zein ezegonkorrak bultzaturik literaturaren bidetik zerbait berria eraiki asmoz elkartutakoak. Badira inongo pretentsio iraultzailerik gabe bildu eta idazten eta argitaratzen hasi direnak. Badira dinamika zaharkituetan katigatutako literatursistemetan beraien lekua ezin aurkiturik beraien lekua sortu eta hartu asmoz juntatutakoak. Badira hizkuntzarekiko, literaturarekiko, estetikarekiko edo orokorrean artearekiko kezka bat oinarri edo ideia politiko batzuei jarraiki sortzeko, eztabaidatzeko eta argitaratzeko batutakoak. Badira gazteak, ez hain gazteak eta batere gazteak ez direnak. Islandiera, euskara, italiera ala ingelesa erabilitakoak.Askotarikoak dira literaturtaldeak, askotarikoak dira partaideak, estilo literarioak, joera estetiko eta politikoak. 0 zenbaki honetan hasi dugun atal honetan bilduko ditugu geuregana iritsi diren edo bila joan eta aurkitu ditugun literaturtaldeak. Atalari ekiteko Gruppe 47 delako taldea hautatu dugu, aurten, Günter Grass hil eta Ingeborg Bachmann euskaraturik irakur dezakegun urtean, nazismo osteko literatura alemandarra biziberritzen saiatu zena.ITU banda | ERREPORTAIA 491. GRUPPE 47Idazlearen posizio politikoaz luze eztabaidatu zuen literatur taldea izan zen Gruppe 47. Idazlea bizi duen sasoiaren lekuko kritiko izan behar dela aldarrikatzen, Mendebaldeko Alemaniako literatura biziberritu zuen. Faxismoaren derrota militarraren ondotik, fisikoki nola moralki lur jota zegoen herrialde baten aurrean aurkitu ziren intelektualek osatu zuten eta egoerari plano estetikotik eta herritar gisa zegokien konpromisotik erantzuteko egin zuten lan.Estatu Batuetan erbesteratuta zeuden Alfred Andersch eta Hans Werner Richterrek erein zituzten lehen haziak Ruf (oihua) aldizkariarekin. 1947ko apirilean Mendeko Alemania okupatzen zuten indar estatubatuarrek itxi zutenean Der Skorpion (eskorpioia) izeneko kazetarekin erantzun zuten hauek, Alemaniara itzulitakoan egiten hasi ziren tailer literarioetan irakurri eta kolaboratzaileekin eztabaidatutakoak argitara emateko. Bi hilabeteren buruan, Hans Georg Brennerrek bataiatu zuen Gruppe 47 gisa literatur talde hura. Espainiako 98ko idazleei ideia hartuta, sortze urtez bataiatu zuen taldea, 1898an idazle haiek Miguel de Unamuno, Pio Baroja edo Antonio Machado kasu Espainiak koloniak galdu zituenean sortutako krisi nazionalaren aurrean eraldaketa kultural eta sozialaren alde egindako lana gogoan hartuta.1948ko urtarrilerako aurreikusita zuten aldizkariaren lehen zenbakia, baina ezin izan zuten argitaratu, indar okupatzaile estatubatuarrek lizentzia ukatu zietelako, “nihilismoa” argudiatuta. Bilerekin aurrera segi zuten hala ere, eta, hogei urtez, Mendebaldeko Alemaniako literatur industrian eragile indartsu bihurtu ziren, literatura ardatz mamitzen zituzten eztabaida politiko esanguratsuekin. Literatura berritzeko asmo elkarbanatuak trinkotu zuten taldea hasierako urteetan, haren kohesioa bermatuz.Literatur bilera haietan eseri ziren, besteren artean, Alfred Andersch, Hans Werner Richter , Ingeborg Bachman, Günter Grass, Max Frisch, Uwe Johnson, Walter Guggenheimer , Nicolaus Sombart, Walter Heist, Ilse Aichinger , Peter Härtling, Helmut Heissenbuttel eta Friedrich Dürrenmatt. 50ESTILO ZUZENA ETA ESPERIMENTALAKideek literatura gizarte hobe baten alde lan egiteko eremua izan zitekeela uste zuten, kontzeptu demokratikoak lantzeko eta gizarte alemanaren pentsaera epe luzerako eraldatzeko. Idazten hasteko, nazismoaren eraginez erabat zikinduta zegoen hizkuntzan nola idatzi erabaki behar zuten.Hizkuntzari emandako garrantziarengatik landu zuten estiloak bereizgarri egin zuen taldea. Bazterrean utzi zituzten poetikotasunaren apaindura eta puzgarriak: “errealismo deskribatzailearen” mezu zuzenera batu ziren. Nolakotasuna zen gaiei ezarri zieten baldintza. Esperimentazioaren bidetik, lengoaia berri batekin, esan ahal zenaren mugetara iritsi nahi zuten, herrialdeak bizi zuen garai zailei erantzuteko.Egoera berrirako literatur forma egokiak esperimentazioaren eta literatura konkretuaren bidez landu zuten, errealismoaren definizio berri bati bide eman ziotenak eta esplizituki politikotzat hartuak izan zirenak. Literatura berri honek sortutako erreakzioek muturrera jo zuten, harik eta taldea bitan banandu zen arte: “formalistak” batetik eta “errealistak” bestetik.TALDEAREN ZATIKETATaldearen une gorenetan, 50. hamarkada bukaeran, taldekideen artean polemika estetiko bati hasiera emango zion eztabaida ireki zen; literaturaren funtzioaren eta idazlearen posizioaren inguruko kontzeptu kontrajarriak agertu ziren. Autore edadetuenek gerrako eta gerraondoko bizipenetatik idazten zuten artean,eraman zuten sorkuntza literariora, gazteenek iragana atzean uztea lortu zuen gizarte batean oinarritzen zuten haien sorkuntza. Bat egitea ezinezko suertatu zen, jadanik ez zituztelako ikuspuntu komun batek batzen.Hans Werner Richterrek, taldearen zuzendari gisa gogoratua denak, bilerak antolatzeari utzi zion 60. hamarkada bukaeran, eta inork taldea biziberritzeko interes bereizirik agertu ez zuenez, existitzeari utzi zion 1967an. 51AZURMENDI GRUPPE 47REN INGURUANLerro hauek idazteko aurrelanean Joxe Azurmendik 1970ean Anaitasuna aldizkarian argitaratu testua aurkitu dugu – perla, hondar mordo artean. Taldea hiltzear zela, Gruppe 47ko kideek idazle gisa zuten kontzientzia politikoaz idatzi zuen, sortzailearen askatasunaz eta konpromisoaz. “Ikasle ta intelektualen urteotako erreboltak auzitan jarri dabe idazleen kontzientzia politikazkoa. Alemanian iltzera doa “Gruppe 47” , urte hareetako idazle belaunaldiaren alkartea. Alkarte honetan batu zan, gudu ondoan, Alemaniako “intelligentsia” idazle kritikazale taldea. Eta langileriak “Ruhr eskualdeko FestaJakoetan” bere kultura nahia agertu ebanetik, alkarte honek batetik langileen interesak aldarrikatzen zituan eta bestetik, langileak eurak kulruaztatzea ere beregain artu eban. Orain iltzera doa eta idazleen artean bakarrik nabari da mugimendua ta larritasuna. Langileak eta jendeak ez dabe zirkinik ere egin; honexek beronek erakusten dau, “Gruppe 47” alkarteak zegaitik ez daukan il baino beste erremediorik.Alemania Federaleko ‘Gruppe 47’ gizartearen bazter batean geratu zan, eta handik disparatzen zituan eten barik gizartearen aurkako bere kritika gogorrenak. Nazinoaren ‘kontzientzia’ bihurtu ziran idazleok, eta, Eliza nahiz Alderdiren bategaz lotuta egon barik, euren oposizinoa sortu eben. Soluziorik ederrena zirudian honexek. Idazleak ez egozan inori azpiratuta; primerako aukera euken, gizartearen antolaketa barrian libreki ibiltzeko. (...) Baina hortxe asten da, euren alde onik onenean, idazle belaunaldi honen albidea ere: gizartearen barrura sartu barik gizartearen bazterrean geratu ziran.Idazleen zerikusi ta eraginik barik eratu da gudu osteko Alemania, bai sozialki eta bai politikalki. Gaur idazleen oposizioa, karnabalak eta zirkoa legetxe, gizarteko istituzino bat gehiago izatera eldu da. ”Talde alemanaren azken urtetako gorabeherez ondorio bat azpimarratzen du: “Laburki adierazi leiteke krisi honen irakaspena: ez dago idazle ‘libre’ bakarrik izaten segitzerik. ” 52Hamar poema Günter GrassGünter Grassen izena aipatzeaz bat haren bibotea etorriko zaigu burura, ezbairik gabe. Agian pipa egur kolorekoa eta kolore bereko betaurrekoak ere bai, eta alkandoraren lepoa jertsean sartua eta alde batera orraztutako ile motza eta bibotea gainditzen zuen bere beheko ezpaina. Etorriko zaizkigu, halaber , bere nobela gailenak (tartean, nola ez, Latorrizko danborra eta Katua eta sagua) eta bere obra narratibo zabala. Baina bere poemak oso gutxiri (aurkez bitzate izendeiturak Itutarrenean) etorriko zaizkie burura.Grass Poloniako Danzig hirian (orain Gdańsk) jaio zen 1927an, alemaniar jatorriko familia protestante batera, eta joan berri den apirilean hil, biriketako gaitz batek jota. Poemak idazten hasi zen gaztetan, eta irabazitako hainbat sariketetako bati esker jarri zen Gruppe 47ko kideekin eta honen editorearekin harremanetan lehenbizikoz. Oro har , poesia zuzena eta bere garaiarekin oso lotua landu zuen.Paul Beitiak eta Ane Garciak euskaratu dituzte Grassen hamar poema eta hona ekarri.Günter Grass | ITZULPENAK 53UholdeaEuria atertu arte itxaroten dugu,nahiz eta gortinen atzeanikusezin izatera ohituak gauden jada.Koilarak iragazkiak dira orain eta jada ez da inor ausartzeneskua luzatzera.Kaleetan gauza asko dago ur gainean,garai idorretan ondo ezkutuan egondako gauzak.Tristea da bizilagunaren izara erabiliak ikusi beharra.Sarritan joan ohi gara urmaila neurgailuraeta erlojuen antzera konparatzen ditugu geure ezbeharrak.Zenbait gauza erregulatu daitezke.Baina uraskek gainezka egiten dutenean eta heredatu genuen neurria gainditzen deneanotoitzean hasi beharko dugu.Urak hartu du sotoa, kaxa batzuk igo ditugueta barruko ondasunik falta ote den egiaztatzen gabiltza.Oraingoz ez da ezer galdu.Urak laster behera egingo duela badakigunez,sonbrillatxo batzuk josten hasi gara.Gogorra izango da, noski, berriro plaza zeharkatzea,berunezko itzala aldean.Hasieran gortinaren falta sumatuko dugueta sarritan jaitsiko gara sotoraurak oinordetzan utzi zigun arrastoa behatzera. 54Hamaikagarren hatzaNon da nire hamaikagarren hatza?Nire hatz hamaikagarren eta bereziakez zuen inoiz barrerik egiten,ez zituen ez eskularruak ez gaua janzten,koloreengatik.Ahuntza jezten zuen.Ahuntza jezten zuen,erlojura eramaten zuen ahuntzaeta ahuntzak burua makurtzen zuen.Bazekien burua makurtzen, bazekien erlojua irakurtzen,erlojuari oin zolak miazkatzen zizkion,erlojuak barre egiten zuen arte, barre,minutu guztiak galtzen zituen,dena aitortzen zuen, baita bere geldialdiak ere.Orain jada urruti ikusten zuen urrea,hatzak urruti ikusten zuen urrea,bitxigileak limurtzen zituen,aldare aurreko emaztegaiak.Giltza zen, zigilua, isiltasuna...Nik sarritan hamaikagarren hatza zupatzen nuen,lokartzen ez zen arren,lokartzen ez zen arren.Zer seinalatu nezake orain?Zer seinalatu nezake orain,gaur , nire bi esku txikiagotueksoilik balio baduteburdina okela balitz bezala haztatzeko, okela, ingude bat...edo uzkurtzen badira gauetan landako harri gainekobele tormentatuak antzo,zortzi dira, bederatzi, hamar , inoiz ez hamaika.Inoiz ez hamaika. 55Familia kontuakGure museoan —igandero joan ohi gara—,sail berri bat inauguratu dute.Gure haur abortatuak, enbrioi zurbil eta seriosak,uzkurtuta daude kristalezko ontzi arruntetan,beren gurasoen etorkizunaz kezkaturik. 56NormandiaHondartzako bunkerrakezin dira beren porlanetik libratu.Noizbehinka jeneral erdihil bat etortzen daeta kanoizuloak laztantzen ditu.Edo turistek hartzen dute bestelabost minutu larriz.Haize, hondar , paper eta gernu:iraun dirau inbasioak. 57ZoriontasunaAutobus huts batgau izartsuan azkar doa.Agian kantari doa gidaria,pozik. 58Profeten mantenuaOtarrainek gure hiria inbaditu ordukoez zen etxean esnerik sartu eta egunkaria ito egin zen,kartzelak ireki eta profetak aske geratu ziren,Orduan kaleetan zehar ibili ziren 3.800 profeta.Zilegitasun osoz hitz egin zezaketen eta nahi beste jan zezaketenguk izurrite deitzen genion mokadu saltari eta gris hartatik.Nork espero zuen besterik?Laster berriz etorri zen esnea etxera, egunkaria arnas hartu zueneta profetek kartzelak bete zituzten. 59MaitasunaHau da:Eskudirurik gabeko salerosketak.Manta beti laburregia.Lotura ahula.Zerumugatik harago bilatzea.Lau zapataz orbel hilak higatzeaeta mentalki oin biluziak igurztea.Bihotzak errentan eman eta hartzea;edo dutxa eta ispilua daukan gelan,edo alokairuko auto batean, muturra iretargirantz,inozentzia nonahi jaisten dela ereeta bere programa erre,hitza entzuten da zoli,aldiro ezberdin, aldiro berri.Gaur , leihatila oraino zarratuaren aurrean,elkarri xuxurlatzen diote, eskutik emanda,agure lotsatuak eta atso hauskorrak.Filmak maitasuna promesten zuen. 60AldaketaBatbatean hemen ziren gereziak,nahiz eta ahaztua neukangerezirik bazenik,eta sekula gerezirik izan ez zela aldarrikatu nuen arren,hemen ziren, batbatean eta garesti.Okaranak jausi eta jo egin ninduten.Baina inork uste baduzerbait gainera jausi zaidalakoaldatzen naizela ni,gereziek jaustean inoiz jo ez dutelako da.Soilik hurrak zapatetan sartu zizkidateneaneta korrika egin behar izan nuenean,umeek haien barrukoa nahi zutelako,eskatu nituen oihuka gereziak, nahi izan nuen gaineraokaranak eror zekizkidan... eta aldatu nintzen apur bat. 61Itsas guduaAmerikar hegazkinontzi bateketa katedral gotiko batekelkar hondoratzen dutePazifikoaren erdian.Azkenerainoapaiz gaztetxoak organoa jo zuen...Orain hegazkinak eta aingeruak daude airetik zintziliketa ezin dute lur hartu. 62Ez zaitezte itzuliEz zaitez joan basora,basoan basoa dago.Basora joaten dena,zuhaitzak bilatzen dituena,jada ez dute basoan bilatuko.Ez ezazu izan beldurrik,beldurrak beldur usaina du.Beldur usaina duenausaindu egingo duteheroi usaineko heroiek.Ez ezazu edan itsasotik,itsasoa zaporetsuagoa da.Itsasotik edaten duenaozeano egarri baino ez da izangoordutik aurrera.Ez ezazu eraiki zuretzako etxerik,izan ere, eginez gero, etxean baitzaude.Etxean dagoenazain dagobisita noiz etorriko eta atea irekitzen die.Ez ezazu izkiriatu gutunik,gutunek artxiboetan amaitzen dute.Gutunak izkiriatzen dituenaksinatzen dunoizbait geldituko den bere ezer gutxia. 63 64Arnasestuka esnatu naiz.Nire jaiotzaren bezperan urduri ziren etxean. Neba zaharra, ama bioztarraz itotzen niharduenean, pazientziak jaten ari zen beharko zuen zerbaiten falta sumatu bailuen. Itxarongelako horma hotzak zurbiltzen zintuztela azaldu nintzen larru gorritan. Baina mundura jaurtia izanagatik ez zenidaten zuhaitz propiorik landatu. Ez eta kolorerik esleitu. Nire biziaren adaxkak baso orotan topatu nahi izan ditut ordutik, baina ez dute nire antzik. Okerraren gainean okertzen dira inoiz zuzen bilakatu arte. Liburuen antzera hostokatzen dira, azalez aldatzen biluztu arte. Goitik behera begiratzen naute begi zenbatezinekin, kolore zehatzik gabe. Ni beti koloreztatu izan nauten arren.Nire neba eta ni edota ni eta nire neba, bata bestea bezain astoak baikara. Nahi zutena bihurtuko ginelakoan eramaten gintuzten goizero eskolara. Aitarekin lanerako bidean erdi lokartuta, amak horren gustuko zuen auto gorri hartan zein ordutan esnarazi nahi izan gintuzten jakin gabe. Bata erdi lo eta bestea esnaera txarraz haserre. Eskutik heldu gabe motxila pareaz eskolara gindoazen, izan nahi genuena konprenitzeke.Konparazioek ezartzen omen dute zoramenaren neurria. Horregatik ez diFilm batekin identifikatuta sentitu izanaren albokalteakZuhaitz bati erreparatu diot. Hurbildu naiz gerizpe bila baina ez da eguzkirik. Nigandik espero dutenaren itzalak bakarrik jarraitu nau. Enborrean paratu naiz zama gibelaldeari itsasteko. Alferrik. Oinak lurrean ainguratuta nabari ditut oraino. «Zure bulkadak esku bat lurrez ito zenituen egunean irentsi zintuen ilunak, loratzeko prest zeundela» ahots ezagun batek belarrira.Alazne Arruti Bengoetxea | NARRAZIOA 65tut izan inoiz gustuko. Zu nebaren kontra, argiagoa zara. Bera ordea zintzoa eta langilea da. Hori entzutea da benetan mintzen gaituena. Ez garen hori izan behar genukeela sinetsarazi nahi izatea. Garena ezagutzen ez dutela eta komeni zaien horretan bilakatu nahi gaituztela sentitzea. Horratx, txikitatik lehorra eta ahula dela errepikatu izan diozun neskato horrek muxuak eta indarrak ukatzen badizkizu, ez harritu gero!Ez nintzen ohartu nebak noiz barneratu zuen egin beharrekoaren premiaz jabetzeko gaitasun hori. Ni nintzen beharra zegoenean haien atzetik bidaltzen nindutena. Eskuen falta denean ez baitu axola norenak diren. Etxeko printzesarenak edo pilotari sendoarenak. Diotena diotela, lanik gogorrena ere egin dezakezue hatz lokartu horiekin. Baina ikasteko jardun egin behar da. Horretxegatik, gauza dezente galdu nituenaren susmoa dut arropak zabaltzera, lisatzera, tolestera, hautsak harrotzera… bidaltzen ninduten aldiro.Behin eta berriz errepikatu izan didate agindu gabe gauzak egiten ikasi behar dela. Egin nahi ez dena baino lan nekezagorik gutxi izango da. Baina zer egin, egin nahi bai baina zertan hasi ez dakizunean?Ez dakit noiz jakin nuen etxeko gizonek lan astunenak eurenak zirenaren ustea zutela. Agian izerdi patsetan, amaitu berri nuen arropen dorrea ikusteke mahaira harro zetozenean. Amak berak ere goiz osoa hemendik hara eman ostean begi zirrituetatik mahaia presaka jartzen ikusten ninduenen, beranduegi zela iritzita. Ni ere nekatuta nengoen arren ezer egin ez nuela aurpegiratu nahi izaten zidatenean, norberak bere zikinkeria ez garbitzea justifikatu asmoz. Eta aita bere platera garbitzera bidaltzea otuz gero, akabo bakea. Hori ere zure mikromatxismo horietakoa izango da! gisakoak entzun behar . Antza, ez dira mende nahikoak igaro baserrian. Oraindik etxetik kanpokoa omen da ikusten den lanik pisutsuena. Guk kalean egin dugu bizitza, etxera heldu eta gurasoek baratzera bidali arte. Liburuen artean igarotako orduak, lagundu gabeko orduak bilakatu dira. Etxetik irten orduko lur idortzen hasien hautsa soinetik astinduz. Arbasoek aukeratutako bizimoduari esker ingurukoen miresmena pizten duen baserri apain batean bizitzeaz gozatu dugu. Gaurdaino tente mantendu duena gu izan garenaren irudia ematen. Dekadentziari hala aurre egiterik balego lez. Baina zuk gure ibilera baldarrak onartzen zenituen bota erraldoi haietan, gure abereenganako beldurra eta estimua noiz edo noiz ostikadak jaso izan dituenaren esperientziaz. Zuk ulertzen gintuzun inork baino hobeto. 66Baserri kanpoan oroitzen zaitut gehienetan. Ez ninduzun giltzapetzen begirada sakonpean, baina giltzapetzen ninduzun alboan nolabait. Zuk, ezustean senarra galdu eta 9 semaalaba aurrera atera zenituenak inork baino pazientzia gehiago gorde zenuen guretzat. Gurasoen errieten ostean are eta muxu goxoagoak eskaintzen zenizkigun.Etxe zulotik ihes egindako alditan erakutsi zenidan ingurua maitatzen. Genuena kontuan hartzen eta izan nahi nuena eraikitzen. Nire neurrira estimatzen eta zure ondoan jarduteko gai izaten. Erakutsi zenidan babarrunak aletzean zure hatzen dantzan abilezia antzematen. Igandetan elizarako espreski apaindutako eskuetan aitzurrarekin jardundako lan orduak igartzen.Zenuen guztia geure eskuetan uztea ez zen erraza izan inolaz. Inorentzat. Erakutsi nahi izan zenigunaren erdiaren herena erakutsita joan behar izan zenuen, eta erakutsi nahi izan zenigunak gugan eztanda egin zuenean esnatu behar izan genuen. Beranduegi, ziur .Guk kalekumeok. Oraindik ez dugu bizkarra zartatu beharrik izan gosea isiltzeko. Erein izan dugu noizbait baina erosi nahi ez ditugun arrautza zenbakidunak edota minbizia eragiten duten ustezko jakiak geure kabuz eskuratzeko. Eta errukia diogu geure buruari. Lur hauek emankorrak izan zirenean ezagutu genituelako. Orain bidean galdutako lezioekin amesten dugulako. Ikasteko eskura ez daukagun baina eskainiak izan zaizkigun pazientzia eta denbora behar ditugulako. Etxe atarian zeuon soka nabari dugulako gerritik tiraka itzuliko ez garenaren beldurraz. Zure bulkadak esku bat lurrez ito zenituen egunean irentsi zintuen itzalak, loratzeko prest zeundela aditu dizut oraingoan. Apika, onartu nuenetik egin dute ihes amets gaiztoek. Ez du axola nora, zertara, noiz jo. Behartuta edo zeure burua engainatuta. Ezagutu nahi zaituenak, entzuteko apeta hartzen duenak, begietan ikusi dezake zure bitakora kaieraren portada. Harramazkez zauritutakoa nahiz itxaropenez hebaindua. Baina zuk bakarrik zabaldu zein idatzi behar duzuna.Gaurkoan koadrodun amantal kolorgetu baten bidez oroitzen zaitut. Larritzen nintzenean zure altzoan hartzen ninduzuneko lurrinaren babesean babestuz. Aspaldi errotutako sustraiok nigan ehorztea erabaki dut. Ipur ditik ebakitako enbor honetan kimu berriak ernatzeko gai garela erakutsi didazulako, orain ni naiz zeuen zuhaitzetan landatu nahi duena. 67 68Gure itzala,gure itzalakMattin Aranburu | POEMA 69Ohartzerako,goiz batean esnatu eta ez gara jada geu izango.Metamorfosia,eta zomorroa ez,gu geronen itzalak izango gara,edo are okerrago,gu geu izango gara itzalik gabe.Eta zenbatetan itzala galtzen saiatu eta amore eman,eguzkitsu baita egun,eta ez naiz ni, ni eta nire itzala gara.Sargori da hemen egunero.Zer da ba itzala,gure gorputzaren soslaia ez bada.Zer dira ba itzalak,gure izatearen ertzak ez badira.Eta zenbatetan itzala galtzen saiatu eta amore eman,eguzkitsu baita egun,eta ez naiz ni, ni eta nire itzala gara.Sargori da hemen egunero.Kale kantoietan nabil ezker eskuinitzala atzean noiz utziko etairteerarik ez dute.Akabatu da etaarnasestuka itzuli naiz paper honetara,sosegatuko bainaiz. 70HitzeisuaHitzei su eman diet. Aditzak erre ditut, izenak eztarrian kiskali. Ez ditut izana, lurrikara, maitemina, ez ditut ni dioten ahotsak nahi. Ez hesitzen gaituzten tintazko hilerririk paperean. Hitzei su eman diet. Adieraz bete ditut hesteak, birikak, hezurrak. Zainak odolez hustu ditut, eta orain esanezinaren laba basatia dario ene bihotzari. Kandela bat piztu dut emasabelean, hitzen ordez belatz itsuak erditzeko desioz, malkoetatik begiak isuri nahian, odoletik bihotza eta ainuritik ahotskordak. Zertarako gosearen izenak, olerkia hilotz eta zaurien keaz asetzen denean, ametsak errausten dituen gorputzorrietan dena bada aske? Zertarako ikurren urka? Isiltasunaren taupada iztartean diraki. Hitzekin doa nire gorputza. Hitzekin inora. Erredura bat dago ni eta naizenaren artean, ezpainak errauts, giharrak hausterre. Suak erauzi dizkit betazalak, larruazala ihartu, baina ez naiz gorpuzgabeen beldur . Sugarrek ez naute gatibu. Hitzei su eman diet. Erraiei su eman diet, eta izan nintzenaren lorratzetan norbaitek luma gorri bat aurkitu du. Hitzekin doa nire gorputza. Hitzekin hutsera. Baina badira esaten ez diren gorputzak, ahoskatzen ez diren niak. Mugarik gabeko ezizate biziak. Iosune Goñi | NARRAZIOA 71 72Larrialdi irteerarenpareaneseri zaraAlazne Arruti Bengoetxea | POEMA 73Larrialdi irteeraren parean eseri zarabi mila metrora heltzean atzera bueltarik ez dela jakinda.Azalpenak ulertu nahi dituzueserlekuak hegalen gainean hegaldatzen,maletak buruan kolpeka,tripulazioa txilioka delamodu zentzudun eta automatizatuan erantzungo duzulakoan.Koitadu hori:Buru gainean duzun oxigeno botilakkolokatu besterik ez zaitu egingo kolpe bortitzena onartzeko.Baina et et ez nahastu gorroto ditugu junkieak!“Lasai, ez da ezer gertatzen” diote.“Eta kasualitatez gertatzen badagogoratu denok batera hartuko dugula lur edonon”ahazten zaie.Ez larritu baina oroitu ingurukoak maitatu behar dituzula.Alferrikakoa dela damua etagauzak egin egin behar direla,esan gabe bada ere.Trankilkoldarrekin bateraez ditugu neska mutildu eta mutil neskatuak gustuko.Beldur dioguemakumeen ahalduntze benetakoari,sexu bereko muxu eta elkarbizitzari.Ezberdina den orori. 74Ez estutu,norbere onurarako gai ez politikoak ez politizatzea zilegi da.Nahiz lasai igeri egin zubietako errauts artean, Amanzio lagun izanmiazkatu zaborrik gabeko zintzilikarioak,lehertu 36 tailak,begetarianoa izanaurpegi zikinaz oihukatu parlamentuaneraitsitako teilatu autokudeatuetan jarraitu...munduak era berean gorrotatuko zaitueta zuk ere era berean gorrotatu beharko zenuke.Baina neurri batean.Inor gogaitu gabe beti ere.Berazturbulentziak hastear ,askatu gerrikoa.Aztoratu ezer gertatzen ez bada.Astindu hodeien prakak etamaiatzeko eguzki printzak. Oinekin lur hartzean gorpuak oxigenoa eskatzen badizu Ez da Beranduegi izango; Da. 75 76Maitasunikgabe“Zer da Kosovoko gerratik hamar urtetara Pristinan ume izatea?” galderari dokumental batekin erantzuna ematea helburu zuela joan zen hiriburura Birgitte Stærmose, dokumental zuzendari Danimarkarra. Marek Septimus Wieser kameralaria eta teknikari talde bat bizkaratzean, etorkizuneko proiektuan agertuko ziren aktore sozialen bilaketari ekin zion Stærmosek. Zenbait ume eta gazte aurkitu (edo aukeratu) zituzten, hauen testigantzak filmatzeko. Gerra erentziatzat izan zuten pristinarrek, hamaika bizipen partekatu zituzten, Danimarkatik zetozen jakinmindunekin. Elkarrizketen zenbait irudirekin eta hiriaren dekadentzia adierazten duten beste hainbatekin, muntaia txukun bat eginda, “voila”: Kosovoko gerra beraien azalean pairatu baino, gerra ostea elikagai bakartzat izan duten umeen inguruko dokumental hunkigarria. Testuinguratzeko aurkezpen labur batekin, ostean drama eta amaitzeko drama gehiago, agian esperantza ukitu batekin. Amaiera bat azken finean. Narrazio bat idazterakoan erabiliko genituzkeen osagai berdinak. Danimarkarrak ordea, dokumental topiko tipiko eraginkorra sortu baino, poesia egin nahi zuen.Eskuratutako testigantzak transkribatu, Albanieratik Daniarrera itzuli eta Peter Asmussen poeta eta herkideari helarazi zizkion Stærmosek. Asmussenek bazeukan aurretiaz esperientzia zinema eta antzerki gidoiak idatzi eta moldatzearekin. Zuzendari honek luzatu zion erronka aldiz, ordurarte inoiz burututakoetatik oso bestelakoa zen. Benetako bizipenetan oinarritutako elkarrizketak poesia bilakatu behar zituen. Bereak ez ziren gorput zak jantzi, inoiz bizigabekoak iruntzi eta idatzi. Jada esanda zeuden hitzak bakarrizketa poetiko bilakatu.Mikele Landa Eiguren | NARRAZIOA 77Gerra ostean, itzuli ginen etxera.Belarra hasia zegoen.Ni ere hasi nintzen.Egia esan nahiko altu nengoen.Baina belarra altuagoa zen halere.Atsegina zen belardia zeharkatuz ibiltzea.Bertan, edonor eskutatu zitekeen.Aurpegian somatu zenezakeen.Paradisuaren tankera zuen.Edo behintzat, horrelakoa dela paradisua uste dut nik.Belar altua, beste ezer .Norbera baino altuagoa.Asmussenek bere betebeharra burutu eta testuak albanierara itzuliak izan ziren. Staermose eta lankideak Pristinara itzuli ziren beste behin. Idazle bakar batek idatzitakoa zazpi haurren ahotan ipintzera. Hobeto esanda, itzultzera. Baina gure etxerik ez zegoen jada.Han belarra baino ez zegoen,eta gure izozgailua.Nire amak zabaldu nahi zuen.Baina nire arrebak esan zion hobe zela ez zabaltzea.Barruan ez dago janaririk, lehergailu bat gorde dute trukean.Azkenean, soldaduak etorri ziren eta izozgailua zabaldu zuten.Gure bururak babes genitzala agindu ziguten soldaduek.Gure izozgailuak hil ahal gintuelako.Beste guztia errekan zegoen.Gure txakur guztiak eta telebista.Egia esan, irudia oso polita zen.Txakurrak telebista ikusten egongo bailiran bota zituzten errekara.Nire aitak futbola lagunekin ikusten zuen antzera, gerra aurretik.Orain ez daukagu telebistarik etxean.Baina nire aitak dio ez duela axola.Bere lagun guztiak hilik daude,beraz ez dago futbola norekin ikusi. 78Horrela sortu zen “Ønskebørn” (“Maitasunik gabe” Danieraz) 2009an aur keztutako dokumental laburra. hamaika erpindun poesia. Berbak heurek poemaren %20 baino ez dira. Beste hainbeste Wieser Kameralariaren irudiak. %10 Jomi Massagek konposatutako soinu banda. %30 Pristinako umeen errezitaldiak: kamerari begi zabalik soaz, xuxurlaka aitortutako bakarrizketak; ikusleok, beraien irudimeneko lagun ikusezinak bagina legez. Azkenik %20 Staermoseren zuzendaritza, kolaxa atonduz errealitatea sormen artistikoaren bidez ikustarazi daitekeela frogatu duena.Arrazoi bakarra dago ni zuri berbetan egoteko.Eta badakizu zer den?Gosea da.Gose handia daukathainbeste ze, zure dirua jan ahalko nukeen.Ahalko nuke.Ahalko nuke munduko edozer jan.zu ere jan ahalko zintuzkethilda egongo bazina nire aita bezala.Orain begiratu eta atera argazkia.Bizitza bat daukat bizitzeke.Egizu behingoz! Atera argazkiaamaitu dezagun hau. 79 80ErreginarenileordeaAntzerkia egingo duguostegunean.Erregina nire klasekomutil bat da.Leire Allue | POEMA 81Erreginaren buru gainekoileorde sintetikoaizan nahi nuke,aurpegi margotudun mutilaren burutikorraztu gabe begiramarmar bihozgabeei.Maistraren begirada sendoaizan nahi nuke,eszenazuzendari eta kritiko nagusi,serio,ikasgelaren txoko batetiknormaltasun ezarriaren mehatxu.Baina ez dut asmatunire emetasunaren aldarri egitenaurpegiko pintura eta nailon orraztu gabea.Lehen lerrotikantzerkiari begira dagoenbeste harridura aurpegi bat bainoez naiz,lurrean eserita,bularrik,emetasuniketa aurreiritzirik gabekoneskato artean. 82IspiluanIspiluan dakusat neure burua. Euskal aditzean ez dago nikni formarik. Ez garela nartzisistak esan nahiko du horrek. Edo gutxiegi maite dugula geure burua.Harrigarria da nola loturik dagoen gure gorputza, eta aurpegia. Begiak umeltzean, zuria areagotuz, sudurra gorritu egiten da. Argitasun gehigarri horri buelta eman nahiko balio bezala. Baina matraila gainak gorritzean ez du hori ezerk disimulatzen, bero hori ez du ezerk hozten. Eta suak, bere garaian epeldu ezean, erre egiten du. Pospolokaxako lehen pospoloa pizten da, eta ez bada garaiz hozten, besteak pizten ditu eta akabo pospolo kaxa eta gauean hotzik ez pasatzeko sua, pospoloen printzarik gabe egurrak ezin du surik hartu eta.Lurdes Ondaro | NARRAZIOA 83Eskua ispilura luzatu eta galdu egiten da, eskuak jada ez du parean aurpegirik, matraila gorririk ukitzeko, esku deformatu bat baino ez, doan lekura doala. Esku deformatu eta hotza, eta leuna. Gorabeherarik gabea. Baina eskuak ispiluko esku deformatua ukitzean ez du ikusten zer duen ukigai. Orduan, bi ahurretako atzamarrek bat egiten duten puntu itsu horretan edozer egon daiteke; Amazonas oihana, banpiroen hilkutxak lurperatzen diren kanposantua edo nartzisista kuadrila bat euren buruari ispiluan so, euren azalaren leuntasuna goratuz eta ispiluaren hotz, leun eta gorabeherarik gabea albo batera utziz.Hotz egiten du gela honetan. Argia berotasuna da izatez, hala dio fisikak baina bonbilla fluoreszente hauek fisikako legeei desafio egiten diete, eta horretarako ausardiarik ez badute, gutxienez muzin. Ipar poloa sartuta dute barnean. Egunen batean ukitu behar ditut, baina, zer sentitzen den ikusteko.Neure burua besarkatuz irten naiz gelatik, eskuak gerrian ahalik eta gehien kiribilkatuz. Leporaino ezin heldu, hori pena. Eboluzioak akats larria izan du hor , esku luzeagoak izan behar genituzke geure buruari eta lepoari ganoraz eutsi ahal izateko. 84LaupoemaPaul Beitia | POEMAK 85IAurreko neke baten oihartzunakaldiro kontrako eztarritik joatenaurreko neke baten oihartzunakgalerna zetorrenaren itxuraaurreko neke baten oihartzunakgeurez ez dagokigun bihotzerreaaurreko neke baten oihartzunakatea erdi zabalik utzi zigutenaurreko neke baten oihartzunaketa ezentzunarena egin nahi diotenaketa egiten diotenaketa gugaldera eskas duten erantzunakaurreko neke baten oihartzunakesango ez zaizkigun zera astunak 86IIGauza batzuk jakinak ditut:iluntzero San Antongo mendi atzean hiltzen dela eguna ZarautzenBilbon goizero Erribera aldetik sortzeko,igandeak direla egunik herdoilenak,sugandila harrapaketan dabilena buztanarekin soilik geratuko dela,egundo ez naizela neure buruarekin adiskidetuko,ez naizela sekula idigurdi gainean igota ibili,ez dela memoriarik bortxatua ez denik,ez naizela beti paratuko gizonaren alde(eta beste)baina jakinak ez ditudanakzaizkit interesdunago:adibidez zeintzuk izan ziren egiaz Lauaxetaren azken hitzak fusilatu aurretikedo zer izango ote den nitaz bihar etzi etzidamu 87IIIZer den bizitza:bihotzak desio duena lortzekoburuari kasu egin beharra 88IVInor ez baletoreta guk jakin ez arren egundo etorriko ez den inoren erpaiematen baditugu bizitzakitxaroak kalean gurutzatutako inoren antz apurrikhartzen ez diogunarengangosariak prestatzen gabiltzanean inoizkagomutak hartzen dizkigun harengan ipinitaematen baditugu bizitzakasmoak sortzetik ezagutzen dugun bainagure berri ez daukanarengan jarritaematen baditugu bizitzakzer orduanorduan zerInor ez baletoreta ematen baditugu bizitzakzer orduanorduan zer egingure semealaben olerkiekin?Inormadarikatua zugainontzekoon ezinahalak askatzeko 89 90TrenaetausoaUso bat pausatu da kordan. Ene parean. Alboan jarria dudan emazteak ere so egin dio, enik begia iltzatua diodalakotz, akaso. Ihoiz bisaia jarri ahal izan ez diodan ahotsak alde guztietatik erran du trena badatorrela. Usoak entzungor egin dio. Badator fite trena eta altxatu naiz besoez deiadar eginaz baina ez haiz mogitu eta trenaren burrunbak irentsi nau, arroka, altzairu eta hegalkada, anabasa. Han goian ikusi haut eta nekaturik arren hegaldaka igo nauk hire alboan pausatzera, eta behatu diagu andena hurrengo ihiziaren bila, egunotan usook ihizatzen baititugu pertsonak.Mattin Aranburu | NARRAZIOA 91 92MozorronaizMikele Landa Eiguren | POEMA 93Azukre mingotsaurtu didazu nik eskatu gabeerreguka.Baso lehorrak dakarren kresala nauzu.Garden, efimeronauzu egitenmunduak zarena nire okelaz gaindi ikusi dezan.Ortzemugarik gabeko eguzkia24 orduzez daukazu itsasoa edredoi.Mozorro naizerosoegi zaitudaneanitotzen naizzuIlargiarena ez den argiakmarrazten dituegutegiakInoiz heldu ez direnmezuetanmaitatu zaitutesperantza nire giltzarrapo. 94Poema sortaerrefuxiatueiBake beroangerra hotzeanbaino okerragoeta garestiagojaten dugulako.H.Etxarte, Sinplistak Itziar Ugarte Irizar | POEMAK 95NonAgian niri ez dagokit hau egitea ez orain, ez honela, ez zuek gabe.Garaia ilunagoa zaigu orainitsasoa batea da hilotzez eta eguna kolpez.Non itzaltzen da zuengan eguzkianon geratu dizkizuete oinak.Bizirautea bada bizitzeaeta inor ez da alferrik bizi.Non itzaltzen da zuengan eguzkia,non zaudete. 96Pantailetako irudiakGibelean sorterriaren itzala dakarrenari zer esanpantailetan nola umiliatu duten ikusi duenakmunduak behar ez duen intsektuplaga balira tratatuak eta bera eltxo bat gehiago hiltzera abandonatua alanbre arantzadunetanzer esanAylan Kurdi Turkiako kostan hil da, hildaharen lurperatzean ez dira esku gehiago izango. Orain bilatu dut Eritrea mapan. Zuk agian hemen ingurutanjarri duzu itxaropena, berdin non den hemen edozer entzun duzun gure herriazEuropak jada eman du aski beretiknork nahi du mugen arteko biztanle izanKamioi hozkailu batean iritsi denari zer esanerraz ahazten duenak etxeko epeleanitsasten zaizkigu zuen egunen irudiak biziarriskuen morea larruazalean etagainera datorren negua alertan, zer esanautobusetara tiraka elkar zapaltzenhogei sartzeko bat itotzen, baina topoegiten badugu gure herrian edo zureanzebrabide edo estazioren bateanelkarren albora erori gaitezkedenboraren samineaneta orduan esan lezake,antzeko borreroak dauzkagula hemenmiseria negoziatzen,kasik utopia dela bakea. 97Ihes egiteaIhes egiteatunel azkeneko argi urrutira ateratzea balitzitzulbidea sasituta errailetatik oineztragediaren oihartzunak ez luke gorra beharez zeruertz beltzak banalerroez errefuxiatua errepidera jaurtiaetsia hartzeko ere lur gabe. 98Han uzten al dute herria?Herri bat mugitzen al da bere herritarrak mugitzen badira beste inora?Etxeen patioekin, erreka bazterrekin, soro eta lantegi itxiekin zer gertatzen da,azken aldiz begiratuak direnean, haien forma eta azala eta han behin etaberriz bizitua begietan jaso eta memorian zainduak izateko behatuak direla?Zer gertatzen zaio herri bati herritarrak bizia bizkarrean hartu eta herriahan uzten dutenean? Han uzten al dute herria? Egunerokotasuneko lau kaleak eta fruta arbolen sustraiak lurpean eta zubien itzalpeak eta tertulietarako saloiak ezinzakuetan sartu, edonora partiturik ere haien isiltasuna baino ezin denean batu.Zenbateraino uzten dute herritarrek herria, olde betean ihesari eman etalauso kausitzen dutela etxea? Sorterrian geratzen den ama zaharra, aurriei so,leiho alboko gudara lerratzen da, eta hala esperantza kondena erantsia baino ez danekez ailegatuko diren berrien zain atzeguardian daudenentzat.Zer gertatzen zaie kantu zaharrei sutondo hotzetara iristean? Norentzako dute hitzekkantuan segitzen? Aitzina begiratzeko mandatua ematen badu sorterriak, ze beste erremedio geratzen da, ezpada erbestea, txingurritze bat erraietan eta milaka aurpegi norabide berean. Berdin entzuten al dira orain kantu zaharrak ama zaharraren ahotan? 99Ez dakit aldatzerik dagoenEz dakit lur hau erein zutenaknola alde egin zuten sasoi bateannire odolik izango ote zengerratik urrundutakotrenetan eta itsasontzietanez dakit zenbat gutxiago zirenmunduak zer zioen orduan. .Ez dakit historia beti errepikatzen denazkenean,habitat honetatik igarotakoezez nago jantzitaez dakit alderatzerik dagoeneta sinetsi, berdin dit.Honek, atzo bezala gaurez du izenik.Eta sinatuko nuke: iristear da latzena. 100Behin batean ardi bat igaro zen ursa minorretik ursa maiorreraBehin batean ardi bat igaro zen ursa minorretik ursa maiorrera. Bat.Atzetik beste bat. Artilean puntu orlegi bat zuen hark.Hirugarrena pasa zen ondoren, beltza hura.Laugarrenak begi oso txikiak zituen, ilargian islatutako eguzkiak itsutuko balu bezala.Bosgarrenak ez zuen ezer berezirik, ardi bat zen, bat gehiago.Seigarrenak buru erdia beltza zuen eta gainontzekoa zuri nuklearra.Zazpigarrena olinpotik jaitsi berria zen, kizkurrak – espazioan ez dagoen – airean mugituz zebilen.Zortzigarrena pasa zenerako entzulea lo zegoen baina idazleari bost axola.Bederatzigarrena seko tematia zen, ursatik ursara pasa beharrean Ariesekin topeka hasi zen.Hamargarrena eginbeharraz asperasper eginda asteroide artean Leok jan zezan utzi zen.Hamaikagarrena lehenengoa zen, berbera, lehen esan ez den arren Marterekin gerran ibili zale, gaua amaitzerako larrua zauriz betea edukiko zuena.Ondoren pasa ziren atzera bigarrena, hirugarrena eta laugarrena; hamabigarrena, hamahirugarrena eta hamalaugarrena bihurtuz eta hurrengoak berdin eta horrela etengabe, entzulea aspaldi lokartu, irakurlea uste baino lehen aspertu eta idazlea beti bezala nekatu arren handik ordu askotara eguzkiak zentzugabekeria horri tarte batez amaiera ematea erabaki arte.Martin Bidaur | NARRAZIOA 101 102BersoberriyaOroitzearen pozaahaztearen minanorbere talaiatikhain da desberdinabazter guztietakoburkideek eginaesku artean hartunauzun mokofinaeskainiko al nuenzuretzat adina?Jon Gurrutxaga Urbieta | BERTSOA 103 104Diseinua etamaketazioa:

2023-12-01

booktegi_liburua_tao_te_king

booktegi.eus LAO TSE tao te king itzulpena: Mikel Asurmendi Aurkezpena Oso datu gutxik adierazten dute txinatar pentsalari baten existentzia erreala, Kristo aurreko VI. gizaldikoa. Lao Tse deitua. Tao Te King liburuaren ustezko egilea da –Goiko Bertutearen Liburua , gutxi gorabeherako bere esanahia –. Legenda eta metafora Lao T se bertutedunaren gainean mintzo dira, zeinaren, funtsean, komunki adostutako data baino are filosofia zaharrago baten pertsonifikazioa baita. Laurogeitabat kapituluk edo atalek osatua, inolako araurik barik bere egituran, ezpurutasun eskasiarik gabea o ro har, idazlanak filosofia taoistaren oinarrizko pentsaera adierazten du. Taoismoak hiru indarren existentzia bereizten ditu: bat positiboa, beste bat negatiboa, eta hirugarrena, bateratzailea. Lehenbiziko biak elkarren aurkakoak dira eta elkar osatzen dute: Yang –positiboa, maskulinoa, lehorra, beroa... – eta Yin –negatiboa, femeninoa, hezea, hotza... –. Hirugarren indarra Tao da, edo Printzipio Gorena, Yin Yang beheko printzipioak biltzen eta bat eratzen dituena, baita indar joko honetatik jalgitzen diren gainerako aurkakotasun guztiak ere: eguna gaua, mugimendua ezmugimendua, egia errakuntza, edertasuna itsutasuna, bizia herioa, eta abar. Bi indar kosmiko horien etengabeko oldarrean sortuak dira i zaki guztiak –literalki “hamar mila izakiak” –. Kontzepzio hau irudiztatzen duen diagrama ezaguna da. Bi zati berdin berdinek osatzen duten zirkulua da, bata beltza eta zuria bestea, elkar uztartzen dutenak; Tao irudiztatzen duen kanpoaldeko beste zirkulu batek inguratua. Zati beltzak (Yin) puntu zuria darama eta zati zuriak (Yang) puntu beltza. Era horretara munduan ezein elementu ez dela erabat positiboa ez negatiboa irudiztatzen da. Unibertsoaren sorkuntza denboran garatzen da, alabaina, erabakitzen du ten indarrei dagokienean, prozesua ez denborala da. Beheko printzipioak ez dira euren jokoen menpe azaltzen, ez dira ere denborazkoak kontsideratu behar; bitarteko gisa kokatzen dira hauek: Printzipio Gorenaren eta sortutako unibertsoaren artean, printzipi o honen agerpidea dena hain justu ere. Sorkuntzazko prozesu honi ez zaio hastapenik ez amaierarik egokitzen ahal, hitz hauek ez baitute zentzurik denboraren mugetatik harago. Mundu materiala etengabe sortzen duen hiruko ez denboralean agerikoa da beheko b i printzipioen berdintasun perfektua. Honen kolaborazioa ezinbestekoa da fenomenoen osotasuna agertuko bada. Halako fenomeno horretan Yang en nagusitasuna ikusten dugu, beste hartan Yin ena. Haatik, biak ala biak unibertsoaren osotasun espazialean eta denb oralean orekatzen dira zehatz mehatz. Indar hauen berdintasunak beren agerpideen beharrezko berdintasuna darama bere baitan, agerpideok betiere abstraktuan aintzat hartu behar dira. Horregatik, taoistak ez du bizia herioa baino goragotzat jotzen, ez du in olako gorentasunik onesten egitearen eta desegitearen artean, baiezpen eta ezespenaren artean, plazerraren eta oinazearen artean, eta abar. Horregatik berarengatik, taoismoa ez da morala. Eskuarki, gizakiak ez du elkarren aurka eta oinarrian dauden bi ind arren kolaborazioa ikusten, euren lehia besterik ez dakusa, ez dakusa ere euren osagarritasuna, ezta berauek kontziliatzen dituen Tao ere. Eta lehia horretan, “ongia gaizkia” funtsezko bitasun horretan, “ongia” hautatzen du eta “gaizkia” arbuiatzen, morala egin egiten du. Aztertzen ari garen pentsamendu filosofikoak ikuspuntu arras ezberdin batetik egiten dio aurre arazo honi. “Ongia” eta “gaizkia”rekiko bere inpartzialtasun intelektuala erakusten duen aldian, badaki onartzen gizakiak baikorra eta onuragarr ia den ororengatik duen lehentasun afektiboa. Taoistak beheko printzipioen jokoaren bitartez azaltzen du jatorrizko lehentasun hori, baita fenomeno konkretu hauek nola agertzen diren azaldu ere. Printzipio positiboa ez da negatiboa baino gehiago, ez kualit atiboki ez kuantitatiboki; eta hau ez dago haren menpe eta ez dio bere izatea zor. Alta, bada, fenomeno guztietan nabaria denez, indar aktiboaren jokoa indar pasiboaren kausa da, hau da, printzipio negatiboak printzipio positiboaren ekimenari zor dio bere agerpidea. Laburbilduz, “kontraekintzak” “ekintzari” erantzuten dio eta ez alderantziz. Printzipio positiboak ez du negatiboarekiko lehentasun kronologikorik mantentzen –bata eta bestea aldiune berean manifestatzen dira eta–, lehentasun kausala baizik. Horrela, Taoren gizakiaren “ongia” izakiaren osotasunean integratutako ulermen askatzaile baten ondorio soila da, beheko printzipio positiboaren lehentasun irudikorraren sinesmen osoa indargabetzen duena. Gizaki honek, gizaki askatuak, ongia egiten du, hain zuzen ere, ez duelako berau idolatratzen, ezta gaizkiari baino kasu gehiagorik egiten ere. Lao Tseren jatorrizko kontzepzioan, gizakiak Yin Yang bitasunean antzematen du bere burua, Tao dauka xede. Taoren jarraitzaileak diziplina partikular oro errefusatzen du; diziplina orokorrari atxikitzen zaio, norberaren kasako diziplina ororengatik aldendu rik. Taoistaren ez egitearen doktrina alderdi honi atxikirik ulertu behar da, funtsean, ekintza partikularrak gaitzestea eta errealitatearen dinamismoa osotasun bezala laguntzera zuzendua dena. Taoismoa askabide bailitzan barneratzen da buruaren jardun pur uan, gizakiaren benazko izatearekin topaketa gisan. Taoren gizakiarentzat ez dago ideia ekintza dilemarik, ekintza ez da ideiaren eginkizuna , “egin” hitza egokitzen da, besterik ez. Puntu honen ulermenera ezin daiteke iritsi Taoren eskutik ez bada, hots, errealitate kontzientzia ekintza kontzeptu arruntetatik zeharo desberdintzen diren doktrinaren eta printzipio esoterikoen barrena bide eginez. Taoismoaren oinarriei buruzko laburpentxo honi gehitzeko asko dago oraindik ere, beraz, aditu handien obretara zuzendu beharrean gaude. Bien bitartean, egoki deritzogu txinatar pentsaera honen inguruan sorrarazi diren beste zio batzuk aipatzea. Taoismoari askotan egotzi zaio hegeliar dialektikaren espiritu aitzindari izatea. Elkarketa hau ez da funts gabea, ezt a gutxiesgarria ere jakitea Hegel izan zela testu hauek arreta handiz behatu zuen mendebaldeko lehen filosofoetariko bat. Baliteke Hegel Lao Tseren aforismoetan iradoki izana, bikain burutu zuen kontrarioen arteko lehiaren teoria emankorra osatu ahal izate ko. Haatik, beraien irakurketa bizkorrak –antzekotasun hauez bestera – bi filosofiak elkarrengandik aldentzen dituzten desberdintasun handiak erakusten dizkigu. Desberdintasun hauek ez dira soilik gertatzen Mendebalde eta Ekialdeko izaera antagonista erraz ari esker, errealitatean, taoismo eta dialektika –ez materialista hutsarena, baizik eta alemaniar idealismo klasikoarena ere – bi gauza desberdinez mintzo dira. Taoistak burutu behar dituen “praktikei” buruz Tao Te King liburuan egiten diren etengabeko aipu etan nabarmen ageri zaigu egitate hau. Zen budismoarekin senidetasun estuak gordez, zenbait kontzeptutan (hustasuna, ez ekintza, baretasunetik mugimendura, arnasketaren kontrola, eta abar...) yoga eskoletatik hurbil dago taoismoa. Taoismoaren paradigmen i rakurketan ez ditugu inoiz metodoa, sistema logikoa edota mintzaldi erakusgarririk kausituko, mendebaldeko sistemaren berezko ezaupideak. Filosofia honen gainean gure azalpenok ahalbide bakarrak dira berau ulertzeko, baina berau benetan ezagutzea galarazt en diguten oztopoak dira, halaber. Ez Lao Tse, ez filosofo txinatar inor ez dira mendebaldar jakintsuen azterketak bezain argiak. Ez dezagun ahantz ezen taoistek erabilitako mitoak eta sinboloak beraien baitan edukitzen ez duten egia batera zeharka biderat zeko bitartekoak direla. Onar dezagun, bada, Tao Te King aren jite ilun eta kontraesalea, hortxe dago eta obra osoaren giltzarria. I Adierazi daitekeen Tao ez da benetako Tao. Eman dakiokeen izena ez da bere benetako izena. Izenik gabe unibertsoaren etorburua da; eta izenarekin izakari guztien ama da. Ezizatetik entelegatzen dugu bere esentzia; eta izatetik bere itxura besterik ez dugu ikusten. Biek ala biek, izan ala ez izan, iturburu bera dute, izen desberdina izan arren. Bere nortasuna misterioa da. Eta misterio horretan topatzen da harrigarri ororen bidea. II Mundu guztiak hartzen du ederra edertzat, eta horregatik ezagut zen du zer den itsusia. Mundu guztiak hartzen du ongia ongitzat, eta horregatik ezagutzen du zer den gaizkia. Izan ere, izanak eta ez izanak elkar ernarazten dute, errazak eta zailak elkar osatzen. Laburra eta luzea elkarren segidan lerrokatzen dira, goia eta behea hurbiltzen. Soinua eta doinua euren artean harmonizatzen dira. Iragana eta geroa bata besteari jarraitzen zaizkio. Horregatik, jakintsuak ez obratzearen jokabidea hartzen du eta h itzik gabeko irakaspena praktikatzen. Hark parte hartu gabe agertzen dira izakari guztiak. Ez du ezer ebasten ez errefusatzen. Ez du bere obrengatik saririk espero, ezta obra amaitua beretzat hartzen, eta horregatik, bere obrak dirau bere baitan. III Ez goretsi adimena ez gaitasuna herria lehiatu ez dadin. Ez estimatu eskuratzen nekeza dena herria lapur bihur ez dadin. Ez agertu gutiziagarria bere bihotza ez dadin erauzi. Jakintsuak bihotza hustuz, sabela asetuz, handinahia mendratuz, hezurrak sendotuz, gobernatzen du. Hartara, herria jakintza eta irrika izatetik aldenarazten du, maltzurrenek beren garaipena bilatu ez dezaten. Ezobratzen diharduenak oro gobernatzen du. IV Tao hutsa da, ase ezina, eta horregatik, bere ekintzan nekagaitz. Bere sakontasunean datza izakari guztien iturburua. Bere lazturak leuntzen ditu, anabasa uxatu, ospea egokitu, eta hautsarekin bat egiten du. Bere sakontasuna dela eta betiereko dirudi. Ez dakit nork sortu zuen, baina jainkoak baino antzinagokoa da. V Unibertsoak ez du sentimendurik; izakari guztiak lastozko zakurren antzekoak dira berarentzat. Jakintsuak ez du sentimendurik; berarentzat herria lastozko zakur baten antzekoa da. Unibertsoa hauspoa bezalakoa da, hutsa, baina inoiz ez ahitua. Zenbat eta gehiago astindu orduan eta emankorragoa da. Gehien mintzo denak gutxien entelegatzen dio. Hobe berean barnebiltzea. VI Haraneko espiritua ez da hiltzen. Eme misteriotsua da. Emetasun misteriotsuaren bidea unibertsoaren iturburua da. Bere obra jarraitzen du, tai gabe, nekerik gabe. VII Ortzia eternoa da eta lurrak berean dirau. Ortziak eta lurrak beren betiko iraupena zor dute ez dutelako beren berezkoa egiten beren izatearen arrazoia. Horregatik dira betierekoak. Jakintsuak atzean irauten du eta, hartara, aurreratua. Bere burua alde batera utziz eusten dio bere izateari. Desinteresatua delakoz erdiesten du bere onura. VIII Goreneko ontasuna ura bezalakoa da. Ura orotarako da mesedegarria eta ez zaio ezeri oldartzen. Gizakiak gehien arbuiatzen dituen lekuetan egoten da, eta, hartara, Taoren ondo ondoan dago. Horregatik, goreneko ontasuna horrelakoa denez gero, bere lekua egokia da. Bere bihotza sakona. Bere espiritua emankorra. Bere hitza egiazkoa. Bere gobernamendua zuzena. Bere lana perfektua. Bere ekintza aproposa. Eta inori oldartzen ez zaionez, ezer ez zaio aurpegiratzen. IX Hobe amore ematea, eskuan ontzi bat beterik isuri gabe atxikitzea baino. Atsedenik gabe erabiltzen eta zo rrozten dugun ezpata azkar kamusten da. Urrez eta jadez beteriko aretoa ezin dezake inork babestu. Bere ondasunez harrotzen denak bere tamala erakartzen du. Amaitutako obra agurtzea, eta lortutako ospeari adio egitea, horratx zeruko legea. X Gorputz eta arima batzea bereiz ezin daitezkeen multzoan. Arnasari eustea, jaio berri batena bezain pausatua bihurtuz. Ikusmena araztea garbi garbia utziz. Herria maitatzea eta estatua gobernatzea ezegitea praktikatuz. Zeruko ateak irekitzea eta ixtea, emakumeak antzo izanez. Oro ezagutzea eta ulertzea adimena erabili gabe. Sortaraztea eta haztea, bere egin gabe sortaraziz, deus eskatu gabe obratzea, gidatzea azpiratu gabe, horratx bertute handia. XI Hogeitamar erradio gurpil baten erdian bateratzen dira, baina bere hustasunak egiten du gurdia erabilgarri. Buztina moldatzen da ontzia egiteko, baina bere hustasunari esker da erabilgarria. Ateak eta leihoak irekitzen dira etxearen paretetan, eta hustasunak egiten du berau habitagarri. Izatean zertzen dugu gure nahia, baina ez izateari dagokio erabilgarritasuna. XII Bost koloreek itsutzen dute gizakia... bost soinuek gortzen... bost zaporeek sorgortzen... arineketak eta ehizak nahasten... Ondasunek usteltzen. Horregatik, jakintsuak sabelari egiten dio abegi eta ez begiari, Horregatik, honi egiten dio uko eta hura lehenetsi. XIII Zoriak eta zorigaitzak berdin arduratzen gaituzte. Ondasuna, geure gorputzaren gisakoa, minsorra da. “Zoriak eta zorigaitzak berdin arduratzen gaituzte” delakoak zer esan nahi du? Zoriak goratzen gaitu eta zorigaitzak abailtzen. Zoria geureganatzea ardura dugu, baita zoria galtzea ere. Horixe da “zoriak eta zorigaitzak berdin arduratzen gaituzte”naren esangura. “Ondasuna, geure gorputzaren gisakoa, minsorra da” delakoak zer esan nahi du? Mina izatear en kausa neure gorputza da. Izan ez baneza, zer mina senti nezake? Horregatik, mundua eta bere gorputzaren ondasuna berdin estimatzen dituenak, mundua goberna dezake. Mundua bere gorputza legez maite duenak munduaren ardura har dezake. XIV Ikusezintzat jotzen dugu, begiraturik ere ez baita ikusten. Entzunezintzat jotzen dugu, aditurik ere ez baita entzuten. Ukiezintzat jotzen dugu, ukiturik ere ez baita sentitzen. Hiru aldarte hauek ulertezinak dira eta bakarrean batzen. Goian ez da argitsua, behean ez da iluna. Betierekoa da eta ezin da izendatu, Izakarien ez izanera itzultzen da. Eiterik gabeko eitea da eta irudirik gabeko irudia. Nahasia eta eustezina da. Aurrez aurre ez duzu bere aurpegi a ikusten, ez atzetik bere bizkarra ere. Antzinako Taori leial zaionak egungo izateari eusten dio. Antzinako jatorria ezagutzen duenak Taoren funtsa dauka. XV Antzinako guztizko jakintsuak hain ziren sotilak, burutsuak eta sakonak ezen ezin ahal zuten ezagunak izan. Ezagunak izan ahal ez zutenez gero, euren deskribapena baino ezin da egin: zentzudunak ziren, neguan erreka zeharkatzen dutenak antzo; zuhurrak, ezker eskuinari soz, auzoen beldur dagoena legez; isilak, ostalaria bezala; aldaberak, urtzen den hormaren antzera; sendoak, zurezko enborrak antzo; zabalak, haranaren erara; nahasiak, ur uherrak bezala. Nor daiteke, gelditasunean, uherretatik argitasunera astiro igaro? Nor daiteke, higikortasunean, jabalduratik ekintzara astiro igaro? Tao horri jarraitzen dionak ez du guztizko izan nahi. Guztizko ez izanik, antzinakotasunean geldi daiteke zaharberrit u gabe. XVI Hustasun osoa erdiesten du bakea iraunarazteko. Gauza ororen agerpen zaratatsuetatik behatzen du bere itzulera. Izaki guztiak tarrapataka hazten dira, baina gero, nor bere sustraietara itzultzen da. Nor bere sustraietara itzultzea atsedena kausitzea da. Atseden hartzea bere zorira itzultzea da. Bere zorira itzultzea eternitatea ezagutzea da. Eternitatea ezagutzen ez duenak bere zoritxarrera itsumustuka egiten du bide. Eternitatea ezagutzen duenak denei egite die leku. Denak onartzen dituena guztiahalduna da, guztiahalduna dena zerutiarra, zerutiarra dena Tao bezalakoa da, eta Tao bezalakoa dena iraunkorra. Bere bizia itzali arren, ez da hiltzen. XVII Gobernari handia oharkabean paseatzen da herrian barrena. Hau, herriak maitatua eta goretsia denak ordezkatua da. Ondoren, beldurra eragiten duenak gobernatzen du. Eta azkenik, mespretxatuak. Konfiantza osoa ez badago, mesfidantza erdiesten da. Gobernari handiak ez egitea praktikatzen du eta horrela, obra amaituaren ostean arrakasta dator. Orduan, herriak uste du bere legearen arabera bizitzea badagoela. XVIII Tao alde batera uzten denean ontasuna eta justizia azaltzen dira. Adimena eta zuhurtasuna tarteko direlarik hipokrita handiak agertzen dira. Sei senideen artean adiskidetasunik ez dagoenean, seme alabenganako pietatea eta maitasun ama aitatiarra behar beharrezkoa da. Erresuman erreboltak daudenean, menpeko onaren zintzotasuna asmatzen da. XIX Jakinduria eta ezaguera errefusa itzazu, eta ehun bider gehiago probestuko da herria. Errefusa ezazu onginahia eta uxatu justizia, eta herria pietatera eta maitasunera itzuliko da. Errefusa itzazu trebezia eta honen etekina, eta ez da lapurrik ez gaizkilerik izanen. Alta bada, hiru ar au horiek ez dira aski. Horregatik, egiezu kasu errazari eta benetakoari, zure zeurekoikeria murriztu eta nahikariak mugatu. XX Ez ikasi eta ez duzu buruhausterik izanen. Zer aldea dago baietza eta ezetzaren artean? Zer aldea dago ongiaren eta gaizkiaren artean? Ez da posible gizakiek beldurra diotenari izurik ez izatea. Ez dago jakintza guztia inguratzerik. Mundu guztia sutu egiten da, baita gozatu egin ere, sakrifizi o handi bat ikustean bezala, edo udaberrian dorre batera igotzean bezala. Soilik neroni geratzen naiz geldirik, artean, irri egiten ez dakiten jaioberriak antzo. Nora jo ez dakienaren antzera, etxerik ez daukanaren gisara. Mundu guztia oparotasunean bizi da, soilik neronek irudi dut gabeturik. Ene gogoa artegatuta dago, ez ikasi batena bezala. Mundu guztia da argitsua, soilik ni nago ilunpean. Mundu guztia da abegitsua, soilik ni naiz dorpea. Itsas zabalera jitoan doanak antzo. Mundu guztiak badauka zer eginik, soilik ni naiz ezgauza. Ni ez beste naiz gainontzekoekiko ezberdina, elikatzen nauen Ama biziki estimatzen dudalako. XXI Bertute ororen handitasuna Taori dion fideltasunean dago. Tao zerbait nahasia eta ukiezina da. Nahas ia eta ukaezina da, eiteak baditu ordea. Nahasia da baina distiratsua, gauza anitz biltzen baitu. Sakona eta iluna da, baina funtsa izan badu. Funts hori benetakoa da. Antzina antzinatik eusten dio bere izenari. Izate guztien jatorria da. Nola ezagutu izate guztien jatorria? Bere baitatik. XXII Umiliatua goratua izanen da. Okertua zuzendua. Hutsa betea. Zaharra berritua. Aratz eta xumea lortua, alabaina, korapilatsuak eta hedatsuak anabasa ekarriko dute. Hori dela eta, jakintsua batasunari atxikitzen zaio eta hori da munduaren eredua. Agertzen ez delako da nabarmena. Gordetzen ez delako da distiratsua. Harrotzen ez delako ohorea du merezi. Inposatzen ez delako da manuaren jabe. Inork ez dio eraso egiten, berak inori ez baitio gerra egiten. “Umiliatua goratua izanen da” erran zaharraren eleak hutsalak al dira, akaso? Horregatik beragatik, jakintsuak bere handitasuna gordeko du. XXIII Gutxitxo mintzatzea naturala da. Urakanak ez du goiz osoa irauten, ez euri jasak ere egun osoa. Zeinek eragiten ditu izakari hauek? Zeruak eta lurrak. Zeruko eta lurreko izakariek ezin badute betiereko iraun, nolatan iraunen gizakienak? Horiek horrela, Taori jarraitzen dionak Taorekin bat egiten du. Bertutearen atzetik doanak bertutearekin bat egiten du. Urriari atxikitzen zaionak urriarekin bat egiten du. Gauza hauetako batekin bat datorrenak haren abegia izanen du. Alta, honi guztiari ez zaio ospe nahikorik ematen. XXIV Oinpuntetan egoten denak ez du luzaz irauten zutik. Urrats luzeak ematen dituena ez da oso urrun joan ahal. Burua nabarmentzen duenak ez du argirik nahiko. Bere burua laudatzen duenak ez du distirarik. Bere burua goratzen duenak ez du osperik merezi. Bere burua loriatzen duenak ez du heldutasuna iristen. Taorentzat, gehiegikeria hauek, denoi nazka ematen diguten janari hondar eta arakaitzak bezalakoak dira. Horregatik, Taoren jabe denak ez du horietan erreparatzen. XXV Zerua eta lurra baino askoz lehenago jadaneko bazen izan, izaki esanezina. Izaki isila eta hutsa da, askea, aldaezina eta bakartia. Alde orotan dago eta agortezina da. Unibertsoaren Ama izan daiteke. Ez dakit bere izena, baina Tao deritzot. Izendatzen ahalegintzen banaiz, “handia” deritzot. Handia da zabaltzen delako. Bere zabalpenak urrun darama. Urruntzeak itzularazten du. Tao, beraz, handia da, zerua nola halaxe da bera. Lurra handia da, baita gizakia ere. Unibertsoan lau izakari dira handi, eta erresumako gizakia horietako bat da. Gizakiak lurrekoaren legeari darraio. Lurrak zerukorenari. Zeruak Taorenari. Eta Taok bereari. XXVI Astuna arinaren kausa da. Baretsuak higitsua menperatzen du. Horrela, jakintsua, bidaian doanean ez da karabanatik aldentzen. Gauza bikainak biziki laketzen bazaizkio ere, bera bere bakeari lotzen zaio eta handiago egiten da. Nolatan joka dezake arinkeriaz inperioan milaka gurdiren jabeak? Arinki jokatzen duenak bere boterearen iturburua galtzen du. Itsusten denak bere burua ga ltzen du. XXVII Ibiltari onak ez du arrastorik uzten. Hizlari onak ez du iraintzen ez bere burua nahasten. Kontulari onak ez du kalkulu tresnarik behar. Sarrailari onak ez du morroilorik ez barroterik erabiltzen, eta inork ez dezake hark zarratua ireki. Ongi lotzen duenak ez du soka ez korapilorik erabiltzen, eta inork ezin dezake hark lotua deslotu. Horrela, jakintsuak, gizakiei laguntzen diena betiere, ez ditu horiek arbuiatzen. Jakintsuak, gauzak beti kontser batzen dituena, ez ditu horiek abandonatzen. Argiak itsuturik dagoela esaten da berari buruz. Horregatik, gizaki onak ez du bere burua gizakion maisu jotzen; eta ona den gizakiak ontzat jotzen ditu gizakion gauzak. Gizakion gaitasuna ez maitatzea, mais utasuna ez maitatzea, eta ezjakinarena egitea, argitsua izanik, hori da gauza miragarri guztien sekretua. XXVIII Nork bere gizontasunaren esentzia ezagutzea, emetasunaren printzipioari eutsiz, munduaren errekastoa izatea bezalakoa da. Munduaren errekastoa deino betiereko bertuteak ez du abandonatuko, eta haurtzarora itzuliko da. Nork bere zuritasuna ezagutzea, iluntasunean biziz, munduaren eredua izatea bezalakoa da. Munduaren eredua bezala deino, betiereko bertutea ez da harengan aldatuko, eta absolutura itzuliko da. Bere loria ezagutzen duena, zoritxarrean iraunez, munduaren harana bezalakoa da. Munduaren harana deino, Betiereko bertuteak aseko du. Eta xumetasunera itzuliko da. Xumeak, banatzen denean, lanabes guztiak moldatzen ditu. Jakintsuak, gobernatzen duenean ministrari guztiak gidatzen ditu, eta horrela batasunari eusten dio. XXIX Mundua gobernatu nahi duena eta berau eraldatu, porrotaren bidean abian da. Mundua maneiatu ezin daite keen ontzi espirituala da. Maneiatzen duenak txartzen du, daukanak galtzen du. Zeren eta, izakariak ere, batzuk aurretik doaz, bestetzuk atzetik. Batzuek eztiki ufatzen dute, indarrez besteek. Batzuk kementsuak dira, bestetzuk ahulak. Batzuek irauten dute eta besteak erortzen. Horregatik, jakintsuak gehiegikeria oro errefusatzen du, joriari itzuri egiten dio eta exhuberantzia oro apalarazten. XXX Taori kasu eginez gobernatzen duenak ez du mundua armez menperatzen, kontrakoa bihurtzeko joera duen usantza baita. Tropak kanpatu zuten hartan sasiak eta arantzak ez beste ernaberritu daitezke, eta armaden ondoren, ez urteak heldu dira. Hartara, gizaki zintzoa lortutakoarekin konformatzen da indarkeria erabili gabe. Bere burua goratu gabe hartzen du dena, harrotu gabe, tematu gabe, aberastu gabe. Zeren eta, izakariak, heldutasunera heldu direnean, zahartzen hasten baitira. Hau, Taoren aurkako den guztiari gertatzen zaio. XXXI Armak zoritxarreko gerra tresnak dira. Taoren jendea ez da haietaz inoiz baliatzen. Jende dohatsuak ohoreko lekutzat jotzen du ezkerra, haatik, armak daramatzanean eskuinean egoten da. Armak zoritxarreko gerra tresnak dira, batere ez egokiak zorioneko jendearentzat. Beharrezko direnean erabiltzen ditu soil soilik, baita tentuz erabili ere, garaipenean poztu gabe. Garaipenarekin pozten dena jendearen heriotzarekin gozatzen duena da. Eta jendeak hiltzen plazer sentitzen duena ez da munduan nagusitzen ahal. Gertaera handietan ohoreko lekua ezkerra da, eta eskuina, aldiz, gertaera tristeetan. Buruzagi ordea ezkerrean kokatzen da. eta buruzagia eskuinean, leku berezia hileta eginkizun etan. Hil duenak tristuraz eta dolorez egin behar du negar. Gerrateko garaipenari hileta eginkizunak segitu behar dio. XXXII Taok, bere eternitatean, izenik ez dauka. Bere batasunean txikien den arren, munduak ezin du geldiarazi. Erregeak eta printzeak Taoren baitan baleude izaki guztiak euren menpe leudeke. Zeruak eta lurrak bat egingo lukete, ihintz eztia isur zedin. Herria, inolako gobernurik gabe, antolatuko litzateke berez. Hastapenean, banandu zenean, izakari guztiei jite e manez, izenak izan bazituen. Izenekin tentuz ibili zen, eta horrela, ez da arriskatzen. Tao unibertsoari doakio errekak eta haranak itsasoari eta hibaiei doazkien lez. XXXIII Besteak ezagutzen dituena azkarra da. Bere burua ezagutzen duena argitsua. Besteak menpe hartzen dituena indartsua. Bere burua garaitzen duena ahaltsua. Kontentatzen dena aberatsa da. Etengabe saiatzen dena borondatetsua. Bere tokian irauten duena luzaz bizi da. Hiltzen baina ahitzen ez dena eternoa da. XXXIV Tao handia norabide guztietara isurtzen den ibaia bezalakoa da. Izakari guztiek izana zor diote baina berak ez dio berori inori ukatzen. Bere obra burutzen du, baina ez du bere egiten. Izakari guztiak zaintzen eta elikatzen ditu hauen jabe bihurtu gabe. Ez da handinahia, horregatik dei diezaiokegu txiki. Izakari guztiak harengana itzultzen dira, hark deitu gabe, eta horregatik handia dei diezaiokegu. Modu horretara, jakintsuak ez dauka bere burua handitzat, eta hor rela, bere handitasuna betikotzen du. XXXV Irudi Handia gordetzen duena munduaren eredu da. Munduak ez du inolako kalterik nozitzen eta bakean orekan eta oparotasunean dago. Musika eta jakiek geldiarazten dute ibiltaria, Taok jariotzen duenak ez dauka zaporerik. Taori so egiteak ez du begirada gozatzen. Taori aditzeak ez du entzumena laketzen. Taotik edaten da eta ez da agortzen. XXXVI Ezer beretu nahi duenak, lehenago zabaldu behar du. Ezer ahuldu nahi duenak, lehenago indartu behar du. Ezer suntsitu nahi duenak, lehenago eraiki behar du. Ezer eskuratu nahi duenak, lehenago eman behar du. Horrelakoxe da misterioaren sakona. Samurrak eta ahulak gogorra eta sendoa hartzen dituzte menpean. Arrainak ez du ur handietatik irten behar, ezta erresumako harribitxi baliotsuenak agerian ipini ere. XXXVII Taok, berez eta izatez, ez ohi du ekin, haatik, ez dago hark egina ez den ezer. Erregeek eta printzeek haren kideak izatea izango balute, izakari guztiek berez eboluzionatuko lukete. Eboluzionatzean obratzeko desioa azalduko balitz, nik soiltasunean atxikiko nuke, izenik gabe. Izenik gabe, soiltasunean, desiorik ez dago. Desiorik gabe bakea egingarria da eta mundua berez antolatzen da. XXXVIII Goiko bertutea ez da bertutetsua izateagatik harrotzen, horixe da bere bertutea. Beheko bertutea bere bertuteaz har rotzen da, eta horregatik ez da bertutetsua. Goiko bertuteak ez ohi du ekin ezta lortu beharreko xederik edukitzen ere. Beheko bertuteak ekin ohi du eta xedeak lortzeko beharra badauka. Goiko bertuteak ekin ekiten du eta ez dauka xederik. Goiko justiziak ekin ekiten du eta xedeak badauzka. Goiko erritoak ekin ekiten du eta, ez badu erantzunik jasotzen, indarrez dihardu. Hartara, Tao galdurik, bertutea dago. Bertutea galdurik, ontasuna dago. Ontasuna galdua, justizia. Justizia galdua, erritoa. Erritoa fideltasunaren itxura besterik ez da, desordenu ororen sorburua da. Ezaguera Taoren lorea besterik ez da, ergelkeriaren jatorria da. Horrela, jende handiak sakonari so egiten dio eta ez axalekoari. Fruituari heltzen dio eta ez lorear i, hau baztertzen du eta hura lehenesten. XXXIX Antigoalean batasuna iritsi zutenak: Zeruak, bere batasunean, argitasuna lortzen du. Lurrak, bere batasunean, bare bare biratzen du. Espirituak, bere batasunean, ahaltsuak bilakatzen dira. Harana, bere batasunean, berriz ere mardultzen da. Izakari guztiak, beren batasunean, ugaltzen dira. Printzeek eta subiranoek, beren batasunean, mundua gobernatu dezakete. Zerua argia ez balitz, desegingo litzateke. Lurra egonkorra ez balitz, amilduko litzateke. Espirituak ahaltsuak ez balira, hilko lirateke. Harana mardulduko ez balitz, desagertuko litzateke. Izakariak ugalduko ez balira, amaituko lirateke. Printzeak eta erregeak gailenduko ez balira, gobernua galduko lukete. Horiek horrela, nobleziak bilauk erian du bere erroa. Goia beherean oinarritzen da. Horregatik, subiranoek “umezurtza”, “ez duina”, “txiroa” deitzen diete beren buruei. Ez al da hori, xumea euren erroaren jatorritzat jotzea? Guztizko ohorea, berori gura nahi ez duenarena da. Ez da jadea bezalakoa gura izan behar, uharri arruntena bezalakoa izatea baizik. XL Itzultzea da Taoren mugimendua. Ahuleria da bere agerpena. Izakari guztiak Izanetik sortu dira eta Izana ez izatetik. XLI Taori buruz mintzatzen entzuten duen goiko espirituak arduraz jarduten du. Taori buruz mintzatzen entzuten duen nola halako espirituak berau gordetzen du, hala nola galdu. Taori buruz mintzatzen entzuten duen beheko espirituak algaraka egiten du barre. Eta, barre h orrengatik, ezagutzen da Taoren handitasuna. Erran zaharrak hala dio: Taorekin argitzea iluntzea bezala da. Taorekin aurreratzea atzeratzea bezala da. Taorekin handitzea arrunta bihurtzea bezala da. Goiko bertutea haraneko zulogunea bezala da. Goreng o xalotasuna ignominiaren antzerakoa da. Bertute handia ez da nahikoa. Bertute finkatua arduragabea da. Bertute aratzena adulterioa bezalakoa da. Tao angelurik gabeko lauki handi baten tankerakoa da, patxadaz lantzen den ontzi handi baten taxukoa, tonu eskaseko doinu handi baten antzekoa, eiterik gabeko gorputz handi baten neurrikoa. Tao isila eta izen gabekoa da. Alta, Tao eskuzabala da eta izakari guztiak osatzen ditu. XLII Taok Bata sorrarazten du, Batak bia, biak hirua. Hiruak izakari g uztiak sorrarazten ditu. Izakari guztiek daramate itzala beren bizkarrean eta argia besoetan. Eta ezerezaren hatsak armonia ezartzen du. Gizakiak gaitzesten duena, bakardadea, pobrezia, duintasun eza, subiranoek eskatzen duten titulua da. Murrizten dena h anditzen delako eta handitzen dena murrizten baita. Neronek besteek erakusten dutena erakusten dut: “Gizaki bortitza ez da berez hilko”. Horixe ene irakasbidearen erakuslea. XLIII Munduko bigunena gogorrenari gailentzen zaio. Ezereza zirrikiturik ez dagoentxotik sartzen da. Horregatik, ezagutzen dut jardun ezaren balioa. Hitzik gabeko irakaskuntza. Jarduerarik gabeko efikazia. Munduan inor gutxik konprenitzen ditu. XLIV Zer da gure izatean barnerakoiagoa, ospea ala gorputza bera? Zer da estimagarriagoa, osasuna ala aberastasuna? Zerk ematen digu min gehiago, gauza bat irabazteak ala beste bat galtzeak? Bere izena biziki estimatzen duenak bere maitasuna xahutzen du. Anitz biltzen duenak anitz galtzen du. Gutxirekin kontentatzen dena ez da sekula iraindua. Bere buruari eusten dionak ez du perilik jasaten eta luzaro biziko da. XLV Perfekzio handienak inperfektu itxura du, baina bere ekimena agortezina da . Betetasun handienak hustasun itxura du, baina bere ekimena agortezina da. Zuzentasun handiena okerra da itxuraz, trebetasun handiena traketsa, bokantza handiena desegokia. Higidurak hotsa azpiratzen du, ? gelditasunak beroa. Gelditasun osoa munduaren araua da. XLVI Munduan Taok agintzen duenean, gerrarako zaldiek ongarria garraiatzen dute. Munduan Tao ez dagoenean gerrarako zaldiak ugari dira aldirietan. Ez dago hutsegite handiagorik desioei amore ematea baino. Ez dago ezbehar handiagorik aseezina izatea baino. Ez dago grina txarragorik gutiziatsua izatea baino. Kontentatzen dakiena beti dago ase. XLVII Ataritik atera gabe mundua da ezagutzen. Leihotik begiratu gabe zerurako bidea ikusten. Are eta urrunago joan, eta are gutxiago da ikasten. Horrela, jakintsuak ez du urratsik ematen, eta iristen da, ez du begiratzen eta ezagutzen du, ez du jarduten eta konplitzen du. XLVIII Ikasketen bidez osatzen gara egunez egun. Tao dela medio berriz, egunez egun, gutxitzen gara. Gero eta gutxiago eginik ez jardutera iristen gara. Jardun gabe oro egiten dugu. Mundua ekintzarik gabe bereganatua izan da beti. Ekintza ez da aski mundua irabazteko. XLIX Jakintsuak ez du espiritu iraunkorrik. Herriaren espiritua egiten du bere. Maite ditu zintzoak baita zintzoak ez direnak ere, eta horrela ontasuna bere egiten du. Jende zintzoaz fidatzen da, baita zintzoaz ez direnez ere, eta horrela fideltasuna erdiesten du. Jakintsua guztion baitan bizi da. Guztiak biltzen ditu bere espirituan. Herriak harengana itzultzen ditu bere begiak, baita belarriak gerturatu ere, eta jakintsuak umeak antzo tratatzen ditu. L Bizitzea heltzea da eta hiltzea itzultzea. Hamar gizakietatik hiruk bizitzarantz bide egiten du. Hamar gizakietatik hiruk heriotzarantz bide egiten du. Hamar gizakietatik hiruk biziminez galtzen du bizia. Nola iraun dezake bizirik hamargarren gizakiak? Entzuna dut esaten ezen bere burua ongi zaintzen duenak ez diola errinozeroari beldurrik, ezta tigreari ere, eta armarik gabe konbatitzen dituela. Errinozeroak adarraz non kaus itzerik ez dauka, ez eta tigreak bere hatzaparrak non finkatu, ez eta armak bere ahoa non kamustu. Zergatik? Bere baitan ezer hil ezin baita. LI Taok sorrarazten du. Bertuteak sustatzen du. Materiak konformatzen du. Energiak hobetu egiten du. Horregatik, izakari guztietatik bat bera ez dago Tao beneratzen ez duena ezta bertutea estimatzen ez duena ere. Taori benerazio hori, eta bertutearen onespena, ez dira inposatuak betiereko berezko joerak baizik. Taok berak sorraraziak direnez gero, bertuteak sustatzen, kozkortzen, hobetzen, gordetzen, umotzen eta gerizatzen ditu. Hazi eta sorrarazi, sorrarazi bere egin gabe, musu truk obratu, menperatzeke gidatu, horixe bertute handia. LII Izana daukan guztiak izan zuen sorburu: munduaren ama. Ama ezagutzen duenak seme alabak ezagutzen ditu. Seme alabak ezagutzen dituenak ama babesten du. Zirrikituak kukutu itzazu, ateak itxi, eta akitu gabe biziko zara. Zirrikituak ireki itzazu, betebeharrak gehitu, eta bizi osoa babesik gabe izanen zara. Ttipia ikustea argitasuna izatea da, ahul egotea sendotasuna. Argia erabiltzea argitasunera itzultzeko eta gorputza kalte orotik babestea eternitaterako janztea da. LIII Jakituria eduki nahi nuke bide handian barrena abiatu ahal izateko desbideratzeko beldurrik gabe. Bide handia laua da, haatik, jendeak bidexkak hobesten ditu. Orotariko Gortea naharo da, haatik, larreak belar zikinez beteta daude eta bihitegiak huts hutsak. Luxuzko arropak janztea, ezpata zorrotzak gerrikatzea, jaki gozoaz eta edariaz asetzea, altxor ederrak atxikitzea, lapurtzea bezala da; ez da Tao. LIV Ongi landatua dena ez da errotik erauziko. Ongi uztartua dena ez da askatua izango. Seme alabek eta ilobek sakrifizioak eskainiko dizkiete arbasoei kosta ahala kosta. Bere baitan lantzen badu bere bertutea benetakoa izango da. Senitartekoen artean lantzen badu bere bertutea oparoa izango da. Bere herrikideen artean lantzen badu bere bertutea handia izango da. Estatuan lantzen badu bere bertutea ahaltsua izango da. Munduan lantzen badu bere bertutea izango da unibertsala. Horregatik, besteak ezagutzen ditu berez; senitartekoak ezagutzen ditu bere senitartekoen bertuteengatik; herri ak ezagutzen ditu bere herriaren bertuteengatik; estatuak ezagutzen ditu bere estatuaren bertuteengatik; mundua ezagutzen du munduaren bertuteengatik. Nola jakin mundua horrela ezagutzen dela? Horrexegatik berarengatik. LV Bertute gorena erdiesten duena jaioberriak antzo da. Narrasti pozoitsuek ez diote ziztatzen. Basapiztiek ez diote erasaten. Hegazti harrapariek ez dute atzitzen. Hezurrak bigunak dauzka eta zainak indargeak, baina tinko heltzen du. Ez du ezagutzen sexuen bat egitea, baina espermaren betetasun osoa dauka. Egun osoa ematen du garrasika; baina ez da erlasten; armonia hobezina da. Armonia ezagutzea betikotasunak joa izatea da. Betikotasuna ezagutzea argiak joa izatea da. Bizitza biziagotzea kalterakoa da. Adorea kontrol atzea sendotasun ezaugarria da. Izakariak, heldutasuna erdietsi dutenean, zahartzen hasten dira. Taoren aurkakoa den orori gertatzen zaio. Eta Taoren aurkakoa arin amaitzen da. LVI Ezagutzen duena ez da mintzo eta mintzo denak ez du ezagutzen. Zirrikituak kukutzen ditu, ateak hesten, lazdurak arintzen, nahaste borrastea desegiten, zohardurak jabaltzen, hautsarekin bat egiten du, horra hor batasun misteriotsua. Ez zaio erakarri ahal; ez errefusatu; ez on egin ez kalterik ere; ez zaio ohoratu ahal ezta gutxietsi ere. Horregatik, munduko baliotsuena da. LVII Zuzentasunez gobernatzen da estatua. Zorroztasunez borrokatzen da gerran. Eta aritu gabe mundua konkistatzen. Nolatan dakit? Honexegatik: Zenbat eta debeku eta muga gehiago izan, are eta txiroagoa izanen da herria. Zenbat eta arma gehiago izan, desordena are handiagoa izanen da erresuman. Are eta maltzurkeria gehiago izan, eginkizunak are eta arraroagoak izaten dira. Zenbat eta lege eta dekretu gehia go izan lapur gehiago agertzen da. Horregatik jakintsuak hauxe dio: Nik ez dut deus egiten eta herria berez aurreratzen da. Geldirik egoten naiz eta herria berez ontzen da. Ni ez naiz tratuan ari izaten eta herria berez aberasten da. Nik ez dut ezer desiratzen eta herria xume bihurtzen da berez. LVIII Gobernua alferra denean, herria zintzoa da. Gobernua langilea denean, herria alferra. Zorigaitza zoriontasunean datza eta zoriona ezbeharrean. Nork ezagutzen du erdigunea? Ez dago araurik. Zintzotasunak nabarmenkeria dakar eta ontasunak gehiegikeria. Aspaldikoa da gizakiak bere burua horregatik engainatzen duela. Hartara, jakintsua zorrotza da baina ez erabatekoa, ertz askotarikoa da baina ez du zauritzen, irmoa da baina ez harroa, argia da baina ez du itsusten. LIX Gizakien eta zeruaren aldeko gobernamenduan, moderazioa da hoberena. Moderazioak oro menperatzen du. Besteen menpean jartzen denak zernahi ber tute biltzen du. Bertutez osaturik, garaile jalgitzen da denetan. Denetan garaile izaki, helmuga susmagaitzetara iristen da, erresumaz jabetzeraino iritsi ere. Erresumaren Ama erdietsiz gero, luzaz iraun dezake. Sustrai sakon eta eustarri sendoaren bidea da, ikusmen iraunkor eta bizitze luzearena. LX Estatu handi bat arraintxoak frijitzen diren ardura berberaz gobernatzen da. Mundua Taoren eskutik gobernatzen bada, hildakoen arimak ez dira beren ahalmenaz baliatuko. Ez, arimak ez direlako espirituak bihurtuko, hauek gizakiei minik emanen ez dietelako baizik. Espirituek ez diete gizakiei minik emanen, ezta jakintsuak ere. Ez badiote elkarri minik ematen, bertuteak biak batzen ditu. LXI Erresuma handia erreka sakon bat da, dendena harantz jariatzen da. Munduko emea da. Emeak, bere geldotasunean, arra menperatzen du eta behean geratzen da. Erresuma handia txikiaren aurrean apaltzen da, eta horrela beretzen du. Erresuma txikia han diaren aurrean apaltzen da, eta horrela handitzen da. Lehena bere burua apaltzen gailentzen da eta bestea behean geratzen. Erresuma handiak batu eta sortu egin nahi du. Erresuma txikiak balio nahi izaten du. Bien onerako eta beren nahien erdiesteko, handienak behean egon behar du. LXII Tao izaki guztien baitakoaren sakonena da. Gizaki onaren toki aparta, eta ona ez denaren babestokia. Hitz ederrek ospea irabazten dute, ekintza ederrek gizakia goratzen dute. Horrela, enperadorea koroatzean, eta bere hiru ministrariak izendatzean, eskuetan jadea eraman, edota koadriga presentatu baino, hobe Taorekin konplitzea. Antzinakoek Tao estimatzen zuten, ezen bere ondasunaren b ila aritzen denak, errua hastantzen du. Horregatik beragatik da munduko baliotsuena. LXIII Ekin eta ez ekin, egin eta ez egin, gozo eta geza, handi eta txiki, asko eta gutxi, dendena gobernatzen du bertuteak. Alde errazenetik oldartzen zaio zailtasunari, txikienetatik hasita ekiten dio, berriz, handiari. Gauza zailenak erraza denari ekinez bururatzen dira, gauza handienak, berriz, txikienari helduz. Jakintsuak ez die asmo handiei ekiten, horretan datza bere handitasuna. Aise prometatzen duenak sinesmen gutxi merezi du. Dena erraz iruditzen zaionari dendena zailtzen zaio. Horregatik, jakintsuak dena jotzen du zailtzat, eta ez du ezer zaila kausitzen. LXIV Geldirik dagoena erraz da atxikitzen, gertatu ez dena erraz da ebazten, hauskorra dena erraz da hausten, xehe dena erraz da hedatzen. Ohartaraz ezazue gertatu baino lehen, eta anabasa izan aurretik antolatu. Besoez ozta ozta uztar daitekeen arbola, hazitxo batetik ernamuindu zen. Bederatzi solairuko dor rea, lur pila batetik hasi zen. “Li”ren milako egunen bidaia urrats batez hasi zen. Ekiten duenak porrot egiten du. Daukanak galtzen du. Horregatik, jakintsuak ez du ezer egiten eta ez du frakasatzen; ez dauka ezer, eta ezer ez du galtzen. Gizakiak obra hondatu ohi du amaitzerakoan. Hasierari nola amaierari kasu eginez, ez litzateke inolako obrarik galduko. Horregatik, jakintsua saiatzen da ezer ez desiratzen eta baliotsuena gutxiesten. Ezikasten ikasten du, besteek jadanik ibili duten bidetik itzultzen da, eta hartara, obratzen ausartu barik, izaki guztien berezko bilakaera faboratzen du. LXV Taori jarraitzen zioten zaharrek ez zuten herria ilustratzen; aitzitik, iraunarazten zuten haren apal tasunean. Herri bat nekeza bada gobernatzeko, errua bizkorrena da. Adimenduz gobernatzen duenak estatua hondoratzen du. Maltzurkeriaz baliatu gabe gobernatzen duenak estatua aberasten du. Bi gauza hauek ezagutzea egiazko araua ezagutzea da. Arau hau ezagutzea bertute misteriotsuaren jabea izatea da. Bertute misteriotsua sakona eta zabala da; gauza guztien ifrentzua, ordea, berari esker den dena harmonizatzen da. LXVI Ibaiak eta itsasoak Ehun Haranetako errege erreginak dira, beher ean daude eta. Horregatik izan daitezke haran guztietako errege erreginak. Horrela, gizakia baino gehiago izan nahi duen jakintsuak bere hitzak beheititzen ditu. Herriaren buruzagi izateko atzean geratzen da. Horrela, jakintsua goian egoten da eta herriak ez du bere zama sentitzen. Lehenbiziko tokian egoten da eta ez du herria gogaitzen. Mundu guztiak gartsuki altxatzen du, hartaz unatu gabe. Inor konbatitzen ez duenez inork ez du hura erasotzen. LXVII Munduan handia naizela diote denek eta ez dut horrela ematen. Handia naizelako ez dut horrela ematen. Halako itxura emango banu, horrela izateari utziko niokeen, eta aspalditik txikia izango nintzateke. Hiru dira gordetzen ditudan altxorrak: lehena maitasuna da, moderazioa bigarrena, apaltasuna hirugarrena. Maitasunari esker adoretsua izan naiteke. Moderazioari esker, eskuzabala. Apaltasunari esker, lehena. Baina maitasunik gabe ezin da adoretsua izan, moderaziorik gabe eskuzabala, apaltasunik gabe lehena. Bestela hilobirako bide egiten da. Maitasunez oldartzen dena gailentzen da. Maitasunez eusten diona sendoa da. Zeruak salbatua dena maitasunak gerizatua da. LXVIII Militar ona ez da gerrazalea. Gerlari ona ez da odol beroa. Garaile onak gerrari itzuri egiten dio. Gizakien gidari onak euren menpe egiten du bide. Hori da, gizakiak gidatu ahal izateko, ezkonbatitzearen bertutea. Horixe bera, zeruko arauarekin bat egiteko manera bikainena. LXIX Erranera zahar batek honela dio: “Hobe arrotza izatea anfitrioia baino. Hobe oinkada bat atzera egitea urrats ñimiño bat aurreratzea baino”. Horri, abantzatu gabe aurreratzea esaten zaio, besoak erabili gabe atzera botatzea, zauritu gabe ihardestea, armarik gabe garaitzea. Ez dago arrisku handiagorik etsaia gutxiestea baino. Horrela arriskatzen da altxorra. Horregatik, gerrak nahigabet uen armada, garaile jalgitzen da. LXX Ene eleak erraz dira entelegatzen eta erraz erabiltzen. Alta, nehork ez ditu munduan konprenitzen, ez nehork erabiltzen. Ene eleek badute funtsa eta ekintzek beren jabea. Alta, nehork ez ditu ezagutzen ezta nehork ni ezagutzen ere. Banaka batzuk dira jarraitzaileak, horixe duzu garrantzizkoena. Jakintsuak harri bitxiak gordetzen ditu paparrean, jantzi higatuen azpian. LXXI Jakitun izan, horretaz jabetu gabe, horra hor perfekzioa. Jakin ez eta bere burua jakintsutzat jotzea, horra gaizkia. Nork bere gaitza ezagutzea gaizkia uxatzeko modua da. Jakintsuak ez darama gaizkia bere baitan, ez du eramaten ezagutzen duelako. LXXII Herria ez bada arriskuaren beldur, arrisku gaiztoenak zemaitzen du. Ez ezazu sufritu zure etxea meharra delako, ezta zure bizitza pobrea delako. Ez ezazu sufrikarioa onetsi eta ez duzu sufrituko. Jakintsuak bere burua ezagutzen du eta ez du berau agertzen. Bere burua maite du baina ez du berau balioesten. Hau baztertzen du eta hura jarraitzen. LXXIII Adoreak ausarta heriotzara darama. Zuhurrari adoreak bizia babesten dio. Bata kaltetua da eta bestea saritua. Kaltetua izaten denari buruz…! Nork daki zeruaren zioez? Horra jakintsuaren zalantza. Zerurako bidea urratzea gudukatu gabe garaitzea da, hitz egin gabe ihardestea, hots egin gabe erakartzea, eta agitatu gabe jardutea. Zeruko sarea zabala da eta sare zabalak baditu ere, deus ez zaio joaten, halere. LXXIV Herriak herioari beldurrik ez badio, nolatan heriotzaz izutu? Baina herioari beldurra badio –horren beldur baita betiere – eta legea bortxatzen duena harrapatua eta hila izan badaiteke, nor ausartuko da kalte hori egiten? Heriotza borreroaren berezko zeregina da, ez beste inorena, haren ordez hiltzen duenak –zurgina bere lanabesaren erabileran ordezkatzea bezala da – sarri askotan zauritzen du eskua. LXXV Herria gose da monarkek zerga pila eskatzen dutelako. Horrexegatik da gose. Herria erreboltatzen da monarkak larregi diharduelako. Horrexegatik erreboltatzen da. Herria ez da herioren beldur larri bizi baita. Horrexegatik ez dio hiltzeari beldurrik. Larri larri bizi denak ezin du bizitza estimatu. LXXVI Gizakia jaiotzean beratz eta malgua da, eta hiltzean zurruna eta gogorra geratzen da. Landareak, berriz, samurrak eta zinbelak dira, eta gogor eta ihar geratzen dira. Gogorra eta zurruna heriotzaren ezaugarriak dira. Malgua eta samurra bizitzarenak. Horrexegatik, armen sendotasuna euren hondamenaren zioa da, eta zuhaitz sendoa eraitsia izaten da. Gogorra eta sendoa menpekoak dira samurra eta hauskorra gorenekoak. LXXVII Zeruko bideak arkua tenkatzen duenaren antza du: goia apaltzen du eta apala goititzen, soberakina txikiagotzen du eta gabezia osatu. Zeruko bideak sobera duenari kentzea da eta eskas duenari ematea. Gizakiaren bidea, haatik, oso bestelakoa da: eskas duenari kentzen dio eta sobera duenari ematen. Nork eskaintzen dio munduari sobera duen oro? Tao duenak ez bestek. Jakintsuak egin egiten du eta ez du atxikitzen, ez du bere obraren truk deus eskatzen eta bere jakituria edukitzen du isilean. LXXVIII Ezer ez dago munduan ura bezain bera. Baina ezer ez dago gogorraren aurka ura bera bezain. Bigunak gogorra menperatzen du, ahulak sendoa. Inori ez zaio ezezagun egia hori baina inork ez du praktikatzen. Horregatik jakintsuak honela dio: Erresuma bateko gaitz guztiak bere gain hartzen dituenak haren subiranoa izatea merezi du. Erresuma bateko gaitz guztiak berekin eramaten dituena Inperioaren subiranoa izan daiteke. Egiaren hitzek paradoxikoak dirudite. LXXIX Bakea etsai handien artean egiten den arren, elkarrekiko gorrotoak irauten du. Ona al da hau? Jakintsuak hitzarmen baten parte txarrena nahiago izaten du, eta ez ditu besteak auzitara eramaten. Bertutedunak hitzartuari men egiten dio, bertuterik gabeak bere garaipenari eusten. Zeruko bideak ez du inor faboratzen, baina gizaki onari egiten dio mesede betiere. LXXX Erresuma txiki batek, populazio gutxikoak, ez lituzke bere bitarteko guztiak erabili behar. Bizilagunek herioari beldurra edukiko zioten eta ez ziren txango luzetara abiatuko. Bankuak eta gurdiak eduki arren, ez zituzten erabiliko. Korazak eta armak eduki arren, ez zituzten agertuko. Herriak sokak estekatzeari ekinen lioke berriz ere. Bere janaria goxoa kausituko zuen, egokiak bere arropak, baketsuak bere etxeak, paguak bere ohiturak. Erresuma auzo bietan, hain hurbilekoak ezen beren oilarrek eta zakurrek elkar entzungo zuketela, jendeak oso zahar hilko lirateke elkarri sekula bisitarik egin gabe. LXXXI Egiazko hitzak ez dira atseginak, eta atseginak ez dira egiazkoak. Jende zintzoak ez du eztabaida gustuko, eta eztabaidan tematzen dena ez da jende ona. Jakintsua ez da eruditua eta eruditua ez da jakintsua. Jakintsuak ez du dirua pilatzen eta ondokoei eskainiz aberasten da. Zeruko bideak mesede egiten du eta ez kalte. Jakintsuaren araua obratzea da gudukatu gabe. * * * Taok bidea erran nahi du; alta, xederik gabeko bidea da, bilakabide iraunkorra, oreka perfektua eta bizitzaren kintaesentzia. Ekialdetik heldu zaigun libururik jantziena, edo unean uneko sinfonia.

2023-12-01

booktegi_liburua_the_hills

booktegi.eus IBON LARRAZABAL The Hills Gay icons usually have some tragedy in their lives, but I´ve only had tragic haircuts and outfits . Ikono gayek normalean zorigaitzen bat daukate euren bizitzetan, baina nik zorigaiztoko ile mozketa eta jantziak baino besterik ez ditut izan . KYLIE MINOGUE I Reality is something you rise above. Errealitatea gainditzen duzun zerbait da. LIZA MINELLI XX. mendearen amaieran bizitako kapitalismoaren apoteosiaren erdian , kilometro koadro es kas haiek hiriko bihotz finantz arioa bihurtu ziren . Finantza korporazio handi guztiek eskualde hartan euren ku artel nagusiak ezartzea erabaki zuten. Guztiek aldi berean. Zergatik? Auskalo. Osmosiarekin, gertutasun fisikotik erator litezkeen sinergiekin , edota emulazio sinpleenarekin lotura izan behar zuen fenomeno arrotz baten ondorioz izan behar zuen. Horrenbestez, auzoaren soslai arkitektonikoa zeharo eraldatu zen jabe berrien soslai psikologikoa –banakakoa eta taldekoa islatze aldera. Etengabeko hazk undearen eta kapital pilaketaren profeten joran bertikalek etxe orratzen baso batean gauzatu behar izan ziren, jakina. Garaiko arkitekto izarren baten sinadura zeraman p orlan, altzairu eta beirazko zigurat haietako edozein ikusita, psikoanalista amateur ba tek konpentsazio mekanismo baldar baten aurrean zegoela esango zuen analisi handirik gabe. Bada, eraikin erraldoi guzti haiek bata bestearen ondoan pilatuta ikusteak hausnarketa are lotsagarriagoak eragiten zituen: finantza entitate guztiek euren egoitzen garaiera –luzera erkatzen ari ziren, ia zeinek zeukan altuena –luzeena . Horixe zen garai ero haietako inkontziente kolektiboaren gauzatzea . Etxe orratzak eraiki ziren garaian , finantza konpainien arinkeria hauek normaltzat hartzen ziren , baina hamarkada gutxi batzu en buruan, XXI. mendearen behin sartuta, inork ez zit uen ulertuko ezta justifikatuko ere. Nola demontre froga zitekeen Pritzker saridun arkitekto baten sinaduraren gain kostu eskergak konpainiaren etekin en gorakada ekarriko zuela? Ba al zegoen halakorik sinetsiko zuen akziodunen batzarrik? Bada garai hartan, XX. mendearen amaieran, bazegoen horrelakoak eta bi irentsiko z ituenik, nahiz eta hamabost edo hogei u rte geroago eromen kolektibo bat bezala soilik ulertuko bazen ere. Garaiak aldatu ziren, pertsonak aldatu ziren eta enpresak beraiek ere. Hauetako asko desagertu egin ziren munduko ekonomiak bigarren aldiz lurra jo zuenean, eta biziraun zutenek eraldatu behar izan zuten. Baina hirigunearen soslaiak be rdin zirauen, etxe orratz hantusteek bertan zirauten. Norbaitzuek –hanpatuki “iraultza digit ala” izenarekin bataiatu zuten fenomenoak, pertsonek elkarrekin harremanetan jartzeko moduak aldatu zituen, bai banan banako mailan eta baita erakunde publikoekiko eta enpresa pribatuekiko harremanetan ere. Baina iraultza horrek ez zuen hiriguneko skylinea batere aldatu. Ehun ka kilometroko distantziara harreman sexualak mantentzen ziren garai batean ; lagun minak , nahiz eta egunero elkarrekin komunikatu, hilabetetan elkar ikusten ez zuten garai batean; bezeroak enpresen egoitzetara produktu eta zerbitzu eske joatearekin inork amestuko ez lukeen garai batean ; planetako punta batetik bestera, eta begietara une batez ere begiratu gabe, milioidun tratuak ixten ziren garai batean, hiriguneko dorreak zutik zirauten . Eta erlauntzak balira bezala jendez lepo. Hornitzaile eta bezeroekin hartu emanak izateko ez zen leku fisikorik behar jada, langileen presentzia fisikoa ez z en beharrezkoa ezta hauen jarduera kontrola tu eta emaitzak ebaluatzeko, baina hala ere konpainiek –hirigunean euren egoitza zeukatenak behintzat oraindik nahiago zuten euren langile guztiak eraikin baten barruan pilatuta mantentzea. Langileen aldi zkako es petxe horiek zenbat eta altuago izan, hobe, eta beti, gailurrean, koroa bat bezala, enpresaren logoa erakutsi behar zuten. Bai, enpres ek, giza taldeak ziren heinean, euren psikologia propio a zeukaten, etorkizunean inork e zingo zuena ulertu. Horre la, XXI. m endean barruraino murgilduta, hiriko finantza zentroa azkenaurreko belaunaldiko etxe orratzen bilduma batek hartua zeukan oraindik . Bertan zeuden banketxeen egoitzak, aseguru konpainienak, aholkularitzak , auditoriak, startupak, fintechak eta bestelako izen asmatu berriak ere. Baina jakina, nahiz eta monumentu goranahi haiek jendez lepo egotearen itxura bazeukaten ere, inor ez zen bertan bizi. Eguneko une ezberdinetan eta ordenan sartzen ziren pertsonak eraikin haietan; euren indarra, grina, so rmena, etsipena edo haserrea deskargatzen zuten eta, ondoren, euren etxeetara itzultzen ziren egunaren beste aldi baterako. Eraikinen arteko espazioa e re ez zen aldatu mende aldaketarekin. Pertsonek, e uren bilgunetara iristeko , bai lurpetik, metroan, edo b ai autoz bidaiatzen zu ten oraindik, hirigunearen jatorriko diseinu urbanistikoko etorbide paralelo eta elka rzut berberak baliatuz. Asfaltozko mondrian honek aldaezin zirauen, baina ez zen jada beste garai bateko klaxon, eztanda motor eta histeria leherkete n pandemoniuma, eta ibilgailu elektrikoen motor herabe, xuxurla ri, ia erreberentzia zkoek s oilik zeharkatzen zuten. Kaleen gainetik, eraikinen arteko espazioa ahitzen, drone saldo batek –trafiko berriak hornidurak, materialak, elikagaiak, hondakinak garrai atzen zituen. Etengabe. Eta paisaia ezagun, uniforme eta zaharkitu honen erdian, hamarka pisudun eraikinen artean txertatua, edozein behatzaileren begiradak nabaritzeko moduan –eztei esnob batean senide txiro bat bezala edo ortodontzia garesti batean hortz puskatu bat bezala beste garai bateko oroigarri bat, joand ako garai iraungi batekoa, etxe orratzen eraikuntzaren aurrekoa: hiru solairuko etxe bat, bi uretarako teilatuduna, noizbait lorategi izan behar zuen zerbaitek inguratua. Hutsik. Etxearen i nguruko orubea sasiz estalitako zabortegi samingarri bat zen, nahiz eta sarrerako burdin hesian zintzili katuta ko kartel inozo batek “debekatuta dago zaborrak jaurtitzea” esan –jendeak holako debekuak erron katzat hartzen ditu . Orubea inguratzen zuen hormar en jatorriko kolor ea asmatzea ezinezkoa zen, grafi tiz estalia baitzegoen. Eta grafiti hauek beste grafi ti batzuez. Eta hauek beste batzuez… Etxearen beraren kanpo horman ere hainbat lelo haserre eta eskatologikoak –hitzaren esanahi bietan irakur zitezkeen. Etxe barruan eta inguruko lursailean, azkenik, ekosistema berezi bat garatu zen, hormatik kanpokoaz ezberdina , kate trofikoaren maila ezberdinetako espezieak biltzen zituena. Hondamena, gainbehera, beste garai urrun bate ko hondakina. Etxeak auz oko eraikinek beste garai batean zeukaten itxura zekarren oroimenera, hiria oraindik hiri ez zeneko garaia, edo ez behintzat geroko finantza hiriburua, auzoan oraindik jendea bizi zeneko garaia –bizi, ez soilik lan egin, egu nean hogei talau orduz, ez zortzi etatik zortzietara . Hau bezalako etxeetan sendi oso bat bizi ohi zen, bere lau, bost, sei… seme alabekin. Eta zerbitzuarekin. Joandako sendiak, bizimoduak, hiriak, paisaiak. Begirada laster batekin soilik, etxe dekadentea eta bere inguruaren arteko kontra stea ikusitakoan, edozein behatzailek sumatuko luke zerbait gertatu behar izan zela bertan, etxe hura bere parekideak, bere garaikideak bezala desagertu ez izateko. Arrazoiren batengatik ez zuten eraitsi , bere lekuan berrogei, laurogei, ehun solairuko erai kin bat jasotzeko . Leiho itsu haiek eta zabor pila hark zerbait ezkutatzen zuten. Sarrerako burdin hesian zintzilikatuta zegoen “salmentan” zioen kartelari , “salduta” zioen itsasgarri bat erantsi berri zioten. II I´m one of those regular weird peopl e. Pertsona bitxi arrunt horietako bat naiz ni. JANIS JOPLIN Fidel ek ezagun batekin topo egin zuen supermerkatutik etxerako bidean . Ustezko ezagun bat ekin. Izan ere, Fidel ek, kaletik agurtu zuen (ez)ezagun hura nor zen ideiarik ere ez zeukan . Supermerkatutik etxerako bidean zihoan, poltsa astunez leporaino, (ez)ezagunak zera bota zionean: “ Zer Fidel , aspaldiko lagunak ez al dituk jada agurtzen ala? ” Bai, Fidel oraindik erosketak supermerkatuan egiten zituen gutx i horietako bat zen; hirian gelditzen ziren hiruzpalau supermerkatue n bezero e skasetako bat , antzinako ohituren defendatzaile desideoligizatua. Ez zen sekula ohitu ero sketak egiteko modu berrietara. Bere hozkailua antzinako modelo bat zen. Ez zuen inoiz smart frigde bat erosi. Smart frigdeak merkatura heldu zirenean erosketak egiteko moduan iraultza bat suposatu zuten. S mart fridgeak exis titzen zirenetik inor ez zen jada etxetik irteten erosketak egiteko, inork ez zuen ezta dendara edo supermerkatura deitzen jakiak enkargatzeko. Mundu guztiak etxetik, smart fridgean , programatzen z ituen ero sketak . Hozkailuaren ordenagailuan etxebizitzan zenbat lagun bizi zen, ze r adinetakoak eta zenbat otordu egiten ziren programatzen zen; era berean , egunean kontsumitu nahi zen kaloria kopuru a gutxienekoa edo gehienekoa eta familiaren diru sarreren edota gasturako joeraren arabera ko aurrekontu bat ere programatu zite zkeen . Etxe rako erosiko ziren jakietan b estelako iragazkiak sartzeko aukera ere e skaintzen zuten azken belaunaldiko hozkailu ha iek, jakietan osagairen bat s aihe stu nahi bazen adibidez , alegia, trans koipeak edo azukre finduari etxeko atea zabaldu nahi ez zionak agindu hori eman ahal zion hozkailuaren burmuin elektronikoari. Ez hori soilik, s mart fridgeak aginduko zuen ero sketa aurreikusitako dieta jakin batzuetara egokitu zitekeen ere, horretarako aukera zerrenda luze b at eskaintzen zuelarik : beganoa, makrob iotikoa, begetarianoa, zeliakoa … Eta zerrenda luze horretan, ortorexiak jotako norbaitek edo bestelako ero batek, bere eskakizun berezitxoetara egokitzen zen dietarik aurkituko ez balu, bakoitzak bere dieta perts onali zatua programatzeko aukera ere bazekarten smart fridgeek . Datu guzti horiekin s mart fridgeak bere edukiak zeintzuk izan behar z uten kalkulatzen zuen eta zuzenean, I nternet bidez, s upermerkatuko ordenagailura agintzen zuen erosketa. S upermerkatutik etxera berehala, literalki hegan eta enkarguan adierazitako orduan, heltzen zen ero sketa, dro ne baten bidez. Hozkailuan jakiak s artu eta ateratzerakoan, marra kodea irakurtzen z uen s mart fridgeak, eta horrela bere benetako edukia momentu bak oitzean zein zen “bazekien” . Sistema honen bidez jaki bat amaitzear noiz zegoen ere kalkulatzeko gauza zen, erosketa agindua s upermerkatura berriro sasoiz bidaltzeko eta edukia, programaren arabera, etengabe mantentzeko. Hori guztia gutxi ez balitz, smart frigde delako hozkailu azkar hauek, ero sketa agindurako garaia heldu aurretik, supermerkatu ezberdinetako ordenagailuekin sarean konektatuta egonik, s altoki bakoitzaren prezioak eta es kaintzak etengabe aztertzen zituzten prezio hoberenak lortzeko, jab eak programatutako mugen barnean. Ezin eros oago z iren. Ha siera batean, dieta erabakitzerakoan edo aldatzerakoan, lan apur bat hartu behar zuen jabeak, baina handik aurrera bukatuak ziren be ste garaietan hartu beharreko ardurak , egunero, a stero edo hilero s uper edo hipermerkat uetara egin beharreko bidaia des humanizatuak, eta bueltan kargatu beharreko zamak. Ez zen harritzekoa hortaz mundu guztiak bere elikagaien erosketa smat fridge baten eskuetan berehala utzi izana. Eta saltoki tradizionalak desagertzea. H ipermerkatuak desagertu ziren distribuzio gune bezala . Jada ez ziren behar apa rkaleku erraldoi haiek, hormigoizko irlen antzekoak, hiri inguruetako jendetza eskergak hartzeko modukoak. Ez zen beharrezkoa produktuak erakustea korridoreetako bi aldeetara zeu den linealetan, altuera ezberdinetan baina beti altura ertaineko gizaki b aten e skura. Ez zen beharrezkoa, jendeak alde egin zuelako jada korridoreetatik eta orgatxoak bultzatu eta betetzeari utzi ziolako. Egungo distribuzio guneak industria nabeak ziren, publikoarentzat sarrerarik ez zeukatenak, langile gutxi batzuentzako aparkalekua besterik behar ez zutenak, eta zeinetan linealak sa bairaino iristen ziren, produktuak ez zirelako bezeroaren eskura egon behar, zentroko ordenagailura iristen ziren eskariak prestatzen zituzten erroboten eskura baizik. Auzoetako supermerkatuak ere, euren korridore, lineal eta kutxekin, kontsumo ohitura berrietarako negozio ere du desegoki eta iraungi bat izanik, joandako garai bateko aztarnak bihurtu ziren , lehenago beste negozio mota ugarirekin gertatu zen bezala bideoklubak, disko dendak, liburu dend ak, zinema aretoak, estankoak . “Aztarnak ” ziren supermerkatuak, eta ez “oroimen” hutsak, oraindik bat edo beste gelditzen baitzen. Zeren, esan bezala, Fidelek eta bera bezalako be ste gutxi batzuek ez baitzuten sekula smart fridge bat erosi ezta euren erosketa ohiturak aldatu ere. Erresistente gutxi hauentzat supermerkatu gutxi eta erdi ezkutu batzuk aurki zite zkeen oraindik hirian. Ingurumena bera, supermerkatua, bitxikeria bat bilakatu bazen, logikoa zen publiko bitxi baten interesekin bat etortzea . Horrela, s upermerkatu vintage edo demodé hauetako korridoreetan, Fidel bezalako neoluditez gain, bestelako hiri tribu bitxiak biltzen ziren. Fidelek bere ohiko erosketa bidai a egiten zuen bakoitzean, pertsonaia tipo berekin gurutzatzen zen beti , hots, enkarguren bat lapurtzera sartu z en yonkiren bat ekin edota smart fridge ez ezik etxebizitza ere ez zeukan homele ss batekin. Baina a zken aldian erresistente eta marjinal hauei bestelako bezero mota berri bat gaineratu zitzaien: emazteak, senarrak edo gurasoek hozkailu madarikatuan programatu zioten dietari iruzurra egin nahi zion laguna. Bezero mota berri honen modus operandia hauxe zen: txakurra paseatzera edo korrika egitera aterako zirela esaten zuten etxean, eta aitzakia hori gorputzak arren eskatzen zien eta senitartekoek ukatzen zieten azukrea edo trans koipeen betekada bat sartzeko baliatzen zuten. Beti smart fridgeren ordenagailuan euren bekatuaren aztarnarik utzi gabe. Eta azkenik, nola ez, oraindik ere , antzinako garaietan bezala, alkohola erosi beha r zuten nerabe eta gazteek supermerkatura jotzen zuten. Supermerkatu ra zihoan bakoitzean –astero , beti pertsonaia berekin gurutzatzean, Fidelek beti galdetzen zion bere buruari ez ote zion merezi behingoz amore ematea, smart fridge haietako bat erosi eta bidaia deprim igarri haiekin bukat zea. Berriz huts etik hasteko beranduegi ze la erantzuten zion bere buruari . Urte asko gehiegi ziren bere kabuz bizi zela, bakarrik eta era tradizionalean hornitzen, orain errutina hain sakondua aldatzen hasteko. Baina ez zen hut setik ha stea, bilakatzea baizik , bere buruak esaten zion bueltan … Behin eta berriz zalantza bera, astero, orgatxoa betetzen zuen bitartea n, azkenean, beti, deus ez egiteko. Holako burutazioei bueltaka zihoan Fidel supermerkatutik etxerako bidean, agur batek berriz lurrera ekarri zuenean. – Kaixo Fidel ! Aspaldiko lagunak ez al dituk agurtzen ala? Agurra alerta baten moduan heldu zitzaion. Zur eta lur, aho zabalik, harridura aurpegia ezkutatzen s aiatu zen Fidel . Irribarre bat jarri nahi izan zuen baina zirkin deseroso bat besterik ez zitzaion irten . – Kaixo … Ez haut iku si. Hau burua! Zer moduz? Denbora irabazi nahi zuen, ezezagunak hitz egin zezala, ia zantzuren bat ematen zion eta hazpegi ezezagun haiek bere burmuineko z okoren batean gordetako oroimenekin bat egiten bazuten. Horrela, ez bururik ez hankarik e z zeukan elkarrizketa hura bider atu ahalko zuen. – Zer moduz hire bizitza? Ezer berririk? Hainb este denbora duk elkar ikusten ez genuela , hiritik alde egin huela pent satu nuela –jarraitu zuen (ez)ezagunak . – Ba… ezer gutxi –Fidel , larri, zalantzati . Bazakik, gure adinean bizitzak ez dik aldaketa handirik e skaintzen, eta, dakartzanean, gai xotasunak edo sustoak izan ohi di tuk –edozein egoeratan balioko l ukeen edukirik gabeko erantzunak ematea nahiago zuen Fidelek . – Hala duk! Arrazoia dauk ak. Leku berean bizi haiz oraindik? Erretiratu hintzen? Norbaitek kontatu zidaan . Informazio gehiegi denbora gutxian e skuratu nahi zuen (ez)ezagunak. Susmagarria zeritzon Fidelek portaera hari . Ez zen ero so sentitzen. – Bai, bai, hala d uk. Pozten nauk ikusteak, baina orain pre saz nabilek. Bes te behin egongo gaituk eta patxadaz kontatu ko diat. Hik ere ziur a sko daukaala kontatzeko. Aurpegi hark ez zuen inolako argirik pizten oroimenetan eta horrek susmo txarrak areagotzen zizkion Fideli . – Tira ba. Deitu orduan, ez diat telefono zenbakiz aldatu eta –jarraitu zuen (ez)ezagunak . Edo mezu bat bidali sarean. Be stela, nik bidaliko diat mezua. Ez haut inoiz sarean ikus ten, bai na kontuak ez dituala ezabatu iku si diat. Aio , Fidel ! Gehiegi zen hura. Gehiegi Fidelen tzat. Ezezagunak bere izena ezagutzea eta, antza, bere sareko kontuak ere kuxkuxean ikus katzea. Bi aukera zeuden gertatutakoa azaltzeko, eta haietako bat ere ez zen ona , are gehiago, bata be stea baino beldurgarriago ziren. Lehenbiziko po sibilitatea zera zen, ezezagun hura benetako ezezag un bat izatea, Fidelen nahasteak –edozergatik ezagutz en zituen norbait, eta nahaste horie z baliatuz etekina atera nahi zuen norbait. Fideli bere bi ilobek, Maiak eta Tan iak, bere arreba bakarraren bi alabek, behin b aino gehiagotan e sana zioten adineko jendearen konfiantza lortzen zuten gaizkileak zebiltzala hortik, bakarrik bizi ziren adineko pert sonen adi skide egiten omen zirenak, eta behin haien etxean sartzea lort utakoan , lapurtu, jipoitu eta hil ere egiten zituztenak. Telebi stan entzuna omen zuten ilobek . Hau balitz ka sua, beldurgarriena ez litzateke ezezagun haren lapurreta eta jipoietatik defendatu beharra, baizik eta ohitura geroz eta marujoagoak zituzten ilobei ar razoia eman beharra; hauen “ikus ten!” eta “esan nizun!” eta antzekoak entzun beharra. Eta batez ere, bera, Fidel , “adineko” pert sona babe sgabe bat zela edo horrela iku sten zutela bederen , onartu beharra. Lehenengo posibilitate hori n ahiko beldurgarri a ez balitz , gertakaria azal zezakeen be ste aukerak hotzikarak eragiten zizkion Fideli : aurpegi ezezagun hura , noizbait Fidelen ezaguna , edo o so ezaguna ere , izandako norbaitena izatea. Hot s, Fidel oharkabean oroimena galtzen ari zela. Apurka, poliki baina etengabe, Fidelen oroimenean, bere burmuinean , hutsune gero eta handiagoak zabaltzen zihoaze la. Kale erdian zegoen, geldi, ero sketen polt sak e skuetan . Bat batean ohartu zen, gogoeta horietatik irten zenean. Burua a stindu zuen h ausnarketa haiek uxatu nahian eta etxerako bideari ekin zion la sterka, zalantzak ahalik eta azkarren argitzeko a smoarekin. Etxera heldu, ate a ipurdi kolpe batez itxi, polt sak lurrera erortzen utzi eta zuzenean egongelara jo zuen. Ezbaia aldendu behar zuen. Sofan e seri gabe, kafe mahaitxoa ren erdian zegoen apaingarri bati “Banago etxean” esan zion eta, berehala, aurreko horma zurian etxeko ordenagailuaren menua piztu zen. “Ongi etorri” era ntzun zion ordenagailuaren ahotsak egongelako zokoetan ezkutatuta zeuden bozgorailuetatik. Sofan es erita jada, “Argazki bilduma” bota zion Fidelek apaingarriari , eta ordenagailuak, ezer e san gabe, aurreko paretan Fidelek hodeian gordeta zeuzkan argazkien karpeten zerrenda zabaldu zion, datagatik sailkatuta , berrienetatik ha sita eta atzerantz, iraganerantz, “hodei ” izenarekin ezaguna zen ezleku hartan argazkiak gordetzen ha si zen urruneko egunera arte. Bidaietan ateratako argazkiak zeuden, familia bileretakoak ere, eta atzerago, jada urte batzuk bazituzten karpetetan, jaietako argazkiak ere berre skuratu zituen Fidelek . Lagunekin, lagun taldearekin egindako jaietako argazkiak ziren, lagun taldeko kide guztiak etxean gordetzen eta o so noizbehinka baino besterik ez irteten ha si aurreko garaian ateratako argazkiak. Ez zuen Fidelek denboran atzera gehiegi bidaiatu karpeten zerrendari jarraituz, argazki haietako batean, kam erari s o zeuden aurpegi irribarret su talde baten erdian, (ez)ezagunaren aurpegia agertu zitzaionean. Bera zen, zalantzarik gabe, gazteago zegoen, ileren bat g ehiago eta zimurren bat g utxiago zeuz kan argazkian , baina bera zen. Aldea ez zen gehiegizko a gainera, argazkiak bi urte bes terik ez baitzeuzkan. Lagunen batek fe sta batean au rkeztutako norbait izan behar z en (ez)ezaguna. Gauren batean elkarrekin mozkortzen ari ziren bitartean elkarri bizitza kontatu bide zioten eta geroztik ez zuten inolako harremanik izango. Bai, hori izan behar zen; izenentzako Fidelek baino memoria hobeagoa zeukan norbait be sterik ez zen (ez)ezagun hura. Baina ziurtatu, baieztatu behar zuen. Hori sinetsi nahi bazuen ere, zalantzak erabat aldendu behar zituen. Eta data urrunago ko karpetak zabaltzen jarraitu zuen Fidelek . Egin ez balu, hobe. Zeren, s ofan malguki batek bezala salto egin zuen aurpegia bigarrenez agertu zitzaionean. Eta hirugarren aldiz aurpegi irribarret su bera ikus tean , izerditan zegoela ohartu zen Fidel . Izerdi hotze tan blai. Karpeten datak denboran urruntzen zihoazen heinean (ez)ezagunaren aurpegia maizago agertzen joan zit zaion, azal li soago eta ile ilunagorekin. Irribarrea n bere jatorrizko hortzak erakusten . – Itzali! –Garra si egin zion ordenagailuaren joy stickmikrofono funtzioak egiten zituen apaingarriari . Ezin zuen beldurrezko pelikula harekin jarraitu. (Ez)ezaguna ez zen inolako ezezagunik, Fidelen bizi tzan leku berezia izandako norbait baizik. Eta ez denboraren lainoek estalitako iragan urrun batean, urte batzuk lehenago baizik. Itzalitako pantailari, ego ngelako horma zuriari so gelditu zen Fidel . Begiak hormari so, begirada barnerantz. Zer egin behar zuen? III There is a danger in changing too much in the search of perfection. Perfkezioaren bila gehiegi aldatzean arrisku bat badago. AGNETHA FALSKOG Etxe abandonatuari zerbait gertatu zitzaion. Teilatu berri batek estaltzen zuen, ez zitzaion jada teila bakar bat ere falta ; tximinia berriz zutik zegoen, l eihoetan ez zegoen adreilurik, beira garbi eta gardenak baizik , eta grafitiak basamortu koloreko margo geruza batek garbitu zituen . Etxea inguratzen zuen orubetik zabortegia de sagertu zen eta lorategi txukun eta zaindu bati utzi zion lekua, moketa baten antzeko soropilez eta kolore aniztun lorez apaindua. Norbaitek ero si bide zuen , eta ez hasiera batean aurreikus zitekeen asmoarekin, hots, eraitsi eta bere lekuan inguruk oen antzeko etxe orratz bat eraikitzeko a. Ez, jabe berriak etxetxo h aren bitxikeria izaera mantendu eta ba liatu nahi zuen . Zergatik? Zertarako? Norentzat? Etxebi zitza bezala? Familia batek joan behar zuen hara bizitzera? Nork nahi zuen bere seme alabak bertan haztea, h iriko trafiko, zarata eta kut saduraz inguratuta? Eta, batez ere, inguruko etxe orratzen itzalpean ? Edo negozio bat martxan jartzeko ero si eta birgaitu zuten ? Zer nolako negozioari egokitzen z itzaion etxe hura ? Hirigunean bertan , etxetxoaren inguruko eraikinetan, ehunka, milaka metro k oadro zeuden erabili gabe, zaharberritze obretan dirua inbertitzea e skatzen ez zutenak, eta azken belaunaldi ko teknologiak erabiltzeko egokituak. Zertan, hortaz, be ste garaiko etxe hura aukera tu? Nondik etor lekioke etekina halako inberts io bati? Abandonatutako etxearen itxura aldaketa ikusiko lukeen edozein behatzailek galdera berak egingo lituzke: Nork ero si zuen ? Zertarako? Zer atera nahi zuen handik ? Eta be ste hau ere: Zergatik jabe berriak, burdinazko atearen goialdean, “The Hill s” ize na jarri zion etxeari? Hiru solairu zeuzkan etxe z aharberrituak eta bere sarrera nagusia ez zegoen behekoan, lehenengoan baizik. Tudor estiloko arku batek babesten zuen sarrera handiki hura, arkitektoaren edo sustatzailearen edo bien joera anglofiloak aditzera ematen zituena, eta bertaraino iristeko harrizko eskailera zeremoniatsu bat igo behar zen. Eskaileraren oinetan egun hartan lau lagun zeuden, zutik, bi mikrofonoren atzean. Egun eguzkitsu bat zen, udaren azkenetakoa, ikasturteak hasten, lanaldiak berrekiten, bizitzako hel buruak berriztatzen eta antsietatea lehertzen den egun horietako bat. Haien aurrean, kazetari talde bat zirudiena, lau lagun haien azalpenak entzuteko zain edo. Antolaketa guzti hark prentsaurreko baten itxura osoa zeukan urundik begiratuta , baina hurbildutakoan edozein behatzailek zera nabarituko zuen: entzuten, adi zegoen jende taldean guztiak ez ziren kazetari, gutxi batzuk baino bes terik ez . Kazetarien ezaugarri ziren lanabesak gutxi batzuei besterik ez zitzai zkien nabaritzen . Gu txi batzuek besterik ez zeramaten erreportari profesionalek eraman ohi zuten argazki kam era. Eta gutxi hauei soilik nabaritzen zitzaien grabagailuaren mikrofonoa belarrian. Zer ziren orduan be ste guztiak? Kaleko jendea? Etxe haren jabe berria nor ote zen jakin nahi zuen jende arrunta? Ez, ezin zitekeen hori izan erantzuna. Euren aisialdian horrelako aktibitateak egiten zituen je ndea ganorarik gabeko ekitaldi bateko publikoa loditu edo obra batean sudurra sartu populazio ezaktiboko taldeak izan ohi ziren, jubilatuak batik bat; eta The Hills aurrean bildu zen taldean gazte ziren guztiak eta lanerako jantzita zihoazen –trajez . Bai gizonezkoak eta baita emakumezkoak ere. Ez zen lanera joan behar ez duen langabe edo jubilatu baten egun eroko janzkera. Eta… z ergatik egiten zuten guztiek irribarre? Zergatik begiratzen zioten etxe aurrean hitz egitera zihoan lagunari profeta bat balitz bezala , guraso batek seme alaben bizitzak s albatu dituen heroiari begiratzean jarriko lituzkeen begiekin? Aldi berean, tropel erdian sartuta zeuden benetako kazetari gutxien jarrerak ez zeukan inolako zerikus irik aurreko enekin : belarrian atximurka eginez grabagailua martxan jarri, bekokia tente mantendu argazkiak ondo enkoadratzeko eta aurpegietan erre signazio laborala. Bes terik ez. Jarrera bien arteko aldea nahikoa litzateke edozein behatzailek tableau vivant haren esanahia ulertzeko: trajedun entzuleak hizlarien, edo haietako baten, langileak –morroiak ziren. Hizlariak kazetariekin nahas tu zitezela agindu zien, publikoa gizentzeko , eta aldi berean, kazetariek ingurumen “sano”, “pos itibo”, “baikor” bat suma tzeko . Kazetariak profes ionalak ez balira eta mota horietako trikimailutara ohituta ez baleude bezala! Eskaileraren oinetan zu tik zeude n lau pertsonetako bat –bi gizonetako bat hitz egi ten hasi z en. Egun on jaun andreak. Mile sker gurekin gaur hemen egoteagatik. Goiz eder honetan bildu gara hemen, gure hiriko gizarte zerbitzuen e skaintza zabalduko duen proiektu berri hau inauguratzeko eta jendarteari e skaini eta ezagutzera emateko. Ni, gure hiri hone n udal aren Gizarte Arazoetarako Zinegotzi bezala, harro sentitzen naiz hau bezalako proiektu berritzaile bat gure hirian agertu izanagatik; gizartean agertzen doazen beharrizan berriei erantzun egokia ematen badakigula baieztatzera baitator gaurko inaugurazioak, orain arte ezkutuan edo oharkabean gure inguruan geneuzkan gizarte arazo eta beharrizanak modu egokian artatzen badakigula . Txaloak. Txalo beroak. Txalo entu siastak. Ent zundakoak eduki tra nszendenteren bat, edukiren bat, izan balu bezala. T rajedunen soldataren barruan nagu siaren hitzei txalo edota irribarre egitea zegoen, agidanez. – Eskerrik a sko. Orain, Gizarte Arazoen Kont seilariari laga ko diot hitza. Txalo gehiago. Txalo gehiago? – Eskerrik as ko –alboko and re ilehoria k, dotorea k, kont seilaria omen zenak , txaloak berarentzat zirela suposatu zuen . Zinegotzi jaunak es an bezala, beharrizan berriek konponbide berriak e skatzen dituzte, eta “The Hil ls” proiektu be rri h au horren adibide ezin hobea da. Gay jendeak, zahartzarora heltzerakoan, familia ez izanik gehienetan, adinekoentzako egoitza batera jo behar du. Bizitza o soan, nerabezarotik edo haurtzarotik ere ha sita, gizartearen aurreiritziekin borrokatu ondoren, bazterkeriari aurka egin ondoren, eta aurrera atera ondoren, garaile atera on doren, adin nagusi ra heltzerakoan, berriz ha sierako puntura bueltan aurkit zen dira. Euren bizimoduarekin inolako zeriku sirik ez daukan talde itxi batean murgilduta aurkitzen dira , euren portaerak edo ohiturak ulertzen ez dituen jende z inguratuta, eta ka su askotan berriro ere bazterkeria eta indarkeria nozitzen. Gainera, bere burua defendatzeko indar, buru argi eta po sibilitate gutxiago dauzkaten adin bate an. A skata suna eta zorionta suna lortzearren bizitza o soan borrokatu ondoren, berriz isi ltasunera, s entimenduen eta iritzien klau strofobiara itzultzera behartuta aurkitu izan dira. Orain arte. Bada, egoera hori, egoera bidegabe onartezin hori, The Hill s bezalako proiektuekin bukatutzat eman dezakegu , zorionez ! The Hills da gure hirian gizonezko gay jendeari zuzenduta zabalduko den lehenbiziko egoitza. Hemen, orain gauden etxe honetan, adineko gayek behar dituzten zerbitzu guztiak e skura izango dituzte, eta aldi berean ez dituz te euren ohiturak aldatu beharko, ezta sentimendu edo portaerak ezkutatu beharko. Txaloak. Berriz ere. Oraingoan txalotutako hitzek zentzu eta eduki bat izan zuten bederen. Kont seilari and reak buruarekin e skertu zituen txal oak eta jarraitu zuen. – Hau es anda, proiektu berritzaile eta aldi berean solidario eta itxaropentsu hau aurrera aterat zen ahalegintzen ari d en bikotea aurkeztu nahi diz uet. Sinesten zuten proiektu batean euren dirua inbertit uz, euren ondarea arri skatuz, gaur The Hill sek bere ateak zabaltzea po sible egin duten ekintzaileak ezagutuko ditu zue. Zeren, orain arte esandakoaz gain, The Hill s proiektuari zor diogun bes te zorion bero bat, ekimen pribatuaren emaitza izateagatik da. Zeren , The Hills en eredua, gure lurralde gobernuaren gizarte zerbitzuetarako politika ereduarekin bat dator: jendartearen beharrizanak ahalik hoberen a sebetetz eko ekimena jendarte zibiletik s ortu behar da, kapital pribatuaren e sfortzuaz eta etekin pribatuaren kinadarekin; ez erakunde publikoetatik eta zerga nahiz aurrekontu publikoen finantzaketarekin. Txaloak. Txaloak? Orain ere? Zerta ra zeuden bada kazetariak? Ez zeukaten kont seilariari egiteko galderarik , ala? Haietako bati er e ez zitzaion otu halako zerbait galdetzea? “Gizarte arazoak kapita l pribatuak as ebete behar baditu, eta ez aurrekontu eta erakunde publikoek, orduan, zein da zure eginkizuna? Zeren ordainean ja sotzen duzu zuk soldata publiko bat hilero?” Edo beste honelako zerbait: “Ekimen pribatuak gizartearen beharrak ekimen publikoak baino hobeto artatzen dituela e sateak eta ziurtzat emateak, ez al du e san nahi zure baliogabeta suna aitortzen ari zarela , zure lana behar bezala egiten ez dakizula? Hortaz, ez zenuke hobe d imititzea?” Eta edozeren gainetik edo aurretik : “Gizarte arazoak behar bezala konpontzeko bidea etekin pribatua baldin bada, zer gertatzen da definizioz etekinik eman ezin ditzaketen arazoekin?” Baina ez, ez zen galderarik entzun, ez zen be sorik altxa ga ldera egiteko baimena eskatzeko. Kazetariek, grabatu eta argazkiak atera be sterik ez zuten egiten . Ohituak zeuden galderarik gabeko prent saurrekoetara joate n. Ohituegiak. – Eskerrik a sko! –Ekintzaile pribatu etako bat omen zena k, etxe abandonatua ero si eta The Hills egoitzan bihurtu zu ten bikoteko gizonezkoa k, txaloak berari zuzendu tako ak zirela suposatu zuen ere, nahiz eta oraindik hitzik esan ez bazuen ere. The Hill s egoitzak eskainiko duen zerbitzuaren berezita suna Kont seilari and rearen hitzetan entz uteko aukera izan duzue. Eta egia da, negozio bat da The Hill s, ez gara filantropoak, etekinak lortu nahi ditugu, merkatuan zegoen eskaera asegabe bati erantzuna emanez, eskaintzaren hutsune bat betez. Baina negozioaren xehetasunez gain, hemen orain hedabideei hitz egiteko daukadan abagune hau aprobetxatu nahi dut harago doan zerbait kontatzeko, egun inork gogoratzen ez duen istorio bat, baina The Hillsek bere inauguraziotik erakutsiko duen izaera eta pertsona litatea ulertzeko funtsezkoa dena. Bitxikeria huts bat bezala uler liteke kontatzera noan istorioa, kasualitateak eragindako anekdota bat bezala, baina ziur zuek ere The Hills bezalako negozio baten aurpegi gizatiar eta hunkigarria bertan islatuta ikusiko duzuela. The Hillsen kokapenaz ari naiz. Zergatik hemen? Zergatik hainbe ste urtetan abandonatuta, hut sik, ezagutu duzuen etxe honetan? Ez litzateke hobe izango hi rigunetik kanpoko etxeren bat, k utsaduratik urrun, larrez eta aire garbiz inguratu tako bat ? Zer eskaini diezaioke etxe honek, inguru honek , adineko gay bati? Ziur, inguru honetatik igarotzean, behin baino gehiagotan zuen buruari galdetu diezuela zergatik egon ote den hut sik etxe hau hainbes te urtetan; zergatik , hirigunean lurzoruaren prezioak zuziri bat bezala igotzen ari ziren bitartean , etxe honen jabeek ez zuten orubea saldu; zergatik orain leku honetan etxetxo bat dagoen eta ez inguruko etxe orratzen antzeko bat. Etxearen hi storia kontatuko dizuet eta ondoren, ziur, nirekin ados egongo zaretena The Hill sentzat kokaleku hobeagorik ezin daiteke ela aurkitu. XX. mendearen has ieran eraiki zen etxe hau . Garai hartan auzo honetan eraiki ziren etxebizitza guztiak bezala, altzairu industriarekin aberastutako familia baten ekimena izan zen. Altzairugintza enpresaren sortzaile eta etxe honen eraikitzaile izan zen patriarkaren jatorrizko asmoa zera izan zen, bien jabetza, enpresarena eta etxearena, gura soen eskutik seme nagu sienera igaro ze dila belaunaldiz belaunaldi. Baina jatorrizko asmo hori testamentuan formalki adierazi bazuen ere, horrek suposatzen duen indar exekutibo guztiarekin, familiaren etxeari, honako etxe honi zegokion aldetik, birritan soilik gertatu zen errealit atean. Zeren, l ehenengo jabearen seme nagu siak, lehenengo oinordekoak, seme bakarra izan zuen, eta bigarren oinordeko hau ez zen sekula ezkondu e zta seme alabarik izan ere. Bigarren oinordeko hau Marko Aurelio izenarekin bataiatu zuten, Erromatar Inperiok o izendegia errepikatzeko bere aitita k familian ezarri zuen ohiturari jarraituz, baina beti mundu guztiak Marko izenarekin ezagutu zuen. Bada, Markok ez zuen inoiz familia ren enpre sa gidatzeko inolako bokaziorik erakut si. Bere izpiritua “bohemioa” zela e san genezake , ez burge sa. Horrela, bere aita zendutakoan, etxea eta enpre sa jaraunt si zituenean, o sabaizeba eta lehengu sulehengusine kin tratu batera irit si zen . Akordioa idazterakoan, sinatzaileen izenen zerrendak, suposa dezakezuenez, S uetonioren idazlanetako dramatis personae zirudien –Klaudio, Libia, Antonino… . Bai, idatziz egin zuten tratua eta notario baten aurrean, zeren, nahiz eta bohemioa izan, bere munduan gauzak nola egin behar ziren ondo ika sia baitzeukan Markok. E npre saren zu zendaritzari uko egin zion ez akzioei , eta enpre saren kudeak etan eta erabakietan ez zuela es kua sartuko agindu zuen, baldin eta haiek osaba, izeba eta lehengu sulehengusinek , eta haien oinordekoek ere, familiaren etxearekiko u stezko e skubideren bat aldarrikatzeari uko egiten bazioten. Betirako. Tratua la ster erabaki zen , behar bezala kudeatutako enpre sak eman zitzakeen etekinak etxearenak baino a skoz handiagoak aurreiku sten baitziren, proportziorik gabe. Gainera , enpre saren zuzendaritza k lehengu sulehengusina guztientzat eta hauen oinordekoentzat lanpo stu go xoak bermatzen zituen. XX. mendeko 60ko hamarkadaren bukaeran gertatu zen hau. Eta handik aurrera, akordio historiko haren ondorengo urteetan , etxe hau hiriko “arti sten” edo arti sta izan nahi zutenen elkargune eta aterpe bihurtu zen, hiriko zi rkulu bohemioen erreferentzia. Markok, familia inperio baten oinordeko unibertsala bilakatu eta horren zatirik burgesenari uko egin baino lehen , Londre sen eginak zituen arte ikas ketak, eta “ Swinging London” zenekoa zuzenean ezagutu zuen. Eddie Sedwigen beraren lagun egin zela kontatzen zuen, Londresen ikasten egon zenean . Eta honekin New Yorkera bidaiatu zuenean Warholen “The Factory ”ren hasierako egunak eta egun emankorrenak ezagutu zituela. Guzti honetaz inork ez daki ziur zer den egia eta zer Markok , hirira itzulitakoan , bere lagunak harritzeko asmatutako edo ederturiko gezurra. Edonola , Markoren asmoa irakiten zegoen giro sortzaile eta ludiko hura gure hirira ekartzea zen; gure hiri hau , orduan , garaiko korronte kulturalak oraindik inportatu ez zituen hiri gris eta kontserbadore bat baitzen . Andy Warholen “The Factory ”ren antzeko zerbait antolat u nahi zuen Markok bere jaioterrian , bere jatorrian eta bere etxean. Asmo inozoa zen hura , zeren, suposatzekoa denez, Markok bere bidean aurkitu zituen “arti sta” haiek ez zeukaten gure mezenasek bere irudimenean kontzebitutako egitasmoaren antzeko zerbait garatzeko talenturik, ezta urrundik ere. Aitzitik, kolektibo hartara apurka gehituz joan ziren lagun guztiek, salbuespenik gabe, une oro ondo pasatzeko eta etengabeko jai batean murgilduta bizitzeko talentu paregabea eraku tsi zuten . Besterik ez. Hortaz, urte haietan sabai hau ez zen burmuin sortzaileen arragoa baten aterpe izan , baina bai etengabeko ospakizun batena, ordutegi, epe edo iraungitze datarik gabekoa. Lehengu suen kudeaket ari esker Markoren akzioek lortzen zituzten etekin oparoek , eta honen eskuzabalta sun burugabeak , jaia mantendu zuten. Hirurogeita hamarretako jai bat izan zen, hirurogeietara sasoiz iritsi ez zen hiri batean, eta horrenbestez, drogetan mela egindako jai bat. Ez zituzten drogak kontsumitzen, haiekin “esperimentatu ” baizik, eskura zeuzkaten guztiekin, heroina eta LSDarekin batez ere ; eta drogak hartzea esperientzia “sortzaile ” edo “artistikotzat ” zeukaten. Ez hori soilik, sexu librearen jaiak ere baziren, sexua ere esperientzia a skatzaile eta sortzailea baitzen orduan. Horren ondoren etorri zena guztiok badakigu dagoeneko. Laurogeiko hamarkadaren hasierarekin batera jaia bukatu zen, bat batean, jainko edo patu edo auskalo zer edo nor sakonki morali sta –hitzaren zentzurik txarrenean baten erabakiz. Zuetako batzuek suposatuko zenu ten, baina orain baieztatzen dizuet: Marko , garai hartan , ezkondurik ez egotea k eta seme alabarik ez edukitzea k uste duzuena e san nahi zuen. Bai, h omo sexuala zen Marko . Eta munduan zehar, Londre s zein New Yorken , ezagutu zituen gizon ezko gay komunitateen bizimoduak hirira inportatzen aurrelaria izan bazen, aipatutako patu morali sta horrek talde hauentzat gordeta zeukan gaixota sun bidegabea harrapatzen ere aurrelaria izan zen. Laurogeiko hamarkadaren lehen erdialde hartan Marko HIESaz gaixotu zen, s endaezin eko gaixota sun beldurgarri eta ezezagun bat zenean. Jaia bukatu zen, e san bezala. Izurritea Markoren lagunen artean, etxe honetan biltzen zen taldean , ere zabaldu zen. Abiadura ikaragarrian. Izurritearen ha sierako urte haietan , beldurrak eta ezjakintasunak bultzatuta, haietako asko euren etxeetatik ere bota zituzten, bai etxebizitza alokatzen zien jabeak, bai alokairua partekatzen zuten bizilagunek ere, kut satzeko beldurragatik . Eta, ikaragarriena dena, ka su askotan familiarekin bizi zirenak e re kale gorri an jarri zituzten gura soek edo anaia arrebek. E ta egoera hau nahiko lazgarria ez balitz, gaixota sunaren jatorria eta tran smititzeko bidea k ezezagunak ziren urte haietan, gaixoek ospitaletan onartuak izateko arazoak izan zituzten ere. Azkenik, beldurra eta ezjakinta suna lotzen diren bakoitzean bezala, gorrotoa agertu zen, eta hirurak batera gaixota suna bera baino azkarrago zabaldu ziren , eta botere hilgarri handiagorekin : HIESa homo sexualen gaixota sun bat bezala ulertzen zen, homo sexualek ekarritakoa eta homo sexualek kuts atzen zutena, eta, ondorioz, gaixorik ez zeuden gay ugari ere , gay izateagatik soilik, euren etxeetatik bota zituzten. Markok , gaixorik jada, berea zen etxe honen ateak zabaldu zizkien kaleratutako guztiei eta haientzako anaitasunezko aterpe bero bat bihurtu zuen. Bai gaixo egoteagatik edo bai bere sexu joeraren inguruko susmo huts batzuengatik kale gorrian, babes gabe, etxerik edota dirurik gabe geldituko zen edozein mutil edo giz on gayk hemen aurkituko zituen s abai, la staira eta janaria. Enpre saren akzioen etekin ak nahikoa k ziren behar beste mediku, zaindari, garbitzaile, sukaldari, eta zerbitzari ordaintzeko. Eta bere familiaren usadioetatik uko egin ez zion bakarra ri jarraituz, hots, borondatea ren egintza guztiak notario baten aurrean idatziz argi eta garbi adieraztekoari, Markok, bere amaiera gertu zegoela eta izurritea baino lehenago desagertuko zela igarri zuenean, bere testamentuan idatzita utzi zuen horiek izan beharko zutela bere ondare eta errenten xedea eta funtzioa , bere heriotzaren ondoren ere. Fundazio bat sortu zuen Markok , alegia, bere ondareari –etxeari eta akzioei xede bat jarri zion bera egongo ez zen momenturako: HIE Sak eta beldur eta gorrotozko izurriteak jotako gaixoak artatzeko erabili beharko zen bere dirua . Fundazioaren kudeaketa gaixoen beraien e skuetan geratuko zen, harik eta lan horiek egiteko egoeran zeuden bitartean. Markok bazekien horrela , zoritxarrez, kudeatz aileak etengabe berritzen joan beharko zirela, eta h auek, kasu askotan , ez zirela kontuak aztertzeko edo erabakiak hartzeko behar bezala prestatuta edo egoera fisiko nahiz psikiko hoberenean egongo, baina fundazioaren funt sak behar bezala erabiltzen zirela ziurtatzeko modu hoberena zela sinetsi zuen. Arrisk utsu ikusten zuen fundazioaren dirua kudeatzaile profesional baten eskuetan jartzea , honek bere osasuna edota biziraupena baldintzatuta ez bazeuzkan . Hemengo etxe honi zegokionez ere , Markok bere testamentuan argi utzi zuen zein izan behar ko zuen bere erab ilera, eta Jabegoaren Errejistroan inskriba tu zuen murrizketa hau publikoa izan zedin: etorkizunean etxe hau HIES gaixoen etxebizitza –aterpe, babesleku bezala soilik erabili ahalko zen. Diruak betirako iraungo ez zuela aurreiku siz ezarri zuen murrizketa hau Markok. Behin dirua bukatuta, fundazioa, gaixoak, etxea saldu beharrean aurkituko balira ere, kale gorrian berriz sekula egongo ez zirela ziurtatzen zuen ho rrela . Hurrengo urteetan, j aia eta algararen etxea izandakoa doluz eta oinazez gainezka bete zen. Dozenaka lagun hil ziren hemen, hori bai, Markoren ondareak permititzen zuen zaintza hoberena ja sota. Baina itxaropenik gabe. Zuen baimenarekin, o ndoren zer gertatu zen, nik kontatuko dizuet –etxe aurrean zegoen laugarren laguna k, beste andre bat ek, hitz egin zuen, The Hills egoitzar en be ste ekintzailea omen zena k. Dolua eta oinazea, zorionez, amaitu ziren. 1 996. urtean terapia hirukoitza izenekoa aurkeztu zioten adituek mundu ari. HIESak tratamendua bazeukala esan nahi zuen horrek. Handik aurrera, HIESa ez zen sendatuko, baina gaixota sun kroniko bat izango zen eta ez halabeharrez hilgarria. Etxe honetan, ohean etzanda, heriotz a ia ziur baten zain zeuden gaixoek, bat batean, ohetik jaiki ahal izan ziren , Lazaro bezala, e ta bizitzara itzuli. Edo hobe es anda , bizitza berri bat ha steko aukera izan zuten. Hala ere, e txea ez zen egun batetik be stera hu stu, gaixo ugari bizi izan baitzen hemen oraindik urte a skotan. Terapia hirukoitza erabiltzen hasi zenean, g aixoetako askok euren sistema im munitarioak oso kaltetuak zeu zkaten eta infekzio oportuni stek oraindik heriotz a ugari ekarriko zut en, baita etxe honetan ere . Baina, apurka, urteen joanean, etxe hau gaixorik gabe gelditu zen. Eta zaintzaileek be ste lan berri bat bilatu behar izan zuten. Bitartean, 80 eta 90eko hamarkaden ekonomia garapena k bultzatuta, hau bezalako etxeak, ordura arte inguru honetako pai saian ohikoak zirenak, de sagertuz joan ziren hirigunetik. Jabeek prezio astronomikoetan saldu zituzten eta hirigunetik urrun , aberat sentzat eraikitako auzo berrietara bizitze ra joan ziren. Haien lekuan , orain inguratzen gaituzten eta itzala ematen diguten etxe orratzak eraiki ziren. Konpainia handi ek auzo honetan ezarri zituzten euren egoitzak eta bizilagunek alde egin zuten. Baina hemengo etxe hau bizilagunez –gaixoez hustu zene rako , eta salgai jarri zitekeene rako , Markoren testamentua k oraindik indarrean zirauen balizko ero sle bati murrizketak jar tzeko. Lehenago aipatu dugun te stamentuaren xedapenak zera zioen zehazki, etxe hau “dirurik gabe, etxerik gabe, gaixorik, laguntza beharrean edo bes telako premiazko egoera larritan edo ba besik gabe zeuden gayen bizilekua” izan zitekeela soilik. Jakina, honen antzeko orubeengatik dirutza eskergak ordaintzen zituzten higiezin en enpre sak oso bestelako asmoak zeuzkaten , eta ez zeuden holako arau ak betetzeko pre st. Ingurukoak bezalako etxe orratz bat erai ki eta solairuak banketxe, a seguru konpainia eta be stelako enpre sei saldu ezingo z ituzte la jakiten zutenean, atzera egiten zuten ero sleek. Eta horrela etxea urte luzetan degradatzen joan zen, atean “ Salgai” kartela zintzilik zeukala, hemendik noizbait igaro zaretenok iku siko zenuten bezala. Gu, Alain Mora nire bazkidea eta ni neu, Elene Arias , agertu garen arte. Nik holako zerbait e satea harrokeriatzat har liteke, baina benetan apalta sun o soz diot: Gure ideia, gure enpre sa proiektua, Markok bere te stame ntua idaztean bilatzen zuen helburuarekin bat dator , bete betean. Eta horrela ulertu zuten fundaziotik gelditzen ziren aztarnen arduradunek gure eskaintza aurkeztu genienean, eta baita salmenta onartu zuen notarioak ere. Txaloak. Ez o so entu siastak, oraingoan ez baitzen nagu sia hitz egin zuena. Eta galdera bat. Bai, oraingoan kazetari batek b esoa altxatu zuen, arrazoi berberagatik beharbada, hau da, hitz egin berri zuena ez zelako politikari bat. – Eta izena? Zer dela eta aukeratu duzue “The Hills ” izena ? Zuen bion hitzaldian ez da inondik ere muinorik aipatzen, eta gure hiria lautada batean dago. Emakumezkoak, Elene Ariasek , erantzun zuen: – Arrazoi duzu, kontatu berri dugun istorio luze o soak ez du azaltzen zer gatik gure egoitza hau “The Hill s” deitu dugun. Gure erabakia izan da, Alain ena eta bio na, eta ez dauka inolako zerikus irik etxearen hi storiarekin , aurrerantzean izango dituen biztanleekin baizik . Ez Alain ezta ni ere ez gara homo sexualak, ez daukagu gay kultur aren ezagutza berezirik; baina enpre sariak, ekintzaileak garen neurrian, gure proiektuaren targeta ikertu behar dugu, gure balizko bezeroei ahalik eta hoberen egokitzen zai zkien zerbitzu ak eskaintzeko. Eta ikerketa horretatik, be ste gauza a skoren artean, g ayek Julie Andrew s aktore eta abeslari a itsuki mire sten dutela jakin dugu, eta bereziki “The Sound of Mu sic” bere filma. Eta hortik izena, film horretako abe sti ezagunenetako batek “The Hill s Are Alive With The Sound of Mus ic” baitio. Gure bezeroei keinu bat da, konplizitatezko keinu bat. Gayek beraiei zuzendutako zerbaitez ari garela igarriko dute, izena entzutea rekin soilik. Bukatzerakoan irribarre egin zuen Arias andreak, bular gainean e skuak gurutzatuta zeuzkala, bihurrikeria batean harrapatutak o haur batek egingo lukeen bezala. Entzule batek ere ez zuen txalorik egin oraingoan. IV You don´t get older, you get better. Ez zara zahartzen, hobetzen zara. SHIRLEY BASSEY – Osaba, zuk ez duzu mota horretako egoitzarik behar! – Mila bider errepikatu dizugu gurekin bizitzera etor zaitezk eela. Fidelen ilobak ziren, Maia eta Tania , Fidelen arreba bakarraren alabak. Nondik atera ote zituzten etxekoandre en esaera eta portaera haiek? Jaiotzatik ezagutzen bazituen ere , halako txorakeriak botatzen zizkiotenean Fidelek ez zituen ulertzen. Neskatila azka rrak izan ziren, munduari jakin nahiaz begiratzen ziotenak . Ikasketak egin zituzten eta unibert sitatera joanak z iren ere, Maia Enpre sen Kudeaketa eta Zuzendaritzan graduatua zen eta Tania Soziologian. Ikasketak amaitutakoan Maia aeronautika enpresa baten salmenten alorrean lanean hasi zen. Planetako zoko guztietako bezeroekin negoziatzen eta ixten zituen kontratuak, bere ama hizkuntza ez ziren hizkuntza ezberdinetan. Tania , bere partez, inkesta eta iritzi azterketak egiten zituen enpresa batek kontratatu zuen, bere bezeroen artean hedabide eta erakunde garrantzitsuak zeuzkana, baita gobernua bera ere. Nerabezaroan eta gaztaroan, Fidelek ikusitakoagatik eta kontatzen ziotenagatik Fidel ahizpa bien konfidentea izan baitzen betidan ik, harreman normalak, sanoak izan zituzten beti mutilekin; ez ziren be ste sexuari, orokorrean eta aurretik, beldurra, gorrotoa edo mire smena dioten horietakoak. Guzti horregatik ulergaitza zen Fidel entzat bere garaiko bi emakume haiek ezkondutakoan esper imentatu zuten mutazioa. Ahizpak , batez ere antzeko adina dauka tenean, normalean elkarrengandik oso ezberdinak eta guztiz kontrajarriak ere izaten direla e san ohi da, baina Maia eta Tania ren ka suan bien bilakaera ezin paraleloago a izan zen . Hasteko, zergatik ezkondu ziren –biak? Zein bizitza helburu asebete nahi zuten ezkontzearekin? Eta ezkontzeko erabakia berez nahiko bitxia ez balitz, zergatik erabaki zuten bi tipo haiekin zehazki ezkontzea? Zergatik aukeratu zituzten biek! beraie na baino adimen murritz edo eskaseko senarrak? Fidel ek bere iloben senargaiak ezagutu zituenean, eta Christian, Maia ren senarra izango zena, frankiziadun higiezine n agentzia bate ko komertziala zela jakin zuenean, eta Jonathan, Taniar ena, polizia zela, ez zuen esnob izan nahi eta bere aurreiritziak ezkutatu zituen. Azken finean lan merkatua ez zegoen bere unerik hoberenean eta mundu guztiaren bizitzan badago lanbidea baino alderdi interesgarri eta aberatsagorik. Baina haiekin izan zuen lehenbiziko elkarrizketan, haietako b atek neguko fitxakete i buruz hitz egin zuenean eta besteak autoa margotu berri zuela eta aseguruak ordaindu ziola azaldu zuenean, Fidele k bere buruari ezarri nahi izan zizkion itxaropen eskasak lausotu ziren. Ez hori bakarrik: xelebrekeria erabatekoa izateko, Elizatik eta zuriz jantzita ezkondu ziren! Biak! Oraindik iku si beharrekoak ! Baina ez zen horretan gelditu iloben gainbehera, ez, guzti hori amildegirako lehen urratsa besterik ez zen izan. Senarrekin elkarbizitzen hasi zirenean , Fidelek ziurtzat eman zuen bere iloben etxeetan etxeko lanak senar eta emazteen artean erdibana partekatuko zi rela, be ste posibilitaterik ez zitzaiola haien belaunaldiko inori burutik pasako. Ba da, ez. Fidel en harridurarako, bi sitan joaten zitzaien bakoitzean mahai a jarri, zerbitzatu eta batu, beti Maiak edo Taniak egiten zuten. Fidel ek, holakoak ikustean, beste garai, beste kultura edo beste planetako portaera haiekin ea lotsatzen ez ote ziren galdetzen zien iloben senarrei, baina hauek us tez barregarria izan behar zuen txi ste batekin erantzuten zioten. Beste barik. Bai Maia eta bai Tania , biak batera, lehenbiziko aldiz haurdun gelditu zirenean argi ikusi zuen Fidelek: bere ilobek Frankismoaren garaiko “Emakume ezkondu perfektuaren eskulibur ua”ko protagonista bilakatzeko erabakia hartua zuten. Haurdun geratu eta, honetan ere biak bat etorri ziren , euren lanpo stuak utzi zituzten seme alabak zaintzeko. Txundituta gelditu zen Fidel hasiera batean erabaki hau kontatu ziotenean, baina ez zien ezer e san. Ongi pent satuta, beharbada, oraingoan arrazoia ez ote zuten galdetzen baitzion bere buruari. Zeren, ziur egon zitekeen Fidel bere ilobak baino aurrerakoia goa zela pent satzen zuenean? Ziur bera zela aurrerakoia, modernoa eta Maia eta Tania kont serbadore edo atzerakoiak ? Ez ote zen alderantziz izango? Alegia, Maia eta Tania ez ote ziren izango Fidelek uler ezin zezakeen po stfemini smo baten ordezkari? Bere iloben balizko ideologia horretan gizonak, senarrak, ugalketarako eta seme alaben janaria etxe ra ekartzeko tre sna hut sak bes terik ez ziren, beharbada. Gizonak instrumentalizatzen zituen ideologia p ostpatriarkal bat nolabait deitzearren praktikan jartzen ez ote ziren i biliko ilobak, galdetzen zion Fidel ek bere buruari. Horregatik aukeratu bide zituzten senar bezala eta seme alaben aita bezala arlote pare hura . Senar azkar, adiment su eta kultuago bat zuek, haiek biek esku artean zerabilten jokoa antzeman zezake teneta. Bestelako azalpenik ez zuen aurkitz en Fidelek iloben atzerako bilakaera hura ulertzeko. Bestalde, ilobek izan zuten ama ezaguturik, aurreikustekoa z en hazterakoan nahiko nahastuta ibiliko zirela. Iloben aldaketa honen arrazoia Fidelek beti bere arrebaren, haien amaren, portaeran aurkitu zuen. Judit , nes ken ama, gazte alargundu zen , Maia eta Tania unibert sitatean zeudenenean bihotzekoak eman baitzion haien aitari. Orduan, bere adineko emazte alargun batengandik gizarteak e spero zituen d olu errito guztiak bete ondoren, alabak euren ka sa bizitzeko gauza bazirela nabarituta, goitik behera aldatu zuen bizimoduz Juditek . Bizitza o soan egin nahi izan zituenak , eta emazte, ama eta etxekoandreren eginbeharrek utzi ez zizkiotenak , egiteko abagunea aurkeztu zitzaiola ikusi zuen . Eta ez zuen alferrik galduko. M unduan zehar bidaiatzeari ekin zion. Aldi berean, amak egiteari utzi zizkionak egiten ha si ziren Maia eta Tania , hala nola, etxea zaindu, familia Fidel zaindu, bizilagunen inguruko eta gizarte o soaren gaineko iruzkin kont serbadore eta morali stak landu eta adierazi... Psikologoek k onpent sazio mekani smoa deitzen diotenaren edo antzeko zerbaiten aurrean zeg oela u ste zuen Fidelek : Amak hut sik utzitako lekua edo amak , haien u stean , bete behar zuen papera betetzen hasi ziren. Azalpen hori ematen zion iloben bilakaera erdi barregarri, erdi beldurgarri hari. Azalpenik behar balu bezala. Judit , bere aldetik, etxekoandre ezkonduaren kli xetik ihes ean, beste klixe bat bihurtu zuen bere bizitza: alde batetik be stera “bere burua” bilatzen dabilen adin ertaineko emak ume zuri middle classa; yoga, homeopatia, budi smo, ekologi smo eta horrelakoak, ezagutza “nagu siago” bat erdiesteko bide bezala praktikatzen dituena. Dena dela, egia osoa esanda, kli xe horre n eskuliburuan –nonbait existitu behar den eskuliburua, hainbeste jendek puntuz puntu jarraitzen ba itu jasotako topiko guztietan ez zela erori aitortu behar zaio Juditi . Zeren, e spero bezala, bere e streinako “autoezagutza bidaia” Indiara egin bazue n ere, ez zen ohiko e saldi nazkantea k errepikatzen itzuli ; “bizitza eraldatu dit” , “daukaten apurra ematen dizute” eta horrelakoak. O stera, “matxis ta zikin batzuk” zirela e sanez bueltatu zen azpikontinente atik. Ez hori soilik, erlijio guztiak gizarte kontrolerako balio bazuten, hindui smoak horretan erreko r guztiak gainditzen zituela botatzen zion Indiari buruz galdetzen zion edozeini. Indiaren inguruko edozein solas –solasak baino Judit beraren bakarrizketak sarritan “gertatzen zaien edozer merezi dute” samur eta gupidatsu batekin amaitzen zituen . Eta gal detzen ez zionari ere. Judit en gauzak. Cadizen hilabete e skas bat aguantatu zuen. Etiopian gu sturago egon zen bere hitzetan eta luzaroago ere, baina hura ezta ere “bere lekua” ez zela erabaki zuen. Tanger, Kuba, San Frantzi sko, Nevadako ba samortua… Azken aldian haren albisteak Fuku shimatik zetozen . Lana aurkitu omen zuen bertan, eta “la saitasuna” , inork ez baitzuen mole statzen bertan. Azkeneko mezuetan Ipar Koreara salto egitea pent satzen ari zela zioen, baina bertako errejimenak iragarritak o azken berrikuntzek, mundura zabaltzeko asmoa adierazten zutenak , herrialde haren benetako intere sarekin bukatuko zutela susmatzen zuen, eta horrek atzera botatzen zuen. Bitartean, momentuz, hainbe ste urtean bilatzen ibili tako “bere lekua” Fuku shima zela zirudien. Judit en gauzak, berriz ere. Ez zen harritzekoa beraz , amaren e szentrikotasun guzti hauek konpent satzeko , Maiak eta Taniak XX. mendearen bukaerako etxekoandre baten ohiturak parodiatzen bukatzea nahigabeko paro dia, baina parodia azken finean . Horrela, arratsalde hartan, Maiaren etxean, Fidelek hirian zabaltzear zegoen gay gizonentzako erresidentzia batera joateko bere asmoa jakinarazi zienean ilobei, hauek euren oilaloka errepertorio osoa atera zuten. – Osaba, badakizu, ondo jakin ere, mila bider errepikatu dizugulako, gurekin bizitzera etor zaitezkeela. Zertan joan behar duzu egoitza batera? Jende ezezagunarekin gainera! – Ziur zaude Jonathan , zure senarra, horrekin ado s dagoena? Zer e sango luke hemen topatuko banindu? Bere sofan e serita, bere komuna erabiltzen. – Pozik egongo litzateke! Mintzatu gara iraganean gai honetaz, eta ado s egon da. Gainera, soberan badakizu a sko e stimatzen zaituela. Beti dio gauza bera, zure aburuak oso intere sgarriak direla eta beti kontuan hartzen dituela. – Tania , me sedez! Ez hartu o saba mo zolotzat! Zure senarrak eta biok ez daukagu inolako zeriku sirik bata bestearekin ! Zertaz hitz egingo genuke hemen biok arra stietan? Ziur enegarren aldiz jokoz kanpo bat zer den azalduko zidala. Edo nire e txera autoz heltzeko bide la sterrena zein den, edo auto a seguru merkeena zein den. Ezingo nuke jasan. Erre spetu os oz (zerbait e sate arren). – Osaba! Ez zaitez ha si! – Ni ha si naiz , ala? Ni ez nintzen Jonathan horrekin ezkondu. Ez dut, hortaz, hura jasateko (zer ja san?, nozitzeko!) obligaziorik. Zintzoa izan , Tania : Jonathanek ez nau jasaten, ez nau ulertzen eta nire graziek ez diote inolako graziarik egiten. Zergatik orduan egin beharko genioke bata k besteari bizitza apur bat larriago? Eta garrantzit suena dena: zuk nahikoa duzu zure bi tra steekin. Zertarako be ste tra ste handi bat etxean? – Zu ez zara inolako tra sterik. Ezta nire seme alabak ere! Maite zaituztenarekin… z er deitu behar diezu, eta traste ! – Hori d a esan behar zenuena. Egia izan daiteke oraindik tra ste bat ez izatea, baina nork ziurta dezake ez naizela la ster, hilabete edo urte gutxi batzue n buruan halako bat bihurtuko? Tania , benetan e skertzen dizuet e skaintza, ez nuen bidegabea izan nahi, badakit bihotzez egiten duzuela, baina guztion tzat aukera hoberena hau dela us te dut. Egoitza berri honetan bizilagun guztiak adineko gizon homo sexualak izango gara. Suposatzekoa da nire bizimodu, es karmentu, afizio eta manien antzekoak izango dituztela haiek ere, eta, hortaz, elkar ulertzeko po sibilitate handiagoak izango ditugula, bestelako egoitza bateko bizilagunekin baino. Eta zuen bien s enarrekin baino, zer e sanik ez. Ez dirudi bizimoduz a sko aldatu beharko dudanik bertara bizitzera joateagatik, eta momenturen batean laguntza berezi baten beharrean egongo banintz, berta ko langile espezializatu ek zaindu eta artatuko nindukete eta ez nintzateke zuentzako buruhau ste bat izango. – Beti izan zara buru gogo rra. – Norengandik ika si zenuten zuek ba? – Erabakia hartu bere hartua daukazu, ezta? –Maiak ordura arte ez zuen ahoa zabaldu eta osabaren azalpenak muturtuta entzuten egon zen. – Hasieratik e san dizuet. Eta ez egin horrelako plantarik, ez noa Ameriketara eta! Ez naiz hirigunet ik irtengo eta ohi bezala elkar iku sten jarrai dezakegu. Munduko be ste puntara alde egin duena zuen ama da. Ez bota ba niri haren erruen ardura! Elkarrizketa honen jatorrian Fidelek azken a steetan ja sotako publizitate bonbardaketa bat zegoen. Fideli “The Hills” egoitzaren inaugurazioari buruzko publizitatea heldu zitzaion publizistek erabiltzen zituzten bit arteko guztietatik. Sare sozialetatik “amaraun ” izena grafikoagoa eta zehatzagoa bazen ere, sare izenarekin ezagutzen ziren , postaz, telebi sta eta musikaren bidez streaming saioen tarteunetan . Internetera sartzen zen bakoitzean zorioneko bannerak agurra ematen zion. Po sta fisiko bidez ere heldu zitzaion publizitatea! Etxeko portaleko postontzian, normalean trafiko isunak eta smart fridge n aurretiko ereduarekin jarraitzen zuten supermerkatu eskasen publizitatea iristen zen lekuan ere, The H illsen publizitatea jaso zuen. Horrelako komunikazio biderik oraindik exis titzen zenik ere ez zekien Fidelek , azkeneko bi hamarkadetako momenturen batean, noizbait , desagertu zela pents atzen zuen , telefono eta telebista analogikoak bezala, zaratarik egin gabe baina erabat . Baina ez, norbaitek oraindik gutunak banatu behar zituen, Fidelek berari zuzendutako bat jaso baitzuen, The Hill s egoitza k igorria , arrosa koloreko gutunazal batean. Arrosa! Zer demontre! The Hillseko jende haiek k lixe eta e stereotipoak jarraitzen bederen onak zirela bazirudien . The Hill s proiektuaren atzean marketin kanpaina eraginkorrak di seinatzen trebea zen norbait bazegoela argi geratu zen. Zeren Fidel egoitzaren zerbitzuen target zehatza zen, horretan ez zegoen zalantza edo ezbairik, baina horretaz gain, The Hillsen zerbitzuen eskaintza, zerbitzu horiekiko irrika eta beharrizana piztu zitzaizkion momentu zehatzean heldu zitzaion. Itua! Hura zen g arai haietan produktu edo zerbitzu bat bere balizko publiko objektiboarekin lotzeko erdietsitako eraginkortasun maila. Mundu guztiaren, gizabanako bakoitzaren , datu demografiko, ekonomiko eta sozialak , ideologia, erlijio eta sines menekoak barne, kont sumo ohiturei jarraituz antzeman zitezkeen, erraz. Fidelen kont sumo joeren aztarn ak edonon bilatu e ta jarrai zitezkeen, hala nola I nterneten, sare sozialetan, s treaming bilaketetan eta antzekoetan . Guzti haue tan uzten zituen arra stoek, bere preferentzien, bere bizimoduaren zantzuak ematen zituzten. Eta zantzu guzti horiek bildu nahi zituenak eta haiengat ik diru nahikoa ordaintzera pres t zegoen edonork, er raz jakingo zuen Fidel adineko adinekoa izaten hasia gizon homos exual, ezkongabea, bikoterik gabea zela, ika sketa eta kultura maila altuduna eta diru sarrera maila er tainaltuduna . The Hill s, Fidel entzat , eta honen segmentu demo sozioekonomiko bere an s artzen ziren entzat , produktu edo zerbitzu ezin egokia goa zen. Bere bizitzako be ste momentu batean, antzeko publizitate era so batek Fidel zeharo haserretu eta de seroso sentiaraziko zuen, eta paranoia apur bat eragingo zion ere. Esaterako, helbide gayren batean oporrak pa satzeko publizitatea heltzen zitzaionean bezala. Edo, zer e sanik ez, viagra edo antzeko botikaren baten e skaintza heltzen zitzaionean. Antza, Fidel , gay eta ezkongabe izateagatik soilik, etengabeko erekzio baten bila ibili behar zuela aurretik suposatzen zuen “norbaitek”, marketin dep artamentu batek edo. Baina ez horrelakoetan bakarrik, be stelako publizitate txundigarriagoak heltzen zitzaizkionean ere bere onetik ateratzen zen Fidel , adibidez, auto edo motor gare sti bat ero stera bultzatzen zuten iragarki pert sonalizatuak heltzen zitzai zkionean. Zertarako nahiko zuen berak motor bat?! Urtean hirurehun egunez euria egiten zuen hiri batean!! Baina oraingoan … oraingoan as matu zuten! Ju stu Fidel bere kabuz bizitzen jarraitzeko egoeran bazegoen edo ez zalantzan ha si zenean… horra! The Hill s! Bertan eguneroko bizitzaren eginbeharrak, otorduak, etxearen eta arropen garbiketa eta antzekoak ahaztu ahalko zituen . Ez hori bakarrik: bere burmuinak noizb ait behar bezala edo ohi bezala ibiltzeari uzten bazion, profe sional aditu eta pre statuak izango zituen inguruan, mediku, erizainak eta guzti. Hau guztia edozein legezko egoitzak eskaintzen zuen, baina The Hill sek gainera Fidelen gustuetara egokitzen zen inguru bat eskaintzen zion. The Hill seko gainerako bizilagunak ere, Fidel aukeratzeko erabili zituzten bide eta irizpide berdinekin auker atu bazituzten , orduan, Fidelen antzekoak izan behar zuten , eta, hortaz, ziur The Hill sen ez zela fulbol partidarik iku siko, ziur lumak noizbehinka edo etengabe botatzeagatik inork ez zuela kopeta kizkurtuko… ziur Kylieren erretratu bat egongo zela gela nagu sian! V Fear is stupid. So are regrets. Beldurra ergela da. Damuak ere badira. MARILYN MONROE Eguna heldu zen. Zeren eguna? Nola deitu ekintza hura? The Hill s egoitzan biztanle berriak onart zeko eguna iritsi zen. Harrera ekitaldia deitu beharko litzateke hortaz, baina ekitaldi berezirik ez eg itea erabaki zuten jabeek. O spitaleratze baten antzeko zerbait bezala zen, baina The Hill s ez zen o spitale bat, eta bertan sartzen zirenak ez ziren behin behinean edo aldi baterako sartzen , euren bizitza guztirako baizik, edo asmo horrekin be hintzat hasiera batean. Beraz , nahiz eta edozein momentuan iritziz aldatzeko eta The Hillsetik alde egiteko aukera izan, bertara egun hartan sartzen ziren guztientzat egun hura euren bizitzetako une esan guratsu bat izan behar zuen, mugarri bat. Hala ere, Alainek eta El enek zeremonia berezirik ez antolatzea eta egoiliarren harrera naturaltasun osoz maneiatzea erabaki zuten, azken orduko deser tzioak saiheste aldera. Egoitzaren sustatzaileek antolatutako pro mozio kanpainak soberan frogatu zuen bere eraginkortasuna eta, haren ondorioz, eskainitako plaza guztiak inaugurazioaren aurretik erreserbatuta zeuden. The Hills, hortaz, egoiliarrez bete bete eginda egongo zen a teak irekiko zituen egun hartat ik has ita. Ez zen gela hut s bat ere geldituko. Hura bezalako negozio baten etorkizunaren inguruko zalantzak balitu norbaitek, bezeroen berehalako erantzun hark argitu ko zizkion : gizartean halako zerbaiten beharra bazegoen, eta sustatzaileek , Alain ek eta Elenek , beharri zan hori detektatzen jakin zuten. Han zeuden ba da biak irekiera egun hartan, The Hill s etxeko sarrera nagu siaren atzean, bizilagun berriei iristen ziren unean ongietorria emateko. Gurutz aontzi baten ontziratzea ematen zuen egoerak. Alainek eta Elenek haren izenagatik deituz agurtzen zuten iristen zen bezero bakoitza aurretik ika siak zekartzaten bakoitzaren hazpegiak , zerbitzari batek harrera edari bat e skaintzen zion heldu berriari alkoholik gabekoa, egunaren orduagatik eta hauen adinarekiko begiruneagatik, kafea, tea, zukua edo freskagarriren bat . – Egunon Fidel , ongi etorria zure etxera , gure etxera –Alainek, irribarre batekin lagundu zuen bere agurra, Fideli eskuineko eskua luzatu eta ezkerrekoarekin bizkarrean txalotxo bat ematen zion bitartean, bizitza o soan elkar ezagutu balute bezala, nahiz eta Fidelek bere erre serba I nternet bidez egin bazuen ere . Alain Mora naiz eta Elene Ariasek laguntzen nau. The Hil lsen sustatzaileak gara eta hau zure etxea bihurtzeko prest gaudela esan nahi genizun. – Eskerrik a sko –erantzun zuen Fidelek , ezezagun haren gehiegizko konfiantzaren aurrean harrituta eta me sfidati . Nire iloba Tania da hau. Honaino ekarri nau berak eta maletak garraiatzen lagundu ere. Fidel “Fidel ” zen, Alain eta Elene haientzat , eta ez “Arruza jauna ”, ezezagunen aurrean espero zit ekeen bezala. Argi zegoen beraz The Hill s ez zela hotel bat ezta gurutz aontzi bat ere , lagun talde bat baizik, edo familia b at, edo formalitate gutxiago es katzen zituen bestelako ingurumenen bat . Hori horrela izanik, Alain eta Elene ez z ihoaz en trajez jantzita, hain egun seinalatu batean , enpre sari bat bere negozioa zabaltzerakoan edo hotel baten jabea bezeroekin biltzerakoan joango litzatekeen bezala. Ka sual e stiloan jantzita zihoaz en os tera, txinoak eta bo ston alkandora Alainek eta eguneko jantzi arrunt bat Elenek. – Ongi etorri Fidel –Elenek ere mutua ez zela frogatu nahi zuen . Kaixo , Tania , pozten nau zu ezagutzeak. Har ezazue kafea la sai, pre sarik gabe. Bitartean Erikek eta A lexek ekipa jea gelara igoko d izuete. Erikek eta A lexek ezta ere ez zeramaten “zerbitzari” bate n ohiko uniforme bezala uler zitekeena, baizik eta gimna siora joateko edonork jantziko lituzkeen arropa tekniko, eroso, ergonomiko, elastikoak . Zehatz izateko, “edonork” ez, kirolari edo atleta profe sional batek jantziko lituzkeen arropak ziren haienak . Ez soilik arropak, hau en azpian antzematen ziren gorputzak ere atleta batenak edo modelo batenak edo atleta modelo batenak ziruditen: gihar hut sak, inolako gantzuren zantzurik ere ez, gazteta sunez, indarr ez, potentzia z, erre sistentzia z, eraginkorta sunez gainezka . – Ez zara lehenengoa –jarraitu zuen Alainek . Be ste bizilagun batzuk badaude dagoeneko euren geletan, maletak zabaltzen edo dena delakoa. Baina azkena ezta ere ez zara, be ste asko baitaude oraindik heltzeko. Guztion aurkezpena egiteko eta elkar ezagutzen ha steko, harrera bazkari bat pre statu dugu eguerdian. Ordura arte, zu ere zure gelan in stalatzen ha s zaitezke zure gu stura, eta, zerbait behar izanez gero, hemen gaituzu. Fidel eta Tania ri mutil gazte irribarret su bat hurbildu zitzaien edariz beteriko erretilu batekin. Izokin koloreko niki –estu bat, beige koloreko praka laburrak eta running egiteko zapatak zeramat zan. N ikiaren bularrean zeraman txartel batek “ Lukas ” deitzen omen zela zioen. Fidel eta Taniak , kikara bana hartuta, es kerrak eman zizkioten Lukasi eta harrera gelaren txoko batean seinalatu zizkieten eserlekuetan eseri ziren kafea hartzen. E seri eta berehala Taniak eserleku haiek ergonomikoak zirela nabaritu zuen . Horien antzeko es erlekuak ezagutzen zituen, baina ez zituen sekula etxe partikular batean iku si, dendetan baizik . Taniak bazekien jendea d ekorazio dendetan sartzen zela horrelako eserlekuetan jesartzeko , haien ergo nomia probatzeko aitzakiarekin, baina deskant satzeko, lasaitzeko eta s iestatxo bat ere botatzeko asmo ezkutuarekin; baina sekula inork ez zituen ero sten, hain ziren gare sti. The Hill sen harrera gela b orobila zen. Zoruan jatorrizko oholtza mantendu zuten, leunduta eta be rnizatuta hori bai, kalitate handiko zurezko a baitzen. . Erdian, zuraren gainean, artilezko alfonbra b orobil bat zegoen, Joan Miroren koadro batean inspiratutako irudiekin apaindutakoa. Alfonbraren gainean, zur gorrizko mahai b orobil bat, zutabe salomon dar baten antzeko oin bakarrekoa . Eta mahaiaren gainean beirazko loreontzi erraldoi bat, lore fre skoz betea. Fidelek ez luke bere burua inoiz dekoraziozale edota botanika zale bezala definituko, baina gay zen, eta urte ugari zeramatzan gay inguruetan murgilduta, eta o smos iagatik edo, loreontzi hura Alvar Aalto arkitektoaren diseinu bat zel a bazekien, eta lore haiek hego afrikar jatorrikoak zirela ere. Kafeak bukatuta gelara igo ziren Fidel eta Tania . Honek akat sen bat aurkitu nahi zion lekuari, zikinkeria, jabeen edo langileen heziketa txarra edo bortxa, saguak, armiarmak, arratoiak … batek daki! Os aba Fidel azken momentuan iritziz aldatzera bultzatuko lukeen zerbait. Baina ezerk ez zion ahoa zabaltzeko abagunea e maten. Guztia zegoen g arbi, txukun, berri, us ain atsegina zerion etxeko txoko guztiei, langileak jatorrak ziren. Baina Tania ez zen i silik geratzen direnetarikoa, ez zitzaion gu statzen i silarazi zezatela: – Bai, egia, dena dago ondo, den dena. Susmagarrieg ia deritzot hainbe steko txukunta sun eta jatorta sunari. E streinako eguna da. Hemendik a ste pare batera iku si beharko genuke hau nola doan! Etxeari u sain ona dario, baina nik zerbait arraro usnatzen dut hemen. – Tania , arren. Badakit ni zaintzeko, babe steko , egiten duzula guzti hau, baina la sai gera zaitezen ekarri zaitut gaur. Ez zaitez kezkatu. Nagu sia naiz dagoeneko. Badakit nire burua zaintzen. Joan la sai hortaz etxera. Telefonoz hitz egingo dugu. Gainera nahikoa lan badaukazu zuk zure etxea senarrar engandik zaintzen. – Osaba! – Ados, ado s. Txantxetan zen. Momentuari tent sioa kentzeko. Osabari mu su eman eta alde egin zuen Taniak. Bakarrik gelditu zen Fidel bere etxea izango zen gelan. Bizitza o sorako? Geratzen zitzaion bizitza o sorako? Inork ezin deza ke sekula horrelako zerbait ir mo ziurtatu edo ezeztatu. Inork ez daki ziu r bizitzak nora eramango duen, b aina bizitzaren ortzi muga hurbilago sumatzen d en neurrian, era horretako aldaketak egiteko epea eta aukerak murrizten doaz. Hori zen Fideli momentu hartan buruan it satsi zitzaion gogoeta. Hura izango ote zen bere gela bizitza o sorako? Zer zen “bizitza o soa”? Zenbat urte? Zenbat urtez ja san beharko zue n hormetako kolore hura? Ze kolore zen hormetako hura? Izokina? Melokotoia? Eguerdiko ordu bietan Fidel egoitzako jantokira j aitsi zen. Guztira hamahiru lagun izango zirela e san zioten, baina jantokira sartzean lau be sterik ez z ituen topatu oraindik bertan. Solasean zeuden jantokiko bazter batean eta edari bana zeukaten jada e skuetan itxaronaldia girotzeko . Momentuz berdinduta zihoan markagailua: bik garagardoa hautatu zuten eta be ste bik ardoa –beltza . Sentsazio on gehiago Fidelentzat : zirudienagatik a bstemioek ez zuten ordezk aritza handirik izango The Hills en. Laur en agurrari erantzun zion Fidelek eta haiekin solasean ha si aurretik, “ Erik” izena bularrean idatzita zeraman zerbitzari baten galderari erantzunez –maleta garraiatzaileetako bat izan behar zuen, uniformea aldatu zuena , garagardoaren faborean eraldatu zuen markagailua. Jairo, Abel, Bruno eta Eloi ziren jantokira Fidel baino lehen heldutakoak . Erretiratuak laurak, Fidel bezala, baina jatorri eta e skarmentu ezberdinekoak. Jairok , une ha rtan hitz egiten ari zenak, urte luzetan ile apaindegi bat eduki zue la azaldu zien. “Hau u stekabea, hau!”, pent satu zuen Fidelek , ironia bere baitan gordez. Metro bat eta hirurogeita bost zentimetro neurtzen zituen Jairok, hogeita bost kilo zeuzkan –edo horren antza behintzat , UVA izpiek ki skali tako azala, ile hori eskasa baina maisuki atondua –tintatua ziurrenik eta Kardashian ahizpetako bat en nobio raperoak jantziko lituzkeen arropekin jantzita zihoan. Laburbilduz, haren itxura festatik datorren edo festara doan jakin ezin daitekeen gaztetxo zaharkitu batena zen. Azken finean estereotipoak ez dira diskriminatzeko sortzen, energia aurrezteko baizik. – Nik ia bost urte daramatzat erretiratua –azaldu zuen Fidelek , elkarrizketa neutro bat sustatzeko, inoren susmo edo aurreiritziak piztu gabe , baina hori baino lehe n ia berrogei urtez petrolio findegi batean lan egin nuen. – Ez dirudi gay batentzat ingurune oso egokia. Lesbianaz mozorrotu behar zinen, segurt asun botak eta fl anela alkandorak jantzita? –Hori izan zen Jairoren erantzuna, ez zuzentasun politikoa, ez heziketa ona , ezta ezezagunekin hitz egit erakoan espero den zuhurtzia ere axola ez zai zkion norbaitena . – Antzeko zerbait, egia esan beharra badago –erantzun zuen Fidelek harrituta , lagun artean zegoela baieztatuta , baina behintzat ez nuen ilea lisatu edo kardatu behar, eta berrogei urtez egunero berrogei minutu aurreztu nituen ile lehorgailuarekin eta lo egiten eman nituen. Fidelek eta Jairok topa eg in zuten kopekin, bestearen hitzetan sozietate sekretu baten pasahitza ezagutu balute bezala. Fidelek Jairoren kopa berea baino askoz handiagoa zela ohartu zen eta garagardo gehiago zeukala. Abel eta Bruno a rdo beltzarenak ziren. Alkandora estanpatu bana zeramaten soinean, akatsik gabe lisatuak, ikusgarriak baina ez zalapartatsuak, alaba fashionista batek onartuko zituenak, baina baita ama zikiratzaile batek edo amaginarreba boikotatzaile batek ere. Abelek alkandoraren eskuturra botoiz lotua zeraman eta Brunok buelta emanda, baina biek praketatik kanpo zeramatzaten alkandorak eta hala ere tripontzia antzematen zitzaien –horre lakoak disimulatzeko ez zegoen zer egiterik . Biek Fidelek baino ile gehiago zeukaten arren, labur labur moztuta zerama ten, urrituz zihoala disimulatzeko. Biek ere, bukatzeko, betaurrekoak zeramatzaten, luxuzko marka deigarridunak, haien alkandorak bezala , diskretuak ez zirenak baina xelebreak ezta ere. Beste estereotipo bat ziren haiek, argi zeukan Fidelek , oximoron bat z irudiena: eskuineko gayak, gay kontserbadoreak. Fidelek bere bizitzan kontraesan bizidun haietako askorekin topo egin zuen eta bazekien estereotipotik harago haien artean denetarik zegoela. Haietako batzuekin munduar en amaieraraino joango litzateke, eta beste batzuei, aldiz, piolet bat buruan sartuko lieke . Baina halako sentimendu kontrajarriak politika espektroko edozein koloreko lagunek eragiten zizkioten. Abelekin eta Brunorekin zehazki , susmoa zeukan ez zuela politikari buruz hitz egiteko arazorik eduki ko. Bera baino zuhur rago eta heziketa hobeagokoak zirela apustu egingo luke. Halako pertsonak eta halako gayak ezagutu zituen bere bizitzan, ideia politiko, etiko edo erlijioso errotuak zeuzkaten pertsonak, baina batez ere izugarri adeitsuak zirena k; bere burua beti defendatuko zutenak, eta iraintzen bazituzten atzera egingo ez zutenak, baina aldi berean elkarbizitza lausotuko zuen gatazkarik sekula sortuko ez zutenak. Bere pelikuletako bat eraikitzen ari zela jabetu zen Fidel . Abel eta Bruno , biak, kazetari izandakoak ziren. Telebi stan la n egin zuten, biek, euren karreren zatirik handienean. Ezkonduta zeuden –elkarrekin eta bi seme zeuzkaten, bikiak. Semeei gura soak –aitak , kasu honetan zaintzeko zama arindu nahi zieten. Topiko homofoboan erortzea saihe stu nahi zuten, hot s, gayek s eme alabak izaten ahalegintzen direla, edonolako bitarteko “antinatural” eta lege “trikimailu ak” as matuz eta saiatuz, soilik zahartzaroan nork zaindu izateko. Ez, Abelek eta Brunok semeak izan zituzten Indiako emakume baten umetokia alokatuz pertsona bat, giza seme bat , mundura ekarri, hazi eta hezi nahi zut elako, euren bizitzen zentzua zentzuaren zati garrantzitsu bat bederen horretan zetzala sines ten zutelako. Baina semeek azkenen ean bi irit si baitziren, e san bezala euren bizitzak a skatasun o soz eraiki behar zituztela u ste zuten ere, gura soek –aitek beraiena er aikitzen ahalegindu ziren bezala. Une hartan seme biak atzerrian bizi ziren. Batek Era smus ean ezagutu zuen ne skalaguna, eta harekin ezkondu berri zen Irlandara. Be stea Indiara bidaiatu zuen bere jatorria ezagutzeko eta be rtan gelditu zen, Bangaloreko os pitale batean lanean. Horrela, egun batetik bestera, lauren etxea izandakoa handiegi geratu zen bientzako bakarrik, eta “habi a hutsaren sindromeak ” jota, etxe txikiago batera aldatu ordez, aukera hobea iruditu zitzaien Abel eta Brunori The Hill sen gela bat hartzea. Bai, informazio hau guztia metrailatu zieten taldeko beste hiruei, txandaka baina etenik gabe, gainerako bizilagunak jantokira iri sten zihoazen bitartean. Sakelako terminalak atera eta semeen argazki eta bideokin ere eraso egin zieten ihes egiterik ez zeukaten hiru presoei, hitz egiteari utzi gabe beti. Fidelek zurrutada batez edan zuen bere garagardoa. Horrelakoak izan behar zuten bere bizilagun guztiak? Bazkalordua baino lehen alde egin beharko zuen The Hillsetik? – Ni ez –esatera ausartu zen Fidel, bikoteak bere binakako bakarrizketan arrakala bat utzi zuenean . Ni ez naiz sekula ezkondu. Eta ez daukat seme alabarik ezta. Nahikoa daukat nire ilobekin. Eloi mediku –pediatra erretiratua zen, ezkongabea eta seme alabarik gabekoa Fidelekin zeriku siren bat bazeukan . Hitz gutxikoa izan zi tekeen edo , agian , ezkondutako bikotearengandik jasotako informazio oldarraldiak kikilduta utzi zuen eta ez zen ezer esatera ausartzen. Aurkezpen hauek gurutzatzen zituzten bitartean gainerako egoiliarrak iristen joan ziren. Batzuk elkarrizketara gehitu zi ren eta beste batzuek euren taldetxoak egin zituzten. Hamahiru aurpegietatik guztiak ez ziren Fidelentzat arrotzak, ezta honen oroimen ahulduarentzat ere. Hiri txiki batean bizi ziren , edo ez ziren hiri handi batean bizi behintzat , eta hortaz, adin antzeko hamahiru gi zon homo sexualen artean , probabilitate handiak zeuden noizbait elkar iku si edo elkar ezagutu iza naz. Elkarrekin noi zbait txortan egindakoak izatearen probabilitate handia bazegoen ere. Eta ez hori bakarrik: noizbait, bizitzan zehar, bikote harreman bat mantendu izana ere probabilitateetan sartzen zen. Hori zen Fidel igarri nahian zebilena, ezkonduen bikoteak bere planteamendu existentzialak eta kudeaketa domes tikoak “laburbiltzen” zituen bitartean: hamabi lagun haietariko baten batekin oheratu o te zen noizbait? Eta bikote bat o satu zuen haietariko batekin? Edo batekin baino gehiagorekin? Eta, hala gertatu bazen, oroituko ote zen? Hainbe sterako emango zion bere oroimen ka skartuak? Alain eta Elene sartu ziren orduan jantokian. E strein ako eguna zenez, harrera bazkarian heldu berriekin egon nahi zuten, hauek ongi etorriak sentitzeko eta beraiek The Hill s proiektuaren inguruko argibide gehiago emateko. Behin mahaian e serita, otorduez mintzat zen ha si ziren: – Eskarmentu eta sona handiko sukaldari bat kontratatu dugu –Alainek, sukaldeko kontuak Eleneri uzteak matxi smo it xura eman go zukeelako , zuen guztion nahiak ahalik hoberen a setzen ahaleginduko dena. Orokorrean, janariak o sasungarriak izango dira, “gure” adinean gomendaga rria denez –egoiliarretako gazteenak Alainek baino hogeita hamar urte gehiago zeuzkala ikusita, amarru hau lekuz kanpo geratu zen . Koles terola, diabete sa, azido urikoa eta kezkatzen gaituzten arazo horiek guztiak zainduko dira menuan. Gaixota sunak ekidin beharko di tugu , guztiok elkarrekin denbora luzean egon nahi badugu, ezta? Barre egin zi oten txantxari, batzu ek. Fidel ostera is ilik egon zen, lehen egunean hanka sartu nahi ez zuelako, baina berak janariekin ez zeukala hainbe sterako begira menik e san nahi zuen. Lekak , zerbak eta antzeko jaki geza eta goibelak jatera behartuko zutenaren beldur zen, baina bere jarrera aditzera emateko abagune hobe bati itxarotea erabaki zuen. Alainek The Hillsen egingo ziren janarien ustezko bertuteak goraipatzen jarraitu zuen. Gatz gutxirekin prestatuko zirela eta azukrerik gabe, barazkiak mahaiaren protagonistak izango zirela , esneki gaingabetuak erabiliko zituztela, okela gorriaren “b ekatua n” noizbehinka soilik eroriko zirela , eta horrela. Horiek guztiak entzu tean, maletak azkarre gi ez ote zituen desegin galdetzen hasi zion Fidelek bere buruari. Txuleta bat ardo botila batekin afaldu nahi bazuen, bere gelan ezkutuan ibili beharko zuen ala? Drogak hartzen ibiliko balitz bezala? Bere adinean? Fidel gogoeta horietan beldurrez murgilduta zebilela, Jairok , ile apaintzaile ohiak, Alainen di skurtsoa moz tu zuen: – Primerakoak deritzet ideia horiei. Benetan ondo egiten duzue la osasuna zaintzen saiatzen zaretenok. Baina gainerakook, elikagaien osasungarritasunari hainbes terako garrantzia ematen ez diogunok, zaporeari baizik, ja ki ez hain o sasuntsuak es kurat zeko aukera izango al dugu? Nik behintzat ez diot arazo handirik jarriko sukaldariari, ia edozer gustatzen zait, koip e, gatz, azukre edota pikante as ko baldin badauka. Jarri zuten a urpegiagatik, Elenek eta Alainek ez zuten horrelakorik e spero. Atakatik irteten saiatu zen Elene: – Esan bezala, guztien nahiak betetzea da gure xede a. Baina ulertu beharko duzue zuetako bakoitzarentzat menu ezberdin bat pre statzea ezinezkoa dela . Orain guztiak elkarrekin batera bizi zarete, zuen independentzia mantenduz, jakina, baina jada ez zarete bakoitza bere ka sa biziko. Taldearen bizimodura nolabait moldatu beharko zarete . – Noski, horretan ez dago zalantzarik –Jairo ez zen hasierakoan is iltzen direnetarikoa, antza , baina hori horrela izanda, taldeari gal detu beharko genioke, ezta? Mahai inguruan e seritako hamahiruek baietz xuxurlatu zuten eta buruarekin azpimarratu. – Zer u ste duzue, niri bizilagunok? –jarraitu zuen Jairok Arazorik edukiko al zenukete gure etxe berri honetako otorduak erabat o sasuntsu ez balira? Zurrunbilo bat zabaldu zen. Guztiek aldi berean erantzun nahi zuten eta ez zen adierazpen argirik entzuten, baina erantzuna –guztiena nolabaiteko arrisku kardiobaskularraren aldekoa zela nabari zitekeen. – Mora jauna, Arias andrea –Jairok , berean , badirudi , The Hills en biziko garenon ustean, elikaduren onuragarritasuna ez dela horren garrantzit su. Adin bat badaukagu, gure gorputzak ez dira, eta jada ez dira sekula izango, modelo gazte batenak. Al ferrik atsekabetu eta deprimituko ginateke lo ditzeak kezkatuko bagintu. Badakigu hil egingo garela, ziur gainera, eta ahoan sartzen dugun edozer hainbeste zaindu eta begiratzeak ez du hori aldatuko. – Hori, hori! –Eloik ustekabean salto egin zuen . Ongi dakigu hori egun. Egun gai honen inguruan ikerk etak badaude eta badakigu elikadurak bizitza zenbatean luzatu edo laburtu dezakeen. Eta ez da hainbes terako: hilabete edo urte e skas batzuk be sterik ez dira elikadurak eragin dezakeen dif erentzia. Hilabete horien ordainean hainbesterako ardura eta sakrifizioak merezi ote duen, bakoitzaren erabaki subjektibo bat da. Egia da Japo niako e skualde batean, ehun urte baino gehiagoko at so eta agure ugari bizi d irela, eta hauek arraina eta barazkiak be sterik ez d ituzt ela jaten, eta horiek ere kopuru murritzet an. Baina nik behintzat ez nuke nahi adin horretara heltzea horrela bizitzeko. Ez dut nahi bizitzak e skaintzen duen gozamen gutxienetako bati uko egitea, bizitza bera zalantzazko epe labur bat luzatzearren. Zertarako bizitza luzatu, bizitza bera ezin baduz u gozatu? Txalo egin zioten mahai inguruko hamahiruek , ado s zeudela adierazteko. – Ba… Alainek ez zekien zer e san, baina ezus tea di simulatzen ahalegindu behar zuen guztion iritzia hori baldin bada, eta e san dugunez, taldearen bizimodura egokitu behar badugu , instrukzio berriak helaraziko dizkiot sukaldariari, otordu ak guztien gu stukoak izan daitezen , ahal den neurrian . Ez zegoen ziur e san berri zuenak inolako zentzurik zuenetz, baina i sildu, ir ribarre egin eta ardoz beterik zeukan edalontziari zu rrutada luzea eta sakona eman zion. Mahai bakar haren inguruan zeuden guztiak bazkaltzen ha si ziren, albokoekin, ingurukoekin solasean zebiltzan bitartean. Aurrerantzean lauzpabo st lagunentzako mahaietan antolatuko zen jantokia. Fidelen susmoak aldatu z zihoazen : bai, bazirudien ideia ona izan zela The Hill sera aldatzea. Ha siera batean susmatu zuena k baino gehiago k lotzen zuen gainerako bizilagunekin. Antza. Bazkaltzen zuten bitartean , Fidel ek bere bizikide izango zirenetariko beste batzuk ezagut zeko parada izan zuen. Bere ezkerretara, harrera bazkarirako antolatutako mahai zabalean, ezagutu beharko lukeela susmatzen zuen aurpegi horietariko bat zeukan, baina bere burmuinak ez zion izenik edo historiarik egokitzen. Nor, noiz, non? – Barkatu, baina oroimenaren hondatzea diagnostikatu didate eta, zure aurpegia ezaguna egiten zaidan arren, ezin dut gogoratu zertaz –horrela hasi zuen Fidelek solasa, badaezpada . Litekeena da elkar ezagutzea eta zutaz ez gogoratzea, baina baita noizbait telebistan zure aurpegia ikusi izana eta orain ez identifikatzea. – Kasu honetan gauza biak gerta daitezke –erantzun zion ezkerreko aurpegiak . Joel naiz. Eta nire oroimena miragarria ez bada ere, orain dela urte pila elkar ezagutu genuela esango nuke, biok oso gazte ginenean, eta lagun k omunen bitarteko gizarte harremana izan genuen. Denbora asko igaro da, jende asko eta aurpegi asko. Normala da ez oroitzea. Bestalde, aktore naiz, aktore izan naiz urte hauetan, Joel Soto izenarekin, eta litekeena da, baina probabilitate txikiarekin, telesailen batean edo antzerkian noizbait ni ikusi izana. Probabilitate txikiarena ez diot zure kultura edo ikus entzune zko produkz ioetarako zaletasuna zalantzan jartzea gatik, nire karrera ez dela ko izar batena edo lehen mailako pertsonaia batena izan baizik . – Joel! Jakina gogoratzen naizena. Bai, benetan denbora igaro dela. Eta ez soilik denbora. Hainbeste gauza! Noski gogoratzen za itudala. Zein ederra zinen! Tira, oraindik ere bazara, ulertuko didazu. Ederra dena, bizitza osorako bada. Baina orduan txundigarria zinen. Lelotuta nengoen zugatik. Hori bai gogoratzen dudala. – Benetan? Ondo dago jakitea, sekula ez zenidan esan eta. – Ez. Mutil bat benetan gust uko dudanean, benetan gogoko, blok eatzen naiz. Oraindik ere gertatzen zait, baina ez orduko maila geldi arazlean. Herabetasuna du izena. – Nik, ostera, asko erakartzen ninduzula gogoratzen dut. Tipo adimentsu, kultu, interesga rri eta apur bat misteriotsu bat bezala ikusten zintudan. Zure gustukoa izatea nahi nuen, baina apur bat ikaratzen ninduzun. Umemoko bat bezala ikusten ninduzula uste nuen. – Baina ni zu bezain umemoko banintzen orduan! – Ni baino bi edo hiru urte gehiago zene uzkan (dauzkazu), eta hori orduan asko zen. – Ba ondo dago jakitea, tentel aurpegi hau jartzeko. Barkatu zakar baderitzozu galdetzera noana, baina zalantzak aldentze aldera, orduan proposatu banizu nirekin afera bat izateko prest egongo zinen? – Zalantzari k gabe. – Hau mozolo parea. Zenbat denbora galdua. Barre egin zuten biek. Bien arteko hura bi adineko helduen arteko elkarrizketa heldu bat izan bazen, zergatik sentitzen zen Fidel orduan nerabe memelo bat bezala? Lehen plater eko barazkia k plantxan aurrean zeuzkatela , hasi zuten solas hura egunean jartzeko sesio luze bat bilakatu zen, elkarrekin egon gabeko hogeita hamar urte baino gehiago barne hartu z ituena. Elkarrekin harremana izan zuten garaiko lagun guztiak ekarri zituzten gogora. Hai etako askorekin bai Fidelek edota Joelek harremana izan zuten gerora, beste batzuk ordea bien timelinetatik desagertu ziren, eta beste batzuk, azkenik, ez ziren jada haragi hilkorra, oroimen hutsa baizik. Interpretazioaren munduan Joelek emandako hasierako urratsak larunbat goizetako haurrentzako telesaio batean izan zirela gogoratzen zuen Fidelek . Fidel txunditzen zuen bezala, bere edertasunak kamera ere txunditzen zuelako aukeratu zuten castingean. Horregatik eta, nahiz eta hogei urte baino gehiago izan, behar bezala karakterizatuta, hamalau urteko nerabe baten itxura eman zezakeelako. Zurrumurrua, hiri ko ndaira ere bazebilen, saioaren ekoizlearen zaletasun harrapa riak eta hone k talentu gazte, eder eta lagunkoiak aurkitzeko zeukan senak hautaketan zer esan a izan zutela. Hautatuak izan ez ziren guztien bekaizkeriak puztuta zihoan esamesa eta, hortaz, Fidelek beti berrogeialdian gorde zuen. B aina telesaio haren aurkezle guztiak, bere sasoi ezberdinetan, beti mutil oso gazte, eder eta homosexualak izanak ez z uen tukua aldentzera laguntzen. Fidelek Joel haurrentzako telebista kate hartan –zeinaren izena ezin den aipatu, milioidun demanda baten mehatxupean gogoratzen zuen, baina ordutik honen karrera noraezean ibili zen, irismen murriztuko kateek ekoitzitako telesailetatik antzerkira, Joelek bera k azaldu zionez bigarren plater aren aurrean –legatza lurrunera . Zinema industriak, beste kultura aurreratuagoetan eta lekuko profesionalen ametsetan soilik existitzen den izaki mitologiko horrek, ez zuen sekula Joelen atea jo. Ez zen inoiz iz ar bat izan –azalpen hau sobera zegoen, zeren, hala izan balitz Fidel jakinaren gainean legoke , baina bere ogibideaz bizitzea lortu zuen urte haietan guztietan . – Harro nago horretaz, hain gaitzetsia baitago gure ogibide hau herri honetan. Joelen hitzalditxoari kirats de satsegin bat usnatzen hasi zitzaion, baina Fidelek irribarretsu aditzen jarraitzen zuen. – Nire maisua izandako Augusto Cappelloren tailerrean interpretazio irakasle izan naiz ere. Alajaina! Hura zen ba kiratsaren iturria. Fidelek Cappelloren beste kreatura batzuk ezagutu zituen iraganean. Gazteak izan ohi ziren, neskak eta mutilak, itxura ederrekoak orokorrean, “ama, artista izan nahi dut” esan zutenetakoak, edo hori esan ez bazuten ere, ideia hori buruan zeukatenak , oin punta adin helduan sartu zutenean tenperatura probatzeko. Zine edo telebista pantailen bestaldean egon nahi zuten gazteak, eta ahalik hoberen prestatuta egon nahi zutenak “aurkituko” zituzten unerako. Asmo horrekin interpretazio akademietan edo arte dramatiko eskoletan matrikulatzen ziren, eta hautatu gutxi batzuek, normalean aurretiko prestakuntza bazeukatenak, Augusto Cappelloren aukerako tailerrean onartuak ziren. Fidelek ez zekien nolako teknika sektario eta proselitistak erabiltzen zituen “maisu” argentinarrak, baina ezagutu zituen ikasle iniziatu guztiak eraldatuta irten ziren zorioneko tailerretik, batez ere aktore ogibidearen inguruko diskurtsoari zegokionez. Erne ez zegoen edonori jaurtitzen zioten hitzaldi txoa, inork galdetzen ez bazien ere, beti aktorearen lana apaizgo bat balitz bezala deskr ibatuz, Txiroen Ahizpenak edo Hare Krishnarenak ziruditen esapideak erabiliz. Hori, irteten zirenak, zeren sektara –tailerrera betirako itsatsita geratzen zirenak ere bazeuden. Eta hori zirudien Joelen kasua eta honen irakasle bezalako gainsoldatarena. – Eta erretiratuta zaude? –Galdetu zion Fidel ek. Aktoreak sekula ez direla erretiratzen entzuna neukan. – Ez naiz erretiratu! –Berehala bota zuen Jo elek. Lanean jarraitzen dut. A re gehiago, egun inoiz baino lan gehiago aurkitzen ari naiz. Gure adineko prot agonistarik ez dago , baina edozein ekoizpenetan adineko sekundarioren bat beharrezkoa da, protagonisten gatazkei ile urdinak dakarren argitasuna eta lasaitasuna , edo denetarik bueltan egotearen kontrapuntu komikoa , ekartzeko. Ez naiz The Hillsera etorri erretiratua nagoelako eta egunero lanera joan behar ez d udalako. Bakarrik bizitzeari uzt earen eta nire adineko gayekin batera bizitzearen ideiak erakarri ninduen . Joel gizaseme eder eta maitagarri bat zen oraindik ere. Joandako denbora rekin ere, Cappello eta enparaue kin ere. Arretaz ibili beharko zuen Fidelek . VI Being hot never hurts! Ederra izateak ez du inoiz kalterik egiten! DEBBIE HARRY Inaugur aziorako etxea inguratzen zuen orubeak, urte luzetan zabortegi eta osasun publikoaren aurkako delituen agertoki izandakoak, bere jatorriko distira berreskuratu zuen. Alain eta Eleneren agin duz usain gozoko lorategi ingeles bat bilakatu zen, kolore aniztun arrosa eta bitxilorez margotua eta hormetan gora egiten zuten jasmin eta sasiamek lurrindua ; eta dena errekluta baten ilea bezain zehatz moztutako soropil ezko alfonbra itxi baten gainean. Talentudun profesional bat izan behar zen multzo haren harmonia eta oreka sortu zituena eta hain arretatsu mantentzen zituena. Igor lorezaina k egoitzako beste langile guztien itxura berbera zeukan, dinamikoa, adeitsua, txukuna, prestua. Puntuala zen, nahiz eta bere nagusi ek soilik ezagutzen zuten bere ordutegia; zuhurra , inor k ez baitzuen sekula kexarik adierazi haren zaratengatik; atsegina, berarekin tratua zeukatenekin; eta eraginkorra, lorategia beti dotore mantentzen zuelako, inork bere esku hartzea fal tan bota gabe. Baina Igorrek gainera Paulen , egoiliar retako baten, laguntza desinteresatua zeukan, lorezaina izandakoa eta , erretiratua egon arren, deformazio profesionalagatik edo, bere etxebizitza zenaren lorategiaz arduratzeari ezin ziona utzi. Paulek ez zuen soropila mozteko edo ongarria botatzeko eskaintzarik egin, ez baitzuen bere burua esfortzu handirik behar zuten lanetarako gai ikusten –esfortzu handitzat makurtzea edo bizkarra tolestea ulertuz , baina loreak eta landareak zaintzen laguntzen temat u zen. Landareak txukuntzen zituen bitartean haiekin hitz egiteak lasaitzen zuela zioen. Urte asko izan ziren gauza bera egunero egiten eta, horrenbestez, beste batzuek egunero gurutzegrama bat egin, loto jarreran meditatu edo jauna hartu behar duten bezal a, Paulek landareekin bere solasalditxoa behar zuen. Horretan zebilen Paul arratsalde batez Fidel hurbildu zitzaionean. – Elkarri iskin egiten jarraituko dugu ala? Deseroso izatea z gain, ezinezkoa izango da, sabai beraren azpian bizi baikara. – Ez naiz zu ekiditen ibili –erantzun zion Paulek . Ez dut uste horretarako ziorik daukadanik. Hasieran, lehenengo egunean, jangelan elkar ikusi genuenean, ez ninduzula ezagutu pentsatu nuen. Gero, urrunetik agurtu baina hurbildu ez zinenean, nirekin hitz egin nahi ez zenuela suposatu nuen eta halaxe egin nuen. – Arrazoi duzu, deserosoa zen egoera niretzat ere eta ez nekien nola jokatu. Orain ere, nire herabetasun madarikatu honen erruz esaldi nahiko zabar eta lekuz kanpoko bat atera zait solasean hasteko. Ha s gaitezen berriro: Zer moduz, Paul ? Nola tratatu zaitu bizitzak? Benetan pozten naiz zu ikusteaz, hainbeste urteren ondoren. – Ni ere pozten naiz zu ikusteaz , Fidel . Benetan ni ere. Bere itxuragatik , etxearen jatorriko teilak jarri zirenean landatu behar izan zuten ezki baten gerizpe likatsuan eseri ziren. Biek ala biek bizkarra ezkiaren enborrean jarri nahi izan zuten eta, hortaz, ezin zioten elkarri begietara begira mintzatzen zuten bitartean. Printzipioz solas baterako arraroa ematen zuen jarrera hark b ien arteko elkarrizketaren isuria erraztu zuen, horrela haietako batek ere ezin zuelako bestearen begiradaren hondoan gaitzespen edo erresumin izpirik antzeman. – Zer gertatu zitzaigun azalduko ez dugula hitzeman behar diogu elkarri –esan zuen Fidelek . Edo behintzat , bertsio bat inposatzen saiatuko ez garela. – Ez, gaur ez –gaineratu zuen Paulek . Ondoren gertatu zenaz hitz egin dezagun, ondorengo urte guzti otan . Zure bizitza nolakoa izan den konta iezadazu. Paulen azken adierazpen honek dramatismo apur bat bazeukan, ez baitzen egia –eta hark ondo zekien harremanik izan ez zutela , edo batak bestearen inguruko berririk izan ez zuela , bizitza osoan zehar. Fidel eta Paulen arteko intimitate istorioak es klusib otasun eta perspektibadun une indartsu bat izan zuen urte asko lehenago, biak beste pertsona ezberdin batzuk zirenean, ez arrautzatik irten berriko arrainkume batzuk, bain a bai eratze prozesuaren erdian zeuden kadete pare bat, zein tzuei bi zitzak oraindik ez zien bere le zio gogorrenak irakatsi. Intentsitate une hark garai hartan bizitza erdia zena iraun zuen, baina The Hillseko egoiliar baten ikuspegitik anekdota ba t baino besterik ez litzateke . Noiz amaitu zen haien arteko intimitate une hura ezingo zuten zehaztu ez Fidelek ez ta Paulek ere, ezta zein baldintzetan gertatu zen azaltzen ere ezingo ziren ados jarri. Amaieraren arrazoiak, denborak ilundu bazituen ere, nahiko lausoak izan ziren orduan jada, haien bien bertsioak elkarren artean antzekotasunen bat izateko. Fidelek ez zuen inoiz argi izan elkarrekin apurtu zuten edo ez, ezta zein arrazoi rengatik ere, baina bai gogoratzen zuela bikote bat edukitzea ez zetorrela bat berak garai hartan egin, bizi, ezagutu, e sperimentatu nahi zuenarekin . Hala ere, aldi berean, “nik ez dut ezer gehiagorik nahi” esaldia momenturen batean Paulek esan zuela gogoratzen zuen ere. Fidelen oroimena, dena dela, ez zen fidagarriegia eta ezin zitzaion eskatu lau hamarkada lehenagoko gert akizunak berreraikitzea. Behin intentsitatea urtuta, perspektibak murriztuta eta esklusib otasuna lehertuta, Fidel eta Paulen arteko intimitateak ez zuen historiara igaro. Bien kontzientziaren zokoren batean ezkutatuta iraun zuen eta noizbehinka azaleratzen zen, haietako bakoitzak bere aldetik zeraman bizitzaren erdian. Horrexegatik Paulen galdera pixka bat histrionikoa zen, bai na hori Fidelek bakarrik suma zezakeen. – Ez zintudan hau bez alako leku batean irudikatzen –esan zion Fidelek Pauli . Adin honetan senar bat izango zenuela suposatzen nuen, landa etxe batean biziko zineten, lorategia zaintzen zu eta senarra konponketak eg iten edo sukaldean. – Nork esan behar dit horrelako zerbait, eta zuk! –Erantzun zuen Paulek . Nik ezagutu nuen otso bakartia, soziopata misantropo hura, orain bere borondatez bere arrazako beste hamabi lagunekin elkarbizitzen. Ez al da barregarria? – Barre garria dena gu biok hain justu hemen eta orain elkarrekin topo egitea da –jarraitu zuen Fidelek . Badirudi patua gu elkartzen ahalegintzen ari dela, nahiz eta gu elkarrengandik aldentzen saiatu. – Ez zara ligatzen ariko, ezta? – Ni? Ez zaitez zure trikimai luekin hasi. Ziur ez zarela zu niri segika hona iritsi dena? Ez dago beste azalpen sinesgarririk, leku honek ez baitauka zerikusirik zure nortasunarekin. – Arazo larri bat daukazu zure egoarekin eta artatu beharko zenuke, baina hori ezta ere ez da ezer berririk. – Bagaude eztabaidatzen? Hain laster? – Esango nuke gure arazoa zera dela, orain dela berrogei urte itxi gabe utzi genuen elkarrizketa bat luzatzen ari garela beti , eta, nahiz eta pertsona helduak izan, orduan ginen gazte sasijakintsu eta gorrota garriak bezala jokatzen dugula gure artean, gainerako jendearekin egiten ez duguna. – Askotan esan dizut nik gauza bera . Beraz, zure partez hitz egin eta ez nazazu ni zaku berean sartu. – Has gaitezen berriro. Garen pertsona helduak bezala hitz egin dezagu n. Sendiari buruz galdetuko diogu elkarri? – Ez dut zurekin protokol ozko harremanik izango , adinekoen egoitza batea n bizilagunak izan arren. Lotsagarria litzateke , gu bion arteko tratua eskaileran gurutzatzen diren bi auzokideena balitz bezala . – Iraindua sentituko nintzen halakorik egingo bazenu. Ohean bukatu zuten. Halabeharrez. Biek ala biek bazekiten hasiera batetik, inaugurazio egunean elkar ikusi zutenetik, hura izango zela gertakizunen bilakaera. Ezki az pitik jaiki eta Fidelen gelara joan ziren. Lekukoren batek ate haren atzean –eta alfonbraren gainean, izaren artean, dutxaren azpian gertatutakoa ikusi balu, ez zuen narraziorako beharrezko ez litzatekeen xehetasunik deskribatuko eta, h ortaz, ez zuen aspalditik barne barnetik elkar ezagutzen zuten azalen –azal zimelen arteko talka aipatuko, nola azalek berriz elkarrekin topo egitearen poztasuna adierazten zuten, izerdia, erauzia, humore anitzen hezetasuna, gorputz baten alde ganbilen zabaltzea bestearen alde ahurren bila. Lekuk oak, xehetasun horiek guztiak alde batera utzita, gorputzek lurralde aliatu batean dagoenaren segurtasun lasaigarriaz jokatu zutela esango luke, norberaren etxean dagoenaren sentsazioarekin. Gorputzen neurrigabeko adierazgarritasunari ez zion espero ziteke en depresioak jarraitu, ezta erru sentimendu deseroso batek edo ihes egiteko eta gertatutako a ahazteko gogoak er e; lasaitasun beatifiko bat ek, gailur bat lortu duenaren antzekoa , baizik. Eta bien aldetik . Aitortzak eta nostalgia etorri ziren ondoren, loa k hartu zituen arte. VII The most nightmarish feeling in the world is suddenly to feel like throwing up in front of four thousand people. Munduko sentsaziorik amesgaiztokoena lau mila pertsonaren aurrean bat batean botaka hasteko gogoa izatea da. JUDY GARLAND Hiri hura herri bat zen. Ez zen hori Fidelek aurretik ez zekien gauzarik, baina The Hillsera iristean aurkitu zituen aurpegiak –ezagutu zituenak baieztatu zioten: hiri ustez kosmopolita hura, hiriburu finantz ario handia, izatez, bizilagun guzt iek elkar ezagutzen zuten herrix ka bat baino besterik ez zen. Eta hiriko gay komunitatea –horrelako zerbait benetan existitzen bazen , bere bur ua anitz eta kosmopolitatzat baita ba zeukana, ez zen parrokia abesbatza bat baino ugariagoa. Aurpegi ezagunen batekin topo egingo zuela espero zuen, logikoa zen, baina ez hirutik batekin, hori baitzen kalkulatu zuen proportzioa. Ez zen garrantzi handiko arazo edo eragozpenik, baina nahiago izango zuen ezezagunen artean egotea, hutsetik hasteko parada eskainiko zion jendeaz inguratua, urtetan higatutako harremana zeukan jendeaz baino. Sentsazio honek Fidelen antsietate sozialaren adierazgarri bat zen, berak hain ondo ezagutzen zuena eta ekiditen saiatzen zena. Zeren, nork ziurta zezakeen balizko ezezagun haiek ez ote ziren ezagutzen zituen gayak baino jasangaitzagoak? Fidelen benetako beldurra, The Hi llsen sartzeko erabakia hartzeko zalantza ugari eragin zizkiona, gay mota jakin batekin topo egitea zen, zeinarekin sekula ez zuen harremanetan sartzek o gogo handirik izan eta are gutxiago bere adinean. The Hills gay munduari zehazki zuzendutako eskaintza berritzaile bat izanik hirian, “berrienaren”, “azkenekoaren” maitale ziren gayak erakarriko zituen halabeharrez, beti urakanaren begian egoteko premia sentitzen zuten gayak, nahiz eta urakana adinekoen egoitza bat baino besterik ez izan. Mota honetako gayekin topo egitearen beldur zen Fidel , kontsumoari, “esklusib otasunari ”, arrandiari atxikita zeuden gayak, etengabe foku baten azpian egon nahi zutenak e ta atentzioa eskatzen zutenak. The Hi lls egoitza iragarri zen modua ikusita, talde horri zehazki zuzendutako proiektu bat zirudien ; zeren, “ ikusgarritasun ” kontzeptua bera jaio zen unetik , hedabideek eta merkataritza markek talde –zorionez murritz horrekin identifikatu baitzuten gay kolektibo guztia. Arman d Bassi eta Moschino jantzi zitu en gayak, Ibiza eta Mykonosen oporretan zihoan gayak, Gucci eta Louis Vuttonenak, tupearenak, abenduan orkatilak biluzik zeramatzanak, inork baino lehen Iphone bat erosi zuen gayak eta smart watch bat ere erostera iritsi zenak… guztiek, bat bera baitziren, The Hillsen gela bat erreserbatu ko zuten. Beldurgarria. Inaugurazioaren egunean Fidelen beldur hura konfirmatu zen. Bazkalorduan, jangelako mahai an, berak “gay mundutxo” izenarekin ezagutzen zuen kontzeptuaren bi ordezkarirekin topo egin zuen, bata bestearen alboan eserita –“gay mundutxo” esapidea aspaldi entzuna zion norbaiti eta hain lotsagarria iruditu zitzaion, ordutik aurrera berea eg in zuela . Borja eta Dylan ziren, gaztarotik, ia nerabezarotik Fidelen bizitzan hamaika alditan eta egoera oso ezberdinetan gurutzatu ziren tipo bi. Fidelek ez zekien haiekin lotzen zuen harremana definitzen. Ez ziren adiskideak, baina noizbait haien arteko harrema na ez zen izan soilik klub batean edo taberna batean astebururo aurkitze n direnen a. Hori bai, zalantzarik gabe ziurta zezakeena zera zen, haiekin batera egon zen bakoitzean, beti, gutxienez deseroso sent itu zela, haserre bukatu ez bazu en. Eta orain pisukid e izango ziren. Eta haiei iskin egitea zaila gertatuko zen. Nola egin ahal zaio ezikusiarena bere bizitza osoan ikusia izaten ahalegindu den norbaiti? Borja eta Dylanekin bizitzea Osborneren zezenarekin eta Michelin panpinareki n bizitzea bezalakoa izango z en, tamaina naturaleko iragarki deigarri pare batekin, alegia. Burutazio haue k ezin zituen uxatu Fidelek eguerdi hartan. Larruzko sofa batean etzanda irakurtzera jaitsi zen areto nagusira, eta, kasualitatez, aretoan ez zegoen Borja eta Dylan baino beste egoiliarrik. Eta gainera bisita zeukaten. Irakurketan murgildu nahi zuen Fidelek , baina ezin zen kontzentratu. Inaugurazio eguneko harrera bazkarirako antolatu zuten mahai erraldoia egun berean zatitu zuten eta , orain , areto nagusia bitan ban atua zegoen: jangela bat, lau pertsonentzako lau mahai zeuzkana, eta egongela bat, sofa eta besaulki ugarirekin mahai baxuen inguruan. Fidel aretoan sartu zenean, Borja eta Dylan txoko horietako batean eserita ikusi zituen andere edo andereño batekin, bisi tan joan zitzaien lagun bat zirudiena. Hirurak The Hillseko katuari losintxak egiten ari ziren –Alaini katuaren izena “Liza” zela entzuna zion Fidelek , bikote sustatzailearen beste “aurkikuntza” bat gay izenak jartzen . Katuak ez zuen alde egiten, baina ez zirudien lar pozik egoerarekin e re, hala ere hirukoteari k atuaren jarrera axolagabeak Groucho Marx bezain barregarria iruditzen omen zitzaien eta algaraka barre egiten ari ziren. Fideli bururatu zitzaion berak ere antzera barre egingo zuela Lizak begi etan atzaparka egingo balie. Hirurei. Fidelek urrundik agur egin zien, heziketa arauek eskatzen duten gutxieneko begirunearekin, eta sofan hondoratu zen. Hirurek –bisitak ere agurrari erantzun zioten euren ne urriz kanpoko barre algara eten gabe. Zer egiten zuten haiek biek batera? Une oro. Bikotea ziren ala? Ez, ezin zitekeen. Fidelek zekienagatik –eta haietako bakoitzari buruz zerbait baino gehiago bazekien lagunak ere ez ziren inoiz izan. Fidelek gogoratzen zuenagatik elkarren aurkariak izan zi ren, eta behin baino gehiagotan batak bestea larrutzen entzun zituen. Eta orain bikiak ziruditen. Litekeena zen ez zutela euren gogoko beste inor aurkitu The Hillsen, edo, ziurrenik, The Hillsen beste inork haiek gogoko ez izatea –ongi begiratuta, gauza be ra ziren aukera biak. Fidel halako hausnarketetan zebilela konturatu zen, irakurtzen hasi gabe , eta alferrikako erresumin hura nondik zetorkion eta nola kontr ola zezakeen aztertu behar ko zuela erabaki zuen. Zer esan Borjaren inguruan. Fidelen oroimenak i toginak zeuzkan, baina ez Borja ez gogoratzeko bezain bestekoak . Ez zuen Fidelek Borja gogoratzen momenturen batean adiskide izan zirelako, Borja mundu guztiak ezagutzen zuelako baizik, edo, hobe esanda, Borjak mundu guztia ezagutzen zuelako. Borjak asmatu zuen “gay mundu” edo “gay mundutxo” kontzeptua. Inork ez zion aurkikuntza hori sekula leporatu ezta berak bere buruari egotzi ere, baina bere buruaz mintzatzen zenean –bere mintzagai faboritoetako bat, bere ad iskide dirudunen gaiaren parean erraza zen imajina tzea uneren batean edo bestean Borja tamaina horretako boutade bat jaurtitzeko gai zela, batez ere solasa alkoholez edo izarren hautsaz lagunduta bazegoen. Eta noizbait hiriko gay mundutxoaren eraikuntza bere lana zela esatera iristen bazen ere, inork gutxik gezurtatuko zion. Azken finean gay munduaren kontzeptua ez zen, aspalditik, eskubide zibilen aldeko borrokarekin harremana zeukan zerbait, eta, ostera, sexu joera homosexualeko eta kontsumo ahalmen altu ko publikoari zuzendutako negozio multzo batekin identifikatzen zen aspaldidanik. Eta gay munduaren kontzeptu murr itz eta murriz taile horren jaiotzaren unean bertan zegoela, ezin zion inork Borjari ukatu. Harreman Publikoetan lan egiten zuen Borjak , PPRR z en, horrela, hizki larritan, eta ikusgarritasun kontzeptuaren egunsentiaren garaitik izan zen ; homosexualitatea norberaren intimitatean ezkutaturiko zerbait, a dierazi eta partekatu ezin zitekeen zerbait izateari uzten hasi zion unetik; txoko ezkutatu, ilun eta erdi klandestinoetako zerbait izatear i utzi eta kale eta etorbide nagusietara zabaltzen hasi zenean, aldarrikatu, gozatu eta partekatu beharreko zerbait bezala, azkenik modernitate eta dibertsioaren adierazgarri nagusi bilakatu arte. Bertan egon zen Borja, gay publikoari zuzenduta hirian zabalduz joan ziren modernitate eta glam our itxuradun lokal guztietan. Eta, batez ere, arrakasta izan zuten guztietan egon zen, errentagarriak izan ziren guzti etan, leporaino betetzen zirenet an, euren sustatzailee i lokal berri, handiago eta masiboagok edo elitistagoak zabaltzeko aukera eskaini zietenetan . Eta baita, ostalaritza eta gau aisialdiaren mundutik haratago, haien ondoren, eta haien arrakastari jarraika, gay friendly etiketarekin nabarmendutako negozio mota berrietan, arropa dendetatik hasita eta hedabideetaraino, bidaia agentzietatik eta osasungintza pribatutik ere igarota. Bertan egon zen Borja , hasiera b atean mugimendu libertario eta b akezale bat zena merkatuko segmentu bat bihurtu arte gerta tutako bilakaeraren mugarri guztietan , bere harreman publikoetarako trebetasuna oso errentagarria izan baitzen beti gay friendly negozioen enpresarientzat. Sare sozialak existitu baino askoz lehenago Borjak hiriko gay guztiak ezagutzen zituen, edo behin tzat armairutik eta euren etxeetatik irteteko prest zeuden guztiak; haien izenak ezagutzen zituen –eta gogoratzen eta haien telefono zenbakiak ere, eta edozein edukierako lokalak leporaino betetzeko gai zen. Ez hori bakarrik, hiriko celebrityak ere liluratut a zeuzkan famatu edo fama tutxo deitzen zitzaienean eta Borjak gonbidatzen zituen ekitaldi guztietan agertzen ziren, eta horrela ekitaldi haien berri hedabide guztietan ater atzen zen. Eskatzen ziotena ematen zien Borjak enpresariei , modu ezin argiagoan pl anteatuta, Fidelek behin entzun zion esaldiarekin: “Zer nahi duzue, kantitate edo kalitate zko jendea?” Zeren, Borjaren eraginkortasun profesionalaren arrazoietako bat betidanik bereizketa horiek egiten jakitea izan baitzen; beste edonork klasismotzat edo b ereizkeriatzat hartuko lukeena , lotsarik gabe erabiltzea eta aurreiritziak alde batera uztea , lanaz ari zenean. Horrela, hiru mila lagunentzako edukiera zeukan lokal berri bat bete behar bazen, eta horretarako konpetentziari bezeroak ken du eta lokalak hustu behar bazitzaizkion, Borjak egin zezakeen . Artalde batean bezala iri tsiko ziren hiru mila bezeroak lokal berrira, eta arkume haie tako bakoitzak bere b urua pribile giatutzat izango zuen , modako lokalerako sarrera ordaintzeko aukera izateagatik soilik. Aitzitik, arropa marka batek denda baten inaugurazioa antolatzen bazuen eta hedabide guztiak etortzea behar bazuen, Borjak edukiera murritz hura famatuz et a hiriko gay jet set hasiberriaz osatua egotea lor zezakeen . Eta guztiei esklusib otasunak eragindako hotzikara sentiaraz iko zien, poztasun eta erruduntasunaz erdibana osatutakoa, harrotasun ez eta lotsaz. Gonbidatu etako bati ere ez zitzaion burutik pasatuko gonbidapenari uko egitea, etxean geratzeko edo –hau sekula ez! beste ekitaldi batera joateko. Borjak , ziurrenik, hiriko hogei urte baino gehiagoko eta laurogei baino gutxiagoko gizon homosexual guztien izenak jakin eta gogoratu zitzakeen, eta, behar izan ez gero, mila gonbidatu ko ospakizun batean, bera balitz antolatzailea, haien izena erabiliz gonbidatu guztiak aurkezteko gai izan zitekeen, nahiz eta haietako batzuekin bere bizitzan behin soilik hitz egin bazuen ere. Baina era berean, gonbidatu haietako askorekin kaletik gurutzat zean, haiek ez agurtzeko edo ez ikusteko kapaza zen ere. Ezinezkoa gertatzen zitzaion ezagutzen zuen mundu guztia agurtzea. Hainbeste jende ezagutzen zuen eta. Lotsarik gabe pertsonen artean bereizketak egiteko erraztasun hau deformazio profesionala ote ze n edo , ostera, Borjaren beraren ezaugarri bat , ez zegoen jakiterik ; baina, kasua zen, bere jardueran arrakastak ekarri zizkion ahalmen hura hain justu , Borjaren alde rdi gogaikarri bat zela bere bizitza pertsonalean. Izan ere, Borjak ez zekien bata besteare ngandik bereizten. Gizarte ekitaldi batean zegoen bakoitzean, nahiz eta lagun minekin izan, kuttunenekin ere, ezin z uen bere PPRR aldea guztiz ahaztu. Beti zegoen erne gizarte harremanetatik erator zitezkeen lan aukeren bila, harreman hori urtebetetze ospa kizun pribatu bat edo gimnasioan ezagun batekin topo egitea baino besterik ez bazen ere. Eta beti erne zegoenez, inkontzienteki eta automatikoki, gizarte egoera horietan ere, inaugurazio baterako gonbidatue n zerrenda osatzerakoan erabiltzen zituen iragazki berak erabiltzen zituen. The Hillsen, bere etxe berrian, portaera bera izan bide zuen. Normala orduan lagunik ez egitea. The Hillsen porturatu ziren “gay mundutxo” kontzeptu arrotzaren bi ordezkari esanguratsuetatik Dylan zen bestea. Moda diseinatzailea izan zen Dylan . Beste topiko bat, n oski, Fashion Channel telebista katea ikusten zuen haurra, hura oraindik existitzen ez z enean, Vogue aldizkaria erosten zuena igandeko sariarekin, eta zeinari bere eskailerako emakumezko bizilagun guztiek iritzia galdetzen zioten ongi jantzita joan beharreko konpromiso bat zeukate nean, hala nola, ezkontza bat, Gabon Zahar festa bat edo mamogr afia bat. Bada, ez, Dylan ez zen haur hori izan. Haur hori ez baita existitzen , telebistako gidoilari alferren irudimenean izan ezik . Dylan ek ez zion sekula Olentzerori josteko makina bat eskatu eta gurasoak lotsatu, haiek atoidun kamioi bat eskatu izana nahiago izan zutelako. Ez. Eta ez zuen Christian Dioren Haute Couture jantzi bat josi zortzi urterekin. Gaztetxoa zenean, Dylanen modarekiko zaletasuna kirolekiko zeukanaren parekoa zen, hots, bost axola zitzaizkion bata zein bestea. Gaztetxoa zenean Dylane n zaletasun nabariena haxixarekikoa zen. Eta ispiluarekikoa. Ispiluetan bere irudia begiratzea, behatzea, maite zuen. Eta jendeak hari begiratzea maite zuen ere. Dylan osooso ederra baitzen orduan, The Hillsen garaian ezagutu zuen edonorentzat hau nahiko sines gaitza izan arren. The Hillsen agertu zen Dylan haren latex mozorroren antzeko aurpegia, moketa sintetiko itxura dun ilea, Roca markadun hortzak eta gainerako delituak, izatez, Dylanek bere itxura fisikoarekin zeukan obsesioaren ondorio ziren ; Munchausen Sindromedun ama baten ardurak bere seme alaben osasunean dauzkan ondorioen antzeko zerbait. Bere aurpegiarekin eta bere ilearekin hain maiteminduta egon zen bere bizitza guztian zehar, hainbeste zaindu zituen eta hain sutsuki, ezen azkenean hondatu eta zerbait nazkagarri bihurtu zituela. Baina Dylan gaztea aingerutxo bat zen, edertasun gozo, samur, erakargarri eta limur tzaile duna; eta gainera, Scarlett O´Harak Hamabi Haritzen jaian zeuk an karisma eta gizarte abilezia berberak zeuzkana. Aurkezpen txartel ezin hobea, jakina, gay giroko lokaletara joaten hasi ze nean. Mundu guztiak bere laguna izan nahi zuen, bere telefonoa jakin, mutil nagusiagoek kop atara eta izarren hautsera gonbidatzen zuten, eta bera zoriontsu zen guztien atentzioaren helmuga izaten. Garai hartan, Dylan eskolako autobusetik jaisten zenean mutil eta gizon ezezagunen taldeak zain zeuzkan, haren edertasunaren inguruan zabaldutako zurrumurrua benetakoa ote zen euren begieki n baieztatu nahian bildutakoak . Hau guztia sare sozialak eta biralizazio kontzeptu a oraindik existitzen ez ziren garai batean. Eskolan bukatu zuenean , Dylan ez zen moda denda batean lanean hasi, eta ez zitzaizkion horrela bere bokazioa eta talentua piztu. Ez. Dylan unibertsitatean matrikulatu zen enpresen kudeaketa ikasteko eta, aldi berean, aitaren enpresan lanean hasi zen, postontziak fabrikatu eta saltzen zituena. Karrera amaitzea ez zuen lortz en eta ez zen lana bilatzeaz kezkatzen, jada lana baitzeukan, Max ezagutu zuenean, urte askotan bere bikotekidea izango zena eta bazkidea askoz gehiagotan. Maxek bazekien josten. Arte Ederrak i kasi zituen eta diseinuan berezitu zen Florent zian. Horraino be tetzen zuen Maxek diseinatzaile gaztearen estereotipoarekin, hortik aurrera, beste edozertan , bera bezalako beste bokaziodun couturiere ngandik nahiko ezberdina z en. “Diseinatzaile berri” guztie k norma lean euren sorkuntzen erakusleiho ibiltari bat dirudite, baina ez Maxek. M util herabe bat zen Max , gauez irteten zenean ikastetxe pribatu batetik irten berria balitz bezala ja nzten zena. Gay lokaletan beti arreta zentroa ez izateko zoko bat bilatzen zuen, baina aldi berean ikuspegi orokor bat ematen ziona. Agian horrek erakarri zuen Dylan. Max izan zen Dylanengana gerturatzeko maniobrarik sekula saiatu ez zuen lokaleko bakarra, haren atentzioa deitzen ahalegindu ez zen bakarra, telefonoa eskatu ez zion bakarra. Hortaz, Dylan izan zen Maxengana hurbildu behar izan zena. Maxen ahotik entzun zituen lehenbiziko aldiz Dylanek ez soilik Vionnet edo Kawakuboren izenak, baizik eta Balenciaga eta Pradarenak ere. Eta Maxekin sortu zuen Dylanek aberats eta ospetsu bihurtuko zituen moda etxea: UpToDate. Maxen sorm endohainak eta Dylanen gizarte harremanetarako abileziak koktel arrakastatsua osatu zuten hasiera hasieratik. Maxen sorkuntzek Palm Springs eta The Hamptonsen erreferentziak zeuzkaten, Saint Tropez edo Portofinorenak, Grace Kelly, Sandra Dee edo Brigitte Bardot bezalako ikonoenak, baina baita Margaret Pri ntzesarena edo Sunny von Bülowrenak. Berritasun eta esklusib otasun ez janzteko irrikan zeuden bezero potentzialek erreferentzia aberats guzti hauek ulertzeko gai ez baziren, Dylanek pertsonalki eta arretaz azalduko zizkien, bere limurtze ahalmen guztia erabiliz. Barra barra iritsi zitzaien dirua. Euren lehen diru sarreren iturria hiriko burgesiako emakume gazteak izan ziren. Neska(tila) h auentzat ez zuen etxeko betiko jostunaren trebeziak balio hori amentzat geratzen zen , baina arropa gaztea ren nazioarteko marka handie n eskaintzak ez zituen asetzen ezta nahiz eta azken hauek prezioak neurrigabe garestitu “popularregiak” ez izate aldera . Zerbait berri eta ezberdin nahi zuten. Alexander MacQueen edo Tom Forden pareko norbait aurkitzearekin egiten zuten amets, jantzi esklusiboak diseinatu ko zizkien norbait, bai euren amengandik eta bai beste gizarte mailetatik bereizteko jantziak, jantzi mode rnoak baina inguru kontserbadoreetan onargarriak. Baina batez ere diseinatzailea pertsonalki ezagutzearekin egiten zuten amets, hura euren adiskide zirkuluetan sartzearekin eta, zergatik ez, bere musa izatearekin. Bada, UpToDate amets horien gauzatzea izan zen haientzat. Jantziak Maxek jartzen zituen, abilezia soziala, Dylanek . Bezeroek diseinatzailea ezagutzen zutela esaten zutenean, Dylan zen ezagutzen zutena. UpToDate Wham izan balitz, Dylan George Michael izango zen. Prest zegoen beti Dylan koktel, afari, inaugurazio edo estreinaldietara joateko, bezeroak eta bezero izan behar zutenak losintxatzeko, haien arazoez arduratzeko –haiek arazotzat zeuzkatenez, mizkin eta gogaikarriak baziren ere , edo senarrengandik arreta gehiegirik jasotzen ez z utenen laguntzaile izateko ere. Fidelek entzuna zuen noizbait UpToDateren bezero esanguratsuenetako batek, hedabide guztietan markarekin erlazionatzen zutena, ez zuela dirutza lotsagarri bat haien jantzietan xahutzen diseinuak gustuko zituelako, Dylanen besotik helduta gizarte ekitaldietara joateko pribilegioaren ordainean baizik. Lekuko arrakasta hari nazioarteko jauzi izugarri batek jarraitu zion. Modaren Biblietako batean –newyorktarrean argitaratutako iruzkin bat eta argazki batzuk izan ziren gertakari eraldatzailea. Aldizkariak erredaktore hasiberri bat agindu zuen hiriko modaren astearen berri emateko, modaren errebaletako lekukotza bitxiren bat baino besterik ekarriko ez zuelakoan. Baina bertan zeuden Maxek sortutako bilduma eta Dylanen limurkerietar ako eta auto marketinera ko talentu zerut arra. UpToDatek Biblia newyorktarrean orrialde erdia lortu ondoren, gainerako moda aldizkarietan, bai haren parekoetan eta noski haren atzetik beti zebiltzan etan ere, aurkikuntzaren oihartzuna entzun zen. UpToDatek b azeukan bere izena. Laster inbertsiogile baten eskaintza iritsi zitzaien, nazioarteko mailan ekoizpena eta distribuzioa bermatuko ziena, eta harekin batera etekinak, bidaiak, adiskide berriak, bizimodu berriak. Dylan ek betidanik, nerabezarotik, erdietsiko zuela bazekien bizitza erdietsi zuen, nahiz eta inoiz ez zuen pentsatu moda industriari esker lortuko zuenik. Urte haiek hedonista eta azalekoak izan zirela esango luke baten batek, edo, moralismoan haratago joanez, likitsak eta gehiegikeriaz beteak izan zirela, baina izatez lan urteak izan ziren eta oso dibertigarriak. Dylan kopetaraino murgildu zen bizimodu hartan, berarentzat krema hidratatzailean murgiltzea bezain atsegina baitzen . Eta bitartean , Max oraindik bere bikotekidea zela ahaztu bide zuen. Honek bere sorkuntza lanean jarraitu zuen buru belarri, baina mundu berri hartan arima biki bat aurkitzeko aukera izan zuen. Zinemarako jantzien diseinatzaile bat zen. Harekin, esaterako, Irene Sharaff baten lanarengati k sentitzen zuen grina partekatu zezakeen, eta islatua sentitzen zen eta ez freaky bat balitz bezala epaitua. Dylani , antza, hausturak ez zion kalte handirik eragin –bikote harreman batean zegoela ahaztuta zeukala esan zuten zenbaitzuek , bien arteko lan h arremanak ordura arte bezala jarraitu baitzuen. UpToDateren gainbehera eta desagerpena ez zituen bikote krisi batek eragin. Gizartearen eta moda industriaren bilakaerak, mende hasierako ekonomia krisiak, kontsumo gidalerroen aldaketa k esklusibotasunetik emulaziora, informazioaren hazkunde ultra esponentzialak, kazetaritza eta edizio tradizionalen iragazkirik gabe komunikatzeko bide berriek –sare sozialak, community managerak, hitzen erosketak , Cristiano Ronaldo edo Kim Kardashian bezalako estilo eredu berr iek –UpToDate ren estilotik argi urtetara zeudenak … Azken finean, denboraren, zahartzearen, Historiaren ondorioz UpToDatek bere izenaren mailan egoteari uzten joan zion, eta salmentek behera egin zuten. Enpresa ixteko erabakia hartu behar izan zuten , galerak pilatzen ez jarraitzeko. Bazkideek arrakastaren urteetan pilaturiko errentetatik bizitzen jarraitzeko gai izan ziren , eta, Maxi buruz besterik ez badakigu , Dylanek The Hillsen porturatzen bukatu zuen. Txoriburu haiek, dena dela, nolabaiteko eraka rpen indarren bat izan behar zuten, Fidelek ez baitzuen lortzen irakurketan kontzentratzea eta bere egongelako bizilagunen elkarrizketa aditzeari ezin zion utzi, inolako interesik ez bazion aurkitzen ere. – Orduan , lokal honetan neskak ez dituztela onartze n diozu e? –Bisitariak galdetu zuen, Liza besapeetatik heltzen zuen bitartean, Sinba balitz bezala. – Gelaren bat libre gelditu balitz ez dut uste eragozpenik jarriko zizutenik –erantzun zion Borjak , baina di da batean amaitu ziren antza, eta ez zuten neg ozioaren jatorriko ideiari salbuespenak egiteko beharrik izan. – Jakina, betiko kontua –jarraitu zuen bisitak , harri bati ostikada bat eman eta lau maritxu agertzen direla. Eskerrak ez zaretena ugaltzen! – Aizu, bestea! –Dylanek . Zuk amatasun sen ik izan bazenu bezala. Inbidiak jota zaudela da gertatzen zaizuna. Erne egon bazina , eta eskakizuna garaiz bidali bazenu , ziur ez zizutela eragozpenik jarriko gela bat lortzeko. Azken finean zu beti izan zara emakumezko gorputz batean harrapaturiko gay bat. – Ez naiz inbidia ezkutatzen saiatu –erantzun zuen Lady Bisitak , baina ez didazue ukatuko produktuaren diseinuaren akats bat denik , gelaren bat marizorri batentzat ez gorde tzea. Ez dago behar bezalako maritxu talderik bere marizorria ez daukanik, eta susta tzaileek aintzat hartu behar ko zuketen hori. Ez badiezue zuek esaten, nik esango diet. – Egia esateko, hanka sartze lodi batzuk izan dituzte negozioari maritxu itxura ematen ahalegintze an –Borjak berriz . Maritxukeriatan aditu adituak di renik ezin da esan. Hasteko , lekuari “The Hills” izena jartzea. Zer da hori, txantxa bat? Edo katu honi, Liza. – Karkarkar! Marizaharrak! –Lady Bisitak barre egin zuen Liza ferekatzen zuen bitartean. Ziur Dummie ntzako Maritxukerien Eskuliburuaren edizio oso zahar bat erosi zutela. Ez zien inork azaldu , Liza Minnelliren fan izandako azken gayak urte gehiegi daramatzala hilik , The Hillsera etortzeko gai izateko? – Horretaz aparte, haien marketin plana nahiko ondo d agoela esango nuke –Dylanek . Ez dute soilik produktu egoki bat diseinatu, atsegin zaizkigun zerbitz u mordo batekin, ez dugu ukatuko. Gainera istorio oso bat asmatu dute , produktua bildu eta apaintzeko , eta lotura sentimentalak eragiteko. Argi dago nahiko azkarrak direla bikotetxo hau. – Katuaren inguruan ere istorio bat asmatu dute, zeinak, bide batez, aurpegia atzaparkatuko dizu azkenean –Borjak , etxe honetan dagoen guztiak samurtasuna eta giro ona eragin ditzan. Kontatuko dizut: lehenengo egunean, Liza egongelan agertu zenean, Alainek esan zigun umezurtz gaixo bat zela, kaletik erreskatatu zutena. – Ba orduan Annie deitu behar iz an zuten! – Zu bai zarela zaharra. Adi. Alainek esan zigun etxe a erosi zutenean inguruko orubea zabortegi bat zel a eta katu a lderrai ugari bizi zire la bertan. Haren hitzetan, obrak hasi zituztenean, zabortegi lorategiko zoko batean katakume jaioberri bat aurkitu zuten garrasika. Antza , amak zoko hartan erditu zuen eta makinen zaratak izututa ihes egin zuen eta kumeak eraman zituen. Bat izan ezik, g izajea. Noski, Alain eta Elenek, hunkituta, umezurtz gaixoa adoptatu zuten eta biberoiz elikatu zuten. Eta umezurtz hori orain gure Liza da . Eta zutaz kopetaraino dagoela esango nuke. – Karkarkar! Baina katu hau arrazakoa bada, urrunetik nabari daiteke hori! Katu honen kumeek, eugenesiaren merkatu ilun horretan, oinarrizko soldataren hirukoitza balio dute. Zertarako kontatzen dizkizuete horrelako gezurrak, ezinezkoa bada zuek halakorik sinestea? – The Hillsen dendenak alde sentimental bat izan dezan, suposatzen dugu –Borjak . Horrela The Hillsekin daukagun lotura gogorragoa eta sakonagoa bilakatzen da eta bertatik aldentzea zailago a bihurtzen da. – A ze gezurti parea! –Bisitak. – Gezurtiak, bai, baina azkarra k –Dylanek . “Edo azkarrak baina gezurtiak” pentsatu zuen Fidelek , ezin izan baitzuen bere aurreiritzietan ele mele ganoragabe eta gogaikarri bat izan behar zuen hura aditzeari utzi. VIII I’m not young. What´s wrong with that? Ez naiz gaztea. Zer arazo dago horrekin? VIVIEN LEIGH Alain eta Eleneren beste ideia handietako bat beheko solairuko geletako bat, etxea eraiki zenean patriarkaren bulego eta erre tzeko gela izandakoa, joko areto bat bihurtzea izan zen. Salmentan zegoen e raikina lehenbiziko aldiz bisitatu zutenean , eta gela hartan sartu zirenean, lord ingeles baten irudia etorri zitzaien buru ra, Pall Malleko bere klubean larruzko besaulki batean eserita, tweedezko jaka, txalekoa eta katedun erlojua jantzita –monokul oa klixe horren geh iegizko barrokismo bat zen . Irudi hori oso gay zela pentsatu zuten, pertsonaiaren afektazioagatik agian , eta The Hillsen lekua izan behar zuela erabaki zuten. Sustatzaile bikoteari ezin uk atu zitzaiena haien irudimen opa roa zen . Izan ere, urratutako lau eserleku, pipiak jandako apal bat, alfonbra burusoil bat eta pilatutako dozenaka liburu zaharrekin baino besterik ez baitzuten topo egin, hori guztia hezetasunak zikindutako lau hormen artean, zoru erdi ustel baten gainean eta urtetan gizend utako hauts geruza batez estalita. Osasunaren aurkako akaroen fabrika hura noizbait “My Fair Lady ” edo “The Age of Innocence ” filmetatik ateratako saloi bat izan zela irudikatzeak , aditu mailako irudimena eta abstrakzio ahalmena behar zituen. Aurkitu zute naren eta euren buruan irudikatu zutenaren arteko aldea siderala bazen ere, Alainek eta Elenek ez zuten birgaitze aurrekontua handitu behar izan gela hura txukundu eta Pickwick Klub aren antzeko zerbait bihurtzeko: eserlekuak, apala eta alfonbra berritu zit uzten, baina ez erabat, itxura vintage bat gorde zezaten, eta hormak berde ilun maskulino eta modaz pasatakoaz margotu zuten. Mahai baxu pare bat gaineratu zituzten, xake eta backgammon taula banarekin, eta bil lar mahai deigarri bat. Amerikarra. Erabat asm atu zuten, onartu beharra zegoen . Beste hainbat kasutan haien intuizioak huts egin bazien adineko gayen gustuak antzematen, billar mahaiarekin ituan jo zuten, oker aukeratu bazuten ere: Britaniar Inperioko zaldunen klub bateko irudian agertu beharreko bil lar mahaia frantsesa izan behar zuen, ezinbestez . Irudia kopiatze an huts egin zuten baina ituan jo zuten, egoiliarrek amer ikar billarra soilik zutelako atsegin. Fidel billar partida bat jokatzeko asmoarekin jaitsi zen joko aretora eta Wallacekin topo egin zuen, xakera jokatu nahi zuena. Backgammon partida bat jokatzea erabaki zuten, haiek biek bezalako adineko pertsona gay bien arteko hartu emanak ulertzen ohituta ez zegoen edonorentzat , ulertezinak ziren arrazoiengatik. Elkarren trebetasun eta abilezien ebaluazio azkar bat izan zitekeen arrazoi nagusia. Aurretik ez zuten inoiz elkarrizketa luzeegirik izan bien artean. Lehen eguneko aurkezpenetan bakarrik hitz egin zute n eta ordutik zekien Fidelek Wallace ingeniari erretiratua zela, dibortziatua –emakume batengandik eta hiru seme alaben aita. – Nondik dator zure izena? –Galdetu zion Fidelek , duelu baterako armak hi tzartu izanak ematen duen konfi antzarekin. Uste dut ez dudala izen hori daukan gure belaunaldiko beste inor ez agutzen. – Nire aitaren hautua izan zen. Ipar amerikarra zen. Izatez, ni ere ipar amerikarra naiz, haren partez. Ingeniari gazte bat zenean, M emphisen egoitza zeukan makineri a astun enpresa batean lan egiten zuen eta Europako filialera agindu zuten, hots, hiri honetara. Lantoki berrian am a ezagutu zuen, bertan idazka ri bezala lan egiten zuena. Elka rrekin maitemindu eta ezkondu ziren. Eta ni jaio nintzen. Eta Wallace jarri zida ten. Wallace Stevensen omenez izan zela esan zidaten beti, baina haren olerkiak irakurri nituenean ezin nuen sinetsi nire aitak haiek noizbait irakurri zituenik, ezta nolabaiteko eraginik izan zezaketela harengan. Aita gehiegi ez nuela ezagutu suposatzen d ut. Antza, maitasuna amaitu z itzaien eta, nire aitak Estatu Batuetatik zekarren ezkontzaren kontzeptuan, hura arrazoi nahikoa zen dibortziatzeko, bera maitasunagatik ezkondu zela aldarrikatzen baitzuen. Laburbilduz, dibortzioa legeztatu eta gutxira dibort ziatu ziren nire gurasoak, oraindik ohitura arrunta ez zenean. – Ni nire aititagatik naiz Fidel . Ez dago istorio berezirik atzean, nik dakidala. – Aita Estatu Batuetara itzuli zen eta berriz ezkondu zen. Birritan, izatez. Hurrenez hurrengo ezkontza horieta tik lau neba arreba dauzkat Estatu Batuetan. Ama ez zen berriz ezkondu. Dibortziatu ondoren familiaren etxea izanda koa saldu zuen eta aitita amam ekin bizitzera joan ginen. Nire aita beti arduratu zen nire heziketaz, hain urrun egonda ere. Amerikar Ikastetxearen faktura elitistak ordaintzen zituen eta nire emaitza akademikoez galdetzen zuen. Izan ere, hitz egiten genuen bakoitzean , bazirudien besterik ez zitzaiola axola. Eta osasuna, osasuna ere, baina nire osasuna gatik amari galdetzen zion. Fidelek , fitxak mugitzen zituen bitartean, izenaz bakarrik galdetu zuela pentsatzen zuen. Pertsona baten izenaren istorioa azaltzea elkar ezagutzeko bide interesgarri bat izan daiteke, baina bide arriskutsu bat ere izan zitekeela ikasi zuen Fidelek arratsa lde hartan. – Edozein psikologorentzat –jarraitzen zuen Wallacek nekatu gabe , esperientzia edo trebezia handirik gabeko batentzat ere, erraza izango litzateke azaltzea zer gertatzen zitzaidan. Aitaren espektatiben mailan egoteko ahalegintzen nintzen eskol an; emaitza akademiko bikain batzuk lortzea, aitarekin geratzen zitzaidan lotura bakarra sendotzeko bidea zen niretzat. Eta, aldi berean, ama nitaz harro egotea behar nuen, bere ezkontzaren porrotaren ondorio bat baino besterik ez izateko. Edo holako zerba it. Dena dela, nire portaera zeharo ezberdina izan balitz, ustezko psikologo merke horrek ziur nire gurasoei eta haien dibortzioari errua botatzeko modua aurkituko zuela ere. Aita urrundu baten atentzioa eskuratzeko nire eskolako eginbeharrak alde batera u zten nituela; edo, nire ama, bere porrota ahazteko, lanean buru belarri sartu zenez eta ez zenez nitaz behar bezala arduratzen, eta aitita amamak zaintzen nindutenez, nire notak kaskartu zirela. Argi zegoen Wallacek buelta ugari eman zizkiola gai hauei be re buruan eta profesional bati baino gehiago azaldu zizkiola iraganean . Fidelek baietz zioen burua rekin eta fitxak mugitzen zituen. – Argu dio freudia rrekin edo ez, nire notak hoberenak izan ziren beti. Inor ez zen kexu izan inoiz, ez gurasoak ezta aitita amamak ere. Ez nion holakorik nire buruari permitituko. Horregatik ere karrera ustez zail bat hautatu nuen, eta nota bikainekin atera nuen. Eta handik aurrera, gizarteak ni gandik espero zuena ere nota bikainarekin gainditu nuen. Hobe esanda, nire po rtaerarekin eta nire bizimoduarekin inor kexu izan ez zedin egin behar nuena egiten ahalegindu nintzen. Ingeniaritza eskolan nire emaztegaia ezagutu nuen. Turismo ikaslea zen bera, baina ikasketak amaitu takoan ez zuen lanik egin. Soldadutza amaitu nuenean ezkondu ginen (bai, soldadutza egiten azkenetakoa izan nintzen), eta obra publiko enpresa batean hasi nintzen lanean. Elizatik ezkondu ginen, jakina. Hiru seme alaba izan genitue n, mutila, neska, mutila ; eta orain ikusita, distantzia apur batekin, nahiko a morragarriak izan behar ginen, zeren hirurek Mid Westeko hazpegi nordikoak atera baitzituzten, nahiz eta genetikaren legeei jarraiki probabilitateak oso eskasak izan. Partida hura ildo oso arrotzetatik desbideratzen zihoan. Fidelek Wallacen hitzaldia eten behar izan zuen. – Zure burua justifikatzen ari zara nire aurrean, Wallace? Argudio logikoak erabiltzen ari zara emakume batekin zergatik ezkondu zinen eta orain adineko gayen egoitza batean zergatik bizi zaren azaltzeko? Ez dakit gainerako bizikideek horr elako galderekin bonbardatu ote zaituzten, baina, gehiegi ez baditut ezagutzen ere, ez dirudite horrelako jendea direnik. Edonola , nik ez dut inolako azalpenik behar zure iraganaren inguruan. Eta azalpenik eskatuko banizu, kaiku bat nintzateke eta pikutara bidaltzeko eskubide osoa izango zenuke. Inori ez diozu azalpenik zor, zure emazte ohi eta seme alabei ez bada. – Arrazoi duzu. Istorio bera hainbeste aldiz errepikatu dut, mun du guztiaren aurrean ondo geratz eko ahaleginean, ezen azkenean berez irteten zaidala. Barkatu, elkar hobeto ezagutzea nahi nuen, ez nuen arraroa izan nahi. Ezta astuna ere. – Ez kezkatu. Dena dela, kontatu didazunaren inguruan eta bizikide izateak ematen didan konfiantzarekin, hainbeste denboran zure sexu joeraz kontziente ez zinela sinesgaitza iruditzen zaidala esan behar dizut. Ni neu, zure sexu joera bera daukan hau, hama hiru urterekin banekien gay nintzela, eta aurretik ere banintzela badakit, betidanik izan naizela, nahiz eta lehenago ez nekien hori zer zen. Sinesgaitz iruditzen zait berrogeita hamar urterekin azalera daitekeen zerbait izatea, ordura arte isilpean mantendu den zerbait, birus bat edo sumendi bat bezala. – Badakit arrotz ematen duela, ez zara hori esaten didan lehenengoa, baina honaino iritsita gezurretan ez naizela ibiliko uler dezakezu. Gay erreprimitu baten bizitza izan banu, gizartearen presioagatik armairuan ezkutatuta bizi izan banintz eta armairuaren atea ostikada batez botatzea erabaki banu, antzezpen toxiko horrekin bukatzeko, ez nuke hori horrela izan zela kontatzeko arazorik. Egia da, galdetzen didazunari erantzunez, betidanik (nerabezarotik uler dadila) mutilek, eskola lagunek, neskek baino gehiago erakarri nindutela, baina hori mundu guztiari gertatzen zitzaiola uste nuen, arrunta zela. Lagunt asunagatik edo gertutasunagatik, txikitandik zure joko lagunak izan zirenekin gusturago egotea normalena zela pentsatzen nuen; neskekin harremanetan sartzea obligazio bat zela, eginbehar bat, helduaroan datozen beste hainbat bezala. Ez nuen sentimen hau se xuarekin lotu inoiz. Hazterakoan egin beharreko gauza zen ezkontzea eta seme alabak edukitzea , lagunak mantentzen ziren bitartean. Eta obligazio hura inorentzat ez zela erraza uste nuen. Izan ere, aita behar bezala ahalegindu balitz, bere ezkontza ez zatek een dibortzioan amaituko. Nik hobeto egin nezakeen. Berak baino hobeto egin nezakeela erakutsiko nion. Hau guztia ondoren egin ditudan hausnarketak dira, urteak joanda. Orduan, gizarteak, munduak, nigandik espero zuena ahalik hoberen egiten saiatzen nintze n, beste barik. Mundu guztiak uste du gogorra izan behar zela, tortura bat, une oro norberaren benetako izaera ren aurka jokatu beharra , beti ezkutuan ibiltzea, etengabeko sentimendu eta desiren klaustrofobia batean bizitzea. Izatez erraza izan zen. Erosoa izan zen. Benetan zaila izan zena ildo horretatik irtetea izan zen. Zuk eta hemen bizi diren gainontzekoek hori ondo dakizuela suposatzen dut, esperientziagatik. Ziur zuen buruak asmatu behar izan zenituztela, arauetatik kanpoko bizimodu berri bat h utsetik sortu, eskulibururik gabe, ia eredu ezt a erreferentziarik gabe. Nire bizitzan bai bazeudela eskuliburu eta arauak , benetan xeheak! Nik haiek guztiak zehatz mehatz bete baino besterik ez nuen egiten. Nire aita amaginarrebak nola maite ninduten ikusi beharko zenuke! Baina bai, azkenean, fartsa bat antzezten ari nintzela jabetu nintzen unea iritsi zen. Maisuki, hori bai, baina mundu guztiari gezurretan ari nintzen, nire buruari ere bai. Eta nire buruari z oriontsu izateko aukera ukatzen ari nintzaiola ere jabetu nintzen. B aina hori bigarren mailako arazo bat zen, eta hura bakarrik ez zatekeen dibortziatzeko erabakia hartzeko arrazoi nahikorik. – Nire non tzebarritasunari kilimak egin dizkiozu, dirudienez , zeren emazteari eta seme alabei nola kontatu zenie n galdetzeko gogoa piztu zait. – Imajina dezakezu. E maztearen kasuan, dibortzioa eskatzeko benetako arrazoiak jakiten tematu zen. Hasiera batean nik ez nion xehetasunik eman eta “urruntze” abstraktu batez mintzatu nintzen, baina egia zor niola esan zidan berak. Eta, haserre erantzutea espero banuen ere, ez nuen etorri zen ho ndamendia inondik inora espero. Oraindik ere ez du nire bertsioa sinesten, gay nintzela nik ez nekiela, eta urte haietan guztietan gezurretan ibili nintzaiola errepikatzen du, “bizitza lapurtu” diodala. Oraindik ere, g ezurra ez nuela heriotzara arte luzatu nahi eta jabetu nintzen unean moztu nuela esaten diodanean, ez nau sinesten. Ez daukagu harremanik. Eta seme alabak… Haiekin emaztearekin baino zailagoa izan zen. Ez nien egia ezkutatu nahi. Eta haiek, nahiz eta beste belaunaldikoak izan, ez dira munduko aurrerakoienak, are gutxiago hain gertuko arazo bati dagokionean. Esango nu ke, eta honetan oker egotea nahiko nuke, gehien kezkatu zituena zera izan zela: aita gay bat izateak haien gizarte irudia nola erasango zuen. Haien heziketaren uneren batean edo be stean huts egin bide nuen. – Haiekin ezta harremanik ez daukazu ? – Bai, bai, jakina. Hasierako shockaren ostean, eta haien azaleko aberaskumeen erreakzioen ondoren, gure arteko harremana beste aita nagusi batzuk daukatenaren oso antzekoa da. Bilobekin ere. Bi dauzkat. Hala eta guztiz ere, noizbehinka, zoro bat bezala ikusten nautela antzematen diet. – Bai, barkatu baina nire hitzontzi modua “on” jarri didazu. Dibortziatu ondoren galdutako denbora berreskuratzen hasi ote zinen jakin beharra daukat, bere saso ian egin ez zenituen parrandak egiten hasi ote zinen. – Bai zera! Agian hori litzateke normalena, baina ez nintzen horretarako dibortziatu. Nire bizitza eraiki nahi nuen, besterik gabe, nire benetako izaerara egokitzen zen bat, eskulibururik gabeko bat, ez aurrez antolatutako bizitza bat. Hori zen egin nahi nuena, nahiz eta berandu hasi. Eta horretan nago. Eraikitzen ari naiz. – Gu guztiok gaude. Eta ez dago batere txarto. Gogorra da batzuetan, baina dibertigarria ere. Baina zuk zati dibertiga rriena galdu duzu. – Zer egingo diogu, ba. Gerta zitekeenaz eta gert atu ez zenaz damutzeak ez luke zentzurik. Eta absurdoago litzateke galdutako denbora berreskuratzen burugabe saiatzea, irudi barregar ri bat bihurtuta, gaztetxo baten portaerarekin gure adinean. E z zen galdutako denborarik, orduan nah i nuena egin nuen nik. Hiru seme alaba izan nituen, egun hiru gizon emakume heldu, osasuntsu eta ondo heziak direnak, eta apur bat pureta ere, dena esan beharra badago. Zubiak, tunelak, trenbideak eraiki nituen, oraind ik hor dirautenak eta urtetan iraungo dutenak, ziur egon zaitezke. Ezin dut baliogabe utzi urte haietan guztietan egin nuena. Urte onenetako sexua galdu nuela? Tira. Inork ez dauka guztia, eta nik asko izan nuen. IX Poor is the man whose pleasures depend on the permission of another. Txiroa da bere plazerrak beste baten baimenaren esku dauzkan pertsona. MADONNA Astelehen arrunt batez, goizean goizik, Alain eta Elene The Hillsen azaldu ziren ikuskaritza lanetan. Sustatzaile bikoa k ez zue n egun osoa egoitzan ematen, egoiliarren egunerokotasunean eragozpenik ez eragiteko. Lantzean behin soilik bisitatxo bat egiten zuten bezeroak ase zeuden berresteko eta ha ien eskaera, iradokizun eta kex ak biltzeko. Aurretik inor ohart arazi gabe agertzen zi ren, egoitzako langileak ezustean harrapatzeko asmo arekin eta hauen arduragabekeriaren batekin topatzeko arriskuarekin komun zikinen bat, jangela edo sukaldea bildu gabe, egoiliar bat areto nagusiko alfonbra gainean amilduta, hilzorian eta artatu gabe . Goiz hartan, gosariaren orduan iritsi zirenez, jangelara jo zuten aurrenez, energiaz hornitzen ariko ziren egoiliarrekin solasean egiteko, zeren erretiratuek , nahiz eta lan obligaziorik ez eduki, aktibitatez gainezka omen zeukaten eguna. Huts ik zegoen gela, erabat. Jangelako lau mahaiak modu bikainean antolatua zeuden bakoitzean lau gosari zerbitzatzeko. Inork ez zuen kikara bat mugitu edo musuzapi bat zabal du. Sukaldera jo zuten ondoren. Bertan “ Erik” etiketarekin identifikatutako zerbitzaria aurkitu zuten –Channing Tatum eta Mila Kunise n balizko seme baten itxura zeukana eta , bere aparteko jatortasun eta eraginkortasunarekin, egoiliar guztiak maiteminduta z euzkana, baina hori beste istorio bat da . Gosarirako jakiak prestatzen ari zen –creppeak, gofr eak, benedictine arrautzak eta aldi berean, robot baten eraginkortasun eta abiadurarekin, sukaldeko tresna, gailu eta altzari guztiak distiratsu uzten. Ez zen m ikrouhin labe edo zukugailuren hotsik entzuten, soilik apar bainu bat bez ain atsegina zen musika bat antzeman zitekeen giroan, maila ia subkontzientean, baina Britneyren “Everytime” zela jakiteko nahikoan. Hori, Alainek eta Elenek Britneyren lana ezagutu b alute. Sukalde erdian mahai zabal bat zegoen, bai jateko eta bai janariak prestatzeko erabiltzen zena. Fidel zegoen bertan eserita. Bakarrik. – Non dago jendea? –Agur modura irten zitzaion Alain nahasi bati. – Euren geletan daude gehienak –erantzun zion Fidelek , nahiz eta Alainena ez zen galderarik izan, harridura adierazpen bat baizik . – Gaixorik? Zertan inuzentekeria hura? Txantxetan zebilen ala? Goizeko zortzietan? Hori iruditu zitzaion Fideli , baina erdi lo zegoenez nahiago izan zuen erantzutea. – Ez, nik dakidala. Gehienez ajea nozitzen egongo da baten bat. Bart fulbola egon omen zen eta bat baino gehiago bere taldeak irabazi zuela ospatzen ibili zen berandura arte. Gure gibelak ez dira aspaldikoak. – Halax e da, eta horregatik kontuz ibili beharko zinatekete. Alkohola pozoi arriskutsu bat izan daiteke. Adierazpen hori izan zen Eleneren ekarpena sola s gero eta surrealistago hari . Absurdoa iritzi zioten guztiek, esan zuenak eta entzun behar izan zutenek, esald i hutsal hari, behin eta berriz errepik atzeaz zentzuz hustutako klixe hari. – Ez pentsa alkohola denik etxe honetan gehien kezkatzen nauena. Alkohol zaletasunak ez nau nire bizikide batzuen fulbolzaletasuna bezain beste larritzen –Fidelek zentzudun norabid e baterantz bideratu nahi zuen solasa . Sekula ez nuen ezta amestuko ere, gay komunitate batean fulbolzaleen portzenta jea hain handia izan zitekeenik! Gehiago esatera ausartuko nintzateke: gehiegizkoa deritzot hau bezalako egoitza batean fulbolzale bakar b at onartzeari. Dena dela, ez dago zer egiterik antza, bakoitzak bere zaletasunak baititu. Agian ni izango naiz berezitxoa. – Alkohola murriztu beharko genuke ela uste al duzu? Arauren bat ezarri beharko genuke horren inguruan? –Elenek, zirudienez, elkarrizk eta hura eldarnio bat bihurtu nahi zuen. – Alkohola murriztu? Zer dela eta? Hori balitz hemen hartzen dugun gauzarik kaltegarriena. Azken hau ahapeka esan zuen Fidelek . Erdi lo egon arren, bazt errak apur bat nahasteko gogoa sumatzen zitzaion. Alainek eta Elenek ezin zuten harridura disimulatu. Agian telebistaren aurrean jesarritako agure talde bat aurkitzea espero zuten, manta bat belaunetan, medikuaren baimenarekin drogatuta eta ordu hartako zunba, tele denda edo sukaldaritza saioei so. Edo giz on heldu baina geldiezinen talde batekin aurkitzea zen espero zutena; nahiz eta lan mundutik erretiratuta egon, oraindik goiz jaikitzen zirenak komunitateari euren eskarmentua eta biz itasuna eskaintzeko. Boluntariotza lanak egingo zituzten gizon haiek, mus eotara eta liburutegi tara joango ziren, abesbatzetan abestuko, mendizale taldetan p arte hartuko. Halako gizatalde batean sartzea espero zuten goiz hartan Alainek eta Elenek, unetxo batez soilik, dena ondo zebilela berresteko baina haien eginkizunak ez ozto patzeko. Baina, euren txundidura aurpegiek iradokitzen zutenagatik, The Hillseko goiz arrunt bat ez zen inondik inora Alainek eta Elenek espero zuten bezalakoa. Fidelek , txundidura hura lasaitzen lagundu ez zuenak, bere gauzekin jarraitu zuen eta ideiak o rdenan jartzen utzi zituen Alain eta Elene. Sukalde erdiko mahai handiaren gainazala ukituzko pantaila erraldoi bat zen, atzamarrekin aktibatu eta maneiatu zitekeena. Fidelek leihotxo bat zeukan zabalik mahai gainean albisteak eta posta irakurtzeko. Leihot xoan agertzen ziren testu eta argazkie k ziotenagatik munduan ez zen ezer berririk gertatu azken orduetan . Ohiko gerra eta izurriteak eta tsunamiren bat edo beste, baina guztiak Mendebaldea deitzen dugun lurbirako zatitik at. Mendebaldean, betikoa, ustelker ia eta lotsagabekeria kasuak, eta ordezkari politikoren baten hanka sartze izugarriren bat, jada inork sinesten ez zituen horietakoa. Fidelek , eta berak bezala ordu laurden bat baino gehiagoko eskarmentua zeukan edonork, bazekien ordurako politikarien pailazokeriak ke gortinak besterik ez zirela. Horrexegatik gertatzen ziren gero eta maizago, herriak –boto emaileek pailazokeriaz barre egiten zuen bitartean ez zelako ezartzen ari zitzaion errepresioaz jabetzen. Antzinako azpijoko zahar bat zen, baina albisteetan hainbeste leku ha rtzen bazuen, fruituak ematen zituelako zen. Sare sozialetan ere ohikoa. Norbaitek bere bilobaren argazkiak eskegi zituen, baina Fidel ez zegoen oso ziur aitita ber ri hura nor zen, ezta ezagutzen bazuen ere. Beste no rbaitek bere katuen argazkiak argitaratu zituen, iruzkineki n eta guzti. XXI. mendean goraino sartuta eta oraindik horrela . Aurrerapena iraganeko uneren batean gelditu bide zen. Fidelek gainera bere arreba Judite n mail bat zeukan postontzi elektronikoan. Bere lana Fukushiman amaitzear zegoela zioen Juditek . Ingurumeneko erradiazio mailak arruntak ziren eta lurreko eta itsasoko fruituak giza kontsumorako egokiak ziren berriz, japoniarren kontsumorako ere. Fukushima handik lasterrera jendez beteko zela beldur zen Judit . Hori gertatutakoan handik ihes egitera behartuta egongo zen, enegarren aldiz, beste babesleku lasaiago baten bila. Juditen mundu ikuskera berezi eta bakana. Gosaltzen zuen bitartean erantzun bat idatz i zion Fidelek , lasaitzeko eskatuz, laster munduko beste zokoren batean beste ezbehar nuklear bat gertatu behar zelako. “Lasai, gure planeta honetan ez da inoiz faltako arrisku erradiaktibo edo biologikoagatik esklusio eremuren bat, bizilagunik eta koinatu rik gabekoa.” Holako ezbeharren bat gertatu bitartean, Afrika erdialdean izurrite hilgarri bat hedatzen ari zela gogoratzen zion Fidelek, eta biziraut ea lortzen zutenak eremu hartatik ihes egiten ari zirela. Hori izan zitekeen bere aterpe berria, Fukushima jendetsu eta arrunt bihurtzen bazen. – Zer da usain hori? –Alainek galdetu zuen oihuka. Ez dut identifikatzen. Gernua ote? Garbiketa produkturen bat? Botikaren bat? – Popperra izango da –erantzun zion Fidelek , begirada mahai pantailatik jaso gabe . Jairori atzo pote osoa erori zitzaion eskailerako moketa gainean. Bad akizue batzuetan apur bat axolagabea dela. Eta garbi tzen saiatu diren arren , eta erruz saiatu ere, popperraren usaina oso gogorra da, batez ere os o kontzentratua dagoenean, kasu honetan bezala. Usaina guztiz desagert u araztea kostatuko zaigu. Baina Alexek lortuko du. Benetan trebea da A lex atzetik uzten goazen zikinkeriak garbitzen. Ez dakit zenbat ordainduko diozuen, baina azken zentimoa ere irabaz ten duela sinets iezadazue. Batzuetan apur bat tx errikume bagara. – Popper? Mr. Popper? –Elene, Fidelen hitzei zentzuren bat bilatu nahian. – Popper, amilo nitritoa. Ez duzue inoiz entzun? Usnatzeko likido bat da. Batzuek sexurako erabiltzen dute. Sexu har remanak askoz ere dibertigarriagoak bihurtzen ditu, zalantz arik gabe, baina nik aspaldian ez dut probatu sekulako buruko mina eragiten didalako. – Sexurako? –Asaldatu egin zen Alain, baina bere larritasuna disimulatzen ahalegindu behar zela bazekien, gaiar i buruz bere seme nerabearekin hitz egiteko ordua iritsi zaion aita bat balitz bezala. Orduan… kasu horretan… gai horretaz ari garenez gero, bainugelan preserbatiboz beteriko ontzi bat dago, bainugela bakoitzean. Norbaitek sexu harremanak izan nahi baditu , harreman seguruak izan ditzan. Preserbatiboen horniduraz eta sexu seguruaz mintzatzeko parada itxaron zuen Alainek inaugurazioaren egunetik, baina argi zegoen ez zela gai haiekin eroso sentitzen. Nerabe baten guraso bat bezala. Eta Fidelek , elkarrizketa hartako nerabeak, ez zion ataka erraztuko. – Preserbatiboak? Ikusi genituen, bai. Eta elkarren artean komentatu genuen ez genuelako ulertzen zertarako behar zen hainbeste kondoi gayentzako egoitza ba tean. Hasiera batean lubrifikatzaile monodos iak zirela uste izan genuen eta poztu ginen, horrelakoak eskura edukitzeak zerbitzu handia izango litzatekeelako. Baina preserbatiboak? Gizonok, gay izan arren, oso oso gay izanda ere, ezin dugula haurdun geratu badakizue, ezta? Karkarkar. Alainek eta El enek elkarri begiratu eta barre egin zuten, nahiz eta Fidel txantxetan ote zebilen ziur ez bazekiten ere. – Zu bai xelebrea! Preserbatiboak sexu bidez transmititzen diren gaixotasunak ekiditeko dira. Batez ere HIESa. – HIESa? HIESa eta Julie Andrews. Argi dago, gero eta gehiago, “adineko gayentzako egoitza” kontzeptua landu zenutenean, “adineko” atala azpimarratu zenutela “gay” atala baino. HIESa prebenitzeko preserbatiboak banatzea, apur bat vintage da. Esposizio aurreko profilaxia aspaldian erabiltzen del a ez duzue entzun ala? Gainera b adira urteak txerto terapeutikoa existitzen dela. GIBa daukanak urtean behin jartzen du txertoa eta bere birus karga hainbeste jaisten da ez dela kutsakorra ez odol bidez ez semen bidez. Informazio orokor bezala esaten dizue t. Gainera GIBaren gaia gure artean komentatu dugu eta hamahiruok seropositiboak gara , aspaldidanik, txerto terapeutikoaren aurkikuntza baino lehendik, preserbatiboen eta antirretrobiralen garaitik. Ezkondutako bikotea ere. Urtean be hin txertoa jartzen dugu eta ki to. Birusa kontrolatuta mantentzen dugu horrela eta ez dugu egunero botika toxikoak hartu behar. Dena dela, ongi pentsatuta, preserbatiboena ez da ideia txarra. Ez daude soberan. Hemengo batzuek oraindik erabiltzen dituzte batzuetan. Gar bitasun neurri bezala erabiltzen dutela diote, badakizue… ez zikintzeko. Sexuarekin azken finean janariarekin bezala gertatzen da, milika asko dagoela hortik. Eta hemen ere. Sustatzaileen bikotetxo a asald atzeko asmoarekin erabili zuen Fidelek edozer tatik bueltan egotearen tonu hura , itxurakeria handiarekin. Haien bat bateko txundidura aurpegiak ikusten gozatzen zuen, eta nola espresio hura berehala disimulatzen ahalegintzen ziren ere, agerikoa zena ezkutatu nahian: gay jendearen ohitura eta usadioen ingurua n Alainek eta Elenek zekitena, hileta errito filipinarrei buruz zekitena bezalakoa zela. Edo apur bat gutxiago. Gimnasiora noa, soinketa apur bat egitera –jarraitu zuen Fidelek Alain Elene aldamenetik kentzeko . Irensten ditugun gehiegizko kaloriak erre b ehar ditut. Eta The Hillseko instalazioak aprobetxatu behar dira ere, primerakoak dira eta. Hori ere bikain egin duzue. – Esker rik asko –erantzun zuen El enek. Osasuna eta itxura fisikoa zaintzea gayen ardura nagusietako bat dela bagenekien, eta The Hillse n horretarako medio hoberenak jartzen ahalegindu ginen. – Hala da –gaineratu zuen Alainek , horregatik harritzen gaitu hainbeste Noelek esan diguna, inor ez dela bere eskoletara joaten. Ordutegia ez zizutela behar bezala komunikatu pentsatu genuen, nahiz eta edonork ikusteko bezala gimnasioaren atean eskegita egon. – Noel? –Galdetu zuen Fidelek . Nor da Noel? Barkatu, ez naiz oso ona izenak gogoratzen baina ez dut uste izen hori hemengo langileetako baten bularrean ikusi dudanik. – Antolatu genituen aktibitate batzuen irakaslea da Noel –azaldu zion Elenek , Kundalini yoga, b ikram yoga, txi kung, biodantza eta zunba. Gimnasioko atean eskegitako koadrantean agertzen direnak. Profesional oso prestatua da. Indiara eta beste leku askotara bidaiatu d a, itur rietatik zuzenean edateko, benetako maisuengandik ikasteko. Baina bere eskoletatik ez dela inor agertu esan digu. Gehienez baten batek burua sartu, agur esan eta alde egin duela. Komunikazio arazoren bat egon behar duela uste genuen eta hori konpontzera et orri gara. – Gimnasioan bakar bakarrik egon ohi den mutila izan behar da –Fidelek , ma ilak jantzita, Lily Monsterrena bezalako mataza bat mototsean bilduta eta bizarrean kolorezko aleak daramatza na. Ez nekien haren izena. Garbiketa edo mantentze lane n ardu raduna zela pentsa genuen hasieran, baina gimnasiotik ez zenez ateratzen eta, nahiz eta inor berari begira ez izan, “Cirque du Soleil ”en antzeko jarrerak egiten tematuta zegoenez, soinketa irakaslea zela ondorioztatu genuen. Gertatzen dena zera da, gutari ko inori ez zaizkiola haren eskolak interesatzen, batez ere ez garelako ordutegizaleak. Nahiago dugu pisuen aretotik bueltatxo bat ematea astia dugunean, ordu ja kin batean eskolara joatea baino. Erretiratu ginenean ordutegiei objektatu genien. – Eta zer egiten dugu Noelekin? Kaleratu beharko dugu ala? –Galdetu zuen Alainek , “hil beharko dugu?” edo “jan beharko dugu?” galdetzen ari balitz bezala. Aktibitateen eskaintza ber riz diseinatzeko eska diezaiokegu. – Ideiarik ez. Zuek jakingo duzue. Ulertuko duzue nez, nik ezin dut guztion izenean hitz egin, baina gehienez zera iradokiko nioke: gimnasiotik ba ten bat agertzen denean entrenatzaile pertsona l bezala sesio bat egiteko pro posamena egin diezaiola , ea baten batek onartzen dion. Inola ere , ez dezala inoiz it xaron ordu jakin batean giza talde bat irmo bere zain egotea. Ez etxe honetan. Nire partetik, atzoko paella erretzera noa. X I never hurt nobody but myself and that´s nobody´s business but my own. Ez dut sekula inor mindu nire burua baino , eta hori ez da inoren arazoa neurea baino. BILLIE HOLLIDAY – Esan genizun hemen zerbaiti kirat sa zeriola. – Berebiziko sunda nazkagarria. Ilobak, Maia eta Tania, osaba Fideli bere i storioekin berriz ere. Haiekin biltzen zen bakoitzean argiago ikusten zuen Fidelek haien portaera arrotza ren nondik norakoa k Freudek ez zuen gauza handirik asmatu : ama nerabe arduragabe eta ganoragabe bat bilakatu zitzaienez, haiek , amak bete beharko luk een papera betetzen ahalegintzen ziren. Edo, zehatzak izateko, euren us tean ama batek bete beharko lukeen papera, adin ertaineko etxekoandre neurotiko, pa siboagre sibo baten papera hain zuzen ere . Ama batek zer errepikatu behar du beti? Nola adier azi behar du ama batek bere akas gabetas una? Erromako Aita Santuaren aka sgabetasuna baino aka sgabeagoa den hori? Aldi berean zure konfiantza eta autoe stima larriki zaurituz? Ba iloben u stean, hori guztia “zer e san nizun?” edo “ ez al nizun nik e san?” etengabe jaurtiz lortzen zen. Bada, ataza horretan ari ziren orduan, osabari “esan genizun” behin et a berriz errepikatzen, Fidelen arrebaren papera izan behar zuena hartuta, paper hori betetzea tokatzen zitzaiela barneratuta baitzeukaten. – Ea… Zer entzun duzue hortik? Etxe hau hilerri indiar baten gainean eraiki zela edo antzeko zerbait ? –Fidelek ironia erabiltzen zuen, ilobei amen papera egokitzen ez zitzaiela iradokitzeko. – Osaba! Seriotan gabiltza! Ez da txantxatako gauza jakin duguna! – Ez ba! Ez banu txantx atan hartu orain arte bota dizkidazuenak, beldurrez hilda nengoke, etxean gordeta eta kalera muturra atera gabe. Egun, mundu guztia ni lapurtu, bortxatu, hil eta berriro bortxatzeko nahian dabilela sinetsi beharko nuke, zuen aholkuak hitz ezhitz aintzat hartuko banitu! Zuek mundu honetan daramatzazuen urteak baino urte gehiago daramatzat nik munduan zehar nire kabuz, eta, gutxi gorabehera, badakit zerekin (eta norekin) topo egin dezakedan. Bizirik eta o sorik heldu naiz honaino. Badakit nir e kasa moldatzen, nire burua zaintzen. La sai egon, hortaz. Zuen ardura e skertzen dizuet, benetan, baina la saitu behar zarete. Gainera, hobe zenukete gomendio horiek senarrei egin go bazenie. Hirurok badakigu , ondo jakin ere, Jonathanek eta Christianek ez dakitela haien buruak zaintzen, eta zuen etengabeko zaintzapean ez baleude kale gorrian, biluzik eta gosez hilda bukatuko zutela. Horregatik aukeratu zenituztela esatera ausartuko nintzateke ere, zuen laguntzarik gabe biziraungo ez zutela ig arri zenietelako. Izan zaitezte zintzo zuen buruekin: nahitaezkoak izatea edo sentitzea gustatzen zaizue, ezta? Niretzat nahitaezkoak zarete, nahitaezkoak nire bizitzan, lasai horregatik, baina ez zuek ulertzen duzuen moduan. Ez duzue zertan egoera larriak edo premiazkoak asmatzen ibili behar. Gainera, zuen senarrez ari garela, ez zen haietako bat izango istorio beldurgarri berri hori kontatu dizuena ? Falta zitzaiguna litzateke! – Ez dira haiek izan –Maiak . Gora intziak emateko e san digute, bide batez. Zuk ere haiek agurtzea agindu diguzula e sango diegu , gezurra bada ere . Mile sker haien partez . Ilobek ere bazekiten ironikoak izaten, eta horrek Fidel poztu eta harrotzen zuen. – Ez osaba, oraingoan benetako zerbait da –Taniak . – “Oraingoan ” bai… bai zera ! – Osaba! – Tira. Bota ba eta b akea izan dezagun. Fidelek eskuan zeukan patxaran kopari zurrutada eman eta aditzera pre statu zen. Igande arrat saldea zen, The Hill seko egoiliarrek bi sita gehien jasotzen zuten as teko momentua. Egongelan zeuden hirurak, lorategira ematen zuen miradore baten alboan mahaitxo baten inguruan e serita. Maiak eta Taniak te bana zeukaten aurrean, baina edan gabe hoztuko zitzaien, ohi bezala, mintzatu eta edan ezin baita egin aldi berean . Eta igande arrat salde hartan hitz egiteko gogo bereziaz joan zitzaizkiola argi zegoen. Batek hitz egiten zuen bitartean be steak edan egin balu behintzat, teak edateko moldatuko ziren, baina ez, igande hartan biek batera eta etengabe hitz egin nahi zuten. Fidel patxaran k opa bat hartzen ari zen. Arrat saldeko bigarrena. Lehena bazkalo stean hartua zuen, igandeko indaben di gestioa egiten laguntzeko. – Olgak kontatu digu –Maia hasi zen is torioare n xehetasunekin , badakizu, gure laguna, banatuta dagoena, senarrarengandik banatuta, senar ohia dena orain… – Ulertzen dut, Maia : ez da bitan zatitu! Baina zer daki Olgak The Hill si buruz? Senar ohiaren pents ioa hila betetzeko heltzen ez zaionez, ikertzaile pribatu lana k egiten dabil ala? Ez dut o so ond o ezagutzen Olga , baina zu biok baino non tzebarriagoa ez zela esango nuke. Ez dut u ste zuek baino lehen edozer jakiteko kapazitatea daukanik. Haren kontuak hitzez hitz sinetsi baino lehen, hobe zenukete bere eredua jarrait uko bazenute. Nola doakio senarrarengandik urrun? Primeran, ezta? Ba, ia hori kontatzen dizuenean ere sinesten badiozue, eta hobe joango zitzaizuen bizitza n zuei ere. – Beterre itzela bihurtu zara gero! –Taniak . Ez dago zurekin serioski mintzatzerik. Isildu apur batean eta entzun. – Olgak kontatu digu berarekin yoga eskoletara goazelako –Maiak , kontuarekin jarraituz . Zu non zeuden kontatu genion, adinekoentzako egoitza batean s artu zinela, egoitza non zegoen, eta nola, jabeek kontatu zut enez, etxe hau noizbait HIESak jotako gayen bizileku eta aterpea izandakoa zela. Eta azkeneko hau e san genionean aho zabalik geratu zen. Eta barre egin zuen. – Pilulen efektua zela susmatu genuen has ieran –Taniak , banatu zenetik depre sioarekin, antsietatea rekin, biekin edo batek daki zerekin baitabil, eta pilula mordo bat hartzen du. Eta holako umore aldaketa arraro eta bat batekoak izaten ditu. Gaixoa. Egia e san, banatu aurretik ere hartzen zituela susmatzen dugu. – Baina ez ziren pilulak. Orain goan –Maiak kontakizuna berreskuratu zuen . Olga txikitan auzo honetan bizi izan zen, auzoa eraldatzen ha si zen garaian. Guras oak ere bera jaio aurretik urte a skotan bizi izan ziren auzoan, inguru honetan etxebizitzak ze udenean, ez orain bezalako etxe orratzak, eta, jakina, bizilagun guztien hi storia eta is torioak ezagutzen zituzten. Baita etxe honen jabearenak ere. – Eta hemen, HIESaren gaixoentzako aterperik ez dela sekula egon es an zigun Olgak . Istorio hori guztia , zuri kontatu zizutena eta gero zuk guri kontatutakoa, gezur u stela dela ziurtatu zigun. Etxe honen ja bea, azken jabea, ez zen gay kos mopolita, e szentriko eta pixka bat ka skarin hura izan, HIESak jota filantropo kontzientziadun bat bihurtu zena. I storio hori guztia folletoi batetik atera b ehar izan dute Alain eta Elene ilun horiek. Auzokideek soberan zekiten etxe honetan benetan zer gertatzen zen eta baita zergatik izan zen zutik gelditu zen etxe bakarra. Olga bera auzokidea izan zenez , etxe honen eta bere azken jabearen benetako istorioa puntuz puntu kontatu zigun – Eta ez da batere hunkigarria , aurretik bihoa –iruzkindu zuen Maiak . – Ez, nahiko nazkagarria da os tera –Taniak . – Honelako zerbait kontatu digu Olgak. –Zirudienez , Maia izango omen zen esku artean zerabilten esamesa kontatuko zuena. Etxe honetan, hirurogeita hamarreko hamarkadan eta laurogeikoaren ha sieran, emakume ezkongabe bat bizi zen. Mari omen zuen izena, eta bizilagunek Mari Beltza edo Mari Sorgin ere deitzen zute la dio Olgak . Kontatuko dizuguna jakinik, ez da harritzekoa ezizena. G urasoengandik etxea, etxe hau, jaso zuen, baina ez be ste inolako onda sunik. Gura soak hil ondoren, emakumeak ez zeukan karrerarik ez bizibiderik, baina bere onda sun bakarrari, etxeari, et ekina ateratzeko modu bat a smatu zuen. Bestalde, m ojen ika stetxe batean oinarrizko heziketa, neskek jasotzen zutena, egindakoa zen, eta mojekin harreman onak gordetzen zituen. Olgak ez digu horrelakorik esan, baina guk uste dugu mojek espero zutena Mari umezurtz eta ezkongabea euren kongregazioarekin bat egitea zela, eta dote bezala etxearen salmentaren etekina ekartzea, orduan prezio onean saldu baitz itekeen. Baina Mariri beste zerb ait bururatu zitzaion. Be re ondarea (etxea) eta bere gizarte harremanak (mojak) batu ko zituen “negozio” bat a smatu zuen: etxe honetako gela hut s guztiak ne ska gazte haurdun ezkongabeez bete zituen. Garai hartan ezkondu aurretik haurdun gelditzea ezkutatu beharreko lotsa itzela baitzen, nonbait. – Nire garaiko, tira, nire garaia baino zerbait lehenagoko gizarte ohiturak ez dizkidazue zertan azaldu behar. Soberan eta zuek baino hobeto ezagutzen ditudala supos a dezakezue. –Fidelek txarto zeraman bere ilobek zazpi urteko ume bat balitz bezala hitz egiten ziotenean, burua guztiz galduta baleuka bezala. – Ez da hori gakoa –Maiak , berearekin jarraituz . Bada, Mari Sorgin honek o statua ematen zien ne ska haurdun ezkongabeei haurdunaldia k irauten zuen bitartean, haien familien inguruetatik aldenduta eta ezkutatuta egon zitezen. Eta , dagoeneko susmatuko zenuenez , mojek ekartzen zizkioten “bezero” gehienak. Ha sieran behintzat, geroago Mari Beltzen zerbitzuen berri ahoz aho zabaldu baitzen, eta, mojen bitartekaritzarik gabe ere, gura soek bere alaba gazte ezkongabe eta haurdunak zuzenean aurkezten ha si zitzaizkion, zantzu fisikoak eta esamesak desagertu arte ezkutuan gordetzeko . Olgak esames a horiek “familien izen ona zikinduko” zuketela esan zigun, baina horrek zer esan nahi zuen ez genion ulertu. – Gura soek, haurdunaldiak irauten zuen bitartean, ingurukoei, familia eta lagunei, alaba hizku ntzak ika stera atzerrira joan zitzaiela e saten zieten –Taniak . Normalean, orokorrean, “familia oneko” alabak zirenez, Mari Sorginen zerbitzuak ondo ordaindu behar baitziren, aitzakia sines garria omen zen. – Hori balitz guztia, Mari Beltz horrek nolabaiteko gizarte zerbitzu bat betetzen zuela esan liteke –Maia osaba harritzeko edo txundituta uzteko gogoz zebilela zirudien , baina honek soberan ezagutzen z ituen ilobak , nahikoa tranpan ez erortzeko , baina ez, istorioaren alde nazkagarriena orain dator: ne skak erditzen zirenean , jaioberria seme alabarik izan ezin zuen bikote bati saltzen zioten, mojen bitartekaritza eta laguntza paregabearekin orain ere. Saltzen! Bai. Auzoko bizilagun guztien ahotan zebilen , mojek diru gehien ordain zezaketen bi koteak aukeratzen bazekitela, eskaintza baino e skaera handiagoa baitzuten. Eta orduan ere Marik bere komis ioa ja sotzen zuen, ahoa itxita eta polts ikoa zabalik mantentzearren. Jakina, ez ne skek ezta haien familiek ere, ez zuten prezioaren sosik ere e skuratzen . Agian, kasu askotan ez zekiten ordainsariri k zegoenik ere, eta mojek karitate lan bat egiten ari zirela usteko zuten ama gazteek eta haien sendiek, estropezu egin zuen neska gazte baten ohorea eta be rtutea gordez eta, aldi berean, emankortasunaren dohaina ez zeukan bikote bati ondore goak emanez. Gr atis et amore hori guztia . Baina aurrerago, mojen amarru eta trikimailuak vox populi izaten hasi zirenean, nahiz eta ama gazteen gurasoek ordainketak bazeudela bazekiten, ez zuten sekula zentimorik ere eskatu, lotsagarria izango zelako, sendiaren ohorearen orbain baten oroigarri. Ama gazteei, dirudienez, inork ez zien aukera gehiegirik ematen. Ez zieten galdetzen haurra eman nahi ote zutenetz ere, hortaz, are gutxiago ordainean dirurik nahi ote zuten. Harro sentitzen zen Fidel ilobe k ironia erabilt zen zutenean, egindako ikasketak antzematen zitzaizkiela berrestean. – Gaztetan, orain baino gazteago zinetenean, kulebroiak ez zenituzte la batere gu stuko gogoratzen dut. Os tera, be stelako afizioa hartu diezue orain! –Fidelek ez zien egin nahi zuten lana e rraztuko. Zer e san nahi du melodrama horrek guztiak ? Etxe hau enkantean saldutako umeen izpirituez sorgindua dagoela edo antzeko txorakeriaren bat? – Ez, hori ez, baina bai etxe honetan benetan g ertatutakoa ezkutatu dizuetela Taniak . Eta hori jakinda, zerbait gehiago ere ezkutatzen ari direla ziur gaude. The Hill s hau eta Alain Elene horiek ez daude garbi! Ez gaude la sai zuen etorkizunarekin, os aba. – Dramatikoak zer zar ete gero! Ez nioke horrenbeste ko garrantzirik emango zuen aurkikuntzari. Alain eta Elene negozioak egiten ari dira The Hills proiektu honekin, besterik gabe . Negozio gizon emakumeak diren heinean , badakite negozioaren zati bat ingurugiro egokiena sortzea dela . Hor i lortzeko etxeari iragan bat as matu badiote, zer? Etxea hut sik egon da urte luzetan, inoren arretarik gabe, beraz, etxearen historia apur bat eraldatu badute bere negozioari egokitzeko , ez diote inori kalterik egin. Gainera Mari Motot s edo dena delako izen horrek as matutakoa dirudi, eta hor rek zalantzak eragiten di zkit kontatu didazuen ele zahar beltz horren benetakot asunari buruz. – Mari Beltz edo Mari S orgin deitzen zioten, ez Mari Motot s, baina ez dago hut sunerik Olgak kontatu digun istorioan –Maiak , aurrera . Adi, ikusiko duzu. Bada, auzo honetako bizilagun guztiek euren etxe eta orubeak s altzen ha si zirenean eta auzoaren itxura eraldatzen ha si zenean, Marik bere negozioarekin jarraitu zuen. Auzok ide guztiek bezala, berak ere es kaintza intere sgarriak, eskuzabalak, izan zituen, ba ina ez zuen haietako bat ere onartu. Bere “negozioak” amaierarik ez zuela izango u ste zuen. Horrela, apurka baina urte gutxiren epean, etxe hau orain den irlatxoa bihurtu zen. Etxe orratzen it sasoaz inguratutako irlatxo bat. Bitartean, paraleloan, gizarte a eta legeak, edo legeak eta gizartea, aldatu ziren ere . Zeren, Olgak esan digunagatik eta guk I nternet bidez berretsi dugunez, Mari eta mojen negozioaren “urrezko” urteetan abortatzea ez zen legezkoa, delitu a zen . Baina, a ntza denez , laurogeiko hamarkadar en hasieran a bortuaren legea deritzon zerbait onartu zen eta abortatzeak delitu izateari utzi zion . Eta jakina, hori zela eta Mariren negozioa behera egiten ha si zen. Garai berean antikontzeptiboak e skuratzeko errazta sunak zabaldu ziren ere, eta ika sgeletan sexu heziketa ematen has i zitzaizkien nerabeei. Honek guztiak gizarte ohituren eraldaketan lagundu omen zuen , irakurri dugunaren arabera . Poliki baina etengabe eman zen gizartearen aldaketa hau ere, auzoarena bezala, baina azkenean bezerorik gabe gelditu zen Mari. Urte gutxiren buruan ezkutatu beharreko haurdunaldirik ez zen geratzen, auzoan hau bezalako etxetxorik gelditzen ez zen bezala. Eta azkenean e gungo egoerara heldu zen gizartea noizbait: haurdun zegoena, ikusgarriro haurdun, hala nahi zuelako zen. Sabel lodi bat emakume ezkongabe batengan ez zen inolako lot sarako arrazoi. – Bai, mundua batzu etan, gutxi batzu etan, onerako aldatzen da –Fidel , ahot s goran hausnartuz eta ironia apur batekin ere . – Dena dela, Mari Beltzak nahikoa diru aurreztu omen zuen bere negozioaren urte emankorretan, eta aurrezki haiekin urte a skotarako zeukan , bezeroak des agertu ondoren Taniak jarraitu zuenean, ilobek ipuina kontatzeko txandak hitzartuta zeuzkatela susmatzen ha si zen Fidel . Mari Beltz edo Mari Sorgin bezalako ezizen bat daukan perts ona bati buruz eraiki dezakezun irudia guztiz benetakoa omen zen, eta hortaz, imajina dezakezune z, ez zen ga stu handiko pert sona. Eguneko janaria eta gutxi gehiago ziren bere ga stuak. Gutxitan ero sten zuen arroparen bat, eta gehienetan mojek oparitutakoak janzten zituen. Bitxiak ere, amarengandik jaraun tsitakoak besterik ez zeramatzan. S ekula ez ziho an ile apaindegira eta bere gizarte ekitaldi bakarra mezatara joatea zen. Ez zinerik, ez antzerkirik, ez ta tabernarik ere. Halako norbaitek makinetan edo bingoan sosak xahutu beharko lituzke ela ematen du, baina ezta hori ere. Eta ez zuen bizimoduz aldatu nahi, ezta bizilekuz ere. Bera jaiotako etxea zen hau, ez zuen be ste bizilekurik ezagutzen, gu stura zegoen hemen eta, ezkongabe egonik eta familiarik ez z uenez, ez zeukan aldatzeko premiarik. Baina etxeak bai, etxeak bazeukan gasturik, eta ez edonolakoak. Hau bezalako etxe bat mantentzea, ogibiderik gabeko adin eko emakume batentzat, ja sangaitza bihurtzen ha si zen. Eta aurr ezkiak bukatzen joan zitzaizkion. – Eta hori guztia Olgak ote daki? Ziur berak ez duela zatiren bat a smatu? – Gura soek konta tu zioten –Taniak mozterakoan Maiak hartzen zuen hitza, argi zegoen aurretik prestatuta zeukatela . Olgaren gura soek ez zioten e stimu handiegirik Mariri, nonbait. Nahiz eta auzoz aldatu, Mariri gainbehera noiz irit siko zitzaion adi egon ziren, eta heldu zitzaionean, jakina, poztu ziren. – Hori bai dela sines garri a. Gainerakoen, hurkoen gainbeherak giza arimari nolabaiteko pozta suna edo indarra eragiten dizkio. Beti eta edonon . Horrelakoak gara. Esatera nindoanez –Maiak berres kuratu zuen ildoa , dirua bukatzear zeukanean, nagu siegia zen Mari lanean hasteko, nagusiegia inolako eskarmenturik ez zeukan emakumezko batentzat . Lanik egiteko gogo hand irik ez zuela izango ere s uposa daiteke, bera bezalako jatorri burge seko andre bat ek, bizitza o soan lanik egin gabe bizirautera ohitua k. Gainera, diru e skasiaren momentu hau higiezinen burbuilaren momentu gorenean etorri zitzaion. Ordurako ez zen etxetxorik geratzen inguruotan, etxe hau orain ezagutzen ditugun etxe orratzez inguratuta zegoen jada. Marire n ondarea, orube hau, higiezinen enpre sa guztien iku smiran zegoen. Eskaintza zoroak egin zizkioten Mariri, egun sinesgaitzak diruditenak, baina orduko garai ero haietan barra barra zebiltzanak. Baina Marik berean segitu zuen . Nora joan behar zuen bere etx ea salduta? Es kaintzen zioten diru mordoari ez zion zentzurik aurkitzen, bizitza berri bat leku ezezagun batean ha si behar bazuen. Kontuan izan , sekula bidaiatu ez zuen Mari bezalako norbaitentzat, hiriaren kanpoaldeko auzo batera aldatzea atzerrira joatearen neurrikoa zela. Azkenean, negozio gizon ugarirekin mila elkarrizketa txoro izan ondoren, banketxe batek egin zion e skaintza onartu zuen: alderantzizko hipoteka bat. – Izen liluragarri bat, bai, baina zer demontre ote da hori? – Bankuak bizi guztirako pent sio bat ordainduko zion Mariri etxearen ber mearekin. Mariren heriotzaren ost ean bankuak e skuratuko zuen etxea, ordura arte ordaindutako pent sioen ordainean. Eta guztiak pozik. – Zer gertatu zen? –Taniaren txanda zen . Bankukoek kalkulat u edo aurreikus i zutena baino gehiago bizi izan zela Mari. Edo, beste ikuspuntu batetik, ordura arte etengabe eta mugarik gabe gora egiten zuten higiezinen prezioak, bat batean, amildu egin zirela. Edo gauza biak. Gauza da, Mari hil zenerako higiezinen bur builak eztanda egin zuela, eta banketxea, ordaindutako pent sioak baino a skoz gutxiago balio zuen higiezin batekin topatu zela. Ez hori soilik, inork erosi nahi ez zituen etxe eta orube bat ziren hauek orduan . Alde batetik, ber tan bizitzeko ez zuen inork eros iko, auzo honetan a spaldi ez baitzen inor bizi eta ez zegoen etxebizitzen auzo batean egon ohi diren azpiegitura eta zerbitzurik. Nork, Mariz aparte, nahiko luke hori bezal ako leku batean bizi eta bere seme alabak hazi? Eta be stalde , etxea behera botatzeko eta orubean zerbait berri eraikitzeko inork ez zuen jada intere sik. Burbuilaren eztandaren o stean, auzoan, hemen inguruan , ehunka bulego, lokal eta antzeko higiezin hut sik zegoen. Zertarako orduan dirua inbertitu, e skaera nahikorik ez zeukan e skaintza gizen bat gehiago loditzeko? – Eta hortxe , hementxe, gelditu zen etxea, azken urteotan ezagutu dugun bezala, hut sik, abandonaturik. Banketxe baten ondare toxikoaren mami pu ska bat bezala. – Beraz, laburbilduz, Mari Sorgin Beltz hori, noizbait exi stitu bazen, banku batekin egindako tratuan, bankuari galerak eragin dizkion gizabanako e skasetako bat izan zen! –Fidel , istorio guztiaren interpretazio pert sonala egiten . Sorgin itzela izan behar z en, bada! Ez dut antzekorik sekula entzun! Pe rtsonaia interes garria izan behar zuen. Ezagutu nahi nukeen. – Laburbilduz, os aba, hemen kontatu dizueten i storio guzti a zabor hut sa dela –Taniak , iloben interpretaz ioarekin , eta arrazoi ilun batengatik ezkutatu dizuetela egia, Mariren istorioa . Ez dago zertan gezur bat hainbe ste landu behar, zio ilun bat ez daukazunean. – Egiak, benetako istorioak, ez zuela “s altzen”. Ez zut en bes te arrazoirik behar. Fidelek ez zion garrantzi handirik ematen Marko haren i storio os oa gezurra zela jakiteari, kontatu ziotenean ere ez baitzion jaramon handirik egin. Ederregia, hunkigarriegia iruditu zitzaion, eta horrek beti pizten zizkion susmoak . Zinikoegi ez ote zen bihurtu galdetzen zion horrelakoetan buruari. – Eta bikote hau nortzuk dira? –Maiak . Nondik atera dira? Zer intere s daukate a gure gayak zaintzen edo zerbitzatzen, beraiek ez badira ez adineko ezta gay ere? – Hasteko, ni ez nauzue agure bat ezta. Negozio jendea dira haiek . Negozio bat non egon daitekeen antzeman dute eta, be ste norbaitek negozio horretan atzaparrak sartu baino lehen, beraiek nahi dute izan publiko horretara iri sten lehenengoak. Lehenengo jotzen duenak birritan jotzen du. Horrela da bizitzan eta negozio etan ere. Negozio etan bereziki. – Ni ez nintzateke hain la sai egongo. – Zu biok ez zaudete sekula la sai. – Arretaz eta adi ibili , osaba, me sedez. – Adooo s. – Joan beharra dugu orain. Edozer arraro sumatuz gero, deitu. – Bestela datorren igandean etorriko gara berriz. Musu bana eman zioten os abari. – Gora intziak s enarrei. Eta umeei. Non daude? Fulbolean? Tabernan, fulbola iku sten? Autoa garbitzen? Autoa garbitzen irratitik fulbola entzuten duten bitartean? – Bakoitzak bere afizioak ditu. Haiek ez diete i seka egiten zureei. – Eta umeak? Ajearekin? Ha si dira jada bot iloiarekin? – Osaba, nagus iak zortzi urte ditu! – Zer dak it nik ba! Gero eta gazteago has ten direla pattarrarekin dio mundu guztiak! Ilobek alde egin zu tenean egongelan geratu zen Fidel , patxarana bukatzen, miradoreko leihoetatik lorategira begira. – Fidel ! Erdu! Lagun bat aurkeztuko diat. Jairo zen, ile apaintzaile erretiratua. – Dragan duk hau, nire lagun bat, bi sitan etorri duk. Dragan , hau Fidel duk, nirearen alboko gelan bizi dena. – Pozten n au ezagutzeak –esan zuen Draganek , Fidelek haren itxuragatik espero zuen azentuarekin, alegia, James Bonden pelikuletako ultragaiztoen eta banpiroen filmetan gaztelua zaintzen dutenen azentuarekin . Draganen begirada eta agurra berari zuzenduak zihoazela igartzerakoan Fidelek ez zuen hurbilta suna edo epeltas una sentitu, baizik eta hotzikara antzeko bat eta poliki eta isilean aldentzeko gogoa. Hori zen Draganek eragiten zuen erreakzioa, pizti a batek bere balizko ehizakietan eragingo zuenaren antzekoa: prebentzioa, beldurra eta ihe sa. Dena zen ikaragarria eta oldarkorra D ragani zegokionez, hare n neurriak, gorpuzkera, begirada. Ia bi metro neurtzen z ituen D raganek . Oinetatik bururaino. Baina be saburu batetik be stera ere antzeko neurri bat izan behar zuela e satera au sartuko zen Fidel . Aldean zeraman kamis eta XXXL neurrikoa izan behar zuen, eta hal a ere be soeta tik eta bularretik lehertze zorian zegoen . Arropek agerian uzten zioten azalean besoetan, idunean, k okotean itxura guztietako tatua jeak eraku sten zituen. Ilea, horia, o so horia, eta bat neurrian moztuta. Begiak, urdin argiak, zuriak. Fidelek arazoak zeuzkan holako norbaite kin gizarte harremanetan sartzeko. Ez zuen sinesten Dragan bezalako norbaitekin elkarrizketa eroso bat izan zezakee nik. Noski, deserosotasuna lekuren batetik azaleratu behar zi tzaion, goiz edo berandu. Goiz azaleratu zen: – Pozten na iz ni ere. Laguna diok, Jairo ? Auzoko bizilagunak zarete ala? Edo ile apaindegiko bezero ohi bat duk? –Isilik ez gelditzearren galdetu zituen hauek, eta berehala damutu zen . – Jairok asko lagundu nindue n hona heldu nintzenean, Albaniatik. Ez n uen inor ezagutzen hem en, ezta hizkuntza ere, ez neuk an lanik, ez etxerik. Kalean nengo en, kale gorrian, go sea nozitzen, Jairorekin topo egin nuenean. Eta gizon honek bere etxean hartu nindu an, gehien behar nuen momentuan. Hori dela eta, betirako zorpean egongo naiz Jairorekin . Inoiz ezingo diot behar bezala e skertu nigatik egin zuena. – Tira, Dragan , hainbes terako ere ez z uan izan. Bakarrik bizi nin duan eta lekua n ian etxean. Eta orain, hemen ere primeran nagoela iku si duk . Badakik zertan etorri zaidan gaur? –Fideli galdetu zion hau Jairok . Ba ea The Hill s honetan behar bezala tratatzen nauten iku stera. Ez d uk fio. – Ez na ik harritzen, nire ilobek ere kontu berbera ek arri ditek eta. – Norbaitek behatu behar d u hori –Dragan ek Jairori , serio. Zuk ez dauka zu familiarik eta tratu kaskarra edo zabarra jasoko ba zenu , nork erreklamatuko luke? Badaezpada datorren a steburuan itzuliko na iz. – Eskertzen di at bisita –Jairok , nahi dua nean etor haiteke , baina ez nigatik larri hagoelako. Las ai egon. – Iristerakoan baino las aiago noa, baina ez erabat. Gogoratu e san dizu dana: zerbait arraro edo de seros o gertatuz gero, deitu. Berehala ! Hitz txarren bat, erantzun desegokiren bat… Zuk ere, Fidel , me sedez. Baietz egin zuen Fidelek buruarekin, berriz ere D raganen begirada bere gainean sentitzeak ez baitzuen la saitzen, kikiltzen baizik. – Lasai, la sai. Joan hadi . Igande arrat saldea d uk eta emaztea eta seme alabak zain izango ditu k, zinemara edo pa seoan joateko. Goraintziak familiari –Jairok haur bati hitz egingo liokeen moduan egiten zion D ragani , mendi baten tamainako gizonkote hari . – Hire p artez. Lehen e san di zudanari buruz –hau es ateko nabarmen jait si zuen ahot sa Draganek , inguruko inork ez entzuteko moduan , zerbitzuren bat nahi izanez gero, deitu ere. Zuretzat doan dira, badaki zu. Fideli ere, nahiko balu, prezio berezia egin diezaioket, zure laguna izanik. – Zer? –Fidel zerbait ulertu ez zuela konturatu zen. – Orain azalduko di at –Jairok Fideli . Agur D ragan . Mile sker bi sitagatik . Behin egongelan biak gelditu zirenean, Jairok eta Fidelek patxaran berri bana zerbitzatu zuten. Jairok aurreko elkarrizketak iradokitako hut suneak betetzen ha si zitzaion Fideli . – Plaza Nagu sian ezagutu nian Dragan. Orain dela hamar urte gutxi gorabehera. Gazteagoa z uan, baina gaurko itxura bera zia n. – Zezen bat ukabilkada batez a kabatzeko gai denaren itxura es an nahi duk. – Horixe bera ! –Barre egin zuen Jairok . Etxera gonbidatu nian eta harreman ona izan genian ha sieratik. Etxean gelditzeko e san nioan. – Lehenengo egunean ? Ezertaz aurretik ezagutu gabe? Zoratuta hengoen ala! Hala ko egoera batean, nire gorpuzki ak hiriko lau puntetan aurkitu ko zituztenaren beldur izango ninduan nik. Gainera… Plaza Nagu sian? Barkatu txarto ulertu badiat, baina ez al d uk hori txaperoak biltzen diren tokia? – Hori es an nahi nian. Txapero baten bila joan ninduan Dragan ezagutu n ian egun hartan ere. – Eta etxean egon z uan bitartean, zerbitzuengatik ordaintzen hion? – Jakina. Bes tela, etorkin baten egoera larria u stiatzen egongo nintzela s entituko nian. Baina prezio berezia egiten zidaan aterpe eta janariaren ordainean. Garai hartan hizkuntza ika si zian, o so laster gainera, eta lanbide berriak bi latu ziti an. Txapak utzi eta diskoteka bate an atezain bezala lan egiten has i zian, eta handik gutxira bere enpres a propioa sortu z ian. Sustatzaile bat duk Dragan, jaiotza z. Esku hutsik iritsi zuan eta orain negozio gizon boterets u bat duk. – Gaizki ulertu ez bad iat, ezkonduta zagok? Emakume batekin? Ez zuan ba, gay? – Dragan? Bai zera! Dragan hetero hut sa duk. Elkar ezagutu genuenean bazegoan ezkonduta, baina emaztea eta seme na gusia Alb anian zeuzkaan. Guztientzako etorkizun hobe ba ten bila etorri zuan hona. H aiek ekart zeko diru nahikoa bil du zuenean, etxetik alde egin zi an. Bain a ez diagu sekula harremana galdu, ikus i duanez. Fidelek , adinagatik, es karmentuagatik, gauza hauen bueltan ego n behar zuela us te zuen, eta ez zuen harridura imintzio handirik egin. – Zeintzuk di tuk ba Draganen negozio horiek? Jakiterik bazagok. – Nola ez. Gardenak di tuk, erabat. Ez pent sa. Es an diadanez, atezain bezala lan egiten hasi zian kalea utzi zuenean, eta handik la sterrera, bere nortas un ekintzail eak bultzatuta, atezainen enpresa bat sortu z ian, bes te albaniar herrikideak kontratatuz. Draganek atezain bezala iz en ona lortua zi an gaueko enpres arien artean, eta hortaz, berak aurkeztutako atezaine k kalitate bereko zerbitzuak eskainiko zituztela uste zitean enpre sariek. E ta hala gertatu zuan, handik lasterrera hiriko dis koteka eta gaueko lokal guztietan atezain albaniar bat jartzea lor tu zian. Atezain albaniarrek bes te edozeinek baino hobeto eg iten zutelako bere lana lortu zi an mail a eta abiadura horretako arrakas ta. Hai ek zaindutako ateetan ez zagok s ekula gatazkarik, borrokarik; eta ez d uk sartu behar ez den inor s artzen, bazakiat, droga saltzaileak eta horrelakoak. – Ez, egia e san ez nekian, baina hik badiok… – Ondo azpimarratu nahi diat, e samesa ugari baitabil hortik, konpetentziako enpre sari bekaiztiek zabaldutakoak. Draganek eta bere lankideek kontratuak lortzeko pre sioa eta mehatxuak erabi ltzen dituztela dio jendeak, dis koteken jabeak beldurtuta dauzkatela. Kontratatzen ez badituzte, ateetan e ta diskoteketan beraiek eragingo dituztela gatazkak iradoki edo zuz enean e saten dietela. E z hori s oilik, baita Draganen atezain ek zaintzen dituzten ateetatik, haiek nahi dituzten droga saltzaileak besterik ez direla sartzen, haiei eskupekoak ordaintzen dizkietenak, alegia. – Orain dioala, zerbait entzun edo irakurri diat. – Gezur us tela guztia. Draganen atezainek e uren lana ondo egiten ditek, bes terik ez. – Eta zertarako behar duk hik atezain zerbitzu bat? Eta zertarako beharko n iake nik? Zerbitzu bat e skaini diala entzun diat. Eta niri prezio berezia egiteko pre st egongo zitzaidala. – Hori bere bes te negozi oa duk. Bere txapero garaietatik, s ektoreko langile ugarirekin harremanak zeuzkaan, eta txapero lanak utzi zituenean, pi su bat antolatu z ian eta baita teletxaper o zerbitzu bat. Inor gutxiri gus tatzen zaiok kalean lan egitea, eta txapero gehienek nahiago ditek pi su baten aterpea eta babe sa, edo atez ateko zerbitzuak egitea. Berak, Draganek, pi suaren alokairua eta mantentzea ordaintzen di tik, eta komunikabideetako publizitatea, web orria eta bitartekaritza lanak ere . Draganek, honetan ere, ezagutzen zituenen arteko langile hoberenak, eraginkorrenak , kontratat u zitian has iera batean, eta plantilla berritzen eta zabaltzen joan duk denborarekin. Eta nik, betidanik erabili ditudanez txaperoen zerbitzuak, Dragani e skatzen nizkio an hasieratik, ga stua egitearren, baina beti oparitu zizkidak . Izatez, berak ordaintzen ziek txaperoei nire izenean , etxean egon zeneko garaia e skertzeko edo. Eta hik, ba hori, nahi izanez gero prezio merkea lortuko hukeela. Zerbitzu paregabe batengatik. Hori bai nik bermatu dezakedala. – Ez diat ohiturarik, baina batek zakik . Kontuan izango diat. XI Sometimes I´m so sweet even I can´t stand it. Batzutan hain goxoa naiz ezen nik neuk ezta ezin dudala jasan. JULIE ANDREWS – Egun on, Fidel . ASTEARTEA da gaur, apirilaren hogeita laua. Goizeko ZORTZIAK dira. Hamazazpi gradu daude kalean. Hogei graduko t enperatura espero da gaurko , gehienez. Ez dirudi bidaiarik aurreikusita daukazunik gaurko. Sakelako telefonoaren sistema operatiboak Fidel esnatu zela igarri zuen, haren eskumuturrekoak bidaltzen zion informazioari esker, eta Fidel ek egunero behar zuen informazioa ematen zion, ordu horretarako egokia zen ahots tonu abegitsu eta samurrarekin. – Zure intereseko hedabideetako LERROBURUEK indarkeria gertaerak dakart zatela ohartzen dizut, zuk erabakitzeko ENTZUN edo kafe osterako ATZERAT U nahi dituzun. Fideli ez zitzaion atsegin labankada, tiro, leherketa eta antzekoak zekartzaten albiste gogorrekin esnatzea . Soberan zekien hau Chrisek, eskarmentuagatik, eta aukera ematen zion lerroburuon irakurketa atzeratzeko, esnatzea ez ziezaion mingo stu. Chris izenarekin bataiatu zuen Fidelek bere mugikorraren sistema operatiboa, zeren, nahiz eta gorputzik gabeko ahots bat besterik ez izan, Ramiro Oliverosenaren antzeko ahots maskulino eta aldi berean belusezko hura, Fidelen irudimenean, P latonen hait zuloan itzalak egitera jolasteko moduko fisikodun mutilkote bat ena izan behar zuen. Hortik Chris izena: ahots hura Chris izendun aktore guztien sinbiosi bat ena zirudielako –Chris Hemsworth, Chris Evans, Chris Pine eta Chris Pratt . – Berdin dio, aurrera –agindu zion Fidelek . – Marrazoek hildako pertsona bat aurkitu dute egunsentian Zoo Aquariumean. Ikerketako iturrien arabera, Greta Badiola , telebistako aurkezle ezaguna, i zan daiteke biktima. – Zabaldu! –Fidelen interesekoa omen zen albistea. – Senideek ezin izan dute biktima identifikatu, jasandako lesioen larritasunagatik guztiz desitxuratua agertu baita gorpua, eta DNA frogaren emaitzaren zain daude euren susmo txarrena k berresteko. Dena dela, ustezko hildakoaren amak, Elisa Badiola telebistako aurkezle ezagunak, marrazoen ontzitik ateratako objektu batzuk bere alabarenak bezala identifikatu ditu, hala nola, ileorde bat, bisuteria oneko eraztun bat zeraman atzamar bat eta Greta Badiolaren NANa barruan zeukan zorro bat. Telebista aurkezle ezaguna hiriko gau aisialdirako lokal baten inaugurazioan egon zen bart. Lekuko anitzen arabera , gaueko hirurak aldera utzi zuen lokala, bakarrik eta bere autoa gidatzen. Ordutik aurrera ez dago haren nondik norakoen inguruko lekukotzarik. Desagertuaren autoa eta bere sakelako telefonoa, bizi zen eraikinean aurkitu dira, bere jabetzako aparkalekuan. ZooAquariumaren g arbiketa eta manten tze langileek aurkitu dituzte gorpuzki ak goizeko lehen orduan, instalazioak publikoari zabaldu aurretik. Iturri forentseek diotenagatik , biktimak labankada ugari jaso behar izan zituen ontzira jaurtia izan baino lehen. Horrek marrazoen ankerkeria azalduko luke, odolak erakarri eta kitzikatuta. Baztertuta dago, arrazoi honengatik, suizidioaren hipotesia. – Nahikoa! Gertatu beharrekoa. – Barkatu? –Chrisek ez omen zuen ulertu bigarren esaldia Fidelen hausnarketa bat zela, ahots ozenez, eta ez berarentzako agindu bat, lehenengoa bezala. – Barkatu, ez nazazu gaizki ulertu. –Tramankulu baten aurrean bere burua justifikatzen ari zela konturatu zen Fidel , baina auskalo gailu haiek entzundakoa nola prozesatzen zuten eta nora iristen zen informazioa. Ez dut iradoki nahi Badiolak jaso zaiona mere zi zuela, ezta antzekorik ere. Tragedia bat da, amaiera lazgarri bat bizitza batentzat, zalantzarik gabe. Baina, hiltzailearen arrandia eta handikeria alde batera utzita, albisteak inor gutxi harrituko d uela esan nahi nuen. Besterik ez. Urte askotan neska honen lana, bere karrera osoa, b este pertsonei buruz gaizki hitz egitea izan da , haien lepotik barre egitea, haiek umiliatzea, eta gorroto asko biltzen da horrela. A zkenean aurpegian eztanda egin behar zion. Amata zedila agindu zion Fidelek Chrisi, tresna elektroniko Made in Taiwan bati hainbeste azalpen eman izanagatik lotsatuta. Zer nolako informazio zeihar, faltsu eta oker emango zion zorioneko gailutxoak Big Datari , Fidelen emakumeen gaineko indarkeriari buruzko aburuez? “Nork esango zion Orwelli , Anaia Handia jakaren poltsikoan eramango genuela, eta gure borondatez.” Garbiketak egin zituen, jantzi zen eta gosaltzera jaitsi zen. Sukaldean Manu aurkitu zuen, besoak mahai pantaila gainean gurutzatuta albisteak irakurtzen –sukaldeko mahaian pantaila ugari zabaldu zit ezkeen gosaltzen zen bitartean Interneten murgildu ahal izateko . Irribarretsu zegoen, irribarre zintzo eta kontent batekin, apustu b at irabazi duenarena bez alakoa. Egun on opa zion Fidelek . Manuk Fidelen agurrari erantzuteko soilik altxa zuen burua eta irakurtzen jarraitu zuen. Eta irribarre egiten. – Badiola gaztearena entzun duzu ? Manuren galderak, azken o rduko albiste baten jabe bak arra dela uste duenaren tonu grinatsu eta harroputzarekin egina, Fidelen susmoa berretsi zuen: Manuren irribarrea ez zen bere fulbol taldeak edo alderdi politikoak irabazi zutelako, Zoo Aquariumeko sarraskiagatik baizik. – Esnatzerakoan entzun dut. Basaker ia bat. Zoraturik gaude. Manu izanik, hari arrazoia ezin ematea eta haren poztasuna ezin partekatzea apur bat sentitu zuen Fidelek . Gust ukoa zuen Manu , eta hori ez zen gainontzeko egoiliar guztiei buruz esan zezakeen zerbait. Aste gutxi batzuk besterik ez bazeramatzaten elkarbizitzen, baina jada horrelako ezberdintasunak egiteko nahikoak ziren. Egoiliar batzuekin parrandan, oporretan edo munduaren amai erara ere joango litzateke. Talde honetakoak ziren Jairo –itxuraz anabasa batean bizi arren, agian bizitza hoberen gidatzen zuena izan zitekeen , Wallace –eta haren mundu arrotz eta liluragarria, Ray Bradburyren kroniketatik ateratakoa bezala , Paul –nahiz eta berriz elka rri huts egingo ziotela bazekien Fidelek , eta Manu ere bazela sumatzen zuen Fidelek; tipo zintzo, burutsu bat, bizitza oso bizia izandakoa , baina bere buruari garrantzirik ematen ez ziona. Eta erakargarria. Bai, egia esan behar bazuen Fidelek, onartu beharra zeukan : Manuri hainbeste bertute egozten bazizkion, fisikoki erakartzen zuelako zen . Ardatzaren beste erpinean, beste hillstar batzuekin kontakturik ere ez zuen nahi Fidelek , haien hortzen aurka su itzalgailu bat apurtzeko gogoa eragiten ziotelako. Borja eta Dylan zeuden hauen artean, jakina. Fidelek bere bizitzan zehar, urteen joanean, pertsona berekoi eta nar tzisistak hobeto jasaten ikasi zuen, kasu askotan haien portaera bizirau te estrategia bat besterik ez zela ulertu zuelako. Afektibitate gabezia gogorrak sufritu zituen jendea izan ohi ziren halako pertsonak, nork zaindu ez zeukatenak bere burua ez bazen. Baina Borja eta Dylanen kasuan, eta The Hillseko ingurumenari zegok ionez, haien etengabe atentzioa eskatzen aritzeko jarrerak goragalea eragiten zion. Bizilagun guzti ak maletak eskuan atetik sartu ziren egunetik, Borja eta Dylanen solas eta imintzio guztiak histrionikoak izan ziren, gehiegizkoak, soberakoak, sirena baten edo turuta baten soinua bezalakoak, edo buru gainean fok u bat piztea bezalakoa k. Zergatik jokatzen zuten horrela? Zertarako? Hura bezalako ingurumen itxi batean, bizilagun guztiak adineko gizon homosexualak baziren eta, hortaz, nahiko antzekoak, elkarren a rtean ondo ulertzeko arazorik ez zutela izango suposa zitekeen. Zergatik orduan The Hillsen ere une oro protagonista izateko grina hura? Deformazio profesional mota bat izan behar zuela pentsatzen zuen Fidelek , urte luzetan lanean garatutako ohiturak, behi n erretiratu ondoren utzi ezin direnak, militar eta itsasontzi kapitain erretiratuek euren senideei aginduak ematen dizkietenean bezala. Azalpen horrek Borja eta Dylanen portaera ulertzeko balio zion Fideli , baina , ulertuta ere, jasangaitza zeritzon. Gainontzeko hillstarrak muturreko talde batean edo bestean sartzeko gai ez zen Fidel oraindik, nahiz eta haien gaineko kex arik ez izan, alderantziz. Ordura arte jende atsegina suertatu ziren guztiak, dibertigarriak –batzuk beste batz uk baino gehiago , heziketa onekoak eta maitagarriak ere. Anaien artean bizi balitz bezala sentitzen zen Fidel , baina bizilagun guztiak anaiatzat hartu baino lehen, aldi batez zaintzapeko ask atasunean mantendu nahi zituen. – Nire lankide heteroen artean ar rakasta handia zeukan, hots, nire lankide guztien artean –Greta Badiolari buruz ari zen Manu . “Interlude ” aldizkarian atera zeneko posterra eskegita zeukaten lantegian. – Nire erabateko gaytasunetik hitz eginik, zure lankide heteroek Greta Badiolaren biluztasunean zer ikus zezaketen ulertzeko ezgai bihurtzen nauena, erreport aje hori bere urte onenetan ez zela egin esatera ausartuko nintzateke. Sekula ez duela urte on bakar bat izan esatera ere a usartuko nintzateke, baina ulertzen nauzu. Gainera ez zuen ezer erakusten. Ezer kritikorik. Bide batez, non egiten zenuen lan? Tailer mekaniko batean? Galdera egiten ari zen unean tonu gutxiesgarria zeukala ohartu zen Fidel , eta lotsatu zen, erantzuna baiezkoa izan zitekeelako. Hitz egin aurretik pentsatzera ohitu behar zen. – Antzeko lekuren batean –erantzun zuen Manuk, iraindua sentitzearen izpirik gabe , pneumatiko fabrika batean. Txandaka. Berrogei urtez. Horrela dauzkat loaren zikloak, txikitxiki eginda. – Tira, Greta Badiola gomaz inguratuta alde guztietatik. Feti txista bihurri baten ametsa. Sexu erreferentzia bat egin zuen inolako beharrik gabe? Argi zegoen bere inkontzienteak sexua mahai pantaila gainean jarri nahi z uela , Manuren aurrean bakarka zegoela aprobetxatuz. Patetikoa. – Gixajoa –jarraitu zuen Fidelek , Manuk sexu iradokizunik sumatu ez zezan , goian bego. Propio landutako autoparodia bat bezala ikusi nuen beti. Hori zen bere alde dibertigarria. Bakarra. Kritikatzen zutenek aurpegiratzen zioten guztia, konpondu ordez, gehiago nabarmentzen zuen: bere talentu et a profesional tasun falta, bere modarako gustu ikaragarria , bularrak beti lehertzear bale ude bezal a erakustea, paella egiteko untx i gizenduaren itxura… – Egia esateko, kritikatzen zioten hori guztia , bere jarraitzaileei gehien gustatzen zitzaiena zen, bere benetako marka. Eskarmentuz esan dezaket: gure pneumatikoak bezain estu ez balihoa beti, nire lankideek ez zuketen bere posterra lantegian eskegiko . Manuk Greta Badiola bezalako gaien inguruan irizpideak et a aburuak zeuzkan! Ingurumen hetero batean murgild uta igarotako berrogei urtek ez zuten lortu gay baten jaiotzatiko sena, joera genetikoa, menderatu. Fidelek berak ere bazekien hori horrela zela, ez baitzuen alferrik berrogei urtez petrolio findegi batean lan egin. – Egia da –onartu zuen Fidelek , eta bere markaren irudiari leiala izateak are jarraitzaile gehiago erakarri zizkion, ahalik baldar eta irrigarrien izateko bere esfortzuan noraino iristeko gai zen jakiteko zain zeudenak. Dena dela, Gretaren jokaera hori , ez dut uste kritikatzen zutenei oldartzeko asmoarekin hartutako jarrera koherente eta irmo bat zenik. Kritikez ez zela ohartzen esango nuke, edo bekaizkeriari egozten zizkiola. Hain zen buruarina eta harroputza, ezinezkoa gertatzen zitzaiola arrazoia ematen e z zion inor entzutea. Bere xarmaren zati bat zen hori. – Nik hari buruzko komik i bat marraztu nuen. –Manu sorpresa kutxa bat zen. Komik i kaiku erotiko bat zen. Lankide bati oparitu nion bere urtebetetzean, posterra eskegi zuenari hain zuzen. – Komik iak mar razten dituzu? Erakutsiko dizkidazu? Benetan diot. Azken adierazpen hauek Fidelek barnean zeraman quinceañera argitara atera zuten. – Marraztu eta idazten ditut. Bizitza osoan egin dut, baina zaletasun bat bezala. Noizbait profesional bihurtzen saiatu nint zen, baina noizbehinkako enkarguak baino besterik ez nituen lortu. Ezingo nukeen egunero jateko nahikoa diru lortu eta, gainera, ez zen nik benetan egin nahi nuena. Nire komik iak argitaratzea zen nik nahi nuena, ez beste batenak marraztea. Pneumatikoen fab rikan hasi nintzen behin behinean, nire obra handit zen nuen bitartean, eta erretiroa heldu zitzaidan. Berandu, agian, baina orain egun osoa daukat idatzi eta marrazteko, gosez hil gabe. Ziur zuri ere antzeko zerbait gertatu zitzaizula petrol ioarekin. – Ez, inola ere –erantzun zion Fidelek , nik perit u izan nahi nuen eta hori izan da nire lanbidea bizitza osoan. Egia da, ustezko liburuzale eta zinemazale amorratu askok baino liburu gehiago irakurri eta film gehiago ikusi ditudala, baina aisialdi rako aukera bat bezala egin dut beti, ez xede profesional batekin. Ezkonduta ez egoteak eta seme alabarik ez izateak asko irakurtzeko eta film asko ikusteko aukera erraztu didala esango nuke, hori bai. Txikitan bai nintzela komikizalea, tebeo deitzen ziren garaian. Eskuetara iristen zitzaizkidan guztiak irakurtzen nituen, Brugueraren ak, badakizu, “Zipi y Zape ” eta “Mortadelo ”, baita “Jabato ” eta “Capitán Trueno ”renak, eta superheroienak ere. Gero, helduaroan, Nobela Grafiko izena hartu zutenean, jaramon ha ndirik ez diedala egin aitortu behar dut, beharbada nire jaramona garrasika eskatzen ari zirelako. Zeren ingurukoak izan ohi dira zure komikiak? – Arrazoi duzu. Nobela grafiko izena hantuste dela uste dut nik ere. Gainera klasismo antzeko bat ezartzen du k omikien artean, haietako batzuk literatura balira bezala eta beste batzuk ez. Non dago muga? Nork ezartzen du? Nire hasierako komikiek, guztiz osatutakoek, zirriborro hutsak ez ziren lehenengoek, asko zeukaten nobela grafikoz. Edo hori uste nuen nik marrazten ari nintzenean. Conraden “The Shadow Line” en edo Jamesen “The Turn of The Screw” ren bertsioak marraztu nituen, adibidez. Azken hau ez zitzaion inori gustatu . Horren arrazoia mamuak ez zirela marraztuta inondik agertzen pentsatu nuen orduan, bai na agian ez zen nik uste bezain borobila. Kafkaren “ Zigor kolonia ” izan zen nire azken adaptazioa. Denbora luzez lan egin nuen Kafkak sortutako mundua iruditara itzultzera saiatzen, baina azkenean amore eman nuen . Edozein marrazki zehatzek Kafkaren iradokizun amaiezinen murrizketa bat litzatekeela ondorioztatu nuen. Bereziki Kafka zein marrazkigile ona zen aintzat hartuta. Bere istorioak komiki moduan kontatu nahi izan balitu , egingo zukeen. Kafkari buruz ikasi nu ena gainerako narratzaileentzat ere baliagarria zela pentsatu nuen eta adaptazioak marrazteari utzi nion. Nire istorio propioak asmatzen ditut ordutik, aspalditik. Umorezko istorioak izaten dira azken aldian, munduaren inuzentekeria orokorra kasu xehetan i slatzen saiatzen direnak. Momentu honetan bokaziodun coach baten istorioan lan egiten ari naiz. Pentsamendu positiboaren sines tun amorratu bat da protagonista, zinez nahi duzun edozer lor dezakezula sinesten duen norbait, aldi berean nahiko tipo ezjakina d ena, bere analfabetismoa agerian u zten duena etengabe. Bere bizitza erabateko hondamendi bat da, bai sentimenduen aldetik eta bai alde profesional eta fina ntzarioan ere, baina bitartean berak etengabe aholkuak eta gomendioak ematen dizkio jendeari, haien xedeak lortzeko moduari buruz, eta, jakina, jendea arazotan sartzen du etengabe ere. – Itxura oso ona dauka. Irakurri nahiko nuke. – Ez da beharrezkoa . Badirudi horretarako txandrio egin dizudala. – Ez, ez, benetan diot. – Ados. Amaituta dagoenean erakutsiko dizut. Bide batez, gaur goizean hemendik bi etxaditara dagoen komiki denda batera joateko asmoa neukan. Hiriko onena da eta ia astero joaten naiz, hona bizitzera etorri aurretik ere. Egia da jada ez dutela saltzen Intern eten aurkitu ezin den ezer, baina sarean sartzen zarenean, ni behintzat, zerbait zehatzen bila sa rtzen zara beti. Dendetan , ordea , existitzen zela ere ez zenekien zerbait aurki dezakezu. E a etorri nahi duzun galdetzeko kontatzen dizut hau guztia . Zure gust uko zerbait aurki zenezake , agian. – Tira, bai –erantzun zuen Fidelek , harrituta, totelka , ideia ona deritzot. Ez neukan gaur goizerako bestelako planik, egia esan. Egoera goitik behera aldatu berri ote zen? Manu ote zen oraingoan berari amua luzatzen ari z itzaio na? Edo adiskidetasun baten hasiera besterik ez zen hura? Adiskideek elkarrekin egin ohi dituzte horrelakoak. Manuren proposamenean ez zegoen bestelako iradokizun ezkuturik. Ez zegoen? Fidelek denbora luzeegia eman zuen sexu eta sentime nduen merkatuan, balizko bikotekideen gerturatze eta aldentzeak balioesten, eta pertzepzioa eraldatuegia zeukan zentzu horretan. Baina, Manuk ez zuen edukiko ere, ala? Auskalo. XII Everything I learned, I learned from the movies. Ikasi dudan guztia, pelikuletatik ikasi dut. AUDREY HEPBURN Ez bideo jokorik ez fulbolik , Fidelek ez zituen inoiz hil lstarren artean hedatuen zeuden bi zaletasunak partekatu. Pokerrak erakartzen zuen, hor rek bai, baina aldi berean beldur itzela eragiten zion. Amildegi horretara hurbilduz gero, pentsio plana xahutu eta ondasun guztiak galduko zituela beldur zen. Gainera bazekien bere burmuinak ez zeukala jada pokerrak eskatzen zuen bizkortasuna . Hortaz, The Hillsen egunero antolatzen ziren partidetatik aldenduta mantentzen zen. Hori bai, bere bizikide guztiekin partekat zen zuen zaletasuna ikus entzunez ko produktuen kontsumo konpultsibo a zen, binge watching deitutako hori. Hillstar bakoitzak bere gelan pantaila bat eduki arren, ados jartzen z iren egoitzako zinema gelan denak batera mara toiak egiteko. Alain eta Elenek noizbait etxeko liburutegia izandako gela zinema areto txiki baten moduan antolatu zuten , lerrokatutako eserleku bigunekin eta pixel kopuru erraldoi bat zeukan proiektagailu batek in, hillstarren ikusmen kaltetuek behar bezala preziatu ezin zutena. Txandaka erabiltzen zuten aretoa , bideo jokoetara jolasteko eta binge watching sesioetar ako. Antolatzen zituzten marato iak telesail berrienak izan zitezkeen, baina baita telesail klasiko enak, hala nola, Alf, Knight Rider edo Dinastyrenak. Film maratoiren bat ere antolatu zuten, John Watersena esate rako, zeinean “Female Trouble” h istoriako filmerik onena zela berretsi zuten . Edo arratsalde hartan ikusten ari zirena, beste jeinu batena : John Hughesena. Fidel eta Iago bakarrik zeuden aretoan. Zirudienez , The Hillsen ez ziren asko Fidelen pasioarekin bat zetozenak. N erabeen komediak ziren pasio ia aitorrezin hura , errit uz beterikoak, arketipoz, botere borrokez, hormonez eta “angst” ez. Iago, antza, bazetorren bat, edo, hobe esanda, Fidelen obsesiotik haratago zihoan. Film haiek neurri handi batean dokumentalak zirela zioen Iagok . Irakasle izandakoa zen Iago, baina lehen m ailako heziketan, ez institu tuan, eta hala ere nerabezaroaren inguruko ezagutza zabalak omen zeuzkan; zeren, edozein nerabek nerabe izat eagatik soilik sentitzen duen klaustrofobia , Hughesek beste inork baino hobeto islatu zuela mantentzen zuen. – Edozein nerabe –zioen Iagok , bai sonatuena eta bai baztertuena ere, egokituena eta outsiderena, edozein kulturan jaio edo hazitakoa, zanpatuta sentitzen da, al datzen ari zaion eta arrotz gertatzen zaion gorputz baten barruan, mundu estu batean, berak aukeratu ez dituen arau eta ordutegi batzuen menpean. Sentimendu unibertsal bat da , nahiz eta norbanakoaren, garaiaren eta gizarte eta kultura ingurumenaren arabera, modu ezberdinetan adierazten den. Eta Joh n Hughes izan da sentimendu hori zineman hoberen islatu duena. Gehiegikeriarik gabe, tragediarik gabe, baina aldi berean garrantzirik kendu gabe. Haren filmetan, itxuraz gatazka ñimiñ o bat dena, pertsonaientzat mundu oso bat da. Dela soineko arrosa bat jos tea graduazio dantzaldira joateko, dela piperra egin eta zuzendariari iskin egi tea, dela larunbat goiz batez zigortua izatea. Guztioi gertatu zaizkigu horrelakoak! Baina batzuei ahaztu zaiela ematen du . “Pretty In Pink”, “Sixteen Candles” eta “Ferris Buel ler´s Day Off” ikusi berri zituzten segidan, eta indarrak berritzen zeuden, koroako bitxitzat hautatu zutena ikusi aurretik: “The Breakfast Club”. – Zuk zure lanean honelako istorioak egunero ikusiko zenituen –esan zion Fidelek . – Lehen mailako heziketako irakasle izan nintzen ni, ez bigarren mailakoa. Umeekin lan egin dut bizitza osoan, ez nerabeekin. Adin horretan bestelakoak izaten dira arazoak. Lehen mailako haurrek arazorik ez daukatenik ez dut esan nahi, ezta eragiten ez dituztenik ere, baina nire bi zitza profesionalean arazoak eragin dizkidatenak eta bizitza mingostu didatenak gurasoak izan dira beti. – Imajinatzen dut. Ez didazu inbidiarik ematen. – Lehen mailako heziketan gurasoak ez dira ohartzen euren seme alabak gizaki autonomoak direla. E uren eranskin bat balira bezala tratatzen dituzte. Adin horretako umeen kasuan, gurasoek e zin dute onartu euren semea edo alaba zerbait ulertzeko, matematika problema bat ebazteko edo perpaus bat zuzen idazteko gai ez izatea . Beraiek , gurasoak, gai badira, semea edo alaba ere gai izan behar duela sinesten dute; eta semeak edo alabak ezin badu edo txarto egiten badu, irakaslearen errua da. Umeak zoruko lauzak zenbatzen edo hegodun zakilak marrazten botatzen baditu eskolak, adimentsuegia delako da, apartekoa , eta irakasten dioguna ez delako bere interesekoa. Hezkuntza sistema ez omen dago holako jeinuentzat prestatuta. Zer esanik ez, nola ulertarazi guraso bati bere hamar urteko semetxo edo alabatxoak maltzurkeriarako gaitasuna badaukala, eta ahulei iseka egi ten diela. Zerbait pertsonal bezala hartzen dute. Niri, kasuren batean, umeari inbidia niola iradoki zidaten. Hamar urteko umemoko bati! Aitari inbidia niola zen iradoki nahi zidatena, jakina. Pentsa ezazu, BMW SUV batean etortzen zen ganorabako bat, gihar rak erakusteko jaka estu bat zeramana lehertzear. Ez dakit zertan lan egiten zuen, baina Txinara asko bidaiatzen zuen, behin eta berriz errepikatzen zidan eta. – Arrazoi askorengatik ez dut seme alabarik izan, baina haien artean nagusietako bat beste ikasl een gurasoekin harremanik ez izateko izan zen. Infernuko seigarren eraztuna jabeen komunitate baten batzarra izan behar da, eta zazpigarrena, ziur, ikasleen gurasoen elkarte baten batzarra. – Ez nau harritzen zure erabakiak –erantzun zion Iagok . Nik ostera seme bat izan nuen. Egia esan ez zen seme bat izan. Saharako ume bat izan nuen harreran aldi batean, eta hasieratik argi izan nuen harrera zer zen eta nola bukatu behar zuen. Mundu guztiak e z zuelako berdin ulertu diot hau. Ume bat zure etxean ha zteak, babestea k, zaintzeak, maitatzeak , ez zaitu ezeren hartzekodun bihurtzen, ez dizu umearen gaineko eskubiderik ematen. Udetan etortzen hasi zen, Sahararekiko anaitasunerako elkarte batek antolatu tako talde batean. Hirugarren urtean, elkarteko batzuek , harreran ekarri genituen umeak ikasturtea hemen ikas zezaten, baina udan Tindufera euren sendiekin itzultzeko baldintzarekin. – Miresgarria deritzot zure eskuzabaltasun horri. – Eskuzabaltasuna –Iagok , ume bati zuzenduta doanean behintzat, desinteresatua izan behar da, eta taldeko guztiek ez zuten berdin ulertu. Lau besterik ez ginen “hartzaileak”, eta beste hirurek euren ustezko “semeak”, mutilak baitziren guztiak, udan bueltan ez bidaltzea erab aki zuten . Umeek jada lan egiteko adina bazeukatela zioten, eta, agian, gurasoek hurrengo ikasturterako ez zituztela bidaliko eta ikasketak ez zituztela amaituko. Umeak eurekin hobeto zeudela aurrez suposatzen zuten, herrialde aurreratu batean, bere guraso eta sendiekin baino, errefuxiatuen kanpamen tu batean, etorkizunik gabe. Jarrera berekoi eta kolonialista bat zela haiena uste nuen eta hala jakinarazi nien. Adin txikiko bat bere sendiari ebatsiko bazioten, ni haien taldean ez sartzeko esan nien. Ume batek hemen etorkizun hobeago bat izango zuela uste bazuten, Saharan baino, munduaren ikuspegi estu eta makur bat zeukatela ere esan nien. Eta azkenik, zer nolako etorkizuna zeukan herri hark galdetu nien, seme alabak bahitzen bazizkioten. Horrela lagundu nah i zioten saharar herriari? – Dramatikoa ez balitz barre egingo nuke. Ziur hiru horiek Mendebalde aren gehiegikeriez , paternalismoaz, beti kexu diren horietakoak zirela . Eta azkenean Mendebaldearen pribile gioak eskubide bezala aldarrikatzen amaitu zuten . – Horixe! Elkartetik bota nind uten, noski, edo elkartetik geratz en zen etik, eta umea bere senideekin itzuli zen. Ez zen bueltatu, espero zitekeen bezala, gurasoek ez baitzuten nahi b esteak bezala bahi zezatela. – Bahiketa anaitasun ekimen bezala. Hamaika iku steko jaioak gara. Dena dela, zuk egin behar zenuena egin zenuen. Harro egon zaitezke. – Egin nuen guztia nire borondate onenarekin egin nuen , bai . Baina beste batzuk , ekintza gaitzesgarri bat burutzeko , nire borondate onaz baliatu zirela pentsatzeari ezin diot utzi. Nire hasierako laguntzarik gabe agian ez ziren hain urrun iritsiko. – Zure jokabidea koherentea eta miresgarria izan zen. Ez eman bueltarik. Maratoiaren azkeneko traka falta zaigu eta. XIII I like simple things, elastic waists so I can eat. Gauza sinpleak atsegin ditut, gerri elastikoak jan ahal izateko. BARBRA STREISAND Egoitza barruko eguneroko elkarbizitza nola zihoan behatzeko, beste bisitatxo bat egin zuten Alainelenek. Dendena beraiek euren egitasmoan aurreikusi bezala ote z ihoa n berretsi nahi zuten, edo bestela, desbideratzeren bat antzemanez gero egoiliarren desadostasunen bat, elkarbizitza arazoren bat , ahalik lasterren zuzendu . Hori zen behintzat emango zuten azalpena, norbaitek ea zer egiten zuten bertan, eta ordu haietan, galdetuko balie. Zeren, salbuespen bezala eta goizeko bisitak izan zuen arrakasta eskasa ikusita, arrastian joan ziren oraingoan, jende gehiago aurkitzeko asmoarekin. Afalordua zen eta, egoiliar guztiak areto nagusian zeuden arren, haietako bat ere ez zegoen jantokiko mahaietan eserita. Hiru taldetan sakabanatuta zeuden. Mahai borobil baten inguruan, Dylan, Jairo –eguzki betaurreko batzuen atzean ezkutatuta eta tucker txapel bat buruan , Borja eta Eloi poker partida bat en itxura guztia zeukan zerbait jokatzen ari ziren: kartak eskuetan, fitxak et a billeteak mahai erdian, whiski ak edalontzi zabaletan. Paul, Manu, A bel, Bruno eta Wallace, besaulkietan zirkuluan eserita, online bideo joko batera jolasten ari ziren. Guztiek partida bera jokatzen ari ziren, baina bakoitzak bere kontsola eramangarrian. Gauza bera egin zezaketen bakoitza kontinente ezberdin batean balego, hortaz, zirkuluan elkarrekin eserita egoteak errit u moduko bat izan behar zuen , Alainelenek ulertzen ez zutena. Agian hori zen haientzat elkarrekin afaltzeko geratzea. Alainek et a Elenek ez zuten jokoa identifikatu, baina, gamerek euren kontsoleki n egiten zituzten imintzioak ikusita, abiadura eta indar ha ndiak eskatzen zituen bat izan behar zuen. Gainerako egoiliar rak, Fidel, Joel, Iago eta Teo –abokatu erretiratu bat , aretoaren atzealdean zeuden sofa batean eserita, pantaila erraldoi gisa erabiltzen zuten hormari begira, “Melro se Place” zirudien telesail bat ikusten. Erik eta Alex talde batetik bestera mugitzen ari ziren, paperezko musuzapiak eta pizza zatiak banatzen, h illstarrek euren jarduer ei utzi gabe irensten zituztenak. Inor ez zen harritu heldu berriak ikustean, ez poztu, ez larritu, ezta haserretu ere. – Pizza gaua da gaur –Teok eman zien informazioa, Heather Locklearen nondik norakoei begia kendu gabe . Nahi al duzue? Sukaldariaren lana gau hartan, zirudienez, Domino´s era deitzea izan zen eta drone batek ekarri zizkion kutxetako eduki a hiruki itxurako ataletan zatitzea. Alainek eta Elenek zati bat hartu eta Los Angeles eko komunitate hartako bizta nle aberaskume eta gazteen ibil erak komentatze ra eseri ziren. Egoiliarrek eskuekin ja ten zuten pizza, sarde xka ezta aiztorik gabe, eta latetatik zuzenean edaten zuten garagardoa. Gameretako batek –Paulek ziurrenik goranzko bat bota zuen ere ; hori bai, gainerakoek ez zioten grazia ospatu. Edo ez gehiegirik. Amerikar fratmovie batekoa zirudien giroa. “Toga, toga!” oihukatzea besterik ez zitzaien falta. Hori eta azpil batean sartuta eskaileretatik behera burua botatzea. Alainelenek beste zerbai t espero zuten, egia esan. Zilarrezko ganderailuz apaindutako mahai bat ez zuten espero ere, asteazken batez afaltzeko, baina horren eta topatu zutenaren artean erdiko punturen bat egon behar zuen. Zer espero zuten? Ba lisatutako alkandoraren bat, praken b arrutik sartutako alkandoraren bat… gutxieneko bat, hasiera puntu bat. Baina hillstarren arropak “senitarteko” afari baterako baino, beste gizarte egoera anitzetarako egokiagoak ziruditen, hala nola, hip hop kontzertu bat emateko –sweat pant izeneko praka grisak, oversize elastikoak , mila metroko h orma bertikalak eskalatzeko –maila termikoak eta katu oinak edo baita sutan dagoen bidoi bate n inguruan eskuak berotzeko –zulatutako f lanela eta pana . Borjak eta Dylanek ere! Tu quoque? Borjak , jantziegi joatek o edo marka garestiegi bateko janzkiren bat eramateko paradarik galtzen ez zuenak, Karl Lagerfeldez mozorrotzen zena medikuarengana joateko , Borja horrek , gau hartan , tiroketa baten biktimarena izan behar zuen elastiko bat zeraman aldean. Eta jeans urratua k. Zarpail haiengatik dirutza lotsagarri bat ordaindu izana espero zuten behintzat Alainelenek. Dylanek bere aldetik, hamarkadetan nazioarteko dotoreziaren epaile izan zen Dylanek, txankletak zeramatzan gau hartan. Eta alkandora pseudo hawaiar bat. – Zuen gomendioa jarraitu genuen eta ohar batzuk eman genituen sukaldean. –Teoren ustean, ekintzaileen harridura aurpegi ak azalpenen bat eskatzen ari ziren. Lehenengo egunean esan genizuenez, otorduei bizitasun pixka bat gaineratu nahi genien eta gurari bat edo beste sartu menuetan. Asteroko menua zurrunegia bazen, az kenean, errutinak zanpatuko gint uen. Horrela, asteazkenetan, aste erdian, pizza gaua daukagu. Igandetan paella egiten dugu. Tira, sukaldariak egiten du. Eta sangria. Norbaitek ijito besoa ere proposatu zuen! Barre egin zuen Teok. Alainek eta Elenek irribarre batez erantzun zuten, baina argi zegoen grazia non zegoen ez zutela ulertu. – Paella eta ijito besoa… Fresitak bezala! Irribarre izoztua ez zuten aldatzen. – Fresita, Gran Hermano 5 irabazi zuena, Saloun igandeetan beti paella eta ijito besoa zeukatela esaten zuena. Eta negar egiten zuen a. Ez? … – Berdin dio. Kasua da igandeak paella eg unak direla, eta sangria renak eta pastelarenak, dela ijito besoa dela beste bat. – Eta hilabetero larunbat b atean barbakoa egiten dugu afarirako –Iago sartu zen . Hanburgesak, txerri saiheskiak eta hot dogak. – Hortik aparte askatasun osoa ematen diogu sukaldariari. Primerako sukaldaria da –gaineratu zuen Teok . – Zuen arteko elkarbizitza nola zihoan behatzera etorri gara gu –Alainek, zentz uren bat zeukan gai baterantz bi rbideratu nahi zuen solasa, inork ezer galdetu ez bazion ere . Zuetako bakoitza bere gelan gordeta egongo ote zinen beldur ginen. Antzeko interesak dauzkaten pertsonez inguratuta bizit zeak eskaintzen dituen aukerak behar bezala aprobetxatzen dituzuen baieztatu nahi genuen. – The Hillsen elkarbizitza dinamizatzeko ideiak emateko asmoarekin e torri gara –gaineratu zuen Elen ek, baina badirudi ez zaizkizuela falta. Alde horretatik ondo mold atzen zaretela esango nuke. – Baietz esango nuke –erantzun zuen Teok, pantailara begiratzeari utzi gabe . Nahiko ondo pasatzen dugu. Urdanga! –Iraina ez zen Elenerentzat, Amandarentzat baizik, Heather Locklearrek egiten zuen pertsonaiarentzat. – Aktibitateren batean laguntzarik behar al duzue? –Alainek temati. – Ez kezkatu –erantzun zion Teok, Amandari erdiko atzamarra a teratzen zion bitartean . Hemen bakoitzak bere etxetik kanpoko aktibita teak dauzka. Bakoitzak bizitza b ilatzen du horrelakoetan. Pentsa ezazu ez garel a hiritik aldatu, hiri honetan bizi ginen The Hillsera etorri aurretik, eta, horrenbestez, hona etorri baino lehen egiten genituen aktibitate berberak egiten jarrai dezakegu. Batzuek bol untario lanak egiten dituz te, beste batzuek mendiak igotzen dituzte taldean… denetarik. Etxe barruan, momentuz, ez da gatazkarik egon aktibitate ezberdinen ordutegiak bateraezinak zirelako edo antzeko arazo batengatik. Ezta politikagatik ere. Eta alde horretatik hemen denetarik dag o, kolore guztietakoak gaude. Etxe handi bat da hau eta horrek aktibitate eta ideologia ezberdinak bateratzea errazten du. Apartamentu batean liskarretan ibiliko ginen une oro. Fulbola dagoen egunetan, adibidez, friki fulbolzaleek partida taldean ikus deza kete eta euren haitzuloetako errit uak egin, jende normala ri enbarazurik eragin gabe eta beste ingurumen itxiagoetan pairatzen dituzten isekak nozitu gabe. – Poker partida hori ez dela legezkoa esango nuke –nabarmendu zuen Elainek, aretoko beste puntarantz kokotsarekin seinalatuz . – Soilik dirua apustu egiten bada –erantzun zuen automatikoki Teok . – Eta mahai erdian dagoen billete piloa? Faltsuak ote? – Ez, e z dira faltsuak. Partida bat legez kanpokoa izateko dirua apustu egin behar dela azpimarratu baino besterik ez dut egin. Hortaz, hau bai, legez kanpokoa da. XIV I think that the longer I look good, the better gay men feel . Uste dut zenbat eta denbora luzeagoz itxura ona daukadan, hainbat eta hobeto sentitzen direla gay gizonezkoak. CHER – Osaba, albiste berriak! – Hori errepikapen bat da. Telefonoz deitu zioten oraingoan ilobek, sakelako terminalera. Bien ahotsak entzun zitezkeen aldi berean. Eskurik gabeko moduan jarria zeukaten eta horrek Fidelen erreakzio eta erantzunerako aukerak murriztu nahi zituztela iradokitzen zuen. Txandrio bat usnatzen zuen Fidelek . Ez zion erabilera gehiegirik ateratzen sakelakoari Fidelek . Telefonoz hitz egitea ez zitzaion inoiz gehiegi gustatu, sakelakoak eta tarifa lauak asmatu aurretik ezta ere. Sare sozialetan ibiltzera ezta ere ez zen zaletu. Ez feisbuk, ez tuiter, ez guatsap, guztiei aurkitzen zien akats bera: egoa hanpatuegi a zeukatenentzat erakusleiho bat besterik ez ziren. Esateko ezer gutxi eduki, baina euren aburuak eta hausnarketak sakonak eta esanguratsuak zirela uste zuen jendearentzat pentsatuta zeuden amaraun sozial haiek. Bideo jokoetara jolasteko ez zuen m ugikorra erabiltzen ezta. Ez m ugikorra ezta beste inolako gailurik ere; zeren, adikzioaren mekanismoaren adierazpen anitzetarako joera eduki arren –alkohola, kafea, estupefaziente natural eta sintetikoak, janari pikantea, pop musika , jokorako adikzioan ez zen sek ula erori, ez zorizko jokoetara ezta bideo jokoetara ere. Albisteak irakurtzeko bai erabiltzen zuela sakelakoa , eta aldizkako argitalpen digital batzuk irakurtzeko, baina oraindik eta batez ere paperezko egunkari eta aldizkarien zale eskasetako a izaten jarraitzen zuen . Hortaz, sakelako terminalari Fidelek ematen zion erabilpen nagusia osasuna ikuskatzea zen: tentsioa, sukarra, bihotzaren abiadura eta erritmoa neurtzen zizkion terminalak, etengabe, eta gorabehera adierazgarriren bat antzematen bazuen, aseguruarekin komunikatzen zen , medikuaren eta Fidelen agendak erkatzen zituen eta hitzordu bat antolatzen zuen. Sexu bikoteak bilatzeko ere erabiltzen zuen Fidelek sakelako terminala. Noizbehinka. Bueno, noizbehinka baino maizago. Dohainez ko bikoteak bilatzeko, Fidel ez baitzen sexuagatik ordaintzea gustatzen zitzaienetakoa. Ez zekenkeriagatik, bere gozamenaren zati handi bat gozamena eragitetik zetorrelako baizik, eta ordainezko partenaire batek adieraz zezakeen gozamena –halakoren bat adierazten bazuen ez zitzaion sinesgarria iruditzen. Gainera, azken aldian, ordainezko bikoteren bat bilatzeko erabakia hartuz gero, Draganek, Jairoren lagunak , egindako eskaintza erabil iko zuen eta ez zuen mugikorra erabili behar ko. Mezuak, idatzizko berehalako mezuak , bai gustatzen z itzaizkiola, batez ere mezuak hizkiz hizki tekleatzeari utzi zitzaionetik eta telefonoari diktatzen zitzaizkionetik. Abantaila pil a aurkitzen zizkion komunika tzeko bide honi: mezua bidaltzea n ez zenuen hartzailea galarazten, honek abagunea aurkitzen zuenea n mezua irakurri eta , behar eta nahi izanez gero , erantzuten zuen. Baina noizbehinka beste aldean ahotsen bat entzutea ere gustatzen zitzaion Fideli . Bai, XXI. mendearen garai haietan oraindik ere, terminal mugikorra hitz egiteko erabiltzen zuten gutxienet ako bat zen Fidel . Baina, esan bezala, sarritan nahiago zue n mezu bat bidali baliote telefonoz deitu baino . Zehazki, oraingoan bezala, ilobek deitzen ziotenean. – Ez egin broma errazik eta entzun: Elene eta Alain horiek ez dira arropa zuzenak –Taniak . – Aurreko lanpostueta tik bota zituztela jakin dugu –Maiak , enpresaren diruarekin gelditzegatik. – Nork esan dizue hori? Jakiterik badago. Yoga eskoletako beste etxekoandreren batek? Arrandegian? Ile apaindegian? – Ez izan matxista osaba, ez da zure estiloa. – Senarrak esan dit , Christianek –Maiak , bere enpresan lan egiten zuten eta. – Akabo! Zure senarrak esandako guztiei jaramon egin banie dagoeneko kale gorrian nengoke. Oroitzen zara hark egindako gomendioez? Denetarik dak i, autoez, aseguruez, finantzez … Eta horrelakoak non ikasi dituen galdetzen diozunean, “bizitzako unibertsitatean ” ikasia dela erantzuten dizu, l angile heziketako modulu bat besterik ez baitauka. – Matxista eta orain klasista. Zer dela eta hainbes te hobekuntza ? Egoitza ko lagun berrien eragina ala? –Taniak . – Hori bai, g auza bat aitortu behar d iot, bakoitzari bere merituak aitortu behar zaizkiolako : jokoz kanpo bat zer den ondo dakiela badirudi, mila bider saiatu baita niri azaltzen. Erdi Aroko Inkisizioak tortura askoz arin eta ja sangarriagoak erabiltzen zituen. – Horrela jartzen zarenean ez dago zurekin hitz egiterik. Zu bai jartzen zarela jasangaitz –Taniak . – Sinets iezaguzu –Maiak . Senarraren enpresan lan egiten zuten eta haien kaleratzea asko komentatu zen. Antza denez, enpresaren izena baliatzen zuten enpresaren bezeroekin harremanetan jartzeko, eta ondoren enpresaren bizkarretara egiten zituzten tratuak eta kobratzen. Laster harrapatu zituztela dirudi, baina inork ez daki oso ziur zenbaterainoko iruzurra egin zio ten enpresari. Berehala bota zituzten kalera, baina ez zieten epaiketarik jarri bezeroen aurrean enpresaren izena eta sona ez kaltetzeko. – Barka iezadazue baina sinestea kostatzen zait, esamesaren iturria nor den jakinda. Epaiketarik egon ez dela jakiteak hirielezahar baten aurrean gaudela susmatzera bultzatzen nau. Zuen senarren hain gustuko diren hiri elezahar horietako bat. Zureak, Maia , Ricky Martin, txakurtxo bat eta marmelada pote bat lotzen dituen istorio hori, telebistatik zuzenean ikusi zuela zin egin zidan behin. Eta zureak, Tania , Alejandro Sanz larrialditan ospitaleratu zutenean, anbulantzia berak gidatzen zuela apustu egin zidan. Egia da holako adierazpenak Pasionaria k bezain sutsuki defendatzen dituztenean mela mela eginda egoten direla, eta esango nuke ez dutela inork seriotan hartzea espero. Taberna barrako usadioak dira eta ez zaie garrantzi gehiegirik eman behar. Bide batez, orain jabetu naiz, h ara ze kasualitatea, zuen senarren gustuko elezaharrak beti dir ela gay famaturen baten ingurukoa k. Homofobia usain apur bat ez al dario horri? – Ez dira homofoboak! Badakizu zenbat estimatzen zaituzten biek eta nolako errespetua dizuten –Taniak . – Eta lagun gay asko dauzkate gainera! –Maiak . Tira, barkatu, nahigabe irten zait. Hobe dut isiltzea. – Bai, hobe –Taniak, berriz . – Dena dela, hori guztia egia balitz ere, zer nolako eragina izango luke nigan? The Hills egoitza hemen dago, ez da gezur bat, bertan bizi bainaiz ni. Aterpea eta ohea ez dira balizkoak, egunero zerbitzatzen digute janaria eta egunero garbitzen dituzte gel ak eta gainerako instalazioak. E z dago hortaz inolako iruzurrik. Hemengo langileei ez diet inolako kex arik entzun ordaintzen ez dietelako edo. Beraz, zer? Hutsetik hasten, berriro hasten ari den bikote bat izan dait eke. Hanka sartu zuten eta orain beste bizimodu berri bat hasten ari dira. Hain susmagarri deritzozue? – Inozoa zer zara gero! –Taniak . Dirua bide motzetatik irabaztera ohituta dagoen jendea dira hauek. Eta egoitza hori ere, dirua irabazteko, dirutza hand ia eta bide motzetik irabazteko antolatu bide dute. Ziur. Zerbait ezkutatzen dute. – Adi e gon eta zuhur ibili, mesedez! –Maiak . Zerbait arraro edo susmo txarrekoa usnatuz gero, jakinarazi iezaguzu. Ados? – Baleee … Noski. Ados. Ez kezkatu –Fidelen tonua ir onikoa zen . Musu handi bat z uei eta milesker zure senarrari, Maia , nire ongizatea horrenbeste gogoan izateagatik. – Osaba! – Bide batez, zer moduz ama? –Fidelek mintzagaia aldatzeko gogoa zeukan, iloben ardurak txorakeria hutsa iruditzen baitzitzaizkion . Ezer berririk heldu zaizue harengandik? Sare sozialetan arrain mutanteen argazkiak igo dituela ikusi dut. Haietako batek, begi bakardun batek, hotzikara eta barregura eragin dizkit. Ezkatadun Tartalo bat bezalakoa zen! Baina amak harrotasunez zintzilikatz en ditu argazkiok sarean, iruzkin serioekin lagunduta, eduki politikodun salaketaren bat edo antzeko zerbait egiten ari balitz bezala. Ekologismoaren abangoardiatzat dauka bere burua, nonbait. Geroz eta zoroago zer dago! – Badakizu: ama. Bere zaletasun nagusia atentzioa ematea izan da beti, eta Fukushiman baino abagune hobeagorik ez du inon aurkituko. Utziozu, ez dio inori kalterik egiten. Bere iloben presio paternalista eta hiperbabesletik askatzea lortu zuenean, The Hillseko sparen instalazioak probatzea erabaki zuen Fidelek , gogo handirik gabe eta bertan zer egin zezakeen oso argi izan gabe. Izan ere, spaek ez zuten gehiegi erakartzen, edo hobe esanda, larritasun edo nazkaren antzeko zerbait eragiten zioten. Hainbeste jendeak erabi litako urak ezin zuela ezer onik ekarri pentsatu zuen beti. Lurbiran Bizitza antzeko ingurugiro heze eta bero batean hasi zela gogoratzen zuen eta, jacuzzi batean sartzen bazen, berari ere gorputz gainean Bizitza sortuko zitzaiola pentsatzen zuen, biologia eskolen garaitik ahaztuta zeuzkan erreinuetako mikroorganismoak eta baita oraindik aurkitzeke zegoen err einuren batekoak ere. The Hillseko sparen kasuan Fidelek bere estreinako bisita hainbeste atzeratu zuen, alde batetik spa horrek beste guztien eragozp en berberak izan behar zitu elako , baina bestetik, gainera, bestelako spa batzuek eskaintzen zituzten abantailak ez zituelako eskaintzen , alegia, gorputz gazte, sendo, gihartsu eta erdi biluziak behatzeko aukera. The Hillseko span ez zegoen denbora pasa hori praktikatzeko aukerarik, bertako erabiltzaileak egoitzako biztanleak baitziren, eta jakina, haien azal zimurtuak zintzilik ikusteko gogo handirik ez zitzaion pizten Fideli . Nahikoa zeukan bere gainbehera behatzen ispiluan begiratzen z uen bakoitze an. Arrazoi horiengatik aste luzeak egin zituen etxeko sotoan instalatutako spa eta gymera jaitsi gabe. Baina erretiratu baten bizitzan aisialdi ordu luzeak daude eta hauek betetzeko eskaintza gutxi ; eta hori zela eta, astegun goiz hartan , eguraldi euritsua ari zuenez eta telebista aurrean goizetik eseri nahi ez zuenez, sotoko spara jaistea erabaki zuen. Hara heldu zenean e z zegoen bakarrik, baina lekua bilatzeko ahalegin handirik ez zuen egin behar izan ezta ere. Abel eta Bruno , ezkondutako bikotea , gymean zeuden, bakarrik, Fidel jaitsi zenerako. Beti ziren goizen oheratzen zirenak eta goizen jaikitzen zirenak ere. Ur epela limoi zukuarekin gosaltzen zute n egunero gymera joan aurretik. Hura nazka Fideli eman ziona hau kontatu ziotenean! Ez al zen edabe hori berazkoa zuten haurrei indarrez ematen zitzaiena? Eta euren eguneroko ariketak egin ondoren, ur hotzarekin dutxatu et a benetako gosaria hartzen zuten: zortzi zekalezko ogi a, soja esnea eta pomelo zukua. Zortzi zekaleren izena asmatzeko ere! Ba al zegoen zortzi zekale mota ezberdin? Egunero. Bikote hark bekatu aitorrezinen bat egin bide zuen noizbait, eta euren buruei z igorra ezartzen ari ziren. Ez zegoen bestelako azalpenik hainbesterako d oako pairamen entzat. Semeek ere gaizki pentsatu nahi gabe ziur etxetik alde egin zietela, bizitza arrunt bat baketan eduki ahal izateko, inora ez daramaten sufrikariorik gabe. Han zeuden ba, esan bezala, biak bakarrik gymean, izerdi patsetan eta gorri gorri eginda. Bihotzekoak noiz emango zien zain. Gymak eskatz en zituen esfortzuak eta izerdiak beste egun baterako ustea erabaki zuen Fidelek eta spara jo zuen zuzenean. Saunan sartu zen eta bertan Jairo aurkitu zuen, baina ez bakarrik, Dragan bere lagunarekin baizik The Hillseko biz ilagunek gonbidatu bat eraman ze zaketen spa eta gymera, baina Fidelek zekienagatik inor ez zen handik agertzen erretiratu bati izerdi egite n laguntzeko . Jairorena , bikote ezkonduaren guztiz kontrako kasua zen: sarrit an, guztiak oheratzen zirenean eta The Hillsen inor ez zen goizegi oh eratzen, Abel eta Brunoz aparte , Jairo ez zen oraindik egoitzara itzuli. Garagardoa zen bere gustuko gosaria, gosaltzera jaikitzen zenean. Eta beste askotan, bazkalordurako ere ez zen jaikitzen. Nerabe arduragabe baten ordutegi eta ohiturak zeuzkan. Edari energetikoak, pizza eta hanburgesak gustatzen zitzaizkion, eta telebista ikusten zegoen bitartean, naturan agertzen ez diren koloredun snackak jaten zituen. Inork ez zuen ulertzen nola ez zion oraindik bihotzekoak edo iktus batek eman, ezta berak ere, azk en berrogei urtetan ez baitzuen analisi edo txekeorik egin. Erre ere egiten zuen Jairok . Ez soilik tabakoa. Horrek osasuntsu mantentzen laguntzen ziola argudiatzen zuen: tabakoa oso droga kaltegarria zela eta osas una hondatzen zuela esaten zuen eta, hortaz , tabakoa marihuanagatik aldatzeak osasunerako onuragarria zela defendatzen zuen. “Baina tabakoa ez baduzu utzi!” esango zion baten batek, eta Jairok zera erantzun: “Ez, baina lehen baino gutxiago erretzen dut, eta hori ona da”. Jairoren bihotzaren taupade n erritmoek erritmo bi edo hiru baino gehiago baitzeuzkan haren bihotzak, egunaren orduaren arabera drum´n´bass saio bat ziruditen, eta erritmo bitxi haien oinarrian V iagrak eta speedak zerikusi handia zeukaten. Laburbilduz, goiz hartan span aurkitu zuenean, Fidelek ez zekien oso ziur Jairo goiz jaiki bazen, auskalo zergatik –sute bat, zonbi apokalipsi bat , edo oraindik ez bazen oheratu. – Egun on –esatera ausartu zen, egun argia baitzen ordurako . – Baita hiri ere –Jairok . Dragan gogoratzen duk? Bisita egiten etorri zaidak. – Noski. Kaixo , Dragan. Draganek ere agur motaren bat izan behar zuena bota zuen, baina haren tonu eta begiradarengatik –plantigrado baten antzekoak biak Fideli zalantza gelditzen zitzaion agur egin baz ion edo mehatxuren bat bota bazion. Biluzik, Jairok esperimentu genetiko baten bigarren mailako hondakinen bat ematen zuen , gerrian zapi bat zeramana. Dragan bestalde beldurra eragiteko asmoarekin diseinatutako zerbait zirudien, pitbull bat edo krokodiloz beteriko aintzira bat bezala. Gerritik gora ikusten zitzaizkion ile bakarrak betileak eta bekainak ziren. Gainerako azal guztia arrasean moztua zeraman, baina hala ere ez zitzaion larruazal gehiegirik ikusten gorputz ia osoa tatuajez estalita zeukalako. Draganen azalean sauna barruko minutu luze aspergarriak entretenitzeko nahi adina testu zegoen, baina Fidelek ezagutzen ez zituen hizkuntza eta alfabetotan idatzita. Testuez gainera irudi ugari zegoen Draganen azalean barreiatuta, honi Erdi Aroko kod ex baten antza ematen zizkiotenak: animaliak benetakoak eta mitologikoak , sinboloak, irudi erlijiosoak… Beltzez idatzita eta marraztuta zeuden gehienak, baina han hemenka kolore gorria ere ikusten zen, batez ere odola edo gorputzeko organo ren bat bihotz bat, birika pare bat irudikatzen zirenean. Eta azal historiatu horren azpian, lehertzear zeuden gihar elefantiasiko batzuk antzematen ziren, larruak ozta ozta eusten zituenak. Fidel Draganen eskumako deltoidean idatzita zegoen testua deszi fratzen ahalegintzen ari zen, liluratuta edo beroagatik erdi zorabiatuta, Jairo hitz egiten ari zitzaiola ohartu zenean. – Fidel, Dragani kontatzen ari natzaiok lasai egon dadila, bere kezka eta zalantza guztiek ez baitute funtsik. Hemengo jendea senitarte koak balira bezala arduratzen dituk gutaz. Ez al duk hik ere uste? – Bai, bai … Fidel erdi lelotuta zera nabaritzerakoan, Draganek besoa luzatu edo tolesten bazuen, haren bizepseko tatua jeak irudi ezberdinak erakusten zituela. – Aste honetan bertan, adibi dez, inola ere espero ez nian laguntza bat eskaini zidatek –Jairori Draganen gorputz biluziak eta haren giharrek ez zioten arreta desbideratzen, buruz ezagutzen baitzituen . Senitartekorik ez daukadanez, Administrazioarekin edo halako tokitan egin beharrek o gestio guztiak nire izenean egin ditzaketela esan zidatek Elenek eta Alainek. Badakik, ogasunarekin, gizarte segurantzarekin eta halakoetan. Eta horretarako ez diat etxetik mugitu behar izan ere. Notario bat ekarri zidatek egoitzara ahalorde batzuk sinat zeko. Hiri ere antzeko zerbait ez diate eskaini? – Ez, niri ez –Fidelek Jairori begiratu gabe erantzuten zuen, hipnotizatuta baitzegoen Draganen bizkarrari so . – Jakina, hiri ez diate eskaini ilobak dituala badakitelako. Ba niri bestelako detailea iruditu zaidak, sekula ez baitiot arreta handirik jarri paperen gai horri, beti aspertu nauen zerbait izan baita, ile apaindegia neukanean ere. Ikusten, Dragan? Hemen ez zagok zergatik susmo txarretan ibili behar. Egoitza honetan familia handi bat sortu nahi ditek, besterik ez, eta gu guztiok familia berri baten partaide senti gaitezela. – Ez diat argi ikusten –esan bide zuen Draganek, bere azentu harekin, Drakularen zalgurdia gidatzen zuenak izan behar zuen azentu berdinarekin . Adi ibiliko nauk, bikote hori beza lako ustezko ongileak askotan ezagutu baititut iraganean. Bati baino gehiago esan behar izan zioat eskuak geldirik izateko. Jaramonik egin ez didan bat edo beste ere egon duk. Ustekabeko ezbehar batekin bukatzen dituk beti holakoen azpijokoak. Gorputza est altzen zion izerdia bat batean izoztu zitzaion Fideli , eta hotzikara batek zeharkatu zion bizkarrezurra. – Karkarkar! –Barre egin zuen Jairok . Nolakoa haizen Dragan, txantxetan hasten haizenean! XV I find it so funny that people find me so interesting . Hain barregarria iruditzen zait jendeak ni hain interesgarri aurkitzea. BRITNEY SPEARS The Hills egoitzako gela bakoitzeko atearen azpitik gutun azal txiki bat agertu zen. Gutun azaltxo barruan , ohar batek egoiliarrak “batzar” batera deitzen zituen. Alainek eta Elenek sinatzen zuten oharra. Antzinako erara dei egin zuten batzarrera, formalitaterik gabe, egoiliarrei tukurik ez eragiteko. Denbora luzea igaro behar izan zuen haietako baten batek bat zar baterako deia idatzizko ohartxo batean jaso zuen azken alditik. Baziren urteak edozein bilera antolatzeko modua deitutako guztien sakelako telefonora online deialdi bat bidaltzea zela. Deialdia k haietako bakoitzaren agendak arakatzen zituen hutsune ama nkomun bat aurkitu arte eta, aurkitutakoan, denbora hori erreserbatzen zuen eta bileraren leku, eduki eta egitarauaz informatzen zuen. Alaineleneren ustean , hillstarrek , holako deialdi bat jaso balute bere mugikorretan , ikaratu egingo ziren, kuotak igoko zizkietela edo elkarbizitza arauak zorroztuko zituztela susmatuko zuten. Horrenbestez, ohartxo bat bidaltzea aproposagoa iruditu zitzaien, ospakizun baterako gonbidapen bat balitz bezala. Oharrak zioenagatik, batzarra eg oitzako areto nagusian ospatuko zen, asteazken bateko eguerdian –deitzaileek ordurako bazekiten alferrikakoa zela bilera goizago deitzea, egoiliar gehienak ez baitziren eguerdia baino lehen jaikitzen . Egun hartan eta zehaztutako orduan, deialdiari gizon b akarra balira bezala erantzunez, egoiliar guztiak prestu eta puntuan agertu ziren aretoan, eta erdiko mahai nagusiaren ingur uan eseri ziren, in augurazioaren egunetik berriz mu ntatu ez zena. Alainek eta Elenek hillstar guztiak banan banan eta bakoitzaren i zenagatik agurtu zituzten, irribarre agor rezin batekin. Egoiliarrek hoztasunez erantzun zieten, susmo txarrez, diru gehiago eskatuko zietela susmatzen baitzuten eta protestatzeko prest zetozen. Zerbitzariek, ohi bezala adeitsu, bakoitzari zer hartu nahi zu en galdetzen zioten eta, ordu hain zehaztugabea izanik, batzuek kafea aukeratu zuten, gosaltzen baleude bezala, eta beste batzuek ardoa, aperitiboarekin hasteko. Behin denak eserita eta zerbitzatuta, Alain hizketan hasi zen. – Egun on, edo arratsalde on, guztioi. Ezer baino lehen , zuek guztiak hemen egotea eskertu nahi dizuet, The Hillsek a teak zabaldu zituen egunetik zuo kin guztiokin batera egoteko parada ez bai tugu izan. Zaila da, hain ordutegi ezberdinak dauzkazue eta. Tira, deialdi honen zioa jakingo nahi duzue, ezta? – Dirua eskatzeko zioarekin egin duzuela uste dugu –moztu zuen Jairok , gakora ahalik lasterren iristeko asmoarekin , edo ordutegi eta arau zorrotzagoak ezartzeko. Alainek eta Elenek barre egin zuten, baina haien barrearen naturalt asun eskasak ez zuen tukua aldentzen lagundu. – Lasai –jarraitu zuen Alainek , ez dauka gai horiekin inolako zerikusirik. Bestelako proposamen bat egin nahi dizuegu, The Hillseko eguneroko bizitza zuen gustuetara hobeto egokitze aldera. – Gu –Eleneren txan da zen ez gara negozio baten sustatzaileak baino. Eraikina birgaitu dugu, langileak kontratatu ditugu eta egoitzako oinarrizko zerbitzuak antolatu ditugu, baina ezer gutxi gehiago egin dezakegu zerbitzu hauek zuen gustu edo beharrizanetara egokitzeko. Zue k zarete zentzu honetan ekimenak adostu behar dituzuenak. Gu ez gara gay. Ni gizona ezta ere ez naiz. Hortaz, ez dakigu gehiegirik zuen ohituren inguruan, haiek ikertzen ahalegindu bagara ere. – Elenek eta biok proposatu nahi dizueguna zera da, zuek instit uzionalizatu dezazuela batzar bat, bertan The Hillsi pertsonalitate berezi eta bereiz i bat emango dioten ekimenak proposatu eta erabakitzeko. – Ez dugu nahi The Hills adinekoen egoitza arrunt bat izatea –Elene berriz . Zerbait berritzaile, berezi eta ezber din sortu nahi genuen eta hori da o raindik gure xedea, baina zuek bakarrik zarete lor dezakezuenak. – Horretarako deitu zaituztegu gaur hona, The Hillseko lehen batzarra edo Batzar Sortzailea izan dadin honako hau –Alain . Argi zegoen Alainek eta Elenek, bere ohiturari jarraituz, diskurtsoa nola zatikatu adostuta eta saiatuta zeukatela. – Gehiagorik ez gur e aldetik –Alainek . Alde egingo dugu guk orain eta bakarrik utziko zaituzte gu, benetako The Hills bat eraikiko duten ideiak aletzen eta lantzen. – Barkatu baina nik ez dut gauza handirik ulertu –Fidelek . Agian erdi lo nagoelako izan daiteke, edo azkarreg ia ez naizelako. Beharbada nire bizilagunek argiago edukiko dute, baina nik bat ere ez. Zer nolako ekimenak suposatzen da proposatu beharko genituzkeela? – Ez genuke nahi xehetasunetan sartu –Elainek . The Hillseko egunerokotasuna zuen gustu, interes edo g urarietara egokituko dituzten ekimenez ari gara. Adibidez, bereizkeria pairatu duen gizarte talde bateko partaideak izanik, zuen eskubideen alde borrokatzera ohituak zaudete, jarrera politiko aktibo bat izatera. Zuen pertsonalitatearen ezaugarri baliotsu b at da hori, orain alde batera ez zenuketena utzi behar ko, alderantziz, orain inoiz baino gehiago aldarrikatu eta landu behar duzue, belaunaldi berrien eredu izan dadin. Zuen eskarmentua eta zuen indarra ahaztu ez dadila zuen eskuetan dago. … – Beste adibid e bat. Birziklatze proiektu bat antola dezakezue. The Hillsen erabiltzen diren paper, beira eta ontzien zati gero eta handiago bat birzikla dadin prozedurak asmatu eta abian jarri ditzakezue. … – Edo The Hillseko menuak prestatzeko erabiltzen diren produkt uak lekukoak izan daitezen ekimen bat bultzatu. … – Zuek baino hobeto ez du inork jakingo zeintzuk diren benetan interesatzen zaizkizuen gaiak. Uzten zaituztegu. Pentsatu, h ausnartu, eztabaidatu. Ez da beharrezkoa gaur dena erabaki dezazuela. Hau prozedura luze eta segitu baten lehen urratsa baino besterik ez da. – Zorte on eta ikusi arte. Erabakitzen duzuena, mesedez, jakinarazi iezaguzue. … Enpresariek bilera utzi zuten. Poema bat ziren egoili arren aurpegiak. Bertso librean. Zer ote zen hura, txa ntxa bat? Birziklatzea? Lekuko produktuak! Haietako bakoitzak bere albokoarekin hitz egiten zuen, behar bezalako batzar baten itxura gutxirekin. – Ea orden a apur batekin hitz egiteko gai garen, ez dadila esan –Eloik, mediku ohiak, besteen gainetik altxatu zuen ahotsa, nahaste borraste hura bideratze aldera . Uste dut hemengo guztiok argi daukagula bikote honek ideiarik ere ez daukala norekin ari den, eta hobe zukeela haurtzaindegi New Age bat zabaldu balu. Baina, bestalde, kanpaiak entzun dituztela ere badi rudi, baina ez dakite non. Zera esan nahi dut, gutxienez pertsona engaiatu eta solidarioak garela suposatzen dutela, gugan fedea daukatela. Izan gaitezen zintzo, horretan behintzat arrazoi daukate. Gure gizarte konpromisoak, gure solidaritateak, gutako bak oitzarenak, ez dauka zalantzarik. Ez da eztabaidagai ere. Gu geuk asmatu genuen eta! Gure bizitza osoan, gure borondatez edo halabeharrez, gure eskubideen alde borrokan murgilduta ibili gara. Soberan dakigu, halaxe bizi behar izan dugulako, gizarte mailako edozein aurrerakuntza ez dela opari bat, konkista bat baizik, kontzientziazio eta ikusgarritasun lan luze baten ondorioa. Kalean jipoituak e z izatearen oinarrizko eskubide tik hasita eta sexu bereko pertsonen arteko ezkontzaraino , homosexualitatea gaixotas un mentalen zerrendetatik ezabatzea lortzea edo HIESaren aurka borrokatzeko ikerketa bultzatzea ahaztu gabe. – Eloi, astiro, galtzen zarela. Zer gosaldu duzu? –Paulek , erretiratutako lorezainak, diskurtsoa hartzen zihoan tonua epeldu nahi zuen, nahiz eta b erak ere Eloiren hitzekin harro sentitzen zela ezin zuen disimulatu. – Lasai, Paul , ondo nago. Azukre gorakada bat baino ez da hau –Eloik bazekien arrandia ez zela hillstarren ezaugarri bat . Amaitzen dut. Zera nioen, agin tzen eta legeak egiten dituen gehiengoari indarrez atzeman behar izan di zkiegula beti eskubideak . Baina, aldi berean , kausa baten aldarrikapena, edozein kausarena, ezin da iteke izan inposatutako zerbait. Pertsona batek, norbanako batek, kausa bat aldarrikatu eta haren alde borroka dezake, horretan bere denbora, dirua eta osasuna ere utziz, soilik hura gizartearen aurrerapenerako ezinbestekoa dela sinesten badu. – Kausa bat aldarrikatu edo defendatzeagatik hobeagoa zarela sinestea erdipurdiko pertsonei gertatzen zaie –Iagok, irakasleak, epaile baten moduan ohi bezala . – Soberan dakigu guk hori –Manu komikigileak, bilera jendetsuetan ahoa zabaltzen ez zuenak . – Horretan guzt iok ados gaudela esango nuke. –Abelek , ezkonduetako batek, hitza hartu zuen. Mila bider ikusi dugu nola jendeak kausa baten bandera hartzen duen bere imajina hobetzeko; nola jendeak kausa bat aldarrikatzen duen, bizitza horretan balihoa bezala, publizitat e estrategia baten barruan soilik . Jende horrek ez du gizarteak konpondu edo artatu beharreko arazo bat daukanik salatu nahi, beste pertsonak baino hobeagoak direla aditzera eman baizik. Zenbat aldiz ikusi dizkiegu horrelako amarruak artistei, aktoreei, abeslariei; arrakasta handidun ei gainera gehienetan. Euren lanagatik publikoa rengandik, jendearengandik , jasotzen duten maitasuna eta miresmena ere ez zaizkie nahikoa iruditzen, antza. Ez dut uste izenik ematea beharrezkoa denik, guztiok baitaukagu buruan hainbat lagun, neurriz kanpoko biho ztun pertsonak zirela munduari frogatu beh ar omen ziotenak, gizateriaren arazoek atsekabetuta zeuzkatenak eta euren dirutza lizunen zati (ez oso esanguratsu ) bat kausa bati edo besteri emateko eskuzabaltasuna erakusteko beharra zeukatenak. Haien talentu erraldoia , haien bertute anitz eta ia jainko tiarretako bat besterik ez zela jakin behar zuen Munduak, jendeak. – Badakigula? –Deiadar egin zuen Borjak , PPRRak. Jende hori ezagutzen dugula? Ez ditugu ezagutuko ba, kanpaina horiek nik diseinatzen nizkien eta! Urteak egon dira zeinetan nire diru sarre ra guztiak horrelako enkarguak izan direla . Kaskarin burugabe hutsak filantropoak balira bezala aurkeztu behar nituen hedabideetan. Borjak buruko nahasmenduren bat zeukan , une oro edozein elkarrizketako protagonista izatera bultzatzen zuena –nik asmatu nue n, nik aurkitu nuen , baina oraingoan posiblea zen bat ere esajeratzen ez egotea. – Egia da, oso ondo ezagutzen dugu amarru mesi aniko hori –Paulek berriz , eta, hemen gauden gutaz dakidanagatik, ez dut uste gutako inor hor retan eroriko zenik. – Nik ezta ere ez dut uste. –Brunok, ezkondutako bikotearen beste erdiak, Abelen diskurtsoarekin jarraitu zuen, biek kasu berberak buruan zeuzkatelako. Euren amarruen biktima izan zirenak famatutxo pseudoengaiatu horiek izan ziren, aldarrikatzeko kausa bat aukeratze rako an. Haien zoritxarrerako , errealitatea da egun ez dagoela aho bateko babesa duen kausarik. Egun, kausa baten alde zaudela adieraztean, kolek tibo bat babestean, aldi berean , beste kolektibo baten aurka zaudela adierazten ari zara. Eta olda rkorra edo bortitza ez gertatze aldera adierazpenok ñabartuz gero, litekeena da bi kolektiboak, bi aldeak, irainduak sentitzea. Eta jakina, mundu osoan zehar ospetsu diren artistek ezin dute bere publikoaren zati bat, euren ikus entzune zko produktuengatik ordai ntzen duen jendearen zati bat, euren aurka jarri. Eta, tristeena dena, ezin dute onartu maitatzen ez dituen jendea egon daitekeenik. Ezin dute horrelakorik jasan. Bere imajina filantropiaz jantzi nahi duen famatu batek ezin du Etxe Zurirako hautagai errep ublika noa babestu, honek balore tradizionalak defendatzen dituelako edo, hautagai demokrataren jarraitzaileen partetik neofaxista etiketa jaso gabe. Horren xinple eta tristea da gauza. David Bisbal batek, Alejandro Sanz batek edo Penelope Cruz batek ezin dute, esaterako, palesti nar herriaren egoera salatu, Israelen aldeko milaka jarraitzaileen partetik islamista erradikalak , hiltzaile eta terrorista deituak izan gabe. Eta ez gara kausa politikoez ari soilik. Famatu horiek ezin d ituzte korporazio handi en interesen aurka doazen kausak babestu ere, korporazio hauen eta haiek izarrak bihurtu dituzten espektakulu industri aren korporazio en artean lotura gehiegi egon daitekeelako. – Laburbilduz, Poloak besterik ez direla geratzen –Abelek jarraitu zuen , urtze n ari direnak. Poloen egoera arriskutsua salatzea ezin daiteke izan inor ats ekabetuko duen kausa bat. Inor ez da iraindua sentituko horregatik. Inork ez du bere lurraldetasuna mehatxatuta sentituko, Poloetan ez baita inor bizi. Poloak urtzearen erantzukizu na hain da zehaztugabea, iluna, inor ezin daitekeela arduradun sentitu. Eta jakina, bai famatu ek eta baita be re prentsa talde txit boteretsue k arreta handia izango dute beti norbait arduraduntzat ez seinalatzeaz. Poloak urtzen ari direla salatuko dute, ez erregai fosilak kontsumitzearekin guztiok daukagun obsesioa. Maila inkontzientean ere kausa hori asmatu daitekeen hob erena da, zuritasunaren, araztasunaren galtzea da salatzen ari direna. Diskurtso mesianikoa eta moralista. Epic win. – Berriz diot –esan zu en berriz Paulek , soberan ezagutzen dugu amarrua. Gu ez gaituzte holako inauteri batean harrapatuko. – Arrazoi osoa daukazue –Eloi, berak eragindako eztabaidan sartu zen berriro , eta uste dut hemengo inork ez duela nahi The Hillsen Alejandro Sanzen edo Leonardo Dicaprioren bizitzen parodia bat antolatu . Baina itzul gaitezen abiapuntura. Horretan ados bagaude, guk munduan dauden benetako bidegabekeriak ondo ezagutzen ditugulako da. Badakigu nork merezi duen gure babesa, g ure denbora, dirua eta esfortzua. Ez gaitezen orain gogor edo ziniko plantak egiten hasi, edo ez behar baino gehiago behintzat. Ez al diot egia? Gure artean hitz egin dugunagatik badakit gutako askok, edo guztiok, mugimendu politiko, sozial edo sindikalet an sartuta egon garela. Zuetako baten batek esan dit eskola partikularrak doan ematen zituela, haurtzaro erdia ospitaletan sartuta ematen zutelako , ikastetxera gehiegi falta ziren umeei. Beste batek, langileen ordezkari bezala, bere enpresa auzitegietan sa latu zuen amiantorekin lan egitera behartuta zeuden langileen heriotzagatik. Badakit ere zuetako beste batek erakunde publiko eta finantz arioekin borrokatu zel a epaitegietan, errekurtsorik gabeko jendearen etxebizitza arazoak konpontze aldera. Abel eta Bru no, elkarrekin ezkontzea eta bi seme edukitzea, ez al zen erreibindikazio politiko bat izan bere garaian? – Nik Dalai Lamarentzat dirua eman dut. –Borja Eloiren zerrendatik baztertua sentitzen zen edo denen artean zinikoena izan nahi zuen. Harekin ezin zi tekeen guztiz ziur egon inoiz. – Eta ez iezadazue esan ingurumena ez zaizuela axola –jarraitu zuen Eloik, entzungor , guztiok baitakigu hori gezurra dela. Gertatzen dena da hain barneratuta dauzkagula arazo horiek guztiak, irrigarri ikusten dugula norbaitek haiek gogorarazten etortzea . Gure gela txukundu edo komuneko tapa jaitsi behar dugula esango baligute b ezain irrigarri . – Beste zerbait ere gertatzen zaigu, gure engaiamendu eta solidaritate bizitzan zehar jendeak huts egin digula –moztu zuen Iago irakasleak eta horrek ziniko eta sinesgabe bihurtzen zaitu. Ez dut guztion izenean hitz egiten, baina ez dut u ste nire kasua bakarrik denik. – Iago –Fidelek erantzun zion , zu ez zara sinesgabea. Behin baino gehiagotan huts egin bide dizute, baina irakasle boluntarioa zara erretiratua egon arren, hortaz, ez egin mutil gogorraren plantak. – Agian esatera noanak azu kre gehiegi daramala usteko duzue eta pixka bat nazkatuko zaituzte –Eloik , pertsona nagusien arteko mahai inguru bat gidatzen , baina pentsatzen ari garenarekin bat etor daitekeela uste dut: jendeak maiz huts egin digu, guztioi edo gehienoi, baina pertsone ngan sinesten darraigu. Jendea gorroto dugu , baina pertsonak atsegin ditugu. Iagok berre spen imintzio bat egin zuen, ideia onar zezakeela aditzera emanez. – Bikote zoro horren erokeriek pena eta nazkaren arteko zerbait eragiten badigute, uste dut badakidal a zergatik den. Engai atuak izanik edo ez, guta ko inori ez litzaioke burutik pasako bere ideiak edo idealak beste norbaiti inposatzea. –Fidelek hitz egin zuen azkenean. Guta ko inork ez du pentsatzen gu guztiok , gay eta andropausikoak izateagatik , edozertan ados egon behar dugula eta ideia berdinak izan. Sekula ez litzaidake burutik pasako, errespetu guztiarekin, Abelek edo Brunok eta nik alderdi berari emango geniok eela boza. – Guri ezta, lasai –erantzun zion Abelek , barreka . – Halaxe da –Eloi berriz gidari lanean , pisukide talde honetatik mugimendu b akezale bat, sindikatu anarko libertario bat, sekta sataniko edo logia masoniko bat atera daitekeenaren ideia txorakeria bat da. Halako zerbait bururatu bazaio norbaiti, gutaz dakien guztia te lebistako goizeko magazin batetik ikasi duelako da . Baina bestalde Alain eta Eleneren proposamena ez da ideia txar bat. The Hills gure etxea da eta, hala den heinean, gure ohitura eta bizimoduetara egokitu beharra daukagu . Inola ere ez alderantziz : hainbes te urtetan moldatu dugun gure bizimodua , ateak ireki berri dituen etxe bateko arauetara egokitu. – Nik ez dut bizimodurik a ldatu hona etorri nintzenetik –Fidelek . Zintzoak izanik, onartu beharra daukagu askatasun osoz mugitzen garela eta inork ez digula a raurik inposatzen. – Egia. Nik ezta –erantzun zion Eloik , baina ez duzue uste badagoela landu genezakeen gairen bat edo beste? Hasteko, The Hills izena bera. Alain eta Elene bikote honek gure gustukoa izango zela suposatu zuten, ilusio egingo zigula ere. Ustezko “gay kultura” bati egindako keinu bezala hautatu zuten izena. Nondik aterako ote zuten “gay kultura ” hori? Apustu egingo nuke guta ko batek ere ez zuela asmatuko izenaren jatorria azaldu ez baligute, ezta mozkor mozkor eginda ere. Ez da hala? Ahobatez b aieztatu zioten. – Ez dugu planeta salbatu behar, ezta lekuko ne kazarien ekonomia sustatu behar, orain arte arreta berezirik ez badiegu jarri . Baina gure bizileku hau gure benetako etxea dela erakutsi behar dugu. – Zertaz ari zara? Nola egin dezakeg u horrelakorik? –Paulek . – Bada, horixe da hausnartu eta eztabaidatu behar duguna. Hasiera puntu bezala bururatzen zait, eta agian inuzentekeria bat da, erakunde erlijiosoek ustiatutako egoitzetan haien jainko eta sainduen irudiak eskegitzen dituztela lek u ikusgarri eta esanguratsuetan. Badakizue zertaz ari naizen, Kristo bat, Ama Birjina bat, Buda bat, Madreteresa bat, horrelako gauzak. Guk ere antzeko zerbait egin genezake. Zeintzuk dira gure santuak, gure jainkoak? – Britney. – Kylie. – Madonna. – Cher. Guztiek a ldi berean egin zuten salto, adrenalina edo kortisol ziztada batek bultzatuta bezala. Erdi lo zeudela ziruditenek ere. Gorputzeko biloak tentetu zitzaizkien. Begi niniak zabaldu. Norbaitek neur riak hartu balitu, ilea eta atzazalak ere hazi zitzaizki ela berretsiko zukeen. Borrokarako prest zeuden. Ehi zakiaren gainera jauzi egiteko eta lepoan haginka egiteko prest . – Madonna handiena izan da. –Paul , zutik, esku biak mahai gainean, pulpitu batean balego bezala, eta predikari bat bezala deiadark a. Egia zalantzagabea da, eztabaidaezina. Pop hitza entzutean haren izena da burura datorkizuna , eta Poparen Erregina aipatzean inork ez du beste norbaitengan pentsatzen. Garai bakoitzeko gustuetara egokitzeko nola bilakatu jakin du, hamarkadak dirauen ka rrera batean zehar. Haren alboan bigarren mailakoak dira beste guztiak. – Karrerarik luzeena eta oparoena Ch erena izan da. –Borja , bere eserlekuan etzanda, lasaitasun itxurarekin baina begiak zuri, krisi ba ten ertzean balego bezala. Cherek ezarri zuen kan ona, urre patroia. Gainontzekoek, hark asmatutakoa kopiatzen saiatu baino besterik ez dute egin. Cher hau bezalako eztabaida ganorabakoen gainetik dago. Cherez ari garenean , maila ezberdin batez ari gara. – Adineko andre bi horiek nolabaiteko arrakasta iza n zuten maritxuen artean, bestelakorik ez zegoen garai batean agertu zirelako, konpetentziarik ezta erreferentziarik gabeko garai batean. –Manu , beragan ezezaguna zen tonu zakar batean. Julie Andrews edo Judy Garland aipatzen dizkizuetelako barre egite n duzue eta, aldi berean , Madonna edo Cher miresten dituzuela esatera ausartzen zarete? Zer ezberdintasun dago Julie Andrews eta Madonnaren artean? Julie Andrewsek abesten bazekien, bederen! Gizon gayen etika eta estetika popean benetan sartu zituena Kylie izan zen. Ez zait burutik pasatzen gay batek Kylieren izena entzun eta amen ez erantzutea. Eta uste dut ez nukeela gogorarazi beharko , bai Cherek eta bai Madonnak Kylieren aurkikuntz a eta ekarpenak kopiatu zituztela, berandu, txarto eta emaitza lotsa garriekin. Ez dakit zergatik ari garen denbora galtzen halako zerbait eztabaidatzen. – Erregina gehiegi ikusten dut nik hemendik –Fidel , saltsa bila . Cher, Madonna, Kylie… profeta hutsak. Hutsak zentzu guztietan. Jon Bataiatzaileak, ahotsak basamortuan deiadarka, “Bere” etorrera i ragartzen, “Etorrera”. Erregin ama ugari, eta amamaren bat ere, baina pri ntzesa bakarra. Bakana. Betirako. Britney, Poparen Printzesa. Brit ney abesla ri bat, artista bat edo pop izar bat baino askoz gehiago izan da. Britney Errena zimen tuko printzesen irudiaren eguneratze bat da, Margot de Valois, Lukrezia Borgia edo Gaztelako Juana bezalakoena. Hai ek guztiak bezala, Britney neskatila inozo eta zaurgarri bat izan da, bere gurasoek gupidagabe ustiatu dutena, haren edertasun, talentu, gaztetasun eta botereaz aprobetxatzeko. Zorigaiztoko printzesatxo bat, maitatu, maitatua izan eta zoriontsu izan baino besterik nahi ez zuena. Eta ez dezagun ahaztu Britney ere, beste pertsonaia oso famatu bat bezala, “gurutzean hil eta hobiratua” izan z ela (haren argazkiak, ilea moztuta argazkilari bati eraso egiten, gogoratzen dituzue, badakit baietz), baina “hirugarren egunean berpiztu zen” (Blackout) eta “zerura igo” (Circus) eta “aintzaz itzuli zen” (Seven). B ritneyren istorioa jainko eta mito askore narekin bat datorrela ez dut nabarmenduko. Hemengo eztabaida hau jainko, jainkosez eta sainduez bada, Br itney da eztabaidagai bakarra. Gainontzekoak erdipurdiko mari zoro batzuk baino besterik ez dira. Bonbak eztanda egin zuen. The Hillseko areto nagusia –Hego Koreako parlamentua bihurtu zen. Hama hiru jaun heldu, ikasi, garbi eta itxura onekoen arteko eztabaida bat zena, arrain saltzaileen arteko liskar bat bilakatu zen bat batean. Elkarri bota zizkioten irain eta madarikazioak akelarre sataniko b atean ere debekatuta egongo lirateke. Hama hiru aho itxuragabetu haietatik apo eta sugeak irten ziren. – Madonna? Madonna?! Zoraturik gaude ala! Atso horrek ez du deus ere asmatu, kopiatu baizik . Berandu eta gaizki kopiatu. – Egin otoitz, hil behar z aituteta! – Britneyk ba al daki abesten? – Begiak hustuko dizkizut! – Kylie? Bere ahizpa Danii esango bazenida, agian, baina Kylie… – Tripak ahotik aterako dizkizut! – Nor izan zen Cher? Bilera aspergarri bat izateko itxura zeukanak greziar mitologiaren omenezko jai bat bihurtu zen. The Hillseko lau bizilagunak Medusan itxuraldatu ziren. Haien ileak sugeak ziren, eta haien begietara begiratzen zuena harrizkoa bihurtzen zen. Pandoraren kutxa parez pare zabaldu zen eta, hama hiru jaun haien arimen zoko ilunen bateti k, zazpi giltzez gorde beharreko haserrea, gorrotoa , krudelkeria, amorrua eta bortx a irten ziren. Haien biraoek Kraken munstroa esnarazi zuten eta honek hondamena hedatu zuen. Hiru Furiek h amahiru adineko gayen gorputz, ahots eta begiradez jabetu ziren. – Kylie hori nano bat da. – Britneyren talentu ezagun bakarra loditzea da. – Madonnak abesten ikasi beharko luke aintzat har dezagula nahi badu. – Cher nor izan zen? Egoiliarren hitzek pertsona heldu bat hiltzeko edo larri zauritzeko gai ziren, baina ez zuten eraginik haien gorputz eta osasunean. I mmunizatuta omen zeuden. Haietako bakoitzak bere jaink osa edo s ainduari zuzendutako irainak labankada bat gibelean bezala jasotzen zituen, bai na berehala konpontzen zen eta beste irain labankada batekin erantzuten zuen. Ez zen indarkeria fisikorik egon. Ez zuten behar. Ez zen odolik isuri. Ez behintzat gorri eta likidoa. Gorputz batek gorde dezakeen behazun guztia jaurti zutenean, liskarra baret zen joan zen. Nola? Zerk gidatu zuen Kraken bere urpeko haitzulora? Zergatik lasaitu ziren hiru –hama hiru Furiak? Jarrera kontrajarri eta bateraezinak babestu arren, egia nagusiago batek lotzen zituela ohartu zirenean aldatu zen tonua. Guztiek idolo bakar bat ez zutela sekula gurtuko, baina beste buztine zko idoloekiko gorrotoak batzen zituela ondorioztatu zuten. Hitzezko sarraskiaren gailurrean, egoiliarretako batek ideia doilor eta gupidagabe bat izan zuen: Mariah Carey eta Christina Aguilerarekin alderat u zituen bere aurkarien idoloak, antitalentu eta antikarismaren irudiekin. Hillstarren letaginak leundu ziren eta irribarre egin zuten guztiek. Gauza bera haietako batek Gloria Estefan aipatu zuenean . Bermutaren ordua zela jabetu ziren eta erronda bat esk atu zuten. Bermutak, bere oliba eta m uskuiluekin , entente cordiale batera iristeko balio izan zuen: lau jainkosen erretratuak zintzilikatuko zituzten areto nagusiko lau hormetan. Beste hiru gogaikarrien erretratuak ere eskegiko zituzten, baina komunetan eta buruz behera. Horrela hasi ziren The Hillsen benetako pertsonalitatea adierazteko lehen urratsak ematen. Hura zen ildoa. XVI I´ve been through cancer, divorce, loss and bereavement, but they are things most humans go through. Minbizia, d ibortzioa, galera eta dolua pasatu ditut, baina pertsona gehienei gertatzen zaizkion gauzak dira horiek. OLIVIA NEWTON JOHN Alainek eta Elenek euren ideia proposatu zutenean, hots, The Hills solidaritate, ekologismo, jasangarrit asun eta on gizate orokorraren ikur antzeko bat bihurtzea, hillstarren begietara inuzentekeria hutsa zena, Teok, abokatu erretiratuak, bere bizikideek planteamendua irriga rri jartzeko argudi oak ematen hasi baino lehen ere, bere eserlekutik jaiki eta aretoa utzi zuen, zaratarik gabe, aitzakiarik jarri ezta azalpenik eman gabe. Lehenengo batzarra, eratzailea, amaitu ondoren, eta hillstar batzuek euren saindu jagoleen erretrat uak bilatzen zituzten bitartean, Fidelek Teo bilatu zuen. Gimnasioan aurkitu zuen, bizikleta estatikoa n pedalei eragiten esprint baterako abiadurarekin. Sekula ez zuen gimnasioan ikusi aurretik. – Bikotetxoaren ekimen txoroa indargabetu dug ula esatera nato rkizu. Jakin nahiko zenuke ela suposatu dut, agerikoa izan baita erasan dizula. Teok erritmoa baretu zuen eta, bizikletatik j aitsi gabe, aurpegiko izerdia sikatu zuen lepo gainean zeraman toallaz. – Pozten naiz. Barka iezadazu zakarkeria, baina geratu banintz esango nituzkeenak bestelakoak izango zirela aurreikusten nuen eta nitaz ideia oke r bat egingo zenuten. Azken finean ez da hainbeste denbo ra elkar ezagutzen dugula. Haren ahotsaren tonua, erdi haserretua erdi nekatua, esfortzu aerobikoaren ondorioa izan zitekeen edo barne mamuren batena, Alainelenek deitutako mamuren batena, Teok pedalei eraginez uxatu nahi zuena. – Iraganean antzeko egoeratan murgilduta aurkitu naiz eta badakit txandrio bat bilakatzen direla. Mundu guztiak itxuraz aurrerakoien diru dien jarreraren alde egiten du, zentzugabea eta gezurtia bada ere ; eta zu, arrazionaltasun pixka bat ekartzeko asmoa duzun hori, kasurik onenean ezjakintasun hutsa eta txarrenean iruzur bat dena agerian jarri nahi duzun hori, atzerakoitzat jo tzen zaituzte, faxistat zat, eta txarrena dena, pribileg iatutzat. Teok pedalei eragiteari utzi zion. Biz ikleta estatikoak, inertziak bultzatuta, biraka jarraitu zuen aldi batez. – Dirudienez –erantzun zion Fidelek , gu ez gara mundu guztia bezalakoak. Antza guztioi, gutxi gorabehera, zentzugabekeria bat iruditu zaigu ideiatxoa. Alainek eta Elenek aspertu ez gaitezela nahi omen dute, besterik gabe, eta bingora jolasten diren horietakoak ez garela ikusi bide dute. Du mmientzako geriatria eskulibururen batean irakurriko zuten. Kasua da etxe honen barruan inork ez daukala besteei bere ideiak inposatzeko asmorik, ezta besteenak inposa diezazkiotela ere. – Barkamena eskatu beharko nuke? – Ezta pentsatu ere! Inor ez da irai ndua sentitu, lasai. Ziur nago guztiek primeran ulertu dutela zure portaera. Ideia barregarri hura leher rarazi dugula esatera etorri natzaizu, ez azalpen eske. Lasai egon zaitezela nahi nuen. Bileran hitz egin dugunagatik badirudi ados gaudela etxe hau gu guztiona dela, eta falta zitzaiguna litzateke gure etxean eta gure adinean norbaitek i deiak eta portaerak inposa tzen saiatzea, gizalegezkoak, solidarioak eta batek daki zer izanik ere. – Egia esan, lasaiago geratzen naiz horrela. Bileran horrelako zerbait esango lukeen bakarra izateaz beldur nintzen. – Ikusten? Gutaz fi da zaitezke, apur bat bederen. Ez gatoz leku hain ezberdinetatik. Eta aldi berean badakigu alderdi askotan elkarren artean inolako zerikusirik ez daukagula. Nork ziurta dezake gu ham ahiruren artean atzerakoirik ez egotea, ez faxistarik, ezta, txarrena dena, pribile giaturik? – Halaxe da. Edo ekologista etiketadun atzeraturen bat, berotze globalaren aurka borrokatzen dutela dioten horietakoa, baina aldi berean ikatzaren lekuk o ustiakunt za defendatzen dutenetarikoa, meatzarien alde egiteko. – Bai. Horrelakoren bat edo beste balego ere, bere etxean leudeke guztiak . Eta bere etxean daudenez gero, baketan utziko ditugu. Etxetik kanpo borrokatu edo lotsaraziko ditugu. – Orduan, badirudi ez ni ntzela oker ibili hona etortzeko erabakia hartu nuenean –onartu zuen Teok . – Aurkikuntza horrek garagardo bat merezi du. Horrela bero aldia joango zaizu. – Berandu goaz jada. The Hillsek ateak zabaldu zituenean, gimnasioko edarien makina ur mineral ez, zuku ez, edari isotoniko eta energetikoez gainezka zain zegoen, egoiliar berriek behar bezala hidratatuta eta mineralizatuta egin zezaten soinketa. Hillstarrek egoitzako kudeatzaileei egin zi zkieten lehenengo eskakizunetako bat, makina hark garagardoa saldu zez ala izan zen –“gutxienez botoien erdiek”, zioten eskakizunean . Fidelek bere smart watcha makinara hurbildu zuen eta txekiar marka baten logoa zeukan botoia sakatu zuen birritan. Jatorriz etxeko kotxe tokia izandakoan eraiki zuten The Hillseko gimnasioa. Beste aldaketa ugariren artean, horma oso bat beirate erraldoi batez aldatu zuten, pedalei eragiten eta eskailerak igotzen zituztenek , lekutik mugitu gabe, lorategia begiratzeko aukera izateko. Beiratearen beste aldean solarium bat antolatu zute n, irokozko zoruarekin, etzaulki eta besaulkiekin . Fidel eta Teo udazkeneko eguzki motelera eseri ziren eta garagardoekin topa egin zuten. – Mesedez, ez pentsatu psikoanalista ikastaro merke baten praktikak egiten ari naizenik –esan zuen Fidelek , lehen zur rutadaren ondoren, luzeena eta zapore onenarena , baina zuri giz akiok ohi baino gehiago huts egin dizugula ematen dit. – Ba zintzoa izanik, horrela esanda, low cost terapia batean gaudela badirudi –erantzun zuen Teok . – Barkatu, bai, ikaragarria izan da g aldera. Esan nahi nizuna, beste barik, gertatu zaizun edozer konta dezakezula da . Badakizu hemen inork ez zaituela epaituko. Alderantziz, ziur arrotza ez zaigula gertatzen. – “Boterearen morroitzat”, “gaizkidetzat” eta “ kastaren zuritzailetzat” ere jo naut e noizbait. Pentsa ezazu. – Bistan zegoen zurekin jendea grinatu egin dela iraganean. – Uste dut badakizula abokatua izan nintzela. Bezeroren batek zuzenbide zibileko, merkataritza zuzenbideko edo penaleko kasuren bat bazeukan ez nion ezetzik esaten, baina nire espezialitatea Lan Zuzenbidea zen. Alor horretan lortu nituen nire karrerako arrakasta nagusienak. Hala da eta nik es atea ez da harrokeriarik. Berez nire lana langileen alboan egotea zen, horiexek baitziren nire bezeroak, eta enplegatzaileen aurka. Behin (ez, behin baino gehiagotan) kaleratze kolektibo bat epaitegietan baliogabetzea lortu nuen eta enpresak langile guztia k berriz onart u behar izan zituen. Enpresa hari, publikoa zena bide batez, merkeagoa irtengo zitzaiokeen ni erostea , langileak akordio batera heltzera konbentzitzeko. Ni mota horretako zaborra izan banintz. Baina inork ez ninduen sekula erosi. Gero entzun behar izan nituenak entzuteko. Nire burua zuritzen ari naizela ematen dit, ez da hori nire estiloa. – Ez, lasai. Bizitza elkarri kontatzen ari gara. Nire aurrean ez duzu bururik zuritu behar, ez zenuke ezer irabaziko. – Ez nuke arranditsu eman nahi, baina beti justiziaren zentzu oso barneratu bat izan dudala esango nuke. Be tidanik haserretu naute pribileg ioek, bidegabekeriek, bazterkeriak. Eta hori bertute bat den etz, ez daukat oso argi. Gazte nintzenean Zuzenbide ikasketak gaizki ulerturen batengatik auker atu nituen, beharbada , abokatu lana justiziaren bilaketarekin lotzen nuelako edo. Ez naiz gogoratzen . Baina nire lanetik at ere, sarritan, bizitzan aurkitu ditudan bidegabekeriak leuntzen edo konpontzen nahastu naiz. Zinikoagoa izan beharko nukeen agian. Agian deitu ez ninduten lekuet an ez nuen sudurra sartu behar izan . Ez didazu esan behar, mila bider errepikatu didate eta. – Nik momentuz ez dut ezer esan. – Higiezinen burbuilak eztanda egin zuenean, ehunka sendiak euren etxebizitzetatik kaleratzen hasi zituztenean, suminduta sentitu nintzen, egun hitz hori guztiz baliogabetua egon arren. Ez nuen ulertzen zergatik hartu behar zen hain neurri gizagabe bat euren zorrak ordaindu ezinik zeuden pertsonekin. Ez nuen ulertzen zergatik ezin ziren akordioak itxi eta egoera egonkortu arte it xaron, jendeak berriz bere egin beharrak betetzeko gai izan arte. Gehiegikeria anker bat neritzon, inoren onerako ez zena gainera. Ez ninduen sumintzen banketxe batek bere zorra kobratzen ahalegintzeak, baina ordaindu ezin z uenarengandik kobratzen saiatzea burugabekeria iruditzen zitzaidan. Sendiak kalean geratzea zen sumintzen ninduena. Horrenbestez, kaleratzeak gelditzeko borrokatzen ziren elkarteekin lankidetzan hasi nintzen. – Eta euren zorrak ez ordaintze aldera elkarte hauen babesa bilatzen zuen jendea topatu zenuenean, ziria sartu zizutela sentitu zenuen. Etsituta sentitu zinen , euren onurarako jendearen zoritxarra z eta solidaritat eaz baliatzen ziren pertsonak zeudela jakitean. – Tira, hori ere bai, baina horrelakoak laster atzematen nituen. Egia da hasiera batean ezin nuela sinetsi horrelako aurpegi gogo rdun jendea existitu zitekeenik, baina laster ikasi nuen hauek alde batera uzten eta benetan merezi zuenari laguntzen. Korapiloa geroago iritsi zen. Elkar tean bankuekin akordiotara heltzen saiatzen ginen, euren zorra ordaindu ezinean zeuden familien egoera errespetatzeko, kalean ez jartzeko. Eta akordiorik lortzen ez bagenuen, kaleratzearen egunean, babes pikete bat antolatzen genuen etxebizitzan, polizia k indarrez hustu ez zezan. Oso z alapartatsua izan zen haietako bat, hedabide guztietan irten zen. Bankuak ez zuen akordiorik itxi nahi bizilagunak ez zirelako banku aren bezeroak, etxebizitza hutsik zegoela aprobetxatuz euren etxea bihurtu zuten familia bat b aizik, bankuak “okupak ” deitzen zituenetarikoak. Familia honek lau seme alaba zeuzkan, urte batekoa txikiena. Elkartean lau ume kalean jartzea ez zela gizalegezkoa erabaki genuen, nahiz eta haien gurasoek bankuarekin kontraturik ez izan, eta alokairu akord io batera iritsi behar zela. Hortaz, etxebizitzan sartu ginen guztiok, ea polizia guztiok indarrez ateratzera ausartzen ote zen. Kaleratze egunaren aurreko gaua etxean sartuta pasa genuen, ez genekielako polizia ze ordutan etorriko zen. Elkarteko kideetako bat politikari ezagun bat zen, iraganean esanguratsua izan zena baina orduan jada kargurik ez zeukana. Hark ere, bere emazte eta alabarekin, etxean igaro zuen gaua eta hedabide asko deitu zituen gertatzear zegoen bidegabekeriaz informatzeko. Egunsentian polizia agertu zen eta indarrez atera gintuzten guztiok. Kazetariek poliziaren indarkeria grabatu zuten. Poliziaren irudiak, ama bat bere lau seme alabekin euren etxetik ateratzen, eguneko albistegi guz tietan argitaratu ziren . Eta politikariare n irudi bat ere, poliziak arrastaka kalera zeramala. Gure borroka, gure kausa, iritzi publikoaren ahotan zegoen. Handik aste gutxitara antzeko kasu bat iritsi zitzaigun. Adingabeko seme alabak zeuzkan sendi bat kaleratu behar zuten. Gure aholkularitza emat eko joan gintzaizkionean, hara, aurreko ama berbera zen , lau seme alaba berberekin, tartean urte bateko a. – Gixajoak. Hori bai zorte txarra. – Usain txarra zerion egoera guzti ari, baina ez nekien ziur zergatik. Ia egunero zeuden kaleratzeak hirian eta, ehu nka sendi haietatik, batek berak gure laguntza birritan behar izana, eta hain epe laburrean, arrotz suertatzen zitzaidan. Baina ez nekien zergatik. Berriz ere etxean sartu ginen familiarekin eta orduan poliziak ez zuen kaleratzea burutu. Gure elk artearen a rrakasta bat izan zen, gu re kausarena. Eta hedabideetan argitaratu ziren irudien arabera, politikari ohi ezagunaren arrakasta bat ere. – Uste dut hau nola amaituko den usnatzen dudala. – Segidan , hipoteka exekuzio baten ondorioz bere etxea galdu zuen langabe baten kasua iritsi zitzaigun, zeinari bankuak enkantearen ostean geratzen zen zorraren hondarra kobratu nahi ziona. Konpañero honek (horrela deitzen genion elkarri) bankuaren aurrean kanpatu z uen hamar hilabetez , zorraren barkam en osoa lortu arte. Beste arrakasta bat. Harekin batera egoten ginen aldiro, kanpaldia jasangarriagoa eta aldarrikapena ikusgarriagoa egiteko. Zorraren kitapenaren agiria jaso zuen egunean elkarteko konpañeroak laguntzer a joan gin tzaizkion eta prentsa ere agertu zen lorpenaren lekukotza jasotzeko. Besarkatu eta zoriondu nuen. “Azkenik lortu duzu, zoriontsu egon behar duzu”, esan nion. Badakizu zer erantzun zidan? “Gutxi gorabehera”, esan zidan, “ Jada ez daukat zorrik, bai na nire hileroko ordainsaria galdu dut”. Ez nuen deus ulertu. Eta, bat batean, den dena ulertu nuen. Elkarteko baten batek zein etxebizitzetan kaleratzeak egongo ziren jakin bide zuen. Auzitegietan kontakturen bat edukitzea nahikoa zen horrelako informazi oa eskuratzeko, ez maila nagusi koa gainera. Baten bat horrek berak, hai en seme alabak tentsio eta bortx akeria egoera batean jartzeko nahikoa lotsarik ez zeukan sendi bat aurkitu zuen; eta kaleratzear zegoen etxebizitza hartan sar zitezen ordaindu egiten zie n. – Ziur zaude ama hark be re seme alabekin etxe haietan bizitzeagatik kobratu zuela? Horrelakoak egiteko kapaza den jendea badagoela uste duzu? – Telebistako talentu konkurtsoetan agertzen diren sendi berak dira, oso behartsu direla baina euren seme edo alaba oso talentuduna dela esaten dutenak. Izan ere, ume haietako bat gero telebistan abesten ikusi nuela z in egingo nuke. Baina azkeneko hau nire b egirada itsutuaren gauza izan daiteke. Sendiak kobratzen zuela bai baieztatu nuela. Kanpatzen zuen konpañeroak, bankuaren aurrean geldirik egoteagatik, kobratzen zuen bezala. Hau balitz guztia ez legoke zertan asaldatzerik, alderantziz, filantropo baten au rrean egongo ginateke. Etxerik gabe zegoen sendiari eta langabeari dirua ordaintzen ziena ongile anonimo bat besterik ez litzateke ; galtzen irteteko aukera handiak zeuzkan kausa baten aldeko borrokari , bere esku zegoen laguntza eman nahi ziona. Baina gehia gorik egon zen, jada igarriko zenuena, eta kasua beste modu oso ezberdinean ikustera eraman ninduena. – Politikari ohi ospetsua zuen lepotik bere burua sustatzen ari zen. – Halaxe. Hilabete gutxi geroago elkarteko gure konpañeroa, politikari ohi sonatua, politikaren oholtza alde batera utzi zuena, bere hitzetan jendearengandik eta haien arazoetatik hurbilago egoteko, hiriko alkatetzarako hauteskundeetara aurkeztu zen. Alderdi sortu berri baten buru bezala aurkeztu zen, emaztea eta alaba, elkarteko konpañero ak hauek ere, zerrendan zeramatzala. – Zure etsipena ulertzen dut, baina elkartearen kausa bidezkoa zen edonola ere. Zuk egin behar zenuena egin zenuen. – Ez, inola ere. Elkarte hura, bidezko kausa baten banderadun zela uste nuena , bidegabekeria anker bat salatu eta agerian jarriko zuela sinesten nuena , azkenean gezur bat izan zen, lotsagabe batek sortutako amarru bat, ni bezalako inoz oengandik probetxua ateratzeko eta kargu publiko bat harramazkatzeko. Eta nire en gaiamenduak eta ard urak zeozertarako balio izan bazuten, haien seme alaben irudiarekin t rafikatu eta hauek polizia bortx akeria egoeretan jartzen zituzten guraso batzuei laguntzeko izan zen. – Ez dut uste Alainelenek antzeko asmo ezkuturik izan dezaketenik. – Edonola ere, an tzeko egoera betetik igarotzeko inolako asmorik ez daukadana ni naiz. – Bileratik hasieran alde egin duzulako, bestela jabetuko zinen The Hillsen inork ez daukala mundua salbatzeko aitzakia duten iruzur horietako bat antolatzeko asmorik. – Beste garagardo bat? XVII Money? How did I lose it? I never did lose it. I just never knew where it went. Dirua? Nola galdu nuen? Inoiz ez nuen galdu. Nora zihoan sekula ez nekien, beste barik. EDITH PIAF Nora zihoazen Alain eta Elene The Hill setik irteten zirenean ? Nondik zetozen egoitzara heltzen zirenean? Zein zen haien bizitza? Nortzuk ziren? Beti zeramaten bizkarra hain tente? Irribarre etengabe haiek ez zieten sekula ihe s egiten a urpegietatik? Behatzaile batek haien gainean jarri beharko luke begirada eta gald era hauen guztien erantzuna bilatu. Haien ibilgailu elektrikoa jarraitu beharko luke The Hills inguratzen zuten hormetatik aldentzen zenean, haren kutsadurarik gabeko aztarna isilaren atzetik joan hiriko kaleetan zehar, kanpoaldeko auzo berri bateraino. Etorbide zabaldun a uzo horietako bateraino. Klase ertain burge saren logela izateko pent satua izan zen auzo horietako bat. Etxebizitza aniztun eraikinez beteriko auzo bat, bere garaian azken belaunaldikotzat zeuzkaten kalitatez eraikitakoak. Ustez, f amiliez bete behar reko etxebizitzak eta eraikinak. Diru sarrera bikoitz eta egonkorrak zeuzkaten familiez. Hori zen ideia. Familien atzetik, hauek behar zituzten zerbitzuak irit siko ziren auzora, dendak, ika stetxeak, kiroldegiak, anbulatorioak. Noizbait hirigunea izan zena, bat, ba karra, lehertu eta gune anitzetan biderkatuko zen. Haurrek auzo hori etako parkeetan jola stuko ziren, ez zuten autobu sa hartu beharko eskolara joateko. Norbait gaixotuko balitz auzoan bertan edukiko zuen osasun zentroa ere, e skura, antzinako hirigunera jo an beharrik gabe. Hirigintza diseinu berri hori, utopia berri baten gauzatzea izango zen. Auzoak, hiri inguruko auzoak, sendi gaztee z populatuko ziren, haur osasun tsu eta eskolatuez. Baina utopiarako bidean, mekani smoaren engranajeren batek hut s egin zuen. Noizbait. Nonbait. Eraikuntzaren zorioneko burbuila hark eztanda egin zuen XXI. mendeko lehen hamarkadaren azken aldera. Hura bezalako auzoak, mamu auzo bihurtu ziren. Utopia mamutan itxuraldatua. Familiak ez ziren sekula irit si. Eraikin ugari ez zen bukatu, eta bukatu zirenak hut sik geratu ziren, e skeleto bat bezala; erraiez, giharrez eta azalez bete ez den e skeleto bat bezala. Eraikinen inguru an ez zen belardi edo parkerik s ortu. Kiroldegi edo o sasun zentrorik ez zen zabaldu. Eta jakina, nork zabaldu behar zuen denda bat bertan? Nori saltzeko? Zinema eta telebi stak –“Brady Brunch ”, “Modern Family ” behin eta berriz deskribatutako fikziozko utopia hark, be stelako filmetan –“Mad Max ”… deskribatutako distopiari utzi zion lekua. Ez argirik, ez urik, ez inolako horni dura rik gabeko eraikin bukatu eta bukatugabe haiek “bando” eta “vando” izenekoez bete ziren. Mad Max eta antzeko filmetako fikzioa eguneroko bizitzako ko stunbri smoa bilakatu zen. Kri siak jotako jende ugarik, hipoteka edo alokairu bat ordaintzeko diru s arrerarik ez zeukanak, eraikin hauetako etxebizitza baten atea behera bota eta bertan bilatzen zuten aterpea. Sarritan ez zegoen atea behera bota beharrik ere, aterik ez baitzegoen. Bestalde, hipoteka edo alokairurik ordaind u nahi ez zuten antikapitali stek, energia hornitzaileei eta oga sunari iskin egin nahi zieten anarkoek, euren utopiarako abagunea eta lekua aurkitu zituzten. Inork ez eraikitzailerik, ez bankurik, ez udalik ez zuen jende hura, bando eta vando talde haiek, etxebizitza eta auzo horietatik botatzeko ardura hartu. Ez zegoen orduan horretara ko dirurik ezta indarrik ere. Baina arrazoi nagu sia betikoa zen: kaleratzeek ez zioten inori etekinik ekarriko orduan. Kapitali smoa ez zen hil. Lotan zegoen. Ekosistema hura ere garatu, bilakatu egin zen urte batzuen buruan. Atea behera bota zutenen artean, ha siera batetik, hura aldi baterako eta ezinbesteko konpo nbide bat izan zen. Ez ziren gus tura sentitzen egoera hartan. Lunpen ziren, gizarte mailen artean urriena, bai na gizarte kapitali staren zati bat azken finean ; eta horta z, ez ziren bere egoeraz harro s entitzen. Izan ere, klase ertainetik zetozen , eta etengabeko aurrerapen eta erosotasunari buruzko mezu estupefaziente batzuek lokartuta bizi izan ziren, ispilatze hor i haien begien aurrean eta haien buruen gainean eraitsi zen arte. Euren baitan, benetan, nahiz eta duintasun edo harrotas unagatik publikok i ez aitortu, euren egoerak lots atzen zituen. Alde batetik, s eme alabak zeuzkatenak beldur ziren gizarte zerbitzuek no izbait kenduko ez ote zizkieten, urik eta berokuntzarik gabeko etxe batean bizitzeagatik. Eta bes te alde batetik, edonon helbidea eman behar zuten ean lan berri batean, gizarte segurantzan , lotsa apur bat s entitzen zuten, lurralde komantxe hartan bizitzea gatik. Horrela, e goerak apur bat hobera egin zienean, etxebizitza haien al okairua ordaintzeko prest zeudela adierazten has i ziren, oinarrizko horni durak lortzeko eta apurka auzo “arrunt” bat garatzeko . Krisiak frustratutako jomuga burges ek bizirik zirauten “okupa” haien barnean. Haien benetako jomuga “pisutxoa” zen oraindik. Baina haien es kaintzek ez zu ten erantzunik lortzen. Pisuak alokatu edo s alduko zituen jaberik ez zegoen. Krisiarekin des agertu ziren. Ondorioz, hiriko bes te auzoetan ere etxebizitzen prezioek eta alokairuek nabarmen egin zutenez behera, okup ak alde egiten hasi ziren, pixkanaka. Anarkoek, bestalde, ez zuten balizko jabe batzuekin tratutara heldu nahi. Auzo haiek antolakuntza burges kapitalistatik kanpoko A rkadia bat izaten jarraitzea nahi zuten. Sistema kapitali statik at antolatutako lurralde bate n, “hiri” baten , albistee k mundu guztiko antikapitalistak erakarriko z ituztela us te zuten. Baina ez zitzaien inor agertu . Auzoko etxebizitzak berriz husten has i zirenean, l urraldea handiegia bihurtzen hasi zen hain idealis ta gutxi rentzat. Eta haiek ere alde e giten bukatu zuten, Chris tianiara batzuek, Kubara beste batzuek … et a hirigunera ere beste batzuek, isilik eta ezkutuan, gurasoek eskainitako lanpos tuetara. Horrela auzo haiek huts ik g elditu ziren bigarren aldiz, justu kris i ekonomikoa gainditutzat hart zen hasi zenean diskurts o ofizia letan , edo, era ez ofizialean esanda, aurreko garaietan krisi egoera lazgarri bezala des kribatuko zena, gizarte eta ekonomiar en egoera normaltzat hartzen has i zenean. Orduan bai, bankuek eta putre funts izeneko be ste jabe berri batzuek auzo haietako pi suak saltzen ha si ziren. Bada, hol ako auzo batean bizi ziren Alain eta Elene. Enpre sariak. Sustatzaileak . Zergatik? Nola irit si ziren horraino? Zerk edo nork bultzatuta? Egoitza bis itatzetik etxera bueltan zetozen arrats alde hartan ere. Baziren sei hilabete The Hills zabaldu zenetik eta , haien neke aurpegiek iradokitzen zutenagatik, lan itze la eman behar zien zorioneko egoitzak . Atea ipurdi kolpe batez itxi eta zapatak kendu zituzten . – Ezin dut gehiago! –Elenek, logelako ohe gainean es erita eta trajeko botoiak a skatzen zituen bitartean. – Lasai maitea –Alainek, zutik . Bagenekien gure proiektuak denbora beharko zuela, ez zuela emaitzarik berehala lortuko. Ha sieratik ado s egon ginen pazientzia beharko genuela. – Bai, bagenekien –trajearen jaka erantzi eta ohe gainean etzan zen Elene, sabaira begira , baina inork ez zigun e san gay zaharren talde bat zeinen nekaezina den! – Ez genuen targeta behar bezala ikertu. Arrazoi duzu horretan. Baina aurretik u ste genuena baino denbora apur bat gehiago baino besterik ez dugu beharko. Apartamentuaren barru aldeak, auzo osoak bezala, ez z eukan pertsonalitate edo berotasun izpirik ere. Pareta haien artean behin behinekotasuna, iragankortasuna, arnasten zen. Ez zen benetako etxe bat hura, ez zen sustraiak errotzeko leku bat, etorki zun bat eraikitzekoa, aldi baterako aterpe bat baizik, presaka eta etsipenez aukeratutakoa. Ez zen bizileku bat, kanpamentu bat baizik, inoren lurra. – Ezagutu duzu inoiz horrenbe ste edaten duen inor , adin horretan bizirik dirauena? Eta edatea baino besterik ez balitz! D rogak ere hartzen dituzte! Eta v iagra! – Viagrarena aurreikusi genuen, txos tenean dago, eta gure a smoetarako lagungarria izan zitekeela u ste genuen. – Zuk diozu: “u ste” genuen! Eta kale egin genuen, bistan dago. Viagra gehiegi hartzeak ez omen z ituen bihotzekoak eragiten ala? Ba ez, gure bezeroei ez. Viagra gehiegi hartzen duten adinekoak bihotzeko ak jota hil egiten dira, baina h eteroak baldin badira soilik. Viagrak ez dauka zer eginik adineko gay baten bihotzarekin, dirudienez . Prospektuak zehaztu beharko luke. Eta amilo nitrito hori? Zer da hori? Interneten irakurri genuenagatik, odola garunetara bultzatzen du eta i ktus baten arri skua areagotzen du. Ja! Pert sona arruntengan izan behar du hori, gure bezeroek in tsents ua balitz bezala u snatzen dute eta. Biluzik zeuden paretak. Ez zen margorik ikusten, ezta argazki pertsonalik ere. Egongelako arasa eskeletikoan ez zen libururik ikusten ezta. Apartamentuko zoko ezberdinetan barreiatut a bai ikus zitezkeenak hustu gabeko mudantzaren kutxak ziren. – Harrituta nago ni ere. Ha siera batean, ohitura horiek guztiak ezagutu genizkienean, haietako baten bat ez ote z itzaigun goizegi hilko beldur nintzen. Eta begira, sei hilabete joan dira eta bat ere ez da gaixorik jarri. – Ez dira gaixotu aurretik bazeudelako gaixorik! –Elene erotuta zirudien ordurako . Haiekin mintzatuz gero, guztiek daukatela GIBa e saten dizute, eta haieta ko baten batek berrogei urte daramatzala biru sarekin. Normalta sun eta lasaitasun osoz kontatzen dizkizute horrelakoak! Ni ulerkorra izateko pre statuta nengoen. Bazterkeria, diskriminazio eta e stigmaren aurkako di skurtsoak ika siak neuzkan. Gay friendly, pos itive friendly eta guzti horiek nintzelako plantak egiten ika sia nintzen. Baina hauei bazterkeria bost zaie! Eta e stigma mu sika talde bat dela sinesten zuten! Michel Creturena… hori esan zidan batek. Sifilisaz ere gripe arrunt batez ari balira bezala hitz egiten entzun nien behin! Zuk nahi duzuna e san dezakezu, baina hau ez da normala . Zenbat itxaron beharko dugu? Ez al gara gu lehenago hilko? – Pazientzia Elene, pazientzia. Kontuz, arretaz ibili beharko dugu. Holakoak ezin zaizkigu jendaurrean entzun. Gogora ezazu jendaurrean negozio gizon emakumeak garela, gizarte zerbitzurako bokazioarekin. Gogoan izan: gay jendearen arazoak eta beharrizanak ezagutzen eta ulertzen ditugu, eta haiei zerbitzu eta berota suna ematearekin engaiatuak gaude. – Kaka zaharra! Gure dirua, gure azkeneko sosak sartu ditugu hemen eta hau ezin zaigu gaizki atera! Hau ez! – Ongi diozu: gure azkeneko aukera da hau. Eta ez zaigu gaizki aterako. Ziur egon zaitezke. Ongi aztertu ondoren gure aurrezki guztiak s artu genituen proiektuan, ongi aterako zela ziur geundelako. Baina, berriz diot sut, dena behar bezala irteteko kontuz ibili behar dugu, tentuz, urrat s faltsurik eman gabe. Ha siera batean u ste genuena baino denbora pixka bat luzeago a itxaron beharko dugula? Tira, pazient zia izan beharko dugu. Baina ez akat sik egin, ez hankarik sartu. – Hobe duzu arrazoi izatea, be stela zureak egin du. – Ez Elene, ez: gureak egin du. XVIII I would not kill my enemies, but I will make them get down on their knees. I will, I can, I must. Ez nituzke nire etsaiak hilko, baina belauniko jarriko ditut. Egingo dut, egin dezaket, egin behar dut. MARIA CALLAS Batzar Sortzailearen arrakasta ikusita, gehiago nahi zuten hillstarrek eta aldiro batzartzea adostu zuten –Alain eta Elenen irado kizunari men eginez, bide batez . Zeren, bai, egoiliarren burmuin egitura aldrebesetan, heziketa, portaera eta elkarbizitzaren gutxieneko arau guztiak alde batera utzi ziren liskar lotsagarri hura, arrakasta bat izan zen. Urdeak txerritokian bezala, euren saltsan plisti plasta gozatu zuten. Guztiek gustuko zuten kirol bakarra iskanbila zela aurkitu z uten eta ez zuten handik aurrera elkarrekin jolasteko paradarik galduko. Lehenengo batzar hartako egitura bigarrenean eta hurrengoetan ere errepikatu zuten, horretarako expreski akordiorik hitzartu gabe, eta inor ez zen harritu adostasun tazitu horre kin. Guztien arteko eztabaida –zalapartatsua piztuko zuen gai bat proposatzen zuten batzar bakoitzerako; ondoren, sei burudun hidra bat edo Margaret Thatcher bera ere kikilduko lukeen hitzezko indarkeria psikologiko sesio bat zabaltzen zuten; eta, forentse baten txostenean ere zentsuratuko lituzketen biraoak eta irainak gurutzatu et a gero, guztiek ahobatez babestutako akordio batera iristen ziren. Izan ere , lehenengo batzarrean gertatu zen bezala, gainerakoetan ere zera berretsi zuten hillstarrek: nahiz eta jarrera bateraezinak izan, gorrotatzen zituzten pertsona eta gauzetan beti z etozela bat. Nor mirestean edo zeren zale izatean ez ziren sekula ados jarriko, baina ezinikusi eta gorrotoez mintzatzean, ama bakar batek erdi balitu bezala joka zezaketen. Batzar bakoitzaren amaieran, nahitaezko borroka dialektikoaren ostean, partekatzen zuten gorroto baten inguruko adierazpen bat egiten zuten eta akta batean laburbildu. Akta haietan jasotako erabaki eta ondorioak –“Christina Aguilerak armak utzi beharko lituzke, eragindako kaltea onartu eta biktimei barkamena eskatu”, “Celine Dion Hagako Auzitegiaren aurrera eramatea proposatzen dugu”, eta antzeko ganorabakokeriak The Hillsen izenean sare sozialetan zabaldutako kontuetan argitaratzen zituzten. Hura zen hillstarren interes eta ardurak jakinarazteko modua, gizarteak haien kontzi entziazio eta engai amendu maila ezagu tzekoa . Zer esanik ez, batzar –anker haietan eztabaidatutako gaiek ez zeukaten inolako zerikusirik Alainek eta Elenek, euren utopiazko gayland bati buruzko ametsetan, asmatutakoekin. Egoiliarrek ez zuten azukrearen murrizketari buruzko akordiorik adostu batzarret an. Ozono geruza mitiko hura konpontze aldera ere, ez zituzten esprai moduko desodoranteak edo laka ezta debekatu. Ekainaren 26rako ez zuten adierazpen ofizialik egin ezta ekintza berezirik antolatu. Abenduaren lehenengorako ezta ez zuten egoitzaren jarrer a publikorik aurreikusten –bakoitzak jakingo zuen data horretan zer egin . Jakina, ez zuten sekula Nagorno Karabaj, Trebiñu, edo antzeko lurralde gatazkatsuen aldeko adierazpenik kaleratu. Nork entzungo zien? Nork adituko? Jarrera zinikoegia zela hura esan go luke norbaitek, baina hillstarren iritzian –adierazteko beharrik sentitzen ez zuten iritzian aurkako jarrera litzateke benetan zinikoa. Eta koldarra. Hillstarretako bakoitzak bere iritzi etiko propioak zeuzkan, ber e ideia politikoak eta sinesmen metafi sikoak, bere bizitza osoan zehar landu eta er aikitakoak. Nahikoa zeuka ten horiekin. Ez zuten euren bizilagunen iritzien babesik edo bultzadarik behar, ezta eurena besteei inposatu nahi. Bazekiten, horretarako adina bazeukatelako, euren ideologia eta engaia mendua non adierazi behar zituzten –horrelako hitzik ez zuten erabiltzen, baina hori zen pentsatzen zutena benetan eraginkor eta erabakigarriak izan zitezen. Eta jakina, The Hillseko batzarra ez zen horrelako xedetarako lekurik aproposena, Alainen eta El enen ameskeria burugabeetan izan ezik. Hortaz, gustukoen zituzten kiroletara jolasteko antolatzen zituzten batzarrak, hots, iskanbila eta gorroto adierazpenetarako. Ildo horri jarraiki, hur rengo batzarrerako gai bereziki korapilatsu bat eztabaidatzea propo satu zuten –bat bakarra nahikoa zen : nor izan zen Gran Hermano saioko hogeita bost edizioetako lehia kiderik onena. Irabazlea emakumezko bat izan behar zela aurretik bazekiten hamahiruek. Beti bezala areto nagusian, baina mahai inguruen formalitaterik gabe, zirkuluan jarritako sofa eta besaulkietan etzanda baizik –zurezko zorua altzarien etengabeko herrestatzeak nozitz en hasia zen , eztabaida hasi zuten . – Aida Nizar. Dudarik gabe –Borjak , normalean batzarretako eztabaiden gainetik zegoela aditzera ematen zuenak, oraingoan gogor hasi zuen . Aidak behin betirako ezarri zuen zein izan behar zuen GHeko lehiakide baten kano na: gezurtia, egolatra, psikopata, inolako enpatiarik ezta heziketarik gabekoa. Bere buruaz hirugarren pertsonan hitz egiten zuen eta Jainkoarekin berarekin ere hitz egiten zuen , ozenki. Gainditu ezina –benetan gozatzen ari zen Borja . – Ez nago ados –Paul , irmo, errotutako sine smenek ematen duten irmotasunarekin . Hura baino lehen, GH4n, telebistaren historian inork lortu ez zuena lortu zuen Sonia Arenasek: Maria Teresa Campos zuzentzera, atzera egitera behartu zuen. Ez al duzue gogoratzen? Arenasek Bertin Osbornekin oheratu zela kontatu zuenean, Mariterek, Bertin eta antzeko pertsonaia nazkanteen hain laguna denak, haserre bizian , bere saioan sekula ez zuela berriro GHri buruz hitz egingo zin egin zuen. Zinak biharamunera arte iraun zuen. “Goizetako Erreginak”, ministroen aurrean ezta kikiltzen ez zenak, kuleroak kendu behar izan zituen. Sonia Arenasek lortu zuen. Eta ez hori soilik, etxe barruan txandrioa antolatu zion euskal boxe olari hura tren batek zapalduta hil zen. Uste dut hau guztia nahikoa dela Sonia Arenasek superbotere bat daukala frogatzeko, hain zuzen ere bere arerioen energia txarraz baliatzen dakiela haiek menderatzeko. Egoiliarren z urrumurru eta espresioengatik, hautagai biek babes eta nazka sentimendu kontrajarriak pizten zi tuztela antzeman zitekeen. – Guztien artean lehenengoa, sortzailea, Ania Iglesias izan zen –Abelek , telebistako profesional ohiak eta, beraz, gaiaz zerbait jakin behar zuenak, bere hautagaia Asisko Klara balitz bezala hasi zuen haren defentsa . Aniak defin itu zuen lehenengo edizioan , eta gaur egunera arte , zeintzuk izan behar ziren reality bateko lehiakide baten jarrera, izpiritua eta estrategia. Ikusleen gehiengoak, masak, beti izango du begiko Ismael Beiro bezalako huskeria geza bat, baina benetako realit y zaleek beti izango d itugu nahiago Ania bezalako irudiak. Gainera, hau guztia nahikoa ez balitz, etxetik kanpo Aniak anorexia izan zuen, Eva Sannumekin batera desfilatu zuen eta Sonia Madocen managera izan zen. Laburbilduz, Ania extreme pop edo trash pop estetika eta etikaren ikur nagusietako bat da. Txaloak entzun ziren, eta ez soilik Brunoren partetik , itxarotekoa zena, Iagoren eta Eloiren beraren aldetik ere. Nork esango zukeen Eloik eztabaidagai txoro h aren inguruan aburu landu bat izan zezakee nik? Wallace, bere aldetik, bere bizikideak nortaz ari ziren ez zekiela baina liskarrarekin gozatzen ari zela argi zegoen , postumor e saio baten aurrean edo absurdo aren antzerkiaren emanaldi batean balego bezala. – Punk performer bezala lehiakide batek ere ez du Noemí Ungríaren maila berdindu –Manuk faborito bat izan behar zuen . Andre honek, bikotekidez aldatu gabe, homosexuala eta heterosexuala izatea lortu zuela gogoratu behar dizuet, Jud(ith) bere neska laguna David izatera igaro zenean. – Deialdia gaizki ulertu ez banuen, batzar honetan GHko zein lehiakide izan zen hoberena argitu behar genuen –Dylanek bere hautag aia zeukala zirudien, eta kasu honetan ez zen Borjarena izango , horrenbestez, haietako bakoitzak konkurtsoan erakutsitako jardueraren mai la aintzat hartu beharko genuke soilik, ez handik kanpo egin dutena. Zentzu honetan ez dugu ahaztu behar munduko errekorra Nagore Roblesek daukala. Saioaren edizio guztietan, munduan egin diren bertsio guztietan, inor ez dute kaleratu entzuleen bot oen port zenta je hain handiarekin. Inork ez du sekula hainbeste gorrotorik eragin GHko etxetik irten gabe. – Ados nago baina ez erabat –Fidelek ez zuen ordura arte hitz egin, baina ez bazuen orduan egiten lehertuko zen . Egia da aurretik aipatutakoen lorpen eta eka rpenak, txalogarriak izanda ere, etxetik kanpo izan zirela batik bat. Baina, etxe barruan erakutsitako talentua soilik aintzat hartuta, inork ez du Tatiana gainditzen. Gabonzahar sonatu hura ahaztu zaizue ala? Arturorekin txortan zuzenean egin ondoren, har ekin aitorlekura joan eta “nire lagun Indirahrentzat agurtxo bat” bota zuenean? Inork ez du une hori hobetu. Berriz ere ez zirudien erraza akordio b atera heltzea. Baina, eztabaida aurrera zihoan heinean, euren miresmena lehiakide ezberdinentzat izan arren, euren gorroto sakonenak pertsona berberentzat zirela berretsi zuten. Berriz ere, honetan ere. Eztabaida iskanbilatsuaren erdian zer az jabetu ziren: l ehiakide gogoangarri haietako batek ere ez zue la bere edizioa irabazi. Hau gogoratzeak zera baieztatu zien: konkurtsoari, telebistari eta popari ere ekarpen esanguratsuak egin zizkieten lehiakide guztiak emakumezkoak izan arren, edizio ia guztietako irabazleak gizonezkoak ziren, gizonezko aspergarri, txepel eta ganoragabeak, bizitzari eta munduar i ezer gehitzen ez dioten jende horietakoak. Zer egin zuten garaipena lortzeko Ismael Beirok, Pepe H errerok, Iván Madrazok edo Pepe Floresek? Lotsa eman eta gutxi gehiago. Ahobatez adostu zuten: lau lagun horien aurkako gaitzespen adierazpen bat idatziko zuten eta Zeppelin ekoiztetxeari bidaliko zioten –oraindik existitzen bazen. Idazkian, akat s historiko hura zuzentzea exijituko zioten ekoiztetxeari, erdipurdiko lau irabazle haien garaipenak baliogabetuz eta konkurtsoaren ibilbidean erabakigarriak izan z iren lehiakideen oroimenean adierazpen bat eginez. Hama hiruek sinatu zuten. Batzarrak aisialdia betetzeko modu bezala erabiltzea erabaki zuten. Mundua konpontzeko bazegoen beste biderik, erabili nahi zituenarentzat. Gustura zeuden hama hiruak, halako gaiei buruz eztabaidatzeko nahikoa jakintza eta irizpide zeuzkaten beste pertsonekin batera elkarbizitzen. Eztabaidatuko zuten, elkar irainduko zuten, anfetaminaz lepo egindako kobra zaku batek baino pozoi gehiago botako zioten elkarri, baina bertan beraientzat garrantzitsu ziren gai haiei buruz eztabaidatzeko aukera izango zuten, bederen. Handik kanpo, The Hillsetik kanpo, ez zuten halako paradarik maiz aurkitzen, jende askok, jende gehienak, ez baitzion halako gaiei –pop dibak, GH garrantzi handiegirik ematen. Batzar bakoitzarek in argiago zegoen: The Hills hillstarren etxea zen. XIX If I died tomorrow I would be a happy girl . Bihar hilko banintz neska zoriontsu bat izango nintzateke. AMY WINEHOUSE Larrialdi batengatik , anbulantzia bat eskatu behar izan zuten The Hillsetik. Birritan aste bateko epean. Ez zen inor harritzeko moduko zerbait. Adinekoen egoitza batean , anbulantziak maiztasun handiz deitu beharra estat istika kontu bat besterik ez zen, negozio kontzeptuaren be raren zati bat. The Hillseko egoiliarrak euren maila fisiko onenean ez zeuden pertsonak izanik, osasun arazoak zeuzkatenak gehienak, gaitasun motor rak murriztuta batzu ek, kognitiboak beste batzu ek, larrialdiak egoitzan ugariak izan zitezkeela aurreikus zit ekeen, bai gaixotasunengatik bai ezbeharrengatik. Halaxe espero zen. Gertakizun horiek aurreikusita, araudia k alde batetik eta zuhurtziak bestetik eskatzen zituzten segurtasun neurri guztiak ezarri ziren The Hillsen. Desfibriladore bat zegoen egoitzan, bi hotzeko baten nahi gabeko kasurako; kontratatutako langileak tituludun eta eskarmentudun erizain laguntzaileak ziren; eta, noski, etxerako mediku artatze zerbitzu bat kontratatu zuten ere, egoiliarretako bakoitzak bere aldetik izan zezakeenaz gain. Baina ordura arte ez zuten garrantzizko ezbeharrik izan. Dylan bere logelako leihotik behera erori zen arte –egoitzako lehen pisutik, berez bigarren solairu bat zena . Zorionez –ez gehiegizkoaz Igor, lorezaina , soropila mozten ari zen eta Dylan hark pilatutako meta baten gainean erori zen, kolpea bigundu ziona. Bizirik eta muineko lesio senda ezinik gabe atera zen. Zentimetro gutxi batzuengatik ez zen b urdinazko eskuare baten gainean edo inausteko guraize batzuen gainean erori . Horrek ezbeharrari gaineratuko zio n odol isurketan hobeto ez pentsatzea. Handik bost egunetara soilik , Noelek, gimnasioko monitoreak, Jairo saunako zoruan botata aurkitu zuen, konorterik gabe eta ia deshidratatuta. Zorabiatu bide zen –tentsioa amildu zitzaion? F isikoki akituta zegoen? Lasa igarriren bat hartu omen zuen? eta Noelek garaiz aurkitu ez balu, harenak egin zuen ; lurrunean poliki poliki kozinatuta hilko zen, hark hainbeste gorrotatzen zituen elikagai osasuntsuak bezala. Ospitalean zegoen Dylan, politraumatismo eta kontusio anitzekin. Igeltsuz eta hesgailuz estalita, ubelduta. Txiki txiki eginda baina arriskuz kanp o. Jairo ere ospitale berean zegoen baina, hidratatu ondoren, arinago sendatuko zen eta laster The Hillsera itzultzeko prest egongo zen, medikuek analitiketan aurkitu zizkioten hainbat desoreka aintzat ez bazituzten hartzen. Fidel eta Paul haiei biei bisit atzera joan zitzaizkien. Izan ere, Jairo bisitatzea zen euren asmoa, hura baitzen euren adiskidea, eta lagunduta senti zedila nahi zuten, aldi batez behintzat, ospitale bat bezain desatsegina zen inguru ne batean. Baina Dylan ospitale berean egonik, heziket a gutxiko eta gustu txarreko a iruditu zitzaien agurtzera behintzat ez pasatzea haren gelatik. Dylan ez zen oso maitagarria baina ez zen tipo txarra, eta euren bizikidea zen azken finean. Bestalde –eta hau ez zuten sekula aitortuko, ezta elkarri ere , hezik etak ezartzen dituen eginbeharrak betetzeaz gain, Fidelek eta Paulek gertatutakoaren bertsioa entzun nahi zuten kaltetutakoen ahoetatik. The Hillseko langileek, berez, drama eta esajeraziorako joera zeukaten, eta zer esanik ez egoiliarrek. Honen ondorioz, Igor lorezainaren eta Noelen hasierako bertsioek, berez nahiko handizkatuak eta eldarniozkoak ematen zutenak, bertsio ezberdinen kate bat eragin zuten gainerako langile eta egoiliarren eskutik, bakoitza aurrekoa baino burugabeagoa eta zoroagoa. Dylanen istripuaren kausa, aukeratutako bertsioaren arabera, zoritxarreko ezbehar bat izan zitekeen edo buruaz beste egiteko saio trakets eta frustratu bat. Jairoren zorabioa, bere aldetik, tentsio jaitsiera baten ondorio izan zitekeen, edo “idatzi hemen nahiago duzun droga” ren dosiaren kalkulu oker baten ondorio. Eta guzti hau The Hillseko lau hormetatik irten gabe. Paul eta Fidel, horrenbestez, lehenengo Dylanen gelatik igarotzea erabaki zuten, agurtzeko eta konplitzeko –eta behar bezala itauntzeko ere, jakina . Iraganean sare publikokoa izandako ospitale bat zenez hura, gelak bikoitzak ziren. Dylanen gela laguna, Fidel eta Paulek jakingo zutenez, hogeita hamabost urteko nerabe bat zen, gurpil gabeko monopatin baten prototipoa probatzen istripu bat izan z uena. Gaixoa –nolabait deitzearren eraikin publiko bateko granitozko eskaileretatik bueltaka erori zen, maila bakoitzeko ertz zorrotzaren aurka joz eta azkene koan hortzekin gelditu arte. Gelakide honekin ezin zuen solasean gehiegirik egin Dylanek, matrail a igeltsatuta baitzeukan, baina horretarako bere lagun marizorria ere bazegoen gelan –Fidelek haren izena ez zekiela jabetu zen . – Zer moduz, Dylan ? –Paulen agurra. Espero nuena baino hobeto ikusten zaitut. – Penagarri dago –erantzun zuen lagunak , ez iezaiozu gezurrik esan. Badauka adinik egia jakiteko. – Ez zaitez puta izan –esan zion Dylanek . Gaixo gizajo bat naizela suposatzen da eta zu ni zaintzera eta kontsolatzera etorri zarela, ez lurperatzera. – Erizainaren deskuidu batean , ematen dizkizuten analgesikoetako bat eskuratzeko etorri naiz ni –lagunak ez zion erraz jarriko . Proba behar dituzue –Fidel eta Pauli , on onak dira. Ez duzue erraz ezer antzeko rik aurkituko. Nik diotsuet, eta gaiari buruz zerbait badakit. – Hobetuz zoazela baieztatu nahi genuen –Fidel , ikasita zekarren papera antzezten , egoitzan zure falta igartzen delako, eta zerbait behar duzun galdetzera ere. –Gehiegizkoa ote zen hura? Galde ra erretorikoa zela ulertuko zuen ala zerbait eskatuko zien? – Eskertzen dizuet –Dylanek . Aldi batez hemendik mugitzeko aukerarik ez dudala izango badakit. Lagunduko nindukeen gauza bakarra sugegorri hau aldamenetik kentzea eta nonbait giltzaperatzea lit zateke. – Zer egingo zenuke zuk ni gabe. Ospitalean gordeta zegoen gaixo bat laguntzen egon arren, Dylanen laguna frantziar enbaxadako koktel batera joateko bezala jantzita, orraztuta eta makillatuta zihoan. Egia esan, Fidelek ikusi zuen aldi guztietan itxura txukun eta dotore hura zeukan. – Dylan , benetan zer gertatu zen galde diezazukegu? –Pauli ez zitzaizkion itzulinguruak eta antzezpena k gustatzen. Gogorra edo mingarria gertatzen bazaizu, barka. Ulertuko genuke hartaz mintzatu nahi ez ba zenu. – Mingarria? Mingarria kolpea izan zen! –Dylanen berehalako erantzuna. Gertatu zena kontatuko dizuet, baina ohartzen zaituztet hitz lauz jarrita ez dela drama handirik. Bazkal ostean gelara igo nintzen siesta botatzen. Leihoa zabalik utzia nuen gela aireztatzeko eta, ixtera hurbildu nintzenean, lorezaina praka laburretan eta elastikorik gabe soropila mozten zebilela ikusi nuen. Ikuski zunaren xehetasunik ez galtzeko burua atera nuen eta zorabio edo bertigo antzeko bat eman zida n. Eta badakizue, kokolo ba t bezala leihotik behera erori nintzen. – Hondakin bat eginda ez bazeunde, merezi duzula esango nizuke, agure gordin hori! –Lagun errukitsuak. Eta mozkortia gainera. Hura mozkorra zurea, Massiel bezala leihotik behera erortzeko! – Mozkor zeunden? –Fidelek jada ez zuen bere jakin mina disimulatzen. – Normala –erantzun zuen Dylanek , hura bezalako galdera batentzako e rantzun onargarria zela pentsat uz. Alain eta Elenekin bazkaldu nuen. Egoitzatik bisitan igaro ziren eta The Hillseko zerbitzuaz zer iri tzi neukan eta zer nolako hobekuntzak iradokitzen nizkien galdetu zidaten. Ardo botila bat baino gehiago hartu genuela esango nuke, eta likoreren bat digestiorako , egoitzan ohikoa denez. – Laburbilduz, zorri bat bezala zihoala. Ohikoa denez –laguna k, gupida gabe . Jairo ez zegoen bakarrik ezta. Fidel eta Paul haren gelan sa rtu zirenean, gela hartan jende sobera zegoela antzeman zuten, eta sobera ko jendea beraiek zirela. Mingaina haginekin moztuko zuketen Marx anaien zorioneko kamarotea aipatu baino l ehen, baina hura izan zen burura etorri zitzaien irudia. Jairoren ezinbesteko gelakidea agure bat zen, atso agureak errespetatu eta gaixoak taldeka trumilka bisitatzea ezaugarritzat zeukan kultura bateko agure bat hain zuzen ere. Jendetza izugarria zego en bilduta agurearen ohearen inguruan, atetik hurbilen zegoena, eta horrek klaustrofobia sentsazioa eragiten zuen gelan sartzean . Jairo gelaren atzeal deko ohean zegoen, jendetzatik g ortina batez banandua eta leiho tik gertu , itolarri sentsazioa baretzen laguntzen zuena. Jairoren ohearen parean Dragan zegoen, Draganen gorpuzkera izugarria, minerala. Honek heldu berriei zuzendu zien agurra adiskidetsua izan behar bazuen ere, Fideli hotzikara batek zeharkatu zion bizkar rezurra. Ezin zuen ekidin, Dra ganek er agiten zion erantzun erreptiliano a zen. – Zer egiten duzue hemen? –Jairoren agur modukoa. Ez didazue esango zer egin hobeagorik ez zeneukatela, nola sendatzen naizen ikustera etortzea baino. – Ondo hengoela berretsi nahi gen ian –Fidel , diplomatiko , beti bezala, baina zintzo oraingoan , eta zerbait behar ote huen galdetzera, aldagarriren bat, garbiketarako zerbait, auskalo zer . – Lasai, oso ondo tratatzen na itek –Jairo , baikor beti . Antzinako osasungintza publikoaz esaten duten guztia gaizki hezitako aberaskumeen gezurrak di tuk. Nirekin behintzat hartu beharko lituzketen neurriak baino askoz gehiago hartzen ari di tuk. Nire ustean Gatorade apur bat hartuta etxerako bidean jarri beharko nind itean , baina ez, aztertzen, arakatzen tematu di tuk, aka ts txikienak ere konpontzen, nahiz eta inork ez dien eskatu. – Auto zahar bat tailerrera olioa aldatzera daramazunean bezala, suposatzen d iat –esan zuen Paulek , beti aurkitzen diotela konpontzeko zerbait. – Ez dakit zertan tematzen diren jarraitu zuen Jairok. Behin adin batera helduta, beti egongo d uk hondatu den piezaren bat, ibiltzeari utzi dion atalen bat. Begira hemengo alboko jauna. Mila urte inguru izan behar dit ik. Ez zagok gaixorik. Denboraz zagok gaixo . Eta berak badakiela duk txarrena . Noizbait komentatu zidak, bakarrik eta baketan uzten duten aldi eskasetan. Baina mundu guztia, bere sendi izugarria eta sistema orokorrean, konponbiderik ez daukan zerbait konpontzen tematzen di tuk. Denbora. – Ados, Jairo –Fidelek berera , baina hiri gertatu zitzai ana ez zen saihe tsezina, denboraren joana bezala. Ard ura pixka bat gehiago ba heuka izualdi hauek aurreztuko gintizkek , guztiok. – Zure ilobak bezala mintzatu haiz –Jairok , erraldoi . Lotsatuta gorritu zen Fidel eta Paul barreka lehertu zen. – Ondo egiten du k errieta egiten –Draganek estreinako aldiz hitz egin zuen . Arduraz ibili behar duela errepikatzen zioat nik eta ez zidak jaramonik egiten. – Barkatu, ez n ian errieta egin nahi, eta halaxe eman dik. Egoitzan inork ez zakik oso ondo zer ger tatu zitzai an, eta funtsik gabeko ondorioak ateratzen dit iagu agian. – Loak hartu ninduela. Hori da gertatu zena. Arduragabea izan nintzela saunan bakarrik eta lorik egin gabe sartzerakoan? Beharbada bai, baina aurretik ez zitzaid aan antzekorik inoiz gertatu. Egunsentian iritsi nin duan The Hillsera, hainbeste alditan bezala, ongi dakik; sukaldean gosaldu n ian Alain eta Elenekin ; ikusketan ari zi tuan eta ideiak eta iradokizunak eskatu zizkidate an; eta gosaldu ostean, ohi bezala, saunar a sartu nin dian erlaxatuta oheratz eko. Eta loak hartu bide nind ian. Ardurag abekeria bat. Ez zitzaid aan inoiz gertatu. – Kontakizun horri xehetasunak falta zaizkio k –Draganek, ama baten papera egiten, haren itxura titaniko eta beldurgarriarekin bat ez zetorren papera : Zer h artu huen gau hartan? Zenbat ordu ziren lorik egin ez huela ? Arduragabe bat haiz eta atsekabe izugarria emango di guk egunen batean. Fidel eta Paulek ospitalea utzi zutenean ezinegon sentsazio arrotz bat zeramaten aldean . Ez zuten elkarrekin komentatu, ba ina biek zerabilten buruan bueltaka. Dylanen eta Jairoren kontakizunetan zerbait aztoragarri zegoen. Agure gordin erdi mozkor bat eta hirurogeita hamar urteko nerabe parrandazale bat. Arrunta zirudien. Zerk eragiten zien ezinegona? XX So, where´s the Cannes Festival being hold this year ? Hortaz, non ospatuko da aurten Cannesko Festibala? CHRISTINA AGUILERA The Hills egoitzaren inguruko etxe orratzek , eguzkia estaltzen ziotenek, funtzi o bat izan behar zuten istorioan. Halabeharrez. Etxe orratz haien inguruko espaloi etatik zebilen norbaitek gora begiratu ko balu, haietako batean, solairu altuenetako leiho batetik gorputz bat buruz behera zintzilik ikusiko luke. Eta, jakin minak kinatuta, gehiago hurbildu ko balitz edo prismatiko batzuekin behatu ko balu , buruz behera zintzilik zegoen sanpedro hura Alain zela baieztatu ko luke, The Hillsen jabea . Baina inork ez zuen gora begiratzen, ez espaloitik zebiltzan oinezkoek, ezta auto barruan zihoazen gidariek ere. Inor ez zen jabetze n bere buruaren gainetik, hamabost pisuko altueran , gorputz bat zintzilik zegoela, balantza arriskutsuak egiten. Oihuka ari zen Alain , garrasika ; beldurr ezko deiadarrak botatzen zituen erruki eske. Baina hauek entzun ahal izateko hurbildu beharra zegoen, bestela ez ziren inoren belarrietara iritsiko. Urrundik, kaletik, hamabost pisuko distantziara, inork ez zituen adituko Alainen erreguak , trafikoak eta hiri aren eguneroko hots zuria osatzen zu ten gainerako zaratek itotzen zituztelako. Burura igo zitzaion odola Alaini edo hobe esanda, jaitsi zitzaion, buruz behera baitzegoen , zorabiatu egin zen eta oka egin zuen. Haizeak nahiko zabaldu zuen gonbitoa, oinezkoen buruetara eta autoen sabaietara i risterako inork arreta gehiegirik ez jartzeko moduan. Behatzaile bat hamabosgarren solairu hartaraino igo ko balitz –edo hiriko airea zeharkatzen zuten drone ugarietako batek kamera piztuko balu eta Alain zi ntzilik zegoen le ihora hurbildu ko balitz, Europa ekialdeko jatorrikoak ziruditen bi lagunek Alain belaunetatik helduta zeukatela ikus iko luke . Leihoan zehar eraikinean sartzekotan, Alainen torturatzaileak gela biluzi batean zeudela aurkituko luke balizko behatzaileak –edo droneak , altzaririk gabekoa ; abandonatutako gela bat edo inork sekula funtzio bat eman ez dion a. Gelaren biluztasuna apurtzen zuen altzari bakar ra zurezko aulki arrun t bat zen, gelaren erdian. Aulkian eserita Elene zegoen, eskuak eta oinak sokez lotuta eta ahoa zinta itsasgarriz estalita, oihuka egiteko gogoaz baina indarre z mutu ; begiak aurpegitik irtet ear, leihorantz begira, Alainen oin eta orkatilak soilik ikus zitzakeela, beldurrezko filma bateko scream queen baten espresioarekin. Gelan gure beste ezagun bat ere bazegoen: Dragan. – Argi gelditu zaizue? Agure gaixo babes gabe batzuez aprobetxatuko zinetela uste zenuten ala? Zuek bezalako erdipurdiko gaizkileak dozenak a afaltzen ditut nik egunero . Erraza izango zela uste zenuten, ezta? Egia esan, ez zen plan makala zuena. Senitartekorik ez zeukan agure talde bat bilatu behar zenuten, diru nahikoa daukatenak, jakina, ez edonolako agureak. Eta zein giza taldek betetzen ditu ezaugarri bi horiek gizonezko gayek baino hobeto? Gero, hauen konfiantza landu eta irabazi, zuek baino hobeto inork ez dituela zainduko konbentzitu… Eta apurka, testamentua ere zuen alde egitera bultzatu ; gerta litekeenagatik, jakina. Eta behin hau lortu eta gero, aguretxoak hil arte itxarotea besterik ez zenuten. Dena garbi, garden, orbangabe. Planaren ak ats bakarra heriotzak zue k espero bezain azkar ez iristea litzateke. Eta halaxe gertatu zitzaizuen. Aguretxoak hiltzeko hain gogorrak izatea ez zenuten espero. Baina horretarako ere ziur planen bat bazeneukatela. Ziur gertaerak az kartzeko, azkarra razteko, planen bat bazeneukatela. Suposa dezaket, ni ez nintzen atzo jaio ezta. Nork susmatuko luke adineko gizon baten bat bateko heriotzaz . Adineko pertsonen egoitzetan egunero gertatzen dira horrelakoak. Munduan susmo gutxien piztu dezakeen gauza da hori. Batez ere zendutako adineko ak erre, edan eta bestelako botika eta sustantziak hartzen bazituen , popperetik hasita eta V iagrara ino, anfetaminetatik igarota; eta are gutxiago lekuko ugarik zendutakoaren kontsumo joera hauei buruzko testigantza eman ba lezakete. Draganek Karpatoetako azentu a oraindik gordetzen bazuen ere, tokiko hizkuntza jatorrizko lizentzi atu askok baino hobeto erabiltzen ikasi zuela aitortu behar zitzaion. Denbora luzea emana zuen abokatu eta epaileekin hizketan eta hauen lexikoa eta esapideak ikasi zituen. Igartzen zitza ion. – Adinagatik edo kimikagatik ahalmenak murriztuta dauzkan agure batek ezbehar bat izango balu, adibidez, botiken dosiarekin edo konbinazioarekin errakuntza bat, estropezu egin, eskaileratan be hera erori eta lepoa apurtu, edo gelako leihotik begira zorabiatu, erori eta lurraren kontra jo, nork susmatuko luke norbaitek lagundu egin ziola, bultzadatxo bat eman ziotela? Plana diseinatzean izan duzuen adimena aitortu behar zaizue. Ez duzue osasuna zaintzeaz bat ere arduratzen ez den biktima talde bat aukeratu soilik, haratago joan zarete eta osasun arazo larriak bazekarren talde bat bildu duzue. Azkarrak zer zarete gero! The Hillseko bizilagun gehienak, guztiak ez badira, GIBarekin bizi dira eta hamarkadak dira harekin bizi direla. Osasungintzako edozein profesionalak azal lezake birus honek eta urte luzetan hartutako botikek gorputzeko organoak moteldu dizkiete la. Hortaz, bizilagun guztiak bata bestearen atzean hiltzen hasiko balira, inork ez luke eze r susmatuko, ez legoke ikerketarik. Are gehiago, zendutakoak ezagutzen zituzten medikuek, heriotzen kausak zeintzuk ziren aurretik suposatuko lituzkete , eta denbora galdu barik eta ikerketarik gabe txostenak beteko lituzkete . Horrela , zuen bankuko kontuak gizenduz joango lirat eke, diabetesa duen haur jaioberri bat bezala . Aparteko plana! Primerakoa! Jende azkarra zer zarete zuek biok! Zoriondu behar zaituztet. Baina akats bat izan duzue, biktima aukeratzerakoan huts egin duzue. Sentitzen dut. Jairok ez dauka seme alabarik, baina badauka bestelako senitartekorik. Sentitzen dut. Esan dizuedan bezala, zuek bezalako erdipurdiko iruzurgileak milaka topatu ditut nire bizitzan. Guztiengandik ikasi dut zerbait, baina gutxiek biziraun dute nirekin topo egin ondoren. Baina lasai, zuei aukera emango dizuet. Zuenak bezalako ekimenak e ta ideiak dauzkan jendeak nire errespetua merezi bait u. Etenalditxo dramatiko bat eta guzti gaineratu zion Draganek hitzalditxoari, Alain eta Eleni negoziaezineko tratua eskaini aurretik. – Hemendik bizirik ateratzeko aukera emango dizuet, baldin eta zuen aurpegia bizitza osoan berriz ikusten ez badut. Gaur bertan (gaur, ez bihar goizean) hiri honetatik alde egiten baduzue, inori agur esan gabe eta inolako azalpenik eman gabe. Ados? “Baaiii!!!”. Alainen ahotsa urrundik, kaleko zaratekin nahastuta entzuten zen. Elenek buruarekin baietz zioen. XXI There´s a light at the end of the tunnel… hopefully it´s not a freight train. Argi bat dago tunelaren amaieran… merkantzia tren bat ez izatea espero dezagun. MARIAH CAREY Alain eta Eleneren falta ez zuen inork igarri , egoitzako langileen soldatak ordaintzeko eguna iritsi zen arte. Ordura arte The Hillsen eguneroko bizitzak bere ohiko erritmoarekin jarraitu zuen. Egoitza garbi zegoen, garbi zeuden logelak, gimnasioa eta spaa. Otorduak prest zeuden eta egoiliar bakoitzar en gustura egokituak. Bizilagunak sartu eta irten egiten ziren , bakoitzaren bizimoduari jarraiki. Telebista saioak ikusten ziren, taldeka egongelan edo bakoitzak bakarka bere logelan. Musika entzuten zen, bideo jokoetara jolasten zen. Alkohola, tabakoa eta osasunarentzat haiek bezain kaltegarri baina legearen begietara askoz susmagarriago ziren beste sustantziak ere hartzen ziren. Noizbehinka sendagile batek etorri behar z uen, baina ustekabe larriegirik ez zen gertatu inoiz. Esan bezala, ordainsariak kobrat zeko eguna heldu zen arte. – Nomina ordaindu al dizuete? The H illseko langileek, euren jarduera eramangarriagoa bihurtzeko, une oro, etengabe, aritzen ziren solasean, harreman afektibo eta sexu harremanei buruz, modaz, kontsumoz, politikaz ; eta solas hori etako baten erdian bota zuen galdera Erikek. – Hasieratik, hilaren azken aurreko egunean sartu didate beti, baina oraingoan hilak hiru ditu dagoeneko eta joan den hilekoa ez zait heldu –jarraitu zuen Erikek . – Ezta niri ere –gaineratu zuen Noelek, gimnasioko monitoreak, egoitzako langileen artean lan gutxien egiten zuena k, urrundik . Alain datorrenean esan beharko diogu, hemen ez gaude doan lan egiteko eta. – Ez da susmo txarrik piztearren, baina normalean ordu honetarako hemen egon ohi dira bai Alain eta bai Elene ere. Ez ote dira ibiliko arazoren bat ezkutatzen? – Orain diozula, atzo ez nituen egun osoan hemendik ikusi. Eta, ondo pentsatuta, ezta herenegun ere. … Kafe edo beste edariren baten bila sartzen ziren langileak sukaldean eta , suka ldetik alde egin baino lehen, abian zegoen solasari euren ekar pena egiten zioten . Horrela, ordurako lau ordu zeramatzan sukalde hartan etengabeko solasaldiak, baina un e hartan bat batean isilik gerat u ziren guztiak. Lehen aldiz lau ordutan. – Atzo edota he renegun norbaitek ikusi al zituen hemendik? –Galdetu zuen Alexek . – Noiz izan zen Alain edo Elene hemendik ikusi zenituzten azken eko aldia? –Gaineratu zuen Lukasek . … Beste isilaldi bat. Haietako batek ere ekarpenik egin ezin zion gai bat aurkitu zuten azken ean; burmuina zuritan uzteko haiku baten antzeko zerbait . Azken bi asteetan inork ez zituela ikusi ohartu ziren beharginak . Telefonoz deitu ere ez zuten egin. Non ote zeuden? Sakelakoetara deitu zieten. Erantzunik ez. Etxeko atera ere deitu ziet en. Inork ez zuen zabaldu. Eraikineko atezainak , hetero ikusnahi izatearen edo izandakoaren itxura zeukan adineko gizon batek –hots, emakume batekin ezkondutako ezkutuko gay bat, noizbehinka saio homosexualak dauzkana , hain itxura oneko mutil gazteekin so lasean aritzeaz poz pozik zegoenak, maletak eskuan hartuta presaka alde egiten ikusi zituela esan zien . Ez zioten gehiegi galdetu behar izan, gizonak bikote ekintzaileari buruz hitz egiteko gogoa soberan baitzeukan –deformazio profesionalak eta gazte haien laguntza luzatzeko nahiak eskatzen ziotena baino gehiago . Motu proprio kontatu zien Alaineleneri ez ziela ezer galdetu, ez nora zihoazen ezta noiz itzuliko ziren ere, azalpenak ematen zuen jendea ez zirelako. Eta iritzirik eskatu ez bazioten ere, egia esateko, haiek biak nahiago zituela urrun , inguruan baino , esan zien . Agian Alainek eta Elenek ezkutuko aurpegi bat zeukaten, The Hillsen erakusten zuten ekintz ailefilantropoarenatik edo liberal solidarioarenatik oso ezberdina. Edo agian, besterik gabe, ez zioten atezainari saririk ematen zaborra jaisteagatik. The Hillseko langileen taldeak salaketa jarri zuen komisarian. Berehala. Txantxarik ez, alokairua, kreditu txartela eta bizitza eramangarriagoa egiteko guraritxoren bat ordaindu behar zirenean . Langileen nominak ordaintzen eta egoiliarren hileroko kuotak kobratzen zituen bankuak , poliziak bi dali zion informazio eskaerari argi erantzun zion: The Hills egoitza ustiatzen zuen sozietatearen kontuak h utsik zeuden. Poliziaren ikerketak ez zuen askoz gehiago argitu. Inork ez zekien ezer, ez bikotearen bizilagunek, ez bikote ekintzailearen ibilbideaz seguru egon eta egoitzaren proiektua aurkeztu zuten kargu publikoek, ezta, jakina, langileek ere ez. Alain eta Eleneren aztarnarik ez zegoen . – Hara lotsagabe parea! –Alex, sutsuki haserre. Banioen nik haien kaiku aurpegia ezin zela benetakoa izan. Hobe dute haiekin topo egiten ez badut, kri storen jipoia jasoko lukete eta. – Kaiku aurpegia, gurea –gaineratu z uen Erikek, gertatutakoaz sinesg aitz oraindik . Sartu diguten ziria! – Argi dago hemen ezin gaitezke ela geratu –esan zuen Noelek . Ez dakit zuek, baina nik ezin dut hona egunero denbora galtzen etorr i, kobratuko ez dudala jakinik. Beste lan bat bilatzen hasi behar dut, ordaintzen duten bat. – Egoera berdinean gaude guztiok –Lukasek , baina ezer baino lehen egoiliarrei kontatu behar diegu gertatutakoa. Ez litzateke onargarria guk alde egitea eta haiek ezertaz ez jabetzea, hozkailua eta despentsa hutsik daudela ikusi arte, zikinkeria belaunetaraino iristen zaienean. Beraiei ere ziri a sartu dietela jakin behar dute, eta euren etxeetara itzuli behar dutela edo beste bizilekuren bat bilatu. Egongelan bildu zituzten egoiliarrak, sendabid ean zeudenak ere, eta zuhurtziaz baina itzulingururik gabe gertatu zena kontatu zie ten: Alain eta Elene aztarnarik utzi gabe desagertu egin ziren, haiekin diru guztia eramanez –The Hillseko kontuetan egon zitekeen guztia . Ez zegoen egoitzarekin aurrera ja rraitzeko aukerarik. Iruzur baten biktimak izan ziren guztiak, bai bezeroak, bai langileak ere. Langileek alde egin beharko zuten, beste bizibide baten bila, eta, ondorioz, bezeroek ere beste bizilekuren bat bilatu beharko zuten. Haien erreakzioak ez zuen langileenarekin inolako zerikusirik izan. – Ohartu ere ez naiz egin diozuenaz –esan zuen Borjak . Baina, ongi pentsatuz, badir ela asteak hemendik ez ditugula ikusten , esango nuke. – Ez da harritzekoa haien faltarik ez sentitzea –Iagok , hemendik agertzen ziren bakoitzean txotxolokeriak besterik ez ba itzituzten esaten. Normala zen jaramonik ere ez egitea. Egoiliarrak, bezeroak, harritu egin ziren hasiera batean, haiek ere ez zirelako Alain eta Eleneren desagerpenaz jabetu, baina langileek espero zu tena baino askoz gutxiago larritu ziren. – Ez jarri horrelako aurpegirik –esan zien Eloik langile harrituei , arrainontziko kolorezko arrainak hil zaizkizuela ematen du eta. Hau bada bizitzan gertatu zaizuen gauzarik txarrena, ikusiko duzue geratzen zaizu en soldaduskan. – Eloi, ez itzazu gehiago nahastu, nahiko atsekabetuta daude jada eta –Manuk . Zuk eta biok soldaduska egin ez bagenuen, gixajo hauek ez dute zertaz ari zaren ulertuko ezta. – Nik egin nuen –Wallacek . – Mundua ez dela amaitu esan nahi nuen –jarraitu zuen Eloik . Zer gertatu da? Nomina ez duzuela kobratu? Horren inguruan zerbait egin genezake. Azken ordainagiriak itzul ditzakegu guk, ea horrekin nominak ordaindu ahal dizkizuegun. – Eta ea horrela hemen atxikitzen bazaituztegu, orain arte bezain ondo gu zaintzen jarrai dezazuen –gehitu zuen Dylanek bere modu limurtzaile automatikoa n. – Orain dela gutxira arte, kapitalismoa orain bezain zabaldua egon arren oraindik zalantzak behintzat eragiten zituen garaian –Teo azalpen pixka bat didaktiko eta paternalistekin hasi zitzaien langile gazteei , honen antzeko kasuetarako, enpresari kaud imengabe eta lotsagabeen kasuetarako, nominak ordainduko lituzkeen funts bat zegoen. Baina bukatu zen hura. Funtsak hondoa jo zuen. Oihanaren legea da egungoa. – Teo, lasai, nahasten zara eta nahasten dituzu –Iagok hobeto ezagutzen zuen belaunaldi hura esk ola garaitik, eta haien ulermen maila noraino iris zitekeen bazekien . Esan nahi dizueguna –bere ikasle ohiei zuei ordaintzen jar raitzeko moldatu gaitezkeela gu. B aina lasaitasun handiagoa emango dizuen beste lanen bat bilatu nahi baduzue, ulertuko dugu. – Baina argi gera dadila ez dugula inor joatea nahi ! –Argi zegoen Dylanek langileetako bat gustuko zuela, edo guztiak, edo agian ezin zuen jasan inoren arbuioa, zerbitzari batena ere ez . – Gainera, beste bizilekuren bat bilatu beharko dugula iragartzen diguzuenean –Fidelek , eskertzekoa da oharra, baina nik behintzat ez dut ongi ulertzen. Etxearen jab eak Alain eta Elene baziren , eta hauek desagertu badira, nork botako gaitu kalera? Zertan hainbesterako presa? – Gugatik lasai egon zaitezkete. Badakigu burua zaintzen –Paulek . Nik behintzat ez daukat inora joateko asmorik. The Hillsen oso gustura nago. Berrespen zurrumurru bat entzun zen. – Beste mudantza bat, beste egoitza bat, bizilagun berriak ? Iktus batek jotzea nahi duzue ala? Ni ez naiz hemendik mugitzen –Manuk . – The Hillsera etorri ginenean, geratzen zitzaigun bizitza guztirako gure bizilekua iza n zitekeela uste genuen –Eloik oso ondo laburbiltzen zituen iritzi orokorrak . Sakonki hausnartutako erabaki garrantzitsu bat izan zen . Eta uste dut bakarrik ez nagoela hura mantentze aldera borrokatzeko prest nagoela diodanean, nahiz eta bidean zailtasune n bat aurkitu. Gainera oraingo hau ez da konponbiderik ez daukan ezer. – Ez zaitez izugarrikerietan hasi, hori ez baita zure estiloa eta gainera ez da beharrezkoa –Borjak Eloiri . Uste dut gutako batek ere ez duela hemendik alde egiteko asmorik. Non egongo ginateke hemen baino hobeto? Non aurkituko genuke hemen lortu dugun bizikidetzaren pareko bat? Zintzoak izanik, hemengo guta ko bakoitzak ez dauka zerikusirik albokoarekin eta, kasu askotan, The Hillsetik kanpo ez genuke elkar jasango. Agurrik ere ez genuk e gurutzatuko. Baina hemen inor ez da saiatu bere gustuak, bere iritziak, bere ohiturak edo morala inposatz en, eta inork ez du albokoen zentsura edo epaien beldurrik sentitu. Eta hori gaur egun ez da aurkitzen erraza. Ondo dakigu. – Nor diozu hasi dela izugarrikerietan? –Eloik , arrazoi guztiz. – Barkatu, mea culpa –erantzun zuen Borjak . Hizkuntza bera mintzatzen duten pertsona talde bat bildu garela hemen esan nahi nuen, bizilagunak dioena ulertzen duguna, nahiz eta erabat desados egon. Asko da hori. N oiz gertatu zitzaizuen azkeneko aldiz, Tatiana Moleshkina solas batean aipatu eta mundu guztiak nortaz ari zinen bazekiela? – Argi dago ados gaudela den denok –Paulek . Ez dut nire burua erregai fosilen kontsumoa aurrezteko metodoak eztabaidatzen diren ego itza batean ikusten. – Gogora datorkidan guztia esan eta egin dezakedan etxe batean bizitzen jarraitu nahi dut –Manuk , inoren hipersentsibilitatea zauritzeko beldurrik gabe edo antzina gainditutako gatazkarik berpiztu gabe. Kylie eta Madonna alderatzea ta bu bakartzat daukan etxe batean bizi nahi dut. – Eta gainera horretarako eragozpenik ez dago –Teok , inork ez gaituelako kaleratuko. – Guk ordaintzen jar raitu dugu, ezta? Inork ez dio ordaintzeari utzi eta ordaintzen jarraitzeko gai gara –Jairo , bere mundu paraleloan bizi arren, praktikoa zen, pragmatikoa . Langileei zuzenean ordaintzea da konponbidea, bankuari ordaindu ordez. – Erraza da –Eloiren ekarpena . Gu guztion izenean kontu bat zabalduko dugu bankuan eta hartatik egingo ditugu ordainketak zuzenean. The Hillsetik botatzen ez gaituzten bitartean, eta ez dirudi horrelakorik gertatuko denik, egoitzaren jabe bezala joka dezakegu. Zintzotasunez, guztiok ikusten genuen Alainek eta Elenek ez zutela gauza handirik egiten, behin egoitza antolatuta eta abian j arrita. – Horixe! Kooperatiba bat sor dezagun –bota zuen Abelek , paradaren zain egon balitz bezala . Brunok eta biok aukera hori geneukan buruan gure erretiroa planifikatzen ibili ginenean, baina ez genuen nahikoa jenderik aurkitu, edo, hobe esanda, ez gen uen jende egokia aurkitu. Orain badaukagu aukera. – Kooperatiba bat? –Jairok berriro, beldur eta nazka espresioarekin. Zer da hori? Hitz hippy bat ematen du. Ez zarete intsentsua erretzen hasiko, ezta? – Lasai, Jairo –Teo, bakegile eta suspertzaile . Ideia handia da Abelena . Zuk proposatu duzunari egitura bat ematea baino besterik ez da. Hain gustuko dugun gure bizimodu hau mantentzen jarraituko dugu, baina bikotetxoaren bitartekaritzarik gabe. Langileek euren kontrat ua izango dute eta Gizarte Segurantzari kotizatuko diote. Eta ogasunak ere baketan utziko gaitu. Ez kezka tu, ni arduratuko nahiz papere z. Ez da adituarena egiteagatik, baina aditua naiz. Apur bat. Tira, apur bat baino gehiago. Sozietate kooperatiboen ehunk a eskriturak idatzi ditut. – Ez dut nekazaritza organikoko ortu batean lan egin beharko edo antzeko zerbait? –Jairo , susmo txarrez. – Jairo , mesedez, ez izan potrozorri –Fidelek . Primeran ule rtu duzula badakigu, ez adarrik jo. Ongi dakizu hemengo edonork eskuak hagin kadaka moztuko zituela boleadore kin jolastu baino lehen. Zuetaz dakidanagatik, uste dut ados gaudela The Hills mantentzeko aukera honetan. Zergatik ez dugu bozkatzen gure batzarretako batean bezala? X Factoretik irt endako artista hoberena nor den ez genuen adostu, baina hau uste dut lortu dezakegula. Ahobatez The Hills kooperatiba bat bihurtu zen, ezertan aldatu gabe. XXII If that´s all there is, my friends, then let´s keep dancing . Hori bada dagoen guztia, lagunok, segi gaitezen dantzan. PEGGY LEE Horretan, laster The Hills egoitzaren lehen urteurrena heldu zen. Iritsi, maletak desegin, elkar apur bat ezagutu, jabe gogaikarriez libratu eta etxeko agintea hartu zutenerako, urte oso bat joan zitzaien hillstarrei. Ez zien inork denboraren erlatibitatea azaldu behar ; nola, zahartzen zoazen neurrian, urteek gutxiago irauten duten, bizitzaren zati gero eta txikiagoa direlako. Larrutan nozitzen ari ziren erlatibitate h ori. Denboraren bizkortzea, existentziaren ortzi mugaren gerturatzea, norberaren hutsalkeriaren kontzientziaren handitzea, male nkonia, depresioa. Bai zera! Lehen urteurrena. Urtebetetzea. Festa! Aitzakia ezin hobea jabe berriek, egoiliarrek, egundoko ospak izuna prestatzeko. Ez zu ten batzarrik antolatu behar izan , ezta ezer bozkatu ere. Nahikoa izan zen haietako batek The Hillsen sartu zirela urte bat betetzear ze goela aipatzea , eta beste batek “ospatu beharko dugu” erantzutea, berehala etxeko hormek beraie k “jaia, jakina” eta “denborarik galdu gabe” erantzuteko. Euren gustuko jai bat antolatuko zuten, aspaldian zapaltzen ez zuten horietako bat, baina oroimenean argi gordetzen zituztenetarikoa. E ta erraz zeukaten, euren bizimodu eta gustuen inguruko iritzi e rratu bat zeukan kudeatzailerik ez baitzegoen jada egoitzan. Alainek eta Elenek non egongo ote ziren haiek biak! antolatu balute jaia , adineko gay baten gustuetara egokitzen saiatuko ziratekeen, edo, hobe esanda , adineko gay baten gustuei buruz haiek biek zeukaten ideia xelebreari. Bikotetxo bitxi hark okasiorako antolatuko zukeena irudikatzean, lotsa, irria eta hozkamina sentitzen zuten hillstarrek aldi berean. Ferrero Rocher txokolateen iragarkietan agertzen de n jai en antzeko bat zetorkien burura, urreizun, konplexu eta pinguinoz mozorrotutako zerbitzariez beteriko jai bat. Festaren aurreko egunetan, Alainek eta Elenek antolatutako balizko jaia nolakoa zatekeen asmatzea, modako denbora pasa bihurtu zen The Hills en. – Nor uste duzu kontratatuko zutela Alainelenek gonbidatutako artista bezala? –Fidelek Joeli galdetzen zion, gimnasioan pedalei eragiten zioten bitartean. – Antzinako di va zaharkitu ren bat. Edo hobe, antzina jada zaharkitua zegoen baten bat –Joelek . Ainhoa Arteta ekarriko zuketen, ziur! – Hori beldurra… eta asperkeria. Dena dela, ondo pentsatuta, Ainhoa Artetak aspaldian, Ferrero Roche r jai horietako batean , beste diva zaharkitu batekin izan zuen iskanbila errepikatzen bazuen, aukera ezin hobea izango zela onartu beharra dago . – Bera bezalako beste diva ilehori penagarri batekin elkarri metxetatik tiraka egin zioten ean? Hala balitz, bai, hauturik onena izango zen, bai jaiari giroa emateko , bai gure gustuetara latexezko eskularru bat bezala egokituko litz atekeelako. Baina jada ez zuten Alain eta Eleneren aurreiritziez lausotutako gainbegiradaz arduratu behar. Bai dekorazioa, bai cateringa, bai musika eta baita gonbidatuak ere, haiek nahi zituztenak eta euren gustukoak izango ziren esklusiboki . Ardurak erraz banatu zituzten ere, haietako bakoitzak , iragane ko bizitzan izandako lanbideengatik , funtzio horietako batean edo bestean eskarmentua baitzeukan , eta hornitzaile egokienekin harremanak mantentzen zituzten oraindik. Antolakuntzako alderdi zail edo delikatuenetariko bat izan zitekeena, gonbidatutako artistena, ezkonduen eskuetan utzi zuten . Eta em aitza ikaragarriak lortu zituzten Abelek eta Brunok . Euren adinen inguruko edozein gizon gayren gozamen edota inbidia izango litzatekeen baieztapen zerrenda bat lortu zuten. “Gonbidatu a”, hitz egiteko era bat zen, artista bakoitzak bere cachea kobratuko ba itzuen, baina haietako baten batek kobratuko zuena ikusita, gonbidapen edo opari hitzak ez zeuden errealitatetik oso urrun. Baieztapen zerren da da hura, telebista saio askok beraientzat nahiko luketena –eta ez soilik oroiminez elikatzen diren horiek eta baita makrokontzertu eta festibal batzuek ere, e z zen lan zaila izan Abel eta Brunorentzat . Urte luzetan telebista ekoiztetxeta n lan egindakoak ziren eta hillstarren gustuko ziren artista ugarirekin harremanak izandakoak ziren . Profesional petoak izanik, haien telefono zenbakiak eta posta kontuak gordetzen zituzten, ez haien ordezkarienak bakarrik, pertsonalak ere. The Hillseko hormen artean ikono tzat zeuzkaten artista asko, Abelek edo Brunok ekoitzitako saioetan eman ziren eza gutzera . Haien jaiotza artistikoaren momentutik ezagutzen zituzten senarrek eta, are gehiago, haietako baten baino gehiagoren kasuan, arrakastarako bulkada erabaki garri a Bruno edo Abelen eskutik etorri zen. Artista haiek bazekiten hori. Eta ez zuten ahaztu . Guztiak ez ziren esker txarrekoak. Hori, bere garaian “aurkitutako” talentuak izan dako artistei zegokienez. Baina Abel eta Bruno bestelako telesaioetan ere lan egin zuten: iraganeko izar dekadente entzat azken erakusleihoa zirenak, publikoak ahaztutako et a cache barregarridun artisten azken edo azken aurreko aukera. Iraganeko une urrun eta lainotsu batean arrakastadun izarrak izandako artista haiek , haien etxetik edo egoitzatik ateratzen zituzten Brunok edota Abelek , txukundu eta telebistara zeramatzaten, batzuetan bost hamarkadetako antzinatasuna zeukaten zuri beltzezko irudiak aurkezteko baino besterik ez, zeinetan gazte, distiratsu eta talentuz lepo agertzen ziren. Artista hauek, oraindik bizirauten zutenak, esker onekoak ziren ere, eta sen ar bikotearen gonbidapenari baiezkoa eman zioten. Nor arduratuko zen dekorazioaz? Estatistika hutsagatik, hama hiru gizon gayren talde batean, barne dekorazioan lan egiten duen bat baino gehiago egon behar da, eta , hortaz, gay erretiratuen talde batean, ogibide –edo arte honetan lan egindako bat baino gehiago egon beharra dago. The Hills salbuespena izan behar zen, hillstarren artean ez baitzegoen zehazki dekoratzaile izandakorik. Hala ere, Borjari denbora falta izan zitzaion ospakizunerako eraikina apaintz eko ardura bere gain hartzeko. Bera, hiriko azken hamarkadetako ekitaldi esanguratsu guztiak antolatu z ituena, nor bestela? Baina Dylanek , bere aldetik, ardura bera nahi zuen, eta ez zion erraz jarri. “Ni moda diseinatzaile naiz, ez barnealdetakoa, baina, hasteko, zu ezta ere ez zara, eta, bukatzeko, nire desfil eetako dekorazioa diseinu eskoletan orai ndik ikasi eta iruzkintzen da.” Lan taldea osatu zuten. Irrikan zeuden biak. Euren lan ibilbideetan erabili zituzten estiloak eta egin zituzten lanak ezagututa , bie n artean eztabaidak eta gatazkak sortzeko posibilitate handiak aurreikus zitezkeen, baina primeran konpondu ziren eta dekorazioaren gaia eta inspirazioan bat etorri ziren hasiera hasieratik: Las Vegas eko kasino kitschenak izango zituzten buruan. Kolore anitzetako argiak eta ispilu bolak, urre koloreko apaingarri distiratsuak. Eta loreak, kolore guztietako loreak! Animalia biziren bat, piztiaren bat ere han eta hemen ibiltzea pentsatu zuten, baina legeek hau baimentzen zutenetz ez zeuka ten oso argi. Zalantza zeukatenez, baietz erabaki zuten, tigre bat sarreran eta pitoi bat gela nagusian ibiliko zirela. Ongi zekiten dekorazio hura beldurgarria zela eta gonbidaturen batek baino gehiagok epilepsia atake bat nozitu zezakeela, baina euren ospaki zuna zen, eta ospakizun bat zela antzeman behar zen. Urrundik. Jakina, guztia behin behinekoa izan behar zuen, jaiaren biharamunean desegiteko, apaingarri haietaz guztietaz inguratuta bizitzeak ikusmenarentzat kaltegarria izan behar baitzuen ; eta burmuinaren osasunarentzat ere onuragarria ezin zitekeen izan. Etxetik kanpo, lorategian, etengabe bira egiten zuten lau fok u jarri zituzten, hiriaren gaueko zerurantz lau argi zutabe bidaltzen zituztenak ; urrundik, esan bezala, bertan zerbait gertatzen ari zela jakin zedin . Bai urrundik eta baita hiriko zerua zeharkatzen zuten hegazkinetatik ere. Sarrerako eskaileratan alfonbra gorri bat jarri z uten nola ez! eta harreran photocall bat, jaira heldutako kazetariek gonbidatuei argazkiak eta ganora gutxiko galderak tartak balira bezala jaurtitzeko. Borjak , Harreman Publiko eta prentsa n aditua zen neurrian, lan deigarria egin zuen. Izan ere egoiliarrek aukeratutako pertsonei gonbidapenak bidali baino besterik ez zuen egin, baina, guztien harridurarako inoren bisitarik jasotzera ohituak ez baitzeuden , baieztapenen zerrenda inork espero zuena baino nahiko luzeagoa izan zen. Hobe to. Jende gehiago, jai gehiago. Komunikabideei dei egitea txantxa bezala bururatu zitzaien, ametsetan ere ez zutelako uste adineko jende gayren egoitza bateko jai bat inoren interesekoa izan zitekee nik. Baina festaren inspirazioa Las Vegaseko ospakizun handiak baziren, VMA sarietan edo boxeo munduko titulurako borroka batean bezain beste mikrofono eta kamera biltzen saiatu behar zire n The Hillseko sarreran . Bai Borjak eta baita Abel, Bruno eta Dylanek euren agendetan gordetzen zituzten kontaktuak errepasatu eta The Hillsen inter esekoak ziren hedabideei bakarrik dei egin zieten. Aldizkariei egin zieten dei, digitalei eta baita paperaren garaitik bizirauten zutenei, bihot zekoei eta estilokoei, zaharkituei eta irai ngarriei; telebista saioei eta I nterneteko bideo kanalei; baita Gotzai nen Konferentziarenak edo Opusarenak ziren komunikabideei. Bada, deia luzatu ez zieten hedabide askotik, ekitaldiaren berri izan zutenean –bate k daki nola , akreditazioak eskatu zizkieten. Akreditazioak! The Hillseko festarako! Cateringak ezta ezin zuen hutsik egin, eta ez zuen egingo. Bai, jatekorik egongo zen, jateko nahikoa gainera, bertokoa eta exotikoa, tradizionala eta abangoardiakoa, gazia eta gozoa ; baina edonola ere falta ezin zitekeena egun hartan , gau hartan, edaria zen. Asmo horri jarraiki, egoitzan zehar barreiatutako barrak eta ganbarak goraino hornituak zeuden . Jairok bi ardura bi ziren edo bakarra? hartu zituen bere gain: segurtasuna eta bestelako hornidurak. Azkenik, larrialditarako anbulantzia bat ere kontratatu zuten, ospakizunaren eguneko arratsaldeko lehen ordutik The Hills aurrean aparkatuta zegoena. Bazekiten eta egun hartan emozio handiak, b ihotzarentzat arriskutsuak , pilpilean ibiliko zirela, eta baita ohi baino gehiago kontsumituko zutela, normalean kontsumitzen ez zutenek ere. Artistekin, dekorazio dendekin, lore hornitzaileekin, catering enpresekin, Draganekin, dealerekin… guztiekin hitz egin bazuten ospakizunean pitzadurarik egon ez zedin , zergatik ez sendagileekin ere? Noski, sendagileak drogak ez hartzeko eta alkohola neurriz hartzeko gomendatu zien , guztiei banan banan . Izan ere, a gintzen saiatu zen, baina haiei agindurik ezin zitzaiela eman aspaldian onartua zuen. Arriskutsua zela azaldu zien, euren adinean bihotzak eta arteriek ez zutela gaztetxo batenak bezala eusten , eta ezbehar bat gerta zitekeela. Hori guztia ondo ere ondo bazekitela erantzun zioten. Baina egun hartan, aspaldiko partez beraietako askorentzat, arriskua hartuko zutela, eta aurretik ohartu nahi zutela. Oharra hartuta eta hainbesterako zintzotasunaren aurrean, sendagileak bizieuskarridun anbulantzia bat prest edukitzea go mendatu zien. Urteurrenaren egunean, iluntzean, dena prest zegoen eta gonbidatuak heltzen hasi ziren. Hillstarren senitarteko eta adiskideek sarrerako burdin hesiaren aurrean autotik jaitsi, lorategia zeharkatu, alfonbra gorria zikintzeagatik lotsatu eta sarrerako photocallean lotsa gehiago eta handiagoa pasatzen zuten. Gizarte Arazoetarako Zinegotzia eta Kontseilaria ere heldu ziren, inaugurazioaren egunean The Hi lls proiektuari euren laguntza –morala ematen egon zirenak. Ez zeuden gonbidatuta, baina handik agertu ziren dena dela, ospakizunak oihartzun zabal a izan baitzuen komunikabideetan, esan bezala, harreman publiko eta prentsa arduradunek primerako lana egina baitzuten. Zinegotzi eta Kontseilari jaun andre ei, ospakizunaren berri heldu zitzaienean, propaganda egiteko aukera ezin hobea zela iruditu zitzaien, urte bat lehenago ko itxurakeriaren antzekoa . The Hillsera heldu ziren , kazetariak agurtu eta photocallean adierazpen hutsal eta demagogiko batz uk egiteko asmoarekin , ia egunero egin ohi zuten bezala. Aurretik, e ta ohi bezala ere, euren kazetari “ofizialei” deia egin zieten bertan egon zitezen eta galdera egokiak egin zitzaten. Ez zuten nahi bertara heldu, iluntzeko ordu haietan, eta kazetari edot a argazkilaririk gabe aurkitzea, edo are txarrago litekeena, kazetari “ez ofizialen” baten galderengatik une deseroso bat igaro behar izatea. Elkarrekin heldu ziren, bikote balira bezala, gala baterako jantzita, esmokina zinegotzi jaunak eta soineko beltz luzea kontseilari andreak, nahiz eta gonbidapenetan horrelako dress coderik ez eskatu. Itsu zihoazen ez zitzaielako gonbidapenik iritsi. Inork ez zien bidali. Autotik –ofizialetik atera ondoren, besotik helduta ibili ziren alfonbra gorrian zehar. Kazetari ofizialek argazkiak atera zizkieten bekokietatik jaurtitako flashez lagunduta. Pozik eta irribarretsu igo zuten sarrerako eskailera, jai batera doanaren jarrera alai eta baikorrarekin, baina eskaileraren goiko aldera iristerakoan, bidea oztopatzen zien so ka bate kin topo egin zuten. Alfonbraren kolore berdineko belusean bildutako soka bat. Sokaren alboan idi baten antza zuen atezain bat zegoen, Draganen mutiletako bat. Atezainak soka alde batera kendu, gabon esan eta sartzera gonbidatuko zituela uste zuten, baina hark ez zitu en eskuak elkarrengandik askatu. Zirkinik e re ez zuen egin. Ahoa zabaldu zuen eta Karpato mendietakoa izan behar zuen azentuaz hitz egin zuen. – Gonbidapenak mesedez. Zur eta lur geratu ziren zinegotzi a eta kontseilaria. – Zer gonbidapen? Gure zain daude barruan. Deitu zure nagusiari. – Gonbidapenetan argi idatzita agertzen zen, nominalak zirela eta baieztapena beharrezkoa zela. Zuen izenak mesedez, gonbidatuen zerrendan begiratzeko. Izenak eman zizki oten, gogo handirik gabe eta ahapeka, eskaileraren behealdean zeuden kazetariek elkarrizketa haren eduk iaz jabetu ez zitezen. – Ez zaudete zerrendan, ez bata ez bestea. Sentitzen dut baina ezin dizuet sartzen utzi . Mesedez, sarrer atik baztertu zaitezte, gonbidatuei bidea uzteko. … – Baina hau lotsagarria da! Egizu mesedea zure nagusiarekin hitz egiteko eta eragozpen hauek ahaztuko ditugu. Atezainak belarritik aho bazterrera zihoakion mikrofonotik hit z egin zuen, eslav iar familiako hizkuntzaren batean, eta erantzuna aditu zuen. – Sentitzen dut jaun andreok, baina gonbidatuen artean ez zaudetela be rretsi didate. Mesedez, ez oztopatu gainerako gonbidatuen sarrera. Gabon. – Hau irain bat da! Zuk ez dakizu norekin ari zaren! Hau ez da honela geldituko. Poliziari deituko diot oraintxe bertan eta e a sartzen garen edo ez ikusiko dugu. Zu bezalako atezaint xoen agintekeriek ez dute nirekin balio. – Jauna, hau ez da leku publiko bat, publikoarentzat zabalik dagoen lokal bat, etxe pribatu bat baizik. Poliziak ezin du etxe baten jabea norbait bere etxean onartzera behartu . Bai zinegotzia bai kontseilaria irriga rri geratzen ari zirela ohartu ziren eta ez zuten erantzun. Bitartean kazetarien flashek ez zuten atsedenik hartu mo mentu batean ere. Biharamunean edo ordu gutxi batzuetan kronika umiliagarri bat baino gehiago kaleratuko zela espero zitekeen. Isilean bue lta eman eta , irribarre eta alaitasun aurpegia jartzen ahaleginduz , eskailerak jaitsi zituzten ; alfonbra gorri gainean bueltako bidea egin, autoan –ofizialean sartu eta alde egin zuten. Barnean bitartean jaia pil pilean zegoen jada. Gonbidatu gehienak heldu ziren, haien artean Maia eta Tania , osabaren ospakizunera senarrak ekarri zituztenak. Fidelek , gonbidapena bidali zienean, zera idatzi zuen eskuz: “Baldin eta “esan genizun”, “ohartu zintugun” edo antzekorik ez botatzea hitzematen baduzue”. Ilobek, iriste an, berehala lasaitu zuten osaba. – Ez dizugu ezer aurpegiratuko –Taniak . Alderantziz, pozik gaude ezer gertatu ez izanaz. Zuek bakarrik, zuen kabuz zuen buruak zaintzeko kapazak zaretela frogatu diguzue. Zorionak! – Ez hori soilik –Maiak , harro gaude hemen egin duzuenarekin. Egun inor ez da albokoarekin ados jartzen ezertarako, ezta senarrarekin ere, eta zuek guztiok ados jarri zarete hau antolatzeko eta aurrera ateratzeko. Esan beharra dago guk ez genukeela horren ondo egingo, ezta erdia ere! – Ez izan horren zuri! –Fidelek . Ez iezadazue hitz egin musuzapia tolesten edo semaforoa zeharkatzen ikasi duen eskolaurreko bati bezala. Be ti izan duzue osabaren adimen eta kapa zitateen kontzeptu eskasa. He men bizi garenok adinekoak gara, baina ez inozoak. Xelebreak izan gaitezke, baina ez ergelak. Pentsa ezazue gure kabuz honaino heldu bagara , bizitzan mol datzen badakigulako izan dela. E a noiz sartzen zaizuen buruan. – Osaba, orain zu zara “esan nizuen” antzeko zerbait bot atzen ari dena. – Touché. Eta zuek biok? –Iloben senarrei . Zer dela eta ez daukazue oraindik kopa bat eskuan? Jai bat da hau, ez konpromiso bat. Era guztietako gin tonicak prestatzen dituen barra berezi bat antolatu dugu. Ziur gustukoa duzuena. Gela nagus itik kanpo dago, gin tonic zaleen azalpen eta hitz jarioak ez ditugulako oso ondo jasaten , baina ez dago urrun. Zoazte laster kardamomoa edo dena delakoa agortu baino lehen. Djak bere lana hasia zuen. Djak gaueko musika erabakiko zuen, baina hillstarren batzarrak bozkatutako iradokizunei jarraituz. Hori izan zen guztiek batera erabaki zuten gauza bakarra: musikaren zentzua. Argi zeukaten guztiek, musikaren kontua ezin zitekeela edonoren eskuetan delegatu, eta arriskutsuegia zela ere beraietako baten edo biren ardura besterik ez izatea. The Hills egoitzaren jaia zela argi geratu behar zen eta egoiliar guztiek dantza egin behar ko zuten, anbulantziari zereginen bat eman arte. Hortaz, musika, jai hartako musika, guztien gustukoa izan behar zuen, eta gonbidatuei gustatzen ez bazitzaien edo ulertzen ez bazuten, alde egin zezatela. Batzar bat antolatu eta gutxieneko arau batzuk ados tu zituzten. Jaia girotzeko Alainek eta Elenek nolako musika aukeratuko zuketen komentatu zuten batzarrean. Antolatzaile bezala bikotetxoaren balizko burutapenak txantxa etengabea izan ziren egoitzan, baina zehazki haiek biek jarriko zuketen musika irudika tzeak hotzikarak eta barregura eragiten zi zkien aldi berean. – Argi dago Julie Andrews, Judy Garland, Liza Minnelli eta holakoak entzungo zirela –komentatu zuen Paulek , adineko gay talde baten jai batentzat egokiak zirela nonbait irakurri zutelako . – Ziur! Eta modernitate apur bat gaineratzerakoan Barbra Streisand eta Celine Dion izango ziren gogorrena –Teoren ahotsak posibilitate hura bere amesgaiztorik txarrena zela iradokitzen zuen . – Agian, haien alde sadikoena azaleratuz, gay talde honi gure bekatuak ordainarazteko penitentzia bezala, Gloria Estefan eta Mariah Carey entzunaraziko ziguten –Manuk sarkastikoa izan nahi zuen, baina , ahotik irteten zitzaion bitartean , txantxak inolako graziarik ez zeukala ohartu zen . – Haiek gurekin egingo zuketen esperimentuaren ankerkeriak Colonia Dignidad lotsaraziko luke –bihotzez esan zuen Fidelek , ez besteak baino ahoberoagoa izatearren . Bikotetxoaren interferentziarik jada ez zeukatenez eta euren erabakien jabe bakarrak zirenez , hamahiruen gustukoa izan beha r zuen musika hori zein zen argitzen hasi ziren. Hasteko, argi utzi behar zitzaion d jari zer ezin zuen jarri , ezta modu ironikoan ere . Eztabaida apur bat egon zen honen inguruan, baina laster idatzi zuten beto a izango zuten musika estilo eta artisten zerre nda. Urteurren jaian debekatuta egongo zen musika latinoa, horrela, orokorrean, esaera honek biltzen duen guztia barne hartuta, alegia, ez merenge, ez sal tsa, ez batxata, ez reggaeton ezta electro latino e do antzeko amesgaiztorik ere. Hau aho batez adostu zuten, ez zuten ezta bozkatu behar izan ere. Indie espainiarrak ere galarazita izango zuen sarrera ospakizunera, baina egoiliarren batek edo bestek salbuespenak jarri nahi izan zizkion arau honi, salbuespen ezberdinak . Eztabaidatu behar izan zuten eta bozkatu. Azkenean salbuespen bakarra izan zuen indie espainiarraren betoak, “La casa azul ” taldea, hau indie bezala sailkatzea ere bidezkoa ez zela erabaki baitzuten. Errazena konpondu ondoren –hillstarrek ez zeukaten desado stasunik gorroto eta amorruen inguruan , djari egin beharko zizkioten iradokizunen eztabaida etorri zen, eta hor bai elkarrizketa luzea izan zela, baina inolaz ere sutsua edo oldarkorra, alderantziz baizik. Bakoitzak bere gustuak eta hura bezalako jai bate an entzutea eta dantzatzea gustatuko zitzaiona adierazi zuen, eta partekatzen zutena zenbatekoa zen berresteak harritu eta poztu zituen. Aspaldiko garaietako anekdoten oroitzapenak ere atera zituzten eta “lan” bilera izan behar zuenak tonu malenkoniatsu et a hunkigarria ere hartuz joan zen. Azkenik, barre pilo egin ondoren eta malkotxoren bat ere bota ostean, hura, dantza egiteko eguna –gaua izango zela erabaki zuten, eta djak hillstarrek noizbait , bizitzako une ezberdinetan eta droga ezberdinen eraginpean , dantzatutako musika jarri beharko zuela. Urteak igarota, hamarkadak, atzera begiratuz, musika haietako batzuk kalitate lotsagarrikoak zirela ondo bazekiten orduan ere bazekiten kalitatearena , baina joandako garai haietako esperientzia berriz bizitzen s aiatu nahi zuten, minutu batzuez. Zerk bultzatu zituen beste garai haietan abesti haiek dantzatzera? Gazteago, inozoago, xaloago, ezjakinago izateak? Begirada garbiago eta irekiagoa izateak? Sozializatu beharrak? Esan bezala, garai hartan hartzen zituzten drogekin musika ondo uztartzen zela? Hori guztia batera izango zen, eta berriz bizi nahi zuten. Eztabaidaren amaieran , lau multzotan laburbildu zuten d jari enkargatuko zioten musika. Multzo bakoitzarek in djak abesti bloke bat antolatu behar ko zuen eta bloke bakoitza, edo d jaren sesioaren zati bakoitza , zuzeneko emanaldi batekin burutuko zen hau Abel eta Brunoren lana izango zen . Bazegoen ba da dja lehenbiziko blokearekin, italo disco musikaz osatua zegoena. Gonbidatu gazteenek ez zekiten zer zen hura, S pectrum bat eta Casiotone ba tekin egindako musika zirudiena; ingelesez abestua , baina inolaz ere anglosaxoia ez zen azentu batekin . Egoiliarrek, euren aldetik, ez soilik dantza, abestu ere egiten zuten. Dja bere lekuan kokatu eta musika jartzen hasi zenean, sarrera bezala My Mine taldearen “Hypnotic Tango” jarri zuen, jendea berotzen hasteko. Gutxi batzuek oroitzen zuten abestia eta dantza egiten hasteko ez zen egokiena, baina Pavloven zorioneko txakurrari gertatzen zitzaion bezala, abestia kontzienteki ez bazuten gogoratzen ere, laurogeiko hamarkadan dantza egin zuten guztiei listu guruinak aktibatu zitzaizkien, edo listu guruinak e z baziren, inkontzientean edo oroimenaren txoko ilun eta sakon batean gordeta zeukaten zerbaitek oinak, aldakak eta gorputz osoa mugitzen hastera bultzatu zituen. Ondoren etorri zenak mugimenduak biderkatu besterik ez zituen egin eta atsedenerako abaguner ik ez zien utzi, egoiliarrei bederen: Modern Talking en “You´re My Heart, You´re My Soul”, Gary Low ren “ You Are A Danger ”, Spagna ren “ Easy Lady”, Gazebo ren “I Like Chopin”… Egoiliarrak eta euren adinekoak zoratu egin zirela susmatzen hasi ziren gainera ko gonbidatu ak, edo droga ezezagunen bat hartu zutela, guztiek batera eta ezkutuan. Batez ere jarraitu zuten abestiek eragin zuten zoramenaga tik: Baltimoraren “Tarzan Boy” guztiak batera oihukatzen, ouooooooooh! , Sandy Marton en “People From Ibiza”, Francesco Napoli ren “Balla Balla”, Danuta eta bere “Touch My Heart” eta Sabrinaren “Boys” azken bi hauek bular handidun bi artista zirela azaldu zien Fidelek ilobei, eta hauek beti bezala ez zuten ulertu gayen obsesioa emakumeen bularrekiko . Hurrengoa entzuten hasi zenean, Fidel djarengana hurbildu zen eta zorionak emateko keinua egin zion: “Bolero” z en, Fancy artistaren arrakasta bai, arrakasta , Fideli sentimendu kontrajarriko oroimenak zekar zkiona. Eta hura bukatzean, dja isildu egin zen eta areto nagusian antolatutako agertokiaren argiak piztu ziren. Adineko gizon bat igo zen, Fidel baino nahiko zaharragoa, eskailerak igotzen lagundu behar izan zioten, baina bertan zegoen. Haren aurpegia inork ez zuen ezagutzen, beharbada urte ugari igaro zir elako sonatua izan zen garaitik, baina baita italodisco estiloko artistak sekula ez zituelako inork euren aurpegiengatik ezagutu, ezta kasu askotan izenagatik ere. Abestiak ezagutzen zituen jendeak, ez artistak, gehienak arrakasta edo arrakasta antz eko zerbait bat bakarra izaten zutelako, eta horrek ez zuen laguntzen haien izenak eta hazpegiak gogoan gordetzera. Baina play backaren hasie rako notak entzun zirenean, aho bateko algara oihua entzun zen eta txaloak bero jo zituzten entzuleek: Silver Pozzoli zen izan behar zuen , “Around My Dream” abestia zekarkiena. – See, see, see my dream around… txurutxutxutxutxu, see my dream around… Hillstarrek , emanaldia jarraitzen, mojen ikastetxe bateko ikasleak ziruditen Aita Santuaren bi sitan. Bukatu zuenean txaloa beroa eta hunkig arria izan zen. Agertokitik jaisten lagundu behar izan zuten Silver Pozzoli izatez Silvio deitzen omen zena, orduan esan zienez , baina ez zuen ihes egin , bere adineko norbaitengandik ordu hartan espero ziteke en bezala . Ostera , gela nagusitik kanpoko eserleku batean eseri eta kopa bat eskatu zuen . Eta bertan geratu zen , hurbiltzen zitzaizkion fanekin solasean , gaueko ordu txikietara arte. Bolero jakez eta anglosaxoitutako izen italiarrez beteriko sesio haren ondoren, djak bere hurrengo zatiarekin hasi zuenean, ez zuten oso urrun bidaiatu behar entzuleek, ez espazioan, ez denboran ezta estetikan ere. Bigarren zati harentzat hillstarrek djari egindako agindua zera izan zen , Stock, Aitken eta Waterman ekoizleen lanean oinarrituriko musika sorta bat. Agindua, esan bezala, iradokizun hutsal etan ez baitziren gelditu. Eta d jak horri ekin zion. Eg ia esateko, hillstarren benetako gogoa Kylieren hasie rako arrakastak entzutea zen, eta egia zen baita Kyliek ekoizle hirukote harekin egin zuen lanarekin nahikoa material izango zuela d jak sesio bat betetzeko . Baina ikuspegi zabalago bat eman nahi izan zioten ospakizunari eta Kylieren monografiko ak beste mom entu baterako utzi zintzoak izanik, hillstarren bizitzen beste egun guztiak eta bakoitza ere, Kylieri omendutako monografiko bat ziren . Hortaz , djak, musika bilduma, denda eta artxiboetan murgildu ondoren , bere lana antolatu e ta hau eskaini zien dantzari ei dantzatzeko baitzeuden bertan, ez entzuteko soilik , ez dezagun ahaztu : Dead or Alive taldearen “You Spin me Round” mitikoarekin ekin zion sesioari , dantza musikaren arrakasta mitiko harekin, New Wave mugimenduarekin edo postpunkarekin gehiago lotzen z utena gehienek, eta gutxik Stock, Aitken eta Watermanekin, baina izatez ekoizle hirukotearen lehenbiziko number one izan zen Britainia Handian. Ondoren , guztiek espero zuten urakana, Bananaramaren “Venus” , Mel and Kim en “Respectable” hau ez zuten espero, baina gogoan izan zuten , Rick Astle yren “Never Gonna Give you Up” nola ez! , Jason Donovan australiarraren “Too Many Broken Hearts”… Eta horrela. Abesti haietako bati baino gehiagori egokitzen zitzaizkion k oreografiak eta guzti baze kizkiten hillstarrek eta euren adineko gonbidatuek . Dantza egin zuten eta abestu ere, abesti guztien leloa bederen bazekitelako geldiunerik gabe . Eta ez zen anbulantzia martxan jarri behar izan. Djak gora egin behar du dantzariek gora datozenean, eta , hori zela eta , ekoizle taldearen arrakasta gorena gorde zuen zatia bukatzeko. Kylieren Kylieren! “Better the Devil You Know” abestiaren hasierako notak entzun zirenean baten baino gehiagoren burmuina geiser bat bezala lehertuko zela zirudien. Haren ondoren, berriz, dja isildu zen eta ager tokiko argiak piztu ziren. Nor igo behar zen oraingoan? Ez, Kylie ez zen etorri. Hobe. Anbulantziak ez zukeen leku nahikoa izango bihotzekoak emanda eroriko ziren guztient zateta. Baina antzeko, hurbileko , zerbait –norbait igo zen oholtzara . Adineko emakume bat zen, inork ezagutu ez zuena, hillstarr ek izan ezik. Txaloak, txistuak, garrasiak entzun ziren. “Nothing´s Gonna Stop Me Now” entzuten hasi zen. Bai, Samantha Fox ze n, Sammy lagunentzat. Bertan zegoen, The Hillsen. MDMA hartu gabe ere odola et a burmuina irakiten zeukaten hillstarrek. – Lan bikaina Abel eta Brunorena ! Jonathanek, Taniaren senarrak , artista hura ezagutzen ez zuela , baina haren alaba izan behar zuena nonbait ikusia zuela esan zuen. – Ze alaba eta ze demont re! –Azaldu behar izan zion Fidelek , gertatzen ari zena bat batean ulertu baitzuen. Ez da alaba ikusi duzuna , Samantha Fox bera da, orain dela berrogeita hamar u rte egin zioten argazkire n batean, oraindik auto tailerr en batean zintzilik egongo dena. Sammyk agertokia utzi zuenean , fan guztiak hurbildu zitzaizkion arrapaladan, agurtzera edo zoriontzera edo… bularrean autografo bat sinatzeko eskatzera. Sammyk umore hoberenarekin hartu zuen hainbesteko berotasuna, eta ez soilik bularrean, ipurdi masailetan ere sinatu zuen autografo bat baino gehiago. Djak bere hi rugarren zatiari ekin zion. Hillstarrak zalantzan egon ziren zati hau hasieran jarri ote behar zuten , dantza egiteko aukera gu txiago eskainiko baitz ien, aurreko biekin alderatuta . Baina hasieran jarriz gero gonbidatu ek gehiegi ikaratu eta hura eroetxe bat zela sinetsiz alde ez ote zuten egingo pentsatu zuten, eta gerorako ustea erabaki zuten. Izan ere , atal hura arriskutsuena zen jaiaren arrakasta edo gainbehera erabakitzeko , eta hillstarrek beraiek ezarritako tabuekin harreman puntu ba t baino gehiago gordetzen zuen erritmo pseudolatinoak …. Aurrekoak ere guilty pleasure direlakoak baziren, oraingokoak guilty ziren gehiago eta pleasure bai bazeukaten, baina zalantza zegoen pleasureak guiltya konpentsatuko ote zuen . Azkenean, titare bat ur besterik ez zeukan igerileku hartara jauzi egiteko arr iskua hartzea erabaki zuten , eta “espainiar talent showetan” oinarritutako sesio bat anto latu behar zuela agindu zioten d jari. Hori bai, jendea bero bero eginda zegoenean eta dantza egiteari utzi eta arnasa hartzeko momentua heldutakoan. Djak, esaneko, err onka onartu eta lana aurkeztu zuen, track list barnean tranparen bat sartuta. Oraingoan, guztiak g aztelaniazko abestiak ziren ez, jakina, egoiliarrek buruz zekizkiten oso osorik. “Te quiero y quiero más”, OT1eko lehenbiziko erauziekin egindako “Fórmula Abie rta” taldearen txorakeria hilezkorra; “Es urgente”, Bustamante toxikoa ri barkatu ahal zitzaion atentatu bakarra ; Mai Menesesen “ Vuelve”, Bethen “Dime”, Lunaeren “Hipnotizada”, Edurneren “ Amores D ormidos”, Sorayaren “Por mi te puedes ir al cuerno” izenburu ederra … eta tranpatxoa ere, “A dos centímetros de tu boca”, Jesús Vázquez aurkezleak abeslari bezala saia tu zenean grabatutako “hura”. Arriskutsua zen, musikarekin zerikusi gutxi zeukalako han entzundakoak, baina behin saltsan sartuta, jendea dibertitu egin zen, eta berriz ere adinekoei garai eta momentu bereziak ekarri zizkien gogora. Eta berriz ere azkeneko aldia izango zen agertokiko argiak piztu ziren eta hirugarr en artista bat igo zen. A inhoa Cantalapiedra . Abel eta Brunoren gonbidapena onartu zuen, eta ez hori bakarrik, haien eskakizun berezia ere: abesti bakar bat abestu behar zuen, eta ez bere karrera n zehar lortutako arrakasta anitzetako bat, edo denboran hurbilenetakoa zen baten bat ere, baizik eta, mesedez, “Mi razón de vivir” abestu zezala erregutu zioten. Eta Ainhoak baietz esan zuen. Hura entzundakoan hillstar guztiak hunkitu egin ziren. Gonbidatu etako askok ez zuten ulertzen zer zen entzuten ari ziren hura, ezta egoiliarren erreakzioa ere, tartean Fidelen ilobek eta hauen senarr ek. Zergatik hunkitzen zituen negar ra eragiteraino beraiek sekula entzun ez zuten abesti hark? Ainhoak bere ekitaldia bukatutakoan, txalo eta txistuen algara kanpoko fok uak baino urrunago iritsi zen. – Ainhoaren garaipena OT2n, 2003. urtean, Justiziak H istorian izan dituen materializazio eskasetako bat izan zen –ilobei erreakzioaren zerg atia azaltzen saiatu zen Fidel . Eta, ir abazi ondoren, urte hartako Eurovisiongo festibalera Beth joan zen , hirugarren geratu zen eta abesten ez zekien iruzurgile bat . Iloben aurpegiak ikusita, a zalpen gehiago eman behar zituela sentitzen zuen Fidelek . – Gu, hemen gauden guztiok, zuek ere, bidegabekerietara ohituegiak gaude, lanean, ogasunarekin , kiroletan, herri eta herrialdeen arteko harremanetan… Injustizia da araua. Eta noizean behin, Justizia , hizki larriz, agertzen zaigunean, bizitza osorako grabatuta gelditzen zaigu momentua. Hori zen Ainhoaren garaipenarekin gertatu zena. Eta festibalera zorrizto hura joan zenean, berriro errealitatera, eguneroko injustizietara itzularazteko modua izan zen. Abesti hau, Ainhoak festibalera eramango zuena, ahaztuta, baztertuta gelditu zen betirako. Bakarrik gu eta gu bezalako gutxi batzuen oroimenean gorde zen, bizitzak une eder, gozo, oroigarri gutxi eskaintzen dizkigula eta beti beste une mi ngots eta itsusir en batekin konpentsatzen digula gogoratzeko. – Osaba, zer hartu duzu? – MDMA. Apur bat. Jairok eskaini dit. Aspaldiko partez. Lasai, mediku eta erizain bat dauzkagu hemen, jaian, eta anbulantzia bat atarian, badaezpada. Ainhoa agurtzera hurbildu zen Fidel . Argiak itzali ziren. Dja bere sesio luzeena –azkena hastera zihoan. Orain hura zen artista bakarra. Hari eta haren musikari dantza egingo zioten guztiek. Guztiek batera zerbait berri eta errepika ezin bat eraikiko zuten gau hartan, Djak musika jartzen eta gainerakoek dantza egiten. Eskakizun, ir adokizun bakarra egin zioten hillstarrek azkeneko zati ha rentzat d jari: dantza musikaren historia osoari errepaso bat eman ziezaiola, baina 90ko hamarkadako house musikari zati nabarmen bat erreserbatuz . Eta horrel a hasi zen. Horrela hasi ZIREN musik a eta dantza bat bakarra eginez : Go boy, run boy!

2023-12-01

Baserri-inguruko-osasunbelarrak

booktegi.eus BENJAMIN AURREKOETXEA OLABARRI Baserri inguruko osasunbelarrak eta erabilera k EUSKARAZKO AURKIBIDEA Hitzaurrea Aingeru belarra Alpapa Altzifrea Amatxilorea Andere mahatsa Anis belarra Aranondoa Artemisia mina Asentsio belarra Astalarra Asuna Aza Azeri buztana Azitraia Baba Basilikoa Belarmintza Berakatza Belarmina Borraja Eguzki lorea Eguzki ihintza Elorri zuria Ereinotza Eukaliptoa Gorostia Garagarra Gereziondoa Gurbitza Horma belarra Huntza Hurritza Ilen kultibatua Indaba Intxaurrondoa Ipurua Izeia Izpilikua Jasmina Jengibrea Kalabaza Kamamila Kanabera Krabelina Lapa belarra Laranjondoa Lasturrina Lekugia Limoiondoa Lizarra Lupulua Madariondoa Mahats gordina Malba Masustondoa Menda Mendaroa Mihilua Milorria Mingarratz handia Mitxoleta Mingranondoa Mugurdiondoa Nabar lorea Olibondoa Oloa Orburua Oreganoa Ostargi belarra Patata Pentsamendua Perrexila Perrexil hezea Pikondoa San joan iratzea Sasia Tipula Txarpoila Txauruztea Txikoria Txikoria belarra Txilarra Txinurri belarra Txori kardua Txortaloa Uraza Urberroa Urkia Usubelarra Zainbelarra Zainzuri landarea Zekalea Zerba Ziapea Ziazerba Zitoria Zolda belarra Zumarra HITZATZEA BIBLIOGRAFIA GAIXOTASUNEN AURKIBIDEA IZEN ZIENTZIFIKOEN AURKIBIDEA Angelica silvestris Medicago sativa Cupressus sempervirens Tropaeolun majus Ribes robrum Pimpinella anisum Prunus domestica Artemisia vulgaris Artemisia absintium Dipsacus fullonum Urtica dioica Brassica oleracea Equisetum sp. Satureja montana Vicia faba Ocimun basilicum Aloe sp. Allium sativum Centaurium erythraea Borago officinalis Carlina sp. Drosera sp. Crategus monogyna Laurus nobilis Eucaliptus sp. Ilex aqu ifolium Hordeum distichon Pranus padus Arbutus unedo Parietaria sp. Hedera helix Corylus avellana Calendula officinalis Phaseolus vulgaris Juglans regia Juniperus communis Abies Lavandula sp. Jasminum officinale Zingiber officinale Cucurbita pepo Chamomilla recutita Arundo donax Dianthus caryophyllus Arctium minus Citrus sinensis Acorus calamus Marrubium vulgare Citrus limon Fraxinus excelsior Humu lus lupulus Pyrus communis Berberis vulgaris Malva officinalis M. Alba Mentha sp. Origanum majorana Foeniculum vulgare Achillea millefolium Rumex acetosa Papaver rhoeas Punica granatum Rubus idaeus Centaurea cyanus Olea europaea Avena sativa Cynara scolymus Origanum v ulgare I. Germanica Solanum tuberosum Viola sp. Petroselinum crispum Apium graveolens Ficus carica Osmunda regalis Allium cepa Carum carv i Phasalis alkekengi Cichorium intybus Taraxacum officinale Erica sp. Chenepodium ambrosioides Cnicus benedictus Mentha pulegium Lactuca sativa Nasturtium officinale Betuta sp. Agrimonia eupatoria Plantago maior Asparagus sp. Secale cereale Beta vulgaris Brassica juncea Spin acea oleracea Lilium candidum Symphytum officinale Ulmus minor Hitzaurrea Oso antzinatik da ezaguna gizakiaren landareekiko zaletasuna eta horien beharra. Arkeologia lan batzuk zirela eta, XIX. mendeko hirurogeita hamarreko hamarkadan kobazulo batzuk aurkitu ziren Asia hegoaldea n. Kobazulo hauetan, duela hirurogeita hamar mila urte, erdi goi paleolitikoan bizi izan ziren Neanderthaleko gizonek horman margotutako eta harrian grabatutako landareen, hostoen eta fruituen irudiak daude, eta, gaur egun, landare horietako asko sendatzek o erabiltzen dira. Sendabelarren antzinako erabilerari dagokionez, Siriako Arsubanipal erregearen liburutegia aurkitu izana ere garrantzitsua izan da. Liburutegi horretan, hiru lau mila oholtxotan, sendabelarrak eta erabilerak ere agertu dira. Eta, aipatu beharra dago, Egiptoko Tutmes II.aren tenpluko azpi erliebean, gaur egun ezagutzen den sendabelar bildumarik handiena dagoela: 275 sendabelar daude, granitoan grabatuta. Gaur egun ere badirudi horrela dela, gure lurraldean, behinik behin, landare eta diet etika denda gero eta gehiago ikusten baita, eta gure bazkari eta afarietan landare gehiago erabiltzen baitugu elikatzeko. Sendabelarrak betidanik erabili izan dira gaixotasunak sendatzeko, eta gaur egun botikak oso erabiliak badira ere (ez du hori inork za lantzan jarriko), botika gehienak egiteko landare substantziak erabiltzen dira. Hortaz, sendabelarrek zenbait gaixotasun sendatzeko orduan garrantzia izaten jarraitzen dute. Gauza jakina da landareak gizakiaren edo animalien laguntzarik gabe hazi, loratu eta bizi direla; gizakiak edo animaliak, ordea, ezin du inolaz ere landarerik gabe bizi. Eta, hori gutxi balitz, nahikoa da esatea gizakiak, zoriontsu bizitzeko, landareak behar beharrezkoak dituela. Gehiago esan daiteke oraindik: gizakiak bizi izateko ezi nbestekoak ditu landareak. Antzinatik dira ezagunak, esate baterako, gaur egun elikaduran erabiltzen ez bada ere, asunak dituen propietateak. Inor ausartu da esaten gizakia asunak janez bakarrik bizi daitekeela, eta ezagutu dugu esan digunik, zenbait jend e gerra garaian asunak saldan zein tortillan janez denbora luzean bizi izan zela. Aingeru belarra Angelica silvestris Aingeru belarra kolore orlegi argiko landarea da. Landare honek zurtoina arteza edo zuzena izaten du eta zurtoinaren gehieneko luzera bi metrokoa izaten da. Aingeru belarrari, zurtoinaren azken zatian, kolore zuri edo orlegixka duten lore txiki mordoxka so rtzen zaizkio. Hostoak, zurtoinean leku berean ezker eskuin txandaka hazten direnak, lantza itxurakoak eta horzdunak izaten dira. Hostoen gainaldeko azala orlegia izaten da, eta azpialdea kolore argiagokoa. Fruitua bitan zatitua eta obalatua izaten da. Lor eak ez ezik, landare osoak ere usain atsegina izaten du. Ezaugarriak Garbigarria, diuretikoa, urdailerako sendagaia, bizkorgarria, gorroak botatzekoa, bizigarria, izerdiarazlea, erreumarako eta nerbio kitzikapenerako. Erabilerak Garbigarria, diuretikoa, urdailerako sendagaia, bizkorgarria, gorroak botatzekoa, bizigarria eta izerdiarazlea: kasu horietarako, irakiten dagoen litro bat uretara bota hogeita bost gramo hosto inguru eta sustrai lehorrak, eta gutxi gorabehera hamar minutu tan irakiten eduki. Iragazi, azukrea bota eta egunero baso erdi edan, likidoa amaitu arte. Hesteetarako oso ona izaten da honako hau egitea: litro bat uretara, ehun gramo hosto eta lore bota eta hamabost minututan irakiten eduki. Iragazi, nork bere gustura azukrea bota eta egunero basokada bat edan, edaria amaitu arte. Urdailerako likore sendagarria egiteko, honako hau egin: bi litro ardo onera, bota berrogeita hamar gramo hazi, zortzi gramo kanela hauts eta bost gramo intxaur muskatu, eta aste osoan beratz en eduki. Iragazi, ardo berria kristalezko botilan gorde eta egunero kopatxo bat edan. Erreumarako eta nerbio kitzikapenerako: bainuontzia ur epelez bete. Ur horretara landarearen sustrai, hosto eta lore eskukada bat bota, eta ordu laurdeneko bainua hartu . Ez da komeni sarritan horrelako bainuak hartzea, landare honek gorputz azaleko gaixotasunak sorrarazten ditu eta. Zati erabilgarriak Hostoak, loreak eta sustraiak. Alpapa Medicago sativa Urte batzuetan zehar bizirik irauten duen landare belarkara. Landare hau, moztu ondoren, berriro hazten da. Alpapari kimu berriak ateratzen zaizkio, metro bateko garaiera izatera hel daitezkeenak eta gogortzen ez direnak. Landare honen zurtoina lur azpian egoten da, eta zurezkoa izaten da. Hostoak horzdunak, orlegi ilunak eta orbain zuridunak izan ohi dira, eta hirunaka hazten dira. Landare honen loraldia, udaberrian hasi eta uda osoan zehar izaten da, eta loraldian sortutako loreak txikiak, ugariak, eta ka ndudunak izaten dira. Loreak lore sorta urdinxka bioletak eginez sortzen dira, eta loreetatik ateratzen den fruitua txikia eta uztai itxurako leka izaten da. Alpapa, abereen bazkarako oso garrantzitsua denez, eremu handietan ereiten da. Ezaugarriak Diges tiolaguntzailea, bizigarria, ubelduretarako eta hipertentsiorako. Erabilerak Digestio laguntzailea: digestioa arintzeko, bota litro bat uretara hogeita bost gramo hosto eta lore, eta lau minututan irakiten izan. Irakinaldia igarotakoan, iragazi, bota az ukrea eta bazkal ostean kikara bete edan. Bizigarria: alpapa bizigarri bezala erabiltzea nahi bada, bota litro bat uretara berrogei gramo hosto eta lore, eta irakiten eduki hamar minututan. Iragazi, azukrea bota nork bere gustura eta egunean hiru kikarakad a edan. Ubelduretarako: ubelduretarako, landare bat osorik birrindu eta txaplata gisa ubelduraren gainean ipini. Hipertentsiorako: hipertentsioa duten pertsonentzat landare honen erabilera ez da batere gomendagarria, odolbatuak eta erlakaiztenak sortzen ba ititu. Zati erabilgarriak Hostoak eta loreak. Altzifrea Cupressus sempervirens Altzifrea hogei metro baino garaiago izan daitekeen eta artez edo zuzen hazten den zuhaitza da. Zuhaitz hau adar zarratukoa izaten da, eta adar zarratuek enborrarekin bat era piramide itxura eratzen dute. Hostoek, txikiak eta biribilak, orlegi ilunera eta grisera ematen dute. Fruitua oso gogorra eta intxaur itxurakoa izaten da, eta fruituak ematen dituen haziak lauak izaten dira. Altzifrea edozein eratako lurretan hazitik e rneta edo landatuta hazten da. Ezaugarriak Hemorroideetarako , barizeetarako, odoljarioetarako, diuretikoa, erreumarako eta beherakoaren aurka. Erabilerak Hemorroideetarako : zuhaitz honen adar bat hartu eta birrindu ondoren, litro bat uretara bota eta hamar minututan irakiten eduki. Irakinaldia amaitutakoan, azukrea bota eta egunean hiru kikarakada edan. Aipatutako likidoa hemorroideak garbitzeko erabili nahi bada, ez bota a zukrerik. Horretarako, aproposena kotoi apur bat erabiltzea izango litzateke. Barizeetarako: zuhaitz honen azalaren berrogei gramo ipini litro bat uretan eta hamar minututan irakiten eduki. Irakinaldia amaitutakoan likidoa epeltzen utzi, eta egunean hiru a ldiz barizeak garbitu horrekin. Odoljarioetarako: gaixotasun honetarako ondorengo beratzea egin: 60 graduko ehun zentilitro alkoholera hamabost gramo hazi bota eta bi egunetan beratzen eduki. Iragazi eta likidoa kristalezko botila txikitxo batean gorde. Li kidotik, egunean behin, eguerdiko otorduaren aurretik eta ur apurtxo batekin nahasita, hamazortzi tanta edan. Diuretikoa eta erreumarako: zazpiehun eta berrogeita hamar zentilitro uretara bota hogei gramo azal eta irakiten eduki hamabi minututan. Iragazi, azukrea bota nork bere gustura eta egunean hiru kikarakada edan. Beherakoaren aurka: bota zuhaitz honen hirurogei gramo azal litro bat uretara eta irakiten eduki zortzi minututan. Iragazi, eta likidoa epeltzen denean azukrea bota, nork bere gustura. Egunea n lau kikarakada edan. Zati erabilgarriak Azala, adarrak eta haziak. Amatxilorea Tropaeolun majus Amatxilorea urtebeteko bizia duen eta azkar hazten den landarea da. Metro bateko luzera har dezakeen landare honek zurtoin bigunak eta artezak izaten ditu. Buztantxo luzanga batez sostengaturik egoten diren hostoak biribilduak, leunak eta orlegi distiratsuak izaten d ira. Loreak, oso usain atseginekoak, udaberri eta uda aldeko loraldian sortzen dira eta sakabanaturik hazten dira. Amatxilorearen lore hostoak gorrixka, laranja edo hori kolorekoak izan ohi dira, motaren arabera. Loreek ematen duten usain onagatik eta itxu ra politagatik, maiz ikusten da landare hau lorategietan eta loreontzietan. Ezaugarriak Ernagarria, diuretikoa, bronkioetarako, garbigarria, bronkitiserako, asmarako, orbaintzailea, diuretikoa eta ilea jaustearen aurkakoa. Erabilerak Ernagarria, diuret ikoa eta bronkioetarako: bota eskukada bat lore edo hazi litro bat uretara eta irakiten eduki hamar minututan. Iragazi eta egunean bi edo hiru kikarakada edan. Diuretikoa eta garbigarria: bota landare honen hogeita bost gramo hosto irakiten dagoen litro b at uretara, eta infusioa egin. Gosari, bazkari eta afari ostean kikara bete infusio edan. Bronkitiserako eta asmarako: hogeita bost gramo lore fresko birrindu eta litro erdi esnetan nahasi ondoren, hamar minututan beratzen utzi. Beratzea amaitutakoan, irag azi eta egunero kikara bete edan. Orbaintzailea: lore freskoak birrindu eta txaplata egin. Txaplata zauriaren gainean jartzeko komenigarria izaten da gaza bat erabiltzea. Txaplatak eragina izan dezan, ordu batzuetan ipinita eduki. Garbigarria eta diuretiko a: bi edo hiru eskukada hosto fresko ondo garbitu eta birrindu ondoren, litro bat uretan nahasi. Edaria hamabost minututan beratzen eduki. Iragazi eta egunero basokada bat edan, hamabost egunez jarraian. Ilea jaustearen aurka: ilea jaustearen kontra eta, batik bat, ilea azkarrago haz dadin, berrehun gramo hazi eta hosto fresko 90 graduko alkoholetan bi astez beratzen eduki. Beratze aldia amaitutakoan, iragazi. Gauetan, ohera joan baino lehen, likido apurtx o batekin buru azala igurtzi eta goizera arte emanda utzi. Zati erabilgarriak Hostoak eta loreak. Andere mahatsa Ribes robrum Andere mahatsa, bi metro izatera hel daitekeen abar anitzeko zuhaixk da. Zuhaixka hau, gris itxurako azala duen a, lore orlegi horixka eta peziolatuduna izaten da eta loreak leku berean ezker eskuin txandaka eta luku erara hazten dira. Zuhaixka honen fruitua andere mahatsa da eta, mahats alea ematen badu ere, kolore gorria eta zapore gazi gozoa izaten du. Zuhaixka h au udaberrian loratzen da. Ezaugarriak Sabeleko minerako, tumore eta erpurukoetarako. Erabilerak Sabeleko minerako: bota berrogeita hamar gramo hosto irakiten den litro bat uretara eta ordu erdiz beratzen utzi. Iragazi eta baso bete edan gosari, bazkari eta afari osteetan. Tumore eta erpurukoetarako: hosto batzuk birrindu eta eragin beharreko tumore edo erpurukoaren gainean hosto birrinduen zukua ipini. Tumore edo erpurukoak benda batekin gau osoan estalita eduki. Egunero errepikatu sendatu arte. Zati erabilgarriak Hostoak. Anis belarra Pimpinella anisum Anis belarra urtebeteko bizia duen belar landarea da eta bi edo hiru arra neurtzera heltzen da. Sustrai meheak izaten dituen belar landare honek, zurtoin biribila eta ildaskatua izan ohi du eta zurtoinaren goialdea adarkatua izaten da. Zurtoinaren behealdeko hostoek horzdun ertzak izaten dituzten arren, biribilduak eta moztuak izat en dira eta goialde a pinatua izaten dute. Loreak txikiak eta zuri horixkak izaten dira. Hain usain gozoa ematen duen landare hau udan loratzen da. Loreak zazpi eta hamalau arteko erradio taldeak eginez hazten dira. Fruitua bi ale iletsuz osatutako arrautza txiki baten antzek oa izaten da. Anis belarra sakabanaturik hazten da eta, inoiz han edo hemen ikus badaiteke ere, gaur egun landatu egiten da. Ezaugarriak Txizari ezin eustea dagoenerako, bizigarria, digestio laguntzailea eta emalege mingarrietarako. Erabilerak Txizari ezin eustea dagoenerako: txizari eusteko zailtasunak daudenean honako hau egiten da: anisbelarra, berbena eta azitraia koilarakada txiki bana nahasi ondoren, ur irakinera bota eta bost minututan infusioa egiten utzi. Gauero, ezti apur batekin goza tuta, kikara bete edan. Bizigarria, digestio laguntzailea eta emalege mingarrietarako: digestioak hobeto egiteko, emalege mingarrietarako eta bizigarria behar dugunean, ondorengo infusioa edatea ona izaten da: bi edo hiru koilarakada anis belar fruitu irak iten dagoen litro bat uretara bota, eta pare bat minututan infusioa egin. Infusioa iragazi eta egunero kikarakada bat edo bi edan. Zati erabilgarriak Hostoak eta fruituak. Aranondoa Prunus domestica Aranondoa sustrai sakontxoak dituen fruitu zuhait za da. Zuhaitz honen enborra zuzena izaten da, eta enborraren goiko aldetik adar tenteak irteten dira. Hostoak zerra itxurakoak eta luzangak izaten dira, eta adarretan leku berean ezker eskuin txandaka hazten dira. Aranondoa udaberrian loratzen da, eta loraldian irteten diren luku erako loreek, arrosa koloreko bost lore hosto izaten dituzte. Hain ezaguna den fruitua, arana, urtsua eta azal fin eta gogorrekoa izaten da. Ezaugarriak Idorrerirako eta heste zizareen kontra. Erabilerak Idorrerirako: kasu honetarako eta ondorioak arin nabaritzeko, otordu bakoitzaren ostean pare bat aran jatea nahikoa izaten da. Fruitua sasoiz kanpo baldin badago, nahikoa izaten da aran lehorrekin egitea. Zizareen kontra: kasu honetarako honako txaplata ha u egitea gomendatzen da: es kukada bete hosto lehor txikitu. Hortik hiru koilarakada hauts hartu eta ozpina bota , ahia egin arte . Gauean gaixoari ahia sabelpean ipini eta txaplata gau osoan ipinita eduki. Asteko zazpi gauetan egin. Zati erabilgarriak Fruitua eta hosto lehorrak. Artemisia mina Artemisia vulgaris Artemisia mina metro bat garai izan daitekeen belar landare usaintsua da. Belar landare honen zurtoina ildaskatua, tentea eta gorrixka izaten da, eta zurtoinaren muturra adarkatua. Hostoek goialdea orlegia izaten dute eta behealdea, izaten duten biloagatik, zurixka. Landare hau udan loratzen da, eta loraldian sortzen diren loreak hori orlegixkak izaten dira. Loreek, lore buru itxurakoak, hosto batzuekin batera, lore sortak eratzen dituzte. Bela rlandare hauek gehienbat bailara eta ibai bazterretan ikus daitezke. Ezaugarriak Emalegerako, histerismoa baretzeko, izerdiarazlea eta epilepsiarako. Erabilerak Emalegerako: landare honen erabilerarik zaharrena, emalege arazlearena eta emalegeak eragi ndako mina kentzekoa da. Ikus izerdiarazlearen erabilera. Histerismoa baretzeko: landare hau, garai batean, zenbait histerismo kasu baretzeko erabilia izan zen. Ikus izerdiarazlearen erabilera. Izerdiarazlea: aipaturiko hiru kasu hauetan, ezagutzen den erabilerarik usuena te eran hartzea da. Horretarako, litro bat uretarako, bost eta hamar gramo hosto eta lore erabili. Epilepsiarako: epilepsiaren kontra erabiltzeko, hauts bihurtutako sustraiak erabili izan dira. Koilara bete hauts baso bete uretara bota eta, nahasi ondoren, edan. Zati erabilgarriak Sustraiak, hostoak eta loreak. Asentsio belarra Artemisia absintium Asentsio belarra, zurtoin adardunak izaten dituen zuhaixka da. Zurtoinak aurreko urteko urtadar lehorretatik sortzen dira, eta 80 zentimetro luze izan daitezke. Hostoak zatituak, bigunak, iletsu ak eta zilar kolorekoak izaten dira. Asentsio belarraren loreak, txikia k, horiak eta ugariak, lore buruetan luku erara hazten dira. Zuhaixka hau lurralde lehor eta elkorretan landatu gabe hazten da. Ardogintzan antzinatik erabili izan da eta, gaur egun ere, ardoa, likoreak eta gosegarriak egiteko oso erabilia da. Zuhaixka hon ek duen toxikotasunagatik, zenbait herritan, gaur egun ere, bere erabilera zigortuta dago. Asentsio belarra udan loratzen da, eta loraldian hazten diren loreak usain gogorrekoak eta zapore mingotsekoak izaten dira. Ezaugarriak Urdailerako sendagarria, ap etitu faltarako eta hanturen aurkakoa. Erabilerak Urdailerako sendagarria eta apetitu faltarako: urdailerako sendagarri eta apetitu faltarako bizkorgarri bezala erabiltzeko, hosto eta loreekin tintura egin. Horretarako, bota berrogeita hamar gramo hosto eta lore 60 graduko berrehun zentilitro alkoholera, eta hamar egunez beratzen eduki. Iragazi eta, ur apur batekin nahasita, hamar tanta edan egunero. Artikulazioetarako: artikulazioetako mina baretzeko, bota eskukada bete lore eta hosto litro bat uretara, eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi ostean lore eta hosto beroak min daukagun azalaren gainean jarri. Zati erabilgarriak Luku erako lore lehorrak eta hostoak. Astalarra Dipsacus fullonum Astalarra landatu gabeko lur hezeetara oso ondo egokitzen den, eta bi urtetik behin sortzen den landare belarkara da. Landare belarkara hau, bi metroko garaiera izatera heltzen da. Astalarrak goitik behera sartzen den sustrai lodia izaten du, eta sustraiak hainbat adar horizontal ematen ditu. Landare belarkara honi, adartsua eta arteza den zurtoinean zehar hainbat arantza hazten zaizkio. Zurtoina erabat tentea eta arantza luzez betea izaten da, eta itxura obalatuko buru bat eginez amaitzen da. Hostoak leku berean ezker eskuin txandaka sortzen dira, eta horzdunak, luzeak eta orlegiak izaten dira. Landare hau uztaila eta abuztua bitartean loratzen da, eta garai horretan oso politak izaten diren lore urdin eta arrosak sortzen dira. Ezaugarriak Artritiserako, azido urikorako eta hidropesiarako. Erabilerak Artritiserako, azido urikorako eta hidropesiarako: zatitu berrogei gramo sustrai lehor, bota litro bat uretara, eta irakiten eduki hamabi minututan. Iragazi eta egunean zehar bi aldiz edan. Zati erabilgarri ak Sustraiak. Asuna Urtica dioica Landare bizkor hau metro eta hogei zentimetroko garaiera izatera heltzen da. Asunak zurtoin iletsu a eta tentea izaten du. Hostoak, obalatuak eta zerradunak, zurtoinean gero eta gorago dauden neurrian, estuagoak izaten dira. Landare bizkor hau udan loratzen da. Ezaugarriak Sudurreko odoljarioetarako, hipertentsiorako eta artritiserako. Erabilerak Sudurreko odoljarioetarako: sudurreko odoljarioa gelditzeko sudur zuloetan asunaren zukua eman. Hipertent siorako: bota litro eta erdi uretara berrogeita hamar gramo zurto in eta hosto, eta litro bat ur gelditu arte irakiten izan . Irakinaldia amaitutakoan, likidoa iragazi eta norbere gustura azukreaz zein eztiaz gozatu. Egunean hiru kikarakada edan. Artritiserako: irakiten den baso bete uretara hiru koilara txiki hosto bota, eta hiru edo lau minutuko infusioa egin. Infusioa egina dagoenean iragazi, nahi den beste azukre bota, eta egunean hiru kikarakada edan. Zati erabilgarriak Hostoak eta zurtoinak . Aza Brassica oleracea Landare belarkara hau, sukaldaritzan duen garrantziagatik, aspaldidanik asko landatu da. Azak sustrai bertikala eta sendoa izaten du. Landare belarkara honi, adaxkatsua den zurtoina gorantz doan heinean, gogorrago egiten zaio. Hostoak orlegi argiak, handia k eta zain mamitsu dunak izaten dira. Loreak, kandundunak eta kolore hori argikoak izaten direnak, bukaeran lore sortak osatuz biltzen dira. Landare hau udaberritik aurrera loratzen da. Ezaugarriak Zirrosirako, disenteriarako, hesteetako gaixotasunetarako , anginetarako, ahots galtzeetarako, bronkioetako gaixotasunetarako, heste zizareak botatzeko, erreumarako, hezuerirako, muskuluetako minetarako, barizeetarako eta ziatikarako. Erabilerak Zirrosirako, disenteriarako eta hesteetako gaixotasunetarako: gaix otasun hauetarako, ipini landare honen hiru edo lau hosto litro bat uretan eta hamar minutuko egosketa egin. Egosketa amaitutakoan, iragazi eta egunero bi edo hiru kikarakada edan. Udaberrian bost kikarakada ere edan daitezke. Anginetarako, ahots galtzeeta rako, bronkioetako gaixotasunetarako eta heste zizareak botatzeko: kasu hauetarako, lehenik eta behin xarabea egin. Horretarako, aza bat zukutu ondoren, zukuari azukre edo ezti kantitate bera gehitu eta ondo nahasi. Edaria bi minututan irakiten eduki, hozt en utzi eta egunero bost koilarakada edan. Baldin xarabea haurrei eman behar bazaie, bi koilarakada nahikoa izaten dira. Erreumarako, hezuerirako, muskuluetako minerako, barizeetarako eta ziatikarako. azaren hostoak berotu. Horretarako, nahikoa izaten da e txeko plantxarekin hostoak plantxatzea. Hostoak, bero daudenean, kapaz kapa ipini eragin beharreko tokian. Zati erabilgarriak Hostoak. Azeri buztana Equisetum sp. Azeri buztana hirurogeita hamar zentimetro inguruko luzera izan dezakeen landarea da. Lurra indarrez hartzen duen landare honen sustraia ez da oso sakona izaten. Zurtoina mehea, biribila, tentea eta barrutik hutsa izaten da, eta behetik goraino eraztunez beterik egoten da. Eraztunak bata bestearengandik zentimetro gutxira egote n dira. Eraztun guztietatik, orlegiak izaten diren orratz hosto meheak ateratzen dira. Landare honi izena orratz hostoek hartzen duten itxuratik datorkio. Ezaugarriak Diuretikoa, garbitzailea, tuberkulosirako, hemorroideetarako eta sudurreko odoljarioet arako. Erabilerak Diuretikoa eta garbitzailea: bi kasu hauetarako, zatitu hirurogei gramo landare lehor, bota litro erdi uretara, eta hogeita bost minututan irakiten eduki. Iragazi, nork bere gustura azukreztatu, eta goizean, eguerdian eta gauean kikara bete edan. Tuberkulosirako: kasu honetarako aurrekoan aipatu den gauza bera egin. Likidoa egunean hartzen diren beste likidoekin (urarekin zein zukuekin) nahasita edan. Hemorroide etarako eta sudurreko odoljarioetarako: zatitu hirurogei gramo landare, bota litro erdi uretara, eta hamabost minututan irakiten eduki. Haridun konpresak hartu eta, likidoan busti ondoren, hemorroide ak kontuz kontuz busti. Sudurreko odoljarioetarako, aurrean aipatu den likido bera egin eta kotoi apur bat likidoan busti ondoren, kot oia sudur barruan eduki, odol jarioa gelditu arte. Zati erabilgarriak Landare osoa. Azitraia Satureja montana Azitraia kolore orlegi iluneko hosto txiki, mehe eta puntazorrotzak izaten dituen landare belarkara da. Azitraiaren loreak txikiak eta zuri arrosak izaten dira, eta lore sortak eginez hazten dira. Loreak, hartzen duten itxuragatik eta ematen duten usain gozoagatik, etxeko lorategietan eta loreontzietan oso estimatuak izaten dira. Azitraia berez agertzen da h errialde epeletako oso lurralde elkorretan. Landare belarkara hau udan loratzen da. Ezaugarriak Beherakorako eta heste zizareak botatzeko. Erabilerak Beherakorako: beherakoa dagoenerako, landare belarkara honen infusioa edatea oso erremedio ona izaten da. Horretarako, hosto eta lore zatitu batzuk kikara batean ipini eta kikara ur irakinarekin bete. Itxaron hiru edo lau minututan, iragazi eta azukreztatuta edan. Komenigarria izaten da egunean lau edo bost infusio edatea. Heste zizareak botatzeko: azitraia heste zizareen kontra erabiltzeko, honako hau egin: litro bat uretan hogei gramo hosto ipini eta bi minututan irakiten eduki. Iragazi, gozatu eta epel dagoela edan. Infusio litro hori egunean zehar edan. Zati erabilgarriak Hostoak eta loreak, za tituak eta lehorrak. Baba Vicia faba Baba, metro bateko garaiera izan dezakeen landare belarkara da. Orlegi grisaxka izaten den zurtoina lodia, ildaskatua eta nahiko adaxkatsua izaten da. Hostoak pozoitsuak, orlegi urdinxkak eta eliptikoak izaten dir a. Loreek tximeleta itxura izaten dute, orban beltzak izaten dituzte eta arrosaxkak eta usaintsuak izan ohi dira. Fruituak, hamasei zentimetro inguruko leka barruan agertzen diren hazi orlegi zurixkak izaten dira. Haziak, bestalde, zapalak izaten dira, eta askorentzat elikagai preziatu. Landare hau udaberrian loratzen da. Ezaugarriak Diuretikoa, erreumarako, azaleko gaitzetarako, buruko minerako, koliko nefritikoetarako, hidropesiarako, txizaren eta giltzurrunetako infekzioetarako, erpuruetarako eta erlak aiztenetarako. Erabilerak Diuretikoa: bota hamabost gramo lore lehor litro bat uretara eta bost minututan irakiten eduki. Likidoa nahi den beste azukre edo eztirekin gozatu, eta egunean lau kikarakada edan. Erreumarako, azaleko gaitzetarako, buruko miner ako eta koliko nefritikoetarako: berrogei gramo hosto litro bat uretan ipini, eta bost minututan irakiten eduki. Likidoa egunean hiru aldiz edan. Hidropesiarako: aurrekoan esandakoa egin, baina kasu honetarako likido kantitate handiagoak edan. Txizaren eta giltzurrunetako infekzioetarako: litro bat uretan hogeita bost gramo leka egosi. Hamar minutuko egosketa egin, iragazi eta egunean basokada bi edan. Basokada bat goizez eta bestea gauez edatea litzateke hoberena. Erpurukoetarako: bota hamabost gramo hosto irakiten den uretara, eta denbora apur batean irakiten eduki. Likidoa apurtxo bat epeltzen denean, erpurukoa duen hatza likidora sartu, eta hiru edo lau minututan bertan eduki. Likidoa hozten denean berriro berotu eta gauza bera egin. Komeniga rria da esandakoa egunean hiru edo lau aldiz egitea. Erlakaiztenetarako: bota kikara bete ur lapiko txiki batera eta irakiten ipini. Lapikora eskukada bat lore bota, eta ur guztia lurrundu arte irakiten eduki. Ur guztia lurrundutakoan, loreak gaza biren artean ipini, eta gaza erlakaiztenetan jarri. Zati erabilgarriak Loreak, hostoak eta lekak. Basilikoa Ocimun basilicum Landare belarkara hau, sortzez tropikoko herrialdeetakoa dena, bere osotasunean oso usain gozokoa da. Basilikoaren hostoak zabalak eta orlegi argiak izaten dira. Landare honek ematen dituen loreak, oso txikiak eta zuri edo arrosaxkak izaten dira. Basilikoa, sukaldaritzan haragia prestatzeko zein sopak egiteko, oso antzinatik erabiltzen da. Landare hau udan loratzen da. Ezaugarriak Urdaileko neurosirako, espasmoen aurkakoa, desinfektagarria, hanturen aurkakoa, ilerako eta dietetikarako. Erabilerak Urdaileko neurosirako eta espasmoen aurka: urdaileko neurosira ko eta espasmoak sendatzeko landare honekin egindako infusioak edaten dira. Desinfektagarria eta hanturen aurkakoa: gargara desinfektagarriak egiteko eta ahoko hanturak sendatzeko landare honen infusio ura erabiltzen da. Ilerako: ilearen erortzea geldiaraz teko, ilea garbitu ondoren, basilikoaren zukuarekin buru azala igurtzi eta zukua bost minututan emanda eduki. Dietetikarako: saltsak, gisatuak eta haragi errea prestatzeko oso erabilia da. Zati erabilgarriak Hostoak eta loreak. Belarmintza Aloe sp. Belarmintza hosto iraunkorreko landarea da, eta amañilili lila familiakoa. Hostoak haragitsuak eta luzeak izaten dira, eta zurtoinaren beheko aldetik ateratzen dira. Zurtoinaren amaieran, gorriak edo batzuetan zuriak izaten diren lo reak lore burua eginez hazten dira. Landare honek lor dezakeen garaierarik handiena hiru metro izaten da. Belarmintzak orlegitzerik handiena hartzen duenean gomendatzen da hostoak moztea, eta, hostoak moztu ondoren, eguzkitan utzi behar dira, lehor daiteze n. Ezaugarriak Purgagarria eta gosegarria. Erabilerak Purgagarria eta gosea eragiteko: bi kasu hauetarako, zatitu hogei gramo hosto lehor, lapiko batean ipini eta irakiten den litro bat urekin infusioa egin. Infusioa gauean hartzen bada, purgagarriaren eragina hurrengo goizean nabarituko da. Bestalde, landare honen erab ilerak izan dezake eragin kaltegarririk. Horregatik, garrantzitsua da honako gomendio honi jarraitzea: emalegea duten edo haurdun dauden emakumeei, ez haurrei, ezta hemorroide ak dituztenei ere, ez zaie landare honekin egindako ezer eman behar. Zati erabil garriak Hostoak. Berakatza Allium sativum Landare b elarkara hau gure herrialdean zein munduko beste edozeinetan oso ezaguna da. Berakatzak edo baratxuriak dituen ezaugarriengatik sukaldaritzan maiz erabiltzen da. Hirurogeita hamar zentimetroko garai era izatera hel daitekeen landare honek, behealdean, leunak, luzeak eta estuak izan ohi diren hostoak izaten ditu. Berakatzari edo baratxuriari, goialdeko azken hostoen artetik, ginbail itxura duten lore zuri orlegixkak hazten zaizkio. Zapore eta usain ber ezia duen berakatza, bata bestearen ondoan diren zenbait atalez osatutako erraboila da. Gaur egun mundu zabalean barazki bezala landatzen bada ere, izatez, berakatza herrialde epeletakoa da. Ezaugarriak Erreumarako, ezkabiarako eta hazterirako, gosegarri a, bizigarria, bizkorgarria, diabeterako, ahotserako, gorroak botatzeko, heste zizareak botatzeko, teniarako , garatxoetarako , gogorgune eta maskurretarako , ziztada eta eztenkadetarako . Erabilerak Erreumarako: erreumaren mina kentzeko, berakatza honako era honetara erabilia izan da: bost edo sei atal birrindu eta birrinketa eztiarekin nahasi. Lortutako orea mina sentitzen den lekuan igurtzi eta zabalduta eduki. Ezkabiarako eta hazterirako: ezkabia eta hazteri kasuetarako, berakatz atalak birrindu eta orea eragin beharreko inguruan zabalduta eduki. Gosegarri, bizigarri eta bizkorgarria: berakatza gordinik jateak bizitu egiten ditu digestio bideak; urdaileko azidoak bizkortu eta jaten denaren digestioa hobetu egiten du. Diabetearen aurkarak o: diabetea dutenentzat, barautan bi edo hiru berakatz atal gordinik jatea erremedio bikaina izaten da. Ahotserako eta gorroak botatzeko: ahotsa garbitzeko eta biriketako gorrodun katarroak kentzeko, infusio erara erabiltzen da. Infusioa egiteko, kikarakad a bat ur irakinerako berakatz atal bat erabili. Heste zizareak botatzeko eta teniarako: haurren zein nagusien heste zizareen eta teniaren aurka erabiltzeko, honako erara erabili: azukrez ondo gozatutako litro erdi esnetara birrindutako berakatz atal bat bo ta eta minutu baten irakiten eduki. Egunean bi edo hiru koilarakada edan. Presio arterialerako: presio arteriala jaisteko honako hau egin: berrehun gramo berakatz atal zuritu eta zati txikietan moztu ondoren, litro bat ardotara bota eta hamar egunez beratz en eduki. Ardo botila egunean behin kontuz kontuz mugitu. Hamar eguneko beratzea egin ondoren, anbar koloreko eta usain gogorra duen likidoa lortuko da. Bazkaldu aurretik hogeita bost tanta edan, ur apur batekin nahasita. Garatxo, gogorgune eta maskurretar ako: garatxo, gogorgune eta maskurretarako, arratsaldez, azala kendutako berakatz atal bati zati bat moztu eta zatia eragin beharreko tokian jarri. Horretarako, inguruko azala esparatrapuarekin babestu behar da. Berakatz zatia gau osoan eduki ipinita. Ziztada eta eztenkadetarako: liztor edo intsektuen eztenkada edo ziztaden ondoriozko hazkura kentzeko, nahikoa izaten da berakatz atal bat igurztea. Zati erabilgarriak Berakatz atalak. Belarmina Centaurium erythraea Belarmina, espeziearen arabera itxura desberdina hartzen duen landare belarkara da. Sustrai txikikoa den landare honen garaiera hirurogei zentimetro inguru izaten da. Zurtoina goialdean adarduna eta lauki itxurakoa izaten da. Hostoak obalatuak izaten dira, behealdeko ak goialdekoak baino handiagoak. Lore sortak eginez taldeak osatzen dituzten loreak moreak izaten dira. Inguru hezeetan eta landetan berez sortzen den landare belarkara hau udan loratzen da. Ezaugarriak Hesteetako parasitoetarako, anemiarako, jangurarik ez dagoenerako, urdaileko minerako, bizkorgarria eta desinfektatzailea. Erabilerak Hesteetako parasitoetarako: landare hau hesteetako parasitoen kontra erabiltzeko, era honetara erabiltzen da: berrogeita hamar lore lehor litro bat uretan ipini eta hamar minututan egosi. Iragazi eta likidoa azukreztatuta edan, egunean hiru kikarakada. Bizkorgarria, anemiarako, jangurarik ez dagoenerako eta urdaileko minerako: gaixotasun hauetarako, bost gramo hosto lehorrekin eta kikara bete urekin infusioa egin, eta likid oa eztiaz gozatu. Egunean bi kikarakada edan. Desinfektatzailea: ondorengo erabilera, batez ere azal koipetsua duten pertsonentzat da gomendagarria: bota hogeita hamar gramo lore lehor irakiten den litro bat uretara, eta infusioa egin. Likidoarekin azala g arbitu. Zati erabilgarriak Hostoak eta loreak. Borraja Borago officinalis Sustrai lodi eta sakonduna den landare belarkara hau berrogeita hamar zentimetro luze izan daiteke. Landare osoa tenteak eta latzak diren bilo zuriz beteta egoten da, eta bere hostoak orlegi ilunak izaten dira. Loreek, hauek ere bilo lazdunez beteak, lore sortak eratzen dituzte, et a urdinak edo zuriak (eta batzuetan bioletak) izaten dira. Borrajak udaberrian izaten du loraldia. Ezaugarriak Odol zirkulazio txarrerako, sukarra jaisteko, elgorria, baztanga, pneumonia eta palpitazioetarako, erreumarako eta edertasunerako. Erabilerak Odol zirkulazio txarrerako: landare hau odol zirkulazioa hobetzeko erabiltzea nahi bada, honako hau egin behar da: irakiten den litro bat uretara bota kikara bete lore lehor edo landare txikitu, eta infusioa egin. Iragazi eta norbere gustura azukreztatu. Egunean hiru kikarakada edan. Sukarra jaisteko, elgorria, baztanga, pneumonia eta palpitazioetarako: bota hogeita hamar gramo hosto lehor litro bat uretara, eta hamar minututan irakiten eduki. Irakin duenean, iragazi eta azukreztatu. Egunean lau kikarakada edan. Erreumarako: bota hamar gramo borraja hosto litro bat uretara, eta zazpi minututan egosi. Iragazi eta eztiaz gozatu. Egunean lau kikarakada edan. Edertasunerako: landare hau kosmetiko erara erabiltzeko, honako hau egin: irakiten den litro bat uretar a berrogeita hamar gramo borraja hosto bota, eta infusioa egin. Infusioa, batez ere azala sentikor eta narritatua dagoenean da aproposa, bai eta aurpegia edo gorputzeko edozein aldetako azala garbitzeko ere. Emoliente eta lasaigarri bezala erabiltzeko ere oso egokia da. Zati erabilgarriak Loreak eta hostoak. Eguzki lorea Carlina sp. Berez sortzen den landare honek bi urte behar ditu bere osotasunean hazteko. Lehenengo urtean, kolore orlegi argikoak izaten diren oinarriko hosto luze eta zabalak ematen ditu. Herrestariak izaten diren oinarriko hostoek ertz muxarratuak izaten dituzte, et a arantzadunak izaten dira. Bigarren urtean, oinarriko hostoen elkarguneetatik, hirurogeita hamar zentimetro luze izatera hel daitekeen zurtoina sortzen da. Loreak, kolore purpura ilunekoak, horia izaten den lore burutik sortzen dira. Eguzki lorea kareharr izko mendietako larretan aurkitzea da arruntena, eta inguru horietan berez hazten da. Ezaugarriak Gripearen aurka, hotzerirako, katarroetarako, bronkitiserako, sukarra jaisteko, hidropesiarako, prostatarako, gosegarria, urdaileko bizkorgarria, gargarak e giteko eta ahoko zaurietarako. Erabilerak Gripea, hotzeria, katarroak, bronkitisa, sukarra eta hidropesia dagoenerako, eta prostatarako: kasu horietarako guztietarako, honako egosketa hau egiten da: bota berrogeita bost gramo sustrai garbi litro eta erdi uretara, eta hamar bat minututan irakiten eduki. Iragazi eta norberak nahi duen erara gozatu. Eguerdiko bazkariaren erdian kikarakada bat soilik edan. Gosegarria eta urdailerako bizkorgarria: kasu hauetarako, era honetako ardoa erabiltzen da: bota lauroge i gramo sustrai garbi litro bat ardo zuri arruntera, eta hilabete osoan beratzen eduki. Aipatu denbora igarotakoan, iragazi eta likidoa kristalezko botila batean gorde, leku ilun eta freskoan. Eguerdiko bazkariaren aurretik kopatxo bat edan. Gargarak egite ko eta ahoko zaurietarako: zatitu hogeita bost gramo sustrai garbi eta ipini litro bat uretan, eta irakiten eduki hiru edo lau minututan. Iragazi, likidoa epeltzen utzi eta gargarak egin. Zati erabilgarriak Sustraiak. Eguzki ihintza Drosera sp. Eguzki ihintza, landare belarkara haragijalea da. Landare honek zuntz beltz gogorrez eratutako sustraia izaten du. Eguzki ihintza zurtoin oso laburrekoa izaten da. Hostoak, erradikalak, lirdingatsuak eta luzeak izaten dira, eta hamar zentimetroko diametroa izan dezakeen hosto erroseta eratzen dute. Garoaren itxura hartzen duten eta bilo gorriz beterik izaten diren hostoak likido distiratsuarekin beteak dauden guruinetan amaitzen dira. Hosto errosetaren erditik buztantxo batzuk irteten dira, eta buztantxoek zuriak eta txikiak izaten diren loreak sostengatzen dituzte. Fruitua kusku itxurakoa izaten da. Landare belarkara hau udazkenean desagertzen da, eta hurrengo urteko udaberrian berriro sortzen. Landare honen loraldia ekaina eta abuztuaren bitartean izaten d a. Ezaugarriak Asmarako, katarrorako, sukarra jaisteko eta beherakoetarako. Erabilerak Asmarako eta katarrorako: bota hamabost gramo landare irakiten den litro bat uretara, eta infusioa egin. Iragazi eta nork bere gustura azukreztatu. Egunean lau edo bost koilarakada edan. Sukarra jaisteko: ipini hogei gramo eguzki ihintz litro bat uretan eta zazpi minututan irakiten eduki. Iragazi, likidoari limoi erd iaren zukua nahasi eta egunean hiru kikarakada edan. Beherakoetarako: bota hogeita bost gramo eguzki ihintz landare litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi eta egunean hiru edo lau basotxokada edan. Zati erabilgarriak Landare osoa. Elorri zuria Crategus monogyna Elorri zuria lau edo bost metro garai izan daitekeen zuhaixka da. Elorri zuriari, urteekin, azaleko kolorea aldatuz joaten zaio. Gaztea denean azala leuna eta gris kolorekoa izaten du baina, denborarekin, gero eta handiagoak egiten zaizkion arrakalak agertzen zaizkio, eta azala marroi koloreko bihurtzen da. Hostoak, orlegiak, deziduak eta ertz horzdunak izaten dira. Loreak zuri arrosak izaten dira, eta bost lore hosto mehez osaturik egoten dira. Fruitua txikia, kolo re gorri gorrikoa, haragitsua eta obalatua izaten da. Fruituak zapore gozoa badauka ere, geza izaten da, eta ez du usain handirik izaten. Zuhaixka honek urte osoan ematen ditu fruituak. Ezaugarriak Arritmiarako, palpitazioetarako, nerbio tentsiorako, ber tigoetarako, loezina dagoenerako eta espasmoen aurka. Erabilerak Arritmiarako, palpitazioetarako eta nerbio tentsiorako: kasu hauek sendatzeko, landare hau tisana erara erabili izan da: zatitu hosto batzuk, kikara bete ur irakinera bota eta epeltzen utzi . Tisana epeltzen denean, iragazi eta nork bere gustura azukreztatu. Eguerdiko eta gaueko otorduetan, zurrutadaka edan. Bertigoetarako, loezina dagoenerako eta espasmoen aurka: bota hogei gramo hosto eta fruitu 70 graduko berrehun zentilitro alkoholetara, eta astebetean beratzen eduki. Beratzea amaitutakoan, iragazi eta hogeita hamabost tanta kikara txiki bete uretan nahasita edan. Komenigarria izaten da gauez edatea, ohera joan baino lehen. Zati erabilgarriak Loreak, hostoak eta fruituak. Ereinotza Laurus nobilis Zuhaitz hau zortzi metro garai izatera hel daiteke. Ereinotzaren azala leuna eta beltza izaten da, eta zura hori argia. Ereinotza hosto iraunkorreko zuhaitza da, eta hostoak peziolatuak, ertz uhindunak eta oso usaintsuak izaten dira. Hostoen goialdea k kolore orlegi ilun eta distiratsua izaten du , eta behealdea ere orlegia izaten da, baina distirarik gabe a. Ereinotzak udaberrian izaten du loraldia, eta garai horretan lore txiki eta horiak sortzen dira. Zuhaitz honen fruitua baia beltza izaten da. Ezaugarriak Digestio zailetarako, erreumarako eta ubelduretarako. Erabilerak Digestio zailetarako: bota hogei gramo hosto irakiten den litro bat uretara. Hiru edo lau minututan bare utzi ondoren, iragazi. Nork bere gustura azukreztatu, eta egunean bi aldiz edan. Erreumarako eta ubelduretarako: kikara bete baia lehorri bota oliba olioa, kikara bete arte. Kikarako baia eta olioa hogei egunez beratzen eduki. Beratze aldia igarotakoan, baiak kikaran bertan birrindu. Kikarako baia birrinduak eta olioa iragazi, eta iragazte olioarekin, hobetu nahi den azala igurtzi. Zati erabilgarriak Hostoak eta baiak. Eukaliptoa Eucaliptus sp. Eukaliptoa ehun metro garai izatera hel daitekeen zuhaitza da. Zuhaitz honek lauki itxurako sustraiak izaten ditu. Eukaliptoaren azala grisa izaten da. Enborrak amaieran egiten duen adaburua piramide itxurakoa izan ohi da. Hostoak orlegiak, distiratsuak eta zintzilikatuak, lantza itxurakoak eta usaintsuak izaten dira. Zuhaitz honi udazkenean egiten duen loraldian ateratzen zaizkion loreak zurixkak izaten dira. Fruituak, usaintsuak eta zapore mingotsekoak, kanpai txiki baten itxurakoak izaten dira. Ezaugarriak Asmarako, bronkioetarako, katarroa kentzeko, ahots galtzeetarako eta eztarriko narritaduretarako. ERABILERAK Asmarako, bronkioetarako eta katarroa kentzeko: zatitu hogeita bost gramo hosto lehor, bota irakiten den litro bat uretara eta minutu pare bateko infusioa egin. Iragazi, norberak nahi duen beste azukre bota eta egunean hiru kikarakada edan. Gomendagarria i zaten da, ohera joan baino lehenago, eukalipto hostoen lurruna arnastea. Ahots galtzeetarako eta eztarriko narritaduretarako: bota hogeita bost gramo eukalipto hosto, hamar gramo erregaliz eta malba zuriaren sustrai apur bat litro bat uretara, eta hiru min ututan irakiten eduki. Iragazi eta nork bere gustura azukreztatu. Egunean bi kikarakada edan, bata goizean eta bestea arratsaldean. Zati erabilgarriak Hostoak. Gorostia Ilex aquifolium Arruntena gorostia zuhaixka itxuran ikustea bada ere, zuhaitz ad arkatua izatera ere hel daiteke. Zuhaitz itxuran, gehienez ere bost metro garai izatera heltzen da. Hostoak, orlegi ilun distiratsuak direnak, lantza obalatuak, larrukarak eta apur bat uhinduak diren glabroak izaten dira. Hostoek punta zorrotza eta gogorra izaten dute. Loreak, bestalde, zurixkak izaten dira, eta adarra eta hostoaren elkargunean hazten dira. Fruitua, ilarraren tamainakoa, kolore gorri bizikoa izaten da. Gorostia basoetan berez ernetzen den zuhaitza da eta, itxura politekoa denez, Gabonetan b atik bat, etxea edo lorategia apaintzeko oso estimatua izaten da. Zoritxarrez desagertzeko zorian dagoelako, gorostia babestutako zuhaixka da. Zuhaitz honek udaberrian ematen ditu loreak, eta azala biltzeko sasoia ere, aipatu urtaroa izaten da. Hostoak ord ea, udazkenean biltzen dira. Ezaugarriak Digestio astunetarako, gibeleko arazoetarako eta sukarra jaisteko. Erabilerak Digestio astunetarako, gibeleko arazoetarako eta sukarra jaisteko: digestio astunetarako, edo gibeleko arazoetarako, edo eta sukarra jaisteko, hostoen infusioak erabiltzen dira. Infusioa libragarri leuna ere izaten da. Zati erabilgarriak Hostoak eta azala. Garagarra Hordeum distichon Garagarra urtebeteko bizia duen eta metro bat garai izatera hel daitekeen landarea da, lastodun familiakoa. Landare honen zurtoina luzea, oso mehea eta hutsa izaten da. Hostoak luzeak, estuak eta orlegi ilunak izaten ditu. Garagarrak izaten duen bizar bako itzetik hamabost zentimetro luze izan daitezkeen hiru buru txiki ateratzen zaizkio, eta buru txiki bakoitzak lore bana ematen du. Batik bat karezko lurretan eta hedadura handiko lurretan ereiten da. Ezaugarriak Hanturadun gaixotasunetarako, tuberkulosiar en aurka, giltzurrunetako eta maskuriko arazoetarako, gastritisaren aurka, freskagarria, sukarra jaisteko, diuretikoa, lunbagorako, neuralgietarako eta eztarriko hanturarako. Erabilera Hanturadun gaixotasunetarako, tuberkulosiaren aurka, giltzurrunetako eta maskuriko arazoetarako eta gastritisaren aurka: kasu hauetarako guztietarako honako egosketa egiten da: bota ehun gramo garagar litro bat uretara eta hogei minututan irakiten eduki. Iragazi, nork bere gustura azukreztatu, eta eguneko hiru otordu garran tzitsuen aurretik, basokada bat edan. Freskagarria, sukarra jaisteko eta diuretikoa: honelako arazoetarako honako hau egiten da: bota ehun gramo garagar ale litro eta erdi uretara, eta ordu erdiz irakiten eduki. Iragazi, nork bere gustura azukreztatu, eta otorduen aurretik zein ondoren kikarakada bat edan. Lunbagorako eta neuralgietarako: kasu hauetarako, honako txaplata hau erabiltzen da: baso zabal bat ozpin gogorrarekin bete ondoren garagar irina bota, ozpinari ahia nahiko likidoa atera arte. Ahia lapiko batean ipini eta apurtxo bat loditu arte irakiten eduki. Gaza baten gainean ipini eta azala ez duela erreko uste denean, mina den lekuan jarri. Egunean bi aldiz egin esandakoa. Komenigarria da bata eguerdian eta bestea gauean egitea, oheratu baino lehen. Eztarriko hanturetarako: bota laurogei gramo garagar litro bat uretara, eta hogeita bost minututan irakiten eduki. Iragazi, ezti apurtxo batekin gozatu, eta epel dagoenean gargarak egin. Gargarak egunean bi edo hiru aldiz egin. Zati erabilgarriak Garagar alea. Gereziondoa Pranus padus Gereziondoa hamabost metro garai izan daitekeen adar gogorreko zuhaitza da. Gereziondoaren hostoak obalatuak eta orlegiak izaten dira, eta urtebeteko bizia dutenez, neguan erori egiten dira. Kostaldeko gereziondo ak martxoaren amaieran loratzen dira; barrualdekoak, ordea, berandutxoago . Loraldian sortzen diren loreak zuri gorrixkak izaten dira. Fruitua (geriza) haragitsua, gozo garratza eta gorria izaten da. Ezaugarriak Diuretikoa, katarroa kentzeko, artritiserako, hezuerirako, ikteriziarako eta sukarra jaisteko. Erabilerak Diuretikoa eta katarroa kentzeko: bota ehun eta berrogeita hamar gramo gerezi buztantxo litro erdi uretara, eta hamar minututan egosten eduki. Iragazi, azukreaz zein eztiaz gozatu , eta egunero hiru kikarakada edan. Aipatu edariak gorputzean eragina izan dezan, gutxienez hamar egunez edan behar da jarraian. Artritiserako, hezuerirako eta ikteriziarako: irakiten eduki ehun gramo gerezi buztantxo bost minututan litro bat uretan, eta l ikidoa egunean zehar edan. Sukarra jaisteko: bota hogeita hamar gramo gerezi buztantxo eta berrogeita hamar gramo gereziondo azal litro bat uretara, eta hamabost minututan irakiten eduki. Irakindako likidotik bi basokada edan egunero, hiru egunez jarraian. Zati erabilgarriak Gereziondoaren azala eta gereziaren buztantxoak. Gurbitza Arbutus unedo Gurbitza hiru metro garai izatera hel daitekeen landare belarkara da. Landare honen sustraiak sakonak izaten dira, eta sustraietatik tenteak diren zurtoinak irteten dira. Gurbitzaren adarrak estuak eta gorriak izaten dira, eta hostoak orlegiak, horzdunak eta iraunkorrak. Udazken hasierako loraldian zurixkak izaten diren kanpai txiki itxurako loreak hazten dira, eta loreek sortzen dituzten fruituak, barruan haziak izaten dituzten baia haragitsuak izaten dira. Ezaugarriak Beherakorako eta gibeleko oklusioetarako. Erabilerak Beherakorako: irakiten eduki berrogei gramo hosto litro bat uretan, hiru edo lau minututan. Iragazi, norbere gustura azukreztat u, eta egunero hiru kikarakada edan, bi egunez jarraian. Gibeleko oklusioetarako: bota hogeita bost gramo hosto litro erdi uretara eta hamabost minututan irakiten eduki. Iragazi eta egunean hiru kikarakada edan. Zati erabilgarriak Hostoak. Horma belarra Parietaria sp. Horma belarra zurtoin gorria, estua, zarratua eta iletsu a duen landare bizkorra da. Hostoak, txikiak eta atzealde iletsu dunak, txandaka hazten dira. Loreak hostoen elkarguneetatik ateratzen dira eta orlegixkak edo gorrixkak i zan daitezke. Fruituak, hazi bakarrekoak eta beltz distiratsuak, lehorrak eta oso txikiak izaten dira. Ezaugarriak Zaurietarako, erlakaiztenetarako, giltzurrunetarako, behazun harrietarako, bronkitiserako, likido erretentziorako eta nefritiserako. Erabi lerak Zaurietarako eta erlakaiztenetarako: hosto batzuk hartu eta gaza batean bildu. Egunean hainbat aldiz, zauriaren gainean edo erlakaiztenetan ipini. Giltzurrunetarako, behazuneko harrietarako eta bronkitiserako: bota hamar gramo landare lehor irakiten den litro bat uretara eta hamar minututan uretan eduki. Iragazi, eztiaz gozatu eta ondorengo egunetan kikarakadak edan. Likido erretentziorako eta nefritiserako: bota hogeita hamar gramo landare lehor litro bat uretara eta hamabost minututan irakiten eduk i. Iragazi eta egunean hiru kikarakada edan. Zati erabilgarriak Landare guztia. Huntza Hedera helix Huntza, hogeita bost zentimetro garai izatera hel daitekeen, eta zurtoin herrestaria izaten duen belar bizkor eta usaintsua da. Huntzari gorantz ateratzen zaizkion adarrak, zurtoin herrestaritik irteten zaizkio. Hostoak leunak, bihotz itxurakoak eta kolore orlegi argikoak izaten dira. Belar bizkor honek, udaberrian egiten duen loraldian, zurtoin eta hosto elkarguneetatik sortzen ditu loreak . Loreak 5 lorehostoz osaturik egoten dira, eta lila edo arrosa argiak izaten dira. Fruituak, udazkenean heltzen direnak, kapsulatuak, biribilak eta mingotsak izaten dira. Ezaugarriak Eztulerako, bronkioetako hanturarako eta zelulitiserako. Erabilerak Eztulerako: bota hamabost gramo hosto litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi eta nork bere gustura azukreztatu. Egunean lau kikarakada edan. Esandako tratamendua, gehienez ere, hiru egunez jarraian egin. Bronkioetako hanturarako: ho sto eskukada bat hartu eta urarekin ondo garbitu. Mihise batekin hostoak ondo lehortu ondoren hostoak birrindu, zukua ateratzeko. Zukutik, egunean bi aldiz eta urarekin nahasita, hamar gramo edan. Zelulitiserako: kasu honetarako txaplata erabiltzen da. Hor i egiteko, birrindu eskukada bete hosto eta lore. Lore eta hosto birrinduak mihise batean zabaldu eta eragin beharreko lekuan ipini. Zati erabilgarriak Hostoak eta loreak. Hurritza Corylus avellana Hurritza lau edo bost metro garai izatera hel daitekeen, eta astiro hazten den fruitu zuhaixka da. Hurra, zuhaixka honen fruitua dena, buru erara, kaliza orlegiaren barruan sartuta hazten da. Hurritzak, ondotik ateratzen diren zenbait zurtoin eta urtadar i zaten ditu. Hostoak puntan amaitzen dira, eta obalatuak, horzdunak eta orlegiak izaten dira. Ezaugarriak Ultzeretarako, zaurietarako eta lehorgarria. Erabilerak Ultzeretarako eta zaurietarako: ultzera eta zaurietarako, zuhaixka honen hostoak infusio er ara erabiltzen dira: bota hogeita bost gramo hosto irakiten den litro bat uretara eta hiru edo lau minututan infusioa egiten eduki. Iragazi, eta apurtxo bat epeltzen denean eta botikak edo benda ipini aurretik, likidoarekin zauriak edo ultzerak garbitu. Lehorgarria: lehorgarri bezala erabiltzeko hurritz azalaren egosketa erabiltzen da: bota hogeita hamar edo berrogei gramo hurritz azal litro erdi uretara eta hamabost minututan irakiten eduki. Iragazi, nork bere gustura azukreztatu, eta egunean zehar kikarak ada bat edan. Sustraien azala, enborraren edo adarren azala baino eraginkorragoa izaten da. Zati erabilgarriak Azala eta hostoak. Ilen kultibatua Calendula officinalis Ilen kultibatua, urtebeteko bizia duen landare belarkara da. Arruntena, zurtoina eta adarrak lurrean etzanda dituela aurkitzea da. Landare honi, behealdekoak kamutsak eta goialdekoak haragitsuak eta iletsu ak izaten diren hostoak, txandaka irteten zaizkio. Loreak laranja horixkak izaten dira, eta amaieran lore burua eginez, zurtoinaren amaieratik irteten dira. Kuriositate gisa, honakoa: ilen kultibatuaren loreak goizeko zortzi eta erdiak edo bederatzi eta erdiak aldera zabaltzen dira, eta arratsaldeko bostak inguruan itxi egiten dira. Landare belarkara honen fruitua txalupa makurtuaren itxurakoa izaten da, eta fruituak arantzak (8) izaten ditu bi alboetan. Landare belarkara honek loraldia urte osoan egiten du. Ezaugarriak Urdaileko karranpetarako, okadak geldiarazteko, sukarra jaisteko, emalegerako, hesteetako minerako, maskurretarako, garatxoetarako eta edertasunerako. Erabilerak Urdaileko karranpetarako eta okadak geldiarazteko: bota bi gramo lore litro laurden uretara eta hiru minututan irakiten eduki. Likidoa iragazi, azukreztatu eta egunean hiru basotxokada edan. Sukarrera jaisteko: bat bateko sukarra jaisteko infusioa egiten da loreekin. Horretarako, bota berrogeita hamar gramo lore irakiten den litro bat uretara. In fusioa epeldu denean azukreztatu edo eztiaz gozatu, eta egunero basotxokada bat edan. Emalegerako eta hesteetako minerako: kasu hauetarako, honako tintura hau egiten da: bota hamabost gramo lore 60 graduko alkoholetara eta zortzi egunez alkoholetan eduki. Zortzigarren egunean, likidoa iragazi eta kristalezko botila batean gorde. Likidotik, egunero eta ur apur batekin nahasita, hamar tanta edan. Emalege mingarrietarako, aurrerago esan dena egin eta emalegea agertu baino zazpi egun lehenago hasi tantak edaten . Maskurretarako eta garatxoetarako: kasu hauetarako, txaplata egin bi gramo landare zukurekin eta sei gramo gurin urturekin. Txaplata egunean behin baino ez da ipini behar, eta ipintzen denetik ordubetera kendu. Edertasunerako: azaleko arazoetarako oso eg okia izaten da landare honekin egindako tintura. Horretarako, garbitu eragin beharreko azala tinturarekin. Tintura, emalege eta hesteetako minerako azaldu den bezala egiten da. Honako honetan erabiliko diren neurriak hauek izango dira: irakiten eduki den u raren hiru laurden eta tintura laurden bat. Aipatu tinturari zink herdoila, usaintsua ez den baselina eta lanolina nahasi behar zaizkio. Edari berrian mihise zatitxoa busti eta azal garbia estali. Zati erabilgarriak Loreak eta hosto freskoak. Indaba Phaseolus vulgaris Indaba, mota askotakoa izan daitekeen landare belarkara da. Mehea eta makala izaten den zurtoina lau metro garai izatera hel daiteke. Adaxka bakoitzetik hazten zaizkion hiru hostoak bihotz itxurakoak eta handia k izaten dira. Indabaren lore zurietatik ateratzen diren fruituak, indabak, puntan hasi eta amaitzen diren leka zapalaren barruan egoten dira. Indabak, batzuentzat jaki preziatuak direnak, espeziearen arabera kolore desberdinekoak izan daitezke. Ezaugarri ak Hidropesiarako, erreumarako, diabeteserako eta diuretikoa. Erabilerak Hidropesiarako eta erreumarako: bota hogei gramo leka lehor bi litro uretara, eta litro erdi ur gelditu arte irakiten eduki. Iragazi, gozatu eta egunean zehar edan. Diabeteserako: bota hamabost gramo leka lehor, bost gramo asun eta bost gramo perrexil heze litro erdi uretara, eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi eta likido basotxokada bakoitzari limoi baten zukua bota. Egunean zehar bi basotxokada edan, astiro astiro. Komenigarria da edaria bazkarien eta afarien aurretik edatea. Diuretikoa: zatitu ko ilarakada handi bete leka lehor eta berrehun eta berrogeita hamar zentilitro uretara bota. Edaria bost minututan irakiten eduki. Iragazi eta egunean hiru kikarakada edan. Zati erabilgarriak Lekak. Intxaurrondoa Juglans regia Usain atsegina ematen du en zuhaitz eder hau hogeita bost metro garai izatera irits daiteke. Intxaurrondoaren azala grisa izaten da. Hostoak, zabalak eta handiak, behealdetik belusatuak eta goialdetik leunak, distiratsuak eta orlegi biziak izaten dira, eta puntan amaitzen dira. Zu haitz honen fruitua, intxaurra, lehortzen denean galtzen duen oskol bigun eta orlegiaren barruan dagoen beste oskol gogor eta marroi baten barruan hazten da. Intxaurrondoa udaberrian loratzen da, beste zuhaitz gehienen antzera. Ezaugarriak Orbaintzailea, heste zizareetarako eta sukarra jaisteko. Erabilerak Zaurietarako: hosto batzuk garbitu ondoren, birrindu egin behar dira. Lortutako orea gaza biren tartean ipini eta zauriaren gainean jarri. Gaza hiru ordurik behin aldatu. Heste zizareetarako: bota hogeita bost gramo intxaur oskol litro bat uretara eta bost minututan irakiten eduki. Iragazi, epeltzen utzi eta egunean hiru kikarakada edan. Sukarrerako: lau hosto lehor ondo zatitu ondoren, kikara batera bota eta ur irakinaz infusioa egin. Infusioa hiru edo lau minututan bare utzi ondoren, iragazi, nork bere gustura azukreztatu, eta egunean bi infusio edan. Zati erabilgarriak Hostoak, oskolak eta fruitua. Ipurua Juniperus communis Zuhaixka honen zurtoin tentetik zur gorri gog orra ateratzen da. Ipuruaren hostoak orlegiak eta zuriak izaten dira, eta loreak hori zurbilak. Zuhaixka honen fruitua, orlegi belzkara izaten dena, itxura biribilekoa, usaintsua eta mingotsa izaten da. Ipurua Europa osoko mendi harritsuetan hazten da. Ezaugarriak Diuretikoa. Erabilerak Haurdun dauden emakumeek ezin dute ipuruaz egindako inolako infusio edo edaririk edan. Diuretikoa: ipini hamabost gramo ipuru baia litro bat uretan eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi eta, eguerdiko bazkariaren ostean, kikarakada bat edan. Zati erabilgarriak Baiak. Izeia Abies Iparraldeko lur hezeetan maiz ikusten den zuhait z hau hogeita hamabost metro garai izan daiteke. Zuhaitz honen azal griseko enborrak, garatzen doan heinean, kono itxura hartzen du. Izeiaren hostoak orratz itxurakoak eta iraunkorrak izaten dira. Zuhaitz honen fruituak adarren puntan hazi eta ia zilindrik oak diren pinaburuak izaten dira. Zuhaitz eta landare gehienak bezala, izeiak loraldia udaberrian egiten du, eta pinaburuak loraldiaren amaieran hazten hasten dira. Udazkenean izaten dute itxurarik osoena. Ezaugarriak Erreumarako, artritiserako, katarroe tarako, asmarako, marrantarako, laringitiserako, faringitiserako eta bronkitiserako. Erabilerak Erreumarako eta artritiserako: zuhaitz honen zatiak oso erabiliak izaten dira erreumaren eta artritisaren mina baretzeko. Azalak, orratz hosto ek zein edozein zatik odola garbitu egiten dute, eta, ondorioz, azala ere bai. Zuhaitz honen zatiekin egindako zenbait prestaketek giltzurrunen lana bizkortu egiten dute, eta, era berean, txiza eginarazten dute. Aipatu kasuetarako, bota berrogei gramo izei azal bi litro u retara eta hogei minututan irakiten eduki. Iragazi, nork bere gustura azukreztatu, eta egunean bi basotxokada edan. Katarroetarako, asmarako, marrantarako, laringitiserako, faringitiserako eta bronkitiserako: kasu hauetarako guztietarako, izei lurrunak arn astea, edo bularreko eta buruko izei lurrunak hartzea izaten da komenigarriena. Aipaturikoaz gain, infusio erara erabiltzea ere komenigarria izaten da. Horretarako, zatitu kaferako erabiltzen den koilara txiki bete orratz osto eta bota kikara bete ur iraki nera. Infusioa bero bero eta egunean hiru aldiz edan. Zati erabilgarriak Ernamuinak eta orratz hosto ak. Izpilikua Lavandula sp. Landare belarkara hau hirurogeita bost zentimetro garai izatera hel daiteke. Izpilikuak zurezko zurtoina izaten du, eta orlegi grisaxka, iletsu ak eta lerro erakoak izan ohi diren hostoak, zurtoinetik sortzen dira. Loreak urdin bioletak izaten dira, eta burua osatuz elkartzen dira. Nahiz eta landarearen zaporea mingotsa izan, landare osoak usa in gozoa ematen du. Izpilikuak udan egiten du loraldia. Ezaugarriak Urduritasunerako, asmarako, katarroetarako, ahoko zaurietarako, totelka hitz egiten denerako, mihiko parasitoetarako, biriketarako bizkorgarria , erreduretarako eta azaleko infekzioetarak o. Erabilerak Urduritasunerako, asmarako eta katarroetarako: infusioa egin koilara bete hosto zatiturekin eta irakiten den kikara bete urekin, eta hamabost minutu ingurutan ontzia estalita eduki. Iragazi eta nork bere gustura azukreaz zein eztiaz gozatut a edan. Edariak gorputzean eragina izan dezan, egunean bi infusio edan. Ahoko zaurietarako, totelka hitz egiten denerako eta mihiaren paralisietarako: bota bi koilarakada lore kikarakada bete ur irakinera, eta hozten utzi ondoren, iragazi. Horrekin gargara k egin, gutxienez egunean hiru aldiz. Biriketarako bizkorgarria, erreduretarako eta azaleko infekzioetarako: hosto batzuk birrindu ondoren, birrinketa oliba olio apur batekin nahasi, eta eragin beharreko lekuan txaplata erara ipini. Zati erabilgarriak Hostoak. Jasmina Jasminum officinale Oso usain ona duen zuhaixka honek zortzi metro luze izatera hel daiteken zurtoin igokaria izaten du. Zurtoinetik orlegiak diren eta puntan amaitzen diren hosto ugari irteten dira. Jasminaren loreak, zuriak edota horiak, finak eta usaintsuak izaten dira. Ezaugarriak Buruko minerako, eztulerako, bronkitiserako, biriketako kata rrorako, asmarako, bularreko gaixotasunetarako, erreumarako eta artritiserako. Erabilerak Buruko minerako: zatitu hogeita bost gramo lore eta bota 70 graduko berrogeita hamar zentilitro alkoholetara. Edaria astebetean alkoholetan eduki ondoren, iragazi e ta likidoa kristalezko botila edo ontzi batean gorde. Alkoholetan egon diren loreak beste ontzi batera eraman, eta 70 graduko berrogeita hamar zentilitro alkoholetan beste astebetean eduki. Aipatu denbora igarotakoan, iragazi eta azken likidoa lehenengo li kidoarekin nahasi. Egunean bi aldiz hamar tanta edan, ur apurtxo batekin nahasita. Eztulerako: kasu honetarako, buruko minerako azaldutako edari bera egin; baina oraingo honetan, hamabost tanta edan. Bronkitiserako eta biriketako katarrorako: aurreko bi ka suetako edari bera egin, baina, oraingo honetan, hogei tanta edan. Asmarako eta bularreko gaixotasunetarako: bota berrogei gramo lore eta hosto berrehun zentilitro uretara eta hamabost minututan irakiten eduki. Iragazi eta eztiaz gozatu, eta egunean hiru e do lau kikarakada edan. Edaria bero bero edan. Erreumarako eta artritiserako: bota berrogeita hamar gramo lore 90 graduko ehun zentilitro alkoholetara. Edaria astebetean alkoholetan eduki. Likidoa iragazi, eta min daukagun lekua likido apur batekin igurtzi . Zati erabilgarriak Loreak. Jengibrea Zingiber officinale Jengibrea erraboila itxurako errizoma haragitsua izaten duen landare belarkara da. Landare honi, lurrean zehar hazten zaion errizomatik, urtero adar berriak irteten zaizkio. Jengibrearen zurtoinak bi eratakoak izan daitezke: batzuk metro bat garai izan dai tezkeen zurtoin luzeak izaten dira, asimilaziozkoak izaten direnak; eta besteak, laburrak. Azken horiek ez dira hogeita bost zentimetro izatera heltzen, eta ugalketarako izaten dira. Hostoak lekatzaileak eta peziolatuak izaten dira. Landare belarkara honek ematen dituen lore granateak, burua osatuz sortzen dira. Ezaugarriak Erreumarako, ziatikarako, buruko minerako, begi ak lausotzen direnerako , ikusmena argitzeko, begietako orbainetarako, pleuresiarako eta bularreko gaixotasunetarako. Erabilerak Erreuma rako, ziatikarako eta buruko minerako: arto irin eta jengibre sustrai neurri berak nahasi. Nahasketari ur bero apur bat bota, ore lodia egiteko. Ore lodia txaplata erara ipini mina dagoen lekuan. Begiak lausotzen direnerako , ikusmena argitzeko eta begietak o orbainetarako: ipini bost gramo sustrai berrehun eta berrogeita hamar zentilitro uretan eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi, eta likidoa apurtxo bat epeldu denean, begiak garbitzeko erabili. Egunean bi aldiz, goizez eta arratsaldez, egin beharko litzatekeen garbiketa egiteko, komenigarria izaten da kotoi apur bat erabiltzea. Pleuresiarako eta bularreko gaixotasunetarako: nahasi hamar gramo sustrai hauts, bost gramo piperbeltz beltz, eta arrautza baten zuringoa. Ondo nahasita, txaplata erara, zaind u beharreko lekuan ipini. Zati erabilgarriak Sustraiak. Kalabaza Cucurbita pepo Kalabaza, handia, latza eta urtebeteko bizia izaten duen landare belarkara da. Bederatzi metro luze izan daitekeen zurtoina herrestaria, iletsu a eta malgua izaten da. Zur toinean zehar hostoak txandaka hazten dira, eta handiak eta bihotz itxurakoak izaten dira. Loreak, ugariak eta hori laranjatuak, kanpai itxurakoak izaten dira. Landare belarkara honek ekaina eta abuztua bitartean egiten du loraldia. Kanpotik azal gogorreko a den kalabaza deitutako fruitua, espeziearen arabera, neurri eta pisu oso desberdinekoa izan daiteke. Ezaugarriak Loeza dagoenerako, txizaren bideetarako, prostata indartzeko, beherakorako, diuretikoa, libragarria, idorrerirako, erreduretarako, ubelduretarako, hanturetarako eta zahar gangrenarako. Erabilerak Loeza dagoenerako, txizaren bideetarako eta prostata indartzeko: zatitu azal gabeko berrogeita hamar hazi eta bota litro bat uretara zein esnetara, eta hamar minututan iraki ten eduki. Iragazi eta egunean zehar edan. Beherakorako: bota ehun gramo kalabaza mami litro bat uretara eta hamabost minututan egosi. Egositako mamiari azukre edo gatz apur bat bota ondoren, irabiagailuarekin ahia egin. Ahia oso erremedio ona da aipaturik o arazoa sendatzeko. Diuretikoa eta libragarria: kalabaza zati bat egosi, gatza nork bere gustura bota, ahia egin eta jan. Idorrerirako: kalabazaren zukua oso eraginkorra da gaixotasun hau sendatzeko. Mamitik ateratzen den zukua nork bere gustura azukrezta tu eta barautan edan. Erredura eta ubelduretarako: ipini kalabaza mamia, eragin beharreko tokian, txaplata erara. Erredura, hantura eta zahar gangrenarako: aurretiaz ondo garbituta eta birrinduta izan behar diren hostoak, gaza batekin estalirik, eragin beh arreko azalaren gainean ipini. Egunean hiru edo lau aldiz errepikatu, sendatu arte. Zati erabilgarriak Hostoak, haziak eta mamia. Kamamila Chamomilla recutita Urtebeteko bizia duen landare belarkara hau, oso usaintsua izaten da. Orlegi zurixka eta zilindro itxurako zurtoin adartsua, biguna bada ere, tentea izaten da, eta ez da inoiz hirurogei zentimetro baino luzeagoa izaten. Hostoak orlegiak izaten dira, eta ertza, ertz muxarratua izaten da. Adarrak luzeak eta meheak izaten dira, eta adarren amaier an lore usaintsu bat hazten da. Loreak, lore buruak izaten dira. Lore buru bakoitzak, botoi horia ematen duen horren inguruan, lore hosto zuriak izaten ditu. Loreen bilketa maiatza eta abuztua arteko egun eguzkitsuetan egiten da. Bildutako loreak, lehor daitezen, gerizpetan uzten dira. Landare hau gehienbat mendiko larreetan, bideetan edo landatutako zelaietan hazten da. Ezaugarriak Buruko minerako, digestio zailetarako, hesteetako hanturetarako, begi narritatu edo nekatuetarako, konjuntibitiserako, ahoko infekzioetarako, edertasunerako, eguzkiak eragindako erreduretarako eta azaleko narritaduretarako. Erabilerak Buruko minerako eta digestio zailetarako: bota eskukada bat lore lehor irakiten den litro laurden uretara, eta infusio a egin. Infusioa edan baino lehen, komenigarria da kamamila xarabe edo esentzia tanta batzuk botatzea infusioari. Hesteetako hanturetarako: Linazi irinarekin, ur bero apur batekin eta kamamila lehor koilarakada batekin, txaplata egin. Txaplata mindutako sa belaren gainean ipini, eta ordu betez ipinita eduki. Begi narritatu edo nekatuetarako eta konjuntibitiserako: kasu hauetarako, infusio arrunta egin. Infusio likidoan bi kotoi hidrofilo busti, eta begien gainean jarrita eduki, ordu laurdenean. Ahoko infekzi oetarako: bi koilarakada kamamila eta litro bat urekin egindako infusio likidoarekin, gargarak egin. Edertasunerako: gaztaina koloreko ileak edo ilehoriak urrezko distiraz luzaroago iraun dezan nahi bada, edozein xanpuri kikara bete infusio arrunt bota. In fusioa nahasi diogun xanpuarekin ilea garbitzen denean, bost minututan xanpua emanda eduki. Aurpegiko azala garbitzeko, landare hau lurrun erara erabiltzen da. Eguzkiak eragindako erreduretarako eta azaleko narritaduretarako: egosi hamabost gramo kamamila litro erdi uretan. Egosketa hozten utzi, eta kotoi apur batez baliaturik, eragin beharreko azala busti. Zati erabilgarriak Loreak. Kanabera Arundo donax Kanabera hosto iraunkorreko landarea da. Landare honi, sakontasun gutxiko sustrai herrestarietatik ernamuin berriak ateratzen zaizkio. Kanaberak bigarren urtean gogortu egiten dira. Loreak, lore sorta handiak eginez, kanaberaren goialdean hazten dira. Lore sortei orlegi bioletak diren lore buru anitz irteten z aizkie. Kanaberak uda eta udazkena artean egiten du loraldia. Landare hau, lurralde epeletako ibai, ibaiadar edo aintzira bazterretan berez hazten da. Ezaugarriak Garbigarria eta diuretikoa. Erabilerak Garbigarria eta diuretikoa: bota berrogeita hamar gramo sustrai fresko litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Irakinaldia amaitutakoan, iragazi eta egunean hiru basokada txiki edan. Zati erabilgarriak Sustraiak. Krabelina Dianthus caryophyllus Landare belarkara hau, ematen duen usa inagatik eta apaingarri gisa erabilia izaten delako ere, oso ezaguna da. Krabelinak, estua eta luzea den, eta hirurogeita hamabost zentimetro garai izan daitekeen zurtoina izaten du. Zurtoinetik, luzeak eta estuak izaten diren hostoak ateratzen dira. Lorea k, kolore desberdinetakoak izan daitezkeenak, zurtoinaren goialdetik ateratzen dira. Ezaugarriak Kolirioa egiteko, ziatikarako eta minetarako. Erabilerak Kolirioa: kolirioa egiteko, eta ondoren begiak garbitzeko erabiliko den ura prestatzeko, ipini berrogeita hamar gramo krabelin lore litro bat uretan eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi eta likidoa epeltzen utzi. Harizko gaza likidoan busti eta beta zalak kontuz kontuz garbitu. Ziatikarako eta minetarako: kasu hauek sendatzen laguntzeko, aurrekoan egindako gauza bera egin, baina oraingoan honako neurri hauek erabili: litro bat ur, hirurogeita hamabost gramo krabelin lore, eta hamazortzi minutuko iraki naldia. Likidoarekin, mina den lekua igurtzi. Egunero hiru aldiz egin igurzteak. Zati erabilgarriak Landare osoa. Lapa belarra Arctium minus Lapa belarra, sustrai sendo eta gogordun landare belarkara da. Iletsu a, luzea eta gogorra izaten den zurto inetik hosto handiak irteten dira. Hostoek goialdea orlegia eta azpialdea zurixka izaten dute. Loreak, gorri purpurak, txikiak eta arantzatsuak izaten diren lore buru tenteak izaten dira. Edozein lur elkorretan berez hazten den landare honek udan egiten du loraldia. Ezaugarriak Garbigarria, diuretikoa, zaurietarako, ultzeretarako eta hemorroideetarako . Erabilerak Garbigarria: landare hau garbigarri bezala erabiltzeko, honako hau egiten da: ipini berrogei gramo sustrai fresko litro bat uretan eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi, eta likidoa egunean zehar eta zurrutadaka edan. Diuretikoa: kasu honetarako lapa belarraren infusioa egiten da. Horretarako, bota bost gramo hazi irakiten den litro bat uretara, eta minutu batzuetan ontzia tapa batekin estalita eduki. Zenbait egunetan, eta otorduen aurretik, kikarakada bat edan. Zaurietarako eta ultzeretarako: hosto b atzuk birrindu, eta birrinketa orea zauriaren edo ultzeraren gainean ipini. Kasu hauetarako, oliba oliotan beratutako hostoak ere erabiltzen dira. Hemorroide etarako: sustrai lehorra hauts bihurtu ondoren, gantz urtuarekin nahastu. Gantza hozten denean hemo rroide etan eman. Jakina da, egindako gantza eman aurretik, hemorroide ak ur hotzarekin eta xaboiarekin garbitu behar direla. Zati erabilgarriak Sustraiak, hostoak eta haziak. Laranjondoa Citrus sinensis Bost metro garai izatera hel daitekeen zuhaitz hau, enbor leunduna, adartsua eta hosto iraunkorrekoa izaten da. Laranjondoaren loreak, zuriak edo arrosak, ez dira oso handiak izaten, eta oso usaintsuak izaten diren bost lore hostoz osaturik egoten dira. Fruitua, laranja kolorekoa, biribila eta azal zimurtsuduna izaten dena, barrutik atalez osaturik egoten da. Ezaugarriak Sukarra jaisteko, griperako, loeza dagoenerako eta palpitazioetarako. Erabilerak Sukarra jaisteko: azala kendu gabeko laranja bat hiru edo lau zatitan moztu. Laranja zatiak katilu batean ipini eta koilarakada bi azukre bota. Laranja zatiak guztiz estali arte, katilura irakiten den ura bota. Edaria ondo nahasia eta erabat hotz dagoenean , iragazi. Likidoa egunean hiru edo lau aldiz edan. Griperako: hiru laranjari eta limoi bati zukua atera, eta zukua apurtxo bat epeldu ondoren, edan. Aipatu zuku beroa egunean hiru aldiz edan. Eguerdian edan behar dena, komenigarria da bazkariaren aurretik edatea. Loeza dagoenerako eta palpitazioetarako: bota bi gramo hosto kikara bete ur irakinera. Hiru minututan kikara estalita eduki. Iragazi, azukreztatu, eta gauean, oheratu baino ordu erdi lehenago, edan. Zati erabilgarriak Hostoak eta fruituak. Lasturrina Acorus calamus Lasturrina, sustraia lurrean zehar zabaltzen duen, eta usain suabea izaten duen landarea da. Landare honek hostoak, zabalak, luzeak eta puntan amaitzen direnak izaten ditu. Lasturrinaren loraldia udaberrian izaten da eta loraldia n hazten diren loreak orlegi argiak izaten dira. Landare hau udazkenean biltzen da. Ezaugarriak Digestio laguntzailea eta bizkorgarria. Erabilerak Digestio laguntzailea eta bizkorgarria: infusioa egiteko, erabili koilara txiki bete hosto lehor, kikara bete uretarako. Infusioak egunean hiru aldiz, eta otorduak baino ordu erdi lehenago edaten dira. Zati erabilgarriak Sustraiak eta hostoak. Lekugia Marrubium vulgare Lekugia laurogei zentimetro garai izatera hel daitekeen landare bizkorra da. Landare honen zurtoina, tentea eta bilo zurixkaz beterik egoten dena, ez da oso adartsua izaten. Lekugiaren hostoak, loreak bezala, biribilak eta zurixkak izaten dira. Lekugia landare usaintsua da, eta landare hon ek ematen dituen fruituak haziak izaten ditu. Ezaugarriak Sukarra jaisteko, zaurietarako, eztulerako, katarrorako, bronkioetarako eta asmarako. Erabilerak Sukarra jaisteko: bota hogei gramo lore 60 graduko berrehun zentilitro alkoholetara, eta bi egunez alkoholetan eduki. Iragazi, eta likidotik hamar tanta edan egunean hiru aldiz, ur apur batean nahasita. Sukarra joan arte jarraitu tantak edaten. Zaurietarako: bota eskukada bat lore litro bat uretara eta ordu laurdenean irakiten eduki. Likidoa zaur iak garbitzeko erabiltzen da. Eztulerako, katarrorako, bronkioetarako eta asmarako: bota koilara bete lore kikara bete ur irakinera, eta ontzia estalita eduki apurtxo batean. Iragazi eta infusioa, azukreztatuta, ohera joan baino lehen edan. Zati erabilgar riak Loreak. Limoiondoa Citrus limon Bost metro garai izan daitekeen zuhaitz honek, hosto orlegi biziak, peziolatuak, lustretsuak eta handiak izaten ditu. Limoiondoa udaberrian loratzen da, eta garai horretan hazten diren loreak arrosa kolorekoak iz aten dira. Fruituak helikoide itxurakoak izaten dira, eta hasieran azala orlegia izaten badute ere, handiago egiten diren heinean hori bihurtzen dira. Limoia deitzen den eta haragi zukutsu garratzekoa den fruitua, barrutik aleetan zatitua egoten da. Ezaug arriak Izerdirako, zaurietarako, ahoko eta eztarriko hanturetarako, azido urikorako, hezuerirako eta erreumarako. Erabilerak Izerdirako: oinetako eta besapeko izerdia hain maiz eta hainbeste irten ez dadin, limoi bat zukutu, zukua aipaturiko lekuetan eman eta lehortzen utzi. Zaurietarako: limoi bat zukutu eta zukuarekin zauria garbitu. Limoiaren zukua eman ondoren, gomendagarria izaten da zauria bendarekin estaltzea. Ahoko eta eztarriko hanturetarako: limoi bat zukutu eta ur epel apur batekin nahasi. Likidoarekin gargarak egin, egunean hiru edo lau aldiz. Azido urikorako, hezuerirako eta erreumarako: hiru limoi zukutu, eta zukua baso erdi uretara bota. Nahasi eta barautan edan. Esandakoa hamar egunez jarraian egin. Hamar egunak igaro ondoren, zazpi eguneko atsedena hartu, eta b erriro beste hamar egunetan egin. Norberak nahi duen beste denboran jarrai daiteke esandakoa egiten. Zati erabilgarriak Limoia. Lizarra Fraxinus excelsior Lizarra, gure baso eta mendietako zuhaitzik handienetarikoa da. Lizarraren enborra azal grisekoa eta arteza edo zuzena izaten da, eta enborretik ateratzen den zura, begiak dituen zur malgua, gogorra, elastikoa eta zuria izaten da. Zuhaitz honek ematen dituen hosto peziolatuak neguan galtzen ditu. Loreak, lore sortak eginez hazten direnak, zuriak eta korolarik eta kalizarik gabeak izaten dira, eta leku berean ezker eskuin txandaka hazten dira. Lizarraren loreek anterak izaten dituzte, eta horrexegatik ikusi ahal izaten dira. Usainik gabea eta zaporez nahiko mingotsa izaten den fruitua, lehorra eta luzanga izaten da. Lizarrak udaberrian egiten du loraldia. Ezaugarriak Sukarra jaisteko, erreumarako, libragarria, hortzoi ahuletarako, diuretikoa eta hezuerirako. Erabilerak Sukarra jaisteko: irakiten eduki litro bat u retan berrogeita hamar gramo lizar azal, zortzi minututan. Iragazi eta irakindako likidoa hozten utzi. Egunean hiru kikarakada edan. Erreumarako: kasu honetarako, bota hogeita bost gramo lizar azal eta menta apur bat litro bat uretara, eta zortzi minututan irakiten eduki. Likidoa hozten utzi, nork bere gustura azukreztatu, eta egunero bi kikarakada edan, bata goizean eta bestea gauean. Gaueko kikarakada ohera joan aurretik edan behar da. Libragarria: bota hogei gramo hosto irakiten den litro laurden uretara, eta hamabost minututan ontzia estalita eduki. Iragazi eta likidoa ahal den denbora gutxienean edan. Hortzoi ahuletarako: lizar host o bat lasai lasai mastekatzeak hortzoiak sendotzen ditu, eta aldi berean hatsa garbitu. Diuretikoa, erreumarako eta hezuerirako: zatitu koilara bete hosto eta irakiten eduki litro laurden uretan, hiru minututan. Iragazi eta likidoa hotz dagoela, diuretiko gisa erabiltzeko, egunean bi kikarakada edan; erreuma eta hezuerirako, ordea, egunero hiru kikarakada edan behar dira. Zati erabilgarriak Hostoak eta azala. Lupulua Humulus lupulus Lupulua zurtoina eskuin aldera biribilkatzen duen landare bizkorra da. Landare honen hostoak zerratu itxurakoak eta orlegiak izaten dira. Loreak hori okreak eta usaintsuak izaten dira. Landare honen zaporea mingotsa da. Ezaugarriak Loeza dagoenerako, digestio laguntzailea eta urdurita sunerako. Erabilerak Loeza dagoenerako: bota bi koilarakada lore litro laurden uretara eta hiru minututan irakiten eduki. Iragazi, likidoa hozten utzi, nork bere gustura azukreztatu eta, oheratu baino lehen, kikarakada bete edan. Digestio laguntzailea: bota hogei gramo lore litro bat uretara eta bost minututan irakiten eduki. Iragazi, nork bere gustura azukreztatu, et a eguerdiko bazkariaren ostean kikarakada bete edan. Urduritasunerako: bota lore batzuk kikara bete ur irakinera, eta ordu laurden batez estalita eduki. Infusioa eguerdiko bazkariaren ostean edan. Zati erabilgarriak Loreak. Madariondoa Pyrus communi s Madariondoa lau metro garai izatera hel daitekeen fruta arbola da. Madariondoak enborra arteza eta leuna izaten du. Fruta arbola honen hostoak orlegiak, bihotz itxurakoak, eta puntan amaituak izaten dira. Ezaugarriak Txizaren erretentziorako, erredure tarako, zaurietarako eta katarrorako. Erabilerak Txizaren erretentziorako: bota hogeita bost gramo hosto irakiten den litro bat uretara, eta hiru minututan ontzia estalita eduki. Iragazi eta egunean zehar zenbait infusio edan. Erreduretarako eta zaurietarako: nahasi litro erdi oliba olio eta litro erdi ardo zuri, eta nahasitako likidora berrehun eta berrogeita hamar gramo lore bota. Edaria bost egunez leku ilunean eduki ondoren, maria bainuan berotu. Oliotan eta ardotan edukitak o loreak birrindu eta likidoarekin ondo nahasi. Iragazi, likidoan txaplata batzuk ondo busti, eta eragin beharreko lekuan ipini. Katarrorako: bota berrogeita hamar gramo hosto eta zazpiehun eta berrogeita hamar gramo azukre litro erdi uretara, eta bost min ututan irakiten eduki. Iragazi, eta lortutako likidotik egunean bi koilarakada edan. Koilarakada bat barautan edan, eta bestea gauean, oheratu baino lehen. Zati erabilgarriak Hostoak, loreak eta fruituak. Mahats gordina Berberis vulgaris Mahats go rdina, bi metro garai izan daitekeen kolore griseko sasi zuhaixka da. Zuhaixka honek sustrai herrestariak izaten ditu, eta nahiko handiak izan daitezke. Mahats gordinaren adarrak arantzatsuak izaten dira, eta landare honi adarretatik sortzen zaizkion hosto ak, horzdunak eta distiratsuak izaten direnak, txandaka hazten zaizkio. Adarretatik zintzilik hazten diren, eta hatsa darien luku erako loreak horiak izaten dira. Fruitua, gorria izaten dena, helduta dagoenean, andere mahatsaren fruituaren antzerakoa izate n da. Zuhaixka hau mendietako bideetan edo karezko lurretan hazten da eta tamaina handia hartzen du. Sasi landare honek udaberrian egiten du loraldia. Ezaugarriak Gibelerako eta besikularako, idorrerirako eta bitaminak emateko. Erabilerak Gibelerako et a besikularako: gibeleko eta besikulako arazoetarako, oso ona izaten da mahats gordinaren azala egosteko erabili den ura edatea. Digestio geldoetarako ere gauza bera egiten da. Idorrerirako: idorrerirako, giltzurrunetako harrietarako eta azido urikoaren ko ntra, honako infusioa erabiltzen da: zatitu koilarakada bete landare eta bota irakiten den litro laurden uretara. Iragazi, nork bere gustura azukreztatu, eta egunean bi edo hiru infusio edan. Eguneko azken infusioa ohera joan baino lehen edan behar da. Bitaminak emateko: bitaminen beharrizana dutenentzat oso ona izaten da baien zukua edatea. Zati erabilgarriak Azal lehor birrindua, fruituak eta hostoak. Malba Malva officinalis Malba zurtoin tenteduna izaten duen landare belarkara bizia da. Landar e honen hostoak moreak eta iletsu ak izaten dira. Malba udaberrian loratzen da, eta garai hartan ateratzen diren loreak, lore polit eta ederrak, moreak izaten dira. Landare hau bide eta errepide bazterretan ikustea izaten da ohikoena. Ezaugarriak Eztarrik o narritadurarako eta erpurukoetarako. Erabilerak Eztarriko narritadurarako: bota bost gramo lore kikara bete ur irakinera, eta infusioa egin. Iragazi, eta infusio likidoarekin gargarak egin, egunean zenbait aldiz. Erpurukoetarako: bota eskukada bat lore litro erdi uretara eta bost minututan irakiten eduki. Infusioa epeltzen utzi, iragazi eta egosketako loreak erpurukoan txaplata erara ipini. Zati erabilgarriak Loreak. Masustondoa M. Alba Masustondoa enbor artez eta estudun zuhaitza da. Zuhaitz honen adarretatik hosto orlegiak irteten dira. Masustak deitutako fruitu biribilak, heltzen doazen heinean, zuriak izatetik gorriak edo beltzak izatera aldatzen dira. Masustondoa haziak edo txertoak erabiliz ugaltzen da. Ezaugarriak Beherakorako, hipertentsiorako, eztulerako, eztarriko narritadurarako, jangurarik ez dagoenerako eta urdailerako. Erabilerak Beherakorako: beherakoa gelditzeko, heldu gabeko ehun gramo masusta zuri barautan jatea erremedio bikaina izaten da. Hipertentsi orako: bota bost gramo hosto litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi eta egunean hiru kikarakada edan. Eztulerako eta eztarriko narritadurarako: lehenengo eta behin, masusta beltzak hartu eta zukutu . Zukuari, zuku kantitatearen bikoit za izango den azukre kantitatea bota, eta xarabe baten lodiera hartzen duen arte irakiten eduki. Xarabea hozten utzi, ondo ixten den botila batean ipini, eta leku ilun eta lehorrean gorde. Eztarriko narritadurarako: kikara bete ur epelera bi koilarakada xa rabe bota, eta egunean hiru edo lau aldiz gargarak egin. Eztulerako: kikara bete ur epelera, koilarakada bat xarabe bota, eta oheratu baino lehenago edan. Jangurarik ez dagoenerako eta urdailerako: bota hogeita bost gramo azal litro bat uretara eta hiru minututan irakiten eduki. Iragazi eta nork bere gustura azukreztatu. Hiru otordu nagusiak egin baino ordu erdi lehenago, basotxokada bat edan. Zati erabilgarriak Azala, hostoak eta fruituak. Menda Mentha sp. Menda landare belarkara eta bizkorra da. Mendaren zurtoina tentea, iletsu a eta oso adartsua izaten da. Hostoak, orlegi biziak, iletsu ak, obalatuak eta oso usaintsuak izaten dira. Loreak buru bat eginez sortzen dira, eta arrosak izaten dira. Mendak udan egi ten du loraldia. Ezaugarriak Erreumaren minerako, intsektuen ziztadetarako, bihotzeko neurosirako, jangurarik ez dagoenerako, asmarako eta eztulerako. Erabilerak Erreumaren minetarako eta intsektuen ziztadetarako: bota hogei gramo landare litro bat ure tara eta hamar minututan irakiten eduki. Likidoa epeltzen denean, eragin beharreko tokia likidoarekin igurtzi. Bihotzeko neurosirako: irakiten eduki eta azukreztatu kikara bete ur, menda esentzia tanta batzuk bota, eta berehala edan. Jangurarik ez dagoener ako, asmarako eta eztulerako: bota hogei gramo landare litro erdi uretara eta hiru minututan irakiten eduki. Egosketa hozten utzi, iragazi eta egunean hiru kikarakada edan. Zati erabilgarriak Landarea. Mendaroa Origanum majorana Mendaroa berrogei zentimetro garai izatera hel daiteken landare bizkorra da. Landare honen zurtoina tentea izaten da, eta zurtoinetik ateratzen diren hostoak obalatuak. Loreak, txikiak eta zuriak edo arrosak, buru bat eratuz hazten dira. Fruituak obalatuak eta leunak izaten dira. Landare hau hazien bidez ugaltzen da. Ezaugarriak Hotzerirako, bronkitiserako eta erreumarako. Erabilerak Hotzerirako eta bronkitiserako: bota bost gramo lore kikara bete ur irakinera eta hamar minututan kikara estalita eduki. Egunero hiru infusio edan. Erreumarako: gatzik gabeko kilo bat gurin lapiko batean ipini, eta gurina urtu arte maria bainuan eduki. Gurina urtzen denean, lapikoan dagoen gurin urtuari berrehun gramo hosto lehor bota. Edaria noizbehinka mugitu, eta maria ba inuan ordu erdiz eduki ondoren, kristalezko ontzi baten gorde. Bigarren egunean, berriro ere maria bainuan eduki ordu erdiz. Iragazi, eta pomada kristalezko ontzian gorde. Egunero, oheratu baino lehen, min daukagun lekuetan igurtzi ukendua. Zati erabilgar riak Loreak. Mihilua Foeniculum vulgare Mihilua, sustrai haragitsua duen eta metro bat garai izan daitekeen landare belarkara da. Hostoak orlegi urdinxkak, estuak eta luzangak izaten dira. Loreek, txikiak eta horiak, haziz beteriko fruitu estu eta luzeak ematen dituzte. Zapore min eta gazi gozoko landare hau, lurrintsua izaten da. Mihiluak udan egiten du loraldia. Ezaugarriak Beherakorako, haize minetarako, emalege minetarako eta zorne zorroetarako. Erabilerak Beherakorako: bota hogeita bost gramo sustrai lehor litro bat uretara, eta ordu laurdenean irakiten eduki. Iragazi eta egunean hiru aldiz edan. Haize minetarako: bota hogeita bost gramo sustrai litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi, nork bere gustura azukreztatu, eta eguneko hiru otorduen ostean, kikarakada bat edan. Emalege minetarako: bota hogeita bost gramo hazi kikara bete ur irakinera, eta hiru edo lau minututan bare utzi. Iragazi, azukreztatu eta edan. Zorne zorroetarako: lapiko batean ur apurtxo bat ipini, eskukada bete hosto bota eta irakiten eduki. Ura lurrundu arte irakiten eduki. Hostoak bero daudela hartu, eta txaplata erara eragin beharreko lekuan ipini. Zati erabilgarriak Sustraiak, hostoak eta haziak. Milorria Achillea millefolium Milorria hirurogei zentimetro garai izatera hel daiteke eta ondo herrestaridun landare bizkorra da. Landare honi, tentea eta gogorra izaten den zurtoinetik, luzeak eta iletsu ak izaten diren hosto mingotsak hazten zaizkio. Landare bizkor honek udan egiten d u loraldia, eta garai horretan hazten diren loreak zuriak eta arrosak izaten dira. Ezaugarriak Zaurietarako, ultzeretarako eta hemorroideetarako . Erabilerak Zaurietarako: irakiten eduki berrogeita hamar gramo hosto litro bat uretan, hamar minututan. Ir agazi eta likidoa zauriak garbitzeko erabili. Ultzeretarako eta hemorroide etarako: birrindu berrehun gramo lore eta hosto eta irakiten eduki berrehun eta berrogeita hamar zentilitro uretan, hiru minututan. Irakindakoan, epeltzen utzi eta iragazi. Likidoa u ltzerak eta hemorroide ak garbitzeko erabili. Egositako loreak eta hostoak txaplata gisa erabili. Zati erabilgarriak Hostoak eta loreak. Mingarratz handia Rumex acetosa Mingarratz handia mendietako leku hezeetan maiz aurkitzen den landarea da. Landare honen zurtoinak luzeak izaten dira. Landare honi hostoak txandaka eta leka barruan hazten zaizkio. Loreak udaberrian agertzen dira, eta handiak eta kolore desberdinetakoak izateaz gainera, kanduak osatuz hazten dira. Europako zenbait herrialdetan, mingarratz handi mota batzuen hostoak sukaldean elikagai bezala erabiltzen dira, espinaken antzera. Ezaugarriak Hesteetako eta besikulako hanturetarako, desinfektagarria, orbaintzailea, zorne zorroetarako, emalegerako, dietetikarako eta pikorretarako. Erabilerak Hesteetako eta besikulako hanturetarako: hesteetako eta besikulako hanturetarako, landare hau infusio erara erabiltzen da: bota koilara bete hosto lehor kikara bete ur irakinera, eta minutu pare batean kikara estalita eduki. Iragazi, norbere gus tura gozatu eta edan. Egunean, gehienez ere, kikara bete edan. Desinfektagarria eta orbaintzailea: zatitu eta birrindu eskukada bat landare fresko. Birrinketatik aterako den zukua desinfektagarri bezala erabiltzen da. Zukuarekin garbitutako zauriak azkarra go orbaintzen dira. Zorne zorroetarako eta emalegerako: zorne zorro hotzetarako, hosto freskoak txaplata erara erabiltzen dira. Emalege eskasetarako, gose eza izaten denerako, C bitamina behar denerako, odola garbitzeko eta azaleko erpurukoak garbitzeko er e erabiltzen da. Azken kasu hauetarako, infusioak erabiltzen dira. Infusioak egiteko, hanturen kasuan egin den bezala egin. Dietetikarako: kasu honetarako, landare honek erabilera anitza izaten du. Mingarratz handia entsaladetan jateko fresko erabil daitek e. Infusio erara erabiltzeko, kikara bete ur irakinerako, koilara txiki bete landare lehor zatitu erabiltzen da. Infusioa, gehienez ere, egunean behin bakarrik edatea gomendatzen da. Pikorretarako: pikorrak sendatzeko, landare hau erabiltzea oso gomendagar ria da. Horretarako, landare honen mamia pikorrean ipini eta pikorra gaza batekin estali. Zati erabilgarriak Hosto bigun eta lehorrak, eta sustrai zatitu eta lehorrak. Mitxoleta Papaver rhoeas Mitxoleta landarea, izaeraz mediterraneo aldekoa bada ere, gure artean oso ezaguna da. Mitxoleta bilo latzez beteta egoten da, eta urtebeteko bizia duen papaberazeoen familiako landarea da. Gure artean mitxoletarik ezagunena lore gorriduna bada ere, egon b adaude kolore desberdinekoak ere. Lore gorri handiak izaten dira, eta zabaldu aurretik zintzilikatuak eta zabaltzen direnean tente egoten dira. Loreak lau lore hostokoak izaten dira, eta kaliz orlegi batek sostengatuak egoten dira. Ezaugarriak Tosferina edo txakur eztulerako, biriketako katarrorako, lasaigarria eta izerdiarazlea Erabilerak Tosferina edo txakur eztulerako eta biriketako katarrorako: kasu hauetarako, lore hostoen infusioa erabiltzen da. zatitu bost edo sei lore hosto lehor, bota kikara b ete ur irakinera eta hiru edo lau minututan kikara estalita eduki. Iragazi, nork bere gustura gozatu eta edan. Lasaigarria eta izerdiarazlea: lasaigarri eta izerdiarazle gisa erabiltzeko, lore hostoen eta kapsulen infusioa erabiltzen da. Horretarako, mitxo leta baten lore hosto lehorrak, eta bi kapsula erabiliz, irakiten den baso bete uretan infusioa egin. Infusioa iragazi, nork bere gustura azukreztatu eta edan. Infusio hori egunean bi aldiz edatea gomendatzen da. Zati erabilgarriak Lore hostoak eta kapsu lak. Mingranondoa Punica granatum Mingranondoa bost metro garai izatera hel daitekeen fruta arbola da. Enbor leuna izaten duen zuhaitz honek adar mehe, arantzatsu eta malguak izaten ditu. Zuhaitz honek hostoak galtzen ditu negua n. Hosto horiek osoak eta gorrixkarantz ematen duen orlegi kolorekoak izaten dira , eta leku berean ezker eskuin hazten dira . Loreak, gorri granateak, berez usain gabeko lore hostotolestuak izaten dira. Fruitua, mingrana deitutakoa, biribila eta lodia izaten da; haziak haragitsuak, zapore gozokoak, eta granateak. Mingranondoa ekainean loratzen da, eta mingrana fruitua udazkenean heltzen da. Ezau garriak Teniaren aurka, beherakorako, eztarriko narritaduretarako eta hortzoietako hanturetarako. Erabilerak Teniaren aurka: bota hogeita hamar gramo mingranondo azal berrehun eta berrogeita hamar zentilitro uretara, eta irakiten eduki. Gutxi gorabehera berrehun zentilitro ur gelditu arte irakiten eduki. Iragazi eta hiru alditan edan likido guztia, edanaldi batetik bestera ordu erdiko tarteak utzita. Gaixoak , zizareak baditu, azken edanalditik ordu erdira, hogeita hamar gramo errizino olioa edatea lagung arria izango litzateke. Beherakorako: bota hogeita bost gramo azal litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi, nork bere gustura gozatu, eta egunean hiru kikarakada edan. Eztarriko narritaduretarako eta hortzoietako hanturetarako: hortzo ietako hanturetarako, ipini hamabost gramo lore berrehun eta berrogeita hamar zentilitro uretan eta hiru edo lau minututan irakiten eduki. Iragazi eta likidoa ahoko irakuzketak egiteko erabili. Eztarriko hanturetarako, aurreko kasuan aipatu bezalako edaria egin, eta likidoa egunean zenbait aldiz gargarak egiteko erabili. Zati erabilgarriak Loreak eta azala. Mugurdiondoa Rubus idaeus Mugurdiondoa sasiaren itxura duen zuhaixka da. Landare honen zurtoina, luzea eta mehea, goitik behera arantzaz beterik egoten da, eta zurtoinaren punta tolestua izaten da. Hostoak horzdunak izaten dira, eta azalaren goialdea orlegia, eta behealdea zurixka izaten dute. Mugurdiondoak udan egiten du loraldia, eta garai horretan hazten diren loreak txikiak eta zurixkak izaten dira. Fruitua, mugurdia, biribila eta orlegia izaten dena, heltzen doan heinean, orlegi izatetik gorri izatera pasatzen da. Ezaugarriak Diuretikoa eta begi handitu eta nekatuetarako. Erabilerak Diuretikoa: zatitu koilara txiki bete hosto lehor, bota kikara bete ur irakinera eta infusioa egin. Iragazi eta egunean bi edo hiru kikarakada edan. Begi handitu eta nekatuetarako: begiak garbitzeko, aurreko kasuan aipatu bezalako infusioa egin. Hala ere, gomendagarria da hostoak konpresa erara erabiltzea. Zati erabilgarriak Hostoak. Nabar lorea Centaurea cyanus Urtebeteko bizia duen landare belarkara honek zurtoin mehe, malgu eta iletsu a izaten du, eta normalean ez da berrogeita hamar zentimetro garai izatera heltzen. Landare hau, betidanik belar txartzat eduki dena, zereala ereiten den landetan erraz aurkitzen d a. Nabar loreari meheak, lantza itxurakoak eta puntan amaitutako hostoak txandaka hazten zaizkio. Landare honek udaberrian egiten du loraldia, eta garai horretan hazten diren loreak, handiak izateaz gain, lore buruak eginez hazten dira. Landare belarkara h onek ematen duen fruitua txikia izaten da. Nabar lorea, zereala jada nahiko handia den landetan berez hazten da, eta arrunta da Euskal herriko hegoaldean ikustea. Ezaugarriak Begietarako, bronkioetarako, pikorretarako, giltzurrunetarako, erreumarako eta konjuntibitiserako. Erabilerak Begietarako: nabar lorearen loreak antzinatik erabili izan dira begietako gaixotasunetarako. Horretarako, erabilerarik usuena infusio erakoa da. Konpresa batzuk infusioan busti, eta begietan ipini. Bronkioetarako: bronkioet ako gaitzetarako, kongestioa kentzeko, eta gorroak botatzeko ere, infusioa erabiltzen da. Infusioa honako era honetara egin: bota hogeita hamar gramo hosto eta lore irakiten den litro bat uretara, eta hiru edo lau minututan ontzia estalita eduki. Iragazi e ta, infusioa azukreztatu ondoren, edan. Pikorretarako: birrindu bost gramo lore eta arrautza baten gorringoarekin nahasi. Nahasketa pikorretan ipini. Giltzurrunetarako eta erreumarako: giltzurrunetako arazoetarako eta erreumarako, honako beratze hau erabil i: bota hogei gramo hosto eta zurtoin litro bat garagardora, eta edaria bi egunez leku ilunean gorde. Iragazi eta likidoa bi edo hiru egunetan edan. Konjuntibitiserako: bota hogeita hamar gramo lore irakiten den litro bat uretara, eta infusioa egin. Infusi oa epeltzen utzi. Konpresa batzuk infusio likidoan busti eta begietan ipini. Zati erabilgarriak Hostoak, eta lore lehor eta birrinduak. Olibondoa Olea europaea Olibondoa enbor sendo eta irregulardun fruta arbola baxua da. Kolore orlegi biziko hostoak, gogorrak eta estuak izaten dira. Loreak zuriak izaten dira, eta lore sortak eginez hazten dira. Loreetatik hazten dira oliba deitutako fruituak. Ezaugarriak Sukarra jaisteko, zaurietarako, ultzera eta erreduretarako, tentsiorako eta heste etako zizareetarako . Erabilerak Sukarra jaisteko: sukarra jaisteko, honako hau egiten da: bota hirurogeita hamabost gramo hosto litro bat uretara eta hogei minututan irakiten eduki. Iragazi, nork bere gustura gozatu, eta egunean hiru kikarakada edan. Zaurietarako, ultzeretarako eta erreduretarako: honako osagaiak, neurri berdinean nahasi: oliba olioa, ardo zuria eta arrautza zuringoa. Ondo nahasitako likidoarekin eragin beharreko azala igurtzi. Tentsiorako eta hesteetako zizareetarako: bota hogeita bost g ramo hosto litro bat uretara, eta ordu laurdenean irakiten eduki. Edaria hamabost minututan irakiten egon denean, iragazi. Egunean kikarakada bi edan, bata gosaldu aurretik eta bestea oheratu baino lehen. Zati erabilgarriak Hostoak, olioa eta olibak. Oloa Avena sativa Oloa zerealen familiakoa eta urtebeteko bizia duen landare belarkara da. Kaina hutsa izaten den zurtoinetik metro bat luze izan daitezkeen adar dibergenteak hazten dira. Oloak hosto lauak, luzeak eta zabalak izaten ditu. Loraldia udan izaten du oloak; bina ka elkartzen dira eta zintzilik dauden burutxoak sortuz hazten dira. Fruitua luzanga, estua eta albo zorrotzekoa izaten da. Gaur egun landare hau, abereen elikadurarako duen garrantziagatik, oso hedadura zabaleko lur sailetan ereiten da. Ezaugarriak Hidr opesiarako, diuretikoa, beherakorako, mokoak kentzeko, bularreko hanturetarako, eztulerako, lunbagorako, libragarria, indargarria, diuretikoa, giltzurrunetako gaitzetarako, hotzerietarako eta azido urikorako. Erabilerak Hidropesiarako: hidropesiaren aurk a erabiltzeko, era honetako infusioa egiten da: bota ehun gramo olo irakiten den litro bat uretara, eta minutu batzuetan ontzia estalita eduki. Iragazi, azukreztatu eta egunean zehar hiru alditan edan. Diuretikoa: diuretiko gisa erabiltzeko, bota hiru esku kada olo litro eta erdi uretara eta irakiten eduki, zazpiehun eta berrogeita hamar zentilitro ur gelditu arte. Iragazi, azukreztatu eta egunean zehar edan. Beherakorako, mokoak kentzeko eta bularreko hanturetarako: kasu hauetarako honako egosketa hau egin: kilo bat olo urarekin ondo garbitu ondoren, bi litro uretan irakiten eduki, litro bat gelditu arte. Iragazi, azukreaz edo eztiaz gozatu, eta berriro beste hamar minututan irakiten eduki. Bizigarri ederra ere izan daitekeen likido horretatik egunean lau ba sotxokada edan. Eztulerako eta lunbagorako: kasu hauetarako honako txaplata egin: ozpin apur batean, eskukada bi oloirin irakiten eduki. Ahia egina denean eta oraindik bero dagoela, gaza baten gainean zabaldu eta eragin beharreko lekuan ipini. Libragarria , indargarria, diuretikoa eta giltzurrunetako gaitzetarako: kasu hauetarako, era honetako infusioa egin: irakiten eduki hogei edo hogeita bost gramo olo litro bat uretan, ordu erdiz. Nahi izanez gero, kasu honetan, uraren ordez esnea ere erabil daiteke. Ir agazi, azukreztatu eta egunean zehar edan. Hotzerietarako: burutik beherakoetarako, olo erre eta birrinduzko infusioak edatea erremedio bikaina izaten da. Azido urikorako: azido uriko gehiegi dugunean, olo galtzuz edo zurtoin lehorrez egindako infusioa edatea primerako erremedioa izaten da. Zati erabilgarriak Haziak eta galtzua. Orburua Cynara scolymus Urtebeteko bizia duen eta metro bat garai izan daitekeen orburuak zurtoin ildaskatu zurixka eta altua izaten du. Hostoak, handiak eta desberdinak, bilo zurixkaz beterik egoten dira. Loreak, handiak, ikusgarriak eta urdin bioletak, taldeak osatuz hazten dira. Jaki preziatu izaten diren orburuak landarearen behealdean hazten dira. Orburuak klima epela eta kare lur eta ortu mineraltsuak behar izaten ditu osotasunean hazteko. Landare honi udaberri eta udazkena artean irteten zaizkio loreak, eta udan egin behar izaten da hostoen eta loreen bilketa. Ezaugarriak Diuretikoa, behazuneko kalkuluetarako, hezuerirako, erreumara ko, gibeleko gutxiegitasunerako eta ikteriziarako . Erabilerak Diuretikoa: kasu honetarako, honako hau egitea gomendatzen da: bota hamar gramo sustrai garbi litro bat uretara eta bi minututan irakiten eduki. Iragazi, eta azukreztatuta egunean hiru basokad a edan. Landare hau tintura bezala ere erabil daiteke, eta horretarako honako hau egiten da: bota hamar gramo hosto fresko litro erdi ardo zuritara, eta hostoak astebetean eduki ardotan, leku ilunean. Aipatu denbora betetakoan tintura prest izango da. Nahi koa izaten da egunero hamar tanta edatea, ur apurtxo batekin nahasita. Behazuneko kalkuluetarako: behazuneko kalkuluak botatzeko, honako hau egitea soluzio ona izaten da: bota laurogei gramo hosto fresko litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki . Iragazi, nork bere gustura azukreztatu, eta egunean bi basotxokada edan. Hezuerirako eta erreumarako: hezuerirako eta erreumarako, ona izaten da honako hau egitea: irakiten eduki hosto fresko pare bat litro erdi uretan hogei minututan. Likido horretatik egunean kikara bete edan. Gibeleko gutxiegitasunerako eta ikterizia rako: kasu hauetarako, honako infusio hau erabiltzen da: bota hogeita hamar gramo hosto fresko irakiten den litro bat uretara, eta hiru edo lau minutuko infusioa egin. Iragazi, azukreztatu eta egunean basotxokada bat edan. EZ da GOMENDAGARRIA orburuak jan ostean esnea edatea. Zati erabilgarriak Hostoak, sustraiak eta fruituak. Oreganoa Origanum vulgare Usaintsua eta bizkorra den landare hau hirurogei zentimetro garai izatera hel daiteke. Oreganoak ondo herrestaria izaten du, eta ondotik irteten da iletsu a, adartsua eta gorria izaten den zurtoin tentea. Hostoak leku berean ezker eskuin txandaka hazten dir a, eta hostoaren goialdea orlegia eta behealdea zurixkagoa izaten da. Loreak, txikiak eta purpurak, buruak eginez hazten dira. Oreganoak udan egiten du loraldia, eta landare honek ematen dituen lore bitxietatik fruitu lehorrak hazten dira. Ezaugarriak Hotzerirako, asmarako eta emalegerako. Erabilerak Hotzerirako: irakiten eduki hamabost gramo lore eta hosto litro erdi uretan, bost minututan. Iragazi, nork bere gustura azukreztatu eta egunean hiru kikarakada edan. Komenigarria izaten da likidoa bero edat ea. Asmarako: irakiten eduki hogeita bost gramo lore litro bat uretan, bost minututan. Iragazi, eztiaz gozatu eta egunean zehar kikarakadaka bat edan. Emalegerako: bota koilara bete lore kikara bete ur irakinera, eta infusioa egin. Iragazi eta nork bere gustura azukreztatuta edan. Egunean birritan edan. Zati erabilgarriak Loreak eta hostoak. Ostargi belarra I. Germanica Ostargi belarra, lurrean zehar zabaltzen den errizomadun landare belarkara da. Landare belarkara honen zurtoina, gogorra eta tentea izan ohi da, eta metro bat garai izatera hel daiteke. Ostargi belarraren hostoak txandaka hasten dira, eta orlegiak eta luzangak izaten dira. Loreak, usaintsuak eta handiak, sei lo rehostoz osaturik egoten dira, eta bioletak, zuriak, horiak edo urdinak izan daitezke. Ostargi belarraren loraldia udaberrian izaten da, eta lore bakoitzetik kapsula izaten den fruitua hazten da. Ezaugarriak Buruko minerako, digestio hanturetarako, bota ketarako, asmarako, eztulerako eta katarrorako. Erabilerak Buruko minerako eta digestio hanturetarako: hartu ostargi belarraren hogeita bost gramo sustrai, eta azala kendu ondoren, litro erdi uretan ipini. Astebetean uretan eduki. Astea igarotakoan iraga zi, nork bere gustura azukreztatu, eta egunero kikarakada bat edan. Botaketarako: bota berrogeita hamar gramo sustrai litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Edaria hozten utzi, iragazi eta egunero hiru kikarakada edan. Asmarako, eztulerako e ta katarrorako: ipini hogeita bost gramo sustrai litro erdi uretan eta hamar minututan irakiten eduki. Irakinaldia igarotakoan, edaria hozten utzi eta iragazi. Eztiaz gozatu, eta egunero hiru kikarakada edan. Zati erabilgarriak Sustraiak. Patata Solanum tuberosum Patata urtebeteko bizia duen landare belarkara bizkorra da. Bata bestearen aurka hazi eta desberdinak izaten diren hostoak, nerbiotsuak eta orlegiak izaten dira. Patataren fruitua haziz beteriko baia biribila izaten da. Landare honen sustraietatik patata i zenez ezagunak diren tuberkulu handiak hazten dira. Tuberkuluak haragitsuak (3) eta itxura desberdinekoak izaten dira. Patata jakiaren kolorea kanpotik marroia edo hori orlegixka izaten da, eta barrutik horixka edo zurixka. Ezaugarriak Bihotzerrerako, ur daileko ultzeretarako, erreduretarako, puntadun gauzak irentsi direnerako eta pikorretarako. Erabilerak Bihotzerrerako eta urdaileko ultzeretarako: garbitu patata batzuk eta zukutu. Zukua eztiaz gozatu eta irabiatu. Eguerdiko otorduaren aurretik, koilara kada bi zuku edan. Erreduretarako: moztu patata bat eta ipini erreduraren gainean, txaplata gisa. Komenigarria izaten da egunean hainbat aldiz egitea. Puntadun gauzak irentsi direnerako: irentsitako puntadun objektua digestio hoditik minik eta kalterik egin gabe igaro dadin, patata purea jatea erremedio bikaina izaten da. Behar den beste aldiz jan behar da. Pikorretarako: patata bat uretan irakiten eduki ondoren, zati bat pikorraren gainean txaplata erara ipini. Txaplata egunean hiru aldiz egin, eta hamar m inututan jarrita eduki. Zati erabilgarriak Tuberkuluak. Pentsamendua Viola sp. Urtebeteko bizia duen landare honek zurtoin tentea izaten du. Hostoak sakabanatuta hazten dira, eta obalatuak eta lantza itxurakoak izaten dira. Loreak txikiak izan ohi dira, eta bioleta, zuri, urdin edota hori kolorekoak. Loreetatik irteten diren fruituak kapsulak izaten dira. Ezaugarriak Erreumarako, sukarra jaisteko eta ultzeretarako. Erabilerak Erreumarako: bota hamar gramo lore litro laurden uretara, eta lore ak gau osoan uretan eduki. Likidoari goizean ehun zentilitro esne azukreztatu nahasi. Bi likidoak nahasi direnean, hamar minututan irakiten eduki. Irakinaldia amaitutakoan iragazi, eta egunero, barautan, kikarakada bat edan, hiru astez jarraian. Sukarra ja isteko: bota kilo erdi azukre eta hogeita bost gramo landare lehor litro bat uretara, eta ordu erdiz irakiten eduki. Likidotik egunean hiru edo lau kikarakada edan. Ultzeretarako: lore eta hosto batzuk birrindu ondoren, birrinketari esne hotza bota, ore ar ina lortu arte. Orea ultzerak diren lekuetan zabaldu, txaplata erara. Txaplata orduro aldatu. Zati erabilgarriak Sustraiak, hostoak eta loreak. Perrexila Petroselinum crispum Perrexila sustrai txikiduna izaten den landare bizkorra da. Sustraia, ad arkatua izan daitekeena, zurihorixka izaten da. Perrexilaren zurtoina ere adarkatua izaten da eta metro bat luze izan daiteke. Hostoak orlegi ilunak eta horzdunak izaten dira, eta hiru ataletan banaturik egoten dira. Perrexilaren lorea zuria izaten da. Ezaugarriak Ikterizia rako, giltzurrunetako kolikoetarako, zaurietarako, txizaren erretentziorako eta emalegerako. Erabilerak Ikterizia rako eta giltzurrunetako kolikoetarako: bota litro bat uretara, hogeita hamar gramo perrexil sustrai, eta beste hogeita hamar gramo perrexil heze, eta ordu laurdenean irakiten eduki. Iragazi, eztiaz gozatu, eta egunean hiru kikarakada edan. Zaurietarako: z atitu koilara bete perrexil hosto eta zurtoin, eta nahasi koilara bete ozpinekin. Nahasketa mihise batean jarri eta zauriaren gainean ipini. Txizaren erretentziorako: bota hamabost gramo perrexil sustrai irakiten den litro bat uretara, eta gau osoan beratz en eduki. Goizean beratze edaria iragazi eta egunean bi aldiz edan, bazkariaren eta afariaren ostean. Emalegerako: bota hamabost gramo hazi kikara bete ur irakinera, eta hiru edo lau minututan kikara estalita eduki ondoren, iragazi. Azukreztatu, eta egunea n hiru infusio edan. Zati erabilgarriak Sustraiak, zurtoinak, hostoak eta haziak. Perrexil hezea Apium graveolens Belar landare hau normalean toki urtsu eta hezeetan hazten da. Perrexil hezearen sustraiak zunzdunak, orlegiak eta gogorrak izaten dir a. Landare honi zurtoina bigarren urtearen hasieran hazten zaio, eta hutsa eta adartsua izaten da. Hostoak txikiak eta orlegi ilun distiratsuak izaten dira, eta leku berean ezker eskuin txandaka hazten dira. Loreak ginbailak osatuz hazten dira, eta txikiak , lurrin handikoak eta zuri horixkak izaten dira. Belar landare honen fruitua txikia, biribila eta usaintsua izaten da. Ezaugarriak Diuretikoa, erreumarako, hezuerirako eta edertasunerako. Erabilerak Diuretikoa: belar landare hau diuretiko gisa erabiltzeko, honako hau egiten da: egosi berrogei gramo sustrai, litro bat uretan, lau edo bost minututan. Iragazi eta nork bere gustura azukreztatu ondoren, egunean zehar lau edo bost aldiz, kikarakadaka bat edan. Erreumarako et a hezuerirako: diuretiko gisa erabiltzeko egindako edari bera erabiltzen da; baina, honako honetan, hamar minutuko egosketa egin eta egunero hiru kikarakada edan. Edertasunerako: edertzaile gisa erabiltzeko, zehazki buru azaleko zahia kentzeko, era honetak o egosketa egiten da: perrexil hezearen zurtoin batzuk uretan egosi. Epeltzen utzi, iragazi eta likidoarekin ilea garbitu. Egosketari urki eta lapa belar hosto batzuk gehitzen bazaizkio, askoz ere eraginkorragoa izango da. Ilea garbitu ondoren, xanpua, ur asko erabiliz kendu, zahia desagertu arte. Zati erabilgarriak Sustraiak, hostoak eta fruituak. Pikondoa Ficus carica Pikondoa esne itxurako izerdia duen zuhaitza da. Zuhaitz honek ez du garaiera handirik izaten, baina adaburu oso zabala izaten du. E nborra lodia, oso adartsua eta gris kolorekoa izaten da. Hostoak leku berean ezker eskuin txandaka hazten dira, eta latzak, palmondo itxurakoak eta latex askokoak izaten dira. Pikondoak ematen dituen loreak txikiak izaten dira, eta loraldia udaberri eta ud azkena artean izaten da. Ezaugarriak Garatxoetarako , idorrerirako, bronkitiserako, eztarriko hanturetarako eta katarrorako. Erabilerak Garatxoetarako: pikuaren, hostoaren edo adarraren latexa garatxoari zuzenean eman. Latexa garatxoa bigundu arte eman. Idorrerirako: bota berrogeita hamar gramo piku lehor litro erdi uretara eta ordu laurdenean irakiten eduki. Irakinaldia amaitutakoan, edaria gau osoan beratzen eduki, eta goizean likidoa edan eta pikuak jan. Bronkitiserako, eztarriko hanturetarako et a katarrorako: zatitu hamabost piku lehor eta bota berrehun gramo esnetara. Ezti apur bat gehitu eta bost minututan irakiten eduki. Hori egindakoan iragazi, eta lortuko den likido beroarekin, egunean hiru aldiz ahoa garbitu. Zati erabilgarriak Fruituak e ta latexa. San joan iratzea Osmunda regalis Iratzea sustrai askoko eta bolumen handiko landarea izaten da. Landare honen zurtoina bi metro garai izatera hel daiteke, eta zurtoinak beherantz bigunki makurtuta egoten dira. Gehiago hazten ez denean, ira tzeari puntan buru horiak hazten zaizkio. Hosto ugalkorrak diren buruek, dagokien unean zabaldu eta haziak botatzen dituzte. Landare honek ez dauka lorerik, eta udaberrian hazten da. Ezaugarriak Erreumarako, herniarako eta errakitismoaren aurka. Erabilerak Erreumarako eta hernietarako: bota berrogeita hamar gramo sustrai litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Likidoan konpresak busti, eta konpresa horiek eragin beharreko lekuan ipini. Errakitismoaren aurka: aurreko kasuan egindako gauza bera egin; baina, honako honetan, edaria iragazi eta azukreztatu ondoren, egunero bi kikarakada edan. Zati erabilgarriak Sustraiak. Sasia Tribulus terrestris Sasia, adarrak (1) lurrean zehar izaten dituen eta hirurogeita hamabost zentimetro luze baino handiago izan daitekeen landare belarkara (2) da. Adarrek bost eta bederatzi hostotxo artean izan ditzakete, eta hostotxo horiek bata bestearen aurrean hazten dir a. Sasiak udan egiten du loraldia, eta ateratzen zaizkion lore txiki txikiak horiak izaten dira. Fruitua lehorra izaten da, eta heltzen denean, fruituari barruan bost fruitu txiki hazt en zaizkio. Landare hau bide bazterretan edo landatu gabeko landetan oso erraz ikus daiteke. Ezaugarriak Lehorgarria, bizkorgarria, ahoko zaurietarako, hortzoiak indartzeko eta pikorretarako. Erabilerak Lehorgarria eta bizkorgarria: bota hamabost gramo fruitu litro bat uretara eta bost minutuko egosketa egin. Egosketa egin dakoan iragazi, eta nork bere gustura azukreztatu ondoren, egunean zehar hiru kikarakada edan. Ahoko zaurietarako eta hortzoiak indartzeko: bota hogei gramo fruitu litro bat uretara eta bost minutuko egosketa egin. Iragazi eta likidoarekin gargarak egin. Pikorretarako: sasiaren zurtoinak eta hostoak birrindu eta zukutu ondoren, zukua pikorretan eman. Zati erabilgarriak Fruituak, zurtoinak eta hostoak. Tipula Allium cepa Baratze landarea den tipulak erraboila lurpean izaten du, eta handia, obalatua eta usain minekoa izaten da. Erraboila hainbat geruzaz osatua egoten da, eta geruzak, ia gardena den mintz mehe batekin inguratu rik izaten dira. Landare honi erraboilaren azpialdetik, eta zirkulu txikitik, sustrai txikitxoak irteten zaizkio. Tipularen hostoak, luzeak, zilindro itxurakoak eta barrutik hutsak izaten direnak, oso arrunta da berrogeita hamar zentimetro luze izatera hel tzea. Tipulak, uda aldera, zurtoin luze bat sortzen du eta zurtoinaren puntan, haziz beteriko buru gorria irteten zaio. Buru gorriak loresorta itxura hartzen du, eta lore txiki eta zuri orlegixkak izaten ditu. Lore sortako loreak lehortu eta hazi bihurtze n direnean, gorde egiten dira, hurrengo urteko tipulak ereiteko. Ezaugarriak Intsektuen ziztadetarako, maskurretarako, garatxoetarako, ahots galtzeetarako, laringitiserako, ilea erortzea galarazteko, griperako, eztulerako, bihotzerako, hipotentsiorako, b eherakorako, erreumarako, hipertentsiorako, anemiarako eta hezuerirako. Erabilerak Intsektuen ziztadetarako, maskurretarako eta garatxoetarako: tipula bat zukutu ondoren, zuku apurtxo batekin eragin beharreko lekua igurtzi. Intsektuen ziztadetarako, nahi koa izaten da egunean lau edo bost aldiz ematea. Maskurretarako eta garatxoetarako, bestalde, zukuarekin gauez igurtzi maskurrak eta garatxoak, eta gau osoa eraginpean eduki. Hilabete osoan jarraitu ematen. Ahots galtzeetarako eta laringitiserako: kasu hauetarako, era honetako xarabea erabiltzen da: tipula erdiaren zukuari, limoi baten zukua eta bi koilarakada ezti nahasi. Xarabea maria bainuan eduki hamabost minututan. Hiru orduro hiru koilarakada edan. Komenigarr ia izaten da, xarabea hartu baino lehen, ezkaia uraz gargarak egitea. Ilea erortzea galarazteko: kasu honetarako, bai eta buru azaleko azkuretarako ere, ona izaten da tipula zukuari limoi tanta batzuk nahasi eta zuzenean ematea. Griperako eta eztulerako: b i tipula gau osoan litro erdi uretan eduki ondoren, goizean iragazi. Bazkariaren aurretik, eta gauean oheratu baino lehen, likido horren basokada bati limoi erdiaren zukua nahasi eta edan. Bihotzerako eta hipotentsiorako: zatitu tipula bat, bota litro laur den uretara eta hamabi orduz uretan eduki. Iragazi, uretan egon diren tipula zatiak zukutu, eta barautan edan. Beherakorako: bota eskukada bete tipula azal litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Egunero eta bi egunez jarraian, litro erdi eda ri edan. Erreumarako: kasu honetarako honako hau egin: zatitu hiru tipula eta irakiten eduki litro bat uretan, hogei minututan. Iragazi, eta ohera joan baino lehen basotxokada bat edan, eta beste basotxokada bat ohetik jaikitzean. Erreumarako, hipertentsio rako eta anemiarako: 60 graduko litro bat alkoholetan kilo bat tipula fresko hamar egunez eduki. Hamar egunak igarotzean, edaria iragazi, eta lortuko den edaritik, egunean koilara txiki bete edan. Hezuerirako: litro bat esnetan tipula zatitu bat zortzi ord utan eduki. Iragazi, azukreaz gozatu eta egunero hiru kikarakada edan. Zati erabilgarriak Erraboila. Txarpoila Carum carvi Txarpoila berrogeita hamar zentimetro garai izatera hel daitekeen landare belarkara da. Landare honen sustraia, arbi itxurakoa izaten dena, kanpotik okrea eta barrutik zurixka izaten da. Arbi itxurako sustraitik zurtoin nagusia, eta hain indartsuak ez diren beste zurtoin txikiago batzuk ere irteten dira. Zurtoinak usain ona ematen du, eta zap orea perrexil hezearen antzekoa izaten du. Txarpoilak hosto gutxi izaten du, eta hosto horiek luzeak eta orlegi argiak izaten dira. Landare belarkara honen loreak, udaberriko loraldikoak, zuriak eta bost lore hostokoak izaten dira. Landare honek ematen due n fruitua, makurtuta egoten diren zilindro itxurako bi akeniok osatzen dute. Fruituak, bost saihetsen itxura hartzen dutenak, heltzen direnean banandu egiten dira. Landare honen usaina eta zaporea atsegina eta bere berea izaten da, eta nagusiki mendietako larre hezeetan hazten da. Ezaugarriak Emalegerako, hesteetarako, kolikoetarako, ernagarria, bizkorgarria, diuretikoa, gosegarria, urdailerako eta hemorroideetarako . Erabilerak Emalegerako eta hesteetarako: hesteetako gaitzetarako, haize minak kentzeko, eta emalege mingarrietarako, honako era honetara erabiltzen da: bota koilara txiki bete hazi kikara bete ur irakinera eta infusioa egin. Iragazi, likidoa nork bere gustura gozatu, eta apurtx o bat epeltzen denean edan. Kolikoetarako: haize min kolikoetarako eta hesteetako hanturetarako, bota hamar gramo hazi litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi, gozatu eta egunean hiru kikarakada edan. Ernagarria, bizkorgarria eta diu retikoa: kasu hauetarako, gomendagarria da honako infusio hau egitea: bota bost gramo lore lehor irakiten den litro bat uretara eta infusioa egin. Infusio litro hori egunean hiru aldiz edan. Gosegarria eta urdailerako: gosegarri, ernagarri eta urdailerako, honako beratzea egin: bota berrogei gramo txarpoil eta berrehun gramo azukre 50 graduko litro bat alkoholetara, eta hamar eguneko beratzea egiten eduki, leku ilunean. Beratzea egina dagoenean iragazi, eta likidoa kristalezko botila batean gorde. Kasu haue tarako gomendagarria da, bazkal aurretik, ur baso txiki bati beratze edariko hamar tanta botatzea eta edatea. Hemorroide etarako: zatitu lau gramo landare, bota litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi eta hoztu denean, kotoi apur bat l ikidoan busti eta hemorroide etan eman. Zati erabilgarriak Haziak, loreak eta fruituak. Txauruztea Phasalis alkekengi Txauruztea urte askotako bizia izaten duen landare belarkara da. Sustraiak urtadar berriak ematen ditu urtero urtero, udaberrian, eta metro bat garai izatera hel daitezke. Landare honen sustraia, lurrean zehar hazten dena, luzea izaten da, eta behealdetik sustrai tx ikitxoak ematen ditu. Zurtoina tentea, gogorra eta orlegi gorrixka izaten da. Zurtoinak neguan usteldu egiten dira, eta udaberrian leku beretik berriro hazten dira. Hostoak peziolatuak, obalatuak, zorrotzak, handiak eta itxura irregularrekoak izaten dira, eta leku berean ezker eskuin txandaka hazten dira. Ertz ondulatuak eta zorrotzak izaten ditu. Hostoaren kolorea orlegi argia izaten da. Hostoak zurtoinean zehar bikoteak eginez elkartzen dira. Txauruztearen lore zuriak bakartiak eta kandudunak izaten dira, eta hostoxken elkarguneetan zintzilikaturik hazten dira. Landare belarkara honen fruitua, piper garden baten itxurakoa, laranja edo gorrixka izaten da. Txauruztea kare lurretan, mahastietan eta lur epeletan hazten da. Landare honek ekaina eta uztaila bita rtean egiten du loraldia. Ezaugarriak Giltzurrunetako gaitzetarako, txizaren erretentziorako, artritiserako, maskuriko, gibeleko eta barrabiletako hanturetarako, gernu bideetako hanturetarako, giltzurrunetako eta gibeleko gaitzetarako, odola garbitzeko, sukarra jaisteko, hezuerirako eta erreumarako. Erabilerak Giltzurrunetako gaitzetarako, txizaren erretentziorako eta artritiserako: kasu hauetarako, herri kulturan honako erremedio hau aurkitu da: ipini landare honen fruitu eskukada bat litro erdi orujotan, eta hamar eguneko beratzea egiten eduki. Beratzea egindakoan, iragazi eta likidoa kristalezko botila batean gorde. Beratze edaritik kopatxo bat edan egunero. Maskuriko, gibeleko eta barrabiletako hanturetarako: kasu hauetarako, honako infus ioa egin: bota bost gramo hosto lehor irakiten den litro bat uretara, eta infusioa egin. Iragazi eta nork bere gustura gozatuta, egunean bi basotxokada edan. Gernu bideetako hanturetarako eta giltzurrunetako zein gibeleko gaitzetarako: kasu hauetarako hona ko infusioa egin: bota hogei edo hogeita hamar gramo fruitu irakiten den litro bat uretara, eta hiru edo lau minututan bare eduki. Infusioa azukreztatuta edan, egunean hiru aldiz eta gaitza joan arte. Odola garbitzeko: odola garbitzeko, ipini bost gramo ba ia lehor litro bat uretan, eta infusioa egin. Beste erremedio bat, honako hau: bota hogeita hamar gramo fruitu litro bat uretara eta bost minututan irakiten eduki. Iragazi, azukreztatu eta gosariaren aurretik basotxokada bat edan. Sukarra jaisteko: sukarra jaisteko, lau edo bost gramo fruitu hauts ur apur batean nahasita edan. Hezuerirako eta erreumarako: fruitu heldu eta freskoekin konpota egin. Konpota gordina edo egosia izan daiteke, eta egunero hogei gramo inguru jan. Zati erabilgarriak Hostoak, zurto inak, baiak eta fruituak. Txikoria Cichorium intybus Txikoriaren sustraia luzea eta hatz baten lodierakoa izaten da. Sustraiaren kanpoko kolorea arrea eta barrukoa zurixka izaten da. Zurtoina oso adaxkatsua, zilindro itxurakoa eta gogorra izaten da, eta hirurogeita hamar zentimetro garai izatera hel daiteke. Landare honi txandaka hasten zaizkio hostoak: behealdean luzeak eta muxarratuak, eta goialdean txikiak eta luzangak. Loreak, kolore urdin oso politekoak, goizeko seiak inguruan zabaldu, eta eguerdia baino lehenago zarratzen direnak, taldeak eginez hazten dira, eta adaxka batzuen gainean, edo zurtoinen eta hostoen elka rguneetan hazten dira. Txikoriaren fruitua oso txikia izaten da, bi milimetrokoa gutxi gorabehera, eta horrexegatik ezin dira haizearen eraginez airean joan. Arruntena da landa lehorretan, kar e eta buztin lurretan, landatu gabeko lurretan, bide bazterretan edo mendi epeletan berez erneta aurkitzea. Landare honek ekaina eta abuztua bitartean egiten du loraldia. Ezaugarriak Garbitzailea, diuretikoa, hanturetarako, gibelerako, idorrerirako eta h epatitiserako. Erabilerak Garbitzailea, diuretikoa eta hanturetarako: zatitu hogeita hamar gramo landare, bota litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi, nork bere gustura azukreztatu, eta otorduak baino lehenago kikara bete edan. Gibelerako eta idorrerirako: ka su hauetarako, landare hau infusio erara erabiltzen da. Horretarako: bota hosto, lore eta hazi batzuk irakiten den baso bete uretara, apurtxo bat epeldu arte itxaron, eta azukreztatuta edan. Hepatitiserako: kasu honetarako, birrindu sustrai lehor eta errea , eta bota berrogeita hamar gramo litro bat uretara. Kafea prestatzeko eran egin. Egunero kikarakada bi edan. Zati erabilgarriak Hosto lehor eta zatituak, eta, batik bat, sustraiak. Txikoria belarra Taraxacum officinale Txikoria belarra, sustrai oso txikidun landarea da. Landare honen zurtoinak hamabost zentimetro inguru izaten ditu, eta zurtoina edo hostoak mozten badira, egindako ebakiduratik izerdi esnea ateratzen da. Hostoak orlegiak eta horzdunak izaten dira. Loreak, kolore hori politekoak izaten dira, eta landare osoarekin parekatzen badira, duten tamainagatik, izaera berezikoak direla esan daiteke. Ezaugarriak Idorrerirako , gibelerako bizkorgarria eta bizigarria , hepatitiserako, hemorroide etarako, diabetesera ko, u rdaileko makaltasunerako , eta gibeleko kalkuluetarako. Erabilerak Idorrerirako eta gibelerako bizkorgarri eta bizigarria: bota berrogeita hamar gramo sustrai litro bat uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi, azukreztatu eta egunean hiru kika rakada edan, zenbait egunetan. Hepatitiserako: litro bat uretan, berrogeita hamar gramo txikoria belar, hogei gramo erregaliz sustrai, eta hamar gramo alka belarraren sustrai irakiten eduki, ordu betez. Iragazi, azukreztatu eta egunean bi kikarakada edan, bata goizez eta bestea arratsaldez. Hemorroide etarako, diabeteserako, urdaileko makaltasunerako eta gibeleko kalkuluetarako: bota hogei gramo hosto lehor laurehun zentilitro uretara, eta hamabi minututan edaria egosten eduki. Hori egin ondoren, eta edaria iragazi aurretik, hogei minutu ingurutan beratzen eduki. Eguneko hiru otorduak egin eta handik ordu betera, kikarakada bat edan. Zati erabilgarriak Sustraiak eta hostoak. Txilarra Erica sp. Txilarra zurtoin herrestaria duen zuhaixka da. Zuhaixka honi, tenteak izaten diren adarrak, zurtoin herrestaritik hazten zaizkio. Hostoak, lantza itxurakoak, bata bestearen gainean gainjarri eta lau ilara eginez hazten direnak, adarretatik irteten dira. Loreak, lila kolorekoak izaten diren ak, adar bukaeretan loresorta luzeak eginez hazten dira. Ezaugarriak Diuretikoa, txizaren infekziorako, zistitiserako, loeza dagoenerako, erreumarako, oreztak, herpesak eta azaleko narritadurak baretzeko. Erabilerak Diuretikoa: bota eskukada bat lore litro bat uretara eta hamabost minututan irakiten eduki. Iragazi eta egunean zehar basotxokadak edan. Txizaren infekziorako eta zistitiserako: bota eskukada bat lore litro bat uretara eta bost minututan irakiten eduki. Ir agazi, azukreztatu eta egunero hiru basotxokada edan. Loeza dagoenerako: bota koilarakada bat lore litro laurden uretara eta bost minututan irakiten eduki. Iragazi, eztiaz gozatu eta gauean, oheratu baino lehen, basokada bat edan. Erreumarako: kasu honetar ako, ur bainuak hartzea izaten da hoberena. Ur bainua hartu baino lehen, zatitu lau eskukada landare eta bota bainera bete ur berotara. Oreztak, herpesak eta azaleko narritadurak baretzeko: bota eskukada handi bat lore litro bat uretara eta bi orduz beratz en eduki. Loreekin eragin beharreko azala igurtzi. Zati erabilgarriak Loreak eta hostoak. Txinurri belarra Chenepodium ambrosioides Txinurri belarra Mexikon sortua den eta urtebeteko bizia duen landare belarkara da. Zurtoin arteza edo zuzena izaten du, eta zurtoinaren oina iletsu a, gorrixka, eta oso adaxkatsua izaten da. Landare honek hosto zabalak eta horzdunak izaten ditu, eta orlegixkak izaten diren loreek sepalo txiki txikiak izaten dituzte. Hazi txiki, distiratsu eta marroia izaten den fruituak, lurrin berezia izaten du. Landare belarkara honek udan edo udazkenean egiten du loraldia. Ezaugarriak Urdaileko gaitzetarako, zorne zorroetarako , ultzeretarako eta erlakaiztenetarako . Erabilerak Urdaileko gaitzetarako: urdaileko gaitzetarako, honako infusio hau edatea gomendatzen da, bero eta egin berri dagoenean. Kikara bete ur irakinetara lore batzuk botaz egin infusioa. Zorne zorroetarako, ultzeretarako eta erlakaiztenetarako: kasu hauetarako, hosto fresko birrinduak eragin beh arreko lekuan igurtzi. Zati erabilgarriak Loreak eta hostoak. Txori kardua Cnicus benedictus Txori kardua urtebeteko bizia duen landarea da. Landare honen itxura eta izaera dela eta, oso erraz desberdintzen da beste edozein landaretatik. Berrogeit a hamar zentimetro garai izan daitekeen landare honen zurtoina biloz betea eta tentea izaten da. Hostoak luzeak, iletsu ak eta orlegi zurixkak izaten dira. Loreak lore buru bioletak eginez hazten dira, ugari izaten dira eta arantzaz inguraturik egoten dira. Landare honen loraldia udaberri amaieran eta uda osoan izaten da. Txori karduak ematen duen usaina ez da oso atsegina izaten; hala ere, lehortzen denean, usaina galdu egiten du. Landare hau landu gabeko landa eta larreetan aurkitzea izaten da ohikoena. Ezaugarriak Sukarra jaisteko, diuretikoa, digestio laguntzailea eta gosegarria. Erabilerak Sukarra jaisteko eta diuretikoa: kasu hauetarako, bota zortzi gramo txori kardu lehor berrehun eta berrogeita hamar zentilitro uretara eta hogeita bost minututan irakiten eduki. Iragazi, azukreztatu edo eztiaz gozatu, eta egunean zehar bi aldiz edan. Digestio laguntzailea eta gosegarria: bota bost gramo lore baso bete uretara et a gau osoan beratzen eduki. Hurrengo egunean, bazkal aurretik edo digestio gaitzak direla sentitzen den bakoitzean, kikarakada bat edan. Gosegarria: gosegarri bezala erabiltzeko, honako ardoa egin: birrindu hirurogei gramo landare lehor eta bota litro laur den ardo zuri arruntera. Edaria toki ilunetan bi egunez beratzen eduki. Likidotik, bazkari aurretik kopatxo bat edan. Zati erabilgarriak Zurtoinak, hostoak eta loreak. Txortaloa Mentha pulegium Txortaloa urtebeteko bizia duen landare bizikorra da. Landare honen zurtoinak laburrak, adaxkatsuak eta iletsu ak izaten dira. Eta hostoak txikiak, kolorgeak eta iletsu ak. Txortaloren loreak kolore urdin argikoak izaten dira, eta udaberrian izaten du loraldia. Ezaugarriak Buruko minerako, hesteetako zizareet arako eta digestio laguntzailea. Erabilerak Buruko minerako: buruko minerako honako infusio hau egin: bota hogeita bost gramo lore eta hosto lehor irakiten den litro bat uretara eta infusioa egin. Iragazi, azukreztatu eta kikara bete edan. Hesteetako zizareetarako: bota hogeita bost gramo lore lehor irakiten den litro bat uretara, eta hiru edo lau minututan geldi utzi. Ondoren, iragazi, azukreztatu eta egune an bi kikarakada edan. Digestio laguntzailea: bota hogei gramo lore irakiten den litro bat uretara, eta hiru edo lau minututan ontzia estalita eduki, infusioa egiten. Iragazi, azukreaz gozatu, eta eguerdiko bazkariaren ostean, kikaratxo bete edan. Zati er abilgarriak Loreak eta hostoak. Uraza Lactuca sativa Uraza zurtoin lodia izaten duen landare belarkara da. Landare belarkara honen hostoak handiak, samurrak eta orlegiak edo orlegi moreak izaten dira, eta bata bestearen gainean hazten dira, kukulua eginez. Loreak horiak izaten dira, eta lore buruak (5) eginez sortzen dira. Landare honen fruitua grisa izaten da, eta fruituak hazi bakar bat izaten du. Ezaugarriak Eztulerako, loeza dagoenerako eta hanturetarako . Erabilerak Eztulerako: bota berrogeita hamar gramo uraza hosto berrehun eta berrogeita hamar zentilitro uretara, eta hamar minututan irakiten eduki. Irakinaldia amaitutakoan, hirurogeita hamar gramo ezti nahasi, eta likidoa epeltzen denean iragazi. Egun ean hiru kikarakada edan. Loeza dagoenerako: bota uraza erdi hirurehun zentilitro uretara, eta ordu laurdenean irakiten eduki. Irakinaldia amaitutakoan, eta iragazi aurretik, edaria hozten utzi. Likidoa nork bere gustura azukreztatu, eta gauero, oheratu baino ordu erdi lehenago, basokada bat edan. Hanturetarako: oliba oliotan, uraza hosto batzuk minutu pare batean irakiten eduki. Hostoak, txaplata erara, hanturaren gainean ipini. Zati erabilgarriak Hostoak. Urberroa Nasturtium officinale Urberroa urte osoko landare belarkara da, eta ibai ertzetan aurkitzea izaten da arruntena. Itxuraz herrestarien taldekoa da. La ndare belarkara honek zurtoinaren goialdea tentea izaten du. Biribila eta haragitsua izaten den zurtoinaren goialdeak begiak izaten ditu, eta begiei sustrai txikitxoak irteten zaizkie. Hostoak haragitsuak eta orlegi ilunak izaten dira. Loreak txikiak eta z uriak izan ohi dira, eta loresortak eginez hazten dira. Landare belarkara honek maiatza eta iraila bitartean egiten du loraldia. Ezaugarriak Hesteetako zizareetarako , eskorbutuaren aurka, bronkitiserako eta edertasunerako. Erabilerak Hesteetako zizare etarako: kasu honetarako, ur berroaren zukua edan, eta hostoak entsaladan jan. Era honetara erabilita, sabel garbitzailea ere izango da. Eskorbutuaren aurka: gaitz hau sendatzeko, bota eskukada bete ur berro hosto litro bat uretara, eta hiru minututan irakiten eduki. Iragazi, eta likidoari limoi, laranja edo tomate baten zukua nahasi. Egunean zehar bi aldiz edan. Bronkitiserako: kasu honetarako, lapiko batera baso bat esne eta baso bat ur berro zuku bota , eta bi minututan irakiten eduki. Prestatutako edaritik egunero basotxokada bete edan. Edertasunerako: landare honen zukua oso gomendagarria da ilearen erortzea gelditzeko eta azala desinfektatzeko. Zati erabilgarriak Zurtoinak, loreak eta hostoak. Urkia Betuta sp. Urkia gure lurretan oso ezaguna den zuhaitza da. Zuhaitz hau, edozein erako lurretara ondo egokitzen da, eta berrogeita bost metro garai izatera hel daiteke. Hosto erorkorrak izaten dituen urkiak udaberrian egiten du loraldia, eta udaber rian irteten diren loreak, zintzilikaturiko infloreszentziak izaten dira. Infloreszentziei hegodun akenioak ateratzen zaizkie. Urkiari ernamuinak ateratzen zaizkio adarretako adaxken amaieran. Ezaugarriak Hidropesiarako, artritiserako, odola garbitzeko e ta kosmetiko gisa erabiltzeko. Erabilerak Hidropesiarako: ur erretentzioen gaitza sendatzeko hostoak eta ernamuinak erabiltzen dira. Horretarako erabilerarik errazena honako hau da: bota hirurogeita hamabost gramo hosto eta ernamuin litro bat uretara eta bost minututan irakiten eduki. Egunean bi basokada edan, bata goizean eta bestea arratsaldean. Artritiserako eta odola garbitzeko: artritisa zaintzeko, azido urikoa jaisteko, odola garbitzeko eta, ondorioz, azaleko gaixotasunak sendatzeko, bai eta artikul azioetako hanturak sendatzeko ere, aurreko kasuan egindako gauza bera egin. Gaixotasun hauetarako, baina, egunean bi basokada edan beharrean hiru edan behar dira. Kosmetiko gisa erabiltzeko: zuhaitz honen hostoak, buru azaleko zahia eta tindaturiko ilearen kolorea kentzeko erabiltzen dira. Zati erabilgarriak Hostoak, ernamuinak eta azala, guztiak lehortuak eta zatituak. Usubelarra Agrimonia eupatoria Usubelarra arrosen familiako landare belarkara bizkorra da. Udaberriro bere ond otik berriro hazten da. Landare honen hostoak, hainbat zatitan bananduak egoten diren horzdun itxurako orlegi ilunak izaten direnak, zurtoinaren behealdean hazten dira. Loreak hori kolorekoak eta txikiak izaten dira, eta zurtoinaren goialdean hazi ohi dira . Buru itxuran hazten dira, eta oso usain onekoak izaten dira. Usubelarrak haz dadin inguru epelak behar izaten ditu, eta baso eta belartzetan maiz ikusten dira. Landare belarkara honen loraldia maiatzetik aurrera izaten da. Ezaugarriak Amigdalitiserako , hanturetarako, beherakorako, txizari ezin eustea dagoenerako, anginetarako, ahoko eta eztarriko zaurietarako, zaurietarako eta zauri ultzeratuetarako. Erabilerak Amigdalitiserako eta hanturetarako: eztarriko hanturetarako eta amigdalitiserako, hostoen infusioarekin gargarak egiten dira. Beherakorako eta txizari ezin eustea dagoenerako: beherakorako eta txizari ezin eustea dagoenerako, honako hau egiten da: bota hogeita hamar gramo hosto eta berrogeita hamar gramo zurtoin litro bat uretara, eta bost minututan irakiten eduki. Irakinaldia amaitutakoan iragazi, nork bere gustura azukreztatu, eta egunean bi kikarakada edan. Anginetarako eta ahoko eta eztarriko zaurietarako: anginetarako eta ahoko eta eztarriko zaurietarako honako hau egin: jarri ehun gramo hosto lehor litro bat uretan, eta irakiten eduki berrehun eta berrogeita hamar zentilitro ur gelditu arte. Hori egindakoan, iragazi eta likidoari bost gramo arros a eztia gehitu. Likidoarekin egunean bi aldiz gargarak egin. Zaurietarako eta zauri ultzeratuetarako: honelako azaleko kasuetarako, honako hau egiten da: irakiten eduki berrehun gramo hosto lehor litro bat ardo beltzean, bost minututan. Likidoa ordubetez beratzen eduki. Beratzea amaitutakoan, likidoan konpresak bust i eta eragin beharreko lekuan ipini. Zati erabilgarriak Loreak, hostoak eta zurtoina. Zainbelarra Plantago maior Zainbelarra ondotik hazten den landare belarkara da. Urtero ondotik handiak, orlegiak eta kalaren itxurakoak izaten diren hostoak hazt en dira. Zain belarrak udaberrian egiten du loraldia, eta garai horretan hamabost zentimetro inguruko buru luzangak eta lore orlegi edo gorriak hazten dira. Landare honen fruituak hainbat hazi ematen ditu. Ezaugarriak Bronkitiserako, eztulerako, katarror ako, lehorgarria, orbaintzailea eta ziztadetarako. Erabilerak Bronkitiserako, eztulerako eta katarrorako: zatitu pare bat hosto lehor, ipini ontzi batean eta ontzira irakiten den berrehun eta berrogeita hamar zentilitro ur bota. Ontzia mihise batekin est ali, eta ordu laurdenean estalita eduki. Iragazi, eztiaz gozatu eta egunean hiru aldiz kikarakada bat edan, otorduen aurretik. Lehorgarria: irakiten eduki berrogeita hamar gramo hosto litro bat uretan, hiru edo lau minututan. Iragazi, nork bere gustura azu kreztatu eta egunean kikarakada bi edan. Orbaintzailea: hosto fresko batzuk hartu eta eragin beharreko zauriaren gainean ipini. Esandakoa egunean birritan egin. Ziztadetarako: hosto fresko batzuk hartu eta ziztada den tokia igurtzi. Zati erabilgarriak Hostoak. Zainzuri landarea Asparagus sp. Zainzuri landarea errizoma herrestaria oso garatua izaten duen landare bizkorra da. Landare honi, udaberrian, jangarriak izaten diren zurtoin biguneko ernamuinak eta lore buru orlegi moreak hazt en zaizkio. Zainzuri landareak, metro eta erdi luze izan daitekeen zurtoin adarkatua izaten du. Hostoak, orratz txiki eta orlegiak izaten direnak, taldeak osatuz hazten dira. Landare bizkor honen bakarka hazten diren loreak txikiak, kanpai itxurakoak eta z uriak izan ohi dira. Fruituak, zapore mingotsa izaten duten baia gorriak izaten dira. Zainzuri landarea udaberrian loratzen da eta gure lurraldean asko landatzen da. Ezugarriak Bihotz bizkorgarria. Erabilerak Bihotz bizkorgarria: bota hogeita hamar gra mo sustrai litro bat uretara eta hamabost minututan irakiten eduki. Iragazi, nork bere gustura azukreztatu eta egunero, eguerdiko jatorduaren aurretik, kikarakada bat edan. Zati erabilgarriak Sustraia, sendagai bezala. Zekalea Secale cereale Zekalea sustrai txikidun landarea da. Landare honek, hirurogeita hamabost zentimetro luze izan daitekeen zilindro luze, estu eta hutsa izaten den zurtoina izaten du. Zekaleari zurtoinetik hazten zaizkio luzeak, latzak eta lauak izan ohi diren hostoak. Zurt oinaren amaieran burua hazten zaio, eta buruak aleak ematen dituzten bi lore ematen ditu. Neguan ereiten den landare honek udaberri eta uda artean egiten du loraldia. Abereen elikadurarako duen garrantziagatik, zereal hau oso ezaguna da, eta gehienbat lur elkor, hotz eta euritsuetan ereiten da. Ezaugarriak Libragarria eta libratzea errazteko. Erabilerak Libragarria: libragarri gisa erabiltzeko, bota hamabost gramo ale litro erdi uretara eta hamar minututan irakiten eduki. Iragazi, epeltzen denean nork b ere gustura azukreztatu eta egunean bi kikarakada edan. Libratzea errazteko: gaitz honetarako gomendagarria da gosaritan normalean jaten ditugun elikagaien artean zekale ogia eztiarekin jatea, aste betez. Zati erabilgarriak Aleak. Zerba Beta vulgaris Zerba, elikadurarako jaki garrantzitsua denez, mundu osoan ezagutzen den landare belarkara (1) da. Hostoak, luzeak eta zabalak izaten diren hostoak, zurtoin (2) edo zerba orri mami (3) lodi eta zabaletik irteten dira. Ezaugarriak Emolientea, li bragarria, argaltzeko eta edertasunerako. Erabilerak Emolientea eta libragarria: kasu bi hauetarako, eta eraginkorra izan dadin, hosto freskoak gordinik jatea erremedio ona izaten da. Hosto freskoak era honetara jateko, edozein entsaladari hosto zatiak botatzea izaten da onena. Emolientea izateko: hanturak bigundu edo lasaitu nahi badira, birrindu tipula eta zerba hosto gordinak neurri berdinean, mortero batean. Birrinketako orea eragin beharreko lekuan ipini. Eragin bera lortzeko, zerbaren hosto egosiak txaplata erara ere erabiltzen dira. Argaltzeko: zerbak egosi eta hori bakarrik jatea oso erremedio ezaguna da. Esandakoari laguntzeko eta eragingarriagoa izan dadin, bota bi limoiren zukua baso bete uretara, eta, nahasi ondoren, edan. Azken likido hori goi zean barautan edatea gomendatzen da. Edertasunerako: landare hau freskagarria eta emolientea delako, edertasunerako ere erabiltzen da. Hiru hosto fresko hartu eta zati orlegia birrindu ondoren, birrinketa oreari almendra gozo olio apur bat nahasi. Orea hog ei minututan aurpegian emanda eduki. Zati erabilgarriak Hostoak eta zerba orri mamia. Ziapea Brassica juncea Ziapea, metro bat garai izatera hel daitekeen, eta urtebeteko bizia izan ohi duen landarea da. Landare honen behealdea iletsu a izaten da, eta zurtoina, oso lodia izaten ez dena, tentea eta bilorik gabea izaten da. Ziapearen hostoak peziolatuak izaten dira, eta burua eratuz hazten diren loreak txikiak, horiak, eta lau lore hostodunak izaten dira. Ezaugarriak Idorrerirako eta ziatikarako. Erabilerak Idorrerirako: birrindu hamabost gramo ziape hosto eta birrinketako orea baso bete urekin nahasi. Eguerdiko otorduen aurretik kikarakada bete edan. Ziatikarako: kasu honetarako honako hau egiten da: ehun gramo piku lehor, ehun gramo arto irin, eta hamabost gramo ziape 60 graduko berrehun zentilitro alkoholera bota. Edaria berrogeita bost egunez beratzen eduki. B eratze denbora amaitutakoan, likido pixka bat eragin beharreko lekuan ipini, txaplata erara. Ziazerba Spinacea oleracea Ziazerba hosto estu eta leunak izaten dituen baratzeko landare belarkara da. Hostoak, jaki gisa erabiltzen direnak, sukaldaritzan oso estimatuak izaten dira. Ziazerbaren hostoek ez daukate korolarik, eta loreek izaten dituzten sepaloak orlegiak izaten dira. Landare belarkara hau edozein klimatara egokitzen da, eta Europa osoan landatzen da. Ezaugarriak Digestio zailet arako. Erabilerak Digestio zailetarako: ziazerbaren hosto batzuk oliba olio apurtxo batekin birrindu eta sabelaren gainean ipini, orea eginda. Zati erabilgarriak Hostoak. Zitoria Lilium candidum Zitoria, ezkatatsua, handia eta biguna izan ohi den eta erraboil biribila izaten duen landare belarkara da. Landare honen zurtoina, hostoz beterik egoten dena eta tentea izaten dena, metro bat edo metro eta erdi garai izatera hel daiteke. Zurtoinaren behe aldean hazten diren hostoak luzeak izaten dira, eta leku berean ezker eskuin txandaka hazten dira. Goialdekoak leku berean ezker eskuin txandaka hazten dira, eta ertzak makurtuak eta lantza itxurakoak izaten dira. Landare honek ematen dituen amaierako lore sortetan kanpai itxurako lore handi eta zuriak izaten ditu. Zitoriaren fruitua hazi pila izaten duen kapsula luzanga izaten da. Landare honek, arratsaldeetan batik bat, lurrin sendo eta atsegina ematen du. Ezaugarriak Maskurretarako, garatxoetarako, orb aintzailea eta erreduretarako. Erabilerak Maskorretarako eta garatxoetarako: kasu hauetarako, hauts berotan erretako erraboilaren txaplata erabiltzea izaten da komenigarriena. Erraboila erre eta aizto batez hiru edo lau zati egin ondoren, zatiak eragin b eharreko lekuan ipini. Orbaintzailea: hosto batzuk hiru edo lau egunez beratzen eduki, alkohol apur batean. Beratze aldia amaitutakoan, beratutako hostoekin txaplata egin. Txaplatak zauria askoz ere arinago sendatzen eta infekziorik ez hartzen lagunduko du . Erreduretarako: kasu honetan ere txaplata erabiltzen da. Txaplata hostoak eta loreak oliba olioa nahasiz egiten da. Txaplata erreduraren gainean ipini. Aipatu txaplatak, erredurak azkarrago sendatzen lagunduko du, eta erredurak ematen duen mina baretu er e egiten du. Zati erabilgarriak Erraboila, hostoak eta loreak. Zolda belarra Symphytum officinale Zolda belarra neguan hostoak galtzen ez dituen belar bizikorra da. Belar bizikor honek errizoma laburra eta gutxi gorabehera hogei zentimetro garai izan daitekeen zurtoin adartsua eta tentea izaten du. Zolda belarraren hostoak, azpialdetik bilo mantarekin babesturik egoten direnak, ertz horzdunak izaten dira. Belar bizkor honek udaberrian eta udan egiten du loraldia, eta garai horreta n hazten diren loreak bakanak eta horiak izaten dira. Ezaugarriak Ahoko hanturetarako , katarrorako eta beherakorako . Erabilerak Ahoko hanturetarako: bota bost gramo hosto lehor kikara bete ur irakinera, eta hamar minututan kikara estalita eduki. Iragaz i eta likidoa gargarak egiteko erabili. Katarrorako eta beherakorako: bota hogeita bost gramo landare litro bat uretara eta hamabost minututan irakiten eduki. Iragazi, azukreaz edo eztiaz gozatu, eta egunean zehar hiru aldiz edan. Zati erabilgarriak Host oak. Zumarra Ulmus minor Zumarra hogei metro garai izan daitekeen zuhaitza da. Zuhaitz honen enborra arteza eta sendoa izaten da, eta enborrak, garapenik handienean, adaburu zabala sortzen du. Zumarraren azala lodia eta zimurtsua izaten da. Hostoak obalatuak, behealdetik iletsu ak eta alde bietatik orlegiak izaten dira. Zuhaitz honen loreak zuri gorrixkak izaten dira, eta loreetatik fruitu lehorrak hazten dira. Ezaugarriak Beherakorako , ultzeretarako eta sukarra jaisteko. Erabilerak Beherakorako: koilarakada bi azal birrindu eta hauts egin ondoren, litro laurden uretara bota, eta apurka apurka berotu. Irakiten hasten denean sutatik atera eta iragazi. Nork bere gustura gozatu, eta egunero kikarakada bi edan. Ultzeretarako: hauts egindako azala eta baselina neurri bera ondo nahasi. Pomada eragin beharreko azalean eman. Sukarra jaisteko: bota hogeita bost gramo azal litro bat uretara eta ordu erdiz irakiten eduki. Irakinaldia amaitutakoan, iragazi, nork bere gustura eztiaz edo azukreaz gozatu, eta oheratu baino lehen, kikaraka da bero bero bat edan. Zati erabilgarriak Azala. HITZATZEA Eskuetan duzun liburu hau, urte batzuetan zehar egindako hainbat eta hainbat elkarrizketen emaitza da. Herri kulturan zenbait gaixotasun sendatzeko bildu diren erabilera batzuk jasotzea nahi izan da. Bilketa lana amaitu zenean, eta bildutako erabilerak ask o izan badira ere, zenbait erabilera baztertu egin da, beste elkarrizketa batzuetan lortutakoarekin parekatuta ez delako fidagarri. Honez gain, zenbait iturritan murgilduta ibili gara, ezen gure aurretik ibilitakoen pentsakera eta lanak ezagutzeko eta goza tzeko aukera ere izan bait dugu. Besteak beste honako pertsona hauei bihotzez eskerrak eman beharrean gaude; euren pentsakera eta lanak ezagutzea ezinbestekoa izan delako honako lan hau egiteko. BIBLIOGRAFIA M. PAHLOW. Das grobe Buch der HEILPFLANZEN Gesund durch die heilkräfte der Natur Dr. C. NORMAN SHEALY – JULIA McCUTCHEN. The illustrated encyclopedia of healing remedies EDMUN CHESSI. La curación a traves de las plantas JUAN MUGARZA. Las plantas silvestres y cultivadas en la gastronomía común veget ariana y medicinal ELVIRA CRESPO DE GARBISU. Plantas medicinales del Paìs Vasco ELVIRA CRESPO DE GARBISU. Plantas venenosas útiles ISIDRO SANCHEZ GRIMA. Loezina, estresa eta nerbio kitzikapena RAMON COUTO TURNES. Infartoa eta zirkulazio gorabeherak MIGUEL GIMENEZ SALES, RAFAEL AGUILAR MALDONADO, ROMAN DALMAU SOLER, ISAAC DALMAU SOLER… Dokumentalistak. RAMON FORES. Plantas medicinales y curativas RAIMUNDO J. LARGO. Las plantas medicinales Dra. CARMEN REYES PEREZ GARCIA. La homeopat ía Dra. MARIA JOSE LUCIO LOPEZ. La homeopat ía FRANCISCO RUIZ DE SOLA. Hierbas curativas ELHUYAR hiztegia. SINONIMOEN hiztegia 3000 HIZTEGIA GAIXOTASUNEN AURKIBIDEA Ahoko hanturak: limoiondoa Ahoko infekzioak: kamamila Ahoko zauriak: eguzki lorea, izpilikua, sasia, usu belarra Ahotsa galtzea: aza, berakatza, eukaliptoa, tipula Anemia: belarmina, tipula Anginak: aza, usu belarra Apetitu eza: asentsio belarra Argaltzeko: zerba Arritmia: elorri zuria Artikulazioa: asentsio belarra Artritisa: astalarra, asuna, gereziondoa, izeia, jasmina, txauruztea, urkia Asma: amatxilorea, eguzki ihintza, eukaliptoa, izeia, izpilikua, jasmina, lekugia menda, oreganoa, ostargi belarra Azalerako: baba, izpilikua, txilarra Azido urikoa: astalarra, lim oiondoa, oloa Barizeak: altzifrea, aza Barrabil hanturak: txauruztea Baztanga: borraja Begiak: jengibrea, kamamila, mugurdiondoa, nabar lorea Behazun harriak: horma belarra, orburua Beherakoa: azitraia, eguzki ihintza, gurbitza, kalabaza, masustondoa, mihi lua, mingranondoa, oloa, tipula, usu belarra, zolda belarra, zumarra Bertigoa: elorri zuria Besikula: mahats gordina Besikulako hanturak: mingarratz handia Bihotzeko neurosia: menda Bihotzerako: tipula, zainzuri landarea Bihotzerrea: patata Biriketarako: i zpilikua, jasmina, mitxoleta Bitaminak: mahats gordina Bizigarria: alpapa, aingeru belarra, berakatza, txikoria belarra Bizkorgarria: berakatza, belarmina, sasia, txarpoila Botaka: ostargi belarra Bronkioetarako: amatxilorea, aza, eukaliptoa, huntza, izeia , lekugia, nabar lorea, ur berroa Bronkitisa: eguzki lorea, horma belarra, jasmina, mendaroa, pikondoa, zain belarra Bularreko gaixotasunak: jasmina, jengibrea Bularreko hanturak: oloa Buruko mina: baba, jasmina, jengibrea, kamamila, ostargi belarra, txortaloa Hotzeria: oloa Desinfektatzailea: basilikoa, belarmina, mingarratz handia Diabetea: berakatza, indaba, txikoria belarra Dietetika: basilikoa, mingarratz handia Digestio hantura: ostargi belarra Digestio laguntzailea: alpapa, anis belarra , lasturrina, lupulua, txori kardua,txortaloa Digestio zailak: ereinotza, gorostia, kamamila, ziazerba Disenteria: aza Diuretikoa: altzifrea, amatxilorea, aingeru belarra, azeribuztana, baba, gorostia, garagarra, gereziondoa, indaba, ipurua, kalabaza, kana bera, lapa belarra, lizarra, mugurdiondoa, oloa, orburua, perrexil hezea, txarpoila, txikoria, txilarra, txori kardua Edertasuna: borraja, ilen kultibatua, kamamila, perrexil hezea, ur berroa, zerba Elgorria: borraja Emalege mingarria: anis belarra, artemi sia mina, ilen kultibatua, mihilua, mingarratz handia, oreganoa, perrexila, txarpoila Emolientea: zerba Epilepsia: artemisia mina Erlakaiztena: baba, horma belarra, txinurri belarra Ernagarria: amatxilorea, arnika, txarpoila Erpurukoa: andere mahatsa, baba , malba Errakitismoa: San Joan iratzea Erredura: izpilikua, kalabaza, kamamila, madariondoa, olibondoa, patata, zolda belarra, zitoria Erreuma:altzifrea, aingeru belarra, aza, baba, berakatza, borraja, ereinotza, indaba, izeia, jasmina, jengibrea, limoiond oa, lizarra, menda, mendaroa, nabar lorea, orburua, pentsamendua, perrexil hezea, San Joan iratzea, tipula, txauruztea, txilarra Eskorbutua: ur berroa Espasmoa: basilikoa, elorri zuria Ezkabia: berakatza Eztarriko hantura: garagarra, limoiondoa, pikondoa, usu belarra Eztarriko narritadura: eukaliptoa, malba, masustondoa, mingranondoa Eztulerako: huntza, jasmina, lekugia, masustondoa, menda, ostargi belarra, tipula, uraza, zain belarra Faringitisa: izeia Freskagarria: garagarra Garatxoa: pikondoa, ilen kultibatua, tipula, zitoria Garbigarria: amatxilorea, aingeru belarra, kanabera, lapa belarra Garbitzailea: azeribuztana, txikoria Pikorrak: mingarratz handia, nabar lorea, patata, sasia Gargarak egiteko: eguzki lorea Gibela: mahats gordina Gibeleko arazoa k: gorostia, txauruztea, txikoria Gibelerako bizkorgarria: txikoria belarra Gibeleko gutxiegitasuna: orburua Gibeleko kalkuluak: txikoria belarra Gibeleko oklusioa: gurbitza Giltzurrunetako infekzioa: baba, horma belarra, nabar lorea, oloa, txauruztea Giltzurrun kolikoa: perrexila Gorroak botatzeko: aingeru belarra, berakatza Gosegarria belarmintza, berakatza, eguzki lorea, txarpoila, txori kardua Hezueria: gereziondoa Gripea: eguzki lorea, laranjondoa, tipula Haize mina: mihilua Hantura: basilikoa, kalabaz a, txikoria, uraza, usu belarra Hazteria: berakatza Hepatitisa: txikoria, txikoria belarra Hernia: San Joan iratzea Herpesa: txilarra Hesteetako hantura: kamamila, mingarratz handia Hesteetako mina: ilen kultibatua, txarpoila Hesteetako parasitoak: belarmi na Heste zizarea: aza, azitraia, berakatza, intxaurrondoa, olibondoa, txortaloa, ur berroa Hezueria: aza, limoiondoa, lizarra, orburua, perrexil hezea, tipula, txauruztea Hidropesia: astalarra, baba, eguzki lorea, indaba, oloa, urkia Hipertentsioa: tipula, alpapa, asuna, masustondoa, tipula Histerismoa: artemisia mina Hortzoietarako: lizarra Hortzoi hantura: mingranondoa, sasia Hotzeria: eguzki lorea, mendaroa, oreganoa Idorreria: aranondoa, txikoria, txikoria belarra, ziapea, kalabaza , mahats gordina, pikondoa Ikterizia: gereziondoa Ilerako: basilikoa, tipula, amatxilorea Indargarria: oloa Izerdiarazlea: aingeru belarra, artemisia mina, gorostia, limoiondoa, mitxoleta Jan gurarik eza: belarmina, masustondoa, menda Karranpa, urdaileko: ilen kultibatua Katarroa: eguzki lorea, eguzki ihintza, eukaliptoa, gereziondoa, izeia, izpilikua, lekugia, madariondoa, oloa, ostargi belarra, pikondoa, zain belarra, zolda belarra Koliko nefritikoa: baba Kolikoa: txarpoila Kolirioa egiteko: krabelina Konjuntibitisa: kamamila, nabar lorea Kosmetikoa: urkia Laringitisa: izeia, tipula Lasaigarria: mitxoleta Lehorgarria: azeribuztana, hurritza, sasia, zain belarra Libragarria: gorostia, kalabaza, lizarra, oloa, zekalea, zerba Likido erretentzioa: horma belarr a Loezina: elorri zuria, kalabaza, laranjondoa, lupulua, txilarra, uraza Lunbagoa: garagarra, oloa Ubeldura: alpapa, ereinotza, kalabaza Maskurra: ilen kultibatua, tipula, zitoria. Marranta: izeia Maskurirako (gernu maskuri): txauruztea Ikterizia: orburua, perrexila Mihiko parasitoak: izpilikua Mina: krabelina Mukiak: oloa Muskuluetako mina: aza Narritadura: kamamila Nefritisa: horma belarra Nerbio kitzikapena: aingeru belarra Nerbio tentsioa: elorri zuria Neuralgia: garagarra Odol garbit zailea: txauruztea Odola: urkia Hemorroidea: altzifrea, azeri buztana, lapa belarra, milorria, txarpoila, txikoria belarra Okada: ilen kultibatua Orbaintzailea : amatxilorea, mingarratz handia, zain belarra, zitoria Orezta: txilarra Palpitazioa: borraja, el orri zuria, laranjondoa Pleuresia: jengibrea Pneumonia: borraja Presio arteriala: berakatza Prostata: eguzki lorea, kalabaza Purgagarria: zekalea, belarmintza Sabeleko mina: andere mahatsa Sudurreko odoljarioa: asuna, azeri buztana Sukarra: borraja, eguzki lorea, eguzki ihintza, gorostia, garagarra, gereziondoa, ilen kultibatua, intxaurrondoa, laranjondoa, lekugia, lizarra, olibondoa, pentsamendua, txauruztea, txori kardua, zumarra Tenia: berakatza, mingranondoa Tentsioa: olibondoa Tosferina edo txakur eztula: mitxoleta Totelka hitz egitea: izpilikua Tuberkulosia: azeribuztana Tumorea: andere mahatsa Txiza: kalabaza Txizaren erretentzioak: madariondoa, perrexila, txauruztea Txizaren infekzioa: baba, txilarra Txizari ezin eustea: anis belarra, usu belarra Ultzera: hurritza, lapa belarra, milorria, olibondoa, pentsamendua, txinurri belarra, usu belarra, zolda belarra, zumarra Urdaileko makaltasuna: txikoria belarra Urdaileko ultzera: patata Urdailerako: aingeru belarra, asentsio belarra, basilik oa, belarmina, txarpoila, txinurri belarra Urdailerako bizkorgarria: eguzki lorea, masustondoa Urduritasuna: izpilikua, lupulua Zahar gangrena: kalabaza Zauria: horma belarra, hurritza, intxaurrondoa, lapa belarra lekugia, limoiondoa, madariondoa, milorria , olibondoa, perrexila, usu belarra, zolda belarra Zelulitisa: huntza Ziatika: aza, krabelina, ziapea Zirkulaziorako: borraja Zirrosia: aza, jengibrea Zistitisa: txilarra Zizarea: aranondoa, aza Ziztada: menda, tipula, zain belarra Zorne zorroa : mihilua, mingarratz handia, txinurri belarr

2023-12-01

Arrisku-bizian

1. Makal eta bakarrik sentitu zen 2017ko apirilaren 25a, asteartea Manu makal zebilen. Azken egunetan nekatuta eta gaixo sentitzen zen. Eskerrak premiazko lanik ez zuten. Udaberri lehor eta bero samar hartan hotzeriak jota ibili zen aurreko egunetan, eztarriko minez eta mukiak jario. Gero eta okerrago zegoela ikusita, etxean geratu zen egun hartan, Frenadol, infusio beroak eta eztia pilaka hartu zituelarik. Esnatu zenean, leihotik begiratu zuen. Kalea bustita ikusten zen. Euria egin z uen aurreko eguneko arratsaldean eta gauean zehar. Aspaldian egiten ez zuenez jendeak eta batez ere nekazariek gustura hartu zuten euria. Gosaldutzen zuen bitartean berriak entzun zituen: orduko, Frantziako presidentzialetarako bigarren itzulirako Macron e ta Le Penen emaitzak eta posibilitateak ziren mintzagai. Iruñeko erdigunean liburu azoka jarri zen aurreko egunetan eta bertan saltzaileek loreak oparitzen zituzten. Liburu aurkezpenak eta zenbait lekutan, institutuetan besteak beste, irakurketak antolatze n ari ziren astean zehar ospatzeko. Esperanza Agirrek dimititu zuen, bere babespeko Ignacio Gonzalez eta Granados ustelak izanda, kontrolatu ez zituelako. Bazirudien berri berdinak behin eta berriz entzuten ari zirela azken egunetan. Aspertuta sentitu zen. Aurreko eguna etxean pasata, hobe zegoelakoan, azken kasuen material eta txostenak ongi uztekotan autoan lanera itzuli zen. Bakarrik ibili zen lanean, Jaker, denbora osoko lankidea, Tuteran zebilen han inguruko diskoteka batean suertatutako kasu berri bat ikertzen. Kontaktu web batzuetan droga eta prostituzio iragarpenak egiteaz gainera, bortizkeria erabiltzeko ahalmena aipatzen zuten. Maribel Erbitik, diskoteka bateko nagusia, gameluak, txuloak eta prostitutak ezin kanporatuz bere diskotekan izandako araz o handiak konpontzeko Jakerren laguntza eskatu zuen zuzenean eta Interneten gaizkileek zuten plataforman ikertzeko . Manuk gaizki egin zuen lanera itzultzeagatik, erdi sendatutako katarroa berriro indarrez agertu baitzen. Horrek berriro etxeratzera et a ohean sartzera eraman zuen. Egun osoa ohean pasa zuen. Komunera joateko eta infusio eztia hartzeko izan ezik, ez zuen ezer egin. Etzanda zegoela, lokamutsean ibili zen, ideia eta imajina txar batzuk errepikatzen. Une batean, konturatu gabe, loak hartu zu en erabat. Amets aldrebesak izan zituen. Lehen erdi esna pasa zuena, amets gaiztoetan errepikatu zen, gehienetan, irudi nahasi eta laburrak zentzurik gabeak. Haien arteko bat, dena den, luzeago eta beldurgarriagoa izan zuen: Filorekin egin zuen amets edo. Emakumearen gaztetasuna nabariagoa zen, hamazortzi urteko gaztetxoek egun haietan bezala janzten baitzuen, udatiar, shorts eta top bana jantziz. Irribarretsu hurbildu zitzaion, besoa sorbaldatik pasatuz, lagun handiek egiten duten bezala. Belarrira xuxurla tu zion. –Manu, kontuz ibili. Ez fidatu eta zain ezazu zeure burua –berak, harrituta, galdetu zion. –Zertaz ari zara? Kendu gainetik eta erradazu zer gertatzen ari den. –Filo pixka bat urrutiratu zen eta eta begi klikada berezia eginez, zerbait konta tzeko keinu izoztuan geratu zen. –Manu kontuz nirekin eta nire oraingo nagusiarekin. –Manuk nagusia nor zen galdetu nahi zion. Filok irri gaiztoa eskaini zion, zentimetro batera eta mingainarekin ezpainak miazkatuta jarraitu zuen –: itzaletan, zuri begira, harrapatzeko unea espero dugu eta. Izerditan esnatu zen. Premoniziotzat hartu zuen amets gaiztoa. Egunean zehar Joxek, Felixek eta Patxik deitu zioten telefonoz nola zegoen galdetzeko. Amaiak eta Mirenek ere egunero deitzen zioten, baina Junek eta Mikelek ez. Bi egun lehenago haiekin hitz egin zuenetik Manuk haien falta sentitu zuen, seme alaben solasa. Horregatik izango zen triste egote hori. Arratsean hobeki zegoen eta betiko infusio eztiaz gain aurreko eguneko oilasko arroza berotu zuen zerbait ahoratzeko. Liburu batekin asperraldia pasatzekotan zegoela jaso zuen telefono dei bat. Seme alabak ziren. Egiten zituzten galderengatik beraren osasunarekin oso kezkatuta zeudela erakutsi zuten. Aurreko egunean Mirenek ez omen zien deitzen utzi, ez molestatzeagatik. Gau hartan ongi egin zuen lo eta goizean hobeki sentitu zen. Ez zen gauza gehiegi mugitzeko, baina etxeko paperak antolatzen eta haien garbiketa egiten aritu zen. Laneko aferak ere errepasatu zituen. Jakerrek enpresa batean ikertu zitu en delituak izan ezik, une hartan ez zuten lan handirik eta izandako kasuen txostenak ia osatuak zituen ordurako. Arratsaldean ia sendatuta zegoela pentsatu zuen eta kontu handiz eginez gero, bizitza normala egiten hasiko zen biharamunean. 2. Emakumeen salerosketa Apirilaren 26a, asteazkena Hurrengo egunean, gosariko orduan ustelkeriari buruzko berri bat zabaldu zen: beste alderdi politikoek dimisioa eskatu zioten Catala Justizia ministroari. Ikertzailea hobeki sentitu zen goiz hartan. Kalera atera eta erosketak egiten ibili zen eta eguerdian Felixen tabernatik, Toki Alaitik pasa zen. Hamabietan, kafe eta hamarretarako ordua pasa zenez, lan gutxi zuten eta Felix ere erosketak egiten ari zen. Gabriela sukaldean plater bat prestatzen ari zen. Emakumeak o ilozopa goxo bat egin nahi zuen. Manu gaixoa ikustean bere osasunaz arduratu zen. –Kaixo, Manu. Ikusten dut hobeki zaudela. Nahi al duzu infusioren bat edo nahiago duzu barrako pintxoren bat? –Kaixo Gabriela. Bai, ongi nago eta erosketak egitera atera n aiz. Gustura hartuko nuke oilo zopa hori. –Ordu erdi batean egina egongo da eta Felix itzuliko da bazkarietarako falta zaizkigun elikagaiekin. Bitartean, eguneko platerak prestatzen lagundu ahal didazu. –Zure aginduetara. Kamaran nire erosketak utzi eta gu stura lagunduko dizut salda goxo baten truke. Biak lanean eta solasean aritu ziren. Felixen etorrerarekin Gabrielak beste plateren prestaketari ekin zion. Ohitura zutenez Felixek zerbait bazkaltzen zuen jendea agertu baino lehen. Egun hartan Manuk eta bie k bazkaldu zuten oilo zopa eta haragi plater goxo bat. Bukatzen ari zirela, Jakerren deia jaso zuen ikertzaileak. Jantokian beste inor ez zegoenez tabernaren beste aldera mugitu zen ez molestatzeko. –Kaixo Manu. Kasua uste baino korapilatsuagoa izan daitek e eta ez naiz berehalakoan Iruñera itzuliko. –Kaixo Jaker. Zer gertatu da? –Dakizunez, Maribel Erbiti enpresariak laguntza eskatu zigun prostituzioa bere diskotik kanporatzen laguntzeko. Egia da kontu zaila dela iragarkiak eta harremanen hastapenak web bat en bidez egiten dituztelako eta antolatzen duen sareak prostitutak bidaltzen dituelako... –Hori bagenekien. Jaker, zerbait gehiago jakin duzu egun batzuk pasata? –Beno... Utzi kontatzen. Nazkagarria da emakumeen trata eta sadismoz tratu txarrak eta bor tizkeria bultzatzen dutelako. Bestalde, lanaren ikuspegitik kasuaren txarrena gaizkileak eta prostitutak topatzeko zailtasuna da. Baina, gainera, ezin da web hori kontrolatzea, konplikatua delako. Web Sakonnean da, sare ezkutu horretatik ari dira dena bide ratzen eta oraindik ezin izan dut gauza handirik egin. Maribel Erbitik ulertzen du auzia argitzea eta arazoa konpontzea kostatuko zaigula. Beste diskoteketako nagusiek ere eskatu didate laguntza. Enpresen datuak eta helbideak bidaliko dizkizut korreoz. Kon tatu didatenez Erbiti andrearekin egin dugun kontratua bezalakoa onartuko lukete. Ez zenuen espero ezta? –Ez. Erran nahi al duzu diru sarrerak biderkatuko ditugula? Nola da posible hau? Auzi zaila topatu duzun arren, oraingo bezeroa mantentzeaz gainera bes te batzuk lortu dituzu. Nola egiten duzu magia hau? Azaldu, mesedez. –Lasai hartu Manu. Auzi konpartitua bezala, kontratu anitz gauzatu ahal duzu. Ikusiko duzu ez duzula arazorik izango, denak ados daudelako... –Erran nahi duzuna da konbentzitu dituzula. E ta laguntza emango dizkizuten “kolegei” nola ordainduko diegu? Behar al dituzu? –Ez kezkatu. TOR sisteman eta Internet Sakonean sartzeko behar beharrezkoak ditut. Txanpon edo diru birtualen bidez ordainduko diet. Zu ez arduratu. Enpresariek osagarri bat or dainduko didate horretarako. Zuk begiratu korreoan bidali dizkizudan datuak eta egin itzazu kontratuak... –Ados. Arratsaldean deituko diet bezero berriei eta arazorik ez bada kontratu anitz hori bidaliko diet. Hitz egin behar dugu lasaiago. Zerbait gehiago al duzu? –Momentuz ez zait bururatzen. –Ongi da. Ongi ibili Jaker. –Ongi izan Manu. Orain konturatu naiz ahotsagatik hobeki zaudela. Ikertzailea desenkusatu zen traba eta dei luzeagatik eta bazkariarekin jarraitu zuen. Berehala bezeroak agertu ziren eta lagunak utzi zituen lanean. Manuk lo kuluxka egin ondoren lanera abiatu zen kontratuak gauzatzeko. Jakerren korreoa ireki zuenean harritu egin zen diskoteka kopuru handiagatik. Maribel Erbitik laguntza eskatu zienean adierazi zien bere diskotekan droga saltzaile eta prostituta batzuk agertzen zirela eta kanporatuta ere itzuli egiten zirela. Kontua zen, nonbait, bazegoela sare bat prostituzio eta drogari propaganda egiten eta babesa ematen. Behin eta berriz agertzen ziren gaizkile berberak edo beste batz uk. Poliziek ezer gutxi egiten ahal zuten. Azkenean, Erbiti andreak gainetik kentzeko ikertzaileei laguntza eskatu zien, sarearen jatorria topatzeko eta sare horretatik libratzeko. Diskoteka eta antzeko kluben zerrenda espero baino luzeagoa zen. Hamasei ba t diskotekak, Tutera inguruko biez gainera, Zaragoza, Logroño, Gazteiz, Bilbo, Donostia eta baita Iruñean ziren. Denek Erbitiren arazo berbera zuten eta arazorik gabe onartu zuten kontratu anitz hura, bakoitzak gutxiago ordaintzearen truke. Jakerrek ongi k onbentzitu zituen. Hitz egin zuenagatik inork ez zuen sare hartatik libratzeko modurik dirutza ordainduta ez bazen. Sareak Europa mendebalde osoan egiten zuen lan eta Jakerrek harremana zuen beste hainbat lekutako nagusi eta hackerrekin. Denen laguntzaz, b aita Interpol eta tokian tokiko poliziekin koordinatuta, zerbait egitea espero zuten, baina ez zen erraza izango. Egun hartan neke neke eginda geratu zen sendatu berritan horrenbeste jenderekin mintzatu ondoren. Oso berandu ez bazen ere, etxeratu eta afari merienda egin ondoren telefonoz hitz egin zuen Patxi, Felix eta seme alabarekin eta oheratu zen. Apirilaren 27a, ortzeguna Goizean goiz esnatu zen. Irratia piztu eta kafea prestatu zuen. Eguraldi eguzkitsuagoa espero zuten, baina tenperatura baxuak eta haizeak nabarituko ziren. Berrietan entzun zuen konpetentzia esklusiboak hartuz gero polizia foralak jende gehiago beharko zuela. UPNAk gradu berri gehiago izango zituen. Baina berririk komentatuena izan zen Barcelonak Osasuna 7 1 garaitu zuela eta gorritx oak bigarren mailara jaitsiko zirela. Manu lanera mugitu zen. Bezero berriei kontratuak bidali ondoren prostituzio eta droga sarearen arazoaren aurrean nola jokatu behar zuten pentsatzen geratu zen. Garbi zegoen ezin zirela ibili edozein prostitutaren atze tik. Lokalen nagusiek eta poliziek lan gehiago zuten. Sareek prostituzioaren inguruan sortzen zituzten bestelako delitu larriak: droga arriskutsuen salmenta eta tratu txarrak. Interneten bidezko negozio ilun hartan jatorria topatzeko, Jakerrek berak egin go zuen bilaketa. Ez zen erraza izango estrategia apropos bat aurkitzea. Dena den, errekurtso guztiak erabili behar zituztela garbi zuen. Poliziekin hitz egin behar zuen. Ordua zen harreman estua gauzatzeko. Ez zuten ezer lortuko elkarri laguntzen jokatzen ez bazuten. Jabier Lopezekin hitz egin zuen. Komisarioak arazoaren gora beherak jarraitzen zituen azken aldian eta Manuren zentzu berean ari zen. Manuk deitu zuenean diosalak eginda, gizona berehala sartu zen gaian. –Manu, ez dakizu nola ibili garen azken asteetan. Betidanik izan da prostituzioa hainbat disko, klub eta pubetan, baina orain badirudi horren inguruan, tratu txar ikaragarriak eta droga erabilera arriskutsuak biderkatu direla... eta Tutera eta ingururann izan dira kasu gehienak... –Bai. Handik deitu ziguten diskorik garrantzitsuenaren inguruan bortizkeria, droga arazo larriak eta erailketa kasu bat eman direlako. Dena den, ez al da kasualitatea izango? –Bestela gertatzen da orain. Leku askotan gertatzen ari dira kasu kezkagarriak eta bortizkeria handiaz, gainera. Mafia arriskutsu bat sartu zaigu Portugaletik Italiara eta Ingalaterratik Alemaniara zabaldu dena. Badirudi Latinoamerikako mafia talde batzuek sortu dutela eta Internet Sakonetik gauzatzen dutela beren negozioaren alderik ilunena. –Horr egatik ari da Jaker bilaketan. Tuterara bidali nuen ni makal nenbilelako eta berak kaleko praktika gehiago behar duelako. Erran eta baieztatu didanez Web Sakonean ongi gordeta ari dira negozio ilunak bideratzen. Neskak ere engainatzen omen dituzte tratuan sartzeko. –Bai. Niri baieztatu didatenez modelo sartzeko konbentzitzen dituzte. Badirudi berriro egin beharko dugula lan elkarrekin. Sail teknologikoan hasi dira lanean, baina Jackerrekin elkarrekin egin beharko dute. –Hala da. Ea egoera larri honetatik at eratzen garen. Jabier, edozein berri izanez gero deituko zaitut. –Gauza bera diotsut. Gero arte. Ikertzailea denbora luzez pentsatzen geratu zen. Pistak aurkitzeko bidea, mundu digitalean Jakerrek egiten zuen saiakeraz aparte, prostituzio eta tratu na zkagarri hartan behartutako neska gaixo haiek topatzean zetzan. Matazaren haria. Jakerri kontatu zion eta ados zegoen. Sareko neska gaixo bat edo txuloak topatzeko, taldeko guztiek sarekada bat antolatu behar zuten gertaera lekuan, Tuteran alegia. Lauron a rtean eta Maribelen laguntzarekin matazaren haria topatuko zuten. Gorkarekin hitz egin zuen. Larunbat gauerako Tuteran izango ziren. Eguerdian Manu auzoan bazkaltzera jaitsi zen. Toki Alain ez zegoen leku librerik ezta barran ere eta momenturik txarrenean heldu zenez traba eginen zuelakoan etxera joan eta edozer bazkaltzeko ideia egin zuenean, mahai batetik bazkaltiar bat altxatu zen. Mahaiko beste bazkaltiarrak ezagunak ziren, inguruko supermerkatu bateko langileak eta egoeraren jakitun beraiekin esertzera gonbidatu zuten Manu. Txitxirioak jaten zituen bitartean besteek postreetan ziren eta kafeen esperoan solas bitxia zuten. Beste hiru gizonetatik bi heldu samarrak ziren eta bestea gazteagoa, haiek ezkonduta eta seme alaba kozkorrak zituztenak eta gaztea e zkongabe. Azken honek ez omen zuen ligatzen itsusi izateagatik eta zaharrek zirikatzen zuten txantxa giroan. kasualitatez gaia prostituzioa zuten. –Mikeltxo, ezin baduzu ligatu, bilatu profesional bat. Entzun dudanez zure desiorik ezkutuenak beteko dituen prostituta aurki dezakezu –aipatu zuen gizon meheak –. Anima zaitez eta kontratatu ordu bateko saioa zure fantasiak egia bihurtzeko. Beste gizon helduak ez zuen mehearen tonu zirikatzaile ontzat hartu eta serioagoa edo, babestu zuen gaztea. –Pello, utzi mu tila bakean. Mikeltxok aurkituko du neska bat egun batean. Mutiko, ez izan presarik eta ez egin kasurik zahar horrek dituen fantasiei! Manuk jateari utzi zion. Ez zituen gehiegi ezagutzen hiru langileak, baina tonuarengatik lankide eta lagun giro hartan g onbidatuta sentitu zenez eta jakin minez Pellori galdetu zion. –Pello, non aurki daitezke desio ezkutuenak beteko dituzten prostitutak? Barkatu, baina badakizu ikertzailea naizela eta kasu batekin zerikusia izaten ahal duenez zerbait jakin nahi nuke –gizon ak arazorik gabe erantzun zion. –Ez izan kuidadorik. Entzun diot oso festazalea den bezero bati Interneteko web batean horrelako zerbitzuak kontratatu daitezkeela. –Zein web etan... ba al dakizu? –Erran zidana zen “PSS“ bilatzaileetan jarriz gero zerbitzu horiek ematen dituen prostitutak kontrata ditzakezula. –Mila esker informazioagatik. Kopara gonbidatzen zaitut. Handik gutxira langile haiek joan ziren eta Manuk bukatu zuen bazkaria. Hala ere, ahaztu baino lehen Jakerri PPS bilatzeko eskatu zio n mezu bidez. Bazkaldutakoan atseden hartzera joan zen etxera. Ordu batzuk beranduago, Jakerren dei bat izan zuen. Gazteak baieztatu zion web hartan, PSS n edo Prostitution Special Services ean, zerbitzu bereziak eskaintzen zituztela eta dirua ordainduta j endeak nahi zuen tokian ematen zituztela. Web hori hain zuzen ere bazirudien egokitua inguru hartara, zeren eta penintsulako iparraldea aipatzen baitzuen. Horrek erran nahi zuen beste web batzuk izango zirela eta Interpol i eta beste ikertzaileei pasatu zi eten informazioa. Bestetik, ikertzaile digitalak modeloak izateko eta bilatzeko web batzuk topatu zituen Afrikako eta Hego Amerikako herrialde batzuetan erabiltzen zituztenak. Arratsaldean Manu itzulia egitera atera zen lagunekin. Gustura ibili ziren eta m erienda antolatu zuten, behin itzuli zirenean. Beranduago, iluntzean, ikertzaileak etxekoei deitu zien ongi zeudela segurtatzeko. Apirilaren 28a, ortziralea Eguraldia hobetzen ari zen, baina haize freskoa nabari zen. Manuk berriak entzun zituen gosaldu bitartean. Podemos ek zentsura mozioa aurkeztu zuen PP ren gobernuaren kontra ustelkeriagatik. Beste alderdi politiko handiek ez zuten aintzakotzat hartu eta antzezteaz hitz egiten zuten. Nafarroan UAGN k laguntzetan diru jasotze ilegalak izan zituela zio ten egunkariek. Nafarroako langabezia tasak estatuko txikienak zirela zioten. Bulegoan, Manuk lan burokratikoa egin zuen denbora luzez. Dena den, buruan eta gogoan hurrengo eguneko lana zuen. Ortziralea zen eta larunbat gauean egin behar zuten zaintza eta bilatze berezia antolatu behar zuten. Diskoteken nagusiekin geldituak ziren eta ekipoa ere prest egonen zen. Hala ere, badaezpada ere polizien laguntza behar zuten. Espero bezala, Jabierrek deitu zion errateko beraiek diskoteken inguruan eginen zutela zain tza lana. Ikertzaileei eta nagusien langileei utziko zieten zuzeneko zaintza. Baina beharrezkoa izanez gero, prest egongo ziren laguntzeko. Jabierrek horrela adierazi zion lagunari. –Manu, mafia arriskutsuak izaten dira prostituzio bereziaz arduratzen dire nak. Ibil zaitezte binaka elkarrekin, aparte aritu gabe. Beranduegia delako, bestela foruzain banarekin ibiltzeko antolatuko nuke. Hala ere, ez gara urruti izanen –Manuk ez zuen berdin ikusten eta adierazi zion. –Primeran, eta prostituta guztiek kilometror a ikusiko gaituzte. Eskertzen dizut ardura, baina guk ere gure lana egin behar dugu. Espero dezagun prostituta horietakoren bat atzematea eta informazio esanguratsua lortzea. –Nolako hizkera jasoa duzun! Seriotan, Manu, benetan arriskutsua da horiek harrap atu nahi izatea, beraiek harrapatzen ahal zaituztetelako. –Ongi da. Kontu handiz ibiliko gara eta zuek erne ibil zaitezkete –erran zuen txantxetan. Hurrengo eguneko gauean han ibiltzeko azken prestaketak egin zituen Manuk. Lontxo eta Gorkari elkarrek in geratzeko mezua bidali zien. Nolanahi ere, etxekoekin gauzak argitu behar zituen. Aitarekin hitz egin zuen. Mirenekin ere asteburuaz mintzatu zen. Emazte ohiak larunbatean lan egin behar zuen eta haurrek aitona amonaren etxean pasatuko zuten gaua. Igand ean denak elkartuko ziren bazkaltzeko eta arratsaldea elkarrekin pasatuko zuten carting edo bolatokian denbora pasa ederra egiten. Eguerdian bazkari legea egin zuen. Goiz zen eta etxean atseden hartu zuen. Arratsaldean ez zen lanera joan, nahikoa egingo zu en hurrengo egunean eta ordu batzuetan ahaztu nahi zituen lan kontuak. Ahaztu edo alboratu behintzat. Aspaldian ez zuen denborarik hartzen lagunekin lasai egoteko eta deitu zien lehenago elkartzeko. Ortzirale eta larunbatetan, batzuetan denbora luzeagoz eg iten zuten ibilaldia. Toki Alai tabernan Joxe eta Patxirekin elkartu zen Manu. Felixek langile berria agertu arte egon behar zuen lanean. Bitartean, bikote bat eta lagun talde txiki bat izan ezik, beste bezerorik agertu ez zenez eta zeudenek ezer gehiago b ehar ez zutenez, lagunak lasaitasun ederrean izan ziren barraren bi aldeetan kafea hartzen. Konturatu gabe, Manuren lan berriaz aritu ziren mintzatzen. Beste kasuekin konparatuz, ikertzaileak esku artean orduan zeukan kasuan ez zen izenik edo pertsonaiarik babestu behar, eta ez zuten konfidentzialtasunik gorde behar. Mafiako nagusiak bilatu eta prostituzioan behartutako neska gazteak babestu behar zituzten. Patxi zen haserretuena. –Manu, behar baduzue jenderik, kontatu nirekin. –Baita nirekin ere –Joxek er e kontzientzia handia zuen, baina ez buru nahikorik. Felix zen hotzen mantendu zena eta arrazoiak eman zituen segidan. –Zuek enbarazu baino ez duzue sortuko. Manuk laguntza behar izanen balu, gure esku izanez gero, laguntza eskatuko liguke. Ez al da, Man u? –Bai. Felixek arrazoi du. Arriskuan egoten ahal zarete eta baita sortu ere. Badakit lagundu baino ez duzuela nahi, baina emakume salerosketan ibiltzen diren gaizkileak eta nagusiak harrapatzeko jendea baino gehiago behar duguna suertea da. –Ez zuten so lasa gehiegi luzatu. Laster langile berria agertu zen eta Felixek utzi ahal izan zuen lana lagunekin ibiltzeko. Arratsalde hartan itzuli luzea egin zuten. Nekatuta eta pozik merienda egin zuten. Gauean, Manu Amaiarekin geratua zen. Kanpoan izana zen lanea n eta asteetan ez ziren elkarrekin egon. Manu eta Amaia ofizialki bikote lagunak ziren. Izatez edozeren gainetik horixe ziren, lagunak. Manu bananduta zegoen, baina ordura arte dibortziatu gabea. Ongi konpontzen zen emazte ohiarekin, baina beste pisu batea n bizi zen ezkongabe bat bezala. Banandu eta hilabeteetara ezagutu zuen Amaia. Lau urtez maitaleak izan ziren, bai, baina aspaldian ez ziren askotan elkarrekin ibiltzen. Beraien lanengatik ez ziren maiz elkartzen eta bazekiten ez zutela etorkizunik bikote bezala. Hala eta guztiz ere, lagun handiak ziren eta elkarrengan konfiantza zuten. Ikusi gabe hiru aste pasa zutenez, bazuten zer kontatu eta horretan pasa zuten afaria bitartean. Gero, pub batera joan ziren kopa bat hartzera eta dantza pixka bat egitera. Kopa pare bat gehiago hartu zuten eta konturatzeko erdi mozkortuta zeuden. Manu, Amaiaren etxean geratu zen lotara. Apirilaren 29a, larunbata Hurrengo egunean berandu eta buruko minez altxatu zen Manu. Amaiak gosaria prestatu zuen eta denboratxo bat pa sa zen gizona mintzatzeko gauza izan arte. Egun eguzkitsua eta tenperatura oso baxuak zituzten. Irratiko berriak entzun zituzten: Sanferminetako kartelerako “Carabinagre”rik xamurrena izendatu omen zuten garaile eta mundu guztiak “Carabinagre” bai ala ez. Comptos ek Ultzamako biogas plantan xahututako hiru milioi ikertzeko eskatu zion Fiskaltzari... Manu hobeki zegoen aspirina hartu ondoren. Amaia serio mintzatu zitzaion. –Manu, gero eta zaharrago zaude! –Hara besteak! Zu gero eta gazteagoa! Egitan erran behar dizut oso ongi zaudela! –Ez haserretu! Zaharrago baino serioago zaudela erranen nuke. –Arrazoi duzu, kezkatuta eta haserre nabil. –Ulertzen dut. Emakume gaixoak, edonoren bortizkeria jasan behar izatea ere! Auzora jaitsi zenean Manuk erosketak egin zituen eta alaba semearekin pasatu zuen eguna. Edonola ere, buruan gaueko lana zuen eta ez zuen nahi bezala atseginez eta gustura eguna pasa. Haurrak agertu zirenean Iruñeko alde zaharrera igo ziren goiza pasatzera . Paseatzen egon ziren eta eguerdian pizzeria batean bazkaldu zuten. Arratsaldean bolatoki batera joan ziren eta afari merienda egin zuten. Arratsean, haurren gustuko entsalada txakarekin eta tortilla afaldu ondoren amona aitonarenera joan ziren gaua pasat zera. Manu, Gorka eta Lontxorekin elkartu zen Tuterara abiatzeko. Han, Namoon Music diskotekaren kanpoaldean elkartu ziren Jaker eta Lala bere neskalagunarekin. Jende asko biltzen ari zen. Tuterako Namoon, Feel Good, Vegeta disco eta Cintrunigoko Casio Dan cing Club inguruan gertatuak ziren arazo larriak eta bi erailketa. Hildako bat, koman larri izan ondoren aurreko egunetan hil zen. Aspalditik sumatu zuten prostituzioaren inguruan mugimendu dezente. Baina bi aste lehenago bi leku desberdinetan agertu ziren bi emakume, haietako bat hilda eta tortura larriak jasan zituztela garbi zegoen. Zentronikoko diskoaren inguruan ere erdi hilda aurkitu zuten beste bat. Hark snuff edo tortura eta erailketa errealez egindako filmak egiten zituztela adierazten zuen. Prosti tuta haien ezaugarriak berdinak ziren: oso gazteak, hemezortzi urte ingurukoak, izugarri politak eta mehe samarrak ziren. Aurreko astean, hildako bat disko handi haren ondoan agertutakoan, Maribel Erbitik Namoon eko nagusiak haiek kontratatu nahi izan zitu en hilketen jatorria topatzeko eta horrelako ezbeharrak ekiditeko. Ordutik masokistentzako web orri haietaz hitz egin zuten diskoetako nagusi batzuek eta Maribelek Jakerren lana ezagututa, kontratatu nahi zuen. Gorka eta Lontxo hurbil zegoen beste diskora abiatu ziren eta Manuk, Jakerrek eta Lalak, Namoonen bilatu zituzten ezaugarri fisiko ezagun haiek zituzten emakumeak. Ez zen erraza izango prostitutak itxuragatik desberdintzea. Ondo ondotik, janzkeran, makillajearen ñabarduretan eta bereziki jarreragatik nabarituko zuten bilatzen zutena. Maribelek eta bere hurbileko batek lagunduko zieten bilaketan. Emakumeak adierazi zien nola jokatuko zuten. –Matik lagunduko dizue txoko guztietatik bilaketan. Manuk eta biok egingo dugu hemendik beste diskora. Aipatu duz uen neska mota hori leku apartatuetan eta taldeetan baino, bakarti edo kopuru txikiko gizon taldeetara hurbiltzen dira bezero bila. Ikertzailea eta nagusia jende multzoen artean mugitu ziren. Musikaren erritmoan mugitzen zirenen artean pasa zire n. Ziur aski ez zuten bilatzen zutena dantzari haien artean topatuko. Sumatzen zutenez, leku zehatzetan geldituko ziren bezeroekin web orrien txataren bidez. Disko barnetik itzuli bat egin ondoren, sarrera nagusian eta inguruan begiratu zuten. Aparkalekua ez zen handiegia, baina inguruko zinema, jatetxe, hotel eta enpresen aparkalekuak erabiltzen zituzten bezeroek. Txoko asko zeuden eta autoen artean jende anitz ibiltzen zen. Bilatzen zuten tankerako neska bat baino gehiago topatu zuten. Protokolo bat egina zuten bilatzen zutena zela egiaztatzeko. Hala egin zuten behin baino gehiagotan. –Kaixo neskak. Maribel Erbiti naiz, diskotekako nagusia eta hau Manu nire laguna. Zuek bezalako neska baten bila gabiltza. Neska batek ihes egin du etxetik, baina familian ar azo larri bat daukate eta haren bila dabiltza. Erakutsiko al diguzue Nortasun Agiria mesedez? Hego Amerikako neska bat baino gehiago topatu zuten. Hala ere, ez ziren bilatzen zituztenetakoak. Adin txikikoa behar zuen izan. Beste diskora bidean, leku guzt iak miatu zituzten, txokorik utzi gabe. Zenbaitetan Manu urruntzen zen Maribelen bistatik inor urrutiratzen zen ikusteko. Halaxe topatu zuten bakarrik zegoen gaixo hura. Maribelek neska batzuei galdetzen zien bitartean, beste bat ezkutatzen ari zela nabari tu zuen ikertzaileak. Harengana disimulurik gabe hurbildu, besotik hartu eta dokumentazioa eskatu zion. Neskak, beldurrez, polizia zelakoan, eman egin zion. Maira Robles Kolonbiakoa zen eta hamazazpi urte bete berriak zituen. Ez zen bilatzen zuten itxura b etekoa: ez zen hain mehea. Urduri zegoen eta ikaslea zela zioen. Dena den, prostituzioan ari zen dudarik gabe. Maribelek, lagunduko ziotela konbentzitu zuen eta elkar lekura eraman zuten. Jaker eta Lala Iruñera itzuli ziren beren aldetik. Gorka eta Lontxo, Maribel, neska eta Manu, bostak Iruñera abiatu ziren Jabierrekin topatzeko. Goizeko bostetan foruzainen kuartelean zeuden eta komisarioak galdeketa egin zion neskari. Maira heldu berria zen. Modelo eskola batean ikasteko aitzakian kontratatu zuten eta bel durrak jota, prostituitzeko eraman zuten Tuterara. Aurreko egunean, ortziralean, jarri egin zuten salmentan. Zaintzaile bat jarri zioten, harrapatu zutenean ihes egin zuena. Neskak gehienez abizenik gabeko izen batzuk baino ez zituen aipatuko: beste neska batzuenak eta Raul eta Walter txuloenak. Tuterako pisu baten helbidea ere bazekien. Zoritxarrez, foruzainak hara joan zirenean ez zuten inor topatu. Zirudienez neska askatzea besterik ez zuten lortuko. Bera babes etxe batean artatuko zuten. Apirilaren 30a , igandea Igandean, uste baino lehengo esnatu zen Manu. Loak ez zuela hartuko jakinda, altxatu zen, garbituak egin eta gosaldu zuen. Eguraldi txarra zegoen. Haizea, euria eta tenperatura baxuak zituzten lagun, irratiaren arabera. Berrietan entzun zuen parl amentuak hilabete bat eskatzen zuela CANeko paperak aztertzeko, Eskirozeko poliester enpresa bat erre zela eta Gernikan errefuxiatuen aldeko zutabeak elkartu zirela. Artean, goiz zen Jabierrek deitu zionean. Goizaldean, Iruñean, kolpe eta tortura arrastoak zituen neska bat agertu zen erdi hilik. Koman zen eta ezin izan zuten berarekin hitz egin. Okay diskotekatik hurbil topatu eta justu bilatzen zuten itxurazko neska bat zenez, tratan sartu zuten neska gaixo bat izango zela susmatu zuten. Bestalde, Barakald on beste neska gazte batek lortu zuen ihes egitea. –Zer da hau, Jabier? Kasualitatez topatu ditugu larriki zauritutako neskak? –Ez. Hau ez da kasualitatez gertatu. Mafia batek neskak eskaintzen ditu sadikoek nahi dutena egiteko, baita hiltzeko ere, nahiko a ordainduz gero. Barakaldon ihes egin duen neskak ematen ahal izan digu sadiko batzuen pista, beraiek lagundu baitzioten. –Eskerrak pista bat lortu dugun! Ea suertea alde jartzen den! Eguerdian familia bazkaria ospatu zuten. Igande askotan egiten zuten , aitona amonak Iruñean zirenean behinik behin, azken urteetan denboraldiak egiten baitzituzten kanpoan, Saloun lagun batzuen apartamentuan edo Insersoko opor asteetan. Gustura egon ziren, lasai eta beraien gauzez kontu kontari, elkarren konpainiaz disfrut atuz. Arratsaldean, Carting egitera joateko plana egin bazuten ere, Mirenek ez zien baimenik eman, Mikel orduko umeegia zelakoan. Junek hamalau urte zituen eta gorputzez eta buruz helduagoa ematen zuen; Mikel, berriz, hamaika urterekin umeagoa zen. Mirenek ez zien seme alabei nahi zutena egiten uzten, ama maitakorra baina zorrotza izaki. Amona ere zorrotz samarra zen, baina aitonak eta Manuk gehiago mimatzeko joera zuten. Mirenek Carting era joateko asmoa zutela entzun zuenean ez zien utzi, eta besteek, bai ta semeak ere onartu zuten. Amak berdin jokatzen zuen sakelako telefonoen erabilerarekin. Juneri, nahikoa heldua zelakoan uzten zion asteburuetan erabiltzen, baina Mikeli ez. Jakina zen kasu batzuetan behintzat, azken aldian haurrei jaunartzerako telefonoa oparitzen zietela. Ikastetxeetan eta institutuetan debekatuta zegoen telefonoa erabiltzea eta eramatea, baina ikasleek askotan ez zuten debekua errespetatzen gurasoen baimenarekin. Hori ez zen familia eta seme alaba haiekin gertatzen; Miren ama maitekorra eta emana izateaz gainera emakume zentzuduna zelako. Familiako besteek laguntzen zioten amari horretan. Beraz, Carting era joan ezean eta eguraldiak laguntzen ez zuenez zinera joatekotan egon ziren, baina eguraldi txarrak eta pelikula asko Mikelentzat gom endagarriak ez zirela ikusita, amona aitonarenean geratu ziren telebistan Lara Croft en pelikularen amaiera ikusten eta Tron Legacy filma hasi zenerako loak hartu zituen gaztetxoak. Beranduago, karta jokoan aritu ziren. 3. Premiazko deia Maiatzaren lehenean bahiketa bat ikertzen Zazpiak aldera dei bat jaso zuen ikertzaileak. –Kaixo Manu, Rakel Elizalde naiz. Sentitzen dut festa egun batean deitzea, baina oso afera larria daukagu eta zure zerbitzuak premiazkoak dira... –Man uk ezagutzen zuen enpresari hura eta ez zuen alferrik aipatuko premiazkoa izatea. –Kaixo Rakel, aspaldiko! Zer kontu da hori? –Ezin dizut telefonoz kontatu... Bihar festa eguna izanda ere, zure laguntza eskatu behar dizut; badakit normalean ez duzula festa egunetan lan egiten, baina ez dut beste irtenbiderik. Lagun iezaguzu mesedez. Agian egun bakarreko kontua izan daiteke, baina bihar behar zaitugu. Gainera, momentuz zeuk zure laguntzaileei ezer ez kontatzea eskatu behar dizut. Festa egunetako tarifa k eta sari berezia emango dizugu laguntzekotan. Mesedez... –Ongi da. Badakit ez didazula alferrik eskatu. Kontatzerik ez duzunez, zer iruditzen zaizu bihar goizeko bederatzietan nire bulegoan geratzea? –Primeran. Mila esker laguntzeagatik. Gautu takoan Manu etxera joan zen. Goserik gabe, fruta hartuta irakurtzen eman zuen lotarako aurreko denbora. Maiatzaren 1ean, astelehena Goizean goiz, eguraldi hobea iragarri zuten. Gosaltzean berri latza entzun zuen Manuk: Txantreako jaietan mutil batek era so sexuala egin zion neska bati, biak adingabeak. Berriek egunarekin bat langileen aldarrikapenak adierazten zituzten. Gehien errepikatzen zena langileen lan prekarietatea zen. Aparteko berria zen Osasunaren berdinketa. Goizeko bederatziak hogei gutxit an bulegoan zen Manu. Komunera joateko premia sentitu zuen. Txirrina behin eta berriro jo zutenean, ikertzailea komunean zegoen eta laster atera behar izan zuen. Joaldi luzeek eta geldialdiek, oso premia handikoak ez baziren ere, beharra adierazten zuten. Nahigabetuta, eskuak erabat lehortu gabe ireki zuen atea. Aurrean topatu zuena emakume dotore, eder eta ilehori bat zen. Laguna ez bazen ere, ezaguna eta ia konfiantzazkoa. Esku bustiak erakutsiz desenkusatu zen ez ukitzeagatik eta musu pare bat eman ziote n elkarri. –Sentitzen dut hitzordua baino lehen etorri izana, Manu. Premiazko kontua da hau eta aurrez aurre hitz egitea erabaki dut. –Ongi da, Rakel. Ez zaitut aspaldi honetan ikusi. Oso ongi eta eder zaude. –Badakizu ez ditudala losintxak maite, baina zuk ez duzu gezurrik erraten. Mila esker. Zu beti bezala zaude. –Mila esker zuri ere. Ia bi urte pasa dira azkenekoz elkar ikusi genuenetik. Rakel Elizalde, Begoña Ugarteren lagun handi bat zen. Emakumeak adierazi zuenez, Rafael, bere bazkide eta lagunaren bila zebilen. Aurreko ortziralean ez zen lanean agertu eta ez etxekoek ezta lagunek ere ez zuten haren berririk. Goizean bezero berri batekin geratu omen zen elkarrizketa bat izateko, baina inork ez zuen horretaz bat ere informaziorik. Goiz erditik, espero zuten momentutik alferrik saiatu ziren berarekin mintzatzen. Ez zuen sakelako telefonoz erantzuten. Bere emazteak, koinatuak, lagunek eta Rakelek ez zuten haren arrastorik topatu inon, ez betiko lekuetan , ezta gustuko eta bisitatzen zituen lekuetan. Manuk ulertu zuen, baina gauzak garbi nahi zituen. Zuzenean galdetu zion Rakeli. –Adierazi duzun moduan ez diozue poliziari ezer erran. Zer uste duzue, bahiketa dela? –Hala da. Uste dugu dirua ateratzeko b ahitu dutela eta informazio gehiago ezean poliziari ez deitze erabaki dugu. Ondorenean, Rakelek bazkide eta lagunaren datuez gainera, haren lan bizitza kontatu zion ikertzaileari. Rafael Gomez Sanzol, garraio eta logistika arloan enpresario handia zen. TRANSLONASA, Transportes y Logistica de Navarra S. A.ko nagusietako bat zen. Enpresa handia eta arloko garrantzitsuena zen inguru zabal batean. Ehunka kamioi eta beste enpresa txiki batzuk kontrolatzen zituzten. Logisticas del Norte enpresekin federatuta, milioi askotako fakturazioa zuten. Enpresako nagusiek partaidetzaz eta etekinaz gain, soldata altuak zituzten, zuzendaritzan zuten lanaren arabera. Rakelek, promozioa, publizitatea, hau da alde komertziala eta gainera aseguruen saila zuzentzen zituen best earen aginduz eta Rafaelek berak zuzendaritza orokorra eta diruzaintza kudeatzen zituen. Bakarrik hirugarren bat, Jaime Iriberri konpara zitekeen agintaritzan, zuzendaritza teknikoa eramanez. Jaimek, Karmele emazteak eta Rakelek erabaki zuten isilean izate a, Manu badaezpada ere kontratatzea eta bahitzaileei ordaintzea, dirurik eskatuz gero. Rakel joan baino lehen Manuk GPS bat eman zion diruarekin jartzeko eta aukeran bahitzaileak kontrolatu ahal izateko. Hurrengo orduetan, ikertzailea Jaime eta Karmelereki n mintzatu zen telefonoz. Karmelek bere gizona berreskuratzea baino ez zuen buruan. Hurrengo goiza, dirua biltzen pasatuko zuen. Emakumeak ez zion inolako pistarik eman Manuri. Ez zuen negozioaz eta bere lanbizitzaz ideiarik. Jaime Iriberrik, berriz, susm o handiak zituen. Ez zuzenean zerbaitetan erruduna izateagatik, bere lanean zuen funtzioagatik baizik. Rafael zen enpresako diru kontuen kudeatzailea eta beti zebilen bankuetan, enpresetan eta baita epaitegietan ere. Hala ere, adierazi zuen diruagatik edoz er egingo zuela, ilegalitateren bat egiteko gauza izan zitekeela iradokiz. Diruzain nagusiaren telefonoa eman zioten. Diru kontuez Antonio Zunzarrenek gehiago argituko zion ikertzaileari. Jaimerekin telefono elkarrizketa bukatu baino lehen zerbait bitxia a dierazi zuen zuzendari teknikoak. –Gauza bat argitu behar dizut, dena den. Nik ez dut diru kontuez ideia handirik eta argi adierazi dizut ez dakidala ezer txarrik egin duen ala ez, baina Rakelek kontu horietaz ni bezain ezjakitun izateaz gain, uste du Raf ael aingerutxo bat dela, munduko gizonik onena dela –ikertzailea harritu zen adierazpenarekin. –Zer erran nahi duzu? Ez dizut ulertu. –Rakel maiteminduta dagoela Rafaelekin. Amodio platonikoa da eta ez diozu berari buruz informazio garbirik aterako. Ezin du berataz ezer txarrik pentsatu eta edozer egingo du Rafael gurekin izateko. –Maitemintze kontu horrekin, zer erran nahi duzu..., ezin naizela Rakelekin fidatu behar? –Ez. Itsu dagoela eta ez du onartuko hark ezer txarrik egin duela. –Ordua n ezin dugu Rafaelengandik kontu ilunen bat baztertu behar. –Hori da! Uste dut garbi hitz egin dizudala! –Garbi... iradoki duzu. Orain argi utzi duzu. Mila esker. Antonio Zunzarrenekin hitz egin zuen ondoren. Gizonak apala zirudien. Bizitza osoa eman zuen diru kontuak kudeatzen, baina ez zuen erabakirik hartzen. Adierazi zuen bezala berak pasatzen zizkioten paperen arabera egiten zituen balantzeak, excelak eta bulegari baten laguntzaz zenbakiekin zerikusia zuten lan guztiak, nominak barne. Be rak ez zuen ezer esateko, nahiz eta beti Rafaelen agindupean lan egin. Manuren galderak zirela eta, zerbait gehiago aipatu zuen. –Beno, ez naiz oso ziur. Nik ez dut ezer garbi, baina Rafaelek kontratu batzuen gora beherak kudeatzen zituen inolak o informaziorik eta konturik kontabilitate departamendura pasatu gabe. –Manuk ezin zuen pista hura pasatzen utzi behar. –Ez dakizu ziur, baina edozein datuk eta baita susmok laguntzen ahal dute haren desagertzearen arrazoiak argitzen eta onik berreskura tzen. Esadazu mesedez zer susmatzen duzun. –Zenbaitetan, enpresa edo pertsona desberdinekin izaten zuen harremana eta guk ez genuen horretaz ez agiririk ezta diru konturik. Lan batzuk bere kabuz gauzatzen zituen. Nik banekien garraio batzuk paperik egin gabe egiten zirela. –Horrek zer erran nahi du, Rafaelek bigarren kontabilitate bat eta diru beltza jasotzen zuela, ezta? –Ba... Bigarren kontabilitatea ohikoa da gurean. Niri ez zait gustatzen, baina enpresa batzuekin egiten dugu. Rafaelek bere kab uz egiten zuena zerbait gehiago da, haratago doa. Nik ez dakit zertan zebiltzan, baina garraio txiki batzuk gutxitan egiten ziren, hilabetean behin edo bitan egiten zituen. Rafael, gainera, batzuetan desagertzen zen nondik ibiliko zen erran gabe. –Ordua n diru beltzaz gain, ezkutuko kontu ilunetan ibiltzen zen nagusia. –Nik ez dut halakorik erran. Ilun edo ez, guk ez genuen garraio eta diru kontu horien berri. Besterik ez. Eguerdian auzora jaitsi zen. Festa eguna izanda ere, Toki Alai tabernan bazka riak ematen zituztenez hara jo zuen ikertzaileak. Felixenera sartu zen bazkaltzera. Laguna eta Gabriela lanpetuta zeuden bazkariekin. Emakumeari musu bat eman zion, bere laguntza eskertzeko. Asko mimatzen zuen tuperretan prestatuta janari goxoak emanez eta noizean behin bestelako mesedeak eginez. Sukaldeko jakiak begiratuta txitxirioak, lirio goxoak eta etxeko natillak aukeratu zituen. Gabrielak bizpahiru lehen plater, beste hainbeste bigarren eta pare bat edo hiru postre sukaldatzen zituen. Denak ongi, go xo prestatuta eta prezio onean. Manuk pentsatzen zuen hilero zor zuena ordaintzen zuenean tranpa egiten ziotela eta gutxiago kobratzen ziotela. Kexatzen zenean galdetzen zioten ea ezin zuten kafe edo kopara gonbidatu, lagun prezioan egiteagatik, ez ote zen laguna eta isilarazten zuten. Laster, libre geratu zen bere txokoan bazkaldu zuen gustura. Felix berarekin eseri zen postrea eta kafea hartzeko. Lagunak lanaz galdetu zion. –Hara, Manu zertan ari zara? Kontatu didatenez lanean zabiltza. Ezin zenion zure laguntzaileren bati lan hori egiteko agindu? Ezin du Jakerrek lan hori egin? –Ez. Hain zuzen ere, bezeroak niri diskrezioz egiteko eskatu dit. Jakerrek ez du ideiarik ere. –Zer moduz ari zarete Jaker eta biok? Ongi moldatzen zarete lan kontuetan? –Bai. Orain kanpoan da kasu batean ikertzen eta ni bakarrik nabil kasu berri ho rrekin, baina primeran konpontzen gara. Elkarrekin eta elkarrengandik ikasten ari gara aunitz. Ia bi urte pasa ziren Manuk Jaker bazkide bihurtu zuenetik. Felixek bazekien Manuri teknologia berrietan aritzea kostatzen zitzaiola eta gazte hark batzuetan ez zituela legalitatearen mugak errespetatzen. Horrek Manuren haserrea sortzen zuen, baina finean ongi konpontzen ziren eta iruzur berrien kontra batzuetan beste modu batean jokatu behar zuten, betiko mugak gaindituz. Joateko zorian ezuste atsegi na eman zion Felixek lagunari. –Zein ordutan geratu zarete ibilaldia egiteko? Gaur ere barran laguntzera etorriko da langile berria eta gustura ibiliko naiz zuekin. –Aupa Felix. Lau lagunok elkarrekin ibiliko gara. Zortzietan Joxeren atarian geratu gar a. Etxean kuluxka egin ondoren igo zen bulegora. Etxean geratzeko gogoa gainditzea kosta zitzaion, baina zerbait egitekotan oinez mugitu zen alde zaharreko bulegora. Ordu gutxitan deituko zieten dirua jaso ahal izateko. Familiakoek, Rakelek eta ike rtzaileak adostu zuten bezala bizi probak eskatuko zituzten dirua eman aurretik. Jaimek eta Rakelek kontratua sinatuta bidali zioten korreoz. Manuk kasu guztiekin egiten zuen bezala karpeta berri bat ireki zuen eta txostena osatzen hasi zen. Ordura arteko egoera laster adierazi zuen, gauza handirik idazteko ez zegoelako. Rakel, Jaime, Karmele eta Antonioren susmoak ere labur jaso zituen. Aipatzeko merezi zuten bakarrak diruagatik bahiketaren hipotesia eta diru beltzaren inguruko susmoak ziren. Manuk espero zuen deia jaso zuen. Rakelek kontatu zion ikertzaileari Karmelek bahitzaileen mezua jaso zuela. Rakel, emaztearekin zegoen gertatu zenean eta berak entzun ahal izan zuen ahots eraldatua. Erreskate bat eskatzen zuten. Biharamun arratsean milioi bat euro era man behar zuten adieraziko zieten leku eta orduan. Rakelek bizi proba eskatu zien bahitzaileei eta hauek Rafaeli esan zioten hitz egiteko. Gizonak ongi zegoela eta ordaintzeko eskatu zien. Emaztearen negarrei erantzunez erran zion ez kezkatzeko, dirua eman ez gero bera itzuliko zela. Emazteak adierazi zuen hurrengo goizean saiatuko zela dirua lortzen. Bankuetan ibiliko zen likedezia eta isiltasuna eskatuz. Ikertzaileak deiaren grabazioa entzun ahal izan zuen. Emakumeak handik ordu erdira berriro deituko ziol a hitz eman zion. Gainera ikertzaile taldekoei laguntza eskatzeko baimena eta eskaera egin zion. Grabazioak ez zuen pistarik uzten eta ondorioztatu zitekeen bakarra zen Rafaelek espero zuela dirua ordainduta askatuko zutela. Ziur aski bahitzaile profesiona lak izango zirela edo behintzat dena ongi egiten ari zirela. Rakelek berriro deitu zuenean pentsatzen zuena kontatu zion. Biek pentsatu zuten bahitzaileei kasu egitea. Edozein aldaketa izan ezean aurrera egingo zuten. Hurrengo eguerdia arte agurtu zuten el kar. Handik gutxira Jakerren deia izan zuen. Gazteak komentatu zion Iruñetik jarraituko zuela diskoteken inguruko ikerketa. Denek argi zutenez kanpo zaintzak beste batzuek, hain zuzen ere polizia sekretuek egingo zituzten ziur aski. Hurrengo asteburuan zai n geratuko ziren diskoteken inguruan zer gertatuko zain, baina Internet Sakonean jarraitu egin behar zuten Jakerrek eta bere kideek, polizia eta Interpol ekin harremanetan. Gaztea, hurrengo goizean agertuko zen bulegotik. Hala ere, Manuk kasu berriaren gai netiko informazioa eman zion. Konturatzeko, zortziak izateko gutxi falta zen. Laster batean jaitsi zen auzora. Festa eta era berean lan eguna bukatuta, etxekoekin mintzatu zen telefonoz. Berandu izan arren, Joxe eta Felixekin elkartu zen, paseatzera joatek o. Patxi ez zen puntualki agertu, baina mugikorrez adierazi zien bidean zela eta hiru minutuan elkartuko zela haiekin. Lau lagunak paseo azkarra egitera atera ziren. Felix eta Joxe aurretik zebiltzan bitartean, Patxi eta Manu atzetik hizketan hasi ziren. L aguna kezkatuta zegoen Manurekin. –Manu, ez dakit nola hasi. –Lagun, kristorenak bota behar al dizkidazu? –erantzunarekin Patxi barre txikia egin zuen, seinalea ez zela beraren kontrako zerbait edo ez oso larria behintzat. –Ez. Beno ez erab at. Kontua da Begoñak hitz egin duela Mirenekin eta bart gauean erran zidan zure ohiak gaizki ikusten zaituela. Ez omen zabiltza pozik eta gauza guztietan, berarekin eta etxekoekin zerikusia duten gauzetan behintzat ezgauza, nekatuta eta presaka zabiltzala ikusten zaitu. Begok dio Mirenek oraindik maite zaituela, baina ez dakiela asmatzen nola birbideratu zuen harremana –Manu pentsatzen geratu zen. –Ba..., uste dut arrazoi duela. Izanen da gaixorik egon naizela, baina arrazoi du. Ez nago gustura nire lanarekin, nire bizitza pertsonala egiten ez uzteagatik. Garbi daukat gehienetan ez naizela etxekoekin behar bezala... Baina ”Mirenek maite nauen” kontu hori? Nik sentitzen dut ez dudala aita papera ongi betetzen. –Eta etxekoekin ibiltzeko, lanean aldaket a egiten ahal duzu? –Ez dakit nola eginen dudan! Toki Alain sartu zirenean jende asko zegoen eta kuadrillako Andoni, Alfonso eta Satur topatu zituzten. Gutxitan izaten ziren elkarrekin, baina ezohiko egoera aprobetxatuz pote eta pintxo ban a hartu zuten. Lastima Pablo, Andres eta Xabier han ez izatea. Mintxo xelebrea agertu zen eta beti bezala han izan zen ikuskizuna! –Andonik dio ez zaretela lagun onak –bota zuen gizon sentibera hark. –Aupa hi! Hori da hori gaian sartzea! –erran zuen Felixek. Andonik jarraitu zuen. –Nik ez dut horrelakorik erran. Mintxotonto honek harrapatu du esaldi baten bukaera edo, ez daki zertaz ari nintzen. Erran nahi nuena, hain zuzen ere, bazen ez garela lagun bezala askotan elkarrekin ibiltzen. –Egia da. Nahiz eta zuek urrunago bizi, errazena da hemen elkartzea zuek, gu eta beste lagunak ere –izan zen Joxeren sententzia. Denak ados, p ote bat eskatu zuten eta antolatuta izan gabe, zerbait meriendatu zuten. Maiatzaren 2a, asteartea Manu goiz mugitu zen lanera. Zein eguraldi tristea! Tanta batzuk eskapatzen ziren eta eguerdian tenperatura epelak espero zituzten. Autoan berriak entzuten ari ziren. Olabeko lurrikara aipatu zuten. Aurreko eguneko maiatzaren lehenengoaz aipamenak egin zituzten: UGTk eta CCOOk soldaten igoera aldarrikatu zuten, bestela grebetara deituko zutela erranez. ELAk eta LABek murrizketen aurreko egoerara itzultzea es katzen zuten eta sindikatu guztiek lanpostuetan lan baldintza hobeak. Bulegora igo zenean Jakerrekin elkartu zen. Gazteak kafe egin berria eskaini zion. Bulego handiko sofan eseri ziren. Jarreragatik harrituta zegoen Manu. Gaztea ez zen hain zeremoniatsua izaten. Lehenengo hitzek ere mutilak zerbait zuela baieztatu zioten. Zermoduzka hasi zitzaion eta nagusiaren aurpegiagatik, ezohiko urduritasuna adierazten zuela konturatuta, berarekin kontsulta bat zuela eta bere aholkuak behar zituela erran zion. Jakerr ek sarekada bat prestatzeko ideia zuen. Gazteak Ramon Zudaire foruzainen inspektorearekin hitz egin zuen aurreko egunean. Bera zen Jabier Lopez Astiz komisarioaren bigarrena eta askotan bezala auzi bereziez arduratzen zen. Ertzaintza, Foruzaingoa eta ingur u zabaleko beste poliziak koordinatzen ari zen inspektorea. Hildakoak eta kasurik larrienak Tuteran gertatu zirenez Foruzaingoa eta inguru hartako diskoteka nagusiak ziren tortura eta erailketa kasuetan lehendik lanean ari zirenak ikerketan eta zaintzan. M anuk galdetu zion bere lankideari Interneteko ikerketaz. –Jaker, zer topatu duzue Internet Sakonean? Iruditu zait zer edo zer ez duzula aipatu, zerbait isildu duzula alegia. –Zer nahi duzu? Topatu dudan gordinkeria ez diot Lalari erakutsi eta ez diot i nori erakusteko asmorik. Manu, gehienetan emakumeenak, snuff bideoak izan dira nazkagarrienak. Erailketak, torturak eta bortxaketak gezurrezko edo errealak, horiek bai direla lizunkeriak! –Eta pistarik topatu al duzu? Gure inguruan ekintza horiek egite n dituztenekin loturarik topatu al duzu? –Ez. Bideo horiek ikusten botalarria izan arte ikusi ondoren ez dut loturarik lortu. Beno, ... –Beno, ...zer? –Ezer ez. Prostituzioaz, gure lurraldeko erreferentzia egiten duen sadikoentzako orri batean bid eo batzuen link a edo lotura egiten dute, baina imajinekin ez da inolako informaziorik agertzen. 4. Jaker eta Lala Gaia utzita, bazirudien beste gauza batez galdetu nahi ziola gazteak nagusiari. Manu jakin minak jota zegoen. Manuk ez zuen ulertzen gaztearen jokaera, normalean lasaia eta hitz egiteko arazorik ez zuen mutila urduri jokatzen ari baitzen. Jaker ez zen jabetzen jokaera bitxia erakusten zuela eta zalantza erakutsiz azkenean adierazi zuen kezkatzen zuena. Poliki eta hasieratik has i zen kontatzen. Lala, andregaia, ikerketetan zaletuta zegoen. Ez zen harritzeko kriminologia ikasten ari baitzen. Azken hilabeteetan parte hartzen ari zen kasu batzuetan, zaintza lanetan eta Interneten bidezko informazio bilaketan. Jakerren laguna zena, a zken urtean bikotekide bihurtu zen eta orduantxe Jakerrek lankide bezala onartzeko proposatu nahi zion Manuri. Neska lagunarekin ongi konpondu nahi zuen eta lankide izateak pikutara botatzen ahal zuen beraien arteko ongizate pertsonala. Arriskatzea erabaki zuen. Ez zion neskari erran, baina lanean serioago laguntzeko proposatu nahi zion eta Manuri baimena eta aholkua eskatu zizkion. Jaker lankide bihurtu zenetik, gero eta ikertzaile hobea zen. Manuri ez zitzaion inporta neskak kasuez jakitea eta batzuetan p arte hartzea, konfiantzazkoa baitzen eta laguntza baino ez zien ematen. Hala ere, berak ere zalantza zuen ez ote zen bateraezina maitasun harremana eta lana. Hantxe zegoen koska. Manuk gauzak ez zailtzea erabaki zuen. –Begira, Jaker. Niri Lara beti irudit u zait ikerketarako ona dela. Ez dizut ezer aipatu, zuen harremanetan ez sartzeagatik. Orain adierazi didazu lankide bezala onartzeko. Nik ez dut arazorik eta badakit ongi egingo dugula lan. Arriskua hartuko duzue zuen maitasun harremanetan. Proposa iezaio zu ea zer iruditzen zaion. Nik uste dut gustura onartuko duela, baina zuen harreman pertsonala pikutara botatzen ahal duzue. Zuek ikusi zer egiten duzuen. Ni ados nago. –Mutilak lasaitua hartu zuen eta era berean oso garbi ikusi zuen arriskua. Lehenengoz i rribarre egin zuen eta erantzun zion Manuri. –Arrazoi duzu. Ez dakit nolakoa izango den gure harreman pertsonala. Edonola ere, emakume burutsua eta lasaia da eta badakit lanean ez dugula arazorik izango. Manuk Lala imajinatu zuen bulego hartan. Itxura oneko, eta ezin atseginagoa zen neska hark detektibe sena zuen. Pentsatu zuen kriminologia ikasketak bukatu artean zenbait hilabete pasatuko zirela. Denbora nahikoa lan egiteko moduan eta bulegoan egokitzapenak egiteko. Lanbide hartan emakumezko gu txi zebilen eta polizien artean, gutxi ziren ardura zutenak. Alde horretatik gauzak aldatu behar ziren. Lala, gainera, oso ongi moldatzen zen edonorekin. Harremanetarako eta behar zenean hitz egiteko ez zuen arazorik, gizonez beteriko lanbide hartan beharr ezkoa zena. Irri eginez bukatu zuten hizketaldia. Beste kafe bat hartu zuten, eten egin eta bestelako kontuez aritu bitartean. Bi ikertzaile eta bazkideek bazuten beste kontu bat. Tartean Manuk bazuen bahiketaren aferaz zalantza eta gaztearen laguntzaren b eharra. Azkeneko berriak eman ondoren galdetu zion hacker hari zer egiten ahal zuen. Honek adierazi zion ikertzen hasi behar zuela ea zer topatuko. Gazteak ikertu behar zuen garraio enpresan, Rafaelen jardueretan eta diru kontuetan. Solasean bukatzen ari zirela, izena eman ez zuen pertsona batek telefonoz kontsulta bat egiten ahal zuen galdetu zion. Arraroa zen Manuri lagunkiro mintzatzen ari zitzaiolako. Egindakoaz konturatuta, nonbait, deitzaileak barkamena eskatu zion eta bere buruaren aurkezpena egin zuen. Pepi Fernandez zen, Begoña Ugarte enpresariaren beste lagun bat. Manuk agurtu egin zion. Begoñarekin ikusteaz ezagutzen zuen, baina ez gehiegi. Emakumeak adierazi zion arte galerista eta margo lanen salerosketetan aritzen zela. Azken aldian jatorri g arbia ez zuten margo batzuk agertu ziren eta Manuri ikerketaren posibilitateaz galdetu nahi zion. Manuk adierazi zion gaiaz ez zuela ideia handirik eta une hartan ez zekiela astirik izanen zuen. Beste ikertzaile batzuk bilatzea aholkatu zionean, Pepik ez larritzeko eta bilera lasaia egin bitartean lana ez errefusatzeko eskatu zion. Hurrengo goizean elkartzeko aukeraz hitz egin zuten. Berehala, ikertzailearen bulegoan hamaikak aldera gehiago hitz egitekotan geratu ziren. Hala ere, deia bukatu baino lehen, en presariak adierazi zion Manuri ez zuela arteaz gehiegi arduratu behar eta Elena Burgi bere bazkideak lagunduko ziola horretan. Arteaz gutxi zekien Manuk, faltsutzeaz eta garaiko artistaz gutxiago. Arte historiaz justu ideia orokor bat zuen. Izandako estilo nagusiez eta lanik eta egilerik famatuez ezagupen gutxi batzuk baino ez zituen. Jaker bere langelan ari zen ordenagailuetan lan egiten. Mutilak barneko gela bat atondu zuen bere erara. Sofa, bi aulki, mahai bat, potentzia handiko bi ordenagailu, pantail a handi bat eta eramangarria ziren altzari traste bakarrak. Leku txikia izan arren eta patiorako leihoa ere txikia izanda, bi pantaila txikietan eta handian noizbehinka nahieran aldatzen zituen imajina eta paisajeek bizitasuna eta zabalera ematen zioten le kuari. Gazteak gustura egiten zuen lan. Hasieran, bi ikertzaileak gela handian bi mahaitan antolatu zuten lantokia. Dena den, bisitek edo deiek ez zioten Jakerri lanean arreta jartzen uzten eta gela hura antolatu zuen. Behar zutenean, askotan, bata bestear engana joaten zen, baina bestela, egiten zuten lanean gehiago kontzentratzen ahal ziren. Hala ibili ziren egun hartan denbora batez. Ia ordu bata eta erdiak ziren eta Manuk Rakelen deia jaso zuen. Lortu zuten diru kopurua eta prest ziren edonora mugitz eko, trukea egin eta Rafael askatzeko. Manuk emakumeari gogoratu zion diruaren artean GPSa utzi behar zuela. Urduri nabari zenez, ikertzaileak lasaitu zuen emakumea. Agurtu eta bahitzaileen deiaren zain geratuko ziren. Ikertzaileak azkar asko Gorkari deitu zion diruaren segizioa egiteko. Gazteak gaueko eta asteburuko segizio eta begirale lanetan jarraitzen zuen Lontxoren laguntzaz. Ordenagailuz GPSaren seinalea eta kokapena jarraitu ahal izango zuten. Gorka eta Lontxo prest izanen ziren diruaren bidea eta z iurrenez bahituaren mugimendua jarraitzeko. Ez zuten polizien laguntza, bahitzaileek eskatu zuten bezala, baina bahitua arriskuan sumatuz gero, deituko zieten salbatu edo askatu ahal izateko. Eguerdian, Manu auzora eta etxera mugitu zen zerbait ahoratzek o eta deskantsatzeko. Bulegotik mugitzeak on egiten zion lasaitzeko. Hala ere, urduri zegoenez ez zen betiko tabernara joan eta etxean fruta eta bokata bat jan zituen. Kuluxka arina egin zuen eta gustura bulegora oinez igoko bazen ere, arratsaldean bahiket aren bukaeran prest izateko autoz igo zen. Ibilgailua aparkalekuan utzi zuen. Edonola ere, mugitzeko beharra zuen eta itzuli bat egin zuen Redin eta Medialunatik Ezkaba mendiari eta iparraldeko auzoei begiratzeko. Udaberriaren indarraz bete nahi zuen bere burua. Redinen jende gutxi zebilen. Zaldi Zuria pasa eta balkoira hurbildu zen. Urduri eta bizirik sentitu zen. Zuhaitz eta belardietako berde garbi dirdiratsuek liluratu zuten gizona. Egun iluna eta estalia izanda ere, udaberriaren indarra nabari zen. Arn astu zuen airean lurrin kutsu bat sumatu zuen. Ezkaba eta Txantreari begira geratu zen. Frantziar talde bat hurbildu zenean, lekua utzi zien. Ingurura begiratu zuen inork jarraitzen zuen ikusteko. Deus arrarorik nabaritu ez zuenez paseatzen jarraitu zuen. Zumalakarregiren atarira hurbildu zen. Inguruak eta atariak beste garai batera eramaten zuten. Berdin zitzaion garaia, baina eguneko denbora iheskorraren gainetik eternitateaz eta iraunkortasunaz konturatu zen. Denboren gainetiko ibilaldiak on egin zionez, prest zegoen lanera eta bulegora itzultzeko. Bulegoan sartu zenean berandu zen. Dena den, gustura ibili zen paseatzen eta on egin zion. Jakerrek komentatu zion goizean urduri nabaritu zuela eta poztu zela lasaiago ikusteagatik. Garagardo bat erdi bana konpartitu bitartean gazteak Rafaeli buruz jakin zuena kontatu zion. Ez zen gauza handirik, baina enpresak izan zituen arazoak Nafarroako Ogasunarekin. Kontabilitate imajinatiboa erabiltzen zutela agertzen zen txostenetan eta Ogasun ikuskariek hainbat isu n ordainarazi egin zieten. Rafael enpresako diru arduraduna zen, baina Jakerrek uste zuen kontu ilun gehiago izango zela. Zerbait gehiago jakingo zuen mundu digitalean begiratuz gero, nolabait ere arrastoaren jatorria aurkitzeko arduradunaren inguruan mug itu beharko zuten. Manuk gogorarazi zion gazteari bahitua salbu eta aske izateko laguntzeko kontratatu zituztela: bakarrik bahiketaren ariak eta segurtasuna interesa zitzaizkiela. Manu kasuen txostenak osatzen ibili zen eta konturatzeko joateko ordua zen. Rakelekin hitz egin zuten bulegoa utzi baino lehen, baina ez zuen bahitzaileen berririk eta orduko ez zekien noiz eta nora eraman beharko zuten dirua. Aurreko egunean bezala geratuak ziren lagunak ibiltzeko. Azken aldian ahal zutenek lanegunetan ateratz en ziren. Norbaitek egun batean huts eginez gero, beste hiru edo lau egunetan ibiliko zen. Manu Joxerenera heldu zen ibiltzeko prest. Edozein modutan, badaezpada, poltsikoko telefonoari egingo zion kasu, deituz gero ziztuan mugitzeko. Autotik ez urruntzea gatik Patxi eta Joxerekin elkartu zenean auzotik ez urruntzea proposatu zien. Oblatas en zubia pasa, errekaren bestaldeko paseoa jarraituko zuten San Pedro zubiraino eta itzuli, autora lasterkan hamar minutuan heltzeko moduan. Hiru lagunak martxa arinean i bili ziren itzuli osoan. Toki Alaira sartu zirenean kaina bana eskatu zuten. Felixek lanaren aitzakia eman zien beraiekin ez ibiltzeagatik. Egia zirudien, Jende asko baitzebilen poteatzen eta pintxoak hartzen. Manu kaina bukatzen ari zela, bederatzi eta er diak aldera jaso zuen Rakelen deia. Bahitzaileek abisua eman zuten dirua prest izateko eta berriro deitzean elkar tokira arin mugitzeko. Poliziari ez deitzeko abisua errepikatu zuten. Ezin zuten ezer berezirik egin eta dena bukatu arte agurtu zuen emakumea k. Manuk Gorkari deitu zion prest izateko eta urrutitik behatzeko. Manu laster etxeratu zen Gabrielak tuper banatan prestatutako barazki zopa eta arrain goxoak eraman zituen. Etxekoekin mintzatu zen une batez. Gurasoak ongi zeuden eta emazte ohia eta se mealabak beti bezala, prakak bete lan. Mirenek galdetu zion hurrengo larunbatean seme alabekin geratuko zen. Aita desiratzen zegoen, baina ikertzaileak ez zekien lanaz libratuko zen. Diskoteken bortizkeriak eta hilketen kasuek arreta eskatzen zuten eta al ternatiba bakarra seme alabak gauean amona aitonekin uztea zen. Mikelekin bere futbol taldeko martxari buruz solastu zen; Manuri gaia gustatu ez arren, Mikelen zaletasuna zen aldetik, gustura entzuten zion semeari kontakizuna. Anek gogoratu zion pizzerian bazkari bat zor ziela eta larunbatean semearen futbol partidaren ondoren joatekotan geratu ziren. Amaiarekin ere hitz egin zuen. Eskerrak honek asteburua okupatuta zuen, bestela beste dezepzio bat emango zion. Lagun harekin igande arratsaldean geratu zen. Afaldu eta oheratzeko prestatu zenean Rakelen deia jaso zuen. Ordu bat eta erdi lehenago deitu zieten hiper bateko aparkalekuan elkarrekin geratzeko. Atariaren inguruan ez zegoen beste autorik eta zain egon ondoren beste auto batean bi bahitzaile eta Rafael enkaputxatuta agertu ziren. Dirua hartuta, gizagaixoa utzi zieten. Zorionez bahitua askatu zuten arazorik gabe. Rakelek agurtutakoan, Gorkaren deia jaso zuen. Bera eta Lorentxo etsituta zeuden. Ez zuten GPSaren bidez jarraitzerik iz an. Gertatutakoa bat zetorren Rakelek kontatutakoarekin. Urrutitik jarraitu zuten Rakel. Hiper ezagunaren aparkalekuan agertu zenean, arin egin omen zuten trukea. Urrutitik bi begiraleek bahitua izandakoa auto batera sartu zela ikusi zuten. Gizagaixoa behi ntzat aske zen, baina GPSaren seinalea orduantxe desagertu zen, beste auto batean bahitzaileek diruarekin alde egin zutenean. Bahitzaileek GPSa aurkitu eta txikitu izan balute bezala izan zen. Bestela, inhibitzaile bat erabiliko zuten. Ez zen gaizkileak ja rraitzerik izan. Hilaren 3a, asteazkena Manuk goiz hasi nahi zuen lanean. Ongi gosalduta, oinez igo zen, behaketarako auto premiarik izan gabe. Eguraldi polita eta eguzkitsua iragarri zuten, baina hala ere langarra ari zuen. Arratsaldean hogeita hiru gr adura igoko ziren tenperaturak. Bulegoan sartzean, sukaldean zerbait hartzeko gogoa izan zuen. Lehenengo kafea bukatzen ari zela, Jaker agertu zen. Mutilak agurtu ondoren, kafea hartzen zuten bitartean, gazteak aurreko arratseko ikerketaz mintzatu zitzaion nagusiari. Rafaelek bazituen auzi batzuk Ogasunarekin, baina larriagoa zen gazteak jakin zuena. Diru kontu imajinatiboez gain ezkutuko kontuak eta diru beltzaren erabilera sumatzen zuten Ogasunean. Bestalde, Jakerrek jakin izan zuen Rafaelen harremanen ar tean batzuekin informazio arraroak gurutzatzen zituela, zeinetan telegrafikoki eta klabeetan idazteagatik zerbait ilegala ezkutatzen zutela susma baitzitekeen. Jakerrek mezuak eta bestelako datuak gorde zituen aurrerantzean gehiago sakontzekotan. Manuk, ga uzak horrela, ikerketa bertan behera utzi behar zutela pentsatu zuen. Eskatu ezean, ez zuten kontratuaren haratago ikertu behar. Rakeli azkeneko jakingarriak adierazteaz gain, ez zuten Rafaelen eginetan arakatzen jarraituko. Kontua zen auzi hartan, bahiket a ordaintzeko edo, Rafaelen dirua erabili zutela. Zuzenean ez zuten inolako diru iruzurrik topatu. Litekeena zen diru haren bidez, tranpak edo zor bat ezkutatu izana. Rakelekin hitz egin zuen ikertzaileak, luze eta sakon egin ere. Emakumeak ulertu zuen h an bazela zertan ikertu. Hala ere, ez zuen aurrera egiteko asmorik. Momentuz kasua bukatutzat eman zuten. Jaker ez zen bere txokora erretiratu. Gaztea eta Manu mahaiaren ondoan eseri ziren, bazuten eta beste kasu zail bat ikertu beharrekoa. Prostituten kas uan plan bat behar zuten. 5. Bilboko sarekada batetik eta arte iruzurra bestetik Ramon Zudairerekin eta Bilboko Ertzaintzako Isidoro Markina inspektorearekin telefonoz ari ziren hitz egiten bi ikertzaileak, gaizkileak sarekada batean harrapatz eko. Larunbat gauerako plan bat antolatu behar zuten sadiko taldea harrapatu zutela aprobetxatuz. Hala ere, basakeria fenomeno hura inguru zabalean ematen ari zenez, Furuzaingo, Ertzaintza, Guardia Zibila, Polizia eta ikertzaile pribatuen arteko koordinazi oa landu behar zuten. Esku librean Markina inspektorea mintzatzen ari zen. –Jaunok, larunbat gaueko sarekada gauzatu baino lehen, zibilekin eta poliziekin elkartu behar dugu. Gaizkileak inguru zabal batean ari dira jokatzen edo behintzat beste talde batzu ekin harremanetan ari dira, baina gure kasuetan Bilbotik Zaragoza bitarteko diskoen inguruan izan dira kasu gehienak. Beraz, bihar, ortzegun arratsaldean bilera izango dugu Logroñoko hotel batean. Ordua eta helbidea beranduago emango dizkizuet. Garrantzits ua da ikertzaile pribatu eta “hackerron” nolabaiteko parte hartzea. –Ziber ikertzileek Internet Sakonean ikertuko dute, baina zer paper utzi diguzue ikertzaileoi? –galdetu zuen Manuk. Zudairek erantzun egin zion. –Zuek hobeki mugitzen zarete ka muflatuta. Guk sarekada aseguratu baino ez dugu eginen. Goizaren bukaeran Pepi Fernandez eta Elena Burgi agertu ziren. Pepi ilehoria zen, altua eta makilatuta zegoen. Elena gaztainkara zen eta aurpegi borobil eta begirada keinu irribarretsua zuen. Elena artemarchand bat zen eta margo lanen merkatuan aditua. Diosalak eginda, berokiak kendu zituztenean estilo kaxual eko jantziak erakutsi zituzten. Pepik gona laburra, atorra estua eta lepoko ikusgarria janzten zituen gorputz eskulturala nabarmenduz. Elenak , berriz, praka eta jertse erosoak janzten zituen. Jaker ere agertu zen bulego nagusira. Aurkezpenak eta agurrak eginda, besaulkietan eseri ziren gizonak, bi aldeetan, emakumeak erdiko sofan esertzen ziren bitartean. Emakumeek ez zuten ezer hartzeko gogori k eta presa zutelako aitzakian lehenbailehen hasi nahi zuten. Eseri zirenean, Pepi, izter, belaun eta berna ikusgarrien jabe izatearen jakitun, irri egin zien gizonei. Ez zuen pentsatzen bere gorputza hutsez gizonak sorgintzen zituela, baina gizonak aztora tzea eta zirikatzea gustatzen zitzaion eta bere buru argitasunarekin nahi zuena lortzen ohitura zuen. Pepik errepikatu zuen aurretik zekitena. Berak artegaleriak zituen hiri batzuetan eta margo lanak saltzen zituen. Azken aldian agertutako margo batzuk za lantzazkoak ziren eta susmatzen zuten faltsuak zirela. Emakumeak arte ezagupenez ez arduratzeko erran zien, laguntza izanen baitzuten. Irri erakargarria erakutsiz jarraitu zuen. Ohiko tarifak izateaz gain kasua denbora gutxian argituz gero, diru sari ederr a emanen zietela hitz eman zien. Elenak jarraitu zuen zehaztasun batzuk ematen. Agertutako margo faltsu haiek ez ziren hildako margolari famatuen lan ezagunak edota jatorri garbikoak. Margo garaikide haiek inpresionistak, post inpresionistak, fauvistak, modernistak, abstraktuak, kubistak eta futuristak ziren, ziurrenez artelanik garestienak. Hain zuzen ere, Pollock espresionista abstraktua, Monet inpresionista eta Cezanne eta Van Gogh postinpresionistak ziren gehien plagiat u eta faltsifikatzen zirenak. Merkatari frantziar batzuek aditu famatu batzuen egiaztagiriekin merkatuan arte lan asko eta garestiak aurkeztu zituzten. Galerista eta margo merkatariak, milioi pila bat balio zuten margoak ikertzen ari ziren, faltsuak zirel a pentsatzen zutelako. Kasua zen tailer bat eta margolari on batzuk, lan faltsu haiek egin zezaketenak, Iruñean topatu zituztela. Egia erranda ez zuten erabateko probarik, baina susmoa zuten Iruñeko margolari haietako batzuek margo faltsu on batzuk egin et a merchant frantziar iruzurgileekin harremanetan zeudela. Ikertzaileen lana proba batzuk aurkitzea zen. Dirutza mugitzen zen horren inguruan. Iruzurgileen kontrako probak aurkitu eta sarea geldituz gero, dirutza emango zieten ordainsari gisa. Manuk konta tu zien bi bezeroei, zorionez lanean ari ziren beste kasu batean praktikan bukatu zutela eta beraienean aukera gehiago izango zutela ikertzeko. Lorentxo, arte kontuetan zaletua zen aldetik zuzeneko ikerketa egiten ahal zuela adierazi zien. Hala ere, beti b ezala eta informazioaren arabera, Manuk kontatu zien ezin zuela hitz eman konponduko zutela. Hura ez zen magia, informazio eta pistekin lan egitea baizik. Jakerrek, aldiz, hainbat helbide, foro, galeria, web eta pertsonen datuak eskatu zizkien. Azkenik ohi ko kontratuen baldintzak azalduta, bi enpresariek sinatu zuten. Hurrengo egunean Elena berriro agertuko zen, denboraz, lasai eta zehatzago, arte eta faltsutzeaz mintzatzeko. Ikerketa ildoez hitz eginen zuten. Eguerdian bi ikertzaileak ondoko jantoki bate ra joan ziren elkarrekin bazkaltzeko eta lasai, aparteko patxadaz hitz egiteko. Jaker harrituta zegoen Begoñaren lagunarekin. Jakerrek uste zuen enpresa emakumeak izateko bitxiak zirela, bazutela anbiguetate eta arinkeria puntu bat. Manuk ez zuen pentsatze n hainbesterako zenik, baina onartu behar zuen on Tomas eta beste enpresari batzuk bestelakoak zirela. –Ez nauzu konbentzituko –izan zen Jakerren komentarioa. –Ez dut ulertzen zergatik erraten duzun. Azken batean negozio bat daukate eta ahal dutena eg iten dute aurrera egiteko. Negozio horiek arte eta espektakuluekin zerikusirik izateak ez du beste lanen seriotasuna, baina aktibitate ekonomikoa da azken batean. Eta Elena? Ez al zaizu iruditzen serioa eta profesionala dela? –Bai, bera bai. Hala ere , Pepi eta Maribel Erbiti bestelakoak dira. Ez dirudi serioak direnik, friboloak baizik. Agian bai, arte eta denbora pasako negozioak izateagatik izanen da! –Manuk aspaldi ezagutzen zituen Begoña eta Pepi eta pentsatzen zuen enpresariak izateaz gain irekia k eta atseginak zirela. Arratsaldean, bi ikertzaileak kasu berriaren lan ildoez mintzatzen aritu ziren. Informazio osoa eta zalantzak hurrengo egunean argituko zituzten. Hala ere, zekitenagatik, bi gauza egin ahal zuten, alde batetik eman zizkieten pertsonen izenetatik abiatu eta haiei buruzko informazioa jasoko zuen Jakerrek; eta bestetik, ikertu pertsona haien ondoan ahalik eta hurbilenetik egiten zutena. Susmagarri haietako batzuk tailer batean ari ziren margotzen, zeinetan bazkid e izateko Lorentxok izena ematen ahal zuen. Bigarren eginkizun horretarako Gorka eta Lorentxo ibiltzen ahal ziren arratsaldeetan, susmagarrien bizitzak aztertzen. Gainera, Lorentxok arteaz bazekien zerbait eta interesa izango zuen. Gazte hari galdetu ziote nean adierazi zuen jarraipena gustura egingo zuela. Gorkak Lorentxoren lagun min bezala jokatuko zuen, segizioan lagunduz. Ikerketak luze joko zuenez, Manuk informazioak eta ikerketak koordinatzeaz aparte, lagundu egingo zien. Ondoren, nor bere eginkizunet ara joan zen, Jaker bere ordenagailu gelara eta Manu bere txosten eta kontu burokratikoetara. Bahiketa kontuan, Transnasa enpresaren izenean kontratatu zuena Rakel Elizalde zenez, honi bidaliko zizkion txostena eta gastuen faktura. Aparte, beste jakingarri batzuen txostena bidaliko zion helbide elektronikora. Aspaldian espero zuten deia izan zuten. Jabier Lopezek baieztatu zien tortura eta sadismo sarea desegiteko bileraren berri eman behar ziela. Erailketa kasuak Tutera inguruan eman zire n, baina tortura eta snuff kasuak Bilbo, Donostia eta Zaragoza artean izan zirenez, baita Logroñon kasu bat, Logroñon elkartzea erabaki zuten. Asteburuko planetik haruntzago, aurrerantzean nola jokatu ere erabaki behar zuten. Ortzegun arratsaldean Logroñon partaide guztien bilera ospatuko zuten, Jaker eta Manu ere partaide izanik. Lana bukatutakoan, auzora bidean norbaitek jarraitzen zuela pentsatu zuen Manuk. Atzetik jarraitzen zuen gizona hogei bat metro atzetik zebilen eta besterik gabe bide berdinetik ibiliko zela pentsatu zuen. Hala izango zen, auzora ailegatzean beste alde batera mugitu baitzen. Lagunekin elkartu zenean erran zien badaezpada arretaz begiratzeko, norbaitek atzetik jarraitzen baitzuen. Ibiltzera atera orduko gai hori jorratu zuten lagun ek. Honek ikertzaile bezala zituen arriskuak eta etorkizuna hasi ziren aipatzen. Felixek maiz ikusten zuen ikertzailea lanetik ateratzean eta zein nekatuta eta kezkatuta izaten zen aipatu zuen, Manu han izan ez balitz bezala. –Manu beti ibiltzen da larri eta kezkatuta. Zuek ez duzue ikusten eguerdian. Gauean laneguna bukatuta, hobeki sentitzen da, baina eguerdian ez du lanarekin etenik egiten. –Bai, nik ere pentsatzen dut lan horrek kalte egiten diola –aipatu zuen Patxik, konfiantzarik handiena zuen la gunak. Manu haserretzen hasi zen. –Aizue, hemen naiz eta ez dut uste hain gaizki nagoenik. –Ba..., gero eta okerrago ikusten zaitut nik ere –aipatu zuen Joxek. –Mila esker guztioi nitaz arduratzeagatik, baina ez didazue laguntzen aipamen horiekin. Benetan hain gaizki ikusten al nauzue? –Bai –izan zen hiruron erantzuna. Etxera itzuli baino lehen Manu gurasoenetik pasa zen. Ama eta aitarekin egon zen zerbait afaltzen zuten bitartean. Gustura egon zen haiekin aspaldiko partez ez baitzuten hitz egiteko astirik. Dena den, gurasoak ere bere lanaz kezkatzen ari zirela egiaztatu zuen. Gero, berandu zenez etxeratu zenean deitu zien emazte ohi eta seme alabei. Seme alabak, lehenago egin ez zituzten etxeko lanak egiten ari ziren. Emazteak leporatu zion haiekin gutxitan eta presaka ibiltzeagatik. Berak ere onartu zion lan hark ez ziola bizitzen uzten. Kexa baino kezka adierazten zuten hitzok. Junek eta Mikelek asteburuan ibiltzeko eskatu zioten, baina ikertzaileak ezin zuen ezer ziurtatu. H andik gutxira, penatuta ohera joateko zorian zegoenean telefono dei bat izan zuen. New Yorkeko laguna zen, Iñaki. Orduagatik desenkusatu zen. –Kaixo Manu. Laneguna bukatuta, zuri deitzeko gogoa sartu zait. Hemen arratsaldea da eta espero dut ohera joan b aino lehen harrapatzea. –Kaixo Iñaki, zer moduz? Orain joatekotan nintzen, baina ongi egin duzu deitzean. Gustura hartzen dizkizut deiak. –Nik ere bai zureak. –Noiz etorriko zara Iruñera? –Sanferminetarako. Josetxoren berririk al duzu? Une b atez Manuk ahaztu zuen eguneroko bizitza. Lagunarekin iragana eta etorkizuna izan zituen buruan. Maiatzaren 4a, ortzeguna Egun ederra zen. Egia erranda ez hain ederra, baina udaberria zela nabari zen eta Manuk bizitza sentitu zuen, kanpoan, naturan eta bere baitan ere bai. Arratsaldean autoan ibiliko zen derrigorrez, baina goizean oinez abiatu nahi zuen lanera. Etxe ondoko dendan ogia eta egunkaria erosi zituenean zerbait arraroa sentitu zuen. Ingurura begira ez zuen inor edo ezer deigarririk ikusi, bai na norbait bere peskizan zegoelako susmoa ez zitzaion joaten. Alde zaharrera igotzen ari zelarik, disimuluan baina arretaz begiratzen zuen atzera betaurreko bereziak erabiliz. Eguzkitarako betaurreko haiek aldeetan ispilu txikiak zituzten eta inork nabarit u gabe atzera begiratzen ahal zen. Jakerrekin elkartu zen atarian. Bulegoan sartu orduko gazteak bere gustuko kafea prestatu zuen. Manuk ordenagailua piztu eta korreoa begiratu ondoren sukaldera joan zen kafea hartzera. Lorentxo heldu zen orduantxe eta hirurek komentatu zuten nola jokatu eta banatuko zuten lana, arte iruzur kasu hartan. Elenari utziko zioten dena azaltzen, baina Lorentxok, pintura tailerraren martxaz arduratuko zenez, kopiatutako lanez galdetuko zion. Jaker Frantziako merk atariez eta iruzurren merkatuez interesatuko zen, leku haiek eta gaizkileak ikertu ahal izateko; eta Manu, alde legalaz, teknikoaz eta arriskuaz arduratuko zen. –Zuek egin itzazue behar dituzuen galderak, baina argi izan emakume horrek bere jakinduriarek in markatzen ahal duela ikerketan asmatzea edo alferrik ibiltzea. –Laguntzaileek ulertu zuten artearen alderdi teknikorik gabe galduta zeudela eta onartu zuten. Gainera, biek pentsatzen zuten, hain beharrezkoa zenez, ez zutela aholku haren beharrik. Elen a agertu zenean kafea eskaini zioten eta bulego gela nagusira joan ziren sofa eta besaulkietan esertzera. Erdiko mahaian, behin kafeak erretiratuta, emakumeak txosten batzuk, liburuak eta argazki bildumak utzi zituen, bere azalpenetarako lagungarri. Lorent xo presaka zebilenez lehenago hasi ziren berari zegozkion kontuekin. Elenak azaldu zizkion Lorentxori zein ziren susmopean zituzten margolanak. Argazkietan Pollocken The she wolf edo Otso Emea, Sekretuaren Zaindariak, Arra eta Emea eta Stenographie bezala ko margolanen oso antzekoak, baina desberdinak ziren margo iruzurtiak erakutsi zizkien eta haiek bezalakoak ere Monet, Sezanne eta Van Goghenak ziruditen beste batzuk. Denak Van Goghen Gau Izartsua bezalako lan bati begira geratu ziren. Lorentxo liluratuta zegoen. Beraren gustukoak ziren margolari eta estiloak izanda, interes handiz jarraitu zuen dena. Mutil gazteak estiloez besteek ulertu ez zuten galdera teknikoren bat egin ondoren, kopiatzailez galdetu zion. Konpañia kaleko tailerrean Txomin Barbarin eta Maria Irisarri ikertu behar zituen, kopia onak eta bertsioak egiteagatik ziren famatuak. Lorentxok beste galdera bat egin zion. –Analisiek ez al zuten iruzurrak zirela erakutsi? –Ez. Eskaneatuek eta materialek garaikoak izan zitezkeela erakutsi zuten. Hala ere, badago erlazio bat margolanen nagusiak, martxantak eta margolari hauen artean. Ahal bada beraien lagun bihurtu behar duzue. Zuk zer maila duzu margolari bezala? –Lorentxok aurpegi serioa jarri zuen. –Estilo horiek maitatzeaz aparte, zale huts a eta ni ez naiz lagunak nolanahi egiten dituen horietakoa –Manu tartekatu zen gaztea animatzeko. –Zu zara gure artean tailerrean zale bezala sartzen ahal den bakarra. Gainera, Gorkak lagunduko dizu eta lortuko du hurbilpena. Arte salerosleak jarrai tu zuen mundu hartako gora beherak kontatzen. Jakerrek Elenari merkatariez eta iruzurren merkatuez galdetu zionean, honek Pariseko Alicie Duval eta Didier Marsillac izenak eman zizkion eta adierazi zion zehaztasun gehiagorik ez zuela. Adituak informazioa e ta argazkia pasa zizkion memoria batean Jakerri. Gauzak nahiko garbi zeudenez, Manuk alderdi legalak eta teknikoak argitzeko eskatu zion, lan mahai gainean dokumentu batzuk erakutsiz. Horretan sartu baino lehen, Lorentxok eta Jakerrek agurtu zieten eta ber en eginkizunetara abiatu ziren, bata bere ohiko lanera eta bestea ondoko bulegora. Elena joan zenean Jakerrek zalantzazko margo haiei buruzko informazioa erakutsi zion Manuri. Jakerren ordenagailuak erabili zituzten, mahaigainean, eta pantaila handian, mar golari famatuen lanak eta aurkitutakoak konparatzeko. –Oso antzekoak dira –erran zuen Manuk. –Niri berdinak iruditzen zaizkit –gaineratu zuen gazteak. –Ez dira, ba! Konparazio hauek Lorentxori erakutsi behar dizkiozu. –Ongi da, baina iruditzen z ait ezinezkoa dela faltsuak direla antzematea. Lanpetuta, bi kasu zerabiltzaten bien artean eta bakarrik Lala, Lorentxo eta Gorkaren laguntzaz ez zuten aski denbora ongi lan egiteko. Egia zen prostituten kasua asteburuan baino lantzen ez zutela, baina horrek erran nahi zuen asteburuan ez zeukatela atseden hartzeko eta etxekoekin lasai egoteko aukerarik izanen. Bi ikertzaileek egun hartan laster bazkaldu, atseden txikia egin eta lauretarako Logroño bidean izanen ziren. Arteaz eta Elenaz mintzatu z iren. –Harrigarria da askotan zer gutxi baloratzen eta ordaintzen den artea edo literatura, eta bestetik zein garesti jartzen dituzten batzuen lana. Manu, espekulazio hutsa da mundu hau! –Eta kirol mundua ez? Zenbat neke eta lan oinarrizko kirolean et a zenbat milioi puntako kirolari bati fitxa egiteko! –Bai, hala da. Kasu honetan berdin gertatzen dela iruditzen zait. Arte merkatariek eta galeristek dirutza irabazten dute, espekulatu ere bai. Ez dakit zenbat artelan faltsu izanen den. Horrekin batera Elena bezalako langileek ikerketa eta lan isila egiten dute batzuk aberasteko. Arratsaldean, hirurak pasata Logroñora abiatu ziren polizia eta ikertzaileen koordinazio bilerara. Ordu eskas batean egin zuten bidaia. Autobia luxu bat zen, aspaldiko bide t xarrarekin konparatuz. Hala ere, itzalpeko peajeaz eta nafar guztiek ordaintzen jarraitu behar zuten dirutzaz oroitu ziren. Irratiko musika klasikoa jarri zuten hasieran, baina Jakerrek Laboaren diska bat aurkitu zuenean biak kantatzen hasi ziren eta errem aterako Bon Jobiren abesti ezagunekin oihuka sartu ziren Logroñon. Animatuegi ez jokatzeko itzali eta ingurabideko sarrerei egin zieten kasu. Madrileko etorbidea hartu eta Espolonera helduta lur azpiko aparkalekuan sartu ziren denborarik ez galtzeko. Handi k gertu zegoen hotelera joan ziren. Manu eta Jaker hoteleko bilera gelan sartu zirenean berandu zen. Laurak pasata, prostituten tortura kasuak ikertzen zituzten taldeetako koordinazio buru guztiak eta beste ikertzaile batzuk topatu zituzten: mahai handi eta zabalaren inguruan, Isidoro Markina inspektorea Ertzaintzakoa, Ramon Zudaire foruzain inspektorea, Demetrio Besteiro zibilen subtenientea, Santiago Alonso poliziako komisarioa, Benito Sabala Bilboko ikertzailea eta Fernando Muñoz Logroñokoa. Jaker eta Manu mahaiaren aurreko aldean eseri ziren. Gehienak ezagunak, berehala polizia eta zibila hasi ziren egoera eta izandako gertaerak errepasatzen. Beraiek hartu nahi zuten agintea. Besteirok leku desberdinetan izandako torturak eta erailketak zerrendatu ondo ren, Alonsok aipatu zituen beste ikertzaile eta polizia talde buruen eginak. Hasieratik besteak izendatzeko abizenen aipamena inposatu zen, formalitate eta profesionaltasunerako nahia azpimarratuz eta laguntasun giroa baztertuz. Ikertzaile pribatuek espero zuten polizien jokaera hura, baina Foruzainen inspektoreak eta Ertzaintzako buruak ez zuten baztertze hura onartu. Ramon Zudairek hartu zuen hitza: –Jaunok, Besteirok eta Alonso jaunek ongi laburtu dute egoera, baina ez dugu ahaztu behar oraingoz oso gut xi daukagula. Raul eta Walter txuloek ez digute ia ezertan lagundu, Tutera inguruko pisu batzuk ixten izan ezik. Gaizkileen buruak gure eskuetatik urrun daude. Denak hasi ziren batera hitz egiten, eztabaidatzen, elkarri aditu gabe. Manuk, mahaian kolpe bat emanez isiltasuna eta banan banan mintzatzea erregutu zien. Isiltasuna egin zen. Bazirudien inork ez zuela esatekorik. Handik gutxira Sabalak adierazi zuen bere ustez egin beharrekoa: –Jaunok, hildakoak eta kasurik larrienak Tuteran gertatu zirenez, eta pistarik argiena Bilboko sadikoena denez, Foruzaingoko Zudairek eta Bilboko Ertzaintzako Markina inspektoreak antolatu duten sarekada prestatzea eta borobiltzea proposatu behar dizuet. Bestela ere, orain arteko lekuetan ez ezik Irun, Donostia, Zaragoza, Logroño eta Gasteizko diskoteketan zaintza prebentiboa antolatu beharko genuke. Guardia Zibilak eta Polizia Nazionalak lan handia izanen du Zaragozatik Gasteizerako bideetan kontrolak jartzen eta ikertzaile pribatuek Hackerrekin batera informazi o sareak prest izan behar dituzte. Baiezko borobila eman gabe ere, denek onartu zuten ideia eta hiru talde antolatzea adostu zuten. Nazionala eta Zibila Ebro bailarako bide eta hirietako kontrolak antolatzen hasi ziren; Ertzaintza eta Foruzaingoko burua k hiri batzuetako zaingoak prestatzeaz gain, gaizkileak harrapatzeko Bilboko sarekada zehazten arituko ziren eta ikertzaile pribatuek komentatu zuten nola osatuko zuten inteligentzia zerbitzua. Denek informazioa trukatzeko eta errazteko Dropbox eta WhatsAp p talde bana antolatu zuten Polizia Nazionalak gidatu nahi zituena. Telefono mobilen zenbakiak eta helbide elektronikoak eman zizkioten Alonsori. Bi ordu pasa ondoren bilera bukatutzat eman zuten. Manuk bukatu baino lehen proposatu zien besteei larunbat ga ueko Bilboko sarekadarako azken koordinazioak eta berriak izateko egun berean arratsaldeko bostetan zuzeneko Scape konferentzia bidez gauzatzea. Larunbat gauerako plan bat antolatu behar zuten sadiko talde hura zutela aprobetxatuz. Altxatzen ari zirela, Fe rnando Muñozek pintxo pote bat hartzea proposatu zien guztiei. Manuk onartu zuen garaiz ari zirelako eta pote azkar bat hartu ahal zutelako. Sabalak, Markinak eta Ramon Zudairek ere onartu zuten, baina Besteirok eta Alonsok desenkusatu ziren. Ikertzaileek eta inspektoreek gustura hartu zuten pintxo pote bana, aspaldiko harremana berritzen zuten bitartean. Handik ordu betera Iruñean ziren eta Manu lagunekin elkartu zen. Egun hartan ez zen Patxi agertu gaixorik zegoelako. Joxe eta Felix martxa ar ina hartu zuten eta Manu atzean uzten ari ziren handik gutxira. Hamar bat metro aurreratuago barre egiten zioten lagunari. Manuk mugimendu arraroa egin zuen lokarriekin oztopatu izan balitz bezala eta lotzeko belaunikatu zenean besteei deitu zien itxoiteko eta hurbiltzeko. Barre algaren artean Felixek zerbait erran zuen: –Lagun. Oso motel eta makal zabiltza. Orain ez disimulatu lokarriekin! –Manuk ahopeka erantzun zion. –Disimuluz begira iezaiozue sudadera beltza daraman gizonari. Zuetako batek har dezala ezkerretako bidea eta kontrolatu zer egiten duen, nire atzetik dabilen edo nire imajinazioa den. Hurrengo bide elkarketan gure atzetik arituz egiaztatuko duzue. –Joxek berak egingo zuela erran zuen ahopeka, bide hartatik jarraitu zuenean. –Ongi d a, baina ez egin ezer gehiagorik. Egiaztatu jarraitzen nauen eta kito. Tabernan elkartuko gara. Mila esker. –Felixek eta Manuk jarraitu zuten aurrera lagunarengandik despeditu izan balira bezala. Ez zuten atzera begiratu eta jarraitu zuten. Felixek galdetu zion arriskuan ote ziren. Manuk egia erran zion. –Ez dut uste, baina badaezpada kontuz jokatu behar da. Ziur aski ez da profesionala izanen, baina nire urratsak jarraitzeko agindu diote. Itzultzen garenean jakinen dugu. Orain buelta eginen dugu. –TokiAlain Felixek hiru garagardo atera zituen. Joxe agertu zenean botilari trago handia eman zion zerbait erran baino lehen. Manuri begira harridura adierazi zuen. –Morroi hori zuen atzetik ibili da denbora guztian. Itzuleran ere egin du eta hona sartu za retenean une batez geratu da, zerbait apuntatu du eta joan egin da. Ikertzaileak lagunei azaldu zien ez zutela apuratu behar. Lanbide hartan espioitza eta kontraespioitza normalak ziren eta badaezpada egiten zituen egiaztapenak. Hala eta guztiz ere, ez z egoen oso eroso. Ez zien adierazi ideiarik ez zuela eta kontuz jokatu behar zutela. Agurtutakoan nor bere etxera erretiratu zen. Gauean etxekoekin mintzatu zen asteburua antolatzeko. Lehen lehenik Amaiarekin mintzatu zen ortzirale gauean berarekin egonen zen ala ez jakiteko. Lan handia zuen emakumeak eta larunbatean lana zuen. Edonola ere, biharamunean, ortzirale arratsalderako geratu ziren. Ondoren, familia etxera deitu zuen. Junek erran zion ez zuela zinera joan nahi, Gaiarreko ikuskizun batera baizik. Gero, Mikelek bere eskakizuna egin zion, berak alde zaharreko taberna ezagun bateko pintxoak janez afaldu nahi zuen. Mireni kontatu zion Amaiarekin egongo zela gauean eta honek ez zion eragozpen gehiegirik jarri. Hala ere, ez zuen kezkatzen zuena isildu. –Manu, espero dut kontuz ibiliko zaretela! –Zer erran nahi duzu, jo eta jo oihuka arituko garela? –Badakit ezetz, baina nahi gabe biluzik edo... harrapa zaitzaketete. –“Ketekete” gehiegi imajinatzen duzu! –Barkatu. Jeloskor edo jarri naiz. –Barkatu, baina badakizu ez nintzatekeela inorekin ibiliko zuk nahi izanez gero. Isildu ziren, baina biek bazekiten beraien arteko harremanetan nahi eta ezin zebiltzala, ez zirela normalean erabat gustura ibiltzen. Biek nahi izango zuten elkarrekin jarrait u. Dena den, Mirenek ez zuen Manuren lanagatik elkarrekin jarraitu nahi eta Manuk ezin zuen bere lana baztertu. Gehiago ez mintzeko bertan behera utzi zuten gaia eta elkar agurtu zuten. Maiatzaren 5a, ortziralea Irratian eguraldia iragartzen ari ziren. Egun hartan zeru estaliak eta tenperatura epelak izanen zituzten goizetik. Sargori puntua nabari zen. Euria eginen zuen arratsalde eta gauean. Egun hartan, beranduxeago hasiko zen lanean, auzoan erosketa batzuk egin behar zituelako. Etxetik atera ze nean ez zuen inor espiatzen nabaritu. Erosketak egin zituen larunbateko gosaria eta bazkaria prestatu ahal izateko. Afaltzeko legatza erosi zuen. Irin arrautzeztatuta egingo zuten pintxotara joan ezean, baina bestela gordeko zuen beste baterako edo izoztek o. Bazkaltzeko entsalada anitz on bat intxaurrekin prestatzeko osagaiak erosi zituen eta oilategiko oilasko eder bat. Etxera bidean inork ez zuen jarraitu ezta alde zaharrera oinez igo zenean. Jarraitzaileek jakinen zuten non bizi eta nondik ibiltzen zen. Bulegoan Lala zegoen. Jakerrek eta berak hitz egin zuten etorkizunaz. Neska pozak zoratzen zegoen. Beraiekin lan egitea bere ametsa zen, inoiz errana ez bazuen ere. Manuri eskerrak eman zizkion lankide bezala onartzeagatik. Honek gogoratu zion agian damu tuko zela eta denak barre algara batean aritu ziren. Lalak ez zuen ortziralean klaserik eta azterketa batzuk prestatzeaz aparte larunbateko sarekadan hartu nahi zuen parte. Manuk berari laguntzen utziko zion, baina ez zion utzi erabat sartzen. Segurtasuna eta autodefentsa ikastaroak egin behar zituen benetan parte hartu baino lehen. Bestalde, aseguratu eta Gizarte Segurantzan alta eman beharko zuen. Aurreko eguneko bilera komentatu zuten. Ez zen ohikoa horrenbeste polizia talde desberdin eta ikertzaile p ribatu elkarrekin lanean aritzea. Bestalde, nabarmena zen testosterona eta denak gizonak zirela. Lanbide haietan emakume gutxi aritzen zen eta are gutxiago aginte postuetan. Emakumeentzat giro txarra eta itogarria zen. Lalari bost axola zion giro horrek. P rest zegoen horretan lan egiteko, ikertzen ibiltzea maite zuelako. Lalak horrela adierazi zuen. –Oso garbi daukat lanean zuekin gustura ibiliko naizela eta prest nago matxistekin lan egiteko. Denbora gutxian ziurtasunari buruzko ikasgaia gainditu eta auto defentsa praktikak eginen ditut. Nahiz eta denborarekin gauza gehiago ikasi eta praktikatu, bi hilabete barru prest izanen naiz zuekin ibiltzeko eta laguntzeko –Jakerrek barre egin zuen eta bere iritzia eman zuen. –Esperientziaz erran behar dut nahiko ong i defendatzen zarela eta uste dut nik ere gehiago ikasi behar dudala. Agian neuk ere kriminologia ikasi behar nuke. –Lanaz gain ez duzu denborarik modu arruntean ikasteko. Nahi izanez gero, urrutiko unibertsitatean ikasten ahal duzu poliki poliki eta ni k lagunduko dizut. –Inbiria ematen didazue. Nik ere ikasi behar nuke –izan zen Manuren komentarioa. Lalak bestela pentsatzen zuen eta adierazi zuen. –Manu, zuk daukazu benetan inporta dena: esperientzia. Arratsalde eta gauean libre ibili nahi zuen Manuk. Jaker eta Lala ordenagailuetan aritu ziren arte iruzur kasuarekin ikertzen jarraitzeko. Mutilak kasuaren zehaztasunak kontatu zizkion neskari eta Manuk lan burokratikoa eguneratu zuen txostenak osatuz. Eguerdian denek lana utzi zuten hurrengo egunek o arratsaldea arte. 6. Manuren egoera pertsonala Eguerdian, Manu Toki Alaitik pasa zen zerbait bazkaltzera. Felix jantokia prestatzen hasia zen. Goiz zen eta Manu, laguna agurtu ondoren sukaldera sartu zen Gabrielarekin pixka batean egoteko. Sukaldariak barazki menestra, borraja eta entsalada Zesar zituen aukeran. Bigarrenetarako filete errusiarra, oilasko izterrak eta txitxarro. Emakumeak lehen platerak zituen prest eta bigarrenak egiteko prest, jatunei egin berritan emateko. Gabrielak irribarre batekin hartu zuen Manu. –Zer moduz zaude Manu? Inoiz ez dugu lasai hitz egiten. –Hori bera pentsatu dut neuk ere. Ni nahiko ongi nago, nahiz eta familiarekin nahi adina ez ibili. Zu nola zabiltza? –Azken aldian hobeki. Eskerrak Felix eta biok oporrak hartzen hasi garen eta arratsaldeetan ordu batzuetan ordezkatzen gaituzten. Zuk eta Mirenek hitz egin behar zenuten. –Zergatik diozu? –Oraindik elkar maite duzuelako. Oporretan eta elkarrekin ibili garenean oso nabarme na izan da zuen artekoa oraindik ez dela bukatu. Banatzen zaituzten hori baino ez duzue konpondu behar. –Gabriela, gehiegi esatea da. Zergatik bota didazu horrelakorik? –Biok maite zaituztegulako. Berriro elkartu arte ez zarete benetan zoriontsuak iz anen. –Ai Zelestina...! Sukaldari ona zara eta lagun ona, baina ez dut uste igarle bezala etorkizuna duzunik. –Zuk uste? Gizonak sukaldean bertan hartu zituen borraja eta txitxarroa. Ondoren etxeko natillak hartu eta barrara mugitu zen Felixekin un e batez egoteko. Handik denbora gutxira berriro elkartuko zirenez etxera joan zen kuluxka egitera. Arratsaldean lagunekin elkartu zen ohi baino lehenago ibilaldia egin ahal izateko. Laurok Arga beherako bidea egin zuten Landabeneraino eta itzuli. Ez zute n inor begira nabaritu. Zazpiak aldera Manu, June eta Mikel alde zaharrera heldu ziren eta Amaiarekin elkartu ziren taberna batean. Pintxo potetan ibili ziren eta bederatzietarako Gaiarrera hurbildu ziren ikuskizunaz gozatzeko. Anne Etchegoyen gustura entz un zuten bere istorio eta abestiekin. Gauean denak pozik jaitsi ziren Manuren etxera lo egitera. Etxera heltzean Mikelek solas berezia izan zuen Manurekin, biak komunean hortzak garbitzen ari ziren momentuan: –Zuk bakarrik eginen duzu lo? –Ez. Amaiarekin. –Nik ere berarekin egin nahi nuke. –Brometan ala? –Ez. Manu, askatasuna behar genuke nahi dugunekin lo egiteko. –Arrazoi duzu, Mikel eta horregatik eginen dugu lo elkarrekin. Orain utzi tontoarena egiten eta zoaz zure ohera. –Beno, baina Amaiari galdetu behar genioke norekin egin nahi duen lo –erran zuen irribarrez eta begirada pikaroa jarriz. Maiatzaren 6a, larunbata Amaia goiz joan ondoren gosari ederra prestatu zuen aita zoriontsuak. Goizean elkarrekin ibi liko ziren hirurak. Eguraldi hobea zuten, eguzkitsu eta epela. Planetariora joateko asmoa zuten. Manuk gogotsu hasi zuen eguna seme alabekin ibiliko baitzen. “Donostiatik Iruñera” izeneko argazki erakusketa ikusi zuten, “Deep Sky” izeneko filma, azalpena e ta proiekziora sartzeko denbora egiten zuten bitartean. Hamabi eta erdietan, puntualki argiak itzali ziren eta unibertso misteriotsuari buruzko odisea eta bidaia birtuala egin zuten. Laurogeita hamar minutuz eguneroko errealitatetik kanpo izan ziren. Dena den, hura ez zen osotara egia, Manuren kasuan behintzat. Ikertzaileak pentsatu zuen zeru hura bezain sakona zela Internetekoa: zerbaitengatik Web Sakona bezala ezagutzen zen hartan errealitate ezkutua eta delinkuentziarako merkatu beltza zegoen. Jakerrek, Internen ibiltzeko oso trebea izanda ere, ez zuen orduko emakumeen salerosketarako haririk edo pista onik topatu. Ikuskizuna bukatu zenean hurrengo egunetakoei begira geratu ziren. Mikelek Dinosauroei buruzko filma ikusteko gogoa adierazi zuen. Junek ere ikusitakoarekin liluratuta “Planetec” izeneko filma eta proiekzioa hurrengo larunbatean arratsaldean ikusi nahi zuen. Aita gizajoak ahal zuen bezala lasaitu zituen, kontuan izango zuela eta ahal izanez gero planetariora itzuliko zirela hitz emanez. Bi ikus kizunak jarraian ikusi ahal izango zituzten. Bazkaldu eta atseden pixka bat hartu ondoren Manuk familiaren etxera eraman zituen alaba eta semea, hauen kexue artean. Dena den, bai Mirenek eta bai Manuk aspaldi azaldu zieten Manuren lanagatik arriskua izate n ahal zutela eta onartu egin zuten. Familia hartan bazuten paranoia barneratuta. Arratsaldeko bostetan Jakerrek eta Manuk Scape konferentzia egin zuten Markina eta Zudaire inspektoreekin. Lalak neska txintxoaren papera bete zuen eta isilik, atz ean geratu zen denari arretaz kasu eginez. Azken berriak onak ziren. Sadiko talde hura harremanetan zen neska saltzaileekin eta diru askoren truke neska gazte batzuk eskaini zizkieten. Gauean Barakaldoko Kong diskotekan geratu ziren. Markinak plana kontatu zien. Beranduago, seietan Lorentxo eta Gorka agertu ziren eta aprobetxatu zuten arte iruzurraren gora beherak komentatzeko. Lorentxo gustura hasi zen pintura tailerrean eta Gorkak lortu zuen hango margolari batzuekin harremanak izatea. Margolari ona zen M ichelle izeneko neskarekin ligatzen hasia zen. Emakume interesgarria zen Michelle, pertsona eta artista bezala. Ongi margotzen zuen eta erakusketa batzuk eginak zituen, baina ez zuen lortu profesional bezala ezer askorik. Gorkak espero zuen egindako lagunt asun harreman horien bidez iruzurgile izan ahal zirenak ikertu ahal izatea. Hala eta guztiz ere, bi mutilak ez ziren asteburuan arte iruzurraren ildotik ikertzen arituko. Gainera ez ziren besteekin Bilbora joango, Tuterako diskotekaren inguruan zelatan ibi li baizik. Taldekoak berandutzen ari ziren eta meriendatzera joan ziren. Bokata batzuk hartuko zituzten gustura, baina azken urteetan arratsetan bokatak egiten zituzten taberna asko desagertu zen alde zaharretik edo besterik gabe ez zituzten egiten, pintxoak eskainiz. Dena den, pintxo goxo batzuk hartu zituzten kaina batzuekin. Zazpietan bi ikertzaileak eta Lala prestatu egin ziren Bilbora abiatzeko. Jakerren autoan joan ziren. Ordu eta erdian han izango zirelakoan, musika baxua eta atsegina j arri zuten. Kriminologia ikasketaz eta ikertzaileen beharrez mintzatu ziren. Lalak alde praktikoen beharrak aipatu zituen eta Jakerrek lanbidean bi urte eskas pasa zituenez, arrazoia emateaz gain, legediaren ezagutza eta psikologiaren beharra azpimarratu z ituen. Manuk, aldiz, Jakerren trebetasuna goraipatu zuen, interneten bidez ikertu ahal izateak ikaragarri lagundu baitzien lanean. Altubera iristean abiadura handian zebilen auto batek peajera hurbiltzean beste auto bat jo zuen eta ondorioz karanbolaz be ste bi autoren kontra jo zuten. Eskerrak abiadura gutxituta istripuak txikiak izan ziren. Beraien autoak ukitu eta urratu batzuk baino ez zituen jaso. Tamalez istripuaren ondorioz zirkulazio eragozpenaz aparte ordu erdi bat pasa zuten parteak betetzen. Deustuko komisariara heldu bezain pronto, inspektoreekin eta Benito Sabala ikertzailearekin elkartu ziren. Istripuaz jakitun, haien zain geratu ziren. Bederatziak pasa zirenez, kanape eta edari batzuk eskatu zituzten zerbait afaltzeko. Logroñon ez agututako Benito Sabalak kontatu zien, sadikoak aspaldian harremanetan ari ziren lau desorekatu omen zirela. Bakarka edo taldeka elkarrekin saioak antolatzen zituzten, baina azken aldian mugarik gabeko jarduna lortu zuten diru dezenteren truke. Sadiko haie tako batek, mugak pasatzen ari zirela pentsatuz, neska gaixo bat askatu zuen eta gaizkile haien berri eman zion Ertzaintzari. Zoritxarrez, polizia mota guztiekin lan egiten zuten Hackerrek ezin izan zuten gaizkileen jatorrizko egoitza kokatzerik izan. Gaiz kileek Internet Sakonean jokatzen zuten eta TOR nabigatzailearen bidez ezabatzen zuten beren abiapuntua. Jakin izan zutena zen mafia kolonbiarrak kontrolatzen zuela eta harremanetan zeudela Europa ekialdeko eta Nigeriako talde batzuekin. Harrigarriena zen gaizkileak Bilbotik Zaragozarako lurraldean jokatzea zen. Frantzia, Italia, Espainia eta Britainia Handiko hirien kanpoaldeetan ere aritzen baziren ere, ordura arte emandako tortura eta erailketa kasu gehienak zonalde hartan gertatu ziren, gehien bat. Barakaldoko Kong diskotekara abiatu ziren. Sadikoek kontatu zuten bezala, diskoteka inguruan leku asko ziren emakume gaixoen jokalekutzat har zitezkeenak. Diskotekan baino gehiago inguruko pub etan mugitzen ziren drogak eta prostituzioa. Operatiboa Ertza intzako Markina inspektoreak gidatuko zuen furgoneta handi batetik komunikazio gunea antolatuz. Ramon Zudaire, Manu Elkano eta Benito Sabala ere han kokatu ziren. Ertzaintzako Ana Bolibar subinspetorearekin ibiliko ziren Lala eta Jaker, Sadiko#1 eta Sadiko #2ren ondotik. Azken momentuan WhatsApp bat jasoko zuten neska esklaboak diruaren truke aldatzeko. Treep pub era joateko abisua jaso zuten. Telefonoa bikoiztuta zutenez, ertzainek momentu berean jakin zuten dena. Ana, Lala eta Jaker aurreratu ziren pub ean sartzen. Edariak eskatuta, ordaindu eta txoko batera mugitu ziren sadikoek edariak eskatzen zituzten bitartean. Ana Bolibarrek kontatu zien besteei zer espero ahal zuten. –Sadikoak adin ertaineko bestaldeko bi gizon haiek dira. Bata burusoila eta ileurd ina bestea. Biek txintxo aurpegia badute ere, onartu dute jendeari min ematen hartzen dutela atsegin. Ez dira hiltzaileak, baina horrelako estimuluak behar omen dituzte sexu kontuetan. Beren bikoteek ez zuten horrelakorik onartzen eta prostitutekin hasi zi ren –Lala harrituta zegoen eta ezin izan zen isilik geratu. –Eta neska gazteak hil behar al dituzte? –Ez. Haiek ez. Horregatik deitu ziguten. Hala ere, badirudi neska adingabe eta babesgabeak direla orain modan daudenak. Ia ziur naiz agertuko diren n eskak mehe meheak eta oso gazteak izango direla. Kontatu digutenez, bi neskekin bi gizon latinoamerikar agertuko dira. –Jakerrek, dena den, ez zuen oso garbi zer egin behar zuten eta zuzenean galdetu zion. Anak ere zuzen erantzun zion. –Gure lana, operatiboa gaizki ateraz gero hasiko litzateke. Autoa kanpoan dugu eta jarraituko genituzke. Beraz, espero ditugunak agertu orduko autora joango gara eta zain geratuko gara. Behar bada banatuz gero, zuek oinez jarraituko zenituzkete neskak. Ga izkileak nire kontu lirateke, lankideen laguntzaz. Ordua bazen ere, beste ordu erdi bat pasa zen ezer gertatu gabe. Espero bezala “saltzaileek” dena ikuskatuko zuten “trukea” gauzatu baino lehen. Jakerrek eta bi emakumeek tontoarena egin zuten. Ordu erdi luze bat pasa zen bi gizon eta bi neska meheak agertu arte. Neskek ez zuten hamazazpi urte izango. Bata beltzarana eta bestea ilehoria ziren, eslaviarrak nonbait eta ia disimulurik gabe “Lolitaz” jantzita zebiltzan. Urrutitik ikusten zen neskak erdi negar rez zeudela. Beste mezu baten bidez hurbiltzeko adierazi zieten sadikoei. Trukea egiteko itxura egin zuten bi sadikoek, kanpotik inguru guztia ikuskatuta zuten ertzainek eta bi gaizkileez gain, beste bat aurkitu zuten auto batean. Hiru gaizkileak atxilotu zituzten eta bi neska eraman zituzten komisariara. Operatiboko ia guztiak hara mugitu ziren galdeketaren ondoriozko informazioaren zain. Bilera gela batean zerbait ahoratzen eta hizketa arinean eman zuten denbora. Hamabiak pasa ziren Markina inspektoreak i nformazioa eman orduko. –Jaunak eta andrea, galdeketa egin diegu. Eman dizkigute Bilbo, Zaragoza, Irun, Logroño, Iruñea eta Tuterako pisu batzuen kokapena, baita kide batzuen izena eta telefonoa ere –Benito Sabalak moztu zion jarioa. –Barkatu, erran nahi al duzu gaizkileen buruak, nagusiak harrapatu ditugula? –Ez. Nagusirik ez –adierazi zion etsituta bere ezaguna zen ikertzaileari –. Tamalez, ez dugu morroi horien gaineko inoren pistarik lortu. –Baina, aipatu duzu leku askotako pisuen kokapena eta morroi batzuen izenak lortu dituzuela! –jarraitu zuen Sadabak. –Bai. Baina horrek emakume zenbait askatzea eta gaizkile arrunt batzuk harrapatzea baino ez digu ahalbideratuko. Nagusiek komunikatzeko modu seguruak erabiltzen dituzte. Dirua, paketeetan, korreoz eta helbide seguruetan jasotzen zuten, eta aginduak kontrolik gabeko sakelako telefonoen bidez ematen zituzten. Beste lekuetako informeak jaso zituzten. Nahiz eta gaua ez bukatu, orduko bazuten egoeraren berri. Ez zuten inongo erantzule nagusirik ezta gaizkile garrantzitsurik topatu. Bilboko hiru morroi mexikarrak aparte, beste hamar bat agindupeko atxilotu zituzten. Beraien nagusi txiki edo bitartekari batzuen izen edo izengoitiek ez zuten haria jarraitzeko eman. Bestald e, euskal kostaldeko eta Ebro ibarreko diskoteken inguruetan, momentuz behintzat, ez zen prostituta zauriturik agertu. Ordu bata zen Bilbotik atera zirenean. Ordu eta erdian Iruñean ziren. Jakerrek eta Lalak Manu utzi zuten auzoan eta jarraitu zuten ber en lagunekin elkartzeko. Manuk ere bereak bilatu zituen. Joxe eta Patxi beste batzuekin afaltzera joan ziren eta orduko nonbait izanen ziren azkeneko kopa edo garagardoa hartzen. Garagardotegian ez ziren, baina ezagun batek erran zion handik ibiliak zirela eta pub batera joateko asmoa zutela. Lagunek gustura joaten ziren leku hartara azkeneko kopa hartzera. Bost minutuan han zen eta espero bezala eserleku batzuetan topatu zituen. Han ziren Patxi eta Joxe, Andres eta Xabierrekin. Hurbildu zenean Mintxo ere e zezagun batzuekin mintzatzen ari zela konturatu zen. Lagunei galdetu zien zerbait edan nahi zuten. Gehienek edariak bukatu gabe zituztenez, ez zuten ezer gehiago nahi. Andresek garagardo bat eskatu zion. Harentzako eta berarentzako bi garagardo eserlekueta ra eraman zituenean lagunek lekua egin zioten. Lagunak pozik zeuden bromak egiten, afari ona eta kopak hartu ondoren. Joatekotan, Mintxo hurbildu zitzaien. –Ikusten dituzue bi horiek? –erran zuen utzitako gizonak seinalatuz –. Uste dut ligatu nahi dutela. –Eta? Zer inporta zaizu bi gizonek ligatzeko asmoa badute? –galdetu zion Xabierrek erantzun arraro baten esperoan. –Ligatu, elkarrekin nahi zuten! –izan zen Mintxoren erantzuna. –Eta zuk zer egiten zenuen haiekin? Norekin ligatu nahi zenuen zuk ? –galdetu zion Andresek. –Nik..., edaria eskatzen ari nintzela, atseginak zirenez galdetu diet zer moduz zeuden eta zer egiteko asmoa zuten. –Ta? Ez al zara haiekin joan? –izan zen Andresen galdera. Denen algara artean Mintxo haserretu, altxatu e ta joan zen. Handik minutu gutxitara denak nekatuta zeudenez, biharamunerako geratu ziren. Maiatzaren 7a, igandea Frantziako presidentziarako hauteskundeak ziren. Beste berririk ez zen. Gosalduta, Manuk egun ederra izanen zutela iragarri zuen leihotik begiratu zuenean. Dutxatzen ari zela, telefonoaren doinua entzun zuen. Lehortu gabe, Jabierrek deitu ziola ikusi zuen. Berehala jakin zuen deiaren arrazoia: Zaragozan neska bat erdi hilda topatu zuten. Larriki zaurituta zegoen labanez edo antzeko tresnez egindako ebakiak izaki, baita hezur hautsi batzuk ere bai. Koma sakonean zegoen. Nigeriarra zen, hemezortzi urte baino gehiagokoa eta ez zen mehea; altua eta zabala baizik. Foruzainen burua desenkusatu zen deitzeagatik, baina biek bazekiten zein la nbidetan ari ziren, azkeneko berri txarrak garrantzitsuagoak ziren eguneroko bizitza baino. Hura ez zen berri bakarra. Beranduago jakin zutenez, Lizarrako Paris diskotekan arazoak izan ziren. Manuk udaltzaingoan galdetu zuen. Lizarrako Andres udaltzainarek in mintzatuko zen arratsaldean. Goizeko seietan bukatu zuen txanda eta bazkaltzeko altxatuko zenez ordurako deitzekotan geratu zen ikertzailea. Manuk Andresi deitu zion geratutako orduan. –Kaixo Andres, zer moduz emaztea eta seme alabak? –Ongi. Aiton amonaren etxean gaude familia bazkaria egitekotan. Alabak ekarri gaitu Iruñera karneta atera berritan. –Etorkizuna haiena da. Guk ere familia bazkaria dugu... –Manu..., ziur gaueko gora beheraz galdetu behar didazula. –Bai... Zer gertatu zen disk otekan? –Ez zen diskotekan bertan. Disko ondoan furgoneta batetik neska bat atera zen zaurituta. Guri tokatu zitzaigun ospitalera eramatea. Hil nahi zutela errepikatzen zuen. Galderen bideez, kostata adierazi zigun prostituitzera behartu zutela; baina o rduan zerbait, askoz larriagoa egin nahi ziotela sumatu zuen. Gizon batek mina egiten zion eta zioenez hil nahi zuen. –Furgonetaz edo gizonaz informazio gehiagorik lortu al duzue? –Ez. Furgoneta desagertu da eta inor ez dugu topatu. Neska, Guatemalat ik heldu berria zen eta ezin izan digu beste informazio gehiagorik eman. –Ongi da, Andres. Mila esker. Utziko dugu solasa, besterik ez bada. Ospa dezagun bazkaria eta ahantz dezagun kaka hau momentu batez. –Hori da. Ongi ibili Manu. Bisitan ziren Lehengusina Sara eta senarrarekin une batean izan ondoren, etxekoekin bazkaria egin zuten. Etxeko guztiak zeuden eta gustura egon ziren. Halakoetan baino ez zuen ikertzaileak errealitate gordina ahazten. Bazkalo ndo atsegina izan ondoren banatu ziren. Aitona amonei bina musu eman ondoren June, Mikel eta Miren beren etxera mugitu ziren eta Manu berera. Kalearen bestaldean norbait ari zen haiei begira. Egun hartan Manuren lagunek ere beren familiekin zuten hitzo rdua. Gizonak beste zereginik ez zuenez bere etxeko bakardadera zuzendu zituen urratsak. Behin etxeratuta, gerezi batzuk garbitu eta sofara eraman zituen jateko eta telebista ikusteko. Nekatuta zegoen eta konturatu gabe, lotan geratu zen. Esnatu zenean gau erdia zen eta lotarako prestatu zen. Maiatzaren 8a, astelehena Eguraldi ona zuten. Berrietan beste berririk ez zen. Macron garaile suertatu zen Frantziako presidetziarako hauteskundeetako bigarren itzulian: 66 34, Le Penek aurreko hauteskundeetatik askoz partaide gehiago lortu zuen. Goizean goiz, beste iruzur posible baten berri izan zuten. “Pollock” handi berri bat agertu omen zen AEBn eta New Yorkeko adituek erabateko adostasunik izan gabe ere, benetakotzat hartu zuten. Pariseko artegaleria batean ere, Van Goghen beste Eguzki lore berri txiki bat erakutsi zuten. Pepi Fernandezek eta Elenak adierazi zuten hark ere iruzurra zirudiela. Ezin zuten probatu, baina iruzurraren baldintzak betetzen ziren: ordura arte inork ez zuen artela naren berri inon probatu, ezta dokumentu batean aipamenik ere, testamentu batean esaterako, nolabaiteko erreferentzia egin; lanak ezustean agertzen ziren aspaldiko familia burgesen ganbara edo traste biltegietan; nagusiak ez ziren ohiko jabeak eta benetako tasuna adierazi zuten arte kritikariak ez ziren zalantzarik gabekoak. Bestalde, aipatutako zalantzak aparte, ezin zuten probatu benetakoak zirela. Azterketa teknikoek ez zuten ezer arrarorik topatu. Materialak eta pigmentuak garaikoak ziren, kromatografoek ez zuten ezer berezirik topatu eta Pollocken teknikak ziren erabili zirenak. Hala ere, arraroa zen erreferentziarik gabe bat batean agertzea. Jakerrek, beste hacker batzuen laguntzaz, Internet Sakonean arte lanen iruzurretako web orriak bisitatzen zituen. Hackerrak konturatu ziren web batzuek artisautza eta arte produktu desberdinak saltzen zituztela. Gehienetan lapurtutako gauzak ziren, baina beste batzuk erreprodukzio eta kopia onak, originalak eta benetakoak balira bezala. Ordura arte ez zituzten puntak o margo lanen erreprodukzio produktuen salmentarik topatu. Hala ere, susmatzen zuten jarraituz gero lortuko zutela. Dena denbora kontua zen. Lorentxo gustura ibiltzen zen tailerrean. Arratsaldeetan joaten zen eta konturatu gabe pasatzen zitzaizkion ordua k. Tailerrean denek libreki margotzen zuten, noizbehinka gonbidatu batek klase bat ematen zienean izan ezik. Lorentxok Txomin Barbarin eta Maria Irisarri ikertu behar zituen, kopia onak eta bertsioak egiteagatik baitziren famatuak. Pasa zituen egunetan geh ien maite zituen abstraktuen antzeko artelanak egiten aritu zen. Ez zen apartekoa, ezta txarra ere. Tailerreko margolari batzuekin harremanak egin zituen arren, Txomin Barbarinek ez zion bat ere kasurik egin. Maria Irisarri, berriz, ondoan ibiltzen zen mar gotzen eta berarekin mintzatzen zen arteaz eta teknikez. Jackson Pollock, Pablo Picasso, Henri Matisse, Joan Miro, Paul klee, Vasili Kandinski eta Mark Rothko ziren beraien gustuko margolariak eta biek Pollocken automatismo teknikak maite eta erabiltzen zi tuzten. Bitartean, Gorka joaten zen lagunaren esperoan eta Michellekin harremanetan jarraitu zuen. Emakumeak asko hitz egiten zuen eta Gorkari ez zitzaion gehiegi kosta hark susmagarrien ibilerak eta balentriak kontatzea. Nahiz eta Lorentxo eta Mariarekin zerbait hartzera ateratzen ziren, aparteko batean Maria eta Txomini buruz galdetu zion. Haietaz galdetzea ez zen harritzeko modukoa, biak baitziren tailerreko izarrak. –Maria ikusi duzu nolakoa den. Maria Irisarri oso atsegina da, baina Txomin ha rroa eta erabat sinistua. –Hala izanen da. Baina galdera, artista bezala zer jarrerak dituzten jakiteko zen. –Biak oso onak dira. Hala ere, Mariak denen aurrean garatzen du bere lana; Txomin, aldiz, ahal izanez gero, beste gela batean ixten da. Bulegoan, Jaker, Lorentxo, Gorka eta Manu elkartu ziren espezialistarekin bilera bat egiteko. Lorentxok eta Gorkak beren betiko lanera joan behar zuten laster, baina gaiaz gehiago jakin nahi zuten. Elena Burgi agertu zenean, ura eta kafeak hartzeko pitxer rak eta edalontziak eskura, mahai nagusiaren inguruan eseri ziren. Azken iruzurraren zalantzen ildoari jarraituz, Pollocken arteari eta bilakaerari buruz galdetu zioten. Manuk jakinminez galdetu zion. –Barkatu ezjakintasuna Elena, baina Pollockek egindako lan guztiak ez al daude testatuta edo kontrolatuta? –emakumeak pazientziaz eta umorez erantzun zion. –Pollockek milaka lan egin zituen, haietako batzuk saiakerak baino ez zirenak. Pintura automatikoa egiten hasi zenean margo pilak egin zituen neurri a skotan eta paper gainean. –Orduan, ezinezkoa da benetakoak diren ala ez asmatzea! –izan zen Jakerren komentarioa. –Ezinezkoa ez. Aparteko iruzurra ez bada, gehienetan badago benetakoak ez diren jakiteko modua. Hona memoria honetan ekarri ditut azaltzeko moduan argazki batzuk. Jaker, zure pantaila handian ikusterik al dago? –Jakerrek baiezkoa egin zuen eta bere eremura gonbidatu zituen besteak. Jakerren bulegora sartu ziren guztiak, eroso jarri eta pantailari begira imajinak ikusteko pres t. Elenak kontatu zien Paul Jackson Pollock post espresionismo edo espresionismo abstraktuko artistarik ezagunena izan zela. Hasieran beren margoetan irudiak nabaritu zitezkeen: Otso emea, Konposizioa emakume batekin, Sekretuaren zaindariak, Arra eta Emea eta Stenographie lanak ikusi ahal izan zituzten. Adibideetan ikusi ahal izan zuten Pollockek mogimendu zehatz bat eginik uniformeki margotzen zuela, atomatikoki. Mihisean edo paper handi batean, batzuetan bi metro baino gehiagokoa, lurrean plastiko edo egunkariekin babesten zuen zorua eta pintura akrilikoa erabiltzen zuen. Ondorenean “Dripping” teknika azaldu zien. Jackson Pollockek, “Action Painting” margoketa automatikoa nola egiten zuen ikusi ahal izan zuten: pintura isurketa, batzuetan makil edo adar batekin egiten zuen, tantak edo isuriak beti berdintsu azalera guztian homogeneoki zabaltzeko. Beste bideo batzuetan ikusi ahal zuten Pollockek nola erabiltzen zituen beste tresna batzuk: pintzel desberdinak, paleta handi eta txikiak. Ikertzaileek koment arioak egiten zituzten artistaren tekniken erraztasunaz konturatzean. Pollockek isurketa horiek koadro osoan zehar erregularki egiten zituen, koadro handiekin soka batetik zintzilikatuta behar bazen, gehienetan Dripping teknika erabiliz. Elenak kontatu zie n iruzurrak azkeneko teknika horrekin egindako tamaina ertaineko lanak zirela, harrigarriki grisa, berde esmeralda eta gorri desberdinez osatua. Suposatzen zen teknikaren hasieran egindako margoak zirela eta milioi batzuetan saldu nahi zituzten. Azkenik em akumea eta beste bi laguntzaileak joan ziren. Jaker eta Manu nor bere lanean aritu ziren denbora batez. Eguerdian bazkaltzera joanda arratsaldean berriz elkartu zirenean, Jakerrek eta manuk ortzegunetik ordura arte gertatutakoa errepasatu zuten. Lehen lehenik prostituten erailketen kasua errepasatu zuten. Manuk adierazi zuen itxaropena. –Asteburuko lanen ondoren, Jabier Lopezek erran didanez hankaz gora utzi zuten gaizkileen azpiegitura. Zaragoza, Tutera, Iruñea, Logroño, Bilbo, Irun eta Baionako pisuak aurkitu dizkiegu eta gaizkile talde ederra harrapatu dugu. –Dena den, ez dugu erantzulerik aurkitu eta egitura berregiten ahal dute. –Ez dut uste. Inguruko diskotekak kontrolatzen ditugu. Badakite zain gaudela. –Benetan uste duzu auzia konpondu ta dagoela? –Arrazoi duzu, egoeraren deskribaketa baino gehiago nire desioa izan da hau. Hala ere, espero dut emakume gaixo horien tortura eta erailketekin bukatzea. –Nik ere bai. Baina ez naiz hain baikor. Pixka batean jarraitu zuten beren lanaren balorazioa egiten. Bestetik arte iruzur kontuan oso zaila zuten aurrera egitea. Ustezko artista iruzurtiak azioan harrapatzea zaila zen. Gainera, ez zen erabat segurua benetako pista jarraitzen zutenik. Ziurtatzeko probak behar zituzten; baina, nola hurbi ldu Txominengana? Ez zuten bat ere erraza. Momentuz jarraituko zuten hasitako bidetik. Lorentxok eta Gorkak suerte eta aukera izatea espero zuten. Lanetik atera eta Manu jaitsi zen auzora. Berandu zen eta lagunak joanak ziren ibiltzera. Seme alabekin telefonoz hitz egin zuenean lasaitu eta erlaxatu zen pixka batean. Lagunak itzuli zirenean gustura meriendatu zuten. Lagunek bazuten eguneko solasgaiaz aparte, Macronen garaipena alegia, beste gai bat: beraien seme alabez eta senide gazteez arduratuta haien etorkizunaz ari ziren hizketan. Hemezortzi hamaika urte arteko seme alabak izanda normala zen. Hala ere, Manuren familian gazte batzuk Alemanian lanea n zirela jakinda galdetu zioten. Honek kontatu zien. –Atzo eguerdian lehengusina Sara gurasoenean bisitan zen senarrarekin eta kontatu zigun herriko lehengusuaren seme alaben egoera. Haien urte tarteak Hogeita bi hogeita hamabikoak dira eta denetariko eg oeran daude. Txikienak, Iratxe, medikuntza ikasten ari da, Lurdesek lanaldi erdiko lan kaxkarra dauka... –Joxek moztu zion interesatzen zitzaion informazioa jasotzeko. –Hara, ez enroilatu! Ez al zen seme nagusia lanean Alemanian zegoena? –Bai. Orain kontatu behar nizun. Duela bi urte joan zen neskarekin bizitzeko. Orain lan hobea du eta ezkondu dira. Baina Xabier eta Ane luzaro geratuko dira, hemen lan duina lortu arte behintzat. Kanpora joan diren gazteak noiz itzuliko diren ezin da asmatu. Ea egoer a ekonomikoak eta enpleguak hobetzen jarraitzen duten eta kanpoan daudenentzat eta gure gaztetxoentzak lanpostuak sortzen diren. Handik gutxira elkarri agur erran eta etxeratu ziren. Manuk telefono elkarrizketa luzea izan zuen gurasoekin aitarekin hasi et a amarekin gero. Irakurtzen bukatu zuen eguna. 7. Gorka eta Lorentxoren ikerketa margolan iruzurretan Maiatzaren 9a, asteartea Eguraldiak txartzera joko zuela iragarri zuten. Iluntzean, gauean edo hurrengo goizerako euria espero zuten. Manu, erosketa batzuk egin ondoren igo zen bulegora. Lanean hasi zela, laster agertu zen Jaker. Beste kafe bat prestatu eta hartu zuten solasean ziren bitartean. Beranduago, bakoitza bere lanean jarri zenean, Manuk Lorentxoren deia jaso zuen. Aurreko eguneko Ele naren arte ikastaro trinkoak eragina izan balu bezala, Lorentxok aipatu zuen bere ikerketetan aurrerabidea izan zuela. Ikertzaileak Jakerri deitu zion eta esku librean jarri zuten telefonoa. Lorentxok kontatu zien Maria Irisarriri gustatu zitzaiola berak D ripping teknikarekin egin zuena. Gizona hunkituta zegoen. –Atzoko bideoek eraginda Dripping teknika erabiliz margo bat egin nuenean, Mariak adierazi zidan bere miresmena, ez nirekiko, egin nuenagatik baizik. Uste dut bere laguntasuna lortu dudala. –Gizona animatuta zegoen. –Ongi da! Zer lortzen ahal duzu konfiantza lortuta? –Manuk ez zekien bromatan edo serioski galdetu zion. –Ez dakit ziur, baina bere konfiantza aprobetxatuz galdetuko diot ea iruzurraz eta Txominen ibileraz zerbait dakien. –Kont u handiz galdetu, Lorentxo! Ondoren, Gorkak hitz egin zuen. Honek aurrerapen handia egin zuen. Berea lagunak egiteko erraztasuna zen eta Michellerekin izugarrizko harremana lortu zuen. Agian laguntasuna baino ligatzea zen lortu zuena. Hala ere, emakumeari Txomin gustatzen ez zitzaionez Gorkak lortuko zuen hark Txomin zelatatzea, asmatutako edozein aitzaki sinesgarria erabiliz. Gazteak bere umore bereziaz honela hitz egin zion Jakerri, bere lagunari. –Jaker, ez dakizu zer nolako neska den Michell e! –Baina, ez al zoaz ikertzera? –Jakerrek eta biek horrelako solasak izaten zituzten. –Ikertzera eta neska katxarro argi eta atsegin bat topatuz gero, lagun egitera. –Lagunak bilatzen dituzu zuk, bai zera! Zuk ohera eramatea bilatzen duzu. Manuk, arinkeria eta axalkeria maite zituen lagunartekoan. Baina hura ez zen txantxetarako kontua eta adierazi zien bi gazteei. Aurreratzen ari ziren kasuan, baina ez zuten brometan hartu behar. Gorkari garbi utzi zion ligatze kontua uzteko eta nahi zuen ats egintasunez jokatuta ere, Michellerekin lan bat egiten ari zela. Bere momentuan gauzak argituko zizkion eta ordutik nahi izanez gero jarraitu eta sakondu ahalko luke harremanetan. Momentuz ba, ligatzea baztertu behar zuen. Manuk pentsamendu kontrajarri ak zituen tailerrean Gorkak eta Lorentxok egiten zuten ikerketaz. Ez zitzaion gustatzen arinkeria lan kontuetan, baina bereziki Gorkak ezin zuen beste modu batean jokatu eta ikerketa lan hartan hurbiltzeko lagunak egitea zen modu bakarra. Edonola ere, det ektibe nagusiak arte garaikideaz hurbiltze praktikoa egiteko momentu aproposa zela uste zuenez, pentsatu egin zuen Guggenheim museoan Espresionismo Abstraktuko erakusketa berezia bisitatu ahal zutela. Laguntzaileekin telefono komunikazioa eten baino lehen laurok Bilbora museoan bisitaldia egitea proposatu zien. Nahiz eta Lorentxo eta Gorka presaka ibiliko ziren, inork ez zuen eragozpenik jarri bisita eta ibilaldia egiteko. Eguerdian, Manuk etxean bazkaldu zuen goiz. Buruko minez zegoen eta oso goiz izanda ez zen joan Gabrielarenera bazkaltzera. Toki Alaikoei deitu ondoren etxeratu zen. Gabrielak egindako ajoarriero pixka bat desizoztu eta berotu zuen. Lokuluxka arin bat egin ondoren elkar tokira abiatu zen. Hiru eta erdietan puntualki agertu ziren hiru gazt eak. Gorkak auto dotore eta indartsu bat zuenez ziztu bizian joan ziren, nahiz eta behar zenean abiadura kontrolatu. Hizketa animatuan aritu ziren. Hiru gazteak txikitatik ibiliak ziren elkarrekin, baina gainera laurak arrotxapearrak ziren eta bazuten zer aipatu, erreferente anitz, leku eta jende askori buruz. Euskadiko plazako aparkalekuan utzi zuten autoa eta museoaren ondoko taberna batean hartu zuten jateko zerbait eta kafea. Museoan, goiko pisua ikusi zuten lehen lehenik, betiko bilduma gainetik ikusteko. Arin ikusi ere jende gutxi zebilen eta. Bigarren pisuan, berriz, espresionismo abstraktuko arte lanak poliki eta gustura aztertu nahi zituzten. Gorky, Kooning, Kline, Rothko, Barnet, Newman, Mitchell eta Still en olio mihiseetan dasta zitzaketen mogi menduaren adibiderik ospetsuenetakoak. Ehun eta hogeita hamar lan eder eta handi. Hala ere, Pollocken lanak ikustera joan zirenean lan gutxi batzuk baino ez zituzten ikusten ahal. Maskulino eta femenino izeneko lana zen figurazio pixka bat erakusten zuen l an bakarra; baina bestela, han ez zuten Pollocken sei obra baino gehiago topatu. Pollocken margolanen ondoan beste antzeko batzuk ikusi ahal izan zituzten. Action Painting en bi mihise handi eta beste erraldoi bat baino ez ziren artista handiarenak. Kontu ratzeko, bukatu egin zuten erakusketako bisitaldia. Ehun eta hogeita hamar margolanak eta eskultura bakan batzuk gutxi iruditu zitzaien. Azken batean Espresionismo Abstraktuaren erakusketa txiki bat baino ez zen. Zortziak izateko, ixteko, ordu bat falta ze nez Postinpresionismoaren erakusketa bisitatu zuten, Signac, Redon eta edozeren gainetik Toulouse Lotrec en kartelgintza ikusi ahal izan zuten. Haiek ziren XIX XX. mendeen aldaketako margolaririk onenetakoak. Zortzietan atera, zerbait hartu eta itzulera e gin zuten. Euria izan zuten ibilbide osoan. Gehienek gehiago espero zuten bisitalditik. Postinpresionismoko eta Pollocken margo lan gehiago ikusi nahi izango zuten; harrigarriki, Lorentxo bere munduan zegoen, ikusitakoa hausnartzen, besteek nabaritu ez zit uzten konexioak eta magia barneratzen. Arratsean Iruñera itzulita, Manu lagunekin elkartu zen betiko tokian. Merienda afaria egin zuten giro onean. Ikertzaileak Guggenheim eko bisita izan zuen mintzagai eta legunek ez zioten bere lanaz galdetu. Maiat zaren 10a, asteazkena Ilun eta triste esnatu zen eguna, euritsu hasi eta gero hobetzen joanen zena. Manu ere triste zegoen. Mekanikoki prestatu eta joan zen lanera. Jaker lanean hasia zen eta agurtuta, Manuk ordenagailuetan lanak egiten utzi zuen. Berak ere eginkizun batzuk zituen egiteko eta beranduago kaferako elkartu arte jarri zen lanean. Handik ordu eskasera ezusteko ona izan zuten. Jabier Lopezek deitu zion ikertzaileari esateko bazirudiela emakume tratuan hasi eta tortura egitea eskaintzen zu ten gaizkileak desagertzen ari zirela inguruko diskoteka eremuetatik. Ez zuten erabateko aktibitatea geldituko, baina ez zuten erailketa eta tortura kasurik izan beharko. Desagertze horren arrazoia, izan zuten presioagatik izanen zen ziur asko. Bezerorik gabe, gaizkileak beste lurraldeetara mugituko omen ziren. Internetez ere bultzatu zituzten. Egia erranda hackerrek lan handia eta isila egin zuten egunetan. Momentuz lortu zuten jendilaje haietaz libratzea. Manuk txostenak osatu eta gastuak zehaztu behar z ituen. Ikertzailea pozik sentitu zen, prostituten erailtze eta torturatze kasu kezkagarria erabat argituta ez bazegoen ere. Handik aurrera asteburu lasaiagoak izango zituzten, gainera. Diskoteken nagusiek kontratatu bazituzten ere, Maribel Erbitiri zuzendu behar zion txostena. Era bereran lanagatik faktura egin behar zuen. Lalak izan ezik, Jakerrek, Gorkak, Lorentxok eta laurok sartutako orduak pila bat ziren. Dirutza irabazi behar zuten. Eskerrak diskoteken nagusien elkartze berezi hura zela ordaintzen zue na. Ikertzaileak Jakerri kontatu zion dena eta elkarrekin zerbait hartzera atera ziren. Bueltan nork bere lana egiten jarraitu zuen eguerdira arte. Lan neketsua eginda, bazkaltzera joan ziren . 8. Eva Urrozen jazarpena eta Filo Maturana Arratsaldean t xostenak ia bukatuta eta diru kontuekin aspertuta zegoela, Manuk telefono deia izan zuen. Entzun zuen ahotsa emakume urduri batena zen. Ez zion ongi ulertu eta ozenki errepikatzeko erregutu zion. –Bai, Arratsalde on. Ez dizut ongi ulertu. Deiaren arrazoia eta izena ozenkiago erranen dizkidazu, mesedez? –Barkatu. Eva Urroz naiz eta zure laguntza profesionala behar dut... –Pozten naiz zu ezagutzeaz. Erran lasai zer gertatu zaizun. –Bulegaria naiz eta bakarrik bizi naiz. Gizon batek gauez deitzen di t eta beldurtuta bizi naiz. –Noiz hasi ziren deiak eta zer erraten zizun? –Duela hiru aste hasi zen dena. Ahots arraroa erabiliz galdetu zidan zer egiten nuen eta berarekin egon nahi ote nuen. Nik galdetu nion nor zen eta zer nahi zuen. Alferrik. Ez zidan nahi nuena erantzun. Jarraitu zuen berearekin, zer janzten nuen galdetzen eta abar. –Ulertzen dut. Jazarri, larritu eta beldurtu nahi zintuen. Zer egin zenuen? –Poliziari eskatu nion laguntza, baina ez zuten ezer lortu. Aurre ordaindutako telef ono batetik egiten zituen deiak eta ahotsa eraldatuta zuen. Iruñetik egiten omen zituen deiak. Ikertzaile pribatu batek ere ezin izan dit lagundu eta zu gomendatu zaitu. –Nor da ikertzaile hori? –Filo Maturana. Berak dio zuk eta zure laguntzaileak baino ezin didazuela lagundu. –Filo... –Ongi pentsatu zuen zer gaineratu. –Ongi da. Etorri beharko zenuke lasaiago hitz egitera eta kontratua sinatzera. Hala ere, argitu behar dizut ez dudala onartuko Filo ikerketaren tartean sartzea. Emakumearekin geratu zen ordu bat beranduago. Manuk pentsatu zuen Jakerrentzako lana zela, baina emakumearen bizitzaz gehiago ikertu behar zuela. Edonola ere, gogorik ez bazuen ere, Filorekin hitz egin behar zuen. Beldurrez deitu zion. Emakumezko ikertz ale hark bera zirikatzea beste asmorik ez zuen izanen. –Filo Maturana naiz. Nor da? –Filo, Manu naiz. Eva bidali didazu eta zuk ikertutakoaz hitz egin nahi nuke. –Manu! Beti bezain lehor. Zer moduz zaude? –Filo, ez ginen oso lagun bukatu . Nirekin duzun jarrerak eta egiten dituzun lanek ez didate bat ere graziarik egiten. Beraz, goazen harira. Zer erran ahal didazu? –Manu, ez nuen ezer garbirik atera. Horregatik, espero dut hacker horrekin eta guk biok elkarrekin jazarlea harrapatu ahal izango dugula. –Filo, badakizu ez dudala zurekin ezer nahi. Hacker horri Jaker deitzen diogu eta bion artean gehiago eginen dugu, zure enbarazuarekin baino. –Manu, ahaztu gure artean izandako ezulertu guztiak. Elkartu gaitezke informazioa ikertzeko . –Filo, beti garbi hitz egin dizut. Zure etika faltaz aparte, nazkatuta nago zure sexu jazarpenarekin... –Behin gozatu genuen elkarrekin. Ongi pasatzen ahal dugu berriro. Badakit bananduta jarraitzen duzula eta zure laguntxo berriarekin... –Ez zaizu inporta nire bizitza pribatua. Esadazu zer jakin zenuen Evaren jazarleari buruz? –Manu... Ez duzu erremediorik. Badakizu elkarrekin... –Erantzun behingoz. Zer jakin ahal zenuen? –Ez baduzu nirekin ikertu nahi, erranen dizut telefono eta jazarlearen berri jakitea ezinezkoa izan zela. Xehetasun eta momentu on bat nahi izanez gero, badakizu non nagoen. –Aio Filo. Ez espero nire deia. –Sarri artio, Manu. Handik gutxira Eva agertu zen. Emakumea hogeita hamar bat urtekoa zen, itxura onekoa eta hezia. Manuri kontatu zion aurreko astean deiez gain mezuak jaso zituela. Mezu haiek paperezko eskutitz moduan heltzen ziren. Ikertzaileak haietako bat aztertu zuenean Evaren helbidea eta korreoko zigiluak ikusi zituen kartazalean eta inprimagai luaz letra larriz eta tamaina handian jazarpen hitzak agertzen ziren. Emakumeari telegrafikoki ongi ote zegoen baino ez zioten galdetzen. Telefono deiei erantzutea eskatzen zioten, laguntza eta maitasuna eskainiz. Beste eskutitzak berdinak ziren. Ikertzail eak eskutitzak irakurri bitartean emakumeari begiratuak bota zizkion. Emakumea urduri eta kezkaturik zegoen. Orduan beste berririk eman zion. Norbaitek atzetik jarraitzen zuela uste zuen. Manuk babesteko beste leku bat ote zeukan galdetu zion. –Bai. Beno, ez dizut erran daukadan senide bakan baten etxean izan nintzenean eskutitz horietako bat hara heldu zitzaidala eta lagun baten etxean berdintsu. Beste lankide batek erran dit lanean baimena eskatu behar dudala eta betiko bizitzatik aldendu. Egin dugun pla na da, ezustean beraren etxera joatea, dena konpondu edo jazarlea harrapatu arte. Manuri ongi iruditu zitzaion. Momentuz salbu egonez gero, bitarteko guztiak erabiliko zituzten gaizkilea harrapatzeko. Emakumeari inguruko pertsonez eta bere bizitzaz galde tu behar zion. Ikertzaileak denbora eman zuen emakumea lasaitzen eta gizon erasotzailearen peskizan egiten ahal zutela erraten. Hasteko, soldata eskasekoa zenez, ez zion ezer ordainaraziko arazoa konpondu ezean. Dena den, Manuk Evari lagunduko zion pertson az galdetu zion. –Barkatu Eva, baina kontatzen ahal didazu nor den etxera gonbidatu zaituen laguna. –Emilio Solano da. Lankidea eta aspaldi honetan lagun handia. Erran dizudan bezala, bera da erasotzailea despistatzen eta ni lasaitzen laguntza ema n didan lagun bakarra. Gainera, bere etxean egoteko aukera ematean arnasaldi eta lasaialdi ederra hartzen ahalko dut. Aspaldian ez nintzen hain ongi eta erlaxatuta sentitzen. Atzo bere etxera joan nintzenean lortu nuen lehenengoz ongi lo egitea. –Pozten naiz. Zure lagun horren eta besteen datuak eta helbideak eman behar dizkidazu. Bestalde, badut galdera bat zuretzat. Zer egin behar duzu ezkutuan egonen zaren bitartean? –Lasai hartuko dut. Irakurri egingo dut, korrika egin eta margotu egingo dut. Aprobetxatuko dut erlaxatzeko. Erasotzailearengandik libratzea gauza handia izanen da. Opor berezia izango da. –Primeran, baina nora joango zara pintatzera? Hara joaten zara normalean? –Bai. Udaleko ikastaro batean apuntatu nintzen eta azken astean ez naiz joan gaizki egoteagatik. Orain gustura joango naiz... –Barkatu Eva, baina ezin zara ohiko tokietara joan, ezta lasterka egitera. Ikertzaileak azaldu zion zein garrantzitsua zen betiko lekuetatik ez agertzea. Saiatu eta egin. Era berean zuzeneko harremana izateko eta azken informazioa edukitzeko beharra azaldu zion. Orduantxe Manuk Evaren poltsikoko telefonoa klonatu zuen. Jakerrek erakutsi zion egiten eta ez zuen aukera galdu. Azkenik, datuak eman ondoren emakumea lasaiago joan zen. Jaker agertu zenean nagusiak lan berriaren gora beherak kontatu zizkion. Ez zitzaien iruditu oso kasu zaila izanen zenik. Hala ere, iruzurrekin bazuten buruhauste nahikoa eta gazteak beste ikerketa bat zeukan esku artean. Famatu batek ziber erasoa jasaten zuen eta miresle astun batek ez zuen bakean uzten. Jarraitzaile hori hacker bat zenez, ez zen erraza hura harrapatzea eta bere idoloa bakean uzteko konbentzitzea. Gazteak bere penak kontatu zizkion Manuri. –Zuri infideltasun kasuekin gertatzen zaizuna s entitzen dut nik famatuen jarraitzaile astunen aferekin. Kasuok dirua emanen digute, baina astunak suertatzen dira –Manuk erantzunik sentituena eman zion laguntzaileari. –Ez onartu kasu horiek! Nahikoa lan daukagu bestela ere –gaztearen erantzuna, ordea , burutsua izan zen. –Ez. Jasanezintasuna ongi ordainarazten diegu... Kexaka eta purrustaka ibiltzeko eskubidea ez dugu zapuztu behar. Laneguna bukatutzat eman zuten. Manu auzora jaitsi zen nekatuta eta gosetuta. Toki Alain meriendatu zuen Felixen o ndoan, Joxe eta Patxi paseorako agertu bitartean. Lagunak paseatzera atera zirenean, Manu lan zail baten aitzakian etxera joan zen. Familiarrei deiak egin ondoren erlaxatu zen eta ohera joateko prestatu zen. Maiatzaren 11, ortzeguna Eguraldi nahasi a iragarri zuten. Euri zaparradak izanen omen ziren. Egun hartan oso goiz hasi ziren lanean. Jaker agertu zenean aurreko eguneko Evaren jarraipena egin zuten. Denbora gutxi zen, baina non ibili zen eta izan zituen komunikazioak egiaztatu zituzten. Momentuz ez zuten ezer arrarorik topatu. Edonola ere, Jakerrek komentatu zuen zer eginen zuen. Interneten Evaren inguruko jendea ikertuko zuen. Manuk, bitartean, ohiko ikerketak eginen zituen. Emakumeak ez zuen korreorik jaso. Ez zen ohiko tokietan ibili eta telef onodeiak ikertu beharko zituen Manuk. Orduan Gorkak deitu zien beraien ikerketa komentatzeko eta kontsulta bat egiteko. –Manu, atzo ez ginen arte tailerretik agertu eta ezin izan genuen ezer egin. Michellek galdetu dit zergatik ez ginen agertu eta tontoa rena egin dut ongi entzun ez banio bezala. Deia eten egin dut oraintxe bertan. Zer erran behar diot –Manuk ez zuen zalantzarik izan eta erantzun zion. –Erran egia. Lagun batzuekin Guggenheim eko espresionismo abstraktuaren bilduma ikusten aritu zineten. Ez duzu alferrik gezurrik asmatu behar. Erraiozu Lorentxori berdin jokatzeko. Zerbait gehiago nahi al duzu? –Ez. Beno... –Dena den, Gehiegi presionatu gabe, bideratu behar dituzue zuen arteko solasak Txominen bizitzari buruzko gauza gehiago jakiteko. –Primeran. Mila esker. Jarraituko dugu ikertzen. Handik gutxira Mirenek deitu zion asteburua antolatzeko. Kanpora joanen zen eta Manuk egin behar zuen seme alaben kargu. –Manu, sentitzen dut aukerarik ez izatea, baina badakizu zure gurasoa k ere kanpoan direla. Beraz, ikusi behar dugu nola antolatu, baina ortzirale eguerditik igande arratsaldea bitartean ez dugu zainduko dituen inor... –Lasai. Larunbatean barbakoa antolatuko dugu eta arratsaldean planetariora mugituko gara. Igandean Oiass o museora eta Donostiara joango gara. Ortzirale arratsaldean, berriz, ez dakit nola moldatuko naizen... –Ez izan kezkarik. Lagunekin geratu dira eta June nahiko ongi moldatuko da. Afaria antolatu eta gauerako hartzen badituzu ez da arazorik izanen. –Orduan ez dago arazorik. Ongi ibili asteburuan, Miren. Filo gizon batekin ari zen telefonoz mintzatzen. Bere bulego edo langela txar hartan, eraikinaren lehen solairuko bulego sail batean, lan mahaia, hiru aulki, bi besaulki eta ordenagailu modem inpres ora zituen lan egiteko. Lan kaskarrak egiten zituen, dibortzio eta antzeko ikerketak egin behar zituen aurrera egiteko. Dirua nonbaitetik atera behar zuen. Edozein gauza egingo luke lan arruntetatik ateratzeko. Gainera, dirutza irabaziko zuela hitz eman zi oten. Bezeroaren jarrera ez zitzaion gustatzen, baina gogoz eginen zuen lan hura. Mina egiteagatik ere eginen zuen. Gizona agintzen ari zen hurrengo urratsetan zer egin. –Orduan, Eva horren kasua pasatu diozunez aukera izango duzu berarengana hurbiltzek o? Nik jarraitu ahal dut, baina ezagutu behar nuke zertan pentsatzen ari den eta bereziki zer egiteko asmoa duen. Jakin behar dut noiz eta non jokatu haren kontra. –Manuk ez nau aguantatzen. Bakean uzteko erran dit. –Begira, ez dugu presarik, baina lortu behar duzu haren ondoan ibili. Erakargarria izan behar duzu. Zure sexua erabili. –Jakin ezazu, hain zuzen ere sexualki hurbiltzeagatik errefusatzen nauela. –Oso emakume erakargarria zara. Egin behar duzuna da bere bulegoan agertu eta itxura apa la emanez kasu horretan laguntzen saiatu. Mikrofono batzuk jarri behar dizkiozu. –Ez da posible izango. Aurreko batean horiexek jarri nizkion eta ziur naiz mikrofonoak bilatuko dituela. Badakit ez duzula onartuko, baina agian beste emakume batek egin ah alko luke nik lortu ezin dudana... –gizonak moztu zion. –Ez. Nik badakit zuk egin dezakezula. Lortu behar duzu hurbil egotea, nola edo hala. Gizon hark benetan gorrotatzen zuen Manu. Filok pentsatu zuen ez zuela beste erremediorik. Bai, saiatuko zen lagunkoi izaten, engainatzen. Manuk ordainduko zion kartzelan sartu izana. Berak sufriaraziko zion. Filok hilabete asko pasa zuen kartzelan gaizkile batzuei laguntza emateagatik, Manuk parte hartu zuen kasu batean. Mendeku bila, emakumea hurbi lduko zitzaion Manuri. Maiatzaren 12a, ortziralea Berrietan nabarmendu zuten 43 udal, zonalde ez euskaldunetik mistora pasatuko zirela. Bestetik nafar banderaren aldeko manifestazioa bihurtu zen hizpide. UPN zen Ultzamako biogas plantako gastu eta diru e mateei buruzko ikerketaren kontrako alderdi politiko bakarra. Manuk, dena den, bazituen zeregin batzuk eta ez zen berri haietan gehiago sakontzeko geratu. Manuk goiz hartan erosketak egin zituen afarirako eta hurrengo egunetarako. Laster bulego bidean zen. Nahiz eta oso egun argia ez izan, goizeko giro garbi ederra dastatu zuen oinez arin Santo Domingo aldapara zuzentzen zen bitartean. Zuhaitzek berde berriak janzten zituzten eta airea polenez beteta zegoen. Bulegoan sartu zenean Jaker bere gelan zen lane an ordenagailuetan jo eta ke. Famatuaren jazarle kasuaz gainera, enpresa baten segurtasunaz ari zen, ohiko lana. Hala ere, Evaren telefona kontrolatzen eta bere ingurukoak ikertzen ere ibili zen. Manuri komentatu zion jakin zuena, ezer berezia ez bazen ere, laster mandatu batera atera behar zuelako. Manu txostenak eguneratzen ari zen. Azkeneko bi urteetan asko aldatu zen beren lana. Ia bakarka ibiltzetik Jakerrekin egiten zuen lana laukoiztu egin zen eta beste hiru lankideek, Lorentxo, Gorka eta azken aldia n Lala, asko laguntzen zieten. Jakerrek ikerketa gehienak gauzatzen zituen teknologiak erabiliz eta berak alde administratiboa eta lanak zuzentzen zituen. Lalari, kriminologia ikasketak bukatu eta lanean erabat sartuz gero, erakutsi behar zion bere ordezko a izan ahal izateko. Hala ere, etorkizunerako beste gogo bat zuen: Manuk ia obsesiboki pentsatzen zuen familia lan hartako arriskuetatik libratu behar zuela. Bulegoko txirrina jo zuten. Atea zabaldu zuenean Filo ikusi zuen. Mundua erori zitzaion. Ez zekie n nola libratu harengandik. Nola kanporatu pentsatzen ari zela, emakumea desenkusatzen hasi zen. –Manu, barkamena eskatzera etorri naiz. Banekien ez zenidala telefonoz kasurik eginen eta behingoz zuzenean desenkusatu nahi nuen. Gaizki hartu zaitut eta buk atu dira nire erasoak. Ez zaitut berriro zirikatuko eta nire laguntza eskaini nahi dizut nahi duzun ikerketarako. –Ba... Ez dakit zer erran. Orain lanpetuta nabil. Uste dut hoberena... –Ezin dizut barkamena agindu, baina ez nazazu bota lehenago entzu n gabe. Evari buruz ikertu nuena kontatu behar dizut. Nik ezin nuen gehiago ikertu eta horregatik bidali nizun, baina baliteke zerbait interesgarria edukitzea eta kontatu nahi dizut. Utzi pasatzen eta bost minutuan bakean utziko zaitut. Emakumea benetan ari zela zirudien. Ikertzaileak ez zuen botatzeko indarrik. Filo erasokorraz libratzeko aukera ez zen ahazteko modukoa. Atea zabaldu zuen. Emakumeak kontatu zion hamar egunetan Evaren inguruan ikertzen ibili zela eta ez izandako senargai ezta ingur uko lagunen artean inor ez zen nabarmendu. Ez zuen asmatu ikerketaren jarraipenarekin. Dena den, Manuk galdetu zion bere lagunaz. –Zer dakizu Emilioz? Noiztik ezagutzen du Evak? –Jakin dudanez lankidea da duela urte pare bat. Azken aldian asko lagundu d io Evari. Ezkondu gabeko emakume bakartiok batzuetan eraso mota desberdinak izaten ditugu eta ongi etortzen zaigu gizonezko lagun bat ondoan. Handik gutxira Filo joan zen berak ikertutakoaz txostenak utziz. Joan zenean Manuk mikrofono detektagailua pasat u zuen badaezpada. Ez zen fidatzen, aurreko batean mikro batzuk utzi baitzituen. Zorionez ez zuen bat ere topatu, ongi bilatuta ere. Egia izango ote zen Filo berarekin izandako jarreraz eta egindakoaz damututa zegoela? Hala eta guztiz ere, Emilio Solano ik ertu nahi zuen. Evarekin hitz egin behar zuen aurreko egunean nola ibili zen jakiteko. Agurtu ondoren azken orduez galdetu zion. –Kaixo Eva, nola zaude? Zer moduz ibili zara azken orduetan? –Kaixo. Ongi nago. Emilio primeran portatzen ari da. Erasoaz ... bi telefono deiez aparte ez dut eskutitzik jaso eta hobeki sentitzen naiz. –Primeran. Pozten naiz, baina kontua da bizitza normalera itzultzea lortu behar duzula. Arraroa irudituko zaizu, baina gaur arratsaldean zure etxera itzuli behar duzu. Lasai , zainduta egonen zara nire laguntzaileen begiradapean. Dena den, momentuz ez zara lanera itzuliko eta nahikoa janari erosi behar duzu egun batzuetan atera gabe egoteko. –Emakumea harrituta zegoen. –Ez dut ulertzen. Hemen, Emilioren etxean lasaitasun ge hiago lortu dut. Utzi egun batzuetan hemen pasatzen. Gero... –Begira Eva, dakidanagatik hobe duzu etxera itzultzea. Sartu etxean, ez mugitu eta ez ireki atea nahi baduzu, baina ikusiko duzu nola konpontzen den dena denbora gutxian. –Ongi da. Emilio l anetik itzultzen denean erranen diot eta lagunduko dit erosketetan. –Ez. Arratsaldean kontatuko diozu telefonoz. Gorka izeneko gazte bat bidaliko dizut laguntzeko. Ordu biak aldean agertuko zaizu. Egin ezazu nik erraten dizudan bezala eta dena konponduk o da berehala. Esadazu horrela egingo duzula! –Ez dut ongi ulertzen, baina egingo dut. Manuk bazuen informazio bat gorde egin zuena. Evari egindako telefono deiak entzun eta ikertu zituen. Ahots eraldatua ikertu zuen eta Emiliorena izan zitekeela zirud ien. Gainera haren autoan GPS bat eta etxean mikrofonoak jarri nahi zituen. Manuk Gorkari deitu zion Evarengana bidaltzeko. Komentatu zion dena eta zehatz mehatz adierazi zizkion egin beharreko urrats guztiak. Ondorenean Gorkak artelanen iruzurraz azkeneko berriak eman zizkion. Bere lagun Michellek zioenez Txomin Barbarinek bazuen bere herrian etxe bat, familia etxea izandakoa, baina orduan berak eskuratua eta erdizka berreraikia, batzuetan margotzeko erabiltzen zuen tokia. Bera iek erabiltzen zuten tailerra, Iruñeko alde zaharrekoa, haren pisutik hurbil zegoen. Baina asteburu askotan Txominek Lizarraldeko herriko etxean pasatzen zuen denbora eta margotu ere egiten zuen gela batean. 9. Manu zelatatzen ari ziren Konturatzeko eguerdia zen. Ordu biak pasa, seme alabak berehala agertuko ziren bere etxean. Ordenagailua itzali ondoren, bulegoa ordenatuta utzi zuen eta arin abiatu zen auzora. Presa zuenez igogailua hartuko zuen jaisteko. Arkupeko itzal batetik norb ait begira zegokion. Emakumea oso argia zen eta aurreko kasu batean ia lortu zuen politikari batez mendekatzea. Gutxirengatik ez zuen bere asmoa lortu, tartean gaizkileak, abokatuak eta jabetzen ez ziren pertsonak erabiliz. Foruzaingoa, seguritate zerbitzu batzuk eta Manu, xakean, airean izan zituen denbora luzez. Azkenean berak eraikitako sarea desegin zuten Foruzaingoak eta Manuk. Ihes egin zuten bakarrak bera eta mafioso arriskutsu bat izan ziren. Berriro ere Manu enbarazu egiten topatzen ari ziren eta horrezkero ez zen hain lasai geratuko. Junek eta Mikelek deitu zuten ataritik. Sartu eta agurtu ondoren geletara joan ziren gauzak uztera. Algara gehiegirik egin gabe sartu ziren sukaldean. Anaia arrebak beren lagunez ari ziren hizketan, nor zen lagunik onena eta zergatik. Norgehiagoka, isildu ziren nekatuta. Manuk, garbituta eta erdi lehortuta zituen letxoaren hostoak eta barazkiak. Hiruron artean banatu zituzten eginbeharrak. Mikelek lehortu eta Junek ebaki zituen. Gaztetxoek, binagretaren esper oan entsalada atontzen zuten bitartean Manuk oilasko bularrak eta zizak ebaki eta egin zituen bi zartagin desberdinetan. Bigarren platera eginda, entsaladari olio ozpin eta gatza botata mahaian eseri ziren. Bazkaltzen ari zirela bi gaztetxoek beraien egune rokoaz aritu ziren. Mikel DBHren hasieran zegoen eta June azken ikasturtean. Ikasgaien zailtasunez eta ikasitakoez mintzatu ziren. Manuk, noizean behin, gehiegi itsutzen zirenean lasaitasun mezuak eta zentzuzko aholkuak ematen zizkien. Zein erraz larritzen ziren! Bera ere txikia zenean mundu bat egiten zuen edozein tontakeriagatik. Nagusiak ere, batzuetan, ez al ziren huskeriengatik kezkatzen? Lokuluxka arina egin ondoren June eta Mikel kalera atera ziren lagunekin elkartzera. Seme alabek arratsalde osoa pasatuko zuten beraien lagunen etxean eta Manuk aprobetxatu behar zuen Eva eta Emilioren ibilerak jarraitzeko, nahiz eta zuzenean lan eginen zutenak Gorka eta Lorentxo izan. Gorkari deitu zion. Mutila Evaren etxean zen zaintzeko eta lasaitzeko eta orduko ez zuten inolako arazorik izan. Berdin gertatu zen Lorentxorekin. Azken honek jarraitu eta kontrolatu behar zuen Emilio. Edozein arazo izanez gero, deituko zioten elkarri laguntzeko edota aholku eskatzeko. Edonola ere, arratsalde erdirako geratu ziren. Bitartean, Manuk lagunekin ibilaldi luzea egin behar zuen. Ohiko lau lagunak Toki Alaitik abiatu ziren. Ikertzailea etxetik atera zenean Filo mugitu zen. Egoera ezin hobea zen beren asmoetan aurrera egiteko. Giltza berezi batzuekin Manuren pisuan sartu zen . Manu joanda eta seme alabak lagunen etxeetan izanda, pisu barnean mikroak ezkutatu zituen, kontuz eta presarik gabe, Manu espiatu eta segada segurua antolatu ahal izateko. Itzalak ongi ordainduko zion. Arratsaldeko zortziak pasa, Lore ntxok deitu zion Manuri. Manu, ibilaldi luzea eta arin arina eginda, Felixenean zen lagunekin kainak eta merienda osasuntsu bat egiten. Gazteak adierazi zion Emiliok eskutitz bat postontzi batean bota zuela eta berriro etxera itzuli zela. Gorkak ere aipatu zuen Evak bi dei jaso zituela. Manuk bazekien dena, haren telefonoa klonatu zuelako eta entzuteko moduan izan zela. Deien grabazioak maneiatu ere egingo zituzten igorlea Emilio zela probatzeko. Bi gazteei eskerrak eman zizkien. Eva ziur utzita, lana bukat utzat eman zuten bi gazteek. Kasua garbi zegoen, baina azken urratsak burutu behar zituzten. Seme alabak Toki Alain agertu zirenean afaltzera joan ziren. Umeek bazekiten Hamburgeseria eta zabor janarietako tokiak mugatuta zituztela, baina pizzeria hura de sberdina zen. Kalitate handiko jangaiak erabiltzen zituzten eta jantokia baino labea eta banaketa zerbitzua zen. Etxetik bost minutura zegoen tokia. Lerroan beste bost minutu pasa zituzten, baina bazekiten pizza arin eginen zietela. Lau osagai aukeratu zit uzten: urdaiazpikoa, txanpiñoiak, arrautza eta mozarela. Ordaindu, tiketa hartu eta prestatu bitartean inguruko kaleetatik egin zuten itzulia. Jende asko zebilen kaletik. Gehienak etxe bidean afaltzera zihoazen. Giro onean jaso zuten pizza eta Manurenera a biatu ziren. Behin etxean, edariak eta edalontziak atera zituzten eta ordura arte epel, puska goxoak jan zituzten. Junek Amaiaz galdetu zion Manuri. Emakumeak bazuen lan handia eta ez zuen aukerarik izan beraiekin ibiltzeko. Neskak behintzat onartzen zitue n Amaia eta baita hark Manurekin zeukan harremana ere, baina era berean pentsatzen zuen aita Amaiarekin biziz gero, Mirenek eta beraiek Manurekiko harremanetan zerbait galduko zutela. –Manu, haserretu al zarete amaia eta biok? –Ez. Amaiak badu lan han dia eta asteburu honetan kanpoan da. –Bai, baina aspaldi honetan urrundu zarete pixka batean! –June, aurreko astean elkarrekin ibili ginenean ez zenuen desatsegintasunik erakutsi. Zergatik diozu hori? –Ez da hori. Amaia gustatzen zait eta gustura ibili nintzen. Hala ere, nahiago dut urruntzen ez bazara... –Mikelek ere bere iritzi eta sentipena adierazi zuen. –Ba, niri Amaia gustatzen zait eta ez dut inolako arazorik berarekin. Oso ederra eta jatorra da. Opari politak egin dizkit... –Zu beti bezain espirituala! –izan zen arrebaren komentarioa. Hala ere, ez zuen solasarekin bukatu. –Manu, mesedez, ez moztu gurekin eta Mirenekin! –Manu larritu zen. –June, izan ziur ez zaituztedala baztertuko. Edonola ere, Manuk pentsatu zuen azken aldian Amaia eta biak urrundu zirela. Bazirudien harremana mantentzen ari zirela, baina muga bat ez gainditzeko kontu handiz ari zirela. Alde batetik hori zen berak nahi zuena, harremana atsegin zuen, Amaia maite ere maite zuen, baina muga jarri zion harr emanari. Gau hartan telebistan ETB1 en Burubero Fest lehiaketa ikusi ondoren, pelikula luze eta entretenigarri bat ikusi zuten: Prometheus. Manu zalantzan egon zen, pelikula ikusi ala ez, baina hamabi urtekoentzat izan zitekeela jakinda, eta elkarrekin i kusiko zutenez gehiegizkoa edo kaltegarria izango zela uste izanez gero itzaliko zuen aparatua. Dena den, Alien en antzekoa zela eta alde makabroaren gainetik kalitatea eta imajinazioa gailentzen zirenez bukaera arte ikusi zuten, oso gustura ikusi ere. Han dik gutxira, oheratu ziren. Maiatzaren 13a, larunbata Goizean, gosaldu eta prestatu ondoren atera ziren. Seme alabek bazituzten kirol ospakizunak. Zeruan ostarteak ikusten ziren eta tarteka, zeru eguzkitsua izango zuten. Ez zuten euririk espero. Mikel ek futbol partida zuen lehenago eta Junek saski baloikoa beranduago. Joxe eta Samuelekin elkartu ziren. Mutikoen partida ez zen oso luzea izan eta Junerena izan arte pote bat hartzera joan ziren. Nesken partidan ez zen hainbeste pertsona heldu ibiltzen, ba ina bi taldeetako lagunek algara handia sortzen zuten beraien lagun jokalariak animatzen. Gezurra zirudien zenbateko lehiakortasun izaten zuten. Hala ere, bukatu bezain laster bi taldeetako neskek, partidaren berotasuna galduta, adiskidetsu agurtu zuten elkar. Toki Alaira joan ziren gero. Han zerbait hartzen ari zirela, Jakerrek dei egin zion Manuri, jakin zuena adierazteko. –Manu, Emilioren berri eman behar dizut. –Ongi da. Zer da jakin duzuna? –Aurrekariak dituela. Beste batean auzipetuta zuten nes ka bat erasotzeagatik. Zigor arin batekin atera zen. Hau duela urte pare bat gertatu zen. –Jaker, mesedez, dei iezaiozu Lopez komisarioari edo Zudaire inspektoreari dena azaltzeko. Orain nahasirik nabil eta ezin dut lasai hitz egin. Erran... jazarlea atxilotzeko eta galdekatzeko. Lehenago salatu behar genuen Emilio. –Egin eginen dut. Evarekin hitz eginen al duzu zuk? –Bai. Ez dut uste arazorik izanen denik. Ongi dagoela egiaztatuta, mezua utziko dizut. Denbora galdu gabe deit u zion emakumeari. Eva ongi zegoen eta ate leihoak ongi itxita. Ez zegoen urduri eta hark egin zuen gauza bakarra, berak zerbait berririk jakin zuen galdetzea izan zen. Manuk ez zuen larritu nahi, baina badaezpada hark jakin behar zuen nor zen jazarlea. –Eva, jazarlea Emilio da. Aurrekariak ditu eta... –Emilio? Ez da posible... Ez dut ulertzen... Bera oso ongi portatu da. Lagundu egin dit... –Berak estutu zaitu beraren beharra sortzeko eta salbatzaile agertzeko. Ez zenigun kontatu Emilio z ure atzetik zebilela! –Ez. Ez zen oso astuna izan eta berehala lagun on bat bezala jokatzen hasi zen. Orain diozula, garai hartan hasi ziren deiak eta mezuak. –Beno, orain lasaitu. Ziur aski foruzainak agertuko zaizkizula eta psikologo batek laguntz a eskainiko dizu. Ba al duzu norbaiten beharrik? –Uste dut... Maia, lagun bat deituko dudala. Eskerrik asko denagatik. –Dena bukatu da. Hitz eginen dugu. Ondorenean, seme alabak ongi zeudela jakinda, kanpora atera zen leku apropos batetik Jabier Lopezekin hitz egiteko. Egin zuenean komisarioak jakinaren gainean zegoela erran zion. Udaltzain bikote batekin psikologoa bidaliko zioten Evari eta Emilio atxilotzera abiatuak ziren orduko. Bazkaria kanpoan antolatu zuten. Runako txoko gordean barb akoa antolatu zuten. Ospakizun haiek lagunen arteko familietan antolatzen zituzten txandaka. Bego, Ane eta Patxi, familia kide guztiak egon ziren lekua gordetzen eta bazkaria prestatzen. Halakoetan entsalada eta haragi desberdinak izango zituzten aukeran. Mikel, June eta Manu ia dena prestatuta zegoenean agertu ziren. Miren kanpoan zen eta mahaia atontzen lagundu zuten. Mahai aulkiak eta trasteak Patxiren trasteroan gordetzen zituzten. Joxe orduantxe heldu zen eta txingarrak prestatzen lagundu zion Patxiri. Fina eta Samuel, Joxeren emaztea eta semea beranduago agertu ziren, denak sarrera batzuekin bazkaltzen hasi zirenean. Neskak eta mutikoak elkarrekin eseri ziren, baina Fina eta Bego ez ziren ongi konpontzen eta aparte zeuden, hiru gizonen bi aldeetan, mah aiaren bi muturretan eta neska mutikoak hiru gizonen aurrean. Gehienek giro onean eta gustura bazkaldu zituzten entsaladak eta haragi errea, saltxitxa eta hanburgesa beganoak eta arkume txuleta goxo batzuk. Bazkalondoan, tarte batean, Manuk deitu zion Jabier Lopezi Emilioren atxiloketaz galdetzeko. Arratsaldeko lehen orduan argitu ziren gauza batzuk. Foruzainak Emilio atxilotzera joan zirenean ez zuten harrapatu. Garbi zegoen presaka ibili zela, bere gelan et a beste gela batean anabasa handia zegoelako. Arropak, karpetak, dokumentuak eta hainbat objektu nonahi eta nahasirik topatu zituztelako. Hala ere, tiradera edo kaxoi batzuetan argazki batzuk utzi zituen eta berehala konturatu ziren susmagarriak eta bitxia k zirela. Haietako asko emakume desberdin batzuei egindako argazkiak ziren. Argazkiek emakumeak beren bizitza normalean “harrapatzen” zituzten. Segimenduak eta zaintzak ziren eta haietako batzuk Evarenak ziren. Emilio Eva jazartzen ari zeneko probak ziren. Hala ere, txoriak ihes egin zuen autoan jarri zioten GPSa nonbait aurkitu eta bota ondoren. GPSa Gorkak jarri zion Emilioren autoari, gizonak Eva haren etxetik berera eraman zuenean. Arratsaldean, dena jasota, planetariora joango ziren, aurreko astebu ruan aipatu zuten bezala. Denak ez. Begok, Anek eta Patxik bazuten familia ospakizun bat. Mikel, Samuel, June, Joxe eta Manu autoan sartu ziren Dinosaurio eta Planetec pelikulak ikustera joateko. Oso gustura egon ziren eta zortzietan auzora itzuli ziren. T oki Alain poteatzen eta meriendatzen egon ziren. Han zeudela, Mintxo agertu eta haiengana hurbildu zen. Tabernan beraien ondoan gizon bat ari zen hizketan, keinu nabarmenak eta manerak erakusten zituena. Fernandez deitzen zuten denek eta homosexual ezagun a zen. Guztiek edo gehienek onartzen zuten. Hala ere, beti bazen baten bat haren kontra zerbait erranen zuena hain berezia izateagatik. Mintxo hasi zen hari buruz hizketan. –Maritxu hori beti antzerkia egiten ibiltzen da. Niri berdin zait, baina ez dut aguantatzen... –beste batek erantzuten ahal zuen, baina Manuk egin zuen. –Aizu lagun, zu ere nabarmen geratzen zara zure ateraldiekin eta ez dugu ezer erraten. –Hara, eta zu ere bai zure iritziak ematen dituzunean. Gure artean detektibe pribatu famatua zarenez denek egiten dizute kasu bortizkeria edo zerbait arraroa gertatzen denean. –Manu haserretu zen. Ez zitzaion ahoberokeria inporta, baina ez zuen jasaten bere lanaz edo bizitzaz publikoki hitz egitea. Behar baino ozenkiago erantzun zion. –Aizu, ez oihukatu nire lana ozenki aldarrikatuz. Nik ez dut zure lanbidea aipatu. Ez dut uste gustatuko litzaizukeenik. –Mintxo putzu garbitzailea zen Iruñeko garbiketa zerbitzu enpresa batean eta estoldak garbitzen ibiltzen zen. Ez zitzaion bere lanaz hi tz egitea gustatzen, gehienetan kaka eta gauza nazkagarriak garbitzen ibiltzen baitzen. –Ados, baina ezin dut onartu maritxu batek hain lasai jendearen aurrean bere gustu probokatzaileak eta jarrera desegokia aldarrikatzea. –Mintxo, pertsona hori ahobero izango da, baina ezin duzu homosexuala izateagatik besteen jomugan utzi. –Eztabaida bukatu zen, baina harrezkero komentario batzuk egin zituzten lagun taldeetan. Beraien artean Junek interesa erakutsi zuen eta galdetu zien gaiaz. –Zergatik hasi da Mintxo horrekin sartzen? –Finak erantzun zion emakume ikuspuntua eman nahian. –Gizonek ez dute beren harrotasuna eta arra izatea inork zalantzan jartzea nahi. Norbaitek gizontasuna zalantzan jartzen duenean urduri jartzen dira –Joxe tartekatu zen, em azteak beste inoren iritzia onartuko ez zuelakoan. –Tira Fina, ez pasatu. Zuk diozun bezala izanen da kasu batzuetan, baina ez beti. Gizon guztiak ez dira homofoboak. Mintxo kasu bat da. Urrutitik, Anjel Flores, Manuri, haren lagunei eta seme alabei begira zegoen. Askotan jarraitu zituen Manu eta ingurukoak, mina nola egin ahal zion erabakitzeko. Manuri min egiten saiatu zen beste batean; baina, orduan, akabatu baino lehen mindu eta sufriarazi behar zituzten. Filo, Alfa eta Itzala, laguntza baino gehi ago enbarazu egiten zuten beste mindu batzuk ziren. Edonola ere, Itzalaren dirua eta baliabideak behar zituen. Filok eta Alfak laguntza eta gorrotoa eskaintzen zizkioten. Filori deitu zion. –Filo, Manu harrapatzeko ordua heldu da. –Anjel, gizon hori ez dugu hain erraz engainatuko. Ongi prestatu behar dugu plan bat. –Gizonak ez zuen ezezkorik onartu behar. –Aizu, Badugu bera harrapatzeko aukera bat. –Emakumea larritu zen. –Nola egin nahi duzu? Zer egingo duzue zuk..., Alfak eta Itzalak? –Ez arduratu gurekin. Zuk bera tranpan sartzen duzun bitartean guk aseguratuko dugu ez duela ihes egiten. Gainera haren jarraipena egiten ari gara. Ordua da zure papera egiteko. –Filok etsi egin zuen. –Zer nahi duzu nik egitea? –Bihar ez bada, etzi s egada egin behar diogu. Emilio Solanoren pista eman ahal diozu. Hura erabiliz harrapatu nahi dut Manu hori. Saia zaitez desordu batean deitzen eta konbentzitzen harengana bakarka joateko. Gu zain egongo gara. –Saiatuko naiz ongi egiten, baina gogoratu b ehar dizut Manu ezin dela hain erraz manipulatu. –Zuk ongi egin eta kito. Filok aldez aurretik asmatu zuen Emiliok Eva estutzen zuela. Kasualitatea izan zen Emilio poltsikoko telefonoaren bidez deialdi batean harrapatzea. Evaren lantoki ondoko tab ernan izan zen. Gizonak eskapada bat egin zuen Eva estutzeko eta larritzeko eta komunean sartuta egin zuen dei bat. Kasualitatez Filo lantokiko atariari begira ibili zen goiz osoan eta gizona ezagututa emakumezkoen ondoko komunetik entzun ahal izan zuen be ste emakumea estutzen. Handik aurrera gizona jarraitu zuen, bere bizitokia eta baita beste gordelekuren bat ezagutzeko. Bere laguna zen Floresek aholkatu zion Filori Manuren esku kasua uztea gehiago kontrolatzeko eta aurrea hartzeko. Egun hartan, Manu et a seme alabak goiz joan ziren etxera eta ohera. Nahikoa jan zuten bazkarian eta poteo tartean pintxoren bat hartuta, ez zuten ezer afaltzeko gogorik, esnea edo jogurt bat ez bazen. Hamaikak pasa ziren eta hurrengo goizean egun pasa ederra egin behar zutene z joan ziren atseden hartzera. Samuel eta harrigarriki Ane haiekin joango ziren. Anek hemezortzi bete zituen eta Junek hamalau. Hala ere, Aneri tarteka Junerekin ibiltzea gustatzen zitzaion eta June zoratzen zen. Bi neskak ez ziren besteekin gaizki moldatz en. Maiatzaren 14a, igandea Aurreko eguneko eraso informatiko globala zen albiste nagusia. Hainbat enpresa handitan eta erakundetan sartzen ahalegindu ziren piratak, datuak blokeatuta dirutza eskatzeko. Beldurra zabaldu zen, baina ez zuten garbi ondorioak zein izanen ziren. Zirudienez eta zorionez informatiko batek gelditu zuen erasoa. Astelehenean ordenagailuak piztean jakinen zuten dena pasatua izanen zen ala ez. Eguneko beste berriak Herri Urrats eguna eta presoen aldeko mobilizazioak ziren. Samuel eta Ane agertu ziren. Goiz atera ziren autoz kostaldera. Hala ere, bazekiten Herri Urrats ospatuko zutela eta Donostiatik joanez gero Behobia bidean auto ilara handiak izango zituztela ordu batzuetan, eguerdia bitartean eta Belate eta Bidasoatik jo atea erabaki zuten. Ordu eta gutxira Irunera hurbildu ziren, baina ez zuten denbora gehiegi galdu errotondak pasa eta Irunen sartzeko. Autopistan, bitartean lerro luzeak egiten ari ziren Behobiako peajeetan pasatzeko zailtasuna zegoelako. Oiasso museo erro matarraren ondoan aparkatu zuten eta kafetegi batean sartu ziren denbora egiteko. Hamarretan, puntualki sartu ziren sarrerak ordaindu ondoren. Museoa harrigarria eta interesgarria zen. Oiasso erromatarra ikusi eta hartaz ikasi zuten. Maketak ikusgarriak zi ren. Arkeologia, historia eta antropologia izugarri ongi adierazten zituzten eta beraiek gustura jarraitu zituzten. Hasierako bideoaren bidez ideia orokor eta interesgarria ematen zuten. Batzuetan zailak izan arren, gaia haiek atsegintasunez erakust en ziren panel didaktikoen bidez. Erakusleihoetan objektuei buruzko azalpen interesgarriak ulergarriak ziren. Zeramikak, metalezko objektuak eta eskulturak beren testuinguruan azaltzen zituzten eta mapek, marrazkiek eta denbora diagramek laguntzen zuten g arai hartako bizilagunak beren bizitza egiten imajinatzen: portua, termak, Foruko eta eguneroko bizitza; artisautza, olak, meatzaritza eta merkataritza, denak abentura moduan sentiarazten zizkietenak. Txanponak, bitxiak, oihalak, tresnak eta armak ikusi zi tuzten. Bukaeran erromatarrez jantzi ziren eta argazki eta bideoak egin zizkioten elkarri. Bazeuden tailerrak ere: “Alea iacta est” izeneko bat besteak beste, non erromatarren jokoak egin ahal zituzten; beste txoko batzuk zeuden marrazkiak egiteko edota He rkulesen hamabi lanak gauzatzeko. Kanpoan bisitak egin ahal ziren, baina egun hartan nahikoa egin zuten eta konturatzeko ia ordu bata zen. Gustura geratu ondoren zerbait hartu zuten. Mutilek eta neskek beren iritzia eman zuten. Anek adierazi zuen lehena. –Niri oso antolaketa ona iruditu zait. –Nik didaktika azpimarratuko nuke –izan zen Juneren aipamen burutsua. –Niri mozorrotzea gustatu zait –erran zuen Samuelek. –Niri asko gustatu zaizkit maketak eta azalpenak. –Mikelek bere alde praktikoa erakutsi zien eta Manuk, denek berari begira zeudela ikusita, iritzia eman behar izan zuen gaizki ez geratzeko. –Zer erran behar dut ba? Denok arrazoi duzuela. Antolaketa, didaktika, alde ludikoa eta ikusi eta ikasi beharrekoa oso atsegin erak usten dute. Ezin dut gehiago erran! Irunetik atera zirenean egun zoragarria egiten zuen. Santiago zubia libre zegoenez, handik arazorik gabe pasatzen ahal ziren Hendaiara itzuli txiki bat egitera. Ia pentsatu gabe zubia gainditu eta bestaldeko Hend aia herrian barrena sartu ziren. Portu txikira zuzendu ziren aparkatzeko asmoz. Tamalez ez zegoen lekurik eta nola edo hala molestatzen ez zuen leku batean autoa utzita paseo txikia egin zuten. Eguerdia zela nabari zen. Handik zebiltzan guztiak bisitari ka npotarrak zirela zirudien. Txalupei eta itsasoari begiratu bat eman eta isunari beldurrez itzuli ziren autora. De Gaulle etorbidetik gora posta ondoko aparkalekuan gelditu ahal izan zuten autoa. Jende gutxi zebilen, Iparraldeko bazkalordu goiztiarra baitze n. Paseo eta ikusmira ederrak ziren han, baina bizitza handiko kaleetatik urrun, berehala mugitu ziren Donostiara abiatzeko. Pozik eta entzuten ari ziren abestiak kantatzen aritu ziren ibilaldi laburrean. Kursaal ondoko aparkalekuan autoa utzita erreser batu zuten jatetxera mugitu ziren eraikin famatuaren ondotik pasatuz eta zubian urari eta inguru zoragarriari begiratzen zieten bitartean. Bulebarrean bizitasun handia nabari zen. Terrazetan ez zegoen tokirik eta kaleetatik kuadrillak eta familiak poteatze n eta zerbait jaten zebiltzan. Haiek ez ziren pintxotan arituko. Kale animatuetatik egindako ibilaldiarekin gozatu zuten. Jatetxean ez zegoen leku librerik. Eskerrak egun batzuk lehenago lekua eskatu zuten. Ondoko mahaietan familiek eta lagun kuadrillek al ai eta ozenki adierazten zuten beren poza. Eseri ziren eta eguneko menutik aukerak egin zituzten. Sarrera desberdin asko dastatu ahal izan zuten. Ondoren, Manuk aprobetxatu zuen etxeko espezialitatea eskatzeko: arraina parrillan prestatzen zuten. Lubina izan zen aukeran zutena eta benetan goxo zegoen. Andereñoek arrain pastela eskatzen zuten bitartean, mutilek haragi errea eskatu zuten. Bazkaldu bitartean Museoaz solas entretenigarria izan zuten gaztetxoek. Gero, beren gustuko bizitokiaz aritu ziren. Neskei Donostia hiri zoragarria iruditzen zitzaien eta mutilei Iruñea bezalakorik ez zegoela. Manu saiatu zen gaztetxoek oihurik egin ez zezaten. Postre mundialak hartu ondoren beterik eta gustura zeuden. Bazkaldu ondoren portura eta hondartzako paseora joan z iren ibiltzera. Bapo geratuta arindu behar zuten betekada eta Inguruko edertasunaz gozatu. Portu ondoan Acuarium ari begira geratu ziren, baina jende asko zegoen lerroan eta beste baterako utzi behar izan zuten. Itsasoa ikusgarri zegoen. Egunaren ederraz g ozatu ziren Kontxako paseotik ibili ziren bitartean. Nekatu ez, baina itzuli behar zutenez aparkalekura joan ziren. Donostiatik atera zirenean Manuk pentsatu zuen auto bat haien atzetik zebilela, jarraitu egiten zituztela. Beste batek ez zuen nabaritu ko, baina Manuk bazekien horretaz. Ez zen justu haien atzean kokatu baina kilometro asko pasatu ziren eta Gorriti parean ehun bat metrora atzetik zuten. Auto arin eta indartsua zen eta arraroa zen haiek ez aurreratzea. Okerrena izan zen gaztetxoak ere kont uratu zirela. Junek ez zuen atzera begiratzen, baina autoen matrikularekin jolasten hasi zirenean, kapikuak eta arraroak bilatzen, atzera ere begiratu zuen. Neskak harridura adierazi zuen. –Manu, hor dabilen auto beltz handi hori gure atzetik dabilela err anen nuke. –Manuk tontoarena egin zuen. –Bai, ikusten dut. Zergatik erraten duzu? –Atzean, baina gure atzetik, urrutitik gure arrastoa galdu nahi izanen ez balute bezala ari dira. –Nik ere hori pentsatu dut lehenago –aipatu zuen Anek. –Ez dakit zer erran. Auto gehienak Iruñea eta haruntzago bidean dabiltza eta normala da beste au to batekin ibiltzea. Gu abiadura onean gabiltza eta haiek ere bai. –Ez. Gu baimendutako abiaduran gabiltza, baina auto hori oso indartsua da eta arraroa da denbora guztian gugandik 100 metrora izatea. –Hara! Egia izanen da, baina berdin erraten ahal dugu gorri horretaz... –Bai, gorria gure atzetik dabil, baina zaharra da eta ezin du gehiago egin –izan zen Mikelen komentarioa. Manuk garrantzia kendu zion eta aipatu zuen kasualitatea izanen zela. Handik kilometro gutxitara galdu zuten auto beltz aren arrastoa eta auzia ahaztu zuten. Arrotxapeara heldu zirenean nekatuta zeudenez, Manuk, Ane eta Samuel beren etxe ondoan utzi zituen. Gero seme alabak izan ziren etxera eraman zituenak. Mirenekin eguneko kontuei buruz solasean pixka batean izan ondoren , Manu ere berera mugitu zen. Irakurtzen eman zuen arratsa. Filok deitu zion Manuri. Gaueko hamaikak pasa ziren. –Manu, etorri lehenbailehen! Gogoratu egin dut, zuei kasua pasatu baino lehen, entzun egin nuela Emiliori buruz amaren herrian etxe ba t zuela. Martzilla zen herria eta hona etorri naizenean jakin dut Emilio azken egunetan agertu dela. Zure laguntza behar dut dena segurtatzeko, azken ikerketak egin eta atxilotzeko. Ni ez naiz ausartzen bakarrik atxilotzen, eta uste dut ahalik eta mobida g utxien eginda lortuko dugula. Ondoko kuarteleko zibilei laguntza eskatu behar diet, behin txoria lekututa. Dena den, zu etortzea nahi nuke. –Zer diozu? Dei iezaiezu zibilei eta egin ezazue ikerketa eta atxiloketa. –Manu, zure laguntza behar dut. Zi ur naiz zibilek ez dutela behar den bezala egingo. Guk biok harrapa dezakegu behar den kontu handiz. Ostatu on batean naiz eta zuretzat beste gela bat eska dezaket. Goizean goiz egin dezakegu ikerketa eta zibilen laguntzaz harrapatu... –Bihar goizerako ho r izanen nauzu... –Ez, Manu. Goizean txoriak ihes egin dezake. Gaztelu ondoko ostatuan ordu batzuetan deskantsatu eta argitu aurretik harrapatzera joango gara. –Ongi da. Ordu batean han izanen naiz. Filo... ez dut nahi zuk dakizun tontakeriarik. Niretzako gela bat nahi dut. Ulertu? –Ez kezkatu. Nekatuta eta urduri nago kasuarekin. Zu zatozen bitartean zerbait afaldu eta oheratuko naiz gero. Hotelean zure esperoan egonen dira eta ez nauzu seiak arte ikusiko. Ordurako eskatu dut gosaria prest izatea. Ongi iruditzen al zaizu? –Ongi da. Espero dut tontakeriarik jasan behar ez izatea, baina gaztelu atarian egonen zara nire zain, Emilioz dakizuna kontatzeko. Gero arte orduan. Manuk larrialdirako poltsa hartu zuen eta autora mugitu zen. Denbora eman zuen autoa kontrolat zeko eta inor zain ez zuela segurtatzeko. Handik gutxira autopistan zen Martzilla bidean. Ordu batean herrian sartu zenean gauerdia pasa zen. Cava ren plazan autoa utzi eta ingurura begiratu zuen Filoren bila. Ostatua handik gertu zegoena izango zen, ba ina gazteluaren atarian topatzea adostu zutenez haren zain geratu zen. Handik minutura hurbiltzen ari zen auto bat. Ustekabean leiho batetik, pistola bat ikusi zuen ateratzen. Ozta ezkutatu zen ondoko autoan tirorik ez jasotzeko. Hiru tiro entzun eta naba ritu zituen autoaren txapan eta leihoetan. Zer egin ez zekiela polizien sirenak entzun zituen. Foruzainen auto batzuk azaldu ziren, erasotzaileen autoaren atzetik mugitu zirenak. Bertan geratu zen. Auto batetik inspektore bat jaistean, Manuk bere izena aip atzen zutela entzun zuen. –Manu Elkano Jauna, Pablo Sola inspektorea naiz. Jabier Lopez komisarioak erran digu Martzillako gurutzean agertuko zinela eta zu babesteko. Gaizkile horiek harrapatuko ditugu. Komisarioa ez da agertuko, baina foruzain bat utziko dugu zure lasaitasunerako. Zerbait behar al duzu? –Gabon inspektore. Eskerrak agertu zareten! Gaizkile horiek ni akabatzeko asmoa zuten. Hau tr anpa bat izan da eta antolatu duena Filo Maturana da. Hostalean dagoen begiratu behar dut. Dena den, galdekatu behar nuke hurrengo urratsak eman baino lehen. –Ongi da. Simon Larra izeneko foruzainak lagunduko dizu. Ni hemen geratuko naiz iheslarien ber ri izan arte. Zerbait nahi baduzu erranen didazu. –Primeran. Ni banoa ostatura. Foruzainaren laguntzaz ostatuan sartu eta harreran galdetu zuen Filoz. Ostatuko langileak erran zion minutu batzuk lehenago atera zela. Orduantxe deitu zion Filok. Emakumea desenkusatzen hasi zen. –Manu, ongi zaude? Sentitzen dut. Bahitu naute eta tiro hotsak entzun ditut. Dena oso azkar pasatu da. Autotik bota naute. Zorionez, ez dute astirik izan poltsa eta telefonoa kentzeko... –Ez dizut sinesten. Nola jakin dute hona nentorrela? Nork erran die? Nortzuk dira hiltzaile horiek eta zergatik hil nahi naute? –Ez dakit. Ziur asko norbaitek jarraitu nau. Manu, minutu gutxitan izanen naiz han eta dakidana azalduko dizut. Handik gutxira. Filo agertu zen eroriko baten arrastoak zituela. Manu ez zen fidatzen, baina probarik gabe ezin zuen ezer egin. Emakumeak erra n zuen ordu batzuk lehenago jakin zuela Emilio non bizi zen. Ez zuten Emilio bezala ezagutzen, baina argazkiak erakutsita Filok baieztatu ahal izan zuen bera zela. Simon foruzainak etxea zainduko zutela erran zien. Ikertzaileak pentsatu zuen ez zutela goiz a arte zain egon behar. Tiro hotsekin herritarrak aztoratu zirenez, laster batean egin zuten operatiboa. Emilio atxilotuta eraman zuten Iruñera, baina Filok eta Manuk adierazpena egin eta sinatu behar izan zuten Martzilako ostatuan. Konturatzeko hirurak pa sa ziren eta nekatuta zeuden. Manu hostalean sartu zen lotara joateko. Maiatzaren 15a, astelehena Goizean ez zuen Filo topatu: ihes egin zuen, nonbait. Manu Iruñera itzuli zen egun eder hartan. Aurreko egunean gertatutakoa gogorra izanda ere, ongi eta bizirik sentitu zen. Jabierrekin komentatu zuen aurreko gauean pasa zena. Filo bilatuko zuten, baina ez zuten froga handirik berak segada eta hilketa ahaleginean parte hartzeagatik: dena susmoa baino ez zen. Hala ere, arraroa izanen zen hura gertatzea, berak jakin gabe. Ihes egin zuten gaizkileak ez zituzten harrapatu, itxuraz inguruan ongi gordeta geratu baitziren. Emilio atxilotu zutenean onartu egin zuen egindako jazarpena eta Eva bahitzeko asmoa zuela. Epaiaren esperoan espetxeratuko zuten. Ikertzailea Evarekin ere mintzatu zen ondoren. Kasua itxita zegoen eta falta zen bakarra emakumeari xehetasun guztiak kontatzea. Evari sinestezina iruditu zitzaion eta harrituta zegoen gertatutakoarekin, baina era berean lasaitu ederra hartu zuen. Ikertzaileak fal tan sumatu zuen Jaker. Aurreko ortziralean gertatutako ziber eraso orokorra zela eta, Manu urdurituta zegoen ordenagailuak piztu ala ez zalantzan. Jaker zen ordenagailuz eta Interneten aritzen zena. Lana bulegotik atera gabe egiten zuen gehienetan. Hala er e, batzuetan egunak ematen zituen Enconter eta kongresu batzuetan zituen lankide eta lagunekin. Berlinen asteburua eta beste bi egun pasatuko zituen. Manuk lankidea behar zuen, laguna. Denbora gutxian beharrezkoa egin zitzaion, baina ez zuen une hartan dei tu behar ume txiki bat balitz bezala. Manuk ordenagailua piztu zuen azkenean. Itxuraz ezer gertatu ez zenez, jarraitu zuen. kasuaren txostena osatu eta diru kontuak zehaztu zituen. Dena eginda, ongi gorde eta kopia bidali zion Evari korreo elektronikoz. Goiz erdia zen. Handik gutxira beheko ateko txirrina jo zuten. Ikertzaileak ia ahaztuta zuen Pepi Fernandez eta Elena Burgirekin geratu zela hitz egiteko. Pepi beti bezain dotore agertu zen traje bat jantziz. Elenak bakeroak eta top bat janzten zituen, ero so. Bi emakumeak agurtu eta esertzera eta zerbait hartzera gonbidatu zituen. Biek ura eskatu zuten eta mahaiaren aurrean sofa besaulkietan eseri ondoren hasi ziren eguraldiaz eta egun haietako kontuaz hizketan. Laster, gaian sartu ziren. Kasua berezia zen eta hasieratik bazekiten ikerketan sartzea eta aurreratzea kostatuko zitzaiela. Ikertzaileak, handik aurrera beste kasuez kezkatu behar ez zutenez gehiago zentratuko ziren kasu horretan. Pepik komentatu zuen azken aldian ez zela margo gehiagorik agertu, ag ian gaizkileek, ikerketak egiten ari zirela susmatzeagatik. Dena den, Elenak ikerketaren aurrerapenen berri izan zuen. Emakumeak uste zuen Gorkak eta Lorentxok, poliki, baina lan handia egiten ari zirela ustezko margolari iruzurgileen inguruan. Pepik, orde a, aurrerapen haiei buruzko laburpena egitea eskatu zien besteei. –Barkatu, baina ez ditut zuek egunero eman dituzuen urrats guztiak ezagutzen. Sentitzen dut, baina uste dut hurrengo pausoak zein izanen diren erabakitzeko egoera zehatza ezagutu behar de la. Konta diezadakezue Gorkak eta Lorentxok zer egin eta zer jakin duten? –Elenak egin zuen egoera orokorraren aurkezpena. –Dakizunez, Lorentxo zen arteaz eta margotzeaz zekien ikerlaria. Tailerrean sartu da eta beraren bidez lortuko dugu iruzurtiak iza n daitezkeenak ikertzea. Gorka, bere kidea, oso lagunkoia da eta laguntzen dio. Biek lortu dute harreman on bana ikerketa jarraitzeko. –Manuk jarraitu zuen bakoitzak jakin zuena azaltzen. –Laburtuta erranen dizut Lorentxok susmagarri batekin, Maria Iris arrirekin, harreman ona lortu duela eta Gorkak Michelle izeneko baten laguntzaz bigarren ikuspuntua ematen digula. Maria oso ona da espresionista abstraktuen bertsioak egiten, baina ez dirudi iruzurgilea denik. Michellek baieztatu du Maria oso pertsona ona eta zuzena dela. Txomin Barbarin, beste susmagarriak, berriz, tailer bat dauka herrian eta ezkutuan zer egiten duen jakitea da helburua. –Pepik bere izaera erakutsi zuen hurrengo galdera egitean. Irribarre batekin galdetu egin zuen. –Hala izango da, ba ina ziur al gaude Mariak edo Michellek ez dutela zerikusirik iruzurrarekin? –Elenak erantzun zion. –Ez dago dudarik. Gorkak zentzumen berezia du gezurra harrapatzeko eta Lorentxok dio Mariak ez duela interes ekonomikorik. Txomin Barbarin, berriz, gai da teknikoki egiteko eta ez omen du eskrupulu gehiegirik. –Ongi da. Zer egin dezakegu? –Manuk erantzun zion. –Gorkak dio Michellek dena jakinez gero, laguntza handia izango litzatekeela eta Mariari ere esatea pentsatu behar dugula. Kontua da Barbarine n herriko tailerrean sartzea. Bestetik, Michellek eta bereziki Mariak segurtatzen ahal dute Txominen lana iruzurra dela. Uste dugu Txominek egin dituela Pollocken iruzurrak. –Pepik segundu batzuetan sententziatu zuen. –Bidea hori dela dirudi. Hitz egin ezazue Gorka eta Lorentxorekin iruzurti hori harrapatzeko –Pepik presa zuenez Elena eta Manu utzi zituen plana borobiltzen. Hala ere, biek uste zuten Gorka eta Lorentxoren ikuspuntua eta iritziak beharrezkoak zirela eta arratsalderako utzi zuten. Goiz bazen ere, Manu bazkaltzera jaitsi zen auzora. Autoz laster izan zen han. 10. Iruñeko gauetan droga gogorrak zabaltzen ari ziren Jai Alain sartu zen. Oso goiz zenez ez zebilen inor. Lagunak agurtu zituen. Ord uko ez ziren bazkariak ematen hasi. Zer edo zer bazkaltzen ahal zuen galdetuta, Gabrielak erran zion prestatuta zituen plater bakarrak dilistak eta haragi gisatua zirela. Berak dilistekin aski eta soberan zuen eta horrela eskatu zuen. Barran, Felixen ondoa n bazkaldu zuen ardo pixka baten laguntzaz. Gustura bazkaltzen ari zela, Felixek arazo bat zuela erran zion. Gizona, kezkatuta, kontatzen hasi zitzaion lagunari. –Gure iloba Iker, Gabrielaren ahizpa zaharraren seme txikia, droga munduan sartuta omen dago . Ez dakigu zer punturaino eta zer egin daitekeen. –Ea Felix... Lehenengo gauza zer gertatzen ari den jakitea da. Ongi egin duzue aipatzean. Ikertuko dugu zer punturaino dagoen sartuta. Emadazu helbidea eta erran noiz ateratzen den kontu horietan aritze ko. –Nik... Gabrielak eta biok kontsultatu baino ez genizun egin nahi! –Tontakeriak! Erran dizudan bezala, zer gertatzen zaion jakitea da premiazkoena. Ez izan kuidadorik. Entzun dudanez Iruñean eta beste leku batzuetan droga gehiago mugitzen ari da eta hau izan daiteke Ikerren momentu txar bat, pasa daitekeena. –Hala izan dadila! Langabezian dago eta ia gauero hamaikak aldera ateratzen da ordu txikiak arte. Bazkaldu arte egiten du lo eta ez da pertsona arratsaldea arte. Zakar jokatzen du etxekoeki n. Erranen diguzu... –Felix, ez aipatu ordaintzekorik. Zuek lasai hartu. Jogurt bat hartu zuen bukatzeko. Manuk pentsatu zuen arratsaldean bertan Gorka eta Lorentxori galdetuko ziela segizioa egin ahal zuten. Bestela berak egin beharko zuen, baina nahiago zuen jarraipena gazte haiek egitea, bera giro hartan nabarmen ez geratzeko. Handik gutxira Gabriela eta Felix agurtu eta etxera joan zen atseden pixka bat hartzera. Arratsaldean, Lorentxo eta Gorka agertu zirenean, asteburuko informazioa trukatu zuten. Manuk kontatu zien Martzillan gertatutakoa eta beraiek, asteburuan lagun berriekin egin zutena. Lorentxok, Maria Irisarrirekin pasatzen zituen orduak tailerrean koadroak margotzen eta Gorka Michellerekin ateratzen ari zen. Azken honek kontat u zien beste ikertzaileei buruz Michellek erran ziona. –Michellek erran dit Txomin Barbarin misteriotsu jokatzen eta ezkutuan ibiltzen ari dela azken aldian. Lehen, irekia eta atseginagoa zen tailerreko betiko margolariekin eta orain, aldiz, ez du besteekin harremanik nahi eta aparteko gela batean aritzen da. Hurbildu daitekeen bakarrenetakoa Maria Irisarri da. Nik uste dut Michelleri dena kontatu eta laguntza eskatu behar diogula. Mariari ere eskatu behar diogun pentsatu behar genuke. Lorentxo, zer diozu? –Honek erantzun zion. –Mariak ez du bere lagunari bu ruz ezer erran nahi. Sumatzen du zerbait gertatzen ari dela eta niri zuzenean galdetu dit zergatik ari naizen galdetzen. Ni desenkusatu naiz bere lana interesatzen zaidala erranez, baina uste dut egia erran behar diogula. –Manuk ere hala pentsatzen zuen. –Bai, Lorentxo. Michelleri zein Mariari dena kontatu beharko genieke. Beraien laguntza behar dugu eta ez mesfidantza. Jakin behar dugu Txomin Barbarinek herriko etxean zer egiten duen eta horretarako zuen lagunen laguntza behar dugu. Kasu harekin eman beharreko urratsak erabakita, Manuk Gabrielaren ilobaren arazoa kontatu zien. Bi laguntzaileek ezagutzen zituzten Gabriela eta Felix eta interesa erakutsi zuten. Ez zuten arazorik izan arratsetan arte tailerretik atera ondoren afaldu eta Ikerren ibilerak j arraitzeko. Zazpiak aldera Manu lanetik atera zen. Betiko lau lagunek, Joxe, Patxi, Felix eta bera, paseoa egiteko asmoa zuten. Kontu handiz atera zen kalera eta autoa aztertu zuen abiatu baino lehen. Azken aldian paranoiko sentitzen zen eta mikroen d etektagailua piztu zuen mikroak edo bilatzeko. Ez zuen ezer topatu. Nork jarraitu eta zelatatu nahiko zuen pentsatzen geratu zen, alferrik. Lagunak Manuren esperoan ziren. Ikertzailea hamar minutu beranduago agertu zen arnaska. Barkamena eskatu ondoren abiatu ziren arin arin, bikoteka. Bera eta Felix lehenik eta Joxe eta Patxi pauso batera ohitura zuten bezala. Jende asko ibiltzen zen bide haietatik ordu hartan. Felixek galdetu gabe, ikertzaileak kontatu zion bere laguntzaileek Ikerren ibilerak behatuko zit uztela. Hala ere, guztiak ari ziren gaztearen kasuan pentsatzen. Berrogei minutuan, nekatuta, atseden egiteko geratu eta eseri zirenean Patxi mintzatu zitzaien. Gizona beldur zen. –Droga asko mugitzen ari da gazteen giroetan. Anek dio hatxis eta mariaz ap arte estasi eta speed saltzen ari direla. Gure alabak hamezortzi urte baino ez ditu eta kontatu digu festa batzuetan droga horiek eskaintzen dituztela. Egoera oso larria da. Poliziek gaizkile horiek gelditu beharko lituzkete. Lagunek nork bere modura kez ka adierazi zuten. Orduan Felixen ilobaren ibileraz ari ziren hizketan, baina Patxik droga ikusten zuen Aneren bidean eta Joxe eta Manu, seme alaba gaztetxoagoak zituztenez, ez ziren lasai sentitzen. Manu ezin izan zen isilik geratu eta hitz eman baino des ioa adierazi zien besteei. –Ikerrekin zer gertatzen ari den ikertzen dugun bitartean mafia berriaz informazio gehiago izanen dugu. Foruzaingoaren laguntza ere eska dezakegu, gaizkile horietaz probaren bat lortzen badugu. Ezin dizuet ezer hitz eman, baina ahal duguna eginen dugu. –Lagunak isilik itzuli ziren auzora. Felixenera heldu zirenean pintxo eta garagardo bana hartu zuten. Pixkana inguru eta giro seguruan, jan edanek lagunduta beren senera itzuli ziren. Neurri batean bizitzaren alde baikorragoa ikust eko gai izan ziren. Manuk, Gabrielak prestatu eta eman zizkion purea eta arraina eraman zituen tuperretan. Bi egunetarako afaria izanen zuen. Etxean, ikertzaileak telebistako berriak jarraitu zituen. On egin zion lagunekin ibiltzeak baita hitz egiteak ere . Une hartan gazteen giroetako droga arriskua perspektibaz ikusten zuen. Ahal bazuten mafia haiek geldiaraziko zituzten. Afaldu berritan izanen zirelakoan etxekoei deitu zien. Mikelek hartu zuen telefonoa. Mutilak hurrengo larunbatean partidara eramanen zu en galdetu zion. Futbolaria zen, lagunekin jokatzea gustatzen zitzaion eta behin baino gehiagotan leporatu zion aitari partida guztietan ez egotea. Manuren kasuek, batzuetan, ez zioten nahi bezala seme alabekin egoten uzten. Hitz eman zion han izateko ahal zuena eginen zuela. Junek, berriz, anaiari entzunda goxo hitz egin zion. –Kaixo, aita. Mikel ez dago haserre, baina zu egotea nahi du. Lasai, pasatuko zaio. Ahal bada, ama ere joanen da. Orain dutxan dago, baina erran dit deituko dizula. –Handik gutxira Mirenek deitu zion larunbatean elkarrekin bazkaltzeko, agian inguruko herri batean. Emazteari bere kezka adierazi zion. –Ez dakit posible izanen dudan. Lanpetuta nabil eta ez dakit libratuko naizen. Gurasoek ere bazkaria antolatu nahi dute igandean, oh itura dutenez. –Lasai, Manu. Ikusten dut urduri zabiltzala. Zure amarekin mintzatuko naiz, larunbatean gurekin bazkaltzera etortzeko, bestela berarenean bazkal dezakegu. Utzi nire kontu. Maiatzaren 16a, asteartea Manuri egun zoragarria iruditu zitzaion. Ongi gosaldu ondoren prest zegoen eguneko kontuetan hasteko. Hala ere, lanera abiatu baino lehen etxea txukuntzen eman zuen ordu luze bat. Joan behar zuen, baina aurretik autoan eta aparkalekuan dena begiratu zuen. Ez zuen nahi, baina badaezpada autoz igo zen lanera eta gehienetan egunez libre geratzen zen lagun baten aparkalekua erabiltzen zuen. Bidean ere kontuz ibili zen segiziorik ez izateko. Bulegoko mahaian eseri bezain pronto Elenak deitu zion informazio ber ririk zuten jakiteko. Beranduago hitz egitekotan geratu ziren azken berriak emateko. Ez zen denbora gehiegi pasa Jakerrek deia egin zion arte. Hurrengo egunean agertuko zen, baina gazteak eskatuta, Manuk azken egunetako gora beherak kontatu zizkion. Handik gutxira Gorka izan zen deitu zuena. Hasteko Ikerren ibilerak eta aurreko gauean gertatu zena kontatu zion nagusiari. Misterio puntua ematen ziola pentsatu zuen Manuk. –Iker jarraitu genuen etxetik atera zenetik. Urruti mantendu ginen eta ez gintuen iku si. Zuzen zuzenean joan zen Navarreriako taberna batera. Han ez genuen ezer arrarorik nabaritu, baina hatxis eta maria lortu zituen, ziur aski gu sartu baino lehen norbaitek pasatu zizkionak. Handik gutxira itzuli bat egin zuen inguruko tabernetatik: saltz en ibili zen. Gutxika, ordu pare hirutan lan egin zuen, noizbehinka lagun edo ezagunekin zerbait hartzen zuen bitartean. Kalkulatu dugu beraren kontsumorako eta gutxi gehiago ateratzen duela. Mutil horrek ez du mila euro irabaziko, asteburuetan gehiago sal duta ere. Hatxis eta maria baino ez du saltzen. Galdetu dugunean erran digute ez duela beste drogekin ezer nahi. –Orduan, langabezian dagoen kontsumitzaile eta saltzaile txikia baino ez da. Lasaitu ederra hartuko dute Gabrielak eta Felixek... –Gorkak e z zuen bukatu, ordea. –Manu, joatekotan ginenean morroi bat Iker jarraitzen ari zela ikusi genuen. Aurpegi txarreko itxuragatik kezkatuta, asmatu genuen kaleko bakardadean eraso egin zionean. Lorentxok kolpe bat eman zion pistola kentzeko eta nik Iker i zutu bat eraman nuen ondoko taberna batera. Lorentxok erran zigun gizonak ihes egin zuela eta mutilari galdetu genion zergatik eraso zuten. –Erran al zenioten hari segika ari zinetela? –galdetu zien Manuk. –Ez... Kontatu zigun gaizkile batzuek sp eed, koka, heroina eta estasia sartu nahi dituztela salneurri merkean. Asteburuetan ibiltzen dira diskoteketan, baina gaueko taberna arruntak ere kontrolatu nahi omen dituzte, eta bera bezalako hatxis eta maria saltzaile txikiak kanporatu nahi dituzte. Meh atxuka ari dira. –Aholkatu al diozue salmenta uzteko? –Ez. Galdetu diodanean erran dit kontuz ibiliko dela beraren gustuko lau bost tabernetan eta kito. Kontuz ibiliko da... Dena den, uste dut ulertu duela arriskuan dagoela, ahal izanez gero lan arr unt bat hartuko duela erran baitit. Orduan Gorkak hitz egin zuen beste auziaz. Michelleri dena kontatu ziotenean, edozer egiteko prest zegoela adierazi zien. Maria Irisarriri, Lorentxok ez zion ezer kontatu, bere kabuz, zerbait asmatu zuelako. –Mariak ezer galdetu gabe aipatu dit Barbarinek kopia susmagarriak egiten dituela. Aurreko egunean Maria bere etxera joan zen tailerrean aurkitu ez zituen margo batzuk eskuratzera eta une batean Txomin sukaldera joan zenean gizonak estalita zuen koadroa begiratu zuen. Pollocken kopia bat zirudien, baina konturatu zen mihisea oso zaharra zela eta inoiz ikusi ez zituen pintura akriliko zaharrak erabiltzen zituela... –Manu ezin izan zen isilik geratu. –Orduan uste al duzu haren kontra salaketa eta lekukotza egit en ahal duela? – Lorentxok ziurtasun osoz mintzatu zen. –Ez. Oraindik ez du kontua barneratu. Harriduraz beteta izateagatik aipatu zidan, baina oraindik haren laguna da eta uste dut ez dagoela salatzeko prest –Gorkak hartu zuen parte solasean. –Lorentxok arrazoi du. Ezin dugu orain erran espiatzen ari garela. Maria barnerakoi samarra da eta gaizki har dezake gure eginkizuna. Lehenago ikusarazi behar diogu gaizkilea dela, iruzurtia eta arteari kalte egiten diola. –Hala ikusten baduzue, ez dug u behartuko. Edonola ere jakin behar dugu non dituen margo faltsuak eta material zahar horiek eta epailearen arakatzeko baimena lortzeko Mariaren salaketa garbia behar dugu. Jabier Lopezek badu ikerketaren berri eta miaketarako prozedura prestatzen ari da. .. Lorentxo, noizko izan dezakegu Mariaren laguntza? –Nik uste dut egun gutxitan konturatuko dela salatu baino beste erremediorik ez duela. Utzi niri poliki tratatzen. Uste dut berak bakarrik segurtatzen ahal digula non gordetzen dituen iruzurrerako margo eta materialak. Horrela utzi zuten gaia. Manuk aipatu zien Jakerren laguntzaz informazio gehiago lortuko zutela. Droga munduko gaizkileekin zerbait egin behar zuten, baina momentuz ezin zuten ezer egin. Ikertzaileak eta laguntzaileek hurrengo egunera arte agurtu zuten elkar. Denbora galdu gabe, Manuk Elenari azken berriak eman zizkion. Jabierri ere kontatu behar zion ordura arte ikertutakoa. Suertea izan zuen eta entzuteko prest topatu zuen komisario foruzaina. Honek elkar laguntzerak o prestutasuna adierazi zion. Droga mafia berriez ere zerbait egiteko gogoa adierazi zion ikertzaile lagunari. –Orain utzi behar zaitut, baina zaude lasai, mafia heldu berri hori ikertzen ari gara. Hitz egingo dugu luze eta lasai. 11. Udaltzaingotik dei eta berri harrigarria izan zuen Manuk Goiz erdian kafe bat prestatu zuen. Orduan, dei harrigarri bat izan zuen. Iruñeko udal zerbitzuetatik deitu zioten. Telefonistak Udaltzaingoko buru batekin jarri behar zutela erran zion. Udaltzaina Roberto Murill o inspektorea zen, lankide izandakoa. Elkar agurtu ondoren honek kontatu zion udaltzaingoa berrantolatzen ari zirela. Hiritarrenganako hurbilpena gauzatzen ari ziren eta zerbitzu berriak sortzen. Auzoetako zaintza eta arreta zerbitzua martxan jartzen ari z iren eta genero indarkeria eta segurtasun taldea eratu. Gainera, Foruzaingoarekin delinkuentziarako koordinazio zerbitzua martxan jarri nahi zuten. Bitxiena izan zen udalean bazekitela Manu eszedentzian zegoela eta koordinazio talde horren burutza eskaini nahi ziotela. Inspektore mailako postua izanen zuen, Udaltzaingoko goi goi postuetako bat udaltzain buruaren menpean. Manu lur eta zur geratu zen. Informazioagatik eskerrak eman zizkion Robertori agurtu baino lehen. Momentuz ez zuen Jabier Lopezekin hitz egiterik izan. Emandako berria lagunarekin komentatu nahi zuen Manuk. Harrigarria zen Jabierrek horretaz hitz egin ez izana. Handik gutxira Jabierrek berak deitu zion. Manuk, koordinazio postuaz galdetu zion Foruzaingoko komisarioari, laguna zen neurrian egiazko azalpenak emanen zizkiolakoan. Honek dena argitu zion. –Begira Manu, oraindik gurekin koordinatzeko Udaltzaingoko Delinkuentziarako Koordinazio Taldea, UDKT, ideia baino ez da. –Bazirudien brometan ari zela –. Udalean ideia adierazi digut enean guk konfiantzazko buru ezagun batek gidatu beharko lukeela aipatu dugu eta zure eszedentzia eta lana goraipatu. Badirudi udaltzain buruen artean ere ezagunak dituzula. Nik hau guztia nahiko egitasmo berdea ikusten dut eta horregatik ez dizut aipatu. Dena den, beraietako batek aipatu duenez pentsatzekoa da aurrera egiteko asmoarekin jarraitu nahi dutela. Nik badakit zure oraingo lanean arriskua eta bizimodu zaila duzula. Beraz, zure familiarekin ongi izateko postu berria aholkatuko nizuke, baina garbi utzi behar dizut oraindik ez dela errealitate bat. Asmoarekin jarraituz gero, lanpostua eskainiko dizute. Zuri zer iruditzen zaizu? –Manu askoz harrituago zegoen. –Beno... Hasteko eskertzen dizut ni proposatu izana. Ez dakit. Ez dut ilusiorik egin nahi, gero ezertan geratzeko. Postu hori... –Lagunak argitu zion lanpostuaren izaera. –Inspektore postu hori bulegokoa izango litzateke. Talde operatiboaren buru inspektoreorde bat jarri nahi dute. Larrialdirik ez denean bulegoko lan ordutegia eta soldata po lita izanen zenituzke. Larrialdietan ere, ez zenuke zuzenean parte hartu beharko. Konfiantzazko eta pentsatzen dakien batentzako postua da. Postuak eskatuko luke gure bi polizien arteko koordinazioa eta talde baten burutza eramatea. Hala ere, ez zenituzke oraingo arriskuak eta lan estresanteak izanen. –Jabier, jota nago. Ametsa iruditzen zait eta ez nuke ilusiorik egin nahi. –Hara! Nik nioena. Ez dizut ezer erran arrazoi horregatik. Dena den, badirudi aurrera doala. Zer egingo zenuke ikerketa pribatuko zerbitzuarekin? –Utzi beharko nuke, interes nahasmen arazorik ez izateko. Jaker eta Lala utziko nituzke bulegoan, Lorentxo eta Gorkaren laguntzarekin. Nik negozio bezala utziko nuke eta bulegoa alokatu. Ametsa dirudi honek. –Tira! Amets egi n eta pentsa zer aldatuko litzateke zure bizitzan. Zure familiaren ondoan bizitza lasaia izanen zenuke. Lagunek utzi zuten solasa eguerdia baitzen eta bazkaltzera joan behar zuten. Manu seguruago egonen zen bulegoan bazkaltzen, baina Gabriela eta Fe lixekin zuzenean hitz egin behar zuen eta lasaitu nahi zituen. Betiko neurriak hartuta jaitsi zen auzora. Toki Alain sartu zenean bi lagunak hurbildu zitzaizkion ilobaren inguruko ikerketaz jakiteko. Bazkariak emanak zituzten neurri batean eta laguntzaile ak egin ahal zituen orduko lanak denbora batez. Nabari zen senar emazteak urduri zeudela. Gabrielak bazkaltzeko zeuzkan platerak eskaini zizkion Manuri. –Manu, oraindik entsalada, txitxirioak eta barazkiak “tenpura”n dituzu aukeran eta oilasko bularrak, lirioak eta hanburgesa bigarrenerako. –Manuk ezin zituen horrela utzi. Lehenbailehen jakinarazi behar zien ilobari buruzko ikerketa. –Gabriela, barazkiak tenpuran eta lirioak eskatuko dizkizut, baina ez dut presarik. Eser gaitezen mahai horretan eta kon tatuko dizuet. Beno, kaina bat hartuko nuke, ahoa lehor dudalako. Felixek eraman zituen kainak. Gabrielak barazki egin berriak hurbildu zituen eta hirurak eseri ziren. Ikertzaileak kainari trago handi bat egin zion eta garrantzitsuena kontatu zien. –Zuen iloba Iker ez da gaizkile bat. Gauero egiten duena ezagun batzuei hatxis edo maria pixka bat pasatzea besterik ez da. Lan faltagatik horrela ateratzen du diru pixka bat eta bere kontsumorako zerbait ere bai. Ikusi dugunez kopuru txikiak maneiatzen ditu eta ez du poliziarekin arazorik izanen... –Lasaitu ederra hartu zuten izeba osabek. Hala ere, tonuagatik edo, Gabrielak zerbait susmatu zuen. –Manu, zerbait txarra kontatu behar diguzu. Baina, jan ezazu pixka batean. –Hasiko naiz bazkaltzen, baina tarte an zerbait kontatu behar dizuet... Mafia batek kontrolatu nahi du Iruñeko droga mundua eta saltzaile txikiak erditik kendu nahi ditu. Arriskutsuak dira droga gogorrak saldu nahi dituztelako, baina zure iloba leku seguruetan mugituko da. –Iloba horrek ez uste txarrak emanen dizkigu –izan zen Gabrielaren komentarioa. Manuk lasaitu zuen. –Ez, Gabriela. Iker ez da txoriburu bat. Jakinen du aparte ibiltzen. Gainera, bere gogoa lan bat aurkitzea da. Zer ikasi du? –Automobilen mekanika ikasi du, baina lane an hasi berritan itxi zuten tailerra eta ez du suerterik izan. –Ez zenuten aipatu. Gorkari galdetuko diot inor behar duten bere tailerrean... –Hara! Ea lortzen duzuen. Mila esker Manu, laguntzeagatik. Orain jarraitu bazkaltzen. –Emakumeak besotik hartu zuen senarra eta lanean jarraitu zuten. Ongi bazkalduta, lagunak agurtu zituen eta lo kuluxka egitera joan zen. Nekatuta zegoen, oso goiz gogorra eta ezustez betea izan baitzuen. Arratsaldean alferrik saiatu zen lanean. Sargoriak ez zuen laguntzen. Ordu batean ezin izan zuen ezer egin eta bueltaka hasi zen bulegoan. Aireratzeak on eginen ziolakoan kalera atera zen. Kalean haizeak freskatzen zuen pixka batean eta gusturago sentitu zen. Noraezean ibiliko zela uste zuen, baina Xabier karrika tik Kaldereria kalea hartu zuen Navarreria eta katedralaren bidea. Kuriatik pasa eta ia ez zion kasurik egin eraikinari. San Jose plazako banku batean eseri zen iturriari eta plazako bizitasunari begira. Haurrak jolasten ari ziren gurasoen begirad apean eta gazte kuadrilla batzuk korroan ari ziren hizketan bankuetan eta katedralaren aldameneko atariaren ondoan, eskaileretan. Ibiltari batzuk paseatzen ari ziren gora eta behera. Aspaldiko La Normal, Magisterio edo Irakasle Eskola izandakoaren ondoan g azte bat ari zen disimuluan begiratzen. Norbaitek zelatatu edo jarraitu nahi zuen. Ziur aski lau sosengatik beste batzuen agindua betetzen ari zen gazteak ez zuen arriskutsua ematen. Momentuz Manuk ez zuen larritzeko arrazoirik aurkitu. Altxatu zen eta R edinera abiatu zen. Une batez Zaldi Zuritik pasa eta Ezkaba eta Txantreari begiratua bota zion. Itzultzean gaztea disimulatzen bistaratu zuen. Denbora galdu gabe itzuli behar zuen bulegora. Hala ere, disimulatzeko Zumalakarregiren atari ondotik eta Karmen kaletik pasa zen paseatzaileen artean. Jendetza zebilen kaletik tabernaz taberna. Nabarreria plaza, lan eguna bukatuta, jendez beteta zegoen. Bulegora itzuli zen. Berandutzen ari zen eta ez zuen arratsaldea aprobetxatu, ezta gogoa lasaitu ere, are g utxiago jarraitzen zutela ikustean. Handik gutxira auzora jaitsiko zen, baina ez zen gustura ibiliko. Badaezpada ez zen lagunekin paseatzera aterako. Norbaitek edo batzuek jarraitu egiten zuten; auskalo zer helbururekin eta zer egiteko asmoa izango zuten. Egun hartan, autorik erabili ez zuenez, taxiz jaitsi zen auzora. Gogoz kontra eta segurtasunez geratuko zen etxean. Mikrouhinez desizoztu zuen bakailaoa eta afaldu zuen, frutarekin bukatuz. Beranduago, ohiko orduan deituko zien etxekoei, guraso, seme alaba eta emazte ohiari. Alfak, Anjel Flores Errazurekin hitz egin behar zuen. Uste zuen Manuk jarraitzen eta zelatatzen zutela jakinen zuela. Kontratatu zuten drogazalea ez zen oso ona izango lan haietan, baina ez zen tontoa eta uste zuen ikertzaileak sumatu zuela. Tamalez gazteak berari deitu zionean berandu zenez alferrik izango zen ezer egiteko eta orduan erne egonen zen madarikatua. Egunen batzuk pasata, zain izanen ez zenean, saiatu eginen ziren zerbait egiten. Flores kartzelatik atera berria zen. Berak, Alfak, ihes egin ahal izan zuen Ameriketara. Bazuen polizien laguna akabatzeko grina handia. Telefonoz bestaldean Floresen ahotsa entzun zuen. –Kaixo, Alfa. Zer berri? –Zaharrak berri. Jarraitu dute eta uste dut konturatu dela. –Orduan momentuz ez dugu ezer egingo. Lasaitzen denean egingo diogu merezi duena. –Anjel, ezin dut gehiago aguantatu. Bi urte ezin txarragoak pasa ditut mendekatzeko gogoz... –Alfa, zuk adina gogo daukat nik. On Mariok erran dit bere mutilak gaur biharretan agertuko direla. Badu jende prestatua eta azkenik lortuko dugu. –Ea egia den! Maiatzaren 17a, asteazkena Egun sargoritsua izanen zuten goizetik. Manuk gaizki egin zuen lo. Lo kamutsa izan zen hura. Tarteka erabat esnatzen zen eta zerbait egin nahi ziotelako susmoa ez zitzaion burutik joaten. Bazekien azkenekoak abisuak baino gehiago hiltzeko saiakerak izan zirela, serioski ari zirela hil nahi zutenak. Bai, susmatu e giten zuen etsai bat zegoela saiakeraren atzetik. Filo tartean zebilen, baina bera ez zen nagusia, mandataria edota bitartekaria baizik. Ezin zion ezer galdekatu emakumezko ikertzaile makurrari, Martzilako saiakera izan zenetik desagertu zelako. Ikertzaile pribatu bezala emandako hamar urteetan etsai batzuk egin zituen. Azkenekoetan gaizkile beldurgarri batzuk bidali zituen gartzelara eta beste batzuk eskapatu ziren. Berandu zen, baina lanera abiatu baino lehen Jabier Lopezekin mintzatzen saiatu zen. Tele fono partikularra erabiliko zuen. Kasualitatez berehala erantzun zion. Agurrak gurutzatu ondoren zuzen jo zuen harira. Jarraipenaren berria eman zion Jabierri. Foruzain burua laguna zen neurrian kezkatuta zegoen. –Manu, egun batzuetan leku seguru batean e gon behar zenuke. –Manuk ezin zuen hura onartu. –Jabier, ezin naiz hiri ezezagun batean erdi gordeta geratu. –Eta zer egin nahi duzu?... Manu, zer egin behar duzu? –Bizitzen jarraitu. Nire lan eta bizitzarekin aurrera egin behar dut. Bai, badakit arriskuan izanda, kontuz ibili behar dudala. Egon lasai. –Orduan... –Pentsatu behar dut zer egin erasorik izanez gero defendatzeko... Ez larritu. Orain lanera joan behar dut. Kezkatzen nautenak seme alabak eta familiakoak dira. –Nik ere pentsatu ko dut nola mantenduko zaituztegun seguru. Aio. Lanera joan baino lehen autoa aztertu zuen. Ezagunaren aparkalekuan utzi zuen autoa eta tentuz hurbildu zen bulegora. Jaker lanean jo eta ke topatu zuen. Ikertzaileak bazekien horrela zegoenean bakean utzi behar zuela. Manu txostenak osatzen aritu zen denbora batez. Jaker mugitzen ari zela nabaritu zuenean harengana hurbildu zen. Egun batzuk kanpoan izan zen gaztea, baina nagusiari asteak izan zirela iruditu zitzaion. Manuk gustura agurtu zuen bere lankide eta laneko semebitxia. Kafe bat prestatu zuten lanean jarraitu baino lehen. Gaztea Berlineko Internet Encounter edo topaketan izan zen Lalarekin. Han ziber eraso orokor ikaragarriaz aritzeaz gainera, harrigarriki iruzurrez zerbait gehiago jakin zuen. Marg o berezi haien iruzurraren berri eta eragina Europa osora zabaldua zen. Margolari inpresionista, espresionista eta postinpresionista abstraktu garrantzitsuen imitazio ezin hobeak azaldu ziren AEBn eta Europako kultur hirietan. New York, Londres, Paris eta Berlinen hamar bat margolariren hogeita hamar lan berri baino gehiago agertu ziren azken urtean. Berlinen beste hacker batzuek ikertzen zuten iruzurra eta bilera batean elkartuta, lan estuagoa egitea erabaki zuten. Bost hacker talde horiek beste batzuen la guntzaz zerbait lortuko zuten hain ongi antolatutako iruzur internazional horren kontra. Manuk azkeneko ikerketen berri eman ondoren, Jakerrek kontatu zion berari Paris eta Berlineko arte merkatari eta hackerrek iruzurtien tailer nagusia “Basque Country” n zegoela erran ziotela. Interneteko web sakonean egiten ziren lan horien salmenta batzuk eta artista iruzurtiak bertan kokatu zituzten. Jakerrek eta Manuk hurrengo urratsak zehazten aritu ziren. Manuk oso garbi ez bazuen ere, lotu egin zuen informazio ber ria bertan egiten zutenarekin. –Horrek guztiak gure iruzurtiarengana garamatza. Txomin Barbarin iruzur probekin harrapatu behar dugu. –Nola ordea? –Kontatu dizudanez Maria Irisarren laguntza lortuz gero Txomin Barbarinen komunikazio eta korreoetarako sarrera erraztuko digu. Jaker, Troiano edo antzeko baten bidez korreoa hackeatu ahal izango diogu eta telefonoa ere bai. –Manu, ez duzu mundu digitalean asko egiten, baina ideia ona iruditzen zait. Maria Irisarrirekin harremanetan jarriko naiz behin Lorentxorekin dena ongi dagoela egiaztatu ondoren. Bi ikertzaileak Gorkarekin eta Lorentxorekin harremanetan jarri ziren orduan. Lorentxo berri txarrak ematen hasi zen. Mariak berak zerbait egiteko prest zegoela erran zion Lorentxori, baina hasieratik ikertzen aritu zirela susmatu zuenean, erabilita sentitu eta haserretu zen. Lorentxo azalpenak ematen ahalegindu zen, baina emakumeak alde egin zuenean ez zion ongi desenkusatzen utzi. Gizon gaztea lur jota zegoen, laguna ez ezik bere bizitzako emakumea galdu zuela uste baituen. Hala ere, handik ordu batera emakumeak berak deitu zion Lorentxori eta erran zion ulertzen zuela, sentitzen zuela eta laguntza osoa emanen ziela. Gauzak argituta, Manuk Mariarekin hitz egin zuen eta Jakerrekin lan egite ko plana adierazi zion. Jakerrek berak kontatu zion nola egingo zuten zehatz mehatz. Eguerdia zen eta arratsaldean lanean jarraitu bitartean bi ikertzaileak etxera joan ziren bazkaltzera eta atseden hartzera. Arratsaldean sargoria nabariagoa zen eta kosta tu zitzaien zentratzea. Lanean jarraitu zutenean Jakerrek Txomin Barbarinez gehiago jakin zuen. Bere korreo elektronikoak irakurri ahal izan zituen, baina igorlea TOR sistemaren atzean ezkutuan zen. Dena den, bazekiten non eta noiz geratuko ziren Txomin et a arte merkatari iruzurgileak. Horren arabera bazekiten ortzirale arratsalde hartan Iruñean elkar topatuko zutela. Telefonoa klonatuta eta deiak entzun eta grabatu eginen zituzten epaile baten baimenarekin, margo lanak faltsuak zirela eta merkatuan kokatu nahi zituztela probatzeko. Jabier Lopezekin hitz egin zuen Manuk. Komisarioak zoriondu zien egindako lana. Horiek ziren planak eta asmoak, baina arazorik handiena zen gaizkileen burua salbu geldituko zela. Manu pozik baina nekatuta zegoen. Bazirudien de na bide onetik zihoala. Auzora heldu zenean lagunekin elkartu zen. Aurretik errana zien ez zela haiekin ibiltzera joanen, baina garagardo bat eta merienda hartuko zuten elkarrekin. Patxik bere ibileren arrazoiaz galdetu zion. –Zer gertatzen da, Ma nu? Zergatik ez zara gurekin elkartzen ibiltzera? Azken aldiko jarraipenak benetako mehatxu bihurtu dira, ezta? –Bai. Ezin dizuet gauza handirik kontatu, baina nire atzetik dabiltza –Felixek jarraitu zuen. –Ez duzu guretzako arriskurik nahi, baina la guntzarik behar baduzu, eskatu. –Ez. Beno, badakit zuen laguntza izan ahal dudala, baina ez da beharrezkoa. –Seme alabak salbu al daude? –izan zen Joxeren galdera kitzikatzailea. –Hala uste dut. Jabier Lopezek ez dit erran baina badakit beraien zaintza antolatu duela. Edonola ere, saihestu behar dut arriskurik txikiena. Zuek, Joxe eta Patxi lagunduko al didazue asteburuan seme alabekin? Lagunek baiezko erantzuna eman zioten. Me rienda afarian beste gai batzuk izan zituzten, baina Manuk ezin zuen arriskuaren gaia ahaztu. Handik gutxira etxeratu zenean familiako guztiekin mintzatzen pasa zuen egunaren bukaera. Lotarako pilulak erabiliko zituen, bestela ez zuen loak hartuko edo oso gaizki eginen zuen. 12. Manu arrisku eta etorkizunaren aurrean Maiatzaren 18a, ortzeguna Goiz euritsua zen, baina atertuko zuen. Tenperaturak jaitsi ziren eta behingoz ez zuten bero sapa jasan beharko. Nafarroako banderaren defentsarako manifes tazioaz ari ziren berriemaileak. Ekainaren 3rako edo izanen zen mobilizazioa eta erregionalistek eta talde eskuindar askok egiten zuten deia. Gobernua sostengatzen zutenek harriduraz hartu zuten aldarrikapena. Eguna aprobetxatzeko goiz hasi zen gauzak egi ten. Pilulei esker lo sakon eta jarraia egin zuen aspaldiko partez. Ongi gosaldutakoan dendan erosketak egin eta lanera joateko prestatu zen. Garajea ongi miatu zuen, baita motorra eta autoa ere. Dena ongi zegoen eta motorrean mugitzea erabaki zuen. Jarrai penetarako ekipoa motorreko alforjetan sartu zuen eta Iruña erdialdeko aparkaleku batean utzi zuen makina. Bulegora heldu ondoren kafe bat prestatu zuen. Gustura egin zuen lo, baina orduko ez zituen lorratzak kendu. Kafea bukatuta mahaiaren gaineko gauzak ordenatzen ari zenean Jaker agertu zen. Kasuan egindako aurrerapenak errepasatu zituzten. Jakerrek jarraitu behar zituen Txominen komunikazioak ortziraleko hitz ordua ziurtatzeko. Gaztea bere bulegora mugitu zen gizon heldua lanean uzteko. Manu l anean zentratzen ari zenean, Lorentxok azkeneko berriak eman zizkion. Lehenik Mariak kontatu zion Txomin arraro jokatzen ari zela. Iruzurgilea gaixorik zegoelako aitzakian herrian geratu zen. Mariak uste zuen Txominek zerbait susmatzen zuela edo behintzat kontu handiz ibiltzen ari zela. Besterik gabe berrien zain agurtu zuen Lorentxok. Ordu bat pasa ondoren Jaker hurbildu zitzaion Manuri. Txomin ez zegoen susmoak hartuta. Telefonoz eta mezuz bere konfiantzazko bi laguni adierazi zien herrian gordeta egonen zela arte lan handi bat egin behar zuelako eta lan asko pilatu zitzaiolako egun pare batean. Beraz, iruzurrezko margoak bukatzen ibili behar zuen. Hurrengo eguneko hitz ordua ere jakin zuen. Arratsaldeko seietan geratu ziren Iruñeko hotel batean. Ikertz aileak ordu batzuetan ibili ziren lanean. Nork bere gauzak antolatzen eta eguneratzen ibili ziren. Biek gustura egiten zuten lan. Norberaren ikuspuntua eta lan ildoa besteak onartzen zuenez, elkarrekin ongi konpontzen ziren. Gainera, Jakerrek enpresen segu rtasun informatikoa zuen lanik nagusiena eta Manuk alderdi burokratikoa eta kasuen zuzendaritza. Ikertzaile helduak pentsatzen zuen lan hura utziz gero, bere lan eremua kudeatzen Lalak ongi beteko zuela. Hura bai emakume argia! Eguerdian bazkaltzera joan b aino lehen Manuk aprobetxatu zuen laguntzailearekin etorkizunaz hitz egiteko. –Sam, ziur al zaude ez duzula arazorik izango Lalarekin lan egiteko? –Gazteak harriduraz begiratu zion lankide zaharrari. –Horrek erran nahi du gu uztea benetan pentsatzen ari zarela! Ez zenuke horrelako arazorik adieraziko gurekin jarraitzeko asmoa izanen bazenu. Hain bateraezinak al dira zure bizitza pribatua eta lana? –Bai. Nire familiaren segurtasuna kolokan jartzen dut behin eta berriro. Udaltzaingoan lanpostu burokr atikoa eskainiko omen didatenez ez nuke gaizkileekin eta kaleko arriskuekin arazorik izango. –Horrela bizimodu erosoagoa izanen zenuke, baina Mirenekin bizitzea lortuko al duzu? –Ez dakit. Behinik behin ez dut familia hainbesteko arriskutan jarriko. Alde pertsonaletik ez dakit Mirenekin itzuliko naizen. –Onena opa dizut, Manu. Hala ere, espero dut zure laguntza mantentzea... Bide batez erran behar dizut ez dudala ulertzen Lala eta nire artekoaz zalantzak izatea. Zer da gustatzen ez zaizuna, gure harreman pertsonala ala alde profesionala? –Bi harreman motak batera eraman ahal izatea da nire zalantza. Zu independenteegia zara eta une honetan Lalarekin ongi konpontzeak ez du er ran nahi beti horrela izango denik. Zer gertatuko da haserretzen bazarete? –Ez dakit. Lana eta harremana ongi bereizi behar ditugu, bai. Dena den, uste dut ez dugula arazo gehiegirik izango. –Zergatik? –Lala edonola ere maitagarria eta zentzuduna delako... eta ongi daki ni eramaten. Ez izan kezkarik, Manu. Denbora batez laguntzen badiguzu ongi ibiliko gara. Noiz utziko gaituzu? –Geldi, Jaker. Behin behineko komunikazio ez ofiziala egin didate, baina oraindik ez da gauza ziurra. Hurrengo hilabete etan, agian hemendik lauzpabost hilabetera gauzatuko litzateke lan aldaketa eta bitartean baita Lala honetan sartzea ere. Ikertzaileak ez zekien zer gertatuko zen bere bizitzan, aldatu behar zuela baizik. Jakerrek lagundu zuen motorreraino. Familiakoek iz an ezik, mundu guztiak susmatzen zuen Manu jarraitzen zutela. Edonola ere, Ikertzailea ezin zen besterik gabe gordeta eta ezkutuan geratu. Ziur zen aspaldikoak izateaz gainera, bere etsaiek orduko ikerketekin zerikusia izanen zutela, bestela ez zituzten hi ltze saiakerak hain jarraian burutuko. Bi aste lehenago autoa manipulatu ziotenez, makina ongi miatuta jaitsi zen auzora. Toki Alain zainzuriak eta untxi estofatua aukeratu zituen. Ez zuen gehiago bazkaldu, baina une batez barran geratu zen Felixekin hit z egin ahal izateko. Ardo gorri freskoa hartu zuen lagunak azkeneko berriak komentatzen zituen bitartean. Drogaz berri gehiago zabaldu zen. Droga gogorrak sartu nahi zituzten mafia berriko morroiek gazte bat larriki jo eta ospitaleratu zuten. Gaueko tabern ariek garbi zekiten gertaerak drogarekin zerikusia zuela, mafia harekin. Felixen ezagun tabernari batek aipatu zion droga merkatuan sartzeko, koka, speed eta estasia merke saltzen ari zirela. Felixek bere larritasuna adierazi zion ikertzaile lagunari. –Manu, polizia zerbait egiten ari al da mafia horren kontra? –Ez izan dudarik. Nik dakidanez foruzainak ahal dutena egiten ari dira. –Espero dezagun mafia hori gelditzea. Gure iloba eta bera bezalako gazteak arriskuan daude. Badirudi droga gogorren gara ira itzultzen ari garela. Ez dugu heroinaren aipamenik entzun, baina luze gabe nabarituko ditugu droga gogorren ondorioak. –Arrazoi duzu. Droga auzi hau larria da eta bukatu behar da. –Hala izan dadila. Arratsaldean, Lorentxo, Gorka, Jaker, Lara eta Manu elkartu ziren bulegoan. Jaker izan zen bulegoan agertzen lehena. Manu sartu zen ondoren eta Lorentxo eta Gorka minutu gutxitara. Lalak lan astea bukatzeaz gain ia amaituak zituen ikasketak. Neska, ederra, atsegina, ona eta argia zen. Agertu z enean alaitasuna erakutsi zuen. Bere aurpegi beltzaranak irribarre argi batekin oparitu zien. Lan bat eta azkenetako azterketa falta zitzaizkion Kriminologiako Gradua erabat bukatzeko eta desiratzen zegoen beraiekin lan egiteko. Txominen atxiloke ta bera hurrengo egunean gauzatuko zuten foruzainen laguntzaz eta Jabier Lopezekin koordinatuko zuten goizean, baina kasuaren inteligentzia beraiek burutuko zuten. Lorentxok eta Gorkak, azken informazioa edo bestela erranda Michaellek eta Mariak jakin zute na adierazi zuten. Michaelle asko mugitu zen Txominen familia eta lagunen inguruan, bereziki margolarien artean ikertu zuen eta jakin zuen iruzurraren kontuan kanpotarrekin baino ez zuela harremanik. Gorkak bere lagunak ikertutakoa adierazi ondoren, Lorent xok kontatu zizkien azken orduetan Maria Irisarriren ibileraren ondorioak. Mariak lagun kezkatuarena eginez deitu zion artistari. Bere gordelekura joateko modua bilatu zuen alferrik. Txominek zioenez gaixoaldia gainditzen ari zen, lasaitasuna behar zuen et a bi egunetan lanera eta pintura tailerrera itzuliko zen. Gauza bat zuten garbi: gizona ez zen bere ezkutuko tailerretik aterako. Margo lan nagusi eta ezezagun on batzuk agertuko ziren denbora gutxian arte munduan. Poliziarekin segada antolatu arte ez zute n besterik egiterik. Lala izan zen sor zitekeen arazoa adierazi zuena. –Primeran! Eta gaizkile sareak eta parte hartzen duen mafiak ez dute ezer eginen! Ez al dute beraien lana eta margolaria babestuko? –Ez zuen haserre adierazi, baina denak konturatu zi ren oso arinki aritu zirela eta ez zuela aukera hori inork kontuan izan. Jakerrek jarraitu zuen bere iritzia ematen. –Bai. Kontuan hartu behar dugu beren lana babestu nahiko dutela, baina ez dakit. Txominen komunika zioetan behintzat ez da sumatzen inongo behaketa edo zelatatze ekintzarik –Manuk bere iritzia eman zuen. –Ongi da. Dena da posible, baina ziurrenez gaizkileek ez dute arazorik aurreikusi Txominen faltsutze lanak egin bitartean. Dena den, hemendik aurre ra kontu handiagoz jokatu behar dugu eta kontraespioitza kontuan hartu. Poliziei adierazi behar diogu kontuz ibiltzeko. –Eskerrak hemen norbaitek pentsatzen dakien! –izan zen Gorkaren komentarioa. –Bai horixe! –aipatu zuen Lalak irribarrez. –Zu zara argiena! Zu bezalako gehiago behar genuke –komentatu zuen Manuk. –Et, et, et, lagun. Lalak badu bere zalduna eta ni neu naiz –izan zen Jakerren ateraldia. Txomin gehiago kontrolatu behar zuten inor konturatu gabe. Jakerrek aipatu zuen Txominen etxe inguruak satelitez zelatatu ahal zituztela argazkiak eginez. Ezin zuten Garesen zaintza zerbitzurik jarri, Txominek edo jendeak nabarituko zutelako. Txominen tailerraren kokapena segurtatuta, bera eta iruzurgileak elkartokian harrapatu behar zituzten egindako lan faltsuekin. Gaizkile sarea desegin behar zuten. Edonola ere, Txominen telefono solasaldi batean nagusi baten izena aipatu zuen arte iruzurgile taldeko batek. On Mario izena aipatu zuen moduagatik, haien agintari bat izanen zen. Berriro topake tari buruzko aipamena egin zuten. Hurrengo eguneko topaketa baieztatu zuten. Lanak prest ziren eta trukean ordaintzeko dirua eman behar zioten artistari: milioi bat euro. Bilera bukatzen ari zirela, detektibeek une batean droga zabaltzea eta sare berriar en agerpenari buruzko berriak aipatu zituzten. Lalak kontatu zien Donostian ere droga gogorrak zabaltzen ari zirela. Inguruko hiri guztietan Mafia gogor berri bat droga merkeak sartzen ari zen gaueko giroko tokietan. Mafia internazional batek inposatu nahi zuen bere agintea han eta Europako lurralde zabal batean. Denek utzi zuten bulegoa. Lalak eta Jakerrek bazuten hitzordua lagun batzuekin. Lorentxo eta Gorka zerbait hartzera joango ziren, ondoren tailerretik pasatzeko eta beraien lagun artistekin egoteko. Manu kontu handiz ibili zen auzora itzultzeko. Berriro geratuko zen lagunekin ibilaldia egin gabe. Nolanahi ere, haiek atera baino lehen une batez hizketan aritzeko aukera izan zuen. Ondoren, etxera mugitu zen. Etxekoengana ere ezin zen joan, segurtasun arrazoi berberengatik. Hitz egiteko beharrak eraginda, gurasoekin mintzatu zen. Ongi zeuden biak eta igandean bazkaltzeko geratu ziren. Alaba eta semearekin ere hitz egin zuen segidan. Ezin izan zien astebururako ezer hitz eman. Ez zekien ortzirale gauean zer egingo zuen eta susmatzen zuen larunbatean egitekoak izanen zituela, baina maite zituenekin ez elkartzeko benetako arrazoia segurtasun falta zen. Beldurrak jota zegoen. Gainean sumatzen zituen bere etsaiak. Nola edo hala itxurak egin zituen eta hurrengo igandeko bazkarirako geratu ziren. Hala ere, ezin izan zuen Miren engainatu. –Manu, zer duzu? Oraingoan ez da lanagatik ezin zarela zure seme alabekin elkartu. Zer gertatzen ari da? –Lan kontuak ditut asteburuan. Kasu larri bat zuz entzen ari gara eta espero dugu behingoz amaitzea. –Eta zer gehiago? Zu ez zara horrelakoa. Zerbait ezkutatzen ari zara. Foruzain batzuk nabaritu ditut gure zaintza egiten. Arriskuan al zaude? –Erran dizut. Kasuarekin edo dauka zerikusia. –Manuk ezin izan zuen luzaro isildu. Noizbait kontatu egin behar zion –. Hitz ematen dizut gauzak konponduko ditudala eta denbora laburrean lan seguruago eta lasaiago bat lortuko dudala. Hemendik gutxira kasu gehiago eginen dizuet. –Mirenek ulertu zuen. –Hala izan dadila. Kontuz ibili, Manu. Gizonak zerbait ahoratu, liburu bat hartu eta loak hartuko zuen suertea izanez gero. Arratsalde hartan, ordu batzuk lehenago, Alfa “morroi” batekin ari zen hizketan. Gizonari pertsona batzuk zelatatzea agindu zioten eta beg iratze horren berri eman behar zion lana ematen zion nagusietako hari. Alfak pertsona pijoa eta aberatsa zirudien, baina era berean hotza eta gogorra zen eta gazteak errespetuz hitz egin zion. –Bi egunetan ibili naiz familia hori zelatatzen eta ez dut hur biltzeko modu onik aurkitu. Foruzainek zaintzen dituzte eta ezin da lasai gerturatu eta ezer egin. Alaba eta semea bereziki estuki babesten dituzte, bakoitzari zaintza jarriz. Goizetik gaua bitartean egun osoan, txandak eginez jarraitzen dituzte... –Emakum eak urduritasuna erakutsi zuen. –Aizu, ez hasi negarrez. Beno, ez duzu umeengana hurbiltzeko aukerarik sumatu. Zer diozu emakumeari buruz? –Umeen ama ere zaintzen dute, ez hain estuki, baina berari ere zerbait egitea zaila izan daiteke segurtasunez e gin nahi izanez gero. Etxekoak egoten ez direnean ere kontrolatzen dute etxea. Jarraipenak aparte, foruzainak teknologia erabiltzen ari dira zaintza egiteko. Horregatik ibili naiz tentuz. Nik ez nieke ezer egingo, oraingoz behintzat. –Eta gurasoak? –Gezurra dirudi, baina haiek ere neurri batean zaintzen dituzte. Inoiz ez dut pertsona baten familia zaintzen horrenbeste errekurtso erabiltzea ikusi. Kontua da, arriskuan daudela erranen baliete, ez luketela hainbeste neurri hartu beharko. Ez dut ulertzen ... –Aski da... Utzi familiakoen segimendua. Goazen orain taberna horretara. Emakumea eta morroi hura Manuren lagunen biltokia zen tabernara hurbildu ziren. Leihoetan gortinak baziren ere, kanpotik barnealdeko giroa, jendea eta baita zarata ere sumatz en zen. Alfak ez zion besteari galdetu, buruarekin keinu aginzale bat baizik. Gizonak ederki ulertu zuen dena kontatu behar ziola. –Ez haserretu. Elkano jauna eta lagunak tabernan elkartzen dira arratsaldero arin ibiltzera abiatu baino lehen eta bueltatu ondoren. Ikerlaria azken egunetan ez da beraiekin atera. Nik ez dut ezer egin susmagarri ez gertatzeko, baina garbi dago zelatatzen ari garela nabaritu edo igarri duela. Kontu handiz ibiltzen da kaletik. Garajean eta etxean sartzeko edo ateratzeko dena ko ntrolatzen du. Beste zelatariak ere berdin ikusi du. Duela gutxi lagunak ibiltzera atera direnean bera etxera abiatu da. –Ez duzu zaindaririk aipatu... Zure hitzetan susmoz eta arretaz ibiltzen da. Ez al du zaindaririk, foruzainik edo beste lagunik? –Ez. –Gizon batzuen eraso bidez harrapatu eta bahitu ahalko litzateke orduan? –Ezustean harrapatuz gero, bai. Hala ere, ziur ibiltzeko neurriak hartzen ditu. –Ados. Utzi zelatatzea. Bihar deituko dizut. Alfak Manuren jokaera eta egoera hausnartu zuen. Ikertzaileak familia zaintzapean zuen foruzainen laguntzaz, baina berak ez zuen ezer berezirik egiten. Behin baino gehiagotan saihestu zituen saiakerak, oinarrizko betiko neurriak hartuta, baina ezin izanen zuen deus egin ongi prestatutako segada baten aurka. Ezin izango zuen saihestu. Emakumeak zaila ikusten zuen Manu bere auzoan harrapatzea, baina Iruñean ezezagun artean zerbait egin ahalko zuten. Aparkaleku pribatuaren ondoan edo bulegotik hurbil saiatzen ahal ziren. Ordu bat beranduago, Alfa, Anjel Flores eta Filo elkartu ziren hiriko pisu batean. Kartzelatik atera berritan Anjelek debekatuta zuen abokatu lanetan aritzea eta eskaini zioten lana hartu behar izan zuen. Elkano ikertzaileak eta Lopez komisar ioak harrapatu zuten bera gaizkileentzako lan zikinetan nahasita egoteagatik. Berak begitan hartu zuen Manu, baina nahiago izango zuen dena ahaztu eta beste leku eta lan batean izateko aukera izan balu. Alfak bai. Berak akatu nahi zuen gizona, nahiz eta be ra kartzelatik libratu eta diruduna izaki bizitza ona edonon izan ahal zuen. Filok afera hartan sartzeko arrazoia diruaz aparte ez zen hain garbia. Alfa ez zegoen oso gustura eta Manurekin egin beharrekoa zehaztu eta burutu nahi zuen lehenbailehen. 13. Arte iruzurraren kontrako sarekada Maiatzaren 19a, ortziralea Egun berezia izango zen. Ostarteak ikusten ziren goizean, baina tenperaturak ez omen ziren 17 gradutik pasatuko eta euria egiten ahal zuen. Manu eta Jaker, Foruzaingoko egoitzan sartu baino lehen, ondoko taberna batean kafe bat hartu zuten. Bazuten arratsaldeko atxiloketa prestatzeko beharra. Lala, Lorentxo eta Gorka beranduago agertuko ziren. Foruzaingoak aseguratuko zituen atxiloketak, Txomin eta bere gaiz kideena hasteko, baina badaezpada ikertzaile pribatu taldeko partaideek bazuten arte martxanten enkargua. Beraiek egiaztatu behar zuten artelan faltsu guztiak eta materialak ez zirela galduko. Ikertzaileak komisarioaren bulegora sartu zirenean honek arbe l batean marraztua zuen atxiloketaren deskribaketa. Bi taldek aztertuko zituzten herriko etxea eta Txominen pisua. Hirugarren talde batek, komisarioa buru, handik gertu aseguratuko zuen atxiloketa. Komisarioak agurtu eta eserarazi zituen ikertzaileak. Agur ra erantzun ondoren, Manuk arbeleko eskemari begira galdetu zion foruzain buruari. –Jabier, ikusten dut atxiloketak eta miaketak antolatu dituzuela. Gu, ordea, ez gara agertu. Ez dut nabari eskeman gure parte hartzerik. –Bai, hala da. Arbelean atxiloke ta eta miaketen eskema ikusten da. Zuen parte hartzea falta da eta behar bezala antolatu behar dugu. Zuek helburuak aseguratzen lagunduko diguzue. Gu gara zenbakia, zuek, berriz, lanaren helburua eta kalitatea segurtatuko dituzue. Guk ez dakigu arte kontu horretaz gauza handirik. Manu, ba al duzue esatekorik? –Bai. Lorentxok bere lagun Mariarekin Gareseko etxeko miaketan hartuko dute parte eta Gorkak Michellerekin Iruñeko pisuan. Tailerrean ez dut uste ezer topatuko dugunik. Horretaz gain guk biok, Lalak eta Elenak zure ondoan egon nahi dugu galdeketetan laguntzeko. Gure partez ez dago besterik. –Ongi da. Dena den, galdeketetan zuk bakarrik hartuko duzu parte zuzenean, besteok ispiluen atzetik jarraituko dute galdeketa. Orain urrats guztiak errepasatu nahi ditut zuekin. Hurrengo orduan lanean aritu ziren hirurak. Jakerrek segizio teknologikoak ziurtatuko zituen. Jabier Lopezek arratsaldeko miaketen antolaketa errepasatu eta atxiloketarako beharrezko logistika ziurtatuko zuen. Manuk, bere taldeko lagu ntzaileen jarduerak zehaztu eta gidatuko zituen. Dena den, Jabier Lopezek, nahi gabe ere, gogoratu egin zion ikertzaile lagunari nork aginduko zuen. –Manu, gogora ezazu ondoko tabernan gu hirurok eta Ramon Zudaire egongo garela, Lala eta Elena hurbil, baina leku seguruan. Foruzain talderik hoberena kaleko arroparekin prest egonen da inguruan. –Bai. Mila esker gogoratzeagatik. Garrantzitsuena gaizkileak tranpan erortzea eta ihes ez egitea da. Zuek eginen duzue lanik gehiena eta aseguratuko duzu e, baina kontuz...! Talderik txiripitiflautikoena izanda ere, Txominek eta on Mario horrek nabaritzen bazaituztete, alferrik izanen da. Ordua heldu arte, segada itxi arte handik hiru kaletara egon behar dute ongi banatuta prest. Ez da kritika, aukera galt zeko beldurra baizik. –Horixe da gauzak argi uztea –izan zen komisarioaren erantzuna. Handik gutxira, miaketa eta atxiloketako alderdi guztiak zehaztuta, banatu ziren ekintza gauzatu arte. Jaker eta Manu bulegora itzuli ziren denboralditxo batez dena behar bezala uzteko eta ekipoak hartzeko. Arratsaldean zuzunean joango ziren tabernara. Bitartean, Etsaia, on Mario, luxuzko etxe batean, Alfa eta Anjel Floresekin mintzatzen ari zen. Alfak, Manu eta familiaren behaketaren ondorioak azaldu zizkion nagus iari. Aukera guztiak aztertu nahi zituen nagusiak eta edozeren gainetik Manu harrapatuko zutelako ziurtasuna izan. –Filok zelatatzeko eta ikertzeko oraindik lagundu ahal digu, baina honezkero ez dut uste Manu berarekin fidatzen denik. Une honetan bai zuek bai bera ere ezin zarete harengana hurbildu ezagutzen zaituztelako eta fidatzen ez delako. Alfa, zuk ezagutzen dituzun morroiak onak dira segizioak egiteko, ez beste batzuek bezala, baina ekintza berezietarako norbait behar dugu eta ez nai z gure lan arruntetarako mutilez mintzatzen ari. Horiek gehienez indarrezko operazio baterako edo segadarako balio dute. Zuek nor erabiliko zenukete Manurengana hurbiltzeko? –Anjelek erantzun zion. –Bada emakume erakargarri bat Manu harrapatzeko desira tzen ari dena. Martak edozein erakarriko luke... –Alfa haserretu zen eta adierazi zuen arrazoia. –Zu lelotuta zaude. Marta? Ez al zenekien behin Manu harrapatzeko erabili zutela? Marta erakargarria izango da, baina Manu ez zen beraren tranpan erori, Fil orenean erori ez den bezala. Anjel, utzi lelokeriak. Manu Elkano ezustean harrapatu behar dugu. Nagusi, nik uste dut, erran dizudan bezala, Iruñeko garajean harrapa dezakegula –Etsaiak isilarazi zituen. –Aski da. Eman itzazue ideia egingarriak edo best ela garbi utzi zein ideia eta plan baztertu behar ditugun. –Autoz harrapatzeko ahalegina egin dugu. Orain ez dugu etxerako bidean ezustean topatuko –izan zen Alfaren komentarioa. Anjelek ere jarraitu zuen. –Autoaren bidean orratz batekin pozoi dezake gu; bestela, autoa manipulatu edo aparkalekuan lehergailua jarri... –Etsaiak moztu zion. –Nik nahiago nuke bahituko bagenu. Hartara, aukera izango genuke gure eskutan izateko. Gizon horrek larrutik ordainduko du nire gauzetan sartu izana –izan zen Etsai aren sententzia. Alfak berdin pentsatzen zuen. –Nola edo hala harrapatu eta hil egingo dugu asko sufriaraziz. Eguerdian detektibea Arrotxapeara jaitsi zen tentuz, betiko neurriak hartuta. Garajetik ateratzean familiako betiko auzokidea zen Mariarekin egin zuen topo. –Kaixo Manu, aspaldiko. Zer moduz zaude? –Ongi erran behar. “Landalan” beti eta presaka, denbora librerik gabe. Asteburuetan ezin gara nahi bezala lasai ibili. Eta zuek nola zaudete? –Oskar eta biok ongi eta gure alabak ere bai... Aizu Manu, barkatu baina ez zaitugu aspaldi honetan pisutik pasatzen ikusi. –Maria gurasoen laguna zen. Konfiantza osokoa eta aitarekin batera pisu haietan euskaldun peto bakarrenetako bat. Horregatik zeukaten familia tratua eta elkar mai te zuten. –Lehen erran dizut. Lanpetuta nabil eta... –Lasai mutiko. Hala bada, hala bedi, baina gehiago egon behar zenuke familiakoekin. Lastima da lanagatik zuek, Miren eta biok, bananduta ibiltzea. Haurrekin ikusi zaitut askotan, baina... badakizu, zuek zoriontsu ikusi nahiko zintuztegun. Barkatu zuen bizitzan sartzeagatik, Manu. –Ez da bekatu, Maria. Badakizu nahi izatea ez dela beti ahal izatea! –Hala da. Ongi ibili Manu. Etxean arinki bazkaldu eta lo kuluxka egin zuen. Ongi, desk antsatuta eta lanerako prest egon behar zuen. Arratsaldean, Manu eta Jaker, komisarioarekin eta Ramon Zudaire inspektorearekin elkartu ziren kafetegi baten barnealdean, egin behar zuten operazioratik hurbil. Atxiloketa gauzatuko zuten foruzainek ez zuten u niformerik. Behin eginda, uniformedunak eta auto furgonetak agertuko ziren. Ikertzaileek eta foruzain buruek Txominen jarraipena egin zuten GPSaren seinalea ordenagailuko plano gainean jarraituz. Garaiz zetorren hitzordurako. Ordua baino 30 minutu lehenago lurazpiko aparkalekuan utzi zuen autoa. Handik aurrera telefonoaren seinaleak hoteleko kafetegiaren inguruan itzuli lasaia egiten ari zela ikusi ahal izan zuten. Ziurrenez, inguruak ikuskatzen ari zen inork zelatan izan edota harrapa ez zitzan. Arratsald eko seiak izateko bost minutu falta zirenean kafetegian sartu zen. Orduantxe kontuz mugitzeko agindua eman zuen komisarioak. Bi foruzain buruak eta ikertzaileak ere ondoko taberna hartatik kamara batetik jarraitu zuten momentua. Txomin, mahai diskretu bate an eseri zen. Gizonak musika tresna luze baterako motxila zeraman eta ondoan utzi zuen. Kamareroari kafe bat eskatu eta berehala gizon zahar bat hurbildu zitzaion. Iruzurtiaren telefonotik entzun ahal izan zuten solasa. –Kaixo Alfredo, ez al da on Mario agertuko? –Ez. Arratsalde on Txomin. Nagusia zure lanen zain dago. Zuk egindako artelanen ordainetan dirutza irabazi duzu. Poltsan duzu saria. Une hartan Komisarioaren agindua entzun bezain laster kaleko jantziez lau foruzain hurbildu eta gaineratu zi tzaizkien solastunei, geldiaraziz eta miatuz. Emakume batek ozenki eta garbi hitz egin zien atxilotuei. –Foruzainak gara. Atxilotuta zaudete. Besterik gabe lau foruzainek kafetegi hotelaren barnealdeko biltegi batera eraman zituzten atxilotuak eta zera matzaten gauzak. Lehenago hitz egin zuen emakumeak komisarioari deitu zion. –Komisario, Duarte inspektoreordea naiz. Iruzurtia eta mezularia atxilotu ditugu. Musika tresnetarako motxila handian bost edo sei mihise handi topatu ditut. Arte abstraktuko marg oak direla dirudi. –Ongi egina, inspektoreorde. Ingurua ziurtatuko dugu berehala. Zuek gure esperoan geratu. Minutu gutxitan hor izanen gara. Handik gutxira foruzain burua eta ikertzailea kafetegira sartu ziren. Foruzaingoko furgoiak eta autoak agertu ziren eta foruzainek ingurua aseguratu zuten. Beste inor ez zuten harrapatu. Komisarioak herriko eta pisuko tailerretan egindako miaketen berriak jaso zituen. Bukatutako eta erdizka egindako beste mihise eta material pila bat topatu zuten herrian bereziki . Orduantxe sartu ziren biltegian lehenengo galdeketak egiteko. Duarte inspektoreordeak eman zien korreoaren berri. –Gizon hau Alfredo Pomar da, El Salvadorrekoa eta Iruñean duela zenbait hilabete bizi dena. Bere ohiko bizitokia Kolonbiako Bogota da –erran zuen dokumentu bati begira. Lopez komisarioak galdera bat egin zuen. –Nor da zuen nagusia? Hitz egiten baduzu zigorra arinduko dizugu; bestela oso gogor jokatuko dugu zurekin. –Gizonak ez zuen txintik ere atera. Bere jarreraz ez zuela hitz eginen adierazten zuen. Komisarioaren baimenarekin Manuk egin zuen hurrengo galdera. –Badakigu on Mario dela atzean dagoena. Non gordetzen da? –besteon harridurarako gizonak zerbait erran zuen. –Guk ere badakigu zu zertan zabiltzan. Manu Elkano, ike rtzaile sarkina zara. Zureak egin du! Denak harrituta geratu ziren. Bazekiten gizon hark ez zuela ezer gehiago erranen, momentuz behintzat. Zer zekiten gaizkile haiek eta zertan zebiltzan? Manuk pentsatu zuen haiek zirela bere atzetik zebiltzanak eta akab atzen saiatu zirenak. Baina..., saiakerak iruzur kasuen aurretik ere gertatu ziren. Horrek erran nahi zuen gaizkile haiek bere atzetik aspalditik zebiltzala. Aspaldiko etsaiak zituen haiek. Manuren lagunek izututa begiratu zioten Manuri. Jabier Lopezek kez ka adierazi zuen, baina baita erabakimena. –Manu..., jakinen dugu zer dagoen guzti honen atzean. On Mario ez zen agertu. Telefonoz eta korreo elektronikoz aipatzen zuten nagusiaren izena zen. Margolan faltsuak jasotzeko, ordea, gizon zahar bat bidali zuten, ez nagusia espero zuten bezala; nagusiaren konfiantzazko bat baizik. Gizon zaharrak ez zuen besterik adierazi. Aipatu zuena Manurentzako mehatxu bat zen. Ikertzaileek eta foruzainek uste zuten gaizkile iruzurgileek ez zekitela beraiek zelatatzen ari zirela eta haien atzetik zebiltzala, eta hara non, ezustean bitartekari batek Manuri adierazi zion sarkina izateagatik haren berri zuela eta bere lanagatik jo puntuan zutela. Ez zen gehiegi harritu azken aldian jarraitu eta zenbaitetan erditik kentzen sai atu baitziren. Baina, iruzurgileek zerikusia al zuten aurreko kasuekin? Nor izango zen haren atzetik zebilena? Aspaldian, beste kasu bat ikertzen ari zenean, autoz harrapatzen saiatu ziren. Autoa manipulatu zioten. Aurreko astean Filok segada batera eraman zuen eta tirokatu zuten. Egunetan jarraitzen eta zelatatzen zutela nabaritu zuenetik kontu handiz ibiltzen zen eta familia zaintzeko baimena eman zien foruzainei. On Mario izena ezezaguna zitzaion, baina izan zitekeen azken urteetan bere ikerketekin nahig abetutako gaizkile talde baten burua. 14. Bahiketa Arratsaldeko azken orduetan Manu obsesionatuta zegoen lanarekin eta bat batean sortutako arriskuarekin. Ordu batez Jabierrekin mintzatzen egon zen. Neurriak hartu behar zituzten, familiakoak seguru izateko eta hurrengo egunetan Manuren jarduna zehazteko. Auzora heldu zenean lagunak abiatuak ziren ibiltzeko eta familiakoekin solastu zen telefonoz. Ongi zeuden, baina ez zuten ulertzen Manu urrun ibili behar izatea. Lagunak itzuli zirenean afaria kanp oan egitea erabaki zuten. Felix lanean utzi ondoren sagardotegira joan ziren afaltzera. Joxe, Patxi eta hirurak, Pablo, Andres eta Xabierrekin afaria egin eta auzoan ibili ziren. Dena den, Manu goiz oheratu zen, hurrengo egunean egitekoak zituen eta. Maiatzaren 20a, larunbata Eguraldiak hobera eginen zuela zioen irratiak. Manuk gogoratu zuen Jabierrekin eztabaidatutako plana. Beldurrak jota zegoen arriskuan baitzen, baina beste erremediorik ez zuen dena konpondu behar bazuen. Animatu zen egun gutxitan m odu batean edo bestean bizitza konponduko zuelako. Haginlariarengana joan zen. Lehenengo orduan egon behar zuen han. Heldu orduko erran zioten langelara pasatzeko. Elkar agurtu ondoren lan hartako besaulki batean etzanarazi zuen haginlari umoretsuak. Lan berezi bat egin behar zioten hagin batean. Denbora eskasean abisatu bazioten ere, berehala eman zion Manuri hitzordua. Anestesia txertatu eta berehala eguneko kontuez isildu gabe lana egiten hasi zen torno eta aparatuekin. Lan berezia zen h ura eta ordu oso batez akatsik gabeko lana egin zuen profesionalak. Haginak osorik eta osasuntsua ematen zuen, Manuk ispilu bereziaren bidez ikusi ahal izan zuen bezala. Goiz erdian bulegora joan zen lana aurreratzeko. Kasua, neurri handi batean, beraien kontratuari zegokionez behintzat bete zuten. Iruñean ari zen margolanen iruzurtia harrapatu zuten. Foruzainen galdeketen emaitzen esperoan txostenak osatzen aritu zen ikertzaile beteranoa. Jaker ikerketa teknologiko batzuk burutzen ari zen, Lalarekin hain bat lan aztertuz. Manuk, Jabierren deia espero zuenean beste ahots bat entzun zuen. Aurreko asteetan ezagututako diskoteka bateko nagusia zen. Juan Fontan urduri zegoen eta totelka hasi zen erraten bere pisu batean zerbait gertatzen ari zela. Manuk argi ko ntatzeko eskatu zion. Gizona berriro hasi zen. –Aitona amonena zen pisua, duela gutxi eman zidaten testamenduan. Jabegoa eskuratu ondoren alokatu nuen eta orain zure laguntza behar dut. –Ea, esadazu non dagoen pisua eta zergatik nahi duzun ikertzea –adierazi zuen lasaitasunez. –Irurtzunen dago eta alokairuan dagoen mutila zer edo zer arraroan ari da. Bizilagun batek bitan adierazi dit pisuan gauza arraroak egiten dituztela. Nik pentsatu dut zuk ikertu eta probak bila ditzakezula, nik handik erauzi ahal izateko. Asteburuan han egongo da, baina astelehen goizean lanera joango denez, zuk lan egin dezakezu –erran zuen lasaiago. Hala ere, Manu nekatzen ari zen. Ez zuen ikerketaren beharra ikusten. –Ez al duzu berarekin hitz egin? –Saiatu naiz, baina badirudi ez duela nahi. Badakit zerbait arraroa ezkutatzen duela. Mesedez lagun iezadazu. –Beno, astelehenean begiratzera joan gaitezke. Non dago pisua? –Ardanzeta kalean dago... –Barkatu, bidali helbidea mezu bid ez. Hartara, ez zait informazioa ahaztuko eta agertuko da ofizialki zuk eskaera egiten diguzula. Orain beste kasu batean ari gara eta utzi behar zaitut. Handik gutxira, Jabierren deia jaso zuen. –Manu, orain arte ibili gara galdeketak egin nahian et a ez dugu ezer lortu. Alfredo Pomar izeneko gizon zaharrak ez du txintik ere atera. Abokatua eskatu baino ez du egin. Nik uste dut zail dugula ezertan harrapatzea. –Eta Txominek ez al du ezer erran? –Bai. Erran du berak erreprodukzio onak baino ez dituela egiten. Oraingoz ez du hitz egin, baina iruzurretan dabilelako probak ditugu. Mihiseak, margoak eta egindako lanek hala probatzen dute, Elena martxantak baieztatu duenez. Dakien guztia kontatuko digu, baina ez dut uste gauza handirik izanen denik. Ez ziren askoz gehiago mintzatu. Eguerdia zen eta auzora jaitsi nahi zuen bazkaltzera. Kontu handiz jaitsi zen kalera. Karrikapeetan begiratuta gizon bat nabaritu zuen zain. Bestaldera mugitu zen arin, jende pila artean utziz. Itzuli handiagoa e gin zuen aparkalekura eta autora joateko, baina hurbiltzean zerbait arraroa nabaritu zuen. Berak segurtasunerako uzten zuen proba ezabatuta zegoen, goizetik norbait han aritu zelako seinale. Badaezpada, lekua utzi, ondoko geltokitik taxia hartu eta Arrotxa peara jaitsi zen. Jabierri deitu zion aparkalekua miatu zezatela eskatzeko. Toki Alain bazkaltzeko asmoz sartu zen. Goiz zenez Felixek eta Gabrielak platerak prest zituzten ia, eta momentuz bazkaltiarrik gabe lasaiago zebiltzan. Umorez ari ziren azkenek o prestaketak egiten. Bat batean Gabriela komunera mugitu zen arin. –Barkatu, Trump egiteko gogoa dut eta –Felixek azaldu zion lagunari bromaren zentzua. –Trump hitzak ingelesez erran nahi du puzkar txikia. Gabrielak behin eta berriz erabiltzen du bait a ur handiak egin behar dituenean ere... Manu, lana bukatu al duzu? –Hala espero dut. Hala ere, ez dakit zer eginen dudan. Gure lanean edozein momentutan atera behar dugu ziztuan Trump batzuk konpontzera. –Bi lagunek barre egin zuten hitzari eman zioten zabalkuntza semantikoarekin. Orduan agertu zen Gabriela eta senarrak komentatu zion Manuren aipamena. –Manuk espero ez dituen lan desatseginei zabaldu die erabilera. –Arrazoi osoz –izan zen emakumearen komentarioa. Manuk lasai bazkaldu zuen Gabr iela eta Felixekin, hauek batzuetan lanagatik mugitu baziren ere. Ondoren ikertzailea etxera mugitu zen atseden hartzeko. Arratsaldean seme alabak bisitatzera joan zen gizona. Handik ordu batzuetara Hendaiara, Mirenen lagun baten pisura abiatuko ziren ga ua eta igandea pasatzera. Alaba eta semearekin denbora batez izan ondoren, haiek autora poltsak eramaten zituzten bitartean Mirenekin solasteko aukera izan zuen. Emazte ohiak kezka eta susmo aurpegia jarri zion. –Ea Manu, zer gertatzen ari da? –Ezer e z. Lanaren arazoak dira. Oraingo ikerketak duda eta hutsune batzuk utzi ditu eta ez dakit kasua erabat bukatutzat eman behar dudan. –Aski da. Ezagutzen zaitut usapal hori! Zer ezkutatzen duzu? –Esaldiak bota bitartean zuzen eta zorrotz begiratu zion gizonari. Segidan jarraitu zuen erretolikarekin. –Zer da hain arraro jartzen zaituena? Zer uste duzu, ez naizela konturatu foruzainak gu zaintzen ari direla? Duela zenbait egun aurpegi batzuk ezagunak egiten zitzaizkidan eta ez ziren gurasoak –izan zen Mirenek luzatu zuena. –Ez izan paranoikoa! –Ez naiz. Zugandik ikasi dut ingurua aztertzen. Zure gurasoak eta baita ni ere zaintzen gaituzte. Zein arriskutan zaude eta gaude? Zertan ari zara? Ez diot Jabier Lopezi galdetu nahi, zuri baizik. –Badaezpadako neurriak dira. Gure inguruan gaizkile batzuk ari dira... –Ea, erran egia! –bota zuen haserre emakumeak. –Egia da... ni zelatatzen ari direla eta badaezpada... –Horrela jarraitu behar al dugu? –Gizonak aurpegi serioa jarriz erantzun zion. –Ez. Berehala bukatuko da hau. Gainera..., erran behar dizut ikertzaile pribatu lana utzi behar dudala. Ez dizut ezer erran azken e gunetako kontu ziur ziurra ez delako, baina Udaltzaingoan, Foruzaingo eta beste poliziekin koordinatzeko lan burokratikoa proposatu didate. Bulegoko lana eginen nuke eta bestela kalean zerbait egiteko beste batek gidatuko luke taldea, inspektoreorde batek, nik telefonoz edo bulegotik aginduko dudan bitartean. –Manu, hori zoragarria litzateke. Ez dakit sinistu behar dudan. Beldurrak, larrialdiak eta urruntasuna bukatuko lirateke... –Batbatean serioago jarri zen –. Baina Manu, orain arriskuan al zaud e? –Ez. Beno..., bai. Baina berehala konponduko dugu. –Ustez konponduko dela ari zara erraten, baina ez zaude ziur. –Nahi duzuna. Egun gutxi barru dena konpondukoa da! Lagunek ezuste atsegina prestatu zioten Manuri. Paseatzeko arazoak zituela ikusita, Joxek auzoko gimnasioan promozioko saio baterako paseak lortu zituen. Hara joan ziren Manu, Patxi, Felix eta laurak. Jende gutxi zebilenez lasai egon ahal izan ziren spining, lema, zinta eta pisuak elkarrekin hurbileko aparatuak erabiliz s olasaldia jarraitzen zuten bitartean. Ordu eta erdi bat egin ondoren dutxatu ziren eta Patxiren etxean merienda afaria antolatu zuten. Lagunek bazekiten kalean ibiltzea, ordu eskas batean aurreko egunean egin zuten bezala ez zela egokia, Manu jarraitua eta behatua izan ahal zenean. Hala ere, gustura egon ziren zerbezak hartzen eta solasten. Une batean Trump en ateraldiak eta keinu txarrak ere komentatu zituzten, baina pailazokeriez aspertuta eta nazkatuta berehala utzi zuten gaia. Nahi gabe, serio jarri zir en Felix eta Patxi droga kontuak aipatu zituenean. –Alabak erran dit gazteek gramo bat koka euro gutxitan lortzen ahal dutela. Oso berri larriak heltzen ari dira gure ingurura. Nik ez dakit zer egiten ari diren poliziak. –Hori adierazten ari zela, Manuri begiratzen ari zitzaion. Honek ulertu zuen lagunaren galdera isila eta erantzun zion. –Lasai Patxi. Ezin dizut berri zehatzik eman, baina Foruzaingoan behintzat ikertzen eta planak egiten ari dira droga saltzaile sarearekin bukatzeko. Berehala jakinen dugu zerbait –Felixek jarraitu zuen. –Nik dakidanez foruzainak eta poliziak ari dira mugitzen, baina ez dute atxiloketarik egin. Gai kezkagarria ere baztertu zuten, gaua hobeki bukatu behar zutela pentsatuz. Zer egin eta mozkortzea erabak i izan balute bezala gaztetako garaiak eta balentriak gogoratuz denon osasunean edan zuten. Berrogeita hamarretara hurbiltzen ari ziren. Gehienek seme alaba kozkorrak zituzten, baina orduko gazte eta ilusioz beteta sentitzen ziren. Udarako asmoak ere komen tatzen egon ziren. Agur festa bat zirudien hark. Manuri iruditu zitzaion beraren omenez ospatzen ari zirela. Maiatzaren 21a, igandea Eguraldi ona iragarri zuten. Igande goiz arraroa izan zen. Zazpiak baino lehen esnatu eta gosaldutakoan nahi zuena e giten ahal zuen Manuk. Familia bazkaria ospatu arte libre zegoen eta ez zuen ezer berezirik egin behar. Bakardadean, bere familia eta bizitzaz pentsatzeko aukera izan zuen. Bere buruaz barre egiteko gogoa ere bazuen. Beti presaka ibiltzera ohituta, ez zeki en zer egin bat bateko goiz librearekin. Pentsatu zuen gustura egonen zela familiarekin, June, Mikel eta Mirenekin. Gogoratzen zituen bost urte lehenago haiekin bizi izaten zituen igande goizak, haurren algara eta poza; jolasak eta emaztearekin zeukan trat u eta hurbiltasuna. Zoriontsua zen orduan, momentuan bizi baino ez zuen egiten. Orduak eman zituen horretaz pentsatzen, etxeko garbiketak egiten zituen bitartean. Lagun guztiek zuten beren bizitza eta igande goizetan beti zuten zer egin, etxeko lanak apart e. Dena den, ikertzailea konturatzen ari zen bere buruaren benetako kezka, lan hark berari eta bere familiakoei sortzen zien arriskua zen. Maite zituenen ziurtasunak eta osotasunak kezkatzen zuten. Lanean egindako etsai batek eragiten ahal zuen istripua ze ukan buruan. Manu ezin zen bizi horrelako beldur eta erantzukizunekin. Aldatu nahi zuen egoera eta aukera omen zuen. Baina, lehenik bere burua jarri behar zuen arriskuan. Uneko arrisku handia, betiko bizitza lasaiaren truke. Hiru ordu baino gehiago ema n zuen etxean, gora eta behera, dena garbi uzten; garbitutako arropa txukundu eta armairu eta tiraderetan sartzen eta janaria antolatzen. Bat batean WhatsApp bat jaso zuen. Iñaki zen, New Yorkeko laguna. Berak, urrun egonda eta eguneroko bizitzarekin zerik usia ez zuenez, perspektibarekin eta libreago hitz egiteko aukera ematen zion Manuri. New Yorken goizeko laurak ziren eta mezu bidez galdetu zion Manuri telefonoz hitz egin ahal zuen. Manuk agurtu zuen eta baiezkoa eman zion. Ordutegi arazoa zela eta, horr ela egiten zuten elkarrekin mintzatzeko. Bi lagunek azkeneko berriak eman zizkioten elkarri. Manuk zirikatu zuen laguna. –Iñaki, noiz utziko duzu ezkongabe bizitza desordenatu hori? Noiz itzuliko zara gurera? –Iñakik barre algara egin zuen. –Zuk lan irregular eta arriskutsu hori uzten duzunean. –Baliteke uztea eta Udaltzaingoan lanpostu lasaia eta erregularra lortzea. –Manu... Zorionak! Baina..., tonuagatik badakit zerbait txarra gertatzen ari dela. –Asmatu duzu. Oraingo lana uzteko arrisku bizian jarri behar dut neure burua. –Inork ez daki zein arriskutsua den ezta? –Gehienek ez, baina Jabier Lopezek eta Jakerrek badakite zein den plana. –Manu, hoberena desio dizut. Baina..., kontuz ibili! Manu lasaiago ibili zen handik aur rera. Behintzat lasaitu ederra hartu zuen lagunarekin mintzatu ondoren. Zein aldakor sentitu zen! Ordu bat lehenago erruki sentitzen zuen bere buruarekiko eta momentu hartan liberatuta eta edozertarako prest zegoen. Berak ahal zuena eginen zuen, gertatuko zena gertatuko zela. Handik ordu parera atera zen. Toki Alain lagunekin elkartuko zen eta ondoren Miren, June eta Mikelekin gurasoenera joanen ziren bazkaltzera. Tabernan Gabriela eta Felix lanean ziren bitartean, Joxe eta Samuelekin elkartu zen. Pote ba t hartu zuten beste lagunen esperoan. Beranduago, Patxi eta Ane agertu ziren eta eguerdian Miren, Mikel eta Junerekin bateratsu, Fina eta Bego heldu zirenean raba anoa ederrak eta edariak eskatu zituzten. Felixek eta Gabrielak, laguntza aprobetxatuz haiek in bat egin zuten une batez. Talde alaia eta zaratatsua osatzen zuten. Andres, Mintxo eta Xabier ere batu zirenean, zirkua muntatu zuten Mintxok ikuskizuna eman zuenean. Hitzaldi batean izanen balitz bezala edalontzian koilaratxo batekin joz arreta eskatu zuen. Gaztelania ederrean hasi zen: –Jaun andreok gaur egun handia da. Herri batzuk zonalde mistoan sartuko dira. Herri defendatzaileak, gainera, ez du onartu mistotik zonalde ez euskaldunera sartzea, eskubide galtze bat izanen bailitzateke. Ospatu behar dugu... –Andresek isiltzeko keinua egin zion, baina kasurik egiten ez ziola ikusita eserarazi zuen barkamena eskatzen zuen bitartean. –Barkatu, pixka bat edan du eta iruditzen zaio mundu guztiak jakin behar duela euskara zabaltzearen alde dagoela. –Patxik lasaitasuna berreskuratuko zutela ikusita, aprobetxatu zuen gauzak bere lekuan utziz. –Mintxo, noiztik zaude euskararen alde? Guk euskaraz egiten dugunean, zu urrunean izanda ere, erraten diguzu gaztelaniaz mintzatzeko. Ea hemendik aurrera errespeta tzen gaituzun pixka batean. Ez zioten Mintxori erantzuten utzi. Felixek edalontzia altxatuz denon osasunaren aldeko topa egin zuen. Handik gutxira denak mugitzen hasi ziren nor bere etxera bazkaltzera, ohitura zuten bezala. Amonak, June eta Mikeli eskatu zien mahaia eta entsalada atontzeko. Bitartean, Manuk gurasoekin eta Mirenekin une aproposa izan zuen lasai mintzatzeko. Orduantxe Manuk aipatu zien Udaltzaingoak proposatu behar omen ziona. Gurasoak poztu ziren, baina jakin bazekiten une hartan Manuk momentu txarra bizi zuela eta lasai ibiltzeko eskatu zioten. Bazkaria gustura eta umore onez egin zuten. Primeran bazkaldu zuten ar roz marinerara goxoa eta solastu ziren beren gogozko planei buruz. Udako planak egiten hasi ziren seme alabak. Aitona amonak geratuko ziren, baina abuztuaren hasieran Mikelek Samuelekin egin behar zuen kanpaldi bat eta Junek, Ane, Bego eta Patxirekin bi as te pasatu nahi zituen abuztuan kostaldeko herri batean. Dena den, laurek egun batzuk pasatuko zituzten, Sanferminetako lehenengo egunak bertan izan eta gero, kostaldeko apartamentu edo etxe batean. Lagun kuadrillako familiakoekin eginen zuten ziurrenez, be ste urteetan bezala. Bazkalondo ederraren ondoren aitona amonari agur erran zieten atseden txikia egin zezaten. Nor bere etxera mugitu ziren lo kuluxka egitera. Manuk ametsa utzi zuen seme alabak eta Miren beste pisura eta bera berera joan zirenean. Arratsaldean lagunekin elkartu zen ohiko itzulia egiteko. Lau lagunek ordu bat eman zuten oinezko ibilera bizian eta itzulitakoan merienda eta garagardo bana hartu zuten. Goiz etxeratu ziren aste egunetarako prestatzeko. Etxera heldutakoan, Man uk dei bat jaso zuen. Amaia zen. Aspaldian ez ziren elkarrekin egon. Azken aldian, lanagatik edo, ez ziren elkartu. Gainera Manuk une hartan ez zuen gogorik maitakeriatan ibiltzeko, ezta hitz egiteko ere. Egiati jokatu zuen gizonak. –Kaixo Amaia, ez zintu dan espero telefonoz bada ere. Sentitzen dut zuri kasurik ez egiteagatik, baina oso obsesionatuta egon naiz kasu batekin eta izaten dudan bizimodu honekin... –Lasai Manu, ez desenkusatu. Nik ere oso bolada txarra pasa dut eta ez zaitut bilatu. Aspaldian urrutiratu gara eta garbi dut gurea bukatu dela. Maite zaitut lagun bezala eta espero dut harreman ona izatea. Hala ere..., beste gizon bat ezagutu dut eta uste dut aurrera egingo dugula. –Nola erran duzu? –Entzun duzuna. Gure harremanak ez zuen eto rkizunik eta kasualitatez gizon atsegin bat ezagutu dut, kasu handia egiten didana. Benetan gustatzen zait eta uste dut zoriontsu izan ahal garela. Bi egunetan baino ez gara elkarrekin bakarka ibili, baina uste dut onbidean garela. –Barkatu. Ez nuen esp ero... Bai, arrazoi duzu. Gureak ez zuen etorkizunik. Sentitzen dut minik egin badizut. Nire erruz egon gara aurrera egin gabe. Edonola ere, maite zaitut, badakizu eta... pozten naiz zoriontsu bizi bazara. Denbora luzez egon ziren solasean. Betiko despedi da ez bazen ere, biek bazekiten beren maitasun istorioa bukatu zela. Bakoitzak bere bizitzako momentuaz hitz egin zion besteari. Amaiaren lan bizitza bideratuta zegoen eta familia bat osatzea zen bere helburua. Hogeita hamasei urte zituen eta ilusioz begir atzen zion etorkizunari. Manuk, berriz edo alderantziz, bere bizitza berregin nahi zuen atzera bueltan lan arruntagoarekin eta familiarekin itzuliz. Handik gutxira Manu ohera joan zen. Liburu bat eskuetan, loak hartu zuen. Maiatzaren 22a, astelehena Gosaldu bitartean, Manuk entzun egin zituen irratian PSOEko idazkaritzarako hauteskundeen emaitzen berriak. Pedro Sanchezek garaitu zituen hauteskundeak, boto guzien % 50 baino gehiago lortuz. Susana Diezek botoen % 40 lortu zuen eta Patxi L opezek % 10 bat. Egun beroa izanen zuten. Arin mugitu zen lanera joateko. Autoa miatu eta lagunaren garajean autoa utzita bulegoan sartu zen. Bederatzietarako ordenagailua piztu zuen. Azken kasuaren txostena irekitzen hasi zen. Jaker ez zen orduko agertu eta Juan Mari Fontanek eskatutako ikerketa egitera joan behar zuen. Atera baino lehen Interneten Irurtzungo kalearen kokapena egiaztatu zuen. Berriro autoa miatuta, hara abiatu zen. Irurtzunera helduta, Fontanek errandako tokian, pisuari zegokion argirak o kontagailua falta zela konturatu zen. Han zerbait arraroa gertatu zen. Pisuaren atean ez zuen zaratarik sumatu eta sarraila irekitzen minutu eskasa eman zuen. Barnean, susmatu zuena gertatzen ari zen. Berotasuna, airea eta argitasun artifiziala, neurriga be erabiltzen ari ziren han. Geletan marihuana landare handiak ikusi zituen. Paretak zulatuta zeuden aireztatzeko hodiak eta kableak pasatzeko. Hura Cannabis mintegi bat zen. Bat batean hiru gizon sartu ziren. Itxura kezkagarria zuten, eskuetan pistolak er amateaz gainera. –Barkatu mutilak, Manu Elkano ikertzaile pribatua naiz eta pisuko nagusiak agindu dit hemen zer gertatzen den ikertzeko. Ikusten dut zer pasatu den. Nik nire txostena eginen dut eta kito –ez zioten jarraitzen utzi. Gizon txiki eta mehar batek, besteak baino zaharragoa eta agintzen zuenak argitu zion egoera. –Et, et, et... Gauzak ez dira hain errazak. Behar ez den kontuetan sartu zara. –Azentu karibearra edo nabari zitzaion. Manu izan zen bestearen jarioa eten zuena. –Ez dut ul ertzen. Barkatu, pisuko nagusiaren agindua bete behar nuen. Nik utziko zaituztet zuen kontuekin, baina sentitzen dut landaketa honen berri eman behar dudalako. Hau guztia jasotzea eta desagertzea aholkatzen dizuet. –Isil hadi, ergel hori! –erran zuen me harrak azentua nabarmenduz –. Hemen nik esaten diat zer egin. Manu, hireak egin dik! –Beste bi morroiek besoetatik heldu zioten eta... hura izan zen gogoratu zuen azkena, konortea galdu zuelako. Astelehen goiz erdian, Manu desagertuta zegoenez, berehala e rne ibili ziren lankideak. Jaker ordutik aritu zen telefonoz deika. Eguerdirako Jabier Lopez Astiz komisarioarekin hitz egin zuen eta bazkaltzeko orduan agertu ez zenean ospitaleetan galdetu ondoren, ondorioztatu egin zuten desagertuta edo bahituta zegoela . Auzoan lagun eta familiakoei erran zieten Manuk lan berezia zuela eta egun pare batean ez zela agertuko. Mezu eta abisu hura egitea aurreikusita zuten, kasua izanez gero Manuk agindu zien bezala. Manuk aspaldian pentsatuta zuen nola jokatu, bere familiar ekin, berari zerbait gertatuz gero. Ez zuen nahi familiakoak eta lagunak larri eta sufritzen ibiltzea: zaurituta izanez gero, informazioan garrantzia gutxitu eta luzapenak ematea eskatu zien Jabierri eta Jakerri. Beranduago, egoera larriaren aurrean, Jaker rek Lorentxori eta Gorkari deitu zien. Gertatzen ari zenaren jakitun, banatu ziren “betiko” lekuetatik badaezpada begiratzera. Jabierrek ere, Ramon Zudairerekin ekintza azkarretarako taldeak ekiteko prest izanen zituen. Orduak pasatu ziren berriri k izan gabe. Arratsalde erdian, orduan bat batean, Jakerrek gogoratu zuen Manuk goizean Irurtzunera joateko asmoa zuela. Gorkak, Lorentxok eta hirurek, Irurtzunerako bidaia egin zuten azkenean. Manuren telefonoak utzitako GPS seinalearen arrastoaren bidez lortu zuten Manuren azken urratsak Irurtzuneraino jarraitzea. Ikertu beharreko pisura heldu ziren. Pisua deseginda zegoen. Horma zulatuak eta cannabis mintegia izandakoaren arrastoak topatu zituzten. Hostoak lurrean. Ez zegoen zalantzarik. Batzuek argia l apurtuz marihuana mintegi bat antolatu zuten pisu hartan eta deuseztu berria zuten. Manuk harrapatuko zituen azioan edota dena jasota, ihes egingo zuten. Hala ere, inon ez zen nagusi eta lagunaren arrastorik. Hiru gazteek, inguruko bizilagunei galdetuta e re, ez zuten informazio baliagarririk lortu. Ondoko batzuek aipatu zuten bizilagun berriak ikusi zituztela paketeak kamioi batean sartzen. Ikertzaileak esku hutsik itzuli ziren Iruñera. Edonola ere, arrasto posible guztiak ikertu behar zituzten. Pisuko na gusiak kontatu zien alokatutako bizilagunarekin zerbait arraroa sumatu zuela eta Manu kontratatu zuela. Ordenagailuan Manuk berak adierazita, kasuaren artxiboa eta kontratua aurkitu zituzten. Jakerrek, ahaztu bazitzaion ere, gogoratu egin zuen Manuk gainet ik komentatu ziola kasua eta astelehenean pisuan zer gertatzen ari zen begiratu behar zutela. Irurtzungo pisuko marihuana mintegiko gaizkileek laguna bahituta ote zuten ez zekiten. Ez zuten uste gaizkile arrunt haiek besterik gabe Manu desagerrarazi zuteni k. Han zerbait larriagoa gertatzen ari zen. Berandu zenez, zerbait afaldu zuten taberna batean. Lorentxo eta Gorka joan zirenean, Jaker bulegora itzuli zen zer egin ez zekiela. Honek azken asteetako gertaerak errepasatu zituen. Dena hasi zen larriki zaur ituta eta eraildako prostitutekin. Erakunde batzuen eta hackerron lanari esker geldiarazten ari ziren gaizkileen jarduera. Euskal Herrian eta inguruan ez zen emakume prostituten tratu txar larri, tortura edo snuff eta erailketa gehiagorik gertatu azken egu netan. Dena den, beste leku batzuetan orduan ere antzeko delitu larriak gertatzen ari ziren, Europako mendebaldeko hirietan eta baita Bartzelona eta Madrilen. Bestetik, Interneteko Web Sakoneko orrietan lotura batzuen bidez aurreko sareekin nolabaiteko erl azioan, arte iruzurraren kasuak zituzten. Edonola ere, azken egunean Jakerrek amu bat jarri zuen Internet Sakonean: milioi asko balio zuten Txominen hiruzpalau iruzur lan jarri zituen enkantean. Dena lotuta ote zegoen pentsatu zuen gazteak. Manuren bahiket ak ere lotura zuen guzti horrekin? Nolanahi ere, edozeren gainetik gaztearen kezka Manuren egoera zen. Berandu zen, baina Jaker, Jabier Lopezekin mintzatu zen ikerketa haietaz eta Manuren bilaketaz. Jabierrek zalantzak azaldu zizkion gazteari. –Jaker, ez in dira Web horien helbideak topatu? –Ez. Internet Sakonean zaila da helbideak topatzea. Deep Web ean, ezkutukoan, TOR izeneko geruzazko segurtasun sistemak ezkutatzen du abiapuntuaren jatorria. Baina... Manuk kezkatzen nau. –Lasai. Ikusiko duzu ab isua bidaliko digula. Zuek eta guk prest egon behar dugu erreskatatzeko. Txarrena azken atentatuarekin poliziak erne egon behar duela –Jakerrek ez zuen ideiarik eta galdetu zion. –Atentatu bat? Noiz? –Duela ordu erdi bat gertatu da. Manchesterren i ntegristek hogei bat haur eta gaztetxo erail dituzte bonba baten bidez kontzertu batean. –Foruzaina eta ikertzailea isilik geratu ziren. Jabierrek agurtzen eta animo pittin bat ematen asmatu zuen. –Tira, Jaker. Bihar izanen dugu Manuren berri. Ikusiko duzu nola berreskuratzen dugun! Hara! Zoaz etxera atseden hartzera. Bihar arte. Alfak bi urte lehenago Nafarroako hauteskundeetan presidentea izateko hautagai bat erditik kendu nahi izan zuen. Ha utagai haren etsai politikoa zen eta azkenean hiltzeko saiakera agindu zuen. Hiltzeko saiakeran hautagaiaren etsai gehienak atxilotu zituzten, baina Alfak, oso argia eta aberatsa zenez, ihes egitea lortu zuen. Mendekua ere nahi zuen. Bere helburua ez lortz ea eta ezkutuan bizi behar izatearen errua poliziari eta batez ere Manuri botatzen zion. Anjel Flores Errazuk, aurreko kasuan Alfaren abokatu eta mandatari baino ez zena, ordea, kartzelan pasa zituen azkeneko ia bi urteak. Alfak, aurreko hilabeteetan itzul i zenean on Marioren eskutik Iruñea eta inguruko gaueko prostituzio eta droga aktibitateak kudeatu behar zituenean, lehengo lankideei deitu zien laguntzeko. Hala ere, Anjel Floresek baino ez zion jarraitu. Beste lankideak izandakoek, beldurrez edo, ez zute n parte hartu nahi. On Mariok ere lehenagotik ezagutzen zuen Manu eta akabatu nahi zuen. Droga zabaltzea eta emakumeen prostituzioaren kudeaketa Alfari utzi zion. Alfak gizon talde txiki batzuk zituen lan egiteko, baina berehala poliziak agertu ziren sad ikoentzako snuff negozioa desegiteko. Poliziez gainera Manu ere agertu zen. Horregatik kontratatu zuten Filomena Maturana ikertzaile pribatua, Manu jarraitzeko eta kontrolatzeko. Hala eta guztiz ere, Foruzainek, Ertzaintza, Polizia eta zibilen laguntzarek in lankidetzan lortu zuten emakumeen salmenta negozioa gelditzea. Gaizkileek ez zekiten ongi nola, baina poliziek eta beraien laguntza zeukaten hackerrek Internet Sakoneko Web ak kontrolatzea lortu zuten. Are gehiago, droga kontuetan zailtasunak zituzten e ta arte iruzurretan faltsutzailea harrapatu zuten. Denetan Manu eta bere laguntzaileak agertu ziren. Alfa haserre zegoen. Hiltzen saiatu ziren baina ordura arte ez zuten lortu. Alfak izan zuen ideia, Juan Mari Fontan, drogetan beraien sozio bat zena tranpa batean laguntzen jartzeko. Orduan on Mariok harrapatu zuen eta biharamunean elkartuko ziren denak sarkinari berea emateko. Alfa pozak zoratzen zegoen. Anjelekin zegoen hizketan. –Anjel. Itzalak deitu dit. Galdetu dit negozioak desmuntatu egin ditugun eta agindu digu bihar goizean bere txaletean agertzeko. Hemendik alde egin baino lehen Manuren akaberan parte hartzera gonbidatu gaitu. –Bai. Gogoz nago ni ere. Zoritxarrez berriro lortu dute gu geldiaraztea. Baina, ez al litzateke hobeki hemend ik alde egitea berandu izan baino lehen? –Zer diozu? Alde egin egingo dugu, baina lehen larrutik ordainaraziko diogu madarikatuari! Manu buruko minez esnatu zen erdizka. Uste zuen amets txar batean zegoela, ezin baitzen mugitu. Baina laster, eskuak a urretik brida batez lortuta zituela eta koltxoi soil baten gainean etzanda zegoela ikusi zuen. Leihatila altu batetik sartzen zen argi gutxia. Gela txiki hartan koltxoia justu justu sartzen zen luzeran. Ate metaliko batek ixten zuen pareta zati handi bat. Hura, trastetegi edo ziur aski soto bat izanen zen. Bere buruaz arduratu zenean konturatu zen jakarekin jantzita zegoela, baina zapatak eta motxila falta zitzaizkion. Irurtzungo pisua eta marihuana mintegia gogoratu zituen: metalezko hodiak, horma zulatuak , argia, airea eta berotasuna. Gaizkile haiek harrapatu zutenean kolpe bat emanen zioten, ziur aski. Hala ere, zerbaitek erraten zion han gehiago gertatzen ari zela. Ezin zuen asmatu zer zen eta burua erlaxatzen saiatu zen. Erlaxatzeko, atzerako kontaketa egin zuen “erdi lo” geratu arte. Ongi egin zuen, orduak pasa baitziren atea ireki zuten arte. Begiak ireki zituenean, pixontzi bat ikusi zuen atetik hurbil. Ondoan, azpil batean pizza bat eta ur pitxer bat topatu zituen. Morroia handikotea zen eta ozenki hitz egin zion. –Hor duzu jateko eta bestelakoak asetzeko behar duzuna. Laster etorriko da nagusia. –Manuk ordua galdetu zion, baina ez zuen erantzunik jaso. Gizona segituan joan zen atea itxiz. Manuk arratsaldea izanen zela kalkulatu zuen: h iru bat ordu konorterik gabe egonen zen eta beste hainbeste denbora erlaxatuta. Pixalarria nabaritu zuen eta egin zuen. Gero, gosetuta zegoenez pizza puska handi bat hartu zuen, nahiz eta hoztuta egon. Ura ere edan zuen. Nagusi haren esperoan prestatu zen. Handik ordu erdira lau gizon sartu ziren gela txikian: harrapatu zuten bi handikoteak eta txiki meharra, eta beste adineko gizon dotore bat, gela betez. Nagusiak bere buruaren aurkezpena egin zuen. –On Mario naiz, zuk bilatzen duzuna. Manu, ikertzaile ona zara, baina zure karrera eta bizitza laster bukatuko dira. –On Mario, ez dituzu azkeneko margolan faltsuak lortu, baina negozioa beste batean jarraitu ahalko duzu. Gainera, horietako batzuk saldu dituzue dirutza irabaziz. Utz nazazu Iruñe an edo inguruan eta ez duzu erailketa bat kontzientzian izanen. –Gizonak kar kar ozena egin zuen. –Ez, gizontxo. Ez dakizu oraindik nor naizen. Nire bidean topatu zara pare bat aldiz. Azkenean, oraingoan ere bi negozio zapuztu dizkidazu; eta beste nego zio batean, zure lagunek sudurra sartu dute –eten txikia egin zuen haserrearen haserreaz –. Sufritu eginen duzu hil arte. Ez diet zure familiakoei ezer egingo. Hala ere, bihar goizean jakingo dituzu banan banan egin dizkidazunak. Zure lagun edo etsai batzuk ere agertuko dira kontuak eskatzera... Joatekotan zegoela, usain txarraz kexatu zen on Mario. Pixontzia husteko eta xaboia, esku oihala, ur asko eta janari gehiago uzteko eskatu zion gizontxoari. Atera baino lehen, beste hitz batzuk luzatu zizkion Manu ri. –Orain lanpetuta nago. Nire eta lagunen ihesa prestatu behar dugu. Dena den, hamar ordu barru zure bizitzako saiorik gogorrena eta mingarriena jasan egingo duzu. Presta zaitez madarikatua! Ez zara honetaz libratuko –gizontxo txikiari begira jarraitu z uen–. Presta ezazue egongela handia Manuren despedidarako eta ken iezaiozu brida hori, ez baitu ihes egingo. Gauean afaldu aurretik, Jaker, Gorka eta Lorentxo elkartu ziren Manuren desagerketaz hitz egiteko. Hastekotan zirela, Mirenek deitu zion Jakerri . –Jaker, Manuren berririk izan al duzue? –Ez. Ikerketaren ondorioz agian bihar arte ez digu deituko. –Tira Samuel Jaka... –Horrela deitzen zionean honek bazekien Mirenek zerbait serioa erran behar ziola –. Ez disimulatu. Zer gertatu zaio Manuri? Des agertu al da? Bahitu egin dute, ezta? Berak ez gaitu uzten egoera zailen berririk eman gabe. –Mirenek errandako horrek ez zion gazteari aukerarik utzi. Jakin bazekien egia kontatu behar ziola. –Bai, desagertu egin da eta ziurrenez bahitu egin dute. Goi zetik ez dugu arrastorik eta uste dugu egoera txarrean dela. Jabier Lopezek eta guztiok larrialdi egoeran jarri ditugu gure ezagunak eta baliabide guztiak. Baina, ez kezkatu, Manuk ere zerbait espero zuen eta erran zigun ez aztoratzeko eta prest izateko. H emen gauden Lorentxo, Gorka eta hirurok elkartu gara horretaz hitz egiteko. –Nik ere uste dut Manuk zerbait espero zuela. Amuan jarri da burugogor hori! Nolanahi ere, uste dut arrisku larrian dagoela. Ez dut endredorik sortu nahi, baina edozertarako nag o prest. Laguntza behar baduzue dei iezadazue. –Beno... Ez dakit. Ez dugu konplikatu behar, baina lasai deituko dizugu. –Orduan, bihar arte. Berririk ez badut goiz erdian deituko dizut edota bestela Jabierri deituko diot. Manuk gau luzea izatea espero zuen. Beldur zen, baina goizerako prest eta erne egon behar zuen. Ariketa fisiko batzuk egin zituen, utzitako janaria eta ur erdia ahoratu zituen eta prestatu zen lotan edo erlaxatuta zortzi ordu pasatzeko. Ez zen ordu erdia pasatu, lo sakone an geratu zenerako. Behin baino ez zen esnatu eta berriro loak hartzea lortu zuen. Goizaldean esnatu zenean, deskantsatuta eta urduri sentitu zen, baina ez izututa. Garbiketa arina egin zuen, ur gutxi erabiliz. Janari hondarrak eta geratzen zen edaria ha rtu zituen. Luzamendu bereziak eginda, erlaxatu eta erne egoeran jarri zen, loto jarreran. Handik gutxira, batzuen solasak eta mugimenduak nabaritu zituen. Altxatu eta prestatu zen. Atetik bi gorilak eta gizon mehea sartu ziren. Egongelara eraman zuten bul tzaka, beste brida bat jarrita. Zerbitzari batzuek plateretan zizka mizkak, edalontziak eta edariak utzi zituzten gela erdian zegoen mahai baxu zabalean. Egongelak hirurogei metro baino gehiago zuen. Bi sofa handi, luze eta zabalek betetzen zuten saloi min imalistaren alde bat. Beste bi sofa txikiagoek bi aldeetan zeuden eta sarreran apalak eta telebista erraldoia. Kristalezko ate leihoak estore zuriek estaltzen zituzten neurri handi batean. Urrutian Iruñeko alde zaharra eta Eraikin Singularra nabari ziren. Hura Iruñetik iparralderako txalet bat izanen zen. Bi gorilek aulki arrunt batean eserarazi zuten detektibea. Minutu bat pasa baino lehenago, on Mario eta jende gehiago sartzen ari ziren: Alfa eta... abokatu hura... Flores zen. Atzean Filo sumatu zuen ezku tatzen ari zenean. On Mariok hitz egin zuen. –Lagun hauek gonbidatu ditut festara. Berehala, galdera batzuk erantzuten badizkidazu, ez diet zurekin jolasten utziko eta gehiegi sufritu gabe hilko zara; bestela, egunik eta hilzoririk luzeena eta mi nena izango dituzu. Zuk erabaki. Zer dakizu nire negozioaz? Bota dena derrepentean! –Manu prestatu zen okerrena jasateko eta estutu zituen eskuineko haginak mina eta krak bat sentitu arte. Zerbait erran behar zuen eta hasi zen desenkusatzen. –Sentitzen dut mina edo sortu badizuet. Nire lana zen eta zerbait egin behar nuen –errandako hura Alfa eta Floresentzako aitzakia zen. On Mariori zerbait gehiago erran behar zion. –Zutaz dakidan bakarra margo iruzurrekin dirutza irabazi duzuelakoa da. Zu orain e zagutu zaitut, baina Txominen margo faltsuez duela aste batzuk jakin genuen eta zapuztu dizugu negozioa. Txominek eta gizon zaharrak dena kontatuko dute. Hobe duzue lehenbailehen ihes egitea... –Alfak moztu zion. –Manu, hireak egin dik! Ikusi gaituzu e ta ez haiz hain erraz libratuko. Guri egin zeniguna eta neskatan eta droga kontuetan sudurra sartu izana ordaindu behar dizkiguzu. Bai, ez egin tontoarena! –Ez dakit zertaz ari zaren. Neska eta droga kontu horietaz ez dakit ezer eta... – Alfak kolpe gog or bat eman zion zigor batekin. Zerbaitek bizkarraren larruazala urratu ziola sentitu zuen Manuk. Manuk pentsatu zuen gogorki jokatuz gero, bera denbora gutxian larrutuko zutela. Egoera ez okertzeko galdezka hasi zen. –Neskak? Diskoteketako nesken era ilketan parte hartu eta snuff a egiten ibili al zarete? Nesken salerosketa eta tratu txarrak ematekoa zuen negozioa al zen? Ez nekien. Zer egiten ahal dut zuei laguntza emateko? –Gorriak pasatzen ahal dituzu –izan zen Alfaren erantzuna. Dena den, Mario tartekatu zen. –Ea, nesken auzian estutu gintuzten Bilbotik Ebro arro osoa eta Zaragozaraino. Frantziako hego mendebaldean ere mugitu ziren jendarmeak, baina gure komunikazioak zailtzea, Interneteko Web Sakonean gure orriak jakeatu zenituztenean. .. Nola egin zenuten? –Ikertzaileak pentsatu zuen hitz egin behar zuela. Luzapena behar zuen. Egia errateak minutu gehiago emanen zion. –Hacker talde batek lagundu die poliziei. –On Mario gehiago haserretu zen. –Nola ez! Eta zure lagun Jakerrek ez d u zerikusirik eraso horretan, ezta? –Arrazoi duzu. Berak parte hartu du, baina horretarako kontratatu gintuzten diskoetako jabeek. –Berdin dit Amabirjinak kontratatu bazintuzten. Gure martirioa izan zarete. Droga kontuetan ere oztopo izan zarete... eta ez da lehenengo aldia. Duela lau urte tartekatu zinen eraikuntza eta herri lanetan aberastutakoak , baita orain dela bi urte Alfaren hautagai etsaiaren aferan ere. –Alfa ezagutu dut. Baina, zu al zinen eraikuntzako aberatsen erailtze haien atzean ibili zena? –Zer? Estortsio sarearen burura beste bat zela uste zenuen? Inoiz ez zenuten susmatu ni izan nintzela denaren erantzulea e ta antolatu zuena? –Susmatu? Ez. Beste batek agintzen zien Antoniori eta besteei. –Gizonak barre algara egin zuen. Ahal izan zuenean zerbait erran zien. –Eta nik agintzen nion agintari horri. –Ez zuen gehiago azaldu. Isiltasuna gordetzeko eskatu zie n guztiei zer egin pentsatzen zuen bitartean. On Mariok besoetatik heltzeko eskatu zien gorilei. Itzala, Alfa eta Flores hurbildu ziren. Foruzainen kuartelean goizeko bederatzi eta erdiak aldera jaso zuten Manuren GPSaren seinalea. Ez zegoen urruti, A rtika urbanizazioan baizik. Hala ere, badaezpada ere, inor eskapa ez zedin talde handia antolatu zuten txalet handi hura eta ondoko kaleak inguratzeko. Abiatzeko hamabost minutu pasa ziren, beste zortzi baino ez hara heltzeko. Ingurua segurtatuta, Jabier L opez komisarioak Jakerren ondotik megafonia erabili zuen Foruzaingoaren izenean Manuren askapena eskatzeko. Berriro egin zuen Manu askatzeko deia, minutu bat emanez. Eskuak altxatuta eta armarik gabe ateratzeko eskatu zien. Bi minutuan ez zuten seinalerik eman eta berriro eskaera eginda, gizon batek oihuka erantzun zien: –Hemen ez da Manu izenekorik! Oker zaudete. Zer da hau? Komisarioaren ondoan Jakerrek konprobatu zuen GPSaren seinalea desagertzen ari zela, minutu bat lehenago garbi agertzen ari zenean. Gazteak adierazi zion Jabierri lur azpitik ibiliko zela edo, seinalea ez agertzeko. Jabierrek eskatu zien foruzain batzuei txaleta eta ingurua arretaz zaintzeko. Eskerrak foruzainak hogei baino gehiago zirela. Jabierrek berriro eskatu zien txal etekoei eskuak erakutsiz arin ateratzeko. Ez erantzutean, talde berezia bidali zuten gasak erabiliz etxean leku desberdinetatik sartzeko. Barrenean bi emakume eta bi gizon zerbitzari topatu zituzten. Hegoamerikarrak ziren guztiak. Hauek beldurrez eta esk uak altxatuta, tirorik ez egiteko oihukatzen zuten. Sortutako nahasmendua lasaitu eta gasak desagertu zirenean Jabier eta Jaker talde baten buru zerbitzari haiei galdetzen hasi ziren. Komisarioak, Manu, nagusia eta gaizkileak non ziren galdetu zienean, ez zekitela erantzun zuten. Emakume gazte batek, zerbitzariak, pista bat eman zien: –El Don, bere gizonak eta kanpotarrak gela sekretuan sartu dira. Sotoan daude. Jarraitu niri, polizia jaunak. Jarraitu zutenean ate blindatu bat topatu zuten. Komisario ak lehergailuak eskatu zituen. Agertu eta bost minutura tunel batean sartu ziren. Berrehun bat metro ibilita, sototik beste etxe batean sartu ziren eta garajetik kanpoko ateak irekita topatu zituzten. Handik gertu foruzain bati galdetu zioten zer ikusi zuen. –Inguraketatik kanpo zeuden eta ez zen susmagarria garaje horretatik auto bat poliki ateratzea. Hummer kromatu eta dirdiratsu bat zen eta inguru bidera atera dira duela minutu bat Berriozar aldera, ikusi dunanez. Bestalde, Jakerrek GPSaren seinalea errekuperatu zuen eta baieztatu ahal izan zuen foruzainaren informazioa. Ez zuten nolanahi ere abantaila hura galduko. Jabierrek, han goian beraien zerbitzura zegoen helikopteroari abisua pasa zion. Bi minutu pasata, helikopterotik, Iruñera Sanduz elaiko sarreratik sartzeko bidea hartu zutela kontatu zieten. Jakerrek ere hala adierazita bi autoetan jarraitzera abiatu ziren. Sanduzelaiko semaforoetan gelditu ziren gaizkileak. Ondorenean, hummerrak hartu zuen bidea egin zuten. Donibanetik inguru bidea jarraituz handik hamar minutura autopistan ziren Tuterarantz. Poliziek bai helikopteroz bai autoetan urrutitik jarraitu zuten beste auto ikusgarria. Ordu eta erdi batez jarraituta, Zaragozako inguruetan txalet batean sartu ziren gaizkileak, GPSak adierazt en zuen bezala. Manu zeramaten beraiekin. Jabier Lopez komisarioak Zaragozako poliziari abisua pasa eta komunikazioak eginda, berriro etxe bat inguratu behar izan zuten. Handik ordu erdira megafoniaz Manu askatzeko eta errenditzeko eskatu zieten beraiei. Norbaitek baldintza batzuk oihukatu zituen: –Utzi hemendik ateratzen eta Manuri ez zaio ezer gertatuko –Jabierrek erantzun zien negoziazioa hasiz. –Utzi ikertzailea libre eta negoziatu eginen dugu. –Ondoko parkean helikopteroa uzten badiguzue, giz ona askatuko dugu. –Ez. Talde berezi batek erasotuko zaituzte bost minutuan. Askatzen ez baduzue erailketa egiteko asmoaz ez zarete libratuko. Erantzunik eman gabe, denbora pasa zenean eraso taldeak, gasezko granadak bota eta sartu ziren barrenera eta haien atzetik minutura ikertzailearen lagunak. Gaizkileak atxilotzen ari ziren eta zorionez Manu bizirik aurkitu zuten. Zauriak zituen eta konorterik gabe zegoen. Hala ere, ez zirudien ezer larririk izango zuenik. Bi gorila, gizon txiki bat eta mafioso d otore baten itxura zuen gizona atxilotu zituzten. Anbulantzia agertu zenean Manu artatu zutenez berri onak eman zizkieten. Drogek eraginda zegoen lokartuta. Handik hogei minutura Iruñeko bidean esnatu zen Manu. Haren ondoan Jakerrek eta Jabierrek nola zego en galdetu zioten. Honek berehala mintzatu zen. –Jabier, Jaker, lortu al dugu? –Jabierrek erantzun zion. –Bai, orain egon lasai. –Edonola ere, Manuk hitz egin behar zuen. Bere egoera tamalgarrian lagunei begiratuz irri egin eta hitz egin zuen. –Ez. Zuek uste duzuena baino gehiago gertatu da hemen. Xehetasunak kontatuko dizkizuet. Zuk Jabier lankide berri bat lortu duzu; Zuk, Jaker, zeure nagusi izatea lortuko duzu, edo ia, Lala kontuan hartuta eta neu... libre, aske izanen naiz!! 15. Amaieraren ondoko oharrak Egun batzuk pasa ziren Manuren bahiketa eta erreskatea gertatu zirenetik. Manu ez zen lanera joan. Atseden hartu zuen deskantsatzeko eta pasa zuena emozionalki gainditzeko. Nolanahi ere, ez zen geratu ezer egin gabe, denbora pasa hutsean. Jabierri eskatu zion koordinazio taldearen eraketaz informazioa eskatzeko. Aldi berean udaltzain buruekin hitz egin zuen zuzenean lan hartan hasi behar bazuen baldintza onetan egiteko. Orokorrean aurretik emandako baldintzetan eskainiko zioten la na. Edozein modutan zerbitzura itzultzea eskatu zuen. Irailean itzuliko zen eta hilabete bat emango zieten zerbitzua martxan jarri arte. Bitartean, Lala eta Jakerrekin hitz egin eta ikertzaile agentzia haien izenean jarriko zuen. Bulegoa, altzariak eta apa ratuak bereak zirenez, Manu “kaseroa” baino ez zen izanen. Kontratu bat eginen zuten handik bi urtera, bulegoa erosteko aukera barne izanen zuena. Bestalde, bizitza berriak bazeukan alderdi pertsonal bat. Lanean bezala familiarekin hilabete batzuetako epea eman zioten elkarri berriro hasteko. Miren eta biak luze eta zabal mintzatu ziren. Manu ez zen besterik gabe betiko familia etxera eta ohera itzuliko bost urte pasatu izan ez balira bezala, Manugatik izan balitz hala eginen zuen arren. Mire nek oso garbi utzi zion senarra izandakoari. –Manu, oraingoz ez duzu zure pisua utziko. Lehenago probatu behar duzu gurekin bizitzeko gai zarela. Egun batean hala erabakiz gero gure etxera etorriko zara, bitartean proban zaude. –Manuk ez zuen osotara uler tu. Gaizki interpretatu zuen? –Zer duzu, Miren? Ez nauzu maite? Ez al duzu ni itzultzea nahi? – Mirenek lehenengoz egin zuen barre. –Maite? Guk elkar maite dugu. Beste kontu bat izan da zuk zenuen bizitzagatik banatzea. Zer uste duzu Amaiarekiko ha rremana seriotzat hartu dudala? Nik izan dudan harreman bakan batek gurea ezabatu duela? –Ez dut halakorik erran. Uste nuen zu jeloskor zinela. –Mirenek jarioa moztu eta argitu zion. –Aspaldian hitz egin nuen Amaiarekin. Bera jakitun zen zuen harrem anak ez zuela etorkizunik izanen. Luze eta lasai mintzatu ginen. Badakit inoiz ez duzuela bestelako planik egin, zuk nahi ez zenuelako. Berak erranda ni maite nauzulako. Ez dut gehiago hitz egin nahi. Ni prest nago berriro elkarrekin egoteko eta familia ba t izateko, baina poliki joan behar dugu. –Bai... Arrazoi duzu. 16. Argitu beharrekoa: on Mariok eta gizon txikiak errandakoa On Mario zazpi urte lehenago promotorea zen. Krisiagatik dirurik gabe geratu zirenean, herri lanetan eta promozio ha ndietan aberastutakoei estortsioa egiten hasi ziren. Ordura arte ez zuen inor hil, baina dena konplikatzen hasi zenean, zerbait lortu nahi bazuen gogor jokatu behar zuela pentsatu zuen. On Mario, lekukoak zirenak hiltzen hasi zen, baita bere kideak izandak oak ere. Azkenean, ihes egin zuen, bere arrastoa erabat ezabatuz. Ameriketara joan eta bost urtera, Alfa ezagututakoan, itzultzeko planak egiten eta mendekua prestatzen hasi zen. On Mario arte iruzurra zuzenean eraman zuen hasieratik. Mafiekin harremanetan , negozioa handitzekotan, prostituzio, trata eta droga sareak Europa mendebaldean zabaltzeko plangintza egin eta gauzatu zuen. Aurreko hilabeteetan itzuli zenean, on Mariok, Itzala edo Etsaia ezizenak hartu zituen, bere identitatea gorde nahian eta oso gog orra izateagatik. Arte iruzurren tratuan ibilitako gizon zaharrak, alfredo Pomar, kontatu eta baieztatu zien foruzainei on Mariok arte faltsutze negozioa zuzenean eraman zuela. Horretaz gainera, gauza bakar batez arduratu zen: Manu Elkanoren segimendu eta kontrolaz. Beste negozioak, garrantzitsuak izanda ere, Alfak zuzendu zituen Anjel Flores laguntzarekin eta Itzalak sareak zabaltzeko utzi zizkion gizon taldeekin. Beraz Alfa deitzen zuten hark kudeatu zituen emakumeen salerosketa, droga eta snuff negozioak. Sareak antolatu eta aprobetxatu zituen negozio guztiak eramateko. Dena den, “Itzala” bezala ezagutzen zen on Mariok eta Alfak interes berezia zuten ikertzailearengan. Beren negozioetan poliziaz gainera, Ertzaintza, Foruzaingoa eta ikertzai leak beren jarduna geldiarazten hasi zirenean, Alfak eta Itzalak Manu behingoz harrapatzeko eta akabatzeko planak jarri zituzten martxan. Floresek ere interesa zuen horretan, baina Filo, erabili bazuten ere, ez zegoen hain ziur. Filok berehala erran zien f oruzainei Alfa eta Flores Sanduzelain autotik jaitsi zirela eta Arrieta kalean pisu batean bizi zirela. Biak harrapatu zituzten maletak egiten ari zirenean. On Mario, Alfa eta Flores auzipetuko zituzten, beren menpeko gaizkile guztiak bezala. Filo ere ez z en besterik gabe libratuko. Beste gauza bat jakin zuten: Rafael Gomez Sanzol, on Marioren negozioekin erlazionatuta zegoen, drogen garraioarekin. Mafiosoak garraio enpresa hura kontrolatzen zuen droga mugitzeko. Rafaelek pertsonalki egiten zituen droga gar raioak. On Marioren gizonek bahitu zuten haien arteko kontu garbiketa batengatik. Rafaelek saldu omen zuen bere aldetik droga partida bat eta bahiketa erabili egin zuten galdutakoaren balioa berreskuratzeko.

2023-12-01

MEZA-NAGUSIA

UXUE ALBERDI AMORANTE Meza nagusia ELIZAKO MUSIKA (Zutik) In nomine Patria et Lili et espirituz anti. Amen. Introibo ad altare Dei. (Eseri ) Paper jaleak, bibliofiloak, liburutegi saguak, letra joak, literatoak, letratuak . Dominus vobiscum. Et cum spiritu tuo. Fikzioaren eskisitoak, ipuinzale estriktoak, jende kultua, pupitreroa, buru jantzia . Herkide lixtoak , eskolatua k, leitua k. Dominus vobiscum. Et cum spiritu tuo. Irakurle libreak, irakurle noizbehinkakoak, irakurle ekinak, irakurle bahituak, BDSM irakurleak (alegia, bondage a, diziplina, dominazioa, sumisioa, sadismoa eta masokismoa maite dituzuen bekatariak) , irakurle konprometituak . Dominus vobiscum. Et cum spiritu tuo. Irakurri aurretik liburuak zuzentzen dituzuen euskaltzain urgazle , euskaltzain erdi, euskaltzain hiru laurden eta euskaltzain osoak, errata bilatzaileak, urre txikitan bezala aritzen zaretenak akats ik den mendrenaren xerka, sintaxiaren eusko gudariak . Dominus vobiscum. Et cum spiritu tuo. Autofikzio, autofrikzio, autoimitazio , autoretza eta auto ritate zaleak . Dominus vobiscum. Et cum spiritu tuo. Bestseller irensleak, irakurle bulimikoak, suspense adiktoak, idazle enpotratzaileen biktimak . Dominus vobiscum. Et cum spiritu tuo. Irakurle maiseatzaileak, irakurle psikoanalistak eta irakurle moralistak, irakurle puritanoak . Haur besoetakoaren difamatzaileak eta babesleak, badaitekeenaren eta ez daitekeenaren zaindariak, gure eskandalutxoen zaletxoak. Usainetik bakarrik 15 editorial diferente bereizteko gai zareten basurde trufa bilatzaileak. Liburu bat ireki eta mokoa bertan hondoratzeko bizioa duzuenak –orrialdeak masailak laztantzen –, muturra maitalearen ipurmasailen artean sartzen duzuenean nola. Usain bat espero duzue gutxi gorabehera, baina beti dago bariazio txikiren bat. Dominus vobiscum. Et cum spiritu tuo. Euskal literaturan Lagun izoztuatik Miñan arte eta handik aurrera ezer publikatu ez dela konbentzituta zaudeten aberkide jatorrak, 110. Streeteko geltokian jaitsi zineten ak, SPrako tranbia hartu zenutenak, overbooking a zelaeta Bilbao tik New Yorkerako hegaldia galdu zenutenak , Turista Klasean zoaztenak, Bihurguneko nasan zain zaudetenak, Deklaratzekorik ez duzuenak. Dominus vobiscum. Et cum spiritu tuo. Aritz Branton pertsonaia literario bat dela uste duzuenak, Harkaitz Cano neoprenoa jantzita ikusi duzuela zin dagizuenak , Katixa Agirreren ukelelearekin epatatuta zaudetenak . Aurten bai, aurten Ulises irakurriko duzuenak, lagunek idatzitako liburuak haien bizkar kritikatzen dituzuen traidoreak, irakurle mizkinak , liburuak erosi bai baina irakurtzen ez dituzuenak . Amek ez dute, Amez, Ama Eme Ume eta Amatu elkarren segidan irakurri eta bularretatik esnea darizuenak, Lisipeko azalak bezain idortuta zaudetenak. Dominus vobiscum. Et cum spiritu tuo. Zuen mutil lagunek irakurtzen ez dutelako kezkatuta zaudeten neska gazte heteroak, guraso egin zinetenetik irakurtzeko astirik ez duzuen aitak, guraso egin zinetenetik dutxatzeko astirik ez duzuen amak. Maitaleei liburuak dedikatzen dizkiezuen inprudenteak , irakurketan murgilduta lentejak erretzen zaizkizuen etxekoandreak, bizikleta estatikoan irakurtzen duzuen plurienpleatuak, triatleta kultuak eta kulturista tristeak , hormara iltzatu gabeko apalategi mukuru beteekin haur txikiak zanpatuta hiltzeko arrisku an jartzen dituzuen infatizida potentzialak. (Zutik) Oremus. Aufer a nobis, quaesumus, Domine, iniquitates nostras: ut ad Sancta sanctorum puris mereamur mentibus introire. Per Christum Dominum Nostrum. Oramus te Domine, per merita Sanctorum tuorum quorum reliquiae hic sunt, et omnium Sanctorum: ut indulgere digneris omnia e peccata mea. Amen. (Eseri) AGUR JESUSEN AMA Agur, Jesus'en ama, Birjiña maitea, Agur, itxasoko izar Dizdiratzailea. Agur, zeruko eguzki Pozkidaz betea. Agur, pekatarien, Kaia ta estalpea. Baña Zugandik alde, Bihotzak ezin du, Zuregana dijoa, Zugan bizi nahi du. Birjin berdingabea, Onetsi nazazu: Agur, Ama nerea, Agur, agur, agur. Aitor ditzagun geure bekatuak, misterio santuak ospatzeko gai izan gaitezen. Barka gaitzazu , Fauna Idatzi ez ditugun eszena erotikoengatik. Irakurri gabeko klasikoengatik. Liburutegira itzuli gabeko tituluengatik. Lagunei ebatsitakoengatik. Elkarri sarturiko eztenengatik. Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis. Barka gaitzazu , Fauna Lizunkeria ez beste bekatu nagusi guztiengatik . Gure parrokiakoak ez diren idazleekiko zikoizkeriarengatik . Liburu aurkezpen, bilera, epaimahaikideen batzar, biltzar ttipi eta literatura salbatzeko elkarte gastronomikoetan egindako goi gailur bakoitzeko sabelkeriagatik. Euskarazko liburu bat hasteko inoiz, oso gutxitan, behin edo behin sentitutako alferkeriagatik. Kritikariekiko i ragatik . Gu baino idazle hobeen, gazteagoen eta guapoagoen aurkako bekaizkeriagatik . Harrokeriagatik , harrokeriagatik, harrokeriagatik . Barka gaitzazu , Fauna Et ne nos inducas in tentationem. Barka gaitzazu, Fauna, oker esandakoengatik. Bernardo Atxagaren Soinujolearen alaba, Ramon Saizarbitoriaren Intxaurrondo, Karmele Jaioren Aitaren eskuak eta Amaren etxea, Xabier Montoiaren Non dago Lenin ?, Ana Malagonen Gelditu gurekin trankil , Joxe Austin Arrietaren Abuztuaren 15eko afaipaxa eta Harkaitz Canoren Kefirraren ahotsa ez dira existitzen. Miserere nobis. Barka gaitzazu, Fauna. Elkarri kopiatu dizkiogun esaldiengatik. Ironia kobardearengatik. Alferrik xahututako metafora, adjektibo, irudi eta similengatik. Kartoi harrizko pertsonaia, dialogo eta dekoratuengatik. Ipuina ganoraz amaitzen jakin ez eta zabarki hil akabatu garbitu likidatu dugun pertsonaia bakoitzarengatik. Ilusionatzeko ezintasun kolektiboarengatik. Hunkigarrismo, lehorrismo, grisismo, zinismo, guaismo, oportunismo, kuadrillismo, kanibalismo, karlismo, turismo, alpinismo eta ziklismo gaindosiengatik. Gaztelaniaren sintaxia kalkatu eta gure burua zaldi gainean trostan imajinatu dugun aldi bakoitzarengatik. Gure konplexuengatik. Miserere nobis. Et ne nos inducas in tentationem. (Zutik) HALLELUJAH Eta salba gaitzazu , arren, Fauna Amazonen erostetik Twitterreko norgehiagoka falozentrikoetatik Zakurrei idazle gizonen abizenez –Kafka, Chomski, Pamuk – eta k atuei idazle emakumeen izenez –Colette, Gertrude , Charlotte– deitzetik. Sed libera nos a malo. Salba gaitzazu Fauna , Holly, Jordan, Daisy, Maga, Lolita, Emma, Sherezade deitu diguten gizon galaien aurrean kuleroak edo, are, Emma Bovary bezala eskularrua eranztetik . Raskolnikov, Robinson, Romeo, Sherlock, Gregor, H umbert eta Ahab kapitain guztiekiko subordinazio praktiko, sinboliko, ekonomiko eta erotiko tik. Kitzikitu nahi bagaituzue jarri lau hankan eta deitui guzue , gutxienez, Sabina Gojenola. Libera nos, quaesumus, Domine, ab omnibus malis, praeteritis, praesentibus, et futuris. Amen. GREGORIANOA (letra gabe) In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Eman bakea elkarri. KANPOSANTUKO BANKET EA

2023-12-01

Aurrez_aurre_2021eko_estropadak

Euskal literatura denon eskura AURR ˃˃ 2021EKO ESTROPADAK ˂˂˂ EZ XABIER CASTRILLON A ˃˃ U ˃˃ RRE ˂ Goi errendimenduan oso garrantz itsua da irabaztea, baina, zure gaitasun guztia garatu nahi baduzu, hobekuntza emaitzaren gainetik dago. Josean Arruza Getxo 2021 Aitor Arrizabalaga. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Arraunlariei, entrenatzaileei , teknikoei eta uzten diedan mezua da lehiak irabaztea ondo dagoela eta guztiok desio duguna, baina edozerk ez duela balio garaile izatearren. Edozer ez da onartu behar. AURREZ AURRE Xabier Castrillon 2021EKO ESTROPADAK Santurtzi Hondarribia… Arraun Lagunak Orio… EGILEA: Xabier Castrillon Aurrez aurre : Xabier Castrillon Eusko Label eta Euskotren ligetako sarrerak: Xabier Castrillon Hausnarketagileak: Agirre, Joseba; Aiestaran, Asier; Amunarriz, Joseba; Aranberri, Gorka; Arroyo, Natalia; Arruabarrena, Jone; Arruza, Josean; Artabe, Begoña; Astudillo, Andrea; Azkagorta, Lierni; Beldarrain, Maider; Carrillo, Imanol; Castrillon, Xabier ; Chourraut, Maialen; De la Hoz, Jon Ander; Diaz, Ane; Duran, David; Egiazu, Beñat; Eguren, Itziar; Eisler, Riane; Elu, Josu; Emili, Jon; Frances, Patxi; Goikoetxea, Garikoitz; Gorostiaga, Gaizka; G orriti, Arnaitz; Iñarra, Ander; Iurramendi, Niko ; Jauregi, Mikel; Lance&Malone, Larrañaga, Irati; Lizarralde, Mikel; Molina, Uxue; Muguruza, Azu; O.Iribar, Mikel; Piñeiro, Sandra; Redondo, Urko; Rodrigo, Borja; Salgado, Iker; Salvador, Olatz; Sanchez, Ga razi; Urkiri, Ane; Urkola, Naroa; Zabala, Ander; Zabala, Ibai, eta Zabala, Iker. Liburu honetako testu zein argazkien eskubideak egileenak dira. Liburu honen edukiak kopiatu, mold atu, zabaldu eta argitara ditza kezu, gure egiletza aitortu eta baldintza beretan eginez gero. Liburu honetan zenbait argazki inprimatu ahal izateko jasotako baimena eskertu nahi dut. Copyrigthts en jabeekin kontaktatzeko ahalegina egin arren, ezin izan dut batzuen baimena edo kreditua l ortu. Kreditua lortu ez dudan argazkiren baten jabea bazara, nirekin harremanetan jartzea eskertuko nizuke. Liburua n zehar agertzen diren ohar rak egilearena k dira. BESTELAKOAK Zuzenketa lanak: Karlos Zabala. Argazki Kredituak: Kutxateka, El Diario Vasco, TKE (Traineruen Kluben Elkartea) Argazkilariak: Arizmendi, Iñigo; Arrizabalaga, Aitor; Royo, Iñigo Diseinua eta maketazioa: Xabier Castrillon Azala: Xabier Castrillon Edizio digitala. Argitaratzailea: www.booktegi.eus Lehen argitaraldia: 2022ko ekaina 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Euskal esatariei eta kazetariei eskerrik asko! EITBko esatariak: Ibon Gaztañazpi eta Mikel Olazabal Hondarribiko espigoian . Itsasoan, espigoitik hurbil , Sara Gandara . 2021 HondarribiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 08 15 108 16 114 20 118 24 124 28 126 32 36 128 40 132 44 134 48 132 52 140 56 144 60 148 70 150 74 152 80 156 82 160 86 166 92 168 102 170 104 171 105 172 106 173 107 174 AURKIBIDEAHITZAURREA. Aurrez aurre ………………………………………………………….EUSKO LABEL LIGACoruña Hiriko V. Bandera…………………………………………………………… .XIII. Donostiarra Bandera (Donostia) ………………………………………… ..XXXVIII. Petronor Bandera (Zierbena) ….…………………………………... ..Orioko XXXI. Estropadak. IX. Orio Kanpina Bandera …………………….Getxoko estropaden XLIII. Ikurrina ………………………………………....... .IX. CaixaBank Bandera (Castro) ……………………………………………………XXXVI. El Correo Bandera. Kutxabank S.N. (Lekeitio)……………………Bilboko XII. Bandera ……………………………………………………………………Santurtziko XLII. Bandera…………………………………………………………....Bandeira Barbanza Arousa (Rianxo)…………………………………………….XXXI Bandeira Concello de Boiro………………… ..…………………………….Zarauzko XLIV. Ikurrina ……………………………………………………………….Ondarroako XXXVII. Bandera. Cikautxo S.N. ………………………………..Hondarribiko XXXIV. Bandera. Mapfre S.N. …………………………………XIV Bandeira Concello de Ares…………………………………………………….XXXIX Bandeira Concello de Moaña…………………………………………….Bermeo Hiriko XXXIX. Ikurrina. Avia S.N. …………………………………….LI.S.N. XLVII. Bandera Corte Ingles (Portugalete) ………………………...Igotzeko kanporaketa ………………………………………………………………….Estropaden garaileak …………………………………………………………………..Sailkapena …………………………………………………………………………………..Sarien banaketa …………………………………………………………………………..Errekor berriak …………………………………………………………………………….Eremuz eremu, irabazlearen eta azken sailkatuaren arteko aldeak2021eko Euskal Herriko estropada eremuak………………………………..2050erako Euskal Herriko kostaldean aurreikusitako aldaketak …..Garaipenzerrenda eta bigarren postuak ……………………………………..Joan diren arraunlariak ………………………………………………………………..EUSKOTREN LIGACoruña Hiriko IV. Bandera……………………………………………………………V. Donostiarra Bandera (Donostia) ……………………………………………...I. Edinor Bandera (Zierbena)………………………………………………………..Orioko XXXI. Emakumezkoen estropadak. IX. Orio Kanpina bandera Getxoko estropaden XIII. Ikurrina ……………………………………………….VI. CaixaBank Bandera (Castro) …………………………………………………...X. Euskotren Bandera (Lekeitio)…………………………………………………..Bilboko III. Bandera…………………………………………………………………… ..Santurtziko XLII. Bandera…………………………………………………………... .Zarauzko XIII.I kurrina……..………………………………….......... .................Txingudiko XIII. Bandera. Ondoan S.N. (Hondarribia)…………………..Igotzeko kanporaketa ………………………………………………………………….Estropaden irabazleak eta errekor berriak………..……………………......Sailkapena eta sarien banaketa …………………………………………………..Garaipenzerrenda eta bigarren postuak ………………………………….….Joan diren arraunlariak ………………………………………………………………..Emakumeen ligaren garapena. 2009tik 2021era ……………………….… AURKIBIDEA 176 178 Erreferentziak……………………………………………………………………. 214 179 Goibeltasunari aurre eginez ………………………………………………. 215 180 181 182 188 192 198 201 202 204 206 184 208 209 210 212 213 TRAINERU TXAPELKETAKGipuzkoako L. Traineru Txapelketa. Gizonezkoak………………………Gipuzkoako XIV. Traineru Txapelketa . Emakumezkoak………………Euskadiko XXXVI. Traineru Txapelketa. Gizonezkoak…………………Euskadiko XXIII. Traineru Txapelketa . Emakumezkoak………........KONTXA. GIZONEZKOAKKontxako sailkatze estropada. Gizonezkoak………………………………CXXVI. Kontxako lehen jardunaldia………………………………………….. .CXXVI. Kontxako bigarren jardunaldia …………………………………..…..Sailkapen nagusia eta denbora onenak……………………………………..Garaipen zerrenda…………………………………………………………………….Irabazleen zerrenda. 2000tik 2021era bitarteko urteak ……………..Kontxako handiak ………………………………………………………………………KONTXA. EMAKUMEZKOAKKontxako sailkatze estropada. Emakumezkoak………………………….XXIV. Kontxako lehen jardunaldia ………………………………………………XXIV. Kontxako bigarren jardunaldia ………………………………………….Sailkapen nagusia eta denbora onenak………………………………………Garaipen zerrenda eta Kontxako handiak………………………………….Irabazleen zerrenda. 2008tik 2021era bitarteko urteak …………….. 8 aurrez aurre Aurrez aurre Aitor Manterola honekin emaitza onak lortu ditugu, eta uste dut horrek balio handia duela. Garrantzitsua da herri bat bertako traineruarekin identifikatuta sentitzea. Horrek esan nahi du bertako arraunlari asko daudela taldean; beraz, garrantzitsua da». Datu gehiago eman ditzaket Hondarribiko eta eredu horretan oinarritzen diren beste arraun taldeetako lorpenak bistaratzeko , baina azken lagin honekin amaituko dut: 2017an, Urdaibai k errekor berria ezarri zuen Kontxako lehenengo jardunaldian harrobiko bi arraunlarirekin (18:53.52) , eta Hondarribia k ere ondu egin zuen aurreko errekorra baina harrobiko hamar arraunlarirekin (18:57.80). 2021eko denboraldian bi eredu desberdin horietan oinarritutako lehenengo bi taldeen kirol emaitzak hau exek izan ziren: Santurtzi k ligan ira bazitako 8 garaipenei esker liga eskuratu zuen. Kontxan, bigarren jardunaldian egindako lanari esker lortu zuen bandera. Hondarribia bigarren a izan zen ligan 6 garaipen ekin, eta Kontxan , nahiz eta itsasoan ontzi azkarrena izan, lehenengo jardunaldiko hiru segundoko zigorrak bigarren lekura bidali zuen. Horrez gain , berdeek Zarauzko Ikurrina bi jardunaldiak irabazita lortu zuten eta Gipuzkoako eta Euskadiko txapelketetan garaileak izan ziren ; eta, moreek Bizkaiko txapelketa eskuratu zuten. Santu rtzik, kirol arloan, bost urtean , 2017tik 2 021era , dena lortu du , Zarauzko ikurrina eta Euskadiko txapelketa izan ezik. Gure arraunaren historian , berriro frog atu da oso eraginkorra dela arraunlari mu ltzo on bat bereganatzea epe motzean emaitza onak izateko , nahiz eta horrek ahalegin handia eskatzen duen arlo ekonomikoan. Iazko urrian Aurten berriz ere, gizonezkoei dagokienez, bai kirol arloan bai arraun elkarte baten kudeaketan, baita lerro estrategikoak finkatzeko ereduan ere, bi talde izan ditugu aurrez aurre. Orain dela zazpi urte, 2015ean, Hondarribia k liga irabazi zuen 13 garaipenekin eta ligako puntu kopuruaren errekorra eginda (217). Hondarribiko arraunlari gazte batek hau zioen:«Funtzionatzeko bi eredu daude, eta errespetagarriak eta erabilgarriak dira biak. Baldintza egokiak baldin badituzu, oso onak diren arraunlariak fitxatu ditzakezu eta horrela banderak,ligak, txapelketak irabazi. Baina harrobia landu dezakezu,kanpoko batzuk ekarri, bigarren trainerukoei aukerak eman…Horrela ere arrakasta lortu daiteke eta guk aurten demostratu dugu».Urte bat geroagoa, 2016an, Hondarribiko entrenatzaileak hauxeerantzun zien Karkara aldizkariak egindako bi galderei:Traineruan etxeko asko dituzue, baina baita kanpotik joandakoak ere. Bien arteko oreka ezinbestekoa al da? «Garbi daukagu garaipen hauek guztiak ez genituzkeela lortuko kanpotik etorritako arraunlari horiek gabe. Balio erantsia eman diote taldeari. Oreka bilatzen saiatzen gara, eta, uste dut oreka horretan etxekoak edukitzea ezinbestekoa dela. Askotan ez da erraza. Aukera ematen badiezu etxekoei, beti ez da erraza emaitza lortzea; baina hor dago gure lana, gure eginbeharra».Zuen maila onaren oinarrian zuen filosofia, harrobia,dagoela diote askok. «Beste filosofia guztiak errespetatuz,iruditzen zait azken urteetako garaipen bat izan dela gazte mailetatik ateratako arraunlari kopurua. Lan egiteko modu aurrez aurre 9 Santurtziko entrenatzailearen esandakoa argia da: 2017. urtetik azken urtera arte izugarrizko taldea eduki dut, kalitate aldetik nahiz pertsona aldetik. Kalitatea edukitzea beharrezkoa da, eta hori eskuartean izan dut. Horrelako osagaiekin lan eginez,fruituak etortzen dira». Eredu honen arriskua garbi dago zeinden: diruiturria mugatzen eta agortzen hasten denean, klub osoaren etorkizuna hipotekatuta egoera kritiko eta batzuetan are kaotikoan ere murgil daiteke. Askotan, historikoki eta hainbat arazorengatik (kirol egiturak ez egokiak, gazteak erakartzeko zailtasunak, lan egiteko gazte kopurua txikia, e.a.) oso zaila gertatu izan zaie goimailako harrobiko arraunlariak sortzea, eta,beraz, kanpoko arraunlariekin hornitu behar izan dute trainerua,kirolean goipostuak lortu ahal izateko. Santurtzi ko presidente berriak denboraldiko garaikurra garrantzitsuenak lortu ondoren egindako aitorpenak adibide argia dira: «Batetik, erabat suntsituta zegoen arlo administratibo eta ekonomikoarekin egin dut topo, baita hobetzeko behar handia duen eta aurreko agintaldietan erabat zalantzazkoa izan den kudeaketarekin ere… ».Eta kirol arloan?«Harrobiko arraunlari gutxi batzuekin topatu naiz. Haiek izandira egoera on eta txarretan klubean zintzoki egon direnak».Eta zer gertatu da harrobikoak ez direnekin?«Gu zuzendaritzara iritsi ginenerako, taldearen %85 ez zegoen*,%90 ez esatearren. Korrika joan behar izan dugu taldea berregitera».*2022an, joan den urteko Santurtzi taldetik goimailako sei arraunlari eta entrenatzailea Urdaibaira joan dira. Santurtzi ri 2021ean gertatu zaiona gertatu zitzaion Astillero ri 2006an, C a s t r ori 2010ean, 2014an Pedreña ri, 2015ean Kaiku rieta 2016ko denboraldia bukatu ondoren Portugalete ri.Zierbena k goimailari eusten dio, baina salbuespen garrantzitsuena zalantzarik gabe BermeoUrdaibai da, bai kirolmailan lortutako garaipen kopuruarengatik, baita liga nagusian Hondarribiarekin batera denboraldi guztietan lehiatu delako ere. 10 aurrez aurre Bermeo Urdaibai k* zazp i liga eta hiru bigarren postu eskurat u ditu, hau guztia 82 estropada irabazita , eta, horrez gain , 2010ean, 2011an, 2014an, 2015ean eta 2016an Kontxako Bandera. Funtzionatzeko beste ereduan erreferentziazko taldea Hondarribia da, alde batetik emaitza onak epe luzean mantentzen dituelako eta beste aldetik , nahiz eta lehenengoa ez izan irabazitako liga k opuruari dagokion ez, ia urtero borrokatzen ari delako lehenengo postuak bereganatzeko bai ligan bait a Kontxan ere. Ongi uztartzen ditu harrobiko arraunlariak** eta kanpotik etorritakoak eskifaia egiterakoan eta horretan entrenatzailearen lana azpimarratu b ehar dut, aurten bere 21. denboraldia beteko baitu klubean jarraian. *Urdaibairekiko erreferentzia izateko, Hondarribiak hiru liga eta zortzi bigarren postu eskuratu ditu, hau guztia 84 estropada irabazita , eta, horrez gain , bost Kontxa (2005ean, 2013an, 2018an, 2019an eta 2020an). **2021ean , estropada guztietan bi tan izan ezik (Orion eta Ondarroan) harrobiko zazpi edo zortzi arraunlari rekin lehia tu zen. Orio , nahiz eta 2011n jaitsi, mende honetan hiru Kontxa eta zazpibigarren postu lortu ditu, eta ligan 2019an irabazi eta hiru aldiz bigarrena gelditu da sailkapen nagusian. Zalantzak sortu ziren 2019an*** harrobiko arraunlarien presentzia txikiagatik (%40 baino ez), baina badirudi hori gainditu duela. 2020an, 6tik 9harrobiko arraunlari izan ziren traineruan eta iaz joera hori handitu zuen eta estropada gehienetan harrobiko 9 arraunlarik parte hartu zuten. Ezagutzen genuen Orio berreskuratzen ari den seinale izango ahal da! Eredu honen arriskua garbi dago zein den: harrobiko arraunlariak taldean gehienak direnean ia ezinezkoa da talde lehiakor bat izatea goiko postuan borrokan ibiltzeko; hori dela eta, ez da harritzekoa arraunlari onenak beste talde batera joatea, eta horrek lauzpabost urtez jarraian arraunlari blokezabal eta homogeneo bat finkatzeko aukera asko mugatzen du.Hor dugu talde historiko batzuen gaur egungo egoera: Pasai Donibane , San Pedro , Zarautz , Zumaia … 2018an Donibane ri gertatu zitzaiona azaldu zigun Juan Mari Etxabek:***Lau taldek bakarrik gainditu zuten %50eko langa: Cabo %77, Hondarribia %68 eta Lekittarra eta Ondarroa %54. aurrez aurre 11 «Hamar arraunlari berri igo behar izan genituen KAE 2 ligako taldetik, eta, normala den bezala, egin gabe daude, oso gazteak direlako. Goizegi heldu zaie Eusko Label ligan arraun egiteko aukera, pausoz pauso joan beharrean ». Denboraldi aurre guztietan, arazo berberarekin aurkitzen dira Isuntza eta Ondarroa eta agian Ares , Cabo eta Tiran . Antiguako Ama, Lekittarra eta Cabo egonkortu dira liga nagusian eta jadanik 6, 7 eta 15 denboraldi bete dituzte. Iaz, Tiran jaitsi zen, baina 14 denboraldi egin ditu goi mailan, jarraian ez bada ere. Harrobian oinarritzen diren taldeen irudi onak bad itu bere itzalak , eta bata hau da: Klub batek beste klub bati bere harrobiko arraunlari bat fitxatz eagatik diru kopuru bat ordaindu beha r dio : gaur egun 17.000€ inguru. Oker ez banago, klausula hori 2004. urtean onartu zu ten TKEko hamabi bazkide tatik gehienek , harrobiko taldeak babesteko asmoz. Helburu hori ez da eraginkorra izan , zeren arraun talde asko k ezin izan dute blokea mantendu urte batzuetan jarraian , ikusi dugu n bezala. Arraunlariari arau horrek beste aukera bat ematen dio , “aske” gelditu nahi badu : lau urte jarraian arraunik egin gabe egotea. Uste dut klausula* horrek gaur egun dagoen bezala garbi adierazten du ela klubentzat garrantzitsuen a ez direla arraunlariak, zigor ra baita harrobiko arraunlarientzat. Hona hemen 2014ko testigantza bat , Hondarribira etorritako arraunlari batena: «Normala da klubek etxeko arraunlariei eutsi nahi izatea. Baina normala da, baita ere, arraunlariek kanpora atera nahi izatea. Jendea asko kexatzen da dirua mugitzen duten klub horie n filosofiagatik, baina gero, harrobia lantzen duten klub horiek nahi zutelako, dirua eskatzen dute arraunlari baten truke, TKEko araudiak hala zehazten duelako. Ezagutzen ditut arraunlariak bere patrikatik ordaindu dutenak klub batetik bestera joateko jarri behar den dirua. Arau hori beste era batera egingo nuke nik. Ezin zaio ukatu bati kanpora joatea, nahiz eta normaltzat hartzen dudan klub bakoitzak bere baloreak defendatzea». *Uste dut klausula ez dela berez txarra , baina aurranlaria k adin batetik aurrera kontraturik es daukanean, adibidez 24 urtetik aurrera , bertan behera gelditu behar ko litzateke . 12 aurrez aurre Emakumezkoei dagokie nez, Orio 2020an gainontzekoen gainetik ibili zen , baina 2021ean , ordea, Arraun Lagunak izan du aurrez aurre . Gero, maila apalago batean, Donostiarra eta Hondarribia ibili dira. Desberdintasun horrek eta talde etan harrobiko arraunlarien presentzia * desberdina izateak erakusten du te arrauna k egituratzen jarraitu duela oraindik ere. Agian historiako denboraldi berdinduena eskaini ziguten : Arraun Lagunak eta Orio puntuetan berdinduta ** geratu baitziren, baina garaipen kopuru handiagoak ahalbide ratu zuen Lugañene koen garaipena . * Oriok eta Hondarribiak 21 arraunlari tatik 13 harrobikoak izan zituzten, eta Arraun Lagunak taldeak , 4. Donostiarran, 19 arraunlari tatik 6 izan dira harrobikoak. **2010ean, 8 estrop adetan lehiatu ondoren, Galizia eta Gipuzkoa puntuetan eta garaipenetan berdinduta geratu ziren. *^124 estropada puntuagarri 13 edizio tan jokatu on doren Pasai Donibanek lortu du denbora rik onena 2015ean Orion 10:28.02 denborarekin. Bakar rik hiru aldiz bukatu dute estropada 10:30.00 langaren azpitik , eta hiru retan Pasai Donibanek : bat 2015ean eta beste bi 2014an , Zierbenan eta Orion , 10:29.54 eta 10:2 9.66 denborekin , hurre nez hurren. Baina badute zer hobetu oraindik, nahiz eta Arraun Lagunak ek hiru estropada eremu tako errekorra ondu : Bilbokoa, Hondarribikoa eta Santurtzikoa. D enboraldi osoan egindako denborak ez dira be ste denboraldikoak baino hobe ak izan. Bi denbora onenen estropada k azpimarra tuko nituzke: Bilbokoa , 10:31.24 , eta Kontxako lehenengo jardunaldikoa , 10:31.62. Datozen urteetan, t aldeek arraunlari blokea mantentzen badute, irabazleek gai izan behar du te 10:20.00 *^ denbo raren inguruan ibiltzeko estropada kopuru adierazgarri batean, estropadak gizonezkoen distan tziaren erdian egiten jarraitzen ba dute . Orduan bai baieztatuko dugu heldutasuna iritsi dela emakumezkoen arraunera . Kirol honek gero eta indarra eta presentzia gehiago izan ditza n emakumeen kirol esparruan , ahalegin berezia egiten ari d ira EITB eta hainbat egunkari . Azken urteetako audientzi a datuak onak dira, 2021ean bate zbestekoa %9,1 ^ izan zen , aurtengo Giroarena baino handiagoa , eta Kontxan lortutako maximoak argi uzten digu udan arrauna kirol erreferente bihurtu dela. Hedabide horiek emakume kirolariei ematen di zkieten espazioak oso garrantzitsua k dira, emakume kirolariak daudela ikusarazte n baitute eta lan eta esfortzu horri balioa ematen baitiote. Arraunean argi eta garbi ikusten da gizonen eta e makumeen arteko desberdintasuna; beste alor batzuetan baino arrakala ^Ia urtero, Zarauzko estropadatik aurrera audientzia kuotaren joera gora doa eta Kontxako Banderarekin batera sabaia jotzen du. Iazko Kontxako Bandera aurtengoeskupilota finaletik gorako audientzia izatera iritsi zen. aurrez aurre 13 Askok esaten dute errespetua eta enpatia direla kudeaketa on baten gakoak. Batetik, Eusko Label liga Euskotren ligaren lekuan jarri behar da, eta alderantziz . TKEk onartu behar du gizartea aldatu dela eta , beraz, 2003an sortutako estatutuak zenbait artikulu garrantzitsuenetan ez datozela bat gaurko gizarteak bizitzen duen errealitatearekin. Nire ustez, o ndo prestatu ak dauden emakumeei Eusko Labeleko kudeatzaileek er raztu behar liekete botere posizio etara iristea , konbentzituta bainago , horrela eginez gero, TKEko funtzionatzeko eredua justuago a eta hobea izango dela . Arraunlariei eskakizunak egiten dizkiegu n moduan, baliabideak jarri behar ditugu haien esku . Horrela berehala iritsiko da emakumezkoen arraunera denok nahi du gun heldutasun a. Xabier Castrillon sakonagoa eta agerikoagoa da. Berdintasun eza estrukturala d a hainbat arazorengatik , eta TKE eta Eusko Label liga kudeatzen dituzten arraun elkarteek ardura berezia dute , haiek baitira Euskotren ligan agintzen dutenak. Kirol esparruan, urrats bat gehiago eman dute aurten , hots: datorren denboraldian zortzi traineruk osatuko dut e Euskotren liga. Beste esparrueta n urrats ik ez da egiten, adibidez: Euskotren ligako estropada guztietan, Zarauzkoan izan ezik, emakumeek jasotzen duten diru saria ez da gizonezkoen jasotzen dutenaren erdira iristen. Noiz hasiko da TKE arrakala hori murrizten? Estatu tuen erreforma egitea ere beharrezkoa da , zeren ez baita ulertzen Arraun Lagunak eko presidentea k TKEko batzarrean parte hartzea eta boto eskubiderik ez izatea , bere klubak gizonezko trainerurik ez duelako Eusko Label ligan . Bi liga kontuan hartuta, 16 presi dente tatik bat bakarra emakumea da, kasualitatez boto rik ez daukana. Bestalde, datorren urtean beste talde bat ek gonbidatuta bezala parte hartuko du: Tolosaldea. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 14 aurrez aurre2021 DonostiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT Santurtzik liga eroso irabazi zuen, ia estropada guztietan lehenengo hiruen artean sailkatu baitzen; hiru salbuespen baino ez ziren izan: laugarren bukatu zuten Getxon eta Castron , eta bosgarren Ondarroan. Hondarribiak Coruñako bigarren jardunaldian bederatzigarrena iritsi zenean hipotekatu zuen liga. Baina Santurtziren e rosotasun horre tan lanpara laranja piztu zen, berdeek euren herriko bandera irabazi zutenean, non Santurtzirekiko diferentzia lau puntutan utzi zuten eta oraindik lau estropada lehiatu behar zituzten liga amaitzeko. Bi talde hauek garaipen gehienak eskuratu zituzten: zortzi Santurtzik eta sei Hondarribiak, eta, horrez gain, hamar bigarren postu , bakoitzak bost lortu ta. Gainerako sei garaipenet atik lau leheneng o edo bigarren txandatik lortu izanak argi erakusten du mor een eta berdeen nagusitasuna erabat ekoa izan zela. Taldee k markatu tako denborak ez ziren onak izan beste de nboraldi etakoekin alderatuta. Aipagarrienak dira Zierbenak Ondarroan lortutakoa: 19:34.54 , estropada eremuko errekor berria , eta Hondarribiak Bilbon egin zuena , non errekorretik * segundo batera gelditu zen. Estropadetan izan diren alderik txikienak Rianxon eta Aresen suertatu ziren . Bigarren txandan lehiatu z en Donostiarrak Barbanza Arousa band era eskuratu zuen , 56 ehunen Santurtziri atera ta. XIV. Concello de Ares bandera Santurtzik irabazi zuen eta Hondarribiari 74 ehunen atera z izkion . Denbora hauek ikusita esan daiteke ez dela 2020an gertatutakoa errepikatu, historiako denboraldirik berdinduena bizi izan baik enuen urte hartan abuztu erdialdera arte . Sei traineruk (Santurtzi, Hondarribia, Urdaibai, Orio , Zierbena eta Donostiarra) banderak irabazteko izandako lehia ikaragarria izan zen. Ea 2022ko denboraldian joera hori berriro nagusitzen den. *Bilbo ko estropada eremuko errekorra: 19:2 0.68. 2014an Hondarribiak lortu zuen. EUSKO LABEL LIGA Aitor Manterola aurrez aurre 15 16 aurrez aurre Bandera. II Bandeira Cidade da Coruña Bandera. 2021EKO UZTAILAREN 3 A Eremuko errekorra: 19:27. 78 (2.k) Orio 2019an Denborak : Hondarribia **: 20:16.56 (1.tx/2.k) Santurtzi: 20:30.72 (2.tx/1.k) Zierbena: 20:40.62 (1.tx/3.k) Marka zaharra *: 22:07,12 Urdaibai 2017an. Abiadura: 4,18 m/s. 5556 m Eremuko marka*: 20:28,90 Urdaibai 2018an. Abiadura: 4,54 m/s. 5580 m Denborak : Urdaibai: 20:28,90 Zierbena: 20 :37,76 Hondarribia: 20:43 ,82 Coruña Hiriko V. Bandera CORUÑA 1J A Coruña 1J Oharrak: *Harrobikoak: 7. **Hondarribia lider hasi da seigarren aldiz ligaren historian. Lehen aldia 2006an izan zen, Rib eiran eta hurrengo egunean Boiron irabazi zuenean. 2012an lehen estropada irabazi zuen Bilbon, baina ez zen puntuagarria, eta hurrengoan Zierbenan irabazi zuen. Hiru urte geroago sailkapenaren buruan jarri zen Malagan eta 2016an errepikatu zuen Sevill an eta iaz Coruñan. Joseba Amunarrizenek sekula ko estropada egin zuten Coruñan, poparean egindako lanari esker , batez ere . Hondarribiak 14 segundoko tartea atera zion Santurtziri, 24 Zierbenari eta 29 Donostiarrari. Hondarribia iazko bidetik hasi da . Biharko lehiarako, hamalau segundo bada tartea, baina ez nahikoa estropada eremu bihurri horretarako; areago iazko mamuak agertzen bazaizkio Mikel Orbañanosen taldeari. Izan ere, sailkapeneko azken postuan amaitu zuten. G.Gorostiaga A.Osanbela G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Ama Guadalupekoa Entr.: M. Orbañanos G.Ezponda * X.Etxebeste B.Egiazu* X.Belasko* M.Aldai * A.Udabe J.Amunarriz** U.Redondo Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2017/07/15. Coruña Hiriko I. Bandera Urdaibai: 22:07.12 (1.k) ^ Hondarribia 00,14ra (3.k) 2018/07/07. Coruña Hiriko II. Bandera (1J) Urdaibai: 20:28.90 (4.k) Zierbena 08,86ra (1.k) 2019/07/06 . Coruña Hiriko III. Bandera (1J) Orio: 19:27.78 (2.k) Santurtzi 04,06ra (1.k) 2020/07/04. Coruña Hiriko IV. Bandera (1J) Hondarribia: 20:11.80 (2.k) Santurtzi 01,90ra (3.k2.tx) 2021/07/03. Coruña Hiriko V. Bandera (1J) Hondarribia: 20:16.56 (2.k 1.tx) Santurtzi 14,16ra (1.k2.tx) Oharra: ^Kalea bakarrik zehazten baldin bada, traineru horrek estropada hirugarren txandan egin zuen.Adibidez: Urdaibai: 20:07.12 (1.k) = Urdaibai: 20:07.12 (1.k3.tx) aurrez aurre 17 2021 Coruña 1J Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 18 aurrez aurre 2021EKO UZTAILAREN 4 A Eremuko errekorra: 19:27. 78 (2.k) Orio 2019an Denborak : Urdaibai: 20:39.18 (1.tx/1.k) Santurtzi: 20:46.88 (3.tx/4.k) Orio: 20:49.64 (2.tx/3.k) Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2018/07/08. Coruña Hiriko II. Bandera (2J) Urdaibai: 21:30.10 (4.k) Orio 08,92ra (2.k2.tx) 2019/07/07. Coruña Hiriko III. Bandera (2J) Hondarribia: 20:33.86 (4.k) Donostiarra 04,02ra (4.k2.tx) 2020/07/05. Coruña Hiriko IV. Bandera (2J) Orio: 20:45.44 (1.k) Donostiarra 00,10era (1.k2.tx) 2021/07/04. Coruña Hiriko V. Bandera (2J) Urdaibai: 20:39.18 (1.k 1.tx) Santurtzi 07,70era (4.k) Banderaren irabazlea Guztira Aldea 1. 2017. Urdaibai Estropada bakarra 22:07. 12 2. Hondarribia 22:07. 26 00.14 3. Orio 22:09. 96 02.84 1J 2J Guztira Aldea 1. 2018. Urdaibai 20:28 .90 21:30. 10 41:59. 00 2. Hondarribia 20:43. 82 21:49. 26 42:33. 08 34.08 3. Orio 20:59. 18 21:39. 02 42:38. 20 39.20 1. 2019. Orio 19:27. 78 20:42. 32 40:10. 10 2. Hondarribia 19:39. 18 20:33. 86 40:13. 04 02.94 3. Santurtzi 19:31. 84 20:46.16 40:18. 10 08.00 1. 2020. Santurtzi 20:13.70 20:46.44 41:00.14 2. Orio 20:28.18 20:45.44 41:13.62 13.48 3. Donostiarra 20:34.94 20:4 5.54 41:20.48 20.34 1. 2021. Santurtzi 20:30.72 20:46.88 41:17.60 2. Hondarribia 20:16.56 21:05.88 41:22.44 04.84 3. Zierbena 20:40.62 20:50.30 41:30.92 13.32 Oharrak: *Harrobikoak : 3. Hondarribia ri zortzi puntura jarri zaizkio Eusko Label ligako lehen bi postuak . . Coruñako itsasoa k eta haizeak aldaketa nabarmena jasa n zuten lehenengo txandatik bigarren eta hirugarren txandara, eta hori Bermeokoen mesederako izan zen, hiru txanden arteko d enbora onena markatu baitzuten. Ama Guadalupekoa k larunbateko denbora onena defendatu behar zuen, baina arraun motza apurtu zitzaion lehen ziabogan, hurrengoan arraun luzea erabili behar izan zuen eta 3 segundoko zigorra jaso zuen horregatik. Denbora gehi egi galdu zuen amaieran (21:05.88). Coruña Hiriko V. Bandera CORUÑA 2J A Coruña 1J J.Unzaga* L.M.Gonzalez G.I.Zubiri I.Martinez N.Iurramendi J.Elortegi M.Calleja Bou Bizkaia Entr.: J.Elortegi I.Goikoetxea M.Beaskoa J.Unanue* J.Urresti C.Mañas A.Bermejo J.A.Barturen* aurrez aurre 19 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Coruña 2JAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 20 aurrez aurre 2021EKO UZTAILAREN 10A Eremuko errekorra: 19:36.68 Hondarribia 2015ean ** Denbora onena (ligan) : 19:39.14 (2.k) Urdaibai 2018an Denborak : Zierbena: 19:50.94 (3.tx/2 .k) Hondarribia: 19:53.38 (2.tx/3.k) Santurtzi: 19:56.24 (3.tx/3 .k) Eladio Sanchez J.Zunzunegi Alberto Gonzalez F.Montes Adrian Gonzalez Efren Sanchez I.Paskual* Entr.: J. Zunzunegi I.Urkijo* J.De Haz A.Vidal I.Montes S.Montenegro C.Palazuelos A.Lazkano** Zierbena XIII. Donostiarra Bandera DONOSTIA A Coruña 1J Oharra: *Harrobikoak : 3. **Gipuzkoako Txapelketan lortua. . Azken ziabogan, Zierbenak Santurtzi eta Donostiarrarekiko hiru segundoko tartea zuen bere alde. Laugarren luze erabakigarrian, Aranberri Santurtziko patroiak istriborreko norabide a hartu zuen, hau da, laugarren eta bosgarren kaleetara, sakonera gutxiago egonda, zeuden olatu txiki eta ahul horiek hartzeko. Lazkanok, ordea, bere kaleari eutsi zion, eta ez zen arriska tu. Zierbenakoari ongi atera zitzaion jokaldia, aldea handituz joan baitzen Santurtzi eta Donostiarrarekiko. Baita Hondarribiarekiko ere. Mikel O. Iribar . Berria egunkariko kazetaria aurrez aurre 21 22 aurrez aurre Guztira: 13 estropada. TKE ligan, 2003, 2005 , 2006, 2009 , 2011 eta 2012ko estropadak ez ziren jokatu. 0 1 2 3 4 5 6 7Garaipenak OrioHondarribiaDonostiarra HONDARRIBIA 2004/08/28. Trintxerpeko X. Bandera 20:09.51 (4.k) Astillero 04,35era (3.k) 2013/07/14. II. Eusko Label Bandera 21:20.78 (4.k2.tx) Urdaibai 08,64ra (3.k) 2016/07/10. V. Eusko Label Bandera 20:00.26 (2.k) Urdaibai 11,60ra (3.k) ORIO Data/Bandera Denbora Bigarrena 2008/07/13. X. Telefonica Bandera 20:29.89 (4.k) * Urdaibai 22,29ra (4.k 1.tx) 2010/07/04. XIII. Movistar Bandera 20:28.14 (3.k) Castro 09,86ra (2.k) 2015/07/12. IV. Eusko Label Bandera 20:13.66 (2.k) ** Urdaibai 07,50e ra (4.k) 2017/07/09 . I. Giroa Veloia Bandera 21:00.84 (1 k 1.tx) Urdaibai 03,14 ra (3.k) 2019/07/13. XII. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera 20:21.36 (2.k) Zierbena 03,54 ra (1.k) ZIERBENA 2021/07/10. XIII. Donostiarra Bandera. Gaztela Mantxa S.N. 19:50.94 (2.k) Hondarribia 2,44ra (3.k 2.tx) URDAIBAI 2018/07/14 . XI. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera 19:39.14 (2.k) Hondarribia 09,68ra (3.k) DONOSTIARRA 2020/07/11. VIII. CaixaBank Bandera 20:53.02 (4.k) Santurtzi 10,90 era (1.k) CASTRO 2007/07/15. IX. Telefonica Bandera. 20:05.81 (2.k2.tx) Zumaia 2,93ra (3.k 2.tx) KAIKU 2014/07/13. III. Eusko Label Bandera 19:49.14 (1.k 1.tx) Hondarribia 00,14 ra (3.k) Oharrak:*Kalea bakarrik zehazten baldin bada, traineru horrek estropada hirugarren txandan egin zuen.Adibidez: Orio: 20:29.89 (4.k) = Orio: 20:29.89 (4.k3.tx)**Garaipen gehienak 2. kaletik lortu dira. Guztira: 6.Lau aldiz izan da garaile hirugarren txandan parte hartu ez duen traineru bat.CastroKaikuUrdaibaiZierbena aurrez aurre 23 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 DonostiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 24 aurrez aurre Oharra k: *Harrobikoak : 6. **TKE (Traineru Kluben Elkartea) sortuz geroztik lehendabizikoa da. ***Orio k hamaikagarren postuan bukatu zuen . . 2021E KO UZTAILAREN 11 Eremuko errekorra: 19:24. 42 (4.k) Urdaibai 2014an Denborak : Ondarroa **: 20:32.20 (1.tx/ 2.k) Lekittarra: 20:39.66 (1.tx/3.k) Santurtzi: 20:41.66 (3.tx/ 1.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 J.Arostegi I.Murgiondo X.Olaetxea* I.Errasti U.Elu* A.Elu* J.Carrillo Antiguako Ama Entr.: I.Errasti E.Zabala A.Irueta* I.Goikoetxea* I.Eizmendi J.Elu* I.Lopez E.Bilbao Ondarroak irabazi zuen ezustean Zierbenan jokatu zen Petronor Bandera. Txanda bakoitzeko zenbait denbora aztertzea nahikoa da batetik bestera baldintzetan izandako aldaketez jabetzeko. Lehen luzean denbora onena Ondarroarena izan zen (5:07), txarrena egin zuen Oriorena baino 21 segundo hobea (5:28) hirugarren txandan. Euskotren Ligako ontziek, esaterako , 5:33 behar izan zuten. Bigarren luzean, aldiz, Orio Ondarroa baino lau segundo azkarrago izan zen (4:51 eta 4:5 5) Asier Aiestaran. Gara egunkariko kazetaria Hutsegite bat egitea nahikoa da aurretik egindako lan ona ezerezean geratzeko. Ziaboga ez hain ona egitea aski da estropada kareletik botatzeko edota irteerako txanpan norbera atzetik doala ikusteak burua aztoratzeko: «Zulora eror zaitezke »*** . Mikel Liza rralde . Orioko arraunlaria XXXVIII. Petronor BanderaZIERBENA aurrez aurre 25 Azken astean sareetan idatzi duzu psikologoaren laguntza behar izan duzula. Noiz ikusi zenuen laguntza horren beharra? Askotan pentsatu izan dut fisioarengana joaten naizen bezala giharrak askatzera psikologoarengana joan naitekeela burua lasai tzera. Badirudi psikologoarengana zoazelako ar azo oso larriak dituzula, eta hori ez da horrela. Fisikoa bezain garrantzitsua da osasun mentala, eta hori zaintzea ere ezinbestekoa da… Etorkizunean psikologoen beharra izango dugula iruditzen zait. Ander Iñarra . Mendi korrikalaria 26 aurrez aurre 0 1 2 3 4 5 6 7P.DonibaneOrioOndarroaUrdaibaiHondarribiaGaraipenak Guztira: 9 estropada. TKE ligan, 2013an ez zen jokatu. URDAIBAI 2014/07/07 . XXXI. Petronor Bandera 19:24.42 (4.k) * Hondarribia 00,32ra (2.k) 2015/08/30. XXXII. Petronor Bandera 19:37.18 (3.k) Hondarribia 09 ,80ra (1 .k) 2017/07/30 . XXXIV. Petronor Bandera 19:35.74 (4.k) Hondarribia 03 ,74ra (2 .k) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2012/06/30. XXIX. Petronor Bandera 20:18.24 (2.k1.tx)*** Tiran 04,42ra (1.k 1.tx) 2018/07/01. XXXV. Petronor Bandera 19:27.80 (1.k) ** Zierbena 04,94ra (2.k) 2020/07/12. XXXVII. Petronor Bandera 19:43.92 (3.k1.tx) Santurtzi 04,06ra (4.k) PASAI DONIBANE 2016/07/03. XXXIII. Petronor Bandera 19:52.20 (2.k 1.tx) Urdaibai 00,18ra (4.k) ORIO 2019/06/23. XXXVI. Petronor Bandera 19:25.92 (3.k) Donostiarra 03,42ra (1.k 2.tx) ONDARROA 2021/07/11. XXXVIII. Petronor Bandera 20:32.20 (2.k 1.tx) Lekittarra 07,46ra (3.k) Oharrak:*Kalea bakarrik zehazten baldin bada, traineru horrek estropada hirugarren txandan egin zuen.**Lehenengo kaletik behin bakarrik irabazi da.***Lau aldiz izan da garaile hirugarren txandan parte hartu ez duen traineru bat. aurrez aurre 27 Kluba oso egoera onean dago. Arraun eskolan 90 ume inguruan ari dira. Zuzendaritzaren helburua gazteak gustura egotea da, eta klubean urte asko jarraitzea. Gustura aritzea gako da horretarako. Josu Elu. Ondarroako arraunlaria eta zuzendaritza batzordeko kidea 2021 Zierbena Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 28 aurrez aurre Orioko XXX I. Estropadak . IX. Orio Kanpina Bandera A Coruña 1J Oharrak: *Harrobikoak : 5. A.Zabala * M.Azkarate S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * F.Rua J.Etxaniz M.Elorza* A.Garcia * O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* G.Aranberri Sotera Entr.: I. Zabala ORIO2021EKO UZTAILAREN 17AEremuko errekorra: 19:42.94 (3.k) Hondarribia 2019anDenborak : Santurtzi: 19:55.32 (3.tx/4.k) Orio: 19:59.60 (2.tx/1.k)Hondarribia: 20:00.10 (3.tx/2.k)Estropada ez zen azken unera arte erabaki. Ohorezko txandakotraineruek joaneko luzean aurreko txandako denborak hobetzenbazituzten ere, bueltakoan gehiago kostatzen zitzaien.Sekulako amaiera bizi izan zen Santurtziren eta Hondarribiarenartean. Azken luzean bi ontziek lehen kalerako bidea hartu zuten,“zerogarrena” deritzonean ere sartuta, eta epaileak bandera zuriaatera zuen bi traineruak asko gerturatu baitziren. Hondarribiakmetro batzuk galdu zituen. Joseba Amunarriz Hondarribikopatroiaren kexak nabariak ziren estropada amaitzean, bainaepaileek argi utzi zuten bi ontziak euren kaleetatik kanpo zeudela.Imanol Carrillo. Gara egunkariko kazetaria aurrez aurre 29 Egunero eta denboraldi guztietan sortzen dira egoera berriak , egoera desberdinak. Gauza berak ez du balio arraunlari multzo guztientzat, ezta arraunlari bakoitzarentzat ere. Gainera, denboraldian zehar ere multzoa aldatuz doa: emaitzengatik, elkarren artean edo nirekin duten harremanagatik… Baldintza asko daude. Entrenatzaile baten iritzia 0 1 2 3 4 5 6 7TiranSanturtziOrioAstilleroCastroUrdaibaiHondarribia Garaipenak 30 aurrez aurre Guztira: 19 estropada. 2012an ez zen jokatu Oharrak: *IB (Ibaian. Erlojuaren aurka). Guztira: 7 . **IEZ (Itsasoan. Eremu zaharra). Guztira: 8. ***IEB (Itsasoan. Eremu berria). Guztira: 4 Kalea bakarrik zehazten baldin b ada, traineru horrek estropada hirugarren txandan egin zuen. Itsasoko eremu berrian, lehene ngo kaletik inork ez du irabazi oraindik. URDAIBAI 2004/08/29. Orioko XIV. Traineru Estropadak . VII. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ** 19:40 .35 (4.k) Cabo 11,64ra (2.k2.tx) 2007/08/26. Orioko XVII. Traineru Estropadak . X. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ** 19:39. 19 (2.k) Hondarribia 05,10era (1.k) 2010/08/28 . Orioko XX. Traineru Estropadak . XIII. Inmobiliaria Orio Bandera. IB* 20:20. 88 (.k) Orio 16,16ra ( .k) 2014/07/20. Orioko XXIV. Traineru Estropadak . II. Orio Kanpina Bandera. IB* 19:37. 94(1.tx) Orio 00,96ra (3.tx) 2020/07/19 . Orioko XXX . Estropadak. VIII. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 20:10.41 (2.k) Hondarribia 2,35era (2.k2.tx) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2006/08/26. Orioko XVI. Traineru Estropadak . IX. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ** 22:12. 19 (3.k) Orio 04,78ra (4.k) 2013/07/21. Orioko XXI II. Traineru Estropadak . I. Orio Kanpina Bandera. IEZ** 19:39. 54 (2.k) Urdaibai 07,34ra (1.k) 2015/07/18 . Orioko XXV. Traineru E stropadak. III. Orio Kanpina Bandera. IB* 19:15. 88 (.k) Kaiku 03,20ra (.k2.tx) 2016/07/09. Orioko XXVI. Traineru Estropadak . IV. Orio Kanpina Bandera. IB* 19:30. 26 (.k) Kaiku 04,14ra (.k) 2017/07/08. Orioko XXIV. Traineru E stropadak. V. Orio Kanpina Bandera. IB* 19:31. 76 (.k) Urdaibai 03,34ra (.k) 2019/07/20 . Orioko XXIX. Traineru Estropadak .VII. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 19:42. 94 (3.k) Orio 11,96ra (2.k) CASTRO 2005/08/27 . Orioko XV. Traineru Estropadak . VIII. Inmobiliaria Orio. Bandera. IEZ** 19:30.04 (4.k) Hondarribia 04,71ra (3.k) 2008/08/30. Orioko XVIII. Traineru Estropadak . XI. Inmobiliaria Orio Bandera. IB* 19:25. 54 (.k) Orio 00,19ra (.tx) 2009/08/30. Orioko XIX. Traineru Estropadak . XII. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ** 19:54. 87 (3.k) Hondarribia 02,29ra (1.k) ASTILLERO 2003/08/30. Orioko XIII. Traineru Estropadak . IEZ** 21:27. 82 (4.k) P.Donibane 09,97ra (2.k) 2004/07/03. Orioko Txanpa Estropadak (ez puntuagarria). 01:28. 80 (2.k) Urdaibai 00,50era (1.k) ORIO 2018/07/22 . Orioko XXIV. Traineru Estropadak . VI. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 19:46. 56 (4.k) Zierbena 00,18ra (3.k) TIRAN 2011/08/27. Orioko XXI. Traineru Estropadak . XIV. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ** 20:29. 86 (2.k2.tx) P.Donibane 0 2,94ra (2.k) SANTURTZI 2021/07/17 . Orioko XXXI . Estropadak. IX . Orio Kanpina Bandera. IEB*** 19:55.32 (4.k) Orio 04,28ra (1.k2.tx) 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 31 2021 OrioAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2021EKO UZTAILAREN 1 8A Eremuko errekorra : 19:18. 70 (3.k) Castro 2009an Denborak : Zierbena: 19:58.20 (2.tx/2.k) Orio: 19:59.70 (3.tx/4.k) Hondarribia: 20:05.3 0 (3.tx/2.k) Getxoko E stropaden XLII I. Ikurrina** GETXO A Coruña 1J 32 aurrez aurre Oharrak: *Harrobikoak: 3 **J. A. Agirre Lehendakariaren XVII. Omenaldia . R.Garcia I.Ibañez* J.Zunzunegi F.Montes A.Gonzalez Efrain Sanchez I.Paskual* Entr.: J. Zunzunegi Eladio Sanchez J.De Haz A.Vidal I.Montes S.Montenegro C.Palazuelos A.Lazkano* Zierbena Tostartetik kanpo geratzen den arraunlariak urruntasun eta hustasun sentipen bat izaten du barruan. Kideak uretan diren bitartea n lehorreko lanak egin beharra kontu eskasa da. Ordea, uretan daudenek irabazi eta norbera ariko balitz bezala po zten denean bat, horrek esan nahi du ordezko arraunlariaren engaiamendua erabatekoa dela. Halaxe gertatu zaio Endika Morani. Zierbenak irabazi dituen bi estropadetan ez du arraunean egin, baina garaipenek bozkario bete betea utzi diote. Bai Donos tian, baita Getxon ere: «Garrantzitsuena irabaztea da », esan du Moranek, eta garrantzia kendu dio lehorrean geratu izanari: «Oso pozik nago… ». Jon Ander De la Hoz . Kazetaria aurrez aurre 33 34 aurrez aurre 0 1 2 3 4 5 6 7ZierbenaCastroKaikuGaraipenakDonostiarra Guztira: 18 estropada. TKE ligan, 2005ean ez zen jokatu. KAIKU 2011/07/30. Getxoko Estropaden XXXIII. Ikurrina 19:48.04 (4.k) Hondarribia 05,66ra (2.k) 2012/07/29. Getxoko Estropaden XXXIV. Ikurrina 19:32.12 (4.k) Tiran 05,32era (3.k) 2013/07/27. Getxoko Estropaden XXXV. Ikurrina 20:39.70 (2.k) Orio 23,50era (4.k) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2014/07/26. Getxoko E stropaden XXXVI. Ikurrina 19:39.82 (4.k) * Kaiku 05,44ra (2.k) 2015/07/26. Getxoko Estropaden XXXVII. Ikurrina 19:30.76 (4.k 2.tx) Orio 04,52 ra (3.k) 2016/07/17. Getxoko Estropaden XXXVIII. Ikurrina 19:40.28 (3.k) Urdaibai 09 ,68ra (2.k) 2017/07/29. Getxoko Estropaden XXXIX. Ikurrina 19:46.29 (2.k) Orio 00,03 ra (3.k) 2018/07/28. Getxoko Estropaden XL. Ikurrina 19:46.84 (1.k) Orio 11,20 ra (4.k) ORIO 2003/09/28. XXXIII. SN. XXIX. Bandera Corte Ingles 19:41.51 (3.k) Mecos 05,25era (2 .k) 2007/07/28. Getxoko Estropaden XXIX. Ikurrina 19:57.40 (3.k) Urdaibai 11,63ra (1.tx) 2020/07/18. Getxoko Estropaden XLII. Ikurrina 19:42.26 (1.k) Santurtzi 02,36ra (2.k) CASTRO 2008/08/02. Getxoko Estropaden XXX. Ikurrina 19:43.77 (1.k) Orio 01,64ra (4.k) 2009/08/02. Getxoko Estropaden XXXI. Ikurrina 19:18.70 (3.k) San Pedro 10 ,56ra (4.k) DONOSTIARRA 2019/07/28. Getxoko Estropaden XLI. Ikurrina 19:55.78 (4.k2.tx) Orio 01,84ra (4.k) ZIERBENA 2021/07/18. Getxoko Estropaden XLIII. Ikurrina 19:58.20 (2.k2.tx) Orio 01,50era (2.k) PEDREÑA 2006/07/29. Getxoko Estropaden XXVIII. Ikurrina 19:52.63 (3.k) Orio 01,95era (2.k) URDAIBAI 2004/07/04. VI. Telefonica Bandera 21:18.30 (3.k1.tx) Hondarribia 7,24ra (2.k1.tx) 2010/07/31. Getxoko Estropaden XXXII. Ikurrina 19:23.42 (2.k) P.Donibane 04 ,90era (1.k) HondarribiaOrio Urdaibai PedreñaOharrak: *Kalea bakarrik zehazten baldin bada, traineru horrek estropada hirugarren txandan egin zuen.Lau aldiz izan da garaile hirugarren txandan parte hartu ez duen traineru bat. aurrez aurre 35 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 GetxoAitor Arrizabalaga 36 aurrez aurre Oharra k: *Harrobikoak: 7. Zierbenakoak ontzia uretaratzeko pronto zirela, arraunlari batek positibo eman zuen analisian. Hortaz , Juan Zunzunegirenek ezin izan zuten arraun egin; ezta Lekeitioko estropadan ere. Horrenbestez, Eusko Label ligak ezar rita duen irizpidearen arabera, Zierbenari sei jardunaldietan lortuta ko puntuen batezbestekoa hartu z ioten kontutan; hau da, bederatzi puntu eskuratu zituen jokatu ez zuen jardunaldi bakoitzeko. J.Fernandez U.Redondo G.Gorostiaga G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Ama Guadalupekoa Entr.: M. Orbañanos G.Ezponda * X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* A.Udabe J.Amunarriz* Zierbenaren hutsunearekin ekin zioten lehen txanpa biziari Hondarribiak, Oriok eta Santurtzi k. Indartsu atera ziren hiru ontziak, eta segundo bakarrean heldu ziren lehen ziabogara… Olatua istribor aldetik sartzen zitzaien ontziei. Lan nekeza, beraz, patroi eta arraunlarientzat ontzia gogortuta eramateko. Hondarribiak Oriorekiko ontzi bateko aldearekin eman zuen bigarren ziaboga. Santurtzi, berriz , 11ra zen. Maniobra egin ostean, ababorreko arraunlar iek pala uretatik ongi pasatzeko zailtasunak zituzten. J. Amunarriz Hondarribiko patroiak argi esan zien ababorrekoei erasoa gehiago gogortzeko. Halaxe egin zuten, eta Oriorekiko zuten aldeak ere gora egin zuen… Mikel O. Iribar . Berria e gunkariko kazetaria 2021EKO UZTAILAREN 24 A Eremuko errekorra : 19:27,84 Castro 2010ean Denborak : Hondarribia: 20:25,96 (3.tx/4.k) Orio: 20:35,50 (3.tx /3.k) Donostiarra: 20:40,16 (2.tx/2.k) IX. CaixaBank Bandera CASTRO A Coruña 1J 0 1 2 3 4 5 6 7ZierbenaT iranP edreñaP .DonibaneKaikuAstilleroOrioHondarribiaCastroUrdaibaiGaraipenak Guztira: 22 estropada . TKE ligan, 2014 , 2015, 2017 eta 20 20ko estropadak ez ziren jokatu. CASTRO 2006/08/15. Castro Hiriko XXXIV . Bandera 19:42. 99 (3.k) Hondarribia 11,75era (2.k) 2006/08/27. VIII. Flaviobriga Bandera 19:56. 95 (1.k) * Pedreña 04,42ra (2.k) 2010/08/29 . XII. Flaviobriga Bandera 19:27. 84 (2.k) Urdaibai 15,32ra (1.k) TIRAN 2012/08/25. XIV. Flaviobriga Bandera . Erlojupekoa 20:29. 76 (2.k) Urdaibai 01,62ra (1.k) Oharrak: * Estropada hau lehenengo kaletik lau aldiz bakarrik irabazi dute. U KAIK 2011/08/28. XIII. Flaviobriga Bandera 19:53. 02 (3.k) Urdaibai 11,58ra (2.k) 2013/08/25. XV. Flaviobriga Bandera 20:40. 94 (1.k) Tiran 01,38ra (1.k 2.tx) URDAIBAI Data/Bandera Denbora Bigarrena 2004/07/1 8. VI. Flaviobriga Bandera 19:29.73 (2.k2.tx) Astillero 10,16ra (1.k) 2004/08/22. Castro A.E ko CXXV. Urteurrenaren Bandera . Ezpuntuagarria 19:49. 51 (3.k) 2007/07/29. IX. Flaviobriga Bandera 19:48. 26 (3.k) Pedreña 04,97ra (1k 2.tx) 2008/08/31. X. Flaviobriga Bandera 19:34. 55 (3.k) P. San Pedro 04,45era (4.k) 2018/07/15. VI. CaixaBank Bandera 20:16 .56 (2.k) Hondarribia 12,42ra (3.k) HONDARRIBIA 2005/07/23. VII. Flaviobriga Bandera 20:10. 17 (1.k) Astillero 12,95era (2.k) 2016/08/21. IV. CaixaBank Bandera 19:55. 92 (3.k) Urdaibai 04,70era (4.k) 2021/07/24. IX. CaixaBank Bandera 20:25. 96 (4.k) Orio 09,45era (3. k) LLERO ASTI /07/20. 2003 V. Flaviobriga Bandera 20:45.63 (4.k1.tx) Orio 03,04ra (2.k 2.tx) /08/15. 2003 Castroko XXXI. Bandera 19:59. 42 (1.k) P. Donibane 09,99ra (2.k) OORI /08/15. 2004 Castroko XXXII. Bandera . Ezpuntuagarria 20:10. 98 (2.k2.tx) Hondarribia 03,03ra (3k) /08/15. 2005 Castroko XXXIII. Bandera 20:36. 20 (2.k2.tx) Castro 12,45era (4. k) /08/15. 2007 Castro Hiriko XXX. Bandera. Ezpuntuagarria 20:09. 61 (4.k) PASAI DONIBANE 2003/07/06. I. ONO Bandera . Ezpuntuagarria 20:04. 17 (4.k1.tx) Astillero 05,85era (1.k 2.tx) PEDREÑA 2009/08/29. XI. Flaviobriga Bandera 20:32. 07 (4.k2.tx) Kaiku 00,98 ra (3.k2.tx) ZIERBENA 2019/07/14. VII. CaixaBank Bandera . Erlojupekoa 21:04. 48 (.k) Urdaibai 06,80ra ( .k) aurrez aurre 37 38 aurrez aurre 0 1 2 3 4 5 6 7ZierbenaUrdaibaiOrioKaikuDonostiarraHondarribiaGaraipenak Guztira : 9 estropada HONDARRIBIA Data/ CaixaBank Bandera/Eremua Denbora Bigarrena 2014/07/19. II. CaixaBank Bandera Pasai San Pedro 19:31. 52 (1.k) * Kaiku 03,04ra (3.k) 2015/07/11. III. CaixaBank Bandera Pasai San Pedro 19:28. 78 (4.k) Urdaibai 02,04ra (1.k) 2016/08/21. IV. CaixaBank Bandera Castro 19:55. 92 (3.k) Urdaibai 04,70era (4.k) 2021/07/24. IX. CaixaBank Bandera Castro 20:25. 96 (4.k) Orio 09,45era (3. k) DONOSTIARRA 2020/07/11. VIII. CaixaBank Bandera Donostia 20:53.02 (4.k) Santurtzi 10,90era (1.k) KAIKU 2013/06/29. I. CaixaBank Bandera Laredo 19:41 .70 (3.k) Orio 11,92ra (4. k) ORIO 2017/07/22. V. CaixaBank Bandera Santander 20:02 .26 (2.k) Urdaibai 01,48ra (4.k) URDAIBAI 2018/07/15. VI. CaixaBank Bandera Castro 20:16 .56 (2.k) Hondarribia 12,42ra (3. k) (3.k) ZIERBENA 2019/07/14. VII. CaixaBank Bandera . Castro . Erlojupekoa 21:04. 48 (.k) Urdaibai 06,80ra ( .k) Oharra: * Kalea bakarrik zehazte n baldin bada, traineru horrek estropada hirugarren txandan egin zuen. CaixaBank Bandera 2021 Castro Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 39 40 aurrez aurre 2021E KO UZTAILAREN 25A Eremuko errekorra: 19:15. 03 Hondarribia (1.k) 2016an. Euskadiko Txapelketan lortua Denbora onena (ligan) : 19:39.64 Santurtzi 2019an Denborak : Santurtzi: 20:37.96 (3.tx/3.k) Bermeo Urdaibai: 20:40.96 (2.tx/3.k) Hondarribia: 20:47.88 (3.tx/4.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 XXXV I. El Correo Bandera. Kutxabank S.N. Bandera. Oharra: *Harrobikoak : 4. A.Zabala * M.Azkarate S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * F.Rua J.Etxaniz A.Garcia * J.Sayanz O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* G.Aranberri Sotera Entr.: I. Zabala Sekreturik ez dago arraunean. Giltza entrenamenduak eta konstantzia dira. Arraunlariak urte osoan entrenatzen dira, eta udako hilabeteetan ia atsedenik gabe. Urte berriko jaietan eta aste santuan baino ez dute hartzen atseden. Urtero maila ikusgarriari eu sten diote goi mailako taldeek.Teknika ia perfektua daukate eta hori da ezaugarririk adierazgarrien a hain zuzen ere. Entrenamendu gogor asko egiten dituzte, baina teknikari garrantzi handiagoa ematen diote. Kluben lana itzalpean geratzen da askotan, baina funtsezkoa da. Arraun elkarteen langileek eta arduradunek sekulako lana egit en dute arraunlariak gu stura egon daitezen. Horrela talde politak eta lehiakorrak sortzen dira eta helburuak lortzeko egin beharreko bidea errazago a suertatzen da. Xabier Castrillon Data/Bandera Irabazlea/Denbora/Kalea Bigarrena 2003/08/03. XVIII. El Correo BBK Bandera Astillero: 20:34. 72 (2.k) Cabo 07,07ra (2.k 2tx) 2004/07/25. XIX. El Correo BBK Bandera Astillero: 20:15. 76 (4.k1.tx) Hondarribia 08,48ra (4.k2tx) 2005/07/2 5. XX. El Correo BBK Bandera Astillero:19:42 .26 (2.k) Hondarribia 10,25era (4 .k) 2019/06/30 . XXXIV. El Correo Bandera. BBK S.N Santurtzi: 19:39.64 (2.k) Orio 14,02ra (3 .k) 2020/07/26. XXXV. El Correo Bandera. Kutxabank S.N Hondarribia: 20:06.14 (2.k2.tx) Urdaibai 04,34ra (1 .k) 2021/07/25. XXXVI. El Correo Bandera. Kutxabank S.N Santurtzi: 20:37.96 (3.k) Urdaibai 03,00ra (3.k2tx) LEKEITIO aurrez aurre 41 42 aurrez aurre 2021 Lekeitio Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 43 2021 LekeitioAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 44 aurrez aurre Oharrak: *Harrobikoak: 7. COVID 19ak ez zuen etenik gorengo mailan; Isuntzari ere erasan zion izurriak. Taldean bi kasu atzeman zituzten, eta, beraz, ezin izan zuten arraun egin; ezta Santurtziko estropadan ere. 2021EKO UZTAILAREN 31 Eremuko errekorra: 19:20. 68 Hondarribia 2014an Denborak Hondarribia: 19:21.74 (3.txanda) Zierbena: 19:29.18 (3.txanda) Santurtzi: 19:33.72 (3.txanda) Bilboko XII. Bandera Bandera. Ama Guadalupekoa J.Fernandez U.Redondo G.Gorostiaga A.Osanbela A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Entr.: M. Orbañanos G.Ezponda * X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* A.Udabe J.Amunarriz* BILBOHondarribiak bigarren luzean hautsi zuen estropada eta aldeahandituz joan zen hortik aurrera. Luze honetan, marea gorakazihoala, itsaslasterrak erditik joatea eskatzen zien ontziei eta AmaGuadalupekoa zen urlasterrari etekin handiena ateratzen arizitzaion trainerua. Hirugarren luzean, J. Amunarrizek berearraunlariei behin eta berriz esaten zien arrauna presarik gabeuretan pasatzeko eta erritmoa ez sarritzeko; minutuko 36palakadako erritmoan zihoazen berdeak. Hirugarren eta azkenziabogan, tarteak handiak ziren; zazpi Zierbenari, bederatziSanturtziri, eta hamabi Oriori.Azken luzean, Zierbena taldeko arraunlariak eman eta eman ariziren, minutuko 40 palakadako erritmoan, baina ez zen nahikoa izaestropada iraultzeko. Bigarrena izan zen, Hondarribiatik zazpisegundora. aurrez aurre 45 46 aurrez aurre 0 1 2 3 4 5 6 7KaikuCastroUrdaibaiOrioHondarribiaGaraipenak Guztira: 14 estropada. 2003tik 2006ra eta 2013an ez ziren jokatu. Estropada guztiak erlojuaren kontra jokatu dira. ORIO 2007/09/22. Bilbo Hiriko I. Bandera 20:14.58 (.k) Hondarribia 13,32ra (.k) 2010/07/03. I. Seat Bandera. Bilbo Hiriko S.N 19:28.60 (.k) Pedreña 10,04ra ( .k) 2019/06/22. Bilboko X. Bandera 19:31.22 (.k) Santurtzi 12,58ra ( .k) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2012/06/09. Bilboko IV. Bandera . Ez puntuagarria 20:33.50 (.k) P. San Pedro 00,88 ra (.k) 2014/08/31 . Bilboko V. Bandera 19:20.68 (.k) Urdaibai 04,28ra ( .k) 2015/08/29. Bilboko VI. Bandera 19:23.92 (.k) Urdaibai 03,30era ( .k) 2016/07/16. Bilboko VII. Bandera 19:29.32 (.k) Kaiku 08,66ra ( .k) 2021/07/31 . Bilboko XII. Bandera 19:21.74 (.k) Zierbena 07,44ra ( .k) URDAIBAI 2017/07/01. Bilboko VIII. Bandera 19:25.70 (.k) Hondarribia 02,60 ra (.k) 2018/06/24 . Bilboko IX. Bandera 19:34.54 (.k) Hondarribia 02,02ra ( .k) 2020/07/25 . Bilboko XI. Bandera 19:27.14 (.k) Santurtzi 04,84ra ( .k) KAIKU 2011/07/03. Bilboko III. Bandera 19:49.48 (.k) P. Donibane 04,28ra ( .k) CASTRO 2008/08/24. Bilbo Hiriko II. Bandera 19:34.52 (.k) Orio 01,21era ( .k) 2009/07/04. XI.Telefonica Bandera. Bilbo Hiriko S.N 20:14.02 (.k) P. San Pedro 05,34ra ( .k) Bilboko eta Santurtziko eremuak oso gogorrak dira. Zergatik? Batetik, uraren sakonerari erreparatzen zaio. Zenbat eta sakoner a handiagoa izan eremuak, orduan eta bigunago izaten da pala ur azpian deneko pasada. Sakonera txikia denean ura trinkoago dagoenaren sentsazioa izaten da. Pentsa Santurtziko estropadan arrokak agerian gelditzen diren tokietatik pasatzean noraino estutu behar diren hort zak. Bestetik, korrontean ere an tzeko eragina izaten du. Alde denean ontzia azkarrago joaten da; korronteak ere gogortu egiten du pasada. Aldiz, kontra denean, bigundu egiten da. Ibaietan korronteak nabariagoak izaten dira itsaso an baino. Horregatik, korrontea kontra dagoeneko luzeetan p alada erritmoa altuagoa izaten da alde denekoetan baino. Niko Iurramendi . Urdaibaiko arraunlaria Halako eremuetan ur azalak leun egoten dira, bagarik gabe. Itsasoko olatuek jolas gehiagorako lekua ematen dute; aldiz, ibaia n lehen paladatik azkenekora arte paladarik huts egin gabe ekin beharra dago. Arraunlariontzat gogorrak izateaz gain, estropada hauek oso estresagarriak izaten dira patroiarentzat ere: erlojupekoetan den bora tarteak txikitu egiten direnez, xehetasun txikienek garrantzi handia dute. Gainera, korronte onen bila aritzearen ardura ere bere gain jartzen du, eta ohikoagoak izaten dira traineruen gerturatzeak. Santurtzin ikusi da hori. Niko Iurramendi . Urdaibaiko arraunlaria aurrez aurre 47 48 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 BilboAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 49 2021 BilboAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 50 aurrez aurre Data/ Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2018/07/29. Santurtziko XXXIX. Bandera Urdaibai: 19:35. 32 (1.k2.tx) Zierbena 09,40ra (2.k) 2019/07/27 . Santurtziko XL. Bandera ** Orio: 19:06.62 (2.k) Santurtzi 06,40ra (1.k) 2020/08/22 . Santurtziko XL I. Bandera ** Zierbena: 19:06.74 (4.k2.tx) Hondarribia 11,92ra (4.k) 2021/08/01 . Santurtziko XL II. Bandera ** Santurtzi : 19:32.72 (4.k) Hondarribia 11,24ra (1.k) ** Eremu zaharra 2021EKO ABUZTUAREN 1 A Eremuko errekorra**: 19:06. 62 (2.k) Orio 2019an Denborak : Santurtzi: 19:32.72 (3.tx/4.k) Hondarribia: 19:43.9 6 (3.tx /1.k) Donostiarra: 19:44.52 (2.tx/3.k) Santurtziko X LII. Bandera SANTURTZI A.Zabala * J.Etxaniz A.Garcia * J.Sayans O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* M.Azkarate S.S.Dragan F.Steindl D.Hermo Y.Cayon * G.Aranberri F.Rua Sotera Entr.: I. Zabala Argi eta garbi ikusi zen itsasoranzko luzean traineruek erdiko kaleak hartzen zituztela, eta, ibaialdera sartzerakoan, aldiz, bazterreragerturatzen zirela, erdiko kaleak hutsik utziz korronteak ekiditeko. Santurtzik bikain egin zuen egin beharrekoa garaipena eramateko.Hasieran Oriorekin mantendutako lehiaren ostean, Sotera k lidergoa hartu zuen bigarren luzean. Ziabogaren ostean, Hondarribia eta Orio“zero” kalera abiatu ziren bitarte an, Santurtzi laugarrenean mantendu zen. Erabaki ulertezina hartuz, epaileek bandera zuria atera ziotenOriori, Hondarribiaren atzetik kokatu nahi zuelako. Kontuan izan behar da araudiak maniobra hori egiten uzten duela.Oriotarrek beste ezusteko bat izan zuten hirugarren ziabogatik ateratzean, atzetik zetorren Zierbena ukitzetik oso gertu egon baitziren.Bigarren txandan ere zeresana eman zuten epaileek. Azken luzean, Donostiarra eta Urdaibai erdiko kaleetan mantendu ziren, bainabermeotarrek hiru segundoko zigorra jaso zuten gipuzkoarren arraunak ukitzeagatik. Donostiarrak hirugarren kaletik zihoazen ꟷberen kaleaꟷeta bizkaitarrak bertan sartu ziren bigarren kaletik.Imanol Carrillo. Gara egunkariko kazetariaOharrak:*Harrobikoak: 4. Orio k joan den urtean bezala, txarretsi egin zuen epaileen lana azken txandan.2021eko azaroaren 2an, TKEko Diziplina Epaileak Jon Salsamendi Orioko entrenatzaileari, abuztuaren 1ean jokatutako Santurtziko XLII Ikurrinan gertaturiko ekintzengatik irekitako 1/2021 espedientearen ebazpena eman zuen. TKEko DiziplinaAraudiaren 17.2 artikuluan ezartzen duenaren arabera, Jon Salsamendi Goñiri TKEk antolatutako lauestropadatan parte ez hartzeko zigorra ezarri dio epaileak; aipaturiko DiziplinaAraudiaren 14. artikuluan arauhauste larritzat hartzen baitira epaileei irainak egitea. aurrez aurre 51 52 aurrez aurre SAILKAPENA . Ligako estropaden erdiak jokatuta 1. Santurtzi 106 5. Donostiarra 84 9. Ares 46 2. Hondarribia 101 6. Urdaibai 77 10. Isuntza 43 3. Zierbena 88 7. Ondarroa 56 11. Tiran 33 4. Orio 86 8. Cabo 56 12. Zarautz 26 Santurtzi eroso dago ligako lehendabiziko postuan. Bizkaiko taldeak bost puntuko aldea du Hondarribia bigarren sailkatuarekik o. Erregulartasuna gako izaten ari da horretan: estropada guztietan lau ontzi bizkorrenen artean izan da Sotera . Izan ere, garaipen kopuruari erreparatuta, hiruna dituzte Santurtzik eta Hondarribiak. Postu dantza baliatu dute Iker Zabalarenek, ordea: Ama Guadalupekoa antzera aritu da estropadarik gehienetan, eta lehen lau onenen artean sailkatu da hamarretik bederatzitan. Bigarren jardunaldian, Coruñan bederatzigarren sailkatu izana izan da berdeen lasta sailkapen nagusirako borrokan. Gauza bera gertatu zai e Zierbena hirugarrenari eta Orio laugarrenari. Bizkaitarrek bi bandera irabazi dituzte. Jon Ander De la Hoz. Kazetaria aurrez aurre 53 2021 Santurtzi Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Goialdean ibiltzeko ontzietatik urrunxeago dago Urdaibai, nahiz eta bandera baten sariaz jabetu den. Sailkapenaren erdialdean aritzera deitutako gainontzekoak, berriz, patxadaz ari dira lanean…Patxadatsuen artean dago Ondarroa, orain arteko ezustekorik handiena eman duen taldea. Arriskuko postuak urrun, historiarako geratuko zaieaurtengo sasoia: lehen aldiz Eusko Label ligako bandera bat irabazi zuten, laugarren jardunaldian, Zierbenan gailenduta.Tiranek eta Zarautzek urrun dituzte patxada ematen duten postuak. Zama handia dute gainean: arriskuaren langa ezartzen duen Lekittarra k hamar eta hamazazpi puntuko aldea ateratzen die, hurrenez hurren. Kontuak horrela, jaitsiera zuzena saihestea da bien lehenbiziko helburua.Gaurgaurkoz, kokapen hobea du Tiranek. Lan erdiak osatuta, zazpi puntuko aldea du zarauztarrekiko, eta, gorabehera handirik ezean, zaila da halako errenta murrizten…Jon Ander De la Hoz. Kazetaria 2021EKO ABUZTUAREN 7 A Eremuko errekorra (ligan) : 19:59.90 (4.k) Donostiarra 2021ean Denborak : Donostiarra **: 19:59.90 (2.tx/4. k) Santurtzi: 20:00.46 (3.tx/1.k) Bermeo Urdaibai: 20:01.94 (2.tx/1.k) 54 aurrez aurre I.Orbegozo I.Imaz E.Lopez J.M.Intxausti M.Iradi* A.Garcia* B.Eizagirre Entr.: I. Makazaga E.Alberdi J.Larrarte J.Agirrezabala X.Pastor I.Urtubia J.Leibar A.Diaz** Bandeira Barbanza Arousa RIANXO A Coruña 1J Oharra k: *Harrobikoak : 3. **Sasoiko lehendabiziko bandera irabazi zuen bigarren txandan arraun eginda. Garailearengandik 56 ehunenera geratu zen Santurtzi; dena den, hiru puntu sartu zizkion Hondarribiari . Inoiz jokatu gabeko estropada eremuan lehiatu ziren: Rianxon, Arousa ibaiaren itsasadarrean. …Santurtzik bere horretan jarraitzen zuen, baina datuak ez ziren haren aldekoak; azken ziabogara Donostiarra baina bost segun do geroago heldu zen. Laugarren luzean lehertzera joan ziren, segundo bakarrera jartzerain o. Arraunlariak, datu hori jakitean, zeharo hauspotu ziren, eta une batez segundo berean zirela adierazten zuen GPSak. Gorka Aranberri Santurtziko patroiak arraunlariei zuten guztia emateko eskatu zien; palakada erritmoa 43ra igo zuten; eman eta eman. Arte an, epaileek helmugako argazkia prest zuten jarria. Amaieran, 56 ehunenen aldea egon zen Donostiarraren eta Santurtziren artean, gipuzkoarren alde. Mikel O. Iribar . Berria e gunkariko kazetaria. 08/08 . Torrekua II *** ***Luis Karril , Donostiako patroi ezagunetakoa da, 1889an eta 1890ean Kontxako bandera irabazi zuen eta baita Kantauri itsasoko desafio famatuena ere , 1890. urtean Ondarroari. Gaur egun Ontzi Museoaren egoitza dagoen eraikinean, Torrean, bizi zen Luis Karril, eta horr egatik, Luis “Torrekua” deitzen zioten. Kaiarriba Donostiarra taldearen logotipoan arraun gurutzatuen aurretik biribil urdinean sartuta ageri den eraikina da. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 55 2021 RianxoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2021EKO ABUZTUAREN 8 A Eremuko errekorra : 19:03. 96 (4.k) Urdaibai 2017an Denborak : Santurtzi: 19:21.44 (3.tx/3 k) Hondarribia: 19:23.56 (2.tx /2.k) Orio: 19:25.50 (2.tx/3.k) 56 aurrez aurre XXXI Bandeira Concello de Boiro BOIRO A Coruña 1J Oharra: *Harrobikoak : 3. Entr.: I. Zabala M.Azkarate G.Arostegi J.Etxaniz J.Sayanz O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* G.Rivero* S.S.Dragan F.Steindl D.Hermo Y.Cayon * G.Aranberri F.Rua Sotera Joseba Agirre . Athleticeko kirol zuzendaria . Ez zen alde ikaragarririk egon ohorezko txandakoen artean, baina bai nahikoa Santurtzik bigarren txandan Hondarribiak eta Ori ok emandako erakustaldia berdintzeko, Donostiarra urruti gabe segika zuela. Erreferentzien arabera, bigarren txandako ontziak izan ziren nagusi aurrenekohiru luzeetan. Azken luzean, baina, gauzak aldatu egin ziren. Donostiarraren presentzia inguruan nabaritu arren, Sotera k ia erlojuaren aurkakodema izan zuen azken metrora arte, eta iaia metro horietara iritsi arte ez zuen denborarik onena markatu.Arnaitz Gorriti. Gara egunkariko kazetaria.Zein da garairik egokiena jokalari batek jauzia emateko?Garai zaila da. Izan ere, gatazka izaten dute sarritan jokalariak eta klubak. Jokalariak presa izan ohi du gorenera iristeko. Klubak, berriz,harrobitik bizi behar duen arren, jokalariaren ibilbideari erreparatu behar dio, eta garai egokia aukeratu behar du urrats hori egiteko. Asko hitegin behar duzu jokalariarekin, ez dadin frustratu. Izan ere, esan bezala, presa handia dute, eta ez da erraza hori dena kudeatzea. Guk erakutseta ikusarazi behar diegu egokiagoa dela pauso txikiak baina ziurrak eta sendoak ematea, eta ez luzeak baina oinarririk ez dutenak. 0 1 2 3 4 5 6 7CastroAstilleroSanturtziOrioHondarribiaUrdaibaiGaraipenak Guztira: 1 5 estropada aurrez aurre 57 HONDARRIBIA 2005/07/10. XV Bandeira Concello de Boiro 20:02.84 (3.k 2.tx) Astillero 00,64 ra (4.k1.tx) 2006/07/09. XVI Bandeira Concello de Boiro 19:09.08 (2.k 2.tx) Castro 01,30era (2.k1.tx) 2015/08/09. XXV Bandeira Concello de Boiro 19:42.01 (3 .k) Urdaibai 13 ,14ra (2.k) URDAIBAI Data/Bandera Denbora Bigarrena 2004/07/11. XIV Bandeira Concello de Boiro 19:52.03 (2.k1.tx) Hondarribia 09,64ra (1.k1.tx) 2008/07/05 . I Bandeira Rianxeira 19:45.29 (1.k) P. San Pedro 04,36ra (3.k2.tx) 2016/07/24. XXVI Bandeira Concello de Boiro 20:03.38 (4.k) Hondarribia 12,32ra (3.k) 2017/08/27. XXVII Bandeira Concello de Boiro 19:03.96 (4.k) Hondarribia 09,40ra (2.k) 2018/08/26. XXVIII Bandeira Concello de Boiro 19:18.58 (2.k) Hondarribia 04,38ra (4.k) ORIO 2007/07/08. XVII Bandeira Concello de Boiro. 19:49.60 (2.k1.tx) Urdaibai 06,20ra (3.k1.tx) 2014/08/10. XXIV Bandeira Concello de Boiro 20:49.46 (2.k) Hondarribia 03,24ra (3.k) 2019/08/25. XXIX Bandeira Concello de Boiro 19:43.80 (2.k) Zierbena 08,86ra (3.k) SANTURTZI 2020/08/30. XXX Bandeira Concello de Boiro 19:44.85 (1.k) Zierbena 00,31 ra (1.k2.tx) 2021/08/08. XXXI Bandeira Concello de Boiro 19:21.44 (1.k) Hondarribia 02,12ra (2.k2.tx) CASTRO 2008/07/06. XVIII Bandeira Concello de Boiro 19:29.89 (2.k) Zarautz 00,73 ra (1.k1.tx) ASTILLERO 2003/07/13. XIII Bandeira Concello de Boiro 20:27.53 (4.k) Cabo 08,21era (3.k1.tx) Oharra: 2009. urtean, arazo ekonomikoen gatik, Cabok San Migel ligan parte hartzeari uko egin zion. 2013an berriz ere igotzea lortu zuen. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 58 aurrez aurre ASTILLERO 2003/07/12. I Bandeira Pereira 20:16,09 (2.k) Hondarribia 2,35era (3.k) 2004/08/08. II Bandeira Pereira 21:17,63 (2.k) HONDARRIBIA 2011/07/10. I Bandeira O’Pirata.com 19:21,90 (1.k) Hondarribia 2,35era (3.k) 2014/08/09. XXXII Bandeira Concello de Moaña. IV. Fandicosta S.N 20:31,74 (1.k) 2017/08/26. XXXV Bandeira Concello de Moaña. VII. Fandicosta S.N 19:46,34 (3.k) TIRAN 2013/07/07. XXXI Bandeira Concello de Moaña. III. Fandicosta S.N 19:43,88 (3.k) Hondarribia 2,35era (3.k) SANTURTZI 2021/08/29. XXXVII Bandeira Concello de Moaña. VIII. Fandicosta S.N 19:31,00 (2.k) Hondarribia 2,35era (3.k) PEDREÑA 2010/07/18. I Bandeira Afamo 20:10,00 (1.k) Hondarribia 2,35era (3.k) PASAI DONIBANE 2010/07/17 . I Bandeira Mar de Moaña 20:07,08 (3.k) Hondarribia 2,35era (3.k) CASTRO 2009/07/18. XXVII Bandeira Concello de Moaña. Ria da Vigo S.N 19:45,98 (4.k) Hondarribia 2,35era (3.k) PASAI SAN PEDRO 2009/07/19 . XXVII Bandeira Concello de Moaña. Fandicosta S.N 19:17,00 (3.k) Hondarribia 2,35era (3.k) Data/Bandera URDAIBAI Denbora Bigarrena 2008/07/26. VI Bandeira Pereira 20:12,41 (2.k) Hondarribia 2,35era (3.k) 2011/07/09. XXX Bandeira Concello de Moaña 19:23,54 (3.k) 2012/07/15. XXX Bandeira Concello de Moaña. II. Fandicosta S.N 19:19,40 (4.k) 2015/07/05. XXXIII Bandeira Concello de Moaña. V. Fandicosta S.N 19:25,92 (4.k) 2016/07/23. XXXIV Bandeira Concello de Moaña. VI. Fandicosta S.N 20:12,71 (3.k) 2018/08/25. XXXVI Bandeira Concello de Moaña. VIII. Fandicosta S.N 19:56,96 (2.k) 2021 BoiroAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 59 2021 BoiroAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 60 aurrez aurre 2021EKO ABUZTUAREN 14 A Eremuko errekorra**: 19:23.72 (3.k) Santurtzi 2020ko 2. jardunaldian Denborak : Hondarribia: 20:24.42 (3.tx/3.k) Santurtzi: 20:26.12 (3.tx/2.k) Donostiarra: 20:36.50 (3.tx/1.k) Zarauzko XL IV. Ikurrina ZARAUTZ 1J A Coruña 1J Oharrak: *Harrobikoak : 7 **Eremu berria. 2012an Eusko Label Bandera eremu honetan jokatu zuten. 2015eko denboraletik aurrera baliza guztiak 150 metro itsaso zabalera lekualdatu zituzten, eta eremu orijinalaren lerrokadurari eutsi zioten. Ares ek ez zuen lehiatu, taldeko batek positib o eman baitzuen koronabirusean. Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M. Orbañanos J.Fernandez U.Redondo G.Gorostiaga G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* A.Udabe Lehenengo estropada 1976 an jokatu zuten . Hasieran egun bakarreko estropada izan zen. Lehenengo bi ekitaldietan zortzi traineruk hartu zuten parte, 1978 tik aurrera hamabik, hiru txandatan banatuta. 1990 ean bi egunetako prob a bihurtu zen, lehenengo zortziak bigarren jardunaldira sailkatzen ziren eta bi egunetako denboren batuketak finkatzen zituen postuak . Bi urtetan ez da Zarauzko Ikurrinik jokatu. 1986an , sortu berri zen Euskadiko Arraun Federazioarekin izandako desadostasunengatik , eta 1987an , Zarautzen Euskadiko Traineru Txapelketa jokatu zelako. TKE liga hasi geroztik, 2003 an, 2004 an eta 2005 ean estropada bakarrera jokatu zuten; 2006 tik gaur arte bi jardunaldietan jokatzen da. Gaur egun , Kontxako eta Coruñako Banderarekin batera bi jardunaldi dituen ekitaldi bakarra da eta bi saioen denborak batuta azkarrena izan den traineruak eskuratzen du ikurrina. aurrez aurre 61 62 aurrez aurre Buruz buru, beste behin. Hirugarren luzean abiadura bertsuan joan ziren Hondarribia, Santurtzi eta Donostiarra. Bi segundotan heldu ziren azken ziabogara. Sotera traineruak hartu zuen lehen olatua, eta Hondarribiak soilik eutsi zion joaldiari; izan ere, Donostiarra zuloan geratu b aitzen. Gorka Aranberri Santurtziko patroiak bosgarren kalera joateko erabakia hartu zuen; Joseba Amunarriz Hondarribikoak, berriz, bere kaleari eutsi eta atzetik zetozkion olatuak ongi zukutu zituen. Olatu bat aurretik ziren berdeak, baina Iker Zabalarena k ez ziren erraz amore ematekoak. Azken txanpa ikusgarria egin zuten, arraunzaleen gozagarrirako. Hondarribia helmugaratu zen lehena, baina bi segundo ere ez zizkion atera Santurtziri. Mikel O. Iribar . Berria e gunkariko kazetaria Abuztuaren hasieran jakin denez, Traineru Kluben Elkartearen (TKE) ikus entzunezko plataformak (ACT TV) Donostiarra klubeko arraunlari bat gaztelaniaz hitz egitera derrigortu nahi izan zuen uztailaren 25ean, eta, euskararen alde lan egiten duten bost eragi lek, arraunlariari elkartasuna adierazteaz gain, TKEri eskatu zioten k omunikazio politika alda dezala, baita beste arraunlariak euskaraz egitera anima daitezela ere. Axola, Blagan eta Zuhatza euskara elkarteak, Karkara Taldea kultur elkartea eta Bagera eus kaltzaleen elkartea dira eragile horiek.* TKEk, berriz, adierazi du euskarak «inoiz baino leku handiagoa» duela aurten. *2021eko abuztuaren 1 5ean, Berria egunkariak ZUZENDARIARI atalean, eragile horien eskutitz osoa argitaratu zuen. 0 1 2 3 4 5 6 7UrdaibaiHondarribiaAstilleroOrioCastroKaikuGaraipenak 0 1 2 3 4 5 6 7OrioUrdaibaiHondarribiaGaraipenak Guztira : 7 estropada aurrez aurre 63 Guztira : 7 estropada Eremu zaharra Eremu berria Guztira : 14 estropada Oharra: 2003an, 2004an eta 2005ean jardunaldi batean jokatu zuten Zarauzko Ikurrina. 2016 tik 2021era. Eremu berria: Zarauzko ikurrinaren lehen jardunaldia eta I. Eusko Label Bandera ORIO 2017/08/19. Zarauzko XL. Ikurrina 20:21.52 (2.k) Urdaibai 15 ,38ra (3.k) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2012/07/08. I. Eusko Label Bandera 20:05.83 (3.k) Tiran 00,16 ra (3.k2.tx) 2019/08/17. Zarauzko XLII. Ikurrina 19:42.32 (2.k) Santurtzi 04 ,36ra (4.k) 2020/08/15. Zarauzko XLIII. Ikurrina 21:00.48 (2.k 2.tx) Cabo 21 ,96ra (1.k2.tx) 2021/08/14. Zarauzko XLIV. Ikurrina 20:24.42 (3.k) Santurtzi 01 ,70era (4.k) KAIKU Data/Bandera Denbora Bigarrena 2011/08/13. Zarauzko XXXIV. Ikurrina 19:23.78 (1.k) Urdaibai 04 ,66ra (4.k) 2012/08/18. Zarauzko XXXV. Ikurrina. 19:31.04 (4.k) Hondarribia 09 ,30era (3.k) 2013/08/17. Zarauzko XXXVI. Ikurrina 19:28.30 (2.k) Hondarribia 04 ,22ra (4.k) 2014/08/16. Zarauzko XXXVII. Ikurrina 19:55.92 (4.k) Orio 17 ,12ra (2.k) ORIO 2006/08/19. Zarauzko XXIX. Ikurrina 20:35.34 (1.k) Hondarribia 02 ,13ra (2.k) 2007/08/18. Zarauzko XXX. Ikurrina 20:17.95 (4.k) Urdaibai 11 ,58ra (2.k) 2010/08/14. Zarauzko XXXIII. Ikurrina 20:54.43 (2.k) Castro 01 ,39ra (4.k2.tx) 2003tik 20 15era. Eremu zaharra: Zarauzko ikurrinaren lehen jardunaldia eta V. Telefonica Bandera CASTRO 2005/08/28. Zarauzko XXVIII. Ikurrina 19:54.06 (3.k) Hondarribia 08 ,78ra (4.k) 2008/08/16. Zarauzko XXXI. Ikurrina 19:37.03 (2.k) Urdaibai 01 ,61era (3.k) 2009/08/15. Zarauzko XXXII. Ikurrina 19:36.17 (1.k) Orio 10 ,42ra (2.k) ASTILLERO 2003/08/16. Zarauzko XXVI. Ikurrina 19:44.36 (2.k) Orio 12 ,74ra (1.k) 2003/09/21. V. Telefonica Bandera 19:48.10 (1.k) Orio 03 ,56ra (4.k) URDAIBAI 2016/08/13. Zarauzko XXXIX. Ikurrina 19:27.50 (2.k) Kaiku 07 ,34ra (3.k) 2018/08/18. Zarauzko XLI. Ikurrina 19:58.52 (1.k) Hondarribia 08 ,24ra (4.k) URDAIBAI 2004/08/01. Zarauzko XXVII. Ikurrina 19:52.11 (3.k) Hondarribia 08 ,87ra (2.k2.tx) HONDARRIBIA 2015/08/15. Zarauzko XXXVIII. Ikurrina 19:42.08 (4.k) Urdaibai 18 ,76ra (3.k) 2021EKO ABUZTUAREN 15 A Eremuko errekorra: 19:23.72 (3.k) Santurtzi 2020an Denborak : Hondarribia: 19:34.80 (3.tx/2.k) Santurtzi: 19:38.02 (3.tx/3.k) Donostiarra: 19:43.84 (3.tx/1.k ) 64 aurrez aurre Oharrak: *Harrobikoak: 7. Sailkapen nagusia (bi egunetako denborak batuta): Hondarribia: 39:59.22 . Santurtzi: 40:04.14 eta Donostiarra : 40:20.3 4. **Hondarribiarekin hiru TKE liga e ta 5 Kontxa irabaztea lortu du , horrez gain, 2003tik 2021era jokatutako ligetan 83 garaipen eskuratu ditu. Zarauzko XL IV. Ikurrina ZARAUTZ 2J A Coruña 1J Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M. Orbañanos J.Fernandez U.Redondo G.Gorostiaga G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* A.Udabe Poparean, Joseba Amunarriz ** patroiak bikain eraman zuen ontzia. Horrelakoetan maisua da. Garbi daukat Joseba patroi onenaren pare dagoela, onena ez bada. Batez ere azken urteetan Hondarribiak lortu dituen garaipen asko Josebak egindako lan handiari esker izan dira. Estropadaren erem ua oso ondo irakurtzen du, eta lasaitasun handia transmititzen digu. Beteranoa den arren, urtez urte maila asko hobetu du. Beñat Egiazu . Honda rribia taldeko arraunlaria Zarauzko bandera irabazi zuen laugarrengoz jarraian.Ane Urkiri. Gara egunkariko kazetariaEstuestu egon zen Zarauzko Ikurrinaren borroka eta azkenean Ama Guadalupekoa k bezperako bi segundoko herrenta defendatu bakarrik ez,beste hiruko aldea atera zion Santurtziri, azken luzean sekulako indarra erakutsi ostean. Hirugarren ziabogara lau segundo atzetik sartu zirengipuzkoarrak eta bazirudien Sotera erosoago zebilela, baina Amunarriz patroiaren gidaritzapean aritu zen ontziak estropada irauli eta 0 1 2 3 4 5 6 7OrioUrdaibaiHondarribiaKaikuCastroGaraipenak 0 1 2 3 4 5 6 7UrdaibaiSanturtziOrioHondarriiaGaraipenak aurrez aurre 65 Oharrak: *2011n Kaiku k 19:15.54 denbora lortu zuen, Hondarribia k baino lau segundo gutxiago. Bi txalupek 2008an Castro k egindako denboraren azpitik amaitu zuten (19:19.69) . La Marinerak 1992an San Pedro ren 19:24.21a gainditu zuen. **Kaiku k eta Orio k denbora bera e gin zuten: 19:39.92. San Migel l igak bakoitzari 12 puntu eman zizkien. ^Estropada eremuaren luzera 4.952 metrotara laburtu zuten. Guztira : 6 estropada Eremu zaharra Eremu berria Guztira : 10 estropada eta 11 garaile 2006tik 2015era. Eremu zaharra: Zarauzko ikurrinaren bigarren jardunaldia HONDARRIBIA 2010/08/15. Zarauzko XXXIII. Ikurrina 19:40.75 (3.k2.tx) Urdaibai 01 ,02ra (1.k2.tx) 2015/08/16. Zarauzko XXXVIII. Ikurrina 17:35.86 (4.k)^ Kaiku 04 ,38ra (1.k) KAIKU 2011/08/14. Zarauzko XXXIV. Ikurrina 19:15.54* (1.k) Hondarribia 04 ,00ra (3.k) 2012/08/19. Zarauzko XXXV. Ikurrina 20:01.38 (2.k) P. San Pedro 06 ,54ra (3.k) 2014/08/17. Zarauzko XXXVII. Ikurrina 19:39.92 (2.k/3.k) Kaiku/Orio** Orio/Kaiku 00 ,00ra (3.k/2k) URDAIBAI 2007/08/19. Zarauzko XXX. Ikurrina 21:56.48 (3.k ) Hondarribia 01 ,79ra (4.k2.tx) 2013/08/18. Zarauzko XXXVI. Ikurrina 19:30.10 (4.k) Kaiku 00 ,02ra (1.k) CASTRO Data/Bandera Denbora Bigarrena 2006/08/20. Zarauzko XXIX. Ikurrina 19:48.91 (3.k) Hondarribia 01 ,20ra (4.k) 2008/08/17. Zarauzko XXXI. Ikurrina 19:19.69 (4 .k) Zarautz 14 ,11ra (1.k2.tx) 2009/08/16. Zarauzko XXXII. Ikurrina 19:32.58 (2.k) Pedreña 11 ,79ra (1.k) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2017/08/20. Zarauzko XL. Ikurrina 20:14.20 (3.k) Orio 14 ,66ra (2.k) 2019/08/18. Zarauzko XLII. Ikurrina 20:30.46 (1.k) Orio 05 ,32ra (4.k) 2021/08/15. Zarauzko XLIV. Ikurrina 19:34.80 (2.k) Santurtzi 03 ,22ra (3.k) 2016tik 2021era. Eremu berria: Zarauzko ikurrinaren bigarren jardunaldia ORIO 2018/08/19. Zarauzko XLI. Ikurrina 19:51.46 (2.k2.tx) Hondarribia 04 ,70ra (2.k) SANTURTZI 2020/08/16. Zarauzko XLIII. Ikurrina 19:23.72 (1.k) Hondarribia 06 ,66ra (4.k) URDAIBAI 2016/08/14. Zarauzko XXXIX. Ikurrina 19:50.73 (4.k) Hondarribia 08 ,86ra (2.k) 01234567AstilleroUrdaibaiOrioCastroKaikuHondarribia Garaipenak 66 aurrez aurre Guztira: 19 (2003 2021 ). Hondarribia k laugarren urtez jarraian irabazi du Zarauzko ikurrina. Azken zazpi Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 2014***. Kaiku 19:55. 92(1) 19:39. 92(1) 39:35. 84 2. Orio 20:13. 04(3) 19:39. 92(1) 39:52. 96 17.12 ***Bigarren jardunaldian, Kaikuk eta Oriok denbora bera egin zuten . 1. 2015. Hondarribia 19:42. 08(1) 17:35. 86(1) 37:17.94*** 2. Urdaibai 20:00. 84(2) 17:40. 58(3) 37:51. 42 33.48 *** Bigarren jardunaldian, estropada eremuaren luzera 604 m. laburtu zuten . 1. 2016. Urdaibai 19:27. 50(1) 19:50. 73(1) 39:18. 23^^ 2. Hondarribia 19:43. 24(3) 19:59. 59(2) 39:42. 83 24.60 ^^Eremu berriaren errekorra . 1. 2017. Orio 20:21. 52(1) 20:28. 86(2) 40:50. 38 2. Hondarribia 20:40. 76(3) 20:14. 20(1) 40:54. 96 4.58 1. 2018. Hondarribia *^ 20:06. 76(2) 19:56. 16(2) 40:02. 92 2. Urdaibai 19:58. 52(1) 20:07. 64(3) 40:06. 16 3.24 *^Zarauzko Ikurrinea n, lehen aldiz, talde batek jardunaldirik irabazi gabe denborarik onena egitea lortu zuen. 1. 2019. Hondarribia 19:42. 32(1) 20:30. 46(1) 40:12. 78 2. Orio 19:47.02(3) 20:35.78(2) 40:22. 80 10.02 1. 2020 . Hondarribia 21:00.48 (1) 19:30.38(2 ) 40:30.86 2. Santurtzi 21:27.16 (3) 19:23.72 ^(1) 40:50.88 20.02 ^Eremu berriaren errekorra. 1. 2021 . Hondarribia 20:24.42 (1) 19:34.80 (1) 39:59.22 2. Santurtzi 20:26.12 (2) 19:38.02 (2) 40:04.14 04.92 Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 2003. Astillero Estropada bakarra 19:44. 36 2. Orio 19:57. 10 12.74* *Segundotan 1. 2004. Urdaibai Estropada bakarra 19:52. 11 2. Hondarribia 20:00. 98 8.87 1. 2005. Castro Estropada bakarra 19:54. 06 2. Hondarribia 20:02. 84 8.78 1. 2006.Orio 20:35. 34(1) 19:50. 91(3) 40:26. 25 2. Hondarribia 20:37. 47(2) 19:50. 11(2) 42:27. 58 1.33 1. 2007. Urdaibai 20:29. 53(2) 21:56. 48(1) 42:26. 01 2. Orio 20:17. 95(1) 22:19. 06(6) 42:37. 01 11.00 1. 2008. Castro 19:37. 03(1) 19:19. 69(1) 38:56. 72 2. Urdaibai 19:44. 64(2) 19:35. 42(3) 39:20. 06 23.34 1. 2009. Castro 19:36. 17(1) 19:3 2.58(1) 39:08. 75 2. Pedreña 19:47. 18(3) 19:44 .37(2) 39:31. 55 22.80 1. 2010. Orio 20:54. 43(1) 19:49. 16(4) 40:43. 59 2. Urdaibai 21:06.39(5) 19:41. 77(2) 40:48. 16 4.57 1. 2011. Kaiku 19:23. 78(1) 19:15. 54**(1) 38:39. 32** 2. Hondarribia 19:30. 70(4) 19:19. 54(2) 38:50. 24 10.92 **Eremu zaharraren errekorra. 1. 2012. Kaiku 19:31. 04(1) 20:01. 38(1) 39:32. 42 2. Hondarribia 19:40.34(2) 20:22. 68(9) 40:03.02 30.60 1. 2013. Kaiku 19:28. 30(1) 19:30. 12(2) 38:58. 42 2. Urdaibai 19:34. 58(3) 19:30. 10(1) 39:04. 68 6.26 urteetan, bost aldiz irabazi du.Hondarribiak garaipenzerrendan berdindu ditu San Pedro k eta Kaiku klortutakoak. Palmaresean Orio lehenengoa 11 garaipenekin.da aurrez aurre 67 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Zarautz 2JAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 68 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Getaria. (Zarautz 1J)Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 69 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Zarautz 2JAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 70 aurrez aurre 2021EKO ABUZTUAREN 21 A Eremuko errekorra : 19:34.54 (3.k) Zierbena 2021ean Denborak : Zierbena: 19:34.54 (3.tx/3.k) Donostiarra: 19:36.34 (3.tx/2.k) Hondarribia: 19:41.16 (3.tx/4.k) Ondarroako XXX VII. Bandera. Cikautxo S.N ONDARROA A Coruña 1J R.Garcia I.Ibañez * J.Zunzzunegi F.Montes A.Gonzalez E.Sanchez I.Paskual* E.Moran* J.De Haz A.Vidal I.Montes S.Montenegro C.Palazuelos B.Gomez Zierbena Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2017/08/13. Ondarroako XXXIII. Bandera. Cikautxo S.N Urdaibai: 19:55.12 (2.k) Hondarribia 03 ,06ra (1.k) 2018/08/11. Ondarroako XXXIV. Bandera. Cikautxo S.N Zierbena: 19:44.96 (4.k) Orio 02 ,96ra (3.k) 2019/08/10. Ondarroako XXXV. Bandera. Cikautxo S.N Hondarribia: 19:52.92 (1.k) Santurtzi 07 ,86ra (4.k) 2020/08/09. Ondarroako XXXVI. Bandera. Cikautxo S.N Zierbena: 20:12.65 (1.k 2.tx) Orio 01 ,25era (1.k) 2021/08/21. Ondarroako XXXVII. Bandera. Cikautxo S.N Zierbena: 19:34.54 (3.k) Donostiarra 01 ,80era (2.k) Entr.: J. Zunzunegi Errespetua eta enpatia dira kudeaketa on baten gakoak. Batetik, zuk beraien lekuan jarri behar duzu, eta haiek zurean. Nik jokalariei beti esaten diet esateko egun txarra badute edo zerbait pasatzen bazaie. Izan ere, hala hobeto ulertzen ditut haien jokabideak, hutsegiteak… Azken batean, pertsonak gara . Konfiantza hori izatea funtsez koa da. Bestalde, ni e ntrenatzaile izan arren, haien berdina naiz. Ez naiz haiek baino gehiago horregatik, eta errespetutik abiatuta hitz egiten diet. Hasi zinenetik asko aldatu da taldeak kudeatzeko modua? Nire lanbidetik gehien gustatzen zaidan alorretako bat da. Izan ere, entrenatzaile bat gauza askoren gainetik, pertsona multzo baten kudeatzaile da. Gustuko dut jokalariekin interakzio hori, jokalari zein pertsona moduan ezagutu, eta ahal dudan neurrian haiei lagundu. Haiek ere asko erakutsi didate, nik ere ez dudalako beti a smatu gatazka bat konpontzeko orduan, jokalari bati errieta egiteko orduan, zuzenketa tekniko edo taktiko bat egiteko orduan… Asko ikasi dut urteotan. Azu Muguruza . IDK Euskotreneko en trenatzailea Oharra: *Harrobikoak: 3. aurrez aurre 71 72 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 OndarroaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 73 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 OndarroaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 88 estropadak etxetik 74 aurrez aurre Oharrak: *Harrobikoak : 7. Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M. Orbañanos U.Redondo G.Gorostiaga A.Osanbela G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* A.Udabe 2021EKO ABUZTUAREN 22 A Eremuko errekorra: 19:16.84 Kaiku 2009an. Euskadiko Txapelketan lortua Denbora onena (ligan): 19:21.89 Urdaibai 2008an Denborak : Hondarribia: 19:25.08 (3.tx/2.k) Orio: 19:33.18 (2.tx/4.k) Santurtzi: 19:38.24 (3.tx/4.k) Hondarribiko XXXIV. Bandera. Mapfre S.N . HONDARRIBIA A Coruña 1J Emaitzen garrantzia erlatibizatzen laguntzen diezu?Jakina. Oso garrantzitsua da zeure bizipenei ematen diezun esanahia.Jendea ez da jabetzen gauzak bizitzaren ikuspegi oso batetik ikusibehar direla, ez berehalako ikuspegi batetik, errendimenduarenikuspegitik. Lehiaketa baten emaitza, askotan, kirolarien bizitzakominutu bat edo bi besterik ez dira. Hori bizitzako gutxienez zortziurteko bizipenekin parekatzeak edo alderatzeak ez du inolakozentzurik.Josean ArruzaKirol psikologoa aurrez aurre 75 0 1 2 3 4 5 6 7SanturtziMecosOrioKaikuCaboAstilleroHondarribiaUrdaibaiGaraipenak Guztira: 20 estropada 76 aurrez aurre HONDARRIBIA 19:43.52 (1.k) Pedreña 05, 97ra (2 .k) 19:30.16 (2.k) Tiran 09,16ra (4.k) 19:36.42 (3.k) Urdaibai 06,30era (1.k) 19:25.08 (2.k) Orio 08,10era (4.k 2.tx) ASTILLERO 2005/08/06 . Hondarribiko XVIII. Bandera 19:55.86 (4.k) Arkote 05,82ra (3.k 2.tx) 2005/09/24 . VII. Telefonica Bandera 19:47.60 (3.k) Castro 00,87ra (4.k) URDAIBAI Data/Bandera Denbora Bigarrena 20:07.13 (4.k) Pedreña 05,21era (2.k 2.tx) 19:21.89 (1.k) Castro 06,80ra (4.k) 19:31.98 (3.k) P. Donibane 11,62ra (2.k) 19:50.94 (1.k1.tx) Hondarribia 15,88ra (3.k) 19:44.12 (4.k) Hondarribia 08,72ra (3.k) 19:48.70 (4.k) Hondarribia 01,64ra (1.k) CABO 19:44.21 (4.k) Astillero 01,57ra (2.k 1.tx) 19:45.86 (3.k2.tx) Urdaibai 00,12ra (3.k ) KAIKU 19:36.18 (4.k) Tiran 02,32ra (4.k2.tx) 19:50.18 (3.k) Urdaibai 09,66ra (1.k ) ORIO 21:02.23 (1.k) Castro 00,70era (4.k) 20:12.36 (1.k) Urdaibai 04,00ra (3.k 2.tx) 2007/08/04 . Hondarribiko XX. Bandera2008/08/23 . Hondarribiko XXI. Bandera2010/08/22. Hondarribiko XXIII. Bandera. Mapfre S.N.2014/08/24. Hondarribiko XXVII. Bandera. Mapfre S.N. 2016/08/20. Hondarribiko XXIX. Bandera. Mapfre S.N.2017/08/12. Hondarribiko XXX. Bandera. Mapfre S.N.2006/08/06. Hondarribiko XIX. Bandera2012/08/11. Hondarribiko XXV. Bandera. Mapfre S.N.2015/08/22. Hondarribiko XXVIII. Bandera. Mapfre S.N. 2021/08/22. Hondarribiko XXXIV. Bandera. Mapfre S.N.2004/07/24. Hondarribiko XVII. Bandera2018/08/12. Hondarribiko XXXI. Bandera. Mapfre S.N.2011/08/20. Hondarribiko XXIV. Bandera. Mapfre S.N. 2013/08/10. Hondarribiko XXVI. Bandera. Mapfre S.N.2009/08/22 . Hondarribiko XXII. Bandera. Mapfre S.N. 2019/08/11. Hondarribiko XXXII. Bandera. Mapfre S.NSANTURTZI2020/08/08. Hondarribiko XXXIII. Bandera. Mapfre S.N. 19:30.18 (3.k) Urdaibai 13,10era (1.k)MECOS2003/08/02 . Hondarribiko XVI. Bandera. Euskaltel S.N. 20:03.58 (2.k) P. Donibane 04,14ra (1.k) 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 77 2021 HondarribiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 78 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 HondarribiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 79 2021 HondarribiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 80 aurrez aurre 2021EKO ABUZTUAREN 28 A Eremuko errekorra: 19:34.94 (3.k) Hondarribia 2020an Denborak : Santurtzi: 19:56.94 (3.tx/3 .k) Hondarribia: 19:57.68 (3.tx/1.k) Donostiarra : 20:15.64 (3.tx/2.k) XIV Bandeira Concello de Ares ARES A Coruña 1J Data/ Ikurrina Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2017 /07/ 16. X Bande ira Concello de Ares Zierbena : 19: 44.32 (2.k1.tx) Urdaibai 03,88ra (3.k) 2020/08/29 . XIII Bandeira Concello d e Ares Hondarribia: 19:34. 94 (3.k) Santurtzi 03,60ra (4.k) 2021 /08/28. XIV Bande ira Concello de Ares Santurtzi : 19: 56.94 ( 3.k) Hondarribia 00,74 ra (1.k) Oharrak: *Harrobikoak: 4. **Abantailarekin heldu zen azken metroetara Hondarribia, baina ontzi moreak aurrea hartu zion. 74 ehunekoko a ldea egon zen bien artean. Zarautz ek maila galdu zuen, eta KAE 1 ligara jaitsi zen. 2003an, 2006tik 2010era bitartean, eta iaz aritu ziren TKE ligan. Tiran ek, berriz, jaitsierako kanporaketak jokatu zituen. …hirugarren ziabogara, Sotera pare bat tosta aurretik heldu zen. Azken luze zirraragarria falta zen bandera nork eramango zuen argitzeko. Hondarribiak istriborrera joateko inongo eragozpenik ez zuenez, haizearen norabideari segika, hirugarren kalerako norabidea h artu zuen. Segundo bakarraren aldea zuten berdeek; huskeria batzuetan, nahikoa besteetan. Apurka apurka, bi ontzietako arraunlariak palakadaren erritmoa sarrituz joan ziren. Azken 400 metroetan, biak ala biak herio bizian joan ziren, lehertzeraino. Ama Guadalupekoa traineruaren branka aurretik zen, baina Sotera ontzia azkarrago zihoan, harik eta parean jarri eta lehena helmugaratu zen arte**. Mikel O. Iribar . Berria e gunkariko kazetaria M.Azkarate J.Etxaniz A.Garcia * J.Sayanz O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* A.Zabala * S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * G.Aranberri F.Rua Sotera Entr.: I. Zabala 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 81 2021 AresAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 82 aurrez aurre 2021EKO ABUZTUAREN 29 A Eremuko errekorra: 19:17.00 (3.k) San Pedro 2008an Denborak : Santurtzi: 19:31.00 (3.tx/2k) Hondarribia: 19:35.64 (3.tx/1.k) Orio : 19:36.96 (2.tx/4.k) XXXIX Bandeira Concello de Moaña MOAÑA A Coruña 1J M.Azkarate J.Etxaniz A.Garcia * J.Sayans O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* A.Zabala* S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * G.Aranberri F.Rua Sotera Entr.: I. Zabala Goi mailako kirolariek formakuntza eta kontzientzia egokia badute, oso funtzio garrantzitsua izan dezakete, eurek ematen dituzte n mezu guztiek indar handia dutelako. Jon Emili Uriarte Boleibol jokalari eta entrenatzaile ohia Bere iritzia gordetzen ez duen kirolaria zara, eta ez zarete asko. Enpresek eta ez dakit oso gustukoa izango duten hori? Bai pilotan eta bai kirolean orokorrean, kirolari batzuek ezkutatu egiten dute alde hori, kontrako erreakzio bat izango delak o, baina ez bakarrik euren klub edo enpresen aldetik. Argi dago enpresei beti gustatzen zaizkiela langi le otzanak eta pixka bat euren esanak %100ean eta ezer zalantzan jarri gabe betetzen dituzten horiek. Baina ez da hori bakarrik, gero hedabideen kontu bat ere badago, ideia batzuk hedabide hegemoniko horiekiko ez dira bateragarriak, edo ez dira euren gust ukoak, eta askotan, hedabide hauek duten indar horren eragin hori ez sufritzearren, kirolariak ezkutatu egiten dira. Nik ez dut bide hori hartu eta gustura. Eta ziur asko nik ere ezkutatuko nuen nire burua noizean behin, baina betiere saiatu naiz nire irit zia ematen, beti errespetutik. Ibai Zabala. Pilotar i ohia Autoritate eta sinesgarritasun handi lortu du. Orain ez du dudarik egiten iritzi bat ematean, edozeinen aurrean, klubean, kanpoan… Irmo da hizketan eta erabakiak hartzen, taldean eta klubean. Mikel Jauregi. (Emeryren buruz) Unai Emeryren laguntzaile izandakoa Oharrak: *Harrobikoak: 4. 0 1 2 3 4 5 6 7TiranSanturtziPedreñaP. San PedroP. DonibaneCastroAstilleroHondarribiaUrdaibaiGaraipenak 0 1 2 3 4 5 6 7TiranSanturtziPedreñaP. San PedroP. DonibaneCastroAstilleroHondarribiaUrdaibaiGaraipenak Guztira: 17 estropada aurrez aurre 83 ASTILLERO 2003/07/12. I Bandeira Pereira 20:16. 09 (2.k2.tx) Mecos 10 ,79ra (3.k1.tx) 2004/08/07 . II Bandeira Pereira 21:17. 63 (2.k) Hondarribia 03 ,72ra (1.k) HONDARRIBIA 2011/07/10. I Bandeira O’Pirata.com 19:21. 90 (1.k 1.tx) Astillero 09 ,68ra (4.k) 2014/08/09. XXXII Bandeira Concello de Moaña. IV. Fandicosta S.N 20:31. 74 (1.k) Orio 02,36 ra (2.k) 2017/08/26. XXXV Bandeira Concello de Moaña. VII. Fandicosta S.N 19:46. 34 (3.k) Orio 00,22 ra (2.k) URDAIBAI Data/Bandera Denbora Bigarrena 2008/07/26. VI Bandeira Pereira 20:03.07 (3.k) Urdaibai 09 ,34ra (2.k) 2011/07/09. XXIX Bandeira Concello de Moaña 19:23. 54 (3.k) Astillero 01 ,62ra (4.k) 2012/07/15. XXX Bandeira Concello de Moaña. II. Fandicosta S.N 19:19. 40 (4.k) Hondarribia 04 ,50era (2.k) 2015/07/05. XXXIII Bandeira Concello de Moaña. V. Fandicosta S.N 19:25. 92 (4.k 1.tx) Hondarribia 03 ,48ra (1.k) 2016/07/23. XXXIV Bandeira Concello de Moaña. VI. Fandicosta S.N 20:12. 71 (3.k) Kaiku 13 ,44ra (1.k) 2018/08/25. XXXVI Bandeira Concello de Moaña. VIII. Fandicosta S.N 19:56. 96 (2.k) Zierbena 08 ,74ra (3.k) TIRAN 2013/07/07. XXXI Bandeira Concello de Moaña. III. Fandicosta S.N 19:43. 88 (3.k2.tx) Hondarribia 5,04ra (2.k 2.tx) SANTURTZI 2021/08/29. XXXIX Bandeira Concello de Moaña. 19:31. 00 (2.k) Hondarribia 04 ,64ra (1.k) PEDREÑA 2010/07/18. I Bandeira Afamo 20:10 .00 (1.k 1.tx) Orio 00,12 ra (1.k) PASAI DONIBANE 2010/07/17 . XXVIII Bandeira Concello de Moaña. 20:07. 08 (3.k) Urdaibai 05 ,64ra (2.k) CASTRO 2009/07/18. XXVII Bandeira Concello de Moaña. Ria da Vigo S.N 19:45. 98 (4.k) Hondarribia 02 ,10era (2.k) PASAI SAN PEDRO 2009/07/19 . XXVII Bandeira Concello de Moaña. Fandicosta S.N 19:17. 00 (3.k) Pedreña 07 ,40ra (2.k2.tx) 84 aurrez aurre 2021 Moaña Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 85 2021 MoañaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 86 aurrez aurre Bermeo Hiriko XXXIX . Ikurrina. Avia S.N . BERMEO A Coruña 1J 2021EKO IRAILAREN 18 A Eremuko errekorra : 19:16. 60 (2.k) Hondarribia 2014an Denborak : Santurtzi: 21:25.78 (2.tx/4 .k) Zierbena: 21:28.04 (1.tx/2.k) Hondar ribia: 21:32.92 (2.tx/3 .k) Oharra: *Harrobikoak : 4 M.Azkarate J.Etxaniz A.Garcia * J.Sayans O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* Entr.: I. Zabala A.Zabala* S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * G.Aranberri F.Rua Sotera Ez zen garaipen erraza izan Santurtzirena. Lehen txandan Zierbenakdenbora bikaina markatu zuen (21:28.04) eta, haizeak gora egitenjarraitzen zuenez, erreferentziak “galipoen” aldekoak izan ziren iaune oro. Une batean hamar segundoko abantaila ere izan zuenZierbenak, eta Gorka Aranberri Santurtziko patroia entzun genuentelebistan bere mutilei bandera ezinezkoa zela eta helburua txandairabaztea zela esanez.Baina, antza, azken luzean haizeak barealditxo bat izan zuen etaSanturtzi Zierbenari segundoak jaten joan zen palada bakoitzean.Bost, lau, hiru, bi, bat… eta helmugan santurtziarrek Zierbenakbaino denbora hobea markatu zuten bi segundoz: baldintzakkontuan izanda meritu handia duen 21:25.78koa.Asier Aiestaran. Gara egunkariko kazetaria aurrez aurre 87 0 1 2 3 4 5 6 7KaikuSanturtziCastroAstilleroOrioHondarribiaUrdaibai Garaipenak HONDARRIBIA 2011/09/17. Bermeo Hiriko XXIX. Ikurrina 20:24.10 (3.k) Urdaibai 05,10era (2.k) 2014/09/20 . Bermeo Hiriko XXXII. Ikurrina 19:16.60 (2.k) Kaiku 05,34ra (4.k) 2015/09/19. Bermeo Hiriko XXXIII. Ikurrina 19:51.74 (4.k) Orio 05,00era (3.k) 2017/09/16. Bermeo Hiriko XXXV. Ikurrina 19:44.32 (1.k) Urdaibai 07,52ra (4.k) URDAIBAI Data/Bandera Denbora Bigarrena 2007/09/16. Bermeo Hiriko XXV. Ikurrina 19:50.17 (1.k) Pedreña 11,08ra (4.k 2.tx) 2008/09/20. Bermeo Hiriko XXVI. Ikurrina 20:01.62 (3.k) Castro 05,19ra (1.k) 2010/09/18. Bermeo Hiriko XXVIII. Ikurrina 19:55.84 (3.k) Castro 07,36ra (4.k) 2013/09/14. Bermeo Hiriko XXXI. Ikurrina 20:11.36 (3.k) Hondarribia 02,74ra (2.k) 2016/09/17. Bermeo Hiriko XXXIV. Ikurrina 21:06.92 (1.k) Hondarribia 19,78ra (3.k) CASTRO 2006/09/17. Bermeo Hiriko XXIV. Ikurrina 19:58.00 (3.k) Hondarribia 10,46ra (2.k) 2009/09/19. Bermeo Hiriko XXVII. Ikurrina 20:32.24 (1.k) Orio 06,65era (3.k) ORIO 2003/09/20. Bermeo Hiriko XXI. Ikurrina 19:26.11 (1.k) Astillero 06,28ra (2.k) 2006/07/16. VIII. Telefonica Bandera 19:49.06 (4.k2.tx) Hondarribia 01,52ra (4.k 1.tx) 2018/09/15. Bermeo Hiriko XXXVI. Ikurrina 20:41.16 (3.k) Urdaibai 01,52ra (2.k) 2019/09/14. Bermeo Hiriko XXXVII. Ikurrina 19:43.66 (1.k) Hondarribia 02, 84ra (2.k) KAIKU 2012/09/29. Bermeo Hiriko XXX. Ikurrina 20:34.48 (4.k) Hondarribia 13,86ra (3.k) ASTILLERO 2004/09/18. Bermeo Hiriko XXII. Ikurrina 20:12.11 (3.k) Urdaibai 08,60ra (2.k) 2005/09/18. Bermeo Hiriko XXIII. Ikurrina 20:35.97 (1.k) Hondarribia 0 4,61era (2.k) SANTURTZI 2020/09/19. Bermeo Hiriko XXXVIII. Ikurrina 19:54.98 (3.k) Hondarribia 00,26 ra (2.k) 2021/09/18. Bermeo Hiriko XXXIX. Ikurrina 21:25.78 (4.k) Zierbena 02,26ra (2.k 1.tx) 88 aurrez aurre Guztira: 20 estropada 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 89 2021 BermeoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 90 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 BermeoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 91 2021 BermeoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2021EKO IRAILAREN 19A Eremuko errekorra: 18:58.70 (2.k) Castro 2009an Denborak : Santurtzi: 19:1 2.98 (2.tx/3.k) Orio: 19:15.10 (2.tx/4.k) Zierbena: 19:2 3.66 (1.tx/1.k) 92 aurrez aurre Oharra k: *Harrobikoak : 4. David Nuñezek, etxeko gazteak , debutatzeko aukera izan zuen. 2003. urtean liga hasi zenetik 2020ko irailaren 20 arte jokatu diren estropada guztien irabazleen eskifaiak liburu hauetan aurki ditzakezu : ● Arrauna Ezagutzeko Kronika – 2003 2017 denboraldiak. ● Arraunaren Xarma – 2018ko eta 2019ko e stropadak. ● Estropadak Etxetik – 2020ko denboraldia . M.Azkarate D.Nuñez* J.Etxaniz J.Sayans D.Iglesias D.Duran* A.Zabala* S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * G.Aranberri F.Rua Sotera O.A.Medina Entr.: I. Zabala LI.S.N. XLVII. Bandera Corte Ingles PORTUGALETE A Coruña 1J Atzoko garaipena ulertzeko ezinbestekoa da kale zozketa aipatzea. Mareak bete betean igotzen harrapatu zuen ohorezko txanda Ibaizabaleko itsasadarrean, eta hirugarren eta laugarren kaleak nabarmen hobeak ziren aurreneko biak baino. Oriok egin zuen arraun l augarren kalean eta Santurtzik, hirugarrenean. Hondarribiak eta Donostiarrak, lehen bi kaleetan, ez zuten inolako aukerarik izan lehiakorrak izat eko. Lehen txandan ikusi zen bezalaxe, Oriok abantaila izan zuen joaneko luzeetan, eta estropadaren burua hartz ea lortu zuen. Baina tarte horiek txikiegiak izan ziren itzuleran lasai hirugarren kalean sartu ahal izateko ꟷhiru segundo lehen ziabogan eta bi hirugarreneanꟷ, eta Santurtzik bikain defendatu zuen bere kalea. Ugaitz Mendizabalek, Orioko patroiak, bere tra inerua ababorrera bota beste erremediorik ez zuen izan, epaileak hala aginduta behin baino gehiagotan, eta santurtziarrek ederki baliatu zuten egoera azken txanpa ikusgarrian aurrea hartu eta urteko azken bandera ere bereganatzeko. Urteroko kontua da, bai mailako kirol batean zozketa huts batek horrenbeste baldintzatzea azken emaitza. Asier Aiestaran. Gara egunkariko kazetariana ez dirudi onargarria goi aurrez aurre 93 94 aurrez aurre Nire arraunlariek badakite oso diziplinatuak eta ordenatuak izan behar dutela : lo egiteko ordutegi jakinak dituzte, jatekoa asko zaindu behar dute, eta errutina onak hartu behar dituzte. Entrenamenduek ez dute karga bat izan behar, alderantziz, disfrut atu egin behar dute. Bai, hau dena dakite, baina noraino eska diezaieket profesionalak ez direnean? Entrenatzaile baten gogoeta Arazoa da profesionalen pareko eskakizuna jartzea arraunlariari, profesionalen laguntzarik ez badu ere. Sandra Piñeiro. Orioko arraunlari ohia 15 urteren ostean iritsi da ordua. Duela urte batzuetatik ari nintzen erabaki hau atzeratzen. Ez nuen nahi egun hau iristea, ez baitut bizitza arraunik gabe ulertzen. Luzea izan da bidea, baina motza egin zait. Arraunlari baten hausnarketa Gogorra egit en zitzaidan pentsatzea gelditu eta beste denboraldi bat hasi beharko nuela handik aste batzuetara. Eman dezakedan guztia eman dudala sentitzen nuen. Gainera, erronka berriak bilatzeko beharra eta ilusioa dut. Erika Vazquez. Athleticeko jokalaria HONDARRIBIA 2004/09/25. XXXIV. S.N. XXX. Bandera Corte Ingles 19:49.15 (1.k) Orio 02,29ra (3.k1.tx) 2006/09/24. XXXVI. S.N. XXXII. Bandera Corte Ingles 19:24.70 (3.k) Castro 05,99ra (1.k) 2012/06/29. XLII S.N. XXXVIII. Bandera Corte Ingles 19:20.10 (2.k) Kaiku 03,48ra (3.k) 2018/09/16. XLVIII. S.N. XLIV. Bandera Corte Ingles 19:40.09 (2.k) Orio 07,42ra (1.k) KAIKU 2011/09/18. XLI S.N. XXXVII. Bandera Corte Ingles 19:27.32 (3.k) Urdaibai 06,76ra (1.k) 2013/09/15. XLIII S.N. XXXIX. Bandera Corte Ingles 19:19.56 (3.k) Urdaibai 10,90era (2.k) 2014/09/21. XLIV S.N. XL. Bandera Corte Ingles 19:27.24 (3.k) Cabo 09,10era (4.k) 2015/09/20. XLV. S.N. XLI. Bandera Corte Ingles 19:19.06 (1.k) Urdaibai 04,32ra (3.k) SANTURTZI 2020/09/20. L. S.N. XLVI. Bandera Corte Ingles 19:15.78 (3.k) Zierbena 10,12ra (2.k1.tx) 2021/09/19. LI. S.N. XLVII. Bandera Corte Ingles 19:12.98 (3.k) Orio 02,12ra (4.k) Oharra: 2003an Getxon jokatu zuten. Orio k irabazi zuen . 0 1 2 3 4 5 6 7OrioCastroAstilleroSanturtziKaikuHondarribiaUrdaibaiGaraipenak Guztira: 1 8 estropada aurrez aurre 95 URDAIBAI Data/Bandera Denbora Bigarrena 2007/09/23. XXXVII. S.N. XXXIII. Bandera Corte Ingles 19:16.68 (3.k) Orio 03,62ra (2.k) 2010/09/19. XL S.N. XXXVI. Bandera Corte Ingles 19:07.92 (3.k) Astillero 08,10era (2.k1.tx) 2016/09/18. XLVI. S.N. XLII. Bandera Corte Ingles 19:47.32 (2.k) Hondarribia 07,00ra (3.k) 2017/09/17. XLVII. S.N. XLIII. Bandera Corte Ingles 19:10.10 (3.k) Orio 05,32ra (4.k) 2019/09/15. XLIX. S.N. XLV. Bandera Corte Ingles 19:09.34 (1.k 1.tx) Ondarroa 06,90era (2.k1.tx) ASTILLERO 2005/09/25. XXXV. S.N. XXXI. Bandera Corte Ingles 19:51.44 (2.k) Orio 01,12ra (3.k1.tx) ORIO 2008/09/21. XXXVIII S.N. XXXIV. Bandera Corte Ingles 19:33.12 (1.k) Pedreña 12,36ra (1.k1.tx) CASTRO 2009/09/20 . IXL S.N. XXXV. Bandera Corte Ingles 18:58.70 (2.k) Hondarribia 02,79ra (1.k) 96 aurrez aurre URDAIBAI 2016/08/27. VIII. Ambilamp Bandera 19:26.32 (2.k) Hondarribia 02,60ra (1.k) 2016/08/28. Portugaleteko XXXV. Bandera 19:20.22 (3.k) Orio 07,46ra (4.k2.tx) 2018/06/30 . Sestaoko XVII. Bandera 19:31.08 (3.k) Zierbena 02,38ra (2.k) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2011/07/24. IV. Ambilamp Bandera 19:24.32 (4.k2.tx) P. San Pedro 09,26ra (2.k2.tx) 2012/07/07. Portugaleteko XXXI. Bandera 20:27.05 (3.k) Kaiku 05,06ra (2.k) 2015/07/19. VII. Ambilamp Bandera 19:32.32 (2.k) Urdaibai 09,74ra (4.k) 2015/08/23. Portugaleteko XXXIV. Bandera 19:32.50^ (2.k) Urdaibai 00,08 ra (1.k) 2020/08/23. Sestaoko XIX. Bandera 19:27.98 (1.k) Donostiarra 01,76ra (2.k2.tx) ASTILLERO 2003/09/27. I. BBK Bandera 19:35.26 (1.k) Orio 11,19ra (4.k) 2010/07/11. III. Ambilamp Bandera 19:04.13 (4.k) P. Donibane 03,21era (3.k) KAIKU 2012/08/29. V. Ambilamp Bandera 19:13 .94 (1.k) Hondarribia 13,62ra (2.k) 2013/08/24. Portugaleteko XXXII. Bandera 19:31.90 (4.k) Urdaibai 06,46ra (3.k) PASAI SAN PEDRO 2009/07/05. La Naval Bandera 19:04.88 (4.k) Castro 08,89ra (3.k) TIRAN 2013/06/30. VI.Ambilamp Bandera 19:39.90 (2.k1.tx) Orio 05,86ra (1.k) SANTURTZI 2019/07/21. Sestaoko XVIII. Bandera 19:18.38 (2.k) Zierbena 05,34ra (1.k2.tx) ORIO 2014/08/30. Portugaleteko XXXIII.Bandera 19:04.74 (4.k) Orio 01,10era (2.k) 2017/07/02. Sestaoko XVI. Bandera 19:32.20 (4.k) Tiran 04,96ra (1.k1.tx) 0 1 2 3 4 5 6 7TiranSanturtziP. San PedroOrioKaikuAstilleroUrdaibaiHondarribiaGaraipenak Guztira: 17 estropada Oharra: *BBK, La Naval, Ambilamp, Portugaleteko eta Sestaoko Banderak . ^Benetako denbora: 19:29. 50 izan zen, hiru segundoko zigorra jaso baitzuen . Portugaleteko eremuan jokatutako beste estropada batzuk * 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 97 2021 PortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 98 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 PortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 99 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Orio uzteko erabakia hartu nuenean, arraunarekin berriro ere disfrutatzea zen nire helburua, eta lortu dut. Jendeak esango du Kontxa eta liga irabazita errazagoa dela disfrutatzea; baina nik, bereziki, egin dugun bidearekin eta urte osoko lanarekin disfrutatu dut. Be te egin nau denboraldiak. Gorka Aranberri* . Santurtziko patroi ohia Beñat Egiazu. Hondarribia elkarteko arraunlaria.08/19 Oharra: *Hiru talde rekin lortu du TKE liga eta Kontxa irabaztea. Guztira, hiru liga eta sei Kontxa. 2021 PortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT Oharra: *2021eko urrian, Santurtziren egoera administratibo eta eko nomikoa zaila zela ikusita, klubeko gidaritza hartzea erabaki zuen, zulotik ateratzeko xedez. Zer aurkitu duzu klubeko ateak ireki dituzunean? Batetik, erabat suntsituta zegoen arlo administratibo eta ekonomikoarekin egin dut topo, baita hobetzeko behar handia duen eta aurreko agintaldietan erabat zalantzazkoa izan den kudeaketarekin ere… Eta kirol arloan? Harrobiko arraunlari gutxi batzuekin topatu naiz. Haiek izan dira egoera on eta txarretan klubean zintzoki egon direnak. Eta zer gerta tu da harrobikoak ez direnekin? Gu zuzendaritzara iritsi ginenerako, taldearen %85 ez zegoen, %90 ez esatearren. Korrika joan behar izan dugu taldea berregit era. Iker Salgado* . Santurtziko presidente berria Beñat Egiazu. Hondarribia elkarteko arraunlaria.08/19 Nik bakarrik dakit zenbat ordu sartu ditudan klubean, zenbat lan egin dudan, zenbat buru hauste izan ditudan… Taldearen agint ea izan duena ni izan naiz, baita aurpegia eman duena ere, baina argi dut hori guztia nik bakarrik ezingo nuela lortu. Lan handi horren atzean jende asko dago: zuzendaritzako kideak, babesleak, udala… eta nola ez , arraunlariak. 2017. urtetik azken urtera arte izugarrizko taldea eduki dut, kalitate aldetik na hiz pertsona aldetik. Kalitatea edukitzea beharrezko a da, eta hori eskuartean izan dut. Horrelako osagaiekin lan eginez, fruituak etortzen dira. Santurtzin geratzea zen nire asmoa, baina ezin izan dut segitu; besteak beste, egonkortasun falta igarri dudalako. Iker Zabala. Sant urtziko entrenatzaile ohia Iker Zabalak bost urtean Santurtzi behetik gora eraman zuen. …eta 2022an ? 100 aurrez aurre 2017an, Eusko Label ligara.2018an, bosgarrenak izan ziren.2019an, hirugarrenak.2020an, ligako txapeldunak.2021ean, ligako txapeldunak.2021ean Kontxako Bandera irabazi zuten, 36 urteren ondoren. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 101 2021 BermeoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 102 aurrez aurre Eusko Label ligara igotzeko kanporaketarako lehen saioa BERMEO A Coruña 1J 2021EKO IRAILAREN 18 A Denborak Getaria 21:25.56 Aldea Meira Sam ertolameu 21:29.62 04,06ra Kaiku 21:29.98 04,42ra Tiran 21:44.14 18,58ra Bueu 21:49.04 23,48ra Getaria: 41:13.86. Kaiku: 41:16.06. 2021 Bermeo Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Eusko Label ligara igotzeko kanporaketarako bigarren saioa PORTUGALETE A Coruña 1J 2021EKO IRAILAREN 19 A Denborak Kaiku 19:46.08 Aldea Getaria 19:48.30 02,22ra Meira Sam ertolameu 19:51.82 05,74ra Tiran 20:00.18 14,10 era Bueu 20:10.52 . 24,44ra 2021 Portugalete Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Getar iak eta Kaikuk lortu zuten TKE l igan arraun egiteko txartela. Getariak laugarren saiakeran lortu zuen lehen aldiz Eusko Label ligan aritzeko aukera. Entr.: Jon Larrañaga Salsamendi Esperantza m U.Eizagirre* J.Larrañaga* J.Idiakez* J.Manterola* J.A.De la Hoz* I.Castillo* M.Etxaniz u H.Miralles* I.Gomez* I.Legorburu** A.Iraola* E.Silbeti* J.A.Zelaiaran I.Etxabe* Entr.: Jose Luis Korta Bizkaitarra m G.Varela* D.Garcia* J.Montero R.Alvarez A.Tacu M.Gutierrez A.Miramon u I.Elorrieta S.Rahhou * X.Mielgo* J.Lara L..Salvagno B.Apraiz O.Gomez 2021 Bermeo 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Portugalete 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Oharra: *Harrobikoak : 12. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Oharra: *Harrobikoak : 4. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 103 104 aurrez aurre Estropaden garaileak Data Eremua/Bandera Irabazlea/Denbora Bigarrena/Denbora 2021/07/03 Coruña. Coruña Hiriko V Bandera (1J). Hondarribia: 20:16.56 (1.tx/2.k) Santurtzi: 20:30.72 (2.tx/1.k) 2021/07/04 Coruña. Coruña Hiriko V Bandera (2J) Urdaibai: 20:39.18 (1.tx/1.k) Santurtzi: 20:46.88 (3.tx/4.k) 2021/07/10 Donostia. XIII. Donostiarra Bandera. Turismo Gaztela Mantxa S.N Zierbena: 19:50.94 (3.tx/2.k) Hondarribia : 19:53.38 (2.tx/3.k) 2021/07/11 Zierbena. XXXVIII. Petronor Bandera Ondarroa **: 20:32.20 (1.tx/2.k) Lekittarra: 20:39.66 (1.tx/3.k) 2021/07/17 Orio. Orioko XXXI. Estropadak IX. Orio Kanpina Bandera^ Santurtzi: 19:55.32 (3.tx/4.k) Orio: 19:59.60 (2.tx/1.k) 2021/07/18 Getxo. Getxoko Estropaden XLII I. Ikurrina*** Zierbena: 19:58.20 (2.tx/2.k) Orio: 19:59.70 (3.tx/4.k) 2021/07/24 Castro . IX. CaixaBank Bandera Hondarribia: 20:25,96 (3.tx/4.k) Orio: 20:35,50 (3.tx/3.k) 2021/07/25 Lekeitio. XXXVI. El Correo Bandera. Kutxabank S.N Santurtzi: 20:37.96 (3.tx/3.k) Urdaibai: 20:40.96 (2.tx/3.k) 2021/07/31 Bilbo. Bilboko XII. Bandera (erlojupekoa) Hondarribia: 19:21.74 (3.txanda) Zierbena: 19:29.18 (3.txanda) 2021/08/01 Santurtzi. Santurtziko XLII. Bandera (Eremu z aharra) Santurtzi: 19:32.72 (3.tx/4.k) Hondarribia: 19:43.96 (3.tx/1.k) 2021/08/07 Rianxo. Bandeira Barbanza Arousa (1) Donostiarra *: 19:59.90 (2.tx/4.k) Santurtzi: 20:00.46 (3.tx/1.k) 2021/08/08 Boiro. XXXI Bandeira Concello de Boiro Santurtzi : 19:21.44 (3.tx/3k) Hondarribia: 19:23.56 (2.tx/2.k) 2021/08/14 Zarautz 1J. Zarauzko XLIV. Ikurrina Hondarribia: 20:24.42 (3.tx/3.k) Santurtzi: 20:26.12 (3.tx/2.k) 2021/08/15 Zarautz 2J. Zarauzko XLIV. Ikurrina Hondarribia: 19:34.80 (3.tx/2.k) Santurtzi: 19:38.02 (3.tx/3.k) 2021/08/21 Ondarroa. Ondarroako XXXVII. Bandera. Cikautxo S.N (5) Zierbena *: 19:34.54 (3.tx/3.k) Donostiarra: 19:36.34 (3.tx/2.k) 2021/08/22 Hondarribia. Hondarribiko XXXIV. Bandera. Mapfre S.N Hondarribia: 19:25.08 (3.tx/2.k) Orio: 19:33.18 (2.tx/4.k) 2021/08/28 Ares. XIV Bandeira Concello de Ares Santurtzi: 19:56.94 (3.tx/3 .k) Hondarribia: 19:57.68 (3.tx/1.k) 2021/08/29 Moaña. XXXIX Bandeira Concello de Moaña Santurtzi: 19:31.00 (3.tx/2k) Hondarribia: 19:35.64 (3.tx/1.k) 2021/09/18 Bermeo. Bermeo Hiriko XXXIX. Ikurrina. Avia S.N Santurtzi: 21:25.78 (2.tx/4.k) Zierbena: 21:28.04 (1.tx/2.k) 2021/09/19 Portugalete. LI. S.N. XLVII. Bandera Corte Ingles Santurtzi: 19:12.98 (2.tx/3.k) Orio: 19:15.10 (2.tx/4.k) Garaipenak: Santurtzi: 8 . Hondarribia: 6. Zierbena: 3 . Donostiarra: 1. Ondarroa: 1 eta Urdaibai: 1. Guztira: 20 Sailkapen Nagusia: Lehena. Santurtzi: 217. Bigarrena. Hondarribia: 203 . Hirugarrena. Orio: 177 Oharrak: *Eremuko errekorra. ** TKE (Traineru Kluben Elkartea) sortuz geroztik lehendabizikoa da . ***J.A.Agirre Lehendakariaren XV II. Omenaldia. ^ Itsasoan. Eremu berria . ( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak. Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero: “Arraunaren Xarma – 2018 ko eta 2019ko estropadak” eta “Estropadak Etxetik – 2020ko denboraldia” liburuetan. aurrez aurre 105 2021e ko sailkapena Coruña 1J Coruña 2J Donostia Zierbena Orio Getxo Castro Lekeitio Partziala Bilbo Santurtzi Rianxo Boiro Zarautz 1J Zarautz 2J Partziala Ondarroa Hondarribia Ares Moaña Bermeo Portugalete Guztira 1.Santurtzi ** 11 11 10 10 12 9 9 12 84 10 12 11 12 11 11 151 8 10 12 12 12 12 217 2.Hondarribia 12 3 11 9 10 10 12 10 77 12 11 8 11 12 12 143 10 12 11 11 10 6 203 3.Orio 6 10 9 2 11 11 11 8 68 9 9 7 10 9 8 120 9 11 8 10 8 11 177 4.Donostiarra 9 8 8 6 8 8 10 9 66 8 10 12 9 10 10 125 11 9 10 7 7 7 176 5.Zierbena 10 9 12 4 7 126 9* 9* 72 11 5 9 8 8 9 122 12 7 7 3 11 10 172 6.BUrdaibai 4 12 7 5 9 7 7 11 62 7 8 10 7 6 7 107 7 8 6 8 9 9 154 7.Ondarroa 7 2 4 12 4 6 6 7 48 2 6 6 6 5 5 78 5 5 4 9 6 8 115 8.Cabo 8 1 6 7 6 4 8 6 46 6 4 5 4 4 3 72 6 3 9 2 5 5 102 9.Ares 5 7 5 1 2 5 5 5 35 4 7 4 5 5* 5* 65 2 6 3 6 82 10.Lekittarra 1 6 2 11 5 2 4 4 35 4* 4* 1 2 7 6 59 4 4 5 1 73 11.Tiran 2 3 3 8 3 1 3 2 25 5 3 3 3 2 2 43 2 2 2 4 53 12.Zarautz 3 5 1 3 1 3 2 3 21 3 2 2 1 3 4 36 1 1 1 5 44 Oharrak : *Eusko Label ligak ezarrita duen irizpidearen arabera, aurreko jardunaldietan lortuta ko puntuen batezbestekoa hartu z ioten kontutan; hau da, bederatzi puntu eskuratu zituen jokatu ez zuen jardunaldi bakoitzeko Zierbenak , bost Aresek eta lau Lekittarrak . **2015ean, Hondarribiak ligako puntu kopuruaren marka (217) lortu zuen. Estropaden batez besteko puntuak: 11,42 1. Estropada kopurua: 19 . Aurten, Santurtzik kopuru bera lortu du baina estropada bat gehiago jokatuta. Estropada kopurua: 20. Estro paden batez besteko puntuak: 1 0,85. PATROI ONENEN SAILKAPENA. 1. Arkaitz Diaz: 20 (Donostiarra). 2. Gorka Aranberri: 19 (Santurtzi). 3. Oscar Hermo: 14 (Cabo)2003tik, TKEren sorreratik, lau taldek soilik lortu dituzte urte bereko Liga eta Kontxako Bandera: Astillero k ꟷ2003an ꟷ, Urdaibai k ꟷ2010 eta 2016an ꟷ, Kaiku k ꟷ2012an ꟷ eta Santurtzi k ꟷ2021eanꟷ . 106 aurrez aurre 2021eko sarien banaketa 1. 3285 €. 2. 2925€. 3. 2565 €. 4. 2205 €. 5. 2025 €. 6. 1845 €. 7. 1665 €. 8. 1485 € 9. 10. 11. eta 12. 1125 € 1. Santurtzi 2. Hondarribia 3. Orio 12. Zarautz Coruña 1J/Coruña 2J. * 6570 5850 4050 2250 Donostia 2565 2925 2205 1125 Zierbena 2565 2205 1125 1125 Orio 3285 2565 2925 1125 Getxo 2205 2565 2925 1125 Castro 2205 3285 2925 1125 Lekeitio 3285 2565 2025 1125 Bilbo 2565 3285 2205 1125 Santurtzi 3285 2925 2205 1125 Rianxo 2925 2025 1845 1125 Boiro 3285 2925 2565 1125 Zarautz 1J/ Zarautz 2J. * 5850 6570 4410 2250 Ondarroa 2025 2565 2205 1125 Hondarribia 2565 3285 2925 1125 Ares 3285 2925 2025 1125 Moaña 3285 2925 2565 1485 Bermeo 3285 2565 2025 Portugalete 3285 1665 2925 Guztira 58.320 € 55.620 € 46.08 0 € 20.610 € Oharra : *Bandera eta Ikurrinaren Sailkapen Nagusiaren arabera . aurrez aurre 107 Oharra: ( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak. Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Denbora Bigarrena 2021/08/07 Rianxo. Bandeira Barbanza Arousa (1) Donostiarra: 19:59.90 (2.tx/4.k) Santurtzi: 20:00.46 (3.tx/1.k) 2021/08/21 Ondarroa. Ondarroako XXXVII. Bandera. Cikautxo S.N (5) Zierbena: 19:34.54 (3.tx/3.k) Donostiarra: 19:36.34 (3.tx/2.k) 2021e ko errek or berriak Donostia Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Irabazlea Denbora Bigarrena /Aldea* 2021/08/07 Rianxo. Bandeira Barbanza Arousa Donostiarra: 19:59.90 (2.tx/4.k) Santurtzi: 20:00.46 (3.tx/1.k) /00.5 6ra 2021/08/28 Ares. XIV Bandeira Concello de Ares Santurtzi: 19:56.94 (3.tx/3 .k) Hondarribia: 19:57.68 (3.tx/1.k) /00.74ra 2021/07/17 Getxo. Getxoko Estropaden XLII I. Ikurrina Zierbena: 19:58.20 (2.tx/2.k) Orio: 19:59.70 (3.tx/4.k) /01.50era 2021/08/14 Zarautz 1J. Zarauzko XLIV. Ikurrina Hondarribia: 20:24.42 (3.tx/3.k) Santurtzi: 20:26.12 (3.tx/2.k) /01.70era 2021/08/21 Ondarroa. Ondarroako XXXVII. Bandera. Cikautxo S.N Zierbena: 19:34.54 (3.tx/3.k) Donostiarra: 19:36.34 (3.tx/2.k) /01.80ra *Segundotan . Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero: “Arraunaren Xarma – 2018 ko eta 2019ko estropadak” eta “Estropadak Etxetik – 2020ko denboraldia” liburuetan. Estropadetan izan diren alderik txikienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29 Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 21,16” 08/12 Hondarribia* Cabo. 19:45,86 2 1 1 Ondarroa. 20:34,20 4 10 48,34” 108 aurrez aurre 2021e an, eremuz eremu, irabazleare n eta azken sailkatuaren arteko aldeak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Irabazlearen denbora Txanda Kalea Azken sailkatuaren denbora Txanda Kalea Aldea 07/0 3** Coruña 1J Hondarribia. 20:16.56 1 2 Lekittarra . 21:23.54 2 4 1:06.98 = 66.98” 07/04* Coruña 2J Urdaibai. 20:39.18 1 1 Cabo. 21:12.88 2 1 33.70” 07/10 Donostia Zierbena. 19:50.94 3 2 Zarautz. 21:00.16 1 1 1:09.22 = 69.22” 07/11 Zierbena Ondarroa. 20:32.20 1 2 Ares. 21:24.66 2 4 52.46” 07/17 Orio Santurtzi. 19:55.32 3 4 Zarautz. 20:45.60 1 3 50.28” 07/18 Getxo Zierbena. 19:58.20 2 2 Tiran. 20:48.28 1 3 50.08” 07/24 Castro Hondarribia. 20:25.96 3 4 Zarautz. 21:33.22 1 4 1:07.26 = 67.26” 07/25 Lekeitio Santurtzi. 20:37.96 3 3 Tiran. 21:55.56 1 4 1:17.60 = 77.60” 07/31 Bilbo*** Hondarribia. 19:21.74 3 Orio. 19:3 4.80 3 13.06” 08/01 Santurtzi/Portugalete Santurtzi. 19:32.72 3 4 Zarautz. 20:24.24 1 1 51.52” 08/07 Rianxo Donostiarra. 19:59.90 2 4 Lekittarra. 20:39.66 1 1 39.76” 08/08 Boiro Santurtzi. 19:21.44 3 3 Zarautz. 20:13.62 1 4 52.18” 08/14 Zarautz 1J Hondarribia. 20:24.42 3 3 Tiran. 21:31.38 1 3 1:06.96 = 66.96” 08/15 Zarautz 2J Hondarribia. 19:34.80 3 2 Tiran. 2 0:34.42 1 4 59.62” 08/21 Ondarroa Zierbena. 19:34.54 3 3 Zarautz. 20:32.69 1 4 58.15” 08/22 Hondarribia Hondarribia. 19:25.08 3 2 Zarautz. 20:24.80 1 1 59.72” 08/28 Ares Santurtzi. 19:56.94 3 3 Zarautz. 21:11.71 1 3 1:14.77 = 74.77” 08/29 Moaña Santurtzi. 19:31.00 3 2 Lekittarra. 20:08.82 1 2 37.82” 09/19 Bermeo*^ Santurtzi. 21:25.78 2 4 Cabo. 22:16.02 1 4 50.24” 09/19 Portugalete*^ Santurtzi. 19:12.98 2 3 Cabo. 19:59.18 1 2 46.20” Oharrak: *Igandean jokatzen diren estr opadak eguerdia n hasten dira. **Larunbatekoak seiak inguruan hasten dira. ***Erlojuaren kontra. *^Partaide kopurua: 8 ontzi . Bi txanda. 0102030405060708090100110120LekeitioAresDonostiaCastroCoruña 1J Zarautz 1JHondarribiaZarautz 2J Ondarroa ZierbenaBoiroSanturtzi/PortOrioBermeoGetxoPortugaleteRianxo MoañaCoruña 2JBilbo aurrez aurre 109 Segundoak 52,46 50,24 59,62 33,70 50,28 64 59,72 91,06 39,76 77,14 51,52 77,14 52,18 77,14 50,08 37,82 58,15 46,2 77,14 13,06 77,6 66,98 67,26 77,14 74,77 69,22 66,96 110 aurrez aurre 2021e an, eremuz eremu , txanda berean ontzien artean izan diren alderik handienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29 Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 21,16” 08/12 Hondarribia* Cabo. 19:45,86 2 1 1 Ondarroa. 20:34,20 4 10 48,34” 08/18 Zarautz 1J Pasai S. Pedro. 20:41,46 1 2 9 Kaiku . 21:25 ,26 4 12 43,80” 08/19 Zarautz 2J Orio. 19:46,56 2 2 1 Donostiarra. 20:35 ,32 4 8 48,76” 08/25 Moaña Kaiku . 20:23 ,36 1 1 7 P.Donibane. 20:59 ,82 4 12 36,46” 08/26 Boiro Cabo. 19:25,68 2 2 3 Ondarroa. 20:01,32 4 9 35,64” 09/15 Bermeo**** Orio. 20:41,16 2 3 1 Zierbena. 21:04,04 1 6 22,88” 09/16 Portugalete **** Cabo. 19:55,64 1 2 4 Ondarroa. 20:32 ,60 3 8 36,96 ” 2018ko eremuz eremu, txanda berean, ontzien arteko diferentziak handienak. Data Herria/Eremua Txanda Ontzia/Denbora Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 07/03 ** Coruña 1J 2 Santurtzi . 20:30.72 1 2 Lekittarra . 21:23.54 4 12 52.82” 07/04* Coruña 2J 1 Urdaibai. 20:39.18 1 1 Tiran. 21:04.76 4 10 25.58” 07/10 Donostia 1 Cabo. 20:16.72 4 7 Zarautz. 21:00.16 1 12 43.44” 07/11 Zierbena 2 Cabo. 20:52.00 2 6 Ares. 21:24.66 4 12 32.66” 07/17 Orio 2 Orio. 19:59.60 1 2 Ondarroa. 20:32.28 3 9 32.68” 07/18 Getxo 2 Zierbena. 19:58.20 2 1 Lekittarra. 20:36.86 4 11 38.66” 07/24 Castro 2 Donostiarra. 20:40.16 2 3 Ondarroa. 21:09.14 4 7 28.98” 07/25 Lekeitio 2 Urdaibai. 20: 40.96 3 2 Cabo. 21:17.74 4 7 36.78” 07/31 Bilbo *** 3 Hondarribia. 19:21.74 1 Orio. 19:34.80 4 13.06” 08/01 Santurtzi/Portug. 2 Donostiarra. 19:44.52 3 3 Tiran. 20:18.06 2 10 33.54” 08/07 Rianxo 2 Donostiarra. 19:59.90 4 1 Cabo. 20:17.98 2 8 18.08” 08/08 Boiro 2 Hondarribia. 19: 23.56 2 2 Cabo. 19:56.10 1 9 32.54” 08/14 Zarautz 1J 1 Lekittarra. 20:58.36 1 6 Tiran. 21:31.38 3 12 33.02” 08/15 Zarautz 2J 2 Zierbena. 19:44.66 1 4 Ondarroa. 20:13.16 3 8 28.70” 08/21 Ondarroa 2 Orio. 19:41.46 2 4 Ondarroa. 19:58.58 3 8 17.12” 08/22 Hondarribia 2 Orio. 19:33.18 4 2 Cabo. 20:06.22 2 10 33.04” 08/28 Ares 2 Cabo. 20:18.64 1 4 Ondarroa. 20:51.18 4 9 32.54" 08/29 Moaña 3 Santurtzi. 19:31.00 2 1 Zierbena. 20:01.26 3 10 30.26" 09/18 Bermeo*^ 1 Zierbena. 21:28.04 2 2 Cabo. 22:16.02 4 8 47.98” 09/19 Portugalete*^ 2 Santurtzi. 19:12.98 3 1 Hondarribia. 19:58.66 1 7 45.68” Oharrak:*Igandean jokatzen diren estropadak eguerdian hasten dira. **Larunbatekoak seiak inguruan hasten dira.***Erlojuaren kontra.*^Partaide kopurua: 8 ontzi. Bi txanda. aurrez aurre 111 0510152025303540455055606570Coruña 1JBermeoPortugaleteDonostiaGetxoLekeitioSanturtzi/PortHondarribiaZarautz 1JOrioZierbenaBoiro AresMoaña CastroZarautz 2J Coruña 2JRianxoOndarroaBilbo Segundoak 30,26 43,44 32,68 28,98 13,06 33,04 77,14 52,82 91,06 18,08 38,66 77,14 47,98 77,14 32,66 77,14 17,12 45,68 36,78 33,54 25,58 28,70 32,54 77,14 33,02 77,14 32,54 77,14 112 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 SanturtziAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 DonostiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACTaurrez aurre 113 Euskal Herriko estropada eremuak 2021ean 114 aurrez aurre 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Bermeo BilboDonostia Getxo aurrez aurre 115 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Hondarribia LekeitioOrio Ondarroa 116 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Portugalete SanturtziZarautz Zierbena aurrez aurre 117 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Kontxa. Donostia 118 aurrez aurre 2019. urtean, Ameriketako Estatu Batuetako Climate Central ikerketa zentroak mapa bitartez aztertu zuen itsasoaren maila igotzeak zer eragin izango duen. Uholdeak izateko arrisku a oso handia izango da Euskal Herriko eremu ugaritan; besteak beste, Aturri aldean eta Bilboko itsasadarrean. 2019ko gas isuriak aintzat hartuta Lurrean sortuko litzatekeen berotegi efektuaren araber a, 2040an Lurraren tenperatura 1,5 gradu baino gehiago igoko litzateke, ondorioz izotza urtuko litzaiguke poloetan eta, beraz, uraren maila k etengabe gora egingo luke . IPCC Klima Aldaketari Buruzko Gobernu Arteko Taldeak kaleratutako ikerketa baten araber a, baliteke itsas maila metro bat baino gehiago igotzea 2100erako, egungo tenperatura igoera ez bada eteten. 2050eko batez besteko aurreikuspenen arabera, ohiko uholde arriskua nabarmen hedatuko da. Argigarria da Urdaibai inguruko mapa: uholde arriskua ia Gernika Lumoraino iritsiko litzateke. Zarautzen eta Orion herri barru barruraino sar daiteke ura; Irunen eta Hondarribian ere urpean gera daitezke itsasbazterreko lur eremu zabalak, eta Donostian arazoak izan daitezke Urumea ertzean, batik bat Atotxa inguruan. Bizkaian, Urdaibaiko eta Bilboko itsasadarre tako egoeraz gain, Mus kiz inguruko kasua da tentuz hartzekoa, Petronorren findegiraino irits baitaitezke itsasoaren erauntsiak .* *Garikoitz Goikoetxea . Artikulu osoa: Berria egunkarian, 2019ko urriaren 31n argitaratua. 2050erako Euskal Herriko zenbait eremutan aurreikusitako aldaketak aurrez aurre 119 120 aurrez aurre aurrez aurre 121 2100erako iragarpenak are larriagoak dira. Donostiatik Astigarragaraino helduko litzateke Urumea, Bilboko itsasadarra Barakaldoko lur eremu oso zabaletara helduko litzateke, eta Aturriren gorakadek nabarmen joko lukete Bokaletik Akamarre bitarteko bidean. 122 aurrez aurre Nik itsasoa miretsi izan dut beti: olatuak, koloreak, distirak eta itsasoaren taupadak. Begoña Artabe. Artista Lurraren berotzearen sintomak itsasoak nabaritzen ditu gehien, eta, horrenbestez, klima aldaketaren adierazle argienetariko bat da. IPCCren azken txostenaren arabera, baliteke Europan itsasoko ur azal aren tenperatura gradu bateraino igotzea planeta 1,5 gradu berotzen bada. Igoera hori hiru gradukoa bada, berriz, itsasoko gainazalaren tenperatura 1,5 eta 2 gradu artean berotuk o dela kalkulatzen dute adituek*. Oharra: *Jone Arruabarrena . Bero datoz olatuak artikulu osoa: Berria egunkarian, 2022ko apirilaren 17an argitaratua. aurrez aurre 123 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 BermeoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 124 aurrez aurre Oharrak: *2015ean, Hondarribiak Castro k 2009an lortutako garaipenen kopurua (13) berdindu zuen. **Ligako puntu kopuruaren marka (217) lortu zuen. Estropaden batez besteko puntuak: 11,42. Estropada kopurua: 19 . **Ligako pu ntu kopuruaren marka berdindu zuen , baina estropada bat gehiago jokatuta. Estropaden batez besteko puntuak: 10 ,85. Estropada kopurua: 20. ***Guztira 357 garaipen. Jokatutako estropadak: 356, puntuagarriak izan ez zirenak barne. ^2014an, Kaikuk eta Oriok denbora bera egin zuten Zarauzko 2. jardunaldian: 19:39.92. San Migel l igak bakoitzari 12 puntu eman zizkien. 2003tik 2021era bitarteko urteak. 19 denboraldi Garaipen zerrenda eta bigarren postuak ONTZIA GARAIPENAK URTEA K Urdaibai 7 2004, 07, 08, 10, 16, 17 eta 2018 Hondarribia * 3 2006, 14 eta 2015* * Kaiku 3 2011, 12 eta 2013 Astillero 2 2003 eta 2005 Santurtzi 2 2020 eta 2021** Castro 1 2009 Orio 1 2019 ONTZIA 2. POSTUAK URTEA K Hondarribia 8 2005, 12, 16, 17, 18, 19, 20 eta 2021 Orio 3 2007, 10 eta 2014 Urdaibai 3 2011, 13 eta 2015 Castro * 2 2006 eta 2008 Astillero 1 2004 Mecos 1 2003 P. San Pedro 1 2009 Irabazitako estropadak eta bigarren postuak k ONTZIA GARAIPENAK *** URTEA K ligan Hondarribia 84 → % 23,52 2003 2021 Urdaibai 82 → % 22,96 2003 2021 Orio ^ 50 → % 14,00 2003 2011/2013 2021 Kaiku ^ 33 → % 09,24 2009 2020 Castro 32 → % 08,96 2003 2013 Astillero 31 → % 08,68 2003 2005/2010 2017/2019 Beste garaileak: Santurtzi : 16. Zierbena: 8. Tiran: 4. Donostiarra , P. Donibane eta Pedreña hiruna. Cabo , Mecos eta P. San Pedro bina eta Ondarroa eta Zarautz bana . Guztira: 45 → % 12,60 ONTZIA 2. POSTUAK Hondarribia 78→ % 22,09 Urdaibai 68→ % 19,26 Orio ^ 54→ % 15,29 Castro 18→ % 05,09 Kaiku ^ 18→ % 05,09 Santurtzi 16→ % 04,53 Astillero 14→ % 03,96 Pedreña 14→ % 03,96 P. Donibane 13→ % 03,68 ONTZIA 2. POSTUAK P. San Pedro 13→ % 03,68 Zierbena 13→ % 03,68 Tiran 8→ % 02,26 Besteak: Cabo: 7. Zarautz eta Donostiarra bosna. Mecos: 3. Portugalete: 2. Arkote, Lekittarra, Ondarroa eta Zumaia bana. Guztira: 26 → % 07,36 0246810123456789101112131415161718192021 aurrez aurre 125 0246810123456789101112131415161718192021 TKE ligako talde onenen garaipenak Oharrak: *344 estropada puntuagarriak kontuan hartuta. Guztira 35 6 estropada jokatu izan dituzte , baina 12 ez ziren puntuagar riak izan. **2010ean Hondarribiak eta 2005ean eta 2014an Urda ibaik Bermeon eta Portugaleten ez zuten parte hartu; bederatzigarren eta hamargarren sailkatu baitziren. ***2014. urtean, TKE k Urdaibairi 95 puntu ko zigorra jarri zion “estrobo” afera gatik. Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero : “Arraunaren Xarma – 2018 ko eta 2019ko estropadak” eta “Estropadak Etxetik – 2020ko denboraldia” liburuetan. 2003tik 2021e ra bitarteko urteak Puntu kopurua ONTZIA/ TRAINERUAREN IZENA URTEAK ESTROPADA PUNTUAGARRIAK* PUNTU KOPURUA Hondarribia . Ama Guadalupekoa 19 (2003 –2021 ) 342** 3.243 Urdaibai. Bou Bizkaia *** 19 (2003 –2021 ) 340** 3.000 Orio. San Nikolas 18 (2003 –2011) (2013 –2021) 325 2.886 Urteak Garaipenak: 50 Orio 0246810123456789101112131415161718192021 Urteak Garaipenak: 82 Bermeo Urdaibai Urteak Garaipenak: 84 Hondarribia 126 aurrez aurre TALDEA K ETA ARRAUNLARIAK ARES. Utzi dutenak : Sergio Baña, Jorge Fernandez, Ivan Lema, Fernando Martinez, Luis Pazos , Jose Javier Reborido eta Eliseo Reborido . Beste talde bate ra joan direnak: Jorge Fernandez (Castropol) eta Sergio Toimil (Tiran). CABO. Utzi dutenak : Iago Davila, Jose Angel Garcia, Brais Pedrouzo, Luis Piñeiro eta Diego Suarez. Beste talde bate ra joan direnak: Daniel Gonzalez (Castropol, entrenatzaile). DONOSTIARRA. Utzi dutenak : Andoni Bartolome, Be ñat Eizagirre, Ioritz Orbegozo eta Iker Rodriguez . Beste talde bate ra joan direnak: GETARIA. Utzi dutenak : Beste talde bate ra joan direnak: Ioritz Lasarte (Mutriku). HONDARRIBIA. Utzi dutenak : Xabier Belasko, Ander Legazkue, Julen Fernandez eta Garikoitz Uranga. Beste talde bate ra joan direnak: Iker De la Linde (Zarautz). KAIKU. Utzi dutenak : Jon Donnino Garcia, Jagoba Gonzalez, Joaquin Montero eta Lur Uribarren. Beste talde bate ra joan direnak: Ruben Alvarez (Sant urtzi) eta Leandro Salvagno (Zierbena). ISUNTZA. Utzi dutenak : Markel Akarregi, Josu Badiola , Niko las Bikuña, Ander De Gregorio, Ibai Kapanaga eta Arkaitz Olazar. Beste talde bate ra joan direnak: Ibon Maiz (Zierbena). ONDARROA . Utzi dutenak : Erik Aranburu, Eneko Azkarate, Iosu Elu eta Iban Lopez. Beste talde bate ra joan direnak: Eneko Bilbao (Urdaibai) eta Xabat Olaetxea (Donostiarra). ORIO. Utzi dutenak : Martxel Aldai, Kepa Arrizabalaga, Imanol Garmendia eta Ibai Gonzalez. Beste talde bate ra joan direnak: Mikel Peña (Ondarroa). URDAIBAI: Utzi dutenak : Josu Barturen , Mikel Beaskoa, Iker Gimeno, Mikel Perez, Unai Ruiz, Lander Salas eta Jon Urresti. Beste talde bate ra joan direnak: Mikel Bereziartua (Isuntza), Jon Elortegi (Zierbena) eta Igor Frances (Donostiarra). SANTURTZI. Utzi dutenak : Diego Hermo eta Fede Steindl.Beste talde batera joan direnak: Javier Sayanz (Cabo), Jon Etxaniz (Hondarribia), Sorin Silviu Dragan eta David Zunbeltz (Kaiku), Gorka Aranberri,Mikel Azkarate, Yeray Cayon, David Iglesias, Oskar Andres Medina, Ander Zabala eta Iker Zabala (Urdaibai). David Duran eta Fernando Ruiz (Zierbena), eta Fernando Rua (Orio).ZIERBENA. Utzi dutenak : Eladio Sanchez.Beste talde batera joan direnak: Iker Pascual (Kaiku), Mikel Portularrume eta Endika Moran (Santurtzi), eta Juan Zunzunegi (Chapela).2022ko denboraldian lehiatuko ez diren 2021eko arraunlariak eta zenbait aldaketa aurrez aurre 127 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 SanturtziAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 128 aurrez aurre Arraun Lagunak taldearen garaipena «ederra» izan zela aitortu zuten entrenatzaile eta arraunlariek. Liga gogor baten osteko bozkaria izan zen, txapelketa estua jokatu baitzuten lau taldeek. Euskotren ligan, sailkapeneko puntuetan Oriorekin berdinduta geratu ziren ꟷ39na lortu zituzten bi tal deekꟷ, baina garaipen kopuru handiagoak ahalbidetu zuen Lugañene koen garaipena. Txapelketa indartu ta atera zen, ezbairik gabe, lehia oso polita izan baitzen. «Ikaragarri hunkigarria izan zen gertukoek baserrian egin ziguten harrera. Emozioz beteriko hitz ak jaso genituen klubeko beste kideen ahoetatik. Begirada atzera bota, klubaren lehen urteak gogoratu, eta gaurdaino egindako lana. Izugarrizko ibilbidea! Eta gu harro gaude ibilbide horren parte garelako »*. «Urteetan egon gara entzuten nesken arraunak ez zuela erakartzen ikuslerik, entzuleak ere entxufatzen zirela mutilena hastean edo neskena bukatzear zegoenean. Eta aurten, hasieratik, jendeak jarraitu du pila bat. Kontziente gara ligari eman diogula beste buelta bat. Hala ere, diru laguntzak jasotzeko orduan, oraindik ere entzun behar izaten dut mutilen trainerua ateratzea gehiago kostatzen dela neskena baino. Eta nik esaten diet: gasolinak berdin berdin balio du neska edo mutila izan, errekuperatzeko produktuek ere bai, entrenatzeko erreminte k ere bai… Nik diru gehiago edukiko banu, noski emango niokeela neska bakoitzari merezi duena, baina ezin dugu eta oso tristea da. Ikusi nola entrenatzen ari diren eta… »**. *Uxue Molina . Donostia Arrau n Lagunak eko arraunlaria **Itziar Eguren. Donostia Arraun Laguna keko presidentea Aitor Manterola EUSKOTREN LIGA aurrez aurre 129 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 ZarautzAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 130 aurrez aurre 2021EKO UZTAILAREN 3 A Eremuko errekorra : 10:56. 80 (1.k) Orio 2019an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Arraun Lagunak: 11:25.88 (2.k) Donostiarra: 11:27. 86 (1.k) Orio: 11:31. 36 (3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Coruña Hiriko IV. Bandera CORUÑA 1J Oharra k: Harrobikoak: 3. Lehen irteera baliogabetua izan zen, epaileek izan zituzten arazo teknikoak tarteko. Euskotren ligan azken urteetan izan ez den berdintasuna igarri zuten eta halaxe izan da lehen jardunaldi honetan, donostiarre n arteko buruz burukoan Arraun Lagunak nagusituta. Mendebaldeko haize zakarrak itsasoa narrasten zuen, eta lau ontzietako patroiek galtza bete lan izan zuten trainerua ongi gog ortuta eramateko. L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo G.Ezkerro A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u M.R.Larrea L.Etxabe U.Molina E.Pescador A.Belartieta* M.Muguruza Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2018/07/07. Coruña Hiriko I. Bandera (1J) P.Donibane: 11:38.81 (4.k) Orio 20,31ra (2.k) 2019/07/06 . Coruña Hiriko II. Bandera (1J) Orio: 10:56.80 (1.k) Arraun Lagunak 05,68ra (3.k) 2020/07/04. Coruña Hiriko III. Bandera (1J) Orio: 11:12.80 (4.k) Donostiarra 04,62ra (3.k) 2021/07/03. Coruña Hiriko IV. Bandera (1J) Arraun Lagunak: 11:25.88 (2.k) Donostiarra 01,98ra (1.k) Laugarren urtez jarraian, Euskotrenek TKE ligaren babesa berritu du. Eusko Label Ligan parte hartzen duten h amabi talde ek kudeatzen dute TKE. Ligak kudeatzeko modua oso bestelakoa da: estropada eremuen distantzia, sariak… TKEko bazkide izateko baldintza gizonezkoen trainerua edukitzea da, Arraun Lagunakek betetzen ez duena, alegia. TKEko zuzenda ritza batzordea hamabi pertsonak osa tzen dute, guztiak gizonezkoak. Itziar Eguren Arraun Lagunak elkarteko presidentea da 2019tik, lehendabiziko emakumea, «gizonen mundu ba tean». Halaxe deskribatzen baitu donostiarrak arraun mundua. Donostia Arraun Lagunak gonbidatuta bez ala parte hartzen du . aurrez aurre 131 Coruña Hiriko IV. Bandera CORUÑA 2J 2021EKO UZTAILAREN 4 A Eremuko errekorra : 10:56. 80 (1.k) Orio 2019an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 11:09. 32 (1.k) Arraun Lagunak: 11:14.84 (2.k) Donostiarra: 11:20.56 (4.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Irabazlea 1J 2J Guztira Aldea * 1. 2018. P. Donibane 11:38. 81 (4.k) 12:01.48 (2.k) 23:40. 29 2. Orio 11:59. 12 (2.k) 12:29. 72 (1.k) 24:28. 84 48.55 1. 2019. Orio 10:56.80 (1.k) 11:16.68 (4.k) 22:13.48 2. Arraun Lagunak 11:02.4 8 (3.k) 11:36.54 (2.k) 22:39. 02 25.5 4 1. 2020. Orio 11:12.80 (4.k) 11:29.36 (3.k) 22:44.06 2. Donostiarra 11:17.42 (3.k) 11:34.16 (4.k) 22:51.58 09.52 1. 2021. Orio 11:31.36 (3.k) 11:09.32 (1 .k) 22:40.68 2. Arraun Lagunak 11:25.88 (2.k) 11:14.84 (2 .k) 22:40.72 00.04 Oharra: *Segundotan Oharra : *Harrobikoak: 9. Bandera emozio handiz erabaki zen, soilik lau ehunenengatik. Arraun Lagunakek 5.48 segundoko aldea zuen defendatzeko, baina Oriok estropada irabazi eta 5.52ko aldea atera zion amaieran Donostiako ontziari. Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi San Nikolas m N.Agirre* M.Alkain* U.Hoyos * L.Garate L.Davidenko* I.Azkonobieta* S.Piñeiro u O.Iraola O.Agirregabiria A:Arregi* E.Uranga* A.Galdos G.Oliden* M.Uranga* Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2018/07/08. Coruña Hiriko I. Bandera (2J) P.Donibane: 12:01.48 (2.k) Orio 28,24ra (1.k) 2019/07/07. Coruña Hiriko II. Bandera (2J) Orio: 11:16.68 (4.k) Arraun Lagunak 19,86ra (2.k) 2020/07/05. Coruña Hiriko III. Bandera (2J) Orio: 11:29.26 (3.k) Donostiarra 04,90era (4.k) 2021/07/04. Coruña Hiriko IV. Bandera (2J) Orio: 11:09.32 (1.k) Arraun Lagunak 05,52ra (2.k) Ez dago besterik, gauzak ez dira lehenengoan ateratzen: saiatu, erori, frakasatu… hori da ikasteko bidea . 2020 Coruña Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 132 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Coruña 1JAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 133 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Coruña 1J Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 134 aurrez aurre Arraun Lagunak eko arraunlariek hasiera hasieratik estropada burua hartu zuten. Oriok soilik eutsi zion Arraun Lagunak en joaldiari. Bost minutu eta 28 segundoan egin zuen Arraun Lagunak ek kanporanzko luzea. Orio l au segundo geroago iritsi zen. Ontzia jiratu eta berehala, Arraun Lagunak ek eta Oriok olatu bana hartu eta hanka egin zieten Hondarribia eta Donostiarrari, eta orduantxe hautsi zen estropada. Arraun Lagunak ekoak arraunean gozo gozo ari ziren, minutuko 37 paladako erritmoan, eta poparean nagusitasunez ontzia airean eraman zuten. Mikel O. Iribar Berria egunkariko kazetaria Goi mailako kirolariek bikaintasuna dute helburu. Prestakuntzan ezaugarri fisikoak kontuan hartu behar diren moduan, hilekoar en ez augarriek ere zeresana daukate, zikloak aintzat hartu behar baitira kirolarien bertsiorik onena eta osasuna uztartzeko^. …Sant Cugateko Errendimendu Altuko Zentroan galdetutako 93 jokalarietatik %35ek jasan izan dute noiz edo noiz hilerokoaren zikloaren desagerpenen bat^. Oharrak: *Harrobikoak: 3. **Kontxa Banderarako sailkatze estropadan lortua. ***Euskotren ligan ari denetik, lehendabizikoz irabazi du Donostiako bandera. ^Ane Urkiri . Artikulu osoa: GARA egunkarian, 2022 ko apirilaren 17an argitaratua. V. Donostiarra Bandera DONOSTIA 2021EKO UZTAILAREN 10A Eremuk o errekorra: 10:29.64** Getaria Tolosa 2011 n Eremuko errekorra (ligan): 10:43.28. Pasai Donibane 2014an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Arraun Lagunak ***: 10:59.22 (1.k) Orio: 11:06.12 (4.k) Hondarribia : 11:10.16 (2.k) 11:40,08 (2.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo C.Simoes* A.Sanchez L.Jaramillo N.Martin* A.Rios X.A.Uribarrena u E.Duque L.Etxabe E.Pescador M.R.Larrea A.Belartieta* M.Muguruza 0 1 2 3 4 5 6 7OrioGaraipenak Arraun Lagunak Guztira: 9 estropada aurrez aurre 135 ORIO 2019/07/13. IV. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera 11:24.66 (3.k) Arraun Lagunak 01,96ra (1.k) 2020/07/11. V. CaixaBank Bandera 11:34.12 (1.k) Arraun Lagunak 04 ,80ra (4.k) PASAI DONIBANE Data/Bandera Denbora Bigarrena 2014/07/13 . III. Eusko Label Bandera (erlojupekoa) 10:43.28 (.k) Hibaika 07,36ra (.k) 2016/07/10 . V. Eusko Label Bandera (erlojupekoa) 11:00.26 (.k) Hibaika 06,64ra (.k) 2017/07/09 . VI. Euskotren Bandera 11:48.64 (1.k) Hibaika 19 ,50era (2.k) 2018/07/14. III. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera 11:00.74 (3.k) Orio 10,24ra (4.k) ARRAUN LAGUNAK 2021/07/10. V. Donostiarra Gaztela Mantx a Bandera 10:59.22 (1.k) Orio 06 ,90ra (4.k) ZUMAIA 2013/07/14 . II. Eusko Label Bandera (erlojupekoa) 12:25.05 (.k) P. Donibane 36,32ra (.k) 2015/07/12 . IV. Eusko Label Bandera (erlojupekoa) 11:06.28 (.k) Orio 16,88ra (.k) Alegia, marka* landu egin behar da. Marka eguneratu behar da. Marka bat ez da bat egin eta harekin hogei urtez egotea. Zein egongo litzateke hogei urtez jantzi berberarekin eroso? Pertsonak aldatzen diren gisara, markak ere aldatu egiten dira. Kontua da, horretarako, askotan, norbere barrura begir atu behar dela, eta nor sentitze n da eroso barrura begiratu behar horretan? Ez da erraza, baina marka estatiko bat baldin badaukazu, esaten ari zarena, ematen ari zaren mezua, hori da: ez zarela hortik mugitzen. Maider Beldarrain Iribar The Nin komunikazio agentziako kidea Oharra : *Marka hitzaren ordez jar dezakezu: Arraun elkarteko logotipoa edo traineruaren izena edo traineruaren kanpoko diseinu grafikoa edo arraunlarien jantziak… P: DonibaneZumaia 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 136 aurrez aurre 2021 DonostiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 137 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 DonostiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 138 aurrez aurre Lehen luzean lehia oso parekatua izan zen Orio, Donostiarra eta Arraun Lagunak en artean, baina itzulerakoan Oriok gehiago asmatu zuen eta, ozta ozta izan arren , branka Donostiarraren aurretik sartu zuen. Lidergo posizioetan emakume gehien dituzten nazioek ekoizpen eredu arrakastatsuagoa dute**. Riane Eisler . Historialari a, antropologoa eta idazlea. Tristea da hainbeste denbora pasatu behar izatea lehendabiziko emakume presidentea izateko. Oharrak: *Harrobikoak: 9. **2022an , Eusko Label ligan parte hartzen duten taldeetako zuzendaritzako kideen % 87,59a gizonak dira eta % 12,40 emakumeak. Guztira: 12 arraun elkarte; 113 gizonak eta 16 emakumeak. Deigarriak dira datu hauek: lau arraun elkarteen zuzendaritzan ez dago emakumerik: Aresen, Hondarrib ian, Isuntzan eta Zierbenan; Ondarroan , aldiz, parekotasuna ia erabatekoa da: 6 gizon eta 5 emakume. **2022an , Euskotren ligan lau arraun elkartek parte hartzen dute: Arraun Lagunak, Donostiarra, Orio eta Tolosaldea . Talde horietako zuzendaritzako kideen % 17,5 emakumeak dira (7 emakume) eta % 82,50 gizonak (33 gizon). Bi ligak kontuan hartuta, presidenteen artean bat bakarrik da emakume: Arraun Lagunak ekoa. 2021E KO UZTAILAREN 11 Eremuko errekorra: 10:29.54 (4.k) Pasai Donibane 2014an Denborak : Orio: 10:49. 66 (3.k) Donostiarra: 10:50.20 (2.k) Arraun Lagunak: 10:53.78 (4.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 I. Edinor Bandera ZIERBENA Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi San Nikolas m N.Agirre* M.Alkain* U.Hoyos * L.Garate L.Davidenko* I.Azkonobieta* S.Piñeiro u O.Iraola O.Agirregabiria A:Arregi* E.Uranga* A.Galdos G.Oliden* M.Uranga* Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2014/07/27 I. Petronor Bandera P. Donibane: 10:29.54 (4.k) Hibaika 00,12 ra (2.k) 2017/07/30 II. Petronor Bandera P. Donibane: 10:41.20 (1.k) Hibaika 05,08ra (4.k) 2018/07/01 III. Petronor Bandera P. Donibane: 10:42.73 (k) Orio 08,26ra (.k) 2020/07/12. IV. Petronor Bandera Donostiarra: 10:50.44 (1.k) Orio 01,64ra (4.k) 2021/07/11. I. Edinor Bandera Orio: 10:49.66 (3.k) Donostiarra 00,54 ra (2.k) Itziar Eguren. 2019tik, Arraun Lagunak taldeko presidentea 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 139 2021 Zierbena Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT Oharrak: *Harrobikoak: 8. **IX. Orio Kanpina Bandera 140 aurrez aurre Orioko estropada eremua benetan teknikoa izan ohi da; izan ere, olatuek laugarren kaletik lehenengo kalerako norabidea izaten dute. Gainera, kanporanzko bi luzeetan olatuek istribor aldetik jotzen dituzte traineruak, eta, beraz, arraunlariek galtzak bete lan izaten dute ontzia or ekatuta eramateko. Zailtasunak zailtasun, patroiek euren abilezia erakusteko eremu aproposa. Atzokoan, behinik behin, Nadeth Agirre m oldatu zen hobekien. Mikel O. Iribar. Berria egunkariko kazetaria Bizitza ri buruz ari garenean , zera esateko ohitura dugu: «Zoriontsu izateko jaio gara». Sare sozialez ari bagara, zer esanik ez. Beti nahi dugu irudikatu dena ondo doala, dena dela erraza… Mendiarekin konpara liteke: aldapan gora egin gabe, ez da berdin sentitzen beher anzko maldaren arindua. Lierne Azkagorta. Idazlea 2021EKO UZTAILAREN 17 A Eremuko errekorra: 10:46. 80 (2.k) Pasai Donibane 2018an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Orioko XXI. Emakumezkoen estropadak ** Denborak : Orio: 10:55. 26 (2.k) Hondarribia: 10:58.36 (3.k) Arraun Lagunak: 10:58.76 (4.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 T.Gomez de Segura* Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi San Nikolas m N.Agirre* A.Arruti* L.Garate L.Davidenko* I.Azkonobieta* S.Piñeiro u O.Agirregabiria A:Arregi* E.Uranga* A.Galdos G.Oliden* O.Iraola M.Aizpuru ORIO 0 1 2 3 4 5 6 7ZumaiaHibaikaDonostiarraOrioP.DonibaneGaraipenak Guztira: 9 estropada aurrez aurre 141 ORIO 2019/07/20. VII. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 11:04.67 (2.k) Arraun Lagunak 04 ,52ra (1.k) 2021/07/17. IX. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 10:55.26 (2.k) Hondarribia 03 ,10era (3.k) PASAI DONIBANE Data/Bandera Denbora Bigarrena 2014/07/20. II. Orio Kanpina Bandera. IB* 10:29.66 (.k) Hibaika 01,58 ra (.k) 2015/07/18 . III. Orio Kanpina Bandera. IB* 10:28.02 (.k) Zumaia 01,44ra (.k) 2016/07/09. IV. Orio Kanpina Bandera. IB* 10:43.20 (.k) Hibaika 07 ,24ra (.k) 2018/07/22. VI. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 10:46.80 (1.k) Orio 03,10era (4.k) HIBAIKA 2017/07/08. V. Orio Kanpina Bandera. IB* 10:37.12 (.k) P. Donibane 03 ,32ra (.k) DONOSTIARRA 2020/07/19. VIII. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 10:51.74 (3.k) Orio 07,06ra (1.k) ZUMAIA 2013/07/21. I. Orio Kanpina Bandera. IEZ** 11:01.94 (2.k) Hibaika 07 ,66ra (3.k) Oharrak: *IB (Ibaian. Erlojuaren aurka). Guztira: 4 **IEZ (Itsasoan. Eremu zaharra). Guztira: 1. ***IEB (Itsasoan. Eremu berria). Guztira: 4 Sare sozialekin ere kritik o samar agertu zara. Gaur egun itxurakeria gehiegi dagoela iruditzen al zaizu? Sare sozialetan badirudi denak oso ondo bizi garela, alegia, inork ez duela arazorik. Baina hori ez da horrela. Edonor en profila ikusiz gero, dena dira irudi politak: mendia, ingurua, irribarrea… Baina hori ez da benetako errealitatea. Nik ere lanera joan behar izaten dut , beste edonork bezala nire haserreak izaten ditut, besteak ere nirekin haserretzen dira… Beste edozei nek izaten dituen buruhausteak izaten ditut nire egunerokotasunean. Ander Iñarra. Mendi korrikalaria Norberaren al derik ahulena edo hauskorrena e rakustea e re bada munduan egoteko era bat . Olatz Salvador. Mus ikaria 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 142 aurrez aurre 2021 OrioAitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 143 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 OrioAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2021EKO UZTAILAREN 18 A Eremuko errekorra: 10:33. 96 (1.k) Pasai Donibane 2015ean Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 144 aurrez aurre Denborak : Arraun Lagunak: 10:47.74 (4.k) Hondarribia: 10:55. 22 (2.k) Orio: 10:59.90 (3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Getxoko estropaden XIII . Ikurrina ** GETXO Oharra k: *Harrobikoa k: 3. **J.A. Agirre Lehendakariaren XVII. Omenaldia L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo A.Rios A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u E.Duque L.Etxabe E.Pescador M.R.Larrea A.Belartieta* M.Muguruza Fisikoki bakarrik ez, psikologikoki ere lanketa handia egin behar izan duzu. Bai. Iruditzen zait kirolari batentzat errazena entrenatzea eta gimnasiora joatea dela. Zailena, lesioak alde batera utzita, sakrifizioei aurre egitea da. Kirolari izatea erabakitzen duzunean, zer ez izan ere hautatzen duzu, zer ez egin: e z egotea zure bizitzako momentu garrantzitsu batzuetan. Eta lesioak^ zulo hori ireki zidan: ez banaiz surflaria, nor naiz? Horri aurre egitea gogorra izan zen. Gero, itzu litakoan, beste askatasun bat eman dit horrek. Sentitzea kirolari izatea erabaki bat d ela, eta ez behar bat. Laguntza handia izan dut, Gorka Alegriarena eta kirol psikologoarena. Garazi Sanchez . Surflaria Oharra: ^26 urte zituela lesio larri bat izan zuen. Hasieran esan zioten ezingo zuela gehiago surf egin. Guztira: 13 ikurrin 0 1 2 3 4 5 6 7ZumaiaGipuzkoaGetariaTolosaGaliziaRias BaixasArraun LagunakOrioP.Donibane Garaipenak aurrez aurre 145 PASAI DONIBANE Data/Bandera Denbora Bigarrena 2013/07/27. Getxoko estropaden V. Ikurrina 11:47.54 (2.k) Zumaia 0 4,92ra (3.k) 2014/07/26. Getxoko estropaden VI. Ikurrina 10:46.36 (3.k) Hibaika 05 ,24ra (4.k) 2015/07/26. Getxoko estropaden VII. Ikurrina 10:33.96 (1.k) Zumaia 0 7,12ra (4.k) 2016/07/17. Getxoko estropaden VIII. Ikurrina 10:40.36 (2.k) Hibaika 05 ,22ra (3.k) 2017/07/29. Getxoko estropaden IX. Ikurrina 10:51.61 (1.k) Hibaika 06 ,54ra (3.k) 2018/07/28. Getxoko estropaden X. Ikurrina 11:10.94 (2.k) Orio 04 ,06ra (3.k) ORIO 2019/07/28. Getxoko estropaden XI. Ikurrina 10:47.66 (4.k) Arraun Lagunak 08 ,04ra (3.k) 2020/07/18. Getxoko estropaden XII. Ikurrina 10:53.10 (4.k) Donostiarra 06 ,34ra (1.k) GALIZIA RIAS BAIXAS 2009/08/02. Getxoko estropaden I. Ikurrina 11:05.17 (3.k) Bizkaia 09 ,09ra (1.k) ARRAUN LAGUNAK 2021/07/18. Getxoko estropaden XIII. Ikurrina 10:47.74 (4.k) Hondarribia 07,48ra (2.k) GETARIA TOLOSA 2011/07/30. Getxoko estropaden III. Ikurrina 11:13.34 (3.k) P. Donibane 04 ,49ra (1.k) GIPUZKOA 2010/07/31. Getxoko estropaden II. Ikurrina 10:48.47 (2.k) Galizia 09 ,77ra (1.k) ZUMAIA 2012/07/29. Getxoko estropaden IV. Ikurrina 10:41.80 (3.k) Rianxeira 02 ,48ra (2.k) 146 aurrez aurre 2021 GetxoAitor Agirrezabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 147 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 GetxoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 148 aurrez aurre A Coruña 1J L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo G.Ezkerro A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u M.R.Larrea L.Etxabe E.Pescador L.Martinez A.Belartieta* M.Muguruza Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2018/07/15 . III. CaixaBank Bandera P. Donibane: 11:06. 02 (3.k) Orio 04,44ra (1.k) 2019/07/14. IV. CaixaBank Bandera Orio: 11:35. 06 (4.k) Arraun Lagunak 18,30era (3.k) 2021/07/24. VI. CaixaBank Bandera Arraun Lagunak: 11:30. 84 (3.k) Orio 01,48 ra (4.k) Estropada buruan ziren donostiarrak euren Torrekua ontzian. Laugarren minuturako, Donostiarrak tarteak gehiago zabaltzea lortu zuen, izanere Arraun Lagunak eta Orio gogotik sufritzen ari ziren inork nahi ez zituen hirugarren eta laugarren kaleetatik.Ziabogan, ordea, Donostiarrak kareletik bota zuen lehen luzean egindako lan txukuna. Maniobraren ostean, estropada hankaz gora jarri zen.Donostiarra azkena irten zen ziabogatik. Momentu etsigarria arraunlarientzat. Bitartean Orio zen estropada buruan, baina Arraun Lagunak ezzen urrun… Une batez, Orio eta Arraun hirugarren kalean zirenez, itsasoko epaileak Oriori bandera zuria atera zion, laugarren kalera joatekoeta bi ontzien palak ez jotzeko asmoz.300 metroren faltan, Arraun zen lehena, eta Oriori pare bat tosta ateratzen zizkion, eta Orioren aurretik helmugaratu ziren**.Mikel O. IribarBerria egunkariko kazetariaOharrak: *Harrobikoak: 3. **2021eko uztailaren 25ean Berria egunkarian argitaratutako kronikaren pasarte batzuk .2021EKO UZTAILAREN 24AEremuko errekorra: 11:06,02 Pasai Donibane 2018an Denborak :Arraun Lagunak: 11:30.84 (3.k)Orio: 11:32.32 (4.k)Donostiarra: 11:39.04 (1.k)VI. CaixaBank BanderaCASTRO aurrez aurre 149 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 CastroAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2021E KO UZTAILAREN 25A Eremuko errekorra : 10:5 0.76 (1.k) Orio 2020an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 150 aurrez aurre Oharra : *Harrobikoak: 4. Kaiarriba nahi eta ezin aritu da ligako lehen zazpi jardunaldietan. Zortzigarrenean nagusitu da lehendabizikoz. «Ziabogatik irten orduko, besteak gainera etorri zitzaizkigun, kaleak lagunduta, pentsatzen dut. Beroketan ikusi genuen gure kaleak apur bat oztopatzen zigula itzulerako luzea, baina (Nerea Perez) patroiak esan zigun lasai hartzeko, lanean jarraitzeko, amaieran gure kaleak l aguntza zuelako. Igarri genuen» Naroa Urkola Donostiarra taldeko arraunlaria X. Euskotren Bandera LEKEITIO Denborak : Donostiarra: 10:55.36 (1.k) Orio: 10:56.54 (4.k) Arraun Lagunak: 11:57.26 (3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 J.R.Mendizabal Salsamendi Torrekua m N.Perez A.Olarte * M.Alkorta* O.Cereijo O.Lopez A.Oubiña A.Pescador u I.Uzkudun* I.Arbeo H.Saez* I.Alijostes N.Urkola J.Aranbarri I.Larrañaga Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2019/06/30. III. El C orreo Kutxabank Bandera. Arraun Lagunak: 10:52.06 (2.k) Orio 05,00ra (3.k) 2020/07/26 . IX. Euskotren Bandera Orio: 10:50.76 (1.k) Donostiarra 03,94ra (2.k) 2021/07/25. X. Euskotren Bandera Donostiarra: 10:55.36 (1.k) Orio 01,18ra (4.k) aurrez aurre 151 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 LekeitioAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 162 estropadak etxetik 2021E KO UZTAILAREN 31 Eremuko errekorra : 10:31.24 Arraun Lagunak 2021e an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 152 aurrez aurre Oharrak: *Harrobikoak: 3. Lau traineruak 7.42 segundoko tartean sailkatu ziren. Eremuko errekorra hiru segundoan ondu zuten donostiarrek. **Arraun Lagunak… Etxaberen taldeak hasiera hasieratik alde zituen erreferentziak, Arraun Lagunak ek lehen luzeko bigarren zatian, 36 palakadako erritmoan, ontziari abiadura handiagoa eman zion, eta ziabogara Orio baino lau segundo azkarrago heldu zen. Itzulerako luzean, donostiarrek bere n bidea zuen Xanti Zabaletaren taldeak eta erritmoa minutuko 40 palakadara igo zuen: bizibizi. Halere, haien saialdia hutsala izan zen. Mikel O. Iribar Berria egunkariko kazetaria Bilboko III. Bandera BILBO Denborak : Arraun Lagunak: 10:31.24 ( k) Orio: 10:37.68 ( k) Donostiarra: 10:37.98 ( k) Hondarribia: 10:38.66 (k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo A.Rios A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u M.R.Larrea L.Etxabe E.Pescador L.Martinez A.Belartieta* M.Muguruza Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2011/07/03. I. El Correo Bandera Getaria Tolosa : 10:46.26 (1.k) Bizkaia 09,16ra (2.k) 2016/07/16. Bilboko I. Bandera (erlojupekoa) P. Donibane : 10:35.08 (.k) Hibaika 00,38 ra (.k) 2020/07/25. Bilboko II. Bandera (erlojupekoa) Orio: 10:44.84 (.k) Donostiarra 12,18ra (.k) 2021/07/31. Bilboko III. Bandera (erlojupekoa) Arraun Lagunak : 10:31.24 (.k) Orio 06,44ra (.k) egin zuten, eta aldeak handitu egin ziren, Etxaberenak arraunean luze eta sarritu gabe ari zirela. Oriok bai sarritu zuela; zirt edo zart egin behar aurrez aurre 153 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 BilboAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 154 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 BilboAitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 155 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 BilboAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 156 aurrez aurre 2021EKO ABUZTUAREN 1 Eremuko errekorra**: 13:07. 90 (2.k) Arraun Lagunak 2021ean Denborak : Arraun Lagunak: 13:07.90 (2.k) Orio: 13:13.92 (3.k) Donostiarra: 13:14.84 (4.k) Santurtziko XLII. Bandera SANTURTZI A Coruña 1J Oharrak: *Harrobikoak : 3. Horiak indartsu hasi ziren, lehen eta bigarren ziabogetan denborarik onena markatuz, baina Arraun Lagunak hirugarren luzean p roba hausteko gai izan zen eta ondoren oso ondo kudeatu zuen lortutako abantaila. Azken sasoietan, estropada guztietan azkenak geratzen ginen, eta psikologikoki hori guztia eramatea gogorra izaten zen; aurte n, aldiz, talde bezala hobetu dugunez, estropada batean azkena geratuta ere, badakigu hurrengo egunean atzetik talde bat edo gehiago uzteko gaitasuna dugula, eta horrek motibatu egiten gaitu. Ane Diaz Hondarribiko arraunlaria L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo A.Rios A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u M.R.Larrea L.Etxabe E.Pescador L.Martinez A.Belartieta* M.Muguruza Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2018/07/29. VII. Euskotren Bandera* (Eremu klasikoa) P. Donibane: 10:38. 12 (1.k) Orio 09,90era (3.k) 2019/07/27. VIII. Euskotren Bandera (Eremu zaharra)** Orio: 13:26. 88 (4.k) Arraun Lagunak 14,00ra (3.k) 2021/08/01. Santurtziko XLII. Bandera** Arraun Lagunak: 13:07. 90 (2.k) Orio 06,02ra (3.k) *Lerro formatuan jokatu zen 2778 metroko ibilbidearekin, ziaboga bakarra eta bi luze. **Eremu zaharra. Ohi bezala, lau luzekoa zen, baina bigarrena eta hirugarrena luzeagoak ziren; aldiz, aurrenekoa eta laugarrena laburragoak. aurrez aurre 157 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 SanturtziPortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 158 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 SanturtziPortugalete Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT urrez aurre 159 «Batetik, gainontzekoek baino lehenago sartzen dugu pala uretan, eta azkarrago egiten dugu erasoa, lagungarria baita traineruak olatuetan bote handia egitea eragozteko; bestetik, gure tosta besteena baino luzeagoa denez, istribor edota ababor alderago jesartzen gara, ontzia nibelatua eramateko». Esperientziaren eta itsasoaren egoeraren arabera ꟷontzia olatu gainean bado aꟷ, ziaboga lehenago hasten dira prestatzen. «Baina palada asko galtzeak ontziaren abiadura galtzea dakar. Eskarmentuari esker, distantzia gehiago neurtzen duzu. Aurrekalariek mugimendu txi kiak eta azkarrak egin behar dituzte ontzian, «balantza gutxi sortz eko eta gainontzekoei kontzentrazioa ez galarazteko». «Traineru zaharretan, arraun txikia sartzean esfortzu handiagoa egin behar zen ontzia biratzeko; traineru berrietan, berriz, arrauna sartu orduko ontziak zibak bezala jiratzen du, eta berehala atera be har dugu arraun txikia».* Urko Redondo. Hondarribiko aurrekalaria Oharra: *Aurrekalaria izateko jaioa artikulutik hartutako iritziak. Egilea: Mikel O. Iribar. Berria 2021eko uztailaren 29a Lotsagabea izatea, hanka sartzeko beldurrik ez izatea, unean uneko erabakiak hartzea, gainontzeko arraunlariei ziaboga ondo egingo dugun konfiantza transmititzea… * Irati Larrañaga. Donostiarra taldeko aurrekalariaTraineruaren branka estuagoa denez, aurrekalariek arrauna luzeagoa dute. Zertarako? Olatuetan urari gehiago heltzeko. Alta, baditu bere zailtasunak: «Erasoa egin eta gero, arrauna albora etortzen zaizu, eta ez bularrera, ontziaren gerrian doazen arraunlari ei ez bezala…Aurrekalariak doazen lekua deserosoa da eta, itsaso dagoenean, kolpe asko hartzen ditugu». Arlo fisikoan, berriz, ez da postu hain sufrikarioa:«Hankekoek edota beste arraunlariek gehiago sufritzen dute, esfortzu handiagoa egiten baitute».«Ziaboga hurbildu ahala, patroiak hamarreko serie bat jotzeko eskatzen digu, traineruari abiadura emateko». Hurrengo urratsa: «Arraun txikia bere lekutik hartu, eta eskuineko hanka istriborreko toletaren aurka jartzen dut, baina badira batzuk bi hankak karelaren gainean jartzen dituztenak. Gero, patroiak esaten dit arrauna noiz sartu».*Ander Zabala. Santurtziko aurrekalaria 160 aurrez aurre Zarauzko XIII. Ikurrina ZARAUTZ 1J 2021EKO ABUZTUAREN 14 A Eremuko errekorra: 10:39.36 (2.k) Orio 2020 an (2J) Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Data/Ikurrina. Lehen jardunaldia Eremua Irabazlea/Denbora /Kalea 2009/08/15. Zarauzko I. Ikurrina Zaharra Galizia Rias Baixas: 11:06. 77 (3.k) 2010/08/14. Zarauzko II. Ikurrina Zaharra Galizia Rias Baixas: 12:18. 89 (2.k) 2011/08/13. Zarauzko III. Ikurrina Zaharra Getaria Tolosa: 10:44. 67 (1.k) 2012/07/08. I. Eusko Label Bandera Berria Rianxeira: 11:09. 86 2012/08/18. Zarauzko IV. Ikurrina. Zaharra Zumaia: 10:54. 66 (2.k) 2013/08/17. Zarauzko V. Ikurrina Zaharra Zumaia: 10:48. 64 (3.k) 2014/08/16. Zarauzko VI. Ikurrina Zaharra P. Donibane: 11:09. 86 (3.k) 2015/08/15. Zarauzko VII. Ikurrina Zaharra P. Donibane: 11:03. 80 (3.k) 2016/08/13. Zarauzko VIII. Ikurrina Berria Hibaika: 10:42. 52 (4.k) 2017/08/19. Zarauzko IX. Ikurrina Berria P. Donibane: 11:41. 64 (1.k) 2018/08/18. Zarauzko X. Ikurrina Berria P. Donibane: 11:08. 26 (3.k) 2019/08/17. Zarauzko XI. Ikurrina Berria Orio: 10:51. 86 (1.k) 2020/08/15. Zarauzko XII. Ikurrina Berria Orio: 11:21. 70 (4.k) 2021 /08/1 4. Zarauzko X III. Ikurrina Berria Orio: 11:06.62 (4 .k) Oriok sekulako irteera egin zuen; ohartu orduko, atzean utziak zituen aurkariak eta erritmo horri eutsi zion. Zabaletaren taldea zortzi segundoko abantailarekin heldu zen ziabogara, eta errenta ederrarekin atera. Amaieran, Oriok ez zuen aurkaririk izan, et a alde handiz nagusitu zen. Estropada ez zitzaigun nahi bezala atera; ez genuen asmatu arraunkerarekin… Asteburu honek ikasteko eta kirolaren gordintasuna gertutik ikusi eta bizitzeko balio izan digu. Edonork nahi lukeen egoeran ginen, liga j okoan zela, etxera txapeldun itzultzeko egoeran. Gozamena, presioa, arraunkada hartzeko zailtasunak, hamar segundo atzetik geratu, etxera zalantzaz beterik itzuli, baina burua altxatu eta hurrengo estropadari zerotik ekiteko prest. Zaila da ulertzen ligako unerik gozoenean kirolari batek izan dezakeen tentsioa, hilabeteetan eginiko lanaren aurpegi gordinena erakutsiz. Kirolak eta lehiak alderdi asko elkartzen dituzte, eta denen arteko lotura fina eta sendoa izatea ezinbestekoa da: egoera fisi koa, buruarena, taldekideen arteko harremana, nekea, konfiantza… Uxue Molina. Arrau n Lagunak eko arraunlaria. U.Hoyos* Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi San Nikolas m N.Agirre* M.Alkain* L.Garate T.G. de Segura* I.Azkonobieta* S.Piñeiro u M.Aizpuru O.Agirregabiria A:Arregi* A.Galdos G.Oliden* V.Piñeiro O.Iraola Denborak :Orio: 11:06.62 (4.k)Arraun Lagunak: 11:16.56 (3.k) Donostiarra: 11:19.86 (1.k)Oharra:*Harrobikoak: 5 aurrez aurre 161 2021 Zarautz. Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Zarauzko XIII. Ikurrina ZARAUTZ 2J 2021EKO ABUZTUAREN 15 A Eremuko errekorra: 10:39.36 (2.k) Orio 2020 an Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 162 aurrez aurre Oharra k: *Harrobikoak: 5 **Juan Mari eta Lorea Etxabe aita alabek elkarrekin irabazi dute Euskotren Liga. Arraun Lagunak eko entrenatzaile a da bata, eta arraunlaria bestea. Taldekide guztiek Euskotren liga lehendabiziko aldiz irabazi zuten. Denborak : Orio: 10:51.00 (1.k) Arraun Lagunak **: 10:51.72 (4.k) Hondarribia: 11:01 .60 (3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Data/Ikurrina. Bigarren jardunaldia Eremua Irabazlea/Denbora /Kalea 2009/08/16. Zarauzko I. Ikurrina Zaharra Gipuzkoa: 1 1:08.49 (3.k ) 2010/08/15. Zarauzko II. Ikurrina Zaharra Gipuzkoa: 11:13. 65 (3.k) 2011/08/14. Zarauzko III. Ikurrina Zaharra Getaria Tolosa: 10:30. 46 (1.k) 2012/08/19. Zarauzko IV. Ikurrina Zaharra Rianxeira: 10:47. 44 (2.k) 2013/08/18. Zarauzko V. Ikurrina Zaharra Zumaia: 10:44. 38 (2.k) 2014/08/17. Zarauzko VI. Ikurrina Zaharra P .Donibane: 10:47. 86 (1.k) 2015/08/16. Zarauzko VII. Ikurrina* Zaharra Hibaika: 09:32. 40 (2.k) 2016/08/14. Zarauzko VIII. Ikurrina Berria P .Donibane: 10:41. 72 (3.k) 2017/08/20. Zarauzko IX. Ikurrina Berria P .Donibane: 11:14. 22 (2.k) 2018/08/19. Zarauzko X. Ikurrina Berria P .Donibane: 11:14. 22 (2.k) 2019/08/18. Zarauzko XI. Ikurrina Berria Orio: 11:31. 18 (1.k) 2020/08/16 . Zarauzko XII. Ikurrina Berria Orio: 10:39.36 (2.k) 2021 /08/1 5. Zarauzko X III. Ikurrina Berria Orio: 10:51. 00 (1 .k) Oharra: *Estropada eremuaren luzera laburtu zuten Kirolak gizartearen garapenean funtsezko eginkizuna duela diozu. Nola eragin dezake? Gizartea garatzeko oso tresna aberatsa da kirola, baina kapitalismoak abilezia izan du marketinera eta kontsumismora bideratzeko. Gure bizitzan hain garrantzitsuak izango diren gaitasun asko trebatzeko aukera ematen digu: besteak beste, talde lanera egokitzea, aginduak jasotzea, edo arauak ulertu eta errespetatzea. Gainera, osasuntsu mantentzeko modu ere ba da. Argentinan, adibidez, gehiegizko pisuaren epidemia dugu: haurren %60k pairatzen dute. Estatuko politikekin kirolaren ikuspuntua aldatzen ez bada, merkatuaren ikuspegi hori nagusitzen da. Interpretazio mugatu horrekin kirola txirotu dugu. Jon Emili Uria rte Boleibol jokalari eta entrenatzaile ohia U.Hoyos* Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi San Nikolas m N.Agirre* M.Alkain* L.Garate T.G. de Segura* I.Azkonobieta* S.Piñeiro u M.Aizpuru O.Agirregabiria A:Arregi* A.Galdos G.Oliden* V.Piñeiro O.Iraola 0 1 2 3 4 5 6 7GipuzkoaGetariaTolosaGaliziaZumaiaOrioP.DonibaneGaraipenak aurrez aurre 163 Ontzia azkar ibiltzeko nahia arraunlariei ahalik eta ondoen transmititzen saiatzen naiz. Traineru ez izat ea gabarra baten modukoa; watt engatik bakarrik irabazi behar izatea. Arraunlariak arrauna ondo gob ernatu behar du, traineruak uretan irrits egin dezan. Patxi Frances . Tolosaldea *** taldeko entrenatzaile ohia Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 201 5. P. Donibane 11:03. 80(1) 09:36. 74^(3) 20:40.54^ 2. Zumaia*** 11:12. 88(2) 09:36. 22^(2) 20:49.10^ 08.56 1. 201 6. P. Donibane 10:44 .84(2) 10:41. 72(1) 21:26.56 ^^ 2. Hibaika 10:42. 52 (1) 10:51. 96(2) 21:34.48 07.92 1. 201 7. P. Donibane 11:41 .64(1) 11:14. 22(1) 22:55 .86 2. Hibaika 11:51.42 (2) 11:20.66 (2) 23:12.08 16.22 1. 2018 . P. Donibane 11:08. 26(1) 11:14. 22(1) 22:22. 48 2. Orio 11:10. 62(2) 11:25. 04(2) 22:35.66 13.18 1. 2019. Orio 10:51.86 (1) 11:31.18 (1) 22:23.04 2. Arraun Lagunak 10:54.50(2 ) 11:43.06 (2) 22:37.56 14.52 1. 2020. Orio 11:21.70 (1) 10:39. 36^^(1) 22:01.06 2. Donostiarra 11:31.66(2 ) 10:53.04(2 ) 22:24.70 23.64 1. 2021 . Orio 11:06.62(1) 10:51.00(1) 21:57.62 2. Arraun Lagunak 11:16.56(2) 10:51.72(2) 22:08.28 10.66 Oharrak: ^Bigarren jardunaldian estropada eremuaren luzera laburtu zuten . ^^Eremu berriaren errekorra . Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 2009. Gipuzkoa 11:10.70(2 ) 11:08.4 9(1) 22:19.19 2. Galizia Rias Baixas 11:06.77(1 ) 11:13.51 (2) 22:20.28 01.09 1. 2010. Galizia Rias Baixas 12:18. 89(1) 11:18. 03(2) 23:36.92 2. Gipuzkoa 12:36. 01(2) 11:13. 65(1) 23:49.66 12.74 1. 2011. Getaria Tolosa 10:44. 76(1) 10:30. 46**(1) 21:15. 22** 2. Galizia Rias Baixas 10:46. 86(2) 10:33 .66(2) 21:20. 52 05.30 1. 201 2. Zumaia 10:54.66(1) 10:48. 02(2) 21:42.68 2. Rianxeira 11:06. 72(2) 10:47. 44(1) 21:54.16 11.48 1. 201 3. Zumaia 10:48.64(1) 10:4 4.38 (1) 21:33.02 2. Hibaika 11:0 1.28 (2) 10:52.76(2 ) 21:54.04 21.02 1. 2014. P.Donibane 11:09.86(1) 10:47. 86(1) 21:57.72 2. Hibaika 11:16. 62(2) 10:52. 80(3) 22:09.42 11.70 Oharrak: *Segundotan. **Eremu zaharraren errekorra . Oharra: ***Tolosaldeak aise lortu zu en ETE liga irabaztea, eta sasoian zehar estropada bikainak egin zituzten maila nagusiko ontziekin lehiatu zirenean. Ekainaren 13an jokatutako Gipuzkoako Txapelketa n brontzezko domina eskuratu zu en, Euskotren ligako Hondarribia eta Donostiarra gaindituta. Guztira: 13 ikurrin 164 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 ZarautzAitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 165 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 ZarautzAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 166 aurrez aurre Oharrak : *Ezpuntuagarria. * *Harrobikoak: 3. **Arraun Lagunak… Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2018/08/12. I. Mapfre Bandera P.Donibane: 10:52. 80 (3.k) 2019/08/11. II. Mapfre Bandera Orio: 10:57.68 (1.k) 2020/08/08 . XII. Txingudiko Bandera. Mapfre S.N . Orio: 10:46.70 (3.k) 2021/08/22. XIII. Txingudiko Bandera*. Ondoan S.N . Arraun Lagunak: 10:43.32 (3.k) Oharra: * Ezpuntuagarria Erraza izan da akordioa? Futbolean ni baino denbora gehiago daramaten pertsona askok gomendio bera eman didate: leku batean gustura bazaude, eta lan egiten uzten badizute, asko balio du. Nik hemen hori guztia daukat. Kontratua berritzeko aukeraz galdetu zidatenean, argi esan nien oso gustura e ta eroso nagoela hemen. Oso erraza izan da dena. Ez dago leku hoberik nik hazten segitzeko, eta ligan klub gutxi daude honen adi nako anbizioarekin. Jokalarien eta entrenatzaile multzoaren inplikazioa, gainera, erabatekoa da. Horrez gain, bai bizitzeko, bai futbola ikusteko dudan modua bat dator hiriarekin eta klubarekin. Luxua da hemen bizitzea eta hemen lan egitea. Natalia Arroyo. Realeko entrenatzailea 2021EKO ABUZTUAREN 22A Eremuko errekorra: 10:43.32 (3.k) Arraun Lagunak 2021e an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Arraun Lagunak: 10:43.32 (3.k) Donostiarra: 10:45.74 (2.k) Orio: 10:47.62 (4.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 G.Ezkerro Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo C.Simoes** A.Sanchez E.Duque N.Martin** L.Jaramillo X.A.Uribarrena u A.Belartieta** L.Etxabe L.Garcia L.Martinez M.Zumeta M.Muguruza XIII. Txingudiko Bandera*. Ondoan S.N.HONDARRIBIA aurrez aurre 167 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 PortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 168 aurrez aurre Euskotren ligara igotzeko kanporaketarako bigarren saioa. PORTUGALETE A Coruña 1J Euskotren ligara igotzeko kanporaketarako lehen saioa. BERMEO A Coruña 1J 2021EKO IRAILAREN 19 A Denborak : Tolosaldea: 10:32.98. Aldea Hondarribia: 10:36.24. 03,26ra Deustu: 10:41.46. 08 ,48ra Cabo: 10:55.92. 22,94ra 2021EKO IRAILAREN 18 A Denborak : Tolosaldea: 11:38.52. Aldea Deustu: 11:49.68. 11,16ra Hondarribia: 11:56.12. 17,60ra Cabo: 12:06.46. 27,94ra 2021 Bermeo Aitor Arrizabalaga. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Tolosaldea: 22:11.50 Entrenatzailea : Patxi Frances Patroia : Aiora Sorozabal Aurrekalaria : Arene Portularrume Ababor : Uxune Urkia, Janire Izagirre, Eider Barba, Itxaso Aranburu, Mireia Vicente, Irati Hernandez. Istribor : Uxue Zuriarrain, Naroa Bezerril, Malen Oiarzabal, Ane Egues, Irati Lizeaga, Naroa Leonet. aurrez aurre 169 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 PortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 170 aurrez aurre Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Denbora /Kalea Bigarrena /Kalea 2021/07/31 Bilbo. Bilboko III. Bandera (erlojupekoa) * Arraun Lagunak : 10:31.24 (.k) Orio 06,44ra (.k) 2021/08/01 Santurtzi. Santurtziko XLII. Bandera (Eremu zaharra) * Arraun Lagunak: 13:07 .90 (2.k) Orio 06,02ra (3.k) 2021/08/22 Hondarribia. XIII. Txingudiko Bandera*. Ondoan S.N . Arraun Lagunak: 10:43.32 (3.k) Donostiarra : 02,42ra (2.k) 2021eko errekor berriak Data Eremua/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena/ Aldea /Kalea 2021/07/03 Coruña. Coruña Hiriko IV Bandera (1J) Arraun Lagunak: 11:25.88 (2.k) Donostiarra 01,98ra (1.k) 2021/07/04 Coruña. Coruña Hiriko IV Bandera (2J) Orio: 11:09.32 (1.k) Arraun Lagunak 05,52ra (2.k) . 2021/07/10 Donostia. V. Donostiarra Bandera Arraun Lagunak: 10:59.22 (1.k) Orio 06,90 era (4.k) 2021/07/11 Zierben a. I. Edinor Bandera Orio: 10:49.66 (3.k) Donostiarra 00,54ra (2.k) 2021/07/17 Orio. Orioko XXI. Emakumezkoen Estropadak IX. Orio Kanpina Bandera Orio: 10:55.26 (2.k) Hondarribia 03,10 era (3.k) 2021/07/18 Getxo. Getxoko Estropaden XI II. Ikurrina Arraun Lagunak: 10:47.74 (4.k) Hondarribia 07,48ra (2.k) 2021/07/24 Castro . VI. CaixaBank Bandera Arraun Lagunak: 11:30. 84 (3.k) Orio 01,48ra (4.k) 2021/07/25 Lekeitio. X. Euskotren Bandera Donostiarra: 10:55.36 (1.k) Orio 01,18ra (4.k) 2021/07/31 Bilbo. Bilboko III. Bandera (erlojupekoa) * Arraun Lagunak : 10:31.24 (.k) Orio 06,44ra (.k) 2021/08/01 Santurtzi. Santurtziko XLII. Bandera (Eremu zaharra) * Arraun Lagunak: 13:07 .90 (2.k) Orio 06,02ra (3.k) 2021/08/14 Zarautz 1J. Zarauzko X III. Ikurrina Orio: 11:06.62 (4 .k) Arraun Lagunak 09,94ra (3.k) 2021/08/15 Zarautz 2J. Zarauzko XI II. Ikurrina Orio: 10:51. 00 (1 .k) Arraun Lagunak 00,72ra (4.k) 2021/08/22 Hondarribia. XIII. Txingudiko Bandera*.Ondoan S.N .Ezpuntuagarria Arraun Lagunak: 10:43.32 (3.k) Donostiarra: 02,42ra (2.k) Garaipenak: Arraun Lagunak: 6. Orio: 5. Donostiarra: 1. Guztira: 12 Sailkapen Nagusia: Lehena. Arraun Lagunak: 39 . Bigarrena. Orio: 39. Hirugarrena. Donostiarra: 24. Oharra : *Eremuko errekorra. Estropaden irabazleak Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Irabazlea Denbora Bigarrena /Aldea* 2021/07/11 Zierben a. I. Edinor Bandera Orio: 10:49.66 (3.k) Donostiarra 00,54 ra (2.k) 2021/08/15 Zarautz 2J. Zarauzko XI II. Ikurrina Orio: 10:51. 00 (1 .k) Arraun Lagunak 00,72 ra (4.k) 2021/07/25 Lekeitio. X. Euskotren Bandera Donostiarra: 10:55.36 (1.k) Orio 01,18 ra (4.k) 2021/07/24 Castro . VI. CaixaBank Bandera Arraun Lagunak: 11:30 .84 (3.k) Orio 01,48 ra (4.k) 2021/07/03 Coruña. Coruña Hiriko IV Bandera (1J) Arraun Lagunak: 11:25.88 (2.k) Donostiarra 01,98 ra (1.k) *Segundotan Estropadetan izan diren alderik txikienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 1. 1.320 € ** 2. 1.080 € ** 3. 840 € ** 4. 760 € ** Coruña 1J * Coruña 2J * Donostia Zierbena Orio Getxo Castro Lekeitio Bilbo Santurtzi Zarautz 1J * Zarautz 2J * Guztira Orio 2.640 1.080 1.320 1.320 840 1.080 1.080 1.080 1.080 6.570 18.0 90 € Arraun Lagunak 2.160 1.320 840 840 1.320 1.320 840 1.320 1.320 5.850 17.130 € Donostiarra 1.680 760 1.080 760 760 840 1.320 840 840 5.130 14.010 € Hondarribia 1.520 840 760 1.080 1.080 760 760 760 760 4.410 12.730 € Oharrak : *Coruñako Banderaren eta Zarauzko Ikurrinaren diru sariak , bi jardunaldietako denbor en baturaren arabera eman zituzten. **Euskotren ligako estropada bakoitzeko garaileak, Eusko Labelekoarekin (3.285 €) alderatuta % 40,18 a jasotzen du. Eusk otren ligan, diru sariei dagokie nez, Zarauzko Udala da gizonak eta emakumeak diskriminatzen ez dituen udal edota ba besle bakarra. 2018an, Donostiako eta Zarauzko Udalek lehen aldiz berdindu egin zituzten gizonezkoen eta emakumezkoen diru sariak. Benetako apustua egin dute Kontxako banderaren eta Zarauzko Ikurrinaren alde. 2021eko sarien banaketa Coruña 1J Coruña 2J Donostia Zierbena Orio Getxo Castro Lekeitio Bilbo Santurtzi Zarautz 1J Zarautz 2J Guztira Arraun Lagunak 4 3 4 2 2 4 4 2 4 4 3 3 39 Orio 2 4 3 4 4 2 3 3 3 3 4 4 39 Donostiarra 3 2 1 3 1 1 2 4 2 2 2 1 24 Hondarribia 1 1 2 1 3 3 1 1 1 1 1 2 18 2021e ko sailkapena PATROI ONENEN SAILKAPENA. 1 . Miren Garmendia : 24 (Hondarribia). 2. Nadeth Agirre: 19 (Orio). 3. Andrea Astudillo: 17 (Arraun Lagunak ). aurrez aurre 171 172 aurrez aurre 2020 Orio A.Arrizabalaga. TKE/ACT A. Irabazitako estropadak eta bigarren postuak . 124 estropada puntuagarriak k ONTZIA GARAIPENAK URTEA K ligan P. Donibane 38 → % 30,64 (2011 2018) Orio 28 → % 22,58 (2011 2021) Zumaia 14 → % 11,29 (2011 2015) Galizia * 12 → % 09,67 (2009 2011) Arraun Lagunak 8 → % 06,45 (2017 2021) Gipuzkoa 6 → % 04,83 2009 eta 2010 Hibaika 6 → % 04,83 (2012 2017) Getaria Tolosa 5 → % 04,03 2011 eta 2012 Rianxeira 4 → % 03,22 2012 Donostiarra 3 → % 02,42 (2019 2021) ONTZIA 2.POSTUAK Hibaika 22→ %17,74 Orio 22→ %17,74 Arraun Lagunak 17→ %13,71 P. Donibane 13→ %10,48 Zumaia 12→ %09,67 Donostiarra 11→ %08,87 Galizia 9→ %07,25 Gipuzkoa 7→ %05,64 Bizkaia 4→ %03,22 Rianxeira 3→ %02,42 Getaria Tolosa 2→ %01,61 Hondarribia 2→ %01,61 Oharra: *2009ko uztailaren 11n O’Groven hasi zen Euskotren liga. Galizia Rias Baixas izan zen garailea . ONTZIA GARAIPENAK URTEA K P. Donibane 5 2014, 15, 16, 17** eta 2018 Orio 2 2019*** eta 2020*^ Zumaia 2 2012 eta 2013 Arraun Lagunak 1 2021* Galizia Rias Baixas 1 2009 Getaria Tolosa 1 2011 Gipuzkoa 1 2010* 2009tik 2021e ra bitartek o urteak. 13 denboraldi Garaipen zerrenda eta bigarren postuak ONTZIA 2.POSTUAK URTEA K Hibaika 3 2014, 16 eta 2017 Galizia Rias Baixas 2 2010 eta 2011* Orio 2 2018 eta 2021 Arraun Lagunak 1 2019 Donostiarra 1 2020 Gipuzkoa 1 2009 P. Donibane 1 2013 Rianxeira 1 2012 Zumaia 1 2015 Oharrak: *2010ean Gipuzkoak eta Galiziak puntu kopuru eta garaipen berdinak lortu zituzten. *2021ean Arraun Lagunak eta Oriok puntu kopuru berdinak lortu zituzten. **Ligako puntu kopuruaren errekorra (31) 8 estropada jokatuta. 7 Garaipen. Estropaden batez besteko puntuak : 3,875 ***Ligako puntu kopuruaren errekorra (55) 14 estropada jokatuta. 13 Garaipen. Estropaden batez besteko puntuak: 3,928 *^Ligako puntu kopuruaren errekorra (46) 12 estropada jokatuta. 10 Garaipen. Estropaden batez besteko puntuak: 3,833 Oharra: *2011n Galizia Rianxeira izenarekin TALDE A ETA ARRAUNLARIAK ARRAUN LAGUNAK. Utzi dutenak : Nagore Claramunt, Estitzen Duque, Uxue Molina eta Maider Zumeta. Beste talde bateara joan direnak: ORIO . Utzi dutenak : Olatz Agirregabiria, Nerea Badiola, Luda Davydenko, Intza Erkizia, Amaia Galdos, Udane Hoyos, Garazi Oliden, Sandra Piñeiro, J. Rodriguez eta Xanti Zabaleta (entrenatzailea). Beste talde bateara joan direnak: Euskotren ligan, parte hartze kopurua lautik zortzira igoko da 2023. urtetik aurrera. Lehen hiru denboraldietan, gainera, Galiziako bi ontz ik plaza ziurtatuta izango dute, TKEk hala erabakita 2021eko abenduan. «Uste dut aldaketa honek TKEri eta emakumeen arraunari bultzada handia emango diola. Urrats handi hau Euskotren lig aren sorreraren pare jartzen dut…». «Euskotren liga handitzeko alderdi asko hartu ditugu kontuan: antolaketa, logistika, ikus entzunezkoa, ekonomikoa…» «Galiziako bi ontzi ariko dira, bai. Arduratsu jokatu nahi izan dugu. Galiziako emakumezkoen arraunari egonkortasuna emateko eta indartzeko hartutako erabakia izan da. Era berean, ETE ligari urte batetik bestera lau ontzi onenak kenduko bagenizkio, errenka utziko g enuke. Ez dugu kaltetu nahi». Borja Rodrigo TKEko presidentea aurrez aurre 173 Gizonezkoek gobernatu duten eremu batera sartzen zarenean, begirada asko z uzentzen zaizkizu. Uste dut oraindik ere ardura guneetan emakumeak falta direla aukerarik eman ez zaielako. Inoiz ez zaizkie ateak ireki, oraindik ere gizonen mundua delako arrauna. Sasiz betetako bide bat da, baina bidea badago eta nire lana izango da sas i horiek kentzea, konturatuko baitira bidea badagoela. Gogorra da batzuetan, inpotentziaz beterikoa. Gizonek hartutako erabakiei men egitea egokitzen zait askotan. Hala gertatu da orain arte –emakumeek distantzia motzagoa egin behar dutela erabak i zenean –, eta jarraitzen du or aindik ere, 2023. urtean Euskotren ligan zortzi traineru ariko direla adierazi zenean. Baldintzak oraindik guztiz ezagutzen ez ditudanez, ez dut balorazi o irmorik egin nahi, baina argi daukat ezin dela txapelketa bat indartu et a oinarria ahuldu. Itziar Eguren Donostia Arraun Laguna keko presidentea 2022ko denboraldian lehiatuko ez diren 2021eko arraunlariak eta zenbait aldaketaTOLOSALDEA. Utzi dutenak : Miriam Aizpurua, Janire Eizagirre, Irati Lizeaga eta Itziar Rezola. Beste talde bateara joan direnak: Eider Barba (Orio) eta Patxi Frances (entrenatzailea) (Orio).DONOSTIARRA. Utzi dutenak : Ioana Alijostes, Irene Arbeo, Oihana Cereijo, Laura Goldazarena, Irati Larrañaga, Iraide Martin, Irati Mercader eta Naroa Urkola.Beste talde bateara joan direnak: June Aranbarri eta Andrea Oubiña (Orio), Ane Pescador (Arraun Lagunak). 174 aurrez aurre 2009an, Euskotren ligak hasi zuen bere ibilbidea lau selekzioen parte hartzearekin.Bizkaia, Galizia, Gipuzkoa eta KataluniaEstropada kopurua: 8. 2010ean, Kantabriak Katalunia ordezkatu zuen.Estropada kopurua: 8.2011. denboraldian klubek garrantzi handiagoa hartu zuten. Bost klub gipuzkoar aritu ziren lehiaketan Bizkaiarekin eta Galiziarekin batera.Bizkaia, Galizia, Getaria Tolosa, Hondarribia, Orio, P. Donibane eta ZumaiaEstropada kopurua: 8. Talde bakoitzak gutxienez 4 estropada ezberdinetan parte hartu zuen. 2012. denboralditik aurrera, berriz ere lautalde aldeko apustua egiten du Euskotrenligak.Lau traineruen hautaketa , denboraldia hasi aurreko plaioff baten ondoren egiten zen.2012tik 2017ra bitarteko urteetan estropada kopurua mantentzen da: 8.2018. urtean, gizonezkoen lehiaketaren sailkapen formatua berdinduz, denboraldiaren amaieran egiten da Bermeo eta Portugaleteko uretan plaioffa.Estropada kopurua 14an finkatzen da.2019. urtean, Patroi Onenaren saria hasi zen ematen eta lehen aldiz bi jardunaldi antolatzen dira Galiziako Coruñako uretan 2020. urtea ez ohikoa izan zen COVID 19ak baldintzatu baitzuen, eta estropada kopuruamurriztu zuten: 14tik 12ra.2021. urtean, TKEren batzarrak 2023. urtetik aurrera parte hartzailearen kopurua handitzea onartu zuen: lautik zortzira.Lehen hiru denboraldietan gutxienez Galiziako bi traineru izango dira .ETE eta Galiziako ligako aurreneko bi sailkatuak igoko dira zuzenean.ETE eta Galiziako ligako hirugarrenek eta Euskotreneko azkenak kanporaketa jokatuko dute. Garailea igoko da.EITBk bere 40. urteurrenean Patroi Onenaren saria babestuko du 2022an . Bi urtez jarraian 12 estropadetan lehiatu ondoren, 2022an , 14 izango dira.Emakumezkoen ligaren garapena. 2009tik 2021era aurrez aurre 175 176 aurrez aurre Gipuzkoako eta Euskadiko Traineru Txapelketak 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 177 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 1967tik 2020 ra bitarteko urteak* ** 178 aurrez aurre 0123456789101112HondarribiaOrioP. San PedroLasarteP. DonibaneZumaia Zarautz 1967tik 2021e ra bitarteko urteak* ** Oharrak: *Harrobikoak: 7 . **Beteranoen proban Badok 13 taldea izan zen nagusi. Denborak: Badok 13: 11:04.49. Fortuna: 6,06ra eta Zumaia: 1:08.29ra. ***1986an ez zen txapelketarik jokatu, federazioen arteko arazoak zirela eta. Bizkaiko Txapelketa, uztailaren 14an Lekeition jokatu zuten ; Santurtzi k irabazi zuen. Denborak: Santurtzi: 20:53.93 (4k). Zierbena 14,91ra (1k) eta Urdaibai 34,06ra (2k). Oharrak: *Garaipen zerrendan, Oriok dauka titulu gehien, hamabost aldiz lortu baitu txapelketa irabaztea: HONDARRIBIA . 1967, 2004, 05, 06, 10, 11, 12, 15, 16, 18, 20 eta 2021 ORIO . 1973, 80, 82, 98, 99, 2001, 02, 08, 13, 14, 17 eta 2019 PASAI SAN PEDRO . 1988, 89, 90, 93, 94, 95, 96, 97 eta 2009 LASARTE . 1970, 74, 75, 76, 77 eta 1979 PASAI DONIBANE . 1978, 91, 92, 2000 eta 2003 ZUMAIA . 1981, 83, 84, 85 eta 1987 ZARAUTZ . 2007 “Itsasoa laino dago Baionako barraraino” dio koplak, eta Txapelketa bertan behera geratzeko arrisku bizian izan zen behe lainoaren erruz. Ordu erdi atzeratu behar izan zuten hasiera, baina, zorionez, eguzkiak lainoak deseginda, estropadak arazorik gabe jokatu ahal izan ziren. Aurreneko luzetik Hondarribia eta Donostiarra nabarmendu ziren, eta , betiere branka Ama Guadalupekoa k eraman bazuen ere, traineru bateko aldea besterik ez zuen izan bere alde trai neru hondarribiarrak estropada azken ziabogara iritsi arte. Azkeneko luzean bai, orduan estutu zuen erritmoa Ama Guadalupekoa k eta aldea orduan nabarmendu zen haren alde. bere alde. 2021EKO EKAINAREN 13 A Eremuko errekorra: 19:36.68 Hondarribia 2015ean Denborak : Hondarribia: 20:01.27 (3.tx/ 4.k) Donostiarra: 20:08.30 (3.tx/ 2.k) Orio: 20:25.73 (3.tx/3.k) Eremuko marka**: 20:12,14 Hondarribia 2018an. Denborak : Hondarribia*: 20:12,14 Orio: 20:34,24 Donostiarra: 20:41,58 Gipuzkoako L. Traineru Txapelketa Gizonak ** Bandera. XLVII. Gipuzkoako Txapelketa * Bandera. DONOSTIA Mutriku J.Fernandez G.Gorostiaga A.Osanbela G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M . Orbañanos G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* x.Belasko* M.Aldai * A.Udabe Guztira: 50 estropada aurrez aurre 179 0123456P. DonibaneZumaiaGetariaTolosaOrioArraun Lagunak GetariaZumaiaHibaika 2008tik 2021e ra bitarteko urteak PASAI DONIBANE . 2012 , 2014 , 2017 eta 2018 ZUMAIA . 2010, 2013 eta 2015 ORIO . 2019 eta 2020 GETARIA TOLOSA . 2009 eta 2011 ARRAUN LAGUNAK. 2021 GETARIA ZUMAIA . 200 8 HIBAIKA . 2016 Oharra k: *Harrobikoak: 3 **Kontxako Banderarako sailkatze estropadan lortua. Bizkaiko Txapelketa Deustuk irabazi zuen Lekeition . Denborak: Deustu: 12:11.31 (4k). Ondarroak 4,18ra (1k) eta Isuntza 13,59ra . Oharrak: Azkeneko urteetan Orio izan arren emakumeen artean dominatzaile, ezin izan zuen Arraun Lagunak en traineruarekin. Donostiarrek azkeneko luzean hautsi zuten estropada bere n alde et a, emandako maila bikainari esker, sei segundo eta erdiko aldearekin nagusitu ziren. Lehia tzeko zuen gaitasuna, hobetzeko eta lan egiteko zuen grina, heldutasuna… Argi ikust en zen nahi zuen lekura iritsiko zela. L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo G.Ezkerro A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u A.Belartieta* L.Etxabe E.Pescador M.R.Larrea M.Zumeta M.Muguruza Eremuko marka**: 20:12,14 Hondarribia 2018an. Denborak : Hondarribia*: 20:12,14 Orio: 20:34,24 Donostiarra: 20:41,58 Gipuzkoako XIV. Traineru Txapelketa Emakumeak Bandera. XLVII. Gipuzkoako Txapelketa * Bandera. DONOSTIA Mutriku 2021EKO EKAINAREN 13AEremuko errekorra: 10:29.64** Getaria Tolosa 2011n Denborak :Arraun Lagunak: 11:03.40 (3.tx/1.k) Orio: 11:09.89 (3.tx/2.k) Tolosaldea: 11:15.75 (2.tx/1.k)Guztira: 14 estropada 8 aurrez aurre 180 aurrez aurre Oharrak: *Harrobikoak: 7 Usadioari jarraiki, hainbat urtetan, San Inazio egunez jokatu izan da txapelketa. Bada, aurten, aurreratu egin du Euskadiko Arraun Federazioak, ligako egutegia ez oztopatze aldera. Espainiako txapelketa 31n eta 1ean jokatu zen. Historian aurrenekoz ez zen gorengo mailako talderik izan urtez urte garrantzi gutxiago izaten ari den txapelketa n. Haien ordez, KAE 1 eta Galiziako ligetako sei ontzik baino ez zuten parte hartu. Est ropada Getaria k irabazi zuen. P. SAN PEDRO. 1987, 88, 89, 91, 93, 94 eta 1996 PASAI DONIBANE. 1985, 90 eta 2000 ^ HONDARRIBIA. 2004, 05, 06, 16, 18 , 19 eta 2021 ARRAUN LAGUNAK. 1992 ORIO. 1995, 97, 98, 99, 2001 eta 2002 TRINTXERPE. 2003 URDAIBAI. 2007, 08, 11, 14, 15 eta 2017 ZIERBENA. 2020 KAIKU. 1979 **, 80 **, 81 **, 2009, 10, 12 eta 2013 ZUMAIA. 1984* *. Oharra k: ^Koxtape . **Txapelketa ez ofizialak: 1979tik 1984ra bitarteko urteak. 1986an ez zen jokatu, federazioen arteko desadostasunengatik . 0 12 3 4 5 6 7 8 910ZierbenaT rintxerpeArraun LagunakP .DonibaneKaikuUrdaibaiOrioP .S an P edroHondarribiaGaraipenak Ama Guadalupekoa k zazpigarrenez irabazi zuen eta guztietan Mikel Orbañanos entrenatzaile zela. San Pedrorekin berdinduta dago orain. Joseba Amunarriz ontziko patroi beteranoa Euskadiko Txapelketako palmaresaren goigoian jarri da, zazpi banderekin. Hondarribiarraren atzeti k Joan Carlos Fontan San Pedroko patroi handia dago, seirekin. Oharrak: *Garaipen zerrendan, Oriok dauka titulu gehien, hamabost aldiz lortu baitu txapelketa irabaztea: 1973an, 80an, 82an, 98an, 99an, 2001ean, 02an, 08an, 13an, 14an eta 2017an. Honda rribiak hamar aldiz irabazita, bigarren kokatzen da palmaresan: 1967an, 2004an, 05ean, 06an, 10ean, 11n, 12an, 15ean, 16an eta 2018an. **Bakarrik Gipuzkoako Txapelketetan jokatutako estropadak kontuan hartuta. Euskadiko XXXVI . Traineru Txapelketa * Gizonak LEKEITIO A Coruña 1J 36 estropada ofizialak: 1885etik 2021e ra Denborak : Hondarribia : 19:46.83 (2.tx/2 .k) Donostiarra: 19:53.59 (2.tx/3.k) Orio: 19:54.92 (1.tx/3.k) 2021E KO UZTAILAREN 21A Eremuko errekorra: 19:15.03 (1.k) Hondarribia 2016an J.Fernandez U.Redondo G.Gorostiaga A.Osanbela A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M . Orbañanos G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* * A.Udabe 0 1 2 3 4 5 6 7OrioGaraipenakPasai DonibaneArraun LagunakZumaia Euskadiko XIII. Traineru Txapelketa Emakumeak LEKEITIO A Coruña 1J aurrez aurre 181 2008tik 2021e ra bitarteko urteak ** 2021E KO UZTAILAREN 21A Eremuko errekorra : 10:38.20 (4.k) Arraun Lagunak 2021e an Guztira: 13 estropada Oharrak: *Harrobikoak: 1 **2010ean ez zen jokatu, bakarrik bi traineru aurkeztu baitziren: Getaria Tolosa eta Bilbo Handia. Bien arteko estropada, Federazio saria, Getaria Tolosa taldeak irabazi zuen. Zumaiarrek ezin izan zuten Telmo Deun ontzia uretaratu, taldeko arraunlari batek positibo eman ba itzuen koronabirusean. «Kezka handiz bizitzen ari naiz COVID 19a eragiten ari den guztia. Badakit zein gogorra den lehorrean ezin lehiatu egotea, iaz bitan bizi izan genuen eta. Beraz, animo guztiak bida li nahi dizkiet». Uxue Molina. Arraun Lagunak eko ar raunlaria Euskadiko Txapelketako historian sartu da Donostia Arraun Lagunak, lehendabizikoz irabazi baitzuen bandera preziatua . 1992an lortu zuten Arraun Lagunak eko gizonezkoek Lekeition lehen aldiz Euskadiko Txapeldun izatea. 29 urte geroago , emakumezkoek lortu zuten, leku berean. «Arraun Lagunak elkarte txikiarentzat handia da gaur lortutakoa. Apurka apurka, taldearen izena ozenago entzuten da Donostian, nahiz eta oraindik jendea egon pentsatzen duena Donostian traineru bakarra dagoela, gurea ez dena ». GETARIA TOLOSA . 2009, 2011 eta 2012 DONOSTIARRA . 2020 PASAI DONIBANE. 2014, 2016 eta 2018 HIBAIKA. 2017 ZUMAIA . 2013 eta 2015. HONDARRIBIA . 2008 ARRAUN LAGUNAK. 2021 ORIO . 2019 Denborak : Arraun Lagunak: 10:38.20 (2.tx/4.k) Orio: 10:49.47 (2.tx/2.k) Donostiarra: 10:55.26 (1.tx/2.k) L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo A.Rios A.Sanchez E.Duque N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u M.R.Larrea L.Etxabe E.Pescador L.Martinez M.Zumeta M.Muguruza Getaria TolosaHibaikaDonostiarraHondarribiaNagore ClaramuntArraun Lagunak taldeko arraunlaria 182 aurrez aurre KONTXA Dominen atzean zer dago?* Dominak oso sari polita dira, eta kanpotik gehien eskatzen dena domina da, baina domina oso gutxitan lortzen da. Nik domina garrantzitsuak ditut, baina lehiatu ditudan txapelketa guztiekin konparatuta, oso gutxi dira. Gehienetan esku hutsik bueltatu izan naiz. Domina lehen hirurek ateratzen dute, eta hirurogei lagun lehiatzen gara. Baina zer da garrantzitsuagoa: domina bat ateratzea edo harro egotea izandako jarrerarekin eta emandako guztiarekin? Satisfazioa egindako bideak ematen du. Batez ere, zailtasunaren aurrean e gindakoak. Zailtasuna, askotan, ez da gainditzen lehiaketako egunean, baizik eta lehiaketarako bidean. Zailtasunak gainditzea da dominarik onena. Maialen Chorraut Piraguista Oharrak: *2021eko abuztuan, dominen atzean zer dago? galdetu zioten Maialen Chourraut piraguistari. Arraunlariei, zuei, ariketa bat proposatzen dizuet: domina hitzaren lekuan jar ezazue Kontxako Bandera eta testua berriz irak urri. 2021eko irailaren 12ak Kontxako Bandera zeruetara eraman zuen, sekula baino gehiago, sekula baino merezimendu handiagoz irabazleentzat, eta bere burua «galtzaile» ikusi zuten horiek amorrazioa eta pena barruan akaso eramango zuten, lehiatzen denak betinahi baitu garaipena, baina irabazleek adina meritupilatu zituzten.Irabazlerik egon baldin bazen atzo, arrauna izan zen, ez Kontxako Bandera bakarrik, arrauna bere osotasunean,eta Donostiako moilan elkartu ziren ikusle eta zale apurrek, guztiek, estropada zeruetara igotzen ikusi zuten,sekula ez ahazteko moduan.Arnaitz GorritiGara egunkariko kazetaria. aurrez aurre 183 Sortzaileen hitzetan "aurtengo estropaden kartela hiria eta bere sinbologia irudikatzeko aukera paregabea da guretzat. Konstituzio Plaza, hasieratik gustatu zitzaigun, Kontxako banderaren eszenatoki bezala, bere jai esanahiagatik eta bere arkitektura bereizgarriagatik. Leku ezin hobea hiria eta badia urtzeko eta estropaden amaiera errepikaezina irudikatzeko." Egileak : Lance & Malone Entr.: J.M.Etxabe Salsamendi Lugañene m A.Astudillo A.Rios A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u E.Duque G.Ezkerro L.Etxabe E.Pescador M.R.Larrea M.Zumeta M.Muguruza Oharra k: *Harrobikoak: 2 20 traineru aritu ziren, 2019an bezalaxe. Sekula ez da kopuru hori gainditu emakumezkoen estropadan . Euskotren ligakoak hiru: Arraun Lagunak, Hondarribia eta Orio ꟷDonostiarra k, lekua bermatuta zeukanꟷ. ETE mailakoak 11: Deustu, Hibaika, Isuntza, Lapurdi, Lutxana, Ondarroa, Pasai Donibane, Tolosaldea , Zarautz, Zumaia eta Castro. Galiziako ligak sei ordezkari izan zituen: Cabo, Chapela, Mugardos, Ribeira, Perillo eta Tiran. Sailkapena lortu zuten traine ru guztiak A multzokoak izan ziren. Sorpresarik ez zen izan, Chapela ren zazpigarren postua izan ezik, Galiziako Ligan Cabor en atzetik gelditu baitzen . Lugañene ontziak soilik jaitsi zuen hamaika minutuko langa. Zumaia Kontxako emakumeen estropadatik kanpo geratu zen aurrenekoz. LUZERA: 2.778 m/1,5 itsas milia 184 aurrez aurre Sailkatuak Taldea Ziaboga Amaiera Arraun Lagunak 05:28 10:54.00 Orio 05:34 11:02.46 Hondarribia 05:34 11:08.62 Tolosaldea 05:34 11:10.42 Deusto 05:37 11:13.68 Hibaika 05:37 11:13.74 Chapela 05:35 11:16.02 A multzoa. Taldea Trainerua B multzoa.Taldea Trainerua Perillo . Santa Leokadia Castro . La Marinera Chapela . Arealonga Isuntza . Lekittarra • c.r mecos coruxo isabel • hercos colindres Tolosaldea . Tolosaldea Lapurdi . Ipar Haizea Deustu . Tomatera Lutxana . Ederra Orio . San Nikolas Mugardos . Bestarruza Hibaika . Madalen Ondarroa . Antiguako Ama Arraun Lagunak . Lugañene P. Donibane . Batelerak Cabo . Cabo Ribeira . Santa Olalla de Lubre Hondarribia . Ama Guadalupekoa Tiran . Ruly Zumaia . Telmo Deun Zarautz . Enbata DONOSTIA Kontxako s ailkatze estropada Emakumeak Bandera. 2021EKO IRAILAREN 1 A Denbora onena: 10:29. 64 Getaria Tolosa 2011n Arraun Lagunak: 10:54.00 Orio: 11:02.46 Hondarribia: 11:08.62 aurrez aurre 185 2021 Donostia Iñigo Royo . DV 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Donostiako taldea izan arren, sailkatze estropadan parte hartzera derrigortuta daude. «Etxean arrotzak » direla kexatu zen Arraun Lagunak eko presidentea Itziar Eguren. Sailkatze estropadak. Emakumezkoak Data. Eremua: Donostia Irabazlea/Denbora Bigarrena Ontzi kopurua 2008/09/06 Getaria Zumaia: 13:42. 12 G/Rias Baixas: 14:06. 20 08 2009/09/03 G/ Rias Baixas*: 11:03. 68 Getaria Tolosa: 11:04. 08 11 2010/09/02 Getaria Tolosa: 11:09. 34 Zumaia: 11:10. 92 14 2011/09/01 Getaria Tolosa: 10:29. 64 G/Rianxeira : 10:35. 88 07 2012/08/30 Zumaia: 12:32. 56 Getaria Tolosa: 12:47. 20 07 2013/08/29 Zumaia*: 11:16. 86 Hibaika: 11:31. 38 09 2014/09/04 Hibaika: 11:02. 10 Zumaia: 11:02. 36 08 2015/09/03 Zumaia: 11:12. 64 Hibaika : 11:27. 64 11 2016/09/01 Hibaika: 11:22. 02 Pasai Donibane: 11:24. 98 10 2017/08/31 P. Donibane*: 11:09. 68 Hibaika: 11:14. 20 13 2018/08/30 Ribeira: 11:17. 02 Pasai Donibane: 11:17. 14 16 2019/08/29 Orio*: 11:12. 92 Pasai Donibane: 11:31. 06 20 2020/09/02 Orio*: 11:08. 82 Tolosaldea: 11:17. 64 13 2021 /09/02 Arraun Lagunak *: 10:54.00 Orio: 11:02.46 20 Oharra: *Urte horretan Kontxako Bandera irabazi zuen. Denbora onenak 1. Getaria Tolosa (2011) 10:29. 64 4. Hibaika (2014) 11:02. 10 2. Galizia Rianxeira (2011) 10:35. 88 5. Zumaia (2014) 11:02. 36 2. Arraun Lagunak * (2021 ) 10:54.00 6. Orio (2021 ) 11:02.46 2008tik 2021e ra 14 edizioak Garaipenak Zumaia 3 Getaria Tolosa 2 Hibaika 2 Orio 2 Arraun Lagunak 1 Getaria Zumaia 1 P. Donibane 1 G/Rias Baixas 1 Ribeira 1 186 aurrez aurre aurrez aurre 187 Kirolariak estrategia edo diskurtso bat izateko gai izan behar du kontrolatzen ez duen eta eragiten dion horri buruz (presio exogenoa). Kontrolatzen ez dituzun gauzak baldin badaude, kontrolatu behar duzu haiek zugan duten eragin negatiboa. Estrategiak garatu beharko dira eragin negatibo hori ahalik eta txikiena izan dadin edo desagertu dadin. Hori da lan psikologikoa. Josean Arruza Kirol psikologoa Oharrak: *Artikulu osoa: Berria 2021 0804. Kazetaria: Jakes Goikoetxea. **Eskarmentu handia du g oi mailako kirolari ekin lan egiten: 40 urte baino gehiago daramatza goi errendimenduan. Teskal programa sortu zuen goi mailako kirolariekin lan egiteko: www.teskal.com Bi presio mota bereizten dituzu: endogenoa eta exogenoa. Zer ezaugarri ditu bakoitzak?Presio endogenoa kirolariak berak sortzen du, aurre egin behar dion egoerari ematen dion esanahiaren eta garrantziaren arabera. Presio horrek aktibatu egiten du kirolariaren erantzun emozionala. Erantzuna presio mailaren araberakoa izango da. Presio endogenoak etengabe hobetzera bultzatzen ditu eta kirolariari bere onena ematen laguntzen dio. Presio mota hori positiboa da.Presio exogenoa, berriz, kirolariengandik kanpoko faktoreek sortzen dute, ez dago kirolariaren esku. Lotura zuzena du gainerakoek kirolari horrengandik espero dutenarekin edo emaitza on bat lortu beharrarekin. Kaltegarria da; gutxitu egiten ditu kirolariak bere onena emateko aukerak. Hori ez baduzu zure prozesatze mentaletik baztertzen, eragin negatiboa izango du zugan. Presio exogenoa oso arriskutsua da, zure gaitasunak hondora baititzake.*Josean Arruza**Kirol psikologoa LUZERA: 5.556 m/3 itsas milia Emaitza historikoa santurtziarrentzat, Sotera k lehen aldiz irabazi zuelako sailkatze estropada. Oharrak: Harrobikoak: 4. Sailkatze estropadak zalerik gabe jokatu ziren. Ohiko traineru kopuru a (24 ontzi ) lehiatu beharrean , 23 aritu ziren. Hamabina atera ziren multzo bakoitzean. Lehen multzoan Eusko Label ligako 11 ontzik ꟷDonostiarra ez beste guztie kꟷ eta Getaria KAE 1 ligako txapeldunak osatu zuten. Beste multzoan aritu ziren KAE 1 ligako Arkote, Camargo, Castro ꟷ COVID 19ak Castrori erasan zion . Taldean kasu bat atzeman zu ten, eta, beraz, ezin izan zuten arraun egin ꟷ , Deustu, Kaiku, Lapurdi, Pasai Donibane, Pedreña, San Pedro eta Zumaia; KAE 2ko Mutrikuk eta Hibaikak ere haiekin batera jokatu zute n. Galiziako ligako ontziak, berriz, ez zituzten gonbidatu. Galiziak bi ordezkari soilik zituen eta bi taldeek jaso zuten saria. Azkenekoz, 2012an aritu ziren Galiziako bi ontzi Kontxako Bandera n: Tiran eta Chapela. Oharrak: 188 aurrez aurre Kontxako s ailkatze estropada Gizonak Bandera. 2021EKO IRAILAREN 2 A Denbora onena: 19:04.64 Urdaibai 2004an Santurtzi: 20:23.68 Hondarribia : 20:29.54 Zierbena: 20:31.98 Sailkatuak Taldea . Trainerua Ziaboga Amaiera 1. Santurtzi . Sotera 9:53 20:23.6 8 2. Hondarribia . Ama Guadalupekoa 10:03 20:29.54 3. Zierbena . Zierbena 9:54 20:31.98 Sailkatuak Taldea . Trainerua Ziaboga Amaiera 4. Cabo . Cabo 10:12 20:43.22 5. Orio . San Nikolas 10:03 20:44.38 6. Urdaibai . Bou Bizkaia 10:07 20:45.20 7. Ares** . Santa Olalla de Lubre 10:14 20:47.34 **Aurrenekoz sailkatu zen. G.Aranberri M.Azkarate J.Etxaniz A.Garcia* J.Sayanz O.Medina D.Iglesias D.Duran* Sotera Entr.: I. Zabala A.Zabala* S.S.Dragan F.Steindl D.Hermo F.Rua Y.Cayon* DONOSTIA aurrez aurre 189 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 DonostiaIñigo Arizmendi. DV 190 aurrez aurre Oharrak : *Urte horretan Kontxako Bandera irabazi zuen. ^Cabo zazpigarren izan zen 19:41. 24 denborarekin, Hondarribiaren denbora baino 28 ehunen hobeago. 1972 an sailkatze estropada lehen aldiz ezarri zen. Hondarribian jokatu zen eta Donost iarrak ere parte hartu zu en, besteek bezala. 1975 ean eta 1979 an ez zen sailkatze estropada egin behar izan . Sailkatze estropadak. Gizonezkoak 2000tik 2021e ra Data / Eremua Irabazlea/Denbora Bigarrena 2000/08/3 1 Orio*: 20:19. 57 Trintxerpe : 20:24.28 2001/08/30 Orio: 21:21. 83 Koxtape: 21:43. 66 2002/08/ 28 Astillero : 20:59.67 Castro : 21: 03.30 2003/09/02 Astillero*: 19:19. 97 P. Donibane : 19: 22.86 2004/09/02 Urdaibai: 19:04. 64 Astillero : 19:14. 42 2005/09/01 Castro: 19:18. 94 Hondarribia: 19: 29.3 0 2006/08/31 ^ Castro*: 19:21. 24 Zarautz : 19: 30.12 2007/08/30 Hondarribia: 20:56. 33 Urdaibai: 20:58.36 2008/09/04 Urdaibai: 19:45. 80 Orio: 19:57.52 2009/09/03 Kaiku *: 20:03. 41 Urdaibai: 20:19.86 2010/09/02 P. Donibane: 19:41. 62 Kaiku: 20:02.90 2011/09/01 Astillero: 19:19. 28 Kaiku: 19:19. 48 2012/08/30 Kaiku *: 21:25. 30 Urdaibai: 21:40.24 2013/08/29 Portugalete: 20:05. 92 Orio: 20:06.08 2014/09/04 Kaiku: 19:38. 70 Urdaibai: 19:39.94 2015/09/03 Urdaibai *: 20:10. 02 Hondarribia: 20:10.92 2016/09/01 Hondarribia: 19:54. 80 Orio: 20:04. 98 2017/08/31 Urdaibai: 19:51. 64 Hondarribia: 19:55.48 2018/08/30 Urdaibai: 19:56. 16 Orio: 19:57.26 2019/08/29 Ondarroa: 20:15. 38 Orio: 20:22. 50 2020/09 /03 Zierbena: 19:45.1 8 Orio: 19:49.06 2021/09 /02 Santurtzi *: 20:23.6 8 Hondarribia : 20:29.54 Denbora onenak 1. Urdaibai (2004) (2004) 19:04. 64 06. Kaiku (2011) 19:19. 48 2. Astillero (2004) 19:14. 42 07. Tiran (2011) 19:19. 66 3. Orio (2004) 19:18. 59 08. Astillero (2003) 19:19. 97 4. Castro (2005) 19:18. 94 09. Hondarribia (2004) (2004) 19:20. 34 5. Astillero (2011) 19:19. 28 10. Castro (2006) 19:21. 24 1972tik 2020ra garaipen zerrenda. Guztira: 48 edizio 1. Orio: 1972 *, 74*, 78, 84, 91, 92 *, 95, 96 *, 97*, 98*, 99, 2000 * eta 2001. 13 2. Kaiku: 1980 *, 81*, 83, 2009*, 12* eta 2014. 6 3. Pasai San Pedro: 1987, 88, 89 *, 90 eta 1993 * 5 4. Urdaibai: 2004, 08, 15*, 17 eta 2018 5 5. Pasai Donibane: 1977, 86*, 94 (Donibaneko) eta 2010. 4 6. Astillero: 2002 , 03* eta 2011. 3 7. Castro: 2005 eta 2006*. 2 8. Hondarribia: 2007 eta 2016. 2 9. Zumaia: 1982 eta 1985. 2 10. Donostia: 1976. Getaria: 1973. Ondarroa: 2019. Portugalete: 2013. Santurtzi: 2021* eta Zierbena: 2020. 6 aurrez aurre 191 Lehen, presioa jartzen genion geure buruari, eta estropa dako une zailetan ez genuen errendimendu ona em aten, eta atzera egiten genuen; azken urteetan, ordea, mentalki estropadei beste modu batera egiten diegu aurre… Kanpotik bandera irabaz teko faboritoak garela esaten badigute, guk ezi n dugu kontrolatu. Argi dugu horrek taldean ez di gula irabazteko presiorik sortu ko; gu modu eta mentalitate berarekin joango gara. Beñat Egiazu Hondarr ibia taldeko arraunlaria 192 aurrez aurre 2021EKO IRAILAREN 5 A Eremuko errekorra: 18:53. 52 Urdaibai 2017an Denborak : Hondarribia: 19:06.32** (1.txanda/4 .kalea) . Ziabogan: 09:24. Santurtzi: 19:08.06 (2.txanda/1 .kalea). Ziabogan: 09:30. Aldea: 1.74 Zierbena: 19:10.28 (1.txanda/3 .kalea). Ziabogan: 09:26. Aldea: 3.96 Hondarribiak ez zion hasiera ona eman estropadari. Berdeek irteera ustela egin zuten lehen txandan, eta hiru segundoko zigorr a jasota ekin zioten lanari. Hala ere, gertatutakoa ahaztu eta lan bikaina eginda irabazi zuten txanda. Bigarren txandan, eta aurkarien erreferentziak eskuan zituela dena ematera irten zen lehen paladatik Santurtzi. Eusko Label l igako liderra. Lehen luzea aurrera joan ahala ik usi zen Hondarribiaren denbora hobetzea asko kostatuko zitzaiela moreei, eta ziabogan sei segundo atzetik ziren. Orio ere lan bikaina eginez oso hurbil zuten bizkaitarrek, hiru segundora baino ez. Bigarren luzean, Santurtzik estropada eremu osoa zeharkatze a erabaki zuen haizetxoari etekina ateraz lehen kaletik laugarrenera joateko. Azkenean, santurtziarrek 19:08.06ko denbora lortu zuten, Hondarribia baino 1,74 segundo gehiago ꟷzigorrik gabe 4,74koa izango zen aldeaꟷ. «Tentsio handiko uneak izaten dira, taldea hasteko sekulako gogoz zegoen, eta azkarregi irten gara. Ez da aitzakiarik jarri behar, akats bat egin dugu eta onartu egin behar da. Baina guretzat garrantzitsuena da akats hori eginda ere bizi bizirik gaudela banderaren lehian eta arr aunlariek estropada bikaina egin dutela» . Joseba Amunarriz Hondarribiko patroia U.Redondo G.Gorostiaga A.Osanbela G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M . Orbañanos G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* A.Udabe Oharra k: *Harrobikoak : 7. **Hiru segundoko zigorra jaso zuen irteera ustel baten erruz. Hondarribiak Kontxako historian zazpigarren denborarik onena lortu zuen zigorra kontuan hartu gabe: 19:03.32 1.500 zaleren aurrean jokatu zuten lehia. CXXVI . Kontxako l ehen jardunaldia Bandera. DONOSTIA aurrez aurre 193 «Bagenekien ondo ateratzen diren bi ontzi genituela alboan, Zierbena eta Donostiarra, eta haiek gertu izatea garrantzitsua zela uhartea igarotzen genuen bitartean. Lehen luze ona bukatu eta itzulerakoan asmatu nahi genuen. Ziabogara aurretik iristea izan zen gakoa. Horrek indarra eman zigun itzuler ako lu zerako» Gaizka Gorostiaga . Hondarribia taldeko arraunlaria 194 aurrez aurre 195 aurrez aurre 196 aurrez aurre Aldez edo moldez, baina lehian. Azken urteetan ondutako multzoa etekinak ematen ari zaio Hondarribiari. Ama Guadalupekoa k irabazi dituazken hiru Kontxako Banderak, eta laugarrena eskuratzeko ondoen kokatutako ontzia da berdeena: segundo bat eta 74 ehunenen aldea duSanturtzirekiko. Beste urtebetez, bandera irabazteko aukerak zabalzabalik dituela helduko da bigarren jardunaldira.Urrezko garaiak bizi ditu Hondarribiak, eta haietaz gozatzen ari dira tostartekoak…Estrategiaren garrantziaArrauna ez da makila batetik zintzilikatzea. Ez hori bakarrik, bederen. Agerian uzten dute hori gaur egungo estropadalariek. Esaterako, ezagutza handia dute kontrarioekiko, eta horrek ere badu garrantzia estropadari heltzeko garaian…Jon Ander De la Hoz. Kazetaria aurrez aurre 197 Iraultzak ez dira ohikoak Kontx aren historian. Estropadaren 126 edizioetan, lehen igandeko garailea 20 aldiz bakarrik gelditu da banderarik gabe, eta horietako seietan baino ez du izan zortzi segundotik gorako errenta. 1921ean, Union Pasaiak egin zuen iraultzarik handiena, Oriok 15 segundo eta 40 ehuneneko abantaila baitzuen. Hondarribiak, 2005ean, 14 segundotik gorako aldea jokatu zuen Astilleroren aldean, eta gogoratzen diren ediziorik gogorrenetako batean irabazi zuen bandera. 1. jardunaldiaren irabazlea eta patroia 1J Aldea * Banderaren irabazlea 2021^ . Hondarribia. J. Amunarriz 19:06.32 19:08.06 +01,74 Santurtzi 38:19.09 2. Santurtzi. Gorka Aranberri 2. Hondarribia +00.48 *^ 2018 . Zierbena . Borja Gomez 19:26. 20 19:27 .06 +00,86 Hondarribia 39:21.12 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 2. Zierbena +00.90 2017. Urdaibai . Vicente K arpintero 18:53. 52** 19:03. 30 +09,78 Orio 40:43 .02 2. Orio. Gorka Aranberri 2. Urdaibai +14.50 2015. Hondarribia. J. Amunarriz 19:12. 74 19:14. 66 +01,92 Urdaibai 38:35. 30 2. Urdaibai . Gorka Aranberri 2. Hondarribia +04.88’’ 2005 . Astillero. Izortz Zabala 19:09.10 19:23.74 +14,64 Hondarribia 40:48. 14 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 2. Orio +04.04 2001. Orio . Oskar Rodrigez 19:39.66 19:49.68 +10,02 Castro 41:19. 43 2. Castro. Asier Zurinaga 2. Orio +00.89 1991. Orio . Jose Luis Korta 20:16.09 20:21.14 +05,05 Pasai San Pedro 39:58.11 2. P. San Pedro. Juan K. Fontan 2. Orio +10.26 1990. San Pedro. Juan K. Fontan 19:46.58 +01,72 P. Donibane 39:37. 68 2. P. Donibane. Juan Mari Lujanbi o 19:48.30 2. P. San Pedro +08.46 1977. Lasarte. Antonio Oliden 20:58.40 +01,00 Santurtzi 41:52. 80 2. Santurtzi. Koldo Urtiaga 20:59.40 2. Lasarte +06.40 1968. Astillero. Victor Castañedo 22:30.20 +00,40 Hondarribia 44:19.40 2. Hondarribia. J. Anjel Lujanbio 22:30.60 2. Astillero +03.80 *Segundotan. **Eremuko errekorra. Hondarribia k ere aurreko errekorra hobetu zuen: 18:57. 80 ^Hiru segundoko zigorra jaso zuen. 1. jardunaldiaren irabazlea eta patroia 1J Aldea * Banderaren irabazlea 1954 . P. Doniban e. Hgdo. Egaña 21:47.80 21:54.00 +06,20 Sestao/Iberia 43:50.80 2. Sestao/Iberia . Antonio Arraiz 2. P.Donibane +27.40 1947. Orio . Domingo Mitxelena 21:12.60 21:17. 40 +04,80 Hondarribia 42:34.80 2. Hondarribia . Beñardo Elduaien 2. Orio +04.80 1931. Orio. Segundo Uranga 20:12. 60 20:15.00 +02,40 Pasai San Pedro 39:59.00 2. P. San Pedro . Manuel Arrillaga 2. Orio +16.40 1924 . Donostia. Domingo de la Hoz 20:17.80 20:26.60 +08,80 P. Donibane 40:29.60 2. P. Donibane . F. Laboa ”Matxet” 2. Donostia +08.40 1922. Getaria . Bartolome Uranga 20:07.00 20:16.20 +09,20 Donostia 39:47.40 2. Donostia . F. Bakeriza “Soterotxo” 2. Getaria +14.60 1920. P. Donibane . F. L.”Matxet” 20:12.60 20:22.80 +10,20 Donostia 49:07.80 2. Donostia. F. Zubiaurre ”Kiriko” 2. jardunaldian ez zen aurkeztu 1921. Orio . Tiburtzio Martikorena 20:16.80 20:32.20 +15,40 Union Pasaia 40:39.00 2. Union Pasaia. Manuel Arrillaga 2. Orio +01.20 1918. Zarautz. Juan Anjel Lazkano 20:04. 00 20:14. 00 +10,00 Donostia ezezaguna 2. Donostia. F. Zubiaurre ”Kiriko” 2. Zarautz +38.00 1915. P. Donibane . F. L.”Matxet” 21:55.00 +01,00 Donostia 44:38.00 2. Donostia . F. Bakeriza “Soterotxo” 21:56.00 2. P.Donibane +16.00 1911. Orio. Manuel Olaizola 28:39.00 ^^ +2:39,4 Getaria 54:55.00 2. Getaria. Joxe Ituarte 31:18.00 Oriok ez zuen parte hartu *^ Kontxako historian eman den alderik txikiena. ^^Estropada lau miliatara jokatu zuten (6608 m). Oriok ez zuen parte hartu ohorezko txandan. DenboraAldea*DenboraAldea* 2021EKO IRAILAREN 12 A Eremuko errekorra: 18:53. 52 Urdaibai 2017an Denborak : Santurtzi: 19:11.03 (2.txanda/3.kalea). Ziabogan : 9:30 Hondarribia : 19:13.25 (2.txanda/4.kalea). Ziabogan: 9:30. Aldea: 02.22 Donostiarra: 19:16.54 (1.txanda /3.kalea). Ziabogan : 9:22. Aldea: 05.51 198 aurrez aurre CXXVI. Kontxako b igarren jardunaldia Bandera. Donostiarrak sekulako aurreneko txanda egin zuen eta honen erreferentziak ia azkeneraino aintzat hartu behar izan zituzten ohorezko txandako ontziek. Soterak 48 ehunen atera zizkion Hondarribiari eta horri esker eraman zuen bere lehenbiziko Kontxako Bandera 1985az geroztik . G.Aranberri M.Azkarate J.Etxaniz A.Garcia* J.Sayanz O.Medina D.Iglesias D.Duran* Sotera Entr.: I. Zabala A.Zabala* S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz F.Rua Y.Cayon* Oharra: *Harrobikoak : 4 DONOSTIAArnaitz Gorriti. Gara egunkariko kazetariaOhorezko txandan, hasieran Hondarribia traineru bete atzetik hasi zen, Orio, Santurtzi eta Zierbena segundo baten barruan zirela. Laugarrenkaletik egokitu zitzaion «Ama Guadalupekoari» eta ez zion mesederik egin. Hargatik, ahal bezain arin hirugarren kalera joan zen.Oriok supituki behera egin zuen moduan, Hondarribiak aurrerantz egiten zuen. Ziaboga sasoian Eusko Label ligako hiru aurrenekoak ia pareanziren, eta Hondarribia aurretik atera zen. Zierbenak behera egin zuen eta, bitartean, «Soterak» eta «Ama Guadalupekoak» emakumeen bueltakoluzearen antzekoa egin zuten.Talde biak kalez kanpo, epaileak ababorrera bidali zuen Santurtzi, baina «Soterak» ez zuen etsi. Arraunek elkar noiz joko, Hondarribiak etaSanturtzik ez zuten etsitzeko asmorik erakutsi azken mila metroetan sartuta, sekulako buruko minak eraginez uretako epaileari. Zorionez, ez zeninolako talkarik izan eta arraunlariek zinez kiroltasun osoz jokatu zuten.Azken 600 metroetan atera zuen Santurtzik garaipena eman zion aldea……Helmugan Santurtzi aurrena eta denak denbora ofizialen zain. Azkenean, 2,22 segundo bizkaitarren alde; hau da, 48 ehuneko al dea Santurtziren alde. aurrez aurre 199 «Azken metroetan ez dakit martxa bat gehiago sartu dugun. Badakit ez dugula martxa bakar bat bera ere murriztu. Barruan genitu en zaldiak hortxe atera ditugu, besterik ezean. Pixka bat atzetik, pixka bat aurretik izan gara azkenera arte, jo eta jo gelditu gabe, eta azken minutu bi horietan eraman dugu bandera. Ezin dugu gehiago eskatu ». David Duran Santurtziko arraunlaria «Ederra da 36 urteren ostean zure herriko traineruarekin Kontxako Bandera irabaztea. Gainera, Jose Antonio Exposito* nire bikotekidearen aita da, eta hark irabazi zuen 1985ean. Esanahi berezia dauka; argi dago». «Kontxako Bandera irabaztea beti da helburua, baina gauza asko sartzen dira jokoan. Zaila da». Ander Zabala Santurtziko arraunlaria Oharra: *J. A. Exposito, arraunlaria ez ezik, Itsasoko Ama klubeko presidentea ere izan zen. 200 aurrez aurre Zer da emaitza txar bat? Errendimendu helburu bat lortzeko zeure esku dagoen guztia egiten baduz u eta gainera zeure burua hobetu egiten baduzu, zerbait gehiago egin dezakezu? Zure ibilbidea ez dago lehiaketa batean momentu batean duzunaren mende. Bestela, zer balio gutxi duen zure bizitzak, ezta? Independenteak dira. Josean Arruza Kirol psikologoa Kalkulu erraz eta azkar batzuk eginaz bi estropada egunetan emandako palada kopurua konta genezake. Hogei minutuz, minutuko 40 paladaren bueltako erritmoarekin, 800 bat palada ematen ditugu estropadako. Eta, hortaz, bi igandetako estropadetan emandakoa k batuz 1.600 palada eman ditugu. Udan maiz ikusi duguna errepikatu da, e ta berdeek eta moreek eskifaietan indartsuenak edota azkarrenak direla berretsi digute. Estropada eremu leunetan minutu luzeetako borrokak ikustera ohitzen hasiak ginen, eta halako borrokarik handiena ikusi dugu Kontxako ba dian. Mokoka amaierara arte, eta segundo erdi batek erabaki du garailea. Pentsa! Segundo erdian palada bat bera emateko denbora ere ez du ematen. 1.600 palada eman eta palada erdi bat aurretik sartu izanak egin du aldea azkenean. Santurtziarren zorionerako, eta azken hir u urteetan bandera preziatua astintzera ohitu ziren hondarribiarren madarikaziorako. Niko Iurramendi Urdaibaiko arraunlaria aurrez aurre 201 2021eko s ailkapen nagusia Taldea 1J 2J Guztira Aldea Santurtzi 19:08.06 19:11.03 38:19.09 Hondarribia 19:06.32 19:13.25 38:19.57 +00.48* Zierbena 19:10.28 19:21.13 38:31.41 +12.32 Donostiarra 19:15.42 19:16.54 38:31.96 +12.87 Orio 19:14.82 19:27.57 38:42.39 +23.30 Urdaibai 19:23.40 19:26.96 38:50.36 +31.27 Cabo 19:32.12 19:34.02 39:06.14 +47.05 Ares 19:42.98 20:03.16 39:46.14 +1:27.05 *Kontxako historian eman den alderik txikiena. Bi egunetako errekorra : 38:04. 76 Bermeo Urdaibai 2014an Bi jardunaldiak batuz izan diren alderik txikienak 2021/09/05 eta 12 Santurtzi: 38:19.09 Hondarribia /00.48 2001 /09/02 eta 09 Castro: 41:19. 43 Orio/ 00.89 2018/09/02 eta 09 Hondarribia: 39:21. 12 Zierbena/ 00.90 1921/08/21 eta 28 Union Pasaia: 40:39. 00 Orio/ 01.20 1992/09/06 eta 13 Orio: 39:46. 87 Donibaneko/ 01.23 1941/09/07 eta 14 Hondarribia: 40:07. 00 P. Donibane/ 01.60 2013/09/01 eta 08 Hondarribia: 38:44. 74 Orio/ 01.66 Bi jardunaldiak batuz denbora onenak 1. Urdaibai (2014) 38:04. 76 2. Castro (2006) 38:13. 32 3. Santurtzi (2021 ) 38:19.09 4. Hondarribia (2021 ) 38:19.57* 5. Hondarribia (2014) 38:21. 30 6. Astillero (2006) 38:24 .92 7. Kaiku (2014) 38:25. 32 *Itsasoan ontzi azkarrenak (38:16.57) ez zuen irabazi bandera ; leh enengo jardunaldian hiru segundo ko zigorra jaso baitzuen. Jardunaldi bateko denbora onenak 01. Urdaibai (2017) 1J 18:53. 52 02. Hondarribia (2017) 1J 18:57. 80 03. Castro (2006) 2J 18:59. 94 04. Urdaibai (2014) 2J 19:01. 78 05. Urdaibai (2014) 1J 19:02. 98 6. Orio (2017) 1J 19:03. 30 07. Astillero (2006) 2J 19:05. 02 8. Hondarribia (2021) 1J 19:06.2 2* 9. Hondarribia (2014) 2J 19:06. 82 10. Kaiku (2017) 1J 19:07. 64 202 aurrez aurre Orio 32 1901, 09, 10, 16, 19, 23, 25, 33, 34, 39, 40, 42, 44, 51, 52, 53, 55, 58, 64, 70, 71, 72, 74, 75, 83, 92, 96, 97, 98, 2000, 07 eta 2017 San Pedro 15 1880, 99, 1906, 17, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 35, 89, 91, 93 eta 1994 Donostia 14 1879, 83, 87, 89, 90, 91, 92, 94, 97, 1915, 18, 20, 22 eta 1950 Hondarribia 14 1881, 1941, 43, 47, 48, 65, 66 , 67, 68, 2005, 13, 18, 19 eta 2020 P. Donibane 10 1924, 56, 61, 62, 63, 86, 88, 90, 95 eta 1999 Kaiku 8 1954, 59, 78, 80, 81, 82, 2009 eta 2012 Getaria 5 1895, 96, 1900, 03 eta 1911 Urdaibai 5 2010, 11, 14, 15 eta 2016 Castro 4 2001, 02, 06 eta 2008 Pedreña 4 1945, 46, 49 eta 1976 Santurtzi 4 1977, 79, 85 eta 2021 Aginaga 2 1957 eta 1960 Astillero 2 2003 eta 2004 Lasarte 2 1969 eta 1973 Ondarroa 2 1898 eta 1926 Zumaia 2 1984 eta 1987 Union Pasaia 1 1921 Lurralde en arabera: Gipuzkoa 9 7. Bizkaia 19 . Kantabria 10 Garaipen zerrenda. 1879tik 2021e ra bitarteko urteak Orio 22 1879, 1921, 30, 31, 47, 56, 62,63, 67, 73, 76, 91, 94, 95, 99, 2001, 03, 05, 08, 10, 13 eta 2019 P. Donibane 21 1915, 17, 20, 26, 27, 29, 41, 42, 53, 54, 57, 58, 59, 60, 66, 69, 78, 89, 92 *, 93* eta 1997 ** Donostia 18 1880, 92* **, 94* **, 96, 97, 98, 99, 1901, 03, 09, 16, 23, 24, 32, 40, 49, 52 eta 1983 Ur Kirolak Hondarribia 11 1887, 1925, 28, 33, 35, 51, 64, 2014, 15 2016 eta 2021 San Pedro 10 1889, 1910, 19, 34, 44, 87, 88, 89, 90, eta 1998 Getaria 6 1890 , 91, 1906, 22, 39, eta 1972 Urdaibai 5 2002, 04, 07, 12 eta 2017 Lasarte 4 1970, 71, 74 eta 1977 Kaiku /Sestao 4 1945 Iberia, 46 Iberia, 79 eta 2011 Zumaia 4 1981,82,85 eta 1986 Zierbena 3 1950 , 18 eta 2020 Astillero 2 1968 eta 2006 Castro 2 1975 eta 2009 Pedreña 2 1943 eta 1948 Santurtzi 2 1980 eta 1984 Batekin : Ibarra 1965 . Jaizkibel 1961 . Lezo 1955 . Pasaia 1985. Tiran 1996 eta Zarautz 1918 Oharrak: *Donibaneko. **Koxtape. ***Donostiako bigarren ontzi bat. ^1881 ean eta 1883 an, ez dakigu bigarrena nor izan zen. 1900 . urtean Pasaiko eta Donostiako traineruek, badiaren barruan zeudenean, estropadan parte hartzeari uko egin zioten eta ir teeran Getaria bakarrik jarri zen. Estropada jokatu gabe, Getaria garaile. 1911 an, Oriok ez zuen ohorezko txandan parte hartu. 122 edizio ^. 2. postuak 126 edizio . Irabazleak estropadak etxetik 229 aurrez aurre 203 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Donostia 1996 204 aurrez aurre Irabazleen zerrenda . 2000tik 2021er a bitarteko urteak Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira Ontzi kopurua Aldea 2000. Orio . Oskar Rodrigez 20:28.84 20:35.29 19:54.55 20:04.42 40:23.39 8 2. Trintxerpe . Gaizka Garmendia 40:39.71 +16.32” 2001 . Castro . A.Zuringa/J .L.Korta 19:49.68 19:39.66 21:29.75 21:39.75 41:19.43 8 2. Orio. Oskar Rodrigez 41:20.32 +00.89 ” Bigarren jardunaldian, helmugarako metro gutxiren falta n bi taldeen pale k talka egin zuten Castroren kalean. 2002 . Castro . Juan Mari Lujanbio 19:59.60 20:22.28 19:55.08 20:12.52 39:54. 68 8 2. Urdaibai . Asier Arego 40:34.80 +40.12” 2003. Astillero. Izortz Zabala 19:42.27 20:09.33 19:33.27 19:45.55 39:15. 54 8 2. Orio. Aitor Carrillo 39:54.88 +39.3 4” TKE liga, urte honetan hasi zen. 2004. Astillero. Izortz Zabala 19:23. 23 19:42.45 19:30.33 19:37.69 38:53. 56 8 2. Urdaibai . Juanm ari Lujanbio 39:20.14 +26.58” 2005. Hondarribia. J.Amunarriz 19:23.74 19:48.38 21:24.40 21:03.80 40:48. 14 8 2. Orio. Oskar Rodrigez 40:52. 18 +04.04” Oriok erreklamazio aurkeztu zuen Pedreña bere kalean sartzeagatik. Epaileek Pedreña deskalifikatu zuten. 2006 . Castro . Cristian Garma 19:13.38 19:19.90 18:59. 94 19:05.02 38:13. 32 8 2. Astillero . Izortz Zabala 38:24.9 2 +11.60’’ 19 minututik historian lehen aldiz jaitsiz, Castrok egun bateko errekorra jarri zuen, baita bi egunetakoa ere. 2007. Orio . Irakoitz Etxeberria 19:18.84 19:30.04 19:16.68 19:23.72 38:35. 52 8 2. Urdaibai . Asier Zurinaga 38:53.76 +18.24’’ 2008 . Castro . Cristian Garma 19:51. 00 20:15. 76 19:31. 94 19:27. 58 39:22. 94 8 2. Orio. Irakoitz Etxeberria 39:43. 34 +20.40” 2009 . Kaiku . Asier Zurinaga 19:11 .12 19:16. 56 19:23. 44 19:40. 44 38:34. 56 8 2. Castro. Iker Gimeno 38:57. 00 +22.44’’ Epaileek Urdaibai kaleratu zuten estropada geldiarazteagatik. 2010. Urdaibai. Asier Arego 19:14. 08 19:30. 90 19:36. 18 19:28. 16 38:50. 26 8 2. Orio. Aitor Carrillo 38:59. 06 +08.80” Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira Ontzi kopurua Aldea 2011. Urdaibai. Gorka Aranberri 21:29. 86 22:03. 42 19:29. 32 19:53. 76 40:59.18 8 2. Kaiku. Asier Zurinaga 41:57. 18 +58.00” Eguraldiak erabat baldintzatu zuen lehenengo jardunaldiko bigarren txanda. 2012 . Kaiku . Cristian Garma 19:18. 98* 19:22 .90 19:09. 38 19:21. 52 38:28.36 8 2. Urdaibai . Gorka Aranberri 38:44. 42 +16.06” *Hiru segundoko zigorra jaso zuen. Arraunlari batek arrauna hautsi eta estropada geldiarazteagatik. 2013. Hondarribia. J.Amunarriz 19:20. 54 19:23. 26 19:24. 20 19:23. 14 38:44.74 8 2. Orio. Irakoitz Etxeberria 38:46. 40 +01.66’’ Urdaibai kaleratu izan zen Hondarribiaren kalean sartu eta arraunek elkar jo zutelako. . 2014 . Bermeo Urd. G.Aranberri 19:02.98 19:14.48 19:01.78 19:06.82 38:04.76 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 38:21.30 +16.54” Bi egunetako errekor berria jarri zuen Bermeo Urdaibaik . 2015. Be Urdaibai. G. Aranberri 19:14. 66 19:12. 74 19:20. 64 19:27. 44 38:35.30 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 38:40. 18 +04.88’’ 2016. Bermeo Urd. G.Aranberri 19:22. 48 19:24. 26 19:52. 52 19:59. 58 39:15.00 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 39:23. 84 +08.84” 2017. Orio . Gorka Aranberri 19:03. 30 (3.k2.tx) 18:53. 52 (1.k2.tx) 21:39. 72 22:04. 00 40:43. 02 8 2. Urdaibai . Vicente K arpintero 40:57. 52 +14.50’’ Urdaibaik errekor berria lortu zuen. Hondarribiak (3.k 2.tx) ere aurreko errekorra ondu zuen, 18:57,80 denborarekin. 2018. Hondarribia. J.Amunarriz 19:27. 06 19:26. 20 19:54. 06 19:55. 82 39:21. 12 8 2. Zierbena. Borja Gomez 39:22. 02 +00.90’’ Estropada amaitu ondoren epaileek Urdaibai zigortu egin zuten; Zierbenaren kalean, bi taldeen palek jotzeagatik. 2019. Hondarribia. J.Amunarriz 19:19. 88 19:25. 42 19:41. 70 19:42. 96 39:01. 58 8 2. Orio. Gorka Aranberri 39:08. 38 +06.80 2020. Hondarribia. J.Amunarriz 19:47.30 19:55.2 2 19:39.22 19:44.52 39:26.52 8 2. Zierbena. Borja Gomez 39:39.74 +13.22 2021 . Santurtzi . G.Aranberri 19:08.06 19:06.32 * 19:11.03 19:13.25 38:19.09 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 38:19.57 +00.48 *Irteera ustela egiteagatik h iru segundoko z igorra jaso zuen. Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero : Arraunaren Xarma – 2018ko eta 2019ko estropadakliburuan . aurrez aurre 205 206 aurrez aurre Abizenak Izena Jaioterria. Jaioteguna . Heriotza eguna Kontxako Banderak Taldeak eta u rteak Korta Elizondo , Jose Luis* Orio. 1949/04/25 16 Arraunlari (4): Orio. 1970, 71, 72. Lasarte. 1973. Arraunlari entrenatzaile (5): Kaiku . 1978, 80, 81, 82. Orio . 1996 Patroi entrenatzaile (2): Orio . 1992, 1997. Arraunlari 1J patroi 2J entrenatzaile (1): Castro . 2001 Entrenatzaile (4): Castro . 2002, 2006. Kaiku . 2009, 2012. Oliden Tolosa , Batista Orio. 1925. 1998/08/30 13 Arraunlari : Orio. 1939, 40, 42 ,44, 51, 52, 53, 55, 58 eta 1964 . Donostia . 1950 . Aginaga . 1957 eta 1960 Oliden Tolosa , Antonio “Konpaxa” Orio. 1926/02/08. 94 urte 11 Arraunlari (10): Donostia . 1950 . Orio . 1951, 52, 53, 55, 58 eta 1964 . Aginaga . 1957 eta 1960 . Lasarte. 1969 Patroi (1): Lasarte. 1973 Sarasua Arruti , Inaxio Orio. 1910/04/25 . 1994/09/15 11 Arraunlari (6): Orio. 1933, 34, 39, 40, 42 eta 1944 Patroi (5): Orio. 1951, 52, 53, 55 eta 1958 Arrillaga Arzak , Manuel “Aita Manuel” Pasai S.Pedro. 1879/11/24. 1961/03/01 10** Arraunlari (1): Pasai San Pedro . 1899 Patroi (9): Pasai San Pedro. 1917, 27, 28, 29, 30, 31, 32 eta 1935 . Union Pasaia . 1921 Etxabe , Juan M ari Oiartzun. 1966 10 Arraunlari (5 ): Pasai Donibane . 1986, 88 eta 1990. Donibaneko . 1995. Castro . 2006 Entrenatzaile (5 ): Gizonezkoak. Castro . 2008. Emakumezkoak. Pasai Donibane . 2014, 15 eta 2016. Arraun Lagunak . 2021 Arraun Lizarralde Garate , Juan “Altxerri” Orio. 1934/05/12. 2013/07/07 10 Arraunlari (4): Orio. 1955, 58 eta 196 4. Aginaga . 1960 Patroi (6 ): Orio. 1970 , 71, 72, 74, 75 eta 19 83 Patroi (6): Orio. 1970, 71, 72, 74, 75 eta 1983 Fresnedo Arrillaga , Joakin 8 Arraunlari : Orio. 1942, 44, 50 , 51, 52 ,53 , 55, 58 . Mitxelena , Domingo “Beltza” Orio. 1894/03/09. 1959/05/09 8 Arraunlari (4): Orio . 1916, 19, 23 eta 1925 Patroi (4): Orio . 1933, 34, 42 eta 1944 Orbañanos Zabala , Mikel Orio. 1973/03/02 8 Arraunlari (3): Orio. 1996, 97 eta 1998. Arraunlari entrenatzaile (1): Hondarribia. 2005 Entrenatzaile (4 ): Hondarribia. 2013, 18, 19 eta 2020 Oharrak: *Antonio eta Batista Oliden anaien iloba. **1906an San Pedrok irabazi zuen baina ezin da jakin eskifaian nortzuk atera ziren e ta Aita Manuelek bertan arraun egin ote zuen. Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero : Arraunaren Xarma – 2018ko eta 2019ko e stropadak liburuan . Kontxako handiak (lorturiko banderen arabera) aurrez aurre 207 208 aurrez aurre N.Agirre 2021EKO IRAILAREN 5 A Eremuko errekorra: 10:29.64 Getaria Tolosa 2011an sailkatze estropadan . Eremuko errekorra igandetan : 10:31 .62 Arraun Lagunak 2021ean Denborak : Arraun Lagunak : 10:31.62 (2.txanda/3 .kalea) . Ziabogan: 5:05 Orio: 10:33.26 (1.txanda/3 .kalea). Ziabogan: 5:03. Aldea: 1.64 Donostiarra: 10:40.24 (1.txanda/1 .kalea). Ziabogan: 5:06. Aldea: 8.62 Oriotarrek Kontxako igandez emakumezkoen estropadatan sekula egin den denborarik onena egin zuten lehen txandan: 10:33.26. Hi rugarren kaletik, azkar utzi zituzten atzean aurkariak ꟷDeustu, Donostiarra eta Tolosaldeaꟷ eta erlojuaren aurka estropada bikaina egin zuten. Bigarren txandan, Arraun Lagunak izan zen bere indarra eta sasoia erakutsi z ituena. Donos tiarrek ere hirugarren kaletik oriotarren denbora hobetu zuten 1,64 segundoko aldearekin. «Urte osoan, gure artean esaten ar itu gara estropadaren batea n 10: 30eko denbora egin behar genuela. Bai li gan eta bai atzo, 10: 31n geratu gara. Kontuak kontu, igandeetako errekorra da, eta hori poltsikoratu dugu». Andrea Astudillo Arraun Lagunak eko patroia Oharra: *Harrobikoak : 2 XIV. Kontxako l ehen jardunaldia Bandera. DONOSTIA A.Astudillo Lugañene m A.Rios A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L..Jaramillo X.Uribarrena u Entr.: J. M. Etxabe Salsamendi E.Duque L..Garcia L..Etxabe E.Pescador M.Larrea M.Zumeta M.Muguruza 2019KO IRAILAREN 13 A Eremuko errekorra: 10:35. 62 Zumaia 2012an Denborak : Orio: 10:49.54 (2.txanda/3 .kalea ). Ziabogan: 5:10 Donostiarra: 11:01.36 (2.txanda/1 .kalea). Ziabogan: 5:15 Arraun Lagunak : 11:03.40 (2.txanda/4 .kalea). Ziabogan: 5:19 Marka zaharra: 18:59,94 Castro 2006an. Abiadura: 4,87 m/s. 5556m Eremuko marka: 18: 53,52 Urdaibai 2017 an. Abiadura: 4,90 m/s. 5556m Denborak : Urdaibai: 19:46,78 Orio: 19:50,40 Hondarribia*: 19:54 ,06 aurrez aurre 209 2021EKO IRAILAREN 12A Eremuko errekorra: 10:29.64 Getaria Tolosa 2011an sailkatze estropadan . Eremuko errekorra igandetan : 10:31 .62 Arraun Lagunak 2021ean Denborak : Arraun Lagunak : 10:33.56 (2.txanda/2 .kalea) . Ziabogan: 5:01 Orio: 10:36.24 (2.txanda/1 .kalea). Ziabogan: 4:59. Aldea: 2.68 Donostiarra: 10:48.00 (2.txanda/3 .kalea). Ziabogan: 5:06. Aldea: 14.44 Oriok hartu zuen aurrea, pasa den igandeko aldeari tarteka buelta emanez bigarren minuturako. Bigarren igandean oso ohikoa den gisa, zer irabazi handirik ez zutenek azkar egin zuten atzera eta horixe pasatu zitzaie n Donostiarra eta Hondarribiari. Aldiz , bi segundoren aldeaz, Oriok eta Arraun Lagunak ek branka berehala sartu zuten. Elkarren ondoan ezarrita, lehenengo kaletik Orio eta bigarrenetik Arraun Lagunak, ziabogara bidean «mirotzak» nagusi izan ziren, baina alderik ezin atera… … Bueltako luzean abantaila, korronteak zirela medio, Arraun Lagunak ek izan zuen, eta hargatik, Nadeth Agirre oriotarren patroia bigarren kalean sartzen saiatu zen. Noski, epaileak berehala bidali zuen bere kalerantz, palak elkar noiz joko uneren batean i kusi eta gero. Zazpigarren minutuaren bueltan, Arraun Lagunak aurretik jarri zen, harrokeriarik gabe, ordea. Oriok egin zuen ahalegina, bain a etxeko traineruak Emakumeen Kontxako Banderaren historian lehenengo aldiz «trapua» Donostian geratzea bermatu zue n. Oharra: *Harrobikoak : 1 DONOSTIA XIV. Kontxako b igarren jardunaldia Bandera. A.Astudillo Lugañene m A.Rios A.Sanchez N.Martin* L..Jaramillo X.Uribarrena u Entr.: J. M. Etxabe Salsamendi M.R.Larrea L..Garcia L..Etxabe E.Pescador L..Martinez M.Zumeta M.Muguruza Arraun Lagunak ek aspaldiko partez Donostiako traineru baten aurreneko garaipena lortu zuen, 1950ean Esperantza Elkarteak irabazi zuenetik aurrenekoz, hain zuzen. E.Duque Eta Arraun Lagunak txapeldun izateaz gain, Kontxako Banderaren bi jardunaldietako errekorra ere hautsi zuen, Rias Baixasen marka zaharra gaindituz. Are gehiago, Oriok berak ere marka hura gainditu zuen. Alegia, sekula izan den Emakumeen Kontxako Banderarik azkarrena…Arnaitz Gorriti. Gara egunkariko kazetaria 2021eko s ailkapen nagusia Taldea 1J 2J Guztira Aldea Arraun Lagunak 10:31.62 10:33.56 21:05.18 Orio 10:33.26 10:36.2 4 21:0 9.50 +04.32 Donostiarra 10:40.24 10:48.00 21:28.2 4 +23.06 Tolosaldea 10:46.68 10:48.46 21:35.14 +29.96 Hondarribia 10:44.82 10:53.12 21:37.94 +32.76 Hibaika 10:49.16 11:04.0 0 21:53.16 +47.98 Chapela 10:58.74 10:58 .10 21:56.84 +51.66 Deustu 10:55.26 11:10.5 6 22:05.82 +1:00.64,46 Bi egunetako errekorra: 21:05.18 Arraun Lagunak 2021e an Jardunaldi bateko denbora onenak 1. Arraun Lagunak (2021 ) 1J 10:31.62 2. Orio (2021 ) 1J 10:33.26 3. Arraun Lagunak (2021 ) 2J 10:33.56 4. Zumaia (2012) 2J 10:35.62 5. Galizia Rias Baixas (2012) 1J 10:35.64 6. Hibaika (2017) 1J 10:36.02 7. Orio (2021 ) 2J 10:36.24 8. Pasai Donibane (2015 ) 1J 5. Pasai Donibane (2014) 10:36.36 9. Pasai Donibane (2014 ) 1J 5. Pasai Donibane (2014) 10:36.80 10. Zumaia (2013 ) 1J 10:37 .16 Bi jardunaldiak batuz denbora onenak 1. Arraun Lagunak (2021 ) 21:05.18 2. Orio (2021 ) 21:0 9.50 3. Galizia Rias Baixas 21:13.32 4. Pasai Donibane (2015) 21:15.09 5. Pasai Donibane (2014 ) 5. Pasai Donibane (2014) 21:16.40 Arraun Lagunak ek eta Oriok hain maila handia eman zuten, ezen biek apurtu zuten aurrez Galizia Rias Baixasek ezarrita zeukan bi igandeko errekorra. Horraino estutu zuten elkar talde biek. Bi jardunaldiak batuz izan den alderik txikiena 2016 09(0411) Pasai Donibane: 21:25.24 Hibaika /01.44 210 aurrez aurre aurrez aurre 211 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 DonostiaIñigo Arizmendi. DV 212 aurrez aurre Abizenak Izena Jaioterria. Jaioteguna Kontxako Banderak Taldeak eta u rteak Oubiña Rodriguez , Andrea O Grove. 1990 1110 9 Arraunlari: Galizia Rias Baixas. 2008 , 09, 10, 11 eta 2012. Pasai Donibane. 2015, 16, 17 eta 2018 Piñeiro Guiance , Vicky Cangas. 1983 1020 7 Arraunlari : Galizia Rias Baixas. 2010, 11 eta 2012 . Pasai Donibane. 2017 eta 2018. Orio. 2019 eta 2020 Hernandez Sanchez , Ane Sestao. 1990 0118 5 Arraunlari: Pasai Donibane. 2014, 15, 16, 17 eta 2018 Pescador Uralde , Ane Orereta/Errenteria. 1990 0118 5 Arraunlari: Pasai Donibane. 2014, 15, 16, 17 eta 2018 Sanchez Cachaza , Sandra Boiro. 1988 0317 5 Arraunlari: Galizia Rias Baixas. 2008 , 09, 10, 11 eta 2012 Oharra : Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero : Arraunaren Xarma – 2018ko eta 2019ko e stropadak liburuan . Hibaika 4 2013, 15, 16 eta 2017 Astillero 2 2008 eta 2009 Getaria Tolosa 2 2010 eta 2011 Orio 2 2018 eta 2021 Zumaia 2 2012 eta 2014 Arraun Lagunak 1 2019 Donostiarra 1 2020 14 edizio . Irabazleak Galizia Rias Baixas 5 2008, 09, 10, 11 eta 2012 Pasai Donibane 5 2014, 15, 16, 17 eta 2018 Orio 2 2019 eta 2020 Arraun Lagunak 1 2021 Zumaia 1 2013 14 edizio . 2. postuak Garaipen zerrenda. 2008tik 2021e ra bitarteko urteak Kontxako handiak (lorturiko banderen arabera) Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” aurrez aurre 213 Irabazleen zerrenda . 2008tik 2021e ra bitarteko urteak Banderaren irabazlea eta patroia Jardunaldi bakarra Ontzi kopurua Aldea 2008. Galizia Rias Baixas. Laura Hermo 11:35.80 11:40.44 4 2. Astillero. +04.64 ” Emakumezkoen Kontxako Bandera sortu zen. 2.778 metrotara jokatzen da, gizonezkoen erdia. 2009. Galizia Rias Baixas. Laura Hermo 10:48. 20 10:51.22 4 2. Astillero. +03.02 Emakumezkoen Traineru Liga abiatu zen. 2010 . Galizia Rias Baixas. Laura Hermo 11:11.32 11:28.66 4 2. Getaria Tolosa. +17.34 ” Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira Ontzi kopurua Aldea 2011 . Galizia Rianxeira L. Hermo 11:11.42 11:12.12 10:59.54 11:03.16 22:10.96 4 2. Getaria Tolosa. 22:15.28 +04.32 ” 2011tik aurrera bi jardunaldi izaten ditu estropadak. Emakumezkoen txandak jokatzen dira lehenik, eta jarraian gizonezkoenak. 2012 . Galizia Rias B. Maria Gil 10:35.64 10:49.96 10:37.68 10:35. 62 21:13 .32 4 2. Zumaia . Nagore Osoro 21:25.58 +12.26 ” Zumaiak errekor berria ezarri zuen. Bi egunetako errekorra Galizia Rias Baixasek jarri zuen. 2013. Zumaia. Nagore Osoro 10:37.16 10:48.88 10:56.12 11:02.20 21:33.28 4 2. Hibaika. 21:51.08 +17.80 2014. P. Donibane. Inder Paredes 10:36.80 10:41.28 10:39.60 10:38.64 21:16.40 4 2. Zumaia. 21:19.92 +03.52 Aurreneko aldiz lau talde gipuzkoar aritu ziren arraunean: Hibaika, Orio, Pasai Donibane eta Zumaia. 2015. P. Donibane. Nerea Perez 10:36.36 10:38.50 10:38.73 10:40.37 21:15.09 4 2. Hibaika. 21:18.87 +03.78 2016. P. Donibane. Nerea Perez 10:39.88 (3.k2.tx) 10:42.16 (2.k 1.tx) 10:45.36 (1.k) 10:44.52 (4.k) 21:25.24 8 2. Hibaika. 21:26.68 +01.44 ” Lehen aldiz gizonezkoek bezala, 8 traineru parte hartu zuten. Garaileak 6.000€ jaso zituen. 2017. P. Donibane. Nerea Perez 10:38.68 10:36.02 13:29.30 13:46.84 24:07.98 8 2. Hibaika. 24:22.86 +14.88 ” Estropada erlojuaren aurka jokatu zuten, ezin izan zituztelako kanpoko bi baliza jarri. Garaileak 15.000€ jaso zituen. 2018. P. Donibane. I. Lestaio /N.P 10:41.66 (4.k 1.tx) 10:48.88 (3.k 1tx) 10:47.64 (3.k) 10:52.38 (1.k) 21:29.30 8 2. Orio. Nadeth Agirre 21:41.24 +11.94 ” Donostiako Udalak, lehen aldiz berdindu egin zituen gizonezkoen eta emakumezkoen diru sariak. Irabazleek 24.000€ jaso zituzten. 2019. Orio . Nadeth Agirre 10:43.34 (4.k 1.tx) 10:49.76 (4.k 2.tx) 10:45.14 (4.k) 11:07.66 (1.k) 21:28.48 8 2. Arraun Lagunak . Andrea Astudillo 21:57.42 +28.94 ” Oriok hautsi zuen “ Batelerak ” azken urteetan izandako nagusi tasuna. 2020. Orio . Nadeth Agirre 11:10.26 (3.k 2.tx) 11:12.48 (2.k 2.tx) 10:49.54 (3.k) 11:01.36 (1.k) 21:59.80 8 2. Donostiarra. Natalia Tubio 22:13.84 +14.04 ” 2021. A. Lagunak . Andrea Astudillo 10:31.62 (3.k2.tx) 10:33.26 (3.k 1.tx) 10:33. 56 (2.k) 10:36.24 (1.k) 21:05.18 8 2. Orio. Nadeth Agirre 21:09.50 +04.32 214 aurrez aurre Agirre, Joseba Berria. 2022ko martxoaren 31 Iñarra, Ander Berria. 2022ko martxoaren 1a Aiestaran, Asier GARA . 2021eko uztailaren 12a Iurramendi, Niko Berria. 2021eko abuztuaren 3a GARA . 2021eko irailaren 19a Berria. 2021eko irailaren 4a GARA . 2021eko irailaren 20a Jauregi , Mikel Berria. 2022ko apirilaren 26a Amunarriz, Joseba GARA . 2021eko irailaren 6a Lance&Malone 2021 DonostiaFESTAK Aranberri, Gorka Berria. 2021eko irailaren 21a Larrañaga , Irati Berria. 2021eko uztailaren 29a Arroyo, Natalia Berria. 2021eko abenduaren 22a Lizarralde, Mikel Berria. 2021eko uztailaren 17a Arruabarrena, Jone Berria. 2022ko apirilaren 17a Molina, Uxue Berria. 2021eko abuztuaren 17a Arruza, Josean Berria. 2021eko abuztuaren 4a Muguruza, Azu Berria. 2022ko martxoaren 1a Artabe, Begoña Berria. 2022ko apirilaren 17a Astudillo, Andrea Berria. 2021eko irailaren 7a Azkagorta, Lierni Berria. Beldarrain, Maider Berria. Carrillo, Imanol GARA . 2021eko uztailaren 18a GARA . 2021eko abuztuaren 2a Castrillon , Xabier Chourraut , Maialen Berria. 2021eko abuztuaren 28a Claramunt, Nagore Berria. Piñeiro, Sandra Berria. 2022ko maiatzaren 19a De la Hoz, Jon Ander Berria. 2021eko uztailaren 20a Redondo, Urko Berria. 2021eko uztailaren 29a Berria . 2021eko abuztuaren 3a Rodrigo, Borja Berria. 2022ko urtarrilaren 4a Berria. 2021eko irailaren 7a Salgado , Iker Berria. 2021eko urriaren 24a Diaz, Ane Berria. 2021eko uztailaren 31 Salvador, Olatz Berria. 2021eko azaroaren 5a Duran David GARA. 2021eko irailaren 13a Sanchez, Garazi Berria. 2022ko apirilaren 28a Egiazu , Beñat Berria. 2021eko abuztuaren 19a Urkiri, Ane GARA . 2021eko abuztuaren 16a Eguren , Itziar GARA. 2022ko martxoaren 6a GARA . 2022ko apirilaren 17a 124 Eisler, Riane ZazpikaGARA Urkola, Naroa Berria. 2021eko uztailaren 27a Elu, Josu Berria. 2021eko uztailaren 13a Vazquez, Erika Berria. 2022 ko maiatzaren 31 Emili , Jon Berria. 2022ko apirilaren 13a Zabala, Ander Berria. 2021eko uztailaren 29a Frances, Patxi Berria. Berria. 2021eko irailaren 14a Goikoetxea, Garikoitz Berria. 2019ko urriaren 31 Zabala, Ibai Berria. 2021eko abuztuaren 8a Gorostiaga , Gaizka Berria. 2021eko irailaren 7a Zabala, Iker Berria. 2021eko urriaren 6a Gorriti, Arnaitz GARA . 2021eko abuztuaren 9a GARA. 2021eko irailaren 13a Erreferentziak LiburuarenorrialdeaLiburuarenorrialdeaIzenabizena Izenabizena Iturria. Data Iturria. Data405624568692 7610025, 14147O. Iribar, Mikel Berria. 2021eko uztailaren 11 20, 134Berria. 2021eko uztailaren 25a 36Berria. 2021eko abuztuaren 8a 54Berria. 2021eko abuztuaren 15a 62Berria. 2021eko abuztuaren 29a 80Berria. 2021eko uztailaren 18a 140Berria. 2021eko uztailaren 25a 148Berria. 2021eko abuztuaren 1a 152150941599415917310014114464 182 181 32 52, 538218315924128, 16070199208140135285015619964, 191128, 138, 1731382782, 162163118193182, 198, 209200196192991661, 74, 187, 200122122 aurrez aurre 215 2020ko abenduaren bukaeran ZAEko gizonezkoen taldeko arraunlari batek istrip u larria i zan zuen Orioko kanpoko barran korrika saioa egiten ari zenean beste bost arraunlarirekin batera. Denboralea iragarrita zegoen, baina lekukoen arabera une haietan ez zegoen olatu handirik. Bat agertu zen, ordea, eta 28 urteko Oinatz Arretxe Urkia bota egin zuen goiko partetik behekora . "Goibeltasunari aurre eginez", horrela jarri zuen Zarautz Arraun Elkarteak bere Twitter kontuan, Orioko barra inguruan uretan ageri diren bi traineruen argazkiaren azpian. . Goibeltasunari aurre eginez «Beste filosofia guztiak errespetatuz, iruditzen zait azken urteetako garaipen bat izan dela gazte mailetatik ateratako arraunlari kopurua. Lan egiteko modu honekin emaitza onak lortu ditugu…Konturatu behar dugu berdintasunik gabeko gizartea ezin dela demokratikoa izan, eta, beraz, inoiz ez da aske izango.

2023-12-01

booktegi_liburua_zoko_berri

booktegi.eus TXEMA ARINAS zoko berri I Bizikletaz maldan behera goazela nire lagun Mâredek kirtenari gogor eutsi, pedaleei are gogorrago sakatu eta Landarren dorretxearen behekaldean zabaltzen den harrizko enparantzaraino oldartu egin da ziztu bizian. Beti bezala kon tuz ibiltzeko esatekot an egon naiz, oraingoan ordea is ildu egin naiz badaezpada, ez dut nahi Mâredek behin berriro zer nolako gogaikarria naizen leporatzea. Tama lez, eta esango dut gogait gaiztoz baldin bada ere, behin edo gertatu beharrekoa azkenean gertatu egin da. Algareria pla zaren ondoko taberna batetik irten berri de n gizon batekin talka egin du nire lagun maiteak, bizikleta eta guzti. Bai mutiko arina, gur e Mâred, gizona oraindik lurretik zutitzeko ahaleginetan ari zela bizikle ta altxatu, gainean berriro eseri , eta tutik ere esan gabe ospa egin du ondoan zegoen kale estu batetik galduz, gure kaletik, alajaina! –Txerri al aena! –edo antz eko zerbait bota egin du gizon ak, erdaraz, noski. Behin zutitu eta gero, arropa bi eskuez haizatu, leundu eta oinetan zein belaunetan kalterik ez duela egiaztatu orduko , artean aldaparen goiko partean, nire bizikletaren g ainean eta begiak zabal zabalik nagoela deadar egi ten dit ezustean. –Hi, umemoko halakoa, etorri hona oraintxe bertan!!! Egia esan ez dakit zer dela eta men egin diodan gizon arrotz horri. Nire amak beti esaten dit nagusiekin menekoa izan nadin, baina baita arrotzek in erne ibiltzeko ere, eta zen bat et a arrotzagoak, hau da, nasr iagoak, gero eta erneago. Bestalde, ezin uka ez dudala zerikusirik gizona bete betean jo duen mutiko lotsagabekoarekin, nire aurpegi beltzara na eta ile motz kizkurra salatzaile ditut. –Ezagun al zenuen mutiko hor i? Ezin debal deagoko gald era izan, baina koitadua egin behar rean omen zegoen. Bai, koitadua, ezin pentsa bestela haren ganaino iritsi eta oraindik mins or eta aurreneko urratsak emat erakoan errenka egiten dituen agure burusoil potolo bizardun bat dakusadanean. –Zure la gun horrek ia ia akabatzen nau. Begi bistan dago exajeratzen ari dela, bestela ez zatekeen hain azkar lurretik altxatuko. Nire amandreak ere maiz edo ia beti egiten du, atso agure guztien ohitura omen da. Baina, gure etxean inork amandreari jaramonik egi n ohi ez baldin badio, ez diot nik agure arrotz eta nasri honi egingo, nire lehengusu Hakîmek esan dit behin baino gehiagotan Koranak kristau eta juduez mesfidatzeko agintzen digu la. Hala ere, Hakîmek bere hitza z ere mesfidatzeko aholkatu ohi digu. Hakîmek beti erdi txa ntxetan hiz egiten dueta. –Kabroi halakoa, ez dit esan bakartzeko hitz bat ere esan. Kolpeak ez dit batere axola, ustekabeko hutsa izan da, gainera zaharra naiz baina oraindik sasoian nago. Benetan asaldatzen nauena, ordea, jendearen gizal egetasun falta da. Ustekabean elkar jo badugu ez da ezer pasatz en, ni behintzat ez naiz birao ka edo jipoi ka hasiko. Baina jo eta gero ezer esan gabe ospa egiten baldin baduzu, bai, orduan printzipioz zor dizudan begirune osoa ziplo galduk o duzu , eta noizbait edo harrap atzen baldin bazaitut ziur zaude kolpea itzuliko dizudala, eta ahal baldin dut barrabiletatik eta guzti zintzilikatu ere egingo zaitut. Esaiozu ba zure lagun ari ni bezalako agure errugabeko bat akatu nahi izan duen hurrengorako. Aho zabalik, txunditurik, Koranek kristau zein juduez mesfidatzeko ematen dituen aholku edo agindu guztiei men eginez handik hainbat arinen ihesi egiteko irrikan. –Beldurrak al zaude? Lasai mutil, exajeratzen ari nintzen. Ba al dut eskubiderik zure lagun hori nire gainean amildu eta gero kexatzeko, ezta? Batbatean its aso bat zabaltzen ari da nire begi ezin kokilduagoen aurrean, gizonaren galdera erantzuteko behar beste denbora behar dudana. Baina ez al da konturatzen agure hau bederatzi urteko mutiko x ume bat bakarrik naizela ? –Tira ba, ez izutu, ez dizut zure lagun malapartatu horren errua botako, baina bai harengana joan eta egin duena ez dela batere bidezkoa esan diezaiozula nahi dut. Esango diot, noski, ni ere gaizki egin duelakoan nago. Mâredi maiz esaten diot zuzen jokatzeko kalean topatzen dugun jendearekin, baina berak kasurik ez, zer dela eta zintzo jokatu behar dugu , gu ikusi eta jarraian sudurra zimurtu eta askotan ere ahapeka eta beti mairu zikinak hitzez bukatzen diren purrustadak egiten dutenekin. Hobe dugu haiengandik ahalik eta azkar eta urrunen alde egitea hizka mizka ez hasteko, zeren , behin hasi ezkero , gu beti izango baikara galtzeko aukera guztiak izango dituztenak. –Ene Jainko Madarikatua! Zer duzu orain, mutiko? Ez al dizut es an jango ez zaitudala? Lehenago nere beg ien aurrean begitandu zaidan its aso zabal horretan nabigatzen ari naiz, noraezean gainera. –Gor eta mutu geratu al zara? Ez dakit nora harrapatu na uen ron kupel itxura duen itsas lapur zaharkote honek, baina nire bizikleta besapean hartu eta ozta ozta arrastaka narama Flor de Lis izena duen aurreko tabernaraino, gizona Mâredekin topo egin baino lehenago irten berria zen tabernaraino hain zuzen ere. –Ea ba patata tortilla p intxo batez askatzen duzun min gain hori. Gure ama beti kexaka ari da nire anaia etxekalteak ez duela lanik egiten, areago, ez duela bilatu nahi, tabernetan ordu pila sartu nahiago duela, eta gainer a beti nasri artean auskalo zer nolako tratu edo jokoetan. Ni behin bakarrik sartu nintz en Rashiden eskutik halako kubazolu batean , eta hain ke itogarria zein burrunba entzungorgarria zeuden ezen handik lehen baino lehen irtetek o erregutu egin nion, ia belau niko jarri arte. –Laga trastu hori izkina batean eta goazen sabeltxo hori merezi bez ala betetzera! Bizikleta izkinan jareinda egundoko ahaleginak egin beharrean nago begibista ha ndik ez galt zeko. Lau katu besterik ez dago tabernan baina nire anaiak oparituriko bizik leta hain maite dudan ezen beti erne ibili behar den badaezpa da; ez bain aiz nasri ez batere fido.. –To, Alde Zaharreko patata tortila pintxorik gozoena. Freskagarririk nahi al duzu? Begiak bizikl etatik erabat ezin baztertuz its aslapur bizardunak eskeinitako pintxoa hartu eta haginka hasten naiz. Ez da nik espero bezain goxoa, nire amaren briuats ak gustuagoko ditut. –Ez horregatik, motel, baina esaidazu behintzat zein den zure izena. Berriro tipo honek ahoa ireki orduko begien aur rean zabaltzen zaidan delako its asoa. –Ez duzu mingainik, ezta izenik ere? –Alim, nire izena Alim da. –Ali? Izen hori zuenean gure Iñ aki edo Patxi bezalakoa ote da? –Ali ez, Aliiiiiiiim! –oihu egiten dut benetan nazka nazka eginda – jakintsua, buruargia, eskola handikoa esan nahi du! Koskorreko bat sentitu dut oharkabean. Hau akabua da, hau! Ger atzen zaidan pintxoaren otapurra bertan behera bota eta sartu naizen atetik antxintxiketan galtzen naiz. Nire kalera heldu eta bizikleta tabernan ahaztu dudala erreparatzen dut. Baina ez naiz kobazulo hartara berriro buel tatuko, ezta buru tik eginda ere. Nik uste Alah ri laido egin diodan bigarren aldia dela. II Ezin naiz etxera itzuli, ez behintzat bizikl eta gabe, bai dis gustu handia nire amarentzat, n ire arrebak bere aurreneko lan postu finkoaren soldataz eta , bestelako eta egiazko prem iei muzin eginez , erositakoa, harrezkero etxeko harribitxi bakarra bailitzan etengabean aipatzen egiten dutena. Esan niezaiek e auzoko ijitoek lapurtu didatel a, baina gezur horrekin ez nuke inola ere nire amaren atsekabea gutxituko, areagotu baizik. Bizikleta berreskuratu behar dut nola edo hala. Baina ez dakit nora jo edo nola jokatu nire bizikleta maitea eta nire amak hainbeste gurtua berreskuratzeko. Esan nahi dut ez dakidala nora joan nire lehengus u Hakîmen zulora baino, orain dela urtebete, eta gure kalean eta gure jendearentzat propio negozio bat ipini ezean, Ganibeteria kaleko txiriboga zahar batean zabaldu zuen goxoki dendara. Hakînen ustez benetako irabazpidea ez zegoen gure jend eak hiriko alde zaharreko iparekialdeko kale txiker eta mehar retan aspaldi eta edonon zabal du zituen denda are txiker eta meharragoetan, Urraitz hiri zaharraren hegoaldeko kale luze, zabal eta batez ere salt seroetan, asteburuero nasri ez gainezka egon ohi direnetan baizik , hots, taberna batetik ondokorako bidean gozokiak zein mota guztietako opiltxo koip etsuak jateko ohitura duten parrandazaleengan edota astean zehar alde zaharraren goialdean dagoen nire ikastolatik irtendakoan tropelean zeharkatzen dituzten umemokoengan. Nire lehengusu Hakîn beti izan zen senitarteko azkarrena, itsasartea pasatu zuen aurrenekoa, Espainia osoa goitik behera ibili eta gero hiri hau hautatu egin zuena , bere bizi maila ikaragarri altua izanda , aukera handiak eskai ntzen zizkiolakoan, eta baita hiri hegaletan eraikitzen ari ziren auzo berrietan peoi lanetan hasi orduko gainontzeko senitartekoak hona etortzeko animatu egin zituena ere. Oso buruargia izateaz gain Hakím bada ere oso langile zintzoa eta kementsua, bere hasierako soldata murritzetik hasita eta orain dela urtebete arte obra arduradun gisa kobratzen zuenaz bukatuta urtez urte eta euroz euro dezente aurreztu egin duena, hau da, betidanik gogoan edota helburu izan zuen negozio propioa zabaldu ahal izan bezainbat. Nire anaia Yâsarrek gure lehengusuaren arrakastak aparteko meritorik ez duela esan ohi du, Hâkimek ez baitu erretzen ezta edaten ere, eta jakina, gure lehengusu izugar ri fededuna ez da sekula nes ketan joaten, berak dioenez badu Nador inguruan emaztegai bat txikitandik eta bere neg ozio berriari esker behar beste aur reztu orduko hara joan, ezkondu eta hona bizitzera ekarri egingo du. Yâsarrek, aldiz, merito bakarra aitortzen dio: Marokon teologia ikasle hutsa izanda hemen peoi lan gogorra egin eta bere neurrian, hau da, gure jendeare n neurrian, nolabait aberastu izana. –Agure batek bizikleta lapurtu dit! Egunero kontat zen diodan nire neke eta atsek abeen zerrenda entzudakoan , nire lehengusuak ipini ohi duen mesfindantza keinua errotik ezabatzeko asmotan bota egin dut ia tupustean. –Ez da posible, ez dago eskubiderik, denok auzokoak gara, elkar ezagutzen dugu, oraintxe bertan joango naiz udaltzainei salaketa egitera. Behin berriro ez dakit benetan erantzun duen ala bere ohiko ironia gorrotagarriaz. Ageri da ez dudala modurik tipo sasijakintsu hau ustekabean h arrapatzeko. Egia borobila kon tatu behar izango diot, bizikleta ez dit agure mozkorrontzi sasi pederasta batek ebatsi, aitzitik, nik inoiz eta inola zapaldu behar ez nuen taberna zulo batean ahaztu egin dut. Ez dakit zenbat bi der nire amari tutik er e ez esateko erregutu edin dio dan. –Lasai, mutil, bada denda ixteko ordua, oraintxe bertan lagundu egingo zaitut taberna horretaraino, han ahaztu egin baduzu bertan jarraitu behar du eta. Hâkimek denda itxi eta bere ohiko irribarre zabal eta goxoaren indarrez kalean gorantz ia herrestan narama. Hâkimek jantzi du bere larruzko jaka beltza, oraintxe bertan berak takian potian hitz egiten dizkidan Saladinen gerlarien sare begi beltzak bezalakoa begintadu zaidana; hain harro et a seguru noa eta Islamen gauze i buruz maisu dudan nire lehen gusuaren laguntza jaso orduko , kruzadu beldurgarri eta odolzale baten modukoa neritzon agure burusoil poto lo bizardunarengana. Yusuf ibn Ayub Salah eddin edo Salah ad Din Yusuf al Ayyubi (kurdue raz Selaheddîn Eyûbîen eta arabiarrez Yusub, Ayuben semea esan nahi duena, mendebaldean Saladin izenarekin ezagunagoa – 1138 , Tikrit 1193 , Damasko), mundu islamiarreko agintaririk handienetarikoa izan zen, Egipto , Siria, Palestina ko sultana izan zel arik, baita Arabia, Libia eta Mesopotamiak o eskualde batzuetakoa ere. Islam aren defendatzailea, bereziki sunnismo harena, Ekialde Hurbila politikoki eta erlijiosoki batu zuen, kristauei aurre eginez , eta A bbassiko Kalifatoan errepresen tatutako kultu ofiziale tik urrun zeuden edozein doktrinarekin amaituz. Bereziki ezaguna da Lurralde S antuak gurutzadak kentzeagatik, Jerusalem musulmanei itzuliz. Gertaera hau hain kolpe latza izan zen mendebaldearentzat, beste gurutzada bat ekarri zuen, Ingalaterrako Rikardo I ak agindua. Horra hor gure Jerusalem bereziraino ailegatu garela, ditxosozko bizikleta ahaztu nuen Flor de Lis izeneko tabernaren aurrean geldi geldi eta, Hâkimek oraindik ezer ez somatu arren, dardaiz ere bai. –Ezin naiz sartu, ez dut nahi... Zertar ako behar nuen best ela nire Saladinen gerlari pro pioa? Zer dela eta ordubete lehenago edo jasan nuen lotsa berriro jasan behar? Noski ezetz, ez nuen kristau madarikatu horren lotsagabekeria berriro aguantatzeko inolako gogo edo asmorik, bai horixe! –Ondo asko, ni neu ba karrik sartuko naiz zure bizik letaren bila. Tabernaren aurrean geratu naiz Hâkimen zain, hau da, Jerusalemeko harresi ateetaraino heldu eta gero gure bi armadetako buzugazien bake negoziazioen emaitza onaren alde otoiz eginez. –Bai, tipoa oraindik barrua n dago eta bizikleta laga zenu en lekuan bertan, baina berak esan dit zu zeu bila sartzeko, bestela akabo, hobe izango duzu la beste berri bat edonon topatzea. Bai Saladin kaskarra, bakezale porrokatu baten ordez nire anaia Yâssar be zalako liskarzale odolbero baten beharrean nago, bizikleta nola edo hala, eta azkenean ostikoka baldin bada ere, niri bost, behingoz berreskuratzearren. –Ezta pentsatu ere, tipo horrek izorratu besterik ez nau egin nahi lehenago nire lagunaren bizikletak harrapatu egin duelako. –Esan dit argi eta garbi haretxek bizikleta gorde egin dizula beste inork eraman ez zezan, baina zuk zeuk eskuratu eta eskertzea nahi du. –Baina ni ezin naiz sartu, amak debekatu egin di t nasri en tabernetara sartzea, b ekatu lar ria dela dio. –Zer bekatu eta zer deabru! N i naiz familiaren teologo bakarra , eta horra lehenbailehen sartzeko agintzen dizut, bestela ez dizut inoiz berriro ezertan lagunduko. –Baina... –Bainarik ez, hitz egin berri dut agure horrekin eta oso tipo j atorra ematen du. B estela zer dela eta zure zorioneko bizikletaz arduratu den gu bil a agertu arte? –Beldurrak nago. –Nik neuk barruraino lagunduko zaitut. –Baina nor dugu hemen, gure Ali txikia, burumakur eta uzkur uzkur datorrela. Ez dakit Ali berriro deitu izana ala umemoko mairutxo hitza, edo agian ere bi gauzak batera, entzundakoan buelta erdi emateko gogoa sartu zitzaidan. –Ez naiz Ali, Aliiiiiiim baizik. –Bale ba, Alim txo, zein duzu zure burua bizikletak edonon sakabanatuta uzteko, Arabiako jeke baten semearena ala? Haluf ! Txerri halakoa! Zertara dator galdera petraldu hori? Ni bakarrik zirikatzearren edo baita nirekin batera auzoko dituen mairu guzti guztiak ere? Ala ez al daki ondo baino hobeto kristau malapartatu honek magrebi arrok auzo honetako bezalako atso agure gehienak besteko txiroak garenik? G ehienak –gu ordea Hâkimi esker b isaren bitartez eta ferryz iritsi ginen – Algecirase ko itsasartea laketontzian baino patera txatxar batean zeharka tu egin dugula? Ez al da kontu ratzen tripontzi alu hau esandako bidegabekeriaz? –Ene, faborez, ez ipini mutur beltz hori, mutil, eta barkaidazu nolabait aztoratu egin baldin bazaitut; ez zen n ire asmoa, txantxetan ari nintzen, e gia esateko ni beti adar soinu an nabil. Ondo ba, baina ni badaezpada inoiz baino adiago , ez baitzegoen fidatzekorik lehen esandakoa bezalako perlak botatzen dituen nasri batez. Banekien nik, edo gutxienez somatzen nuel akoan nengoen, agure tripontzi burusoil horren kasta zer nolako a den , ozta ozta 1099ko uztailaren 15ean indarrez hartu eta ez judutar ez musulmanik errespetatzeke, ezta emakume edo haurrik ere, sekulako sarraskia egin kruzadu odol goseetarikoa. –Aizu muti l, nik ez dizut batere okerrik egin, zuk eta zure lagun koldar iheskor horrek n iri baizik. Ala ez al zara akor datzen? Ia ia zuen ez dakit zenbat hurirekin edo baten bat ek zer motatako urdangarekin txortan etengabe gozatzeko moduko paradisu horretara bidalt zen nauzue. Ezin entzun eta sinisturik nago, kristau malapartatu hau berriro gure kontura adarjoka eta horra hor Hâkim fededun zintzoa ia barrez lehertzeko moduan tabernaria edo dauden bezero apurrekin batera. Bai fededun ustela kristau artean egonda ber ehala euren zirto gaiztoetara makurtzen dena, zinez lotsatu beharrekoa. Baina, jakina, berak azaldu egin dit behin baino gehiagotan edo ondo baino hobeto zein zen takiya izeneko jokaera gure jendea halako basapiztien artean dagoelarik, hau da, disumulua eta itxuraz bakarrik men egitea, ezinbesteko jokabide maltzur ra gure fedeari ezkutuan atxik itzeko asmotan eta oraingoan nire lehengusuaren portaera harrigarria nolabait zuritzeko otutzen zaidan aitzakia bakarra. –Ene Jainkoa! Hiru erlijioetakoa esan nahi dut. Gure Aliii txikia gaixoa gero eta bekoskoago jartzen ari da. Ikaratzen hasia naiz. Ez didazu lepoa moztuko zurekin apurtxo bat berbetan egin nahi izateagatik? Noski ezetz, horregatik ez, nire kontura eta gainontzeko taberna zuloen gusturako adarjoka ibili , eta, batez ere , Ali behin berriro eta beti ni zirikatzek o asmoz bakar bakarrik deitzea gatik baino. Eta baita gero eta irribarre handiagoa darakusan Hâkimi gure fedea zein ohor ea defendatzeko oso propio ditu gun beste baliabid e era ginkorrago batzuk daudela gogo ratzearren ere. –Ba ez da batere bidezkoa zure jokabide hau, batez ere ni zanpatu eta gero. –Nik ez zaitut zanpatu. Mâred izan da. Ni goiko partean nengoen zure gainera oldartu denean. –Berdin dit nor oldartu zaida n. Nik behintzat ez dizut inolako errietarik bota izan zuen bizikletez aldapan gora eta behera zoro moduan ibiltzeagatik. –Ni ez nabil zoro moduan inolako bizikleta gainean. –Noski ezetz, zuk oso m utiko zintzoa ematen duzu, hor rexegatik ez naiz hemendi k mug itu, zu etorri arte zain, ahaz tu duzun bizikleta gordetzearren. Ez zara hemendik mugitu kristau gehienen modura mozkorrontzi hutsa zarelako, hau da esateko gogoan dudana, eta isilduko dudana ere tipo zeharo gorrotagarri honekin hika mika ez jarraitzeko, nire asmo bakarra bizikleta berreskuratzea da, besterik ez. –Ez duzu ezertan gizon honekin hain zakar portatu beharrik, alderantziz, eskertu behar zenioke zure bizikleta hain eskuzabalki gorde izanagatik. –Hori da, egiezu kasu zure nagusie i, haiek badakitela no la jokatu nik bezain eskuzabalki eta eskerronez ere onartzen zaituzten bertakoekin. Entzun beharrekoak, memelokeriak esateaz gain , orain agure arrazista madarikatu honek eskolak eman behar. Bistan dago bizikleta gorde egin didala ge ro ni bere pitokeriez nazkatzeko, hain ugari ematen den bere astiunea nolabait betetzeko asmotan edo, ezin baitut ulertu bestela zertara datorren tipo honen egoskorkeria nire kontura. –Eskaiozu, beraz, berriro ba rkatzeko, eta eman ere esker rak bizikleta hain prestu gorde izanagatik. Baina baldin bada benetan ulertzen kosta zaidan zerbait nire lehengusu betiere irribarretsuaren jarrera otzana edo erabat ko ldarra da, hots, kruzadu mozkorr ontzi honen maltzurkeriari aurre egiteko propio ekarri dudan paladin musulmana, ni hain mutiko koskor hutsa izanda agurearen ateraldi zakar guztioi erantzun arinak eta zorrotzak eman behar zizkion sasijakintsua. –Tira ba, zuk bai ematen duzula tipo zintzo eta zentzuduna. Probatuko al duzu nire herriko ardo gozoa, munduko hoberena? Txunditurik nago, zeharo, eta agurearen gu nola edo hala eta beti etengabe zirikatzeko egoskorkeriagatik ez ezik, Hâkim irribarre ezin zabal eta apalagokoa bere esanetara nola eta batez ere zein azkar makurtzen den dakusadalako baino. –Ummm, goxo goxoa, benetan diot, Jainkoak halako gauza zoragarria asmatu egin baldin bazuen ezin da ulertu zer dela eta debek atu behar. Korana oker ote dago? Akabo, ezin dut jasan tamainako bidegabekeria, eta gainera bion aldetik, Hâkime k bi edalontziak berriro betet zeko eskatu baitio tabernanariari. Banoa, eta ez, oraingoan ez dut bizikleta ahazten, orain tabernatik korrika alde egin aur retik kristau madarikaturari zein t raidore urde zikin eta alae nari bizikleta ipurzulotik sartzeko esaten diet. III Ikastolatik irten orduko nire anaiaren bila joango naiz ditxosozko bizikleta behingoz berreskuratzen lagun diezadan. Artean Hâkimenean ahaztu nuela esan diet etxekoei. Ez zait batere gustatzen anaiarengana joatea laguntza eske, baina nire azken aukera del akoan nago. Ez dut uste agure nazkante horrek nire anariari aurre egiteko adore izango duenik, are gutxi ago adar jotzeko gogorik, Hâkimekin egin bezala. Yâssarrek eskaini adina ardo edango du, baina azken zurruta egin eta gero labana sakelatik lasai lasai aterako eta hâluf madarikatu horri lepoa ziplo moztuko dio; baliteke apurtxo bat txoriburu eta etxekalte galanta izatea gure arrebak esan ohi bezala, sarri tan ere arriskutsua , ogibide omen duen hshishak jota dagoe nean, baina ez da batere makala nire anaia bere etxekoen alde egiterakoan! –Alîiim! Baina non zaude gaur, mutiko, Rifeko mendietan galdu ta edo? Bada Iñakik goiz osoan atentzioa deitzen didan hiruz palaugarren aldia. Baita ikasturtean zehar Rifa nire kontura aipatzen du en enegarrena ere. Kopetaraino nauka gure irakasle superjator eta superenteratuak Rifeko kontuaz. Badirudi ia urtero hara oporretan joaten dela, goitik behera ezagutu eta lagun pila duela, hango gauzak ikaragarri maite dituela, besteak beste edo berezi ki, ni bezalako ustezko tarifit dunak, geurea edo euskara bezalako hizkuntza txiki, biziki bitxia eta agian ere hurkoa den aldetik, noski. –Nik ez dut tarifit ez egiten, ni Nadorrekoa naiz , eta bertan ia denok darijaz egiten dugu, mendietatik etorritako nekazariek izan ezik. Gurean amak bakarrik egin ohi du aman drearekin. Ez zaio inporta, hemen , Euskal Herrian , antzeko hizkuntza egoera berezi edota diglosiko ez dakit zer arraio badagoela azaldu , eta atoan beti galdetz en dit nola gure herriko jatorrizko hizkuntza ikasi nahi ez dudan hain iaioa izanda, zeren eta hona heldu baino lehenago gure iparraldeko darija z, eskolako frantsesaz edota paraboliketako kirol eta kulebroiei esker gazteleraz banekizkien , eta badira bi urt e ikastolara sartu nintzela eta euskaraz zein ingelesaz, eta baita , Hâkimi esker , fusah edo Al Jazzirako arabieraren apurraz ere, egia esan hitz bakan batzuk eta zenbait esa ldi bakar bakarrik, polito mol datzen naizen, gure herriko edozein zokotan saltzaile izateko ezin aproposago. –Zer dela eta , eta batez ere , zertarako ni ez baldin banaiz inoiz Rifeko mendietara bueltatuko , bertan zeharo ezezagun ditugun senitartekoei bisita egiteko? Badakit nik halako erantzun honek betiere harri eta zur uzten duela, niri euskara edo geurea bezalako jatorrizko hizkuntza baten ezagutzak eta , batez ere , bere biziraupenak zer nolako garrantzia duten azaltzearren berebiziko ahaleginetan saiatzen dena. Eta hau guztia kla se erdian eta ni bezalako ikastolakume guztiok e uskararekiko dugun betekizuna behin eta berriro gogora dezagun. –Hizkuntza bat ez da galtzen ez dakitenek ikasten ez dutelako, dakitenek hitz egiten ez dutelako baizik... Baina nola azaldu nire irakasle jator eta txit atsegin honi gure amak amandrearek in darija z mintzatzea guztiz nahiago lukeela, darij a baita Nadorreko jende gehienarekin hitz egiteko txikitan ikasi egin zuen kaleko hizkuntza, bestea , ordea , eta gehiena jota , sutondokoa bakar bakarrik, bere ama gaixoak beste nekazari eskolagabekoekin zei n mendiko ahuntzekin erabiltzen duen basa hizkera ulertezina. –Euskara rik gabe ez dago Euskal Herriri k. Baliteke, eta , hori dela eta , gurea bezalako ikastolak, ulertzen dut, eta gure arrebak –hona etorri eta gero darija z oso txitean pitean eta ia beti amandrearekin egiten duena hain zuzen ere – ondotxo aholkatu zigunez hemen ondo bizitzeko edota etorkizunean aukera handiagoak izateko ezinbestekoa, horregatik sartu ninduten auzokoan gure hainbat herkidek ez egin bezala, beharbada gaztelera lehenbiziko hal abeharrezko helmuga dutelako, hori baita ikastolatik at edonon egiten den hizkuntza ia bakarra. –Alîmengandik ikasi behar genuke... Gorroto diot Iñakiri klaseko guztion aurrean euskareriko atxikimenduaren eredu jartzen nauenean, batez ere euren jar rera motela eta askotan ere kontrakoa den aldetik. Euskara oso gogoko dut, asko gustatzen zait gaztelera zein frantsesaren aldean guztiz bestelakoa baita, eta etxean egiten dugun darija bezain ezberdina eta bitxia. Esan didate hemengo jatorrizko hizkuntza dela , behinola hiri honetan egiten zena bederen, aspalditik berpizten ari direna jo eta ke gurea bezalako ikastolen bitartez, eta gaur egun, areago etorkizunean diotenez, edozein lanpostu eskuratzeko ezinbesteko izango den hizkuntza. Nik ordea klasean bertan bakarrik egin ohi dut euskaraz eta gehienetan irakasleekin edo ta oso noizik behin ere ikasla gunekin baratzean, batez ere ira kasleek euskara sustatzeko eki taldiak antolatzen dituztenean. Euskara gogoko dut, bai, baina ikastolatik irten orduko erdara ra jotzen dut nire aurrean zenbait ikaslagun euskaraz barra barra ari izan arren, ez dut inola ere berriro euskomoro deitzea nahi, hau da, aspaldi aurpegira bota bezala ikaslagun batzuengana ondoratu nintzela hitz eta pitz. –Alîm, etorriko al zara gaur ar ratsaldean Landatxora? Noiz edo noiz auzoko ikaslagun batzuek eurekin Alde Zaharraren goiparteko parketxoan futbitoan egiteko gonbidatzen naute. Nik esango taldeak osatzeko behar nautela, baina tira, noiz edo noiz ere gogoko dut Mâred ez den txoriburu ba tekin jolas egitea, edo gutxien gutxienik bera bezain zoratuta ez dagoen norbaitekin arratsaldea pasatzea. –Ezin naiz, nire anaia topatu beharrean nago. Etxean, jakina, ez dago galdetzekorik, nire anaia ohetik jaiki orduko etxetik ospa egin eta ez da g au erdira arte itzultzen, itzultzekotan noski. Ez naiz, beraz, etxetik pasatuko Yâsserrez galdezka. Badakit ondo baino hobeto behar dudan erantzunaren ordez amak nire zorioneko bizikletaren kontura aztoratuko nauela. Jakin badakit Yâsserrek egun osoan gure auzoko tabernetan iragan ohi duela, potrojorran ala auskalo zeren jorran, ez da nire ar azoa, agian gure amarena, beti Yâsserren nagikeriaz kexaka ari baita, gutxienez harik eta honek lukainka hutsa den bere mezulari lan autonomoaren leloa behin berriro go goratu eta azken egunetan uztezko lan honi esker irabazitako diru mordoa eskura luzatzen dion arte, baina oraingoz nirea ez. Hori dela eta, gure etxea dagoen muinoaz bestalderantz abiatzen naiz nire arrebaren bila, Yâsser eta bere ezpaleko lagunak joan ohi diren txiriboga txikirri eta ilunetara zuzen zuzen jo beharrean, ez baitut inola ere haietako batera behin sartuta eta nire ana ia ez topatu takoan bertako jendilaje beti susmag arri edo mozkorrak niri adar jok a hastea, edo are okerrago, Espainako guardi zib il zein polizia nazional guztiengandik ihesi banindoa bezala jokatzea, hots, ni bezalako morito bat hor nonbait erdi galduta ikustean behin gehiagotan gertatu zaidan a. Fatimak Pellejeria kale bar reneko jauregi baten oinazpian dagoen ileapaindegi batean lan egiten du. Akademiatik irten eta gero, hamaika lekutan lan egin du, betiere hilabeteko kontratupean edota antzerakoak, hau da, aurreneko soldata jaso orduko dei egin arte eskerrak ematen dizkiotenak, baina azkeneko honetan bada aspaldi inork dei egin arte esaten ez diola. Badirudi ez duela inolako kexarik jaso bezeroei ileetatik oso gogor teink egiteagatik zein hauetako baten soineko izugarri dotore eta exklusiboa tintez zikindu izanagatik. Bestalde, ez da harritzekoa nire arreba jabearekin primeran konpon tzea, Mikel oso tipo jatorra baita, oso tipo bitxia egia esan, ikaragarri kontakatilu et keinularia, edonor irriparre luze eta goxo batez abegitsu hartzen duena bere ileapaindegian. Gainera, Mik el bera bezain bitxia eta area go exotiko den guztiak liluratze n du, eta nire ustez nire arreba oso exotikotzat hartzen du, berak guztiz kontrakoa emateko ahalegin itzelak egin arren. M ikeli entzun diot behin gehi agotan nire arrebari Fatimaren deitu beharrean Xerezade esatea, nire arreba gaixoak Xer ezade izen xelebre hori norena den ez jakin arren, nik uste Mikelekin aspaldi lan egin zuen beste nesk a maroko ar baten izena delakoan dagoela, batez ere nire arrebak izen hori entzun orduko berehala sudurra zimurtzen du eta. Nik, aldiz, badakit nahiko ondo zein den delako X erezade hori, nola ez, beti bezala Hâkimek txukun txukun azalduta. –Zergatik eta , batez ere , zertarako ari zara gizagaldu hor ren atzetik? Ezin diot inola ere esan Y âserrek bera oparitutako bizik leta berreskuratzen laguntzea nahi dudanik. –Ez al duzu ikastekorik? Nik dakidala ez zaizu ezer galdu zure anaiarenean –ebatzi du Fatimak eskuko lehorgailua amatatu eta gero. Jakina ezetz, galdutako bakarra Flor de Lisen utzi nuena omen da, horregatik nire anaiaren laguntza beharrezko a dut, bestela ez naiz inoiz eta inola taberna zikin eta ilun horretara bueltatzera ausartuko, ez baitut nahi agure tripontzi alu horrek nire kontura berriro adar joka hastea. –Zuk badakizu nik bezain ondo zure anaia etxekalte eta astakirten hori beti fir infaran dabilela, baina nonbait topatzekotan bere lagun Ahmeden tabernan ote, ala agian ere Antzara Enparantzako zizeiluetan. Nire arrebak eskuko lehorgailua berriro ixiotzeko keinua egin du eta nik badakit erdi hu tsik dagoen ileapaindegi horre tan sober an nagoela, bertatik osp a egin behar dudala albait ari nen bere ustez eta batez ere bere gusturako exotikoegia naizen aldetik. –Zer dela eta ez zaude zure lagun Mâred horrekin jolasean? Arrebaren galdera melela nire bizkar atzean erantzuteke utzita Pell ejeria kal ean gorantz noa Abadegaien Kale kantoi labainetik Antzararen Enparantzaraino jaitsi asmoz. Ez dut dudarik, Yâsseren bila beste zulo zikin eta ilun batera sartu aurretik , eguna potrojorran edo baten batek daki zertan igaro ohi duen enparantzan sai atu nahiago dut; hori da behintzat Fatimak behin baino gehiagotan etxean eta aparteko saminez leporatu egin diona nik zer esan gura zuen zehatz mehatz jakin barik. Delako enparantzan eta pare bat kobrezko antzara goiko partean borrokan ala txortan dituen i turri ponpox alderaino heldutakoan parkea i nguratzen zuten lertxunen azpi an dauden zizeiluetan ikuskatzen hasi naiz. Atzo hainbeste aztoratu egin ninduen agurea bezalako jubilatu eta ni bezalako marokiar zein senegalesez gainezka dago, baina Yâserren arras torik ez. Alahri esker zizeiluotako batean nire anaiaren aspaldiko lagun bat ezagutu dut, harekin egunero zizeiluaren bizkar gainean eserita berbetan zein olgetan egoten den gure herriko mutiko handikote bat eta dirudienez ezta oso azkarra ere, betiere Fatimaren mihi gaiztoari kasu eginez. –La bas`alík , ikusi al duzu nire anaia Yâsser? –La bas el hámdulil.lah , zu al zara Yâsserren anaia txiker famatua? Ene Jainkoa, bai koskor tu zarela, aspaldi ikusi zintu dan zure amarenean eta doi doi ez zaitut ezagutze n. –Nire anaiaren laguntza behar dut. –Zer dela eta? Ez nion tutik ere esan behar, baina gizalegeak, areago guretarrekikoa izanda, behartu egin nuen. Orain Ahmedek badaki agure alproja eta duda izpirik gabe arrazista ere batek bizikleta ostu egin di dala. –Zure anaia bere lagun oso garrantzitsu batzuekin tratue tan dabil. Baina, ez kezkatu, nik neuk lagunduko zaitut, gaur behintzat ez dut beste egitekorik. –Lasai, ez d a beharrezkoa, ni neu konponduko naiz. –Tira ba, nork egingo ote dio kasu zu bezalako umemo ko bati? Noski, ez diot arrapostu egin nahi gogoan dudana: eta nork egingo ote dit kasu zu bezalako arlote batekin nire aldamenean? Gauzak horrela, eta aiko maikorik gabe Ahmed ez mintzearren, nire albo an etengabe txutxumuka daroat Flor de Lis tabernaraino. –Berriro diotsut, Ahmed, ez da beharrezkoa zuk laguntzea, ni ondo baino hobeto konpon... Nik bukatu aurretik Ahmedek bazuen tabernako atea zabaldua eta begi keinu lasaigarri zein konplitze izan na hi zuen irribarre batez ez kezkatzeko erregututakoan barneratzen da. Kosta egin zait sartzea, orain bai, aiko maiko egon naiz atetik sartu baino lehen, baina azkenean barra aurreraino heldu naiz eta bertan Ahmed tabernariarekin eztabaidan topatu dut. –Esan badiot zure lagun honi gaur Gabriel ikusi ez dudala, ez dakidala ezer zure ditxosozko bizikletaz. Gabrielek bizkar gainean hartu eta zuri itzultzeko aukera izan arte bere etxean gordeko duela esan zidan. –Zer dela eta sinestu behar dizugu? –badirudi A hmedek zer edo zer esateko premia larria zuela, eta gainera ahal izan duen modurik zakarrenez tabernari gaixoa nola edo hala ikaratzeko asmoz edo. –Egia borobila delako eta kito. Baina, nor da alproja hau? –Nik nire bizikleta berreskuratu nahi dut soil soilik. –Zoaz ba bere bila... –Nora? –Beitu, aspaldi ezagutzen dut Gabriel, baina ez dakit zehatz mehatz non bizi den. Badakizu, hemen bezeroek ez dizute euren bizi osoa kontatu ohi, lada galdetze baten batek dakien. –Hori, zoaz galdetzera, bestela ez gara hemendik mugi tuko zure lagun horren helbidea jakin arte – Ahmed berriro hanka sartzeko prest. Tabernariak barra barrenean eta guri begira marmar ari den bezero bikote batengana jo egin du. Nik Ahmedek bere languntza ezinbesteko a eskertzeko komeria egin eta faborez bertan behera bakarrik uzteko ez dakit zenbat bider erregutu diot. –Aizu mutil, ez izan hain tentela, ala uste al duzu ni ez egonda nasri zerritzar orrek jaramonik egingo zizula? – Ahmed gaixoa, lerdo garbia iz ateaz gain putzontzia ere bai. Tabernaria guganantz pozarren datorrela ikusi orduko Gabriel delako hori gutxienez non bizi den badakiela asmatzen dut. –Esan didate gure lagun Gabriel Petrineria kaleko bosgarren atarian bizi egin dela betidanik. Egia esa n, urte askoan bertako auzoko elkartearen burua izan zen. Honezkero ez dut, beraz, zertaz kezkatu beharrik, bertara joan, boskarren atari horretan nire agure petralaren izen abizenak bilatu eta txirrina jo, gero gerokoa. –Gabriel Ruiz Payueta dituzu bere izen abizenak, esan badizut urte askoan oso ezaguna izan dela auzo osoan. –Milesker guzt... Gizalegeak agindu bezala e rantzuteko parada eman aur retik, eta nik uste Ahmed tabernatik ziztu batean irteten ikusi orduko, tabernariak hurrera nadila arren ka eskatu eta ozta ozta belarrira esan dit: –Eta mesedez, ez zaitezte hemendik itzuli, ez dut inolako istilurik nahi zuen moduko jendearekin. Petrineria kalerantz noa arin arin Erremendari kaletik Ainurdin kantoian gora eta Ahmed hitzontzi eta lehen ba ino putzontziagoa nire alboan. Tabernakoaz gero niri Gabriel Ruiz ja unaren etxeraino laguntzea inola ere beharrezkoa ez duela behin eta berriro esateari utzi diot. Alper alperrik, gure Ahmedek zeharo asaldaturik ematen du. Badirudi ere hona iritsi zenez ge roztik gozatzen ar i den aurreneko bizipen kitzik agarria dela. Bestela ezin dut ulertu zergatik hain pozik, kalakari eta ia kantari ere doan berari berez bost axola behar dion asunto baten kontura. Nik uste hona iritsi zenetik bere burua baliagarri nabarmen tzen duen aurreneko aldia ere dela. –Behin batean Melillan... –Faborez, goazen azkar, dagoeneko etxean egon behar nuen eta. –Hiria ia ia urpetik ingurutu behar izan genuen Marokora sartu ahal izateko zama bizkar gainean generamala... Petrineria ka learen goi parteko etxeak goitik behera berriztatuak daude aspalditik. Haietariko batzuk ere zeharo eraiki berriak dira lehenagokoen egitura gutxi gora behera errespetatuz. Edonola ere, azaltzen diren etxaldeek gure auzokoak baino hamaika aldiz gogoargiago ematen dute, gehien gehienak kolore bizi eta zoliez estalita baitaude; orain dela bi urte udako oporretan gure Nadorreko gure osaba Abd elKrimek erakutsi zizkidan Chauen aldeko etxe kareztatu koloretsuak gogoratzen dizkidate. Honez gain, eta etxaldeetan zein erreskadan agertzen diren denda xume baina dotoreetan – ezin asmatu zer dela eta hainbeste antiguedade, liburu edota artisautza denda – erreparatzeari apurtxo bat gehiago ekiten diogu, beherala kontura gaitezke hemengo etxebizitzak gure auzokoen aldean guztiz txukunagoak eta batik bat zaindu agoak daudela; edo bestela es anda, oraindio ez dut argindar raren kable purtzil bat ere hormatik zintzilik ikusi . Diru kontu hutsa, besterik ez. Eta gure aldamenetik pasa eta guri uzkur edota erronkari begira ari den jendilajearen piura ikustekotan ezin ageriagoa da kale honetan behintzat, eta gurea bezain meharra, ainubea eta ohor har Ertaroko eite erdipurdikoa izanda ere, gure moduko etorkin asko bizi ez dela, gehiena jota nire anaia Yâsserrekin lan egiten duen h andi mandiren bat. –Horra hor boskarren zenbakia. Hain noraezean nenbilen gogoeta burugabeeta n ezen Andre Mari Baltzaren pla zaraino amildu naizen. Oraingoan bai, azkenean berari esker topatu dugu zorioneko ataria , eta ezinbestez eskertu behar diot Ahmed kontakatilu memeloari. –Baina, baina, hemen ez da inolako izen abizenik agertzen –garrasi egin dut ia nire onetik zeharo irtenda, irrikaz bila ari naizena behin topatu eta gero oraindio beste oztopo bat dagoela ka usitzea gehien izorratzen nauen ustekabea baita. –Tira ba, banan banan hots egin behar izango dugu gure gizona azaldu arte. Nire ustekabe tentelaren erruz ezin naiz ohartu Ahmed koitadua aspaldi ihes eginda zela kalean gora antxintxika. Izan ere, jirat u naize nean nire bizkar atzean to patu dudana ez ziren Ahmeden ka nkailua edota bere irrib arre ergela, bi udaltzainen urdin pitufoa eta euren kasuan guztiz okerrak omen ziren irribarreak baino. IV Atzo arratsaldekoa demasa izan zen, benetan zoratzeko modukoa. Udaltzainek, datuak eskatu eta euren arauek edo eskatu bezala , ez sinestuena egin eta gero , nik emandako helb ideraino lagundu ziguten. Jainkoari esker, gure amak inoiz ez bezala aurre egin zien, hau da, inoiz baino nahigabetuagorik. –Badaukat, noski baietz, jaunak, ni naiz Egoitza Baimen horren argazkian azaltzen den andrea, badira hamar urte hemen bizi garela eta oraindio zorioneko baimenaz gora eta behera. Eta jakina, nire seme hau, ia lepotik oratuta arrastaka nakartena, baimenean be rtan azaltzen den Alim txikia da. Zer egin du oraingoan? –Arazoa, emakume, ez d a egin duena , egiteko zuena baizik. –Bai noski, agente jauna, baina badakigu ezer egin ez duena, eta baita zer egingo zuen inoiz jakingo ez dugula ere –nire arrebaren ezuste ko agerpenak udaltzainen bizkar artetik ikaragarri poztu egin ninduen aspaldiko partez. –Portzierto, nahiz eta orrazkera guztiz beste lakoa izan, ni naiz nortasun agi rinazional honen argazkikoa. Badakizue, badaezapada duda mudatan zaudete. –Zure semearek in zegoen gizona korrika irten zen gu ikusi orduko –udaltzainek euren presentzia nire lepotik oratu ta nolabait justifikatzearren, eta, jakina, nire arrebaren hitzei beti muzin eginez. –Baina nik tipo hori ez nuen ezertaz ezagutzen. Kalean elkar topatu, h ona iritsi berria zela esan eta biok marokiarrak ginen aldetik lagun batzuen helbidea bilatzen laguntzeko erregutu egin zidan –oraindik ez dakit nola otu zitzaidan hori guztia ia arrapaladan. –Eta guk sinestu behar? –udaltzainek euren ofizioari gogor eut siz. –Noski baietz, ala ez al zarete konturatze n hamar urteko umemoko bat dela ? –nire arrebak adierazi egin nahi zien ia bere onetik irtenda – Zer us te al duzue Bin Ladenen nontze berri bat dela edo? –Ez da hori, baina bagaude aspaldi susmo txarrak hartuta bere adineko beste moro... –Barkatu? –Nire arrebari marraztu egin zitzaion irribarre okerra bere harridura aurpegia baino zabalagoa zela nabari zen. –Ezer ere ez, baina hurrengoan kontuz ibili norekin zabiltzan tratutan, ezin da inoiz jakin... Udaltzainek euren afizioari sinesgogor eutsiz sudurra mehatxu gisa zimurtu eta gizalegezko agurrik ezin hotzenak eginez ospa egin zuten, gu re amari eman beharreko xeheta sunak emateko premia utziz. –Hoa oraint xe bertan hire lehengusu horren dendaraino zorioneko bizikleta hori biltzeko! Zorionez gure amak ere udaltzanei kontatutakoa sinestu edo sinestu gurago izan zue n, hau da, Hakimen dendara nin doala bertan utzitako bizikleta hartzeko ezertaz ezagutzen ez nu en tipo arraro horrekin topo egin nuela eta gero gerokoa. Nire arreba errukibera, aldiz, lehenago aurpegian marrazturik zuen irribarre zabala irri karkaila bilakatzekotan egon zen. –Eta faborez, oraingo honetan itzul hadi etxera ilundu baino lehenago. Ia ez nintzen gauerdira arte bueltatu. Eta jakina, errua ez zen nirea, ezta behin berriro laguntza eske joan nintzaion Hakimena ere. Gaixoak nahikoa izan zuen Petrineria kaleko atari alu hartaraino laguntzearekin. Kostata, haren dendatxoan azal du egin nintzenean ikusi ere ez ninduen nahi izan herenegun zorioneko tarberna hartan gertatu izanagatik. –Delako bizkleta petral hori ipurzolotik sartzeko agindu zenigun, gogoratzen? Noski baietz, eta horrexegatik ere berriro bereganatua nintzen zehar o burumakur, bera bezalako gizon jakitun eta gizabidetsu baten laguntza ezinbestekotzat jotzen nuelako nire bizikleta petrala behingoz berreskuratzeko. –Ez nago ziur atari horretan bizi den , eta ez dakit ere nola jokatu bekoz beko nire bizikleta petrala ipurtzulotik sartzeko aholkua eman nion tipo batekin. Hakimek etengabean gurtzen duen jainkoari esker barre egin eta tarteka marteka nire anaia Yâsser gaiztoa bezain egoskorra izaten naizela bota eta gero, dendako atea giltzatu, eta Petrineria kalerantz abiatu ginen sekula baino adiskideago turik. –Ea oraingoan apal apalik azaltzen zaren agure hor ren aurrean; gure Koranek dio: “U rrikalgarriaren morroiak lurrera apal apalik doaz, eta ikasgabeek irain egiten dietenean haiek erantzun: Bego bakea! ” (Koran 25 :63) Zorionez ez genuen Petrine ria kaleko atariko txirrin guz tiak banan banan jo behar, halabeharrez aztoratu egin genuen lehenengo auzokoak, eta tarte luze batez hausnarrean egin eta gero, Ruiz Payueta jaun ezaguna laugarren pisuan bizi omen zela erantz un baitzigun. Eskerrak bihotz bihotzez eman genion eroan oneko auzoko horri , eta berak esa ndako pisuko txirrina jotzean atariko atea zabaldu egin ziguten tutik ere esan gabe. Goraino igo ginen b art nire bizikleta kutunaz etx era pozik eta kantari bueltatuko nintzelakoan. –Izugarri sentitzen dut, lagunok, baina dagoeneko Ruiz Payueta jauna ez d a hemen bizi, pisu hau saldu eta Alde Zaharreko beste batera bizitzera joan omen zen bere emaztearekin. Gure hutsopil honen berri ematen zigun emakumea hogeita hamar urte inguruko neska kirru luzenga eta argal bat zen. Badirudi benetan atsekabeturik azal du berri zigunagatik, bere errua, eta auskako zer dela eta, ote zelakoan. Guk, ordea, ezezko keinuak egiteari ekiten genion bera nola edo hala lasaitzearren; Hâkimek berak ha maika bider esan bezala , esker onekoa izatea lege izan behar dugu eta. –Ba al d akizu bederen Ruiz jauna non bizi den egun? –Hâkimek galdetu egin zion esku ahurrak ia elkarturik. –Ideiarik ez, hobe dugu gure senarrari galdetzea halako kontuetan ni baino jantziagoa da eta. Sar zaitezte barrura, faborez. Ez dakit emakumea konturatu egin zen ala ez, baina bere eskeintzak, edo , hobeto esanda , aginduak, harri eta zur utzi egin gintuen. Ez zen, ez, batere normala bera bezalako nasri batek guztiz ezezagun, arrotz, zituen bi etorkin magrebiar etxe bar ruraino sartzeko eskatzea. Ez genekien nola jo, noraino komeni zitzaigun gehiegizko konfiantza horri gizalegez eustea ala, bestalde, gure senak orduantxe eskatzen zigun zuhurtziari men egi tea nasri ekin behin baino gehiagotan egon ohi diren balizko gaizki ulertuak baztertzearren. –Baina, faborez, ez geratu hor ate ondoan, sar zaitezte behingoz. Oraintxe bertan hots egingo diot Mikeli, ziur nago berak badakiela non bizi den zuen lagun hori. Esan liteke emakumeak be re tximaluze eta ipurdi hezurt suaren atzetik ia narrasean eraman gintue la egongelaraino. Horra hor zer nolako sorpresa jaso egin genuen Marokon hain onetsiak ziren kulebroi egip tiarretan azaltzen ziren etxee takoak bezalako gela ba tean sartzerakoan. Bazegoen pufez, alfombraz, tapit zez eta gure herrietako zokoetan turistentzat propio eginak saltzen diren esaldi koranikoak estalit a dituzten plater urrekarez gainezka. Egongelatxoa berez, eta Alde Zaharreko pisuetan ohiko denez, izugarr i txikia izanda ere, ia ez zen iltze bat ere kabitzen hainbeste kinkila turistiko artean, baina emakumeak erdian zegoen eta tea banatzeko mah ai modura erabili omen zuten plater urrekara erraldoi baten inguruko pufetan esertzeko erregutu egin zigun. –Harrituta? Nire senarra eta biok ekialdekoa den guztiaz maiteminduta gaude, horregatik egongelatxoa gure bidaietan erositako hainbat gauzarekin apaindu gura izan genuen hango giro bero eta atsegina nolabait sortzeko asmoz. Baina, faborez, eser zaitezte, Mikel bere bu legotxoan ari da ordenagailuaz gora eta behera , eta seguru asko ez dizue sartzen entzun. Zuzen zegoen neska, bai n oski, gu zeharo harrituta geun den eta neurri t tipi batean ere ikaragarri deseroso. Zer ote gara gu, bikote honen apainkeria b erria? Tira ba, Hâkimek txorak eriarik ez esateko agindu zidan badaezpada. Gainera, gu lehen etorritako pasilo meharretik iristen ari zen Mikel delako hori. –Aupa, mutilak, zer moduz? Mi kel naiz. Naiarak esan dit lehe ngo jabeaz galdezka ari zaretela. Badirudi inolako erantzunik eman beharrean ez geundela , gure begitarteak nahiko adierazgarriak ziren eta. –Oso tipo bitxia omen zen. Alde Zaharreko etxe gehienen berriztapenaren kontrako auzo elkartearen burua izan zen urte askotan , eta bat batean, egunetik egunera, den dena bertan behera utzi, etxea saldu eta bere emaztearekin desagertu egin zen. Aho zabalik geratu ginen halakorik inola ere espero ez genuenez gero. Desagertu? Non, nola, eta batez ere, zergatik? –Pentsa ezazue, mutilok, urtetan auzo hau udalekoek inola eta ezer ere aldatzea n ahi ez zuten auzokoetariko bor rokalari sutsuena izandakoak b uruzagi zuen elkarteari bizkar ra eman zion inori inolako xehetasunik ere esan gabe. Jakina, betiko lagunak zituenek elkartearekiko buruhausteek zein hauen kontura emaztearekiko ti rabirek bere onetik atera egin zutela zioten, bere jokabidea nola edo hala zuritzearren. Kontrakoek edo gutxienez bere aginte ahalguztiduna aspalditik gaitzesten zutenek , aldiz , etxea ordura arte etsai amorra tuak zituen etxegileeta riko bati saldu egin ziola baiez ten dute. Eta guri zer?, biok batera pentsatu omen genuen elkarri begiratutakoan. Gu bizikleta baten bila gentozen soil soilik, ni belazako haur gaixo bati ostutakoa, baliozko dudan jostailu bakarra, nire senitarteko batek, lanean jo eta ke, egunero izer di patsetan eta gehienetan ere behar baino ordu gehiago sartu eta gero, erositakoa. –Guk ez genuen ezagutu, kontatu berri dizuedan guztia agentziakoek esan ziguten salmenta kontratua sinatzerakoan, jabea, behintzat, ez zen azaldu. Eskerrak eta agurrak etengabe eta ateraino ematearekin batera ez zegoen, beraz, ezer gehiago entzun beharrik. Zoritxarrez, eta puf ipurdi matxuratzaile haietatik altx atzeko imintzoa egiterakoan emaztea berragertu zen erretilu bat eskuetan eta txilaba batez jantzita. –Ezin zarete joan gu re te beltz goxoa dastatu gabe, badakizue, gurean ere hospitalitatea lege. Ezin sinisturik geunden Hákim eta biok horren abegiko rrak eta eskuzabalak ziren bi pepelerdo haien aurrean. Nik uste, ez Hâkim ez ni neu, ez ginela une hartaraxe arte gure mairuta sunaren eragozpen gogorrez konturatuak. –Esan bezala, zuen kultura osoa oso gogoko dugu. Orain dela urtebete Tindufeko kanpa mentuetan egon ginen bertako GKE baten kideak garen aldetik. Zuek nongoak zarete? Ez dakit hau esanda behar baino maltzurragoa naizen ala ez, baina nik uste Ipar Maroko aldekoak ginela esandakoan apurtxo bat edo lasaitu egin zirela. –Orduan rife ñoak zarete. Ba al dakizue rifeñ oak eta euskalduna k antzekotasun handiak ditugula, ia elkarren ahaideak garel a? –galdetu egin zigun bere emazteak erretilua mahaian utzi , eta tea bero galdatan edalontzi txiki eta pin pirindu batzu etan banatu eta gero , unibertsitatean historia irakaslea zela argitu egin zigun Mikel jatorrak. Tira ba, zorioneko lege horren erruz puf madarikatuetan behin berriro hondoratu eta antzekotasun handi guztiok banan banan irakatsi bitartean gela eskas hartako horma batean eskegita zeuden azpil turistiko haietariko batean idatzita zegoen atsotitz kuneiforme batean erreparatu egin nuen. Ia ezin nuen ezer ulertu, ez baitakit alfushaz , hots, arabiera klasikoz, oso ondo irakurtzen; baina, Hâkimek ikusteko zein irakurtzeko egiten ari nintzen begi ahalegina ohartu orduko ahapeka eta darija ra itzuli egin zidan. – Espiatzen duenak gogoko ez duena entzun behar ”. V –Aliiiim , itzuli mesedez planeta honetara behingoz, ez duzula ezer entzun ikastordu osoan! Doidoi belarrira oihuka dudan Iñaki irakaslea da, klasea bukatu orduko nireganatu egin dena errieta egitera. Noski, gaixoak ezin izan du pairatu bere ikasle kutuna –eta, gutxi balitz bezala , zenbait alorretan gaituena ere bai – aspaldi hautatutakoaren arreta bere hitz jario adimentsu eta , batik bat , superjator eta hiperkontzenziatuari ikastordu osoan jaramonik egin ez izana. –Baduzu probl emarik etxean? Lipar batez baietz erantzutekotan egon naiz. Problemarik? Jakina, nola ez, gurean beti, esan nahi dut, gure kastakoen artean problemak beti nagusi eta ugari. Niri dagoki danez arreba kale gorrian emagaldu dut, hots, nire kaleko neska senega lesekin lehian edo, anaia talde islamiko erradikal batean sartuta edonoiz eta edonon bere buruaz hamaika kilo lehergaiz eztanda egiteko irrikan, eta ama, nola ez, edateari emanda. Baina ez, erabat ernegaturik ari naiz aspaldi honetan mundu guztiarekin eta Iñaki koitaduak ez du ezeren errurik. Alderantziz, Iñaki nirekin beti ez in hobeki jokatu izan du. Izan ere, Iñaki superjator eta hiperkontzenziatuari esker ikastolan irauten du t, Mâredek ez bezala , ezertaz janzten ez zen aitzakiaz, nire irakasle ezen Mâred en antzera egun osoan kalean gora eta behera bizikletaz igaro bainezake. –Nire arrebak oparitutako bizikleta ostu didate . Espero bezala niri botatzeko gertu zuen errieta bertan behera utzi, eta hain gogoko duen giza laguntzaile lanari ekiten dio Zubibarrieta jaunak, oraingoan gainera erabat asaldaturik ez dakit noren eraso faxista edo xenofoboa sufritu egin dudalakoan. –Agure batek? –Bai, non eta nola topatzekorik ez duen agure bat –eta ez galdetu nola edo zer dela eta, baina segituan asmatu e gin nuen nire irakasle superjator eta hiperkontzentziatuari ordura arte bizikletaren kontura gertatu tako osoa kontatzekotan atarra mendu onik aterako nuela. –Eneee, nik ondo ba ino hobeto ezagutzen dut tipo ho ri, Gabriel Ruiz Payueta jauna, nik neuk bota e gin nuen gure auzo elkartetik! Eta bat batean, edo ezustean hobeto esanda, itxi berria nuen atea oraindik ordea oso argia ez den zirrikitu batetik berriro zabaltzen dakusat. Ez dakit nola, baina Iñaki irakasle superjatorra eta hiperkontzienziatua bitarte ko izango dut agure madarikatu horrengana iristeko. Nire ustez, elkarte batetik botatzeko gauza izan baldin bazen, oraingoan Iñaki bezalako mutiko saiatu batek ez du bizikleta ziztrin bat berreskuratzeko arazo handirik izango. Edo bestela esanda, ez dut us te agure mozkor tripontzi h ark nire irakasleari adarra jo egingo dionik , lehengoan Hâkim jakitun eta arrunt adeitsuari egin bezala. –Harekin tupust egin eta gero bizikleta eskuetatik kendu egin zidan. –Nola ez, Gabriel jauna oso tipo suminbera da, elka rtean zegoela egundoko ika mikak izan nituen berarekin , udalekoek auzoarentzat antolaturiko berregituraketa planaren kontura. –Barkatzeko eta guzti eskatu egin nion, baina berak... –Gabriel jauna udalaren edozein esku sartzearen kontra azaltzen zen beti eta nire moduko auzokoek, ostera, eta beti auzoaren nortasunari eutsiz, berrikuntzak hitzarmendu gura genituen, zenbait berrikuntza ezinbestekoa zelakoan. –Ni bezalako etorkinak auzoa hondatzen ari ginela bota egin zidan... –Zeeer? Eskapatu egin zaidala uste dut. Ez nekien nire irakaslearen matraka nola moztu , eta otu zaidan bakarra gezur maltzur bat botatzea izan da. Zer esanik ez, dagoeneko bana go zeharo damuturik. –Ni bezalako haur bihurriak... –Bai zera, ondotxo ezagutzen dut nik alproja hori, ziur nago zu bezalako mairu bihurriak adierazi nahi zuela. –Baina kontutan hartu behar duzu bere gainera oldartu berria nintzela. –Eta zer? Hori al da mot ibo nahikoa inor ira intzeko kan pokoa izateagatik? –Ezetz, hurrengoan adiago ibiltzeko bakarrik eskatu egin zidan. –Eta bizikleta? –Ez dakit, bertan behera utzi eta korrika irten nintzen. –Noski, badaezpada, nik ere halako tipo batengadik ihes egingo nukeen. Baina, ez kezkatu, nik neuk lagunduko dizut zure bizikleta hori berr eskuratzen. –Ez da beharrezkoa. –Nire betebeharra da zure irakaslea eta baita auzoko ordezkatzailea ere naizen aldetik. Ezin ageriagoa da sarri baino sarriago berritsuegia naizela, behin berbetan hasi ezkero burua behar ez bezala eta edozein txoraker iaren kontura berotzen zaidala , eta beti hanka sartzeko arriskutan. Falta zait, duda izpirik gabe, Hâkimen zuhurtzia eta , batez ere , bere atsotitzezko ontzia, besteak beste oraingo kinka hau saihesten ondo baino hobeto irakatsiko zidakeena . –Nik ere ez dakit non bizi den astakirten nazkante hori, baina, lasai egon, mutil, galde egingo dugu ea elkarteko baten batek dakien. Esan bezala , gure Gabriel Ruiz Payueta jauna oso ezaguna omen zen auzo osoan. –Tira ba, ez d a beharrez... –Baietz ba, ezin ditugu halako eraso xenofoboak inola ere toleratu. Berehala konturatu egin na iz hanka sartze handi bat egit ekotan nagoela. Nire irakaske s uperjatorrra eta hiperkontzien ziatua den dena bere onetik ateratzen ari dela nire erruz. Deskuidatu ezkero huts ikarag arri bat egingo lukeela entzun gor astapotro honek , inoiz eta inola lapurtu ez eta, are gutxia go, kanpokoa izateagatik iraindu ez nauen agu re xume baten kontra oldartuz. –Agian topatu egin nuen taberna berberera bueltatuko da. –Eta agian ez, agian zuri bizikleta lapurtu eta gero dagoeneko saldu egin badu, eta agian ere gaizkile guztiak ez dira krimenaren lekura itzultzen. –Edonola ere ni hara joango naiz bera agertu arte zain egotearren. –Ezta pentsatu ere, zeren eta zuzen baldin bazaude eta harekin topo egiten baldin baduzu, nola konbentzituko duzu bizikleta itzul diezazun? –Nire anaiari laguntzeko eskatuko diot. Ez dakit zer dela eta baina bat batean nire irakaslearen mugagabeko begiratu errukiorrak aizto baten modura goitik behera xehaka zeharkatzen nauela ohartzen dut. –Egia esango dizut, ez dut zure anaia hori behar bezala ezagutzen, baina banago entzuna behint zat oso gizabidetsua ez dela, nahikoa erresuminkorra baino. –Nire anaia maite ak ez du nik bezala inolako eskolarik jaso, beti kalean bizi egin da, b ai Marokokoetan, bai hemen goetan, ez da beraz oso tipo gizalegetsua, baina bai ordea kalelegetsua. –Hain zuzen ere gutxien behar duzuna inolako auzitan ez sartzeko. –Baina nire anaia da eta g urean norberaren arazoak famil ia osoarenak dira. –Baliteke zure herrian , baina hemen gauzak oso beste lakoak izaten dira, hemen ez gaude Ertaroan zuzenbide estat u batean baizik. Gainera, eta zure irakaslea naizen aldetik, ezin dut halako afera bat alfanjea lege duen morroi baten esku utzi. –Berak bizikleta oparitu zidan, berak berreskuratuko dit. –Eta orduan zuri lagundu nahi izateagatik zure anaiari kalte egi ngo diozu. Aitortu beharrean nago ez dakidala oso zehatz mehatz nire irakasle superjator eta hiperkontzenziatu hau zertaz ari den, zer adierazi nahi didan edo zer demontre entzun ote duen nire anaiaren kontura. Jakin badakit, ordea, kasu egitekotan eta o raingoz nire bizikleta gorde bakarrik egin duen agure tripontzia errudun ez den nahaspila batean sartuko dudala ustekabean . Hori dela eta, eta Iñaki Zubi barrieta jaunak ikas tolako ateraino ia arrastaka naramala, eta batez ere kalean oraindik hitz eta pitz ari diren ikaskideak dakusatzadala, bana go kopetaraino gure irakasle su perjator eta hiperkontzenziatu aren ume kutuna, mairutxo ikaragarri azkarra eta saiatua, hots, guztiontzat eredu, izateaz, atzo arratsaldean Ahmed baldarrak udaltzainen laguntza eskergai tzatik ihes egiteko erabili zuen metodoa gogora ekarri berri dut. Ziztu bizian libratu naiz nire irakaslearen esku zein asmo onez. VI Beldurrak nago nire irakas le superjator eta hiperkontzien ziatuak nire atzetik segika ari den. Badaezpada etxerantzeko bidea hartu beharrean ikastolatik kalean behera abiatu naiz antxitxiketan. Galduko naiz goi parteko karriketan, hau da, Alde Zaharreko kalerik itxurosoenetan, hiriaren zabalgune are itxurosoagora begira daudenak, orain ez dela asko hondatzear zeuden etxeak eraberritu eta garbitu eta gero txukun txukun, panpox panpox, faltsu faltsu paratu direnak, hots, turisten gusturako ezin propioago , eta baita etxe saltzaileentzat ezin amuzkiagoak ere. Eta zer esa n aspaldi honetan hiri moder notik hona ia ia tropelean bizitzer a iristen diren hiritar gehien bat superjator eta mai z ere hiperkontzenziatuei buruz? Badakit nik ere Zubibarrieta jauna Ganibeteria kalearen sarbidean bizi dela , hain zuzen ere, normalean dendatxo atsegin eta bitxiez , taberna erabat pijo itxuraldatu ez eta fatxada ezin koloretsua goez josita dauden kaleotan lasai moduan ibili ezkero harekin ezustean topo egiteko arrisku handia dudala. Ez dit axoka, ez behintzat Iñaki irakaslea nire behekaldeko kalean nire bila gora eta behera begitantzen zaidala, hau da, bertakoek oso gogo gaiztoz deitzen dioten Zoko Berriko edozein bazterre tan zelatan. Nolanahi ere, kale guztiotako kutunena den Ganibeteria kaletik arin arin noala sarreraino iritsi berri naiz. Hemendik aurrera ezer galdu ez zaidan zabalgune dezi monokikoa zein hiri modernoko auzoak, maizenik mairu su smagarri bat bakar bakarrik naizen hirian. Bestela gogora ekarri besterik ez dut egin behar aspaldi gertatu zitzaiguna Mâred eta bioi hirian zehar bizikletaz irteten erabaki genuen egunean. Nik banekien –gehienbat Iñaki irakasleak esanda garraio bide ekologiko alternatiboen erabilpena sustatzeko berak antolatutako kanpainari eut si nahian , hirian zehar bizik letetara ko propio egindako hamaika bidegorriak deritza tenak zeudela, gure hiria de lako bidegorrien hedapen handia gatik oso ezaguna eta goraipatua zela. Aitortu ere aitortu beharrean nago ikaragarri kostatu zitzaidala Mâred gure auzotik haraino joateko konbenzitzea, berak dioenez gure auzo aldapetsuan bakarrik gustora senti tzen da eta, bertako zoko eta zirrikutu guzti guzti ak ezin hobeto ezagutzen ditue lakoan. Baina bidegorri famatuok nola edo hala erabili behar genituen gurea ere omen zen h iri txukun, eder eta gogor horretatik han hemenka ibiltzearren. Hori zela eta Mâred o zta ozta arrastaka atera egin nuen hamaika mende pasa eta gero nire fedekook ezari ezarian irabazi eta berriro gotorleku bilakatu dugun alde zahar honetatik. –Ikusten? Nahi adina bide dugu bizikleta z lasai moduan ibiltzeko. –Bai noski, baina hau guztiau oso laua da, nik aldapetan gora eta behera ibili gurago dut. Horrelakoa da nire lagu n Mâred, beti kabitik edo gutx ienez haren eremutik ezin irt enik dabilena basapiztien modu ra, ez du leku berriak ikusteko inolako gogorik, ezagun edo gertu duen or o maite du eta gainerako guztia etsai, auzontzia esango diogu, beraz, gure Mâred koitaduari. Egun hartan, ordea, eta geroago futbolean aritzeko asmoz hiri inguruko berdegune baterantz gindoazela , erdialdea zeharkatzen duen bidegorriotako batetik, joa ndako mendekoa omen den lorate gi izugarri ponpoxo batera ailega tutakoan, udaltzaingoaren kotxe patruila bat gure parean jarri egin zen. –Geldi hor, mutilak, nondik atera egin dituzue txir rinduok ? Nondik ba, nire anaiak herenegun oparitutakoa zen, luzaro eros teko arrenka egon ostean, berak aurkitutako bizik letarik politena, zaluena, berriena, hau da, Yâserrek aspalditik agindutakoa, niretzat gure Marokoko herria uzteko eta hona etortzeko motibo ia bakarra, hain zuzen ere. –Zer uste duzue, gu atzo goizekoak garela? Zorionez, komisaldegira eraman beharrean nire etxeraino joateko konbentzitu egin nituen bertan nire amari Yâserrek emandako bizikletaren ordainagiria –orduan badaezpada esan zuen nire anaiak, eta nabarmen da ezin zuzenago jo egin zuela , udaltzainekiko gorabeheretan nik baino hamaika aldiz saiatuagoa zen nire anaiak erakus ziezaien. –Ondo ba, baina hurrengoan ez joan lasterka. Nola ez egin men udaltzainei aginduetara. Niri behintzat ez zitzaidan batere kostatuko, ez baitut oso gogoko bizikletaz arinegi joatea. Ezinbestean, oso baldarra nai z eta. Mârek, jak ina, inoiz berriro auzotik ez irtetea agindu egin zidan. Zertarako, behin eta berriro eta ustekabean udaltzain aluokin topo egiteko, ala? El Penultimo esaten dioten tabernaren aurr ean nago. Nire arrebak dionez gure anaia Yâserren lantokietako bat, gogokoen omen duena, alajai na. Aiko maiko egon naiz taber netara inoiz sartzen ez naizeta, baina azkenean, eta Iñaki irakaslea hor nonbait nire atzetik segika begitantzen zaidala, sartu egin naiz, nire anaia handia topatzeko ustez soil soilik. Baina, arratsaldeko bostak inguru dira eta , taberna irekita egon arren , ez dago Yâsserren arrastorik, egia esan ez dago inor barraz bestaldean. Barra atzean, o rdea, zerbitzari argal eta txi maluze bat dago edalontziak buru belarri garbitzen ari dela , eta ni ikusi orduko sudurra zimurtu egin duen a; ez dakit ba nik bere eginbeharra nolabait oztopatzen dudalako edo niri azalaren kolore susmagarriaga tik. Azken hau ez da oso kontu an hartzekoa, ondotxo baitak it taberna honetan nire irakaslea bezain jatorrak eta kontzenziatuak direla. Jakina, bestela nola izango du bertan n ire anaiak bere salgune nagusia? Onartu ezezik seguru asko bertakoak bezero onak eta guzti dituelako, gogoratu besterik ez dut egin behar ni re arrebak hain usu esat en duena: “zoaz Penultimora zure anaiaren bila , eta esaiozu gure ama berataz galdez ka ari dela, ba direla makina bat astebete etx etik azaltzeke”. Hain hutsik dago taberna ezen barraraino joan beharrean ozta ozta muturrean dagoen maha irantz abiatzen naizen. Tamalez, eta espero beza la ere bai, behin eserita zerb itzari argal eta tximaluzea edalontziak bertan behera utzi, eskuak sikatu eta niganatzen dakusat. Ez dakit zer dela eta baina bat batean nortasun agiria patrikatik ateratzeko pre mia sentitu izan dut, ezin ageriagoa baita hama zortzi urte baino gutxiago ditudala. –Zer hartuko duzu? –Ehh....? Bururatu zaidan aurrenekoa eskatu egin diot, hots, paretean ikusi berri dudan iraga rkiarena: katxi bat garagardo, lau euro. Zerbitzariak sudurra are zimurtuago egin du, baina ez dit tutik ere esan , eta barra aldera bueltatu egin da ustez nire agindua betetzearren. –Hor duzu, katxi bat garagardo. Eta berriro ere ez dakit zer dela eta azaldu behar egin nion lagun batzuen zain nen goela. Beharbada katxia mahai gainean utzi eta gero nire begira ge ratu egin delako ordainaren zain eta nik, noski, nola ordainduko ez dakidala ezinbestez uxatu behar. –Geratu gara bostetan eta oraindik ni neu bakarrik azal du naiz, ez dute formalitaterik! Nik uste irri egin duela, bain a ezta oso irri atsegina, maza la, xume edo goxoa, guztiz erdeinuzkoa baino, bertokoek hain gogoko dutena batere ezagun edo ardura ez zaien oro etengabe gutxieste arren. Dirua poltsikotik ateratzekoa egin dut baina tipoak ez dit aukerarik eman, katxia utzi, ni goitik behera ikuskatu eta, haren irritxo oker hori eskeini eta gero , barra alderantz bueltatu egin da supituan. Primeran, banuen gogoa lasai moduan gogoeta e giteko, inola ez nire burua behin eta berriro zuritzeko ez dakit zeren ustezko errudun banengo bezala. Dena dela, eta nahiz eta zerbitzari tximaluzeak nigandik alde egin, ezin ditut bere begi zorrotzak eta betarte gero eta zimurtuagoa nire gaine tik baztert u. Bistan dago begi tan hartu nauela, ez dela nitaz fidatzen badaezpada, ezin esan badaezpada zer edo zer dela eta, ez didala lehen larderiazkoa eta gero destainazkoa bakarrik izan nahi duen bere begiratu bizia gainetik kenduko bere tabernatik ospa egin art e. Orain bai, zer arraio egingo dut ia deskuiduan eskatutako katxi honekin? Badakit ezingo dudala garagardo guzti hau edan. Nik ez dut edaten, bederatzi urte bakarrik ditut, bi hilabete barru hamar izango baina ez da nahikoa, eman badakit gehia go ematen dudala, baina inola ere taberna hau isunpean ze rratzeko modukoa udaltzainen bat ustekabean azaldu ezkero. Tira ba, nahitaez ordaindu beharko dut, beraz, nire lehenengo egiazko zurruta emango diot. Mingotsa ikaragarri gustatzen zaidala asmatu berri dut. Ondoren bigarren zurruta. Baietz ba, goxo goxoa eta Hâkimen ebatzia gargardoari buruzkoak gero eta arrotzagoak: haram . Debekatua, kopet araino nago Hâkimen debeku eta b ekatuez. Berak dio gure nortasunari atzerrian eusteko ezinbestek oak direla, zuzen dagoela i nguratzen gaituzten gauza onak hautatzea, gureganatzea, baina beti gure erlijio edota ohiturekin bat datozela, bestela alde bat era utzi beharrean gaude. Gauza jakina da , eta arrunt ohikoa , gurea baino aurreratuagoa –edo hau da behintzat sinestarazi diguten a gure auzokoek – edota aberatsagoa den gizarte batek liluratuta suertatzea, baina guk ere jakin behar dugu gure fedearen indarra norainokoa den kalte egiten digunari uko egiteko, eta Hâkimen ustez indar hori sharian dago, hots, biz itzaren arlo guztiak arautzen dituen kode sakratuan. Nik ez dut sharia delakoa Hâkim fededun ikaragarri zintzoak bezain ondo edo zehatz mehatz ezagutzen, egia esan badakit entzunez bakarrik –eta gehienbat Hâkim s asimufti aren ahotik, gure etx ean halako gauzak inoiz oso aintzakotzat hartu ez ditugulako, batez ere amak edo amandreak erlijioaren kontura zer edo zer esatekotan nire arrebak beherala aurre egiten dien aldetik Europan gaudela aurpegira botaz – alkohola, txerrikiak edota okela ez odolgabetua haram direla, gehien a jota. Nik uste gure etxean erlijioari buruz argi eta garbi duten bakarra nire anaia Yâsserren bizimodua b ekatu ezin larriagoa dela, edo gure amak maiz esan bezala: zure anaia malapartatu hori aspaldi infer nurako bidean ari da. –Barkatu, baina badakizu Yâsser izeneko gazte bat etor riko den geroago? Badirudi zerbitzari tximaluzea txunditurik utzi dudala nire galderaz, ez zuela inondik ere espero eta are gutxiago bere tabernako izkina batean kokildurik zegoen ni bezalako umemoko batengandik. Niri begira dut, erne erne eta barreari ezin eutsiz, eskuartean dituen edalontziak eta trapua bertan behera utzi gabe. Oraingoan bai, beherala konturatu na iz norainoko zentzugabekoa, zer nolako kirtenkeria galanta den beragana joan izana nire anaiaz galdezka, zerbitzar i jaunak bere tabernatik pasa egiten diren bezero guzti guztiak ezagun izan behar balitu bezala. –Zure herriko jende pila et orri ohi da baina ez ditut guzti guztiak ezagutzen, hobeto azaldu behar didazu nolakoa den tipo hori ea asmatzen dudan. Nire ana ia handia dela esan diezaioket soil soilik, eta badakit ez dela nahikoa, hutsaren hurrengoa baizik, baina egia esan, ez dakit Yâsser nola irudikatu, are gutxiago zertarako ezin nabarmenago baita astapotro sapazto horren bat bateko arretak helburu bakarra d uela, nitaz trufa egitea. –Eskerrik asko baina ez du inporta, nire txokoan itxaron go diot. Eta nire txokora bueltatu orduko katxiari ematen diodan zurrutada luzea nire bizkar atzean somatzen dudan mesprezuzko irribarre ezin gaiztoagoaren kontrako parap eto bihurtzen saiatzen naiz. Aitortu behar dut kokoteraino nagoela, ez dudala inoiz hau b ezalako sasikume harroputz zor rizto hau topatu, hau bezala ko kobazuloetara behin berriro inoiz ez sartzeko motibo franko ematen didala, hemendik ospa egiteko beste. –Katxia ordaindu behar didazu, sei euro dira – Sasiko halakoa! I ragarkiak lau euro direla argi eta garbi dio. Baina ez dut inolako gogorik berarekin eztabaidaka hasteko barruan murgilduta ere plisti plasta ere ezin hustu izango dudan katxi baten kontura. Guztiz kontrakoa, berarekin inolako sesiorik izan beharrean ia tupustean sartu berri den bezero koadrilak eskeintzen didan egiazko para petoaz baliatzen naiz halako kinka batetik ihes egiteko ezin aproposagoa den Ahmed k ankailuaren metodo bikain zora garria bigarren aldiz egun berean erabiliz. Petrineria kalean gorantz takarradan ihes eginez aspaldi honetan zeharo gogaikarria suertatzen ari zaidan zorioneko tabernera iritsi berri naiz. Or aingoan ez naiz sartuko badaez pada, kopetaraino nago nasri en be girada zorrotz zein trufariez, baina , hala eta guztiz ere , ez naiz ate aurretik mugituko agure izorrante hori behin berriro azaltzen ikusi arte, noiz edo noiz azalduko delakoan, bere moduko zurrutero adintsuek ez baitute beste nora jot zekorik, nik uste, ba i uste ustela. Nazka nazka eginda nago bizikletaren asunto honekin, egia esan egunero inguratzen nauen guzti guztiaz ere nazkatuta nago, esan nahi dut, batik bat nirea, gurea, sekula izango ez den hiri alu madarikatu honekin. Benetan harrigarria eta zentz ugabekoa baldin bada ere gaur bezalako egunotan inoiz baino faltagoan somatzen dut apenas ezagun eta bai ordea nahiko arrotza zaidan nire sorte rri urrun eta eskertxarreko hura . Baina, edonola ere ez naiz mugituko oraintxe bertan nagoen izkina honetatik har ik eta delako Gabriel Ruiz Payueta jaunak nire anaiak oparitutako bizikleta behingoz itzuli arte. Bestela, nik sentitzen dut, baina nire anaiari berari berreskuratzen lagun diezadan eskatu beharrean egongo naiz, eta orduan bai, akabo komeriak! VII Orduaz ere ez nintz en ohartu, baina bai apur apurka inguratu ninduen ilunkararen nonahikotasunaz. Agurea ez zen agertu, ez zuen ematen agertzeko asmorik zuenik. Etxerantz joan nintzen biraoka, nahiz eta bera agertu arte niri buruari handik ez mugitzeko agindua emana nion , ezin nuen Flor de Lis tabernaren aurrean egunsentira arte zain egon. Egia esan ezin nintzen oso berandu arte bertan zain egon gure etxean kezkatzen has ez zitezen. Alabaina, etxeko atetik azaldu orduko gure ama niga na zoro moduan eta deardaka zetorrela topatu nuen. Gure ama “non zeunden, alproja hori!?” eta nire kizkurtxoetatik tiraka ari zela arrapostu gisa otu zitzaidan bakarrak iadanik bere onetik erabat irtenda zegoen atso hor ren amorrazioa areagotu baino ez zuen egin. –Zure anaiaren antzer a bukatu aurretik nik neuk aka batuko zaitut –mehatxu egin zidan nire ama maiteak. Kalean etxeraino lagundu ninduen ilargiari erreparatzekotan oso atzeratua nintzen, aitortu beharrean nengoen, noski. Baina nire amaren bapateko haserrealdi homizida hura gehiegizkoa zen. Ez zuen zentzurik tamainako hirak kalean nire lenhengusuarekin jolase an atzeratzen nintzen lehendabizikoa ez baitzen. Nire ama bultzatu egin nuen bere atzaparretatik askatzearren eta batez ere xehetasun eske. –Zure arrebak kontatu dit Yâsserren bila ari zinela gaur arratsaldean? Eta hain arraroa, eskandalagarria, bekatu larria al da anaiarekin elkartu gura izate a? Badirudi baietz, gurea bezalako anaia batekin bederen, bere amak berak gaitzesten duen seme etxekaltearekin. –Zertan ari zara zure anaia malapartatu horrekin hain berandu etxeratzeko? Ez nion bizikletarena kontatu nahi, oraindik ez behintzat, nik neuk deslotu behar nuen nire lerdakariaren erruz egindako korapiloa. –Dirua bakarrik eskatu n ahi nion zuk lagatzen ez dizkidazun komikia k erosteko. –Metyeqen !?, bai zera!, eta horregatik o spa egin zenuen ikastolatik zure maisuari bizkarra emanez? Ezin sinesturik nengoen, entzun beharrekoa, batez ere norainoko endredamakil a ote zen , Iñaki Zubibarrieta jauna nire etxera nitaz galdezka hots eginez eta guzti. –Esan digu zure gaurko jokabide ak izugarri harritu egin duela, batez ere zu bezalako ikasle saiatu batengandik. Ni bai nengoela kopetarai no donemairuen zaindariaren jok abide paternalista okagarriaz . –Itaundu eta guzti egin digu ea etxean arazorik zenuen. Hsoma !, bai lotsa handia! Nire arazo bakarra bera eta agure madarikatu hura beza lako nasri nazkagarriak omen ziren, beti gure atzetik izor ratzeko edo laguntzeko asmoz, nire ustetan txanpon bereko bi aldeak. Ezin nue n bestetik, berandu zen eta neka neka egina nengoen nire burua edoz ein lelokeriaz zuritzen saiatzearren. –Nire bizikleta berreskuratzeko laguntza eskatu nahi nion. Lehenik aho zabalik edo paratu zitzaizkidan emakume biak, gero, ordea, aiko maiko hasi ziren, nire aitorpenaren zein aldek, bizikleta ga ldu izanak edo nire anaia tartean egoteak, gehien kezkatzen zituen ez zekitela. –Eta zergatik ez diguzu guri laguntzeko eskatu? –azkenik, eta nire ustez agurearekin talka egin eta gero honek bizikleta bahitu zidala gezurra botatzeari esker, nire amak erabaki zuen. –Lehenik eta behin Hâkimi eskatu egin nion, baina tipoarenganaino jo eta gero kikildu egin zen –eta bidenabar gure amak hain aintzakotzat duen Hâkim sasi jakintsu hand iustekoaren kontrako ziri bat botatzeko aukera paregabekoa suertatzen zait. –Bihartxe b ertan taberna h orretara joango gara zure arre ba eta biok nasri nazkante horri gainegurra ematera eta, ez baldin badigu kasurik egin nahi , udaltzainei hots egingo diegu bere lekuan jar zezaten. Bai nahaste borrastea, nahiz eta gure amaren nireganako hira baretzen lortu nuen, ni k emandako datu bakan eta oker ren erruz derrigorrean lapur zikin bat begitantzen zitzaion agurearenganako mendeku nahiaedo piztea baino ez nuen lortu; larrutik ordainduko dizu zure bizikleta hori ! Eta zer esanik ez, bart ez nuen lo rik egin, gure amak, bai lotsagabeki botatako gezurraz kontura ez dadin, bai agure horrekin ino lako iskanbilarik sor ez dezan, nola edo hala ebitatu behar nuen. Baina nola, hori ezin asmatu. VIII –Aizu, Ali m, klasea bukatu takoan zurekin berba egin gura dut. Falta nuena!, Iñaki sasi jakintsu onbera asp ergarriaren txanda. Ikastordua. –Badakizu zure etxera hots egin nuela zure atzoko jokaeraz kezkatuta. Nire buruari galdetu diot ea ni bezalako morito bat izan ez ba litz berdin j okatuko zukeen nire maisu hiperkontzentziatu eta super jator honek. Baina, eta betiko legez, ez ulertuarena egin dut, hots, euskara ulertzeko ume etorkin burugogor bat banintz bezala. Nerau bai, klaseko notarik onenak ateratzen dituen mairutxo azkarra. –Nik badakit ondo baino hobeto zer nolako gogorra den zuetako batentzat arrotz duzuen ingurugiro batean bizitzea , ez duzue hizkuntza behar bezala ulertzen , sarritan bertakoek begi txar rez ikusten zaituztete, eta batzu etan ere egin ez duzuen zenba it bidegabekiaren errua leporatzen dizuete lotsagabeki , ohitura zein aurreritzien indarrez. Ez d a harritzekoa, beraz, kopetaraino izanda , noiz edo noiz leher izatea, tupustean dena popatik hartzera bidali nahi a. Hori egunero ikusten dut zu bezalako haur et orkinetan. Baina, zure kasua berezi samarra da, Ali, zu oso mutiko azkarra zara, eredugarria esango nuke nik, gaur egun arte ikaragarri ondo moldatu dena, bai hizkuntzara, bai eskolara, eta baita auzoko bizimodura ere. Egia esan, nire ikasle onenetariko ba t zaitut, onena ez baldin zara. Hori dela eta, kezkatu besterik ez dut egin guztiz bidezko ez den jokabide bati eutsi diozunean, ulertzen? Noski baietz, ederto ulertzen dut. Horregatik, eta agian ere nire ama Flor de Lis tabernan sar ez dadin, hau da, zo r didan duintasuna kolokan jar ez dezan, nire irakasle superjator eta hiper kontzenziatu honi aspaldi auzoko izan zuen Ruiz Payueta jaunak osturiko bizikletarena gogora ekartzen diot. –Hori al da guztia? Ene bada, banekien nik ezin zela zure errua izan, zerbait edo norbait tartean egon behar zela, besteak beste gure auzo elkar tearen etsairik handiena, xele breena, auzoaren berriztapen planari uko eta traba egiten zizkion agure nazkantea. Ez nau harritzen, ez, oraingoan arrazista zikin baten modura jo katu izanak, hori eta antzeko mila gauza ere espero litez ke bere moduko astapotro baten gandik. –Egia esan, bizikleta hartu aurretik ni neu bere gainera oldartu nintzen –batbatean ze r edo zer zehaztezko gogo itog arria sentitu egin nuen. –Hala eta guzti z ere ez zuen inolako eskubiderik zure bizikleta bahitzeko. Baina, ez kezkatu, oraintxe bertan elka rteko lagun bati hots egingo diot sasikume horren helbide berria eman diezadan, geroago bere bila joango gara biok; espero dut behin berriro ihes ez egitea k laseak bukatutakoan . Ez dut inora ihes egiteko gogorik. Ez behintzat nire lehengusu Hâkimen dendaraino bere erretolika hutsala entzuteko, ez eta nire amarenganaino ere azkenik bere mehatxua bete dezan bera bezalako emakumezko batek inola eta inoiz ere sartu behar ez duen taberna batera lagunduz. Eta zer esanik ez nire anaia beti kanpotik dabilenaz, ezin igarri nola jokatuko, beraz zenbat eta kanpoagotik gero eta hobeto. Gauzak horrela, eguneko azken ikastordua bukatu orduko ikastolako sarreran nire soro slearen zain egon naiz geldi geldi. –Ezin sinesturik nabil, telefonoz hots egin berri diodan lagunak esan dit gure agureak alde zaharrean zuen azkeneko etxea aspaldi saldu ere egin zuela, inork ez dakiela non bizi den gaur egun. –Hori ez baldin bada Fl or de Lis izeneko taberna horre tan bizi... Azaldu behar egin dizkiot nire laguntzaileari azken egunotan gure agure lapurra topatzeko izandako gorabeherak, nahiz eta aipaturiko taberna horretan behin baino gehiagotan azaldu, birritan edo bakar rik harekin topo egin dudana. Iñ akik berehala kontuak atera eta bi aldiok arratsaldeko gutxi gora behera zazpiak aldera izen direla konturatu da, hau da, kaleko olgetatik etxera bueltazeko ordua. –Orduan zazpietan geratuko gara tabernaren aurrean, puntu puntuan. Behin berriro nire burua kinka larrian ikusi dut. –Arazo bat dut, irakasle. Nire amak ere gaur arratsaldean hara joateko agindu egin zidan, et a ez dut inola ere bera joatea nahi agureari errieta hitz egin diezaion, erdara doi doi ulertzen du eta. –Lasai , motel, esaiozu nik lagunduko zaitudala. –Ez dakit ulertuko didan, oso egoskorra da... IX Asma bezala, ikastolatik etxera bueltatukoan nire amak ez zuen ulertu, ala gutxienez gaizki ulertu egin zuen, bere ordez Iñaki irakaslearekin agureak bizikleta itzul ziezadan tabernaraino joango nintzena. –Etxeko arazoak etxekoek konpondu behar. –Eta are gutxiago nasri zikin bat tartean sartuz, fhamtíni ?1 –gaineratu egin zuen nire arrebak gure amarekin bat zeharo egiten estreinako aldiz. –Eta zer egin nahi duzue nik egitea herri alu honetan irakaslea egun osoan gainea n baldin badaukat, ezin nintzen klasean kontzentratu eta kezkatua somatu orduko nigana galdezka ea zer nolako arazo nuen etorri zitzaidan, guzti guztia atera zidan. –Nasri zikin horie k beti gure atzetik arazoen errudun edo biktima garelakoan –nire ar reba benetan ernegaturik haute man nuen –edonola ere kopetara ino naukate hainbeste badaez padako arduraz, ziur nago zure maisu jator eta arduratsu hor rek mairu izan ez bazina bestela jokatuko zukeela. –Baliteke, baina mairu naiz eta nire irakaslea beldurrak dago maltzukeriaren bat egingo diogun agure koitadu horri. Horregatik agindu egin dit udaltzainengana jo egingo duela laguntzen uzten ez baldin badut. Gezur borobila bota eta segituan gogoratu nint zen behin batean ikastolako jolastokian mutiko astapotro batek bota egin zidana: “mairu guztiak berezko traidoreak eta gezurtiak zarete, nire aitonak ondo baino hobet o ikasi egin zuen Alayume n soldadu egon zenean”. Ordu an egur ederra eman nion tontolapiko alu horri. Ezin nuen burutik kendu nire lehengusu Hâkimek behin eta berriro gogoratu ohi zizkidan Profetaren hitzok: “Zintzotasunak bide zuzenera darama eta bide zuzenak Yenna ra, faltsukeriak, aldiz, gaiztotasunera , eta gaiztotasunak Gehenna ko sutara. ” Gaur egun, ordea, orain dela pare bat ordu hobeto esanda, gezurrak nire etxea supituki bilakatutako Gehenna partikularretik, hot s, nire ama eta arrebaren atza parretatik, salbu ihes egi teko ikaragarri balio izan dit : ez dakit ba nik nire fedearen o inarriak kolokan jartzen hasia naizen, ALLah yehfed ! –Hala eta guztiz ere, hobe genuen Yâssarren laguntza bizikletarena gure artean bakar bakarrik konpontzearren. X Arratsaldeko zazpiak izan aurretik banago ni zorioneko taberna honen aurrean nire irakas le txit jator eta arduratsuaren zain. Banago berak esan baino lehenagoxe nire etxetik ihesi egin eta gero, hau da nire amaren biraoei eta nire arrebak Yâsserri laguntza eskatzeko mehatxuari entzungor. Baina banago, batez ere, nazka nazk a eginda asunto hau guzti hone taz. Badut izugarrizko go goa bizikletarena behingoz kon pontzeko, nire aurreko egunerokotasunera lehenbaile hen itzultzeko, hots, arratsald etan nire lagun Mâred kirtenarekin gure bizikletez maldan gora eta behera zoro moduan ibiltzeko, etxera buel tatzeko orduaren kezka bakarrarekin. Baina badut, sasi guztien gainetik eta hodei guztien azpitik, behin berriro Iñakiren ikasgelan ia ikustezina bilakatzeko irrika. Banago ere kopetaraino berak emandako betebeharraz, hau da, atzerritik etorri eta ekinaren ekinez gainontzeko ikasle guztientzat eredu jardun beharraz. Egia esan, ez dakit bizikleta eskuratu orduko lehen bezain gogor eta kementsu eutsiko diedan liburuei, gero eta ziurrago nago ez dudala inola ko beharrik klaseko pitagorina iza teko , ikasturtea no la edo hala aurrera ateratzearekin nahikoa, horrela, gainera, Mâredekin olgetan egiteko ordu gehiago izango dut. –Hara, nire mairutxo maitea! Non sartu zara aspaldi honetan? Bazen garaia zu berriro ikusteko ! Esaidazu, motel, zertarako gura dudan nik zur ea bezalako bizikleta kaskar bat. Harekin tabernazulora sartzeko keinu bat egin dit. Aiko maiko egon naiz luzaz. Baina, nire irakasle superjator eta hiperkontzenziatua berandu zetorrenez gero , men egin diot ordura art e Lur planetako gizakirik arbuia garriena nuen agure horri. –Gaurtxe arte zure bizikleta egunero ekarri egin dut. Baina azken egunotan zu ez zar a tabernan azaldu , eta ni banen goen nahiko asperturta bizikleta hiriko mu tur batetik bestera eraman beharraz. Ni ere azken egunotan honaino etorri baina barrura sartzen ausartu ez nintzela aitortzekotan egon naiz. Ez dut egin, zertarako gainera, ez zuen zentzu handirik aurreneko egunetan gertatutakoa gertatu e ta gero, gainera beldurrak nen goen behin berriro dena eta batez ere huskeria bategatik zapuzteko. Orduantxe, ez dakit nola, baina bat batean agureak sorbaldatik oratu eta barruraino eraman nau ia herrestaka. Agureak berriketan jardun du etengabean, bere lagun tabernariari agur egin, tabern a barreneko mahai baten inguru an bere tripa itzela egokitu , eta ni bere aurrean esertzeko kein ua ere egin bitartean. Beharbada maltzurregia omen naiz, baina ezusteko aitajaun xarmant horrek aspalditik norbaitekin hitz eta pitz lasai moduan egiteko gogo bizia zuela dirudi. Agurearen ahotik hitzak parrastaka jalgi ahala horren tipo gaiztoa ez dela oldozten hasi naiz. Aitzitik, agu rearen berbak izunak behin baino gehiagotan barrea eragin dit ia ustekabean, kontatzen ari dena gogoko ezezik, nolabait ere gizakume bakarti baten alde ezkutu eta s amurraren s einale nuen. Halako batean, ordea, nire irakaske superjator eta hiperkontzenziatua agertu da tabernako atetik ia arnasestuka. Han hemenka begi ratu eta gu ikusi orduko gureganatu egin zaigu ziztuan , eta ustezko txinpartak zeriola; egia esan, aurpegian aspal ditik ehizan ari denaren irribarretxo okerra zekarrela begitandu zait. –Ekarri al diozu bizikleta mutikoari? –Iñakik bota egin dio agureari supituki nire ondora esertzerakoan, aspalditik teink eginda zuen arkuaren geziaren modura. –Agindu badiot bihart xe bertan ekarriko dudala, sin falta. Gabi –hala deitzeko erregutu egin dit – nire irakasleraren tonu zakarraren aurrean zer egin ezean somatu dut erantzun baino lehenago. Egia esan, popatik hartzeko bidaltzekotan zegoela begitandu zait. –Eta zer dela e ta bihar eta ez gaur, zergatik ostu behar zenion? –Ezin ageriago da nire irakaslea bere neurriko harra pakin bat topatu duelakoan dagoela. –Ez duzu ezer hartuko? T aberna batean gaude eta. Zeharo kokildurik nuen bihotzetik hasperentxo bat darit. Ezta gutx iagorako, bat bateko erantzun gogor bat espero nuen agurearen aldetik; ez dakit b a, ahobeteko berbak gutx ienez. Baina, biraoka edota mehatxuka hasi beharrean nire irakaslea nolabait aztoratu egin duen ateraldi guztiz nahasi bat bota egin dio erantzun gisar a. Aitortu beharrean nago, agure sumin eta karkail bat gogoan nuen. Baina, antza denez guztiz oker nengoen, gogoratu besterik ez nuen egin behar berarekin topo, edo hobeto esanda talka, egin nuen aurreneko momen tuaz geroztik adarra etengabe eta errukigabe jo egin didana. Gabiren adarjotze maltzur hau ikaragarri gogoko dut. Egiazalea izan nahi izan dudanez, Gabiren hurrengo zirtoa Iñakiren dardoa baino zorrotzagoa begitandu zait. –Ezagutzen al nauzu? –Noski baietz, behin baino gehiagotan ikusi ohi zintudan Alde Zaharreko elkartearen bilkuretan. –Nik ere oso ezagun zaitu t, auzoaren onerako edo berriz tatzeko edozein proposamenen kontra azaldu ohi zinen, batez ere auzora iritsi berri izandako jende gazte edo etorkinen ahotik izanda. Egia esan, ez zenituen auzoko berriak batere gustuko. –Besteak beste , zu bezalako potrozorri gogaikarriak. Iñaki gaixoa harri eta zur, ez dakiela nola jokatu, zer erantzun printzipioz eta agian ofizioz ere gaitzesten duen zakarkeriari eutsi barik. Ezta urrik eman ere, hamaika bider lehenago esan bezala nire irakaslea oso tipo jatorra eta arduratsua omen da halako joko arriskutsuan sartzeko, ez da inola ere gure Gabriel bezalako astapotr o baten modu zatarretara makur tuko. Hori dela eta, zer edo zer asmatu beharrean dago begien aurrean duen agure kaskarro horri merezi duen lezio giza legezkoa txukun txukun irakasteko asmoz. –Begira, ez daukat inolako gogorik zurekin denbora alperrik galtzeko. Gauza bat bakarrik esateko etorri natzaizu... Badirudi nire irakasle Iñak i ez dela berak uste bezain fin eta arduratsua . –Ene Jesus! Harroputz ederra eginda zaude zu, irakasle. Aizu, mutil, kopa bat patxaran eskatuko dizut lasaitzearren. –Ekarriozu oraintxe bertan bizikleta mutiko honi ala bestela... –Bestela zer? Z uk zeuk eka rtzen behartuko nauzu? Ala, eta hori bai, poliziari dei egitea zu bezalako tipo superj ator eta hiperkontzeziatu bati b ekatu txit larria omen zaizunez gero, zure ezpaleko auzo elkarteko beste memelo horrei laguntzeko eskatuko diezu nire auzotik behin berrir o bota nazazuen? –Nork bota egin zintuen auzotik? Nik dakidala auzoko gehienok elkartearen proposamen bat onetsi genuen eta zuk ordea epaitegian salatu gintuzun. –Bai horixe! Diru mordoa atera gura zeniguten auzokoei. –Behar beste, auzoa txukuntzeko, duintzeko aurrekontu bat egin genuen. –Baina nik emaztea etxean gaixo nuen minbiziak jota, ezin nuen nire pentsioaren diru murritza txorakerietan gastatu. –Nork bere neurriaren arabera ordaindu behar zuen. –Eta nork erabaki zuen neurri hori? Zu zeuk? –Hori ez d a bidezkoa, gehiengoaren interesak gehiengoak erabaki behar. –Nik beti erabaki egin ditut dagozkidanak. –Horregatik auzoak bizkarra eman zizun. –Horrexegatik ere n ik popatik hartzera bidal i zintuztedan. Nire ustez hirurok gure burua erronkaz erronka harikaltutako eta bukatzerik ez duen soka baten muturrean dakusagu. Jakin besterik ez dugu behar nork moztuko norge hiagoka barre/negargarri hau, gero eta ahoberoago ari den agure egoskorrak ala honek bezainbeste ari den irak asle super jator eta hiperkontzentziatuak. –Ederto, gu gara munduko auzokorik maltzurrenak eta zu biktima bakarra. Hori baldin bada zure ustea niri bost. Baina aizu, muti ko honek ez dut ezeren errurik. Ala bai? –Zer adierazi nahi didazu? –Baliteke mairuak ere gorroto izatea... –Zer?? –Gogoratzen dut ondo baino hobeto auzoko ijitoentza ko diru laguntzen kontra ere egin zenuela. –Nire poltsikoa husteko e dozein lagunt zaren kontra egit en nuen, halabeharrez. –Ez nago ni hain seguru, zu bezalako astakirtenak beti ari dira... –Ni bezalako zer? Ni bezalako pentsionistak, hogeita hamar urtez egunero lanean jo eta ke jardun eta gero hilero miseria hutsa jasotzen duen agure bat? Niri ez dit ardura kendu nahi didaten dirua ijito ala mairu bati emateko den ala ez, niri ardura z aidan bakarra nire emaztearen kargu utzi behar nuen erizaina ordaintz eko behar beste diru eskuratzea da. –Horretarako zeuden zerbitzu sozialak. –Eta baldin bazeuden , zer dela eta egunero etxetik irten behar nuen nonb ait mota guztietako txapuzak egitera? –Zuk jakingo, baina zure emaztea zaintzeko erizain baten beharrean baldin bazeunden Osakidetzaren ardura omen zen, ez auzoarena. –Zoaz txa karraren ipurdira , sasijakinsu alu hori! –Zoaz zu mutiko honen bizikleta bilatzera! –Goazen denok etxera, berandu da eta –nire irakaslea bere onera ez datorrenez, hau da, beragandik espero nezakeen zuhurtziaren zantzurik ez dagoenez gero, bi segapoto haie n lehia bertan behera utz dezaten hitzegin dut estreinekoz. –Mutikoa zuzen dago, e z du zentzurik denbora ezbaida ka alperrik galtzea. Gu bagoaz eta zuk ekar ezazu bizikleta bihartxe bertan ala bestela... –Bestela Ertzaintzari hots egingo diozu, ezta? –Baliteke, beharrezkoa baldin bada bai, horretarako omen daude, jende xehea zu bezalako basapiztiez babesteko. –Ni hementxe bertan izango nauzu, zuk nahi baldin baduzu ekar itzazu beltzak eta. Eta azken hau esanda Iñaki mahaitik jaiki eta lepotik oratu z ateraino eraman narama. Ez dakit nire irakasle superja tor eta hirpekontzetziatua kalean beherantz goazela , eta nire ustez lehenengo aldiz suminduta, ahapeka biraoka eta ukabilei gogor eutsiz, ikustean beldurrak nagoelako edo benetan nazkatuta mundu guzti ak ia arrastaka naramalako edo, baina orduan otutzen zaidan aurrenekoa botatzen dut ia ezustean. –Ez kezkatu, irakasle, zu iritsi aurretik bizikleta bihartxe berta n itzuliko zidala zin egin dit . XI Iñakik etxeraino lagundu zidan bekozk oari eutsita. Nabarmen zitzaion oso, atzo arratsean nire alde egin nahi izan zuen ekintza ona, hau da, oso jatorra eta guztiz ardurat sua, agure alu hark zapuztutako an, eta beharbada ere bere etx era esku hutsik ez bueltatzearren, nire am ari zer edo zer esateko gogo bizia zuena. –Saiatu naiz gizon horrekin gizalegez hitz egiten, baina alper alperrik, ez dio inori kasuri k egiten, badirudi Alim i bizik leta itzuli nahi ez diola, kalte ordain modura edo bahitu duela. Nik uste hobe izango dugu la Ertzaintzara jotzea. Noski, Iñakik ez zuen inolako eskubiderik halako gezur borobila botatzeko, are gutxiago bere porrota nolabait zuritzeko asmoz. Hori dela eta, nire irakaslearen maltzurkeri ari aurre egitearrean, agureak emandako agindua azaldu nahi nien nire amari eta arrebari. Ez nuen aukerarik ezer gainer atzeko, nire ama eta arrebaren erantzuna ezin izan zen ozen eta neurrigabekoagorik. –Ertzaintza? Ezta pentsatu ere! Guk ez dugu ezer jakin nahi poliziarekin, guk poliziar ekin tirabirak besterik ez dugu eta! –erantzun egin zion nire arrebak ia garrasika Iñaki gaixo txundituari. –Milesker irakasle jauna egindako guztiagatik, baina gure auziak etxekoekin konpondu nahiago ditugu –saiatu zen nire ama azaltzen nire arrebaren ateraldi bortitz a nolabait biguntzearren. –Uztazu bizikletarena gure kontu, kristauok arazoak besterik ez diguzue ekartzen. Nire arrebaren azken hit zak ia ezustean haserretik har ridura ra iragandako Iñaki gogaitu bati ateraino lagundu egin zion. Nire irakasleak ez zuen , ez, samaritanoarena egiteko egun onik, eta are gutxiago lehengai onik, antza. Eskaileretan behera zihoala koitaduak zertan eta nola hanka sartu egin zuen asmatzen bide zen. Zer esanik ez, Iñakik jasotako hutsapilean justizia dibinoaren nolabaiteko aztarn arik zegoela begitandu egin zitzaidan. Horregatik auzoak bizkarra eman zizun. Horrexegatik nik ere popatik hartzera bidali zintudan . Ezin nazkatuagoa nengoen bizikletaren asuntoaz. Nazkatuta nire familiaren jokaera ulerkaitza eta zeharo arbitrar ioaz, nire anaia Yâsser badaez padako mehatxuaz, nire le hengusu Hâkimen ezereztasun fededunaz, nire irakaslearen laguntza superjator eta hiperkontzenziatuaz, eta egon banengoen gainontzeko guz tiokin baino nazkatuagoa lapurrarekin berarekin. Dena dela, atzo danik nire agurearenganako herra dezente baretu egin da. Ez da harritzekoa halako ia ustekabeko pentsakera aldaketa, Iñaki tabernatik hain harro eta bortiz azaldu aurretik berarekin luzaz mintzatzeko parada izan nuen eta. –Barkatu behar didazu zurekin ha in gaizki portatu izana, baina bizikletaz jo ninduzunean ezin nuen sinetsi, behin berriro nire gainera oldartzen zen beste mairu bat... Ni bai egon nintzela ezin sinesturik Ruiz Payueta jauna entzun eta gero. Beste mairu bat? Nire iraskaleak eta etxekoek adierazi bezala arrazista peto peto baten aurrean nengoe lakoan txunditu eta ikaratu ere egin nintzen. Zorionez, Gabik –hala deitzeko erregutu zidan eta nire aurpegi ezin harritu agoan erreparatu eta atoan lasaitzeko nire askaziekiko gorabeheren berri eman zidan. –Familia galtzeko zorian egon nintzen zuetako baten erruz. Nabarmen zen, oso, nire aurrean eserita nuen agureak berriketan egin nahi zuela, beharbada oso aspaldi aspaditik. –Mariasunek behin baino gehiagotan egotzi zidanez dena nire errua iza n zen. Oso tipo egoskorra eta odolberoa naiz, aitortzen dut, ezin dut besterik egin, h ala sortu ninduten eta hala hilk o naiz. Alabaina, sarritan ere hanka sartze handi handiak egiten ditut nire burua behar bezala kontrolatzen ez baitakit , gauza bat gogoz eta bihotzez errotik sinesten dudalarik. Geroago, gauza bera okerra dela antzeman orduko, damu egiten naiz. Baina, alperrik, nire erruaz konturatu baino lehenago hamaika huts egin baid itut dagoeneko. Antzeko zer bait suertatu egin zitzaidan zure herriko auz oko batzuekin. Hemendik gertu, Petrineria kaleko bosgarren atarian eta ia hirira iritsi nintzenez geroztik izan dudan etxebizitzaren gain era bizitzera etorri ziren. Printz ipioz nik ez nuen ezer atzerri tik etorritako jendearen kontra. Alderantziz, nik solda duzka Afrikan egin nuen, Sidi Ifnin bertan, beraz mairuak oso eza gun nituen, eta haietariko baten ba t lagun ere bai. Baina, ara zoa ez zen hori, arazoa zen ordura arte izandako gorabeherak goiko pisuan debalde bizi ziren auzoko ohiekin, hau da, ijito famili a bat, Manolotarrak, mota guztietako iskanbilak izan genituenekin. Esan nahi dut, niri ez dit ardura goikoa ijitoa, mairua edo estralurtarra den, nik edozein auzokoarengandik espero dudan bakarra zint zo eta zuzen jokatzea da, gain ontzekoek nigandik espero bezala hain zuzen ere. Ijito alu horiek ez zuten, ordea, halakorik egiten, guztiz kontrakoa baino. Ez zituzten inor eta e zer errespetatzen, ez zuten inolako zerga edo saririk ordaindu gura. Gainera etxeko argiak, hodiak ze in edozein apaingarri etengabe ostu eta hau gu ztia gutxi bailitzan ataria drog a salgune bilakatu zuten gainontzeko auzokoen begien aurrean. Kopetaraino geunden eta auzo bilkura batean Manolotarren afera mahai gainean ipintzeko erabaki genuen. Inork ez zuen ezer esan nahi, den denak kolk ilduta zeuden badaezpada Manolotarrek euren kontra jotzen zuten. Nik ezin nuen sinestu nire au zokideen koldarkeria, kalean zein eskaileretan elkar topo egiten genuela denetarik esan ohi zuten Manolotarren kontra, ez zegoela eskubiderik, zer edo zer egin be har zela euren bidegabekeriekin behingoz bukatzeko, hurrengo auzo biltzarra ezinbestekoa izango zela konponbidea bi latzeko. Eta bat batean denok is ilisilik zerura begira. Noski, baldin bada go bene benetan asaldatzen nin duen zerbait hori koldarkeria da. Et a gogoz asaldatu nintzen koldarroi Fernandoren egiak eta hainbat birao ere esatearren. Ijito madarikatuoi ultimatum bat emateko edo bestela epaite gira eramateko proposatu eta bat batean den denok bat etorri ziren nirekin. Ho ri ba, erabakiaren berri ematea niri kargu. Ez zidan axola, ez nuen besterik egin. Bilkuran erabaki bezala Manolotarrengana joan eta etxetik ospa egiteko agindua eman nien edo bestela epaitegian aurrez aurre ikusteko mehatxua. Inork ez zuen espero baina biharamunean etxetik behin betiko joan egin ziren, epaileekin zenbait tirabira bazutela medio. Zer esanik ez, eg unetik egunera etxeko txapeldun bihurtu nintzen. Hurrengo astean udalekoek mairu familia bat kokatu zuten Manolotarrek utzitako pisuan. Sumindu egin nintzen, udaleko morroi sasij akintsu izorrante hark nire kontrako mendeku moduko erabaki bat hartu zuelakoan nengoen. Ezin argiago nuen ijitoen ordez mairu haiek kokatu izanaz gure auzo elkarteari mezu bat bidali nahi zigutela, udalaren interes politekero propagandistikoak auzokoen eguneroko gorabeheren gainetik zeudela, bost axola zietela gure agintari prestuei gu bezalako auzo apal batzuen arrangurek euren itx urakeria elektoralaren aurrean. Hala adierazi nahi izan nien elkartekoei. Denetarik esan zidaten, baina batik bat arrazista ba t nintzel a. Ni arrazista? Entzuidazu, Ali m, hori al da zure izena, ezta?, Afrikan egin nuen lagun ia bakarra zu bezalako mairutxo bat zen. Bueno, agian puska bat kozkorragoa, baina mairutxo bat. Brahim ala Ibr ahim zuen izena, nirekin inten dentzian lan egit en zuen mutiko bat, mandatuekin zein herriko zokotik zenbait horni ekartzen laguntzen zidana, batez ere arkume bila joaten ginela kuarteleko ospakizun handietarako. Oso gazte azkarra eta jatorra. Nik behintzat izugarri estimatu egin nuen tra izionatu egi n nindue n arte. Baina, hori orain ardu ra ez digun beste historia bat da. Azaldu nahi dizut ni ezin naizela inondik ere arrazista izan, nire ustez denok leku beretik sortuak gara, gero bereitzen gaituena gizarte honen antola mendu p etrala omen da. Gizart ekoek z ein nire auzoko eta ger tuko gehienek, ordea, oso bestela ikusi zuten. Goiko pisuko mairuak hasiera hasieratik eta inolako oinarrizko motibo barik nire etsai berriak egin nituela leporatu egin zidaten, banuela Afrikatik ekarrita edo mair uekiko zenbait aurre ritzi trau matiko, Bartolotarren aurka lortutako onespenari nola edo hala eutsi nahi niola edota are iraingarri eta zentzugabekoago, nire gainean ez nuela ijitorik, ez mairurik, ez kristaurik bizirik nahi. Egunetik egunera eta auzo batza rrean lortutako ospe guztia aien atu egin zitzaien, bat batean auzoko elementurik gaitze sgarriena eta arriskutsuena bilakatu egin nintzen, doi doi Manolotarren pareko. Jakina, niri bost gainontzekoen ustea, baina benetan kezkatu eta batez ere ikaragarri mindu egin nin duena nir e etxekoena izan zen. Gero eta odolestuago jartzen hasia nintzen ez eskatutako aitorpen sorta haren aurrean. Are okerrago, ez dakit zer dela eta baina laster nirekin nolabaiteko zerikusirik zuen zer edo zer egotziko zidan beldurrak nengoen. Egia esan, hai n handia zen nire egonezina, ezen bizikletarena behingoz ahazteko eta tabernazulo hartatik antxintx iketan ospa egiteko gogo ikara garri bizia nuen. –Aitortu beharrean nago auzoko berri horiek gure gain era bizitzera etorri eta gero , burua nolabait galtzen hasi nintzel a, batez ere eskaileretan goitik behera estalita zihoan emakumeari oldartu nintzaionean. Bai, motel, ez egin barrerik, zure herriko guztion kontra oldarka egiteko joera dudala uste duzu baina. Badirudi andere horrekin topo egindakoan aspal diaspaditik erdi ahaztuta edo nuen zenbait pasadizo gogora etorri zitzaidala ezustean. Egia borobila esango dizut, emakume hura nire aurrean eta gainera nire erruz iraulka ikusi nuela zera pentsatu egin nuen: behin berriro jende honekin nahastuta, behin berrir o jendilaje hau etsai. Nik uste orduantxe zeharo harrituta sumatu ninduela, hori dela eta bere hitzak ahalik eta zehatzen egiten saiatu zen. –Auzoko berriak mairuak zirela asmatu orduko, eta zer esanik ez guztion ama omen zenarekin eskaileretan topo egin eta gero, Brahim gaztea gogora etorri zitzaidan, traiz ionatu egin ninduen mairu zikin madarikatua, behin batean koarteletik amarruez ia herrestan eraman eta bere lagun batzuen laguntzaz bahitu e gin ninduen a, behar beste infor mazio er auztearren. Nik ez nekien gauza handirik kuarteleko nondik norakoez eta , hala eta guztiz ere , denetarik egin zidaten koartelera isilgordeka nola sartu asmatzearren. Ez nien tutik ere esan, ezin nien beraiek aldez aurretik ez zekiten ezer esan. Larrutik ordainarazi zidaten , azken finean jarein egin nin duten, baina kuartelera nola edo hala armak zein munizioak lapurtzera ezkutuan sartu egin zirenez gero, nire nagusiek nitaz mesfidatu egin zuten. Ez ninduten zigortu, ez, ezta ger tatutakoa nolabait argitzeko as moz auziperatu ere, baina harez geroztik begitan hartu ninduten. Lehenago nazkatuta baldin banengoen, bahiketarenaz suertatu eta gero ezin nazkatuago iragan egin nituen geratzen zitzaizkidan soldaduzka egunak. Horrexegatik, izugarrizko amorrazioa hartu egi n nien zure herrikoei, eta udalekoek auzoko berriok inp osatu zizkigute nean nire onetik atera nintzen. Behin berriro jendilaje alu honekin harremanetan asamatu nuen. Ikaragarri gogorra egin zitzaidan, ezin nuen sinestu, e z nuen sinestu gura. Esan beza la, zo ratu egin nintzen, erabat, zure kastakoak edonon ikusten nituen, bai nire etxeko eskaileretan gora eta behera, bai hiriko edozein kale bazterretan, bai nire betiko tabernara sartuz , edo lan egiten nuen banketxeko leihatilaz bestaldean; gogoeta eta guzti eg in nuen ea musulmanek Espainia berriro inbaditu ez ote zuten. Niri kalte egiteko propio etorriak balira bezala, egunetik egunera nire bizian beste behin azalduak. Edo hori izan zen behintzat garai ilun haietan supituan begitandu zitzaidana. –Gu etorri ginen Espainiara gure anaiak erregutu egin zigulako, hemen Marokon inola ere aurrera ezin atera genuen bizimodua hamaika aldiz errazagoa zelakoan, hala nik niri ikasketak buru nitzan, nola nire arrebak ile apaintzaile lan a topa zezan –eta inork ez e skatutako argibidea eman et a gero ordu ra arte ezagun ez nuen gizon on e ta zintzo baten irribarre gazi gozoak nire bederatzi urte samur samurrak gogorarazi egin zizkidan. –Jakina, nire burua hain setiatuta begitandu zitzaidan, ezen, izan, izan banuela zur e herriko bat baino gehiagoarekin zenbait kalapita, batez ere goiko pisuko auzoekin. Hortaz, nire etxekoak beherala konturatu e gin ziren nire bat bateko zora menduaz, bai euren begi eta belarri txundituen bitartez, bai auzoan eurrez ari diren aho gaiztoetat ik. Nire jokabidea ez zela batere bidezkoa leporatu eta goiko pisukoei barkazioa eskatzeko agindu egin zidaten. Baina, nik ez nuen amore eman nahi, ez nuen uste inolako begiramendurik merezi zutenik aspaldian ere bizitza hondatu zidaten kanpotar zikin haie k. Nolabait gu eta , batik bat , gure bizimodua izorratzera etorriak zirelakoan nengoen , eta gutako inor konturatzen ez zen bitartean , euren asmo maltzurrak antzeman eta agerian utzi behar nituen nola edo hala. Familia eta guzti galtzeko zorian egon nintzen zoramenak bultzatuta goiko pisuko auzokoei etxetik behingoz ospa egin zezaten aholkatzen saiatutakoan; egun batzuk lehenago eskaileretan topo egin nuen emakume berari bere etxean kosta hala kosta sartzeko oldartu nintzaiola leporatu egin zidaten. Soldaduzk a egunetako traumaren batek jota edo nengoela susmoa hartu eta zoroetxe batera eraman nahi izan ninduten nire seme alabek. Jainkoari esker, nire emazte Mariasunek nirekin serio serio berba egiteko agindu , eta nire portaera burugabekoak gure etorkizunerako izan zitzakeen ondorio kaltegarriak banan banan erakutsi egin zizkidan. Nire seme alabek ez zuten sinestu nahi, baina Mariasunek ni bertan behera uzteko mehatxatu bezain laster nire onera etorri ez ezik, urte guztiotan isilean gordetako korromioaren zentzu gabekeria ikusi ere egin nuen argi eta garbi. Bai astapotro galanta! –Orduan zuk ez diguzu inolako gorrotorik? –bota egin nuen ia oharkabean. –Nik gorroto dudan bakarra bidegabekeria da. Bueno, baita gaixotasuna ere. Gabrielen kasuan biak elkarren on doan omen zeuden, bidegabekeria itzeltzat jotzen baitzuen Mariasunekin gertatu takoa. Baina, agurea ez zen ari bere emaztearen gaixotasunaz. Birikietako minbizia minbizi, ez zen, ez, sendatzeko edo behintzat atzerako biderik, baina bai, ordea, gaixoa bizirik egon bitartean bera pozik eta batez ere bere ondokoek maitekiro zaindurik egon zedin egiteko asko. Gabrielen ustez, berriz, bere auzoko elkartekoek ez zioten bere emaztearen atzeneko egunak ahalik eta zoriontsuenak eta ahal bezainbeste lasaiak izan zitezen samurtu. Ez behintzat berak bere emazteari hainbeste urte pasa eta gero –hainbeste buruhasute eman eta hankasartze egin eta gero ez esateagatik – zor zion amodioa erakusteko gogoan zuena gauza zezan: euren bizi guztiko etxean azk en hatsera arte ohe ondoan egote a. Horretarako, noski, bizi osoko aurrezkiak ezinbestekoa k zitza izkion, hau da, eta beti Gabrielen aburuz, auzo elkatekoek auzoa goitik behera eraldatzeko edo ostu nahi zizkiotenak. Auzoko txoropito eta memelo gehienek berriztatze egitasmo alu horri baietz esan ziotenez gero, berari ere erabaki bezainbeste diru eskatu eta emazte arena aitzakia jarrita gizarte zerbitzuetara languntza eske joan zedin agindu zioten. Popatik hartzera bidali egin zituen, ezinbestez, halako astapotroa omen baitzen gur e agurea. Nik orduan sudurra zimurtu egin nuen. Emaztearena uler nezake , zeharo, baina agurearen elka rteekiko jokabide zatar hura ez nekien nik oso zentzuzkoa zen, izugarri berekoia edota agian mendeku modukoa ez ote zen. Baina, bai kasualitatea, nire sudu r zimurtu hori eskatzen ari zitzaizkion argibideak emateko imintzioa ere betarik izan baino lehenago , bere begi are zo rrotzagoek zein bat bateko irrib arre maltzurrak nire irakasle superjator eta hiperkontzentziatua nire atzetik guganantz zuzen zuzen eta ha rroharro zetorrela adierazi egin zidaten. XII Gaur ez naiz ikastolara joan. Ez nuen inolako gogorik nire irakasle superjator eta hiperkontzenziatuen begiekin topo egiteko, hots, atzo arratsaldean gertatutakoari buruz zer edo zer esateko, edo a re okerrago, berak mehatxatu bezala Ertzaintzaren eskutik agurearengana joateko prest egongo zirenak. Arrisku hori nolabait saihestu beharrean nengoen, horregatik etxetik irten orduk o nire lagun Marêdengana hurreratu eta goiza berarekin potrojorran pasatze ko proposatu diot. Espero nuen bat bateko baiezkoa lortu eta gero Alde Zaharretik hainbat urrunen joa teko eskatu diot gaurko egural di epela eta ikaragarri eguzkitsua zela aitzaikia. Gure hiriaren inguruko parke erraldoi batera abiatu gara , arestian eraman zituzten oreinak ikustearren. Primeran pasatu dugu, bai oreinak gutaz babesten zituen hesiaren ondotik zehar lasterka, bai paseko hegaztientzako babesgune den aintzira bazterretan jopuntu genuen txori orori harrika. Aitortu beharrean nago, nik Marêdekin iz ugarri gozatzen dut. Baditut ere nire gorabeherak sarri askotan astapotro galanta egina den Mâredekin –zer esanik ez, hegaztei harrika egitearena bere ideia izan da –; baina, ez dut beste lagun jatorrago eta zint zoagorik ezagutzen denbora hain gustura alper rik galtzeko, batez ere kezkatzen nauen ez ertaz ez pentsatzeko. Hala eta guztiz ere, Mâred maite dut, oso, baina ez nuke inola ere izan nahi bera bezalakoa, hau da, bera bezain arduragabe a. Badirudi Mâredek ez duela ezer seriotan hartzen, egunero potrojorr an jarduteak ezer gutxi axola diola, bere etorkizunari aldez aurretik uko egin balio bezala. Niri ordea asko axo la dit etorkizunak, eta nik badakit ha u eskolari lotuta dagoela nahi taez. Kezkatzen nau, bai, ez baitut inola ere nire anaia Yâsser bezalako giz on eskolagabe bat bilakatu nahi. Nik badaukat argi eta garbi Yâsserren bizimodu okerrak , eta batez ere bere por taera petralak , eskola oso gazte utzi izanarekin zerikusi zuzena dutela. Bestela nola ulertu behin eta berriro, beti ustekabean eta zuribide gisa bota ohi didana, gehienbat gure amak aditu ziezaion: –Nahiz eta bost urterekin eskolari behin betiko agur esan , gaur egun gure herriko edozein sasi jakintsunek baino diru gehiago erabiltzen dut. Jakina, nik ez dut ia inoiz nire anaiari erantzuteko aha leginik behar ikastearen garrantzia diruaz haratago irakasteko asmoz, halako perla bat bota bezain laster nire amak zein arrebak aurrea hartu eta gure Yâsser sasi aberatsari bere ondasunaren iturria nondik datorren biak batera eta gehienetan oihuka zein mehatxuka ere gogoratzen baitiote: –Alah ahalguztid un eta jakintsuak agindu bezala: lapurrari eskua ebaki eskuaz lapur egiteagatik. Goizeko aurreneko orduak parkeko ugaztun eta errulen atzetik eman eta gero , atzenekoak berriz, eta oreinak orroa ka zein hegaztiak txilioka hasi orduko, parketza inen aurretik ihesi igaro ditugu ezinbestean; esa n bezala Mâred astapotro galan ta da , eta badu ere izugarri zko punteria, bai harriez, bai txistuez, bai eskura jausten zaion guztiaz, bere etxekoe i ara zoak sortzea z gain , seguruen duen abilezia bakarra. Zorionez, parkean barrena lasterka, ezkutu gordeka eta beti barrezka aspertutakoan ondoko auzo berriko burger bateraino abiatu gara Mâredek eskatuta. Nire adiskideak hamaiketakoa eskaini dit eta nik noski baietz esan ondoren , dirua nondik atera duen galdetu egin diot neu re buruari. –Amak ematen dit badaez pada ikastolako jantokian txer rikia dugu n –erantzun dio Mâredek nire betarte erdeinugarria egitera ausartzen ez den galderari. Gezur borobila, biok ondo baino hob eto badakigu bere etxean dirua ez dela sekula sobera n, aitzitik, izugarrizko egina halak egin beharrean daudela euren aitaren soldata murritz eta oso noizbehinkakoari ahalik eta etekin handiena ateratzearren. Areago, aspaldidanik susmoa hartuta nago nire ad iskideak Yâsserrerren esanetara lantxo b atzuk egiten dituela; nire ana iak berak aspaldian ere proposatu egin zidan eginkizun berbera, hots: auzoko nontzeberri. –Zer deritzozu Yâsserri –galdetzen diot ezustean – Ez dakiela, nire anaia izanda ea zer nahi dudan esatea, majoa, jatorra, sarritan ere apurtxo bat sumina, baina hal abeharrez, bere ustez bertokoek ez gaituzte batere maite, denok lapur gaituzte. Noski, eta Mâred gaixoa ustetik izatera alder ik ez delakoan nire anaiarentzat mezulari. Baina, Yàsser ez da berak uste bezain majo edo jatorra, sumina bai, itzela eta edozein huskeriagatik, gure aita zena bezainbat, azken finean herri alu honetara etorri ginetik aitarena egiten saiatu egin baita, gure aita koitaduak utzitako hutsunea, eta nire ama eta arreba k nola edo hala betetak oa, berreskuratu nahian. Baina paso egiten dut nire anairaren kontura eztabaidaka hasteaz. Halabeharrez, Maredek ordaintzen du eta. –Eta burger hauek ez ote dute txerrikirik? XIII Auzoan dagoen jolasleku bakarreko zabuetan zein kale gorrira bota egin ez gaituzten tabernetako futbolin eta jolas makinen ondoan goiza potrojorran eman ondoren , bazkalordu aldera gurera bueltatu gara behin berriro potrojorran jar raitzeko asmoz , Grabieleki n elkartzeko ordura arte. Ni etxeko norbaitekin topatzeko beldurrak nago. Mâredek irribarretsu begiratzen dit, berak ez du halako ardurarik bere ama etxetik inoiz irteten ez baita, gehiena jota etxe azpiko harategi islamikoraino, berak dakien hizkuntza bak arraz barra barra egin dezakeen aldetik. Nire kasuan, ordea, ez dut ama edo arrebak ustekabean harrapatuta izateko beldurrik soil soilik, badaude hor zehar nire lehengusu Hâkim jakintsua bere supermerkatu txatxar eta zantarretik edonoiz irten litekeena, eg uerdian etxean bazkaltzeko ikastolatik datorren irakasleren bat edo, edota jeneralean nire ama eta arreba ezagun dituen edonor; biak gazteleraz polit o modaltzen dira eta. Hori hor rela izanda, Maredek auzoaren goiko partean dagoen patio batera joateko propo satu egin dit bertan ezkutatzearren, orain dela gutxi goitik behera garbitu eta txukun txukun eraldatu egin duten etxarte mehar eta sastar bat , eta guztiz bit xiak diren metakrilatozko edo loreontzi erraldoi batzuk jarrita. Hara sartzeko burdinezko hesia ja uzi be har izan dugu, jakina. Nahiz eta patiora jauzi egiteko nahikotxo ondo moldatu naizen, Mâredek txunditu egin nau hesira tximinoen modura igo baita, hau da, ziztu batean. –Ia egunero etortzen naiz hona nire amarentzako errekaduak egiteko ordua jo art e. Aitortu behar dut ez dela leku makala gu bezalako bi mutiko koskorren presentz ia susmagarria kaleetatik saih esteko, gutxienez gu ez bezalako ikasle saiatu eta zintzoek arratsaldeko bostak aldera ikastetxeetatik tropelean ospa egin arte. Gainera, auzoa ren goialdean egonda ere etxartea hain meharra den ezen babesleku aparta da hiri honetako eguraldi siberiatarrari aurre egiteko. –Bueno, nik alde egin behar dut, errekaduen ordua da eta– Zer esanik ez, nik beherala somatu dut nire anaiaren itza la Mâre den ezusteko eskapada horretan. Nire lagunminak bakarrik uzten nau eta nik ez dakit zer egin edo nora jo bat batean zulo haundi bat begitan tzen zaidan pa tio dotore hone tan nazka nazka eginda ez bukatzeko. –Tori! Nolatan uste duzu egunak pasatzen ditudal a lanean hasi aurretik? –Mâredek luzatzen dit bere polarraren barruan daraman minikontsola – Emshi bes saláma4 ! Ez dakit zer den gehien harritu nauena, Mâredek lanera joan behar duela esan izana ala orain eskuartean dudan Nintendo Game Advance ereduko minikontsola moñoña moñoña, aurretik dudan asti luze luzea nolabait betetzearren. Edonola ere, orain ni ntendo kontsola eredu berri eta bitxi honetan erreparatzekotan ni re anaia berriro gogora ekarri beharrean nago. Gero eta argiago dut nondik ateratzen duen Mâredek etxean inola ere eman ez diezaioketen dirua halako tramankulu zoragarri bat erost eko. Aitortu behar dut, atseka betzen nau nire lagunmina Yâss erren itzalaren atzetik antxintxika ikusteak, ez d a oso itzal onuragarria, guztiz mingarria baino, hasieran zeharo estali ko duena gainontzekoon eskasta sunetik salbu mantenduz , eta herri honetara bila etorri garen etorkizun liluragarriarekin to po egin duelakoan, baina denbo ra eta , batez ere , legearekin tirabirak areagotu ahala noiz edo n oiz kalte egingo diona atzerabiderik izango ez duenean. Hauxe da behintzat etxean milak a aldiz aditu diedana nire ama eta arrebari Yâsserren kontura. Bera izan zen hona etortzeko mota guztietako argudioak eman zizkiguna –egia esan ez zitzaion askotxo kosta tu, batez ere Marokon etorkizunik, hots, gure arbasoena baino hobea, zer dela eta ez genukeen inoiz izango zehatz mehatz adierazten zigula – eta baita azkenean konbentzitu gintuena ere guk inola ere ordaindu ahal izango ez genituen pasajeak bidali eta g ero. Garai hartan Yâsser begi tandu zitzaigun gure Marokoko herrixkan hain goraipatuak omen ziren eta urtero kotxe ikaragarri handi eta ederrez, opariez gainezka eta dotore dotore jantzita itzultzen ziren garaileen eredua, hau da, itsasartea zeharkatu eta euro paratu takoan nolabait eta , batez ere , arinarin aberastu , eta euren sen itartekoak mendetako miseriatik egunetik egunera askatu zituztenetariko bat. Gu behintzat Yâsserrek askatuta somatu genituen gure buruak hona iritsi ginenean. Bera zen ezagun genuen giz akume bakarra, eta bera izan zen nahiko itxura oneko pisu baten alokairuaz hilero arduratz en zena, nire arrebari ileapaindegia akademia ordaindu ziona, gure amari behar bezainbeste behar eta apeta ematen zizkiona; besteak beste gure amandrea Marokotik ekar tzeko kudeaketa itzel guztiak burutu izana gaixoa gur e ondoan hil zedin edo. Yâsser miresteko genuen, gure babesle eta hornitzailea, hau da, gure aita sekula ez izandakoa. Hala ere, denbora aurrera joan ahala hasieran gure buruei egin nahi ez genizkien gal derak egiten hasi ginen ezinbestez. Nola g ure anaia bezalako mutiko ikas gabe batek dirua barra barra erabil zezakeen? Eraiku ntza? Gezur hutsa, nahiz eta nire ama eta biok sinesteko gauza eta gertu ginen, nire arrebak ezin zuen inola ere onartu bere begiek esaten diotenaren kontrakoa. –Yâsser egunero ikusten dut kalean akademiarantz noala, Antzaren Enparantzako aulki batean eserita bere piurako hamaika gaztez inguratuta eta beraganatzen saiatu naizen bakanetan beti gelditzeko keinu bat egin dit, ez dakit n ik zer tan oso lanpetuta dela adierazi nahian. Orduz geroztiz, eta zer esanik ez nire arreba Amira akademiatik irtendakoan bere aurreneko lanpostua behin lor tuta, hau da, etxean beste badaezpadako diru iturri bat sartu orduko, nire ama eta arrebaren Yâsse rrekiko jokaera zeharo aldatu zen. Ordura arte beti goresteko bakarrik gogoan duten seme eta neba, gure garaile eta babesle porrokatua, ia miseri atik jaregin gintuena, ia egunetik egunera –gure arreb ak Antzararen parkean gazte susmagarri haiekin tratueta n ikusi zuen arratsaldetik gero – apenas ezagutzen zuten seme eta neba harro eta uzkurra, goizero nora zihoan inoiz aitortzen ez ziena, beti larruzko jaka be ltzak, zetazko alkandora nabar nabarrak zein bere gizontasuna ezin ageriago uzten zuen praka estu estu eta karu karu ak janzten zituen makarra itxu rako gazte txit susmagarria izatera bilakatu zen. –Espero dut Alim gaixoa zure tratuetatik urru n lagatzea, bera bai dela ikasle ona, bestela... Bestela zer, ala hobeto esanda, zerekin mehatxa zezakeen gure am ak etxeko beharrizan guztietarako dirua beti gertu eta erruz zeukan semea, anaia handia izanda gure aitak utzitako hutsunea nahitaez bete egin zuelakoan bere babesari inola ere uko egin nahi ez zion gizonezko maro korra. Ezerekin ez etxeko diru iturri nagus ia izaten jarraitu bitartean, hau da, harik eta gure arrebak behin behineko lanak egiteari utzi eta Pellejeria kale barreneko jaure gi baten oinazpian dagoen ilea paindegi hartan benetako soldata iraunkor bat eskuratu zuen arte. –Ezin dut onartu nondik dat orren ez dakidan diru bat. Gure amak ezin zuen Yâsserren diru zikina onartu nire arrebaren aurreneko nominaren zenbatekoa ikusi eta gero. Orduz geroztik Yâsserren diru a ez zen garbia, gutxienez sus magarria baino. Gure amaren ustez hobe genuen gure etxetik at izatea, badaezpada. Baina, jakina, Yâsser ez da sekula etsi, berak uste baitu gu hirurok babestea Alahek edo emandako agindu bat dela. Hori dela eta, eta batez ere gure amak etxetik oso noizean behinka pasatze a eskatu arren –gutxienez bene tako b etebehar nominadun eta taxuzko bat eskuratu arte –, Yâsser beti egoten da prest hirurotako inori mesederen bat egiteko, hau da, nire ama edo arrebak oso egoera larri larrian bakarrik eskatuko zioten mesede bat. + Sinesgaitza bada ere, nik halako tramankulu ei beti muzin egin baitiet denbora pantaila baten aurrean alperrik galtzeko telebistaz dezente dudalakoan, h orretarako nire bizikleta zori gabekoa gogokoago nuen, The Legend of Zelda, Phantom Hourglass izeneko jokoaz jardun naiz ilunsentiko hozkirria somatz en hasi arte. Egia esan, Mâreden min ikontsolari ekin baino lehenago halako joko tx atxuetan etxetik at iragan ohi dituen ordu guztiak benetan aspe rgarria egiten zitzaizkidan, pena eta guzti ematen zidan nire adiskidea orain nagoen zoko baztertu honetan ezku tatuta eta bakar bakarrik irudikatzeak. Baina aitortu beharrean nago ez dela nik uste bezain aspergar ria. Behin botoei gogoz ekin eta gero, eta batez ere jokoaren nondik norakoak halamoduz ikasita, denbora zirimola modu ra joaten da inguratzen zaituen guzti guztia ahaztuz. Zorionez, ez naiz Mâred ote den bezain trebea eta jokoaren bigarren mailan trabatzen naiz etengabean. Ondo ba, bukatu da, bestela ilunkarak irentsiko nau inor gutxik ezagutzen duen zoko honetan eta okerrena, behin berriro eta agian betiko ere nire bizikleta maitea galduko dut, ez baitut uste Gabriel jaunak behingoz bat berreskuratzeko beste aukera bat emango zidanik. Erlojuari erreparatutakoan ikaragarri aztoratu naiz eta beste inon ez nekiela nire galtz aren atzeko aldean eta ia arin arinka eta erdizka bakarrik gorde izan dudan zorioneko minikontsola jausi zait burdinazko hesia berriro igotzerakoan. Zorutik hartu eta behin pizteko inolako modurik ez dagoenez izutzen naiz. Badakit kontu handiagoz begiratu behar dudan ea bene benetan izorratu den, baina ez dut denborarik maki natxoaren barrenak ikuskatzen hasteko, edonola ere, eta oker renera joz, beste minkontsola berri bat erosi ahal izango diot Mâredi, ez daki t zer nolako diruz, baina tira, zer bestela, nire errua izan da eta tramankulu madarik atu hau nire adiskidearentzat zer nolako garrantzitsua zen asmatzea ez zait askotxo kostatzen, nik uste maiteen duena. Kantoian behera noa ia laprastaka Petrineria kal e dotor eraino , handik, da goeneko nahiko berandu da eta, Algareria kalerantz zuzen zuzen eta arin arin abiatzearren. Beldurrak nago Gabrielek, ni garaiz eta tokian ez ikusita, handik ospa egingo duen behin betiko gogait gaiztoz bizikleta galtzarbean eta nire kastako batek enegarren aldiz huts emanda. Atzokoaz gero agurea ez zait begitantzen us teko nuen basapiztia arrazista oso tipo zuhur eta benetako jatorra baino, hau da, beti nire atzetik, eta berak dioenez beti ere nire on beharrez omen, kuxkusean izan ohi dudan irakasle superjator eta hiperkontzenziatua hamaika aldiz baino egiazkoagoa. Gabr iel jauna behin gertutik ezagututa beherala oso bihotz onekoa dela jabetzen zara; baina, hala eta guztiz ere, eta ez dakit nik adinaren kontua den ala zer, oso suminkor ra dela ere antze maten zaio, batez ere bere u stez buru buztanik ez duten kontuak egin e dota esaten dizkiozunean, denbora kaikukerietan alp errik galtzea egin diezaiokeen b ekaturik larriena bailitzan. Beldurrak nago, beraz, gaur gero ez ditudan inoiz berriro ikusiko nire bizikleta eta bera ere bai. Eta askoz be ldurrago ari naiz Algareria pla zaraino heldu eta Flor de Lis tabernaren inguruan pilatzen den jende andana eta sirena argiak dirdir eta jirabiraka dituen kotxe batetik bi ertzain jaisten ikusten di tudanean nire irakasle superjator eta hiperkontzenziatuak atzo agureari egindako mehatxua azken finean bete ote duen. –Alím, ayndek !5, zure anaiz... –Mâred? Zertan ari zara? Ba galdera inozoa, egunero bezala Yâsserren aginduetara, prakaren barruan matxurat uta daramadan minkontsola beza lako kapritxo subentzionatzen dizkion nagusi eskuzabala, eta sirena argiak eta ertzainak tartean ikusita , ez dut uste aha legin handirik egin behar dudanik nire anaiaren morroia zertan ari den asmatzeko, Iñaki irakaslearen esku hartzea alde batera zeharo utz dezadan. Nor ote zen nitaz gain gaur arrats aldean Gabriel jaunarekin topo egin behar nuela zekien bakarra? Kontu gutxi atera behar dut nire anaia Mâreden eskutik, eta nire bizikletaren lapurra omen den Gabrieli labana eskuan oldartzen irudikatzeko. Egia esan, espero behar nuen, ezin besterik pentsa behingoan nire arrebaren hitzak gogora ekarri eta gero: hobe genuen Yâsserren laguntza bizikletarena gure artean bakar bakarrik konpontzearren . –Balek, balek ! –nire senetik erabat irtenda Flor de Lis tabernaren ate ondoan biltzen den jendeak egindako be giluze hesia apurtzen saiatzen naiz zer esanik, okerrena begitantzen zait. –Alím, zure anaia... Ez dizkiot Mâreden hitzei erreparatu nahi, banekien nik, etxean denok omen genekien, Yâsser noiz edo noiz espetxer atuko zutela, egia esan aspalditi k ari da amildegi ertzean kili kolo, eta nire lehengusu Hâkimi zor diodan atsotitz batek dioen be zala: gizonak ezin du bere itzal etik haratago jauzi egin. Benetan ikaratzen nauen a, ordea, ez da Yâsser eskubur dinez lotua eta ertzainek besotik oratu ta kartze lara bidean ikustea, agure gaixo horri egin ote diona asamatzea baizik. Biak ezin egoskorragoak izanda, inoren aurrean aise kokiltzen ez diren bi ahozabal, ez bailitzateke batere harritzekoa biotako bati lepoa moztu izana, eta jak ina, badago Hâlim ek ere irakat si zidan beste atsotitz bat: “lehoi gazteak zaharra oinper atuko”. –Non dago nire anaia? Galdetu berri diot Gabrieli berari , hau da, ertzainek besotik ebatuta. Agure berberak adierazten dit keinu etsi batez lurrean etzanda eta ia arrapaladan held u berri diren erizainek ingura tuta dagoen gorputz za uritua nire anaiarena dela. –Badirudi mairuak labana bat ez eraso egin d iola oharka bean , eta orduan agureak defentsa modura zeraman bi zikleta bat burura jaurti egin d iola izugarrizko inda rrez –gertatutakoa azaltzen didan ertzainak harri eta zur uzten nau. –Baina, non dago nire bizikleta?

2023-12-01

booktegi_liburua_herioak_bietan_jotzen_du

booktegi.eus ITXARO BORDA herioak bietan jotzen du Konfinamendu garaian, gingileraino emokatuz tragatu ditudan telesaila ugarien o menez. Espero zuena gertatu zen azkenean. Alaba itzuli zitzaion. Bederatzi urte baziren desagertu zela . Ama hunkitua , hor zegoen, negarrez hipaka, alaba besoetan, estuki tinkatzen. Nork uste ? Non iragan zituen urteak ? Bahit zaileak o ngi tratatu al zuen? Bortxatua izan zena? Ama hark , berriz aurkitzearen atseginaren urmaelean itotzen uzten zituen galderak baizik ez zi ren. Musu eta mamur ari z en, amultsutasun ontzi , egongelako ate kantoia aita zegoela, ele huts eta harritua. Montanako Billings herriko polizi ak Rose xerkatu zuen, debaldetan. Guraso xifrituen pena arindu nahi zuten. Jerry eta Tonia Elbert bikote ohoretsua zen, bide zuzenetik zebi lena , urrats faltsurik egin gabe. Errantxo baten jabe izanik , behi hazkuntzatik bizi ziren eta erraza zen mendi malda belartsu eta idorretan barna , xendatik ateratzea , zortzi bat urteko neskatxa batentzat bereziki . Otsoek eta koiotek haurraren gorputz hondarrak klikatu zituztela ondorioztatu eta, polizia etxeko soto ra jaitsiz , ikerketa cold case sailean sailkatu zen. Aitak eta Milk izeneko Rosaren anaia zaharragoak kasua kasik ahantzia zuten Rose berriz agertu zenean errantxo atarian. Ortzi mugako gandor zizelkatuak distiraraziz, eguzki apalaren arraioak Toniaren begitarte zoriontsuraino heltzen ziren. Hitzik gabe zegoen Jerry, halaber Milk, egongelako sofa higatuan nagi, joko elektroniko ren batean tematzen. Gibelean zeukan armairu gainean argazkiak lerrokatzen ziren , familia bizitza no rmal bateko lekukotasun gisa zainduak. Milkek bere arreba onartu zuen. Haurtzaroko memoria harrotzen saiatzen ziren biak. Rosak , hamazazpi udaberriko neska gazte baten joerak, gustuak eta jaidurak zituen. Musika maite zuen, Jefferson Collegetik bueltan egunak pantailari josirik eramatea edo kirol apurra egitea etxe saihetsean. Baserriaren aldamenean , pilotan aritzeko plaza bat eraiki zuen Jerry Elbert ek. Bere farmer lagun euskaldunak gonbidatzen zituen , igande arratsaldetan picnic batera , eta ongi berotu ondoan , pilota kilikatzera. Alabari itzaletik jarraitzen z itzaion Tonia . Ez zuen urrats bat egiten ahal amaren begiradatik at, bigarren ez desagertzeko arriskua n balego bezala . Egia erran, Toniaren egunak zapuztu ziren Rosa ren bilakuntza lanak ebaki ziren arrastiri hartan. Baina b azuen jada aste bete , odola zainetan epel i gotzen sentitzen zuela. Hainbeste gauza bazuten elkarrekin partekatzeko, huts egin ordu zurbil haiek oro berreskuratzeko ! Tonia, Jerry eta Milk bezain harritua zen Rosa. Zein erraza izan zitzaion Elbert sendiaren errantxoan errotzea. Nola mistifika zezakeen, behiala alabaren desagertzeak errautsi familia penatu hura? Egia zen beraz, esperantza , azkena akabatzen zen sentimendua zela. Egoitza berrian, a naia hurbil zeukan eta amaren amodioa sekula ko opari baten antzera hartzen . Ez zuen desbideratu behar, bere bizitza zerotik hasteko baliabide finkoa zen. Gauez, loak eraman aitzineko minutueta n, nondik zetorren gogoratzen zen: gazte bihurri zentro batean pasatu zituen bizpahiru urte, osasuna zalantzan jartzeraino drogarekin eta mugako sexu jarduerekin lanjerrean jardun ondoren . Azkorri hits ean, telebistako programa batek erraietaraino gatibatu zue n: bederatzi urte lehenago Golondrinas izeneko errantxo aberatsetik bahitu neska baten potreta zaha rrarazia ikusi zuen, eta bera zen, kap e tut. Mugikorrean xehetasunak bilat u eta Rosa izateko lanetan hasi zen , hizkera, nortasuna, irudia bereganatzen. Lehen egunean ber ean, Toniak bere logela erakutsi zion, ez zela deus aldatu azpimarratuz. Ohe gainean zegoen panpina eskuratu zuen eta sudur pera eraman usnatzeko. Ama harro zen, alabak bere iragana ezagutzen zuelako, fis ikoki, bost zentzumenak bipil . Senarrarekin eleketa entzuten zituen gero: Beitu, gogoratzen duk... Nahiko niken jakin non iragan dituen hondar urte hauek... Ez di ok ezer. Larria izan behar dikek. Toniak ez zion galdera nahastailerik egiten. Bahitua egon zitekeen, maniako sexual izugarri baten atzamarretan preso. Torturatua, bortxatua eta gosetua. Gidoirik beltzena irudikatzen zuen. Bizkitartean , ongi moldatzen zen Rosa, Milk bere anaiarekin bikain konpontzen zela, lizeoko lagunekin Billings hiriko ostatu eta dantza lekuetara joateko. Kameleoi bat zen. Milken edo Toniaren erranak arraformulatuz eta memorizatuz bere identitate puzzlea osatzen zuen. Askotan, i txindi gorrien gainean ibiltzen zela iruditzen zitzaion : simulakroan ari zela nor edo nor konturatzen bazen, bistan dena, xahu zen . Rosa, antzerkilari onak, ez zuen bazter urratsik egin, isiltasunak misterioa zedarritzen ziola . Jerry Elbert ek bazekien , leku ziurretik, andrearen zoriona egiten zuen Rosa ez zela bere alaba. Beste norbait ze n. Nondik zetorren? Nola ibil zitekeen igerika hain trebe ki, tragediak urratu familia horretan? Nolaz zekien hainbeste xehetasun beraiei buruz? Erantz unik gabeko eskakizun asko bazituen eta burua arintzen saiatzen zen mila behi esnedunak barrukira bultzatzen zituenean edo traktore hand iaren gainean belar lehorra mozte n zuenean . Tonia ez zen ohartu, baina Jerryk begiztatu zuen Rosaren belarri lotura ez zen batere benetako Rosarena. Egiazkoaren eta gezurrezkoaren arteko leizea , detaile soil horrek azpatzen zuen. Leize hori Jerryren hobia izan zitekeen , ekin behar zuen, zer edo zer egin . Sekretu bat bazeukan, hamar urteotan, gordean atxikitzen zu ena, onartu behar zuelarik, Rosaren pare, bera ere antzezle paregabea zela. Ez zuen durduzatu behar. Alaba ren galtzeak inarrosi familia ren irudia ez zuen hautsi nahi. Mina, a uzoek eta ezagunek zor zioten begirunearen oinarria zen . Urrikalmendu olde eten gabeak gerizatzen zituen. Eta e z zen eder dolorea doloreari eranstea. Rosa iruzurgile honekin hitz egi ngo zuen . Tonia , menturaz, bigarrenez amilduko zen eta e z zuen horrelakorik merezi. Mugikorrarekin Rosaren argazkia hartu eta Billingseko polizia etxean zeukan lagun batengana ernatu zen: Nor da neskatxa hori? Entzun diat Rosa etxera itzuli zaizuela... bai, gauza ona duk. Bederatzi urteren bur uan, baduk zerbait! Dudak dizkiat... Nahi duk iker dezadan? Ez lukek gaizki. Hiritik kanpo ko landa idor baten hegian , eliza zuri aren aldamenean hedatzen zen hilerrian egon zen, Elbert sendiaren belaze haseko hobiaren aitzinean makur: gurutze biluzi ak seinalatzen zuen egiazko Rosa zetzan eremua, sei oin atz lur p ean. Oroitu zen: b ederatzi urte zituen, polita zen eta bakarrik ziren errantxoan. Alabarenganako desioa piztu zitzaion salbai, haren logelan sartu zen, bortxatu eta esku ahurrez urkatu zuen, pasatutakoa harri hotzaren azpian gera zedin. Ukan zuen denbora hilerriraino ko joan etorria ren egiteko. Milk eta Tonia supermerkatutik bueltatu zirenean, Rosa desagertu zela erran zien, eta beldur panikoz ito giroan, poliziaren laguntzarekin, bilaketak abiatu zi tuzten, aitaren balizko mehatxu zakarra ahantziz. Betirako. Uste zuen. Rosa berriz agertu zen arte. Amaren besoetan gozatzen ikusi zuenean, bera izan zen harrituena, zantzu izpirik erakutsi ez zuen arren. Goiz batez, eguneko lehen zirrintak inguruko mendiak zilarrez apaindu baiko , Tonia , Rosaren ganbarara igan zen, gosaria rekin . Alabaren hatzik ez zegoen . Milk i deitu zion. Semea jadanik lizeoko nora bidean zitekeen , Rosaren konpainian. Gehiegi kezkatzeak ez zuela balio pentsatu zuen. Etxeko lanetan sartu zen buru belarri, gaztetasuna bizitzako une berezia zela marmaraz, ez zela bera ere nerabe perfektua izan gogoratuz. Halako batean, biak edo zirela, hilotz bat aurkitu zelako berria iritsi zen errantxora . Crows Rocks eko harritza rren maldan hain zuzen. Gorpuzkiaren muturra zirtzikatua zen eta poliziari neke zitzaion, lehen bistan be deren , nor zen jakitea . Toniak, hargatik, ez zuen gorpuzkiaren eta berriz ere etxetik alde egin zukeen Rosaren arteko haririk irun . Eta, honenb estez, Milk bakarrik etorri zen Jefferson Collegetik . Handik gutxira, Ipar Dakota ko Fargo hiriko ikertzaile buruaren bisita ukan zuten. Marge Gundersonek Rosaren potreta erakusten zien. Ba omen zekiten errantxoan egon zela, Rosa, etxeko alaba desagertuaren zeregina betetzen. Tonia galdua zebilen: zer ziren istorio horiek? Ezagutu zuen, Rosa zen, dudarik ez zeukan. Zergatik bi Rosa aipatzen z izkioten orain ? Senarrengana bildu zen, sosegu bila. Jerryren atzeraka hormatua nabaritu zuen. Erotzekoa bazen. Zer zuen bada ? Inkestaren baitan , Crows Rocksen agertu Rosa ren identitatea zehaztu zuten. Fargoko zentro itxi batetik eskapatu Kate Madison umezurtz a zen. Alyson zoritxar kidearekin , biek ondu zuten iruzurraren gidoia, telebistan, Billingseko Rosaren kasua bihikatzen zuen Crimes emankizuna begie stetik landa . Alysonen lekukotasuna ezin zoharragoa zen Marge Gundersonen gustuko. Toniaren auhenak Montana guztia urratu zuen: non zegoen beraz Rosa , bere alaba, bederatzi urte hauetan misterioski desagertua? Marge Gunderson ez zen presatua. Fargon ez zeukan nehor aiduru. Toniaren xangrinak hunki eta lagunduko zuela erabaki zuen. Billingseko Indian Motel merkean ohatu zen, zalapartarik gabe , bilaket ak kude atzeko . Tabernan zegoen batean, Carter Smithen mahaian jarri zen, bere whiskia zurrupatzeko. Badakit zer agitu zaion Rose Elberti... Zuk badakizula? Familiaren hilobian ehortzia izan da. Zergatik egon zara isilik gaur arte? Ze r duzu kontatzeko ? Carter Smith, arratsalde hartan, hilerriko sarreran zegoen, mozkorra. Plastiko beltzez troxatu pakete txiki a zaraman gizon bat hurbiltzen jarraitu zuen, zulo bat palaz irekitze n gero , paketea bertan hobiratzeko. Iruditzen zitzaion Jerry Elbert ezagutu zuela, baina ez zen segur, horregatik egon zen , luzaz, satorra bezain mutu . Sendia inarrosten zuen bigarren afera totel aren ondotik , hitz egiteko premia zeukan, premia gorria. Eguerdi irian Elbertarren errantxoa setiatu zuen Billingseko poliziak. Marge Gunderson buru. Egongelan sartu ziren banpez. Tonia sofan zegoen etsia , Jerry aldiz zutik , armategiaren aldamenean. Emazteak ez zuen ulertzen. Jerryren atxilotzera zetozen. Etorri gurekin... ez egin man erarik! Errugabea da, errugabea da! Oihu ka ari zen Tonia beso ukaldi indartsu batez b ulkatu z uen Marge Gunderson determinatuak. Jerry ez zen zurizuria , alderantziz, froga biologikoak bazituen: Carter Smithen agerpene tatik hasi eta , gauez, Elbert sendiaren hobia arakatu zuten, Rosa zekarren paketea aurkitzeko. Neskatxa bortxatua eta berehala urkatua izan zela azaldu zuten indizeek. Aitaren ADNa atzeman zuten alabaren azazkaletan. Abantzu hamar urtez gezurre tan sustraitu zen Elber t familia. Uste zuten Rosa desagertu zela edo ideia txarreko sadiko batek bahitu zuela, neskaren gorpuzkia etxeko hilobian ehortzia zen bitartean. Tonia k ulertu zuenean alabari min egin ziona bere senarra zela, duntzetatik jauztear egon zen, eta saloi munt toa suntsituko zuen, ikerle taldeko medikuak lasaigarri xirrizta bat eman ez baldin bazion. Etxea abandonatu aitzin, Jerry Tonia ren belaunetara erori zen, urrikaltzeko, i stripu bat izan zela. Inpultso itsu batek eraman zuela bortxaketara. Maite zuela, e z zuela horrelakorik nahi, barkatzeko eta barkatzeko. Emazteak kopeta apaldu zuen, gertatutakoaren ahalkea berea bailitzan. Funtsean, ahalke zen, senarrak hedatu gezurra xaloki irentsirik . Jerryren joko maltzurrean sartu zen, alaba desagertuaren doluz , zintzoki : engainatu zuen . Kate Madison iruzurlariaren erailketa ere leporatu zioten Jerry Elberti. Bigarren Rosak ez zuen iharduki. Lizeotik jalgitzean , Jerryren truckera igo zen, fidakor, Crows Rockseraino joateko. Gizonak, han, lepo hezurrean eman kolpe bakarraz akabat u zuen. Esku ikara izpirik gabe. Nor ibiliko zen Fargoko umezurztegi batetik eskapatu neska gaizo baten atzetik? Hori zen Jerryren parioa. Galdu zuena, Marge Gundersonen zolitasunari esker. Aulki elektrikoa merezi zuen. Hilketa horien eta ikertu gabe geldit zen diren beste hainb esterengatik. Leizea zabaldu eta gezurraren birla zartatu zitzaion . Milk eta Toniak ez zioten inoiz barkatuko. Itxaro Borda 2020ko irailean Baiona, Montana

2023-12-01

galdutako-txanpona

booktegi.eus PATXI LÓPEZ DE TEJADA FLORES galdutako txanpona CHORDATA Garagardoa mahaiaren gainean jartzen dizun zerbitzariak historia bat dauka, isuna haizetakoan ipintzen dizun poliziak historia bat dauka, aulkia, edalontzia, bonbilla, alkandora egin zutenek , denek historia bat daukate, zeukaten, galtzada harri bakoitzak ere historia bat daukan modu berean, garizuntz guztiak edo gehienak garai bateko toki bateko sokan biltzen direlarik, berriz soka handiago batean biltzen dena, kontaketan horrela deitzearren, inoren baitan baina guztion baitan bizirauten duena hurrengo chordata belaunaldiari bizkarrezurra osatzen dion arte, hitzez eginak ei dau delako hiztunen bizkarrezur amets zutabearen karbono hizki eraztunak ziztuan haien urtaroko eguneroko lozorroan metatzen direnak, soka zatiak baikara, amaitu gabeko historiak ekaineko izpiak bez ala haize leun batez tentetzen direnak. BAKEA Bakea deitzen diote isiltasunari, egunen bata bestearen atzeko segida huts isilari non batzuk hil egiten diren eta besteek zenbait urte pasata ahaztu egiten dituzten, eta beste batzuk aspertu eta beste batzuk nekatu egiten diren, eta elkarren arteko nolaba iteko txandapasari ere bakea deitzen diote. Bakean onargarriak dira auto istripuz baten bat hiltzea edo ume ren bat edo gazte ren bat minbiziak jota joatea, edo langile ren bat bere jardunean uste baino lehen bere egunak amaitzea, edo l egatza prestatzeko err ezeta bat asmatzea, polimero berri bat osatzea, dantza berri bat sort zea edo beste planeta edo galaxia sistema bat aurkitzea ere. Bakean gauzak eta egitasmoak has eta buka daitezke, dirua irabaz edo eta gal daiteke, bizitzak eskatzen duen lana egin daitek e, edo pixka bat gutxiago , edo pixka bat gehiago, eta gero patxada ederrean atsedena hartu. Bakean gelditzea badago ere, partekatzea, pentsatzea, hizketan aritzea... Bakean egitan egin ezin den bakarra, debekatuta dagoen bakarra, galdetzea da. BEGIRADA Beste baten begirada da bizitza ematen diguna begiratzen duenari bizitza ematen diona gu eta ez beste ezer begiratzean galtzen duen bizitza, begiratu gabe bizitzarik ez dagoelako begiratua izan gabe ez dagoelako bizitzarik eta irakurtzea begiratzeko modu mantso bat besterik ez delako, mundua eta ez elkarren azala irakurtzea bizitza galtzea al da?, elkarren azala eta ez bizidunek eta hildakoek i datzitako liburuak irakurtzea bizitza galtzea al da? Nork daki, begiratzeko gaitasun b era da itsu egiten gaituena . EDERTASUNA Edertasuna manipulazio bat da gure ge nek antzeztera behartzen gaituzt ena elkar ezagu tzeko grina piz dadin eta ber aiek hurrengo belaunaldira isuriak izan daitezen. Edertasuna manipulazio bat da natura osoak antzezten duena gure nekea bihotz begietatik galduz egun eta gau bakoitza buru dezagun eta urizarren karraska usaintzeko norbait geldi dadin. Edertasuna jainkoa da, edo e ternala izan nahi duen zerbait bederen. HUNTZA Huntza hostoak, bakoitza bete argi bazka jasotzeko ahurra zabalik, ihintza hartzeko eta edateko, eskean beti, norgehiagoka beti, zibilizazioaren pareta harresitatik ihesi, gora, azpitik esets iko baliete bezala, aurrekoak geroagokoak baino gutxiago bailiran, edo a lderantziz, nora ezean hazten. EZ DA EZER GERTATZEN Liburuak apaletan lo daude, suizidak seigarrenean lortu egiten du, zakurrak gose dira eta gaurkoarekin ez dute aski, eta horiek eta gainontzeko ontziak ez dira gaur beteko, ezta hustuko ere, galdutako txanponarentzat goiz baita orain dik baina bihar berandu izango da, baita zuretzat eta niretzat ere. BAKARRIK Nire bazterrean horrenbeste denbora eman nuen nire bakardadea bertan itsatsita gelditu zela uste nuela, bakardadea nire txokoari zeriola nonbait, eta bakardadetik aldendu nahian hirira jo nuen, atzerrira jo nuen, bulegoetara, dendetara, tabernetara, erakusketetara, leku garrantzitsuetara iristea lortu nuen arte , baina Vatikanoa n, Panteoi an, Partenoi an, Egiptoko piramideen artean eta New Yorkeko Times Square plaza ren erdian bakarrik sentitu nintz en, jendartean are bakartia go oraindik agian. Adiskideekin edo familiarekin naizenean aldiz ez naiz bakarrik sentitzen baina bakarrik egon nahi dut. Nire semeari ulertu nion arte ez nion nire buruari ulertu, bera oso bakartia baita , bere gelan isolatuta, etxean inor ez dagoenean, baina gurean iskanbila sortzen denean bere gela ra erretiratzen da ere, gustura, eta orduan ez da inola z ere bakarrik sentitzen alaitsu baizik, jendearek in atea irekitze hutsaz elkartz eko aukera soila rengatik akaso, auskalo. Festa aldameneko gelan nahi du, oso gutxitan parte hartzen duen arren. GOIAN ETA BEHEAN Bizidunok goian gaudela diote hildakoak lurperatu egiten dugulako, hil ondor en ondo edo hemen baino hobeto d audela adierazteko goian d audela diogun arren. Nagusiek, aberatsek, agintariek goian daudela uste dute besteen gain boterea edo eragina agertzea daukatelako, kateari heltze bera k lotzen di en arren eta libreagoak ez diren arren. Gazte ek goian daudela oihukatu egiten dute nonbaitetik igotzetik etorriko bailiran , eta beste nonbaitetik jaistera joango bailiran. ZEURE ZENTZUA SORTU Zeure zentzua zuk zeuk sortu behar duzula erantzuten dute filosofoek mundu honetan zer egin eta zergatik galdetzen duzunean, zergatik bizi, zergatik maitatu, zergatik poesia idatzi, zergatik seme alabak izan eta hezi denok lurpean bukatuko baldin badugu , zu eta zure bikotea edo zure kuttuna ez baldin bazarete elkarrekin zahartuko, eta zure arte an inork interesik ez baldin badu agertzen, hazia ontzi igarokor batetik bestera pasatzea besterik ez bada bizitza Marco Aureliok dioen moduan. Baina zure zentzua sortzean ematen baduzu bizitz a benetan zerbai t aurkitzeko edo eratzeko auke rarik ba al dago?, ba al ote dago egitan z urea den zerbait gainontzeko eginbehar, kezka eta jarduera guztiak alienazio bihurtzen dituena? Egitan zerbait norb erarena g u bezalako tximu imitatzaileontzat? Edo zentzuaren bilaketa edo sorketa bera al da zentzua? Eta horrela bada, zergatik ez esan? ESATEKO ZERBAIT Denok omen daukagu esateko zerbait, abereek ere, gauzek eta lekuek ere, hizketan ari omen dira gurekin entzuteko lana hartzen baldin badugu, entzuteko dohaina baldin badaukagu, entzuten jakiten edo ikasten badugu Jaungoi ko berak guri zerbait esateko omen dauka ere, gutako bakoitzari zerbait propio eta berezia, baina gero eta gutxiago entzuten dugu gero eta zarata gehiago egiten dugulako gortzeko edo isolatzeko asmoz edo. Egia esan oso gutxitan gertatu izan zait bizitzan zehar baten bat nirekin hizketan aritzean puntu batean ‘isilduko haiz behingoz?’ botatzeko ez bururatzea, eta oso gutxitan ere solaskidearen aurpegian puntu batean ‘isildu ko haiz behingoz?’ botatzeko gogoa ez ikustea. Beraz, denok omen daukagu esateko zerbait, baina ez diegu gauzei, animaliei ez ta Jaungoikoari ere aditzen, ezta elkarri ulertzen ere gehienetan, denok esan beharre koa arrastan daramagularik zoko izkina frankotatik, gau egun askotatik , arnasa galdu arte. BENETAKOA Bidaiatzean benetako bidaia egin nahi dugu, lekuak benetan ezagutu, pertsonak benetan ezagutu. Harremanen arloan naturalak nahi ditugu, benetakoak, elkarrekiko benetako interesa agertzen dutenak. Eta jaten dugunean benetako janaria nahi dugu, jakina, basa janaria, naturala, jatorra, benetakoa. Kalean beste batekin topo egitean benetako agurra nahi dugu, ez konpromisozkoa. Benetan lan egin, benetan hitz egin, benetan lo egin, benetan bizi. Eta hiltzen garenean benetan hil nahi dugu. ASKATASUNA ALA HIL Askatasuna ala hil ! aldarrikatzen dute iraultzaileek, erresistenteek, matxinatuek, baita beraie n arerio eta zanpatzaileek ere, alaitsu zentzu bat aurkitu zutelako eta bide batez galtzeko parada ere. Zergatik bizitza galdu bizitza ri zentzua ematen omen dionarengatik, besteengatik? Jaungoi koarengatik? Hitz eder batzuengatik? Auskalo. Zertarako da hilotzaren askatasuna? Norentzat? Norena? AZALPENA Azaldu besterik ez du egiten, ez du epaitzen, baina zer azaldu hautatzean epaitu egin du dagoeneko, baita zer isildu erabakitzean ere, baita nori azaldu aukeratzean ere, zein hizkuntzatan, zein hitzekin, noiz, non, horie k guztiak bere azalpenaren zergatiaren frogak direlarik, ustezko azalpen objektibo bat plazaratu izanaren errua egozten diotenak, epaitu egin izana ukatzearen errua. AGINDU BIOLOGIOKOARI Seaskatik goizez jaikitzean mi nik ezean hilda zaudela dela horre taraino gorputzeko erresuminak nahierara bidaltzen dizkigunari, egunez egun z utitzera eta norabiderik gabe presaka ibiltzera behartzen gaituen horri, inora iristeko, bikote bizimoduko morrontzak edo banantzeko gabeziak eta azken beltzak oparitzen dizkigunari, hilezkorra dirudien edertasun batekin edo bestearekin be hin eta berriro engainatzen gaitue nari, geneak beste haragizko ontzi batzuetan isurtzeko bakarrik fisikoki elkartzera bultzatzen gaituenari, ustez elkar betez eta bizitz aren zaporea dastatuz behin eta berriro libre dela uste duen beste esklabo belaunaldi bat sortzea eta haztea lortzen duelako. NAGIA Eguzkiak komentuko pareta jotzen du eguerdia baino apur bat beranduago inork erabiltzen ez duen patioan, gizaki baten bizitza baino luzaroago iraun duen pareta ia zuritu arte; giro isila itzalen txintxirrin geldoan, siesta giroa , gizaki baten bizitza iraungo duena bertan nintzelako. DEABRUA Orein handi iluna, goroldioa laztu egiten da ordu oker horretan non egunekoek ez dakiten beraien unea den eta gaue koek ez dakiten beraien unea den, non ez den ikusten, non deabruak zerbait norbait hiltzen du zerbait norbait bizi dadin, eta gu garelarik, lur ilun sakon hezea piztuta bizirik, Lurra bakarri k, lur bakarra, lur oro, gu gara, Lurra, lur heze distiratsua, deabrua eta jainkoa, gizona eta emakumea eta umea, argirik ez dugu behar eguzkia behar baitugu. BARRASKILO ZONBIAK Horixe bera bilatu Interneten, you tuben, Snail Zonbies, National Geographic, eta amaitutakoan zera azaldu, faborez, geneek zer egiten diguten guri, ontziei, fededunei, politika, poesia, zientzia, erlijioa barne, amodioa eta jabetza, aberastasuna barne, pobrezia eta meritua barne, porrota eta garaipena, galera eta oparotasuna barne. Orain, gabezia? Gabezia non? Zer? Zergatik? Zertarako? Nostalgia al da gure erokeria bakarra? Gure zentzugabekeria al da gure disfuntzio bakarra? Gure jakinduria bakarra al da nostalgia? ZURIA Zuria zen dena izatea sortu aitzin, iluntasuna eta beltzak materia h iperdentsozko puntu horretatik sortu g intuen eztanda hark zabaldu zituelako. Gauzarik gabe itzalik ez. Zuriz janzten dira lekaimea eta fraidea, zuriz lehen jaunartzea hartzer a doan nerabea eta emaztegaia, zuriz janzten d ituzte etxeko paretak ere eta zuria astintze n dute bakea eskatzen dutenek, zuriak lorearen peta loak eta zuria olatuen aparra, zuria h ortza, ilargia, elurra, esnea, frutak, barazkiak eta arimak zurit u egiten ditugu barneko kolorea k ikusteko edo, argi orbanak kentzeko edo, zuria ez dena kolorea baita, zurigabea, itzala, gaitza. Zuria bi zitza baldin bada eta koloreak bere deskonposizioaren emaitzak , espektroan sortzen direnak , orduan izate osoa ez da bizitza heriotza baizik, izan z en edo den b este zerbait baten ustelkeria, eta gu hemen beste baten edo beste batzuen harrak edo mamuak. UR TANTA Gauzak berdintzen zatiak orobatzen mendiak higatzen hondartzak biltzen formak hiltzen formak osatzen arimak disolbatzen gorputzak hazten betetzen emaitzak lausotzen oldeak histen zuzenak okertzen ahanzturaren plasman egarria asetzen itotzen PERTSONAIAK Telebistako berri aurkezle ohia ezagutu zuen betiko taberna madarikatu hartan garagardo aparrek ezpain kutsuak utzita, baina agurtu ondoren keinuak ez zizkion ulertzen, eta bere keinuei ez zuen erantzuten asmatzen, elkarren txisteak barrez hartzerik ez, eta hala eta guztiz ere, noizean behin, begirada zuzen haietako bat jasotzen zuen. Ez nau ezagutze n, pentsatzen zuen, zergatik ezagutu beharko ninduke ez baldin baninduen ezagutzen, pentsatzen zuen, ez zen bera, ez naiz ni, pentsatzen zuen, iraganetik datorren beste mamu bat da, pentsatzen zuen, denborarekin joango da. ARRAKASTA ISTORIOAK Denok arrakasta istorioengandik gatoz, iraun zutenen, ekarri gintuztenen, joan zirenen arrakasta istorioengandik hain zuzen ere, iraun zuenaren gainean eta joan zenaren gainean gertatuak, gertatzen direnak. Arrakasta istorioak denetatik egin daitezke, porrotik tristeenetatik ere , eta horiek ere ez dira gainditu egin behar gainera, perspektiba kontua baita, besterik ez. Dena arrakasta istorio bat da egia esan, eta ez baldin baduzu horrela ulertzen ez duzu ezer ulertu. ASKATASUNA Munduaren bakardadea arnastea haitz baten gainean, azken finean, ezer baino lehen, arrano baten modura, munduko aire hotzaz eta gordinaz birikak betez, eta edozer egiteko gai zarela jakinda ezer ez egitea. MERLINEK ESANA Uretan dago, landareen azalean dago, ihintz ean dago, lo dago, esna dago, sua da, legea da, legean dago eta iruzurrean dago, otsoaren biloan eta bildotsaren adatsean. ENE BEGIETAN BEGIRATU Ametsen sustrai piztuak, etsipenen eta oinazeen ur galduak begira itzazu ene begietan barrena, bidaiari hori, nire helmuga berdinera zoazena, irlak begiratu non ez nintzen inoiz egon, maite ez nindutenak, maite ditudanak, mesfi dantzaren txinparta aberearen distira gogorrean. Ez dira arimaren le ihoak, baina zerbait badarit bi zulo beltz horietatik . Zer gerta era . ZURE IZENA ATZEAN UZTEA eta izatera behartu gaituen iruzurra, zure buruarekiko batik b at, pertsonaia atzean uztea egiazko nia delako hori berreskuratzen saiat zearren, gustu emateko beharra... eguneroko koldarkeria txikiak eta handiak... etorkizuna, itzala, pentsamoldeak, elkar ikaratzeko beharra... kontatzeko istorioak... Aurrean zerbait utziko al lizuke? Barruan zerbait utziko al lizuke? Bultzatzen zaituen osatzen joan zaren iragana ba al dago zure buruari kontatzeari uztea? BELDURREZKO FILMAREN PROTAGONISTAK Neskato hura , beldurrezko filmaren protagonista , gaixotasun ezezagun batek jota hil zen, baita bere ama ere, egunero filmatzera laguntzen ziona, zuzendariak hurrengo filmetan huts egin eta bere diru guztia galdu egin zuen, eta ez zuen harrezkeroztik beste arrakasta bat ere lortu, kamerarietako bi auto istripu batean hil egin ziren hiru urte geroago, apaiza papera egiten zuenak bere buruaz beste egin zuen, etxea non eszena gehienak grabatu zituzten erre egin zen, itsasoko eszenetarako erabili zuten belao ntzia k beste baten kontra jo zuen eta hondoratu egin zen, eta etxearen jabeak bizirik diraute, baina ez diote el karri hitz egiten eta oso gutxitan ateratzen dira etxetik. ARRANOA Arranoa banintz gauez egingo nuke hegan bakarrik aire hotzak hegalak erre arte birikak begiak lumak gogortu arte haizea nire barrenetan entzun arte pisua besterik ez bihurtu arte eta haizea dabilen bitartean iraun. EROSTEZINA Zu, zure burua erostezina deitzen duzuna , zenbat aldiz saltzen zara egunero? Ez al da jaten duzuna, janzten zaituena, aterpetxeen zaituena zure salneurria? Ez al da zure pob rezia erosleen faltaren emaitza hutsa? Ez al zenuke zure burua berriro salduko egunero arreta pixka baten, diru pixka baten, argi pixka baten truke? Nondik kritikatzen duzu arrakastatsua? Ostrazismotik?, utzikeriatik?, tristurarik?, txikikeriatik?, izan zi tekeenaren nostalgiatik? Zureari eutsi bederen! Duina izan! Tximino imitatzailea zara, beste batzuk baino okerrago antzeratu duzu, besterik ez, baina imitatzeari ekiten diozu uneoro etengabean, betiko moduan, gainontzekoen moduan. Zein konbentzio , zein us adio ez duzu onartu, jakin baldin badaiteke? Auto errukirik ez, zure burua ez idealizatu eta gizon edo andre bat bezala jokatu, daukazunaz gozatu eta zure burua saltzen lortu duzuna ez era lgi mitorik merkeena erosiz, galtzailearena, erostezinarena. ERASOTZAILEAK Erasotzaile talde bat agertzen da herriaren alboko gainean, geldirik daude, armak ikusten zaizkie, asko dira, guretzat gehiegi. Zer egin behar dugu? Ihesi egin? Igo eta hizketatzen saiatu? Armak hartu eta aurre egin? ARRAZO IA EMAN Zertarako balio zizun arrazoia eman zizutela?, zertarako balio zizun arrazoia ez zizutela eman?, zertarako zenuen ala ez zenuen jakitea? Jakin ez izana? Gertakari ak soilik gelditzen direla esango nizuke, edo horien ondorioak, baina hori ere ez. Gertatu ez zenaren gabeziak zu husten eta betetzen baitzaitu beste inor ez, oroitzapen bat ez izatearen oroitzapena, hain zuzen ere. BIZIRAUTEN Zikoina itxurako guraso oromaitatzaileek eta inozo ameslariek gakartzate Parisen bizi diren gene iruzurgileen enkarguz zoriontsu izateko omen, eta behin jaiota, bazterreko auzuneren baten ospel ilaun antzura, norberak bere argia piztu eta bete egin behar hainbat udazken habian hitzak, ameskeriak eta baloreak edoskiz igaro ondoren, matazari ekin behar zaildu arte, jaso, eutsi, hazi, gorde, lehia galbidetsuan ikasi, saltzen jardun, zorrotz lauso denen kontra urteen poderioz kamustu arte, bakandu arte, koloreak galdu arte, eta guzti hori egun pare b atean, bi egun, zeinetatik bat baino gehiago lotan ematen dugun, nonbait amatatu baino lehen estalgabetzeko une batez besteak ez zirela gaiztoak joko berean bizirauten saiatzen baizik, horrenbeste negu epaitzen xahutu ondoren, burukoikeria ez dela naturare n lege bakarra baina bai nagusia, nonbait eten baino lehen beste bati edo beste batzuei pasatzeko heriosuharra, nahia, beharra, besterik ez. LETRAK – ZIENTZIAK Dirua da garrantzizkoa, garrantzia galtzen duen arte Dirua ez da garrantzizkoa, garrantzizkoa bihurtzen den arte. Gustukoa hautatuz gero ez da lana izango , lana baldin bada finean gustua galduko duzu. Interesatzen zaizuna. TO DOS Goizean igali umoak bildu, tupina bete, arratsaldean hegian akuilua azturaz zorroztu, goizean uberak eta padurak oskarbian histu arratsaldean ospel ean akitzen diren baino lehen, goizean laidoak ertz etan eta estratetan egurastu, arratsaldean bidaide bihurrien destainak artatu, gauean ukendu elkorrak biziberritu, amildu. BARKATU ERAGOZPENAK – ZURE ALDE EGITEN DUGU LAN Astiroago joan Talka egiteko arriskua Pasatzen utzi Zirkulazioaren bi noranzkoetako galtzada Semaforo biribila Abiadura mugaren amaiera Irteera hurbil AZTERKETA Erantzun zuzena aukeratu 1 A) Heriotzaz jabetzea da izatearen ametsetik iratzartzen gaituena. B) Heriotzaz jabetzea da izatearen ametsean liluratzen gaituena. C) Ez dago heriotzaz jabetzerik. D) Aurreko erantzun guztiak zuzenak dira. 2 A) Santuak dira haiek traizioak barkatzeko gai direnak. B) Santuak dira haiek traizioak zigortzen dituztenak. C) Egun santurik ez dago, inoiz egon bazen. D) Aurreko erantzun bat faltsua da. 3 A) Jaten duzunak jaten zaitu. B) Jaten zaituen a jaten duzu. C) Elkar jaten dugu etengabean. D) Aurreko erantzun bat zuzena da. 4 A) Denboraren poderioa da perspektiba sakonera sortzen duena. B) Urruntasunak denboraren joanaren hautematea eta eskuratzea eragiten ditu. C) Kontenplazioak inhibizioa beha r du. D) Aurreko erantzun guztiak faltsuak dira. 5 A) Bestearengan falta zaiguna bilatzen dugu. B) Bestearengan garenaren antzekoa bilatzen dugu. C) Harremanen helburua ez da berez elkar osatzea ezta partekatzea ere. D) Harremanek ez dute zertan helburu b at izan beharrik. 6 A) Artearen formak aurkitu egiten dira. B) Artearen formak sortu egiten ditugu. C) Artearen formak azaleratu egiten ditugu. D) Aurreko erantzun guztiak faltsuak dira. 7 A) Etxea gaua da egunean. B) Etxea eguna da gauean. C) Etxean gau rik ezta egunik ere ez dago. D) Aurreko erantzun guztiak zuzenak dira. 8 A) Argiak elikatzen eta hazarazten gaitu. B) Argiak itzaltzen gaitu. C) Argiak erretzen gaitu. D) Aurreko erantzun bat faltsua da. 9 A) Erronkarik gabe hutsegiterik ez. B) Erronkarik gabe egiazko bizitzarik ez. C) Bizitza bera erronka da. D) Erronkarik gabeko bizitza bat posible edo desiragarria da. 10 A) Heriotza objektuaren galera da. B) Heriotza subjektuaren desegitea da. C) Heriotza ez da. D) Aurreko erantzun bat faltsu a da. DIRUAK EZ GAITU MAITATZEN Jaungoi koari otoitz egin nion etor zedin baina ez zen inor etorri jaungoi korik ez dagoelako. Maitasun aingeru bati otoitz egin nion salbatzeko baina ez zen inor etorri azal berorik ez urik ematera. Nire eskuei, nire oinei , nire barrunbeko itsasoei erregu egin nien egun handi bat emateko arrantzaz beterik zeudelako, baina haietan ito egin nintzen ia, eta ez zen inor harrapatzera etorri, eta ahurretatik labaindu zitzaizkidan arrain guztiak. Dirua da niregatik zerbait egin z uen bakarra otoitz egin ez nion bakarra zen arren, nahi ez nuen bakarra. Eta orain banaiz lagunaren laguna, maitalearen maitalea, alaba baten aita nire amaren alaba dena, isiltzen den gizaki bat isiltzen den mundu baten aurrean, itzal putzu bat argi putzu bat. AUKERA Aukera bat eskatu nizun eta ukatu egin zenidan eta ez nizuke esaten jakingo asmatu zenuen ala ez ez naizelako printzea ezta nire erresumako erregea hezur loratu pila bat baizik inora bidean, halere zera pentsatzen dut egun eta gau asmatu duzula ez duzula asmatu. NAHI DUGUNA Nahi dugunak gehiegi nahi gaitu, ametsek beren sustraiak eta beren lilurak gogoan hazarazten dizkigutelarik, iragana astuntzen, oraina lapurtzen, etorkizu na bideratzen eta desbideratzen. Nahiek daukaguna kentzen eta ekartzen digute, nahi berak izanik egitan daukagun bakarra, ez daukagunaren nahiak alegia, deseatzen dugunak lotzen baikaitu askatasuna ostuz askatasun hori nahi berek osatzen duten arren. ETA GERO ZER? Galdu eta gero zer? Zer ote dator emozioak kudeatzearen ondoren? Zer dator itxaron ondoren espero zenuena datorrenean edo ez datorrenean? Zer ote datza ametsen errautsetan edo zer ke dario bizitzaren edota amodioaren hondakinei? Biluztasuna? Gordintasuna? URA Onerako edo txarrerako izan zen galdetzen diogu gure buruari gure iraganaren gertakariak berpentsatzerakoan, eta onerako edo txarrerako izan zen ez dakigu, edo badakigula uste dugu, baina iritziz aldatzen dugu denborarekin , iragana plastikoa baita, likidoa, eta garena ere bai agian, onerako edo txarrerako. EGIA Dokumentatuta dago, Hiru lekukok elkar ezagutzen ez zutenak ikusi zuten Argazki bat badago ere, ondo ikusten ez den arren Berak aipatzen du, orri batean, ohar batean

2023-12-01

Phileas

booktegi.eus NAHIA ZUBELDIA phileas Puzker bat ! Ortzantz harrabotsa ikasgela osora zabaldu zen , bonba atomikoen onddo formako usainarekin batean . Ikasle guziak irriz lehertu ziren. Philéas , hotz. Jokoz kanpoko i siltasunak hobendunaren xapela jantzi zion. Zuzendariaren bulegorako bidea hartu zuen, oldartu gabe, gaitzitu gabe, H bonba nork bota zuen jakin gabe. Gogoz ezagutzen zuen 5 F ikasgelatik autoritate gorenaren bulegorako bidea: atea pasatu eta ezker, h amabi urratsen buruan, korridoreko horman, iazko Eguberriko marrazki lehiaketako txapeldunaren obra: familia eder bat, izaia ren inguruan opariak zabaltzen, supazterr ean bi koloreko su tristea egiaitxurak egiten saiatzen ari dela. Philéasen marrazkia ez zuten afixatu; epaimahaiak ez zituen gustuko izan orein gorputz eta bizar zuridun sei kreatura mozkor rak, Mère Noël sexi baten lera tiratzen , azoteaz akuilaturik. Probokazio xedea leporatu zioten. Originaltasuna omen zen, alta, puntuazioan lehen irizpidea, eta Philéas zintzoki, matematikoki saiatu zen originala izaten, espero denaren kontrakoa marrazten. Bost urrats aitzinago, b urua altxat u, eta soailuan kolatu paper orezko masaren bilakaera ikertz en zuen . Gaur igel forma du, eta kolorea ere anfibioenetik hurbiltzen ari da : berdatzen hasia da, papera atxikiarazteko baliatu kola eta nerabe tu nahasketaren eraginez. Pasabidearen puntan, idazkaritzako pankarta, eskuz zuzendu akatsarekin: Sercrétariat ; eta ondoan, zuzendariaren bulegoa. Bertara sartzen zen aldi guziz, zuzendari andereak begiak zerura altxatzen zituen, gomitendako eskaizko kadira urdin guria eskainiz . Bezero fidela baitzen Philéas; tenorearen arabera, bazekien zer usain atzemanen zuen: kafearena, zigarretarena ala/eta izerdiarena. Egun hartan, Lacolle andereak zer gertatu zen ez zion galdetu ere, administrazio paperetan beranta hartua baitzuen. Laukitxoak betetzen segitu zuen , gurutze bat hemen, gurutze bat han, ordulariaren segundoroko orratz hotsekin aldizkaturik erritmo interesgarria sortzen zu ela. Tik, tak, zzzzzrt, tik, zzzz rt, tak. Dantza horren kulunkan iragan ziren aire hartzerako falta ziren hog oita hiru minutuak. Kadira urdinak Philéasen ipurdiaren forma ez zuen galdu frantseseko ir akaslea txintxeta baten gainean jarri zelarik eta trufa karkailen kor uan sartu ez zen bakarra ikasgelatik kanporatu zutelarik . Epai okerrak ez zitzaizkion eskolan soilik gertatzen. A uzoko neska politena ipurdi mazela nork hunkitu zion galdezka hasi zelarik, afera berdin bukatu zen . Lizeoko horman Mort aux vaches graffitia agertu zelarik , halahala. Denak irriz, Philéas isilik, Philéas errudun. Ikasi zuen, gero, bertzeen erreakzioak imitatzen . Bertzen erreakziozoak imitatzen . Errekakzzioak imitzatzen . Imiitatzen . Imitatzen . Bertzeen , erreakzioak, imitatzen . Bertzeen erreakzioak imitatzen . Ez zen hain zaila. Ceci n’est p as une pipe . Philéasek pipa bizia eraiki zuen. Philéas Frantzia erdialdean nonbait sortu zen. Eman dezagun , Ambazacen, ala Doué enAnjoun. Erditu zen mementoan, medikuak izigarri larritu zitzaizkion Philéasen amari, nini sorberriak ez baitzuen batere nigarrik egin. Ez bat, ez bi, hartu zioten amari, egin zizkioten probak, sartu hodiak, tiratu beso zangoak, neur pisatu mutikoa. Ospitaleko t resneriaarmadako soldadu guziak aho batez mintzatu ziren : “ Xilko hestea , behar bezala moztua; Arantius hodia , hetsia. Normotermia , bermatua ; haurraren barne tenperatura: 37,2 °C. Bihotz maiztasuna , 132 taupadakoa. Azalean zianosirik ez, zuhailtasunik ez. Ogi kolore normala. Zimikoen eraginez, min grimasa estandarra —hiru aldiz egiaztatua —. Apgar emaitza bikaina. 10/10.” Maxinek ez dute gezurrik erraten: mutikoa ongi zen. Nigar gogorik ez, bertzerik gabe . Irriñorik ere ez, haatik. Emaginak, hogoi ta hamalau urteko lan ibilbidean, ez zuen behin ere ikusi hain adierazpen gutiko ninirik. Haurra piztu nahian, besapeetatik hartu , bisaia berearen pare parean ezarri, eta animaleko irriak egin zizkion, belarri batetik be rtzerainokoak. Deus ez. Bekainak eta ahoa zimurtu zituen, kexu begi biribil biribilak zabalduz . Tirrit. Semea amari itzuli zion, ahoa nazkak okerturik . Eskuak libratu , eta sekula baino hobeki bete zuen garbitasun protokoloa, noizbait tindatu azkazal higatu en azpialdea ongi torratuz , behingoz . Ontsa ikasia baitzen, gelatik atera zen aitarena egite ra; otoitz keinuaren formula osoa, aldiz , badaezpada : bukaeran esku a musukatuz eta zerura begiratuz . Marie , semea ez bezala, nigar zotinka ari zen ausarki. Mon fiiiiils hemendik eta mon amouuuuur handik, mutikoaren azal mikorik ez zen haren musuetatik libratzen. Ukan baitzuen, haurra, azkenean! Semea, gainera! Mundua jateko prest ikusten zuen. Begirada itzalia atzematen ziotenei ninia gogoetan hasia zela erantzuten zien. Mundu ko egoer aren grabetas una sentitua zuela, indibidualismoaren igoera, bortizkeriaren normaltzea eta Europaren gainbehera, eta zerbait prestatzen ari zela, etorkizunari argi gehiago ekartzeko. Musika hautatu zion amak semeari, mundura argia ekartzeko bide. Izan ere, tti kitan, Mariek pianista izan nahi zuen. Iduri zitzaion tekla bakot xak emozio bat pizten zuela, eta notak nahasiz, sentipenak ere korapilatzen zirela, janzten, mamit zen. Dohaina ere bazuen, aitzineko bizi batean erhiak paisaia zuri beltz horietan luze eta zabal kurri arazi ak balitu bezala. Tekla zapatu gabe, erhi puntaz hunkitzea aski zuen , pianoaren sabeleko nota besoan goiti iragaten eta burezurrean bibratzen sentitzeko. Baina, hara: musika ez zela o gibidea, eta etxean bazela aski lan . Etxetik kanpo ko ofizio bat ikastekotan, dirua ekartzen duen bat izan zedila. Serio sa. Segurra. Denbora librean pianoa lantzen segitu zuen istant batez ; baina , kontularitza ikasketak aitzina eraman ahala, barneko leiho zabalak hetsi zitzaizkion. Pianoaren notak sorbaldan trabatzen hasi zitzaizkion … eta ukondoan … eta eskumuturrean. Musikaren haragizko bidea laburtzen sentitzeak min sobera ematen zion, eta uko egi n zion , azkenean , haurtzaroko desirari . Musikaren ametsa ez zuen zuzenean biziko. Baina haurdundu zela jakin zuen mementoan berean, aspaldi itzali dirdira berpiztu zitzaion: ongi etorri sabel honetara, Philéas. Grekoz, φιλε ῖν, philein , maitatu aditzaren oraineko forma infinitibo aktiboa da. Filologiako nozio anizxko eskas zituen aditz jokoen ñabardurak ulertzeko, baina , hala ere , zinez egokia iduritu zitzaion. Berezia. Semea izanen zen bezalakoa. Begiak hets, eta seme gizondua ikus zezak een, eszena eder baten erdian, jaka buztanluze eta guzi, eskuen dantza buru mugimenduz laguntzen , pianoa ren erranei onarpena emateko bezala, eta besoak gurutzatuz malgutasun balentriak egiten. Publikoa ere asma zezakeen, zoratzen, eskuak txaloz higatzen; eta bera, ama, haien erdi erdian, harro, belarriak pozez gorri gorri. Baina Françoise Doltoren liburu batean irakurri zuen —Facebook eko iturririk gabeko sasi artikulu batean izan zela nola onar ?— haurrei ez zaizkiela norbere desioak ezarri behar. Beren bidea egiten utzi behar direla. Zimiko bat egin zion, baina zentzuzkoa iduritu zitzaion , ororen buru . Amen maitasuna zintzoa denez arrunt, piano ibilbide profesionalarena baztertu zuen . Ordu arte au rreztu zuen diru guzia elkartu, eta biolin bat erostera joan zen. Semea ren lo gelan zintzilikatu zuen, goregi, ezin izan zezan harrapa, eta beraz, desira zezan . Bizi osoa semearengana itzulikatu zuen. Bere burua zaintzen zuelarik ere, semea ongi hezteko gai izateko xedearekin egiten zuen . Egunak yogaz hasten eta xarpota infusioz bururatzen zituen , beti tenore bere tan. Doltoren liburu lodi ber hartan irakurri zuen ez, haurrak, hiru urte arte, ez dira pantaila aitzinean ezarri behar. Hitzez hitz segit zen zuen aholkua, salbuespen bakarrarekin: arrats guziz, oheratu aitzin, semeari zuzeneko biolin kontzertu bat erakusten zion, lo egiten zuen bitartean musika k gorputzean sartzen segi zezan. Amak eta semeak, bakot xak bere gauerako infusioa. Niniaren oheko babes barrak biolin arku zaharrez eraiki zituen , zurda eta guzi. Hormetan, mila arrabitaz apaindu paper urdin argia kolatu zuen. Orogal jokatu zuen . Biziaren erruletan, tanto guziak biolinaren laukitxoan jokatu zituen . Philéasek hiru urte bete orduko , herri ttikia utzi eta ondoko hirira joan z iren bizitzera; eman dezagun, Poitiers ala Limoges era. Biolin klaseetara izena ematera joan nahi izan zuelarik, ikasleak bost urtetik goiti hartzen zituztela erantzun zioten. Mariek argumentu guziak azpikoz goiti bota zizkien: semeak esku handiak eta lepo luzea zituela, ezohiko eta normaz gaineko atzartasun ekoa zela, Tchaikovsky eta Vivaldi ezberdintzen zekiela ; damutuko zirela, probintziako eskolari ospea ekar zekiokeen ikaslea ez onarturik. Pankarta bat eskuan se kula hartu ez zuen andrea Maupassant karrika ko 45. zenbakira jautsi zen, semea besoetan. Musika eskolaren aitzinean kanpa tzen hasi zen . Gose greba hastekotan zen Crin jaunak etsitu zuelarik. Ospearen istorio horrek oihartzuna ukan zuen, iduriz, musika esko lako zuzendariaren ego egarrituan . Philéas hilabetean berrogeita hamasei aldiz joaten zen biolina lantzera. Crin jaunak onartu behar izan zuen andre zoro hura ez zela oker mintzatu. Galdegiten zion guzia lehen ukaldian lortzen zuen muttikoak. Mugimendu oro, intentzio oro ; begiratu, eta egin. Urteak pasatu ahala, berdin zitzaion sonata, rapsodia ala sinfonia , denak zuzentasun berarekin ematen zituen. Laster iritsi zen ikasleak irakaslearen maila gainditu zuen mementoa. Egun hartan berean, semea k ama etxe aitzinean zain zuen, hiribururako balizak prest. Philéas Pariseko goimailako kontserbatorioan sartu zen, epaimahaiaren aho bateko oniritziarekin. Klaseak ordaindu ahal izateko, ama xarpotaren ordainez kafea edaten hasi zen, hiru lanpostutako la norenak betetzeko gisan . Goize z, abokata bulego batean kontulari lanak egiten zituen; arratsaldez, 16. arrondizamenduko partikular baten etxean, jabearen eta haren lagunen xakurrei yogan ikasi zuena transmititzen zien . Eta arratsetan, astean bi aldiz, ekilibrista saioak ematen zituen, strassezko maillota gorri horiz, 15. arrondizamenduko zirku ttiki batean. Bestalde, h iru soldata mehe horie k gizentzeko , Philéasen aitak, eskuzabaltasun handiz, hilabete hondar guzi ez txeke bat , bere farma zialaborategi ko krema laginak eta Arcalion psikoestimulatzaile kutxa bat igortzen zizkion. Bitartean, Philéasek aitzina segitzen zuen , eskolatik kontserbatoriora, kontserbatoriotik etxera. Parisek o karrikek egundaino entzun musikaririk trebeena zen. Egun beroetan, i kasgelako leihoa zabaltzen bazuen , kontserbatorio aren inguruko harriei loria ihintza ttintta lodiak ateratzen zitzai zkien. Auzokoek petizio bat zabaldu zuten, atso bat ek izter hezurraren lepoa hautsi baitzuen, harri busti lizun etan lerratuz. Leihoak hetsirik lantzeko usaia hartu zuen. I rakasle ak ezin kontentago zituen . Ariketa oro segidan kausitzeaz gain, ez zuen behin ere gogo berezirik adierazten, pieza bat ala bestea lantze rik galdegiten. Ematen zitzaiona berehala eta isilisilik lantzen zuen. Ikasle ideala zen. Kontserbatoriokomailaguziak ziztubizian gaindituzituen. Ez dugu erranen atsegin handia hartzen zuenik, atsegin hartzea zer den ere ez baitzakien. Philéas ez zen ez hauts, ez ikatz. Izitzea, damutzea, l oriatzea, atsekabetzea , alegeratzea ez zekien zer z iren. Alde batetik, bizia anitz errexten zion. Eguna, hastet ik bururatzera, lerro zuzena bezala bizi zuen. Zozoa ez zen, haatik, eta ohartzen zen ez zuela bertzeen prozesadore bera karkasaren azpian. Medikuari aipatu zion, behin , balekibale . Doktoreak galdera zenbait egin zizkion, pultsua ikertu zion eta, xamar z uriak ematen duen segurtasunaz, depresio sakon eta nabarmena diagnostikatu zion. Philéasek medikuaren ordenantza aitari igorri zion. Aitak ez zion xehetasun gehiagorik galdegin —gizonen artean onestasun ez jokatzea komeni baita —, baina hilabeteroko paketea loditu zuen. Medikuak aholkatu Stablon a sartu zuen semearentzat , baita Valdoxan bat ere , doi bat azkarragoa, maitasun seinale. Philéasek z intzoki hartu zituen sendagaiak, nola ez. Lehen egunean, e z zuen deus sentitu . Bigarrenean, ez z uen fitsik sentitu. Hirugarrenean, ez zuen tutik sentitu. Laugarrenean, ez zuen ezer sentitu , beheitiko izigarria baizik . Ondoko egun guziak berdintsuak izan ziren . Apatia eta kakeria , Philéasen norma berria . Bere barneko e mozioak pizten saiatu zen ; eginahal guziak egin zituen. Etxeko egunkaria n, berri hitsenak xerkatzen zituen. Deus eragiten ez ziotenez , paperretik irratira pasatu zen, eta irratitik telebistara. Somaliako g osetea aipatu zuten , behin, hezur eta azal baizik ez diren haurrak erakutsiz , begiak bete euli . Bof. Telebista n zentsura gehiegi , naski . Interneteko orri iluneneta ra sartu zen: jihadistak buru mozten, latex beltzez jantzi jendeak elgarri prolapso a eragiten saiatzen , Monty Pythonak Graala bilatzen, baina alferretan: ez beldur, ez n azka, ez irri, ur gainean olioa bezala isurtzen zitzaizkion gertakari guziak. Gauzak bururaino eramaten ikasi zuene z, urrats bat harago joatea deliberatu zuen. Goiz guziz, auzokoak xakurra promenan ibiltzen zuen , lanera joan aitzin, buztangorriak baizik kantuz ari ez diren tenorean. Egia erran, hamarr etan hasten zen lanean, baina loa galdua zuen aspaldi, eta gainera, goizeko ordu ttikietako ilunpea komeni zitzaion, lau patako lukainka lotu gabe uzteko eta haren mokordoak egiten zituen tokian berean uzteko , ez ageri, ez entzuerri . Marie sutan ematen zen, etxeko lorategian, hortentsien eta fuksien artean , opari usainduak atzematen zituelarik. Xakur ttipi , ofrenda handi ! Philéasek ez zuen batere maite ama kexa zedin ; ez pentsa pena ematen zionik, baina koleran zelarik, oilaskoa ez zitzaion usaian bezain ongi ateratzen. Hala , Choupette kanixea hautagai bikaina iduritu zitzaion. Goizeko bostak laurden gutitan, ohetik jaiki, galtza iluna , trikota beltz txanoduna eta ber oki zabala jantzi, eta etxe ondoko parkera joan zen . Altzifre handienaren gibelean gorde zen, gizazakur bikotearen zain. Choupette aski fite agertu zen, hesteak arin, bidean auzoko landareren bati jaurespena adierazia baitzion janeko . Andrea aulki publiko batean jarri zen, telefonoari so. Zer aise hartzen diren usaia txarrak ; bereziki , bakartasunean. Hirurog oita zazpi urteko atsoak laster ikasi zuen Facebook baliatzen, eta aulki horret an hartzen zuen munduaren berri, egunero, iragarki mozorrotu en, iritzi hutsalen eta gatu bideoen artean. Choupette hurbildu zitzaiolarik, Philéas adiadi egon zen, atsoa telefonora osoki murgildu arte. Pantailan persiar bat espazio ontzi bat gidatzen agertu zelarik, Philéas andrearen karkaila z baliatu zen xakurra lepotik hartu, muturra tapatu eta beroki azpian sartzeko. Laster alde egin zuen handik etxeraino . Ez lasterregi . Urduritu gabe . Efikaz. Etxera iritsi zelarik, ama joana zen, semea falta zela ohartu gabe. Hirugarren estaiko apartamentuko garbigelan sartu zen, kanpoko leihoak esku batez hetsi, bertzearekin xakurra atxikitzen zuela, eta inguruak seguru zirela egiaztatu orduko, palto a zabaldu zuen. Choupette jostakin a tera zen , buztana dantzan , jauzi ttikika , garbigelako lauz a heze etan lerratzen , lagun berriari begira begira, parkera noiz itzuliko ziren galde giten bezala . Philéas geldirik egon zen tarte batez. Bon. Lepoa bi eskuz tinkat u zion, eta sendo atxiki. Choupett eren soa aldatzen ikusi zuen, pittaka; mihia gero eta kanporago zuen. Pez goxoki banagailuei pentsarazi zien: lepoa zapatu, eta mihi arrosa ateratzen z itzaio n. Errexegia izaten ari zen. Presioa doi bat arindu zuen, eta xakurra borrokan hasi zen, koxka egiten entseatu zen, beso batean, bertzean, gorputz ttipi baina trinko eta osoa okertuz, intzirika. Azkenean, u ste baino luzeagoa izan zen begi dirdira hura itzaltzea. Besoetan xakurraren ordez zaku ileduna ukan zuelarik, Philéas nigar egiten saiatu zen. Saiatu. Betiko hoztasunez sartu zuen Choupette zena zikin poltsan, eta zikin poltsa , sei karrika urrunago, birziklatzeko hondakinendako kontainer hori handi batean. Bai. Plastikoa baizik sartu behar ez den horietan. Philéasek ez zuen nehongo balorerik. Atsoa nehork ez daki zer bilakatu zen; ez zen gehiago etxetik kanpo agertu. Philéasek berriz huts egin zuen, b eraz. Bere b arneko o dolak zainetan ttur ttur isurtzen segitu zuen, nehongo jauzi rik egin gabe . Jomuga errexegia hartu a zuen ? Kontrakoegia? Urrunekoegia? Nor hauta, baina, ez baitzuen nehor maite, ez gorroto. Hurbileko bakarra ama zuen, baina ama garbitzea … Ama garbitzea… Ama garbit zea? Ama garbitzea b azter ondorio gehiegiko proiektua zen. Zorionez, Marie arrunt semeari emana zenez, b erez joan zen bertze mundura : lurpeko kutxen hirira, zizare luregileen eremura . Philéasek kudeatu behar izan zituen paper guziak, ehorzketaren antolaketa, hilkutxaren hautaketa, mezako kantu otoitzena, mezatik landako jatekoen manaketa —beharrik, janari prestatzailearen faktura ama semeen lagun kopuruaren araberakoa izan zen ; hots, ka sik irrigarria — eta aitaren dolu estakuru damuak. Hainbeste zereginen artean, triste izatea ez zitzaion bururatu ere. Begiak bust irik agertu zitzaion, aldiz, elizako atean, Caroline. Caroline haurtzaroko musika eskolako ikaslea zen ; Philéas hasi arte, Crin jaunaren ikaslerik onena. Zazpi urte zituen troxez libratu berri zen mutikoa eskolan sartu zelarik , bere neurriko biolina eskuan. Carolinek saioa bururatua zuen, eta aitaren beha zegoen ikasgelan. Mutikoak tresna hartu zuelarik, neskak begiak t orratu behar izan zituen, ela aaaaa stikoa bezala luzatz en zitzaizkion beso eta erhiak egiazkoak zirela sinesteko. Gelako bertze muturrean izanik ere, arku ukaldiak saihestu behar izan zituen, burua ezker eta eskuin makurtuz, Mohamed Aliri telebistan ikusi zion bezala. Buru mugimendu horiei egotzi zien, hastapenean, papo an sentitzen zuen erredura. Gero ohartu zen maiteminaren ezagutza egin berri zuela. Philéasen begietan bi zafiro ikusten zituen. Beso malguago ezin horietan korapilatu nahi zuen ; biolin bilakatu nahi zuen, mutikoaren eskupeko jostailu. Lotsatia zenez biziki, ez zion sekula adierazi senditzen zuen tirantza. Philéasek begiratzeko denbora hartu balu, aise ikusiko zukeen ondotik pasatzen zitzaion aldi bakotx mazelak gorritzen ez, ubeltzen zi tzaizkiola neskari , gelako tenperatura gradu pare batez igoarazteraino. Doué enAmbazacetik joan zirenetik, urte berri guziez gutun bat igortzen zien , gorriz idatzia eta etxe ondoko atxapar loreetatik bildu ttintta finez usaindua, baina mutikoak ez zion sekula kasu handirik egin , eta ez zekien nola ukan zuen amaren heriotzaren berri. Hor zen, alta, arropa beltz, soil baina apainean. “ Phil.” Philéasen erantzun hutsalak ez zuen idatzirik agertzerik merezi . Elgarri begira gelditu ziren istant batez; Caroline , ñirñir; Philéas, hortxe. Neskak beso esnetsuetan hartu eta sobera finki, sobera luzaz tinkatu zuen. Elizan , lehen lerroan jarri zen, “Phil” en eta haren aitaren artean. Bigarren lerroa yogako ikasle kanino ek bete zuten , Marieren omenez lotus posturan , goibel . Hirugarren lerroa hutsik gelditu zen, gainerateko lerro eta galeriak bezalatsu. Zeremoniatik landa, Carolinek defuntuaren semea etxera lagundu zuen; gomitendako jatekoak gameletan banatu zituen ; baxerak egin zituen. Aitaren beha egon ziren, baina hegazkinez itzulia zen; ordukoz , agure bati botika sorta bat kobratzen ari z en. Gomitak joan zirelarik, buruz buru gertatu ziren , azkenean, eta isiltasun kasik betea egin zen . Gorputz hots ak baizik ez ziren entzuten: Philéasen heste aren auhenak —Valdoxanaren bazter ondorioa , berriz — eta Carolineren bihotz taupadak. Caroline ez zen mintzatzera ausartu. Paper bat eman zion , usaiako kolore usain kodeak betetzen zituena eta hiru hitz baizik ez zeram atzana : I Phil love Philéasek ama zena eskertu zuen hirira eramanik : herriko ingeleseko klasee tan ez zuten, iduriz, hitzen ordena ere ontsa lantzen … Dena den, funtsezko mezua ulertu zuen. Ez jakin, haatik, zer erantzun. Irriño bat egin zion. Hobeki errateko, ezpain muturrak gorantz tiratu zituen, i ikasi zuen bezala. Soa apartamentuko bazter batetik bertzera eskapatzen zitzaion —anpoila hori aldatu behar nuke ; zikinuntzia ateratzekoa dut—. Carolinek eskua bi eskuz hartu zion, eta eztiki, ezin eztiagoki ferekatu zion. Ezkerreko eskuaz, eskumuturra atxikitzen zion, eta eskuinekoaz, ahurretik erhi muturretaraino promenatzen zen, erhiz erhi. Erakusle ra iritsi zelarik, Philéasen esku muturr a tinkatu, eta erhia ahoan sartu zuen , ezpainak ontsa biribilduz. Erhia oso osorik sar tu zuen ahoan, eta mihiarekin itzulinguratu, begirada finko , mazelak sutan. Philéasek metafora ulertu zuen ; orduan bai . Eta erantzuten saiatu zen. Erhia neskaren ahotik atera, hatz bustiaz ezpainak ferekatu, mazelan goiti igo, eta erhia belarri ziloan sart u zion, bizpahiru aldiz sartu eta atera ere, bisai a sorgorre an lehengo irri behartua oraino zintzilikatua zuela. Kolpez, m omentu erotikoak ez baitzion kakalarria kendu, Caroline hor utzi zuen, korridorearen erdian, busti bezain bakar. Horretan bukatu zen Philéase n lehen idilioa. Philéas , ordukoz, musikari profesionala egina zen. Pariseko orkestra filarmonikoan lan egiten zuen eta franko soldata ona zuen. Prentsari jende ederrek sortzen di oten zirrara alde zuen, eta horrek anitz lagundu zuen musika klasikoaren hesiak gainditzen. Bakarka ere ibiltzen zen, mundu osoan biraka. Beatles ez geroztik, ez zen sekula hainbeste histeria ikusi kontzertu aretoetan. Emanaldiek aitzina egin arau , oholtzak bularretakoz betetzen ziren; eta galtzoinez, gizartea aitzina baitoa . Kontzertu antolatzaileek Emmaüse kin partaidetzak antolatzeko usaia hartu zuten, izarrar en emanaldien biharamunetan lekuak huts zitzaten. Musika biretako batek Europako hainbat bazterretara eraman zuen. Tartean, Praga ra, Verona ra eta Bilboko Arriaga antzokira. Azken hori birako azken aitzineko kontzertua zuen; ondotik, Royal Albert Hallera, eta Londresen bururatzekoa zuen itzulia. Bilboko kontzertuaren kontakizunarekin ez gaiten luza, beti bezalakoa izan baitzen. Gela mukurru betea . Isiltasuna . Biolinaren lehen intziriarekin, entzuleen malkoak. Oihuak. Nigarrak. Txalo erauntsia. Zikinontziak mokanes bustiz beteak. Jende jariakin uholdeak. Garbitzaileak korridoreetan irrist aka. Emmaüsen kamioi a badoa , sabela bete beterik . Ligeta itxaropentsuak bigarren eskuko jantzi merke bilakatu dira. Prozesu errepikakor horren bitartean, antolatzaileek Philéas arta handiz eskaparazi zuten. Hiriko hotel guzien aitzinean fanak zain zituenez, inguruko herri batera eramanen zutela esplikatu zioten. Bertze hautu handirik ez zen, egia erran, lasaitasuna patar egiten baita noiztenka . Parisen bizi denak ogia erosteko ere oren erdi ko bidea egin behar izaten duenez , ziztu bizian pasatu zitzaion Philéasi Bilbotik Larrabetzurako bidea. Herriaren izena ahoskatzen lortzerako , iritsia zen. Hoteletan zituen usaiak , baina bertakoen etxean ere normal lo egin zuen. Exfiltratu anonimoak biharamuna ere han pasat zekoa zuen, Londreserako hegazkina hartu arte . Ainarak , etxeko alabak, herria bisitatzea proposatu zion. Susmagarria iduritu zitzaion bere adineko neskaren proposamena —ordainen bat esperoko zuen, naski, eguna harekin iraga n ondoan —, baina b ertze planik ez zuen ez, joan zen. Etxetik atera orduko, murgiltze esperientzia etnologiko batean sartu z utela iduritu zitzaion. Hitlerren mu statxa bezain famatua izan arte , Philéas anonimo etan anonimoena baino anonimoagoa zen, eta ez zekien bien artekorik izan zitekeenik . Hor, herritar guziek elgarren izenak zekizkiten ; haurrek helduenak, tabernariek zaharrenak, xakurrek lor eontzienak. Herri an ez zen autorik pasatzen, eta beraz, oinezkoak ez ziren xuxen ibiltzera behartuak; ibilbide paralelo edo perpendikularrez gain ere , bazen mugimendu posiblerik . Xinaurritegi bat behatzen ari zela iduritu zitzaion. Ainara k esplikatu zion herriko etxean h aurren kontseilu bat ere bazela, eta p arkea berritu behar izan zelarik, adibidez, beren iritzia kontuan hartu zutela: helduak jartzen ahal diren baina etxegabeak etzan ezin diren jarleku ontsasko pentsatu ak ezarri ordez, gordelekuak gehitu zituzten . Philéas ohartu zen , heldu izan arte, eta are gehiago, ama hil zitzaion arte, ez ze la sekula jende izan. Pasibotasuna hain ongi barneratua zuen, erosoagoa ere iduritu baitzitzaion lanbidea eta bizibidea amak hautatu izana : fazil eta errex . Halaber, Larrabetzuko herritarrek herriaren onerako lan egiten zuten, kitorik eta gogotik . Gym berdea talde koek karrikak eta inguruak berdatzen zituzten. A itzinekoen erabaki kaskarrek itsustu bazterrak loratze n zituzten , eta hala, natura ri eman zuen dirutik xehe doi bat itzultze n. Harritu ze nik ez genezake erran, baina diferentzia objektiboa argi ikusi zuen, eta ez zitzaion gaizki iduritu. Herriko e rdigunetik , Uria auzotik, urrundu ziren gero , ondoko mendittora igotzeko. Gaztelumendi m uino ttipiak handiak zituen kontatzeko. Patarretan goiti grazia handiz aitzinatu ahala, Ainara k burdin hesiaren historia kontatu zion: 1936an, Francoren armadari buru egiteko, Bilboren inguruan defentsa lerroa eraiki zuten, jendeak eta azpiegitura nagusiak babesteko. Milaka h erritar ari izan ziren lan ean: soldadu izateko adinetik kanpoko gizon eta mutiko ak eta adin guzietako andreak. Denen artean, Larrabetzun eta inguruko bertze 32 herritan, 80 bat kilometroko hesia eraiki zuten, lubakiz, bunkerrez, gotorle kuz, metrailadore habiaz eta orotariko babeslekuz hornitua. Horietako anitz oraino ikus daitezke , nahiz 1937an frankistek burdin hesia hautsi zuten , hain zuzen, Larrabetzun, Gaztelumendin berean. Ainar a aise mintzo zen, hatsantu gabe, mendian ibiltzeko usaia baitzuen; basahuntza bezala zebilen , sasiz sasi , Gaztelumendiko bunkerretako baten bila . Azkenaldian mendietako mantentze lanetan ez omen ziren zintzo ibili, eta inguru batzuk lapartzen hasiak ziren. Hamen dau! Philéasek Espainiako 36ko gerlaren berri bazuen, noski . Gernika margoa ikusia zuen , hots; hortik harago, guti . Sasi nahasien artera sartu ziren , eta harrizko eraikuntza ra iritsi . Hamabost bat metroko tunel gisako bat zen, pare bat metroko goratasunekoa, bazterr eko h orman leiho hertsi zenbait zituena . Ainar ak harria ferekatu zuen eta irekidura ttipi horietako batetik kanpora so jarri zen, eguzki izpi goxo batek begirada beltza dirdirarazten ziola. Ainar ak bezala, n ornahik senti zitzakeen orduko soldaduen larri tasuna , oren luzeetako arrangura , gosea, hotza eta itxaropena. Philéas Ainar ari begira gelditu zen. K anpoko sa paren eta harrien barneko freskotasunaren arteko diferentzia zuen sentitu. Gaztelumenditik jautsi, eta Elizalde auzotik itzuli ziren. Larrabetzu sortu zen auzotik, omen. Emeterio eta Zeledonio santuen eliza hor zen, kalostrape gonaz jantzia, garai batetik bertzerako aurrekontu diferentziak dorreko berritze obre n bitartez ager tzen zituela . Ondoan, hilerria ere bisitatu zuen. Zinez ongi zaindua iduritu zitzaion, eta berezia. Aitzinako denboretan eliza barnean egiten zuten bezala, kanpoko hartan ere hilak baserrika bil du zituzten, eta horma hobien zurezko ateetan, baserrien izenak ag ertzen ziren. Ez lore, ez marmolezko gurutze, ez panteoi, kanposantu horrek ez zuen defuntuen arteko lehiarako paradarik ematen. Philéasi Choupette burura etorri zitzaion. Zabor mendi baten azpian egon behar zuen. Amaren yoga ikasleek, aldiz, bazuketen jauntxoen pareko hil villarik . Heriotzan ere, zakur ala jende, dirudun ek toki . Zenduak adeitasunez agurtu, eta trago bat hartzera joan ziren , bertako kultura k, parte z, txakolinaren kolorea bait u. Ainar a edariak galdegitera joan zen bitartean, Philéas gogoetan hasi zen. Ibilaldia zinez irakasgarria iduritu zitzaion. Jende ak direnaren alde egin dezaketela ikusi zuen. Nortasuna ez dela berez, begien kolorea eta sudurraren luzetasuna bezala ezartzen zaigun ezaugarria, baizik eta konkistatzen den lurra. Jende horiek ez ziren erran zietena , izan nahi zutena baizik , eta horretarako indarrak eta bi egite ko prest ziren . Gizon frantses zuriarentzat, exotikoa arrunt. Eguzkia apaltzen eta horitzen den tenore horretan, Ainar ak inoiz baino azal xuri eta leunagoa zuen . Mahats hartzituak ematen duen begi dirdiraz , herriko bertze proiektu bitxi bat kontatu zion: erretreta, behar den bezala, telebistari so pasatu ordez, adineko batzuk gauzak egitera tematzen omen ziren. Horren lekuko, hirurogeit a hamazenbait urteko hiru herritarri bururatu omen zitzaien ikatza lehengo gisan egiten saiatzea ; erran nahi baita, bertzeak bertze, sekula egin ez zuten zerbait ikastea, dozena erdi bat tona egur moztea, garraiatzea, lur meta baten azpian antolatzea, egos araztea eta zaintzea. Zertarako? Eiteko , bertzerik gabe. Ideiak, xede praktikorik ez bazuen, buru buztan gabekoa ere ez zen : Larrabetzu burdin lurraldea izana omen zen. Biziki burdin ona ei zuen, garai batez . Ingelesek ohartuko orduko quick anddirty dena eraman arte, bertakoei zinez baliagarria izan zitzaien. Eta m ea urtarazi eta burdin erabilgarri bilakarazteko , buruan ilea bezainbat ikatz behar zen . Ikatz lanak egiazko iraultza ekarri omen zuen Larrabetzu ra. XV. mende hondarra arte, oihanetako lurrak herriarenak ziren. Baina laborarien eta errementarien artean gatazkak sortu ziren, kontrako interesak baitz ituzten: l aborariek abereak gainaldera igortzen zituzten , bertako belar hobea ren bila ; ola gizonek , aldiz, zuhaitzak landatu nahi zituzten , ikatza ekoizteko, b aina abere ek landare ttipiak lehen hosto samurr a atera orduko jaten zituzten . Bakea xede , oihan lursailak baserri eta etxe guzien artean banatu zituzten, eta bakotxa bere ikatza egiten hasi zen. Egiten, eta saltzen . Dirurik kasik baliatzen ez zen baserrietara sosa sartzen hasi zen. Herriaren iragan hori gogora ekartzeko zuten deliberatu ikatza lehengo gisan ekoizten saiatzea . Ainarak Philéasi irriño jostakina zuzendu zion, eta azken txakolin tragoa klik irentsi zuen . Gaua inguruak lausotzen ari zen hara iritsi zirenerako. Herritik doi bat aparte, eremu ttipi bat prestatu a zuten ikatza egiteko . Zuhaitz arteko belargune zabal zapal batean, txondorra hor zen, lehen tokian, oihaneko erregin . Kanpotik, bi metro inguruko gora tasune ko lur meta handia iduri zuen. Baina sabelean egurrezko errai konplexuak omen zituen. Hiru eramaileak han ziren, begi belarri txondorrari , erditzekotan den emaztea artatzen bezala. Haietako batek paper zati bat hartu e ta txondorra ren barna marraztu zion. AlkatEA sotAiAk (belar /lur zati konpaktuak) TIroA LurRA Egurra (bertAko hAritzA) tximinia txakolina Ordukoz, txondorra zuzen eraikitzea bermatzen duen a lkatea erditik kendu a zuten , eta tximinia tik ke fina zerion . Pare bat astez hor egotekoak omen ziren, gau eta egun mendi ikaztuna zaintzen , itzal ez zedin, su har ez zezan , bien arteko epeltasun gorian egon zedin . Philéas zaind arientzat eraiki e txola n jarri zen, ingurukoak bazterrak garbitzen ari ziren bitartean. Iratzarri zelarik, gau arrunt beltza zen. Herritar z aindari bat ondoan lo zuen , estalki azpian gordea , eta txondorra ren magalean sortu zilo batetik argi gorria ikusi zuen. Sua pizten ari zen, ito behar zen. Zuhur zuhur h urbildu zen, makurtu, eta zilotik, txondorraren barna ikusi zuen. Zerbait mugitzen ari zela iduri zuen. Txingar bitxi bat ikusi zuen, berari so bezala, itzuli eta zirimola batean airatu zen arte. Inguruko haritzen adar ren itzalek besoak egiten zizkioten txondorrari. Txondorraren tontorrean, k ezko masa bitxia sortu zen. Handik, mihi fin bat atera zen . Kobrak zut ezartzen diren bezala altxatu zen, ezker eta eskuin emeki mugi tu zen , mingain lepoa luzatuz, eta, gainetik beherak o jauzi batez , ikazkin inprobisatuari belarri eta sudur ziloetara sartu zitzaion . Philéasek barne barnetik sentitu zuen bere burua. Begiak hetsi zituen, emozio eraso hori irensteko. Hainbeste urtez etzanik egon ondotik, altxatzen ari zen. Betidanik i spilu barne an zela ohartu zen, eta lehen aldiz kausitu zuen berinazko eta zilarrezko xafla zeharkatze a. Zilar geruzak gorputz osoa estali zion. Itsasoa sekula ikusi ez zuena arrain sentitu zen, azal osoa be tan hauteman zuen . Bizkar hegats aren laguntzaz, hoztasunaren saretik askatzen ari zen. Ulertu zuen deus gertatzen ez den leku horietan dela dena gertatzen. Itsutasunaren trena , nehondik nehora doana, gelditzen dela noiztenka, eta geldialdi horiek ez direla huts egin behar. Egiaren zirritu horretan, ez zen bakarrik. Norbait , zerbait somatzen zuen, ondoan , barnean eta inguruan. Zer bat entzuten ere zuen, apal apal errepikatzen , zaldi urrats metaliko ozen en artean . Kon… kon… akon… Patakon, Patakon , Patakon . Izena ezaguna egin zitzaion , Bilbotik Larrabetzurako bidea n haren istorioa kontatu baitzioten: Manuel Antonio Madariaga Ustara, Patakon , Bizkai ko bidelapurra zen. 1796an sortu omen zen Galdakaon, eta Larrabetzun hezi zen. Larrabetzuarrek, iduriz, oraino gogoan dute ohoina: aberatsei hart zen zien , alargunei eta behardunei emateko. Zaldiz ibiltzen zen, eta aberea ri ferrak alderantziz janzten omen zizk ion, gibeletik zituenei bere helmugatik abiatu zela sinestarazteko. Burutik ez zen maingua! Euskal Robin Hood a, nonbait ; zinez erromantikoa . Philéasek b elarria txondorrera zuzendu zuen, eta ebaslearen mintzoa entzun zuen : Patakon, Patakon, dekoneri kendu eta ez dekoneri emon . Izitu zen, lehenik. Gorputz osoko i leak kolpez zuritzeraino ikaratu. Philéas franko aberats egina zen, eta ikatz kezko izaki horrek zerbait hartu nahi ziola pentsatu zuen . Bihotza , ordu arteko ordulari hotz a, taupaka, joka ari zitzaion saihetsen gibeletik, nola presoa burdin barren gibelean, ateratzeko erreguka. Hatsa labur, belaunak xilintxak bezala el garri joka, e skuak sakeletan sartu zituen, eta zuen guzia atera : 89 euro , Valdoxan kutxa kasik hutsa, somnifer oak eta mokanes bat , esku artean dantzan . Kezko zerak e z zizkion hartu. Erortzen utzi zituen, eta lurr a jo zuten mementoan, oinak zolan sartzen sentitu zituen; lohia izotz perla leunezko hondar bilakatu zen . Belaunetaraino sartu zelarik, oihanaren oihua entzun zuen. Dena kontat u zion : oraina, memoria eta geroa; bertakoen euskara, apezen latina eta erromesen esperantoa; burdin hesi ko harrien arteko izerdia ; Gaztelumendiko gurutze faxistak erortzean eragin zituen kolpeak ; bertakoei bortxaz eraikiaraziz altxat zean sortu zituen zauri handiagoa k; orduko hegazkin meh atxatzaile en oihu ikaragarria ; nigar itoak eta herri minduaren bizipen isilduak; pinuek eta eukaliptoek banpirizatu oihanak; Hori Bai gaztetxeen amaren bost hamarkadatako kantua; Garbiñe eta Txirri, Gotzon eta Aintzina, Ur eta Eki, Sabin gaztea, Amaiak eta Ainarak, ipurtargiak eta azeriak; amaren peskiza bisaia. Maitatu zuen. Maitatu zuen, lehen lehenik, bere burua. Eskeletoaren atalen arteko junturen jokoa zoragarria iduritu zitzaion. Dantza hori zen, j unturen jokoa , gihar, haragi eta azalez borobildua . Gorputz zela ikasi zuen kolpez . Maitatu zuen bere burua, maitatu zuen oihana, maitatu inguruetako haritzak, maitatu ilargia, maitatu lurrean desegiten ari zen orbela. Orduan jabetu zen Patakonen besterentze jokabidea ez zegoki ela gauza materialei soilik . Txondorraren barneko bizia eta berotasuna hartu eta sabel barneraino sartu zi zkiola. Dekoneri hartu eta ez dekoneri emon. Labirinto guria naiz, bide oker eta ilun oro zirrara uhinez betea. Amaren etxeko armairu zaharra naiz, tireta guziak jantziz, nostalgiaz eta argazkiz lepo. Txondorraren gainera, ipurtargi euria; kurkuilu euria, haritzetatik behera. Magma goria sabelean, harenean eta enean. Ilargia k hostoetan milika, kilika, ikimilikiliklika . Iratzarri zelarik, Philéas lurrean zen, hotzez dardarka. Goiza argitzen ari zen, eta zaindaria zain zuen. Zer, joango gara? Inguruetara so egin zuen. Lurrean utziak zituen puskak bildu eta autoratu zen. Ez zen kezkatua, ez zen beldur; ez zen kontent, ez triste ; ez zen alegera, ez kolera ; ez zur, ez lur . Aireportuko bidean, Valdoxanaren bazter ondorioen zerrenda irakurri zuen : buruko mina, insomnioak, beheitikoa, amets gaiztoak eta haluzinazioak. Patakon , xuxurlatu zuen Philéasek. Zer kontatu dizute? Badakizu Patakonek ez zue la zaldirik ? Lapurtzen zuen, bai, garaian beste askok bezala . Jateko. A largunei ost en zuenaren apurtxo bat ematen zien, gehiago ez. Musutruk, bai, musu eta gehiagoren truk! erran zion gidariak, aireportura iriste kotan zirela . Philéasek Valdoxanaren papera biolinaren zo rroan bildu zuen eta normal hartu zuen Londreserako hegazkina. Nork bere bidea hartu zuen, ez beste inorena.

2023-12-01

booktegi_liburua_ipuina_adulterioa_da

booktegi.eus IBAN ZALDUA ipuina adulterioa da –Hitzaurre gisa – Azala: Idoia Beratarbide “Eta nobela , fideltasuna”, idatzi du Elenak bere koadernoaren lehen orrialdean . Hasiera on bat izan daitekeela otu zaio. Baina b erriro ere galdetu dio bere buruari ea komeni den alderatze hori egitea, ez ote den egokiagoa ipuingintzaz izaki guztiz independente bat ez bezala aritzea: ea ez duen esaldi horrek erakusten nobelagintzarekiko mendekotasun amiñi bat lotsaemangarria , abiapuntutik bertatik, hain zuzen ere ipuingintzaren berezkotasuna eta autonomia aldarrikatu behar ko lukeen testu batean, liburu h artarako enkarga tu dioten balizko hitzaurre an. Balizkoa, oraindik ez delako ezer . Beraz, orain zirriborratzen hasi den eskema, itsasoari begira dagoela, agian bihurtuko da noizbait ipuingintzari buruzko hitzaurre bat. Edo agian ez . Eta g ogoan hartu du Aritzekin eskolan izandako eztabaida hura , ipuingintzaren ezaugarriez eta jatorriaz: genero bezala nobela baino askoz lehenagokoa zenez, azaldu zi en gelako ikasleei Elenak, biziraungo ziola defendatzen zuela Jorge Luis Borgesek, esaterako. Aritze k besoa altxatu zuen orduan, eta Elenak hitza eman zion. –Baina hori pixka bat tranpa egitea da, ez duzu uste ? Ipuingileei, argudio hori erabiltzen dutenean , ahazten zaie defendatzen duten horrek zer ikusi gutxi duela, sakonean, ipuin tradizionalarekin. Haiek praktikatzen dutena nobela bezain garaiki dea dela, garaikideagoa ez bada. –Zer esan nahi duzu horrekin, Aritz? –Tira… Ipuingintza, egun ezagutzen du gun bezala, Erromantizismo tik datorrela : Hoffmann, Hawthorn e, Poerengandik . Edo agian Ilustrazio garai tik, askoz jota. Hots, n obela bezala, iraultza burgesaren oinordeko dela. Nobela baino geroagokoa, akaso. –Zer ari zara iradokitzen: ipuingintzaren modernizazioa nobelaren formaren garapenaren ondorio izan zela, haren bilakaeraren aurreko nolabaiteko erreakzioa? –Elenari ideia hura atera izana gustatu zitzaiola nabarmena zen : atsegin du ikasleek pentsarazten diotenean , eta hori ez da ho rren ohikoa –. Leku onean utziko lituzke horrek ipuingile gaixoak, betiere kariñoaren eta generoaren aldeko argudioen gose dabiltzanak…! Elenak ez zuen jakin bere entzuleek, hirugarren ikasturteko filologo gai h aiek guztiek, ironia harrapatu zuten. Aritz bera galduta zegoela ematen zuen, botatako amuari kosk egiteko ezgai. –Bueno, ez dakit… Elenak aurrera egitea erabaki zuen. –Ezin d a ukatu, ordea, hari bat badagoela denboran, ipuin eta fabula tradizionaletatik datorrena, eta haien eragina egon, egon zela ipuin garaikidearen erakuntzan. –Laburtasun konpartituaz harago, esan nahi duzu…? –ildo horri ekiteko Aritz prestatuago zegoela ematen zuen. –Laburtasun konpartituaz harago, bai –erantzun zuen irakasleak irribarre zabal batekin –. Pentsa dezagun Dekameron ean, adibidez, edo Cervantesen ipuinetan, dela Eleberri eredugarriak ekoetan , dela On Kixote Mantxakoa n sartu zituenetan. Edo Lucanor kondearen ipuinak ekoetan… Horietan, adibidez, egiletasuna aldarrikatzen hasten da, ipuin tradizionala, definizioz, kolektiboa zenean, belaunaldiz belaunaldi transmititua eta behin eta berriro eraldatua… Elena kontziente zen operazioaren arriskuaz, behin baino gehiagot an kontu beraz eztabaidatu baitz uen bere senarrarekin. Izan ere, ipuin horiek guztiak ipuin garaikidetik banatzen zituen hesi nagusia morala zen: esplizituki edo inplizituki barneratzen zuten ikaskizuna, ipuingintza garaikideak baztertzen duena hain zuzen . Baina disfrutatzen ari zen ideia trukearekin, eta Aritzek nola erantzuten zuen ikusi nahi zuen. Ez zion hutsik egin. –Dekameron eko istorioak ipuin tradizional herrikoi en estilizazio bat besterik ez dira –ekin zion Aritzek, pixka bat dudakor, eta hitzak dardarizo moduko batekin ahoskatuz, memorian arakatzen ariko balitz legez –. Alde horretatik, esango nuke haien lotura ipuinaren forma modernoarekin oso badaezpadakoa dela … On Kixote ko barne ipuinez, bestalde, zer esan… Nobelaren generoaren Big Bangaren une an bertan kokatzen gaitu horrek atzera, ez duzu uste? Zorionez, Eleberri eredugarria kez eta Don Juan Manuelez ahaztu egin zen, hor ere bazegoen nondik tiratu eta, pentsatu zuen Elenak . Edonola ere, Aritzen interbentzioak excursus mamitsu baterako aukera eskaini zion irakasleari , eta egun hartan pozik atera zen eskolatik , aspaldi ez bezala. Gero, atzera begira, Aritzez egun horretan bertan maitemindu zela erabaki zuen. Nahiz eta ziurrenik ez eskolan zeuden bitartean –burua okupatuegi zeukan une horretan eztabaida eta azalpenetarako argudioekin –, baizik eta ondoren, Aritz bulegora etorri zitzaionean tutoretza orduan, bibliografia gehigarria z galdezka. Halako uneak, edonola ere, denborarekin baino ez dira bihurtzen esanguratsu. Ikaslearen bisita amaitu eta Elenak ez zion esan bere buruari “maitemindu egin naiz” , zehazki . Baina handik egun batzuetara gogoratu –edo berrasmatu – zuen sentitu zue na, eta orduan txe izan zela ohartu zen. Izan ere, une hartatik aurrera ez zion Koldori ezer kontatu “beraz gustatuta zegoela zirudien” ikasle hari buruz, ordura arte, txantxetan, egin izan zuen bezala , senarraren bozkario ironiko rako . Ipuingintzaren ingur uko hitzaurrea, beraz . Nondik hasi da arazoa, ikasgelako eztabaida hura gogoan: munduaren egunsentira atzera eginez, eta ipuina betidaniko a, immanentea dela aldarrikatuz , nobela eta are poesia baino lehenagokoa. Ala zuhurragoa izan eta erabakitzea ipuingintza, Elenak zinez miresten duena, hainbestetan izan duena hausnarketa gai irakasle eta irakurle gisa, jatorri berriagoa duela eta, ondorioz, izango duela, noizbait, iraungitze data ere, idatzizko literaturako gainontzeko gener o literario ek bezala. Agian hori da zuzenena, eta hizpidera ekartzea, Juan Garziak Lur Hiztegi Entziklopedikoan gaiari buruz argitaratutako artikulu gogoangarrian egin bezala, ez dela kasualitatea hizkuntza askok, ingelesak bezala, bi hitz erabiltzea gener o biak desberdintzeko, “tale” ipuin tradizionalerako, eta “short story” helduentzako ipuin garaikiderako. Izan ere, ezin da kasualitatea izan, orobat, ipuin tradizionalaren eta modernoaren arteko bidebanatze hori, Aro Berriaren amaiera aldera, “haur eta gazte literaturaren” kontzeptuaren sorrera garaiaren une bertsuan gertatzea . Arlo bat zeinetara lotuta gelditu baitziren, maitagar riipuin izenp ean, ipuin tradizional ez gutxi. Kontu horiek ere apuntatu ditu Elenak bere kaieratxoan, eta, arkatz gorri fin batez, gezi batzuk marraztu ditu esaldietako batzuen artean. Bista altxatu eta hondartzaren kontra burrunba eztanda egiten duten olatuak begiratu ditu berriro ere. Eta erlojuari begiratu bat eman dio: goiz da oraindik. Zerbeza gehiago eskatu beharko lukee la otu zaio. Kaierara itzuli eta marra lodi ilun bat marraztu du “i. tradizionala” eta “i. garaikidea” horien artean. Baina ipuin tradizionalaren eta garaikidearen arteko leizea onartuta ere, pentsatu du, arazoa da nar razio literarioaren esentziaz ez dago ela adostasun osorik: ipuingileek haien ofizioaren inguruan eskaintzen dituzten ikuspegi ezberdinak eta maiz kontraesankorrak konparatze a besterik ez da behar. Baina laburtasuna generoaren izendatzaile komun oinarrizko bakartzat hartzea, autore batzuek gom endatzen duten bezala, ez zaio Elenari asegarria iruditzen. Ipuingintzaren esentziaren bat badagoela uste du, testuaren luzeraz gain dikoa . Eta hori iruditzen zaio lortzen duela, neurri batean, bere formulazioarekin: “Ipuina adulterioa da, eta nobela , fideltasuna”. Koadernoan gora itzuli eta bi aldiz azpimarratu du esaldia arkatz gorriarekin. Tripetan min leun bat sentitu zuen Elenak Aritz , egun hartako eskola amaitu eta gutxira , bulegoan sartzen ikusi zuenean, tutoretza orduan. Tripak beti izan dira zure kronometro morala, esan ohi dio Elenak bere buruari : zehatza, gupidagabea, isila bezain ahalkegarria . Barrenean , ernalkinetatik ez hain urrun, unean uneko hustasun bat sentitzen du halakoetan, eta badaki zerbait gertatzen ari zaiola, zerbait aldatzen ari dela . Bere senarrak esango luke “Indarrean alterazio bat sumatzen du ela”, Star Wars ekiko bere zaletasun gogaikarri hura hizpidera ekarriz . Egun horretan bezala, dena delakoari izena jartzen geroago arte asmat u ez ba zuen ere. Izan ere, min huts hori, leuna izan arren, hain izan zen zehatza, ezen ahaztu baitzitzaion Aritzi errieta egitea bulegoko atea ez jotzeagatik, ikasleek gero eta gutxiagoetan egiten duten zerbait , bestalde . Emailetan idazpurua ez jartzearen edo despedida gisa “Besterik gabe” idaztearen baliokide fisikoa, Elenaren ustez, horiek ere gero eta izurri zabalduagoak estudianteen komunikazio ohituretan . Ipuingintzaren inguruk o bibliografia gomendagarriari buruzko azalpenak ematen zizkion bitartean, bien arteko adin desberdintasunean pentsatu zuen, lehenengo aldiz, Elenak. Aritz bere ikaskideak baino pixka bat helduagoa zen, justu une horretan ezin zuen jakin zehazki zenbat, ikaslearen fitxa tiraderan zeukalako eta ez zelako ausartzen, haren aurrean, irekitzera eta kon tsultatzera . Baina bazekien gutxienez hogeita bost edo hogeita sei urte zituela, eta ez besteek bezala hogei edo hogeita bat, lauhilabetekoaren hasieran, aurkezpen ekitaldian, hura bigarren gradua zuela azaldu zielako Aritzek, lehenago beste bat burutu zuelako; Zuzenbidea zen , ala Zientzia Politikoak? Zientzia Politikoak, esango zukeen. Hori ere fitxan apuntatuta izango zuen, baina ezin begiratu orduan. Edonola ere, kalkulua egin zuen , eta adin diferentzia irrigarria zen guztiz, hogeita hamar urte ingurukoa . Hogeita bederatzi edo hogeita zortzi, onenean. Ziurrenik gehixeago . Elenak bere seme alabekin duenaren antzekoa. Tiradera zabaltzeko eta ziurtatzeko bulkadari eutsi behar izan zion, Harold Bloomek literatura unibertsaleko ipuinik bere ustez onenez zioena aletzen zuen bitartean. –Dena den –Aritzek Elenaren hitzen eta gogoeten hari bikoitza moztu zuen –, benetan uste duzu ipuin fantastikoaren eta errealistaren arteko banaketa hori, Poe ren eta Txekhoven artekoa, ipuingintzaren bi ildo handiena, atxikigarria de la oraindik ere ? Klasean horrela azaldu diguzu, baina n iri pixka bat zaharkituta dagoela iruditzen zait. Ipuina askotarikoegia da, egun, bi eredu horietara egokitzeko. –Beno, azalpen horrek tradizio handia dauka, Aritz –Elenak mantso hitz egin zuen, betiere bere idazmahaiko kaxoia gogoan zuela –. Eta irakastea, askotan, ikasleari klasifikatzeko kutxen sistema bat eskaintzea da, tiradera txikiz osatutako komoda kontzeptual moduko bat; ez dakit ulertzen didazun. Edukiak eta ezagutzak kokatzeko mapa bat, gero, denbora ren poderioz , eta ikertzen edo hausnartzen jarraitzen badu, ikasle ohiak nahierara berrantolatu ahal izango d uena. Horretarako iruditzen zaizkit erabilgarriak halako sailkapena k, arazoren bat edo beste eman dezaketen arren . Baina … –Orduan –moztu zion ikasleak –, non kokatu ia hasieratik bi ildotan aldi berean aritzen ziren idazleak, Maupassant edo Quiroga adibidez? Gaur egun ere… –Ez dut bukatu, Aritz –erantzun zion Elenak irribarre batez –. Esan nahi nizuna zera zen: n ire iritzi zehatzaz galdetzen badidazu, ezetz erantzungo nizukeela , ez daudela bi ildo , bakarra baizik. I puin fantastikoarena . Eta kito. Eta dena dela ipuin fantastikoa, baita errealista bezala aurkezten dena ere. Bi arrazoiengatik: bat , historikoa, ipuin modernoaren jatorria hor dagoelako, Edgar Allan Poerengan batez ere, nahiz eta kronologikoki ez den horrela , akaso . –Poek ez zituen soilik ipuin fantastikoak idatzi, ordea. Hor daude bere detektibe ipuinak, esaterako… –Eta zuk uste duzu genero poliziakoa ez dela literatura fantastikoaren adar bat, ala? Literatura mota bat zeinetan poliziak, batzuk bederen, zintzoak baitira, eta, amaieran, justizia nagusitzen baita…? –Tira… –Elenari samurra iruditu zitzaion ikaslearen l otsagorritzeko modua, bere zirtoaren aurrean. –Kontua ez da hori, Aritz. Kontua da , eta protesta dezala Bloomek nahi duen bezainbeste , oso idazle zatarra zela pentsatzen baitzuen , kontua da, diot, Poe izan ze la, Hawthorn eri jarraituz, ipuin literario aren forma sistematizatu zuen lehenengoa , eta horregatik dagokio pribilegiozko aipamen hori, nire ustez . Eta operazio hori l iteratur munduaren bazterretan eraman zuen aurrera , bide batez esanda, eta ez kasualitatez, garai horretan Estatu Batuetak oa ez baitzen britainiar sistema literarioaren periferia urrun bat baino : ordutik aurrera hasi zen literarioki independizatzen; baina, beno, hori beste kontu bat da . Edozein modutan ere, historikoaz gain, beste arrazoia ipuin guztiak fantastikoak direla es ateko, are “errealistak” deritzogunak ere, kontzeptuala da: ipuin batek amaiera bat inplikatzen duelako, forma itxi bat delako, esentzialki, eta hori guztiz artifiziala delako, naturaz gaindikoa, eta, ondorioz, fantastikoa. Ez du bizitzarekin lotura zuzeni k. Nobela, ordea, irekia da definizioz, bizitza imitatzen, ordezkatzen saiatzen den neurrian, eta horregatik da, berez, “benetako ” errealismoaren babeslekua. Ipuinaren literatur generoaren forma da, oinarrian, fantastikoa dena, edukiaz harago: berdin dio narrazioa mamu bate n ibilera harrigarriez ari bada, edo etxekoandre baten eguneroko zoritxarrez . Gero, jakina, arautiko desbiderapenak daude, ipuinera hurbiltzen diren nobelak, eta nobela izpiritua duten ipuinak, baina hori beste arazo bat da : gauza bat dir a tipo idealak, Max Weberrek azaltzen zituen bezala, eta beste bat aldaeren azkengabetasuna ; hori ikasiko zenuen bere garaian, ezta? –Weberren tipo idealak? Zergatik aipatzen didazu hori? –Ez zenituzten Zientzia Politikoetan aztertu , akaso? –Ez, nik ez nituen Zientzia Politikoak egin, Zuzenbidea ikasi nuen … –A, bai, Zuzenbidea; barkatu. Bueno, hor ere ez litzaizuekeen gaizki etorriko Max Weber pixka bat estudiatzea, alafede … –Gradua egin nuen, bai, baina aitor dut ez niola pasio gehiegirik eskaini… –Zer dela eta? –Gurasoen inposaketa izan zen ; bueno, aitar ena batez ere –Elen ak jarraitzera animatu zion begiekin –. Gradu “serio ” bat egin nezan nahi zuen, etorkizunerako “oinarri ” bat eskainiko zidana. –Filologia ez bezala . –Literatura ez bezala. Horregatik egiten ari bainaiz filologia, literaturagatik. Baina hori, jakina, nik ordaindu beharra daukat, gurasoek ez didate sos bat eman bigarren gradua egiteko … –Ez didazu esango idazlea izan nahi duzula… –Elenak beste samurtasun kolpe bat sentitu zuen bere baitan . –Eee… –Ba kontuz ibili. Hori bada zure ametsa, ez nuke zapuztu nahi, baina halakoetan beti gogoratzen naiz Gabriel Zaidek esan zuen zerbaitez, buruz aipatuko dudana, baina gutxi gorabehera honela zioena: idazle gazte batek nobelak idaztearekin amesten du, baina prestakuntza falta zaiola sentitz en du. Eleberrigile handiak irakurtzeko aholkatzen diote, baina jatorrizko hizkuntzan. Dostoievskirekin liluratzen da, eta hogei urte geroago ez da eleberrigilea, errusierazko itzultzailea baizik. Edo letretan doktoretza ateratzeko aholkatzen diote, narrat ologian espezializatuta, eta hogei urte geroago ez da nobelagilea, semiotika irakaslea baizik… –Dostoievskirekin baino, Txekhov ekin zehatzagoa izango litzateke, nire kasuan … –Zure gustua goraipatu baino ezin dut –esan zion Elenak, erreberentzia moduko ba t zirriborratuz idazmahaiaren beste aldetik –. Bide batez, Txekhov ez da benetan idazle errealista bat, moralista bat delako, funtsean. Baina hain ondo disimulatzen du, ezen errealismoaren zakutoan sartzea, abiatzeko behintzat, zilegi baita haren kasuan… Elkarrizketa hark bide horietatik jarraitu zue n pixka bat gehi ago, Aritzek bere koadernoa jaso, eskerrak eman eta agur esan zion arte: bostekoa eskaini zion despeditzeko, Elena harritu zuen keinu batekin, eta emakumearen eskuari espero izatekoa zena baino luzeago heldu zion , edo hori iruditu zitzaion behintzat , eta pixkana erretiratu zuen, hatzak mantso irristatuz bere ahurrean zehar ; emakumeak berriro sentitu zuen hustasun mingarri hori urdailaren azpialdean . Ikasleen fitxategia atera zuen atea itxi bezain laster, eta Aritzena bilatu zuen. Zu zenbide ikasketena ondo apuntatuta zeukan, auskalo nondik aterako zuen Zientzia Politikoen a. Adin desberdintasuna hogeita hamabi urtekoa zen , zehazki . Irrigarria baino gehiago . Zergatik ez, baina? Azken batean, ez zen bera izan Aritzengana jo zuena, alder antziz baizik, mutila izan zen so horiek botatzen hasi zitzaiona, bere begi berde marroixka sako n haiekin, eta behin eta berriro parte hartzen zuena eskoletan , ikaskideentzat gogaikarri suertatzeraino batzuetan , eta etengabe egiten zuena berarekin topo fakultateko korridoreetan eta bibliotekan . Hasieran, Koldori kontatzen zionean , gaininterpretazioan erortzen ari ote zen galdetzen zion, barrez, bere buruari, baina Koldok esaten zion zergatik ez, gauza horiek gertatzen zirela, erakarpen intelektuala egitate bat zela, eta mutilak pena pixka bat ematen ziola. Elena ez zen sekula emakume ederra izan, baina hori, bere buruari aspalditik esaten zion bezala, abantaila bat zen epe luzean, gaztetan oso goapoak ziren ek areago egiten zutelako behera adinarekin, bera bezalakoek ondo, are hobeto eusten zioten bitartean. Gainera, hor zegoen erakarpen intelektuala, noski , itsasargi bat bezain indartsu . Eta senar emazteek barre egiten zuten elkarrekin txorakeria horiekin . Orduan txantxa bat bezala hartzen zuen, edo zuten , baina ipuingintzaren inguruko eztabaidaren egun horretatik aurrera Elenak sentitu zuen ez zela gehiago hala izango, ez modu berean behintzat. Eta ez zizkion gehiago kontatu Koldori ikasle haren ingurukoak. Senarra k, bere aldetik , ez zuen berriro hartaz galdetu. Eztabaida haren oihartzunek, baiki, oraindik elikatzen dituzte Elenaren hausnarketak, hitzaurre horretarako erabili nahi dituen ideia zirriborratuek argiki salatzen duten bezala. Arazoa da nola jarraitu ipuin guztiak, funtsean, fantastikoak direla argudiat u ondoren. Ipuingintzaren historia labur bat eman dezake ondoren, XVIII. XIX. mendeko hastapen horietatik abiatuta XXI. mendeko bigarren hamarraldira arte. Baina, nola antolatu? Linealki? Ez dirudi ideia onena, ipuingintzak literatura nazional bakoitzean i zan duen pisu espezifiko ezberdinari kasu egiten bazaio. Emergentzia une diferenteez aritu daiteke, halaber, eta XX. mendeko ipuin estatubatuarraz hitz egin, ipuingintza izebergik garrantzitsuena ziurrenik, objektibismorako eta konbentzionalki errealismoa deitzen den horretarako bere joera sikuarekin –nahiz eta ez den horren sikua Hegoaldeko idazleen ekarpena kontuan hartuta, esaterako –. Eta Kafkaren ipuingintzaz eta Europa Erdialde ekialdeko tradizio guztiaz, fantastikorako jite berezi horrekin, Italiako ipuingile batzuk ere hartzen dituena bere baitan. Eta boom garaiko ipuin iberoamerikarraz eta errealismo magikoaz, García Márquez, Rulfo edo Carpentierrekin. Baina zeinetan, bestalde, hain zaila baita Borges edo are Cortázar beza lako ipuingileak sartzea, garaikoak izan arren: Elenari beste zerbait iruditu zaizkio betidanik . Eta klasifika tzeko gero eta zailagoak eta lainotsuagoak bihurtzen ari di ren egungo joeren nahas masa, non mota guztietako bideak bizi eta garatzen diren elkarr ekin, erradikalenetatik arauzkoe netara, hainbeste ezen egile eta ikerlari batzuek, antzinako poetika zurrunen baliagarritasun eza azpimarratuz, postipuinaz hitz egiten baitute, Eloy Tizónek defendatzen duen bezala. Nahiz eta hori, Elenarentzat, ez den generoaren barruan dagoen esperimentatzeko eta mugekin jolasteko gogoaren isla baizik . Esperimentazioa, nobelaren ikurra izan zena XX. mende ia guztian zehar, agian 1970eko hamarraldira arte, errazago egiten duelako ipu ingintzan habia gaur egun, nobelagintza k, merkatuaren gora beheren mendekoago denak, konbentzionalagoa izateko joera duen bitartean. Colm Toíbínek ondo azaltzen zuen: libreago sentitzen zela ipuinak idazten dituenean, nobelak baino, “ipuina inozentea delak o munduarekin duen harremanean. Ez du ezer nahi. Artearen aldeko artea da. Poesia idaztearen antzeko zerbait”. Elenak argi daukana ipuingintzaren independentzia da, beste literatur generoekiko diferentzia erradikala alegia , eta hi tzaurrean hori azpimarrat uko duela uste du. Nobelarekiko distantzia, batik bat . Beti dagoelako jendea, are irakurzalea dena , ipuina nobelaren morroitzat jotzen jarraitzen duena, nobelarako prestakuntza urrats bat balitz bezala , edo proba leku hutsa. Eta Elenak badaki ez dela hori, inondik ere, eta badaudela ipuinlari petoak, sekula ez direnak bikainak izango nobelagile gisa, gogor ahaleginduta ere, eta nobelagileak apenas dakitenak zer egin prosazko fikziozko testu labur baten erronkari aurre egin behar diotenean. Horixe da, askotan, udako gehigarrietako edo ad hoc prestatutako ipuin bildumen arduradunek kontuan hartzen ez dutena, egile “entzutetsu ” bati ipuin bat idazteko eskatzen diotenean –eta, “entzutetsua” bada, seinale, or o har, nobelagintzan dabilela, bestela nekez izango baitzen ezaguna –. Halako esperimentuen emaitzek, ezinbestean, porrot egiten dute , eta ez da egileen errua, haiek zinez saiatu direlako ahalik eta ipuin onena idazten, hautatu dituen pertsona fisiko edo ju ridikoa rena baizik. –Ez nago horretaz horren seguru –bota zion behin , erronkari, Koldok . –Hasi izenak ematen , orduan –erantzun zion Elenak , gaztelaniaz ere, hura baitzen, ordurako, erabiltzen zuten hizkuntza, batez ere umeak aurrean ez zeudenean . –Calvino, adibidez –Koldo irakurle ona zen, eta ez soilik bere arloko, arkitekturako liburuena. Elenak eta biek askotan hitz egiten zuten literaturaz , eta emakumeak bere hausnarketetarako punching ball gisa erabiltzeko ohitura zeukan . –Calvino ipuinlaria da, funtsean. –Bale, b aina nobela onak dituenik ezin duzu ukatu. –Bota. –Baroi igokaria, adibidez. –Ez dit balio, hori ipuin bat da. –Nobela da baina! –Nobela gisa saldu zen, zalantzarik gabe, eta nobelatzat jotzeko orrialde kopur u egokia dauka. Baina, funtsean, izpirituan, ipuin bat da, ipuin luzatu bat. –Baldin negu gau batez bidaiari batek , orduan –baina Koldori egiten ikusi zion keinuagatik izenburua ahoskatu bezain laster damutu zela ohartu zen . Arrazoiz, pentsatu zuen Elenak. –Ipuinez osatutako ustezko nobela bat . –Ados, ados. Zer iruditzen zaizu Faulkner, orduan? Ipuin ederrak ditu … –Salbuespenak. Tipoa nobelagile petoa zen; ipuinetan efektu gehiegi sartzen saiatzen zen, nobeletan egiten zuen bezala, eta horrek hondatzen zuen ahalegina , ipuinek konplexutasuna neurri bateraino baino ez dutelako onartzen. Zure izenkide Koldo Izagirreri antzeko zerbait gertatzen zaio, bide batez esanda –gehitu zuen Elenak, bere senarrari euskal literatura apenas interesatzen z itzaiola ahaztuta –. Gainera, Faulkner bera oso kontziente zen horretaz: “Porrot egin duen poeta naiz. Agian eleberrigile guztiek po esia idatzi nahi dute lehenik eta behin, ezin dutela ohartu , eta orduan ipuinarekin saiatzen dira, poesiaren ondoren forma zorrotzena baita. Eta horretan huts egitean, orduan bakarrik ekiten dio te nobelak idazteari”. Bon, hori ezin zaio Izagirreri aplikatu , ez osoki behintzat, argi dago… –Eta zalantza egiten dut Faulknerrek benetan sinesten zuen esaten zuena: apalkeriaren kontrako alarma guztiek salto egin didate aipu hori entzutean –Koldok une batez pentsatu, eta jarraitu zuen –. Joyce Carol Oates. –Nobelagilea. –Seguru? –Beldurrezko azpigeneroan ipuin duinak idatzi ditu, formulazkoak beraz , puntuak kentzen dizkiona ipuingile peto bezala . Baina izpiritualki nobelagilea da, zalantzarik gabe. –Mercè Rodoreda. –E, hor harrapatu nauzu. Edo ia –Elena segundo batzuk aritu zen memorian arakatzen –. Baina ez zituen hainbe ste ipuin idatzi, azken batean, onak idatzi zituen arren … Nire epaia: nobelagilea. –Badakit: Ian McEwan –garaipenaren doinua zeukan Koldoren ahotsak. Elenak gorroto zuen eztabaidak galtz ea, are partzialki bazen ere, baina bazekien disimulatzen, eta arrazoia eman behar izan zion. Senarra k gogoa n zuen, jakina, zenbat gustatu zitzaien biei McEwanen lehenengo ipuin liburua, Lehen maitasuna , azken errituak, eta Elena , bereziki, hura izan zela Koldok egin zion aurreneko oparietako bat, elkarrekin irteten hasi berriak zirenean. Haren h urrengo bilduma , Izaren artean , oso ona iruditu zitzaien, halaber. Baina McEwanen lehenengo eleberriak , laurogeiko hamarraldian zehar argitaratutakoak , arrakastatsuak izan arren, ez zitzaizkien bereziki gustatu : bazegoen haietan zerbait ez zuena funtzionatzen, nobelagile izat eko grina gehiegizko batek kalte egingo balie bezala . Elenaren ondorioa zalantzagabea zen: karrera literarioa egin nahi izatearen presiopean ipuingile dohainak alferrik galtzen ari zen idazle bat gehiago . Baina uneren batean, laurogeita hamarreko hamarraldiaren bigarren erdialdetik aurrera, Maitasun iraunkorra nobela rekin, eta, batez ere, Hoben ordaina argitaratu zuenean , onartu behar izan zuen nobelagi le petoa bihurtu zela McEwan: egoskor , bere burua behartzearen behartzeaz l ortu egin zuen , azkenean . Izan ere, ingelesak ipuinak argitaratzeari eta, ziurrenik, idazteari utzi zion guztiz, eta Elenak isilka erregutzen zion gauza bakarra zen, adinarekin, itzul ez zedi la bere gaztaroko generora, hots, ipuingintzaren eta idazlearen b alizko dekadentziaren arteko lotura egiteko susmorik eman zezakeen ezer ez zezala egin. H asierako liburu h aien “anomalia ” hasiberriaren apetatzat hartzeko susmoaren arriskuarekin nahikoa zeukan irakasleak. Baina hain ziren onak lehenengo liburu haiek… Ondo konpontzen zen Koldorekin. Bizitza lasaia zuten, seme alabak nagusiak ziren jada, pisua ordainduta zuten , eta lan onak zeuzkaten , krisi ekonomikoek, globalizazioak , ziurgabetasunaren hazkundeak eta klase ertain mendebaldarraren gainbeherak larriki higatu ez zituztenak , oraindik . Erretiroaren gaia, pixkanaka, elkarrizketetan irazten hasia zen, hala etxekoetan nola lagun artekoetan. Baina Elena gero eta urrunago sent itzen z en senarrarenga ndik. Denborarekin , haren arkitektura estudioaren prestigio ak gora egin zuen, eta gero eta proiektu agindu gehiago jaso zituen, lanari lotuago egotera eraman zuena. Jadanik ez zituzten horren maiz izaten bakoitzaren irakurket en inguruko iritzi truke horiek . Eta gero erakarmen fisikoaren kontua zegoen, noski, Elenari asko apaldu zitzaiona azken urteetan. Giuseppe Tomasi di Lampedusak idatzi bezala, “Maitasuna. Maitasuna, noski baino noskiago. Sua eta sugarrak urtebetez, errautsak hogeita hamar urtez” . Lehenengo epearekin zalantzak zituen Elenak, ezkorregia irizten baitzion; bigarrenarekin , ez hainbeste. Koldo ez zirudien aldaketaz ohartzen zenik, edo, ohartzen bazen, agian ez zitzaion inporta. Ondo k oipeztatutako egunerokotasunaren makineriaren errodajeak asko errazten zituen gauzak, zer esanik ez. Horregatik durduzatu zuen hainbeste Aritzekiko sentitzen zuenaz ohartu izanak. Elena a spaldi ez zelako sentsazio horretaz oroitzen. Sentsazio horren fisikotasunaz . Tripako minez. Eta gogoratu zuen nola egiten zuen barre Koldorekin berarekiko Aritzen ustezko apetaldiaren lehen sintomak komentatzen zizkionean. Begiradatxoak, galdera urduriak, ezbaiak, totelka botatako esaldiak. Irakaslearen arreta erakartzeko erakustaldiak. Koldok erantzuten zion “Zergatik ez? Ni ere zutaz maiteminduko nintzateke, zure ikaslea banintz”. Eta Elena k barre egiten zuen, eta gero kontuaren inguruko alderdi legala eta morala aztertzen zuten; azken kasu horretan ikaslearen gaineko botere posizio bat edukitzeak gertakari hipotetikoa guztiz arbuiagarria bihurtzen zuen, emakumearen ustetan, baina ez horrenbeste, Koldorenean, baldin eta bi aldee tatik onespena bazegoen. Eta, edonola ere, lauhilabete koa amaitu arte itxarotearekin, mutikoak gainditu arte , nahikoa, gehitzen zuen senarrak, zirtolari . Baina hori aspaldi izan zen, edo hala iruditzen zaio egun Elenari . Hori guztia burutik kendu ezinik badabil ere, aurrera egin behar du hitzaurrerako eskem arekin . Ipuingilearen izaera bereziaren –eta halabeharrezko espezializazioaren – ingurukoak argitu ondoren, bere formulazioaren inguruan azalpen gehiago eman beharko lituzkeela otu zaio. “Ipuina adulterioa da, eta nobela fideltasuna”. Laburtasunaz gain ipui nak baduelako, Elenarentza t, dimentsio berezi bat, lehen irudikatu duen biribiltasu narekin eta amaieren garrantziarekin zer ikusia izango lukeena. Azken finean, ipuin batek beti traizionatu egin behar du, maila handiagoan edo txikiagoan, irakurlearen ustea . Ez bakarrik hori, areago, horretarako irakurlea zerbaiten aiduru egon dadin lortu behar du, hasieran, eta, ondoren, buelta eman behar dio, erein duen itxaropen hori zapuztu z. Hori guztia, gainera, orrialde kopuru mugatu batean . Horretar ako, dudarik gabe, tresna ezberdinak erabiltzen ditu idazleak : amaiera sorpresaduna, intentsitatea, tentsio estalia, batbateko edo dosifikatutako epifania … Ricardo Pigliaren ipuinen baitako A eta B istorioen arteko konbinaketa guztiak, alegia. Nobela onek , ordea, mundu bat eratu behar dute, bizitzaren imitazio bat, denboraren ordezko bat, zeinetan fideltasuna oinarrizkoa bait a, hasieratik eta metaketa bitartez eraikitzen den konfiantza harreman hori berretsiz . Horregatik ez dira horren onak –horren nobela – azkeneko orrialdeetan buelta ematen diotenak istorioaren hari nagusiari. Horregatik dira halakoak , funtsean, ipuin puztuak, Ambrose Biercek ikusarazi zuen bezala. Joy Williams idazleak oso grafikoki azaldu zuen behin, elkarrizketa batean: “Nobelak zure laguna izan nahi du. Ipuin batek ez du hori ia inoiz egiten”. Literaturaren funtzio nagusiena betetzen dute bi generoek, bizitza ulertzen, hots, bizitzen laguntzen baitute. Baina modu oso ezberdinean egiten d utela iruditzen zaio Elenari: nobelak, idealki, bizitza bera ordezkatuz, eta ipuinak txerto batek bezala, gure baitan bizitzaren birus edo bakteria indargabetuak –murriztuak – inokulatuz, existentziari aurre egiteko antigorputzak sortzen lagun diezaguketena k. Eta horretarako oso idazle mota ezberdinak behar dira. Ideia hori aurrekoekin lotu du atzera Elenak, gezi berri batzuk marraztuz kaieran. Ondoren “Alice Munro afera” idatzi, eta, alboan , arkatz gorriaz hori ere, galdera ikur bat marraztu du, behin, bit an. Izan ere, ez daki hitzaurrean erabili beharko lukeen, eta erbia harrotu, ala ez. Kaiera eta boligrafoa mahaiaren gainean utzi eta, begirada itsaso aldera zuzenduz, garagardoari beste trago bat lapurtu dio Elenak. Gelako eztabaidarena igaro eta aste batzuetara izan zen. Begirada konplizeez eta eskoletako ohiko galderen eta iruzkinez gain, ez zen ezer esanguratsua gertatu Aritzekikoan, urdailpeko min ziztadez harago. Elena saiatzen da alde zaharreko ostegun gauak sai hesten, ez duelako gehiegi atsegin ikasleekin topo egitea aisialdi orduetan , baina egun hartan mintegi bat iza na zuten beste unibertsitate bat zuetatik propio etorritako irakasle eta ikertzaile batzuekin, eta haiekin buelta bat emate ko eta afaltzeko ateratz ea ezinbestekoa zen. Bigarren gin tonicarekin ari ziren , barran, txabiske haren hondoan Aritz ikusi zuenean, billar mahaiaren inguruan, adiskideekin jolasean . Elenak e z zuen haren gelako ikaskideetako inor ezagutu haien artean; pisu kideak izango zituela ondorioztatu zuen. Mahuka luzeko kamiseta beltz bat zeraman jantzita, lepo osoa agerian uzten ziona , nabarmenki . Lepo hura naturaren opari bat zela iruditu zitzaion. Beste aldera begiratu zuen, azkeni k, Murtziako unibertsitateko katedradun harekin hizketan jarraitzeko, baina Aritzek ikusia zuen jada, eta atzetik ukitu zuen, bere arreta erakartzeko. Jiratu gabe ere, sorbaldan haren hatzen presioa sentitu bezain laster mutila zela jakin zuen , eta berriro nabaritu zuen hutsune hori sabelpean. Irribarre batez hartu zuen, bere ezinegona ahal izan zuen bezala disimulatuz, eta , berehala , zigarro bat erretze ra ateratzeko aitzakiarekin, tabernako kanpoaldera erakarri z uen. Hotz pixka bat egiten zuen , baina aire hotzak on egiten ziola iruditu zitzaion Elenari, baretzen zuela, hori ere zigarro piztu berriaren efektua izan zitekeen arren. Bakarrik zeuden kanpoan. Ohiko konplimendu eta topikoen ostean, Aritzek kontatu zion kasu egin ziola eta irakurri z uela Alice Munroren Etsaiak, lagunak, ezkongaiak, maitaleak, senar emazteak , baita izugarri gustatu zitzaiola ere; ari zela egile horren beste batekin, gaztelaniaz oraingoan, Escapada izenburukoarekin. –Itzulpen horri buelta bat falta zaio, nire uste apalean –esan zion Elenak –. Irudipena daukat Munro hobeto dagoela itzulita euskaraz, gaztelaniaz baino . Gutxitan irabazten dugu ligaxka horretan, euskarara itzultzen dena gutxi delako, eta literatura unibertsalaren zati mikroskopiko bat baino ez baita urtero euskaratzen. Baina Munrorekin badaukagu zertaz harrotu, nik uste. Munrorekin eta bere itzultzaileekin, Nagore Tolosa eta Isabel Etxeberriarekin alegia. –Ipuingileentzat onuragarria izan da Munro, ezta? Ipuingile peto batek, nobela bakar bat ere idatzi ez duenak Nobel Saria irabaztea, diot. Ikusgarritasuna ematen dio generoari. –Ez dizut hori eztabaidatuko, Aritz : nik ere hori uste dut, eta ipuingile gaixoak tratatzea besterik ez dago konprobatzeko zenbat etekin atera dioten Munroren aldarrikapenari. Ut zi beharko zaie jostailu horrekin aritzen… –Baina… –Aritzek nahikoa ezagutzen zuen horrez gero Elena , ironiaz noiz ari zen hautemateko. –Lehenik eta behin, teknikoki ez da guztiz egia Munrok nobelarik idatzi ez duenik: bere bigarren liburua, 1971ko Nesken eta emakumeen bizitzak , nobela bezala saldu zen, izenburuazpi horrekin, “a novel”, ipuin ziklo bat ere kontsideratu daitekeen arren, ipuin elkarlotuez osatutako istorio bat alegia. Hots, guztiz nobela ez balitz ere, nobelarako jitea duela esan genezake. Munro ez da, alde horretatik, beraz, Txekhov kanadar bat, are gutxiago Borges ipar amerikar bat –Elenak atxiki luze bat jo zion zigarroari, jarraitu aurretik –. Bestetik, Munroren asmo betidanikoa nobelak idaztea izan zen: ezin izan bazuen, neurri handi batean, etxeaz eta umeez arduratu behar zuelako izan zen, gaztetan , haren gizonaren aldetiko batere laguntz arik gabe . Zaintzaren eta idazketaren arteko arrakala, gela norberarena, eta abar, badakizu: ema kume idazleen madarikazio mendeetako a. Azaltzen zuen , gaiaz galdetzen ziotenean, beti gertatzen zitzaiela zerbait hasten zituen nobelei: “hausten ” zitzaizkiola. Eta egokitu behar izan zen: forma laburrak zeukan denbora hobeto probesteko aukera ematen zion. Eta imajinatzen dut gero, are zaintza lanak murriztu eta senar hura utzi zuenean, horretara egina zegoela ohartu zela, eta ipuinak idazten jarraitu zuela , beti ko… –Baina, azkenean, emaitza da kontatzen duena, ez motiboak, ezta? –Aritzen arrapostua –. Ipuinak direla, alegia. –Laburtasunaren parametro bakarrari kasu egiten bazaio, bai. Arazoa da, azaldu dizudan bezala , Munro ustekabeko ipuingilea dela. Baina hori agian ez da, azken batean, horren esanguratsua, gauza asko esplikatzen dituen arren. Kontua da bere ipuinek, funtsean, nobelaren izpiritua dutela, hots, miniaturazko nobelak direla, beren konplexutasun eta meandro guztiekin. Ipuinaren erabatekotasuna galtzen da, maiz, Munroren piezetan. Noiz jabetzen gara , adibidez , “Etsaiak, lagunak…” ipuinaren gaia z, lehenengoz ? Zenbatuta dauzkat orrialdeak: hogeita hamargarrenean hasten da irakurlea sumatzen nora jo nahi duen! Hori, ipuingint za eredu arruntenetan heresia da, zuzenean. Horregatik erantzuten zuen Lorrie Moorek, nobelaren eta ipuinaren arteko desberdintasunaz galdetzen ziotenean… Barkatu, bilatu behar dut … Eta Elenak, zigarrokina dekoraziozko upel baten gaineko hautsontzian utzita, sakelakoa atera eta hatz mugimendu bizkor batzuk marraztu zituen pantaila gainean . –Bai, hementxe dago, honela zioen Moorek: “Desberdintasun handiena, estetikoa, narrazio forma luzearen denbora eta konplexutasuna da. Zailagoa da denbora (subjektu eta bitarteko gisa) eta konplexutasuna egokitzea ipuin labur batean. Alice Munro ez bazara, behintzat”. Eta nik gehituko nuke: Munrok ez dituelako ipuinak idazten, nobelak baizik. Nobela arima dituzte n ipuinak. Baina, ipuingintzaren a lde, hobe honetaz gehiegi mintzatzen ez bagara … –Hori da: ipuingintzaren alde –errepikatu zuen ikasleak. Eta Aritzek bere Keler botila altxatu, eta topa egin zuen Elenaren gintonicarekin . Gero apenas gogoratzen da hitz egin zutenaz. Hasieran literatura z izan zen, hori seguru. Elena pixka bat hunkitzen zen literaturarekiko interesa erakusten zuten ikasleekin, ez baitzen horren ohikoa: zinezko literaturzale ak beti ziren gutxiago, edo apalagoak, dialektologiaren edo Chomskyren frikiak baino. Dena den, halako batean kontu pertsonal agoez hasi ziren –literatura ere kontu oso pertsonala baitzen Elenarentzat –, estudiante bizitzaren gora beherez, irakasleari Bartzelonako unibertsitate zentralean bekadun egon zen garaiko anekdota ustez mamitsuen bilduma berres kuratzeko aukera eman ziona , Aritzen barre algara ozenak pizteko nahikoa abileziarekin, bederen. Kanpoko hotzarengatik akaso, gero eta hurbilago zeuden biak, hitz egin bitartean. Elena horretaz ohartu zenean , Aritze k burua pixka bat altxatu –Elena altuag oa baitzen ikaslea baino –, eta muxu eman zion, lepoak ezkerreko masailaren tolesdurarekin bat egiten zuen puntuan. Elenak, harrituta oraindik, muxuari erantzun zion, lepoan orobat. Sudurra bertan hondoratu, eta after shave aren eta izerdiaren nahasketaren lurrina xurgatu zuen istant batez. Hordigarria iruditu zitzaion, are g ehiago Aritzek aurpegia bere adats artean sartu eta ezpainekin ezkerreko belarria doi doi igurtzi zionean. Ez daki zenbat denbora egon ziren horrela, segundo gutxi batzuk ziurrenik. Bereizi zirenean alde guztietara begiratu zuen, eta inor ez zegoela konprobatu: mirariz, haien ondoren erretzera atera ziren gutxiak itzuliak ziren tabernaren babesera. Elenak, Aritzi azalpenik eman gabe, gauza bera egin zuen , eta mintegikoekin bildu zen atzera. Laster alde egin zuen etxera . Hurrengo astelehenean, fakultatean topo egin zutene an, ez zuten gaiaz hitz egin, ezta l auhilabetekoa amaitzeko geratzen ziren gainontzeko eskola edo tutoretza orduetan ere , eta e z zuten berriro kontaktu fisikorik izan Elenak aktak sinatu zituen arte. Emaitza hura izan ez zedin ahalegin guztiak eginda ere –zorrotza izan zen ikaslearen lanen eta azterketaren zuzenketan, ohi bainoago –, irakasleak ezin izan zuen ekidin: ohorezko matrikula jarri behar zion Aritzi. Puntu guztietan bat ez bazetorren ere, e uskal i puin gintz aren egoerari buruz entregatu zion lana bereziki tatxagabea iruditu zitzaion Elenari. Lan horretaz gogoratu da ezinbestean, idatzi behar duen hitzaurrean , ipuingintzaren inguruko kontsiderazio orokorrez gain, euskal kasuari buruzko ohar batzuk sartu behar ko dituelako, orobat . Bizenta Mogelen i zena idatzi, eta berehala urratu du kaieratxoan: ederra zatekeen Ipuin onet atik abiatzea, ez bakarrik emakume bat kokatuko lukeelako generoaren aberri jatorrian, bai zik eta horrek ere ahalbidetuko l iokeelako haren hastapenak ipuingintza mendebaldar modernoaren garapenarenekin parekatzeko , eta euskal literatura idatziaren mendeetako ustezko atzerakuntzaren topikoari emendakin bat egiteko, sikiera . Baina ez da oso operazio egingarria, Bizenta Mogelen fabul en egokitza penek zer ikusi gutxi dutelako, funtsean, narraziogintza garaikidearen bilakaerarekin, ez behintzat gaininterpretaziozko arrisku salto batzuk eman ezean . Eta horrek, derrigor, ohiko 1960 eta 1970eko hamarraldietako sorburuetara bideratuko du Elenaren begi a, hots, Martin Ugalde, Jon Mirande eta Anjel Lertxundiren ipuin eta liburu atariko haietara, euskal literaturaren historietan behin eta berriro ai patzen direnak. Alde horretatik Alvaro Rabelliren Egungo euskal ipuingintzaren historia , Mari Jose Olaziregiren “El cuento contemporáneo en euskara” artikulua edo Ibon Egañak Eskuko ekipajea antologia rako idatzitako sarrera errepasatzea baino ez lituzke egin behar , mugarri nagusiak azpimarratu eta laburbiltzeko –hiru kritikarien izenak apunt atu ditu kaieran , haien lanen laburdurar ekin batera –. Nahiz eta, ziurrenik, azkenean ez duen ikuspegi historizista hori hautatuko, eta zuzenean joango d en 1980ko hamarkadako “eztandara”: ondo dago, kritika literarioa egiten baduzu, eztabaidatzea ea euskal ipuingintza modernoaren abiapuntua Iltzailleak ala Hunik arrats artean izan ote ziren, baina hori, neurri handi batean, arkeologia baino ez da, lan horien eragina eta oihartzuna oso mugatua izan zelako, berez. Alde horretatik , hobe da zuzenean Bernardo Atxaga eta Joseba Sarrionandiarengana jotzea generoaren euskal aldaeraren ezartzaile zinezko ak bilatze ko. Besteak beste, azpimarratzeko , genesi horretan ere, ipuingintzaren erro fantastikoaren nagusitasuna, eta nola horrek hizkuntza “handietako” ipuingintzan mende bi lehenago jazotakoarekin parekatzen duen euskarazkoa, neurri ukroniko batean bada ere . Egile horien hasierako obren aipu za bala egingo du, beraz , eta baita batzuetan alboratuta geratzen den sasoi hartako aldizkari literarioen ugaritasun aren a –Pott, Oh! Euzkadi, Susa eta enparauetara –, aldizkaria izan bait zen, luzaroan, literatura garraiagarri mota honeta ko probaleku eta erakus leiho nagusia. Ondoren , gainontzeko egileen eta obren ibilbide bat zirriborratuko du, oso pertsonala ezinbestean , Inazio Mujikaren Azukrea belazetan etik hasi eta Unai Elorriagaren Iturria ra arte . Eta idazten doa bere kaieratxoan, nahiz eta noizean behin orden kronologikoa ez duen errespetatzen, eta gorantz edo beherantz zuzentzen dituen gezi gorritxoak gehitu behar dituen: Xabier Montoiaren Emakume biboteduna eta Gasteizko hondartzak , Arantxa Iturberen Ezer baino lehen , Juan Garziaren Itzalen itzal , Pello Lizarralderen Sargori , Harkaitz Canoren Telefono kaiolatua , Patxi Iturregiren Haize kontra , Jose Luis Otamendiren Euri kontuak , Javi Cilleroren Hollywood eta biok , Jokin Muñozen Bizia lo, Uxue Apaolazaren Umeek gezurra esaten dutenetik , Karlos Linazasororen Diotenez , Ur Apalategiren Fikzioaren izterrak , Eider Rodriguezen Haragia eta Bihotz handiegia , Ana Malagonen Lasai, ez da ezer gertatzen eta Geratu zaitezte gurekin , Urt Zubiaurreren Izenik gabeko lurrak , Garazi Arrularen Gu orduko hauek , Gotzon Hermosillaren Gaur galtzea tokatzen da , Aintzane Usandizagaren Kabitu ezina , Iñigo Aranbarriren Munduko tokirik ederrena . Geziez gain, galdera ikur bat marraztu du Lasai, ez da ezer gertatzenen ondoan. Eta ondorioztatu, ezinbestean, inguruko literaturetan bezala, aniztasuna dela nagusi egungo euskal ipuingintzan, goratasun arnasako proiektuak ez direla urriak gure artean, eta generoaren osasuna ona dela, erlatiboki behintzat. Aritzez eta haren lanaz oroitzen bada, ez da kasualitatea, euskal literaturaz apenas eztabaidatu baitu Koldorekin azken urteotan. Elkarrekin hasi zirenean, Bartzelonako urte honezkero mitifika tuegi haietan, hiri handian topo egin zuten bi euskal herritar zintzo arduratsu eta militante ziren –doktoradutza bekarekin Elena, arkitektura estudio batean praktiketan Koldo –, eta haien artean euskaraz hitz egiten saiatzen ziren, ingurutik desberdintzeko asmo desafiatzaile agian xalo batekin. Koldo, ordura arte Luis zena eta izen aldaketa Kataluniara joatean egin zuena hain zuzen, euskara ikasten ari zen Bartzelonako Euskal Etxe ko gau eskol an, sorterrian hasitako prozesuari jarraiki, eta gero eta hobeto m oldatzen zen arren , komunikazioa ez zen guztiz arina izatera iristen, eta maiz pasatzen ziren gaztelaniara –katalan ak gero eta gaztelania kutsatuago batera –. Baina arazoari ez zioten irizten, hasiera batean, larriegia, egoeraren behin behinekotasunaren ondoriozko desdoitze xumea baizik. Euskal Herriak independentzia eta sozialismoa lortzean amaituko ziren behin behinekotasun guztien parekoa, alegia. Bikoteak ez zion eutsi euskararen erabilerari. Elenak beti egotzi zion azkeneko h esia gainditzeko ezintasunari : ohe jolasetarako hizkuntza ofiziala gaztelaniak izaten jarraitu zuen, are elkarrekin euskaraz aritzearena serioen hartu zuten unetan. Larrutan egitean gordin hitz egitea gustatzen zitzaien bioi, eta Elenak ahalegin bat edo be ste egin bazuen ere, laster etsi zuen; Koldori ez zitzaion sekula atera. Izan ere, eduki zuten bikote krisi serioena euskararen estres harekin ere lotzen zuen, atzera begira, Elenak: Euskal Herriko Unibertsitatean eskolak ematen hasteko aukera sortu zitzai onean , non kokatuko ziren eztabaidatu behar izan zuten –Koldo gora egiten ari zen lan egiten ari zen Eixampleko arkitektura estudio hartan, eta lekualdaketak ia zerotik hastera behartuko zuen –. Gizonak eman behar izan zuen amore, azkenean, eta Gasteizera b izitzera joan zirenean , ezer adostu gabe ere, euskaraz elkarrekin hitz egiteari utzi ziote n batbatean, eta bien artean egondako gorabeherak linboan geratu zire n, ahaztuta bezala . Xabi eta Juner i, mundura etorri zirenean, euskaraz egingo zieten biek –Koldok trakeskiago Elenak baino, zer esanik ez –, baina haien bien arteko hizkuntza nagusia gaztelania izan zen beti, eta, ikastolara bidali bazituzten ere, azkenean hura nagusitu zen familia hizkuntza bezala er e, seme alabak nerabezarora iritsi zire larik. Edonola ere, urteek eragindako higadura eta guzti, Elenak jarraitzen zuen atsegin hartzen Koldorekin literaturaz hitz egiten zuenean, bakanagoetan gertatzen zen z erbait, seme alabak haztean eta autonomoago egi tean gero eta gehiago entzerratu zirelako norbera bere mundutxoan. Baina ia beti izaten zen gaztelaniazko edo gaztelaniara itzulitako liburuez, eta pena zuen lanbide zuen eu skal literaturaz ezin hitz egitea Koldorekin. Saiatzen zen, noski, noizean behin gu sta zekiokeen izenburu bat hautatzen eta senarrari pasatzen, eta, hasieran, liburuok arduraz leitzen bazituen ere, asko kostatzen zitzaiola aitortzen zion Elenari, ez zeukala erraztasunik, eta gero eta gutxiagoetan irakurtzen zituen halakoak . Ez soilik horregatik, baina: euskal literatura, oro har, ahula iruditzen zitzaion Koldori, irakurle fina zena eta literatura oro korraz mintzo zirenean intuizio ederrak eskaini ohi zizkiona bere emazteri. Baina ezin zuen euskarazkoarekin, ez zitzaion lehiakorra iruditzen, g aztelaniaz eta, azken aldi an, geroz eta gehiago, ingelesez irakurtzen zuenarekin konparatuta. Eta Elenak kontu handiz aukeratzen zizkion aholkatzen zizkion lib uruak, urtean zehar argitaratutako onenen artean hautatzen zituen , baina hark “meh, es tramoya pura, mucho fuego de artificio y poca chicha” , “no es más que un pobre intento de imitación de Sebald” edo “¿por qué se empeña en explicar las cosas dos, tres, c uatro veces? Los lectores no somos tontos” bezalako iruzkinekin itzultzen zizkion , ondorio gisa euskarazkoa literatura argiki azpigaratu bat zela gehituz, batzuetan . Gero eta gutxiago egiten zuen ahalegina, beraz , eta horrek ere bien arteko arrakala zabala go bihurtu zuela sinetsita zegoen Elena. Horregatik ere gustatzen zitz aion Aritzekin egotea. Hark ere konpetentzia handiagoa erakusten zue n literatura “unibertsaleko” kontuez hitz egiten zutenean, euskal literaturakoez aritzen z irenean baino, b aina saiatzen zen –horretarako ikasten ari zen, azken batean –, eta euskaraz idazteko asmoa zuenez, interesatu ta zegoen. Elenaren gomendioak irakurtzen hasi zen –horietako batzuk garai batean Koldori egin zizkion berberak –, eta batzuetan, elkartzen zirenean, amo dioa egin ostean –suabe suabe aritzen ziren, elkarren beldur balira legez, eta Koldorekin ezagututakoarekin alderatuta, oso bestelako moduan –, liburu horiek komentatzen zituzten , hoteleko ohean etzanda zeudela . –Eta? –Ba… Ez dakit gustatu den hitza, bain a ikaragarria iruditu zait. Ipuin asko zaplastako bat bezalakoak dira. Eta bitartekoen ekonomia handiarekin! Batzuk benetan laburrak dira . –Ba hitza gustatu da, sentitzen dut , horretan irmoa naiz –arrapostu egin zion Elenak –. Ezeroso sentiarazten zaituen zerbait gustatu ahal zaizu. Izan ere, hori da literatura onaren ezaugarrietako bat. David Foster Wallacek kontatzen zuen bere irakasle batek zioena: narratibarik onenaren zeregina urduria lasaitzea eta lasaia urduritzea zela esaten zuena. Eta nik gehituko nuke narratibaren alorrean lehenengoa nobelaren zeregina dela, batez ere, eta lasaia urduritzearena, ipuinarena. Nahiz eta ez dakidan Foster Wallace nirekin ados egongo litzatekeen ; bide batez, ez dut kasualitatez aipatzen testuinguru honetan , idazle horren ipuingintzak eta Apaolazarenak badaukatelako lotura . Edonola ere, pozten nau jakiteak gustatu zaizula. Hurrengoa Malagon ekin probatu beharko zenuke. –Zeinekin? Mikroipuinen liburuar ekin, ala bestearekin? –Bueno, orain ema ten ari natzaizuna ipuingintzaren inguruko mintegi pertsonalizatu bat da –tonu ironikoa erabiltzen saiatu zen Elena, ohean pixka bat hondoratuz eta bere begiak Aritzenen parean ipintzen saiatzen zen bitartean –. Eta nik nire zalantzak ditut ea mikroipuina e ta ipuina genero berekoak ote diren. Argi dago mikroipuinak, gehienez orrialde bat okupatzen duten narrazio gisa definitzen baditugu, ipuinetik hurbilago daudela nobela tik baino. B aina, bestalde, badute kidetasunik aforismoarekin eta poesiarekin ere. Nik uste dut beste lege batzuek agintzen dutela mikroipuingintza n, bizkortasuna eta sorpresa efektua oro baitira alor horretan. Ipuingintza “estandarrean” ere izan daitezke inportanteak , noski, baina beste elementu batzuekin batera, esango nuke. A gian mikroipuina hiper ipuin bat besterik ez da, ipuingintzaren ezaugarri batzuk muturrera eramaten dituen artefaktua alegia; ipuinaren erro koadro moduko bat. Horregatik esango nizuke haren bigarren liburua l eitzeko, Geratu zaitezte gurekin , ipuin “konbentzionalagoez” osatuta baitago. Baina bestea ere, mikroena, ona da. Eta atzera bildu egin zen Aritzen besoen babesera. Handik eta minutu batzuetara, xalo xalo, mutilak galdetu zion arte ea mini barretik M&M bat zuk hartu zitzakeen. Jakina Elenak pentsatzen zuela egiten ari zirena erokeria bat zela: batez ere bera egiten ari zena. Baina biziberritua sentitzen zen A ritzen ondoan, energia gehiagoren jabe , ederragoa, eta, batez ere, azkarragoa. Eta Aritz ere, behin eta berriro esaten zion bere buruari, ez zen gainontzeko ikasleak bezalakoa: gehiago zekien, interes handiagoa zeukan, bere galdera eta iruzkin zorrotzekin pentsarazten zion, ekarpen bat egiten zien bere irakurketei eta hausnarketei. Ez zen kon tu fisiko hutsa, hori ere bazen arren, Aritzen gorputz gaztea, hasiera batean estrainioa egin bazitzaion ere haren bilogabetasunean –belaunaldi berrietako mutil gazteen depilaziorako joerari buruz ko susmo guztiak konfirmatu zizkiona –, perfektua zelako. Hog eien erdialdean dauden gazte guztiena bezala, esaten zion bere alde ilunak, egoeraren lohia eta desegokitasuna behin eta berriro gogorarazten zion barneko ahots tematia k. Zeinari beti erantzuten baitzion egiten ari zirena ez zela inolaz ere legez kanpokoa. Eta Elenaren solaskide bakarra zena, oraindik ez zelako ausartu kontuaz inorekin hitz egitera. Ezinbestean, Emmanuel Carrère idazleari irakurri zion artikuluaz oroitzen zen, Emmanuel Macron gaztearen eta Brigitte Trogneux literatura irakaslearen maitasunezko istorio eskandalagarriari buruz aritzen zen hartaz: nola ezagutu zuten elkar, presidente iza ngo zenak hamabost urte besterik ez zituela, Amienseko jesulagunen eskola pribatu batean; nola maitemindu zuen hogeita hemezortzi urteko emakumea ikasle gazteak, Eduardo de Filipporen Komediaren artea antzezlana harekin lau eskutara berridatziz eta antzerki taldea osatzen zuten hogeita bost ikasleentzat paperak eta lerroak gehituz –jatorrizko obrak zeuzkan hamarretatik abiatuz –; horrek guztiak, jakin zenean, hiri probintziano an sortu tako eskandalu txoa, eta inplikatuen familien eta adi skideen artean eragin zuen eztanda; Brigitteren senar bankari aren ihesa, emakumea seme alabekin utzita; Emmanueleren pertseberantzia, 2007an, gertakari haiek jazo eta hamabi urtera, Brigitterek in ezkondu zer arte. Antzekotasunak bazeuden, noski, literatur a zegoelako tartean, eta horrek hari fin batez batzen zituen, Elenaren ustez, kasu biak: literatura lotura boteretsua begitantzen zitzaion, adin desberdintasunak eta egoeraren gardentasun eza gaindiarazteko indarra gordetzen zuena bere baitan ; Brigitte Trogneux gazteak , ez alferrik, maitasun kortetiarrari buruzko memoria batekin lortu zuen bere letretako lizentziatura … Baina desberdintasunei ezin zien ezikusia egin, ezta ere. Adibidez, a din diferentzia handiagoa zen –hogeita lau urte besterik ez Frantziako presidentearen eta lehenengo andrearen artean –. Bestalde, Elenak ez zekien, Aritzez maiteminduta zegoe la onartzen zuen arren, halako lurrikara bat jasateko prest egongo litzatekeen, ber ak ez zuelako Koldorekin apurtzeko inolako asmorik, edo horretara mugi tzen zuen inolako indar rik, Brigitteren kasuan agian gertatu zen bezala. Eta, azkenik, kontua publiko egitekotan ez zekien fakultatean jarraitzeko adorerik izango zuen, hots , lotsaizunak ez zuen lana uztera behartuko ; Brigitte Trogneuxek, ordea, eskola erlijioso hartan irakasten jarraitu zuen aferaren ondoren ere … Baina hura Frantzia zen, jakina : beste zibilizazio bat . Kontu horiei zegokienean, batez ere. Elenak, une batez, kaiera itxi , eta zerumugara zuzendu du begirada, bista pixka bat deskantsatzeko bederen: oharrak hartzeko letra txikiegia egiteko joera dauka, ikasle garaian fitxak osatzeko ohituratik eratorria, et a presbiziak gero eta gehiago zailtzen dio irakurketa. Badaki letra handiagoa egiten saiatu beharko litzatekeela, baina iraganaren zamak beti irabazten du. Horretan beste gauza askotan bezala. Bere buruari galdetzen dio ea mereziko lukeen euskal ipuingintz aren eboluzioa hamarkadaka zirriborratzea, eta laurogeikoaren aipatu “genesiaren” ostean, laurogeita hamarrekoa lotzea nobelaren nagusigoaren kontrako lehiarekin eta Carverren eta enparauen harrera literarioarekin , adibidez : ereduak, iberoamerikarrak izate tik, ipar amerikarrak izatera pasatu baitziren, literatura nazional askotan gertatu zen legez . Eta jarraitzea 2000koarekin, zeinetan nobelaren aurkako borroka hori galdu baitzuen , behin betiko, euskal ipuingintzak, konfirmatuz horrela euskal literaturaren homologazio partziala i nguruko literatura “handiekin”. N ahiz eta erresistentzia txoko sendo bat eratu ahal izan zuen generoak . Eta aurkeztea 2010eko hamarraldia iraunkortasunarena eta aniztasunarena bezala, nazioarteko ipuingintzarekiko nahik oa paraleloan. Baina agian ez da hori kontua, baizik eta nola dirauen nahiko tinko nobelaren inperialismoaren uholde betearen erdian: euskal argitaletxeek, hori argi dago, nahiago dituzte nobelak –bezeroak, gutxi izanda ere, beti arrazoi –, baina ipuin lib uruak argitaratzen segitzen dute eragozpen handirik jarri gabe. Agian benetako misterioa, euskararen kasuan bezala, ez da hainbeste euskal ipuingintzaren jatorria edo bilakaera, gaurdaino indartsu samar iraun izana baizik. Eta Elenak kaiera atzera zabaldu , eta “Mitxelena / euskara / analogia” idatzi du, letra ñimiñoegiaz betiere. Irautea. Elenak ez zuen uste Aritzekikoa iraungo zuenik. Udako oporrak markatu zituen muga gertagarri gisa, Aritz, ikasturtea amaituta, bere herrira itzuliko zelako eta guztia zailagoa, oztopoz beteagoa bihurtuko zelako , ondorioz . Baina, nola hala, moldatu egin ziren elkarrekin jarraitzeko –Whatsappa , bere arrisku domestiko guztiekin, iraunarazle ezin eraginkorragoa suertatu zen –, eta are bizpahiru enkontru gautar antolatzeko aukera izan zuten, bien bizilekuetatik gutxi gorabehera distantziakide ziren kosta ldeko herri beti ezberdin etan. Batzuetan Elenak Koldori begiratzen zion, eta harrituta geratzen zen bere egonarriaz, elkarrizketa domestiko adeitsuenei edo maitasunaren errito gero eta tartekatuagoei eusteko zeukan ahalmen mugagabeaz, are une haietako asko tan Aritzekin oroitzen ari bazen, aldi berean. Azken batean, Aritzez maiteminduta zegoen arren, Koldo ere maite zuen, beste era batean –beste era horretan – izan arren. Literatura horren gutxi deskribatzeaz arduratu den era prosaiko, lasai horretan hain zuz en. Literatura gehiegi ari da maitemintzeaz eta desmaitemintzeaz, eta gutxiegi erdiko guztiaz. Maitemintzea bera ez al da literaturaren ondorio bat, funtsean? La Rochefoucoldek zioen bezala, “pertsona batzuk ez ziren inoiz maiteminduko inoiz maitasunaz hit z egiten entzun izan ez balute”. Beti beldur berarekin bizi zen, dena den. Ez , bereziki, Aritzek utziko zuen unear i: horrek ere eragiten zion, noski, baina ez zekien beldur hitza z izendatzea ere merezi zuen, ondo baitzekien gertatu eging o zela, lehenago edo geroago; Brigitte eta Emmanuel salbuespena dira munduan , sexismoaren hamaikagarren erakusgarri gisa, alderantzizko ereduak, gizon zahar /neska gaztearena k, askoz ere kasuistika zabalagoa au rkezten duen bitartean , oro har, maila guztietan, txutxumutxuen eremutik hasita goi kulturarenera . Ez, bere beldur nagusia lotuta zegoen Koldo , bat batean, lehen lauhilabeteko ikasle hartaz gogoratu , eta, zirtolari, harengatik galdetuko zion momentuarekin , bikote barneko txantxa pribatu moduan . Izan ere, harrituta zegoen oraindik gertatu ez izanaz. Eta aurrea hartzeko aukerak –eszena irudikatzeko eta, ondorioz, erantzun posible guztiak prestatzeko eta are haien bertsioen buru entseguak egitekoak – are urduri ago eta zalantzatiago paratzen zuen Elena , susmatzen baitzuen bete betean huts egingo zuela Koldori erantzutean eta, modu batean edo bestean, ordura arte mantendu zuen oreka hautsiko zela. Ohartzen baitzen, paradoxikoki, Aritzekiko aferak etxean, Koldoreki n eta are seme alaba gero eta arrotzagoekin hobeto eta pozikago jarduteko aukera eskaintzen ari ziola . Eta hori “bekatua” bera baino larriagoa iruditzen zitzaion, kasik. Zegokiona baino zorion handiagoa desiratu izanagatik , Richard Russo parafraseatzearren . Ustekabeak, ordea, beste nonbaiten egin zuen salto, hurrengo ikasturtearen hasieran. Eskolak hasi berriak ziren, baina lauhilabeteko horretan Elenak ez zuen eskolarik, eta oraindik ez zuen Aritz fakultateko korridoreetatik ikusteko auk erarik izan. Ez zuten enkontrurik adostu oraindik, baina bien arteko Whatsapp txatak udan bezain aktibo jarraitzen zuen. Halako batean, larunbatean, etxeko lauak bazkaltzen ari zirelarik, Junek galdetu zion Elenari, ohi bezala gaztelaniaz: –Ama, ¿conoces a Aritz ? ¿Aritz Urigoitia? ¿Le has dado clase? –Sí, creo que sí –erantzun zuen totelka, buruari eraginez gogoratze n ahalegintze ko ea Koldori aipatu ote zion bere ikaslearen izen abizenak , ala ez–. ¿Por qué? –Nada, le conocí en verano en Sope la, y el jueves me lo volví a encontrar por la Kutxi –Koldok , labean egindako lupia platerarekin oso lanpetuta zebilenak, ez zuen zirkinik egin, eta, ondorioz, ezetz erabaki zuen Elenak, ez zizkiola senarrari aipatu mutilaren izen abizenak, bere garaian –. Me dijo q ue estudiaba filo, pero hasta ahora no se me había ocurrido que igual podía haber sido alumno tuyo. –Pues sí, s í que lo fue… –¿Es bueno? –¿Cómo? –Si es buen estudiante… –No me acuerdo bien… Además, no está bien hablar del expediente de los estudiantes en este … contexto… –Venga, ama, si lo haces cada dos por tres –parte hartu zuen Xabik, bere arrebaren alde eginez , harrigarriki, txakurra eta katua bezala ibiltzen baitziren normalean . –Pero sin dar nombres. –Ya, seguro. También aita habla de sus clientes, y de los concursos que le roban en los ayuntamientos… Koldok barre egin zuen. –Vale , pero eso es diferente, son todos unos cabrones –jarraitu zuen aitak –. Deja en paz a la ama, tiene demasiados alumnos como para acordarse bien de todos. –Lo que pasa es que esta le ha echado el ojo al Aritz ese y quiere un informe completo… –Xabi hori ezagunagoa egin zitzaien bazkaltiar guztiei . –Imbécil –Junek. –Bueno, bueno, tengamos la fiesta en paz –moztu zuen aitak . Zorionez, elkarrizketa, K oldoren esku hartzearen ondoren, beste norabide batetik joan zen, eta kontua ez zen gehiago atera. Hala ere, Koldo eta biak bakarrik geratu zirenean, harrikoa egin eta sukaldea txukundu bitartean, Elenak aurreko kurtsoaren hasieran liluratuta zeukan mutiko hari buruzko iruzkin burlatir en baten zain geratu zen, dardarka, eta baita ondoren ere, beren ohetara joan zirenean. Baina Koldok ez zuen gaia atera. Hala ere, Elenak gaizki egin zuen lo, Juner en komentarioa k buruan. Ez zuen sekula sinetsi izan amen eta alaben arteko lehia absurdu horietan, edo alaben gaztetasunaz eta edertasunaz jeloskor zeuden ama petralen iruditeria susmagarrian . Baina beldur bat sentitu zuen, lotsa tik hurbil zegoena: bere bizitza The Graduate filmaren bertsio merkea bihurt zearen arrisku hipotetikoari hain zuzen ere . Galdetuko al zion zerbait bere alabari biharamunean? Edo gau horretan bertan, Whatsappez, Aritzi? Ezta pentsatu ere. Txikitasunaren abantailak (baleude)”. Literatura txi kia eta minorizatua izateak harremana izan dezake ipuingintzaren sendotasun erlatiboki handiago horretan, zer esanik ez. Mahaira ekar ri dioten hirugarren garagardoari hurrupa egin ondoren , “Saizarbitoria” eta “E. Rodriguez” idatzi du kaieratxoan, bata best earen azpian, biok bat baitzetozen hipotesian , nahiz eta idazle donostiarra orokorrean ari zen, euskal literaturaren asmo garaiei buruz alegia , esperimentazio ari tarte handiagoa utziko liokeena, eta kontsumoko literaturari espaz io gutxiago. Rodriguezek , ordea, ipuingintzar en indarrar i egiten zion, zehazkiago, erreferentzia , oso antzeko terminoetan, merkatu gorabeheretatik babestuago legokeen biotopo literario txikian garatzeko aukera handiagoak dituela iradokiz . Izan ere, eta nobelaren nagus igo guztiak gora behera, euskaraz posible izan da ipuin liburu bat best seller bihurtzea, gertakari aski gaitza dena frantziar edo espainiar literatur sistem etan , adibidez . Eta best seller esapidea marra bikoitzaz azpimarratu du Elenak, horrekin ez diolako soilik erreferentzia egin nahi salmenta handiak lortu ditzakeen lan bati, baizik eta ipuin liburuaren maila literario berari ere, Jon Arretxeren Ostegunak edo Jasone Osororen Tentazioak en kasuek ondo irudikatzen duten bezala: ikaragarri saldu zuten ipuin liburuak, argitaratu zire larik , baina kalitate aren aldetik –Elena eskuzabal sentitzen da – erdipurdikoak zirenak . Inguruko merkatu literarioen arau orokor bat hautsiz , beraz : argitaratzera iristen diren ipuin liburuak, produkzio osoaren gaineko ehuneko horren txikia izaki, eta bahe estuagoa pasatu ohi dutenez, kalitatezko literaturaren eremuan sartu ohi dira ia salbuespenik gabe , nobelagintza n gertatzen den ez bezala . Ipuingint zak euskal sistema literarioa n okupatzen jarraitzen duen anomaliaren isla izan daiteke, ondorioz, fenomeno hori. Nahiz eta Elenak pentsatzen duen badaudela beste faktore batzuk, garai bateko hezkuntza ertaineko eta euskaltegietako “publiko gatibua ” adibide z. Egun beherakorra dena literatur kontsumoari dagokionean, liburuek ez daukate lako jada, helduen eta gazteen hezkuntzan, 1990eko hamarraldiaren amaierara edo 2000koaren hasierara arte izan zute n zentraltasuna , ez hemen ez inon. Horrek, ondorioz, zaila egiten du ipuin liburuen bestsellerismoaren fenomenoaren errepikapena , aurrerantzean . Nahiz eta ez dagoen sekula jakiterik , noski . Bazkari haren ondorengo asteak sufrikario a izan ziren Elenarentzat. Bera eta Aritzen mezu bitarteko komunikazioak beti bezain joria eta suharra izaten jarraitzen zuen; Elena batzuetan harritzen zen makina ergel horren bitartez bidaltzera ausartzen zen gauzekin: halakoei buruz irakurri edo seme alaben bitartez jakin, bai, baina sekula ez zukeen usteko bera egitera iritsiko zenik. Baina , hala eta guztiz ere, ez zuten lortzen mutilarekin hitzordu bat finkatzea, arazo batengatik edo besteagatik ; Elena ohartzen zen eragozpenak jartzen zituena, batzuetan , bera zela –agenda konplikatua zuen –, baina sinetsita zegoen desenkontruen erantzukizun nagusia Aritzena zela, hari inolako errietarik botatzeko bulkada ahal zuen bezala ekidin arren . Eta Elena irrikan bazegoen ere Aritzi Junez galdetzeko, edo Juner i Aritzez, isiltzea erabaki zuen, ez baitzuen paper patetiko hori jokatu nahi mutilarekin, edo deskubritua izatearen arriskua hartzea alabarekin. June , aurreko kurtso osoa Danimarkan Erasmu s beka batekin pasatu ondoren, itzulia zen etxera eta hirira, farmazia ikasketekin jarraitze ko, eta, ohi bezala, ostegunetan berandura arte irteten zen, eta ostiraletan are berandu ago jaikitzen. Elenak aurreko gauean zer giro aurkitu zuen galdetzen zion go sarian edo bazkarian, filologiako ikasleekin juntatu ote zen… Hori zen urrunen iristen ausartzen zena. Junek, ohi bezala, monosilaboekin erantzuten zien bere galderei, erantzuten zienean. Hura gertatu eta hurrengo ostegunean, ordea, bai ikusi zuela Aritz, baina ez berak desio zuen testuinguruan: mahai inguru bat egon zen Kultur Etxean, Irakurle Klubaren aurkezpen egunean, euskal literaturaren egungo egoerari buruz, eta han aritu zen Mikel Ayerbe kritikari eta lankide arekin eta Itxaro Borda idazlearekin. Elenari, zer esanik ez, ipuingintzari buruz hitz egitea egokitu zitzaion. Eta , publiko artean –aretoa handia zen arren, publiko gutxi zegoen, eta ondo ikusten zen nor zen nor –, Aritz zegoen , beti bezain lerden eta erakargarri, Gasteizko udazk enak eramatera behartzen duen gehiegizko arropa kopurua gora behera . Mahai ingurua, bere horretan, ondo joan zen, Elenak gorriak ikusi zituen arren, batzuetan, oroitzen zenean ezingo zutela elkarrekin egon, ekitaldiaren ondoren, mahaiko beste partaideekin joan behar zuelako afaltzera. O tordu aren osterako geratzen saiatu zen, gauerdian edo, baina Aritzek afaria ere izango zuela gaztigatu zion Whatsappez, eta ez zekiela adiskideez libratu ahal izango zen. Galderen txandan gurutzatu zituzten aspaldiko lehen h itzak, Aritzek ekitaldian zehar esandako zerbaitetan sakontzeko eskatu ziolarik. –Pozten naiz galdera hori egin izanaz –mutilaren izena ahora eramateko zorian egon zen Elena, baina azken unean, profesionaltasun handiz, ito ahal izan zuen –. Intuizio bat be sterik ez da , baina . Euskal Herria Ipuin Herrialdea zergatik izan daitekeen eztabaidatzeko orduan, beste faktore batzueki n batera, hizkuntza egoerak zer ikusia ez ote duen galdetzen nion nire buruari, besterik gabe. Baldin eta Ipuin Herrialdea dela onartze n badugu, noski –esan zuen Elenak barre txikiarekin, besoak zabalduz, Itxaro Bordak buruarekin ezetz adierazten zuela begi bazterrez ikusi ondoren –. Hots, historia zartatu bat izateaz gain, adostasun nazional askoren faltan egoteaz gai n, hiru lurralde admi nistratibo tan zatitua egoteaz gain, eta abar, egoera diglosiko bat daukagu jaun eta jabe . Eta irudipena daukat ipuina ondo hazten dela hizkuntzek talka egiten duten lurraldetan, hots, hizkuntzek talka egiten duten idazleengan. Ez galdetu zergatik, oraindik ez dut nahikoa hausnartu kontuaz. Baina pentsa dezagun Kafkarengan, adibidez, alemanaren , yiddisharen eta txekieraren artean. Edo Borgesengan, gaztelaniaren eta ingelesaren artean; are tentatuta nago Cortázar hor sartzera, eta bere frantsesa, bere itzultzaile izaera… Edo Mavis Gallant kanadarra, ingelesaren eta frantsesaren artean. Ah, eta Jhumpa Lahiri, ingelesaren eta bengalieraren artean. –Jhumpa Lahiri ez da ba nobelagilea? –bota du norbaitek publikotik, ez Aritzek baina. –Izpirituz ipuinlaria da, nobelak idazten saiatzen bada ere; sentitzen dut, horretan oso ideia irmoak dauzkat … Izan e re, hizkuntzaz berriro ere aldatu delarik, orain italieraz idazten baitu, ipuinak idatzi ditu… Bale, ipuin luze bat, nobela gisa saldu duena, baina, funtsean, ipuin izaera duena. Eta, ados , denek aukeratzen dute hi zkuntza bat, hasieratik; Lahiriren kasua, alde horretatik, pixka bat muturrekoa litzateke, noski … Baina hizkuntzen arteko talka hor dago, haien jardunaren erdian. Txekhoven lehenengo eskola , Taganroge ko bere sorterrian , mutilentzako gymnasiumera joan aurretik, grekoa zen, pentsa… Bi hizkuntza, hor ere… –Baina, kasu horretan, espero izatekoa litzateke gaztelaniazko euskal idazleen artean ipuinerako joeraren zantzuak egotea orobat, ez duzu uste? Eta nik ez dut horren argi ikusten… –oraingoan parte hartu zuena Aritz izan zen, eta Elenak atzera sentit u zuen hutsarte hura sabelpean. –Bueno, gaztelaniazko idazleen artean ere badaude ipuingile onak, Jon Bilbao bezala. Pedro Ugarte ipuingile hobea iruditzen zait nobelagilea baino, Aixa de la Cruz berdin… Baina markoa, parametroak beste batzuk dira, literatura hegemonikoarenak noski. Eta espainola, sentitzen dut, Nobela Nazio bat da… Aritzek ez zuen beste ezer galdetu, eta eztabaidak beste norako bat hartu zuen ondoren , saioa amaitu arte , ez beranduegi halere . Elenak, oholtzatik jaitsi eta bera entzutera etorritako adiskide eta ezagunekin elkartu bitartean, bistarekin bilatu zuen Aritz, eta mutilak keinu bat egin zion, nahiz eta ez zuen jakin zehazki nola interpretatu. Are gutxiago kontuan hartuta Koldo aretora sartu eta mutilaren ondo tik pasatzen ari zela . Une batez begirada bat gurutzatz en zutela iruditu zitzaion Elenari, baina Aritz, malguki batek bultzatuta bezala, ezarian alde egin zuen aterantz, Koldo, beragana hurbildu, bi muxu eman eta zer moduz joan zitzaion galdetzen zion bitartean . Ez zen sekula joaten bere hitzaldietara “asko s ufritzen zuelako” bera urduri ikusita, “katedran”. B aina batzuetan bila joaten z itzaio n ekitaldia amaitzen zenean, ordukoan bezala, nahiz eta Elenak ez zuen jada gogoratzen noiz izan zen azkeneko aldia. Oso aspaldi, hori seguru. Haiekin afaltzera gonbidatzera beste erremediorik ez zu en izango, eta Elenari ez zitzaion inporta, Koldo gizartekoia zelako, bera baino dezente sinpatikoagoa, eta ziur zegoelako ondo pasatuko zutela denek elkarrekin . Baina pentsatu zuen, atsekabe puntu batez , edozer eginda ere, gau hartan ezin izango zukeela Aritzekin elkartu, azken ean. Berandu iritsi ziren etxera, baina ez, halakoetan gertatu ohi zitzaien bezala, June baino lehenago, oraindik ere parrandan ibiliko zena alde zaharreko tabernetan barna . Xabi bere kobazuloan sartuta egongo zen, PS4arekin jo eta su, logelako ate azpitik filtratzen zen argi xirripa dardaratia k salatzen zuen bezala. Ibuprofeno bana hartu eta ohera sartu zen bikotea, baina Elenak bazekien ez zuela ondo lo egingo, ardo gehiegi txo edan zuelako afarian , eta, ajea kontrolpean mantentzeko pilula gorabehera, behin eta berriro esnatuko zelako gauean zehar, kirioak jota. Junek Aritzekin topo egiten zuela amestu zuen, barre egiten zutela zerbeza batzuk hartu bitartean, elkarrekin haste n zirela dantzan kristalezko bola distiratsu baten errainuen azpian. Baina agian ez zen amets bat izan, esnatzen zen un eetan irudikatzen zuen zerbait baizik . Halako batean, hori ere ez zekien amestu zuen ala ez, giltzen soinua entzun zuen kaleko ate aldet ik, eta Juner en urratsak. Juner enak, eta beste norbaitenak: ez zen lehenengo aldia halako zerbait gertatzen zena –guraso liberal bezain ulerberak ziren, azken batean –, eta ondo ezagutzen zuen etxean elkarrekin sartzen ziren bi pertsonek, are isilka ibiltze n saiatuta ere, korridorean sortzen zituzten soinu uhinak. Juner en xuxurlak eta barretxo itoak bereizi zituen, baina ez l aguntzen zien beste pertsonarenak. Haietan ere zerbait ezaguna egin zitzaion arte. Elena ohean tentetu zen derrepente, eta pasilora ateratzera zihoan, beste ohean Koldo mugitu eta “¿qué pasa, cariño?” esan zuen arte, oraindik lo zegoela adierazten zuen ahots oretsuarekin. Orduan kieto geldi tu zen bere ohean , eta halako batean ahotsak eta zaratatxoak entzuteari utzi zion, ez zuen jakin Juner en gelaren atea itxi zen ala ez, eta erabaki ezinik geratu zen ametsetan ala esna jarraitzen zuen. Berriro etzan zen, hortaz, edo etzanda jarraitu zuen et a beste aldera eman zuen buelta. Biharamunean ez zeukan buruko minik, baina neka neka eginda zegoen. Koldo ez zen inon ageri, lehenago altxatua zen. Komuneko ispiluan bere isla aztertu eta masail erdi bana kolonizatzen zioten betzuloak madarikatu zituen. Eye contour bat bilatu zuen, aztoratu antzean, nezeserren artean –bere bainugela nahaspila bat zen, aitortu beharra zuen –, Aritz edozein unetan Juner en logelaren atea zeharkatuko zuela espero zuen arren, edo horregatik hain zuzen ere. Non zegoen krema tubotxo madarikatua, bat baino gehiago zeukala uste zuen . Absurdoa zen, bazekien. Filorga markako bat topatu zuen, azkenean. Begientzako makillajearen freskura atsegina iruditu zitzaion, baina betzuloak ez ziren, zer esanik ez, desagertu. Kanpoko atea entzun zuen orduan: Koldo zen, kalera kruasanak eta ogia erostera atera zena. Bazekien zein zen haren helburua: Juner ekin gaua pasatu zuenari abegi ona egite a, aita progrearen papera antzeztuz, beraiekin gosaltzera gonbidatuz, June lotsarazteko. Aspaldiko jolasa zen, Junek mutilak etxera ekartzen hasi zenetik, aukera suertatzen bazen, burutzen saiatzen zena. Ez zuen sekula asmatzen, zer esanik ez, eta sarkin g ehien ek, gau batekoak ala sarritxoagokoak izan, uko egiten zioten, logikoa zen bezala, gosariari, eta ihes egiten zuten etxetik, hitz erdizka botatako desenkusen artean, Juner en atzeraeginezko suminerako. Pailazokeria bat zen, eta Elenak onartzen zuen best e batzuetan grazia egiten ziola. Baina egun hartan ezingo zuen jasan. Kafe eta kruasan usaina etxe guztiaz jabetuta zegoen Juner en atearen kirrinka entzun zenean. Koldo eta Elena korridorera atera ziren, eta itzal bat ikusi zuten bainugelara bizkor bideratzen. Neska bat zen, bientzat ezezaguna. Koldok sekulako irribarrea egin zuen, zein aurrerakoia zen erakusteko aukera paregabe harekin aldez aurretik gozatzen. Elena sukaldeko aulkietako batean amildu zen, gorputzean zeukan energia apurra ahi tu egin ba litzaio legez, eta kafe kankarro bat zerbitzatu zion bere buruari. Karolina –hala deitzen baitzen neska, gero jakin ahal izan zutenez – ez zen gosaltzera geratu, espero izatekoa zen bezala. June muturtua egon zen haiekin egun erdiz. “ Sois muy tontos ”, esan zien behin eta berriro. Bai, ergelak gara, eta ni inor baino gehia go, pentsatu du Elenak. Anomalia bat. Euskal literatura anomalia bat izan zitekeen bezala, haren homologazio eta “normalizazio” ahalegin guztiak gora behera. Eta agian ipuingintza hori zen, besterik gabe, anomalia horren beste erakusgarri bat. Bertsolaritz a bezala, bururatu zaio une batez, horrore puntu batekin. Ez da kaieran apuntatzera iritsi, b adaezpada. Baina ezin du ekidin euskal ipuingintzaren inguruan azken urteotan detektatu dituen bitxikeria asko, agian, hori besterik ez direla, normaltasun nahiare n eta berezko izaera anomaloaren arteko tentsioaren ondorio bat. Zeren eta batzuetan ematen du ipuingintzak sekulako prestigioa duela , gurean, eta beste batzuetan nobelatriara makurtzen dela euskal literatur sistema. Ohartua zen, adibidez, Susa argitaletxe an, garai batean, politika egon zela ipuin liburu gisa iritsi ahal izan zitzaizkien lanak nobela “bihurtzeko ”. Halako hiru kasu ezagutzen ditu, gutxienez, eta koadernoan apuntatu ditu: Mikel Antzaren Atzerri , Mikel Tabernaren Alkasoroko benta , eta Koldo Izagirreren Lorea Gernika . Horiek, esan bezala, Elenak susmo sendoenak zituen kasuak besterik ez ziren, eta auskalo izebergaren punta baino ez ziren. Garai batean l ankideen artean erabili zuten inoiz, txantxarako, gaia, adagio bihurtuta ia: “ Zer da nobela? Susak erabakitzen du ena”. Beste muturrera ere joaten da batzuetan euskal literatura, nobela ren gurtzari muzin eginez , eta, modu batean edo bestean, ipuinak gurean oraindik duen prestigio apur horri dei eginez . Batzuetan justifikazio handirik gabe, Miren Agur Meaberen Hezurren erretura liburuaren kasuan bezala, gehiago duena nobelatik ipuin liburutik baino : testuetako askori , hizkuntzaren txinparta guztiak gora behera, ipuinak beharko lukeen eztena edo barne indarra –puncha – falta zaielako, nobeletako atalei gerta dakiekeen bezala alegi a, eta “ipuin atal” batzuek ez daukatelako autonomiarik apenas, irakurlea ezin baita haietaz ondo jabetu aurreko ak leitu gabe, ipuin liburuaren printzipio nagusietako bati uko eginez , beraz . Eta , beste batzuetan, are ausarkeria moduan, produktuari egin dak iokeen balizko kalte komertzialari kasurik egin gabe, Unai Elorriagak Iturria liburuarekin egin zuen bezala: oso erraza zeukan soilik nobela gisa aurkezte a, osatzen duten ipuinen haria –kasu horretan ipuinetatik guztiz berezita ageri dena – edozein nobelarena bezain sendoa den neurrian . Baina egia aitortzeko hautua egin zuen, eta “nobelaz mozorrotutako ipuin liburua” zela iragarri, Elenari goraipagarria iruditzen zaiona. Elorriagaren bai eztapena zehaztu du sakelakoaren bitartez egin duen Google bilaketa bizkor batez, eta buelta eman dio, Hezurren erretura ren aipuari gehitzeko, koadernoan: “Ipuin liburuz mozorrotutako nobela”. Beste hurrupa bat jo dio bere zerbezari. Horrekin kontrastea n –bururatzen zaio –, deigarria da zein temati aritu zen Bernardo Atxaga bere Etxeak eta hilobiak lanaren nobelatasuna defendatzen, garai bertsuan, eta kontrako edozein iradokizunari aurre egiten , batzuetan are haserrearen mugetan, hain zuzen Gasteizko Kultur Etxeko beste mahai inguru batean Elenak berak egiaztatu ahal izan zuen bezala. Eta, ados, idazlea guztiz burujabea da erabakitzeko zein etiketarekin plazaratuko duen bere lana. Eta horrek, zalantzarik gabe, pisu handia du, irakurlearen har rera dezente baldintzatzen duelako. Baina idazleei batzuetan ahazten zaie irakurlea k ere baduela bere subiranotasun kuota ere, txikia izan arren , eta bestela interpretatu dezakeela eskura etortzen zaiona. Eta hor Elenak badu emendakin bat, Etxeak eta hilob iak, pertsonaia konpartituen gainetik, eta Atxagaren ahots narratibo zoli eta eskarmentudunaren gainetik ere, ipuin liburua iruditzen zaiolako gehiago, nobela baino. Are gehiago, ipuin liburu gisa, eta ekonomiaren printzipioa zorrotzago aplikatuta, hobeto funtzionatuko lukeela esango luke. Atxaga kontalari bikaina delako, hor retan ez dago zalantzarik , baina, prosari dagokioenean, bere izaera funtsezkoa –Borgesena bezala, Cortázarren a bezala… – ipuingilearena delako, ez nobelagilearena. Nobelagile peto batek, esaterako, ez du honela hitz egiten generoari buruz –eta Elenak gogoan zeukan Atxagari egindako Argia ko elkarrizketa bilatu du sarean , eta, gero, kopiatu du kaieran –: “Esaten da haritzaren azpian ez dela ezer sortzen. Nobelaren azpia n ere ez da ezer sortzen, erre egiten du azpian dagoen guztia . Eman dezagun, liburu hau [Etxeak eta hilobiak ]: aurreneko urtea pasa dut desbideak hartzen, atzera aurrera, denbora, orduak... Eta gero itzultzen. Iruditzen zait ez dagokidala jada. Sukaldea jaso behar dut”. Ez, zinezko nobelagile batek –pentsatzen du –, gehiago egingo luke Will Selfena bezalako adiera zpen a: “Fikzioa idazten plazera besterik ez dut lortzen; ipuinak atariko jolasak dira, nouvelleak laztan biziak, baina nobelak konpleto bat dira. Egia esan, nobelak idaztea gustatuko ez balitzait, ez nuke halakorik egingo: munduak apenas behar ditu gehiago , eta nire trebetasunak dituen norbaitentzako gauza askoz ere baliagarriagoetan pentsa dezaket. Den bezala, mundu paralelo baina sinesgarrietan murgiltzeak nire eskari guztiak asetzen ditu ordezko esperientzia, voyeurismo eta gimnasia filosofikoari dagokie nean. Are idazketaren mekanikaz gozatzen dut, idazmakinaren teklen tinbal lotsatiaz, oharrak hartzeaz –ohar asko hartzeaz –, eta denetan erakargarrienaz: papergintza materiala erosteaz”. Ordenagailuaren aurreko mundua gogora ekartzen duen arren , irudia esan guratsua iruditzen zaio, oraindik ere. Eta Elenak ez du horrekin pentsatzen, ezta gutxiago ere, Atxagak gaizki egin zuenik nobelaren bide luze eta malkartsuari ekitean . Meritu ikaragarria dauka. Izan ere, karrera literario bat eraiki ahal izan du horrela, eta inoizko euskal idazle arrakastatsuena eta nazioartekoena bihurtu da. Are gehiago, goresgarria iruditzen zaio guztiz, zerbaitek euskal literaturari “normaltasun” indiziorik inokulatu badio era baki hori izan zelako , besteak beste . Baina pentsatzen du, halaber, Atxagak ez ziola utzi, horregatik, ipuingile izateari , McEwani gertatu zitzaion bezala . Eta euskal literatura garaikidea zeharkatzen duen normaltasunaren eta anomaliaren arteko dialektika horren barruan, zeinetan, zer esanik ez, eta zorionez, ipuina anomal iaren aldera lerratuko balitzatekeen, oro har , harrigarria egiten zaio la, batzuetan, Atxaga bezalako idazleengan detektatzen duen ipuinarekiko gutxiespen modukoa. Are gehiago kontuan hartuta nola ikusten duen, idazle gisa, asteasuarra. Horretan ere, hainbeste gauzetan bezala, erratuta egon daitekeen arren, noski. Aritzekin egon zen bezala, hain zuzen. Edo agian ez, oraindik ezin izan du erabaki. Azkenean lortu baitzuen harekin hitzordua egitea, ikasturte hasiera arraro horretan. Bi aldiz arraroa, pentsatzen du orain Elenak, bi arrarotasun gainjartzen baitziren bata bestearen gainean: amorante gazte bat izatearena, lehengo urtetik zetorrena, eta berria, desenkontruarena, amorant earekin ezin elkartu ahal izatearena. Mahai ingurua rena gertatu eta hurrengo astean, azkenik, Whatsapp mezu kate korapilatsu baten ostean, lortu ahal izan zuten gelditzea, ordura arte erabili ez zuten hiriko periferiako hotel berri aseptiko horietako batea n, Elenari sentimendu kontraesank orrak eragiten zizkion a: alde batetik, eszenatoki zatarrak eta inpertsonalak iruditzen zitzaizkion; bestetik, etxean bota beharreko aitzakia –Zaragozarako bidaia, literatura iberikoen lan talde batekin bilera, nazioarteko kongresu baten antolaket aren inguruan – arinagoa egiten zitzaiolako nolabait, Zaragozan ere antzeko hotel arrunt batean hartu beharko zukeelako ostatu , ziurrenik . Burmuinaren k imikaren trikimailu ergelak. Gaua ondo joan zen. Ezer gertatu izan ez balitz bezala. Gela zerbitzuari eskatu zioten afaria, biei gustatzen zitzaien janari txinatarra, eta Albariño botila bat, osorik hustu zutena eta mihia askatzen lagundu ziena. Asko hitz egin zuten: literaturaz –noski –, unibertsitateaz, estudiante pisuetako eta parrandetako anekdotez –Aritzek –, filmez eta telesailez , politikaz –biek ere, baina oso modu ezberdin eta batzuetan kontrajarrian , ez iritziengatik, iritzi horiek botatzen zituzten talaien ezberdintasunagatik baizik –. Ez zuten aurreko asteetako desenkontruaren gaia atera, ez batak ez besteak. Elena saiatu zen, horren guztiaren azpian, aurreko asteetako ezinegonaren arrastoak topatzen, pistaren bat emango zion zerbait, baina ez zuen ezer sumatu, mutilarekin egoteko pozaz harago, eta bere burua madarikatu zuen, une batzuetan, poz horretaz osoki disfrutatzeko bere ezintasun neurotikoagatik. Gero maitasuna egin zuten, mantso, goxo, beharrezko luzamendu guztiekin. Hor ere ez zuen ezer ohiz kanpokorik nabaritu, gorputzak aspaldi eskatzen zion zor baten kitapena ezik. Aritz berehala gelditu zen lo bere ondoan, inbidiaga rria egin zitzaion sakontasun bete bezain arduragabearekin . Elenak, ordea, ezin izan zituen begiak bildu. Eta halako batean , amildegi ertzaren erakarpenak bultzatuta bezala, pixka bat altxatu, eta, Aritzen gorputz epelaren gainetik besoa luzatuz, haren sakelakoa hartu zuen mesanotxetik . Ez zeukan gakorik –kontzientzia garbiaren seinale, ala soilik axolagabe ziarena? –, eta hatz ukaldi batez zabaldu ahal izan zuen menua. Erruduntasun sentimendu gero eta handiagoz, Whatsappeko txatak errepasatzen hasi zen, amo rante gazteago batenak izan zitezkeen mezuen bila. Baina bien artekoez gain, lotsaturik, ez zuen mota horretako besterik aurkitu. Jaisten eta jaisten jarraitu zuen mezutegian, hilabeteetan atzera eginez ; nabaria zen Aritz , bera ez bezala, mezu bakar bat ere ezabatzen ez zuen horietakoa zela. Eta orduan ikusi zuen. Biribiletako baten barnean, Koldoren argazkitxoa, eta zabaldu zuenean, baiki, bere senarraren telefono zenbakia. Mezu gutxi ziren, laburrak, guztiz aseptikoak , elkartzeko hitzordu ak adosteko : kafetegi batzuen izenak, ordu batzuk, go ra altxatutako hatz potolo en emojiak. Ez oso sarriak, bizpahiru hilabeteko tarteekin askotan . Lehenengoak Aritz eta bien arteko afera hasi baino pixka bat aurrekoak. Eta ipuina berreraiki egin zuen istant gutxietan bere buruan . Etxean bota zituen lehenengo iruzkinak , maiteminduta omen zeukan ikasleari buruz. Koldoren galderak eta txantxak, beraien arteko jolas pribatu bihurtu zenean. Eta, pixkanaka, senarraren gogoan eratzen joango zen ideia, Elenaren inpresio ziurrenik faltsu hura, oinarririk izatekotan, gauzatzeko antolaketa: nola bihurtu biak, ikasle eta irakasle, amorante. Ez zitzaion zaila izango ikertzea nor zen mutila , eta harekin kontaktuan jartzea. Eta, ondoren, noski, estudianteari buruzko Koldoren isiltasun –orduan ohartu zen – guztiz anormal hura. Nola lortuko zuen horretara bultzatzea? Diru truke, ziurrenik : gradu berria bere kabuz o rdaintzen ari zen Aritz, eta , izan ere, harremana estutzen hasi zirenean, klase partikular batzuk ematen ari zela kontatu zion , eta AEK ra curriculuma bidalita zeukala, euskaltegiren batean ordezkapen b at egiteko , aukera sortuz gero. B aina egia zen halako k ontuei buruz hitz egiteari utzi ziola une batetik aurrera; ados, Elenak ordaintzen zituen hote l gastu ak, eta antzekoak , baina Aritz ez zuen sekula diruarekin kezkatuta ikusi, hasieran ezik. Hortik hitzordu horiek guztiak, hilabeteetan zehar: kontu korronte a konpartitua zutenez, Koldo ezin zen arriskatu ordainketa horiek guztiak transferentzia bitartez egitera; Elenak berak eskudirutan ordaintzen zuen Aritzekin batera egindako gastu oro. Eta ziur zegoen, bestalde, dirua ez zela izan Koldok Aritzi eman zion gauza bakarra: ipuingintzaren inguruko argudio haiek guztiek, Dekameron eaz eta iraultza burgesaz, eskoletan liluragarriki erabili zituenek, eta galdera beti horren pertinente haiek guztiek, senarrak berak pasatu ahal izan zizkiola susmatzen hasia zen , sedukzio jokoan eragina izan zezaketelakoan. Eta Elenak hala izan zela aitor zezakeen, baiki . Zer motibazio izan zezakeen senarrak , hori beste kontu bat zen. Ezin zuen baztertu libertimendu hutsa izatea, Koldo horrelakoa baitzen, jolas zalea; beti izan zen, Elena ez bezala. Haren desleialtasun bat ezkutatzeko ke laino bat, kulpa murrizteko alibi bat, berdinketa moral bat lortzeko amarrua? Ez zen baztertzekoa, baina ez zuen uste, auskalo zergatik, jadanik ez baitzekien zer pentsatu. Opariaren hipotesia ge rtagarriagoa begitantzen zitzaion: hura zen Koldok egiten zion erregalua, bere buruarekin hobeto sentitzeko, fantasia ergel bat gauzatzeko, behingoz literarioa izango ez zen abentura bat bizitzeko. Eta, bidez batez, bien arteko egoera leuntzeko, urteek hig atutako harremanaren tentsio guneak koipeztatzeko. Izan ere, horretaz ere ohartua zen Elena, bien artekoa aspaldi baino hobeto eta lasaiago zihoan, beraren kezkak eta beldurrak beste foku batean, Aritzengan ipini zituenetik. Aritzena erraza zen irudikatzen. Are, kontuak eskatuz gero, eduki zezaketen elkarrizketa imajina zezakeen. Jakina sentitu zuela, hasieratik, zerbait beragatik. Mirespena. Lilura. Eskolak ikaragarri motibagarriak iruditu zitzaizkion. Erakarmen intelektuala. Fisikoa ere, zergatik ez: seguru hori ere azpimarratuko zuela mutila , barru onekoa baitzen, edo hori uste zuen bederen . Koldoren dirua tartean egon izan ez balitz egingo zukeen? Auskalo . Azken finean, Aritz ez zen inolako paus orik ematera ausartuko baldin eta Elena k ere gustuko zuela jakin izan ez balu, eta hori Koldoren bitartez baino ezin izan zuen jakin ziurtasunez. Kontua da egin, egin zuela. Eta orduan xamurtasun bat sentitu ko zuela Elenarekiko. Hazten joan zen zerbait. Hura erreala zen. Benetakoa zen . Berdin zion zein izan zen hasiera, benetako bihurtua baitzen. Bazekien hutsuneak zeudela ipuinean. Elipsiak. Desfaseak. Eta ziur zegoen egunen batean osatu ahal izango zituela. Baina ez oraindik. Ez zegoen kuidadorik: are zarata handiagoa egin izan balu atzera jantzi eta hoteleko gelatik ateratzean, Aritz ez zen esnatuko. Autoa hartu eta, erdigunera joan beharrean, hiri irteerarantz abiatu zen. Gurasoen etxea zenetik pasatuko zen, Tolosatik, eta gaua han iga roko zuen. Agian hurrengo eguna ere bai, oraindik goiz izango baitzen inork haren falta sumatu aurretik. Biharamunean bertan idatziko zuen sailera, egun batzuetan eskolak bertan behera utzi beharko zituela abisatuz , xehetasunik eman gabe; gero gerokoak . Ondoren , gurasoen etxe a zene tik arropa pixka bat hartuta, beste norabait joango zen, Koldo k, bilatzen hastean, hara joko baitzuen lehenik eta behin. Kostaldera joango zen, hotel batera. Agian Landetara. Itsasoa ikusteko desioa zeukan , bista ostertzean galtze ko, olatuen mugimenduek pentsatzen laguntzen baitziote; ez dago Joxe Azurmendirekin batere ados, hark aldarrikatzen zuelarik itsasoa estetika superfizial bat dela . Edonola ere , hara iritsita, e z zien, zer esanik ez, telefono deiei eta mezuei jaramonik egingo. Ez behintzat denbora batez. “Ipuina adulterioa da”. Berarekin eraman duen kaieraren lehenengo orrialdera itzuli da, eta ozen irakurri du. Zalantza asko sortzen zizkion esaldiak, baina horr ela, ahots goran, aitzakiarik gabekoa irudit u zaio, planteamenduak ba daramala egia bat bere baitan. Egiaren zati bat, bederen. Ondoren, idatzitako ohar guztiak berrirakurri ditu, zuzenketa txikiren bat eginez, edo asterisko batzuk gehituz han eta hemen. Badauka eskema . Orain bakarrik hitzaurrea erredaktatzea falta zaio. Erlojuari so egin dio, eta gero i tsasoan galdu du begirada. Ordu erdiko atzerapena daramate , biek ala biek. Bakarrik dago pasealekuko terraza n, sasoiz kanpoko arratsalde eder eta hotz hartan. Ez daki nor helduko zen lehenengo, Koldo ala Aritz. Ezta bietakoren batek huts egingo duen , ala biek. Edo are elkarrekin etorriko ote diren, konpontxo eginda , auto berean : bilerarako deialdia bidali zienetik Whatsappa desaktibatu, eta posta elektronikoa zabaltzeko tentazioari eutsi dio. Horrela literarioagoa da dena. Ipuin batean bezala. Zarata bat entzun du bere atzean. Ez du burua itzuli, eta hondartzan olatuak nola hausten diren kontenplatu du hamaikagarrenez. Norbait hurbildu da mahaira, baina ez da esertzera iritsi. Zerbitzaria da, beste zerbait behar duen galdezka. Eta beste garagardo bat eskatu du. Azkenekoa, gaurkoz, agindu dio bere buruari.

2023-12-01

booktegi_liburua_ezusteko_argonautak

JOSE MARI ZENDOIA SAINZ ezusteko argonautak Lehen aldiz paperean argitaratua Maiatz aldizkariaren 71. alean, 2020ko abenduan Aurre atarikoa Atzetik aurrera, bidea desegiten, edo aurretik atzera, bizitza berregiten: hori zen hautua, hori helburua, ordenaren zentzua antzemateko gustua. Atzerako ibilera abiadura motelean, etenik gabeko jarduna inoiz gelditu gabe, eguneroko bizimodu eroaren urrats bakoitzaren esanahia nabariz. Keinuen ikertzaile gisa, jarreren aztertzaile porrokatu honek badu zer azaldu: oihu ozenaren arrazoia, oihua bera baino geroago lehertzen baita poliki, biluzik, ageriko. Eta oihuaren ondoko oihartzun luzeak ereindako basoan, zoriona, bihotza behingoz irekiz azaldu beharrekoa. Zein da zergatia? Zein erantzuna? Lehen atala: bidea Noiz ekin genion? Hastapenean, metropolia utzitakoan, urtaro beltz ilunean, zerbaiten bila, agian, zerbait ahazteko zorian. Orduan ere, ibaietako urak jelatu ziren bat batean eta gure bideko ihintza, hormatu. Kriskras errepikakorrak lirateke gure urratsak, eman ahal izango bagenitu, baina zeru argitsuan desagertutako hegazkin batek utzitako lurrinezko arrastoaren antzera, gure oinetakoen aztarnek jarraikortasuna galdua zuten. Etena zen segida, modu saihetsezinean. Zeren, etxea urrun zegoen oraino: egongelako epeltasuna, apalategiko liburuen ilara isila esku dardartien zain, sutondoko besaulkian esertzeko asmoa, irakurgaia eskutan leihotik sartzen den argipe lausoan. Zeren etxea, urrunean, utopia erakargarria besterik ez zen artean, oinak lurrean iltzatuta, eguzki errukigabearen erradiazioak azala erretzen zigun unean. Eta hotza, eguzkipean ere, hotz ankerra. Mina zerion hotza, guri itsatsia, hotza larru ahulean, hotza barnean. Haran zurituaren gailurretatik erauntsian, urtegia lehertu eta handik eskapoan irtendako ur menderaezina balitz bezala, haizeak kolpatzen zituen zuhaitzetako adaxkak, sasietako hosto lehorrak, elur artean hera be tarteka ilki ziren belar aleak. Landare atalek ezin eutsirik ia bafada izoztuaren indarra, hala gu, zutunik egoteko ezgauza, oinaze bortitzari amore emanez eskuak lurrera boteaz. Irudi bat, gogoan; helburu baino, oroimen, metropolitik zelaira ekarritako larrimin ohikoa. Oztopo, aurre egin beharreko hesia, burmuinean eskegitako hilotza. Bakardade partekatuan helduleku bakarra, epeltasun ametsezkoa, lasaitasunerako grina, esperantza apur bat, desio bete ezina. Bost minutuko tartean, urduri, erabakitzeko beharra egokitu zitzaigun, nahitaez. Osotasun zurian osagai, betiko erori zerraldo, ala nagia uxatu, hozmina, nekea eta utzikeria, tentetu, luzatu eta esan bakoitzari besteak: aurrera. Atzera hasi baikinen, oihuaren arrazoia baino lehen, alda dezagun bidea, aldatu jomuga, goazen bada etxera, goazen gelara, ez diezaiogun ezkuta bakardade gorria haize hotz, temati, nekaezinari. Baina geldirik jarraitu genuen, badaezpada, pixka bat, beldurrez agian. Itxaroten zerbait, itxaropen izpi batek asmoak argitzea, erabaki irmoak hartzeko indarra. Ez da erraza zenbait leku abandonatzea eta horregatik sortu zitzaigun aurrean ur bero sulfurozko putzua, bertan gera gintezen, azken gau bat igaro genezan uretan ki skaltzen izarren azpian. Gero ohartu ginen ordura arte atzekoz aurrera egindakoa ez zela zuzena: lehenik kausa, ondoren oihua behar duela. Eta ordurako oihu eginda ginen elurretan, haizetean, ur putzuan. Kausarik ez genuen bilatu behar, noizbait sortuko z en, iraganean, eta oihurik egiteko arrazoirik ezean, azkenik, beldur guztiak uxatuta, esperantza hari mehe batek bultzatuta, zelai erdiko etxera abiatu ginen, baso zuriak, brisara fina, gorroto izoztua, bakardade partekatua. Bigarren atala: etxea Gortinak, noski. Egurrezko markoak, leiho pintura harrotuak, atean gontz herdoilak. Baina gortinak, zahartxo, abegikor. Malenkonia usaina egurrezko tabureteetan, ohol urratuzko mahai azalean, bazterretan ahots isilduen oihartzun ebokatua. Hori zen etxeko sukaldea sua piztu aurretik, hezetasun lodian atseden hartzen norbaitek berriro lapikoen zarata txaparen gainera ekarri arte. Paper batzuk armairuko tiraderan, egun ezezaguneko mandatuen agiri difuminatuak, boligrafo ba t aspaldian erabili gabea, kaiera erdi hutsa, zehaztasun urriko ohar zaharkituak. Etxeko memoria lausotua zen soinu indargeekin nahasia, leihoaren bestaldetik zetozen hots larriekin zorabiatuta. Beraz, bideko oihuen zioa hirigune deuseztatuan, uneko bak ardadearen jarraitkort asuna gure artean pitzatuz, etxeko urrin mikatz bereziak leku egin zion baretasun bilatuari. Atzekoz aurrera egindako bide okerrak erakutsi zigun egoteko –egon besterik ez, egonean egon –, kemena, nahitaezkoa. Teilaturik gabeko etxerik ez. Hala, gurearen teilak babes, atxikitzen gintuen espazio kubikoaren seigarren azala: lau horma, zorua, eta han nonbait, iritsiezin, zutabe eta habe gurutzatuen gainean gailurra, teilak eta euri uretarako hodi lodiak. Gure babes, mehatxu ere, bere altueran gorderik duen indar potentziala, ezustean, istripuz, utzikeriaz seko lurpera gaitzakeena. Gure babes, behin behineko, edozelan ere. Eguzkiaren izpiek gortina urratzeko borrokan argiune ikaratia barreiatu zuten edonon, sukaldean, korridoreko alfonbran, eskailerako baranda lanjerosean. Ez genuen oroitu nahi kaierean idatzi berri genuen hura: nondik gentozen, zergatik oihuak, zer topatu nahi genuen aurrean. Eskailera arriskutsuak moztu zigun oroitzeko gogoa, jakiteko grina, gora i gotzeko bultzada. Baikenekien, ederki jakin ere, idatzitakoari hasera ematen ziona kasualitate hutsa zela, bide bati ekin beharra, ekaitzaren erdian etxe eroso samarra topatzeko premia, hainbat lerro gordin aurpegiratzeko erraztasuna, etorkizunetik oraine ra, eta orainetik iraganera abiadura handiko garraiobide mentalean txango haluzinagarria burutzeko xarma. Horregatik korridoreko alfonbra osoa hanka hutsik igaro genuen, oinazpiarekin artile gogortua zapalduz. Argiune ikaratiak jarraitu gintuen egongelaraino. Hirugarren atala: egongela Liburutegia han zegoen, egongelako pareten artean, oker, heze, ilun, bai: zoragarri. Antzinako koadernatzea, larruz eta pergaminozko azal behialakoak, kartoi marroi higatua eta soka fin josia, eta ale bakoitzar en barruan paper hondatua, inprenta zaharretan letrez hornituak, ez betiko. Berriagoak ere, mende haserako nobelatzarrak, inoiz bizitako bizitza sorten katea. O, zenbat gauza irakurtzeko, noiz eta koadernoan gure ziztadak apuntatzen hasi berriak ginela. Gure arteko solasetik sekula ateratzeko ez ziren geziak ondo ordenatuta paperean, tinta beltzez jarriak. Han zeuden, baldintza bakarra ezarrita baikenion elkarri: hau ez da hemendik sekula aterako. Betebehar bakarra, konpartitzen genuena inori ez erakustea. Baina bidea aldatuta genuen atzetik aurrera, oihuaren zergatia gerorako utzia, etxean ostatu hartu genuen eskailerak ezin igota ere, eta orduan, baldintza bakarra herrenka hasi zen barandari lotua. Ixo, zenion, zenidan, ixo! Eskerrak asmatu zidatela bolizko dorrea, bertan sartu eta hitzekin jolastu ahal izateko: koldarra, esan zioten behiala bere dorretik irten nahi ez zuen jokalariari, eta hark –nik–, irribarre isil batez erantzun zien guztiei –zuri–, arrazoia zeinek ote zuen axola ez ziolarik. Sotorako bidean, ihes, partekatu genuen hutsune trinkoa antzemanezina bihurtu zitzaidan; behingoz, ez zintudan sentitzen, ez eta bakardade anpulu hartan ere. Behingoz, ez ginen. Liburuak ziren, istorioak, gezurrezko ibai, bide, etxeak, alegiazko bizitza tristeak, gorrotoak, amodio asmatuak, ekaitzek piztutako pasio sugarrak. Gu, ez ginen. Hitzak baitziren amarru, gezurra, egia huts, eta egia, gezur. Aitzin garaietako liburutegi erraldoi ureztatuetan geratu ziren guretzako izkribu zatar , alu, hasieratik faltsu, amaieran antzu. Jarri geniolako ikur lorgarri nahi genuena ilun; besteen hitzek, patxadaz landutako esaldi ederrek, infernua garatzeko aukera zekarten, eta nik –jada ez guk – etzan, abandonatu, lo hartu nahi nuen. Laugarren atala: loa Ala ez nuen lorik hartu nahi? Etzan, zure loa antzeman, xurgatu. Ilgora zen, argi gutxi. Milaka izar zeru beltzean, milioika, eta gu, planeta ziztrin batean: baina zer nahi dugu, zer? Zer da nahi izatea? Zergatik nahi? Iraun, egon, egokitu ur haize denbora korronteei, beharrik ez, izarrik ez helburu, ilgorak argitutako xendra jarraitu, hori gure bidea, gure loa. Gure lorratza utzi, zure loa, eta nire gaubeilari eutsi nahi nion. Gero etorriko zen, ziur nin tzen, begiak ixtea, burua bere ibai bidean uztea eta, apurka, lo goxoa hartzea, gero. Esna nengoen, borrokan, zure loa ez baitzen nirea. Eutsi, eutsi beharra amore eman gabe, eskuak tinko, indarrez. Ez zedila izan fantasiazko ametsa, errealitate ilun hone n gezurrezko faroa amildegi ezezagunetan galaraziko ninduena. Ilargiak hartu dio lekua eguzkiari errezel granateen atzean, argi hilak aurpegi zurbila eraikitzen dizu begirada irauli galduaren gainetik. Orbita gertuagoetan ikusi genuen argia sufre putzuetan bainu hartzean. Ametsik gabeko lorik ote? Gau osoa niretzako eta nik nahikorik ez joandako egunarekin, ibai menderaezin moduko egun ahituarekin, zurrunbilo eroak arrapaladan eramandako zantzu mugatuekin. Nola ordeztu –hura zen galdera –, nola er aldatu eguneko bizipen zorrotz iltzatuak gaueko irudikapen bareetan, nola harrapatu sukaldeko hezetasuna gaueko amets bustiak lortzeko. Bide erdira heldu gabea nintzen, metropolian amestutako lurralde berdera ezin iritsia, eta soilik neukan helmuga urrun bat, nekeak eragindako logalea eta zu, ondoan, zurrunka. Bakardade partekatua lagata, ohe bakartia aterpe. Une hartan, loa, arnas sakonarekin bat, lo gordina, mardula, gorputza pisua, gogoa arina eta sentimenduak utzita. Beharrezkoa, zauriak sendatuko badira, onbera jasoa, atseden hartzeko nekea. Eta loarekin batera ametsa, hitzik gabeko jarduna, gaitasunik gabeko indarra, irudi zoroen katea: ametsak bildu ninduen kanpo aldetik barrura. Hemen beste mundu bat destolesten da, miraria, handik e ta hemendik jasotako perpausak, maitasun ustelak, desira umelak. Maite izandako gorputz atalak, amodiozko azal beltzaran leunak, aspaldi desagertuak ahotik, noizbait zurrupatuak baldarki, “gogoratzen?” galderaz beterik. Hona heldu nahi nuen, ziur naiz, bide erdian zu lotan utzita, nire mamuekin amesten. Hor agertu baitzen berriro salbaziorako aingeru guardako abandonatu gabeko mintzoa bere ezpain meharren artean. Nire loa, nire ametsa, ahaztu ezinezko arrosa. Atzerriko hizkuntza kilikarian jasotako hitzen errepikapena: zure begietako irria, zahartzen ez den amodioa. Liburuetako hitzek sortutako ezereza, bidaiatutako bide guztietan igotako aldapak. Egunero lerro bat eransten dut kaierean eta gauero ezabatzen diot azken hitza, loa b aita atzerako bidea, eta ametsa, arbasoenganako estrata. Baina aukera bakarra ametsaren ostean, lo sakonaren ondoko txangoan, leihoa erdi zabalik goizeko hozkirritan, iratzarri eta esker oneko otoitza eskaintzea zintzo, bakarka, baina bion izenean, eta gu re aberri txiki kutunera datorren hiribidean hurbiltzen den erauntsiari “egun on” esatea. Bosgarren atala: lurra Etorbidearen alde banatan zumarrak, hartxintxarren artean malkoak, gure begien arteko distantzia galdua, eta nik ez dakit zugana hurbiltzerik dudan. Inguruko belardietan elur urtuak errekatxo estuetan behera egiten du gugandik ihes. Esnatu gara biluzik zozoak bezala, hemen nago bazterrean eta zu, belauniko, jainko ederren peskizan, kanpora penitentzian harlauza hezeeta n. Lurraren gainean arrastaka daramatzagu oinak, oinetakoen arrastoa buztinaren gurian; hori gara gu, egindako bidea, lokatzaren erdian utzitako zantzuak. Etorkizuneko arkeologoek harramazkaz lortutako aztarnek azalduko dute nor ginen, zein musika obra sortu genituen, nola maitatzen genuen natura eta zelan elkar maitatzen genuen: aztarnak lokatzetan, oinek lagatako forma eternoak, horiek izango dira utzi genuen oinordekotza. Baina lokatza inguratzen duten harriek, paisaia karstikoak berde ilunez inguratutako harkaitz forma zailek zehaztasunez, zorrotz, adieraziko dute nolakoa izan zen gure ezintasun kronikoa. Ez ginen deus, lurra markatu ondoren desagertutako izpiritu hutsalak, soilik, ezer eza lurraren gainean, fantasma galduak betirako arrastoaz eternitatea irabazi nahian. Ahalegin ezdeusa, bai bagenekien ahantziak izateko sortuak ginela. Haitz multzo luzea mendilerroan, harkaitz latzak bide alboan, errekarriak sakabanatuta galsoroan eta koloretako harrixkak lorategian, mundu solidoaren gainean eraikitako unibertso likidoa, mineralen gogorra apurtzen duen haize mugikorra. Horrela eraiki baikenuen ere bizitza aldakorra, sustrai finkoak zituelakoan lur gozoan sortuak; baina ez zen hala, behetik gorako ziztuan bizi ginen gustura, zimentarriak babesleku hartuta, geruza gogorrenak euskarri behinena. Den dena erortzeko arriskua baztertu genuen, nahieran, eta lurrak hartu gintuenean arnasa galduta genuen, baboak. Galduta ere abesti zaharren ahotsa, ene lur neurea, zuhaitzak eusteko oinarri, geuk zapaltzeko lastaira, helduleku sendo, larrialdien lasaigarri. Beti itzuliko gara lur ilunera, desegiten utziko ez gaituen lurrera. Harri, lokatz, urratsez urrats moldatutako lur nirea, ez nazazu ahantz zuregana etorriko naizen gauean. Seigarren atala: doinua Ezin baitzen azaldu barnean nuena. Doinu errepikatu batek eragiten zuen promesa, bozkario baten ametsa, lortu ezinezko lorea. Honaino iritsita konturatzen naiz, ordea, esan gabekoen indarrak eraisten duela hitza, isilarazten musika. Asmo bakarreko jarioa da nirea, anizkoiztasunik gabea, soila, bakana, xumea. Pianoan jotako akordeak, behin eta berriz, erotzeko moduan garatuak, behin eta berriro, antzekoak, igualak ia, joandako urteen antzera, bizitza soila, sinplea, ekintza bakanak hari luzean, pasadizoen arrosarioa, aspergarria, letrarik gabeko doinua. Eta zer abestu gabeko abestia ibiliko bagenu buru barruan, entzumena lehertuta, eta harmoniarako sena ozen ideien arteko hutsune apatzean? Dantzatuko al genuke orduan gure bigarren baltsa, biolinak entzuten eta ahoa mutu erabat? A!, baina hor dugu dantzarako pista, eta bere inguruan mahaitxoak txanpan kopez beteak, eta hor tarteka berriro ere kaierak, koloretako lapitzak eta nire eskua, motel, bitartean pausu konpasatuak oinean, hatzek arkatza erabilarazi ezinean. Zeren doinuak mugitzen dizkigu belaunak, orkatilak, izterrak, gerri gaineko atalak, baina hitzik esateko gaitasun ezak berbarik idazteko paralisiak letrarik gabeko doinuarekin bakarka utzi gaitu, beste behin, goibel, lantu. Hitz joko, buruhauste, erratza pasatutakoan utzitako pindarrak, garunetik ahorako bidean hitz zatar kiribilduetan eraldatutako asmoak. Esan nahi izan nizun, laztanki, baina aho mutu geratu nintzen, harritu. Doinuari jarraitu genion, isilik, letrarik gabeko bertsoak zapalduz. Euliek kristalaren aurka nola oinazpi biluziak leunki igurzten murmurio deserosoan. Azkenean gogoetarako esaldi hitsak, poeta galdu bati lapurtuak, agian, oinazea edonork du inguruan: eutsi, gauak alde egingo du ihesi, negarra zotin bihurtuko egun argiz, zotin ahul, etsia, bisaia gotor, gorri begiak. Zazpigarren atala: labarra Ai, metropolia utzita eta bere etxe orratzak, izenik gabeko haran elurtuetan galdu ginen, aterpe bila, putzu berotan eta negutegi hezeetan loreak lapurtuz. Baina atzerako bideak itsasora jo behar zuen, derrigor, iragana han ito baikenuen. Epela, ozeanoko korronte zabalek ekarria, epela neguan ere, elur malutarik ez honda rtza infinituetan eta kala estuetan. Nekea bai, antzinako akidura, hondarrezko zoru bigunak moteldutako ibilera, ez aurrera ez atzera, mareagorak estalitako arroka lirdingak eta itsas belarren arteko xendrak. Hala abiatu ginen haitz zurietako labarrera, Urrun hirigunea, soilik ikusgai iluntzean milioika farolen distiraz. Bestela, belardi zabal iparrerantz isuriak amildegi haizetsuetan amaituak, eta gure bertigoa, ezerezera makurtzeko joera berezkoa, inkontzientea, zoroa. Zuhurtzia hanka puntetan eta arri sku gozoa bularrean, haize boladek eutsitako oreka ezegonkorra, airean hegan egiteko gaitasuna amets, besoak zabalduz salto egiteko grina mugagabea. Mugarik ez aurrean, eroritako harriek kolpatutako arroka puskak besterik ez, zergatik ez? Errazagoa baita e dozer atzean uztea edozerk gu uztea baino. Zergatik ez? Etxezain ilun batek belarrira xuxurlatuta... Olatuen artean beldurra, arroka jipoituen artean, txalupa. Antipodara joateko ontzia buruz behera zutik egoteko lekura, sumendietako kraterrek beste alder a begiratzeko, filosofoen etengabeko itzulerak handik hona bueltatzeko. Olatuak gaindituta, beldurrik ez. Itsaso zabalean, bakardade partekatuak egiten gaitu multzo; hemen, une batez. Azkenean, lerro fin eta mugikor batek bereizten gaitu bestaldetik, marra lodi eta jarrai batek garamatza beste aldera. Hegazti urdurien txioak aditzen dira noizbehinka belardi ahaztuan, isiluneak etorkizuna jotzen du arpegio luzeetako segidan. Zurrunbiloak eramango ditu gertatu zirenak eta gertatzekoak. O, o zeanoetako ametsa itzalita haizetearekin batera, eta bortxazko eguzki izpiek Ikaroren hegalak deseginda hondartzara hurbildu beharra dugu, astiro, kontuz, labarraren kapritxoetara lotuta, landare mamitsuen laztanaz eta antxeta gorotzen irristez plaia zabal aren urmael gazietara. Itsasbehera da orain, bakea berreskuratuta, eskuak lotu ditugu. Zortzigarren atala: sua Esnatuta iraun dugun bitartean sua piztu dugu. Hatzez marraztu ditugu zentzu gabeko ikurrak hareatzan, lore ebaki berriak zimurtu direnean. Dena kontrolpean genuelarik burua galdu dugu, gogoak ihes egin digu. Erokeria, gure antzera, aurrera ala atzera egin jakin ezinik, noraezean. Gero, lo hartu dugu, guk, ez suak. Sua baita bizitza, eta bizitza suntsitzaile. Uretako zurrunbiloen antzeko suzko zirimolak gauza guztien sorleku leherkari. Baina hondarretan marraztu ditugun zantzu ulertezinak erregaitzak dira, hor diraute urratsez urrats inork desegiten ez dituen arte. Eguzkiak landareak erre tzen erabateko isiltasunez, zomorroek geldirik eusten bero sapari, isilean haiek ere, denborak etena hartu du suaren zirimola baretu ahala, erlojuen orratzak zalantzati atzera egiteko asmoz, eta musikaren konpasa zero neurritan, notarik beroenak doinua txingartzen basamortuko dunetan bezain gogor. Hori da sua, su izoztua, su geldoa, su iraunkorra. Atsedenik gabeko beroaldia, urtegi sikua, lur agorra, berunezko isiltasun gordina. Pasio berrituaren erasoa, ase ezinezko harreman errea. Eduki nahi za itut ondoan, suzko haize eroa, besarkada itogarria, larruazal beltzaran estua, arnasestuka jausten zaidana zeru zuri urrunekotik. Leherketa supitua, onddo atomikoa, su gardena, istant bat eta eternitatea. Uharte urruneko sumendi mitikoan bere buruaz beste egin zuen jakintsuak berarekin zeraman osotasuna, gauza guztien arrazoia eta ondorena, bilaketaren zergatia eta aurkikuntzaren erantzuna, eta den dena erre zen, dena erre zuen maisuak sutan jainko batek unibertsoa erre lezakeen eran, osotasunaren errautsak kraterraren gainetik mundura zabalduz. Hamabi urrats egin zituen sumendiko zulora, eta ekarri zigun horrela salbaziozko kantua, pasio lizunaren txingarrak ibaietako jarioa lurruntzen zuela. Eta pausuak zenbatuz zihoala zenbakiak ere erre zituen, bederatzigarrenetik aurrera ez zegoen beste aldeko ustezko bizitza baizik, eternitatetik etorriko zitzaigun arima edo zalantzazko ahots lodia, partituraren suzko doinu beroa. Gezurrezko udara, egurats kirastua. Baina denborari denbora emanda, arrazoi entropikoaren erruz hotza nagusituko den moduan, su eternalari betikotasunak alde egiten dio eta maisuaren uste sutsuak ezertan geratzen dira, osotasunaren osagarri, hutsa, desioen apalgarri, lasaitasuna, pasioaren suhiltzaile, barealdi otzana. Bederatzigarren atala: beldurra Beraz, hotzak alde batetik, suak bestetik, eragindako beldurra zen guztiaren arrazoi, hainbestetan bilatutako funtsa, atzera joan beharraren kausa. Orekarik gabeko bizitzaren zergatia, zioaren eta ondorioaren arteko talka. Izu itsua, gehiegizkoa, atsekabe larrienak jasan behar izanari beldurra, bizimodu torturatzaile ankerrarekiko ikara. Ihesaren motiboa, egindako guztiari aurre egiteko beharra, elurteetako hotza, sargoriaren sua, irrika multzo tri nkoen higuina, ezagututako munduaren porlanezko estalkia. Eta helmuga bat iritsi beharra, aspaldian lagatako amodioari eusteko obligazioa, nahitaez elkarri lotu eta hala irautea. Bestela: beldur jasanezina, puntu infinitesimalak izatearen kontzientzia, gurpilaren ardatzak utzitako hutsunea. Noizbait gurpilaren itzulera errepikatuari espiral forma emateko agindu gorena, noizbait hasitako bidaiak amaiera izateko edo, noizbait amaitutako bidaiak hasera aurkitzeko. Metropolian utzitako hoberen a berriz aurkitzeko ala betiko galtzeko –samin eszeptikoa estoldek eramana – hiri handitik haran elurturako errepidean, bihurgunetik bidegurutzera goazela, marra zuriek zeozer erakusteko: alaitasun izpi bat, irribarre xumea, eskuak oratzearen ondoko epel g ozoa. Bestela: beldur jasanezin beltza, marra zurien arteko asfalto zulatua. Oroitzen du nire memoria zahartuak gutxiago geratzen dela belardi lasaietan berriz etzateko, haran izoztuen putzu beroetan bustitzeko, hondartza tropikalen ilunabarrak irensteko. Baina ez dakit paradisua nire zain ote dagoen, hala ni paradisuaren zain. Ez dakit, basoko itzal luze ilunetara begira, paradisuko legeak bota ninduen bere erresumatik eta berriro ongietorria egin nahi didan, hala infernuko botere indartsuak bere su goritan erretzeko agindua zabaldu duen lurrean, airean, uretan. Beldurrak ez baitu begirik egia objektiboak epaitzeko, beldur irrazionalak jaten nau pipiak ebano zura zulatzen duen moduan. Izuturik belaunikatzen naiz aldartea zeru beltzera zuzenduz, zer b otako dute gaur hodeiek besoak altxatzerakoan? Infernuko errautsa, elur beltza, labezomorro hegalarien plaga nazkagarriak... hainbeste oinaze! Lur bustiaren gainean etzanda, arnasa sakon sudurretik behera, lasaitu, gorputzaren barea, ikara dardartiaren sos egatzea, laborria usatzeko eskuragarri den antzinako moldea. Gogoaren erdian beldurraren aurkako hesia, gotor, geldo, itxaropen hazia. Hamargarren atala: grabitatea Gure gorputzak jauzi librean, ez lurraren kontrako abiadan, ez: bata bestearekiko bidean. Hori ote zen beldurraren zioa, elkarren aurkako talka saihetsezina zein glaziaziotan gertatzekoa denaren aiotsa? Baina dena erortzen da lurraren gainera, zeruetako eta espazio urruneko eterra, jainkoen desira aginduak, eguraldiaren elurte eta sargori narrak, natura oro har. Hegazti zerutarrari alde egindako luma ere jausten da lur azalera, espiraletako bidaia luzatuan, aireak mantsotuta eta haizeak bultzatuta. Gure begiek ikusten dute gorputzen amiltzea eta ha rekin batera kolpatzen gaituzten miseria guztiak. Lurrun jainkotiarrek ere pisua baitute eta hobe sekula lanpara magikotik irten izan ez balira. Sumenditik laba erortzen zaigu gainera filosofoaren ideia miresgarriekin batera. Bitartean, erori egiten naiz ni ere abiadura bizian, lurraren kontra, lurrean irekitako zulora. Hari ikusezin batek heltzen nau, ordea, zeru zabaleko hodei iheskorrei, eta hodeien lurrunkortasun biguna nire gorputzera hedatzen da. Horrela, grabitatea arinduz, ez da kolperik, nire zelulak sakabanatzen dira, atomo nanoak barreiatzen lur azpiko isuri isiletan. Atzera bidaia, arrazoien bila, osotasuna desegiten, osagarrien xerka. Zozoaren kantua aurkitu dut zulo bustiaren kaiola apurtu an. Kantua ere zerutik eroria. Jakin nahi dut bere indarrez erortzen ote den meteoritoa ziztu bizian desertuetako hondarrezko muino mugikorretan, ala lurrak erakartzen duen halabeharrez, zure argiak nirea bezala. Borondatearen atzamarrek egiten dute zaur ia. Hamaikagarren atala: zurrunbiloa Horrela, grabitateak eragiten du planetak bere inguruko guztia maitatu eta erakartzea, hala, jauzi librea maitasunezko ekintza indarrezko bihurtzea. Baina atomoen sakabanatzea gorroto krudelaren ondorioa zen, ezin ikusia, harmoniaren aurkakoa. Gorputza berregin behar nuen, hodeiekiko haria sendotu, lertxunaren adarretan txolarreen txintak entzumenaren ederrerako berreskuratu. Dena segida azkar batean –ordura arte bezala – ihes, bide, el ur, liburu, belartza. Zurrunbiloan, batera doaz maitasuna eta gorrotoa, arin. Etengabeko espiralak daramatza negar malkotan isuria lore zimelak eta hezur kraskatuak, ile kiribila eta aspaldiko argazki higatuak. Itzal bat, lausoa, paretaren gainean, argi artifizialak eraginda gure buru artean igarotzen denean. Gure profil beltza harraskako ur zirimolak arrastaka darama denboraren estoldetan. Jauzi egin genuen atzeraka laztan galduak agertuko zirelakoan berriro, beste behin ez bada ere, berrir o... Eta erorikoaren kausa asmatu ezinean genbiltzan, gure borondateak kontrako norabidea hartu nahi baitzuen, kolpe bakarrean. Eskuetako hatzek eusten zioten zulo ertz latz solidoari, lur azpiko errekak oinak lapurtzen zizkigula. O, zeru urdineko argitasun bedeinkatua, ilunabarra atzeratu dadila, emaguzu denbora apur bat gerra honetatik irteteko, eguzki guztiz ahaldun horrek! Bestela, arrats behera sekulako tristeena izango baita, ihesa ezina, egonaldia ustela, joandakoa ahaztua. Gure itzal lausoar en arima ez dadila txotxongilo desitxuratu soil bat izan. Ibai zabalaren bokalean elkartzen diren lez olatu handietako aparra eta euri uraren korronte uherra, erasoan, nahasezin, bereizi. Soilik indarrez berdintzen diren aurkari bihotz gabeak. Nola lortu genuen ganora elkartu eta batera joateko, nola ito gintuen bata besteari lotuta hondorantz zihoan arranpak! Itsasoko jainkoak esan ahal baleza... Hamabigarren atala: zoriona Beraz, han ginen, apurtu hondarrak leheneratzen. Buztin, beira, portzelana, zura, milaka puskatan, izandako eite galdua airean. Nola jaso, bildu, lotu, ilargiak zurbildutako mundu zatikatua? Zenbat ilargi ikusi genituen, bete, han eta hemen, metropoli ahaztuetan eta pagadietako hosto adar artean? Eta orain gezurrezko argiak bakardade hitsa jopuntu bakartzat zuen. Eta ilargiaren izpi ahuletan, milaka puska haiek dir dir egiten, keinu bat bizirik geundenoi, poz izpi bat islatuta panpinaren begietan. Itsasoan, olatuen gainean ere, lerro beltz zurien atzean, ilargi urrunaren distira ontzi baten ubera bezala, eta urrunagoko eguzki promesaren lehen zantzua ortzi mugatik gora. Beldurra bakarrik eroria labarretik behera arroken aurka desagertua, eta belardietako hirusten azpiko itzala lore berrietarako aterpe bihurtua, hori zen naturaren bilakaera, eta gure barne indarraren aldaera. Zenbat lerro alperrik galduak egongelako lanpara hautseztatuaren ondoan, leihoetako errezeletik behera isurtzen ziren printzetan. Kaiera erdi betea zegoen, baina ebanozko apaletan libururik ez zen geratzen, den dena kopiatuta genuen gure orri behin zuri orain horiztan. Asmatu nahi izan genuen ere hiri handietako mekanismoa, jaso genituen eztanda bolkanikoen laba eta landaredi osoa, disekatu genuen uku iluko teilatura zetorren hontza grisa. Bilatu genituen arrazoiak, zurrunbiloetako mugimenduen ondoko bareak, geruzen arteko hondakinak. Musika geratzen zitzaigun, maitea, doinu zahar baten oihartzuna, mendi elurtuek itzultzen zigutena. Hitz batzuk oraindi k esan barik orekarik gabeko bizitza honi eusteko. Txantxangorriaren hegaldi azkarraz gozatzeko plazera, hamahirugarren atal bat astiro datorrela aurreikustea, ilunaurre berri baten kolore sorta ederra. Etxea bera ere, epeltasun eroso, baztergarria genuen, utopia zelako, nahikoa zitzaigun hitz bakarra, irribarre isila. Guztiaren kausa topatu nuenean oihu denak isildu ziren bat batean. Zuhaitzen adarrek itzala iruten zutela, zerbait esateko nahia piztu zitzaidan, ai, ez nuen uneko magia usteldu nahi izan; haizearen xuxurla leunari arreta jarrita, hor geneukan zoriona, besterik gabe, inguruan, hau zen dena, zure eskua nirean. Atze atarikoa Zein handiak garen guztiaren aurrean gure gogoak den dena harrapatzen duenean. Zein ederrak kaierean idatzitako hitzak larritasun okagarria irensten dutenean. Zein maitagarria zure esku latza nirea oratzerakoan. Amestu al genuen zoriona eta atzerako bidaia ezinezkoa, ala eskainiak izan zitzaizkigun garrasi esplikaezin batean? Zerbait eternoa bada, gure pertzepzioaren laburra. Argi ikaratia, itsasoko gandua, gure lur iluna, zozoen kantua: atzetik aurrera, begiak zeruan, aurretik atzera goaz isilean.

2023-12-01

booktegi_liburua_azken_metroa

booktegi.eus JOSE MARI PASTOR azken metroa Artikuluak Hitzaurrea: Andoni Arenaza Artikulu hauek Berria egunkariak argitaratu zituen, eta berplazaratzeko baimena biziki eskertu nahio dio Booktegik. AURKIBIDEA Minaretetik beha, begi zorrotzez … Juliarekin txateatzen 1984 Morgan Freeman paseatzen Tatuajeak 'F... you' Bederatzi mila arrazoi Prandelliren sekretua Laudrupen zergak Zipaio bat Ajuria Enean «Exiliatuen» meloia Vinicius Ipaneman Zapotecak Joanen hitz bakarra Arnaldoren liburua Oprah Alderdi Egunean Inkestak Cuenca espainiartzen Emmanuelle Barcinaren aitona Obama zuria balitz Patuak Londres, 1812 Merezitako tiroak Enkantea Parisen Messi, zubi 'Tofu' eta 'fufu' Eguzkia Mongolian 'Geisterfahrer' 'Torap doktrina' 'Yogurin' bidaiak Selma, Beyonce eta Denzel Burusoilen kalea Gillotina Anaïs, Anaïs Portugal, Kuba eta... Yolanda Ahaztuen komandantea Stasi Zarautzen 'Malaka' 'Elanchove' Zirkunzisioa Sarita Azkoi tian Bakean herdoil bedi Erregimenak eta kazetariak Ama kamisetan Nazilandia Ricardoren gerra Komuneko papera Gere eta Isabella Gosaria diamanteekin Azken metroa Larunbat arratsaldea 'Terroristaren' apologia Minaretetik beha, begi zorrotzez … Hainbat lurralde ikus daitezke Jose Mari Pastorrek eraikitako minaretetik … Literatura eta zinemaren lurraldeak, esaterako. Anthony Burgessekin egingo dugu topo, eta haren ipuin ilunarekin, are ilunago zen XIX. mende hasierako Londres hartan kokatua; Philip Roth ek, zirkunzisioa aitzakia hartuta, “normala” denaz, guretzat jakina!, gogoeta egitera gonbidat uko gaitu; Gran Torino filmeko Clint Eastwood zaharrarekin ere elkartuko gara, Ogasuna guztiok garela (ene bada, hala balitz … ) gogoratuko diguna; The Passage filmean agertzen zaigun harrizko euskal artzain hark ere egingo digu bisita, Anthony Quinn ek gorpuztua, euskaldun erdi basati, hitz gutxiko baina kausa nobleengatik arriskatzeko prest dagoen estereotipo peto petoa bihurtuta; eta Sylvia Kristel ekin ere izango dugu zita, aspaldiko partez, Serantes zinemako arratsalde haietan bixi bixi sentitutakoak gogora ekarrita … Memoriaren eta kontakizunaren lurralde malkartsu zein arriskutsuak (batzuentzat, behintzat) ere ikusten dira minaretetik. Beltzak eta zuriak, demokratak eta biolentoak, onak eta gaiztoak, gehiegikeriak edo zehar kalteak eta hilketak, b enetako sufrimendua eta nolabaiteko sufrimendua … Jose Marik komunikabide handietan agertu bezain laster desagertu zirenak gogoratu nahi dizkigu, kontakizuna benetakoa eta osoa izan dadin, eta, esaterako, Yolandaz gogoratzeko egiten digu gonbitea, sufrimen duaren monopolioa bahitu dutenek bazter utzitako beste bat. Oscar Wildek The Importance of Being Earnest idatzi zuen; espainiar demokrazian Hellin abizena izatearen garrantziaz gogoeta egiteko aukera izango dugu. (Hitzaurrea idazten ari nintzela, Billy el Niño torturatzailearen heriotzaren berri eman dute: frankismoan zein frankismoaren ondorengo urteetan makina bat herritar basatiki torturatu zituena. Ohean hil da, jasotako domina guztiak soinean, egindako zerbitzuengatik jasotako soldata gehigarria azken euroraino kobratuta eta, jakina, epaitua izan gabe. Eta kasu bakarra izan balitz … ) Hausnarketak eta galderak planteatzen dizkigu kazetari santurtziarrak, gorago esan dugun bezala, lurralde hau oso arriskutsua izan daitekeelako eta, jakina!, denok ez baik ara Mandela, auzi malkartsu hauetaz argi eta garbi hitz egiteko. Ezkerraldeko “muezzin” agnostikoak, bere minaretetik, beste hainbeste kontu aurkezten dizkigu, bere ikuspuntua emanez, noski, denok gure betaurreko bereziez ikusten baitugu munduaren kolore a. Halako batean, arropa zirtziladun emakume duin bezain pobrea agertuko zaigu Aljerreko kaleetan, zurrumurru arrazisten kontrako antidoto galanta. Beste emakume batek, Eugiko etxeko andre batek, euskaldun egiten gaituenaz ikasgai labur bezain zehatza eman go digu, bere aitona gogoan. Gizon batzuk ere agertuko zaizkigu, Hugo Chavez zena, esaterako, badakizue: indio populista, barregarri (are gehiago txandal koloretsu horiek janzten zituenean) eta diktadore hori, mendebaldeko demokrazia orbangabeak anitzetan egurtu eta mespretxatua; Herr Pastorrek, beste betaurreko batzuk jantzita, hain mendebaldetar eta zuria (zentzu bikoitzean) ez den begirada ezberdin batez Chavez ikustera animatzen gaitu. Eta, Hego Amerikatik irten gabe, Garota de Ipanema kantua sortu zu en Vinicius de Moraes poeta eta musikaria agertuko zaigu, makina bat aldiz inarrosi nauen sentsazioari hitzak jartzeko: “Ni ez naiz heriotzaren beldur; nik bizitzaren nostalgia daukat” . Eta azkenik, besteak beste, minaretetik atzera ere begira dezakegu, b ehinolako Ezkerralde hari begira: Labe Garaiak, Babcock Wilcox, Euskalduna, gure arrantza portua (garai hartan Santurtzi bazen norbait euskal arrantzaren barruan), kutsadura (Josu Murueta eta Antón Fernández erandiotarrak, arnasa hartzeko eskubidea aldarri katzeagatik, 1969an poliziak hilak), grebak, manifestazioak (artean klase borrokaz konplexurik gabe hitz egiten zen) … Goizeko seietako txandan sartzen ziren langile asko lantegien ondoko tabernetan elkartzen ziren, egun gogorrari aurre egiteko lehen patta rraz eta tabernako bideoan ematen ziren pelikula pornoen marruez beroturik (Zarama talde santurtziarrak Kazaia kopa ta porno gogorra kantua giro horren eraginez plazaratu zuen) … Klase eta nazio kontzientzia bateratzen lurralde berezia izan zen gurea, hem engoak eta hangoak, hemengoen seme alabak eta hangoenak arrago hartan bildurik, eta horretan Benitok, Itoitzek edota Errobik liluratu gintuzten, baita Pablok eta Silviok ere … Ezkerralde hark egin gintuen, neurri handi batean garena, eta inor gutxik Bizkai a sakona kontsideratuko duen arren, superfiziala izatetik oso, oso urruti zegoen. Igo zaitezte minaretera eta begiratu patxadaz handik ikusten den guztia, Calvo Sotelo kalean bizi zen Jose Mari Pastorren minaretetik. Bide batez esanda, ni General Mola ka lean bizi nintzen … Andoni Arenaza Juliarekin txateatzen 2012ko maiatzak 19 Edozer egingo nuke zurekin oheratzearen truke». Rubem Fonsecaren ipuin bateko protagonistak paperezko mezu anonimoak idazten dizkio emakume gazte bati. Neskak ideiarik ez, nor izango ote den ezkutuan desiratzen duen pertsona. Etxebizitza horietako zaindariari azaldu dio kontua. Gizon zaharra da hura, itxuraz batere arriskutsua ez dena. Gainera, mihi gaiztoen arabera, gerran tiro bat jaso zuen hankartean... Brasilgo uniberts o sentsualean girotutako istorioko pertsonaia sare sozialak eta teknologia berriak garatuta ez zeuden aroko gizona dugu, Paleolitokoa. Giza komunikazio arruntenaz baliatzen da bere desioen berri emateko. IPhone batekin zailagoa izango litzateke ustezko koldarkeria horretaz jokatzea. Ustezko, zeren ikusteko dago noraino dauden anonimotasuna eta koldarkeria lotuta, eta noraino ez. Izan ere, bada anonimotasunik gabeko koldarkeria ekintzarik. Zer da, bestela, bikotekideari SMS baten bidez ematea erlazioa amaitz eko erabakiaren berri, begiei begiratu gabe? Teknologia berriek komunikatzeko aukera ugari eskaintzen dituzte. Maitasun harremanak lantzeko, baita gorroto haziak ereiteko ere. Askatasun handiagoa duzu komunikatzeko, baina kontrol soziala eta bikotearen ba rrukoa ere lehen baino zorrotzagoak dira —Ianire Estebanez psikologoak azaldu du egunkari honetan atzo argitaratutako elkarrizketan —. Komunikazioaren mundua ziztu bizian garatzen ari da. Gazteak eskuko telefonoarekin ikusten dituzu gora eta behera, eta beh inolako garaiak etortzen zaizkizu gogora. Etxeko telefono mugiezinaren iragazkia —hori ere kontrola zen —. Institutuko gelakideari gaueko bederatzi eta erdietan deitu zenion etxera. Afaltzen egongo zen, eta bazenekien amak hartuko zuela telefonoa, bai, amak %150ean. Ama alaba zaintzen, betiko legez. Baina zer arraio, egin beharrekoa egin behar zenuen, kabina hotz ilunean dar dar, gaueko sentimenduen kontrabandista. Orain errazagoa da dena, baina telefono dei edo mezu baten hotsak edonor traiziona dezake. Gaur, edonork du aukera alboan lo egiten duenaren telefonoa hartzeko bere zalantzak argitzeko. Orain, teknologia eta sare sozialekin, eremu zabal emankorra da komunikazioa. Istorio gozoak bizitzen dituzu, baita bestelakoak ere: mezu hiper hot bat idatzi diozu rollito bati, baina, Neolitoko gizona zarenez, ez duzu telefono berri modernoa menperatzen. Eta, ohartu gabe, okerreko aplikazioa aukeratu eta mezua azkeneko deia egin dizun lankideari bidali diozu —emakumezkoa da, gainera —. Neska batek bere messengerreko helbidea eman dizu, txateatzeko. Bigarren saioan zeure buruari galdetu diozu zer egiten ari zaren helbide elektronikoa julia_roberts1… @hotmail.com duen neska batekin; zer pentsatuko zuen berak zure helbidea eskatu, eta zuk george_clooney1….@ hotmail.com eman bazenio. Ba, horixe, baboa zarela, gizajo galanta. Eta zuk zergatik ez duzu hori pentsatu behar Hollywoodeko hanka luzeenak inbidiatzen dituen neska bati buruz, ba. Julia Roberts hori ez da benetako Julia Robertsen modukoa, Yetiren alaba ere ez, baina horrek berdin dizu. Kontaktuen zerrendatik ezabatu duzu, ergelkeria iruditzen zaizulako bere burua Julia Robertsen moduan aurkezten duen neska batekin berba egitea. Eta duela urte asko zenuen freskuraz gomutatu zara. Z ure herriko neskatxa mai te bati bihotzaren zati handiena eskaini zenion eguna. Eguerdian, ausardiaz, alkoholik gabe. «Ez dakit konturatu zaren, baina ez zaizkit mutilak gustatzen». Hara, mutilak gustatu ez, eta zu ordura arte konturatu ez, papao hori! Eta zure erantzuna, erreflex u biziekin: «Ba, ez dut uste, baina deskuiduan gustua aldatzen baduzu, jarri nire izena zeure zerrendan». Eta urrundu egin zinen, bihotza behera baina burua gora, zeure zortea madarikatzen, baina puztuta, egin beharrekoa eginda. Orain, neska lagunarekin bi zi da, Espainia aldean. Zoriontsua da, itxuraz. The End . 1984 2012ko maiatzak 26 Brian de Palmaren Body Double filmean aktore pornoa da Melanie Griffith. Zuzendari batek pelikula bat filmatzeko esan dio, baina hark baldintzak jarri ditu: «Ez dut ezer egiten animaliekin; ez zait sado masoa gustatzen, eta uko egiten diot tortola depilatzeari». Filma aste honetan eman dute telebistan. Quim Monzok duela ez asko idatzitakoa berretsi du Griffithen eskaerak: gorputzeko alde hori depilatzea esteti ka pornoaren ezaugarria dela —ileak ikuskizuna oztopatzen du… —; pornoaren itzalak herritar guztiei eragiten digula, baita kastuenei ere. To depilate or not to depilate, that is the question . Gaur bizi balitz, Hamlet gazteak ez lioke halakorik galdetuko be re buruari, Ofeliarekin egon baino lehen. Gillete makina hartu eta aurrera. Behekoa depilatzea oraingo joera da. Duela 30 urte, ordea, ez zen ohikoena. Goikoa ere orain baino iletsuagoa zen. Biboteak eta bizarrak zeuden nonahi: bazen bizar bizkaitarra; baze n bizar nafarra; bazen bibote gipuzkoarra eta, horren barruan, azpitaldeak: bibote donostiarra eta Urola aldeko bibotea, esaterako. Frantziak administratutako Euskal Herrian sarriago mozten zuten bizarra gizonezkoek. Bestalde, baziren faxista kutsuko bibot e finak eta bibote zakarragoak, gizontasun (?) ikurra zirenak. Eta guardia zibilen biboteak, noski. Orain gure errepideetan kontrolak jartzen dituzten guardia zibil gazteek, ordea, ez dute biboterik. Depilatuta daude, eta, uniforme barik, gimnasiotik ateratzen den edozein herritar izan litezke, Desigual edo Custo sudaderak jantzita. Egungo guardia zibilak metrosexualak dira, baina haien funtzioa lehen bezain kilometrosexuala da: hemen barrabilak nork dituen erakustea, argi ikus dezagun nork agintzen duen. Kontrol horietaz kexatu da Maria Eugenia Arrizabalaga EAJko legebiltzarkidea, Deia egunkarian asteon argitaratutako iritzi artikuluan. Jeltzalearen arabera, ETAk borroka armatua utzi arren, Guardia Zibilak kontrolak jartzen segitzen du. Ho rrek Gernikako Estatutua urratzen du, lege organikoak asko mugatzen baitu berdeen zeregina. Eguneroko jardunean ez dago mugarik, baina. Autoan apur bat mugitzen dena erraz konturatzen da: asteartean bertan kontrol bat zegoen, A 8 autopistako irteera batetik ez oso urrun. Duela hilabete eskas, EHUko atean zeuden txapelokerrak, Leioan, ikasleak kontrolatzen. Arrizabalagak dioenez, guardia zibilek operazio horien berri eman beharko liokete Ertzaintzari. Areago: baimena eskatu beharko liokete. Guardia Zibilak Er tzaintzari baimena eskatu kontrol bat jartzeko? Hala behar luke, teorian. EAJko politikariaren ustez, Ares jaunak ez du Ertzaintzaren funtzio integrala defendatzen. Ea, ba, Iñigo Urkullu EAEko lehendakaria bada, Ertzaintza bidaltzen duten Ibarruriko aldapa ko kontrolera, Gernikako Estatutuaren ale bat eskuan, Benemerita ri mugak erakusteko. Seguru guardia zibilak ikaratuta daudela hori pentsatu hutsarekin. Azken asteetan ETAren historia errepasatu du Espainiako telebistak, Crónicas saioan. Jose Antonio Saenz de Santamaria jenerala (1919 2003) azaldu da bertan, hura ere depilatu gabe, mortsa bibotearekin. 80ko urteetan terrorismoaren kontrako borrokako buru aukeratu zuten Saenz de Santamaria. Hona haren hitzak: «Nire zailtasun handiena hauxe zen orduan: ia militarki jardutea, baina operazio militar baten itxura eman gabe». Egun ere berdin segitzen dute guardia zibilek. Militarki jarduten dute, baina saiatu egiten dira okupazio militar baten itxura ez ematen. Mamia ez da asko aldatu; azala, bai. Orain gure antze ra ibiltzen dira guardia zibilak: depilatuta. Euskal Herrian ZEN plana indarrean zegoen garaian, berriz, desberdina zen —oharra irakurle gazteenei: ZEN horrek ez zuen zer ikusirik budismoarekin; pikolo monjeek beste era bateko meditazioa eskaintzen zuten eu ren monasterioetako egonaldietan —. Orduan ilea zen nagusi. Brian de Palmaren pelikula 1984. urtekoa da. Aktore pornoek izan ezik, nork depilatzen zuen tortola —edo barrabilak —1984an? 'Cafe Extra Ball' 2012ko ekainak 2 Duela bi egun 250.000 euro aberatsago esnatu zen. Kutxara joan zenean konturatu zen. Baten bat erratu zen, eta dirutza hori sartu zion kontu korrontean. Emakumeak ez daki dirua norena den, transferentzian ez baita izenik agertzen. Aholkua eskatu die programako entzuleei. Zalant zak ditu, dirua nola itzuli. Izena eta telefono zenbakia eman ditu. Berari deitzeko esan du, inork hutsegite horretaz zerbait badaki. Dirua bueltatu ala ez. Nork ez du antzeko zalantzarik izan, kasua hipotesi bat izanda ere? Inoiz itzuliko ez garen hiri b ateko supermerkatu edo denda batean 50 euro gehiago bueltatu dizkigute. Zer egin? Berdin jokatuko genuke hutsaz supermerkatuko atean ohartuko bagina, edo handik 100 metro edo 100 kilometrora? Ez beti. Azaleko justifikazioak arrazoi moralei nagusitzen zaizk ie sarri. Hori 50 eurorekin egiteko tentazioa badugu, zer ez zaigu pasako burutik ezustean milioi laurden bat euro jasotzen badugu. Entzuleek dirua bueltatzeko esan diote; Poliziari eman behar diola erantzun dio hizlariak. Aditu batek deitu du. Emakumeak deklarazio bat egin beharko du epaitegian, argi gera dadin diru hori hor dagoela, eta polizien eskuetan utzi duela. Horretarako abokatu baten zerbitzuak kontratatu beharko ditu eta berak ordaindu, ekintza ezezagun baten edo estatuaren mesederako izan arren —dirua inork erreklamatzen ez badu —. Emakumeari ez zaio justua iruditzen abokatuari berak ordaintzea. Ez da justua, baina logikoa da, erantzun diote. Eta diru horren benetako jabea agertuko balitz, zenbateko saritxoaz konformatuko zinateke? Dirutza horren % 1 emanez gero, ondo? Bai, horixe, 2.500 euro beti etortzen dira ondo. Zintzotasuna galdutako arte guztietan onena dela esan zuen Mark Twainek. Zuk inoiz ez duzu halako dirutzarik aurkitu, baina dirua galdu duzunean, beti itzuli dizute. Hutsegite handie na milioi laurden bat euroko emakumea bizi den hiri berean egin zenuen. Abendua. Elurra. Ostiral gaua, hitzordua kafetegian. Deutsche Welle ren musika airean. Handik hotelera. Igande goiza arte ez zinen konturatu eskuko poltsa falta zitzaizula. Barruan pas aportea, hegazkin txartela eta ... 500 bat marko, hau da, ia 40.000 pezeta. 240 euro, eurorik ez zegoen garaian. Astelehen goizean itzuli behar zenuen Euskal Herrira, eta agiriak eta dirua galduta. Korrika batean itzuli zineten kafetegira eta hango zerbitz ariari galdetu. Irribarre egin zuen: «Zuek joan eta berehala konturatu zen zuen mahaiaren ondoan zegoen beste bikote bat». Hogeita gutxi urteko neska eta mutila ziren, ilehoriak. Artean gogoratzen zinen. Neskak eraman zion dirua zerbitzariari. Zintzotasuna ren artista. Nahi izanez gero, zer ez zuten egingo turista ezezagun batek galdutako diruarekin? «Hau Erroman gertatu balitzaizu, ez zizuten itzuliko, ez bikoteak, ez zerbitzariak», esan zizun lagun alemaniarrak, txantxetan. Barre egin zenuten. Zeinen lapur rak diren italiarrak, bai. Eta gu, zeinen zintzoak. Baina hurrengo hanka sartzea ez zitzaizun Erroman gertatu, leku askoz pobreago batean baizik: Aljerren. Eta han ere Munichen bezain zintzo jokatu zuten. Bankutik irten zara. Atzeko poltsikoan 20.000 peze ta, dinarretan. Handik bost minutura, Boulevard de la Republique n barrena zoazela, oihuak entzun dituzu zeure atzean. Itzuli, eta emakume bat: aurpegi zaharra, arropa zirtzila, baina begirada bizia eta planta duina. Eskuan bilete mordoa du. Alboan, gizon batek: «Esan du hau zurea dela, dirua ez botatzeko». Eskua atzeko patrikara eraman duzu. Hutsik dago. Bileteak lurrera erori zaizkizu, eta emakumea atzetik etorri zaizu bueltatzera. Zintzotasunaren artista. Nahi izanez gero, zer ez zuen egingo andre horrek kazetari ezezagun batek galdutako diruarekin? Saritxoa eman nahi izan diozu zintzo jokatu izanagatik, eta bilete batzuk luzatu dizkiozu. Ozenago egin du oihu eta eskuak altxatu ditu, zu jotzeko keinuak eginez. «Ez du zure dirurik nahi. Alde egiteko». Morgan Freeman paseatzen 2012ko ekainak 9 Maiordomoa Txinan. Horixe izan liteke etorkizuneko lan desiragarriena. Enplegu bulegoetan dugun panorama eta, batez ere, lan baldintzak ikusita, ez da erabat baztertzeko aukera. Kontuak atera: Txinako aberats berriekin urtean 125.000 euro baino gehiago irabaz dezake maiordomo batek. Horretaz gain, ostatua doan du etxe dotoreenetako batean, eta munduko bazter guztietara joan daiteke hegazkin pribatuan. Haiekin 10 15 urte lan, eta erretiroa, 67 ur te izan arte itxaron gabe. Aberats berriekin? Klasea, kategoria, ez da erosten, esango du batek baino gehiagok, kexuka. Bai, hala da. Hango zure jaunak goizeko lauretan esnatuko zaitu, Kentucky Fried Chickeneko Zinger Burger bat nahi duelako —benetan gertatua da —. Eta baietz esan behar. Dena den, zer egiten duzu hemengo zure jabeak ostiralean esaten dizunean «komenigarria» dela larunbatean lantokira joatea enkargu batzuk bukatzeko? Zer sentitzen duzu ezetz esateko kemenik ez duzunean, datorren hilean Lanbideko ilaran egon nahi ez duzulako, eta biharamunean txurriarekin egoteari uko egin behar diozunean? Behin zeure burua prostituitzen hasita, hobe marmolezko jauregietako urrezko ohantzetan, herdoildutako eraikinetako koltxoi lohietan baino. Ero sotasunagatik bestegatik ez bada ere. Robert Wennekesek, Nazioarteko Maiordomo Akademiako buruak, South China Morning Post egunkariari adierazi dionez, maiordomo trebakuntza ez da merkea, baina merezi du: 14.000 euro balio du ikastaroak, eta bi hilabetean prest zaude. Eta garrantzitsuena: lana duzu. Irtenbide hobe askorik ba al dute gure unibertsitateetan lau urte edo gehiago ematen dituzten gazteek? Nazioarteko Maiordomo Akademia —The International Butler Academy du izen ofiziala — Herbehereetako hegoalde an dago, Kasteel Oost herrian, Maastricht hiritik gertu. Hong Kongeko egunkariaren arabera, gero eta maiordomo gehiago behar dituzte Txinan, eta eskola horretako ikasle asko bertara doaz lanera. Asiako herrialdeko eskaera eskaintza baino handiagoa da. 2015 . urtean bikoiztu egingo da. Aurreikuspenen arabera, 2,8 milioi aberatsek eskatuko dituzte maiordomo baten zerbitzuak. Jabeak prestigio sozial handiena izateko, Europakoa izan behar du morroiak. Garai batean, ukitu chic bat ematen zuen gure kontinenteko e txe aberatsenetan kolonietako zerbitzariak izateak. Antzera gertatzen da orain Txinan. Haiek ere kolonietako maiordomoak nahi dituzte: europarrak. Mendebaldeak kolonialismo kulturala bultzatu du munduan barrena. Txina komunista , aldiz, finantza kolonialism oa ezartzen ari da kapitalismoaren bihotzean —AEBetako bonuen lehen eroslea da — eta merkatu ekonomia nahierara baldintzatzen. Maiordomo zuriak izatea botere ekonomikoaren sinboloa da Txinan. Txinatar bat txinatarren zerbitzari? Hori edonork lor dezake; ez dauka meriturik. Anglosaxoi zuri bat bere apeten aginduetara makurrarazteak, ordea, bestelako sentsazioa eragiten dio zurien menpe egon denari. Human nature , zer egingo diogu ba. Londresen jatorri nigeriarreko lankide bat nuen. Urtebetetze egunean, cab bat alokatu zuen, hiriburuko taxi beltz horietako bat, gidari eta guzti, lagunekin gora eta behera joateko. Lagun guztiak beltzak ziren. Taxilaria, zuria; ingeles peto petoa. «Gu jatetxean, pubean edo diskotekan gaudenean kanpoan geratu behar du, taxiaren b arruan beti, gure zain», azaldu zidan. Astebeteko soldata osoa xahutu zuen egun hartako ospakizunetan, baina berdin zion. Hura poza, rolak aldatuta: Mister Daisy Morgan Freeman paseatzen. Robert Wennekesek egunkari txinatarrari azaldu dionez, maiordomo la nak badu arriskurik ere. Haren ikasleetako batek kontatu zion behin ezustean aurkitu zuela sukaldean etxearen jabea, celebrity bat. Amorantearekin zegoen faenaren erdian. Andreak haiekin bat egiteko esan zion. «Ezetz erantzun zuen. Gertatutakoa ahazteko es an nion, inori ez kontatzeko. Eta lasai hausnartzeko etxe horretan segitu nahi ote zuen lanean». Tatuajeak 2012ko ekainak 16 Chetan eta Sarju hiru ezaugarrik lotzen dituzte: lehengusuak dira; 17 urte dituzte, eta Indian lanean esplotatutako umeak izan dira. Indiako 1.200 milioi biztanleen %40 dira 18 urtez beherako umeak. 35 milioi haur ari dira lanean bertan, egunero 8 12 orduko txandetan, nekazaritzan edo lantegietan. The New York Times egunkariak argitaratutako erreportaje batean ageri denez, horien artean daude Chetan eta Sarju. Haurren Lanaren Kontrako Nazioarteko Eguna izan zen asteartean. OIT Lanaren Nazioarteko Erakundeak duela 10 urte aukeratu zuen ekainaren 12a, munduan lan egiten duten adingabeen egoera salatzeko. Jard uera horren aurkako kontzientziazioa hedatzea, estatu bakoitzak dituen lege eta araudiak aldatzea ez da erraz lortuko. Esplotazio horren sustraietara joan beharko litzateke, oinarri sozioekonomikoak irauli. Jarduera hori onartzen duten estatuek argudiatzen dute halako lana behar dela hazkundeari eusteko, beste irtenbiderik ez dagoela. Eta ezikusiarena egiten dute, sarritan umeak langileak ez ezik esklaboak ere badiren arren. Hemen saltzen dizkiguten produktu asko eta asko haurren eskubideak errespetatzen e z diren herrialdeetan eginak dira. Apenas dugun aukerarik kontra egiteko. Arropa Europan diseinatzen da, baina Asian ekoizten dute. Diseinu europarra dugu; materiala eta langileak, ostera, asiarrak. Hitz potoloetatik haratago, arazoa konpontzeak ez du lehe ntasunik. Ekainaren 12an hedabideei begiratu besterik ez dago. Zenbat manifestazio egin ziren asteartean munduan barrena, haurren lanaren aurkako egunaren harira? Eta Euskal Herrian? Ume langileak hor daude, eta, egoera benetan aldatu ezean, hor segituko d ute luzaz. Chetan eta Sarju gazteek itxurazko markako arropa koloretsuak janzten dituzte, merkeak baina Indian total fashion direnak. Alde horretatik, traza berekoak dira. Gauza batek bereizten ditu bi lehengusuak, baina: Chetani tatuajerik ez egiteko esk atu zion amak, eta hark agindu zuen ez zuela gorputza tatuatuko. Sarjuk, aldiz, ez zuen halako promesik egin etxean. Tatuajeek hesi sozial guztiak hautsi dituzte egun. Leku guztietan daude, edozeinen azalean. Berdin dio Mumbaiko Jogeshwari suburbioan —bertakoak dira bi mutilak — edo Londresko Chelsea auzo pijoan. Tatuajeak hedatu egin dira, baina lehen zuten konnotazioa galdu dute. Larruan marrazkia zuen pertsonaren inguruko misterioa desagertu egin da. Tatuajea sozializatu egin da, baina balioa galdu du. Lehen, pedigria behar zen tatuaje bat egiteko. Legearen beste aldean edo legearen ertzean ibiltzen zen jendearen ezaugarria zen tatuajea: piratak, abenturazaleak, presoak, marinelak, prostitutak… Lehen, tatuajea zuena estigmatizatuta zegoen. Carné edo Duvi vierren errealismo poetikotik irtendako pertsona izan zitekeen. Orain, 20 urteko gazte nini batek erakusten du tatuatutako besoa, gurasoen BMW dotorea gidatzen ari den bitartean. Lehengo marinelek St Pauliko ostatu ilunetan grabatzen zuten lortu ezinezko a morantearen izena. Orain, gela dirdiratsuetan tatuatzen dugu gure azken eta betiereko maitasunaren seinalea. Halaxe egin zuten duela zortzi urte Bk eta Pk. Bihotz bana tatuatu gerrian behera, izterraren hasieran. Bihotz gorriaren erdian, bien izenak, gezi batekin. Duela gutxi banandu ziren. Amodioa ez zen,espero bezala, bizi osorako izan. Tatuajea, ordea, bai. Zer sentituko du orain maitale berriak, bikotekidearen izterra gozatzen hasi eta aurreko maitalearen bihotza laztantzen duenean? Sarjuk lau tatuaje ditu: batean Chamela hitza grabatu du, amaren izena; beste batek magia beltzaren ondorioz hil zen lagunaz oroitzeko balio dio; hirugarrena aitari eskainia da. Azken tatuajeak hiru gurutze ditu. Apaiz kristau bati dedikatu dio Sarjuk. Txikitan bizi zen auz oan jana eta arropa banatzen zituen. Eta esperantza. 'F... you' 2012ko ekainak 23 F... you . Zenbat aldiz ahoskatu dute ingelesezko esamolde horren baliokidea katalanera itzulitako filmetan, zineman katalanaren erabilera normaltzeko onartutako legearen ondorioz? Asko. Euskarara baino askoz gehiago itzuli da esaera katalanera. Izan ere, lege horren arabera, Katalunian estreinatzen diren filmen erdiek katalanezko bertsioan egon behar dute. Salbuespen bat dago, baina: arauak edozein hizk untzari eragiten dio, espainierari izan ezik. Jatorrizko hizkuntza espainiera duten filmak %50eko kuotatik salbuetsita daude. Salbuespen hori espainolaren aldeko pribilegioa dela esan dio Europako Batzordeak aste honetan Generalitatari, eta legea aldatzek o eskatu. Europako beste hizkuntzetan dauden filmak katalanez eman behar badira, espainierak ez luke betekizun horretatik kanpo egon behar. Bruselak ez du legearen mamiaren kontra egin. Espainierazko filmak ere itzuli behar direla esan du, besterik ez, esp ainierari beste hizkuntzei onartzen ez zaizkien pribilegioak onartzen zaizkiolako. Hemen oraindik ez dugu f... you hori itzultzeko behar handirik. Gure legeak ez dira zigortzaileak —hizkuntzari dagokionez; gainontzeko arloetan gero eta arau eta zigor gehiago ditugu, baina kultura edo hizkuntz ekologia ez da gure lehentasuna —. F... you itzuli ez, baina haren erabilera bultzatu bai. Hedabide pribatu eta publikoetatik. Astelehenean galdera bota zieten euskarazko irrati bateko entzule gazteei: «Nori esango zenioke gaur f... you ?». Entzuleen zenbait erantzun: «Amari gaur oihu egin dionari, f... you »; « mutilari, f... you , zurrunga egiten duelako»; «Whatsappeko mezuak erantzuten ez dituen jendeari, f... you »... Hegoaldeko euskaldun asko ez gara oso iaioak ko rtesian. F... you herria bihurtzen ari gara. «Egun on» entzun, eta hortz arteko «egun on» behartu batekin erantzuten dugu, erantzuten baldin badugu. Gutxieneko jendetasuna sobera da guretzat; txorakeriak dira horiek. Ez dugu espainolak izan nahi, baina esp ainolen ohitura zakarrenak hartzen ditugu —onak, egon badaude, baina horiek inoiz ez ditugu gure egiten, siesta izan ezik —. «Egun on» edo «kaixo» entzun, eta ezer ere ez. Edo orain modan dagoen beste agur mota bat, jatorra oso: « Qué pasa!?!? ». Goizean goiz kalean edo lanean lagun bat agurtu eta zein da erantzuna? « Qué pasa!?!? ». «Zer pasatu behar da, ba, zu agurtzeko? Hain berezia zara?», pentsatzen duzu. Ez dakizu benetan zure ongizate espiritualaz kezkatuta ote dagoen edo, darabilen doinuagatik, zerbait l eporatzen ari zaizun. « Qué pasa!?!? ». Ematen du Far West eko saloon ean sartu zarela eta Dalton anaiak zain dituzula, whiski bana eskuan, zu hantxe bertan akabatzeko. « Qué passa!?!? ». Lapurdiko edozein karrikatako azken katuak esango dizu «egun on» edo « bonjour ». Bai, frantseskeria da hori, zurikeria, badakizu gabatxo puta hauek nolakoak diren. Eta espainol huile d'olive pitoak nolakoak gara, ba? Aukeran, nahiago ustezko zurikeria gozoa ustezko zintzotasun zakarra baino. Kortesia kontuetan badirudi euskald un asko ongiaren eta gaizkiaren gainetik gaudela. Lebitatzen gabiltza. Jendetasuna? Zer da hori? Gu oso jatorrak eta azkarrak gara; ez dugu halakorik behar. Kontuz, baina: azkarra zakarra izaten da, hizki bakar bat aldatuta. Gainera, zertarako nahi duzu on doan pertsona ustez azkar bat, sarri haren inteligentzia emozionala putzu batean korroka dabilen apo likits batenaren modukoa baldin bada? Euskaldunon Egunkaria ren aldeko elkartasun bazkari batean zerbitzari lanak egitea egokitu zitzaigun behin. Kafe ord ua iritsi, eta bi mutil gazterengana hurbildu nintzen, kafean esne pitin bat nahi ote zuten edo. «Esnerik? Ez, motel, ez. Nahiko esne daukagu hemen!», oihu egin zuen batek, eskua hankartera eramanez. Gaztanbera kiloa zenbat zen galdetzea bururatu zitzaidan , baina isildu egin nintzen. Irribarre egin nion begietara, neure buruaren barruko zurigunea zazpi hizkik hartzen zuten bitartean: « Fuck you ». Bederatzi mila arrazoi 2012ko ekainak 30 Historiaren filmoteka osatzen hasi gara. Nor bere aldetik. Filmen oinarria errealitatea den —izan zena gogoratzeko — edo fikzioa —izan ez zena asmatzeko —, horixe eztabaida. Filmak egiten hasi gara, baina baliabideak ez dira berdinak guztiontzat. Batzuei ukatu egiten zaie lan hori egiteko modua. Haien errea litatea pantailaratzea galarazi nahi diete mehatxuen bidez: erakunde publiko batek 9.000 euroko laguntza ematea talde politiko bat legez kanpo uzteko arrazoia izan daiteke. Itsulapikoa atera beharko dute kalera zinema zuzendariek 9.000 euro lortzeko? Jende aurrean diru hori eskatu edo ematen duten lagunak ere legez kanpo utziko dituzte? Biktimak gogoratzeko garaiak ditugu, biktima guztien sufrimendua, baina batzuek bi mailako biktimak nahi dituzte. Badirudi alde batekoen sufrimendua beste aldekoena baino h andiagoa dela, biziagoa. Sentimendua ezin da kuantifikatu, neurtu; ez dago oinaze merkaturik hura kiloka saldu eta erosteko. Hala ere, baten batzuk besteen sufrimendua gutxiesten saiatzen ari dira. Beste horien sufrimenduari ez diote kalitate labela ematen . Sufrimenduaren monopolioaz jabetu nahi dute. Sufrimendu gordinena eurena edo euren aldekoena baino ez da. Besteen sufrimendua ia ia zehar kaltea da, PPko ordezkari politiko bat esatera ausartu denez. Ikusi besterik ez dago nola kontatzen ari zaigun hist oria. Batzuek hilketak egin dituzte; beste batzuek, ordea, gehiegikeriak. Alde batean sadismoa dago; bestean, hutsegite hutsak. Hor ez dago indarkeriarik, ez da existitu ere egiten. Ez dago nahita eragindako hilketarik; ez dago aldez aurretik diseinatutako politika errepresiborik. Gehienez ere, abusuak izan dira. Dokumental batean ikusi dugu: pertsona bati buruan bederatzi tiro jotzeari gehiegikeria deitzen badiote, zer gertatu beharko da hilketa bati hilketa deitzeko? Hamaika aldiz gogorarazi digute alde batekoek xanpainarekin ospatu dituztela hilketak; menu berezia eskatu dutela kartzelan, haien aldekoen armek bizitza bat errotik moztu dutenean. Halako irudiekin osatzen ari dira historiaren filmoteka. Alde bateko biktimak omentzeko lanak eta ekitaldiak ug altzen ari dira. Besteen oinazearen berri emateko saioak urriagoak dira, eta hamaika oztopo dituzte bidean. Besteen sentimenduak azaltzeko egitasmoak mugatu nahi dituzte. Alde batekoen kexua besterik ez dute onartzen; besteena, ez. Besteen alde humanoa azaltzea delitua da. Besteak munstro agertu nahi dituzte. Haiei buruzko edozein aipamen neutral zigortzeko arrazoia izan daiteke. Arrigorriagako plazan Argalaren gorpuari agur militarra egin zioten guardia zibilei terrorismoa goratzea leporatuko liekete gaur. Bi aldeetatik begiratuta, filmoteka aberatsa osatzeko adina lan emango luke gatazka espainiar frantsesak. Zenbat film egin litezke! Ez soilik bonba autoek eragindako triskantzei buruz. Zenbat film egin litezke kuartel eta komisaria barruko i rudiak zuzendari ausart batzuen eskuetan egongo balira. Biktimen testigantzak ez ezik, borreroenak ere kontuan hartzekoak izango lirateke pelikula edo dokumental horietan. Hainbat kezka eta galdera etiko azalduko litzaizkiguke, batzuek atentatuak xanpaina edanez ospatu dituztela esaten dugunean bezalaxe: frankismoak fusilatutako militanteen hiletetara joaten ziren poliziek euren lagunen hiletetan ere janzten zituzten kolore biziko gorbatak? Zer sentitzen zuten demokraziako poliziek kartzelan hildako presoar en lagun eta senideei oldartu eta hilkutxa lurrera botatzen zuten bitartean Bilboko kaleetan? Arratiako etakide historikoaren aita atxilotu eta mendeku hutsez torturatu eta gorputza ubelduta utzi ziotenek zer afaldu zuten gau horretan? DGSen egoitzan atxilotua gorputza lehertu arte torturatu zutenak bingora ala kabaret batera joan ziren gatibua hil eta gero? Estatuko segurtasun indarretako kideek erekziorik izan ote zuten emakume hura makila batekin bortxatu zuten bitartean komisariaren zigorgabetasun ilune an? Prandelliren sekretua 2012ko uztailak 7 Sigmund Freuden arabera, erotismoa eta heriotza dira gauzarik inportanteenak bizitzako garrantzi handiko gauzen artean. Beste guztia eros eta tanatos bikotearen menpe dago. Bizitzaren pultsioari eta heriotzaren pultsioari lotuta gaude. Bi indarren arteko borroka saihetsezinak gobernatzen gaitu. Batak bizitzera bultzatzen gaitu; besteak, sufrimenduaren bidera. Erotismoa, desioa, maitasuna lagun ditugu Itakarantz nabigatzen dugun bitartea n. Bizitzaren ikurra dira. Heriotza azken portua da, lehorra, gure barne ekaitzak betirako baretuko direna. Horren guztiaren berri daki Cesare Prandellik. Italiako futbol selekzioko entrenatzaileak jaso duen kolperik latzena ez da izan Espainiaren kontra Europako txapelduna izateko aukera galdu izana. Haren bizitza, beste hainbat gizon eta emakumerena bezala, sufrimendu bizienak ilundu du tarteka. Edo argitu, nondik ikusten den. Roma taldea entrenatzen hasi eta gutxira, emazteak tumore bat zuela esan ziote n medikuek. Prandellik lana utzi zuen haren ondoan egoteko. Andreak ezin izan zuen minbizia gainditu. 2007ko azaroan hil zen. Hedabideek Prandelliren bizitza gogorarazi dute egunotan. Kirolari italiarrak futbol partida batetik bueltan ezagutu zuen andrea izango zuena. Prandellik B kategorian jokatzen zuen orduan. Txokolate bat hartzeko gogoa zuen, eta kafetegi batean gelditu zen. Hantxe aurkitu zuen Manuela, beste lagun batekin. «Elkarri begiratu genion, eta geroztik ez ginen banandu», kontatuko zuen urte batzuk geroago Italiako entrenatzaileak. Hurrengo egunean Manuelaren eskolara joan zen Cesare gaztea, eta neskaren zain egon zen atean. Erlazioaren hasiera izan zen. Manuela Caffik senarraren eta seme alaben ondoan pasatu zituen azken orduak. «Medikuek esan ziguten hilzorian dauden gaixoek senideen ahotsak baino ez dituztela errekonozitzen azken uneetan, eta gu hantxe egon ginen hari mintzatzen. Horrek lasaitu egiten zuen», kontatu zuen gero Prandellik. «Haren azken hitzak barruan daramatzat, gordeta, bain a ezin ditut esan. Desagertu egingo lirateke». Emaztea hiltzearekin batera jaio zen Prandelliren sekretua. Garai horietan giza izaeraren hainbat ezaugarriz jabetu zen Italiako entrenatzailea: «Konturatu nintzen jende asko maitasunaren beldur dela. Maitasu na eman egin behar da. Ematea errazagoa da ez ematea baino, baina geure egoismoaren gatibuak gara». 30 urtean behin baino ez ziren haserretu senar emazteak. Maitasuna eta elkarbizitza uztartu zituzten. «Ezingo nuke infidela izan. Beste batekin ezingo nuke sentitu berarekin sentitzen dudana». Entrenatzailea gurasoei buruz mintzatu zen La Repubblica egunkarian, emaztea hil eta hiru hilabetera eman zuen elkarrizketan. Aitarengandik, lanari dion errespetua hartu zuen. Amarengandik, «maitasunaren alde fisikoa» i kasi zuen Prandellik: «Maitatzeaz ez lotsatzea, eta hori erakustea, bihotzaz, buruaz, eskuez». Zenbait lagunek benetako maitasunaren eredutzat jo dituzte Prandelliren bizipenak eta jokaera. Beste batzuk ez dira ados egongo, norberak zein duen benetako mait asuna adierazteko modua. Hala ere, argi dago kleenex gizarte honetan ez dela oso ohikoa Italiako entrenatzailearena bezalako erlazioa. Prandellik beste emakume bat ezagutu zuen 2010. urtean. Geroztik harekin dabil. Bizitzari eutsi dio, baita bere sekretua ri ere. Igandean 4 0 galdu zuen Espainiaren kontra, baina horrek ez du ardura. Arrigo Sacchik esan zuen behin futbola gauzarik inportanteena dela garrantzi txikiko gauzen artean. Laudrupen zergak 2012ko uztailak 14 Espainiako kazetari batek Danimarkako presio fiskalari buruz galdetu zion behin Michael Laudrupi. Zergetan gehiegi ordaintzen omen zen bertan, ados zegoen edo. Jaioterriko zerga sistema egokitzat jo zuen futbolariak, zergen dirua herritarren ongizatea bermatzeko dela argudiat uz. Berak gustura ordaintzen zuen. Zergak gustura ordaindu? Hemengo edozein herritarrek —ez soilik futbolari aberatsek — nekez ulertuko lituzkete Laudrupen hitzak. Kultura edo pentsaera kontua da. Hego Europan eta Ipar Europan ikuspegi diferenteak ditugu z ergei buruz. Laudrupen pentsaera eta jokaera erantzukizun kolektiboan errotzen dira. Max Weberrek aztertutako etika protestantearen ezaugarriak dira, lanaren eta arduraren garrantzia nabarmentzen dutenak. Han ere badira zergetan iruzur egiten dutenak, bain a gizarteak ez ditu txalotzen. Gurean, bai. Hemen oso sinpatiko zaizkigu iruzurgileak, picaresca espainolaren tradizioan. Batzuetan, amnistiatu egiten ditugu. Esaten dute Alemanian, proportzioan, hemen baino politikari gutxiago daudela. Hau ere esan beha rko lukete: iruzurraren kontrako teknikarien kopuruak hemengoa bikoizten duela. Eta han iruzurgilea ez dela salbatzen. Justiziak berdin tratatzen ditu iruzur egiten duen langile xumea edo aberats handiena —galdetu, bestela, Steffi Grafen aitari, zenbat las aigarri hartu behar izan zituen alaba tenislariaren kontuekin garbi ez jokatzeagatik kartzelan pasatu zuen denboran —. Hemen zergak ordaintzea ahaztu egiten zaigu eta ezer ez da gertatu: diputazioari arte lan batzuk eman, eta kito. Fini. Espainian eta hark administratutako Euskal Herrian ez dugu oso barneraturik erantzukizun sozialaren kontzeptua. Zerbait ematen dugunean penaz edo, gehienez, elkartasunez egiten dugu, ez erantzukizun sozialez. Hemen klan moduan funtzionatzen dugu: gure administrazioa etxekoa k dira, familia. Eta lagun hurkoenak. Izan ere, horiexek ditugu sostengu, estatuaren benetako babes sendoaren ezean. Zergak gizartearen ongizaterako dira, baina ez gaude prest ordaintzeko. Ia denok saiatu gara, noizbait, bideren bat aurkitzen erantzukizuna ri ihes egiteko. Edo iruzur egin dugu, txikian edo handian. Unamunok « que inventen ellos » esan zuen. Alegia, besteek asma dezatela, gero geu baliatuko gara haien asmakariez. Guk ere berdintsu jokatzen dugu zergekin. Besteek ordain dezatela, gero geu aprobe txatuko gara haien diruaz eskainitako zerbitzuez. Zergak ordaintzea tontoarena egitea dela argi utzi du Espainiako Ogasun ministro Cristobal Montorok, BEZaren igoeraren harira. Ordaintzen ez dutenek ordainduko balute, ez litzateke zerga igo beharko. Adar jotze galanta dirua jartzen duenari. Pentsatzen al du Montorok %18ko BEZa ordaindu ez dutenek %21ekoa ordainduko dutela orain? (kar, kar, kar, barre algara platean). Lehen ordaintzen zuenak gehiago ordainduko du orain, baina zalantza metafisikoa ez zaio bu rutik kenduko: iturgina etxera datorrenean eta «BEZarekin ala BEZa gabe» galdetzen duenean, zer egin beharko du? BEZarekin eskatuz gero, nork dio erreziboak egiteko langile autonomo horrek A taloitegia eta B taloitegia ez dituela, eta azkenekoan sartzen di tuen fakturak, BEZarekin izan arren, benetan aurkeztuko dituela administrazioan? Inork ez. Haren hitzaz edo itxuraz fidatu beharko du bezeroak. Iturginak dirua jaso eta irribarretsu alde egingo du etxetik. Poz pozik. Eta guri ere Bugs Bunny aurpegia geratu ko zaigu. Gran Torino filmean Clint Eastwood zahar egoskorra abadeagana joan da aitortzera, hildako andrearen aholkuari segituta. Kontatu dio festa batean musu eman ziola emakume bati, artean emaztea bizirik zuela. Eta beste bekatu bat egin zuela ibilgail u bat saldu zuenean: «Diru hori ez nion Haziendari aitortu. Hau da, lapurtu egin nuen». Ez litzateke txarto egongo filmeko eszena hori hartu eta iruzurraren kontrako kanpainetako spot ean jartzea. Baina kasu egingo genioke Clint zaharrari? Zipaio bat Ajuria Enean 2012ko uztailak 21 Edo Moncloan. Zipaio hitza zentzu mugatu batean esan izan da hemen, polizia arloan, baina hara non baden beste testuingururik erabiltzeko. Lehengoan, argi utzi zuen hori Bartzelonako egunkari ezagun bateko zutabegileak, Espainiako presidente Mariano Raxoi deskribatzeko killer eta zipaio hitzak aukeratu zituenean: «Raxoi Merkel andrearen killer ona da. Espainiarrak pobreziaren biderantz eramateko egiten ari den soldatapeko hiltzaile lana merkatuko onena da», zioen kazetariak. Eta jarraian: «Hemen ezer ez da gertatzen errudunak aukeratuen kastako kideak sentitzen direnean, Ipar Europaren zipaioak direnean». Raxoi, killer eta soldatapeko hiltzailea. Raxoi, zipaioa. Zer esan nahi du zipaio hitzak, baina? Hi tz batek askotariko esanahiak izan ditzake. Hiztegiak ematen dion definizioaz gain, termino horrek baditu beste konnotazio batzuk, hizkuntza formalean onetsi ez arren herri hizkeran txertatuak direnak. Zipaio hitza da haietako bat. Haren esanahia ulertzeko , menpekotasun linguistikoan gaude euskaldunok. Hitzaren definizio osatuena espainolezko hiztegi batek ematen digu, ez euskarazkoak. Errege Akademia Espainiarraren hiztegiak hauxe dio: « Cipayo: (Quizá del port. sipay, y este del persa sepahi, soldado). 1. m. Soldado indio de los siglos XVIII y XIX al servicio de Francia, Portugal y Gran Bretaña. 2. m. despect. Secuaz a sueldo ». Lehen esanahian, kanpoko botereen zerbitzuan dagoen soldadua dugu zipaioa. Bigarrenean, soldatapeko jarraitzailea. Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiaren on line edizioan begiratu, eta zipaio hitzaren arrastorik ez. Politikari hitzak sarrera bat du; lehendakari hitzak hiru sarrera ditu, ertzain hitzak beste. Zipaio hitzak, ostera, bat bera ere ez. Euskarak ez du zipaiorik, antza . Zipaio hitza ia tabua da gurean; hura erabiltzeak ondorio txarrak ekar ditzake. Deitu zipaioa ertzain bati, eta, astintzeaz gain, baliteke zu auzipetzea ere, goizean goiz All Bran gosaldu ez badu. Deitu zipaio lehendakari bati, eta akabo koplak. Espaini an, aldiz, zipaio, killer eta soldatapeko hiltzailea deitzen diote presidenteari, eta ez da ezer gertatzen. Baten batek, edozein arrazoi argudiatuz, Patxi Lopezi edo beste lehendakari (ohi) bati zipaioa deituko balio, nola erreakzionatuko genuke herritarro k eta politikariek? Askok errespetu falta dela esango lukete, baita instituzioa iraintzea ere. Lehenengoa egia izan liteke, kasuaren arabera. Bigarrena, ordea, ez. Lehendakari edo presidente bati lapur, gezurti, traidore edo zipaioa deitzea ez da instituzi oa iraintzea, kargua daukan pertsonaren kontra egitea baizik. Gustu onekoak edo gustu txarrekoak izango dira aukeratutako hitzak, baina pertsonari zuzenduak dira, ez erakundeari. Argiketari bat alferra dela esaten denean, pertsona jakin bat kritikatzen da, ez da lanbidea iraintzen. Badirudi Eusko Jaurlaritzako lehendakaria denik eta pertsonarik garbiena eta ohoragarriena izaten dela beti. Birjintasunaren eredua. Jainkoaren ordezkaria euskal lurrean. Iraina garbitzeko manifestazioak egingo genituzke, Frantzi an prentsa satirikoak Mitterrand, Chirac edo Sarkozyri buruz esandakoen erdien erdiak esango balizkiote hemen gure lehendakari bati. Espainiako presidentea zipaioa da, baina hori ez da oso gauza bitxia gaur. Gauden garaietan, agintari zipaiorik ez izatea da arraroena. Beraz, ez harritu inoiz EAEn lehendakari zipaio bat egokitzen bazaigu, orain artean egokitu ez bazaigu... Behin zipaioa izanez gero, Ajuria Eneko zipaioa, askotan, bi aldiz izango da zipaioa: Raxoi Ipar Europaren zipaioa da, baina gure kasuan lehendakari hori Ipar Europaren zeharkako zipaioa ez ezik, Madrilen zuzeneko zipaioa ere izango da. Zipaioa, killer eta soldatapeko hiltzailea, Bruselari men eta Madrili amen. Karguaren zina Gernikako arbolaren azpian egin arren. Jainkoaren aurrean apalik edo jainko barik harro. «Exiliatuen» meloia 2012ko uztailak 28 Berlinen izan zen. Erosketak egitera joan ginen kaleko merkatu batera. Meloia hartu nuen eskuetan, helduta ote zegoen ikusteko. Itxura ona zuen, eta lagun batek erosteko esan zuen. Halako batean, saltokiko emakumeak, gugana hurbildu, eta meloia kendu zigun eskuetatik, oso modu txarrean. «Espainiatik bota gintuzuen. Alde hemendik», esan zigun erdara garbian. Hizkuntzak nola markatzen gaituen. Espainolez ari ginen, eta espainoltz at jo gintuen. Emakume sefardita zen, Fernando Faltsutzaileak 1492an kanporatutako juduen ondorengoa. Espainiak jazarri eta botatako exiliatu haien urruneko senideren batzuen gorrotoak bizirik segitu du mendez mende. Aste honetan, beste exiliatu batzuen g aia azaleratu du Jorge Fernandez Diaz Espainiako Barne ministroak. ETAren indarkeriaren ondorioz Euskal Herritik alde egin zutenek gurean botoa emateko eskubidea izango omen dute. Horretarako baldintzak: Euskal Herrian bost urtean erroldatuta egon eta pres io terroristaren ondorioz alde egin izana. Proposamen horren atzean bozei eragiteko asmorik ez dagoela adierazi du ministroak: «Hurrengo belaunaldiak izan ditugu gogoan, ez hurrengo hauteskundeak». Ukaezina da ETAren jardueraren ondorioz jendeak alde egin duela Euskal Herritik. Baina zenbat izan dira? Areago: nola frogatu terroristen presioa? Oso subjektiboa da hori. Juduen kasuetan ez bezala, hemen ez zen dekreturik onartu jendea kanporatzeko. Demagun Euskal Herrian 30 urtean bizi izandako pertsona bat Esp ainiako jaioterrira itzuli dela. Demagun botoa eman nahi duela Hegoaldean. Nola justifikatuko du terroristen presioa? Bere kontrako zuzeneko erasoaren berri eman beharko du edo nahikoa izango da adieraztea urteroko jaietan kalean ikusten zituen presoen ald eko pankartek zorabioa eragiten ziotela? Bestalde, zer esan nahi du ministroak «hurrengo belaunaldiak» aipatzen dituenean? Iparraldeko sindromeak jotako polizia baten seme alabek hemen bozkatzeko eskubidea izango dutela, haien aita Gipuzkoako errepideetan kontrolak jartzen ibili zelako bost urtean? Trantsizioko lehen urteetan Nafarroako herri bateko plazan ikurrinak ez jartzeko zelatatzen zuen guardia zibil zaharraren bilobek eskubide hori izango dutela, aitatxi, barkatu, abuelitoaren kuartelaren ondoan biz i zirelako txikitan? Bozkatzeko eskubidea estatukidetasunak ematen du. Eta bozkatzeko lekua, erroldak. Legez inor ezin da egon estatu berean bi lekutan erroldatuta. Iruzurra da, eta ezina. Bilbon jardundako polizia bat orain Sevillan bizi eta erroldatua bada, Sevillan bozkatzen du, ez Bilbon. Bilbon bizi den ertzain batek bertan ematen du botoa, ez Sevillan. Estatukidetasun bera dute biek, baina bata han erroldatuta dago, eta bestea hemen. Espainiar batek ezin du Avilan eta Segovian bozkatu. Bada salbuesp enik, pertsona hori atzerrian bizi denean: Belgikan erroldatuta egon arren, Avilako herritar batek Espainian bozkatu ahal du, atzerrian dagoelako. Hortik begiratuta, PPren asmoak badu alde positiborik: Euskal Herria ez dela Espainia onartzea. Espainian err oldatuta daudenak gure atzerrian bizi direla, alegia. Exiliatuek Espainian erroldatuta segitu nahi badute, eta Euskal Herrian bozkatu, bada erdibideko konponbiderik: Iparraldean erroldatzea. Horrela atzerrian egongo lirateke erroldatuta espainiarren ikusp egitik, eta Euskal Herrian gure ikuspegitik. Denak kontent, denak huros, baldin eta, exiliatu horiek ez ezik, Iparraldean bizi diren herritar guztiek ere aukera balute EAEko hauteskundeetan bozkatzeko. Azken batean, boz horien emaitzek haiei ere eragiten d iete Herri Urrats edo euskal irratientzako diru laguntzak erabakitzen direnean. Zentzuzkoena izan liteke, Madrilek arazorik ez izateko: Israelek Espainiako hauteskunde legea aldatzeko asmoen berri badu, kapaz da sefarditek Gaztela Mantxako bozetan bozkatze ko eskatzeko. Aurreko belaunaldiak, Toledoko sinagoga eta Berlingo emakume sefardita gogoan. Vinicius Ipaneman 2012ko abuztuak 4 Hogeita bost urte zituenerako sexu harremanak 1.000 gizon emakumerekin baino gehiagorekin izan zituen gizonak inoiz ez zuen ezer egin mutil lagunarekin, hark aitortu zuenez. Gore Vidalek, New York Times eko heriotza artikuluan «idazle dotorea» deitu zutenak, bizitza mugitua izan zuen. Lan oparoa, ahots kritikoa eta pertsona probokatzailea. Horrela definitu liteke Vidal. Batzuek miretsi egiten zuten; beste batzuek, gorrotatu. Haren hitzek eta iritziek inor gutxi uzten zuten epel. «Maitasuna ez dago nire zorroan», esan zuen behin, erromantizismoa baztertuta. Zorrotz bezain hotz deskribatu zuen bere burua: «Ni agertzen naizen bezalakoxea naiz. Nire barruan ez dago pertsona bero maitagarririk. Nire kanpoalde hotzaren atzean, behin izotza apurtu eta gero, ur hotza aurkituko duzu». Gizon bihotzez hotza. Itxuraz, bikotekide berarekin bizi izan zelako 53 urtean, How ard Austen publizistarekin. Maitasun platonikoa. Gore Vidalen ustez, mutil lagunarekin hain denbora luzean baturik segitzeko arrazoi bakarra hauxe izan zen: «Inoiz oheratu ez izana elkarrekin». Bikotekidearekin ez oheratzea ez zitzaion burutik pasatuko Vi nicius de Moraesi. Poeta eta musikari brasildarrak ondo irabazia zuen seduzitzaile fama: bederatzi aldiz ezkondu zen eta hamar seme alaba izan zituen. Halakoxea zen o branco mais preto do Brasil , Brasilgo zuri beltzena. Aste honetan 50 urte bete dira Garot a de Ipanema —Ipanemako neska — bossa novako kanta ospetsuena jende aurrean lehen aldiz jo zutenetik. Berak idatzi zituen hitzak, Tom Jobim konposatzaile eta lagunak eskatuta. Agerraldi historikoa Copacabanan egin zuten, Au Bon Gourmet izeneko klubean. Ez dago erabateko adostasunik zer egunetan izan zen zehazteko; Brasil eta Europaren arteko ordu diferentziak nahasmena sortzen du. Iturri askok abuztuaren 2an jartzen dute eguna; beste batzuek, egun bat lehenago. Abuztuaren bataren eta biaren bitarteko gauean izango zen. Vinicius eta Jobimekin batera, Joao Gilberto kantaria, Milton Banana bateria jotzailea eta Otavio Bailly kontrabaxua azaldu ziren, mundua Ipanemako hondartzarako bidean zihoan neska gazte baten aldaken «kulunka gozoaz» zorabiatzeko asmoz. Vini cius de Moraesek esan zuenez, bere asmoa neska haren edertasuna eta bizitzaren jarioaren nostalgia lotzea izan zen: «Argiz eta graziaz betea da neska, baina hura ikustea tristea ere bada, itsasorako bidean igarotzen denaren sentimendua daramalako, gurea ez den edertasuna. Bizitzaren dohaina da, haren goranzko eta beheranzko fluxu polit malenkoniatsu etengabean». Bizitzaren alde biak gogoratu zituen Viniciusek Ipaneman. Bizitzaren nostalgia tristea. Geure patuaren aurrean biluzik gaudenean, unibertsoaren e sku apetatsuen menpe. Bizitzaren bizipoza. Egunsentia beste azal batean margotzen dugunean. Maskara eranzten dugunean, eta gure fatxada harroaren atzean ezkutatzen den hauskortasun samurra agertzen denean. Pasioaren intziriak gauaren bakardadea urratzen du enean. Izter beltzaranen espasmoek denbora itotzen dutenean eta balio duen erloju bakarra bihotzen taupada denean. Geroago jakin zenez, Ipanemako neska ez zihoan benetan hondartzara, enkarguak egitera baizik, baina badakigu irudimenak zenbateraino ematen duen aldaken kulunka gozoa sumatzen duenean mugimendu liluragarrian. Bizitza etengabeko jarioa baita, fluxu askoren fluxua. Batzuek, Vinicius kasu, oso esperma erromantikoa dute. Gore Vidal bezalakoek, ordea, ez. Vidal asteartean zendu zen, 86 urterekin. Haren bizitzako lehen amodioa, Jimmy Trimble, 12 urte zituenean ezagutu zuen Washingtonen, Saint Albans eskola barnetegian. Trimble 1945ean hil zen, Iwo Jimako batailan japoniarren kontra borrokatzen. Vinicius de Moraes 1980ko uztailaren 9ko goizean itzali zen. Bezperan elkarrizketa bat egin zioten. «Heriotzaren beldur zara?, galdetu zion kazetariak. «Ez, seme, ez», erantzun zuen, «ni ez naiz heriotzaren beldur; nik bizitzaren nostalgia daukat». Zapotecak 2012ko abuztuak 11 Munduan barrena saltoka dabilen erreportari bidaiariaren joan etorrien berri ematen du telebistako programak: leku exotikoak, hango jendearen bizimodua eta kultura, hemengo bisitarien iritziak... Kazetaria Mexikon dago, Riviera Mayako hondartza gardenetan. Handik beste le ku batera egin du salto: oraingoan, kaleko merkatu bateko saltoki xumearen aurrean dugu. Saltzaileak edadeko emakumeak dira. Erreportariak zerbait galdetu dio bati, baina andreak ez du hitzik egin. Irribarrea izan da erantzun bakarra. Aldameneko batek zerb ait esan dio orduan neska kazetariari. «A, ez daki espainolez hitz egiten?», galdetu du horrek, harrituta. Eta gero, kamerari begira: «Emakume honek zapotecez hitz egiten du. Zapoteca eskualde honetako dialekto bat da. Ez daki espainolez. Oso jende itxia d a». Zergatik deitu dio mintzaira horri dialektoa? Zeren dialektoa? Kazetaria ez ezik, hizkuntzalaria ere bada neska? Hizkuntzalaria izanez gero, bazuen azaltzea Kolon Ameriketara iritsi aurretiko zer hizkuntzaren dialektoa den zapoteca. Alta, beste arrazoi bat izan liteke tartean zapotecari dialektoa deitzeko: inkontzienteak traizionatu egin du kazetaria, eta zenbait espainiarren espiritu kolonizatzailea azaleratu zaio. Francoren garaian katalanari eta galegoari ere dialektoak deitzen zieten mespretx uz. Zuzen zeuden, dialektoak dira katalana eta galegoa, espainola bezalakoak, latinetik eratorriak baitira. Baina zer ardura dio, dialektoa izan edo ez. Babelgo dorre mitikoan dialektoak hitz egiten ziren ala gero sortu ziren horiek, hango hizkuntza bakarr etik? Era batera edo bestera, dialektoak dira egungo hizkuntza gehienak. Ingelesari eta espainolari ez, zapotecari deitu dio dialekto, mintzaira horri hizkuntza osoaren kategoria kentzeko, prestigioa. Kolonialismo kulturala. Maltzurkeria. Kolonialismo hori salatu zuen ostegunean Victor de la Cruz poeta eta itzultzaile zapotecak Hizkuntzaren Akademia Mexikarreko kidea aukeratu zuten ekitaldian —Hizkuntzaren Errege Akademia da erakunde horren parekoa Espainian —. «Onartu behar dugu kultura eta hizkuntza aniztu neko herri batean bizi garela. Batez ere, espainoldunek onartu behar dute hori, herrialdea Mendebaldeko kulturaren kanonen arabera uniformatu nahi dutelako». Kazetariak itxia deitu dio saltokiko andreari, espainolez ez dakielako. Emakume indigena zahar horri ez zioten, seguruenik, aukera txikiena ere eman eskolara joateko, are gutxiago espainola ikasteko. Inork ez zion galdetu espainola ikasi nahi zuen edo ez. Kazetari espainiarra ez dadila harritu, haren logika berari segituz, AEBetako metropoliko turista k itxiak deitzen badie Andaluziako zaharrei, horiekin hitz egiten hasi eta ingelesez ez dakitela ohartzen denean. Zer deituko die kazetariak Euskal Herrian jaio eta bizi arren euskara ikasteko batere gogorik ez duten herritar moderno unibertsalei? Itxiak? Ezjakinak? Okupazio kulturalaren armadako kideak, nahi gabekoak edo gogotsuak? Guztira, 800.000 lagun inguruk dute zapoteca lehen hizkuntzatzat. Gehienak Oaxaca aldean bizi dira. Euskaldun adina zapotec hiztun dago munduan, ia ia. Zapotec guztiak mintzo d ira zapotecez; horietako asko elebidunak dira; beste batzuk, elebakarrak. Hemen ez gara hain itxiak; hemen ia den denok gara elebidunak. Irekiak gara euskaldunok, irekiegiak. Geure buruko eta bihotzeko irekitasuna hizkuntzarekiko hain da handia, ezen tonto tasunaren mugaraino iristen den: Donostia erdiko saltoki gune bateko jatetxean kartelak dituzte jarriak, menuak ingelesez eta frantsesez badituztela jakinarazteko. Euskarazko menurik, ez; euskaraz egin eta ulertu, ez. Hala ere, beteta egoten da asteburueta n. Bezero euskaldun gehiago ditu bezero ingeles edo frantses baino. Halakoxeak gara, ba, hizkuntzaren arloan: zapotec bat baino irekiagoak; zipote bat zipoteka baino baldarragoak. Joanen hitz bakarra 2012ko irailak 15 Azken turistak eta inguruko herritarrak eguzkitan daude. Irratia dance musika hedatzen ari da, tartekako publizitate etenekin: « Katalunia, Europako estatu berria », « independentzia askatasuna da ». Dena prest dago Kataluniako Festa Nazionaleko manifestaziorako. Hondartzaren on doko hotel bateko bozgorailuak ezkontza zibil baten zeharkako lekuko bihurtu ditu udatiarrak. Emaztegaiaren lagun batek hartu du hitza, ohiko hitzalditxoan bikotearen harremana deskribatzeko: «Eta Joanek, bai, hitz bakar batekin maitemindu zuen…». Katalun iako Asanblea Nazionalaren ekitaldiak arrakasta izugarria izan du eta politika mundua astindu du, bertan eta Espainian. Asteartean Bartzelonan Kataluniaren independentziaren alde egindako manifestazioak marka guztiak hautsi ditu. Milioi eta erdi edo bi mil ioi lagun, berdin dio: gizarte katalanak borondate garbia erakutsi du burujabetza politikoaren alde egiteko. Hamaika arrazoi argudiatu ahal dira katalanen erantzuna azaltzeko. Denetarik egongo da, baina hau ukaezina dugu: milioi bat lagunek baino gehiagok parte hartu dutela Kataluniaren independentziaren alde antolatutako manifestazioan. Horri garrantzia kentzen saiatzea eta manifestazioa independentista ez zela esatea itsukeria da. Edo oportunismoz jokatzea. Horixe egin du Josep Antoni Duran i Lleidak, Uni o Democratica de Catalunyako buruak. Independentista ez denez eta, azkenean, gurdira igotzea erabaki duenez, izaera independentista kendu nahi izan dio martxari: «Manifestazioa jadanik ez da independentista». Bere presentzia hutsak manifestazioaren helburu a eta leloak aldarazteko balio balu bezala. Duran i Lleida, nonbait, leku eta une zuzenetan egon zen asteartean. Harekin batera Bartzelonako kaleetan ibilitako milioitik gora lagunak, aldiz, oker zeuden; ez zekiten non zeuden ere. Tontoak dira, antza. Hara zer gerta daitekeen politikako patrizio batek Madrilgo Ritz hotela izaten duenean ostatu: errealitatearen zentzua galtzen du, eta besteen gainetik dagoela pentsatu. PSCkoak, aldiz, Duran i Lleida baino umilago eta zuhurrago aritu dira. PSCko lehen idazka ri Pere Navarrok alderdiko sektore katalanistaren aurka egindako barne aldaketek ez dute eragotzi sozialista batzuek manifestazioarekin bat egitea. Mobilizazioa «soilik independentista» ez zela esan dute parte hartzea defendatzeko. Joaquim Nadalek independ entziarako arrazoiak badaudela adierazi du El Punt Avui egunkariari eskainitako elkarrizketan, nahiz bide orria argi ikusten ez duen. PSCko talde parlamentarioko buru berri Xavier Sabatek —teorian sektore ez katalanistakoa, oposizioko buruaren postuan Nada l katalanista ordezkatu duena — Kataluniaren independentziari buruzko erreferenduma egiteko eskatu du. Sabate federalista da, eta ez dirudi independentziaren alde egingo lukeenik, baina bozkatzeko eskatzea nahikoa da Kataluniako sozialisten eta hemengoen ar teko aldea nabarmentzeko. Toni Batistak pasadizo esanguratsua kontatzen du PSE EEko kideei buruz. 1999ko ekainaren 11n Donostiara etorri zen kazetari katalana, udal hauteskundeen kanpainaren bukaerari buruz idazteko. Egun hartan Odon Elorzaren aldeko afa ri batean izan zen, Maria Cristina hotelean. Pasqual Maragall zen kanpaina amaierako ekitaldiko izarra. Halako batean PSE EEko orduko idazkari probintzialak —«ustez baskista», Batistaren hitzetan — hauxe galdetu zion Maragalli: «Aizu, eta erreferendum bat e giten badugu eta independentziak irabazten badu, zer egin beharko dugu?». Handik lau urtera Generalitateko presidentea izango zenak zirkinik egin gabe erantzun zion: «Ba, emaitza onartu». Zeremonia amaitu da, baina bozgorailuak ez du misterioa argitu: ino rk ez du jakin Joanek zein hitz bakarrekin maitemindu zuen orduko neska, gaurko emaztegaia, oraingo emaztea. Ez gonbidatuek, ez udako azken eguzkiaren zaleek. Arnaldoren liburua 2012ko irailak 22 Euskal mendizaleak lehenengo aldiz Everestera igo zirenean, munduko mendi altuenaren konkistari buruzko liburua idatzi zuen Felipe Uriartek, espedizio hartako kideak. Liburuaren jatorrizko bertsioa espainolez sortua zen, baina mendizaleek Joxean Artzerekin hitz egin zuten lana euskaratu eta Euskal Herriko berezko hizkuntzan kaleratzeko lehendabizi. Esan eta egin. Artzeren itzulpena Buru ilhun lurruntsua: euskaldunak Everest mendian izenaz heldu zen liburu dendetara, 1981. urtean. Euskaraz. Espainolezko bertsioa handik hiru hilabetera edo argitaratu zuten. Euskaldunok Himalaian bizitako epopeiaren berri izan nahi zuen jendea irakurtzeko irrikaz zegoen, eta liburua erosi zuen. Euskaraz ozta ozta moldatzen zenik ere izan zen erosle horien artean. Ezin hiru hilabete itxaron erda raz irakurtzeko. Mendizaleen adibidea aipatu dit lagun batek Arnaldo Otegirekin egindako elkarrizketa liburuaren harira. El tiempo de las luces liburua ostiralean, hilak 28, kaleratuko da. Euskarazko bertsioa azaroan argitaratuko dute. Bata, hauteskundeen aurretik; bestea, Durangoko Azokaren bezperan. Kasualitatea ote? Mendizaleek erabaki irmoa hartu zuten euskararen alde egiteko duela 31 urte. Modu eredugarrian jokatu zuten. Hiru hamarkada geroago gure politikariek badute norengandik ikasi. Gipuzkoako he rri euskaldun bateko Eroski Centerrera erostera joaten naizenean bozgorailuak errealitatearen berri ematen dit astero: « Señores clientes, aprovechen la oportunidad: hoy, comprando una botella de aceite de oliva, pueden llevarse otra a mitad de precio ». Jar raian mezu bera euskaraz entzuten dudanean hauxe galdetzen diot neure buruari: zergatik ez dute lehenago euskaraz esaten eta gero erdaraz? Zergatik euskaldunok bigarren lekuan beti, atzean? Berdin sentitu dut Otegiren liburuaren inguruan. Pena, amorrua. Ge ro besteak dira —espainolak edo frantsesak — euskara baztertzen dutenak. Gero kexatu egingo gara euskara ez dakit non ofiziala ez delako. Besteei eskatu, bai, guk geuk betetzen ez duguna. Jakina da kartzelan egoteak ez duela errazten halako liburu bat ate ratzea. Egoera zail horrek arazoak baino ez ditu ekartzen, baina horrek ez du justifikatzen lana erdaraz kaleratzea. Beste arlo batzuetan hainbestetan aipatzen den benetako borondate politikoa euskararen arloan ere izan balitz, modua bilatuko zuten liburu hori euskaraz argitaratzeko lehenik. Edo, besterik ez bada ere, bi (edo hiru) hizkuntzatan, leku, egun eta ordu berean. Harrigarria da 2012an, Euskal Herrian ilusio politikoa hedatzen ari den aroan, ezker abertzaleak kasu honetan hizkuntza praxi politikoar en ardatzean jarri ez izana. Zertarako bultzatu gero Zatoz euskaltegira bezalako kanpainak, praktikan bigarren mailako komunikazio tresnatzat jotzen badugu euskara? Euskara «ohiko eta lehentasunezko hizkuntza» izatea du helburu EH Bildu koalizioak, baina e zker abertzaleak, Otegiren liburuaren kasuan, ez dio lehentasunik eman euskarari. Ezker abertzaleak jakingo du zergatik behartu nahi gaituen Otegiren iritziak interesgarritzat jotzen ditugun euskaldunok erdaraz irakurtzera, zergatik jo gaituen bigarren ma ilako herritartzat. Euskaldunok bi hilabete pasatu beharko ditugu Otegiren hitzak euskaraz irakurtzeko ala orain erosi beharko dugu liburua, bizitzen ari garen momentu politikoaren gakoak erdaraz ulertzeko? Durangon ere erosi beharko dugu liburua, euskarar en aldeko militantziaren izenean? Ezker abertzaleak jakingo du zergatik argitaratuko duen liburua erdaraz; Otegik jakingo du, espetxeko egoerak ezertan ere laguntzen ez duela aitortuta ere, zergatik onartu duen hori hala izatea. El tiempo de las luces liburuak datorren astean ikusiko du argia. Argien garaia, baina, oraindik ez zaio iritsi euskarari. Euskarak ilunpetan segitzen du. Hura maite eta urteetan lan eskerga egin dutenek halako kasuetan bazterrean uzten badute, zer espero dezakegu besteengandik? Oprah Alderdi Egunean 2012ko irailak 29 Espainiarekin ezkonduta segitu? Bai ala ez? Gaur ez, bihar bai; gaur bai, bihar ez. Halaxe dabil EAJk urriaren 21eko bozetarako aurkeztutako lehendakarigaia: egun batean, « más estado vasco en Europa » agintzen du, hau da, euskal estatuak Europan leku handiagoa izatea; biharamunean, ordea, ez du Espainiatik dibortziatu nahi. Aste honetan, bi helburu kontrajarri horiek aipatu ditu Iñigo Urkulluk. Euskal estatuak Europan leku eta eragin handiagoa izan be harra aldarrikatu du. Euskal estatua? Urkulluk jauzi itzela egin du trapezioan, logikaren oinarri eta ekuazio guztien gainetik. Nola izango du «euskal estatuak» leku handiagoa Europan, oraindik euskal estaturik ez bada? Lehenengo eta behin, euskal estatu hori lortu beharko litzateke, eta gero gerokoak: estatu horren boterea —gero eta txikiagoa, egia da — Europako beste botere gero eta txikiagoekin eguneroko jardunean berdintasunean kudeatu. Baina Urkulluk gerokoak aipatzen ditu, geroa oraindik egin gabe dugu n arren. Joan etxe dekoratzaile batengana eta esaiozu zeure etxea dotore apaindu nahi duzula, albokoaren etxea bezain dirdiratsua eta erakargarria izan dadin. Etxea erakusteko eskatuko dizu, baina zuk etxerik ez duzula erantzutean, denbora ez galarazteko esango dizu; etxea ez dela teilatutik egiten. Dekoratzaileak berdin esango lioke Urkulluri: «Lehenik etxea egin, eta gero etorri. Bitartean, ideiak nahi badituzu, hementxe dituzu aldizkari batzuk etxe barruko diseinu modernoenak aukeratzeko: Marie Claire, Vogue, Better Homes & Gardens Magazine, Cosmopolitan, O The Oprah Magazine... ». Eta aldizkariak prestatuko lizkioke, etxea izan arte amesteko. Euskal estatuarena igandean bota zuen Urkulluk. Handik bi egunera dibortzioa baztertu zuen EAJko buruak: Espaini arekin ezkonduta segitu nahi du. Badirudi jeltzaleak Jainkoaren legeari segitu nahi diola, Euskal Herria elizaz ezkonduta dagoela Espainiarekin, eta beldur dela, dibortziatuz gero, eskumikatuko ote gaituzten. Edo aldizkariei begiratu eta ez duela gustuko ideiarik aurkitu. Urkulluk ez du dibortziatu nahi; bizikidetza eskatzen dio Espainiari. Hark badaki zernolako errespetua, begirunea eta bizikidetza eskaintzen dizkien Espainiak, behin eta berriro, bere ezkontideei, haien askatasun nahiei eta aldarrikapen n azionalei. Hala ere, ez du etsi nahi. Ematen du tratu txarrak jasaten dituzten zenbait emakumeren moduan jokatzen ari dela Urkullu. Jipoiak, burlak, mehatxuak jasan eta jasan, baina ez dute gizona utzi nahi, hamaika arrazoirengatik: «ezin» direlako hura ga be bizi; noizbait gizona aldatuko den esperantza hutsalari eusten diotelako; haren erreakzioaren beldur direlako; baliabide ekonomikorik ez dutelako bakarrean aurrera egiteko... Erabakia hartzea ez da batere erraza harremanean ustez ahulena denarentzat, ba ina momentu bat heltzen da, zirt edo zart egitea beharrezkoa izaten dena. Badirudi momentu hori ez zaiola oraindik iritsi EAJri. Bizikidetza berdintasunean lortzeko hamaikagarren saioa egin nahi du, baina horrek hamaikagarrenez porrot egin eta gero, zer proposatuko du? Lehen, ETA zen; orain, krisi ekonomikoa. Inoiz ez da une egokia dibortziatzeko, kolpeak eta kolpeak jaso arren. Krisiarena amaitzen denean, zer aitzakia bilatuko du EAJk? Euskal estatua izateko edo Espainiatik ez dibortziatzeko arrazoiak zei ntzuk diren argitu beharko lieke Urkulluk herritarrei. Baina lehenago bata ala bestea aukeratu, ez baitago dibortziorik gabeko euskal estaturik. «Euskal estatuak Europan leku handiagoa izatea» nahi badu, EAJ garaiz dago bide orria egiteko, 2015ean, estatut u berria barik, estatu berriaren lehen oinarriak ezartzeko. Hori erabakitzen badu, hiru urte barru Oprah Winfrey gonbida dezala Alderdi Egunera, etxe berriaren diseinu eta dekorazioa aukeratzen laguntzeko. Ez da bide hoberik izango nazioartearen onarpena l ortzen hasteko: Oprah, txapela jantzita, marmitakoa jaten Forondan. Inkestak 2012ko urriak 6 Eskuko telefonoak artean fantasia zirenean telefono finko batera deitu nuen etxetik. Beste aldetik arnasestuka erantzun zidaten. Hizketan hasi eta ahotsa lasaitzen ez zela ohartuta, zer gertatzen zitzaion galdetu nion emakumeari. «Ñaka ñakan ari ginen deitu diguzunean», erantzun zuen. Aitorpenetik ateratako bi ondorio. Lehena: hark gustukoa zuela siestan sexu harremanak izatea. Bigarrena: telefonoak jotzen bazuen, kapaza zela pertsonen artean denik eta kontaktu pertsonal eta estuena hausteko. Hiru hamarkada geroago, joera horiek ez dira aldatu. Vodafonek Erresuma Batuan egindako inkestaren emaitzek horixe frogatu dute. Telefono konpainiaren datuen ar abera, hiru gizonetik batek (%36k) sakelakoaren deia erantzuten du larrutan egiten duen bitartean. Telefono kontuan britainiarrek ez omen dute atsedenik hartzen jarduten dutenean. Komunean deiak erantzuten dituztenen portzentajea handiagoa da: bertan egone z gero, %62k telefonoari erantzungo lieke inolako erreparorik gabe. Komuneko telefono hizketaldien kasua ederki islatzen da Jet Lag filmean. Juliette Binochek hartu behar duen hegazkinaren irteera atzeratu egin da, eta emakumea zain dago aireportuan. Komu nera joan da, eta dei bat jaso du. Tronuan eserita dago, eta hortxe hasi da kontu kontari. Jaiki, eta hizketan segitu du, telefonoa sandwich bat eginda lepoaren eta belarriaren artean, kuleroak igotzen ari den bitartean. Baina Binoche ez da malabarista ona , eta sakelakoa komun barrura erori zaio. Ondorioz, telefonoa eskatu behar izan dio Jean Reno gizon ezezagunari, deiak egiteko. Reno ere hegazkinaren zain dago... Komunetik kanpo ez ezik, barrutik ere SMSak bidaltzearen arrazoia azaldu zuen uztailean The New York Times egunkariak. Adituek artikuluan esan zutenez, teknologia berriak erabiltzeak plazerra sortzen du. Dopamina nahi dugu, ongizatearen sentsazioa. Horrek menpekotasuna dakar, edozein drogak bezala. Izan ere, sariaren ibilbidea sortzen du dopamina k, eta guk sari hori nahi dugu. Sakelako telefonoek geure buruari eragiten diotela uste du Jean Philippe Lachaux neurozientzietako ikertzaileak. Le Figaro egunkarian idatzi duenez, smartphone ek orain arte ezagutu ez dituen egoeretan jartzen dute garuna. Lachauxen arabera, hainbat euskarri eta modutan heldutako informazio jarioa handia da oso eta, azkenean, smartphone ek arreta defizita sortzen dute: gure batez besteko arreta denbora 12 minututik 5 segundora jaitsi da azken hamar urteotan. Arreta eskasa; errespetua eskasagoa. Nola definitu, bestela, eskuko telefonoaren soinuari kasu egitea erlazio sexualak ditugun bitartean? Joera areagotu egin da eskuko telefonoekin, baina ez da oraingoa. Ezaguna da txiste zaharra: senar emazteak ohean, gauaren er dian. Telefonoak jo du. Andrea kolpetik altxatu da. «Ez hartu, ez hartu», esan du gizonak. Baietz emazteak. «Baina niretzat bada, esan ez nagoela hemen», eskatu dio senarrak, etsita. Emakumeak telefonoa erantzun du. «Bai, hemen dago». «Nola...? Hemen nagoe la esan diozu, tuntun horrek?», gizonak, bere onetik aterata. «Niretzat zen», erantzun du emakumeak. Ohean, hobe telefonoa ahaztea. Zer esanik ez, konpainian egonez gero. Komunetik SMSak bidaltzea edo ez, higiene kontua da. Baina kontuz ibiliz gero, ez da larrutaldian telefonoa erantzutea bezain arriskutsua. Nahikoa da besteari ez esatea mezuak nondik bidaltzen dizkiozun. Gainera, sorpresatxoren bat izan daiteke. Binochek telefonoa komunean behera galdu ondoren ezagutu du Reno, filmean zortzi hilabete hara gi freskoa dastatu gabe dagoena. Horixe erantzun du gizonak emakumeak galdetu dionean atzamarrak telefonoko teklak baino leku samurragorik ukitzeko erabili ote dituen azkenaldian. Binochek gizonaren telefonoari begiratu dio, baina ez da ausartu galdetzera ohean deirik erantzuten duen. Reno ez da britainiarra, eta zalantzaren onura eman dio. Cuenca espainiartzen 2012ko urriak 13 Ondorengotza gerra irabazi eta gero, Filipe V.a Borboikoak Decretos de Nueva Planta izeneko legeak ezarri zituen. Lege horien artean Katalunian espainiera inposatzeko araua zegoen. Horren ondorioz, katalanak administrazio publikoko hizkuntza izateari utzi zion. Geroztik, gaztelera derrigorrezkoa izango zen eskoletan eta epaitegietan. Katalana leku publikoetatik ezabatzeko, Vivancoko abadeak, Gaztelako Kontseiluko idazkariak, isileko argibideak eman zizkien Kataluniako korrejidoreei: «Ahalegin handienak egingo dira Gaztelako hizkuntza sartzeko, erabaki eztitu eta disimulatuen bidez, helburua lortzeko ahaleginak nabaritu gabe ». Gomendioa argia zen: gaztelera, aukeran, modu gozoan inposatzea, inor ez konturatzeko moduan. Katalanak espainiartu nahi zituen Vivancoko abadeak, eta espainiera inposatu zuen horretarako. Hala ere, badirudi ez zuela helburua lortu. Kataluniako umeak e spainiartu beharra omen dago oraindik. Espainiako gobernuak ikasle katalanak «espainiartu» egin nahi dituela adierazi du Espainiako Hezkuntza ministro Jose Ignacio Wertek, horrela Kataluniako ume eta gazteak «harro» egon daitezen katalanak eta espainolak i zateaz. Esplizitoki soilik Kataluniako ikasleak aipatu baditu ere, Euskal Herriko eta Galiziako ikasleak ere izango zituen gogoan Wertek. Ministroak, ordea, ez du azaldu Cuencako edo Toledoko umeak espainiartzeko asmorik ote duen. Halakorik ez du esango,ez horixe. Izan ere, Espainiak ez ditu ume horiek espainiartu behar. Umeak espainiarrak dira. Francoren garaiko espiritu nazionalaren kutsua darie Werten adierazpenei. Eta inpotentzia: Kataluniari buruz esan duenak argi uzten du Espainiaren porrota, Espaini aren inpotentzia, bere mugen barruko lurraldean bizi diren nazioak eta herritarrak espainiartzeko. Madrilgo, Kataluniako eta Euskal Herriko unionistek behin eta berriro aipatzen dute «nazionalismoen porrota», katalanek edo euskaldunek eraikuntza nazionalar en alde egiten dituzten saio guztiak arbuiatzeko. Porrota, ordea, haien nazionalismoarena da. Ministroak, gobernuak eta Espainia handi hartaz amets egiten duten guztiek hauxe galdetu beharko liokete euren buruari: zer egin duten txarto ikasle katalan eta e uskaldun askok euren burua espainiartzat ez jotzeko, edo espainiarrak ez sentitzeko beraiek nahi luketen moduan? Porrot handiena nazionalista katalanak —edo euskaldunak — ez diren nazionalisten porrota dugu. Nazionalismoaren porrot handiena Espainiarena iz an da: mendeak pasatu dira batasuna ezpataz eta odolez inposatu zuenetik eta Espainiak ez du lortu bere menpeko herritar guztiak proiektu espainiarrarekin identifikatzea. Espainiak lurralde batasuna lortu du, baina ezin izan du denbora luze horretan batasu n afektiboa lortu. Espainiak neurri guztiak izan ditu eskura: legea, inposizioa, indarra, politika sozial eta ekonomikoak, hezkuntza sistema … baina ez du lortu periferiako herritarrak guztiz espainiartzea. Norena da porrota? Legea eta indarra eskuetan iza n arren, espainiartze hori ezartzea lortu ez dutenena ala azken mendeetan —Euskal Herrian 1512tik — ahal izan duten moduan oraindik bizirik irautea lortu dutenena? Vivancoko abadearen garaietatik 300 urte pasatu dira, baina Madrilek ez ditu Katalunia eta Euskal Herria guztiz espainiartu. Felipe V.a Espainiakoak agindu eta hiru mendera Borboikoak ez dira oso maitatuak erresumako paraje guztietan. Espainiak, badaezpada ere, kode penala aldatu du eta biziarteko kartzela zigorra ezarri du magnizidio kasuetan. D isuasio neurri honek fruituak eman ditu, antza: katalan batzuek Espainiako erregearen karikatura bati tiro egitearekin konformatu beharko dute. Horretan agertu dira aste honetan Kataluniako telebista publikoko programa batean. Beraz, Felipe VI.a Borboikoa izango da hurrengo Espainiako erregea. Ezusterik ez badago, noski. Emmanuelle 2012ko urriak 20 Erresuma Batua Europako Ekonomia Erkidegoan sartu zenean, Francoren diktadurako 34. urtean zegoen Espainia. Urte hartan, petrolioaren salmenta eten zieten estatu arabiarrek AEBei eta Europa Mendebaldeko estatuei, haiek Yom Kippur Gerran Israelen alde egiteagatik. Lehen petrolio krisia ekarri zuen erabakiak eta, horrekin batera, Mendebaldeko ongizate gizartearen gainbehera. Urte hartan, hilabete b atzuk geroago, ETAk Luis Carrero Blanco hil zuen, diktadorearen oinordekoa. Espainia artean diktadura zen urte hartatik izan da Eskozia Europako erakundeetan. Eskozia, baina, independentea izan liteke bi urte barru. Aste honetan Edinburgok eta Londresek akordioa sinatu dute bertako herritarrek independentziari buruz erabakitzeko aukera izan dezaten. David Cameron Erresuma Batuko lehen ministroak asteartean esan zuenez, hark ez du nahi Erresuma Batua zatitu: «Erresuma Batuari eutsi zion lehen min istroa izan nahi dut». Espainiar askori kontraesankorra irudituko zaie Cameronen jarrera: ezin ulertu Erresuma Batuari eutsi nahi eta eskoziarrei bereizteko aukera ematea. Batasunaren dogma dute ikur, Erdi Aroko gerretan errotua. Trueno kapitainaren komiki etan segitzen dute, Santiago y cierra España leloa ahoan. Ez dakite herrien nahiak errespetatuz gero errazago lor daitezkeela denen arteko akordioak. Politikaren cromagnonak dira. Erresuma Batuan subiranotasuna herri britainiarrean datza, eta soilik Londresek du erreferendumak egiteko eskubidea. Hala ere, Cameronek Eskoziaren esku utzi du ahalmen hori behin behinekoan, eskoziarrek erabakitzeko eskubidea izan dezaten. Ez du mehatxurik egin haien aurka. Bestalde, Londresko herritar askok Erresuma Batuko zatitzat sentitzen dute Eskozia, baina ez dira kalera atera bandera britainiarrak eskuan. Ez dute Eskoziako gizartea bahitu nahi. Espainian bestelakoa da kontua. Madrilgo egunkari batek argitaratu duenez, hamar espainiarretik bat baino ez dago auto determinazio eskubidearen alde. Espainiako herritar guztiak autodeterminazioaren aldekoak izan arte zain egon beharko dugu geure nahia mehatxurik gabe gauzatu ahal izateko? Eskoziako erreferenduma egiten denean, nekez argudiatuko du Espainiak Europan hala ko bozketek ez dutela lekurik. Are zailago izango du independentzia nagusituz gero. Eskoziako gobernuburu Alex Salmondek esan du ez duela onartuko Eskozia independentea EBtik kanpo geratzea, bertan 40 urte egon eta gero. Teorian hala dela badirudi ere, ez dago guztiz argi EBko estatu kide batetik sortutako estatu berri bat automatikoki Batasunetik kanpo geratzen ote den. Bestela, Espainiak ez zion Bruselari eskatuko hori berehala argitzeko, Kataluniaren erronka gogoan. Esanguratsua da borroka armatua izan d en bitartean Madrilek ez diola inoiz eskatu EBri halakorik azaltzeko. Nahikoa izan du edozein asmo independentistari terrorista deitzearekin. Gizarte oso bat mugitzen hasi denean, ordea, argibideak eskatzen hasi da, kezkatuta. Eskozian independentzia nagu situko balitz, Espainiak ez luke irtenbide errazik izango. Kosovoren independentzia ez onartzea gauza bat da, baina Europa demokratikoaren muinean egindako bozketa baten emaitza arbuiatzea, beste bat. Nazioarteko komunitateak ez luke ulertuko, eta Espainia ipurdia agerian geratuko litzateke. Eta behin independentzia onartuta, zer esango luke Madrilek Eskozia EBn berriro sartzearen aurka? Espainia zuzenean aipatu ez bazuen ere, Salmondek mezua bidali zuen duela gutxi. Hark adierazi zuenez, ez du onartuko EBren barruan Eskoziak baino denbora laburragoa daramatenek baldintzatzea bere herrialdearen etorkizuna. Eskozia, Salmondek esana, 1973tik dagoelako EBn. 1973a: Espainian artean diktadura politikoa zegoen urtea. 1973a: petrolioaren krisia piztu zen urtea. 197 3a: Sylvia Kristelek, 21 urteko holandarrak, Miss TV Europa saria irabazi zuen urtea. Barcinaren aitona 2012ko urriak 27 Yo ya no soy vasca, pero mi abuelo sí que era vasco.¡Hablaba un vasco más cantarín! ». Hitz horiekin, eta penaz, mintzatu zitzaigun behin, Eugin, lagun nafar baten ama, euskaraz ez zekiela azaltzean. Andreak Esteribarko Ibarrekoak zituen arbaso guztiak; abizenak ere euskaldunak eta, hala ere, no vasca tzat jotzen zuen bere burua. Ez zekien euskaraz, ez zen euskalduna , ergo ez zen vasca . Emakume hura ez zen bereziki abertzalea, baina modu naturalean eusten zion antzinako euskaldunen hizkuntz komunitatearen kontzeptuari: argi zuen euskararik gabe ez zela vasca . Haren ustez, vasco izatea euskalduna izatea zen, hizkuntza ren jabe izatea. Gutako askoren ustez, guztiz ilogikoa da hori: haren aitona amonak vascos baldin baziren, eta gurasoak ere Esteribarkoak bazituen, zergatik ez zen izango bera, ba, vasca ? Jadanik euskalduna ez zelako. Haren ustez, ilogikoa gurea izango zen: batek bere buruari vasco deitzea, euskaraz jakin gabe, hau, da euskalduna izan gabe. Euskaradunak eta beste neologismo horiek geroko belaunaldiek asmatuko genituen, gizabanakoaren arloan euskalduna eta vasco hitzak berdindu genituenean, hizkun tzaren eremuan. Galdera honi erantzun beharrean izan ginenean: orduan denak bagara euskaldunak —baita euskal herritar erdaldunak ere —, nola deituko diegu, ba, euskaraz dakitenei? Eta baten bati zorioneko hitza bururatu zitzaion: euskaradunak. Ez zuen ezer berririk aurkitu, euskaradunak euskara dutenak baitira. Euskaldunak, azken batean. Ez zuen ezer berririk aurkitu, baina egungo joera egiten lagundu zuen: gaur euskaraz ez dakien euskal herritar batek «yo soy euskaldún » esan dezake lasai asko. Mutur batetik beste batera pasatu gara. Emakume nafar haren arabera, euskaraz ez zekiena ez zen vasco . Orain, gero eta lagun gehiagoren ustez, pertsona bat euskaraz jakin gabe ere da euskalduna. Nafarroan, onerako edo txarrerako, inon baino hobeto lotu zaio euskaldunt asunaren kontzeptua hizkuntzaren ezagutzari. Eugiko andre hura dugu adibide. Gure EAE euskotarrean beste era batera estali izan ditugu geure gabeziak: « Yo no, pero mi aitite sí que sabía euskera, lo que pasa es que lo perdió cuando vino del baserri a Bilba o, con tanto maketo al lao ». Nafarroan inon baino argiago ikusi da hizkuntza desagertzeak herri baten nortasunari egiten dion kaltea, eta hori erabili dute espainiartzeko. Ekuazioa argia da: euskara ezabatu eta euskaldun edo vasco en komunitateko kidea iza tearen sentimendua ere joango da. Mendeetako politika izan da Nafarroan. Egun bere horretan dirau politika horrek. Aste honetan euskara, lingua navarrorum hura, sustatu egin behar duela gogorarazi behar izan diote Nafarroako Gobernuari Europatik. Berriro. Nafarroako euskaldunen eskubideak errespetatu, eguneroko bizitzaren arlo guztietan. Zenbait nafar espainol eskuindarrek, hala ere, kasurik ez. Haientzat, jasan beharreko anomalia da euskara, eta euskaldunak, herritar negarti nekagarriak, beti kexatzen ari direnak: « Ya no les clavamos el compás en la lengua cuando hablan vascuence en la escuela, y encima se quejan... ». Bai, beste garai batean bizi gara: ez gaude 70eko hamarkadan eta Urdiaingo umeak hobeto moldatzen dira orain erdaraz. Eta ez EITBri esker, prezisamente ... Europari erantzunez, Barcina andereak atzo bertan esan zuen Euskal Telebista Nafarroan ikusi ahal izateak dakarren kostua Eusko Jaurlaritzak ordaindu behar duela. Eta Euskalerria irratia lizentziarik gabe egotea ez dela ilegala. Zer da lege zkoa? Zugarramurdiko kobazuloetako azken bazterretan Radio Maria Euskalerria irratia baino hobeto entzutea legezkoa izango da, haien ustez. Morala ere badela pentsatuko du batek baino gehiagok: hobe antzinako akelarretan lizunkerian jarduten zuten basapizt ien ondorengoen belarriak moral katoliko estuenaren dotrinaz zapaltzea, haien arbasoen mintzairaren soinuaz gozatzea baino. Zer hizkuntzatan kantatzen zuen Barcinaren aitonak? Obama zuria balitz 2012ko azaroak 3 Aulkian eserita dago gaztea; haren ondoan, zutik, aurkezlea. Aitorrek neska laguna, haren koinata eta anaia ditu aurrean. Telebistako lehiaketako galderak inozoak dira hasieran, baina, denbora aurrera joan ahala, gero eta kontu intimoagoak azaleratzen dituzte. Aitorren erantzunek lagu n eta senideen arteko harremanei kalte egin diezaiekete, baina horrek ez dio ardura. Saria dago tartean, dirua. Horixe da garrantzitsuena. Galderak eta erantzunak Aitorren soslai psikologikoa marrazten hasi dira: gaztea oraindik mintzen da eskolan esaten zizkioten ezizenak gogoratzen dituenean; lotsatu egiten da preserbatiboak erostera doanean... Galderak gero eta zorrotzagoak dira, eta parte hartzailearen barrena biluzten dute. Esaterako: zure neska lagunari buruz duzun iritzia txartu egingo litzateke jak ingo bazenu hark beste maitale edo ohaiderik izan duela? Bai, Aitorrek txarto hartuko luke hori. Betiko kontua: gizona hamaika emakumerekin oheratzen da eta Giacomo Casanova da. Emakumeak beste horrenbeste egin, eta akabo kopla. Estigmatizatuta. Gizon hor rek ezin du onartu orain berarekin dagoen emakumeak hark adina maitale izan dituela. Beste gizon batekin berarekin baino gehiago gozatu duela pentsatzeak berak sumindu egiten du. Manzanitari jeloskorra ote zen galdetu zioten behin. Kantautore flamenkoaren erantzuna: «Batzuetan amets egiten dut andreak engainatu egiten nauela; gauaren erdian esnatzen naiz, sutan, eta ohean bertan jipoitzen dut». Verde, que te quiero verde ... Ez da hor amaitu galdera sorta. Aitor ondo erantzuten ari da, eta lehiaketako bigarren fasera pasatu da. Uste duzu emakume zuriak emakume beltzak baino azkarragoak, buruargiagoak direla? Gazteak apur bat pentsatu du, isilik, eta serio erantzun: bai. Erantz una iraingarria da emakume beltzentzat. Galdera are iraingarriagoa da, emakume guztiak jotzen dituelako; arrazista eta matxista delako —bi termino horiek gehienetan lotuta datoz, ezinbestean —. Aurkezleak ez dio galdetu zuriak —orokorrean, gizon zein emakum e—— beltzak baino argiagoak diren. Duda hori gizonezkoen arloan egiteak ez luke oinarririk. Emakumeei buruz, ordea, badago galdetzea. Emakume zuriak emakume beltzak baino argiagoak dira? Zer uste du Aitorrek? Baietz. Ikusteko dago gazteak zer erantzungo z ion gizon zuriak gizon beltzak baino argiagoak ote diren galderari. Edo emakume zuriak gizon beltzak baino azkarragoak ote diren. Zurien nagusitasuna soilik emakumeen artean gertatzen dela uste du Aitorrek ala gizon zuriak gizon beltzak baino argiagoak dir ela ere pentsatzen du? XXI. mendean halako pentsaera arrazista izango du parte hartzaileak? Ku Klux Klanen posterra du etxean, zuri supremazisten aldeko apologia egiteko? Sexurako gizon beltzak beste arraza batekoak baino «hobeto hornituta» dauden galdetu diote Aitorri. Bai. Eta emakume beltzak zuriak baino «hobeto hornituta» daude? Ez diote halakorik galdetu. Nolakoa da emakume beltzen fisiologia? Emakume zuriek baino klitori askoz handiagoa dute? Gai dira plazer handiagoa hartzeko eta emateko? Asko hitz egiten da beltzen zakil erraldoiei buruz, baina beltzen klitori erraldoiei buruz? Ein? Zerbait esan zuen horretaz Hitek? Eta Kinseyk? Ez dakigu ezer emakume beltzez. Gizon beltzek, behintzat, larrutan egiteko balio dute; emakumeek, ezta horretarako ere. Aitor estatubatuarra balitz, agian botoa emango lioke Obama gizon beltzari, baina ez Michelle LaVaughn Robinson Obama emakume beltzari. Hura zuria balitz, agian bai; baina beltza da. Eta emakumea. AEBetan milioika emakume daude, hura baino askoz azkarragoak , denak zuriak. Eta beltzen artean, baliteke Obama anderea azkarrena ez izatea. Baina Aitor ez da estatubatuarra, eta ezin izango du asteartean AEBetako bozetan parte hartu. Aitor Euskal Herrian jaio zen, baina orain Bartzelonan bizi da. Beltza da. Patuak 2012ko azaroak 10 Duela hogei urte, AEBetako lehendakaria aukeratzeko hauteskundeetan, Arkansasko gobernadorea izandako politikari bat izan zuen aurrez aurre George Bush presidenteak, Azoreetako argazkiaren bultzatzaile nagusiaren aitak. Kanpaina bitartean, Bush aitak aurkariaren kontra erabilitako argudioetako bat hauxe izan zen: aurkaria familia desegituratu batean hazitakoa zen eta, horren ondorioz, ez zen gai AEBetako presidentea izateko. «Zer espero daiteke halako pertsona batengandik ?», iradoki zuen. Bozak, baina, hautagai demokratak irabazi zituen. Presidente hark zortzi urte eman zituen agintean. Egun, Bill Clinton dugu maitatuena bizirik dauden AEBetako lehendakari ohien artean. Familia desegituratutako bateko semea Bush aita semea k baino gogokoagoa dute estatubatuarrek. Clinton, berez, Willian Jefferson Blythe izenaz jaio zen. Aita bera jaio baino hiru hilabete lehenago hil zen auto istripuz. Amak aitona amonen eskuetan utzi zuen umea, Arkansasen, eta erizaintza ikastera joan zen New Orleansera. Handik bost urtera herrira itzuli eta Roger Clintonekin ezkondu zen. Harekin seme bat izan zuen, Bill Clintonen haurriderdia. Clintonek aitaordearen abizena hartu zuen 15 urte zituenean. Aitaordea alkoholikoa zen, jokalaria, eta ama eta ana ierdia jotzen zituen. Bill gazteak aitaordea mehatxatu behar izan zuen behin baino gehiagotan, ama eta umea defendatzeko . Familia desegituratu batean jaio zen Clinton, eta hori arma moduan erabili zuen Bush aitak 1992ko hauteskunde kanpainan, hura gutxiet si nahian. Errepublikano atzerakoienek larrutu egin zuten politikari demokrata, haren haurtzaroaren berri izan eta gero. Aitaordea alkoholikoa zen eta etxekoak jipoitzen zituen. Hori nahikoa zen gazte umezurtza aldez aurretik kondenatzeko. Ez zen familia, etxe eredugarri batean hazia. Nolaz izango zen gai, ba, horri guztiari buelta emateko eta, gainera, AEBetako presidentea izateko? Hogei urte pasatu dira geroztik, eta errepublikanoek familiaren irudi idiliko kontserbadoreari eutsi diote hauteskunde kanpai nan. Familia tradizionalaren balioak aldarrikatu dituzte Mitt Romney goratzeko. «Bost seme alaba aurrera ateratzeko gai izan den gizona gai da Ameriketako Estatu Batuak aurrera ateratzeko», adierazi dute kanpainan. Ez dute esan hautagaiak eta emazteak inoi z antisorgailurik erabili ez dutenik, ez dira hain urrun joan, baina... Bost seme alaba izan dituena gai da presidentea izateko, horixe! Ondo egituratutako familia batean jaio eta hazi bada eta gizartean ondo txertatutako persona badugu, noski. Bestela, hautsitako familia baten semea edo alaba bada, moralista hipokriten aurreiritzien biktima izango da. Ez da erraza bost seme alaba aurrera ateratzea, ez; erantzukizun handia da arlo guztietatik. Bi alaba aurrera ateratzea ez da askoz errazagoa, baina. Batez ere, bi neska horien erroak familia desegituratu batean eta gutxiengo etniko baztertu batean daudenean. 1850. urtean Hego Carolinako jauntxo zahar batek testamentua utzi zuen hil baino lehen. Banatutako ondasunen artean 6 urteko neskato beltz bat zeg oen. Neskato horrek, Melvinia beltzak, 475 dolarreko balioa zuen. Jabea hil eta gero, umea hara eta hona ibili zen, eta Georgiara joan zen. Han, artean nerabea zela, haurdun utzi zuen gizon zuri batek, AEBetako gerra zibilaren garaian. Handik mende batera jaio zen Michelle Obama. Zenbait kristau integristaren arabera, basati baten bortxaketaren ondorioz jaiotako ume bat maitagarria da, jainkoaren nahiaren fruitua baita. Familia desegituratu baten semea edo alaba, berriz, ez da maitagarria, ez fidagarria. A re gutxiago AEBetako presidentea izateko. Londres, 1812 2012ko azaroak 17 Anthony Burgessen ipuin bat irakurriz jakin nuen, oker ez banago, etxerik gabekoentzako aterpe berezi baten berri. Industri iraultzaren osteko Ingalaterran, XIX. mende hasierako Londres lainotsu hartan, negozioa egiten zuten gaua non pasatu ez zuten txiroekin. Penike bat edo horren erdia pagatuta epeletan lo egiteko aukera zuen jende hark, gela edo soto batean. Hantxe, eserleku batzuetan jarrita edo zutik, besterik gabe. Horretarako, soka lodia jartzen zuen etxearen jabeak gelako alde batetik bestera, ondo tenkatuta. Txiroak besoak tolestatu eta sokaren gainean jartzen zituen, gero burua jaitsi, makurtu eta hantxe paratzeko, hezur haragizko burkoaren gainean. Sokari eutsita, ia itsatsita egiten zuen lo. Jabeak goizean goiz esnatzen zituen apopiloak, iratzargailu krudel baten soinu sikuaz: soka kolpetik askatu eta lo gozoan zegoen jendea airean geratu eta plaust! erortzen zen lurrera. Londres pobre hartan gauero puska tutako ametsak puskatzen zitzaizkion goizero etxe gabekoari, baita muturrak ere, deskuidatuz gero. Bi mende geroago, eta besterik ezean, sotoko sokaren sistema baliagarria izan liteke etxe kaleratzeen ondorioz aterperik gabe geratzen direnak babesteko. In galaterrako garai kapitalista gordinenetan bezala babestu ere. Batez ere orain, negu gorriaren atarian gauden honetan. Lehman Brothers Holdings erakundearen finantza terrorismoak eragindako krisiaren ondorioei aurre egiteko zenbait neurri onartu ditu Espai niak. Madrilek ez du aldatu abusuak ahalbidetzen dituen legea; gehienez ere horren aplikazioa etetea onartu du, kaleratzeak kasu larrienetan saiheste aldera. Hala ere, hain zuhur eta zikoitz jokatu du, non benetan kaltetutako jende asko eta asko eremu horr etatik kanpo geratuko den. Esaterako: seme alaba txikiak dituzten familiak zaindu nahi omen dituzte arau berriek, besteak beste. Hiru urtez beherako umea duten familiak ez dituzte, printzipioz, etxetik kanporatuko. Ez da oso logikoa umeen babesgabetasuna baloratzeko modua. Haurrak hiru urte baino gutxiago baditu, gurasoak etxean geratuko dira; hiru urte baino gehiago izanez gero, aldiz, ez. Kale gorrira. Zer alde dago hiru urteko eta lau urteko umeen artean? Hamabi hilabeteko tartea —edo, denbora errealean , sei aste edo hiru eguneko aldea, batek daki — erabakigarria izan daiteke familia osoa kalera botatzeko ala ez. Arau horri segituta, lau urteko ume bat kalean egongo da, gurasoak hipoteka ordaindu ezinean egonez gero. Haren bizilagun edo lehengusuak, hiru urte betetzear dituenak, aldiz, etxean segituko du puska batean. Neurria ez da justua, ez da logikoa. Edo bai, logika krudela du: hiru urte baino gehiagoko umeek badakite oinez ibiltzen. Kanporatzea homologarria da, beraz. Bestela, ez: oso irudi eskas eta gupidagabea da argazki edo bideo grabazio batean etxe kanporatze bat islatzea, kontzientzia eragozpenik egiten ez duen polizia aita edo ama bat kolpatzen, hark umea besoetan duen bitartean. Hiru urte baino gehiagoko umea, ostera, gai da zutik egoteko eta, behar izanez gero, sotora joan eta sokaren gainean lo egiteko. Industri iraultzaren osteko Londres lainotsuko garai kapitalista gordinenetan bezala. Lagun bat dut, Bizkaiko herri handi batean udaltzaina. Duela urte asko, polizia lanetan hasi berria zela, eta artean halako etxe kaleratzeak pil pilean ez zeuden garaian, etxe batera joan behar izan zuen. Zertara eta bertakoak kanpora botatzera. Etxekoek irten nahi ez, eta nagusiak borrak erabiltzeko esan zion. «Ni ez nintzen udaltzain sartu hau egiteko», esan zion lagunak, xaloxalo, sarjentuari. «Zuk hemen neuk agintzen dudana egin beharko duzu, bestela badakizu…», erantzun zion besteak. Laguna ezkondu berria zen, hipotekaren zama hartua. Andrea haurdun zegoen. Egun udaltzain segitzen du. Merezitako tiroak 2012ko azaroak 24 Merezi zuen Francok tiroz hiltzea? Hala hil balute, terrorismoaren biktimen artean egongo zen gaur? Biktimen gaia hizpide izan da aste honetan. Batetik, Eusko Legebiltzarreko batzordeak estatuaren indarkeriaren lehen biktimak aitortu ditu. Bestetik, Pernando Barrena Ernest Lluchen alaba Rosarekin izan da Bartzelonan, ETAk hildako politikari katalana omentzeko eratu duten hitzaldi sortan. Biktimen mina handitzeko asmorik ez zutela adierazi du Barrena k ekitaldian. «Sentitzen dugu», esan dio Lluchen alabari. Pernando Barrena eta Rosa Lluch elkarrekin agertu dira egunkarietako argazkietan. Irudiak garrantzi handia dauka, eta sinbolismotik haratago doa: Lluchen alabak aurrera begiratu beharra aipatu du, eta elkarrizketaren bidea nabarmendu. Beste aldetik, egindako mina aitortu du Barrenak. Pauso garrantzitsua normalizazioranzko bide luze eta latzean. Bestalde, Sufrimendu Bidegabeen Biktimen Balorazio Batzordeak zortzi kasu onartu ditu estatuaren indarker iaren biktima gisa. Horien artean Txiki eta Otaegi daude. AVT Terrorismoaren Biktimen Elkarteak neurri hori baliogabetzeko eskatu dio Espainiako Gobernuari. Jaurlaritzaren saioak garai jakin bat hartu du lehendabizi, 1960tik 1978ra artekoa. Hurrengoan, 197 8tik aurrerako kasuak aztertuko ditu batzordeak. Nabarmentzekoa da indarkeria kasuak bereizteko ezarritako terminologia. Kasu batean eta bestean erabilitako hitzak ez dira berdinak. ETAk frankismoan edo geroago inor hil duenean hilketa deitu izan zaio eki ntza horri. Beste kasuetan indarkeria politikoa da; areago, «poliziaren gehiegikeriak». Pertsona bat tiroz hiltzeari hilketa deitzen zaio. Nola deitu beharko zaio lehertu arte hamar egunean sadikoki torturatu eta hil dutenen ekintzari? «Poliziaren gehiegik eriak»? Ildo horretan, nola deitu urteetan torturatzaileen zigorgabetasuna babestu duen sistemari? Jose Mujica, Uruguaiko egungo presidentea, argi mintzatu zen horren harira Jesus Quinterok duela urte batzuk egin zion elkarrizketan. Kazetari espainiarrak galdetu zion ea zer iruditzen zitzaion nazioarteko justizia Augusto Pinocheti jazarri izana. Mujicak argi esan zuen: «Hobe Pinochet tirokatuta hil balitz». Arrazoia argudiatu zuen: «Filosofikoki heriotza zigorraren kontra nago, baina agian dozena erdi kasu egongo dira ondo merezi dutenak. Horixe da horietako bat». Quinterok Garzoni buruz zer pentsatzen zuen galdetu zion orduan Mujicari. Politikariak ironia zorrotzez erantzun zuen: «Epaile bikaina da. Bere begien aurrean torturatu ilara pasatzen uzten du eta ez ditu torturatuak ikusten, eta ez du ikusten zenbat hiltzaile dagoen libre Espainian. Eta beste leku batzuetan dauden hiltzaileak bilatzen hasten da». Ikusi nahi ez duenak ez du ezer ikusiko. Bere sufrimendua besterik kontuan hartzen ez duenak ez du e npatiarik sentituko besteekiko. Halakoxea da zenbait biktimaren jarrera. Gerardo Iglesiasek, 80ko urteetan PCE Espainiako Alderdi Komunistako idazkari nagusia izan zenak, horien kontraesana nabarmendu du Bartzelonako egunkari batean argitaratutako elkarriz ketan: «Paradoxikoa da ETAren kasuan zenbait biktimaren jarrera. Horietako askok ETAren indarkeria ez ahazteko esaten dute, baina frankismoaren krimenak ikertzeko esaten dietenean, orduan, bai, ahaztea komeni da, etorkizunera begiratu behar dugu». Denok d ugu oroitzeko eskubidea. Oroimen horri nola atxiki da kontua eta, batez ere, zertarako. Biktima batzuei mina, haserrea eta gorrotoa publikoki adierazteko eskubidea onartzen zaie. Alta, zer gertatuko litzateke Espainiako edo Hego Euskal Herriko politikari b atek esango balu Francok ohean barik ondo merezitako tiroak jasota hil beharko zuela? Areago: zenbat politikari ausartuko litzateke gaur, ustezko zuzentasun politikoa baztertuta, hori kazetari baten aurrean esatera? Uruguaiko presidentea izan behar da horr etarako? Enkantea Parisen 2012ko abenduak 1 «Hilaren 22an, goizeko hiruretan, Kremlin lehertuko dut». Napoleonek Errusiako kanpaina bukatzeko asmoaren berri eman zien gutun zifratu batean Parisko agintariei. Azkenean ez zuen garaipena lortu, baina. Errusiako hondamendia haren gainbeheraren hasiera izan zen. Korsikarrak, frantsesez ondo moldatzen ez zenak, Hexagonoko populazioaren hamarrena sakrifikatu zuen bere gerra jokoetan: hogei milioi lagun bizi ziren orduan Frantziako mugen barrua n eta bi milioi hil ziren horien ondorioz. Hala ere, Napoleon ohorezko lekuan gordetzen du Frantziako historia ofizialak. Gerra, nazioaren handitasuna eta dirdira pizteko. Joan Daniel Bezsonoff idazle katalanak esan zuen elkarrizketa batean XIX. eta XX. m endeetan Alemaniaren kontra izandako hiru gerrek hezkuntza sistemak baino eragin handiagoa izan dutela Hexagonoko herritarrak batzeko. Frantziaren barruko nazioetako herritarrek Errepublikaren defentsan jarduten zuten bakoitzean pauso bat gehiago ematen ze n haien batasun afektiboaren prozesuan. Eskolak oinarri horiek erabili zituen gero sentimenduak errotzeko . Les amnèsies de Déu (Jainkoaren amnesiak ) liburuaren egilearen arabera, prusiarren kontrako gerran eta, batez ere, Lehen Mundu Gerrako lubakietan mamitu zen oraingo Frantzia, hainbat herritarren gogo batua, haien asimilazioa: Sedango edo Verdungo batailetan elkartutako gizonek apenas zuten ezer komunean: euren herriak urrun zeuden, euren bizimodua eta kultura ere bai. Guztiek ez zekiten f rantsesez, eta lehen aldiz ateratzen ziren herritik: katalanak, bretoiak, euskaldunak... bandera beraren atzean zeuden, sufrimenduan elkarturik. Ezin zuten elkarrekin behar bezala komunikatu; batzuetan, hitzen ordez, oihuak, negarrak eta barreak ziren haie n komunikazio zeinuak. Begirada kedartsuetan lohitutako isilaldiak. Gero, gerra bukatu eta etxera itzultzean, oroitzapen haiekin biziko ziren hil artean. Halaxe sortu zuen Frantziak herritar horientzako aberria. Gizon haiek bazekiten euren herrietatik hara go bazeudela beste gizon batzuk, beraiek bezain xumeak, haiek bezala ideal baten alde borrokatutakoak. Elkar ezagutu zuten gerran. Horrexek batzen zituen denak. Perpinyan jaioa da Bezsonoff, Ipar Katalunian. Aitona errusiarra zuen. Aste honetan ekimen bat aurkeztu du Ipar Kataluniako hainbat eragilerekin batera, Katalunia bizitzen ari den egoera politiko berezia Frantzian ezagutarazteko. Independentismoaren berri eman eta hedabideak, herritarrak eta agintariak nolabait sentsibilizatzeko. Ekimena Oliba kole ktiboak bultzatu du. Frantziarrak apur bat ezagututa, ez da lan erraza izango haiek limurtzea. Baliteke kanpoko errealitate bat aitortzea —Katalunia — barrukoa aitortu barik —Ipar Katalunia edo Ipar Euskal Herria kasu —. Edo, baikorrak izanez gero, hauxe ger tatuko dela irudikatzea: kanpokoa aitortzeak barrukoa ere aitortzea ekar lezakeela. Hala ere, bada arrazoirik errealistak izateko. Erreparatu, bestela, Parisek nola begiratzen dion Euskal Herrian hasitako prozesuari eta hark administratutako Euskal Herrian daraman politikari. Napoleonen garaietatik gaur arte, Frantziak ez du aise onartzen 1789ko iraultzaren ondoren sortutako egituraketa administratiboa aldatzeko proposamenik . Katalanak, euskaldunok eta besteak gerrak batu gintuen Frantzian. Asimilazioa esk olan areagotu zen. Baina lubakietako anaitasuna izan zen lehen tresna. Gero, herri bakoitzean gerran hildakoen aldeko oroitarria jarri zuten, haien izen abizenak dotore dotore, garai latzen lekuko. Ea nor ausartzen den aitonaren edo berraitonaren izena due n harria lehertzen, herriko plazan. Errazago lehertuko da Kremlin. Napoleonen gutunak 1812ko urriaren 20a zuen data. Parisko Barne Ministerioan hiru egun geroago jaso zuten. Ordurako tropa frantsesak erretiratzen hasiak ziren. Gutuna bihar jarriko dute en kantean Paristik gertu, Fontainebleaun. Messi, zubi 2012ko abenduak 8 Barka nazatela Bartzelona zaleek —hau da, gipuzkoarren erdiek —, baina lehengoan, Messi lesionatu zenean, sentsazio gazi gozoa izan nuen. Bizipen arraroa. Bartzelonaren futbol zelaiko ikusleek arnasari eutsi ziotenean isiltasun ezin luzeagoan, ni ere han izan nintzen, larri larri eginda, ezusteak harrapatuta. Alta, zilegi bekit esatea tristatu egin nintzela baina, aldi berean, beste zerbait ere sentitu nuela barrenean, ia kontrolatu ezina. Nola esan… ezaxola, hoztasuna… poza? Nire alde arrazionalak Messiren lesioa madarikatu zuen, baina alde irrazionalak, inkontzienteak, sentimendu iluna piztu zidan. Hura lasaitua! Messi lesionatu arte aitortzera ausartu ez z ena aitortu zidan gogoak: «Ez duzu nahi Messik Mullerren gol marka hausterik. Lesionatu bada, ez du lortuko». Eta arnasa hartu nuen . Ez daukat ezer Messiren kontra. Alderantziz: nire ustez, haren abileziak eta maisutasunak ez dute parekorik. Barkatu orain goan CR7ren lagunek, baina ederra —mutil guapoa esan beharko nuke, oraingo jarrera modelnoari segituta? — eta aberatsa izateak ez dio portugaldarrari txuloputa izateko eskubide betierekoa ematen. Hala ere, poztu egin nintzen Messiri Gerd Muellerren marka h austeko aukera ia zapuztu zitzaionean. Orain, badirudi lesioa ez dela hain larria eta helburua lor lezakeela. Batek daki. Markak hausteko daude. Zer egingo diogu, ba. Halako eboluziorik gabe, onerako denean, ez ginateke inora helduko; munduak, gizarteak, ez luke aurrera egingo... Gerd Muellerrek berak esan du poztu egingo dela Messik marka gainditzen badu. Mueller pozten bada, nor gara besteok, ba, ez pozteko? Muellerren markak barruko haur sentimentala azaleratu dit. Gizakiok, sarri, iraganaren esklaboak garela gogorarazi. Atzera begiratu eta torpedoaren garaiak bizi izan ditut. Umetako garaiak. Alemania Herbehereak, 1974ko munduko txapelketako finala, Munichen. Eta Muellerren gola, lehen zatia bukatzear zegoela. Mundua Cruyffekin txoratzen, eta Muellerrek gola sartu. Helmut Schoenen hamaikakoaren garaipena. Estadio Olinpikoa noizbait ikusteko grina. Alemaniako Futbol Federazioari idatzitako gutuna eta bueltan bidalitako argazki oroigarria, jokalari guztien sinadurekin. Iraganaren nostalgia . Mes siren marka berriak irudi horren osotasuna apurtuko dit. Dena den, ezin uka argentinarraren meritua futbolean aritzeko eta zubi lana egiteko. Messi zubia baita orduko eta gaurko futbolaren artean: harengatik ez balitz, belaunaldi berriek ez zuten jakingo M ueller nor den. Pele ezaguna da adin guztietako gizon futbol zaleen artean, baina Mueller, ez. Alemaniarrak ez du inpotentziaren aurkako botika baten publizitaterik egin, nahiz garai batean produktua beharko zuen, seguruena: alkoholismoz desintoxikatzen eg on zenean, oheari lotuta eduki zuten hainbat egunez. Orain ez du alkoholik hartzen, ezta likorezko bonboi bat bera ere. Herbehereak gustatu arren, Alemaniako talde horrekin bat egin genuen. Zer nahi duzue esatea. Denok ditugu geure alde zuri beltzak. Zubi zarreta Espainiako selekzioan zegoenean Bizkaiko abertzale independentista ez gutxi ere eskizofrenian bizi ziren. Arerioa gure Zubirengana hurbiltzen zen bakoitzean, arnasari eutsi eta isil isilik geratzen ziren, atezainak arriskua urrundu arte. Eta orduan bai, biriketan gordetako aire guztia botatzen zuten kanpora… Hura lasaitua! Kasuak ezagutzen ditut, baina ez dut izenik esango. Ni, bitartean, kandela pizten, Zubiri dozena erdi caño sartuko zizkioten esperantzan. Allianz Arena berria 2005ean eraiki bain o lehen dozena bat aldiz izan nintzen Munichen. Behin baino gehiagotan Estadio Olinpikoa ikustera joatea proposatu zidaten, baina ez nintzen inoiz bertaratu. Ez nuen txikitako ametsen ganbaran sartu nahi izan, badaezpada ere. Hori baino jarduera interesgar ri eta gozagarriagorik asmatzen nuen beti. Gizakiok. Hain gara xaloak, hain gara maitagarriak. Hain gara kontraesankorrak, non… 'Tofu' eta 'fufu' 2012ko abenduak 15 Ingelesak, nazioarteko hizkuntzak, botere publikoen babesa behar duela adierazi zuen atzo Ed Milibandek, Ingalaterrako Alderdi Laboristako buruak. Ingelesak, nazioarteko hizkuntzak, babesa behar duela. Non eta bertako gizartean. Zertarako eta gizarte hori kohesionatzeko. Milibanden arabera, herritarren aurrean funtzio publiko an lan egiten duten lagunek —hau da, soldata administraziotik jasotzen duten enplegatuek — ingelesez ondo hitz egiteko gai direla frogatu beharko dute, Erresuma Batuan laboristek aginduz gero. Milibandek esan zuenez, ekimen horrekin kanpotarren integrazioa bermatu eta bultzatu nahi dute laboristek. Bestela, gizartea ez da kohesionatuta egongo. Laboristen proposamenak helburu jakin bat du: «nazio konektatu» bat lortzea, ez «nazio banandu bat». Milibanden ustez, banaketak «bakartzea» dakar, eta horrek aurreir itziak areagotzen ditu: «Erresuma Batuan ezin duzu arrakastarik izan, bakarturik baldin bazaude. Bakartzeak ezjakinduria areagotzen du, eta horrek, susmoak eta aurreiritziak». Nazioarteko hizkuntza zainketa berezien gelan sartu behar bada bere herrian ber tan, zer ez litzateke egin beharko euskara —edo katalana, galiziera... — babesteko? Kataluniak hezkuntza sisteman hizkuntzaren normalizazioaren alde eginiko bidea moztu nahi du orain Wert ministroak. Kataluniako gizartearen kohesioa urratu, kohesio hori esp ainiartasunean kokatzeko. Euskal Autonomia Erkidegoan dagoen sistema eredugarritzat jo du Wertek, eta horixe adierazi katalanei: gurasoen aukera errespetatzea. Horixe proposatzen ari zaio Kataluniari. Herritar guztiei hizkuntza hautatzeko aukera eskaintzea , eskolak ama hizkuntzan jasotzeko. Ama hizkuntza espainiera bada, noski. Txinakoek edo Ghanakoek ez dute eskubiderik eskolak euren ama hizkuntzan izateko. Gure hezkuntza sistema defendatzen dutenak kezkatu egin beharko lirateke, Werten laudorioak entzund a. Hautatzeko aukera nahi dutenek jakin beharko dute Wertek berak badakiena, hainbat ikerketak frogatu dutena: gure sistemak ez duela bermatzen hemengo haur guztiak euskaraz mintzatzeko gai izatea. Ez A, ez B ereduetan, ezta D ereduan ere, zenbait kasutan. Gure sistemak erdara ezartzen eta indartzen duela, alegia. Euren gizartea katalanak kohesionatzea nahi dute katalanek. Gure gizartea erdarak kohesionatzen du. Horregatik Werten txaloak. Hemen euskarari ez zaio balio handirik ematen. Ainhoako vascofrancés batek, Europako Batasuneko kidea izanik, eskubidea du Hegoaldeko administrazioan lan egiteko, diru publikoz ordaindua izateko, espainieraz primeran moldatuz gero. Euskaraz zipitzik jakin ez arren. Ezpeletako euskaldun batek, ordea, ezingo du Oiartzungo osa sun zentro publikoan lan egin, gazteleraz ez badaki. Duela hilabete batzuk lau neska gazte eseri ziren Bilboko jatetxe batean, Abando aldean. Bi afrikarrak ziren eta beste biak, txinatarrak. Haien artean hitz egiten hasi ziren, erdaraz. Nabari zen laureta ko inork ez zuela gaztelera lehen hizkuntzatzat, baina polito moldatzen ziren espainolez. Zerbitzari txinatarrek txineraz hitz egiten zuten euren artean, baina espainolez bezeroekin, baita txinatarrekin ere. Euskara ez da normalduko bi afrikarrek eta bi txinatarrek euren artean euskaraz egin arte. Bilboko jatetxe txinatar batean, ez Berriatuko kontserbera batean. Hori gertatu arte euskararen geroa ez da bermaturik egongo. Baina orduan ere, batek daki... Gerta liteke afrikarren eta txinat arren aldameneko mahaian Arrasate, Gernika, Donostia eta Berako lau euskaldun xinjiang arroz frijitua jaten egotea, gazteleraz barra barra. Espainiarrek saria banatuko diete orduan: Wertek Isabel Katolikoaren idunekoa emango die lau euskal herritarrei. Eta Fernandez Diazek atzerritar legea ezarriko die lau euskaldunei. Eguzkia Mongolian 2012ko abenduak 29 Ulan Batorrera iritsi zen egunean guardiako eguraldi gizona fusilatu zuten, huts egiteagatik: bezperan eguraldi eguzkitsua iragarri zuen, baina biharamunean elurra ari zuen Mongoliako hiriburuan. Mongolski bedeker (Mongoliako gidaliburua ) eleberriko pertsonaia nagusiaren arabera, epaileak ez zuen errukirik izan eta heriotza zigorra ezarri zion meteorologoari. Zigorra gehiegizkoa bada ere, hu tsa ez da arina, Mongoliako eguraldia nolakoa den jabetzen bagara. World Weather Information webguneak dioenez, gaurko tenperatura baxuena 26 gradu zero azpitik izango da Ulan Batorren, eta altuena 20 gradukoa. Elurra mara mara. Bihar, berriz, 25 eta 17ko tenperaturak izango dituzte. Elurrik ez, baina hodeiak nagusi. Ulertu egiten da Mongolian zer poza eragiten duen eguzkia izango dela jakiteak. Eta iragarpenetan kale egiteak zer ekar dezakeen. Svetislav Basara idazle serbiarrak egoera guztiz kafkianoak islatzen ditu Mongoliako gidaliburua nobelan. Herrialde horretan absurdoa da nagusi: zauden lekuan zaudela, nonbaitera joateko bidaia egun batekoa izaten da beti. Gauza guztiek prezio bera dute: 1991ko bost marko alemaniar. Orratz bat, lokomotora bat edo BMW bat, edozer, bost markoren truke. Eta Charlotte Rampling Gengis Khan hotelean bizi da. Mongoliarrak burutik sano ez daudela pentsatuko dugu, baina Asiako herrialdea ez da zorroztasunaren erresuma bakarra munduan: Basararen arabera, Burkina Fason ortogr afia huts batengatik urkatzen zaituzte. Mongolia baino hurbilagoko lurraldeetan ere egoera kafkianoak bizi ditugu. Hemen, BMW batek ez ditu bost marko balio, baina hilabeteak eta datak aurreratu egiten ditugu. Neguan uda da, eta udan, negua. Urtaroak alda tzen ditugu eta, ondorioz, eguraldia. Hemen egutegia aurreratu behar da, herritarrek ondo merezitako dirua jaso dezaten. Euskal Autonomia Erkidegoko langile publikoek 2013ko ekaineko aparteko ordainsaria kobratuko dute urtarrilaren hasieran. Horixe ebatzi zuen atzo Eusko Legebiltzarrak. Uztailean, aldiz, abendukoa emango zaie. Urte berria hastearekin batera ekainean, udan, izango dira Jaurlaritzako langileak, besteei aurrea hartuta. Otsailerako, denak beltzaran. Bruselak Raxoiren bidez —edo Raxoik Bruselare n bidez, batek daki — inposatutako mozketetako bati ihes egiteko formula magikoaren ondorioa izango da. Modu legezko eta humanoa, patroi publikoaren eskuzabaltasunari esker. Eskerrak eman beharko, beraz. Horregatik eta udako lehen eguzki printza kilikagarri ak urtarrilera aurreratzeagatik, neguko hotz, haize eta elurrik gabe. Mirari meteorologikoa ekonomiari esker gertatu da. Ekonomia, dirua mundua aldatzeko gai da, baita urtaroen ordena eta erritmoa ere, orain ikusi dugunez. Eta gure aldartea. Woody Allenek esana du diruak ez duela zoriontasuna ematen, baina oso antzeko sentsazioa ematen duela, hain antzekoa, non espezialista bat behar den diferentzia nabaritzeko. Dirua ez dela garrantzitsuena saldu nahi izan digute betidanik. Baina zergatik izango da hori e saten duten guztiak aberatsak direla? Eskarmentua dutelako: eurek baino ez dute sufritu diru asko izateak dakarren zorigaitza. Eurek baino ez dakite zein gaizki pasatzen den, zeinen txarra den gaixotuz gero itxaron zerrendarik gabe artatua izatea edo izen handieneko eskoletan ikastea. Ez aipatzeagatik bestelako sentsazioak eta atseginak. Hori guztia pairatzea eragotzi nahi diete herritar arruntei. Ez du merezi hala sufritzea. 2013ko aparteko ordainsariak aurreratzea erabaki dute Gasteizen. Datorren urteko abenduari dagokion ordaintze mota hori kobratzerik izango ote den beste kontu bat da. Baina nor kezkatzen da orain, hamabi hilabete lehenago eta gainean zer dugun ikusita, datorren urteko Eguberriez? Ez litzateke harritzekoa izango 2014ko urtarrilean ere u dako eguzkia ateratzea. Mongoliako eguraldi gizonak zer iragarriko zain egongo gara. Badaezpada ere, abisatuta dago. 'Geisterfahrer' 2013ko urtarrilak 5 Jokatzea gustukoa dugu, nahiz aldez aurretik badakigun partida galdu egingo dugula, eskuetan kartarik onenak izan arren. Heriotza hiltzeko ahalegina alferrekoa da, baina, horretaz jabetuta ere, gizakiok ez diogu uko egiten azken patua engainatu edo saihesteko saioari. Hugo Chavezen osasun egoerak eraginiko erreakzioak ditugu horren adibid e. Venezuelako presidenteari buruzko albisteak une batetik bestera aldatu dira azken egunotan. Asteartean larri larri zegoen Chavez; asteazkenean, larri; ostegunean, hobeto, laster etxera bueltatzeko moduan; atzo, aldiz, arnas gutxiegitasuna zuen agintaria k. Gaur, batek daki... Chavezen jarraitzaileek esna aldiak eta otoitz publikoak antolatu dituzte haren alde. Habanan minbiziari aurre egiteko azken ebakuntza egin ziotenetik ugaldu dira ekitaldi horiek, Venezuelan bertan eta kanpoaldean. Hantxe ikusi ditu gu Evo Morales Boliviako presidentea, baita Sean Penn aktorea ere, besteak beste. Batzuen ustez, bitxia da ikustea sentsibilitate ezkertiarra duten askok erritu horretan parte hartzea. Ez da guztiz kontraesankorra heriotza exorzizatzeko zeremonia egitea. E rlijioa herriaren opioa dela esan zuen Marxek, baina ezkerreko sentsibilitatea duten guztiak ez dira marxistak. Bestalde, izango da kontraesanak dituen marxistarik ere. Mundua kontraesanetan oinarritzen da, sarri, aurrera egiteko. Marxen teoriak ez daude h ain desfasatuta. Ez behintzat Adam Smithenak baino areago. Biek ala biek nabarmendu zuten lanaren garrantzia, nahiz beste arlo askotan ez zetozen bat. Smithek ere pobreziaren kalteak nabarmendu zituen. Haren ustez, gizarte bat ezin da zoriontsua izan berta ko kide gehienak pobreak baldin badira. Denbora pasa da, eta ekonomialari eskoziarraren hitzek ez dute indarrik galdu. Chavez presidentea izan aurretik pobreak nola zeuden Venezuelan eta orain nola dauden. Hori jakitea nahikoa da ulertzeko zergatik otoitz egitera atera diren gehienak pobreak diren. Akatsak akats, kontraesanak kontraesan eta populismoa populismo —zer dira, ba, gure 400 euro horiek Hegoaldeko langabeentzat? —. Zergatik klase ertaineko kide askok ez duten kandelarik pizten haren alde —zer da klase ertaina Venezuelan? —; zergatik segitzen duten, dugun, kontrako norabidean, heriotza uxatu nahian, geure azken patua ezingo dugula saihetsi aitortu arren. Batzuetan denok joan nahi dugu kontrako norabidean bizitzaren autobidean. Bidesari garestiena or dainduta ere. Areago, bidesaririk ez badago. Alemanian halaxe da, eta bertako irratietan etengabe aditzen duzu abisua: Berlin Nurenberg bidean, ez dakit zenbatgarren kilometroan, Geisterfahrer bat badoala. Gidari suizida bat, alegia, kontrako norabidean. Eta esatariaren hitzak. «Mesedez, kontuz gidatu, arazoa konpondu bezain laster abisatuko zaituztegu». Eguneroko kontua da. Lehengoan, Ulmetik Municherainoko autopista zatian Geisterfahrer bat zihoala jakinarazi zuten irratitik. Handik ordu erdira arriskuak bere horretan segitzen zuen artean. Tokio Hotel musika taldeak badu kanta bat, Geisterfahrer izena duena. Kantaren hasieran gasolina odolean daukala dio kantariak. « Geisterfahrer bat beti doa bakarrik / gaua hotza da / eta autoan noa bakarrik / Geisterfahrer bat bezala / azkenean zurekin egoteko...». 2010eko maiatzean, Geisterfahrer moduan ibili zen Tom Kaulitz taldeko kidea. Tokio Hotelekoak Taiwanen zeuden biran, eta 20 urteko musikariak viagra gaindosia nozitu zuen. Kaleko saltzaile batek pilu la urdinak eskaini zizkion, eta berak erosi. Gasolina behar zuen odolean. Bat hartu zuen segituan, festa batera zihoalako, eta festatik irten eta hotelera bi neskarekin joan zenean, beste bi pilula hartu zituen. Tomek bi egun eman zituen jota burua altxatu ezinik. Burua. Eginbideak bete ote zituen... Geisterfahrer . 'Torap doktrina' 2013ko urtarrilak 12 Mafia errusiarreko kideak epaitu dituzte aste honetan Donostian. Akusatu nagusia «gerrako ume baten semea» izan da. Hedabideek ez dute zehaztu, baina, antza denez, Euskal Herritik Sobietar Batasunera joandako haur haietako baten ondorengoa da. Fiskalak hamasei urteko zigorra eskatua zuen haren kontra. Azkenean, lau urte. Pena jaisteko, gaizkile talde bateko kidea dela aitortu behar izan d u akusatuak, eta delituak egin dituela. Besterik ez. Gaizkilea mafioso errusiartzat jo dute, haren beste jatorria gehiegi nabarmendu gabe. Munduari eginiko ekarpena txalogarria izan balitz, segituan ikertuko genuen ama edo aita nondarra duen edo zuen. Bain a mafioso baten kasuan... Gurean mafiosorik ez baitago, Espainiako Auzitegi Nazionalak zigortutako euskal herritarra ez bada. Antonio Basagoitik gogorarazi digu, euskal preso politikoen alde gaur Bilbon egingo den manifestazioaren harira. Basagoitiren ara bera, euskal presoek bortxatzaileei eta mafiosoei ematen zaien tratu berdina jaso behar dute. Oker dago, baina. Donostian epaitutako mafiosoak gaizkile talde bateko kidea dela aitortu du. Ondorioz, hamasei urtetik lau urtera jaitsi diote zigorra. Horren er dia baino gehiago bete duenez, kalean izango da laster. Damutu barik. «Hau egin dut» esatea nahikoa izan da. «Eta harro nago» gehitzea besterik ez zuen falta. Oraintxe bertan sinatuko lukete hori euskal presoek. Epailearen aurrean «ETAko kidea naiz, hau et a hau egin dut», esan eta, damutu barik, zigorra leundu eta kalera. Parot doktrina , baina alderantziz. Torap doktrina , alegia. Ez dirudi Basagoiti hori proposatzen ari denik. Basagoitik badaki euskal presoak ez daudela espetxean euren joera doilor eta mak urrenak asebetetzeko eginiko delituengatik. Euskal gizarteak badaki hori. Baita presoen jarduerarekin edo pentsaerarekin bat ez datozen herritarrek ere. Basagoitiren konparaketak iraindu egin nahi du, mindu. Kemena izango luke PPkoak astero bi mila kilomet ro egin behar dituen edadeko emakumeari aurpegira esateko hori, alegia, semeak bortxatzaile batentzako moduko zigorra eta tratua merezi dituela? — —eta badakigu bortxatzaileei zer gertatzen zaien kartzelan —. Basagoitik delitu okerren eta arbuiagarrienen eg ileen pare jarri ditu euskal presoak. Ez du inoiz esango, ordea, Diaz Ferrani edo Urdangarini, epaitu eta erruduntzat joz gero, mafioso edo bortxatzaileentzako moduko zigorrak ezarri beharko litzaizkiekeela. Edo, susmagarri hutsak diren artean, euskal pres oei ematen zaien tratu berdina jaso beharko luketela galdeketetan: jipoia, tortura edo eraso sexualak. Urduri dago PP. Urduri dago Urkixo erregeordea, Eusko Legebiltzarrari esaten metropolira nor bidali behar duen senatari eta nor ez. Urduri dago EAJ ere, kartzela politikan izan zuen erantzukizuna ezkutatu nahian edo. Euskal presoen alde «gutxiago hitz egiteko eta lan gehiago egiteko» esan dio Josu Erkorekak ezker abertzaleari. Presoak sinetsi ezinik egongo dira, PSOErekin dispertsioa bultzatu zuen alderdi a orain haien eskubideen defendatzailea dela ohartuta. Isilean lan egin beharra nabarmendu du Erkorekak. EAJk isilean itundu zuen dispertsioa eta ozenki defendatu. Ea oraingoan euskal presoak Euskal Herrira etortzea lortzen duen. Isilean edo ozenki, berdin dio. Baina protesta gutunak bidali baino zerbait gehiago egin beharko du horretarako. Ostegun eguerdia. «Gizajoak, presoak», esan du Espainiako irrati bateko esatariak. «Presoak defendatzen ari zara? Zerbait egingo zuten kartzelan egoteko», erantzun dio bigarren esatariak. «Nor defendatuko dut? Bankariak?», lehenak. Espainiako kazetari bat audientzia handiko irrati komertzial batean, presoen alde. Brasilgo presoen alde. Herrialde hartako poliziek katu bat atzeman dute Arapiracako kartzelan. Animaliak zerr a orriak, zulagailuentzako ordezko piezak eta telefono mugikor bat zeramatzan gorputzean itsatsita, presoei pasatzeko. Lehen kazetaria presoez errukitu da. Bigarrena, aldiz, katuaz. 'Yogurin' bidaiak 2013ko urtarrilak 19 Cañete jatetxea. 2013ko abuztuak 13. Eguneko menua lehen poltsikoko herritarrentzat: barazki biologikoz osatutako entsalada freskoa, ortu ekologikotik hartuak mahaian jarri baino ordu erdi lehenago, egin berria den chandetroi saltsaz; Pirinioetako aire garbian hazitako bildots errea; goizean jetzitako behiaren esnegainez eta behar bezalako lau orduko pausatze aldiaz eginiko panna cotta : 30 euro. Cañete jatetxea. 2013ko abuztuak 13. Eguneko menua bigarren poltsikoko herritarrentzat: supermerkatuko plasti kozko poltsetan bildutako entsalada, oliba olioz; abeltegi erraldoietan metatutako oilaskoa; duela astebete ekoitzitako natillak: 12 euro. Cañete jatetxea. 2013ko abuztuak 13. Eguneko menua hirugarren poltsikoko herritarrentzat: entsalada, saltzeko epea d uela bost egun pasatu zitzaion letxuga hosto horitzen hasiekin, olio industrial ez hilgarriarekin jantzia; hormonaz jositako txahalki puztua; hamar egunez epez kanpo dagoen jogurta, zapore garratzagoz baina oraindik jangarri eta ez kaltegarria: 8 euro. Bidaia denboran. Laster halakoak ikusteko aukera izango dugu, bi baldintza betez gero: batetik, Espainiako Nekazaritza, Elikadura eta Ingurumen ministroak elikagaien iraungitze data luzatzeko duen asmoak aurrera egitea; bestetik, jatetxeek euren menuan zer e rabiltzen duten zehatz mehatz argitzea eta bezeroek kalitatearen arabera ordaintzea. Badirudi lehen baldintza bete egingo dela. Jangaien kontsumorako lehenesten den data luzatzeko asmoaren berri eman du ministroak aste honetan. Haren ustez, ez da onargarr ia hainbeste jaki zaborretara botatzea, jateko moduan daudenean. Ez da portaera, are gutxiago krisi garaietan, beharraren itzalak lehen munduaren neoizko poza iluntzen duen honetan. Kontsumitzeko gomendatzen den epez kanpoko jogurtak jaten ditu ministroak, eta ez zaio ezer gertatzen. Cañete jaunak jogurt zaharrak jaten baditu, zer dela eta izan behar dugu izenik gabeko herritar xume arruntok hain mizkinak? Batzuetan, baina, arazoa ez datza iraungitze datan, ontziratze datan baizik. Batzuetan —gertatu egin zait— bazoaz inguruko supermerkatu batera eta, maniatiko samarra zarenez, apalaren hondoko jogurtak edo atzekoak hartzen dituzu, iraungitze denbora luzeagoa izango delakoan. Potea hartu eta: Kontsumitu hamabost eguneko epean . Eta ontziratze datari begiratz en diozunean, konturatzen zara etzi ontziratutako jogurta erosten ari zarela, hau da, bi egun barru ontziratuko den produktua duzu… gaur! Eta pozik lehertzen zaude, denboran bidaiatzea, gizakiaren amets orain arte eskuraezina eskaintzen dizutelako Yogurin bidaiek. Bigarren baldintza betetzea zailagoa izango da. Egoera ekonomikoa hobea zenean jakien kalitatea eskasa zen jatetxe batzuetan, baina ordaindu beharreko euroek kalitate berdina izan behar zuten beti. Xerrak gerrarteko Mauleko espartinak baino sikua goak ziren. Eta entsaladetako letxugak Gurutze Gorriko boluntarioen ahoz ahokoa behar zuen kolore apur bat hartzeko. Kontuak atera orain. Eta zer esan mahaiz mahaikoari buruz, birziklatutako janei buruz, alegia? Hona zer gertatu zitzaidan Nurenbergeko gaststätte tipiko batean, zerbitzari nengoela. Jatetxeak izen ona zuen eta jendez lepo egoten zen, batez ere asteburuetan. Mahai batetik platera erretiratu eta soberakinak sukaldeko zaborretara botatzera joan naiz eta hara non datorren ugazaba, korrika batean larri: « Nein, Herr Pastor! ». Haragi puska bat dago platerean, haginkatu gabea. «Hau osorik dago, eta ez da botatzen. Hau gorde egiten da eta hurrengoan eskatzen dutenean labean sartu, plater garbian ipini, saltsa beroa bota gainean, eta prest!». Hori Alema niako lander aberatsenean egiten bazuten 90eko urteetako krisirik gabeko garaietan, zer ez dute orain egingo, han eta hemen. Ahal izan nuen guztietan egin nuen kontzientzia eragozpena. Herr Schneider ondoan ez nuenean, noski. Selma, Beyonce eta Denzel 2013ko urtarrilak 26 Pucciren soineko beltz luzea, Christian Diorren berokia, Lorraine Schwartzen belarritakoak eta esmeraldazko eraztuna... Beyonce dotore asko joan zen Barack Obamak kargua hartzeko ekitaldira, bertan AEBetako himnoa kantatzeko. Haren itxurak eta AEBetako presidentearen emaztearen orrazkerak eta alaben arropek agintariaren hitzaldiak beste iruzkin eragin dute kasik. Obamak berdintasun mezua hedatu zuen Washingtonen. Hitzaldia historikoa izan zen. Lehen aldiz, AEBetako presidente batek homosexualen eskubideak aldarrikatu zituen halako ekitaldi batean. Ingurumena ere izan zuen gogoan, bakea... Eta berdintasuna. Berdintasunaren aldeko hitzak esan zituen. Baina nola garatu berdintasuna desberdintasuna han eta hemen sustraituta dagoene an? Obamak horixe aitortu baitzuen AEBetako egoera deskribatu zuenean: «Fidelak gatzaizkio geure sinesbideari neskato txiki batek, pobreziarik latzenean jaio denak, badakienean beste edozeinek izango duen aukera berak izango dituela arrakasta izateko». Askotan ahazten dugun errealitatea erakutsi ziguten haren hitzek: munduko potentzia ekonomiko, politiko, militar eta zientifiko handienean badira umeak, pobrezia latzenean jaiotzen direnak. Horretaz ohartu ginen Beyonce kantatzen ari zen bitartean? Unicefen datuen arabera, AEBetako haurren heriotza tasa Euskal Herrikoa baino handiagoa dugu. Hirugarren munduko Kubakoa baino handiagoa. Bestalde, AEBetako ume beltzen heriotza tasa ume zuriena halako bi da. Herritar guztiak berdinak omen dira, gara. Alta , Hollywoodeko aktore ospetsu baten alabak askoz aukera gehiago izango ditu bizitzan aurrera egiteko New Yorkeko Harlem pobrean jaiotako neskato beltz batek baino. Obamaren teorian horrek ez luke hala izan beharko, baina AEBetako praktikan halaxe izaten da . Beste kontu bat izango litzateke aktore horrek emaztea Harlemera eramango balu haurdunaldiko azken egunetan, bere amaren gaztetako bizilekuan erditzeko, mediku onenen laguntza ederki ordainduaz baliatuta. Eta neskato beltza jaio bezain laster Beverly Hil lsera bueltatuko balira hirurak. Denzel Washingtonek hamalau urte zituen bere gurasoak bereizi zirenean. Amak, Harlemen haziak, New Yorkeko eskola militar batera bidali zuen mutila, haren bizitza okertzen hasia zuzentzeko asmoz. «Erabaki horrek nire bizit za aldatu zuen», adieraziko zuen aktoreak geroago , «ibiltzen nintzen bidetik ez nintzelako bizirik aterako». Urte haietan kalean gora eta behera harekin zebiltzan lagunek, guztira, «40 kartzela urte» eginak zituzten. Washingtonek, hainbat afroamerikarrek bezala, kalearen legea ezagutu zuen gaztetan. Washingtonek, hainbat afroamerikarrek bezala, Barack Obama sostengatu zuen iazko bozetan, hura AEBetako lehen presidente afroamerikarra izan zedin. Obamak berdintasuna defendatu zuen astelehenean : «Guk, herri ak, adierazten dugu gaur egiarik argiena —gu guztiok berdinak sortu ginela dioena — oraindik ere badela gidatzen gaituen izarra: gure arbasoak Seneca Fallsen, Selman eta Stonewall en zehar gidatu zituen bezalaxe». Hitz horiekin hiru gertakari garrantzitsu a ipatu zituen Obamak, hiru mugarri AEBetako giza eskubideen aldeko borrokan: Seneca Fallsen (New York) emakumeen eskubideen aldeko lehen batzarra egin zuten 1848an. AEBetako mugimendu feministaren hasieratzat jotzen da bilera hori. Selman (Alabama) hasitako protesta martxak abiapuntua izan ziren arrazakeriaren aurkako eta eskubide zibilen aldeko borrokan, 1965ean. Lau urte geroago, 1969an, gay, lesbiana eta haien alde egin zuten herritarrak polizien aurka borrokatu ziren Greenwich Village auzoan, New Yorken. Stonewall Inn taberna izan zen haien ikurra. Obamak hiru gertakari horiek hartu zituen iraganetik, eta haien izpiritua goratu zuen etorkizunean benetako berdintasunerantz joateko. Teorian erraza da hori. Praktikan? Beyoncek ondo jarduten du beti. Live edo playback en. Burusoilen kalea 2013ko otsailak 2 Barcenasek ordaindutako sosek bazterrak nahasi dituzte. PP susmopean dagoela esan du Alfonso Alonsok, alderdiaren bozeramaileak, Espainiako kongresuan. Dena argitu beharra omen dago. Lehenbailehen. Alonso zuzen dago. Eta oker: PP susmopean dago, baina ez soilik ustelkeria kasuengatik. Alderdia sorreratik bertatik egon da susmopean herri honetan, frankismoarekin izandako loturengatik. 1976. urtetik, hain zuzen. Askok eta askok PP nondik sortu zen ahanztarazi nahi digute. Alferrik da, baina. Francoren diktadura ofizialki bukatu eta gero, Espainiak Mendebaldeko Europakoen araberako sistema politikoa eratu nahi izan zuen, Pirinioetatik gora onar zezaten. Espainiako eskuinak eta ezkerrak al derdi politiko indartsu bana behar zuten, erreforma politikoaren prozesua bultzatuko zutenak, hura inolaz ere auzitan edo arriskuan jarri barik. Bi mutur ideologikoetatik urrun, alegia. Ezkerra Franco hil baino lehen hasi zen lanean. Sozialistek Suresnesk o kongresua egin zuten, diktaduraren ondorengo garaiak prestatu eta Alderdi Komunista orduan indartsuari aurrea hartzeko. Isidoro and company k sozialdemokraziarako bideari ekin zioten, Willy Brandtek eta François Mitterrandek lagunduta. Eskuinaren garaia 1976an heldu zen. Franco hil eta hilabete batzuetara Alianza Popular (AP) sortu zuten zenbait ministro frankista ohik: Licinio de la Fuentek —Francorekin 1969 1975eko tartean Lan ministroa izan zen —; Laureano Lopez Rodok —Francoren Atzerri ministroa, erreg imenaren ordezkaria munduan barrena —; Federico Silva Muñoz eta Gonzalo Fernandez de la Mora Lan Publikoen ministro frankista ohiek eta Manuel Fraga Iribarnek, 1962 1969. urteak bitartean Informazio eta Turismo ministroa izan zenak. Batzuentzat, Fraga gorro tagarria; beste batzuentzat Don Manuel maitagarria. Don Manuel PPren sortzaile eta presidentea izan zen, Galiziako presidentea, senataria... Fragak, Euskal Herrian ondo ezagunak, Julian Grimau komunistaren exekuzioaren alde egin zuen 1963an, ministroa zen ean. Aurten beteko dira 50 urte gerra zibileko azken hildakoa deitu zutena exekutatu zutenetik. Kennedyk, Joan XXIII.ak eta hainbatek gupida eskatu zuten, baina ezer ere ez. Francok Grimauren exekuzioa bozkatzeko eskatu zuen ministro kontseiluan. Hilketa a ho batez adostu zuten denek. Jorge Semprunek ezin argiago esan zuen urte batzuk geroago: «Grimau fusilatu zuten ministroetako bat izan zen Fraga». Fragak bizitzaren ia azken unea arte jardun zuen politikan. Espainiako demokrazia bitxiaren ikurretako bat i zan zen. Bitxia, zeren... zer demokraziak eskatzen du Txiki eta Otaegi frankismoaren kontra jardundako borrokalarien omenezko kale izenak ezabatzeko eta busto bat jartzen du senatuan, diktadurako ministroa izan zena gogoratzeko? McCarthy senatariak, sorgin ehiza bultzatu zuenak, ba al du estatuarik AEBetako Senatuan? Ez. Fragak, 25 años de paz lelo frankista hura gure kaleetan ezarri zuenak, ordea, badu Espainiakoan. Don Manuelek inoiz ez zuen frankismoa gaitzetsi. Behin, Galiziako Legebiltzarrean, Argentinako eta Txileko diktadurak arbuiatzeko eskatu zioten. Fragak erantzun zuen soilik jainkoari eta konfesoreari eskatzen ziela barkatzeko. Halakoak esan zituena presidente izan zuen alderdiak zer dela eta eskatu behar dio orain inori ezer gaitzesteko edo barkamena eskatzeko? Horregatik guztiagatik egon da beti PP susmopean. Genesia, sustraiak, frankismoan dituelako. Ez soilik ustelkeriagatik. Duela urte batzuk, Santa Cruz de Tenerifen paseatzen nenbilela, Rambla del General Franco aurkitu nuen. Diktadorea hil eta 30 urtera PPk ez zuen haren izena kendu kale nagusi hartatik. Haurtzarora itzultzearen sentsazioa izan nuen: Cola Cao, mortadela, igande goizeko zinema... Izan ere, umetan Calvo Sotelo zeritzon kalean zegoen gure etxea. Non b izi nintzen galdetzen zidatenean, «kalboen kalean» erantzuten nuen txantxetan. Ilea nuen artean, baina banuen neure patuaren berri, antza. Gillotina 2013ko otsailak 9 Arturo Perez Reverte idazle espainiarrak esan zuen, luze ez dela, Espainiako sistema politiko eta sozialaren gainbehera morala arrazoi historiko batengatik gertatu dela: behar zen garaian, Madrilgo Puerta del Solen gillotina bat jarri ez zutelako, monarkiari eta kleroari lepoa mozteko. Haren ustez, gauzak hobeto egongo l irateke gaur, halakorik izan balitz. Ez da seguru errepublika batean, edonon dela ere, ustelkeria monarkia batean baino txikiagoa denik: areago, historiak frogatu du ez dela horrela. Hala ere, errepublika demokratiko batean herritarrek badute aukerarik pr esidentea kargutik kentzeko. Presidenteak kargua utzi eta gero, hura epaitzeko bideak ere badaude, nahiz praktikan badakigun hori gertatzea ez dela hain erraza. Jacques Chirac Frantziako presidentea, esaterako, auzipetu egin zuten kargua utzi ostean. Azken ean, Chiracek ez zuen prozesuan parte hartu bere osasun egoera zela eta. Hego Euskal Herria administratzen duen monarkian ez dago estatuburua epaitzeko modurik. Herritarrek ezin dute erregea botoen bidez kendu. Errege hori, kargua utzita ere, ezin da auzip etu. Espainiako konstituzioak bortxaezintasuna eta arduragabetasuna bermatzen dizkio erregeari, 56.3 artikuluan: «Erregearen pertsona bortxaezina da, eta ez dago ardurari lotua». Honek aforismo britainiar bat du oinarrian: The king can do not wrong. Alegia , erregeak ezin du gaizki jokatu, ezin du kalterik egin. Erregea humanoa ez dela esaten ari zaigu horrela, nolabait iradokiz jainkoari lotuta dagoela. Erregea perfektua da; inoiz ez du hutsik egiten. Beraz, hari ez eskatu konturik. Erregea ezin da epaitu. Ez dirudi harekin zuzeneko odolkidetasuna dutenak epaitzerik dagoenik. Haren odolkideekin oheratzen direnak, aldiz, epai ditzake justiziak. Horra hor zer gertatzen ari zaion Zumarragan jaiotako euskal herritar bati. Ustez egindako lapurreta galanta k direla eta, zortzi milioi euro pasatxo eskatu dizkiete fidantza moduan hari eta haren negozio lagunari. Bietako inork ez du ezer ordaindu orain arte. Hori ez egiteko, Urdangarinek ez du argudiatu dirurik ez duela, baizik eta sos horiek emateak «modu bide gabean pobretzea» eragingo liokeela berari, eta «modu bidegabean aberastea» dirua jasoko luketenei. Ez dago guztiz frogatuta dirutza izugarri baten atzean beti egoten denik lapurreta handi bat. Atzeman gabeko lapurreta izugarri handi baten atzean, ordea, dirutza handia egoten da beti. Urdangarinek modu justuan aberastu ote zen galdetu beharko lioke bere buruari, hain modu justuan, non orain itzelezko bidegabekeria izango litzatekeen pilatutako sosak kentzea. Agian, patente bat aurkitu eta garatu zuen, merk atuan arrakasta paregabea lortu zuena: pixoihal lehor zoragarria, sistema magiko bati esker inoiz bustitzen edo zikintzen ez dena, ume jaioberriari mundura sortzen den unean jarri eta esfinterrak kontrolatzen dituen egunera arte erabiltzen dena. Pixoihal b akar bat haur bakoitzeko. Pentsatu egunean zenbat ume jaiotzen diren munduan. Pentsatu zenbat diru aurreztuko luketen familiek, ume horiei pixoihal magiko bana erosita. Pentsatu zenbat irabaziko zuen duke empalmado batek, halakorik garatu balu. Alta, Urdan garinek bestela egin du dirua, antza. Beraz, ez da «modu bidegabean» pobretuko. Herritarrek, aldiz, pobretzen segitzen eta segituko dute. Modu bidegabean. Haserrea gero eta handiagoa da gizartean. Haserrea, sumina eta, areago, gorrotoa hedatzen ari dira, pobreziaren bidea eraiki dutenak aberastasun iraingarrienean bizi direla ikusita. Duela astebete Madrilgo kaleetan ustelkeriaren kontra egindako kontzentrazioetan «gillotina, gillotina» oihuak entzun ziren. Herenegun, bi iruzkin hauek irakur zitezkee n El País egunkariaren edizio digitalean, Barcenasi eta gainerakoei buruz argitaratutako albiste baten ondoan: « ETA, vuelve!», «ETA mata a los corruptos». Anaïs, Anaïs 2013ko otsailak 16 Jean de la Bruyerek esan zuen hiru gertakari garrantzitsu baino ez daudela gizakiaren tzat: jaiotzea, bizitzea eta hiltzea. Jaiotzeaz ez gara ohartzen; hiltzean sufritu egiten dugu eta bizitzeaz ahazten gara. Bizitzeaz ahazten gara, baita maitatzeaz ere... San Valentin egunean izan ezik. Opariak, musuak, poza... San Valentin egunean urtero ko marketina azaltzen da. Aurten ere, amodioaren merkatuaren apologia egiten duten ideiak azaldu dira, horietako bat kulturari lotuta: Bartzelonako Poliorama antzokian eskaintza erakargarria egin dute. Bertara joan eta maitasun keinua edo ekintza egin dute n bikote guztiei 2x1 bat oparitu diete antzezlan bat ikusteko: T'estimo, ets perfecte… ja et canviaré . Elkarri musu eman eta biak sartu, baten prezioan. Promozioan ez dute argitu txartel saltzaileak nola neurtu behar zuen bikotearen erakustaldia, besarkada bat nahikoa izango zen edo torloju musua eskatuko zuen. Eta horrek nola eragingo zion bikoteari? Hara, musu zalea ez den pertsona bat, lehor eta gainera xuhurra, egunean musu bat besterik ematen ez duena: «Gaurko musua antzerkiko atean emango dizut, maite a. Ondo inbertitua izango da». Maite zaitut, perfektua zara … aldatu egingo zaitut izeneko musikalak arrakasta handia izan du Broadwayn, eta horren adaptazioa Katalunian dago orain. Joe di Pietroren eta Jimmy Robertsen obrak bikoteen harremanetan izaten diren aroak taularatzen ditu, ironia finez jantziak: lehen hitzordua eta lehen txinpartak, ezkontza, umeen etorrera, ohikeria, zahartzaroa, ikuspuntu umoretsuz beti. Lanaren izena esanguratsua bezain anbiguoa eta kontraesankorra da: maite zaitut, perfektua zara... aldatu egingo zaitut. Norbaitek maite zaitu, zerbait duzu, zuregana erakartzen duena. Baina, beste alde batetik, perfektua zara, perfektua aurrean duzuna nazkatzeraino. Eta aldatu egin nahi zaitu. Zure izaera aldatu edo... beste maitale edo bikote kide baten truke aldatu, zu baino inperfektuagoa izango dena. Humanoagoa, alegia. Kontsumozko maitasuna saltzen digute, urtero, San Valentin egunean. Eguberrietan turroizko onberatasuna eta derrigorrezko eskuzabaltasun fariseua bezalaxe. Maitasunari buruz ko aholkuek eta amets erromantikoek zulatzen dizkigute belarriak. Zaila da horren atzaparretatik ihes egitea. She jartzen dute irratietan —ahaztu Notting Hill , Julia Roberts eta Hugh Grant, baita Elvis Costello ere, eta gozatu Charles Aznavourren ahotsaz —, baina hori ez da nahikoa izaten San Valentin eguneroko beste egun bat bezalakoa dela ahazteko: maitasunaren egunean ere hiltzen du maitasunak , urteko beste egunetan bezala. Pistoriusek lau tiro egin dizkio neskalagunari. Eta munduan barrena milaka eta mil aka emakume irten dira kalera, I'm rising kanpainaren barruan, dantza eta aldarrikapenak lotuz beren aurkako indarkeria salatzeko. Joan den mendean pertsona gutxi izan zen maitasun harremanetan Anaïs Nin baino joera apurtzaile handiagoekin. Haren pentsamo lde feministan, baita zentzu humanoan ere, bizimodu burges eta kontraesankorrean izan arren. «Amodioa da guztia urre bihur dezakeen alkimista bakarra; amodioa da heriotzaren, zahartzearen eta ohikeriazko bizitzaren aurkako sorgintasun bakarra», azaldu zuen Henry Millerren eta beste zenbaiten amoranteak. «Haragiak haragiaren kontra perfume bat sortzen du, baina hitzen talkak sufrimendua eta banaketa besterik ez du ekartzen», deskribatu zuen idazleak. Anaïs Nin 1977an hil zen, obarioetako minbiziak jota. Hand ik urtebetera, confettizko maitasunaren merkatariek haren izena jarri zioten lurrin bati. Anaïs Anaïs is a ultra feminine fresh, rich and romantic bouquet of flowers , dio Cacharelen webguneak. Perfume erromantiko ultra femeninoak 35 San Valentin bete ditu gure artean. Bitartean, Anaïsen haragizko perfumeak lehen bezain fresko segitzen du, maitasun kitsch aren kiratsetik urrun: «Kulpak, beldurrak, inpotentziak bihurtzen ditu gizonak krudel». Anaïs, Anaïs. Portugal, Kuba eta... 2013ko otsailak 23 Lagun bat daukat, euskaldun alemaniarra. Estatukidetasun alemaniarra hartu zuenean, uko egin behar izan zion espainiarrari, eta pasaportea bueltatzera joan zen Espainiak Munichen duen kontsulatura. Kontsulak berak hartu zuen, eta hantxe ibili zitzaion, atz era egitekokonbentzitu nahian, ba ote zekien «espainiarra izatearen ohorea» zer zen eta abar. Lagunak kasurik ez. Alemaniarra da pasaportez. Eta euskalduna, hizkuntzaz eta bihotzez. Espainiarrak nazionalistak ez direla entzuten dudan bakoitzean Municheko kontsula datorkit burura. Baita beste euskaldun alemaniar baten esana ere. Andre alemaniar batekin ezkonduta dago, eta pasaporte espainiarrari uko egina da hura ere: «Espainiarrak ez dira nazionalistak, ez horixe! Ahal izanez gero, flamenkoa dantzatzen jar riko lukete Bundestag osoa». Espainiarra izatearen ohorea ematen digute eta guk ezetz erantzun. Logikoa da hainbat espainiar gurekin haserretzea. Edo ez ulertzea zergatik agertu duen Oriol Junquerasek bereizteko asmoa, Madrilgo egunkari batean: «Espainiak Katalunia galduko du, Kuba, Portugal eta Herbehereak galdu zituen bezalaxe». ERCko buruak argi utzi du Espainiak erreferendumik onartzen ez badu, bozak izango direla: «CiU eta ERC puntu bakar batekin aurkez gintezke: independentzia». Horixe err onka. Asteon ere datu hauek azaldu dira: katalanen %54k independentziaren alde egingo lukete, orain erreferendum bat egingo balitz. Inkestak kontu handiz irakurri behar dira, baina egia da gizartearen termometroa izaten direla sarri. Eta Kataluniako erreal itatea hauxe da: azken inkestetan ez dela nagusitu independentziaren kontrako boto asmoa. 2014an bozak izan eta ERC CiUk independentzia eskatuz irabaziko balu, zer egingo luke demokrazia espainiarrak? SNP Eskozian nagusitu zenean, hauxe azaldu zuen David C ameron lehen ministro britainiarrak: ez zegoela independentziaren alde, baina, erreferendumaren aldeko mezuak irabazi zuenez, gizarte eskoziarrak erabakitakoa errespetatuko zuela. Eta erreferenduma egin egingo zela. Horixe British eta Spanish demokrazien a rteko desberdintasuna. Katalan txepel zuhurrak , independentziarantz. Euskaldun gogor artezak, berriz… Felipe Gonzalezek adierazi zuen behin Euskal Herriko egoera «ordena publikoaren kontu bat» baizik ez dela. Kasualitatea izan edo ez, 1984an egin zituen a dierazpenak, GAL sortu berria zela. «Benetako arriskua», Gonzalezen ustez, « el hecho diferencial catalán » da. Beste presidente demokrata batek, Leopoldo Calvo Sotelok, ondo ulertu zuen hori: «Bultzatu egin behar da gazteleraz egiten duen jendeak Kataluniar a eta Valentziara emigratzea, bermatzeko horrek berez dakarren sentimendu espainiarrak bizirik segituko duela». Hizkuntza, nortasunaren oinarri. 2001ean Juan Carlos Borboikoak esan zuen Espainiak inoiz ez zuela inor behartu espainieraz mintzatzera. Lotsatu ko ote zen? Hala izan bazen, ez ginen konturatu: masailak gorri gorri ditu normalean. Espainiaren politika suntsitzaile asimilazionista ez da soilik Kataluniara mugatu, baina argi dago hantxe lortu dituela emaitza eskasenak. Gizarte katalana gero eta kohe sionatuago dago. Katalan subiranistak bozetara elkarrekin joateko prest daude, gehiengo sozial argia dutela frogatzeko. Euskal Herriko zati populatueneko gizartea ordezkatzen duen ganberan ere gehiengo argia dute subiranistek baina subiranista teoriko pasiboek nahiago dute unionista praktiko aktiboekin hitzarmena sinatu. Horrela, ditxosozko 2015ean, gure nazioa haziago egongo omen da Europan. Hala segituz gero, Katalunian Euskal Herrian baino arinago ikusiko ditugu Juan Carlos I.a, Felipe VI.a edo Espainia ko hirugarren errepublikako presidentea, inperioaren politikak historian zehar eragindako mina sentitzen dutela esateko. Ez dute zertan barkatzeko eskatu, eskertuko balitzaie ere. Sentitzen dutela aitortzearekin nahikoa izango da. Yolanda 2013ko martxoak 2 Yolanda Gonzalezen hiltzaileak Espainiako Segurtasun Indarrentzat eta Ertzaintzarentzat egin du lan. Militante faxistak «oso eskola interesgarriak» eman zizkion Ertzaintzari 2008an. Horixe adierazi zuen atzo Estefania Beltran de Heredia Segurtasun sailburuak. Emilio Hellin Moro inolako penarik erakutsi gabe atera zen kartzelatik. Zigor gogorra jaso zuen: 43 urte. Irteteko baimenak izan zituen eta horietako batean Paraguaira alde egin zuen. Guztira hamalau urte egin zituen barruan. Libre utzi zutenean izena aldatu zuen, eta listo. Azken urteetan gu guztion dirua eman diote Espainiako Gobernuak eta Eusko Jaurlaritzak. Gu guztiona: Rubalcabak, Fernandez Diazek edo Balzak ez dute diru hori euren poltsikotik ordaindu. Hogeita hamahiru urte ig aro dira Hellinek Yolanda hil zuenetik, baina garai haiek ez dira erraz ahazten. Dena egiteko zegoen; dena aldatuko genuela pentsatzen genuen. Ilusioa, idealismoa... Sentsazio eta ideia bizigarriak, baita arriskutsuak ere, nondik ikusten den. Mikel, Benito , Errobi eta Itoizen abestiak kantatzen genituen. Eta tartean Silvio eta Pablorenak ikasten genituen. Debo partirme en dos , Ojalá , Yo no te pido... Eta Yolanda. Eternamente Yolanda. Eta kolpetik beste Yolanda bat agertu zen. Eta errealitatea ez zela soili k bertsoa gogorarazi zigun. 1980ko otsaileko lehen eguna zen. ETAk sei guardia zibil hil zituen Ispasterren (Bizkaia). Bi ETAko kide ere hil ziren atentatuaren ondorioz: Goio Olabarria eta Xabier Gorrotxategi. Eskuin muturrak mendeku hartu zuen Euskal Herr ian eta Espainian. Handik ordu batzuetara, BVE Batallón Vasco Español taldeak Jesus Mari Zubikarai Jhisa ondarrutarra hil zuen Eibarren (Gipuzkoa) eta Yolanda Gonzalez bilbotarra Madrilen. Hellinek eta bere taldekideek bahitu zuten hemeretzi urteko gaztea. Yolanda PST Langileen Alderdi Sozialistakoa zen. Alderdi trotskista eta espainolista bateko kidea, gure orduko terminologian. Hala ere, faxistek euskal herritarra zelako hil zuten. Buruan bi tiro egin eta hor utzi zuten, eremu hotzean botata: jerts e eta praka ilunak soinean; lauburua lepoan. Ez da oso harrigarria izan zenbait alderdi politikoren erreakzioa Hellinen aferaren berri izan bezain laster. Ez PSOEk ez PPk ez dute oso ozen hitz egin. Ez dute dimisiorik edo garbiketarik eskatu. Ulertzekoa d a: batak ezin du auzia erabili bestearen kontra egiteko. Biak dira horren arduradunak. Hellinen zerbitzuak Estatuak kontratatu zituen. Inork ere ez zekien haren nortasunaren berririk? Sinesgaitza, benetan. Baina hala izan balitz ere, erantzukizun politikoa ekarri beharko luke horrek. Egunotan ez dira entzun terrorismoaren biktimen zenbait elkarteren ohiko oihuak. Ez kexarik, ez protestarik. Talde horietako inork ez du Hellin kasua auzitara eramateko asmorik agertu. Erakunde publikoek Hellin kontratatzea ez al da biktimei iraina, burla egitea? Ez. Yolanda ez zen terrorismoaren biktima izan. AVTren webgunean sartu, eta jo 1980ko otsaileko datuetara: ez Jhisa , ez Yolanda ez dira existitu ere egiten. Bi familia, bi etxeren saminaren arrastorik ez. Terrorismoar en biktimak berdinak direla esan izan dute behin eta berriro. Gezurra. Denok dakigu mina, pena, etsipena, galera, bai, berdinak direla. Baina biolentziaren erabilera, ez. Duela gutxi irakurle korrespontsal batek hauxe idatzi zuen La Vanguardia egunkarian Atenastik, Greziako krisia eta istiluak hizpide: «Biolentzia biolentzia izango da beti, baina hura erabiltzeko arrazoiak ez dira etikoki berdinak. Abusatu eta erasotzeko erabiltzen den biolentzia eta abusuari eta erasoari aurre egiteko erabiltzen dena ez di ra berdinak». Biolentzia guztiak ez dira berdinak. Lehen ere bagenekien hori, baina orain are argiago utzi digute beste aldetik. Biktima guztiak ez dira berdinak. Yolandak gogorarazi digu hori, hogeita hamahiru urte geroago. Yolanda. Jertse eta praka ilun ak soinean; lauburua lepoan. Yolanda, eternamente Yolanda. Ahaztuen komandantea 2013ko martxoak 9 Populista, pailazoa, diktadorea... Munduko eskuinak ezin izan du Hugo Chav ezen kontrako gorrotoa ezkutatu, ezta hura hil eta gero ere. Munduko progresiak ere bere egin ditu, askotan, hitz horiek. Hedabide independente gehienak saiatu egin dira Venezuelako presidentearen lan sozialaren emaitzak ezkutatzen eta alde ilunak agerrara zten. Alta, haien irainek ezin engainatuko dituzte bertako herritar pobreenak: kritikak kritika eta hutsak huts, Chavezen agintaldiak argia eman dio euren bizimodu ilunari. Nazio Batuen Erakundearen datuei begiratzea besterik ez dago. Politika soziala boz etan lortutako garaipenari esker garatu zuen Chavezek, Carter Center erakundeak laudatu dituen hauteskunde gardenetan. Presidenteak behartsuenen aldeko lana egin zuen, baina hori ez digute sarri azaldu hemen. Albistegietan Venezuelako presidentearen irudia k ikusi ditugu. Rancherak kantatzen ari da, con dinero o sin dinero, hago siempre lo que quiero, y mi palabra es la ley . Ez digute kantaldiaren ondoko benetako ekitaldiaren berririk eman: txiroentzat eraikitako eskolak irekitzea, osasun zentroak, etxebizitz ak... Eta geure mendebaldeko paternalismo laidogarriaz begiratu diogu indio populistari. Zer bitxia den morroia, papagai bat dirudi txandal koloretsu horrekin. Ez zaizkit rancherak gustatzen; ez dut gustukoa bularrean gurutzea zintzilikatu eta hari musu ematea agerraldi publikoetan, baina horrek ez dit Venezuelako presidentea izandakoaren lana ahantzaraziko. Presidenteak herri xumearekin konektatzen jakin zuen. Populista? Eta zer? Nor gara gu hori epaitzeko geure talaiatik? Ez zaigu gustatzen nola eg iten zuen politika. Gure modu hotz aseptikoan egin behar zuen politika Chavezek, venezuelar batek, venezuelarrei bere mezua helarazteko? Venezuelar askok ez dute ulertuko zergatik doazen hemengo politikariak bizikletan hauteskunde kanpainan, ez baitute jak in behar Euskal Herrian txirrindularitzak zer nolako zaletasuna duen; ez dute ulertuko zergatik gure politikari zintzoak dabiltzan hain jator marmitakoa eta paellak prestatzen. Eta zer? Ez dugu ulertzen zergatik irten diren milioika herritar kalera, nega rrez. Zeinen teatrero eta zuriak diren panchito eta morenito hauek. Euskaldunok oso gogorrak gara; inoiz ez dugu negarrik egiten jende aurrean, eutsi egiten diogu, bihotza hamaikagarren katxi katxian ito arte. Orduan andreak utzi egin gaituela aitortzen di ogu, negar zotinka, tabernako zerbitzariari, geure goibeltasunaren zaindariari. Ez dugu ulertzen zergatik mestizo morocho horiek dauden kalean aieneka, Chavezen erretratuak eskuetan. Zer egin du haien idolo bihurtzeko? Izena eman die izenik gabekoei; izena eman die izenik ez zuten herritar pobreenei; izena eman die haien esperantzei; duintasuna, ordura arte handi mandi zurien gorrotoa edo mespretxua besterik jaso ez zutenei. Chavez pobreen komandantea izan zen, Maria Toledano kazetariak idatzi duenez. Ahazt uen komandantea. Non zeuden Chavez kritikatzen dutenak eta milioika herritarren dolumina ulertzen ez dutenak komandantearen aurreko garai latzenetan? Non geunden? Ez dugu ulertzen, eta barre egiten dugu. Gu beste galaxia batean bizi gara —noiz arte? —. Geure mundu oparo baina tristean funtsezko giza eskubideen mailara igo dugu Internet dohainik izatea. Beste herrialde batzuetan, aldiz, ez dute zuntz optikoarekin amets egiten. Ez dituzte 100 mega nahi, 100 gramo ogi baizik. Ahaztu egiten dugu munduko hainbat lekutan milioika eta milioika izenik gabeko daudela. Ahaztu egiten ditugu ahaztuak. Chavez, ordea, ahaztuekin gogoratu zen, bera ere horietako bat izan baitzen umetan: palmazko etxe batean bizi zen, lurrezko horma eta zoruarekin. Etxola moduko aterpea ze n, euri asko egiten zuenean urak hartzen zuena. No tengo trono, ni reina, ni nadie que me comprenda, pero sigo siendo el rey... Populista? Eta zer? Stasi Zarautzen 2013ko martxoak 16 Das Leben der Anderen —Besteen bizitza — filmak Ekialdeko Alemanian zegoen erabateko kontrolaren berri ematen du: jendea atxilotu eta galdekatzeko erak, baita etxekoen artean salaketak bultzatzeko moduak ere. Protagonista Stasiko kidea da, eta Berlingo herritarrak zelatatzen ditu. Errepresioa jaun eta j abe zen orduan. Alemanian ez ezik, kanpoan ere bazeuden espioiak eta kolaboratzaileak. Atzerrikoen burua Markus Wolf izan zen, 1953 1986ko tartean. Haren taldekoei Romeo espioiak deitzen zieten, Mendebaldeko erakundeetan lan egiten zuten emakume idazkariak seduzitzen baitzituzten informazioa lortzeko. Wolfek horren guztiaren berri eman zuen gero, bere oroitzapen liburuan. Filmean alderdi bakarraren inguruan eraikitako gizartearen alde errepresiboa baino ez da ageri. Beste aldean, alderdi anitzen sistemako gizartean zer gertatzen zen, arrastorik ez. Hor demokrazia liluragarria zegoen, antza. Ezer gutxi esan zaigu orain arte Adenauerren garaietatik Alemaniako Errepublika Federalean eraikitako inteligentzia sistemaren errepresio leun baina eraginkorr ari buruz, batez ere Alderdi Komunista debekatuta egon zen garaietan —1956tik 1968ra —. Stasi hitza deabruaren sinonimo bihurtu digute. Hori dela eta, konnotazio jakin batzuk ditu egun, mingarriak, iraingarriak. Hara Joseba Egibarrek duela aste pare bat zer esan zuen, Gipuzkoako Diputazioak Bidegiren zenbait dokumentu eskatu zizkienean EAJren agintaldian erakunde publiko horretako arduradunak izan zirenei: «Bildu Stasi alemaniarra bezala jokatzen ari da». Jakin egin behar Bilduk informazioa eskatzeko bidalit ako faxak zer zioen: mehatxu egiten ote zien Bidegiko lehenagoko arduradunei, haien senideak lanetik botatzeko mehatxua, seme alabei unibertsitatean sartzen ez uzteko edo lanik gabe uzteko. Badirudi ezetz, bestela fax hori egunkari guztietako azaletan ager tuko zen, eta Amnesty International eta Human Rights Watch erakundeek persona non grata izendatuko zituzten Martin Garitano eta Larraitz Ugarte, besteak beste. Aste honetan EAJrekin lotutako ustezko espioitza kasu bat epaitu dute Araban. Telleria auziak bai gogoraraz ditzakeela Stasiren zelatatze metodoak. Errugabetasun presuntzioari eutsita ere, zenbait lagun ez daude egoerarik onenean orain aurkari politikoari Stasiko kidea izatea leporatzeko. Egia da herri kafkar honetan Stasiren itzala edonon a urki dezakezula, nahi izanez gero. Denbora luze ez dela, Donostian manifestazioa deitua zen leku batera joan nintzen. Han lagun batekin topo egin, eta harekin aritu nintzen hizketan. Handik egun batzuetara berriz elkar ikusi, eta hauxe esan zidan: «Eskerra k lehengoan nirekin hizketan ikusi zintuzten. Gero, emakume batzuk etorri zitzaizkidan nor ote zinen galdezka, zera esanez, estaziotik segitu zizutela, manifestazio lekura jaka jantzita zentozelako, zu bakarrik». Urte batzuk lehenago, beste manifestazio ba ten inguruan geundela lagun bat eta biok, eta hara non hasi diren andre batzuk oihuka, gure aldera begira. Guk burua bueltatu dugu, «nor izango ote da, ba», eta haiek: « No disimuléis, txakurras, que ya os llegará la hora ». Stasikoak ote emakume haiek? Eta gu? Gestapokoak? Stasi Gipuzkoan? Ez dakit, ba. Markus Wolf 1986 arte izan zen informazio zerbitzuetako erakundearen atzerri arduraduna. Doi doi, baina denbora izango zuen, nahi izanez gero, Zarautzera Romeo espioi batzuk bidaltzeko Karlos Garaikoetxearen idazkariren bat liluratzeko, edo Eusko Jaurlaritzako lehendakari ohiaren etxean entzuketak prestatzeko. Izan ere, entzuketa horiek 1986an egin zituzten. Wolfen azken lantxoa izango zen, baina hark ez zuen horren berririk eman bere oroitzapenetan. Beraz, n ork zelatatu zuen Garaikoetxea? Stasi alemaniarrak ala euskal Stasik? Ez Egibarrek salatzen duen ezker abertzalearen Stasik, Alderdiak urte haietan kudeatzen zuen poliziaren Stasik baizik. Alderdiak, bai. A larriz, noski. 'Malaka' 2013ko martxoak 23 Dirua ateratzeko bankura joan dira Zipreko herritarrak, baina ezin izan dute nahi zuten moduan eskuratu. Haien bizitzaren esparru ekonomikoari buruz erabakitzeko eskubidea ukatzen die, nahi izanez gero, kapitalak. Dirua koltxoipean gordetzen zuten garaiaz gogoratu dira Zipreko birraitona amonak. Eta haietako batzuek ezin izan diote irribarre maltzurrari eutsi birbiloba handiustekoa biraoka ikusi dutenean, bankuak dirua blokeatu diolako. Malaka ... Europak tabu bat hausteko keinua egin du: 100 .000 eurotik beherako kontuak sakratuak omen ziren, baina Zipreko krisiak abisua eman digu. Edozein momentutan, gauzak okertuz gero, denoi ken diezagukete dirua. Sosak burtsan sartzen dituenak badaki zertara doan: diru asko irabazi gura du, baina galtzeko arriskua ere badago. Dirua bankuan gordetzen duenak, berriz, leku seguru batean izan nahi du, etorkizunean komeni denean eskura izateko. Besterik ez. Baina... Gure aurrekoek ez zuten bankuen beharrik. Egunean bizi ziren; ez zuten gehiegi, eta ez zuten gehiegi eskatzen. Garai batean soldata gutun azal batean eramaten zuten langileek etxera. Baina bankuek beraiekin seguruago egongo ginela esan ziguten. Banku bidez kobratzen hasi ginen, gero txartelak eman zizkiguten... Zer boteretsu sentitzen ginen txartelak erakusten: Amex, Mastercard, Barclays... aukeran kanpoko bankuak, globalizazioa bai, ez hemengo artaburuak. Orain gero eta jende gehiago dabil aurrezki libretaz dirua ateratzen; gero eta gehiagok utzi diote txartel bat baino gehiago izateari, kuota gehia go ez ordaintzeko. Gelditu egin gara, eta gero eta premia gutxiago sentitu, halabeharrez. Eta une batez begiak itxi ditugu, eta geure burua askatzen hasi gara, atzeranzko martxan. Internet zer den ahaztu dugu; geure munduaren kezka nagusia jadanik ez da Wh atssAp ek urtean 85 zentimo kobratu nahi dizkigula, eskuko telefonoa zer den ere ez dakigulako. Eta gaztetuz joan gara, baina geure jaiotzerantz, Benjamin Button ez bezala. Teknologia berririk gabeko garaietara itzuli gara; etxean paperezko egunkari bat da go, bakarra; praka motzak jantzi ditugu, geure pubisean lehen aldaketak sumatu bezain laster praka luzeak janzten genituelako udan eta neguan; mortadela eta txokolatea txandakatu ditugu meriendan; tintaz zikindu dugu eskolako bata; etxera heldu eta telebis ta ikusten hasi gara, zuri beltzean, bi kate baino ez. Tximino aurpegia duen albistegiko aurkezlea dago pantailan, eta eguraldi gizon antiojodun, antigoaleko aurpegi baina benetako meteorologoa, ez etengabe poseak egiten dituzten emakume lirain ez meteorol ogoak. Eta bizilagunak txirrina jo du, etxean guretzako telefono dei bat jaso duela esateko. Eta amonari dirua eskatu diogu kilo bat gerezi erosteko eta ezetz, berak ez duela dirua koltxoitik aterako, dendara joateko, fidantzan emango digute eta. Eta azke n gerezia jan dugunean mundua behetik gora ikusi dugu, handia oso, lau hankatan gabiltzalako, gero eta mantsoago, denak erraldoiak dira inguruan, apenas ezagutzen ditugun, gero inor ez, eta konturatu orduko zulo batean sartu gara. Zulo epel, gozo, erosoa d a, laztantasunaren bizi arnasaz elikatzen gaituena, gorroto edo gaiztakeriarik ez dagoena. Han galdu gara neurtu ezinezko iluntasun bero hezean, jadanik ez baitakigu denbora zer den, eta ez mundu baterantz abiatu gara. Eta geure ez mundu horretan mutil gaz te bat ikusi dugu, gure ez sudurra duena eta neska bat, gure ez begiak dituena, eskutik helduta. Parkean eseri dira eta musu garbi bat eman diote elkarri, zaindari dabilen guardia inguruan ez dagoela aprobetxatuta. Eta mutilak etxeko atariraino lagundu dio neskari, eta galdetu dio zer izango litzatekeen moduren bat egongo balitz, biek, nor bere etxean dela, aldi berean elkar ikusi eta elkarrekin hitz egiteko aukera izango balute, urruntasunean hurbil sentitzeko, biharamunera iristea eternitatea delako. Mala ka... 'Elanchove' 2013ko martxoak 31 Munduko eskola guztietan dago mapa bat, ikasleek txikitatik identifika dezaten euren estatua. Mapek herri baten eraikuntza sinbolikoa osatzeko balio dute. Psikologikoki kolonizatzeko eta kultura edo hizkuntza nagusia inposatzeko tresnak ere badira. Caja de Ahorros Vizcaína aurrezki kutxak frankismoan ateratako mapako toponimia ikusi besterik ez dago: Valmaseda, Vedia, Galdácano, Guernica … Errealitate geografikoa distortsionatzen da, batzuetan, mapetan: Kanaria uharteak Andaluziaren ondoan jartzen ditu telebista espainiarreko mapak. Espainiaz kanpoko atzerritar batek esan zidan behin munduko mapari begiratu arte uste zuela Kanaria uharteak Cadiz ondoan zeudela, «ez Afrikan». Aste hone tatik aurrera Euskal Herria inoiz baino berdeago dago gure etxeetan. Eguraldiaren mapa aldatu du Euskal Telebistak: bertsio berrian zazpi probintziak ageri dira, intentsitate desberdineko kolore berdexka nabar samarrekin. Kolore aldaketa bakoitzak banaketa administratiboa bereizteko balio du. Batetik, Espainiak administratutako Euskal Herria dugu: Euskal Autonomia Erkidegoa eta Nafarroako Foru Erkidegoa. Bestetik, Frantziak administratutakoa, ezagutza ofizialik gabekoa: Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa . Mingarria izan daiteke administratutako hitza Aberri Egunean irakurtzea. Gaur independentzia askoren ahotan egongo den arren —batzuen kasuan bihotz bihotzez; besterenean, aho handiz baina gogo txikiz — errealitateak hauxe dio: gure herria Espainiak eta Fr antziak administratzen dutela. Modu desberdinez, noski, baina azken hitza Madrilek eta Parisek dute. Eta komeni denean gogorarazten digute, sobera oldar ez gaitezen. Dagoena dago; ez dagoena balego … Ibarretxeren garaian ETBko albistegian zegoen mapa guzt iz irreala omen zen. Izan ere, Euskal Herria osorik genuen, barruko mugarik eta Frantziaren eta Espainiaren arrastorik gabe. Beste herri batzuetako hedabideek ere halaxe aurkezten dute euren lurraldea, ondoko estatuen erreferentziarik gabe. Estatu bat dute atzean; guztiz legitimaturik daude hori egiteko. Beste estatuak ez dira kexatzen. Lehengo mapa hura berriz jartzearen aldeko apustua egin du EH Bilduk. Ibarretxeren gobernuan zerbait egin zuten ondo, ba —garai hartaz ari garela: inork al daki non dauden A njeles Iztueta larrutzen zuten Bertendonako irakasle ingelesdun, frantsesdun, ez euskaldun haiek? —. Txikikeria omen da eguraldiaren maparen auzia. Orduan, zergatik eragiten du ageriko lehen aldaketa telebistan, zuzendaritza aldatzen duten bakoitzean? Azke n mapa honi buruzko erabakiari ezin zaio kutsu salomonikoa ukatu: argi bereizten ditu zazpi probintziak —Patxi Lopezen agintaldian Espainia iparraldeko eta Frantzia hegoaldeko mapa fisikoa zen gurea —; beste alde batetik, egungo muga administratiboak agertz en dituzten koloreak ditu, desberdinak, argi gera dadin hau ondo zatitu eta zedarritutako herrialdea dela. Oraingo mapak Euskal Herri Handia islatzen duela esan dute batzuek. Gusturago ikusiko lukete Espainia Handia, autonomiekin edo horiek gabe. España un a y no cincuenta y una . Guztiz berdindurik, bereizketa txikiena gabe, frankismoaren mapa horietan legez: Elanchove, Lequeitio, Marquina… Mapak herrien argazkiak dira. Argazki horietan agertzen ez dena ez da ezer, zulo beltz bat baizik. Horixe gertatzen da munduan. Lurraldez handia izango zara, baina geografia ofizialean ez bazaude, akabo. Hortik mapen garrantzia. Quim Monzok kontatzen duen pasadizoak argitzen digu hori. 1980ko urteen hasieran New Yorken bizi izan zen idazle katalana. Nongoa zen galdetzen z iotenean «Kataluniakoa» esaten zuen. Herria kokatzeko eskatzen zioten orduan, eta berak Frantziaren eta Espainiaren artean zegoela. Geografiaz ezer ez zekitenak isildu egiten ziren. Ustez asko zekitenek, aldiz, azkar erantzuten zuten: « Between France and Spain? Andorra!». Zirkunzisioa 2013ko apirilak 6 Judua izan daiteke zirkunzidatua izan gabe? Zalantza hori argitu nahi du, beste hainbaten artean, Berlinen juduei buruz ireki duten erakusketak. Egia osoa, juduei buruz beti jakin nahi zenuena deritzon ekimena juduei buruzko galderak erantzuten saiatzen ari da. Judu guztiek sudur luzea dute eta negozioetarako iaioak dira? Juduek herri aukeratua osatzen dute? Bromarik egiten dute holokaustoari buruz? Horiexek dira aretoan hedatu diren bes te kezka batzuk, zirkunzisioari buruzkoarekin batera. Guretzat ezohikoa dena ohikoa da besteentzat. Eta alderantziz. Bi aldeek, guk eta haiek, elkar hobeto ezagutzeko eta ulertzeko ahalegin berezia egin behar dugu. Arriskatzea da kontua, geure erosotasuna erosokeria bihur ez dadin. Horixe egiten ari dira Berlingo Museo Juduak antolatutako erakusketan. Alemaniako herritar ez juduak eta juduak — azken horiek 100.000 baino gehiago dira gaur — elkarrengana hurbildu nahi dituzte. Naziek juduekin egindako genozid ioak pisu itzela dauka oraindik hango gizartean. Berlingo ekimenak modu bitxia proposatu du zama historiko hori gainditzen laguntzeko. Museoko aretoan kutxa handi batzuk jarri dituzte, erakusleiho moduan edo, eta bertan juduak paratu dira, benetako pertso nak, bisitarien galderak erantzuteko. Live. Bizi bizian. Irudikatu antzeko erakusketa bat Louvre edo Prado museoetan. Euskaldunei buruzko hainbat galdera kutxetan idatziak. Kutxa bakoitzean euskaldun bat, ikusleen zalantzak argitzeko prest. Airean dauden g alderak errealitateari lotuak dira, edo klixe zaharren ondorioak: «Basapiztiak zarete euskaldunak? Gehiegi janez eta edanez beste gizakiek baino gehiago sublimatzen duzue sexua? Egia da ikastoletan Espainiaren eta Frantziaren kontrako gorrotoa bultzatzen duzuela? Euskaldun fededun klixeak zenbateraino eragiten dizue oraindik? Haren ordez euskaldun mendidun klixea garatu duzue ala elkarrekin doaz? Euskalduntzat jo dezakezue zuen burua euskaraz jakin gabe?». Horiexek galderetako batzuk. Beste alde batetik, zer ez genuke galdetuko euskaldunok, Guggenheim museoan edo Baionako Euskal Museoan erakusketa bat egingo balute, eta espainiarrak eta frantsesak jarriko balituzte bertan! Topikoak, askotan, errealitatearen pertzepzio jakin batetik sortuak dira, baina arris kutsua izan daiteke horiek herri bateko kide guztientzat erabiltzea. Aurreiritziek eta klixeek ez dute laguntzen bestea hobeto ezagutzen. Batzuetan, iritziek oso errotuta daude eta nahasmena sor dezakete. Esaterako: Alemanian ez da ohikoa arropak etxeen ka npo aldean zintzilikatzea. Turkiako edo Hego Europako etorkinen ohituratzat jotzen da. Atzerritarren kontua. Gurean, aldiz, oraindik erabiltzen da arropa lehortzeko modu hori, gero eta gutxiago bada ere. Duela urte batzuk edadeko alemaniar bat etorri zen E uskal Herrira. Gipuzkoako barnealdeko herri bateko alde zaharrean zebilela, arropak eskegita ikusi zituen balkoietan. «Nabari da hemen atzerritar asko bizi direla», esan zuen. Etxe horietan ez ziren etorkinak bizi, euskal herritarrak baizik. Hala ere, hare n begietan Alemaniako atzerritarren moduan jokatzen zuten. Beraz, kanpotarrak ziren. Bera zen atzerritarra, baina bere iritzia hain zuen barneratua, non ikusmolde hori kanpoan ere ezartzen zuen: Alemaniako atzerritarren moduan jokatzen zutenak atzerritar ikusten zituen euren jaioterrian eta etxeetan bertan. Geure betaurreko bereziez ikusten dugu munduaren kolorea. Horretaz ohartzeko, Philip Roth idazle estatubatuarrak esanikoa gogoratu dute Berlingo erakusketaren harira. Roth judua da jatorriz, baina ateoa. «Mundu osoak jainkoan sinesten ez duenean, leku bikaina izango da», esan zion CBS telebista kateari elkarrizketa batean. Hala ere, Rothek normaltzat jotzen du zirkunzisioa; ez du erlijioarekin lotzen: «Hipnotizatuta erreakzionatzen dut, oraindik ere , igerilekuetako aldageletan zirkundizatu gabeko gizonak ikusten ditudanean». Guretzat ohikoa dena ezohikoa da besteentzat. Sarita Azkoitian 2013ko apirilak 13 Espainiako hedabideek ez dute Joxan Lizarribarren heriotzaren berri eman. Ez dute Euskal Herria erreferentzia moduan; Espainia da haien ardatza. Joxanek defendatu eta amesten zuen Euskal Herri euskaldun, aske eta batua ez dator bat haien proiektuarekin; histu egiten ditu iparraldeko kolonietako postaletako kolore berdeak. Euskal Herriko hedabide espainolistek errealitateari ezin uko egin, eta berri txarra aipatu dute. Lizarribar euskal kulturaren aldeko ekintzaile sutsua izan zela esan dute, gehienez ere. Horixe baitzen Joxan. Haren pentsaera, ordea, harantzago zihoan. Argi zuen, beste h ainbatek bezala, euskal estatuak ez duela bermatzen euskara salbatzea, baina euskal estaturik gabe euskararenak egin duela. Ausardia behar dela. Independentzia. Ez hainbeste plan lausotu, ez hainbeste kontsulta zehaztugabe, ez hainbeste kopla. Independentz iaren bidea zehaztuko duen aditu taldea osatu du Kataluniako Gobernuak. Hemen, bitartean, 2015eko data etereoa darabilte batzuek, ezer argi proposatu barik. Hango gobernua independentista da. Hemengoa, berriz, zer? Independentista? Soberanista? Planista ? Kontsultista ? Lehen mailako autonomista? Hirugarren graduko erregionalista? Jose Luis Sampedroren heriotzaren berri eman dute Espainiako eta Madrilen agindupeko euskal lurraldeetako hedabideek. Sampedro ez zen iraultzaile tradizionala. Kapitalismoak hasier a batean eragindako aurrerapena onartzen zuen. Hala ere, merkatu askatasunaren garapena salatzen zuen, gogor salatu ere. «Joan dirurik gabe merkatura, eta igarriko diozu, bai, zertan datzan merkatu askatasuna», esan zuen elkarrizketa batean. Berdin beste askatasunekin. Joan zaitez, bai, eliteko unibertsitate edo ospitale pribatu batera dirurik gabe, eta igarriko diozu zertan dautzan irakaskuntza askatasuna eta osasunerako eskubidea. Merkatuaren erreinuan, ordaintzeko dirua duenari baino ez dio balio askatas unak. Sampedroren pentsamenduaren antipodetan zegoen burdinazko dama. «Bada Margaret Thatcherren heriotzaz poztu denik», esan dute telebistan, harrituta edo. Negar egin behar zen, ala? Galde diezaietela Bobby Sands en eta gose greban hildako IRAko beste presoen senideei eta abertzale irlandarrei; galde diezaietela Txileko diktaduran krimenak pairatu zituztenei — Thatcherrek sostengua eman zion Pinocheti, hura Londresen zegoenean estradizio prozesuan — ; galde diezaietela haren erreforma ekonomikoaren ondori oak oraindik pairatzen ari diren herritar pobreenei; galde diezaietela hegoafrikarrei —Thatcherrek inoiz ez zuen apartheid a gaitzetsi nahi izan —. Eta, bide batez, galde diezaietela haren heriotzagatik negar egin duten demokrata garbiei, ea zergatik ez zio ten eskatu erregimen arrazista eta kriminal hura arbuiatzeko, harekin mahaian eseri baino lehen. Eta zergatik, beste kasu batzuetan, giza eskubideak urratzea gaitzetsi beharra dagoen haien solaskidea izateko. Sara Montielen heriotzaren berri eman du Euska l Telebistak. Adin jakin bateko hego euskaldunen gogoan dago Montiel. Espainia baitugu erreferentzia. Espainolez ez dakien Donapaleuko euskaldun batek ez du hain erraz ezagutuko. Garai batean sex symbol a izan zen Sara Montiel. 50eko urteetan txistua botat zen zioten Madrilgo Gran Via kalean, prakak jantzita ibiltzen zenean. «Orduan puta deitzen zidaten, baina orain santa izango nintzateke», esan zuen elkarrizketa batean. Espainia sakona Espainiako hiriburuan. Zer ez zioten egingo, aukera izanez gero, katoli zismoaren talibanek. Lagun bati entzuna diot bere herrian, 60eko hamarkadan, erdaraz ozta ozta zekiten gizonek haren film guztiak ikusten zituztela. Askotan, andrea gabe joaten ziren zinemara, lasaiago gozatzeko bekatuan. Pelikula aurrera joan ahala, itzal en mugimendua hasten zen aretoan: Saritaren presentziak eraginda, gizonezkoak komunera joaten hasten ziren, iluntasuna lagun. Gehienek etxetik eramaten zuten paper higienikoa. Badaezpada ere. Bakean herdoil bedi 2013ko apirilak 20 Krisia kontsumo gosea hiltzen ari da, eta jan gosea berpizten. Euskal Herrian, batez ere Hegoaldean, gero eta lagun gehiago jotzen ari dira jangela sozialetara, Caritasek emaniko datuen arabera. Hegoalderago are makurragoa da egoera. Andaluziako Juntak umeei egun ean hiru otordu emateko plana onartu du; Grezian, umeen %10ek ez dute bermatua janaria. Krisiaren ondorioei aurre egiteko neurriak hartzen ari dira han eta hemen. Batzuek kritikatu egin dute horien egokitasuna, baina nola egin ezikusiarena halako premia g orriei? Espainiako prentsa eskuindarrak «Chavezen plana» kopiatu izana egotzi dio Andaluziako Gobernuari. Halako neurriak populistak direla diote demokraziaren patrizioek, inguruan gosearen arrastorik ez dutenek. Gu guztion diruaz ordaindutako neurri popul istak. Sozialismoa. Horixe kritikatzen zuen Margaret Thatcherrek. Erresuma Batuko lehen ministroa zenaren ustez, sozialismoa lapurretan oinarritutako sistema zen, nolabait: «Sozialismoaren arazoa hauxe da: segituan bukatzen zaio besteen dirua». Richard Wo lff ekonomialariak buelta eman zien argudio horiei joan den astean, New Yorkeko Brecht Forumean eginiko hitzaldian, burdinazko dama hil berria zela. Andreu Barnils kazetariak eman du ekitaldiaren berri Vilaweb katalanezko agerkari digitalean. Wolffen ustez , argi dago zein den krisi honen arrazoia: bankuei segituan bukatu zaie besteen dirua. «Oraintxe azalduko dizuet nola funtzionatzen duten Thatcherrek defendatzen zituen banku kapitalistek. Banku pribatuek besteen diruaz funtzionatzen dute», esan zuen ekono mialariak. Eta sistema azaldu zuen, bai, erraz ulertzeko moduan. Bankuek hiru sarrera mota dituzte: batetik, inbertitzaileen dirua lortzen dute, inbertitzaile horiek irabazien portzentaje bat jasotzearen truke; bestetik, maileguak eskatzen dituzte, interes ekin bueltatzeko; azkenik, herritarrek haien eskuetan uzten duten dirua dago. Behin hiru iturri horietatik besteen dirua lortuta, bigarren faseari ekiten diote. Dirua uzten diete herritarrei, enpresei eta gobernuei. Dirua utzi dirua irabazteko, noski. Bank uak modu bakar batez egiten baitu negozioa: dirua uztearen truke jasoko dituen interesak altuagoak direnean hark ordaindu behar dituen interesak baino. Bankuek besteen dirua galdu dute. Negozio hondagarrietan inbertitu dute, edo bueltatzeko bermerik ez zu ten enpresa edo herritarrei utzi diete dirua, kutxa gero eta handiagoa egiteko irrikaz. Enpresa pribatu batek porrot egiten duenean, itxi egiten du. Merkatuaren legea. Bankuen kasuan, ordea, ez. Bankuek gobernuetara jotzen dute diru eske. Bankuak eroriz ge ro, enpresak ixten dira. Ondorioz, langabe gehiago dago, pobrezia, miseria. Gobernuak ere erortzen dira. Domino efektua da. Wolffek lelo honekin laburtu du bankuek gobernuei egiten dieten eskaera edo mehatxua: «Erreskata nazazu edo bestela zu ere eroriko z ara». Horixe historia. Erraza ulertzeko. Thatcherrek bedeinkatzen zituen bankuek eta sistemak segituan gastatu dute besteen dirua. Politikariaren hiletan 12 milioi euro erabili ditu estatu britainiarrak. Ken Loach zinemagileak esan duenez, Thatcherren hil etak pribatizatu egin behar ziren, hildakoaren pentsaerarekin koherentea izateko. Thatcherrek demanda egingo zien Londresko zeremonian halako dirutza gastatu dutenei. Belfasten, Falls Road errepublikanoan, pintaketa bat egin zuten Thatcher zendu eta bereh ala, heriotzak independentisten artean eragindako sentimenduak azaltzeko. Rest in peace (Bakean bego) esamoldetik abiatuta beste mezu bat osatu zuten. Iron lady? Rust in peace (Burdinazko Dama? Bakean herdoil bedi). Matthew Oakeshottek hitz jokoa txalotu du Twitterren: «Nire epitafio pintaketa gustukoena da Thatcherrentzat. Umorez egina dago, ez gorrotoz». Oakeshott ez da Sinn Feineko politikaria, Erresuma Batuko Alderdi Liberal Demokratako buruzagia baizik. Erregimenak eta kazetariak 2013 ko apirilak 27 Boterea eta etika. Kazetarien lana inoiz ez da erraza izan. Batez ere, boterearen aurrean makurtzen ez diren kazetariena. Jazarpenak, mehatxuak, kolpeak. Han eta hemen. Erregimen guztietan. Argia ko kazetari Lander Arbelaitzi gertatua dugu adibide. Bere burua kazetari gisa identifikatu arren, Ertzaintzak jo eta mehatxatu egin zuen Donostian. Poliziek lurrera bota zuten, Aske Gunearen kontra egiten ari ziren bitartean. Denok ikusi ahal izan dugu erasoa. Hala ere, gure segurtasun aren erantzule arduratsu ofizialek ez dute kazetariarekin hitz egin, ezta barkatzeko eskatu ere. Areago, gertatutakoaren errua kazetariarena berarena izan dela esan dute, ez hura jo zuten uniformedunena. Zergatik? Ez ziolako segitu Ertzaintzaren aginduari. Poliziak zehaztutako leku jakin batetik informatu behar zuten kazetariek, antza. Ertzaintzak ondo zedarritutako gune batean nahi zituen kazetariak, ondo kontrolatuta, berak finkatutako atakaren atzean eta hesiaren barruan. Kazetariak zenbat eta urrunago, orduan eta hobe. Boterearentzat susmagarriak dira. Arriskutsuak. Argia ko kazetariari eginiko erasoa Donostian barik Caracasen izan balitz, egunkari eta telebista guztietan agertuko zen. Hemengoa izanda, aldiz, ez. «Zer gaiztoa den erregimen chavista», esango zuten. Halaxe deitzen baitiote Venezuelako sistemari hemengo hedabide askok, mespretxuz. The New York Times egunkariaren estilo liburuak erregimen hitza ez erabiltzea aholkatzen du: «Gobernuaren edo lidergoaren alternatiba moduan erabiltzen denean, gutxienez gaitzespen txikia dakar berekin. Kontuz erabili». Berdin dio. Erregimenak. Gure lehen munduko sistemak lehen mailako demokraziak dira. Hemen ez dago erregimenik. Hemen demokrazia garbiak ditugu, nonbait: kazetaria jotzen dute eta errua kazetariari botatzen diote. Edo herri kontsultak bultzatzen dituzte, soilik gustukoak dituztenean. Iñaki Petxarromanek gogorarazi digu orri hauetan: «2005ean, errauste plantari buruzko galdeketa bat egiteko baimena ukatu zion Hondarribiko alkate jeltzale Borja Jauregi k Txingudi Bizirik plataformari. Hautestontziak jarriz gero Ertzaintza edo udaltzaingoa bidaltzeko mehatxua egin zien. Markel Olanok uko egin zion Gipuzkoan errauste plantari buruzko herri galdeketa bat antolatzeari, ahaldun nagusi izan zen garaian (2007 2011). 'Ez diot zentzurik ikusten errausketaz kontsulta egiteari', esan zion kazeta honi 2007an». Venezuelan erregimen chavista badute, EAEn erregimen peneuvista dugu. Kazetaria eta etika. Alde bateko kontuak ozen salatu, bestekoak lotsagabe isildu. Kazeta riak, ezin uka, gero eta gehiago makurtzen dira boterearen aurrean. Besteen erregimenak kritikatzen dituzte. Beren ideologia duten erregimenak, aldiz, ez. Fernando Ravsberg BBCren berriemailea da Kuban. Kazetari uruguaiarrak hogei urte baino gehiago eman d itu Habanan. Atzerriko oso kazetari gutxi dago, hango errealitatea berak baino hobeto ezagutzen duenik. Kritikoa baina zuzena, uharteko sistemako alde onak eta txarrak azaltzen ditu. 2009ko udan kazetaritza kongresu batean egon zen, Santanderren. Giza esku bideei buruz hitz egiten hasi zirenean, irizpideak zehazteko neurri bera erabiltzeko eskatu zien Ravsbergek kideei. Kuban heriotza zigorra noiz aplikatu zuten azken aldiz galdetu zien. Denek zuten dataren berri: 2003. urtea. Hark hauxe esan zien orduan. «S ei urte pasatu dira geroztik. Orain, esan: sei urte hauetan zenbat lagun hil dituzte heriotza zigorraz Txina, Pakistan, Saudi Arabia edo AEBetan?». Ez zekiten. «Eta ez zaizue bitxia iruditzen duela sei urte Kuban gertatu zenaz argi eta garbi oroitzea eta e z jakitea munduko beste lekuetan gertatzen ari dena». Ravsbergek oraindik gogoratzen du lagun horietako baten erreakzioa: « El País eko kazetari bat jaiki zen, Miguel Angel Basternier, eta hauxe esan zuen, ozenki: 'Kubatar baten biziak ehun beltzenak baino gehiago kezkatzen nau'». Ama kamisetan 2013ko maiatzak 4 Athleticeko jokalariek amaren abizena jarri zuten atzo kamisetetan, Celtaren kontra jokatutako partidan. Biharko amaren eguna gogoan, omenaldi moduan hartutako erabakia onetsi zuen, salbuespen gisa, Espainiako Futbol Liga Profesionalak. Onartu behar da gauza txalogarria izan zela atzokoa, guztion sentimenduak islatzen zituena. Azken batean, nork ez du ama maite? Alta, halako keinuek ezer gutxi balio dute gero gizonezkook amak —besteen amak, noski — eta amagai diren edo izan diren guztiak errespetatzen ez baditugu. Emakume guztiak, alegia. Hitz gozoetatik harago errespetatu, atzokoa bezalako detaile horiek huskeriak izan ez daitezen. Amarenganako maitasun itsu, ukaezin, primario e ta ulergarri horretatik amodio edo, besterik ez bada, begirune aseptikoago batera pasatzea da kontua. Izan ere, gizon askoren barren barrenean, oraindik ere, ama da baldintzarik gabe errespetatu beharreko emakume bakarra. Ez dut esan maitatu, errespetatu b aizik. Ama maitatu; andrea eta alaba ere bai. Ez dituzu zertan beste emakume guztiak horiek adina maite, baina errespetatu, bai. Ez duzu dalai lama izan behar horretarako. Gero eta ohikoagoa da futbolariek gola sartu, kamiseta erantzi eta azpian, barruko elastikoan, mezuren bat agertzea: gola seme edo alaba jaio berriari dedikatzea, edo hil berria den senideari. Ama bihotzean daramagu. Inork ez du horretaz dudarik egiten. Aitzitik, ez du balio bihar kamisetan Mertxe, Nekane, Maria, Olatz, Edurne, Kontxi, A sun eta abarrenganako maitasuna erakusteak, etzi ezer egiten ez badugu. Bide batez, galdera maltzur bat, freudiano samarra: zergatik izango ote da amaren aldeko ekinbideak normalean zakildun umeengandik ateratzen direla? Hain esker txarrekoak al dira aludu n umeak? Seguru? Amaren abizenaren harira: gero eta joera handiagoa dago gurean lehen eta bigarren deiturak jartzeko. Aurrerapausoa da. Horrekin ez da patriarkatuaren botere sinbolikoa deuseztatzen, baina bai leku bat egin amari: inon ez agertzetik bigarr en lekuan agertzera pasatzen da. Oraindik atzean, baina nonbait, bederen. Ohituraz edo bigarren abizena agiri ofizialetan baizik jartzen ez dugunok ama gutxiago maite dugula esan nahi du horrek? Ez dut uste. Amaren abizena ezinbestean agertzeko konponbidea hauxe izan daiteke: haren deitura jartzea umeari. Arlo horretan ez gaude oso aurreratuta. Zenbat gizonezkok uzten dute machito ohorea bazterrean eta emaztearen edo neska lagunaren abizena jartzen diote umeari, lehen deitura moduan? Logika hutsagatik bestegatik ez bada ere. Izan ere, hauxe da kontu argi bakarra: ume horrek ama zein duen. Gizonen kasuan, aldiz, badakizu: Pello Joxepe tabernan dela, haurra jaio da Larraulen . Baina Pello Joxepek DNA proba egin arte, ez da jakingo haur horrek ai ta zein duen. Amaren abizena hobetsi duten gizon batzuk ezagutzen ditut, baina gutxi dira. Zenbaitetan, zuzena ez ezik, mesedegarria ere izango litzateke hori egitea. Kirolarien kasuan, esaterako. Zelako zama psikologikoa izan daitekeen futbolaria izan nah i duen haurrarentzat jokalari bikaina den aitaren abizena eramatea. Amaren abizenaz, berriz, presio txikiagoa sentituko du. Hala ere, errealistak izanda —eta inor mindu nahi izan gabe — nago atzo Athleticeko futbolzale askorentzat taldeak irabaztea zela ga rrantzitsuena. Hautatu beharrean egonez gero, gauzak nola dauden ikusita, nahiago zuten taldeak aiten abizenekin irabaztea amenekin galtzea baino. Alegia, amak omentzeak ezer gutxirako balioko zuela, Morenori bost gol sartuz gero, haietako bi Sagarnaren et a Borderen botetatik, eta Goñik eta Zubeldiak hamaika huts eginez gero aurkariaren ate hutsaren aurrean. Irabaztea eta datorren denboraldirako bidea egiten hastea zen funtsezkoena haientzat. Berdin dio Calderak entrenatzaile segituko duen. Edo Telleria presidenteak Lakuntza jarriko duen haren ordez. A! Amaren abizena Gonzalez dut. Nazilandia 2013ko maiatzak 11 Faxismoa eta ezjakintasuna batera joaten dira, batez ere eskuin itxuraz zibilizatua oso errotuta ez dagoen lekuetan. Espainian, esaterako. Horrek erraztu egiten ditu lengoaiaren perbertsioa eta emozioen manipulazioa. Gauzak horrela, ez da harritzekoa Kataluniako komunitate juduak aste honetan agiri bat atera izana nazismo hitzaz egiten den erabilera arina arbuiatzeko. Haren ustez, edonori arrazoi hutsalenengatik nazia deitzeko dagoen joerak holokaustoa erlatibizatzen du, eta hori zigortu egin beharko litzateke. Paradoxikoena hauxe da: jokaera hori eskuinak hedatu du gehienbat, nazismoarekin beste inor baino gehiago identifikatzen d en joera politikoak. Eskuinaren ustez, lanpostuaren alde trafikoa mozten dutenak naziak dira; escrache izeneko protesten bidez etxe kanporatzeak salatzen dituztenak ere naziak dira; azpiegitura erraldoien kontra ekintza ikusgarriak egiten dituztenak, berdi n. Botoen bidez adierazitakoaren kontra indarrez egiten duten naziak dira horiek guztiak, PPren arabera. Botoen bidez azaldutako «herri borondate» horri beste batzuek erasotzen diotenean, ordea, ez dago nazirik inguruan: agintariek kanpainan agindutakoaren guztiz kontrakoa egiten dute, baina ez dira naziak; botoen legitimitatea izan gabe gobernuen politikak aldarazten dituzten erakunde politiko eta ekonomikoak ere ez dira naziak, euren erabakiak indarrez eta mehatxuz inposatzen dituzten arren. Bitxia da oso : naziak soilik eskuinaren interesen kontra doazenak dira orain. Beste jokaera maltzur bat: aurkari politikoa Hitlerrekin konparatzea: «Hitlerrek ere bozak irabazi zituen, baina horrek ez du esan nahi demokrata zenik». Alegia, bozak irabazteak ez zaitu demokrata egiten. Ez, ba. Zergatik ez zen demokrata Hitler? Bozak irabazi zituelako? Ez. Haren ideiak demokraziaren oinarritzat jotzen diren ideien guztiz kontrakoak zirelako. PPk eta PSOEk bozak irabazten dituzte. Naziak dira horregatik? Ez. Demokratak? Ezt a ere. Demokratak izateko beste arrazoi bat izan beharko dute: euren ideiak demokratikoak izatea, Hitlerrenak ez bezalakoak. Edozein mugimendu politiko nazismoarekin konparatzeko ez du balio bozak irabazi izana erabiltzeak, pentsaera, ideologia eta portaer ak konparatzeak baizik. Nazia deitzeko ohitura dute batzuek. Zenbaitetan erraztu egiten zaie lana, gainera: kartzelazain bat —barkatu, espetxeetako funtzionario bat — bahitu eta hezurretan uzten dutenean. Edo Donostiako liburu denda bati erasotzen diotenea n. Biharamunean, egunkari unionista batek askatu berriaren argazkiak argitaratuko ditu, eta aldamenean Auschwitzeko preso baten argazkia jarriko du. Edo SS alemaniarrek Berlinen txikitutako liburu denden irudiak. Aldiz, estatu bateko segurtasun indarrek in or bahitu, torturatu eta kare bizian lurperatzen dutenean edo presidente batek nazioarteko erakundeen gomendioei barre egin eta tortura ukatzen duenean, ez da ezer gertatuko. Ez dute paralelismorik egingo nazismoarekin. Behin Berlingo kale merkatu batera joan nintzen lagun batekin, fruta erosteko asmoz. Meloi bat hartu nuen esku artean. Erdaraz ari ginela ohartu ahala, saltzailea guregana bueltatu zen, eta meloia kendu zidan. «Alde hemendik, gure familia kanporatu baitzenuen Espainiatik», esan zuen, Erdi A roko kutsua zuen espainolean. Judua zen, espainiarren intolerantzia erlijiosoak mende batzuk lehenago kanporatutako sefardien ondorengoa. Emakume hark ez zidan nazia deitu, nahiz juduen kontrako jazarpen haiek nazien geroko genozidioa oinarritzeko ere bali oko zuten. Baina Alemanian, beste hainbat lekutan bezala, garesti ateratzen da inori besterik gabe nazia deitzea. Hala jokatzea ez baita zuzena. Horregatik, hemen ere kontuz ibili beharko genuke hitzak aukeratzeko garaian. Cospedal, Aguirre edo Basagoitiri naziak deitu? Inoiz ez, euren alderdi politikoaren genesian nazismoarekin loturak izan zituen erregimenaren ordezkari politikoak egon ziren arren. Ricardoren gerra 2013ko maiatzak 18 Gure herrian bazen gizon bat, Ricardo zeritzona. Ricardo handia zen, umoretsua, sudur luze eta masail gorria. Begi bizi maltzurrak zituen. Futbola gustatzen zitzaion. Eta txisteak kontatzea. Txisteak berdeak ziren batzuetan, eta auzoko mutikoek gustura entzuten genituen, bekatuaren suan erretzeko beldurr ik gabe. Noizean behin, txisteak ahaztu eta gerrari buruz hitz egiten zuen. Begiak piztu egiten zitzaizkion orduan. Gerra gogoratu dute PPk eta Guardia Zibilak, horiek ere begiak piztuta, azken egunotan. Izan ere, Espainiako Gobernuak Katalunian duen orde zkariak, Maria de los Llanos de Lunak, diploma bat eman zion joan den larunbatean Division Azuleko Borrokalarien Ermandadeari. Diploma, nolabaiteko esker ona, Guardia Zibilak Sant Andreu de la Barca herrian duen kuartelean entregatu zioten alkandora urdind unen elkarteari. Ekitaldian, Benemerita ren sorreraren 169. urteurrena ospatu zen. Bartzelonako egintzak Alderdi Popularraren jokoa agertu du. Batetik, nazi hitza erabiltzen du bere politiken kontra egiten duten mugimendu sozialak iraintzeko; bestetik, omendu egiten ditu naziekin batera borrokatu zirenak, benetako faxistak, benetako naziak. Division Azul eko kideak, alegia. Frankismoaren heroiak, Hitlerren defendatzaile sutsuak. Division Azul hori 45.000 inguru boluntariok osatutako unitate mil itar espainiarra zen. Francok Hitlerri emandako oparia, Kondor Legioak gerran eskainitako laguntza eskertzeko —Kondor Legioak bonbardatu zuen Gernika, eta hori ere eskertu behar zen —. Unitate horretako buruak falangistak ziren. Alemaniara heltzean, Hitlerr i leialtasuna izateko zin egiten zuten —haietako batzuek, gutxik, führer ari eskua emateko ohorea izaten zuten —. Zeremonian esaldi hau errepikatzen zen beti: Jainkoaren aurrean eta zuen ohore espainiarraren izenean, zin egiten duzue erabateko obedientzia i zango diozuela Alemaniako Armadako buru Adolf Hitlerri...? Gero, ekialdeko frontera joaten ziren, Wehrmacht naziaren aginduetara deabru komunistaren kontra borrokatzeko lurralde errusiarretan. PPk eta Ciutadansek ez beste alderdi guztiek De los Llanos and erea kritikatu dute. Guardia Zibilak normaltzat jo du ekitaldia, baina. Espainiako Errepublikako hegazkinlariak ere omendu dituztela gogorarazi du, lasai asko. Eta hortxe dago koska. Zenbait kasutan, biktima guztiak ez direla berdinak esaten ari zaigu, bik timak eta borreroak ez elkartzeko, eta abar. Baina Guardia Zibilak berdintzat jotzen ditu nazismoaren munstroa sortu zuenaren alde hiltzeko prest egon zirenak eta Espainiako legalitate errepublikanoa defendatu zutenak. Orain hobeto ulertzen da zergatik na hi duten naziak omentzen dituzten horiek ETA behin betiko desagertzea, armak entregatzeaz gain. IRAk borrokalari ohien elkarte moduan iraun lezake, nonbait, Irlandan. ETAk berdin egitea saihetsi nahi dute hemen. Agian beldur dira etorkizunean Euskal Herrik o agintari batek diploma bat emango ote dion ETAko borrokalari ohien elkarteari Ertzaintzaren komisaria batean, euskal poliziaren sorreraren ez dakit zenbatgarren urtemugan. Ez dute zertan kezkatu. Halakorik gertatu eta inor kexatuko balitz, Ertzaintzak be ti esan ahal izango luke Guardia Zibileko kideak ere omendu zituztela, noizbait, komisarian. Banako berdinketa, beraz. Ricardok 50 urte inguru zituen. Dotore janzten zen, eta asteburuetan Bilbora joaten zen. Mihi gaiztoek esaten zuten putetxeak bisitatzen zituela. Beste batzuek, gizonak gustatzen zitzaizkiola. Gurekin oso atsegina izaten zen beti. Behin, gerrari buruz ari zela, zerbait erakutsiko zigula esan zigun. Etxera joan, eta eskuan gutun azal bat zuela itzuli zen. Barrutik zuribeltzezko argazki bat atera zuen. Argazkian soldadu ilara bat ageri zen. Bera nor zen seinalatu zuen atzamarraz. Begiak piztu zitzaizkion. «Munichen da. Führer ak eskua eman zidan egunean». Komuneko papera 2013ko maiatzak 25 Colhogar, Suavel, Maypro, Scottex... Gipuzkoako dendetan komuneko papera dago. Oraindik ez da bete Bizkaiko diputatu nagusiaren abisua —edo desio edo begizkoa, auskalo —, baina batek daki. Hala ere, iradokitze hutsak antzinako urteetara eraman du bat baino gehiago: El elefante marka ren ukitu latza gure atzealde samurrean; egunkariek larrialdi egoeran komunetan betetzen zuten funtzio soziala; arboletako hostoen freskotasuna... Jose Luis Bilbaoren iruzkin eskatologikoa gustu txarrekoa da, eta mespretxua adierazten du. EH Bildu Gipuzko an egiten ari den lana gutxietsi nahi du. Higadura politikoa eragitea du helburu. Azken batean, boterea dago jokoan, botere hori kudeatuz erakundeetatik sustatuko den gizarte eredua. Krisiari aurre egiteko modua. Horretarako ari dira hizketan EAEko hiru diputazioak, Jaurlaritza eta alderdi politikoak. Bakoitzak bere ikuspuntua defendatzen du arlo horretan. Politika fiskalak ezadostasun handiak sortu ditu. Esaterako, iruzurrari nola egin aurre. Garitanok, ez soilik berak, eredua aldatu nahi du. Izan ere, XXI . mendean gaude eta Euskal Herritik kanpo ia gertaezina dena egingarria da hemen, iruzurraren kontrako borroka bateraturik ez baitago, ez irizpidez ez baliabidez: Ermuko herritar bat, helbide fiskala Bizkaian duena, hiru pisu duplexen jabe izatea Eibarren, eta alokatzea... bildutako diru hori Bizkaian aitortu gabe. Hala da, salbuespenezko kasu bakanak alde batera utzita. Aholkulari fiskal bat ezagutzen dut Bilbon, hauxe esaten diena Gipuzkoan edo Araban ondasunak dituzten bezeroei: «Ez aitortu, datuak ez di ra gurutzatzen eta». Zergatik? Orain arte ez delako benetako borondaterik izan hori gerta dadin. Gipuzkoan gizarte eredu venezuelarra bultzatzen ari dira, EAJren ustez. Noski, jeltzaleek eredu horren hutsak edo gabeziak dituzte gogoan Bilduren jarduera kritikatzeko. Pobreziaren aurka egiten den lana, Venezuelan edo Gipuzkoan, ez dute aipatzen. Errealitatea puzten segituz gero, hauxe galde liteke: Gipuzkoan arlo sozialean Venezuelako eredua ezartzen ari badira, zer politika bultzatzen ari dira Bi zkaian eta Araban, zerga gardentasunaren arloan, kanpoan lortutako diruarekin? Paradisu fiskaletako tax free eredua ahalbidetzearena? Garitanori Permach komandanteak ematen badizkio ordenak, nork ematen dizkio ordenak Bilbaori? Kaiman uharteetako lehen min istroak, Juliana O'Connor Connolly andereak? De Andres jaunak galdetu du zertarako nahi dituen Garitanok Arabako herritarren datu fiskalak. Erantzun erraza du Arabako diputatu nagusiak: hark berak Gipuzkoako herritarren datu fiskalak eskuratzeko izan beha rko lukeen arrazoi beragatik: gardentasun handiagoa izateko eta iruzurrari hobeto aurre egiteko. Aste honetan Europako Batasunak adierazi du saiatu egingo dela urte amaierarako estatu guztiek aukera izan dezaten datu fiskalak trukatzeko. Beharbada errazago a izango da Finlandiak eta Portugalek elkarri datuak pasatzea Bizkaiak eta Gipuzkoak horiek trukatzea baino. Bitxia gero. Lege zaharretan oinarritutako egiturak, eskuduntzak eta funtzionamenduak ondo egongo ziren Erdi Aroko errealitatea kudeatzeko, baina globalizazioaren garaian egokiak ez badira, aldatu egin behar dira. EAEko hiru ogasunak denbora errealean elkarrekin konektatzeko aukeraz hitz egiten ari da orain. Lorpen itzela! Lehenago ezin zen ala? Krisiaren presioa sentitu behar izan dute gure agintar iek beste edozein herrialdetan normala dena egiteko? Gipuzkoan komuneko paperik ez. Krisia. Bertako agintari chavistek kontsumoa murriztuko dute: hilean komuneko papereko ale bat pertsona bakoitzeko. Hondamendia. Bizkaian baten batek negozioa izango du bu ruan: Ondarroatik Mutrikura edo Elorriotik Arrasatera merkantzia eramatea, merkatu beltzean saltzeko. Estraperloan. Gero, Gipuzkoa bolivartarrean lortutako dirua Bizkai kaimandarrera eramateko. Tax free. Gere eta Isabella 2013ko ekainak 1 Euskal emakumeek asko hitz egiten dute, baina zentzuz. Halaxe azaldu zuen Marcelo Bielsak herenegun, prentsaurreko batean: «Egun batean andreak esan zidan euskalduna izan nahiko zuela, euskal emakumeek ez baitute ezer esaten behar ez bezala. Asko hitz egit en dute, baina beharrezkoa esaten dute». Athleticeko entrenatzaileak askoren iritzia berretsi zuen: euskaldunok neurriz hitz egiten dute, ez dute behar baino gehiago esaten. Euskaldunok urriak omen gara hitzetan. Horixe da gure estereotipoaren ezaugarriet ako bat. Emakumeek, gainera, ez dute behar baino hitz gehiagorik egiten. Ez dira aho handiak, alegia. Ahokadak, normalean, gizonezkoen kontuak dira. Euskaldunon irudiaren inguruan hainbat klixe bildu dira historian zehar. Beste klixe bat hauxe da: izaera a benturazalea, menderakaitza, erreboltarako prest dagoena. Idealista. Literaturan Pio Baroja edo Marc Legasseren pertsonaiak ditugu. Zineman ere ez da adibiderik falta. Euskaldunak legearen ertzetan daude sarri. Erreboltariak dira, outsider ak ia ia. Adibi de bat Vamos a matar, compañeros filmean ageri da —italiarra izan arren, pelikulak izen hori du jatorrizko bertsioan —. XX. mendearen hasieran gaude. Mexikoko Iraultzaren garaian el vasco izeneko gerrillaria gailentzen da —Tomas Milian aktorea —. El vasco k erreboltari ekiten dio eta armadako koronel bat hiltzen du. Protagonistak txapela janzten du beti, eta harro dago bere jatorriaz: « Soy Modesto Servando Iruretagoyena, llamado el vasco ». El vasco aho handia da, xelebre xamarra, baina bihotz onekoa. Erromant ikoa. Filmaren bukaeran hauxe diotso harekin batera borrokatu den lagunari, iraultzarekin bat egin dezan: «Gera zaitez hemen, lagun! Ohartuko zara idealak badituzu, irabaz daitekeela». Basatia eta idealista. Hogeita hamar urte geroago, beste pertsonaia ba t azaltzen da Europan. The Passage filma Frantzian girotua da, nazien okupazioa bitartean. Anthony Quinnek euskal artzain baten rola jokatzen du. Artzain horrek erresistentzia frantsesarekin lan egiten du, eta zientzialari bat —James Mason — eraman behar du beste aldera —Hegoaldera, alegia —. Halako batean, emakume gazte batek halaxe esan dio Quinn artzainari: «Gauza izugarriak esaten dituzte euskaldunei buruz. Egiazkoak dira?». «Bai». Neskak galdezka segitu du, begiak zabal zabalik: «Baina esaten duten bezain gaiztoak dira». «Are okerragoak», erantzun dio Quinnek, zirkinik egin gabe. Filmak Iparraldeko euskaldun bat du protagonista, eta 40eko hamarkadaren hasieran garatzen da. Pelikula ikusi eta galdera etortzen zaizu burua: pilotari trebeak izan eta Ezpeletako axoa jan eta ardoa gustura edate az gain, zer egiten zuten Iparraldeko euskaldunek orduan, hain beldurgarriak izateko? Ezin da esan Quinn artzaina garai haietan IK ko kidea zenik, edo Euskal Lurralde Elkargoa defendatzen zuenik. II. Mundu Gerran zebilen, askatasunaren aldeko borrokan lagu ntzen, otso bakarti baten moduan Pirinioetan gora eta behera. Beldurgarria eta idealista. Emakumeak ez daude estereotipo horretatik kanpo. Hitzetan zuhurrak, baina ekintzetan izugarriak. 1997. urtea. The Jackal filmean Richard Gere IRAko kide ohia da, Bru ce Willis gaizkilearen kontra egin behar duena. Pelikulako eszena batean Gerek neska lagun ohia bisitatzen du, ETAko kidea izandakoa. Isabellak —nekez sinesten da 60ko edo 70eko hamarkadan jaiotako ETAko emakume batek izen hori izango zuenik, baina tira — iragan bortitza du. Neska erretiratua dago, bizitza normal bat egiten ari da. IRAko eta ETAko kide ohiak elkartzen direnean, iraganeko amodioaren nostalgia ageri da. Biak humano azaltzen dira. Espainiako kritikak ez zuen oso gustura hartu ikusmolde hori. Ga inera, Isabellari ETAko ekintzailea deitzen zaio, ez terrorista . Gereren hitzetan, borrokalari politiko ageri da Isabella, Bruce Willis Jackal ez bezala. Humanoa eta idealista. Gosaria diamanteekin 2013ko ekainak 8 Diamante eta bitxien salmentak gora egin du zinema aretoetan The Great Gatsby filma ikusgai dagoenetik. Horixe adierazi du Tiffany etxeak urteko lehen lauhilekoaren balantzea egitean: 2012arekin alderatuta, salmentak %9 igo dira, eta etekin garbiak, %3. Luxuzko bitxiak saltzen dituen enpresako presidente Michael J. Kowalskiren ahotik diamanteen dirdira irten da datuak irribarretsu azaldu dituenean: «Espero baino gehiago saldu dugu. Irabaziek gora egitea ere lortu dugu (…) Horretaz gain, Gatsby handia filmaren promozio ekitaldiet an hartu dugu parte, pelikulako bitxiak diseinatu baititugu». Tiffanyrena ez da arrakasta ekonomiko bakarra izan. Leonardo DiCapriok antzeztutako filmaren zipriztinek beste arlo batzuk ere arrosatu dituzte. Brooks Brothers eko jostunek filmeko aktoreak ja ntzi dituzte. Fogal etxeak, aldiz, emakumezkoen gorputzak estali ditu lingerie eta galtzerdi erakargarriekin. Bide batez, Gatsby galtzerdiak merkaturatu ditu. Just in case… Moët et Chandon xanpain ekoizleak ere negozioa egin du, The Independent egunkariak zehaztu duenez. Jakin zuten Hollywooden, bai, Moët dela AEBetara xanpaina esportatzen duten etxe bakarretako bat. Mahats bilketa onena identifikatu zuten —1921. urtekoa —, enpresari deitu, eta hark botilak bidali zizkien. Bistakoa da ikus entzunezkoaren er agina gure gustu eta joeretan. Adibide bat: diamanteak oparitzeko ohitura filmen bidez hedatu zen. Joan den mendeko laugarren hamarkada hasi baino lehen emakumeek ez zuten diamanterik ezkontza eraztunetan. De Beers diamante enpresa hegoafrikarrak dirutza e man zien Hollywoodeko estudioei filmetako andre ezkonberrien eraztunetan harribitxia jartzeko. Apeta hori munduko aberatsenen buruan sartu zen. Gero, beste gizajook ere irentsi genuen amua. Oraindik ezin jakin Gatsby efektua Euskal Herrian garatu ote den; Donostian ohi baino diamante gehiago saldu duten, Bilbon Moët gehiago edan duten, ezta zenbat gizonezkok erosi duten traje arrosa bat Miarritzeko boutiqueetan ere. Oraindik ezin jakin efektu horrek nola eragingo zigun, Scott Fitzgeraldek mende hasieran Ka liforniara joaniko euskal artzain futbolzale bat sartu balu bere nobelan. Filma garai berrietara egokitu, eta Leonardo DiCaprio, haren lagunak eta haien bitxiak ekarri ahalko zituen Baz Luhrmann zuzendariak San Mames zaharrera. Bide bat izango zen Gatsby efektuak enpresa pribatuen dirua erakartzeko. De Beers diamante etxearen ikurra eta dirua Athleticen sartzeko. Naturaren eta giza eskubideen kontra jarduten duen enpresa da De Beers, batez ere Afrikan, baina ez dio ardura. Zer egiten du, ba, gure Petronor maitagarriak ingurumen arloan hemen, eta Repsol espainiarrak —Petronorren jabea da— Hego Amerikako eskualde indigenetan eta Teodoro Obiangen etxaldean, Ekuatore Ginean? Negozioa, business . Futbol talde batek kamisetan Amnesty Internationalen irudia musu truk eramaten duen egunean hasiko naiz kirol profesionalaren benetako altruismo eta elkartasunaz sinesten. Ongi etorri, Gatsby; ongi etorri, De Beers! Garaiz gaude epe luzeari begira lanean hasteko. 100 urte barru San Mames Barri Barria eraikitzeko u nean hainbeste diru publikorik ez erabiltzeko —Espainia autonomikoan segitzen badugu, Eusko Jaurlaritzak sosik ez emateko behintzat, EAEko herritar guztiona izango da eta —. Eskatu dezala De Beersek orduan atletismo pista egiteko estadioan, baita hura diama nte dirdiratsuen irudiez apaintzeko ere. Eta inaugurazio ekitaldian pista erabiltzea exijitzen badu, eta Hegoafrikako atleta bat ekarri nahi badu, ekar dezala. Lasai, Pistorius ez da etorriko eta. Bitartean, segi dezala Gatsby handiak gogoratzen Daisy leh enengoz musukatu zuen eguna. Izan ere, inork ez du ahazten bere lehen musua. Leonardo DiCapriok ere ez: «Nire lehen musua bizitzako gauzarik nazkagarriena izan zen. Neskak libra bat listu sartu zidan ahoan, eta harengandik urruntzean dena bota behar izan n uen». Azken metroa 2013ko ekainak 15 Laurogeiko hamarkadan bazegoen ohitura bat Bilboko ezkerraldean: Labe Garaiak, La Naval, Babcock & Wilcox eta antzeko enpresa handietako langileak fabriken ondoko tabernetan batzen ziren, goizeko seietako txandan sartu aurretik, lehen pattarra edan eta bertan ematen zituzten pelikula pornoak ikusteko. Gaupasa egiten ari ziren gazteek ere hara jotzen zuten mozkortzen segitu, pornoa ikusi eta, last but not least , film horiei begira zeuden langile goiztiarren kontura barre egiteko. Hantxe biltzen ziren bi edo hiru belaunaldi batera, nor bere erara alienatuta. Orduan Bilbon ez zegoen metrorik. Trenak —eta autobusak — zeharkatzen zituen ezkerraldeko herriak, eskuinaldekoekin zuzenean inoiz lotu barik. Bi mundu, bi bide. Denbora luzea pasatu da geroztik. Metroa heltzearekin batera nabarmen hobetu zen garraio publikoa. Gaur, metro hori dugu Bilbon azken hamarkadetan izaniko aldaketaren ikurretako bat. Horixe nabarmenduko zuten Bizkaiko hiriburuan aste honet an elkartu diren alkateek. Garraio publikoak mugikortasuna erraztu behar du eta autoen erabilera murrizten lagundu. Hala ere, beti pentsatu dut Bilboko metroa bulegarientzako garraiobidea dela. Ordutegiei begiratu besterik ez dago. Metroa ezin hobea da Bi lbo erdian lanean zortzietan hasten den jendearentzat. Zer egin behar dute, ordea, periferian goizeko seietatik aurrera jarduten dutenek? Metroa ahaztu, astegunetan goizeko seietan hasten baita ibiltzen. Trena hartzea da irtenbide bakarra. Santurtzitik Bas aurira lanera joan behar duena ozta ozta helduko da lantokira. Plentziako herritar batek, aldiz, ezin du goizeko txandan lan egin Basaurin, autorik ez badu. Ez du trenik. Metroa bai, baina zerbitzurik ez garaiz ailegatzeko. Bilbo hain handia ez dela esang o dute, ezin dela Paris edo Madrilekin konparatu. Egia da, baina Bilbo handiko zenbait eremutan hobeto funtzionatzen dute zerbitzu publikoek. Hori ere egia da. Baita Bilbo aldeak baino herritar gutxiago biltzen dituztenetan ere. Nurenberg ek eta Fuerth ek Bilbo handiak baino 100.000 lagun gutxiago dituzte elkarrekin. Hala ere, Bavariako bi hiriak biltzen dituen metroak garraiobidea eskaintzen dio goizean goiz lanera doanari, Bilbokoak ez bezala. Metroko lehen zerbitzua 04:37an hasten da bertan. Zerbitzua go izaldeko ordu batean ixten da. 650.000 herritarrek eskubidea dute Nurenberg handiko mutur batetik bestera joateko garraio publikoan, hiru ordu pasatxoko tartean izan ezik. Lehen zerbitzuetan apenas doan jenderik, baina beharra duenak eskura du metroa. Bilb o handiko 750.00 lagunek, aldiz, zazpi orduko etena dute metrorik gabe astegunetan, hamaikak aldean irteten baita azken trena. Zerbitzu publikoak ez dira soilik errentagarritasunaren arabera neurtu behar. Goizean goiz, jende gutxi; beraz, zerbitzurik ez. Asteburuetan, ordea, gau osoan garraioa, herritarrek lehertu arte edateko aukera izan dezaten. Ez naiz hori kritikatzen ari. Festa infusioak aho, sudur edo zainetatik sartzen dituztenek edo new age fruitu zuku naturalak edaten dituztenek eskubidea dute etx era auto istripurik izan gabe bueltatzeko. Baina Plentziako herritar bati laguntzen bazaio larunbat gauean Basauriko kuadrilla edo bikotekidearekin egon dadin, zergatik ez lagundu asteleheneko lehen orduetan herri horretara joan behar badu lanera? Goizeko bostetan etxera hinkata bragetaraino itzultzen direnek eta lanera txintxo txintxo doazenek eskubide berdinak izan beharko lituzkete, asteburuetan zein astegunetan, metroa erabiltzeko. Segurtasun arrazoiak direla eta, enpresak ez baditu nahasi nahi, jarri ditzala bagoi desberdinetan. Haatik, hori gizaterian konfiantzarik ez izatea da, eta belaunaldien arteko komunikazioa oztopatzea: bi taldeak elkarrekin jarriz gero, Barakaldora iristerako lagunak izango dira. Eta Sestaora heltzean batera aterako dira metrotik, kantuz, inguruko taberna batean Roccoren azken marruak entzuteko. Larunbat arratsaldea 2013ko ekainak 22 Texasko gazte batek ezin du eskolara joan. Galarazia du. Lyndon Batyk oso ahul du immunitate sistema eta, ondorioz, germenak erraz bereganatzeko joera du. Kutsagarria izateko arrisku itzela. Hori dela eta, Knox Cityko mutilak ordezkaria bidaltzen du egunero ikastetxera: Baty Bot robota. Lyndonek robotaren bidez hartzen ditu eskolak. Haren mugimenduak etxeko ordenagailutik zuzentzen ditu. Gazteak zerbait esan nahi duenean, ordenagailuko tekla bat zapaldu eta argia pizten zaio ikasgelan dagoen robotari, irakaslea ohar dadin. Gero, robotarekin komunikatzen jarraitzen du, hitz eg iteko. Lotfi A. Zadeh ingeniariak ordenagailuen adimena lantzen jardun du bizi osoan. Makinek gizakien komunikazioa hobe dezaten lan egiten du logika zehaztugabea deitutakoaren aitak. Zadehek 92 urte ditu, eta lanean segitzen du Kalifornian, Berkeleyko un ibertsitatean. Zientzialaria Sobiet Batasun ohian jaio zen; txikitan Iranera alde egin zuen etxekoekin, eta 40ko urteetan, AEBetara. «Sobiet Batasunean heroiak ingeniariak, matematikariak eta zientzialariak ziren; Iranen kulturak garrantzi handia zuen: per tsona ospetsuen artean poetak ziren nabarmenenak, ez milioi asko zituztenak», adierazi dio La Vanguardia egunkariari. «Gaur, dirua irabazten arrakastarik ez baduzu, ez zaituzte babesten. Ni AEBetan hasi nintzen garaietan pentsaera hori ez zegoen hain hedatu ta». Zadehen arabera, aurrerakuntzak ondorio kontrajarriak ekarri ditu: medikuari pantaila baten bidez zu sendatzeko modua eskaintzen dion informazio teknologiak bizitzaren gaineko kontrol prozesua ekarri du: «Informazioaren iraultzak gauza onak ditu, bai na txarrak ere bai. Eremu asko suntsitzen ari da». Nima Yushij poeta irandarrak (1896 1960) egoera hau iragartzen zuten hitzak idatzi zituen Nire etxea hodeitsua da poeman: « Eguzkiaren aurrean paratzen naiz / itsasoaren gainean botatzen dut begirada / haiz eak hondatua eta suntsitua du mundu osoa ». Zientziak giza komunikazioa hobetu du. Gizakiaren zenbait funtzio ere ordezkatzen ditu teknologiak. Horra Baty Bot robota, Lyndon Baty ordezkatzen. Teknologia diru iturria ere bada: Double Robotics enpresa Skype roboten hurrengo belaunaldia garatzen ari da. Ez gara horraino iritsi, baina denbora kontua izango da: egun batean elkar ikusi ezin duten bikotekide ohiek robot bana bidaliko dute epaitegira, dibortzio paperak sinatzeko. Lyndon gazteak Baty Botrobota bidal tzen badu ikaskideak ez kutsatzeko, posible izango da emakume edo gizon bat metalezko ordezkariaz baliatzea lehengo maitearen begien gorrotoak ultzera areago ez diezaion. Etorkizunean makinek gizakiak ordezkatuko dituzte bileretan, Baty Botek Lyndon ordez katzen duen bezala. Orain bide erdian gaude. Nazioarteko Diru Funtsaren bileretara haragizko robotak joaten dira. Hotz eta zorrotz jokatzen dute, krudelkeriaz. Zer ez zaigun etorriko bilera horietan Christine Lagarde andrearen altzairuzko robota azaltzen d en egunean. Beti izan dira ordezkatzeak, baita iruzurrak ere, baina lehen humanoagoak ziren. Haragizkoak. Txikitako arratsalde batean istorio bitxia entzun nuen irratian. Neska batek mutila ezagutu zuen asteburuan. Harekin gustatu, eta hurrengo larunbater ako lotu zen. Bezperan gaixotu egin zen, baina. Ahizpa bikiari bere ordez joateko eskatu zion orduan, mutila galduko ote zuen beldurrez edo. Bikiak izanik, hark ez zuen ezer igarriko (ustezko) bigarren hitzorduan. Handik bi hilabetera irrati programara ida tzi zuen ordezkatzaileak, aholku eske. Izan ere, hitzordu hartan berari ere gustatu zitzaion mutila, baina gero ahizpak segitu zuen harekin. Bera sufritzen ari zen, larunbat arratsalde hartatik morroiaz maiteminduta baitzegoen. Maiteminduta eta haurdun. Suntsitua da mundua, baina haren amaiera ez du apokalipsiaren laugarren zaldizkoak ekarriko. Robotek bihotzez, ez buruz, poesia idazten ikasiko duten egunean bukatuko da mundua. 'Terroristaren' apologia 2013ko ekainak 29 Nelson Mandela itzaltzen ari da. Hegoafrikako presidente ohia larri dago Pretoriako erietxe batean. Madiba badoa. Ezusteko aldaketak tarte baterako susperraldia ekar lezakeen arren, logika latzak agintzen du: 94 urteko gizona bidearen amaieran dago. Mandel a hiltzen denean haren ibilbidea goretsiko dute mundu osoko agintari, politikari eta iritzi emaileek. Denak ados. Charles Fombruni, Erreputazioaren Institutuaren sortzaileari, hauxe galdetu diote aste honetan elkarrizketa batean: nork du munduko erreputazi o onena? Erantzuna: Mandelak. Mandela bakarra erakutsi digute. Beste alde bat ezkutatzen saiatu dira: borroka armatua azken erremedio moduan defendatu zuena. Inork esango ote du Mandela terrorista izan zela eta inoiz ez zela horretaz damutu? Areago: inork azalduko ote du diktadura arrazistaren kontrako borroka armatuan zibilak hiltzea, desio ez arren, ordaindu beharreko prezioa zela, haren ustez? Haren biktimen gorpu odoltsuak erakutsiko dizkigute? Hona hemen Mandelak Long Walk to Freedom liburu biografikoa n (Londres, Abacus, 1995) zer idatzi zuen, MK ( Umkhonto we Sizwe , Nazioaren Lantza) erakunde armatuaren lehen bonba autoak eragindako sarraskiari buruz. Atentatua informazio zerbitzuen kontra izan zen, Pretoria erdian. Hemeretzi zibil hil ziren, eta 200 ba ino gehiago zauritu: «Zibilak hiltzea istripu tragikoa izan zen eta heriotza kopuru hark oso hunkitu ninduen. Baina, hildako horiek asaldatzen ninduten arren, banekien istripu horiek borroka armatuari ekin izanaren ondorio saihestezina zirela. Giza hutsegi nkortasuna gerraren alde bat da eta horren prezioa altua da beti». Adierazpenak kartzelatik irten eta gero egin zituen Mandelak, hotzean. «Istripu tragikoa». «Gerraren prezio altua». Hemen kartzelara itzularazteko arrazoia izango zen hori. Hiltzaile zinik o nazkagarria deituko zioten, beste batzuei bezala. Baina hori guztia ahaztu egingo dute gure pentsalari bakezaleek Mandela goratzen dutenean. MK erakundeak 200 lagundik gora hil zituen, horietako asko zibilak. MK Nelson Mandelak sortu zuen: «Borrokaren na tura zapaltzaileak definitzen duela ikasten du askatasunaren aldeko borrokalariak. Zenbaitetan, suari suaren bidez baizik ezin diozu erantzun». Bai, Mandelak armak utzi zituen, baina ez zioten damutzeko eskatu. Bai, Hegoafrika eta Euskal Herria eta Espain ia bi errealitate dira, baina dilema etikoa hor dago. Egunotan ikusi dugu Espainiaren zuzenbide estatua delako hori nolakoa den: Guillem Agullo 18 urteko ezkertiarra labankadaz hil zuten gazte faxistek 1993an, Valentzian, nazirik ez zioen besokoa zeramalak o soinean. Hiltzaileek Cara al Sol ereserkia kantatu zuten eraso eta gero. Horietako bat zigortu zuten, Pedro Cuevas: 14 urteko kartzela. Lau urte besterik ez zuen bete. Kartzelatik irten ondoren Alianza Nacional eskuin muturreko alderdiaren hautagaia izan da Cuevas. Agullo hil eta 20 urtera, Juan Gómez Monterok, Plataforma per Catalunya alderdi xenofoboak Santa Coloma de Grameneten (Bartzelonan) duen zinegotziak, hauxe esan zuen duela hiru aste: «Agullo putaseme bat zen, eta oraintxe bertan dagoen lekuan o so ondo dago». Fiskaltzaren hitzik ez. Lucia Etxebarria idazlearen erantzuna bere blogean: «Bihar esaten badut ETAren biktima bat putakumea zela eta dagoen lekuan ondo dagoela, ez dut ulertzen zergatik lepora diezadaketen terrorismoaren apologia egitea, et a gizon hau inork ez salatzea». Etxebarriak adierazi duenez, ETAk bere osaba bahitu zuen. Familia mehatxatuta egon da. Zer gertatuko litzateke baten batek ozenki esango balu Carrero Blanco eta beste batzuk putakume itzelak zirela eta hiltzea merezi zutela ? Militante antifaxista batek Juan Gomez Montero hilko balu haren pentsaera faxista, arrazista eta kriminalagatik, zilegi izango litzateke esatea Santa Colomako zinegotzia putaseme galanta zela eta dagoen lekuan ondo dagoela? Zer dio Espainiako Estatuko Fi skaltza Nagusiak horretaz?

2023-12-01

booktegi_liburua_bederatzi_kontu_txiki

booktegi.eus Garbine Ubeda Bederatzi kontu txiki azala: Idoia Beratarbide Amaiur 35 urteko gizasemea eta lauzpabost urteko mutiko bikiak hondartzara heldu dira korrika, hilabetetan espresuki debekatuta egon dena eta haurrek inoiz egin ez dutena egiteko plazeraz: hondarrezko gaztelua eraikitzen ari dira elkarrekin. Aurrez ongi planifikatutako eskemari jarraitzen diote: haurretako batek hondar hezea ateratzen du es kuareaz; besteak, palaz, kubo gorri batean bildu eta aitari eramaten dio; aitak, azkenik, eskuz, Erdi Aroko gotorlekuari ematen dio forma. Katean antolatutako ahaleginak emaitza bikainak eman dizkie eta aitak, bereziki harro, txaloak hartuko lituzke gustura. Areago. Egin izan balizkiote bezala, irribarre gozoz saritzen ditu ondotik pasatzean begirada luzatzen duten guztiak. Amaitu duenean, bi zkarzorrotik plastikozko ontzitxo bat atera, barruan dakartzan hur xigortu apurrak jan eta haurretako bati bota dio oinetara. —Urez bete ezak, mesedez —eman dio agindua. Azken ukituak eman nahi dizkio gaztelutzarrari, hatzak bertan busti eta hondarrez egindako paretak ondo zipriztindu, trinkotu daitezen. Bitartean, auto txikiak, playmobilak eta plastikozko zaldiak barreiatu ditu bigarren haurrak. Hunkituta daude hiruak, eta harmonia ederrean hasi dira jolasean, plastikozko biztanlez populatu berri dut en parke tematikoaren inguruan. Banderatxoa ere ipini diote, xingoma baten bildukia eta aitak ahoan zerabilen zotza baliatuz. —Onak gara gero! —egin dio bibaka aitak bere buruari, zutik jarri eta erretratu panoramikoa atera duenean. Eta badator itsasgo ra. Badator etsai suntsitzaile bihozgabetua, erasokor eta tarrapataka. Ezustean harrapatu ditu denak. Olatu aurrelariak zaflada eman dio kaskagorrienari, itsasoari bizkar emanda lurrean eserita zegoen mutikoari. Marruka hasi da bainujantzi barrenak lokaztu dizkionean. Madarikatzen anaia bikia ere, olatu berak, atzeranzkoan, playmobil gladiadorea xixkatu nahi izan diolako. Ziztu batean zutitu dira biak. Datorkienaz jabetuta, zapuztuta, amarengana doaz korrika. Aita ez dago , ordea, etsia berehalakoan hartze ko. —Zatozte hona koldarrak! —Egin die gogor orroka . —Utzi mainak eta defendatu ohorea! Egurra, gizonoook! Bainujantzi luze zabal hawaiiarra armaduratzat hartu eta pala lagun, gaztelu aurreko hesiari eusten saiatzen da kosta ahala kosta. Gurasoen L P batetik hartutako abestia ekarri du ahora: “ Amaiurko gaztelu baltza ”, gero eta ozenago, “ berrehun gudari, oro sumin ” , besoa gora, “ zaintzen zaituen zaldun onak ”, hankak zabal eta dena emanda... Ui. Emaztea dator, di da, di da, pauso motz azkarrean. Shin chanen ama Misae dirudi. —Erotu egin zaik edo zer demontre! —bota dio eskuak gerrian jarrita, –Zein ote den umeago! Gizona, desarmatuta, bainujantzi luze zabal hawaiiarra berera ekarri eta haurren bila joan da burumakur . Batere esper o ez zuen tokitik galdu du erreinua. TAO Ordainduzko aparkalekuen zaindaria, Hendaiako hondartza aldean ikusten direnen arteko zaharrena, ozpinduta dago, bere praketan ezin kabiturik. Lehenagotik ere arauak zurrun betearazten zituena, inoiz baino zorrotzago ari da hilabeterik emankorrenetan; jo eta su, bizikleta hankartetik atera gabe, isuna hemen eta isuna han, udalari doako minutuak ostu nahi dizkioten lotsagabeen kontra, autoen haizetakoetan paratzen dituzten iragarkiei lehia desleia la eginez. Erretxinduta dabil, erretxinduta dabilenez. Eta temoso gainera, uztailaren lehenaz gero Hyundai beltz bat, matrikula espainola, begiz jo zuenetik. Zonalde bertsuan aparkatzen dio ia beti, itsas ibilbideko marra tarte preziatuenetan, eta zorione ko papertxorik jarri gabe alde egiten, gogoak ematen dion arte. Zapelatza. Gustura esango lizkioke bi egia, justuki autotik ateratzen ikusiko balu. Ez harrapatzen, ordea. Aspaldidanik ezagutzen ditu mota horretako alprojak. Ministro plantak eginez urruntz en dira, ticket makinei muzin egin eta betaurreko ilunetatik ere harrokeria dariela, atzerriko matrikula dutelako, bateko eta besteko ogasunak konektatuta ez daudela jakin badakitelako; txarrenean ere, tramitatuko ez den isuna jarriko zaiela egiaztatuta du telako. Betikoz libratuko direlakoan. Malapartatuak. Baina helduko zaie noizbait sanmartina, alajaina. Eguerdia. Hortxe da Hyundai beltza. TAO paperik gabe, jakina, eta bezperako isuna, eta beste mordo bat ere, bistan utzita. Eguteran imajinatu du jabea, neskaren baten txitxiak biguntzen. Inguru estuan zelatan gelditu delako, lortu du azkenean automobilean bizi seinalerik ikustea. Badoakio korrika. Haren atzetik dabilela burutik pasatu zaizkion guztiak, edo behintzat horien erdiak, botako dizkio ziplo, gi dariaren aulkian eserita dagoen gibelandi horri. Burumakurtzea nahi luke. Zein aitzakia zoro jartzen duen aditu, are epelagoak aurpegiratu ahal izateko. Eta hantxe jarri zaio tente, ate ondoan. Harrokeria maskulinoaren ordez, ezpain gorri hipnotizatzaile batzuk agertu zaizkio, ordea, kristalaren bestaldean. Leihotik aterata mintzo zaizkio. “Ui, maitea, zu al zinen atzetik nerabilkiena?”, Marilyn tuntunarena eginez, andere sentsuala. “Badakit ederki dibertitzen zarela nire kontura, baina opo rrak bukatu zaizkit eta banoa, guapetón”. Desarmatu egin du. “Zer? Beste ohartxo bat? Emadazu hori ere!”, eta besteekin batera jarri du pilan, txintik atera ez duen eta Luis de Funes dirudien TAO zaindariari begia kliskatu ondoren. “Oroigarri gisa gordeko ditut” . Udalak ordaindutako hamar minutu behar izan ditu umiliazioa gainditzeko. Berriz ozpintzeko. Begiak zorroztu eta, oraingoan, frantses matrikuladunei haginka egiteko. Nadal Federer Dandy planta duen gizon mehar lepamotza eta emakume gihartsu betaurrekoduna –bikotea, itxura batean –, palan ari dira hondartzan, itsasbeherak utzi duen zabaldegia aprobetxatuz. Gizona, Eurosport kanaleko tenis partidei begira ikasitako teknikak aplikatzen saiatzen da, erritmoa ezartzen, dotoreziaz aritzen, pilota kolpeak gozatzen. Emakumeak indarra eta abiadura ditu arma nagusi, eta senak agintzen dion bezala erantzuten dio erasoari, alegia gogor, gizonak baino zakarrago eta baldarrago beti, baina hainbestean. Pilota galtzen duen bakoitzean ikasgaitxoa ond orioztatzen dio gizonak, gomendiozko tonu paternalista pala bera baino hobeto dantzatzen duela: “Horrela errazago asmatuko zenuke”, eskumuturra modu berezian biratuz; “sakean, postura honetan jartzea komeniko litzaizuke”, hankak zabaldu, gorputza gerritik gora kizkurtu eta jauzi txikitxoak emanez, ezker eskuin; “botea oso aurrean emango balizu, hauxe egokiena”, besoa gorputzetik urrundu eta pala etzanda bezala jarrita... Andrea, isilik, keinurik ere egin gabe. Pilota hark galtzen duen okasioetan ere berdin tsu, lezioa eman behar izaten dio emakumeari, baina kasuotan, aginteran: “Jarri atze xeago”, marra zapaldu ote duen galdetuz eta tantoa susmagarri bihurtuz; “Erantzi betaurrekoak” , huts egin badu, kristalaren ispilu efektuz itsutu delako izan dela iradokiz; “palaren ertzaz ez eman”, amarruetarako tentazioak ekidin behar direla adieraziz... Luze doa partida. Txintik atera gabe jarraitzen badu ere, pazientzia agortzen ari zaio emakumeari. Eten txiki bat eskatu, izerdi patsak lehortu eta etxetik ekarri duen bo tilari zorrotada bat kentzea otu zaio. Horretarako ere marmarra du gizonak: “Hobe zenuke freskagarriak gerorako utzi”; “jokoan kontzentratu beharko zenuke”, “azukreak gizendu egiten du”... Ufada luze bat bota ostean, zinta zabala kopetan eta pareo motza ge rrian itzuli da pistara. Roland Garros finala dirudi orain. “Hamalau izango ez bazina!” , atera dio tantoa saketik. Eta “beti azken hitza eduki nahiko ez bazenu!”, handik gutxira, efektuz. Eta “ ondokoak gutxiesteko horrenbesteko lanak hartuko ez bazenitu” , eta “beti zure muturra egin beharko ez balitz”, baldintzazko perpausak binaka erotzen utzita, oraingoan bolean. Eta, “behingoz bake pixka bat emango bazenit!”... Lau dira lau, segidan irabazi dizkion tantoak eta hortxe doakio azken palakada. “To!” esan e ta tokitara bidali du tipoa, pilotaren bila. Atzera itzuli denean, urruntzen ikusi du anderea. Zer gertatu den zipitzik ulertu gabe, jolas eremuko hondarrean idatzi dion ohartxoa irakurri du: “ Game over ”. Erretiroa Azken hogei urteetako oporrak apartamentu berean eman dituen udatiarra hortxe da berriz ere, balkoiko plastikozko besaulkian eserita eta egunkaria magalean, egunero bezala, egun osoan bezala. Orduak emango ditu bertan, orri inprimatuak bibotea lisatzeko edo betaurrekoak sudurre an gora egiteko besterik askatzen ez dituela. Aurretik hasi eta atzeraino irakurriko du, eskaintzen dizkion leihotxo guztiak zorrotz behatuz, atalak ordenan ondo errepasatuz. Eta miatzeko zirrikiturik gelditzen ez zaionean, egunkaria erditik tolestu, alboa n utzi eta mahai gaineko nobela mardula hartuko du, John Grishamen azken biblia dirudiena, bista urrutira luzatzea komenigarri izaten den arren, noizik eta behin. Hortxe da emaztea ere, zapia eskuetan, egunero bezala, egun osoan bezala. Bere gain hartuko dituen zeregin guztien artean, kristalak gardentzeak joko dio luzeen, begiratoki zabala eta sukaldeko leihoa bertan ez baleude bezala uzteak. Halako batean balkoira irtengo du berorrek ere, sukaldeko armak barruan utzita, plastikozko bigarren besau lkian esertzera; eta senarrak ondo zimurtutako egunkariko denbora pasen orria libre baldin badago, hitz gurutzatuen koadroa osatzen saiatuko da, boligrafoa hatz lodien artean hartuta, betebeharren ordainsari gisa. Beharbada, hondartzara joan etorria egin go dute gero. Edo beharbada, supermerkaturainoko itzulia, afaltzeko jangairen bat erosi eta ezer gutxi gehiago, etxe barruan sumatzen den jarduna kontuan hartuta. Udako egun euritsuetako asperraldia baino gehiago, bizi estiloa dute hauxe. Adinak erretiroa hartzera behartuz geroztikako errutina da gizonaren kasuan. Ezkontzearekin batera bere buruari ezarritako lanen agenda, emaztearen kasuan. Badira bospasei urte, elkarrekin igarotzen dituzten egunak segidan datozela, iganderik edo jaiegunik antzeman gabe, apartekotasunik gabe. Bada bolada luze bat, etxepetik pasatzen diren turisten txankleta hotsengatik ez balitz, opor girorik ere bereiziko ez luketena, udako apartamentura etorriak diren arren. Senar emazteen krisirik beltzenean daude harrapatuta. Gizona ren lantoki ohia astindu zuen sektore konbertsioak, beste herri batera aldatu beharrak, alabaren nerabezaro gordinak eta droga arazoak, aitonaren gaixoaldi luzeak, menopausiak edo iragan berri den krisiak lortu ez zutena ekarri die seme alaben aldegiteak e ta erretretak: elkarri zer esatekorik ez edukitzea. Elkarri begiratzeko arrazoien galera. Salbuespenekoa dute gaur balkoian. Urtebetetze tarta ageri da plastikozko bi besaulkien artean dagoen mahaiaren gainean, erdian kandela bakar bat duela. Zalantzak s ortzen dizkio emakumeari, piztu edo ez piztu. Nola laga su eman gabe, horretan baldin badatza postrearen grazia. Baina zertarako piztu, batere gogorik gabe ufatzeko eta berehala itzaltzeko izango bada. Kandela ziztrinaren ordez, bizi berri bati ekiteko ado rea dirudi. Oparia Agure karraskaria bere urtebetetze ospakizuna antolatzera behartu dute seme alabek. Familia elkartzeko aitzakia omen, eta ilobak ikusteko aukera paregabea. Nola esan, alargundu zenetik jasangaitza zaiola jendartea. Nola adierazi, aspal dion seme alabak berak baino are gogaikarriagoak egiten zaizkiola haien ume setosoak. Nekatu egiten dute, nardatu, bere onetik atera, etxeko zokoak tifoiaren antzera iraultzen dizkiotelako. Pasa dadila albait agudoen eta bakea, dagoeneko ez baitu atzerabid erik. Elkar hartuta, batera heldu zaizkio bisitariak. Zizka mizkak eta freskagarriak mahaia n zituen ordurako, eta behingoagatik libratuko zela uste zuen, baina hantxe atera dizkiote kandelak, haiek paratzeko tartarik erosi ez duen arren. Gorroto ditu ziri ziztrinak. Sekula ez du ohitura konprenitu, ezta emaztea zenak pizten zizkionean ere. Gerra garaiko gabeziak gogorarazten dizkiote. Protestak protesta, ufatu egin behar izan ditu azkenean. Malkotan guritu zaizkio begiak, azken hatsa eman arte ondoan izan behar zuenaz akordatuta. Hunkituta gainerakoak ere, barrenkoia eta zorrotza izan den gizase meari bihotza deskubritu diotelako. Abagune aproposa galdu gabe, kakofonian kantatzeari utzi eta oparia atera diote: Brita pitxerra, zelofanetan ondo bilduta. Bere gogorrera etorrita, madarikatzen hasi da aitona. Eta gaiztotzen. Zertarako behar ote duen. Iturriko ura filtratzeko dela azaldu dio errainak, sanoago edango duela aurrerantzean. Bere iturriko urak ezer txarrik ez duela, besteak, zer dela eta bururatu zaien zentzugabekeria horretan dirua xahutzea. Kloro zaporea kenduko diola, semeak. Kartutxoek zer arraio ote duten barruan, agure egoskorrak, eta hilero aldatu beharra nahasmen handia dela, eta garestiegiak direla, eta erabilitakoa zein koloretako ontzitan bota behar ote duen, birziklatzen ote diren, zein txoribururi otu ote zaion. Bere adinean hor relako lanak ematea ere badela marka. Ezetz, demontre. Ez duela erabiliko. Itzultzeko. Esker txarrekoa eta erremediorik gabeko kaskagogorra dela iritzita, espantuka alde egin diote bisitariek. Agureak, berriz, ezin ezkutatu du amorrua, esandakoak esanda ere, pitxerra hantxe utzi baitiote, kaxa, zelofan eta guzti. Ez du bistan nahi. Etxe osoan barreiatu dizkioten txorizo zatiak erratzatu baino lehen, traste zaharren armairura eraman du, eta bakean sentitu da, bederen Gabonak arte behintzat ez zaizkiolako b erriz etorriko. Biharamunean, gosaldu berri dela, medikuak eskatutako gernu analisiarekin akordatu da. Baraurik jada ezin egin eta hitzordua atzeratzea otu zaio lehen kolpean. Errieta egingo diote, ordea, pronto txarreko sendagile horrek bereziki, hiruga rren hutsa izango litzatekeelako. Eta hara non etorri zaion akordura zorioneko Brita. Trasteen armairutik atera, hanka artean jarri, bertan maskuria hustu eta filtratu dion txizaz analisirako potoa beteta, anbulatoriora jo du korrika. Kloroa garbitzeko gau za baldin bada, bere kafesne zopen arrastoa ere disimulatuko dion ustean. Mariano Diplomazia handirik ez duen emakumeak aldameneko atea jo dutela sumatu du. Mariano bizi da bertan, urte asko dituen mutilzahar despistatua; erdi gorra delako, mintzalagunaren peskizan aritzen delako edo mundu paralelo batean bizi delako, elkarrizketa xeleb retan kateatzen dena. Oin puntetan, atearen albora jo du emakumeak. Txulotxoan jarri du begia. Bikote heldu, ondo jantzi eta irribarretsu bat ikusi du. Jehovaren Lekukoak dira, goizeko bakea urratzera helduak. “Espainola ala frantsesa zara?” ikasi nahi i zan du bietako batek, irribarrea are zabalduz, mintzakidea azaldu denean. “Herri honetako akats endemikoa”, pentsatu du emakume barrandariak, “zein hizkuntzan egin behar zaizun jakiteko, zer nazionalitate duzun galdetzea” . Halaxe da. Eta larrutik ordainduk o dute... “Umm, zer esango nizuke ba...”, erantzun die Marianok, esaldia berresanarazi eta bost bat segundoko isilaldia pasatzen utzi ostean. “Burgin jaio nintzen orain dela... 78 urte, edo 79... paraje ezin ederragoa, tartartar”. Irakurri zalea ote d en, lekukoetako batek. Baina Marianok ez du azalpenik bukatu: “Oso gazte nintzela Frantziara jo nuen lanera, Okzitaniako Tolosa aldera lehendabizi, haurrak txurroak bezala egiten zituen andre batek hartu ninduen apopilo, tar tartar” . Galderak komunikazi o hobea ziurtatzea beste helbururik ez zuela argitu nahi izan dio besteak, baina Marianori bost axola. Utzitako tokitik ekin dio berriz: “Non ginen... bai, handik hainbat urtera, 60ko hamarkadan, basomutilak behar zirela eta, tar tartar”. Jehovaren le kukoak ernegatzen hasi dira. Alderantziz behar lukeela adierazi nahi liokete agure berriketariari, alegia, hark entzun eta haiek mintzatu, baina alfer alferrik. Bere historiako unerik garrantzitsuenera heltzen ari da Mariano. Korridoreko aulki tolesgarria hartu eta atarian eseri zaie. Akabo. 70eko hamarkadara heldu denean, berriro saiatu da bikotea, gogorrago oraingoan: “Jainkoak dio...”. “Kontu zerutiar asko entzunda nago ni, ez uste”, gailendu zaie berriz bizilaguna, “telefono konpainiarako posteak jart zen aritu nintzen garaian bereziki, Lourdesko gazte bat izan bainuen lankide, lagun fina, hura bai amabirjinaren jarraitzailea, harena bai fedea. Goizean goiz jaiki eta arrosarioa tar tartar” . Dagoeneko ez da irribarrearen arrastorik gelditzen bi lekukoen aurpegietan. Gizonezkoak, besapean dakarren zorroari kremailera ireki eta aldizkari bat atera dio, azken hordagoa jotzeko: “Ez dakit argitalpentxo hau ezagutzen duzun...”. Baina Marianok eskuetan hartzeko imintziorik txikienik ere ez. Horren ordez , goizero liburutegi publikora joaten dela eta egunkari guzti guztiak errepasatzen dituela esan die. Baita zaharrak ere, antza: “Boitila gizajoa ere hil zen, zera, Aita santua, poloniarra zen hura, tartartar”. Mendea diruditen minutuen ostean, isildu e gin da bat batean. Adarretatik joan dela konturatu da: “Tira, baina espainola ala frantsesa naizen galdegin didazue. Gizarte segurantzakoak izango zarete zuek, ezta?”. Jehovaren Lekukoak zur, lur eta mutu. Adarra jotzen ari zaielakoan, aldizkariak zorroa n jaso, zorroa besapera itzuli eta elkarri keinu isila egin ostean eskaileretan behera jo dute kasik agur esan gabe. Hortxe jarraitzen du Marianok, bikotea ezkaratzetik harago desagertu arte hizketan. Aldameneko emakume barrandariak eskerrak emango lizki oke gustura, uxatu dituelako, bere atea jotzeko gogoa kendu dielako, baina batez ere, aurkezpeneko galdera gogaikarriari erantzun gogaikarria emateaz libratu duelako. Baina atea irekiz gero, latza eroriko litzaioke hari ere. Marrazkia Zazpi urteko neskatoari izugarri gustatzen zaio marraztea. Irudi figuratiboak egiten ditu beti, surrealista samarrak nahi bada, baina identifikagarriak. Esate baterako, soineko luze haizatua zertxobait goratuz, takoidun oinetakoak eta galtzerdi koloretsuak erakusten ari den printzesa ilegorria, atzean jirafa kumea begira duela. Esate baterako, etxe eder eta harmoniatsuak bustitzen dituzten hodei negarti ezpain gorriak, handitik txikira sailkatuta ilaran. Esate baterako, bihotz zoriontsu hegalariak, azenario soro batean biribilketan, eta eguzkia, zergatik ez badakigu ere, haserre, trumilka… Bai. Sinpleki ederrak. Haren amak esana. Gaur, goizeko nagiak atera orduko egin du bere afizioaren aldarria. Artean pijama eranzteke, margoak eta orri zuriak hartu eta e gongelako sofara jo du zuzen, isil isilik. Hantxe aurkitu du amak, beste askotan bezala, bera baino lehen jaiki dela jabetu denean. Samurki begiratu dio atearen hegitik. Neurriko altzariak aurkitzen ez dituen xinaurria iruditu zaio, berera hain buru belarr i bildua. Bere katilua garbitzen ari dela —zereginei lotzeko karburantea balitz bezala edan du kafe lodia — neskatoa azaldu zaio sukaldean. Sortu duenaz harro dago eta ezagun zaio umorean. Kasik erreberentzia eginez erakutsi ditu “lantxoak” —hala izendatu ohi ditu, ikastolako irakaslearen eraginez —, bereziki hirugarrena, marigorringo arrosaz, pinpirin koloretsuz eta hegazti moko luzez jositako beste biren atzetik heldu dena. “Ui… Bai berezia…” , murmurikatu dio amak bizpahiru segundoren ostean. Denbora ira bazteko trikimailua besterik ez da izan. Edo hobeto esan, bistan jarritakoak eragin dion harridura —dezepzioa — ezkutatzeko modu inprobisatua. Betiko parafernaliari segitzen saiatu da. Alegia, hark marrazkia agerian jarri orduko, ikusitakoa komentatzen, iru dimena goraipatzen, ahalegina txalotzen; teknika berririk erabili badu, hura ere nabarmentzen dio beti… Ezin izan du. Izan ere, zirriborro urdin single eta baldarra iruditu zaiona erakutsi dio, orri osoa tindatu duen orban homogeneo eta minimalista, batere apaingarririk gabea, hain… laua, hain… soila, hain, hain… geldoa… Urputzua margotu nahi izan ote duen otu zaio ama txundituari, eta “arraintxoren bat jarri izan balio sikiera”, larderiatu dio bere kolkorako. Gorroto du ordea, zer den galdetzea. Ez da bere estiloa. Sentsibilitaterik edo psikologiarik gabekoen baliabide merkea dela uste du. Hitzik esan ezinda, ordea, deseroso dago. Haurraren bat bateko m olde aldaketak justifika dezakeelakoan, etsi egin du azkenean, eta itauna luzatu dio: —Itsasoa ote da? —atera zaio tonu neutro samarrean. Begietako dirdira galdu gabe erantzun dio neskatoak, beratasunez, edo errukiz akaso, aurrez aurre duena kilo eta erd iko artaburua dela deskubritu izan balu bezala: —Ez, ama. Artea da. Bero galdua Klimatologo entzutetsuari buruhauste latza sortu zaio. Aspertu arte errepasatu ditu datuak, unibertsitatera sarbideko azterketan notarik gorena atera nahi duen ikasleak nola. Beti oker nabarmenera heltzeko, baina. Eta akatsak berea behar du izan, ezinbestean, bere er agiketen oinarrian dagoen printzipioa fisikako legerik sakratuena baita, inork inoiz inola kolokan jarriko ez lukeena: energia ez da sortzen, ezta suntsitzen ere, transformatu egiten da…. Eta Lurrak, unibertsoko hutsean isolatua dagoen gure planetak, leg e ukiezin horren adibide garbia behar luke, eskuartean duen ikerketak ere frogatu beharko lukeenez. Sinplea da ekuazioa: hainbeste energia jasotzen du eguzkitik, beste horrenbeste igorri behar du espaziora, forma aldatuta izango bada ere. Parekatze matem atiko horri, hala ere, doitze garrantzitsua egin dio: berotegi efektua (alegia, CO2 isurketaz eragiten dugun desoreka termikoa). Beraz, Lurrak, bere izarretik datorkion energia ken berotegi efektuaren eraginez metatzen zaion kopurua igorri beharko luke esp aziora. Hala behar luke, bai... Baina ez. Ez bederen, satelite eta zunden bidez eskuratzen dituen datue n arabera. Batek daki zergatik, 2003 az geroztik, urtero, espaziora bidean beharko lukeen bero kantitate izugarri bati arrastoa galtzen dio. Hemen nonbait behar du, gure zeru luritsasoetan ezkutatuta, mozorrotuta... Misterioa. Koitaduari neuronen zirkuitua laburtu zaio. Eta pazientzia. Eta jada ez daki non miatu. Arazo teknologikoa? Tresna neurtzaileak gaizki doituta ote daude? Ezin liteke, ordea. Egiazt apen horiek denak ondotxo eginak ditu. Espazioko zulo beltzen pareko energia zurrupatzaileak ote ditugu Lurrean? Eta hala balitz, non? Ozeano hondoetako arrakala abisaletan? Izan al lezake Lurrak hainbeste energia eta denboran horren luze bahituta edukitze ko biltegirik? Eta noiz arte gordeko du? Azaldu ote liteke batbatean eta berotegi efektua bikoiztu? Bai? … Arranopola … Emazteak —zeinak, bidenabar esanda, klimatologia enpirikoaz ezer gutxi dakien eta uda izanik, oporrak ondo aprobetxatu nahi lituzkeen — ordenagailuaren aurrean gaupasa eginda aurkitu du ikerlari martirizatua, etxeko ganbaran egokitutako bulegoan. Presio eltzea dirudi, fit eta fut. —Orain ere mundua konpontzen! —bota dio tonu mikatzean, 2003az geroztik sentitzen duen bakardadearen errua aurpegiratu nahiko balio bezala. Kasurik ez, besteak. Nahikoa lan, bere buruari eusten. Dena marru eta zaputza izan da hainbat minutuz, baina gero, gizonarekin berriz ere alferrik ari dela konturatuta eta bere onera etorrita, bakarrizketan hasi da: —Eguraldi kaxkar honekin zer arraio egin dezaket? —galdetu dio aireari, euria zalapartaka ari duela konturatu eta gero. —Errezatu, maitea —erantzun dio ilargian galduta zirudienak, —errezatu… Geurea da eta Donibane Lohizuneko Gambetta karrikari atarikoa egiten dion kafetegian gosalduz, itzulera prestatzeari ekin dio frantsesez aski ongi moldatzen den turista pareak. Ez dute oporraldi luzea egin, ezta aurreko urtekoa bezain oparoa ere –larrialdia berpiztu litekeen beldurrez –, baina bi kaina izan da, inoiz baino hobet o eten eta ahaztu baitituzte eguneroko errutinak. Ezagutzen ez den inguruan barneratzeak, izan ere, horixe bera du bere alde. Bestelako giro, jendarte, etxe, kale nahiz tabernatan ibiltzeak, gainera, hamaika ideia berri insp iratu dizkie pittaka pittaka zaharberritzen ari diren apartamenturako. Gaur, herrirantz abiatzeko bezpera, zeregin bat eta bera dute, gosaritarako mahaitik altxa orduko burutzeko: Gambetta kalea alde rik alde eginez, diru zorroan gelditu diren sos apurrak gastatu. Kalean behera doazela, erdibidean edo, eliza bazterreko oroigarri dendaren erakusleihoak harrapatu ditu amuan. Mila gauza bitxi, eta bazter hauetara heldu orduko atentzioa eman zien motiboa ikusi dute bertan, nonahi inprimatuta, zernahi apaintz en duela: txankletak, giltza eraztunak, lanpasak, arropak, toallak, katiluak, kaierak, erosketarako poltsa tolesgarriak, barruko prakak, aterkiak, peluxeak… Lauki luze gorriaren erdian ikoroski berdea eta horren gainetik gurutze zuria duen bandera moduko h ori… Erakargarria egin zitzaien hasieratik, bereziki bietako bati, baina halaber betegarri samarra… Bere osoan ikur hori den toalla etxerako hartzea pentsatuta, saltzaileari joan zaizkio zuzen. Modu onean dagoela iruditu zaie, eta ezin izan dute ekidin. Ma haian zabal zabal egin dien orduko, galdetu egin diote, zer esan nahi ote duen, zergatik den ageri toki guztietan. Saltzaileak Euskal Herriaren adierazgarria dela esplikatu die mantso, Espainian eta Frantzian banatuta dagoen lurraldea sinbolizatzen duen si nboloa dela, eta ikurrina duela izena… Etxera biderako egunaren bezperan diren turistak bisigu aspertuaren begiak jartzen dizkiote, esandakoa aski ez eta historia apur bat azaltzera ere animatu den saltzaileari. Aski dutela iritzita, hitza eten dio bieta ko batek: –Biziki interesgarria, baina izango ote zenuke motibo hauxe bera beste kolore batzuetan? Izan ere, gorri berde zuriak ez dio sobera ongi ematen gure etxeko dekorazio berriari…

2023-12-01

booktegi_liburua_laztanak_eta_aizkorak

booktegi.eus KARLOS CID ABASOLO laztanak eta aiz korak Hitzaurrea: Xabier Amuriza Gibel solasa: Xabier Goi HITZAURREA Zail da lagun baten lana, maite duzun lagun batena, ondo kritikatzea. Goresten baduzu, irudituko zaizu (zaie) liburu honen izenburuak berak dioen «laztanak» gaina hartu dizula. Izenburuaren bigarren osagaia («aizkora») goregi jasotzen baduzu, izan dela pen tsatuko duzu (dute) lehen osagaiaren mende zabiltzalako susmotik libratzearren. Horregatik, erarik zuzenena (eta neure kritika ahalmen urria ezkutatzeko egokiena) iruditu zait poema zati batzuk kateatzea dela, osoaren gurari bat sortzeko neure lagun askore ngan. Baita etsaiengan ere, bizi badira. Ez naiz ni bakarra Karlos Cid Abasolo euskaldun berezitzat jotzen duena. Adjektibo hori, ezartzen zaion esanahitasun ia mugagabetik zein adieratan ulertu behar den bakoitzak hauta beza. Neuri, behintzat, ez dit grazia handirik egiten. Karlosi ez dakit, zeren: Euskal idazle madrildar naizen honi, ordea, agertoki transgresorea (adjektiboa ez da nirea) proposatu zidaten elkarrizketarako: Iruñeko zezen plaza. Berea ez dela dioen adjektiboa, «transgresorea», agertokiari beharrean, bere pertsonari aplikatu baliote, ez zen, beharbada, hainbeste haserretuko. Izan ere, euskal idazle madrildar batek badirudi euskal idazle ohiko batek baino libreago joka dezakeela. Ka rlosen kasuan, ezaugarri hori nabaria da, bai idazkietan, bai Euskadi Irratiko Faktoria irratsaioan. Halako erlazio endogamiko batean mugitzen garen euskaldun autoktonooi komeni zaigu norbait atzerritarrek salatzea: Euskaldun batek, ahoa irekitzen due n bakoitzean, kutsatzen ditu ingurukoak (…). Badago birus bat dela oso larria. Ba, begira! Bera perpaus erlatiboetan espezializatua izanik, paradigmak egokitu beharko ditu pixka bat. Eta ez erlatiboenak bakarrik. Elipsiari ere eman beharko dio igurtzi ba t, zeren: Zu eta ni maskara (gara) beti: esloganaren egileak nahi izan gabe ere, publizitatea eta poesia gurutzatu diren leku miresgarria. Oh, felix culpa, aurkitu duzuna poesiarako zoko berri bat! Poemategi honetan ikusiko duzue Karlosen begiak hur hurrean aurkitzen dituela (hori zortea!) poesiaren zelulak (edo bakterioak!), zangotraban nahiz behaztopan. Edo uneroko gizalegean. Kaixoz kaixo, kaixorik kaixoena, kaixoren kaixoz, kaixotegi, kaixotasun, kaixomendu, kaixokor. Amodio morfologikoaren diosala. Hiru kontzeptu horien batura jakin nahi nuke nola ulertuko duten hizkuntzalarien katedretan. Pronostikoa ez dago argi, egia bada honakoa: Sintagmen matxinadak leher egin du derrepente. Nahitaez batu dira sorkariak eta gaixotasu nak. Kasu honetan aitortu behar dut neu ere apur bat piku gainean atzeman nauela. Gozokirik ez zait komeni, baina maite ditut pikuak, sasoian sasoikoak, pikupasak barne, botatzen dudan muskil bakoitzak pentsamendu bat ekartzen baitit. Gorago begiratzen d ut, baina kontuz. Pikondoak zur ahula dauka. Behera begiratzen dut eta: Lepo eginen nuke, baina noren aurka, zeren alde. Pentsaera filosofiko baten laburpena izan daiteke, baina zein filosofiarena? Pertsonen izaera batena, areago. Izango ote da inor, noizbait pentsatu ez duenik «lepo egitea»? Pentsatzea ez izan, ordea, nahikoa, zeren existitzeko nahikoa izatea (Descartes) ez baita nahikoa alderantzizko erabakira eramateko. Bego bertan! Laburpen argi eta zehatz horrekin geldituko naiz, zeinak nire bizitzako eta pentsamenduko egoera asko (ia gehienak) ukitzen baititu. Gehiago pentsatzea edo pentsamenduaren zelaia zeharkatzea maite duenak hemen du gogoeta enigmatiko bat: Patua, diote, Halabeharra omen, Zoria baitaukate erlijioaren parekotzat zientz iaren osagarri. Pasarte horretan, gauza asko bururatzen zaizkit. Karlosen buruan ez dakit zer dabilen zehazki, eta hurrengo elkartzen garenean… Bo! Ez diot galdetuko, ez dadin gerta nik ulertzen dudana eta berak adierazi nahi zuena kontrajarriak izatea. Izan daitezke, eta on da izatea, hots, poetikoa da izatea, baina Karlosekin ez daukat ohiturarik poetikoki hitz egiteko, zeren, hala hasten bazara, arriskua baituzu misil bat hartzeko: Urrats berde martzial batek biren ulua du urratzen. Asfaltoa amildu egin da (…). Ez dago, ez, efektu kontrolaturik. Irudikatzen dut testu honen esanahia, baina ez dut gehiago agertu nahi, irakurleak ospa egin ez dezan. Ziur itzuliko dela. Noiz? Agian, mende batera, honela: Laurogei urte eta hamaika hilabeteko aldea. Udalerri berean. Bi pelotoi. Matxinoz osatua bata. Zelula zoroz bestea. Ez zuten elkar ezagutu. (…) Belardian etzanda bata. 1938an. Bakarrik. Ohean etzanik bestea. 2019an. Eta bitartean, pasarte lazgarriak gertatzen. Lazgarriak eta harrigarriak. (…) hogeita bi urte zituela (HOGEITA BI!), anbulantzia batek (ANBULANTZIA BATEK!) hil zuen azpian harrapaturik. Ez adinak, ez naziek, ez anbulantziek ez zioten poeta gorenetakoa izatea eragotzi. Ez dago lirismorik. Errealitate urragarri bat, leungarri bakar batekin: poesiaren garaipena. Pasarte osoa irakurri behar duzu, indar osoaz jabetzeko. Berdin ondorengo pasartean, non osoaren zati batek hain erabat eraisten baitzaitu, ezen ia ia xehetasun pe rtsonalak ez jakitea nahiago baituzu. Gaitza da berrogeita hamar urteko adinera iristea ezbeharrak bata bestearen gainean pilatzen zaizkizunean. Baina gaitzagoa da ezbeharrak gorabehera bizitzari eutsi nahi eta, Elaburga herrixkan deserriraturik, suizidioz mozorrotutako hilketa pairatzea. Pasarte horretan, poesiaren garaipenak ere denbora bat behar du, abailduratik altxa zaitezen. Batean izua, hurrengoan abaildura, ondoren datozen irudietan ez dakit zer nabarmendu gehiago: izua, ir onia, salakuntza ala autoafirmazioa. Eta n eronek apal apalik erregutzen diot poeta agiria opari diezadala abuztuaren 20an, ama nitaz erditu zen egunaren urtemuga horretan utz diezadala Mexico United States barrier hori zeharkatzen, ez ditzala poliziak eta soldaduak bidal Río Bravora, Sonora eta Chihuahuako basamortuetara, Colorado ibaira edo Kalifornia Behereko iparraldera ni errukirik gabe tirokatzera. Parnasoan poeta igeltsero gisa lan egitea beste asmorik ez darabilt, beren burua poetat zat daukaten hitz metatzaile horiek barrier hori gaindi ez dezaten. Orain ez dela idazten Arestiren moduan? Ez, ba! Arestik lehoiak nahi zituen. Orain tximeletak nahi dira. Garaiak aldatu dira, bai. Badirudi lehoiak beharko direla berriz. Niri, atseginez , «poeta igeltsero» horrek Aresti ebokatzen dit. Aresti kalean gerta daiteke hurrengoa ere: Gaur ez dut bakarrik egon nahi, gaur zebrabidetu egin nahi dut espartinek, oinetakoek eta rentapercapitahandidun botek zeharka nazaten, bai eta batzuetan takoi konformagaitz psikoanalizagarriek ere. Karlos, Karlos! Eszena hori ezin dugu galdu. Zein hiri edo herritako kalean hautsiko duzu bakartasuna? Madrilen? Zarautzen? Bilbon? Pragan? Nik kasik bakartasuna nahiago dut esperientzia zebragarri hori pairatu baino, baina, zu ausarta zarenez –ausardia ne rabez, oraindik –, ez daukat dudarik onez irtengo zarela, takoi konformagaitz guztien harriduraz, nahiz eta, nerabetza gainditua baituzu (arrazionalki, behintzat), susmoa daukadan probaren bat egina duzula hiri urrunen batean. Euskadi Irratiko Faktoria saio an galdetuko dizut zein kaletan eskaini nahiko zenigukeen ikuskizun pauloviano hori. Edo zuk, seguruenik, nahiago izango duzun dantza polotsyanoa. Zutitzean, deklamatuko diguzu hemen erdizka aurreratzen dudan “Gúmer (II)” poema. Baudelaire leitu dudala e giazta nezake poema honetan, (…) Dickinsonen eraginpean idazten dudala (…), Mistralen obra osoa irakurrita daukadala (…). Baina ez. Inondik inora ez. Zilegi bekit esatea sukaldeko leihotik begira nagoelarik sentitu dudala poesia, inoiz poesiarik irakurr i gabeko norbaitengan haragiturik. Poema honek zerikusia du beste batekin: “Gúmer (I)”. Dakusgun zer gertatu zen: Sukaldean zutik gosaltzeak badu abantailaren bat, nahiz eta ohitura hori maiz gaitzetsi didaten. Gosaltzeko modu horretaz damutzear nengoenean gertatu zen miraria: Ez nuke izan nahi miraria argitzeko bezain zapuztaile. Zerbait espeziala izan behar du (gorago esan bezala, «berezi» adjektiboak defentsiban jartzen nau), honen ondorio plastiko eta zirraragarria eragiteko: Tosta da busti zitzaidan, baina, estreinakoz, ez kafesnera jausita. Poema osoa irakurri behar duzue. Hau eta beste guztiak. Gorago esan dut zortea dutela Karlosen begiek, nonahi aurkitzen baitute poesia. Hots, dohaina (edo malezia) baitute zernahiri poesia erio narazteko. “Ginkasak dena sendatzen du” poeman, ikonoklastaren ajea izeneko esteka aurkituko duzue, non kritika batek egilearen lehen poema liburua –Keinu konplizeak – argitasun ez laudatzen baitu. Zuk, Karlos, ondotxo ezagutuko duzu zeure ama hizkuntzako «nunca segundas partes…» delakoa. Ba, oraingoan, esaerak salbuespen bat jasan beharko du, zeren «hitz metatzaile horiek» ere onartu beharko baitute bigarrenean lehenengoa gaindit u duzula. Xabier Amuriza 256 heroiei BIGARREN HARRI KOSKORRA Booktegiko arduradun agurgarri hori: Karlos Cid Abasolo nauzu, euskalaria, itzultzailea, eta, apalapalik esanda, baita poeta ere. Berrogeita hamazazpi urteko adinera iritsia naizenez, uste dut badela garaia euskal literaturari neure bigarren harri koskorra ekartzeko. Izan ere, ez dut Literaturaren Zubitegian obra bakarreko euskal poeta gisa ag ertu nahi. Hori dela eta, honekin batera bidaltzen dizkizut orain arte plazaratu gabeko ene poema guztiak, gutxi gutxi baina guzti guztiak, Laztanak eta aizkorak izenburupean bilduak. Booktegin argitaratzeko modukoak irudituko zaizkizulakoan, adeitasunez agurtzen zaitut. KCA LAZTANAK 256 KEINU HEROIKORI GORAZARRE Sartu zinen Euskal Herriko liburu denda batean, abiatu zinen euskal poesiaren sailera, asmo hori buruan zeharkatu behar izan zenuen lokal osoa, bukaeraraino, azken zokondoraino, eta han Harri eta herri eta tropelekoak hautsa pilatzen zeuden apalategiko azken azken apaletik Keinu konplizeak hartu, zabaldu, eta azken poemarekin egin zenuen topo, zeinean aitortzen bainizun maite zintudala, zuregatik emaztea eta alaba uzteko prest nengoela baldin eta egiten bazenuen poema liburu hura erosteko keinu her oikoa, zeina egin baitzenuen minutu bakan batzuen buruan. EBAKIPUNTUA Galdutako bi arima gara arrainontzi batean igeri gabiltzanak. Pink Floyd Babelgo dorrean gertatutakoa ez zunan hainbesterako izan. Hala pentsatu ninan nik elkar ezagutu genuenean. Hik milaka hizkuntza jakin; nik, ordea, bi eta libra erdi bat. Eskerrak inkomunikazioa gainditu genuen laztan bidez ebakipuntu bat topatu genuenean. EZ HAIN ARROTZA Bada hari mehe ikusezin bat oharkabean guk bizi izan gabeko geure iraganarekin lotzen gaituena, hala nola gure arbasoe n mintzoarekin, hizkuntza hori arrotz gertatu arren. A.O. k, (bidenabar esanda, alabaren bitartez), zorrotz galarazi dit inizial horien atzean lubakitzen diren izen deiturak neure irakurle ugariei jakinaraztea, inizialen aldeko hautu horrekin datu babesa bermatuz eta, aldi berean, bere izena eta, ondorioz, bere izana partzialki ukatuz (alboko kalteak). Harira etorriz, A.O. Larache edo Al ´Araish herrian (hobetsitako hizkuntzaren arabera) jaio zen, protektoratu espainiarraren garaian. Bere biz itzako urte gehienak Madrilen (Espainia) eman ditu, hasierako itsasomina gainditurik bertan gozo eginda. Aitaren aldetiko aitona Palentzia hirian (Gaztela Leon, Espainia) munduratu zen, euskaratik berrehun eta hogeita hamar kilometrora. Aitaren aldetiko birraitona Debakoa (Gipuzkoa, Euskal Herria) zuen, euskaldun petoa. Eta hara non duela lau hilabete, ustekabean, A.O. Madrilgo (Espainia) bere etxeko salan atsegin handiz telebistari begira zegoelarik, sortu zen Larache edo Al ´Araish herriko (hobetsitako hizkuntzaren arabera) birbilobaren eta birraitona debarraren arteko konexio magikoa, odol lotura. Ari ziren pantailan Espainiako (Espainia) errege emeritu delako baten ibilerak, zeintzuen berri duela oso gutxi arte ezin baitzitekeen jendaur rean eman, banan banan eta zehatz mehatz aletzen, sosak gora, sosak behera, maitaleak gora, maitaleak behera. Eta bat batean sortu zen azken aurreko ahapaldian aipatu konexioa: A.O. k, aparatu katodikoari sorginduta bezala beha, bikain ahoskatu zituen Aitorren hizkuntza zaharrean gertatu zirenez euskaratu behar ez ditudan hitzok: “Monarkia kanpora ”. EN EL TEMPS DELS RADIOCASSETS1 Audio kaseteen garaian (Hego Euskal Herrian, “zinten garaian”) artisau lana zen kanta bat hamaika aldiz entzuteko modua sortzea. Pletina bikoitzean zinta orijinala eta zinta hutsa (“birjina” deitzen genion orduan) sartu eta zinta hutsean kanta behin grabatu, birritan, hamaika aldiz, eta, hala, hamaika aldiz entzun, hamaika aldiz dantzatu dant za ezin lotuagoan, supazter txokoan, Maria del Mar Bonet handiaren Jim doinu gozoaren arrimuan. Tamala adin eta bizihelburu aldea. En el temps dels radiocassets era una tasca artesanal trobar la manera d’escoltar una cançó mil vegades. Ficar la cinta original i la cinta buida (“verge” li dèiem aleshores) en la doble platina i gravar la cançó en la cinta buida una, dues, mil vegades, i així sentir la mil vegades, mil vegades ballar la molt abraçats, vora la llar de foc, embolcallats pel so dolç de Jim de la gran Maria del Mar Bonet. Llàstima de la diferència d’edat i d’ objectius vitals. 1 Ure Comas eta Peru Alvarezen katalanezko itzulpena. IZENGOITIAK (I) Norena naiz? Izuarena, zeinak hartzen bainau atzamar zeharrargietan. Lorategi itzaltsuko untxitxoarena, zeinak usaimena trebatzen baitu. Jíři Orten Karel Jílek, Václav Jílek, Jíři Jakub, eta, batez ere, Jíři Orten izengoitietan lubakitutako Jíři Ohrestein poeta txekiar judua, joan den mendeko berrogeiko hamarkadan, protektoratu alemaniarraren garaian, hogeita bi urte zituela (HOGEITA BI!), anbulantzia batek (ANBULANTZIA BATEK!) hil zuen azpian harrapatur ik. Ez adinak, ez naziek ez anbulantziek ez zioten poeta gorenetakoa izatea eragotzi. Jíři: txekiarrez gain, Mercedes Sosak eta beste bakan batzuok soilik zuzen ahoskatzen dakigun izena. Jurgi edo Gorka euskal ordainak ahoskatzea den errazarekin. EZIN ELKAR GEHIAGO MAITATU Laurogei urte eta hamaika hilabeteko aldea. Udalerri berean. Bi pelotoi. Matxinoz osatua bata. Zelula zoroz bestea. Ez zuten elkar ezagutu. Ez zieten elkar ezagutzen utzi. Eta, halere, ezin elkar gehiago maitatu. Belardian etzanda bata. 1938an. Bakarrik. Ohean etzanik bestea. 2019an. Belardiko hilotzaren bilobez eta birbilobez inguraturik. Alberto Barandika KAFE ESEKIA (I)2 Pragako taberna baten izenak “kafe esekia” esan nahi du. Antzina, edonork bertan bat hartu eta bi ordain zitzakeen. Halaber, edonork “ba al dago hemen kafe esekirik?” galdetu eta, baiezkoan, har zezakeen. Gorroto dut karitatea, baina maite dut kafe esekia. 2 Berria egunkariko paperezko edizioan argitaratutako bertsioa (2020 78). KAFE ESEKIA (II)3 Kaixo, E.: Mendeak dira elkarri postalik bidaltzen ez diogula, eta bada garaia ohitura onak berreskuratzekoa. Abenduan egin nuen Pragarako bidaiakoa da postal hau. Tabernaren izenak “kafe esekia” esan nahi du. Antzina, edonork bertan bat hartu eta bi ord ain zitzakeen. Halaber, edonork “ba al dago hemen kafe esekirik?” galdetu eta, baiezkoan, har zezakeen. 3 Berria egunkariko webgunean argitaratutako bertsioa (2020 78). Gorroto dut karitatea, baina maite dut kafe esekia. Elkarri postalak bidaltzen genizkion garaian maite zintudan beste edo are gehiago. AMODIO MORFOLOGIKOA Kaixo bakar bat oihartzundu zitzaidan ziplo etorkizunerako estrata urratu nahian. Kaixo baino kaixoago, zenbat eta kaixoago, orduan eta kaixoago, kaixoz kaixo, kaixorik kaixoena, kaixoren kaixoz, kaixotegi, kaixotasun, kaixomendu, kaixokor. Amodio morfologikoaren diosala. DENA DEN Eta, agian, denborari eta grabitazioari garaitzeko modu onena da murruen gainetik pasatzea aztarnarik utzi gabe, itzalik utzi gabe. Marina Tsvetaeva Gaitza da berrogeita hamar urteko adinera iristea ezbeharrak bata bestearen gainean pilatzen zaizkizunean. Hala pentsatu bide zenuen, Marina Tsvetaeva, Elaburga herrixkan deserriraturik urkatu omen zinenean. Zaila da dirudun jaio arren alaba txikia umezurztegian gosez hil zaizula onartzea. Nekeza da senarra eta beste alaba espioiak izatea egotzita torturatu dituztela asimilatzea. Dena den, Mari na Tsvetaeva, amodioaren kolore orotarikoak gozatu zenituen (zure garairako heroitasun nabarmena), poesia idatzi zenuen (egokitu zitzaizun denborarako ausardia). Eta poliziek atxilo egin eta galdekatu zintuztenean, zeure poemen itzulpenak irakurri zenizki en erantzun bakar gisa. Gaitza da berrogeita hamar urteko adinera iristea ezbeharrak bata bestearen gainean pilatzen zaizkizunean. Baina gaitzagoa da ezbeharrak gorabehera bizitzari eutsi nahi eta, Elaburga herrixkan deserriraturik, suizidioz mozorrotutako hilketa pairatzea. GÚMER (I) Sukaldean zutik gosaltzeak badu abantailaren bat nahiz eta ohitura hori maiz gaitzetsi didaten. Gosaltzeko modu horretaz damutzear nengoenean gertatu zen miraria: tostada eta kafesnea hartzeaz bat, leihotik begiratu eta bizilagun kuttuna ikusi nuen, laurogeita bost urte, tripaundi, Olentzero, Inés emaztea besotik helduta zeramala ataritik furgoirako bidaia egunerokoan. Inés beti ere dotorea ibilgailura igo eta nik so egin nien senarraren begi beti ere maiteminduei. Tostada busti zitzaidan, baina, estreinakoz, ez kafesnera jausita. GÚMER (II) Baudelaire leitu dudala egiazta nezake poema honetan, itsasoetako albatros txori handiak dibertimendu hutsez ehizatzen dituzten marinel gazteei erreferentzia eginez, Dickinsonen eraginpean idazten dudala txilarren begiak ikusi ditudalako itxurak eginez, Mistralen obra osoa irakurrita daukadala azuzenak diruditen musuak lerrootara garraiatuz. Baina ez. Inondik inora ez. Zilegi bekit esatea sukaldeko leihotik begira nagoelarik sentitu dudala poesia, inoiz poesiarik irakurri gabeko norbaitengan haragiturik. GÚMER (III) Ba omen zen Itsaso izeneko ume moko bat egun batez arropa esekitzeko pintza batean amaren izena txukun idatzi eta ondoan bihotz bat are txukunago marraztu zuena. Urteak eman ei zituen amak pintza hura ikusi gabe harik eta bere gogotik ere aienatu zen arte sekula existitu ez balitz bezala. GÚMER (IV) Telefono hotsa: “Egun on, Karlos, igo nire etxera, zerbait daukat eta zuentzat”. Esaneko esaneko igo naiz, eta, txintik esan gabe, pintza bat luzatu dit paper mutur bat oratuta daukana. Etxera jaitsirik, irakurri dut paperak dioena: “Hemen bukatzen da Lydia izeneko pintzaren istorioa, zeinak egun batez ekin baitzion, arropa esekitzeko sokatik kalera erorita, mundu zabalean barrena bidaiatzeari, harik eta hamargarren pisuko bizilagun eskuzabalak aurkitu eta jabeari itzuli dion arte”. HITZ GUTXIKO GIZON ONESTA Intelektualitatearen talaiatik, Salamancako errektoretzatik militar faxisten matxinada bere hitz jario joria baliatuz hauspotu zuenari, zeukan izena zeulakarik ere, hiriko seme kutuna eta gainerako lausenguak oro kentzeko ere duintasuna behar da gero. Ernesto Erkoreka jauna, Bilboko historiako alkate isilena. Aginte makila izan zuen garai zailetan, bere mundu ikuskerarekin bat ez zetozenen laguntzaile. Sasoi ilunetan, bere mundu ikuskerarekin bat ez zetozen zenbaiten lekukotzek (bere salatzailearena barne) babestua. Ernesto Erkoreka jauna, joan den mendeko berrogeita hamarreko hamarkadan, laurogeita hamaika urte zituela (LAUROGEITA HAMAIKA!), pistolek Bilboko alk atetza utzarazia izan eta hogeita bat urtera, tranbia batek (TRANBIA BATEK!) jota hil zen. Garrantzitsua da erraz ahoskatzeko moduko izen bat edukitzea. Baina are garrantzitsuagoa onesta izatea. JAKINTZA Bigarren liburu hau idazten ari naizela jakin bezain fite tematu haiz, Miren Josune, kosta ahal kosta, leher edo zaparta bertan agertzen, dela laztanen sailean, dela aizkorenean. Hire nahiari (ohi bezala) men eginez, eta hire izena euskalduntzeko baldintza negoziaezinpean, poema hau eskaintzen dinat laztanen sailean, prefosta, honako hau esateko: ni baino amiñi bat lehenago hilko haizela noizbait, eta, donokian hagoelarik, inskripzio hau zizelkatuko dudala hire hilarrian: “Hemen datza Miren Josune mitiko eta orojakilea”. AIZKORAK INTERTESTUALITATEA (II) Arestik lehoiak nahi zituen. Orain tximeletak nahi dira. Garaiak aldatu dira, bai. Badirudi lehoiak beharko direla berriz. Xabier Amuriza Erranen dute hau poesia ez dela eta nik erranen diet poesia aizkora bat dela. ADIERAZPENA Poema bat poetari jo dioten aizkorakada baten berriemaile izan daiteke. Edo poetak hitzaren bidez norbaiti mendekuz jotako aizkorakada baten adierazpide. Edo poetak bere buruari jotako aizkorakada baten aitorpen. Edota poetaren begi edo belarrietara iritsitako munduko aizkorakaden leiho. Halako poemak tartekatuko dira atal honetan, oinazea (neurea edo besterena) ezpal bihurtuz. IZENGOITIAK (II) “Idatzi dinat poema bat pintzari buruz”, esan diot. Irakurri egin diot eta berak, barre zantzoka: “Ez al duk gogoratzen zer esan nian pintzaren kontu hori gertatu zenean? Idazkera hura ez zela Itsasorena, heldu batena baizik, eta, hori gutxi balitz bezala, eta hik ongi dakianez, Itsasok sekula ez didala Lydia izenez deitu ( “ama” izenez inoiz deitu ez didan gisa), Lili, Lolo edo Nevado izengoitiz baizik”. KAFE ESEKIA (III) Aupa, hi: Irakurri diat atzo Berria n argitaratu ziaten testua. Zorionak, asko gustatu zaidak (bainaren esperoan ni), interesgarria duk hor kontatzen duana (baina ren esperoan ni), baina esan behar diat ezertaz idatzi aurretik ondo dokumentatu beharra dagoela lotsagarri ez geratzeko. Aipatzen duan usadio hori ez duk soilik Pragako taberna horretakoa, eta, areago, ez zuan han sortu, Napolin baizik, zehaztu gabeko garai batean. Iturburuak ez dituk horretan ados jartzen: XIX. mendekoa dela ziotek batzuek, XVIII.ekoa omen duk beste batzuen aburuz, agian XVII.ekoa edo Erdi Arokoa. Eta hik bitxikeria gisa kontatzen duan hori azken hamarkadan zagok mundu zabalea n barreiatua, eta izena duenak izana duenez, hik txekieratik itzulita kafe esekia deitzen dioan horrek badik ordaina hainbat hizkuntzatan: caffè sospeso deitzen zaiok Italian, suspendu café herri frankofonoetan, café suspenso lusofonoetan, schwebender kaf fee edo aufgeschobener kaffee germaniarretan, café pendiente Latinoamerikan eta Espainian, suspended coffee herri anglosaxoietan eta planeta osoan. Eta, aztura berpizturik, sare sozialen bidez global bihurtzeraino hedatu bazen, literaturari zor zioagu: Tonino Guerraren ipuin bati eta Luciano De Crescenzoren liburu bati, hain zuzen ere. Ekintzaileek eta onlineko marketinean adituek ohitura napolitar hura negozio bihurtu zitean domeinuak erosiz, webguneak eta Twiterreko kontuak sortuz. Córdoba ko Río Cuarto hiria udal ordenantza baten bidez atxiki zitzaioan modari. Café pendiente / Caffè Sospeso / Coffee for all film dokumentala 2015ean ekoitzi zian koprodukzio argentinar italiar estatubatuar batek, eta 2017an, jakina, Netflixek erosi. Google maps en bidez jakin zitekek non dauden ekimenari lotutako tabernak eta jatetxeak. Oraindik maite al duk, konpai, elkartasun anonimoaren ikurra omen den kafe esekia? KAFE ESEKIA (IV) Europako coffeeshare webgune guztietan sartu, eta apuntatu ditut ekimenari hiri bakoitzean loturiko tabernen izen eta helbideak. Zarpail zarpail jantzi, eta hasi naiz kontinente edadetuan barrena bidaiatzen, zerrendako taberna bakoitzean galdetzeko ea kafe esekirik ba ote daukaten niretzat. Pleas e, do you have a suspended coffee for me? Per favore, c'è un caffè sospeso qui per me? S'il vous plaît, avez vous un café suspendu pour moi? Eta abar babeldar bat. Taberna guztietako bezeroek, direla hipsterrak, direla muppieak, martetarra banintz legez egin didate so. Taberna guztietako zerbitzariek, ingeles zakarra ahoan eta gorrotoa begietan, ezetz oihukatu didate, Red Cross eko leihatilan emango dizkidatela nahi adina suspended coffee. ZERO ZAZPIKO GARAIETAN IDATZITAKOA Zero zaz pi aurrezenbakia markatzen den guztietan erdi irekitzen da zirrikitu bat ezdutulertzenlandiara garamatzana. Han makina bat gerriko saldu dizkigute onustean antza antza besterik ez zeren ez baitigute gerrikook urkamendien self servicerako baino balio eta ahitu dira hari komunikatzaileak eta eten da solasa Persiako tapizak eta Beiruteko granada jaurtigailuak eros erosten ditzakedanetik ditudanetik nire auzoko hipermerkatuetan astean behin, arratsero, esku diru edo arma eskuan sistema baliatuz. ZURE KEINU FALTSUAK Egizu kontu zure keinu faltsuak ligako emaitzak bezain ongi dazaguzkiela munduko basajaun bakartuenak ere. Harridura bidean jarri naute zenbait ezezagunek eta bidezidor lokaztuetan zendu naiz deshidrataturik. Patua, diote, Halabeharra ome n, Zoria baitaukate erlijioaren parekotzat zientziaren osagarri. MAITASUN STALINDARRA Urrats berde martzial batek biren ulua du urratzen. Asfaltoa amildu egin da berde ere, martzial ere baden giza dirdaian behera, hemen eta han, badaezpadako amaiera izango duen jolasa irudikatuz. Ez dago, ez, efektu kontrolaturik. Ustekabeak tenk egiten dio kordelari. Halabeharrak sehaskatik bertatik hautsi zuen esku korapilo bat (batera eginiko ulua), urrats berde martzial batek han eta hem en orbandua . LOTSA Lotsa: bost letra izuaren mugan, handik betikotasunerainoko estrata ukitu ere egiten ez dutenak. Ez dugu deusik espero, ez gaitu zerga erotikoen zamak ikaratzen, biluza irmo bat susmatu da hitz handios bakoitzaren gibelean, hesteak ebatsi dizkidate goiz ilargigabe batean eta zeure telefono zenbakia segundoro ez markatzearen zioaren azalpena lotsaz haragoko barrutian ediren daiteke. Gauero bihurtzen naiz orratz. Gau ero, gau ero, gau ero. MASOKISMOA Setazko i skanbila nagusitu da munduaz Loriarik gabe bizi dira gihar herdoilduak Aieneka eman nahi nuke urte pare bat Erosta sabatikoa, zinkurinezko atsedena Oinazearen orbainetan ezarri omen dute faltsukeria ezezagunaren oroigarria Tankerik gabe. PASAPORTERIK GABEKOARENA Trenez tren zabilzkit preso hizki mizkitan barrez. Kartoizko elefanteak basamortuan hurrupaka norenak egin duen jakiteke. Auskalo batek dakien baietz ala baietz. Kurloiarenak eta bost esan zizkidaten hiri ezezagun horretako har resia, lantza eskuan, jagoten ari zirenek. Badakizu: pasaporterik ez eta. SEMAFORORI INTSUMISIOA Gaur ez dut bakarrik egon nahi, gaur zebrabidetu egin nahi dut espartinek, oinetakoek eta rentapercapitahandidun botek zeharka nazaten, bai eta batzuetan takoi konformagaitz psikoanalizagarriek ere. Ni, behin behineko zebrabide, goletarik gabeko bertute, Semafororen aurka naiz borrokatuko antiseptiko desagerkor baiteritzot, legeak hala behartutako bertute, erran nahi baita, ezbertute. UBI SUNT Udazkenak galtzadak trabeskatzen ditu uhinen itzulerak, eguzkien satorkeriak hostokatuz. Gaur da etortzeko, kreditu txartelak maginatik ateraz, bisoizko berokiaz estalirik, eta jainko parabolikoarengan sinesten du: judizio berriaren aurreko azken jainkoarengan. ULTIMATUM JUSTIFIKATUA Eta hustu zait berben lapikoa, 4 mututasunaren ertzetik dagiot hitz gaur gutunik ekarri ez didan mezulari berriari. Asaldatzen nauzu, besterik ezean, beste norbaiten diosalaz, zei ngoiou. Ene telegrama hark baialaez soila eskatu eta horra hor ahozko tiroketa: horrenbeste esplikazio, horrenbeste ñabardura. Hasia da unatzen hozkailua, purrustaka ari zaretenok nik gorroto, ehuneko bat eta erdia ados, populuaren borondate sakratua, herratsu zatzaizkit ziozuloan sartu ez naizen honi. Lepo eginen nuke, baina noren aurka, zeren alde. Agortu da padura. Leku utzi dio behakoen erasoari mintzoen etxe orratzak. 4 Zin dagit (zin dagizut, Ilaski Serrano!) poema hau ETB1eko 2020ko Berben lapikoa saio zoragarria baino askoz lehenago idatzi nuela. LA DERITZON BIRUSA Badago birus bat mundu zabalean hedatuko ez dena zeren ez baititu Euskal Herritik haragoko mugak gaindituko. Gure artean ari da zabaltzen, gure izaera ari da suntsitzen, gure enda ari da birrintzen gazta edo ogia balitz bezala, eta, halere, inor ez da arriskuaz ohartu, inor ez da asaldatu. Euskaldun b atek, ahoa irekitzen duen bakoitzean, kutsatzen ditu ingurukoak eta euskaltzainburuak ere ez du gaitz horren kontrako txertorik sortu. Badago birus bat dela oso larria. FILOLOGIAREN ONURAK Asma: hitz bat, bi esanahi. Asma asma: bi hitz, lau esanahi. Konbinatoriaren legeak poetikaren hobe beharrez. Sintagmen matxinadak leher egin du derrepente. Nahitaez batu dira sorkariak eta gaixotasunak. Odola, odola, odola: morfemen itsaso likitsa. Ahoa josi diogu elkarri hildakoen hautsetik ihes. GINKASAK DENA SENDATZEN DU Zenbat ikono eraitsi diren, zenbat gorputz bihurtu diren gorpu beste ikono batzuen izenean. Zenbat tenplu eraiki diren beste tenplu baten barnean matrioxkak balira bezala. Katxi bat ginkas edan behar dut orain, hurrup, ikono, sarraski eta triskantzarik gabeko errealitate bat irudikatuko badut. Eta bihar, badakizu: ikonoklastaren ajea . ELIPSIAREN MUGAK a. a.ri, desadostasunez. Joseba Sarrionandiari, maileguagatik (ez naiz Bunbury ). Zu eta ni maskara beti. Lengoaiak, beti jakintsu, dituen bertute handienetakoa dugu elipsia. Baina neurrizkoa, argia, murriztapen jakin batzuei egokitua, laburtasun edota errima efektu hutsaren aitzakian bedeinka ezi n daitekeena. Zu eta ni maskara (gara) beti: honatx elipsiaren murriztapenekin bat datorren sakoneko egitura eta, hortaz, azaleko egituraren interpretazio posible bakarra, zeina ez baitzen pretenditzen bide zena. Zu eta ni maskara (gara) beti: esloganaren egileak nahi izan gabe ere, publizitatea eta poesia gurutzatu diren leku miresgarria. GUTXIESTE MAILAK Pentsamendu bakarraren etsaioi zilegi zaigu desadostasuna adieraztea eta obligazio onartzea. Ez, ordea, norekin ere bat ez baikat oz, hari izena eta, ondorioz, izana ere ukatzea. Perfektua ez naizenez, baina ez erabat inperfektua, inizialez eta letra xehez aipatu dut berori aurreko poemaren eskaintzetan. Besteren izenaren eta, ondorioz, izanaren ukazio ez erabatekoa. NOR BAI, NOR EZ Pontifikatzen du Poetak Parnasoko pulpitutik: “Ez da nahikoa lerroak haustea poema on bat egiteko”. Edo, agian: “Ez da nahikoa lerroak haustea poema on bat egiteko”. Eta abar konbinatorio bat. Eta n erone k apal apalik erregutzen diot poeta agiria opari diezadala abuztuaren 20an, ama nitaz erditu zen egunaren urtemuga horretan utz diezadala Mexico United States barrier hori zeharkatzen, ez ditzala poliziak eta soldaduak bidal Río Bravora, Sonora eta Chihuahuako basamor tuetara, Colorado ibaira edo Kalifornia Behereko iparraldera ni errukirik gabe tirokatzera. Parnasoan poeta igeltsero gisa lan egitea beste asmorik ez darabilt, beren burua poetatzat daukaten hitz metatzaile horiek barrier hori gaindi ez dezaten. BI KO LORE BAINO EZ Papa, jo vull ser torero. Papa, jo vull matar toros. Papa, jo vull saltar als ruedos. Ay, papa, jo vull ser torero. Albert Pla Inbidia diet Euskal Herriko euskal idazleei. Izan ere, artefaktu katodikoak elkarrizketatzen dituenean argitaratu zaien azken liburua hizpide, salbuespenak salbuespen, atzealdean itsasoa izaten dute dekoratu gisa, Kantauri harroa, Kresalaren kokalekua, edo mendia, euskal mendi musker eta sorgintzaileren bat, Garoako Aloñaren tankerakoa. Euskal idazle madrildar naizen honi, ordea, elkarrizketarako agertoki transgresorea (adjektiboa ez da nirea) proposatu zidaten: Iruñeko zezen plaza, ez itsaso, ez mendi, baina (eskerrak!) Euskal Herrian kokatua, eta ez Poz oblancon edo Rondan (eskertzen diet detailea). Tira, pentsatzen jarrita, ez diet eskertzen, ez dago eta zer eskerturik, zeren saioa ez baita inoiz Euskal Herritik kanpo egiten. Grabazioaren eguneko gauean, Iruñeko Zaldiko Maldiko kultura elkartean bi lagun jakintsurekin berriketa eta edanaldi atseginean ari nintzelarik, hara non, haietako batek zezen plazaren erdian ageri nintzeneko bi argazki erakutsi zizkidan, txio batean argitaratu berriak. Egun gutxiren buruan idatzi nion aurkezleari mesedez, faborez eta arren erregutuz saioaren zati nagusian nire atzean ikusten ziren barrerako kolore gorri horiak atzeman ez zitezela postprodukzio trikimailuren baten bidez, hala nola kolore aniztasuna zuri beltzera murriztuz. Lasai egon nintekeela erantzun zidan: “Zure atzean ikusten dena ez da bandera bat, baizik eta bi kolore, Estatuko erkidego batzuek ere euren banderetan erabiltzen dituztenak”. Orain, urte eta erdi igarota, sumindura arindurik, denboraren joanak ematen duen hausnar aukera baliatuz, harritzen nau nola, espainiar peto petoa izaki, ez zidaten eskatu monteraz, kapotez, eta traje distiratsuz ager nendila plazan, nola ez ninduten zezen baten aurrean jarri euskal literaturaren zaleei erakuts niezaien txikuelinak, bular paseak, manoletinak eta igelsaltoak (nire espezialitatea) egiteko dudan dohaina. Eskertzen diet detailea. Bonus track : KAFE ZENTZUZ BETEA Kafe bat aurrean duzula eserita egoteak zentzua izan dezake. Erraza da. Nahikoa da ekimenari atxikiriko kafetegi atsegin batean sartu, eta, te, kafe edo beste edari edo jaki batekin batera, Zentzu bat eskatzea hamabost koroa t xekiarreko prezioan. Zentzu bat ordaintzen duzun aldiro, elkartasun keinu konplize bat egingo duzu: Green Doors eko kafetegietan lanean trebatzen diren gaixo mentalei laguntzera bideratuko dira hamabost koroa horiek. Esker on gisa, kafe zentzuz betearen pegatina bat oparituko dizugu. Urrun al dituzu ekimen honetako kafetegiak? Ez zara kafezalea? Ez du axolarik, zeure etxeko erosotasunetik ere lagun diezaiokezu eta proiektuari. Klik. GIBEL SOLASA Kafe eseki bat eta poema batzuk, mesedez Honaino heldu bazara, irakurle, Laztanak eta aizkorak irakurriko zenuen, baldin eta ez baduzu liburua gibel solasetik irakurtzen hasteko ohitura bitxi hori. Hori dela eta, ez dizut esango zer aurkituko duzun poema sorta honetan, baina konp lize arituko natzaizu, biok egin dugu eta ibilbide berbera. KCA saltsa ederrean sartuta dago, deseroso, itsasoa eta mendia ukatu dizkiote eta. Zezen plaza batean ipini dute, harmailak hutsik, ikuslerik gabe. Eta, halere, badaki, jakin ere, milaka begik ikusiko dutela. Ez dute zoo batean jarri, Kafkaren gosearen artista legez, ez, bihozberak dira eta. Izan ere, telebisioaren bidez zabaldu da gure poetaren irudia, elkarrizketatzailearen aurrean. OK kortako dueluaren ordez, telebisioko berbaldi bat. Madrild ar euskaldun bat, beti ere kanpotar, beti ere sinpatiko. Flashforward Ia bi urte geroago, zezen plazarik eta elkarrizketatzailerik gabe, beste liburu bat aurkeztu digu KCAk: honako Laztanak eta aizkorak hau. Begi zorrotz baten bidez, munduko abarrotsaren gainetik bildu ditu laztan politak. Esate baterako, zine pantailan hain bat urte igaro eta gero, Cary Grant eta Ingrid Bergman Madrilgo etxebizitza batean bizi direla. Edota kasete zahar batean Maria del Mar Boneten ahotsa hamaika aldiz aditzen duten bikotekideak hipnotizaturik daudela. “Laztan bat eta gero amildegia”, zioen Keinu konplizeak liburuan KCAk. Bizi garen garai honetan laztanak arriskutsu bihurtu dira, birus hilgarri baten eramaile isil. Egun, laztanak bezain susmagarri bihurtu dira liburuak ere. Horregatik, KCAren liburua modu birtualean duzu esku artean. Interneten bidez zabaldu da lan hau, eta, beharbada, leku ez leku hori aproposa da Laztanak eta aizkorak nonahi barreiatzeko. Hobe duzu aizkora birtualak edo irudikatuak erabili, ezen ez sorbatz zorrotzeko tresna horiek inoren eskuetan utzi. Honezkero jakitun egongo zara pintza xume batek hamaika istoriori eusten diela bi muturren artean. Halaber, hizkuntzaren ajeak denok daramatzagula buruan, ikonoak eta sarraskiak elkarren ondoan daudela. Eta, batez ere, mundu anker hon etan poetak nonahi akabatzen dituztela. Anbulantziek kalean edota borreroek etxean bertan erahiltzen dituzte poetak. Ez da txantxetako kontua akabatu ahal dituzten lagunen zerrendan agertzea, poemak eginez gero. Ingurune mehatxukor horretatik ihes egitek o, zorroa hartu eta Madrid Chamartín tren geltokitik abiatzen den trena hartu, Hendaian edo, eta Erdialdeko Europako hiriburuetan barrena txango egin, horra proposamena. Konfinamenduaren garaian KCAk dohainik eskaintzen digu balizko bidaia hori etxetik mu gitu gabe egiteko txartela. Helmuga zein den ez du axolarik, KCAk pasaporterik ez dizu eskatuko eta. Beraz, har ezazu bilduma hau eta hasi berriz irakurtzen, kafe eseki bat eskatzearekin batera. Susmoa daukat ostera ere kalean libre (inozoaren ametsa) ib iltzea posible denean, gero eta bidaia alegiazko gehiago egin beharko dituzula poema sorta bati atxikita. Noizean behin, zeure burua babesteko, aizkorakada bat jo beharko duzu, ordea. Hala egin du KCAk telebisioko saio horren irudi prefabrikatua apurtzek o. Zaude lasai, dena den, KCA ogi puska bat delako, nahiz eta hizkuntzarekin daraman borrokaren alde edozer egiteko prest dagoen. Garaiaren zurrunbiloak nahiz filologia borrokak kantsatuta laga digute, eta gogoa suspertzeko irakurleak behar ditu, adiskide. Irakurleak, heroi horiek. Ez al litzateke polita izango Bilboko tabernetan denontzat eskuragai izatea poema liburuak edo poema solteak? Zurito bat, mesedez, eta pasadazu Leire Bilbaoren Etxeko urak. Eta orain etorriko zaigu askodaki bat esatera, esan ere, halako eta halako herritan liburuak tabernetan zabaltzen direla musu truk, aspaldian sortu zela halako ohitura Italiako ez dakit zein herritan eta Earaino heldu dela. Imajinatzen duzun edozer jadanik eginda dago, inon gertatu da edo batzuek asmatu dute. Beraz, liburu guztiak idatzita daudela esan genezake, Borges edo Barthes aukeran. Eta, halere, KCAren poemak irakurritakoan, ezin ukatu oraindik ere zer edo zer esan daitekeela, berben lapikoan kirri eta karra. Laztanak eta aizkorak : bizitzaren joa nean bietako bat etorriko zaizu bakea haustera edota bihotza kilikatzera. Bitartean, hemengoa egina dugu, eta, aspaldiko marrazki bizidunetan legez, berba bat okurritzen zaigu amaitzeko: koniec , fini, akabua. Xabier Goi ESKER ONA HARTZEKODUNEI Esker onekoa naizenez, liburu hau nortzuen zordun den adieraziko dut hurrengo lerroetan. Mila esker, bihotz bihotzez, bi Xabierri: XABIER AMURIZAri, poemen abanguardia sortzeagatik, eta XABIER GOIri, atzeguardiaz arduratzeagatik. Eskerrik asko, bestalde , ARITZ BRANTONi, liburuari Booktegin abegi egiteagatik. Eta, ia hiru urteko atzerapenarekin, LEIRE LOPEZ ZILUAGAri, laztan eta aizkorakada hauen aitzindari diren keinu konplizeei eman zielako aterpe, Susa argitaletxean. Gainerako hartzekodunak alfabetiko ki ordenaturik ageri dira jarraian, inor haserretu ez dakidan. Peru ALVAREZ Lydia ANTÓN xxxxxxxxxxxxxxxx Gabriel ARESTI Alberto BARANDIKA Celitxu BARANDIKA Ferran BÉJAR Laura BENEROSO OTÁDUY Maria del Mar BONET Itsaso CID ANTÓN Ure COMAS xxxxxxxxxxxxxxxx Ernesto ERKOREKA Igor ESTANKONA xxxxxxxxxxxxxxxx Gumersindo JIMENO Xxxxxxxxxxxxxxxx Manex LEONÉ Feli NEBREDA Jíři ORTEN A.O. María Jesús PENIT PINK FLOYD Albert PLA SAIAZ HOTELA (Getaria) Joseba SARRIONANDIA Inés SICILIA Mercedes SOSA xxxxxxxxxxxxxxxx Marina TSVETAEVA Itziar UGARTE … eta gau gazi gozo hartan Iruñeko Zaldiko Maldiko kultura elkartean nirekin berriketa eta edanaldi atseginean aritu ziren bi intelektualak. Autozentsura dela eta, bost hartzekodun ezabatu egin ditut. Eta beste bat, esker onik ezean, zerrendatik kanpo utzi. KCA AURKIBIDEA HITZAURREA BIGARREN HARRI KOSKORRA LAZTANAK 256 KEINU HEROIKORI GORAZARRE EBAKIPUNTUA EZ HAIN ARROTZA EN EL TEMPS DELS RADIOCASSETS IZENGOITIAK (I) EZIN ELKAR GEHIAGO MAITATU KAFE ESEKIA (I) KAFE ESEKIA (II) AMODIO MORFOLOGIKOA DENA DEN GÚMER (I) GÚMER (II) GÚMER (III) GÚMER (IV) HITZ GUTXIKO GIZON ONESTA JAKINTZA AIZKORAK INTERTESTUALITATEA (II) ADIERAZPENA IZENGOITIAK (II) KAFE ESEKIA (III) KAFE ESEKIA (IV) ZERO ZAZPIKO GARAIETAN IDATZITAKOA ZURE KEINU FALTSUAK MAITASUN STALINDARRA LOTSA MASOKISMOA PASAPORTERIK GABEKOARENA SEMAFORORI INTSUMISIOA UBI SUNT ULTIMATUM JUSTIFIKATUA LA DERITZON BIRUSA FILOLOGIAREN ONURAK GINKASAK DENA SENDATZEN DU ELIPSIAREN MUGAK GUTXIESTE MAILAK NOR BAI, NOR EZ BI KOLORE BAINO EZ Bonus track: KAFE ZENTZUZ BETEA GIBEL SOLASA ESKER ONA HARTZEKODUNEI

2023-12-01

booktegi_liburua_harriak

booktegi.eus JOHN BERGER harriak itzulpena: Amaia Apalauza Ollo Zuzenketa: Kristin Addis Aroari, Enekori eta Txibiri eskainia (malkarrak zelaitzen). Eskerrik asko orobat Arani eta Kristini (itzulpen korapiloak askatzen). Eqbal Ahmed, nire ustetan, bizitza betetasun osoz ikusten zuen gizon bat zen. Abila zen, bizia, tontakeriatan denbora gutxi eman zalea, sukaldean aritu zalea, eta oportunisten kontrakoa, hau da, bizitza zatikatzearen kontrakoa. Behin, Indiaren eta Pakistanen banaketaren garaian Bihar en iragan zuen haurtzaroari buruz idatzi nuen. Gau batean Amsterdamgo ostatu bate an kontatu zidanaren papereko bertsioa zen. Irakurri zuenean, bere izena aldatzeko eskatu zidan. Eta halaxe egin nuen. Hain zuzen, istorio hark kontatzen zuen zerk eraman zuen iraultzaile izatera hamazazpi urte zituela. Orain, hila delarik, atzera itzultze n diot bere izena. Eqbal, Franz Fanon en idazlanek akuilaturik (bereziki The Damned of the Earth [Lurreko kondenatuak]), bete betean sartu zen zenbait askatasun borrokatan, baita palestinarrenean ere. Gogoan dut Jenin i buruz mintzatu zitzaidala. Bere bizi tzaren azken aldera, pentsaera libreko unibertsitate bat sortu zuen, Pakistanen, eta Ibn Khaldun XV. mendeko filosofo handiaren izena ezarri zion, zeinak soziologiaren diziplina irudikatu baitzuen hura existitu aurretik ere. Eqbalek gazte gaztetan ikasi zu en bizitzak banaketak dakartzala ezinbestean. Tragikotasunaren kategoria zaborra bezala baztertua izan aurretik, edonork aitortuko zuen hori. Eqbalek, nolanahi ere, ezagutzen eta onartzen zuen tragikotasuna. Eta, horrexegatik, energia miragarri pila bat xa hutu zuen loturak eratzen (adiskidetasunezkoak, elkartasun politikozkoak, leialtasun militarrezkoak, poesia partekatuzkoak, abegikortasunezkoak), denak ere ezinbesteko banaketen ondotik bizirik irauteko aukera zuten lotur ak. Oraindik ere gogoan dut nolako otorduak prestatzen zituen. Ez nuen espero Ramallahn harekin topo egitea. Baina, harrigarria bada ere, han hartu eta zabaldu nuen lehen liburuak Eqbalen argazki bat zekarren hirugarren orrialdean. Ez, ez nenbilen haren bila. Hala eta guztiz ere, ondoan iza n nuen hiria bisitatzea erabaki nuenean, eta , are, mezu bat utzi zidan, nire irudimenaren pantaila ttikian ikusi nuena, SMS bat balitz bezala. Erreparatu harriei!, zioen. Ados, erantzun nuen, nire erara, harriak. Zuhaitz batzuek , bereziki masustondo ek eta mizpirondoek , oraindik ere kontatzen dute ezen aspaldi aspaldi, beste bizitza batean, Nakbah ren aurretik, Ramallah aisiarako eta atsedenerako hiri bat izan zela dirudunentzat, handik hurbileko Jerusalemgo uda beroetatik alde egiteko bakartoki bat, oporleku bat. 1948ko katastrofe ari deritzo Nakbah : hamar mila palestinar hil, eta beste zazpiehun mila behartu zituzten beren herrialdetik alde egitera. Aspaldi aspaldi , bikote ezkonberriek arrosa landareak landatzen zituzten Ramallahko lorategietan, etorkizunean elkarrekin egin en zuten bizitzaren seinale gisa. Hango lurzoru alubiala egokia zen arrosentzat. Orain , Ramallahren (Palestinako Agintaritzaren hiriburua gaur egun) erdigunean ez da horma bakar bat ere egon en hildakoen argazkiz estali gabe, denak ere bizirik zeudela atera eta orain afixa txiki gisa berrinprimatu ak. 2000ko irailean hasi zen Bigarren Intifadako martiriak dira. Haien artean daude Israelgo armadak eta kolonoek hil zituzten ak eta kontraeraso suizidetan beren burua sakrifikatzea erabaki zutenak. Aurpegiok paper eta irudi pribatuen zorro bat bezain gauza intimoa bilakatzen dituzte kaleko horma soilak. Eta zorro horrek badu tolesturatxo bat Israelgo segurt asun zerbitzuek ematen duten nortasun agiri magnetikoa rentzat , ez baitago palestinarrik hura gabe kilometro gutxi batzuk ere egin dezakeenik, eta beste tolesturatxo bat eternitatearentzat. Afixen inguruan, hormak bala eta metraila markaz josita daude. Bada emakume adintsu bat zorro ugaritako amona izan litekeena. Badira mutiko nerabeak, badira aita asko. Haien heriotzari buruzko istorioak entzutean, pobrezia zer den datorkit burura. Pobreziak premiatzen ditu hauturik gogorrenak, ia deus ez dakarten horiek. Pobrezia ia horrekin bizitzea da. Hormetako aurpegietako mutil gehienak iheslari esparruetan jaio ziren, txabola auzoetan bezain pobre. Garaiz utzi zuten eskola, familiarentzako dirua irabazteko edo aitari bere lanean laguntzeko, baldin eta halakorik baze ukan. Gutxi batzuek futbol jokalari izar bihurtzea zuten amets. Mordoxka batek habailak egin zituen zura taillatuz, sokak txirikordatuz eta larrua bihurrituz, Okupazio Armadari harriak jaurtitzeko. Liskarretan erabiltzen diren armei buruzko edozein konparaziok ere gogorarazten digu zer den pobrezia. Alde batean, Apache eta Cobra helikopteroak, F16ak, Abrams tankeak, Humvee jeepak, zaintza sistema elektronikoak, negar gasa; bestean, habailak, tirabikeak, telefono mugikorrak, kalashnikov hondatuak eta, oro har, etxean egin iko lehergailuak. Haien arteko alde izugarri handiak agerian uzten du horma bihozmindu horien artean sentitzen dudan zer bat , izendatzen ez dakidana. Israeldar soldadu bat banintz, armaz ongi hornituta banengo ere, azkenean zer horrek izutu ko ninduke. Baliteke Murid Barghuti poetak igarri riko hura izatea: «Bizirik dagoen jendea zahartu egiten da; martiriak, aldiz, gaztetu». Hiru istorio hormetatik. Husni an Najjar, hamalau urtekoa. Aitari laguntzen aritzen zen, zeina soldatzailea baitzen. Harriak jaurtitzen ari zela hil zen, tirokatuta ; bala bat sartu zioten buruan. Argazkian, distantzia ertaineranzko begirada narea eta tinkoa dauka. Abdelhamid Kharti, hogeita hamalau urtekoa. Margolaria eta idazlea. Gaztetan, erizaint zaikasketak egin zituen. Boluntario jardun zuen larrialdi unitate mediko batean, zaurituak erreskatatzen eta zaintzen. Kontrolgune batetik hurbil aurkitu zuten haren hilotza, liskarrik gabeko gau baten biharamunean. Hatzak moztuta zeuzkan. Hatz lodietako bat zintzilik zeukan oraindik. Hautsiak zituen beso bat, esku bat eta matraila. Hogei bala zeuzkan gorputzean. Muhammad ad Durra, hamabi urtekoa, Bureijeko esparruan bizi zen. Aitarekin etxera bueltan zihoala, Gazako Netzarimgo kontrolgunea zeharkatu, eta autotik irteteko agindu zieten. Soldaduak tiroka hasiak ziren ordurako. Berehala, zementuzko horma baten atzean babestu ziren. Aita keinuka hasi zen, han zeudela ohartarazteko, eta tiro egin zioten esku batean. Handik pixka batera, Muhammadi oinean egin zi oten tiro. Aitak, orduan, bere gorputzaz babestu zuen semea. Bala tiro gehiago jaso zituzten biek, eta mutikoa hil egin zuten. Medikuek zortzi bala atera zizkioten aitari gorputzetik; zaurien ondorioz, baina, paralisiak jota geratu zen, lan egiteko ezgai, eta harrezkero langabezian dago. Gertaera hura grabatuta geratu zenez, haien istorioa behin eta berriz kontatzen da mundu guztian barrena. Marrazki bat egin nahi dut Abdelhamid Khartirentzat. Goizean goiz, Ain Qiniya herrira joan gara; harago bada beduino en kanpamentu bat, uadi baten ondoan. Eguzkiak oraindik ez du berotzen. Ahuntzak eta ardiak bazkatzen ari dira, gutxi gorabehera, kanpadenden artean. Ekialdera begirako muinoak marraztera deliberatu naiz. Harri baten gainean eseri naiz, kanpadenda txiki be ltzaxka baten ondoan. Koaderno bat eta boligrafo hau besterik ez daukat. Lurrean botata bada plastikozko ontzi bat, eta bururatu zait ur pitin bat hart uko dudal a iturriko ur zirristatik, behar izanez gero tintarekin nahasteko. Tarte batez marrazten aritu o ndoren, gizon gazte bat hurbildu zait (kanpamentu osoa ohartu baita han nagoela, jakina) ; nire atzean dagoen kanpadenda ireki, sartu, eta berriz atera da, plastikozko aulkitto zuri kalamastra bat hartuta, esanez harria baino erosoagoa izan en zaidala. Pents atu dut hura aurkitu aurretik kalean botata ego nen zela, gozotegi edo izozki dendaren baten ondoan. Eskerrak eman dizkiot. Halaxe, banku honetan eserita, beduinoen kanpamentuan, eguzkia gero eta beroago eta igelak erreka ohe ia idorrean korroka ari direla, marrazten segitu dut. Muino baten gainean, kilometro gutxi batzuk ezkerrerantz, bada israeldarren kokagune bat. Itxura militarra du, maniobra azkarretarako armamentu baten atal bat en gisakoa . Nolanahi ere, txikia da, eta urruti dago. Handik hurbil, aurrea n daukadan kareharri muinoak animalia erraldoi lokartu baten buruaren forma dauka; gainaldean sakabanaturiko harriek arantzak dirudite haren ile mataza nahasian. Batbatean, pigmentu eskasiarengatik atsekabeturik, ura isuri dut ontzitik nire oinen inguruko hautsera; hatza lohian sartu, eta kolore igurtzi bat eman diot animalia buruaren marrazkiari. Eguzki beroa dago orain. Mando batek arrantza egin du. Koadernoko orriak pasatu ditut, beste bat hasteko asmoz, eta beste bat. Itxura batean, deus ez dago bukatu a. Azkenean, gizon gaztea itzuli da: nire marrazkiak ikusi nahi ditu. Koaderno irekia altxatu dut. Irribarre egin du. Orrialde bat pasatu dut. Zerbait seinalatu du. Gurea, esan du, gure hautsa! Nire hatza ari da seinalatzen, ez marrazkia. Gero, muinora beg ira geratu gara biok. Ez nago konkistatuen artean, baizik eta garaituen artean. Eta garaileak garaituen beldur dira. Garaileen denbora laburra da beti; garaituena, aldiz, arras luzea. Haien espazioa ere desberdina da. Lurralde mugatu honetan, dena da espa ziokontua, eta garaileek badakite hori. Haien menderakuntza espaziala da batik bat. Horixe baliatzen dute, ilegalki eta nazioarteko legediari desafio eginez, kontrolguneen bitartez, errepide zaharrak suntsituz, Israelgo kolonoentzako ingurabide esklusibo berriak eginez, mendi gainetan kokagune gotorrak eraikiz –zeinak inguruko goi ordokia zaintzeko eta kontrolatzeko guneak baitira egiaz –, etxeratze aginduen bitartez –jendea etxean gera dadin gau eta egun, agindua altxatu arte –. Joan den urtean Ramallah inb aditu zutenean, sei aste iraun zuen etxeratze aginduak, eta, zenbait egunetan, bi ordurako «altxatzen» zuten agindua, erosketak egiteko. Beren oheetan hil zirenak ehorzteko ere ez zegoen denborarik. Eyal Weizman israeldar arkitekto disidenteak liburu ausar t batean azal tzen du lurraldearen gaineko nagusitasun osoa auzo planifikatzaile eta arkitektoen zirriborroekin hasten dela. Indarkeria tankeak eta jeepak iritsi baino askoz lehenago hasten da. Weizmanek «bertikaltasunaren politika» deritzo: haren bitartez, garaituak litera lki ikuskatuak eta azpiratuak dira, are «etxean» daudenean ere. Horrek sekula baretzen ez den eragina dauka egunerokoan. Norbaitek goiz batean bere buruari esaten badio «Banoa ikustera ea…», behingoan geratu, eta ongi begiratu behar ko du zenbat hesi zehark atu behar dituen bere «irteera» horretan. Eguneroko erabakirik arruntenekin loturiko espazioa mugatuta dago, hanka besoak lotuta. Horretaz gainera, egun batetik bestera hesiak ezustean tokiz aldatzen dituztenez, denboraren esperientzia ere hertsatuta dago. Inork ez daki zenbat denbora beharko duen gaur goizean lantokira iristeko, amarengana joan eta hura ikusteko, eskolara joateko, medikuarengana joateko, ezta zenbat denbora beharko duen ere ondoren etxera itzultzeko. Joan etorri hori egiteko, bai alde bate ra, bai bestera, hogeita hamar minutu edo lau ordu beharko ditu, ez dago jakiterik, edo gerta liteke orobat fusil kargatu z armaturi ko soldaduek bidea moztea. Israelgo Gobernuak argudiatzen du behartuta daudela halako neurriak hartzera, terrorismoari aurre egiteko. Baina argudiaketa hori trikimailu hutsa da. Menderakuntzaren benetako helburua populazio indigenaren denbora eta espazio jarraitutasunaren zentzua suntsitzea da, handik alde egin edo soldatapeko langile bihur daitezen. Eta, egoera horretan, hilik daudenek irauten laguntzen diete bizirik daudenei. Egoera horretan, martiri bihurtzea erabakitzen dute zenbait gizon eta emakumek. Menderakuntzak, hain zuzen, borrokatu nahi duen terrorismo hori bera hauspotzen du. Harri bide txiki bat, arrokak saihestuz , beherantz, Ramallahren hegoaldeko haran baterantz. Batzuetan, sigisaga egiten du zuhaitz zaharreko olibadi artean; haietariko asko erromatarren garaikoak izan en dira, beharbada. Bide harritsu hau (oso gogorra edozein autotan joanda ere) ondoko herrira i risteko modu bakarra da palestinarrentzat. Behinolako asfaltozko errepidea erabiltzea debekatua dute gaur egun, kokaguneetako israeldarrek erabiltzen baitute esklusiboki. Bizi bizi noa oinez, betidanik baitzait nekagarriagoa mantso ibiltzea. Sastraka artea n lore gorri bat hauteman du dalarik , hura hartzeko gelditu naiz. Geroxeago ikasi dut Adonis Aestivalis duela izena. Gorritasun bizikoa da, eta, botanikako liburuak dioenez, iraupen laburrekoa. Bahak garrasika ohartarazi dit ez joateko ezkerrera daukadan muino garairantz. Norbait hurbiltzen sumatuz gero, dio garrasika, tiro egiten dute. Distantzia kalkulatzen saiatu naiz: kilometro bat baino gutxiago. Norabide desegokian berrehun metro harago, mando bat eta zaldi bat begiztatu ditut. Lotuta daude. Biok segurtasun bermetzat harturik, banoa harantz. Iritsi naizenean, bi mutil –hamaika eta zortzi urtekoak, gutxi gorabehera – lursail batean lanean ari dira, bakarrik. Gazteena ureztaontziak betetzen ari da lur azpian sartua duten upel batetik. Kontu hand iz ari da, tanta bakar bat ere galdu gabe: ura oso preziatua den seinale. Zaharrenak, ureztaontzi betea hartu, eta, axola handiz, lursail goldatu baterantz jaitsi da, landareak ureztatzera. Biak ala biak oinutsik daude. Landareak ureztatzen ari denak keinu bat egin dit, eta harro harro erakutsi dizkit ehunka landareren ilarak. Batzuk ezagunak zaizkit: tomateak, alberjiniak, luzokerrak. Joan den astean landatuak behar dute izan. Txikiak dira oraindik; ura behar dute. Bada bat zer den ez dakidana, eta bera ere ohartu da. Argi handia, esan du. Meloia? Shumaam! Barre egin dugu. Nigan iltzatu ditu bere begi irriberak, tinko. (Husni an Najjar etorri zait gogora.) Biok, Jainkoak daki zergatik, une bera bizitzen ari gara. Landare ilaretan behera eraman nau, zenbat u reztatu dituen erakusteko. Une batean, geratu egin gara; ingurura begiratu, eta kokagunea ikustatu dugu, haren defentsa hormak eta teilatu gorriak. Kokotsarekin harantz seinalatzen duelarik, halako iseka bat dario haren keinuari, eta nirekin partekatu nahi du iseka hori, landareak ureztatzeak ematen dion harrotasuna partekatu duen era berean. Eta iseka horrek irribarre konplize bat ekarri du gero, biok une eta toki berean pixa egiteko ados jarri izan bagina bezala. Geroxeago, bide harritsura itzuli gara. Me ndabelar ttiki batzuk hartu, eta sorta bat eman dit eskura. Haren freskotasun sarkorra ur hotzeko bafada baten gisakoa da, ureztaontziko ura baino hotzagoa betiere. Zaldia eta mandoa dauden aldera goaz. Zaldi zaltutsak kabestru uhaldun bat darama ; ez, ord ea, bridarik eta aho burdinarik. Irudizko pixa parrastada bat baino zerbait harrigarriagoa erakutsi nahi dit. Zaldi gainera jauzi egin du, anaiak mandoa lasaitzen duen bitartean, eta berehala abiatu da, lauhazkan, zelarik gabe, etorri naizen bidetik behera . Sei hanka ditu zaldiak, haietarik lau bere bereak eta beste biak zaldunarenak, eta mutilaren eskuek kontrolpean d auzka te seiak. Hainbat bizialditako esperientzia balu bezala zamalkatzen da. Itzuli denean, irribarretsu dago, eta, lehenbiziko aldiz, lotsat uantza. Baha eta besteengana itzuli naiz, handik kilometro batera. Gizon batekin solasean ari dira, mutilaren osabarekin. Bera ere landare aldatu berriak ureztatzen ari da. Eguzkia beherantz doa, eta argia aldatzen ari da. Lur hori marroixka, zeina ilunag oa baita ureztaturiko zatietan, paisaia osoko kolore nagusia da orain. Gizona bostehun litroko plastikozko upel urdin iluneko uraren azken hondarrak ari da erabiltzen. Upel urdinak hamaika adabaki josiak ditu gainaldean, kontu handiz josiak denak ere, gurp il zulatuak konpontzeko erabiltzen direnen antzekoak, baina handiagoak. Gizonak azaldu dit halaxe konpondu zuela upela, Halamisheko kokaguneko –teilatu gorrien kokaguneko – banda batek labanaz zulatu baitzizkien urontziak gau batez, udaberriko euriz beteak zirela jakinik. Beste upela, beheko terrazan botata dagoena, ezin izan zuen konpondu. Terraza berean urrutiago, olibondo baten motzondo bihurritua ageri da, eta, haren zirkunferentzia ikusita, ehunka eta, apika, milaka urte behar ditu izan. Duela zenbait gau, esan du osabak, motozerra batekin ebaki zuten. Hona Murid Barghutiren beste aipu bat: «Palestinarrentzat, oliba olioa bidaiariaren oparia da, andregaiaren konforta, udazkeneko saria, biltegien harrotasuna eta familientzako aberastasuna mendeet an zehar». Geroago, Zakaria Mohammeden «The Bit» [Aho burdina] poema aurkitu dut, zeinean zaldi beltz bat aipatzen baitu , bridarik gabea, odola ezpainetatik tantaka dario na. Zaldiarekin batera bada mutil bat ere, zur eta lur, odolarengatik. Zer ari da mamurtzen zaldi beltza?, galdetu du. Zer mamurtzen du? Zaldi beltza hozkaka ari zaio altzairuzko aho burdina bati memoria puska bati murtxika eta murtxika hil arteraino. Menda belar ttikia eman didan mutila zazpi urte zaharragoa balitz, ez litzateke zaila imajinatzea zergatik sartu zen Hamasen, bere bizitza sakrifikatzeko prest. Arafaten egoitza birrinduaren hormigoizko blokeen eta harrizko horma erorien pisuak garrantzi sinbolikoa hartu du Ramallahren erdigunean. Ez, hala eta guztiz ere, israeldar komand anteek espero zuten eran. Arafat eta haren taldea barnean zirela Mukata suntsitzea haren umiliazioa publikoki erakusteko modu bat izan zen, eta, era berean, okerrena etortzekoa zela iragartzeko abisu pribatu bat izan zen armadak sistematikoki arpilatu eta miaturiko apartamentu pribatuetan arropa, altzariak eta hormak ketchupez zikintzea. Arafatek, nolanahi ere, munduko beste edozein buruzagik bere herria ordezkatzen duen baino hobeki ordezkatzen ditu palestinarrak. Ez demokratikoki, baizik eta tragikoki. Eta horregatik du garrantzia. PAEk –Arafat buru dela – eta inguruko arabiar estatuek eg iniko akats ugarien ondorioz, ez dauka tarte handirik maniobra politikorako. Lider politiko bat izateari utzi dio. Baina segitzen du dagoen tokitik desafio egiten. Inork ez du berarengan sinesten. Eta askok bizia eman en lukete haren alde. Nola liteke? Politikari bat baino gehiago, harri txikiz osaturiko mendi bat bilakatu da, baina aberriaren mendi bat betiere. Ez dut sekula lehenago ikusi halako argirik. Zerutik behera etortzen da, erregulartasun estrainio batez, urrut ikoa eta hurbilekoa ez bereizteko moduan. Urruntasunaren eta gertutasunaren arteko desberdintasuna eskala kontua da, sekula ez kolorearen, testuraren edo zehaztasunaren araberakoa. Eta horrek eragina dauka zeure burua kokatzeko eran, eragina dauka hemen egoteari ematen diozun zentzuan. Lurra zure inguruan egokitzen da, zuri aurre egin beharrean. Arizonaren kontrakoa da. Hurbiltzeko keinu egin beharrean, inoiz ez alde egitea gomendatzen dizu. Eta halaxe nago hemen, Poloniako, Galiziako eta Austria Hungariako inperioko nire arbasoetako batzuek gutxienez bi mendean zehar elikatu eta aipatu riko amets bateko irudi bat banintz bezala. Eta, hemen, zalantzarik gabe bat egiten dut Israelgo estatuak (eta neure lehengusu lehengusinek) totalitarismo tragiko batez samint zen dituen horien bidezko kausarekin eta minarekin. Riad, zurgintzako irakaslea bera, bere marrazkien bila joan da, niri erakusteko. Haren aitaren etxeko lorategian eseri gara. Aita aurreko lursaila goldatzen ari da , bere zaldi zuriarekin. Marrazkiak alde an hartuta itzuli da Riad , metalezko artxibategi zahar batetik atera balitu bezala. Mantso ibiltzen da, eta oiloak are mantsoago baztertzen dira haren bidetik. Aurrean eseri zaidalarik, banan banan eman dizkit bere marrazkiak. Mina gogorreko arkatzez egina k dira, buruz eta egonarri handiz. Trazuz trazu , lanak amaitu ondoko iluntzeetan, arkatzaren gris zilarkara berak nahi bezain beltz bilakatu arte. Orri handietan eginak dira. Urpitxer baten marrazkia. Amaren marrazkia. Etxe suntsitu baten marrazkia, dagoe neko desagertuak diren geletara ematen duten leihoena. Azkenean marrazkiak lurrean utzi ditudanean, gizon zaharrago bat etorri zait, nekazari baten aurpegi zailduaz. Badirudi badakizula zerbait oilaskoez, esan du. Oiloak, gaixotzen delarik, arrautzak errut eari uzten dio. Ez dago zereginik. Egun batean, iratzarri, eta sentitzen du Herio hurbil daukala. Egun batean, ohartzen da hil ko dela, eta zer gertatzen da? Berriz erruten hasten da, eta heriotzak ez beste deusek ezin du gerarazi. Gu oiloak bezalakoak gara . Kontrolguneek barne mugak inposatzen dituzte lurralde Okupatuetan; ez dute, ordea, ohiko muga postuen antzik. Haietatik igarotzen den oro iheslari ukatuen mailara beheratzeko moduan eraiki eta erabiltzen dira. Saihetsezina da ez ohartzea zer nolako garr antzia duen Begiramenak menderakuntzarako, etengabe erabiltzen baita oroitarazteko nor diren garaileak eta nork onartu behar luketen konkistatuak direla. Palestinarrek beren aberrian iheslarien rola jokatze aren umiliazioa nozitu behar dute, are egunean beh in baino gehiagotan. Kontrolgunea gurutzatzen dutenek oinez segitu behar dute aurrera, eta soldaduek, beren arma kargatuak beti prest, nor miatu nahi duten aukeratzen dute. Ezein ibilgailuk ezin du kontrolgunea gurutzatu. Betiko errepidea suntsitu egin zut en. Derrigorrezko ibilbide berria arrokaz, harriz eta bestelako behaztopa txikiz beteta dago. Hori dela eta, den denek, baita sasoian daudenek ere, kostarik lortzen dute hura gurutzatzea. Gizon gazte batzuek, diru sari txiki baten truke, zurezko kutxatan garraiatzen dituzte g aixoak eta adinekoak, lau gurpilen gainean (merkatuan barazkiak garraiatzeko erabiltzen diren kutxa horietakoak dira). Bidaiari bakoitzari kuxin bat ematen diote, kolpeak leuntzeko. Haien istorioak entzuten dituzte. Beti jakit en dituzte azken albisteak. ( Mugak egunero aldatzen dira.) Aholkuak ematen dituzte, atsekabetzen dira, eta ematen duten laguntzatxoaz harro tzen . Akaso , tragediaren Korua izatetik hurbilen daudenak dira. Bidaiari batzuk makila baten laguntzaz ibiltzen dira, beste batzuk baita makuluekin ere. Normalki autoko maletategian eramaten diren gauzak fardeletan bildu , eta eskuan edo bizkarrean hartu behar dituzte. Kontrolgunerainoko distantzia goizetik gauera alda daiteke, 300 metrotik 1,5 kilometrora. Palestinar bik oteek, salbu gazte sofistikatuenetako batzuek, normalki, elkarrengandik zertxobait aldenduta ibiltzeko lotsa agertzen dute jendaurrean. Adin guztietako bikoteek eskutik helduta iragaten dituzte kontrolgune ak, oinkada seguruak bilatuz eta zehatz mehatz kalk ulatuz zein den erritmorik egokiena berei begira dituzten armen ondotik pasatzeko, ez azkarregi –presaka joatea susmagarria izan daiteke –, ez mantsoegi –zalantzati agertzea jolas bihur daiteke guardien asperdura kronikoa arintzeko –. Israeldar soldadu asko ren (ez guztien) mendeku gosea berezia da. Ez du zerikusirik Euripidesek deskribatu eta deitoraturiko krudelkeriarekin, hemen borroka ez baita berdinen artekoa, baizik eta botere ahalguztidunen eta itxuraz boteregabeak direnen artekoa. Ahalguztidunen boter ea, baina, amorruzko frustrazio batez lagunduta dator, ohartuak baitira armak izanda ere beren boterea mugatua dela modu ulertezin batean. Euro batzuk aldatu nahi ditut sikloen truke (palestinarrek ez dute diru propiorik). Kale Nagusian behera noalarik, z enbait denda txikiren ondotik iragan, eta, noizbehinka, gizon bat ikusten dut aulki batean eserita, behinola tankeen inbasioaren aurretik espaloi izandako horren gainean. Billete sortak dauzkate eskuetan. Gazte batengana hurbildu, eta esan diot 100 euro al datu nahi ditudala. (Diru horrekin, haur batentzako eskumuturreko bat eros liteke bitxi denda batean.) Poltsikoko jostailuzko kalkulagailu batean kalkulua egin, eta ehunka zenbait siklo eman dizkit. Aurrera segitu dut. Mutiko batek –haren adinari erreparat uta, imajinaturiko urrezko eskumuturraren jabea litzatekeen neskatoaren anaia izan liteke – txiklea saldu nahi dit. Ramallahko bi iheslari esparruetako batean bizi da. Erosi diot. Diru zorroan txartel magnetikoak eramateko plastikozko zorrotxoak ere saltzen ditu. Kopeta zimurtuz, txikle guztia erosteko eskatu dit. Horixe egin dut. Handik ordu erdi batera, barazki azokara iritsi naiz. Gizon batek bonbilla baten tamainako baratxuri buruak saltzen ditu. Jende asko dago, elkarrengandik oso hurbil. Norbaitek txap aka egin dit sorbalda batean. Atzera begiratu dut. Diru trukatzailea da. Tori, esan dit, behar baino berrogeita hamar siklo gutxiago eman dizut. Hamarreko bost billete hartu dizkiot. Erraz aurkitu zaitut, gehitu du. Eskerrak eman dizkiot. Haren begien espr esioak atzo ikusi nuen emakume adintsu bat ekarri dit gogora. Momentuari oso adi dagoen begirada bat da. Lasaia eta zuhurra, azken momentua balitz bezala. Diru trukatzaileak, orduan, jiratu, eta bere aulkiranzko itzulera luzeari ekin dio. Emakume adintsua Kobar herrian ezagutu nuen. Haren etxea hormigoizkoa zen, bukatu gabea eta soilsoila. Egongela biluziko hormak haren iloba Marwan Barghutiren argazki marko dune z beteta zeuden. Marwan mutikotan, nerabetan, berrogei urterekin. Orain, Israelgo kartz ela batean dago. Bizirik irteten bada, Fatahko buruzagi politiko bakarretakoa izanen da nahitaez solaskide gisa hartu beharrekoa bake akordio sendo bat lortzeko. Limoi ura edaten ari ginela eta Izeba kafea prestatzen ari zela, haren bilobak lorategira ater a ziren: zazpi eta bederatzi urte inguruko bi mutiko. Gazteenak Aberri du izena; zaharrenak, Borroka. Hara hona lasterka hasi, eta, bat batean, gelditu egiten ziren, erne erne elkarri begira, zerbaiten atzean ezkutatuta egon eta burua aterako balute bezala , besteak ikusi ote zituen jakin nahian. Ondoren, berriz abiatzen ziren beste ezkutaleku ikusezin batera. Maiz jolasten ziren berek asmaturiko jolas hartan. Hirugarren haurrak lau urte zituen. Orban zuri gorriak zeuzkan aurpegian, pailazo bat iduri, eta bazter batean geratua zen, pailazo baten gisara, malenkoniatsu, trufari, zalantzati, jolasa noiz bukatuko zen ez zekiela. Astanafarreriak jota zegoen, eta bazekien ezin zela bisitariengana hurbildu. Izebak, agur esatera etorri zitzaidanean, eskutik heldu zidan, eta espresio berezi hura zegoen haren begietan, momentuari adi egote aren a. Demagun bi lagun mahai zapi bat zabaltzen ari direla mahai baten gainean eta elkarri begiratzen diotela zapia ongi jarrita dagoen ala ez ikusteko. Imajinatu mahaia mund ua dela eta zapia, berriz, salbatu behar ditugunen bizitzak. Horixe zen espresioa. Letoizko katilu txiki bat Beldurraren Ontzia deritzona. Filigrana geometrikoen irudiak eta Koranaren bertso batzuk loreforman irarriak dituena. Bete urez, eta utzi kanpoan gau batez, izarren pean. Gero, edan ur hori, eta, bien bitartean, egin otoitz, oinazea arindu eta senda zaitezen. Gaitz askotarako, argi dago, Beldurraren Ontziak eraginkortasun txikiagoa dauka antibiotikoek baino. Baina izarren denbora islatua duen katil uurak, izaki bizidun ororen lehengai den ur horrek, Koranean esaten den bezala, menderakuntzari buru egiten lagunduko dizu agian… Ramallahtik alde egin nuenetik bi astera, Finisterren nago, Frantziako ipar mendebaldean, itsasoari begira. Klimaren eta lan daretzaren kontrastea ez zitekeen handiagoa izan. Amankomunean duten gauza bakarra laharren ugaritasuna da: toot il alliq. Finisterreko kostaldea berdea da, iraztorrez betea, harik eta haitzetan amiltzen den arte. Eta ezin konta ahal uharte txikitan apurtz en da ozeanoaren danbatekoaren ondorioz, ozeano bat ordu erdiz behin kolorea aldatzen zaiona. Europako mendebaldeko kostaldeari, Cornwalletik Galiziaraino, Lurraren Amaiera esaten zaio. Hemen, lurra iraztorretan eta harkaitz itxurako uhartetxoetan amaitzen da. Munduko monumenturik zaharrena ikustera etorri naiz, lehen piramideak baino mila urte lehenago eraikia. Hilobi monumentu bat da. Harri meta bati begira nago, Eqbal. Gidaliburuek diote cairn bat dela. Nolanahi ere, harri meta bat baino gehiago da: esku ltura oso oso artikulatu bat. Berrogei zentimetroko puska bakoitza, nolabait esateko, eskuz idatzia izan da. Hirurogeita hamar metrotik gora luze da, hogeita bost metro inguru zabal eta zortzi hamar metro altu, eta harri bakoitza apropos elkartzen da hurrengoarekin norabide bakoitzean, harriak eskuz idatzitako h itzak balira legez. Imajinatu itsasontzi baten bizkarra. Ipar ekialderantz doa ; Morlaixeko badiatik irten , eta mendebalderantz eginen du , Amerikarantz. Branka homerikoko itsasontzi hori (hemengo elezaharrek diote Odiseo kostalde honetatik iragan zela Corke ra bidean) harriz eginda dago, modu natural batean lurrarekin bat eginda ! Karbono datazioen arabera, gutxienez duela sei mila urte eraiki zuten, bi alditan. Lehenbizi, txopa egin zuten, diabasa harri metamorfiko berdekaraz. Harri hori, zeinak lur azidoa er atzen baitu iraztorren azpian, ugaria da kostalde guztian. Gero, mende bat edo bi geroago, branka gehitu zioten, gehiena Sterec uhartetxoko olo koloreko granitoz egina. Hirugarren eraikuntza bat ere izan zen, heriotzaren bigarren itsasontzia zatekeena, bai na guztiz suntsitu zuten 1950eko urteetan; izan ere, eremu osoa landaretzaz eta lurrez estalia zelarik, harrobi gisa ustiatzen hasi ziren, eta legarra egiteko erabili zituzten hango harriak . Arkeologoek ondorioztatu dute itsasontziaren atal bakoitza hilabe te gutxian eraiki zutela bi aldiotan. Eta horrek, lanaren tamaina ikusita, pentsarazten digu ehunka kolonok osaturiko komunitate oso batek jardun zuela zeregin hartan. Harri gehienek gizaki indartsu batek bi besoekin garraia lezakeenaren neurria eta pisua dute. Badira txikiagoak ere, ukabil bat bezain txikiak, harririk handienen arteko juntura perfektuetan geraturiko hutsune setatiak betetzen dituztenak. Itsasontziaren bizkarrak leunak dira, ez harriztatuak. Eta badira megalito gutxi batzuk ere, pertsona ba t baino altuagoak, zenbaitetan korridoreetako sarreren gainean ateburu gisa jarriak edo, ganga formako ganberen sabai gisa erabiliak. Behereneko bizkarrean, harri lehorreko hogeita bi pasabide daude, ababorretik eta istriborretik ganga formako hamaika kama rotetara doazenak. Han paratzen ziren hil otzak. Pasabide horietako batean barrena abiatu naiz, zeina erdigune baterantz doan esaldi gisako bat baita, eta, hemen, santutegi erdisuntsitu honetan, mentsula harriei begira nagokie . Kostalde honetako hondartzeta ko beste milioika harri bezalakoak dira; hemen, ordea, harri ak mintz o dira, elokuenteak dira, beren antolaerari zor. Kaosak bere arrazoiak izan en ditu beharbada, baina kaosa mutua da. Gizakiak antolatzeko eta kokatzeko duen gaitasunetik eratorri dira hizku ntza eta komunikazioa. Kokatze aditza eta izena izan liteke aldi berean. Antolatzeko gaitasuna eta leku bat identifikatu eta izendatzeko gaitasuna. Biak ala biak, beren jatorrian, ezin bereizi dira gizakiak bere hildakoak errespetatzeko eta defendatzeko d uen premiatik. Ez al da hala? Konparazio bitxi bat bururatu zait. Jendea hainbat hilabetean elkarrekin lan eginez harrizko itsasontzi hau eraikitze ra bultzatu zuen zer hori aski hurbil dago, beharbada, Palestinako gazteak armada okupatzailearen tankeen aurka harriak botatzera bultzatzen dituen horretatik.

2023-12-01

booktegi_liburua_itsas_istorioak

booktegi.eus JACK LONDON itsas istorioak Itzulpena: Arantza Sarriegi AURKIBIDEA MAUKI SALOMON UHARTE MULTZO IZUGARRIA NAHITAEZKO GIZON ZURIA BALEAREN HORTZA MAUKI Ehun eta hamar libera pisatzen zituen. Ile kizkurra eta azal beltza zuen. Baina beltz berezia zen. Ez urdinska, ez gorrixka, aran kolorekoa baizik. Mauki zeritzan eta buruzagi baten semea zen. Hiru “tanbo” zituen, hiru debeku esan nahi duen Polinesiako tabu hitzaren antzeko mel anesiar hitza da hau. Maukiren hiru tanboak hauek ziren: lehenik, ezin zuen emakume eskurik ukitu eta ez zezakeen utz emakumeek ere ukitzen, ez bera eta ez bere edozein gauzarik. Bigarren, ez zezakeen txirlarik jan, ez eta hauetan prestatu eta sutan berotu riko beste edozein janari ere. Hirugarren, ez zezakeen kokodrilorik ehizatu ez eta animalia hauen zatiren bat, ttipiena izan arren, hortz bat ere, zeraman txalupatan ibili. Hortzek beste beltz kolore bat zuten, desberdina, biziagoa edo hobeki, kedarra kolo rekoa. Amak, gau batez horrela tindatu zizkion igurtziaren igurtziz Malaitako Port Adams herri atzean zegoen meatze bateko hautsez. Irla hau Salomon irlamultzoko menderakaitzena zen, hain menderakaitza ze, ez salerosleek ez kolonoek, ez baitute lortu orai ndik ere han hanka jartzerik. Aspaldiko itsas kuien arrantzale eta sandalo salerosleen garaietatik hasi eta, rifle automatiko eta gasolina motorrez hornituriko beltz tratulari egun hauetara arte, ehundaka abenturazale zuri hil dira irla horretan, bertakoen aizkora eta lehergailuen poderioz. Horrela Malaita, gaur egun ere, auzoko irletan (zibilizatuagoak hauek) soro lanetarako urteko hogeitahamar dolarretan kontratatzen dituzten langileen bila ibiltzen diren biltzaileentzat lekurik onena da. Irla horietako biztanleak zibilizazioak gehiegi kutsatu ditu soro lanetan ibiltzeko. Maukik belarriak zulatuak zituen, ez leku batean eta bitan bakarrik, dozena pare batetan baizik. Zulo haietako ttipienean, buztinezko pipa bat zeraman. Zulorik handienak, gehiegizkoak ziren bitxi harentzat. Pipa ontzi osoa pasa bait zitekeen haietatik. Belarri bakoitzeko zulorik handienean, lau pulgada diametro zuten egurrezko lau tapoi zeramatzan. Irekitasun horien ingurumariak gutti gora behera hamabi pulgada eta erdikoak ziren. Mauki ez zen oso berezia bere gustuei zagokielarik. Zulo ttipienean, beste zenbait gauzen artean, kaskilo hutsak, iltzeak, kobrezko torlojuak, soka zatiak, kordelezko kable zatiak, hosto berde puskak eta arratsean, freskatzean, laranja gorri koloreko hibisko lo reak zeramatzan. Horrela, edonora joanda ere, ez zuen patrika beharrik. Gainera, hauek, debekatuak zituen, bere jantzi guztia zabalean pulgada batzuk zituen perkal zati bat besterik ez baitzen. Buruan, kizkur batetan, laban itxi bat ikusten zitzaion. Bere aberastasunik preziatuena, portzelanazko katilu baten heldulekua, dortoka maskorrez egindako eraztun batean sudurretik zintzilik zeramana zen. Baina hala eta guztiz ere haren aurpegia atsegina zen. Edozein aldetatik begiratuta ere ederra zen, batez ere Me lanesiakoa zela jakinik. Akats bat bakarrik zuen: tinkotasuna falta zitzaion. “bigun” xamarra zen, ia umea. Aurpegi tankera ttipia, leuna, kokotz makala eta ezpainak ere berdin. Ez masailezurrak, ez bekokiak eta ez sudurrak, ez zuten indar eta senik adiera zten. Begietan bakarrik nabari zitzaion bere nortasuna osatzen zuten, eta gehienean ezarian pasatuaz, hain ugari zituen berezitasunen isladapen bat. Hauek ausardia, sendotasuna, adorea, irudimena eta zuhurtasuna ziren, eta denek batera ekintza zuzen eta lo giko baten bidea aurkitzen zutenean, inguruko guztiak txunditurik uzten zituen. Bere aita Port Adams herriskako buruzagia zen. Beraz Mauki, jaiotzez, ur gazitako semea zen. Erdi anfibioa zela esan daiteke. Arrain eta ostraz asko zekien eta harkaitz puruak harentzat liburu irekiak ziren. Kanoei buruz ere ulertzen zuen. Urtebete zuelarik ikasi zuen igerian eta zazpi zituelarik minutu batez arnasarik eutsi eta hogeita hamar oin sakonera arte zuzenean jaisten zen. Baina zazpi urte zituelarik barreneko gizonek, igeri ez dakitenek eta itsasoari beldur diotenek, lapurtu zuten. Arrez gero Maukik itsasoa urrunetik bakarrik ikusi ahal izan zuen, oihan tartetatik edo mendi gailurretatik. Fanfoaren esklabu zen. Malaitako mendi hegaletan zabaldurik zeuden hogeiren bat herrisketako buruzagia zen hau. Mendi hauetatik azaltzen den kea da itsasgizonentzat, barnean biztanleak bizi direla frogatzen duen ezaugarri bakarra. Ez baitira zuriak Malaitan sartzen. Behin ausartu eta urre bila agertu ziren eta han utzi zituzten euren buruak zintzilik, aurpegian betirako keinu bat zutela, keturiko ahuntzaren bezala, barreneko gizonen txaboletan. Maukik hamazazpi urte zituela, Fanfoari tabakoa bukatu zitzaion. Egoera ezinbestekoa zen. Garai zailak izan ziren haiek bere herritarrentzat. Fanfoak hanka sartze bat egin baitzuen. Suo, goletak hondeatzeko egin behar zituzten joan etorriak egiteko, oso kai ttipia zen. Adarrak ur sakonetara zintzilik zituzten manglez inguraturik zegoen. Benetako zepo bat zen eta zepo barrura bi zuri sartu ziren ketxe txiki batean. Langile bila zetozen, salerosketarako tabakoa, erosgai eta guzti. Hiru rifle baino gehiago eta munizio pila handi bat zekarten. Suon ez zegoen ur gazitako gizonik, eta handik bakarrik itsasoratu zitezkeen barrenekoak. Ketxeko bi zuriek negozio biribila egin zuten. Hogeita lau orduan hogei langile hartu zituzten. Fanfoa zaharrak ere sinatu zuen. Baina egun hartan bertan kontratatu berriek, burua moztu zieten bi zuriei, eskifaia guztia hil eta itsasontzia erre zuten. Hiru hilabetetan ez z en ez tabakorik ez ezer falta izan barreneko herrixketan. Baina gero urrutitik norbaitzuk granadak botatzen hasi ziren haien mendietara, gudu gizonak etorri ziren eta bertakoek herrixkak utzi eta oihaneko sakontasunean ezkutatu beharra izan zuten. Gero auz oak, tabako eta merkantziak erre, koko eta bananak moztu, taro baratzeak ezabatu eta oilo eta zerriak akabatu zituzten. Fanfoa eskarmentatu zen, eta bitartean tabakorik gabe egon behar izan zuen. Bere kideak zeharo beldurturik zeuden kontratatzaileen itsas ontzietara hurbiltzeko. Horregatik Fanfoak, Mauki esklabua jaitsi zezatela eta truka zezatela, tabako piska bat, aizto, aizkora, perkal eta abarrez agindu zuen, berak soro lanaren bidez ordainduko zituela eta. Mauki erabat izuturik zegoen goletara igo zute nean. Zuriak oso ankerrak ziren. Hala izan behar zuten, bestela ez baitziren ausartuko Malaitako itsasertzera hurbiltzen eta hango kaietara sartzen goleta bakoitzean bi bakarrik zirelarik. Are eta gehiago kontuan hartzen badugu haietako bakoitzak hamabost ala hogei beltz zeramatzala eta beste hirurogei ala hirurogeita hamar beltz kontratatuak. Eta horretaz gain, itsasertzeko biztanleen arriskua zegoen, edozein unetan goleta eta bertako eskifaia eraso baitzezaketen. Derrigorrez zuriek izugarriak izan behar z uten. Gainera tresna miragarriak zituzten, sarritan eta sekulako abiadan tiro egiten zituzten rifleak. Haizerik ez zegoenean, itsasontziak ibilarazten zituzten burdin eta latoizko tresna bidez, eta gizonek bezala hitz egin eta farre egiten zuten kutxak er e bai. Eta entzun ere, entzuna zuen, zuri ahaltsu baten aztikeria, nahi zuenean hortzak kendu eta nahi zuenean jarri egiten zituena. Mauki ontzi gelara jaitsi zuten eta bi zurietako bat gainean geratu zen zain, gerrikoan errebolber pare bat zituela. Ontzi gela barnean zeuden besteak, keinu xelebre eta arrastoak egiten zituen liburu baten aurrean eseririk. Oilo edo zerri bat balitz bezala begiratu zion Maukiri, besazpiak aztertu zizkion eta liburuan zerbait idatzi zuen. Ondoren idazteko erabiltzen zuen zotz hura ekarri zion eta Maukik papera muturrez ukitu zuen orduko, Moonglean Xaboi Konpaniarentzat hiru urtez lan egitera behartua zegoen. Inork ez zion adierazi bere konpromisoa betearazteko gizon zuriaren borondate basatia tartean aurkituko zuenik, ez eta atzetik eta helburu berdinarekin Ingalaterrako gudu itsasontzien boterea aurkitu behar zuenik. Leku ezezagunetako beltz asko zegoen. Gizon zuriaren agindua jarraituz, bere ileetan zeraman luma kendu zioten, ilea erabat moztu eta gerrian perkal hori bizi biziko ‘laba laba” bat lotu zioten. Goletan egun asko pasa ondoren eta berak behin ere pentsatuko zuen baino lur eta irla gehiago ikusi ondoren, Georgia Berrian lurreratu ziren, eta basoan kainabera eta jungla mozten nekazari aritu ziren. Orduan ezagutu zuen lehen aldiz “lan” hitzaren esanahia. Fanfoaren esklabo zela ere ez zuen hainbeste lanik egin. Maukiri ez zitzaion lanik gustatzen. Egunsentian jaiki, ongi ilunduta gero oheratu eta egunean bi aldiz jan. Janaria beti berdina zen. Aste osoan patata besterik ez zuten ematen eta hurrengo bi astetan arroza bakarrik. Egunero kokoen mamia azaletik bereizten zuen eta egunero, begiak gaixotu zitzaizkion arte, kopra ketzeko zeuden suak zaindu behar zituen. Gero arbola botatzen jarri zuten. Aizkora ongi erabiltzen zuen, eta horregatik zubi eraikuntza taldera bidali zuten. Behin bide irekitzeko taldera zigortu zuten. Beste batzuetan, urruneko hondartzetatik kopra ekartzen zuten itsasontzietako eskifaian parte hartzen zuen, edo zuriekin itsasoratzen zen arrantzara. Beste gauza batzuen artean “beche dener” ingelesera hitz egiten ikasi zuen, eta honek kontramaisua eta beste lagun guztiak ulertzeko balio izan zion, azken hauek milaka dialektotan hitz egiten baitzuten. Zuriei buruz ere gauza batzuk ikasi zituen: beti betet zen zutela emandako hitza. Gizon bati tabakoa eman behar ziotela esaten bazioten, eman egiten zioten. Zerbait txarra egin eta bizkarra berotuko ziotela esaten bazuten, benetan berotuko zioten. Maukik ez zekien zer zen bizkarra berotzea, baina sumatzen zuen ekintza honek hortz hauste eta odolarekin zerikusi handia zuela. Beste gauza bat ere ikasi zuen ongi: zuriek ez zutela debekaturik zegoen zerbait egiten ez zuen inor zigortzen. Mozkortzen zirenean ere, eta maiz mozkortzen ziren, inoiz ez zuten gizon bat j oko, legeren bat hautsi ez bazuen behintzat. Maukiri ez zitzaion soro lana gustatzen. Lana gorrotatzen zuen, eta buruzagi baten semea zen. Gainera baziren hamar urte Fanfoak Port Adamsetik eraman zuela, eta etxeaz gogoratzen zen. Bere esklabo garaiak ere atseginez oroitzen zituen. Eta alde egin zuen. Basoan sartu zen, hego aldera jarraituz hondartzara iritsi arte eta han Port Adamsera iristeko txalupa bat lapurtzeko asmoz. Baina sukarrak hartu eta atzeman zuten eta berriro, erdi hilik, ihes egin zuen lekur a eraman zuten. Baina laster, berriro ihes egin zuen, oraingoan Malaitako bi gizonen laguntzaz. Itsasertzeraino hogei mila korritu zituzten eta auzo horretan bizi zen irla horretako gizon aske baten txabolan gorde ziren. Baina gau ilunean, herriskako bizt anleei beldurrik ez zieten bi gizon zuri iritsi ziren eta hiru iheslariei bizkarrak ondo berotu eta zerriak bezala loturik, txalupara bota zituzten. Gorde zituen gizonari heurei baino hamar aldiz gehiagoko zigorra erori zitzaion, Ile, azal eta hortzak txik ituaz, gehiago iheslari bat ezkutatzeko gogorik izan ez zezan. Urtebete osoan lan egin zuen Maukik. Horren ondoren, janari ona eta bizitza atsegina zen etxe batean zerbitzua eman zioten. Dena garbi edukitzeak ahalegin gutti eskatzen zuen eta gizon zuriari eguneko ordurik gehienetan eta gaueko zenbatsutan ere whisky eta garagardoa zerbitzatzeak ere ez zuen askorik eskatzen. Bizitza hura gustatzen zitzaion, baina Port Adams askoz ere gehiago oraindik. Kontratuak zioenez, bi urte geratzen zitzaion, gehiegi, h erriminez atsekabeturik dagoenarentzat. Denbora pasatzen zihoan eran, eskarmentu handiagoa zuen eta bestalde, orain etxe batean lan egiten zuenez, ihes egiteko egokitasun handiagoak zituen. Rifleak garbitzeko ardura zuen, eta gordailuko giltza non egoten z en bazekien. Ihesaldia antolatu zuen eta gau batez Malaitako hamar gizon eta San Kristobalgo batek, isiltasunik handienean, barrakoietatik irten eta txalupa bat hondartzaraino eraman zuten. Maukik eman zien txalupako giltzarrapoen giltza eta dozena bat Win chester, munizio pila bat, dinamita kutxa bat, detonagailuak eta metxak, eta hamar kutxa tabako ere bai. Iparsartaldeko montzoiaren haize bolada zen. Gau guztian hegoalderantz joan ziren, egunez urruneko irla hutsetan ezkutatuaz edo txalupa landare arter a sartuaz irla handien inguruetatik igarotzen zirenean. Horrela Guadalkanalera iritsi ziren, itsasertza inguratu eta Floridarantz joateko. Ezinbesteko itsasertzak gurutzatu zituzten. Irla hura izan zen, bertakoek San Kristobalgo gizona erahil zutena eta be re gorputza, burua ez beste dena prestatu eta jan zuten lekua. Malaitako itsasertza hogei milatara zegoen, baina azken gaueko korronteek eta haize boladek ez zieten bertara iristen utzi. Egunsentiak beren helburutik mila gutxitara harrapatu zituen. Baina e gun argiarekin batera, itsasontzi bat inguratu zitzaien, eta hamabi rifle zituzten hamaika gizon beltzi beldurrik ez zieten bi zuri zetozen bertan. Mauki eta bere lagunak Tulagira eraman zituzten, buruzagi zuri nagusia bizi zen lekura. Epaiketa bat izan zu ten eta ondoren iheslariak banan banan lotu eta bakoitza hogei makilakadaz zigortu zuten. Hamabost dolarreko isun bat ordaintzera zigortu eta, bizkarreko ederrak hartu ondoren, Georgia Berrira bidalirik, lanean jarri zituzten. Maukik ez zuen gehiago etxe b atean lanik egin. Bide irekitzen jarri zuten. Hamabost dolarreko isuna, kontratatu zuten zuriek ordaindu zuten, beraz berak lan eginez ordaindu behar zien, eta honek kontratua sei hilabetez gehiagotzen zela esan nahi zuen. Bestalde lapurturiko tabakoak ham abi hilabete gehiago luzatzen zuen kontratua. Port Adams orain hiru urte eta erdira geratzen zen. Horregatik gau batez txalupa bat lapurtu, Manning itsasarteko irletan ezkutatu, iraganbidea pasatu eta Isabel sortaldeko itsasertza inguraturik, ia hirutatik bi eginik zuela, Merenge aintziran harrapatu zuten zuriek. Handik aste betera ihes egin zuen berriro eta oihanean sartu zen. Bertakoak ur gazitako gizonak ziren, denak kristauak. Zuriek Mauki harrapatzeagatik, bostehun tabako zotz eskaini zituzte n, eta kanoa bat lapurtzeko asmotan hondartzarantz jaisten zen bakoitzean, beti norbaitek jarraitzen zuen. Lau hilabete iragan ziren horrela, zurien eskaintza mila zotzetaraino igo zen arte, eta Mauki harrapatua izan zen eta Georgia Berrira itzulia, eta bi de irekitze taldera eramana gainera. Mila tabako zotzek berrogeita hamar dolar balio zuten eta Maukik ordaindu behar zuen, beraz hogei hilabete gehiago lanerako. Port Adams bost urtetara gelditzen zen. Orain inoiz baino herrimin handiagoa sentitzen zuen et a ezin zuen burua asentatu, ongi portatu eta ez zuen bost urtetan zintzo jarraitzerik pentsatzen. Hurrengo ekinaldian, ihes egitera zihoan une berean harrapatu zuten. Moonglean Xaboi Konpainiako irla horretako arduradun zen Habeby jauna informatu zuten, et a honek zuzen ezina zela adierazi zuen. Konpainiak Santa Kruz irletan eta itsasotik ehunka milatara soroak zituen, eta hura zen Salomon irletako domagaitz guztiak joaten ziren lekua. Eta hara bidali zuten Mauki, nahiz eta inoiz ez iritsi. Itsasontzia Santa Anan geratu zen, eta gauez Mauki igerian lurreratu zen, bi rifle eta tabako kutxa bat lapurtu eta kanoa batean San Kristobalera alde egin zuen. Malaita iparraldera geratzen zen, berrogeita hamar edo hirurogei milatara baina, ibilaldiaren erdian, haize era untsi batek berriro Santa Anara bidali zuen eta berak lapurreta egin zion salerosleak katez lotu, eta Santa Kruz itsasontzia itzuli arte gatibu eduki zuen. Salerosleak bi rifleak berreskuratu zituen baina tabakoak beste hamabi hilabete gehiagoko lana esan nahi zuen. Orain, sei urte zor zizkion Konpainiari. Georgia Berrira itzultzerakoan, itsasontzia Marau itsasartean geratu zen, Guadalkanaleko hego sortaldean. Maukik irlaraino eskuak esposaturik zituela igeri egin zuen eta oihanean ezkutatu. Itsasontziak be re bidea jarraitu zuen, baina Moongleaneko arduradunak mila tabako zotz eskaini zituen eta barreneko biztanleek Mauki harrapatu zuten eta horrela urtebete eta zortzi hilabete gehiagoko kontratura behartu zuten. Berriro ere, eta itsasontzira iritsi baino le hen, ihes egitea lortu zuen, oraingoan txalupa bat eta salerosleari lapurturiko tabako kutxa batez. Baina ipar sartaldeko haizeek Ugi inguruan huts eginarazi zioten, eta, bertako kristauek tabakoa lapurturik, Moongleaneko arduradunarengana eraman zuten. L apurturiko tabakoak urtebete gehiagoko lana adierazten zuen, beraz zortzi urte ziren ia zor zituenak. —Lord Howera bidaliko dugu —esan zuen Habebyk —.Han dago Bunster, eta ea elkar ulertzen diren. Edo Bunsterrek akabatzen du Mauki edo Maukik akabatzen du B unster. Edozein eratara ere, irabazian irtengo gara. Isabel irlan dagoen Merenge aintziratik irtenik eta ipar magnetikorantz itsasoraturik, ehun eta berrogeita hamar mila ondoren, Lord Howeko koraldun hondartzak ikusten dira, ehun eta berrogeita hamar mil a zirkunferentzian eta zabalerarik handieneko unean ehunka yarda batzuetako lur tinkoa duen atoloi bat dago. Bere gailurrik handienak, gehienez ere itsas mailatik hamar oinetara daude. Hondarrezko zirkunferentzia barnean, koralezko irlatxoz zipriztinduriko aintzira handi bat dago. Lord Howe ez da Salomonetako irla multzokoa. Salomon irla multzokoak hizkuntzaz melanesiarrak diren bitartean, Lord Howe atoloi bat da, eta bere biztanle eta hizkuntza polinesiarrak dira. Biztanleak, Polinesiatik sartalderantz gau r egun ere jarraitzen duen emigrazio mugimenduari esker etorritakoak dira. Bertakoak kanoetan hego sortaldeko haizeek bultzaturik iristen dira itsasertz horretara. Ipar sartaldeko montzoiaren garaian, melanesiar biztanleek ere badute harantzako joera. Inork ez du inoiz Lord Howe edo Ontong Jaba, honela ere deitzen baita, bisitatzen. Thomas Kook Sonek ez du munduko zoko hartarako txartelik saltzen, eta turisten burutik ere ez da pasatzen. Misiolari zuri batek ere ez du hura hankaz zapaldu. Bere bost mila bi ztanleak baketsu bezain antzinakoak dira. Eta hala ere, beti ez zen horrela izan. Sailing Directions en esaten denez, saltzaile eta erasotzaile hutsak dira baina haiek ez dakite, munduko zoko urrun hartakoen bihotzetan egin zen aldaketaren berri, duela urt e batzuk itsasontzi bat harrapatu eta bertako bat ez beste eskifai osoa hil zutelako. Bizirik irten zena, bere lagunei hango berri eman eta, Lord Howera itzuli zen beste hiru itsasontzitako kapitainekin. Hiru itsasontzietako eskifaiak aintzira barnera sart urik, zurien ebanjelioa aldarrikatu zuten, alegia, zuri batek bakarrik hil dezakela beste zuri bat, eta menpeko arrazak alde batera geratu behar dutela. Aintzira goitik behera iragan zuten dena hondatu eta deseginez. Hondarrezko zirkulu estu hartan ez zego en ihes egiteko biderik, ez eta ezkutatzeko oihanik ere. Bertakoak ikusi orduko erasotzen zituzten zuriek, eta okerrena zera zen: haien aurretik ez zegoela alde egiterik. Herrixkei su eman, txalupak desegin, oilo eta zerriak hil eta kokoteroak moztu zituzt en. Horrela hilabete osoan ibili ondoren itsasoratu ziren. Baina gizon zuriarenganako beldurra betirako itsatsirik geratu zen, eta handik aurrera ez zuten izan kalte egiteko adorerik. Lord Howen zegoen zuri bakarra Max Bunster zen, Mooglean Xaboi Konpaini ako langilea. Atoloi hartara bidal zezaketen lekurik urrunena zelako bidali zuten. Eta behin betirako bertatik kendu ez bazuten, bere ordezko gizon bat aurkitzea zaila zelako zen. Alemaniar sendokote bat zen, eta bazuen buruan halakoxe ero partea. Erdi zor aturik zegoela esatea, gutxiegi esatea zen. Harroa, saldua eta irla bertako edonor baino mila bider basatiagoa. Beldurtien basakeriaz baliatzen zen. Hasieran Konpainiak Sabora destinatu zuen; kolono tisiko bat ordezkatzeko bidali zutenean, Bunsterrek ukabi lkadaz eraso, eta bera eraman zuen itsasontzian bidali zuen egoera horretan. Habeby jaunak haren ordez “Yorkshireko” erraldoi bat aukeratu zuen. Erraldoiak kirten sona zuen eta jatea baino borroka egitea nahiago zuela zioten. Baina Bunsterrek ez zuen borr okarik nahi izan. Hamar egunetan arkume bat bezain otzan ibili zen, baina denbora horren buruan “Yorkshireko” erraldoia sukar eta disenteriak jota hil zorian jarri zen. Bunsterrek orduan eraso zuen lurrera botaz eta, dozena bat aldiz bere gorputz gainera s alto eginez, zeharo desegin zuen. Bere biktimak, sendatutakoan, emango zion jipoiaren beldur Gubutura alde egin zuen “kuter” batean, eta han nahiko fama hartu zuen ingeles elbarri gazte bati, bi aldakak bala batez alderik alde zeharkatu zizkiolako. Orduan erabaki zuen Habeby jaunak, Lord Howera, atoloi geldira, bidaltzea. Bunsterrek bere etorrera, botila ginebraz beteriko kaxoi erdi bat hustuaz eta ospakizuna osoa izan zedin, bera destino berrira zeraman arnas larriko agurea astindu zuen. Itsasontzia alden du zenean, hondartzan bildu zituen “kanaka” guztiak eta bere aurka borrokatzera behartu zituen, menderatzen zuenari tabako kaxoi bat eskainiaz. Hiru kanaka bota zituen, baina laugarrenak menderatu zuen. Berak, tabakoa eman ordez, birikak zulatu zizkion bal a batez. Eta horrela hasi zen Lord Howen Bunsterren erreinua. Hiru mila lagun bizi ziren herririk handienean, baina bera igarotzen zenean denak beldurraren beldurrez ezkutatzen ziren. Gizon, andre eta haurrek, denek ihesari ematen zioten. Zakur eta katuak ere ezkutatu egiten ziren, eta erregea bera ere, hamaika aldiz ezkutatu zen lasto pean. Bi lehen ministroak zeharo izuturik zeuden, gizon hark arrazoien ordez ukabilen indarra erabiltzen baitzuen. Eta Lord Howera iritsi zen Mauki zortzi urte eta erditan Bunsterrentzat lan egitera. Ez zegoen atoloitik alde egiteko biderik. Onerako edo txarrerako bi gizonek elkarrekin bizi behar zuten. Bunsterrek berrehun libera pisatzen zuen eta Maukik ehun eta hamar. Bunster basapiztia endekatua zen eta Mauki gizon basat i bat. Biak setatsuak ziren, eta bakoitzak bere bideak zituen bere gogoa lortzeko. Maukik ez zekien nolakoa zen bere nagusia. Inork ez zion gaztigatu eta horregatik Bunster beste edozein zuri bezalakoa izango zela pentsatzen zuen, whisky edale ona, ankerr a, lege egile, hitzezko gizona eta arrazoirik gabe inor joko ez zuena. Ezagutze horretan Bunsterrek abantaila zuen. Maukiz behar zuen guztia zekien, eta haren jabe izan behar zuela pentsatze hutsean gozatzen zen. Bere sukaldariak, egun haietan beso bat hautsirik eta sorbalda bat irtenik zituela eta, Mauki sukaldean eta etxeko zerbitzuan jarri zuen. Eta Maukik oso azkar ikasi zuen azal zuriko guztiak ez zirela berdinak. Itsasontzitik irten zen egun berean, nagusiak, Tongako Samisee misiolariari oilasko b at erosteko agindu zion. Baina Samisee aintziraz beste aldean zegoen, eta hiru egunetarako alde eginda zegoen. Mauki bere nagusiari adieraztera etorri zen. Igo zituen sarrerako eskailera piko haiek (etxea zutabe gainean eraikia baitzegoen) eta egongelara s artu zen. Salerosleak oilaskoa eskatu zion. Maukik misiolaria kanpoan zela esateko ireki zuen ahoa, baina Bunsterrek ez zuen arrazoirik entzuteko astirik hartu. Ukabilkada batez jo zuen. Kolpeak Maukiren ahoa harrapatu eta airean bota zuen. Ate ertzetik za lapartaka atera, eta galeria, barandaila hautsiaz gurutzatu eta hondarretan lurreratu zen. Haren ezpainak itxuragabeko masa batetan bihurtu ziren eta odolez eta hortz hautsiz beteta. —Horrela ikasiko duzu. Niretzat erantzun txarrek ez dute balio! —oihu eg in zion salerosleak, amorruz gorriturik, barandaila hautsitik begiratzen zion bitartean. Maukik ez zuen inoiz horrelako gizonik ezagutu, eta une beretik kontuz ibiltzea eta inoiz ez iraintzea erabaki zuen. Bere eskifaiako gizonak nola zanpatzen zituen ikusi zuen eta nola betetzen zituen girgiluz, nola haietako bat, hiru egunez jan gabe utzi z uen ere bai, arraunean tolet bat hautsi zuelako. Auzoan zebiltzan zurrumurruak bere belarrietara iritsi ziren eta Bunsterrek bere hirugarren emaztea indarkeriaz hartu zuela jakin zuen. Lehenengoa eta bigarrena hilerrian zeuden, hilobi oinetan koral zatiz h ornituriko hondar zurietan. Ziotenez senarrak emaniko jipoien ondorioz hil ziren. Hirugarrena, Maukik ikusi ahal izan zuenez, benetan jo eta iraintzen zuen. Ez zegoen gizon zital harekin asmatzeko modurik. Isilik bazegoen, jo egiten zuen eta astakirten bat zela esaten zion. Hitz egiten bazuen, erantzuten ausartzeagatik. Ilun bazegoen, Bunsterrek azpijokoan ari zela salatzen zuen eta jipoi on bat ematen zion aurre neurri gisa, eta alai eta irribarretsu agertzen bazen, bere jaun eta jabeaz barre egiteagatik z igortzen zuen, eta haga batez txikitzen zuen. Egiazko deabru bat zen Bunster. Hamaika aldiz hilko zuketen bertakoek ere hiru itsasontzietako historia gogoan ez balute. Hala ere, akabatuko zuketen Lord Howen gordetzeko zokoren bat egon izan balitz. Baina eg oera hartan, gizon zuri bat hiltzea ezinezkoa zen, errudunak hilko zituzketen eta hain estimatuak zituzten kokoteroak moztu gudariek. Eskifaiako gizonak berak, itsasontzia, itzulaldiren bat egiten zuen lehen aukeran, prest zeuden itotzen uzteko. Baina Buns terrek, arreta handia izan zuen, eta ez zuen itsasontzirik erabili. Baina Mauki beste leinu bateko zen, eta deabru hura bizi zen artean ihes egiterik ez zegoela ikusirik, hura akabatzea erabaki zuen bere barnean. Baina horretarako ere ez zuen egokierarik ikusten, Bunster beti erne baitzegoen. Gau eta egun beti eskutan zituen errebolberrak. Ez zion uzten inori bere atzetik igarotzen, Maukik hori egiteagatik hartu zituen bizkarrekoak erakutsi zioten bezala. Bunsterrek berriz, bazekien Malaitako gizon lasai irribarretsu eta atsegin hura, atoloiko guztiak batera baino askoz ere arriskutsuagoa zela, eta horregatik pentsatutako tortura guztiak arretaz betetzen saiatu zen. Mauki bitartean, bere erabakiari zegokionez, arduraz ibili zen, zigorrak jasan zituen eta i txoin egin zuen. Ordurarte gizon zuri guztiek errespetatu zituzten bere “tanboak”. Baina Bunster desberdina zen. Astero Maukiri zegokion tabakoa, bi zotz, Bunsterrek bere emazteari ematen zion, haren eskutik hartzeko aginduaz morroiari. Maukik hori ezin z uenez, tabakorik gabe egon behar izaten zuen. Arrazoi beragatik egun askotan jan gabe geratzen zen. Behin batez, bere nagusiak aintzira ertzak gainezka zeuden txirla erraldoi haiez gisatu bat prestatzeko agindu zion. Maukik ez zion obeditu molusku haiek ta bu zirelako beretzat. Sei bider ukatu zen, eta sei alditan jo zuen nagusiak zentzurik gabe utzi arte. Bunsterrek bazekien hori egin baino hiltzea ere nahiago zuela, baina haren ezetza matxinada baten ezaugarritzat jo zuen, eta une berean akabatuko zuen bes te sukaldari batez trukatu ahal izan balu. Saleroslearen denbora pasa onenetakoa, Mauki ileetatik hartu eta burua hormaren kontra joka ibiltzea zen. Beste batean Mauki oharkabe zegoela, haren haragietan zigarro piztu bat zapaldu zuen. Honi “txertatzea” de itzen zion Bunsterrek eta Mauki oso maiz txertatzen zuen. Egun batez haserrealdia batean, sudurretik zintzilik zeraman katilu kirtena kendu zion, sudur mintza zarratatuaz. —Hori duk muturra! —esan zion, muturrera begira. Marrazo larrua lixapaper bezalako a da, baina arrainarena latzagoa da oraindik ere. Hegoaldeko itsasoetan, txalupa eta arraunak leuntzeko lima bezala erabiltzen dute. Bunsterrek arrain azalezko mitoi bat egin zuen. Maukirengan probatu zuen lehen aldiaz, pasaldi bakar batez lepotik besazpir a arteko azala larrutu zion. Bunster pozak zoraturik geratu zen. Gero emaztearengan frogatu zuen, eta eskifaiako bere gizonengan nahi bezala erabili zuen. Bi lehen ofizialak ere laztandu zituen eta irribarrea egin eta txantxetan hartu behar izan zuten. —Barre egin ezazue madarikatuok! —esaten zien Bunsterrek. Mauki izan zen mitoiaren ondorioak hobekien jakin zituena. Egun bat ere ez zuen igarotzen haren laztanik hartu gabe. Batzuetan larruketa hain handia izanik, minak lo egitea ere galarazten zion. Sarri Bunster adarjolea, ia erdi sendaturik zeukan larrua berriro haragi bizitan jarriaz jostatzen zen. Maukik egonarri ikaragarriz zain jarraitzen zuen, lehentxeago edo geroxeago ordua iritsiko zela bai baitzekien. Eta ordua iritsi zenerako bazekien ongi asko zer egin. Egun batez, Bunster mundu guztiari bizkarrekoak emateko umorez jaiki zen. Maukirekin hasi eta berarekin bukatu zuen, tartean emaztea konorte gabe utziaz eta eskifaiako gizonak ere astinduaz. Gosaltzerakoan kafea ur hutsa zela esanez, irakitan ze goelarik, morroiaren aurpegira bota zuen. Baina, hamarrak aldera edo, hotzikaraz dardarka jarri zen Bunster eta ordu erdi bat geroago sukarretan kiskaltzen ari zen. Sukar hark ez zirudien txantxetako gauza. Laster paludismoaren sukarrak zirela konturatu zi ren denak. Egunak joan eta egunak etorri Bunster ahultzen joan zen. Ezin zen ohetik altxa. Mauki zain zegoen eta erne bere larruazala normaltzen ari zen bitartean. Eskifaiako gizonei itsasontzia lehorreratu, garbitu eta konpontzeko agindu zien. Haiek agind ua nagusiarengandik zetorrela pentsatzen eta obeditu zuten, baina une hartan Bunster konorterik gabe zegoen, eta ez zen ezer agintzeko gauza. Hura zen Maukik itxaroten zuen egokitasuna, baina hala ere itxaron zuen. Gaitzaldiaren unerik larrienak igaro zire nean eta Bunster bere zentzu guztian, nahiz eta haur bat bezain ahul egonik suspertzen hasi zenean, Maukik bere kinkaileria guztiak, portzelana kirtena barne, bildu eta kutxa batean gorde zituen. Gero herrira joanik, errege eta bi lehen ministroekin hitz e gin zuen. —Gizon hori, Bunster, gizon ona, zuei gustatzen? —galdetu zuen. Denek batera ezetz erantzun zioten. Ministroek heurei eginiko ez duintasun eta gehiegikerien letania luze bat errepikatu zioten. Erregea etsi ezinik negarrez hasi zen. Maukik zakar ki etenarazi zizkion malkoak: —Zuk zure herria gobernatu nahi. Zuri ez atsegin nagusi zuria. Niri ere ez. Zuk jarri ehun koko, berrehun koko, hirurehun koko kuterrean. Gero zuek lo egin. Kanaka guztiek lo egin. Zuek hots handi bat entzun etxean, eta ez es an entzun hots handia. Zuek lo asko egin. Era berean Maukik eskifaiakoekin hitz egin zuen. Gero Bunsterren emazteari bere sendiarengana itzultzeko agindu zion. Nahi izan ez balu, Maukik arazo handia izango zuen, ez baitzion bere tanboak uzten eskuz ukitze n. Etxea husturik, saleroslea erdi lotan zegoen gelara sartu zen. Errebolberrak kendu, eta eskuan arrain azalezko mitoia hartu zuen. Bunsterrek izan zuen haren lehen berria, sudurreko azala kendu baitzion kolpe batez. —Ongi! Ederki! —barre egin zuen Maukik, laztan haiek Bunsterren kopeta haragia bizitan uzten zutelarik eta masaila urratzen zioten bitartean —. Egin ezak barre, madarikatu horrek! Maukik arduraz egin zuen bere zeregina eta kanakak beren etxeetan gorderik, Bunsterren oihu bizi, garratz eta mingarriak entzun zituzten. Maukik bukatu zuenean, iparrorratza, fusilak eta munizio guztia jaitsi zuen kuterrera, eta gero tabakoz bete zuen. Lan honetan ari zela, itxura gabeko irudi bat haragi bizitan, etxetik irten eta oihuka hondartzarantz korrika abiatu zen, hondarretan bihurrituaz eta, marruka, eguzki kiskalgarritan erori zen arte. Maukik begiratu zion eta zalantzan geratu zen. Azkenik gerturatu eta burua moztu zion, lastail batean bildu eta brankako leihatilan gorde zuen. Kanakek egun luze eta bero hartan hain sakonki lo egin zutenez, ez zuten kuterra itsas zabalera irteten ikusi eta, hego sortaldeko haizeek eraginik, hego alderantz aldentzen ere. Inork ez zuen itsasontzi hura ibilaldi luze hartan ikusi Isabelgo itsasertzera inguratu zen arte, e z eta handik Malaitarainoko ibilaldi higuingarri hartan ere. Mauki Port Adamsen lurreratu zen inoiz gizon batek eduki ahal dezakeen baino tabako eta rifle gehiagorekin. Baina ez zen han geratu. Gizon zuri bati moztu zion burua, eta oihanak bakarrik eskain ziezaiokeen gordelekua. Horregatik, barreneko herrietara itzuli eta Fanfoa eta beste dozena erdi bat inguru hil zituen, eta ingurumari haietako buruzagi izendatu zuen bere burua. Bere aita hil zenean, Maukiren anaiak gobernatu zuen Port Adams eta, itsaser tzeko eta barreneko gizonek bat harturik, Malaitako gudu triburik indartsuena osatu zuten. Maukik Britaniar Gobernuari baino beldur handiagoa zion Moonglean Xaboi Konpainia ahalguztidunari. Egun batez mezu bat iritsi zitzaion, Konpainiari zortzi urte eta erdiko lana zor ziola adieraziaz. Erantzuna baiezkoa izan zen, eta handik gutxira han agertu zen nahitaezko gizon zuria. Goletako kapitain bat zen, Maukiren erregetzaren garaietan oihanean sartu eta bertatik bizirik irten zen zuri bakarra. Eta ez bizirik b akarrik, baizik eta zazpiehun eta berrogeita hamar dolar urretan zituela, zortzi urte eta erdiko lanen ordain, eta beste rifle eta tabako kaxoi batzuk beterik. Maukik ia ez zituen ehun eta hamar libera pisatzen. Bere urdailaren diametroa hirukoiztu da eta lau emazte ditu. Beste anitz gauza ere baditu: rifle eta errebolberrak, portzelanazko katilu baten kirtena, eta bertakoen buru sail galanta. Baina bere bildumako eredurik preziatuena, hondar koloreko ile eta bizar horixkadun buru bat da, ongi lehortu eta ondua, bere “laba labarik” finenean bildurik gordetzen duena. Bere domeinutik kanpora gudura doan bakoitzean buru hori ateratzen du, eta bakardadean, bere belarrezko jauregian, luzaro eta handikiro begiratzen dio. Horrelako unetan, herrian, hilerrietako is iltasuna sortzen da, eta inor ez da ausartzen hots bakar bat ere egiten. Burua, Malaita guztiko talismanik eragileentzat jotzen da, eta Maukiren handitasuna hari esker dela pentsatzen da. SALOMON UHARTE MULTZO IZUGARRIA Salomon uharte multzo menderakait zena dela esaten denean, ez dut uste gehiegikeria esaten denik. Bestalde, bada leku okerragorik munduan. Baina antzinako izaera eta gizona barru barrutik ezagutzen ez duen batentzat, Salomonak izugarriak gerta daitezke. Egia da, han sukarrak eta disenteria beti zelatan daudela, azaleko gaitz ikaragarriak daudela, airea bera ere pororik txipienetik, ebakidura edo urratuetatik sartu eta ultzera kaltegarriak sortzen dituen pozoi batez beterik dagoela, eta heriotzeari alde egiten dioten gizon sendoenak ere bere n sorterrira erdi deseginik itzultzen direla. Egia da baita ere, Salomonetako bizilagunak giza haragijale asegaitz eta basati batzuk direla; joera makurrekoak direla. Beren kirolak berak ere, hain basatiak izanik, gizon bat atzetik harrapatu eta traizioz, aizkoraz jo kaskezurrean eta bizkarrezurra bera bitan zatituta uztera iristen zirela. Egia da, hau ere esan behar da, irla batzuetan, Malaitan adibidez, bertakoaren giza maila eta ospea, egin dituen erailketen araberakoa dela. Buruak, elkarren artean truka tzen dituzte, eta zurienak dira baliotsuenak. Badira dozena bat auzo, ilargiz ilargi ondasunak pilatzen aritzen direnak, gudari ausart batek gizon zuri baten buru odoltsu eta freskoa aurkeztean, berari saritzat emateko. Guzti hau, zalantzarik gabe, egia d a, eta, hala ere, badira zuriak, uharte horretan hogeitaka urte pasa dituztenak eta alde egitean, nolabaiteko herrimina sentitzen dutenak. Salomonetan bizi nahi duenak, zuhurtasuna eta zori ona behar ditu batez ere, baina gauza guztien gainetik, berezko s ena behar du. Gizon zuriaren abentura izpiritua inprimatua eraman behar du bere barruan. Nahitaezkoa izan behar du. Zorigaitzari buruz, axolagabekeria noble batez jabeturik egon behar du, berebiziko harrokeriaz. Zuri batek astelehenetik igandera mila beltz ek baino gehiago balio duela, eta igandean haietako bi mila berak bakarrik suntsituko lituzkeela arrazakeriaz jabeturik egon behar du. Hori baita beti ezinbestean gizon zuriak egin duena. A! eta beste gauza bat. Nahitaezko izan nahi duen zuriak menpeko ar razak arbuiatu eta, honetaz gainera, ez du irudimen gehiegirik ere ukan behar. Ez ditu gehiegi ulertu behar ez sena, ez ohitura, ez beltz kupretsu horien buru prozesurik, ez baitu arraza zuriak bide hori sekula erabili mundua menperatzeko. Bertie Arkwright ez zen nahitaezko. Sentikorregia, finegia zen eta irudimen gehiegi zuen. Inguruan gertatzen zenak gehiegi hunkitzen zuen eta horregatik, azkenik Salomon irletara joatea pentsatu zuen. Baina inoiz ez zuen han geratzea pentsatu. Bost astetako egona ldi bat, itsasontzi baten etorrera eta hurrengoaren irteera artekoa nahikoa izango zuen, bere izatearen azken izpiraino dardararazten zuen antzinatasun dei hori asetzeko. Hau esan zien behintzat Makemboko turistei, nahiz eta beste hitz batzuez adierazi. Et a hauek heroi bat bezala gurtu zuten, turistak zirelako hain zuzen, eta ez zutelako ametsetan ere Salomonetatik igarotzean baporearen ontzigainak eskaintzen zuen babesa uzterik pentsatzen. Ontzian, andreak aintzakotzat hartu ez zuten beste pertsonaia bat bazihoan. Gizon txiki bat zen, zimurra eta iharra, azal zimel eta kaoba kolorekoa. Bidaiarien arteko zerrendan zein izenez zetorren ez zaigu gehiegi axola, baina irletan, Malu kapitaina, deitzen zioten eta bertakoek konjuruetarako erabiltzen zuten, eta nah ikoa zen bere izena ahoskatzea haur ttipi bihurriak onbidera erakartzeko. Basatiak kolonizatu zituen, eta basaberea bera ere bai, eta itsaskui, sandalo, txirlarri edo perla, karey, tagua, intxaur, kopra, larre, biltegi eta landaketen artean ondasun izugar ria lortu zuen. Horretarako bide guztiak erabili eta nozitu zituen: sukarrak, eskasiak, kapatazen zigorrak. Nahitaezkotasun gehiago zegoen Malu kapitainaren behatz txikienean, nahiz hautsia egon une hartan, Bertie Arkwrighten hezurdura guztian baino. Bain a turistek itxura bakarrik epaitzen zuten, eta Berti zalantzarik gabe, gizon eder bat zen. Arkwrightek Malu kapitainarekin erretzaileen egongelan hitz egin zuen, eta Salomon irletako bizitza zimel eta odoltsuari aurre emateko bere ideiak azaldu zizkion. Ka pitainak haiek asmo handiak zirela aitortu zion eta, batez ere, miresgarriak. Baina ez zen Bertiez benetan interesatu egun batzuk pasa arte, gazte abenturazalea 44 kalibreko pistola automatiko bat erakusten saiatu zen arte. Mekanismoak nola funtzionatzen z uen adierazi zion, eta zortzi kartutxo tanbor bat karga hutsean sartuaz froga bat egin zion. —Oso erraza da —esan zion. Gero maratilaren kirtena tinkatu eta berriro askatu zuen — Horrela kargatu eta kokatua gelditzen da. Gero ez du gatilua abiadurarik hand ienean zortzi aldiz zapaldu besterik. ikusten al duzu mekanismo hau? Pistola honetan hori da gehiena gustatzen zaidana. Oso segurua da. Ez dago istripu aukerarik —deskargatu egin zuen — Ikusten al duzu zein segurua den? Eta danborra erakusten zion bitartea n, pistolaren kanoiak entzulearen urdaila apuntatzen zuen. Malu kapitainaren begi urdinak paregabeki begiratzen zioten. —Axolako al litzaizuke beste norabait apuntatzea? —galdetu zuen. —Ez dago arriskurik —segurtatu zuen Bertiek — Danborra atera diot. Ez dago kargaturik. —Pistolak beti daude kargaturik. —Hau ez. —Nolanahi ere aldera ezazu. Malu kapitainak ahots tinko, gogor eta lehorrez hitz egiten zuen, baina bere begiradak ez zuen pistolaren kanoia utzi beste aldera zuzendu zuen arte. —Bost dolar jokatuko dizut ez dagoela kargatua —proposatu zion Bertiek alai. Besteak ezetz zioen. —Orduan frogatu egingo dizut. Bertiek kainoia bere burura gerturatu zuen gatilua zapaltzeko asmotan. —Une bat —esan zuen Maluk lasaiki, eskua luzatuz — utz ieza dazu ikusten. Itsasorantz apuntatu zuen eta gatilua zapaldu. Mekanismoaren klikaren hotsez nahasirik, leherketa handi baten hotsa entzun zen. Kartutxo azal bat irten zen ontzigainera eroriz. Bertie ahozabalik geratu zen. —Ez dut ulertzen nola gertatu den hori. Ederretik libratu naiz. Irribarrea ahul bat egin eta ontzigaineko hamaka batera erori zen. Zurbil zurbil geratu zen, betondoetan biribil ilun batzuk azalduaz. Eskuak dardarka zituen eta zigarroa ezpainetara eramaten ez zuen asmatzen. Bizitza asko ma ite zuen, eta segundo batez, muinak kanpoan zituela ikusi zuen bere burua, ontzigainean ahospez etzanik. —Egia, ez dakit zer esan... —Oso arma polita da —esan zion Malu kapitainak pistola itzuliaz. Gobernaria Sidneytik zetorren Makembon (itsasontziaren izena), eta haren baimenez itsasontzia Ugin lehorreratu zen misiolari bat uzteko. Eta, halabeharrez, kaian Arla itsasontzia zegoen, Hansen kapitainaren agintepean. Malu kapitainak zituen itsasontzietako bat zen hori, eta honek gonbidaturi k igo zen Bertie lau egunetan Malaitako itsasertza ezagutzera, ontzia harantz baitzihoan langileak kontratatzera. Arlak gero Kemingeko soroetan utziko zuen (Malu kapitainarena hau ere) astebeterako, gero Tulagira iragateko, gobernariaren egonlekura, gobern ariak gonbidatu baitzuen. Malu kapitainak beste bi ohar egin zituen eta horrela gure kontakizunetik alde egiten du. Bat Hansen kapitainari eta bestea Harriwell jaunari, Reminge soroetako arduradunari. Biak gutxi gora behera antzekoak ziren. Arkwright jaun ari Salomon irletako bizitza gogor eta odoltsuaren berririk eta ikuskizunik osorena emateko eskatu zien. Egun hartan Malu kapitainak, bisitari hura hainbeste txunditzen zela ikusirik, whisky botilaz betetako kaxak zituenaren zurrumurrua zabaldu zuen. Barr e pixkabat egin ondoren uharteetako arriskuak kontatzen jarraitu zuen: —Bai, Swartz beti izan zen oso kaskagogorra. Begira: bere eskifaiako lau, Tulagira eraman zituen ofizialki zigortzeko, eta gero beraiekin txalupan itzuli zen. Kaitik irtetzean ekaitz b atek harrapatu zituen. Txalupa pikutara joan zen, eta Swartz izan zen ito zen bakarra. Noski, istripu bat izan zen! —Egiatan? galdetu zuen Bertiek, elkarrizketan zeharo sartu gabe, lema zeraman beltzari begirik kendu gabe. Ugi urruti gelditu zen, eta Ar la udatiar ontzia basoz beteriko Malaitako mendietarantz zihoan poliki poliki. Bertieren ardura osoa zuen lemazainak, sudurra zeharkatzen zion hiru pulgadako hiltze bat zeraman. Lepotik zintzilik galtzetako botoi pila bat. Belarri zuloetan lata gailu bat, hortzetako isipu hautsi baten kirtena, buztinezko pipa bat, erloju baten latoizko gurpil bat eta Winchester kartutxo batzuk. Bere bularra, soka batetatik zintzilikatutako portzelanazko plater erdi batek dotoretzen zuen. Ontzigainean, haren antzeko beste b errogeiren bat beltz zeuden, haietako hamabost eskifaiakoak. Beste guztiak langile hartu berriak ziren. —Noski, istripu bat izan zen —esan zuen Jacobs, Arlako kontramaisuak, gizon ttipi, begi beltz eta marinel baino gehiago irakasle zirudienak — John Bed ipi antzeko zerbait gertatu zitzaion. Zigortutako gizon batzuekin zetorren txalupa itzulikatu zenean. Baina berak bertakoek bezain ongi zekien igerian, eta hauetako bi ito egin ziren. Noski hau dena ustekabean gertatu zen. —Hemen horrelako istripuak sarri tan gertatzen dira —esan zuen kapitainak — Ikusten al duzu lema daraman gizon hori, Arkwright jauna? Gizajale bat da. Duela sei hilabete berak eta eskifaiako besteek Arlako kapitaina ito zuten. Hementxe bertan gertatu zen, bai jauna, txopan, atze hagaren on do ondoan. —Ontzigaina, egoera izugarrian geratu zen —esan zuen kontramaisuak. —Ongi entzun ote dut...? —erantzun zuen Bertiek. —Bai, ongi entzun eta ulertu duzu —esan zuen Hansen kapitainak — ustekabean ito zen. —Baina, ontzigainean? —Horixe bada, hementxe. Ez zait axola zuri esatea, baina isilpean noski, aizkora batez baliatu ziren. —Eskifaia honek berak? Hansen kapitainak buruz baieztatu zuen. —Lehengo kapitaina oso axolagabea zen —agertu zuen kontramaisuak — Bizkarra eman besterik ez zuen egin, kolpea eman ziotenean. –Ez dugu inongo babesik —esan zuen Hansenek — Gobernuak beti beltzari ematen dio arrazoia. Zuria ezin daiteke tiroka hasi. Bertak oari defendatzeko erosotasun guztiak ematen dizkio, edo bestela erailetzat jo eta Fijira bidaltzen dute. Horregatik gertatzen dira hainbeste ustekabeko itotze. Afaltzeko deia egin zuten eta Bertie eta kapitaina behera jaitsi ziren, kontramaisua ontzi gainean zaintzen utzita. —Ez ezazu bistatik gal Auiki deabru beltz hori —esan zion kapitainak agurtzerakoan — azkeneko egun hauetan daukan itxura ez zait batere gustatzen. —Nire kontu — esan zuen kontramaisuak. Afaria zerbitzatzen hasi ziren, eta kapitaina Scottish Chiefsen gertaturiko triskantzaren historia kontatzen ari zen. —Itsasertz guztiko ontzirik onena zen —zion—. Baina arrezifera iritsi baino lehen, kanoak bere atzetik irten ziren. Ontzian bost gizon zuri eta eskifaia zihoan, Santa Kruz eta Samoa ko hogei bat gizonez osatua. Bizirik zamazaina bakarrik irten zen. Gainera, orduan kontrataturiko hirurogeiak zeramatzaten. Denek “kai kai” bukatu zuten. Barkatu, jan egin zituztela esan nahi dut. Eta gogora ezazue James Adwarsen kasua, hain marinel trebe. .. Baina une hartan ontzi gainetik kontramaisuaren biraoa, eta ondoren oihu basatien koru bat bere belarrietara iritsi zen. Hiru errebolber tiro entzun ziren eta gero murgilaldi baten hotsa. Kamerako eskilarak salto batez igo zituen Hansen kapitainak. Ber tie harriturik geratu zen ontzi gainerantz zihoan bitartean errebolberra nolako abiaduraz ateratzen zuen ikusirik. Gero jarraitu egin zuen, zuhurrago, kamerako atetik burua atera edo ez zalantzan. Baina ez zen ezer gertatu. Kontramaisua, errebolberra eskua n zuelarik dardaraz eta sutan zegoen oraindik. Aurrerantz abiatu zen eta, ba patean, mugimendu zakar batez, atzetik arriskuren bat balu bezala, itzuli zen. —Bat kareletik erori da —esan zuen tentsioz beteriko ahots nabari batez — Ez zekien igeri egiten. —Nor zen? —galdetu zuen kapitainak. —Auiki —izan zen erantzuna. —Baina nik tiroak entzun ditut —esan zuen Bertiek hotzikaraz dardarka, guzti hark abentura usaina baitzuen, pasatako abentura bat zorionez. Kontramaisua oihuka jaurtiki zitzaion: —Hori gezur madarikatu bat da! Ez da tiro bat bera ere bota! Beltza bordatik erori da. Hansen kapitainak zuzenki begiratu zion Bertieri, ongi zabalduriko begi beltz eta distiratsuz. —Ba, niri hori iduritu zait... —hasi zen Bertie. —Tiroak? —esan zuen Hanse n kapitainak oharkabean — tiroak entzun dituzula esan al duzu? —Entzun al duzu zuk tirorik Jacobs jauna? —Bat ere ez — esan zuen honek. Kapitainak bere gonbidatuari garaile gisa begiratu zion eta esan: —Garbi dago istripu bat izan dela. Jaitsi gaitezen Arkwright jauna eta buka dezagun afaria . Gau hartan kapitainaren gelan lo egin zuen Bertiek, gela nagusiaren ondoan kokaturiko beste txipi batean. Brankako babesean rifle erakusketa batez dotoreturik zegoen. Beste hiru gehiago zeuden literatik zintzilik. Azpian, Bertiek ikusi ahal izan zuenez, munizioz, dinamitaz eta detonagailu kaxaz beteriko kutxa bat zegoen. Beste aldean kokaturiko sofan etzatea erabaki zuen. Mahai gainean eta leku nabarmenean itsasaldien egunkaria zegoen. Ez zekien Malu kapitainak gert akizun honetarako bereziki prestatu zuenik. Horregatik benetan kikildurik irakurri zuen nola irailaren hogeita batean bi ontzi lagun kareletik erori eta ito ziren. Lerro tartean, istripu batez gainera, azpikeria asko egon zitekeela sumatu zuen. Arla baleo ntzian, Su un, hiru gizon galdu zituen segada batean erori zela irakurri zuen, kapitaina Fulko sukaldaria itsasertzean eskifaiak erositako giza haragia prestatzen harrapatu zuela, eta dinamitak ustekabean keinuak egiten ari zen marinel bat hil zuela. Gaue tako erasoak, kaietatik gau erdian eginiko ihesetik, manglar aintzira barreneko gizonek eta leku zabalagoetan ur gazitako gizonek eginiko erasoen berriak irakurri zituen. Oso maiz disenteriak eraginiko hilketak aipatzen ziren. Asaldaturik konturatu zen, A rla barnean bera bezalako bi gonbidatu hil zirela gaitzak jota. —Adizu ba... —esan zion Bertiek kapitainari hurrengo goizean — itsasaldiko egunkariari gainbegiratu bat bota diot. Kapitainak edonor hain erraz ikusteko eran uzteagatik bere damua agertu zuen. —Eta disenteria hori, ba al dakizu? Gezur hutsa iruditzen zait. Istripuz itotako hainbaten kontu hori bezala — jarraitu zuen Bertiek — Zein izan zen heriotza horien benetako arrazoia? Kapitainak, gonbidatuaren zorroztasuna goraipatuaz, haren susmoen ezezko formala adierazi, baina azkenik airoski amore eman zuen. —Hara! esango dizut Arkwright jauna. Nahiko ospe txarra dute lehendik ere uharte hauek. Egunetik egunera zailagoa zaigu ontzi lagun zuriak kontratatzea. Jo dezagun gizon bat hiltzen dutela. Konpainia, diru pila bat eman beharrean aurkitzen da. Baina hori bai, gizon hori gaixotasunez hiltzen bada, orduan ez dago inongo arazorik. Berriek ez diete beldurrik gaixotasunei. Nahi ez dutena erahilak izatea da. Lanbide hau hartu nuenean, nire a urreko kapitaina disenteriaz hil zela uste nuen. Gero beranduegi zen. Kontratua sinatuta zegoen. —Gainera —erantsi zuen Jacobsek itotako gehiegi gertatzen ziren. Susmagarria inolaz ere. Errua Gobernuarena da. Zuriak ez du beltzarengandik babesteko egokit asunik. —Hori. Gogora ezazue Princessen bertako kontramaisuari gertatua — esan zuen kapitainak bere historiari hasiera emanez. — Bidaia hartan, Gobernuko agenteaz gainera, bost gizon zuri zihoazen. Kapitaina, agentea eta lemazaina bi txalupatan lurreratu ziren. Bigarrena eta kontramaisua ontzian geratu ziren hamabosten bat marinelekin, denak Tonga eta Samoakoak. Itsasertzetik beltz jendetza handi bat iristen zen. Kontramaisuak, zer gertatzen zen konturatu nahi izan zenerako, bigarrena eta eskifaia guztia lehen erasoan hilak izan ziren. Hiru kartutxera eta bi Winchester hartu eta gurutzetara igo zen. Bizirik irten zen bakarra bera izan zen, kontramaisua, alegia, eta oraindik ez da gaurdaino bere onera bihurtu. Behin eta berriro tiro egin zuen eskua jasan e zineko berotasunera iritsi arte, eta beste fusil bat erabiltzera beharturik egokitu zen. Ontzigaina beltzez beterik zegoen. Dena garbitu zuen. Kareletik salto egiten zuten, eta besteak botatzen zituen; eta kanoetako arraunak hartzen zituzten eran berdin ja rraitu zuen. Beltzek uretara salto egin zutenean eta igerian hasi zirenean, amorrazioaren amorrazioz dozenerdi gehiago hil zituen. Eta zer sari eman zioten? —Zazpi urte Fijin — esan zuen kontramaisuak. Gobernariak esan zuena zera izan zen: alegia, behin b eltzak uretara salto eginez gero, ez zegoela tiro egiten jarraitu beharrik — adierazi zuen kapitainak. —Horregatik orain disenteriaz hiltzen dira —gehitu zuen kontramaisuak. —Nork esango zukeen! — zioen Bertiek, barrenean txangoaldia lehenbailehen buka z edin irrikatuz. Geroago, egun hartan bertan, gizajale beltz harekin hitz egin zuen. Sumasai zeritzan. Hiru urte Queenslandeko soro batean iragan zituen. Samoa, Fiji eta Sidney ezagutzen zituen, itsaso haietan langileak kontratatzen zebiltzan itsasontziet an. Berritsu bat zen, eta kapitainaren asmoak igarriak zituen. Bai, gizon asko jan zituen. Zenbat? Ez zekien. Bai, zuriak ere bai. Oso haragi ona zuten osasuntsu zeudenean. Behin gaixo bat jan zuen. —Nik egia esan — esan zuen gogoratzean — Ni asko gaixot u hura bezala. Nire urdaila gehiegi higitu. Bertie dardaratu egin zen eta haien buru gordeetaz hitz egiten hasi zen. Bai, Sumasaiak oso ongi lurperaturik zituen, eguzkitan lehortuak eta kez ondurik. Haietako bat itsasontzi bateko kapitainarena zen. Bibot e luzeak zituen. Bi libera esterlinetan saltzeko prest zegoen. Beltzen buru bakoitza dolarrean eman zezakeen. Bazituen beltz txikien buru batzuk ere, baina nahiko egoera txarrean eta hamar txelinetan utz ziezaiokeen. Bost minutu geroago, Bertie ontzi gainean azaleko gaitz izugarri bat zeukan beltz baten ondoan egokitu zen. Aldendu eta gero, zer zuen gizon hark galdetu zuenean, legena zela esan zioten... Berehala jaitsi zen gelara eta xaboi desinfektatzaile batez garbitu zuen bere burua. Egunaren buruan sarritan errepikatu zuen zeregin hori, ontziko beltzik gehienak era bateko nahiz besteko ultzera txarrak baitzituzten. “Arla mangle” istinga baten erdian hondoratu zenean, karelean bi ilarako burdinsarea jarri zuten. Gauza larria zen, eta Bertiek bertak oen kanoak hondartzan bata bestearen ondoan, lantzaz, arkuz, geziz eta Snidersez armaturik ikusi zituenean, inoiz baino gehiago desiratu zuen ibilaldi hura bukatzea. Arratsalde hartan ontzira igo zirenek, ilunabarrean ez zuten jaitsi nahi. Haietako batzuk erantzun txarra eman zuten lurrera joateko eskatu zitzaienean. —Ez zaio axola. Nire kontu hori —esan zuen kapitainak gelako eskilaratik ezkutatzen zelarik. Itzuli zenean, hamuan loturiko dinamitazko kartutxo bat erakutsi zion Bertieri, paperetan bilduriko klorodina botila batek itxurazko metxa bat jarriaz gero, edonor engaina dezake. Bertie, zeharo engainatu zuen, eta bertakoak ere bai. Hansen kapitainak metxari su eman eta bertako baten gerripekoaren atzeari zintzilikatu zuenean, azken honi izuaren izuz, gerripekoa kentzea ahaztu zitzaion. Korrika abiatu zen, atzetik metxa txinpartaka eta zihiztaka zeramalarik, lagunen artean sekulako larritasuna sortuaz, eta berak egiten zuen salto bakoitzean, lagunak sare gainetik beren burua uretara botatzen zuten. Bert ie izuturik zegoen. Hansen kapitaina ere bai. Egun hartan, bakoitzari aurrez hogeita hamar txelinen truke kontratatu zituen hogeita bost gizonez ahaztu baitzen. Horrela hauek ere beste guztiekin batera uretara joan ziren, etengabe txinpartaka zegoen metxaz , klorodina botila zeramana, atzetik zutela. Bertiek ez zuen botila lehertzen ikusi, baina kontramaisuak une egokian inori minik egin ez ziezaiokeen lekuan, benetako dinamita kartutxo bat leherrarazi zuen, eta horregatik Almirantazgoko edozein epaimahaire n aurrean zin egingo zukeen beltz bat mila zatitan hegaka ikusi zuela. Kontrataturiko hogeita bost gizonen ihesa, Arlari berrogei libra esterlina kosta zitzaion. Irla barneko oihanera alde egin zuten, eta horregatik ez zegoen berreskuratzeko itxaropenik. Kapitainak eta kontramaisuak beren nahigabeak te hotzetan itotzea erabaki zuten. Whisky botilatan zerbitzatzen zen te bat zen hau, beraz Bertiek ez zuen jakin ahal izan hainbesteko antsiaz edaten ari zirena alkohola zen ala ez. Baina laster ikusi zituen g izon haiek zeharo mozkortuta eta hitz jario izugarrien artean mila zatitan xehetu zen beltzaren heriotza istripu bat ala disenteria izan ote zen argitzen. Bi gizonak zurrunka hasi zirenean, Bertie izan zen , ontzi barnean geratzen zen gizon zuri bakarra, e ta horregatik egunsentira arte goardia arriskutsu bat egin zuen irlakoen eraso gogor edo eskifaiaren matxinadaren beldurrez. Hiru egun gehiago igaro zituen Arlak itsasertzean eta kapitainak eta kontramaisuak beste hiru gauetan te hotzez leporaino bete zir en, Bertie goardian utziaz. Bertierengan fida zitezkeen, honek, estualdi hartatik bizirik irteten bazen, Malu kapitainari mozkor haien berri emango ziola zekien bezala. Azkenik Arla Reminge soroetan geratu zen, Guadalkanalen. Bertie lasaitu zen azkenean oi nak lurraren gainean jarri zituenean, eta administratzailea agurtu zuen eskua emanez. Harriwell jauna ongietorria egiteko prestaturik zegoen. —Ez zaitez harritu mutilak uzkur samar ikusten badituzu —esan zion bazter batera eramanez isilean hitz egiteko — Matxinada baten susmoa dago. Bi edo hiru zantzu ikusi ditudala onartzen dut, baina niretzako sasi alarma bat dela iruditzen zait. —Zenbat beltz dago soroetan? —galdetu zuen Bertiek nahiko asaldaturik. —Une honetan laurehun — erantzun zion Harriwell jaunak axolarik gabe — baina gu hiruron artean, zu, Arlako kapitaina, eta kontramaisuaren artean erraz menpera ditzakegu. Bertie, Mc Tavish zeritzan bati eskua emateko itzuli zen. Intendente zen, agur motza izan zen, beste honek dimisioa eskatzeko presa handia b aitzuen. —Harriwell, gizon ezkondua naizenez ez dezaket hemen denbora gehiagorik pasa. Hemen zerbait sumatzen da, zure aurpegian ikusten dudan sudurra bezain argi dago. Beltzak matxinatu egingo dira, eta Remingen, Hohonon gertatu zen triskantza errepikatu ko da. —Zer triskantza? — galdetu zuen Bertiek, soroetako administratzaileak intendentea hilabetea bukatu arte geratzeko konbentzitu ondoren. —Isabel irlako Hohonoko landaketaz hitz egin du —esan zuen administratzaileak —Beltzek, lehorrean zeuden bost zur i hil zituzten, itsasontzia hartu, kapitaina eta kontramaisua garbitu, eta Malaitara alde egin zuten. Baina beti esan izan dut Hohonon gertatu zena gertatu bazen, arduratu ez zirelako izan zela. Hemen ez gaituzte lotan hatzemango. Zatoz Arkwright eta ikus ezazu galeriatik azaltzen den panorama. Bertiek ez zuen panorama ikusteko gogorik, eta Tulagira, Gobernariaren etxera, nola ihes egin pentsatzen kezkaturik zegoen. Gogoetan zegoela atzean oso gertu, rifle baten tiroa entzun zuen. Harriwellek arrastaka bizian eraman zuen barrura, tiraka ia besoa atera ziolarik. —Izugarria izan da gizon! Kasualitatez salbatu zara! —esan zion zauritua ote zegoen begiratzen zion bitartean — Ez dakizu zer kezkati nagoen. Egun argitan. Ez nuen pentsatu ere egingo... Bertie zurbiltzen hasi zen. —Horrela hil zuten aurreko administrat zailea — esan zuen Mc Tavishek — Eta zuk bazeneki nolakoa zen gizon hura! Galeria honetan bertan atera zizkioten garunak. Ikusi al duzu eskilara eta ate artean dagoen mantxa iluna? Bertiek ez zuen ikusten Harriwellek berarentzat prestatu eta eskaintzen zio n edaria hartzeko une egokirik. Dastatu baino lehen, polainak eta zaldiketarako galtzak zituen gizon bat sartu zen. —Zer gertatzen da orain? —galdetu zion administratzaileari, etorri berriari begirada arin bat bota ondoren — Ibaia igo al da berriro? —Zer ibai eta zer ibai ondo! Beltz bat izan da. Landare tartetik irten da, ni nengoen lekutik dozena bat urrats eskasetara geratu eta tiro bat bota dit. Snider bat zuen eta hanka gainean indar eginez tiro egin du: Nondik atera duen riflea jakin nahi nuke! Ah, barka ezazu Arkwright jauna! Pozten naiz. —Brown jauna nire laguntzailea da — esan zuen Harriwellek — Orain kopa bat har dezagun. —Baina, nondik atera ote du Snider hori? —berresan zuen Brownek — Beti arma tipo hori edukitzearen aurka egon naiz. —Ba… hemendik ez — esan zuen Harriwellek oso haserreturik. Brownek irribarre maltzur bat egin zuen. —Ea, goazen ikustera! —administratzaileak. Bertiek besteen atzetik bulegoraino jarraitu zuen, eta han Harriwellek hautsez beteriko bazter batean zegoen kaxoia seinalatu zuen garaile aurpegia jarriaz. —Orduan nondik atera dute Sniderra alu horiek? —berresan zuen Brownek. Baina une hartan bertan Mc Tavishek kaxoia lurretik altxatu zuen. Ostikada bat jo eta estalkia kendu zion. Hutsik zegoen. Denak harri eta zur geratu ziren isiltasunik handienean. Harriwell zurbildurik zegoen. Eta Mc Tavish biraoka. —Beti esan dudana. Ezin daiteke morroiez fida. —Hau gogorra da — esan zuen Harriwellek — baina irtengo gara estuasun honetatik ere. Beltz odolgabe hauek susto on bat behar dute. Jaunak, ekar itzazue zuen rifleak jangelara. Eta zuk Brown, presta itzazu berrogei edo berrogeita hamar dinamita kartutxo. Metxa motzekin. Guk erakutsiko diegu. Eta orain jaunak, afaria zerbitzatua dago — Bertie, zerbaitez nazkatz en bazen, kurryz nahasiriko arrozaz zen, eta horrela itxura ederreko tortila bat hartu zuen. Bukatu orduko Harriwellek hartu zuen zati bat. Dastatu orduko oihuka bota zuen. —Bigarren aldia da — esan zuen Mc Tavishek higuinez. Harriwellek botaka eta oihuk a jarraitzen zuen. —Zeri buruz ari zara? — galdetu zuen Bertiek dardarti. —Pozoia —izan zen erantzuna — Sukaldari : hori urkatu beste biderik ez dago. Horrela hil zen Kabo Marsheko kontalaria — esan zuen Brownek —. Heriotz izugarria izan zuen. Jessien diotenez, hiru milatara ere entzuten ziren haren garraisiak. Sukaldari hori girgiluz josiko dut — esan zuen Harriwellek — Zorionez garaiz harrapatu dugu. Bertiek higitu ezinik jarraitzen zuen. Aurpegia kolorerik gabe geratu zitzaion. Hitz egin nahi zuen, bain a ulertu ezin zen gurgurketa bat besterik ez zitzaion irten. Denek larriturik begiratu zioten. —Ez iezadazu esan, ez iezadazu esan! — oihu egin zuen Mc Tavishek ahots tinkoz. —Bai tortila jan dut, eta asko. Platera beterik — esan zuen Bertiek bat batean hatsa berreskuratu duen murgilari batek esango zukeen eran. Isiltasun izugarri hark, minutu erdi bat iraun zuen. Bertiek denen begietan irakurri zuen bere etorkizuna. —Beharbada ez dago pozoiturik — esan zuen Harriwellek bare bare. —Deitu sukaldariari —agindu zuen Brownek. Eta belarri eta sudur zulatuak zituen beltz irribarretsu bat agertu zenean: — WiWi Zer izan honek? — oihu egin zuen Harriwellek tortila erakutsiaz. WiWi, noski, ikaraturik eta izuturik geratu zen. —Orain “kai kairen tzat” — esan zuen aitzakia bila. —Janarazi iezaiozu — esan zuen Mc Tavishek . Hori da frogarik onena. Harriwellek goilare bat tortilaz bete, eta sukaldariarengana jauzi egin zuen, hau izututa korrika irteten zelarik. —Horrekin dena esana dago —izan zen B rownek eman zuen epaia —Ez du probatu nahi. —Brown, prestatu nahi al dituzu girgiluak? Harriwell alai itzuli zen Bertierengana — Ez zaitez estutu. Gobernariak zuzenduko ditu kontuak, eta ziur egon, zu hiltzen bazara, urkatuko dutela. —Ez dut uste hori egingo dutenik — esan tuen Mc Tavishek. Baina jaunak... jaunak... — oihu egin zuen Bertiek — Bitartean nitaz pentsa ezazue…! Harriwellek sorbaldak jaso zituen gupidatuaz. —Sentitzen dut lagun, baina ez dugu ezagutzen bertakoek erabiltzen dituzten pozoien aurkako sendagarririk. Baretu zaitez eta... ez dakit ba... Kanpoan, entzun ziren bi rifle tirok eten zuten elkarrizketa. Brown sartu zen, bere Winchesterra kargatu eta mahaian eseri zen. —Sukaldaria hil da — esan zuen — Sukarrak izan ditu. Berehalako eraso bat. —Arkwright jaunari esaten ari nintzaion ez dugula bertakoen pozoiaren aurkako sendagairik ezagutzen... — Ginebra salbu — esan zuen Brownek. Harriwell mugimendu geldo eta arreta gabekoak eginaz botila baten bila abiatu zen. —Kontuz gizona, kontuz — esan zion Bertieri, ginebraz beteriko basoa ia trago batez hustu baitzuen, eta alkoholaren indarra kontra eztarrira joanda, eztulka hasi zen masailak malkotu arte. Harriwellek pultsua eta hozberoa hartu zion, harrokeriarik handienaz zain du, eta tortila hura pozoitua ote zegoen zalantza egiten zuen. Brown eta Mc Tavishek ere antzeko hitzak esan zituzten, baina Bertiek haien hitzetan halako doinu faltsu bat nabaritu zuen. Goseak amen batean aldegin zion eta mahaipean ezkutuan pultsua hartze n zuen. Zalantzarik gabe abiadura gehitzen zihoan, baina ez zion ginebrarengatik izan zitekeela ere burutik pasa. Mc Tavish, riflea eskutan, galeriara irten zen, inspekzio begirada bat egitera. — Sukaldean ari dira biltzen alu horiek —esan zuen itzuleran — eta rifle pila bat dute. Onena isilka inguratzea izango da, eta albotik erasotzea. Beharrezkoa da aurrea hartzea. Nirekin etorri nahi al duzu Brown? Harriwellek jaten jarraitu zuen, eta Bertie bere pultsuaren abiadura azkarren beldur zen. Rifleak sutan hasi zirenean, erne egon arren, derrigorrezko jauzi egitera behartuak ikusi ziren. Snideren tiroen gainetik, Brown eta Tavishen Winchesterren mailukadak entzuten ziren, batzuk eta besteak oihu eta deiadar deabruen tartean. —Sakabanatu dituzte — zioen Harr iwellek, ahots eta tiroen hotsa urruntzen zihoan eran. Brown eta Mc Tavish mahaian eseri orduko, honek zera esan zuen: —Dinamita daukate. —Orduan, eraso ditzagun guk ere dinamitaz — proposatu zuen Harriwellek. Bakoitzak dozena erdi bat kartutxo patrika n sartu, eta puruak piztu ondoren, aterantz abiatu ziren. Une horretantxe gertatu zen. Geroago Mc Tavish jotzen zuten errudun eta honek ere karga gehiegizkoa izan zela aitortu zuen. Edozein eratara ere, egia dena zera da, alegia etxapean lehertu zela, hau albotik altxa, eta berriro oinarri gainean geratu zela. Mahai gainean zeuden plateren erdiak mila zatitan xehetu ziren. Zortzi egunetako korda zuen ordularia ere bat batean gelditu zen. “Mendekua” oihukatuaz, hiru gizonak kanpora irten ziren eta bonbaketa hasi zen gauerdian. Itzuli zirenean, ez zuten aurkitu Bertie. Administratzailearen bulegoraino arrastaka joan zen, eta, barrikada bat eraikirik, bertan gorde zen. Han lurrean etzanik eta ginebraz beteriko lo kuluxka goxoan murgildurik zegoen bitartean, mila heriotza gertatu ziren bere inguruan borrokaldi ausart hark eraginda. Goizean, urdaila nahasirik eta buruko minez, bere gordelekutik irten zenean eguzkiaren dirdira eta Jainkoaren boterea sekula baino handiagoak iruditu zitzaizkion, bere g onbidatzaileek bizirik eta onik jarraitzen baitzuten. Harriwellek soroetako bere egonaldia luzatzeko eskatu zion, baina Bertiek behin eta berriz Arlan Tulagirantz berehala itsasoratzea nahi zuen, eta horretan lehiatu zen. Han, ez zen Gobernariaren etxetik aldendu, lehen baporearen abiatze eguna iritsi zen arte. Ontzian emakume turistak zihoazen, eta Bertie berriro ere heroi bezala kontsideratzen zuten, Malu kapitaina, beti bezala, ilunpean geratzen zelarik. Baina Sidneytik, aurkitu ahal izan zuen eskoziar whisky onenetik, bi kaxoi bidali zituen, bata Hansen kapitainarentzat eta bestea Harriwellentzat, Salomon irletan ahantz ezinezko bizipen hartan hainbeste lagundu ziotelako. NAHITAEZKO GIZON ZURIA —Beltza beltz den bitartean eta zuria zuri, ez dago bien artean ulertzeko modurik. Horrela hitz egiten zuen Woodward kapitainak. Apian ginen Charley Robertsen tabernako egongelan eserita, eta lehen aipaturiko tabernariak prestatu zizkigun “Abu Hameds ”ak edanez, hark zioenez Steevensengandik zuzenean jasoriko errezeta batez eginak. “Kitcherrekin Jartumera”ren egilea, eta Ladysmithako setioaldian hil zuten Steevens ospetsua, Nilon egarriak larriturik, edaria asmatu zuelako. Woodward kapitaina, txikia, bir ibila eta adinekoa zen, berrogei urtetako eguzki tropikalez errea. Inoiz gizon baten aurpegian ikusi diren gaztaina koloreko begi ederrenez hornituriko gizon hark eskarmentuaz beterik hitz egiten zuen. Bere buru gain soildua beltzen aizkorakaden orbainez j osita zegoen, halakoa izan baitzen haiekin lortutako adiskidetasun mina; begiratu besterik ez zegoen bere lepoko eskuin aldea, aurretik, atzetik, nonahitik eta batik bat buruan sartu zioten gezia atera zuen lekua. Hura gertatu zitzaionean, berak zioenez, o so presaka omen zihoan eta azkonak korrika egitea galarazten zionez, muturra hausteko geratu ezin, eta sartu zen bezala atera omen zen. Orain Sabaiiren kapitaina zen. Sartaldeko irletan langileak bildu eta Samoako soro alemanetara eramaten zituen bapore ba t zen hau. —Liskar erdien errua zuriena da — esan zuen Robertsek, “Abu Hameds”en zurrupada batzuk edateko geldiune bat eginez eta Samoar zerbitzaria samurki madarikatuz —. Beltzek nola pentsatzen duten ulertzen pixka bat saiatuko balira, arazorik larriena k erraz zuzenduko lirateke. —Ezagutu ditut batzuk, beltzak ulertzen zituztela ziotenak erantzun zion kapitainak — eta hauek izan dira beti “kai kai” (janda) bukatu duten lehenengoak. Hor dituzu Ginea Berri eta Hebrida Berrietako misiolariak, Erromanga irlako martiriak eta beste guz tiak. Oroi zaitez zer gertatu zitzaien Salomonetan zatikatu zituzten austriar espedizio hartako kideei. Gudalkanaleko oihanetan, eta beste hainbat eta hainbat merkatariei. Hogei urtetako eskarmentua bizkarrean zeramatelarik, eurei inork ez zezakeela ezer e gin uste zutenak berak ere, gaur egun haien buruek bertakoen kanoa etxeak dotoretzen dituzte. Hor duzu Johnny Simonsen gertakizuna ere. Hogeita sei urte zeramatzan Melanesiako itsasertzak korritzen. Bertakoengan liburu ireki batean bezala irakurtzen zuela zin egiten zuen, eta inoiz ez zutela hilko, eta hala ere Georgia Berriko Marobo aintziran hil zen. Beltz pare batek moztu zioten burua, Mary (emakume) batek eta hanka bat geratzen zitzaion zahar batek, bestea marrazo baten ahoan geratu baitzitzaion aurre z dinamitaturiko uretan arrantzuan zebilela. Eta gogora ezazu Blly Warts, bertakoak erahilez ospetsu egin zena, eta etsaia berbera ikaratzeko gauza zena. Oraindik ere oroitzen naiz. Kabo Littlen lurreratu zenean, Irlanda Berrian, gehienez hiru dolar eta er di kosta zitzaion tabako kaxa erdia ohostu zioten. Mendekuz, itzuli eta sei beltz erahil zituen, euren gudu kanoak puskatu eta bi auzo erre. Eta han bertan izan zen, Kabo Littlen, lau urte geroago arrantzan ari zela beste berrogeita hamar lagunekin. Bost minututan hilda zeuden denak, kanoa batetan aldegin zuten hiru gizon ez beste. Ez zaitez etorri kontu zaharrak esanez. Gizon zuriaren lana mundua kolonizatzea da, eta horrekin dena esanda dago. Uste al duzu beltzak ulertzeko denborarik geratzen zaionik? —Hori egia da — esan zuen Robertsek —, eta bestalde ez da hain beharrezkoa ere. Hain zuzen ere zurien astakeria, mundua kolonizatzeak eskatzen duena besterik ez da izan. —Eta beltzen bihotzetan Jainkoarenganako beldurra finkatzea izan da bestea — esan zuen Woodward kapitainak —. Beharbada Robertsek arrazoia du. Astakeria asko egin duelako atera da garaile eta, zalantzarik gabe, astakeria horren alderdi bat beste arraza batzuk ulertzeko gai ez izatea da. Baina gauza bat da garbia: ulertu ala ez ulertu, zuriak beltza baztertu behar duela. Nahitaezko prozesu bat da. Patua da. —Eta noski, gizon zuria ezinbestekoa da. Beltzaren patua da — esan zion Robertsek —. Esan iezaiozu edozein zuriri txirlarriak edo perlak daudela milaka gizajale oihulari eta izurrituen aintzira batean, eta berehala joango da, kronometro bat harturik eta dozena erdi bat kanaka murgilarirekin, denak sardinak latan bezala esturik, bost tonako ketxe zabal batean. Belarri ertzera esan iezaiozu iparburuan urrea aurkitu dutela, eta azal zuridun ho ri, nahitaezko izaki hori, luzamendurik gabe irtengo da, pala, pikotx eta azken aurrerapen guztiekin. Eta gehiago oraindik, bere helmugara iritsiko da. Jakinarazi iezaiozu diamanteak daudela infernuko horma kiskalgarrienetan, eta gizon zuriak horma horiek eraso eta Satan berbera ere lanean ipinaraziko du bere pala eta pikotxez. Hor duzu astakeria eta nahitaezko izatearen ondorioa. —Baina nire buruari galdetzen diodana hau da: zer pentsatzen ote duen beltzak nahitaez tasun horretaz? —esan nien. Woodward kapitaina isilka barrez hasi zen. Bere begietan oroitzapen baten irudia nabaritu zen. —Une honetan zer iritzi ote zuten, eta edukiko duten, Maluko beltzek pentsatzen ari naiz, “Dukesa”n ikusi genituenean, ontzian generaman nahitaezko gizon zuriaz? Rober tsek beste hiru Abu Hameds prestatu zituen. —Duela hogei urte gertatu zen. Saxtorph zeritzan. Zalantzarik gabe ezagutu dudan gizonik geldoena zen, baina heriotza bezain nahitaezkoa. Tipo horrek gauza bat bakarrik ez zekien, tiro egitea alegia. Oroitzen naiz ezagutu nuen egun hartaz, hemen bertan Apian. Hori zu iritsi aurretik zen, Roberts. Ni orain azoka dagoen lekuan bizi nintzen, Henry holandarraren hotelean. Entzungo zenuten gizon horri buruz zerbait. Matxinatuei kontrabandoko armak salduaz a berastu zen. Gero negozioa utzi eta sei astera Sidneyn hil zen tabernako iskanbila batean. Baina Saxtorphi buruz jarraituz. Gau batez lo hartu bezain laster, katu pare bat patioan miauka hasi ziren. Ohetik altxa eta pitxerkada ura botatzeko prestatzera n indoan. Baina une horretan alboko gelako leihoa ireki zen. Bi tiro entzun ziren eta leihoa itxi zen. Ezin dut hitzez esan nolako arintasunez gertatu zen dena. Hamar segundo gehienera. Ireki leihoa, pan pan errebolberra eta itxi. Tiroen egilea edonor zela e re, ez zen ondorioa ikusten ere molestatu. Begira gelditu gabe zekien. Ulertzen al duzue zer esan nahi dudan? Bazekien. Katuek ez gintuzten gehiago molestatu. Hurrengo goizean han zeuden bi zalapartariak. Harriturik geratu nintzen. Oraindik ere hala nago. Lehenik, patio hartan ez zegoen izarren argia besterik, eta Saxtorphek apuntatu gabe bota zuen tiroa. Bigarren, gatilua bi tiro hotsa bat zela esateko moduan estutu zuen. Eta azkenik, jo zituela seguru zegoen begiratzen ere ez baitzen molestatu. Handik bi egunera ontzira etorri zitzaidan. Ni orduan kontramaisu nintzen. “Dukesa” izugarrizko goleta handi bat zen, ehun eta berrogeita hamar tonako beltz tratularien itsasontzia. Eta garai haietan beltz tratularien itsasontziak ez ziren ahuntzaren gauerdiko eztul a. Orduan ez zegoen ikuskatzaile ofizialik, egia da, baina horrek desabantaila bat zekarren: Gobernuak ez gintuela babesten. Lan gogorra zen. Bukatzen bagenuen, bidezkoa kobratu eta bukatzen zen. Hegoaldeko itsasertz guztietan beltzak kontrolatzen genituen . Bada, lehen esan bezala, John Saxtorph berak zioen bezala, ontziratu zen. Luzera txikia zuen, ilea eta azala hondar kolorekoak eta begiak ere halatsu. Espiritua kolorea bezain geza zuen gizon harengan ez zen ezer berezirik nabaritzen. Txanpon bat ere ez zuela, eta tartean pozik sartuko litzatekeela esan zidan. Sukaldari, zerbitzari, zamazain ala marinel soil etorriko zela. Nik ez nuen nahi baina armen maneiaketan zuen trebetasuna ikusirik, ba, hileko hiru liberako soldata bidez, marinel kontratatu nuen. Egia zen, ikasteko prest zegoen. Baina, hura, berez, ez zen gauza ezer ikasteko. Lema maneiatzeko, ni Robertsek ematen dizkigun nahasketak prestatzeko bezain txarra zen. Bere erruz hasi zitzaidan ilea zuritzen. Itsaso txarretan inoiz ez nintzen ausartu le ma bere esku uzten. “Aurrera dena”, “Aurtzakarako prest” eta honelako esaerak misterio ulergaitzak ziren harentzat. Ezin zituen bela lokarri eta beste tresnak bereizi. Ezin zuen. Aitzin masta eta fokeak gauza bat bakarra ziren bere iritziz. Handia jaisteko esan eta, bat konturatzerako, beste oihal bat jaitsiko zuen. Hiru bider erori zen uretara igeri jakin gabe. Beti alai zegoen, inoiz ez zen zorabiatzen eta ezagutu dudan gizonik prestuena zen. Bestalde ez zen oso hiztuna. Behin ere ez zuen bere buruaz hitz egiten. Guretzat haren bizia Dukesan sartu zen egunean hasten zen. Tiro egiten non ikasi zuen? Izarrek besterik ez zekiten. Yankia zen, hizkeran antzeman genionez, baina ez genuen ezer besterik jakin ahal izan. Eta orain dator gertakizunaren muina. Hebri da Berrietan zorte txarra izan genuen. Bost astetan hamalau gizon bakarrik bildu genituen. Hego sortaldeko haizeak bultzaturik Salomon irletara iritsi ginen. Malaita orduan, orain bezala, langileak biltzeko leku on bat zen. Malun hondeatu genuen, irlaren iparsortaldeko ertzean. Han bi harkaitz buru ilara daude, edonor urduri jartzeko modukoak, baina inguratu ginen halere, eta beltzei, dinamitaz, behera jaisteko gaztigatu genien. Ez genuen hiru egunetan gizon bat hartu ahal izan. Ehundaka hurbiltzen ziren beren kanoatan baina kontuak, perkal oihalkiak eta aizkorak erakusten genizkienean, barre egiten ziguten. Laugarren egunean aldaketa bat nabaritu zen. Berrogeita hamar gizonek sinatu zuten, bodegatan sartu genituen baina, noski, ontzigainera igotzeko askat asun osoz. Orain urteak pasa eta gero ikusirik, ez dakit nola ez zitzaigun susmagarri iruditu beltzen uholde hura, baina une hartan, ziurrenik, buruzagi indartsuren batek ontziratzeko debekua eman ziela edo pentsatu genuen. Bosgarren goizean, ohitura zen bezala, bi txalupa lurrerantz abiatu ziren, bata bestea zainduaz oztoporen bat aurkitzen bazuten ere. Eta beti bezala, berrogeita hamar beltzak ere ontziko gainaldean zeuden atsedenean, hizketan, erretzen edo lotan. Eskifaitik Saxtorph, ni eta beste lau ma rinel geratu ginen. Txalupetako arraunlariak Gilbert irletakoak ziren, bertakoak. Haietako batean, kapitaina, zamatzaina eta beltzak biltzeko arduraduna zihoazen. Bestea hondartzatik ehunen bat yardatara hondeatua geratzen zen, laguntzaren bat behar bazute n ere. Bi txalupak ongi armaturik zeuden, nahiz eta ezbeharren beldur ez izan. Lau marinel, Saxtorph barne, txopan zeuden karela garbitzen. Bosgarrena goardian, riflea eskuan, masta aurrean, ur deposituaren ondoan. Ni branka inguruan nengoen, atze mastare ntzat aho berri bati azken zertzeladak ematen. Pipa lehen utzi nuen lekutik hartzeko eskua luzatu nuen une berean, itsasertzetik zetorren tiro baten hotsa entzun nuen. Zutitu nintzen begiratzeko. Zerbaitek lepagainean jo ninduen eta erdi zorabiaturik lurre ra erori nintzen. Lehenik ertzen bat askatu ote zen bururatu zitzaidan, baina erortzen ari nintzen bitartean eta zorua jo baino lehen, txalupetatik zetozen rifleen tiroak entzun nituen. Itzuli eta segundo batez goardian zegoen marinela ikusi nuen. Bi beltz ek besoak azpiratu zizkioten eta hirugarren batek atzetik aizkoraz lepagainean zuen. Oraindik ere ikusten ari naizela iruditzen zait. Ur depositua, masta, marinela azpiratzen gizonak, aizkora lepagainera jaisten, dena eguzki kiskalgarri baten pean. Heriotz aren kontenplazioak liluratzen ninduen. Aizkora izugarrizko lasaitasunez erortzen zela zirudien. Azkenik bota zuten lurrera, eta neu lurreratuaz, gizonaren oinak gorputzari eutsi ezinik amore ematen ikusi nituen. Bi beltzek besoen indarrez eusten zioten, hirugarrenak aizkorakada pare bat kolpatzen ziolarik. Gero neuk ere bi buruko hartu nituen eta hiltzera nindoala konturatu nintzen. Ni jo ninduen basatiak hori nahi zuen nonbait. Ezin nintzen mugitu eta han geratu nintzen, guardian zegoenari burua nola moz ten zioten ikusten. Nahiko trebetasunez egin zutela aitortu beharrean nago. Nonbait eskarmentu handia zuten. Txalupetatik zetorren tiro hotsa geratu zen. Eskifaia hil zela pentsatu nuen eta gureak egin zuela. Minutu gutxiren buruan itzuli eta burua moztuk o zidaten. Hori zen une hartan txopako marinelekin egiten ari zirena. Giza buruak estimatuak ziren Malaitan, zurienak batez ere. Hondartzatan bizi diren bertakoen kanoa etxeetan ohorezko lekua hartzen zuten. Lur barruko biztanleen ohituren berri ez dakit, baina itsas ertzekoak izugarri estimatzen dituzte. Ihes egin behar nuenaren irudipen ahul bat etorri zitzaidan eta lau oinean ardatzeraino arrastaka joan nintzen. Han, nola edo hala zutitu nintzen. Handik txopa ikus nezakeen. Ontzi gelako teilatuaren gai nean hiru buru zeuden, hilabete osoan nire agintepean ibili ziren hiru marinelenak. Beltzek zutik ikusi ninduten eta niregana abiatu ziren arrapaladan. Pistola hartzera nindoan baina kendua nuen. Egia esan, ez nuen beldurrik sentitzen. Sarritan egon izan naiz heriotzaren atakan, baina sekula ez orduan bezain gertu. Txunditurik nengoen eta ez zitzaidan ezer axola. Beltzen buruzagiak, sukaldeko aizkora zuen, eta keinu bihurriak egiten zituen lepoa zerratzeko prestatzen zen bitartean. Baina ez zuen lortu hor i egiterik. Ontzi gainera pilota bat eginik erori zen eta bere ahotik odola borborka irteten ikusi nuen. Ametsetan bezala, rifle baten tiroak entzuten nituen. Nire onera etortzen ari nintzen eta ez zela bala bat ere bere destinora iritsi gabe gelditzen iku sten nuen. Tiro bakoitzeko, beltz bat erortzen zen. Ontzi gainean ardatz ondoan eseri nintzen eta gora begiratu nuen. Gurutzetan etzanda, han zegoen Saxtorph. Ez dakit nola moldatu zen hara igotzeko, baina zena zela han zegoen, bi “Winchester” eta munizioz beteriko kartutxera pilo batekin. Eta han egoki jarririk, naturak eman zion dohain hartaz, zekien gauza bakarra egiten zuen. Tirokatze eta hilketak hamaika ikusi ditut, baina ordurarte ez nuen sekula ikusi halako gauzarik. Ardatz ondoan eseririk ikuskizu na begiratzen nuen. Ahul eta indargabe nengoen, eta ikusten nuen guztia ametsa iruditzen zitzaidan. Pan panpan jarraitzen zuen rifleak eta klon klonklon jarraitzen zuten beltzak ontzigainera erortzen. Harrigarria zen bata bestearen ondoren erortzen ikus tea. Nire aurka zetorrena eta dozena bat gehiago erori ondoren, txunditurik geratu ziren. Hala ere Saxtorphen riflea ez zen isildu. Bitartean itsas ertzetik beltzez beteriko bi txalupa heldu ziren, marinelei kenduriko Winchesters eta Snidersez beterik. De nak batera tiroka ekin zioten Saxtorphi baina, zorionez, bertakoek oso bertara ez bada, punteria txarrekoak dira. Ez daude riflea sorburuan edukitzen ohituak. Ez dakite asmatzen ehiza sudurraren puntan ikusi arte, eta orduan bakarrik botatzen dute, kulata aldakan jarrita. Saxtorphek riflea gehiegi berotu zenean, bestea hartu zuen. Horregatik igo zituen bi. Gehiena harritzen ninduena, disparatzeko zuen abiadura zen. Ez zuen bat ere huts egiten. Behinere nahitaezko zerbait izan bada, gizon hura da. Dena hain azkar gertatzeak, triskantza areagotzen zuen. Beltzek ez zuten pentsatzeko denborarik ere. Ahal zutenek, uretara ziztu bizian jauzi egiten zuten, kanoetan ihes egiteko. Saxtorph ez zen geratzen. Itsasoa gorpuez beteta zegoen, eta balak oraindik ere haien g ainean jarraitzen zuten. Ez zuen bat ere huts egiten eta, nengoen lekutik, giza haragitan sartzen ziren balen hots gogorra entzuten nuen. Beltzak, itsas ertzera igerian iristeko banatu egin ziren. Ura buruz beterik zegoen. Nik altxa eta amets batetan beza la dena ikusi nuen: zalapartaka hasten ziren buruak eta bat batean zalaparta egiteari uzten zioten. Haietako tiro batzuk, benetan bikainak izan, ziren jomugarainoko distantzia ikusirik. Beltz bat bakarrik iritsi zen hondartzaraino eta zutitzen ari zen une berean Saxtorphek bala batez jo zuen. Ikuskizun ederra huraxe. Erori zenari laguntzera beste bi beltz irten zirenean ere, Saxtorphek biak hil egin zituen. Dena bukatu zela uste nuen, baina berriro tiroak entzun nituen. Beltz bat kameratik irten zen karel arantz, baina bide erdian erori zen. Ontzi gela, bertako jendez beterik zegoen. Hogei arte zenbatu nituen. Banan banan tximista bezala irten ziren karelarantz baina bat ere ez zen iritsi bertara. Usakume tiraketa zirudien. Kamerako eskilaratik beltz bat i rten orduko, pan, Saxtorphen rifleak eta han erortzen zen gorpu. Noski, behean zeudenak ez zekiten ontzigainean zer gertatzen zen, eta horregatik azkenekoa erori arte irteten jarraitu zuten. Saxtorphek pixka bat itxaron zuen, besterik ez zegoela segurtatz eko eta gero ontzigainera jaitsi zen. Dukesaren eskifaiako bizidun bakarrak biok ginen, eta ni nahiko gaizki nengoen. Tiroketa bukatu ondoren benetako deskalabrua zirudien hark. Nire esanei jarraituz, buruko zauriak garbitu zizkidan, eta puntu batzuk eman ere bai. Whisky trago handi batek leku hura uzteko hainbat indar eman zidan. Besterik ez zegoen egiterik. Lagun guztiak hilda zeuden. Itsasoratu nahi genuen; Saxtorphek oihalak jasoaz, eta ni leman jarrita. Lehengo marinel traketsa zen, eskarmentu gabea et a motela. Ez zekien oihal jasotzen nola hasi ere, eta ni lurrera zorabiaturik erori nintzenean gure azken orduak iritsi zirela zirudien. Berriro nire onera etorri nintzenean. Saxtorph lasai lasai eserita aurkitu nuen zer egin galdetzeko zain. Zaurituak beg iratzeko esan nion eta ea norbait mugitzeko gai zen ikus zezala. Sei bildu zituen. Batek hanka bat hautsita zuen baina Saxtorphek besoak higi zitzazkeela esan zidan. Ontzigainean itzalean etzanik eta euliak ezin uxatuaz, maniobra guztiak zuzendu nituen, S axtorphek bere ekipo elbarrituei aginduak ematen zizkien bitartean. Eta beltz gaixo haiei soka mutur guztiak banan banan tinkatuarazi zizkien. Bat batean haietako bat askatutako oihal bat jasotzen ari zela hilda erori zen ontzigainera. Baina Saxtorphek bes teak astinduaz lanean jarrarazi zituen. Aitzin masta eta handia jarik zeudela, aingurak jasotzeko esan nien. Gero lema ondora joaten lagundu ninduten tresnak maneiatzen hasi nintzen. Ez dakit nola konpondu zen, baina bat jaso ordez, bigarren aingura jaitsi zuen, eta birritan hondoraturik geratu ginen. Noizbait irtetzea lortu genuen eta Dukesa abiatu zen. Ontzigaina benetako ikuskizuna zen. Beltz hilak edo erdi hilak nonahi. Zenbait, lekurik xelebreenetara erorita. Kamarotea, ontzi gainetik arrastaka iritsi ziren gizonez beterik zegoen, han hiltzeko. Saxtorph eta bere ehortzaile taldea lanean jarri nituen, borda gainetik gorpuak botatzen eta han joan ziren nahasirik biziak eta hilak. Beltzek hil zituzten lau marinelek ere bide berdina jarraitu zuten. Buruak pisuko zaku batzuetan sartu genituen itsasoak hondartzarantz eraman ez zitzan eta beltzen esku erori ez zitezen. Bost atxilotuak marinel bezala hartu nituen baina eurak beste zerbait pentsatu zuten. Unerik egokiena aurkitu zutenean uretara bota zuten eure n burua. Saxtorphek bere errebolberrez bi bota zituen eta uretan zeuden beste hirurekin ere berdin jokatuko zuen nik eragotzi ez banio. Hainbesteko triskantzak zeharo nazkatzen ninduen eta, bestalde, itsasoratzen lagundu ziguten. Baina nire errukiak ez zue n ezertarako balio izan, marrazoek irentsi baitzituzten. Lehorretik aldendu ginenean, sukarrak hartu ninduen. Hiru astetan Dukesa noraezean ibili zen, eta, indarberritu nintzenean, Sidneyra joan ginen. Edozein eratara ere Maluko beltz haiek behin betirako ikasi zuten: gizon zuria bakean uztea dela onena. Zalantzarik ez dago. Gertakizun hartan Saxtorph benetan ezinbestekoa izan zela. Charley Robertsek txistu hots luze bat egin, eta esan zuen: —Hori argi dago. Baina zer da hartaz? —Fokak ehizatzen ibili zen eta oso trebea izatera iritsi zen. Sei urtez Biktoria eta San Franziskoko ontzidietako arrantzalerik iaioena zela zioten. Zazpigarren urtean, errusiar gurutzeontzi batek bere goleta harrapatu zuen, eta, orduan esan zutenez, eskifa i osoa Siberiako gatz meatzetara bidalia izan zen. Gehiago ez dut haren berririk. —Mundua kolonizatu — marmar egin zuen Robertsek —. Bueno, haiengatik topa egiten dut. Norbaitek egin behar du. Mundua kolonizatu esan nahi nuen. Woodward kapitainak bere bur usoila gurutzatzen zuten arrastoetatik pasa zuen eskua. —Nik nirea egin dut —esan zuen —. Berrogei urte daramatzat lan honetan. Hau izango da nire azken bidaia. Gero etxera itzuliko naiz eta ez naiz handik mugituko. —Ezetz hori egin! Nahi duzuna jokatuko dizut — esan zion Robertsek — Zu horrela hilko zara, ez etxean. Woodward kapitainak apustua berehala onartu zuen, baina nire ustetan Charley Robertsek irabaziko zuen. BALEAREN HORTZA Aspaldian gertatu zen Fijin, John Starhurstek, Rewa auzoko misio etxea, Viti Levu guztira Ebanjelioa zabaltzeko asmoa agertu zuenean. Viti Levuk “Lurralde Handia” esan nahi du, eta ehunka uharte handiz, txikiak ez aipatzearren, osaturiko irla multzo bateko handiena da. Han eta hemen, itsasertzean zehar eta egoerarik okerrenean, misiolari batzuk, salerosleak, itsasoko kui arrantzaleak eta baleontzietako desertoreak bizi ziren. Kanpoko suen kea beren leihopetatik gora igotzen zen, eta bertako hildakoen gorpuak euren ate aurretatik pasatzen ziren jaialdirako bidean. Kristau erlijioak ez zuen indarrik hartzen, eta sarritan atzeraka zihoala zirudien. Beren burua kristautasunera bihurturiko eta Eliza barnean pozkarioz har tuak izandako buruzagiak, euren antzinako joeratara itzultzen ziren sarritan, etsai handienetakoren baten haragi zatia dastatuaz. Jatea edo jana izatea zen irletako legea, eta itxura zenez, ez zirudien luzaroan aldatuko zenik. Ehunka eta ehunka gizaki iren tsitako buruzagiak bizi ziren, Tanoa, Tuiveikoso eta Tuikilakila bezala. Baina tripontzien artean Ra Undreunde zen lehen postua zeramana. Ra Undreunde Taikakin bizi zen. Errejistro ikaragarri baten bidez azaltzen zuen bere dastamen agiria, etxeko ate aurre an ilaran jarritako harriak, jan zituen gorputzen zenbakien lekuko zirelarik. Ilara honek berrehun eta hogeitahamar oin zituen luzeran eta zortzirehun eta hirurogeitahamabi harriz osaturik zegoen. Hauetako bakoitzak jandako gorputz bat esan nahi zuen, eta lerro askoz ere luzeagoa izango zen Ra Undreundrek Somo Somon segada batean erortzeko zoritxarra izan ez balu, ipurdi gainean lantza bat sartu eta bere ilaran berrogei eta zortzi harri besterik ez zituen Naungavuliren mahaian zerbitzatu izan ez bazuten. Mi siolariek, gutxi izan arren, irmoki jarraitzen zuten euren lanean, gogaiturik batzuetan, eta beti ere arimen irabazte lorios bat lortzeko baliagarri izango zitzaien Mendekoste su baten zain. Baina Fijik, irla gizajaleak setatsu jarraitzen zuen berean. Bert ako gizajaleak ile beltzaranak, giza gorputz uzta ugaria zen bitartean, ez zeuden prest bere eltzekada gozoena uzteko. Batzuetan, gose gehiegizkoa zenean, misiolariez baliatzen ziren, honelako egunetan hilketa bat eta haragi erreketa on bat egin behar zute la zurrumurrua zabalduaz. Gero, gauzak lege itxura gehiago hartu zuen, eta biktimen bizitzak erosten hasten ziren, tabako, perkal eta koloretako kontuz ordaintzen zituztelarik. Honela herrixketako buruzagiek negozio on bat egiten zuten giza haragi ugaritas una aprobetxatuz. Edozein eratara ere, beti irten zitezkeen gehiagoren ehizera. Inguru hartan zen Jon Starhurst Ebanjelioa “Lurralde Handiko” ertz batetik bestera iragarriko zuela, eta Rewa ibaiaren iturrietako leku menditsuetan sartuaz hasiko zela aldarr ikatu zuenean. Bere hitzek izu ikara handia sortu zuten. Bertako maisuek isilean negar egin zuten. Bere bi lankideek, biak misiolariak, atzerarazi nahi zuten. Reweko erregeak, herrialdeko biztanleek zalantzarik gabe kai kai (jan) egingo zutela jakinarazi z ion, eta errege horrek berak ere, Lotura bihurtzeko, mendietako biztanleei gerra deklaratu beharko ziela. Oso ongi zekien ez zituela garaituko. Bazekien, baita ere, beraiek alderantziz, ibaiez jaitsi eta Rewa herrixka suntsi zezaketela. Baina zer besterik egin zezakeen? John Starhurst irteten tematzen bazen, eta bere burua jaten utzi, ehunka giza bizitza kostako zen gerra bat sortuko zen. Zuen eragozpenek ez dute baliorik. Zuen negozioek kalte izango dutelako beldurrez bakarrik hitz egiten duzue. Zuei diru a egitea axola zaizue, niri berriz arimak salbatzea. Norbaitek askatu behar ditu iritzi okerren ilunpean suntsiturik dauden lur hauetako paganoak. John Starhurst ez zen fanatiko bat. Bera izango zen hori demostratzen lehenengoa. Alderantziz, oso gizon zen tzuzko eta praktikoa zen. Bere eginkizuna denen onerako zela sinesturik zegoen, eta, bere barruan, hango biztanleen arimetan Mendekoste su txinparta bat pizten ikusten zuen bere burua, eta erlijio sentimendu gartsu baten uhin aldia altxatzen, mendietatik j aitsiaz mutur batetik besteraino, lurralde handia piztu eta itsasoan zipriztinduriko irla guztietara zabalduko zena. Bere begi gris atsegin haietan ez zen basati itxurarik, baizik eta erabaki lasai batek eta bera zuzentzen zuen Goi Agintearengana zuen fede izugarri batek gidatutako begirapena. Gizon bat bakarrik aurkitu zuen bere asmoarekin ados zegoena, eta hau Ra Vatu zen, sekretuki animatu zuen, eta lehen mendien oinetaraino eramango zuten gidariak aurkitzeko bere burua eskaini zion. John Starhurst, ber e aldetik, oso pozik zegoen Ra Vaturen jokabideaz. Pagano zuzengaitz zen batetik, baina bazirudien bere barruan argia sortzen hasi zitzaiola. Ra Vatuk Lotura bihurtzeaz ere hitz egiten zuen. Egia zen hiru urte lehenago ere asmo berdina agertu zuela, eta El iza barnean sartuko zela, bere lau emazteak ekartzeaz John Starhurst kontrajarri ez balitzaio. Ra Vatu monogamiaren aurkako zen, arrazoi etiko eta ekonomikoengatik. Misiolariaren objekzio erreak minberatu egin zuen, eta gizon librea eta ohoreduna zela ager tzeko, bere gerra mazoa Starhursten gainera bota zuen. Misiolariak kolpetik alde egin zuen mazoa saihestuz eta Ra Vaturi helduaz laguntza iritsi zitzaion arte. Baina guzti hura ia ahaztuta eta barkatuta zegoen. Ra Vatu Elizara sartzera zihoan, ez pagano kr istau bilakatu bezala bakarrik, baizik eta poligamo damutu gisa ere bai. Bakarrik, Starhursti baieztatu zion bezala, oso gaixo zegoen bere emazterik zaharrena hiltzeko zain zegoen. John Starhurstek, bada, Rewa ibai alferra igo zuen, Ra Vaturen kanoa batea n, bi egunetan eraman zuen honek, eta gehiago ez, ze ibai hura ez baitzen gero nabigagarri. Handik, ontzia herrira itzuliko zen. Urrunean eta zerura begira, “Lurralde Handiko” bizkarrezurra ziren mendi grisaxkak ikusten ziren. John Starhurstek irrikaz beg iratu zien egun osoz. Batzuetan isilean bakarrik otoitz egiten zuen; bestetan bere eskarietan Narau elkartzen zitzaion, duela zazpi urte Lotura bihurtu zen bertako maisua, James Ellery Brownek labean erretzetik salbatu zuen egunean, ehun tabako zotz, koto iazko bi manta eta min kalmante zen ontzi baten truke. Azken unean, eta hogei ordu erreguka eta bakarkako otoitzean jardun ondoren, Narauk misio lanetan laguntzeko prest zegoela agindu zion. —Nagusi, zurekin joango naiz —aldarrikatu zion. John Starhurst atsegin zuhurrez goretsi zuen. Nabaria zen Jauna bere aldetik zegoela, Narau bezain adore gutxiko izaki bat laguntzera bultzatu bazuen. —Zalantzarik gabe ez dut adorerik, Jainkoaren umeen artean ahulena naiz — adierazi zion Narauk kanoan lehen egunean. —Fedea izan behar duzu, fede indartsuago bat —agiraka egin zion misiolariak. Beste kanoa batek egun hartan bertan igo zuen Rewa. Baina lehengoari ordubeteko aldearekin jarraitzen zion, eta ikusia izan ez zedin ardura handiz. Ra Vaturena zen hau ere, eta be rtan Erirola zihoan, erregearen lehengusu eta konfiantzazko gizona. Eskutik inoiz uzten ez zuen saskitxoan bale hortz bat zeraman. Zoragarria zen, sei pulgada luze, neurri ederretako eta denborak horixka eta purpura bihurtu zuen boli zati bat zen. Ra Vatur ena zen, eta Fijin, egun argitara holako hortz bat ateratzen denean, gehienetan zerbait gertatzen da. Bale hortzak berezitasun bat izaten omen du. Onartzen duenak, ez diezaioke laguntzen edo jarraitzen dion eskariari ukorik egin. Eskari hori edozer gauzari buruz izan daiteke, giza bizitza batetik akordio arrunt bateraino, eta irla guztian ez dago biztanlerik, ez bizirik ez hilik, ohorea axola ez zaionik, behin hortza onartuz gero ukatzea ausartu denik. Zenbaitetan betetzea atzeratu izan da, baina aurkako on dorioak pairatuz. Ibai garaietan, Mongondro izeneko buruzagi baten herrixkan, John Starhurstekek, bidaiaren bigarren egunean, atseden hartu zuen. Hurrengo goizean, Narauk lagundurik, inguratzean berde eta belusezkoak bihurtzen ziren mendi grisetara abiatz eko prestatu zen. Mongondro buruzagi zahar, atsegin, jokabide oneko eta gutxi ikusten zuena, elefantiasiz kexatua zen. Gerraren iskanbilak ez zuen ia erakartzen. Misiolariari oso ongietorri ona egin zion, bere mahai kidetza eskaini eta berarekin erlijioz e ztabaidatzea ere onartu zuen. Mongondro, izatez, aztertzailea zen, eta John Starhurst erabat poltsikoratu zuen gauza guztien sorrera eta izatea adierazteko eskatu zionean. Misiolariak Genesiak zioen eran izadiaren sorrera laburtu zionean, Mongondro zeharo hunkiturik geratu zela ikusi zuen. Buruzagi zaharra luzaroan egon zen tabakoa erretzen isiltasunean. Gero pipa ahotik atera, eta goibeldurik buruari eragin zion. —Ezinezkoa da —esan zuen — Nik neuk, gaztetan, iaiotasunez erabiltzen nuen aitzurra. Eta hala ere, kanoa bat egiten hiru hilabete behar nituen. Kanoa txiki bat. Eta zuk esaten didazu lur hau guztia eta ur hauek gizon bakar batek egin zituela... —Ez. Jainko batek egin zituen. Egiazko Jainko bakarrak —eten zuen misiolariak. — Berdin dio — jarraitu zuen Mongondrok — Diozunez, lur guztia eta ura eta zuhaitzak eta arrainak eta sastrakak eta mendiak eta eguzkia eta ilargia eta izarrak sei egunetan egin zituen. Ez. Ez. Gaztetan oso gizon trebea nintzela esan dizut, eta, hala ere, kanoa bat egiteko hi ru hilabete behar nituen. Historia horrek haurrak ikara ditzake baina gizonak ez dezake sinets. —Ni gizon bat naiz —esan zuen misiolariak. —Egia da, zu gizon bat zara. Baina nire jakinduria mugatuarentzat ezinezkoa da zuk sinesten duzuna onartzea. —Mund ua sei egunetan egina izan zela sinesten dudala errepikatzen dizut. —Hori da zuk esaten duzuna —esan zuen gizajale zaharrak baketsu. John Starhurst eta Narau oheratu zirenean, orduan, Erirola buruzagiaren egonlekura sartu zen, eta, hitzaldi diplomatiko b aten ondoren, balearen hortza eman zion. Agureak luzaroan eduki zuen eskuan. Oso ederra zen eta bereganatzea nahi zuen, baina haren truke eskatzen zitzaiona zein zen asmatu zuen. —Ez, ez. Oso hortz polita da —esan zuen eta ikusteak bakarrik ere zoratzen zu en, baina Erirolari itzuli zion aitzakiak bilatuz. Egunsentian, John Starhurst basabidean zihoan larruzko botak jantzirik bere Narau zintzoak laguntzen ziolarik, eta aldi berean Mongondrok hurrengo herrixkaraino joateko prestatu zion gidari biluts bati ja rraituz, eguerdian iritsi ziren. Handik aurrera beste gidari batek lagundu zien. Milia batera, neke handiz jarraitzen zien Erirolak, sorbaldatik zintzilik zeraman saski barnean balearen hortza zuelarik. Bi egun gehiagotan jarraitu zuen honek igarotzen zire n herrixketako buruzagiei hortza eskainiaz. Baina banaka banaka denek arbuiatzen zuten oparia. Misiolaria hain gertutik jarraitzen zuelarik, denek asmatzen zuten eskaria zein izango zen, eta arazo hartan parte hartu gabe egotea nahiago zuten. Mendian barna sartu ziren gehiago eta gehiago, eta Erirolak azkenik bidezidor ezkutu bat hartu zuen, misiolaria aurreratu, eta Gatokako Buliren mugara iritsi zen. Bulik ez zekien Starhursten etorrera hurbilaren berririk, eta, bestalde, hortz hura oso ederra zen, eredu harrigarria, kalitate eta kolorerik estimatuenetakoa. Publikoki aurkeztua izan zen. Bulik, bere lastaira onenean eseririk eta buruzagiz inguraturik, hiru zerbitzari atzean euliak uxatzeko zituela, Ra Vatuk bere lehengusu Erirolaren bidez bidaltzen zion bal e hortza mezulariaren eskuetatik onartzea erabaki zuen. Eskaintza onartu zuen, bertan zeudenak txaloka eta han bilduriko buruzagi, mezulari eta zerbitzariek oihuka koruan esaten zutela: —A woi, woi, woi! A woi, woi, woi! A ta bua levu woi woi! A mudua m udua mudua! —Laster, oso laster, gizon bat iritsiko da, gizon zuri bat — hasi zen Erirola, ohiturazko atsedenaldia egin ondoren — Misiolaria da eta gaur bertan etorriko da. Ra Vaturi bere botak desiratzea atsegin zaio. Bere lagun on Mongondrori oparitzea nahi du, eta oinak barnean dituela bidaltzea bururatu zaio, Mongondro zaharra delako eta bere hortzak lehengoak ez direlako. 0 Buli! asegura zaitez oinak bota barnean doazela. Gorputzaren beste atal guztiak gorde ditzakezu. Bale hortzak sortu zion pozak i hes egin zuen Buliren begietatik, ingurura zalantzatan begiratzen zuen bitartean. Baina oparia onartua zuen ordurako. —Zer garrantzi du ba misiolari batek! — esan zion Erirolak. —Egia da, zer garrantzi du ba! — erantzun zion Bulik, ia bere zalantzetatik irtenaz —Mongondrok izango ditu botak. Joan zaitezte zuetako hiru edo lau, gazteenak, eta bidean hatzeman ezazue misiolaria! Botak ekartzea ere ez ahantzi! —Beranduegi da — esan zuen Erirolak — Hara, hemen dator. Landare artean bidea irekiz, une hartan bertan sartu zen erdira John Starhurst, Narau atzetik zuela. Ibaia igarotzean urez bete zitzaizkien bota entzutetsuak, eta oinkada bakoitzean surtidore antza botatzen zuten ura. Starhurstek txinpartak boteaz begiratzen zuen bere ingurura. Fede t inko batek eraginik, zalantzarik eta beldurrik gabe, ikusten zuen guztiaz pozten zen. Bazekien munduaren hasieratik Gatokako zokoa zapaldu zuen lehen gizon zuria zela. Belarrezko txabolak mendi hegal aldapatsuan pilatzen ziren, edo Rewa aldean zintzilikat zen ziren. Herrixkaren bi aldeetara amildegi izugarriak irekitzen ziren. Gehienez ere eztarri zintzur estu hartan hiru ordutan sartzen zen eguzkia. Ez zen ez platanondo ez kokondorik, nahiz eta tropikoko landaredi trinkoak amildegiaren hertz berbera haieta tik azken zokoraino, girlanda berdez tantaka bete, eta harkaitzaren zartadura bakoitzean koloretan lehertzen bazen ere. Zintzurraren sakonean Rewa ibaiak zortziehun oineko jauzia egiten zuen. Babestoki harkaiztsuaren atmosfera guztia ur saltoaren trumoi ho ts ritmikoek astintzen zuen. John Starhurstek Bulia eta bere jarraitzaileak txabolatik irteten ikusi zituen. —Berri onak dakartzat —izan zen misiolariaren agurra. —Nork bidaltzen zaitu? —galdetu zion Buliak lasaiki. —Jainkoak. —Inoiz ez dut entzun izen hori Biti Levun —erantzun zion Buliak irribarrez — Zein uharte, herri edo zintzurretan agintzen du? —Uharte, herri eta zintzur guztietako buruzagia da — erantzun zuen Starhurstek handikiro — Zeru eta lurren jauna da, eta ni bere hitza ekartzera etorri natzaizu. —Bale hortzen bat bidaltzen al dit? — erantzun zion lotsagabeki. —Ez, baina edozein bale hortz baino ederragoa da... —Buruzagien artean bale hortzak bidaltzea da ohitura — eten zuen Buliak —. Edo zure buruzagia zeken bat da, edo zu kirt en bat zara, mendian esku hutsik sartzera ausartzean. Kontuz ibil zaitez, zu baino lehenago iritsi baita leialago bat. Eta hitz hauek esatean, Erirolak eman zion hortza erakutsi zion. Narau purrustaka hasi zen. —Ra Vaturen hortza da — marmartu zion Starhursti belarrira — Ongi ezagutzen dut. Galduak gara. —Zer begiramena Ra Vaturena! —erantzun zuen misiolariak bere bizar luzea leunduaz eta betaurrekoak jasoaz — Ongietorriak izan gaitezen dena antolatu du. Baina Narau berriro purrustaka hasi zen, eta ordurarte hain leialki jarraitu bazion ere, orain alderatu egin zen. —Ra Vatu Lotura bihurtzera doa — adierazi zuen Starhurstek — eta ni zuri berria ekartzera etorri naiz. —Zure Lotuaz ez dut ezer jakin nahi — esan zuen Buliak harro — Gaur bertan mazokada ka hil zaitezela erabaki dut. Buliak bere jarraitzaileetako bati keinu bat egin, eta honek maza bat eraginez urrats bat eman zuen aurrera. Narauk gertueneko txabolara ihes egin zuen emakume eta lastail artean ezkutatzeko, baina John Starhurstek jauzi bate z maza saihestu zuen, eta besoak bere borreroaren lepoaren inguruan lotu zituen. Eta egoera honetan borrokan hasi zen. Bere bizia defendatzen zuela bazekien, baina ez zegoen ez urduri eta ez beldurturik. —Gaizki egingo zenuke ni hiltzea —esan zion eraso z uen gizonari — Ez dizut txarrik egin, ez zuri eta ez Buliari ere. Gizona hain ongi lotua zuenez, beste inor ez zen ausartu maza jotzen. Berak bere bizia defendatzen zuen, eta bere heriotza oihukatzen zutenekin eztabaidan hasi zen. —John Starhurst naiz — jarraitu zuen lasai — Hiru urtez lan egin dut Fijin eta inoiz ez nire onerako. Zuen artean on egitera etorri naiz. Zergatik hil behar nauzue? Nire heriotzak ez lioke inori onik egingo. Buliak begirada arin bat bota zion bale hortzari. Egitera zihoana oso o ngi ordainduta zegoen, Misiolaria hura erasotzeko irrika bizian basati biluts saldo batez inguraturik zegoen. Labearen abestiak heriotza giroa zabaldu zuen, eta bere protestak ez ziren entzuten. Baina hain iaioki inguratu zuenez bera eraso zuen gizonaren g orputza, inork ez zuen jo ahal izan. Erirolak irribarre egin zuen eta Bulia sutan jarri zen. —Alde denok! Istorio ederra entzun behar dute itsasertzean! Dozena bat gizon ez zarete ausartzen emakume bat baino ahulago den misiolari arma gabe baten aurka, et a gainera denok menderatzen zaituzte. —Itxaron ezazu pixka bat Buli! — oihu egin zuen John Starhurstek indarkeriari utzi gabe —. Zu ere borrokatuko zaitut! Nire armak justizia eta egia direlako ez dago gizonik horien aurka ezer egin dezakeenik. —Gerturat u zaitez orduan — erantzun zion Buliak — maza soil batez bakarrik armaturik noanez eta zuk diozunez zure aurka ez dezaket ezer egin. Gizonak aldendu ziren, eta John Starhurst bakarrik gelditu zen, gerra maza bat sostengatzen zuen Buliaren aurrean. —Gerturatu zaitez misiolari, eta garai nazazu — erronka bota zion. —Gerturatu eta garaituko zaitut — erantzun zuen John Starhurstek betaurrekoak garbituz, sudurrean jarriaz eta etsaiarenganantz urrats bat emanez. Buliak maza jaso eta itxaron zuen. — Lehenik, nire heriotzak ez zintuzke ezertan lagunduko — hasi zen Starhurst. — Nire mazoak erantzun diezazula — erantzun zuen Buliak. Eta argudio bakoitzari erantzun bera ematen zion, baina misiolaria zaintzeari utzi gabe, eta armarekin nola eman bat bateko d anbatekoa pentsatuaz. Orduan konturatu zen lehen aldiz John Starhurst heriotza gertu zuela. Ez zuen ihes egiterik pentsatu. Burua soilik, eguzkitan zutik, ozenki otoitz egin zuen. Basatiarekin bere gordeleku guztietan nahiz ron botilaz, nahiz balaz, nahiz Bibliaz kontrajartzen den nahitaezko gizon zuriaren irudi misteriotsua zen berea. Eta honela egon zen John Starhurst Gatokako Buliaren gaztelu harkaitzsuan. — Barka iezaiezu ez baitakite zer egiten duten — otoitz egin zuen — Jauna, Fijiz urrikaldu zaitez . Irla honen errukia izan ezazu. Gure Jauna, bere heriotzez gizon guztiok zure seme izan gintezkeela agindu zenion Jesukristoren izenean entzun iezaguzu. Zuregandik gatoz eta zuregana itzuli nahi dugu. Lurra iluna da Jauna!, lurra iluna da. Baina zuk salba gaitzakezu zure erruki amaigabez. Zabal ezazu zure eskua Jauna eta salba ezazu Fiji, irla gizajale hau. Bulia ernegatzen ari zen. —Orain erantzungo dizut — marmartu zuen, maza bi eskuz eraginez. Narauk emakume eta lastail artean ezkutaturik, kolpearen hotsa entzun zuen eta dardaratu egin zen. Airean heriotzaren abestia altxa zen. Geroago jakin zuen bere misiolari maitearen gorputza erretzeko labera zeramatela, hitz hauek entzutean: —Kontuz arrasta nazazue, kontuz. Nire herriaren buruzagia naiz eta. —Eskerrak eman, eskerrak eman. Gero ahots bat bakarrik entzun zen zalapartaren erdian hau galdetuz: — Non da ausarta? Ehun ahotsek oihukatu zuten erantzuna. —Labera arrastatu dugu erretzeko. — Non da beldurtia? — galdetu zuen beste batek. —Berria ematera joan da — erantzun zuten ehun ahotsek —. Berria ematera joan da. Berri ematera joan da. Narauk entzun egin zuen espiritua larriturik. Abesti zahar hark zioena egia zen. Bera beldurti bat zen, eta ia ez zezakeen ezer egin, berria zabaldu besterik.

2023-12-01

Harria-mito

booktegi.eus GARAZI ALBIZUA harria mitoa I. MUNDUAREN SORRERA NI, HARRIA Oraindik , ez. Tentsioa. Indarra. Eta batbatean, zeozer biguna: ezagutza, jakinduria tranpatia nire baitan sartu da. Segundo bakarrean jakin izan dut kuriositatea dela ezin besarkatuzko korrontea. Nahi dut lokarria askatu; haren zanpaldia, eten. Baina. Ulertu dut denborak zeharkatu nauela nahiz eta denbora zer den ez ulertu. Halere, geruza zarrastatu zait; lehen ez zegoen orbainak adierazi du orain egon badagoela eta zalantza ere heldu da: egongo ote da? Iraganak eta etorkizunak zizelkatu didate gorputza. Mendeak igaro dira une zabalean; memento horretan, aditu dut hizkuntza. Hitz guztiak ezagutu ditut; bizitzaren hasierakoak: jaio goiza egunsentia ihintza; eta heriotzarenak: hil gaua ilunabarra lausoa. Gerora, gizakienak direla jakingo dut, eta beste batzuk ere ulertuko ditut: g ureak. Nire buruari izena jarri diot, Harria. Gure hizkuntza ezin ahoskatu dezaket. Ezin keinuen bidez azaldu. Ezin ikusi. Ezin entzun. Ezin ingurumena nabaritu. Eta halere, hori guztia badakit, horiek guztiak barneratu ditut. Zuek, gizakiek, ulertu/heldu/ asmatu ezin duzuen bizitza da nirea; baita denbora gabeko segundo guztiak ere. Baina. Jarri didazue magia. Jolastu zarete zuen errituekin eta usaiekin. Eta ni, horietan guztietan uztartu nauzue. Zelan jakin hori? Zuen hizkuntzan azalduko dizuet zelan aho g abe, begi gabe, sudur gabe, belarri gabe, azal gabe antzeman eta ulertu nituen ahoa, begiak, sudurra, belarriak eta azala. Uler dezakezuen moduan, beraz; kontatuko dizuet. Eta hasiera, jakina, heriotza da: Lurrean, zuloa egin dute. Leitzan, Urepel Baztarla zonan, Kristo aurreko 2500. urtean. Lau dira. Altuak, handiak eta iletsuak. Eurekin, beste sei ekarri dituzte nirera. Horiek isil, mugitu gabe; arnas gabeko gorpuak. Tamaina askotarikoak. Tamainak adinarekin zerikusia duela ezin asma dezaket oraindik. Ni hartu eta mugitu naute. Arrastaka eta izerdika, bultzada amaigabeko laztana da. Nire gainean beste ni bat jarri dute, baita aldamenean ere. Ni gehiago batu dituzte. Inguratuak gaude. Ni gara guztiak. Lurrari egindako hobian ehortzi dituzte gorpuak. Batbatean, dena jakin dut. Nor den lurrean bota duten haurra; nortzuk, hiru gazteak eta bi zaharrak. Hamabi begi hazi zaizkit, hamabi belarri, sei aho, sei sudur eta nire geruza azal bilakatu da. Hainbat harri naiz ni, eta guztietan nabaritu dut memento horretak o garra. Hasierako izakiei beste batzuk batu zaizkie. Ekin diote dantzari, lurra dardarka jarri dute eta mugimendu eroek, nire azala sortu. Egunsentiaren argi epelak gerizpeak astindu eta, horrela, ireki zaizkit begiak. Batzuk, iluntasunaren loditasunean g atibu; besteak, distiraren itsutasunean, so. Belarriak hazi zaizkit uneko garrasiak entzuteko, oihu sakon bezain hezeek blaitu didate barrena. Modu horretan dastatu dut lurra eta usaindu izerdia, aho eta sudur berri berriak jaioak. Orduantxe ala gero, orai n zein sekula ez, sortu da nia; ni naiz Harria. Haiek gizakiak dira, euren heriotzaren errituaren bidez bizitza piztu didaten jainkoak, hain zuzen. Lurperatutako gorpuen esperientziak jaso ditut. Haurrak eman dit kobazuloaren berri, hori izan da euren harr ietxea. Gaixotu zenean, harri hotzari esker lasaitu zuen bero itogarria. Ahots gazte batek kontatu dit zelan, hilabetean behin, kobazulo nagusia utzi eta beste batera joan behar zuen, bere gorputzak botatzen zuen odola eten arte. Hainbat kontu heldu zaizk it gorpu batetik zein bestetik. Herioaren narrazioa da beti. Lurrez, zizarez eta erraiez jositako kontaketek nire sena ferekatu dute segundoetan, urteetan eta mendeetan zehar. Bakoitzean, ahots batek hartu du txanda. Horrela, sei doinuk eman didate nire be rri. Haiek dira gure jainkoak. JAINKOAK LIPITZ Arintasunaren eta txikitasunaren jainkoa da. Haren gorpua ehortzi zuten kopeta oin puntekin batuta, hasiera eta bukaera bat ekidin nahi izan balute bezala. Bere haragia emeki lokabetu zen hezurretatik, hura lurra elikatu eta berehala desagertu zen arte. JAINKO ARGALA da, gaztea, itxura femeninoa du. Bere ahotsa haize gozoa da, hitzak isiltasunean eraiki ditu, ia xuxurlatuta entzun ditut haren istorioak; beti txiki eta arin, nire belarri bat ean egin du habia. ELUTS Laiotzaren jainkoa da. Gorpua besteengandik aldenduta jarri zuten, halere, haren azazkalek bertako sustraiekin batu eta beste gorpuak harrapatu dituzte etengabeko besarkada hauskorrean. ITZALPEAN sortutako kontakizun zakarrak dira andre zahar horrenak. Haren hitzek tolestu dute nire ahosabaia, erliebe berri horretan marraztu ditu itzalaren antzezpenak. IARTZA Lehortasunaren jainkoa da. Gizakiaren gorpua besteen erdialdean utzi zuten hankak eta besoak zabal zabalik. Bere azpiko lurra k hezetasuna galdu zuen, ez zaio gorputza sekula usteldu. ITXURA MASKULINOA duen gaztea da, haren indar iharra sakabanatu zait azaletik barrena, istorio berriak kolpatu ditu mintzaren idortasunean. TOLORTA Jainko ustela da. Zatika ipini zuten haren gorpua, zatiak erabili zituzten beste gorpu guztiak biribil baten baitan biltzeko. Haren haragiak eta hezurrek animalia txiki eta landare berriei bizia eman zioten. HAREN ITXURA GAZTEA gizonezkoa da nahiz eta haragia etengabe askatzen zaion gorputz atal bakoitzet ik; horregatik, askotan, ez du itxura bakarra, baizik eta etengabeko eraldaketan dabilena. Kiratsaren eztulak sartu zaizkit sudurraren zuloetatik eta, bertatik, istorioen berri eman. ZIPITT Zirikatzearen jainkoa da. Lau hankatan jarrita ehortzi zuten haurraren gorpua, beti edonora ihes egiteko prest. HAUR ITXURA duen jainkoa da. Nire begien parean argiarekin jolastu eta ipuinak agertu ditu: bizi biziak, begiak kliskatu eta berehala desagertutakoak. Magia, nahia eta beldurrak uztartutako istorioak eraku tsi dizkit. AZTIN Denboraren jainkoa da. Haren gorpua buruz behera eta besteen gainean bota zuten. Besteak ukitzen ditu bere ile urdinduarekin. Denbora pasa ahala, ilea luzatu zaio eta jainko guztiak bildu ditu armiarma sare maitekorrean. BARNEAN eta kanpoan da, orain eta sekula ez. Jainko zahar honek kontatutakoa mementoan dakit, beti hor, niaren barnean, egon izan balitz bezala. HAIEN JAKINTZA OINARRI, nirea lortu dut. Zenbaitetan, haiekin eraldatu eta euren laguna izan naiz; besteetan, isilik eta ir mo esandakoaren lekuko. II. ERRALDOIAREN KABIA Aztinen kondaira KOBAZULOA naiz. Gizona nire barnean dago. Alde batetik bestera doa, burua makur eta ahoan min ematen dioten ideiek hozkatuta. Izugarri altua naiz. Aritz mendiko pareta horretan e xistitu naiz, eta badakit desagertuko naizela. Bizi eta hil, izaki hark bizi eta hil egingo duen moduan. Baina… Aztinen hitzek beste egia erakutsi didate: gu, gizona erraldoia eta biok, denboraren zati bilakatu gaitu; beraz, bai, jaio eta hilko gara, baina inoiz ez desagertu. Jainkoaren zeta antzeko ilean badugu lekua. Denbora gara. —Nola zuen izena? —galdetu diot Aztini. “Horrek ez du axola”. Haren erantzuna galdera egin aurretik ezagutu dut. “Bera zen erraldoia, bera zen jakintsua, berak bazekien…”. Kanpoaldeko argia estutu eta ilunpean, gozo gozo utzi gaitu. Nabaritu dut zelan erraldoiak bere bizkarra nire azalaren kontra jarri eta pixkanaka pixkanaka labain egin duen lurrean eserita geratu den arte. Hanka bat luzatu eta oina kontrako paretaren aurka estutu du. Indar egin du. Ni zabaldu nahian? Taupadaka sumatu dut barrena. Haren tentsio indarrak ni apurtzeko beldur eta irrikan. Lasaitu nahi dut. Saiatu naiz dar dar txiki bat sortzen, nire gorputza puztu eta barneko arroken laztanaren bidez, erraldoia ren etsipena murrizten. Ez dut lortu. Hura, bat batean, zutitu da eta heste barrenetik askatutako garrasi pisutsua bota du. Gero, besoak nire aurka tenkatu eta negar egin du. Haren malko ugariek busti naute. “Bazekien. Kixmi jaio eta haren desagerpena ger tu zuen…”. Garrasiaren oihartzunak azala urratu eta harkaitz txiki batzuk libratu ditut. Kiribilduta, heldu dira erraldoiaren atzaparrak arte. Ezustean, hauteman, makurtu eta ni txiki horiek jaso ditu. Haren ukitu lotsatiak baina sendoak poztu nau. Beraren zirkin lasaiek, haren gorputzaren bero epelak eta nire barnean mugitzeko samurtasunak unearen mingotsa eten dute. Aurreko urduritasun urdin eta dardartia, zeharo akituta. Segundo horiek, memento hura, denbora... “Bai, itxaropen izpia heldu zitzaion: zu, haren eskuetan; zu, haren kabi; zu. Bai, zu zinen azkeneko txanpa… Aukera estu bezain liraina; baina, harria. Sendoa. Irmoa”. Haren ausardi gordinak handitu nau. Ni hemen naiz, bai; baina hor kanpoaldean ere, banaiz. Zatoz. Berriro argitu du, nire aho bazt errak bestelako kolorez agertu dira: bidearenak, hain zuzen. Lurreko horixka, zeruaren grisa, eta beharrezkoa dugun argi zuria. Zatoz, har nazazu. “Zugana jo zuen, noski. Zure konpainia erregutzera, zure laguntzaren behar ito itoan, eske”. Erraldoia nire hobitik atera da. Ertzetan esku sendoak paratu eta bultzada txiki batekin egin du kanpora: aske, luze, handi eta prest. Kanpoan, bestela ibili da; harro eta lerden. Haren pausoekin ibili naiz ni ere. Bere ondoan, bere oinetan, haren bide. Aritzetik motel i bili da, gure azkeneko aukera hau dastatu nahian. Haren begi grisek ingurunea jaso dute. Leitza. Mendia, egurra, lurra eta ni. Ferekatu gaitu haren ulermen zintzoarekin eta, horrela, maitatu. Nik ere maite zaitut. Ez da gehiegi urrundu ni aurkitzeko nahiz eta geldo egin duen aurrera. Orpoetatik burura so egin diot; haren aurrean sendotu naiz; nire azala, geruza, leuntasuna eta indarra erakutsi dizkiot. Prest, prest naiz. Aurki, hartu nazazu. Jaso. “Zuregana heldu zen, urduri baina lasai, zu baitzintuen bor rokarako prest. Besarkatu eta altxatu aurretik, ulertu zintuen…”. Bai, hala da. Eta nik, hura. Elkarrekin egingo genion aurre; elkarrekin, atzerriko mehatxuaren kontra jo. Orduan, orduantxe, bai, bi besoak nire aurka estutu, eskuak lotu eta gorantz egin zu en. Gero haren burutik gora helduta, biok batera aurrean genuen mundua ikusi eta horri oihukatu genion. Haren orroaren oihartzuna bildu nuen dardarka. Baina… “Ez. Egon, geldi. Hau izan da eta nire kondaira: zelan harria eta jentila prestatu ziren etsipena, beldurra, iluntasuna eta negarra ekarriko zituen argi distiratsu eta iruzurti horri elkarrekin aurre egiteko”. III. SUGARRAREN BORTIZKERIA Iartzaren kondaira SUA, beroa, kolpeak. Iartzaren hitzak heldu zaizkit, nire azalean agertu ditu orduan sufritutakoak. Gertaera zizelkatu du jainkoak, gozo eta samur. 1353. urtea da, Iberoko dorrean gara. Ni hor naiz, dorre horretan; bai lurrean, baita burdinolan ere. Burdinolara eraman nau Iartzak eta naizen harri horietan guztietan arreta jartz era behartu. Besteak kanpoan utzi ditut, ezin nabaritu aire askea, ezin usaindu dorre barneko bizi gozoa. Kolpe kolpe kolpe. Hasi da musika. Zaharkitutako usaina heldu zait, zartadaka sartu da nire barnera. Izerdiak, oihuak eta iluntasun gordinak babestuta ko premia guztiak bildu ditut nigan. Entzun ditut gizonen hitzak. Beldurtu egin naute. —Mantendu ezazu tenperatura. Ea ikatza faltan ez dugun.... Ikazkinak pala pasatu dio besteari. Bere txanda bukatu da. Lanabesak esku batetik bestera labain egin du, belz tuta eta leher egina. Lehenengo gizonak keinu bat egin dio bigarrenari eta pauso astunez alde egin du. Ikazkin berriak pala hartu eta ikatza sartu du mekanikoki. Hasi eta dagoeneko izerditan, dagoeneko kutsatuta, dagoeneko, prest. “Bazekiten zure barrenea n zegoela eta hortik ateratzeko sua zuten lagun”. Ni. Niaren ezagutza atzerritarrak nia zatitu du. Askotan, entzun dut zelan burdinaren eta odolaren usaina parekoa den. Jakina. Nire baitako burdina ez al da zuen baitako odola? Kolpe kolpe kolpe. Bilatu dut burdinolaren beste harrietan adiskidetasuna. Aurkitu nahi izan dut laguntasuna. Arrotz ditut. Jasoko dudanaren ikusle dira. Batzuk, lekuko; beste asko, partaide. Nahi dut joan, nahi dut… —Gaur ere erritmo ona mantendu beharko dugu. —Ez dakit, bada, eskat utakoa lortuko dugun. —Zerbait jan al zenuen atzo? A ze itxura! —Nor ostia ibili da hemen, lehenago? Kakaztuta utzi du dena. Gizonen artean ezin inolako hurbiltasunik topatu. Euren elkarrizketa, maiz arduragabe, maiz zehatza, baina guztietan abstraktu eta beldurgarri heldu zait. Kolpe kolpe kolpe. “Zauritu zaituzte. Hil eta jaiotzaren ekintza basa da hura; baina ez zaitez ikaratu, Harria. Izuak ez zaitu lagunduko. Begiratu, sentitu eta gozatu une bakoitza. Ulertu zelan puskatu zaituzten, eta ikasi zelakoa den puska ororen bizi nahia”. Badakit hasiera batean bestelakoa nintzena. Badakit hona heldu aurretik, gizonek ni markatu aurretik, alegia; hezetasunak gorputza leundu zidala eta zizareek kilimak egin zizkidatela. Badakit…, baina ezin naiteke iraganean babestu; orain, burdinolaren barnean nago. Hauspoen arnas erritmikoek nire mintza zoratu dute. Harri batek indarra eman die hauspoei eta mailuari. Urak, haizeak eta kolpeek eraiki dute nire amesgaizto pertsonala. Naizenaren memoria ito egin da. H auspoen arnasak eta mailuaren zaratak barnea estutu didate. Nor naiz? Non nago? Ez dakit posiblea den, baina txikitu egin naiz nire barnean. Kolpe kolpe kolpe. “Kar karkar. Txikitu, handitu, zatitu. Zu zara harria! Zu zara burdina! Zu zara hain maitekorr a, hain beharrezkoa… Zurea da errua. Baina, txiki, ez zaitez kikildu… Segi, ulertu pairatutakoa”. Burdinolaren aho itxi ezina elikatu dute etengabe. Xehatutako ikatzaz eta mineral geruzaz bazkatu dute txandaka; gero, labean sua piztu eta hauspoekin airea e man diote, apurka apurka, ito gabe. Esku trebeen mugimendu arautua dantza egokia dirudi, giro horrek beharrezkoa duen konpasa. Ni ez naiz holakoa, ezin horretan libre parte hartu, ez nazazue hara eraman. Baina, bai; eskuek eta palak, palak eta eskuek hartu naute. Memento batez, ospakizunaren barnean naiz, orroen doinuarekin bat. Ondoren, labean sartu naute. Haren gosea ezin aseko dut. Infernuaren errai gordinetan ernatzearen zain nago. Labearen hozkadaren beldur naiz; halere, ez da horrelakorik gertatu. Sua ren indarraz, eraldatu naute: itxura oretsuko burdin masa naiz orain. Ideia berriak hazi zaizkit; baina, ezin horiek ulertu, jarraitu behar dut, ez dute aski. —Azkar, hor! —Kontuz gero! Premiak, premiak! Eta… Kolpe kolpe kolpe! “Agoa deituko zaituzte, zure indar eta itxura berria mailuaren azpian ipiniko dute. Ingudearen kontra, kolpeka. Baliagarria zara, Harria. Zure burdina nahi dute”. Eta kolpeek jarraitu dute. Eta ni naizen beste hori bazterrean utzi duzue; gero eta multzo handiagoa eraiki ta, nire itsustasun eta orbain guztiak batu dituen errestoa, hain zuzen. Baliagarria naizen beste ni, ordea, maitekor babestu duzue. Burdina da. Boteretsua, sendoa, beharrezkoa. Burdinarekin jarraitu nahi dut ametsa. Iartzari eskatu diot kontakizun ederra. Barre egin dit. Berriro, arrastaka, errautsen erreinura ekarri nau; hona, izkinara; eta derrigortu nau entzutera bazterreko nire atalak, nire gorputzak, nire esentzia ere diren horiek guztiek kontatzeko dutena. Erotzear nago. Bazter guztietatik heldu zaiz kit eskoriaren hitz txikituak. Zuek, gizakiek, ezin entzun, ezin ahoskatu, ezin ulertu ahal dituzue. Eta mina dute hizpide! “Egon, Harria. Oraindik ez dut bukatu… Ez al duzu sumatu berriro haizea?”. Ibero Dorrean nago. Kanpoaldean. K.o. XIV. mendea da. Do rrea eraso dute. Harri on, eder eta soil askok galdu dute euren tokia. Hitz asko ulertu ditut batera, zatika heldutako hitzaldia da. Izkina kaltetuan hazitako mintzaldia, baina orain, aske; orain, seguru; orain, argitasunean, tente! Harrotasun beroa da zat arkeriarena. “Baliteke, bai. Hau izan duzu, hortaz, Harria, nire kontakizuna: zelan egun batean eskoriak bere izkina zikina utzi, burdinolak eragindako minatik atera eta dorrea gorde zuen, itsusi bezain harro”. IV. ERROTA HARRIAREN IZERDIA Elutsen etsipena NAHIZ ETA harria izan, bidaiatu naiz; asko, gainera. “Dastatu, dastatu emakume baztertuaren narrazioa, Harria. Dastatu, dastatu nire hitz bustiak. Dastatu, dastatu irinaren eta harriaren arteko harremana…”. Elutsen berbak beti dir a hezeak. Berak kontatutako istorioak sortu dit beroaren eta hotzaren arteko zaporea. Nire izerdiarekin bat egin du haren arnasak. Erasote ibaiak, ura baino, bizitza ere eraman du arrastaka, Harria. Erasotek batu gintuen, maitea. Behin, zu nire tokira held u zinen. Ai, Harria, ai! Hain nengoen pozik. Gure errota zen memento hartan; beste familia batzuek ekoitzi zuten lehenago; eta beste batzuek, geroago. Herriaren errota zen”. Kilima egin dit bere mingainak aho sabaian. “Zu etorri zinen, Harria, sendo eta b erri, ni hara heldu nintzen moduan: emakume aske eta langilea. Dastatu, dastatu, Harria, emakume baztertuaren narrazioa”. Elutsen hitzek ibaira eraman naute. Itzalean naiz. Elutsekin batera, zelatari. XV. mendean gara, harrobitik atera naute. Bertan utzi d ut hobia, baina pozik naiz, bidaiatzeko prest, lan egiteko prest. Nire narratzailea ere hala da. Emakume gaztea eta, dagoeneko, alarguna. Bost ume ditu haren kargu eta ni, errota, haren bizimodu. Argiek eta itzalek eman didate denboraren berri. Goizeko abe stiak eta gaualdeko kontuak dira nire erloju. —Atzo, Jose Javier harginarekin joan zen, ikasle hartu du! —kontatu dit. —Maria Felisak patatak ekarrik dizkit; gero, eramango diot zakutxo bat irin, ezta? —galdetu dit. —Apaiz berria etorri da, bitxi begiratu nau… Eta arrosario gehiago esatera behartu! Nork al du denbora horretarako? —aitortu dit. Apenas ez dugu lasaitzeko unerik, lan eta lan beti. Badatoz lagunak, euren garia eman eta guk irina bilakatu; gero, laka guretzat geratu da. “Eskuak, Harria; eskuak hain izan daitezke samurrak…”. Bai. Zelan hartu garia, zelan ipini, zelan lortutako irina atzamar artean pasatzen utzi. Memento honetan, gure bizitza eskuekin helduta dugu, eta beharretik tiraka heldu gara une batetik bestera. Hasi da apaiz berria b isitan. Galdera asko egin ditu. Ziztu bizian heldu dira haren hitzak. Aurreko galdera erantzun aurretik, bigarren bat, eta hirugarren bat ere bai. Apaiza joan denerako, emakumea guztiz ahituta dago: errotarrian bota da, eseri eta begiak itxi. Une honetan, bere kanpo nago. Urrun. Minutu batzuk beharrezkoak ditu. Gero, jaiki eta, berriro irribarretsu, ekin dio lanari. Berriro ere, lagun. “Harria, eskuek ere badute bestelako jarrera. Dastatu, dastatu horietan dagoen lur aztarna; dastatu, dastatu haien izerdi zikina…”. Jainkoaren hitzek gainezka egingo dute nire aho barrenean. Hiru dira: gizonak. Abadearen baimena omen dute. Emakume alargun eta langilea da, nonbait, zirikatzaile hutsa. Haietako bat aukeratu behar du, hori da eta abadearen gomendio sutsua. Emakumeak barre egin die. “Harria, laztana, nire harri kuttuna… Dastatu, dastatu istorioa”. Elutsen hitzak mingotsak dira. Askatu nahi ditut nire barnetik, bota, goitika egin, kendu. Ezin dut, ordea, eta hark dioen moduan, istorioa irentsi dut. Aurretik inoiz ez naiz lotuta sentitu, baina emakumearen oihu beldurtuak entzun ditudanean, orduan ulertu dut ezin izango nuela lankidea lagundu. Nire gainera heldu dira arropa zartatuak; zenbaitek emakumearen ilea ere badute. Nire ondora heldu dira haren go rputzaren dar dar behartuak; ni mugiarazteko indarrik ez dutenak, baina barnea irakiten jarri didatenak. Eta itzala ez da piztu, ezta argia itzali ere. Denbora gelditu da. Saiatu naiz garrasien artean hitzak asmatzen, marmarren artean esanahia topatzen. Et a ezin, ezin entzun, ezin ulertu, ezin nire oihua harenera gehitu. “Ez, Harria, ez. Ez duzu zertan entzun. Dastatu, dastatu ipuina”. Memento batean, emakumearen gorputza antzeman dut; nola hala, nire gainera bota du bere burua. Orain bai, orain dastatu di tut emakumearen malkoak eta odola, nire mugiezinezko gorputzak ezin aska dezakeen izerdi madarikatua. V. ZEZENGORRI Zipitten iruzurra GIZAKIEK mugak jarri dituzte lurrean. Askotan, ni erabili naute lur eremua mugatzeko edota horri izena jartzeko. Leitzalarreko lurrak komunak dira. Horiek markatu eta banatu dituzte zenbait familien artean. XVIII. mendean gara. Unaien erreinuan. “Eta berde berdeak dira larreak, eta lainotuta dago eguna, eta maite ditut animaliak; idia, batez ere. Hura da handia, hur a da arriskutsua. Ni ez naiz haren beldur, ordea. Ikusi, Harria! Hor zaude. Eta hor. Eta hor ere bai. Selea zara”. Zipittekin ezin asmatu. Gustuko du ipuinaren protagonista izatea, baina gustuko du ni ere hor, haren aldamenean, jartzea. Haren istorioak bet i izaten dira laburrak, iheskorrak… Detaile askotarikoak, batzuetan; sentimendu bakarra, besteetan. “Begiratu, begiratu, Harria. Zuk eta zuk eta beste zu horrek bi landa horiek banatu dituzue. Horretan, familia Graziarena idiekin ibiliko da; beste horreta n, ordea, garia jarriko dute zubeldiarrek”. Bai, hor naiz. Familien arteko harremanen lekuko. Gariak badu maitasunerako joera. Fereka urretsua da berea. Nahiz eta emakume horren laztana ezin nigan hauteman, sentitu dut gariarekiko duen konplizitate gozoa. Emakumeak ez du umerik izan. Bere aukera izan zen hori, haren maitasuna beste moduan partekatu du andreak. “Andrearen bizitza aspergarria da, Harria. Ez dut gogoko. Baina umeak eta idiak elkar maite dute. Ikusi! Idi handiena da hori eta umea du lagun!”. Zipittek behartuta, begiratu dut larrearen beste aldera. Ikusitako irudia ezin osotasunean antzeman. Idiak eta umeak askatutako botere korrontea ni baino mila aldiz handiagoa da. Blaitu nau, bai; osorik, gainera. Eta halere, ezin hura hauteman. Zalantza izp irik gabe, ordea, sua ikusi dut, bai umearen begietan, bai idiaren begietan ere. Andrearen ahotsa da trantzetik atera nauena. —Antton! Gaur ere hemen, ala? Emakumea gerturatu da. Umeak buelta eman eta irri egin dio. Haren sugarra pixka bat amatatu du; andr earekin, gozo. Ni haien erdian naiz. Neskaren atzean garia, haizearekin dantzan. Umearen atzean idia, gu zelatan. —Bai! Aitak esan dit laguntzaile izango naizela! Berak irakatsiko dit ofizioa! —Gustura, beraz. —Bai! Agur, Maria! Umea berriro idi ondora joa n da. Emakumeak bitxi begiratu die. Antton gaztea da, indarrez eta ametsez beteriko haurra. Idia, handia; sekula ikusitako animaliarik erraldoiena eta boteretsuena. Elkarrekin daudenean, giro laranja eta potoloa sortzen dute. Emakumeak ezpainean egin du ko ska, kezkatuta. “Xelebreak dira helduen kezkak. Niri ez zaizkit axola. Ez dakite errealitatea ulertzen etorkizunean pentsatu gabe. Baina guk bai!”. Mariaren begirada jarraitu du Anttonen aitak. Ez du emakumearen ikara ulertu, ordea, harrotasuez keinu egin dio. Bere umea ausarta da. Idi handienaren lagun. “Idia izugarria da, Harria. Gorri ditu begiak. Eta, badakizu zer? Idiak hitz egin du. Kontatu dizkio umeari ipuin asko. Nik zuri kontatzen dizkizudan bezala. Baina idi gaixoa. Helduak ez dira fidagarriak. Badakizu zertarako hazi duen animalia Anttonen aitak? Gizonen nahiak hain dira ilun eta beldurgarriak...”. Bai, badakit. Helduko da unea: zorigaitza umearentzat eta amaiera idiarentzat. Mariak ere badaki, eta saiatu da Anttoni kontatzen zertarako bizi diren animalia horiek. Zelan gizakiek animalien bizitzaren kargu egin eta haien nahietara egokitu duten. —Antton, txiki, badakizu helduko dela eguna zeinean idiak prest egongo diren eta hemendik bidaliko dituzten... Beste batzuk izango dituzu orduan lagun. Ezta? —Idiak joango dira, Maria. Baina ez nire zezena. Haurraren ahotsa ikusi dut. Berak askatutako hitz bakoitzak hura eta idia bildu ditu. Alegiazko hesi batez inguratuta, biek ala biek so egin diote Mariari. “Harria, zu ez zara gizakia, zuk ez nauzu sekula zure desiren arabera ulertuko”. Mariak garia ferekatu duen moduan, Anttonek eskua jarri dio hankan idiari. Gero, haren ondoan eseri da. Eta animalia, geldi geldi, umearekin bat niri begira geratu da. Hotzikara batek bortizki astindu nau. —Ez zaituzte eramango,idi. Ez diet utziko —zin egin dio Anttonek. Idiaren begietatik sua dario. “Harria, zenbaitetan, helduek ere badakizkite hainbat kontu interesgarri...”. —Antton! Nondik atera dituzu belar horiek? Agiña da! Pozoitsua da, kontuz horrekin! Ikaratuta, oihu egin dio emakumeak. Normalean, atsedena elkarrekin egiten dute. Nire ondora datoz biak eta Mariak eramandako ogi apurra partekatzen dute. Askotan, Mariaren esku ahurrek, gariaz laztandutako azalak, umearen ile luzeak ferekatu dituzte. Oraingo an, ordea, Mariak ez dio gozotasunez begiratu. Umeak, serio, bueltatu egin dio suzko begirada. —Maria… Idia gaixorik jarriz gero, ezin izango dute saldu, ezta? Ezin izango dute hiltegira eraman! Emakumeak ikusi du Anttonen esperantza txikia. Arnasa hartu e ta isilean aholkatu dio: —Oso gutxi eman, bestela, hil egingo duzu. Umeak baietz egin dio buruarekin. Mariaren eskuak besarkadaren erdibidean geratu dira idia gerturatu baitzaie. Antton altxatu eta animaliarekin batera joan da bazterrera. Gari zelaia hasi da dantzan. Haizeak kulunkatuta, mugitu da belarra. Maria berehala batu da dantzalekura. Xuxurlatu ditu hitzak, nik entzun ezin ditudanak; baina, halere, piztu nautenak. Zubeldiarrek ez dute umerik izan. Beste modu batean bizi izan nahi dute. Elizak ez du gogoko izan haien erabakia. Herritarren artean hasi dira zenbait esamesa. Arraroak dira. Bestelakoak. “Dantzan, dantzan, dantzan! Maria beti dirudi haren munduan, ezta? Begira, idiaren suzko begiak amatatu dira pixka bat.”. Ezin dut asmatu noiz eman dion Anttonek jatekoa idiari. Baina osasuntsu, handi eta harro zegoen animalia ahul agertu da. —Antton! Zer ostia egin diozu animaliari?! Gure idi onena da eta! Aita hasi zaio errietan, hartu eta lurraren kontra bultzatu du bere haurra. Idiak zuen sua gizonaren gan dago orain. Animalia saiatu da gerturatzen, bere adiskidea laguntzen. Ahul dago, baina. Arrastaka, nigana heldu eta Maria bilatu du. Andreak zalantza egin du, ez da animaliarekin fida. Baina gehienetan izutu duten begiek, gaur, zintzo begiratu diote. S urik gabe; malkoetan blai. Antton txikiak lurra atzamarren artean estutu du, gorputza dar dar duela. Pixka bat lasaitu da konturatu denean Maria eurengana heldu dela. Orduan, ikara kendu eta sugarra piztu da haren begi handietan. “Ikusi! Ikusi orain dator rena! Istorioaren parte interesgarriena da! Ikusi, ikusi zelan elkar maite duten idiak eta umeak! Hain da idi handia!”. Emakumea hurbildu zaie. Belaunikatu da eta umea besarkatu du. Haren urrezko atzamarrek bildu dute Antton txikia: gariaren babesa aitaren suaren kontra. —Egon geldi! Ez dakizu umearen errua den ala ez! Pentsatu! Idiari edozein gaitz gerta dakioke… —saiatu da Maria Anttonen aita lasaitzen. Denbora eten da. “Etorkizunaren afera helduen kontua da, Harria. Gu bestelakoak gara…”. Zipitt nire aurrean ikusi dut. Begi handi handiak, zabal zabalik. Irri maltzurra ahoan. Anttonek keinu egin dio idiari eta animaliak keinua bueltatu. Anttonen begietan sua piztu da eta horrela argitu dira idiarenak ere. Umea Mariaren besarkadatik askatu da oihuka , orroka. —Aita, aita! Ez utzi horri ni ere kaltetzen! —oihukatu du — . Bera ikusi nuen, bera izan da idia gaixotu duena eta orain ni gaixotu nahi nau. Lagundu! Lagundu, aita! Gizonak harrituta begiratu dio Mariari. Honek ere aho zabalik bueltatu dio begira da. Gizonaren harridurak gorrotoa, ezjakintasuna eta inbidia biltzen ditu. Emakumearen harridurak beldurra, ezustekoa eta tristura biltzen ditu. —Ez diot minik eman, Jose Miel. Sinistu iezadazu, faborez —hitzak heldu zaizkio, baina Mariak ulertu du esanahi rik gabe heldu direla, hutsik. Antton emakumearen besarkadatik askatu eta irribarre gaiztoa egin dio Mariari. Jose Mielek, ordea, ez du hori antzeman, ez du ikusi semearen sua begietan, ez du hauteman haren keinu hezea. —Aita, aita! Begiratu, belar hauek e man dizkit... Esan dit horiek hartzeko eta horrela indartsu izango naizela, zu bezala! Hauek ere eman zizkion gure idiari... Aitak agiñaren hostoak eskutik kendu dizkio Anttoni eta lurrera bota. Gero, bi aldiz pentsatu gabe, ozen eta garbi, Maria seinalatu eta esan du: —Sorgina! “Harria! Ikusi, ikusi zelan zezena ondo jarri zen gero, baina zaharra zenez, ez zuten hil. Beti, Anttonen lagun”. VI. HARRI DESIRA Lipitzen jolasak “HARRIA...”. Lipitz hasi zait berriketan. Nabaritu dut haren hitzen hatsa nire belarrian. Hezetasuna eta beroa. Aieneko garbilekua naiz. 1866. urtea da. Bederatzi emakume sartu zaizkit poliki poliki barrura. Entzun dut haien ahots korrontea; hauteman ditut haien mugimenduak. Kalean isilik, nigan ozen. Kanpoan zuhur, nigan ausart. Haien gorputzek hartu dute lekua, bata bestearen ondoan, bederatziak nire barnean eseri arte. Eta hortxe, erdigunean, prest, nire ibaia. Zeharkatu nau urak, geldi geldi nago, uraren hotzak behartuta. Mina dut azalean. Baina emakumeak nigana heldu d irenean, bestela sentitu naiz: artega, haien azala nirea berotzeko zain. Eskuak, eskuak eta oihalak, horiek guztien fereka behar dut. Garbiketa hasi aurreko uneek beldurtu naute. Ahaztu eta joango al dira? Nirekin emango dute goiz osoa? Eroso izango ditut? Oldarkor? Urduritasunaren seinale, izoztutako urak burbuila bat agertu du. “Harria, maitea...”. Heldu da unea. Ni irekita nago, barnean ura, blai eta blai. Barnean emakumeak, igurtzi eta igurtzi. Hemezortzi eskuk laztan egin didate. Jantziek nire aurka j o egin dute. “Harria, maitea…”. Lipitzen berbak gogoratzera behartu naiz. Jantzien oihal siku eta zikinak desatseginak ditut... Jainkoaren mezuaz oroitu, horretan paratu eta lehortasuna eta lohia desagertu dira. Urarekin labain, xaboiarekin irrist, busti bustita. Hemezortzi besoen konpasak, zatozte nigana! “Harria, entzun...”. Elkarrizketa arinetan, barreen artean, zintzotasunez, isil mandatuak sentitu ditut. Eta ni hor naiz; elkarrekin naiz. Jaso nahi ditut emakume guztien kontakizunak. Batzuen hitzek la rritu naute; beste batzuek barrea eragin; askok, entretenitu, eta, zenbaitek, berotu. Konfidentziak. Arin, baina geldo aitortutako maitasunak. Kattalinek azkar esan dio Marisari noiz izango duten aukera berriro batzeko; halere, hitz baten eta bestearen art ean beharrezkoa den baino une luzeagoa utzi du. Maitalearen desira estutuz lehenengo; gero, zabalduz. Horrela sentitu dut nik nire barruko erliebea, zabalduta eta estututa, haien behar eroan. “Harria, entzun hitzik gabe esandakoa...”. Atzamarrak elkartuta . Gertutasunaren beroak ur hotzarekin lasaitu nahian, sartu dituzte laurogeita hamar hatz nire uretan. Eta atera. Eta batzuk, sartuta; eta besteak, kanpoan. Eskuek, zenbaitetan euren artean, laztan. Nire igurtzia edo haien fereka, ezin ditut banatu, ezin b akarka ulertu. Elkarrekin batu dira. Nahia, desira, beharra… Bataren eta bestearen premiak. Guztiak, nigan: entzuidazu ulertuidazu barkaidazu maitaidazu… Eta ura hasi da borborka. “Harria, babestu...”. Emakumearen formak zizelkatu dira nire kanpo. Hor, ka lean. Hor, etxean. Hor, elizan. Hor, beharrean. Beti existitu da hor eta betiere esan diote zelan agertu behar den horretan. Harria erabili da emakumearengandik urrun. Hor, kalean. Hor, etxean. Hor, elizan. Hor, beharrean. Emakume atsegina, emakume isila, emakume langilea, emakume ederra, emakume arautua. Harri indartsua, harri porotsua, harri horixka, harri sendoa, harri hauskorra, harri eraldatua. Hemen, nigan, gure ibaian. Ez dugu zertan bereizi. Ez da harria. Ez da emakumea. Hemen, nigan, gure ibaian, i zaki bakarra gara. Unean unean, norbait, zerbait... mugitu da. Bederatzi aho dituen izakia gara, horiek itxi eta zabaldu dira. Ezpainetan bermatu dira bakoitzaren desirak, nireak. Hemezortzi esku dituen izakia gara, horiek itxi eta zabaldu dira. Azalean bermatu dira bakoitzaren beharrak, nireak. Batbatean, beldurra sartu zait. Nire bederatzi sudurrak, bederatzi zilborrak, kilometro hesteak, babestu beharreko premia. Harria naiz, sendoa naiz, nire baitan, seguru zaudete. Gaude. Nago. Berotasun oro ren babeslea nauzue. Marisak musu sakon eta hezea eman dio Kattalini belarria eta lepoa batzen den tokian. “Harria, helduidazu…”. Elkarrizketak, kolpeka. Besoen mugimenduak, zaratak… marmar handi batean, sendotuta. Solasak elikatuta, handi, lodi, gozo jaioa da emeki, sekretuak kontatu dizkidan melodiak. Zenbait desioen hasperenak heldu dira melodia nagusira eta, horren barnean, azpiko doinu motel bilakatu. Eta nia irekita, eta nia ferekatuta, eta nia bustita, eta nia maitatuta, eta nia taupadaka dudala ulertu ditut Lipitzen jolasak. “Harria, libre eta indartsu, gozatu!”. VII. HESTEEN NAHIA Tolortaren kondaira TOLORTAREN istorioa alde batetik bestera mugitu da, beti. Denboraren pertzepzioa ez da lineala. Horregatik, batzuetan, XX. mendean nago; beste batzuetan, XXI. mendean eta, askotan, denbora bera baino lehen. “Harria, Leitzaran ibaiarekin bat bizi zara mendian. Egun batean, zu zaren osotasuna usteldu da. Gogor batuta zenuen gorputza, bigundu. Eta apurka apurka, zatiak sortu dir a. Zulatu zaituzte; beraz, zure gorputz sendotik askatutako mintz eta erraiak atera dituzte”. Nire sudurraren barnean Tolortaren usaina aldatuz doa, haren hitzen arabera da. “Inoiz ez badituzu argiak eragiten dituen kiratsak nabaritu, ezin duzu ulertu zer den gertatutakoa. Ezin azaldu zer den makina horiek egin dizutena. Ilunpea zatitu eta argitu dute, usain berriak sartu dizkizute. Eta, Harria, ulermenik ez badago, ezagutza primarioa da. Badakizu zein den bizitza ororen oinarria? Beldurra”. Sudur zuloak i txi zaizkit jainkoaren azkeneko berbarekin. Itotzear naiz. Eta, horrela nagoela, nire sena sentitu dut: hasieran itxita, lasai, fresko; gero deseginda, bizi berriaren makilada jasota. Ez dut kolpeak eragindako sakonunea hauteman; ordea, deskonposizioa usai ndu dut. “Gure munduan, iluntasuna zen errai. Haize gabeko bizitza zen gurea, elkarrekin, lasai. Ezen, ireki gintuztenean, Harria, ilundura genuen agertoki. Ezin bestelako harrera eskaini: zatozte, zatozte eta zeharkatu harri ustela”. Trena heldu da. Leitzarani ahoa eta uzkia jarri diote. Eta bertatik harriaren burdina igarotzeko, hesteak zulatu dizkiote. Tolortak behartu nau nire hesteak usaintzera. Haren barre nazkagarriak azkura eragin dit sudurrean. “Kar, kar, kar. Harriak harria irentsi eta harria ask atu du. Ez al da maitagarria ikustea norberaren kanibalismoa? Horren aztarnaren beldur ote dira, oraindik?”. Esan bezala, Tolortaren kontakizuna ez da lineala. Hasierako burdin garraiotik atera nau eta bestelako egoerara eraman: bi pertsona sartu zaizkit b arnean. Nire horma batean argia jarri dute, orain ni naizen hestea zeozer turistikoa da. Plazaola tren zaharreko arrasto. —Itxaron, itxaron, ez ezazu argia oraindik piztu! Nahi dut iluntasunean murgildu. Pixka bat, behintzat. Irribarretsu, esan dio emakume ak gizonari. Mementoan, Tolortak ere egin du barre. Haren antzinako hatsak emakumearen ilea blaitu du. Lehenengo, ikusi dut zelan neskaren arropak busti dituen, hezetasunaren usaina haren gorputzean itsatsi du. Gero, konturatu naiz emakumearen zalantzaz. P ausoka, iluntasunean mugitu da, geldo. Begirada urrunean ipini du, irteerari eskatu dio itxaroteko. Baina hara heldu aurretik, ni zeharkatu behar nau. “Makinaren barnean, bestela mugitzen ziren. Konturatu al zara?”. Oraingoan, trenak ez ditu burdin harria k eraman, pertsonak daude bere barnean. Asko alai; beste batzuk, urduri. Oso dar dar txikia egin dut, ez dute aditu... Badakizue zer den gosea? Une honetan, trena besarkatu nahi izan dut, nire azala harengana hurbildu eta dastatu. Dastatu izerdi guztiak, l urrinak, arropak eta desirak. “Hori da, Harria. Bazkatu zaitez gizakiaz”. Tapa tapa. Tolortak, berriro, ekarri nau emakumearengana. Gazteak ibiltzeari utzi dio, antzeman du zelan iluntasuna izterretan korapilatu zaion. Eskuak poliki mugitu eta zabaldu dit u, egiaztatu nahian bera inguratzen duena airea dela. Baina aire horrek bestelako dentsitatea du, jakina. Tolortaren usain gordina da eta. Tolortak neska bildu du. Pixkanaka pixkanaka, maitekor, oin puntetatik belarriaren atzeko azalera garraiatu da. Hor g orde da, zain. —Piztu, piztu argia! —nahi baino ozenago atera zaio guraria. Haren ahotsa entzun duenean, konturatu da ikaratuta dagoela, eta horrek oraindik gehiago beldurtu du. —Hara, hara! Ez zaizu atera bada, ausartaren planta! —erantzun du gizonak. Kei nu lasaigarria bidali nahi dio lagunari, baina hark ere sumatu du izua. Ez da argi etengailutik aldendu. Eta hortxe zegoela, argitasuna hain hurbil, haren eskutik zentimetro estuetara, Tolorta usaindu du. Nire paretatik labain, herdoildutako ura. Elkarri e skua eman eta barre urduria egin dute. Irten nahi dute. Ni zeharkatu, lehenbailehen. Hasi dira berriketan, ideia berriak dastatu nahi dituzte, edozein. Nik ere haiek dastatu nahi ditudan bezala. “Baina ezin horiek jan, ezta, Harria?”. Galderak izorratu na u. Argiak dir dir egin du, zirikatzaile. “Hasieran bat ginen, ez genekien zer zen argia, ez genekien zer zen zulatua izatea, ez genekien zer zen atalka gure gorputza ustelduta galtzea. Baina ikasi genuen hori guztia, ezta? Eta batez ere ikasi genuen zer d en gosea”. Nire barnetik pasa dira behin eta berriro, trena eta haren kiratsa metalikoa, pertsonak eta euren beldur iheskorrak. “Harria, nire heste kuttuna, usaindu, usaindu al duzu horien eskuetan gordetako janari arrastoa? Haien begietako malko xumeak? Euren belarrietako argizaria?”. Bai, usaindu ditut. Eta, jakina, usainak nire gose amorratua piztu. Bikoteak aurrera egin du, baina argiaren etenune batean, gizonak oina okertu, labain egin eta nigan utzi du urratutako azalaren aztarna txikia. Odola ere izan da. “Kar, kar, kar. Gozatu, Harria, hesteen nahi asegaitzaz”. Haginkada txiki gozoa da. NAHASKETAK I. MAITASUNAK Ahots berria “LAGUNA”. Hitza sentitu dut haren besarkadan, haren begiradan. Hark ni hartu eta mundua erakutsi didanean. “Laguna”. Hitza sentitu dut. Eta, bilatu. Saiatu naiz topatzen Lipitzen arintasuna; eta aurkitu dut, baina beste zerbait ere bai. Saiatu naiz topatzen Elutsen freskotasuna; eta aurkitu dut, baina beste zerbait ere bai. Saiatu naiz topatzen Iartzaren zintzotasuna; eta aurkitu dut, baina beste zerbait ere bai. Saiatu naiz topatzen Tolortaren mugimendua; eta aurkitu dut, baina beste zerbait ere bai. Saiatu naiz topatzen Zipitten bihurrikeria; eta aurkitu dut, baina beste zerbait ere ba i. Saiatu naiz topatzen Aztinen jakinduria; eta aurkitu dut, baina beste zerbait ere bai. Eta beste hori ez dator jainkoengandik. Eta beste hori zurea da: harri jasotzailea. Nire laguna. NAHASKETAK II. HIZKERA Ahots berria NIRE PAREAN horrelako berbarik ez dut aurretik entzun. Berak azaldu dit txokoa sortu nahi didala: “Habia josi... Harria hain da handia, hain da indartsua, hain da sendoa… Ezen, askotan, norbaiten kabi ere izan den. Harria hain da pisutsua, hain da ikusgarria, hain da ahaltsua … Ezen, askotan, norbaiten arma ere izan den”. Jaso dut mezua eta, nolabait, poztu naiz. Harro nago ahots honek esandakoarekin. “Baina... Batzuetan, xumea, apala, makala da harria. Agian, nire eskean? Batzuetan, iluna, hotza, hauskorra da harria. Agian, nire beharrean?”. Oraingoan, urduritasuna nabaritu dut nire barnean. Nire harrizko oskola apurtuko den beldur naiz, are gehiago, hura apurtu eta askatutako harri kozkorrek eman dezaketen minak beldurtu nau. “Zu... Ez zara nire jainko, eta ez duzu z ertan izan, eta horregatik, hain zuzen, usaindu zaitut; eta horregatik, hain zuzen, laztandu zaitut; eta horregatik, hain zuzen, ezagutu zaitut”. Ondoan zaitut, beraz. Nolabait ezagutu dut hitz egiten nauenaren beroa. Nolabait, nabaritu dut haren artilezko narrazioa. “Zaitut. Belaunaldiz belaunaldi, maitasunez sortutako txokoan ikasi zaitut. Zu ulertu, zutaz babestu eta zure aurpegi guztiak ikusi ditut. Horregatik, indartsua zarelako zure indarra bildu dut. Horregatik, makala zarelako zure ahultasuna kulun katu dut”. Ahots horren ideiek oihal anitzeko zurrunbiloa sortu dute, ni barnean sartu eta estutu naute. Tentsioak, indarrak, hemen eta orain egotera behartu naute. Ez naiz eroriko, ez naiz apurtuko. “Etxea... Denboran zehar zu zaren Harria, askotan, lagu ngarri izan zaitut. Denboran zehar zu zaren Harria, maiz, ikusgarri izan zaitut. Denboran zehar zu zaren Harria, batzuetan, beldurgarri izan zaitut. Eta belaunaldiz belaunaldi, zu, izan nauzu hobi”. Hitzen eta harien mataza horretan gozo gozo geratu naiz. Amesteko zain. Jostunak harilkatuko dizkidan ipuin berriak janzteko, irriketan. ERANSKINA (MIKEL OLANOk idatzitako Aio, Leitze hiztegitik) LIPITZ “Brizna” (Azp. 63 4). Izen askori lotzen ahal zaio, beti ere “gauzaren murritza, ttikitasuna” nabarmentzeko. Elordin Joantxo Barriolak, konparaziora, honako esaldi honetan txertatu dit: “Euri lipitz bet, langarra benõ arin ẽgoa”. Astaitzagako Batiste Zabaletak, berriz, honela esan dit: “Hik ez dok lanen lipitzik itten”. ELUTS Leku ospela, laiotza. Ia eguzkirik sartzen ez den paraje itzaltsuak izaten dira. Badirudi gaur egun ez dugula toponimian beste inon. Areson, esaterako, Elutseta, Elutser (edo Elutseder) ditugu, eta Leitzan Eluts aundi. Izen arruntetan, aldiz, gaur egun osp el adjektiboa erabiltzen da lautik lautan: leku ospela, baserri ospela, mendi ospela... eutera, ospel. IARTZA Baso zati bat soildu ondotik, egur ihar eta zakardi gelditzen den eremua. Horixe gogorazten[gogorarazten] dute, hain zuzen ere, Iartzaundi eta Iar tza toponimoek, Joxemiel Elosegik adierazi didanez. Iparraldeko zenbait hizkeratan erabiltzen den ihartze (“udazken, larrazken”) hitzarekin alderatu beharko litzateke beharbada. Baina horretaz gainera, iartza hitzak badu Leitzan oihartzun historiko ozen ba t: frantzeste[frantseste] gerraren garaiko Frantzesen iartza leku izena, beste zenbaitek Frantzesen arrobie edo Luisen zurrubillue deitzen dutena. Honatx Sorobarrengo Joxantonio Sukuntzaren azalpenak: “Gero, Bonapartek or beian abandonatute utzitteko frant zes orik, erretiren eldu ziela galdu zien Frantzesen iartzan; aitzea izanen dozo or Leitzalarren, Frantzesen iartza deitzeioan lekue, ba ortxe galdu zien frantzes saill aundie. Or paraje gaizto ikaragarrie da, dena arkaitze ta malkarra. Pasatzeko arteka es tu bet da, ta an irrittu ezkero, beiko erreka yo arten eztao gelditzeik. Ta, esaten due: frantzes orik eldu ziela yakinkio ta, baten batek ure bota omen zula ta, koillatea izan da, gaben eldu zienak, denak beiko errekara yoaten!” (PP 96: 591) TOLORTA “Arro ltze tolorta. Huevo podrido, batueco” (Azp. 67). ZIPITT Pertsona erretxina, zipotza, ezinegona eta zirikatzailea; horrela adierazi dit Artxikoneko Maria Jesus Gogortzak. AZTIN Arestian. “Aztin. Hace un momento. Aztin etorri da” (Azp. 63 4). Honela jaso dio t Astaitzagako Mikela Labaieni: “Aiztin aitto gatton beoriken kontutan, oain ẽ seittuko zeionu orri pixkoat”. Martin Lizarraga “Infernu” txerriketariak esana: “Zugarramurditik sartzen ginõzen mendiz mendi beste aiztin esan doten Arizkungo eta Mayako baserr i horik denak ekusiz”.

2023-12-01

booktegi_liburua_bertze_itsasoaren_itzala-1

booktegi.eus JOAN MARGARIT bertze itsasoaren itzala Josep Maria Subirachs i Itzulpena: Josu Jimenez Maia AURKIBIDEA Margariten hizkuntza hautua – Fito Rodriguezen hitzaurrea INFERNUA RAQUEL GAUEZKO ORDUTEGIAK HOLOKAUSTOAREN MUSEOA, JERUSALEM EZ ZEGOEN URRUN, EZ ZEN ZAILA CONCA REN PAISAIA PLAZA PRÍNCIPE PERGAMON MUSEUM JENDEA HONDARTZAN UNE ERRUKIGARRI BAT ERRUKI ETXEA IRAKURTZEA IDEALA AUTOPISTA JOAN MARAGALL AUTOERRETRATUA ITSAS ONDOAN AMARI EGINDAKO AZKEN AURREKO POEMA NORTASUNA Margariten hizkuntza hautua – Fito Rodriguezen hitzaurrea Poeta guztien ekarpen komuna idazketaren bidez sentitu, pentsatu eta adieraztea da, nahiz eta jardun horretan, literaturako izen ospetsu guztien artean, ez den erraza izaten irakurketa gustuak asetzen dituen izen bakarra aurkitzea. Hala ere, literaturaren munduan, J.Conrad, Vladimir Nabokov, Milan Kundera eta beste autore asko ere aurkituko ditugu, beren literatura hizkuntza aukeratu eta beren idaz keta ereduak sortu behar izan dituztenak, hala literatura ekoizpenerako nola haren gozamenerako bideak garatzeko. Izan ere, goian aipatutako guztiek hizkuntza aukeraketa bat egin behar izan zuten literatura sortu aurretik eta, batzuk, letren munduan lan eg in dute hizkuntza ezberdinetan, adibidez, Joan Margaritek berak (1980 baina lehenago poesia gaztelaniaz bakarrik idatzi arren, handik aurrera katalanera nagusiki erabili ohi zuena). Lanhizkuntza literarioa zehazteko premia ez da inola ere huskeri bat, hor i egoera elebitasunetik ez ezik norberaren elebiduntasunetik ere abiatzen da1, eta haren ekoizpen garapenean, Montaignen kasuan bezala2, literatura estilo mota markatzen du. Dena den , hitz egitea eta idaztea bi gauza desberdinak badira ere, bietarako hizkuntza gaitasun araztua behar da, nahiz eta literaturak, berez, egunerokotasunetik behar duena baino gehiago ez duen eskatzen. Literaturaren helburua litzateke, bada, modu singularrean eta beharrezkoan (ez erredundantean) adieraztea. Hau da, denontzat nabaria ez dena hizkuntzaren bidez bizitzari so egitea eta idazketaren dela medio, nabarmendutako hura erakusteko gai izatea. Eta nola egin daiteke hori? Sintaxia dela bide, alegia, edo, b este modu batera esanda, esaldi zehatzen bidez, hizkuntza jakin baten bidez eta, hautatutako hizkuntza horrek, hizkuntz ukipen egoera jakin batean beste hizkuntzekin harremanetan dagoenean, egin beharreko hizkuntza aukera suposatzen du lehenik eta behin…3 Idatzi nahi dugunaren muina transmititzen duten esaldiak lortzen ez baditugu, hori ez da behar bezala azalduko eta ezingo da irakurri, nahiz eta sentimendu koherenteak izan. Gainera, eta lehen esan dudan bezala, hizkuntza bakoitzak testu eredu desberdinak ditu, sintaxi bereiziak, berezkoak. Beraz, aukeratutako hizkuntzan idaztea, hala nola Ionescok, Cioranek, Beckhettek, Pessoak, Borgesek edo Margaritek egin zuten bezala, horretan datza literaturaren hautu behinen a…, sintaxi jakin baten bidez adieraztea, testu eredu batzuen eta tradizio literario jakin baten aukera egitea esan nahi du hain zuzen ere, Flaubertek esango lukeen moduan. Literatura idazketaren oinarria hizkuntza aukera da eta, horren arabera, (sintaxi) esaldi zehatzak erabiltzea ere bada. Ondorioz, idazten hasi aurretik jakin behar dugu zer hizkuntza erabiliko dugun, zer azalduko dugun eta nola garatuko dugun horri buruzko azalpena. Poesia hitzontziaren aurka dago, eta hark agertarazitakoa gauzatuz onart uta zegoenari buruzko zalantzak sortzen ditu. Era berean, testu galkorrak proposatzen ditu, kontzientziak mugiarazteko collageak, hitz hausleak, irakurtzeko idatzia izaten direnak baina autorearen hizkuntza(k) dituen aukeren eta mugen arabera izkiriatuta b etiere, Joan Margaritek erakutsi digunaren ereduaren bidetik. 1RODRIGUEZ, F. (1993). Hizkuntza, Hezkuntza eta Elebiduntasuna . Bilbo, UE 2RODRIGUEZ, F. (2011). Entsegu literarioaren bidean . Madril, Delta. 3RODRIGUEZ, F. (2020). Adostutako Tenorean . Madril, Delta. (Booktegin deskargatzeko) INFERNUA Imagina ezazu udako gau bat itsasoaren ondoan, zabalduriko izaren artean, ilargia patioko barandak zeharkatzen ari delarik, eta azalean burdin harien itzalak amets baten musika idazteko. Imagina itzazu irlak olibondoekin, marmolezko eta heriotzezko muinoak bertan Leonardo errege delarik, kondenatuta sekula lortu ez zuen gorri kolorearen ñabardura batengatik. RAQUEL Dendena ongi egiten irakatsi zizuten Jostaketan, txintxo txintxo, leku seguruetara ohitzen zinen, laster desagertuko ziren leku seguruak, zeren eta ordena desordena bezain arriskutsua baita. Neskato baten gela itxiak dira, jadanik inor bizi ez den etxe baten atedanbadak, haize bufadak. Oso urrunetik zatoz, ahoan irribarre herabeti bat dakarzula txuri beltzezko mundu batetik, zure amaren eta ikatz berogailuaren mundutik, eta korridore bat garai bateko berotasuna gordetzen ez zuten oso kristal mehekin, patio bateko zeru urdinerantz galtzen zen berotasuna. Ohitu zinen zeure buruaz ez fidatzen. Ez zenuen ulertzen zer egina zenuen gaizki zuk esaten ez zenituen biraoak orain nik zuri esateko, baita destainazko keinuak zuri egiteko ere. Zeren eta maitatzen jakin izan duzu, bizitzak begietara heriotza a nitz ekarri arren. Gaur berriz ere txuri beltzezko neskato txintxo horren goxotasun herabetia dakarzu, dendena ongi egiten ikasi zuen neskato horrena, hartara salbatu ahal izateko, hainbeste urteren bueltan gure maitasuna. GAUEZKO ORDUTEGIAK Ohean zure ondoan natzalarik, trenen joan etorria dut aditzen, eta beraien leihoetako argi piztuek ene kopeta dute zeharkatzen gau honen belusa urratzen. Isilune bakoitzak argi gorri bat uzten dit kable eta trenbide ilun eta dirdira tsuen pentagraman nota bat. Ohean zure ondoan natzalarik, soinurik tristeena duten trenak urruntzen ditut aditzen. Agian tren horietako batera ez igotzean okertu egin naiz. Agian ongi jokatzea —zuri besarkaturik — gauezko trenak pasatzen uztean datza azkenik. HOLOKAUSTOAREN MUSEOA, JERUSALEM Kupula handiaren pean ilun zegoen eta bertan, ume hilak argi txikiak ziren ortzia bezala dir dir. Ahots batek errezitatzen zuen amaigabeko izen zerrenda, otoitz baten gisara jainko batek inoiz entzun duen tristeena. Joana alaba etorri zitzaidan burura, ume hilak beti iluntasun berean egoten dira eta. Zaharregia naiz: guztiengatik egin behar dut negar. Etxeak eraiki ditut, burdinazko eskeletoak dituztenak, bagoien antzekoak, eta egunen batean jendeak jadanik imaginatzen duen amaierara arrastaka eramanen dituztenak, zeren eta guztiek ikusi dute egia distira bat ur putzu zikin batean. Ume hilen areto hura ene baitan daramat. Zaharregia naiz: guztiengatik egin behar dut negar. EZ ZEGOEN URRUN, EZ ZEN ZAILA Garaia heldu da jadanik galtzen ari den bizitzak ez du minik ematen, jadanik haragikeria alferrikako lanpara baino ez dela, eta ahantzi egiten da bekaizkeria. Galera zuhurren, beharrezkoen garaia da, eta ez ailegatzeko garaia joatekoa baizik. Orain, maitasunak adimenarekin bat egiten du azkenik. Ez zegoen urrun, ez zen zaila. Bada garai bat bakardadea neurtzeko soilik ortzimuga uzten diguna. Tristura babesgarriaren garaia. CONCA REN PAISAIA (Solivella, Blancafort) Mahastiek inguratu eta ezkutatutako bi herri, zure mina eta nire mina balira bezala. Hilerriak, argi eta garbi, urruneko bi muinoetatik elkarri begira. Aire urdin, isil eta hotzetik zehar. Bi herri horien gisara, zure mina eta nire mina ezkutuan dira. Eta berriz ere sekula ikusiko ez dugun alaba guri begira dago geure begietatik. Bizitza nekez da ulertzen, ez heriotza. Heriotzak ez du ne holako enigmarik gordetzen. PLAZA PRÍNCIPE Santa Cruz de Tenerife Ene erromantizismoa ez dator ez literaturatik ez musikatik, baizik eta irlen arteko itsasbidea egiten zuten posta eta zamaontzietatik. Gogoan ditut ontzi horiek plaza batekin batera, musikarientzako tenplete bat zuen plaza harekin, Indietako ereinotzen zurrumurren azpian. Bizitzak banderarik gabeko masta astinduaren antza hartu du poliki poliki. Posta eta zamaontziek nabigatzen jarraituko dute beti ahanzturak bildurik, itsas zabaleko gau batean bezala, batbateko uhain epelek astindurik, Plaza Prínciperako norabidean. PERGAMON MUSEUM Txanponaren aurpegiak urrezkoa du baina ifrentzuak, kuprezkoa, beltza eta zikina, heriotzaren urdinaz estalia. Europa barbaroak, museoaren eta musikaren Europak, badu arima ilun bat: zelatatu behar dugu Erromak beti egin zuen modura. Ilargia atera eta Marko Aurelio datorkit burura neguko bere kanpaina militarra ordoki izoztuetan, Dan ubio ibaiaren ertzeetan. Marko Aureliok longainaren azpian eta militar jendailaz inguratuta ere, ahanzturaz eta malenkoniaz idazten zuen. Artearen eta filosofiaren atzean suteak eta zaldiak antzematen dira. JENDEA HONDARTZAN Emakumeak aparkatu egin du. Jaitsi eta, poliki poliki, autotik atera du aulki gurpildun bat. Gero, mutikoa hartu, aulkian ezarri eta oinak ongi jarri dizkio. Emakumeak ilea aurpegitik kendu eta aurki gurpilduna itsasorantz bultzatzen hasi da, haizeak gona nola astintzen dion sentitzen duelarik. Hondartzara egurrezko pasabidetik sartu du, uretatik metro gutxira bukatzen den pasabidetik. Handik oso hurbil, soroslea itsasoari begira dago. Emakumeak mutikoa har tu du: galtzarbeetatik hartu eta uretarantz bizkarra emanda darama, oin hilek hondarrean bi ildo uzten dituztelarik. Uhainetatik oso hurbil denean, mutikoa bertan utzi eta atzera egin du parasolaren eta aulki gurpildunaren bila. Azken metro hauek. Azken metro madarikatu, anker hauek. Metro hauek bihotza hautsiko dizute: ez dago maitasunik, ez hondarrean, ez eguzkitan, ez egurrezko pasabidean, ez soroslearen begietan, ezta itsasoan ere. Maitasuna, azken metro hauek. Beren bakardadean. UNE ERRUKIGARRI BAT Heriotza hauxe baino ez da: logela, arratsalde argitsua leihoan, eta irrati kasete hau mahai txikian zure bihotza bezain itzalita zure kanta guztiekin betiko kantaturik. Zure azken hatsa nire baitan gelditu da zintzilik oraino: ez dut ahitzen uzten. Badakizu, Joana, zein den hurrengo kontzertua? Entzuten diezu umeei eskolako patioan jostaketan? Badakizu, arrastirian, nola izanen den gaurko gaua, udaberriko gaua? Jendea etorriko da. Etxeak argi oro piztuta iz anen du. ERRUKI ETXEA Aita fusilatua. Edo epaileak dioen gisan, ejecutado, Ama, miseria eta gosea, norbaitek makinaz idatzitako jakinarazpena jasotzen: Saludo al Vencedor, Segundo Año Triunfal, Solicito a Vuecencia seme alabak uzteko Erruki etxean. Etorkizuneko hotza eskabide batean dago. Umezurtz etxeak gogorrak ziren, baina kale gorria, gogorragoa. Benetako karitateak beldurra eragiten du. Poesiaren antzera: poema on batek, oso ederra izanagatik, gupidagabea behar du. Ez dago deus gehiagorik: poesia dugu orain azken erruki etxea. IRAKURTZEA Bertzeen bizitzetara sartzen naiz. Egunak daramatzat irakurtzen, baina orain liburutik begiak jaso ditut, zeren eta ohartu egin naiz ezer gutxi dakidala liburua idatzi zuenaz. Lotsa ematen dit ez ezagutzeak haren buru argitasuna baizik ez. Bizi iraute oro denborarik gabeko elkarrizketa isil moduko bat da. Beldurgarria da eta gogamenaren amildegian da gertatzen, zeru urdin hotz bat, non maitasuna irauteko modu bakarra den. IDEALA Itzal atsegin hori, ene begien ispilutik zu noiz agertuko zain egon nintzen, eta hurbil hurbil antzeman zaitut, balkoian, udako gauetan. Isiltasune luzeetan pizten zara murru pobreetan karea argiarekin nola. Eta bertze itsaso baten susmoan, ortzimugaren mosaiko urdinaren atzean. Etxe huts honen atarian, arrosa gorriak utzi ditut, non eta zure zain egon nintzen toki berean, nor zaren, inoiz etorriko zaren jakin gaberik. AUTOPISTA Hasi du iluntzen, eta autoan Neruda ren ahotsa bere poemak errezitatzen. Gure faroek kamioien orroen artean euria dute zeharkatzen. Antza, faroak hilobi batean ahaztutako neskato bat bilatzen ari dira, baita Nerudak sekula idatzi ez zuen poema hori ere. Egolatra eta patetikoa, ene heroia. Sentitu al zuen inoiz gau sakonean maitatzea ez dela maitasun kantuak egitea? Neruda gizarajoa, poeta handi gizarajoa lur azpian ne garrez neskato batengatik hilerri zahar batean haren zain egon ez zen neskatoarengatik lore liliz eta horiz inguraturik, Holandako zelaietan. Poemek neskato hori ezkutatzen dute, hildako txoria legez haizeak orbelaz estalia. JOAN MARAGALL Eraikitzaile zaharrek fatxadaren horman sillareak uzten zituzten beti, noizbait ondoko orubean beste eraikin bat eginez gero bi eraikinak ongi uztarturik gera zitezen. Maragallek bere artelanetan sillareak utzi zituen, guk gurea berearek in uztartu ahal izateko, egunen batean. Bere buru argitasun zibil eta arrazoizkoak erakutsi zidan poema batek, poema on batek, beti gupidatsua behar duela, gupida ezinbestekoa delako begirunea bilatzen baduzu, eta katalanez, gaur arte behintzat, beste poeta batek ez du sekula lortu, Maragallek lortu zuen gisan. AUTOERRETRATUA ITSAS ONDOAN Ume isil hura. Jolasean bakarka. Agure begi hauen atzean datza, eguerdiaren oldartze ikaragarriari aurre eginez itsasoaren bertseta nahasiak entzuten dituelarik, baita biluztutako gorputz herdoilduen oihua ere harrizko hondartza ondoko ur hotz eta gardenetara sartzen direlarik. Lotsaturik, ipuinen gordeleku batetik bestera egiten dute lasterka. Egizu lo ene ba itan, ume babesgabea: egizu lo ene baitan, eta egizu amets errege egunaren bezperarekin, erratzak isilean hegan dabiltzala eta otsoek elurrean utzitako oinatzekin. Kanpoaldean, abrikotaz beteriko zeru dirdiratsua, eta aranez ilundutako itsaso urdina, haitzen labar beltzekin desegiten dena. Udak, alkohol hotzak begietan, ene bizitza sentiarazten dit oroimenaren hezurraren inguruko fruitu mami baten gisa, iluna e ta urre kolorekoa. Gorde zaitez ene baitan buru argitasun ankerretik. Errezita ezazu elezahar hura, ume grisaz eta bizikleta eskasaz mintzo den elezahar hura, aldirietako txirrindulari tristeak daramanaz. Zure bila dabil eta hurbiltzen ari zaizu. Aztalka, honuntza. AMARI EGINDAKO AZKEN AURREKO POEMA Gerla bukatutakoan, karrikara irten ginen jostaketan aritzera, eta zuk, hegazkin bat aditzean gure bila etortzen zinen harik eta hegazkinaren soinua hodei artean galtzen zen arte. Haurtzaroko toki seguru horren hondarrak dira. Behin, gogoan dut, goizaldeko ordu txikitan jaiki nintzen eta zu han zeunden, iluntasunean, sukaldean geldi geldi, kaio baten gisan harkaitz baten arrakala batean denboralea dagoelarik. Argi ahul bat baino ez dut ikusten: existitzen ez den etxearena, hain gizarajo ez nintzela sentiarazi ninduena. Harik eta arriskua ortzimugan galdu arte. NORTASUNA Zer egin hitzekin bukaeran? Jakiteko zer naizen, soilik bilatzen ahal dut, haurtzaroa n eta, orain, zahartzaroan: gaua hotza eta garbia den lekuan, oinarri logiko batean bezala. Ene bizitzaren beste zati guztia nahasmen bat da, inoiz ulertu ez dudanarengatik: sexu zalantza aspergarriak eta adimenaren alferrikako txinpartak. Bizi beh ar dut tristurarekin eta zoriontasunarekin batera, gupidagabeko auzokideak. Azken egia hurbil da, gogor gogorra eta xalo xaloa. Haurtzaroko trenak bezala, ene ondo ondotik pasatzean nasan jostaketan ari nintzelarik.

2023-12-01

Lekore_5

Euskal literatura denon eskura 5. zenbakia · 2019ko martxoa · 7€ ZENBAKI HONETANAlazne Arruti Bengoetxea, Iñigo Astiz, Amaiur B Blasco, Paul Beitia Ariznabarreta, John Bele, Martin Bidaur, Naroa Elortegi, Oihana Epelde, Gabriel Errekabide, Telmo Irureta, Joannes Jauregi, Jon Gurrutxaga Urbieta, Mikele Landa Eiguren, Garazi Mugarza Markina, Lurdes Ondaro Mallea, Eider Perez, Txapel, Itziar Ugarte Irizar, Ane ZubeldiaLEKORE aldizkariawww.lekore.eusZuzendaria: Jane IturbeEditorea eta argitaratzailea: ITU bandaIrudiak: Kattalin Barcena Guarrotxena (45. orrikoa izan ezik)Diseinua eta maketazioa:Txakur Gorria Inprimaketa:. Antza S.A.L. www.antza.eus© edizioarena: ITU banda literatura taldea© testuena: egileak© irudiarena: Kattalin Barcena GuarrotxenaAzpeitia, 2019ko irailaLege Gordailua: SS16912016ISSN 25307053ccbysa Creative CommonsAitortu Partekatuhttp://creativecommons.org/licenses/bysa/4.0/ 35/10/14/18/19/22/25/31/35/44/45/46/48/52/66/68/EDITURIALAKEgoerak Alazne Arruti Bengoetxea (FIKZIOA)Desagerpen boluntarioa Mikele Landa Eiguren (FIKZIOA)Roberto eta Bolaño Itziar Ugarte Irizar (ERREPORTAJEA)Txioka Telmo Irureta (FIKZIOA)Ohera Telmo Irureta (FIKZIOA)Gauden lekua Jon Gurrutxaga Urbieta (POESIA)Urretabizkaia eta Mintegi Itziar Ugarte Irizar (ELKARRIZKETA)Barkaidazu ama John Bele (POESIA)Bar Baptiste Lurdes Ondaro Mallea (FIZKIOA)Capote, Romand eta hirurok Emmanuel Carrère (ARTIKULUA)Autopista sigisagan sartzen da hirira Gabriel Errekabide (FIKZIOA)Orain arte momentuarekin nahikoa izan da Oihana Epelde (FIKZIOA)Etxebizitzak Eider Perez (FIKZIOA)Lauaxeta gaur (POESIA)Ordulari unibertsala Txapel (POESIA)aurkibidea 4/70/71/73/76/81/83/85/88/89/92/98/102/103/106/109Dena berdea da David Foster Wallace (FIKZIOA)Izana amiltzeraino Garazi Mugarza Markina (POESIA)Pasatu ahala argitzen diren gauzak Iñigo Astiz (FIKZIOA)Ocean Vuongen bi itzulpen eta bakarrizketa bat Ocean Vuong Ane Zubeldia (POESIA)Zu Itziar Ugarte Irizar (POESIA)Errepide luze bat zen, eta Gabriel Errekabide (FIKZIOA)Sagarroiaren herra Amaiur B. Blasco (POESIA)Abiadura galtzen Samantha Schweblin (FIKZIOA)Zalditeria gorriaren kanta Paul Beitia Ariznabarreta (POESIA)Joanak eta etorriak Alazne Arruti (POESIA)Ordu txikitako hitz lerroak Naroa Elortegi (POESIA)Ene Cristina Mercè Rodoreda (FIKZIOA)Hiru poema itzuli: Aldika, Oroit ezazu, Santa klara uhartea I (POESIA)Cleo ispilu aurrean Telmo Irureta (FIKZIOA)Aitaren heriotza Joneri kontatu bezala Martin Bidaur (FIKZIOA) 5Ohartuak behar duzue aspaldi: inoiz ez gara finak izan emandako hitza betetzen. Ematea ere ez zaigu lan erraza, eta, zertarako gorde, guk ere badakigu, nahi genukeena baino gehiago, hau dena, hein handi batean, generazionala dela. Hau du, bada, Lekorek bere azkena.Zoru libre bat genuen aldarri; hitzezko zoru bat. Nola esan ez gene kizkienak esaten saiatzeko, elkarrekin eta bakarka, zer gerta ere. Igartzen genituen zamak, hemengo eta oraingo izan beharrarenak, sumatzen mugak, herrenak, esperantza susmagarriak; eta sentitzen borbor mundua jan behar baten bulkadak. Bideak ekarri gaitu hona, denborak egin du berea dena, baina horiek, dendenek, hor diraute. Hor, gure zain.Kito, ba bukatu da ere nekeza izaten da lehenengoan irensten. Zenbait ate ixtearen, gorputz batzuen beroa galtzearen edo orain bat horitzen hastearen atariko bilakatzen dira hitzok. Bizitze hutsa ren beldurrak gogor jotzen duenean, gurago izaten da ezer ez eman agortutzat; hobe erdi herdoila, osorik hutsa baino. Baina gu ez gaude horretarako. Ezer zentzuz husten hasten denean, hobeto beste bide bat probatzea; hori da erabakia. Zeren beldurra gero kraskatzen hasten da —badira egun horiek ere eta eskerrak— eta orduan eguzkiak bihotza erretzen dizu eta arnasa ere epeltzen dizula sentitzen duzu, lagun batek kafe batera gonbidatzen zaitu gure herri honetako mila eta bat terrazetako batera; edo bestela, zerbeza batera, geratzen diren taberna ilun umezurtzetako batera, eta, oharkabean, berak nahi gabe kasik, orduan, ituan jotzen du: Poliki joanda soilik helduko gara sakonera, eta orduan soilik izan libre. —Dena dugu aurretik —esan zuen gutako batek hileta eguna zertzean.Onartu dugu, egunero jokatuko dugu dena; agerian garena, isilean amesten duguna. Orain gertu gaude datorrenerako.Editurialak(Itun azkena) 6ziklorik gabe ez da aurrera biderik. Iraganeko puntu bat orainarekin lotzen duen soka harilkatuz osatzen da zirkulua. Eta behin tenkatu ta, eten egiten da, ez eskuan dugun hari mataza zakarretara botatzeko, egindako distantzia eta ibilbidea aztertzeko baizik. Soka honek ibilbide oparoa izan du nigan, nire gela propioa bilatzea ri ekin eta honen atea zabaltzen hasteko edota nire liburutegian irakurri nahi nituzkeenak idazten saiatzeko beste. Eta, nola ez, modu natural batean hasi eta garatu genuena iraungi aurretik amaitzen jakiteko beste. Apokalipsiaren orgak aditu ditugu, irakurle, elkar ikusteko eta irakurtzeko egin ditugun azken kilometroetan. Garapen teknologi koaren alderik ederrenak miatu nahi izan, pantailen hoztasunak sudur punta gorritu arte. Eta herdoilak erabat petrifikatu aurretik astindu dugu harriz eta herriz osatutako gure espazio hau. Eta hemen gaude irakurle. Paper honetan gaude. Nago. Eta ez goaz oso urruti. Honek ez du inolaz ere adio mingarri baten zaporerik. Ez da laster arte ahula. Amaiera baten atzetik datorren hasiera dastatzeko amua baizik. Zuentzat bezainbat, guretzat. Ez da etsia. Orria zuri uzteko beharra senti dezake batek batzue tan. Ez Malevitxek egin bezala, zuritasuna ere izan baitaiteke ekoizpenaren emaitza. Orria huts uzteko beharra senti dezake batek batzuetan. Ez bizitza ezinbestean paper bustia delako, baizik eta ezer esateko ez duela uste duelako batek batzuetan. Hemen dator bira ironikoa. Batzuetan beharrezkoa da gerora bustiko den pape rean desitxuratuko diren hitzak idaztea. Norbere buruari emandako hitza ez jatearren, edo besteei emandako hitza ez haustearren.Hizkiak josten ematen dugu denbora –nahiko genukeena baino gutxiago ia beti, egiaz inora heltzeko beharko genukeena baino askoz ere gutxiago beti eta beti– edota hitzak irakurtzen, eta, halere, batzuetan batek ez daki oso ondo zer den hitzen zera hori, barrutik kanpora zerbait ateratzeko beharra, norbere burua besteen aurrean inor dela erakusteko premia: norbera existitzen dela ziurtatu nahia, besteak norberaren antzekoak direla jakin beharra.Orria hutsa uztea ez da besteentzat kalte, nahi eta behar beste aitzakia jarri arren kontrakoa sinesteko, baizik eta norberaren kalte. Orria hutsa uztea ez existitzea dela uste duelako batek batzuetan, nahiz eta orria hutsa uzteko beharra sentitu.Papera betiko busti aurretik hasten da orduan bat hitzak josten, azaletik, barrurainoko bidearen beldur, barrukoa azalekoaren desberdina izango balitz bezala, zauria gehiegi ez zabaltzeko itxurak eginez, papera busti artean bizitzea guztiz funtsik gabea ez dela erakusteko norbere buruari.Paper gainean tanta batzuk ikusten ditu orduan batek, oraindik hitzekin bete gabeko zatian, eta hasieran idatzitakoari erreparatzen dio: hasierak amaiera argituko balu bezala.Kontua da, finean, bizitza paper bustia baino ez dela, baina, batez ere, papera paper bustia baino ez dela hasieratik bertatik, paperetik eta hitzetik lekora badagoela bizitzarik –eskerrak–, eta zurian hitz zuriak idazteak ez duela ezertarako ere balio. Esan dezala nahi duena Malevitxek. 77Urduri jartzen naizenean, bietako bat: lerdokeriak esaten hasten naiz edo lerdokeriak hitzjoko merkez estaltzen saiatzen naiz. Ez dut neuk esaten, lagun onak ditut eta ez dute erreparorik tokatzen dena plasta botatzeko.Konplizitatea izan da gurean irauteko oinarrizko lehengaia. Hitzekiko zaletasunak soilik eman ziezagukeen maila horretakoa. Berrasmatu egin beharko da, beraz, konplizitatea. Baldintzek ematen duten garaian berriz jaiotzeko. Ingurukoei errespetua baino gehiago zor ez, eta ekimenak aurrera ateratzeko prestutasun osoa adieraztea. Garai bateko zenbait kontu on gure garaikoak ere badirela frogatzea. Txakur txikirik ere ez zuketen emango gugatik. Ez dut uste inork manifestu aurreraturik nahi eta espero zuenik. Hor dago, halere, inork ikusi nahiko balu, paper mordo bat –marjina zuri zabal samar batzuk salbu– tintaz lepo.Ez da etsia. Orria zuri uzteko beharra senti dezake batek batzue tan. Ez Malevitxek egin bezala, zuritasuna ere izan baitaiteke ekoizpenaren emaitza. Orria huts uzteko beharra senti dezake batek batzuetan. Ez bizitza ezinbestean paper bustia delako, baizik eta ezer esateko ez duela uste duelako batek batzuetan. Hemen dator bira ironikoa. Batzuetan beharrezkoa da gerora bustiko den pape rean desitxuratuko diren hitzak idaztea. Norbere buruari emandako hitza ez jatearren, edo besteei emandako hitza ez haustearren.Hizkiak josten ematen dugu denbora –nahiko genukeena baino gutxiago ia beti, egiaz inora heltzeko beharko genukeena baino askoz ere gutxiago beti eta beti– edota hitzak irakurtzen, eta, halere, batzuetan batek ez daki oso ondo zer den hitzen zera hori, barrutik kanpora zerbait ateratzeko beharra, norbere burua besteen aurrean inor dela erakusteko premia: norbera existitzen dela ziurtatu nahia, besteak norberaren antzekoak direla jakin beharra.Orria hutsa uztea ez da besteentzat kalte, nahi eta behar beste aitzakia jarri arren kontrakoa sinesteko, baizik eta norberaren kalte. Orria hutsa uztea ez existitzea dela uste duelako batek batzuetan, nahiz eta orria hutsa uzteko beharra sentitu.Papera betiko busti aurretik hasten da orduan bat hitzak josten, azaletik, barrurainoko bidearen beldur, barrukoa azalekoaren desberdina izango balitz bezala, zauria gehiegi ez zabaltzeko itxurak eginez, papera busti artean bizitzea guztiz funtsik gabea ez dela erakusteko norbere buruari.Paper gainean tanta batzuk ikusten ditu orduan batek, oraindik hitzekin bete gabeko zatian, eta hasieran idatzitakoari erreparatzen dio: hasierak amaiera argituko balu bezala.Kontua da, finean, bizitza paper bustia baino ez dela, baina, batez ere, papera paper bustia baino ez dela hasieratik bertatik, paperetik eta hitzetik lekora badagoela bizitzarik –eskerrak–, eta zurian hitz zuriak idazteak ez duela ezertarako ere balio. Esan dezala nahi duena Malevitxek.Amaiera epikoa. Nahi beste berri izan ez garenon eta behar beste borra ezagutu ez dugunon garaiaren kronika literario bat egin nahi izan dugu.Amaiera xaloa. Epeek ito izan gaituzten arren, zenbat barre eta zenbat birra, aizue. Eta zenbat elkarrizketa serio. Ez gaitzatela karikaturizatu. Elkarren etxeko gara orain.Heltzear gauden laguntalde ederra? Heltzear daude bestelako arnasaldi kolektiboak. Mertzi. 88Urduri jartzen naizenean, bietako bat: lerdokeriak esaten hasten naiz edo lerdokeriak hitzjoko merkez estaltzen saiatzen naiz. Ez dut neuk esaten, lagun onak ditut eta ez dute erreparorik tokatzen dena plasta botatzeko.Konplizitatea izan da gurean irauteko oinarrizko lehengaia. Hitzekiko zaletasunak soilik eman ziezagukeen maila horretakoa. Berrasmatu egin beharko da, beraz, konplizitatea. Baldintzek ematen duten garaian berriz jaiotzeko. Ingurukoei errespetua baino gehiago zor ez, eta ekimenak aurrera ateratzeko prestutasun osoa adieraztea. Garai bateko zenbait kontu on gure garaikoak ere badirela frogatzea. Txakur txikirik ere ez zuketen emango gugatik. Ez dut uste inork manifestu aurreraturik nahi eta espero zuenik. Hor dago, halere, inork ikusi nahiko balu, paper mordo bat –marjina zuri zabal samar batzuk salbu– tintaz lepo.Menturazaleen sasoia amaitu dela esan izan da, eta harekin literaturarena. Gu ez gara detektibe basatiak izan Mexiko Hirian, ez gara Pottekoak izan Arriaga zaharreko tabernan, ez gara erromanti ko ingelesak izan Leman lakuaren ertzean. Zer izan garen, gu guztiok, zail da esaten. Esaterako, izan gara: krisialdi globalaren garaian hazi direnak, hezkuntzak asebete gabeko nerabeak, irakur zale porrokatuak, unibertsitate urteak gurasoenetik kanpo eman ahal izan dituztenak, gurasoenean geratu behar izan dutenak, Bilbon kafe eta ardo artean bildu direnak, karrera osteko bizitza krudelaz jabetu direnak, maitale hobeak eta kaskarragoak, elkarren gana hurbildu direnak eta urrundu eta gero berriz hurbildu direnak. Hori guztia izan gara eta, askotan, hori baino gutxiago ere bai. Izan gara geure buruak eta geure ingurua ezagutu nahi izan ditugunak eta izan gara idatzi dugunak. Sasoi batean bizitzea egokitu zaigunak eta hartan bizitzeko modua idatziz topatu dugunak. Argitaratutako aldizkariak dira gure lekukotza.Mentura beti egongo da eta, ondorioz, literatura ere bai. Sasoi jakin batean bizitzea egokituko zaigu beti eta hari aurre egiteko lekukotza berriak beharko ditugu. Detektibe basatirik, Pottekorik, erromantiko ingelesik ez da berriz ere inoiz izango. Baina beharko dugu gaurtik aurrera ere itulariak izan, geure sasoia den atzeko idi gorri mantsoa atsedenik gabe akuiluka bizkortzen jarraitzeko.Amaiera epikoa. Nahi beste berri izan ez garenon eta behar beste borra ezagutu ez dugunon garaiaren kronika literario bat egin nahi izan dugu.Amaiera xaloa. Epeek ito izan gaituzten arren, zenbat barre eta zenbat birra, aizue. Eta zenbat elkarrizketa serio. Ez gaitzatela karikaturizatu. Elkarren etxeko gara orain.Heltzear gauden laguntalde ederra? Heltzear daude bestelako arnasaldi kolektiboak. Mertzi. 9Ezingo bazenute hau guztia irakurri seguruenik ez zinateketen hau guztia irakurtzen ariko ez nukeelako idatziko irakurriko zenuketela jakingo ez banu. Hala ere, hor doa paradoxa, erosoago sentituko naiz izkiriatutakoa guztiz intimoa, pribatua eta nirea den zerbait bezala idazten badizuet. Barne bakarrizketa bat bailitzan, nik neuk soilik entzun dezakedana. Uste dudalako agian zuei ere sinesgarria goa egingo zaizuela hala bada, beraz, zuen “nire baitan sartzeko” predisposizio hori lagungarri izango zaio testuari funtzionatu nahi badu, egin mesede arren eta barnera zaitezte letrazko artefaktuan. Orain arte idatzitakoa zein idaztear dudana berez sortu zaidala sinets ezazue, esan nahi dudana kanporatu ahal izateko ez ditudala igaro jarraldiak buruari bueltak ematen gau epeletan izara hezeei legez. Kasu egidazue badiotsuet, adibidez, “mustuka” eta “bahetu” berbak hiztegian bilatu aurretik jarri zaizkidala atzamar puntan. Zehatzmehatz garunetik ateratzear zen ideia osatzeko beharbeha rrezko nituela eta ez dela alderantziz izan, ez nautela berbek irakurtzen ari naizen nobelaren orrien bitartez aurkitu ni, ez ditudala esaldiok hitzontzako berenberegi eraiki. Eskerrik asko.Normaltasunaren erritmora makurtzeko maki lakada bat gehiago ote den ez dakit, baina ezer gutxirako balio izan dit erabakiak atzeratzeak eta itxuraz beste amaiera batek harrapatu nau (sekula ez dut jakin gauzak neronek amaitzen). Amiltzeko aukera bat idatzi gura nukeenaren eta sortu takoaren arteko alde abismalean.Aspaldi nabil alde guztietatik ihesean, ez dira hauek nire sortzeko denborak bizitzak ezinbes tean koldartu banau. Edozeren gainetik iritsi nahi izanagatik galdu du zentzua bideak eta hargatik egin nahi dut atzera orain. Hasierara itzuli nahi nuke eta hutsetik gozatzen hasi, igual aterako da zerbait. Gaur artekoa idatzita geratu da. Benetan miresten zaitut egiten duzun oro horren era xumean egiteko gai zarelako. Ale ederrak izan dira. Hemendik lekora jarraituko nuke zurekin ardoa konpartitzen. Mila esker gaur eta egunero.Hautsa pilatu aurretikhobe zarratu leihoak.Egindakoakez ditzadan bahetu behar iragandakoari so naizenero.Amaitu gabe agurtzea izan baitaiteke apal hauentzakomustuka eraginkorrena. Alazne Arruti Bengoetxea10EGOERAKAmona, lehen garbia zegoen erreka hori zergatik dago orain zaborrez beteta? Etxetik bost bat minutura, trenbidea igaro eta hizki fosforitoz hornitutako kartelari egin dio so. Begiak zimurtu eta hantxe topatu du bizpahiru astetatik buruan iltzatu behar izan duen norantza. 18 de Marzo . Eskua luzatu eta bere parean gelditu eta zabaldu dira ateak eta oinaz lehen eskailera ukitu orduko abiarazi da motorra. Hemen, agarrar el camión esaten da. Orain zentzua du denak. Ezin lasai coger el autobus esan, demon tre. Etorri aurretik ezin imajina zezakeen zenbat egoera xelebre sortzeko gai izan zitekeen arrunt eta erabilgarria zaion aditz huraxe. Etxetik irten aurretik hartu ditu txanponak eskuan. Lehen bidaietan, autobusera igo eta balantzaka txanpon guztiak lurrera jausi zitzaizkionetik hartu du 6 pesoak etxetik irten aurretik batzeko ohitura. Diruzorroa zabaldu eta eskuan irauli ditu guztiak. Bost pesoko eta bateko txanponak 2 eurokoaren antza daukate, eta nahiz eta bigarrenak 20 zentimokoaren neurria duen, sarritan nahastu izan du bata bestearekin. Kalean bizi diren pertsonak ez dute zaborra botatzeko edukiontzirik orduan? Gainezka dator autobusa. Zutik doa, motxila aurrealdean egokituta eta eskua buru gaineko helduleku metalikoan oratuta. Neskatila ez da isildu bidaia osoan, gibelaldean sumatu du amonari galde eta galde, inongo lotsarik gabe eta jakin minez, geldialdi lehor bakoitzean hankekin lurra gogor heldu eta oreka mantendu nahian dabilen bitar tean. Baina belarriak zorroztuagatik ezin aditu ditzake amonaren azalpenak. Zubira hurreratu ahala, estolda usain gogorra neskatoaren ahotsarekin katramilatu da. Erreka zergatik zikindu den besterik ez du nahi jakin. Eta ulertzekoa da, edukiontzi eta beste lako zaborrez gainez doan ur masa marroizkak goragalea eragiten du. Baina kalean bizi diren pertsonek zikintzen dutela ez al duzu esan?Neskatoa ez da amonak esandakoarekin konformatu. Akaso ikusi dituelako etxega beak zaborrontzien ondoan diru eskean. Isilik hobeto zaude maiteaMAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 11Irakaslearen zain dago gela. Hogei bat minutu igaro dira eta ez da oraino ageri. Urrezko erregelaren arabera, hamar minutu barru ez badator ez dela eskolarik izango azaldu dio atean dagoen ikaskideak. Azalpena amaitu bezain pronto sartu da irakaslearen aurretik.Administrazioaren historia azaltzeari ekin dio letra txukunaz. Chaparrita samarra da, metro eta erditik ez da igaro. Begiak kolore biziz pintatuak ditu, baina nekez irudikatu du goizeko autobus bidaian apaintzen. Oraindik txunditua dago emakume horien abileziarekin, berak nahiko lan du ibilgailuaren abiadura aldaketa bortitzetara ohitzen. Alaia da. Ikasleen bromak erantzuten ditu. Eta baita bat edo beste gehiegi jarraitu ere. Historiaurretik hasi eta gaur egun arteko gizartearen errepasoari ekin dio. Ikasgai interesgarria izan daiteke akaso. Genero eta adin banaketarekin hasi omen zen dena: administrazioari esker indarraren araberako lan banaketa sortu zenean, gizonak ehiztari eta emakumeak etxekoandre bilakatzeko. Belarrian kirrinka sakona. Bizitza sedentarioa atzean utzi eta zibilizazioak garatzen hasi omen ziren. Estatuak sortzen eta lan kolektiboa nagusitzen. Azaleko azalpenekin jarraitu du eta nekez jarrai daiteke haria. Baina halako batean feudalismoaz berriketan, fornicar hitzaren esanahiaz galdegin du. Giroa bizitu da eta ikasle ororen arreta bereganatu du. Garai hartan, jauntxoak ziren agintean eta erreinuko dontzeila orok ezkontzeko intentzioa izanez gero, jauntxoarekin igaro behar omen zuen lehen gaua. Errespetua galtzen ari da, andereño lehor eta higuingarri bat aditu da ozen. Barre algara eta oihuen oihartzunak eztanda egin du. Akabo. IkasiMAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 12Ezagutu aurretik beldurtzen zintuen herrialdea maitatzea uste baino errazagoa da. Heldu bezain pronto, joan zaitez bertako ikasleekin bizitzera. Gosaldu beraiekin. Parte katu infusio eta kafe kikarak. Hitz egin, galdetu eta askatu zalantza eta korapilo guztiak. Eta berehala ikasiko duzue elkarrekin bizitzen. Galdu zaitez lehen asteetan. Larritu. Baina oroitu esandakoak. Ez eman sekula galduta zaudenaren itxurarik . Itsaso zabalean gosetuta dagoen marrazo bati ahora odol tanta bat eskaintzea litzateke. Heldu tinko motxila bizkarrean eta zapaldu gogor hainbeste aldiz estropezu eginarazi dizun lur berbera. Uber a zeure lagunik onena izan daiteke batzuetan eta bestela, hartu arnasa sakon, igaroko da halako batean ezagun duzun norantzan doan kamioi berdeetako bat. Egon adi. Irakasleak ez dira sekula orduan helduko. Beraz, izan prest diskurtso sinpleren bat galdeketa inprobisatuei erantzuteko. Gai izan behar zenuke gutxienez, “zergatik herrial de hau? Nola irudikatzen zenuen? Gustuko duzu? Zein lekutan izan zara dagoeneko? Zein jaki/edari dastatu dituzu? Pikantea jaten al duzue han? Nola irudikatzen gintuzun etorri aurretik? Zein da esan dezakezun birao bortitzena? Edaten duzu?” gisako zapa rradak jasateko. Ez dira erraz errendituko. Eta galdeketa amaitu ostean borondate onenaz zerrendatutako gomendioak baliagarriak dira erabat. Hartu itzazu gogoan. Baina lasai egon. Izango duzu eten uneren bat. Eta eromenarekin jarraitu nahi izanez gero, hiri zoro hau ezagutzen jarraitzeko eskaintzak ez dira sekula agortuko, zinez. Beti izango da bisitatu gabeko Pulquería ren bat. Ikasletxartelaz musutruk bisita dezake zun museoren bat. Txoko txundigarri edota dastatu gabeko tako min zerutiarren batzuk. Eta egunen batean, autobus dardaratia utzi eta etxerako bidean, ez duzu gorputza tenkatuko. Ez motxila gogor helduko. Ez behaztoparik egingo ohiko lur gorabehe ratsuan. Ohartzerako, ezezagun zenuen eta beldurtzen zintuen fabela koloretsuen mendixka urrundik begiztatzean, leihotik goizero ikus dezakezun kaosak etxean sentia raziko zaitu. Giltza zarrailan sartu eta nekez irekitzen zenuen ateak, bere kasa irekitzeko joera hartuko du. Eskailera kiribil eta estuak gorantz eramango zaitu hegaz. Eta batez ere, ataria zeharkatu orduko beti izango duzu besarkada beroren bat zure zain. ZailtasunakMAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 13MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 14Itziar UgarteROBERTO ETA BOLAÑOMAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 15Gerta daiteke aspalditik entzuna baina apenas irakurria zenuen idazle baten itzala, lainoa mendi artean sartzen den eran, zirrikitu guztietatik sartzen hastea. Roberto Bolañorekin gertatu zaigu. Itzal egiten dio mito batek: Latinoamerikako kanonean bukatu arren, bizi osoan arrastan eraman zuen bizitza hura. Beti justu, justuegi, Herrialde Katalanetan arnas apur bat hartu ahal izan zuen arte azkenetan. Eta halere, heriotza goiztiar batek eraman. Sarean bere bizi pusken bila hasi, eta lezio nagusia bat da: idazteak bizi proiektu bat izan behar du, edo ez da izango.Gaztetan ezagutu zuen Bruno Montané Krebsek, eta Roberto aipatzen du berak, inoiz gutxitan Bolaño. Montané, poeta txiletarra. Bartzelonan bizi da aspaldi dela. Hara idatzi, eta lehenengoan erantzun digu. Goxotasunez bueltatzen dizkio mezuak ezagutzen ez duen horri. Denbora hartzen du. Elebitan ala euska raz argitaratuko den galdetu du, eta bigarrena izatekotan kasik hobeto iruditzen zaiola dio. Behin baino birritan eskertu du interesa, bere atea jotzera heldu izana. Apalapal mintzo da lerro artean. Ez naiz egokiena gehiengoak Robertotaz entzun nahi duena (edo entzun nahi duela irudikatzen duena) kontatzeko. Adarretatik joan naiz, baina nahiago dut hori memoriaren azpijokoe tan erortzea baino.ERRESISTENTZIA . Infraerrealisten mugimendua zure etxean egindako bilera batean kontsolidatu zen, Mexiko D.F hirian. Garai hartan munduko bazter askotan —Euskal Herria ez da salbuespena— jazo ziren korronte antiofizalisten barruan sartzen da infraerrealisten mugimendua. Beharbada, kultura ofizialak mugimendu horiek irentsi ditu, eta galdu dute sortzez zekartzaten errebeldia.Infraerrealismoa Mario Santiago eta Roberto Bolañoren inspirazioz sortu zen. Mariok egina zuen ahalegina aurretik hainbat lagun antolatzeko aldizkari batzuen inguruan. Nolabait esan daiteke eurek sortu zutela infraerrealismoa, Robertok eta Mariok, ikusi zutenean ideia edo inspirazio hori errotu zitekeela orduan gu ginen poeta gazteen lagun talde hartan. Era batean, modu natura lean sortu zen ideia hura, haiek bezalako bi tipo jenial ohartu zirenean modu bateko erresistentzia probatu behar zela —modu lorioski prekario batean—, komatxoekin edo gabe, kultura ofiziala dei daitekeenaren kontra. Edozein gaztek egiten duen moduan, ezkutuko klase erresistentziak aitortu eta b o r r o k a t z e a zen kontua, argitaratzeko aukeraren zaindarifantasmak, testui nguru arautu batean ikastea ala ez ikastea, literatura tik bizi zitekeela edo ezinezkoa zela sinestea. Ni horrek 1819 urterekin harrapatu ninduen, eta ezin dut harro agertu hura modu idiliko batean ikusi izanaz —Robertok egiten jakin zuena Los detectives salvajes nobelan, Mexi kori eta gaztaroari eskainitako bere lehen eleberrian—. Ni orduan zuzentzaile gisa hasi nintzen lanean —unibertsitatean urte erdi bat eman ostean— eta Rober tok, esaterako, artikulugintzan eta litera tur kazetaritza kulturalean sarraldia egin zuen.Inpresioa daukat garai haietan, 70 erdial dean, fokua argiago zegoela egun baino, non sare sozialen garaiaren errebeldiak orokortuagoak diruditen, baina baita lausoagoak ere. Edonola ere, uste dut erresistentziak existitzen jarraitzen duela, ikusgai izan ala ez. Infraerrealismoaz hitz egitea tentsio hori gogoan hartu eta hartan sartzea da, haren memoria lotuta baitago Los detectives salvajes lanak sortu duen legendari, Robertok idatzitako eleberri bikainari. Kontzientzia anbiguo bat dago orain; sare sozialen bitartez denok jakin dezakegula dena denotaz, denok argita ratu dezakegula zerbait, edo gutxienez komunikatzeko aukera izan. Nolanahi ere, galdetu beharko litzateke hori ez ote den kontrol modu berri bat, nahi duguna esan dezakegula sinestarazten digun ideia faltsua, egia ez bada ere —eta azken sententziek berresten dute—, inorentzen garela ohartu gabe. Ezeza gun bihurtzen dugu nor bere baitara biltzen duen demokrazia baten ilusio arraroarekin.Testuinguru honetan, aktibismo litera rioa, edo soilik testuala, egiteko modu berrien falta nabaritzen da, hau da, sormen eta gogoeta testuak oso modu ugaritan zabalduko dituzten pertsona taldeena. Pentsatzen dut Lekore keinu horren parte izango dela, amaigabetzat definitu beharko litzatekeena.TXILE. Bolañori Txile ukitzea bere bizitza osoa ukitzea zela esaten da hortik; haren gatazka pertsonal guztiak Txiletik igarotzen zirela.Robertoren heziketa sentimentala, zalantzarik gabe, Txile eta Mexiko artean banatzen da. Eta jada bere helduaroan immigrazioko Katalunia batean, ia lurral dez kanpokoa. Txile kritikatzeko orduan berak nahiago zuen sorterriarekiko bere kritika propioaren jabe izan. Hori oso ondo ikusi eta irakurri daiteke Estrella distante eta Nocturno de Chile lanetan, diktaduraren gaineko eleberri ederrak dira.Haurtzaroko lurraldea ere istorio sortzai letzat defendatu zuen, eta psikismo berezi batetik; baina ez dakit berak hitz horiek erabiliko lituzkeen. Gainera, harentzat memoria oso gai garrantzitsua zen, bere zokoak eta berrasmatzeak. Zentzu horretan, Roberto memoriaren aldekoa zen, sormen metodo gisa. Epizentro horretan ematen dira bere obrako anbiguetate hain aberatsak, asmatutakoaren eta bizitakoaren artean sortzen direnak. Oso abila izan zen nozioetan, fikzioa eta autobiografia garatzeko moduetan. Hor izan zen benetako maisua; bere istorioetan kontatzen zen ia guztia benetan gertatu zela sinetsarazi baitzien bere irakurleen parte handi bati. Asko inporta zitzaion beste gauza bat ametsak ziren, horiek istorio ezezagunak sortu eta narratzeko duten modua amesten duenaren buruan; prozesu bat, zeinak, surrealis moaren erronken jarraitzaile zen aldetik, pista bat ematen duen Robertok tramak sortzeko zuen moduaz.Gaueko idazlea zela kontuan hartuta, detaile hori ez da hutsala. Memoriaren inguruan bada haurra zeneko anekdota bat. Etxe aurrealdean eserita zegoela, gizon bat ikusi zuen bertatik pasatzen. Gizonak agurtu eta urrundu egin zen gero. Urruntze horren sentsazioa, agurtu zuen eta gero desagertu zen oinezko harena, grabatuta geratu zitzaion arke tipo dramatiko edo zinetiko baten erara, ihesaldi baten oinatza. Iraunkortasun sentsazioa, eta, aldi berean, bere obra guztian dagoen absentzia infinituarena.Ahots emozional eta intelektualki arrunt batek bizi du bere obra. Narratzailearen ahotsa bere esperientziak ari da elkarba natzen, eta, aldi berean, harridura sortzen du, alerta egoera oso bizia da, eta iruditzen zait nozio hori oso gaurkoa dela, ezagutzen oso erraza bere liburuen irakurlearentzat eta bere istorioen labirin toan sartzen denarentzat. Egia da Robertoren prosak maitasuna pizten duela. Haren idazkeran sekulako argita suna eta gupida dago, eta bizitzaz haus nartzera dei egiten du, iruditzen zait, ziurgabetasunez, sexuaren misterioaz, horroreaz (edo gaizkia, asko hala deitze ra tematzen direnez), bizitzaren aukerak ulertuta kontakizunez eta keinuz bete tako bidaia baten gisara; eta horretan bere irakurlea identifikatuta sentitzen da modu intimo, eta, bere erara, berrian.OFIZIO HAUSKORRA . Idazleare na ofizioa guztiz hauskorra, galkorra zela zioen Bolañok. Bide hori hautatu izanak bizitza mugatu batera kondenatu zuen luzez.Roberto idazle guztiz malenkoniatsua zen, eta, hain zuzen, horregatik, baita umorista oso berezia ere. Harena oihartzun handiko umorea zen, bere baitara bildurikoa, kutsatuta barre egite ra behartzen zintuena, kontatzen zizun istorioan barneratu artean. Hauskortasun nozio horrek, gaixo zegoela jakin zuenean indartu zenak, idazlearen ofizioaren kondi zioaz erradikalki pentsatzera eramaten du; edertasuna, indarra eta idazlearen gatazkak, eta horretan ere sartzen da umorea, letren herrialde beti ahularen kondizioaren gaineko argitasun forma modura.Idaztearen ekintzaren kondizioa, goizeko ordu txikitan baino idazten ez duen idazlearen irudia, bakartuta bere gelan mundu berri eta pertsonaiez bete bat sortzen ahalegindu bitartean, uste dut berari ia heroikoa eta, era berean, izuga rri ahula iruditzen zitzaiola; horregatik uste zuen etengabe idatzi behar zela, etengabe kontatu istorioak. A h u l t a s u n hori erresistentzia bat bihurtzea zen kontua, azaleko poroak, zentzumenak unibertsoari osoki emanak izatea, idazke ratik argitasunofizio bat egitea.Hobeto da Bolaño irakurtzea, haren testuak, haren artikuluak. Agian eta, batez ere, hain garrantzitsua den bere poesia; egiazki, hortik dator bere obra. Bera irakurtzea hobeto da, bere obraren eta bizitzaren gainean idatzi diren milaka testu eta iruzkinak baino. Berriz diot, berak esango lukeen eran, aurrena poemak, ipuinak, eleberri handiak, eta elkarrizketak, oso onak direnak halaber, eta ondoren irakurri, baina bakarrik ondoren, bere obrak inspiratu duen iruzkinmultzo sinesgaitza.MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 16Gerta daiteke aspalditik entzuna baina apenas irakurria zenuen idazle baten itzala, lainoa mendi artean sartzen den eran, zirrikitu guztietatik sartzen hastea. Roberto Bolañorekin gertatu zaigu. Itzal egiten dio mito batek: Latinoamerikako kanonean bukatu arren, bizi osoan arrastan eraman zuen bizitza hura. Beti justu, justuegi, Herrialde Katalanetan arnas apur bat hartu ahal izan zuen arte azkenetan. Eta halere, heriotza goiztiar batek eraman. Sarean bere bizi pusken bila hasi, eta lezio nagusia bat da: idazteak bizi proiektu bat izan behar du, edo ez da izango.Gaztetan ezagutu zuen Bruno Montané Krebsek, eta Roberto aipatzen du berak, inoiz gutxitan Bolaño. Montané, poeta txiletarra. Bartzelonan bizi da aspaldi dela. Hara idatzi, eta lehenengoan erantzun digu. Goxotasunez bueltatzen dizkio mezuak ezagutzen ez duen horri. Denbora hartzen du. Elebitan ala euska raz argitaratuko den galdetu du, eta bigarrena izatekotan kasik hobeto iruditzen zaiola dio. Behin baino birritan eskertu du interesa, bere atea jotzera heldu izana. Apalapal mintzo da lerro artean. Ez naiz egokiena gehiengoak Robertotaz entzun nahi duena (edo entzun nahi duela irudikatzen duena) kontatzeko. Adarretatik joan naiz, baina nahiago dut hori memoriaren azpijokoe tan erortzea baino.ERRESISTENTZIA . Infraerrealisten mugimendua zure etxean egindako bilera batean kontsolidatu zen, Mexiko D.F hirian. Garai hartan munduko bazter askotan —Euskal Herria ez da salbuespena— jazo ziren korronte antiofizalisten barruan sartzen da infraerrealisten mugimendua. Beharbada, kultura ofizialak mugimendu horiek irentsi ditu, eta galdu dute sortzez zekartzaten errebeldia.Infraerrealismoa Mario Santiago eta Roberto Bolañoren inspirazioz sortu zen. Mariok egina zuen ahalegina aurretik hainbat lagun antolatzeko aldizkari batzuen inguruan. Nolabait esan daiteke eurek sortu zutela infraerrealismoa, Robertok eta Mariok, ikusi zutenean ideia edo inspirazio hori errotu zitekeela orduan gu ginen poeta gazteen lagun talde hartan. Era batean, modu natura lean sortu zen ideia hura, haiek bezalako bi tipo jenial ohartu zirenean modu bateko erresistentzia probatu behar zela —modu lorioski prekario batean—, komatxoekin edo gabe, kultura ofiziala dei daitekeenaren kontra. Edozein gaztek egiten duen moduan, ezkutuko klase erresistentziak aitortu eta b o r r o k a t z e a zen kontua, argitaratzeko aukeraren zaindarifantasmak, testui nguru arautu batean ikastea ala ez ikastea, literatura tik bizi zitekeela edo ezinezkoa zela sinestea. Ni horrek 1819 urterekin harrapatu ninduen, eta ezin dut harro agertu hura modu idiliko batean ikusi izanaz —Robertok egiten jakin zuena Los detectives salvajes nobelan, Mexi kori eta gaztaroari eskainitako bere lehen eleberrian—. Ni orduan zuzentzaile gisa hasi nintzen lanean —unibertsitatean urte erdi bat eman ostean— eta Rober tok, esaterako, artikulugintzan eta litera tur kazetaritza kulturalean sarraldia egin zuen.Inpresioa daukat garai haietan, 70 erdial dean, fokua argiago zegoela egun baino, non sare sozialen garaiaren errebeldiak orokortuagoak diruditen, baina baita lausoagoak ere. Edonola ere, uste dut erresistentziak existitzen jarraitzen duela, ikusgai izan ala ez. Infraerrealismoaz hitz egitea tentsio hori gogoan hartu eta hartan sartzea da, haren memoria lotuta baitago Los “Testuinguru honetan, aktibismo literarioa, edo soilik testuala, egiteko modu berrien falta nabaritzen da, hau da, sormen eta gogoeta testuak oso modu ugaritan zabalduko dituzten pertsona taldeena”.detectives salvajes lanak sortu duen legendari, Robertok idatzitako eleberri bikainari. Kontzientzia anbiguo bat dago orain; sare sozialen bitartez denok jakin dezakegula dena denotaz, denok argita ratu dezakegula zerbait, edo gutxienez komunikatzeko aukera izan. Nolanahi ere, galdetu beharko litzateke hori ez ote den kontrol modu berri bat, nahi duguna esan dezakegula sinestarazten digun ideia faltsua, egia ez bada ere —eta azken sententziek berresten dute—, inorentzen garela ohartu gabe. Ezeza gun bihurtzen dugu nor bere baitara biltzen duen demokrazia baten ilusio arraroarekin.Testuinguru honetan, aktibismo litera rioa, edo soilik testuala, egiteko modu berrien falta nabaritzen da, hau da, sormen eta gogoeta testuak oso modu ugaritan zabalduko dituzten pertsona taldeena. Pentsatzen dut Lekore keinu horren parte izango dela, amaigabetzat definitu beharko litzatekeena.TXILE. Bolañori Txile ukitzea bere bizitza osoa ukitzea zela esaten da hortik; haren gatazka pertsonal guztiak Txiletik igarotzen zirela.Robertoren heziketa sentimentala, zalantzarik gabe, Txile eta Mexiko artean banatzen da. Eta jada bere helduaroan immigrazioko Katalunia batean, ia lurral dez kanpokoa. Txile kritikatzeko orduan berak nahiago zuen sorterriarekiko bere kritika propioaren jabe izan. Hori oso ondo ikusi eta irakurri daiteke Estrella distante eta Nocturno de Chile lanetan, diktaduraren gaineko eleberri ederrak dira.Haurtzaroko lurraldea ere istorio sortzai letzat defendatu zuen, eta psikismo berezi batetik; baina ez dakit berak hitz horiek erabiliko lituzkeen. Gainera, harentzat memoria oso gai garrantzitsua zen, bere zokoak eta berrasmatzeak. Zentzu horretan, Roberto memoriaren aldekoa zen, sormen metodo gisa. Epizentro horretan ematen dira bere obrako anbiguetate hain aberatsak, asmatutakoaren eta bizitakoaren artean sortzen direnak. Oso abila izan zen nozioetan, fikzioa eta autobiografia garatzeko moduetan. Hor izan zen benetako maisua; bere istorioetan kontatzen zen ia guztia benetan gertatu zela sinetsarazi baitzien bere irakurleen parte handi bati. Asko inporta zitzaion beste gauza bat ametsak ziren, horiek istorio ezezagunak sortu eta narratzeko duten modua amesten duenaren buruan; prozesu bat, zeinak, surrealis moaren erronken jarraitzaile zen aldetik, pista bat ematen duen Robertok tramak sortzeko zuen moduaz.Gaueko idazlea zela kontuan hartuta, detaile hori ez da hutsala. Memoriaren inguruan bada haurra zeneko anekdota bat. Etxe aurrealdean eserita zegoela, gizon bat ikusi zuen bertatik pasatzen. Gizonak agurtu eta urrundu egin zen gero. Urruntze horren sentsazioa, agurtu zuen eta gero desagertu zen oinezko harena, grabatuta geratu zitzaion arke tipo dramatiko edo zinetiko baten erara, ihesaldi baten oinatza. Iraunkortasun sentsazioa, eta, aldi berean, bere obra guztian dagoen absentzia infinituarena.Ahots emozional eta intelektualki arrunt batek bizi du bere obra. Narratzailearen ahotsa bere esperientziak ari da elkarba natzen, eta, aldi berean, harridura sortzen du, alerta egoera oso bizia da, eta iruditzen zait nozio hori oso gaurkoa dela, ezagutzen oso erraza bere liburuen irakurlearentzat eta bere istorioen labirin toan sartzen denarentzat. Egia da Robertoren prosak maitasuna pizten duela. Haren idazkeran sekulako argita suna eta gupida dago, eta bizitzaz haus nartzera dei egiten du, iruditzen zait, ziurgabetasunez, sexuaren misterioaz, horroreaz (edo gaizkia, asko hala deitze ra tematzen direnez), bizitzaren aukerak ulertuta kontakizunez eta keinuz bete tako bidaia baten gisara; eta horretan bere irakurlea identifikatuta sentitzen da modu intimo, eta, bere erara, berrian.OFIZIO HAUSKORRA . Idazleare na ofizioa guztiz hauskorra, galkorra zela zioen Bolañok. Bide hori hautatu izanak bizitza mugatu batera kondenatu zuen luzez.Roberto idazle guztiz malenkoniatsua zen, eta, hain zuzen, horregatik, baita umorista oso berezia ere. Harena oihartzun handiko umorea zen, bere baitara bildurikoa, kutsatuta barre egite ra behartzen zintuena, kontatzen zizun istorioan barneratu artean. Hauskortasun nozio horrek, gaixo zegoela jakin zuenean indartu zenak, idazlearen ofizioaren kondi zioaz erradikalki pentsatzera eramaten du; edertasuna, indarra eta idazlearen gatazkak, eta horretan ere sartzen da umorea, letren herrialde beti ahularen kondizioaren gaineko argitasun forma modura.Idaztearen ekintzaren kondizioa, goizeko ordu txikitan baino idazten ez duen idazlearen irudia, bakartuta bere gelan mundu berri eta pertsonaiez bete bat sortzen ahalegindu bitartean, uste dut berari ia heroikoa eta, era berean, izuga rri ahula iruditzen zitzaiola; horregatik uste zuen etengabe idatzi behar zela, etengabe kontatu istorioak. A h u l t a s u n hori erresistentzia bat bihurtzea zen kontua, azaleko poroak, zentzumenak unibertsoari osoki emanak izatea, idazke ratik argitasunofizio bat egitea.Hobeto da Bolaño irakurtzea, haren testuak, haren artikuluak. Agian eta, batez ere, hain garrantzitsua den bere poesia; egiazki, hortik dator bere obra. Bera irakurtzea hobeto da, bere obraren eta bizitzaren gainean idatzi diren milaka testu eta iruzkinak baino. Berriz diot, berak esango lukeen eran, aurrena poemak, ipuinak, eleberri handiak, eta elkarrizketak, oso onak direnak halaber, eta ondoren irakurri, baina bakarrik ondoren, bere obrak inspiratu duen iruzkinmultzo sinesgaitza.MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 17Gerta daiteke aspalditik entzuna baina apenas irakurria zenuen idazle baten itzala, lainoa mendi artean sartzen den eran, zirrikitu guztietatik sartzen hastea. Roberto Bolañorekin gertatu zaigu. Itzal egiten dio mito batek: Latinoamerikako kanonean bukatu arren, bizi osoan arrastan eraman zuen bizitza hura. Beti justu, justuegi, Herrialde Katalanetan arnas apur bat hartu ahal izan zuen arte azkenetan. Eta halere, heriotza goiztiar batek eraman. Sarean bere bizi pusken bila hasi, eta lezio nagusia bat da: idazteak bizi proiektu bat izan behar du, edo ez da izango.Gaztetan ezagutu zuen Bruno Montané Krebsek, eta Roberto aipatzen du berak, inoiz gutxitan Bolaño. Montané, poeta txiletarra. Bartzelonan bizi da aspaldi dela. Hara idatzi, eta lehenengoan erantzun digu. Goxotasunez bueltatzen dizkio mezuak ezagutzen ez duen horri. Denbora hartzen du. Elebitan ala euska raz argitaratuko den galdetu du, eta bigarrena izatekotan kasik hobeto iruditzen zaiola dio. Behin baino birritan eskertu du interesa, bere atea jotzera heldu izana. Apalapal mintzo da lerro artean. Ez naiz egokiena gehiengoak Robertotaz entzun nahi duena (edo entzun nahi duela irudikatzen duena) kontatzeko. Adarretatik joan naiz, baina nahiago dut hori memoriaren azpijokoe tan erortzea baino.ERRESISTENTZIA . Infraerrealisten mugimendua zure etxean egindako bilera batean kontsolidatu zen, Mexiko D.F hirian. Garai hartan munduko bazter askotan —Euskal Herria ez da salbuespena— jazo ziren korronte antiofizalisten barruan sartzen da infraerrealisten mugimendua. Beharbada, kultura ofizialak mugimendu horiek irentsi ditu, eta galdu dute sortzez zekartzaten errebeldia.Infraerrealismoa Mario Santiago eta Roberto Bolañoren inspirazioz sortu zen. Mariok egina zuen ahalegina aurretik hainbat lagun antolatzeko aldizkari batzuen inguruan. Nolabait esan daiteke eurek sortu zutela infraerrealismoa, Robertok eta Mariok, ikusi zutenean ideia edo inspirazio hori errotu zitekeela orduan gu ginen poeta gazteen lagun talde hartan. Era batean, modu natura lean sortu zen ideia hura, haiek bezalako bi tipo jenial ohartu zirenean modu bateko erresistentzia probatu behar zela —modu lorioski prekario batean—, komatxoekin edo gabe, kultura ofiziala dei daitekeenaren kontra. Edozein gaztek egiten duen moduan, ezkutuko klase erresistentziak aitortu eta b o r r o k a t z e a zen kontua, argitaratzeko aukeraren zaindarifantasmak, testui nguru arautu batean ikastea ala ez ikastea, literatura tik bizi zitekeela edo ezinezkoa zela sinestea. Ni horrek 1819 urterekin harrapatu ninduen, eta ezin dut harro agertu hura modu idiliko batean ikusi izanaz —Robertok egiten jakin zuena Los detectives salvajes nobelan, Mexi kori eta gaztaroari eskainitako bere lehen eleberrian—. Ni orduan zuzentzaile gisa hasi nintzen lanean —unibertsitatean urte erdi bat eman ostean— eta Rober tok, esaterako, artikulugintzan eta litera tur kazetaritza kulturalean sarraldia egin zuen.Inpresioa daukat garai haietan, 70 erdial dean, fokua argiago zegoela egun baino, non sare sozialen garaiaren errebeldiak orokortuagoak diruditen, baina baita lausoagoak ere. Edonola ere, uste dut erresistentziak existitzen jarraitzen duela, ikusgai izan ala ez. Infraerrealismoaz hitz egitea tentsio hori gogoan hartu eta hartan sartzea da, haren memoria lotuta baitago Los detectives salvajes lanak sortu duen legendari, Robertok idatzitako eleberri bikainari. Kontzientzia anbiguo bat dago orain; sare sozialen bitartez denok jakin dezakegula dena denotaz, denok argita ratu dezakegula zerbait, edo gutxienez komunikatzeko aukera izan. Nolanahi ere, galdetu beharko litzateke hori ez ote den kontrol modu berri bat, nahi duguna esan dezakegula sinestarazten digun ideia faltsua, egia ez bada ere —eta azken sententziek berresten dute—, inorentzen garela ohartu gabe. Ezeza gun bihurtzen dugu nor bere baitara biltzen duen demokrazia baten ilusio arraroarekin.Testuinguru honetan, aktibismo litera rioa, edo soilik testuala, egiteko modu berrien falta nabaritzen da, hau da, sormen eta gogoeta testuak oso modu ugaritan zabalduko dituzten pertsona taldeena. Pentsatzen dut Lekore keinu horren parte izango dela, amaigabetzat definitu beharko litzatekeena.TXILE. Bolañori Txile ukitzea bere bizitza osoa ukitzea zela esaten da hortik; haren gatazka pertsonal guztiak Txiletik igarotzen zirela.Robertoren heziketa sentimentala, zalantzarik gabe, Txile eta Mexiko artean banatzen da. Eta jada bere helduaroan immigrazioko Katalunia batean, ia lurral dez kanpokoa. Txile kritikatzeko orduan berak nahiago zuen sorterriarekiko bere kritika propioaren jabe izan. Hori oso ondo ikusi eta irakurri daiteke Estrella distante eta Nocturno de Chile lanetan, diktaduraren gaineko eleberri ederrak dira.Haurtzaroko lurraldea ere istorio sortzai letzat defendatu zuen, eta psikismo berezi batetik; baina ez dakit berak hitz horiek erabiliko lituzkeen. Gainera, harentzat memoria oso gai garrantzitsua zen, bere zokoak eta berrasmatzeak. Zentzu horretan, Roberto memoriaren aldekoa zen, sormen metodo gisa. Epizentro horretan ematen dira bere obrako anbiguetate hain aberatsak, asmatutakoaren eta bizitakoaren artean sortzen direnak. Oso abila izan zen nozioetan, fikzioa eta autobiografia garatzeko moduetan. Hor izan zen benetako maisua; bere istorioetan kontatzen zen ia guztia benetan gertatu zela sinetsarazi baitzien bere irakurleen parte handi bati. Asko inporta zitzaion beste gauza bat ametsak ziren, horiek istorio ezezagunak sortu eta narratzeko duten modua amesten duenaren buruan; prozesu bat, zeinak, surrealis moaren erronken jarraitzaile zen aldetik, pista bat ematen duen Robertok tramak sortzeko zuen moduaz.Gaueko idazlea zela kontuan hartuta, detaile hori ez da hutsala. Memoriaren inguruan bada haurra zeneko anekdota bat. Etxe aurrealdean eserita zegoela, gizon bat ikusi zuen bertatik pasatzen. Gizonak agurtu eta urrundu egin zen gero. Urruntze horren sentsazioa, agurtu zuen eta gero desagertu zen oinezko harena, grabatuta geratu zitzaion arke tipo dramatiko edo zinetiko baten erara, ihesaldi baten oinatza. Iraunkortasun sentsazioa, eta, aldi berean, bere obra guztian dagoen absentzia infinituarena.Ahots emozional eta intelektualki arrunt batek bizi du bere obra. Narratzailearen ahotsa bere esperientziak ari da elkarba natzen, eta, aldi berean, harridura sortzen du, alerta egoera oso bizia da, eta iruditzen zait nozio hori oso gaurkoa dela, ezagutzen oso erraza bere liburuen irakurlearentzat eta bere istorioen labirin toan sartzen denarentzat. Egia da Robertoren prosak maitasuna pizten duela. Haren idazkeran sekulako argita suna eta gupida dago, eta bizitzaz haus nartzera dei egiten du, iruditzen zait, ziurgabetasunez, sexuaren misterioaz, horroreaz (edo gaizkia, asko hala deitze ra tematzen direnez), bizitzaren aukerak ulertuta kontakizunez eta keinuz bete tako bidaia baten gisara; eta horretan bere irakurlea identifikatuta sentitzen da modu intimo, eta, bere erara, berrian.OFIZIO HAUSKORRA . Idazleare na ofizioa guztiz hauskorra, galkorra zela zioen Bolañok. Bide hori hautatu izanak bizitza mugatu batera kondenatu zuen luzez.Roberto idazle guztiz malenkoniatsua zen, eta, hain zuzen, horregatik, baita umorista oso berezia ere. Harena oihartzun handiko umorea zen, bere baitara bildurikoa, kutsatuta barre egite ra behartzen zintuena, kontatzen zizun istorioan barneratu artean. Hauskortasun nozio horrek, gaixo zegoela jakin zuenean indartu zenak, idazlearen ofizioaren kondi zioaz erradikalki pentsatzera eramaten du; edertasuna, indarra eta idazlearen gatazkak, eta horretan ere sartzen da umorea, letren herrialde beti ahularen kondizioaren gaineko argitasun forma modura.Idaztearen ekintzaren kondizioa, goizeko ordu txikitan baino idazten ez duen idazlearen irudia, bakartuta bere gelan mundu berri eta pertsonaiez bete bat sortzen ahalegindu bitartean, uste dut berari ia heroikoa eta, era berean, izuga rri ahula iruditzen zitzaiola; horregatik uste zuen etengabe idatzi behar zela, etengabe kontatu istorioak. A h u l t a s u n hori erresistentzia bat bihurtzea zen kontua, azaleko poroak, zentzumenak unibertsoari osoki emanak izatea, idazke ratik argitasunofizio bat egitea.Hobeto da Bolaño irakurtzea, haren testuak, haren artikuluak. Agian eta, batez ere, hain garrantzitsua den bere poesia; egiazki, hortik dator bere obra. Bera irakurtzea hobeto da, bere obraren eta bizitzaren gainean idatzi diren milaka testu eta iruzkinak baino. Berriz diot, berak esango lukeen eran, aurrena poemak, ipuinak, eleberri handiak, eta elkarrizketak, oso onak direnak halaber, eta ondoren irakurri, baina bakarrik ondoren, bere obrak inspiratu duen iruzkinmultzo sinesgaitza.“[Idaztearen ekintzaren] ahultasun hori erresistentzia bat bihurtzea zen kontua, azaleko poroak, zentzumenak unibertsoari osoki emanak izatea, idazkeratik argitasunofizio bat egitea” .MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 18Mikele Landa EigurenDESAGERPEN BOLUNTARIOA iniziatibaren ondorioa izan da, desagertzearena ezagun lagun eta familiakoen mapa mentaletatik, argitzeko tarte batez non ageri zaion bera.Soila den gela batean agertu da, haren gustura betea. Mendi aldera ematen duen leiho bat dauka atetik sartu eta diagonalean, aurkako erpinean. Parean, teleskopio bat bailitzan metalezko hiru hankaren gainean du kamera jarrita. Zain, so, lo edo itzalita oraingoz. Taparik gabe beti, badaezpada. Badago bi ateko armairu bat gelan, egurrezkoa, bernizaren ondorioz ikus daitekeena baino egur argiagokoa. Barruan maleta handi batean sartu ahal izan duen arropa guztia dauka. Arretaz so eginez gero edonork pentsa lezake pertsona desberdinenak behar dutela izan arropa guzti horiek. Ez dago estilo edo tamaina harmoniarik eskegita. Garai batean izango ziren beste norbaitenak, erosi zituen arte, pelikuletako pertsonaiekiko antzekotasuna sentitu nahian. Badauka Bonnie lapurraren boneta zintzilik. Alizia haurraren soineko urdina pertxan. Mary Poppins zaintzailearen alkandora zuria tolestuta. Louis iheslariaren betaurrekoak tiraderan. Armairuaren sakonean Dorothy ameslariaren zapata gorriak gorde ditu etxera agertzeko prest dagoenerako.Gela karratu bilakatzen duten lau paretak biluzik egongo liratekeen armairuaren ondoan dagoen ispilua eta hau inguratzen duten argazkiak ez balira hor egongo. Bertara agertu zenetik errutina bilakatu du argazkiena. Ohe azpian datzan polaroid kamera zaharra eskuetan hartzen du esnatu berritan eta gelaren erdierdian paratzen da. Bertatik argazki bana atera ohi dio egun bakoitzari, begia aldiro gelako bazter batean jarrita. Horrela jarraituz gero urte baten buruan inguratzen duen espazioaren 360 graduak filmean erretratatuak izango ditu; ostean ispiluaren inguruan itsasteko. Bere burua ikusi ahal izateko zehazki ageri den lekuan.Desagerpen boluntario batek ekarri du hona albistegietako off ahotsak esan duenaren arabera. Desagertu egin da gainontzekoentzako, berak hala nahi zuelako. Desagertu egin da ordura arte bere kokapenaren nondik norako gutxi gorabeherakoak zekizkitenek non dagoen jakiteari utzi diotelako. Bere MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 19Hautsa pilatu aurretikhobe zarratu leihoak.Egindakoakez ditzadan bahetu behar iragandakoari so naizenero.Amaitu gabe agurtzea izan baitaiteke apal hauentzakomustuka eraginkorrena.Telmo IruretaTXIOKAMAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 20MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 21MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 22TxapelORDULARI UNIBERTSALAMAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.Goizeko 02:57 Detroiteko kaleetan,elurra maramara dabil, eta MotorCityko pariak inurritxoak bailiranaterpe bila dabiltza 8 Millean zehar.Hotz dira, ziur asko, negu gorrian2Packen abestirik beroenak nekezberotu baititzake kaletarren gorputzjelatuak.Goizeko 09:59 Kigalin . Ruandakosarraskiaren hilerririk handiena.Gaur irrati guztiak amatatutadaude, orain 22 urte ez bezala.Haatik, garrasi batek urratu dugaueko isiltasuna. Isiltasunak ezdu etniaz ulertzen, ez daki oihuhura tutsi eta hutu batena den.Berdin dio.Eguerdiko 13:27 Delhiko zaborteginagusian. Ezinezkoa da begiak batzeazabor unibertso horretan; batzuek diotehilotz usainagatik dela.Beste batzuek, ordea, arratoi izugarri handiakaske dabiltzalako, goseak hilik daudelako;pertsonak ala arratoiak? Egunaren arabera.Roméo Dallaire Koronela, mundukobeste puntan batbatean esnatu da,1994tik amesgaiztoak edukitzerakondenatuta baitago.Bart “Hotel Mille Collinen”jazotakoarekin amestu du.02:00 Guatemalako “Puerto barrios” auzoan,bi gaizkiletalde armak banatzen ari dirataldekideen artean. Salvatrucha eta 18 marekegun gogorra dute aurretik… gaur ezin daitezkeetxera bueltatu etxerako lanak egin aurretik.Arratsaldeko 16:58 Tokio hirian.Kabukicho auzoko kaleek odolezkomalkoak ezagutu dituzte. “Beste behin”esan du egunkari saltzaileak.Yakuzzak ez du lorik egiten,debekatua dauka.Hirosima eta Nagasakiko bolanderaatomikoek iratzarri zuten mafia;ordutik dago ernai.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 23MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.Goizeko 06:01 Rioko etxoletan.Ume batek Rubem Fonsecaren liburua du eskuartean – El agujero en la pared – ez baitaki nork eginduen bere egurrezko etxolan zulo handi hura.16:02 Shangaiko “Old Shangai”jatetxetik irten berri dabertako behargin bat19 orduko txanda egin ondorenzigarreta eskuan daramala.47 zigarreta erre ditu jada.Handik eta egun batzuetarahilda aurkituko dute bere etxeanzamako minbiziak janda.40 urte eta amets ugari zituen.Hori zioten, sikiera, bere lankideek.10:03 Alepoko ortzimuga gorrixkan.Goiz gorri, arrats euri esan ohi duerrefrauak. Sirian, aspaldi, goizeta arrats gehienak odola bezain gorriak dira.Noizbait euri tantakaden hotsek lehergailuakisildu dituzte.10:04 Osloko desintoxikazio zentroan.Heroinak gazte bi zimeldu ditu,udazkeneko eguzkiak hosto horiak bezala.Hurrengo neguan orbel bilakatuko dagure bikotea; drogatzera joaten direnparkeko zuhaitzak eta txoriak bainoez dira hortaz ohartuko.12:05 Moskuko metroan bigarren mailakobidaiaririk ez dago. Bigarren mailakoakPlaza gorriaren aitzinean dagoen besteplaza ilun eta ospel batean ostenduta daude,gasolina eta kola esnifatzen.Kola botea talde osoarena da;aspaldi boterea herritarrenazen bezala.08:06 Edinburgoko Prince Small plazan–Yonkies square gautxori hordiak hitzaspertua edukitzen ari dira.Mundua aldatzen alegia.Sarri asko, garagardotaneta whiski merkeanarintzen dituzte haienbihotz tristeak abesten, negar egiten.Horrek ez du esan nahi, ordea,malko merkekoak direnik.Zama eta erraiak urratu bai,baita eztiki abestu ere.Ederra kantua; Lord Bayronieskainitako oda bailitzan.Victor Hugok ez zukeenhobeagorik idatziko,entzungo.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 24MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.09:07 Bartzelonan . Rabal auzoko 5. kalekantoian gazte bat ari da eskale batekin hizketan.Musde kaletarrak gaueko misterioak,zereginak erakusten dizkio.Ilunpetan, kalean edo gizartean otsozinguraturik dagoen artxoa delaxuxurlatu dio ile urdinduak;bizirik irauteko hiltzeko prestdagoen artxoa dela, hain zuzen.Gazteak bertatik dabilen pakistandar batigaragardo bi eskatu dizkio,azken istant eta esaldi huraospatu behar dutelakoan.Dagoeneko eguzkia joan da bere amarengana,baina batzuek ez dute haiena ezagutu, aurkitu,agurtu.Dagoeneko beste egun bat jaio da,baina batzuk ez dira sekula lokartu,eta beste asko ez dira inoiz esnatu.Benetako istorioak idazteko daude.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 25MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.Liburu pare bati buruzko artikuluari sarreraDurangoko Azoka bezperan eskuratu nuen Emmanuel Carrère idazlearen azken liburuaren poltsikoko edizioaren kopia bat. Bere kazetari eta idazle ibilbi dean zehar idatzitako testuak dakartza bilduma honek, artikuluak, liburukriti kak, zinemakritikak, hitzaurreak, etab.Azokara eraman nuen liburua, (gehien bat) euskarazko liburuen artean emango nuen denbora berdintzekoedo. Aparte ko arrazoirik gabeko loezinean irakurri nuen artikulu hau, hoteleko ohe bikoitz handiegian zeharka etzanda, betazalak haien pisuz noiz zarratuko zain.Euforia egunak dira azokakoak norma lean. Jende asko, jan asko, edan asko, ez da estimulu eta emozio gorabeherarik falta. Nahi gabe luzatutako euforia egoera horretan irakurri nituen, beraz, orriok, irakurri ez nuen liburu baten sorkuntzaprozesua irakurri ez nuen beste liburu batekin alderatzen zutenak.Carrèreren idazkera izango da agian, Limonov en (POL, 2011) irakurketatik txunditu ninduena, edo gaiak berez duen interesa (niretzat, behintzat), baina artikulua itzuli beharra sentitu nuen, testua ulertu beharra, bertan agertzen diren erreferentziak aletu beharra. Télérama aldizkarian Truman Capote filmaren harira argitaratutako artikuluari tiraka heldu nintzen, azkenean, Capote ren In Cold Blood irakurtzera, artikulu hau eta beste batzuk irakurri ostean liburuari buruz nituen ideiak baztertu ezinik. Truman Capoteren bila egin nuen irakurraldia, non topatuko ote nuen idazlea, bere burua ezkutatzeko halako lana hartu ostean. Capote ez ezik Harper Lee ere ikusi uste nuen lerroar tean, Holcombseko biztanleen testi gantzak jasotzen, Capote bera bere imajinaziokoak baizik izan ezin zitezkeen eszenak berreraikitzen, egiazkoak zirelakoan idazteko gero.Zailagoa egin zitzaidan Carrèrek artiku luan aipatzen duen idazlearen “egoera lazgarria” identifikatzea. Horretarako tarterik ez du uzten liburuak, behintzat, eta gogor egin behar izan nion nire buruari nobela horixe zela ez ahazteko: nobela bat, errealitatean oinarrituta egonagatik ere fikziozko lan bat.Behin In Cold Blood irakurritakoan ekin nion L’Adversaire irakurtzeari, artikuluak markatzen duen segida jarraituz. Baina liburuari buruz hainbeste irakurri (eta pentsatu) ostean ahula iruditu zitzaidan, Carrère zen, baiki, eta bere azken urteo tako obraren hastapen argia, ezagun(ago) egingo zuten eleberrietan lehena, baina ez ninduen harritu, ez nion ezer berririk antzeman, espero ez nuenik ezer.Liburuak merezi du bere horretan, baina uste dut aurretik halako karga ezarri niola azkenean ezin izan ziola eutsi behin irakurtzen hasterakoan. Hori ere badauka irakurtzeak: ez diogu norma lean liburu bati egoera neutral batean heltzen, esperantzak eta beldurrak proiektatzen ditugu harengan, irakurketa aurretiaz baldintzatzen.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 26MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.Durangoko Azoka bezperan eskuratu nuen Emmanuel Carrère idazlearen azken liburuaren poltsikoko edizioaren kopia bat. Bere kazetari eta idazle ibilbi dean zehar idatzitako testuak dakartza bilduma honek, artikuluak, liburukriti kak, zinemakritikak, hitzaurreak, etab.Azokara eraman nuen liburua, (gehien bat) euskarazko liburuen artean emango nuen denbora berdintzekoedo. Aparte ko arrazoirik gabeko loezinean irakurri nuen artikulu hau, hoteleko ohe bikoitz handiegian zeharka etzanda, betazalak haien pisuz noiz zarratuko zain.Euforia egunak dira azokakoak norma lean. Jende asko, jan asko, edan asko, ez da estimulu eta emozio gorabeherarik falta. Nahi gabe luzatutako euforia egoera horretan irakurri nituen, beraz, orriok, irakurri ez nuen liburu baten sorkuntzaprozesua irakurri ez nuen beste liburu batekin alderatzen zutenak.Carrèreren idazkera izango da agian, Limonov en (POL, 2011) irakurketatik txunditu ninduena, edo gaiak berez duen interesa (niretzat, behintzat), baina artikulua itzuli beharra sentitu nuen, testua ulertu beharra, bertan agertzen diren erreferentziak aletu beharra. Télérama aldizkarian Truman Capote filmaren harira argitaratutako artikuluari tiraka heldu nintzen, azkenean, Capote ren In Cold Blood irakurtzera, artikulu hau eta beste batzuk irakurri ostean liburuari buruz nituen ideiak baztertu ezinik. Truman Capoteren bila egin nuen irakurraldia, non topatuko ote nuen idazlea, bere burua ezkutatzeko halako lana hartu ostean. Capote ez ezik Harper Lee ere ikusi uste nuen lerroar tean, Holcombseko biztanleen testi gantzak jasotzen, Capote bera bere imajinaziokoak baizik izan ezin zitezkeen eszenak berreraikitzen, egiazkoak zirelakoan idazteko gero.Zailagoa egin zitzaidan Carrèrek artiku luan aipatzen duen idazlearen “egoera lazgarria” identifikatzea. Horretarako tarterik ez du uzten liburuak, behintzat, eta gogor egin behar izan nion nire buruari nobela horixe zela ez ahazteko: nobela bat, errealitatean oinarrituta egonagatik ere fikziozko lan bat.Behin In Cold Blood irakurritakoan ekin nion L’Adversaire irakurtzeari, artikuluak markatzen duen segida jarraituz. Baina liburuari buruz hainbeste irakurri (eta pentsatu) ostean ahula iruditu zitzaidan, Carrère zen, baiki, eta bere azken urteo tako obraren hastapen argia, ezagun(ago) egingo zuten eleberrietan lehena, baina ez ninduen harritu, ez nion ezer berririk antzeman, espero ez nuenik ezer.Liburuak merezi du bere horretan, baina uste dut aurretik halako karga ezarri niola azkenean ezin izan ziola eutsi behin irakurtzen hasterakoan. Hori ere badauka irakurtzeak: ez diogu norma lean liburu bati egoera neutral batean heltzen, esperantzak eta beldurrak proiektatzen ditugu harengan, irakurketa aurretiaz baldintzatzen.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 27MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.Emmanuel CarrèreCAPOTE, ROMAND ETA HIRUROK1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.Il est avantageux d’avoir où aller (POL, 2016) Frantsesetik itzuliaMAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 28MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 29MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 30MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 31Eider PerezETXEBIZITZAKVanger ez da paperezko hiri bat. Aspaldi erori zitzaizkion harresi ziren saihetsak, baina arnas geldoan bizirauten du oraindik, birika bakarrez gainera. Datu ofizialen arabera populazioak gora egin zuen azken neguan, baina kaleetan arrotza da pneumatikoen arrastoa. Estoldak eta lurrazpiko erreinuak fikzioa dira hiriko pasarela zabal eta hitsetan.Vangerdarren ibilera estatikoa da. Haietako asko etxeko bizitzan sartu eta geroztik ez dira kale bizitzara atera. Gereziondoen Etorbideko etxebizitzan sartu zen bera ere. Bertara iristeko enparantza mortua, kale zahar bat eta hiru biztanle zeharkatu behar dira.Vanger ez da paperezko hiri bat. Gauez ederra da._Bat_MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.Gorpu bat etzanda dago banketxearen ate ondoan, banke txeak fideltasun oparitzat eman dion kartoizko alfonbratxoan goxo. Zazpi aste daramatza mugitu gabe, lo egongo da ziurrena, pena ematen du gizagaixoa esnatzeak, hain dago goxo. Beldurra ematen du gizagaixoa esnatzeak, hain dago geldi, hain lo, auskalo. Ferrokarrilaren errailen pasabidean emakume bat dabil pare tik datorkion haize korronteari erresistentzia egiten, gogor. Bere gorputzenborrak haizea tinko eusten duen bitartean, hegan ditu gabardina, fakturaziopaperak eta buruazaleko ileak. Gorputza aurrealdera aurreratuta, eta esku bat kape luaren gainean, hura eutsi ezinik. Beste eskua, bularraldean, larruzko maleta saihetsen kontra zanpatzen; paperetatik milaka zifra idatzi lurrerantz lerratzen dira bitartean. _Bi_Ferrokarrilaren errailetatik haizeak orrietako bat eraman du botikadenda pareko zaborrontzien ingurura. Begi bakarre ko andre bat dabil paperaren edukiontzian zokomiran. Hirugarren biztanlea. Harribitxiak ikertzeko erabiltzen den mikroskopio gemologiko bat du eskuartean. Zaborrontzitik paper zatiak hartu eta bananbanan arakatu ditu alde bana tik eta goitik behera. Ordainagiriak, argazkiak, zaharkitutako osasun txartelak eta kreditu txartelak; erosketetako zerren dak eta gutun hotzenak. Bananbanan arakatu eta orriak, agiriak, txartelak eta izenak berriz osatzen ditu, identitateak. Paper zatiekin helbideak berreraikitzen daramatza ia bost urte. Hiriko kaleetan ez dauden ibiltariak berpiztu ditu.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 32MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.Gorpu bat etzanda dago banketxearen ate ondoan, banke txeak fideltasun oparitzat eman dion kartoizko alfonbratxoan goxo. Zazpi aste daramatza mugitu gabe, lo egongo da ziurrena, pena ematen du gizagaixoa esnatzeak, hain dago goxo. Beldurra ematen du gizagaixoa esnatzeak, hain dago geldi, hain lo, auskalo. Ferrokarrilaren errailen pasabidean emakume bat dabil pare tik datorkion haize korronteari erresistentzia egiten, gogor. Bere gorputzenborrak haizea tinko eusten duen bitartean, hegan ditu gabardina, fakturaziopaperak eta buruazaleko ileak. Gorputza aurrealdera aurreratuta, eta esku bat kape luaren gainean, hura eutsi ezinik. Beste eskua, bularraldean, larruzko maleta saihetsen kontra zanpatzen; paperetatik milaka zifra idatzi lurrerantz lerratzen dira bitartean. Gereziondoen Etorbideko etxebizitzan matxuratuta dago txirrina, baita ateko sarraila ere. Atea erdi zabalik, ia itxirik beti. Laukitxo zuri eta beltzeko azulejoek betetzen dituzte ezkaratzeko paretak. Urrezko friso batek mugatzen du pare tako metro eta erdia. Sabaian zortzi besoko lanpara bat zintzilik, milaka urteko brontze eta portzelanazko munstro bat dirdiraka. Egur bernizatuzko postontzian jabea nor den adierazteko papertxoa erditik ebakita dago, izen baten faltan. Paperaren edukiontzian amaitu duen beste identitate bat gehiago. Ezkaratzeko ispilua erraldoia da. Lehenengo solairura igotzeko bigarren ate bat zeharkatu behar da. Eskailerak gora doaz espiralean, baranda beltz fin bati helduta igo daiteke. Beharbada inoiz hain lagun izan ez diren bi bizilagun, lehenengo solairuan, hizketan. Sorbalda puztuak eta aho arras deskoordinatuak, lerdez beteak. Alboko etxebizitzako atso zaharra atzo goizean hilik aurkitu zutela esan du batek, hil aurretik atso zaharrak gosaldu ote zuen galdetu du besteak. Eta, gosaldu ez zekinat, baina bizitza bakartiak atsoa irentsi din, hori argi zagon, erantzun dio lehenak. Eskaileretan gora, bigarren solairuan auhen lizunak entzun dira: oihu mingarria lehenengo, eta hutsune labur baten ostean, isiltasun kezkagarri bat, nazkagarri bat jarraian. Uluak. Lau pareten artean gertatzen dena, lau pareten artean bizi da. Eta bertan desagertu. Nork bere atebarrua, eta isiltasuna. Etxebizitzak. _Hiru_Ferrokarrilaren errailetatik haizeak orrietako bat eraman du botikadenda pareko zaborrontzien ingurura. Begi bakarre ko andre bat dabil paperaren edukiontzian zokomiran. Hirugarren biztanlea. Harribitxiak ikertzeko erabiltzen den mikroskopio gemologiko bat du eskuartean. Zaborrontzitik paper zatiak hartu eta bananbanan arakatu ditu alde bana tik eta goitik behera. Ordainagiriak, argazkiak, zaharkitutako osasun txartelak eta kreditu txartelak; erosketetako zerren dak eta gutun hotzenak. Bananbanan arakatu eta orriak, agiriak, txartelak eta izenak berriz osatzen ditu, identitateak. Paper zatiekin helbideak berreraikitzen daramatza ia bost urte. Hiriko kaleetan ez dauden ibiltariak berpiztu ditu.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 33MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.Hirugarren solairuko ate bakarrean bizi da bera. Aspiradora granate hautsia, mentazko gozokiak eta gorputz osoko ispilu bat dira bere pisuko ondasun preziatuenak. Zeru urdina badoa iluntzen. Egunero, arratsaldeko zazpiak aldean, zigarroa pizten du. Leihotik ez du kalea ikusten. Kea nahastu egiten zaio ile urdinduaren koloretan. Soinean duen kamisoi zuriak baditu laranja koloreko loreak eta ardo beltz orban iraunkor bat. Ezin da garbitu. Baina egunetik egunera ahaztu egiten zaio hori, eta egunero, iluntzean, goitik behera biluztu eta kamisoia garbitzen du eskuz, zigarroari hortzik gabeko ezpainek eusten diotela. Ondoren, barnealdeko patioan dauden soketan zintzilikatuta lehortzen jartzen du. Gaurkoa bezalako egun batean kamisoia esekitokitik behera erori da. Eraikinak barnealdean duen patio txikiko zoruan geratu da, loreontzi batzuen alboan. Badira urteak ez dela etxetik atera. Mahai gainean ogi pusketa gogor bat dago, ardo beltza ondoan. Trago luze bat eman dio botilari eta hortzik gabeko ahoak eutsi ezin izan duen ardo kopuru bera erori zaio lepoaldetik behera. Zimur inperfektuak nabarmen du zaizkio paparreko azal bigunean. Leihoa parez pare zabalik utzi, etxeko ate nagusia biluzik zeharkatu, eta patiora jatsi da, nahigabe. Loreontzien artetik hurbildu da kamisoia jausi den tokira. Lau pareta eta hamar naka leihoren artean harrapatu du iluntzeak. Kamisoia nor bihurtu eta dantzan jarri du. Etxeko egongelan aspaldi dantzatu gabeko biko dantza bati eman dio hasiera. Bere leihotik irteten den argi apurrak argiztatzen du dantzatokia. Xuxurla deszifra ezin bat entzuten da esekitokiko soken mugimenduetan. Haizeak ilea goratu eta bizia ematen die bi gorputz biluziei. Esku banaz eusten ditu kamisoiaren besoak. Jira eta bira loreontzi pare bat bota ditu lurrera eta oinutsik dabil landareen gainean dantzan. Patio zuri bat ilunkeran. Ederra da. Ederra da etxekoandre basatia eta ederra da gaua. _Lau_MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 34MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.Vanger ez da paperezko hiri bat. Gereziondoak ez dira udaberrira arte haziko. Etxebizitzak hustu edo ezkutaleku bilakatu dira. Ez dago elektrizitaterik kandelak piztu diren sukaldeko mahaietan. Hilotz ahaztuak belusezko sofa marroietan. Etxe gobernatuak. Izerditutako oheak eta goize ko kafeteraren lurruna eta ogi txigortu bi. Hileroko fakturak, ardurak. Korridore bakoitzaren usaina. Bizilagunen uluak eta agur ukatzeak. Igogailuak. Postontzietako iragarkiek badute zerikusirik komuneko ispiluekin, eta ispiluek badute antzik ganbaretan metatzen diren egunkari horituekin. Gortinak eta intimitatea. Giltzak. Behatxuloak. Etxebizitzak. Gauez ederra da. Nork bere atebarrua, eta isiltasuna. _Azkena_MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 35LAUAXETA GAUREz ditugu gureak Lauaxeta berresku ratzeko garai txarrak. Gure buruez gaindi mamua baino kiratsa dabileno tan, Kleeren aingeruarenak egin behar genituzke eta atzokoei berriro begiratu, datorrenari aurre egin ahal izateko. Ondo letorkiguke gogoratzea eta sakon ezagutzea iragan mendearen hasieratik 36ko gerrara arte Euskal Herrian jazo zen loraldi politiko eta kulturala, zertan asmatu zen, zein izan ziren akatsak, zer idatzi zuten gure poetek. Lauaxeta izan zen horren guztiaren lekukoetako bat.Lauaxetak modernismoaren lehen zantzuak ekarri zituen euskal letretara, mundurako bideak ireki zizkion ordura arte hari bizkar emanda bizi izan zen gure literaturari. Konpromiso politikoz elikatzen zen konpromiso estetikoa zuen eta berak ere eutsi zion euskara noranahikotzeko asmo lizarditarrari: euskal literatura mun dutar bat nahi zuen, eta lehen mugarriak ezartzea bederen lortu zuen. Koldo Izagirrek, Lauaxetari eskainitako Poesia Kaieraren hitzaurrean, dio asmo hori bere gain hartuta idazteak estetizismo artifizial bat ematen diola tarteka Lauaxetaren poesiari. Baina ematen dio, bestalde, bere garaiari beste moldez begiratzen dion poetikotasuna, bere garaian eta bere inguruan kokatzeko lanean dabilen poetaren izaera. Lauaxe tak bere garaiarekin dialo gatu zuen, MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.Berreskuratzeaz gure eta kanpoko moldeekin. Eta haren ondoren bizi garenoi eta idazten dugu noi ere beharrezkoa zaigu Lauaxetaren berri izatea. Oro har dira, ordea, garai txarrak klasi koentzat. Gure garaian areagotu egin dira literatur lanek klasiko bilakatze bidean dituzten oztopoak. Merkatuak inposatutako logika presazkoa delaeta, aktualitatera makurturik ageri zaigu literatur sistema: argitaratu berria edo aurki argitaratuko dena da beti onena, irakurri behar dena, erosi behar dena. Hori ez dator soilik bat tokian tokiko panorama literarioaren autoberrespe nerako beharrarekin, ezpada ekoizpen literarioak merkatupean duen morrontza gero eta agerikoagorekin.Are kaskarragoa da egoera euskal pano raman. Erdal sistema handietan, klasikoen liburugintzak badu nolabaiteko merkatu eta prestigio bat –hezkuntzasistemaren bitartez, berredizioen bitartez eta abar–, eta, beraz, posible du haien sozializazioa eta berrikuspena bermatzea. Euskaraz, ordea, lan klasikorik apenas irakurtzen dela baieztatzea ez da gehiegikeria. Alde batetik, hezkuntza arautuan hutsaren hurrengoa da euskarazko literatura irakasteko eta irakurrarazteko plangintza eta, bestetik, lan klasikoen berrargitalpe nak eta berredizioak urriak eta ia anek dotikoak dira –zenbait ekimenez landa– eta nekez lortzen dute irakurleenga nakoa egitea.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 36Ez ditugu gureak Lauaxeta berresku ratzeko garai txarrak. Gure buruez gaindi mamua baino kiratsa dabileno tan, Kleeren aingeruarenak egin behar genituzke eta atzokoei berriro begiratu, datorrenari aurre egin ahal izateko. Ondo letorkiguke gogoratzea eta sakon ezagutzea iragan mendearen hasieratik 36ko gerrara arte Euskal Herrian jazo zen loraldi politiko eta kulturala, zertan asmatu zen, zein izan ziren akatsak, zer idatzi zuten gure poetek. Lauaxeta izan zen horren guztiaren lekukoetako bat.Lauaxetak modernismoaren lehen zantzuak ekarri zituen euskal letretara, mundurako bideak ireki zizkion ordura arte hari bizkar emanda bizi izan zen gure literaturari. Konpromiso politikoz elikatzen zen konpromiso estetikoa zuen eta berak ere eutsi zion euskara noranahikotzeko asmo lizarditarrari: euskal literatura mun dutar bat nahi zuen, eta lehen mugarriak ezartzea bederen lortu zuen. Koldo Izagirrek, Lauaxetari eskainitako Poesia Kaieraren hitzaurrean, dio asmo hori bere gain hartuta idazteak estetizismo artifizial bat ematen diola tarteka Lauaxetaren poesiari. Baina ematen dio, bestalde, bere garaiari beste moldez begiratzen dion poetikotasuna, bere garaian eta bere inguruan kokatzeko lanean dabilen poetaren izaera. Lauaxe tak bere garaiarekin dialo gatu zuen, MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.Berreuskaratzeaz gure eta kanpoko moldeekin. Eta haren ondoren bizi garenoi eta idazten dugu noi ere beharrezkoa zaigu Lauaxetaren berri izatea. Oro har dira, ordea, garai txarrak klasi koentzat. Gure garaian areagotu egin dira literatur lanek klasiko bilakatze bidean dituzten oztopoak. Merkatuak inposatutako logika presazkoa delaeta, aktualitatera makurturik ageri zaigu literatur sistema: argitaratu berria edo aurki argitaratuko dena da beti onena, irakurri behar dena, erosi behar dena. Hori ez dator soilik bat tokian tokiko panorama literarioaren autoberrespe nerako beharrarekin, ezpada ekoizpen literarioak merkatupean duen morrontza gero eta agerikoagorekin.Are kaskarragoa da egoera euskal pano raman. Erdal sistema handietan, klasikoen liburugintzak badu nolabaiteko merkatu eta prestigio bat –hezkuntzasistemaren bitartez, berredizioen bitartez eta abar–, eta, beraz, posible du haien sozializazioa eta berrikuspena bermatzea. Euskaraz, ordea, lan klasikorik apenas irakurtzen dela baieztatzea ez da gehiegikeria. Alde batetik, hezkuntza arautuan hutsaren hurrengoa da euskarazko literatura irakasteko eta irakurrarazteko plangintza eta, bestetik, lan klasikoen berrargitalpe nak eta berredizioak urriak eta ia anek dotikoak dira –zenbait ekimenez landa– eta nekez lortzen dute irakurleenga nakoa egitea.Klasikoak sozializatzea haiek eguneratzea eta egungo irakurlearentzat eskuragarri jartzea da. Eskuragarri edizioaren alde tik, prezioaren aldetik, irismenaren aldetik eta, gure kasu honetan, baita hizkuntzaren aldetik ere. Klasikoen premia, akademiarena ez ezik, gizarte osoarena dela badiogu, lanek egungo irakurleak darabilen hizkuntz moldean emanak behar dute.Denbora gutxian asko aldatu da euska ra. Atzo goizean amaitu zuen Euskaltzain diak Hiztegi Batua, eta herenegungo lanak, literaturgintzari enegarren arnasal dia eman zieten lanak, dagoeneko zahar tua geratu den euskaran daude emanak asko. Gaur egungo estandar linguisti kora heltzeko berrikuspen beharra dute guztiek ala guztiek.Arnasaldiz arnasaldi bizi da gure hizkuntza, eta batasunerako bidea latza izan da, izaten ari da. Gure aurrekoek hizkuntza debekatu batean alfabetatzeko ahale gina egin zuten, eta literatura sortu hizkuntza horretan. Arnasaldiz arnasal diko iraute horrek baldintzatu du gure hizkuntza ezinbestean, eta gure litera tura ere bai, ondorioz. Ez da apenas egon transmisio zuzenik. Gaur egun hainbat idazle belaunaldi garaikide dauzkagu, denbora luzez ez bezala. Angelus Novusaren gisan gibelera begiratuta zuloak dakuskigu tradizio literarioan. Eta zulo eta zulo artean literatur hizkuntza bat zatika garatu dena, erabakimenez eta militantziaz ia beti. Joan den mendeko erdialdetik amaierara arte, edota gaur arte idatzitako testuak ordena kronologikoan irakurriz gero agerikoa da garapena, pentsa denbo ran atzerago bagoaz. Azterketa linguisti koa nahi duenak badu zer ikertu. Literatura ez da ordea linguistika hutsa. Eta hizkuntza larien herria izango da gurea, baina nekez egingo du aurrera gure literaturak halako kanon zatitu batekin. Eta gure lanek, Lauaxetak dioen bezala, itxaroz kezkatuak nahi dituzte.Egia da kanon zatitu horretako ale askok eta askok aspaldi galdu zutela, agian, eduki zezaketen interes literario apurra. Baina beste askok eta askok sekula baino gehiago leukakete. Lauaxetaz mintzatu gara oraingoan, ez da adibide makala.Euskara estandarrera ekarri nahi izan ditugu Lauaxetaren bost poema. Horreta rako, esan gabe doa, ezarri ditugu irizpide batzuk eta saiatu gara, ahal zen neurrian, haiei jarraitzen. Lehenik eta behin, grafiaren eta lexikoaren aldetik eguneratu ditugu poemak; Euskaltzaindiaren Hiztegian oinarritu gara lan horretarako eta egun onartuak dituen formak hobetsi ditugu. Gorago esana dugu gure hizkuntzaren estandarizazioprozesua zuloz josia ageri zaigula eta halaxe iritsi dela gure garairai no: osatugabe. Hizkuntz aldaera bizi oro da, izatez, osatugabea, uneoro ari direlako hiztunak eta hizkuntz erakun deak forma berriak gehitzen eta onartzen, baina areago da euskara estandarra, oraindik ere urtero onartzen baitira forma berriak eta zaharrak. Bestalde, jakineko kontua da inongo literaturak ez duela muga hertsihertsitzat hartzen dagokion aldaera estandarra, eta literaturgileek badutela alde horretatik nolabaiteko askatasuna. Horregatik guztiagatik, tarteka, Euskaltzaindiaren arauei gutxitxo iritzita, Orotariko Hiztegira eta beste baliabide batzuetara jo dugu. Saiatu gara, hala ere, ahal zen neurrian Euskaltzain diak onartutako formak hobesten. Poemak gramatika aldetik ere eguneratu ditugu: bizkaierazko aditzak aditzforma estandarrera pasatu ditugu eta zenbait aspektu sintaktiko eta morfosintaktiko ere berrikusi ditugu. Aipatu berrikuspen eta aldaketa guztiak poemaren egu neratzearen eta komunikagarritasunaren alde egiten saiatu gara. Beraz, ahal zela kontuan hartu ditugu neurria eta errima.Egin duguna egin zitekeen beste era batera, eta egin daiteke oraino beste era batera. Hau ez da saiakera xalo –nahiz eta nekagarri bezain interesgarri– bat besterik izan. Buruan dugun ideia zera da: gaur egun transmisio asmoz argitaratzen diren testu zaharrak hizkuntza estandarrera ekarri gabe argitaratzea testuok betiko ilunpera kondenatzea dela, balizko irakur leak eta etorkizuneko literatura iluntasun berberera kondenatzea den bezala.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 37MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.Klasikoak sozializatzea haiek eguneratzea eta egungo irakurlearentzat eskuragarri jartzea da. Eskuragarri edizioaren alde tik, prezioaren aldetik, irismenaren aldetik eta, gure kasu honetan, baita hizkuntzaren aldetik ere. Klasikoen premia, akademiarena ez ezik, gizarte osoarena dela badiogu, lanek egungo irakurleak darabilen hizkuntz moldean emanak behar dute.Denbora gutxian asko aldatu da euska ra. Atzo goizean amaitu zuen Euskaltzain diak Hiztegi Batua, eta herenegungo lanak, literaturgintzari enegarren arnasal dia eman zieten lanak, dagoeneko zahar tua geratu den euskaran daude emanak asko. Gaur egungo estandar linguisti kora heltzeko berrikuspen beharra dute guztiek ala guztiek.Arnasaldiz arnasaldi bizi da gure hizkuntza, eta batasunerako bidea latza izan da, izaten ari da. Gure aurrekoek hizkuntza debekatu batean alfabetatzeko ahale gina egin zuten, eta literatura sortu hizkuntza horretan. Arnasaldiz arnasal diko iraute horrek baldintzatu du gure hizkuntza ezinbestean, eta gure litera tura ere bai, ondorioz. Ez da apenas egon transmisio zuzenik. Gaur egun hainbat idazle belaunaldi garaikide dauzkagu, denbora luzez ez bezala. Angelus Novusaren gisan gibelera begiratuta zuloak dakuskigu tradizio literarioan. Eta zulo eta zulo artean literatur hizkuntza bat zatika garatu dena, erabakimenez eta militantziaz ia beti. Joan den mendeko erdialdetik amaierara arte, edota gaur arte idatzitako testuak ordena kronologikoan irakurriz gero agerikoa da garapena, pentsa denbo ran atzerago bagoaz. Azterketa linguisti koa nahi duenak badu zer ikertu. Literatura ez da ordea linguistika hutsa. Eta hizkuntza larien herria izango da gurea, baina nekez egingo du aurrera gure literaturak halako kanon zatitu batekin. Eta gure lanek, Lauaxetak dioen bezala, itxaroz kezkatuak nahi dituzte.Egia da kanon zatitu horretako ale askok eta askok aspaldi galdu zutela, agian, eduki zezaketen interes literario apurra. Baina beste askok eta askok sekula baino gehiago leukakete. Lauaxetaz mintzatu gara oraingoan, ez da adibide makala.Euskara estandarrera ekarri nahi izan ditugu Lauaxetaren bost poema. Horreta rako, esan gabe doa, ezarri ditugu irizpide batzuk eta saiatu gara, ahal zen neurrian, haiei jarraitzen. Lehenik eta behin, grafiaren eta lexikoaren aldetik eguneratu ditugu poemak; Euskaltzaindiaren Hiztegian oinarritu gara lan horretarako eta egun onartuak dituen formak hobetsi ditugu. Gorago esana dugu gure hizkuntzaren estandarizazioprozesua zuloz josia ageri zaigula eta halaxe iritsi dela gure garairai no: osatugabe. Hizkuntz aldaera bizi oro da, izatez, osatugabea, uneoro ari direlako hiztunak eta hizkuntz erakun deak forma berriak gehitzen eta onartzen, baina areago da euskara estandarra, oraindik ere urtero onartzen baitira forma berriak eta zaharrak. Bestalde, jakineko kontua da inongo literaturak ez duela muga hertsihertsitzat hartzen dagokion aldaera estandarra, eta literaturgileek badutela alde horretatik nolabaiteko askatasuna. Horregatik guztiagatik, tarteka, Euskaltzaindiaren arauei gutxitxo iritzita, Orotariko Hiztegira eta beste baliabide batzuetara jo dugu. Saiatu gara, hala ere, ahal zen neurrian Euskaltzain diak onartutako formak hobesten. Poemak gramatika aldetik ere eguneratu ditugu: bizkaierazko aditzak aditzforma estandarrera pasatu ditugu eta zenbait aspektu sintaktiko eta morfosintaktiko ere berrikusi ditugu. Aipatu berrikuspen eta aldaketa guztiak poemaren egu neratzearen eta komunikagarritasunaren alde egiten saiatu gara. Beraz, ahal zela kontuan hartu ditugu neurria eta errima.Egin duguna egin zitekeen beste era batera, eta egin daiteke oraino beste era batera. Hau ez da saiakera xalo –nahiz eta nekagarri bezain interesgarri– bat besterik izan. Buruan dugun ideia zera da: gaur egun transmisio asmoz argitaratzen diren testu zaharrak hizkuntza estandarrera ekarri gabe argitaratzea testuok betiko ilunpera kondenatzea dela, balizko irakur leak eta etorkizuneko literatura iluntasun berberera kondenatzea den bezala.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. 38LANGILE ERAIL BATI IEne Bizkaiko meatze gorrizauri zarete mendi hezean!Aurpegi belzdun meatzari horihator pikotxa lepo gainean.Lepo gainean pikotx zorrotzaeguzki dizdiz eta mendiz behera.Hator bidexkaz –goiza sorbaldan–,kezko zerua daukan olara.Grebahotsa duk bide zabalean,–ukabil sendo, soinjanzki urdin–.Jabeak, berriz, lasai etzandalaguntzat haute, hi, urrutizkin.Aurpegi belzdun meatzari horihari bitartez deiak zebiltzak.Bidexkan zelan dirdir zegitektxapelokerren kapela beltzek!Horiek duten gaizkin itxurazizpa luzeak lepo gainean!Ene Bizkaiko meatze gorri,zauri zarete mendi hezean!MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. IIMendiz behera lau txapelokerrezaurpegi belzdun meatzaria.Begi beltz horiek sastakai ditukbaina kolpatu ezin hesia.Norantz haroate eskulotutaburni margodun gorputz gogor hori?Sendoa bahintz, etsaiodolezbustiko huke pikotx zorrotz hori!Nerbioi ertzok –tranbiadardara–,askatu nahiez, zenbat ahalegin!Baina olen zarata arteanharen ahotsik aditu ezin!Zizpa luzeak sutan zeudek–grebazaratak bide zabalean–.Aurpegi belzdun meatzari horiigeri hadi heure odolean…!Txapelokerrek edango ditekardo onena Gomezetxean.Ene Bizkaiko meatze gorri,zauri zarete mendi hezean! 39MAITE: Ze, ikasten?AINHOA : Errepasatzen. Ariketak zuzentzen. Ehun galdera hauetatik hirurogeita hama sei erantzun ditut ongi, baina begira, oraindik bi fitxa gelditzen zaizkit.MAITE : Fitxak bihar ere hemen egongo dira, goazen gaur parrandara. AINHOA : Ez, joan zu. Niri txintxo portatzea tokatzen zait.MAITE: Herriko festetan etxean geratu behar al duzu?AINHOA: Bai, aurten bai.MAITE: Arrazoiren batengatik?AINHOA: EGA.MAITE: Xabier Saldias dator? Ba askoz hobeto!AINHOA: Egan ez, Maite, EGA! EGAko azterketarako prestatu behar dut. Prestatu behar dut ala prestatu behar naiz? Joder, beste zalantza bat!MAITE: Joder ez, larrua jo esaten da. Edo txortan egin. AINHOA: Ja, ja, ja.MAITE: “Jajaja”? Euskaraz “karkarkar”, Ainhoa. Hizkuntza bakoitzak bere barrea. AINHOA: Ni ez naiz barrez ari.MAITE: Baina “kar, kar, kar” esan beharko zenuke. Gainditzen ez baduzu, ez dadila zure ironiagatik izan behintzat.AINHOA: Gorroto ditut barre euskalduna bezalako txorakeriak. Oilarrak kukurruku, kokoriko ala kikiriki egiten duen galdetzen omen dute orain. Normala al da? Leku guztietan eskatuko didate EGAko titulua, edozein lanposturako, baina nik, naturaltasun osoz eta euskaraz, ezetz esango diet, ez daukadala, eta ez naute inoiz inon hartuko oilarrekin hitz egiteko ohiturarik ez dudalako.MAITE: Txoriekin ere ez, baina badakizu píopío egiten dutela.AINHOA: Te equivocas, pequeña langosta . Txori euskaldunek txiotxio egiten dute.1993ko urtarrilean, JeanClaude Romandek bere emaztea, semealabak, gurasoak eta txakurra akabatu eta, lortu ez bazuen ere, bere buruaz beste egiten saiatu zen. Hurrengo egunetan jakin zen ez zela, orok uste bezala, ez mediku ez Munduko Osasun Erakundeko ikertzaile eta bere bizitzaz genekien guztia faltsua zela. Oraindik ikasle zela egin ez zuen azterketa bat gainditu izanaren itxurak egin zituen eta ordutik aurrera hemezortzi urtez pilatu zituen gezurrak, sinestezina dirudien arren, amarrua sekula agerian geratu gabe. Ez zen medikua baina ez zen beste ezer ere: ez espioia, ez arma edo organotrafikatzailea, hasieran uste eta espero izan genuen bezala, hain baita zaila norbait ezerez izan daitekeela onartzea. Autoan igarotzen zituen egunak, autobidee tako atsedenguneetan. Eta azkenik, susmoek gorputz hartzen zutela ulertzerakoan, nahiago izan zuen beretarren begiradari aurre egin baino haiek hiltzea.Afera honi buruzko lehen artikuluez oroitzen naiz: Florence Aubenasenak, Libératio nen. Oroitzen naiz segituan pentsatu nuela horri buruzko liburu bat idatziko nuela. Oroitzen naiz Odol hotzean berrirakurri nuela, zeinaren itzala ezinbestean luzatzen baita tankera honetako edozein proiekturen gainean, eta elkarrizketa liburu bat Truman Capoterekin, non zera dioen: “Liburu hau idazteko behar izan ditudan sei urteotan jasan beharko nuena jakin izan banu, ez nukeen sekula hasiko.”(Entzun nuen abisua: beharko nituen, nik ere, zazpi urte.)1960an nobelagile ospatua zen Capote, baina arnasa estutzen ari zitzaiola nabari zuen eta idazle amerikar baten bizitzak bigarren ekitaldirik ez duela dioen Scott Fitzge ralden esaldia gezurtatzeko modu baten bila zebilen. Teoria bat garatu zuen, ezfikziozko eleberria deitzen zuenari buruzkoa, nobela dokumentala dei genezakeena, eta teoria hau erakusteko gai baten bila zebilen. Zerbait, normalean, erreportajeari zegokiokeena eta artelan bilakatuko zukeena. Egun batez, The New York Times en, Kansasen ezezagun batzuek nekazari familia bat hil zutela kontatzen zuen artikulu labur batekin topo egin zuen. Berekiko esan zuen: hilketa bat, Amerika barnealdean, zergatik ez? Kansasera abiatu zen, gertatu zen herritxoan instalatu. Kasua ikertzen ari zen sheri ffarekin bildu zen, jendearekin hitz egiten hasi. Capote ñimiñoak, bere karrakaahots eta ero atzaparkatzaile manerarekin, efektu berezia eragiten zuen redneck en artean. Jende guztiak nazkatuko zela uste zuen, baina ez, integratu egin zen.Hark bezala egitea pentsatu nuen hasieran: Gex ingurura joatea, Genevatik gertu, afera gertatu zen lekura, eta bertan integratzea. Jendarmeekin zurrutean aritu, familia traumatizatuek muturrean itxi nahiko lizkidaketen ateetan oina sartu, artikuluetan “instrukzioaren gertuko iturriak” deitzen diren horiekin elkartu. Baina Capotek begiz jo zuen krimen era berean banal eta ikaragarriarengandik aski desberdina zen afera. Alde batean, kanpotiko erasoa salbaien eta ustekabekoen daukanean: bi gaizkile ezezagun, gauetik jalgiak, baserritar langile familia batean oldarka sartu eta masakratzen dutenak, hutsaren truk, 50 dolarren truk. Beste aldean, hemezortzi urtez gizon bat barnetik jaten duen gezurraren gangrena. Oinarrizkoa, enetzat, gizon hura eskura izatea zen. Idatzi egin nion orduan. Ulertu nahi nuela esan nion, harekin korrespondentzia izan, hitz egin. Ez zidan erantzun. Amore eman nuen. Fikziozko liburu bat hasi nuen gero, La Classe de neige , zerikusirik izan ez arren gauza beraz ziharduena: aita hiltzaile batez, gezurrez inguratutako haur batez, zuritasunean, hutsean eta absentzian emandako pausoez. Liburua plazaratutakoan zerbait gertatu zen: Romandek irakurri egin zuen, presonde gian, eta hunkitu egin zuen bere haurtzaroa gogorarazten ziolako, eta nire lehen gutu netik bi urte igarotakoan erantzun zidan: orain, ados zegoen. Ez lasaiturik hartu gabe ihes egina niola uste nuen proiektuak mahukatik harrapatu ninduen.Argitu gabeko hilketa baten ikerketa batean barneratu zen Capote. Dena aldatu zen berarentzat hiltzaileak atxilotuak izan eta haiekin aurrez aurre egon zenean. Ez zen jadanik berreraikitzea, leherketa uhin haren inguruan, Kansaseko herri txiki bateko bizitza, baizik eta bi gizoni aurre egitea, zeinetako bat, Perry Smith, bere gertuko bilaka tu baitzen, anaia higuingarri baten gisara: “nola, dio, etxe berean elkarrekin hazi eta hezi bagina bezala, eta ni ate nagusitik eta bera atzeko atetik atera”. Laster epaitu eta kondenatu zituz ten bi gizon, zeinak, ulertu zuen, bere liburua amaitzeko heriotzera arte lagundu beharko baitzituen. Puntu horretatik aurrera bereizten dira modu hain liluragarrian Odol hotzean ek kontatzen duen istorioa eta Odol hotzean idaztearen histo ria, eta gertatzen inoiz ezagutu dudan egoera literario zitalenetako bat.Perryk “amigo” deitzen zion Capoteri, bere lagun bakartzat zuen eta beragandik espero zuen bere kausaren alde hitz egitea, abokatu hobea aurkitzea, epaiari helegitea jartzen lagundu eta, gutxienez, exekuzioa atzeratzea. 1960tik 1965era ezinegonegoera izugarri batean askatu ezinezko dilema moral bat bizi izan zuen Capotek. Pasioz desio zuen liburua amaitu eta argitaratzea, jende guztia zeukan zain eta maisulana izango zela bazekien. Baina amaitzeko istorioak berak behar zuen amaitu, eta horrek haien ongiletzat zuten bi gizon urkatzea esan nahi zuen. Capoteren etorkizuna eta idazletzaren gailurra haien heriotzatik zintzilik zeuden, eta Perry eta Dick kontsolatzearekin batera, laguntasun bat segurtatzeaz batera, Perryri dagokionez gutxienez zintzoa zena, otoitz egiten zuen, eta lagunei eskatzen zien otoitz egiteko, haien helegiteak baztertuak izan eta behingoz soka lepotik pasa ziezaieten.Frantzian heriotza zigorra jadanik existitzen ez zenez ez nituen gaitz horiek sufritu –idazle batek sufritu ditzakeen izugarrienak, imajinatzen dut–. Romanden epaiketak, bertan egoteko aukera izan nuen, ez zuen ia inolako erronka penalik. Gertakariak froga tuta zeuden, ezagun ziren, eta betiereko zigorra aurrez onartuta –zalantza bakarra segurtasun epeari zegokion, hogeita bi urtera ezarri zena. Baina, gutunetatik kartzelako bisitetara, hala eta guztiz ere zugan konfiantza duen hiltzaile baten intimitatea zer zen ezagutu nuen. “Hala eta guztiz ere” diot, Romandi beti esan niolako ez nintzela bere abokatua eta ez nuela bere historiaren bere bertsioa idatziko. Baina zein bertsio, orduan? Krimenak gertatu eta berehala egin ez nuen ikerketa objektiboa ondoren egin nuen. Gex ingurua zeharkatu nuen Romanden arrastoaren atzetik, bere aholku eta planoez lagunduta. Bere gertukoak ikusi nituen. Instrukzio dosierra komunika ziezada ten onartu zuen: ni halako bi egiten duen kartoikaxa pila bat da, idazten ari naizelarik armairuan gordeta dudana, presondegitik ateratzen denean itzultzeko prest. Ehunka ohar orri hartu nituen, ikuspuntu ezberdinetatik idatzitako kontakizun zatiak, eta bost urte inguru pasatu paperezko zulo horretan, nola kudeatu jakin gabe. Urtean behin, gutxienez, irakurtzen nuen Odol hotzean , bere eraikuntzaren indarrak eta prosaren garbitasun beirakarak aldiro areago inpresionatzen ninduelarik. Bere hurbilketa nahita inpertsonala imitatzen saiatzen nintzen, maisulan horrek zerbait oso arraroa duela erabat konturatu gabe: amarru batean oinarrituta dagoela.Beste ezeren gainetik Flaubert maite zuen Capotek. Bere egin zuen egilea, Jainkoa bezala, leku orotan eta inon ere ez egongo zen liburu bat idazteko nahia eta kontatzen zuen historiatik bere presentzia deserosoa, Capoterena, erabat ezabatzearen ekintza zaila burutzea lortu zuen. Baina, beste historia bat kontatu eta bere beste helburu estetikoa saltzen zuen egite horretan: egiarekiko zorrozki fidela izatea. Perry eta Dicki gertatutako guztia kontatzen du, atxiloalditik urkamendira arte presondegian eman dako bost urteetan zehar haien bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, beronen ibilbidea aldatzeraino, bera izan zela esan gabe. Esperimentazio zientifikoaren paradoxa aski ezagun horri ez ikusiarena egitea erabaki zuen: behatzailearen presentziak ezinbestean eraldatzen duela behatu gertakaria eta bera, orduan, behatzaile baino askoz ere gehia go zen: lehen planoko aktore bat. Eta uste dut historia hau, Capote eta bere pertso naien arteko harremanena, ez zuela soilik arrazoi estetikoengatik, parnasiarrengatik, ezabatu, “ni”a gorrotagarria zitzaiolako, baizik eta lazgarriegia zelako berarentzat, ezin aitortuzkoa azkenean.Neu, ostera, Odol hotzean kopiatzeko lanean tematzen nintzen. JeanClaude Romanden bizitza kanpotik kontatu nahian, dosierrean eta nire ikerketan oinarriturik, eta ez dut uste sekula kontzienteki neure buruari lehen pertsonaren galdera egin nionik. Ikuspuntuak gurutzatzen nituen, etengabe galdetzen neure buruari zein bertsio konta tu, zein lekutatik, eta ez nuen pentsatzen, besterik gabe, neurean. Eta ez banuen horretan pentsatzen, beldur niolako zela uste dut. Ez atzera ez aurrera nengoen, egiazko depresioan murgilduta, eta bigarrenez erabaki nuen proiektua bertan behera uztea. Izugarrizko onura egin zidan erabaki hura hartzeak. Liberatua sentitu nintzen, alferrik egindako lan horrekiko guztiarekiko inolako damurik gabe. Fini Romand, fini lokamutsa. Beste rik gabe, bizitzara itzulera horren ostean egun batzuk igarotakoan, nire erabilera pertsonalerako, argitaratzeko inolako asmorik gabe, historia hura niretzat izan zenari buruzko txosten moduko bat idaztea ongi legokeela esan nuen neureki ko. Horrek, pentsatu nuen, dosierra itxi eta berriz ez zabaltzeko balioko zuen. Agenda zaharrak hartu eta, lehen aldiz nire gogoa torturatu gabe, lehen esaldia idatzi nuen: “1993ko urtarrilaren 9ko larunbat goizean, JeanClaude Roman dek emaztea eta semealabak akabatzen zituen artean, gure seme nagusi Gabrie len eskolan nengoen senideekin pedago gia bilera batean.” Horrela jarraitu nuen eta orri batzuetara baino ez nuen ulertu azkenean hasi nintzela hain luze ihesi egin zidan liburua idazten. Lehen pertsonari onespena emanez, nire lekua hartzeari eta ez beste ezein, hau da, Capote mode loaz desegiteari, lehen esaldia topatu nuen eta gainerakoa etorri zen, ez nuke errazki esango, baina zalu batean eta berez bezala.Sei urte igaro dira ordutik. Klixea da xahu uzten ez zaituen lan batez hitz egitea, baina ez diot beldurrik klixe horri. Merezi zuen zerbait burura eramateak –eta horretaz, ez zait axola handiustekoa badirudi, ziur naiz– ematen duen fierta sunari beti gehitzen zaio, nire zuhurtasuna gorabehera, ekintza oker bat egin izanaren beldurra. Beste gauza batzuk egin ditut ordutik: filmak. Liburuak hasi, abandonatu ditudanak: proiektuen egiazko hilerri bat. Eta hotzikara ezagun batek zeharkatu zidan bizkarrezurra Truman Capote filmeko azken kredituen aurrean, Odol hotzean ostean idazleak liburu bakar bat ere ez zuelako bukatu eta bere obra handi amaitu gabearen epigrafea Avilako Teresa santua ren esaldi hau zelako: “Malko gehiago da zeruan betetako otoitzengatik bete gabe koengatik baino”.MAITE: Eta ingelesez tweettweet. Horregatik da Piolín Tweety.AINHOA: Zergatik aldatzen diote izena? Tweety bada, Tweety da. Ni, Ainhoa naizenez, beti Ainhoa izango naizen bezala. Bai hemen eta baita Txinan ere.MAITE : Zu bai, baina Piolín herrialde bakoitzera egokitzen da.AINHOA: Ez, barkatu, egokitzea ez da hori.MAITE: Zer da ba?AINHOA: Badakizu nire aitak zer esaten zuen? "Allá donde fueres, haz lo que vieres".MAITE: Bai, eta "de casta le viene al galgo el ser rabilargo", baina ze zerikusi dauka horrek Piolínekin?AINHOA: Egokitzeari buruz ari nintzen.MAITE: Ba ez dut ulertzen.AINHOA: Aber, zuk uste duzu zure auzokide marokoarrak zerbait lortuko duela izena aldatuta? MAITE: Izena aldatu al du?AINHOA: Ez!MAITE: Samira izaten jarraitzen du orduan.AINHOA: Samira izena du?MAITE: Lehen bai.AINHOA: Orain ez ala?MAITE: Ez al duzu baietz esan?AINHOA: Nik?MAITE: Bai. Bueno, baietz ez, ezetz esan duzu, baina ezezko hori baizkoa da kasu honetan, ez? AINHOA: Zer?MAITE: Izena aldatu du? Ez. Eta, ondorioz... Samira izaten jarraitzen du? Bai. Informa zio bera ematen diguten erantzun ezberdinak dira, my darling . Ez dakidana da zergatik aipatu duzun nire auzokidea.AINHOA: Izena aldatzea herrialdera egokitzea balitz, ez lukeelako buruko zapia kendu beharko. MAITE: Buruko zapia kendu du?AINHOA : Ez!MAITE : A. IAmaiur gaztelu beltz hori –berrehun gudari oro sumin– zaintzen zaituzten zaldun onekNafaraldez egin dute zin.Iskilu gorriz zenbat gaztebeldur bako menditar lerden.Eta horiek, Jatsu jaun horiek,Xabierko zaldun goren.Ikurrin bat –kate eta lili– dorre goitian zabal dago.Bera salduko duen semerikmendi honetan ez da jaio.Amaiurko atezain horrekzilarturutaz oihu egikBaztan ibarrean zenbat etsai,arrotz gabe ez dago mendirik! IIHesiturik Amaiur daukaMirandako konde espainiarrakHoriek bai burdinazko janzkiak,eta urrezko ezpatasagarrak!Harekin dator, bai harekin,Leringo saldu horren semea.Txakur txarrek jango al hauteherri bako zaldun dongea.Goiko aldetik hasten dira,hasten dira kanoihotsez.Hormen aurka zenbat zurubi,eta gezi zorrotzak airez!Baina dorrean zabal dabilikurrin bat –kate eta lili– .Nork zapaldu ote ditzakeberrehun gudari oro zoli? IIIAmaiurko gaztelu beltza–jausi zaizkizu dorre goitiak–Baina, arrotza, ez hadi geldotunafar seme dira guztiak.Harresi gorri, zubi hautsi,–zeinen gutxi zaldun horiek–.Herio, samurño zaieaberrimin baitabiltza eurak.Mirandako konde gaizto horrekjo itzazu zilarturutak.Ikurrin bat –kate eta lili–ez du laztanduko haizeak.Berrehun gudari oso sumingaztelu pean daude hilik.Ordutik hona –zenbat laino–,Nafarroan ez da aberririk.AMAIUR GAZTELU BELTZA(Y ese castillo de Mayaque el duque me lo tenía).Antzolatar Joseba Mirenari, maitez 40Uhinak jaurti bizitzarabetebetean itzartu nintzen!Zein bidetatik noake hondartzara?Galdu naiz, galdu, neure baitan!Zador batean igeri nabilsentitu, ez ikusi ura.Zabal hau begiratzez ezin bileta nerau naiz horren muga!Gogoak zabal ditu begiak;bakarrik ez nintzen uretan?Hemen igeri ume guztiak;besozarata dantzut uhinetan!Gorputza geldi, baina ez gogoa,uberaldi hau nondik dator?Azalez den bake osoa!Nora naroak beheraldi gogor?Baina ez nadin ahuldu uretanbakea zegok ba, itsasgainean.Natzan lotan zabal neurgeanheriotzauhin hotzak naroan!HONDARTZA(Bizitza honek itsasoa iduri) 41Goiz eder honetan erail behar nautetxindor baten txintek gozotan nautela?Hel nadin leihora begiok ihintz gabe!Gorbeia barna datorkit kanoihots itzela:hor hegazkinhegoak hodeilapur doaz.Gudaaingeru beltzak odolez dakuskit,euren oin aurrean berein gudari.Gazte argi horiek, eutsi lur amari!Bera bezain onik ez dauka ludiak.Baina, Jaun ahaltsua, orain ken nahi nauzu?Bildots baten antzera lotuta naukazugehien behar nauenean neure Aberriak?Haren deia dantzut armahots larrian.Iskilu arteko dirdira bizianmendi goitietan Herio betorkit.Bertan eder dira azkeneko hatsak!Arte adartsu babestoki bekit,neure gezi meheon heriotza zauriadasta dezaten etsaien erraiek!Zuzentzaren maitez bildu diren semeekinisuri dezadala bizitza iturria.Lurra estal bedi odol arrosekin!Gozo eta eder gizonen kopetanaberriopazko heriotza musuak!Zauritu horiek zut, horra mendietanaintzak zabal ditu esku argituak,hortxe jausi nadin!Eta azken orduanlaztandu nazala arnasa estuan.AZKEN OIHUAZubillagatar KarlariGaraitzaabar bila doazen zaldiak.Eta begi hauen laino leiartuantinko igaro bitez heroiaren argiak:esku zurbil hauek ahul luza bitezeutsi dezaten ikurrin donea.Askatasun ateak betiko bil zaitezte!Hantxe makur zaitez, oi buru neurea,geure lur amaren besarte gozoan!Eta anaia maiteak, eutsi borrokariinoiz hilko ez den euzkoen Amari.Itxaropen hauxe sor bekit gogoan.Jauna, heriotza hau arren emadazu,koldarrentzat utzi arrosen usaina,askatasun deuna bidal egidazu,ezeztu nahi dut ba arrotzen iraunagorputz honek bakez atseden har dezanherri askatuen Egun Handira arte!Gudan jaus nadila zuzentzaren alde,ez hormari atzez goiz eder argian.Eta bake deuna sortuko deneanneure hezur hutsak besteenekin batu;eresi Gorenaz lagundu bideanhobi bakarrera arte.Baina, arren, bukatuoroigarriaren maitasun itzalaKristoren gurutzeaz; Beragan nago zain.Jesusen fedea besterik ez daukat!Herri zintzo onenak zain dezalahil ginenon hatsa, hil ginenon ahala. 42Gereziondoen Etorbideko etxebizitzan matxuratuta dago txirrina, baita ateko sarraila ere. Atea erdi zabalik, ia itxirik beti. Laukitxo zuri eta beltzeko azulejoek betetzen dituzte ezkaratzeko paretak. Urrezko friso batek mugatzen du pare tako metro eta erdia. Sabaian zortzi besoko lanpara bat zintzilik, milaka urteko brontze eta portzelanazko munstro bat dirdiraka. Egur bernizatuzko postontzian jabea nor den adierazteko papertxoa erditik ebakita dago, izen baten faltan. Paperaren edukiontzian amaitu duen beste identitate bat gehiago. Ezkaratzeko ispilua erraldoia da. Lehenengo solairura igotzeko bigarren ate bat zeharkatu behar da. Eskailerak gora doaz espiralean, baranda beltz fin bati helduta igo daiteke. Beharbada inoiz hain lagun izan ez diren bi bizilagun, lehenengo solairuan, hizketan. Sorbalda puztuak eta aho arras deskoordinatuak, lerdez beteak. Alboko etxebizitzako atso zaharra atzo goizean hilik aurkitu zutela esan du batek, hil aurretik atso zaharrak gosaldu ote zuen galdetu du besteak. Eta, gosaldu ez zekinat, baina bizitza bakartiak atsoa irentsi din, hori argi zagon, erantzun dio lehenak. Eskaileretan gora, bigarren solairuan auhen lizunak entzun dira: oihu mingarria lehenengo, eta hutsune labur baten ostean, isiltasun kezkagarri bat, nazkagarri bat jarraian. Uluak. Lau pareten artean gertatzen dena, lau pareten artean bizi da. Eta bertan desagertu. Nork bere atebarrua, eta isiltasuna. Etxebizitzak. Soinhutsik ontzipuntan, sakoneko lemazain,itsasobarne noa zidor ezezagunen gain.Hondartzan oro laga! –arriskuak darraigu–,Lur berri bilatzaile ametsa lagun dugu,Lehorreko lokatzok geure malkoz eginak.Arnasa hartzeko, bila amaibako urdinak.Beren solas hutsekin gizonek lotzen gaituzte;Askatasun oldeak hiltzen dira atsekabez.Aurrera! Iparraldean elurmendi izoztuak,eta uharte hotzetan laminen gazteluak.Eroango zaituztet: –ehunak harro haizean–.Itxaropena badut begi hauen gainean.Bide berriak nahi ditu abendaren kezkak:Lar lurrari egon da. Zabaldu ostertzak!Ekintza gorenentzat landa hau den zabala,Hizki mota ororentzat burdina hori garbalaGeure itsaso gogorra, abendak maite zaitu!Zeure altzora gatoz, lurra ba txiker zaigu.Indar irakasle hori, kendu hodei eta laino!Balearik ez dugu nahi gogai berriak baino.Argiazkorria dager, urrezko jantzi berriz.Hementxe gatozkizu jakintzaren egarriz.Ametsik ez genuen lehorretan egiten,uretan barna baina goiak ditugu ikusten.Geure itsaso gogorra! Gogaien arraunlariAgur egiten diozu itxaro argiari.Soinak hesitzen dituzu, gogoak areago:Geuregan legez, zeugan beti kezka bat dago.Sakon hori nork dazagu? Oso zara zadorra!ITSASORA!Onaindiatar Albertari bihotzezEkaitz horien orroa koldarren beldurkorra.Euzkoak soilik dabiltza altzo zabal horretan;ipini duzu oldea euren begi barneetan.Gudariak dagitzazu, berunezko bizkarrak,tente diren erroak, burdina diren izterrak.–Gizajale leientzat jaki tentatzaileak...–.Itsaso handi horrek, zabal zeruateak.Heriotza hor dabil, hor dabil maitasuna.Herri gogor honentzat, zeugan etorkizuna.Odiseo berri gara, laminarik ez da baina,Hemen sortua ez da Afrodita liraina.Geure abenda antzo pioneer gazte gara.Altzoan beti duzu irri baten ikara.Baina lehoien legez darresizu kalparra.Euzkoen itsasoa! Oldea eta indarra!Aurrera, aurrerantz! Ontzipuntan soinhutsik.Haize ororen musuei bihotzak zabaldurik.Ibilaldi hau ez da bizitzan amaituko;Behin ontziratu denik berriz ez da itzuliko.Minak lurrean utzi, beude itun direnak.Itxaroz kezkatuak nahi dituzte geure lanek.Zeruak argi daude, beude pozez begiak.Uhinen gainean dabiltza geroko abestiak...Berriro hesi dagigun ludiaren gerria,Ez bitsez, ez indarrez, gogaiekin baino.Itxaroak beroa euzkotarren ontzia,Gogoak nagusi diren argitasun goiraino. 43Soinhutsik ontzipuntan, sakoneko lemazain,itsasobarne noa zidor ezezagunen gain.Hondartzan oro laga! –arriskuak darraigu–,Lur berri bilatzaile ametsa lagun dugu,Lehorreko lokatzok geure malkoz eginak.Arnasa hartzeko, bila amaibako urdinak.Beren solas hutsekin gizonek lotzen gaituzte;Askatasun oldeak hiltzen dira atsekabez.Aurrera! Iparraldean elurmendi izoztuak,eta uharte hotzetan laminen gazteluak.Eroango zaituztet: –ehunak harro haizean–.Itxaropena badut begi hauen gainean.Bide berriak nahi ditu abendaren kezkak:Lar lurrari egon da. Zabaldu ostertzak!Ekintza gorenentzat landa hau den zabala,Hizki mota ororentzat burdina hori garbalaGeure itsaso gogorra, abendak maite zaitu!Zeure altzora gatoz, lurra ba txiker zaigu.Indar irakasle hori, kendu hodei eta laino!Balearik ez dugu nahi gogai berriak baino.Argiazkorria dager, urrezko jantzi berriz.Hementxe gatozkizu jakintzaren egarriz.Ametsik ez genuen lehorretan egiten,uretan barna baina goiak ditugu ikusten.Geure itsaso gogorra! Gogaien arraunlariAgur egiten diozu itxaro argiari.Soinak hesitzen dituzu, gogoak areago:Geuregan legez, zeugan beti kezka bat dago.Sakon hori nork dazagu? Oso zara zadorra!Ekaitz horien orroa koldarren beldurkorra.Euzkoak soilik dabiltza altzo zabal horretan;ipini duzu oldea euren begi barneetan.Gudariak dagitzazu, berunezko bizkarrak,tente diren erroak, burdina diren izterrak.–Gizajale leientzat jaki tentatzaileak...–.Itsaso handi horrek, zabal zeruateak.Heriotza hor dabil, hor dabil maitasuna.Herri gogor honentzat, zeugan etorkizuna.Odiseo berri gara, laminarik ez da baina,Hemen sortua ez da Afrodita liraina.Geure abenda antzo pioneer gazte gara.Altzoan beti duzu irri baten ikara.Baina lehoien legez darresizu kalparra.Euzkoen itsasoa! Oldea eta indarra!Aurrera, aurrerantz! Ontzipuntan soinhutsik.Haize ororen musuei bihotzak zabaldurik.Ibilaldi hau ez da bizitzan amaituko;Behin ontziratu denik berriz ez da itzuliko.Minak lurrean utzi, beude itun direnak.Itxaroz kezkatuak nahi dituzte geure lanek.Zeruak argi daude, beude pozez begiak.Uhinen gainean dabiltza geroko abestiak...Berriro hesi dagigun ludiaren gerria,Ez bitsez, ez indarrez, gogaiekin baino.Itxaroak beroa euzkotarren ontzia,Gogoak nagusi diren argitasun goiraino. “inarrosten duzu”: inarrosi aditzaren forma trinkoa, orainaldiko 2. pertsonaren singularrean emana.** 44AUTOPISTA SIGISAGAN SARTZEN DA HIRIRAGabriel ErrekabideAutopista sigisagan sartzen da hirira, etxebizitza bloke, eskola publiko eta bestelako eraikinen artetik, bata bestearen gainera igo nahi luketen etxe txikiagoen gainetik tarteka, aldizka zaindu gabeko labar sasitsuen ertzetik, hanhemenka txabola zarpail batzuk salbu sortu zirenez gero berdin dirauten lur zatiak. Eta bere joanetorrian, aldiro, mila leiho dituela dirudien bloke batera gerturatzen dira autoak, autobusak nahiz motorrak, eta errepidean aurrera egin ahala blokearen ertzera hurbiltzen dira, deabruzko abiadan aurrera doazelarik gero eta gertuago ikusten dira alboan leihoak eta fluoreszente urdinkarak, egon geletako argi epelak eta irekitako leihoak, eta are gerturatzean gehiago, ikus daitezke etxekoandreek gobernatutako suak, eta nerabeen logeletan afixak, belusezko moketa berdedun egon gela hutsak, eta kristalez itxitako balkoi txikietan agureak, ia besoa luzatuta ukitu dezaketen autopistan deabruzko abiadan motorrak, autobusak nahiz autoak nola pasatzen diren so. 45Oihana EpeldeORAIN ARTE MOMENTUAREKIN NAHIKOA IZAN DA“Nik badakizkit atropinak bezala begininiak handitu eta munduaren kolorea aldatzen duten hitzak. Horiek eta gero ja ezin da alde egin. ” M. H.“Ezingo duzu…” esanez hasi da, bekainek osatzen zuten galdera ikurra azalpen batekin lerratu nahian. Mugak onartzea ez da gogotik edo lehenengoan egiten den zerbait, are gutxiago kanpoko norbaitek inposatuak badira, are gutxiago oraindik botere banaketa napoleoniko horretatik etorriak badira. Hara non, egunero muturreraino daramatzadan aldarrikapenak batu eta dialektikaren sarean beste aldetik tiraka harrapatu dudan neure burua. Artez edo moldez irten naiz. Aski dira bi hitz aukera urrun eta arrotz bat lapurtu nahi izanagatik salaketa eta lutoa ezartzeko. Baina, zure irlan gotortuta, badakizu seguruenik “ezingo” duzula eta lehenengo aldiz entzuteak iceberg bat hautsi du.“Baina…” esanez jarraitu du, goxotasun ahalik eta handienak bere burua zuritzeko balioko balu bezala, bandera zuripeko argudiaketa egin nahian, optimismorik maiz tuenarekin. Protokolarioa izan da ondorengo pingpong jolasa, salbuespenik gabeko nornorinork. Begibistakoa da, baina eskubide asko galdu ditut bi hitzetan. Trukean itxaropen izpi ñimiño batean bilduta jaso dut saiatzeko agindua, silize xafla bat eskuan estutzeko, nahiz eta atzamarrak zauritu. Hau da, “ezingo duzu” eta “baina” jaurti dituen aho berak “egin behar” bota berri dit, eskatzea kentzeko beste modu bat ez balitz bezala.Gero ez du ezer esan, ohean agondu naiz. Hitzek ezin dute deus aldatu, baina hitz batzuk eta gero dena ez da berdin. Tiro bat dira etorkizunaren erdian. 46Telmo IruretaOHERAAMONA: Ohera noa.BILOBA: Ondo lo egin.AMONA: Zuk hemen gelditu behar al duzu?BILOBA: Bai, aita laster itzuliko da.AMONA: Hobe duzu lotara joan, ze haren zain bazaude... Azkenaldian berandu etortzen da. Nik uste laguntxo bat duela, ligeren bat.BILOBA: Galdetu nion.AMONA: Ta?BILOBA: Nahiago omen du tximu bihurtu.AMONA: Ez zaio asko falta.(Bilobak barre egiten du eta amona muxu bat ematera hurbiltzen zaio. Mua). AMONA: Ondo lo egin, potxola. Tortilla nahi?BILOBA: Ez, eskerrik asko.AMONA: Zatitxo bat sobratu da.BILOBA: Jango du aitak.AMONA: Eta zuk zer?BILOBA: Ni afalduta etorri naiz.AMONA: Ba afaldu berriro.BILOBA: Berriro? Zenbat aldiz afaldu duzu zuk?AMONA: Platanoak erosi ditut.BILOBA: Oso ondo.AMONA: Bat zurituko dizut?BILOBA: Ez.AMONA: Ez zaizkizu gustatzen?BILOBA: Bai, gustatzen zaizkit.AMONA: Sagarrak ere badaude. BILOBA: Ya.AMONA: Jan.BILOBA: Jan zuk.AMONA: Ez, ni ohera noa. Beste muxu bat, bonita. (Mua).BILOBA: Agur, amonita.AMONA: Jogurtak hozkailuan utzi dituzu?BILOBA: Ez, komuneko zulotik bota ditut.AMONA: Qué descarada, chica.BILOBA: Es que vaya pregunta. Hozkailuan, non bestela?AMONA : Atera bat.BILOBA: Activia?AMONA : Ez, Ativia ez, rosas del jardín.BILOBA : Frutas del bosque?AMONA : Bai, hori.(Bilobak jogurt bat ateratzen du hozkailutik. Amonari ematen dio). AMONA: Nik ez dut nahi.BILOBA: Orduan zergatik esan didazu ateratzeko?!AMONA: Zuk jateko.(Bilobak jogurta hozkailuan sartzen du).AMONA : Ez al duzu jan behar?BILOBA: Ez!AMONA: Bueno, ba ni ohera noa.BILOBA: Aio. 47AMONA: Ohera noa.BILOBA: Ondo lo egin.AMONA: Zuk hemen gelditu behar al duzu?BILOBA: Bai, aita laster itzuliko da.AMONA: Hobe duzu lotara joan, ze haren zain bazaude... Azkenaldian berandu etortzen da. Nik uste laguntxo bat duela, ligeren bat.BILOBA: Galdetu nion.AMONA: Ta?BILOBA: Nahiago omen du tximu bihurtu.AMONA: Ez zaio asko falta.(Bilobak barre egiten du eta amona muxu bat ematera hurbiltzen zaio. Mua). AMONA: Ondo lo egin, potxola. Tortilla nahi?BILOBA: Ez, eskerrik asko.AMONA: Zatitxo bat sobratu da.BILOBA: Jango du aitak.AMONA: Eta zuk zer?BILOBA: Ni afalduta etorri naiz.AMONA: Ba afaldu berriro.BILOBA: Berriro? Zenbat aldiz afaldu duzu zuk?AMONA: Platanoak erosi ditut.BILOBA: Oso ondo.AMONA: Bat zurituko dizut?BILOBA: Ez.AMONA: Ez zaizkizu gustatzen?BILOBA: Bai, gustatzen zaizkit.AMONA: Sagarrak ere badaude. BILOBA: Ya.AMONA: Jan.BILOBA: Jan zuk.AMONA: Ez, ni ohera noa. Beste muxu bat, bonita. (Mua).BILOBA: Agur, amonita.AMONA: Jogurtak hozkailuan utzi dituzu?BILOBA: Ez, komuneko zulotik bota ditut.AMONA: Qué descarada, chica.BILOBA: Es que vaya pregunta. Hozkailuan, non bestela?AMONA : Atera bat.BILOBA: Activia?AMONA : Ez, Ativia ez, rosas del jardín.BILOBA : Frutas del bosque?AMONA : Bai, hori.(Bilobak jogurt bat ateratzen du hozkailutik. Amonari ematen dio). AMONA: Nik ez dut nahi.BILOBA: Orduan zergatik esan didazu ateratzeko?!AMONA: Zuk jateko.(Bilobak jogurta hozkailuan sartzen du).AMONA : Ez al duzu jan behar?BILOBA: Ez!AMONA: Bueno, ba ni ohera noa.BILOBA: Aio. 48Jon Gurrutxaga UrbietaGAUDEN LEKUA1.ni ez naiz ikusten duzuen hauni ez naiz ikusten duzuen tipo triste hauhaur begiz so egin nion behin inguruarinik ere ikusi nuen putzuanbisaiaazal leuna uhinetan desitxuratzenoro lore, oro jolas, oro bideeztizko garai haiek gomutankozkortu eta irudimena dastatu nuenlagun baten ezpainetanoro ohe, oro solas, oro libreginenaren aieru nerabeaestraineko zigarroaren keaeztulkahonek guztiak nazka ematen duelakoegun berrizoro sasi, oro joko eta oro bidegurutzehauxe zen niretzat pentsatuta zeneukatenagero eta nekezagogero eta maizagoharri bat zapaltzen nauen lurreanharik eta, honaino! Esan arteharik eta, aski da! Amorruz lehertu artetximetaraino, titietaraino, potroetaraino, kokoteraino nagozuei mutur beltz hau erakutsi behar izateazni ez naizelako ikusten duzuen tipo triste hau 492.indarra da nigan bilatzen dudanazerura naramaten kantetan azterka nabilgorputz ubelduak haize freskoa ebakitzen duen sentipen purua daminaren arrastoa galkorra dela diostanahemen norberak aukeratzen dubere bizitzaren soinubandakonpas banari zor gatzaizkiokontrabaxuaren pauso pisuaribiolinaren soinu arinaridistortsio zartatuarimelodia itsaskorrarierresistentziari ala hondoratzeariosotasunaren metafora baino ez ginen izan azken bateanbanoala uste izan dutbadakit baina banatorrela bueltan 50HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa.3.jende onaren hitzahutsera ekarrita dago oraintxeedukiz hustu dabegirada horren zintzotasunageure duintasunaren parte bat mailegatzea da hitza emateahitzezko kontratu bat egin nuen zurekinez genion dokumentu juridikorik erantsiez zen izapide administratiborik abiarazisinadura falta dapolitika eta sentimenduak ez dira nahastu beharedo neurri doian bederenbainahurko uste ditugunen hitzariatxiki ezin bagatzaizkio zer geratzen zaigu ba 51HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa.4.barra ertz likatsuaarima hordi bijolaserako jarreralitekeena da zoriaren lanak izateabaina ilargiari ez zaio pusketarik faltaesperantza fina ari du gaur gure teilaturaegia musu bakarreraerrenditu genuen uneranoan atzeranagoen lekuraez itzultzeko gehiago5.elkar ezagutu gineneko leku hartanharria egin zuen baina ez inoren erruzlokatzaarte haren aldeanzatia hobeto gaude orainezinbizibeharrekoak aztertutaegin daiteke haleregure pausoen erradiografia fidelenanora ibili nahi dugun jakiteadagokigu gutako bakoitzariZein basotan hazten da kuraia?Zeinen lursailean zabaldu zituztenesporak?Egoera latzetan berez jaiotzen al da biziindarra?Txarrantxapeko itxituran al daukate?inoiz seguru egon banaizhori da oraininon lasai sentitu banaizhor da gauriragan egunen kargarik gabegaua noiz letorkeen kezkatzekeuneari duen balioa eman beharrezestimua dizudala aitortuko dizut goizalban 5252Arantxa Urretabizkaia eta Laura MintegiBide urratuek aho biloak erauziHASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa. 53Literatur plazako idazle beteranoak dira biak ala biak, eta ondo ezagutzen dute elkar; bistan da. Galderak eta grabagailua poltsan daramatzana hitzordura iritsi orduko, tabernako terrazan elkarren ondora eserita daude; txori bi txortxor. 2017ko abuztua da, Donostian.HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa. 54HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa. 55HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa. 56HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa. 57HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa. 58HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa. 59HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa. 60HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa. 61HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin Gatazkan hazka“Gatazkak —gatazka politikoak, genero gatazkaz ez baitago ezer — eragin handia izan du gizarte osoan eta idazleengan ere bai, noski. Bi arlotan ikus daiteke; idazleen arteko harremanetan, eta idazleen lan litera rioan. Harremanak garratzak izan dira. Gizarte osoa lubaki batek zatitu zuen eta idazleak ere lubakiaren alde banatan kokatu ziren. Idazle batzuek ahalegina egin zuten hirugarren espa zio bat sortzeko, baina egoeraren gogortasunak eragotzi zuen, eta aldeetariko batera jausi ziren. Zatiketa begi bistakoa zen argitaletxeetan; non argitaratu halako jarrera ideolo gikoa atzematen zitzaien idazleei. Hala ere, LizarraGaraziko giro kontzi liatzailea (1998) lehenago sortu zen idazleen artean, 1996tik aurrera batzuek eta besteek berebiziko ahale gina egin zutelako elkarguneak bilatze ko. Suetena amaitu ostean, harre manak zertxobait gaiztotu ziren, baina ez aurreko garaian bezain beste. Idazle gehienek esfortzua egin zuten beraien lanetan ez mintzatzeko gatazkaz, eta horretarako errekurtso ezberdinak erabili zituzten: propio ala ohartu gabe: haurtzaroan kokatu, haurrak ez duelako jarrerarik hartu behar gatazkaz ( Kolosala izango da ); Erdi Aroan kokatu, orduko gatazkak urrun daudelako ( Otto Pette, Poliedroaren hostoak ); geogra/f_ia imaginarioak sortu, Euskal Herriaz mintzatuz gero gatazka saihestezina delako ( Obabakoak ); ironia erabili, trufa eginez gatazkaz ( Agirre zaharraren kartzelaldi berriak ); subjektibi tatean babestu ( Koaderno Gorria, Nerea eta biok ); objektibizatzeko ahalegina egin ( Zorion Perfektua) ; distantzia bilatu: gaiztoa da baina maite dut/etxekoa da ( Arrainak ura baino, Bi anai); begirada anitza erabili, koral tasuna ( Ehun metro ). Gatazka presen te egon da, ausente zegoenean ere.”L. Mintegibueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa.5.elkar ezagutu gineneko leku hartanharria egin zuen baina ez inoren erruzlokatzaarte haren aldeanzatia hobeto gaude orainezinbizibeharrekoak aztertutaegin daiteke haleregure pausoen erradiografia fidelenanora ibili nahi dugun jakiteadagokigu gutako bakoitzariZein basotan hazten da kuraia?Zeinen lursailean zabaldu zituztenesporak?Egoera latzetan berez jaiotzen al da biziindarra?Txarrantxapeko itxituran al daukate?inoiz seguru egon banaizhori da oraininon lasai sentitu banaizhor da gauriragan egunen kargarik gabegaua noiz letorkeen kezkatzekeuneari duen balioa eman beharrezestimua dizudala aitortuko dizut goizalban 62HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa. 63HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa. 64HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa. 65HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa.Gatazkan hazka“Euskal Herrian gatazka ugari izan ditugu, baina batek lortu du maius kula, eta beste guztiak minuskula dute. Esparru askotan egin dugu borroka, baina gizon eta emaku meen arteko berdintasunaren espa rruan Euskal Herrian ez da apenas borrokarik egin, eta tristea da. Horren erakusgarri, Hondarribiko alardea da gatazkarik seinalatuena gaur. Gu sartu ginenean ez genekien ondo zertan ari ginen sartzen. Gerra aurrean ere ez, Mari Jose Olaziregi ren ikastaroan, nire atzetik etorri zen Miren Llona Gonzalezek hitz egin zuen emakumeak eta batez ere Emakume Abertzale Batzak 36ko gerran egin zutenaz. Izugarri interes garria da gerra ostean nola apaldu zuten berehala haien borrokatxoa. Hor izan dugu desgrazia handi bat, eta da gerra galdu eta irabazi zutenen artean esparru honetan adostasuna zegoela: behin gerra amaituta, emaku mea etxera. Katalunian, adibidez, ez zen horrela gertatu, gerra galdu zute nen arteko askok, anarkistaketa, ez zuten esaten emakumeak etxera. Nire aita heriotza zigorrarekin kondenatua egona zen, baina Francok jarritako obispoarekin bat zetorren horretan”. A.Urretabizkaia 66HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa.John Bele BARKAIDAZU AMAIBarkaidazu Amaaspaldi da ez naizela zugana hurbilduaspaldi da etxea ahantzi nuela, mespretxuz zaitudala zu ahaztu.IINire pentsamenduetatik at geratu dira zure beso orlegiakbularrakhankak, ezpainakbegi ahoak eta urdin koloreko betazal luzeak.IIISustraiei muzin egin diet,zure azal inozentea bortxatu dute nire esku lukurreketa hori gutxi balitz bezala, ez naiz kontent gelditu zure arnasa moztu arte, azken hatsa bera ere lapurtu dizudan arte.IVBaina gure bekatuek, bai gure bekatuekordaina merezi dute, ordaina emango diezu zuk.Gure burua garaiezintzat dugunon epaile izango zara oraineta ni erruki esker natorren ardi damutua besterik ez naiz.VErrudun izendatu naiz dagoeneko,aldez aurretik baitakit zein izango den epaia.Krimena?Traizioa.Kondena?Errukirik gabea: Ezereza, eternitatearen amildegi zabal bezain ilunean erbesteratuta.VIBarkaidazu Ama, barkaiozu zure seme doilor honi, makurretan makurrenarieta barkaiezu haiei ere.ez baitakigu zertan ibili garen eta...VIIBarkaidazu Amabarkaiguzu Amabarkaiezu Amabarka zaitez. 67HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa.IBarkaidazu Amaaspaldi da ez naizela zugana hurbilduaspaldi da etxea ahantzi nuela, mespretxuz zaitudala zu ahaztu.IINire pentsamenduetatik at geratu dira zure beso orlegiakbularrakhankak, ezpainakbegi ahoak eta urdin koloreko betazal luzeak.IIISustraiei muzin egin diet,zure azal inozentea bortxatu dute nire esku lukurreketa hori gutxi balitz bezala, ez naiz kontent gelditu zure arnasa moztu arte, azken hatsa bera ere lapurtu dizudan arte.IVBaina gure bekatuek, bai gure bekatuekordaina merezi dute, ordaina emango diezu zuk.Gure burua garaiezintzat dugunon epaile izango zara oraineta ni erruki esker natorren ardi damutua besterik ez naiz.VErrudun izendatu naiz dagoeneko,aldez aurretik baitakit zein izango den epaia.Krimena?Traizioa.Kondena?Errukirik gabea: Ezereza, eternitatearen amildegi zabal bezain ilunean erbesteratuta.VIBarkaidazu Ama, barkaiozu zure seme doilor honi, makurretan makurrenarieta barkaiezu haiei ere.ez baitakigu zertan ibili garen eta...VIIBarkaidazu Amabarkaiguzu Amabarkaiezu Amabarka zaitez. 68HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa.Lurdes Ondaro MalleaBAR BAPTISTEegoten da taberna hau gainera. Baina gorra ez nago eta ikusi gabe ere badakit gaur ez duzula bezerorik, kontatuko dizut nahi baduzu, eta zuk ekarri trukean beste zerbeza bat, hartu zeuretzako beste bat eta egon isilik. Badakizu zuk ere, zikina eta hotza da gure auzo hau. Parisen kanpoaldeko auzo prole tario arrunta. Eraikinak antzekoak dira denak, zaharrak eta zatika erortzen hasiak, taberna hau bezainbeste edo gehiago. Gure sukaldeko baldosa gehienak apurtuta daude eta logeletako zoruak intziri egiten du gainetik pasatzen garenean. Leihoetatik hotza sartzen da, eta apur bat hurbilduz gero haize ufadak ere igarri daitezke. Hemengo edozein etxetatik patioak edo orube abandonatuak dira ikusten diren paisaia bakarra. Nik ezagutzen ditudanetatik behintzat. Akaso baten batek izango du paradisu ezkuturen bat etxe ostean, baina ez dut uste, paradisuak garestiak dira eta hainbeste rako dirua izanez gero alde egingo luke edonork auzo honetatik. Zuk ez, ala? Taberna zulo honek behar beste ez dizulako ematen izango da, bestela alde egina izango zinateke honez gero. Zoratuta egon behar da alde egin ahal izan eta hemen geratzeko. Dena dela, ez dit askorik inporta zer egiten duten besteek. Nire etxe osteko orubean txatarra, auto abandonatuak eta belar izpiren batzuk egoten dira. Belarrari uherra eta hautsa itsasten zaizkio asfalto zartatuaren arrakaletatik jaio orduko. Orubeok izan dira gure jolaslekua. Etxean agiraka egiten ziguten han ibiltzeagatik, ea iltze uherren bat edo zapaldu eta gaixotu behar ginen, baina oraindik jolasteko gogoa geneukan eta hura zen auzoan korrika apur bat egin genezakeen leku bakarra. Ez dakit zergatik ari naizen guzti hau kontatzen, zuk ere badakizu nik beste, baina tira, hasteko eskatu didazu eta orain entzun beste erremediorik ez duzu. Halako orube batean sartu nintzen lehenengoz auto batera. Gurpilak, bolantea, krista lak, musika aparatua, erabilgarria izan zitekeen guztia kenduta auto baino autoaren hezurdura ziren gehiago. Batzuetan gidariaren eserlekuan jarri eta nonbaitera ihesi gindoazela pentsatzen genuen, baina gehienetan ez genien kasurik egiten eta beste zerbaitekin entretenitzen ginen. Iluntzen hasi eta kaleargien argi horixkak pizten zirenean egiten genuen buelta etxera. Bidean taberna honen ondotik pasa behar izaten nuen. Gogoan ditut atean biltzen ziren gizon guztiak, eta ate gaineko neoizko kartel dardartia: Bar Baptiste . Seinale bat zirudien, hura gabe nora jo jakingo ez balute bezala. Ate pareko kaleargia apurtuta Zure tabernari begirada senti dezaket kopetan zerbeza epel hau zerbitzatzen didazunero, eta egunero da hori. Begirik zergatik ez dudan zabaltzen jakin nahi duzu, ea auzokoek dioten bezala itsutu egin naizen benetan. Gaur arte sekula ez dizut erantzun ez nuelako gogorik, aspaldiko ezagunez beteta zegoen orduan ere eta ingurukoei argi horixka baino laranja zerien. Jolasean berandutu eta etxera itzulera gaututa egiten banuen, begi zuriak eta arnasa zuria baino ez nizkien ikusten gizonei, eta neure burua ere halaxe imajinatzen nuen, bi begi zuri eta arnasa are zuriagoa iluntasun beltzean eskegita. “Gaur ere ez dugu zorterik izan, e?” eta antze koak entzuten ziren egunero. Gaztetan hasi nintzen auto lapurretan, hamabost edo hamasei urterekin. Derrigorrezko eskola amaitu eta ez nuen lanik, eta naturalki ekin nion ofizioari. Beste guztiek hura ez bazen antzeko zerbait egiten zuten, eta inork ez zion inori galderarik egiten edo arraro begiratzen. Orubeetako autoetan jolastetik hara eramatera egin nuen salto, besterik gabe. Umeei jostailuak oparitzen nizkiela pentsatzen nuen batzuetan. Sarritan izaten zen polizia gure auzoan. Norbait harrapatu arte ez ziren joaten, ahalik eta arinen ezkutatzea zen kontua. Behin harrapatu eta gero ez zegoen haien eskuetatik osorik irteterik, lehenengo jipoiak eta gero jipoi gehiago, eta gero kartzela, itzultzen ziren apurrak burumakur eta lepoa zuzendu ezinik itzultzen ziren. Aurpegirik ez nien inoiz ikusi, begi zuririk ere ez taberna aurrean, nahiz eta ondo jakin hemen egoten zirela egunero, zoko ilunen batean gordeta zerbeza epela edaten. Hala ere sekula ez nuen pentsatu ni harrapatuko nindutenik. Egunerokoa zen hura, ohituta geunden denok eta hala bizirauten genuen. Hurrengoa norbera dela pentsatzen egonez gero hankek korrika egiteari uzten diote, bihotza behar baino arinago hasten da punpaka eta begiak gorritu egiten dira. Eta guzti hori ez da komeni, ez da komeni horre la ibiltzea. Beldur direnak segituan harrapatzen dituzte. Ni ez nintzen beldur baina egun hartan ez nituen sirena hotsak entzun. Hemen barruan nengoen zerbait hartzen eta ez nintzen konturatu polizia ondoko kalean zegoenik. Atetik kanpora irten nintzenean nire begi zuriak ikusiko zituzten. Argi laranja zerien kaleargiak pasatu nituenerako konturatuta nengoen ez nuela alde egiteko aukerarik. Eta ez nuenez auzora besteak bezala bueltatu nahi, eskumuturretako zainak moztu nituen poltsikoan beti neraman laban batekin. Korrika egiteari utzi eta odola nola irteten zen begira geratu nintzen. Uhertuta zegoela zirudien odolak eta inoiz sentitu gabeko berotasun bat ekarri zidan gorputzera. Zainen barruan baino kanpoan, ikusgai, beroa goa balitz bezala. Hamar bat segundo izango ziren guztira polizia heldu zen arte. Esku burdinak ebakien gainetik ipini eta odola zeriela sartu ninduten autora. Jada ez nituen zauriak ikusten eta odolak beroa izateari utzi zion berriro. Hortik aurrera ere izan zen odolik zainetatik kanpora baina hotza beti. Begiak zabaltzea ri utzi nion guzti hark zirauen bitartean eta gero zabaldu nahi izan nituenean bata ezin izan nuen zabaldu ostikada batek betazala nire kontroletik kanpo utzi zuelako. Bestea zabaltzeak nekatu egiten nau eta badakit zerbeza epel honek ze kolore duen ikusi beharrik gabe ere. Ardo gozoren bat zerbitzatzen didazun egunean zabalduko dut akaso, polita da ardoaren kolorea. Odola gogorarazten dit, eta berotasun hura. 69HASIERAKGogoan duzue noiz izan zenuten aurrenekoz elkarren berri?ARANTXA URRETABIZKAIA . Ez zehaz ki, baina badakit zure nobela argitaratu eta gero izan zela. Irratian galdetu zidaten zer ari nintzen irakurtzen, eta zurea esan nuen: Bai... baina ez (1986, Susa). Esan nuen liburu hori idatzi zuenak bazuela kontalariaren sena, eta hori funtsezkoa dela gero kontatzen ikasteko. Atera nintzen eta bidean gizaseme batekin egin nuen topo, bi metroko gizon handi batekin, eta esan zidan ea zer demontre esan nuen Laura Mintegiri buruz. Seku lakoak bota zizkidan zure kontra! Tipo hura Joxerra Garzia zen. Gero guk topo egin genuen lehen aldian, esan zenidan biok antzeko erasoesperientziaren bat izan genuela. Hori da nire memoriak kontatzen duena. LAURA MINTEGI. Bai, aurretik Garziak berak oso artikulu gogorra publikatu zuen, ad mulierem , eta Torrealdaik eraman zuen gero Euskal Kultura Gaur liburukote hartara. Zuri antzekoa egin zizun gero Pako Aristik, literaturarekin zerikusirik ez zeukan kritika bat. Egilearen kontra zihoazen, ez zegokigun eremuan sartzen ari ginelako. A.U. Are gehiago, belaunaldi oso baten kontra. Nire lana izan zitekeen nahi bezain txarra, baina gainerako nire belaunaldi koek ez zuten horren erantzukizunik. L.M. Horrelako kritikak hemen kontu ideologikoengatik egin dira, hor egon dira lubakiak eta ezinikusiak; edo beste la, gure kasuan, egin dira ginenak ginelako; ematen zuen baimena eskatu behar genuela idazleen parnaso horre tan sartzeko. Ez gintuzten onartzen, eta ibilbidea bakarrik egin dugu, ez dugu eduki talderik babesteko beste belaunal di batzuek eduki duten moduan. Bakar ka ekin genion, eta berdin segitzen dugu. Zein giro zebilen idazten hasi zinete neko garaian, etxean nola kalean, eta batik bat, literatura aldean? A.U. Nik ez neukan etxean giro literario rik, baina sasoi hartan ez zegoen inon giro literariorik. Are gehiago, ez zizun izen onik ematen. Gure etxean gurasoak abertzaleak ziren —aita hila zen ordu rako—, baina Franco bizirik zen, eta amak arduratuta esaten zidan ea zer saltsatan ari ote nintzen sartzen. Ez dakit zergatik hasi nintzen, txikitatik nahi izan nuelako idazle izan. L.M. Nik giro literariorik ez, ez nuen ezta giro euskaldunik ere. Aita euskalduna zen, baina ez nuen bizitza osoan euska raz entzun, gerra ostean utzi zuen. Eta ama erdalduna, Lizarrakoa. Orduan, 17 urterekin euskaraz ikastea izan zen nire lehen gerra —aurretik gaztelaniaz idazten nuen, baina nire buruari agindu nion ez nuela gaztelaniaz publikatuko—. Idazten hasi nintzenean bizio pribatu bat zen, noizbait zuri ere entzun dizut hori, Aran txa. Dena den, idazteko denbora nahi banuen, trukean etxeko lan batzuk egin behar nituen: inoiz ez zait etxean idazle nintzenik aitortu. Umeak jaio zirenean ere, hitzaldietaraeta joateko trukean zenbait gauza egin behar izaten nituen bizio hori elikatzeko, beti baldintzen kontra. Zeintzuk izan zenituzten bidelagun lehen urratsetan? A.U. Lur argitaletxearen sorkuntzaren ingurukoak nik. Ibon Sarasolak, Rikardo Arregik eta Ramon Saizarbitoriak intere sen araberako taldetxoak sortu zituzten Donostian, euskaldunen artean. Dozena erdiko talde batean Ibonek batuan alfabetatzen gintuen, baina Joxemi Zumalabe eta biok bakarrik geratu ginen, eta orduan Ibonek talde handira joateko esan zigun, baina Joxemik ez zuen nahi izan, ziur aski berak bide politi koagoa hobetsi zuelako. Horrela hasi nintzen ni Luren; Ibon, Ramon, Rikardo —tartean hil zen—, eta Aresti aritzen ginen, eta honen ondoan Kintana. Euskarak edozein gaitarako balio zuela frogatu nahi genuen. L.M. Ni Anaitasuna aldizkarian hasi nintzen; ez nekien nondik hasi idazle izateko eta pentsatu nuen hurbilenekoa kazetaria izatea zela. Anaitasuna Bilbon editatzen zen, Kintana ezagutzen nuen. Aldizkariak zor handia zuen, eta bereha la itxi zen. Joxe Ramon Etxeberria, Iñaki Antiguedad, Antxon Azkargorta, Karme lo Landa... zortzi bat ginen. Nik, Azkar gortak eta Landak Anaitasuna ren diru apurra —milioi bat pezeta— Argia ri pasa genion. Beste biek utzi zutenean Argia ren Bilboko erredakzioa jarri nuen martxan, kazetaritzako gazteak fitxatuta: Jon Sarasua, Imanol Murua, Xabier Letona Ataxi … Gero Donostia Hiria lehiaketa irabazi nuen, eta argitaletxeen eskaintzak jasotzen hasi nintzen.Belaunaldi baten parte izatea tranpo lina izan ohi da idazle batendako. Laura, zuk esana da lehenengo trope laren belaunaldia egon zela, 1990ko hamarkadako multimedia belaunaldia gero, eta jada idazle titulua edonori ematen zaiola. Belaunaldiren bateko kide sentitzen zarete? A.U. Kontu horiek idazleonak baino, zuen kontuak dira, kazetarienak eta gure jarduna aztertzen duzuenonak, gauzak nolahala sailkatzeko. Ornitologoen lana?A.U. Bai, ornitologo kontuak dira. Ni ez naiz sekula izango belaunaldi hartako kide arrunta, horretan etsita nago duela urte asko. Beti izango naiz belaunaldi hartako bitxikeria bat, eta kito. A g i a n sasoi batean jardun genuen, nik behintzat, gauzentzat erabateko soluzioak aurkitzen, baina orain beste jarrera bat dut: irtenbi dea daukaten arazoentzat irtenbide ez perfektuak bilatzea. Belaunaldia eta ni, horrek ez du irtenbiderik, beraz, ez naiz saiatzen.L.M. Belaunaldiak bi irizpideren arabera egiten dira; adina eta interes literarioa. Esaterako, Pott banda; inoiz beraiekin egon izan nintzen Arriagako kafetegian, asko ezagutzen nuelako Ruper Ordorika unibertsitatetik. Urte berekoak ginen, Sarrionandia ni baino hiru gazteagoa eta Atxaga hiru zaharragoa. Baina hori ez zen belaunaldi bat, interes literarioen araberako mugimendu bat baizik. Adina ren araberako belaunaldiak Urruzuno belaunaldia, hortik sortutako Lubaki eta beste batzuk izan dira. Eta denen artean, gu beti izan gara outsider ak. Argia n zazpi urtez egon naiz lanean eta beste mila mugimendutan, eta beti sentiarazi didate ez naizela koadrilakoa, ez naizela etxekoa. Sentimendu fisikoa da, Eider Rodriguezek eta beste zenbai tek ere esan izan didate; sentiarazten dizute zu bisitan zatozela, ez zarela taldekidea. Eta hori askoz ere gehiago Gipuzkoan, Bizkaian baino; Bizkaian errazagoa izan da niretzat aintzat hartua izatea, baina Gipuzkoan gaur da eguna oraindik ez dudala lortu inongo taldetan kide izatea, kultur mundu horretan.A.U. Ni ez naiz ahalegindu ere egin. Lur bukatu zenetik, tarteka joaten naiz hara edo hona, baina nire bizitza egin dut. Bide batez, gauza bat geratu zitzaidan lehengo eguneko Eibarko mahai inguru tik [UEUk 2017ko udan antolatua]; esan zenuen kanonean egoteko gipuzkoarra izan behar zela, eta politikoki epela. Sarrionandia kanonean dago eta ez da gipuzkoarra, gutxiago politikoki epela.L.M. Baldin eta zeri deitzen diogun kanona.A.U. Dozena erdi bat puntako idazle jarri eta hor dago Sarrionandia, seguru.LM. Baina gauza bat da puntako idazlea izatea, eta beste bat kanona. Kanona, instituzioek eredutzat hartzen eta espor tatzen dutena da; esaten dutena hau da gure idazle ofiziala .A.U. Uste duzu Sarrionandia ez dagoela kanonean?L.M. Niretzat ez.A.U. Nik baietz uste dut.L.M. Bada idazle kontsakratua, noski. Nola edo hala Hasier Etxeberriak kano nizatu zuen Bost idazle (2002) liburuan, baina begira, Euskadi Saria ukatu nahi izan zioten.A.U. Hor oso ausarta izan zen; berak hautsi zuen Ezker Abertzalearen debe kua.L.M. Ez zen Ezker Abertzalearen debe kua, Susarena zen.A.U. Bueno, Ezker Abertzalearen ingurukoa. Ni harritu ninduen.L.M. Arrazoia duzu, Ezker Abertzalea izan zen, zeren lehenago Joxe Austin Arrietak egina zion uko. Susaren barruan egon ziren aurretik jaso zutenak, Xabier Montoia horien artean. Niretzat Sarri ez da kanonikoa, kanona ulertzen badugu gobernuak katalogoetan sartu eta esportatzen duen eredu gisa.A.U. Horrela, Atxaga bakarrik dago.L.M. Bueno, eta Unai Elorriaga, Kirmen Uribe...A.U. Espainiako Sari Nazionala jaso dutenak. Hor gauza asko gertatu dira. Niri behin Euskaltzaindia ordezkatzen egotea tokatu zitzaidan Espainiako Sari Nazionalean, eta urte berean, Euskadi Sarien epaimahaian; eta hara non, ikusi nuen Eider Rodriguezek uko egin ziola Euskadi Sariari, eta ez Espainiakoari. Espainiako sari nazionalean epaimahai kide bakoitzak lan bat edo bi propo satzen du, denon artean zaku bat sortzen da, eta hortik aukeratzen da sariduna. Orduan, nik Eiderren orduko argitaletxeari galdetu nion posible ote zen Eiderrek ez jakitea Espainiako Sari Nazionalean zegoela, eta esan zidaten ezetz, noski bazekiela, itzulpena zela tartean. Ez nuen ezagutzen, eta nire buruari esan nion ezagutzen nuen lehen aldian, aurrena esango niola egun on , eta hurrengo esango niola esplika egidazu hau . Eta ezagutu ginenean, ez zuen jakin azaltzen. Nik ez nuen sinatu manifestua, esaten zutelako Jaurlaritzak maneiatzen zituela sari horiek. Eta ni egona nintzen bizpahi ru aldiz epaimahaian, eta niregana ez zen inor hurbildu.L.M. Nik publikoki ere kritikatu nuen manifestua, iruditzen zitzaidalako bouta de bat nola egin zuten; gehiago izan zela ume mimatuen kasketa bat, benetan funts literario eta ideologikoko zerbait baino. Susak egin ohi zituen moduan gauza asko, klub selekto baten parte zirela esateko modu bat zen. Eta ni ez naiz inoiz klub horretakoa sentitu, nahiz eta Susarako lan asko egin, eta nire lehen liburua bertan atera, Elkarerako aukera izanda, baina kontsekuente izateko, Argia n egonda eurekin astero etortzen bainintzen Donostiara lanera. Eta halere, Susak oso gauza itsusiak egin zizkidan. Urte askoan egon naiz haserre, baina Gorkarekin [Arrese] ja pasatu da.A.U. Noizean behin amnistiak egin behar dira. L.M. Bai, dezente, Joxerra Garziarekin ere egin nuen, Galizian.A.U. Espero dut niri ere egingo zidatela.GENERO EZTABAIDAK ETA SORMEN LANA 1987an Jakinen 45. zenbakian “Emaku mea eta literatura” monografia argitara tu zenuten Laura, Aurelia Arkotxa, Nerea Azurmendi, Tere Irastortza, Gema Lasarte eta Mariasun Landak. Aurreka ria izan zen euskal literaturan genero Ikasketetara hurbiltzen. A r t i k u l u a r e n 40. urteurrenean Arkotxak zioen: “Itxaro, Tere eta Laura garai hartan idazle konfirmatuak ziren, nahiz leku ezberdinetan bizi ingurumen eta giro berdinekoak ginen. Urretabizkaia aitzin daria eta eredua zen”. Eta Irastortzak: “Oso gogoan dut Amaia Lasa, Arantxa Urretabizkaia edota Mariasun Landa guk baino jasoagoa zutela feminis moaren gaitasun eraldatzailearen sena”. Arantxa, esan izan duzu inor galdetzera joan aurretik interesatzen zitzaizula gaia, Saizarbitoriak Simona deitzen zizula genero eztabaidei heltzean. Testuinguru hartan, bazegoen emakume idazleen arteko gogoeta kolektiborik? L.M. Gu inoiz ez gara izan emakume moduan talde bat sortzekoak.A.U. Jakineko horren berri ez daukat nik.L.M. Aldizkari monografiko bat izan zen.A.U. Oraintxe enteratu naiz.L.M. Taldean ibili garenean ez da izan guk sortuta, hitz egiteko deitu digutelako baizik. Kanpotik egin da identifikazio hori, nahiz eta nik Arantxaren lana segitu eta niretzat erreferente bat izan, noski. Gauza bera Itxaro Bordarekin, Tere Irastortzarekin... Baina esango nuke lehen talde finkoa Sareinak izan dela: Gema Lasarte, Amaia Alvarez, Iratxe Retolaza... Halere, hori gehiago sortu da giro akademikotik, sorkuntza literariotik baino. Kritika literario feminista egin dute, ez da izan emakume idazleen gune bat.A.U. Ze bentaja duen batera txori eta ornitologo izateak.Bada defendatzen duenik emakume idazleen lanak “gai femeninoak” ekartzen dituztela gehienetan: amata suna, haurdunaldia, alabatasuna, emakumeen arteko hartu emanak, gure gorputza… Zuen literaturan, horiez gain, badira beste gai asko ere: alkoholaren kultura (Saturno); naziogatazka vs familiagatazka (Koaderno gorria): adiskidetasuna (Hiru Mariak); espetxe politika eta afektibitatea (Nerea eta biok); ekolo gismoa eta mugimendu sozialen politika ereduak (Ecce homo), eta abar. L.M. Nik aitortzen dut eduki ditudala garaiak, non nire elementu asko ukatu ditudan, generoa barne, hain zuzen ere, marjinatua ez izateko. Zalantza handia nuen, adibidez, Sisifo maite minez ekin (2001). Emakume bat maitasunaren gainean hitz egiten? Corin Tellado, kito. Azkenean, ausartu nintzen ordurako ibilbide bat neukalako, esateko zer demontre, naizen hau naiz, eta ez naiz ibiliko mozorrotzen nire burua, ez naizen bat izateko. Bizitza arruntean neukan esperientzia zen; etxean nire neba beti izan da aitarentzat inportante bakarra. Lau alaba etxean eta jaramonik ez, azkenengoa, seigarrena, berriro mutila, eta marabilla bat! 15 urte nituenetik beti esperientzia bera izan dut edozein taldetan. Espe rientzia hori egunez egun hartzen duzu, banekien emakume izatea ikusezin izatea zela. Idazteko orduan nahi nuen seriotzat hartua izatea, beraz, aitortzen dut eskizofrenia horretan nire gaiak eta idazkera maskulinizatzen nituela, kontu ratu nintzen arte hori fraude bat zela. Horregatik erabaki zenuen poesia ez argitaratzea?L.M. Poesia idazten nuen hasieran, baina hor striptease a zuzenagoa da, eta genero moduan gutxietsita dago. Nik idazle izan nahi nuen, letra handiekin, nire gabezia eta konplexuekin. Eta azke nean, babes oskol bat eraiki behar izan dugu bizirauteko, eta nekatu naiz barka mena eskatzen aritzeaz emakume izatea gatik. Gaur ikusten dut nire alaba eta sekulako inbidia ematen dit; bere 25 urteekin, harro dago emakumea delako, aldarrikatu egiten du. Hala ere, uste dut Arantxak konplexu gutxiago izan duela, zuzenagoa izan da, gorputzak eskatu diona egin du beti.A.U. Harrituta nago: nik ez dut halako ezer sentitu. Canori entzun nion, duela urte batzuk, idazle normala izan nahi zuela, eta hori beti egon da urruti nire ametsetatik. Are, hurbildu nintzenean berehala ikusi nuen ezetz. Atzo galdera bat egin zidan gizonak eta ez nekiela erantzutean esan zidan: tú como no te miras ... Ba ez, aizu: No me miro, hago.L.M. Gure artean bederatzi urteko aldea dago, eta uste dut nire adinekoak gehia go garela trantsiziokoak. Guri esan ziguten nahi baduzu karrera egin, egin, ezkondu arte denbora pasatzeko, baina masiboki sartu ginen unibertsitatean, lan munduan, eta lehenak izan ginen gugandik espero zenarekin apurtzen. Ni hezi ninduten etxekoandre eta ama izateko, baina aurre egiten genion. Hurrengo generazioa oraindik errebelatu behar da, gizarteak matxista jarraitzen dueta, baina beste harrotasun bat dute, guk ez geneukana.A.U. Hor klase kontu bat ere badago. Adibidez, gure ama egunero goizeko zortzietan ateratzen zen etxetik dendara lan egitera joateko; ezin zidaten esan ezkondutakoan etxean geratuko nintze nik. Ikasketekin berdin; gure etxean ikasketak egin behar zituen bakarra anaia zen, eta guri normala iruditzen zitzaigun, pobreak ginelako, besterik gabe. Nola unibertsitatean sartu? Klasearena aipatzea ez da elegante geratzen, baina nik askotan egiaztatzen dut. Aurrekoan Hondarribiko lagun bat hasi zen kontatzen ikasle egon zela Frantzian, eta esaten zuen hori zela egiten zena, eta nik: “Geldi hor, egiten zena ez. Zure ama farmazeutikoa eta zure aita farmazeutikoa!” Niri moja sartzen ninduten edo ez zegoen modu rik Frantziako eskola batera bidaltzeko!L.M. Nik aitortzen dut ama burges bat izateko hezi nindutela. Nobio bat neukan eta bera eta aita mozkormozkor eginda agertu ziren behin nire ezkontzaren banketea kontatzen. Pikutara bidali nituen. Idazle izan nahi nuen, eta bane kien halako aitarekin eta senarrarekin inoiz ez nintzela izango.Zeintzuk izan dira zuen erreferente literarioak? A.U. Nik ez dut erreferente argirik izan, boladak izan ditut. 1980an, Zergatik Panpox atera ostean, emakumeek idatzi tako literatura soilik irakurri nuen, eta hori orduan ez zela hain erraza. Aurrerago, AEBtako emakumeek egindako genero beltza asko jarraitu nuen. Saturno (1987) atera zenean, norbaitek esan zuen dirty realism en adierazgarria zela, eta lagun bati galdetu behar izan nion zer demon tre zen hori.L.M. Nik literatura asko bai, baina batez ere, filosofia irakurri dut gaztetatik. Idazten hasi nintzenean, emakume erreferenteek egindako lanak behar nituen, batez ere horretaz eztabaidatzen hasi ginenean; Woolf, Beauvoir… irentsi nituen. Esatea, “nik idazle izan nahi dut honek bezala idazteko” Flaubertekin gertatu zait Madame Bovary (1857) nire urtetako mesanotxeko liburua izan da; eta gauza bera, Benedettirekin eta Lawrence Durrellen The Alexandria Quartet (1962). Ez baduzu irakurtzen ez duzu idazten. Egon dira sasoi batzuk bestelakoak irakurri behar izan ditudala —diskurtsoak, mitinak, lan akademi koak…—, eta idazteko orduan izugarri nabaritu dut. Zuen obretatik baduzue kuttunik, idazten gehien gozatu duzuenik?L.M. Gozatu? Bat bera ere ez, ez da ondo pasatzen sormen lanean.A.U. Lanik gogorrena da. Izatekotan, ja egina dagoenean gozatzen da. Gainera, istorio hori, orain daukana jende gehie nak, ondo pasatu behar dela, gozatu egin behar dela. Hondarribiko alardean gertatzen zait, norbaitek esaten du “eta orain gozatzera!”, eta nik begiratzen dut atzera, eta esaten diot ni gozatzeko etxean geratzen naizela, nire gosariak hartzen eta bonsaiak kimatzen. Orduan bai gozatu! Baina ni hemen ez nago gozatze ko, ni hemen nago zerbait aldarrikatzeko. Etorri omen ginen mundu honetara sufritzera, bale, hori esan dugu ezetz, eta orain etorri gara mundu honetara gozatzera, aurkituko ahal dugu zehar kako zerbait! Denbora guztian gozatu behar da, ze diktadura!L.M. Sormena erditze bat da, eta ez dago erditze gozorik. Baina egindako bidean, baten batek utzi dizue aparteko arrastorik?A.U. Ez dut begiratzen horra. Hoberena azkena da, beti. Nik oraindik ere liburu bat ateratzean, harekin egiten dut lo egun batzuetan, almoada azpian. Gero aurkezpen egunean kalera atera da, eta nik ezin dut ezer egin horren alde. Hartuko duen bidea errespetatzea baino ez da geratzen. Jartzen duzu aurpegia hor eta pasatzen denak muxua edo zaplaztekoa ematen dizu, edo ez zaitu ikusi ere egiten.L.M. Lana zurea da editoreari eman arte, gero ja gauza publiko bat da. Bakoitza ezinegon batetik sortzen da; nire kasuan, batean intzestua, bestean tortura, maite mina, politika maskulinizatu eta feminiza tua... horietaz gehiago jakin nahi izateak eraman nau liburuetara. Liburu batean bizpahiru urte edo gehiagoz egongo zarenez, horren gainean sakontzen, irakurtzen, bueltak ematen, bakarrik horrek mantentzen zaitu bizirik, jakinmin eta ezinegona da hor motorra. Guztiz zoriontsu banintz, ez nuke idatziko.A.U. Niri orain gertatzen zaidana da lehenengo aldia dela 30 urtetan ez dakida na hurrengo liburua zeren inguruan egingo dudan. Ez dakit horrek zer esan nahi duen.L.M. Faseak daude; nik aldiz argi eduki dut zertaz idatzi nahi nuen, eta oraindik ez dut izan heldutasun nahikorik horri heltzeko. Zoramenari buruz idatzi nahi dut, baina badaezpada 80 urterekin egingo dut, ze seguru nago buruan eragingo didala.A.U. Bai?L.M. Bai, bai. Ez naiz ausartu oraindik horrekin. Beste gai batekin nabil orain: emakumeon sexualitatearekin, baina desiraren ikuspuntutik.Biok duzue behintzat motorra bizirik? L.M. Bai, bai.A.U. Hori bai. Orain El País irakurtzen ari nintzen, batere gustatzen ez zaidan Ruiz de Azuaren zutabe bat, eta esaten du: “voy de vacaciones, los escritores en realidad nunca nos vamos de vacacio nes porque aunque estemos tumbados en una hamaca, estamos pensando en lo que estamos haciendo o en lo que seguiremos haciendo”... Beti dago runrun bat hor.L.M. Edozein elkarrizketak, musikak, kaleko eszenak balio du.A.U. Besteen bizitzekiko banpirismo puntu bat daL.M. Zure curriculum afektiboa hartzen duzu, eta baita ingurukoena ere. Curriculum afektiboa? A.U. Deskuidatzen bazara, zurea ere bai! [barre]Zergatik panpox ekarri nahi nuke. Lehenengo euskal emakume eleberri gilearen titulua eman zizun. Nola bizi izan zenuen liburua? A.U. Nik ez nekien titulu hori irabaziko nuenik. Askotan kontatu dut: Franco hil zenean nik igarri nuen lehenengo aldake ta izan zen nire inguruko bikoteak dese giten hasi zirela, gizonek alde egiten zutelako. Nik ez neukan bikotekiderik, baina lagun pila bat negarrez bai. Ez zen nirea, baina kontatu nahi nuen. Jendeak askotan pentsatzen du, eta gehiago lehen pertsonan kontatzen baduzu, beti ari zarela bizi izan duzun horrekin bueltaka, baina ni ama izan nintzen liburu hori idazten nuen bitartean, eta ez nintzen ama; idatzi dezakezu zerbait bizi ez duzun esperientzia batera hurbiltze ko, ez bakarrik bizi izandakoa kontatze ko. Esan izan dut Hiru Mariak dela nire eleberririk autobiografikoena, eta idatzi nuenean 60 urte nituen eta protagonis tak 80. Zaharra izan naiz idatzi bitartean, orain banaiz zaharra erremediorik gabe, eta aldarrikatzen dut..L.M. Niri ere gertatu zait amaren papera egitea ama izan gabe, eta lau urte pasata, liburua amaitzerako jada bi semealaba izatea. A.U. Nik bi emakume ditut grabatuta amatasunaren inguruan, Aizpea Goena ga eta bestea Laura Mintegi.L.M. Deustuko unibertsitatean... kontatu bai.A.U. Han geunden, hitzaldi batean, eta halako batean esaten dit Laurak ea amaitzeko asko falta den, ahizpa hor zuela haurrarekin, titia ematea tokatzen zela, eta kezkatuta zegoela. Pentsatu nuen, akabo ! Eta Aizpea Goenagarekin berdin; Zinemaldian ekitaldi baten erdian ginela, gauerdian, han agertzen zait Aizpearen ama karro batekin Aizpeari asko falta ote zitzaion galdezka, haurra negarrez zela titia hartzeko. “Mekauen la puñeta, Laura bezala!”, pentsatu nuen.L.M. Biekin ibili naiz horrela, titia ematen hitzaldi eta hitzaldi artean.NOR IZAN PLAZAN Plaza publikoan agertzen eta desa gertzen diren gai sozial, politiko, kulturalen inguruko gogoetak azaldu izan dituzue urte luzez hedabideetan. Laura, lehendakarigai ere izan zinen 2012an, EH Bildurekin. Nola bateratu dituzue bi plano horiek? Alegia, litera tur plaza eta plaza politikoa, bi plaza ala bat eta bakarra da idazlearentzat?A.U. Kazetari izateak niri gehiago eragin dit iritzia publikoki azaltzerakoan, idazle izateak baino. L.M. Niretzat oso plaza ezberdinak dira; lehen kultur munduko euskaldunek ezagutzen ninduten, eta, azken urtee tan, anonimotasuna erabat galtzea gauza ikaragarria izan da; gainera, alder di politiko konkretu batengatik. Ari naiz nire onera etortzen orain. Eta literaturan, akaso bankuan ikusten dute zure izena, eta bere semealabek institutuan zure libururen bat irakurri dutela esan diezazukete, baina aurpegiagatik zaila da. A.U. Literaturak ez du plazarik. Jon Maia bertsolariak Riomundo nobela atera zuenean, “ze feedback gutxi” esan zidan, eta “ongietorri gure mundura” esan nion. Ohituta zegoen bertsotan zerbait esan eta braust erantzuna jaso berehala. Ramon Saizarbitoriak kon tatzen du, itzulpena atera eta bizilagun batek esan ziola, oye que eres escritor ! Nor eta Ramon.L.M. Niri ere gertatu zait nire etxean enteratzea idazle nintzela politikan sartu nintzenean. Bizitza guztia publikatzen eta nire etxean ez zekiten. Ez daukagu plazarik, ez. Balizko plaza horretan outsider izan zaretela aipatu duzu lehen Laura. Sistematikoki aukera gutxiago igarri dituzue biok? A.U. Uste dut Laurak kanonera heldu nahi zuela, eta orduan igarri dituela ozto poak. Nik ez, nik ahal dudana egin eta kito. Gainera ez diot hainbeste garrantzirik ematen egiten dudanari, literatura kaleko jendeari ez zaio batere interesatzen. L.M. Nire asmoa ez zen kanokikoa izatea, baina ezta izateko aukeratik baztertua izatea ere, emakume izate hutsagatik. Asaldatzen ninduen aukera bera ez edukitzeak. Injustua da zarena izateagatik jasaten duzun bazterketa, aintzat hartu gabe egiten duzuna ona, txarra edo erdipurdikoa den. Zarena zara jaiotzez, eta hor ez dago zereginik. Zuek aukeratu gabe, bazterrera kondenatu zaituztela esatea gehitxo esatea da? A.U. Gazteagoek ez dute hainbesterako sentikizun hori, askoz ere gehiago dira, pisua dute. Ez zaie gustatzen hori esaten diedanean.L.M. Baina gazteagoekin ere tranpa bat dago, momentu batean editoreek ikusi zuten komertzialki oso erakargarria zela emakume andana ateratzea, tiroi komertzia la ikusi ziotelako. Baina editoreek esaten dutenean orain ez, ba zokora. Azkenean, literatura femeninoaren kontzeptua Simone De Beauvoir eta enparauen lana komertziala izan zitekeela ikusi zutenean sortu zen. Kanpoko fenomenoa da. Ez daukagu inolako botere gunerik esateko zer den literatura ona. Nik uste dut ja errespetatzen gaituztela, ez emakumeak garelako, urte luzez eutsi diogulako baizik.A.U. 25 urteko edozein gazte sentitzen da eskubidearekin nirekin paternalista izateko. Hasieratik ezagutu dut hori, baina orduan 22 urte nituen eta orain 70. Grazia egiten dit, ez nau iraintzen. Gogoa ematen dit galdetzeko, ea ze bentaja den berea, gazteagoa izatea? Hiru Mariak idazten ikasi nuen gauza bat: nire belau naldiak asmatu zuen bizitzaren gailurra gaztaroa zela eta hortik aurrera dena dela aldapa behera, miseriaraino eta hilobiraino; eta orain, ideia hori aurpegira etorri zaigu boomerang bat bezala. Orain zaharrak gauza miserable bat gara eta jan egin behar, ze errua gurea da.Literatur plazako gorabeheren lekuko izan zareten aldetik, zein izan dira eraldaketa nabarmenak? A.U. Gu hasi ginenean ez genuen ezer, ez sistema literariorik, ez argitaletxerik, ezta hizkuntza bateraturik ere, noski, ez genuen irakurlerik ere. Gu iritsi arte horre la izan da euskal literaturaren historia osoa: Lizardik eta Lauaxetak ez zituzten ehun irakurle izango. Horrekin konpara tuta, gaurko egoera paradisu bat da, amestu ez genuena, eta hala ere, ikusten duzu... Momentu honetan litera tura da oso pertsona gutxiri asko interes atzen zaien zerbait, eta gehiengoari batere interesatzen ez zaiona. XX. mende hasieran zinea sortu zenetik, literaturak erronka galdu zuen ikusentzunezkoen aurrean, nagusia bera da. Gu bazterrean gaude, eta ondo asko.L.M. Kultura industria izan da aldaketa rik handiena (argitaletxeak, banatzaileak, liburu dendak, programatzaileak, kultur dinamizatzaileak, kultur etxeak, irakurle klubak, liburu azokak...) ehunka pertso na bizi dira kulturaren kudeaketatik, gutxien idazleak. Berdin sistema litera rioarekin; editoreak, kritikariak, agente literarioak (gutxi), irakasleak, irakurle gatibuak, itzultzaileak eta ikertzaile unibertsitarioak daude. Doktorego tesiak egiten dira, ikastaroak, jardunaldiak, mahaiinguruak, literatura itzuli eta atzerrian ezagutarazten da. Hau guztia pentsaezina zen postfrankismoaren lehen urteetan, gu plazara atera ginenean. Plazara atera zinetenetik hona, genero eztabaidek ezer mugitu dute bertan? A.U. Atzera begiratu behar da bakarrik ikusteko zer bide egin den, mendian gora zoazenean bezala. Iruditzen zaizu gailurrera ez zarela sekula ailegatuko, baina begiratzen baduzu atzera esaten duzu, bai, egin da bide bat. Orain, niri izorratzen didana da jakitea ez dudala gizarte parekide bat ezagutuko, eta seguruenik zuk ere ez. Batzuk zabaldu zuten bide bat, eta ni bide horretatik noa. Bide horretan norbaitek kendu zituen lehenengo sasiak, eta ahal dela, sasi gehiago kentzea da nire erronka, aldapa pixka bat leuntzea, atzekoek errazagoa izan dezaten, eta kito, nik beste zer eginik ez daukat.L.M. Aurrera egin da emakume idazleen kopuruan, eta horrek normaltasun itxura handiagoa eman dio egoerari. Hala ere, emakume idazle errekonozituen kopurua apenas heltzen den %1520ra gure literaturan, eta mendebaldekoetan. Hortik kanpo, are gutxiago. Kopurua alde batera utzita, ez da aurrera egin emakumeen lanaren pertzepzio sozialean. Emakumea ri beti galdetzen zaio "zergatik", justifika tu beharko balu bezala "berea" ez den eremuan sartu izana. Bere lana gutxietsi egiten da. Binomio maltzurra aplikatzen zaio: intimitatea = mediokritatea eta erudi tismoa = kalitatezkoa. Emakume gehie nen lanak eremu domestikoan garatzen dira, intimoak dira eta langai horiek —sen timentuak, afektuak— ez dira baloratzen edozeinen eskura daudelako. Epika, ordea, datuak eta gertaera historikoak kalitatezkotzat hartzen dira, eruditismoa erakusten dutelako. Binomioak faltsuak dira, baina horien arabera sailkatzen da literaturaren kalitatea. Klasiko bat bukatzeko: Virginia Woolfek 500 libera eta idazteko gela eskatzen zituen emakume idazleentzat. Zer aldarrikatzen duzue zuek, gaurhe men? A.U. Woolfen taldean bazegoen idazle bat, Vita SackvilleWest, Orlando inspi ratu zuena. Landareekiko zaletasuna zuen, nik bezala, eta lorategi famatu bat zuen, orain publikoa dena. Lagun bat eta biok ikustera joan ginen, zoragarria. Aberatsen bizitza zen haiena. Paseatu bitartean lagunari esaten nion, ni sasoi hartan Vita Sackwille Westen neskamea izango nintzela, ez idazlea. Beti jakin dut nire lanarekin irabazitako diruarekin biziko nintzela, hori barneratuta daukat nire belaunaldiko askok ez bezala; nire inguruko lagunei tokatu zaienean lan egitea, gurutze bat bezala bizi izan dute. Orain, lan gela bat niretzat, bai, hori askoz gehiago kostatu zait edukitzea, eta orain, txikia baina badaukat.L.M. Egungo emakume askok badugu lanak ematen duen autonomia ekonomi koa. Baditugu 500 liberak, eta gela propio bat ere bai askok. Arazoa beste nonbait dago. Lagun gizon askok kontatzen digute nola hartu duten denbora tarte bat —hilabete batzuetakoa— nobelaren fase histerikoan aurrera egin ahal izateko. Ama den idazlearentzat zientzia fikzioa da tarte sabatikoa hartzea. Agian gaur egun emakume idazleek dagoeneko ez dute entzungo garai batean oso hedatua zen "edo literatura edo ni" esaldia. Orain ez urte asko, literatura aukeratu zuten batzuek garesti ordaindu zuten. Baina oraindik ere bakardadezerga ordaintzen da idazle izateko apustua egiten denean. Oraindik orain falta da ingurukoen inplika zioa, onarpen soziala, zaintzaren banake ta erreala, aurreiritziek eragiten duten errudun sentimendua ezabatzea..., epe laburrean konponduko ez direnak.A.U. Nik, sasoi honetan, gogoa aldarri katzen dut. Energia?A.U. Gogoa. Inporta didana gogoa da, bizipoza. Esan dezatela gaurko idazle gazteek eurek zer behar duten idazteko. Enplegu bat behar duzu bizitzekoa irabazteko, gero nahi baduzu familia bat izan edo norbait zaindu, eta idatzi, denbora behar duzu. Oraindik ikusteko gaude, gaurko idazle gazte askok nola kudeatzen dituzten hiru alde horiek. Gogoan dut, 199698 inguruan, Baztan go baserri batean dozenatik gora emakume bildu ginela; hotz egiten zuen, estufa batekin baserri zahar batean han geunden, eta lehenengo orduak haurrei buruz hizketan pasatu genituen, nik bat dut, nik bi... Baten lehenengo aldia zen haurra utzi eta etxetik kanpo lo egiten zuela, zeharo mozkortu zen gau hartan! Ohera eraman behar izan genuen! [barre] Gutiziak liburua atera zen handik. Beste pare bat bilera egin ziren, baina ez zen jarraitu, eta hor ulertu nuen nik, ez zela ar edo eme izan, gehiago dela generoa eta zer bizitza daramazun. Horri lotuta, askotan tokatu zait epaimahai lana egitea eta ziurtatzen dizut oso zaila dela antzematea gizon edo emakumea den idatzi duena, erraza da leporatzea izena aurrean daukazunean. Gehiago igartzen da ideologia, generoa baino. Disimulatu nahi baduzu ere, horrek ihes egiten dizu. Badu bere logika ideologiarenak, ez? A.U. Bai, logikoa izango da. Ez dakit nola esan, nik 70 urte ditut, ez zaizkit geratzen aurretik 30 urte idazten aritze ko. Eibarren egon ginenetik ez zait joan burutik Eider Rodriguezek eskerrak eman zituela aurretik joan ginenei. Ez zidan sekula santan inork esan, ez esan gabe adierazi, ez ezer. “Lehenengo aldia entzuten dudala hori” esan nion. Harritu ta geratu zen, baina hala da, eta horrek pentsarazten dit.L.M. Ez gaude aitorpenaren zain. Gure helburua inoiz ez da izan aitzindari izatea, berez etorri zaigun lana izan da, jaio ginen garaian jaiotzeagatik. Gure helburu bakarra literatura egitea izan da, literatura ona. Eta oraindik aparteko zerrenda batean sailkatzen gaituzte askotan. Baina zein da gure lekua "idazleen zerrendan"? Zein da gure lanaren balio intrintsekoa? Niri ez dit balio emakume idazle batek eskerrak emateak lehenago jaiotzeagatik. Berriz ere, kontu zirkunstantziala da, ez da nire meritua. Nik entzun nahi dut zein den gure ekarpena literatur plazan idazle gisa, ez emakume gisa.egoten da taberna hau gainera. Baina gorra ez nago eta ikusi gabe ere badakit gaur ez duzula bezerorik, kontatuko dizut nahi baduzu, eta zuk ekarri trukean beste zerbeza bat, hartu zeuretzako beste bat eta egon isilik. Badakizu zuk ere, zikina eta hotza da gure auzo hau. Parisen kanpoaldeko auzo prole tario arrunta. Eraikinak antzekoak dira denak, zaharrak eta zatika erortzen hasiak, taberna hau bezainbeste edo gehiago. Gure sukaldeko baldosa gehienak apurtuta daude eta logeletako zoruak intziri egiten du gainetik pasatzen garenean. Leihoetatik hotza sartzen da, eta apur bat hurbilduz gero haize ufadak ere igarri daitezke. Hemengo edozein etxetatik patioak edo orube abandonatuak dira ikusten diren paisaia bakarra. Nik ezagutzen ditudanetatik behintzat. Akaso baten batek izango du paradisu ezkuturen bat etxe ostean, baina ez dut uste, paradisuak garestiak dira eta hainbeste rako dirua izanez gero alde egingo luke edonork auzo honetatik. Zuk ez, ala? Taberna zulo honek behar beste ez dizulako ematen izango da, bestela alde egina izango zinateke honez gero. Zoratuta egon behar da alde egin ahal izan eta hemen geratzeko. Dena dela, ez dit askorik inporta zer egiten duten besteek. Nire etxe osteko orubean txatarra, auto abandonatuak eta belar izpiren batzuk egoten dira. Belarrari uherra eta hautsa itsasten zaizkio asfalto zartatuaren arrakaletatik jaio orduko. Orubeok izan dira gure jolaslekua. Etxean agiraka egiten ziguten han ibiltzeagatik, ea iltze uherren bat edo zapaldu eta gaixotu behar ginen, baina oraindik jolasteko gogoa geneukan eta hura zen auzoan korrika apur bat egin genezakeen leku bakarra. Ez dakit zergatik ari naizen guzti hau kontatzen, zuk ere badakizu nik beste, baina tira, hasteko eskatu didazu eta orain entzun beste erremediorik ez duzu. Halako orube batean sartu nintzen lehenengoz auto batera. Gurpilak, bolantea, krista lak, musika aparatua, erabilgarria izan zitekeen guztia kenduta auto baino autoaren hezurdura ziren gehiago. Batzuetan gidariaren eserlekuan jarri eta nonbaitera ihesi gindoazela pentsatzen genuen, baina gehienetan ez genien kasurik egiten eta beste zerbaitekin entretenitzen ginen. Iluntzen hasi eta kaleargien argi horixkak pizten zirenean egiten genuen buelta etxera. Bidean taberna honen ondotik pasa behar izaten nuen. Gogoan ditut atean biltzen ziren gizon guztiak, eta ate gaineko neoizko kartel dardartia: Bar Baptiste . Seinale bat zirudien, hura gabe nora jo jakingo ez balute bezala. Ate pareko kaleargia apurtuta ure tabernari begirada senti dezaket kopetan zerbeza epel hau zerbitzatzen didazunero, eta egunero da hori. Begirik zergatik ez dudan zabaltzen jakin nahi duzu, ea auzokoek dioten bezala itsutu egin naizen benetan. Gaur arte sekula ez dizut erantzun ez nuelako gogorik, aspaldiko ezagunez beteta zegoen orduan ere eta ingurukoei argi horixka baino laranja zerien. Jolasean berandutu eta etxera itzulera gaututa egiten banuen, begi zuriak eta arnasa zuria baino ez nizkien ikusten gizonei, eta neure burua ere halaxe imajinatzen nuen, bi begi zuri eta arnasa are zuriagoa iluntasun beltzean eskegita. “Gaur ere ez dugu zorterik izan, e?” eta antze koak entzuten ziren egunero. Gaztetan hasi nintzen auto lapurretan, hamabost edo hamasei urterekin. Derrigorrezko eskola amaitu eta ez nuen lanik, eta naturalki ekin nion ofizioari. Beste guztiek hura ez bazen antzeko zerbait egiten zuten, eta inork ez zion inori galderarik egiten edo arraro begiratzen. Orubeetako autoetan jolastetik hara eramatera egin nuen salto, besterik gabe. Umeei jostailuak oparitzen nizkiela pentsatzen nuen batzuetan. Sarritan izaten zen polizia gure auzoan. Norbait harrapatu arte ez ziren joaten, ahalik eta arinen ezkutatzea zen kontua. Behin harrapatu eta gero ez zegoen haien eskuetatik osorik irteterik, lehenengo jipoiak eta gero jipoi gehiago, eta gero kartzela, itzultzen ziren apurrak burumakur eta lepoa zuzendu ezinik itzultzen ziren. Aurpegirik ez nien inoiz ikusi, begi zuririk ere ez taberna aurrean, nahiz eta ondo jakin hemen egoten zirela egunero, zoko ilunen batean gordeta zerbeza epela edaten. Hala ere sekula ez nuen pentsatu ni harrapatuko nindutenik. Egunerokoa zen hura, ohituta geunden denok eta hala bizirauten genuen. Hurrengoa norbera dela pentsatzen egonez gero hankek korrika egiteari uzten diote, bihotza behar baino arinago hasten da punpaka eta begiak gorritu egiten dira. Eta guzti hori ez da komeni, ez da komeni horre la ibiltzea. Beldur direnak segituan harrapatzen dituzte. Ni ez nintzen beldur baina egun hartan ez nituen sirena hotsak entzun. Hemen barruan nengoen zerbait hartzen eta ez nintzen konturatu polizia ondoko kalean zegoenik. Atetik kanpora irten nintzenean nire begi zuriak ikusiko zituzten. Argi laranja zerien kaleargiak pasatu nituenerako konturatuta nengoen ez nuela alde egiteko aukerarik. Eta ez nuenez auzora besteak bezala bueltatu nahi, eskumuturretako zainak moztu nituen poltsikoan beti neraman laban batekin. Korrika egiteari utzi eta odola nola irteten zen begira geratu nintzen. Uhertuta zegoela zirudien odolak eta inoiz sentitu gabeko berotasun bat ekarri zidan gorputzera. Zainen barruan baino kanpoan, ikusgai, beroa goa balitz bezala. Hamar bat segundo izango ziren guztira polizia heldu zen arte. Esku burdinak ebakien gainetik ipini eta odola zeriela sartu ninduten autora. Jada ez nituen zauriak ikusten eta odolak beroa izateari utzi zion berriro. Hortik aurrera ere izan zen odolik zainetatik kanpora baina hotza beti. Begiak zabaltzea ri utzi nion guzti hark zirauen bitartean eta gero zabaldu nahi izan nituenean bata ezin izan nuen zabaldu ostikada batek betazala nire kontroletik kanpo utzi zuelako. Bestea zabaltzeak nekatu egiten nau eta badakit zerbeza epel honek ze kolore duen ikusi beharrik gabe ere. Ardo gozoren bat zerbitzatzen didazun egunean zabalduko dut akaso, polita da ardoaren kolorea. Odola gogorarazten dit, eta berotasun hura. 70Garazi Mugarza MarkinaIZANA AMILTZERAINOmundua iratzartzen ikustea irekitzen ari diren leihoetan,behelainoa sartzea gelan,goizero ez bezala, gaurkezko ohe batean sentitzeanire gorputza inoren esku,izaretan bilduta hilotzak bezain estu,—eskela bat gehiago biharko egunkarirako— .oraindik bizitzaren laugarren bidegurutzean galduta, baimenik gabe elkar maitatzen dutenak nola ibili naizlemazainik gabe zure ur uherretanurruneko oasi amestuen bila,hogeita hamasei segundoko lekualdatze batean,ze, desertua da nire azala eranzten nauzunean.Ez nau beldurtzen izana galtzearen zerak, ez bada izana galtzeak berak,berrogei gradu azalean, bost zero azpitik barnean, eta ni abaila batean, espero zenuen moduko gorputz opaldua izateraino neure burua amiltzera...elkar begiratzeko astirik gabe erantzi zintudan hainbeste aldiz, gaur bizkarrezurra zirrara batezerauzi didazu arrainei bezala,eta ni, zure altzoan lur hartzearen bertigoz,nigandik gelditzen zaidanarekin itzuli naiz oinutsik, azal hondarretara, hondarrezko arrakaletara.ez nau beldurtzen izana galtzearen zerak, ez bada izana galtzeak berak,berrogei gradu azalean, bost zero azpitik barnean, eta ni abaila batean, espero zenuen moduko gorputz opaldua izateraino neure burua amiltzera... 71David Foster Wallace( Ile arrarodun neska, 1989)Itzulpena: Paul Beitia AriznabarretaDENA BERDEA DASu ematen dio eta begirada nigandik apartatzen du, maltzurki zigarroa piztuta leihotik begira, eta ez dakit zer esan nahi diodan.Diot Mayfly ez dakit zer esan edo zer sinetsi nahi dizudan dagoeneko. Baina gauza batzuk badakizkit. Badakit ni zaharragoa naizela eta zu ez. Eta zuri emateko dudan guztia ematen dizudala, buruz eta bihotzez, biez. Barruan dudan guztia eman dizut. Etxera ogia ekartzeko gogor ibili naiz lanean. Zu izan zaitut beti egin izan dudana egite ko arrazoi. Saiatu naiz zuri etxe bat ematen, bertan egon zaitezen, eta atsegina izan dadin.Su ematen diot eta harraskara botatzen dut pospoloa beste pospoloekin batera eta platerekin eta esponja batekin eta horrelako gauzekin.Diot Mayfly nire bihotzak gorriak pasa ditu zugatik baina berrogeita zortzi urte ditut. Garaia dut gauzei ez uzteko beren kasa gehiago eraman nazaten. Oraindik neurea dudan denbora zati bat erabili behar dut gauzak ondo joan daitezen. Behar dudan bezala sentitzen saiatu behar dut. Nigan baditut behar batzuk ikusi ere egin ezin ditzakezunak dagoeneko, parean jartzen zaizkigun behar gehiegi dituzulako zuk zugan.Berak ez du ezer esaten eta bere leihoari begiratzen diot eta sentitzen dut badakiela nik guztia dakidala, eta nire sofan mugitzen du gorputza. Hankak gora ekartzen ditu soinean dituen prakamotzen azpian.Diot zinez ez du axola ikusi dudanak edo ikusi dudala uste dudanak. Hori ez da kontua jada. Badakit ni zaharragoa naizela eta zu ez. Baina orain sentitzen dut nik dudan guztia doala zugana eta zugandik jadanik ez datorrela ezer ere bueltan.Dio ez zait inporta sinesten didazun edo ez, egia da, zuk sinetsi nahi duzuna. Hortaz argi dago gezurretan ari dela. Egia dioenean bereak eta bi egingo ditu sinets diezaiozun. Hortaz uste dut badakidala.Ilea bildua du orratzez eta urkilaz eta kokotsa eskuan du, goiz da, badirudi amesten ari dela nire sofa gaineko leiho bustitik barrena datorren kanpoko argi garbiaz.Dena berdea da dio. Begira zeinen berdea den dena Mitch. Nola esan ditzakezu sentitzen dituzula esaten duzun gauza horiek kanpoan dena den bezain berdea denean.Nire sukaldeko harraskaren gaineko leihoa garbigarbi dago bart gaueko euri zaparra darengatik eta goiz eguzkitsu bat da, goiz da oraindik, eta anabasa berde bat dago kanpoan. Zuhaitzak berdeak dira eta kanpoan abiadura murriztaileak pasata dagoen belarra berdea da eta moztua. Baina dena ez da berdea. Beste karabanak ez dira berdeak eta kanpoan dagoen nire mahai tolesgarria lerrokatutako putzuekin eta gara gardo latekin eta hautsontzian flotatzen ari diren zigarrokinekin ez da berdea, ezta nire kamioneta ere, ezta lurreko hartxintxarrak ere, ezta botata dagoen jostailuzko motorra ere esekita arroparik ez duen esekilekuaren azpian hurrengo karabanaren ondoan, non bertako tipoak haur batzuk izan baititu.Dena berdea da ari da esaten. Xuxurlaka dio eta xuxurla hori ez da dagoeneko niretzat badakit.Zigarroa itzaltzen dut eta brastakoan bizkar ematen diot goizari egiazko zerbaiten zaporea dudala ahoan. Brastakoan biratzen naiz berarengana argitan sofa gainean dagoela.Kanpora begira dago, eserita dagoen lekutik, eta nik berari begiratzen diot, eta bada zerbait nigan itxi ezin dezakedana, begiratze horretan. Mayflyek gorputz bat du. Eta bera da nire goiza. Esan bere izena. 72Su ematen dio eta begirada nigandik apartatzen du, maltzurki zigarroa piztuta leihotik begira, eta ez dakit zer esan nahi diodan.Diot Mayfly ez dakit zer esan edo zer sinetsi nahi dizudan dagoeneko. Baina gauza batzuk badakizkit. Badakit ni zaharragoa naizela eta zu ez. Eta zuri emateko dudan guztia ematen dizudala, buruz eta bihotzez, biez. Barruan dudan guztia eman dizut. Etxera ogia ekartzeko gogor ibili naiz lanean. Zu izan zaitut beti egin izan dudana egite ko arrazoi. Saiatu naiz zuri etxe bat ematen, bertan egon zaitezen, eta atsegina izan dadin.Su ematen diot eta harraskara botatzen dut pospoloa beste pospoloekin batera eta platerekin eta esponja batekin eta horrelako gauzekin.Diot Mayfly nire bihotzak gorriak pasa ditu zugatik baina berrogeita zortzi urte ditut. Garaia dut gauzei ez uzteko beren kasa gehiago eraman nazaten. Oraindik neurea dudan denbora zati bat erabili behar dut gauzak ondo joan daitezen. Behar dudan bezala sentitzen saiatu behar dut. Nigan baditut behar batzuk ikusi ere egin ezin ditzakezunak dagoeneko, parean jartzen zaizkigun behar gehiegi dituzulako zuk zugan.Berak ez du ezer esaten eta bere leihoari begiratzen diot eta sentitzen dut badakiela nik guztia dakidala, eta nire sofan mugitzen du gorputza. Hankak gora ekartzen ditu soinean dituen prakamotzen azpian.Diot zinez ez du axola ikusi dudanak edo ikusi dudala uste dudanak. Hori ez da kontua jada. Badakit ni zaharragoa naizela eta zu ez. Baina orain sentitzen dut nik dudan guztia doala zugana eta zugandik jadanik ez datorrela ezer ere bueltan.io ez zait inporta sinesten didazun edo ez, egia da, zuk sinetsi nahi duzuna. Hortaz argi dago gezurretan ari dela. Egia dioenean bereak eta bi egingo ditu sinets diezaiozun. Hortaz uste dut badakidala.Ilea bildua du orratzez eta urkilaz eta kokotsa eskuan du, goiz da, badirudi amesten ari dela nire sofa gaineko leiho bustitik barrena datorren kanpoko argi garbiaz.Dena berdea da dio. Begira zeinen berdea den dena Mitch. Nola esan ditzakezu sentitzen dituzula esaten duzun gauza horiek kanpoan dena den bezain berdea denean.Nire sukaldeko harraskaren gaineko leihoa garbigarbi dago bart gaueko euri zaparra darengatik eta goiz eguzkitsu bat da, goiz da oraindik, eta anabasa berde bat dago kanpoan. Zuhaitzak berdeak dira eta kanpoan abiadura murriztaileak pasata dagoen belarra berdea da eta moztua. Baina dena ez da berdea. Beste karabanak ez dira berdeak eta kanpoan dagoen nire mahai tolesgarria lerrokatutako putzuekin eta gara gardo latekin eta hautsontzian flotatzen ari diren zigarrokinekin ez da berdea, ezta nire kamioneta ere, ezta lurreko hartxintxarrak ere, ezta botata dagoen jostailuzko motorra ere esekita arroparik ez duen esekilekuaren azpian hurrengo karabanaren ondoan, non bertako tipoak haur batzuk izan baititu.Dena berdea da ari da esaten. Xuxurlaka dio eta xuxurla hori ez da dagoeneko niretzat badakit.Zigarroa itzaltzen dut eta brastakoan bizkar ematen diot goizari egiazko zerbaiten zaporea dudala ahoan. Brastakoan biratzen naiz berarengana argitan sofa gainean dagoela.Kanpora begira dago, eserita dagoen lekutik, eta nik berari begiratzen diot, eta bada zerbait nigan itxi ezin dezakedana, begiratze horretan. Mayflyek gorputz bat du. Eta bera da nire goiza. Esan bere izena. 73Lurdes Ondaro MalleaOcean Vuong (Saigon, Vietnam) poetak idatzitako bi poemaren itzulpena, eta berarekin izandako bakarrizketa libre bat.Ocean, ez izan beldurrik.Bidearen amaiera hain dago urrutiezen atzean geratu baita.Ez kezkatu. Zure aita zure aita da soilikbietako batek ahaztu arte. Gogoratzen ez dituen moduan bizkarrezurrak bere hegoakgure belaunek lurra milaka aldizmusukatu arren. Ocean,aditzen didazu? Zure gorputzarenparterik ederrena zure amaren itzalak ukitzen duena da.Hemen dago etxea eta haurtzaroatranpasoka gorri bakarrean.Ez kezkatu. Izendatu ortzimugaeta ez duzu sekula atzituko.Hau da gaur. Egizu salto. Zin degizut ez delasalbamendutxalupa bat. Gizon honekzure joana biltzeko bezain beso zabalak ditu, eta une honetan, argiak joan berri direla, oraindik ikus dezakezuharen hankarteko eskuargi ahula.Nola erabiltzen duzun behin eta berrizzeure eskuak aurkitzeko.Bigarren aukera bat eskatu eta bertan husteko aho bat eman dizute.Ez izutu, tiro hotsaapur bat gehiago bizitzen saiatu eta porrot egin duenEgunen batean maitatuko dut Ocean VuongOCEAN VUONGBI ITZULPEN ETA BAKARRIZKETA BATjendearen zarata da. Ocean, Ocean, altxa. Zure gorputzaren parterik ederrenaharen norabidea da. Eta gogoratu: bakardadea munduarekin igarotakodenbora da oraindik. Gela honetan guztiok gaude.Zure lagun hilak alderik aldeigarotzen haizeahaizeezkiletatik bezala. Hemen mahai bathanka erren bat eta hori iraunaraztekoadreilu bat. Bai, gela hau horren da goxo eta odolhurbila,ezen zin baitegizut, esnatuko zarelaeta horma hauek usteko dituzulaazal.Ane Zubeldia 74Zu ez zarelakosekula izan sakratuabaizik nahikoaederratopa zintzatenamua ahoanura astintzentxinparten antzeraatera zintuzteneanEta batzuetanzure eskua dadaukazun bakarrazeure buruamundu honetaneusteko eta soinua da ezotoitzasartzen denatrumoia eta eztximistaesnatzen zaituenaAtzeko eserlekuangauerdian neoizkoaparkalekuaur bedeinkatuz zikinduta zureizterarteaez da sekulagizonik ito egarrizbertanisurketaOda masturbazioarimurtxikatutako izarrez egindako artikulazioa daberaz jasozorionez estalitakohatzaeta erakutsi elikagai basatiakmihiari[…]Ezizan beldurrikhorren distiratsua izatekohorren argitsua horrenhutsabalek zeharkatu egiten zaituztepentsatuzzerua topatu dutelazuk beherantz jotzen duzun arteanestutzen duzun arteanodola bezain epel dagoen gorputzaren kontraesku bathitz batiltzatzen zaion antzerabere esanahiarieta bizi 75Zu ez zarelakosekula izan sakratuabaizik nahikoaederratopa zintzatenamua ahoanura astintzentxinparten antzeraatera zintuzteneanEta batzuetanzure eskua dadaukazun bakarrazeure buruamundu honetaneusteko eta soinua da ezotoitzasartzen denatrumoia eta eztximistaesnatzen zaituenaAtzeko eserlekuangauerdian neoizkoaparkalekuaur bedeinkatuz zikinduta zureizterarteaez da sekulagizonik ito egarrizbertanisurketaBegiak zabalik galdu nuen dena(Itzuli)There is enough light to drown inBut never enough to enter the bones& stay.Lurpean izenik gabeko hezurrak, zain.Bala bat kaskezurraren barruan: lur honetan memoria hutsa lore sortzen da.(Itzuli)You move through me like rainHeardFrom another country.Ornoen artean bananbanan begiratu dutzirrikitu baten bila.Ez zara inondik ageri.Begiak ezabatzen ari zaizkizu eguzkitan.(Itzuli)Teach me how to hold a person the way thirstHolds water.Esku luzatu bat galdera ikurra dageldi,eskaintzen edo eskean ari den ezin jakin,mehatxua edo laztana duen gordeta falangeetan.(Itzuli)Beste bat izango zara berrizarnasten ikasten baduzu & beginthe faithful work of drowning.(Itzuli, arren)Ertzetik harago dagoen hiria ez baitagoutzi genuen lekuan,espaloien azpiko hezurrakahaztu nahian bizi gara.Begiak ixten baditut inork ezin dit minik emanPoema zatiak itzuli dizkiot neure buruarimurtxikatutako izarrez egindako artikulazioa daberaz jasozorionez estalitakohatzaeta erakutsi elikagai basatiakmihiari[…]Ezizan beldurrikhorren distiratsua izatekohorren argitsua horrenhutsabalek zeharkatu egiten zaituztepentsatuzzerua topatu dutelazuk beherantz jotzen duzun arteanestutzen duzun arteanodola bezain epel dagoen gorputzaren kontraesku bathitz batiltzatzen zaion antzerabere esanahiarieta bizi(ingelesezko zatiak Ocean Vuongen Night Sky with Exit Wounds liburutik) 76Iñigo AstizPASATU AHALA ARGITZEN DIREN GAUZAKekonomikoa, baina dena irensten du berriz ilunpeak, gizonak motorra itzali, etxeko ataria gurutzatu, eta autoak argiei eztiro itzaltzen uzten dien bitartean. Beste bikote baten festatik itzuli dira etxera senaremazteak, oraintxe iritsi dira, une honetan bertan, eta elkarren segidan sartu dira beren etxe printzipalean, patxadaz. Bitartean, telebista ikusten ari da haien semea zaintzen duen txinatar familia. Etxe nagusiaren atzealdean dagoen etxe txikiagoan daude, igerilekuaren ondoan. Hiru dira familia txinatarreko kideak: ama, aita eta seme nerabea. Semea da Bilbon jaio den bakarra, eta bera dabil gurasoei telebistan zer esaten duten esplikatzen. Lehiaketa moduko bat da, erruleta gisako batekin, eta parte hartzaileei ur baldekada bat erortzen zaie gainera asmatzen ez duten bakoitzean. Grazia egiten dio horrek aitari. Txinatar familiakoek garbitzen dute etxe handia, eta haiek mantentzen dituzte txukun gauzak, baina umea zaintzea dute egiteko nagusia, eta haiekin batera dago horregatik telebistari axolagabe begira bera ere: Julen deitzen da. Noski, Julen Guerrero futbol jokalariagatik, nahiz eta, egiatan, Ismael Urzaiz zen emakumeari garai hartan gehien gustatzen zitzaiona. Itsusiagoa, argi, baina sendoagoa. "Gizonagoaedo". Emakumeak ez luke jakingo bestela azaltzen. Edonola ere, Julen da orain, une honetan bertan, txinatar familiarekin batera telebista aurrean dagoen mutikoaren izena, eta txinatar amak dauka besoetan, zehatz esanda.Julen izan zutenean, nahiko erditze txarra izan zuen emakumeak, eta hilabete batzuk negarrez eta deprimitu xamartuta pasa zituen horren ondorioz. Psikologoak esan zion tarteka gertatzen zirela halakoak, baina egoteko lasai, eta pasatuko zitzaiola. Emaku meak ez zuen lortu, ordea, guztiz lasaitzerik, eta familiako medikurengana joan zen bigarren iritzi baten bila. Orduan, familiako medikuak esan zion tarteka gertatzen zirela halakoak, baina egoteko lasai, eta pasatuko zitzaiola. Horrekin ere ez zen erabat pozik gelditu andrea, eta hirugarren iritzi bat eskatu nahi izan zuen. Ohikoen zuten klinika pribatura joan zen orduan, eta klinika pribatuko medikuak ere esan zion tarteka ger tatzen zirela halakoak, baina egoteko lasai, eta pasatuko zitzaiola, eskaner pare bat egingo zituztela, halere, zer gerta ere. Egin zizkion eskanerrak, kobratu zizkion 6.000 euro bikoteari, eta, azkenean, lehenik psikologoak, gero medikuak, eta azkenik klinikako medikuak esan bezala, pasa zen denbora, egon zen lasai, eta pasatu zitzaion tristura emakumeari. Marka utzi zuen, ordea, esperientzia hark emakumearengan, eta, hedapenez, baita bikotearengan ere.Gauerdia pasata aparkatu du autoa bikoteak etxe aurrealdeko zabalgunean, eta maniobra bukatu ostean ere, lorategia argitzen jarraitu dute haren argiek denbora tarte batez. Ehunka metro koadro dituen terrenoan xortaka hazten diren lore eta zuhaitz exotikoek garden adierazten dute bikotearen gaitasun Bikoteko gizona enpresari familia ezagun bateko seme zen, eta enpresazuzendarila guntzaile izendatu zuten karrera amaitu zuen unean bertan. Urte batzuk baziren jadanik horretaz. Bidaiatu egiten zuen nahikoa, baina oro har gustatzen zitzaion lana. Enpresa ren mozkinekin nahikoa diru izan zuen beti bikoteak ongi bizitzeko, edo bai behintzat ongi bizitzea esan ohi denean jende gehienak esan nahi izaten duen eran bizitzeko: oporraldiak Asian, urpekaritza eskolak, jatetxeak, ardoak, opariak, golf zelaiko paseoak eta, batez ere, gero, Athleticen Europako partidak Bukaresten, koka marra batzuk, Whitley Neill ginebra marka konbinatuan, mesedez, limoi ukitu bat, marra bana gehiago, partidua, eta suitetako larrutaldi zaratatsuaren osteko baretasun anonimoa. Eta, noski, Athleticen partiduko emaitza: zero eta hiru. Galdu. Baina itxura emanda, gutxienez.Umea eduki zutenetik elkarrekin pasatzeko denbora gutxi zutela pentsatu zuen egun batez gizonak, eta baietz esan zion emakumeak. Ordurako nor bere maitalearekin ezkutuko ihesaldiak egiten hasiak ziren biak. Gizonak, esaterako, festa eman berri duen bikoteko gizonarekin gutxi gora behera astean behin izaten zituen padel partiduak klubean, eta elkarri ahoa tapatuz jotzen zioten larrua zenbaitetan gimnasioko aldagele tan itxita. Gizonak ikaragarri maite zuen kloro eta lixiba usaineko sexu saio haietako biolentzia. Bere bizitzan izan zuen sexurik onena zela esango zukeen, inoiz esatera heldu izan balitz, baina ez zen kasua. Emakumeak klinika pribatuko medikuarekin egiten zituen egun beteko eskapadak tarteka, baina kontsultako orgatxoan eskanerrak egitera joateko aitzakian izaten zituzten sexu saioak ziren benetan gustatzen zitzaizkio nak. Presaz eta isil antzean aritu behar izaten zuten, baina emakumea asko berotzen zuen senarra alboko gelan itxaroten eta kezka puntu batekin egongo zela pentsatzeak. Eta ez zen hori bakarrik, gero, bereziki gustatzen zitzaiolako ikustea gizonak, ezer ere sumatu gabe, nola ordaintzen zuen sekula egin ez zioten eskaner sorta hura. Emaku meak, sakonean, mendeku hartu nahi zion gizonari, baina ezingo luke esan zehazki zer zen mendekatu nahi zuena.Edonola ere, aipagai den Julen jaio ondorengo egun hartan, elkarrekin denbora gutxi pasatzen zutela esan zioten elkarri bikotekideek. Eta garrantzitsua da biek hori esan izana. Izan ere, hori esan zuten egunaren ondorengo goizean bertan erabaki baitzuten ordura arte egunero lau orduz etxea garbitzera joaten zen emakume kolonbiarra kalera tu, eta egun osoz Julen zaindu eta etxea garbi mantenduko zuen norbaiten bila jartzea. Eta hala topatu zuten txinatar familia. Lagun baten zerbitzarien senideak ziren, nonbait. "Fidatzekoak eta garbiak", esan zieten. Familia haren gain utzi zuten Julen zaintzeko ardura, artean hark hilabete batzuk baino ez zituela. Duela urtebete pasatxo izan zen hori. Eta, hain zuzen ere, esan bezala, Julen zaindu eta etxea garbi mantentzeko kontratatutako familia txinatar hori da orain etxe nagusiaren atzealdean etxe txikiagoan telebista ikusten dagoen familia: ama, aita eta nerabea, gehi Julen.Baina kontua da gaur festatik bueltatzerakoan, autoaren motorra itzali, etxea gurutzatu, eta bikotea joan dela Julenen bila etxe nagusiaren atzealdean dagoen etxe txikiagora, eta telebista ikusten topatu dutela umea zaintzeko eta etxea garbi mantentzeko kontra tatutako txinatar familia osoa. Agurtu dute elkar labur, eta zuzenean joan da emakumea Julen semearengana, hartu du besoetan, eta, justu orduan, soinekoa estu antzean daukanez, eta beste bikotearen festatik apur bat edanda iritsi denez, irrist egin du, eta lurrera erori dira biak: emakumea eta umea. Ez dute minik hartu, baina Julen asko izutu da, eta negarrez ari da orain, une honetan bertan. Negar betean dabil, zehatz esanda. Ozen. Gainera, izuaren izuz, arrastaka hasi da, eta txinatar amaren besoetara joan da Julen arrastaka, eta ez bere ama biologikoaren besoetara, eta hor ari da oraintxe nega rrez, txinatar amaren besoetan, lurretik altxatzen ari den bikote diruduneko emakumea rengandik ihesi joanda. Julenek estu eusten die txinatar amaren besoei, eta batbatean dena izoztuta bezala gelditu da, negar egiteari utzi gabe Julen garrasika hasi delako. “Ama, ama”, egiten du garrasi negar malko artean Julenek. “Ama, ama”. Txinatar amaren besoetan, eta besoak ere txinatar amarenganantz luzatuta.Bikotea ere negarrez hasi da. Aita txinatarra sofatik altxa da, eta burua makurmakur eginda barkamen eske ari zaio elkarri besarkatuta eta negarrez dagoen bikoteari. Txinatarrez ari zaie, berak txinatarrez baino ez dakielako, baina keinu txiki bakar bate kin, txinatar nerabea ere berehala jarri du bere alboan, itzultzaile lanak egiten. Aitak txinatarrez esaten duena itzultzen dio bikoteari gaztelerara gazteak. “Aitak esaten du barkatzeko. Ez dutela nahita egin. Mesedez. Barkatzeko. Ez da berriz gertatuko. Aitak esaten du mesedez barkatzeko”. Ama txinatarra ere zutik dago orain, bera ere burua makurmakur eginda, bera ere barkamena eskatzen txinatarrez, eta damu keinu moduko batean, Julen eskaintzen die besoak luzeluze jarrita, umea haiek har dezaten, azken batean, adierazi nahi liekeen modura, izan, umea haiena delako. Baina hizkuntza ezagutzen ez duenez, ezinezko zaio hori dena esatea, eta barkamena besterik ez du eskatzen besoak luzeluze jarrita. Julenek izututa jarraitzen du eta negarrez eta oihuka ari da, familia txinatarreko emakumearen esku artean oraindik ere. “Ama, ama”, oihukatzen du, eta familia txinatarreko emakumearenganantz biratzen ditu temati bere gorputza eta bere besotxoak. “Ama, ama”. Nerabeak ahoa tapatu dio Juleni eskuarekin orain, baina ikusi du keinua bikoteko gizonak eta zaplazteko ozena eman dio aurpe gian. Kolpearekin ia erori da, baina zutik eutsi, eta burua makurtu du nerabeak orain; negarrez hasi da isilik. “Ez berriz ukitu gure umea”, oihukatu dio gizonak, eta, haserre, azkenik, txinatar amak besoak luzeluze jarrita eskaintzen dion umea hartu, eta etxe nagusira abiatu da berehala Julen besoetan hartuta eta emazteari besotik helduta. Julenek “ama, ama” oihukatzen jarraitzen du etxe nagusiaren atzealdean dagoen etxe txikiagorantz biratuta, eta jadanik bikoteko gizonaren besoetan lorategi erdia gurutzatu duen arren, atzera begiratzen jarraitzen du, oraindik ere garrasika. “Ama, ama”. Auto matikoki pizten dira lorategiko bideko argiak bikoteak aurrera jarraitu ahala. Minutu batzuk irauten du oraingoan argiak, harik eta bananbanan ordenan eztiki itzali, eta, berriz ere, bi eraikinak gauaren iluntasunean bi argi irla bereizi bilakatzen diren arte. 77ekonomikoa, baina dena irensten du berriz ilunpeak, gizonak motorra itzali, etxeko ataria gurutzatu, eta autoak argiei eztiro itzaltzen uzten dien bitartean. Beste bikote baten festatik itzuli dira etxera senaremazteak, oraintxe iritsi dira, une honetan bertan, eta elkarren segidan sartu dira beren etxe printzipalean, patxadaz. Bitartean, telebista ikusten ari da haien semea zaintzen duen txinatar familia. Etxe nagusiaren atzealdean dagoen etxe txikiagoan daude, igerilekuaren ondoan. Hiru dira familia txinatarreko kideak: ama, aita eta seme nerabea. Semea da Bilbon jaio den bakarra, eta bera dabil gurasoei telebistan zer esaten duten esplikatzen. Lehiaketa moduko bat da, erruleta gisako batekin, eta parte hartzaileei ur baldekada bat erortzen zaie gainera asmatzen ez duten bakoitzean. Grazia egiten dio horrek aitari. Txinatar familiakoek garbitzen dute etxe handia, eta haiek mantentzen dituzte txukun gauzak, baina umea zaintzea dute egiteko nagusia, eta haiekin batera dago horregatik telebistari axolagabe begira bera ere: Julen deitzen da. Noski, Julen Guerrero futbol jokalariagatik, nahiz eta, egiatan, Ismael Urzaiz zen emakumeari garai hartan gehien gustatzen zitzaiona. Itsusiagoa, argi, baina sendoagoa. "Gizonagoaedo". Emakumeak ez luke jakingo bestela azaltzen. Edonola ere, Julen da orain, une honetan bertan, txinatar familiarekin batera telebista aurrean dagoen mutikoaren izena, eta txinatar amak dauka besoetan, zehatz esanda.Julen izan zutenean, nahiko erditze txarra izan zuen emakumeak, eta hilabete batzuk negarrez eta deprimitu xamartuta pasa zituen horren ondorioz. Psikologoak esan zion tarteka gertatzen zirela halakoak, baina egoteko lasai, eta pasatuko zitzaiola. Emaku meak ez zuen lortu, ordea, guztiz lasaitzerik, eta familiako medikurengana joan zen bigarren iritzi baten bila. Orduan, familiako medikuak esan zion tarteka gertatzen zirela halakoak, baina egoteko lasai, eta pasatuko zitzaiola. Horrekin ere ez zen erabat pozik gelditu andrea, eta hirugarren iritzi bat eskatu nahi izan zuen. Ohikoen zuten klinika pribatura joan zen orduan, eta klinika pribatuko medikuak ere esan zion tarteka ger tatzen zirela halakoak, baina egoteko lasai, eta pasatuko zitzaiola, eskaner pare bat egingo zituztela, halere, zer gerta ere. Egin zizkion eskanerrak, kobratu zizkion 6.000 euro bikoteari, eta, azkenean, lehenik psikologoak, gero medikuak, eta azkenik klinikako medikuak esan bezala, pasa zen denbora, egon zen lasai, eta pasatu zitzaion tristura emakumeari. Marka utzi zuen, ordea, esperientzia hark emakumearengan, eta, hedapenez, baita bikotearengan ere.auerdia pasata aparkatu du autoa bikoteak etxe aurrealdeko zabalgunean, eta maniobra bukatu ostean ere, lorategia argitzen jarraitu dute haren argiek denbora tarte batez. Ehunka metro koadro dituen terrenoan xortaka hazten diren lore eta zuhaitz exotikoek garden adierazten dute bikotearen gaitasun Bikoteko gizona enpresari familia ezagun bateko seme zen, eta enpresazuzendarila guntzaile izendatu zuten karrera amaitu zuen unean bertan. Urte batzuk baziren jadanik horretaz. Bidaiatu egiten zuen nahikoa, baina oro har gustatzen zitzaion lana. Enpresa ren mozkinekin nahikoa diru izan zuen beti bikoteak ongi bizitzeko, edo bai behintzat ongi bizitzea esan ohi denean jende gehienak esan nahi izaten duen eran bizitzeko: oporraldiak Asian, urpekaritza eskolak, jatetxeak, ardoak, opariak, golf zelaiko paseoak eta, batez ere, gero, Athleticen Europako partidak Bukaresten, koka marra batzuk, Whitley Neill ginebra marka konbinatuan, mesedez, limoi ukitu bat, marra bana gehiago, partidua, eta suitetako larrutaldi zaratatsuaren osteko baretasun anonimoa. Eta, noski, Athleticen partiduko emaitza: zero eta hiru. Galdu. Baina itxura emanda, gutxienez.Umea eduki zutenetik elkarrekin pasatzeko denbora gutxi zutela pentsatu zuen egun batez gizonak, eta baietz esan zion emakumeak. Ordurako nor bere maitalearekin ezkutuko ihesaldiak egiten hasiak ziren biak. Gizonak, esaterako, festa eman berri duen bikoteko gizonarekin gutxi gora behera astean behin izaten zituen padel partiduak klubean, eta elkarri ahoa tapatuz jotzen zioten larrua zenbaitetan gimnasioko aldagele tan itxita. Gizonak ikaragarri maite zuen kloro eta lixiba usaineko sexu saio haietako biolentzia. Bere bizitzan izan zuen sexurik onena zela esango zukeen, inoiz esatera heldu izan balitz, baina ez zen kasua. Emakumeak klinika pribatuko medikuarekin egiten zituen egun beteko eskapadak tarteka, baina kontsultako orgatxoan eskanerrak egitera joateko aitzakian izaten zituzten sexu saioak ziren benetan gustatzen zitzaizkio nak. Presaz eta isil antzean aritu behar izaten zuten, baina emakumea asko berotzen zuen senarra alboko gelan itxaroten eta kezka puntu batekin egongo zela pentsatzeak. Eta ez zen hori bakarrik, gero, bereziki gustatzen zitzaiolako ikustea gizonak, ezer ere sumatu gabe, nola ordaintzen zuen sekula egin ez zioten eskaner sorta hura. Emaku meak, sakonean, mendeku hartu nahi zion gizonari, baina ezingo luke esan zehazki zer zen mendekatu nahi zuena.Edonola ere, aipagai den Julen jaio ondorengo egun hartan, elkarrekin denbora gutxi pasatzen zutela esan zioten elkarri bikotekideek. Eta garrantzitsua da biek hori esan izana. Izan ere, hori esan zuten egunaren ondorengo goizean bertan erabaki baitzuten ordura arte egunero lau orduz etxea garbitzera joaten zen emakume kolonbiarra kalera tu, eta egun osoz Julen zaindu eta etxea garbi mantenduko zuen norbaiten bila jartzea. Eta hala topatu zuten txinatar familia. Lagun baten zerbitzarien senideak ziren, nonbait. "Fidatzekoak eta garbiak", esan zieten. Familia haren gain utzi zuten Julen zaintzeko ardura, artean hark hilabete batzuk baino ez zituela. Duela urtebete pasatxo izan zen hori. Eta, hain zuzen ere, esan bezala, Julen zaindu eta etxea garbi mantentzeko kontratatutako familia txinatar hori da orain etxe nagusiaren atzealdean etxe txikiagoan telebista ikusten dagoen familia: ama, aita eta nerabea, gehi Julen.Baina kontua da gaur festatik bueltatzerakoan, autoaren motorra itzali, etxea gurutzatu, eta bikotea joan dela Julenen bila etxe nagusiaren atzealdean dagoen etxe txikiagora, eta telebista ikusten topatu dutela umea zaintzeko eta etxea garbi mantentzeko kontra tatutako txinatar familia osoa. Agurtu dute elkar labur, eta zuzenean joan da emakumea Julen semearengana, hartu du besoetan, eta, justu orduan, soinekoa estu antzean daukanez, eta beste bikotearen festatik apur bat edanda iritsi denez, irrist egin du, eta lurrera erori dira biak: emakumea eta umea. Ez dute minik hartu, baina Julen asko izutu da, eta negarrez ari da orain, une honetan bertan. Negar betean dabil, zehatz esanda. Ozen. Gainera, izuaren izuz, arrastaka hasi da, eta txinatar amaren besoetara joan da Julen arrastaka, eta ez bere ama biologikoaren besoetara, eta hor ari da oraintxe nega rrez, txinatar amaren besoetan, lurretik altxatzen ari den bikote diruduneko emakumea rengandik ihesi joanda. Julenek estu eusten die txinatar amaren besoei, eta batbatean dena izoztuta bezala gelditu da, negar egiteari utzi gabe Julen garrasika hasi delako. “Ama, ama”, egiten du garrasi negar malko artean Julenek. “Ama, ama”. Txinatar amaren besoetan, eta besoak ere txinatar amarenganantz luzatuta.Bikotea ere negarrez hasi da. Aita txinatarra sofatik altxa da, eta burua makurmakur eginda barkamen eske ari zaio elkarri besarkatuta eta negarrez dagoen bikoteari. Txinatarrez ari zaie, berak txinatarrez baino ez dakielako, baina keinu txiki bakar bate kin, txinatar nerabea ere berehala jarri du bere alboan, itzultzaile lanak egiten. Aitak txinatarrez esaten duena itzultzen dio bikoteari gaztelerara gazteak. “Aitak esaten du barkatzeko. Ez dutela nahita egin. Mesedez. Barkatzeko. Ez da berriz gertatuko. Aitak esaten du mesedez barkatzeko”. Ama txinatarra ere zutik dago orain, bera ere burua makurmakur eginda, bera ere barkamena eskatzen txinatarrez, eta damu keinu moduko batean, Julen eskaintzen die besoak luzeluze jarrita, umea haiek har dezaten, azken batean, adierazi nahi liekeen modura, izan, umea haiena delako. Baina hizkuntza ezagutzen ez duenez, ezinezko zaio hori dena esatea, eta barkamena besterik ez du eskatzen besoak luzeluze jarrita. Julenek izututa jarraitzen du eta negarrez eta oihuka ari da, familia txinatarreko emakumearen esku artean oraindik ere. “Ama, ama”, oihukatzen du, eta familia txinatarreko emakumearenganantz biratzen ditu temati bere gorputza eta bere besotxoak. “Ama, ama”. Nerabeak ahoa tapatu dio Juleni eskuarekin orain, baina ikusi du keinua bikoteko gizonak eta zaplazteko ozena eman dio aurpe gian. Kolpearekin ia erori da, baina zutik eutsi, eta burua makurtu du nerabeak orain; negarrez hasi da isilik. “Ez berriz ukitu gure umea”, oihukatu dio gizonak, eta, haserre, azkenik, txinatar amak besoak luzeluze jarrita eskaintzen dion umea hartu, eta etxe nagusira abiatu da berehala Julen besoetan hartuta eta emazteari besotik helduta. Julenek “ama, ama” oihukatzen jarraitzen du etxe nagusiaren atzealdean dagoen etxe txikiagorantz biratuta, eta jadanik bikoteko gizonaren besoetan lorategi erdia gurutzatu duen arren, atzera begiratzen jarraitzen du, oraindik ere garrasika. “Ama, ama”. Auto matikoki pizten dira lorategiko bideko argiak bikoteak aurrera jarraitu ahala. Minutu batzuk irauten du oraingoan argiak, harik eta bananbanan ordenan eztiki itzali, eta, berriz ere, bi eraikinak gauaren iluntasunean bi argi irla bereizi bilakatzen diren arte. 78ekonomikoa, baina dena irensten du berriz ilunpeak, gizonak motorra itzali, etxeko ataria gurutzatu, eta autoak argiei eztiro itzaltzen uzten dien bitartean. Beste bikote baten festatik itzuli dira etxera senaremazteak, oraintxe iritsi dira, une honetan bertan, eta elkarren segidan sartu dira beren etxe printzipalean, patxadaz. Bitartean, telebista ikusten ari da haien semea zaintzen duen txinatar familia. Etxe nagusiaren atzealdean dagoen etxe txikiagoan daude, igerilekuaren ondoan. Hiru dira familia txinatarreko kideak: ama, aita eta seme nerabea. Semea da Bilbon jaio den bakarra, eta bera dabil gurasoei telebistan zer esaten duten esplikatzen. Lehiaketa moduko bat da, erruleta gisako batekin, eta parte hartzaileei ur baldekada bat erortzen zaie gainera asmatzen ez duten bakoitzean. Grazia egiten dio horrek aitari. Txinatar familiakoek garbitzen dute etxe handia, eta haiek mantentzen dituzte txukun gauzak, baina umea zaintzea dute egiteko nagusia, eta haiekin batera dago horregatik telebistari axolagabe begira bera ere: Julen deitzen da. Noski, Julen Guerrero futbol jokalariagatik, nahiz eta, egiatan, Ismael Urzaiz zen emakumeari garai hartan gehien gustatzen zitzaiona. Itsusiagoa, argi, baina sendoagoa. "Gizonagoaedo". Emakumeak ez luke jakingo bestela azaltzen. Edonola ere, Julen da orain, une honetan bertan, txinatar familiarekin batera telebista aurrean dagoen mutikoaren izena, eta txinatar amak dauka besoetan, zehatz esanda.Julen izan zutenean, nahiko erditze txarra izan zuen emakumeak, eta hilabete batzuk negarrez eta deprimitu xamartuta pasa zituen horren ondorioz. Psikologoak esan zion tarteka gertatzen zirela halakoak, baina egoteko lasai, eta pasatuko zitzaiola. Emaku meak ez zuen lortu, ordea, guztiz lasaitzerik, eta familiako medikurengana joan zen bigarren iritzi baten bila. Orduan, familiako medikuak esan zion tarteka gertatzen zirela halakoak, baina egoteko lasai, eta pasatuko zitzaiola. Horrekin ere ez zen erabat pozik gelditu andrea, eta hirugarren iritzi bat eskatu nahi izan zuen. Ohikoen zuten klinika pribatura joan zen orduan, eta klinika pribatuko medikuak ere esan zion tarteka ger tatzen zirela halakoak, baina egoteko lasai, eta pasatuko zitzaiola, eskaner pare bat egingo zituztela, halere, zer gerta ere. Egin zizkion eskanerrak, kobratu zizkion 6.000 euro bikoteari, eta, azkenean, lehenik psikologoak, gero medikuak, eta azkenik klinikako medikuak esan bezala, pasa zen denbora, egon zen lasai, eta pasatu zitzaion tristura emakumeari. Marka utzi zuen, ordea, esperientzia hark emakumearengan, eta, hedapenez, baita bikotearengan ere.auerdia pasata aparkatu du autoa bikoteak etxe aurrealdeko zabalgunean, eta maniobra bukatu ostean ere, lorategia argitzen jarraitu dute haren argiek denbora tarte batez. Ehunka metro koadro dituen terrenoan xortaka hazten diren lore eta zuhaitz exotikoek garden adierazten dute bikotearen gaitasun Bikoteko gizona enpresari familia ezagun bateko seme zen, eta enpresazuzendarila guntzaile izendatu zuten karrera amaitu zuen unean bertan. Urte batzuk baziren jadanik horretaz. Bidaiatu egiten zuen nahikoa, baina oro har gustatzen zitzaion lana. Enpresa ren mozkinekin nahikoa diru izan zuen beti bikoteak ongi bizitzeko, edo bai behintzat ongi bizitzea esan ohi denean jende gehienak esan nahi izaten duen eran bizitzeko: oporraldiak Asian, urpekaritza eskolak, jatetxeak, ardoak, opariak, golf zelaiko paseoak eta, batez ere, gero, Athleticen Europako partidak Bukaresten, koka marra batzuk, Whitley Neill ginebra marka konbinatuan, mesedez, limoi ukitu bat, marra bana gehiago, partidua, eta suitetako larrutaldi zaratatsuaren osteko baretasun anonimoa. Eta, noski, Athleticen partiduko emaitza: zero eta hiru. Galdu. Baina itxura emanda, gutxienez.Umea eduki zutenetik elkarrekin pasatzeko denbora gutxi zutela pentsatu zuen egun batez gizonak, eta baietz esan zion emakumeak. Ordurako nor bere maitalearekin ezkutuko ihesaldiak egiten hasiak ziren biak. Gizonak, esaterako, festa eman berri duen bikoteko gizonarekin gutxi gora behera astean behin izaten zituen padel partiduak klubean, eta elkarri ahoa tapatuz jotzen zioten larrua zenbaitetan gimnasioko aldagele tan itxita. Gizonak ikaragarri maite zuen kloro eta lixiba usaineko sexu saio haietako biolentzia. Bere bizitzan izan zuen sexurik onena zela esango zukeen, inoiz esatera heldu izan balitz, baina ez zen kasua. Emakumeak klinika pribatuko medikuarekin egiten zituen egun beteko eskapadak tarteka, baina kontsultako orgatxoan eskanerrak egitera joateko aitzakian izaten zituzten sexu saioak ziren benetan gustatzen zitzaizkio nak. Presaz eta isil antzean aritu behar izaten zuten, baina emakumea asko berotzen zuen senarra alboko gelan itxaroten eta kezka puntu batekin egongo zela pentsatzeak. Eta ez zen hori bakarrik, gero, bereziki gustatzen zitzaiolako ikustea gizonak, ezer ere sumatu gabe, nola ordaintzen zuen sekula egin ez zioten eskaner sorta hura. Emaku meak, sakonean, mendeku hartu nahi zion gizonari, baina ezingo luke esan zehazki zer zen mendekatu nahi zuena.Edonola ere, aipagai den Julen jaio ondorengo egun hartan, elkarrekin denbora gutxi pasatzen zutela esan zioten elkarri bikotekideek. Eta garrantzitsua da biek hori esan izana. Izan ere, hori esan zuten egunaren ondorengo goizean bertan erabaki baitzuten ordura arte egunero lau orduz etxea garbitzera joaten zen emakume kolonbiarra kalera tu, eta egun osoz Julen zaindu eta etxea garbi mantenduko zuen norbaiten bila jartzea. Eta hala topatu zuten txinatar familia. Lagun baten zerbitzarien senideak ziren, nonbait. "Fidatzekoak eta garbiak", esan zieten. Familia haren gain utzi zuten Julen zaintzeko ardura, artean hark hilabete batzuk baino ez zituela. Duela urtebete pasatxo izan zen hori. Eta, hain zuzen ere, esan bezala, Julen zaindu eta etxea garbi mantentzeko kontratatutako familia txinatar hori da orain etxe nagusiaren atzealdean etxe txikiagoan telebista ikusten dagoen familia: ama, aita eta nerabea, gehi Julen.Baina kontua da gaur festatik bueltatzerakoan, autoaren motorra itzali, etxea gurutzatu, eta bikotea joan dela Julenen bila etxe nagusiaren atzealdean dagoen etxe txikiagora, eta telebista ikusten topatu dutela umea zaintzeko eta etxea garbi mantentzeko kontra tatutako txinatar familia osoa. Agurtu dute elkar labur, eta zuzenean joan da emakumea Julen semearengana, hartu du besoetan, eta, justu orduan, soinekoa estu antzean daukanez, eta beste bikotearen festatik apur bat edanda iritsi denez, irrist egin du, eta lurrera erori dira biak: emakumea eta umea. Ez dute minik hartu, baina Julen asko izutu da, eta negarrez ari da orain, une honetan bertan. Negar betean dabil, zehatz esanda. Ozen. Gainera, izuaren izuz, arrastaka hasi da, eta txinatar amaren besoetara joan da Julen arrastaka, eta ez bere ama biologikoaren besoetara, eta hor ari da oraintxe nega rrez, txinatar amaren besoetan, lurretik altxatzen ari den bikote diruduneko emakumea rengandik ihesi joanda. Julenek estu eusten die txinatar amaren besoei, eta batbatean dena izoztuta bezala gelditu da, negar egiteari utzi gabe Julen garrasika hasi delako. “Ama, ama”, egiten du garrasi negar malko artean Julenek. “Ama, ama”. Txinatar amaren besoetan, eta besoak ere txinatar amarenganantz luzatuta.Bikotea ere negarrez hasi da. Aita txinatarra sofatik altxa da, eta burua makurmakur eginda barkamen eske ari zaio elkarri besarkatuta eta negarrez dagoen bikoteari. Txinatarrez ari zaie, berak txinatarrez baino ez dakielako, baina keinu txiki bakar bate kin, txinatar nerabea ere berehala jarri du bere alboan, itzultzaile lanak egiten. Aitak txinatarrez esaten duena itzultzen dio bikoteari gaztelerara gazteak. “Aitak esaten du barkatzeko. Ez dutela nahita egin. Mesedez. Barkatzeko. Ez da berriz gertatuko. Aitak esaten du mesedez barkatzeko”. Ama txinatarra ere zutik dago orain, bera ere burua makurmakur eginda, bera ere barkamena eskatzen txinatarrez, eta damu keinu moduko batean, Julen eskaintzen die besoak luzeluze jarrita, umea haiek har dezaten, azken batean, adierazi nahi liekeen modura, izan, umea haiena delako. Baina hizkuntza ezagutzen ez duenez, ezinezko zaio hori dena esatea, eta barkamena besterik ez du eskatzen besoak luzeluze jarrita. Julenek izututa jarraitzen du eta negarrez eta oihuka ari da, familia txinatarreko emakumearen esku artean oraindik ere. “Ama, ama”, oihukatzen du, eta familia txinatarreko emakumearenganantz biratzen ditu temati bere gorputza eta bere besotxoak. “Ama, ama”. Nerabeak ahoa tapatu dio Juleni eskuarekin orain, baina ikusi du keinua bikoteko gizonak eta zaplazteko ozena eman dio aurpe gian. Kolpearekin ia erori da, baina zutik eutsi, eta burua makurtu du nerabeak orain; negarrez hasi da isilik. “Ez berriz ukitu gure umea”, oihukatu dio gizonak, eta, haserre, azkenik, txinatar amak besoak luzeluze jarrita eskaintzen dion umea hartu, eta etxe nagusira abiatu da berehala Julen besoetan hartuta eta emazteari besotik helduta. Julenek “ama, ama” oihukatzen jarraitzen du etxe nagusiaren atzealdean dagoen etxe txikiagorantz biratuta, eta jadanik bikoteko gizonaren besoetan lorategi erdia gurutzatu duen arren, atzera begiratzen jarraitzen du, oraindik ere garrasika. “Ama, ama”. Auto matikoki pizten dira lorategiko bideko argiak bikoteak aurrera jarraitu ahala. Minutu batzuk irauten du oraingoan argiak, harik eta bananbanan ordenan eztiki itzali, eta, berriz ere, bi eraikinak gauaren iluntasunean bi argi irla bereizi bilakatzen diren arte. 79ekonomikoa, baina dena irensten du berriz ilunpeak, gizonak motorra itzali, etxeko ataria gurutzatu, eta autoak argiei eztiro itzaltzen uzten dien bitartean. Beste bikote baten festatik itzuli dira etxera senaremazteak, oraintxe iritsi dira, une honetan bertan, eta elkarren segidan sartu dira beren etxe printzipalean, patxadaz. Bitartean, telebista ikusten ari da haien semea zaintzen duen txinatar familia. Etxe nagusiaren atzealdean dagoen etxe txikiagoan daude, igerilekuaren ondoan. Hiru dira familia txinatarreko kideak: ama, aita eta seme nerabea. Semea da Bilbon jaio den bakarra, eta bera dabil gurasoei telebistan zer esaten duten esplikatzen. Lehiaketa moduko bat da, erruleta gisako batekin, eta parte hartzaileei ur baldekada bat erortzen zaie gainera asmatzen ez duten bakoitzean. Grazia egiten dio horrek aitari. Txinatar familiakoek garbitzen dute etxe handia, eta haiek mantentzen dituzte txukun gauzak, baina umea zaintzea dute egiteko nagusia, eta haiekin batera dago horregatik telebistari axolagabe begira bera ere: Julen deitzen da. Noski, Julen Guerrero futbol jokalariagatik, nahiz eta, egiatan, Ismael Urzaiz zen emakumeari garai hartan gehien gustatzen zitzaiona. Itsusiagoa, argi, baina sendoagoa. "Gizonagoaedo". Emakumeak ez luke jakingo bestela azaltzen. Edonola ere, Julen da orain, une honetan bertan, txinatar familiarekin batera telebista aurrean dagoen mutikoaren izena, eta txinatar amak dauka besoetan, zehatz esanda.Julen izan zutenean, nahiko erditze txarra izan zuen emakumeak, eta hilabete batzuk negarrez eta deprimitu xamartuta pasa zituen horren ondorioz. Psikologoak esan zion tarteka gertatzen zirela halakoak, baina egoteko lasai, eta pasatuko zitzaiola. Emaku meak ez zuen lortu, ordea, guztiz lasaitzerik, eta familiako medikurengana joan zen bigarren iritzi baten bila. Orduan, familiako medikuak esan zion tarteka gertatzen zirela halakoak, baina egoteko lasai, eta pasatuko zitzaiola. Horrekin ere ez zen erabat pozik gelditu andrea, eta hirugarren iritzi bat eskatu nahi izan zuen. Ohikoen zuten klinika pribatura joan zen orduan, eta klinika pribatuko medikuak ere esan zion tarteka ger tatzen zirela halakoak, baina egoteko lasai, eta pasatuko zitzaiola, eskaner pare bat egingo zituztela, halere, zer gerta ere. Egin zizkion eskanerrak, kobratu zizkion 6.000 euro bikoteari, eta, azkenean, lehenik psikologoak, gero medikuak, eta azkenik klinikako medikuak esan bezala, pasa zen denbora, egon zen lasai, eta pasatu zitzaion tristura emakumeari. Marka utzi zuen, ordea, esperientzia hark emakumearengan, eta, hedapenez, baita bikotearengan ere.auerdia pasata aparkatu du autoa bikoteak etxe aurrealdeko zabalgunean, eta maniobra bukatu ostean ere, lorategia argitzen jarraitu dute haren argiek denbora tarte batez. Ehunka metro koadro dituen terrenoan xortaka hazten diren lore eta zuhaitz exotikoek garden adierazten dute bikotearen gaitasun Bikoteko gizona enpresari familia ezagun bateko seme zen, eta enpresazuzendarila guntzaile izendatu zuten karrera amaitu zuen unean bertan. Urte batzuk baziren jadanik horretaz. Bidaiatu egiten zuen nahikoa, baina oro har gustatzen zitzaion lana. Enpresa ren mozkinekin nahikoa diru izan zuen beti bikoteak ongi bizitzeko, edo bai behintzat ongi bizitzea esan ohi denean jende gehienak esan nahi izaten duen eran bizitzeko: oporraldiak Asian, urpekaritza eskolak, jatetxeak, ardoak, opariak, golf zelaiko paseoak eta, batez ere, gero, Athleticen Europako partidak Bukaresten, koka marra batzuk, Whitley Neill ginebra marka konbinatuan, mesedez, limoi ukitu bat, marra bana gehiago, partidua, eta suitetako larrutaldi zaratatsuaren osteko baretasun anonimoa. Eta, noski, Athleticen partiduko emaitza: zero eta hiru. Galdu. Baina itxura emanda, gutxienez.Umea eduki zutenetik elkarrekin pasatzeko denbora gutxi zutela pentsatu zuen egun batez gizonak, eta baietz esan zion emakumeak. Ordurako nor bere maitalearekin ezkutuko ihesaldiak egiten hasiak ziren biak. Gizonak, esaterako, festa eman berri duen bikoteko gizonarekin gutxi gora behera astean behin izaten zituen padel partiduak klubean, eta elkarri ahoa tapatuz jotzen zioten larrua zenbaitetan gimnasioko aldagele tan itxita. Gizonak ikaragarri maite zuen kloro eta lixiba usaineko sexu saio haietako biolentzia. Bere bizitzan izan zuen sexurik onena zela esango zukeen, inoiz esatera heldu izan balitz, baina ez zen kasua. Emakumeak klinika pribatuko medikuarekin egiten zituen egun beteko eskapadak tarteka, baina kontsultako orgatxoan eskanerrak egitera joateko aitzakian izaten zituzten sexu saioak ziren benetan gustatzen zitzaizkio nak. Presaz eta isil antzean aritu behar izaten zuten, baina emakumea asko berotzen zuen senarra alboko gelan itxaroten eta kezka puntu batekin egongo zela pentsatzeak. Eta ez zen hori bakarrik, gero, bereziki gustatzen zitzaiolako ikustea gizonak, ezer ere sumatu gabe, nola ordaintzen zuen sekula egin ez zioten eskaner sorta hura. Emaku meak, sakonean, mendeku hartu nahi zion gizonari, baina ezingo luke esan zehazki zer zen mendekatu nahi zuena.Edonola ere, aipagai den Julen jaio ondorengo egun hartan, elkarrekin denbora gutxi pasatzen zutela esan zioten elkarri bikotekideek. Eta garrantzitsua da biek hori esan izana. Izan ere, hori esan zuten egunaren ondorengo goizean bertan erabaki baitzuten ordura arte egunero lau orduz etxea garbitzera joaten zen emakume kolonbiarra kalera tu, eta egun osoz Julen zaindu eta etxea garbi mantenduko zuen norbaiten bila jartzea. Eta hala topatu zuten txinatar familia. Lagun baten zerbitzarien senideak ziren, nonbait. "Fidatzekoak eta garbiak", esan zieten. Familia haren gain utzi zuten Julen zaintzeko ardura, artean hark hilabete batzuk baino ez zituela. Duela urtebete pasatxo izan zen hori. Eta, hain zuzen ere, esan bezala, Julen zaindu eta etxea garbi mantentzeko kontratatutako familia txinatar hori da orain etxe nagusiaren atzealdean etxe txikiagoan telebista ikusten dagoen familia: ama, aita eta nerabea, gehi Julen.Baina kontua da gaur festatik bueltatzerakoan, autoaren motorra itzali, etxea gurutzatu, eta bikotea joan dela Julenen bila etxe nagusiaren atzealdean dagoen etxe txikiagora, eta telebista ikusten topatu dutela umea zaintzeko eta etxea garbi mantentzeko kontra tatutako txinatar familia osoa. Agurtu dute elkar labur, eta zuzenean joan da emakumea Julen semearengana, hartu du besoetan, eta, justu orduan, soinekoa estu antzean daukanez, eta beste bikotearen festatik apur bat edanda iritsi denez, irrist egin du, eta lurrera erori dira biak: emakumea eta umea. Ez dute minik hartu, baina Julen asko izutu da, eta negarrez ari da orain, une honetan bertan. Negar betean dabil, zehatz esanda. Ozen. Gainera, izuaren izuz, arrastaka hasi da, eta txinatar amaren besoetara joan da Julen arrastaka, eta ez bere ama biologikoaren besoetara, eta hor ari da oraintxe nega rrez, txinatar amaren besoetan, lurretik altxatzen ari den bikote diruduneko emakumea rengandik ihesi joanda. Julenek estu eusten die txinatar amaren besoei, eta batbatean dena izoztuta bezala gelditu da, negar egiteari utzi gabe Julen garrasika hasi delako. “Ama, ama”, egiten du garrasi negar malko artean Julenek. “Ama, ama”. Txinatar amaren besoetan, eta besoak ere txinatar amarenganantz luzatuta.Bikotea ere negarrez hasi da. Aita txinatarra sofatik altxa da, eta burua makurmakur eginda barkamen eske ari zaio elkarri besarkatuta eta negarrez dagoen bikoteari. Txinatarrez ari zaie, berak txinatarrez baino ez dakielako, baina keinu txiki bakar bate kin, txinatar nerabea ere berehala jarri du bere alboan, itzultzaile lanak egiten. Aitak txinatarrez esaten duena itzultzen dio bikoteari gaztelerara gazteak. “Aitak esaten du barkatzeko. Ez dutela nahita egin. Mesedez. Barkatzeko. Ez da berriz gertatuko. Aitak esaten du mesedez barkatzeko”. Ama txinatarra ere zutik dago orain, bera ere burua makurmakur eginda, bera ere barkamena eskatzen txinatarrez, eta damu keinu moduko batean, Julen eskaintzen die besoak luzeluze jarrita, umea haiek har dezaten, azken batean, adierazi nahi liekeen modura, izan, umea haiena delako. Baina hizkuntza ezagutzen ez duenez, ezinezko zaio hori dena esatea, eta barkamena besterik ez du eskatzen besoak luzeluze jarrita. Julenek izututa jarraitzen du eta negarrez eta oihuka ari da, familia txinatarreko emakumearen esku artean oraindik ere. “Ama, ama”, oihukatzen du, eta familia txinatarreko emakumearenganantz biratzen ditu temati bere gorputza eta bere besotxoak. “Ama, ama”. Nerabeak ahoa tapatu dio Juleni eskuarekin orain, baina ikusi du keinua bikoteko gizonak eta zaplazteko ozena eman dio aurpe gian. Kolpearekin ia erori da, baina zutik eutsi, eta burua makurtu du nerabeak orain; negarrez hasi da isilik. “Ez berriz ukitu gure umea”, oihukatu dio gizonak, eta, haserre, azkenik, txinatar amak besoak luzeluze jarrita eskaintzen dion umea hartu, eta etxe nagusira abiatu da berehala Julen besoetan hartuta eta emazteari besotik helduta. Julenek “ama, ama” oihukatzen jarraitzen du etxe nagusiaren atzealdean dagoen etxe txikiagorantz biratuta, eta jadanik bikoteko gizonaren besoetan lorategi erdia gurutzatu duen arren, atzera begiratzen jarraitzen du, oraindik ere garrasika. “Ama, ama”. Auto matikoki pizten dira lorategiko bideko argiak bikoteak aurrera jarraitu ahala. Minutu batzuk irauten du oraingoan argiak, harik eta bananbanan ordenan eztiki itzali, eta, berriz ere, bi eraikinak gauaren iluntasunean bi argi irla bereizi bilakatzen diren arte. 80mundua iratzartzen ikustea irekitzen ari diren leihoetan,behelainoa sartzea gelan,goizero ez bezala, gaurkezko ohe batean sentitzeanire gorputza inoren esku,izaretan bilduta hilotzak bezain estu,—eskela bat gehiago biharko egunkarirako— .oraindik bizitzaren laugarren bidegurutzean galduta, baimenik gabe elkar maitatzen dutenak nola ibili naizlemazainik gabe zure ur uherretanurruneko oasi amestuen bila,hogeita hamasei segundoko lekualdatze batean,ze, desertua da nire azala eranzten nauzunean.Ez nau beldurtzen izana galtzearen zerak, ez bada izana galtzeak berak,berrogei gradu azalean, bost zero azpitik barnean, eta ni abaila batean, espero zenuen moduko gorputz opaldua izateraino neure burua amiltzera...elkar begiratzeko astirik gabe erantzi zintudan hainbeste aldiz, gaur bizkarrezurra zirrara batezerauzi didazu arrainei bezala,eta ni, zure altzoan lur hartzearen bertigoz,nigandik gelditzen zaidanarekin itzuli naiz oinutsik, azal hondarretara, hondarrezko arrakaletara.ez nau beldurtzen izana galtzearen zerak, ez bada izana galtzeak berak,berrogei gradu azalean, bost zero azpitik barnean, eta ni abaila batean, espero zenuen moduko gorputz opaldua izateraino neure burua amiltzera... 81Itziar Ugarte IrizarZUHonaino heldu zaraezin jakin ondo noradena jokatzen da hor kanpoaneta hara non zaudenzu,handik hona zabiltzana,gaur herrian bihar hirianaskatasunaren eta denboraren aldefurgoneta txiki bat erosi duzuna;zeure buruarengandik ihesi zoazenazu ez bazina bezalagero bere bila atera beharko duzun horipolita litzateke erakutsi ahalko bazenumunduari kontatzeko duzun guztia;gorputza askatzeko beharraizaten duzun aldi horiek denak,ondoren zauriak zaintzera itzultzeko,ez duzula makilkada handirik jaso eta,artean, negargura handia izaten dela maizbertigoak eta zamak prozesuaren parte direla;hori da orain gehien hunkitzen zaituena:zeure kabuz ari zarela bizitzen ikastenpolita litzateke ikusi ahalko bazenunola egiten dudan neure buruaz barreezen hainbeste dut zuri esatekohainbeste azaltzeko eta eztabaidatzekoezinezkoa zaidala zu bakean uzteazuhaitz arteko errepidean bakarrik zoazeneanbegi pare piztu horrekin,*pentsatzen duzu agian ez duzulanahikoa adore mundu honetarakohorko horrek etsia ekar diezazukeela berrirohemendik soilik garrantzizkoa aterako delaeta oxala ikusi ahalko baninduzuhanka sartzen dudan aldiro, esatekoondo ari zarelahainbeste gauza agertu nahi nizkizukeez dudala inoiz denborarik hartzenbaina orain hemen harrapatu zaitudalabakarrik esan gura dizut,zu, gaurko zuetxera heltzeko desiatzen zaudena,eta jendea, zeurea, besarkatzeko,beldurra ez dela inoiz desagertuko,egiazko suetenik ez dela existitzen;beraz, har dezazula lasai kafe horieta maitemindu zaitezela ahal duzun guztietankanpoan jokatzen ari den horrekin,biok dakiguladenbora labainkorra delahau etorri bezala joaten dela,batzuetan ezingo duzula gehiagoeta orduan ere ez dela besterik izango;galdu zaitez eta bilatu behin eta berrironola idatzi jakingo ez duzun istorioetanzeren agian hori da dena,zerua ez balego ubel etaez bazenio beldurrik denborariez zinateke zu izangoez hitzetan aztarrika ariko,beraz, ahaztu aldiro besteezeta ez zaitzala arduratu mundua noraino den handia:soilik, jarraitu lauhazka. 82Honaino heldu zaraezin jakin ondo noradena jokatzen da hor kanpoaneta hara non zaudenzu,handik hona zabiltzana,gaur herrian bihar hirianaskatasunaren eta denboraren aldefurgoneta txiki bat erosi duzuna;zeure buruarengandik ihesi zoazenazu ez bazina bezalagero bere bila atera beharko duzun horipolita litzateke erakutsi ahalko bazenumunduari kontatzeko duzun guztia;gorputza askatzeko beharraizaten duzun aldi horiek denak,ondoren zauriak zaintzera itzultzeko,ez duzula makilkada handirik jaso eta,artean, negargura handia izaten dela maizbertigoak eta zamak prozesuaren parte direla;hori da orain gehien hunkitzen zaituena:zeure kabuz ari zarela bizitzen ikastenpolita litzateke ikusi ahalko bazenunola egiten dudan neure buruaz barreezen hainbeste dut zuri esatekohainbeste azaltzeko eta eztabaidatzekoezinezkoa zaidala zu bakean uzteazuhaitz arteko errepidean bakarrik zoazeneanbegi pare piztu horrekin,pentsatzen duzu agian ez duzulanahikoa adore mundu honetarakohorko horrek etsia ekar diezazukeela berrirohemendik soilik garrantzizkoa aterako delaeta oxala ikusi ahalko baninduzuhanka sartzen dudan aldiro, esatekoondo ari zarelahainbeste gauza agertu nahi nizkizukeez dudala inoiz denborarik hartzenbaina orain hemen harrapatu zaitudalabakarrik esan gura dizut,zu, gaurko zuetxera heltzeko desiatzen zaudena,eta jendea, zeurea, besarkatzeko,beldurra ez dela inoiz desagertuko,egiazko suetenik ez dela existitzen;beraz, har dezazula lasai kafe horieta maitemindu zaitezela ahal duzun guztietankanpoan jokatzen ari den horrekin,biok dakiguladenbora labainkorra delahau etorri bezala joaten dela,batzuetan ezingo duzula gehiagoeta orduan ere ez dela besterik izango;galdu zaitez eta bilatu behin eta berrironola idatzi jakingo ez duzun istorioetanzeren agian hori da dena,zerua ez balego ubel etaez bazenio beldurrik denborariez zinateke zu izangoez hitzetan aztarrika ariko,beraz, ahaztu aldiro besteezeta ez zaitzala arduratu mundua noraino den handia:soilik, jarraitu lauhazka.*Ez dakit nor zaren, baina behin saretik poema zati bat ostu nizun, Elena; ekartzen hasi, eta honetan amaitu nuen. Nire berbak dira, zureei tiraka. 83Martin BidaurAITAREN HERIOTZA JONERI KONTATU BEZALAjan hazaketela? Infernua suzkoa dela sinetsarazten zigutenan, baina zentzugabekeria dun hori, egiazko infernua hemen zerupean zagon, inguratuta gauzka. Itsasoa dun egiazko infernua. Ondo ikasi zinan hori zuen aitak. Beranduegi, baina ondo ikasi zinan.Horregatik jarri zinan amak Jone izena. Ulertzen dun? Ikasi al dun eskolan Jonasen istorioa? Erakusten al dizkinate oraindik halakoak? Zuen aita arrainek jan eta hiru hilabetera jaio hintzen; hori badakin, ezta? Eta munduratu hintzen Jonas Ninivera heldu zen bezala: jainkoaren hira iragarriz. Baina hire amak ez zinan hori ikusi, ez. Ez zinan ikusi nahi. Hire amak uste zinan haren sabelean babestuta eduki zuen profeta garbia hintzela, entzungor egin zienan hire aieruei, hire negarrei, eta itzal eman zinan; itzalik merezi ez huenean ere.Kontua dun arrain handi batek babestu zuela heriotzatik Jonas, harik eta hark bere okerra onartu zinan arte. Arrain handi horren tripan pasa zizkinan hiru egun eta hiru gau, eta Niniven itsasoratu arazi zinan jainkoak, hiri gaizkinaren suntsitzea iragartzeko.Hire amak uste zinan Jone izena emanez gero babestuko hinduela itsasotik, infernutik, baina, batez ere, arrainengandik. Hiri ere sekula itsas hondoan zer ote dagoen begiratzera joatea otuko balitzain badaezpadako gurari ere izan zedin hire izena.Ez iezadan begi horiekin begiratu, arraina dirudin arrandegiko izotzohean. Zergatik uste dun ari naizela hiri hau guztia kontatzen? Esan al dinat inoiz zer jazo zitzaion hire nebari? Ez, ezta? Halakorik berriro ez jazotzeko ari naun, ba, hau guztiau kontatzen.Zuen aita arrainek jan zutenerako hire neba koskortuta zegonan eta ezin berari izenik aldatu. Zer bururatuko zuen amari eta haurra bataiatzea. Hire bataioarekin batera izan zunan. Bekatu asko garbitu nahi zizkinan hire amak, ur zikin hura inolako lixiba magikoa izango balitz bezala. Aitaren, amaren eta espiritu santuaren bekatu guztiak garbitu nahi zizkinan zuen amak. Beranduegi izan huen baina hire nebarentzat.Hire nebak ez zinan ondo ulertu zer jazo zitzaion zuen aitari. Berari ere esan nionan arrainek jan zutela zuen aita, hiri esan dinadan bezala, baina ez zinan ondo ulertu, daborduko helduegia izango zunan ziurrenik, eta sinesgogorrago gaitun helduok. Ez dizkinagu istorioak sinesten. Gosaltzera jaisten zenean zera esaten zinan beti: Arrainek jan zinaten aita. Arrainek jan zinaten zuen aita, badakin? Egun batean itsasoari begira egoteaz nazkatu zunan eta oinez abiatu zunan itsas hondoan dagoenaren bila. Erakusten al diten hori eskolan, zer dagoen itsas hondoan? Esaten al diten arrainez beteta dagoela itsasoa eta kontuz ibili ezean arrainek itsasoarekin egin dut amets. Arrainezkoa zen itsasoa, baina ez arrain bizizkoa, arrande gian edukitzen ditugunez egindakoa baizik. Hildako arrainezko itsasoarekin egin dut amets.Ordurako lanean egoten zunan zuen ama, arrandegiak goiz zabaldu beharreko negozioa dituneta, badakin. Arrainbegiz begiratzen hion berari ere, orain begiratzen didanan bezala. Eta isiltasunak erantzuten zizkionan hire nebak izan zitzakeen zalantzak oro. Akordatzen al haiz horretaz?Akordatuko haiz, orduan, egun osoa Kontxako barandatik itsas mugari begira eman ostean arrandegira sartu zen egunaz. Ez? Agian ez hengoen bertan. Eskolan egongo hintzen, auskalo zerekin betetzen burua. Arrandegira sartu zunan, beraz, eta ahal zuenik eta arrain osorik handiena hartu zinan isatsetik. Izokin bat izango zunan. Arrain osoa esku batean atera zunan kalera, eta alboko tabernako mahai batean jarri. Zubial dekoei galdetu, akordatuko ditun oraindik. Arrainari bi eskuez heldu eta hortzak sartu zizkionan. Lehen hozkadan apenas lortu zinan ezkatak zulatzea ere. Hamaikagarren saialdirako hire nebaren ahoan arrainaren odola nahasten zunan berearekin batera. Arantzak eta guzti jan zizkinan. Erraietara heldu aurretik ito zunan. Mendekua arriskutsua dun, badakin. Hire neba mendekuak akabatu zinan. Horregatik kontatu dinat hau guztiau, hi ere mendekuan ez erortzeko. Bai, arrainek jan zinaten zuen aita, baina hire nebak jan zinan arraina, eta emaitza bera izan zunan.Arrandegiko leihotik dena ikusi zinan zuen amak, Kontxako barandatik zuen aita itsasoan sartzen ikusi zinan bezala. Baina hi lasai, Jone, ez ninan izena alferrik jarri. Orain guztia dakin gainera; garrantzitsuena: itsasoa dun infernua, ez ezan ahantz. Itsasoa dun infernua. 84jan hazaketela? Infernua suzkoa dela sinetsarazten zigutenan, baina zentzugabekeria dun hori, egiazko infernua hemen zerupean zagon, inguratuta gauzka. Itsasoa dun egiazko infernua. Ondo ikasi zinan hori zuen aitak. Beranduegi, baina ondo ikasi zinan.Horregatik jarri zinan amak Jone izena. Ulertzen dun? Ikasi al dun eskolan Jonasen istorioa? Erakusten al dizkinate oraindik halakoak? Zuen aita arrainek jan eta hiru hilabetera jaio hintzen; hori badakin, ezta? Eta munduratu hintzen Jonas Ninivera heldu zen bezala: jainkoaren hira iragarriz. Baina hire amak ez zinan hori ikusi, ez. Ez zinan ikusi nahi. Hire amak uste zinan haren sabelean babestuta eduki zuen profeta garbia hintzela, entzungor egin zienan hire aieruei, hire negarrei, eta itzal eman zinan; itzalik merezi ez huenean ere.Kontua dun arrain handi batek babestu zuela heriotzatik Jonas, harik eta hark bere okerra onartu zinan arte. Arrain handi horren tripan pasa zizkinan hiru egun eta hiru gau, eta Niniven itsasoratu arazi zinan jainkoak, hiri gaizkinaren suntsitzea iragartzeko.Hire amak uste zinan Jone izena emanez gero babestuko hinduela itsasotik, infernutik, baina, batez ere, arrainengandik. Hiri ere sekula itsas hondoan zer ote dagoen begiratzera joatea otuko balitzain badaezpadako gurari ere izan zedin hire izena.Ez iezadan begi horiekin begiratu, arraina dirudin arrandegiko izotzohean. Zergatik uste dun ari naizela hiri hau guztia kontatzen? Esan al dinat inoiz zer jazo zitzaion hire nebari? Ez, ezta? Halakorik berriro ez jazotzeko ari naun, ba, hau guztiau kontatzen.Zuen aita arrainek jan zutenerako hire neba koskortuta zegonan eta ezin berari izenik aldatu. Zer bururatuko zuen amari eta haurra bataiatzea. Hire bataioarekin batera izan zunan. Bekatu asko garbitu nahi zizkinan hire amak, ur zikin hura inolako lixiba magikoa izango balitz bezala. Aitaren, amaren eta espiritu santuaren bekatu guztiak garbitu nahi zizkinan zuen amak. Beranduegi izan huen baina hire nebarentzat.Hire nebak ez zinan ondo ulertu zer jazo zitzaion zuen aitari. Berari ere esan nionan arrainek jan zutela zuen aita, hiri esan dinadan bezala, baina ez zinan ondo ulertu, daborduko helduegia izango zunan ziurrenik, eta sinesgogorrago gaitun helduok. Ez dizkinagu istorioak sinesten. Gosaltzera jaisten zenean zera esaten zinan beti: rrainek jan zinaten aita. Arrainek jan zinaten zuen aita, badakin? Egun batean itsasoari begira egoteaz nazkatu zunan eta oinez abiatu zunan itsas hondoan dagoenaren bila. Erakusten al diten hori eskolan, zer dagoen itsas hondoan? Esaten al diten arrainez beteta dagoela itsasoa eta kontuz ibili ezean arrainek itsasoarekin egin dut amets. Arrainezkoa zen itsasoa, baina ez arrain bizizkoa, arrande gian edukitzen ditugunez egindakoa baizik. Hildako arrainezko itsasoarekin egin dut amets.Ordurako lanean egoten zunan zuen ama, arrandegiak goiz zabaldu beharreko negozioa dituneta, badakin. Arrainbegiz begiratzen hion berari ere, orain begiratzen didanan bezala. Eta isiltasunak erantzuten zizkionan hire nebak izan zitzakeen zalantzak oro. Akordatzen al haiz horretaz?Akordatuko haiz, orduan, egun osoa Kontxako barandatik itsas mugari begira eman ostean arrandegira sartu zen egunaz. Ez? Agian ez hengoen bertan. Eskolan egongo hintzen, auskalo zerekin betetzen burua. Arrandegira sartu zunan, beraz, eta ahal zuenik eta arrain osorik handiena hartu zinan isatsetik. Izokin bat izango zunan. Arrain osoa esku batean atera zunan kalera, eta alboko tabernako mahai batean jarri. Zubial dekoei galdetu, akordatuko ditun oraindik. Arrainari bi eskuez heldu eta hortzak sartu zizkionan. Lehen hozkadan apenas lortu zinan ezkatak zulatzea ere. Hamaikagarren saialdirako hire nebaren ahoan arrainaren odola nahasten zunan berearekin batera. Arantzak eta guzti jan zizkinan. Erraietara heldu aurretik ito zunan. Mendekua arriskutsua dun, badakin. Hire neba mendekuak akabatu zinan. Horregatik kontatu dinat hau guztiau, hi ere mendekuan ez erortzeko. Bai, arrainek jan zinaten zuen aita, baina hire nebak jan zinan arraina, eta emaitza bera izan zunan.Arrandegiko leihotik dena ikusi zinan zuen amak, Kontxako barandatik zuen aita itsasoan sartzen ikusi zinan bezala. Baina hi lasai, Jone, ez ninan izena alferrik jarri. Orain guztia dakin gainera; garrantzitsuena: itsasoa dun infernua, ez ezan ahantz. Itsasoa dun infernua. 85Alazne Arruti BengoetxeaJOANAK ETA ETORRIAKNire ondoan gorpuztu da,bi gorputzon pisuaorekatzeko gai ez denohe malguan etahainbestetan hozkatu dudan kokotxazutitu dit aurrez aurre.Nire hortzen artean harrapatua izatekoformarik egokiena duelapentsatzen hasia naiz. Goizaldean,txintik esan gabebizarra egitera alde eginagatik,badakitlehenengo saiakeran atzemango ditudalaahaztu dituenile ziztagarri bakanak. Nirenirea izan nahi dutinorena izatekotan,baina naizen hori partekatzeagozagarria zaitoso. Horregatik —maizegi—ohekidearen beroaz ihesi,hormarantz biratzen naiznire hegalaknirea ez den besoaren zamari—azkarregi— deitzen dion arte.Ohe malgu honekbarruan irensten gaituen aldiroelkar uki dezagun nahi baitu.Kokotsak 86Ezezagun zaitut etaakaso,benetan ezagutu zaitudanarenprobabesterik ez da. Txunditu egiten naueraikitzen dennire bertsio berri bakoitzak. Behar zintudan,ezin bainuen zuganez nintzenaren islarik ikusi.Ispilutzatbehar zintudan.Ispilu batEskutik datoz,berotu ezin diren oinaketa astelehenak. Haizea,tximinia zulo beltzetik ulukaeta sukaldekozoparen usain beroaburruntzaliaz nahastuta.Platerak mahairatu bitartekokinkitik kalainkak etamingain erreenzurrupadak. Ez da giro kanpoan,gogorregi jotzen duzeure oroitzapen ketua daramanipar haizeak. Eta hegazkinek bitartean,guztiona den zeruamarratzen diharduteaxolagabe.Iparra 87Suaren uluaez dut besterik beharzutaz idazteko. Nire azala goritzen zuenaren heriotzabizi nuen duela ez asko etaezin izan dutbesarkada hotz hurasoinetik kendu oraino.Aurretik halakorikbizi ez duenaren kondena daausardia erabatekoa eta itsua.Beldurrez akabatzen ari denarenbiziraupena daleihoak parez pare zabaltzea,bere kasaarnastuak kanporatu etabeste baten hatsaz itotzea. Alferrikakoa da damua,norbera ezezagututazerbaiten bila badabil. Eskerrak eman nahi dizkizut,denboraz aurretikerail gaituzulako.Ez ditut iraungitzeak gustuko.IraungitzeakIstorio gehienakgurekin hasi etagu gabe amaitzen dira. Ez gaitu sekulailunabar berberak itsutuko.Ez garaelkarren amets ustez iraunkorretanluzaz kateatuko.Ez dira hilezkortukoelkarri emandako egunak.Ez gara sekulaginenak izango. Istorio gehienakhasten dira gu gabeeta gurekin amaitzen. Eta esan nahi niokeizan nintzenariez dabilela oker.Bihotza urrunagoiltza dezakeela,hanka zuloansakonago zanpatu.Eta hala ere,gauzak are okerragozapuzten utziagatik,ez diola sekulajoan bezperakoa izateariutziko.Itzulera 88Telmo IruretaCLEO ISPILU AURREANargazkiak? Bere eskuak eta oinak ere bereak dira, zergatik desagerrarazten ditu? Horrexegatik, bereak direlako. Bereak direlako eta gustatzen ez zaizkiolako. “Ispilutxo, ispilutxo, nor da ederrena?” Ipuineko erreginak bezala botatzen du galdera hain gaizki ez dagoela iruditzen zaionetan. Gaur ispiluak hitz egiteko erabakia hartu eta “Cleo” esan du. A ze sustoaurpegia gure protagonistarena! Ez zuen halakorik espero. Ikusi izan ditu txanpona sartzeko eskatzen duten makinak, eta “ateak ixten” dioten igogai luak, baina hitz egiten duen ispilurik... Edurnezuriren ipuinean bakarrik. “Zu, zu zara ederrena” izaten zen amaorde gaiztoak jasotzen zuen erantzuna. Zergatik ez du hori esan Cleoren ispiluak? “Cleo”. Beste Cleo bati buruz ari ote da? Beste Cleo bat zen Cleo gaixotu aurretik. Lehengoa izaten jarraitzen duela pentsatzea atsegin du, baina lehengoa idealizatuegia dauka ispilu aurrean ikusten duen gorputz akastuna harena dela onartzeko. Agian hil zen neska txiki hura. Agian galdu. Distira berezia ispilukoaren begietan. Agian bere baitan bizi da. “Bai, hemen zaude, badakit” xuxurlatu dio kanpoko Cleok barrukoari.Beste edozein gaztetxo bezalakoxea, baina bere berezitasunekin. Alaia, baiko rra, burugogorra, umoretsua, sormen handikoa, maniatiko samarra eta nahiko kursia batzuetan. Garun paralisiak garapen fisikoan kalteak eragin dizkion arren, konplexurik gabeko neska da Cleo. Bai? Orduan zergatik mozten ditu 89Naroa ElortegiORDU TXIKITAKO HITZ LERROAKOrbanak ikusten ditut antzeman ezinak.Ikusten ditut sabaian.Hezetasun itxura dute, baina ez du euririk ari. 201 ardi pasatu dira,urduritasunez, azkarregi.Baina 202.a jausi egin zait.Beste orban bat ikusten dut. Atzo jaso behar nuen eta ez da iritsi. Bihar idatzi behar diot, geratzeko. Datorren astean afaria. 200, 201, 202, 203, 204. Ibiltzeko gogoa dut, makulurik gabe. Eta udan bizikletan, lanetik bueltan. Astelehenean ezagutuko ditut. Orbanak handitzen doaz nire gelako sabaian. Elkartuko diren beldur naiz. AstelehenaBaina laster jaiak. Uda dator. Ardiak. Ardiak. 205, 206, 207 Bihar amamari bisita. Eta mezua. Bidali behar diot. Gero siesta. Logura izango naiz. ARDIAK. Zenbat? 205? Logura dira. Buruz behera dauden intsektuak ez ote dira inoiz zorabiatuko? Ikusten ditut sabaian. Arren piztu argia, itzali iezadazue burmuina. Nekeaz hilko naiz. Ezinegonaz. 90Hamaika bira eman ditut 1,2ko ohe txikiegi honetan. Handiago bat behar dut. Hemen ez zaizkit ardura guztiak kabitzen eta ezin lasai egon. Ez dut ulertzen, gaur ez dut kaferik edan. Ezta siestarik egin ere. Hankarteak ez du erantzuten. Garuna ez zait isiltzen. Logura naiz. Edan dut esnea. Hiru aldiz txiza. Logurak eztanda egiten dit buruan. Ez da zentimetro karratu freskorik gelditzen izaretan. Telebista piztuko dut, sofak irentsi nazan. AstearteaEzin logura gehiago izan. Pasatako gauen ondorio. 8 segundoz arnastu. 6 segundoz eten. 4 segundoz bota. 8 segundoz arnastu. 6 segundoz... 4... 8... 6... ... Nork sinisten du honetan? Bihotzak ez ditu segundoak errespetatzen. Mukiak ditut, ez didate arnasten uzten. Ez behar den denboran. Logurak itotzen nau, airea askatzean. Intsektu guztiak erail ditut, gogaitasunez. Argi egiten du pozoiak. Entxufetik edaten. Bakean utz nazaten. 8...6...4... 8...7... Pasatu naiz. 8... Komunera noa. Ateak ez dit pasatzen utzi nahi. Izkinarekin jo nau. Ezkerreko begia zabaldu zait erdizka. Ilun dago eta argiak min ematen du. Bonbari tira egin eta korrika egin dut salto ohera. 8...6...4... 8...6...4... Ez dut gehiago arnastu nahi. Lo egin nahi dut.Asteazkena 91Ditxosozko astea. Saguzar bihurtu ote naizen beldur naiz Ez dut zenbatu nahi. Ez dut telebistarik nahi. Ez dut arnasarik nahi. Lo seko gelditu baino. Komuneko botikan sendagaiak iraungita daude. Hemen ez da inor gaixotzen. Ni bai. Sakonean daude sendatuko nauten pilulak. Sakonean orbanak bezala. Baina bueltan datoz. Dakartzat. Edalontzi bete ur. Irentsi ditut ezinegonak, atzokoak eta biharkoak. Fresko daude izarak. Sabaia intsektuz libro. OstegunaPozik daude garagardoak bihar iratzargailurik gabe. Irribarreak lerdea maite du. OstiralaEz dago geldi ohea. Gintonikak ilaran doaz komunaren bila. Txupito bat eskaini dit ispiluak. Baietz esan diot zabal dezala txorrota. Itsasoan arrainak egarri direla. Ur gazitan. Bi zerbitzatu dizkit edalontzirik gabe, zuzenean txorrotatik. Burua harraskan, gora begira, ura paparretik behera. Intsektuak ez dakit, baina ni zorabiatu naiz.LarunbataArratsaldeko zazpiak pilotalekuko esatarientzat. Alkoholak min ematen dit ajean. Euria ari du berriz oraingoan nire barnean. Trumoi eta guzti. Astelehenaren beldur naiz. Baina loak hartu nau. Sofan. Gozategi abesten. Zazpi egunetatik behin. Bihar ardiak etorriko dira. Domeka 92Ez dago geldi ohea. Gintonikak ilaran doaz komunaren bila. Txupito bat eskaini dit ispiluak. Baietz esan diot zabal dezala txorrota. Itsasoan arrainak egarri direla. Ur gazitan. Bi zerbitzatu dizkit edalontzirik gabe, zuzenean txorrotatik. Burua harraskan, gora begira, ura paparretik behera. Intsektuak ez dakit, baina ni zorabiatu naiz.Arratsaldeko zazpiak pilotalekuko esatarientzat. Alkoholak min ematen dit ajean. Euria ari du berriz oraingoan nire barnean. Trumoi eta guzti. Astelehenaren beldur naiz. Baina loak hartu nau. Sofan. Gozategi abesten. Zazpi egunetatik behin. Bihar ardiak etorriko dira. Mercè Rodoreda Itzulpena: Joannes Jauregi ENE CRISTINAdakigu ezer, zatoz etzi. Eta haietako batek, bibotedunak, eskua luzatu du bi hatzak ondo juntatuta, eta giltza jiratzeko keinua egin, eta esan dit, begirada txar batekin: ez bazatoz paperen bila, badakizu... Eta eskuari jira eta jira... Eta nik pena bat daramat hil egingo nauena, baina inork ez daki. Halaxe izan zen, eta ni testigurik gabe. Eta ez naiz kexatzen. Itsasoa dena zen intziri eta haizete eta olatuparpaila, eta ni heldua eta botea, botea eta heldua, listua bezala egotzia eta tragatua eta oholari besarkatua. Dena zen beltza, itsasoa eta gaua, eta Cristina hondoa jota, eta ordurako ez ziren aditzen uretan hiltzen ari zirenen garrasiak, eta pentsatu nahi nuen pertsona bakarra geratzen zela bizirik, eta ni nintzela, suertea izan nuelako marinel sinple bat izateagatik eta kanpoan egoteagatik barkuan dena txartzen hasi zenean. Hodeiak lodi ikusi nituen batere gogorik gabe, luzeluze erorita olatu amorratuen gainera, eta orduan, hodei haiek guztiak gainean neuzkala, barrenbarrenera zurrupatua sentitu nintzen, besteetan baino barrenerago. Beheraka nindoan, zurrunbilo eta arrain ikaratuen artean, zeinek matraila igurzten zidaten, beheraka, alajaina, ura uraren barruan zeraman uholde baten joanean, maldan behera, eta, ura lasaitu eta pixkanaka jaisten hasi zenean, arrainisats gizen batek hanka jo zidan, eta ja ez nuen hodeirik ikusten, baizik inongo errairen semek sekula ikusitako ilunetan ilunena, eta oholak salbatu ninduen, zeren oholik gabe igual ailega tuko nintzen ur tragatua amildu zen tokira ere. Saiatu nintzen zutik jartzen eta oinez hasten, baina lurra irristakorra zen, eta ustez banekien non nengoen, baina nahiago nuen ez pentsatu, zeren gogora etorri zitzaidan amak zer esan zidan hilohean. Ni haren ondoan nengoen, oso triste, eta amak, itotzen ari zen arren, esertzeko adina indar bildu zuen, eta, txatar arteko haga baten tankerako beso luze eta ihar bat luzatu ta, belarrondoko bat eman zidan, esanez, justujustu entenditzeko moduan: ez pentsa tu! Eta hilda geratu zen. Makurtu egin nintzen, eskuarekin lurra ukitzeko. Irristakorra zen, eta, ukitu bezain pronto, tronpa intziri sakon bat aditu nuen ondoondotik, marru bihurtu zena pixka naka. Eta marru eta intziriek birikapare zahar eta nekatu baten zurrunga ematen zuten, eta lurra altxatu egin zen, eta ni eserita erori nintzen, oholari helduta. Erdi zorabiatuta Horrenbeste urte bizi izan zara barrenean?... Eta nola konpondu zara?, esaten didate. Paperak egin behar dizkizute. Eta begiratu naute, eta ikusi dut irritankera bat hasi zaiela aho ertzetan. Etorri berriz ere, esaten didate, etorri. Baina berriz joaten naizenean nazkatu egiten zaizkit: zatoz bihar, oraindik ez nengoen, eta ez nekien zer pasatzen zitzaidan konkretuki, bakarrik nekien ez nuela ohola askatu behar hil arte, egurrak urak baino indar handiagoa dauka eta. Ur harro tuan, egurpusketa leun batek beste ezerk baino indar handiagoa dauka. Jakin nahi nuen non nengoen konkretuki, eta, zerebroaren parte bateko oinazea arintzen hasi zitzaidanean, aurrera joaten saiatu nintzen; dena zen olagarro izutuaren tintaren kolore koa, eta intziriak bukatu ziren, gluglu, gluglu aditzen zen bakarrik. Eta oinen azpiko lurra, berriz ere zutik bainengoen, goma samurrezkoa zen, zuhaitzek enborrean behera isurtzen duten goma berekoa, goma jasoa, landua eta lehortua eta gero beroak leundua, baina han hotza egiten zuen, eta hortzak karraska neuzkan. Lelotuta nengoen, eta lurrean eserita bukatu nuen berriz, ohola hanken gainean. Besoa luzatu nuen, eta pareta ukitu nuen esku luzatuarekin, eta pareta guztia mugitu egin zen deskantsurik gabeko olatuaren indarrarekin, ezinegon zaharzahar bat bezala. Ohola bere horretan hartu nuen, trabeska, eta paretan iltzatu, mugitzen ari baitzen, eta ohola eta biok airean joan ginen, eta berriz lur zingiratsura erori. Oholkolpeka! Lurrean iltzatzen nuen, eta fuerte zegoenean pauso bat egiten nuen, eta hola, nekeizerditan, eroriz eta altxatuz, toki xelebre batera ailegatu nintzen, iluna, baina kolorez betea; kolore ere ez ziren koloreak, mamukoloreak, urdina eta horia eta gorria piztu eta itzali, gerturatzen eta urruntzen, kolore ere ematen ez zuten koloreak, suaz bestelako su bat zirenak eta ezin ditudanak esplikatu, beti kanbiatzen eta urtzen. Argi pixka bat sartzen zen, argi mehe eta makal bat, eta ni gerturatuz joan nintzen, eta ilargia ikusi nuen han kanpoan, bizarsareta baten bestaldean. Oholari heldu, eta ordu askori pasatzen utzi nien. Iruditzen zait. Zeren auskalo non sartu zen denbora. Eta ilargia makurtu zenean, koloreak irisatzen hasi ziren, eta orduan konturatu nintzen ez nintzela arnasarik hartzen ari, eta ura neukala belarrietan behera, errekasto bat lepoaren alde banatan. Eta ez zen ura, baizik odola, zeren antza denez belarriak lehertu egin zitzaizkidan barrendik, eta, behatzmutur bat pasatu nuenean odolak epeldua zidan lepoan, astindu bat sumatu nuen ni nengoen tokitik bertatik, eta astinaldian urbafada bat igo zen, digeritu gabeko arrainen kiratsarekin batera. Eta urak sorbalda tapatu zidan, eta suertea izan nuen hor geratu zelako eta pixkanaka jaisten hasi, baina arrainen kiratsa geratu zitzaidan gorputz guztian. Ez neukan odol gehiago belarrietan behera: airea pasatzen zitzaidan, arnasbi dea kanbiatua nuen eta. Lurra fuerte jo nuen oholarekin, eta ez zen ezer pasatu, ez intziri, ez astinaldi. Aurrera segitu nuen, oholari besarkatuta argi koloretsuen artean, jakin gabe lehen ikusi nituenak ote ziren edo beste batzuk, baina luzatzen ari ziren, eta argia sartu zen bizarsaretatik, egunsenti jaiki berria, eta itsaso baretuaren bakea sumatu nuen, zeraren zera bat ezin dudana esplikatu, nire mundua borratzeko puntuan balego bezala. Gelditu egin nintzen, eta, belarrietatik sartuatera zebilkidan airetik, arnasa zabal bat aditu nuen uraren plistiplastaren artean. Gero, iruditu zitzaidan estro pezu egin nuela hartxintxarren artean, baina mingain baten pikorrak ziren, eta halako batean ohola eta biok airean joan ginen, eta besarkada estu batedo sentitu nuen. Arnasarik gabe uzten zaituzten horietakoa. Ur parrasta batean erdi aterea nintzen balea baten bizkarzulotik, eta oholak salbatu ninduen bala bat bezala ateratzetik. Eta makina bat gauza ikusi nituen, ordurako askotan ikusiak nituenak, baina beste nonbai tetik, alajaina! Itsaso guztietako balearik gizenena zen, distiratsuena, zaharrena. Gau guztia emana nuen haren barrenean. Argitzen ari zuen poliki, eta ni bizkarzuloan nengoen, matrailezur minberatutik zintzilik, zuloaren bestaldeko oholari helduta, hankak dilindalan, eta bi erreka handi ikusi nituen itsasoarekin juntatzen, oso diferenteak bata eta bestea. Erreka haietako urek bi kolore zeuzkaten: bata gorria zen, lurraren kolorea gatik, eta bestea berdea, itsas belarrengatik. Eta bi kolore haiek dantzan zebiltzan lasai, nahastuz eta separatuz. Dantza eta dantza koloreen dantza. Ni gorria naiz, ni berdeberdea. Orain jantzi gorria, orain berdea erantzi. Berdea behetik kukutzen da, orain gorria azpian gordetzen... Eta, begira nengoela, eguzkia atera zen, eta zuloa zabaldu, eta harri bat bezala erori nintzen. Orduan, barruan zer zegoen ikusi nuen: marinel bat neukan ondoan, urlistuetan balantzaka. Mingainaren gainean zerraldo, gertugertu, gorbata lokarri batean lotuta, aingura bat mahukan, galtzak hanketara itsatsi ta, aurpegia more, begiak irekiak eta hutsak. Hiru arrain haren eskuarekin bazkatzen ziren. Uxatu nituen, baina itsututa bueltatu ziren. Ni ere goseak nengoen, baina eutsi egin nion, eta, oholari helduta, agur egin nion heriotzari, eta himnoa abestu nuen. Hiru egun pasatu nituen arrainen atzetik, alde batetik bestera, eta tarteka mingainaren kolpe batek matraila ren kontra bultzatzen ninduen. Harik eta... min ematen dit esateak... Marinela kanpora ateratzeko eginahaletan pasatu nituen hiru egun haiek. Baleak bizarrak estutzen zituen, eta nik hortzak estutzen nituen, eta gerrikoa estutzen nuen indar gehiago egiteko. Gerrikoa estutzearen estutzeaz, gosea piztu zitzaidan, eta marinela puskaka jaten hasi nintzen. Gogorra zen, eta aise ezpaltzen zen. Nerbio asko. Nahiago nuen marinel ezezagun bat jan beharra, eta ez ezagun bat. Arraintzarren batek hustuko zuen marine la oraindik uretan zebilenean. Dena zeukan, salbu begiak eta tripako poltsa tristeak. Horri esker kontserbatu zen, eta egun gehiago iraun zuen. Hezurrik txikienak bizarren artera botatzen nituen, baina handienak niretzat utzi nituen. Eskuinaldeko bizarrek ezkatak zeuzkaten, eta garbiak ziren. Ezkerrekoak zintzilikario nahasi batzuk ziren, itsas belar eta maskor eta muskulu. Beti marinela ez jateko, batzuetan itsaskia jaten nuen. Egarria zen txarrena. Baina beti dago soluzioren bat. Eta egun batean, mirariz, lapiko bat sartu zen. Segituan pentsatu nuen gomazuhaitzean, eta, batbatean, lapikoaren kirtena baleari iltzatu nion matrailean, batere errukirik gabe. Biharamunean, zukuz betea zegoen, eta edan egin nuen. Itsasoko ur gaziak gozatu egiten du arrainen haragia. Lapikoa iltzatu nuen berriz ere. Beti zulo gehiago egin behar ziren, kirtenaren zauriak segituan ixten ziren eta. Tarteka, atentzioa galtzen nuen, eta baleak matrailaren kontra bultzatzen ninduen mingainarekin, eta bertan edukitzen ordu luzez. Mantsomantso genbiltzan nabigatzen. Zazpi marra eginak nizkion bizarretako bati labanaren puntare kin. Zazpi egun. Goiz batean, bizarren kontra hasi nintzen, zulorik ireki nahian, eta dena zilipurdika hasi zen, eta ni goraka eta beheraka, mingainaren gainean eta azpian, alde batean edo gaingainean. Eta, ahosabaira itsatsita, garrasi bat eskapatu zitzaidan: geldi, Cristina!... Batbatean, eserita nengoen, ohola bularrean gurutzatuta. Eta orduan, konturatu ere egin gabe, bataiatu egin nuen. Klase guztietako itsasoak ikusi nituen bizarren artetik, batzuk urdin eta ardo kolorekoak, pentsa, eta urrezko olatuak zeuzkaten, mendi jelatuak, lanbroa goizaldean. Eta ni dardarka eta sufritzen. Neure buruari esaten nion: lurreko malko guztiak itsasora ailegatzen dira azkenean. Eta arropa usteldu eta desegin egiten zitzaidan. Lehenbizi, galtzen barrenak zirtzildu zitzaizkidan; gero, marineljaka, eta arroparik gabe bukatu nuen auskalo nola, gerrikoa eta labana soinean, nakarrezko kirtena gerrikoan sartuta. Laster, zulo gehiago egin behar izan nizkion. Batzuetan, lorik hartzen banuen, amesten nuen gerrikoa estutzen nuela eta gerrikoaren barruan ez zegoela ezer... Kosta berdeak! Kosta haiek ikusi nituenean, errezatzen hasi nintzen. Berriz arriskatu nuen bizia, eta oholarekin joka hasi nintzaion. Cristinak ur azpira jo zuen. Luze egon ginen uraren barrenean. Atera ginenean, arnasa erotuta neukan belarrietan, baina bizarrak ireki egin ziren, dike baten ateak bezala, eta ni Jainkoaren itsaso aldera abiatu nintzen, ja ez baitzirudien malkoz egina, baizik munduko iturri guztien barreez. Eta ohola eta biok itsasoan genbiltzan, hola... balantzaka, lur berdera bidean. Txoriak txioka zebiltzan uraren inguruan, eta iruditu zitzaidan brisarak izpiliku eta pinu usaina zekarrela. Baina, halako batean, bazetorrela sumatu nuen, jiratu ere egin gabe, haren itzala zetorkidan gainera, eta berriz ere barrenean sartu ninduen aho bizartsutik. Eta biziera txarra hasi zen. Sei hilabete, gau eta guzti, barrendik oholkolpeka, mingainari joka marinel haren bernahezurrarekin, eta auskalo non zegoen marinela. Labanarekin gurutzeak egiten nizkien matrailaren bigunari eta mingainaren azpiari. Lapikoaren kirtena hondoratzen nion pozoi zedin, herdoildua baitzegoen, eta gerrikoaren belarriarekin ziztatzen nuen. Azkenerako, ez zen nabigatzen: gogorik gabe zebilen uraren gainean, pixka bat okertu ta. Egunak markatzen nizkion labana masailean hondoratuz, eta dardarka hasten zen, gelatinazkoa balitz bezala, eta odol zuria eta odol gorria erortzen zitzaizkion zaurietatik. Masail baten barrena guztiz xehatu nuenean, bestearekin hasi nintzen. Egun batean, mingaineko pikor bat lehertu nion, eta orro bat aditu nuen, hilen eguneko organoa bezalakoa. Gauez, intziri bat ateratzen zitzaion barrubarrutik, batera joko balituzte bezala itsas hondoko kanpandorre guztien kanpaiak, itsasogatzen pisuak itota. Cristi na balantzaka zebilen sehaska bat bezalaxe, ni loarazi nahian bezala, baina ez nintzen fidatzen. Bera jaten hasi nintzen. Gurutzearen marka egiten nuen, eta gero azpitik hara gia mozten, eta ongi mastekatuta jaten nuen, marinela jana nuen bezala. Egun batean, intziriek pertsonaren batenak ematen zuten, eta Cristina hondora joan zen, eta luze egon zen ur azpian. Nik belarrietatik arnasten nuen, baina azalera bueltatu ginenean uretako infernutik nentorrela ematen zuen. Ahoko gingila mozten nion, ohola eztarriaren hasieran trabatuta uzten eta mingaina labankadaka urratzen. Gurutzeak eta gurutzeak, egunak eta egunak. Batzuetan, oholkolpe bat ematen nion matrailean, haragiz hustuen zeukan tokian. Gelditu gabe. Mingaina gogorregia zeukan; matraila bakarrik jaten nion, eta berriz sortzen zitzaion haragia, eta udaberriko belarra bezala hazten ikusten nuen. Marinelaren bernahezurra mingainaren azpian jartzen nionean, seko erotzen zitzaidan, untxi bat bezala. Baina, bakean uzten nuenean, nabigatzen hasten zen berriz, pixka bat okertuta, polikipoliki, eta ematen zuen itsasoko ura nekatuta zegoela astinduez eta garrasiez, eta lodia zen, eta zaila. Denbora bazihoan, egunak, hilabeteak eta urteak, eta gu beti aurreraka, zeren errai ilunen batean sumatzen genuen zerbait geneukala zain aurkitu ezin genuen tokiren batean; igual itzalaren gaineko azken argiprintza, edo gauzek partitzean uzten duten memoria fina. Azkenerako, nekatu egin nintzen. Matrailaren zulo batean kizkurtuta bizi nintzen, eta Cristinak bertan gordetzen ninduen, mingainarekin pixka bat bultzatuta, eta nik sumatzen nuen azala ihartzen ari zitzaidala, eta kontua da zarakar bat jantzi zidala bere listuarekin. Eta ez baleak ez nik ez genekien zer itsasotan ari ginen nabigatzen, harik eta gau batean behea jo zuen arte arroka baten gainean, eta arroka hartan hil zen, barrua guztiz markatuta. Plaia ez zegoen urruti, arraunean ordu erdira edo. Oholarekin kolpeka ireki nahi nituen bizarrak, baina ezin nuen, zeren oholak ustelak zituen ertzak, eta motzagoa eta finagoa zen. Sufrimendu handiarekin, bizkarzulotik atera nintzen, eta kanpoan nengoenean irristaka jaitsi nintzen bizkarreko kurban behera, eta linboen mundua behar zuen mundu batera ailegatu nintzen. Itsasoak hondarretara bota ninduen, eta han jaso ninduten. Esnatu nintzenean, ospitalean nengoen, eta moja bat esne jetzi berria ematen ari zitzaidan, eta nik ezin nuen tragatu, mingaina eta eztarria harrizkoak neuzkalako. Eta beste moja batek, egurrezko mailuxka batekin, zeina, gero esan zidanez, propio egin behar izan zuten, zarakarra jotzen zidan, perlazkoa baitzen, eta horrela kentzen zidan. Hasieran, zarakarra zartatu egiten zen mailukadekin. Egun batzuk pasata, puskaka askatzen zen, mojak ura botatzen baitzion aurretik prestatutako porroi batekin. Eta moja etsiak hartu ta ari zen lanean, eta esaten zidan: jauna, azpiko azalak lurzizare batena ematen du. Eta ia zarakar guztia kendua nuela, eskuineko masaila eta buruaren erdia faltan, mojak lihozko galtza batzuk eman zizkidan, eta esan zidan paperak egitera aurkeztu beharra nuela. Eta aurkeztu nintzen, eta segituan galdetu zidaten hori, nola konpondu nintzen hainbeste urte bizitzeko, eta ea gezurretan ari nintzen... Eta haizeeguzkiek, landareak ere ontzen baitituzte, larruazala guriguri utzi zidaten, eta eskerrak larruazalik ere banuen, zeren Cristinaren masaileko hutsune hura bezalakoa nintzen osorik. Eta nahikoa ibilia nintzenean, ospitalera bueltatu nintzen, eta mojak galdetu zidan ea larrua zalak min ematen zidan kalean, oso mehea zeneta, eta nik erantzun nion larruazalak mina ematen zidala, min handia, gainera, baina zarakarra mailuxkarekin pikatzen zidanean bakarrik, eta ur preparatu horrekin bustitzen zidanean, borbor hasten baitzen nirekin nahasten zenean. Gero, ohera sartzen nintzen kontuzkontuz, eta lo kaskarra egiten nuen. Egun batean, ospitaletik atera ninduten, noski, sendatu nintzela esanez. Zopa platerkada bero bat eman zidaten esne jetzi berriaren ordez, eta lehenbiziko koila rakada hartutakoan listuka eta korrika hasi nintzen, barrenean zauri bizi baten antzeko zera bat baineukan, karraskatua eta gaiztotua ene Cristinari jana nion haragi ustel guztiagatik. Kalera atera nintzen, oraindik garrasika, eta mutil koxkor batek, erdi izututa, hari begira nengoelako, behatzarekin seinalatu ninduen, eta besteei esan zien, boz behera: bera da, perla. Oraindik ere eskuetan neukan maskorren alde lauko koloreen distira... Eta haurren begiak ikusten nituen, begi beltz eta urdinen mahatssorta bat, beti niri segika, ezeri eutsi gabe airean baleude bezala, haien kasa baino ez... Gelditu egin nintzen, masaila eta buru erdia perlazko zarakar, hain ongi itsatsia, hain ongi ezkondua nire haragiarekin, mailuak ezin izan baitzuen puskatu. Eta geldi egon nintzen, haurrak niri begiratzeaz aspertu arte, eta orduan labarraren gaingainera igo nintzen, herritik kanpora, gauza guztien gainera, hara non ezin den gorago igo, non kaioek habia egiten duten eta tximeletak bizi diren udazkenean. Eta bihotza betebetea neukan gauaren barreneko izarren tankerako gauza dardartiez, eta hola geratu nintzen itsasoari eta itsasoa estaltzen zuen ilunari begira. Zeruan, eguzkia lotarako erretiratzen den aldean, arrosa ukitu bat arrastatzen zen oraindik, eta pixkanaka urtuz zihoan, eta, dena belztu eta berehala, argizko kamio bat sortu zen itsasoan, zabala eta geldia, alderik alde, eta argizko kamio zabal eta geldi hartatik pasatu zen ene Cristina, bizkar zuloa jarioan, eta ni haren bizkarraren gainean, oholari besarkatuta, lehen bezala, mari nelen himnoa kantatzen. Eta, nengoen tokitik, labarraren gaingainetik, oso argi entzu ten nuen han beheko himnoa, neuk kantatua ureremu zabal haren erdian, kamioan aurrera ene Cristinaren gainean, zeinari odolarrasto bat zerion. Kanta bukatu nuen, eta Cristina geratu egin zen, eta ni batere arnasarik gabe nengoen, begietatik eskapatu balitzait bezala, harik eta ene Cristina, eta ni neu haren gainean, agurka eta isilik, galdu egin ginen arte, harantz, itsasoa urrutirago joateko tolesten den tokirantz. Hankak tolestu eta lurrean eseri nintzen, eta loak hartu ninduen, besoak hanken gainean eta burua besoen gainean. Oso nekatuta egongo nintzen, egunabarraren argiak esnatu nindueneta, kantuan ez dakiten txorien garrasiekin. Zurizuriak ziren, eta arroketako zuloetatik ateratzen ziren, elkarri konpainian hegaldi luzez, hegalak astinduz, eta itsaso ra botatzen zuten beren burua, harriak balira bezala, eta berriz hegaldatzen ziren, distiratsu eta arrainak mokoan, kumeei emateko, eta batzuek habiatarako adaxkak eta belarizpiak zeramatzaten arrainen partez. Altxatu egin nintzen, garrasiekin zorabiatuta, eta itsasoa leuna zen teilatu bat bezala, eta herri aldera jaisten hasi nintzen, eta, lehen biziko etxeetatik gertu nengoenean, andre zikin eta narras bat atera zen sarrera batetik, eta gainera bota zitzaidan, zinkurinka, ni bularrean joka eta oihuka: nire gizona zara, nire gizona zara eta utzi egin ninduzun... Eta zin dagit ez zela egia, sekula ez bainintzen herri hartan egon, eta akordatuko nintzen sekula emakume hura ikusi izan banu, goiko hortzak azpiko ezpainaren gainetik zeuzkan eta. Besoarekin apartatu nuen, eta lurrera erori zen, eta kontuz erretiratu nuen ostiko batekin, zeren ume bat begira zegoen leiho batetik. Eta berriz ere joan nintzen paperak egingo zizkidaten tokira. Ez dakit zer ari ziren ospatzen, baina denak ari ziren urrezko ardoa edaten kopa txiki batzuetan. Tente zeuden, eta bibotedunak segituan ikusi ninduen, eta enbarazurik nahi ez balu bezala begiratu zidan, eta beste bat ikusi nuen, mahukak bilduta ahopeka hizketan burusoil baten belarrian, eta haren ezpainen mugimendutik sumatu nuen zer zioen: perla. Eta denak begira geratu zitzaizkidan, eta etorri zitzaidanak berriz esan zidan: bihar. Eta ate aldera eraman ninduen, eta ia kanpora atera, esanez: bihar, bihar. Kanta batean bezala. 93dakigu ezer, zatoz etzi. Eta haietako batek, bibotedunak, eskua luzatu du bi hatzak ondo juntatuta, eta giltza jiratzeko keinua egin, eta esan dit, begirada txar batekin: ez bazatoz paperen bila, badakizu... Eta eskuari jira eta jira... Eta nik pena bat daramat hil egingo nauena, baina inork ez daki. Halaxe izan zen, eta ni testigurik gabe. Eta ez naiz kexatzen. Itsasoa dena zen intziri eta haizete eta olatuparpaila, eta ni heldua eta botea, botea eta heldua, listua bezala egotzia eta tragatua eta oholari besarkatua. Dena zen beltza, itsasoa eta gaua, eta Cristina hondoa jota, eta ordurako ez ziren aditzen uretan hiltzen ari zirenen garrasiak, eta pentsatu nahi nuen pertsona bakarra geratzen zela bizirik, eta ni nintzela, suertea izan nuelako marinel sinple bat izateagatik eta kanpoan egoteagatik barkuan dena txartzen hasi zenean. Hodeiak lodi ikusi nituen batere gogorik gabe, luzeluze erorita olatu amorratuen gainera, eta orduan, hodei haiek guztiak gainean neuzkala, barrenbarrenera zurrupatua sentitu nintzen, besteetan baino barrenerago. Beheraka nindoan, zurrunbilo eta arrain ikaratuen artean, zeinek matraila igurzten zidaten, beheraka, alajaina, ura uraren barruan zeraman uholde baten joanean, maldan behera, eta, ura lasaitu eta pixkanaka jaisten hasi zenean, arrainisats gizen batek hanka jo zidan, eta ja ez nuen hodeirik ikusten, baizik inongo errairen semek sekula ikusitako ilunetan ilunena, eta oholak salbatu ninduen, zeren oholik gabe igual ailega tuko nintzen ur tragatua amildu zen tokira ere. Saiatu nintzen zutik jartzen eta oinez hasten, baina lurra irristakorra zen, eta ustez banekien non nengoen, baina nahiago nuen ez pentsatu, zeren gogora etorri zitzaidan amak zer esan zidan hilohean. Ni haren ondoan nengoen, oso triste, eta amak, itotzen ari zen arren, esertzeko adina indar bildu zuen, eta, txatar arteko haga baten tankerako beso luze eta ihar bat luzatu ta, belarrondoko bat eman zidan, esanez, justujustu entenditzeko moduan: ez pentsa tu! Eta hilda geratu zen. Makurtu egin nintzen, eskuarekin lurra ukitzeko. Irristakorra zen, eta, ukitu bezain pronto, tronpa intziri sakon bat aditu nuen ondoondotik, marru bihurtu zena pixka naka. Eta marru eta intziriek birikapare zahar eta nekatu baten zurrunga ematen zuten, eta lurra altxatu egin zen, eta ni eserita erori nintzen, oholari helduta. Erdi zorabiatuta orrenbeste urte bizi izan zara barrenean?... Eta nola konpondu zara?, esaten didate. Paperak egin behar dizkizute. Eta begiratu naute, eta ikusi dut irritankera bat hasi zaiela aho ertzetan. Etorri berriz ere, esaten didate, etorri. Baina berriz joaten naizenean nazkatu egiten zaizkit: zatoz bihar, oraindik ez nengoen, eta ez nekien zer pasatzen zitzaidan konkretuki, bakarrik nekien ez nuela ohola askatu behar hil arte, egurrak urak baino indar handiagoa dauka eta. Ur harro tuan, egurpusketa leun batek beste ezerk baino indar handiagoa dauka. Jakin nahi nuen non nengoen konkretuki, eta, zerebroaren parte bateko oinazea arintzen hasi zitzaidanean, aurrera joaten saiatu nintzen; dena zen olagarro izutuaren tintaren kolore koa, eta intziriak bukatu ziren, gluglu, gluglu aditzen zen bakarrik. Eta oinen azpiko lurra, berriz ere zutik bainengoen, goma samurrezkoa zen, zuhaitzek enborrean behera isurtzen duten goma berekoa, goma jasoa, landua eta lehortua eta gero beroak leundua, baina han hotza egiten zuen, eta hortzak karraska neuzkan. Lelotuta nengoen, eta lurrean eserita bukatu nuen berriz, ohola hanken gainean. Besoa luzatu nuen, eta pareta ukitu nuen esku luzatuarekin, eta pareta guztia mugitu egin zen deskantsurik gabeko olatuaren indarrarekin, ezinegon zaharzahar bat bezala. Ohola bere horretan hartu nuen, trabeska, eta paretan iltzatu, mugitzen ari baitzen, eta ohola eta biok airean joan ginen, eta berriz lur zingiratsura erori. Oholkolpeka! Lurrean iltzatzen nuen, eta fuerte zegoenean pauso bat egiten nuen, eta hola, nekeizerditan, eroriz eta altxatuz, toki xelebre batera ailegatu nintzen, iluna, baina kolorez betea; kolore ere ez ziren koloreak, mamukoloreak, urdina eta horia eta gorria piztu eta itzali, gerturatzen eta urruntzen, kolore ere ematen ez zuten koloreak, suaz bestelako su bat zirenak eta ezin ditudanak esplikatu, beti kanbiatzen eta urtzen. Argi pixka bat sartzen zen, argi mehe eta makal bat, eta ni gerturatuz joan nintzen, eta ilargia ikusi nuen han kanpoan, bizarsareta baten bestaldean. Oholari heldu, eta ordu askori pasatzen utzi nien. Iruditzen zait. Zeren auskalo non sartu zen denbora. Eta ilargia makurtu zenean, koloreak irisatzen hasi ziren, eta orduan konturatu nintzen ez nintzela arnasarik hartzen ari, eta ura neukala belarrietan behera, errekasto bat lepoaren alde banatan. Eta ez zen ura, baizik odola, zeren antza denez belarriak lehertu egin zitzaizkidan barrendik, eta, behatzmutur bat pasatu nuenean odolak epeldua zidan lepoan, astindu bat sumatu nuen ni nengoen tokitik bertatik, eta astinaldian urbafada bat igo zen, digeritu gabeko arrainen kiratsarekin batera. Eta urak sorbalda tapatu zidan, eta suertea izan nuen hor geratu zelako eta pixkanaka jaisten hasi, baina arrainen kiratsa geratu zitzaidan gorputz guztian. Ez neukan odol gehiago belarrietan behera: airea pasatzen zitzaidan, arnasbi dea kanbiatua nuen eta. Lurra fuerte jo nuen oholarekin, eta ez zen ezer pasatu, ez intziri, ez astinaldi. Aurrera segitu nuen, oholari besarkatuta argi koloretsuen artean, jakin gabe lehen ikusi nituenak ote ziren edo beste batzuk, baina luzatzen ari ziren, eta argia sartu zen bizarsaretatik, egunsenti jaiki berria, eta itsaso baretuaren bakea sumatu nuen, zeraren zera bat ezin dudana esplikatu, nire mundua borratzeko puntuan balego bezala. Gelditu egin nintzen, eta, belarrietatik sartuatera zebilkidan airetik, arnasa zabal bat aditu nuen uraren plistiplastaren artean. Gero, iruditu zitzaidan estro pezu egin nuela hartxintxarren artean, baina mingain baten pikorrak ziren, eta halako batean ohola eta biok airean joan ginen, eta besarkada estu batedo sentitu nuen. Arnasarik gabe uzten zaituzten horietakoa. Ur parrasta batean erdi aterea nintzen balea baten bizkarzulotik, eta oholak salbatu ninduen bala bat bezala ateratzetik. Eta makina bat gauza ikusi nituen, ordurako askotan ikusiak nituenak, baina beste nonbai tetik, alajaina! Itsaso guztietako balearik gizenena zen, distiratsuena, zaharrena. Gau guztia emana nuen haren barrenean. Argitzen ari zuen poliki, eta ni bizkarzuloan nengoen, matrailezur minberatutik zintzilik, zuloaren bestaldeko oholari helduta, hankak dilindalan, eta bi erreka handi ikusi nituen itsasoarekin juntatzen, oso diferenteak bata eta bestea. Erreka haietako urek bi kolore zeuzkaten: bata gorria zen, lurraren kolorea gatik, eta bestea berdea, itsas belarrengatik. Eta bi kolore haiek dantzan zebiltzan lasai, nahastuz eta separatuz. Dantza eta dantza koloreen dantza. Ni gorria naiz, ni berdeberdea. Orain jantzi gorria, orain berdea erantzi. Berdea behetik kukutzen da, orain gorria azpian gordetzen... Eta, begira nengoela, eguzkia atera zen, eta zuloa zabaldu, eta harri bat bezala erori nintzen. Orduan, barruan zer zegoen ikusi nuen: marinel bat neukan ondoan, urlistuetan balantzaka. Mingainaren gainean zerraldo, gertugertu, gorbata lokarri batean lotuta, aingura bat mahukan, galtzak hanketara itsatsi ta, aurpegia more, begiak irekiak eta hutsak. Hiru arrain haren eskuarekin bazkatzen ziren. Uxatu nituen, baina itsututa bueltatu ziren. Ni ere goseak nengoen, baina eutsi egin nion, eta, oholari helduta, agur egin nion heriotzari, eta himnoa abestu nuen. Hiru egun pasatu nituen arrainen atzetik, alde batetik bestera, eta tarteka mingainaren kolpe batek matraila ren kontra bultzatzen ninduen. Harik eta... min ematen dit esateak... Marinela kanpora ateratzeko eginahaletan pasatu nituen hiru egun haiek. Baleak bizarrak estutzen zituen, eta nik hortzak estutzen nituen, eta gerrikoa estutzen nuen indar gehiago egiteko. Gerrikoa estutzearen estutzeaz, gosea piztu zitzaidan, eta marinela puskaka jaten hasi nintzen. Gogorra zen, eta aise ezpaltzen zen. Nerbio asko. Nahiago nuen marinel ezezagun bat jan beharra, eta ez ezagun bat. Arraintzarren batek hustuko zuen marine la oraindik uretan zebilenean. Dena zeukan, salbu begiak eta tripako poltsa tristeak. Horri esker kontserbatu zen, eta egun gehiago iraun zuen. Hezurrik txikienak bizarren artera botatzen nituen, baina handienak niretzat utzi nituen. Eskuinaldeko bizarrek ezkatak zeuzkaten, eta garbiak ziren. Ezkerrekoak zintzilikario nahasi batzuk ziren, itsas belar eta maskor eta muskulu. Beti marinela ez jateko, batzuetan itsaskia jaten nuen. Egarria zen txarrena. Baina beti dago soluzioren bat. Eta egun batean, mirariz, lapiko bat sartu zen. Segituan pentsatu nuen gomazuhaitzean, eta, batbatean, lapikoaren kirtena baleari iltzatu nion matrailean, batere errukirik gabe. Biharamunean, zukuz betea zegoen, eta edan egin nuen. Itsasoko ur gaziak gozatu egiten du arrainen haragia. Lapikoa iltzatu nuen berriz ere. Beti zulo gehiago egin behar ziren, kirtenaren zauriak segituan ixten ziren eta. Tarteka, atentzioa galtzen nuen, eta baleak matrailaren kontra bultzatzen ninduen mingainarekin, eta bertan edukitzen ordu luzez. Mantsomantso genbiltzan nabigatzen. Zazpi marra eginak nizkion bizarretako bati labanaren puntare kin. Zazpi egun. Goiz batean, bizarren kontra hasi nintzen, zulorik ireki nahian, eta dena zilipurdika hasi zen, eta ni goraka eta beheraka, mingainaren gainean eta azpian, alde batean edo gaingainean. Eta, ahosabaira itsatsita, garrasi bat eskapatu zitzaidan: geldi, Cristina!... Batbatean, eserita nengoen, ohola bularrean gurutzatuta. Eta orduan, konturatu ere egin gabe, bataiatu egin nuen. Klase guztietako itsasoak ikusi nituen bizarren artetik, batzuk urdin eta ardo kolorekoak, pentsa, eta urrezko olatuak zeuzkaten, mendi jelatuak, lanbroa goizaldean. Eta ni dardarka eta sufritzen. Neure buruari esaten nion: lurreko malko guztiak itsasora ailegatzen dira azkenean. Eta arropa usteldu eta desegin egiten zitzaidan. Lehenbizi, galtzen barrenak zirtzildu zitzaizkidan; gero, marineljaka, eta arroparik gabe bukatu nuen auskalo nola, gerrikoa eta labana soinean, nakarrezko kirtena gerrikoan sartuta. Laster, zulo gehiago egin behar izan nizkion. Batzuetan, lorik hartzen banuen, amesten nuen gerrikoa estutzen nuela eta gerrikoaren barruan ez zegoela ezer... Kosta berdeak! Kosta haiek ikusi nituenean, errezatzen hasi nintzen. Berriz arriskatu nuen bizia, eta oholarekin joka hasi nintzaion. Cristinak ur azpira jo zuen. Luze egon ginen uraren barrenean. Atera ginenean, arnasa erotuta neukan belarrietan, baina bizarrak ireki egin ziren, dike baten ateak bezala, eta ni Jainkoaren itsaso aldera abiatu nintzen, ja ez baitzirudien malkoz egina, baizik munduko iturri guztien barreez. Eta ohola eta biok itsasoan genbiltzan, hola... balantzaka, lur berdera bidean. Txoriak txioka zebiltzan uraren inguruan, eta iruditu zitzaidan brisarak izpiliku eta pinu usaina zekarrela. Baina, halako batean, bazetorrela sumatu nuen, jiratu ere egin gabe, haren itzala zetorkidan gainera, eta berriz ere barrenean sartu ninduen aho bizartsutik. Eta biziera txarra hasi zen. Sei hilabete, gau eta guzti, barrendik oholkolpeka, mingainari joka marinel haren bernahezurrarekin, eta auskalo non zegoen marinela. Labanarekin gurutzeak egiten nizkien matrailaren bigunari eta mingainaren azpiari. Lapikoaren kirtena hondoratzen nion pozoi zedin, herdoildua baitzegoen, eta gerrikoaren belarriarekin ziztatzen nuen. Azkenerako, ez zen nabigatzen: gogorik gabe zebilen uraren gainean, pixka bat okertu ta. Egunak markatzen nizkion labana masailean hondoratuz, eta dardarka hasten zen, gelatinazkoa balitz bezala, eta odol zuria eta odol gorria erortzen zitzaizkion zaurietatik. Masail baten barrena guztiz xehatu nuenean, bestearekin hasi nintzen. Egun batean, mingaineko pikor bat lehertu nion, eta orro bat aditu nuen, hilen eguneko organoa bezalakoa. Gauez, intziri bat ateratzen zitzaion barrubarrutik, batera joko balituzte bezala itsas hondoko kanpandorre guztien kanpaiak, itsasogatzen pisuak itota. Cristi na balantzaka zebilen sehaska bat bezalaxe, ni loarazi nahian bezala, baina ez nintzen fidatzen. Bera jaten hasi nintzen. Gurutzearen marka egiten nuen, eta gero azpitik hara gia mozten, eta ongi mastekatuta jaten nuen, marinela jana nuen bezala. Egun batean, intziriek pertsonaren batenak ematen zuten, eta Cristina hondora joan zen, eta luze egon zen ur azpian. Nik belarrietatik arnasten nuen, baina azalera bueltatu ginenean uretako infernutik nentorrela ematen zuen. Ahoko gingila mozten nion, ohola eztarriaren hasieran trabatuta uzten eta mingaina labankadaka urratzen. Gurutzeak eta gurutzeak, egunak eta egunak. Batzuetan, oholkolpe bat ematen nion matrailean, haragiz hustuen zeukan tokian. Gelditu gabe. Mingaina gogorregia zeukan; matraila bakarrik jaten nion, eta berriz sortzen zitzaion haragia, eta udaberriko belarra bezala hazten ikusten nuen. Marinelaren bernahezurra mingainaren azpian jartzen nionean, seko erotzen zitzaidan, untxi bat bezala. Baina, bakean uzten nuenean, nabigatzen hasten zen berriz, pixka bat okertuta, polikipoliki, eta ematen zuen itsasoko ura nekatuta zegoela astinduez eta garrasiez, eta lodia zen, eta zaila. Denbora bazihoan, egunak, hilabeteak eta urteak, eta gu beti aurreraka, zeren errai ilunen batean sumatzen genuen zerbait geneukala zain aurkitu ezin genuen tokiren batean; igual itzalaren gaineko azken argiprintza, edo gauzek partitzean uzten duten memoria fina. Azkenerako, nekatu egin nintzen. Matrailaren zulo batean kizkurtuta bizi nintzen, eta Cristinak bertan gordetzen ninduen, mingainarekin pixka bat bultzatuta, eta nik sumatzen nuen azala ihartzen ari zitzaidala, eta kontua da zarakar bat jantzi zidala bere listuarekin. Eta ez baleak ez nik ez genekien zer itsasotan ari ginen nabigatzen, harik eta gau batean behea jo zuen arte arroka baten gainean, eta arroka hartan hil zen, barrua guztiz markatuta. Plaia ez zegoen urruti, arraunean ordu erdira edo. Oholarekin kolpeka ireki nahi nituen bizarrak, baina ezin nuen, zeren oholak ustelak zituen ertzak, eta motzagoa eta finagoa zen. Sufrimendu handiarekin, bizkarzulotik atera nintzen, eta kanpoan nengoenean irristaka jaitsi nintzen bizkarreko kurban behera, eta linboen mundua behar zuen mundu batera ailegatu nintzen. Itsasoak hondarretara bota ninduen, eta han jaso ninduten. Esnatu nintzenean, ospitalean nengoen, eta moja bat esne jetzi berria ematen ari zitzaidan, eta nik ezin nuen tragatu, mingaina eta eztarria harrizkoak neuzkalako. Eta beste moja batek, egurrezko mailuxka batekin, zeina, gero esan zidanez, propio egin behar izan zuten, zarakarra jotzen zidan, perlazkoa baitzen, eta horrela kentzen zidan. Hasieran, zarakarra zartatu egiten zen mailukadekin. Egun batzuk pasata, puskaka askatzen zen, mojak ura botatzen baitzion aurretik prestatutako porroi batekin. Eta moja etsiak hartu ta ari zen lanean, eta esaten zidan: jauna, azpiko azalak lurzizare batena ematen du. Eta ia zarakar guztia kendua nuela, eskuineko masaila eta buruaren erdia faltan, mojak lihozko galtza batzuk eman zizkidan, eta esan zidan paperak egitera aurkeztu beharra nuela. Eta aurkeztu nintzen, eta segituan galdetu zidaten hori, nola konpondu nintzen hainbeste urte bizitzeko, eta ea gezurretan ari nintzen... Eta haizeeguzkiek, landareak ere ontzen baitituzte, larruazala guriguri utzi zidaten, eta eskerrak larruazalik ere banuen, zeren Cristinaren masaileko hutsune hura bezalakoa nintzen osorik. Eta nahikoa ibilia nintzenean, ospitalera bueltatu nintzen, eta mojak galdetu zidan ea larrua zalak min ematen zidan kalean, oso mehea zeneta, eta nik erantzun nion larruazalak mina ematen zidala, min handia, gainera, baina zarakarra mailuxkarekin pikatzen zidanean bakarrik, eta ur preparatu horrekin bustitzen zidanean, borbor hasten baitzen nirekin nahasten zenean. Gero, ohera sartzen nintzen kontuzkontuz, eta lo kaskarra egiten nuen. Egun batean, ospitaletik atera ninduten, noski, sendatu nintzela esanez. Zopa platerkada bero bat eman zidaten esne jetzi berriaren ordez, eta lehenbiziko koila rakada hartutakoan listuka eta korrika hasi nintzen, barrenean zauri bizi baten antzeko zera bat baineukan, karraskatua eta gaiztotua ene Cristinari jana nion haragi ustel guztiagatik. Kalera atera nintzen, oraindik garrasika, eta mutil koxkor batek, erdi izututa, hari begira nengoelako, behatzarekin seinalatu ninduen, eta besteei esan zien, boz behera: bera da, perla. Oraindik ere eskuetan neukan maskorren alde lauko koloreen distira... Eta haurren begiak ikusten nituen, begi beltz eta urdinen mahatssorta bat, beti niri segika, ezeri eutsi gabe airean baleude bezala, haien kasa baino ez... Gelditu egin nintzen, masaila eta buru erdia perlazko zarakar, hain ongi itsatsia, hain ongi ezkondua nire haragiarekin, mailuak ezin izan baitzuen puskatu. Eta geldi egon nintzen, haurrak niri begiratzeaz aspertu arte, eta orduan labarraren gaingainera igo nintzen, herritik kanpora, gauza guztien gainera, hara non ezin den gorago igo, non kaioek habia egiten duten eta tximeletak bizi diren udazkenean. Eta bihotza betebetea neukan gauaren barreneko izarren tankerako gauza dardartiez, eta hola geratu nintzen itsasoari eta itsasoa estaltzen zuen ilunari begira. Zeruan, eguzkia lotarako erretiratzen den aldean, arrosa ukitu bat arrastatzen zen oraindik, eta pixkanaka urtuz zihoan, eta, dena belztu eta berehala, argizko kamio bat sortu zen itsasoan, zabala eta geldia, alderik alde, eta argizko kamio zabal eta geldi hartatik pasatu zen ene Cristina, bizkar zuloa jarioan, eta ni haren bizkarraren gainean, oholari besarkatuta, lehen bezala, mari nelen himnoa kantatzen. Eta, nengoen tokitik, labarraren gaingainetik, oso argi entzu ten nuen han beheko himnoa, neuk kantatua ureremu zabal haren erdian, kamioan aurrera ene Cristinaren gainean, zeinari odolarrasto bat zerion. Kanta bukatu nuen, eta Cristina geratu egin zen, eta ni batere arnasarik gabe nengoen, begietatik eskapatu balitzait bezala, harik eta ene Cristina, eta ni neu haren gainean, agurka eta isilik, galdu egin ginen arte, harantz, itsasoa urrutirago joateko tolesten den tokirantz. Hankak tolestu eta lurrean eseri nintzen, eta loak hartu ninduen, besoak hanken gainean eta burua besoen gainean. Oso nekatuta egongo nintzen, egunabarraren argiak esnatu nindueneta, kantuan ez dakiten txorien garrasiekin. Zurizuriak ziren, eta arroketako zuloetatik ateratzen ziren, elkarri konpainian hegaldi luzez, hegalak astinduz, eta itsaso ra botatzen zuten beren burua, harriak balira bezala, eta berriz hegaldatzen ziren, distiratsu eta arrainak mokoan, kumeei emateko, eta batzuek habiatarako adaxkak eta belarizpiak zeramatzaten arrainen partez. Altxatu egin nintzen, garrasiekin zorabiatuta, eta itsasoa leuna zen teilatu bat bezala, eta herri aldera jaisten hasi nintzen, eta, lehen biziko etxeetatik gertu nengoenean, andre zikin eta narras bat atera zen sarrera batetik, eta gainera bota zitzaidan, zinkurinka, ni bularrean joka eta oihuka: nire gizona zara, nire gizona zara eta utzi egin ninduzun... Eta zin dagit ez zela egia, sekula ez bainintzen herri hartan egon, eta akordatuko nintzen sekula emakume hura ikusi izan banu, goiko hortzak azpiko ezpainaren gainetik zeuzkan eta. Besoarekin apartatu nuen, eta lurrera erori zen, eta kontuz erretiratu nuen ostiko batekin, zeren ume bat begira zegoen leiho batetik. Eta berriz ere joan nintzen paperak egingo zizkidaten tokira. Ez dakit zer ari ziren ospatzen, baina denak ari ziren urrezko ardoa edaten kopa txiki batzuetan. Tente zeuden, eta bibotedunak segituan ikusi ninduen, eta enbarazurik nahi ez balu bezala begiratu zidan, eta beste bat ikusi nuen, mahukak bilduta ahopeka hizketan burusoil baten belarrian, eta haren ezpainen mugimendutik sumatu nuen zer zioen: perla. Eta denak begira geratu zitzaizkidan, eta etorri zitzaidanak berriz esan zidan: bihar. Eta ate aldera eraman ninduen, eta ia kanpora atera, esanez: bihar, bihar. Kanta batean bezala. 94dakigu ezer, zatoz etzi. Eta haietako batek, bibotedunak, eskua luzatu du bi hatzak ondo juntatuta, eta giltza jiratzeko keinua egin, eta esan dit, begirada txar batekin: ez bazatoz paperen bila, badakizu... Eta eskuari jira eta jira... Eta nik pena bat daramat hil egingo nauena, baina inork ez daki. Halaxe izan zen, eta ni testigurik gabe. Eta ez naiz kexatzen. Itsasoa dena zen intziri eta haizete eta olatuparpaila, eta ni heldua eta botea, botea eta heldua, listua bezala egotzia eta tragatua eta oholari besarkatua. Dena zen beltza, itsasoa eta gaua, eta Cristina hondoa jota, eta ordurako ez ziren aditzen uretan hiltzen ari zirenen garrasiak, eta pentsatu nahi nuen pertsona bakarra geratzen zela bizirik, eta ni nintzela, suertea izan nuelako marinel sinple bat izateagatik eta kanpoan egoteagatik barkuan dena txartzen hasi zenean. Hodeiak lodi ikusi nituen batere gogorik gabe, luzeluze erorita olatu amorratuen gainera, eta orduan, hodei haiek guztiak gainean neuzkala, barrenbarrenera zurrupatua sentitu nintzen, besteetan baino barrenerago. Beheraka nindoan, zurrunbilo eta arrain ikaratuen artean, zeinek matraila igurzten zidaten, beheraka, alajaina, ura uraren barruan zeraman uholde baten joanean, maldan behera, eta, ura lasaitu eta pixkanaka jaisten hasi zenean, arrainisats gizen batek hanka jo zidan, eta ja ez nuen hodeirik ikusten, baizik inongo errairen semek sekula ikusitako ilunetan ilunena, eta oholak salbatu ninduen, zeren oholik gabe igual ailega tuko nintzen ur tragatua amildu zen tokira ere. Saiatu nintzen zutik jartzen eta oinez hasten, baina lurra irristakorra zen, eta ustez banekien non nengoen, baina nahiago nuen ez pentsatu, zeren gogora etorri zitzaidan amak zer esan zidan hilohean. Ni haren ondoan nengoen, oso triste, eta amak, itotzen ari zen arren, esertzeko adina indar bildu zuen, eta, txatar arteko haga baten tankerako beso luze eta ihar bat luzatu ta, belarrondoko bat eman zidan, esanez, justujustu entenditzeko moduan: ez pentsa tu! Eta hilda geratu zen. Makurtu egin nintzen, eskuarekin lurra ukitzeko. Irristakorra zen, eta, ukitu bezain pronto, tronpa intziri sakon bat aditu nuen ondoondotik, marru bihurtu zena pixka naka. Eta marru eta intziriek birikapare zahar eta nekatu baten zurrunga ematen zuten, eta lurra altxatu egin zen, eta ni eserita erori nintzen, oholari helduta. Erdi zorabiatuta orrenbeste urte bizi izan zara barrenean?... Eta nola konpondu zara?, esaten didate. Paperak egin behar dizkizute. Eta begiratu naute, eta ikusi dut irritankera bat hasi zaiela aho ertzetan. Etorri berriz ere, esaten didate, etorri. Baina berriz joaten naizenean nazkatu egiten zaizkit: zatoz bihar, oraindik ez nengoen, eta ez nekien zer pasatzen zitzaidan konkretuki, bakarrik nekien ez nuela ohola askatu behar hil arte, egurrak urak baino indar handiagoa dauka eta. Ur harro tuan, egurpusketa leun batek beste ezerk baino indar handiagoa dauka. Jakin nahi nuen non nengoen konkretuki, eta, zerebroaren parte bateko oinazea arintzen hasi zitzaidanean, aurrera joaten saiatu nintzen; dena zen olagarro izutuaren tintaren kolore koa, eta intziriak bukatu ziren, gluglu, gluglu aditzen zen bakarrik. Eta oinen azpiko lurra, berriz ere zutik bainengoen, goma samurrezkoa zen, zuhaitzek enborrean behera isurtzen duten goma berekoa, goma jasoa, landua eta lehortua eta gero beroak leundua, baina han hotza egiten zuen, eta hortzak karraska neuzkan. Lelotuta nengoen, eta lurrean eserita bukatu nuen berriz, ohola hanken gainean. Besoa luzatu nuen, eta pareta ukitu nuen esku luzatuarekin, eta pareta guztia mugitu egin zen deskantsurik gabeko olatuaren indarrarekin, ezinegon zaharzahar bat bezala. Ohola bere horretan hartu nuen, trabeska, eta paretan iltzatu, mugitzen ari baitzen, eta ohola eta biok airean joan ginen, eta berriz lur zingiratsura erori. Oholkolpeka! Lurrean iltzatzen nuen, eta fuerte zegoenean pauso bat egiten nuen, eta hola, nekeizerditan, eroriz eta altxatuz, toki xelebre batera ailegatu nintzen, iluna, baina kolorez betea; kolore ere ez ziren koloreak, mamukoloreak, urdina eta horia eta gorria piztu eta itzali, gerturatzen eta urruntzen, kolore ere ematen ez zuten koloreak, suaz bestelako su bat zirenak eta ezin ditudanak esplikatu, beti kanbiatzen eta urtzen. Argi pixka bat sartzen zen, argi mehe eta makal bat, eta ni gerturatuz joan nintzen, eta ilargia ikusi nuen han kanpoan, bizarsareta baten bestaldean. Oholari heldu, eta ordu askori pasatzen utzi nien. Iruditzen zait. Zeren auskalo non sartu zen denbora. Eta ilargia makurtu zenean, koloreak irisatzen hasi ziren, eta orduan konturatu nintzen ez nintzela arnasarik hartzen ari, eta ura neukala belarrietan behera, errekasto bat lepoaren alde banatan. Eta ez zen ura, baizik odola, zeren antza denez belarriak lehertu egin zitzaizkidan barrendik, eta, behatzmutur bat pasatu nuenean odolak epeldua zidan lepoan, astindu bat sumatu nuen ni nengoen tokitik bertatik, eta astinaldian urbafada bat igo zen, digeritu gabeko arrainen kiratsarekin batera. Eta urak sorbalda tapatu zidan, eta suertea izan nuen hor geratu zelako eta pixkanaka jaisten hasi, baina arrainen kiratsa geratu zitzaidan gorputz guztian. Ez neukan odol gehiago belarrietan behera: airea pasatzen zitzaidan, arnasbi dea kanbiatua nuen eta. Lurra fuerte jo nuen oholarekin, eta ez zen ezer pasatu, ez intziri, ez astinaldi. Aurrera segitu nuen, oholari besarkatuta argi koloretsuen artean, jakin gabe lehen ikusi nituenak ote ziren edo beste batzuk, baina luzatzen ari ziren, eta argia sartu zen bizarsaretatik, egunsenti jaiki berria, eta itsaso baretuaren bakea sumatu nuen, zeraren zera bat ezin dudana esplikatu, nire mundua borratzeko puntuan balego bezala. Gelditu egin nintzen, eta, belarrietatik sartuatera zebilkidan airetik, arnasa zabal bat aditu nuen uraren plistiplastaren artean. Gero, iruditu zitzaidan estro pezu egin nuela hartxintxarren artean, baina mingain baten pikorrak ziren, eta halako batean ohola eta biok airean joan ginen, eta besarkada estu batedo sentitu nuen. Arnasarik gabe uzten zaituzten horietakoa. Ur parrasta batean erdi aterea nintzen balea baten bizkarzulotik, eta oholak salbatu ninduen bala bat bezala ateratzetik. Eta makina bat gauza ikusi nituen, ordurako askotan ikusiak nituenak, baina beste nonbai tetik, alajaina! Itsaso guztietako balearik gizenena zen, distiratsuena, zaharrena. Gau guztia emana nuen haren barrenean. Argitzen ari zuen poliki, eta ni bizkarzuloan nengoen, matrailezur minberatutik zintzilik, zuloaren bestaldeko oholari helduta, hankak dilindalan, eta bi erreka handi ikusi nituen itsasoarekin juntatzen, oso diferenteak bata eta bestea. Erreka haietako urek bi kolore zeuzkaten: bata gorria zen, lurraren kolorea gatik, eta bestea berdea, itsas belarrengatik. Eta bi kolore haiek dantzan zebiltzan lasai, nahastuz eta separatuz. Dantza eta dantza koloreen dantza. Ni gorria naiz, ni berdeberdea. Orain jantzi gorria, orain berdea erantzi. Berdea behetik kukutzen da, orain gorria azpian gordetzen... Eta, begira nengoela, eguzkia atera zen, eta zuloa zabaldu, eta harri bat bezala erori nintzen. Orduan, barruan zer zegoen ikusi nuen: marinel bat neukan ondoan, urlistuetan balantzaka. Mingainaren gainean zerraldo, gertugertu, gorbata lokarri batean lotuta, aingura bat mahukan, galtzak hanketara itsatsi ta, aurpegia more, begiak irekiak eta hutsak. Hiru arrain haren eskuarekin bazkatzen ziren. Uxatu nituen, baina itsututa bueltatu ziren. Ni ere goseak nengoen, baina eutsi egin nion, eta, oholari helduta, agur egin nion heriotzari, eta himnoa abestu nuen. Hiru egun pasatu nituen arrainen atzetik, alde batetik bestera, eta tarteka mingainaren kolpe batek matraila ren kontra bultzatzen ninduen. Harik eta... min ematen dit esateak... Marinela kanpora ateratzeko eginahaletan pasatu nituen hiru egun haiek. Baleak bizarrak estutzen zituen, eta nik hortzak estutzen nituen, eta gerrikoa estutzen nuen indar gehiago egiteko. Gerrikoa estutzearen estutzeaz, gosea piztu zitzaidan, eta marinela puskaka jaten hasi nintzen. Gogorra zen, eta aise ezpaltzen zen. Nerbio asko. Nahiago nuen marinel ezezagun bat jan beharra, eta ez ezagun bat. Arraintzarren batek hustuko zuen marine la oraindik uretan zebilenean. Dena zeukan, salbu begiak eta tripako poltsa tristeak. Horri esker kontserbatu zen, eta egun gehiago iraun zuen. Hezurrik txikienak bizarren artera botatzen nituen, baina handienak niretzat utzi nituen. Eskuinaldeko bizarrek ezkatak zeuzkaten, eta garbiak ziren. Ezkerrekoak zintzilikario nahasi batzuk ziren, itsas belar eta maskor eta muskulu. Beti marinela ez jateko, batzuetan itsaskia jaten nuen. Egarria zen txarrena. Baina beti dago soluzioren bat. Eta egun batean, mirariz, lapiko bat sartu zen. Segituan pentsatu nuen gomazuhaitzean, eta, batbatean, lapikoaren kirtena baleari iltzatu nion matrailean, batere errukirik gabe. Biharamunean, zukuz betea zegoen, eta edan egin nuen. Itsasoko ur gaziak gozatu egiten du arrainen haragia. Lapikoa iltzatu nuen berriz ere. Beti zulo gehiago egin behar ziren, kirtenaren zauriak segituan ixten ziren eta. Tarteka, atentzioa galtzen nuen, eta baleak matrailaren kontra bultzatzen ninduen mingainarekin, eta bertan edukitzen ordu luzez. Mantsomantso genbiltzan nabigatzen. Zazpi marra eginak nizkion bizarretako bati labanaren puntare kin. Zazpi egun. Goiz batean, bizarren kontra hasi nintzen, zulorik ireki nahian, eta dena zilipurdika hasi zen, eta ni goraka eta beheraka, mingainaren gainean eta azpian, alde batean edo gaingainean. Eta, ahosabaira itsatsita, garrasi bat eskapatu zitzaidan: geldi, Cristina!... Batbatean, eserita nengoen, ohola bularrean gurutzatuta. Eta orduan, konturatu ere egin gabe, bataiatu egin nuen. Klase guztietako itsasoak ikusi nituen bizarren artetik, batzuk urdin eta ardo kolorekoak, pentsa, eta urrezko olatuak zeuzkaten, mendi jelatuak, lanbroa goizaldean. Eta ni dardarka eta sufritzen. Neure buruari esaten nion: lurreko malko guztiak itsasora ailegatzen dira azkenean. Eta arropa usteldu eta desegin egiten zitzaidan. Lehenbizi, galtzen barrenak zirtzildu zitzaizkidan; gero, marineljaka, eta arroparik gabe bukatu nuen auskalo nola, gerrikoa eta labana soinean, nakarrezko kirtena gerrikoan sartuta. Laster, zulo gehiago egin behar izan nizkion. Batzuetan, lorik hartzen banuen, amesten nuen gerrikoa estutzen nuela eta gerrikoaren barruan ez zegoela ezer... Kosta berdeak! Kosta haiek ikusi nituenean, errezatzen hasi nintzen. Berriz arriskatu nuen bizia, eta oholarekin joka hasi nintzaion. Cristinak ur azpira jo zuen. Luze egon ginen uraren barrenean. Atera ginenean, arnasa erotuta neukan belarrietan, baina bizarrak ireki egin ziren, dike baten ateak bezala, eta ni Jainkoaren itsaso aldera abiatu nintzen, ja ez baitzirudien malkoz egina, baizik munduko iturri guztien barreez. Eta ohola eta biok itsasoan genbiltzan, hola... balantzaka, lur berdera bidean. Txoriak txioka zebiltzan uraren inguruan, eta iruditu zitzaidan brisarak izpiliku eta pinu usaina zekarrela. Baina, halako batean, bazetorrela sumatu nuen, jiratu ere egin gabe, haren itzala zetorkidan gainera, eta berriz ere barrenean sartu ninduen aho bizartsutik. Eta biziera txarra hasi zen. Sei hilabete, gau eta guzti, barrendik oholkolpeka, mingainari joka marinel haren bernahezurrarekin, eta auskalo non zegoen marinela. Labanarekin gurutzeak egiten nizkien matrailaren bigunari eta mingainaren azpiari. Lapikoaren kirtena hondoratzen nion pozoi zedin, herdoildua baitzegoen, eta gerrikoaren belarriarekin ziztatzen nuen. Azkenerako, ez zen nabigatzen: gogorik gabe zebilen uraren gainean, pixka bat okertu ta. Egunak markatzen nizkion labana masailean hondoratuz, eta dardarka hasten zen, gelatinazkoa balitz bezala, eta odol zuria eta odol gorria erortzen zitzaizkion zaurietatik. Masail baten barrena guztiz xehatu nuenean, bestearekin hasi nintzen. Egun batean, mingaineko pikor bat lehertu nion, eta orro bat aditu nuen, hilen eguneko organoa bezalakoa. Gauez, intziri bat ateratzen zitzaion barrubarrutik, batera joko balituzte bezala itsas hondoko kanpandorre guztien kanpaiak, itsasogatzen pisuak itota. Cristi na balantzaka zebilen sehaska bat bezalaxe, ni loarazi nahian bezala, baina ez nintzen fidatzen. Bera jaten hasi nintzen. Gurutzearen marka egiten nuen, eta gero azpitik hara gia mozten, eta ongi mastekatuta jaten nuen, marinela jana nuen bezala. Egun batean, intziriek pertsonaren batenak ematen zuten, eta Cristina hondora joan zen, eta luze egon zen ur azpian. Nik belarrietatik arnasten nuen, baina azalera bueltatu ginenean uretako infernutik nentorrela ematen zuen. Ahoko gingila mozten nion, ohola eztarriaren hasieran trabatuta uzten eta mingaina labankadaka urratzen. Gurutzeak eta gurutzeak, egunak eta egunak. Batzuetan, oholkolpe bat ematen nion matrailean, haragiz hustuen zeukan tokian. Gelditu gabe. Mingaina gogorregia zeukan; matraila bakarrik jaten nion, eta berriz sortzen zitzaion haragia, eta udaberriko belarra bezala hazten ikusten nuen. Marinelaren bernahezurra mingainaren azpian jartzen nionean, seko erotzen zitzaidan, untxi bat bezala. Baina, bakean uzten nuenean, nabigatzen hasten zen berriz, pixka bat okertuta, polikipoliki, eta ematen zuen itsasoko ura nekatuta zegoela astinduez eta garrasiez, eta lodia zen, eta zaila. Denbora bazihoan, egunak, hilabeteak eta urteak, eta gu beti aurreraka, zeren errai ilunen batean sumatzen genuen zerbait geneukala zain aurkitu ezin genuen tokiren batean; igual itzalaren gaineko azken argiprintza, edo gauzek partitzean uzten duten memoria fina. Azkenerako, nekatu egin nintzen. Matrailaren zulo batean kizkurtuta bizi nintzen, eta Cristinak bertan gordetzen ninduen, mingainarekin pixka bat bultzatuta, eta nik sumatzen nuen azala ihartzen ari zitzaidala, eta kontua da zarakar bat jantzi zidala bere listuarekin. Eta ez baleak ez nik ez genekien zer itsasotan ari ginen nabigatzen, harik eta gau batean behea jo zuen arte arroka baten gainean, eta arroka hartan hil zen, barrua guztiz markatuta. Plaia ez zegoen urruti, arraunean ordu erdira edo. Oholarekin kolpeka ireki nahi nituen bizarrak, baina ezin nuen, zeren oholak ustelak zituen ertzak, eta motzagoa eta finagoa zen. Sufrimendu handiarekin, bizkarzulotik atera nintzen, eta kanpoan nengoenean irristaka jaitsi nintzen bizkarreko kurban behera, eta linboen mundua behar zuen mundu batera ailegatu nintzen. Itsasoak hondarretara bota ninduen, eta han jaso ninduten. Esnatu nintzenean, ospitalean nengoen, eta moja bat esne jetzi berria ematen ari zitzaidan, eta nik ezin nuen tragatu, mingaina eta eztarria harrizkoak neuzkalako. Eta beste moja batek, egurrezko mailuxka batekin, zeina, gero esan zidanez, propio egin behar izan zuten, zarakarra jotzen zidan, perlazkoa baitzen, eta horrela kentzen zidan. Hasieran, zarakarra zartatu egiten zen mailukadekin. Egun batzuk pasata, puskaka askatzen zen, mojak ura botatzen baitzion aurretik prestatutako porroi batekin. Eta moja etsiak hartu ta ari zen lanean, eta esaten zidan: jauna, azpiko azalak lurzizare batena ematen du. Eta ia zarakar guztia kendua nuela, eskuineko masaila eta buruaren erdia faltan, mojak lihozko galtza batzuk eman zizkidan, eta esan zidan paperak egitera aurkeztu beharra nuela. Eta aurkeztu nintzen, eta segituan galdetu zidaten hori, nola konpondu nintzen hainbeste urte bizitzeko, eta ea gezurretan ari nintzen... Eta haizeeguzkiek, landareak ere ontzen baitituzte, larruazala guriguri utzi zidaten, eta eskerrak larruazalik ere banuen, zeren Cristinaren masaileko hutsune hura bezalakoa nintzen osorik. Eta nahikoa ibilia nintzenean, ospitalera bueltatu nintzen, eta mojak galdetu zidan ea larrua zalak min ematen zidan kalean, oso mehea zeneta, eta nik erantzun nion larruazalak mina ematen zidala, min handia, gainera, baina zarakarra mailuxkarekin pikatzen zidanean bakarrik, eta ur preparatu horrekin bustitzen zidanean, borbor hasten baitzen nirekin nahasten zenean. Gero, ohera sartzen nintzen kontuzkontuz, eta lo kaskarra egiten nuen. Egun batean, ospitaletik atera ninduten, noski, sendatu nintzela esanez. Zopa platerkada bero bat eman zidaten esne jetzi berriaren ordez, eta lehenbiziko koila rakada hartutakoan listuka eta korrika hasi nintzen, barrenean zauri bizi baten antzeko zera bat baineukan, karraskatua eta gaiztotua ene Cristinari jana nion haragi ustel guztiagatik. Kalera atera nintzen, oraindik garrasika, eta mutil koxkor batek, erdi izututa, hari begira nengoelako, behatzarekin seinalatu ninduen, eta besteei esan zien, boz behera: bera da, perla. Oraindik ere eskuetan neukan maskorren alde lauko koloreen distira... Eta haurren begiak ikusten nituen, begi beltz eta urdinen mahatssorta bat, beti niri segika, ezeri eutsi gabe airean baleude bezala, haien kasa baino ez... Gelditu egin nintzen, masaila eta buru erdia perlazko zarakar, hain ongi itsatsia, hain ongi ezkondua nire haragiarekin, mailuak ezin izan baitzuen puskatu. Eta geldi egon nintzen, haurrak niri begiratzeaz aspertu arte, eta orduan labarraren gaingainera igo nintzen, herritik kanpora, gauza guztien gainera, hara non ezin den gorago igo, non kaioek habia egiten duten eta tximeletak bizi diren udazkenean. Eta bihotza betebetea neukan gauaren barreneko izarren tankerako gauza dardartiez, eta hola geratu nintzen itsasoari eta itsasoa estaltzen zuen ilunari begira. Zeruan, eguzkia lotarako erretiratzen den aldean, arrosa ukitu bat arrastatzen zen oraindik, eta pixkanaka urtuz zihoan, eta, dena belztu eta berehala, argizko kamio bat sortu zen itsasoan, zabala eta geldia, alderik alde, eta argizko kamio zabal eta geldi hartatik pasatu zen ene Cristina, bizkar zuloa jarioan, eta ni haren bizkarraren gainean, oholari besarkatuta, lehen bezala, mari nelen himnoa kantatzen. Eta, nengoen tokitik, labarraren gaingainetik, oso argi entzu ten nuen han beheko himnoa, neuk kantatua ureremu zabal haren erdian, kamioan aurrera ene Cristinaren gainean, zeinari odolarrasto bat zerion. Kanta bukatu nuen, eta Cristina geratu egin zen, eta ni batere arnasarik gabe nengoen, begietatik eskapatu balitzait bezala, harik eta ene Cristina, eta ni neu haren gainean, agurka eta isilik, galdu egin ginen arte, harantz, itsasoa urrutirago joateko tolesten den tokirantz. Hankak tolestu eta lurrean eseri nintzen, eta loak hartu ninduen, besoak hanken gainean eta burua besoen gainean. Oso nekatuta egongo nintzen, egunabarraren argiak esnatu nindueneta, kantuan ez dakiten txorien garrasiekin. Zurizuriak ziren, eta arroketako zuloetatik ateratzen ziren, elkarri konpainian hegaldi luzez, hegalak astinduz, eta itsaso ra botatzen zuten beren burua, harriak balira bezala, eta berriz hegaldatzen ziren, distiratsu eta arrainak mokoan, kumeei emateko, eta batzuek habiatarako adaxkak eta belarizpiak zeramatzaten arrainen partez. Altxatu egin nintzen, garrasiekin zorabiatuta, eta itsasoa leuna zen teilatu bat bezala, eta herri aldera jaisten hasi nintzen, eta, lehen biziko etxeetatik gertu nengoenean, andre zikin eta narras bat atera zen sarrera batetik, eta gainera bota zitzaidan, zinkurinka, ni bularrean joka eta oihuka: nire gizona zara, nire gizona zara eta utzi egin ninduzun... Eta zin dagit ez zela egia, sekula ez bainintzen herri hartan egon, eta akordatuko nintzen sekula emakume hura ikusi izan banu, goiko hortzak azpiko ezpainaren gainetik zeuzkan eta. Besoarekin apartatu nuen, eta lurrera erori zen, eta kontuz erretiratu nuen ostiko batekin, zeren ume bat begira zegoen leiho batetik. Eta berriz ere joan nintzen paperak egingo zizkidaten tokira. Ez dakit zer ari ziren ospatzen, baina denak ari ziren urrezko ardoa edaten kopa txiki batzuetan. Tente zeuden, eta bibotedunak segituan ikusi ninduen, eta enbarazurik nahi ez balu bezala begiratu zidan, eta beste bat ikusi nuen, mahukak bilduta ahopeka hizketan burusoil baten belarrian, eta haren ezpainen mugimendutik sumatu nuen zer zioen: perla. Eta denak begira geratu zitzaizkidan, eta etorri zitzaidanak berriz esan zidan: bihar. Eta ate aldera eraman ninduen, eta ia kanpora atera, esanez: bihar, bihar. Kanta batean bezala. 95dakigu ezer, zatoz etzi. Eta haietako batek, bibotedunak, eskua luzatu du bi hatzak ondo juntatuta, eta giltza jiratzeko keinua egin, eta esan dit, begirada txar batekin: ez bazatoz paperen bila, badakizu... Eta eskuari jira eta jira... Eta nik pena bat daramat hil egingo nauena, baina inork ez daki. Halaxe izan zen, eta ni testigurik gabe. Eta ez naiz kexatzen. Itsasoa dena zen intziri eta haizete eta olatuparpaila, eta ni heldua eta botea, botea eta heldua, listua bezala egotzia eta tragatua eta oholari besarkatua. Dena zen beltza, itsasoa eta gaua, eta Cristina hondoa jota, eta ordurako ez ziren aditzen uretan hiltzen ari zirenen garrasiak, eta pentsatu nahi nuen pertsona bakarra geratzen zela bizirik, eta ni nintzela, suertea izan nuelako marinel sinple bat izateagatik eta kanpoan egoteagatik barkuan dena txartzen hasi zenean. Hodeiak lodi ikusi nituen batere gogorik gabe, luzeluze erorita olatu amorratuen gainera, eta orduan, hodei haiek guztiak gainean neuzkala, barrenbarrenera zurrupatua sentitu nintzen, besteetan baino barrenerago. Beheraka nindoan, zurrunbilo eta arrain ikaratuen artean, zeinek matraila igurzten zidaten, beheraka, alajaina, ura uraren barruan zeraman uholde baten joanean, maldan behera, eta, ura lasaitu eta pixkanaka jaisten hasi zenean, arrainisats gizen batek hanka jo zidan, eta ja ez nuen hodeirik ikusten, baizik inongo errairen semek sekula ikusitako ilunetan ilunena, eta oholak salbatu ninduen, zeren oholik gabe igual ailega tuko nintzen ur tragatua amildu zen tokira ere. Saiatu nintzen zutik jartzen eta oinez hasten, baina lurra irristakorra zen, eta ustez banekien non nengoen, baina nahiago nuen ez pentsatu, zeren gogora etorri zitzaidan amak zer esan zidan hilohean. Ni haren ondoan nengoen, oso triste, eta amak, itotzen ari zen arren, esertzeko adina indar bildu zuen, eta, txatar arteko haga baten tankerako beso luze eta ihar bat luzatu ta, belarrondoko bat eman zidan, esanez, justujustu entenditzeko moduan: ez pentsa tu! Eta hilda geratu zen. Makurtu egin nintzen, eskuarekin lurra ukitzeko. Irristakorra zen, eta, ukitu bezain pronto, tronpa intziri sakon bat aditu nuen ondoondotik, marru bihurtu zena pixka naka. Eta marru eta intziriek birikapare zahar eta nekatu baten zurrunga ematen zuten, eta lurra altxatu egin zen, eta ni eserita erori nintzen, oholari helduta. Erdi zorabiatuta orrenbeste urte bizi izan zara barrenean?... Eta nola konpondu zara?, esaten didate. Paperak egin behar dizkizute. Eta begiratu naute, eta ikusi dut irritankera bat hasi zaiela aho ertzetan. Etorri berriz ere, esaten didate, etorri. Baina berriz joaten naizenean nazkatu egiten zaizkit: zatoz bihar, oraindik ez nengoen, eta ez nekien zer pasatzen zitzaidan konkretuki, bakarrik nekien ez nuela ohola askatu behar hil arte, egurrak urak baino indar handiagoa dauka eta. Ur harro tuan, egurpusketa leun batek beste ezerk baino indar handiagoa dauka. Jakin nahi nuen non nengoen konkretuki, eta, zerebroaren parte bateko oinazea arintzen hasi zitzaidanean, aurrera joaten saiatu nintzen; dena zen olagarro izutuaren tintaren kolore koa, eta intziriak bukatu ziren, gluglu, gluglu aditzen zen bakarrik. Eta oinen azpiko lurra, berriz ere zutik bainengoen, goma samurrezkoa zen, zuhaitzek enborrean behera isurtzen duten goma berekoa, goma jasoa, landua eta lehortua eta gero beroak leundua, baina han hotza egiten zuen, eta hortzak karraska neuzkan. Lelotuta nengoen, eta lurrean eserita bukatu nuen berriz, ohola hanken gainean. Besoa luzatu nuen, eta pareta ukitu nuen esku luzatuarekin, eta pareta guztia mugitu egin zen deskantsurik gabeko olatuaren indarrarekin, ezinegon zaharzahar bat bezala. Ohola bere horretan hartu nuen, trabeska, eta paretan iltzatu, mugitzen ari baitzen, eta ohola eta biok airean joan ginen, eta berriz lur zingiratsura erori. Oholkolpeka! Lurrean iltzatzen nuen, eta fuerte zegoenean pauso bat egiten nuen, eta hola, nekeizerditan, eroriz eta altxatuz, toki xelebre batera ailegatu nintzen, iluna, baina kolorez betea; kolore ere ez ziren koloreak, mamukoloreak, urdina eta horia eta gorria piztu eta itzali, gerturatzen eta urruntzen, kolore ere ematen ez zuten koloreak, suaz bestelako su bat zirenak eta ezin ditudanak esplikatu, beti kanbiatzen eta urtzen. Argi pixka bat sartzen zen, argi mehe eta makal bat, eta ni gerturatuz joan nintzen, eta ilargia ikusi nuen han kanpoan, bizarsareta baten bestaldean. Oholari heldu, eta ordu askori pasatzen utzi nien. Iruditzen zait. Zeren auskalo non sartu zen denbora. Eta ilargia makurtu zenean, koloreak irisatzen hasi ziren, eta orduan konturatu nintzen ez nintzela arnasarik hartzen ari, eta ura neukala belarrietan behera, errekasto bat lepoaren alde banatan. Eta ez zen ura, baizik odola, zeren antza denez belarriak lehertu egin zitzaizkidan barrendik, eta, behatzmutur bat pasatu nuenean odolak epeldua zidan lepoan, astindu bat sumatu nuen ni nengoen tokitik bertatik, eta astinaldian urbafada bat igo zen, digeritu gabeko arrainen kiratsarekin batera. Eta urak sorbalda tapatu zidan, eta suertea izan nuen hor geratu zelako eta pixkanaka jaisten hasi, baina arrainen kiratsa geratu zitzaidan gorputz guztian. Ez neukan odol gehiago belarrietan behera: airea pasatzen zitzaidan, arnasbi dea kanbiatua nuen eta. Lurra fuerte jo nuen oholarekin, eta ez zen ezer pasatu, ez intziri, ez astinaldi. Aurrera segitu nuen, oholari besarkatuta argi koloretsuen artean, jakin gabe lehen ikusi nituenak ote ziren edo beste batzuk, baina luzatzen ari ziren, eta argia sartu zen bizarsaretatik, egunsenti jaiki berria, eta itsaso baretuaren bakea sumatu nuen, zeraren zera bat ezin dudana esplikatu, nire mundua borratzeko puntuan balego bezala. Gelditu egin nintzen, eta, belarrietatik sartuatera zebilkidan airetik, arnasa zabal bat aditu nuen uraren plistiplastaren artean. Gero, iruditu zitzaidan estro pezu egin nuela hartxintxarren artean, baina mingain baten pikorrak ziren, eta halako batean ohola eta biok airean joan ginen, eta besarkada estu batedo sentitu nuen. Arnasarik gabe uzten zaituzten horietakoa. Ur parrasta batean erdi aterea nintzen balea baten bizkarzulotik, eta oholak salbatu ninduen bala bat bezala ateratzetik. Eta makina bat gauza ikusi nituen, ordurako askotan ikusiak nituenak, baina beste nonbai tetik, alajaina! Itsaso guztietako balearik gizenena zen, distiratsuena, zaharrena. Gau guztia emana nuen haren barrenean. Argitzen ari zuen poliki, eta ni bizkarzuloan nengoen, matrailezur minberatutik zintzilik, zuloaren bestaldeko oholari helduta, hankak dilindalan, eta bi erreka handi ikusi nituen itsasoarekin juntatzen, oso diferenteak bata eta bestea. Erreka haietako urek bi kolore zeuzkaten: bata gorria zen, lurraren kolorea gatik, eta bestea berdea, itsas belarrengatik. Eta bi kolore haiek dantzan zebiltzan lasai, nahastuz eta separatuz. Dantza eta dantza koloreen dantza. Ni gorria naiz, ni berdeberdea. Orain jantzi gorria, orain berdea erantzi. Berdea behetik kukutzen da, orain gorria azpian gordetzen... Eta, begira nengoela, eguzkia atera zen, eta zuloa zabaldu, eta harri bat bezala erori nintzen. Orduan, barruan zer zegoen ikusi nuen: marinel bat neukan ondoan, urlistuetan balantzaka. Mingainaren gainean zerraldo, gertugertu, gorbata lokarri batean lotuta, aingura bat mahukan, galtzak hanketara itsatsi ta, aurpegia more, begiak irekiak eta hutsak. Hiru arrain haren eskuarekin bazkatzen ziren. Uxatu nituen, baina itsututa bueltatu ziren. Ni ere goseak nengoen, baina eutsi egin nion, eta, oholari helduta, agur egin nion heriotzari, eta himnoa abestu nuen. Hiru egun pasatu nituen arrainen atzetik, alde batetik bestera, eta tarteka mingainaren kolpe batek matraila ren kontra bultzatzen ninduen. Harik eta... min ematen dit esateak... Marinela kanpora ateratzeko eginahaletan pasatu nituen hiru egun haiek. Baleak bizarrak estutzen zituen, eta nik hortzak estutzen nituen, eta gerrikoa estutzen nuen indar gehiago egiteko. Gerrikoa estutzearen estutzeaz, gosea piztu zitzaidan, eta marinela puskaka jaten hasi nintzen. Gogorra zen, eta aise ezpaltzen zen. Nerbio asko. Nahiago nuen marinel ezezagun bat jan beharra, eta ez ezagun bat. Arraintzarren batek hustuko zuen marine la oraindik uretan zebilenean. Dena zeukan, salbu begiak eta tripako poltsa tristeak. Horri esker kontserbatu zen, eta egun gehiago iraun zuen. Hezurrik txikienak bizarren artera botatzen nituen, baina handienak niretzat utzi nituen. Eskuinaldeko bizarrek ezkatak zeuzkaten, eta garbiak ziren. Ezkerrekoak zintzilikario nahasi batzuk ziren, itsas belar eta maskor eta muskulu. Beti marinela ez jateko, batzuetan itsaskia jaten nuen. Egarria zen txarrena. Baina beti dago soluzioren bat. Eta egun batean, mirariz, lapiko bat sartu zen. Segituan pentsatu nuen gomazuhaitzean, eta, batbatean, lapikoaren kirtena baleari iltzatu nion matrailean, batere errukirik gabe. Biharamunean, zukuz betea zegoen, eta edan egin nuen. Itsasoko ur gaziak gozatu egiten du arrainen haragia. Lapikoa iltzatu nuen berriz ere. Beti zulo gehiago egin behar ziren, kirtenaren zauriak segituan ixten ziren eta. Tarteka, atentzioa galtzen nuen, eta baleak matrailaren kontra bultzatzen ninduen mingainarekin, eta bertan edukitzen ordu luzez. Mantsomantso genbiltzan nabigatzen. Zazpi marra eginak nizkion bizarretako bati labanaren puntare kin. Zazpi egun. Goiz batean, bizarren kontra hasi nintzen, zulorik ireki nahian, eta dena zilipurdika hasi zen, eta ni goraka eta beheraka, mingainaren gainean eta azpian, alde batean edo gaingainean. Eta, ahosabaira itsatsita, garrasi bat eskapatu zitzaidan: geldi, Cristina!... Batbatean, eserita nengoen, ohola bularrean gurutzatuta. Eta orduan, konturatu ere egin gabe, bataiatu egin nuen. Klase guztietako itsasoak ikusi nituen bizarren artetik, batzuk urdin eta ardo kolorekoak, pentsa, eta urrezko olatuak zeuzkaten, mendi jelatuak, lanbroa goizaldean. Eta ni dardarka eta sufritzen. Neure buruari esaten nion: lurreko malko guztiak itsasora ailegatzen dira azkenean. Eta arropa usteldu eta desegin egiten zitzaidan. Lehenbizi, galtzen barrenak zirtzildu zitzaizkidan; gero, marineljaka, eta arroparik gabe bukatu nuen auskalo nola, gerrikoa eta labana soinean, nakarrezko kirtena gerrikoan sartuta. Laster, zulo gehiago egin behar izan nizkion. Batzuetan, lorik hartzen banuen, amesten nuen gerrikoa estutzen nuela eta gerrikoaren barruan ez zegoela ezer... Kosta berdeak! Kosta haiek ikusi nituenean, errezatzen hasi nintzen. Berriz arriskatu nuen bizia, eta oholarekin joka hasi nintzaion. Cristinak ur azpira jo zuen. Luze egon ginen uraren barrenean. Atera ginenean, arnasa erotuta neukan belarrietan, baina bizarrak ireki egin ziren, dike baten ateak bezala, eta ni Jainkoaren itsaso aldera abiatu nintzen, ja ez baitzirudien malkoz egina, baizik munduko iturri guztien barreez. Eta ohola eta biok itsasoan genbiltzan, hola... balantzaka, lur berdera bidean. Txoriak txioka zebiltzan uraren inguruan, eta iruditu zitzaidan brisarak izpiliku eta pinu usaina zekarrela. Baina, halako batean, bazetorrela sumatu nuen, jiratu ere egin gabe, haren itzala zetorkidan gainera, eta berriz ere barrenean sartu ninduen aho bizartsutik. Eta biziera txarra hasi zen. Sei hilabete, gau eta guzti, barrendik oholkolpeka, mingainari joka marinel haren bernahezurrarekin, eta auskalo non zegoen marinela. Labanarekin gurutzeak egiten nizkien matrailaren bigunari eta mingainaren azpiari. Lapikoaren kirtena hondoratzen nion pozoi zedin, herdoildua baitzegoen, eta gerrikoaren belarriarekin ziztatzen nuen. Azkenerako, ez zen nabigatzen: gogorik gabe zebilen uraren gainean, pixka bat okertu ta. Egunak markatzen nizkion labana masailean hondoratuz, eta dardarka hasten zen, gelatinazkoa balitz bezala, eta odol zuria eta odol gorria erortzen zitzaizkion zaurietatik. Masail baten barrena guztiz xehatu nuenean, bestearekin hasi nintzen. Egun batean, mingaineko pikor bat lehertu nion, eta orro bat aditu nuen, hilen eguneko organoa bezalakoa. Gauez, intziri bat ateratzen zitzaion barrubarrutik, batera joko balituzte bezala itsas hondoko kanpandorre guztien kanpaiak, itsasogatzen pisuak itota. Cristi na balantzaka zebilen sehaska bat bezalaxe, ni loarazi nahian bezala, baina ez nintzen fidatzen. Bera jaten hasi nintzen. Gurutzearen marka egiten nuen, eta gero azpitik hara gia mozten, eta ongi mastekatuta jaten nuen, marinela jana nuen bezala. Egun batean, intziriek pertsonaren batenak ematen zuten, eta Cristina hondora joan zen, eta luze egon zen ur azpian. Nik belarrietatik arnasten nuen, baina azalera bueltatu ginenean uretako infernutik nentorrela ematen zuen. Ahoko gingila mozten nion, ohola eztarriaren hasieran trabatuta uzten eta mingaina labankadaka urratzen. Gurutzeak eta gurutzeak, egunak eta egunak. Batzuetan, oholkolpe bat ematen nion matrailean, haragiz hustuen zeukan tokian. Gelditu gabe. Mingaina gogorregia zeukan; matraila bakarrik jaten nion, eta berriz sortzen zitzaion haragia, eta udaberriko belarra bezala hazten ikusten nuen. Marinelaren bernahezurra mingainaren azpian jartzen nionean, seko erotzen zitzaidan, untxi bat bezala. Baina, bakean uzten nuenean, nabigatzen hasten zen berriz, pixka bat okertuta, polikipoliki, eta ematen zuen itsasoko ura nekatuta zegoela astinduez eta garrasiez, eta lodia zen, eta zaila. Denbora bazihoan, egunak, hilabeteak eta urteak, eta gu beti aurreraka, zeren errai ilunen batean sumatzen genuen zerbait geneukala zain aurkitu ezin genuen tokiren batean; igual itzalaren gaineko azken argiprintza, edo gauzek partitzean uzten duten memoria fina. Azkenerako, nekatu egin nintzen. Matrailaren zulo batean kizkurtuta bizi nintzen, eta Cristinak bertan gordetzen ninduen, mingainarekin pixka bat bultzatuta, eta nik sumatzen nuen azala ihartzen ari zitzaidala, eta kontua da zarakar bat jantzi zidala bere listuarekin. Eta ez baleak ez nik ez genekien zer itsasotan ari ginen nabigatzen, harik eta gau batean behea jo zuen arte arroka baten gainean, eta arroka hartan hil zen, barrua guztiz markatuta. Plaia ez zegoen urruti, arraunean ordu erdira edo. Oholarekin kolpeka ireki nahi nituen bizarrak, baina ezin nuen, zeren oholak ustelak zituen ertzak, eta motzagoa eta finagoa zen. Sufrimendu handiarekin, bizkarzulotik atera nintzen, eta kanpoan nengoenean irristaka jaitsi nintzen bizkarreko kurban behera, eta linboen mundua behar zuen mundu batera ailegatu nintzen. Itsasoak hondarretara bota ninduen, eta han jaso ninduten. Esnatu nintzenean, ospitalean nengoen, eta moja bat esne jetzi berria ematen ari zitzaidan, eta nik ezin nuen tragatu, mingaina eta eztarria harrizkoak neuzkalako. Eta beste moja batek, egurrezko mailuxka batekin, zeina, gero esan zidanez, propio egin behar izan zuten, zarakarra jotzen zidan, perlazkoa baitzen, eta horrela kentzen zidan. Hasieran, zarakarra zartatu egiten zen mailukadekin. Egun batzuk pasata, puskaka askatzen zen, mojak ura botatzen baitzion aurretik prestatutako porroi batekin. Eta moja etsiak hartu ta ari zen lanean, eta esaten zidan: jauna, azpiko azalak lurzizare batena ematen du. Eta ia zarakar guztia kendua nuela, eskuineko masaila eta buruaren erdia faltan, mojak lihozko galtza batzuk eman zizkidan, eta esan zidan paperak egitera aurkeztu beharra nuela. Eta aurkeztu nintzen, eta segituan galdetu zidaten hori, nola konpondu nintzen hainbeste urte bizitzeko, eta ea gezurretan ari nintzen... Eta haizeeguzkiek, landareak ere ontzen baitituzte, larruazala guriguri utzi zidaten, eta eskerrak larruazalik ere banuen, zeren Cristinaren masaileko hutsune hura bezalakoa nintzen osorik. Eta nahikoa ibilia nintzenean, ospitalera bueltatu nintzen, eta mojak galdetu zidan ea larrua zalak min ematen zidan kalean, oso mehea zeneta, eta nik erantzun nion larruazalak mina ematen zidala, min handia, gainera, baina zarakarra mailuxkarekin pikatzen zidanean bakarrik, eta ur preparatu horrekin bustitzen zidanean, borbor hasten baitzen nirekin nahasten zenean. Gero, ohera sartzen nintzen kontuzkontuz, eta lo kaskarra egiten nuen. Egun batean, ospitaletik atera ninduten, noski, sendatu nintzela esanez. Zopa platerkada bero bat eman zidaten esne jetzi berriaren ordez, eta lehenbiziko koila rakada hartutakoan listuka eta korrika hasi nintzen, barrenean zauri bizi baten antzeko zera bat baineukan, karraskatua eta gaiztotua ene Cristinari jana nion haragi ustel guztiagatik. Kalera atera nintzen, oraindik garrasika, eta mutil koxkor batek, erdi izututa, hari begira nengoelako, behatzarekin seinalatu ninduen, eta besteei esan zien, boz behera: bera da, perla. Oraindik ere eskuetan neukan maskorren alde lauko koloreen distira... Eta haurren begiak ikusten nituen, begi beltz eta urdinen mahatssorta bat, beti niri segika, ezeri eutsi gabe airean baleude bezala, haien kasa baino ez... Gelditu egin nintzen, masaila eta buru erdia perlazko zarakar, hain ongi itsatsia, hain ongi ezkondua nire haragiarekin, mailuak ezin izan baitzuen puskatu. Eta geldi egon nintzen, haurrak niri begiratzeaz aspertu arte, eta orduan labarraren gaingainera igo nintzen, herritik kanpora, gauza guztien gainera, hara non ezin den gorago igo, non kaioek habia egiten duten eta tximeletak bizi diren udazkenean. Eta bihotza betebetea neukan gauaren barreneko izarren tankerako gauza dardartiez, eta hola geratu nintzen itsasoari eta itsasoa estaltzen zuen ilunari begira. Zeruan, eguzkia lotarako erretiratzen den aldean, arrosa ukitu bat arrastatzen zen oraindik, eta pixkanaka urtuz zihoan, eta, dena belztu eta berehala, argizko kamio bat sortu zen itsasoan, zabala eta geldia, alderik alde, eta argizko kamio zabal eta geldi hartatik pasatu zen ene Cristina, bizkar zuloa jarioan, eta ni haren bizkarraren gainean, oholari besarkatuta, lehen bezala, mari nelen himnoa kantatzen. Eta, nengoen tokitik, labarraren gaingainetik, oso argi entzu ten nuen han beheko himnoa, neuk kantatua ureremu zabal haren erdian, kamioan aurrera ene Cristinaren gainean, zeinari odolarrasto bat zerion. Kanta bukatu nuen, eta Cristina geratu egin zen, eta ni batere arnasarik gabe nengoen, begietatik eskapatu balitzait bezala, harik eta ene Cristina, eta ni neu haren gainean, agurka eta isilik, galdu egin ginen arte, harantz, itsasoa urrutirago joateko tolesten den tokirantz. Hankak tolestu eta lurrean eseri nintzen, eta loak hartu ninduen, besoak hanken gainean eta burua besoen gainean. Oso nekatuta egongo nintzen, egunabarraren argiak esnatu nindueneta, kantuan ez dakiten txorien garrasiekin. Zurizuriak ziren, eta arroketako zuloetatik ateratzen ziren, elkarri konpainian hegaldi luzez, hegalak astinduz, eta itsaso ra botatzen zuten beren burua, harriak balira bezala, eta berriz hegaldatzen ziren, distiratsu eta arrainak mokoan, kumeei emateko, eta batzuek habiatarako adaxkak eta belarizpiak zeramatzaten arrainen partez. Altxatu egin nintzen, garrasiekin zorabiatuta, eta itsasoa leuna zen teilatu bat bezala, eta herri aldera jaisten hasi nintzen, eta, lehen biziko etxeetatik gertu nengoenean, andre zikin eta narras bat atera zen sarrera batetik, eta gainera bota zitzaidan, zinkurinka, ni bularrean joka eta oihuka: nire gizona zara, nire gizona zara eta utzi egin ninduzun... Eta zin dagit ez zela egia, sekula ez bainintzen herri hartan egon, eta akordatuko nintzen sekula emakume hura ikusi izan banu, goiko hortzak azpiko ezpainaren gainetik zeuzkan eta. Besoarekin apartatu nuen, eta lurrera erori zen, eta kontuz erretiratu nuen ostiko batekin, zeren ume bat begira zegoen leiho batetik. Eta berriz ere joan nintzen paperak egingo zizkidaten tokira. Ez dakit zer ari ziren ospatzen, baina denak ari ziren urrezko ardoa edaten kopa txiki batzuetan. Tente zeuden, eta bibotedunak segituan ikusi ninduen, eta enbarazurik nahi ez balu bezala begiratu zidan, eta beste bat ikusi nuen, mahukak bilduta ahopeka hizketan burusoil baten belarrian, eta haren ezpainen mugimendutik sumatu nuen zer zioen: perla. Eta denak begira geratu zitzaizkidan, eta etorri zitzaidanak berriz esan zidan: bihar. Eta ate aldera eraman ninduen, eta ia kanpora atera, esanez: bihar, bihar. Kanta batean bezala. 96dakigu ezer, zatoz etzi. Eta haietako batek, bibotedunak, eskua luzatu du bi hatzak ondo juntatuta, eta giltza jiratzeko keinua egin, eta esan dit, begirada txar batekin: ez bazatoz paperen bila, badakizu... Eta eskuari jira eta jira... Eta nik pena bat daramat hil egingo nauena, baina inork ez daki. Halaxe izan zen, eta ni testigurik gabe. Eta ez naiz kexatzen. Itsasoa dena zen intziri eta haizete eta olatuparpaila, eta ni heldua eta botea, botea eta heldua, listua bezala egotzia eta tragatua eta oholari besarkatua. Dena zen beltza, itsasoa eta gaua, eta Cristina hondoa jota, eta ordurako ez ziren aditzen uretan hiltzen ari zirenen garrasiak, eta pentsatu nahi nuen pertsona bakarra geratzen zela bizirik, eta ni nintzela, suertea izan nuelako marinel sinple bat izateagatik eta kanpoan egoteagatik barkuan dena txartzen hasi zenean. Hodeiak lodi ikusi nituen batere gogorik gabe, luzeluze erorita olatu amorratuen gainera, eta orduan, hodei haiek guztiak gainean neuzkala, barrenbarrenera zurrupatua sentitu nintzen, besteetan baino barrenerago. Beheraka nindoan, zurrunbilo eta arrain ikaratuen artean, zeinek matraila igurzten zidaten, beheraka, alajaina, ura uraren barruan zeraman uholde baten joanean, maldan behera, eta, ura lasaitu eta pixkanaka jaisten hasi zenean, arrainisats gizen batek hanka jo zidan, eta ja ez nuen hodeirik ikusten, baizik inongo errairen semek sekula ikusitako ilunetan ilunena, eta oholak salbatu ninduen, zeren oholik gabe igual ailega tuko nintzen ur tragatua amildu zen tokira ere. Saiatu nintzen zutik jartzen eta oinez hasten, baina lurra irristakorra zen, eta ustez banekien non nengoen, baina nahiago nuen ez pentsatu, zeren gogora etorri zitzaidan amak zer esan zidan hilohean. Ni haren ondoan nengoen, oso triste, eta amak, itotzen ari zen arren, esertzeko adina indar bildu zuen, eta, txatar arteko haga baten tankerako beso luze eta ihar bat luzatu ta, belarrondoko bat eman zidan, esanez, justujustu entenditzeko moduan: ez pentsa tu! Eta hilda geratu zen. Makurtu egin nintzen, eskuarekin lurra ukitzeko. Irristakorra zen, eta, ukitu bezain pronto, tronpa intziri sakon bat aditu nuen ondoondotik, marru bihurtu zena pixka naka. Eta marru eta intziriek birikapare zahar eta nekatu baten zurrunga ematen zuten, eta lurra altxatu egin zen, eta ni eserita erori nintzen, oholari helduta. Erdi zorabiatuta orrenbeste urte bizi izan zara barrenean?... Eta nola konpondu zara?, esaten didate. Paperak egin behar dizkizute. Eta begiratu naute, eta ikusi dut irritankera bat hasi zaiela aho ertzetan. Etorri berriz ere, esaten didate, etorri. Baina berriz joaten naizenean nazkatu egiten zaizkit: zatoz bihar, oraindik ez nengoen, eta ez nekien zer pasatzen zitzaidan konkretuki, bakarrik nekien ez nuela ohola askatu behar hil arte, egurrak urak baino indar handiagoa dauka eta. Ur harro tuan, egurpusketa leun batek beste ezerk baino indar handiagoa dauka. Jakin nahi nuen non nengoen konkretuki, eta, zerebroaren parte bateko oinazea arintzen hasi zitzaidanean, aurrera joaten saiatu nintzen; dena zen olagarro izutuaren tintaren kolore koa, eta intziriak bukatu ziren, gluglu, gluglu aditzen zen bakarrik. Eta oinen azpiko lurra, berriz ere zutik bainengoen, goma samurrezkoa zen, zuhaitzek enborrean behera isurtzen duten goma berekoa, goma jasoa, landua eta lehortua eta gero beroak leundua, baina han hotza egiten zuen, eta hortzak karraska neuzkan. Lelotuta nengoen, eta lurrean eserita bukatu nuen berriz, ohola hanken gainean. Besoa luzatu nuen, eta pareta ukitu nuen esku luzatuarekin, eta pareta guztia mugitu egin zen deskantsurik gabeko olatuaren indarrarekin, ezinegon zaharzahar bat bezala. Ohola bere horretan hartu nuen, trabeska, eta paretan iltzatu, mugitzen ari baitzen, eta ohola eta biok airean joan ginen, eta berriz lur zingiratsura erori. Oholkolpeka! Lurrean iltzatzen nuen, eta fuerte zegoenean pauso bat egiten nuen, eta hola, nekeizerditan, eroriz eta altxatuz, toki xelebre batera ailegatu nintzen, iluna, baina kolorez betea; kolore ere ez ziren koloreak, mamukoloreak, urdina eta horia eta gorria piztu eta itzali, gerturatzen eta urruntzen, kolore ere ematen ez zuten koloreak, suaz bestelako su bat zirenak eta ezin ditudanak esplikatu, beti kanbiatzen eta urtzen. Argi pixka bat sartzen zen, argi mehe eta makal bat, eta ni gerturatuz joan nintzen, eta ilargia ikusi nuen han kanpoan, bizarsareta baten bestaldean. Oholari heldu, eta ordu askori pasatzen utzi nien. Iruditzen zait. Zeren auskalo non sartu zen denbora. Eta ilargia makurtu zenean, koloreak irisatzen hasi ziren, eta orduan konturatu nintzen ez nintzela arnasarik hartzen ari, eta ura neukala belarrietan behera, errekasto bat lepoaren alde banatan. Eta ez zen ura, baizik odola, zeren antza denez belarriak lehertu egin zitzaizkidan barrendik, eta, behatzmutur bat pasatu nuenean odolak epeldua zidan lepoan, astindu bat sumatu nuen ni nengoen tokitik bertatik, eta astinaldian urbafada bat igo zen, digeritu gabeko arrainen kiratsarekin batera. Eta urak sorbalda tapatu zidan, eta suertea izan nuen hor geratu zelako eta pixkanaka jaisten hasi, baina arrainen kiratsa geratu zitzaidan gorputz guztian. Ez neukan odol gehiago belarrietan behera: airea pasatzen zitzaidan, arnasbi dea kanbiatua nuen eta. Lurra fuerte jo nuen oholarekin, eta ez zen ezer pasatu, ez intziri, ez astinaldi. Aurrera segitu nuen, oholari besarkatuta argi koloretsuen artean, jakin gabe lehen ikusi nituenak ote ziren edo beste batzuk, baina luzatzen ari ziren, eta argia sartu zen bizarsaretatik, egunsenti jaiki berria, eta itsaso baretuaren bakea sumatu nuen, zeraren zera bat ezin dudana esplikatu, nire mundua borratzeko puntuan balego bezala. Gelditu egin nintzen, eta, belarrietatik sartuatera zebilkidan airetik, arnasa zabal bat aditu nuen uraren plistiplastaren artean. Gero, iruditu zitzaidan estro pezu egin nuela hartxintxarren artean, baina mingain baten pikorrak ziren, eta halako batean ohola eta biok airean joan ginen, eta besarkada estu batedo sentitu nuen. Arnasarik gabe uzten zaituzten horietakoa. Ur parrasta batean erdi aterea nintzen balea baten bizkarzulotik, eta oholak salbatu ninduen bala bat bezala ateratzetik. Eta makina bat gauza ikusi nituen, ordurako askotan ikusiak nituenak, baina beste nonbai tetik, alajaina! Itsaso guztietako balearik gizenena zen, distiratsuena, zaharrena. Gau guztia emana nuen haren barrenean. Argitzen ari zuen poliki, eta ni bizkarzuloan nengoen, matrailezur minberatutik zintzilik, zuloaren bestaldeko oholari helduta, hankak dilindalan, eta bi erreka handi ikusi nituen itsasoarekin juntatzen, oso diferenteak bata eta bestea. Erreka haietako urek bi kolore zeuzkaten: bata gorria zen, lurraren kolorea gatik, eta bestea berdea, itsas belarrengatik. Eta bi kolore haiek dantzan zebiltzan lasai, nahastuz eta separatuz. Dantza eta dantza koloreen dantza. Ni gorria naiz, ni berdeberdea. Orain jantzi gorria, orain berdea erantzi. Berdea behetik kukutzen da, orain gorria azpian gordetzen... Eta, begira nengoela, eguzkia atera zen, eta zuloa zabaldu, eta harri bat bezala erori nintzen. Orduan, barruan zer zegoen ikusi nuen: marinel bat neukan ondoan, urlistuetan balantzaka. Mingainaren gainean zerraldo, gertugertu, gorbata lokarri batean lotuta, aingura bat mahukan, galtzak hanketara itsatsi ta, aurpegia more, begiak irekiak eta hutsak. Hiru arrain haren eskuarekin bazkatzen ziren. Uxatu nituen, baina itsututa bueltatu ziren. Ni ere goseak nengoen, baina eutsi egin nion, eta, oholari helduta, agur egin nion heriotzari, eta himnoa abestu nuen. Hiru egun pasatu nituen arrainen atzetik, alde batetik bestera, eta tarteka mingainaren kolpe batek matraila ren kontra bultzatzen ninduen. Harik eta... min ematen dit esateak... Marinela kanpora ateratzeko eginahaletan pasatu nituen hiru egun haiek. Baleak bizarrak estutzen zituen, eta nik hortzak estutzen nituen, eta gerrikoa estutzen nuen indar gehiago egiteko. Gerrikoa estutzearen estutzeaz, gosea piztu zitzaidan, eta marinela puskaka jaten hasi nintzen. Gogorra zen, eta aise ezpaltzen zen. Nerbio asko. Nahiago nuen marinel ezezagun bat jan beharra, eta ez ezagun bat. Arraintzarren batek hustuko zuen marine la oraindik uretan zebilenean. Dena zeukan, salbu begiak eta tripako poltsa tristeak. Horri esker kontserbatu zen, eta egun gehiago iraun zuen. Hezurrik txikienak bizarren artera botatzen nituen, baina handienak niretzat utzi nituen. Eskuinaldeko bizarrek ezkatak zeuzkaten, eta garbiak ziren. Ezkerrekoak zintzilikario nahasi batzuk ziren, itsas belar eta maskor eta muskulu. Beti marinela ez jateko, batzuetan itsaskia jaten nuen. Egarria zen txarrena. Baina beti dago soluzioren bat. Eta egun batean, mirariz, lapiko bat sartu zen. Segituan pentsatu nuen gomazuhaitzean, eta, batbatean, lapikoaren kirtena baleari iltzatu nion matrailean, batere errukirik gabe. Biharamunean, zukuz betea zegoen, eta edan egin nuen. Itsasoko ur gaziak gozatu egiten du arrainen haragia. Lapikoa iltzatu nuen berriz ere. Beti zulo gehiago egin behar ziren, kirtenaren zauriak segituan ixten ziren eta. Tarteka, atentzioa galtzen nuen, eta baleak matrailaren kontra bultzatzen ninduen mingainarekin, eta bertan edukitzen ordu luzez. Mantsomantso genbiltzan nabigatzen. Zazpi marra eginak nizkion bizarretako bati labanaren puntare kin. Zazpi egun. Goiz batean, bizarren kontra hasi nintzen, zulorik ireki nahian, eta dena zilipurdika hasi zen, eta ni goraka eta beheraka, mingainaren gainean eta azpian, alde batean edo gaingainean. Eta, ahosabaira itsatsita, garrasi bat eskapatu zitzaidan: geldi, Cristina!... Batbatean, eserita nengoen, ohola bularrean gurutzatuta. Eta orduan, konturatu ere egin gabe, bataiatu egin nuen. Klase guztietako itsasoak ikusi nituen bizarren artetik, batzuk urdin eta ardo kolorekoak, pentsa, eta urrezko olatuak zeuzkaten, mendi jelatuak, lanbroa goizaldean. Eta ni dardarka eta sufritzen. Neure buruari esaten nion: lurreko malko guztiak itsasora ailegatzen dira azkenean. Eta arropa usteldu eta desegin egiten zitzaidan. Lehenbizi, galtzen barrenak zirtzildu zitzaizkidan; gero, marineljaka, eta arroparik gabe bukatu nuen auskalo nola, gerrikoa eta labana soinean, nakarrezko kirtena gerrikoan sartuta. Laster, zulo gehiago egin behar izan nizkion. Batzuetan, lorik hartzen banuen, amesten nuen gerrikoa estutzen nuela eta gerrikoaren barruan ez zegoela ezer... Kosta berdeak! Kosta haiek ikusi nituenean, errezatzen hasi nintzen. Berriz arriskatu nuen bizia, eta oholarekin joka hasi nintzaion. Cristinak ur azpira jo zuen. Luze egon ginen uraren barrenean. Atera ginenean, arnasa erotuta neukan belarrietan, baina bizarrak ireki egin ziren, dike baten ateak bezala, eta ni Jainkoaren itsaso aldera abiatu nintzen, ja ez baitzirudien malkoz egina, baizik munduko iturri guztien barreez. Eta ohola eta biok itsasoan genbiltzan, hola... balantzaka, lur berdera bidean. Txoriak txioka zebiltzan uraren inguruan, eta iruditu zitzaidan brisarak izpiliku eta pinu usaina zekarrela. Baina, halako batean, bazetorrela sumatu nuen, jiratu ere egin gabe, haren itzala zetorkidan gainera, eta berriz ere barrenean sartu ninduen aho bizartsutik. Eta biziera txarra hasi zen. Sei hilabete, gau eta guzti, barrendik oholkolpeka, mingainari joka marinel haren bernahezurrarekin, eta auskalo non zegoen marinela. Labanarekin gurutzeak egiten nizkien matrailaren bigunari eta mingainaren azpiari. Lapikoaren kirtena hondoratzen nion pozoi zedin, herdoildua baitzegoen, eta gerrikoaren belarriarekin ziztatzen nuen. Azkenerako, ez zen nabigatzen: gogorik gabe zebilen uraren gainean, pixka bat okertu ta. Egunak markatzen nizkion labana masailean hondoratuz, eta dardarka hasten zen, gelatinazkoa balitz bezala, eta odol zuria eta odol gorria erortzen zitzaizkion zaurietatik. Masail baten barrena guztiz xehatu nuenean, bestearekin hasi nintzen. Egun batean, mingaineko pikor bat lehertu nion, eta orro bat aditu nuen, hilen eguneko organoa bezalakoa. Gauez, intziri bat ateratzen zitzaion barrubarrutik, batera joko balituzte bezala itsas hondoko kanpandorre guztien kanpaiak, itsasogatzen pisuak itota. Cristi na balantzaka zebilen sehaska bat bezalaxe, ni loarazi nahian bezala, baina ez nintzen fidatzen. Bera jaten hasi nintzen. Gurutzearen marka egiten nuen, eta gero azpitik hara gia mozten, eta ongi mastekatuta jaten nuen, marinela jana nuen bezala. Egun batean, intziriek pertsonaren batenak ematen zuten, eta Cristina hondora joan zen, eta luze egon zen ur azpian. Nik belarrietatik arnasten nuen, baina azalera bueltatu ginenean uretako infernutik nentorrela ematen zuen. Ahoko gingila mozten nion, ohola eztarriaren hasieran trabatuta uzten eta mingaina labankadaka urratzen. Gurutzeak eta gurutzeak, egunak eta egunak. Batzuetan, oholkolpe bat ematen nion matrailean, haragiz hustuen zeukan tokian. Gelditu gabe. Mingaina gogorregia zeukan; matraila bakarrik jaten nion, eta berriz sortzen zitzaion haragia, eta udaberriko belarra bezala hazten ikusten nuen. Marinelaren bernahezurra mingainaren azpian jartzen nionean, seko erotzen zitzaidan, untxi bat bezala. Baina, bakean uzten nuenean, nabigatzen hasten zen berriz, pixka bat okertuta, polikipoliki, eta ematen zuen itsasoko ura nekatuta zegoela astinduez eta garrasiez, eta lodia zen, eta zaila. Denbora bazihoan, egunak, hilabeteak eta urteak, eta gu beti aurreraka, zeren errai ilunen batean sumatzen genuen zerbait geneukala zain aurkitu ezin genuen tokiren batean; igual itzalaren gaineko azken argiprintza, edo gauzek partitzean uzten duten memoria fina. Azkenerako, nekatu egin nintzen. Matrailaren zulo batean kizkurtuta bizi nintzen, eta Cristinak bertan gordetzen ninduen, mingainarekin pixka bat bultzatuta, eta nik sumatzen nuen azala ihartzen ari zitzaidala, eta kontua da zarakar bat jantzi zidala bere listuarekin. Eta ez baleak ez nik ez genekien zer itsasotan ari ginen nabigatzen, harik eta gau batean behea jo zuen arte arroka baten gainean, eta arroka hartan hil zen, barrua guztiz markatuta. Plaia ez zegoen urruti, arraunean ordu erdira edo. Oholarekin kolpeka ireki nahi nituen bizarrak, baina ezin nuen, zeren oholak ustelak zituen ertzak, eta motzagoa eta finagoa zen. Sufrimendu handiarekin, bizkarzulotik atera nintzen, eta kanpoan nengoenean irristaka jaitsi nintzen bizkarreko kurban behera, eta linboen mundua behar zuen mundu batera ailegatu nintzen. Itsasoak hondarretara bota ninduen, eta han jaso ninduten. Esnatu nintzenean, ospitalean nengoen, eta moja bat esne jetzi berria ematen ari zitzaidan, eta nik ezin nuen tragatu, mingaina eta eztarria harrizkoak neuzkalako. Eta beste moja batek, egurrezko mailuxka batekin, zeina, gero esan zidanez, propio egin behar izan zuten, zarakarra jotzen zidan, perlazkoa baitzen, eta horrela kentzen zidan. Hasieran, zarakarra zartatu egiten zen mailukadekin. Egun batzuk pasata, puskaka askatzen zen, mojak ura botatzen baitzion aurretik prestatutako porroi batekin. Eta moja etsiak hartu ta ari zen lanean, eta esaten zidan: jauna, azpiko azalak lurzizare batena ematen du. Eta ia zarakar guztia kendua nuela, eskuineko masaila eta buruaren erdia faltan, mojak lihozko galtza batzuk eman zizkidan, eta esan zidan paperak egitera aurkeztu beharra nuela. Eta aurkeztu nintzen, eta segituan galdetu zidaten hori, nola konpondu nintzen hainbeste urte bizitzeko, eta ea gezurretan ari nintzen... Eta haizeeguzkiek, landareak ere ontzen baitituzte, larruazala guriguri utzi zidaten, eta eskerrak larruazalik ere banuen, zeren Cristinaren masaileko hutsune hura bezalakoa nintzen osorik. Eta nahikoa ibilia nintzenean, ospitalera bueltatu nintzen, eta mojak galdetu zidan ea larrua zalak min ematen zidan kalean, oso mehea zeneta, eta nik erantzun nion larruazalak mina ematen zidala, min handia, gainera, baina zarakarra mailuxkarekin pikatzen zidanean bakarrik, eta ur preparatu horrekin bustitzen zidanean, borbor hasten baitzen nirekin nahasten zenean. Gero, ohera sartzen nintzen kontuzkontuz, eta lo kaskarra egiten nuen. Egun batean, ospitaletik atera ninduten, noski, sendatu nintzela esanez. Zopa platerkada bero bat eman zidaten esne jetzi berriaren ordez, eta lehenbiziko koila rakada hartutakoan listuka eta korrika hasi nintzen, barrenean zauri bizi baten antzeko zera bat baineukan, karraskatua eta gaiztotua ene Cristinari jana nion haragi ustel guztiagatik. Kalera atera nintzen, oraindik garrasika, eta mutil koxkor batek, erdi izututa, hari begira nengoelako, behatzarekin seinalatu ninduen, eta besteei esan zien, boz behera: bera da, perla. Oraindik ere eskuetan neukan maskorren alde lauko koloreen distira... Eta haurren begiak ikusten nituen, begi beltz eta urdinen mahatssorta bat, beti niri segika, ezeri eutsi gabe airean baleude bezala, haien kasa baino ez... Gelditu egin nintzen, masaila eta buru erdia perlazko zarakar, hain ongi itsatsia, hain ongi ezkondua nire haragiarekin, mailuak ezin izan baitzuen puskatu. Eta geldi egon nintzen, haurrak niri begiratzeaz aspertu arte, eta orduan labarraren gaingainera igo nintzen, herritik kanpora, gauza guztien gainera, hara non ezin den gorago igo, non kaioek habia egiten duten eta tximeletak bizi diren udazkenean. Eta bihotza betebetea neukan gauaren barreneko izarren tankerako gauza dardartiez, eta hola geratu nintzen itsasoari eta itsasoa estaltzen zuen ilunari begira. Zeruan, eguzkia lotarako erretiratzen den aldean, arrosa ukitu bat arrastatzen zen oraindik, eta pixkanaka urtuz zihoan, eta, dena belztu eta berehala, argizko kamio bat sortu zen itsasoan, zabala eta geldia, alderik alde, eta argizko kamio zabal eta geldi hartatik pasatu zen ene Cristina, bizkar zuloa jarioan, eta ni haren bizkarraren gainean, oholari besarkatuta, lehen bezala, mari nelen himnoa kantatzen. Eta, nengoen tokitik, labarraren gaingainetik, oso argi entzu ten nuen han beheko himnoa, neuk kantatua ureremu zabal haren erdian, kamioan aurrera ene Cristinaren gainean, zeinari odolarrasto bat zerion. Kanta bukatu nuen, eta Cristina geratu egin zen, eta ni batere arnasarik gabe nengoen, begietatik eskapatu balitzait bezala, harik eta ene Cristina, eta ni neu haren gainean, agurka eta isilik, galdu egin ginen arte, harantz, itsasoa urrutirago joateko tolesten den tokirantz. Hankak tolestu eta lurrean eseri nintzen, eta loak hartu ninduen, besoak hanken gainean eta burua besoen gainean. Oso nekatuta egongo nintzen, egunabarraren argiak esnatu nindueneta, kantuan ez dakiten txorien garrasiekin. Zurizuriak ziren, eta arroketako zuloetatik ateratzen ziren, elkarri konpainian hegaldi luzez, hegalak astinduz, eta itsaso ra botatzen zuten beren burua, harriak balira bezala, eta berriz hegaldatzen ziren, distiratsu eta arrainak mokoan, kumeei emateko, eta batzuek habiatarako adaxkak eta belarizpiak zeramatzaten arrainen partez. Altxatu egin nintzen, garrasiekin zorabiatuta, eta itsasoa leuna zen teilatu bat bezala, eta herri aldera jaisten hasi nintzen, eta, lehen biziko etxeetatik gertu nengoenean, andre zikin eta narras bat atera zen sarrera batetik, eta gainera bota zitzaidan, zinkurinka, ni bularrean joka eta oihuka: nire gizona zara, nire gizona zara eta utzi egin ninduzun... Eta zin dagit ez zela egia, sekula ez bainintzen herri hartan egon, eta akordatuko nintzen sekula emakume hura ikusi izan banu, goiko hortzak azpiko ezpainaren gainetik zeuzkan eta. Besoarekin apartatu nuen, eta lurrera erori zen, eta kontuz erretiratu nuen ostiko batekin, zeren ume bat begira zegoen leiho batetik. Eta berriz ere joan nintzen paperak egingo zizkidaten tokira. Ez dakit zer ari ziren ospatzen, baina denak ari ziren urrezko ardoa edaten kopa txiki batzuetan. Tente zeuden, eta bibotedunak segituan ikusi ninduen, eta enbarazurik nahi ez balu bezala begiratu zidan, eta beste bat ikusi nuen, mahukak bilduta ahopeka hizketan burusoil baten belarrian, eta haren ezpainen mugimendutik sumatu nuen zer zioen: perla. Eta denak begira geratu zitzaizkidan, eta etorri zitzaidanak berriz esan zidan: bihar. Eta ate aldera eraman ninduen, eta ia kanpora atera, esanez: bihar, bihar. Kanta batean bezala. 97dakigu ezer, zatoz etzi. Eta haietako batek, bibotedunak, eskua luzatu du bi hatzak ondo juntatuta, eta giltza jiratzeko keinua egin, eta esan dit, begirada txar batekin: ez bazatoz paperen bila, badakizu... Eta eskuari jira eta jira... Eta nik pena bat daramat hil egingo nauena, baina inork ez daki. Halaxe izan zen, eta ni testigurik gabe. Eta ez naiz kexatzen. Itsasoa dena zen intziri eta haizete eta olatuparpaila, eta ni heldua eta botea, botea eta heldua, listua bezala egotzia eta tragatua eta oholari besarkatua. Dena zen beltza, itsasoa eta gaua, eta Cristina hondoa jota, eta ordurako ez ziren aditzen uretan hiltzen ari zirenen garrasiak, eta pentsatu nahi nuen pertsona bakarra geratzen zela bizirik, eta ni nintzela, suertea izan nuelako marinel sinple bat izateagatik eta kanpoan egoteagatik barkuan dena txartzen hasi zenean. Hodeiak lodi ikusi nituen batere gogorik gabe, luzeluze erorita olatu amorratuen gainera, eta orduan, hodei haiek guztiak gainean neuzkala, barrenbarrenera zurrupatua sentitu nintzen, besteetan baino barrenerago. Beheraka nindoan, zurrunbilo eta arrain ikaratuen artean, zeinek matraila igurzten zidaten, beheraka, alajaina, ura uraren barruan zeraman uholde baten joanean, maldan behera, eta, ura lasaitu eta pixkanaka jaisten hasi zenean, arrainisats gizen batek hanka jo zidan, eta ja ez nuen hodeirik ikusten, baizik inongo errairen semek sekula ikusitako ilunetan ilunena, eta oholak salbatu ninduen, zeren oholik gabe igual ailega tuko nintzen ur tragatua amildu zen tokira ere. Saiatu nintzen zutik jartzen eta oinez hasten, baina lurra irristakorra zen, eta ustez banekien non nengoen, baina nahiago nuen ez pentsatu, zeren gogora etorri zitzaidan amak zer esan zidan hilohean. Ni haren ondoan nengoen, oso triste, eta amak, itotzen ari zen arren, esertzeko adina indar bildu zuen, eta, txatar arteko haga baten tankerako beso luze eta ihar bat luzatu ta, belarrondoko bat eman zidan, esanez, justujustu entenditzeko moduan: ez pentsa tu! Eta hilda geratu zen. Makurtu egin nintzen, eskuarekin lurra ukitzeko. Irristakorra zen, eta, ukitu bezain pronto, tronpa intziri sakon bat aditu nuen ondoondotik, marru bihurtu zena pixka naka. Eta marru eta intziriek birikapare zahar eta nekatu baten zurrunga ematen zuten, eta lurra altxatu egin zen, eta ni eserita erori nintzen, oholari helduta. Erdi zorabiatuta orrenbeste urte bizi izan zara barrenean?... Eta nola konpondu zara?, esaten didate. Paperak egin behar dizkizute. Eta begiratu naute, eta ikusi dut irritankera bat hasi zaiela aho ertzetan. Etorri berriz ere, esaten didate, etorri. Baina berriz joaten naizenean nazkatu egiten zaizkit: zatoz bihar, oraindik ez nengoen, eta ez nekien zer pasatzen zitzaidan konkretuki, bakarrik nekien ez nuela ohola askatu behar hil arte, egurrak urak baino indar handiagoa dauka eta. Ur harro tuan, egurpusketa leun batek beste ezerk baino indar handiagoa dauka. Jakin nahi nuen non nengoen konkretuki, eta, zerebroaren parte bateko oinazea arintzen hasi zitzaidanean, aurrera joaten saiatu nintzen; dena zen olagarro izutuaren tintaren kolore koa, eta intziriak bukatu ziren, gluglu, gluglu aditzen zen bakarrik. Eta oinen azpiko lurra, berriz ere zutik bainengoen, goma samurrezkoa zen, zuhaitzek enborrean behera isurtzen duten goma berekoa, goma jasoa, landua eta lehortua eta gero beroak leundua, baina han hotza egiten zuen, eta hortzak karraska neuzkan. Lelotuta nengoen, eta lurrean eserita bukatu nuen berriz, ohola hanken gainean. Besoa luzatu nuen, eta pareta ukitu nuen esku luzatuarekin, eta pareta guztia mugitu egin zen deskantsurik gabeko olatuaren indarrarekin, ezinegon zaharzahar bat bezala. Ohola bere horretan hartu nuen, trabeska, eta paretan iltzatu, mugitzen ari baitzen, eta ohola eta biok airean joan ginen, eta berriz lur zingiratsura erori. Oholkolpeka! Lurrean iltzatzen nuen, eta fuerte zegoenean pauso bat egiten nuen, eta hola, nekeizerditan, eroriz eta altxatuz, toki xelebre batera ailegatu nintzen, iluna, baina kolorez betea; kolore ere ez ziren koloreak, mamukoloreak, urdina eta horia eta gorria piztu eta itzali, gerturatzen eta urruntzen, kolore ere ematen ez zuten koloreak, suaz bestelako su bat zirenak eta ezin ditudanak esplikatu, beti kanbiatzen eta urtzen. Argi pixka bat sartzen zen, argi mehe eta makal bat, eta ni gerturatuz joan nintzen, eta ilargia ikusi nuen han kanpoan, bizarsareta baten bestaldean. Oholari heldu, eta ordu askori pasatzen utzi nien. Iruditzen zait. Zeren auskalo non sartu zen denbora. Eta ilargia makurtu zenean, koloreak irisatzen hasi ziren, eta orduan konturatu nintzen ez nintzela arnasarik hartzen ari, eta ura neukala belarrietan behera, errekasto bat lepoaren alde banatan. Eta ez zen ura, baizik odola, zeren antza denez belarriak lehertu egin zitzaizkidan barrendik, eta, behatzmutur bat pasatu nuenean odolak epeldua zidan lepoan, astindu bat sumatu nuen ni nengoen tokitik bertatik, eta astinaldian urbafada bat igo zen, digeritu gabeko arrainen kiratsarekin batera. Eta urak sorbalda tapatu zidan, eta suertea izan nuen hor geratu zelako eta pixkanaka jaisten hasi, baina arrainen kiratsa geratu zitzaidan gorputz guztian. Ez neukan odol gehiago belarrietan behera: airea pasatzen zitzaidan, arnasbi dea kanbiatua nuen eta. Lurra fuerte jo nuen oholarekin, eta ez zen ezer pasatu, ez intziri, ez astinaldi. Aurrera segitu nuen, oholari besarkatuta argi koloretsuen artean, jakin gabe lehen ikusi nituenak ote ziren edo beste batzuk, baina luzatzen ari ziren, eta argia sartu zen bizarsaretatik, egunsenti jaiki berria, eta itsaso baretuaren bakea sumatu nuen, zeraren zera bat ezin dudana esplikatu, nire mundua borratzeko puntuan balego bezala. Gelditu egin nintzen, eta, belarrietatik sartuatera zebilkidan airetik, arnasa zabal bat aditu nuen uraren plistiplastaren artean. Gero, iruditu zitzaidan estro pezu egin nuela hartxintxarren artean, baina mingain baten pikorrak ziren, eta halako batean ohola eta biok airean joan ginen, eta besarkada estu batedo sentitu nuen. Arnasarik gabe uzten zaituzten horietakoa. Ur parrasta batean erdi aterea nintzen balea baten bizkarzulotik, eta oholak salbatu ninduen bala bat bezala ateratzetik. Eta makina bat gauza ikusi nituen, ordurako askotan ikusiak nituenak, baina beste nonbai tetik, alajaina! Itsaso guztietako balearik gizenena zen, distiratsuena, zaharrena. Gau guztia emana nuen haren barrenean. Argitzen ari zuen poliki, eta ni bizkarzuloan nengoen, matrailezur minberatutik zintzilik, zuloaren bestaldeko oholari helduta, hankak dilindalan, eta bi erreka handi ikusi nituen itsasoarekin juntatzen, oso diferenteak bata eta bestea. Erreka haietako urek bi kolore zeuzkaten: bata gorria zen, lurraren kolorea gatik, eta bestea berdea, itsas belarrengatik. Eta bi kolore haiek dantzan zebiltzan lasai, nahastuz eta separatuz. Dantza eta dantza koloreen dantza. Ni gorria naiz, ni berdeberdea. Orain jantzi gorria, orain berdea erantzi. Berdea behetik kukutzen da, orain gorria azpian gordetzen... Eta, begira nengoela, eguzkia atera zen, eta zuloa zabaldu, eta harri bat bezala erori nintzen. Orduan, barruan zer zegoen ikusi nuen: marinel bat neukan ondoan, urlistuetan balantzaka. Mingainaren gainean zerraldo, gertugertu, gorbata lokarri batean lotuta, aingura bat mahukan, galtzak hanketara itsatsi ta, aurpegia more, begiak irekiak eta hutsak. Hiru arrain haren eskuarekin bazkatzen ziren. Uxatu nituen, baina itsututa bueltatu ziren. Ni ere goseak nengoen, baina eutsi egin nion, eta, oholari helduta, agur egin nion heriotzari, eta himnoa abestu nuen. Hiru egun pasatu nituen arrainen atzetik, alde batetik bestera, eta tarteka mingainaren kolpe batek matraila ren kontra bultzatzen ninduen. Harik eta... min ematen dit esateak... Marinela kanpora ateratzeko eginahaletan pasatu nituen hiru egun haiek. Baleak bizarrak estutzen zituen, eta nik hortzak estutzen nituen, eta gerrikoa estutzen nuen indar gehiago egiteko. Gerrikoa estutzearen estutzeaz, gosea piztu zitzaidan, eta marinela puskaka jaten hasi nintzen. Gogorra zen, eta aise ezpaltzen zen. Nerbio asko. Nahiago nuen marinel ezezagun bat jan beharra, eta ez ezagun bat. Arraintzarren batek hustuko zuen marine la oraindik uretan zebilenean. Dena zeukan, salbu begiak eta tripako poltsa tristeak. Horri esker kontserbatu zen, eta egun gehiago iraun zuen. Hezurrik txikienak bizarren artera botatzen nituen, baina handienak niretzat utzi nituen. Eskuinaldeko bizarrek ezkatak zeuzkaten, eta garbiak ziren. Ezkerrekoak zintzilikario nahasi batzuk ziren, itsas belar eta maskor eta muskulu. Beti marinela ez jateko, batzuetan itsaskia jaten nuen. Egarria zen txarrena. Baina beti dago soluzioren bat. Eta egun batean, mirariz, lapiko bat sartu zen. Segituan pentsatu nuen gomazuhaitzean, eta, batbatean, lapikoaren kirtena baleari iltzatu nion matrailean, batere errukirik gabe. Biharamunean, zukuz betea zegoen, eta edan egin nuen. Itsasoko ur gaziak gozatu egiten du arrainen haragia. Lapikoa iltzatu nuen berriz ere. Beti zulo gehiago egin behar ziren, kirtenaren zauriak segituan ixten ziren eta. Tarteka, atentzioa galtzen nuen, eta baleak matrailaren kontra bultzatzen ninduen mingainarekin, eta bertan edukitzen ordu luzez. Mantsomantso genbiltzan nabigatzen. Zazpi marra eginak nizkion bizarretako bati labanaren puntare kin. Zazpi egun. Goiz batean, bizarren kontra hasi nintzen, zulorik ireki nahian, eta dena zilipurdika hasi zen, eta ni goraka eta beheraka, mingainaren gainean eta azpian, alde batean edo gaingainean. Eta, ahosabaira itsatsita, garrasi bat eskapatu zitzaidan: geldi, Cristina!... Batbatean, eserita nengoen, ohola bularrean gurutzatuta. Eta orduan, konturatu ere egin gabe, bataiatu egin nuen. Klase guztietako itsasoak ikusi nituen bizarren artetik, batzuk urdin eta ardo kolorekoak, pentsa, eta urrezko olatuak zeuzkaten, mendi jelatuak, lanbroa goizaldean. Eta ni dardarka eta sufritzen. Neure buruari esaten nion: lurreko malko guztiak itsasora ailegatzen dira azkenean. Eta arropa usteldu eta desegin egiten zitzaidan. Lehenbizi, galtzen barrenak zirtzildu zitzaizkidan; gero, marineljaka, eta arroparik gabe bukatu nuen auskalo nola, gerrikoa eta labana soinean, nakarrezko kirtena gerrikoan sartuta. Laster, zulo gehiago egin behar izan nizkion. Batzuetan, lorik hartzen banuen, amesten nuen gerrikoa estutzen nuela eta gerrikoaren barruan ez zegoela ezer... Kosta berdeak! Kosta haiek ikusi nituenean, errezatzen hasi nintzen. Berriz arriskatu nuen bizia, eta oholarekin joka hasi nintzaion. Cristinak ur azpira jo zuen. Luze egon ginen uraren barrenean. Atera ginenean, arnasa erotuta neukan belarrietan, baina bizarrak ireki egin ziren, dike baten ateak bezala, eta ni Jainkoaren itsaso aldera abiatu nintzen, ja ez baitzirudien malkoz egina, baizik munduko iturri guztien barreez. Eta ohola eta biok itsasoan genbiltzan, hola... balantzaka, lur berdera bidean. Txoriak txioka zebiltzan uraren inguruan, eta iruditu zitzaidan brisarak izpiliku eta pinu usaina zekarrela. Baina, halako batean, bazetorrela sumatu nuen, jiratu ere egin gabe, haren itzala zetorkidan gainera, eta berriz ere barrenean sartu ninduen aho bizartsutik. Eta biziera txarra hasi zen. Sei hilabete, gau eta guzti, barrendik oholkolpeka, mingainari joka marinel haren bernahezurrarekin, eta auskalo non zegoen marinela. Labanarekin gurutzeak egiten nizkien matrailaren bigunari eta mingainaren azpiari. Lapikoaren kirtena hondoratzen nion pozoi zedin, herdoildua baitzegoen, eta gerrikoaren belarriarekin ziztatzen nuen. Azkenerako, ez zen nabigatzen: gogorik gabe zebilen uraren gainean, pixka bat okertu ta. Egunak markatzen nizkion labana masailean hondoratuz, eta dardarka hasten zen, gelatinazkoa balitz bezala, eta odol zuria eta odol gorria erortzen zitzaizkion zaurietatik. Masail baten barrena guztiz xehatu nuenean, bestearekin hasi nintzen. Egun batean, mingaineko pikor bat lehertu nion, eta orro bat aditu nuen, hilen eguneko organoa bezalakoa. Gauez, intziri bat ateratzen zitzaion barrubarrutik, batera joko balituzte bezala itsas hondoko kanpandorre guztien kanpaiak, itsasogatzen pisuak itota. Cristi na balantzaka zebilen sehaska bat bezalaxe, ni loarazi nahian bezala, baina ez nintzen fidatzen. Bera jaten hasi nintzen. Gurutzearen marka egiten nuen, eta gero azpitik hara gia mozten, eta ongi mastekatuta jaten nuen, marinela jana nuen bezala. Egun batean, intziriek pertsonaren batenak ematen zuten, eta Cristina hondora joan zen, eta luze egon zen ur azpian. Nik belarrietatik arnasten nuen, baina azalera bueltatu ginenean uretako infernutik nentorrela ematen zuen. Ahoko gingila mozten nion, ohola eztarriaren hasieran trabatuta uzten eta mingaina labankadaka urratzen. Gurutzeak eta gurutzeak, egunak eta egunak. Batzuetan, oholkolpe bat ematen nion matrailean, haragiz hustuen zeukan tokian. Gelditu gabe. Mingaina gogorregia zeukan; matraila bakarrik jaten nion, eta berriz sortzen zitzaion haragia, eta udaberriko belarra bezala hazten ikusten nuen. Marinelaren bernahezurra mingainaren azpian jartzen nionean, seko erotzen zitzaidan, untxi bat bezala. Baina, bakean uzten nuenean, nabigatzen hasten zen berriz, pixka bat okertuta, polikipoliki, eta ematen zuen itsasoko ura nekatuta zegoela astinduez eta garrasiez, eta lodia zen, eta zaila. Denbora bazihoan, egunak, hilabeteak eta urteak, eta gu beti aurreraka, zeren errai ilunen batean sumatzen genuen zerbait geneukala zain aurkitu ezin genuen tokiren batean; igual itzalaren gaineko azken argiprintza, edo gauzek partitzean uzten duten memoria fina. Azkenerako, nekatu egin nintzen. Matrailaren zulo batean kizkurtuta bizi nintzen, eta Cristinak bertan gordetzen ninduen, mingainarekin pixka bat bultzatuta, eta nik sumatzen nuen azala ihartzen ari zitzaidala, eta kontua da zarakar bat jantzi zidala bere listuarekin. Eta ez baleak ez nik ez genekien zer itsasotan ari ginen nabigatzen, harik eta gau batean behea jo zuen arte arroka baten gainean, eta arroka hartan hil zen, barrua guztiz markatuta. Plaia ez zegoen urruti, arraunean ordu erdira edo. Oholarekin kolpeka ireki nahi nituen bizarrak, baina ezin nuen, zeren oholak ustelak zituen ertzak, eta motzagoa eta finagoa zen. Sufrimendu handiarekin, bizkarzulotik atera nintzen, eta kanpoan nengoenean irristaka jaitsi nintzen bizkarreko kurban behera, eta linboen mundua behar zuen mundu batera ailegatu nintzen. Itsasoak hondarretara bota ninduen, eta han jaso ninduten. Esnatu nintzenean, ospitalean nengoen, eta moja bat esne jetzi berria ematen ari zitzaidan, eta nik ezin nuen tragatu, mingaina eta eztarria harrizkoak neuzkalako. Eta beste moja batek, egurrezko mailuxka batekin, zeina, gero esan zidanez, propio egin behar izan zuten, zarakarra jotzen zidan, perlazkoa baitzen, eta horrela kentzen zidan. Hasieran, zarakarra zartatu egiten zen mailukadekin. Egun batzuk pasata, puskaka askatzen zen, mojak ura botatzen baitzion aurretik prestatutako porroi batekin. Eta moja etsiak hartu ta ari zen lanean, eta esaten zidan: jauna, azpiko azalak lurzizare batena ematen du. Eta ia zarakar guztia kendua nuela, eskuineko masaila eta buruaren erdia faltan, mojak lihozko galtza batzuk eman zizkidan, eta esan zidan paperak egitera aurkeztu beharra nuela. Eta aurkeztu nintzen, eta segituan galdetu zidaten hori, nola konpondu nintzen hainbeste urte bizitzeko, eta ea gezurretan ari nintzen... Eta haizeeguzkiek, landareak ere ontzen baitituzte, larruazala guriguri utzi zidaten, eta eskerrak larruazalik ere banuen, zeren Cristinaren masaileko hutsune hura bezalakoa nintzen osorik. Eta nahikoa ibilia nintzenean, ospitalera bueltatu nintzen, eta mojak galdetu zidan ea larrua zalak min ematen zidan kalean, oso mehea zeneta, eta nik erantzun nion larruazalak mina ematen zidala, min handia, gainera, baina zarakarra mailuxkarekin pikatzen zidanean bakarrik, eta ur preparatu horrekin bustitzen zidanean, borbor hasten baitzen nirekin nahasten zenean. Gero, ohera sartzen nintzen kontuzkontuz, eta lo kaskarra egiten nuen. Egun batean, ospitaletik atera ninduten, noski, sendatu nintzela esanez. Zopa platerkada bero bat eman zidaten esne jetzi berriaren ordez, eta lehenbiziko koila rakada hartutakoan listuka eta korrika hasi nintzen, barrenean zauri bizi baten antzeko zera bat baineukan, karraskatua eta gaiztotua ene Cristinari jana nion haragi ustel guztiagatik. Kalera atera nintzen, oraindik garrasika, eta mutil koxkor batek, erdi izututa, hari begira nengoelako, behatzarekin seinalatu ninduen, eta besteei esan zien, boz behera: bera da, perla. Oraindik ere eskuetan neukan maskorren alde lauko koloreen distira... Eta haurren begiak ikusten nituen, begi beltz eta urdinen mahatssorta bat, beti niri segika, ezeri eutsi gabe airean baleude bezala, haien kasa baino ez... Gelditu egin nintzen, masaila eta buru erdia perlazko zarakar, hain ongi itsatsia, hain ongi ezkondua nire haragiarekin, mailuak ezin izan baitzuen puskatu. Eta geldi egon nintzen, haurrak niri begiratzeaz aspertu arte, eta orduan labarraren gaingainera igo nintzen, herritik kanpora, gauza guztien gainera, hara non ezin den gorago igo, non kaioek habia egiten duten eta tximeletak bizi diren udazkenean. Eta bihotza betebetea neukan gauaren barreneko izarren tankerako gauza dardartiez, eta hola geratu nintzen itsasoari eta itsasoa estaltzen zuen ilunari begira. Zeruan, eguzkia lotarako erretiratzen den aldean, arrosa ukitu bat arrastatzen zen oraindik, eta pixkanaka urtuz zihoan, eta, dena belztu eta berehala, argizko kamio bat sortu zen itsasoan, zabala eta geldia, alderik alde, eta argizko kamio zabal eta geldi hartatik pasatu zen ene Cristina, bizkar zuloa jarioan, eta ni haren bizkarraren gainean, oholari besarkatuta, lehen bezala, mari nelen himnoa kantatzen. Eta, nengoen tokitik, labarraren gaingainetik, oso argi entzu ten nuen han beheko himnoa, neuk kantatua ureremu zabal haren erdian, kamioan aurrera ene Cristinaren gainean, zeinari odolarrasto bat zerion. Kanta bukatu nuen, eta Cristina geratu egin zen, eta ni batere arnasarik gabe nengoen, begietatik eskapatu balitzait bezala, harik eta ene Cristina, eta ni neu haren gainean, agurka eta isilik, galdu egin ginen arte, harantz, itsasoa urrutirago joateko tolesten den tokirantz. Hankak tolestu eta lurrean eseri nintzen, eta loak hartu ninduen, besoak hanken gainean eta burua besoen gainean. Oso nekatuta egongo nintzen, egunabarraren argiak esnatu nindueneta, kantuan ez dakiten txorien garrasiekin. Zurizuriak ziren, eta arroketako zuloetatik ateratzen ziren, elkarri konpainian hegaldi luzez, hegalak astinduz, eta itsaso ra botatzen zuten beren burua, harriak balira bezala, eta berriz hegaldatzen ziren, distiratsu eta arrainak mokoan, kumeei emateko, eta batzuek habiatarako adaxkak eta belarizpiak zeramatzaten arrainen partez. Altxatu egin nintzen, garrasiekin zorabiatuta, eta itsasoa leuna zen teilatu bat bezala, eta herri aldera jaisten hasi nintzen, eta, lehen biziko etxeetatik gertu nengoenean, andre zikin eta narras bat atera zen sarrera batetik, eta gainera bota zitzaidan, zinkurinka, ni bularrean joka eta oihuka: nire gizona zara, nire gizona zara eta utzi egin ninduzun... Eta zin dagit ez zela egia, sekula ez bainintzen herri hartan egon, eta akordatuko nintzen sekula emakume hura ikusi izan banu, goiko hortzak azpiko ezpainaren gainetik zeuzkan eta. Besoarekin apartatu nuen, eta lurrera erori zen, eta kontuz erretiratu nuen ostiko batekin, zeren ume bat begira zegoen leiho batetik. Eta berriz ere joan nintzen paperak egingo zizkidaten tokira. Ez dakit zer ari ziren ospatzen, baina denak ari ziren urrezko ardoa edaten kopa txiki batzuetan. Tente zeuden, eta bibotedunak segituan ikusi ninduen, eta enbarazurik nahi ez balu bezala begiratu zidan, eta beste bat ikusi nuen, mahukak bilduta ahopeka hizketan burusoil baten belarrian, eta haren ezpainen mugimendutik sumatu nuen zer zioen: perla. Eta denak begira geratu zitzaizkidan, eta etorri zitzaidanak berriz esan zidan: bihar. Eta ate aldera eraman ninduen, eta ia kanpora atera, esanez: bihar, bihar. Kanta batean bezala. 98Lurdes Ondaro Mallea(Tras)lúcidas, poesía escrita por mujeres (19802016), Apailatzailea: Marta López Vilar (Bartleby, 2016)Begonya Pozo (Valencia, 1974)Katalanetik itzuliaEguzkien gisakoak dira egun batzukzeintzuetan norbera iluntasunez eta marrubiz betetatopatzea baita begiak zabaltzea.Eskuen gisakoak dira egun batzukzeintzuetan sandalo usainak zulatzen baititu ahanzturaketa misterioen gisakoak dira egun batzukzeintzuetan lehertzear dagoen klariona bizia baita edertasuna.Bach gabeko egunak ere badiramusurik gabeko kopetak badiren bezala.Edo ilargi beteen gisakoak dira egun batzukharagikeria nekatuaren begirada bat itxaro dutenak.Eta, aldika, biluztasunaren gisakoak dira egunakzeintzuetan behin baino gehiagotan argitzen baituAldikaHiru poema itzuli: Aldika, Oroit ezazu, Santa klara uhartea I(Miguel Angel Arcasekin elkarrizketa) 99Ada Salas (Cáceres, 1965)Gaztelaniatik itzuliaOroit ezazu ezer ez deladirudiena. Eztaezereza ere. Zergatik izan beharko zinateke beldur. Haragia erauziz geroorainohezurrek diraute. Eta hezurrakzer dira. Agianez dira ezer baina orduanoroit ezazuezer —ez hezurrakezta ezereza ere— ez dadirudiena. Eta biziahazten delaheriotza hazten den lekuan.Oroit ezazu 100Susanna Rafart (Ripoll, Girona, 1962)Katalanetik itzuliaHotsetik hotsera, neure burua askatu behar dudan pausoa bilatzen du neure iluntzeak,urteotan guztiotan jantzi dudan soinekoarenitxaronaldi debekatua,pasabide piztua.Musua da bidea, eta ez itsasontzia,denborarik gabe denbora bilatu nuenazpimunduko adakera hezea.Bigarren sugarra, oraingo erdigunea,zefiro deslotuaren uharteardatzeranaraman harria.Itsas olatuarengandikbabestutako kai errea,suminez eta minezzaldien gisara irrintzi dagitenkaio errauskarei ezentzunez zugana noa.Haien mintzairatik edatearen gaizkiarinaufragatu zuten patroien belar zaharragehitzen zaio. Desadostasuna dagozaharraren eta heriotzaren artean,gaztearen eta edertasunaren artean dagoen gisara.Ziurtasun sakon batera heltzen naizeta errezel zabaldura, non barneratuko bainaizbilatzera, iturri garbian, azken izena.Santa Klara Uhartea, 1.* Euskaraz jatorrizkoan* 101Pozik daude garagardoak bihar iratzargailurik gabe. Irribarreak lerdea maite du. Arratsaldeko zazpiak pilotalekuko esatarientzat. Alkoholak min ematen dit ajean. Euria ari du berriz oraingoan nire barnean. Trumoi eta guzti. Astelehenaren beldur naiz. Baina loak hartu nau. Sofan. Gozategi abesten. Zazpi egunetatik behin. Bihar ardiak etorriko dira. 102Gabriel ErrekabideERREPIDE LUZE BAT ZEN, ETArrean uzten baikenituen hainbat restop, egunaren itoan arnasa eman nahi zutenak. Zer esango dizut nik, baina, han zeunden eta. Momentu hartan ez jakinagatik bizi gindoazen eta berehala jarriko ginen zure Seat gorriaren parean. Eta orduantxe aurrera tu zintugun, edo geroxeago bestela, eta segundo batez ikusi zintudan eta uste dut zuk ere ikusi ninduzula. Keinu motel batez jiratu zenuen burua, edo hala iruditu zitzaidan, gure kotxea jarraitu zenuela iruditu zitzaidan zure begiradarekin. Eguerdia zen eta restop batean geratzeko gertu ginen, goizean prestatutako jan hondarrak jateko. Bero sapak itzal bat bilatzera behartu gintuen, han bazkalduko bage nuen ez genuen freskura apur bat bilatu beste aukerarik. Autopistako txapa eta asfalto tik atereak ginen arren kotxeen txistu hotsa entzun zitekeen oraindik, eta tenperatura ez zen errepidean baino hobea. Eta orduan agertu zinen ostera, baina zer esango dizut nik, orduko hartan ikusi ninduzun eta. Ezin bazkaltzeko itzalik aurkitu eta atzera kotxera sartu ginen unean iritsi zinen, Seat gorrian restopera sartu berri zinen. Geldi geunden gu oraindik eta geldo igaro gintuzun, eta keinu motz batez altxa zenuen burua, bai, e, ikusi zaitut esan zenuen keinu sotil batez. Ni eserita nengoen, atzeko eserlekuan burua jiratuta, eta keinuari beste bekainaltxatze batekin erantzuteko baino ez nintzen izan gai, eta begira egotetik ikustera pasa nintzenerako autopistan ginen berriz. Leku ezagun batetik urruntzen ari nintzen sentsazio arraroaz urrundu nintzen restop hartatik bertan aurretik sekula ez egonagatik, edo Seat gorritik aldentzeak eragingo zidan akaso sentsazio hura, zu aurretik segundo bakar batez ikusiagatik, hiru segundoz baino ez eginagatik bat bion begiradak. Horregatik esan nizun peajeko ilaran begiradaz, elkarren parean geratu ginenean, ez alde egiteko, geratzeko. Itxaroteko eta leihatila jaisteko, eta egoteko, elkar berriz ez ikusteko ideia hutsak itotzen ninduela egun sargori hartan. Baina zer esango dizut nik, hamaika aldiz hitz egin dugueta zuk eta nik ordutik hartaz.Errepide luze bat zen, eta sigisagatsua izan balitz ez genukeen urrutiko puntu batean asfaltozko orratz bat ikusiko zerua zulatu nahian. Eguzkiak gaingainetik eraso egiten zigun eta haren erasanak paretik zetozen kotxeak lausotzeraino berotua zuen giroa. Ez zen hargatik far west eko paraje soildu bat, aldiro bazte 103Amaiur B. BlascoSAGARROIAREN HERRAIdortu da iturriaIdortu egin zait barnean nuen iturriaEskutokia irekiz ez da ateratzen txorrotikLehen ibai alai zenak bustitzen zuen gogotikOrain tanta pare batez ezin dut ase egarria Ene barne mundua ito dit kanpo beharrakJana eta beroa ordaintzen dizkidan lanakEtxe batek birentzako suposatzen duen zamakBetebeharrek dizkidate ahitu ene indarrak Hastapenean ez nuen errateko nuenaPaperean idazteko denborarik topatzenOrain aldiz denbora tartea dudalarik hartzenOhartzen naiz ez dudala lehen hor nuen sormenaLehen sorgina nintzen eta orain ez dut sormenikAntzutu zait burua eta idortu mihiaEzin deskribatu buruan dudan irudia Ene hatzek ez dute hitz egiteko ahalmenikOrain ez dut gehiago ingururat so egitenJada ez dut ikusten ene begiak hesteanLehen munduak ematen nituen paperean Orain munduak nau ene paperean ematenZe merke saltzen dudan nik ene askatasunaNola izutzen nauen zorraren aizto zorrotzakNola eskertzen dudan lotzen nauen kate motzakEmaten didan dirua eta erosotasunaEroso bizi naiz baina baita ere ero, osoBarneko hitzak izoztuz berotu nahi dut kanpoaEne indarrak ahituz ene denbora hor doaMutu, itsu eta gor bizitzea ez da goxoArras laketu nauzu sueten amaigabeanAkidurak eta etsipenak armagabetzeanGose gorriak ez nazan kolpa betebeteanOgi papurrez uros naiz nahiz eta eztia amestu 104Idortu egin zait barnean nuen iturriaEskutokia irekiz ez da ateratzen txorrotikLehen ibai alai zenak bustitzen zuen gogotikOrain tanta pare batez ezin dut ase egarria Ene barne mundua ito dit kanpo beharrakJana eta beroa ordaintzen dizkidan lanakEtxe batek birentzako suposatzen duen zamakBetebeharrek dizkidate ahitu ene indarrak Hastapenean ez nuen errateko nuenaPaperean idazteko denborarik topatzenOrain aldiz denbora tartea dudalarik hartzenOhartzen naiz ez dudala lehen hor nuen sormenaLehen sorgina nintzen eta orain ez dut sormenikAntzutu zait burua eta idortu mihiaEzin deskribatu buruan dudan irudia Ene hatzek ez dute hitz egiteko ahalmenikOrain ez dut gehiago ingururat so egitenJada ez dut ikusten ene begiak hesteanLehen munduak ematen nituen paperean Orain munduak nau ene paperean ematenZe merke saltzen dudan nik ene askatasunaNola izutzen nauen zorraren aizto zorrotzakNola eskertzen dudan lotzen nauen kate motzakEmaten didan dirua eta erosotasunaEroso bizi naiz baina baita ere ero, osoBarneko hitzak izoztuz berotu nahi dut kanpoaEne indarrak ahituz ene denbora hor doaMutu, itsu eta gor bizitzea ez da goxoArras laketu nauzu sueten amaigabeanAkidurak eta etsipenak armagabetzeanGose gorriak ez nazan kolpa betebeteanOgi papurrez uros naiz nahiz eta eztia amestu 105To you, MonsieurHire hizkuntzan erranen diat, urde ustela.That I don’t count after all.To you, Monsieur,pour vous qui après toutne croyez pas en moi.Ma parole! Ma parole,to you, Monsieur,my word and my worth tooen ont bien peu de poids.Mi forma de hablar,to you, Monsieur,no es la que tienes tú:donc, un pêché en soi.Me pregunto, Monsieur,por qué to you, Monsieur, por quémi versión no es fidedignani es digna, y te indignami forma de vestir. Faut me punir, me faire pâtir;matar, callar, y destruir.Que deje de cantaren este mi hablar.Apparamment, Monsieur,my accent et mes barbarismesmy mother tongue, my bastard rhythmmy alien mix of alien rhymingmes gestes qui clôchent, my mirror mimingmy sounds and pounds and howling houndsvous blessent, vous, et blessent les Cieux.Donc, soit. Bless you, Monsieur. 106Samantha Schweblin Itzulpena: Itziar Ugarte IrizarABIADURA GALTZEN—Zer duzu? —galdetu nion.Denbora hartu zuen begirada arrautzetatik altxatzeko.—Arduratuta nago —esan zuen—: uste dut abiadura galtzen ari naizela.Beso bat mugitu zuen alde batera eta beste aldera, motel eta amorragarri, apropos esango nuke, eta niri begira gelditu zen gero, nire epaiaren zain bezala.—Ez daukat ideiarik ere zertaz ari zaren—esan nuen—; lokartuegi nago oraindik.—Ez zara konturatu zenbat denbora behar dudan telefonoa hartzeko? Ateraino heltze ko, basokada bat ur edateko, hortzak garbitzeko… Kalbario hutsa da.Sasoi batean, Tegok orduko berrogei kilometroko abiaduran egiten zuen hegan. Zirkua zerua zen; nik kanoia pistaren erdiraino herrestan eramaten nuen. Argiek publikoa ezkutatzen zuten, baina haien aldarria entzuten genuen. Belusezko errezelak ireki, eta Tego bere zilarrezko kaskoarekin agertzen zen. Besoak altxatzen zituen txaloak jasotzeko. Haren jantziak distira egiten zuen harea gainean. Ni bolboraz arduratzen nintzen berak gora egin eta bere gorputz mehea kanoian sartzen zuen artean. Orkes trako danborrek isiltasuna eskatzen zuten eta dena nire esku gelditzen zen. Krispeta poltsak eta eztul urduriren bat baino ez zen entzuten orduan. Poltsikotik pospoloak Tegok arrautza nahaski bat prestatu zuen, baina mahaian eseri eta platetera begiratu zuenerako, jada ez zen hura jateko gauza. ateratzen nituen, oraindik neurekin dudan zilarrezko kaxa batean eraman ohi nituenak. Kaxa txiki bat, hain distiratsua ezen harmailetako azken jarlekutik ere ikus zitekeen. Zabaldu, pospolo bat atera eta nire kaxako lixa aldearen aurka jartzen nuen. Nigan nituen une horretan begirada guztiak. Mugimendu azkar batekin sua sortzen zen. Metxa pizten nuen. Txinparten hotsa alde guztiera hedatzen zen. Nik aktoreen moduko urrats batzuk egiten nituen atzeraka, zerbait izugarria gertatzear zela iradokiz —publi koa kontsumituz zioan metxari adi— eta batbatean: Danba. Eta Tego, gezi gorri eta dirdiratsu bat, ziztu bizian atera zen abiadura betean.Tegok arrautzak alboratu zituen eta kostata jaiki zen aulkitik. Gizena zegoen, eta zaha rra zegoen. Haren arnasa zurrunga astun bat zen, bizkarrezurrak biriketako ez dakit zein gauza zanpatzen ziolako, eta aulki eta mahaietan bermatuta mugitzen zen sukal detik, aldikoz geldituz atseden hartzeko, edo pentsatzeko. Batzuetan hasperen baino ez zuen egiten, eta segitu gero. Isilean ibili zen sukaldeko atalaseraino, eta gelditu egin zen.—Nik bai; uste dut abiadura galtzen ari naizela —esan zuen.Arrautzak begiratu zituen.—Hiltzear nagoela uste dut.Mahaiko nire aldera hurbildu nuen platera, bera amorratzeko baino ez.—Hori gertatzen da batek ondo egiteari uzten dioenean ondoen egiten dakiena —esan zuen—. Hori pentsatzen jardun dut, bat hil egiten dela.Arrautzak probatu nituen, baina hotzak zeuden dagoeneko. Huraxe izan genuen azken elkarrizketa. Horren ondotik, hiru urrats egin zituen egongela aldera, eta zerraldo erori zen lurrera, hilda.Tokiko egunkari bateko kazetari bat ni elkarrizketatzera etorri da handik egun gutxi batzuetara. Albisterako argazki bat sinatu diot, zeinetan Tego eta biok ageri garen kanoiaren ondoan, kaskoarekin eta bere jantzi gorriarekin bera, urdinez ni, pospolo kaxa eskuetan. Kazetaria zoratzen dago. Gehiago jakin nahi du Tegoren inguruan; haren heriotzaz ezer berezirik esan nahi ote dudan galdetu dit. Jada ez daukat gogorik hortaz hizketan jarraitzeko eta ez zait ezer etorri burura. Alde egiten ez duenez, hartze ko zerbait eskaini diot.—Kaferik? —galdetu dut.—Noski! —berak.Badirudi eternitate batez egongo litzatekeela ni entzuten. Baina pospolo bat nire zilarrezko kaxaren kontra igurtzi dut, sua pizteko, behin eta berriro, eta ezer ez da gertatu. 107—Zer duzu? —galdetu nion.Denbora hartu zuen begirada arrautzetatik altxatzeko.—Arduratuta nago —esan zuen—: uste dut abiadura galtzen ari naizela.Beso bat mugitu zuen alde batera eta beste aldera, motel eta amorragarri, apropos esango nuke, eta niri begira gelditu zen gero, nire epaiaren zain bezala.—Ez daukat ideiarik ere zertaz ari zaren—esan nuen—; lokartuegi nago oraindik.—Ez zara konturatu zenbat denbora behar dudan telefonoa hartzeko? Ateraino heltze ko, basokada bat ur edateko, hortzak garbitzeko… Kalbario hutsa da.Sasoi batean, Tegok orduko berrogei kilometroko abiaduran egiten zuen hegan. Zirkua zerua zen; nik kanoia pistaren erdiraino herrestan eramaten nuen. Argiek publikoa ezkutatzen zuten, baina haien aldarria entzuten genuen. Belusezko errezelak ireki, eta Tego bere zilarrezko kaskoarekin agertzen zen. Besoak altxatzen zituen txaloak jasotzeko. Haren jantziak distira egiten zuen harea gainean. Ni bolboraz arduratzen nintzen berak gora egin eta bere gorputz mehea kanoian sartzen zuen artean. Orkes trako danborrek isiltasuna eskatzen zuten eta dena nire esku gelditzen zen. Krispeta poltsak eta eztul urduriren bat baino ez zen entzuten orduan. Poltsikotik pospoloak egok arrautza nahaski bat prestatu zuen, baina mahaian eseri eta platetera begiratu zuenerako, jada ez zen hura jateko gauza. ateratzen nituen, oraindik neurekin dudan zilarrezko kaxa batean eraman ohi nituenak. Kaxa txiki bat, hain distiratsua ezen harmailetako azken jarlekutik ere ikus zitekeen. Zabaldu, pospolo bat atera eta nire kaxako lixa aldearen aurka jartzen nuen. Nigan nituen une horretan begirada guztiak. Mugimendu azkar batekin sua sortzen zen. Metxa pizten nuen. Txinparten hotsa alde guztiera hedatzen zen. Nik aktoreen moduko urrats batzuk egiten nituen atzeraka, zerbait izugarria gertatzear zela iradokiz —publi koa kontsumituz zioan metxari adi— eta batbatean: Danba. Eta Tego, gezi gorri eta dirdiratsu bat, ziztu bizian atera zen abiadura betean.Tegok arrautzak alboratu zituen eta kostata jaiki zen aulkitik. Gizena zegoen, eta zaha rra zegoen. Haren arnasa zurrunga astun bat zen, bizkarrezurrak biriketako ez dakit zein gauza zanpatzen ziolako, eta aulki eta mahaietan bermatuta mugitzen zen sukal detik, aldikoz geldituz atseden hartzeko, edo pentsatzeko. Batzuetan hasperen baino ez zuen egiten, eta segitu gero. Isilean ibili zen sukaldeko atalaseraino, eta gelditu egin zen.—Nik bai; uste dut abiadura galtzen ari naizela —esan zuen.Arrautzak begiratu zituen.—Hiltzear nagoela uste dut.Mahaiko nire aldera hurbildu nuen platera, bera amorratzeko baino ez.—Hori gertatzen da batek ondo egiteari uzten dioenean ondoen egiten dakiena —esan zuen—. Hori pentsatzen jardun dut, bat hil egiten dela.Arrautzak probatu nituen, baina hotzak zeuden dagoeneko. Huraxe izan genuen azken elkarrizketa. Horren ondotik, hiru urrats egin zituen egongela aldera, eta zerraldo erori zen lurrera, hilda.Tokiko egunkari bateko kazetari bat ni elkarrizketatzera etorri da handik egun gutxi batzuetara. Albisterako argazki bat sinatu diot, zeinetan Tego eta biok ageri garen kanoiaren ondoan, kaskoarekin eta bere jantzi gorriarekin bera, urdinez ni, pospolo kaxa eskuetan. Kazetaria zoratzen dago. Gehiago jakin nahi du Tegoren inguruan; haren heriotzaz ezer berezirik esan nahi ote dudan galdetu dit. Jada ez daukat gogorik hortaz hizketan jarraitzeko eta ez zait ezer etorri burura. Alde egiten ez duenez, hartze ko zerbait eskaini diot.—Kaferik? —galdetu dut.—Noski! —berak.Badirudi eternitate batez egongo litzatekeela ni entzuten. Baina pospolo bat nire zilarrezko kaxaren kontra igurtzi dut, sua pizteko, behin eta berriro, eta ezer ez da gertatu. 108—Zer duzu? —galdetu nion.Denbora hartu zuen begirada arrautzetatik altxatzeko.—Arduratuta nago —esan zuen—: uste dut abiadura galtzen ari naizela.Beso bat mugitu zuen alde batera eta beste aldera, motel eta amorragarri, apropos esango nuke, eta niri begira gelditu zen gero, nire epaiaren zain bezala.—Ez daukat ideiarik ere zertaz ari zaren—esan nuen—; lokartuegi nago oraindik.—Ez zara konturatu zenbat denbora behar dudan telefonoa hartzeko? Ateraino heltze ko, basokada bat ur edateko, hortzak garbitzeko… Kalbario hutsa da.Sasoi batean, Tegok orduko berrogei kilometroko abiaduran egiten zuen hegan. Zirkua zerua zen; nik kanoia pistaren erdiraino herrestan eramaten nuen. Argiek publikoa ezkutatzen zuten, baina haien aldarria entzuten genuen. Belusezko errezelak ireki, eta Tego bere zilarrezko kaskoarekin agertzen zen. Besoak altxatzen zituen txaloak jasotzeko. Haren jantziak distira egiten zuen harea gainean. Ni bolboraz arduratzen nintzen berak gora egin eta bere gorputz mehea kanoian sartzen zuen artean. Orkes trako danborrek isiltasuna eskatzen zuten eta dena nire esku gelditzen zen. Krispeta poltsak eta eztul urduriren bat baino ez zen entzuten orduan. Poltsikotik pospoloak egok arrautza nahaski bat prestatu zuen, baina mahaian eseri eta platetera begiratu zuenerako, jada ez zen hura jateko gauza. ateratzen nituen, oraindik neurekin dudan zilarrezko kaxa batean eraman ohi nituenak. Kaxa txiki bat, hain distiratsua ezen harmailetako azken jarlekutik ere ikus zitekeen. Zabaldu, pospolo bat atera eta nire kaxako lixa aldearen aurka jartzen nuen. Nigan nituen une horretan begirada guztiak. Mugimendu azkar batekin sua sortzen zen. Metxa pizten nuen. Txinparten hotsa alde guztiera hedatzen zen. Nik aktoreen moduko urrats batzuk egiten nituen atzeraka, zerbait izugarria gertatzear zela iradokiz —publi koa kontsumituz zioan metxari adi— eta batbatean: Danba. Eta Tego, gezi gorri eta dirdiratsu bat, ziztu bizian atera zen abiadura betean.Tegok arrautzak alboratu zituen eta kostata jaiki zen aulkitik. Gizena zegoen, eta zaha rra zegoen. Haren arnasa zurrunga astun bat zen, bizkarrezurrak biriketako ez dakit zein gauza zanpatzen ziolako, eta aulki eta mahaietan bermatuta mugitzen zen sukal detik, aldikoz geldituz atseden hartzeko, edo pentsatzeko. Batzuetan hasperen baino ez zuen egiten, eta segitu gero. Isilean ibili zen sukaldeko atalaseraino, eta gelditu egin zen.—Nik bai; uste dut abiadura galtzen ari naizela —esan zuen.Arrautzak begiratu zituen.—Hiltzear nagoela uste dut.Mahaiko nire aldera hurbildu nuen platera, bera amorratzeko baino ez.—Hori gertatzen da batek ondo egiteari uzten dioenean ondoen egiten dakiena —esan zuen—. Hori pentsatzen jardun dut, bat hil egiten dela.Arrautzak probatu nituen, baina hotzak zeuden dagoeneko. Huraxe izan genuen azken elkarrizketa. Horren ondotik, hiru urrats egin zituen egongela aldera, eta zerraldo erori zen lurrera, hilda.Tokiko egunkari bateko kazetari bat ni elkarrizketatzera etorri da handik egun gutxi batzuetara. Albisterako argazki bat sinatu diot, zeinetan Tego eta biok ageri garen kanoiaren ondoan, kaskoarekin eta bere jantzi gorriarekin bera, urdinez ni, pospolo kaxa eskuetan. Kazetaria zoratzen dago. Gehiago jakin nahi du Tegoren inguruan; haren heriotzaz ezer berezirik esan nahi ote dudan galdetu dit. Jada ez daukat gogorik hortaz hizketan jarraitzeko eta ez zait ezer etorri burura. Alde egiten ez duenez, hartze ko zerbait eskaini diot.—Kaferik? —galdetu dut.—Noski! —berak.Badirudi eternitate batez egongo litzatekeela ni entzuten. Baina pospolo bat nire zilarrezko kaxaren kontra igurtzi dut, sua pizteko, behin eta berriro, eta ezer ez da gertatu. 109Paul Beitia AriznabarretaZALDITERIA GORRIAREN KANTAzaldiak datoz urrundiktrostan datoz, handi, lasaigrinabegi, ametsbisaioihan beltzaren barrundik behor gorri, zaldi arreberrogeien bat badiraoihan beltzetik argiraoinhots, irrintzi eta barre berrogeien bat badirapiztion arineketaurrundik badatoz etabeti urruna begira azkar aurreratu ahalazelaitzen doaz malkarrakzituzten neke pixarrakere zelaituz bezala behin utzitako mendiakhalakoan parez paretopatutakoan, barejaso dituzte begiak betiko muino berdeanjartzerakoan apatxamantendu dute arnasaguztiek aldi berean zaldiak urrundik datozberen abialekuraitzultzearen tristuragailendu zaie lehenengoz haatik behin behaturikmendiak eta zelaiakjaitsi dituzte bisaiakez da galtzeko astirik hartu zuten helburu zaharhura ez dezakete ahantzhandik eta beti harantzmendi berrietan zehar mendi berrienetatikbeti urruna begiraberrogei zaldi badiradendena dute aurretik

2023-12-01

XXren-neba-naiz-eta-bost-ipuin-gehiago

booktegi.eus FLEUR JAEGGY XXren neba naiz eta bost ipuin gehiago itzulpena: Irene Hurtado de Saratxo Mendieta EGILEA Fleur Jaeggy 1940an jaio zen Zurichen (Suitzan), eta italieraz idazten duen idazlea da. Haurtzarotik hiru hizkuntzatan hezia (alemana, italiera eta frantsesa), ikasketak Suitzan amaitu ondoren, Jaeggy Erromara joan zen bizitzera, eta han Ingeborg Bachmann eta Thomas Bernhard ezagutu zituen. 1968an Milanera joan zen Adelphi Edizioni argitaletxearentzat lan egitera, eta Roberto Calasso idazle eta editorearekin ezkondu zen. Argitaletxe horrek argitaratu ditu bere lan guztiak Italian. Bere lehen maisulana I beati a nni del castigo (1989) eleberria izan zen. Times Literary Supplement egunkariak Proleterka eleberria izendatu zuen 2003ko libururik onena. Narratzailea izateaz gain, itzultzailea eta saiakeragilea ere bada. Marcel Schwob, Thomas de Quincey eta Robert Schum ann itzuli ditu italierara, eta John Keats eta Robert Walser i buruz idatzi du. Bere liburuak hainbat hizkuntzatara itzuli dira. "Kultuzko" egiletzat hartzen da eta munduan pisurik handiena duen Italiako egileetako bat da. Franco Battiato musikari italiarr arekin ere lan egina da. Sono il fratello di XX liburuko kontakizun laburretan, bere mundu hotz ezagun eta bitxira itzultzen gara, eta bertan ageri dira hain miretsia zuen Brodsky, Ingeborg Bachmann laguna, baita Oliver Sacks ere, Bronxeko jatetxe batean a faltzen. Brodskyk, Estatu Batuetara emigratutako errusiar poeta handiak, zera esan zuen behin Fleur Jaeggy idazleari buruz: «Irakurketaren iraupena ordubete ingurukoa da. Oroitzapenaren eta egilearen iraupena, berriz, bizitza osokoa». Susan Sontagek, besta lde, «distiratsu eta basatitzat» jo zuen. Guk lan hauek nabarmenduko ditugu: Eleberriak eta kontakizun laburren bildumak Le estatua d'acqua, Adelphi, 1980. I beati anni del castigo, Adelphi, 1989. La paura del cielo, Adelphi, 1994. Proleterka, Adelphi, 200 1 [Euskaraz, Proleterka, Miren Iriarte eta Fernando Rey itzultzaileak. Literatura Unibertsala, Erein eta Igela argitaletxeak, 2018]. Sono fratello il di XX, Adelphi, 2014. Itzulpenak Marcel Schwob, Vite immaginarie, Adelphi, 1972 [Euskaraz, Bizi alegiazkoa k, Juan Garzia Garmendia itzultzailea. Literatura Unibertsala, Ibaizabal, Zornotza, 2002]. Thomas de Quincey, Gli ultimi giorni di Immanuel Kant, Adelphi, 1983. Irene Hurtado de Saratxo Mendieta AURKIBIDEA XXren neba naiz Gela aseptikoa Enkontru bat Bronxen Tropikoak Katua Izenak XXren neba naiz XXren neba naiz. Berak garai batean hizpide izan zuen haurra naiz. Eta berak sekula hizpide izan ez zuen idazlea naiz. Aipatu baizik egin ez zuena. Nire koaderno beltza aipatu zuen. Nitaz idatzi zuen. Etxean izandako solasaldiak ere kontatu zituen. Etxekoen artekoak. Nola jakin behar nuen espioi bat zegoela gure mahaian. Salatari bat zegoela gure etxean. Eta nor izango eta bera, arreba. Nik baino zazpi urte gehiago ditu. Amari behatzen zion, gure amari, aitari, gure aitari, eta niri. Baina niri ez zitzaidan axola arreba guri beha egotea. Guri guztioi elkarrekin. Eta gero hortik ibiltzea kontuak haizatzen. Behi n, zortzi urte nituela, amonak galdetu zidan, zer egin nahi duzu handitan? Eta erantzun nion, hil egin nahi dut. Handitan hil egin nahi dut. Aurki hil nahi dut. Eta nik uste arrebari izugarri gustatu zitzaiola nire erantzuna. Berandu egin genuen elkarren e zaguera, berak eta biok. Gutxi gorabehera zortzi urte nituela. Lehenago ia sekula ez genion elkarri hitzik egiten. Esaten zuten autista samarra nintzela, baina ez zen egia. Nahiago nuen ez hitz egin. Arrebak, berriz, nahiago zuen behatu. Beraz, isilik egon nintzen bitartean, berak ez zuen modurik izan nitaz ezer haizatzeko. Zer esan behar zuen isilik egon, gogaitu ez, ia ikusezina den neba batez? Nire helburua zera baitzen, ikusezin izatea etxekoentzat. Etxekoak nituen arreba salataria, ama, zorizko jokoen zale porrokatua, eta aita sentibera eta arretagabea. Bide batez, behingoan esan nahi dut pertsona sentiberak arretagabeak direla. Bost axola zaie besteen berri. Pertsona sentiberak, edo sentiberatzat hartzeko adina sentibera direnak, hori egundoko ezaugarr i bat balitz bezala, sorgorrak dira besteen oinazeekiko. Baina oraingoz ez dut oinazeaz mintzatu nahi. Zera besterik ez dut aipatu nahi, arreba, espioia, eta neroni. Izenburu bat jarri beharko nioke txosten honi. Neba. XXren neba. Mendiak maite ez dituen i zaki bat. Ikastetxe batean barrendu zuten mendi baten goialdean. Ikastetxea harkaitz sail bati begira zegoen. Han zuhaitzik ere ez zegoen. Bihurgunez beteriko bidexka batetik iristen zen mendi goialdera. Eta gozatua izaten zen bihurguneetan bizkortzea. Beh ean, amildegiak. Garai hartan ez nuen gidatzen, neba txikia nintzen. Ikastetxe hartan ez nintzen luzaro gelditu, baina urte luze luze batez bai, behintzat. Leihotik begiratzen nuen. Harkaitzak. Eta amildegi txiki haiek, gailurra beherantz zutenak, triangel u alderantzikatuak. Ikusten nuen guztia zegoen alderantzikaturik. Guztia zegoen buruz behera. Nire gogoetak bezala. Behin, arreba XX MG kabriolet batean etorri z itzaidan ikustera. Bizkortu egiten zuen bihurguneetan. Hura gozatua zela esan zidan. Hatzak moz turiko eskularruak erantzi bitartean. Harri baten gainean eseri ginen. Txeraz begiratzen zidan. Alde egiteko irrikan zegoen. Garai hartan hainbat mutil lagun zituen. Hitzordu franko. Eta seguruena, niri bisita egin bitartean, bisita hura agindua baitzidan gainera, nonbait, ordu berean aginduko zion hitzordua haietakoren bati. Eskua jartzen dit bizkarrean. Ez du luze joko. Urte bukaeran etorriko naiz zure bila eta etxera itzuliko zara, esaten du. Harri puntazorrotz urdin haiek guztiek inguraturik, sentitzen nuen elkar maite genuela. Ez zegoen besterik, unibertsoan. Etxe bat non bazirudien igande hartan beste mutil guztiak lo zeudela, eta txoriak ere bai, beleak ere bai, azeriak ere bai, lo giro lazgarri bat zegoen, azken loaldikoa, betierekoa. Bera eta ni bak arrik esna. Neba esna. Arreba XX esna. Ederra zen arreba. Elkar maite genuen bitartean, igande arratsalde hartan harri artean, sentitzen nuen berak bere jantziak maite zituela, hain zuzen, koadroekiko alkandora eder bat, igandeko sportekoa, gizonezkoena, l epoan botoitxoak zituena, mahukak ukondoraino jasota, galtza estu lokatz kolorekoak, edo udazken zimel, edo hosto zimelaren kolorekoak, eta mokasin alberjinia kolorekoak puntan txanpon bat zutenak. Eta urrezko eskumuturreko fin bat ere bai, zafiro biribil txikiekin. Bide batez, nik ere, mendi goialdeko etxean gatibu egonda ere, nolabait ere oso gogokoak nituen alkandorak. Eta egun hartan zera besterik ez neraman, alkandora urdin argi bat, joskera onekoa, belusezko galtzak, arreba XXXrenek zuten kolore berek oak ia, ez dakit zergatik bururatu zaidan X gehiago eranstea bere izenari, aski litzateke batekin. Beraz, barkatu eransten baditut. Galtzak ia kolore berekoak, baina ilunxeagoak, marroia eta urdin argia ondo uztartzen baitira. Gure koloreek, gure jantzien eta gure larruazalaren koloreek, harri urdin ilunxkoen ondoan, ikuskizun ederra osatzen zuten. Nebak eta arrebak elkar maite dute. Hala esango zuten, beren lozorro betierekoan egon ez balira, ikaskideek. Eta, hala ere, egun hartan ere arreba XX niri zelata n zegoen. Hona zer idatzi zuen. Ikastetxe aldera egin zuen neba ikustera (eta ikastetxearen izena esaten du, nik aipatzea saihesten dudan arren), hain zegoen triste, hain dohakabe, non korapilo bat egin baitzitzaion eztarrian —korapilo bat egin omen zitzai on eztarrian, handik minutu gutxira zera idatzi bazuen ere, Ni, eta letra larriz idazten dut, triste nengoela, hil egin nahi nuela. Ezin nuela gehiago eraman hondamenezko toki hura. Eta berak hondamenezko toki hura marrazten eta asmatzen du, nebaren tristu ra adierazi eta leku poetiko bihurtu ahal izateko. Hondamena eta tristura ondo uztartzen baitira. Hala nola pentsatzen dudan gure jantziak, edo koloreak behintzat, ondo uztartzen zirela harriekin. Ez aipatzeagatik, bestalde, nire ustezko tristura. Triste a l nengoen egun hartan? Ez, ez nengoen triste. Triste ez nengoen egun bakarra zen hura. Arreba etorri baitzen ni ikustera. Bizkortzen baitzuen bihurguneetan. Bere MGa ondo uztartzen baitzen paisaia harekin. Irudipena bainuen ez nengoela bakarrik munduan. Ha lako irudipena egunero izaten nuen ikastetxe hartan, mendi goialdean. Onartu beharra daukat, han goian bakarrik sentitzen nintzen. Badakit horrela esatea irriemangarria izan daitekeela. Baina beti sentitu izan dut bakardadea dela izan daitekeen gaitzik mak urrena. Arrebari esan nion, egun hartan. Berak esaten zuen gustuko zuela bakardadea. Bitartean gauero ateratzen zen, berandu itzultzen zen, errimela uhertua. Ni esna egoten nintzen itzultzen entzuteko. Denok egoten ginen esna andereñoa itzultzen entzuteko. Gutako inori ez zitzaion gustatzen hainbeste atera zedin. Nik baino zazpi urte gehiago zituen. Bakardadeaz hitz egiten nion bitartean, berak urrutira begiratzen zuen, gurea inguratzen zuten mendietara, urrutira begiratzen zuen, bazirudien erantzun bat bil atu nahi zuela infinituan, edo mendi tontorrek eratzen zituzten lerroetan, zeinak iluntzen ari baitziren, ia gaua baitzen, eta arratsaldea izugarri arin igaroa baitzen, urteko gainerako arratsalde guztiak baino arinago. Berak begiratzen zuen, harik eta ber e behako astuna erloju orratzen gainera erori arte. Bakardadeaz hitz egiten nion bitartean, erlojuari begiratzen zion. Bere urrezko erlojua, Longines bat, lau samarra. Hala, ikusi nituen erlojuaren orratz handiak aurreko mendian proiektatzen, Azken Judizio aren antzeko zerbait bezala. Orratz bat eskuinean, bestea ia zuzen, agurreko ordua seinalatzen. Eta mendi bat orduak seinalatzen hasten denean, akabo da dena. Akabo denbora. Akabo nebak eta arrebak elkar maite zuten garaia. Jantzi dotoreak soinean. Kidetas una dago jantzien artean. Oso ulerbera izan naiz beti bere jantziekin. Zapatekin. Eskularruekin. Eta batez ere blusekin. Zuri horiek. Estu samarrak. Goiko botoiak askaturik. Berak egun hartan zuen adinera iritsi nintzenean, bakardadeak nire gogoeta guztiak betetzen zituela sentitu arren, oso gogoko nuen beroki urdin bat. Eta etxekoek ondotxo zekiten zenbat estimatzen nuen beroki urdin hura, jostun italiarrik onenak egina, mutil zoriontsua nintzela pentsatzen zuten. Botila berde koloreko Mini Morris a nuelak o ere bai. Jantziak izan dira tristura delitu ugarien estaldura morala, esango zuten auzitegi batean. Nebak, alegia, neronek, bakardade sentsazio lazgarri hura ezkutatzen zuen beroki baten eta Mini Morris aren atzean. Arreba XXrengan, oraindik ez dut esan, bazegoen behar bezala ez zebilen zerbait. Arrandiatzen zuena baino gutxiago dibertitzen zen. Hainbeste zelatatzen zuenez, idazlea izan nahi zuen, alegia, artista, edo ikusi nahi zuen, edota lehiatu, ea zein zen zoriontsuen edo zorigaiztokoen. Aski hitz hu tsalak , noski. Baina hitzei sinesgarritasuna eman behar zaie. Besterik ez bada ere, itxuratu behar da beren esanahiaren antz handixko dutela. Beren esanahi lerratuarena. Gurasoak, bi horiek, ez ditut hizpide hartu nahi, hau neba baten istorioa baita, bate z ere nire istorioa, eta arreba batena, batez ere berea, salatariarena. Hizpide hartu nahi ez ditudan biak telebistari begira egoten dira elkarren ondoan eserita, elkarri helduta ibiltzen dira, ohe handi batean egiten dute lo. Elkarrengandik tarte gutxira hil ziren, eta hil aurretik ez zuten astirik izan gu prestatzeko egonarri gutxikoak izan zirelako, edo agian zazpiki samarrak. Beraz, arreba eta biok bakarrik gelditu ginen etxe handian. Arreba adi adi egoten da hitz egiten dudanean. Zelatatzen nau. Beharb ada nire istorioa idazten ari da, oraindik hilik ez naizela gurasoen moduan. Beti izan dut errezeloa bietako bat bere erruz hil zela. Gero, nik uste gurasoak beti hiltzen direla seme alaben erruz. Beti hiltzen da beste inoren erruz. Ez dakit bidezkoa den e rruz esatea. Baina besteengatik hiltzen da. Besteen mesedetan, agian bidezkoagoa izango da. Arrebak, ikasten nagoela, maturità azterketarako prestatu behar baitut, jarraitzen du nire gelan sartzen. Esaten du, ikasten ari al zara? Liburuen gainean makurtuta nagoela. Berak kalera egin nahi du. Eta esaten du maturità gainditu behar dudala kosta ahala kosta. Garrantzitsua dela eta hori guztia. Eta, hala, urduri jartzen naiz, maturità garrantzitsua baldin bada. Zernahi dela ere, garrantzitsua baldin bada, herstu ra pean jartzen nau. Ezer ez dela garrantzitsua pentsatu bitartean, dena gainditzen dut. Maturità azterketak ere gaindituko nituzke. Baina hain garrantzitsuak badira, haien garrantziarekin desoseguak jota uzteko modukoak, agian ez ditut gaindituko. Arreba XX tematzen da. Gero unibertsitatera joan beharko dut. Lizentziatu beharko dut. Garrantzitsua da. Kalaka bukatzen duenean azterketen garrantziaz, bizitzan gailurtzearen garrantziaz, lizentziatzearen garrantziaz, bizitzearen garrantziaz, gizon lur joa senti tzen naiz. Garrantziak bere menpean hartua nau erabat. Deuseztatu egin nau. Deuseztatu egiten nau. Bera, arreba XX, gelatik irteten da. Eta bakarrik nago liburuekin, mahaiarekin, eta neronen burua ikusten dut, mintzatu berria den ahotsa duen neba, ikaragar rizko gogoarekin nonbaitetik zintzilikatzeko. Neronen buruari laguntze aldera, bakardadea ibiltzen dut gogoan berriz, nire existentzia inguratzen duen bakardadea. Eta gogoeta hori, beti hain goibela, larria izan dena, orain, bizitzan gailurtzeak duen garra ntziaren ondoan, arina da ia. Hitzek pisua dute. Garrantziak bakardadeak baino pisu gehiago du. Hala ere, badakit bakardadea larriagoa dela. Baina bizitzan gailurtzearen garrantzia urka bilur bat da. Urka bilur bat besterik ez da. Gauez ezin dut lorik egin , baten batekin hitz egiteko gogoa egin zait. Laurak dira. Jaiki eta arreba XXren bila noa. Gela hutsik dago. Lurrin lauso bat, zapata asko lurrean. Beharbada erabakitzeko zalantza izango da. Behakoa ematen diet ezin konta ahala zapatari. Badirudi beren ka buz itzuli direla etxera. Takoi horien jabeak agian ezbeharren bat izan duela eta itzultzerik ez daukala. Baina zapatak, ondotxo baitakite nola bueltatu, gelara itzuliak dira. Eta bitartean bakardade sentsazio horrek hartzen nau berriz. Arreba XX ez dago. Hasia naiz pentsatzen zerbait gertatu zaiola. Zapatak beren kabuz itzuli baitira. Deitzen dut ospitale guztietara, poliziara. Bere arrastorik ez. Bere ohean esertzen naiz. Handik ordu batzuetara itzuli, eta galdetzen du ea zertan ari naizen bere ohean. Oha rtu gabea nengoen, baina oinetan bere zapatak nituen. Zin dagit ez ditudala zapatak jantzi. Haiek dira, gorri horiek, inguratu nautenak. Arrebak zapatak eransten ditu, eta arin baino arinago irristatzen dira armairuan. Ikasi al duzu?, galdetzen dit. Botika riak ezagutzen nau. Segituan ematen dizkit nahi ditudan pilulak. Somniferoak ere bai. Gainerakoan, umetatik hartzen ditut somniferoak. Etxean, denok hartzen ditugu somniferoak. Laurok. Beste batzuek fruta jaten duten moduan. Usuenik etxeetan fruta ematen d iete haurrei, baina, gurean, somniferoak. Amari ez zitzaion kaskoan sartzen baten bat loak hartu ezinik egotea. Bere seme alabek lo ez egitea. Hala, ezin gehiagoan ohitu zituen somniferoetara. Beraz, goizean isiltasun handia izaten zen etxean. Urteen poder ioz, isiltasuna are handiagoa egin zen. Isiltasunak leku handia hartu zuen. Horregatik itzultzen naiz bakardadearen argudiora, eta arrebari esaten diot, eta berak segituan erabiltzen du nitaz idazteko, bakarrik sentitzen naizela. Eta etsita. Berak dosia ha nditzen du. Aurrena bakarrik nago. Gero triste. Hurrena etsita. Badakit berak nahi duela nik bukatzea. Zer ote dago etsipenaren ondoren? Hori da arrebak espero duena. Zaindari batek bere etxolan nola. Espero du ni etsipenetik beheko mailara igarotzea. Jait siera bat baldin bada. Bera kristalen atzean dago, zaintzen, aholkatzen, zelatan. Ez dago bestelako hitzik arreba XX definitzeko. Beraz, mintzo da ni idazlea nintzen garaiaz, bera baino askoz lehenago, bera noizbait idazlea izan dela ametituta. Hori ezin d ut jakin, sekula ez dut jakingo. Bere etorkizunak ez nau gehiegi kezkatzen. Berari nire etorkizun eza interesatzen zaio. Nire etorkizun gabezia. Maturità azterketak bikain gainditu baditut ere. Gehienezko puntuazioarekin. Gehienezko puntuazioarekin eta ber e nahigaberako. Idazlea nintzela, nire ohar liburuxkak, laugarren zenbakikoak, Idazlearen poesiak, melodiak, ipuinak zuen izenburu, eta nire izenaren azpian, ezkerrean, zuhaitz makur bat marraztu nuen, hilarri baten gisakoa, horretaz geroago ohartu nintze n, eta data, 1954. Zortzi urte nituen, handitan zer egingo nuen erabakirik neukan adina, eta arreba XXk segituan eman zien aditzera beste batzuei. Erabaki hura hartzen nuen bitartean, nire bizitzari amaiera ematekoa, sekula ez nintzen horrela mintzatuko, b aina, nitaz idazten ari naizenez, ahalegina egiten dut esaldi egokiak erabiltzeko. Egokiak norentzat? Arreba salatariarentzat. Arreba XXk esaten du kasketa hartu dudala. Ez dudala joan nahi gure amaren aldeko hileta mezara. Egia da, esan nuen ez nintzela j oango. Nahi nuen bakean utz nintzaten. Baina berak tema kaskoan sartua zuen, madarikatua. Garrantzitsua zela. Baitezpadakoa zela. Semea nintzela. Hori ez dela egiten, seme bat amaren hiletetara ez joatea. Seme batek amaren hiletetan ez parte hartzea. Eta z ergatik parte hartu behar nuen seme gisa, dena nire kontra bazegoen? Ez nuen nahi. Sentitzen nuen ez nuela joan behar. Nire izakia, nigan izakirik baldin badago, izakiak bagara, bera eta biok, matxinatu egiten zen amaren hiletetara joateko ideia hutsarekin . Ama bera arduratuko zen hiletaz, pentsatzen nuen; Bach ek bezala, emaztea hil zitzaionean zera esan baitzien zerbitzariei, emazteari esateko hiletaz arduratu zedin. Bach bezala sentitzen nintzen. Zera nahi nuen, ama bera joatea bere hiletetara. Eta ez ni ntzan behartu ezer erabakitzera. Arreba berriz tematzen da, esaten du joan behar dudala. Elizara. Amari deitzen diot, ez du erantzuten eta hiletetara joan behar dut, berak ez baitu erantzuten eta arreba XXk joateko agintzen baitit. Grisez janzten naiz. Ban oa. Neska lagun alemaniar bat daukat. Bera ere grisez jantzita. Berdin jantzi gara. Neska laguna ere tematzen da, hiletetara joan behar dudala. Parte hartu behar dudala. Ez dut inoren hiletetan parte hartu nahi. Baina tematzen badira, banoa. Eliza etxetik gertu dago. Plazan dago. Eliza itsusi eta esnob bat. Kafetegi baten ondoan. Hirurok, arreba, neba eta neska laguna , denak berdin jantzita. Hilkutxa gure aurrean. Ez dakit hor barruan dagoena ama ote den ere, nirea eta berea, hainbeste tematu den arrebarena . Nork sartu du hor barruan? Arrebak. Nik ez dut ezer ikusi. Ez dakit ezer. Ez dakit zer gertatu den. Ez dakit nola gertatu den. Ez dakit elizan zergatik nagoen ere. Elizan nago amaren hiletak direla eta. Ez dakit besterik. Loreak jarri dituzte hilkutxaren gainean. Barregarriak iruditzen zaizkit. Karameluak, marrubitxoak, belarditxo loratu bat gure amaren burezurraren gainean. Kandela luzeak. Sugar ia geldiek, ia aizunek, su baltsamatuaren itxura ematen dute. Gero dena zamatzen dute, loreekin batera, furgoi batean, eta badoaz, dena desegin zain. Horixe nahi baitzuen amak, nireak eta bereak, deseginda geratzea. Ez diot arrebari galdetu, baina berak gogoetak zelatatuko zizkion inondik ere, zehatz jakiteko zer nahi zuen egin zezaten bere gorpuarekin, ez baitzen berez desegingo. Ama hil zenean, ez nuen bakardadea erabili gogoan, ordurako ohituta bainengoen, edo zailduta. Gogoetak ez dira ondoriozkoak. Senide bat hiltzen bada, gero norbera bakarrik sentitzen baita. Hori ondoriozkoa litzateke. Ez niretzat. Egun har tan bakardadearen gogoeta ez zen inola ere azaleratu. Beharbada lagun egin bainion zur distiratsuan itxita zegoela, agortu egin zitzaidan betidanik bildurik nindukan bakardade sentsazioa. Beharbada, biok lehen lerroan geundenez, hain ginen hurbil gure amar engandik, non arrebak berak ere ez baitzuen hauteman abandonurik edo atzerakorik ez zuen ezer. Sarritan geroxeago jabetzen gara. Guztiaz jabetzen gara geroxeago. Oinazea atzerapenez etortzen da beti. Batzuetan lehenago, iragarri egiten delako. Oinazeak gog oko du iragartzea. Gauean zure bila etorrita, burua eta urdaila eta zainak zulatuz ondoezekin, zauriekin, iluna den zerbait etortzen zaigu bisitan. Baina oraindik ez dakizu zer den. Baina ez dugu hori hizpide. Arreba adi adi egon zen elizan nire portaerari begira. Eta iruditu zitzaion oso ondo portatu nintzela. Igartzen nion, bere begietako eite atseginez betean. Baina ez dugu hori hizpide. Hori dagoeneko herrestan eramana da. Nebak eta arrebak bizirik diraute oraindik. Neba lizentziatu egin da. Cum laude. Garrantzitsua da lizentziatzea, egin zuen zinkurin arrebak. Eta orain amesgaiztoa dago, amesgaizto benazko bakarra, bizitzearena. Bizitzearen garrantzia. Eta bizitzen gailurtzeko garrantzia. Edo, besterik ez bada ere, gailurtzekoa. Azken batean, zerbait bi lakatzekoa. Garena baino zerbait gehiago edo gutxiago. Arrebari dagokionez, pentsatu beharrik ez dago. Berak dena baino askoz eta askoz gehiago izatera iritsi nahi du. Berak gailurtu nahi du bere bizitzaren kontura. Ohartuta nago berak nahi duela. Borondat ea duela. Ez dakit zer nahi duen. Baina nola behin eta berriz esaten baitit gailurtu behar dudala, nik uste gailurtzea dela berak bere buruarentzat nahi duena. Beraz, nik ere gailurtzeko beharra daukat. Lehenik eta behin, orain lizentziaduna naizela, zera pentsatzen dut, zer egin behar dut? Zer da egin behar dudan kontu garrantzitsua? Pilulak hartzen ditut. Orain are indartsuagoa den somnifero batera jarrita nago. Errezeta mordo bat dut. Medikuari eskatu diot hainbat errezeta egiteko, horrela ez naiz geratu ko batere gabe. Somniferorik gabe. Hori da benetan interesatzen zaidan kontu bakarra. Orain lizentziaduna naizela. Ez dakit zer egin. Baina badakit. Badakit lo egin nahi dudala kosta ahala kosta. Amak bezalaxe pentsatzen dut. Nola liteke seme alabak gau os oan esna egotea. Lo egin behar dute. Arrazoi duzu, ama, esaten diot, lo egin beharra daukat. Roipnol da nire somniferoaren izena. Ondo lo egin, esaten dit amak. Lo egin al duzu?, esaten dit arrebak. Berak modu naturalean egiten du lo hamar orduz, eta hamab i ere bai, somniferorik gabe. Somniferoaren dosia nire gorputzetik berera hedatzen da, nik uste. Ez da posible hain denbora luzez lo egitea pilularik gabe. Berriz tematzen da lan egin beharko nukeela. Garrantzitsua da gizon batek lan egitea. Izugarria da, nik uste. Lan egin behar dut. Saiatzen naiz arrebarentzat garrantzitsua dena egiten. Lan bila hasten naiz. Goizez, berandu. Beti daramat Roipnola poltsikoan. Lagun egiten dit. Enplegatzaile izan daitezkeenekin hitz egin bidenabar. Bulegoetan, banketxeetan. Cum laude lizentziaduna naiz, baina itxuraz horrek ez du axola handirik. Arrebari esaten diot. Arrebak esaten dit egonarri egoteko. Bat batean ohartzen naiz berak garrantzitsutzat jotzen zuena dagoeneko ez dela horrela. Berarentzat. Garrantzia galtzen ari da. Orain neronek begiratzen diot. Zelatatzen dut. Bi zorigaiztoko gara, nik uste. Bera eta biok. Kontu garrantzitsuak jada horrelakoak ez badira, zer da garrantzitsua? Nekatuegi nago erantzuteko. Lehengo egunean adia galdurik nengoen. Hutsik zegoen plaza batean horma baten kontra jo nuen Mini Morris arekin. Zorabiatuta geratu nintzen. Zauri txiki bat buruan. Arreba XX iritsi zenean, galdetu zidan ea zer gertatu zen, nolatan egin nuen talka, baina nik ez nekien, talka egin nuen eta kito. Ez nuen minik hart u. Ederki nengoen. Egun hartatik aurrera ohartu nintzen ez nuela oinaze fisikorik sentitzen. Sorgor bihurtua nintzen oinazearekiko. Hura zen gorputzak utzi egin banindu bezala. Eta bakarrik gelditua nintzen. Bilgarririk gabe. Baina jantzirik. Baina hori le henago ere gertatua zen gure etxean. Gure amona bat erre egin zen kafe irakinarekin eta ez zen ezertaz ohartu. Sorgorra zen erredurekiko. Gure amak, aurrean baitzegoen, erotuta zegoela pentsatu zuen. Amona ezer gertatu izan ez balitz bezala baitzegoen, min tzatzen, txantxetan. Baina ez al duzu minik?, galdetzen zuen gure amak. Mina, non?, erantzuten zuen hark. Orduan, gure etxean ez bagara ohartzen erretzen ari garela ere, enborrak tximinian nola, horrek zera besterik ez du esan nahi, gorputzak utzi egiten g aituela, eta agian espirituak garela, ez dagoela ondo jakiterik noiz utzi diogun gu geu izateari eta bihurtu garen beste zerbait. Bilakatu garen auskalo zer. Aurrena bere neba nintzen, salatariarena, izen bat nuen, identitate zehatz bat, orain beste zerbai t bihurtu naiz. Jabetzen nintzen gorputzak ez zituela nire gogoetak, nire aginduak betetzen. Nire urratsak gero eta astunagoak ziren. Geldirik egon beharko banu bezala. Kanpoko itxura, barka egidazue, baina ez nago seguru barrukorik dagoen, bere horretan z egoen beti, itxuraz. Dena zen itxura. Ni neroni ere itxuraz sentitzen nintzen. Zuek nik baino hobeto ulertuko duzue zer esan nahi duen. Eztabaida zahar bat dago, jakinaren gainean egongo zarete, izatearen eta itxuratzearen artean. Izatea seguruagoa iruditz en zait. Itxuratzea, egokiagoa desagertzeko. Eta ni sentitzen nintzen egoki desagertzeko. Alegia, bera, nire gorputza. Arrebak ere sumatua zuen desagertzeko nuen prestasun hori. Artean zelatatzen baininduen, gogoz bestera arduratzen zen. Jendeak, ia inork, ez daki besteez arduratzen, adeitasunez, apaltasunez eta harrokeriarik gabe. Uste du badakiela. Arrebak uste zuen bazekiela. Gizatasuna ezagutzen zuela. Erabat ernegarria zitzaidan. Ez zait gustatzen badakien jendea. Edo badakiela arrandiatzen duena. Jaki ntzak ez daki. Baina hori gutxik ulertzen dute. Oinaze fisikorik gabe, handiagotu behar izan nuen Roipnolaren dosia. Nire gorputza, oinazearekiko sorgor, aski nagi bihurtua baitzen somniferoen aurrean. Sekula ez ziren aski. Oinazerik gabe, ez zuen lo egit eko gogorik. Baina nik, XXren nebak, lo egiteko gogo handia, izugarria nuen. Loarekiko grina nuen. Erabateko gelditasuneko hamabi ordu horiekiko. Mundutik erabat lekuturik egoteko hamabi ordu horiekiko. Hamabi orduko hilobi leun eta gozo askoa. Nire gorput zak ez du ametsik egiten. Ez dago. Hogeita bost urte ditut. Egin nuen arrebaren ustez garrantzitsua zen hura. Baina zortzi urte nituenean poeta eta idazlea nintzen. Eta inork ez zidan esan idaztea garrantzitsua zenik. Harrezkero zera besterik ez dut egin, arrebaren ustez garrantzitsuak ziren gauzak, ikasi, lizentziatu, bizitzan gailurtu. Kalean dabilen jendeari begiratzen diot, lana lortzeko norbaitekin mintzatzera joan behar nukeen bitartean. Neronen buruari esaten diot horietako bakoitza gailurtzen ari de la bizitzan... Nik itzalei baizik ez diet jarraitzen, gaztea naiz oraindik, poltsikoan somniferoa daramat, beraz ederkitxo nago, ez dut beste ezeren beharrik, zerbait garrantzitsua egiteko behar dena kenduta. Soka mutur hori, bestearekin lotu behar dena, bizitzan benetan garrantzitsua den zerbait egiteko, bizitzan gailurtzeko. Hala dio arreba XXk. Eta haizatu du neronen buruaz beste egin dudala. Hori ez diot barkatzen. Lizentziatu nintzen, amaren hiletetara joan nintzen, gogo txarrez, gogoz kontra, gailurt zeko inolako antsia rik gabe. Batere antsiarik gabe. Ezta sufritzeko ere. Oinazerik gabe. Areago, bozkario hutsal batez, zeinari zoriona deituko niokeen ia. Gela aseptikoa Behin Ingeborg eta biok zahartzaroaz mintzo ginen, berak irribarre egiten zuen hitz horren aurrean, baina hitz hori ez zegoen ez bihotzez ez benazko irribarrez lagundurik. Irudikatzen nuen heriorik gabeko bizitza luzera bat, landetxe bat, pareta bat, deskribatzen nion kanpoko arkitektura eta soka batez lotzen nuen. Eta lorategi bat p areten artean eta berriz esaten nion gu biok. Itsuski sinetsirik nengoen. Egia bihurtzen ez den horretan izaten den sineste osoaz. Irudikatzen genituen bisitak, gonbidatuak, eta mintzatzen ginen gonbidatuen izenez, gin tonic bat edan bidenabar. Bera zur ho raileko Biedermeier sofan eserita —marrekiko tapizeria, Biedermeier mahai borobila eta loreontzia adi zeudela ematen zuen —. Hala ere, ez nengoen erabat sinetsita bere parte hartzeaz, adeitsua zen eta arretagabe samarra. «Ez al duzu nahi elkarrekin bizitzer a joatea zahartutakoan?». Tematzen nintzen. Orduan Ingeborgek (niri atsegin emateko, nik uste) baiezkoa ematen zuen. Baina egiten zuen etorkizunik aurreikusiko ez balu bezala. Nik ez nuen zahartzaroa hizpide etorkizun gisa, baizik eta bihozkada, beldur baten gisa... Zahartzaroa, esan zuen, beldurgarria da. Baina dena da beldurgarria, esaten nion. Hala moduzko bozkario batekin. Sinetsarazi nahi nion dena dela beldurgarria benetan (garai hartan gure bizitzak ez zeuden batere gaizki) eta ez txantxetan. Orduan zoriona zerien bere begiei, eta urteak joan ziren. Labur. Egunero joaten nintzen Sant’Eugeniora, erredura handietako unitatera. Bi aldiz barrendu nintzen aseptiko behar zuen gela batean. Enkontru bat Bronxen Jatetxe batean, Oliver Sack sen etxetik ez urrun. Aurrena, bisita bat bere etxe hotz hotzean. Berak galanki sufritzen du beroarekin. Berak gorroto du beroa. Edo beharbada, ez dakizkidan arrazoi kliniko eta mentalengatik, beroak itolarria eragiten dio, besterik gabe. Nolabait ere, zirrara egin dit ikusteak zenbateko higuina dion beroari. Beharbada nik, hotza, klima nordikoa, zeru nordikoa, izotza, elurra, hotzaroa maite arren, galanki sufritzen baitut hotzarekin. Estaltzen naiz egunez, estaltzen naiz lotarakoan, eskularruekin idazten n uen makinaz, hatzak agerian. Beti nago hotz, hotzaroak aldean ufatzen dit. Behin Sacks hona etorri zen neguan. Leihoak ireki zituen. Terraza alde ra egin zue n. Etxean gelditu nintzen berokia, bufanda eta eskularruak jantzita. Hotz dauzkat eskuak. Lepoa. Lab urbilduz, ausarkeriaz esango nuke dudan hotza barnekoa dela , hitz izugarria, baina glissons. Barneko hotza. Hotzaroa barnean. Oliver beti dago bero. Berak gorroto du beroa. Ez dut uste osagai fisiko hutsa denik. Nik baino gehiago pisatzen du. Duela hilabet e gutxi arte berrogeita hamar kilo baino gutxiago pisatzen nuen. Baina beroa gorroto zuten argalak ezagutu ditut. Beraz, kontua ez da soilik hezurdura nola dagoen eginda. Ezta odol kontua ere. Ez dut uste sentimendu kontua denik ere. Nireak aski hotzak iza n daitezke. Beroa sutsuki desiratuta ere. Baina ez gehitxo. Jakina, zer bero mota den. Behin, udan, Salonikan geundela , Grezian, titularrak izan ziren egunkarietan, jendea beroak jota hiltzen ari zen. Sumatzen nuen zerbait arraroa gertatzen ari zela, eta n i ere bero nengoen. Baina ez nengoen ahiturik. Filipporen hilobiaren bila gindoazela izan zen. Itxita zegoen. Baina barrentzen utzi ziguten. Halako bero sapa egiten duenean, estali egiten naiz. Artean Grezian geundela, Peloponeson, moja batek nahasi egin n induen moja batekin. Zuriz jantzita nengoen, jantzi luzez, buruan lihozko oihal bat, bizkarrean behera jaisten zena. Beraz, jatetxean geunden Oliverrekin. Arrainak zeuden akuario batean. Oliver eta Roberto hizketan ari dira. Oliverrek xerra handi handi bat eskatu du. Gure ondoan, mahai luze bat. Gizon bat mahaiburuan. Inguruan, denak emakumeak. Parpailez jantzita, bitxiekin, azazkalak lakaturik, azazkal zoragarriak benetan. Jantzi luzeak, kortse estuak rayonez eta zetaz brodatuak, dirdaitsuak, arrosa, malba , hori, zuri. Ezkonberriak ziruditen denek. Eskumuturrak mehe. Begiak distiratsu. Gizona, nagusi. Beltz bat. Dotorea. Ia hotz bere emazteengandik. Hari begira nengoe n. Eta akuarioari begira nengoe n. Arrain bat ikusten dut, ez dakit zein arrain, baina dagoe neko laguna dut. Handi samarra, begi handiak, beti ibilbide bera, akuario erdia. Ematen du nire behakoari erantzuten diola. Iruditu zitzaidan, argi eta garbi, ulertzen ninduela. Nik hitz egiten nion. Isilik. Txeraz. Berak badaki hil behar duela. Berak bada ki ez duela ezer besterik lortuko bizitzan. Eta jatetxeko bezeroei begira dago. Istant batez pentsatzen dut bere patua eta nirea ez direla desberdinak. Biok gaude begira. Abantaila bat izango dut , baina ; etorkizun bat oraindik, denbora pixka bat nire aurre an. Hil nazaten baino lehen. Arraina hain da bizkorra. Maitasuna darie bere begiei, ez nabil gehiegizka. Bezeroek akuario aldera egiten dute, hatzarekin seinala tzen dute zein arrain jan nahi duten. Zein arrain zerbitzatuko duten mahaian. Arraina mugitzen d a. Beti ibilbide bera. Zer besterik egin behar du. Bertatik bertara begiratzera joaten dira. Fresko dagoela. Bizirik dago eta. Bezero guztiak ziur egon daitezke arraina fresko dagoela. Edozeinek ikusteko modu koa da. Eta haiek, arrainek, ikuskatzen dute. Etsita, axolagabe, ez nekien. Hala ere, halako senidetasun bat sentitu nuen haien eta nire artean, batez ere batekin. Ondo gogoan dut. Gogoan dut bere forma. Bere behakoa. Ezin dut salbatu. Jatetxetik irteten naiz, agurtu ondoren. Txerazko hitzen bat ahoskat zen dut. Ezpainak mugitzen ditut. Berak egiten duen bezala. Eta adio. Tropikoak Txikia nintzela gustuko nuen arrebarekin identifikatzea, zeina ni baino urte batzuk zaharragoa eta beste aita batena zen; gero zazpi urte nituela aitarekin joan nintzen, diplo matikoa baitzen, aurrena Brasilera, gero Erdialdeko Amerikara. Ez nuen arreba luzaroan ikusi. Baina Europara itzultzen nintzenean, nire amarekin joaten nintzaion bisitan, bere ama ere bai baitzen, amona baten etxera, bera han bizi baitzen. Eta ikusten nuen hezibide oneko neskato bat, bostekoa luzatuz eta burua makurtuz agurtzen ninduena; sumatzen nuen bere behakoa pixka bat gaiztotuagoa, ikusia nuen azken aldian baino, berak hamar eta nik sei urte nituela. Gure enkontruak laburrak izan ziren beti, eta, egia esan, sekula ez dugu astirik izan elkarren ezaguera egiteko. Bigarren aldiz itzuli nintzenean, ezagutuko ez banindu bezala agurtu ninduen. Aski agur hezibidekoa. Txaleteko korridorean izan zen; atzealdean kristalezko atea zabalik zegoen eta palmondoak, ma gnolia eta aintzira ikusten ziren. Nik ere hezibidez agurtu nuen, kikiltzen ninduen, eta, bostekoa luzatu zidanean, estutu besterik ezin izan nuen egin, ahalegin pixka bat eginda besarkatu egingo nuen, baina. Bizpahiru pasiera egin genituen aintziraren ing uruan, eta argazkiak egin zizkiguten parterre baten eta magnoliaren ondoan. Bera ni baino puskaz altuagoa. Eta beti behako hura, begi bazterraz eginikoa, maltzur samarra. Ilehoria zen, txirikorda luzeekin, begiak argi baina ez nireak bezain urdin argi, ber eak ziren gris, goroldio, berde. Deseroso zegoen nirekin eta beharbada aztertu egiten ninduen, niri begira zegoen. Ni ez nengoen gustura berarekin, nire amaren alabarekin. Esango nuke nire bizitza, nire bizi maila, berea baino hobea zela; guk zerbitzari as ko genituen, berak baino jantzi hobeak nituen, eta berak ikastetxe batean eman behar zituen urteak. Ez dakit zergatik esan dudan ikastetxe batean eman behar zituela urteak, baina amari aditzen nion arrebak ez zuela gurekin etortzerik, osasunez makal zegoel ako. Arreba ez zegoen batere makal osasunez, neskato gihartsua zen, bortitza, gaitzik gabea, malenkoniarik ere ez zuena. Tamalez nik pairatu ohi nuena. Ez dakit desira nuen gurekin etor zedin; jaio ginenean ere aurkariak ginen. Bere aita oso atsegina zen n irekin, bi aldiz ikusi nuen; iruditu zitzaidan arreba eta bere aita arrotzak nituela ia, begi berdinak zituzten, baina ausardiaz esango nuke bihotz desberdinekoak zirela. Aitak betidanik ezagutuko banindu bezala agurtu ninduen lehenbiziko aldiz, nabarmena zen gustuko ninduela, galdera asko egin zizkidan Amerikari buruz eta handitan egin nahi nuenari buruz. Elkarrizketa mamitsua izan genuen, bi arrotz izanik, ez baitut ahaidetasunik batere arrebaren aitarekin; eta, hala ere, jaun hura nire ahaidea izan zitek een, bere gutunak jasotzen nituen Brasilen, gutun azalean Pro Juventute ren zigiluak zeudela. Arrebak eta biok sekula ez dugu asko hitz egin, ez dut haren ezaguera egin. Uda bat pasa genuen elkarrekin, itsasaldean. Berari eta bioi kalte egin zigun eguzkiak . Beharbada horrek batuko gintuen. Urtero hiru aste ematen zituen bere aita jaunarekin hotel handietan. Urtea ikastetxe batean ematen zuen. Zortzi urtetik hamazazpi urte eta hiru hilabetera arte, hainbat ikastetxetan egon zen barneko ikasle. Brasilen eta g ero Erdialdeko Amerikan nengoenean, ahalegina egiten nuen arreba ikastetxe horietan irudikatzeko, eta ateratzen nuen ondorioa zen gustura zegoela, eta ez zuela malenkoniarik. Ez gintuen behar. Niri ez zidan sekula idatzi, nire amari oso bakanka, egoerak ha rtaratutako gutunak, arinak eta ez oso adeitsuak. Hamabost urte zituela ikusi nuen berriz; Bausler Institut etik irten berria zen, Appenzell eko ikastetxe batetik (sekula ez naiz han izan eta joateko asmorik ere ez dut). Neska gazte liraina zen ordurako, t xirikordarik gabea, motots batekin. Gonbidatu genuen gurekin bizitzera, Erroman, beste ikastetxe batean sartu aurretik, eta elkarrekin joaten ginen Atzerritarren igerilekura. Bera hasia zen denak limurtzen. Eginahal betean ekin zion galdutako denbora berre skuratzeari. Ikastetxera itzuli zen. Ikastetxetik irten zen. Ikastetxera itzuli zen. Azkenean, hamazazpi urte bete zituen. Azkenekoz, Zugeko ikastetxe batera bidali zuten, Zurich etik ordu erdira, Haushalt eskola batera. Ez zuen ikasi janaria maneatzen, e z zuen ezer ikasi; hiru hilabete besterik ez zuen eman kanpoan. Etxera itzuli zen, berea ez zen etxera, berak sekula ez baitzuen etxerik izan. Ahalegindu ginen berarekin txeratsuak izaten; nire buruari galdetzen nion zer ote zen txera berarentzat; nire ama musu ematen saiatu orduko aldendu egiten zen; lo asko egiten zuen, eta batzuetan barrezka entzun nuen bere gelan, orduan genuen Sardiniako neskame batekin zegoela. Zeina ordurako saiatua zen niri laztan egiten. Erlatiboki luze samarra izan zen aldi hartan ere ez genuen lortu elkarren ezaguera egitea, gu ez bezalakoa zen. Egun batean, bere aitaren idazkariaren gutun bat jaso zuen. Esaten zion aita gaixorik zegoela. Zurichera joateko. Nire amak maleta prestatu zion, eta beharbada aipatuko zuen aita hil zitek eela, traje beltz bat tolestu bidenabar; eta arreba sutan jarri, eta esan zuen: traje gorria besterik ez dut nahi. Esanez bezala gure modukoak direnek ez dutela kanpoko seinalerik eramaten, bera ez dela inola ere beltzez jantziko aitaren hiletetarako. Nire amak errukiz begiratzen zion. Nik gorroto nituen eztabaidak —nire aitak bezala —. Baina hileta batera ilun jantzita joan behar da. Geroago jakin nuen ez zela janzkiagatik izan, baina inork ez zuen tartekatu behar bera eta aitaren heriotzaren artean. Gero a lde egin zuen. Gure etxean utzi zituen bere gutunak. Ez nekien arrebaordeak idazten zuenik. Oharrak aurkitu nituen ikastetxeaz, Françoiserekiko zituen sentimenduez, Françoiserekiko zuen maiteminaz; maitemindurik irudikatuko nuen azken pertsona da bera eta hori irriemangarria zait. Haurtzaroko egunkari bat ere aurkitu nuen, amonarekin bizi zen garaikoa, non aipatzen zuen nire zoriona, nire bizitzan zegoen luxua; herrialde tropikalez eta Erdialdeko Amerikaz mintzo zen, gaur egun elkar akabatzen ari diren hori etaz, paradisu bat balitz bezala; eta herrialde haietako landaredia koroa bat nola pausatzen zen etxe aurreko aintziraren gainean, eta berak neba ikusten zuen landareekin, zeruarekin jolasten. Eta jolasteaz aspertu, eta zerbitzariak bila joaten zitzaizkion ean, bazeukan esatea: «j’en ai assez de la beauté». Berak amesten zuen, amets egiten zuen neba zorionekoarekin, ama zorionekoarekin, zeinak gorrotatu beharrean maitatu egiten zuen; eta agian, horregatik, berriz ikusi ninduenean, printze txiki bat ikusi zue n nigan, edo Tropikoetako dignatario bat, eta burua makurtu zuen begirunearen eta debozioaren seinale gisa. Katua Besteei beha egotea beti da interesgarria. Trenean, aireportuetan, biltzarretan, ilaran gaudela, beste batekin mahai baten bueltan eserita e gon bitartean; azken beltzean, izakiak ibili dabiltzan egokiera guztietan. Bidaiatzen ez dutenei edo bakar bakarrik daudenei ere bururatuko zaie ordu erdiz kalera ateratzea. Eta katu bat ikustea, izugarri bildurik eta adi adi harrapakinari zelatan. Edo atz aparketan. Beharbada izango da tximeleta bat, hosto bat, paper puska bat, intsektu bat. Jomuga erdietsia duenean, bat batean katuak arreta galtzen du. Etologoek Übersprung esaten diote higidura horri. Kolpe hilgarria baino lehentxeago izaten da. Ikusten dugu katua mugitzen eta harrapakina lekuz aldatzen, luma bat nola. Azken higidurak. Tximeleta dantzan ari da bere agonian. Dar dar egiten du oharkabean, katuaren arreta pizteko adina. Eta katuak arreta galtzen du. Urrundu egiten da. Patxadaz norabidea aldatz en du. Norabide mentala aldatzen du. Une hil baten gisakoa da. Estasia. Badirudi ezer ez zaiola interesatzen. Badirudi ahazturik dauzkala hegal dardartiak, lipar batzuk lehentxeago ardura osoa hartua ziotenak. Lehen bere buruaz jabeturik zegoena, ideia bat en, gogoeta baten gisa. Orain besteratzen da. Beste alde batera begiratzen du. Muturra igurzten du hankatxoarekin. Belarriaren atzean egiten du hazka hankatxoarekin, burua makurtuz. Makina bat zeregin ditu betetzeko. Ez dute batere zerikusirik aurrekoareki n. Ekintzarekin. Katua beste norabait begira dago. Beste nonbait dago. Higidura estrategikoa da. Doitasun mekanismo baten parte da. Horretan guztian dagoen zerbaitek Kleist en ipuineko txotxongiloak ekartzen ditu gogora. Erasoaren doitasuna, arintasuna eta bizkortasuna. Axolagabetasuna, distantzia. Beharbada tximeletak eta hostoak ere izango dute Übersprung une bera. Katuak bezala. Agoniatik adia galtzen, besteratu egiten dira beren heriotik. Herioaren ideiatik. Horixe egiten du katuak. Bera ere agoniatik b esteratzen da. Igarri egin baitio. Ez dakigu zergatik gertatzen den, katuak behakoa beste norabait jiratzea. Berak badaki. Beharbada, delectatio morosa izango da, Übersprung hori. Biktimarekiko loturaz askatzeko era malenkoniatsua. Übersprung: guri ere badagokigun hitza. Beste norabait jiratzea da, beste zerbaitetan hastea, axolagabetasunaren keinua adieraztea, adio bat nola. Gaiaren dibagazioa, hitz bati iskintxo egitea eta, aldi berean, hitzen ehiza, haietaz askatzea: idazteko beste hainbat modu mental di ra. Bada delectatio morosari esker idazten duenik. Thomas de Quinceyk, esaterako, «dark frenzy of horror» aipatu zuen behin, lazturaren eldarnio iluna. Izenak «Ez naiz gauza Auschwitz berriz bisitatzeko», esan zuen Basiak, neskatxa poloniarrak. Korridorean geldituko da, banku batean eserita zain. Sarreratik gertu. Bere ahotsaren tonua inpertsonala, atsegina eta hotza da. Ez dio Anjari lagundu nahi Arbeit macht frei inskripzioa duen burdin langatik harantz. Bankuan geldituko da eserit a itxiera arte. Lager aren planoa eman zion Anjari. Eta aterki bat. Egun hartan, negua zen, ia desenkusaz eta adeitasunagatik, beste aldera laguntzeko proposatu zion Anjari. Beste esparrura. Birkenaura. Krakoviatik egindako ibilbidean, Auschwitzera lagun dutako atzerritar batzuk aipatu ditu Basiak. Frech ziren. Harroputzak guztiekin. Gidariarekin. Motelegi gidatzen zuen. Oporretan zeuden. Programan, Auschwitzeko txangoa. Txisteak kontatzen zituzten. Ankerki egiten zuten barre. Basiak leihatila ireki zuen b arrea kanpora uxatu nahian. Auschwitz begiztatu orduko, goibel itxura egin zuten bat batean. Dolua begitarteetan barreiaturik. Oinazearen erakuskeria. Aise adierazi zuten, neurriz gain, damu osoa. Damu oso hotsandikoa, proportzio hotsandiko batean behar de na, Auschwitz bisitatzean. Denek joan beharreko lekuan, esan zuten batera. Urrats arinez iritsi ziren Heriotzaren Harresira. Loreak utzi zituzten. Basia eta Anja Birkenauko dorrera igo ziren. Urrutian, tren estaziotik harantz, errausketa labeen hondakina k antzematen dira. Atzera egitean SSek ez zuten lortu erabat suntsitzea. Gidaliburu laburrean irakur daitekeenez, ikuspegi bikaina dago dorretik, deuseztatze esparrurik handienarena. Leihoak trenbideei begira daude. Anjak zerbait esan nahi lioke Basiari. B ere egonarri atseginari. Bere behakoaren zorroztasun ostenduari. Basiak eragotzi egiten du itxuraz. Adeitasun prestuz erakusten dizkio barrakoiak. Logelak. Basia sartzen da aurrena. Ozen irakurtzen ditu habeetako inskripzioak. Ordnung. Sauberkeit. Ordena, garbitasuna. Ehrlichkeit am längsten währt. Azkenean zintzoak beti du sari. Basia aldendurik dago. Zain, Anjak ingurura begira dezan. Behaketa noiz bukatuko. Kanpora egin dute. Elurbustiak paisaia estaltzen zuen. Jada apenas dagoen bisitaririk. Bi emakumea k elkarren ondoan dabiltza. Orain Anjak ez du mintzatzeko ahaleginik egiten. Ahalegintzen da gogoetaren antzeko zerbait egiten. Izotz pusketen moduko gogoetak. «Aditu», dio Basiak. Soinu zoli bat entzuten zen ia nahasirik eta ahuldurik. Basiak eskua luzatu zuen zuhaitz ak erakusteko . Mutu eta hutsal ziruditen ak. «Es ist eine Lerche», esan zuen Basiak. Anjak, ez baitzekien ondo alemanez, Leiche ulertu zuen, hilotz. Doinu bat kantuka ari den hilotz bat. Istant batez sinesgarria iruditu zitzaion. Baliteke hilda koek argitu nahi ez duten zerbait egotea. Horregatik antzeratzen dute txorien soinua. Eta ahots bat ematen zuen, itzalik gabeko hondamenean. Hiztegian bilatu zuen, hegatxabala zen. Baina ba al zegoen hegatxabalik neguan? Eta hegatxabala izan zen, gutxi asko, Birkenau bisitatzean Basiak ahoskatu zuen hitz bakarra. Basia banku batean eserita dago. Itxoiten. Agian Anjak ez zion laguntzeko eskatu behar. Basiaren ezezkoaren ondoren, lasaitua hartu zuen. Eskertu egin zion. Aski zaio lagun poloniarra hor egotea. Banku batean eserita itxoiten, beroki ilunean bilduta, txano eta aire malenkoniatsu eta egonarritsuarekin. Zer darabil Basiak buruan? Zenbat pertsonari lagundu dio dagoeneko? Eta, bere irudimenean, zenbat gehiagori laguntzen ote dio Auschwitz bisit atzen? Baliteke, gauez, Basiak beren hazpegiak ikustea gelatik irteten. Argazkietarantz jotzen, atzetik doazkion bisaiak. Seigarren zenbakiko sailekoak. Iruditzen zitzaion aitona amonen gutunak artean iristen zirela. Ondo zeuden, lanean ari ziren eta janar ia ona zen. Ondo zeuden beti, Auschwitzen eta gero Birkenaun. Baita banandu zituztenean ere. Baita itzuli ez zirenean ere. Gutun berberak ziren beti. Bere baitan daude gutun orri horiek, esan gabeko, zentsuratutako hitzen hesi mehe bat. Isiltasuna agerikoa zen. Baita itxuraz hutsalak ziren esaldien soiltasuna eta argitasuna ere. Ez da gidaria, Basia. Pertsona adeitsu bat besterik ez da. Nekeagatik eta egonarri atabikoagatik. Eta esan zuen atariraino lagunduko ziola Anjari. Harantzago, ez. Anja bakarrik da go. Finkatutako ibilbideari jarraitu dio. Zeharkatu du Arbeit macht frei inskripzioa duen burdin langa. Inguruko paisaia bare dago. Neguko berde margul bat. Bisitariak barreiatzen ari dira. Talde txiki sakabanatuak. Batzuek argazkiak egiten dituzte. Anja b arrakoi batean barrendu da, bi errausketa labe daude bertan. Aurrean familia bat dago posatzen. Oroitzapeneko argazkia. Sarkina dagoela ohartu orduko, utzi egin diote posatzeari. Argazkiak ezkutatzen saiatzen ziren deportatuei zera esaten zieten zaindariek : «Nolanahi ere, ezer gutxirako balio dizuete argazkiek eta dokumentuek». Olga Lengyelek, ikuskapenerako larrugorri zegoela, etxekoen argazkia ezkutatzea lortu zuen, oin azpian zituen jantzien artean irristatzen utziz. Etxekoek ez zuten bere degradazioaren aurrean egon behar. Beste batzuek lortu zuten kutunen argazkiak txiki txiki egin, eta mingain azpian jartzea. Anjak jarraitu du bisitarekin, erakusketa iraunkorretarantz jo du. Bere aurrean, emakume bat, ile horaila bizkarrean aske. Makila zuri bat. Ezt ikoloreko labrador bat. Anjak orpoz orpo jarraitu dio. Itsua du orain gidari. Baita txakurra ere. Txakurrak ere badaki zenbat sarraski egin zituzten animaliekin. Otzana eta ernea da. Bere jabea gaztea da, irmo dabil. Anja zalantzaz doa. Orain makila zurik o neska du buru euskarri. Kioskoaren aurrean gelditu, eta postal pare bat erosi ditu. Anjak antzera egin du. Itsuak egiten duen guztia egin nahi du. Txakurra bere oinetan du etzanik. Belarriak zut. Inguruan aditzen dituen hitzak usnatzen. Bakan, ia denek a lde egin dute. Elur lohian arrastoak gelditzen ziren. Orain lagun egiten dio emakumeari, hurbil egon nahi du. Elkarrekin sartu dira sailetan. Anjak atzetik jarraitu besterik ez du egiten. Badirudi itsuak badakiela zer dagoen erakusleihoen atzean. Anjari ir uditu zaio itsuak ikusi egiten duela. Bere begiek objektu oro arakatzen zuten. Ukituko balitu bezala. Objektuek bere behakoa aurkitzen zuten. Agian berak ikus zitzan nahi zuten. Kapelen, zapaten eta aparatu ortopedikoen erakusketaren aurrean, itsuak begiz destatzen zuen. Ituak balira bezala. Agian hautematen zuen zer zegoen erakusgai eta irudikatu egiten zuen. Ez daki ezer berari buruz, Anjak. Baina iruditzen zitzaion itsuak gogo bisual zorrotzagoa zuela. Degesch enpresaren Zyklon B ren laten aurrean bereha la igaro zen harantz joz. Izenak zituzten maleten erakusleihoaren aurrean gelditu zen. Izen ikusgarriak eta zehatz zehatzak. Ia askatu egiten dira, hartzailerik gabeko txartelak izateko. Marie Kafka, Klara Goldstein, Rote Kreuz Gasse, Peter Eisler Kind. M utikoa. 20III1942 eta 6446 zenbakia, bi aldiz idatzita tamaina handi an. Galdutako objektuak. Iragaitzazko izenak, eskutik helduta. Izkiriaturik daudelako existitzen diren izenak. Eta izkiriaturik zorrotz daude guri begira. Esaten dutenez, Pragako mutik o batek, gurasoekin batera atxilotzera joan zirenean, bisita txartel bat besterik ez zuen hartu, presaturik. Bere existentziaren lekuko bakarra . Emakume gaztea eta txakurra gelditu egin dira bihotz formako poltsikoak dituen amantaltxo baten aurrean, kaxa batean baitago erakusgai. Anjari iruditzen zitzaion itsuaren begiak doitasunezko tresna bihurtuak zirela. Gero itsuak Anjarengana jiratu zuen burua, eta Anja urrundu egin zen oharkabean joateko. Anjaren eta emakumearen begiek atxilotuen argaz kiei erreparatu diete. Hiru jarrera erritualetan. Soslaiz, aurrez aurre eta buruan txano bat dutela. Emakumea aurpegiak dituen paretaren aurrean gelditu da. Miatu egin ditu. Ez zehazki, baina. Behakoa beste alde batera biratu da. Agian ikasle bat izango da . Labradorra du konpainia bakarra. Motxila bat bizkarrean. Sumatu du ilunabartzen hasia dela. Anja orpoz orpo dabilkiola. Baina ez ikusiarena egin du. Esparruko azken sailerantz jo du. Hamaikagarren saila. Loreak makurtu dira Heriotzaren Harresiaren aurrea n. Gauez izoztu egiten dira. Ixteko ordua da. Anjak agur egin zion makila zuriko emakumeari. Eta ber ak irribarre egin zuen. Lasai urruntzen ikusi zuen. Txakurra aldamenean. Berehala sumatu zuen bere hutsunea, erabat ezkutatu zenean. Basia bankuan eserita zegoen artean. Egonarriz. Zerbait behar ote zuen galdetu zion. Basiak ez zuen ezer behar. Bankuan eserita zegoen horre tarako , itxoiteko, ez beste ezertarako . Distira ilun bat barrentzen zen korridorean. Elkarrekin irteerarantz. Basia desenkusatu egin da. Ez du aurpegi gehiago ikusi nahi. Ahotsaren tonu bera du beti, agian ahulagoa. Sorra . Aski da. Gehiago jakin nahi baduzu, zoaz eta bihur zaitez zu zeu —diote bere begi zorrotzek —, bihur zaitez zu zeu biktima.

2023-12-01

energia-subrogatua

booktegi.eus ARRATE EGAÑA energia subrogatua Lo que no sirve que no estorbe. Mamiii, Becky G, KAROL G Joseluk ez ditu Gabonetako oporrak gozatzen. Bestelako aire batean murgildu dira kaleak, dendak edo telebistako iragarkiak; Gabonetako espirituak edozein agertoki mudatu du. Joseluren etxeak, aldiz, beti bezain soil jarraitzen du, amonak ez omen duelako festa horietan sinesten. Joseluk ere ez, edo bai, ez daki; edonola ere, gurasoek, bizirik zituenean, etxea beretzat apaintzen zuten. Koloretako argitxoak? Amonaren ustetan, gustu txarreko dekorazioa. Jaiotza? Beste garai bateko jostailu zentzugabeak. Gabonkantak? Hori ez da musika, musika militarra baino are gutxiago. Olentzeroren oparia, hori da amonak onartu izan duen tradizio bakarra, eta Joseluri hain zuzen horixe erostea ahaztu zaio, kontu larregi buruan. Dena dela, aurtengo festek aldaketa ekarriko dute. Laborategitik irten, zuzenean ganbarara abiatu, eta Gabonetako gauzen poltsa handia berreskuratuko du. Amonak nahi ala ez, Joseluk etxea dekoratuko du; aurten bai, beteko du bere guraria. Hedy Lamarr, amonaren kateme kutuna, Mari Domingiz mozorrotuko du, amona ernegatzeko besterik ez bada ere, beti baitabil ñiñiñi katua dela eta. – Ene bada, Joselu, umea ematen duzu: gainditu behingoz Gabonetako asuntoa –esan ohi dio amonak, zigarreta ahoan. – Ba zuk utzi erretzeari –erantzuten dio beti bilobak–; urte mordoa eduki duzu nerabe burugabea izateari uzteko. – Ondo dakit hori, laztana, ondo baino hobeto. Leihoa irekiko dut kezulo hau aireztatzeko… ZorrozaurreLaboratekeko laborategi zentralak ere, kolore zuri nuklearrekoa eskuarki, beste itxura bat hartu du oporren atarian: gorria du orain tonu nagusia, bola eta zinta gorri piloak hormak kolonizatu ditu, eta tokia epelago bilakatu. Ikertzaileek eguneroko bata zuria deslotuta daramate; baten batek erantzi du dagoeneko. Alaiagoak dirudite lankideek, humanoagoak. Urrutiko melodiek ohiko isiltasun totala urratzen dute, eta bazterretan kokatu dituzten mahaietan hainbat herrialdetako jakiak dasta daitezke, kermezetan bezala. Lankideak, hogeita hamar inguru, esperimentu eta ikerketen gaineko bromak egiten ari dira, mokadu eta tragoen artean: zientzia, teknologia, humanitateak…, neurrigabeko txantxa dirudi guztiak, telesail baten eszena. Xanpainaren kortxoa hegan irten da, plop!, eta bibaka hasi dira. Topa egin dute Gabonen alde. Merezitako atsedena lan gogorraren ostean! Bikaina izan zitekeen oporren perspektiba, baldin eta Joseluk ez balerama lepoan desamodioaren zama. Gabonetako apaingarriek lan itzela egin beharko lukete oinaze hori samurtzeko. Helgak, eskandinaviar ikertzaile gazteak, utzi egin du. Sekretuan zeramaten harremana amonak baino ez zekien, eta, hastapenaren osteko urratsa ematerakoan, neskak apurtu egin du. Joselu ohartzen da aski traketsa dela amodio kontuetan, baina saiatu izan da; uste zuen oraingo honetan lortuko zuela. Triste dago, etsita; Helga, berriz, animoso, kopa eskuan, lankideekin solas bizian. Gaur goizean Joselu saihestu du, atzo legez, eta aurreko egunetan. Helga xanpain gehiagoren bila irten denean, Joseluk burumakur jarraitu dio. Andreak zilarrezko tirak ditu ile argian endredaturik; musua, berez zurbila, gorrimin. Gizonak betaurrekoak birkokatu eta hasperenka hurbildu zaio. – Tromsera joango zara, familia ikustera? – Aurten ez, lanpetuta nabil –erantzun dio gazteak doinu nordiko latzarekin. – Egunen batean gurera etorri nahiko bazenu, amonak eskertuko lizuke. – Ez da komeni, Joselu. – Hitz egingo genuke. – Dena hitz eginda dago. Gera zaitez amonarekin eta bakea eman. Gorabeherak izaten ditu Joseluk amonarekin, baina ez du onartzen inork hari buruzko ezer txarrik esatea, ez du inondik inora horrelako traturik merezi. Joselu umezurtz geratu zenean, behar baino lehenagoko erretiroa hartu zuen emakumeak, biloba zaindu ahal izateko, ikertzaileikasketak etenik. Ordudanik, zaindu egin du, entzun edo kontsolatu; mila milikeria onartu dizkio egunero. Gluten gabeko produktu gozoak aurkitzen dizkio heldutan diagnostikatu zioten intolerantzia, eta gimnasioan behin eta berriro eman du Joseluren izena, nahiz eta mutila egundo joan ez. – Zer duzu amonaren aurka? – Ezer ez, ez didazu ulertu; gogoko dut zure amona, pazientzia handia du. Nik ere eduki dut, baina amaitu zait. – Zer esan nahi duzu? Helgak, bultzada batez, Joselu paretik kendu eta aurrera jo du. Neskaren ile argi lisoak eta zilarrezko zintek sukalderantz ihes egin dute, eta ematen du atzetik hauts magikoak uzten dituela, iratxoen antzera. Joselu ondoezik jarri da, glutenik jan ez duen arren. Dena den, zerbitzatu dutena pittin bat dastatzeko ere ez lioke nutrizionistak baimenik emango. Festen komisioko arduradunek bere intolerantzia aintzat ez hartzea mingarri zaio, aspaldian izan baitzuten horren berri, eta sekula ez dira gai izan ezta arto hutsez egindako talo bakar bat ere ekartzeko. Izerditan dago, adurra dariola. Helgaren topaketak nahastu du. Nola iritsi zen bere etorkizuna halako neska baten ondoan irudikatzera, are Helga amona ordezteraino ere helduko zela? Eskandinaviarra ZorrozaurreLaboratek laborategiko ikertzaile distiratsuenetakoa da. Strongyloides helmintosaren inguruan egin duen lanak bizkarroien ikerkuntzaren mundua eraldatu du. Izaki plurizelular hori, “estrongiloidiasi” izeneko eritasun tropikala sortzen denean, hesteetatik edo odoletik mugitzen da, eta, era berean, beste gaixotasun batzuk apaltzeko edo sendatzeko gaitasuna ere badu. Izugarria! Postu erabakigarriak lortu ditu nazioarteko elkarte zientifikorik garrantzitsuenetan. Xumeagoa da Joseluren ikerketa. Amak eta amonak abiarazi zuten proiektuak itxaropen handia piztu zuen, eta Joseluk haien lekukoa hartu zuen. Ikasketak amaitzean zeregin horretan aritu zen, amonak lagunduta betiere. – Astiro zabiltza, maitea –esaten dio amonak maiz–; beste aldagai bat sartu behar duzu, indartsuagoa, energia gehiago sortze aldera… – Ez sudurra sartu, amona –erantzuten dio mutilak maiz, ahalduntze gisako bat erakutsiz–; nire proiektua da orain. Ahalduntzea gorabehera, motel doa proiektua. Amonak ebidentziak eskatzen dizkio noizean behin, ikerketaren aurrerapenaren frogak, baina Joseluk ezin dio deus erakutsi. Amak eta amonak mutante bat sortu zuten, izainaren eta ipurtargi emearen geneak uztarturik, eta munstrotxoari “izainargi” deitu zioten. Izainaren aldetik zegokion joeragatik, historian beti izan duen rola betetzen jarraituko zuen, hots, odola xurgatuko zuen, tronbo edo odolbilduetan odola ez buxatzeko, eta odolkonexio berriak sortzeko, besteak beste. Aldi berean, ipurtargien geneek emandako organo fotogenoekin argia sortuko zuen, prozesu kimiko txundigarri baten bidez. Argi hura, behin behar bezalako potentzia lortuta, energia bihurtuko zen. Egia da Stanforden ere, hainbat prozesu genetikori esker, landare argitsuak lortuak zituztela; baina Joseluren amonaren eta amaren aurrerapausoa kualitatiboa izan zen, animaliekin aritu zirelako. Frankenstein txiki horren sorkuntzak ikertzaileen interesa piztu zuen, baina deskubrimenduak, Joseluren eskuetan, ez du aurrerapen esponentzialik izan. Ez esponentzialik, ez esperogarririk, ezta normalik ere. Arratoiekin eta saguekin ikertzen jarraitu du gizonak, baina ostalariak hil egiten dira, eta izainargiek isurtzen duten argia eta energia oso dira motelak. Hasiera batean, Helgak Joselurekin kolaboratu zuen, izainargiaren proiektuaren filosofia bat baitzetorren Strongyloides bizkarroiarenarekin, baina lagunaren iniziatiba eskasak andrea gogaitu zuen. Porrot horrek beraien arteko harremana ere higatu zuen. Bitxoak, egiari zor, nazkagarriak zaizkio Joseluri; haiek maneiatzeko pintza bereziak erabiltzen ditu, krokodilo puntadun herdoilgaitzezkoak. Amonak izainargiak eskuz hartzeko aholkatu dio behin eta berriro, baina ezin ditu ukitu, ezta nitrilozko eskularruak jantzita ere, oka egingo luke bare bioluminiszente horien gorputz biguna sentitu orduko. Begi beltz handiak ikusten zaizkie eta gasteropodo gorputzak, nahiz eta lau hankatxo txiki garatu dituzten, mugitzeko orduan lagungarri. Ezustean biratu eta kosk egin diezaiokete, ahoko hiru ilaratan banatutako 300 hortz horiekin, mutazioak mutazio galdu ez dituztenak. Nazkak ez lioke ikerketarekin aurrera egiteari eragotzi beharko, baina, izatez, horixe du Joseluk arazo nagusi, arazo aitorrezin. Lankideekin elkartu da, begiak Helgaren gainetik kentzeke. Turroi zati bi nahastu ditu ahoan, bata gogorra eta bestea biguna. Txistorra pintxo parea eta tortilla ogitartekoa. Nola edo hala, polboroi bi irentsi ditu amaitzeko, bat almendrazkoa eta txokolatezkoa bestea. To, gluten festa. Ondoren, laborategitik ospa egitea erabaki du. Amonari, Olentzeroren oparia erosi beharrean, sei izainargi eramango dizkio. Pintzekin hartu eta kartoizko kutxa batean sartu ditu; horien artean, Urdintxo, argi urdinkara isurtzen duen lotsatia. Beste kutxa batean, sagu zuri bat sartu du. Ziur dago opari hori amonaren gustukoa izango dela, hainbestetan eskatu dion ditxosozko ebidentzia eskuratuko baitu azkenean, gauza handirik ez bada ere. Agurtu gabe irten eta zabuka heldu da metrora. Ibilbidean zorabiatu da. Kakagura larria sortu zaio. Metrotik irten denean, oinez jarraitu barik, autobusa hartu du. Gainontzeko bidaiariak puzkerrez kirasturik utzita, jaitsi eta aldaroka iritsi da etxeraino. Ez du asmatzen giltzak sarrailan sartzen. Arnasestuak betaurrekoak lainotu dizkio. Ia itsuturik, horma haztatuz, ziztuan eta ezinean doa pasillotik, obus gisa komunerantz. Bidean, ufaka irten zaion Hedy katemea zapaldu du, ia apropos. – Joselu? Berriro gaizki ala? Txerriak bezala jaten duzu, motel. Ke kerua nabari da etxean, amonak berriro erre duen seinale, eta, ohi bezala, Earth Angel edo horrelako zerbait entzuten da. Kokoteraino dago doo wopez, egongelako Rockolaz eta Back to the Future filmaz. Zama egozten duen bitartean, kaskoak ipini ditu Gabonkanta gogokoenak entzun ahal izateko, eta arinago sentitzen du bere burua Dringilin dron eta horrelako hit klasikoen babespean. Komunetik altxatzean, bertigoak olatu haserrearen indarrez sakatu du bidetaren kontra. Errebotez, lurzorura erori da. Odol hari fin bat dario burutik, lepoan zehar, behegaineraino. Ederra gero Gabonetako oporrak hasteko modu hau, pentsatu du masaila komuneko lauzekin bat eginda, akabo bolatxo distiratsuak, girlandak edo apaindutako konifero txikia… Halako batean, begi gorriko sagu zuria bere begien aurretik igaro da, tipitapa. Antza, Joselu erori denean kutxa ireki egin da. Sagua odolarekin labaindu eta, hankatxoak zikinduta, aurrera egin du, aztarna gorriak inprimaturik utzita. Haren atzetik datoz sei izainargiak. Baldosen gainean arin mugitzen dira zizare itsusiak. Joseluk begi ilun dirdiratsuei begiratzen die, batbanaka. Aho asegaitzek kliskiklaska dihardute, gosetuta. Basatiki saiatzen dira zoruko odola xurgatzen, hortzak lurrean karraska. Amonari deitu nahi dio, baina hots egiteko ahalmena ere galdu du erorketarekin. Bitxoak, odolaren usainak adoretuta, Joseluren gerribueltaren tolesetan sartzen dira, bat izan ezik, Urdintxo, zeina lepotik igo baitzaio pixkanaka lokiraino eta hor… Joseluk begiak itxi eta goitika egin du, konortea galdu arte. Suspertu denean, ohean datza goxogoxo, amesgaiztoak atzean utzita, nonbait. Ez da The Flamingos edo Meghan Trainor entzuten ari, Gabonkantak baizik. Lurrin hunkigarri bat heldu zaio: txipiroiak saltsan. Zeruan ote? Ez, haatik; amonaren zigarretaren kea ere sentitu baitu. Arras ahulduta, betazalak zabaltzea lortu du. Logelako iluntasunean koloreak sortzen dira han eta hemen, lausoak, etenka, semaforoak euripean bezala. Gabonetako trasteak jarriko zituen amonak, azkenean? Jaiotza ere bai, agian, dendena txukuntxukun? Barre batzuk entzuten ditu, gero eta zehatzago. Mesanotxean baso bat ur dago; edan eta eztul egin du. Amona azaldu da atalasean. – Joselu esnatu zaigu! – Nor dago zurekin? –xuxurlatu dio Joseluk afoniko. – Espero dut axola ez izatea, maitea, baina Helgari deitu diot. Zeharo ikaratu naiz komunean ikusi zaitudanean. Joselu, orain, zeruan baino hobeto. Helga agurtzeko, jarrera duin batez eseri nahi du, baina ezin. – Kontuz, Joselu, zaude geldirik –gazte zientifikoa arduraz hurbildu zaio. – Hobeki sentitzen naiz; flakiak jota, edozein gisaz. – Normala da. Azkurak Joseluren eskua gerrialboa hazkatzera eraman du. – Ez ukitu! –agindu dio Helgak, Joseluren eskuei oratzeaz batera. Albo batean zein bestean, azpizunen altueran, bareen azal likin eta hotza sumatu du. Urdintxo lokian zintzilik ikus dezake trabeska. Izainargiak dira, handiagoak, lodilodi. Garrasi egin du. – Lasai, Joselu, zure konstante guztiak kontrolpean ditugu –jakinarazi dio amonak. – Glutenaren alergia apaltzen ari dela ematen du –jarraitu du Helgak–. Dioptriak ere artatzen ditugu, imajinatu: tripako minik ez, betaurrekorik ere ez… – Eta argal. Sei kilo galdu dituzu honezkero! Joselu aztoratu da. – Kendu bitxoak! – Beti esaten nizun beste maila batera eraman behar zenuela estudioa, gorago; ba hori bera egin dugu, eta kasualitatez, gainera. Komunean erori ez bazina… – Kentzeko! – Bai, motel, berehala kenduko dizkizugu; bizpahiru proba baino ez zaigu falta. – Kendu orain, mesedez! Lokikoa bai, bederen! – Kolore urdinak bilirrubina jaisten du, maitea –azaldu dio amonak–; begiratu tinko Urdintxori eta estresa desagertuko zaizu. Helgak lasaigarri bat injektatu dio, eta burua laztandu. Emakumeek izainargiak estaltzeari ekin diote, eta, hala ere, koloretako argiek bendak zeharkatzen dituzte, erritmo irregularrez. Joseluk animaliak lerdeka senti ditzake, eta bakoitzaren 300 hortzak gerripean eta lokian iltzaturik, baina mina baino okerragoak dira haien dardarizoak. Bestalde, solomoetatik irteten zaion kable mordoari erreparatu dio. Bateria batzuei entxufaturik daude kable horiek. Bateriak, berriz, mesanotxe gainean dauden gelaxka fotovoltaiko batzuetan daude sartuta, eta energiaren igoera zenbakietan erregistratzen ari dira. Horretaz elikatzen dira Gabonetako argitxoak eta gainerako apaingarri luminikoak. – Energia hori niregandik ateratzen ari zarete… – Halaxe da! Ez al da bikaina? Energiaemailea zara. Gizonen txanda heldu da. Amona pozarren dago. Eskuetan du sagu zuria. Animalien laguna izan da beti, eta animaliak testatzearen aurkakoa; sarritan mintzatu izan da testatzeari aurkitu dioten alternatiba teknologikoaz, interes ilunek berehala baztertu eta desaktibatu dutena. Urtero ospatu dute laborategianimalien eguna, apirilaren 24an. Helgak emandako ziztadak logura eragiten dio; tontotua du adimena. – Nire logelan sartu al duzue telebista? – Bai, eta zeuk nahi duzun filma ikusiko dugu; hemen dago Emakumetxoak, Elizabeth Taylorrena, Zein polita den bizitza, Etxean bakarrik… Nahi duzuna, maitea. – Gabonetako filmak, bai horixe! Eseri nire ondoan, mesedez! Helga eta amona albo banatan esertzen zaizkio lehendabiziko irudiak proiektatzen diren bitartean. Handik gutxira, Joselu lo geratu da. Hedy Lamarr gizonaren sabelean urrumaka dabil. – Telebista itzaliko dut, bestela parametro hauek zenbatzean nahastuko naiz –dio amonak–. Zerbait jango nuke… – Txipiroiak? – Ez, ez ditut gustuko; prestatuta erosi ditut Joselurentzat. – Sandwich bat daukat poltsan, erdia nahi? – Bai, mila esker. Gelako iluntasuna izainargien eta apaingarrien argitxo etenek urratzen dute soilik, eta isiltasunean ez da entzuten izainargien murtxikatzea baino. Helgak oharrak hartu eta, ondoren, amonarekin kontrastatzen ditu. – Zenbat egun gehiagotan antzeztu beharko dugu Gabonetakoa? –galdetu du. – Esperimentuak behar adina; deseroso egiten al zaizu? – Ez –erantzun du Helgak, gelako ilunantzari so–; baina nire bizialdiko Gabonik luzeenak izango dira hauek. Barre egin dute, eta lanean murgildu dira berriro. Filename: energia subrogatua.docx Directory: /Users/admin/Library/Containers/com.microsoft.Word/Data/Documents Template: /Users/admin/Library/Group Containers/UBF8T346G9.Office/User Content.localized/Templates.localized/Normal.dotm Title: Posts Subject: Author: X. Artola Keywords: Comments: Creation Date: 07/09/2023 18:48:00 Change Number: 2 Last Saved On: 07/09/2023 18:48:00 Last Saved By: Aritz Branton Total Editing Time: 0 Minutes Last Printed On: 07/09/2023 18:48:00 As of Last Complete Printing Number of Pages: 11 Number of Words: 2,080 Number of Characters: 13,606 (approx.)

2023-12-01

booktegi_liburua_euskal_pertsonaia_mitologikoak

SARRERA Ipuin bilduma honetan hainbat eta hainbat gai jorratzen dituen ipuinak dauzkazue. Pertsonaiak ezagunak egingo zaizkizu agian, edo ez… Mari, Tartalo, Herio, Lami, Eki eta Ilargi, eta Akerbeltzen bidez murgilduko zara heriotzean, haserrean, sendatu gabeko minetan…. Ipuin sistemikoak igorlearen barne atsedena bilatzen laguntzea du helburu. Bestalde, kontatzailearen bihotza ukitzen badu, entzulearen bihotzera iristeko aukera zabalduko da. Zure eskura uzten ditut, maitasunez tratatu ditzazun, horrela sortuak izan dira eta. Goza itzazu. MARI Gaur egun, Mari, emakume indartsu gisa ezagutzen dugu, beste jeinuen buruzagia. Naturaren indarra irudikatzen du, eta, bere botere ahaltsuarekin, naturako indarren arteko oreka, baina ez da beti horrelakoa izan… Horra iristeko hainbat eta hainbat momentu pasa izan ditu. Batzuk diotenez, oraindik izaten ditu nekeak. Haurra zenean, neska alai eta jatorra zen, irribar erreze koa, arduratsua. Erraz moldatzen zen egunerokotasunean. Etxean zein kalean bere lekua zein zen argi zuen eta horrela adierazten zuen. Bederatzi urte zituenean, halere, bazuen bereziki ahul sentiarazten zuen beldur bat; gaua iristen zenean, lo egin ezinik ibiltzen zen. Tripak nahasten zitzaizkion, nerbioak jota egoten zen. Askotan, afaltzeko jandakoa botatzera iristen zen. – Zer gertatzen zaizu? galdetzen zioten amak eta aitak. – Ez dakit zer pasatzen zaidan. Ez dut bakarrik lo egin nahi, zuekin egin nahi dut erantzuten zuen. Gurasoek lasai egoteko esaten zioten, arnasa lasai lasai hartuz pixkanaka lo hartuko zuela, ardiak kontatzeko, ahizpari eskua emateko…Bururatzen zitzaien guztia esaten zioten bera lasaitze aldera, baina ezerk ez zion bal io gure Mariri. Egoera berrien aurrean ere urduri jartzen zen. Adibidez, sorginen bileretan. Gaua koba zulo batean pasatzen zuten; batzuetan, Murumendin, beste batzuetan Anboton….; non/nola/zeinen ondoan lo egingo zuen jakin ezean egonezina sortzen zion. Horrelakoetan ere, tripak nahasten zitzaizkion. – Baina, Mari, askotan joan gara irteeretara esaten zion Amalurrak (sorginen buruzagia) eta beti ondo moldatu zara. Bilerak oso garrantzitsuak dira. Zu haurra zara oraindik, baina zu bezalaxe, beste haurra k egotea garrantzitsua da. Gainera, badakizu, beldurra sartzen bazaizu, niregana etor zaitezkeela. Horrek, halere, ez zuen lasaitzen. Amalurra jatorra eta atsegina zen, eta bazekien berarekin hitz egin zezakeela, baina horrek ez zion baretzen egonezina; n ahiago zuen horrelako egoerak ekidin eta listo. Presioa ere sentitzen zuen helduek berarengan itxaropen gehiegi jartzen zutela iruditzen zitzaionean. Bera ez zen gai beldurra zerk ematen zion adierazteko, baina argi zuen horrela sentitzen zela. Behin, ga uean, ohean lo hartu ezinik zegoela, beldurra zerk ematen zion pentsatu, eta zerrenda egin zuen: bakarrik gelditzea, lapurrak koba zuloan sartzea, familiako norbait hiltzea, gaixotzea, trumoien hotsak entzutea… Zerrenda hori idatziz jarri zuen eta paretan itsatsi zuen bistan edukitzeko, eta zenbateraino ziren gerta zitezkeen gertaerak aztertzeko. Beldurrari aurre egin nahi zion. Gurasoak, bitartean, egoerak sortzen zien frustrazioa alabari ez transmititzen saiatzen ziren, baina ez zuten asmatzen. Beste batean, gaua zela, ohiko moduan ohean bueltaka zebilen bitartean, aitak eta amak bere jatorria zein zen azaldu zioteneko momentua etorri zitzaion burura: “Bera, bere ahizparekin batera, artifizialki sortua izan zen: gurasoek ezin zuten era naturalean haur rik izan, eta horregatik joan ziren Amalurrengana laguntza eske. Amalurrek asko zekien, naturarekin bat eginda bizi zen. Harek, edabe majiko bat prestatu zien denboraldi batez har zezaten. Gero, amari obulu batzuk atera zizkion eta aitari hazia. Ilargi bet ea zen gau batean, elkartu zituen: 7 enbrioi izan ziren denera. 2 egun pasa eta gero, Amalurrek bereziki aukeratutako zuhaitz baten magalean elkartu ziren. 7 enbrioietatik 2 aukeratuko zituzten Mariren amaren sabelean sartzeko. Izan ere, ezin zituen dena k sartu, gehiegi ziren, eta amaren eta enbrioi horien bizia arriskuan jarriko lukete denak sartu ezkero. Haiei begira zeudela, baziren 2 kolore berezia zutenak. Kolore berezia zutela jabetuta, hiruren artean, gauaren isiltasuna hautsiz, kantatu egin zieten : “Gu sortu ginen enbor beretik sortuko dira besteak, burruka hortan iraungo duten zuhaitz aldaska gazteak. Beren aukeren jabe eraikiz ta erortzean berriro jaikiz ibiltzen joanen direnak.” Izarren hautsa ( Xabier Lete) Kantatu eta segituan hasi ziren 2 enbrioi horiek mugitzen; kolore ezberdina izateaz gain, mugitu egiten ziren. Haiek ere ama horren sabelean sartu nahiko balute bezala. Erabakia hartua zegoen: horiek biak izango ziren familia hori osatuko zuten harrak. Gelditu ziren beste seiak, a razo bera zuten beste bikote batzuri ematea erabaki zuten. Horrela, beste leku batean bizitzeko aukera izango zuten. Hori kontatu zioteneko momentua zebilkion buruan behin eta berriz; haiez gain, beste enbrioi batzuk bidean gelditu ziren… Non zeuden? Zerg atik aukeratu zituzten bera eta bere ahizpa eta ez besteak? Non egongo litzateke bera besteak izan balira aukeratuak? Eta naturalki ez sortzeak ere lotsa ematen zion… Zer esan nahi zuen naturalki sortzeak? Eta horren kontrakoak? Galdera horiek buruan zitu ela, oso gutxi lo egin zuen gau hartan. Hurrengo egunean, neka neka eginik pasa zuen eguna. Ezin zuen burutik gaia kendu. Handik egun batzuetara, aitak eta amak, afaldu eta gero berarekin hitz egin nahi zutela esan zioten. “ Ardiak kontatzeko esango dida te? Ala beldurrari aurre egiteko? Ai amaa…” pentsatu zuen. – Mari, zurekin hitz egin nahi dugu. esan zion aitak. – Bai, badakigu zerbaitek kezkatzen zaituela. Ba al dago galdetu nahi diguzun zerbait? – Ez……., bueno, bai. erantzun zuen Marik, urduri. – Esan, ba esan zioten aitak eta amak. – Ba, lotsa pixka bat ematen dit honetaz hitz egitea, baina gogoratzen zarete ahizpa eta biok nola sortu ginen kontatu zenigutela? Galdera batzuk ditut horri buruz... Nola aukeratu gintuzuen enbrioiak ginenean? Z ergatik gu? Non daude besteak? Zer pasako litzateke gurekin, gu izan ez bagina aukeratuak? Gurasoak, Mari galdera horiek egiten ausartu zela ikustean, poztu egin ziren: – Bai, aukeratuak izan zineten, baina ez enbrioiei begira egon ginelako bakarrik aitak Amalurrek asko lagundu zigun: gu, naturalki, haurrak izateko gai ez ginenez, laguntza eskatu genion, gure haziak batu eta enbrioiak sortzeko. Hortik aurrera, zuek, zure ahizpa eta zu, amaren sabelean sartu eta 8 hilabete pasa zenituzten bertan, jaio zineten arte. – Amalurri esker zaudete hemen, baina ez horri esker bakarrik, guk asko maite zaituztegulako ere bai. Amalurrek, gure ametsa egia bilakatzen lagundu zigun. – Horretaz gain, zuk eta zure ahizpak gure etxean jaio nahi zenutela sentitu genuen gau majiko hartan. Zuk, Mari, asko duzu eskaintzeko eta munduari erakusteko, indarra duzu, maitasuna, zintzoa zara, mundua hobetu nahi duzu, eta zein leku hobea jaiotzeko, familia hau baino? Azkarra zara, eta zuk ere aukeratu gintuzun. – Zu gabe, zure irribarrerik gabe, gure bizitzan oso garrantzitsua den zati bat faltako litzaiguke. Guk zainduko zaitugu, babestuko zaitugu eta maiteko zaitugu zaren bezalakoa zarelako. Zuk egingo duzun ibilbidean, bide lagun izango gaituzu; beldurra daukazun ean, besarkatuko zaitugu eta indartsu sentitzen zarenean, zurekin elikatuko gara. Hurrengo egunean, denen artean, enbrioi horiei izenak jarri zizkieten: EKI, HODEI, LAMIA, SUGAAR, ORTZI. Harritxo batzuk jarri zituzten etxeko apal ba tean. Horiek ikustean, bere familiaren parte zirela sentitzen zuen. Handik aurrera, bizitzari eusteko indarra sentitu zuen. BIZIRIK ZEGOEN! INDARBERRITUTA! TARTALO Hodei, haurra zenean, familian bizi zen. 2 anai arreba ziren etxean; bera gazteena zen. Arrebak Amalur izena zuen. Amalur, langilea, azkarra zen, esanekoa. Amari barantzean laguntzea zuen gogoko. Hodeiek, berriz, lan egitea ez zuen oso gustuko; aitak esaten zuenez, beti zegoen bere munduan. Ez zen erra za izaten zertan pentsatzen ari zen asmatzea. Herri txiki bateko baserrian bizi ziren; Zubimordo herrian, hain zuzen ere. Aitak Sugaar izena zuen eta amak, aldiz, Ekiñe. Biak ziren langile finak, lanari muzin egiten ez zioten horietakoak. Haiekin, amona Josefa bizi zen. Normalean ez zuen gehiegi hitz egiten. Hodeiek hil zen aitonaren falta sentitzen zuen susmoa zuen. Baserrian ez zuten soberan dirurik, baina jatekorik ere ez zen normalean falta. Aste barruan, aita eta ama baserrian lanean gelditzen ziren bitartean, Amalur eta Hodei eskolara joaten ziren. Amalur primeran moldatzen zen eskolako lanetan eta denak zituen lagun bertan. Hodeiri, ordea, ez zitzaizkion gehiegi interesatzen irakasleak ematen zituen azalpenak, eta bere munduan egoten zen. Jolasgaraian, normalean, hobe moldatzen zen. Lagun batzuk bazituen eta txorakeria asko egiten zituenez, askotan haren inguruan ibiltzen ziren beste haurrak; ondo pasatzen zuten berarekin. Egun batean, Mikelatsek, gelako indartsuenak, harri bat bota zion Mariri; Mari, txintxo txintxoa zen eta normalean ez zen liskarretan sartzen. Hodeik ez zuen Mikelats gehiegi maite, eta horregatik, edo Mari lirainaren atentzioa lortzeagatik, Mikelatsi honela esan zion: – Astakirten halakoa! Baboa! Zergatik bota di ok harria Mariri? Zer egin dik berak hik horrela erantzuteko? esan zion haserre. – Ba… ez zekiat ba!... Niri begira gelditu duk eta harria botatzeko gogoa jarri zaidak! erantzun zion Mikelatsek. Erantzuna ez zitzaion oso logikoa iruditu Hodeiri eta zap lasteko bat eman zion Mikelatsi. Irakasleak Hodeik Mikelatsi eman zion zaplastekoa besterik ez zuen ikusi. Orduan, Hodei zigortuta utzi zuen: klaseak irauten zuen bitartean, asto belarriak jarrita egon behar zuen. Hodeik txintik esan gabe, horrela egon ze n, Mikelats eta beste batzuk berari barre nola egiten zioten ikusten zuen bitartean. Gainera, asto belarriak zaharrak ziren; belarri bat ez zen tente gelditzen, eta begi artera erortzen zitzaion. Belarriak zuen hautsa zela eta, orbana gelditu zitzaion beg i tartean. Beste egun batean, eskolako bidean, Peruk eskola ondoko baserriko sagarrondoko sagar batzuk nola lapurtzen zituen ikusi zuen. Berak bazekien lapurtzea ez zegoela ondo, eta honela esan zion Peruri segituan: – Peru, hik badakik hori lapurtzea de la. Utzi itzak sagar horiek bertan edo irakasleari esango zioat. – Hara! Hodei lurreratzen ari duk! erantzun zion Peruk Isilik egon hadi! Beti bere munduan egoten duk, eta polizia ematen dik orain. Ja, ja, ja, ja…. – Ja ja ja ja ja ja ja ja ingurua n zeudenak barrez hasi ziren Peruren ateraldiarekin. Hodeiri ez zitzaion asko gustatu denak barrez hastea. Izan ere, berak bazekien lapurtzea gaizki zegoela; horrela esaten zion beti aitak. Haserrealdi horretan zegoelarik, berak ere sagar pare bat hartu zituen. Ederrak ziren, eta ezin izan zion tentazioari eutsi. Orduan ere, sagarrondo haien jabeak, baserritarrak, Hodei harrapatu zuen. A ze zaplastekoa eman zion! – Alde egin ezak hemendik, lapur horrek! Ikusiko duk hire aitarekin hitz egiten dudanean! Etxera iristean, aitak jesukristoren errieta egin zion. Asteburuan etxetik atera gabe gelditu zen. Horrela, eguna joan eta eguna etorri, hainbat liskarretan sartu zen Hodei. “Zer gertatzen zait? galdetzen zion bere buruari. “Inork ez nau maite, ama ere et sita ikusten dut. Amalurrek ere ez nau maite…” Hodeiek ez zuen ezer ulertzen. Txorakeriak egiten zituenean bakarrik sentitzen zen taldearen parte, eta orduan ere, dagoeneko konturatuta zegoen, lagunek askotan barre egiten ziotela. Azkenean, ez zen gai sentitzen ondo zegoena eta gaizki zegoena bereizteko… Gero eta isolatuago egoten hasi zen. Gurasoak eta Amalur kezkatuta zeuden, triste ikusten zuten. Askotan haserretzen zen eta ez zien ondo erantzuten. – Utz nazazue bakean! esaten zuen Ez nau inork u lertzen! Zuek maite nauzuela esaten duzue, baina nik ez dut hori horrela denik uste. Beti errieta egiten ari zarete. Hodei, egin hau; Hodei egin beste hori; Hodei ez al zara konturatzen hanka sartu duzula eta lagunik gabe geldituko zarela? EZ DUT EZER ULE RTZEN!! Eskolan, egoera ez zen hobea. Behin, euskal mitologia lantzen ari zirela, irakasleak Tartaloren ipuina kontatu zien. Tartalo, gizon zatarra zen, kobazuloan bizi zen, bakarrik, ez zuen familiarik, ez eta lagunik ere. Haurrez eta animaliaz elikatze n zen. Gainera, itsusia eta begibakarra zen. – Hara! Guk badugu Tartalo bat gelan! esan zuen Peruk Irakasleak asto belarriak jartzen dizkionean, belarria erortzen zaionean, konturatu al zarete ze orbana gelditzen zaion?… Tartalo ematen du! Ja, ja, ja, ja…. – Ja, ja, ja…… denek barre egin zuten. Horixe bakarrik ez nuen behar pentsatu zuen Hodeiek orain Tartalo deitzen hasiko dira . Hodei, baserriko ganbaran isolatuta zegoenean bakarrik hasi zen ondo sentitzen. Gurasoak eta Amalur kezkatuta zeuden bitartean. – Hodei, nahi duzu nirekin jolastu? esaten zion Amalurrek maiz. – Utzi pakean, Amalur! erantzuten zion Amak esan dizu niregana etortzeko,ez? Hodei, ez zen inortaz fidatzen, ezta bere etxekoez ere. Egun batean, Hodei ganbaran zego ela, amona igo zen bertara: – Ai ene! Zenbat denbora neraman hona igo gabe! Jesus! Hau kuxidadea dagoena hemen! Nire Joxe bizirik egongo balitz, ez litzaioke hau batere gustatuko…. Sugaarrekin hitz egin behar dut lehenbailehen! – Kaixo, amona esan zion Hodeiek. – Hara! Hodei! Hemen zaude! amonak bazekien Hodei han zegoela; bera ere kezkatuta zegoen… Lagunduko al didazu ganbara honetako trasteak txukuntzen? Zure aita horrek ez du sekula denborarik hartzen horretarako. – Noski, amona! erantzun zion. – Zu bai mutil jator eta fina! – Ai, amona… Zu zara horrela ikusten nauen bakarra. Ez nau inork maite… Denek egiten didate barre… Gainera, ez dut sekula asmatzen… Inork ez du nirekin egon nahi. Amona, hori entzutean, ondoan eseri zitza ion eta goxo goxo, Hodeiren begietara begira, honela esan zion: – Nik bai, Hodei, nik zurekin munduari bira emango nioke. – Bai, amona, badakit zuk maite nauzula, baina beste inork ez nau maite… – Ai, ene…. Ze antza duzun zure aitonarena. Joxek ere hor relako gauzak esaten zituen… – A, bai? Egia esan, ez naiz berarekin gogoratzen; nik urtebeta nuela hil zen. Amonari malko txiki bat erori zitzaion masailetik. 10 urte ziren Joxe hil zenetik, baina oraindik asko sentitzen zuen haren falta. Joxe aipatu or duko malkoa ateratzen zitzaion, eta nahiago izaten zuen hari buruz ez hitz egitea. – Negarrez zaude amona? Ez zaitut sekula negarrez ikusi… – Bai, nik Joxe asko maite nuen, eta nahiz eta askotan haserretu berarekin, bizitza ona izan genuen. Badakizu gau batzuetan ganbara honetara igotzen ginela dantza egitera? Dantzari bikaina zen Joxe. – A, bai? Hodeik aitonari buruz gehiago jakin nahi zuen. – Bai, dantzari eta bromazale aparta zen. Bere ondoan zegoena ez zen aspertzen! Hura umorea zuena... Zenbat barre egin genuen sukaldeko mahaiaren bueltan... – Nire inguruan ere barre asko egoten da, amona, baina ez nirekin barre egiten dutelako, nitaz baizik. – Jesus! Joxe ematen duzu! Horixe bera esaten zuen berak ezagutu nuenean. Eskolan ezag utu nuen, eta egia esan nahiko ganberroa zen…. Batzuetan arazoak izaten zituen eta maiz jartzen zizkion irakasleak asto belarriak. Bolada txarra ere pasa zuen lagunekin; zure adina zuenean izango zen... Ez zen giro beraren ondoan! Asko haserretzen zen eta oso zaila egiten zitzaigun bere ondoan egotea. – Eta zer gertatu zen? galdetu zion Hodeik gaiarekin interes handia erakutsiz. Lehenengo aldia zen bere aitonaren istorio hori entzun zuena. Harrituta zegoen. – Ni, oso maiteminduta nengoen berarekin, ba ina ez nintzen ausartzen ezer esaten. Halere, kasurik egiten ez zidala ikusita, oso kuttuna nuen harritxo batekin lepokoa egin nion. Notatxo bat ere idatzi nion, paper polit batean bildu, eta eskolako bere mahaian utzi nion. – Amona! Hori egin zenuen? erantzun zion harrituta Hodeik Ja, ja, ja…. Eta zer idatzi zenion notatxo hartan? – Ba hauxe: Kaixo Joxe. Josefa naiz, Joxpi. Azkenaldian haserre zabiltzala konturatu naiz. Opari hau egin nahi dizut, bakarrik ez zaudela kontura zaitezen. Harri hau oso be rezia da niretzat. Kobazulo batean aurkitu nuen eta harrezkero beti eramaten dut mantalean. Niri nire sena identifikatzen lagundu dit. Edozein gertaera dela eta, harritxoa ukitu eta zer egin/esan nahi dudan pentsatzen lagundu dit. Orain, zuk nik baino geh iago behar duzula iruditzen zait. Horregatik oparitu nahi dizut zuri – Ze polita amona! Hodei erabat hunkituta zegoen. Berari ere malkoa atera zitzaion. – Hodei, aitonak beti jantzita eramaten zuen lepokoa. Hil baino lehen, niri eman zidan eta orain nik zuri eman nahiko nizuke. Hodeik amona besarkatu zuen negar zotinka. Bitartean amonak hauxe esan zion: Lepokoa zure IPARRORRATZA izan daiteke. Nola jokatu ez dakizunean, harria ukitu eta hartu minutu pare bat ezer egin aurretik. Kontatuko didazu nola doa kizun hemendik aurrera. Hodeik pozik hartu zuen amonaren oparia. Aitonarena izan zen! Hark jantzi zuen urteetan orain berak lepoan zintzilik zuen harria! Mirestuta zegoen. Handik aurrera, Hodei, erabat aldatu zen. Barre egiten ziotela sentitzen zuenean, harria ukitu eta arnasa hartzen zuen. Orduan erabakitzen zuen egoerari nola egin aurre. Batzuetan, sorpresa batzuk ere hartu zituen; gertatzen zen guztiak ez zuen beti berarekin zerikusirik. Gainera, ez zen dagoeneko beste inoren arduradun sentitzen. Bakoi tzak, bere bidea egiten duela ulertu zuen. Ez zuen beti asmatzen, baina bere barruan indartuta sentitzen zen. Esaten dutenez, amona hil zen arte, baserriko ganbaran entzun ziren tarteka barrak eta algarak, musika doinuarekin. Geroago, Marirekin ere joate n omen zen… HERIO Ikaragarri gustatzen zaizkit mitologiarekin zerikusia duten elezaharrak. Zaharrak dira, eta gainera belaunaldiz belaunaldi kontatu izan dira baserrietako eta etxeetako sukaldeetan. Hori gutxi ez balitz, oraindik Marik bere indarra, zintzotasuna, justizia transmititzen digu; Sorginek, aldiz, festarako gogoa, edabe majikoak sukaldatzeko grina; Sugaarek indarra, autoritatea; Tartalok… Zer etortzen zaigu Tartalo irudikatzean? Agian, zatartasuna, norberaren baitan dauden haserrea k…. Eta denek, hau da, pertsonai eta elezahar guztiek naturarekin eta gure barneko emozio/ sentipenekin konektatzen gaituzte. Horregatik ote dira, agian, hain iraunkorrak? Sentipenek garairik ez dutelako?; beldurra, beti beldurra izan delako; maitasuna, maitasun etab... Bada, halere, mitologiako jeinu bat izugarri kostatzen zaidana digeritzea: Herio. Tartalo baina itsusiagoa da… Izena entzun orduko, barruak nahasten zaizkit, oiloipurdia jartzen zait, eztarria isten zait ia ahotsik gabe gelditzeraino…. Heri o, heriotzaren jeinua omen da. Nola liteke, heriotzak bere jeinua izatea? Zeinen buruan sartzen da hain itsusia den gertaera bat irudikatzen duen pertsonak edo itzalak jeinuaren maila izatea? Horrek guztiak heriotzari diodan beldurra sentiarazten dit. Zer da heriotza? Bihotza gelditzen den momentua? Orduan, ez gara guk maite dugun jendearekin hitz egiteko gai izango; ez gara bakarrik sentituko; ez dugu poza sentituko…. Ez dugu ezer sentituko … Batzuek diotenez, guk utzitako arrastoa hor egongo da. Horr ela al da?; Gu hiltzean, gure pasadizoren bat edo kontatzen dutenean, edo guri gazta tarta zenbat gustatzen zitzaigun gogoratzen dutenean. Hau da, gutaz inork hitz egiten duenean azaltzen al da gure arrastoa? Hori al da gure arrastoa? Eta guk ezagutu ditugun edo ezagutu ez ditugun gure familiartekoek, lagunek utzi diguten arrastoak zer eragin du guregan?Nik ez nituen aitona amonak ia ezagutu, baina ikaragarrizko antza omen dut amona Remediosena, eta amona Joxepak abilezia ikaragarria omen zuen edozein jakirekin plater goxoak egiteko eta niri sukaldatzea asko gustatzen zait…. Nire anai arrebak hil zirenean utzi zuten hutsunea ere sentitu dut nire gurasoen begiradetan, haietaz gehiegi hitz egiteko gai izan ez diren arren; ez nituen ezagutu, baina hutsun ea sentitu, sentitu dut. Hori ere arrastoa da? Eta… Ez al gara baita ere pixkanaka hiltzen bizitzen ari garen heinean? Momentuak pasa ahala, momentu horiek ez dira bueltatuko; hori ere heriotza dela ere entzun izan diot adituren bati... Haurra nintzela, egun batean, andereño Bixenek heriotzari buruz hitz egin zigun, egurrezko zorua zuen gela hartan, hainbeste goxatzen zuen leku hartan. Behin heriotzari buruz zer genekien galdetu zigun. Heriori buruzko istorio bat ere kontatu zigun: Istorio horretan, ika zkin txiro bat eta Herio dira protagonistak. Dirudienez, Heriok denekin berdin jokatzen du berarekin eramateko ordua iristen denean; aberats zein txiro eramaten ditu beste mundura, heriotzaren mundura, alegia. Pasarte hauek gogoratzen ditut: Gaixo bat ohe an dagoenean, ohe buruan ikusten banauzu, ziur egon hilko dela, baina oinetan ikusten banauzu, eta edozein sendagai ematen badiozu , ez da hilko....” (Heriok esana) … pertsona guztiekin jokabide bera zuela erantzun zion. Kapa beltzarekin inguratu, eta be tiko eraman zuen ikazkin gizagaixoa. Bixenek, ordea, ez zigun kontatu zer istorio zuen heriotzarekin. Ezagutu al zuen Herio ikusi zuen inor? Izango zuen hark ere amona Joxeparen parekorik… Beldurra ematen al zion heriotzak? Ez nintzen galdetzen ausartu. Orduan, artean ez nekien nire anai arrebak, Jose Mari eta Mari Jose, bizi izan zirenik ere. Batzuk gai izan ziren hildako aiton amonei buruz hitz egiteko eta, haien harira, pasadizo pila bat kontatu zituzten beste batzuek. Gelako horma batean marrazki bat egin eta heriotzari buruz sentitzen genuen edozer jartzera gonbidatu gintuen Bixenek. Orduan, ni ez nintzen ezer esateko edo marrazteko gai izan, are gutxiago ezer idazteko. Nik gaiarekiko sentitzen nuen hutsunearekin irudikatu nuen pareta hartako nire le kua. Ordu osoa paper zuri hari begira egon eta gero, Bixenek papera horrela jartzeko esan zidan: – Lasai, maitea. esan zidan nik ere ez dakit ezer marrazteko gai izango nintzatekeen. Orria horrela jarriko dugu paretan eta egunen batean, zerbait idatz i nahi baduzu, edo marraztu nahi baduzu, egin. Ni ikasle txintxoa nintzen eta, Bixeni huts ez egitearren edo, zerbait idatzi edo marraztu nahi nuen, baina eguna joan eta eguna etorri, ez nintzen gai sentitu ezer egiteko paper txuri horretan. – Garrantzi tsuena da zuk zerbait egiteko gogoa ala beharra sentitzen duzunean egitea da. Ez zaude behartuta ezer egitera. Alde batetik, berak esandakoak lasaitzen ninduen, behartuta ez egoteak, alegia, baina, bestetik, besteen marrazkiak hor zeuden eta nik nirea hut sik utzi nuela gogorarazten zidaten. Andoni ere ni bezala zegoen; berak ere paper txuria jarri zuen. Bata bestearen ondoan jarri genituen, elkarri babesa eman nahian edo. Beste marrazkietan, batzuetan, izen batzuk agertzen ziren, besteetan mamu itxurako p ertsonaia itsusi batzuk, zenbaitetan hilerriak, eskeletoak…… Nik zerbait berezia egin nahi nuen, Bixen txundituko zuken zerbait, baina nire marrazkiak kolor etsuak izan ohi ziren, eta, heriotza marrazki koloretsuekin irudikatzea errespetu falta irudituko zitzaiolako edo, ez nintzen ausartzen ezer egitera. Egunak joan, egunak etorri, kontu hau ahazten joan zitzaidan. Horretan ez pentsatzea hobe zela esan zida n amak nire kezka azaldu nionean: – Heriotzari buruzko marrazkia egiteko eskatu dizuela Bixenek? Hori burutazioa hori! esan zidan amak. – Ama, baina zer da heriotza? galdetu nion. – Ba….. heriotza….. hiltzean zerura joaten gara eta han egindako pekatu guztiak barkatuko dizkigute…… erantzun zidan urduri. Ama kristaua da eta, dirudienez, sinismen horrek balio dio. Agian, pekaturik ez duelako izango zela pentsatu nuen, baina nik banituen pekatutxo batzuk: Leireren boligrafo polit hura la purtu nuenekoa, Begoñaren edertasunak inbidia ikaragarria ematen zidan…. Kontuak kontu, amarekin horri buruz gehiago ez hitz egitea erabaki nuen. Alde batetik, ez zidan asko balio haren erantzunak: zerura joaten ginela? eta ama urduri ikusten ez nengoen ohituta. Beti izan ohi zuen denetarako erantzuna. Aitarekin ez nintzen ausartu ere egin. Ziur aski, builaren bat botako zidan, horiek txorakeriak zirela esanez... Beraz, gaia baztertu egin nuen… ekainera arte. Egun hartan, ez zuen, ba, Andonik asko maite zuen zaldi baten marrazkia egin bere orri txurian? Andonik, gainera, oso ondo marrazten zuen… Dirudienez, zaldi hori, “ Txuri”, aurreko egunean hil egin zen. Triste zegoen eta horrek asko hunkitu ninduen; hura triste ikusten ere ez nengoen oso ohituta. Ma rrazkia ikaragarri gustatu zitzaidala esan nionean, esan zidan nahi baldin banuen, niretzat ere egingo zuela marrazki bat. Esan eta egin, hurrengo egunean Txuriren beste marrazki bat ekarri zidan, sinadura eta guzti! Asko eskertu nion oparia: momentu hart an ez zidan nire marrazkia egiteko balio izan, baina altxorra bezala gorde nuen. Orduan ez nekien handik urte batzuetara, Andoni, zu ere Heriorekin bizitzera joango zinela, isil isilik; bihotzak ez zizun abisatu egun hotz hartan, bat batean gelditu egingo zela. Denborarik eman al zizun Herioren begiak nolakoak diren ikusteko? Ekaineko azken egunean, ohikoa zen moduan, egindako lan guztiak grapatu genituen etxera eramateko. Heriotzari buruzko marrazkia ere eraman zuten denek. Nik negar egin n uen egun hartan, ez nintzelako gai izan Bixenek eskatutakoa betetzeko. Bixenek, ordea, niregana gerturatzean, horrela esan zidan: – Zure orri txuria betetzeko denbora asko duzu, bizitza osoa. Gorde orria, eta, zerbait idazteko edo marrazteko gogoa daukazu nean, egin. Bixenek esandakoa ez nuen ondo ulertu, baina sakona zen itxura hartu nion. Hark ere bere orria txuria zuen sentsazioa eman zidan. Agian, hori esan balit…, berak ere bere orria betetzen jarraitzen zuela... Nik nire orria Txuriren marrazkiareki n batera grapatu nuen eta etxera eraman nituen. Orain, urte batzuk pasa ondoren, nire alabak dira heriotzarekin kezkatuta dabiltzanak… – Nora goaz hiltzen garenean? Nondik gatoz? galdetzen didate. Horrelakoetan, erantzunik gabe gelditu ohi izan naiz. Nire amak, sikiera, zerura joaten garela sinisten du, baina zer egin dezakegu horrek ez digunean balio? Zer konta diezaiekegu? Budista edo sasi budista izatea ere pasa zait burutik. Sasi diot, ez dudalako nire burua tunika laranja batekin irudikatzen, et a ile gutxi izan arren, ez nuke gutxi hori galdu nahi. Gainera, ez zait iruditzen meditazio ordu luze horiek ondo eramango nituzkeenik. Halere, ikaragarri erakartzen nau berriro biziko garela pentsatzeak. Gainera, nahiz eta oraindik asko bizitzeko asmoa d udan, badakit egin nahi dudan guztia egiteko denborarik ez dudala izango. Dagoeneko 46 urte ditut eta oraindik aktoresa, sukaldaria, idazlea, tabernaria….. izan nahi dut, eta bizitza honetan ez dut denborarik izango. Ez dakit lehen hemen egon naizen edo he mendik aurrera hemen egongo naizen, baina hori inoiz deskubritzen badut, deskubritu artean, bizitzari eusteko hautua egin dut, momentu txikiak, egunerokoak bizitzeko hautua, alegia. Bitartean, Herio, zuri nire aitona amonen, anaiaren eta ahizparen, Andon iren eta Txuriren begiak jarriko dizkizut. Zuek denok nire bizitzan arrastoa utzi zenutelako, zuek nire bihotza ukitu zenutelako, eta zuei esker ere bizitza gozatzeko gogoa pizten zaidalako LAMI Orain dela 150 urte, bazen Gipuzkoan barrena beste asko beza lako herri txiki bat: Badalegi herria, hain zuzen ere. Herria txikia zen, 200 bat biztanle bizi ziren bertan. Gehienak nekazariak ziren; landatzen zituzten barazkiak eta zaintzen zituzten animaliak janaz bizi ziren. Herrian ez zen ezer askorik gertatzen n ormalean. Neguan, herriko haurrak goizero eskolara joaten ziren, baina 10 urte bete orduko, kontuak egiten jakin ala ez, irakurtzen eta idazten jakin ala ez, eskolako lanak alde batera uzten zituzten. Orduan, baserrietan lana egiteari ekiten zioten buru belarri. Igandeetan, eguraldiak laguntzen zuen egunetan behintzat, haurrak basoan zegoen errekatxo batera joaten ziren jolastera. Ni bertan bizi nintzen, eta hango haurrak bezala, errekan asko gozatzen nuen. Garai hartan, ordea, herrian mugimendu asko egoten hasi zen. Familia batzuk, gosea zela medio, hiri handietara joaten hasi ziren. Horietan lana omen zegoen; fabrika handietan lanari muzin egiten ez zioten langileak behar zituzten, eta esaten zutenez, bizi lekua ere eskaintzen zuten. Aitak eta amak ez zuten oso argi ikusi inora joatearena, baina etxean asko ginenez 8 anai arreba ginen denera zerbait pentsatzeko momentua iritsi zen. Afaltzen ari ginen gau batean, gu ere hirira joateko erabakia hartua zu tela esan ziguten. – Ez dago nahikoa lanik hemen gu denok bizitzeko. Hirian ondo biziko gara. horretaz ziur baleude bezala hitz egin ziguten. Guk ez genuen adorerik izan ezer esateko. Haiek esaten zutena familiarentzat hoberena izango zelakoan, txintik esan gabe, onartu genuen erabakia. Negua pasa zen eta etxeko karroan sartuta abiatu ginen denok hirira. Zein hiri zen ere ez dut gogoan; izan ere, nik, nire anai arrebak bezala, ez nuen hiririk ezagutzen… Bueltatuko al ginen inoiz gure etxera? Joan aurret ik, amak gure gauzak kaxatan sartzeko esan zigun. Bakoitzari kaxa bat eman zigun eta han sartzen ez zena baserrian geldituko zen. Nik, nire 2 soinekoak, lastoarekin egindako panpina eta amonak eman zidan orrazi zahar horia sartu nituen. Lekua soberan nuene z, maindire batzuk sartu zituen amak nire kaxan. Bidean ginela, aita eta ama urduri zeudela nabaritu genuen, baina inor ez ginen ezer esatera ausartu. Gu ere urduri geunden; nolakoa ote zen hiriko bizimodua? Izango al zen han errekarik? Eskolara ez genuel a joan beharko argi genuen; ni nintzen etxean gazteena, eta dagoeneko 11 urte nituen. Bidaia luzea eta neketsua izan zen: 10 egun, 9 gau pasa genituen karro hartan. Halere, ez zen dena nekea izan bidai hartan. Aita oso kantaria zen eta bidaia atseginago e gite aldera abesti asko kantatu zizkigun, eta baita guk ere berarekin: Ikusten duzu goizean, argia hasten denean, menditto baten gainean, etxe ttipitto, aintzin zuri bat lau haitzondoren erdian, zakur zuri bat atean, iturritto bat aldean? Han bizi naiz ni bakean Ama isilik gelditzen zen, baina irrifar txikia ikusi nion tarteka… Hirira iritsi ginenean, oso arrotz sentitu ginen: grisa zen oso, ke asko zegoen, errekarik ez zen ikusten, bistan behintzat. Etxe handi bat ikusi genuen. Etxe hartan tximini handi bat zegoen. Geroago jakin genuen hura izango zela denbora gehien pasatuko genuen lekua: fabrika. Aita, orduan, inoiz ez bezala, serio jarri zen eta inoiz entzun dudan bertsorik hunkigarriena kantatu zigun: Gure bizitza aldatuko da hala emat en du antza zer esaten dizuedan entzun altxatu denok bihotza nahiz eta orain ez iruditu hemen dago gure ametsa ez dezagun guk mesedez galdu bizitzeko esperantza. Amari malko bat atera zitzaion, baina segituan lehortu zuen: – Tira, Joakin! Utz itzazu bert soak alde batera, eta goazen hara. Han dagoen gizonak hemengo nagusia dirudi, eta agian nora joan behar dugun esango digu. Denok karrotik jaitsi, eta, aitaren atzean jarrita, bere pausoak jarraitu genituen amak esandako gizona zegoen lekuraino. Gizona, m ahai baten atzean zegoen, eserita. Haren parean, gizon askoko ilara luzea zegoen. Aitak, gu bazter batean esertzeko agindu zigun, bera ilaran jartzen zen bitartean. Ama gurekin eseri zen; gazta eta ogia eman zigun jateko. Ilara nahiko arin zihoan. Guk ama k emandako janaria bukatu orduko iritsi zen aita gizon harengana. Ez zuen denbora gehiegi pasa harekin hizketan. Guregana irribarretsu etorri zen: – Bueno, familia. Bihartik aurrera lanean hasiko naiz, fabrikan. Lo egiteko gelatxo bat utziko digutela esan dit. 410.gela izango da gurea. Ate hartatik sartu, eta laugarren solairura joan behar dugu. Goazen! Bere atzetik joan ginen denok. Karroko gauzak hartu, eta bakoitza bere kaxa eskuetan genuela igo genituen leku hartako eskailerak. – 410.gela? pentsatu nuen . Horrek esan nahi zuen jende asko biziko ginela han … Gelara sartu, eta hautsaz gain, sukaldatzeko mahai txiki bat zuela ikusi zuen amak lehenengo. Aita segituan hasi zen kaxetako gauzak armairu txiki hartan sartzen. Amak, gero, gure gauzak uzteko lekua bilatzeko agindu zigun. Trapua hartu, eta garbitzen hasi zen. Nik pixagurea nuen, baina ez nuen komunik ikusi eta pixari eutsi nion. Gauzak uzteko lekurik ez genuen topatu, eta kaxak ireki eta bertan utzi genituen. Amak nirean sartutako maindir eak lurrean zeuden koltxoietan jarri genituen. Aita eta amarentzat ohe handi bat zegoen. Haiekin lo egiten utziko zidaten esperantza piztu zitzaidan. Leher eginda geundenez, segituan hartu genuen lo. Hurrengo goizean, gu esnatzerako, aita lanera joana ze n. Ni amaren ondoan esnatu nintzen, maindireak bustita. Amak muxu eman zidan, eta lasai egoteko esan zidan. Ogi pixka bat gosaldu eta gero, amari gela hotz hura txukuntzen lagundu genion. Arratsaldea iritsi zenerako, gela txukun jarri genuen, gure egin ge nuen. Gauean, aita iritsi zen: – Zer moduz, aita? galdetu genion Zer moduzko lana da? – Oso ondo moldatu naiz. Gainera, lagun bat egin dut, euskalduna, Pedro izena du. 325. gelan bizi da. 6 alaba ditu. Gero, afaldutakoan, zuekin bere gelara joateko e san dit. Zer berezitasun zuen euskalduna izateak? Ez al ginen denok euskaldunak? pentsatu nuen. Geroago jakin nuen denok ez ginela euskaldunak izango joan ginen hiri hartan. Espainiako leku askotatik joanak ziren hara gu bezala lanera. Aita nekatuta ze goela nabaria zen. Ez dakit nondik ateratzen zuen indarra! Harekin, gauzak erraz joaten ziren… Pedrok urte bete zeraman leku hartan bizitzen. Esan zigunez, bizimodu gogorra zen, lana ordu askoz egin behar izaten zen. Haren emazteak ere lana egiten zuen fa brikan, eta bien artean irabazten zuten diruari esker bizi ziren. Alabak gutxi ikusten zituzten, baina, gutxienez, jatekorik ez zitzaien falta. Aitak, hurrengo egunean, amarentzat lana eskatuko zuela esan zuen. Eta guk? Zer egin behar genuen guk bitartean? Han, 14 urtetik aurrera fabrikan lana egiten zutela esan zigun Pedrok. Adin horretatik beheragokoentzat fabrikako nagusiak eskolara joateko aukera uzten zuela esan zigun. – Aukera? pentsatu nuen. Beraz, Marik eta nik, eskolara joan beharko genuen! Ez zigun grazia handiegirik egin. Gure herrian eskolan izan genuen esperientzia ez zen ona izan. Hobe esanda, tamalgarria izan zen. On Eduardo izan genuen irakasle. Nire ahizpa Pilarren titiak zituen gustuko eta ahal zuen guztietan ukitzen zion ipu rdia. Denok konturatzen ginen horretaz, baina beldurragatik isildu egiten ginen. Pilar gaixoak gorriak pasa zituen On Eduardorekin. Besteok ere ez gintuen ondo tratatzen. Ikaragarrizko builak egiten zizkigun. Gainera, Mari eta ni ez ginen onak, ez irakurtz en, ezta kontuak egiten ere. Hori guztia aita eta amari kontatzeko adorerik ere ez genuen izan. Normala zela iruditzen zitzaigun, besterik ez genuen eta ezagutu... Aita eta ama pozik zeuden gu eskolara joango ginelako. Haiek ez zuten ikasteko aukerarik i zan, eta guk behintzat idazten eta irakurtzen ikasiz gero, agian, irakasle izatera iritsiko ginen: – Irakasle gu? On Eduardo bezalako irakasle gu? pentsatu genuen. Handik aste batera hasi ginen eskolara joaten. Etxe handi hartako beheko solairuan zegoen gela batera joateko esan zigun Pedrok. Haren alaba gazteena, Lutxi, gurekin joango zen. Gela hartan sartu orduko, arreta eman zigun lehenengo gauza irakaslearen mahaiaren gainean zegoen lore sorta izan zen. Ez ginen ia sartzera ausartzen e ta ate ondoan gelditu ginen ahizpa eta biok lurrera begiratuz. Ni, zeharka, loreei begira gelditu nintzen. Halako batean, presaka, andereño eder bat sartu zen gelan. Gaztea zen, eta aurpegian irribarre ederra zuen, xaboi goxoaren usaina zuen. – Kaixo! esan zuen Egunon guztiori! Hau egun ederra dagoena gaur. Aspaldiko partez eguzkia atera da! Konturatu al zarete? Niri emakume hori burutik ondo ez zegoela iruditu zitzaidan; egun ederra zela? Zerk ematen zion barre egiteko gogoa… Nor zen? – Hara! Eta zuek zein zarete? galdetu zigun ahizpari eta niri. – Ba…. Gu….. Zera….. Mari eta Lami gara gu, ahizpak gara erantzun zuen Marik. Ni isil isilik gelditu nintzen, loreei begira oraindik. – Ba, ongi etorriak Mari eta Lami. Ni Ane naiz, zuen andereñoa. Asko pozten naiz ikasle berriak izateaz. Hor dauden mahaitxo horietan eser zaitezkete. esan zigun irribarrea ahoan zuela. – Mari, loreak gustatzen al zaizkizu? galdetu zidan. Urduri jarri nintzen niri galdezka ari zela ikustean. Zer erantzun behar nuen? Bai etz? Ezetz? Nahiago nukeen momentu hartan ikusezina izan banintz… – ……. ez dakit….. erantzun nion. – Loreei begira gelditu zarela konturatu naiz eta horregatik galdetu dizut. Niri ikaragarri gustatzen zaizkit. Hemen ez da erraza loreak lortzea, baina a hal dudanean behintzat, saiatzen naiz hona ekartzen. Gelari goxotasuna ematen diotela iruditzen zait. Zuri? – Eee…. Bai, noski. erantzun nion Asko hitz egiten zuen emakume hark. Ahaztuta nuen haren izena… Loreak gustuko zituela? Bueno, baserrian geunden ean, sukaldean zegoen pitxar zahar batean nik ere jartzen nituen bidean jasotzen nituen loreak. Gustatzen zitzaidan, noski! Baina ez nuen hori egiten zuen beste inor ezagutzen. Emakume hark, esandako lekuan eseri ginenean, kontatzeko ezer al genuen galdetu zigun. Zer esan nahi zuen horrekin? Mari eta ni begiak zabal zabal eginda isilik gelditu ginen. Orduan, Lutxik hitz egin zuen. Nik pixagura nuen, baina oraingoan ere ez nintze n ausartu komunera joateko baimena eskatzen. – Nik bai! Atzo lagun berriak egin nituen: Mari, Lami eta haien familia. Etxera etorri ziren afaldu eta gero. Nire familiarekin hona etorri nintzen egunarekin gogoratu nintzen. Hain sentitzen nintzen bakarrik… – Bai, Lutxi. Ni ere horrekin gogoratzen ari naiz oraintxe bertan… Zortea izan dute zurekin topo egitean. erantzun zuen andereñok. Gutaz hitz egin behar al dugu orain? pentsatu nuen. Ez nuen lehenengo egunean nabarmentzeko gogorik. Pixak alde egingo zi dan beldur nintzen. – Inork ba du horren inguruan ezer esateko? galdetu zuen. – Ba, nik dagoeneko ahaztu dut nolakoa zen nire etxea, nire herria. esan zuen aurrean esertzen zen beste batek. Nik ez pentsatu nuen. Oso fresko nuen amaren malkoa, baserriko ataria, errekatxoa… – Ahaztuko ez zenuen, ba! esan zuen beste batek Tonto hutsa zea ta! – Ja, ja, ja, ja…. egin zuten batzuek. Orduan, nire soinekoa bustitzen ari zela somatu nuen. Pixa egin dut, soinean. Ai ene! Zigortuta egon beharko du t! Mari segituan konturatu zen. Bera ere gorri gorri jarri zen. Soinean zuen txaketa kendu zuen eta nire gainean jarri zuen, inor konturatu baino lehen. Nik handik desagertu egin nahi nuen! Aita eta amarekin egon nahi nuen… Orduan, andereñoak etorri gin en egunean sentitu genuena marrazteko esan zigun. Marrazkiekin horma irudia egingo genuen. Marraztu? Zer zen hori? Nik ez nuen sekula marrazkirik egin. Txikia nintzenean, bateren bat baina oso gutxi… Mari eta ni geldi geldi gelditu ginen; beste guztiak segituan hasi ziren marrazten. Gu geldi eta mutu geundela ikustean, andereño hura guregana gerturatu zen: – Ez al zaizue marraztea gustatzen? galdetu zigun. – Ba…. Ez dakit… Zer egin behar dugu? Zer marraztu behar dugu? galdetu zion Marik. Ni zaplastekoaren zarataren zain gelditu nintzen. Nola ausartu zen Mari ezer galdetzen? – Begira, kontua ez da zerbait zehatza egitea. Margoak hartu eta nahi duzuna egin dezakezue. Agian, hona etortzen ari zineten momenturen bateko zerbait marraz dezakezue… esan zigun irribarretsu. Ni oso urduri nengoen, pixa usaina nabari nuen eta ez nion ezer ulertzen emakume hari. – Lami, nahi duzu nirekin pixka bat kanpora atera? Zurekin hitz egin nahiko nuke. esan zidan niri. Nik ez nuen aulkitik altxatu nahi. Dena k konturatuko ziren soinean pixa egin nuela… Orduan, andereñoak Mariri belarrira zerbait esan zion; begiarekin keinua egin ziola ere ikusi nuen… Marik, andereñoarekin lasai joateko esan zidan belarrira, berak lehortuko zuela aulkia inor konturatu baino leh en. Andereñoak eskua eman, eta berarekin atera nintzen gelatik. Komunera eraman ninduen eta han goxo goxo hitz egin zidan: – Lami, zer duzu? – Ez dakit zer erantzutea nahi duzun… – Ba, sentitzen duzuna. Zer demontre esan nahi zuen? Bere begiradarekin ez nintzen eroso sentitzen; bere begiradarekin barruak ikusiko zizkidala sentitzen nuen, baina nola esan hori? – Lasai, Lami. Orain ez esan nahi ez duzun ezer. esan zidan Nik ere badakit zer den zer esan nahi dudan ezin asmaturik ibiltzea. Ez dakizula ? Orain ez zara, ba, asko isiltzen… – Badakizu nola iritsi nintzen ni hona? galdetu zidan. – Ba, ez…. erantzun nion. – Nire amonarekin etorri nintzen. Ni ere, zu bezala, herri txiki batekoa naiz, Bazenlegikoa. Nire gurasoak gaixotu, eta hil zirenean, orain dela 10 urte, joan nintzen amonarekin Madrilera. Asko maite nuen amona; zaindu eta ikastera animatu ninduen: “Ikasten baduzu, bizitzan lanbide duina izateko aukera izango duzu” esaten zidan maiz. Horrela, irakasle izateko ikasi nuen, nahiz eta haurra nintzenean, ez oso ona izan irakurtzen eta idazten. Amona iaz hil zen. Hura hildakoan etorri nintzen hona, zu bezalako haurrekin nik ikasitakoa zuekin partekatzera. Niretzat garrantzitsuena zuek ondo sentitzea da, eta horregatik jakin nahi dut zuek nola sentitzen zareten. esan zidan. Hori izan zen aurpegira begiratzen ausartu nintzen lehen aldia. Nola sentitzen nintzen bazekiela sentitu nuen, baina ez nintzen ezer esatera ausartu orduan ere. – Orain, nahi baduzu, soineko hau jantzi dezakezu. Zure adina nuenekoa da. Hemen gordetzen dut “larrialdietarako”. esan zidan keinu bat eginez. Pixa soinean egin nuela bazekien zen orduan... Larrialdia deitu zion nire pixari … – Eskerrik asko esan nion eta jaboi usai goxoa zuen soineko hura jantzi nuen. – Bukatzen duzunean, etorri gelara, zure marrazkia ikusteko gogoa dut eta. Gelara sartu nintzenean, ahizpa marrazki bat egiten hasia zela ikusi nuen: gure baserria zela iruditu zitzaidan. Zer egingo nuen pentsatzen hasi nintzen… Halako batean, ark atza hartu, eta amonak emandako orrazia marraztea pentsatu nuen. Pentsatu eta egin! Ez galdetu zergatik baina huraxe egin nuen. Denok marrazkiak bukatu genituenean, Anek marrazki guztiak bildu zituen. Gero, denoi borobilean jarrita zutik jartzeko esan zig un. Borobilaren erdian marrazkiak jarri zituen: Ondoren, marrazkien inguruan poliki poliki buelta batzuk eman genituen. Bukatzeko, borobilean, lurrean eserita, inork ezer esan nahi ote zuen galdetu zigun. Nire ezkerraldean zegoenak faltan botatzen zuen m endia marraztu zuela esan zuen; Mariren ondoan zegoenak baserrian utzi zuen txakurra marraztu zuen, hilda zegoen ala ez ez omen zekien eta tristura sartzen omen zitzaion; Marik esan zuen baserria marraztu zuela, bere etxea ez ahazteko. Nik ez nuen ezer esa n, baina amonak emandako orrazia asko maite nuela esango nukeen, adorerik bilatu izan banu. Gure etxea izango zen gelara iritsi ginenean, ez zegoen inor gure zain: – Lanera joango ziren denak esan zidan Marik. – Bai, ziur aski. erantzun nion. Nik amonaren orrazia hartu, eta ilea orrazten egon nintzen ez dakit zenbat denbora. Egun arraroa izan zen hura: Anerekin izandako elkarrizketa nuen gogoan, hark utzitako soineko garbia usaintzen nuen bitartean. Badalegiko errekatxoarekin ere gogoratu nintzen. Hurrengo egunean, Lutxiri, han errekatxorik bazegoen galdetuko nion. Aita, ama eta anai arrebak etorri ziren, azkenean. Nekatuta zeudela nabaria zen. Anai arrebak oihal handiak plantxatzen egon ziren amarekin batera. Ez nekien oraindik aitaren lana zein zen… Errudun sentitu nintzen: gu marrazkiak egiten ibili ginen bitartean, haiek lan eta lan aritu ziren. Egunak joan, egunak etorri, pixkanaka leku hartara egokitzen joan ginen. Ane atsegina zen, egunero galdetzen zidan zer moduz nengoen. Nik ondo nengoela erantzuten nion beti. Hori entzun nahi zuela zirudien. Lagunik ez genuen egin. Lutxi zen tarteka zerbait esatera hurbiltzen zitzaigun bakarra. Batzuk gazteleraz hitz egiten zuten, eta ez genien ulertzen. Esan zidan han errekarik ez zegoela, baina arropa garbitzeko ibiltzen zuten iturrian iluntzean haurrak elkartzen omen ziren; nahi bagenuen, joateko. Beste inork ezer esaten ez zigutenez, guk, sumatzen genuen ongi etorriak izango ez ginela, eta ez ginen joaten. Ez gintuzten gaizki tratatzen edo iraintzen, baina Anek lantaldeak egiten zituenean, ez gintuen inork aukeratzen, eta jolastera ere ez zen inor guregana etortzen. Iluntzetan, amonak emandako orraziarekin ilea orrazten egoten nintzen. Orduan, berarekin pentsatzen nuen, eta Badalegiko errekatxoarek in, eta han utzi nituen lagunekin… Hilabete pasa ondoren, Anek Marirekin eta nirekin hitz egin nahi zuela esan zigun. Egun hartako klasea amaitutakoan, haren mahaira inguratu ginen. Irakurtzen eta idazten ez genekien oraindik, eta asko nabarmentzen ginen besteen ondoan. Horretaz hitz egin nahi ote zuen? – Mari, Lami, badakizue zer esan nahi dizuedan? – Ba, ez, baina pentsatzen dut gehiago ikasi behar dugula izango dela esan zuen Marik oraindik ez dakigu irakurtzen eta idazten… – Ba, ez erantzun zigu n zuen herriaren deskribapena egiteko eskatu nahi dizuet, gero, zuen ikaskideei azaltzeko. Denari eskatuko dizuedan lana da, baina galdetu nahi nizuen zuek etorri zareten azkenak zaretenez, zer moduzko ideia den. – Guri galdetu? esan nion nik Zergatik ? – Ba, zuen herria eta nirea antzekoak direlako, amonarekin joan nintzen batean ikusi nuenez. Lana, hiruron artean egin dezakegu. Bihar hasiko gara lan horretan, matematikako saioaren ondoren, ondo iruditzen bazaizue. – Bai, noski. Zuri ondo iruditzen b azaizu, guri ere bai. erantzun nuen. Hurrengo egunean, buru belarri hasi ginen lanean. Aneren aginduen zain gelditu ginen Mari eta biok, baina hark guk proposamenak egitea nahi zuen: – Nola deskribatuko zenukete zuen herria? galdetu zigun. – Ba, ez dakigu… erantzun genion. – Begira, deskribapena era askotan egin daiteke: idatziz, marrazkien bidez, agian bertako gauzaren bat erakutsiz...Guk nola egin aukeratu behar dugu. – Objektuak? pentsatu nuen agian, amonaren orrazia eraman dezaket . – Zuek proposatzea nahiko nuke. Pentsatu zer kontatu nahi duzuen: herrian zer leku dauden, zeren falta sentitzen duzuen, agian, ala zer egiten zenuten han... – Ba, herria honekin konparatuz gero, txikia da. 200 bat biztale bizi ginen han, baina azken urteet an geroz eta gehiagok alde egin dugu handik… esan zuen Marik. – Oso ondo, Mari. Hori da! Zuk zer gehiago esango zenuke, Lami? galdetu zidan. – Ba, errekatxo bat dagoela. Udaran, herriko haur guztiak joaten ginen bainatzera. Ederki pasatzen genuen. erantzun nion. – Amak errekako argazki zahar bat ekarri zuela uste dut, eta baserri atarian aterata dagoen familiaren argazki bat ere bai. esan zuen Marik. Pixkanaka, hilabetean lana prestatzen aritu ginen. Anek asko lagundu zigun. Amaren argazkiak eta ait onaren txanoa eramatea pentsatu genuen. Errekatxoaren argazkia azkenean baserrian utzi zuela esan zigun amak, eta nik marraztu nuen Anek utzitako margoekin. Amonaren orrazia ere erakutsi nion Aneri. Ikaragarri gustatu zitzaion; ilea harekin orrazten utziko al nion galdetu zidan: – Bai noski! erantzun nion pozaren pozez. Aurkezpenak egiteko eguna iritsi zen. Anek guk bakarrik egiteko esan zigun. prestatuta izan arren, urduri geunden. Aurkezpen bat egiten genuen lehenengo aldia zen. Anek asko lagundu zigun . Idatzi ere egin genuen, ondo, hark esan zuenez. Ikaskideek primeran aurkeztu zituzten lanak: batzuek, aitaren lanari buruz hitz egin zuten; beste batzuek animaliei buruz; beste batzuek gustuko jolasak aurkeztu zituzten. Gu azkenak izan ginen. Pixagurak akabatzen nengoen, eta aurkezpenean alde egiterik nahi ez nuenez, Aneri komunera joateko baimena eskatu nion. Oholtza gainean jarri ginen Mari eta biok, besteak aurretik egin zuten bezala. Beldur nintzen ahotsa ez ote zitzaidan aterako. Adostu genuen bez ala, Mari hasi zen herria eta gure baserria deskribatzen, nik familiaren argazkia eta aitaren txapela denei erakusten nien bitartean. Bukatzeko, errekatxoaren marrazkia erakutsi nien denei, eta azaldu nien hori zela herrian nire lekurik gustukoena. Hara bu eltatuko banintz, esan nien hankak bustitzen nituen bitartean, amonaren orraziarekin ilea orraztuko nukeela. Bukatzean, amonak erakutsitako kanta bat kantatu genien Marik eta biok: Erreka Lami da nire izena txuri eta orlegi maite ditut. Libre eta pozik bizi nahi dut. Errekan aurkituko nauzu. Errekan aurkituko nauzu. Txalo zaparrada ederra jaso genuen. Harrituta gelditu ginen Mari eta biok. Bukatutakoan, Anek horrela esan zigun: – Zeinen pozik nagoen zuen lanak ikusita. Primeran egin duzue denok. Manu, zure txakurra ezagutzeko gogoa jarri zait. Ekarriko al duzu egunen batean gelara? – Bai, horixe! Esan dizuedan bezala, zaharra da, baina gustura ekarriko dut. – Lami, Mari, zuekin errekatxora joateko gogoa piztu zait. Hemen ez dago errekatxorik, b aina bihar, iluntzean elkartzen zareten iturrira joan gaitezke zure orrazia probatzera. Zer iruditzen zaizue? – Primeran! esan genuen denok txaloka. – Eta orain, zergatik ez gara Aitorrek aurkeztu digun jolasen batean ibiltzen? galdetu zigun. – Oso on do! erantzun genuen denok. Gela hartan, ilusioa arnastu genuen egun haietan. Pozik geunden, taldea ginen, eta denok garrantzitsuak ginela sentitu genuen. Eta loreak gelara eramaten hasi ginen. Handik aurrera, loreak ikusi orduko gogoratzen nintzen jada nik inoiz ahaztuko ez dudan izenarekin: Ane. EKI ETA ILARGI Eki eta Ilargi oso desberdinak ziren. Biak bizi ziren leku berean, baina haurrak zirenean ez zuten elkar ezagutzen. Ekiri udara gustatzen zitzaion, argia, beroa. Eguzki lorea zen bere lorerik gustukoena. Esnatzen zenean, indartsu sentitzen zen, energiaz betea. Eguna aurrera zihoan heinean, nekatzen joaten zen. Gauean goiz sartzen zen ohera; deskantsua behar izaten zuen. Ilargiri, ordea, negua gustatzen zitzaion gehien, eta horrekin ba tera gaua. Ohetik jaikitzerako, arratsaldea izaten zen; goizean lo egoten zen. Eguna aurrera joan ahala, geroz eta energia gehiago izaten zuen. Iluntzean, erabat esnatuta sentitzen zen, eta, gauean, animaliak lo zeudenean, ontzak bezala, esna esna egoten zen. Ontziñe izeneko ontza zen haren lagunik onena. Leku berean bizi ziren, Ortzi izeneko herrian, baina haurrak zirenean, ez zuten elkar ezagutzen, zaila izaten baitzen inon topo egitea. Bata lo zegoenean, bestea esna esna egoten zen, eta alderantziz. Udarako zen egun batean, Eki hondartzara joan zen. Goizean ez zen ia jenderik egoten eta hori izaten zen berarentzat momenturik gustukoena; lasai pasea zezakeen, hondarrarekin hanketan masajea hartzen zuen bitartean. Zeinen ederki sentitzen zen! Eki, bita rtean, goizean, goxo goxo lo gelditu zen. Aurreko gauean ontzarekin parrandatxoa egin zuen; basoan ibili ziren ezkutaketan jolasten. Egun hartan, aldiz, nahiz eta udara izan, eguerdi aldera lainoa sartu, eta euria egiten hasi zuen. Ze pena! pentsatu zue n Ekik. Etxera joan beharko dut . Eki bere gauzak jasotzen hasi zen etxera joateko. Ordurako, Ilargi trumoiaren hotsarekin esnatuta zegoen. – Zer zarata da hori? esan zuen. Trumoia zela konturatu zen; erabat esnatu zen. Ez zuen berriro lorik hartuko, z iur zegoen. Ontza ondoan zuen. Antza, hura ez zen konturatu ere egin zaratarekin. Ilargi isil isilik atera zen etxetik buelta bat ematera. Aspaldiko partez hondartzara joatea pentsatu zuen. Iritsi zenean, jenderik ez egotea eskertu zuen; paseo bat emango zuen. Halako batean, inoiz ikusi ez zuen bezalako emakumea ikusi zuen; ederra zen, argiz betea. Zein ote zen? Harekin hitz egitera hurbildu zen: – Kaixo! Ez zaitut inoiz hemen ikusi… Nola duzu izena? Eki gauzak jasotzen bukatzen ari zen mutil hura azal du zenean: – Kaixo! Ni Eki naiz. Hemen bizi naiz, Ortzin. esan zion Ekik. “Zeinen argi berezia zuen mutilak…. Eta ze begiak! Zein zen mutil eder hura?” pentsatu zuen – Ni Ilargi naiz eta ni ere Ortzin bizi naiz. Arraroa da inoiz ez ikusi izana, ez zaizu iruditzen? esan zion Ilargik. – Ba, bai….. erantzun zion Ekik erabat liluratuta Gauzak jasotzen ari nintzen etxera joateko. Tamalez, euria hasi du…. – Ba ni oraintxe etorri naiz euria dagoela ikusita. Ikaragarri gustatzen zait euria dagoenean hondartzara etortzea. erantzun zion Ilargik Nahi baduzu, paseo bat eman dezakegu. – Paseoa euritan? Ez dut inoiz horrelakorik egin… esan zion Ekik. – Benetan? Orain da eta momenturik onena hondartzan egoteko; jenderik ez dago, lasai lasai egoten da. esan zion harrituta Ilargik. – Bai, niri ere lasaitasuna gustatzen zait. Horregatik etortzen naiz goizeko lehen orduan, baina euria ez zait gustatzen. esan zion Ekik. – Zergatik ez duzu probatzen? proposatu zion Ilargik Ederra da! Goazen! Ekiri hasier an ez zitzaion ideia gehiegi gustatu, baina mutil hura gehiago ezagutu nahi zuen. Zerbait berria egiteak ere erakartzen zuen. – Ados! esan zion Ekik. Arratsalde bikaina pasa zuten biak, euritan dantzan. Egun hartatik aurrera egunero egoten hasi ziren. Ezberdinak izan arren, bata bestearentzat eginak zeudela sentitzen zuten. Ilargiri esker, Ekik euria zer den deskubritu zuen eta, Ekiri esker, Ilargik goizeko lehen orduko momentua deskubritu zuen. Maiteminduta zeuden, eta biek egiten zuten ahalegina, nekatuta egon arren, elkarrekin egoteko. Urteak pasa zituzten elkarrekin. Jada, ez ziren hasierako neska eta mutila. Haur bat izan zuten: Ilazki. Ilazki ederra zen, sentsibilitate handikoa. Eguna eta gaua zituen gustuko. Aita eta amarekin planak egiten disfrutatzen zuen. Batzuetan gauean, ezkutaketan ibiltzen ziren, baina ez oso berandu arte, ama nekatu egiten zelako. Gauean jolasten ibiltzen ez zir en egunetan, goizean esnatzen ziren hondartzara joateko. Berari berdin zitzaion udara ala negua izan; hotza eta beroa zituen gustuko. Eguraldi guztiak gozatzen zituen. Bazen, halere, gauzatxo bat Ilazki kezkatzen zuena. Azkenaldian, bere gurasoak oso neka tuta sumatzen zituen. Geroz eta gehiago kostatzen zitzaien elkarrekin egotea. Ez zuten jadanik lehen bezala ondo pasatzen elkarrekin. Ez zen ausartzen ezer galdetzen edo esaten, baina gauzak aldatzen ari ziren…. Egun batean, Ekik eta Ilargik berarekin hit z egin nahi zutela esan zioten Ilazkiri: – Ilazki, maitia. Amak eta biok daukagun egoera hobetzearren, erabaki garrantzitsu bat hartu dugu. esan zuen aitak. Gorputzean ikaragarrizko hotza sartu zitzaion. Zein ote zen erabakia? Eta hobetu behar zuen egoe ra? Zeri buruz ari ziren? Nabaria zen gurasoak urduri zeudela, eta horren ondorioz, baita bera ere. – Zein egoera? Eta zein erabaki da hori? galdetu zien Ilazkik. – Ba aitari eta niri asko kostatzen zaigu elkarrekin bizitzen jarraitzea. Niri beroa gusta tzen zait, eta aitari hotza. Horretaz gain, iritzi desberdinak ditugu guretzat garrantzitsuak diren gauza askoren inguruan. erantzun zion amak. Aitari malkoa erori zitzaion; ama ere oso hunkituta zegoen. Ilazkik ez zekien haserre edo triste edo nola zego en… Ez zuen gehiago entzun nahi eta, ateari kolpe handia emanda, etxetik korrika alde egin zuen. Eki eta Ilargi triste zeuden. Aurreikusia zuten Ilazkiri asko kostatuko zitzaiola erabakia onartzea, baina argi zuten pauso hori eman beharrekoa zela. Ulertze n zuten Ilazkiren erreakzioa… Egun batzuk pasa ziren, baita hilabete pare bat ere, eta erabakia hartuta izan arren, Ekiri eta Ilargiri kostatu egiten zitzaien nola antolatu behar zuten erabakitzea kostatzen zitzaien. Ilazkik, bitartean, azkenean gauza k konponduko zirela pentsatu nahi izan zuen eta, ohiko moduan, bizi “normala” egiten jarraitzen saiatu zen. Halere, gurasoak geroz eta okerrago zeudela ikusten zuen. Elkarri gaizki hitz egiten zioten, hitz egiten zutenean behintzat; isiluneak geroz eta l uzeagoak ziren. Hotza sentitzen zuen etxera sartzean, baina ez berari gustatzen zitzaion hotza bezalakoa: hezurrak hozten zizkion hotza zen hura. – Joango gara hondartzara paseo bat ematera? galdetu zien behin. – Ni nekatuta nago, ez daukat joateko gogo rik. erantzun zion amak. – Nik ere ez daukat gogorik, bero handia dago eta nahiago dut etxean gelditzea. erantzun zion aitak. Ilazki gero eta tristeago zegoen. Denbora pasa ahala, haserretu ere egin zen. “Egoera”, gurasoek esan zioten bezala, geroz eta okerragoa zen. – Nahikoa da! esan zien haserre. Zergatik ezin dugu lehen bezala bizi? Ilargi eta Eki zer erantzun ez zekitela gelditu ziren. Orduan, aitak etxetik joango zela esan zuen: – Denontzat hobea izango delakoan nago. Etxean egotea g eroz eta zailagoa da denontzat. Baina, Ilazki, nik asko maite zaitut eta zurekin egoten jarraituko dut. Ilazkik ez zuen ondoegi ulertu aitak esandakoa. Zer esan nahi zuen etxetik joango zela? Eta nola jarraituko zuen berarekin egoten etxean biziko ez baze n? Aita etxetik joatean hutsune handia nabaritu zuen Ilazkik. Ama triste ikusten zuen, eta ikusten zuen aita, baina ez zen dagoeneko etxean bizi. Aitak eta amak egoera konpontzeko laguntza eskatu zioten Amalurrari. Galduta zeuden. Biak maite zuten Ilazki , baina elkarren arteko haserrean galtzen ziren askotan. Egun batean, Ekik, alde batetik, eta Ilargik, bestetik, Ilazkirekin hitz egin zuten: – Asko maite zaitut, Ilazki. esan zion Ekik. – Badakit, ama. erantzun zion. – Zaila egiten zait esan nahi dizudan guztia adieraztea. Egoera hau niretzat oso zaila da. esan zion Ekik. – Bai, baina ez al duzu, ba, aita gehiago maiteko? galdetu zion Ilazkik. – Zure aita asko maitatu dut. Berari esker gauza asko ikasi ditut; euriaz gozatzen, gauean ezkuta ketan jolasten… Eta garrantzitsuena da gure maitasunaren ondorioz ZU jaio zinela. Zu zara nire bizitzako pertsonarik garrantzitsuena, Ilazki. esan zion. – Baina dagoeneko ez duzu maite, ezta? galdetu zion Ilazkik. – Ez, berak emandakoa maite dut, baina ezin naiz berarekin bizi. Asko eztabaidatzen dugu eta hori ez da ona, ez guretzat, eta ezta zuretzat ere. Beste egun batean, aitarekin zegoen bitartean, Ilazkik horrela galdetu zion: – Aita, zuk ama ez al duzu maite? – Zaila da hori erantzutea, Il azki. Zure amarekin oso urte ederrak pasa ditut, eta berari esker goizeko beroa, eguzkia ezagutu ditut. Eta garrantzitsuena: ZU jaio zinen harreman horretatik. Zu zara niretzat pertsonarik garrantzitsuena. Ilazkik ez zuen ulertzen bera bazen pertsonarik g arrantzitsuena, zergatik ez zuten elkarrekin egoteko ahalegina egiten. Denbora pasa ahala, pixkanaka, gurasoak Amalurraren laguntzarekin, erabakiak hartzen hasi ziren: Ilazkik aste bat aitarekin eta bestea amarekin pasa beharko zuen. Hasieran, antolatzeko modu hori ez zitzaion erosoa egin familiako inori. Pixkanaka, Ilazkik ulertu egin zuen aurreko elkarrizketetan aitak eta amak esan ziotena. Ama eta aita lasaiago ikusten zituen, eta berarentzat politak eta garrantzitsuak ziren momentuak konpartitzen jarr aitu zuen aita eta amarekin: aitarekin zegoenean, gauaz gozatzen zuen, ontzarekin jolasten ziren; eta amarekin zegoenean, egunaz gozatzen zuen, tximeletekin jolasten ziren. Azkenean, nahiz eta mina ez erabat joan, lasaiago bizitzen ikasi zuen. Gurasoak l asaiago ikusten zituen, haien arteko tentsioak baretzen joan ziren. Ilazkik edozein zalantza edo kezka zuenean, kezka motaren arabera, aitarengana edo amarengana jotzen ikasi zuen: nola sentitzen zen adierazten ikasi zuen. AKERBELTZ Bazen nire herrian ospe handiko gizon bat. Ondo hitz egiten zuen, eta, batez ere, bazekien herriko jendearekin nola hitz egin berera erakartzeko. Herriko buruzagia zen. Ziur aski, horregatik ere, oso estimatua zen herritar askorentzat. Talde horretan zegoen ama. Hark esaten zuen a oso baliagarria egiten zitzaion, eta antolatzen zituen errituetara joateko esan zidan urte askotan. Ni, interes ik handirik gabe, joaten nintzen. Lagun batzuk ere joaten ziren, eta ondo pasatzen genuen. Gizonak Akerbeltz izena zuen. Geroago konturatuko n intzen, bere izenak zioen bezala, bazuela gutxik ikusten zuten alde beltza, iluna. Haurrak zituen gustuko, eta horregatik antolatzen zituen erritu egun bereziak guretzat. Mari Domingi ere han izaten zen egun horietan. Mari Domingi goxoa zen; oso ondo kan tatzen zuen. Harekin gustura egoten ginen haur guztiok. Egun batean, 11 urte nituenean, etxean aita eta amarekin nengoela, amak esan zidan herriko haurrak egun batzuk Akerbeltzekin pasako genituela basoan. Han ederki ibiliko ginela jolasean esan zidaten g urasoek. Gainera, inguruko herrietako beste haur batzuk ere joango ziren. Iritsi zen basora joateko eguna, eta han abiatu ginen lagunak eta ni Akerbeltzekin. Mari Domingi ere gurekin etorri zen. Lehenengo egunetik sumatu nuen zerbait arraroa, barruak nahasten zidan zerbait zegoela Akerbeltzengan. Hitz egiten zigunean, ez zigun begietara begiratzen, eta tarteka mehatxuak ere botatzen zizkigun: – Hemen jator ibili behar duzue. Horrela ez bada, ikusiko duzue etxera bueltatzean. Gaizki portatu zar etela esango diet zuen gurasoei eta zigortu egingo zaituztete! Denbora gehiena Mari Domingirekin pasatzen genuenez, hasieran ez ginen gehiegi kezkatu hitz horiek entzutean eta ederki ibili ginen jolasean eta Mari Domingik erakutsitako kantak abesten. Basoan bazen errekatxo bat. Egun batzuetan hara joaten ginen bainatzera. Ni nesketan zaharrenetakoa nintzen, eta dagoeneko, nahiz eta ni ez izan oso kontzientea, titi koxkorrak ateratzen hasiak ziren, eta gorputza aldatzen, emakumetzen, geroago entzun nuen be zala. Errekatxora joaten ginenean, Akerbeltz gurekin etortzen zen. Han goxo ibiltzen zen gurekin, uretan sartzen zen jolastera. Batez ere, neskekin ibiltzea zuen gustuko. Errekan geunden egun batean, niri hurbildu zitzaidan, eta konturatzerako haren esku zikin ak nire titietan nituen. Begiak gorriak jarri zitzaizkion. Hotzikara izugarria sentitu nuen, lagunak lasai jolasten jarraitzen zuten bitartean. Esku haiek ipur masailetara jaitsi zituen, orduan: – Kaixo, txiki…. esan zuen begiak gorri gorri zituela Ederra da errekan ibiltzea, ezta, maitia? Nik zer esan ez nekiela gelditu nintzen. Bero zegoen, baina nik hotza sentitzen nuen. Ez nekien zergatik, baina ez nuen gustuko bere eskuak nire gorputzean sentitzea. Ahal nuen moduan, bere eskuetatik alde egitea lor tu nuen. Ondoren, uretatik atera eta hantxe egon nintzen lagunekin, erabat mutu. – Ondo zaude? galdetu zidan Amaiak. – Bai, lasai. Tripako min pixka bat jarri zait. Hori da dena erantzun nion. Egun hartan, afaltzen ari ginenean, Akerbeltzen eskuak suma tu nituen nire lepoan. Ez dakit nondik atera nuen indarra, baina bakean uzteko erantzun nion, denen aurrean: – Utzi bakean! esan nion ozenki nire buruarekin erabat harrituta. Esan eta segituan damutu nintzen hori esan izanaz. – Lotsagabe halakoa! Burura tzea ere niri horrela hitz egitea! esan zidan oihuka Ikusiko duzu etxera bueltatzean, zure amari esaten diodanean nola erantzun didazun!... Beldurtuta nengoen. Ez zitzaidan gustatzen inon nabarmentzea, eta gainera, Akerbeltzek amarekin hitz egin ondoren , zigortuta egon beharko nuen. Gaizki sentitu nintzen era txarrean hitz egin niolako. Egunak pasa ahala, errekara joaten ginen aldiro ikusten nituen Akerbeltzen begi gorriak. Uretan sartu orduko, niregana inguratzen zen nire gorputza ukitzera. Hura sartu aurretik, uretara zetorrela konturatzen nintzenean, uretatik ateratzen ikasi nuen. Horrelakoetan zikina sentitzen nintzen. Afaltzeko ordua ere ez zen izaten xamurragoa. Edozein momentu aprobetxatzen zuen mehatxuka hasteko: – Haur gaiztoa zara! esaten zidan Ikusiko duzu etxera itzultzen garenean! Isilik gelditzen nintzen. Mari Domingi zen nire atsekabeaz ohartzen zen bakarra. Gauean, nire negarrak entzuten zituen, eta goxo goxo inguratzen zitzaidan: – Akerbeltz ez da zuzen jokatzen ari zurekin, ba ina horrelakoa dela ulertu behar duzu. Etxera bueltatzean, dena ahaztuko zaizu esaten zidan. Baina ez zen horrela izan. Ez nintzen ahaztu… Egunak, hilabeteak, urteak pasa ziren. Ez nion kontatu inori egun haietan nola sentitu nintzen, Errituetara joate ari utzi nion, baina Akerbeltz kalean ikusten nuen bakoitzean errekatxo hartan sentitu nuen adinako hotzikara sentitu nuen urte askoan: izoztuta gelditzen nintzen; errudun sentitzen nintzen; begirada jaisten nuen, lurrera begiratu, haren begiekin topo ez e giteko. Egun batean, 25 urte inguru nituenean, ez dakit zergatik, zerbait aldatu zen: Goizean, izerditan esnatu nintzen. Ohea blai eginda zegoen, baina erabat indarberrituta sentitzen nintzen. Zerbait aldatu zen nire barnean. Arratsaldean kalera atera orduko, han ikusi nuen Akerbeltz. Norabide berean ibiltzen jarraitu ezkero, harekin topo egingo nuen. Orduan ohikoa ez zen zerbait egin nuen: begietara begiratu nion. Haren begietan koldarkeria ikusi nuen. Hura izan zen momentu hartan begirada jaitsi zuena. Indartsu sentitu nintzen; zegoeneko ez nintzen errudun sentitu. Hau da begietara begiratzen ikasi nueneko historia. Batzuen begietan koldarkeria ikusten jarraitu nuen arren, beste askotan maitasuna, adiskidetasuna eta zoriona ere ikusteko gai izan nintzen. Eta nire begietara begiratzen ere ikasi nuen, baina hori beste istorio bat da …

2023-12-01

Asperra

booktegi.eus TXEMA ARINAS Asperra AURKIBIDEA AMAREN ESKUTIK HARRI ETA ZUR LEIHOTIK KALERA BEGIRA AITAREN ESKUTIK BI HILDAKO TXINTXIN BELDURRAREN HOTSA MOZKORRA BILUZIK ARROTZAK ESKAILERETAN AMA KOPETARAINO URTE HARTAKO SANFERMINAK NOR BERE LUBAKIAN BIDAIA AGENTZIA ASPERRA AMAREN ESKUTIK Ikusten dut nire burua arineketan gure amaren e skutik oratuta, eskolara bidean. Etxetik berandu irten gara, ohi bezala. Baina, ez da harritzekoa, amak dena bere gain hartzen baitu, sukaldeko lana zein ni atondu beharra, kalera dotore eta prest irtetearren. Gure aita, ordea, lantoki aldera ihes eginda d ago duela ordubete edo. Egunean baino egunean aztoratuago iristen naiz eskolara, gehienetan arnasestuka eta maiz ere narrasean amaren eskutik ozta ozta. Ez dut batere atsegin eskola. Egia esan gorroto bizia diot eskolari bertan egunetik egunera topatzen du dan hainbat irakasleri hain zuzen. Bai, Txusma izengoitiko irakasleaz ari naiz, pairatu behar ditudan irakasle zakar eta larru sendo guztien artean egiazko basapiztia, sasiko galanta, nire aitak usu esan bezala, bere nagusia hizpidera ekarrita. Beldurrak n ago betiere haren eskoletan. Mate eta Natura irakaslea dugu Ikasgai gogorrak, bai, agian gehiegi, ni bezalako umemoko batentzat, natura eta marrazketa gurago ditudan aldetik. Txusmak ikasleok jotzen gaitu etengabe eta eskuaz zein erregelaz, balizko okerrak edo hanka sartzeak aitzakia beti. Hala eta guztiz, ez naiz ni Txusmak gehien jipoitzen duen ikaslea. Izan ere, badira nire ikasgelan Mate edo Fisika gaietan arrats dorpeagoak diren beste haur batzuk, hilero hiru suspentsotik gora ateratzen dituztenak , horiexek izaten dira Txusmaren egur gehiena jasotzen dutenak, erregelaren bidez zein maiz ere zartakoka. Besteak beste, Olarte kakanarruak, notarik kaskarrenak ateratzen dituen koitadua, hainbeste egur jasotzen du Txusmaren bitartez ezen Arotza eta guztiz esa ten baitiogu, doi doi barre zantzoka . Inoiz ezin gara fio irakasleak bere biktimari ezustean jaregin, gugana betozkoa jarrita jiratu eta bere erregela aluarekin ala eskuarra zabal zabalik eta txora txora eginda gainerakoei nahi beste egur ez ote dien emang o. Behin batean ordea, Olartek auskalo zertan huts egin zuen , arbeleko eragiketa baten aurrean berari adar joka ari zen Txusma gorrotagarria bere ustez gure ikaskide asturugaitzaren ohiko ezgaitasunaren kontura. Agidanez, egun hartan ere Txu smak ez zuen as ki Olarte denon artean hitzez lotsaraztearekin eta kokoteko bat eman zion. Orduan, Olartek ezin zuen gehiago pairatu eta bera ere hain kakanarru eta guzti izanda ere, irakasle ñarro herragarriari oldartu zitzaion ukabilka. Gu denok aho bete hortz geratu gi nen. Olarte ikastetxetik bota zuten hilabetez, noski. Arotza kankailua bezain ausarta omen da. Martin, arren, berandu goaz eta! –errieta egiten dit amak tipi tapa ibili beharrean tirriki tarraka noalako erlojuari erreparatzeke. Denon antzera, ni ere Txusm aren beldur naiz. Gaurdaino behintzat ez dit egur handirik eman, ez. Bizpahiru aldiz bakarrik jo nau eta ia beti asteroko ditxosozko kalkulu kontuengatik, oso urduri jartzen bainaiz ahozko zenbaketak egitean . Askotan ere Txusmak azkarregi egiten ditu eta oharkabean edo trabatzen naiz emaitza ezin hobeto jakinda ere. Behin batean, niri begira zegoela, zorrotz bezain errukigabe, kalkulua berriro egiteko agindu eta berriro ere zuritan geratu ni ntzela egundoko belarrondokoa eman zidan astapotro herragarri horrek. Aizu, ama, zer dela eta dago hainbeste jende aurreko semaforoaren ondoan? – galdetu dut, ikusirik ama mordoa dagoela euren haurrekin eskutik oratuta eta argi berdearen zain, errepidearen bestaldera pasatze aldera. Alabaina, baldin badago benetan, hau da, gogotik inoiz mindu egin nauena, hori ez zen izan neuri emandako inolako zartakorik e ta erregelakorik, baizik eta behin ere Txusma nazkagarriak adiskide dudan Joseani egin ziona. Natura eskolan geunden eta Txusma alu hori galdezka ari zen landare mota ezberdinen izenez. Joseanen txanda zen, klorofila gabeko landare baten izena eskatu zionean. Joseanek, berriz, ideiarik ez. Nik uste Josean gaixoa zuritan ere geratu zela, niri behin baino gehiagotan suertatu bezala Txusmaren aurrean, hau da, beldurra k hartuta. Zein landare motak ez du klorofilarik, zein landare ez da gehienen modura berdea? Txusma odol gose txikerra bezain gizena eta burusoila, Josean xalo, argal eta sudurluzearen musutik gero eta gertuago deiadarka. Josean gaixoa, haatik, gero eta zurbilago. “Txanpi, txanpi, txanpi…” kantuka hasi zen eskola ematen zigun basapiztia txaparra. Berarekin bat, kantuan egin genezan eskatu zigun gainontzeko ikasleoi. Denok batera “txanpi, txanpi, txanpi” egin genezan esku altxatuez animatuz. Eta bat batea n, ezustean hobeto esanda, ikasgelan harrabotsa nagusi zela, irakaslea Joseanen buru gainean kolpeka hasi zen bere bi esku ahurrez, oso amaigabekoak begitandu zitzaizkidan hainbat minututan. Orduantxe bai, estreinakoz nire bizitzan gizabanako baten heriotz a desiratu nuen. Zer gertatzen da, nora zoazte denok? –galdetu zion gure amak , argi berdea piztu orduko , errepideaz bestaldetik gure parerantz zetorren beste ama bati. Nora ba? Etxera bueltan, Franco hil da eta. HARRI ETA ZUR Aitonaamonen basetxe an geunden, gure aitaren herrian, betiko lez hiriburutik ere iritsitako lehengusuekin jolasean etxeko larrainean edo. Beharbada, euria ari zuelako edo, larrainean egon beharrean, aspalditik abererik gabeko itoi zaharraren barruan egongo ginen seguru asko. Gogoratzen dut egun hura ikaragarri ondo, gaur bertan bailitzan. Auskalo zer dela eta, otu zitzaigun telebistatik ikusi ohi genituen Bigarren Munduko Gerrari buruzko pelikuletara jolastea. Ezin jakin ustekabean izan zen edo aste hartan gogotik txunditu egi n gintuen filma batek akuilaturik ote geunden. Nik uste dut behiala izugarri famatua izan zen Holocausto telesail famatua ematen ari zirela garai hartan. Bazen, noski, naziek juduei egindako genozidioari buruzko telesaio izugarri gogor bat, gurasoek ikus e z genezan ohera bidaltzen gintuztenetarikoa. Alabaina, alper alperrik, mundu guztia biharamunean hitz eta pitz ari baitzen gure amaren eskutik eskolara joan etorrian . Guk, berriz, kosta ahala kosta gure gurasoen lepoaren gainetik ikusi ohi genuen isilgorde an. Guk, haurrok, naziak gorrotatzen genituen, jakina. Bagenekien ondo asko zeintzuk ziren gaiztoak pelikulan, pelikula gehienetan bezala topatu beharrekoak. Hala eta guztiz, telesaileko pertsonaiak zein alderdiak oso urrutikoak ere begitantzen zitzaizkigu n. Ez genekien non zegoen Alemania, ez genekien ia tutik ere juduei buruz, ezin genuen gainera telesailean gertatutakoa inon eta inoiz kokatu. Zeharo ezjakinak ginen. Bai noski, dena berria zen guretzat. Nola ez, hain txikerrak izanda. Dena deskubritzen ar i ginen; baina inork gutxik azaltzen zizki gun gauzak, edo gutxienez ez gure jakin mina asebetetzeko behar bezainbeste. Nik marraztuko ditut esbastikak –esan nien nire lehengusuei, niri marraztea izugarri gustatzen zitzaidan eta. Hori bai, bagenekien on do asko zer zen esbastika bat, baita burdinazko gurutzearen zenbait nondik norako ere, hau da, nortzuek zeramaten eta zergatik, eta zer esanik ez gas kamerei buruzkoa. Dena entzunda, jakina, delako telesailean. Areago, gehienoi ikaragarri gustatzen zitzaiz kigun alemanen uniformeak, nazienak batik bat. Zer dela eta? Auskalo! Ezin esan, estetika kontuetan haurren sen asmaezina nagusi omen, biziro dotoreak zein nolabait ere euren dominak eta distiratsuak begitantzen zitzaizkigulako? Baliteke, nik gaur susmoa d ut nazien ikonografia guzti horrek erakartzen gintuela , gaitzaren ikurrak zirelako. Bestela esanda, nazien uniforme eta domina haiek Berceoren On Beldur entzutetsuaren janzkera gaurkotua begitantzen zitzaizkigun. Horretantxe oinarritzen zen hain zuzen nazi enganako lilura, ez beste inon. Naziak omen ziren garaiko deabru gaiztoen irudirik haragitsuena, edo gutxienez eskurago genuena. Horrenbestez, nazietara jolasean egin gura izan genuen nazi gaizto haiei eurena emate aldera. Gabriel eta biok jantziko ditugu eskuko gurutzea eta burdinazkoa, zuek ostera aliatuak zarete, juduak askatu behar dituzue gure atzaparretatik –lehengusu nagusiok ikaragarri gustuko izan ohi genuen gaiztoena egitea txikiei nahi beste eta batez arduragabe egur emateko asmot an; bai, gaiztoetan gaizto. Jolasean hasi eta harrabotsa hedatu zen aspaldiko lanabes herdoilduak eta gordetzen ziren korta zaharre tik barrena . Berehalaxe ere gomazko pilotak elkarri jaurtitzeari ekin genion. Gure ait onak saski batean pilatzen zituen herri ko frontoitik patiora jausten ziren palaz jokatzeko gomazko pilota txiki eta beltzak, etxea frontoipean zegoen eta artean estali gabe ere; hau da, ia arratsaldero, batez ere udaldiko asteburuetan herria udatiarrez bete ahala, pilota jasa ederra jasan behar ra. Berehalaxe gure etengabeko arrapalada eta oihuak nagusien belarrietara heldu ziren burrunba eginda. Orduan azaldu zitzaigun aitona itoiko atean harri eta zur, erabat. Baina, txoratuta al zaudete? Garrasi egin zigun aitona k, izugarri sumindurik, gugan a oldartu eta gutako aurrenekoari besotik oratu orduko paparrean itsatsita zeraman burdinazko gurutze marraztua erauzi zion. Sekulakoak esan zizkigun, lehenik eta behin beso zein bularretako papertxo “madarikatu” haiek behingoan kentzeko, gero ea herrikoei zer pentsatua eman nahi genien galdetu zigun, guk hari sekula ez ikusitako amorrazioaz. Egia esan, hura izan zen gure aitajauna benetan asaldaturik, egia esan, bere onetik at, ikusi genuen lehendabiziko aldia. Gura al duzue jendea gutaz txutxu mutxuka jardutea? Ezin ulerturik geunden gu , haur koitaduok, ezin genuen inondik inora asmatu aitajaunaren egundoko saminaldi haren zergatia. Guztiz ezezaguna, arrotza, izugarria egiten zitzaigun agure haren birao zein mehatxuei adi adi geundela ezin sinetsir ik ere. Baina, aititte , gerra pelikuletara jolasten ari ginen, ez besterik –azaldu egin zion nire lehengusu nagusiak. Behin bakarrik ikusi dut nik ait ona bere bilobetariko bati belarrondoko bat ematen. Hori izan zen egun hartan nire lehengusu Gabrielek ja so egin zuena: belarrondoko eder bat. Areago, nik uste hotsa kortatik etxeko ganbararaino zabaldu izan zela. Gura al duzue auzokoek pentsatzea etxe honetakoak faxistak garena? Ez, jakina ezetz, nola gainera ez baldin bagenekien zer demontre ote zen egiatan faxista izatea. Baina, hori bai, ez zen ezer azaldu beharrik faxista izatea oso gauza txarra, lotsagarria zela asmatzeko. Gure aitona ren betozko ilunean erreparatzearekin aski zen, alafede. Zoazte hemendik, ospa! Izan ere, gure aitona k ez zuen ezertaz gurekin eztabaidaka hasi nahi/behar. Hori ondo asko genekien gure gurasoek esanda: nagusien legea da txikien mende egitea. Zer egin diozue aitona ri era horretan aztora zedin? Nola erantzun geure gurasoei ez baldin bagenekien zertan zen egiatan guk egindako oker edo bekatua, gerra pelikuletara jolastean. Hala ere, gogoratu, gogoratzen nuen nik neuk behin ere, aitajauna ez, baina amandrea bai, haren senarra bezainbeste aztoratu e gin zela bilobak egongelan zegoen armairuko tiraderetako batean kuxkuxean geundelako. Aztoratu bai, horra hor tiraderan militarrek paparrean atxikita eraman ohi duten domina urrekara bat topatu eta guk eskuan hartu bezain fite gure atzean azaldu zen amamar en ezusteko aldarriaren zergatia. Uztazue hori bere lekuan oraintxe bertan, aitona k ez du inork atera dezan nahi. Eta bertan behera laga behar izan genuen urre bitsetan sartutako eta erdi erdian espainiar banderaren koloreak zituen oihal zati batetik zint zilikaturiko domina hura. Baina ez al zen harrotzeko moduko domina bat? Guk genekie nez, hau da, berriro ere gerra pelikuletan ikusitakoaren arabera, dominak jasotzen zituzten soldaduak heroi modukoak omen ziren, batailan ausartak edo izateagatik irabazten zituzten eta. Gure amandreak ostera etengabe ezezka, gure aitajaunak jasotako domina Gerra Zibilean bere lana ondo bete izanagatik baino eman ez ziotela, armadako ia soldadu guztiei banandu bezala guda madarikatu hura bukatutakoan. Non eta nortzuen kontr a borrokatu zuen a itona k? Agidanez Ebro aldean ibili zen borrokan, bertan bataila handi bat garatu zenekoan, itzel a. Herriko gazte andana hil zen baina. Herriko gazte gehienak behartuta joan baitziren nazionalekin borroka egitera, aitajaunaren modura, hain zuzen ere. Alta, herriko gazte guztiok gogor borrokatu ere egin zuten, baldin bazen lepoa salbatzeko soil soilik, eta berriro ere aitajaunak berak bezala. Egia esateko, zuen aitona ri domina hori eman zioten gerra garaian , gorri batzuk Donostiaraino pre so eta salbu eraman izanagatik , beste lau soldadurekin batera. Gure aitajauna, ordea, ez zen batere harro gerrako zeregin hartaz, amandreari kontatua baitzion behin baino gehiagotan Donostiara heldu eta gero preso errepublikano haiei pasararazi zizkietena k. Emandako agindua betetzea baino ez zuen egin, horrexegatik eman zioten ditxosozko domina hura; baina, etxera bueltatu orduko tiradera barrenenera jaurti zuen. Aitona k beti esan du militarrak ez zirela batere jende zintzoa, fidatzekoa, guztiz handiuste koak eta batik bat errukigabekoak, baizik eta berebiziko gaiztoak eta odol goseak. Zuen aitonak gorroto bizia zien Francoren armadako buruzagiei. Tamalez ere euren mendean bizi izan gara berrogei urtetan ahoa ireki ahal izateko ere eskubiderik gabe. Ordua n, kontura zetorrelakoan edo, guk zergatik ondotxo ez asmatuagatik, gure amandreak kontatu zigun gerra bukatu eta bizpahiru urteetara gure aitona ren bila etorri zirela herriko aguazil bat eta bi lagun falangista gauerdian. Ate joka ari zirela gure amandrea azaldu zitzaien purrustaka, oso berandu zen eta. Gizon haiek, gainera, mozkor mozkor eginda zeuden. “Zure senarraren bila gatoz, ea gurekin borrokatu eta gero zergatik bildu ez zaigun galdetzeko asmotan. Hori eta zer dela eta ez den inoiz behar bezain sut su erakusten gure Garaipen Loriatsuaren urteroko ospakizunetan”, galdetu zioten tupustean. Gauzak horrela , gure aitona bera azaldu zen goiko solairutik eskaileretan behera egunero bezala soro lanetara joateko jantzita. “Banoa zuekin, baina, jakizue, itzult zen ez baldin banaiz, nire amandrearen etxera joan beharko duzue nire berri ematera”. Eta ez, ez zuten eraman, ez arrastaka gure amamari mehatxatu bezala, ez eta besotik oratuta ere aguazilak gure aitona euren parera heldu orduko agindu zion bezala . Izan e re, hiru gizon harroputz eta mozkor haiek etxeko atalarriaren aurrean zer esan ez zekitela, Zamudiotarren jauregiko zurezko ate landu handia zein, edo batik bat, armarri erraldoia gogora etorriak zitzaizkien oldarrean. Edo bestela esanda, hiru txapelgorri odol goseek euren burua Kale Nagusiko jauregi hartarantz bidean ikusi zuten, Maria Luisa de Zamudio y Sanchez de Mansoa andre txit gorenari bere bilobari egindako mehatxuak eta nolatan azalduko zizkioten hausnarrean. Nola edo hala, baina baita aitona ren desagerpenaren berria herri tik barrena hedatu bezain laster ere, Zamudiotarren buruarengana jo behar izango baitzuten argibide ematearren, zamudiotarrak baitziren herriko leinu karlista zaharretariko bat, karlistadetarako armak jauregiko soto zein ganbaran harri arteko zirrikituetan ezkutatzen zituztenetarikoak, baliteke herriko erreketeari hornitzeko diru gehien eman zutenak ere izanak , herrian antzinatik karlistak nagusi baitziren, erabat. Horregatik ere Altxamendua hain erraz eta erabat garaitu z en gerraren aurreneko egunetan, aspalditik egundoko ganoraz prestaturik eta behar beste horniturik baitziren herriko txapelgorri guztiak. Horrexegatik ere , herriko gazte gehienek bat egin behar izan zuten Erreketearekin halabeharrez, edo Francoren armadara joan zuzenean gure aitajaunak berak egin bezala, sekula jantzi ez baitzuen euren odolekoek hainbeste estimatu edo gurtu ere egiten zuten txapel gorria. “Zuek jakingo, baina gogora ezazue herri honetan falangistak hiru katu baino ez zaretela”, horiek izan ziren, gure amandreak ere esan zigunez, bere senarrak aguazilari esan zizkion azken hitzak, beronek eta bere bi lagunek gau hartan gure aitona amonen basetxeraino hurreratzeko asmo gaiztoari amore eman aurretik. Hala eta guztiz ere, nik banuen asmoa go itiraino arineketan igotzeko dominaren bila, badaezpada. Orduan bai, orduan ageri zen domina hark nolabaiteko balioa bazuela, ez baldin bazen harro eg oteko modukoa, gerran egindako auskalo zein heroi keriarengatik edo, baina bai behintzat gure aitona ren l arrua salba zezakeelako. Berdin izan zion gure amamari, haatik, domina gure eskuetatik deskuiduan erauzi bezain laster tiradera barrenera bueltatu baitzuen di da, eta gu harri eta zur lagata, hau da, aitajaunak berak gure paperezko burdinazko zein gurutze gamatuekin tximiniako sutara egin bezala. LEIHOTIK KALERA BEGIRA Istilu ikaragarriak suertatzen dira hirian nonahi . Ezin naiz kalera jaitsi auzoko haurrekin jolas egitera , arratsaldero bezala gure etxeko espaloian. Arriskutsuegia omen da, behin baino g ehiagotan hiri aren erdigunean ia egunero ospatzen diren manifestazioak gure etorbideraino iristen baitira. Atzo bertan p oliziak tiroka bost langile hil eta ehun inguru zauritu zituen, auzo bateko elizan ikasle eta langile en arteko bilkura bat galarazteko. Nire gurasoak samindurik zeuden oso. Egia esan, nagusi guztiak oso atsekabe edo haserre omen daude, nire gurasoen senitarteko zein adiskideek beste hizpiderik ez baitute etxera datozela; “ez dago eskubiderik, denok garbituko al ga ituzte?” . Orain dela pare bat egun edo, nire aitak hiriko katedral berriaren ingururaino eroan ninduen bertan poliziak tiroz hildakoen hileta ospatzen zen eta. Gure amak ez zuen nahi inondik inora ni haraino eramatea, bertan jende andana egongo zelakoan. E z zen, ez, berak zioenez, ni bezalako zazpi urteko umemoko batendako lekurik egokiena. Hala ere, katedralera bidean gindoazela aita eta biok, ni bezalako umemoko pila ikusi nuen euren aitaren eskutik oratuta. Katedralaren sarbide nagusiaren inguruko harmai letan geundela ezin ginen, ordea, nahi beste hurreratu hiri aren erdigunean zehar hildakoen lankideek sorbalda gainean zeramatzaten zerraldoen segizioa gure sudurren aurretik pasatzen ikuste aldera. Jendetza itzela zegoen gure aurrean, bertako ia denak marm arka poliziaren balizko eta ezusteko agerpenaren kontura, euren eta batez ere gobernuko barne ministroaren kontrako aldarriak etengabekoak baitziren, baita herriaren mendekua argi eta garbi , eta gero eta ozenago ere , eskatzen zutenak. Zerraldoak iristear z eudela, berriz, isila nagusitu egin zen. Orduantxe, gure aurreko jende arteko zirrikituetatik zerraldoak pasatzerakoan , nire aitak eskua estutu zidan gogor, doi doi min egiteraino. Areago, ondoko askok ukabilak altxatu ahala, nire aitak gero eta gogorrago estutzen zidan eskua. Hala ere, ez nintzen kexa egitera ausartu, bat batean hedatu eta izugarri zurrundu egin zen , isilak galarazi zidan eta. Nire aitari begiratu baino ezin nion egin. Haren musuari erreparatu nion, hunkituta zegoen. Orduan, ez dakit nik o so ondo zergatik, ni ere hunkitu egin nintzen. Denok garbituko gaituzte ala? Nortzuk ziren denok? Katedral inguruko hiletara joan aurretik aitari aditu nion bost hildakoak langile hutsak zirela, alegia fabriketan lan egiten dutenetarikoak, gure izeko Agedaren senarraren modura, lanabesak egiten zituen lantegi batean ziharduen Asturiasetik etorritako gizontxo jator eta berritsua. Nire aita bazen ere langile fina eta porrokatua, berak etengabe aldarrikatu ohi zuenez, inong o lantegian lan egiten ez zuena baina. Hala ere, bazuen gustuko ere oso bestelako langilea zela azpimarratzea, buruzagirik gabekoa, bere kabuz lan egiten baitzuen gure etxean antolaturik zuen ile apaindegian, behar beste orduz orrazi zein eskuko lehorgailuari atxikita , etxeko ga stuak eta or daindu ahal izateko. Madrilen mai sutza industriala ikasi zuen garai tik, hain zuzen, gogoan zuen pelukeria akademia irekitzeko asmoz aurreztearren. Gure aitak ez zuen beste inorendako lan egin nahi, berak zioenez bere leinukoek sekula ez zuten halakorik egin. Bestalde, denek lan egin behar zuten gogor, dela euren nagusiengandik jauretsitako lursailetan su eta gar, dela ekinaren ekinez erosi zituztenetan , etxeko ez zuten inoren ordainpean lan ez egitearren. Beste inork zapaldua ez izateko zure lanaren jabe i zan behar duzu, bestela akabo, bestela boteretsuen makurkerien mendeko bihurtzen zara; gizon osoa izateko, gizon librea izan behar. Eta baldin bazegoen boteretsuen makurkeriak ezin errukigabeago edota gogotsuago babesten zituen zerbait, hori zen heldu guz tien ahotan zegoen diktadura hitza. Endemas, gure osaba Keparen hitzetan , gure hiriko auzo hartako elizan gertatutakoa gure hiriko langile mugimendu indartsuaren antolaketa eragozteko propio antolatua omen zen , Madrildik bertatik, baita langileek joandako asteetan herritar guztien eskubideak zapaltzen zituzten diktadura eta en presaburu diruzaleen aurka deitu eta erabateko jarraipena lorturiko greba orokorra indarrez bertan behera utz zezaten ere. Gauzak horrela, dohakabeko egun hartan eta goizeko lehen orduetatik hasita, poliziak manifestazio guztiak gogotik erreprimitu zituen. Arratsaldeko bostetan berriz, auzuneko elizan langileen batzarra egin behar zenean, suertatu zen sarraskia; Polizia Armatuak —grisak — elizan sartu ziren abadearen ohar zein erreguei muzin eginez, eta langileak irtenarazi zituzten gas negar eragilea erabiliz, na hiz eta esparrua itx ia izan. Eliza husterakoan , langile ugari jipoitu zuten. Hala ere, iskanbila nagusitu egin zen poliziak pistolaz eta metrailetaz tiro eginda ehundik gorako pertsona zauritu eta, guztiz lazgarriena izan zena, aitaturiko bost langileak hil zituenean. Haietar iko bi, tokian bertan hil zituzten; beste hirurak, ostera, zauri larrien ondorioz hurrengo egunetan hil ziren ospitalean. Ikusten? Ez dute ezertan erreparatzen, mugitzen den edonori tiro egiten diote. Denok garbitu nahian dabiltza eta. Arratsaldero bezal a ere nire aitaren eskutik irteten nintzen hirian barrena paseatzera. Egun haietan, aldiz, bagenekien ez zela batere komenigarria erdiguneraino hurreratzea, istiluak nonahi eta noiznahi sortzen baitziren, gehienak ere ia ustekabean. Izan ere, langile mugim enduak antolatu eta deituriko manifestazioez gain, sarri askotan ere istiluak sortzen baitziren hiruzpalau gizakumetik gora kale erdian bildu orduko, batez ere Alde Zaharretik gertu gertuan egotekotan, badaezpada, eta betiere edozein huskeriaren kontura, g ehienetan begiratu makur baten erruz poliziaren lechera bat euren paretik pasatzerakoan edo. Begira putakume horri, bai ausarta, bai, pistola eskuan manifestariei mehatxuka! Auskalo nork dakien zein zuhurra zen nire aita , arratsalde egun haietan erdigune raino eramaten ninduela manifestari eta grisen arteko liskarrak gertutik ikusteko, batik bat gure amari istiluotatik hainbat urrunen joateko agindu eta gero. Ikuskizun benetan zalapartatsu eta batik bat arriskutsua ni bezalako umemoko batentzat, sarritan p oliziaren gomazko pilota zein kezko boteetatik ihesi zihoazen manifestariak guganantz arrapaladan jaisten baitziren Alde Zaharreko aldapetan behera gure gainera oldartzeko arriskutan. Beldurrak geunden, bai, nire aita eta biok, baina aitari erreparatu bain o ez nion egin behar zein neurritan zegoen asaldaturik, poliziarekin gero inoiz ez bezala benetan erresumindurik, gure begien aurrean gertatzen ari den guztiari amorrazioz begira. Asasinoak! Egun batzuk geroago, Manuel Fraga Iribarne eta Rodolfo Martin Villa ministroak gure hirira heldu dira. Biak jotzen dituzte sarraskia ren erruduntzat. Biok, Guardia Zibilaren zuzendariarekin batera, ospitalera joan dira zaurituak bisitatzera, nire aitaren aburuz haien aurpegia garbitze aldera. Kalean, haatik, egundoko istiluak sortu dira behin eta berriro , bi ministroen itxurakeria salatzeko asmotan. Badirudi istiluok hain handiak eta bortitzak izan direla ezen sekula baino polizia gehiago oldartu baitzaie manifestariei. Izan ere, sirena hotsak gero eta ozenago entzuten dira gure etxetik, manifestariak gu bizi garen etorbideraino lasterka eta moltsoka iritsi ahala. Koitaduak, nik esango nuke beldurra sumatzen zaiela begitartean gure leihoaren azpiko espaloiraino arnasestuka iritsi eta atzera begiratutakoan direlako grisak ere haien atzetik korrika datozela ikusi dituztenean. Orduan bai, izua inoiz baino ageriagoa azaldu da kalean ihesi dabiltzanengan zein leihoetatik begira daudenen deiadarretan. Ez da gutxiagorako, grisen furgoi ak azaldu egin baitira ia oharkabean etorbidean, sirenak garrasi, eta berehala jaitsi dira hauetatik kasko eta ezkutuz ondo hornituriko polizia andana, eskuetan porrak eta gomazko pilotak zein kezko boteak jaurtitzeko eskopetak daramatzatela. Uztazue gazte gaixo hori, ez dizue ezer egin, koldar alaenak! Orduantxe, zoro moduan korrika zihoala behaztopatu, lurrera jausi eta bertan hiruzpalau grisek inguraturik datzan gazte ihar tximatsu bat ikusi berri dut gure leihoaren azpiko espaloian. Berar i jo eta ke kolpeka ari ziren poliziak euren porrekin, baita ostikoka ere. Are okerrago, artean polizia batzuk hasi dira euren gomazko pilota jaurtigailuekin tiroka , lurrean eroritako mutikoari egundoko jipoia ematen diharduten agenteenganaino aldarrika hu rbiltzen ausartu diren oinezko batzuei. Gris batek oinezko suminduotariko bat paparrean jo egin du gomazko pilota batez ; lurrera erori da zerraldo. Ondoren beste gris batek tiro egin du berriro, oinezkoek begiak estali dituzte atoan – badaezpada, azken egun otan manifestari batek baino gehiagok begi bat galdu egin baitu gomazko pilota baten erruz , eta arineketan egiteari ekin diote ziplo. Gure amak ezin izan du gehiago jasan, gehiegizkoa (demasekoa) iruditu zaio, benetan onartezina, eskandalagarria. Horrenbe stez leihoa zabaldu, burua luzatu eta bera ere agenteei aldarrika hasi da ozen ozen. Uztazue gazte gaixo hori, ez dizue ezer egin, koldar alaenak! Zerraldo eroritako gazteari paparrean tiro bat jo egin dion grisak berak gure amari luzatzen dio gomazko p ilota jaurtigailua, kargatu berria omen du. Barrura sartzeko, emakume! –mehatxu egin dio poliziak eskopetaz. Zoazte denok popatik hartzera, gaizkileak, zuek zarete gaizkile bakarrak! Barrura sartzeko! –poliziak katuari eutsi eta gure amari tiro egiteko imintzioa egin du. Orduan gure aitak besotik oratu eta barruraino bultzatu du gure ama. “Txoratuta al hago, ala gura al dun txakur horrek hiri ere begi bat ateratzea?” Gure aita bere onetik at zegoen. “Zer dela eta arriskatzen haiz hain modu txoro an, emazte?”, galde egin dio orain dela pare bat egun edo manifestari eta grisen arteko liskarrak gertutik ikustearren Alde Zaharreraino eskutik oratuta eraman ninduen gizonak. AITAREN ESKUTIK Arratsaldero bezala auzo ingurumarietan zehar paseatzera irt eten naiz nire aitaren eskutik, lana bukatu eta gero. Neguan gaude, hotz ikaragarria egiten du betiko lez. Horrenbestez jertsearen lepoa doi doi sudurreraino altxatuta daroat eta baita zamarreko botoi guztiak ondo lotuta zintzurreraino bertaraino ere. Ants o Jakituna kalerantz goaz, bertatik Lovaina plazaraino iritsiko gara, eta segur asko bertan Madre Vedruna kalerantz jotzeko. Asmoa da bizi garen Etorbidera bueltatzea, inguru horretan nire gurasoek erosi nahi duten etxebizitza eraikitzen ari baitira, orain tsu arte ortuak baino ez zeuden orube batean. Ostegunero eroaten nau nire aitak eraikitzen ari diren etxearen bazter inguruetan zehar kuxkuxean egitera, hau da, eraikitze lanen gorabeheren berri gertutik edo jasotzeko asmotan. Nik ostera gurago dut Gorbea kaleraino joan, nire aitak bertako kiosko batean arratsaldeko Norte Expres egunkaria erosi ohi baitu, bertan ere ozta ozta astero izugarri maite ditudan tebeoak erosi ohi dizkit eta. Noizik noiz ere nire aitak Tiempo ala Cambio 16 izeneko aldizkaria eroste n du, gehienetan mitin batera joan aurretik ala ostean. Nik ikuskatu ohi ditut aitaren aldizkariak, baina ulertu ez, bat ere ez. Gauza bera suertatu zitzaidan behin batean liburu dendek hirigunean urtero jartzen duten azokan erositako liburu batekin. Nik h autatu nuen azalean ikurriña zegoelako, nire aitak “Los Españoles que dejaron de serlo” titulua irakurri eta segituan erosi egin zidan. Etorri nahi al duk nirekin ostiraleko mitinera? Dagoeneko hiru mitinetara eroan nau aitak, hauteskunde garaian gaude eta, Franco hil eta gero Madrileko Kongresuko kideak hautatzen dituzten bigarrengoak. Orain dela bi aste EAJko hautagaien hitzaldiak aditzera joan g inen Mendizorrotzako kiroldegira . Ikaragarri aspertu nintzen, jeltzaleek, horrela azaldu baitzizkidan nire aitak, oso tipo serio eta zuhurrak zirela ematen zuten, ia denak traje eta gorbatadunak, jende azalez ondo ikasia eta batik bat gure herri txiki hau aurrera ateratzeko ezin apropos eta adoretsuagoak nire aitaren berba suharretan, besteak beste jeltzaleen b urua z en eta nire amak behin baino gehiagotan gizon benetan ederra eta dotorea deritzon Garaikoetxea jauna , eta honekin batera ere, noski, gure hiriko alkate izugarri maitea, jeltzale burua bezain ez ederra edo itxurosoa, beharbada hain dotorea ere ez, bai na ezagutzen ditudan ia nagusi guztiek gogotik goraipatzen dutena, gure hiri txiki eta itxia goitik behera aldatzen ari baita antxintxika denon onerako, gure ingurukoen aldean hiri guztiz txukunagoa, irekiagoa, bizigarriagoa bilakatu nahian. Hasteko, alkat e jaunak erdiguneko hainbat kale oinezkoentzat propio antolatu egin ditu, itzela da kotxe gabe ko kaleetan zehar ibili ahal izatea, badirudi ziurrago zoazela, libreago omen edo sekula ez bezala behinik behin. Eta honekin batera badirudi ere alkate jaunak hi rian barrena lorategiak nonahi jarri dituela aberatsen jauregietan bezala. Autonomia berreskuratu orduko hauek jaun eta jabe izango dituk halabeharrez. Nik, noski, ez nekien oso ondo zertaz ari zen nire aita. Nik aditzen nien oholtza gaineko hizlariei Eu skadi hitza etengabe aipatzen, ia hizpide bakarra zutela, baita Gora Euskadi Askatuta! aldarria etengabe eta ozen ere hitzaldia amaitutakoan, eta oso atseginak begitantzen zitzaizkidan, Euskadi hitza bera nire aitona amonen etxean entzuten bain ien etengabe nire senitartekoei, bait a eskol ako lagun askori ere . Euskadi omen zen gure aberria, edo hori behintzat zioten jeltzaleek behin eta berriro, eta hori ere aditua nien nire inguruko nagusi gehienei hor nonbait. Espainia gure betidaniko etsaia baino ez zela, gure egiazko aberria zapaltzen duen estatu odol gaiztoa, gure foru zaharrak zein gure jatorrizko hizkuntza zaharra ere lapurtu zizkiguna, eta horixe zen ere nire eskolako zenbait mutiko koskorri entzuna niona behin baino gehiagotan. Horrexegatik ere euska ra ondo ikasi behar duk, seme, hire herriko hizkuntza duk eta. Hurrengo ostiralean, aldiz, beste mitin zeharo ezberdin batera eroan ninduen aitak Mendizorrotzara. Polizia andana zegoen kiroldegiko inguruetan, bazioten gainera, edo aitak berak horrela azald u zidan behintzat, kanpotik etorritako autobus pila zegoela, “bai, seme, kiroldegia behar bezala betetze aldera, Felipe eta Alfonso datoz eta”. Joandako ostiraleko mitinak ez zuen alderik bestearekin, guztiz jendetsuagoa, burrunbatsuagoa eta batez ere alai agoa zelako. Beharko, jendea etengabe txaloka ari baitzen Felipe taula gainean zegoelarik , eta batez ere barre algaraka Alfonsok Espainia bere amak ere errekonozituko ez zuela esan orduko. Giro ikaragarri alaia, bipila, zen, kiroldegian jai hutsa ospatzen egon balira bezala. Nik uste bertan baturiko guztiak PSOE duda izpirik gabe hauteskundeetan garaile suertatuko zelakoan zeudela, horrela behinik behin aldarrikatzen zuten ozen eta bero bandera gorriak eta guzti astindu z. Nire aita ere hainbeste emozio biho tzean ezin kabituz ari zen, nik esango nuke pozez gainezka, eta hori izan zen behintzat nik sumatu niona, kiroldegitik irtendakoan zera esan zidanean: “hauek ez baldin badute Espainia aldatzen, inork ez du egingo”. Ni ordea banenbilen zeharo nahasturik, ba ita nahiko nahigabeturik ere, ezin bainituen ulertu mitinean etengabe aitatzen zituzten Espainia horren nondik norako berriak, ozta ozta iraultzaileak, Guerra zelakoaren hitzei erreparatu z gero , iraganarekin errotik apurtuko zutenak, egiazko demokrazia asp aldiko partez ekarriko zigutenak. Biharko mitina ere asko gustutako zaik, Urkok kantatuko dik. Nire aitak badaki euskarazko kantak oso gogoko ditudala, Benito Lertxundi, Laboa eta herrikide dudan Gorka Knörr ere irratitik txitean pitean entzuteak ikarag arri pozten nauela. Bihar, haatik, Urko izeneko donostiar kantariak joko du Euskadiko Ezkerrakoen mitinean. Nik entzuna diot bere kanta bat astero gure hiriko irratitik emititzen duten euskal musika saio batean, Maite, maitea izenekoa. Ikaragarri gustatu zitzaidala gogoratzen dut, baina besterik ez. Nire aita, aldiz, mitinera joango da aspaldi agindu egin zielako Mario Onaindiar en emazte eta amaginarrebari. Emakume biok nire aitaren bezeroak dira, astero orrazten baititu gure bizilekuaren erdian atondurik duen ile apaindegian, eta gainera txukun txukun, haiek arruntean oso pozik egoten baitira nire aitaren lanarekin. Badirudi nir e aita, eta nire ama ere bai, bi andreokin oso ondo konpontzen direla, hain jatorrak, berritsuak eta baita eskuzabalak ere baitira beste bezero batzuen aldean; esate baterako hiriko zinegotzi baten emaztearen aldean, desatsegina eta zekena bezain handiuste koa. Honez gain, Onaindiaren aitaginarreba ere ezagun du nire aitak, kalean behin baino gehiagotan berarekin hitz aspertuak ere egin baititu auskalo zeren kontura. Behin batean ere Marioren aitaginarrebak nire aitari bere herritik bizpahiru kantara bete ar do ekartzeko eskatu egin zion. Nik dakidala aitari oso atseginak zaizkio Onaindia eta Bandres, telebistatik azaltzen diren aldiro beraiei txaloka egiten baitie oso azkarrak eta ausartak direlakoan, egia borobilak esaten dituzte eta. Eta badago EEko beste b at ere, Olaberri izeneko giputz bizardun bat tira ba, nik uste alderdi horretan bizarduna ez den bakarra Bandres izeneko abokatu azkarra eta ausarta dela , betiere barre eragiten diona nire aitari telebistatik botatzen dituen zirtoei esker gainontzeko alderdietako politikarien kontura. Egia esan, izugarr i abila da bere aurkakoak lots arazi edo maiz ere errukigabe larrutzerakoan, batik bat Madrilekoak baldin badira. Onaindia eta bere alderdiko beste hainbat ETAko partaide ohiak dira, asko eta asko kartzeleta n egondakoak oraintsu arte, hau da, estatuaren txakurrak zein frankista zikinak akabatzen dituen erakunde armatuaren kideak. Hala ere, Onaindia eta gainerako “entzungor” gehienak polimiliak ziren, armak alde batera laga eta politikari eutsi egin ziotenak estatuarekin itun bat sinatu eta gero, ez dute, beraz, zerikusirik ia egunero errukigabe eta edonon tiroka zein bonbaka diharduen erakundearekin, hots, delako ETA Militarrarekin. Itzul gaitezen etxera arin arin, hotz handia egiten dik eta. Bai, nire aita z uzen dago, hobe dugu lehenbailehen etxera bueltatu edo bestela sanoi hoztuko naiz. Nik biharko mitinera joan nahi dut, Urkoren Maite, Maitea zuzenean entzun nahi nuke eta. Gainerakoak ostera ez dit ardura handirik, politikariak oholtza gainetik hitz eta p itz ari direnean ezer gutxi ulertzen baitut, ez baldin bada Gora Euskadi Askatuta oihukatzen dutenean. Orduan bai, orduan badakit niretarretakoak direla. Gutxi gora behera, ezen inoiz ezin baitut jakin norainoko niretarrak diren egiatan, nire aitari galdet zen diodanean lehen muzin eta gero irri egiten dit eta. Tamalez, nik ez dakit inoiz nire aita k noiz hitz egiten didan seriotan, maiz niri adar joka ari baita edozein lelokeriaren kontura. Tapatu hadi ondo, hotz handia egiten dik eta. Txamarra txiki eta e stu geratu zaidak, aita. Bai, erosiko diat Alianza Popularrekoek daramatzaten gabardinak bezalako bat. Ei! Fraga, Martín Villa eta enparatuenak bezalako gabardina bat? Horixe, seme, jende harro eta boteretsuek janzten duten gabardina luze eta dotore bat, horiek baitira bizian hotzak sekula jango ez dituenak. BI HILDAKO Ikastetxeraino iritsi berri gara goizero bezala eta patiora harresiko atetik sartu baino lehen ere zerbait arraro sumatu dugu amak eta biok, zerbait gainera ezagun, oso. Badago jende pila etxera bueltatzen ari dena etorritako bidetik. Badago ere guraso andana, euren etxe edo lantokietara itzuli beharrean ikasgeletara sartzeko sarreran pilatuta dagoena, auskalo zeren zain. Irudia ezaguna zaigu, bai noski, aurreko astebetean antzerako zerbait gertatu baitzen nire amak eskolara nindekarrela. Hainbat guraso etxera bueltatzen zen euren seme alaben eskutik oratuta, eta ikasgeletara sartzeko ate ondoan zain zeuden irakasleek zabaltzeko imintziorik ere egin ez zutenez. Klaustroa bilduta dago, ez dakigu gaur eskolarik egongo ote den. Berehala jabetu ginen zergatiaz, nire ikaskide baten amak t otelka ozta ozta azaldu zigunez. ETAk tiroka hil berria zuen Lemoizko ingeniari burua, Jose Maria Ryan, zentral nuklearra kudeatz en zuen enpresak eta Esta tuak ez zietelako kasurik egin zentrala behingoan ixteko herri mugimenduaren protestei eta bati k bat gure herria askatzeko hiltzen zuen erakunde armatuaren mehatxuari . Badirudi irakasle batzuek grebara dei egin dutela. B este batz uk ordea guztiz kontra daude. Gure a mak eskua berehala askatu eta solaskide zuen amaren semearekin, Gorkarekin, jolasean egitera joateko agindu zidan. Gurasoak baino ez ziren geratu ate ondoan zain, ezbaian , marmarrean. H aurrak aldiz olgetan hasi ginen era bat ezaxola . Ez diat uste jaiegun izango dugunik, gure irakasle gehienak abertzale peto petoak omen dituk –bota egin zidan Gorkak ia ezustean eta hareazko futbol zelaiaren ondoko harmailetan esertzera gindoazela. Eta? Eta ez diat uste nik Arrausi edo Castillo irakasleek ETAren kontrako protesta batean parte hartuko dutenik. Nik ere ez nuen uste, irakasleok oso abertzale suharrak baitira. N ik ordurako banekien jeltzaleekin batera euskal abertzaleak nagusi diren abade ikastetxe batean geundena. Izan ere, denok ondo asko dakigu eskulanak, marrazketa eta musika irakasten dizkiguten Arrausi eta Cerolo irakasleak HBkoak direla. Ez dira bakarrak, beste irakasle gazteago batzuk ditugu , fraideak edo fraide ohiak, eskolak euskaraz ematen dizkiguten gehienak, aber tzale piura ezin ageriagoa dutenak , haurrok aspaldi ikasi dugu hori bereizten . Izan ere, hori asmatzeko bizar luzeei zein artilezko jertseei erreparatu baino ez die gu egin behar. Hala ere, eta azkenon aldean edo, Arrausi eta Cerolo irakasle se kularrak ez e zik, egiazko militanteak ere badira, hauteskunde zerrendetan eta guzti agertu direnak. Areago, ikaskideen artean bolo bolo ibiltzen diren zurrumurruen arabera, Arrausi behin baino gehiagotan atxilotu dute ezker abertzalearen hainbat ekintzata n edo parte hartzeagatik. Cerolori dagokionez, aldiz, badago pasadizo oso esanguratsu bat gurea bezalako ikastetxe baterako, badirudi arestian izan zuela egundoko liskarra zuzendariarekin abortuaren aldeko hitzaldi bat eman zuelako bere herriko kultura etxean. Areago, b ehin baino gehiagotan eta baten batek daki zeren kontura, inork inoiz ezin ziolako ezer txarrik edo apartekorik antzeman, Cerolok klariona bertan behera utzi, arbeletik urrundu eta gugana jiratutakoan zera egin zuen, mahai gainera igo eta ustekabeko erriet a egin zigun gure ustezko alferkeriaren kontura: “gaur egungo gazteak alferrontzi hutsak zarete kanpaia jotzen ari zaretelako etengabean; ez zaudete zuen bizia Euskal Herriaren alde emateko prest ”. Nik espero diat gainontzekoek grebaren alde jokatzea. Seriotan esan dut, bai noski, joandako astean gertatutakoa baitzen aukera paregabekoa oporra izateko. Areago, banuen asmoa Gorka nire etxera goiza olgetan egitera etor zedin. Aspaldi honetan Gorkarekin oso adiskidetua nabil, lehenago klaseko beste batzuekin ibili bezala ere, eta egun hartan Erregeek ekarritako Exin Castillos erakusteko irrikan nengoen, hamaika dorreko gaztelu mardula, erdi puntako teilatuak, zubi altxagarri eta ikaragarri harroa, eta auskalo zenbat pieza bion artean eraikitzen goiz pasa egite aldera. Hi ETAren kontra al hago? ETAren kontra? Jakina baietz, ziur nengoen, nire etxean norbait hiltzen z uten aldiro asasino hutsak ziren a argi eta garbi aditzen bainion nire amari, ez zegoela eskubiderik inori bizitza kentzeko, gorrotatzen zituzten faxisten modura jokatzen zutela, akabatzen zituztenek bazutela ama bat denon antzera. Nire aitari entzuna nion ordea ETAkoak Euskal Herria askatzeko borrokan ari direla, betiere borroka guztietan hildakoak suertatzen direla, Historiak ezin argiago erakutsi bezala. Eta hala eta guztiz ere, nire aitak ere muzin egiten zien ETAkoei, erabiltzen zituzten baliabideak guztiz zilegiak ez zirelakoan baitzegoen, are gutxiago eraginkorrak, batez ere demokrazia ezarri eta gero, zeren eta demokrazian gauza guztiak mahai gainean eztabaidatzeko aukera zegoela uste baitzuen, alegia. ETAk Euskal Herriaren independentziaren alde borroka egiten dik. Bazitekeen, eta agian, beharbada, hori guztiz goraipatzekoa omen zen , nork zekien, orduan behintzat . Euskal Herria, nagusiek ondo asko erakutsi bezala, gure aberria omen zen, Espainiako Estatuak zapaldua, bere buruaz zeharo jabe ez dena, nola edo hala askatu beharrean geundena. Ezer gutxi nekien nik horri buruz nagusien kontuak zirelakoan, beraiei galdetu z gero “hi oso txikia haiz, Martin, halakoak ulertzeko” erantzuten zidaten betiere. Gorkak, ostera, bazirudien ederto zekiela kontu horietaz, ikastetxeko ikasle helduagoen modura, egunero eskolak eta ematen zizkigutenak gure ustezko aberriak pairatzen zituen bidegabekeri en kontura. Ryan delako hori Euskal Herriaren etsaia zuan. Benetan harritzeko modukoa zen Gorkaren aburuaren irmotasuna, lehen aipatutako beste ikasle helduago horien ahotan baino entzuten ez zirenak, agidanez euren etxeetan edo anaia nagusiei adituak. A lde horretatik, Gorka izugarri miresten nuen, gure ikasgelako lagun gehienak baino helduago ematen baitzuen halakoak botatzeagatik, hain zuzen ere. Eta agian horrexegatik ere, berarekin adiskidetzearren ahaleginetan ari nintzen aspalditik, Gorka bezalako a diskide azkar eta batik bat abertzale bat izatea. Izan ere merezi zuen. Egia esanda, Gorka nire etxera gonbidat zeko asmo nagusia nire Exin Castillosekin jolas egin zezan omen zen. Bazoazak gurasoak! Nire amak harri txintxarrezko futbol zelaiaren ondoan b ildu, eskutik oratu eta etxera bueltatzeko agindu zidan. “Etorri al liteke Gorka gure etxera Exin Castillosekin jolasteko?” Noski baietz, baina bere amari galdetu behar dio lehen, erantzun zidan amak erantzuna aldez aurretik baiezkoa zela ondo jakinda ondo an Gorkaren ama baitzuen irribarretsu. Goazen ba!, gaur berriro oporra duzue eta. Gaur ere, oraintxe bertan egia esanda, antzerako panorama, gurasoak ikasgeletara sartzeko atearen ondoan irakasleen klaustroaren erabakiaren zain. Hauetariko aita bat ere eztabaidaka hasi da gaurkoak aurreko astebetekoarekin egiazko zerikusirik duen, ez baitu oso ondo ulertzen zertara dator ren, hau da, koherentea ote den. Izan ere, nola esan zen egokiagoa zen, aurreko astean ETA gaitzesteko egindako greba ala guardia zibi lek Arregi izeneko etakide bat akabatu egin dutelako , berari galdezka ari zirela leotzetan , gaur egin beharrekoa . Beste batzu ek, ordea, gehienak egia esanda, banaka hauen zalantzei aurre egin diete eskuak burura eramanez eta aurreko greba gizakume baten hi lketa salatzearren izan zela soil soilik gogoratuz, inondik ez ETA erakunde bezala kondenatzen zutelako, haiek ez baitute ETAren kontrako ezer, baina bai inor hiltzearen kontra, hau da, ETA jendea hiltzeaz gain besterik ere ez bailitzan. B aliteke gurasoeta riko batek ezustean adierazi egin duen etorkizuneko euska l armada baten aitzindariak edo. Guraso honen ustet an Estatuarekin gerran baikaude. Horrenbestez, gutako inor ez zen harritu behar bi aldeetatik hildakoak suertatzen baldin baziren, gerraren logikare n barruan zegoen eta. Orduan, nagusien eztabaidaren berbaroa harrotu ahala , beste guraso batek bota egin dio aurrekoari ETA gaizkile talde bat baino ez zela; baina, hala eta guztiz ere, hildako guztiek estimu bertsua merezi dutela, eta horrenbestez etakide aren hilketaren kontra ere agertu beharrean dau dela nahitaez , aurreko astean Lemoizko ingeniariarenarekin egin zuten bezalaxe. Badirudi guraso gehienak bat datozela ETA gaizkile talde bat baino ez dela esan duen aitarekin. Tamalez, gaurko grebari bate re ko herentea ez zeritzon aurr eko aitak euskal armadaren leloa lehen aitatu duenari etakide bate n hilketagatik p rotesta egiteko eskubiderik ez d uela leporatu dio. Ez al zaudete gerran, zertaz ba kexatu behar? Hain kakanarrua eta guzti izanda ere, nire aitak behin eta berriro esan bezala, ni ere jabetu berri naiz guraso gehienen aldartearen bat bateko uzkurduraz. Hoa, hoa Gorkarekin futbol zelairantz! Harri txintxarrezko zelaian gaudela Gorka eta biok, berr iro ere gure gurasoen berbotsetik hainbat urrinen badaezpada, zera otu zait nire lagunari itauntzea. Etorriko al haiz gaur nire etxera jolas egitera lehengoan bezala? Gaur? Txoratuta al hago? Zer ba? ETAko bat hil dutelako txakur aluek. Bai, horrexeg atik, gaur ere oporra izango diagu seguru asko. Ez duk gauza bera, oraingoan gutarretako bat akabatu ditek. Gutarretako bat? Bai, motel, Joseba gu bezalako abertzale bat zuan. Ala hi ez al haiz abertzale? Bai, bai noski, denok bezalakoa. Joandako ast eko greba ikastetxeko buruzagiek inposatu zigutean, zuzendariak eta ikasketa buruak behartu egin zituztelako gainontzekoak alde egiteko. Nork esan dik halakorik? Nork ba? Mundu guztiak zakik. Baina niri nire anaiak azaldu zidaan atzo argi eta garbi: zuze ndaria jeltzale potrozorri handia duk. Eta bestea? Bestea mantxurriano hutsa omen duk. Mantxu…? Mantxuriatik etorritako belarrimotza. Euskal Herriaren askatasunaren etsai. Eta etsaia baldin baduk, zergatik egingo dik gaur greba ETAko lagun baten hilketa kondenatzeko? Ondo asko daki telako, berak eta zuzendariak ere bai, komeni zaiela, bestela larrutik ordainduko liakete eta. Tira ba, etorriko al haiz nire etxera oporra izan ez gero ? Ez, hator hi nire etxera nahi baduk, hire txanda duk; baina, gauza bat jakin behar duk, nik ez zaukaat Exin Castillosik. Hausnarrean geratu naiz luze, hausnarrean ondo asko jakiteke zeren kontura, aurreko asteko irudi bat gogora etorri zaidan arte. Nire etxean geunden greba egunean, Exin Castillosekin jolasean. Ni ikaragarri pozik, bihotzari ozta ozta eutsirik, hainbeste goxatzen ari nintzen piezarik pieza eraikitzen ari ginen gazteluko seigarren dorrea bukatzear geundela. Orduan, dorreko teilatua osatzeko falta zitzaigun azkeneko pieza Gorkari eskaintzera nind oala, nire atze an zeharo arduragabe , baita asper eginda ere, ematen duen lagunari begiratu eta berehala konturatu nintzen: Gorkari ez zitzaion Exin Castillos gustatzen, aspertzen ari zen. Nire amari galdetu behar niokek, nik uste goizean erosketak egin behar dituela. TXINTXIN BELDURRAREN HOTSA Hiru ordu laurdeneko bidaia Luzarotik etxera. Gaur, aldiz, badirudi ordubetetik gora kostatuko zaigula kostaldetik bueltatzea asteburua bukatutakoan. Primeran pasatu dut nire aitaren lehengusuen herrian. Ikaragarri alajaina, batik bat portuko igerilekuan. Aurten, hamabi urte bete ditudala, nire burua bota dut moilatik estreinakoz, herriko gaztetxo guzti guztiek egin ohi duten bezala. Berdin zitzaidan nire amak gure senitartekoen etxeko terrazatik ikusiko ote ninduen edo oihuka hasiko ote zen zoro moduan ure tara ez botatzeko aginduka. Bazen garaia herriko gainontzeko mutikoen antzera moilan txonbo egiteko. Urtero uda hasi orduko kostalderaino joan ohi gara asteburuetan, eguzkiak nolabait eskatuta, batez ere itsasoa hain gertu izanda gure hiritik, hiru ordu la urdenera. Maiz ere, ez baldin badago trafikorik, ez baldin badugu errepidean inolako konponketa lanekin topo egiten, ordu erdi doia. Hobe ez esan, beraz, gure aitak noraino zapaltzen duen haren Renault 8ren azeleragailua. Behin batean, Bergara aldean, Osin txu paretik edo pasatzerakoan, ahuntz bat gurutzatu zitzaigun ezustean. Hura bai sustoa! Zorionez, ahuntzaren saltoa ere izugarria izan zen. Ni hegan eta guzti egin zuelakoan nago. Kontrol bat egon behar du Arrasateko irteeran, bestela ezin da ulertu au toilara ikaragarri hau. Beharko! Bada ordubete geldian zain gaudela alperrik aurreko kotxeak aurrera egin dezan. Laster kotxe barruan ere ilunduko du, gogaikarria, asko gainera. Aita, musika entzun nahi dugu! Gure anaiaren izenez er e eskatu diot. Mikel lotan dago baina. Gure amak, ordea, burua altxatu, guganantz jiratu eta isiltzeko keinua egin dit hatz erakuslea ezpainetan. Albisteak, non daude albisteak? Gure aitak irratiaren dialarekin gora eta behera, bilaka ari den albistegia harrapatzen, baina ba i ordea musikazko irrati kate pila. Haietariko batean behingoan gelditzeko eskatu diot. Aditu berri dut itzel atsegin dudan Itoitzen kanta bat: Lau Teilatu Gainean. Ixo, Martin, gaur arratsaldean zer gertatu den asmatu beharrean gaude! Isilduko naiz, nosk i, badaezpada, bestela badakit datorren a: eskatutako irrati kateari eusteko berriz eskatzekotan aita suminduko da aurki, (aita sumindu ko zait aurreko irratia katea berriz sintoni zatzeko eskatzen baldin badiot). Baliteke ere bera ere burua niganantz jiratu eta egundoko zaplastako bat ematea ere bai. Ilara hau ez da batere normala, berdin dit domeka arratsaldea izatea, sekula ez dut topatu halakorik, kontrol bat egon behar du Arrasate inguruan , alafede . Gure aita urduri dago, oso. Ez da harritzekoa, bihar astelehena da, etxera beranduegi iritsiz gero bihar nekeak hartuta jaikiko da lanera joateko. Honez gain, gure aitak gauez gidatzeari gorroto bizia dio, errepideko markak lauso ikusten ditu eta. Horrenbestez, aita gero eta ernegatuago sumatzen dut aspaldi ko partez. Arruntean, eta bolanteari eutsita dagoela, aita beti pozik eta kantari egon ohi da. Baina batez ere kantari, ikaragarri gustatzen baitzaio gaztetako abestiak hurrenez hurre n kantatzea. “Gaztetakoak” diot. Gure a ita kantetan dagoela bere gaztetak o koadrilakoekin irudikatzen baitut jai giroan, sekula santan ez nire amarekin, amarekin beti begitantzen zait paseoan edo sesioan, ez besterik. Hara! Ziurrenera atentatu bat – gure aitak oihu eta guzti egin du irratian bila ari dena topatu ezinik . Zer b estela? Gure amak, ordea, bederatzietako albistegiaren zain egoteko aholkatu dio, hama r minutu baino falta ez baitira. O rdura arte, berriz, albisterik ez, hobe dugu beraz, eta nik lehen ondo asko eskatu bezala, musika entzutea . Guanteratik kasete b at atera tzeko imintzioa egin du. N i beldurrak nago hain gustuko duen Jorge Negreterena izango ote den. Gainera, kontrol bat baldin badago hor aurrerago, ez dugu zertaz kezkatu behar, bi umerekin goaz eta. Ranchera baten aurreneko notak entzun orduko gure aitak irratiko botoi bat sakatu egin du bolumena baxatzearren. Badaezpada dio, baten batek daki hor kanpoan zer gerta litekeen. Zer ba? Tiro hotsik edo? Oraingoan ez dakit gure ama serio ari ot e den ala g ure aitari adar joka. M aiz ere gure aitaren bat bateko kasketaldien kontura barr e egiten baitu. O so gizon egoskorra dela leporatu ohi dio. Baliteke, zergatik ez? Gogora ezazu bestela orain dela bi aste gertatutakoa gure hirian bertan. Zer gogoratu behar dut –erantzun dio gure amak guztiz ezaxola eta adarjole . Txakurrek Gamarrako Atean akabatu zituzten Bergarako senar emazteak. Bai, ondo asko gogoratzen dut, egunkariak zioenez buelta erdi eman zuten kontrolera iritsitakoan, poliziak h ainbat bider gelditz eko keinuak eta egin zizkieten alper alperrik. Eta horregatik garbitu behar al zituzten? Gure aita asaldatu egin da amaren erantzuna ikaragarri epela delakoan baitago. Ez da lehenengoa, eta ziurrenik ere ez da azkenekoa izango, gero eta maizago hizk amizka egiten baitiote elkarri; baina , oraingoan badirudi baietz, aita inoiz baino serioago ari dela gure amaren ustezko epelkeriaren aurrean. Jakina ezetz, ez izan ergela, Josemari, zuk badakizu ederto nik pentsatzen dudana poliziaren jardueraren kontura – orain ez litzateke harritzekoa bere aitaren karnet komunista hizpidera ateratze a. Baina, zer dela eta buelta erdi eman behar zuten kontrol batera iritsi eta gero? E z al zeki ten nola jokatzen zuen poliziak? A rriskatu egin ziren, eta antza denez bazuten ere motibo franko ihesi egiteko. ??? Bai, Josemari, ez egin ez ulertuarena, egunkariak azaltzen zuen tabako kaxa pila zeramatela ezkutuan. Horrexegatik egin zuten ihes. Eta ez, noski ezetz, horrexegatik ere ez zuten merezi tiroz josita hiltzea. Tamalez, denok badakigu nolakoak diren gauzak herri alu honetan, zer nolako giro petraldua dagoen terrorismoa dela kausa. Nortzuen terrorismoa? Txikerra naiz, bai, eta baliteke helduen gauza asko eta asko behar bezala ez ulertzea, baina azken hori ostera badakit gure amaren gustukoa izango ez dela, gure aitak erronka egin dio eta. Jainkoari esker edo aurreko kotxea mugitu berri da. Gure aitak ere aurrera egin behar du ezari ezarian, pozarren gainera, ezin ageriago baitzaio aldartean ez duela gure amarekin errietan egiteko inolako gogorik. Gure amak irratiko bolumena igo egin du ustekabean; Jorge Negreteren ahotsa inoiz baino arranditsuagoa begitandu zait, gure kotxe barruko hika mikak hutsaren hurrengoak balitzaizkio bezala. Eta Bergarako senar emazteok e z dira lehenengoak, ez eta azkenekoak ere – bota egin du gure aitak tupustean, Arrasateko Kataide industrialdera ailegatzen ari garela . Nik dakidala azken urteotan jende pila hil da txapelokerren kontroletan. Badirudi, beraz, ez dutela inolako erreparorik tiroka haste ko edozein aitzakia hartuta. Gure amak ez du arraposturik egin. Nabari zaio, oso, berak ere ez duela inolako gogorik auto ilara bateko hitz aspertu batzuk errieta gai bilakatzeko. Badaki e re ez duela merezi tutik esatea , gure aita honelako ki nketan oso erretxina baita edozein huskeria dela motibo. Gure aita oso urduri jarri ohi da denbora alperrik, hau da, bere desiraren kontra denean, galtzen duenean, ezin baitu pairatu beste inork bere eginbeharrekoa agintzea. Bere libertateari eraso egiten diotela us te du. Gauza benetan larria, bera k etengabe esate n duenez. Gure aita ez da inoren morroi izateko jaio. E z bera, ez eta bere ondorengoetako inor ere. Begira, Maite, hor dituzu harroputz nazkante horiek, euren antibala txalekoekin apain apain ja ntzita eta metrailetei eta ondo eutsita badaezpada, furgonetako sirenen argiak dirdir eta zoruan barreiaturiko arantzadun k ateaz herriko sarrera oztopatuz. E ta hori guztiori gutxi bailitzan guri begira zorrotz zorrotz, mehatxuka bezala. Eta zelan gura duzu begiratzea –gure amak eztanda egin bide du . Zuk ere gogoratu behar zenuke duela hilabete edo ETAkoek hiru polizia tirokatu zituztela Agurain aldean Espainiako Buelta zaintzen ari zirela. Nik ez ditut zuritzen, are gutxiago onartzen dut inor tirokatzea. Hala ere, onartu behar duzu egundoko presiopean ari direla , metrailetaren katua arinegi dutela beldurrak eraginda. Zuk zeuk esan duzu, ETAren beldur ari dira, jakina. Baina, gu bezalako jende arruntak ba al du zerikusirik ETAkoekin? – gure aitak b olantea jo egin du ukabilaz eta honekin batera txirrina ere nahigabean. Lasai zaitez, Josemari, begira bestela zer egin duzun, txapelokerren arreta gureganatzea – ohartu dio gure amak berriro adar jole ere. Ikusten? Edozein huskeria dute aitzakia gure ga inera oldartzeko – erantzun dio gure aitak, baina ez dakit erdi txantxetan edo , irribarre luze bat ezpainetan baitu. Gure gainera oldartzeko? Bai, emazte, gu denok gaizkileak gara , terroristak edo hauen lagunak bagina bezala. Noski ezetz, baina haiek h orrela pentsatzea ez da batere harritzekoa. Nola ezetz? Josemari, zuk uste al duzu benetan haiek ez dakitela zer nolako gorrotoa diogun. Nik ez diot inori gorrotorik. Zuk agian ez, baina zure Luzaroko lehengusuei baino ez diezu erreparatu behar sortara zten dieten gorrotoaz jabetzeko. Zer duzu zuk nire lehengusuen kontra – gure aita ia bere onetik at , gogoratzen dizut euren etxean egon berriak garela, gainera zu asko estimatzen zaituzte. Badakit, noski baietz – gure amak gero eta atsekabetuago rik, baina horrek ez du zerikusirik esan nahi dizudanarekin. Baina , zer dela eta aitatu duzu nire lehengusuena? – orain bai, gure aitak marru eta guzti egin dio amari. Zergatik? Iaz, abuzturo bezala euren etxean geundela oporretan, txanpan botila bat ireki egin zutelako ETAk Luzaroko kuartela granadaz eraso egin eta bi agente akabatu zituela jakin orduko. Zer diozu? – gure aita zur eta lur. Entzun duzuna. Zure lehengusuok esan zuten bi agente horiek sasikume hutsak zirela, aspalditik euren atzetik zebiltzana k beti izorratu nahian herriko kaleetan eurekin topatu orduko edozein txorakeria zela kausa, bazela ordua norbaitek zerbait egin zezan. E do bestela esanda, merezi zituztela bizia erauzi egin zieten tiroak. Baina, ulertu behar… Ez dago ezer ulertzerik, Jo semari, gizakume batzuen biziaz ari gara. Eta orain, faborez, isil zaitez, txapeloker bat leihatilaz bestaldean deika dugu eta, zuk egindako bozina hotsak erakarrita. Gure aitak guanteran dokumentazioa bilatzeari ekiten dio arrapaladan. Txapelokerrak, ordea, leihatilaren beira jotzen du berriro bere iskiluaren puntaz. Gure amak agintzen dio aitari leihatila albait arinen eraits dezan. Anartean Mikel kakanarruak lo dira u eta nik gure Luzaroko izeko osabak gogora ekarri ditut, euren etxetik irten berriak gara eta. Udako ia astebururo bezala, Luzaron ikaragarri ondo pasatu ohi baitugu, batez ere eguraldi ona egitekotan kaialdean lehengusuekin. Izeko osabak ere oso atsegina k dira, barrea oso erraz eragiten baitig ute euren etengabeko txantxekin. B eti adar joka ari dir a edozein txorakeriaren kontura. B etiere aldarte onean, zirika baina inor zinez zauritzeke. Izan ere, izeko osabenean giro zoragarria dago gure aitaren herrikoar en aldean, non seriotasuna gizalege dela ematen duen. Luzaron denok beti parrandan ari direla ematen du. Gure amak dio kostaldeko jendea lehorrekoa baino hamaika bider atsegin eta alaiagoa dela, nabarmen zaiela buru eta eskuzabalagoak direla eurenez, itsa soak egiten ditu abegikorragoak. H orrexegatik ere hain gogoko dituzte gure gurasoek Luzaron udako oporrak. Hondartza aitzakia baino ez da, haiek benetan estimatzen dutena gure aitaren lehengusuekin parrandan ibiltzea omen da, hau da, guk azkenon seme alabek in kaialdean bezainbeste. Gogoratzen ari naiz asteburu honetan erruz goxatu izandakoa, batik bat portuan nire burua moilatik bota egin nuenekoa, itzela. Gogoeta egiten saiatzen naiz nire amak esandakoari buruz. Alperrik, gure aita atzeko gidarie n bozina hotsagatik aiko maiko an hasi bitartean txapelokerrak kotxe barrurantz luzatu du bere begiratu zorrotza eta nire anaia eta biok ikusi orduko motorra piztu eta aurrera egin dezan agintzen dio. Isilean iritsi gara txapelokerrek errepidean jarritako arantzadun k ateraino. Orduan, delako katea gu igaro gaitezen zabaldu bezain laster, gure amak irratiko bolumenari eusten dio atoan eta Jorge Negreteren ahotsa nagusitzen da ozen ozen kotxe barruan: me cansé de rogarle, me cansé de decirle, que yo sin ella de pena muer o…, no quería escucharme, si sus labios se abrieron fue para decirme, ya no te quiero… MOZKORRA Ama? Bai, aterpean gaude. Non? Ba, esan nizuna, Aralar ingurukoan. Hori non dago? Mendian, non bestela! Zarata, zer zarata? Haizea da, oso gogor ari du. Tira ba, ama, moztu behar dut, txanponak bukatzen ari zaizkit. Oporretatik bueltan hitz egingo dugu. Ez gaude Aralar aldean, ez inongo mendiko aterpean, Donostiako Bulebarreko kabina batetik deika ari naiz. Eta zarata, handia benetan gainera, Alde Zaharre ko istiluetatikoa da, egundoko kalapita baitago gaur arratsaldeko atxiloketen kontra manifestatzera ateratako jende eta antidisturbioen artean. Izan ere, nire amarekin hizketan nagoela telefonotik kezko poteak eta guzti jausi berri dira kabinaren ondoan. O rduantxe kabinatik at zain zegoen Kepa barrura sartu da ziplo, badaezpada. Bai ama, hots egingo dizut etxeratu baino lehenago – nire amak nire purrustada aditu duelakoan nago Egon lasai, ama, mendian gaude, hemen ezin zaigu ezer txarrik suertatu, ez bald in bada, jakina, ibilian goazela troka bate an jaustea oharkabean. Eskegi dut. Atsekabeturik nago, bai, gezur potoloa esan baitiot nire amari, b estela ez ninduen bakean utziko baina. Donostian gaude Kepa eta biok, nahiz eta geure etxeetan Aralar alderantz abiatzen ginela esan diegun aitzakia gisa. E streinako aldiz eta guraso barik oporretan goazelako biok bakarrik motxila lepo gainean, mendiko aterpe batera astebetez. Baina Donostiara iritsi eta alde zaharreko taberna batean geundela, istiluak hasi dira ka lean gora eta behera, hau da, tabernako leihotik zehar manifestariak eta baita euren atzetik gomazko pilotak zein ke zko boteak jaurti dizkietenak ere antxintxik a ikusi ditugu. Egia esango dut: Kepa eta bioi gustatuko litzaiguke asko manifestariekin bat egitea, batez ere hemen D onostian, gure hiritik hain urru n gaudela, inork ezagun ez gaituela, h au da , aukera paregab ekoa orain arte gurean egitera ausartu ez garena hain gazteak, hain berri eta eze zagunak izanda halako saltsetan; izan ere, gure hiriko borroka beteranoek betozkoa ip iniko ziguten beldur izaten ginen eta. Hemen Donostian ordea ez zaigu batere axola. Gainera mutiko mordoa dago gu baino gazteagoa. Egia esan, hemen badago gu bezain umemoko andana. B adirudi Donostian oso gazte gazterik hasten direla kale borrokan. Gipuzkoan, oro har, dena aurrerago eta ugariago begitantzen zaigu . Gipuzkoa gurean baino hamaika bider jatorragoa, gogorragoa, benetan abertzalea nondik nahi ikusita, egiazko harrobia. Hortaz, inbidia bizi bizia diogu lurralde honi gu bezala ko gazte abertzale epelok . Ez baldin bagoaz txakurrak sartuko dira taberna barru ra gu denok kanpora bortizki botatzeko asmotan . Kepa zuzen dago, ezin gara arriskatu motxilak oinetan ditugula poliziak lepotik or atuta eta bultzaka zein porraka kalera ateratzea . Gure asmoa zen oso bestelakoa, kostaldera etorri nahi genuen, bai, Zarautz inguruko camping batera, bert an baitago egundoko martxa uda partean. B eharko, bertan biltze n baita gu biok bezain parranda zale amorratu a den eta etengabe txorta gura k dagoen gazte multzo ederra. Hala eta guztiz ere, eta gure hiritik Donostiaraino trenez arratsaldeko zortziak aldera iritsi garenez gero, b ertako alde zaharreko ostatu merke batean lo egitea erabaki dugu gauean. Asmoa da Donostiako Alde Zaharrean zehar parrandan irtetea lasai asko, hau da, gure oporren hasiera gogotik ospatzearren. Tamalez, ez da posible izango, alde zaharreko gaurko giroa ez baita oso egokia parrandarako, kale borrokarako baino. Oso bestelako jaia, noski, baina inondik inora ez gaur gogoan genuena. Itzul gaitezen tren geltokiraino kostaldeko azken trena zein ordutan irtengo den jakite ko. Zarautzera heldu gara eguneko azken trenean. Galdetu dugu kalean herri inguruko campingetara joateko. Bizpahiru omen daude; baina, aurrenekora abiatu aurretik bertan galdetzea ere merezi ez duela adierazi digu oinezko batek baino gehiagok, abuztu minean egonda jendez mukuru topatuko ditugula koan hirurak. Egia esateko, oinezko gehienek edonon saiatzea alferrikakoa zaigula aitortu digute, udar oan Zarautzeko biztanleria boskoizten baita edo gehiago . Gehien tsuak campingetako gazteak omen dira. Zarautzen, guk geuk ezin hobeto genekienez, egundoko martxa baitago abuztuko gauetan. Edonola ere, saiatu gara herritik hiruzpalau kilometr ora dagoen aurreneko campingean. Alabaina, alperrik , ondo asko jakinarazi ziguten bezala. Beranduegi da engoitik inguruko herrietakoetan saiatzeko, hemengoak gainezka egotekotan, gainerakoak berdin. Orduan, ustekabean, akordatu naiz Luzaro inguruko campingaz, gurasoek txikitan haraino kotxez ninderamatela errepidetik ikusi ohi nuena Abriguarango hondartzaren ondoan. Bertan bai izango dugula gaua pasatzeko aukera. Beharko, campinga oso txikia da, baina Luzaro bezain baztertu eta aspertua /aspergarria ere omen da. Jakina, Luzaro ez da hain erakargarria udatiarrentzat, ez behintzat Gipuzkoako kostaldeko gainontzeko herri handi eta dotoreen aldean. Gainera, merkeago irtengo zaigu duda izpirik gabe, campinga, txikia ez eze, izugarri mehar eta zatarra ere baita gogoratzen dudanaren arabera. Ez genekien, aldiz, asteburu hon etan ondoko herriko jaiak zirenik: Arrendondokoak. Zorionez, bazegoen geure dendak jartzeko txokorik, Asturiasetik Arredondoko jaiak propio pasatzera etorritako hiru neskarenaren pare pare an. Berehala adiskidetu gara neska asturiarrekin denda jarri bitartean. Ikaragarri atseginak begitandu zaizkigu hiru neskok: Cova, Irene eta Acacia. Dixeronnos que les fiestes de Arredondo eran les mellores del País Bascu. Liluratzen gaitu euren hiz kerak, batez ere Acaciarena, gainontzeko biek ez bezala, asturieraz barra barra eta goxo goxo egiten duena. ¿Cómo llegastéis hasta aquí? –galdetu digu Covak. Erantzun diogu autostop egin dugula Zarautzetik. Orduan proposatu digute gaur gauean bostak elka rrekin joatea Arredondoraino, baita autostop eginez ere, haiek bakarrik ez baitira ausartzen, baina bai ordea gu bezalako mutiko txintxorta batzuekin. Berehalako baietza eman diegu, bai horixe. Bi kotxez eraman gaituzte Arredondoraino. Herriko jai giroa it zela da, bizi bizia. Ez du behintzat zerikusirik nik txikitan ezagututako Luzaroko edo nire aitaren herriko jaietakoarekin. Bi herriotako jaiak arruntak dira oso, edonongoetan topa litekeen giro berbera, hau da, gaueko berbenaren ingurukoa zein herriko koa drilen artekoa, ez besterik. Arredondon, aldiz, nabarmen da herri nahikotxo aparte batean gaudela. Bai noski, herria famatua da bere ezker abertzaleko alkatearengatik, tipo benetan xelebrea, telebistan hamaika bider azaldu dena mota guztietako sal tsa eta p olemiketako protagonista edo bozeramaile. Ez da batere harritzekoa, bestalde, jaiak ere txit famatuak izatea ingurumarietako gazteen artean, beste edozeren gainetik oso jendetsuak direlako. Hemen beste inon ez bezalako ekitaldiak antolatzen dituzte, gehien ak gazteagoentzat propio antolatuak, besteak beste rock kontzertu ikaragarri ederrak, herri honen tamainako gainerako herrietan sekula ikusten ez direnak, bistan baita egundoko ahalegina egiten dutela udalekoek euskal gazte gehientsuek egiatan gustuko ditu zten musika taldeak erakartzeko, hau da, guri hainbeste gustatzen zaizkigun euskal rock erradikalaren punta puntakoak. Gaur gauean, esaterako, La Pollaren kontzertua iragarri dute herriko Plaza Nagusian, gauza erabat sinesgaitza Luzaron, Tabornigan edo hal ako beste edozein herri ziztrineta n ere bai. Zer nolako martxa duzue Euskal Herrian – esan zidan hiru neskatoetako batek, erdaraz noski. Ez pentsa, Arredondon baliteke, hemen ezker abertzaleko alkate bat dute eta hori nola edo hala nabarmentzen da gazte ak baitira gehienbat botoa eman diotenak. Edonola ere, hau giroa, hau! –Acaciak aldarri egin du, nork bestela. Zuzen dago neska asturiarra, Kepa eta biok ere aho bete hortz gaude Arredondoko giroa dela eta. Ikusi besterik ez dago Arrendondoko jaietan bil dutako jendetza, ikaragarria. Badirudi Bilbo aldetik ere koadrila andana heldu dela La Pollaren kontzerturako zein tabernaz josita dagoen hamar mila biztanle inguruko herri arrantzale honetan gaua erretzeko irrikan. Baina nola da posible hainbeste tabern a egotea hau bezalako herri ertain batean? Orduan ekin diogu gure gidari lanari, hau da, gure hiru lagun asturiarrentzako apropos, hots, topiko, mito eta batik bat balizko egiantzez jositako euskal ohitura zein politikaren gaineko kontakizunari. Hitz asper tuak bainoago alf ertuak omen dira, batez ere tabernarik taberna goazela, edo bestela eta zehatzago esanda, mozkortu ahala, gero eta gehiegikeria zein memelokeria gehiago euskaldunak zein bereziak garen agerian uztearren hiru neskatila pinpirinen aurrean, h au da, inor baino jatorragoak, azkarragoak, bereziak omen. Erakutsi, erakutsi nahi izan diegu gu ere arredondotarrak bezain euskaldunak garela, hau da, hainbeste liluratzen dituen hizkuntza horren jabe ere bai. Hori dela eta, tabernariekin euskaraz egiten saiatzen naiz edariak eskatzerakoan. Hala ere, latzak eta beltzak ikusi ditut tabernariekin elkar ulertzeko, badirudi haiei nire ikastolako euskara arrotza egiten zaiela eta niri ordea eurena erabat ulertezina. Izan ere, berdin dit Luzaroko lehengusuekin i kasitako hizkera bera erabiltzen saiat zea, Arredondo Bizkaiko mugaren ondo ondoan dago, bertan egiten den bizkaiera m ota izugarri itxia edo bitxia baita , gainerako euskaldunentzat ozta ozta ulergarria, Luzaroko lehengusuek beraiek txikitan behin baino gehi agotan azaldu egin zidaten bezala, bestalde. La Polla jotzen hasi da, goazen ba kontzertura! Herria jendez hustu arte egon gara bostok Plaza Nagusian zutik, hasieran La Pollakoekin saltoka eta oihuka, gero berbena taldekoekin dantzan eta batez ere asturiarrekiko etengabeko arrimu saioetan. Campingera bueltatzeko ordua da, ez dago modurik inolako autorik geldiarazteko eta oinez zein loguraren loguraz ia itsuka errepidearen ertzetik goaz goizalba lagun bakarra. Campingera iritsi eta bai sorpresa handia eta baita desatsegina ere: utzi genuenean erdi hutsik zegoen, orain ordea kanpadendez mukuru , hau da, azken belar soileraino estalita. Endemas, badirudi Arredondoko parranda honaino aldatu dela, jende pila ari baita saltoka eta oihuka irrati kaseteak ezin ozenago rik jarrita eta den denak mozkor mozkor eginda. Gu bihar Asturias aldera itzuliko gara –Acaciak esan digu ustekabean . Lagundu gura al diguzue Llaneseko campingeraino? Elkarri begiratu diogu Kepa k eta biok, gauza bat da gure gurasoei gezurra esatea mendia opor leku genuela sinestaraziz, gero kostalderaino joateko etengabeko parrandan ibiltzeko asmotan, eta beste bat Asturias alderantz abiatzea gure etxeetatik hain urruti. Txorakeriak! – moztu digu Acaciak gure bekozkoen aldartean sumatu zuen kezka edo uxatu nahian trenez bizpahiru ordu barru iritsiko gara. Biharamunean kostaldeko trenera igo ginen bigarrenez Llanes alderantz. Abuztu minean darraigu, noski, eta Llanes aldeko camping guztiak Zarautzekoak bezain mukuru omen daude. Zorionez, hau da, gure lagun asturiar Covari esker, bere izekoaren etxe ondoko larre batean kanpadenda jartzeko aukera izan dugu. Dutxapera sartu gura baduzue sar zaitezke nire osabaren etxean, ez egin kontu! Kanpadenda jarri behar dugu ezer baino lehen. Geurea ere zuenaren ondoan ipiniko dugu. Ez dute inolako premiarik euren kanpad enda zabaltzeko, noski, Covaren osabaren etxean hirurentzat ostatu bazegoelako; baina, bistan dago gurekin harremanetan kosta ahala kosta egon nahi dutela, edo hori izan da behintzat sumatu egin duguna Kepak eta biok. Honezkero, gure sasiko kanpamendua nol a edo hala muntatutakoan, eta aitortzen dut gure bere berezko baldarkeriaz gain nesken presentziak ere izugarri urduri jarri gaituela, ezinegonetik gertu, itxurak egin beharrean geundelakoan, atseden hartu dugu kanpadenden aurreko belar gainean etzanda Cov aren izeko ikaragarri irri/eskuzabalak prestaturiko bokatak zein pitxer bat ur bazkaltze aldera. Bertan egon gara goxo goxo eta hitz eta pitz, hiru neskok maitagarriak dira, oso, eta ez dira, ez, batere itsusiak. Cova eta Irene oso neska atseginak eta lira inak dira, baina guretzat akaso gaztetxoegiak; Acacia, aldiz, neska puska bat da, oso ederra, dagoeneko ernaltzeko moduan dagoela esango nuke hori zatarkeria hutsa ez balitz, baina horixe ote da Kepak adierazi nahi izan didana ukondoko bat emanez, seguru a sko nire begiratua Acaciaren bular oraintsu emakumetuetatik ezin bazterturik nengoela jabetu orduko. Arratsaldean osteratxo bat egingo dugu hiribilduraino oinez eta bertan gure sagardoa dastatuko duzue. Zer nolako sagardo goxo goxoa, benetan, ohituta gaud e Gipuzkoa aldekoa edatera, batez ere kostaldera oporretan goazela, eta ez da gauza bera, ez, Asturiasekoa askoz eztiagoa begitantzen zaigu, guztiz atseginagoa, arinagoa, irensgarriagoa. Hori dela eta, ez da harritzekoa ere sagardo botilak ia erreskadan ed atea. Bagoaz Llaneseko alde zahar mehar eta apainean zehar tabernarik taberna eta bakoitzean bostontzat bi botila eskatzen ditugu. Bi botila bat bakarra ez esatearren, gure lagun asturiarrek botilaren zurrutak edalontzi fin fin horien ertzean txotx egin de zan erakutsi bitartean sagardoaren erditik gorakoa lurrera baitoakigu zuzen zuzen. Izan ere, portualdeko taberna bateko terrazan mahai baten inguruan eserita geundela aurreneko saioak egiten saiatu gara sagardoa gure lagunen modura edalontzi ertzetan tentu z isurtzeko. Alperrik, haiek emandako agindu guztiei jaramon eginez ere zurruta botilatik irten orduko lurrera edo gure zein ondokoen praketarantz joan zaigu noraezean. Orduan, Acaciak sagardo botila buruaren parean jartzeko agindu digu apurtxo bat asaldat urik, antza. Ez dakit nik dagoeneko Kepa ni bezain txolindurik edo agian apurtxo bat gehiago dagoen; baina, botila lehen bere buruaren gainean kokatu eta gero hau eskuaz botilari ondo eutsita makurtzen ikusi dudanean zurbildu egin naiz lotsari ezin eutsiz. Entzun besterik ez dago egin behar hiru neskatoen barre algarak zein gure mahaiaren ingurukoetatik datozkigunak. Sagardo botila ziplo eraisteko agindu diot Kepari, zeren, mundu guztia guri begira eta barrezka egonagatik, ondo asko baitakit izugarri gustuk o duela nire lagunak pailazoarena egitea. Berak uste izan ohi du ondokoek eskertzen dizkiotela graziak eta, ni ordea bere gain trufa egiten dutelakoan nago, eta, jakina, atsekabetzen naiz ezinbestez. Goazen ba, ea hurrengoan hobeto egiten duzun –dema eg in dio Acaciak nire lagunari. Hurrengo tabernan sartu bezain laster komunera laguntzeko eskatu diot Kepari; hizketan behar dugu lehenbailehen. Hi, Kepa, ez al haiz konturatzen tontoarena egiten ari haizela nesken aurrean? – ezin gordinagorik bota egin di ot. Ni? Niri esker primeran pasatzen ari dituk! Ez motel, hiri esker ez, hire kontura baizik! Zer diok, inbidioso horrek? Badakik zer pasatzen zaian hiri? Zer? Laster jabetu haizela Acacia niri begira dagoela etengabean. Jakina, tontoarena baino egi ten ez duk eta. Bai zera! Ala ez al huen ikusi kanpai denden aurrean eserita geundenekoa? Zer ikusi behar nian? Acacia jarri zitzaidala nire aurrean hankak zabal zabalik. Zer diok hik? Baietz ba, ez al duk gogoratzen lehengo ukondokoa? Bai noski. Zertarako eman nian, ba? ? Asma hezan Acaciari izterpeko biloa nabarmen zitzaiola. Hi burutik eginda hago, Kepa! Baietz ba, neska puska hori mezu argi bat bidaltzen ari zuan. Gaizki eserita omen zegoan, ez duk uste? Hik esan nahi duana, baina fabor e bat eskatu nahi diat. Beldur nauk. Barra aldera bueltatutakoan Irene eta Cova kalera atera behar dituk edozein aitzakia dela medio ni Acaciarekin taberna barruan bakarka geratu nadin. Baina, Kepa… Jaramonik ez, noski, Kepa sano txolindurik dabil eta. Cova, Irene eta hirurok kalera irten gara. Herria jendez gainezka dago, gainera, eta azken hau bi neskok irribarre makur batez azaldu didatenez, bertakoek deritzeten txandalariez gainezka, hau da, goizetik gauera arte, goizean hondartzara joateko zein gau ean parrandan irteteko , txandalez jantzita ibili ohi diren Bilbo aldeko udatiarrak gehienbat. Edonola ere, zuek euskaldunak oso jatorrak zarete Madrilekoen aldean – aitortu d it Cova lagunak. Baliteke, baina, faborez, gu ez konparatu Bilboko harroputz zarpail horiekin! Gu Gasteizkoak gara! Guretzat denak antzerakoak zarete – erantzun dit Irenek interpretatzen jakin ez dudan begi keinu batez. Tamalez, nik ere ondotxo asmatzen ez nekizkien Bilbotarrekiko aldeak azaltzera nindoala, Acacia eta Kepa guganatu egin dira. Acaciak irri egin du gurekin bat egin orduko. Kepa, aldiz, bekozkoa ipinita batu zaigu. Begi bistan dago nire adiskideari suertatu berri zaiona taberna barruan, lehen alperrik ohartarazi nahi izan diodana hain zuzen. Goazen beste bi botila hustera! – egin du aldarri Acaciak Sartu gara portualdeko taberna estu eta erdi huts batera. Aurrekoetan bezala bi botila sagardo eskatu ditugu, eta aurrekoetan bezala, gure baldarkeria erabatekoa dela behin ebatzi eta gero, gure lagun asturiarrek ekiten diote zurruta apurtzeari bostok herrialde honetako ohiturari jarraituz konpartitzen dugun edalontzia. Nora hoa, Kepa? – galdetzen diot nire adisk ideari kezkatsu, oso kopeta iluna sumatu izan diot eta. Komunera, nora bestela? – erantzun dit uzkur. Ez dut berari erantzuteko aukerarik izan, Acaciak edalontzia luzatu dit eta nik zurrut egiteari ekin behar izan diot lasai asko ito itoka berriro ez hast eko. Mingotsa, aurreneko tragoa beti horrela suertatzen zait eta, oso. Hurrengoak, ordea, goxo goxoak eta maiz ere epelak; edari hotzagoak gurago ditut. Alabaina, neskak hitz eta pitz ari dira euren sagardo kuttunaren kontura; ez nintzateke, beraz, inondik inora garagardo hotz hotz bat eskatzera ausartuko. Areago, hiru neskatoen laudorioekin bat egiten dut Gipuzkoakoren aldean asturiarra arrunt eztiagoa, atseginagoa, arinagoa, hots, hobea dela onartuz; agindu egin diot nire buruari gaurgero Asturias aldekoa edango dudala soil soilik. Orduan, nire bigarren zurruta prest egin didatela, tabernaria ikusi dugu komunen aldetik datorkigula garrasika. ¡AHORA MISMO LLAMO A LA GUARDIA CIVIL! Harri eta zur gaude laurok, zer arraio gertatu den galdezka. Pregúntaselo a vuestro amigo, putos vascos de mierda. Gero eta txundituago, aztoratuago nago. Zer dela eta ahoberokeria iraingarri hori, galdetzen diot beste behin telefonoaren aurikularrari eutsita etengabe euskaldunen kontura biraoka ari den tabernari suminduari. Pregúntaselo a la Guardia Civil cuando llegue. Azkenean ni ere haserretu egin naiz. Ez dakit non baina behar adina indar bildu egin dut tabernariari besotik oratu eta ditxosozko aurikularra bertan behera utz dezan behartze aldera. Orduan, komunetik datorkig ula, Keparen irribarre oker zein begiratu burlati edo erronkari erreparatu diot, mozkor mozkor dago, txiskero bat daroa esku batean. Zer egin duk, zoro horrek! Laster jabetu gara denok Kepak egindakoaz tabernariaren atzetik komuneraino gerturatu garela. P intada bat egiten saiatu da Kepa komuneko sabaian txiskeroaz. Tamalez, nire adiskide tontolapikoa ez da konturatu komuneko atea sabairaino ixten ez zela, hau da, tabernariak, auskalo ezustean komunaren ondotik igarotzerakoan ala Keparen atzetik joana zelak o susmoak hartuta, polito ikusi du delako txiskeroaz nola idazten ari zen sabaian: GORA ET… Zenbat nahi duzu sabaia berriro pintatzeko? – asmatu dut tabernariari galdetzen, erdaraz noski. Cinco mil pesetas. Esan eta eman, bai noski, ez dugu beste konponbiderik gauzak bere onean utz ditzan tabernari egoskorrak. Bost mila pezetok dira, hain zuzen ere, oporretarako geratzen zitzaigun aurrekontu ia osoa. Bagoaz orain tabernatik eta bihar bertan etxera bueltan nahitaez. Cinco mil pesetas por pintar un puto techo es demasiado dinero – bota dio Kepak tabernariari tupustean . Mañana mismo venimos a que nos enseñes la factura de lo que haya costado para que nos des las vueltas. Kaleraino eraman dut Kepa ozta ozta ta tarrez. Gaua zapuztu egin da erabat. Lotara goazela esan diet gure hiru lagunei. Haiek badoaz ere nekeak erreta. Kanpadenden alderantz goazela ez diogu elkarri tutik ere esaten. Hiru neskak isil gordeka doaz Kepa eta bion aurretik Covaren izeko osaben lar rerantz. Ni burumakur nabil, gaua nola izorratu den gogoeta eginez. Kepak, aldiz, Lepoan hartu eta segi aurrera ozenki kantatzeari ekin dio hiribildua atzean utzi eta ilunpera sartu orduko. Lotsarren nago, edo hobeto esanda, auzo lotsak hilaurrenean. Zorio nez, biharamunean jaiki bezain laster alde egingo dugu etxera, ahal baldin bada neskak lotan egon bitartean. BILUZIK Esperoan geunden polizia etxetik ez oso urrun ik, kaleko izkina batean. Bagenekien Kepa egun berean noiz edo noiz kalerat uko zutela bi egun pasa eta gero, ez baitzuten ezer taxuzkorik haren kontra epailearen aurrera eramateko. Are gutxiago terrorismoaren kontrako lege madarikatuaren menpean jartzeko, ez baitzuen inolako harreman edo loturarik inolako talde armatuarekin edo. Kepa hemezortzi urteko gazte bat zen bere institutuko karpetaren barruan ETAren historiaren inguruko apunteak zeramatzana Historia irakasleak agindutako idazlan bat egiten ari zen gure Kepa , hori baitzen hain zuzen aste hartan sozialetarako egiten ari ginen idazlana. Egia da, berriz, apunteez gain karpetaren azalak ezker abertzalearen pegatinez josiak ere zeramatzala, eta apunteekin batera ere Ikasle Abertzaleen sindikatuaren hainb at panfleto. Kepak , gutariko gehientsuek egin bezala , parte hartzen zuen Ikasle Abertzaleen Sindikatuan. Izan ere, aldizkariaren hamaika ale zeramatzan manifestazioaren partaideen artean banatze aldera txak… poliziak atxilo hartu zuenean . Ez baldin badute gaur arratsaldean bertan askatzen, bereak egin du, zazpi egunez isolatur ik eduki lezakete ditxosozko terrorismoaren kontrako legea dela medio – azaldu zigun gurekin zetorren I kasle Abertzaleen S indikatuko lagun batek, Gestorasekoekin ere lan egiten omen zuenak. Zorionez, Kepa askatu dute guk denok espero bezala eta batik bat haren gurasoak komisaldegian azaldu baino lehen, hori baitzen haren aitaren asmoa Keparen etxera ate joka iritsi ginenean poliziak atxilo zuela abisatzeko zein bere logelan gordetzen zituen Punto y Hora eta EGINen hainbat ale arrapaladan bildu eta hiriare n beste muturreko zakarrontziren batean botatzeko asmoz, beldurrak baikeunden polizia bere etxean azalduko zen auskalo zein zantzu salagarriren bila edo dena hankaz gora jarriz arakatzeko aitzakiaz. Hobe du hainba t arinen askatzea – erantzun zidan Keparen aitak betozkoa jarrita , bestela, ez baldin badago etxera bueltan ilundu baino lehen , ni neu joango naiz bere bila komisaldegiraino, eta orduan bai, orduantxe jakingo du astakirten horrek zen den egiatan gorriak ikustea. Kepa kalean gora datorkigu sigi saga kasik; guztiz bestela ko esperientzia izan dela ez baneki ausartuko nintzateke esaten gau osoan parrandan pasa duela. Gu ikusi orduko, aldiz, Kepak komisaldegitik dakarren aldarte izutu eta astindua ziplo eta zeharo aldatze n du. G uganantz beso zabalik dator, irribarrea bezainbeste, koadrilakoak haren zain bilduta gauden izkinara ino eta heltzerakoan ozta ozta ukabila altxatuta , txakurrek atxilo daramatzatenen modura, hau da, telebistan , edo auskalo non eta nola, hamaika aldiz lehenago ikusi ditugun bezala . Eta karpeta, aldizkariaren aleak? – galdetu dio ikasle sindikatuaren kide ere den Gorkak. Kendu egin dizkigute guztiak, aztertu beharrean daudela esan didate, badaezpada… Ez al diezu eskolakoak zirela esan, ez zutela eskubiderik… otu zitzaidan galdetzea. Galdetu zuk zeuk txakurrei, sasikume s adiko horiei! erantzuten dit Kepak, ia herrestan eraman eta gero, gure auzoko Herriko Tabernan eskaturiko garagardo botilatxoa luzatu orduko. Nola galdetu holakorik, bai, areto huts eta hotz ba teko aulki batean biluzik zaituztenei? Areago, nola ausartuko ezer galdetzen txitean pitean zangoak zabaltzeko agindu eta zure barrabiletan porraren puntarekin joka ari zaizkizunei? Aski zuen Kepa gaiztoak etengabeko oihu, birao eta mehatxuei aurre egitea rekin, ezin pairatu zituen aldiz ustekabean ematen zizkioten bulkadak, zartakoak, ostikoak edota mingarriak bainoago umiliagarriak egiten zitzaizkion iletik tirakadak. Ni berriz orori ezezka egin beharrean nengoen, ez bainekien zertaz ari ziren galdez ka gehienetan; salbuespen bakar bat alde batera lagata, noski. ??? Bai, gauza bakarra zen nik nekiena eta beraiei interesgarri zekiekeena – azaldu zigun Kepak, zegoeneko guztiz osatua, hots, oraindik orain areto huts eta hotz hartan bizi izandako larrialdi tik senera zeharo etortzeke omen; erreparatu besterik ez zitzaion egin behar hain berezko duen begiratu maltzur horri. Zer zenuen zuk euren interesekoa? –itaundu genion koadrilako laurok batera. Argazki batzuk erakutsi zizkiguten, gaur goizeko manifakoak zein Gobernu Zibilaren inguruetan egindako beste batzuetakoak. Eta? Zu eta Jon agertzen zineten ia ia guztietan. Ez zen batere harritzekoa, guztiz arrunta baino, Jon eta biok argazkiotan azaltzea, ikasle sindikatuaren kideak ginen aldetik. Nor bere fra ide ikastetxetik institutura aldatutakoan sindikatura sartu ginen Jon, Kepa eta hirurok. Beharko, fraideenean ez zegoen modurik inolako aldarrikapen politikorik edo egiteko, ikasleok ez genuen inolako eskubiderik ezertan parte hartzeko , ez baldin bazen kir olean edo boy scoutak bezalako mendigoizale taldean. D endena debekatuta zegoen ordainpeko ikastetxeak ziren aldetik. Areago, edozein manifa edo kale algaratan parte hartu z gero berehala gure etxeetara hots egin ohi zuten gurasoak jakinaren gainean ipintze aldera: “ atzo zuen se mea ez zen klasera etorri , badirudi goizean auskalo nortzuek deitutariko hiri erdiko manifestaziora joan zela”. Institutuan, ordea, libre omen ginen, eta ikasleak izanda ere gutxieneneko eskubideak eta guzti gozatzen genituen geure ab uruan, besteak beste klaseak bertan behera uzteko deiak egin ahal izatekoa. Hortaz, esan liteke institutuan egiazko militanteak bilakatu ginela. Politikan edo parte hartzeko irrikatan geunden. Areago, gogo bizia genuen erakunderen batean sartzeko txikitandik entzungai eta batik bat premiazko genuen iraultzari gure harri koskorra ekartze aldera, hau da, gure nagusiei hainbeste miretsia genien konpromisoa geure gain ere hartzearren. Esan bezala, fraideenean ezinezkoa zitzaigun edozein ekimen aurrera ateratzea ikasleen aldetik, batez ere geure eguneroko gorabehera politiko eta tamalez ere bortitzekin zerikusirik baldin bazuten. Fraideenean ikasleen bilerak debekatuta zeuden, eskola orduetan ikastetxetik gure kasa inora joateko aldentzea bezainbeste, ed o inolako iragarkirik ikastetxeko edozein hormatan eskegitzea. Dendena susm agarria omen zen eta den denok izaten ginen auskalo zer nolako zigorren mehatxupean; “ikasgelatik alde egiten duena deialdi batera joateko aurre egin behar izango die gero ikastetx ean zuzendariaren autoritateari zein etxean haren gurasoenari. Institutuan, aitzitik, guk geuk gureganatu genuen autoritatea ekinaren ekinez. Izan ere, institutuan berehala jabetu ginen fraideek gure borondatearen kontra erabiltzen zituzten trikimailu edo mehatxuetariko asko eta asko guk geuk ere erabil genitzakeela gainontzeko ikasleak geure mende izateko asmo z. Ikasgelan geratzen denak aurre egin behar izango dio gero gehiengoaren ezinikusiari; herriak ez baititu traidoreak bakartzen, jokoan dagoena Eusk al Herriaren askatasuna denean. Laster bilakatu ginen jaun eta jabe gure ikaskideen borondateaz institutuko araudiak eskaintzen zizkigun aukera zabalei esker. Noski baietz, eskolak bertan behera laga gura baldin badituzue eskubide osoa duzue; baina, eze r egin baino lehen bilera bat egin beharrean zaudete zeuen artean eskola uztearen motiboaren gainean eztabaidatzeko. Institutuan ere, eta aspaldiko partez, bazeuden irakasleak Euskal Herriaren askatasunaren alde egiten zutenak gogor eta etengabe, hau da, egundoko txapak botatzen zizkigutenak noizean behin politikaren kontura, gu bezain abertzale edo iraultzaile sutsuak zirenak, zuzendariak edo guraso elkarteko baten batek egiten zizkigun eragozpen edo debekatze saioei aurre egiten zietenak demokrazia eskol an hasten den leloarekin. Ikasleek ikasi behar dute elkarren arteko eztabaidan; bestela zer nolako hiritarrak hezi nahi ditugu? Eta saiatu bai, saiatzen ginen elkarren artean eztabaidatzen ia astero eskola uzteak eta hauekin batera derrigorrezko manifak e ta egiteko suertatzen ziren hamaika motiboren kontura. Denok saiatzen ziren eztabaidaka, noski, baina denok ordea ez zuten behar adina argudio, arrazoi edota gutxieneko autoritaterik gehiengoaren borondatea eskuratzerakoan. Zer dela eta egin behar duzue g uk proposatutakoa? Gu Ikasle Abertzaleen Sindikatukoak garelako, ikasleen borroka antolatu eta zuz entzen dutenak. Ba al dago inor kontrakoa esateko? Eta ez, ez zegoen guztiz kontrakoa esatera ausartzen zen beste inor bilera haietan. Bazegoen, menturaz, hai nbat estakuru edo enbarazu irizpidera ekarri nadi duena, gehienetan ikasturte amaierako azterketak aitzakiatzat hartuta; baina, halako argudio zekenak, baliteke hein handi batean zuhurrak ere bai, eta bestelako mizkinkeriak jendaurrean baliogabetzea ikarag arri erraza suertatzen zitzaizkigun. Zuk adierazi nahi diguzu zuretzat garrantzitsuagoa dela ikasturteko notak ziurtatzea gu bezalako euskaldun gazte batzuen kontrako zapalkuntza salatzea baino? Ez dira gu bezalako gazteak, ETAko militanteak dira, bonba k eta jartzen dituztenak. Nork esan du hori? Nork bestela, bilerak bukatu eta gero betiere ikasgelan geratu ohi ziren bizpahiruetariko edonork; bai ondo asko zekitelako euren etxean ustezko etakide batzuen aldeko protesta edo manifa batean parte hartzea sekula santa barkatuko ez zietena – susmoa genuen haietariko batek aita txapeloker zuela , bai ikastun porrokatuak zirelako eta hauekin, jakina, beti jai. Ederto ba, zuek egin nahi bezala, baino ez esan gero guk abisatu ez genizuenik; Euskal Herriaren al de zaudete ala kontra. Kalean, ordea, institututik alde egin eta gero ohiko bilgunerantz hiri erdian, lau katu baino ez ginen eguneko deialdiari eusten genionak, hau da, betikoak, ikasle sindikatukoak zein gurekin antzerako hamaika saltsatan bildu ohi ziren hiriko beste banaka batzuk ere bai, gure egiazko borrokaideak, Keparen hitzetan poliziaren argazkiotan gurekin batera agertzen ziren gehien tsuak, hain zuzen ere. Esan al zenien txakurrei argazkiotakoak ezagun zenituena? Jakina ezetz, ez eta La Blan ca kiroldegiko bilera hartan berba egindakoaren kontura galdetu zidatenean ere. La Blancako bilerakoaren kontura? Horixe, ondo aditu duzu, Martin, bazekiten bertan bildu ginela erdi ezkutuan edo. Sor eta lor nengoen, geunden. Nola arraio? Baina, nol a zek iten txakur aluek duela hilabete edo hiriko hainbat ikastetxetako Ikasle Sindikatuaren ordezkari batzuk La Blanca kiroldegiko ganbara batean bildu ginena? Izan bazuten Sindikatuak orain arte egindako bilera guztien berri. Nola…? Niri ez galdetu, baina haiek bazekizkiten gure izen abizen guztiak. Hala ere, jakin nahi zuten zer dela eta bildu ginen kiroldegian eta ez ohiko biltokian, zergatik ganbara batean isilgordeka, eta batez ere zertaz egin genuen berba. Kepak, noski, ez zien tutik er e esan txakurrei, ez behintzat egiatan hitz egin genuenaz . Bilera hartan sindikatuko bi kidek baino hitz egin ez baitzuten, eta biak nire ikaskide ohiak ziren, Gorka Gonzalez de Etxabarri eta…, hara, bestearen izen abizen az ez naiz sekula oroitzen, guk bet i esaten baitiogu “Kakanarrua”, Gorkaren itsumutila ematen duena, beti elkarrekin daude, eta beti ere gainontzekoen aurrean berbetan egiten duen ia bakarra Gorka izan ohi da, Kakanarruak bere lagunaren hitzei baiezka edota la udorioka baino ez baitie egiten . Izan ere, Kepak telebistatik aspaldi ematen zuten Bazen Behin Gizakia marrazki bizidunetako bi pertsonaiaren goitizenak ipini zizkien: Tiñoso eta… Kakanarrua . Esan diet ohikoa baino jende gehiago biltzekotan ginenez biltoki handiago baten premia izan ge nuela. Ikasle Sindikatuak Alde Zaharrean duen egoitza, hau da, bertako taberna baten jabeak gure biler etarako lagatzen digun jantokia. Ez zi oten sinetsi ondo asko baitzekiten La Blanca Kiroldegiko ganbara hura zer nolako zen, txikia, meharra eta saski edo eskubaloiko pistak atontzeko bezainbeste kirol tramankuluz mukuru. Egun hartan oso bilera garrantzitsua izan genuela azaldu diet, hots, hiriko hainbat ikastetxetako ordezkariak sindikatuaren nondik norakoez elkarren artean eztabaidatu edota gaurkoa bezala ko manifak prestatzearren bildu b eharrean geundela lehenbailehen, e ta jatetxea libre ez zegoenez sindikatuko batek La Blancako ganbara proposatu zigun, berak bertan entrenatzen du eta. Baina zuk ez zenien besterik esan, ezta? Noski ezetz, nola esango zie n Tiñoso eta Kakanarrua direlakoek La Blancako ganbarara dei egin zigutela Ikasle Sindikatuko hainbat ordezkariri sindikatuaren betebeharrekin zerikusirik ez zuen asunto benetan ilun eta nahasi batez hitz egin genezan. Gu denok ikasle abertzaleak gara, ez ta? Ez dut ondotxo gogoratzen, baina nik uste gehienok baietz esan genuela batera. Eta jakin badakigu norainokoa den Estatu Espainiarrak gu bezalako gazte euskaldunen kontra gauzatzen ari den zapalkuntza. Halaber, badakigu gure ikastetxeetan badaudela ere Estatu zapaltzailearekin lan egiten duen lagun asko eta asko, zuzendari edo irakasle fatxo andana, alegia, gure ekintza guztiak oztopatu eta maiz ere debekatzen saiatzen dena etengabean. Orduan txe, ganbaran atonduriko mahai inguruan eserita geundenetariko banaka batzuek beren ikastetxeetako pasadizoak kontatzeari ekin zioten, guztietan Tiñosok aitaturiko zuzendari edo irakasleon eredu peto petoak azaltzen ziren. Ikusten? Haiek dira boterea geure ikastetxeetan, Estatu zapaltzailearen morroiak , gure etsaiak. Nik behintzat ez nuen beste ezer aditu beharrik, banekien, sumatzen nuen behinik behin, nondik jo nahi zuen Tiñosok, batez ere ondo asko ezagutzen nuelako nire ikastetxe zaharretik, bertako iraultzaile ofiziala baitzen , nolabait esatearren, saltsa guztietan sartuta eta betiere gainontzekoak baino konprometituagoa, suharragoa, hobeto erlazionaturik, ia ia egiazko abertzale kasta bakarra. Eta hone zkero , noski, haren itsumutila: Kakanarrua. Nik uste aurrerapauso handi bat eman behar dugula gur e borrokan. Ez zuen besterik esan behar nik igar niezaion zer adierazi nahi zuen Tiñoso delakoak. Edo bestela esanda, zer dela eta sartzen ginen denok Ikasle Sindikatuarenak bezalako saltsetan ez baldin bazen gure herriaren askatasunaren alde ko harri kosko r ditxosozkoa ekartzeko asmotan? Hain kezkatuta al geunden egiatan hezkuntzaren nondik norakoez? Jakina ezetz, edo ez behintzat gure ikaskide eta irakasleen aurrean aldarri egin ohi genuen bezainbeste. Ezkerreko abertzale sutsuak ei ginen eta ikasgela bata ilaleku genuen, hots, gure edade edo egoeraren arabera zegokiguna hemezortzi urterekin, ez besterik. Izan ere, ganbara hartan bilduta geunden gehienok elkar ezagutzen genuen, Alde Zaharreko taberna berberetan astebururo eta etengabe elkarrekin topo egitea z zein euskal presoen aldeko edota Estatuaren politika zapaltzailearen kontra ia astebururo ere ospatzen ziren manifestazioetan elkarrekin ere parte hartzeaz. Esan liteke “girokoak” ginela nola edo hala, hau da, gure ikastetxeetan bazekitela denek zertaz g indoazen, zeintzuk ziren gure lehentasun ideologikoak eta zer nolako saltsetan genbiltzan. Zeintzuk ba, gure betiko leloa Euskal Herriaren independentzia eta euskararen premiarik behinena. Inork ez zigun sudurra zimurtzen, ez behintzat gure aurrean. Gure a tzean ordea bagenekien batek baino gehiagok “euskokoñazoak” deitzen zigun a. Dena dela , egon bazeuden ere gure artean maila ezberdina k, jakina, gure ikaskide gehienek eguneroko elkarbizitzaren ondorioz edo egindako sailkapena, eta euskokoñazoetan euskoñazo Tiñoso eta Kakanarrua bezalakoak duda zipitzik gabe, hauek izaten baitziren nire uste tan aurrerapauso handi hori bezalako ahoberokeriak etengabe botatzen zituztenak jendartean inolako erreparo edo lotsa barik. Horrenbestez, proposatu nahi nizueke talde b erezi bat sortzea gure ikastetxeetako etsaiei aurre egiteko, hau da, zuzendari zein irakasle petralok gure eguneroko zereginetan eta behin eta berriro jartzen dizkiguten mota guztietako oztopo, debeku edota mehatxuei aurre egiteko gertu gaudela behingoz ja be daitezen. Zer egiteko gertu? Mezuak bidaltzeko, mezu zuzen eta zehatzak. Mehatxuak, ezta? – galdetu zuen ordura arte gure bileretan ikusita ez genuen gazte bizardun batek. Esan nahi dut tipo faxista zikin horiek behingoan ulertuko dituzten mezuak. Bai noski, ulertzen dizut asmoa; baina, zer nolako mehat… mezuak, pintadak euren izenekin diana baten barruan, euren kotxeetako gurpilak zulatzea, gutunak bala batekin batera, harrikadak ikastetxetik irtendakoan edo…? Dena da posible etsaiak hala eskatzen baldin badu – ebatzi zuen Tiñosok , baina ni ez naiz kontuotan sartzen, ekintzak eta sortu beharreko kideek erabaki behar lituzkete. Eta nortzuek osatuko dute talde hori? Horrexetarako dei egin dizuegu bilera honetara, zuetariko nork parte hartu ko duen jakiteko. Eta zein izango da taldearen izena? Guk Xoxo Beltza asmatu dugu. ¿Tordo Negro? Ez, Cuervo Negro. Barkatu, baina euskaraz hori da Bele Beltza. Bai, baina zozoa bele mota bat da, gure eskualdean ugariagoa gainera. Eta zergatik ez Err oi Beltza, niri ikastolan “erroi” irakatsi didate cuervo esateko. Gainera zozo hitza erabiltzen da baita inozo, kokolo edo ergel esateko ere. Hortaz, “Inozo Beltza” ginateke. Ez ditut oso ondo gogoratzen nortzuk jardun ziren eztabaidaka halako zentzugabeko filologokerietan. Berdin dit, zeren gehienok, bistaz elkar ezagutuagatik, izenak ordea ez bainekizkien, norbaiten goitizena ez beste Jakin banekien ordea bilera hark ez zuela bururik, ez belarririk, niretzat behintzat ez, nire burua abertzaletzat hartuta ere bortizkeria ordea guztiz desatsegina egiten baitzitzaidan betidanik, baliteke Tiñoso eta Kakanarrua nire ikastetxe zaharrean ikaskide genituenetik hain zuzen ere, haiek be zalako harroputz ahoberoak izan ohi baitziren denon aurrean ETAren ekintzak goraipatzen zituztenak berriro ere inolako erreparo eta lotsa barik. Edonola ere, Xoxo edo Bele Beltzarena entzundakoan ez nuen, hargatik, Tiñosoren ahotik beste txorakeria bat aditzeko asmorik, eta horrela adierazi egin nion nire ondoan eserita zegoen Kepari ahapeka. Tipo hau burutik jota dago, nik alde egin nahi dut hemendik lehenbailehen. Egon pixka bat, niri ordea interesatzen zait esaten ari dena. Etxera joateko beranduegi da, Kepa, baina ez baldin badidazu lagundu, hor konpon. Bale ba, nahi bezala, baina jakizu beti ari zarela izorratzen. Bilera bertan behera utzi egin genuen beranduegi zitzaiguneko aitzakiaz, gurasoenean gure zain baitzeuden artean gazteegiak ginelakoan. Hala ere, ganbaratik irteten ari ginela, Kepa nire atzetik zetorren egiaztatzeko atzera begiratzerakoan, Tiñoso eta Kakanarruaren begiratu makurra antzeman nuen bete betean. Kalean geundela Kepari adierazi egin nion. Ziur al zaude? Ez al da izango zuk be gitan hartu dituzula zure ikaskide ohi biok? Sinetsidazu, Kepa, bi astapotro horiek ez dira batere fidatzekoak. Niri batere fidatzekoa begitantzen ez zaidana Tiñosori etengabe galdezka ari zen bizardun hori izan da, zuk ezagun al zenuen, ba al dakizu non dik etorria zen edo nortzuen eskutik? Ez, ideiarik ez. Zer dela eta? ARROTZAK ESKAILERETAN Mikel Zabaltza akabatu dute txapelokerrek, nik behintzat ez dut inolako dudarik, inork ezin baitie sinetsi gizajoak eskuak bizkarrean burdinez lotuta bere buru a Bidasoara bota egin zuela diotenei. Entzun eta ikusiegia dugu txapelokerrak bezalako gainerako indar armatu ek noiz edo noiz erabilitako zuribide lotsagabeko hori. Badago bai literatura asko gai haren gainera, eta besteak beste burura datorkidan lehenengo ak Gerra Zibilaren aurreko Ley de Fugas famatuarekin zerikusi zuzena du. Ez da sinestekoa, ez eta onartzekoa ere, berdin dit ETAko kidea zen ala ez, ez dut ETA atsegin, haren ekintza guztiak gaitzesten ditut salbuespenik gabe, ikuspuntu politiko batetik ed o gure gizarteari kalteak baino eragiten ez dizkiotelakoan nagoelako , nahiz, edo batik bat, ikuspuntu etiko batetik ez baitut onartzen inoren erailketa edozein aitzakia dela kausa. Hori gero eta argiago dut, horrexegatik ere proposatu nien aspaldi Ikasle S indikatukoei klase uzteak egitea ETAren atentatuen kontra protesta bezala. Zer esanik ez, sindikatu kide gehien tsuek sudurra zimurtu zidaten ziplo. Baina, ni ez naiz atzo jaioa, ez nuen espero bestelako erantzunik; izan ere, nire susmoa egiaztatu baino ez nuen nahi. Edonola ere, niri bost, Ikasle Sindikatuak ez ditu ezertan ikasleen mobilizazio guztiak bere gain hartu behar, hala azaldu nien nire kide ohiei; zuek nahi ez baldin baduzue ETAren ekintzen zentzugabekeria salatu nahi, edonork egin dezake, nik n euk egingo dut, alajaina. Ixo, txakurrak portalez portale ari dira bilaka! Ederra, egundokoa, Kepak egin zidan errieta egun hartan: zu nortzuekin zaude, gurekin ala gure kontra? Ni nire printzipioen alde nago, adiskide!, erantzun nien: indarkeria ez dut sekula santan gogoko izan, zuk bai ezta? Ez zidan erantzun, Euskal Herriaren zapalkuntza historikoari buruzko eta berak ere buruz zekizkien ohiko argudioak banan banan gogora ekarri zizkidan eta baita geure herriak pairatzen zuenaren modu ko salbuespen egoera batean zirt edo zart egin beh arrean geundena ere serio serio. Hau guztiau aikomaiko barik, hau da, Euskal Herriaren alde ala haren etsaiekin bat. Orduantxe gogora etorri zitzaizkidan irakurri berriak zein ikaragarri estimatuak nituen Arestiren bertso batzuk, inondik ere nire adiskideari edo gure inguruko inori errezitatzen ausartuko ez nintzatekeenak, Kepa bezalako artaburuen adarjotzearen beldurraren beldurrez; Hemen euskaraz ta han erdaraz/Birao egiten zuten./Okerbideak ezbaitaki min tzaerarik,/berdin tratatzen baitu erdalduna eta euskalduna./Arbolaren neurriak hartu nituen./Antiojuak bustitzen zitzaizkidan./(Amak gauean pentsatu zuen errekara erori nintzela)./Eta esan nuen: beti gizonaren alde paratuko naiz/ Gilen./ Anton. Banoak bai Zabaltzaren desagerpenaren kontrako manifara, noski baietz. Z ergatik ez? Banekien nik ondo asko zer dela eta galdetzen zidan Kepak bere ohiko irribarre makurrez, aurreko hilabetean klase uzte bat antolatzen saiatu nintzelako institutuko beste lagun batzuekin batera ETAk Donostian espainiar armadaren ibil gailu baten kontrako bonba baten bidez garbitutako bi gizabanakoen erailketa salatzeko asmotan. Eskatu genion artean eskola ematen ari zen irakasleari ikasle bilera bat egiteko eta honek aitzaki maitzaki ere, hau da, ETAren kideren baten heriotza edo atxiloketaren inguruan eztabaidatzeko aitzakiak ez zituen irakasle berberak , baimendu egin zigun hainbat arinen egiteko eskatuz bere eskola ematen lasai asko jarraitze aldera. Eta saiatu, saiatu gine n gure ikaskideak ahalik eta azkarren eta batez ere zuhurren konbentzitzen klase uzte bat egiteko lehendabizikoz gure ikasle bizi osoan uniformedun batzuen hilketa salatzeagatik. Ez genien, haatik, kalera inolako manifestazio ra joateko ateratzeko proposatu . Ez ginen ausartu eta gutako batzuek ere ez genuen inolako gogorik gure samina hain modu agerian uzteko jendartean; halako zerbait orduan ere gehiegizkoa zelakoan baikeunden. Eta espero bezala ere, hau da, gure ikasgelako bilera gehien tsuetan suertatu bez ala, ikaskide gehienak ere guri begira sorgor eta besoak uztartuta ari ziren ea zer erabakitzen zuten betiere edozein gauza erabakitzen zutenek, eure k baiezko ala ezezko botoa eman baino lehen. Edo bestela esanda, gehienak zain zeuden harik eta Kepak eta b ere ezpalekoek gure esatekoa entzundakoan zer edo zer erantzun edota erabaki arte. Zer dela eta egin behar genuke inolako klase uzterik Estatuaren indar zapaltzaileek pairaturiko atentatu baten kontra protestatzeko, atentatuak gatazkaren ondorioetatiko bat baizik ez baldin badira? Edonoren erailketaren kontra gaudela erakusteko. Egun hartan klase uztea bertan behera utzi behar genuen eskua altxatuz bozketa egin dakoan . Badirudi gure ikaskide gehienak kikildu egin zirela Kepa eta bere moduko abertzale suhar rak, ikasgelako laurdenetik beherakoak, besoak antxumatuta sumatu orduko. Jakina, haiek ez baldin baziren klase uztera batzen, zer dela eta haiek egin behar, aurrenekoen aurrean susmagarri geratzeko, ala? Euskal Herriaren etsaien pareko? Oraingoan ere ez? Ez zen, noski ezetz, Kepari zuzen zuzen egindako galdera nire buruari baino, hots, egundo klase uzterik egiten ez zuen, are gutxiago manifetara joan, Soniari egiten gustatuko zitzaidakeen galdera ber a. Sonia zen ikasle guztiok bozkatu eta ikasgela hustu e ta gero bere maha iaren aurrea n eserita geratzen zen bakarra, sarritan ere klase erdian bakarrik, bere bakardadearen erabakia nolabait izugarri areagotzen zuena. Sonia bazen ere Kepa eta laurdenetik beherakoen enparatukoen purrustada, irain zein mehatxu ei aurre egiten ziena bere isilaren indarraz, nahiz eta behin baino gehiagotan institutuko abertzale suharrotariko bate n bate k berari jazartzeko imintzioa egin ohi zuen. Sonia, aldiz, ez zen sekula kikiltzen. Izutu bai, nola ez, ikusi besterik ez zitzaion egin behar neskari Keparen lagunak lehenbailehen eta ia itsumustuan kalera joan zedin aginduka, mehatxuka, biraoka oldartzen zitzaizkionean gaixoa nola uzkurtzen zen bere ikasmahaiko aulkian, astapotro haien balizko kolpeen beldur. Uztazue bakean neska hori, eskubide osoa du kalera ez irteteko – leporatzera nien behin batean Kepa eta bere borrokaideei. Gero gerokoa, Keparen ahoberokeria demagogikoari aurre egin beharra, gauza benetan larria halako kinketan betiere sutan azkentzen baitzen. Kepa ez zen kapaz in orekin lasai moduan eztabaidatzeko, hau da, Euskal Herriaren etsaien estrategiarekin bat egitearen leloarekin zerikusirik zuten guztiak hurrenez hurren, betiere ozta ozta oihuka egiteke eta gutxienez nekatu eta sasiko argudiotatik mehatxuetara aldatu arte. Aizak, Kepa, ezi n duk inoren borondatea makurrarazi , ez baldin baduk arrazoiaren indarraren bitartez – bota egin nion Kepari zirto moduan Sonia bakean utz zezan. Eta hik ikusten al duk zer nolakoak zareten zu bezalako “gorrak ”, EEkoak, – erantzun zidan Kepak nire zirtoaren nondik norakoari eutsiz , egiazko abertzaleongandik gero eta urrunago eta Euskal Herriaren borrokak bost axola dion marisorgin handiusteko baten eskubidearen alde eginez, hau da, denoi sorbalda gainetik begiratzen digun sasiko batek kezkatuta . Mikel Zabaltza desagertu egin da txapelokerren eskuetatik eta greba orokorra deituta dago gaurko. Gaur ikasgelan ia denok eskua altxatuta zuten klasea bertan behera utzi eta hiriko ikastetxe publiko guztietako ikasle batzordeek de ituriko manifestaziora joateko. Denok Sonia ez beste, betiko lez. Bai noski, badakit Soniak ez duela sekula klasea uzten inora joateko, are gutxiago ezeren kontra kalean zehar aldarrika joateko. Egia esan, ezin dut irudikatu hain neska fin, poxpolin, erkin a manifa baten erdian. Ikasgelako beste hainbat ikaskide ere ez, jakina. Badakit gehienek sindikatukoek antolatzen ditugun klase uzteak jaiegun izateko profitatzen d ituztela, manifetara joan ohi garenok sindikatuko kideak zein parrandarako aukera hustzat h artzen dituzten lau katu baino ez garela. Hala ere, jakin badakigu ere gainontzekoek eskola eguna olgetan ematen duten bitartean, hau da, institutuaren inguruko belardietan etzanda nahiz tabernetan billarreko makilei atxikita, Sonia ikasgelako bere mahaian geratu ohi da liburuetan murgilduta edo. Alde horretatik nik ez dut inolako dudarik, Soniaren jarrera guztiz goraipatzekoa omen da gainontzekoen aldean, berak tente eusten baitio bereari, bai horixe. Gaurkoan, ordea, ez dut uste Soniak behar bezain ondo, zuhur, jokatu duenik, batez ere kontuan hartuta greba orokorra zela, ikasle sindikatukoek ez ezik, baita euskal gizartearen arlo guztietako erakunde edota entzute handiko pertsonek dei egina zutela ere. Gaurkoak ez du zerikusirik alde batekoekin zein bes tekoekin, Zabaltza guztiz errugabekoa omen da, ETAkoa zela egotzia zioten, baina ez dute egiaztatu, eta seguru asko torturapean zeukatela hil eta gero txapelokerrek ibaira jaurti zuten – azaldu nion neskatoari . Hori edonondik begiratuta ere onartezina da demokrazia batean, ez al zaude ados? Soniak ez zidan tutik erantzun, biok ikasgelan bakarrik geundela gainerakoek ospa egindakoan. Egia esan, sekula ez zion inori erantzuten berari galdezka joaten zitzaizkionean, isila izan ohi zuen argudio bakarra, beldu rtia zen, bai; baina aurrez aurre egiten zizkioten destaina, irain, mehatxu guztiei betiere entzungor egiteraino? Kosta egiten zitzaidan sinestea ez zegoela Soniaren jarreraren at zean pisuzko motiboren bat Kepa eta bere modukoen aurrean hain sendo eustear ren. Baziren, ordea, institutuan bolo bolo zebiltzan esamesak Soniaren jokabidea nolabait zuritze edo batzuen begietara ere gaitzeste aldera. Gero ez harritu tx akurkumea zarela leporatzen dizu tenean! Edonola ere, nik ere alde egin nuen ikasgelatik Soniare n entzungortasunak guztiz erresumindurik, neska bere bakardadean utzita eta hiri erdian Iñaki eta enparatukoekin lehenbailehen batzeko irrikan. Ez nian uste manifara etorriko hintzenik – bota egin dit Kepak oldarrean ohiko topagunera iristen ikusi nauela. Bazekien ondo asko joango nintzela, gaur arte berarekin sindikatuak antolatu edo deituriko manifa guztietara joan bezala. Hala ere, ez du, ez, Kepak antzerako galderak egiteko aukerarik galtzen inoiz. Ez behintzat ETAren ekintzak gaitzesteko arrazoiaren indarrarena aipatu egin nionez geroztik. Harrezkero betiere nire ustezko “ gortasunaren ” kontura zer edo zer atera ohi du irizpidera sindikatuko beste kide batzuekin gaudela. Gaurkoan, oraingoa, espero dut ezer esan ez dezala, gutxienez eraikin honetako eskaileraburuan ezkutuak gaudela ilunpean sindikatuko hainbat kiderekin zein gurekin manifan zeuden beste lagun batzuekin, hau da, gurekin batera Resbaladero kaleko portale honetara arrapaladan sartu direnak txakurrengandik ihesi , Olagibel kalean zehar gindoa zela oldartu zitzaizkigunean furgonetez zein ohiko gomazko pilota zein kezko boteez. Sekula baino gogorrago, krudelago, zekenago jo egin dute txakurrek. Nabarmen zen Zabaltzarenak ikaragarrizko jende andana erakarri duela manifara. Mundiala izan da gaurkoa , zer nolako jendetza aspaldiko partez, Andra Mari Zuria plaza mukuru eta bistan zegoen hiriko ikastetxe guztietako ikasle pila zein ikasle ez ziren asko eta ask o ere bilduta zeudela Ikasle Sindikatua k deituriko manifestazioan, ezin alderatu inondik inora astero ozta ozta biltzen dituen ehunka pertsonako ekin, hau da, ETAren zenbait kideren atxiloketaren kontra protestatzekoak. Nik uste ETA ere kontuan hartu beharrean dagoela bildu garen gehien tsuok ez gaudena batere ados bere estrategia bortitzarekin; bai na, horrek ez du inola ere esan nahi poliziaren jokabide maltzur edo gaizkileak onartzeko prest gaudenik. Bestela, zer dela eta hainbeste jende gure ia asteroko manifetara inoiz etortzen ez den ean. Kepak ez zuen aukerarik izan niri ezer erantzuteko, manifa Olagibel kalean dagoen komisaldegiko ateetaraino iritsi orduko gure kontra oldarka hasi baitira txakurrak. Orduan Resbaladero kalean gorantz jo dugu haginak apurtu beharrean. Gure asmoa zen Alde Zaharreko karriketaraino iristea babes bila ohiko txokoetan. Zoritxarrez, kalearen goialdera heldu baino lehen atoan jabetu gara bertan geure zain zegoela pare bat lechera. Horrenbestez, zabalik zegoen aurreneko portalearen barrura sartu gara hainbat lagunek in zoro moduan. Azken pisuetako eskaileraburuetaraino jo dugu antxintxika bertan babes handiagoa izango genuelakoan. Beldurrak gaude, aldiz, txakurrak portalez portale ibiliko diren manifestari bila. Hobe dugu beraz ilunpean egotea, inolako susmorik ez era gitearren txakurrei. Eta poliziaren estrategia ez al da bortitza ere? – galdetu dit Kepak supituan eta denon aurrean. Ez diot erantzun nahi izan oraingoan. Zer dela eta? Ez dator kontura galdera hori, ez baldin bada, noski, gurekin batera eskaileraburu an bilduta, isilean, ilunpean dauden bere borrokaideen aurrean ageria uztearren. Zer uste duzu egingo liguketela hemen barruan harrapatuko bagintuzte? Zabaltzari berari egin diotena – gaineratu du ezin antzeman izan dudan ahots batek. Edo are okerrago , Arregiri egindakoa – esan du Keparen borrokaidetariko batek, berdin dio sindikatuetakoa den ala portale barrura gurekin itsumustuan sartutako ezezagunetariko batek. Bai, eta gero esango dute herri honek pairatzen duen bortxakeria bakarra ETArena dela – beste ahots ezezagun eta berez ilun batek esana. Hori azaldu behar zenioke nire lagun gor honi? – hau bai, ahots hau Keparena dela ondo asko hauteman berri dut. Gorra? – galdetu du batera hainbat ahotsek. Bai, Onaindia, Bandres eta enparatuen laguna. Damutuen alderdikoa? Bai horixe, indar bakarra arrazoiarena dela diotenen aldekoa. Handiusteko alu horiek! Bai, denon gainetik daudelakoan ari diren sasiko horiek – berriro Keparen ahotsa. Orduan bai, Sonia ikaslaguna gogora ekarri dut derrigo rrez. Auskalo zer dela eta, ez dut horren gainean gogoeta egiteko paradarik izan. Portaleko atea ireki egin da ezustean, norbait sartu da, eskaileretan gora dator. Nor ote, argia piztu egin dut deskuiduan. AMA KOPETARAINO Ama etorri zaigu sano aztoratuta. Gaur goizean hiri erdiko kalerik luzeenetik zehar zihoanean etakide bati eztanda egin dio bonba batek, bizkar gainean zeraman motxilaren barruan. Egundokoa izan omen da eztanda. Beharko, badirudi kotxe baten azpian ezartzeko asmotan bonba lapa bat zeramala, auskalo norenaren azpian. Ez dakit ordea, amak ziplo esan bezala etxera heldu orduko, Jainkoari esker, eta norbaiti lehertzekotan, berari lehertu zaio eta ez objektibotzat zuen errugabeko gaixoari. Edonola ere, berriro diot, eztanda seku la ez bezalakoa izan omen da, hau da, gure hirian bertan sarri pairatu egin ditugun aurrekoekin (gure hirian aurreko bonba eztandekin parekorik izan ez duena). Gehienekin behintzat ez, baina nik gogoratzen dut ondo asko duela bizpahiru urte hiriko etorbide nagusian bizi nintzela, epaitegien ondoan kokaturiko bonba kotxeak eztanda egin zuenean ere goizean goiz. Komunean nengoen bizarra egiten eta ozta ozta ez nuen sudurra moztu bertantxe eztandaren burrundarak bizarra kentzeko aparra musuetan zein aitzurra e skuan nituela astindu ninduenean. Gero gerokoa, betiko leloa, hamaika aldiz lehenago ikusi edo entzundakoa, inguruko txirrin guztiak joka hasi ziren zor o moduan. Hura zoramendua, hura! B atik bat nor edo zer lehertu egin den ez dakizula, denetarik burura da torkizula, zuretarrak non dauden asmatu behar duzula lehenbailehen, badaezpada, beti badaezpada norbait kalera irtena bazen momentu hartantxe… Zorionez, denok etxean geunden, eta zorionez ere inor ez zen hil epaitegien ingurumarietan, errepidean bertan zein eraikinetako estalki edo etxaurretan triskant zak baino suertatu ez baitziren; edo bestela esanda, epaitegien inguruko kristal bat ere ez zen osorik geratu. Badirudi oso goiz zela, artean inor ez iritsia epaitegira eta auzoko gehienak ohean edo jaiki berriak. Eskertzekoa omen, nori ordea ez dakit, terroristen baldarkeriari agian, behar bezalako kotxe bonba bat jartzen ere ez dakitela, gero eta eskarmentu gutxiagokoak direla hedabideek beraiek diotenez azken urteotan etengabe, baten batek daki nor tzuen aldean, zaharrak aparteko aditu edo trebeak izan balira bezala edo. Edonola, bai susto handia, baita edonori bihotzekoa emateko modukoa ere. Gaur goizekoa ordea, eta betiere gure amaren hitzetan, egundokoa izan da hiri erdian bertan suertatu baita, hau da, dendaz zein jendez gainezka egon ohi den Frantzia kalean, beharbada hiriko ibiliena astegun buruzurietan. Jainkoari esker ere, gure amak berak hitzez hitz esan bezala ere, oso goiz zen, hots, kalea erdi hutsik eta denda gehienak itxita edo irekitze ar zeuden. Esatea ere ile apaindegitik eta guzti aditu dugu la eztanda , bai horixe! . Gure amaren ile apaindegia hiri erdian ere dago, baina Frantzia kaletik nahiko bazter. Izan ere, bonbak eztanda egin duen kaletik gure amarenera iristeko bospasei kale z eharkatu behar dira aldapan behera. Dena dela, eztanda hotsak harrapatu ditu gure ama eta bere lankideak goizeko aurreneko bezeroak artatzeko prestatzen ari zirela. Berehala asmatu dugu bonba bat zela . Zer beste rik?. Asmatu ahal izan dute nola edo hala eztandaren indarra bonba lehertu eta gero, hau da, alarma, sirena edo mota guztietako txirrinen harrabotsa hiri erdi osoaz eta beste jabetu orduko. Pentsa erdiguneko banketxe zein hiriko dendarik dotore edo garestienet akoak denak batera, zalaparta ederra. Ezin asmatu izan dituztenak, hau da, ile apaindegian eztandaren astindu leuna sumatu eta honek eragindako eskandalu itzela entzundakoan bonbaren nondik norakoen konturakoak. Hala ere, eta azken hamarkadotako usadioen p uruz, susmoak zabaltzeari ekin diote berehalakoan gure amak, bere langileek eta ile apaindegira sartutako lehenengo bezero biziro aztoratuek. Hori izan da Olagibel kaleko komisaldegian. Ala Gobierno Militarraren ondoan, udaletxean bertan edo beharbada Ba rcelonako Hipercorren gertatu zen bezala… Bonba lapa delako bat izan baldin bada, edonon edo edonori lehertu ahal izan zaio. Ez dut uste hori izan denik. Danba tekoa egundokoa izan da. H ori izan omen da lehergailuz jositako kotxe bat poliziaren furgoi baten edo auskalo zeren zain zegoela. Bai, eztanda berebizikoa izan da. Beharko, badirudi bonba bizkar gain ean zeraman mutiko bati lehertu zaiola – gaineratu du ile apaindegira sartu berria den emakumezko gazte eta mehe batek, hilean behin bakarri k eta betiere ilea mozteko propio etorri ohi den bezero batek. Benetan diozu? Zer nolako ezbeharra! Esango dizut, badirudi hamaika zatitan lehertu dela gorpua, mutikoaren haragi puskak zeuden sakabanaturik erakusleihoetako beira hondakinen artean inguruk o denda guztietan – azaldu du bezero gazte eta meheak. Ene, hau triskantza, hau! Itzela bai, aseguru etxeetakoek dendariei ordain diezazkiekete erakusleihoak eta, baina mutiko horren amari inork ez dio semea bueltatuko – bizi osoko bezero edadetu batek. Noski ezetz, Pilar, ez hamaika puskatan lehertutako mutikoaren amari, ez eta honen semeak nonbait kokatu nahi zuen bonbak birrinduko zituzkeen dohakabeen amei ere – parte hartu du nire amak. Baina, Margari, ez esan halakorik, mutiko bat hil da, hori izat en da beti errukia merezi duena – berriro emakume edadetuak. Ah ba? Ba nik ez dut uste kasu honetan ezer edo inor urrikaltzeko dagoenik – gure ama gero eta asaldatuagoa , guztiz kontrakoa, dendariei eragindako kalteak alde batera utzita, nik uste poztu be harrekoa dela bonba hori erabili nahi zuenari berari lehertu izana. Aizu, emakume, nola esan dezakezu hori, gizajo bat hil da, zure semea bezalako bat. Ez, Pilar, gizajo bat baliteke, bai, baina inondik ez nire semea bezalakoa, nire semea fakultatean ik asten ari baita oraintxe bertan, ez inongo hiriko kale batean paseatzen bonba bat bizkar gainean norbait garbitzeko asmotan. Gizajo horren heriotza Euskal Herriak pairatzen duen salbuespen egoeraren beste biktima bat da – bota egin du bezero gazte eta meh eak. Noski, Zuriñe, noski, eta ia astero mutiko horren kideek garbitzen dituzten gainontzeko gizajoak ere bai, ezta? Baina, zuek zeuek ez duzue sekula komentario bat ere egin horren kontura, zuek ETAk norbait akabatu egin duenean etorri zarete nire ile apaindegira ezer gertatu ez balitz bezala, hau da, atentatua ez beste gainontzeko edozein beste txorakeria hizpidera ekarriz, berdin dio egun hartan hamaika polizia garbitu dituen kotxe bonba batek eztanda egin duen, zuek beti halako albisteei sorgor bazinet e bezala. “Bai jauna, kopetaraino nengoen hainbeste itxurakeriaz” esan digu gure amak bere kontakizunaren akabera zela adieraztearren. Nabari zaio goizean ile apaindegian izandako hika mikak arrunt atsekabetu duela. Ez da harritzekoa, lagun eta ezagun dit u ileapaindegiko lankide zein bezeroak aspaldi aspalditik, estimatzen ditu zinez; baina, berak segituan aitortu digun bezala, “bazen garaia nire barrenak husteko”. Eta bai, bistan dago aspalditik gogoan zuena botatzeak on egin diona , bere garaia zela bere ondokoei leporatzeko delako itxurakeria. Ni amak zuzen jokatu duelakoan nago, berarekin bat nator gainera erabat eta orotan. Ez dakit, ordea, gure aita ere gurekin dagoen ala ez. E z dakit , gure amak gaur goizean gertatukoaren berri eman bitartean tutik er e ez baitu esan , aitzitik, sukaldeko mahaira eseri eta berak arineketan prestaturiko bakailao piperrekin eta tomate saltsan zanpa zanpa irensteari ekin dio ogi barra hainbat mokorretan leher egiten zela haren eskuetan. Ezin al zinen isilik egon , ezta ? Zer dela eta ezer esan behar zenuen? URTE HARTAKO SANFERMINAK Ezin dut esan Keparen deiak harritu ez nauenik. Izugarri, gainera, badira bi urtebete elkar ikusi ez dugula Izki aldean foru basozain lanpostu bat lortu zuenez geroztik Murgiako basogintza esk olatik irten eta hilabete gutxi ra. Harrezkero Kepa mendian zehar ibiltzen omen da etengabean. Ez du astirik hiriko koadrilakoekin ibiltzeko. Hori zen aitzakia behintzat gurekin ez egoteko. Mendialdeko herrixka batean basetxe bat alokatu eta bertan hainbat egok itze lan egin behar zuela medio. Ezin zen hiriraino hurreratu inor topatzeko asmotan, ez eta hitz asperturik egiteko ere garagardo banaren ondoan; “Zatozte gura duzuenean nire basetxera, txoko eder bat atontzen ari naiz afaritarako”. Behin baino ez gar a joan Keparen Okerruriko etxeraino. Primeran igaro genuen, beharko. Izan ere, Kepak egundoko afaria prestatu zigun gau hartan: inguruko artzain lagun batek saldutako arkume majo errea, Maeztuko odoloste erreak, baita bere amak urtero poteratzen dituen pip er erreak ere, eta jakina, bere Eskideko osaba batek oparitu edo saldu ohi dion urteko ardo goxo goxoa, gu bezalako mozkorrontziak asebete adinakoa behintzat. Esan bezala, lagun giroan bapo jan eta edan, nor bere gauzez kontu kontari, denok betiko lelo asp ergarrien kontura edota etengabean elkarri adar joka eman genuen gaua betiko lez. Okerrena, aldiz, Okerruritik etxera bueltatzerakoan mendialdeko errepide mehar eta malkar haietan barrena, benetan gogorra ia denok aitzur galanta generamalako, baita ustez z urrutean gutxien egindako gidaria k ere. Zin egin genion Kepari bere etxera beste behin itzuliko ez ginena , ez baldin bazen perretxikotan joateko edo. Hala ere, bera parranda rako irrikan izan ez gero , gurekin hiriko betiko mozkor guneetara etor zedila esan genion serio demonio. Orduz geroztik badago koadrilako baten bat Kepa hirian bertan noizbait ezustean edo topatu duena auskalo zeren bila edo diputazioan gestio bat egitera etorria bere basetxerako. Eta itzuli, oraintsu itzuli zen Okerrurira koadrilako best e bat bere neskarekin bisita egitera, hau da, hirira itzultzeko asmotan ilundu aurretik. Kontatu zigutenez Kepa nahiko basati omen zegoen , hau da, mendiko bizimodura erabat moldatua. Basajaun peto petoa, esan zidan nire koadrilakoaren emaztegaiak; baina, j akina, nire lagunaren neska mizkin bezain harro horri ia gu denok basajaunen modukoak begitantzen gatzaizkio hiritik irteteke. Bestalde, marisorgin honek berak esan zigun Kepa Kanpezu herriko neska batekin tratutan zebilela; ez zen, beraz, batere harritzek oa Kepak gurekin parrandan ibiltzeko gogorik ez izatea, non hobeto bere neskaren altzoan baino, ebatzi zuen guk denok gorroto bizia diogun neska pertxenta handiusteko hark; bai, bere moduko tipa batekin elkartu da zuen lagun borroka hori…” Horrenbestez, Ke pa behin betiko bere gustuko maripurtzil etarroide haragizale aseezin baten harrapatzetan jausi zelakoan nengoelako, harri eta belarri utzi ninduen hots egin zidanean ea aurten ere Sanferminetara joateko asmoa genuen jakin nahian. Iratxe bere lagunekin Pi rinio aldera joan duk oporretan – azaldu zidan Kepak koadrilako beste lagun horren emaztegai gorrotagarriak esandakoa ziplo egiaztatuz , bakarrik utzi naik eta pentsatu diat; zer dela eta ez deitu bihar Mikeli elkarren berri jakiteko asmotan. Baiona aldera ino joan gintezkek goizean. Zer dela eta Baiona alderaino? Kepa sekula joana ez zelako eta zapatu goiza aprobetxatu nahi zuen hiria ezagutzeko, arrastian Iruñera joan baino lehenago. Ondo ba, nire kotxez joango gaituk, badiat gogoa, bai, Iparralderaino txango bat egiteko; ezin asmatu zein nazkatuta nagoen fakultateaz eta lanaz – azaldu diot Kepari nolabaiteko aitzakia bat asmat u nahian. Hori guztiori hizpidera ekarri nahi nuen Keparekin. Horrenbestez, goizeko bederatzietan haren gurasoen etxera jo nuen bere bila. Atera nazak hemendik lehenbailehen, gau bakarra pasatu diat nire gurasoenean eta kopetaraino nagok . Epelak bota zituen Kepak nire kotxera igo orduko bere gurasoen kontura. Gezurra ematen baldin badik ere , oraindik e z dituk gauza nik hautatutako bizimodua onartzeko – muzin egin du Kepak . Mendian basajaunen modura ibiltzea ez dela bizimodurik ez baldin baduk zerbait eta norbaitengandik ezkutatzeko, bota egin zidaan nire ama laztan goxo horrek atzo bertan, hori eta ez nindutela hez i gure aitona amonak bezalako baserritar bihurtu nendin. Lasaitzeko esan diot, gurasoak guraso, denok badakigu, ez dira sekula santan gure erabakiekin pozik, ase, ez dira inoiz izango, ezin dira egon gainera, gugan jarritako egitasmoek zein itxaropenek gut xitan bat egin ohi baitute guk geuk koskortu ahala gauzatutakoekin, bizilegea ei da. Ikaragarria du k nola berotzen didaten kasketa. E ta ez baldin duk euren etxera bisitan joaten naizen aldiro, bada telefonoz ere ia egunero, ea noiz itzultzen naizen hirir a behar bezalako lanpostu bat bilatzeko edo – esan du Kepak kexu . Baina, tira, zuzen hago, ez dituk sekula kontent izango, betiere asmatuko diate zer edo zer leporatzeko, euren gurasotasunari zor baliote bezala edo. Edonola ere, utz itzak kontuok alde b atera, larunbata duk, gaur gauean parrandan ibiliko gaituk Sanferminetan aspaldiko partez. Bai, aspaldiko partez, koadrila osoa edo kasik, ez al duk hala? Ez zakiat, Rober, Jon eta Txerra gutxienez bai, fijo, ez dakidana neskak ere joango diren, ez diat uste. Berdin zaidak, hara joan baino lehen hirekin egon nahi nian eta. Zer dela eta? Aspaldi elkarri hitzik egiten ez geniolako. Zer bestela? Jakina, mendira alde egin huen bizitzera, nola nahi duk… Ez duk hori, hik badakik behin baino gehiagotan hiri ra bueltatzen naizela auskalo zeren kontrako manifestazioren bat dagonenean, baina orduan ere ez haut inoiz ikusten. Eta ez nauk ikusiko – moztu diot kotxe barruan zerbaitek plaust egin balu bezala . Utzi egin zioat inolako manifa edo kontzentraziora joat eari. Hain lanpetuta al hago fakultateko ikasketekin edo hire aitaren dendako lanarekin? Ez duk hori, paso egiten diat politikaz. Noiztik? Keparen galderaren aurrean aiko maiko geratu naiz, ondo asko dakidalako gogoan dudana erantzutekotan berebiziko l iskarra izan gene zakeena betiko leloaren kontura. Hortaz, ez dut nahi goiza zapuztea muga gainditu baino lehenago. Alabaina, atzodanik irrati zein telebistari adi adi egon naiz eta ezin izan diot nire egonarriari eutsi. Ez al duk aditu Ermua aldean bahitu zuten zinegotziarena? Bai noski, nola ezer ez entzun hedabide guztiak atzodanik ari baldin badituk Ermuko zinegotziaren bahiketaren berri ematen etengabean. Bazirudik ETAk Gobernuari berrogeita zortzi orduko epea eman diola euskal preso guztiak Euskal Herrira ekartzeko. Bestela… Bai, oraingoan gogorregi jo diate, ez zakiat nik… Nik ere ez nekien ezer. Areago, ez nuen ezer igarri nahi. Zertarako, elkarri mokoka bukatzeko betiko lez, hau da, oraindik orain ia astebururo ohiko genuen bezala gure herri alu honetako gaurkotasun iskanbilatsuaren kontura. Ondo asko elkar ezagutzen genuen, oso txikitandik gainera, ez genuen, beraz, elkarrendako sekreturik. Kepak bazekien urteak pasa ahala nire institutu garaietako abertzaletasun suharra ezari ezarian epeltzen joan zitzaidana, askori gertatu bezala –bere hitzetan ni bezalako ustezko “entzungor” gehienon kasu tamalgarria , eta jakin, jakin beharrean zegoen ere epeltasun horren egiazko zioa, bere “lagunen” ekintza zentzugabe, errukigabe eta batez ere alferrikakoek in zeharo lotuta zegoela. Ez zuen inolako zentzurik, kotxez Iruñera bidean gindoazela, ETAren atzeneko bidegabekeria estakuru eztabaidaka hasteak, arriskutsuegia izan zitekeen gainera, Altsasuko bidegurutzera heldutakoan Kepak aholkatu baitit Leizaran autobiatik saihesteko, hau da, batere ezezaguna zaidan errepidetik, kinka betiere larria ni bezalako gidari baldar batentzat. Bai jaun andreok, Leizaran autobiaren eraikuntzaren kontra jo eta su – ausaz literalki ere jardun egin zuenak berak, mugalderaino a rin eta lasaiago iritsi ahal izateko komeni zitzaigunaren aitzakiaz hain zuzen, trafiko gutxiago zegoen eta. Nik uste konponbidea Gobernuaren eskuetan dagoela. Norenean bestela, ez nuen besterik espero Keparengandik. Orduan, zer dela eta ekin inora erama ngo ez gintuen hizpide bati, ez baldin bazen, noski, Leizaran inguruko amildegiren batean behera. Hik badakik nik guztiz kontrakoa uste diadala, mutiko hori akabatzen baldin badiate errua asasinoena izango duk, ez beste inorena. Eta hori behin esanda, hots, nik azken hitza bota eta gero, egoskorretan egoskorra, noski, Gasteiztik irten ginenez geroztik Ermuko zinegotziaren bahiketari buruzko etengabeko albisteak eta botaka ari zen irrati katea aldatu egin nuen musika bila, badaezp ada. Errua, bai, errua… Hobe dugu, bai, irrati kateaz aldatzea musika bila. Musikak bizia alaitzen du, gu ere lasaitzen gaitu, alafede. Horrexegatik ere musikak oso bestelako gauzak hizpidera ekartzeko parada eskaintzen digu, gauza betiere atseginagoak. Kanpezuko neskaz galdetu diot Kepari. Bera nire galderaren zain omen zegoen, jakina. Azkenean ahaztu duk Elena? Ez dut asmatu galderarekin, alderantziz, nik uste hanka sartu dudala ustekabean. Ez dakidana, ordea, Kepak noraino ulertuko duen ez nuela inola ko asmorik berari halako ziri bat sartzeko urtetan maitatu eta beti azak eman zizkion koadrilako neskato baten kontura. Hoa popatik hartzera! – erantzun dit Kepak tupustean, baina zorionez irribarre zabal batez nire adar jotzeak batere mindu ez duela adi erazi nahian edo, baita broma hustzat hartzen duena ere Zer uste duk, tontoa nauala edo? Bazakiat zuek denok ni mendialdera Elena ahaztearren joan nintzelakoan zaudetena. Bere Okerruriko bizimodua hizpide dugu Behobiako mugara iritsi arte, hau da, Kepare n txikitako mendizaletasunaz hitz eta pitz ari da basozaina koadrilako gehienok ihesbide hutsa dena nola edo hala zuritzeko asmotan. Orduan, Iparraldera, Frantziara halabeharrez, sartu orduko Kepak nire gauzen kontura galdera egiteko txanda hartzen du. Hik ez duk problemarik izango frantsesez moldatzeko Baionan, ezta? Azaldu berri dizkiot goizetan lan egiten dudaneko import export enpresaren gorabeherak, hau da, ingeles filologia bukatu orduko nire osabak eskaini zidan administrari lanpostua ingelesa zei n frantsesa ezin hobeto menperatzen ditudalakoan, hau da, txikitandik ikasitako bi hizkuntzak, bata hainbat akademiatan jasoa eta bestea frantseseko katedradun dudan izeko batek akuilatuta txikitandik ere Oloron inguruko familia baten etxera uztailero joan dakoan. Azaldu diot ere behar adina diru bildu orduko Irlanda aldera joango naizela pare bat urtez nire ingelesa hobetze aldera. Hori da nire egitasmo handi edo bakarra datozen urteetarako, gainerako guztiak ez dit axola askotxo. Ikusten, hik ere ihes eg in nahi duk hire amodioaren zauriak sendatzearren.. Badakit, ederto gainera, zertaz edo nortaz ari den, bai noski, bere kolpea itzultzeko modua dela bezainbeste. Aparkatuko al diagu Baiona Tipiaren ingurumarietan? Saiatuko gaituk behintzat. Alperrik, e z dago non aparkatu, nola bestela gero eta leku gutxiago baldin badago hiriaren erdiguneraino gerturatu ahala, libre ematen duten leku eskasak bertakoendako erreserbaturik azaltzen baldin bazaizkigu. Hortxe duk aparkatzeko lekua, ibaiaren ondoan. Ezer e gin aurretik galdetu egin nahi diet Kepak erakutsitako lekuan bidezkoendako propio edo bakarrik ote zen Errobi ibaiaren ondoko pasealekuko banku batean eserita hitz eta pitz ari diren bi agureri. Kosta egin zait bi agureek ulertzea, batez ere okertu naizel ako haiei frantsesez zuzendu natzaienean – ez naiz euskaraz egitera ausartu, inolako euskal jiterik antzeman ez diedalako, edo bestela esanda, txapela inon ikusi ez diedalako, aurreiritziak beti nagusi, noski… , garer hitza erabili beharrean aho puntara etorri zaidan aurrenekoa hain arrunta ez den parquer hitza izan delako, gaztelerakada hutsa. Bistan dago, edo agian hobeto esanda belarrian, zer nolako herdoildua dudan frantsesa. Areago zer nolako zurikeria asmatu dudan nire ahoskera traketsarena nolabait ez aitortzeko. Ezetz, ezin dela erantzun didate – azaldu diot Kepari , ondoko iragarki horiek argi eta garbi ziotek bertakoek bakarrik dutela bertan aparkatzeko. Zergatik ez diek euskaraz egin, niri frantsesez zer ondo moldatzen haizen erakusteko edo? – galdetu dit Kepak bere irririk okerrenez. Hik uste al duk bi agureok euskaraz zekitenik ? Ez zakiat ba, baina hik badakik: Euskal Herrian euskaraz. Bai jauna, ni horrekin bat natorrek zeharo. B aina, zer da Euskal Herria, euskaraz egiten duen herria, eusk araz egin duena edo zuek abertzale sutsu eta zintzoek nahi duzuen herria? – baliteke lehenengo aldiz urte askotan Kepari nire abertzaletasunarekiko etsiaren berri argi eta garbi erakutsi izana. Baiona tipiko taberna abertzaleetan frantsesez ere egingo duk ? Hik uste duk gaur egunik aproposena dela halako tabernetara joateko? –eta azken hau, noski, bertako “eskualdunek”, tartean abertzale anitzek ere bai, euskaraz ia inoiz egiten ez dutela ez esatearren. Ba ez, zuzen hago hi – Kepak irribarre luze eta malt zur bat dit opari ez diat uste gero arratsaldean Sanferminetara joatekotan, hobe diagu geure indarrak gaueko parrandarako osorik gordetzea. Hik badakik zer esan nahi nian. Bai, motel, ez duala etarrez josita omen dauden tabernetara sartu nahi – Kepak e skaini dit bete betiko irribarre makurra, ni zer nolako tipo epela naizen gogoratzen didana. Berdin zidak GALekoek bost errefuxiatu garbitu zituzten Batxoki tabernara banaraman, berdin zidak gaur gure moduko gazte errugabe bat bahituta ez balego ETAkoek b era hiltzeko ala ez berrogeita zortzi orduko epea eman eta gero. Tira, Martin, niri ere ez zidak inolako graziarik egiten halako gauzak gure herrian gertatzeak, Nik ez diat nahi inork PPko zinegotzi hori akaba zezan ; baina, hik heuk aitatu dituk lehen GALekoek akabatu zituzten bost errefuxiatuena. Zer dela eta euskal errefuxiatuak egon behar? Nortzuek eta zergatik hil zitiztean? Ez al gaudek intentsitate gutxiko gerra batean? Ez, Kepa, ez gaudek gerran, hik hainbeste estimatzen dituanak beraiek ez bezala pentsatzen duen ororekin gerran zeudek, gainontzekoak ez. Ikusten? Azken buruan zuek bezalako “gor damutuek” boterearen diskurtsoa irentsi egin duzue oso osorik, Euskal Herriko askatasunaren aldeko mugimenduaren aldarrikapenak kolokan jartzen dituena ezin hobeto zuenganatu duzue. Gu? Zeintzuk gaituk gu? – atoan jabetu naiz Kepak bere betiko leloez harrapatu nahi nauela errietan egiteko . Aizak, uztak hori alde batera eta goazemak paseatzera, ez diat inolako gogorik betikoaren kontura eztabaidaka hasteko. Hik atera duk gaia… Bertan behera utzi dugu gaia, bai, auskalo noiz arte, biok ondo asko baitakigu gure arteko zuloa gero eta sakonagoa dela, halako gaiok nola edo hala baztertu beharrean gaudela elkarrekin ondo konpontze aldera, bestela oso zaila litzatekeela gure txikitako adiskidetasun zint zo honi eustea. Horrenbestez, kotxea General de Gaulle parkingen barruan laga eta gero, Baiona Tipirantz jo egin dugu zinez ederrak diren karriketan zehar galtzeko asmotan. Hiribildu tipi bezain xarmanta, zenbait lekutan liluratzeraino ere hein handi batea n etxaurretako zureria zein leiho tapen kolore biziei esker. Karrika meharretan barna goaz Grimm anaien ipuinetatik ateratako hainbat pasarte gogora ekarriz hiriaren frantses eite dotoreak hala xe iradokitzen baitigu. Lehen ere egona naiz Baionan, jaietan, hiria txuri gorriz janzten denean nolabait esateko, Sanferminen eskarnio izan nahi duenean, klixez betetzen denean zezenketak buru. Oraingo hiri lasai eta erdi huts hau guztiz nahiago dut bere frantses xarma probintziano peto petoaz , jaietan eraldatzen den makro mozkortegia baino . Orbe karrikara heldu gara, ezin ez erreparatu dendetako erakusleihoetan, ezin ezetz esan ere Frantzian ez gaudenik. “Jabetu al haiz zenbat ile apaindegi dagoen?”, komentatu diot Kepari alperrik. Taberna batera sartzeko eskatzen di t. Egarriak dago, agian ni bezainbeste, baina nolabait eta auskalo zer dela eta bera izorratzeko gogo handia dut, beraz, katedrala ikustea proposatu diot. Ez al diagu ezer bazkalduko? – galdetu dit Kepa egarri bezain gose batek. Noski baietz, baina hik b adakik, Frantzian gaudek – eta hau esanda badakit nik ere zer nolako minsorra eragiten diodan nire adiskide abertzale suharrari , hemen jatetxeak ikaragarri garestiak dituk, eta nik nahiago diat ekarri ditudan sos apurrak Sanferminetan xahutu. Ez al diagu deus ere jango gauera arte? – oihu egin du Kepa gose gaixoak. Har genitzakek panini batzuk, gero Place de la Libertéko iturri handiaren ondoan eserita lasai asko jateko. Nahi duana baina nik zer edo zer jan behar diat. Nik ere bai; baina, lehenengo eta behin katedralari bisita egin behar zioagu. Bazen aspaldi hain ogitarteko bero eta goxoak jaten ez nituela. Bai ideia ona pizzen modura labeletik zuzen zuzen aterata zerbitzatzea, ogia ezin da egon xamurragorik, krokanteagorik. Ea noizko Hegoaldean ere hauek bezalako panini gozoa k salgai. Bai, erantzun dit Kepak, ea noizko, honek ez du parekorik gero sanferminetan gau erdi aldera ziur asko jango ditugun magras con tomate bokatekin. Ez, inondik ez, gose ginen, horrek agian lausotzen gaitu bazkaldu bitart ean uztaileko eguzkiaren bero sapapean. Goazen ba, kafesne bana hartzera! Proposatu diot nire lagunari. Berak, aldiz, Biarritzeraino arrimatu nahiago duela esan dit, izozki bati miazka egiteko hondartzan zehar mantso mantso paseatu bitartean. Ikaragarri o ndo pasatu dut Keparekin, aspaldi ez bezala. Beldurrak nengoen bai, biok bakarrik geundela denbora asko zelako, gainera beti beste batzuek lagunduta, babestuta, elkarri ezer desegokirik, larririk esateko aukera gabe, betiere koadrilaren magalpean: “zer, be rriro eztabaidaka betikoaren kontura? Lagunartean gaude, parranda, zuek ez izorratu, eh!”. Aspaldi ez genion Kepa eta biok elkarri berba egiten, badaezpada bai, politikaren kontura izandako hika mikak berriz irizpidera ez ekartzeko gainontzekoen aurrean, b aita ETAren atentatuen gainera bota egin ohi nizkion hitz gordinak gogora ez ekartzeko ere, amorrazioz eta destainaz blai baitzeuden. Gaur, ordea, ozta ozta denetarik hitz aspertuak egiteko behar beste denbora izan dugu, nork bere gorabeherez eta biok elkarren lagun edo ezagun ditugunez. Ozta ozta esan dut banatzen gaituen gai ustela alde batera utzi egin dugu oharkabean Biarritzeko hondartzan zehar elkarri kontu kontari eta bertan egiten dituzten izozki izu garri koipetsu eta goxo haiei –Frantzia aldean bai nilazko edozer itzel e stimatzen dut eta miazka paseatzen ari ginela. Bagoaz, beraz, Iruña alderantz, koadrilako gainontzekoekin gaueko parrandarako batzeko asmotan. Bagoaz behin edo elkarri muzinka jarri gintuzten gai petralok baztertutakoan onezkoak egin bagenitu bezala, bagoaz jai gose eta irratiaren laguntzaz ere pozik eta kantari. Orduan txe, Iruñerantz maldan behera goazela Leizarango autobiatik, Ermuko zinegotziaz akordatu naiz. Zer gertatu ote da? Jakin minak eraginda irrati katea aldatu dut ezustean albiste bila. … oso egoera larrian iritsi da Donostiako Arantzazu Ospitalera Harri eta zur geratu naiz; baina, berehala asmatu egin dut berriaren nondik norakoa bere osotasunean. Sasikumeak, azkenean t iro egin ziotek Kepak ez du tutik ere esan. Ematen du, ordea, ni bezain txunditurik. Baina, baina… oraindio bizirik zegok. Bekozkoa jarrita horrela bota egin diot Kepari bere hitzen zentzugabekeria nabarmendu nahi zuen begiratu bat. Badirudi jabetu egin dela bere hitz ek nigan eragindako ondoezaz, besterik gaineratzen ez du eta. Nire aldetik, aldiz, irratiko dialari ekiten diot gertatutakoaren argibide zabalago bat helburu. Buruan bi tiro desarratu zizkiotek zinegotziari Lasarte inguruetan. Bistan zegok Espainiako Gob ernuak men egin ez duela. Kepari entzun eta gero Gregorio Ordoñezen hilketaren eguna gogora etorri zait ziplo. Fakultateko ikasgelan geunden Historia Ekonomikoa ematen zigun Igor irakaslearen zain. ETA politikoen kontra ekintzak eta burutzen hasia zen. E gun hartan, haatik, guztiz ezaguna eta terroristen kontra oso nabarmendua zen PPko zinegotzi donostiarra akabatu zuten. Nik ez nuen gustuko Ordoñez, ulertzen nizkion, berriz, ETAren kontra egin ohi zituen adierazpenak, ETAren ekintzak gaitzesten zituen geh ientsuekin bat nentorren, noski, bistan baitzegoen ETArena burugabekeria hutsa eta batik bat zitala, baita defenditzen zituen helburuetarako ere. Hala ere, bazegoen zer edo zer Ordoñezen diskurtsoan terrorismoa aitzakiatzat hartuta euskal abertzaletasun mo ta ororen kontra sumatzen nuena; hau da, nolabait ETAren bortizkeria eroa euskal abertzale guztien errua bailitzan Euskal Herriaren espainiartasuna kolokan jarri nahi izateagatik. Eta ni, orduan behintzat tinko gainera, nire burua oraindik abertzale zintzo tzat nuen, bortizkeria mota guztiak gaitzetsiagatik. Ez nuen Ordoñez atsegin, ez, gainera harroputz handia begitantzen zitzaidan, nazkante hutsa, den dena nahasten zuena nahita, apropos, helburu politiko zehatz batzuekin, eta ez, berak zioen bezala, e giazk o argudio moral edo etikoengatik . Hala ere, haren hilketak harri eta zur utzi ninduen, asaldatu ere bai. Harrezkero inork ez zuen berarekin eztabaidaka egiteko aukerarik izango, inork ezingo zion bere gezurren muina agerian utzi. ETAk martir bat sortu zuen . Hori izan zen garai hartan uste izan nuena, orduan ia dena nire abertzaletasun nahiko motelaren bahetik pasatzen bainuen. Gaur egun aitortzen dut Ordoñezen adierazpenei jartzen nizkien erreparoak ETA eta bere laguntzaileei ematen zien bizigarria izan zit ezkeela, haiek behintzat euren zeregin doilorraren zurigarritzat har zitzaketen. Areago, nik uste egun hartantxe ohartu nuela nirea bezalako epelkeria moral edo etikoaren tamaina. Esan bezala, ikasgelan geunden irakaslearen zain, lau katu baino ez ginen Eu skal Adarreko ikastalde hartan, hau da, elkar ezin hobeto ezagutzen genuela. Egun hartan laurok elkarri tutik esan gabe eguneko albistearen kontura, goiz hartan gertatutakoa inolako zerikusi edo eraginik ez balu bezala gure egunerokotasunean. Eta bazuen, n oski baietz. Irakaslea iritsi zitzaigun berandu, ziurrenik fakultateko irakaslerik gazte eta jatorrena, tipo xelebrea, bai, gutako edonor emango zukeen bere itxuragatik, palestinoa lepo inguruan, aker bizarra eta Troskyrenak bezalako betaurrekoak nabarmen nabarmen. Baina, oso irakasle burutsu eta gogotsua zen, eskolak emanez oso atsegina eta ikaragarri zorrotz eta sakona bere iruzkinetan; bazekien ondo asko zuzena eta okerra bereizten, edo bestela esanda, gizabanakoen bizitza sakratua zelakoan zegoen sasi g uztien gainetik eta hodei guztien azpitik. Gaur ezin dut eskolarik eman, inola ez gaur gertatutakoa gertatu eta gero, are gutxiago biktima nire hiriko zinegotzi oso ezagun eta maitatu bat zen heinean. Nik ez nituen atsegin Ordoñezen salaketa edota iritzi asko, baina horrek ez nau inondik inora zilegi tzen bere heriotza desiratzeko. Izan ere, noizbait halakorik gogoan hartu banu munstro bat nintzatekeen. Isilean geratu ginen lau ikasleok gure irakasle zinez atsekabetuak gelatik alde egin zuen arte. Orduan, i kasgelan laurok bakarrik geundela, Oiartzun inguruko batek zera bota zuen zapla. Bazen garaia kabroi ustel hori behingoz isil arazi zezaten. Laurotako inork ez zion ezer erantzun Oiartzungoari. Elkarri begira geratu ginen behin berriro tutik esateko gogo izpirik gabe, kafetegirantz ospa egiteko imintzioetan. Ni, aldiz, momentu hartantxe jabetu nintzen nire gogoa irakaslearekin zegoela, inondik inora ez Oiartzungoarekin edota gainerakoen ustezko edo ustekabeko ezaxolarekin. Bera zuzen dago, bai, inor k ez du eskubiderik inori bizia kentzeko. Orduz geroztik, noski, nire ikaskideekiko harremanak nabarmenki epeldu ziren. Sekula ez zidaten tutik ere esan Ordoñezenaz edo zoritxarrez txitean pitean suertatzen ziren antzerako bidegabekerien kontura, jakina. Z ertarako? Ikasgelan ia egunero topo egiteaz baino elkar ezagutzen ez baikenuen, hau da, ikasgelatik irten orduko nor bere bidetik joaten zen, egun hartakoa baino lehenago noizbehinka ere kafetegira elkarrekin joanagatik. Izan ere, beti bezala elkarri egite n genion hitz ozta ozta, hau da, betiko konfiantza mu rritz baina txit gizalegezkoaz. Behin bakarrik, ordea, asmatu nuen bete betean delako epeltasunaren neurria. Auskalo zein irakasleren eskolari adi adi eta beharbada baten bat ere apunte apuntalari, gure ikasgelaren ondoko aparkalekuan kotxe batek eztanda egin zuen. Itzela izan zen jaso genuen astindua, dar dar eta guzti geratu ginen denok sustoak eraginda lipar batez. Berehala kotxea ere ikasgelako leihotik zehar ikusi ahal izan genuen sutan, goizero leku berean aparkatzen zuen irakasle batena zen, aspaldi tik mehatxuak et a jasotzen zituen irakasle oso ezagun batena, ETA zein euskal abertzaletasunaren kontrako hainbat artikulu edo liburu idatzitakoa. Hartara, ni berehala aldatu egin nintzen ikaratik haserr era. “Ez dago eskubiderik”, ez dakit orduan pentsatu baino egin ez nuen ala aho betean esan nuen. Badakit ondo asko, berriz, nire ikusmira aparkalekutik baztertu eta ia oharkabean nire ikaskideenganaino abian zihoala erreparatu orduko euren begiratuetan as matu egin nituen destaina eta norbaiten atsegina ere bai. Non geratu haiz gainontzekoekin? Iruñera hurbiltzen ari gara. Orain asmatu behar dugu non aparkatu, seguruenik gauzarik zailena eta gogaikarriena Sanferminet ara goazenean, ondo asko badakig ulako al dez aurretik kotxea erdigunetik hainbat aparteen u tziko duguna, e do esaterako, halakoetan Arrotxapean bertan non aparkatu topatzea mirakulu hutsa izaten da. Hori dela eta, hau da, denbora alperrik ez galtzeko aurreko urteetan bezala, Berriozar aldean utzi dugu kotxea handik Gaztelu Plazaraino oinez joatearren . Urrunegi, bai, baina Berriozar oso herri edo auzo ziur e ta lasaia omen da Sanferminetan. G aurkoan, gainera , noizbait eta nonbait lorik egitekotan, alde zaharreko serorategi batera joko dugu ohe bila iaz egin bezala, Jonen izeko mojak esku zabalik hartu gintuen eta. A urten behintzat ezagun gaitu , ez dut uste ohera eraman aurretik gutariko bakoitzaren biografiaz galdezka jardungo duenik goizeko edozein ordu txiki eta horditan. Non geratu haiz ga inontzekoekin? Enegarrenez egin dit Kepak galdera ber bera. Ez diot, ordea, aintzat hartzen. Elkarrekiko ezin ezerosoago ari gara Ermuko zinegotziarena irratitik entzun eta gero. Izan ere, irratia itzali nuen Lekunberri paretik igarotakoan, horrezkero ez di ogu elkarri hitz erdirik ere egin. El Kiosko tabernan geratu nauk Rober, Jon eta Txerranekin – gogoratu egin diot Kepari. Espero bezala, Sanferminetan Berriozarretik Gaztelu Plazaraino oinez ibiltzea Baionatik Iruñera autobiatik kotxez joatea baino askoz luzeago begitandu zaigu eta gainera ia kinkili kinkala. Atzenean, hau da, arratsaldean hiriko alde zaharrerantz abiada geldian bezain galduan zihoan gizaldraren barruan harrapatuta, murgilduta, txertatuta, baita hainbat tarteka gure ingurukoekin bultzaka z ein ukondokada ere, guk atzerriko turistekin begiramendurik ez, Gaztelu plazaraino heldu gara. Eta espero bezala ere, eskarmentu handia baitugu aspalditik, Kiosko taberna jendez mukuru dago. Beldurrak gaude, beraz, Kepa eta biok taberna barrura sartu orduk o bezero aldrarekin ere norabait iristeko lehian berriro ere hasi beharrean egongo garen. Zorionez, koadrilakoak gure zain omen daude hortik gertu plazako arkupeko zutarri baten ondoan. Zatozte, zatozte hona! – plaza betetzen duen masa zurigorriaren gai netik bi eskuez keinuka eta oihuka egiten digun Txerran adiskidea ri antzeman berri dio t. Txerran, Jon eta Rober esku zabalik hartzen gaituzte, bizkarrekoekin eta guzti, gauza benetan xelebrea gure artean, hau da, apurtxo bat txolin gaudela baino sekula bur utik pasatzen ez zaigun a, demaseko ukipena ote. Izan ere, nabari zaie gure zain luzaz egon direla, edo bestela esanda, badira pare bat ordu zapitxo gorria euren lepoan ipinita dagoela. Zer moduz Baiona aldean? – galdetzen digu Roberrek zerbeza katxi epe lepela luzatu orduko. Badakizue Ermuko zinegotziarena? –Jonek, ordea, ez digu elkarren lagunari gizalegezko arrapostua egiteko paradarik utzi. Bai, irratiz aditu diagu… dugu, honantz gentozela – Roberrek erantzun du. Ze pasada, ezta? – Jon azaltzen z aigu biziro atsekabeturik . Nik ezin nuen sinetsi, benetan, oraingoan urrunegi joan direlakoan nago, sekula baino gupidagabeago jo dute eta. Aspaldi honetan betiere ari dira lehen baino gupidagabeago – gaineratu du Roberrek. Baina, oraingoa aldiz… hain m utiko gazte… zinegotzi apal, arrunt… ez dakit nola esango – Jon saiatzen da bere atsekabearen neurria bilatzen, alper alperrik, bere barrenak iraultzen dizkion egonezinaren zergatia asmatu nahi luke, baina ezin, ulermena lausotu omen dion katxiari berari e usten bide dio galdera bila niri eskuetatik ozta ozta oldarrean erauzi eta gero. Aitortzen dizut gauza bat – esan dio Roberrek Joni , ekintza honen baldintza aurrekoak oso bereziak izan dira, e ne ustez guztiz lekuz kanpokoak; ez zuten bururik, ez eta hank arik ere. Espainiako Gobernuak ere ez du inolako adorerik izan arazo larri hau konpontzeko – hau izan da Keparen iruzkina katxia jaso baino lehen. Baina, zuek burutik jota al zaudete? Nola nahi zenuten Espainiako Gobernuak ETAren xantaiari men egitea? Zinegotziarena aldez aurretik iragarritako hilketa bat zen – saiatu naiz hilketa hitza ahalik eta ozenen ahoskatzen. Ikusten? – Kepa berpiztu bide da aurreneko zurrutaz gero Horrek azaltzen du beste ezerk baino hobeto Espainiako Gobernuak gaurdaino euskald unon eskakizun guztiei egindako kasua, horixe da Euskal Herriaren askatasun egarriarekiko izandako jokaera, berdin dio hari konponbide baketsuez edo armen indarrez zoazkion ala ez, Espainiaren estrategia bakarra euskaldunok eskatzen diogun orori sorgor egi tea. Kepa, ezin duzu hori seriotan esan, ahoberokeria hutsa da –Jonek dio beti bezain egosbera. Orain ezin dugu esan gogoan duguna? Ez al gaude ustezko demokrazia batean? – galdetzen du Kepak. Ez dut uste gaur dela egunik egokiena segun eta zernolako ahoberokerietarako – esan dut ia oharkabean. Nire modukoetarako esan nahi duzu? – Kepak erronka eta guzti bota egiten didala ematen du, edo hori da behintzat nik uste izango nukeena katxia bakezko keinu gisara luzatu ez balit. Te, te, te! Zert an zabiltzate zuek? – Txerranek oldarrean moztu digu biziki larri Zertara etorri gara Sanferminetara, elkarri mokoka egiteko ala? Ez al gaude jaietan? Goazen parrandan egitera eta utz dezagun erretolika txatxar hori alde batera? Ados? Ados, noski, ez gara gu izango, ez, Txerrani jaia zapuztuko diogunak. Bagoaz, beraz, gure Sanferminetako urteroko zurrut biderantz. Iruñeko alde zaharreko kale meharretan behin sartuta ere, eta jai giroa urtero bezala hain bizi eta zorroa izanda ere, behi nik behin giri piura ko mozkorren kasuan, hauek beti bezala ere hain garesti ordaindutako desfasearekin zerikusirik ez duen orori soraio, badago gu bezalako hainbat koadrilako kideen begitartean, berriz, gaurko jai giroa uste eta nahi baino ustelagoa dela a dierazten diguna. Balirudike jendea elkarri begira ari dela besteak zer nolakoak diren asmatu nahian, hau da, lagun zein koadrila guztien piuran, batik bat janzkeran. Bai noski, jendea inoiz baino ageriago edo zorrotzago erreparatzen ari zaio badaezpada ga inerakoen piurari, nor bere sokakoekin bakarrik egoteko zein ustezko areriotzat hartzen dituztenengandik ez nahasteko asmotan, hots, hainbat aparteen. Esan liteke Sanferminak bezalako jaietan nola edo hala suertatu ohi den fenomeno benetan bitxia eta agian txalogarria ere bai, hots, hiriko alde zaharra denok leku duten lapiko zabala eta sakona bilakatzen dena, gaur erabat aldendua, ezabatua, itzalia dela. Gaur gauean, erabat aldatu zaigu. Gaur gauean Iruñeko alde zaharreko jai pertzaren barruan ez dira naha stuko mota zein pentsamolde guztietako lagunak, urteroko jai sukalkia, urteroko Sanferminetako txilindron arrunt bizigarria sortze aldera. Aizue! Nora goaz? – galdetzen dut. Nora ba, urteroko erronda egitera – erantzun dit Txerranek. Bai noski, baina n ondik hasiko gara? – galdetzen dut berriro. Zer? – Jon ere txunditzen zait Arrano Beltzatik, nondik bestela? Bale ba, orduan ni kanpoan geratuko naiz – ohartzen diet. Nola kanpoan, txoratuta al zaude? – galdetzen dit Roberrek. Gaur ez dut ez gogorik, ez eta adorerik, taberna zulo horretara sartzeko – espero dut baten batek nire erabakia ulertzea. Uztazue bakean, ez baldin badu Arranora sartu gura, berak jakingo du zergatik, nortzuen alde jartzen den – Kepak ulertu dit ondo baino hobeto. Ez, inondik e z – Txerran ia bere onetik at . Esan dizuet lehen argi eta garbi hona parrandan egiteko propio etorriak garela, ez txorakerietan ibiltzeko. Martinek ez badu hara joan nahi, joan gaitezen orduan beste leku batera, goazen sikiera dantza egitera, betiere ezta baidaka ez egitearren! Eta urtero bezala Sanferminetan ere gaur Jonen izekoren seroretxeko ohetik jaikitakoan apenas gogoratzen dut ezer bart gauekoaz. Logelatik irten naiz hanka puntetan nire adiskideak ez iratzartzearren. Gero seroretxeko pasillo barre neko komuneraino joan naiz dutxapera sartzeko asmotan. Ura, ur hotza, nire gainera jausten hasi orduko gogoratzen hasi naiz. Arrano Beltzara sartu ala ez errietan egin eta gero Redin kaletik Jarautarantz jo genuen. Bertan egon ginen tabernarik taberna eta kalimotxo zein garagardo katxika behar bezala. Ez genuen dantza egiteko aukera edo leku asko izan, baina. Horrenbestez, Gallego tabernara heldu eta bertan barraraino heltzeko zein katxiak behin eskuetan kalera irten ahal izateko enegarren aldiz ingurukoeki n elkar bultzaka, ostikoka edota biraoka ere egin eta gero, Roberrek Gaztelu Plazara itzultzeko proposatu zigun. Goazen Iruña, Baviera edo Windsorera dantzan egiteko? Ez al gara dantza nahikoa egiten ari kalean zehar? – galdetu zion Roberrek, zegoeneko maldan behera zihoana sigi saga. Iruña kafetegia oso urrrrrrrun dago hemendik. Askatu behingoan zur e katxi hori eta ikusiko zer arin zoazen – arrapostu egin zion Jonek. Orduan, Udaletxe Plazara irten ginela Gaztelukora bidean, bertan bilduta zegoen jende ostearen aldarteak Jarauta kaleko zein inguruetakoarekin zerikusi handirik ez zuela ohartu ginen ziplo. Udaletxe Plazako jendetza bi taldetan banatzen zen eta biak aurrekoari irainka zein mehatxuka ari zen norgehiagoka. Ermuko zinegotzia hil berri duk Donostiako ospitalean – jakinarazi zigun sor eta lor sumatu egin gintuen oinezko batek. Albisteak, aldiz, ez gintuen harritu, irratitik gorputzak jasandako bala zaurien nondik norakoak aditu eta gero esperoan geunden eta, aitor dezadan. Hala ere, ordurako doi doi ahaztuta genuen zinegotziarena eta bat batean ezbehar hura behin berriro gure a urrean azaltzen zen gordinenean. Ez genuen jakin elkarri zer esan. Esan nezake plazan bildutakoen oihuek ez zigutela paradarik eman; baina ez, gezurra zen, nahiko baztertuta geunden elkarri agiraka ari ziren bi gizaldeetatik une hartantxe bururik pasatzen zitzaiguna gure artean behar beste ozen eta argi adierazteko. Alabaina, bostok isilik egon nahiago genuen. Isilik eta baita geldirik ere, gutako inor ez baitzen geunden lekutik mugitu inolako taldera batzeko edo, ez eta batzuen alde edo kontrako ezer esate ko ere. Hori zela eta, gero eta oihu, birao zein mehatxu ozenago edo bortitzagoz ugaltzen ari zen plazatik ospa egin genuen Gaztelukorantz ziztu bizian. Bertara heldu eta kaleko jendartean pareko giro petrala zegoela antzeman bezain laster eskura genuen au rreneko taberna zulora irten ginen itsumustuan. Ez dut akorduan zein taberna zen; baina, bigarren solairura igo eta bertan kubata bana eskatu eta gero dantza egiteari ekin genion zoru moduan. Begi bistan zen bostok ez genuela ezer jakin nahi kalean gertatz en ari zenaz, ez behintzat biharamunera arte. Ez geunden prest inondik inora inork guri parranda zapuzteko. Hala ere, eta baten batek zer dela eta, gurekin bigarren solairuko dantzatokian tximinoena saltoka zein estropezuka egiten ari ziren eta goitik behe ra alkandora zein praka zuriz jantzita eta gerriko zein zapiko gorriz apainduta zegoen lagun talde bateko mozkor batek Kepa bulkatu eta bere gainera kalimotxo apur bat isuri ere egin zion. Ezin dut igarri momentu hartantxe zer sartu zitzaion Kepari kasketa n, areago zer dela eta hainbeste erretxindu zen kalimotxo isuria garbitzeko imintzioak egin zituen lagunaren azentua frantsesa zela jabetutakoan. Uztazu bakean, Kepa, huskeria bat izan da, ez du egin apropos – aldarri egin zion Jonek Kepari frantsesari u kabila altxatuta oldarrean zihoakiola ikusi orduko. Zu txoratuta al zaude ? – galdetu nion nik neuk ukabiletik airean oratutakoan. Baietz ba, ondo asko gogoratzen baitut puska bat aztoratuta zegoela aitortu zidala frantximantak eta bere lagunek ospa egin bitartean ia antxintxika. Kepak bero sapari errua bota zion, egia baitzen taberna hartako bigarren solairuan bero sapa itogarria zegoela. Izan ere, bero hezea, dantza zoroa baino zeharo baldresak, hots, bost astakilo saltoka eta tarteka marteka ere ah arrausika, zein aldameneko ekiko etengabeko ukondokoak, bulkadak zein zanpatuak tartean, bostok izerdi patsetan geunden eta ordukoz neke neke eginda. Goazen kalera, hau izerdi jarioa, hau! – Txerranek esan zuen. Bai, gainera musika hau ez zait batere atsegina – erantzun zion Roberrek. Ba zuk ere dantzan ere egin duzu zoro moduan – leporatu zion Jonek. Besterik ezean – Txerranen erantzuna. Goazen Barraka Politikoen alderantz – proposatu zigun Kepak. Barraka politikoetaraino? – harritu zen Jon. Bai, goazen txosnetara, ni gose naiz, ogitarteko bat magra tomatearekin nahi dut – azaldu zigun Txerranek. Ez dakit nik gau aproposena den barraka politikoetara joateko – bota nuen nik. Zer dela eta? – galdetu zidan Kepak irriño maltzur batez. Zuek denok bad akizue ondo baino hobeto, badakizue zer nola giro… Bertan ez da izango inolako arazorik, borrokarik edo – moztu zidan Txerranek denok ezin hobeto bagenekiela gogoratzeko asmotan edo, txosna haietan, jaietan dagoen Euskal Herriko edozein herritakoetan beza la, bertan bildutako gehien tsuak soka berekoak direla, edo bestela esanda, Ermuko zinegotziaren hilketagatik protestaka ari zen lagun sumindu aldra haraino arrimatzen ausartuko ez zelakoan geundela. Urtero joaten gara, zergatik aurten ez? – galdetu zuen Roberrek. Bai noski, urtero eta herri guztietako jaietan txosnetara arrimatu ohi gara, berdin digu egun hartan bertan ETAk norbait akabatu duen, ETAko baten bat hilda azaldu den auskalo noren eskuetan , baita takian potian batzuekin zein besteekin zerikusi rik ez duen gizajoren bat ere. Arrimatzen gara txosnetako giro borrokazalea gustuko dugulako, ez besterik. Bertan gure moduko gazte abertzale eta borrokaideen ondoan gaudelakoan, guk ez bezala agian berdin pentsatzen ez dutenekin, baina bai behintzat guri gustatzen zaizkigun musika zein zurrutak konpartitzen dituztenekin. Hara, aditu al dituzue sirena hotsok? – Jonek ohartu zigun. Ez dute uzten maitatzen gauean/ez agurrik, ez negarrik gauean/ez zergatik ez norarik gabe/sirenotsa garraixi bakarra gauean/si rena garraixi bakarra gauean… Orduan, direlako barraka politikoetara gindoazela, sirena hotsak gugandik gero eta hurrago zeudela, jendea guganantz lasterka zein oihuka zetorrela ikusita, hainbat txakur uniformedun ere porra eta pilota jaurtigailua eskuetan gugandik ez oso urrun dagoeneko oinez topatuta berria, betiko txosnetara, hango betiko jendearekin zein betiko musika zein solasaldiei adi eta beharbada entzungor ere, joan/egon nahi ez nuela jabetu nintzen. Ni ez noa inora, paso egiten dut mobida honeta z, ni gehien jota La Mañuetaraino joango naiz oraintxe bertan dozena bat txurro bila. Zuetako norbaitek nirekin etorri nahi? NOR BERE LUBAKIAN Dublinetik nakarren hegazkinetik jaitsi berria naiz eta badakit nire hirian giroa ikaragarri petralduta dago ela Buesa eta bere bizkartzainaren hilketa dela medio. Amak berak azaldu zizkidan berriaren nondiko norakoak Gasteiza bueltatzeko fardelak egiten ari nintzela, lauzpabost hilabetean behin itzuli ohi bainaiz, hau da , Irlandan lan egin dudan jatetxeko behin behineko kontratua bukatutakoan. Buesa eta bere bizkartzainarenak ez du bakartzekorik, noski; baina, pentsatzea ere zure aita eta biok kotxe bonba aparkatuta zegoen aldamenetik pasatu ginela doi doian hamabost minu tu lehenago. Ordurako, nire ama negar zotinka hasia zela, ezin nuen asmatu zer zen gehien atsekabetzen zuena, ETAren bonbak behin berriro eragindako dolua edo samina ala ni umezurtz utzi ahal izana. Telefonoa esku batean nuela eta bestean maletan sartzera nindoan pare bat galtzerdi, aitortu beharrean nago nire amaren aienee k nire onetik ateratzen nindu tela, amaren bat bateko negar marraska horri guztiz lekuz kanpo baineritzon. Lasai zaitez, ama! – oihu eta guzti egin niola uste dut . Zorionez, zuentzat be hintzat, bonba hori Buesa egunero ordu berean igarotzen zen lekuan bertan eztanda egiteko programatua zegoen. Bai seme, baina gu ere egunero igarotzen gara leku beretik gutxi gora behera ordu berean. Bai, badakit, baina… orain inporta duena bi gizonezko horien heriotza da, horren damu izan dugu, gainerako guztia hutsaren hurrengoa. Bai seme, baina zuk ez didazu ulertu nahi – errieta egin zidan nire amak aspaldiko partez . Pena ikaragarria ematen dit politikari eta bere bizkartzainarenak, noski baietz, ba ina areago zu hona itzultzen zaren aldiro eta gauzek beti bezain oker eta ustel dirautela asmatzeak, ez dagoela inolako aldaketarik, betikoek haiek bezala pentsatzen ez duten guztiak akabatzeko eskubidea bereganatu dutela, ETA hor dagoela. Gasteiza bidean gindoazela Loiuko aireportuan nire zain zegoen Jonek antzeko zerbait esan dit ia aldarrika eta bolanteari eusten zioten eskuak askatu eta bere kotxe barruko aire eskasera luzatuz. Ez zegok eskubiderik, Martin, oraingoan luzeegi joan dituk. Etorriko al ha iz biharko manifara? Etorri naiz, bai, eta gainera ez dut askotxo pentsatu behar izan. Nola ez etorri Buesa eta bere bizkartzainaren atentatuaren kontra protesta egitera, ene ustetan bihotz oneko edonork egin behar lukeen bezala. Nire gurasoak hiltzekotan egon zirela erabili dut estakuru ere Jon eta orain emazte duen Cristinaren aurrean. Zer dela eta? Auskalo, seguru asko sekula inolako manifestazio batera itzuliko ez nintzela aspaldi esan eta gero nire presentzia nolabait zuritu beharrean nagoelako ETAk n orbait akabatzen duen aldiro kalera protesta egitera irten ohi diren bi adiskideon aurrean. Ez al duk beste inor etorriko – galdetzen diot bikoteari. Bai, bazatorrek beste bat, guri behintzat etorriko zela esateko hots egin zigua n –erantzuten dit Cristi nak nik behintzat oso maltzurra sumatzen dudan irribarre luze batez. Nor ba, Txerran ala? – Kepa berehalaxe alde batera utzita, Kepak aspaldi alde egin baitzuen bere mendialdeko txokotik behin ere ez irteteko asmoz, Txerran nire aukera bakarra da, Roberto ere begitandu baitzait gure ondoan manifestazio honetan alderdien arteko kalapita penagarria suertatu eta gero ETAren atentatuaren egiazko erantzukizunaren kontura . Ez, Rober ezta inondik inora gurekin batera etorriko, are gutxiago oihuka egiteko ETAren kontra soil soilik, baizik eta azken atentatu hau gaitzesterakoan aiko maikoetan aritu den lehendakaria larrutu dutenenen oihuak estaltze aldera. Gure lagunari aspaldi epeldu egin baitzitzaion nerabetako ezker muturreko abertzaletasun sutsu hura, gu re Rober sekula ez baitzen izan oso utopia zalea, guztiz kontrakoa baino, bizi osoko gauzak ezer baino lehen estimatzen zituen eta, eta horrexegatik ere bere burua abertzaletzat zuen, aberriarekiko guztiak berenez gauza onak, serioak, iraunkorrak, egiazkoa k edo gutxienez funtsezkoak begitantzen zitzaizkiolako, gorde eta batez ere kanpokoen aurrean kosta ahala kosta defenditu beharrekoak. Ezta harritzekoa beraz gure Roberrek, apurtxo bat koxkortu orduko, jeltzaleengana jo izana, “argia ikusi dut” esan balu b ezala. Ez motel, Rober ez duk etorriko – Jonek dio purrust eginez . Ez behintzat gurekin, etortzekotan hik heuk asmatu nortzuekin. Norekin geratu zarete, bada? Hortik zatorrek gure laguna – Cristinak dagoeneko Gasteiz Etorbidearen amaieran pilatzen ari den jendetzatik zehar gugana datorren neskatoa begi keinu batez erakutsiz. Iratxe da, Roberren neskalaguna, edo hobeto esan neskalagun ohia, Jon eta Cristinak hainbat arinen azaldu bezala. Badirudi euren artekoa bertan behera utzi berri dutela orain dela pare bat astebete, izan zutela egundoko errieta auskalo zeren kontura eta behin betiko banatzeko erabaki zuela Iratxek. Ez nau batere harritzen, haatik, harritzekotan elkarrekin egondako urte pila bailitzateke, gehiegitxo hain gaizki elkar konpontzeko, ez baitzuten ezertan bat egiten, ezin baitziren elkarrengandik gehiago bereizi, eguzkia eta ilargia edo ura eta ardoa bailiran. Aspaldiko, Martin! – niregana zuzen zuzen jo du Iratxek, egia baita ez dugula elkar ikusi oso aspalditik, nik uste ez niela Jon eta bere neskalagunari adiorik esan Irlandara alde egin aurretik. Edonola ere, hiruroi masailetan muxu bina emanda ere nireak agian luze eta beroegiak sumatu ditut, berehalaxe gogora etorri zait gure arteko hura, sekula gauza ez zena berak nobio zuelako ha in zuzen ere, horixe esan nion gure artekoa bertan behera ziplo uztearren, koadrilako inork ez dakiena, inoiz jakingo ez duena, biok bakarrik dakiguna gau hartan beharbada txolinegi baikeunden pub hartako dantzalekuan pega pega eginda. Zer moduz Irlanda a ldean, Martin? – galdetzen dit beti bezain poxpolina dagoen neskato lirainak. Ala agian ez, agian sekula baino eder eta lerdenago dago Iratxe, edo hori behitzat begitandu zait niri. Ondo esan b eharko. Esan beharko? Esan nahi dut hemen baino hobeto, lasaiago, libreago, ezaxolago – ezin sinetsirik nago, totelka hastear nago kasik . Hemengo eguneroko zaborretik albait urrinen behintzat. Bai, badakit hemendik ospa egiteko irrikan zeundela, agur ere esan gabe joan zinen eta – hara Iratxeren estre inako ziria. Ez nuen betarik izan, oso larri ibili nintzelako Dublinera hegazkin bat harrapatzeko. Bai zera! – moztu dit Iratxek tupustean . Zuk eta biok ondo asko ba dakigu garai hartan eta zu eta Rober elkarri mokoka zenbiltzatela betikoaren kontura. Betikoaren kontura? Bai, zuen betiko leloa, politika gora eta behera, zuek ezin duzue asmatu zer nolako aspergarriak zineten zuekin joan behar nuenean potetan edo afaltzera, betiere eztabaidaka eta behin baino gehiagotan ere elkar jipoitzear eta guzti. Elkar jipoitzear? – harritu nau Iratxeren esanak. Bai, motel, ala ez duzu gogoratzen nola berotzen zineten orduan politikarekin zerikusirik zuen edozein huskeriagatik, eta gehienetan ardo botilak edo kubatak tartean. Politika bera da honaino ekarri gaituen a – erantzun diot pixka bat erresumindurik . Bai noski, ba al dakizu gauza bat, Martin? ? Hau da nire kasa natorren aurreneko manifestazioa. Aurrenekoa? Bai jauna, baliteke nire aitak txikitan ordukoetara eroan izana, baina ezin ditut aintzakotzat ha rtu Roberren eskutik joan nintzenekoak, behartuta joan nintzelako, berak eroaten ninduen eta sarri askotan engainatuta eta guzti, Alde Zaharreraino laguntzeko eskatuz, eta hara ailegatzen ginela astebururoko panorama berbera, zuek denok asteburuko borrokar ako prest, ederra muntatzeko asmoz, eta bera betiere ez zegoela inolako arriskurik esaka, ergela banintz bezala. Orduan, zer dela eta laguntzen zenion? – galdetzen diot Iratxeri serio serio, hasia bainaiz bere diskurtsoari errezeloa hartzen, ez dakidala z ertara datorren haren gureganako bat bateko erresumin hori. Tuntuna nintzelako, zeharo – aitortzen dit Iratxek ezustean izoztutako begiratu batez . Garai hartan Rober nire nobioa zen, aurrenekoa eta gaurdaino bakarra, berari edonora lagundu beharra dudala koan nengoelako. Bai, onerako zein txarrerako – moztu egin diot nire lagunaren nobia ohiari ; baina hori ez al zen ezkondutakoan edo, neska? Bai, Martin, bai, zuk egin nahi adina barre, baina aitortu egin badizut garai hartan oso tuntuna nintzena, mutiko kontuetan gure amari entzundakoa bete baino ez nuen egiten, bai, beste garai bateko andrazko hura, gure aita hildakoan etxean entzerratu zena ia ilunpean, gure aita hil eta gero bere bizia iraungi bailitzaion, gure bizia, nirea eta nire anaiarena, ilundu, iraungi gura ziguna kosta ahala kosta. Gizonei buruz nekien apurra gure amak irakatsia zen, eta bere lezio nagusia emakumezkook haien esanei men egin behar geniela halabeharrez, halako emakume uzkur eta ozpindua omen zen gure ama. Sor eta lor utzi naute Iratxeren azken hitzok, zer erantzun jakiteke, zertxobait esateko premia banu bezala, ezetz, zer gainera geniezaioke berak esandakoari, bat ere ez. Zorionez, dagoeneko nahiko deseroso bainengoen Iratxeren ustekabeko eta batez ere inork ez e skatutako aitortzokin, manifestazioa hasi da Gasteiz Etorbidean zehar, aurrera goaz eta horrela joanda badirudi ez dugula elkarri ezer esateko beharrik, hasitakoak orain arteko guztia bertan behera uzteko behartu bagintu bezala, komeni da hona ekarri gaitu ena, lau lagunok behin berriro bildu gaituen zioa gogoratzea. Esan zidaten Roberrekin apurtu egin zenuena – tira ba, lehengo hizpidera bueltatu naiz nahigabean, besterik ezean edo, behin ibiltzen hasita elkarri zer kontatu ez nekiela, manifestazioan gaude non gainetik hedatu den larregizko seriotasun geruza apurtzearren edo. Bai, orain dela pare bat hilabete edo, elkarrekin bizitzen ari ginen urtebetez eta nik erabaki nuen gure artekoak ez zuela etorkizunik. Egunetik egunera? – ez dakit, ez, zergatik gald etu diodan azken hau, ez dakit ere zer dela eta Iratxek ni nola edo hala eta etengabe aztoratzea xede duen. Ez, egunetik egunera ez, jakina ezetz, gauzok ez dira horrela, zuk ondo asko jakin behar bezala – erantzun dit ezin zurrunago Iratxek, baliteke Bue sa eta bere bizkartzainarena irizpidera ekartzea egokiagoa izatea bion artean ezustean altxatu den mesfidantzazko hesia amiltzeko asmotan. Harritu nau zu hemen ikusteak – azken hau bota orduko, eta batez ere Jonek luzatu didan begiratu zimurtuari errepara tutakoan, hanka sartze galanta egin dudala jabetu naiz ziplo. Beharko! Zuek beti hartzen ninduzuen Roberren nobia tuntuntzat, betiere izan nauzue neska pertxenta baina baita zuei hainbeste kezkatzen zitzaizkizuen arazoekiko erabat arduragabe ere. Hori ez da egia… Bai jauna, nik ez nuen inoiz zue n mugidetan, are gutxiago zuen poliziarekiko sesioetan, parte hartzen, ez baldin bazen Roberri laguntzeko, baina sekula ez gogara edo zuekin bat nentorrelako. Guk ez zintugun behartzen bota dut koplakeria ederra. Ez eta Roberrek berak ere. Izan ere, asteburuetan alde zaharreko sesioak eta egoten zirenean etxean geratzeko eskatu ohi zidan. Nik, aldiz, berarekin joan nahi nuela erantzuten nuen kosta ahala kosta. Nire nobioarekiko betekizuna zelako an nengoen. Zu beti izan zara oso arduratsua esan eta damutu biak batera, begi bistan dago gaur ez naizela batere fina Iratxerekiko ezertan. Baliteke, horrela hezi ninduten nire etxean, gure amak gure ondokoen premiak hainbat arinen eta artatsuen asebet etzeko irakatsi zigun, beharbada arinegi, inolako gogoetarik egin gabe, tutik ere esan gabe. Sentitzen dut zure amare… Zure doluminak eman nahi dizkidazu? – galdetzen dit Iratxek lasaigarri izan nahi duen irribarre batez. Bai noski – ni arindu ederra ha rtuta. Eskertzen dizut, badakit denok haren beldur zeundetela, nire anaia eta bion modura, bestalde. Oraintxe arte isilpean garatzen ari den manifestazioko hainbat partaideren garrasiek Iratxek esandakoari ezer gaineratzetik libratu naute ozta ozta. Ari nago joaten hasi gara. Eskertzekoa da, lehen barraskiloen modura gindoazen eta. Laster pasatuko gara txikitan bizi nintzen portaletik – esan diet nire hiru lagunei zertxobait esatearren. Ez faborez, ez hasi berriro hire txikitako leloekin – igarri dit J onek txantxetan hemendik pasatzen garen aldiro, bai kotxez, bai oinez, txikia izan zineko pasadizoak kontu kontari hasten zara, badakizkigu den denak ondo baino hobeto. Egia da, Martin, badakigu zure aitarentzat aurreko espaloiko taberna batean tabakoa erosteko asmoz garai hartan apenas semafororik ez zegoeneko errepide hori zeharkatu ohi zenuela hil ala bizian – zehaztu du Jonen emazteak. Edo hire portaleko espaloian bertan auzoko beste haur batzuekin egin ohi hituen jolasak, lehiaketak, errietak… gaineratu behar izan du senarrak. Niri ez dizkidazu sekula kontatu – esan du Iratxek. Benetan diot – moztu dio Cristinak , ez dut uste momenturi k aproposena denik… Ez, lasai, ez dut Martinek orain kontu kontari hastea nahi. Baina, oso aspalditik elkarren ezagunak gara eta nik ez nuen Martinen txikitako pasadizo horien berririk – argitu nahi du Iratxek. Ezagunak? Lagunak ginelakoan nengoen – zehaztu nahi izan dut. Tira bai, ni inor izatekotan zuen lagun Rober horren neskalaguna izan nauzue beti. Hori ez da egia, Iratxe – Cristinak moztu dio bigarrenez Hasiera baliteke, noski, baina Roberrekikoa sendotu ahala adiskidetzat hartu zintugun, nirekin egin bezala. Gainera, zenbat urtez egon zarete elkarrekin – galdetu du Jonek, ene ustez guztiz lekuz kanpo. Ba, ez dakit – Iratxe aiko maiko , hamabost urte inguru akaso. Baina… Baina? – galdetzen diot. Urte guztiotan eta zurekin, Martinekin, ondo baino hobeto konponduagatik, zuk ez didazu inoiz hitz egin zure txikitako kontuez. Hori izan da zu ez asp ertzearren. Aiba, eta gu ordea bai, gu gogotik asper gintzake elako an geunden – Jonek dio. Ez duk gauza bera – saiatzen naiz nola edo hala desenkusatzen. Baina, zu eta biok behin baino gehiagotan elkartu gara binaka – Iratxek dio ni nire beste bi lagunen aurrean agerian utziz. Bai, egia da, baina zure aita zenaren liburu batzuk maileguan eman nahi zenizkidalako – azaldu dut bion arteko hori arin arin. Kafesneak eta hartzen genituen nire amaren etxepeko kafetegian. Bai, bai, ondo asko gogoratzen dut – Iratxek oharkabean, ala ez, zabaldu duen eztabaidarako arrakala hainbat arinen zerratu nahi dut Jon eta Cristinaren sumozko begiratuak saiheste aldera . Aditu al dituzue atzetik datozenen garrasiak? Bai jauna – erantzuten dit Jonek eta banderak eta ikusi ere egin ditugu. Atzera begiratu, lepoa luzatu ere manifestazioaren atzeko muturrean gaudenari esker berehala antzeman egin dut ikurrina uholde ikaragarria. Endemas, ezin dugu gure buruarekin zinkulin minkulin egin gainerakoen aurrean inozenteena egitear ren, geure herri txikia da eta badakigu ondo asko zeintzuk diren geure alderdikeriak sortarazitako giza prototipoak. Buesa eta bere bizkartzainaren hilketaren kontra protesta egitera propio bildutako jende errenkada ikaragarri luzearen atzenean ugaltzen di ren gizakien piurak, hau da, edo nolabait esatearren, txapel handien, alkandora koadrodunen zein lepo inguruan jarritako jertseen joritasunak, ez du hutsegiterako aukerarik uzten. Are aukera gutxiago uzten dute, manifestazio nagusiaren oihuak eta moteldu ahala, gure atzetik datozenonek; nik behintzat ez dakit zertara datozen gurea bezalako manifestazio batean EAJren zein bere lehendakariaren aldeko oihuak, nik uste gaurko manifestatzeko motiboa oso bestelakoa zela. Arzalluz, kanpora! Espero bezala gure l erroetan jendea berotu egin da atzeko oihuak aditu orduko. Ezta batere harritzekoa ETA gaitzesteko garrasiak eta bukatu orduko Ibarretxe lehendakariaren aldekoak entzun behar baititugu, Buesa eta bere bizkartzainaren hilketagatik protestatzeko bildutakooi gure atzean doazen ikurrindunen jokabide hori guztiz lekuz kanpo dagoela begitantzen zaiguna halabeharrez. Nabarmen da gure ondoko jendearen atsekabea, baita bakana, totala, batzuen haserrea ere. Ez diate lotsarik, ETAren kontra egitera etorri beharrean euren alderdiko lehendakariaren aldeko manifestazio paralelo bat antolatu diate orain dela pare bat egun ETA behar bezala gaitzetsi ez zuela leporatu egin ziotelako – azaltzen dit Jonek. Ibarretxek e z al zian ETAren atentatua kondenatu? Bai n oski, nola ez, baina bazirudik oso epel jokatu zuela, ETAren helburuak ere gaitzets zitzan nahi ziaten. Zeintzuk ba? Hik badakik, Martin, euskal abertzaletasuna bera – esan dit Jonek ia ahapeka. Baina… Bainarik ez, Martin – Cristina gure hitz aspertuei adi zegoela ematen du , urte guztiotan sufritu egin duguna ETAren erruz abertzaleek euren helburuak lor zitzaten izan da, ez besterik. Nik uste aldeak badaudela, Cristina – azaldu nahi nioke hainbat ñabardura . Bai, bai, zuk esan nahi adina, badakit gain era zer esango didazun: abertzale guztiak ez dira berdintsuak, ezta gauza bera helburu batzuk izapide baketsu zein demokratikoen bidez lortzen saiatzea edo zuk ez bezala pentsatzen edo sentitzen ez dutenen kontrako indarkeria baliatuz. Eta hori ez al da egia? – asaldatu egin naiz , niretzat behintzat bada, gainera borobila. Neretzat berdin dira batzuk zein besteak – erantzun dit Cristinak zirt zart. Helburuak beraiek dira ustelak, zitalak. Ala ez al duzu gogoratzen nola jokatzen zuen Iratxeren aparteko nobio jeltzale horrek zuekin, guztiokin, berak ez bezala pentsatzen ez dugun guztiok Trebiñoko kontzentrazio esparru batera eraman nahi gintuela naziek juduen modura? Cristina, arren, hori beti txantxetan esan ohi zuen – ihardetsi dio b ere senarrak benetan aztoratuta. Bai zera! Egiteko aukera edo baliabideak ez zituelako, ze bestela… Nortaz ari zarete? Roberrez, ezta? – Iratxek zer edo zer esan behar zuelakoan parte hartu du. Bai, maitea, zuk inork baino hobeto dakizu zer nolako astap otroarekin bizi zinen, nolatan tratatzen edo mesprezatzen zuen berak bezala pentsatzen ez zuen edonor. Ez dizut ezetz esango, Cristina, ezin dut behin baino gehiagotan kontatu egin badizudalako zer nolako errietak izaten genituen Rober eta biok nik euren alderdikideen ekitaldietan parte hartu nahi ez nuelako, denetarik leporatzen zidala, besteak beste hiri erdiko andereño bat izatea, familia espainolista baten alaba izatea eta sarritan ere haren ustez herri honek pairatzen zuen zapalkuntzaren aurrean guzti z arduragabekoa izatea. Eta hori ez al da argi eta garbi fanatiko peto peto baten patologia –galdetzen dio Cristinak ezin gordinago. Ba ez, laztana, hori izan liteke abertzale buru edo ahobero baten demasiak, baina ez inondik inora ETAren jarduna begione z ikusten duen gizon baten perfila edo. Roberrek gogotik arbuiatzen zituen ETAren atentatu guztiak, astakirten hutsak zirela esan ohi zuen, defenditzen esan nahi zuten kausari on baino kalte gehiago egiten ziotela. Baina… Bainarik ez, Cristina – moztu eg in dio berriro oharkabean gure Iratxe itxuraz edo gaurdaino behintzat beti zuhurrak . Ez dizut ukatuko, Cristina, aspaldi honetan Rober oso pipertuta zegoena politika zela motibo. Baina, nor ez dago berdin aspaldi honetan gertatzen ari den guztiarekin? Ni, esaterako, inoiz ez bezala zeharo ozpinduta nago gertatu denarekin. Izan ere, gogoratzen ere dizut hau dela nire bizi osoan manifestazio batera etorri naizen lehenengo aldia. Orduan zergatik banandu zarete orain dela bi astebete? – galdetzen dio Cristina k bere lagunari ozta ozta bere onetik ez. Hona bildu gaituenarekin zerikusirik ez duten motiboengatik, bikote baten gorabeherekin baizik, orain kontura ez datozenak, jakina. Ondo ba – Cristinak irribarre egiten du ezer esan aurretik . Zergatik ez diguzu esaten non dagoen Rober oraintxe bertan. Non? Nik uste ondo asko asma dezakezuela, ziurrenera gure atzetik Ibarretxe eta Arzalluzen alde oihuka datozen bere jeltzale kideekin, nortzuekin bestela? Ikusten? Eta hori ez al da ETAren jarduna nolabait ontzat ematea – bota du Cristinak Jon eta bion txundidura zein eskandalurako. Begira, Cristina, hemen baldin badago ETAk errugabeko bat hil zezan lagundu duen norbait hori izan da kartzelan dagoen zuen lagun Kepa, zuek ondo asko dakizuen bezala. Kepa atxilo al dago? Nola, noiztik, zergatik? – oihu egin dut ezustean eta erabat zur egina. Isilik, hau da, elkarri txintik ere esan gabe joan gara manifestazioaren barruan Gasteiz Etorbidean zein Sancho Jakintsua kalean gora Andre Mari Zuriaren plazarantz ezari ezarian . Izan ere, ez zen elkarri esateko gauza handirik, ez eta aukerarik ere gure alboko jendearen aldarriak areagotu egin direlako manifestazioaren ibilbidearen akaberaraino gerturatu ahala. Ibarretxe, Arzalluz, KAN PORA! BIDAIA AGENTZIA Ezin sinetsirik n ago, arratsaldeko zazpiak dira eta Txerran ez da oraindik ailegatu agentziara. Berak badaki gaur nire bikotearekin batzearren Oviedo alderantz a lde egin behar dudala bi astet ik behin ohiko dudanez, hitzartuta dugula ni hara joateko txanda denean agentzia ixteko ordua baino lehenago irteten naizela. Teresa Gasteiza datorrenean, aldiz, zortzi eta erdietan itxi ez ezik, orduan ere berak ez du etortzekorik, ostiral arratsaldeotan ni bakarrik egon ohi bainaiz agentzian, jende gehien sartzen den eguna izanagatik. Tontoa naiz, bai, itzel, eta gainera kalte eta guzti egiten diot agentziari Txerran egoten ez den ostiraletan jende askok ospa egiten baitu ezin dudalako behar bezala artatu , aitortzen dut. Baina, bestela ez dago modurik, Txerran beti ari da kexu agentziara etorri behar duelako administrari lan egiten duen garraio enpresatik irten bezain laster, neke neke eginda iristen dela, txipa, berak dioenez, izugarri aldatzea izugarri k ostatzen zaiola haren mahaiaren aurrean eseri eta gero. Kostatuko, bai noski, baina astean hiru arratsaldez baino ez da etortzen agentziara lan egitera edo dena delakora; ez dakit nik beraz zertaz kexu dagoen. Biok negozio hondagarri honen bazkide gara, ba ina ni naiz egunero zortzi orduz lan eginez soldata gabeko bakarra, Txerran agentziara ustez lan egitera etortzen den arratsaldeetan berehala gaixotzen baitzait sarri askotan. Zorabiatzen ari dela esan ohi dit ustekabean sortzen zaion begi lauso baten erru z, hau da, agentziara sartu orduko, batik bat bezero bat baino gehiago zain dagoela hautemandakoan, orduan den dena lausotzen zaio koitaduari. Zorionez, edo hobeto esanda, zoritxarrez, ez dira asko, ez behintzat gure agentziara sartzen diren bezeroak. Ag entzia zabaldu genuen orain dela hiru urte, eta lehenengo bi urteetan nahiko makal ibiliagatik, denbora aurrera joan ahala bezero kopuru nahiko ederra egin genuen ekinaren ekinez, hau, da, gure auzo berrian bidaia agentzia bakarra ginela aprobetxatuz. Oso agentzia txikia gara, inork lehen entzuna ez zuen bidaia talde baten frankizia gara, Txerran eta bioi negozio hau sortzeko, eta gure aurrekontu murritzarekin egokitzeaz gain, mota guztietako izapideak errazteko zein ezinbesteko baliabideak edo baimenak esk uratzeko aukera eskaini ziguna, nire ustetan talde honen lehentasuna Espainian zehar ahalik eta agentzia gehien zabaltzea baita. Esan bezala, agentzia txikia dugu, oso apala, horrek esan nahi du Amadeus programa ditxosozkoa ezin dugula erabili hegazkin txa rtelak zuzenean ateratzeko, beste programa batzuen bidez erosi behar ditugula baizik, salneurria areagotuz noski. Edonola ere, oraintsu arte nola edo hala moldatu gara auzoko bezeroekin agentziako oinarrizko gastuei aurre egiteko zein, uda partean batez er e, hainbat mozkin ziztrin ateratzeko ere. Oraintsu arte esan dut, bai, zeren duela hiru hilabete Viajes Halcónekoek zabaldu baitzuten agentzia ikaragarri handi bat auzoan; badirudi hiriko nagusia eta guzti dela. Hondatu egin gaituzte, ezin da besterik esan , euren eskaintzak ez baitu alderik guk eskain dezakegunarekin. Saiatu, saiatu gara geure prezioak ahalik eta gehien egokitzen Viajes Halcónekoenekin gure aspaldiko bezeroak nolabait, hein handi batean gure lan zein gizabide onaren laguntzaz, noski, manten tze aldera; baina, betiere alper alperrik, guk prezioak beraienetara egokitu orduko haiek berriro jaitsi ohi dituzte eta. Nik uste badakitela ondo asko zertan ari diren, berdin zaie dirua galtzea hasiera batean, oso xede zuzena baitute gureari zein gurea bezalako agentzia txiki guztiei dagokienez: erditik kendu, erabat ezabatu. Gauzak horrela ezta batere harritzekoa Txerranek laster amore eman nahi izana, ekitea merezi ez duela esaten dit etengabe, eta nik baietz, zenbakiek ere argi eta garbi esan ohi didat e eta, agentzia honek ez du etorkizunik. Areago, nik badakit nire etorkizuna hemen ez dagoela,Teresarekin baino, eta ziurrenera ere bera bizi den Asturias aldean. Hala ere, diru pila sartu nuen agentzia honetan, nire hamar urtetako aurrezki guztiak egia es ateko, horrenbestez harik eta dirutza horren erdia gutxienez berreskuratu arte nik behintzat ez dut inolako asmorik burdinazko pertsiana behin betiko jaisteko. Arratsaldeon! – agurtzen dit ozen agentziara sartu berri den gazte bikote baten neskak. Bai, berdin. Las Palmaserako hegazkin bat eta bertan ostatua bilatu nahi genituzke – argitzen dit ilea motz motza, nahiko triskilatuta, ukitu urdinez zipriztinduta eta belarrietan zein ezpainetan piercing bana eskegita dituen neska potoloak. Ondo ba, noizko, zenbat pertsona, zenbat gau? Datorren asterako, astelehenean edo asteartean behintzat haraino hegan egin eta asteburuan Gasteiza bueltan egoteko – zehazten dit irribarre zinez zabal eta atsegina duen neskatoak. Ez dakit posible izango den, Canari as irletarako paketeak asteburutik asteburura izan ohi dira. Guk ez dugu opor paketerik nahi – moztu dit brast eta zorrotz neskari laguntzen dion mutiko tximatsu eta hezurtsuak. Zuen kasa bidaiatu gura duzue? Bai, horixe da – erantzun dit neskatoak. Ondo ba, nik eskaini nahi nizuen pakete bat Canarias aldera doazenek aldez aurretik gogoan dutena izan ohi delako, betiere merkeagoa aterako zaizuelako, ez besterik – desenkusatu naiz mutikoaren aldarte txarrari erreparatu orduko, eta berehala asmatu dut hau ez dela izango kontsulta erraza, atsegina. Ez goaz oporretan, lagun bati bisita egitera baino, hiruzpalau egun nahiko zaizkigu – azaltzen dit neskak lehen baino irribarretsuago bere lagunari destainazko begiratu bat bota eta gero. Ederto, ezer baino lehe n bilatuko dizuet Las Palmasera hegalaldia eta gero gerokoa. Berdin digu domekan bertan irtetea – gaineratu du neskatoak. Oraintxe bertan agertuko zaizkit pantailan datozen igande, astelehen eta astearterako Bilbotik Las Palmasera dauden hegalaldi guztia k – adierazi diot neskari laguna bere anaia txikia duela susmatu orduko. Susmoak behintzat dezente lasaitzen nau honezkero badakidalako neskarekin baino lehiatu behar ez dudala gure hegalaldi programak eskainiko dizkigun prezio eskandalagarriak nola edo ha la saltzeko eta batik bat zuritzeko. Ene! Zer nolako prezioak! Bai, badakit, neska, demasekoak dira, eta ez da harritzekoa guztiz arrunta baita denboraldiz kanpoko hegalaldiak eta ez zuzenak baitira. Horrek esan nahi du hegazkin bat baino gehiago hartu beharrean gaudela? – erantzun dit zakar zakar mutikoak. Bai noski, hegalaldi zuzen bakarrak dira opor turistekin batera saltzen direnak, hau da, hemendik Canarias irletara propio turista paketedunak daramatzatenak – azaldu diot neskatoari bere anaiari lehenengo hitza baino zuzendu eta gero. Pasada bat da, ezin dugu hainbeste gastatu – hasperen egin du neskak. Eta hegalaldiarenari ostatuaren saria ere gehitu behar zeniokete. Egia esan, astebeteko paketea guztiz merkeagoa suertatuko litzaizueke. Baina, bizpahiru egunez baino ez dugu Las Palmas aldean egon nahi – bota du anaiak. Zer nahi duzu esatea , mutil , ez dago beste konponbiderik, gauzak horrelakoak dira – hasia naiz aspertzen mutikoaren debaldeko zakarkeriaz. Zenbatekoa litzateke aldea? – galdetu egin dit arrebak. Erdia ozta ozta. Baina putada bat da, astebetea opor hartu behar genuke, nik gainera igandean lan egin ohi dut, horrexegatik astelehen edo asteartean hegaldatu nahiago nuke – argitu dit mutikoak. Joan zaitezkete Madrileraino k otxez edo busez bertan asteleheneko hegazkinera igotzeko, ehun euro inguru aurreztuko zenituzkete, alafede. Eta hemendik irtenez gero non hartu behar genuke hegazkina? – itaundu dit, ia garrasika, neskaren ondoko astapotroak. Bilbotik bertatik – erronka moduko irribarre bat luzatu nahi izan diot mutikoari; baina, orduantxe bikote bat sartu egin da agentziara. Eta baldin bagoaz beste agentzia batera galdezka – proposatu dio astapotroak bere arrebari. Agentzia guztietan gauza bera esango dizuete – esan di et ezin biribilago eta begiak itxaroteko aulkietan eseritako bezero gaiengandik baztertzeke. Bai zera! Ander, faborez, ez izan hain zakarra – neskak mutikoari errieta egin dio, eta ni ez naiz ziplo maitemindu egon banagoelako, Oviedon nire zain dagoen Teresarekin. Baliteke auzoko beste agentzia batean pakete borobilagoak izatea turistentzat, hau da, Las Palmasen zaudetela txangoak eta egiteko eskaintza gehiago izatea; baina, guzti horren salneurria guk dauzkagunen antzera koa omen da, agentziok m aioristen pakete berberak saltzen ditugu eta – gezur galanta bota diet nirekin agentzian dauden guztiei. Tira ba, zenbatean geratuko litzaiguke pakete horietako bat igande arratsaldeko ordurik beranduenean alde eginez? – neskatoak erabaki bide du bere aur reko asmoa bertan behera uztea. Igandetik igandera? – galdetzen dio anaiak Ze erremedio, joan, joan behar dugu nahitaez – erantzun dio arrebak. Jakina, ez goaz oporretan, ez – gaineratu du mutikoak hitzak azpimarratuz niri begira auskako zera adierazi n ahian bezala. Saiatuko naiz konpontzen lan egunen ustekabekoa , ugazabari eskatuko dizkiot nire oporretako jaiegun batzuk, bestela ez dakit nola – azaldu dit neskak. Ondo ba, orduan ni ere hasiko naiz paketerik merkeenen bila. Ikusten? Azkenean lortu egi n du hasieratik nahi zuena – bota dio anaia txikiak bere arrebari. Anaiak esan berri duena gezur hutsa baino gehiago omen da, salaketa garbi bat , ni erabat iraintzen nauena , eta agentzi a barrua n artatzeko esperoan ditudan bezero gaiak ere harri eta zur utzi dituena. Zorionez, aurrean dudan kakanarru lotsagabe horri zer edo zer bota baino lehenago, zertxobait botatzekotan egon bainaiz nola edo hala bera agerian uztearren eserita guztiz txunditurik niri begi ra ditudan bezero gaien aurrean, Txerran azaldu da aspaldiko partez. Sartu da agentziara tupustean eta bezeroz doi gainezka, berarentzat behintzat bai, zegoela asmatu bezain laster guztiok agurtu eta bere mahaitxorantz abiatu da otzan eta beharbada apurtxo bat asaldaturik ere, ondo asko ezagutzen baitut eta badakit agentziara etortzen denean gehien atsekabetzen duena bezeroak topatzea dela. Aupa, zer moduz? – agurtu die Txerranek artatzen ari naizen bezeroei. Hainbestean, eta zu, Txerran, aspaldiko! – erantzun dio neskatoak. Ondo esan beharko – esatea lortu du Txerranek aiko maiko zain zeuden bezero gaiak bere mahiaren aurrean eseri baino lehen eta ni zer esan ez dakidala aho zabalik utzita. “Elkarren ezagunak al zarete?” galdetzekotan ere egon naiz; ba ina, paso egin dut. Ez dut guztiz nekagarria eta bereziki mutikoari esker zeharo ezatsegina egiten ari zaidan kontsulta hau askotxo luzatu nahi. Bestalde, ezta batere harritzekoa norbait agentziara ezustean sartu eta bion ezagun edo lagunen bat suertatzea, hiri txiki batean bizi gara eta. Hemen dituzue gure eskaintzarik merkeenak datorren iganderako, Bilbotik irtenda, noski – argitu diet bi anai arrebei, baina baita mutikoari so zorrotz edo erronkari bat luzatuz ere. Itzuli? – neskak galdetzen du. Hurre ngo igandean ordu berean, gutxi gorabehera. Ez dakit… purrust egin du arrebak. Aste osoan Las Palmasen? – aldarri egin du anaiak. Hondartzara joateko parada izango duzue – ausartu naiz esaten mutikoa apropos aztoratzearren. Zuk ba al dakizu zergatik g oazen Las Palmas aldera? – erronka eta guzti egiten dit sasiko horrek. Ixo, Ander, zenbatetan esan behar dizut lasai, isilik, egoteko? – arrebak moztu dio nebari nire kontrako edozein oldar saiorik . Emango al zeniguke eskaintza guztion zerrenda bat gero etxean lasai asko hausnarrean egiteko? Noski baietz, oraintxe bertan inprimatuko dizut. Lasaitu ederra hartu dut bikotea agentziako atetik alde egiten ikusi dudanean. Edonola ere, ezin dut ukatu nahigabetu samar geratu naizela euren erruz. Hori dela eta, Txerranek ere bere bikoteari derrigorrezko foiletoak zein bestelako argibideak luzatzen zizkiela ikusi, ohiko duenez uxatu eta hauek atetik desagertu orduko ea nirea k zertaz ezagun zituen galdetu diot segituan. Ez al hekien nortzuk ziren? – galdetzen dit Txerranek Ba ez, ideia putarik ez. Keparen neskalaguna duk. Benetan? – zur eta lur utzi nau Txerranek. Bai motel, Kanpezuko neska hura, Cristinak “maripurtzil etarroide haragizale aseezina” zeritzona. Nik ez ni an sekula ikusi. Baietz ba, behin ikusi huen Kepak bizi den herrian duen txokora gurekin afaltzera etorri zenean, ez duk gogoratzen egundoko aitzurra harrapatu genuelako, baina berak gidatzen zian auskalo nongo berbenara eraman gintue n kotxea. Eta zer dela eta ez zidak ezer esan, zergatik hi ordea agurtu hau eta ez ni? Ni behin baino gehiagotan joan nintzelako Okerruriraino Kepari bisita egitera, ordurako biok elkarrekin bizi zituan. Anaia ere ezagun al h uen? Lehen berarekin zegoen txikerra ez, ezagutu nian nagusia, kartzelan dagoena. Kartzelan? Bai jauna, ala ez al zaizkik etorri Las Palmasera jo ateko hegalaldi eta ostatu bila. Bai, horixe. Eta ez al duk ezer susmatu? Zertxobait bai, nik bazakiat ere bertan Salto de Negro da goela, eta bion piura ikusita… Piura etarroidea esan nahi duk? – Txerran niri adar joka. Bai, horixe, hik nahi duan bezala; baina neskak bazeramaan zazpi herrialdeetako zintzilikario bat dudarako aukera gutxi uzten ez zuena. Badakik hik Kepa beti… Gutx ienez ez duk bera Salto de Negron dagoena. Gutxienez eta oraingoz, zeren neska honekin elkartu zenez geroztik… Ez, Txerran, ez – moztu diot bat batean . Bada aspaldi Keparen berririk ez dudala, eta bere betiko saltsen berri izateko baldin bada ez dut tut ik ere jakin nahi. Izan ere, oraintxe bertan gogoan dudan bakarra hemendik lehenbailehen ospa egitea Asturias alderantz Teresarekin asteburu osoan goxo goxo egoteko, gainerako guztiak ez dit batere axola, Kepa eta bere modukoen kontuok zeharo aspertzen naute eta . ASPERRA Nire hiriko jaiak gero eta aspergarriagoak begitantzen zaizkit. Edonongoak egia esan. Jendez gainezka egoteaz gain, inora joateko, ezer ikusteko edo edonorekin solasean goxo goxo egoteko hamaika oztopo topatzeaz gain, bat bateko eta derrigorrezko bozkario horrek nire onetik ateratzen nau. Zaharkitu naiz sano, noski, eta horrenbestez gero eta aisialdi lasai eta laburrak nahiago ditut gaurgero. Hori da behintzat nik uste dudana. Urteak aurrera joan ahala parranda gogoa gero eta makalagoa suertatzen zait, do idoi desagertzeraino, ia mehatxu ere bilakatu arte. Geratuko al gara bihar gauean? Berehala edozein aitzakia asmatu behar zure burua hiriko kale zikin, burrunbatsu eta, uda minean egonda ere, gauean beti hotzetan barrena ez ikustearren. Hobe dugu, astebur uro bezala, edozein jatetxetara elkarrekin joatea, lasai asko hitz aspertuak egite aldera, tentuz ere jan eta edateko betiko lez. Bestela badakizue, aspaldion biharamunek akabatzen naute, lur jota baino lotsatuagorik. Zer erantzun dizute? Pikutara bidali n aute, laztana, zertarako elkarrekin geratu behar genuen egotzi didate, jaietan parrandaz ez joateko ez baldin bazen; nahiago zutela jaiak pasa eta gero geratu, haiek ez dakit nik Foru Enparantzako zein kontzertura joango zirela. Ezetz esan diezu, ezta? Jak ina, nik ere ez dakusat nire burua nerabe tropel baten erdian denok elkar bultzaka, denok zirrien keaz blai eta kalimotxo edo garagardo katxiak gure sudurpetik hurrenez hurren pasatuz eta elkar zipriztinduz, denok ere gure belarrien alboan ziur asko sekula ez entzundako abestiak garrasika basapiztien antzera. Ez, inondik inora ez. Gaur arratsaldean El Prado parkean seme alabekin geratzeko proposatu nien. Ez dakit aurki joango diren. Jon eta Cristina ezingo dira, kanpotik etorritako senitarteko batzuekin hit zemanak ziren. Roberrek, aldiz, ezin zidan baiezkoa eman, berak bart egundoko aitzurra harrapatzeko asmoa zuela aspaldiko partez, gogo ikaragarria zuela, emaztea eta haurrak bere aita amaginarrebenean utzitakoan hain zuzen, gurekin ez bazen hogeitaka urtek o lankide baten koadrilarekin irtengo zen, beharko. Zer ordutan? Bostetan geratu nintzen atzo. Berandu da, bai, Martinek debaldeko atrakzio zein jolasez gozatzeko parada izatea nahi baldin dugu lehenbailehen alde egin beharrean gaude. Jaietan gaude eta e donora zoazela ezin duzu egitarauko edozein ikuskizun ospatzen den lekutik gertu aparkatu. Izan ere, kotxea lekutan utzi eta gero El Pradoraino zuzendu eta bertan nahitaezko jende andanarekin topo egin dugu. Zer espero zenuen? Teresak sudurra zimurtu dit, jendetzak gorrotatzen ditu, ikaragarri aztoratzen dute, ni bezainbeste, hain zuzen. Ba al dakizu zenbatean dauden barrakak aurten? Bosna euro, seme alabenganako maitasunak baizik zuritzen ez duen lapurreta ezin garbiagoa. Horrenbestez, ez nau batere harrit zen hemen hainbeste familia pilatuta ikusteak. Eta bai, egia da, zuzen zaude, laztana, jolasgune bakoitzera sartzeko erreskadan jarriz gero arratsalde osoa emango dugu zain. Niri ere guztiz aspergarria begitantzen zait, noski, baita ernegagarria ere. Baina , beranduegi, maitea, dagoeneko Martintxo zure eskutik askatu eta parkera sartu orduko ikusi duen aurreneko atrakzioraino jo du ziztu bizian. Koltxoneta erraldoi batez egindako gaztelua, haurrak almenetaraino igo behar dute bi alboetatik, behin goian euren burua maldan behera botatzeko. Gaixoak ez daki nondik sartu jolasgunera. Sarreran kokatu da, baina ilaran dauden gurasoen begiratu zorrotzek zein haurren mehatxuek uxaturik gugana dator kitzikari ezin eutsiz. Begiratu egin diot Teresari burumakur; gureak egin du. Betozkoa jarri dit Teresak, errua nirea bailitzan, hau da, betiko lez. Nori otu zitzaion honaino etortzea? Nork zekien parkea jendez gainezka zegoela, eta hala eta guztiz eta hain ohiko duenez ere… Zer edo zer eta laster asmatu beharrean nago honezkero errietarik ez izateko edozein huskeriaren kontura. Bien bitartean, berriz, hobe dut tutik ere ez esatea. Bestela, edozein txorakeria bota z gero , berehalakoan lepora botako lidake arratsalde osoa alperrik galdu beharra. Martintxok bere amari e skutik oratu dio berriro, badaki koltxoneta gainean zapatak kendu behar dituela, berak gorde ko dizkion jakin nahi du; ez zaio batere atsegin gainontzeko haurrenekin nahastea. Errenkadan ama eta semearen atzean kokatu naiz. Baztertu egin naute, egia esan. G ero eta jende gehiago pilatzen da gure ilaran. Baina, gu ez goaz ez aurrera, ez atzera, guk ilaran iltzatuta ematen dugu. Teresa zuzen zegoen, aspertzen hasia naiz, oso. Nire ingurukoei so egitea dut betekizun bakarra. Egonarria. Egonean harriak bezala o te? Egonean arrastaka eraman beharreko harria? Egiazko harria banintz hobe, ez bainago batere eroso lerroan jolasguneko sarreraraino ezari ezarian goazela, urkamendirantz urratsez urrats bagindoaz bezala. Ez nago oso eroso nire sorterri maitagarri bezain g ozakaitzean nagoelako, ilaran txikitandik ezagun nazakeen balizko jendearen begiradapean, hauetako norbaiten ezustekoaren beldur. Aspalditik nire familiarekin bizi naizen Asturias aldeko hirian oso bestelakoa litzateke, zeren, ezkon senitartekoak zein ema ztearen zenbait lagun edo lankide alde batera utzita, ez baitut ia inor ezagutzen, hau da, kaletik lasai lasai ibili ohi naizela inolako ezusteko handiren beldurrik gabe. Nire erbestean bizi naiz lasai bainoago, esne mamitan; maite dut niri bizilekua, nahi z eta herriminak ere noizean behin, ezustean, gogor jo. Beharko, hara joan arte ez bainekien jende gehienak gainontzeko guztiekin gizalegezko, atsegin, eskuzabal eta guzti joka zezakeela, zientzia fikzioko idazle batek asmaturiko gizarte utopiko edo gaixo batean bailitzan. Hala ere, herriminak eraginda edo etxera itzultzeko gogoa, gurasoak ikusteko zein betiko lagunekin parrandan egoteko aitzakiaz, hilean behin edo birritan, nahikotxo. Eta orain udako oporretan gaude, Andre Mari Zuriaren jaiak aspaldi bilak atu bainituen gure bikote harremanaren ezinbesteko egonaldi; nire emazteak berak beste hainbeste sortu eta inposatu bezala, alafede. Ez diet, ez, nire lerrokideei erreparatu nahi. Zertarako, baldin badakit nor edo nor laster hautemango dudala nahitaez. N ahikotxo dut lehen ilarara otzan otzan gehitutakoan, koltxoneta erraldoi honetara igotzeko irrikan dauden haurrekin batera pilaturiko heldu andanari botatako soslaizko begiratuarekin. Polarrak nagusi, noski, zer espero hemen bildutako gehienak gure adineko ak izanda, guraso gazteak beren kakanarruekin, azken urteotan Euskal Herriko egiazko eta agian erabateko ikur bilakatutakoak. Edonora zoazela zenbat eta polar gehiago ikusi, gero eta leku euskaldunagoan zaudela asma dezakezu segurutik. Euskara ere aditu be rri dut aspaldiko partez. Nire adineko eta ustezko euskaltegi edo ikastola kumeak euren seme alabekin eskola hizkuntzaz barra barra, nik esango nuke behar baino ozenago ere egiten ari direla, ondokoek laster jakin dezaten euskaldunak direla, euren seme alabei Euskal Herriko hizkuntza irakasten dietela ikastolan, edo haiei ere txikitan irakatsi bezala. Polita da, oso, hunkigarria bezainbeste, euskara nire hirikideen ezpainetan gero eta usuago entzutea kalean, ikasgelatik at esan nahi dut, sikiera halako jaie gun zein topaguneetan, haurrekin zein txakurrekin, pixka bat asko da, Hizkuntza Politika Sailburuaren leloen menpeko. Beraien artean, ordea, aldamenean lagun zein ikastola kide ohi dituztenekin – bai jaun andreok, detaile honi muzin egin diozuenok, hau bez alako hiri txiki batean ia denok elkarren ezagun , erdaraz ere barra barra egiten dute eta. Tira ba, ezer berririk ez Euskal Herriko eguzkipean. Harritu eta agian ere benetan hunkitzen nauen gauza bakarra seme alabok elkarri xalo xalo euskaraz egiten diote nean, auskalo noiz arte, auskako noiz otuko zaien helduen erdarak haiek ere heldu bihur ditzakeela. Edonola ere, ea egia den gu sortu ginen enbor beretik sortuko dira besteak… beharbada onduagoak ere bai. Edonola ere, honek guzti honek biziki poztu nau. N ola ez, atzerrian egonda ere nire burua euskaldun izateari eusten saiatzen baldin banaiz ere, Idahoko artzain baten modura edo. Animatu egin naiz, beraz, nire inguruan disimuluz kuxkuxean egitera, ea nor topatzen dudan begiraka, nolatan aldatu diren aspal di ia egunero kaleetan barna ikusi ohi nituen lagun edo ezagunok, noraino dauden koitaduak ni beste aldatuak, etxekotuak, otzanduak, oinperatuak, zaharkituak. Eta bai, merezi zuen denbora pasak edo, lehenengo begiratu arin eta disimulatu batean aspaldiko e zagun batzuk antzeman ditut laster. Denetarik dago, txikitako zenbait ikaskide, izena ere gogoratzeko gauza ez naizena, gaztetan astebururo Alde Zaharrean topo egiten nituen zurrutero porrokatu asko eta asko, hots, orduko tabernazulo peto petoak, amorratua k egia esan, eta baita hamaika orduko saltsatan ezagututakoak ere, eta hauek bukatu orduko, ahaztu orduko, nire bizitzatik berehala desagertutakoak ere, Jainkoari esker. Gehienak ere umez lepo eta nekea, eguneroko neke luze eta sakona, orduak aurrera joan ahala aurpegietan zabaltzen omen. Badira gure ilara luzean, aipaturiko saltsetan ezagututakoetariko batzuk, gaur egun orduko Alde Zaharreko tabernarik borrokenetan zein derrigorrezko manifetan azaldu ohi zireneko piuraz jantzita dirautenak ozta ozta, beti ere eskuarki udaran baino janzten ez dituzten kamisetako lelo aldarrikagarrietan, gizonezkoei gero eta itsusiago, atxilo ohi, geratzen zaizkien belarritakoetan edota kokoteko isatsean erreparatzekotan, kosta ahala kosta isioturik mantendu guran duten sute baten txingarrak bailiran. Hala ere, badirudi gaur gauean, seme alabekin arratsaldea emanda, harik eta hauek behar bezala jolasean egin, aspertu eta nekatu arte, gurasoenean bilobak utzi eta gero, Alde Zaharreko kaleetarantz antxintxika jo ko dutela jaietak o parrandan murgiltzeko asmotan. Inbidia ikaragarria ematen didate, egia esan. Bigarren begiratuan berriz, oraingoan lasaiago egiten dudana lehenengoan inor benetan agurgarri ez baitut topatu, hara hor nor dudan ilararen hasierara iritsi berria, ume bat eskutik oratuta eta bere aitak lagunduta: Kepa! Ezin sinetsirik nago. Baliteke lausoak oker egitea, baina badaezpada ez dut berriro begiratuko. Kepa da! Aspaldiko Kepa, txikitako Kepa, gure Kepa. Badira urteak elkar ikusten ez genuela, azkenengoz orain dela zazpi urte inguru, Cristinaren amaren hiletan, ezin genuen hitz erdirik ere egin, lagun pila zegoen elkar agurtzeko, lagun pila, ia denak txiki eta gazte garaietakoak, berak ere aspaldiko partez ikusi gabe izango zituenak eta bostekoa eman zien banan bana n. Izan ere, bere lehenengo koadrilakoak laster baztertu gintuen, enegarrenez bada ere. Gu bistatik laster galdu gintuen antzina bezala, hiritik inori tutik esan gabe joan zen bezala. Gugandik urrundu zen betidanik gogoan izan zuen bizimodu, nola esango, l ibre, alternatibo, basatiari eusteko asmotan. Mendira alde egin zuela esan liteke, basozain lanetan omen zebilen, edo hori esan ziguten behinik behin. Berehala aldatu zen beste koadrila batera bere Elena laztan eta eskuraezinarekin ia egunero topo egin beh ar ez izatearren. Elena ahaztu beharrean zegoen nola edo hala, aitortu nahi ala ez denok bagenekien maiteminak jota zegoela, nola ez ulertu, zuritu, bere ihes behar hura. Aditu al duzu berria? Kepa atxilotu dute. Begiratu egin diot berriro. Bera da dud a izpirik gabe. Kepa, ala agian ez, agian dagoeneko beste izen batez ezagunago izango da. Ez naiz gogoratzen zein, baina oraintsu ETBko telesaio batean irten zen bera basozain lan egiten omen duen eskualdea erakusten zuen erreportaje batean, Txintxu, Pintx u eta Zerritxu, ez dakit zer goitizenekin aurkeztu zuten, ez dit axola, Kepa nuen eta oraindik dut. Nik ez nuen ikusi erreportajea, baina koadrilako batek esan zidan oso zaharkitua azaltzen zela. Nor ez, erantzun nion koadrilako horri, zuk zeuk ikusi al du zu zeure burua ispiluan azkenotan? Euskaraz elkarrizketatu zuten. Badirudi nahiko dotore, txukun, aiko maiko handi barik moldatu zela hogeita hamar urte pasa, azkenean, ekinaren ekinez ote, bihotz bihotzez maite zuela aldarrikatu ohi zuen hizkuntzaz. Areag o, koadrilako horrek esan zidan ere ingurunera oso lotuta antzematen zitzaiola, ikaragarri ere maite zituela Izki aldeko mendiak, eskualdean jaiotako edonork baino hamaika aldiz hobeto ezagutzen zituela txoko eta zirrikitu guztiak. Kepa beti izan zen natur azale porrokatua, beste hainbat gauzatan bezala. Badirudi bere neskalagunaren lagun batzuei ostatu eman ziela, edo hori da behintzat bere amak nireari kontatu ziona, deus ere galdetzeke. Jakina, errua beti beste batena, eta baldin badago emakumezkorik a skoz hobe, badugu errudun nagusia, ia bakarra, Keparen amak ez zuen dudarik, alajaina. Badirudi Keparen neskalaguna borroka horietako bat zela, Kanpezuko taberna batean ezagutu omen zuen: piercing zein tatuaiez, zer diot nik, barkatu, tattoez –berak es an bezala coolago geratzen baita josita zegoen goitik behera, eta baita apurtxo bat potola ere. Ezin kasurik egin amei, ez dakusate ikusi nahi ez dutena, nireak nitaz ere ederrak esan ohi zituen, koka kolak baino edaten ez nituela asteburuetan Alde Zahar rera joaten nintzenean, ezin ulertu beraz zer nolako aitzurrekin bueltatzen nintzen etxera ia goizero. Kepak ez zekien ETAkoak zirenik, neskak bai ordea. Jakin ez zekien bezala, urte andana Mendialderantz ospa egin aurretik, zer dela eta koadrilako hir u atxilotu gintuzten manifa hartan, nire semea ez da manifestazioetara joaten, lagunek edo eraman egin zuten, baliteke ere Alde Zaharrean lasai asko egon izana eta bat batean, abertzale alu horiek, ETAren kumeak, astebururo dena sutan jarri behar, dena hon datu, koldarrak, nire semea bezalako mutiko zintzoen artean babesten dira harrapa ez ditzaten. Gu ez, gu ez gaitu engainatzen –Jonen neskalagun Cristinak, koadrilako neskarik zorrotzenak, bazuen argi eta garbi, betiko lez , guk denok ondo asko baitakigu Kepa nortzuen aldeko izan zen beti, zertaz harritu behar, noiz edo noiz harrapatu behar zuten. Merezi du beraz jarriko dioten zigorra. Nik dakidala, orain dela bost urte edo atxilotu zuten etakide haiei ostatu eman izanagatik. Badago kalean, bis tan da noski, nahiz eta nik badaezpada beste behin ez egiaztatu nahi izan. Badu gainera alabatxo bat, berea da, bai horixe, aitonarekin daude, Kepak lepogainera igo du koltxonetan zoro moduan saltoka dauden haurrak ikusi ditzan, aitonak aginduta ote. Aiton a beti ari baitzen aginduka, Kepak ezin zuen jasan, aita berak gorrotoen zituen guztiaren irudia baitzen, Burgos aldeko herrixka batetik etorritako nekazari egoskor eta atzerakoi peto petoa, den dena pikatxo eta palaka konpontzen zutenetarikoa, den dena po litikaren erruz eta batik bat agintari alfer eta ustelek hankaz gora zegoelakoan. Nik uste Kepak txakurrei… poliziei ai ene, aspaldiko hizkerari ezin uko egin ere! , harrika egiten zien aldiro bere aitari jaurti egin balio bezala zela, edo bestela ezin as matu nondik zetorkion amorrazio handi hura. Ez dakit terroristei laguntza emateagatik zenbat urtekoa den zigorra. Nik kartzelara sartu eta giltza troka batetik behera botatuko nukeen. “Goazen ba!” agindu dit Teresak, geldi geratu bainaiz hausnarrean be ra eta semea erreskadan aurrera egin bitartean. Hutsune bat eragin dut ilaran, hobe dut hainbat arinen betetzea Kepak nigan errepara ez dezan ustekabean. Zer egingo nuke, orduan? Agurtu eta kito? Hurbilduko al natzaio ilara utzita? Nola azalduko nioke gero , kanpokoa izanda, hemengo gauzak zuri eta beltz nahitaez ikusten dituen Teresari Keparenganaino joan izana, sasi etakide ohi batenganaino? Larrutuko ninduke gero. Noizbait Kepaz ere hitz egin diot, gauza gutxi, gure gaztetako garai urruti horien kontura, nola koadrilakoek elkar ezagutu genuen, gure aurreneko parrandak eta, kezko garai ilun haietako zenbait pasadizo, xelebrekeriaren bat edo. Kontatzekotan, orain dela bost urte atxilotu zutenekoa ziur aski. Albistea egunkarietan azaldu zen eta, gainera, nire koadrilakoak horren kontura deika izan nituen aste osoan; ba al dakizu Keparena? Nik ere giltza botako nukeen trokan behera. Eta giltzarekin batera inoiz berriro gaztetan bezala elkartzeko inolako aukerarik ez. Benetan hurbilduko al natzaio agurtzeko? Zergatia badakit, aspaldiko adiskide dut. Baina zertarako orain? Martin igo berri da koltxoneta gainera, Teresaren parean jarri naiz gure semearen gozamenaren lekuko, baliteke etorkizunerako notario. Kepa, gure Kepa, hala esaten baikenion hogeitaka urte p aseak ere, inoiz gugandik alde egin ez balu bezala, lehen koadrilaz eta gero hiriz aldatu ez bailitzan, atxilotutakoan, ia komunikabide guztietan agertu eta gero etakide haien pare parean, esku burdinez eta guzti, erabat arroztu zitzaigun, alegia. Tonto a baino tontoagoa izan behar horrelakoetan bukatzeko. Baina bazekiten haiek ere, Kepa atxilotu eta gero hain gupidagabeki larrutzen zutenok, sekula ez zela izan batere tontoa, oso mutiko tolesgabea baino, azkarra ere bai, oso sentibera akaso. Bai, ez egin barrerik, ahots eme erretxingarri horrek. Kepak bazuen abilezia aparta bere barne kezkak nola edo hala erakusteko, batez ere lumaren bitartez; ikusi bestela nolako marrazki ederrak egiten zituen, zer nolako komiki polit eta zorrotzak, gogora ezazue elkarrekin sortu genuen komiki aldizkari hura, nik uste lauzp abost zenbaki edo argitaratu genituela: oso aldizkari…, nola esan, anarko mozkorra zen hartan. Bai, horrela esaten genion erdi txantxetan edo. Kepa artista trebea zen, munduko arazoak zein gure gizartekoak kezkabide zituena, agian ere den dena muturreraino eraman ohi zuen gazte bipila, baliteke politika kontuetan inozenteegia, gehienok ginen bezala, bestalde, zu izan ezik, noski, nire koadrilako ahots eme eta beti errukigabe hori. Txorakeriak, denak izaten zineten bere modukoak, abertzale sutsuak, Euskadi askatu kosta ahala kosta nahi zutenetarikoak –hona hemen, behin berriro, azken bolada honetan belarria etengabe berotzen didan leloa koadrilako neska horrekin biltzen naizen aldiro . Kepa zuetariko erradikalena omen zen, bere ideologia kideekin bat egin z uena sasi guztien gainetik hodei guztien azpitik, ondo asko erakutsi digun bezala. Nik ez nuen sekula ETAren alde egin, nik betiere indarkeriaren erabilera gaitzetsi nuen. Zuk bai, baina berak ez, hori da inoiz kontuan hartu nahi ez duzuena zuk eta koa drilako gainerakoek. Kepak ETAren hilketak eta mehatxuak zuritu egin zituen beti, Euskal Herriaren askatasunaren aldekoak ziren, ezinbestekoak beraz. Kepak parte hartu ohi zuen Ezker Abertzaleak antolatzen zituen saltsa guztietan, badakizu, jaiak eta borro ka ere bai, auskalo zer gehiagotan. Baina, zer dela eta uste duzu Elenak uxatu egin zuela? Ez zutelako elkarren antz handirik, Printzesa eta eskalea ematen zuten. Ez, Ederra eta Piztia hobe, Elenak ez zuen inoiz gogoko izan Kepa betile bakar hori. Koadrilako ahots eme gupidagabeko horrek ahaztua du zer nolako adiskideak izan ginen denok, ahaztuak ditu elkarrekin pasatutako momentu goxo, zirraragarri, ustezko ahaztezin guztiok, ahaztuak diren bezala ere behin betiko elkarri egindako aitortza eta promes a guztiak. Ahaztua du bai, erabat. Izan ere, gauza bakarra gogoratzen du, Kepa etakide batzuei ostatu eman izanagatik atxilotu egin zutela. Zuk ahaztu egin al duzu Buesa eta bere bizkartzainaren hilketa salatzeko manifestazioan gure EGIko lagunarekin izandako kalapita? Bera bezalako abertzaleek ez zutela, ez lotsarik, ez bihotzik, ETAren krimenaren kontra protesta egitera joan beharrean, euren lehendakariaren aldeko beste manifa bat konbokatu zutelako aldi berean. Egundokoak esan zenizkiote n elkarri. Ezin nituen paratu koadrilakoaren laguna ere bazen egitxu haren bihotz gogorkeria, badakit denak ez direla bere modukoak, denetarik dela, jakina baietz. Ezbaian egotea ere! Gehienak agian bera baino hamaika aldiz zentzu onekoagoak, guztiz bihot z onekoak. Baina, gure lagun hura ez, bera kaska gogor hutsa zen, zentzu guztietan gainera, egoskor galanta. Berak ez bezala pentsatzen ez zutenekin ezertan bat egiteko ezgauza zen, halako kinka batean, norbait akabatzen zutenean, lehentasunak lehentasun, ezin zinen ibili ohiko zalantzetan: batzuen alde ibiltzekotan jarri egin zara besteen kontra nahitaez, edo hori behintzat zen orduan nik uste izaten nuena zinez eta minez. Hiltzaileekiko ekidistante izatea leporatu zenion gure egitxu lagun horri. Buesa eta bere bizkartzainarenak izugarri txunditu ninduen, bihotz oneko euskaldun guztiak txunditu eta mindu bezala garai hartan, gizabanako guztiak, alajaina. Baliteke Miguel Angel Blancorenak bezainbeste, noski. Baina, Buesa eta bere bizkartzainaren hilketar en ondorio zein gorabehera politiko guztiak alde batera utzita. Bakar bakarrik? Aspergarriak zarete, oso. Baliteke, egia esan; gaur ikusita orduko hika mika guztiak aspertu baino ez naute egiten. Aspertzen nau gogoratzeak zer nolako itsuak, ergelak, iza n ginen gure inguruan gertatzen ari zenari erreparatzerakoan. Badakit norbaitek idatzia duela gure gurasoek gezurra esan zigutela. Oso erraza litzateke, berriz, haiei erru osoa leporatzea. Nirea ordea oso argi daukat, Buesa eta bere bizkartzainarena suerta tu eta gero, Buesaren alaba Martarengana jo behar izan nuen lehenengo aukera izan orduko nire dolumina agertze aldera. Ez nuen sekula egin, ez nintzen ausartu. Ez dakit zer dela eta ezin nuen hain gizalegezko eta batik bat bihotz oneko keinu xalo hori egin . Lotsa ikaragarria ematen zidan pentsatze hutsak. Eta hala eta guztiz ere, noizbait kalean zehar ikusita, urrundik izanda ere, beti aitzaki maitzaki egon nintzen. Baina, beti alperrik, inoiz ezin nuen berarengana joateko behar adina adore bildu. Laster as pertu nintzen nire txepelkeriaz, lotsatzen nintzen, ostrukarena egitera ohitu nintzen. Aspertu nintzen Marta ezagun nuelako, ikaskide ohi. Bai, izugarri estimatzen nuen, beti begitandu zitzaidan neska txit pertxenta eta buruargia, eta jatorra, oso, berak a gian nire beraganako guzti hau sekula ez jakinagatik. Ikusi al duzu nola goxatu duen? – galdetu dit Teresak koltxoneta erraldoitik antxintxika jaitsi eta agertzen zaizkion haur edota helduen zango guztiak sigi saga saihestuz guganantz ziztu bizian dator ren nire semeari behingoz edo errepara niezaion. Eh… bai noski – baina gezurra da, galdu egin dut oraingoan gehien inporta zaidan gauza ia bakarra . Joango al gara beste jolasgune batera? Ez aita, aspertzen ari naiz, goazen etxera, faborez.

2023-12-01

Gauerdi-minean

JAVIER ARZUAGA gauerdi minean Itzultzailea: Jon Arano Javier Arzuaga eta Amaia Apaolaza San Sebastian zenei, bai eta Angel Gonzalez Kataraini eskerrik beroenak, beren proiektuaren hasmentak honakoa ekarri duelako hamaika urteetara. Joseba Sarrionandiari bultzagile handiena izateagatik. Jatorrizko gaztelerazko bertsiotik euskararako itzulpena –eta edizio honen arduraduna – Jon Mikel Arano Aramendi. (2018/2019/2020, Ordizian/Arantzazun, etc.) Mila esker Arantzazuko frantziskotarren anaidiari eta Pello Zabala zenari bereziki. Laguntzaileak: Koldo Izagirre eta Andoni Eskisabel. Eskerrak Miel Anjel Elustondori ere, akuilu izatearren. HITZAURREA Kubako iraultzaren garaitza eta laster, epaiketak eta fusilatzeak izan ziren uhartean. Besteak beste, Habanako La Cabaña kartzelan. Bertako kapilau zen Javier Arzuaga frantziskotarra, eta ekainera bitartean 55 kondenaturi lagundu zien hormara. Behin, berak jo behar izan zion graziako tiroa zigortuari. Infernua ezagutu zuen munduan fraide gazteak. Che Guevararen kapilauaren egunik zailenak miel a. elustondo Diote Che Guevararen kapilaua izan zela. Javier Arzuaga Lasagabaster (Oñati, 1928 – Georgia, AEB, 2017) zituen izendeiturak . Arantzazuko fraide, Kubara destinatu zuten 1952an. Arzuagak berak zioenez, fraide ikasketak egiten ari zen garaian ez zuten politikaz ez justizia sozialaz pentsatzen, ez hitzik egiten. Are gutxiago pentsatzen edo hitz egiten zuten demokraziaz. Horrekin batera, ordea, Arzuagak berak zioen Arantzazuko fraideek errebeldia halako bat josia zeramatela arima barruan, Francoren kontrako gogoa, lehenik, eta zeinahi diktadoreren kontrakoa, hurrenik. Kuban, horrek Fulgencio Batista (Holguin, Kuba, 1901 – Malaga, España, 1973) diktadorearen kontrakoa izatea zekarren. Bestalde, Elizan ere bazen ikararik, Arzuagak idatzi zuenez. «Zenbait egilek, hainbat mugimenduk —Frantzian, oroz gain —, lehen lerrora ekarri nahi zituzten ordu arte inork gogoan hartu ez zituenak; esan nahi baita, langileak, txiroak eta baztertuak. Beraz, hortik erraz segitzen da Kubako frantziskotarrok ere, irakurle onak baikinen, bitan pentsatu gabe murgiltzea errebeldia eta iraultzetan. Ni neu Zabalak, Beristainek, Bastarrikak, Sudupek eta gainerakoek sartu ninduten saltsa horretan, baita irakurtzen nituen liburuek eta Kubako Ekintza Katolikoaren Gazteriak ere. Eta Kuba iraultzaren gorriaz margotu zenean, ni neu ere, gainerako guztiak bezala, iraultzaile sentitu nintzen zuztar zuztarretik». 1952an irakasle jardun zuen lau urtez Habanan, Santiago de las Vegaseko apaizgaitegian. Hirugarren urtean, dena den, misio lanetan ere jarri zuten inguruko parrokietan, eta, haietan, bertakoak ezagutu zituen, etxekotzat hartu zuten kubatar laborariak. Harreman horiek jarri zuten, inondik ere, Ekintza Katolikoaren zenbait talde gidatzera. Ezari ezarian mudatu zen Arzuaga, ikasketek erakutsi ez ziotena irakatsi zioten irakurketek bezainbat kaleko jendeek: bizi zeneko mundua. «Lehen, bekatuzko mundua fededun bihurtzea zen egitekoa. Gero, ordea, bekaturik larrienak injustizia eta pobrezia zirela ikusi nuen (...) Lehenbizi, kilimak sentitu nituen; gero, urradurak; azkenean, «betiren betiko egietan» baino areago, justizia sozialean pentsatzen amaitu nuen». Eta heldu ziren erlijioari buruzko zalantzak, teologiaren gainekoak. Arzuagari normalak iruditu zitzaizkion galderak, «anormala galderarik ez egitea, ez kezkatzea zen». 1956an Casablancako parrokiara destinatu zuten, zalantzak eta barne urradurak poro guztietatik zerizkiola. Casablanca, 1959 Casablancako parroko zela, jurisdikziopean zuen La Cabañako gotorleku militarra eta, Fulgencio Batistaren diktaduraren sasoian, igandero jo izan zuen bertako Santa Barbara kaperara meza esatera. Besterik izan zen Iraultzaz gero. «Komandante berriak, Ernesto Guevara Che k, meza galarazi zuen La Cabañan. Hala ere, gauez nahiz egunez, kartzelara joateko eta bertako presoak zaintzeko baimena eman zidan. La Cabañako kartzelako kapilau izan nintzen bost hilabetez, urtarriletik ekaineko lehenengo astera arte. Egunero joaten nintzen kartzelara bisitan. Urtarrilaren 29ko ilunabarraz gero, orduantxe estreinatu baitzen «heriotza gela» izenekoa, gauero joan izan nintzen delako gelara, kondenatuekin lasai hitz egitera eta tarte batean haiekin batera errezatzera. Bost hilabete horietan, heriotzara kondenatutako berrogeita hamabost kondenaturi lagundu nien fusilamendu hormara. Esan izan dute hilabete horietan askoz gehiago ere fusilatu zituztela La Cabañan. Uharteko beste zenbait lekutan bai, seguruena. Baina 59ko urtarriletik ekainera bitartean La Cabañan ez zen berrogeita hamabost fusilamendu besterik egon. Ez bat gehiago, ez bat gutxiago. Nire barruan burdina gorituaz grabatuta daramadan zenbakia da, behiak markatzeko burdinaz, esateko moduan». Horixe Arzuagaren infernu gorria sutan. «Nire biziko egunik zailenak izan ziren, dudarik gabe». Bateko eta besteko, liburua idazten asmatu zuen Arzuagak 2006an: Cuba, 1959. La galera de la muerte (Kuba, 1959. Heriotza gela). Lehenengo argitalpenaren eragile estatubatuarrekin haserre, liburuari izenburua aldatu eta osorik bertsionatu zuen Arzuagak —jatorrizko testua ez ezagutzeraino aldatuz —, Anjel Katarainek digitalean argitaratzean (A la medianoche, Semillas en el Tiempo, 2002) lege eta eskubide eragozpenik gabe zabal zezan. Eta, hain zuzen, bigarren testua hartu dute ingelesezko itzulpen argitaraberrian ere: At Midnight, Reno Nevadako Unibertsitatea, 2019). Oraindik orain, berriz, euskarara ekarri du Jon Mikel Arano idazleak Arzuagaren bigarren idatzia, Gauerdi minean izenez. Argitaratuko al da orain! Urtarrilak 28 Urtarriletik ekainera, jai eta aste, egunero egunsentiarekin, Arzuaga Casa Blancako parroko lanak betetzera zuzentzen zen, La Cabaña kartzelako lan gaitzak ere eginkizun zituela. Lehenengo, kartzelako nagusi Che Guevararekin hitz egitera joan zen, komandantearen izenaren aipu eta sona handiak erakarririk, hein batean. Iraultza aurreko aldian bezala, La Cabañako Santa Barbara kaperatxoan iganderoko meza esaten utzi ziezaiola eskatu zion Arzuagak Cheri. Baita honek zorrotz ukatu ere. Aldiz, kartzelako presoak ikustera joateko baimena eman zion, «zenbatnahi, noiznahi, nahi beste denboran». Lehenengo elkarrizketan bertan agindu zion Chek justizia iraultzailea laster hasiko zela lanean La Cabañan, «epaitegiak egongo dira hemengo murruen artean, exekuzioak, eta, horretarako, hormatzar bat». Lana lepo izango zuela esan zion Chek frantziskotar gazteari: «Zuk nahi baino lan gehiago ere izango duzu. Hobeko duzu indarrak bildu, zer edo zer beharko duzu eta, aita». Justizia iraultzailearen bulegoa, eta auzitegia, ireki zituzten kartzelan bertan, eta urtarrilaren 28an epaiketak egiten hasi ziren. Lehenengo epaiketa, hala ere, Kirol Jauregi eginberrian burutu zen, arratsaldean. Eta hantxe izan zen Arzuaga frantziskotar gaztea. «Begiak erdi itxi eta Santa Catalinako eta Boyerosera errepideko kirol jauregia ikusten dudala iruditzen zait, erdizka betea, baina lehertzeko zorian, oihuengatik. Jende gehiago espero zen, askoz gehiago. Baita ikuskizun handiagoa ere. (...) Ikusk izuna astuna, mantsoa eta aspergarria da. Iluntzean, antzerkia ez gatz ez piper luzatzen zela iritzita, etxera egin zuten begiluzeek». Gauzak ez ziren erregimenak nahi zuen modura atera. Defentsa abokatuak pekoz gain jarri zuen epaiketa. «Telebista kamerekin eta ikusleak murriztu gabe egindako lehen eta azken epaiketa izan zen». Kirol jauregiko epaiketak bertan behera utzi eta La Cabañan bertan egin ziren harrezkerokoak. Epaiketen ondotik, iraultzak preso hartuak hormatzarrera eramateko garaia heldu zen. Fusilatzeak. Haien lekuko zuzena izan genuen Arzuaga, 31 urteko frantziskotar gaztea. Beltzak eta gorriak ikusi zituen, latzak, ez irudikatzekoak, zapart egin zuten haren barruak, haren fedeak, haren ordu arteko sinesteak. 55 fusilatze bizi izan zituen, bata bestearen ondotik, banan banan, hiltzera lagundu zien. «Ez zen, edo bazen, jakina zela, edo ez, ez dakit nola esan, haien heriotza. Heriotza zen. Nirea eta haiena, denona… Heriotza». Urte asko geroago, berrogeiko urtealdia eta gero, jarri zituen zurian beltz ordukoak. Idatzi zituenak idatzi eta ulertu genuen zergatik ez zuen lehenago idatzi 1959ko infernu hura, iraultzaren lehen hilabeteek eragin zioten trauma. Javier Arzuaga – Gauerdi minean «Alfonso [Zayas] kapitainak zuzentzen zuen gau horretan pelotoia. (...). Gorputza zerraldo erori zen. Inguratu ginen. Ez zegoen hilda. Auhenka ari zen, Padre!, Padre! Nabarmenki noraezean, Alfonsok ez zuen asmatzen grazia tiroa jotzen. Asaldatu nintzen eta presazko keinuak egin nizkion Alfonsori, errukizko tiroa eman ziezaiola buruan. (...) Alfonsok tiroa jo zion, baina Jainkoak daki nora joan zen bala. Hiltzear zenak aieneka segitzen zuen: Padre! Padre! (...) Alfonsok bigarren grazia tiroa desarratu zuen. Alferrik galdutako beste berun puska bat. Padre, padre! Alfonsori eskumuturretik heldu eta indarrez gerturatu nion eskua exekutatuaren burura. «Jo, jo egiok, ja!». Katu kolpekaria sakatu zuen. Gorpua astindu egin zen lurrean. Arnasa erdi etenda, dardarka, azken oliadura igurtzia eman nion. Inori ezer esan gabe erretiratu nintzen komentura. (…) Aita Estanislao Sudupe argia piztuta geratzen zen lo batzuetan, liburu edo aldizkari bat eskuetan. Haren gelan argia ikusi eta deitu gabe sartu nintzen. «Aitormena gura dut, gau honetan gizon bat akabatu dut». «Esan ezak berriz! Zer esan duk?». «Gizon bat hil dudala!». Asko kosta zitzaion ni lasaitzea. Oso erdizka lortu zuen. Ez nintzen oheratu. Komentuko goiko zabaltzara igo nintzen izarrak kontenplatzera eta haiekin batera negar egitera». BAT Orro egin zuen bolborak, marru egin zuten burdinek eta harriek gau erditik goizaldera, Ereinotz erramuen Hobian. Kolpetik hil ziren erlojuak oro, astiro eta isilean hiltzera makurtu zen Denbora. Banan banan itzali ziren izarrak, manta beltzean bildu zen ilargia. Lurra pitzatu zen eta espazioak izateari utzi zion. Ez eskuinik ez eta ezkerrik, ez goirik ez beherik, ez barrurik ezta kanporik. Dena geldirik, deus ez zen mugitzen, harresiak eta arbolak kearekin joanda hodeiaren moduan nabigatzen zuen izuak. Mamuez bete zen Cabaña. Heriotzak gidaturiko mamuen baleta ginen Hutsunez hutsune, isiltasunetik isiltasunera. Gauminean. Javier Arzuaga Lasagabaster naiz ni. Abizenek diote, baina inork dudarik balu, letra guztiekin esango dut, euskaldun peto petoa. Oñatin, Gipuzkoan, ekarri ninduten mundura, doi doi duela laurogeita bi urte + berrogeita hamar egun. Abade ohia naiz, ustez Eliza Katolikoaren baitan naizelakoan nago oraindik, eta Stella Andino Padillarekin ezkonduta nago. Hiru seme alaba hazi ditugu: Xabi, Madalen eta Maite. Ama eta kimuak, lauak puertorricoarrak dira, eta ohore handiz, eransten dute beraiek. Gustukoa dut hori. Ona da nondik gatozen jakitea eta oroitzea. Gure gurasoak oso “jende ona” ziren, zintzoak zinez. Eta ez dakit interesatzen ote zaidan ere gutxi asko beraiek ere “euren garaiko seme alabak” zirela jakiteak. Katoliko apostoliko erromatarrak eta tradizionalista tinkoak ziren edozeren gainetik (vs. liberalak edo/eta errepublikarrak). Por Dios, por la Patria y el Rey. Garaiz joan zen gure aita eta ez zion betarik eman bere semeak langa saltatu eta Patriatik eta Erregegandik desertatzen ikusteko. Jaungoikoagandik ez, baina apur bat bai, Jainkoagan sinetsi eta Bera ordezkatzen dutela diotenengandik apur bat baino gehiago esango nuke. Gure gurasoek Bibliako kontsigna oso beterik obeditu zuten: “Hazi eta ugaldu zaitezte”. Txiroak ziren, baina zer axola, “Ugal zaitezte” agindu zuenak badaki ogiak ere biderkatzen. Zortzi seme alaba hezi zituzten, nahiz eta azken bi neskak jaio eta laster hil ziren. Halere, seguru nago ez zirela kexu izango euren lau seme eta bi alabak, seiek ezkongabe izatea erabaki eta fraide eta moja abituak jantzi bagenitu. Euren ugalkortasunarekiko kontradikzio txiki bat, zeinaz ez ziren segur aski konturatuko ere. (Maiz esan ohi dut, gure ama komenturako moja abadesa bikaina izan zitekeela, altuera txikitxokoa izan arren.) Gure etxean komentu askotan baino gehiago errezatzen zen. Benetan, badakit zer diodan. Ez diot ongi ala gaizki errezatzen zenik, baizik eta errezatzen zela. Eta kantuan egiten zen, zeren eta gure aita musikaria baitzen, organista, parrokiako koruko eta udal bandaren zuzendaria; eta lau urtetarako bere sei seme alabok tarrapataka eta majo sakatzen genuela pianoa, eskalan “do remifasollasido” gora eta “do silasolfamiredo behera. Jolas ere egiten genuen, bai eta kale ere eskolatik arratsalde batzuetan eta ni akolito nintzen, baina sekula ez ziguten laga sartzen zinera –ez dut akorduan Aloñamendi izena zuen ordurako –, ez, hori ez, ze “Aita santuak zinetik infernura dio”, edo halako zerbait. Hamar urte nituen Arantzazuko frantziskotarren seminariora eraman nindutenean, orduan Aránzazu deitzen geniona. Hamar urterekin inongo umek ez daki Jainkoak deitu ote duen “erlijio bizitzara” ala ez; nik ez nekien bokaziorik baneukan edo ez. Nire aita amek bazeukaten nire ordez bokazio ikaragarria. Ikasketak alboratu eta etxera itzultzeko gogoa behin baino gehiagotan izan nuen nerabezaroan. Negarrez hasi eta mihia hozkatzen nuen, ze “nola egingo diet hau gurasoei…?!”. Ez, ez, ezta pentsatu ere, aurrera. Jainkoak esango du. Ergela, ergela galanta ni! Jainkoak ez zuen egundo ezer esan, ez gidari batek ez maisu espiritual batek ez zidan esan “hoa, bokazio hau ez baituk hirea, hoa etxera”. Gurasoek nigatik sentitzen zuten bokazioak ez zuen alde egin ez habia egin ene bihotzean. Disimuluan, isildu eta baneuka bezala egiten nuen. Eta urteak pasa ziren horrela. Inoiz ez ninduten abade ordenatu beharko. Sekula ez ninduten apaiz egin beharko. Hutsegite handia izan zen Frantziskotarren Ordenuan sartzea, behin ere ez ninduten eraman beharko apaizgaitegira hamar urterekin. 1967ko abuztuan predikatu nuen neure azken misioa Perun, Chaclacayon zehazki, Limatik hurbil, han non errepidea kostako marra abandonatu eta Andeak igotzen hasten den. Arratsalde hartan Limako kardinal artzapezpikuak errieta latza egin zidan, kexak iritsi zitzaizkiolako: “Ze gauzak esaten ditu abade honek bere sermoietan…?!”. Baina, hala ere, ez zen bera izan gau horretan nire hitzak iradoki zizkidana. Oraindik ez dut entenditzen eta ez dut endelegatuko ere inoiz zer dela eta, zein intentziorekin, berbaldia hasieran nola esan nuen, aldaretik eta eliza mukuru beteta –atzo gertatu balitz bezalaxe oroitzen dut –: “Ni, hamar urterekin neuk hil nuen edo akaso beste batzuek hil zuten ume haren gorpua naiz”. Izugarria, ezin dut ulertu. Esaldi soil bat da, zen, esaldi txar bat. Ez naiz hiltzailea, ez eta eraila ere ez naiz izan. 1959an, Kuban, ez nukeen hori hain gordin, hain anker esango. Ene begien aurrean latinezko gramatika ipini eta musa, musae, eta dominus, domini eta ego sum, tu es delakoak memorizatzen hasi nintzenean ez nintzen ergela, ez azkarregia ere; sinple esanda, ohartu nintzen ikastea ez nuela gogoko, eta ikasle txarra izango nintzela beti. Estudiante txarra, baina irakurle ona, ipuin bat, poesia bat, nobela bat eskuratzen nuenean. “Humanitateak” deitzen ziren haiekin bost urte; gero, hamabostekin, `nobiziatua´, filosofiako hiru urterekin jarraituz; eta amaitzeko, teologiako lau urteak. Hamahiru urte, denera. Gerra Zibil osteko eta Bigarren Munduko Gerra urteak, eta Gerra Zibilaren eta Munduko Gerraren ondokoak. Urte arras zailak. Gose urteak, isolamendu, barre iduri faltsuenak, hexur eta axalen ametsenak, gorroto gorde eta isilenak, beldur lurperatuenak. Francok gorrotatu eta jazarri egiten zuen euskal usaineko zen oro, hizkuntza, usadio eta ohiturak, separatismoarekin identifikatzen baitzuen. Frantziskotar askok, beren aldetik, ez zuten ezkutatzen euren sentimendua: euskaldun zen ororen, geure ohitura, usadioen, hizkuntzaren aldekoa. Politikatik urrun mantentzen zitzaigun. Baina kolore bateko eta besteko, jatorririk eta norakorik gabeko liburuak filtratzen ziren, eta mahaipetik korritzen zuten eskutik eskura. Futbolaz, pilotaz, txirrindularitzaz, politikaren ordezko kirolaz hitz egin genezakeen. Gutxi asko teologian formaturik amaitu genuen karrera eta erabat desinformaturik politikan eta gizarte gaietan: ez dakit zer dela eta zihoazen otarra berean. (Lagun batek kontatu zidan urteak geroago, teologia ikasten genueneko gure izpiritu heziketaren arduradunari egunen batean galdegin omen ziola zergatik tratatzen ninduen gaizki, zergatik zen niganako hain mesfidati, zergatik ez zuen agertzen nireganako gutxieneko estimurik. Eta erantzuna: ez nintzela elizkoia, ez nuela serios hartzen neure izpiritu formakuntza. Joño! Eta zergatik ez zuen galbahea erabili orduantxe?) Gutako bakoitzari zegokion destinoa banatzeko orduan, Erromara joan nendila proposatu zidaten, liturgia eta gregorianoa eta antzeko musikak ikastera. Belarriak karranka egin zidan. Eta gero, handik Arantzazura itzulita, korua zuzentzen bizi guztirako, ufa! Ez, ez, ezinezkoa. ”Ez dago beste ezer?”. “Bestela, Kubara!”. Ongi da, bada Kubara. Hor hasi nintzen begiak irekitzen. Lau ginen, oskoletik atera berriak lauok, eta, soinean generamanarekin eta Arantzazuko Probintziako aitaren bedeinkapenarekin, ustekaberen baterako pezeta miserable bakar bat ere gabe, itsasontzi zaharraren sabelean sartu behar gintuzten, laster itsasoei agur esan eta desegitekoa zen ontzian. Lauontzako biderako zerbait eskatzera joan nintzaion. “Billetean sartzen da dena”, erantzun zidan. “Zerbait egin beharko dugu”, xuxurlatu nion ene abitu santuari. Modua ere aurkitu nuen nire hatzetara erakartzeko –lapurtzea hitza itsusia da, ezta? – lau mila pezeta, azkenean ezertarako iritsi ez zirenak, eta akaburako berarekin betirako etsaitu nindutenak. Gehixeago ireki nituen (begiak) bidegabe tratatzen nindutela ikusi nuenean, ze bidaia abiatu aurretiko senideekin egoteko egun parea sikiera ere ukatu zitzaidan –ene kideak zazpi gozatu zituzten –, eta monastegitik ihes egin nuen egun batean, garesti atera lekidakeena. Bidaiak begihandiago egin ninduen. Baina, jainko jauna!, testamentu zaharreko zein haitzulotan bizi izanak ginen? Eta Habana zapaldu osteko ordu gutxietara gau zohargian lez bi ilargi handi eta zuri gisa puztu zitzaizkidan begiak euskal folkloreko Ezpata dantza dantzatzen erakutsi beharko nuela esan zidatenean, non eta Kubako Balet Nazionaleko Akademian, bai, (Alicia eta Alberto) Alonso familiarenean! Neronek bakarrik dakit zer gozatu nuen horrekin (alderantziz diotsut, eta abar). Eta norbaitek, irribarre artean, gaizki pentsatu nahi balu, argituko diot ez nituela hor galdu nire inozentzia eta birjintasuna. Ene destinoa Kuban Miramarreko Bostgarren Abenidako San Antonio elizako organoa zen, baina beste bat aurreratu zitzaidan eta hark Santiago de Las Vegasko apaizgaitegian utzitako hutsunea betetzea egokitu zitzaigun. Etxeko nagusia nire dantza eskolak eta komentatu ohi nuen balet akademiako giroak arduratzen zuen eta, halako egun batez, futbol zelaian gora eta behera paseatzeko deitu zidan; arriskuan zekusan ene arimaren salbamenaz hasi zitzaidan berbetan eta, deus ez, lagundu gura zidala. Noski, mutiko eta neska gaztetxoen artean mugitzen nintzenez, eta neskatiko hain erantziekin…, asko zaindu behar nintzen, blindatu. Ama Sor Ezdakitzeini gomendatzeko aholkatu zidan, zein kongregaziotako sortzaile zen ere ez dakidanari, haren beatifikazioa martxan zenez bere miraria premiazkoa omen zela eta, eta bederatziurrena egin niezaiola, eta… “Bai, jakina, arrazoi duzu, bai, bai, nola ez?”. Nigan zerbait gaizki bazebilen, hobetu beharrez, okertu egin zuen. Lelokeriak, eta zuzendaritza espirituala deitzen diote horri! Latinera eta espainierazko irakasle. Berdin berdin zatekeen geografia eta historia eman balidate. Zientziak, ez. Ez matematika ez fisika ez eta kimika. Ez nintzen jaio zientzietarako eta lehenbiziko egunean egin nuen planto. Benetan, ez nenkien irakasten. Lehen urtean konturatu nintzen: sekula ez nintzen maisu ona izango. Diziplina gabea eta pazientzia gutxikoa izaki! Baina ez ziren batere txarrak izan Santiago de las Vegaseko lau urteak. Alderantziz. Nire eskolekin konplitu, irakurtzeko astia izan eta gai eta egile arteko aukera zabala nuen. Futboleko baloiak ez ziren trapuzkoak eta piszina handia zen eta bere ura freskoa. Oso ondo jaten genuen. Landan sartutako lursaileko etxean bizi ginen. Noizbehinka nekazaritzarekin lotutako lanetan esku hartzen nuen; adibidez, harria hogeita hamar oineko sakoneran zulatzea lurpeko ur korrontera iritsi arte. Hirugarren urtean apaizgaitegi inguruetako parrokietan misio kanpainan sorosle moduan parte hartu behar izan nuen; eta horrela euretakoa banintz legez onartu ninduten familiak ezagutu nituen. Mende erdi geroago, zutik diraute eta oso maiteak ditut horietako bi lagun. Misiolari hastapen horietatik Acción Católicako talde bi artatzeko konpromisoak sortu ziren. Ohartu gabe sikiera, irakurketak eta kaleko harremanak erakutsi zidaten apurka apurka ikasketek irakatsi ez zidatena: bizi gineneko mundua. Lehenago, bekatuzko mundua fededun bihurtzea zen kontua. Orain hartan, injustizia eta pobrezia bekatuetarik larrienak zirela ikusten nuen. Munduari itxitako elizgizonon begiratokitik ezin genituen aintzat hartu bere neurri egokian, ez eta esanguran, Agramanteren Zelai konplexu eta nahasian talka egiten zuten indarrak: legeak, sozialismoa, eskuinak, Mosku, Erroma, Washington, dinamita, bake konferentziak... Lehendabizi kilima batzuk izan ziren, gero urradurak eta azkenean justizia sozialean “egia eternaletan” baino gehiago pentsatzen amaitu nuen. Justu justu oso, erabat heldugabe dena, gaizki prestatutako txerrijana bezala. Baina gustatu zitzaidan, zaletu egin nintzen. Casablancako parrokiara destinatua izan aurretik ikusia nuen ja, tximistaren argitan legez, ene bokazioaren etxolaren suzko erreketa. Etorri bezala joan zen mamu ikusmena. Konpondu gabeko kezka zaharren eta bat bateko sukarraren ondorio. Ostruken modura begiak itxi nituen berriro. Ez nintzen arduratu nire lehenengo zalantza erlijioso eta teologikoek ene fedea arriskuan jarriko bazuten ere. Nire kautarako oso normalak iruditu zitzaizkidan, anormala galderak ez egitea eta ez kezkatzea zela. Libururen batean leitua edo norbaiti entzuna oroitu nuen, zalantzatik eratorritako egia izan litekeela benetan finkatutako egia. Eta antzerakoa pentsatu nuen neure bizitza afektiboaren lurpean harrak mugitzen sentitu nituenean. Berezko izena zuten. Ba!, San Antonio Abad, Asisko San Frantzisko eta beste santu batzuk gogoratu nituen. Beroiek tentatuak izan baziren, ez zen harritzekoa ni ere hala izatea, ezta? “Ez dut uste prestaturik nagoenik parrokoaren erantzukizuna betetzeko, ez dut batere esperientziarik”, erantzun nion Lurraldeko Ordezkariari, deitu eta esan zidanean bere intentzioa: Habana Zaharrera lekualdatu behar nuen, handik Casablancako parrokia eramateko. Egokiena horixe zela hausnartu nuelako esan nion, umiltasunez eta prestutasun osoz aldi berean. “Ez zaitez kezkatu, parrokia oso txikia da eta ikusiko duzu nola hartuko diozun neurria laster”. Badira alde batzuk tamainak baino garrantzitsuagoak direnak. Eta badira abilidadeak eta gaitasunak inprobisatzen ez direnak, edo tupustean herren egin eta begi oker begiratu dezaketenak batbatean hartuz gero. Banekien, baina sasi umildadearen azpitik kontent nintzen niregan pentsatu zutelako. Horretarako eta gehiagorako prest nintzelakoan nengoen. Eta urriko hilabeteko egun on batean, habanar portuko 1. zenbakiko moila zapaldu nuenetik lau urte justu justura, badiaren bestaldeko moila berorren parez pare geratzen den auzunean aurkeztu ninduten, Buen Consejoko frantziskotar lekaimeen komunitateari eta bost laguni, eskuko bost hatzak legez, Casablancako eliza parrokiaren benetako eskuineko esku zirenei. Laster ikusiko nuen casablancar eliztarrekin nituen afinitateak gutxi eta eskasak zirena eta nekez hobetuko zirela. Eta populazioaren gehiengoarekin, oso urriak. Casablancako jendea xumea, adeitsua, onbera zen, baina erreserbatua eta ia batere ez apaiz edo eliza zale. Pobreak eta jakituria gutxikoak ziren gehienbat, ongi hezitako klase ertainekoak baino. Katolikoak, sakonki katolikoak, urtean birritan bakarrik: Ostiral Santuko arratsaldean, Kristo Gurutziltzatuaren eta bere Ama Doloretakoaren prozesioan, eta uztailak 16ko Karmengo Amabirjinaren, euren zaindariaren, segizioan. Buruan kapelua estu eta ezpainak betitabako. Ohitu nintzen ez gelditzen inor agurtzeko eta ez inorekin hitz egiteko lantxatik elizarainoko bidean eta elizatik lantxarainokoan. Beraiek ere ez ninduten agurtzen. `Adio, adio´, gurutzatzen ginenean, nahikoa baino gehiago. Ohizko eliztarrak, iganderoko mezakoak, parrokia eskolako umeen gurasoak, hurbilagoak ziren, ez asko ere. Euren fedea garatu gabea zen, sineskeriez blaitua. ACC edo Acción Católica Cubana elkartearen lau adarretakoren batean laiko konprometituen koadroen formaziorako izena eman zutenek, berriz, perspektiba nahikoa onak izateko itxurak zituzten epe luzera gehienbat; formatzeko desioa piztu nien, konplexurik gabeko fede baten testigantza ematekoa, parrokia komunitatea biziberritzekoa. Zailagoa egiten zitzaidan haiengan liburu on bat irakurtzeko gogoa piztea. Maila bateko elkarrizketa dozena erdi pasatxo militante laikoekin soilik eduki nezakeen. Eskukada bat lagunek bakarrik zuten ene adiskidetasun eta konfiantza. Gutxi eta jeloskor grinak ukituak. Kontuz ibili nintzen, ez erakusteko inorekin gogokoago nenbilela. Denboraldi batean, ze edozein modutara gogokoagotasun baten sarean erori nintzen, egun batetik bestera handituz joan zena eta, azkenerako, gogokoena baino zerbait gehiago. Maila eta gradu gorenera igotako adiskidetasuna. Hutsa, hiru urtetan hiru etxe zapaldu nituen. Behin, eta ez gehiago, deitu ninduten hiltzear zen gaixo baten albora. Ehorztetxerik ere ez zen Casablancan. Dirudienez, oso larri, hiltzekotan jartzen zirenean kanpora eramaten zituzten gaixoak. Sekula ez nien behar besteko arretarik ipini ene arazoei. Neure bizkarrean hartzen nituen egozten zizkidaten zereginak, egokiro artatuko ez nituela jakinda ere, lehenik JOC edo Juventud Obrera Católicako emakumeen Elizbarrutiko Kontseilua eta geroago JAC edo Juventud Acción Católicaren gizonezkoen Elizbarrutiko Kontseilua. Konpromiso berrien eta arreta gehiago eskatzen zutenen biderketak ez zidan ez burutik ez bihotzetik kendu goikoa partean, erdi erdi aldean eta beheraino sortzen ari zitzaidan zurrunbiloa. Oinarrizko arazoa bokazioa nuen. Egunetik egunera geroz eta konbentzituago nengoen sekula ez nuela ukan, sekula ez nintzen deitua izan ez erlijio bizitzara ez apaizaren egitekora. Ez, ez nuen galdu edota abandonatu. Iragana behatuz, aurreiritzi eta grinarik gabe aztertuz, bideko zeinu guztiek esaten zidaten hasieratik bukaerara beste batzuk izan zirela, gurasoengandik hasita, bokazioa eduki, bizi eta txertatu zidatenak deiaren ideia. Eta ordun bi bide bakarrik geratzen ziren: atzera egin edota bokazioaren suzedaneo bat asmatu, hiru botodun erlijio gizon banintz bezala, aldareari, pulpituari eta kofesalekuari lotutako abadearen gisara bizitzen ahalegintzeko. Lehenbizikoa ez, ezinezkoa zen, kolpea ezingo zuten jasan, ez aitak ez amak, nire irteerak hilko zituen eta nola geratu behar nintzen nagusien eta kideen iritzien aurrean, “zer pentsatu eta esango zuten nitaz?”. Mila aldiz ergela eta koldarra. Eta inori deus esan gabe, inori ene porrota aitortu gabe, lepoan hartu ta segi aurrera. Fedearen lorategian, erregadio ur eskasia eta galdera eta duda muda uholdeak. Casablancako hirugarren urterako, neure fedea urratzen eta txirtxilatzen hasitako bandera zen. Eliza instituzio gisara, bere jatorriak, historia, Vatikanoan metatu eta usteldutako boterea, hierarkia, ebanjelioarekin hain kontrajarritako bizitza estiloak... gero eta gutxiago sinesten nuen berarengan. Ukatu gabe, haatik, santu eta madonnen saldoa eta gorputz arimak emandako abade, apezpiku, erlijio andre gizon eta laiko amaigabeen eredua; lagun hurkoarenganako maitasunaren aldeko kausa nobleenak; gehi zibilizazioari, kulturari eta arteei elizaren barrutik eginiko ekarpena. Galdera eta ezbai gehiago graziaren, bekatuaren eta sakramentuei buruzko doktrinen gainean. Gorroto nuen, esaterako, aitorlekuan jarri eta absoluzioaren formula aipatzea, Ego te absolvo delakoa. Eta ezin sinestekoak infernua, zerua, purgatorioa eta linboa, kontatu zitzaigun legetxe. Ez nuen ezer ukatzen, baina dudak oihulari eta probokagarri paseatzen ziren nire kaleetatik. Teologia, dogmak, teologoek asmatu dituzte euren tailerretan, artisautza miresgarria, baina asmatua. Jaungoikoa, Nazareteko Jesus eta Maria txit Santuak ukiezin jarraitzen zuten. Momentuz. Esentzia zena, nukleoa, garrantzitsuena, ezinbestekoa. Sentimenduak ere krisian sartu ziren. Saihestezina, gertatu beharra zeukan. Ez dira isolaturik bizi, osotasun baten zati dira eta osotasuna zegoen krisian. Emakume batez maitemindu eta komentzitu nintzen emakumezkoa eta gizonezkoa osagarriak garela. Zirimolak eta haizeteak eta urraketak. Ibaiaren ubidea lehortzen utzi izanak sufriarazten digu. Geroago euri eta ur berriak etorri ziren ibilguan korritu eta kantatzera. Casablancako parroko izan nintzen hiru urtez. Lehen bietan Batista zegoen boterean eta Fidel bere jendearekin Sierra Maestran. Kuba osoak bizi izan zituen urte bi horiek estu eta larri, esaten den bezalaxe. Casablancan pultsu oso bereziarekin, Cabañako kanpamendu militarrak casablancar populazioaren gainean zuen eragina medio. Familia ugari militar eta poliziez osaturik zeuden, desaktibatuak asko, jardunean oraindik beste asko. Horrek, kontuz hitz egitera eta ekitera eramaten ninduen, ez oso gustura. Denen iritziak errespetatu behar nituen. Eta horretarako ezkutuan, isilka gorde behar nituen neure ideia eta zaletasun politikoak. Gaitza egiten zitzaidan, zeren eta badiaren bestaldean lasai berba egin nezakeen, trabarik eta itxurakeriarik gabe mintzo nintzen beste eszenategietan, Acción Católicako Elizbarrutiko Kontseiluetan bereziki, kontsiliarioa nintzenez. Parte nintzeneko komunitatean ere komentatzen ziren iturri batetik edo bestetik iristen ziren berriak. Sinpatiak gehienbat errebeldeen aldekoak ziren, euskaldunon gehienok –Kubako frantziskotar gehienak euskal jatorrikoak ginen – diktadura frankistaren arantza iltzatua generamalako, eta antzagatik gorroto genuelako diktadura oro. Hortaz, ez zen arraroa San Franciscoko komentuan eta Habanako beste frantziskotarren etxeetan gordetzea euren ideiengatik edo gobernuaren kontrako ekintzengatik pertsegituak harrapatuak, atxilotuak, kartzelatuak, torturatuak eta akabatuak izateko arriskuan baitzebiltzan. José Antonio Echeverría eta Carbó Serviá, Juventud Estudiantil eta Resistencia Cívicako liderrak (Batistaren aurkako mugimendu iraultzailekoak biak), bien alabiak Presidentearen Jauregiko asaltoa San Franciscoko komentuan zeudela antolatu zuten eta bertatik atera ziren bataila odoltsura, Echeverría hiltzeko eta Serviá bizirik irteteko, baina handik gutxira segada batean erortzeko. Poliziak bazekien egia, gauza zaharra zelako eta joera batekoek zein kontrakoek ateratzen baitzioten horri etekina azpian eta kontra egotea tokatzen zitzaienean. Asilo politikoaren modukoa zen. Ez nuen eta, jakina, ezin nuen izan kasu berezi bakoitzari buruzko informaziorik eduki. Behin batean, diktadorearen ihesaren ia aurretik, Acción Católicako buruzagietako bat hurbildu zitzaidan, zera esateko: poliziako ofizial bat, bere sendiaren laguna berau, bere etxean San Franciscoko komentua miatzeko aukeraz mintzatu zela, zeren bertan zenbait iraultzaile ezkutatzen zireneko susmoa baitzuten. Gazteaz fio nintzen eta tranparen bat jartzen ari ez zitzaigula ziurtatu nuen. Gau hartan, etxera iristean, esan zidatenaren jakinaren gainean ipini nuen ene nagusia. Bi iraultzaileekin bildu eta segituan komentutik ateratzea erabaki zuten. Haiek Santiago de las Vegasera eramateko pronto izango al nintzen galdegin zidan nagusiak, ez apaizgaitegira, Gogo jardunen Etxera baizik. Abentura izpiritu batek hartzen ninduen batzuetan, eta gau hura horietako bat izan zen. Gaueko hamarretan irten ginen, destino onera heldu ala bidean eror gintezkeenaren jakitun. Heldu ginen. Gero suertatu zen ez zela miatu komentua. Ikazkin astakirtenaren fedea nion Fidel Castrori eta bere jendeari. Haien ideia eta proiektu iraultzaileak garbiak zirela sinesten nuen, Kubako egunsentiak hobeto bizitzea ekarriko zuela mendialdetik lautadara jaitsi eta euren idei berriek hiriak eta herriak sutan jarriko zituztenean. Uste nuen mendialdeko gerrillariak hiri erresistentziakoekin batu eta fronte komun bakarra osatuko zutela, justizia eta bake egunak zetozela. Eliza ofiziala ez nuen ikusten ez partaide ez alde lan horretan; bai, ordea, katoliko laikoak. Banekien euren artean lider ongi formatuak bazirena, ideiak, ilusioak eta dena baldintza gabe entregatzeko gogoarekin. Eguna iristeko irrikaz nintzen. BI Harri haiz guztiz San Carlos de La Cabañako Gaztelu hori. Harri kanpotik eta harri barrutik, harria lur tormentatuaren gainean, harria zeru sakon eta ilunaren pean. Harria duk hire sustrai, harria hire odol eta denbora, harria hire espazioa, harria hire esna aldia eta loa. Harria hire euriaren ura, Harria hire argia eta haizea. Harria hire ahotsak, Harria hire sentimenduak. Harri arnasten eta usaintzen dudan hire murruen arteko airea. Harria entzuten dudan garrasia, harri heure aiztoak eta sentitzen dudan mina. Harria gure negar mingotsa, harria gure isiltasuna. Zutitu hadi goiz honetan, ene oroimen harrizkoen katakunba, zutitu hadi, Cabañako harria, hire hildakoak iragaten ikusteko. Eta 1959ko urtarrilaren 1a iritsi zen. Hirugarren aldiz jaio berria zen Kuba. Jai handia lehertu zen. “Xanpaina zerbitzatu ezazu, kamarero, hau ospatzera goaz”. Ardo apardun botilak ireki eta parrastadaka korritu zuen. Baina desestaltze apoteosikoena eta eferbeszentzia mozkorgarriena kubatar herriaren arimarena izan zen. Batzuk horretarako borrokatu zirelako eta ospa zezaketen eguna iritsia zela ikusi zutelako; besteak poza eta garra kutsatu eta bolbora gisa irrigatu zirelako. Mundu guztiak kalera salto egin eta oihukatu, kantatu eta dantzatu zuten deskriba ezinezko jaiera iraultzailea eta bibaka ekin zioten Fidel Castrori, uztailaren 26ari, armada erreboltariari, “bizardunei”, beren eskuetan fusilak eta arrosarioak lepoan zituzten haiei… Egunak eta asteak eta hilabeteak iraun zuen, harik eta, ahituta, kubatar herriaren arima baretu eta zin egin zion arte ordenu berriari: Iraultzari. Boterea hartzeko borrokaren periploa amaitua zen. Ihes egina sarjentu diktadorea, sasikumea, gorrotatua, bere ejertzitoa lur, itsaso eta airez derrotatua, Fidel Castro Kubako jabe bakarra bihurtzen zen. Hirugarrenez jaiotzen zen Kuba. Bostehun urte lehenago, gutxixeago, berdin dio, Espainiako kolonia gisara sortu zen. Geografia pribilegiatu bat eta berarengan herri bat eraikitzen eta berezko kultura, ekonomia bat sortzen joango zena, jaberik gabekoa izateko ametsak. Hemeretzigarren mendeko 98an eta hogeigarreneko 02an independentzia partzial batera jaio zen Espainiatik burujabetzean eta gero Estatu Batuetatik, Puerto Rico eta Filipinak legez, kolonia huts gura zituenetik. Partziala, ze interes politikoen mende erori baitzen, era txarrean astindu zutenak ia hirurogei urtetan. Hauteskunde libreak eta hiru kolpe militarrek etendako gobernu demokratikoak, jakinekoak diren diktadura aroekin mende erdi pasatxoan: ez da benetan independentzia oso gustagarria. Orain justiziaren eguzkia benaz zabaltzen zen, pobrezia eta ezjakintasuna erauziko ziren, bakea estreinatzen zen, bizitza independente eta duinerantz jaiotzen zen behin betirako Kuba. Justua zen ospatzea. Bozkario orokorrera batu nintzen inork bultzatu beharrik izan gabe. Oihu eta kantu egin nuen ahotsa joan arte, eta sukarrezko keinuak eginez jarraitu nuen jendetzarekin nahastuta kale eta plazetatik, errenditurik erori nintzen bitarte. Hori ostegun batez izan zen. Ostiral eta larunbatean Escambrayko lehen bizardunak agertu zirenean, Santa Claran eta Matanzasen errekisatutako jeepen eta kamioi militarren gainetan, Camilo Cienfuegos eta Ché Guevararen konpainian, Habanak super heroien antzera hartu zituen ziklope mitologikoen pare bailiran, Kuba itsasoaren hondotik erreskatatu balute bezala. Desfile militarrik ez zen izan. Ez eta diskurtsorik ere. Diskurtsoen gizona Fidel zen eta honek abiatua zuen Kubako Santiagon historiako garaipen martxa itzel eta zaratatsuena, Galiatik Erromarainoko itzuleran Julio Zesarrek eginikoa baino handiagoa, hamar egun airean, Columbiako kanpamendu militarrean lur hartu arteko atsedenik gabe. Eta Habanan festak etenik eta murrizketarik gabe jarraitu zuen, lider gorena, garaiezina heldu zen arte. Igandean, hilak 4, Casablancan errealitate desberdin batekin topatu nintzen. Itxaroten nuen, hala izan behar zuen. Pozez eta nekez lehertutako aurpegiak ikusi nituen, beste batzuk kezkaz eta beldurrez kargatuak, eta ikusi ez nituenaz eta sekula gehiago ikusiko ez nituenaz ere hartu nituen oharrak. Casablancako bizitzak gertutik ezagutu zuen Cabañako eragina, bazirudien kanpamendu militarraren pisua bere sorbaldan zeramala. Zanpatzen zuen zama. Eliztarrak ziren ez familia gutxik zituzten euren baitan milita rrak edo polizia aktiboak edota erretiratuak. Ezin nuen espero poztuko zirenik ikusirik euren parrokoa identifikaturik antimilitarista erradikal gisara definitzen zen iraultzarekin, eta justizia eredugarriaren aplikazioa iragartzen zuenarekin diktadura, aldez edo moldez, defendatu zuten guztiekiko eta, defentsa horren funtzioan, odol gertaeretan benetan oso sarritan, eta azken urteetan oso krudelki, esku hartzea izan zutenekiko. Horren kontziente nintzen eta kezkatzen ninduen. Parroko legez, era eta neurri berean zor nintzaien denei, bereizketarik eta lehentasunik gabe, edota inolako klaseko errefusa barik. Abadeongandik itxaroten zen alderdi edo mugimendu politikoetakorik ez izatea, baina benetan antinaturala zena, guk ideien gabezia edo politika guztizkorik ez izatea zen. Dilema bat zen. Ene buruari esan niona, oso serioski gainera: “Javier, burua erne, ahoa itxita eta berunezko oinak”. Cabañak arazo gehigarri bat planteatzen zidan, gustukoa izan ala ez, aurre egin beharko niona. San Carlos de La Cabañako Gaztelua Casablancako parrokiaren eskumenean geratzen zen. Kanpamendu militarreko nagusi berriengandik ez nuen espero neure zerbitzuak eskatuko zizkidatenik, ez aurrekoek bezainbat. Lehen igandean bertan, goizeko hamarretan jasotzen ninduen jeepa bidaltzeari laga zioten; hark igotzen ninduen Santa Bárbarako kaperan meza ematera. Egunen batean igo beharko nuen komandante berria agurtzera, eta zurrumurruek zioten izan zitekeela, dagoeneko ez bazen, Ernesto Ché Guevara argentinar medikua. Mezaren ohitura azalduko nion eta bere esanetara ipiniko nintzen. Baina beste asunto bat ere bazen, kartzelakoa, Cabañako kartzela guztiz entzutetsuarena. Presoak ere nire parrokianoak ziren. Nik nekiela, Casablancako parrokiak inoiz ez zuen bisitatu presondegia eta bere zerbitzuak eskaini bertako okupatzaileei. Baimena edo bisita pasea eskatua neukan abade edo kaperau nintzenez, Fulgencio Batistaren koinatua gotorlekuko komandante zenean, eta ukatu egin zitzaidan. Berriro eskatu beharko nuen. Nire buruari esaten nion, “Ezezkoa errepikatuko da segur aski. Kontrako kasuan… hobe ez pentsatzea, izan behar dena izango duk”. Kanpaiak ordara jotzen zuten jada. “Ikusiko diagu”. Momentuz, ene oinetakoetan sartutako oinekin ibiliko nintzen, ez nintzen inoren gurdira igoko, ez garaile ez garaituenera. Zuhurra izanen nintzen, iraultzaren garaipenaren lehen hiru egunetan baino zuhurragoa. Gau hartan, edo biharamunean edota hurrengoan, memoriaren lainoan galdu zaidan uneren batean, ene buruan ideia bat loratu eta pixkanaka sartu zen bertan, zeharo bereganatzen ninduela: ebanjelioak neutrala izatea debekatzen zidan, behartua, gaixoa, jazarria, kartzelatua lehenestera, eta harentzat gordetzea nire alderdirik, aritzerik, zerbitzurik hoberena. Autentikotasun eta eskuzabaltasun hori alboratzen saiatu nintzen. Noiz ikusi nuen nik ene barnean halako tipoko ebanjelioarekiko obedientzia? Barregarria zen. Gauza bat da neure zereginak betetzea eta bestea mugak gainditzea komediante merkearen, pailazoaren papertxoekin. Kalea txutxu mutxuen eltze irakindegia zen. Telebistako kanalak aurretiko ordutegi eta programei muzin egin zieten, estudioetan bezala kaleetan bat bateko zalaparta perfektua. Irratian berdin. Egunkariak kontrolik gabeko berrien sumendiak ziruditen, laba sutan. Orok izan nahi zuten lehendabizikoak Fidelen martxa eta bere diskurtsoak transmititzeko orduan. Karabana mantso zebilen, herri guztietan geratzen zen, bidegurutze bakoitzean, han non barnealdetik etorritako jendeak zain zeuden buruzagia txalotzeko eta Fidelek hitz eta pitz eta hitz. “Baina zer da hau?: gizon honen ahots kordak amaierarik ez dute, erresistentzia mirari bat…!”. Ez zen betetzen entenitzaile onari nahikoa zaizkiola hitz gutxi. Ulertzaile on eta txarrak, berdin bustitzen ziren berbaldi katarata galga gabearen pean. Fidelek ez zuen betarik ematen pentsatzeko. Berea euri uholdea zen. Edo igeri, edota ito egiten zara. Halere, elkar ulertzeko zenbait klabe bereiz zitezkeen. Puntu jakin batzuetan tematzeak, itxaron zitekeenaren ikur edo iragarpen bihurtzen zituzten. Ideien hiru sorta edo mataza, ekintza ardatz edota arranke puntu izatera etorriko zirenak laster. Nigatik diot, ikusi uste izan nuena, atentzioa eman zidana. Lehenik: promesak eta itxaropenak. Iraultza, historikoki, herentzia gabekoentzat zen, behartsuentzat. Ziur egon zitezkeen beren egarria asea, euren irritsak beteak, lurra beraientzat izango zena, ahantziak izatetik pribilegiatuak izatera pasako ziren. Ebanjelioko dohatasuna zirudien kasik. “Eta ze tamainakoa izango da `kasik´ hori?”. Bigarrenik: lagunak eta etsaiak. Iraultza pasioa, maitasuna, guztiz ematea da. Ez du jende epelik, axolagaberik nahi, txapel batekin bi buru tapatzen dituena, komeni zaionaren arabera dabilena. Edo berarekin ala bere aurka. Hori bai, arerioak ziur jakin behar zuen jazarria eta deuseztatua izango zela. Ortzemugan jada etsai nagusia nabarmentzen hasia zen, eskenara atera edota bertan ipinia izango zena laster: iparraldeko borreroa, gaitz ororen iturria, Estatu Batuak. Hirugarrenik: justizia. Iraultza justizia da. Zigor gisa edo sari moduan. Segun eta noren gainean erortzen den edo eta zein helburu duen, iraultzak bere eskumako eskuan daraman ezpata izango da justizia. Nekazaritza erreformaren, hezkuntzaren, iraultza auzitegien legeak sortzean eta horiek exekutatzean, justizia izanen da inspirazio iturri. Izutu nahi zuenak sobera izango zituen lur sailak, korrika egiteko. Dena beltz ikusi gura zuenari pintura beltz poteak oparitzen zitzaizkion. Analisi eta zuzenketa bisturia erabili gura zuenak haragia soberan zuen bere dohainak entseatzeko. Fidel Castroren hitzak denetarako ematen zuten. Hasieran konfiantza izan nuen, iraultza zuzen ibiliko zela eta bere eskuetara eroritako botere osoaz ez zuela abusatuko espero izan nuen. HIRU Txaluparen zain nagoen honetan, murrua dudala euskarri, itsasertzera begiratzen dut, han non Casablanca bizi den eta lo egiten duen. Han ezkerretara, arroken kontra hausten diren itsas uhinen gainean Reyes del Morroko gaztelua eta faroa, ozeanoari aurpegi ematen. Aurrean, San Carlos de la Cabañako gotorlekua eta Habanako Kristoaren monumentua, guri, hiriari begira. Kubatar historiaren sinbolo eta sinopsia. Erabateko putada. Konkisten, odolaren historia, anbizioena, gorrotoena eta injustiziena eta zementuzko Kristo bat bedeinkatu eta kristautuko duena. Eta dohatasunak, egia, justizia, maitasuna, hezur haragizko Kristok erakutsi zizkigunak? Horrela bostehun urtez geroztik. Hola orain 100 urte. Hala duela berrogeita hamar urte… Nola atzo, gaur hola. Nazka ematen du. Noiz arte, Jauna? Urtarrilaren seia, Erregeen eguna, errege mago santuak. Ekialdetik irten eta opariz beterik zetozen. Meltxor, Gaspar eta Baltasar ziren euren izenak. Ala Ché, Camilo eta Fidel? Nork jarri zalantzan urte hartan anitz, zenbatezinak izango zirenik Kuban pentsatu zutenak bai haiek eta bai hauek alegorien hondarretan ibiliko zirena, seiek segitzen zutela izar berbera eta seiek salbamendua iragartzen zutela. Eta ze opari puska kubatar herriari ekarri ziotena urte hartan, iraultza… Treguarik gabe ospatzen jarraitzen genuen. “Belengo ezkilak” eta gabon kantak beste himno eta beste salbak jotzeekin nahasten ziren. Urtebete geroago ezberdin izanen zen, aurpegiak mozorro gabe eta hitz jokorik gabe hitzak jada, errege magoak soberan zeudela, zertarako Fidel baino errege mago gehiago? Baina hori urrun zegoen oraindik ilbeltzeko sei hartan, etorkizuneko itzalen misterioari zegokion. Batere ez ninduen harrituko sorgin baten lan eta magiari esker bere maukatik aterako balitz grabaketa bat: neuk intsinuatu nuena egun bereko sermoian, Jainkoaren graziak egin ziezagukeen eta egin zigun errege oparirik bikainena zela iraultza. Eguna altxatu eta goizero legez txalupen moilara zuzendu nintzen. Cabaña aurrean, lehorra beti bezala: “Jasoko ote naute gaur, meza ematera joan nadin? Zertan ote dira Caridad eta bere sendia, hor biziko al dira oraindik? Nolakoa ote da Cabaña hori barrutik?”. Sekula sartu gabea nintzen barruti harresituan. Ezbairik barik zahar usaina izanen zuen, euriz elikatutako eta eguzkitan ondutako harri zaharrena, gaur zein jabe duten eta bihar zein izango ez direnen ez jakitun, beren buruari eta asentatzen direneko haitzei soilik fidel direnak. “A ze lezioa, jaunak, a ze lezioa! Kanala bare dago, itsasoak diosala, fereka, brisaren hatzak leunak, freskoak. Errege egun polita izango da gaurkoa”. Oparia zerbitzatua dago. Aldarera igo nintzenean oraindino ez nuen pentsatu zertan emanen nuen eguna, kalerik kale ibili, bisita bat, etxeko lasaitasuna, liburu bat, pelikula bat akaso arratsean. Eta tupustean, ez dio axola sermoiaren aurretik ala ostetik, Meltxor erregearen morroietako batek iradoki balit bezala, ideia bat: “Cabañakoak jaisten ez badira, zergatik ez haiz igotzen hi, ea zer gertatzen den?; edo eta hobe, zergatik ez haiz inguratzen komandantearen egoitzara eta Ché Guevara ikustea eskatzen? Hartuko al nau? —Kontzentrazioa zaildu zitzaidan —. Nolakoa ote da komandantea bera? Begietara begiratzen lagako al dik? Zein marxista mota ote bera? Berba egin ala eztabaidan egingo diagu?”. Ohi baino gehiago itxaron nuen. Jeep militarra ez zen pasa ni jasotzera. “Bada, gaur ere mezarik gabe geratuko ziren”. Eguerdi aldera atera nintzen, baina txalupetara jo ordez, aldapa gora egin nuen arroketan landutako errepidetik, gotorlekuko atetzarraren aldera. Negu tropikaleko giro atsegina, eguzkia eta itsasoak opaturiko brisara. Banoa txartelik eta ohiko esaldi eginik gabe neure burua aurkeztera armada erreboltariko milizianoen, buruzagitzako ofizialarengana. “Egunon, esango diet `altoa´ ematen didatenean: Guevara komandantea agurtzera nator, posible ote nuke? Seguruena galdetuko didatela: Eta nor zara zu? Zertaz eta zertarako hitz egin gura duzu komandantearekin?”. —Bada bai, apuntatu hor, urlia da nire izena eta hemengo apaiz parrokoa naiz, Casablancakoa, hurbiletik ikusi nahi dut Ché, eskua estutu eta eskerrak eman gura dizkiot, ahal bada —, diot. Ezer ez. Agidanez eguneko protokoloa zen etorritako guztiei aurrera eginaraztea, izenik ikertu gabe, arma zuri edo su armarik bagenekarren galdetu barik, begien koloreetan edota bekainen gortinapeko bekozkoan kuxkuxeatu gabe. —Badakizu nora zoazen? —Bere egoitzara. —Baina non den badakizu? —Bai, ezkerretara, behin goi hartatik. —Ba, ongi doakizula. —Eskerrik asko. Habanako Kristoaren oinetatik pasatu nintzen, urrundik ederki ikusten den eta hurbiletik bere aurpegia begiratzeko lepoa dezente bortxatu behar den lekutik; argentinarrari graziarik ez dio egingo, ez asko ez gutxi, hain gainean edukitzea. Milizianoak pasatzen ziren, fusila bandoleran, arrosario eta dominen erakusgaiak, oihuka eta keinuka berbetan. Lantxara, Habanara, edatera, dibertitzera, garaipena ospatzera. —Arrosario bat ez didazu emango, e, abade?! —Dauzkaanekin ez al duk nahikoa?” —Baina zureetako bat falta zait. —Beste batean. Iraganean komandantearen egoitzan izana nintzen behin, azken aurrekoak okupatzen zuenean, Batistaren koinatuak, bataio bat zela medio eta minutu batzuetan elkarrizketatu ginen. Bataioagatik hirurehun peso zituen kartazaltxoa eman zidan: “Kontxo! Ze oparoa, parte txarreko dirua…!”, pentsatu nuen, “hatzak erre baino lehen gastatu behar dut”, eta Lawtongo klaratarrei pasatu nien, parrokiarako armonium eder baten truke. Berari beste emakida bat eskatzean, Cabañako harresien barrutiko kartzelan zeuden presoak artatzeko bere baimena, alegia: —Nola? Presoak esan duzu? Ez, oker zaude, hemen militarrak baizik ez daude. —Bada militar horietako batzuk esanda naukate presoak ere badaudela, eta bakarren batean presoren batek, militar berorien bitartez iritsarazi didate, bera eta beste guztiak nik bisitatzea desio lukeela. —Ez ba, gaizki ulertu zenuen, esaten didazuna amestu zenuen. Egiatan inoiz ez nuen hurbiltzerik izan ziega ospetsu, zahar horietara, ehunka urteetakoak, urrundik etorritako konkistatzaileen garaietakoak, sarraski askoren eta sezesio gerletako heriotza ugariren lekukoak; eta gerokoak gero, Machadoren egunetakoak eta Batistaren lehen kuartelazokoak eta azken urteetakoak… Onak geundeke Cabañako harriek ikusi eta entzun duten guztia kontatuko baligute, dakiten guztia…! Ez dut uste Cabaña eta Morroaren perimetro osoan dauden arbola handiak, itzala emateko bezainbestekoak, dozena bat ere izanen direnik. Horien erdiak komandantearen etxea inguratzen dute, eguzkiaren eta bizilagunen eta arrotzen ikusmiraren babesle dira. Leku baketsua da kanpamendu militarraren asalduraren erdian, hurbileneko zaratak ere urruti gelditzen dira. Hortik edo bestaldetik, lorategi koadroen artean, hamaka zintzilikatu bat egon behar du gerlaria etorri eta etzan dadin arte, zain. Ateraino inguratu naiz: —Bada komandantea lanpetuta dago une honetan, zain geratu beharko zara, ez dut uste luzerako duenik, sartu eta eserlekua har ezazu. Hain adeitsu ere, naturaltasunez eta xalotasunez, baina fusilaz ezertarako libratu gabe, eskuin eskua arman etengabe. Ohitura izango dute, ohera doazenean ere gainean eroatera eginak daude, beren kuttuna, emaztea bailitzan, ez nuke hala bizi nahi. Nekaturik dakusat. Bai, ohe bat zer den horren ideia lausoa badut, egunak daramatzat iskin batean botata soilik lo egiten dudala edo eseririk eta batzuetan zutik. Fusilak eusten diola? Ziur. Eguzkiak eta haizeak larrua belztu dion mutikoa. Arretaz so egiten diot. Maisu, liburu eta kaieren artean formatutako irizten diot. Batbatean atea ireki eta gizontxo pottolo bat ikusten dut irteten, gorria aurpegia, pausu zalantzatia, begiak galduak, estantzia gurutzatu eta eguerdiko argitan galtzen da. —Konfiantzaz, padre, sar zaitezke, komandantea da, ez dizu deus egingo. Hala animatzen nau milizianoak, aztoraturik eta dudatsu ikusten nauenean. Altxatu, banoa, sartuko naiz? —Gaurkoa bezalako negozioak proposatzera datorkidan hurrengoan, kartzelan sartuko dut, lotsagabea, esplotatzailea, eta errematerako argentinarra, gibelandi alaena! Oihuka ari da oraindio. Zutunik dago, mahai aldera okertuta, bi eskuak honen ertzaren gain, lokarriekin edo egina bailuen lepoa, luzatuta, eskapuletatik atera nahi balu ere… Azpi masailezurra desafiatzaile, ez oso bizar sarria, ile latza, tentsioan ezpain ertzak, hortzadura agerian, begiak ernai, kalparreko ilea beltz, zaindu gabea, aurpegia haserre. —Pendejuak! Usteko dute hemen ez dela ezer aldatu, iraultzarekin jostatu dezaketela, euren amarekin bai joango direla jolastera infernura…! A!, baina, padre!, zer egiten duzu hor atean geldirik? Barkatu, ez zaitut ikusi, pasa zaitez, aulkia hartu. Oso gutxigatik ez naiz gatz estatua bilakatu. “Nola egin liteke jauzi sumindura fierretik irribarrera hain kolpetik, labanaren aho hiltzailetik zetazko zapiko tonura, bildots mantsoa lepamozteko prest den hienatik halako atsegintasunez aureolatutako estanpara? Arraioa, a ze sorpresak gordetzen dizkigun Chék, benetan gutxien espero nuena zela horixe!”. Hiru pausu eman mahairantz, horren gainetik bostekoa eman, elkarrenak astindu ditugu, elkarri begira, barre iduriz elkarri, eseri egiten naiz. Elkarrizketa hastea zegokidan, nik eskatu nuen bisita, baina bera mintzatu zen ja jesartzeko gonbidatuz. Eta bera izan zen elkarrizketa informalean murgildu zena: nor nintzen ni, eta zerk nindekarren bere bulegora? Ezezagunen elkar probatze hitzak, urteetan ikusi gabe berraurkitzen diren aspaldiko bi lagunen tonuan, ordea. —Suposatzen dut ez zarela etorri erregeetako opari bat ekartzera, ez eta nire esanetara jartzera ere —, dio irribarre aurpegiz, burla haizez?, bere exekutibo besaulkian atzeraka eginda, eskuetako hatzetan harturiko lapitzaz jolastuz. —Ala neure aurpegia ikustera, ea hortik esaten duten bezain fierra ote naizen? —Zu ezagutzera, agurtzera, mesede bat eskatzera. Arzuaga, ene abizenaren jatorria argitzeko eskatu zidan. —Espainiarra da, bistan da, baina zein lurraldeetakoa? —Euskal abizen bat da. —Imajinatzen nuela, ba; Guevara ere euskalduna da, baietz? —Euskalduna, bai jauna, eta mende eta nobleziaz ongi kargatua. —Eta jauntxo feudalen gaiztakeriez, segur aski. Ez zitzaion arrotza gaia. —Jauntxo nobleena eta euren izter eskubidearena. Gaurko euskaldunena ere bazekien, Francorekiko istiluetan zirela. Oñatiko gure herria mendeetan azpiratu zuten Ladrón de Guevaratarretaz mintzatu nintzaion, pasadizoren bat kontatu nion —Nire arbasoak, hala balira ere, egindako ez egitekoak ez ditut ba erreparatu behar izango, ala? Ezustetik ustekabera, ze sekula ez nuen imajinatuko halako elkarrizketa lasaia eta trazendentzia gabea Guevara komandantearekin, noiz eta iraultzak, ezbairik gabe, dedikazio osoa eta topera eskatzen zion unean, urgentziazko mila asunto zituenean. Atsedentxoa bidean, arnas hartzeko parentesia? Edo zer bestela? —Bada, komandante hori, Cabañara etortzen jarraitzeko baimena eskatzera natorkizu, igande goizetan Santa Bárbarako kaperatxoan meza eman ahal dezadan eta baimendu diezadazun presoak bisitatzea zeren, aditua daukadanez, Urte Berri egunean hustu zen kartzela, baina berriro betetzen ari omen da preso berriekin. Lehenbizi “ez” biribil bat, katedrala adinakoa, eta segidan “bai”, kategorikoa halaber, dudatarako eta baldintzetarako pitzadura gabekoa. Diktadurako erregimenean militar asko elizaratzen ote ziren galde zidan. —Zuk badakizu, komandante, gaurko militarrak Espainia nazional katolikoan bakarrik doaz elizara eta komunioa hartzera; hemen hamarren bat emakume etortzen dira, haur batzuk eurekin eta kaperako enkargatua, atean, aldareari bizkar emanez eta erretzen, baina militarrak ezta deskuiduan ere. —Ba orain ere joango ez direnez eta neuk debekatu behar izan gabe, argi gera bedi, igandeetan meza ematera etortzea aurreztu zenezake. Segundo batzuetan isildu zen. —Gauza bat egingo dugu, guardia, etorri zaitez hona. Ahots goran deitu zion, ia oihu eginez. Miliziano errebelatua eta bere fusila sartu ziren. Ez agur militarrik, ez takoikada eta firme, nagusiaren aurrean. —Esan, komandantea. —Jakin ezazu nor zen kaperako arduraduna. —Santa Bárbarakoa esan duzu? —Eta bere giltzarena, eskatu iezaiozue eta gaur bertan ekarri iezadazue niri, gaur esan dut, nerau arduratuko naiz itsasora botatzen. Jarraian solemnitate tonuan bota zuen, irribarre egiteari utzi barik eta irmotasunez aldi berean, pausatuki, hitz bakoitza sendo markatuz, printzipio eta ordenuen pregoi baten moduko hurrengoa: —Hemen, Cabañan, oraintxetik deuseztaturik, zeharo debekaturik, mezak, katekesiak, arrosarioak, erlijio usain duen oro (kristaua, mahomatarra edo budista); nire soldaduen formaziotik, hala politikan nola filosofian eta erlijioan, neuk solamente eta neuk izendatuko ditudanak gara arduradun, neronek erabakitakoa bakarrik egingo da, argi dago?! —Argi, argiegi. —Eta harritzen zaitu, aita? —Ba, badakizu zer? Harritu, berez harritu, ez, baina gustatuko litzaidake jakitea zergatik zenuten Sierra Maestran Sardiñas abadea kaperautzat eta azken hilabeteotan beste kaperau batzuk beste mendilerro batzuetan. —Mantendu genituen bitartean behar genituelako zen, orain ez dira premiazko; soberan daude beraz, ulertzen dugu elkar, ezta? —Primeran. Kartzelari buruz, Cabañako aurreko jabeek zer pentsatzen eta zer egiten zuten zuen jakin minari erantzun nion, eta burla haizez erantsi zuen: —Krudelak, ezta hala? Babes gabeko preso gaixo batzuei bakardadean sufriaraztea baimentzea, apez baten asistentziarik barik eta bere laguntza eta bedeinkapenik ez dutela hiltzea, krudelak, oso ankerrak! Baina iraultza ezberdina da. Presondegia betetzen ari zena onartu zuen, egunero iristen zirela maizter berriak, ttipi geratuko zela, ezen anitz ziren poliziak eta militarrak txarto portatu zirenak; hortaz, tribunalen aurrealdeetan erantzutera behartuak zeuden. —Gura duzun nahi beste bisita ditzakezu, gogoan duzun orduetan eta beharrezkotzat jotzen duzun denbora hartuta. —Baimen idatziren bat emanen zait, salba konduktutzat egingo didan zerbait? Ez dadila gero… —Ez, segurtatzen dizut ez duzula faltan izango, sartu, irten eta barrutian libertade osoz mugituko zara eta, norbaitek molestatzen bazaitu, esanda laga iezadazu eta konponduko dugu; espero dut zeuk ez duzula deus egingo gu behartzeko zuri sarrera galaraztera. Beste azalpenik galdegin gabe nik, berak eman zizkidan argibideak doan. Bere esanetan, Cabañan laster ekingo ziotela justizia auzitegi iraultzaile batzuk. —Batzuek, zenbait esan duzu? —Bai, iraultza tribunalak, zeren epaitzeko asko dago eta ordain arazteko ere bai. Exekuzioak gertatuko ziren eta horretarako hormatzarra, paredoia. Lan ugari agindu zidan, asko, eta indarrak metatu nintzala kontseilatu. —Premiazkoa izango duzu, padre. Puntu honetara iritsita, pentsatu nuen bisita amaitua zela eta altxatu eta despeditu nintekeela. —Presaka al zabiltza, ba? Zergatik ez dugu luzatzen solasa? Gustukoa izango nuke iritziak trukatzea ebanjelioko orrietako justiziaz; azken bi mila urteotan Eliza izan da esan duena zer zegoen ongi eta zer txarki eta inork ez bezala hark iradoki du doktrina, gizarte bizitzaren pautak, zibilizatua, mendebaldekoa eta kristaua deitzen dugun horrenak. Ché urrun zen erlijio gaietan ezjakina izatetik, kristautasunaz zehazki. Ez nion galde zertarako ikasi zuen zekiena, jarraitzeko ala jazartzeko… Bere esanean, ebanjelioa utopia hutsa da; berri onak, berriz, lorategi ederregia errealitatearen antipodetan; bere promesak haizeak daramatzan hitzak, zeren eta lagun hurkoarekiko maitasuna lako gauza hain iragankorra den zerbaitean sostengatzen baitira, eta berekoiak eta handizaleak, besteak zapaldu eta aberastasunak pilatzen dituztenak ez dira, ez, momentuan zigortzen, baizik eta euren hurkoen eta munduaren jabe egiten baitira gainera. Gogorragoa zen oraindik elizarekiko zuen iritzia. Gezurra zen predikatzen zuen ebanjelioaren arabera bizi zenik, bere doktrina sozialak ere ezin zuen kaburaino eraman sikiera. —Ez, komandante jauna, oker zaude, gizon emakume mordoa dira Elizan euren buruaz ahaztu eta beren hurkoekin pobrezia partekatu eta edozein min trantzetan laguntzen dutenak. —Ez nauzu engainatzen, zuk badakizu zein elizari buruz ari naizen. Orduantxe entzun nion lehenbizikoz iraultzatik, abizenik gabeko iraultza horretatik, aterako zen “gizon berriaz” mintzatzen. Inuzenteki galdetu nion utopia berriren bat asmatzen ez ote zen ari. —Ez da batetxo ere berria, ze “gizon berri” hori amets zaharra da eta zeuk badakizu, komandantea. Chéri ez zitzaizkion interesatzen teoriak. Chék adierazten zidan mezua, errealitaterantz zubi ziren hitzetan ipinita, gardena zen. Eliza bere buruarekin eta gizarte aurrean zintzoa izan dadila, bere porrota onar dezala, munduak bertan beheratua segitzen duela, baztertu dadila eta utzi diezaiela lekua nori euren printzipioak eta metodoak erabil ditzaten. Arazoak konpontzen ez baditu, bada, erretiratu eta besteren bat sartuko da bere metodoak frogatzera, eta horrelaxe norbaitek asmatu arte. Ez ditut gogoan zein hitz zehatz erabili zituen, doi doi oroitzen ditut aldiz bere ideiak. —Gauza handiagorik, komandante! Ez eta zuek, marxista horiek, fidatzen zarete kristauoz, ezta geu ere ez gara zuetaz fio; baina ez dakit, agian arazoa ez datza elkarrekiko konfiantza gabezian soilik eta zerbait sakonagoan du sustraia, apika. Ez zaizu iruditzen? Esan zidanez, esan gura zidan bera ez zela komunista, alderdiaren artxiboetan arakatu nezakeela, bai eta bere zelula bakoitzean, eta Chéren izenik ez nuela aurkituko. —Litekeena da, eta zer? Zuk eta biok dakigu buru bihotzarekin garena garela, ez zerrenda bateko izenarekin. Eskuak bapo estutuz agurtu genuen batak bestea, “hurrengo arte” batekin, biok ere sinetsita elkar ikusiko genuela aurrerantzean. Casablanca eta Habanara itzultzeko ibilbidean ene kolkorako nioen bata bestearen atzetik altxatu beharko nituela elkarrizketaren harlauza guztiak, ea horietako zeinen azpian aurkitzen nituen Chéren intentzio ezkutuak; komandanteak bolbora usainik ez bazuen ere, ozenegi sumatzen nizkion erreserba mentalak. Igotzerakoan baino galdera gehiago nituen jaisterakoan, komandanteari buruz. LAU Errobot batek ez maitatu ez gorrotatu, ez pentsa ez sentitzen du. Errobot batek obeditu egiten du. Hoa hara… eta badoa, hator hona… eta badator, barre egizak… eta barrez da, isildu… eta isildu da, hil ezak… eta hil egiten du. Errobot ona ateratzen ari ote zaie Marcial? Inoiz ez du galdetzen: eta zergatik? Obeditu egiten du sinpleki. Bere bisajeak ez du adierazten honakoa ondo deritzon, zoriontsu ote den, harakoa gaizki deritzon, gogaitua ote den. Marcial itxuroso dago, alabaina, Materia onez egina: sentimendu noblekoa da, irizpide zuzenekoa, lagunkoi, adeitsua, onesta. Errobot bihurtzeko zorian ote delako? Marcial ote Chék amestutako “gizon berri” etako bat? Ateak irekita zeuden. Neuk aukeratutako ordu eta gustukoen nuen atetzarretik sartu eta irten nintekeen deliberatzen nuen orduan, aurretiko bideaz Casablancara igoaz edo osteko tuneleko albotik, zerbait egitera joan edo landatik paseatu, harresitik ibili eta handik Habana begiztatu nezakeen, nola Morroari bisita egin, oinez ala autoan igo nintekeen, neure erabakia zen. Eta inork ez ninduen endredatuko, horrela esan zuen buruzagiak, Chék. Baina justu oraintxe, banezakeenean, zera sentitzen hasi nintzen barnean: zer ote zen, egonezina, beldurra, nazka? Eta hilaren 7an, asteazkenez, otu zitzaidan kartzela antolatu gabe egonen zela oraindik eta ez nintzen joan eta ostegunean, ez dakit ze aitzakiarekin, ezta ere. Koldar sentitu eta ostiralean lantxa hartzera joatean, Cabaña eta bere harriek barre egiten zidatela ikusi eta makurrago sentitu nintzen. Casablancako parroko gisa, nire betekizunen artean zegoen, eskatzen zutenei eta beharrezko izan zezaketenei ene zerbitzuak eskaintzea. Cabaña osoko biztanleak, komandantea barne, nire parrokiakoak ziren, gustuko izan ala ez. Baina, neure artzain arreta izan zen, ala beste interes ezkutu edo kamuflaturen batek eraman ninduen Guevara komandantearen egoitzara? Benetan kontsolamendua, animoa eta esperantza eraman nahi nien presoei ala eta hor izatea eta lekukotza jasotzea, ene glandulak eta neuronak kitzikatu gura ote nituen iragartzen ziren leizera eta sutara gerturatuta?: Chék berak aurreratu zidan. Ezagutzen ninduen, bazekien nire jarrera, desio eta asmoak koloretako ortzadarraren gisakoak zirela, dena ere ez zela aratza, jakin mina erreala zela eta arreta apostolikoa be bai, nahiz eta ez hainbesterakoa. Hura guzti hura inurri zatarraren koloreko jarri zitekeela usaintzen nuen, bilatu gabekoa aurkitu nezakeela. Nire indarrek jasan ezingo zuten zama hartu nezakeen bizkarrean. Ez nuen izan, ezta hurrik eman ere, kale kantoiaren bestaldean gerta zitekeen guztia hausnartzeko beharrezko irudimenik, ez eta inguratuko ninduten itsaski eta turbulentzien berririk. “Ordezkoa bilatzeko eskatuko diot ene nagusiari? Oraintxe da ene unea. Ez, akaso geroago”. Ostirala, urtarrilak 9. Gaur ala inoiz ez. Meza eta gosariaren ostean bidean jarri nintzen, azkenean! Casablancako errepidetik gorakoa Z bat da, ehun metro ezer gutxi gehiago, trazu zuzen bakoitzean; abiapuntuan herriko plaza txikia; lehen angeluan, eskuinera hartuta, sarbide kontrola; hurrengo angeluan, ezkerretara joz, Habanako Kristoa; iris gunean, jada gailurrean, landarako sarrera. Kanpalekuaren perimetroa begiak itxita begitantzeko, aski da ezker eskuko ahurra irekia irudikatzea. Hatzak hasten direnekora artekoa landa litzateke; `Venus mendia´ lez ezagunean etxebizitza bloke batzuk, antzokia, biltegiak, atelierrak eta kapera; hatz puntetan, Morroaren gotorlekua; esku azpiaren eskumatara, bere luzera guztian, Atlantikoa, eta ezkerretara badiara eta Habanako portura daraman kanal naturala. Hatz potoloak okupatutako espazioan San Carlos de la Cabañako gaztelua, barruti harresitua. Kilometro koadro bat, gutxi gora behera, izan behar du kanpalekuak hartzen duen lursailaren luzezabalera. Fosora eta barne harresira hurbildu nintzen, Erdi Aroko gazteluek erakusten dituzten arkuen gisara eginiko lubanarroaren eta atetzarraren gaineko zubira; nahiz eta gotorlekuaren eraikuntza askozaz geroagokoa den, mila eta zazpiehun hasieretakoa apenas. Lubanarroa iparretik hegora doa, presondegiaren oinetan hasi eta Ereinotzen Hobia bezalaxe ezaguna den plazatxoraino doa: hormatzarra, paredoia, zegoenekora, Z ren lehen angeluan datzan sarrerako kontroletik sarbidea duena. Lekuz kanpo eta denboraz at aurkitzen zara behin atea zeharkatuta, irla gisara baina aldrebes, urtanta harriz inguratua alde guztietatik, salbu zeru sabaitik. Galdetu egin nuen. —Hau txikia da, ezinezkoa da hemen galtzea. Kaletik jo eta ezkerretara hartzen baduzu, honen paraleloa den bestearekin topatzen zara, komandantzia duzu bertan, eta honen atzealdean harresia. Hemendik eskuinera, han hondoan, kartzela, hemendixe ikusten da. Ate guztiek bulego eta dependentzietara eramaten dute. “Nora noa? Kartzela bisitatzera natorrelako nago hemen, bai, baina goiz da, ez daukat presarik”. Bestaldera hartu nuen, urradura nuen oraindaino kartzela, erresistitu egiten zen ene barrua. “Ea zer aurkitzen dudan komandantzian, komandante berria ez, seguru”. Harrera sala ez oso handia zura ilunez estalia, jesarleku korritua ingurumarian, ardo koloreko lauzazko zorua, gangatilazko sabaia, leiho bakar bat, bi hiru koadro paretetan, komandantearen bulegorako ate sarbidea. Kubako ezkutua fronteko horman, mahai handi bat, luzatua, hutsik, distiratsu, egur noblezkoa, eserleku erosoak alde batera zein bestera, buruzagitza goi karguentzako, dudarik gabe. Une horretan bi ofizialek okupatzen zuten, espezimen arraroegiak, bentzuturiko armadaren arropaz, apainduak eta horrexegatik arraroagoak, ontzitik kanpoko arrainak. —Trantsizioan gaude, egun gutxitarako izango dela, jakina; komandante berria behin etorri zen, ez dakigu hemen ezarriko ote duen agintaritza; zer egiten dugun?: egon, itxaron, deus ez. Ez dute berba egin nahi, ongi egiten dute, aho itxian eulirik ez. Isiltasunak eta jarrerak badira desilusioa eta zurztasuna oihukatzen dutenak. Tristeki irribarre eginez diotena: —Hemendik atera gabe gaude, atseden orduan bai, harresiko balkoi horretara irteten gara malekoia eta itsasoa begiztatzera. Neu ere irten egiten naiz. Bista benetan ikusgarria da. Presondegian ez dakite hara noanik, ez naute itxaroten, joan behar dut. Arrazoia zuten ofizialek, gauez erabat eder ikusiko da. Portuaren bokalea azpian, portua ezkerretara, aurrean hiria, artzapezpikutza, katedrala, 1. zenbakiko moilaren inguruan antigoaleko San Franciscoko komentua, goian Kapitolioa, galegoen zentroa; Pradoko etorbidetik jaitsiz malekoia, uhin hautsien apar zuria luzera osoan, Vedadoa han urrun, ozeanoaren urdin, azula, urdina zilarrezko brotxakada bat lez, eguzkiaren dirdaiak, non begiak galtzen diren. Kartzelatik edo tribunaletatik eta paredoitik aterata, sarritan itzuliko nintzen hona gerora. Pixkana pixkanaka hurbildu nintzen kartzelara, berde minez margotutako altzairuzko atetzarretara. Erlauntza baten antzeko burrunba hazi egin zen abantzuan nindoan neurrian: horma eta burdinsareen gainetik, berau entzunarazten bazekien patioa zen. Emakume talde bat, altzairuzko plantxatzarrak kolpatzen zituzten euren ukabilekin, alferrik, oihuka, alferrik, negarrez, alferrik, inork ez zituen artatzen, deusek ez zien kasurik egiten. Deprimitzekoa egin zitzaidan eszena: portaloi erraldoi eta itsusia, emakumeen oihuak, sartu eta irteten ziren milizianoen indiferentzia. Atera zuzentzen zen lehenbizikoari heldu nion: —Aizak, agintean dagoen ofizialari esaiok Casablancako abadeak sartu gura duela, Guevara Komandanteak baimenduta natorrela. —Padre, padre, presoak ikustera zoaz? Gainera etorri zitzaidan dametako bat: —Egidazu mesede, nire senarragatik galde ezazu, XX kapitaina, esaiozu… Ohartu gabe, emakumeak multzo ziren neure inguruan: —Nireak XX izena du, halako paperak non laga zituen esan beharko dit… —Padre, esan XX tenienteari, XX lotinantari, bere ama hil zorian jarri dela… Denak ere aldi berean, arrapaladan, edozelako erreferentzia, deskripzio edo senarra, anaia, semea, ezkongaia identifika ezinezko eran. —Horrela ezinezkoa izanen da, idatziz ipini iezadazue. Atea ireki eta sartzera gonbidatzen ninduten unean, segundo batzuetan jakin nuen hurrengo egunetan estreinatu behar nuen ofizio berriarena: postaria edo errekadu mutil, eta ez zitzaidan batere gustatu, pentsatze soilak izutu ninduen. Cabañako kartzelan nengoen honez gero. Alabaina, lehen bista kolpean ikusi nuena: barrote metalikoez eginiko kaiola erraldoia, teilatua ere barraz gurutzatua, kalearen eta patioaren arteko segurtasun espazioa, eskuak lotuta sartzen denaren esperantzak hiltzen eta libre irteten denarenak birjaiotzen direnekoena. Burdin sarearen bestaldean patioa, mahoi urdinez jantzitako gizonen erlauntza, P bat zutela zamarraren bizkarrean, batzuk paseatuz, bestetzuk geldi, taldeka, erlauntzaren burrunba. Patioaren mugan, kobazulo beltzak, saretuak haiek ere, galeretatik hamar lo lekuetarako, hiru biltegi, sukalde eta jantokirako. Burdin hesiaren barnean bi ate. Bata, kaperatxo ñimiñoa, Cobreko Karitatearen irudiarekiko aldaretxoarekin, hiru banku, korridore bat, eta amaieran Heriotzaren Galera. Bigarrena, Alfonso Zayas kapitainaren bulegoa. —Hemendik, padre, kapitaina zain daukazu. Kapitainaren ez fisikoak ez modalek, ez zuten zerikusirik gerrillari batengandik espero ohi den arketipoarekin, are gutxiago kartzela iraultzaile bateko buru batekin. Deusa baino gutxiago, bere begiak, bere begirada. Geroago kontatu zidaten etsaiaren aurkako bere portaera ausartegia izaten zela, balore eta adore itsuak: Santa Clarako burdinbideen geltokian azken Gabonetan izan zen batailan, esaten den lez, heroien moduan ekin zuela. Chéren konfiantzazko gizona zela. Sarrerakoan sortu zidan irudipena ez zen hori izan. Lekuz kanpokoa izan zen hobe esanda, ez markatik kanpokoa. Puerto Padreko parrokiako Ekintza Katolikoko gazte baten antza gehiago hartu nion, apala eta hegoak labur, hitz gutxikoa eta are gutxiago diskutitzekoa, begi oso gaixoekin, ur gorritsuzko putzuan hondoratuak. “Kartzelaria estanpa horrekin? Hobe esan zitekean sakristaurako zumearekin egina hagoena”. Bera Juventud Acción Católicakoa izateak senidetzako hitanoa erraztu zigun: —Puerto Padren, duela urtebete, ez huen hau imajinatzen, ezta? Ez zakiat nola sentituko haizen, baina ni beldur izango nindukek hire lekuan, hor patioan zerraturik dagoen otso talde hori zaintzen… —Beno, bai eta ez, abenduan orain baino otso gehiago hituen, porrotak burumakur dizkik, oraindik ez ditek irentsi iraultza. —Pozik? — Baa, norbaitek egin beharrekoa duk hau ere. Eta zeuk: jende guzti hori kofesatzea pentsatzen al duzu? —Ba uste dut ezetz, akaso inor ez, baina zorteak erabaki du neu izatea beren parroko, ez dut gustuko, baina norbaitek egin beharko du, diot nik ere, eta hemen nago behar nautenerako. —Gaitzagoa eta antipatikoagoa begitantzen zait zurea nirea baino, padre, zorte on opa dizut. Patiora pasa eta kristalezko barrera baten sentsazioa izan nuen, transparentea baina gogorregia, euren eta nire artean altxatzen zen, parean mugitzen zitzaidan, elkar ikusten, entzuten genuen, baina komunikaziorik ez genuen sortzen. “Esan gabe doa, ene pentsatzeko era usnatzen dute, besteenetakoa naizela konturatzen dira, ez naute sentitzen eurena, herriak apezei egozten dien bele haratustel jalearena oroituko dute akaso, eta hondamendiaren mezulari nakusate; bi pausutara daude: zergatik dakuskit eta sentitzen ditut hain urrun?”. Taldetxo batengana iritsi naiz, animaturik ari dira berbetan. Kolpetik harri karrari bloke urdina eta zeharkaezina nagusitu da, begiak tinko nigan. —Egunon, padre Javier naiz, Casablancako parrokoa. Zer moduz zaudete? Inork ez zidan erantzun, begiradarekin erronka jotzen zidaten. Niri ere ez zitzaidan etorri izotza kraskatuko zuen hitzik. —Nola uste duzu gaudela gu? Kontentu? Zoriontsu? Ez zara gai pentsatzeko kartzelan mundu guztia txarto egoten dela? Beste zerbait galde zeniezagukeen. Txarto gaude eta kitto. Beti bada ezberdina den norbait. Gertatu berri zena ikusi eta ene laguntzan bertaratu zen. Bere burua aurkeztu zidan, ez dut haren izenik gogoan, Habanako ez dakit zein elizan ohikoa zen, halako apaiza ezaguna zuen, ciceronearena egiteko pronto azaldu zitzaidan. Elkarrizketan hasi ginen. Zenbat ziren galdetu nion. —Ez dakit zehaztasunez, zortziehun? Laster izango gara mila, jende gehiago ekartzen segitzen badute, batzuk beste batzuen gainean lo egingo dugu, ezingo gara mugitu patioan, sardinak latan legez. Bizpahiru gehitu zitzaizkigun, eskolta eginez bezala. Galerak, logelatzat zituzten tunel bobedak behatzera eraman ninduten. Arreta eman zidan zenbat etzaleku zeuden okupaturik: “Lotan ordu hauetan? Txandaka lo egiten ote dute?”. Hondoraino ibili ginen. Horman irekitako leiho bat, pare bat metro zabalerakoa?, argi gutxi eta aireratze eskasa galera hain luzeetarako; bi komun eta dutxa bi gaizki simulatuak leihoaren alde banatan; laurogei eta ehun arte izendatutakoak galera bakoitzean, “Kiratsa, naturala, gauez ikaragarria izan behar du, ez dut pentsatu nahi nolakoa izanen den hemen disenteria agerraldi bat lehertzen bada, jainko santua!”. Jantokia beste edozein galeraren antzerakoa zen, mahai eta eserlekuekin, kamainen ordez. Sukaldea, labe jasanezina. Bazkaria ia ia prest zen. Probatu nuen platertxo bat: arroza indibaba gorriekin. Ez zegoen txarra, gatz eta olio pixka baten falta beharbada. Jakitoki eta elikagaien hornikuntza ere aurreko erregimenetik heredatu zituzten. Memento gaiztoak bizi zituzten, beren bizitzetako okerrenak apika. Kartzelak bere zimenduetan mehatxatzen du gizona. Askatasun gabeziak zorabiatu egiten du gizakia eta, esperantza laino bihurtzen zaiola badakusa, pesimismoak lur joarazi eta bere arima jan liezaioke. Ene galderak erantzuntzat geratu zitzaizkienean, euren galderen zaparrada etorri zen. A ze jakin mina! —Zer entzuten da kalean? Zer dio prentsak? Zer egingo dute gurekin? Egia al da auzitegiak hemen bertan, Cabañan, eratuko direla? Ez zuten sinesten deusik ere ez nekienik. Bisita bakoitzaren aurretik prestatu beharko nintzen zehatz mehatz erantzun ahal izateko. Baina berriak baino zerbait gehiago ekarri beharko nien euren estuasuna arintzeko. Beraien sendiekin harremanetan jartzeko proposatu nuen ene burua, haien telefonoak ematen bazizkidaten; euren gutunak postan ipini, arropak karreatu, botikak, zena zelakoa, beraientzako zena entregatzen bazidaten. “Joku garbian egiten bagenuen betiere”, azpimarratu nien. Jende dezente agurtu nuen, esku batzuk esaten zidaten “Behar zaitut, lagundu nazazu”, beste batzuk ez zioten ezer. Despeditu egin nintzen. “Bihar arte, eta banoa”. Eguerdia zen, bi ordu eta erdi bezalatsu iraun zuen gure bisitak. Arratsaldea eman zidan bisita irensteak. Patioaren zurrunbiloak kirrinka egiten zidan belarrietan, presoen antsiak ariman. Lehen taldeko bozeramalearen “txarto gaude” hark belarrondokoak eman zizkidan orduetan eta orduetan. Pena sentitu nuen gizon haiengatik. Hamabost egun lehenago kalearen jabeak ziren, euren arauen pean eta beraiek markatutako erritmoan mugitzen zen Habana. Orain, libertatea galtzean, hegorik gabeko guaraguaoak ziren, itsusiak eta gorrotatuak, inori ez zitzaion axola sinesten zutena edo sinetsi gura zutena, jakin eta sentitzen zutena; izan ere, herriaren herra burutik behera isurtzen zitzaien, melatu jario isuri lirdingatsu eta kirasdun legez. Beldurrak geldiarazita bizi ziren eta arrazoi sobera zuten horretarako. Kristau eta apaiz modura, ebanjelioan ikasitako karitatea baino ez, beste alternatibarik ez nuen. Gizon haiek eginikoak gertu samar ikusi eta bizi izan nuen gizon gisa (ze batzuetan ordenak obedituz eta bestetan otso odoltsu legez jokatu zuten), ezin nuen sortu eta defendatu zuten mundu anker hura gaitzetsi baino; onartu behar zen, ordua iritsita, kontuak eskatuko zitzaizkiela eta eginiko ukaezinari aurre egin beharko ziotela. Baina maitatzea eta higuintzea ezin bizilagun izan; San Frantziskok Gubbion eginikoa, otsoak mantsotzeko balentriak legenda zirudien; maitatze horiek Ostiral Santuko soinuak dirudite. Leize baten beltzunean galdu arte espiralean jaisten zen hobiaren ertzean egin nuen kirik. Bizkarrezurrean goitik behera zartada moduko batek astindu ninduen eta burmuina zurrun, sorgortua, erantzunik gabe jarri zitzaidan, galderak entzuteko edo egiteko gai ez nintzela. “Kaka monumentala da hau”. Biharamunean itzuli nintzen kartzelara. Eta hurrengoan eta hurrengoan. Geziak bailiran zauritzen ninduten askoren begiraizoak, kosta zitzaidan indiferentzia agertzea besteen indiferentziaren aurrean, formazio eta informaziorik gabeko sineskerien eta azpi kulturen produktu zirela pentsatu, eta kasurik ez egiten saiatu nintzen. Berbetan aritzeko hurbiltzen zitzaizkidanak edozeren gainetik bilatzen zutena, kalean gertatzen zena, prentsak zioena, aztarnaren edo arrakalaren bat zen, nondik argi edo esperantza izpi bat filtratuko zitzaien. “Zerk itxaroten dio Kubari, zenbat iraungo du gobernu iraultzaileak, zer etorriko da gero…?”. Zer dakit nik? Ez zen gertatu lehen egunean izutu ninduen esperotako enkargu andana. Ez kanporako ez eta barrurako. Akaso mandatari segurua ez nintzela kontsideratu zutelako. Apika, saihesteagatik arrotza zen norbait senitarte eta ezkonduen intimitatean gehiegi sartzea. Kasu bat suertatu zen ordea, arreta asko neureganatu zuena, kartzelan bizi zen tentsio eta atmosferari ez zegokiona. Jaun bat, Muralla kaleko larrugintza denda bateko jabea bera, Aguiar kaleko San Franciscoko komentura ailegatu zen, bizi nintzenekora, eta Cabañan atxiloturik zeukaten bere lagun bati buruz mintzatu zitzaidan. Hari kazola bat irisaraztea gura zuen, kazola barruan fricaséea, untxi erregosia saltsan. —Bere plater kuttunenetako bat da eta animoak goran eusteko balioko dio, seguru nago. Patioan aurkitu nuen, Banco Nacionaleko goi kargua zen, pozak txoratzen hartu zuen bere lagunaren proposamena, eta bi eguneroko txandetan hiru untxiren oturuntzak egin zituen; nik ez nituen dastatu, baina bost izarretako usainekoak ziren ziertoro. Bankeroak ez zituen egun asko egin kartzelan eta Muralla kaleko bere lagunari esker kartzelak ez zion eragin handirik jasanarazi, mesede gutxi egin zion. Ez zen ase betetasun gehien eskaini zidan karitate ekintza. Kartzelako atetzar berdeetatik bi urratsetara justizia iraultzailearen ikerketa eta artxibo bulegoak egokitu zituzten, Entzutegia, Miguel Angel Duque Estrada kapitaina buru zuena. Bere mahaitik ikusten ninduen goizero iragaten presondegi bidean, eta kontrako norabidean eguerdietan. —Pater, sar zaitez, ez dituzu eguneko nobedadeak jakin nahi? Susmatzen nuen hori egiten zuela, arratsaldean edota biharamunean, berriok patioan nik zabalduko nituelakoan… Berriak bahetu egiten nituen. Ondo zegoen informaturik edukitzea jendea, baina eztandagailuak izan zitezkeenak ere baziren eta ez nintzen izanen ni espoleta kenduko ziena. Zer da abadeaz baliatzea zamarik handiena honi bizkarreratzeko? Egunak joan ahala apaizaren eta ikastetxe erlijiosoan hezitako sasilegelari iraultzailearen arteko espazio fidagarria zabaldu zen. —Pater, zer moduz zaude gaur? —, esaten zidan. Besteren lurretan mugitzen ginen biok ala biok, harea mugikorrak zapalduz, geurea ez zihoan hortik, hala irizten nion nik. —Hilabete honetan egingo du burrunba lehen bonbak eta askoz gehiago, katean entzungo dira hurrengo hiletan, oso latza izango da, pater, kartzela gori jarriko da, oso gatxa. —Zer uste duk, Chék ezezkoa emanen lukeela presoen artean misio kanpaina antzeko bat antolatzen saiatzen banauk? —Zer litzateke hori? —Onbre, bada Chaurrondo padre paularekin hitz egingo nuke: ea misiolari bi eta karitateko beste bi mojatxo lagatzen dizkidan, datorren astean etor daitezen Jaungoikoaz edo zernahitaz berba egin diezaieten; kontua da, hiltzera badoaz ere, aukera izan dezatela heriotzara joateko damuturik eta barkaturik. —Eta zergatik ez zu zeu, ezagutzen zaituztenez? —Horrexegatik, usnatu nautelako eta ezagutzen nautelako. Edo ezagutzen nautela uste dutelako. Honela erantzun zidan Chék: —Heriotzara ibiltari doazenentzat `opioa´? Isilka, meneko, obeditzaile martxa egin dezaten? Loturik eta zigorraz arrastatu ez ditzagun? Ez dute merezi, beroiek ez zuten hola egiten, baina saia zaitez, ea zer gertatzen den. BOST Berdea da itxaropenaren argizuloa, da bizitza iragarle. Nor izan zen kartzelako ateak berdez pintatzeko agindu zuen doilorra? Jainkoa!, eta ze berdea! Gordinena, minena, lotsagabeena, ferde basatia oihanaren erraiei erauzia, irain orlegia, burla haize berdearen algara, su berdezko sugarra zirtaka: “Laga hemen zuen itxaropenak nire beso artean kraskatzera destinaturik zatoztenak”. Berde olibazko milizianoek guardian dira atetzarretan. Esperantza izpi batek ere ez du pasa behar burdinotatik, esan dietenez. Urkamendi bat altxatuko dugu patioaren erdian eta lepoan soka jarriko diegu itxaropen eta ametsei. Hemen da heriotzaren erresuma! Zein gaixo, ene Jainko, kartzelako portoiak berdez margotzea erabaki zuenaren burua. Aita Paulen La Mercedeko elizara joan nintzen, Cuba kalera, Habana Zaharrean, eta Hilario Chaurrondo aitarekin hitz egiteko eskaria egin nuen; oso ezaguna bera uharte guztian, bere misio kanpainak zirela eta, gehienbat barrualdeko parrokietan. Ez nuen ulertu Kuban edo Habanan ala etxean ez ote zen, edota ez ote zitzaion ni ikustea interesatzen, edo eta ezin zuen. Bada, ea nor jaisten den, ze inorekin berbaldia egin ezean ez noa. Aita Obanos, oso ondo. Ideia azaldu nion. —Eta biharkorako gura diat, berehalakoa izan behar dik, haizeak norabidea aldatzeko betarik eman barik; denborarik ez laga batik bat, epaiak hastera doaz eta patioa txingarrez estaliko duk eta ez duk izanen kristaurik oinak bertan sartuko dituenik; orain. —Propaganda, giroa prestatzea? — Ez, gizona, hobe ustekabean beraien artean erortzen bazarete, asistentzia segurtatua zagok, presoen arreta norberaren kontu, ez zegok gure esku; ziur naiz gainera mojatxoak propagandistarik hoberenak izango direna, predikatzaileei baino hobekiago entzungo diete beraiei. —Gaiak? —Zuek zarete perituak, ezta? Heriotza, epaia, infernua, loria, grazia eta bekatua, manamenduak, seme xahutzailea, damutasuna, edozer gauza, hemen kuzinatzen ari den gisatu bolboradunean hatza edo mihia sartzen ez den bitartean; iraultzari buruzko hitz erdi bat eta funtzioa amaitu da, horrela dira gauzak, bai, jauna. —Eta zergatik ez diguk laguntzen hik? —Ez dudalako nahi, ezin dudalako, ekiteko ordua iritsiko zaidalako eta nork lagundua izanen ez dudalako. Misioa eman zen. Lau egunetan zehar, goiz eta arratsaldez, karitateko bi lekaime eta pauletako aita bi askatasun osoz mugitu eta mintzatu ziren, presoei salbamen mezu kristaua eraman nahian. Preziatzeko moduko taldea izan zen arretaz txandako predikatzailearen ingurumarian. Askok, gehiengoak esango nuke axolagabe eta interes gabeko posturak eta mozorroak hartu zituzten, hemendik hara mugituz, handik beste aldera, bakarka, buru makur, gaia eurekin joango ez balitz bezala, baina sermoiko ur ttanttaz blaitzen zituztelako konforme. Lagun dezente galeren hondoetara atzeratu ziren briskara, tutera edota xakera jokatzera, erretzera, hitz aspertura. Ez zen matxinadarik edo errefusa agerpenik izan inorengandik. Azken aktoan meza ospatu nuen nik eta hogeita bost edo hogeita hamar komunio partitu nituen. Preso batek bere ezkontza konpontzea, kristautzea eskatu zuen, misioa probestuz, eta hala egin zen, inolako eragozpenik gabe. Lekukotza zoritxarrean kide zuen batek eta Alfonso Zayas kapitainak egin zuten. Merezi zuen? Bizi genuen garaian egokiena izan ote zen? Denbora galdu al genuen? Inork ezin dizu esan ez baietzik ez ezetzik. Batzuetan misterioak eskutik hartzen gaitu eta berarekin eramaten, itzalean hobekiago ikusten da argitan baino, zarata artean hobeto entzuten da isilean baino. Uhaldiek eta uholdeak sortzen dituzten euriteak badira, bai eta bustitzen eta blaitzen dituztenak ere lurrak, oso eskertuak geratzen direnak. Hor uzten dut. Esamesak eta txisteak entzun ziren, ez asko ez gordinegiak, Cabañara bidalitako armada matxinoko ofizialen ahotatik. Une jakin batean gustu oso txarrekotzat jo nuen sermoiko Jainkoaganako hurbilketa eta bere barkamena bilatzeaz aritzea, eta Jainkoaren judizioaz, barruti harresitu hartan gertatzear zenaren jakitun. Urkatuaren etxean nola aipatu urka bilurra? Nork daki, ordea, ez ote zen preseski “ogiari ogi eta ardoari ardo” hori izan askok ikusiko zuten lur onduagoa tenple hobea hazi arazteko eta argiz beteriko euren isiltasun osora abiatzeko, horra, kantoiko izkinara. Patioa irakiten zen. Grinen, frustrazioen, haserreen, arranguren, estutasunen, errezeloen eta beldurren eltzea zen borborka irakite eta gainezkatze puntuan. Ikus entzunezkoan nintzela, parte hartu gura nuen, eskua luzatu, ura bota sutara, aholku eman. Erortzen ikusten zitzaien, digante burugabetuen basoa; lehenago, metrailetak eskuan, boterea, indarra, krudelkeria; orain, itzalaz beheiti amilduz, don deusezak garai bateko etsaien eskutan, maitatuak ez direnen sentsazioa, maitatuak merezi ez izatea merezi dutenena. Sinesten zuteneko Jainkoa apurtzen ari zen. Zer egin nezakeen nik beraiengatik? Gauza gutxi. Muturrera gerturatu beharra zeukaten gehiago, amildegitik zintzilik ikusi euren buruak, orduan ziur errenditu eta laguntza onartuko zutela. Jarreren aldaketarako metamorfosi mingarria, dimentsio berri bat, beste bat ez izanaren damua, gizon berri baten ikuskera, lur honetako gizona ez den hori izatera joatea. “Zer egiten dut nik patio honetan gaixo bat banaiz, beraien parekoa?”. Misioaren ondoko egun haietako batean oraindik ikaratzen nauen zerbaiten protagonista izan nintzen, txundidura sortzen dit, egin izana onartzea kostatzen zait. Ongi atera zen, inor ez zen jabetu, baina akabera patala izan zezakeen, zenbait lagun nahastuta gera zitezkeen gainera. Preso bat hurbildu zitzaidan agurtzera, eta bakarka nahi ninduen. Manera onak, ez zen batere harroa, nolabaiteko urduritasun ukitu bat. Aurkeztu egin zitzaidan: Santiago de las Vegaseko polizia nazionalaren kuarteleko buru izan zen zenbait urtez, Urte Berri egunera arte. Ez nuen ezagutzen, ez eta bere aditzerarik ere apaizgaitegi frantziskotarrean, udal berberaren barnean, herriaren kanpoaldean, bizitu nintzen lau urteetan. Ziurtatu zidanez, atxilotzera etorriko zitzaizkionerako gordetzeko aukera izan zuen, baina ez zuen egin, ze sekula ez zen inolako odol gertakaritan nahasi eta ez zuen uste inor joango zitzaionik kargu hartzera. —Baina gertatzen da, padre, nire ama oso gaixo dagoela eta beldur gara hilko zaigula nik gehiago ikusi ahal izan gabe; bururatzen zaidan irteera bakarra da zeuk neure alde egin dezazula, egun bateko pasea eskatu eta onartuko zaidala eta zu baimendu zaitzatela gure amaren etxera eraman nazazun. —Motel, motel!, hi ez hago oso ongi burutik, nola otu zaik halako disparatea? Ni joanen nauk hire ama ikustera, ematen didaana entregatuko zioat, dena delakoa, berak hiretzako emana ekarriko diat, baina, hi eraman bera ikustera? Eta atzematen bagaitiztek? Eta ihes egiten badidak? Biharamunean, ordea, Alfonso kapitainaren mahaira eseri nintzen. —Alfonso, hire mesede handi baten beharrean nauk; begira, Santiago de las Vegasko gure apaizgaitegian maisu nintzela ezagutu nian familia bat —ez zen egia — duk `tema´: ziurtatzen diat ene ezker eskua ere ez dela jabetuko eskuinekoak zer egiten duen eta, jakina, lagunaren hitza: justizia iraultzailera entregatuko natzaiok arratsaldean ez banaiz hemen, hire bulegoan presoa entregatzen; laga iezadak beren etxera eramaten, bere amak ikus dezan Jainkoak berarekin eroan dezan aurretik. Alfonsok luzaz begiratu zidan, bere begi gaixoak txikiagotuta, ezpainak estutuz, sinesgogor. Bere begirada eutsi nuen. —Badakizu zer eskatzen didazun, padre Javier? —Bai, noski baietz. —Tematurik? —Tematuta. —Itxaron ezazu une bat, ez zaitez hemendik mugi, ez berba egin inorekin. Pixka batera azaldu ziren biak; polizia presoa kaleko janzkeran. —Ba al dakik gaur arratsaldean padrearekin orain hemen gauden honetara itzultzen ez bahaiz, hau —hatzarekin seinalatzen ninduela — , seguruenera epaitua eta agian fusilatua izango dela? Gogora ezazue inolako paperik ez daramazuela, naturaltasunez mugitu, bidean errezatu, arratsaldera arte. Egun haietan banuen auto bat ene erabilerarako. Hortaz, inorekin ez genuen hitz egin beharrik, ez kanpamendutik ateratzean, non sobra eta gehiegi ezagutzen ninduten, ez eta bidean zehar, harik eta bere ama bizi omen zen etxeko atean laga nuen arte. —Lauetan puntuan jasoko haut, sendia ongi izan dezaala, ama agurtu nire partez. Seminariora joan nintzen egun pasa. Herriko kanpoaldean, hiru kilometroetara, Managuako errepidetik, landa betean. Bazter guztietatik arkakusoak astintzen dituen zakurraren antzera, lau esaldi zuzen josi ezinean, gogaiturik, bi minuturo erlojuari begira, zigarro bat bestearen atzetik tximinia huts, karretari banintz ere… —Baina Javier, zer duk? Ezezagun hago, ez hago ondo? Egun luze bat, landa baten erdi erdian, txoririk, lorerik, brisarik, zerurik gabe, oxigenoa tanta kontagailuz. Lauetan puntuan zain neukan bere etxeko salatxoan jesarrita amaren konpainian. Bai besarkatu nituela. Birika betean arnas hartu nuen berriro. Ordubete berantago entregatu nuen presondegiko bulegoan eta jakin nuen, ahogozatuz, zer den berriro jaiotzea. Duque Estradaren Entzutegia: goizero sartzen eta irteten zen jende tropela. —Zer darabilzue hainbeste gizon emakumeen prozesioekin? —Epaiketetan deklaratuko duten lekukoak dira. Zinpeko aitorpenetan testiguak beren oroitzapenak husten, poliziak norbaiten aita, anaia, semea eraman zitueneko gaua, eta geroztik bizirik ikusi ez zitzaiena; batzuei ezta hilda ere; armadako patruila herrixkan sartu eta dena suntsitu zueneko gaua, keetan bildutako errautsak laga zituzten; beste arratsalde hartan... Kontatzen edo hitzetan gogoratzen ez zekienari, mailegatu egiten zitzaizkion berbak, solteak edo esalditan. Han agurtu nuen lehenbizikoz Carbó Serviáren ama, a ze andere handiaren estanpa!: adats elurtua, planta elegantea, begi triste, gogoratzera behartua eta ahanzteko eta barkatzeko pronto. Han ezagutu nuen Sierra Maestrako guajiro talde bat, urpetik ateratako arrainak denak ere, nekez zeramatenak ikertzaileei erantzutea, zer gertatzen zen, beraiekin zertan ari ziren konturatzen ez zirenak. “Ordua iritsi da”, esan zidan arratsalde batez Duque Estradak. “Bihar hasiko gara, dataren oharra hartu, urtarrilak 28, eta ez hutsik egin patioan goizean goizetik, mereziko du. Egia, berria zabaltzean, patioa sutan hasi zen, animoak erretzen hantxe. Arratsalde hartan epaiketara eramango zituzten Jesús Sosa Blanco, Pedro Morejón eta Luis Ricardo Grao, Batistaren armadako goi graduko ofizialak, Sierra Maestran gertatutako ekintzak zirela tarteko. Epaiketa, Palacio de los Deportesen izango zen, berriki eraikitakoa eta inauguratu berria; Rancho Boyerosen irteeran zetzan, iturri argitsuaren ostean, Santa Catalinako hiribidearen abiamenean. Sarrera debaldekoa izango zen, mundu guztia zegoen gonbidaturik, gertakaria telebistaz ematekoak ziren. Patioa benetako labe bilakaturik aurkitu nuen. Alde batetik eta bestetik oihuak txinpartaka, suetenik gabe, kolore orotan, susmoak, salaketak, mehatxuak: —Desagerrarazi nahi gaituzte! Gura ditugun abokatuek ordezkatuak izateko eskubidea dugu! Amarik gabeko hiltzaileak dira! `Garbitu´ behar genituen aukera izan genuean…! Murruetan errebotatzen zuten oihuek, zeru garbi, urdinean aienatzen ziren. Patioak energia ezkor, bihurrituaren antzekoa emititzen zuen, arnas hartzea zailduz. Hitz gutxi ene pasaeran, altzairuzko distirazko begiradak, ukabil itxiak, etendako mugimenduak, baso batean erortzen diren tximisten antzo. Sosa Blanco erdigune zen multzoraino eraman ninduten. Une horixe arte ez nintzen hasi euren trazuak marrazten neure memoriaren koadernoan. Bere aurpegia lau trazutan definitzen eta grabatzen direnetakoa zela ohartu nintzen. Argala, indartsua, bizar oso beltza, on puskaren begiak, bai, bai, Fidelek kondenatu zuen jada, auzitegiak berriro kondenatuko du, baina bere begiak onberarenak, itzalean hondoratuak, adakera beltza oparokoa bekainen lekuan. Ikusi ninduenean, nigana zuzendu gabe baina entzuten nion kontziente zela —ez dakit errepikatzen bazuen ere —, arrats hartan lehoietara jaurtikia izanen zela esan zuen, Erromako zirkura kristauak lez. “Ikusi egin du, edo Quo vadis? filmaz hitz egin diote”, pentsatu nuen. Gutxi, oso gutxi falta izan zitzaidan, argituko nizkion Erroman mila bederatziehun urte atzerago eta Habanan egun horietan izaniko gertakarien arteko antzekotasunak eta diferentziak. Ordu oso onean irentsi nituen hitzak eta utzi egin nion, berak bere inpotentzia eta mingostasuna errepika zezala, behin eta berriz. Berarengana gerturatu nintzen: elkarri begiratu genion. Intentsuki. Aurpegi hori egun gutxi barru hurbilekoa, laguna, familiarra egin behar zitzaidan. Memento horretan zakarra, urruna, etsaia ikusi nuen. Bere besaburu gainean ipini nuen ene eskua. —Ez dakit ezertarako balioko duen, baina gaur arratsaldean han izanen naiz, zin dagizut. SEI Gustatuko litzaidake, aita, ordenatzea ene iragana pausua eman aitzin, garaiz egin. Ongi da. Kontu egin orain datorrena dela interesekoa, ez jada izan zena. Zure bi eskuak emazkidazu, kaiku bat osatzen dugu alde banatatik itxiz. Hustu bertan ordenuan nahi zenuen oro. Zure denbora Jainkoaren denboran erortzean, gure denboraren ez bezalakoa izaki ze eternala baita, eskuak ireki eta garbi daudela ikusiko duzu. Garbiak geratu ziren topo egitean Argiarekin, argi ororen sortzaile denarekin, topo egitean Bizitzarekin, bizitza ororen sortzailearekin euren berezko espazio eta denborarekin, Jainkoarekin aurkitzean Zeinengan denok garen betidanik, Zeinengandik gizakiaren bide guztiak abiatzen eta itzultzen diren beregana. Egin ditugun bide horiek euren jatorria eta destinoa zein zen ohartu gabe. Eta ez da oroitu beharko galdu genuen denbora ez eta ahantzi ere existitzen garela. Jainkoagan dena da Argi eta dena da bizitza. Duque Estrada kapitainari eskaria egina nion, goizez bere bulegotik pasatzerakoan: epaiketak iraun bitartean bere alboan esertzea permititu ziezadala. Zeren eta sekula ez nintzen prozesu batean izan eta laguntzarik gabe, galderarik eta erantzunik barik, eta margeneko azalpenik ezean, ziurrenik galduko nuela gertatzen zenaren erdia eta gainerako erdia erdizka ulertuko nuela, eta ezertxorengatik ere ez nuen gura halakorik gertatzerik. Jesús Sosa Blancok, Pedro Morejónek eta Luis Ricardo Graok bezalaxe, hilabete zeraman heriotzara kondenaturik. Santiago de Cubako plaza nagusian gertatu zen, urtarrilaren bigarreneko goizaldean, erritu sasi sakramental baten barnean, Iraultzak bost ordu, ala sei?, lehenago ezarritako gaudiskurtso amaiezina, lider gorenaren baieztapen hutsezinez mamitua. Urteak aurrera mugiezin eutsi zaion erritua, harik eta Fidel zahartu eta hatsa agortzen hasi zitzaion arte. Lehen egun hartan, inolako epaiketarik, epailerik, fiskalik, abokatu defendatzailerik eta lekukorik gabe, Fidel Castro Ruzek heriotzara zigortu eta herriaren eta munduaren aurrean agindu zuen Jesús Sosa Blanco, Pedro Morejón eta Luis Ricardo Grao fusilatuak izanen zirela. Lider maximus dixit. Kubako historiako (Amerikakoa eta mundukoa ere bai, ene ustez) garaipen desfile luzeena eta iraupen handienekoa antolarazi eta protagonizatu zuen Fidel Castrok. Kubako Santiagotik Habanara hamar egunetan. Egunez, gauez, ordutegi barik, aurrez eraturiko programa barik, presarik eta deskantsu gabe. Kuba errepide zentralera irten zen bera igarotzen ikustera, erreberentziazko arretaz entzutera berari, arimak belauniko, orakulu bati, profeta bati, mesias bati dagokion legez. Castroren eta bere kohortearen Columbiako kanpamendu militarreko garaipen sarrerarekin, eta urbi et orbi zuzendu zuen mezuarekin, ezarrita geratu zen Kubak munduaren eta historiaren ikusmolde berria egiten zuela bere eta bizitza estilo berritzailea estreinatzen zuena: Iraultza. Protokolo gabezia, trantsizio eta botere eskualdatzerik ez, ez eta inolako motatako aurretiazko kontsulta, itzulbide gabeko ekintzen indar soilaz. Ez Jainkoa lekukotzat ipini zuen, ez eta Biblia edota Konstituzioaren gainean eskua jarri. Ez zuen ezer zin egin, ez zuen leialtasunik prometatu ez ezeri, ez inori. Iraultzatik eratorritako legeei men egitea exijitu zien denei. Eta bermatu zuen arerioak suntsituak izanen zirela. Ziurtatu egin zuen laster Kubak eta munduak frogak izango zituela: nola eurak, justuak izaki, epaitu eta zigortuko zituzten Sosa Blanco, Morejón eta Grao gisako asasino odoltsuak. Lehen egunetan gehiegikeriak egin ziren, garaipenaren euforia eutsiezinezkoaren gainezkatzeak; tamalgarria. Praktika iraultzaileen testurik odoltsuenean ere ezin zezakeen lekurik izan herriaren tribunal bat eratzea bezalako zerbaitek; zenbait hamarnakako, hirurogeita hamar bat sujetu, heriotza zigorra merezi zutenak bere mende jarri, banaka berezituta ikuskatu, zuzenbide irizpideak aplikatu beraiei, epaitu, zigortu eta exekutatzeak… Den dena arrats erditik gauerdira, hogeita lau orduko egun batean. Gertatua zen eta, mundu guztiak jakin zuen, jakin zen zer fortunatu zen Santiago de Cuban, Orienteko lurraldeko hiriburuan, hain zuzen, Raúl Castro, Fidelen anaia txitaren ordenetara. Munduko periodiko orok erakutsia zuten, zirkuko estanpa bat izango bailitzan, nola erortzen zen zerraldo gabana zeraman jaun bat, bapatean altxatutako paredoian, bere sonbreiruak airean hegan egiten zuen artean; Caibariénen izan zen, Las Villas, oker ez banago. Irudi distortsionatuak ziren eta faltsuak, garaipenaren deskont roleko akats konprenigarriak, benazko justizia iraultzailearen benetako imajinek ordezkatuko zituena orain. Hori ikusteko zuzendu nintzen ni Kirol Jauregira 1959ko urtarrilaren 28ko arratsaldean goiz. Begiak erdizka itxi eta Santa Catalinako kirolen jauregiko ateetako jendearen emana ikusten dudan ustea dut: jesarlekuen edukiera erdi beterik; aldiz, oihuak zirela eta, lehertu beharrean. Jende gehiago itxaroten zen, askozaz gehiago. Ikuskizun gehiago ere espero zen hala berean. Apika —eta akaso barik —, arratsaldeko bostetan fusilamenduak iragarri balira, emakumezko eta gizonezko, ume, gazte, heldu eta agure saldoek, batzuk beste batzuen gainean tarrapataka, lekurako sarbideak kolapsatu egingo zituzten. “Baina dagoeneko Fidelek juzkatu zituen”, pentsatuko zuen jendeak; “epaiketa honek zer berri, original eta ikusgarririk erantsi dezake?”. Ikus entzunezko gisa, egia esan, nahikoa pisua, geldoa eta aspergarria gertatu zen. Gaua sartzean, antzerki funtzioa graziarik gabe luzatzen zela bistan zenez, eta hobetzeko trazarik ez zuenez, begiluzeen etxerako desfilea hasi zen. Bi orduko atzerapenez eratua geratu zen auzitegia, arratsaldeko bostak aldera. Epaileena, matxinatutako armadako hiru komandantek egiten zuten. Euretako inor ez epaile karreraz, ez dakit abokatu edo legeetan peritu, ez dut uste. Akordatzen naizenez edo, Raúl Chibás eta Sorí Marín hirukotearen parte izan ziren, ez nago oso ziur. Fiskalarengandik ez dut oroipen handirik, bere suhar eta kolera pizte oso ohikoak. Ez zen edonola ere De la Fuente, asteak geroago ongi merezitako “Txakala” ren gaitzizena irabaziko zuena, bere ankerkeria zela medio. Showa lapurtu zuena defentsako abokatua, D´Acosta lizentziatua izan zen, iraultza aurretiko Gerrako Itsas Armadako ofiziala, bere bulego legalera esleitua. Ofiziozko abokatu izendatu zuten epaiketa honetarako, zeren akusatuek ezin zituzten euren buruak defendatu, eta ez zitzaien aukerarik eman norbaiten zerbitzuak ituntzeko, une horretan Kuban halako hori balego. Nor izan zitekeen palestra publikora jauzi egiteko ausardia izan eta Fidel Castrok behin eta berriz hainbeste amorruz kondenaturiko munstroak defendatuko zituen goapoa? D´Acosta justizia iraultzailearen gauean distira itsugarria ukan zuen meteorito suertatu zen. Norbait gai izan balitz irudikatzeko eta aurresateko honek jokatu behar zuen papera (suntsitzailea izan zen hain goraipatua, emaztegai zuriz jantzia bezain dotore aurkeztu zen justizia iraultzailearentzako), ez zioten deituko. Ez eta ametsetan ere. Munduaren aurrean erakutsitako mostrarako botoia erditik puskatzearen eta showak danbatekoaz eta korri korrikan, oso gaizki, tximist ekaitz eta ur uholdepean amaitzearen arduradun gertatu zen lizentziatua. D´Acosta Lizentziatuaren aurren eta azken emanaldia izan zen. Hiru jujeen aurrean eserarazi zituzten hiru akusatuak, lider gorenak jadanik kondenatuak. Batzuk eta besteak inguratuz kokatu ziren `errebeldeen´ piketeak euren janzki eta abalorioekin; aurrenik euren Sierra Maestrako `gerlan´ identifikatzeko eta orain garaipenaren folklorerako baliatzen zituzten arrosario haiekintxe; oso tente berauek, arma luzeekin, baionetak puntan. Geroago, erlojuaren, barreguraren eta desesperazioaren gauean sarturik jada, segurtatu zidaten lehen kalkuluetan horrela zatitu zutela arratsaldea eta gaua: bi ordu akusatuetako bakoitzari eta bere lekukoei galdekatzeko; bi gehiago fiskalaren eta abokatu defendatzailearen alegatuentzat; ordu bat ateak itxita deliberatzeko, bat gehiago sententziaren irakurketarako [Fidel Raúl Camilo Che laukotea presente eta Fidelen diskurtsotxo jakinekoa], beste bat galdutako denborei emana, eta egunsentian, Cabañan ziur aski, fusilatuak izanen zirela. Sonatuenarekin hasi ziren, Jesús Sosa Blancorekin. Auzitegiko presidenteak mantso berba egin zuen, solemne, keinuka aritu gabe, hitz bakoitzaren pisua erortzen utziz isiltasunaren hutsunean. —Zutitu zaitez, akusatu hori. Iraultzaren tribunal honek epaitu egin behar zaitu Sierra Maestra inguruko mendietako herrixketan lekututako baserritar xeheen aurka ordenatu zenituen masakreengatik, 1957ko urrian eman ziren gertakariak, fiskal jaunak du hitza. Nire jesarlekua anfiteatroko altuera ertainean zen, aurkitu nuen jende gutxien zuen zona; ene begiek Duque Estrada kapitaina bilatzen zuten erotu beharrez. Inondik inora ez nuen ikusten. “Etorri behar izan du, hemen izan beharko du”. Fiskala enbalatzen hasi zen gertakarien deskripzioa eginez. Neronen arreta bridatzen saiatu nintzen. Fiskalaren arabera, 1957ko urriaren 12an, Batistaren armadako koronela zen Jesús Sosa Blancok soldaduen batailoi bat agintzen zuen eta Quebrada Altako herrixkaren ingurumarian hegazkin militar batetik begiztatua izan zen gerrillari talde bat lokalizatu eta suntsitzera bidaliak izan ziren. Arrats erdian miaketak ondorio efektiborik ez zuen eman eta tropak atseden hartzeko kanpatzea eta gaua bertan igarotzea agindu zuen; bitartean, bera baserritarren zurezko eta palma orrimamizko etxoletara iristen zen, erreboltariak non ezkutatzen ziren, non gordetzen zituzten ikertzera. —Menditar herrixkakoak informazioa ukatzen zutela janda [eta nola informa zezaketen miliziano matxinoen inolako mugimendurik sumatu ez bazuten?, diot], hemen dugun salatuak mehatxu egin zuen: gordetzaile eta konplize modura, etsaia entregatzen ez zuen guztia garbituko zuen. Gaua sartuta ja, tropak kanpatu ziren leku aldean tiro segidak entzun ziren, ofizial militarrak populazioaren gainera suzko bonbak jaurtiz erantzuteko muntaia baldarra. Diskriminazio gabeko erailketa gaua izan zen, gizonak, emakumeak, agureak, umeak erori zirenekoa. Biziraun zutenak ditugu hemen, gauean ezkutatzeko korri egin zezaketenak… <<…Euren ezpainetatik testigantza larriak entzungo ditugu, nola ikusi zituzten erortzen familiartekoak, eta bizilagunak eta auzoak, abereak bailiran, gure begien aurrean dugun azpi gizon honek gidatzen zituen lekaioen atzaparrek hilak”. Akusatuarentzako heriotza zigorra eskatu ostean, fiskala jesartzean, irreala zen zerbaitek flotatu zuen ene garunean minutu batzuetan: “X arrazoiak zirela medio gau batean zoratu zen gizon bateaz hitz egiten ari al zen? Horregatik agindu al zuen mugitzen zen guztia, gizakiak zein animaliak, hiltzeko? Ala sortzen joan zen legenda zen arazoa, non gaizkiak suzko ezpataren edo suzko bola baten eitea hartzen duen?: dena delakoa izaki arrazionalaren izenarekin eta gau batean eta beste eta beste batean Sierra Maestrako auzoak korritzen dituena bizitza errugabeak segatuz? Errealitatea ala fikzioa da entzuten ari naizena?”, galdetzen nion ene buruari, berau esku artean eusten nuela. D´acosta lizentziatua labur mintzatu zen. Adierazi zuen kasua ez zuela ezagun. —Lekukoen zinpeko aitorpenen kopiak irakurri berri ditut, nire defendatuaren bertsioa ezezaguna dut, ez dut berarekin berba egin, testigu guztiak bereizita itaundu behar ditut eta akusatuari galdekatu koadro osatuago bat berreraikitzeko eta nork daki ez ote den Quebrada Altan 1957ko urriaren 12an gertaturikoa baino errealagoa izango. Lehen lekukoa deitua eta lekukotza emateko aurkeztua izan zenean, ofiziale talde bat begiztatu nuen, Miguel Angel Duque Estrada buru zuela, harmailak okupatzera mugitzen zirenean, ez lehen lerrotan, ez epaileen, idazkarien, aholkulari ofizialen eta auzitegiaren gaineratiko osatzaileen mahai eta aulkien esparrutik aski gertu. Bi bider pentsatu gabe, beraiengana joateko altxatu nintzen. Errutinazko agurra. “Nola dakusak hau?”. Berak: “Nobedaderik gabe, orain hasiko da ederto jartzen eta metraileten eta fusilen zarata entzungo dugu”. “Ni, beldurturik, jada amaitzeko deseatzen, etorri izanaz ala ez, etorri beharra neukan, hemen izanen nintzela agindu nien, baina benetan izutua eta nahikoa nazkatua”. Epaiketaren zati surrealistena eta krudelena izan zen. Baita luzeena eta aspergarriena ere. Lehenik kuriositatea sentitu nuen. Hori ezuste eta harridura izatera pasa zen. Desatsegin eta nardagarri izanez bukatu zuen. Sentimenduak dituen pertsona bati sortzen dionaren antzekoa: sartzen da gurdi bat, zenbait zirkuk bizitzara oker etortzeko zoritxarra izan dutenen izakiekin egin erakustaldietakoa bezalakoa: desitxuratuek eta sortzetiko akatsak dituztenek, batzuei goragalea eragiten die, bestetzuei errukia eta bestelakoei barre algara dakarkie. Sierra Maestratik ekarritako lekukoak, zalantza barik, gizaki normalak ziren, bizitzaren eta bere misterioen jakitun, analfabetoak, baina adimenaren dohaina zutenak, barne kaparetasun, elkar komunikatzeko eta erlazionatzeko tasunak eta abildadeak zituztenak; unibertsitateko irakasle batek edota zirujau ospetsuenak beren mailakoekin bezainbat. Eskenatokiko kriseiluen eta telebistaren argi fokuen parean ezarrita, ikusten ez zuten, baina beraien gainean sentitzen zuten jendearen zurrunbilo, oihu eta txistu artean, zeru trumoitsu eta mehatxuzkoaren pean, fiskalaren eta abokatuaren estuasun demanda haserregarriaren aurrean, “erantzun ezazu”, “esplikatu hori”, “auzitegira zuzenduz esan”, “argitu”, “ozenago”, “berriro”, “badirudi ez duzula ulertzen”, “altuago esan dizut”… Bada, guajiro gajo menditar haiek argiek joak, itsutuak, inguratuak, zapalduak sentitu ziren. Beste giro, beste komunikazio mota batean maneiatu ahal izan zitezkeen. Baina hainbeste argi gabe, oihurik eta urgentzia barik, euren izaerari zor zitzaion errespetuz. Zaraten, mehatxuen eta presaren azpikulturara ekarri berri zituzten, eta hor ezin zezaketen funtzionatu. Pena ematen zuten. Basa txakur aldraren koskadak euren hanketan sentitzean ihes egin eta zingiran itorik akabatzen diren abelburu bare saldoa legez. Eurekin arrastatu zuten epaiketa, eta urtegi berean hondoratu zuten. D´Acosta lizentziatuak gehienbat muntatu zuen, eta altxatu zen babel hartan, bera izan zen probetxu atera zion bakarra. Zenbat eta gehiago estutu lekukoak bere galdera premiatsuekin, orduan eta duda gehiago, zentzugabekeria eta kontraesan gehiagotan galtzen ziren. Eta geroz eta urrutiago geratzen ziren egia eta anuntziatutako ebidentziak. Desfileak jarraitu eta lekuko berri bat aurkeztu zuten. —Auzitegiari begiratu eta neure galderei erantzun: izena, adina, egoera zibila, bizilekua, lantegi edo ofizioa. Duque Estrada, aldean nuen: sakon arnastu, bizarra ukitzen zuen. “Ea honek goizeko entsegua gogoratzen duen eta ez den galtzen, ez irrigarrikerian jausten”. Ez zuen esan, baina barrutik ziur eransten zuela “eta ez gaituen erridikuluan jartzen gu”. Jakina saiakera egina zutela. Banan bana. Behin eta berriz. Baino ez zitzaien irakasten ari artoa eta yautíak ereiten, baizik eta moldatzen galderez betetako oihanaren erdian, beraientzat abstraktuak ziren galderak, batzuk entzun eta besteak erantzun egin behar, perifrasi bihurrituetan, apenas endelegatu zezaketen lengoaian. Azken finean, altuera honetan, deskarrilatutako trena zen jadanik epaiketa. Nork daki, beste baldintza batzuetan, telebistaren kamerak amatatuta eta prentsako jendea (etxekoa eta kanpokoa) erretiratuta, agian epaileek erabaki ahal izanen zuten gertaerak sobera eta gehiegi frogatuak geratzen zirena, ez zegoela testigantza gehiago entzun beharrik. “Errudunak dira, heriotzara kondenatzen ditugu, amaitu da epaiketa, amaitu bilera, argiak itzali itzazue, goazemazue”. Goizaldeko ordu biak aldera auzitegiak etenaldi bat dekretatu zuen, eta deliberatzera erretiratu zen. Epaileen ostean joan zen fiskala. Defentsako abokatua ez zen mahaitik mugitu. Minutu batzuetara deitu zuten Duque Estrada. Ordu erdi beranduago itzultzean, ez dut esango ez nuenik ezagutu ahal izan, baina egiatan aldatua ikusten zitzaiola, beste bat zen. Serio serio, oso urduri. Nigana etorri zuzenean eta ordu horretan Cabañara joan ote nintekeen galdetu zidan, mugitzerik ba ote nuen. Sosa Blanco fusilatu behar al zuten galdegin nion eta ez zekiela erantzun zidan, Alfonso Zayasen bulegoan itxaron niezaiola. Koliseotik ateratzean begiztatu nuen azken aldiz bat batean eginiko epaitegia. Anfiteatroko argiak iraungiak zituzten. Esparruko argiak pizturik zirauten. Abokatuak bere mahaian segitzen zuen, kokotsa eskumako eskuan eutsiz. Hiru akusatuak ere eseririk jarraitzen zuten, geldirik. Bi pausutara zentinelak, berde oliba, arma luze. Isiltasuna. Misterioa. Eta orain, zer? Ez dakit nolako akabera ukan zuen justizia iraultzailearen gau galak Santa Catalinako etorbideko Kirolen Jauregian. Gerorago entzun nituen aldaeren artean, sinesgarrienak zioen iraultzaren hierarkia gorenari zor zitzaion epaiketaren bertan beheratzea: Ché, Camilo, Raúl eta Fideli, deskalabruaren gorabeherak telebistaz jarraiki zituzten horiei. Era berean entzun nuen erabakia ez zela aho batez eman, ba omen zen aholkatu zuenik, epaiketa eten arren, gau hartan bertan fusilatu zedila Sosa Blanco. ZAZPI Egun on, Jainko Jauna. Cabañako Heriotzaren Galeratik. Ez haut ezagun, ez gaituk ezagun. Bataiatu ninditean, baina sekula ez zidatean hitaz hitz egin. Aurkeztuko nauk. X.X. nauk. Ene izenak ez ziok axola inori. Entzun diadan haizen hori bahaiz Jakin behar duk. Banoak. Astebete hona ekarri nindutela. Espazio ilun eta zikin bat, estua, non ez dakidan nola, baina ikusten diat, iragan argiak itzaltzen doazkidan eta zuri bat pizten ari zaidan. Oso zuria, arima barnean. Beti pentsatu izan diat bizitza bizitzeko zela eta bizitzea puskarik hoberena ebakitzea zela `ron, mujer y canto´ hirukoari. Aitonaren eta aitaren memoria ondratzeagatik hartu nitian armak, ez deiadar berezia jarraitzeagatik. Banekian kuartel barru eta kanpotan gauzak txarto, txartoago zebiltzala. Eta zer egin nezakean nik? Egia duk behin baino gehiagotan eskua joan zitzaidala, baina ez diat uste inor hiltzera heldu naizenik, ez behintzat intentzioarekin. Baina ez zihoak hortik, Jainko Jauna, hiri esan nahi niana. Gauero zetorkiguk guganaino abade gazte bat. Berba egin, erre, erantzun egiten dizkiogun galderei, ez erabat, nik ikusten diadanez, kaltetu gaitzakeena isiltzen ziguk, ipuinak kontatu eta barre egiteraino. Istant batean, Hitaz, Jesusi buruz, Ebanjelioaz hitz egitera saltatzen dik, eta Aita Gurearen berbak argitzen zizkiguk, hire maitasuna dela, hire borondatea, hire erreinua. Gero arrosarioa errezatzen ipintzen gaitik. Nik ez zekiat otoitz egiten, ezpainak mugitzen dizkiat errezatzeko imintzioak eginez, eta ene arima kolpa dezaten uzten diat, behin eta berriz eta berriz ere, kanpaiaren brontzezko ahotsarekin ene kideak behin eta berriro errepikatzen didaanean “orain eta gure heriotzako orduan”. Oharkabean entenditzen hasten nauk bizitza honen ertzera ibiltzearen esanahia eta konturatzen hasten nauk zubi bat behar dudala beste bizitzaren ertzera eramango nauena. Jainko Jauna, egia al duk gure zain egongo haizela han? Kasu horretan lagunduko hidake zubia altxatzen, nik nire aldetik eta Heuk heure aldetik? Horixe espero diat. Aita Jaungoikoa: Cabañako Heriotzaren Galeran behar, deitzen, maitatzen haugu. Hire, X.X. Habana lo zegoen isiltasunean bildua eta argi itzal zuhur baten pean, neoi arranditsurik ez apenas, argi horizta bat. Hegotik iparrera zeharkatu nuen, nora nindoan jakinik eta bidea luze, luze egin zedin deseatuz, gaueko zeruaren azken itzaleraino, “azken punturaino ez nazala entregatu sekula”. Kezkak inbaditua, galtzeko gogoarekin eta ez iritsi inoiz. Galdera obsesibo bat buruan: “Zer esaten diot Sosa Blancori bakarka aurkitzen garenean? Zer esaten da halakoetan?”. Zer esanen nion Aita Melori, egunero hiltzear denaren eta bere `arreba´ Herio damaren, jasotzera datorkionaren, arteko aurkezpenak egiteko trantzea bizi ohi duenari? Cabañara ailegatu eta galderak ene garuna kolpatzen segitzen zuen. Inondik ez zen ageri arrapostua. “Zer esaten diot, zer?”. Geroxeago eskuburdinez loturiko presoak iritsi ziren, ofizialak, soldaduak. Atetzar berdea isiltasun osoz zeharkatu zuten. Patioa hutsik zegoen, argi erdi moteleko fokuak zutoin batean, galerak hertsiak, ilunpean, mamu gris batzuk burdin hesiak oratuz. Alfonso Zayas egin zen segizioaren kargu. Portoiaren aldameneko atetik sartu gintuen kaperatxora, korridore estu batetik hartu, pareta biluziak, pareta biluziak, alde banatan ate itxiak, eta azkenean, ezkerretara joz, trantsitu oso laburra eta lau ziega beltz alboetan, burdin sareak, bonbilla bat sabaian, argi iluna, lokatzezko modukoa, eta ondoan leihatila bat horman; haren atzetik gaua asma zitekeen. Eskuinerako lehen ziegan gelditu zen. Luis Ricardo Graori besotik heldu, esku bilurrak kendu, barrura pasatzeko esan, atea arrimatu, morroiloa korritu eta giltzarrapoa kolpe batez trankatu zuen. Pausu eta mugimendu berberak errepikatu zituen ezkerretarako lehen ziegan eta Pedro Morejón zarraturik geratu zen. Eskumako aldeko bigarren ziegara beste bi urrats, Jesús Sosa Blancori esku burdinak jaregin eta ezer esateke sartu zen hau. Zayas kapitaina niregana zuzendu zen: “Sartu behar…?”. “Bai”. Atea irekita geratu zen gure atzealdean. Elkarri begiratu eta ezer esan gabe, naturalki, besarkada batean lotu ginen. Indartsua. Luzea. Mutua. Bere taupada oldartsuak sentitzen nituen. Berak nireak sentituko zituen. “Fusilatu egin behar naute”, esan zuen segidan. “Uste diat ezetz, epaiketa ez duk akabatu, ezin haute exekutatu”, erantzun nion. “Baina egin dezagun berba beste zerbaitez, errezatzen badakizu?”. “Bai”. “Ba, goazen elkarrekin otoitz egitera, poliki, ez dugu presarik, aurretik noak ni eta hik segi”. “Gure Aita zeruetan zarena… santifikatua izan bedi zure izena… etor bedi gugana zure erreinua… egin bedi zure nahia… zeruan bezala lurrean ere… emaguzu gaur egun honetarako ogia… barkatu gure zorrak… guk gure zordunei barkatzen diegunez gero… eta ez gaitzazu tentaldira eraman, baizik eta libra gaitzazu gaitzetik”. Gure Aitari Agur Mariak, Jesukristo gure Jaunak, Salbeak jarraitu zioten. Amaitu genuenean, “beste behin”, eskatu zidan. Zenbait alditan errepikatu genuen. Esan genitzakeen hitz guztiak, galdera eta komentario guztiak soberan zeuden, loturik jarraitzen genueneko besarkadak eta errezoak askozaz gehiago zioten. Ez dakit zenbat denbora botako genuen horrela. Asko izanen zen. Batbatean, argi samur, esnetsua, sumatu nuen, urtarrilaren 29ako goiztiriarena zen. Irristatzen hasi zen itsumustuka, beldur bailitzan, korridoreko leihoetatik. Leun samar kolpatu zidaten bizkarra. Begiratu eta argazkilari bat ikusi nuen mugitzen posizioak bilatuz bere kamerarekin eszena harrapatzekotan. Klik batzuk egin zituen, flasharen distirak istant batzuz lekuaren zekenkeria, beltzunea, hutsunea, pareten biluztasun zikina ikusten laga zuen. — “Padre, bedeinkapena emanez bezala”, intsinuatu zigun argazkilariak. Sosa Blancori, `zer deritzozu?´ lako keinu batez so egin nion. Eskua altxatu nuen bere aurpegi parean gurutzearen seinalea airean trazatzekotan. Argazkilariak unea harrapatu egin zuen bere zeluloidean. Gerora anitzetan pentsatu ohi dut argazki sesio hura galarazi egin behar nuena. Errespetatu behar direneko mementoak dira, bizi direnen jabegokoak, ez beste inorenak. Biharamuneko Diario de la Marinaren orrietako agerraldia, non Jesús Sos a Blanco eta aita Javier elkar besarkatzen, errezoan eta bedeinkapenak banatzen, bi kristau on gisara, heriotzaren bila ibilian, Jaungoikoaren borondateari men eginez, gustu negargarrikoa izan zen, zantarra, ez onesta. Mila bider damutu naiz argazki horietaz eta sekula santan ez nituen gorde gura izan. Ché, ordea, bere ahotik jakin nuen, poztu omen zen erreportaje grafikoa ikustean. Ez zidan esan zergatik. Zayas kapitainak deitu ninduen. “Esan berri didate momentuz fusilamendurik ez dela izango”. Sosa Blancori esateko itzuli nintzen “. Pixka bat lo egiten saiatu zaitez. Eguerdirako bertan izanen nauzu”. Oso triste erretiratu nintzen. Ez nintzen Habana Zaharreko ene komentura ez eta Casablancako parrokiara joan. Harresiraino ibili nintzen. Itsasoari begira eseri nintzen eguna esnatzen ari zenekoan. Bihotza norbaiti oin edo esku bat txingurritzen zaioenekoan bezalatsu, odol irrigazioa dela eta. Garuna erabat hutsik. Ziega, leotza, kalabozoa, zulo estua. Hori guzti hori eta askoz gehiago. Baina ilunabarrerako larruz barru heriotzara zigortutako hiruak, larruz kanpoko sententziaren zain zeudenak sartu zituzten ziega ilun, zikinak, Heriotzaren Galera bataiatu zituzten. Gogortu edo leundu zitzakeen gehigarri barik. Sinple sinpleki Heriotzaren Galera zeren eta bertara eramango zituzten Cabañako gotorlekuan ezarritako auzitegiek epaitzen eta heriotzarako erruduntzat jotzen zirenean presoak; bertan biziko ziren azken egunetan, bertan deskubrituko zituzten bizitzaren eta heriotzaren zentzu eta hodeiertz berriak; bertatik aterako ziren paretatzarraren bidera heriotza sententziak berretsiak izan eta fusilamendu pikete batek exekutatu zituzten berrogeita hamabost gizonak, 1959ko otsailetik maiatzerainoko bitartean. Heriotzaren Galerak, hiru lagun ziega bakoitzeko, eta giza azpiko baldintzetan, hamabi pertsona ere har zitzakeen. Mahairik, jesarlekurik, kamainarik edo koltxonetarik, ur hartunerik gabekoa, komunik ez, lohikeriak hustu ahal izateko balderik gabe. Bataz beste, beraien bizitzako azken zazpi egunetan ukan zuten bizilekutzat. Egunak eta gauak izan ziren lau ziegetan hogei lagun baino gehiago pilatuta biziko zirenak. Alboko komun ontzi batera gidatzen zituzten eguneko bi alditan. Erizaintza zerbitzurik ez zitzaien eskaini, inor ez zen artatua izan ez barruan ez kanpoan osasun arazoak medio. Behin Heriotzaren Galeran, inbidia ederra izan zezaketen euren zerri kortetan ziren zerriei. Beraiengandik despeditzerakoan prometatu nienez, eguerdian itzuli nintzen. Erabaki batzuk hartuak nituen eta lehen unetik ongi ulertua izateko interes handia nuen, agurrak eta: “Zer moduz zaudete? Jatekorik ekarri dizuete? Zerbait lo egin ahal izan duzue? Zuen senitartekoek zuen oraingo egoera ezagun dute ja? Nik erraztu dezakedan zerbait baduzue?”, galderak zailtasunik gabe atera eta soinu familiarteko eta lagunkoiak sortzen joan ziren, hori iruditu zitzaidan. Askozaz gertuago eta bigunago sentitu nituen, patioko irakindegian nahasturik zebiltzanean baino. Benetan, zoritxarrak elkarrengana gerturatzen ditu gizonak, nola eta ez duten harrizko bihotza. —Zuek gura baduzue eta eskatzen badidazue, egunero igotzen naiz ni eta zenbait alditan egunean, goizez, arratsaldez, gauez, esanda utzidazue. Den denaz hitz egin genezake, bi gauzaz salbu: politikaz eta zergatik zaudeten hemen. Pribatuan esan gura badidazue, zeuk ikusi, baina niri ez zait interesatzen. Abade naizen horregatik norbaitek pentsatuko balu gustuko nukeela nirekin kofesa zaitezten, zeharo oker dago. Gehiago, nik ez zaituztet gonbidatuko aitortzera. Norbait egitekotan badago, esan diezadala eta nik erraztuko diot nola, bilatuko dut etortzeko prest dagoena eta kofesatuko du. Ez dut uste berripaperak ekartzera baimenduko nautenik, baina igo aurretik irakurriko ditut, baldin eta jakin nahi baduzue kanpoan, kalean, pilota parkeetan, munduan gertatzen denaz. Sendiari edota nornahiri idatzi edo berarekin nik berba egitea gura duenak, jakizue zuen erabateko esanetara nagoela. Oroz gain, ez dugu elkar ezagutzen, baina zuen lagun izan nahi dut, nigan fida zaitezkete. Kostako litzaidake sinestea, neure buruari entzungo banio. Nondik sortzen zitzaidan hau?, atzo bertan ez zitzaidakeen otuko hala hitz egitea. Zimenduetan zerbait lekualdatua zen, zeren zin dagit zintzoa nintzela, esaten ari nintzena sentitzen nuela. Beste erabaki bat ere hartua nuen, berorretaz deus esan ez banien ere. Exekutatuak izan behar zirelako nengoen han, ze segurtasun osoz, ziega hartatik bizirik irteteko bidea paredoikoa zen, beraiek eta neuk ere bagenekien, inork ez esan arren. Baina neuk saihestu egiten nuen heriotzaz hitz egitea beraiei. Heriotza gizonaren bekatuaren ondorio moduan, batik bat kondena eta sufrikario eternaleko ate gisarako erreferentzia egitea, baldin eta bekatu madarikatua ezpada apaiz batek emandako absoluzioarekin aurretik ezabatzen. Datorkeenaz ere ez nuen deus gura esan nahi, nork daki zer datorren heriotzaren ostean? `Gogo jardunetan´ bildutako jende multzo bati, esate baterako, gogora liezaioke bizidunoi gerturatzekoa zaigula heriotza eta hau biltzen duen misterioa, eta aurresan behar zaie lege ekidinezin hori onartu eta enkontrurako prestaturik bizi behar dena. Baina ez Heriotzaren Galeran, ez nik. Apenas asma nezakeen hori adierazten ene buruari. Bi sentimenduk egiten zuten talka nire barnean. Onartzen nuen ezer ez dela bizitzan hain seriosa, inportantea, dramatikoa heriotza lakorik eta onartzen nuen halaber heriotzaz predikatzen genuena irudimenaren eta beldurraren produktua zela, hain zuzen ez genuelako ezagutzen zer gertatzen zen heriotzarakoan eta haratago. Jainkoari buruz ere ez nien hitz eginen, ene ekimenez behintzat. Eurak aurreratu beharko ziren eta beraiek egiteko eskatu arte itxarongo nuen. Baina ez zen berba eginen Sinaíko Jainkoaz, jeloskorra eta zorrotza, juzkatzen duena eta zigortzailea den horri buruz ez nintzen arituko, ez jainko arbitroaz, jainko kontaduriazkoaz, hoteleko atezainaz, baizik eta bilatu, zain izan, barkatzen duen “artzain onaz”; “gurutziltzatu ezazu, gurutziltzatu” entzun behar izan zuen Kristori buruz, heriotzara zigortu eta barkatuz gurutzean hil zenari buruz baino. Baina bere orduan. Ez nituen itoko. Jainkoa, heriotza bezalaxe, bidera irtengo zen, topakor egingo zitzaigun. Eta ez nuen duda izpirik, Jainkoak, berbarik gabe, Berataz ene hitzekin egingo nien baino hobekiago egingo zuela. Gau hartan bertan Jesús Sosa Blancok elkarrizketa bati probetxua atera zion, zerbait errezatzeko eskatu zidan, aurreko gaueko otoitzak asko baretu zuten, askoz hobe sentiaraztea lortu zuen. Eskatu zidan gainera otoitzekiko liburu edo foiletoren bat ekartzeko, bere etxean umetan bere amak errezatzen erakutsi zionez; etxetik atera gaztetxotan lan bila eta kuartelean aurkitu zuenean, otoitzez ahaztu zen; egun, bere emazte alabak katoliko on ziren, eta etxean errezatzen zuten, nahiz eta berak ez esku hartu. Ez zidan belarrira esan, ahots xuxurlaz. Denek entzun zuten, lankideak eta guardian ziren milizianoek. Luis Ricardo Graok, Cienfuegoseko anaia maristen ikastetxeko ikasle ohi zenak, arrosarioa errezatzea proposatu zuen. Pedro Morejónek ere baiezkoa. “Zuek gura duzuena, niri berdin zait”. Horrela ezarri zen Heriotzaren Galeran, euren ekimenez, gaueroko arrosarioaren errezoa. Eguna despeditzeko, loaren atariko, haraindikoarekin, Jainkoarekin harreman egitekoa. Gau ugaritan, arrosarioa amaituta, galderak egiten zizkidaten ezbaiak argitze aldera edo informazioa jasotzearren, edo Jainkoaz, erlijioaz berba egitearren, sinple esanda. Egun batzuetan lasai egon zen galera. Bere argi itzalera, murruen jario jelatu eta goibelera eta zoru zikinera ohitu ginen, mila mugetara. Sosa Blancoren emazte Ameliaren eta bere bi alaba nerabeen arratsalde erdiko ohiko presentziak argi eta gozotasun punttu bat ipintzen zigun. Marcialek, kartzelako zaintzara egokitutako milizianoak, beraien babesle eginda, itxaron egiten zituen eta molestatuko zituenik ez zen. Zirraragarria zen Sosa Blancoren esku latzak burdin artean pasatzen ikustea “ene ninien” muxajeak ferekatzeko, bere bufalo aurpegia eta kalparra samurtasun belar zelai bihurtzen ziren bitartean. Nahi gabe, Jesús eta bere emaztearen hizketaldi labur bat entzun nuen: —Amelia, mesede bat egin behar didazu; gogoratzen urte amaierako festarako erosi eta estreinatu ez nituen zapatak? Ekarri iezazkidazu, baina nexkak ohartu gabe. —Zertarako nahi dituzu, hemen zaudenetik dauzkazunak ere jantzi ez dituzunean? Beti oinutsik zaude eta. —Fusilatuko nauten gauean estreinatuko ditut. Ameliak aparte hizketa egiteko eskatu zidan, bera eta ni bakarrik. —Badakit esan diezula ez zaizula axola jakitea zergatik dauden hemen. Imajinatzen ditut zure arrazoiak eta errespetatzen ditut. Baina nik bai gura dudala zuk jakitea nire senarra ez dela hortik dioten munstroa. Kontatu zidanez, bere senarra ez zen astebete ere destinatua egon Sierran. Ailegatu eta hurrengo egunean mendiko puntu batean kokatzera zuzendu behar zen tropa bat agintzen zuen, gerrillariek aurkitu eta segada egin zietenean eta zenbait gizon galdu zituzten. Herrixka batean gorde ziren matxinoak jazartzean eta baserritarren kolaboraziorik ez ukaitean, gehiegikeria batzuk egin ziren, gauza nahikoa normala halako egoeretan, inola ere ez kontatzen den masakrea. Bizpahiru egun geroago destino berria jaso zuen, irlako beste muturrera eroan zuena, Pinar del Rio probintziako San Luisera. —Esadazu ea astirik izan zuen esleitzen zaizkion basakeriak egiteko? Neure senarraren bihotza ez dator bat bere gizon ankerraren aurpegierarekin. Baina demonioak sortu beharra zeuzkaten eta Merlo Sosa delako baten ospe ezin txarragoa nire senarraren sorbaldara erori zen. Zuk hori sinestea nahi dut, niri sinesteko eskatzen dizut, bera ona da. Sinetsi nion. Zinez, sinetsi nuen. Goiz batean Pedro Morejón esku bilurtu eta ziegatik atera zuten. “Columbiako kanpalekura daramagu, aurreko gauean etendako epaiketa jarraitzera doanera”. Parrokiara abisatu ninduten, ordu hartan eurak ikustera igotzeko prestatzen ari nintzela. Bat batean irten eta bidean harrapatu nuen jeepen karabana. Eurekin sartu nintzen barruti militarrean. Epaiketa Camilo Cienfuegosek presiditu zuen. Berrogeita hamar lagun apenas kabitzen ginen salatxo batean. Prentsa ez zen gonbidatua izan. Ordu pare batean ebatzi zen gaia. Ate itxiko deliberazioak ezta hori ere, esaldi bat idazteko, makinatxora pasa eta sinatzeko hartzen den beta. “Tribunalak egozten zaizkion delituetan errudun aurkitu eta heriotzara zigortu du. Bilera amaitu da”. Eguerdirako itzuliak ginen Cabañara. Egun batzuk geroago Luis Ricardo Graorena izan zen txanda. Jesús Sosa Blanco izapide berberetik iragan aurretik, Cabaña berbereko auzitegiek ekin zioten eta Heriotzaren Galerak ateak ireki zituen maizter berrientzat. Espazioa murriztu zen gizon bakoitzarendako. Estuasuna hazi egin zen haien guztien arimetan. ZORTZI Beti zen gauez, sekula ez zen goiz argitzen Cabaña kartzelako zoko horretan. Argia eta eguna gezurra ziren leihotik burua aterata. Gelatina zikin eta eranskorra ziren arimaren azalera itsatsita. Gogorra, hotza jartzen zen portzelana bat legez. Galerako sabai leiho ondotik, hobia eta kanpa. Haratago, ozeanoa eta zerua. Gero, ezereza. Izarrak harea aleak dira infinituki urrunak gau lodiaren geruzan. Murruak eta zoruak izerditzen beldurra Heriotzaren Galeran. Nehork ez daki itzaleko itzalak ote diren ala paretak hitz egiten duten. Ez dira ahotsak, ez hitzak, mamuen esanak dira. Otoitzek ur tanten soinu dagite isiltasuna barrenatuz eta behean espero dien putzuan eroriz. —Pater, han izan al zara zu? —Ez, zergatik? —Izan bazina lez entzuten zaizu. —Ez oraindik. —Oso urrunetik iritsi behar zaizkizu hitzak, hutsak sumatuko zaizkizu. —Goazen, zain dauzkagu. Batzuk mugitzen dira, bestetzuk gelditu. Begi batzuk negar, bestetzuk sutan dira. Atzean uzten dugu kartzela. Galerako gauetik Paredoiko gauera. Azken eskaria, azken besarkada. Zein luzeak minutuak, ze beltza ordua, zein hauskorra argia, ze hezea itzala. Gau bat eta beste bat. Eta gauak ariman ostatu hartzen amaitu zuen. Ez dut gogoan otsaileko zein egunetan geunden, ez eta astelehen, astearte ala asteazkena zen. Gogoratzen dut, aldiz, eta arimaren paretetan piro grabatuan inprimaturik daramatzat arratsalde hartan eta gau hartan bizi izan nituen uneak eta kontaezinezko estualdi larrien eszenak. Goizeroko errutina zaharra. Goiz albaren lehen argiarekin, Amargura kaletik sigi saga, San Ignaciokotik, katedraleko plazatik, tenpletetik, badoazen eta badatozen txalupetaraino, badatoz eta badoaz, malkotan batzuetan dantzan bestetzuetan, Habanatik Casablancara, Casablancatik Habanara. Goiztiriaren argi gardena, brisara goiztiarra gozatzea, goiz zaleen ahots lokartuak, hiria ametsetik irteten hasten den eta nagiak ateratzen dituenekoa. Lantxarekin itsas besoaren olatu laburrak nabigatzea portura arribatuz, irudimenaren eta desioen itsaso zabaletan sartuz. Mantso, mantso igo parrokiaraino. Zazpiak puntuan aldarera atera meza ematera. Moja abituekiko sei beatentzat eta kaleko arropazko beste hainbesterentzat. Goizerdiko errutina aste batzuk lehenagotik aldatua zen. Lehen parrokian geratzen nintzen, nahiz eta ez izan zeregin handirik, eguerdi arteraino. Orain, notiziaz blaituta han goran espero eta desespero arteko entzerratuei berriak jaurtitzeko asmoz, bederatziak jota igotzen nintzen Cabañara, hamarrak baino lehen. Ordu horretan Entzutegi militarreko atea parez pare ireki aurretik nindoan oinez, deitzen didatela entzuten dudanean. —Pater, pasa zaitez mesedez une batez, zer berba egin badugu. Harritu ninduen. Normalean, gure topaketak kasualak ziren, elkarrizketak legez, informalak. “Solas egin?, bada, zer dauka niri esateko? Esku artean zerbait itsusia dakar”. Justizia iraultzailearen praktika bide hoberenetatik eramateko animoaz zela, heriotza zigorreko sententzia oro automatikoki berrikusiko zena, bazela sententziak leunduak izateko aukera beraz, x kartzela urte paredoiaren ordez, esaterako; bart gauerdian Pedro Morejónen kasua aztertu zenekoa, tribunal horren buru Ché izan zelakoa, “eta zuk badakizu nolakoa den bera…”. “Bai, bai, baina esan ezak behingoz niri esateko daukaana”. —Sententzia berretsia izan zen eta gaur gauean eraman behar zaio paredoira. —Uffffa…! Eta nola hartu du berak? —Berak ez daki ezer oraindik. —Nola ez dakiela ezertxo ere? Eta noiz pentsatzen duzue esatea? —Zure etorreraren zain geunden, berarekin berba egin dezazun. —Zeer?! Nik komunika diezaiodala? Halako zeraren bat akaso: animo Pedrito, gaur gauean ematen dizugula zerurako pasaportea! Baina erotuta al zaudete? —Pater, faborez, ez zaitez hola jarri, hitz egin dezagun lasai. —Aizak, Miguel Angel, joan behar den lekura joango nauk ni berarekin, baina nik ez diat epaitu ez eta kondenatu, eta ez nagok prest beste batzuk erretzen ipini zituzten gaztainak surtatik ateratzeko, horixe bakarrik falta genian. —Eta zer egiten dugu? —Ah, eta niri galdetzen didak? Zuek jakingo duzue zer egiten duzuen. Eguna izorratu zitzaidan, a ze nazka, “baina hik bahekien edozein unetan ibaiak honokoan itsasoratu behar ziala, ez duk hala? Joño, bai, baina ez hola”. Nola edo hala aurre egin, oihu egiteko gogoa izan eta leun leun hitz, irribarre egin, eta horretarako begien atzeko partean gorde tximistak; “zer moduz hago” esan, “izorratua eta aski izorratua hago” esan ordez, “gero arte” adierazi, gau hau betibetirako izanen denean egiazki. Heriotzaren Galerara iritsi nintzen, eskua luzatu eta banan bana itaundu nituen: “Zer moduz hago?, Bart hobeto lo egin duk?, Ze ona, ondo da, gaur bertan ipiniko dut postan”; berarengana iritsi nintzen arte eta ez nuen begietara garbi begiratu eta bere begirada eusteko balorerik izan. Zerbait hitz egingo genuen taldean, ziur, baina ez dut akorduan zertaz ez eta ze interesekin, ez nengoen horretarako. Bisita laburra, “Gero arte eta banoa”, ez nuen agoantatzen barnean sortu zitzaidan ekaitza. Arratsaldeko hirurak aldera itzuli nintzen. Entzutegian sartu nintzen lehenik: —Ba al daki? —Ez. Noiz pentsatzen duzue esatea? —Pater, zergatik ez zoaz eta zerorrek esan? —Niri egitea dagokit? Ez. Nori dagokio? —Alfonsori edo neuri. —Ba, zoazte biok eta egizue behin betikoz egin beharrekoa, ez dago eskubiderik orduak pasa eta gizonak ez jakitea oso gutxi geratzen zaizkiola, hau ez da justua. —Pater, mesedez. —Kaka! Azken ziega aldaketan, “hi hemen, heu han”, Pedro Morejóni Luis Ricardo Graorekin konpartitzea tokatu zitzaion. Beraien viacrucisa elkarrekin ibiliak ziren, elkarren intimitateak ezagun zituzten, giharrak gogor eta ez hainbeste arimakoak. Hobe oraindik Jesús Sosa Blanco beraiekin ipinia izana. Burdin hesiaren parean plantatu nintzen. Grao kexu zen, ez dakit zein eritasunez, egunetik egunera okerragora, denbora gehiena zoruan etzanda ematen zuen. Burdinsarera hurbiltzeko eskatzen zion Morejóni. Bere eskuetako bakoitzarekin barrote banari heldu zion. Bereen gainean ipini nituen nireak nik. Ahotsik barik ia, berak soilik entzuten ahal zidala, gertatu zena esan nion, sententzia berretsia izan zenekoa; zergatik komunikatzen nion nik?; bada, pentsatu zelako horrela akaso kolpea ez zela izanen hain bortxagarria, fusilamendua gau horretan izango zen, eta berak nahi eta eskatuko balit, berarengandik ez nintzen aldenduko, harik eta ordua iritsi arte; eskariren bat adierazi edota azken orduko mesederen bat, konfiantza osoz egin zezala eta berehalaxe mugituko nintzela, onartu ziezaioten arte. Isiltasunean entzun zidan, begi itxiekin, zurrun gorputza, burua erdi makurtua. “Gau honetan hortaz”. Bi edo hiru hitz, agian beste batzuk izan ziren, esan zuen guztia horixe. Inork ez zuen txintik ere ateratzen, konturatzen ziren dudarik gabe, giroan larria zen zerbaitek flotatzen zuela. Minutuak luze egiten ziren. Sakon hatsa hartu eta bakarka egon nahi zuela agertu zidan, eta inork ez ziezaiola eragotzi. Neure aldetik esan nion Casablancara jaitsiko nintzela eta elizako arratsaldeko funtzioaren ostean itzuliko nintzela, zera arte geratuz… Pasabidetik ateratzean, istant batez, ate bat ireki eta kabareteko kirats bafada eta zarata hautsaldia irten zen handik, ahots alaiak eta hondoko musika barne. Kolpetik itxi zuten ikusi nindutenean, heriotza haraindiko agerpena, abadez jantzitako mamu bat. Norbait, pentsatu izango zuten, eurak ala ni, leku erratuan, ordu erratuan zegoen. Korridoretik paseatzen ziren milizianoak, Heriotzaren Galeraren zaintzaz arduratzen zirenak kontatu zidaten zein zen kontua. Milizia erreboltarietako komandante bat, oso ezaguna berau Batistaren aurkako erresistentzia zibileko lerroetan, bizi alaiaren oso aldekoa eta arazoak sortzen ari zena behin eta berriz, kaleko eskandalu batean atxilotuta ekarri berria zuten atxurtua, mozkorra pasatu eta alkohola joan zekion Cabañan. Berarekin batera hiru emakumetxo eta beste hainbat whiski botila ekarri zituen. “Zeru santua! , badirudi gaurko eguna sortu dela gauza arraroak bertatik paseatzeko, horretara joango bagina asmatzeko zailak, pentsaezinak. Eta bitan pentsatu gabe, hobe esanda segundo milaren bat ere galdu gabe, atea ireki eta mini kabaretean sartu nintzen: mahai bat, bi aulki, ohe bat, disko jogailua berde olibazko gizon bat, musugorria, begietatik irribarre inozoa zuela zintzilik, begialaia, hanpadura oparozko eta arropa eskaseko hiru neska. —Ei, abadetxo politta, trago bat hartu, gurekin edan ezazu. —Eta zer ospatzen duzue? Errebolusioaren garaipena? —Eta zuk? —Hemen nago ni, ze hor, pasabidearen bestaldean —asko harritzen nau ez bazaizu horretaz ohartarazi — hiltzera zigortutako gizon batzuk euren bizitzak amatatzen bai dakuskite eta horietako bat gaur gauean bertan fusilatuko dute. —Ooooo… —Ez duzue uste gutxienez hemengo labea ez dagoela opiletarako? Zuen jaiak ez dirudi irain? Ez ziren beren ekintzen, keinuen eta hitzen jabe. Lotsamangarria. Euren barre iduriak musuetan jelatu zitzaizkien. —Ba, topa egin dagigun haien osasun eternoagatik! Ez nion zaplaztako bat eman komandantetxoari ze une horretan, kanpoan bazen ere, hurbil samar halere, oihu ikaragarriak entzuten hasi zirelako: padre, padre, arin, arin! Instintiboki ezkerretarako lehen ziegara korri egin nuen, Morejónenganara. Batera segitzen zuten garrasika, zaindariak eta presoak; Pedroren gorputza eskegirik zoruagandik oin bat eskasera, burdin hesiaren bestaldean, beroni erantsia. Eskuak sartu tartetik, belaun paretik heldu, gorputza altxatu ahal nuen guztia, Graori oihuka hots egin laguntza eske eta orduan sentitu nuen berak pisuari eusten ziola, “matxetea emadak, matxetea!” ozen aldarrikatu nion gertueneko guardiari, “aulki hori, ekar ezazue hona aulki hori!”. Asentura igo eta urkatzeko erabili zituen izara zerrendak ebaki nituen. Gorputza beruna gisara jausi zen zorura, hildako baten modura. “Giltzak, nork ditu giltzak?, azkar ekarri giltzak, goazen, ate hori ireki! Norbaitek badaki ahoz ahoko arnasketa egiten?”. Ziega barruan jada, Morejón besoetatik oratu eta astinduak ematen hasi nintzaion, pentsatu gabe hori ote zen ala beste zerbait egin beharrekoa. Luis Ricardo Grao, bere kidearengana makurtuta, haren ahoan bere hats pixka bat puzten saiatu zen. Bere onera etorri eta arnasa bueltatu zitzaionean, segundo batzuk baino gehixeago behar izan zuen gertatzen ari zenaren kontzientzia osoa berreskuratzeko, amets sakon batetik iratzarriko bailitzan. “Zergatik egin didazue hau?”, kexatu zen, begiak eta ahotsa Heriotzaren Galerara hurbilduz, negar gura zuela zirudien. Iraindu banindute, aurpegira listuka egin balidate legez. Ene mihian ahal nituen lazkeriak kontzentratu eta bere hitz berak errepikatu nituen: “Zergatik egin diguk hik hau?”. Baina ez nintzen hor gelditu. Esklusak altxatu eta kanpora bultzatu nuen ur bilduan metatzen ari zitzaidan lokatz guztia, urtegi bihurtzen ari zena. Despitaz, zaputzez, porrot sentimenez. —Zer uste huen, horrek ausart, goapo, arra bihurtzen hinduela? Bada, laga iezadak esaten ezetz, horri eskapea esaten zaiola, eta ihes egitea koldarrena dela, bizitza eta heriotzari aurpegi ez ematea, kopeta altu izanik, koldarrena duk. Besteen heriotzarekin jolastea erraza duk, ezta? Orduan ez huen beldurrik, a ze indar agerraldiak egiteko era ezberdinak, ordukoak eta oraingoak!, eta zer uste huen?: hire kideak, hemengoak eta patiokoak miretsi egingo hindutela paretik kentzen hintzelako lepoan soka bat huela? Ba, ezetz ziurtatuko diat, guztiz kontrakoa, mesprezatuko hinduten, ausartak ez dituk kikiltzen hiltzeko eta botak jantzita hiltzen dituk gudu zelaian edota fusilamendu horman, ordu batzuk badituk hausnartzeko eta ikusiko diagu nola portatzen haizen gaur gauean fusilatu behar hautenei aurre eginez. Azken hitzak listuka bota aurretik, dagoeneko damu nintzen. Berandu zen ia. Isilunea. Isilpe konpaktu, lodi, gogorra, ukitzen direnetakoa. Sosa Blancok hautsi zuen hutsunea, bere ziegako burdin hesitik berezko pisu pisatuaren esaldi baten mazoarekin: “Entzun duzue mutilak, badakizue!”. Pedro Morejónen aldamenean jesarri nintzen, zoruan. —Barkaidak, Pedro, ez nian horrelakorik esan behar, barka iezadak, bazakiat ez dela erraza, hire lekuan heu sentitzen haizen lez sentituko nindukek, baina, izan ere, halakoa duk bizitza, gaur bati egokitzen zaiok, bihar beste bati, eta denok igaro behar hortik, ezin zioagu iskin egin, ze guztiok jaiotzen, bizitzen eta hiltzen gaituk, eta inor ez duk libro horretarik; horregatik esan nian aurpegi eman behar zaiola, duintasunez hiltzen jakin behar dela eta hori lortzeko, uste diat, era bakarra hiltzea zer den endelegatzea dela; nora garamatzan heriotzak, eta zer pintatzen duen Jainkoak hor guzti horretan; eta okerrena duk ahoa esaldiekin betetzen diagula eta egia dena duk ez dakigula zer den, ez non ez nork dioen egia, eta heriotzaren bideetatik ibili behar dela, aurpegiko begiak itxita, ze begiok ez ditek deus ikusi behar, eta fedearen begiak irekita, zerbait badagoela sinetsi, zer zakiat nik zer?, beste bizitza bat bai, badela, Jainkoa zain daukagula sinetsi; baina edozeren gainetik itxaroten gaituen Maitasuna dela Jaungoikoa, besoak zabalik dituela; eta hori gertatuko bada, zer axola ohean, itsasoan ala ibaian itota, ala eta fusilari pikete baten aurrean hiltzea? Ardura bakarra duena duk duintasunez eta esperantxaz hiltzea. Ez duk uste? Berak ez zuen askorik esan, baina ez zuen nik hitz egiteari lagatzerik ere gura. —Mesede bat eskatu dezaket, padre? —Hik nahi duana. —Gau honetan, fusilatzen nautenean, gertu izango zara? —Seguru. —Oso gertu? —Oso hurbil, zin egiten diat. Parrokiara jaitsi nintzen arratsaldeko irakurketak eta otoitzak burutzera. Barruan, haragi hezurrak baino barneago sentitzen nuen espazio hotz eta ilun batean, itsuki balantzaka, sumendi batek pirika jaurti berria duen harriaren moduko zer bat, eta zer hori neu nintzela sentitzen nuen eta erretakoa ene hitzen errautsak ziren. Suposatu nuen egunak botaka eginiko eskoria zela, lehen fusilamenduaren gauari nion beldurra, ez nengoela prestatua kinka larri hauetarako eta txarto ari nintzela. Eta nola egiten da? Ee, Jainko!, nola egiten da? Gau hartako arrosarioaren errezoa Heriotzaren Galeran bareago eta mantsoagoa izan zen, aste santuko prozesio gisakoa, Kristoren pasio eta heriotzaren misterioak xehekiago adieraziak, arrastarago agurmariak eta santamariak. Amaitu genuenean, barroteetatik pasa nuen zigarro paketea, gauero egiten nuen legez, eta banan bana iziotzen joan nintzaien. Baina inork ez zuen berba egin gura. Denak joan ziren erretiratzen, ontzak gauean, euren zoko ilunera. Bakarrik geratu ziren, burdinei josita, Sosa Blanco eta Morejón. Bataren eta bestearen erdibidean ni, trantsituan. Baina hitzak ahantzi zitzaizkigun. Edo nola erabiltzen diren. Edo zertarako diren. “Pedro, hor hago?”. “Bai, Chucho”. Isiltasuna. “Padre, ze ordu da?”. “Hamabiak eta hamabi”. Isiltasuna. “Jada ez du askorik falta behar; zer moduz hago, Pedro?”. “Ongi, Chucho, ongi”. Iritsi ziren azkenean. Alfonso kapitaina zetorren taldeko buru. Atea ireki zuen. Esku bilurrak ezarri behar zizkion, baina itxaroteko eskatu nion Alfonsori. “Laga iezadak Graori eta Sosa Blancori besarkada bana eman diezadan”. “Agur, Luis”. “Zorte on, Pedro”. “Adio, Chucho”. “Laster arte, Pedro”. Esku burdinak jarri zizkioten. Mugimenduan ipini ginen. Kartzelako atean piketeko seiak itxaroten gintuzten. Eta hiru jeep militarrak. Lehenbizikora zenbait militar igo ziren, tartean Victor Bordón Machado komandantea. Bigarrenean, aurreko eserlekuetan, Alfonso eta txoferra; ostekotan, Pedro Morejón eta biok, atzealdeko estriboan, piketeko bi. Hirugarrengoan gainerakoak. Martxan jarri zen karabana. Ezkerretara egin genuen, barruti harresitutik irtenez, fosoaren gaineko zubia zeharkatu eta gelditu ziren jeepak. Zubiko petrilean foku bat jarri zutela ikusi nuen, hobia argiztatuz. “Hemen?”, pentsatu nuen, “Kartzela hortxe bertan geratzen da eta, nola liteke?”. Eskaileratxo batetik jaitsi ginen hobira. Adierazpenak soberan ziren. Ofizialak eta soldaduak eskailera oinean geratu ziren. Argi zegoen, Pedro eta biok murruaren oinarrira abantzatu behar genuen. Hemen zen. “Itxaro egidazu une bat” esan nion, eta Alfonso aurkitzen zenekora mugitu nintzen, piketearen aitzinera. “Hi haiz agintaria?”. “Bai”. “Zenbat denbora diat?”. “Zertarako?”. “Hil behar duzuenarekin solastatzeko”. “Zuk deritzozuna”. “Ondo da”. Lasai al zegoen galdetu nion, esanez hori zela garrantzitsuena, zerbait esan nahi balit, edozer gauza, azken ordukoa, ea bakean sentitzen zen Jainkoarekin eta gizonekin, nirekin azken otoitzen bat errezatu nahi ote zuen. Gure Aita errezatu genuen. Hitz bakoitzeko pausarekin. Tiro egitean non kokatuko nintzen galdetu zidan. “Hementxe”, erantzun nion, “pausu batera edo bitara”. “Bada, ja”, esan zidan. Besarkatu egin ginen. Eskuineko eskuan metalezko Kristoa neraman, zortzi hazbetekoa edo. —Musu emaiozu, orain daukadan bezala mantenduko dut eutsiz, besoa luzatuta. Adio, Pedro, han goian berrikusiko gara egunen batean, izarretatik goiti. Bi urrats aldendu. Besoa altxatu nuen. Bera begira gera zitzaidan. —Tropa…! Adi…! Prest…! Desta…! Su…! Desarratzean orro egin zuen hobiak. Oihartzunak negar harresietan eta kalezuloetan. Ziplo erori zen Pedro Morejónen gorpua. Bere alboan belaunikatu nintzen. Eskuin eskuaren hatz lodiaren hatz mamia busti nuen `erien olioan´, nirekin ekarri nuena ontzitxo batean. Gurutzearen seinalea igurtzi nuen bere kopetan. “Gurutze santu honen seinaleagatik, barka zaitzala Jainkoak zure bekatu guztietatik. Aitaren, Semearen eta Izpiritu Santuaren izenean. Amen. Bakean izan ezak atseden”. Zutitu eta Victor Bordón Machado komandantearengana zuzendu nintzen. —Zirraragarria, padre, zirraragarria! —Isildu nahi duk? Esadak, Victor, norena izan huen ateraldia? Ze zahagi bururi otu ahal izan zaiok hau hona fusilatzera ekartzea, hona preseski, kartzelatik bi pausutara, heriotza zigorrera kondenaturik geratu diren besteen galerara ematen duen leiho azpira kasik? Imajinatzen duk nola sentituko diren? Orain noak horiek ikustera, laguntzerik nahi niri? Aa, ez?!, ez nauk harritzen; ba, ongi entzun esaten diadana: hurrengorako, edo beste toki bat bilatu edota nirekin ez daukak gizonik. Bakarrik, izugarriki bakarrik, Heriotzaren Galerara zuzendu nintzen, gauaren hondarra bertan iragatera, lurrean etzanik, arima erdizka bizirik eta erdizka fusilaturik. BEDERATZI Pelotoia… Sua! Berunezko sei bala irteten dira gizon baten bila. Gaua kolpetik zimeltzen da. Bere gorputza zeharkatzen dute. Gaua dolura doa. Fusilen sei aho beltzak ke grisen farfailari, hildakoaz trufatuz: bat gutxiago! Halaxe da, Gehiagotik gutxiagora zenbatzen ditu heriotzak bere arrosarioaren aleak. Eta gutxiagora etorri ziren Ereinotzen Hobian ene begien ilusioa hodeiertz berriak ikuskatzen nituenean, eta ene ezpainek kantatzen zituzten esperantza himnoak biharkoari aurpegi emanda. Pixkanaka erortzen joan zitzaidan “bat gutxiago!” bakoitzarekin Ereinotzen Hobian, gizonarenganako ene fedea. Inork ez daki inoiz zergatik gertatzen diren gauzak gertatzen diren moduan. Hurrengo goizean, bezperako arratsaldean ordu batzuetan kabareta eta putetxe bilakatu zuten gelaren paretik pasatzean, ene buruari galderak egiteari ekin nion: zer izanen ote zen eta nola garatu ote zitezkeen gertakariak, mozkor hark eta puta haiek ez baninduten atzerarazi minutu batzuk, eta Pedro Morejónek bere buruaz beste egiten saiatu zeneko unean Cabañatik irteten hasia banintz? Edozein ihardespen susmo hutsa da, misterioa tentatuz. Inork ez daki. Baina gauza bat da benetakoa. Heriotzaren galeran arrats eta gau hartan bizi izandakoak eragina ukan zuela sortzen joan zen atmosferan, mamu zaharrak desterratuak izan eta bestelako alaiagoen edo lagunkoiagoengatik ordezkatuak izan balira bezala. Edo aingeruengatik, nahiz eta nik ez askorik sinetsi haiengan. Edo bake berberagatik, maiuskulazko Bakea, gerra zurrunbilo hondoratutako haien arimek hainbeste behar zutena, eta horretxen eskale gajoa nintzen egun haietan. Litekeena da Antonio Melo aitaren bisitak ere eragina izatea horretan. Frantziskotar kubatarra zen eta urteetan aurrera zihoana, `frogatutako bertutearen jabe zen gizona´, fraide aurretik abokatu, eguneroko bisita, goiz eta arrats, Calixto Garcia ospitalera, etsitutako gaixoen salara, heriotzarako txartela euren ohe buruetan zintzilik; esperientzia luzekoa behin betirako azken agurretako orduetako laguntzaile legez, heriotza onaren apostolu. Nire motiboak adieraziak nizkion, heriotzara zigortutakoren batek aitorpena eskatzen bazidan, ez nintzen horretaratuko. Ene animoari, prestutasunari, zerbitzuei erabateko neutraltasunez eutsi nahi nion, eta beraietaz gehiegitxo jakiteak ez zidan askorako balioko. Eta kazetari batzuk zeharo lotsagabe bihurtu izanak eta morboz jositako jakin minez galdetzen zutela eta “aitortzako sekretua” salba gordetzeko hoberena sekretu horiek ez jakitea dela. Nondik mugitu behar zuen eta kartzelago langilegoa eta heriotzara zigortuak batik bat aurkeztearren, bere lehen bisitan lagundu nion. Egun horretatik, kondenatu berri bat galerara eramana zen bakoitzean abisatzen nion eta bera moldatzen zen, ez dakit nola, baina Cabañara igotzen zen. Kontsolamendua, animoa, kofesioa baino zerbait gehiago zen esku beteka banatzen zuena. Handikeria barik edo begi bistako seinalerik gabe, berarekin batera eraman ohi zuen beti komunioa, Eukaristiaren zerbitzua. Eta laster jakitera iritsi nintzenez, inor ez zitzaion erresistitzen, banan bana denak pasatzen ziren berarekin solastatzera edota bera zuzentzen zen banan banan denekin egotera, eta guztiak itzultzen ziren beren txokora kofesaturik eta jaunarturik. —Aditu, padre Melo, baina jende horren artean bada erlijioaz tutik ez dakienik, ez dakite errezatzen, sekula ez dute `praktikatu´, bataiaturik daude eta kito, beraiek ere onartzen dutenez. —Motel motel!, Jainkoak ez ditik gauza horiek galdetzen, Kristo ardi deslai horien, guztiok garenen bila etorri huen, eta ez dakik zer poz puska hartzen duen horietako batekin topatzean, ez hadi ibili halako zuhurkeriekin eta galde egiek gaur gauean, arrosario ostean, ea zenbatek gura duten bihar goizean komunioa ematea heuk. Galdetu nien eta erantzuna masiboa izan zen: denak. Bibrazio positibo eta negatiboen detektagailu batekin, agian ikusi ahal izan genezakeen Antonio Melo padrea erretiratu orduko Heriotzaren Galeratik, bizitzaz betetzen zela hau, gorputzaren jaiobizihil hau ez den jatorri desberdin bateko bizitza. Ni nerau behartua nago onartzera nire burutik itzal anitz uxatu zituela eta lasaitasun eta zeru izartuen gurdikadak oparitu zizkidala. Entzutegiak ez zien hutsik egin goi buruei. Auzitegi pare bat antolatu zituen kartzela inguruko galera banatan eta lanean jarri zituen topera. Gauero behatzen zen beroietan kasuren bat. Euretako batzuk gau bat baino gehiago hartzen zituzten. “Urliak esan dit”, jakinarazten zidaten, “gau honetan epaiketara daramatela eta bertan egon zaitezela eskatzen dizu”. —Baina ez dut ulertzen zein helbururekin, nik ez dut ezer pintatzen epaiketetan, ez naiz ez juje, ez fiskala, ez abokatu ez lekuko, jesartzen naiz eta nehork ez dit iritzia eskatzen ez azalpenen bat ematen. Baina ni han egotea gura du. Ongi da, esaiok han izanen naizela. Libretoa aldatzeko modua egin nuen beraz, arrosario ostean tribunaletik pasada bat erantsi nion, sarritan goizaldeko ordu batak eta ordu biak arte luzatzen zena, nabaritzen banuen bederen giroko airea, agenteen keinuak eta jarrerak heriotza zigorraren seinaleak ebazten zituztela. Legeetan eta epailetza praktiketan peritu izan beharrik ez da herren gutxi asko edota larriak nabaritzeko judizio prozesuetan. Armada iraultzaile garailearen auzitegiek —ez herriaren tribunalek, behin baino gehiagotan esan zen legez — akatsez gainezkako epaiketa ugari eszenifikatu zituzten han, Cabañan. Hasteko epailetzarena eta buruzagitzat egiten zuten hiruetako bat ere ez zen ez epaile ezta sikiera sasi auzi abokatu. Ehun legoatara ohartzen zinen ezetz. Fiskalak, aldiz, gehienbat De la Fuente fiskala, fiskal latzak ziren euren lana salatzea zenekoan, akusazioa frogekin errematxatzean, nahiz eta frogak batzuetan oihuak baino askoz gehiago ez ziren, eta mahai gaineko ukabilkazo sendoak eta zegozkien zigorrak eskatzea, zenbat eta gogorragoak hobe. Lana ondo egitearen arreta? Odol beroko ezinikusia akusatuenganako? Anbizioa, besteren bizkar igotzekoa? Sekula ez nuen nabaritu beraietako inorengan ez trankiltasunik ez orekarik ez ekidistantziarik burubide edo iritziren bat emititzerakoan, ez eta ulermen edota amore emate gizatiar izpirik. Behin baino gehiagotan Duque Estradarengana hurreratu nintzen. —Aizak, Miguel Angel, justizia beragatik ezpada, sikiera iraultzaren izen onaren aldeko zerbait egin beharko zenukete herren horiek disimulatzeko, oso begi bistara geratzen dituk, gizona, arriskatzen ari zarete: kanpoko prentsa putre moduan botako zaizue, zuen justizia dotore horren ospea galtzeko; iraultzagatik, motell! Ez dakit berdin zitzaien zer zioten beraietaz ala itxurak estaltzeko komediak egiatan komediak ziren, eta ez besterik. Ah, abokatu defendatzaileak. Bai, aparteko esaldia merezi dute. Guztiei ere ezin zaie soineko luze bera jantzi. Duinak eta serioak baziren, gutxienekoak. Baina baziren beste zenbait… Ekiten ikusi eta sufritu egiten nuen. Hegazti harrapariak, bazirudien halakoez egina zutela arima. Lotsagarri sentitzeko modukoa, auzo lotsa, amorrua eta kuraia. Akusatu baten senideak beti daude prest defentsa ordaintzeko, ona eta eraginkorra izanen delakoan. Hori ordaintzeko jateari uztea, beren etxea saltzea, zorretan sartzea, edozer gauza egiteko gai dira. Abokatuek sobra eta gehiegi ezagun zituzten mugak, oinez ibili behar zuten laba gorizko galtzadaren antzekoak; bazekiten kasurik gehienetan, denetan ez bazen, sententziak finkatu eta erabakita zeudela epaiketa hasi aurretik, galtzera zihoazela, arraso ziur zirela hori zela euren aukera bakarra. Epaiketa galtzera eta ordainsari oparoak kobratzera. Familiartekoei azti ibiltzeko abisatu ohi nien, baina alferrik zen. Behin eta berriz labaintzen ziren eta etendako esperantzen sare hautsietan jausten. `Antzerkiak´ aukera zabala eskaintzen die egileei bertan mugi daitezen: tragedia, drama, komedia, sainetea, opera, zartzuela. Iraultzaren auzitegien abanikoa murritzagoa zen: tragedia eta drama. Alabaina, Otto Merueloren kontra muntatutako epaiketa, oholtzara igo aurretik, taulan eta oihala erortzen uztean, sainete bat izan zen, komediara ere ez zen iritsi sikiera. Epaiketaren imitazio barregarria, gizon bati beharrik gabe sufriarazteko eta gainerakoei barre eginarazteko helburuz ospatua. —Baina zer premia ditek horretarako, Miguel Angel? Asunto serioak seriotasunez ebatzi behar dituk. Ala arrazoi bereziak ba al dituk, eskertuko nikek, baleude, argituko bahizkidake, epaiketa Cabañako zinema antzokian, ikus entzule bereziki gonbidatuekin (eta ez nindukek harrituko fiskalaren efektu berezi beldurgarriekin) ospatzeko? —Pater: ahaztu al zaizkizu gizon honen obra eta graziazko programak medio jasan ditugun digestio etenak eta heste minak, bazkal orduan? Ordain dezala! Otto Meruelo honek, Batistaren egiaren defendatzaile kementsu eta saiatuak, gezur baldarraren eta kolpe baxuen paladinak, txanpon berarekin ordaindu zuen, gau batean eta bestean busti zituen prakak, premiarik gabe eta bera sufritzen ikuste hutsagatik luzatzen zitzaion bitartean epaiketa. Ez nuen hutsik egin ekitaldi bakar batean ere, tragikomediaren objektuak, akusatuak eskatuta. Hau izan zen, hain zuzen, erruztatuen bankilloan jesarri ziren guztietarik gainbeheratuena; fiskalak heriotza zigorra eskatu zuen beretzat, jakinda aurrez erabakitako sententzia kartzelako opor egonaldia izanen zela. Epaiketek Heriotzaren Galeraren mailak elikatzen zituzten eta paredoiak jaitsi egiten zituen. Ez zen errepikatu exekuzioaren jakinarazpen absurdua ematea berorrengandik urrunen zegoenari, “abadeari”. Entzutegiko edo presondegi bereko ofizial bat arduratzen zen horretaz eta partida bikoitzean egiten zuen, interesatuari eta niri. Ez beti, zoritxarrez, nahikoa denborarekin despedida antolatzeko, aurrez aurre edo idatziz, edota senitartekoei helarazi gura zieten arropa fardela eta lau huskeriak jasotzeko. Beti Chék presiditzen zituen “kausa berraztertzeak”, aurrez diktatutako sententziaren berrestearekin baino okerrago amaitzen zuten batzuetan; “Exekuzioa gau honetan bertan izango da” determinazioa zekarten. Min gehitua, premia bakoa. Zergatik, bestela, ez zen kasu guztietan aplikatzen? “Zergatik, komandante?”, galdetu nion judizio ikuskatze horietako bat amaitzean, baina erantzunik ez nuen lortu. Bigarrena eta beste fusilamendu guztiak 1959ko otsailetik ekainera bitartean lekutu ziren Ereinotzen Hobian. Zenbait lagunek ziurtatu didatenez, horien artean Miguel Angel Loredo aita eta Salvador Subirá apaizgaia, Cabañako kartzelan bizi izan zutenak euren zigorraren zati bat, bere garaian exekuzioak kartzelaren zimenduetako hobian burutzen ziren. Posible da. Entenditua dudanez, presoekiko tratamendua ez zen jaitsi, alderantziz, hazi eta hazi egin zen tratu txar eta krudelkerian. Berez “gaztelu” esaten zitzaionetik landara irteten ginen, Kristoaren monumenturaino hartu eta Casablancara jaitsiz, kontrolen ondoan, berriro barruti harresitura sartzen ginen plazatxo batera, harresi barruko espazio zabalenera. Hamar metroz gaindiko garaierako harresi sendoaren oinetan, berarengandik hiru metro bereizita, poste bat ongi ereina, irmoki sartua zoruan aspaldidanik, antzinako ankerkerien oinordeko, Pedro Morejón ekarria izan zitekeen lekua. Hortik gertu, metro batzuetara, berrogeita hamabost gizon gehiago asistitu nituen euren bizitzetako azken minutuetan. Berau gabe egin zitekeen. “Postera lotuko haute, ala nahiago duk lotu gabe hiltzea?”. “Ez, ez, ez nazatela lotu”. Berdin: “begiak bendatu behar ditiztek, ala begiak irekita hiltzea gurago duk?”. “Ez, ez dut loturarik nahi begietan”. Errutina bihurtu ziren bi galderak. Eta erantzuna beti izan zen berbera. Zutik, firme, kopeta gora, ezin gehiago irekita begiak. Goiz batez Duque Estrada zain neukan. —Pater, zerbait esan behar dizut. —Esadak. —Jakin berri dut geure komandante Guevarak bart gauean exekuzioekin erlazionaturiko orden bat eman zuela. —Buka ezak, esadak zeri dagokion. —Agindu zuen inor, inortxo ere ez dadila fusilatua izan zu ez bazaude presente. —Beti egon naiz bertan. —Agi denez, ziurtatu nahi du horrela izaten jarraituko duela etorkizunean. Eta badakizu horren zergatia? Bada, hortik diotelako zeuk liluratu egiten dituzula paredoira irten aurretik eta hori dela gauzak zetaren gainean bezala joatearen arrazoia. —Popatik hartzera joan hadi, Chék ez dik sinesten pendejada horietan. —Eta zergatik ez du sinetsi behar? Badakigu erlijioaren misterioetan, `opioan´, marxistek beraiek diotenenaren arabera, ez duela sinesten; baina hipnosia zientzia baten alderdi bat da, ez da hala? Zergatik ez du sinetsi behar horretan? — Zeren ez baita egia, joño, ez da egia! Eta noski ez zela egia. Eta hain argi jakina Chék ez ninduela hipnotizatzaile kontsideratzen. Galdetuko zidan bestela. Fortunatzen zena zen dena ongi zihoala, nola errailen gainean, eskandalurik gabe, eta hori ondo zetorkien, aurkakoa bahetu zitekeen prentsara eta arazoak sortu. Akaso Ché Guevarari, bere gerrillari arrakastatsuaren ego hanpatuari, gehiago gustatuko zitzaion `bere´ fusilatuek oihuka eta hankak aztalka, eta bere izena, Fidelena eta Sierrako bizardun guztiena madarikatuz hiltzen zirela jakitea. Baina, komeni ote zitzaion asentatzen ari zen iraultzari, sustraiak botatzen ari zenari? Hobe txintik atera gabe hiltzen baziren, bildots otzanen antzera. Egia da inork ez zuela ondoriorik ateratzen paredoian gertatzen zenaz. Eta inork baino gutxiago agian, nik. Kartzelak asko erakusten du. Naturalki, libertate falta eta askoz gehiago epe finkoan galera hori berreskuratzeko itxaropenik ez izatea; bizitza begiratzeko eta bizitzatik behatzeko esparruaren angelua aldatzen da. Litekeena da kartzelatuaren lehen erreakzioa ustekabekoa eta amorruzkoa izatea. Baina erneguak inora ez daramala ohartzen den neurrian, barruan daramagun bizienergiak instintuz bilatzen ditu existitzeko eta garatzeko beste forma batzuk. Dituen hondar gutxirekin argi gehien sortzen duenak, martxan ipiniko ditu interesak eta proiektuak bizirauteko eta kartzelako atmosfera hil eta murriztuan norbait positibo izateko. Etsipena gailentzen zaionari, goroldio ilun eta antzu bat hazten hasten zaio arimako zoko guztietatik, oso partida txarrak jokatu lekizkiokeena. Orok dute zerbait komunean, bizi nahi dutela eta bizitzeko heriotzari buruz pentsatzeari uko egiten diotela. Harengan zenbat eta gutxiago pentsatu, orduan eta urrunago kokatuko bailitzan. Egun batzuetan hiltzera zigortutako kondenatuari, dela eritasun terminala, dela auzitegiaren sententziagatik, jokalekuko argiak amatatzen zaizkio edota bizi izan zituen jokalekuak, iragana goitik behera datorkio. Eta zer gertatzen da orduan, ez baldin badaki zer dagoen heriotzaren langa ostean, inor ez baldin badauka esango dionik zerbait badagoela eta zertan datzan berori? Benazkoa da “esperantza dela galtzen den azkena”, fedea eta maitasuna galduta ere, esperantza hor dela. Baina itxaropena, beste guztiak legez, bertute aktiboa da, zer itxaroten den jakin behar da landu ahal izateko. Hor sartzen nintzen jokoan ni. Eta nik ez nenkien zer esan, ze ez nuen ez zeruan ez infernuan, irakatsi zitzaidan horretan sinesten. Eta esan nien beste bizitza misterio bat dela, Jainkoa misterioa dela halaber, argia den misterioa, egia, energia, maitasuna eta bizitza, batik bat edota ororen batuketa, Bizitza dela; Bizi misterioa hemen eta Bizi misterioa han. Hori zen esaten nien guztia. Eta horrezaz gain, Kristotaz, dohatasunez hitz egiten nien, parabola batzuk kontatu: “Zeruen erreinua zeraren antzekoa da…”, eta zenbait `mirari´ kontatzen nizkien, non era berean gorderik ibiltzen zen misterioa, `nolakotasunaren” arraposturik gabeko itaunak, eta euren bizitzaren ereduaz eta beraien heriotzaren etsenpluaz ere usu egiten nien berba. Horretaz hitz egin eta konpainia egin, beraiekin sufritu eta beroiek negar egiten zutenean, behin edo behin gertatu zena ez dakit zergatik, nerauk ere begietan malkoak, eta zerbait oroituz barre egiten zutenean edota txisteren bat kontatzean, neuk ere barre. Baina nik ez nituen txunditzen, nik ez dakit hipnotizatzen. Hori esan izanak molestatu ninduen, ze uste bainuen, ene sinesgogortasunaz gain, norbait edo zerbait, neu ez nintzena, aktore ari zela. Eta, pentsatu nuen, hori esatea argiztapenen ura erreten faltsu batetik eramaten saiatzea zela. Ez dut gogoan bere izena. Polizia sarjentu tantai bat zen, hitz gutxikoa, Humbolt kaleko 7 ko gertakizunengatik bere beste lau akusatu kideekin paredoira gidatua izan zena; kasu horretan, ziotenez, Carbó Serviá izugarriki `garbitua´ izan zen. Bostetatik indartsuena eta animoz bareena ikusten nuenez, bere kideak bere aurretik fusilatuko zituztela esan nion. Horrela erabaki nuen ordenua, exekuzio bat baino gehiago zegoen bakoitzean beti egin nuen bezala, segun eta hobekiago ala txarkiago ikusten nituen animoaz horniturik; banaka deitzen eta laguntzen nituen beraien puntu eta ordu “zero infinitura”. Itxoiten zuten tokitik, besteek ezinezkoa zuten deus ikusi, baina bai entzuten zutela aginte hotsak sua egiteko ordenatuz eta deskarga aditu. Izu laborrizkoa. Baina saihestezina. Alfonso kapitainak zuzentzen zuen tropela gau horretan. Aurrea hartu zioten orori legez, beharrezko jo nituen minutuak eskaini nizkion; posible da, zigarrotxoren bat erreko genuen, ez dut gogoan, solastatu, errezatu genuen urrats geldoak emanez ohizko “Gure Aita”, azken besarkada, Kristo gurutzean deneko irudiari musu eman, eta “egun batean han goran aurkitzen garen arte”. Bereizi egin nintzen. Alfonsok ordenak eman zituen. Gorputza zerraldo erori zen. Bereganatu ginen. Ez zegoen hilda. Auhenka ari zen, padre!, padre! Begi bistan noragabe, Alfonsok ez zuen asmatzen errukizko tiroa ematen. Asaldatu nintzen eta presazko seinak egin nizkion Alfonsori buruan graziako tiroa eman zekiola behartzeko. Hilzorian zenarengana makurtu gabe, nork daki begi hertsiekin edo lausotuekin bere eritasuna zela eta, desarratu zuen eta Jainkoak daki nora joan zen bala! Hiltzear zenak aieneka segitzen zuen, padre!, padre! Piketea pilatu egin zen inguru osoan, beraiekin Duque Estrada eta zenbait ofiziale gehiago. Duque Estradarengana zuzendu nintzen eta: “Fusilatu dute honez gero, sententzia betea izan da, ospitale batera eraman ezazue”. Padre!, padre! ka jarraitzen zuten kexuak. “Ez, hiltzera zigortua izan da bera eta hemen hil behar du”. Alfonsok bigarren grazia tiroa desarratu zuen. Alferrikaldutako beste berun puska bat. Padre, padre. Alfonsori eskumuturretik heldu, eta indarrez gerturatu nuen bere eskua exekutatuaren burura. “Jo, jo egiok ja!”. Katu kolpekaria sakatu zuen. Gorpua astindu egin zen zoruan. Arnasa erdi etenda, dardarka, eman nion azken oliadura igurtzia. “Hartzak bakean atseden”. Inor agurtu eta begiratu barik erretiratu nintzen. Ene komentu bidean, asturiar zentrotik gertu, Teniente Rey kalea hartuz, beste auto batekin gurutzatzean, talka bat probokatzeko zorian izan nintzen. Estanislao Sudupe aita lotan geratzen zen batzuetan, liburu edo aldizkari bat eskuetan zuela eta argia piztuta. Bere gelan argia ikusi eta deitu gabe sartu nintzen, ustez esnaturik egongo zelakoan. “Aitormena gura dut, gau honetan gizon bat akabatu dut”. “Errepika ezak, zer esan duk?”. “Gizon bat hil dudala”. “Argitu hori”. Asko kosta zitzaion ni lasaitzea. Oso erdizka lortu zuen. Ez nintzen oheratu. Komentuko teilatu zabaltzara igo nintzen izarrak kontenplatzera eta beraiekin batera negar egitera. HAMAR Isildu zaitezte! Errezatzen ari gara! Tximist karraka antzera, trumoi ahots tzarra bailitzan. Galera dardaratu da. Oihuak errebote harrietan eta gauean desagertzen da. Isiltasuna. Otoizten segitzen dugu. Pausuak uretan oin hutsekin, trapuetan bildutako ahotsak, zuzi iraungiak, arrosarioa aurrera doa, jira eta bueltak plaza berari. “Jainkoak salba zaitza Maria, santa Maria, Jainkoak salba zaitza Maria, santa Maria…”. Bada ezpainak mugitu soilik egiten duenik, ez ditu ezagun hitzak, eta errezoan ari da halere. Hitzak dira gutxienekoa, esaten diet, ezpainak geldi egon litezke eta itxirik begiak. Bihotzarekin errezatzen da eta oin eta eskuekin. Bene benetan otoitz egitean, arima eta gorputza eta bizitza osoak dira otoizlariak, norbera izandakoa eta gaur dena. Otoitzak arima garbitzen du nola urak gorputza. —Zertarako errezatzen dugu?, dio norbaitek. —Norberak daki zertarako. —Nik errezo egiten dut mirari bat eskatzeko. —Beruna bihurtu dadin kotoi?, —Ez haiz alferrik arituko? —Bada, zer eskatuko dut? —Ordu horretan Bera hire alboan izateko. Otoitzak, esaten diet, bideko sasiak kentzen eta ateak irekitzen laguntzen du. Otoitzean jarraitzen dugu. Arrosarioa amaitzean arnas hartze sakon bat entzuten da, helmuga batetara nekez iritsi bagina eta deskantsura eseriko baikina legez. Lasaiturik. Erretzen dutenei pizten diet euren zigarreta. Eta orain? “Kontuz!” dioten seinaleak barrundatzen ditut goizaldeko ordu bietan edo hiruetan galdetzen hasten bazara: “eta zer egingo dut orain?”. Zorakerietara zabaltzen den atzealdeko atean jotzen dute. Zeren eta goizaldeko ordu bietan, lanegun berri bat hasteko irteten ezpada pertsona hori, suposatzen da oherako bidea hartzekoa dela, begiak aurreraka erorita eta neke aleen luku erraldoia bizkarrean duela. Alabaina, neuk bilatzen nituen alternatibak beste batzuk ziren: izu ikararik gabe lo egitekoak. Anestesikoak asmatu nituen, lagunduko zidatenak sakonunetan erortzen ene eskeletoa horizontalera entregatu bezain pronto. Beldur nion ohera joateari, ametsari, ene ametsa populatzen hasi ziren nire “ametsei”. Gau batean neure gurasoak lagundu nituen paredoira, aita amak, heriotzara zigortuak auskalo zergatik. Paretatzarrera eramana, beste gau batean, Pio XII. aitasantua izan zen. Ez zitzaidan ez gutxi ez asko interesatzen Sigmund Freudek esan zezakeena amets hauetaz. Beldurgarria zen ulu batekin esnatzea eta gorputza korrontetzar elektriko moduko batek inarrosia izatea. Ene anestesikoetako bat azeleragailua sakoneraino sakatzea, autoak bere gehiengo abiadura eman arte, ausarkeria, kontrolaezinezko irristadaren mugaraino, istripu hilgarria Cojimar eta Tarará eta Santa María del Mar eko autobide berrian, ea tentsio batek aurrekoa zapaltzen zuen. Beste bat whiski botila muturrean sartzea zen. Untxi gisatuak saltsan kartzelako bere lagunari eramaten zizkion gizon hark, niri ere ekarri zidan White Horse eskoziarraren kaxa bat, dozena botila banan bana, bere lagunari eman niezaion. —Baina nola bururatu zaizu? Cabañako kartzelan barra bat muntatu dezaket, benga, beno, eraman ezazu hori ekarri duzun bidetik! —Gera zaitez horrekin eta egizu ongien deritzozuna. Nik ez nekien pena madarikatuak igerilari adituak zirenik whiski igerilekuetan. Whiskian blaitu nituen behin eta bitan baino gehiagotan, karretari irlandarra banintz ere…!, gauerdiaren ondoren lo egin nitzakeen ordu gutxiak, eta ondorioa izan zen lehenago desatsegina zitzaidana, botika gustua hartzen niolako, bada, gustatzen hasi zitzaidala, puntu bateraino agian alkoholiko izateko zantzuen sustraia izateraino ia. Baina penak hiltzeaz, apenas, ezta deus ere. Okasioetan, kartzelako zaintzaren ardura zuen troparen logelan litera okupatu gabekoren bat aurkitu eta ordu pare bateko lo kuluxkak egiten nituen. Nola eta mutilen batzuk ez bazidaten berba egiteko atxikitzen. Oro har, erreserbatuak ziren, hitz gutxikoak euren jatorriko multzoan ez bazen. Denak entzun izan zidaten behin eta berriz zigortuei zuzentzen nintzaienean otoitz artean edo euren itaunak ihardesten, edota informatzen sinpleki edo eta kaleko hotsak komentatzen eta, orakulu bat banintz legez, errespetatzen eta aditzen ninduten. Batzuk, izaeraz irekiagoak eta fidakorragoak, mendilerroko gerrillaren pasadizoak kontatzen zizkidaten eta gozamen bereziarekin euren abenturak Habanan, garaipenaren harroaldiak arrastatu zituenekoak. Bat bazen, eta Adan zuen berezko izena!, isiltzen ez zena bere amodio balentriak kontatzeari lagatzen ez ziona; hobe esanda, bere haren merkeko zirriak. Gau batez aitortu zidan: —Padre, uste dut gaixo nagoela. —Ni ez nauk mediku, baina esan gura badidak, bota ezak. —Gau honetan inpotente bihurtu naiz. —Eta nola izan duk hori? —Ba, emakume batekin joan eta ezin izan dudala ezer egin. —Aurrenekoarekin ala azkenekoarekin? —Azkenekoarekin. —Eta zenbat etzan dituk aurretik? —Zazpi. —Ez besteko lotsagabea egina hago hi! Denei gustatzen zitzaien putetan, baina Adani bezala, inori ere ez. Inoiz ez zitzaidan otu aurresatea hori bekatua zenik. Adan bekatu egiteko gai al zen bada? Denak ez ziren `adanak´, ezta hurrik eman ere. Edo harresira abiatu edo hiriko argiak eta ozeanoaren belztasuna behatzera esertzen nintzen. Gaua desegiten joan zedin itxaron eta argiak itzalak ordeztu zitzala pixkanaka. Arratsalde batzuetan, eta Mons. Evelio Díazek, Habanako Artzapezpiku bitartekoa berau, ez gutxiago zenak erdiesanda, zinema sala batera sartzen nintzen bere kartelerako lehen tanda ikustera. Ia inoiz ez nuen filma oso bat ikusi, beren musika eta koloreen hamakan lokartzen bainintzen. Baina esnatzean eta danbatekoaz ateratzean Cabañara korrika egiteko, ohartzen nintzen ohean siesta bota banu baino deskantsatuagoa nindoala. “Batzuk badatoz eta besteak badoaz”. “Bizitzaren joanean”, José Selgas poetarentzat. Heriotzaren desfilean niretzat. Galerako lau ziegak ireki eta ixten ziren, batzuk atera eta ez ziren itzultzen; beste batzuk, joan zirenek utzitako hutsunea betetzera zetozen, etsipenez itxoitera, iragana behatu eta agur esatera, etorkizuna usnatu eta bere misterioak zoko miatzera. Giroak horixe izaten jarraitzen zuen: `ez ezak denbora galdu faltan botatzen eta errebelatzen bueltarik ez duen horretan, beste irteera bat bila ezak, bai bazagok´. Animalia bentzutuaren etsipena? Izaki arrazional eta adimentsuaren onarpena? Batzuk besteak kutsatzen zituzten. Melo padrearekin berba egin eta, salbuespen bakar batez, hurrengo goizeko jaunartze zaleen taldean parte hartzea eskatzen zuten. Arrosarioak, berriz, arratsaldero aukerak ematen zizkidan ebanjelioaren iruzkinak egin eta kaleko bizitzan bizi izan zena eta egun barrote artean bizi zena aplikatzeko: Jesus, laguna eta anaia bizitzen eta hiltzen biziz eta hilez irakatsi zuena. Bizitza errealerako aplikazioak bizia amaitzen denean: txirriska eta hutsunean erortzea ala tranpolina eta jauzi akrobatikoa Bizitzarako. Nik ez neukan fedea ereiten nuen. Eta irribarre egiten nuen, konturatu ez zitezen negarrez ari nintzela. Paredoiak ere izan zuen aldaketa bat, arintzea ekarri ziena exekuzioak gidatzearen kargua zuten ofizialei, ez hiltzera eramandako errudunei ez eta gertaera makabroetako gainerako esku hartzaileei. Alfonso Zayas kapitaina behar bada heroia izanen zen mendian edo Santa Clarako hirian baina, odol hotzean hiltzera behartutako pelotoi baten manduan, berea jelatu egiten zen zainetan. Bere eginbeharra zelako egiten zuen, baina larruan antzematen zitzaion nazka ezkutua, asko saiatu arren disimulatzen. Zenbait gauetan ordezkatu zuenak ere ez zuen ongi ematen maila, beharrezkoa zen matoiaren taila. Ché Guevara, aldiz, zeinaz bere etsaiak hainbeste dioten Cabañan fusilatutakoen odolarekin zikinduak zituela eskuak, bada, sekula ez zen agertu ere egin ez “sua!” oihukatzera, ez graziako tiroa disparatzera. Baina egun batean, gau batean, gizon maltzurra agertu zen, eraile izateko jaioa [plazera sentitzen dutenetakoa suposatzen dut, orgasmoaren antzeko zerbait], heriotzaren albistari iaioa, tropelaren buru zela. Morroi nardagarri bat, bere Estatu Batuetako sorterriko justiziaren iheslari, iraultza kubatarrean erroldatua, ze bere buruan sinonimoak ziren iraultzaile eta gizakien hiltzaile izatea. Herman Marks izena zuen. Norberak ez ditu aukeratzen bere ibilbideko kideak bere bizitzako halako uneetan. Marks bezalako morroiek lohiaz zipriztintzen eta zikintzen dituzte inguratzen zaienei. Lotsa sentitzen duzu gizaki izateaz haiengandik gertu ibili behar izanez gero. Ez ditut ahaztuko bere aurpegi eta keinuak inguratu zitzaidan arratsaldean, eta gainera bota zitzaidan ni besarkatzeko, zeren gau hartan, zazpi, zazpi fusilamenduko banketea izango genuen! Sikiera gau hartan gertu izan nuen lagun baten konpainia, Tomás Olazabal aitarena. Akolito gisa zerbitzatzeko eskaini zitzaidan, berak esana, gainezkatzen nintzenerako. Gau horretan deitu nion. Berak zuzendu zuen arrosarioaren errezoa eta nirekin iraun zuen iluntasun luze, amaiezinean, bazirudienean erlojuak uko egiten ziola aurrera egin eta orduak markatzeari. Ez zuen balio izan, ezin zuen kontsolamendu izan, baina sentitu eta eskertu nuen lagunaren presentzia. Beste gau batean bezalaxe, Mariano Errasti lagun eta aita halaber. Eta beste bat, Monsinore Eduardo Boza Masvidal, Caridadeko parrokoa eta Habanako Apezpiku Laguntzaile gaia, Fidelek Kubatik kanporatua, erbesteratua erbesteratu ospetsuen artean. Eskatua zidan posible egin nezala bera bertaratzea bere familia lagun baten kidearen fusilamenduan. Zazpien zerrendan zegoen Luis Ricardo Grao. Urtarrilaren 28ko Kirolen Jauregiko hiruetatik, Pedro Morejón aurretik joana zen, bera zen bigarren, Jesús Sosa Blancok egun bakar batzuk soilik itxaron beharko zituen. Grao bizirik iritsi bazen gau horretaraino, ez daki batek ez zergatik ez nola. Egunak zeramatzan ahitzen pixkanaka, dardara eginez, agonian, baina amatatzen ez den kandela bezala. Oso gutxi jan eta berba egiten zuen; bere begien pertsianetatik anitzez haratagoko irribarrea zuen. Goizero jaunartzen zuen eta arratsalde hartan, galerara iristen ikusi ninduenean, deitu egin zidan eskari bat egiteko: mesedez ekar niezaiola komunioa gauean, eguneko bigarren aldia bazen ere, indarra hartzeko eta hormara bidean abiatzeko orduan. Erabat txoraturik aurkeztuko nintzatekeen kopoia ostiaz beteta, den denak berarentzako. Azken orduan nolabaiteko era krudelean portatu nintzen berarekin. Akabatua ikusten zitzaion, oso eri, zirtzil fisikoa, eta zazpien artean osoena zegoena aldi berean, izpirituz erraldoia. Alde batetik sufrimendua aurreztu gura nion, agonia murriztu, zazpietatik lehenbiziko eramanez paredoira. Eta, halere, azken lekuraino erreserbatu nuen. Berorixe esanez egin nuen, eskatuz adorea opa ziezaiela bere kideei, banan banan jaso nik eta ardiak hiltzera bezala eramaten diren arteko tartean. Onartu egin zuen. Eta seguru nago perfekzio osoz egin zuela, akaso hitzekin, apika isilik, berdin dio. Bera bakarrik geratzean, ez genuen ez denborarik ez gain laguntzarik beharrezko izan bere animoak eta bernak firme mantentzeko. Niretzako, despedidarik eta besarkadarik zirraragarrienetako ba izan zen. Begirada tinkoa aita Tomásek bere eskumako eskuan goian sostengatzen zuen gurutzean. Erabateko ordenak erortzen joan ziren. Heriotza, bidea zabaltzen zoan. “Su!”. Sei bala irten ziren Luis Ricardo Graoren bila. Zutik itxoin zien. Eta zutik jarraitzen zuen dunbotsari isiltasunak jarraitu zionean. Zutik balak zeharkatua zutela? Zitekeena zen? Berarengana hurreratu ginen. Bizirik zegoen? Hila zen? Zutik zirauen. Hain irmo plantatua seien inpaktuak ere ezin izan zutela etzanarazi? Edota berunak ukigabea piketeko mutilak, jakinik nor fusilatzen zuten, nahiago izan zutelako ez apuntatu hiltzearen ordez? “Aurrez aurre eta arropan ez dira ikusten inpaktuen zulaketak. Bizkarrean bai ikusten direla irteera zuloak eta odola txorrotaka jariatzen”. Baina ez nuen begiratu eta ez dakit. Ofizialak pistola lokira hurbildu eta graziako tiroa aplikatu zion. Zerraldo erori zen. Azken olioaren sakramentua emateko belaunikatu nintzen. “Deskantsa ezak bakean, laguna”. Eta ahapetik, “Ze inbidia diadan, motell!”. Gau gutxi barru abisatu zitzaion Jesús Sosa Blancori bere txanda iritsia zena. Horren zain zegoen, harritzen gintuen ja, bioi, hainbestek aurre hartu ziotela. Amelia eta bere alabengandik despeditua zen. Ez nuen azken musuaren eszena bistaratu gura izan. Ez zuen lotu gabeko hari muturrik lagatzen. Itxuroso jartzen utzi ziezaiotela eskatu zuen, bainatua, bizarra egina, barne arropa garbia, heriotza andereari harrera egiteko. Konfiantza gehien garatu zuen Marcial `errebelatuarekin´ aparteko bat izan zuen, tiratzaile apartaren ospea zuenarekin. Aldenduta, baina denok entzuteko moduko ahotsaz. Eskatu zion saiatu zedila gau horretako piketeko izaten, bere bala izan zedila azken agurra emango ziona; kasik zin egin zezala exijitu zion: zuzen, baino oso xuxen, desarratu zezala bihotzera. —Hona, ondo begira ezak, ikusten?, hemen daramat bihotza. Gero niri deitu zidan. Nik ere mesede bat egin niezaiola. —Ikusten dituk oinetako hauek? (Ordu honetarako hika egiten zidan ja.) Begiratu itzak, berriak dituk, estreinatu gabe zeudek, urteko despedidarako erosi, baina ez nizkian jantzi, ez zakiat zergatik, hobe, horrela bizitza agurtzeko estreinatuko dizkiat, baina ez diat hauekin lurperatua izan gura, nahiago oinutsik botatzen banaute lurrera; hik kendu iezazkidak hilda nagoenean eta bihar, Casablancan edota Habanan, eskale bati oparitu; ikuskatu oin handia duen, bestela ez ziotek balioko, baina ez esan norenak ziren, ze bestela ez ditik jantzi nahi izanen. —Orain ni nauk galdetzailea: zergatik egiten duk hau? —Fideli eta bere iraultzari txantxatxo bat egitea otu zaidak, fusilatuko naitek, baina ez naitek derrotatu. Arrosarioaren errezoa amaitzean, atsekabean kide zituenei hitz batzuk zuzendu nahi izan zizkien. Ezer ez, “gero arte” bat. Ez zen aldarria izan. Ez zien iragan garairik gogorarazi. Etorkizunari begira hitz egin zuen. “Interesa duen bakarra da”, errepikatu zien zenbaitetan. “Aurretik noa ni. Han itxarongo zaituztet”. Ordua iritsita, Gure Aita otoizturik —“Azkena. Gogoratzen hirekin errezatzeko eskatu hidan lehenengo hura gau hartan? Ez dakik, nola eskertzen diadan” —, besarkatu eta agur esatera nindoanean, eskutik oratu ninduen: —Beste mesede bat, beste fabore bat egidak, hitzematen diat azkena izango dela, hitz bi esan gura zieat fusilatu behar nauten soldadutxoei. Duda egin nuen: “Zer ote dakar gizon honek bere buruan? Ez da ene eskuduntza, baina ez dago pelotoiaren aurrean dagoen salbaiaren eskuduntza izateko eskubiderik ere”. —Baldintza batekin —esan nion —, fin hitz egin eta laburra izan hadila, hemen egongo nauk eta konplitzen ez baduk, moztuko diat. Ez zen asko izan esan zuena eta tonu oso hunkigarrian bota zuen. Berak eta besteek maite zuten Kuba berbera zela esan zien; berak ez zuela jakin izan aberria zoriontsu egiten eta, mesedez, beraiek ongi tratatu eta zoriontsu egin zezatela. “Biba Kuba!” oihu egin eta isildu zen. Listo zegoen “arreba heriotza” onartzeko. Lehenik sakramentuzko azken olioak kopetan ipini, gero zapatak kendu nizkion. Zapata erraldoiak, larru karraskarizkoak, distiratsuak. “Eta hori?”, galde egin zidan norbaitek. “Berak oparitu zizkidan”, erantzun nion. Inork ez zuen fitsik ere esan. Eta zapatatzarrak eskuan egin nuen ospa. Ez nuen asko ibili behar izan biharamunean hanka handiekiko eskalearekin topo egiteko: oso eskerturik hartu zituen Jesús Sosa Blancoren zapatak, erabat konbentziturik neuk erosi nituela berari oparitzeko. Bizitzako paradoxak. Sosa Blancoren “izpiritu burlatiak”, bere heriotzarekiko topaketan elegante aurkezteko estreinatu zituen oinetakoetan gordeta, Habana Zaharreko kale zaharretatik barre murrika ibilian jarraitu zuen misteriotsuki. Zer dakit nik zenbat denboran. Cabañan ezagutu nuen Sosa Blanco, xakelaria, hitzontzia, kokozko bihotzekoa, zuri eta dultzea barrutik. HAMAIKA Baso bat ur eskatu zuen bila etorri zitzaizkionean paredoira eramateko. Zurrupaz zurrupa, isilik, edan zuen. Gau horietan Cabañako iturrietan isurtzen zen ura mingotsa zen. Ez mingarra ez gatzatua, mingotsa. Ez garratza ez gozakaitza, mingotsa. Mingostasunaren mingotsa. Arratsean arimaren pitzaduretan azaleratzen den mingotsa. Ahots hautsien sorta, argia zertarako den ez zekiten argiena, buru frigidoetan labekatutako intentzioena, lokaztian galdutako pausu galduena, harramazkatzen eta mintzen duten oroimen eta ahanzturena, tristura gris, lodiarena, gonbitoaren aurretiko nazkagarrikeriena, erritmoa galduta duten nekeena, batek nahi lukeena, inoiz ireki behar ez zituen leihoena, saihetsaren alde horretako min zorrotz batena, txoko batean hiltzera etzateko desioena, porrot sentsazio nardagarriarena, gogait izatearena. Jainkoari oihu egiteko gogoarena: Honetarako egin gintuan?, Cabañako mingotsak, paredoiaren bidean. Urte hartako Aste Santua martxoaren 30etik apirilaren 5era ospatu zen. Aste hartako astelehen egunez ezagutu nuen aurrez aurre Fidel Castro. Ez zen Ché Guevara izan enkontrua apailatu zuena, baina berarekin zerikusiren bat izan zuen. Egun haietan suertatu zen, ustekabeko topaketa batean, komandanteak esan zidan nirekin elkarrizketatu nahi zuela. “Noiz? Non?”. “Bihar goizean goizeko orduetan pasa zintezke komandantziatik?” “Ongi da, bihar arte”. Harri eta zur uzten zaituzten ezusteak, eta gehiago anuntziatuak ez badira eta berez antzematen zailak direlako. Chék nahi zuena zen berari aipatu zizkioten hiru abade ezagutu gura zituela eta haiekin elkartzeko zubi egitea neuk. Hiru pertsonaia intelektual, interesgarriak oso. Hilario Chaurrondo, paulen edota vicentinoen Kongregazioko partaidea, predikatzaile ospetsua eta misiolari kanpainen antolatzaile Kuba osoko luze zabaleran, Nafarroan, Espainian jaioa. Angel Gaztelu aita, abade sekularra, lan poetiko batzuk argitaratua, Espiritu Santoko parrokoa, kubatarra. Ignacio Biain aita, Universidad del Aire delakoan irakasle, La Quincena aldizkariko zuzendaria, Gipuzkoan jaioa, Euskal Herrian, Espainian. Hirurak bizi ziren Habana Zaharrean, hiruak luzitzen zituzten euskal abizenak, eta hirurak egiten zuten herren ezker hankatik, esan gura du euren pentsamendua ezker joerakoa zela. Beraiekiko topaketa prestatzeko motibatzeko, argitu zidan neuk ere bileran parte hartu behako nukeela. Beraiekin hizketa egiteko deseatzen zegoen: iraultzari buruzkoak, beronen izpiritua, iragarriak ziren legeak eta erreformak, aplikatzen ari zen justizia, eta abarren gaineko euren burubideak eta iritziak entzun nahi zituen. Aita Biainekin soilik berba egin nuen, egunero ikusten bainuen bazkariko orduan, komunitate bereko kideak ginenez. Ez eta sikiera berari ere esan nion zerbait formala eta seriosa zenik, halako zerbait gehiago: egunen batean elkar aurkitzen baziren, txoraturik geratuko litzatekeela ezagutzeaz, oso ongi hitz egin baitzioten berari buruz. Beste biei, ezta hori ere ez nien esan. Izan ere, uste nuen, Ché ezagututa, felpaz estalitako hitzen ostean, intentzio uherrak gordetzen zituela hark. Ez zitzaion axola laguntza moral bat, ez iritzirik, kidekoak izan ala ez izan. Helburu zuena zen beraiekin kiste bat, bi edo hiru edo tumore sortzea Elizaren ehunen barruan, bere larruazal azpian. Jada ordurako ni ez nenbilen oso amodio kartsuetan instituzio hierarkikoarekin, itxia eta ainguratua aurre juzguetan eta doktrina mugiezinetan, zeinetan eliza egitea batzuk agindu eta gainontzekoek obeditu eta isiltzera mugatzen zen; eta duda egiten nuen Kristori gustatuko ote zitzaion eliza hau. Baina ene desamodioak ere ez zuen atea erdi irekiko bertatik otsoa sar zedin, eta hau haitzulo traizionatzaileak antolatzen joan zedin. Komandantearekin bere komandantzian bildu nintzen hitzordurako, kartzelatiko paredoirako gaupaseoak oinetan maskurrak eginak zizkidan; ez ariman, honek odola jariatzen segitzen zuen. Eten bat behar nuen eta bururatu zitzaidan Aste Santuak aukera hobezina eskaintzen zuela fusilak isilarazteko, atseden hartu eta gogoeta egiteko egun batzuetan. Chéri esatea pentsatzen nuen. Baina norbaitek argitxo bat piztu zuen ene buruan solasean ginela: “Chék ukatu egingo dizu, berak ez du sinesten gauza horietan, ezta fitsik ere berari; zergatik ez zoaz zuzenean Fidelengana?”. `Erramu´ igandean oraindik ez nuen lortu kontaktu bizia eta elkarrizketarik hitzartzea. Beraz, esan nuena: “Bihar jakin non den eta, Habanan bada, errege egunean Chéren egoitzan aurkeztu nintzen moduan egingo dut, ea zorte bera dudan!”. Cabañan nire teklak ukitu eta jakin ere jakin nuen non pasa zuen gaua eta non aurki zitekeen goizeko orduetan: Vedadoko halako kalean, halako etxean. Han topatuko nuen, Celia Sánchezekin batera, haren interesik banu ere. Ez, Celia ez nuen intereseko, solastatu nahi nuena Fidel zen. “Hartuko zaituen ala ez, ez dakit, zoaz eta zortea lagun izan dezazula”. Autoa auzoko kale batean aparkatu eta etxera bideratu naiz. Ze arraroa. Ez polizia autorik inguruneetan, ez zentinela armaturik atean, inolako babesik ez begi bistan. Atea jo dut. Miliziano batek irekitzen dit. Bi ziren eta biak fusil metrailadoreen karga zutela. —Egun on, ez naute zitatu, ez dut galdetu hartu ahalko nauen, espero dut baietz eta horregatik nago hemen. Mesede egingo didazu esanez Fidel Castro komandanteari Casablancako abade parrokoak berarekin berba egin gura duela? Eta baiezkoa fortunatu zen, ikusiko ninduela. “Zatoz”, eta bulego bilakatutako gelara sartu ninduten, mahai handi bat eta zenbait jesarleku; han lan egiten eta jendea hartzen zuen Fidel Castrok, eta bertatik despatxatu ninduen ordu erdi geroxeago eta ez oso modu onean, esan dezagun. Baina zintzoa izan eta onartu beharra daukat: aurpegia begiztatu eta eskua estutu aurretik, miresten ari nintzaion sekula inoiz egin ez bezala, ez kronikak irakurritakoan, ez Sierrako kontakizunak entzundakoan, ezta telebista kameren aurrean bere aurkezpenak aho zabalik ikusitakoan eta jakineko jardun kilometrikoak, loakartu arte aditutakoan legez. Orain miresten nuen ze ez dago lurrean estatu buru bat gaztelu, jauregi edo bulegoz beteriko hamaika pisuren jabe, handikeriaz, luxuz eta babesez inguraturik ez denik; aldiz, berak jan, lan eta lo etxe apal batean egiten zuen, klase ertain bateko sendiaren berezkoan, konpainia eta segurtasun lagun talde batentzako espazio gabe. “Gauzak, diren bezala”, pentsatu nuen: “Hau baldin bada goitik datorkigunaren mostrako botoia, poztu gaitezke, ondo baino hobeto zoaz, Fidel; oso ongi zoaz, Kuba”. Zoritxarrez, hura ez zen neurrirako trajea, indioilar larru bat zapaldu berri nuen eta enegarren muturrekoa hartu. Sinple eta lau esanda, bere gordelekua zen, despistatzeko eta tentuz ibiltzeko, zeren etsaiak ez du lo egiten. Ametsak eta promesak laster hasi ziren zimeltzen batzuentzat, apenas 1959ko udaberrian, eta norbait ibili zitekeen zelatan. Jarritakoan, harengana eraman ninduten arrazoiak eta helburua adierazi aurretik, bere ikuspegi berezienetako batekin harritu ninduen. Aidanez, Fidelen buruan ez zen sartzen hurrengo ideia, hots: “norbait badatorkit, zerbait esan nahiko dit”, ze kontrako ideiaz beterik baitago: “ni ikustera datorrena, entzutera datorkit”. Ez dakit zer ibiliko zuen eskuartean egun horietan, ziur aski nekazaritza erreformarekin loturiko zerbait. Kubako laborantzaren bideetatik amildu zen, ez kantatzeko —inoiz kantatu ote du? — guajirarik edo son montunorik, ez eta bere edertasunaren bertsoak errezitatzeko melatu gozoz dariola; baizik eta zenbaki gazteluak egiteko, lurren banaketa hain txarra ilustratuko zuena eta bertan amerikanoek landutako aberastasuna; herriaren onurarako produzitu behar zuten hurrengo aberastasunaren zenbakiak, “gure inspirazio eta zuzendaritzapean, iraultzarenean”. Ekialdetik mendebaldera uhartea korritu zuen, hesiak eta talanquerak saltatuz, lautadak eta mendiak, kainaberadiak, behitegiak eta kafe sailak, zenbakiak, numeroak eta lumero gehiago. —Beno, eta zerk dakarkizu hona? Esaldi batzuk prest neramatzan, bere zenbakiak enterratu zituztenak. Zabuka, hainbeste zenbakik txundituta, esan niona: —Zuk badakizu, komandante, Cabañan… auzitegi iraultzaileak… paredoia… nik uste, komandante, Aste Santuko egunotan paredoia hertsi beharko litzatekeela, aski genuke hildako handia, denongatik gurutzean hil zena; horretara nator ni, zuri eskatzera agindu dezazula egun hauetan bertan behera gera daitezela fusilamenduak, Kristoren amodioagatik, komandante. Jainko Santua! Nola jarri zen! Txinparta gurutzatu zitzaidan burutik: “Hau gai da ni fusila nazatela agintzeko gaur gauean bertan!”. Baina ze oihuak bereak!: —Zein uste duzu zarela, nork baimendu zaitu deitu ez zaituzten lekuan sartzen? Nork eman dizu kandela kofradia honetan? Altxatu egin nintzen, “Adio, adio”, atera zuzendu eta korrika lurrundu nintzen autoraino. Fidelen orroak Cabañako galtzada harrietan errebotatzen zuten hurrengo goizean, kartzelara zuzentzen nintzenean; eta Duque Estradak hots egiten zidala entzun nuen: —Zer gertatu zen atzo, pater? —Ezer ez, zergatik galdetzen duk? —Ze Fidel Castrok diosalak bidali eta esanda laga dizu aste honetan ez dela fusilamendurik izango. —Nola? —Datorren astera arte atseden hartzen dugula, zero tribunalak, zero paredoia. Gertatutakoa kontatu nion. —Eta harritzen zaitu hola jarri izana bera? HAMABI Aingeru eskuadroi bat amestu nuen fusilak eskuetan, umeak fusilatuz. Amestu nituen ene aita ama fusilatuak. Pio XII. aitasantua fusilatua. Neska mutil lagunak fusilatuak. Amets egin nuen digante fusilatuaren gorpu berdearekin Karibeko itsas urdinean etzana zena. Ene buru fusilatua amestu nuen. Amestu nuen fusilarien pikete bat Jerusalengo kale bateko harri galtzadan, gertuko mendi bateko bidean. Arratsaldeko hiruretan amets egina: fusileria deskarga bat, mendira korri egin, hiru gurutze huts amestu nituen. Sekula ez nuen amets egin zubi batekin eta beste aldeko pasealeku berdearekin. Ez nituen amestu izar irribarretsuak. Ez eta aurora borealak. Ametsik ez argiztaturiko arbolekin arratsa erortzean. Ez nuen ametsik egin eskutik heldurik ibiltari zoazten bi gazterekin, kantari, ameslari… Hurrengo astean Kristo berpiztua bere gurutzea kargatzen ari zen berriro Cabañako Kalbarioan. Egun haietantxe aztertu zen Ariel Limaren kausa, hunkitu ninduen kasua, beste guztiak legez, sakonki, baina hau zio eta ñabardura oso bereziengatik. Ez dut kontutan hartzen, baieztatzen dudanean, Arielek gezurra esan zidanik, eta bere defentsan fede onez aritu nintzenik, baina erratuki. Testu honen lehen zirriborroa erredaktatzean enteratu nintzen horretaz. Ez nau izorratzen iruzurra jasan izanak. Beti izan naiz harrapakin erraza hurkoaren doluaren aurrean, urrikalmenaren erraia erraz biguntzen zait. Nahiago dut ergel gisa geratu, zital bainoago. Mutilaren adina ere ez zen bere berezitasun txundigarrienetakoa. Hormatzarrean lagundu nituen berrogeita hamabostetatik gazteena izan zen. Dezenterengatik. Cabañan fusilaturiko bataz besteko adina hilabete haietan berrogei urtetakoa zen, gutxi gora behera. Bizpahiru hogeita hamar inguruan zebiltzan. Arielek akaso doi doi beteko zituen hogeita bat paretatzarrera eraman zutenean. Oraingo distantziatik ez dut bereizten beraren bisajea haurrarena zen ala beldurra zen bere begirada eta hizkera umetzen ziotenak. Hemezortzi urtetik beherakoa zela sinestarazi zidan eta horrek eragin zidan berarengatik eman nituen pausuak ematera. Ariel Limaren izenak beste oroitzapen batzuk dakarzkit, dena arretzen dutela, zingirako hondoan pausatutako lohiak irabiatuak izatean bezala. Oroipen erlazionatuak, esaterako, torturarekin: erreminta eta praktika informazioa biltzeko, borondateak makurtzeko eta ordenua eta segurtasunari eusteko. Edota zigortu eta errepresaliatzeko soilik, ze lotsagarria! Beti izan da, historia torturatzaile eta torturatuez gainezka dago, inongo botere eta gobernu ihardunak ezin ditu bere esku guztiz garbien mostrak erakutsi ziur aski; gezurra diote aurkakoa diotenak, bai eta elizaren esku eta ukondoak eta besoak ere zorrotean jariatzen dute odol inuzentea isuria hilduratzeko makinaren gainean muntatuta, euren “inkisizio santuagatik!”. Forja eta sutegien tailer iraultzaileak badakite gaztetxo bizargabe, polit, ameslari, gurin bolatxoen berri: beren ateetara heroien harropuzkeriaz iritsi arren, klaudikatu behar izatera eta traizionatzera ere iritsiko dira endemas beraien lehen gaueko torturapean. Onartu egiten dituzte alabaina, euren arrandikeria amets ergelak elikatu eta menturara bidaltzen dituzte, eta beren zortera abandonatzen piztiaren atzaparretan erortzen baldin badira. Mukizu nerabeak, Robin Hood edo El Zorroren imitatzaileak, haien balentriak errepikatzeko edota gainditzeko prest direnak. Ariel Lima gaztetxo ameslari horietako bat zen, beste bat, beste munduko deus ez. Apika, beste burkide batzuk baino ausartagoa izan zen, gehiago erresistitu zuen eta agian heroikotasunaren marra ere igurtzi zuen. Baina suak erre zuen azkenean. Inork ez zion heroi izatera sartzeko eskatu. Berak bilatu zuen. Zigortua eta paredoira eramana izan zen bere bihotzeko arrosondoa loratu baino lehenago. Torturari amore eman eta ahultasunean traizionatzeagatik. Oso berezkoa nerabezarokoa: erresistentzia zibila, iraultzailea, ekintza subersiboa, gerrilla urbanoa abenturarekin nahastea. Sutondoan mugitu eta ez erretzea, legeen amaraunaz eta kaleko bizitza arautzen duten ordenantzaz trufatzea; zarata atera, korri egin eta polizia korrikan jartzea. Jostatu, beste hitzetan esanda, imajinatuz aldi berean ekarpenen bat egiten diotelakoan kausa nobleren bati. Eskolan edota auzoan erraz errekrutatzen uzten dira, sartzen diren klandestinitate eta misteriozko giroak erakarrita. Gaur panfletoak zabaldu, bihar horma batzuk zikindu pintada libertarioekin, beste egun batzuetan erakusleihoen kontra harriak jaurtiki eta tiro hotsetara ohituz zailtzen dira. Ad hoc prestatutako literatura ematen diete leitzera. “Irakurri ezak, aberria salbatzen lagun dezakek, prestatu hadi, gazteok eraikiko diagu mundu berri bat, Kuba libre bategatik”, eta abar. Horrelaxe hasi zen Ariel Lima. Ez zidan aitortu ze sasitza eta ardura mailari ekin zion, ez eta ze mandatu eta ekintza zehatzetan parte hartu zuen. Ikustarazten zuen `norbait´ izatera iritsi zela, konfiantzazko gizona. Behingo batean poliziak hatzaparra bota zion arte, burutik oinetara zafratu eta barroteen atzean giltzapetu zuten, ziega kuarteleroan. “Dakian guztia kontatuko diguk aldika, aditu duk, mukizu?”, esan zioten biharamunean. Gazte gaixoaren kalbarioa hasia zen, galdeketa badoa, jipoia badator, egun batean bai, bai eta bestean ere. “Beratuko haiz, mamoitxoa, ikusiko duk ze bolero lindoak kantatuko dizkiguan!”. Arielek heroi zela amets egin zuen, baina ez zioten esan helmugara iristeko bidea luzea, malkartsua zenik, eta denak ez zutela lortzen; indarrez begiak itxi, ukabilak estutu, ezpainak koskatu, fitsik esan barik. — Gogortxua haizela uste duk, eh! kabroitxo? Mahats pasa bezalatsu jarriko haiz, bai; ikusiko duk baietz, denborak larru ongien zurratuena laxatzen dik eta astia duk soberan diaguna; heuk ikusi, hortaz. Ez zirudien errenditzeko prest. Taktikaz aldatu zuten beraz. “Bihar hire ama etorriko duk, ongi portatzeko esango dik eta hik erantzun behar diok baietz, eta ona izanen haiz, berak nahi bezal bezalaxe, baietz?, hobe duk, kaka mokordo”. Esana eta egina. Hurrengo egunean salatxo batetara mudatu zuten, non benetan bere ama ikusi zuen. Ez zioten permititu besarkadarik ez eta ezein afektu adierazpenik, ez zen hori bisitaren helburua. Amaren ostean, polizia erraldoi bat, hankak zabalik, eskuak atzean harturik, aurpegi galanta barre iduri lerdetsuetan urturik. “Hitz egizu, andrea. Esaiozu zure niniari —Ariel zuen seme bakarra — zer egin behar duen ez badu enteratu nahi bere begiekin zertarako balio duten zu bezalako putek”. Izan zen behin emakume bat zazpi semez erditu zena eta ebanoa bezain gogor hezi zituena, konpaktuak eta oso beteak, tenk suaren eta haizearen eta burdinaren aitzinean; lehenago hautsiko zen aizkora euren izpiritua trontzatzen saiatuko balitz, baina banan bana hiltzen ikusi zituen, ezen gogokoago zituen hilda tiranoaren gutiziara errendituak baino. Zazpi anaia Makabeoak eta bere ama imitatzen gaitzak diren eredu dira. Inor ez da eskandalizatu behar beste ama eta beste seme zenbait jausten badira, menperaturik horren trantze berdinera edo antzekora. Arielek begiak hertsi zituen polizia orangutanaren hatzapartzarrak bere amaren besaburuetan ikusita. —Ireki itzak, marikoia, begiratu, ongi erreparatu, sadikoa duk, lehenik kolpatua izatea dik gustuko, kitzikatu egiten duk putatzar hori, eta txoratzen duk arropatxoak kentzen dizkiotenean… Ooo! Ze azal suabea, ze tititxo politak, oh!, eta axariak bere altxorrak gordetzen dituen basoa, ireki itzak gehiago begiak, marikoia, gehiago, hola… Eta Arielek amore eman zuen. Nork ez? Bizi izan duenaren ezpainetatik entzunda, kontakizuna askozaz txundigarri eta zirraragarriagoa da. Alabaina, orain jakin dudalarik jarraipena ezinezkoa dela Ariel Limak kontatu zidan moduan, zalantza jabetzen da nitaz, eta ene buruari galdetzen diot mutiko heldugabe baten nortasuna zenbateraino pitzatu litekeen, bere erresistentziaren gainetiko presioetara azpiratua izandakoan eta segidan portaera hunkitu, haluzinatzen hasi eta errealitatea izandakoaren ezberdina dakusanean. Zera diot, Arielek eman zidan aldaeran, errenditu ostean egin zuen aitormenean Carbó Serviá, Fructuoso Rodríguez, José Machado eta Joe Westbrook 1957ko apirilaren 20an ezkutatzen zireneko helbidearekin erlazionatzen zela; urte hartako martxoaren 13an Palacio Presidencialaren asaltotik bizirik ateratakoak hauek; José Antonio Echeverría , “Manzanita”, Habanan Batistaren erregimenaren aurka legalki borrokatzen zutenen erresistentzia hiritarreko burua hilik erori zeneko ekintza (Echeverría eta Serviá asaltorako goiza bitartean San Franciscoko komentuan gordetzen ziren; Aguiar eta Teniente Rey, berriz, ni bizi nintzenekoan). Ziurtatu zaidanez, Arielen aitortza ez da zuzena, berak ezin baitzuen helbide hori ezagutu. Zergatik esan zidan gezurra? Bere subkontzienteak beharko zuen akaso ahuldadeak sortu zion hutsunea nolabait ordeztea? Gehienbat lehen graduko gertakaria zelako, oso garrantzitsua, iraultzaren egutegian? Nolanahi dela ere, amore eman zuen, burkide iraultzaileak saldu eta automatikoki beraien desagertzearen eta Habanako polizia buru akordu madarikatukoa Ventura koronelaren lekaioen eskuetan hiltzearen arduradun bilakatu zen. Pausua emanda, bere kontzientziak, kamarada zaharrak bainoago, traidorearen aipu beltza ezarri zion; haren egunen hondarreraino lagako ez zion sanbenitoak, ezkutatu eta esklabo gisa kaserna bateko sukaldean lan egitea tokatu zitzaion hogei hilabeteetan, harik eta iraultzaren garaipena arte; eta gero Cabañako presondegian. Mingarriegia egiten zait argitzea kausa eta efektuen taula hori muntaia horretan guztian; bereziki, gailena ez baina eragingarria baden torturaren egitate horretan eta eragin dezakeen buru galtzearengatik. Epaiketara eraman zuten. De la Fuente fiskalak bizirik jan nahi zuen, hiztegia hustu zuen altzairuzko puntazorrotz, aho zurrun, ebakitzaile eta zaurtzaile ziren hitz oroz, heriotza zigor bat eskatu zuen, bat bakarra, bada ez hogei ez berrogeita hamar berea bezalakorik, ze eskatu ahal izan balitu, eskatuko zituzkeen. Defentsako abokatua, fiskalak altxatu zuen grinen haizeteak arrastatu zuen, txikitu egin zen, “ume bat da, heldugabe bat, arduragabe bat”, errepikatu eta jirak eta bueltak ematen zizkon berdinari, nola haize errota kirrinkari baten hegalak, gantza gabe direnean bere ardatzak. Ariel Lima hormatzarrean hiltzera zigortua izan zen. Astebete bezalatsu eduki zuten Heriotzaren Galeran. Apenas hitzik egiten zuen. Zoraturik bizi zen, bere buruaz hustua, galdua begirada, gertatzen ari zitzaionaz jabetzen ez zela. Beste presoek hain haurride, hain abandonatu, hain laztan beharrean, bere izate laburra hain bihurritua sumatu eta erruki zioten. Ché ikustera joango nintzela eta beragatik bitartekaritza eginen nuela agindu nion. Aurkeztu zitzaidan lehen aukeran egin nuen. Erantzun zidan ez zela bera, baizik eta apelazio auzitegia hori erabakitzen zuena, eta galdetu zidan zergatik deuseztatu behar zen sententzia. Arrazoi birengatik, esan nion: bata, sentipen gizatiar hutsagatik, zeren agian, Ernesto Guevarak, Javier Arzuagak bezalaxe, froga beraren, presio emozional beraren menpe, hamasei urteekin, Ariel Limak amore eman gisa egingo genukeela; bestea, politikan azkarrak izateagatik, ze mutikoa fusilatu ondoko egunean Estatu Batuetako, Amerika latindar eta Europako prentsa kakara eginez esnatuko zen: iraultza kubatarrak sentimendu eskasia zuela, bere justiziak ez zuela bereizten heldu eta adingabeen artean, berdin berdin fusilatzen zituztela batzuk zein besteak, eta horrek onura oso gutxi ekarriko ziola iraultzaren kausari. Alferrikakoa. Uste dut Chék bere arimako sentimenen ildoa kauterizatu zuela, zenbat eta gupida gehiago eskatuz gero, orduan eta krudelkeria gehiagorekin erantzuten zuela. Berrikuspenaren bistan ebatziko zen. Komandanteak salan ikusi ninduen, beste gau batzuetan lez, eta ez dakit ez ote zuen interpretatu ene presentzia harri berean egonkortzeko moduan eta horrek ez ote zuen gogortzen. Posiblea. Ikuskatzeak apenas iraun zuen ordu erdi. Sententzia berretsia eta gau hartan bertan fusilatua izateko xedea. Atean ikusi ninduen berriz ere, tribunaleko jende eta guardiekin abandonatzen nuenean sala eta kaleko galtzada harrira irten nintzenean. Eskua altxatu zuen, agurtzeko antzean. Zangada handiz zihoan oinez komandantziarantz. Emakume batek korrika egin zuen beraien aurretik eta belauniko erori zen komandantearen aurrean. “Arielen ama da”, esan zuen norbaitek. Hurbildu nintzen. Chék ertzetik jo eta beste aldean dagoeneko, burua itzuli eta esan zion: “Andere: Javier aitarekin hitz egin dezazula gomendatzen dizut, diotenez maisua da kontsolatzen eta animoak ematen”. Eta niregana zuzenduz, agintzaile eta adar jole artean: “Zurea da, andrea”. Altxatzen lagundu eta aholkatu nuen: “Erretira zaitez ja zure etxera, zeure tragedia gainditzen saiatu eta semerik gabe bizitzen, Jainkoari gomenda egiozu zeure burua, neuk ere enkomendatuko zaitut ”. Inoiz ez nuen berriz ikusi ama. Gau horretan Ché gorrotatu nuen. Ariel paredoitik igaro zen. Ez zekien bere ama han gertu zenik. Berarekin zer egiten zuten kontzientzia argirik ez zuela izan esatera ausartuko nintzateke, ez zela enteratu fusilatzen ari zitzaizkiola. Berberaren buruaren itzal hustu bat zen. HAMAHIRU Sinesten dut santuen komunioan , sinesten dut bekatuen barkamenean, sinesten dut haragiaren berpiztean eta sinesten dut bizitza iraunkorrean. Sinesten dut…? Sinesten dut…? Sinesten dut…? Badakit sinestea ez dela ezagutzea ezta jakitea. Edo arimaren jakituria dena. Sinestea hegan, dilindan egitea da, misterioaren zeruetan. Misterioa onartzea, bertan murgiltzea, besarkatzea, guztiz ematea. Heriotzaren misterioaz ari gara. Ez da halakorik. Heriotza bizi egiten da, ikusi egiten da. Nahiz eta esperientzia izan nondik ez den itzultzen, kontatzen ez dena, beti hirugarren pertsonan baitu bidaiatzen. Sinesten da ala ez jarraitzen dion horretan, gero datorrenean. Heriotzaren ostean? Misterioa, Jainkoa, misterio ororen laburpen. Itsuitsuan nabil iluntasunean. Ez dakusat. Eguna esnatzen denean eta argia pausatu ene begietan, zeharka nazala diot eskatzen arimaraino eta fedearen ereintzaraino. Hortik, arestian esan nuen aitortu eta komunioa hartu zutela orok, batek izan ezik. Bat hori, ordea, pentsatzera gehien emana zen presoa, dotoreena eta traturik kortesena zuena zen Cabañan ezagutu nituen guztietatik. Bertako populazio penalak kontsideratzen zuen orotarik irakurriena eta kultuena zela, poliglota zekizkien bost hizkuntzetan, nazioarteko komunismoaren sare trinkoko artxibo biziduna, beste inork ez bezala Kuba eta Amerika Latindarreko ideologia eta korronte politikoetan jakituna. Iraultzailerik muturrekoenak, alderdi komunistako faroloi zaharrenek eraginda, zenbait burkide maiteen desagertzea egozten zioten. Ez beren heriotzan esku hartu zuenik, baizen eta pikotan ipini zituela beraien izenak, bere irizpide antimarxisten arabera, herrialdearen zeregin demokratikoan enbarazu zirenen, eta isilduak izan behar zutenen zerrendan. José Castaño teniente koronelari buruz ari naiz, Batista diktadorearen egunetako Inteligentzia politiko militarreko Buróko burua. Asko preziatu nituen latinamerikar komunismoaren errutetatik eman zizkidan ibilbideak, bere zabalkunde erritmoa, bere ahalmenak eta mugak. Bazekien, arraioa bazekiela tipoak! Berrogeita hamar urte geroago, zapata hautsiez nazkaturik ibiltari, lautadetatik eta mendietatik, menditatik ordeketatik bainoago, Andeen bazterretatik edo bizkarrezurraren gainetik, esan dezaket bere hitzetatik asko eta asko profeziak zirela: zentro eta hegoaldeko nazio familiarretako bortxaren profeziak, boterearengatik borrokatuko zirenak eta bizitza sozial eta politikoaren formuletako batengatik; diktadura hain ohikoak eta hain itsuak, edota horrenbesteko demokrazia ederrak proiektatzean eta horren erdizka lortuak; edo eta sozialismo erradikalak eta komunista aldekoak, gaurkoak bezalakoak, agindu eta prometatzen dutenak eta zer emanen duten ez dakigunak, behar bada Kuban bezala, etxafuego saiakerak. Berak esanda jakin nuen Mariátegui, abizen hain euskalduna zuen delako bat bazela, komunismo perutarraren lehen urratsetan. Eta beste berri batzuk, probetxuzkoak izan nituenak misiolaritzako hurrengo hamar urteetan. Ez da ezer bitxia batzuk laguntzat bazuten eta bestetzuk gorrotatzen eta etsaitzat izendatzen bazuten `berarekin akabatzeko´ zerrendan. Egun batean ene lagun min abade baten bisita proposatu nion, filosofia irakaslea berau. Solastatu ziren, ezagumenak eta iritziak elkartrukatu zituzten, aurrez ezagutu ez izanaz penatu ziren eta bakoitzak bere espaloiari jarraitu zion, bere eguneroko narratik. Ez zen hura unerik hoberena filosofiak egitera dedikatzeko. Bere epaiketa era estrainioan moldatu zen. Bertatik desfilatu zuten, aurkako lekuko gisara, alderdi komunistako plana nagusia: Carlos Rafael Rodríguez, Anibal Escalante, Antonio Núñez Jiménez, Peñalver, Miguel Sampedro, Alicia Agramonte, denak ere akusatua odol ekintzekin uztartu nahian. Ez nago ziur, baina memorian dantza egiten dit Raúl Castroren izenak, bere aletxoa ere ipini gura izan balu bezala, testigu legez, Castaño paredoira eraman zezaten. Pelayo fiskalak ez zuen aurkitzen bere heriotza zigorraren eskaria argudiatzeko modurik. Alde batetik pertsona baten aktibitateen eta bere ideia politikoei buruzko txostenen eta haren desagertzea eta heriotza bestetik, konexio horiek ezartzen saiatzea ez da erraza, nola eta txostenaren intentzioa ezpada pertsona hori zirkulaziotik erretiratua izateko eragitea. Baina Castaño heriotzara zigortua izan zen. Auzitegiak, hain zuzen, Victor Bordón Machado komandantea zuen buru eta sei batzordekide laguntzaile izan zituen, armada matxinoko ofizialak denak. Abokatu defendatzailearen esanetan, epaiketa ez zen erabatekoa izan eta oina ematen zuen bista itxaropentsua planteatzeko. Bere defentsa planaren aurreko ene erreakzioa ezagutu nahi zuen. Berak liluragarritzat zuen, nik liluratutzat ikusi nuen. Kanje eskaintza batean oinarritzen zen eta ikusten zenez gerturatzeak izan ziren Estatu Batuetako enbaxadorea Kuban zenarekiko, eta tanteatua zen terrenoa. Zer moduz Kubak José Castañori hegoaldera joaten lagatzen bazion eta amerikarrek Kubari entregatzen bazioten diktadurako bi piura gorrotatuenak, Ventura eta Carratalá? —Nire iritzia? Ez nauk peritu, ez nazioarteko politikan ez diplomatikoen arteko akordioetan ez eta legeetan, baina ezetz usaintzen diat, Ché ez doala hortik, kaltegarria ere gerta dakiokeela planteamendua, hain ongi eramaten denez USAtarrekin, egin ezak iruditzen zaiana, baina ene iritzia duk ezetz. Martxan zen helikoptero batetik arrautza kaxa bat erortzen uztea bezala, eta paratxutik gabe ikusten nuen, “ikusiko duk nola nola denak hausten diren eta ederki hautsi ere!”. Ventura eta Carratalá Kubara berritzuliek festa itzelerako aukera emango zuten habanar kaletarrentzat, Fidelen urtarrileko ongietorriaren gisakoa. Tximu larruaz jantzirik paseatuko zituzketen, zuhaitz baten adarretatik zintzilik edota kamioien bateko barroteekiko plataforman. Edota beraiekin Francisco Goyakoaren maiatzeko fusilamenduen koadro ospetsua erreproduzituko zuketen plaza publikoren batean, mundu guztia pasa zedin ikustera. Baina aspaldi zuen jaiak amaitu zirela Chérentzat. Horrenbestez, presiditu zuen bistan sententzia berretsia izan zen: “Fusilatua izan dadila, gau honetan bertan”. Presondegira nindoan José Castañori esanda uzteko erabakia eta berarekin ikustera zertan enplegatu genezakeen bere bizitzaren hondarreko bi orduak. Orduantxe harrapatu ninduen Duque Estradak. Zuzenean harira. “Lagundu behar nauzu, oraintxe bertan, minutu bat galdu gabe, Fidel Castro ikusi behar dugu, eskatu behar diogu exekuzio epea atzerarazi dezala eta ikus dadila kasua berriro”. Ezin nuen sinetsi entzuten nuena. “Duque Estrada al zen hitz egiten zidana? Zer ari zen gertatzen? Ze biraketa arraroa, arraso arraroa, laurogeita hamar gradukoa, zen hau?”. Sinestezina. “Itxaron pixka bat”, eskatu nion, “Castañori esatera noak gertatzen ari dena, oraintxe itzultzen nauk”. Biok bakarrik. Bere jeepean. Apenas hitz egin gabe. Gauak inbaditutako Habanako kaleetatik. Esperantzen metxa batekin ariman dardarka. Heriotzaren kontrako karreran. Kubako bizitzen, ondasunen, onuren, azienden eta zorteen jabe berriarekin topatzera. “Lizentzia ematen al dit, ene jabe Fidel, bizitzen jarraitzeko?”. Fidel ordu horretan azukrearen sindikatuko egoitzan zegoen, jendez eta txaloz gainezka zen bere anfiteatrotzarrean, bere berezko diskurtso amaiezin bat gehiago jaurtikiz. Bere argi propioan bildua. Bera bakarrik eszenategian. Bere ahots berak ferekatua. Fidelez beterik, bere buruaz, bere dibinitateaz, jainkotiarra erromatar enperadoreak legez, Olinpoko jainkoen moduan, mesias eta salbatzaile, fantasia iraultzailea hitz eta haragi egina. Beragandik hurbilen kokatu ginen, aldameneko bastidore baten atzean, airea hartzeko edota txaloak aditzeko pausetako batean ikus gintzan eran. Ikusi gintuen noski eta Duque Estradak besoak altxatu zituen. Gerturatzeko egin zigun seinale batera, bagoazkio korrika. Duque Estradak argitu zion zerk eraman gintuen hara. “Beno, beno, ondo da”. Erretiratu gintezkeela adierazi zigun. Erretiratu ginen. “Eta? “Ba, ez dakit. Egia esan ez dakit zer den Fidelen ahoan `ondo da´ ren esanahia, bere jardun amaiezinetako baten erdian. Akaso, Camiloren faltan, `ondo noa?´ hari galdetu ordez, bere buruari ziurtatuko zion `ondo, ongi noa´. `Ondo da´ `konforme´ gisa uler liteke, ez duzu uste, pater?”. Goazen gurutzearen seinalea egin, eta goaz lotara. Autoa Cabañan lagata nuen; hortaz, bere bila bagoaz, eta Castañori gertatutakoa esatera banoa, eta ondo lo egiteko. “Fidelek esan dik: Ondo da, hau duk, bizirauten baimentzen diala, ikusiko diagu zenbat gehiago”. Zoriontsu sentitzen nintzen, ze eguzkia piztera itzuli eta argituko gintuen beste behin berriro. Goizaldeko ordu txikiena oso pasatuta erretiratu nintzen San Franciscoko ene komentura eta lotarako etzan nintzen. Bozina joka eta oihuka esnatu ninduten hirurak aldera. Aguiarko jende guztia, Teniente Rey eta Amargura artekoa, leiho eta balkoietara irtena zen zalapartaren zioa zein ote zen non ze barri. Komentuko atean itxaroten zidan motorra piztuta zuen jeepak bolido bat legez arrankatu zuen zangoak bertan sartu bezain pronto. —Baina zer gertatu da?, Fidelek esan zigun… —Fidelek galdetu zuen zer bilatzen genuen, bere diskurtsoa amaitzean, telefonoz hots egin zidaten, egoera argitu nion, Chék zer erabaki zuen galdetu zuen, esan nion eta ez zuen deus gehiago jakin gura izan: “Fusilatu dezatela oraintxe, zeren zain zaudete?”. —Baina lehenago esan du… —Ahaztu ezazu, padre, lehen ez zen enteratu ere egin, egin nizkion berbaz. —Motel!, bat erotzeko modukoa duk hau… —Esan liteke… Ordubete hortxe zeramaten gure zain paredoian. Kinka horretan ere ez ziren ausartzen ene gabezia izanda ekiten. Sei fusilariak eta ofiziale taldetxo bat hizketan ari ziren plazatxoaren erdigunean. Murruaren oinetan, bakarka, esku bilurrez libre eskuak, gora eta behera, gora eta behera bueltaka, heriotzara kondenatua. “Zer ari ote da pentsatzen? Nola argitzen diot gertatutakoa? Zer esaten diot?”. Gelditu egin zen ni ikustean. Hurbildu nintzaion. Inolako disgustu edo gogait seinalerik ez bere aurpegian, erabateko sosegua. Aitzakia bat abiatu nuen. “Asko sentitzen diat, barka ezak….”. “Utzi ezazu hori”, moztu zidan, “ez deust ardura”, ahots osoarekin, tonua aldaezina, “ez du ezer arrarotik, itxaroten nuen, ezagutzen baititut, padre, nik ezagutzen ditut”. Paredoirako ezein laguntza ez zitzaidan hain erraza egin, bakarra be ez, zentzu batean, hain dramatiko eta mingarria. “Non da fusilatzen denekoa? Han, posteko hartan? Bada, goazen oinez, honokoa laburra izan dadila, oso gutxi geratzen zaigu esateko modukorik”. Ibili ginen, zutoinaren aurretik bi metrora geratu ginen. Pelotoia posizioan jarri zen. “Padre, mesede handi bat eskatu behar dizut, badakit ez dudala horretarako eskubiderik, zeuk ikusiko duzu eskain eskaini diezadakezun…, hiltzera noa…, badakizu nola pentsatzen dudan, padre, mesedez, zure fedea mailegatuko didazu, berarekin aurkezteko han, noranahi noala ere?”. Harri eta zuri geratu naiz. Gutxien suposa eta itxaron nezakeena. Ez dakit zer pentsa, ez dut ezer pentsatzen. Berarekin besarkatu naiz, begiak itxi ditut, ez dut nahi negarrez ikustea ni, hitzik ez dut aurkitzen, ezin dut ahoskatu. “Ene fedea…? Ze fede?”, esaten diet neure barruei. Ezin sinetsi bizitzen ari naizena. “Bai, José. Har ezak, hirea duk, eraman ezak….”. “Eskerrak padre, lasai hilko naiz”. Ez gara mugitzen, besarkaturik iluntasunean, zer esanik ez zen jada. “Erreza beza zerbait, padre, neuk zurekin erreza dezadan”. Gure Aita errezatu genuen. Oso mantso, lerro bakoitzean geldituz, besarkadatik askatu barik: “… eta libra gaitzazu gaitzetik. Amen”. Gurutzea ezpainetara hurbildu nion. Musukatu zuen. Hil zen begiak irekita, oso irekiekin, jauzi, korrika egin nahi balute legez, eternitatearen abenturan murgiltzeko presa balute bazalaxe. Otsaila, martxoa eta apirileko hilak izan ziren gogorrenak. Maiatzean —arrazoiak ez dakizkit —, zenbatzeko modukoak izan ziren fusilatzeak. Ché Guevararen osasunaren txartzeak, bere asma kronikoaren zikloak eta atsedena hartzeko lekualdaketak eta Tararáko hondartzako suspertzeak, zerikusia izanen zuen, agian. Abisu antzeko hots anonimo bat barreiatu zen: “Atseden bat da, ez egin ilusiorik, justizia iraultzailea ez dago lo, kargu hartu beharrekoak itzela izaten jarraitzen du”. Auzitegiak batetara murriztu ziren, erritmo geldoan lan egin zuela. Hilaren erdia aldera paretak ez zuen gauerditik aurrerako orrorik egiten jada. Heriotzaren Galeratik joan eta itzultzen ez zirenen tan tana agortu zen eta egitate horrek, besterik gabe, erakutsi zien gutxi gora behera hamabost kondenatuei maiatzak udaberria esan gura duela, eta honek irribarre egiten zietela galerako leihatiletatik kirik. Gauero jarraitu genuen arrosarioa errezatzen. Goizero jaunartzen segitu zuten. “Tartea probestu ezak eta hoa sendagilearengana”, erdi abisu, erdi erregu, Casablancako ahots maiteenak neure burua zaintzeko eskatzen zidan. Eta kasu egin nion. Ramón Casas doktorea elkar ikustera joan nintzen. Azalaren eta larruazalaren azpitik eskukada galderekin aztarrika eginez, medikuaren begiek bere ezpainek baino lehenago esan zidaten gustuko ez zuen zerbait ikusten ari zela. —Ikus ditzagun egin behar dizkizuten laborategiko frogek zer dioten, baina oraindixe ohartarazten zaitut zaindu behar zarela eta opor ederra hartzea komeni zaizula. —Baina zer ikusten duzu txarto? —Deus ez txarki, gaitza esan litekeena, eta ezer ez ongi, guztiz ondo esan litekeena. Atsedena premiazko duzu, has gaitezen hortik. Nire nagusiarekin berba egin eta Cabañatik denbora puska baterako alde egin nezala esan zion. Lagun batek, denboraldi hartan Mexikoko lurretatik predikari zebilenak eta egun haietan Habanan zenak, berarekin eramango ninduela proposatu zuen. —Baldintza batekin, hirekin lan egitea ez dadila izan, oso astoa haiz eta. Noski, atseden hartzera. Ekainaren erdialdera Mexikorantz aterako nintzela erabaki zen. Aurretik bisita egin nahi izan nion Guevara komandanteari bere Tararáko erretiroan. Adostu behar izango nukeen bisita. Mariano Errasti aitarekin batera aurkeztu nintzenean, “Deskantsatzen ari da”, esan zidaten: “eta gero bilera oso garrantzitsu batera aterako da; beste egun batean etorri beharko duzu”. Egun haietako batean La Quincena aldizkariko argazkilariari jira bat antolatu nion Cabañatik. Erreportajea aita Marianok idatziko zuen. Argazkilariak presarik eta murrizketarik gabe lan egin ahal izan zuen, hala aldizkarirako nola bere bilduma partikularrerako, nahi zituen argazkiak ateraz. Ekainaren hamabian, goiz erdian, Guadalupeko amabirjinaren, Zumarraga artzapezpikuaren eta Pancho Villaren lurraldera eramango ninduen hegazkinera igo nintzen. Casas doktorearen gutuna neraman, bere laguna zen neurologo bati zuzendua. Rancho Boyerosko aireportuan jabetu nintzen, ordu batzuk geroago Chék beste abioi bat hartuko zuela, Ekialde Hurbilerako helmuga zuena. Lokartu nintzen eta amets egin nuen: euskalduna, mexikarra, kubatarra eta argentinarra zain neuzkan Moctezuma ezagutzera eramateko ni. Mexiko eta lagun berriak, euskaldunak, mexikarrak, asturiar eta baturro banak primeran tratatu ninduten. Leku batetik bestera eraman ninduten, Pueblara, Fortín de las Floresera, Teotiuacánera, Cuernavacara, Qurétarora, Guadalajarara, puro pique mexikarra jatera, zinemara, antzokira, euskal eta espainiar sukaldaritza jatera, kirol gertaera emanaldietara, bai eta sekula joaterik pentsatuko ez nukeen zezen korrida bat ikustera ere, eta otordura berriro. Baina, jainko santua!, lehertuko naizela! “Amore emazu, no más, eta berriturik utziko zaitugu Kubara itzul zaitezen”. Euskal sendi batekin bizi nintzen, Sopuertatik eta Galdamestik etorritakoak; senarra Francozalea, andreari `igualtsu zait´, iloba heldua abertzale separatista, letagin zorrotzekoa. “Eta zeu?”. Eta nik: “Zergatik ez dugu beste edozertaz berba egiten, bai, politika ez den beste edozertaz?”. Eta hola hobekiago joan zitzaidan. Hiru hilabeteetan bi alditan predikatu behar izan nuen, Coyoacángo Parque Centenarioko frantziskotarretan eta Amecamecako erdi kobazulo zen elizatxo batean, liluragarria, gora igoz mendi elurtuak, gora igoz hor aurrera. Sermoia debaldekoa izan zen, baina sagar zakua oparitu zidaten, etxekoandreak irasagar finenetakoa, oso goxoa, bihurtu zuena. Neurologoari hiru aldiz soilik egin nion bisita, iristean, hilabetera eta bi hilabeteetara. Oso tratu atsegineko pertsona, Casas doktorearen gutuna irakurri, galderaz josi ninduen eta, koadroa egina izan zuenean, medikamendu berri batez, oraindik esperimentatzen ari zirenaz hitz egin zidan; espero zen neurosi depresiboak prebenituko zituela, bere kausen blokeo bat sortuz; erroen erauzketa modukoa, eta neure buruarekin erabiltzeko baimena eskatu zidan. Zer dakit nik gauza horietaz?, onak eta intentzio onekoak begitantzen zaizkidan pertsonez fidatzen naiz, sendagilearen trebezian eta zintzotasunean sinetsi nuen; ez zitzaidan otu ere esatea zergatik ez genuen bigarren iritzi bat bilatzen, eta besterik ezean bere eskuetan ipini nintzen. Horrela izan zen Cabañako kaperau izatetik indietako akuri izatera pasa nintzenekoa. Tratamendua oso eraman erraza zen: pilula batzuk irentsi, ongi jan, gorputzak eskatu ahala lo egin, distrakzioa, paseatzea. Sekula ez dut jarraitu tratamendu hobeago bat. Bi alditan joan nintzaion aztertu nintzan, eta bigarrengoan eman zidan alta. “Eta zer zor dizut, doktore?”. “Deus ez, benetan, ez didazu ezer zor, hobe esan ni nintzateke zorretan…”. Eta akuriak jauzi egin zuen berriro, fidakor eta zoriontsu, bere belar zelaian. Kubara itzulita, berri sentitu nintzen, hain berria non sabaipe guztian bizi izan ginen denak berrezagutzen nituela, lankide guztiak, gutxi gora behera ezaguturiko oro, bakoitza nolakoa zen, zertan zebilen, irakurtzea edo txisteak entzutea gurago zuen, Rafael ala Beni Moréren kantak gustukoago zituen; inprimategian, sukaldean edota sakristian lan egiten ote zuen akordatu bai, baina euren izenak ezin gogoratu, munduko edozerengatik ere ez nituela oroituko! Lehen egunean ikaratu egin nintzen. Tratamenduarena esan nien eta gutxira, barre artean, dena normaltasunera itzuli zen. Bitxia. Cabañako oroipenak beste era batera erantzun zioten tratamenduari. Izen asko betirako ezabatu ziren memoriaren arbeltzarretik, baina gogorren kolpatu ninduten viacrucisen izenak eta pausuak gogoan neuzkan. Ez nuen gura ene bizitzako barru barrengo zati zen Cabañak nire izateari aldegiterik, apaiz ordenatzeak lez edo Amerikarako ene destinoak, gorputzarentzat begiak, bernak edo giltzurrunak bezalaxe. Egun gutxi batzuetara eskatu nion aita Luis Lizarralderi, Casablancako parrokian ordeztu ninduenari faltatu nintzenean, lagundu ziezadala Cabañara. Bidean kontatu zidan, joan ni eta egunetara esan zioten deituko ziotela fusilamenduetako gauetan igo zedin eta gehiago igotzeko lanik ez zezala hartu geroago; hilabete horietako tartean hamabosten bat gizonei lagundu ziela paredoian, tratua egokia zela, baina lehorra. Halaxe egia. Ché Guevararen urruntzeak pertsonalaren aldaketa zorrotzak ekarri zituen. Inork ez ninduen ezagutzen, jada ez zen lehenago bezala, langarik gabeko larrean legez mugitzen nintzenekoa. Hiru pausutara identifika nendila eskatzen zidaten, Heriotzaren Galerara iristen ez zidaten permititu; halere, han laga nituen batzuk han jarraitzen zutela jakin ahal izan nuen, gutxienez bosteko taldea: beroietako baten izeba moja Erroman bizi zen eta kapa eta kota oso luzeko eta eragin handiko kardinal bat beraz arduratu zen eta bostekoaren kasuak bazterrean geratuta segitzen zuen, `ikusteko dagoelakoan´. Aldiz, Ereinotzen Hobira iritsi ahal izan ginen inork molestatuak izan gabe eta luzaro egon ginen bertan. Oroimenetan atzera egin nahi nuen, memoriako ehuneko puskatuetan pasaratzeak, halako eta beste halako gauetako koadroak berregin, eta itzultzerik ezin deneko ahanzturaren leizeetan hondoratzeko arriskuan diren izenak eta xehetasunak azalera ekarri. Han jarraitzen zuen inoiz erabili ez genuen zutoinak, hantxe balaz jositako murrua, han hartan, isiltasunean flotatuz, azken errezoa, azken besarkada. Adio esan nion Cabañari. Ez nintzen itzuliko berarengana. Bera etorriko zen nirekin, noranahi nindoala ere. Egiazki, berriturik itzuli nintzen Mexikotik. Gogoratu nahi izan nuena errespetatu egin zidan, gainontzekoa ezabatu eta dena estualdirik eta beldurrik gabe joan zen, bake santuan eta lasaitasunean. Bi hilabete geroago, Congreso Católico Nacional delakoaren baitan, Acción Católicako Asanblada orokorra ospatu zen. Casablancako parrokia eta San Franciskoko komentua utzi, eta etxe unibertsitario katolikoan bizitzera iragan nintzen. Vedadon, handikeriazko zelofanez inguratua eta, prestaturik ez nengoela sentitu arren, onartzeaz lotsaturik aldi berean. Cabañako mamu zaharrak, han egiten zuen balantza ene fedeak heriotzaren aurrean eta hemen bizitzari aurpegi emanez. Ze ilusiozko fedearen bandera jaso nezakeen gazteek bere egin zezaten, koloretxozko paperez eta hitz politez eginikoa ez bazen? Zer nuen eredugarri eta jarraitzeko modukoa eskaintzeko? Eta, hala ere, onartu nuen. Barka naza Jainkoak. Hilabeteak pasa eta 1960. urteko ekainean Espainiara bidaiatu nuen, zeren eta nire aita hiltzen ari baitzen eta ene nagusiak erabaki zuen bertan egon behar nuela ordua iritsitakoan. Itzultzerik izanen nuela agindu zidan. Neure itzulera galarazi zuena Madrilgo Kubatar Kontsulatua izan zen. Bidai horrek eman zidan aukera Ernesto Ché Guevara de la Serna komandantearekin elkar ikusi eta solastatzeko azkeneko aldiz. Bidaiari batek, pasaportea eskuan, gehienez hirurehun dolar dibisetan eska zezakeen banku batean kanpora irteteko. Nire pasaporteak erakusten zuen atereak nituela herrialdetik hamaika hilabete aurretik, Mexikora bidaiatu nuenean. Bada, lagunak nahi zutena, hobe esanda eman ahal izango zidaten dolar eskukadatxoa eramango nuen, eta zoaz Jainkoa lagun. Akordura etorri zitzaidan Ché zela Kubako bankero handia, Banco Nacionalaren presidente, ez gutxiago, bere `Ché´ ospetsua estanpatu zuena sinadura gisa peso kubatar baten billete berrien jaulkipen batean. Bere bulegoa San Franciscoko komentutik bi metrotara zegoen, Amargura kalea zeharkatzea aski zen. Oso adeitsu eta hiztun hartu ninduen. Cabañako errege egun hartan bezalaxe. Ene bisitaren zioa azaldu nion. Iraultzaile zorrotzak, legea zurrun arraio, justizia orbangabea eta zigor eredugarriaren aldekoak galdetu zidana: —Eta zenbat lapurtuko zenioke gobernuari, herriari ebastea bezalatsu baita? —Bada egia esan, ostea, salba naza zeruak, komandantea, ez nago prest osteko, ezta zentabo bat bera ere; zuri eskatzeko, legeak deritzon hirurehunak, eta `tiratzeko´, gobernua uzten bada `teinkatzen´, beste hainbeste. —Eskuan al dakarzkizu bostehun peso? Horraino baimentzen dizut eta ez gehiago. —Gainean dakartzat. —Emazkidazu eta nik emango dizkizut bostehun dolar. —Eta ez nauzu kartzelaratuko zu usteltzen saiatzeagatik. —Bai, egin beharko nuke, ezta? Zerorrek onartzen duzu, baina ikus ezazu zer nolako bihotzarekin lan egiten duen iraultzak… Mahaiko tiraderetako bat ireki du, hogeinakako billete sorta atera, hogeita bost arte kontatu ditu eta eman dizkit. Bere osasunaz mintzatu ginen pixka batean, Kubara itzultzeko nuen desioaz, iraultzaren martxaz. —Ba, gauza batzuk gustuko ditut, bestetzuk ez, zuk bezalaxe segur aski. Onartu zuen, batzuk gustatzen zitzaizkion eta beste batzuk ez. Eskua eman eta despeditzeko altxatu nintzenean, galdera bat zuzendu zidan, gaur egun oraindik [berrogeita hamaika urte galdetu zidanetik, eta bere Bolibiako zoritxarreko abenturan hil zenetik berrogeita lau urte] erre eta mintzen nauena: —Nola katalogatuko zenuke, zein izen emango zenioke biok elkar ezagutu genuenetik mantendu dugun harremanari? Begira geratu nintzaion, ez espantaturik ere galderaren nolakotasunagatik, baina ezbairik gabe oso harriturik, sekula ez nuen halakorik esperoko berarengandik etorrita. Bere begiekin, orratzak bezain zorrotzak, nire begietan tinko zituela, itxaron zuen erantzuna. Hitzak pisatu eta neurtu ditut: —Esango nuke erlazio lagunkoia edo izan dela, elkarrekin hara aldera ibili baikina lez, baina ez nintzateke ausartuko baieztatzen benetako adiskide izanez mamitu denik. —Egia da —erantzun zidan —, ez gara lagunak izan, zuk zure espaloira eraman nahi ninduzun, eta porrot egin zenuen; zeu neurera erakartzen saiatu nintzen, eta pott egin nuen. Jantzita daramatzagun mozorrorik gabe berraurkitzen garenean, etsaiak izango gara aurrez aurre. Burutik oinetarainoko dar dar izoztu batek zeharkatu ninduen. Erantzun beharra neukan, ez nekien zer esan berari. —Mozorroak esan duzu? Komandante, nik sekula ez dut mozorrorik jantzi, ez dakit zer den hori. Elkarri begira gelditu gintzaizkion pixka batean. Zin egingo nuke: ez berak eta ez nik arerio begiradarekin. Bostekoa eman genion elkarri. “Bidaia on”, esan zuen berak. “Zorte on”, erantzun nik. Eta hala irten nintzen bulegotik. HAMALAU Igande arratsalde erdia. Isiltasuna bizi da eta isiltasunaren jabe bakarra da bera Ereinotzen Hobian, heriotzaren plaza. Hitzak gora egin dute harresiaren paretetatik igoz, pitzaduretan gorde dira, belar sastraken alboan. Harresiak isiltasun lurrinak destilatzen ditu. Haize bafada bat sartzen da eta izkinetatik zokomiran dabil, zakur deslai hezur eta azal buztan luzeren pare, bere nagusiaren usnan erdi trostan. Tantai baten oinetan gelditzen da. Heriotzaren masta da. —Noren bila habil? —Nire nagusiaren. —Hire nagusia joan huen, hor erori huen eta eroan ziaten pinu kaxa merke baten. —Eta nola dakik hik? Nork esan dik? —Neu nauk testigu, lekuko mutu, isiltasunaren lagun. Kaobazko arbola batena ninduan. Etzanarazi zitean ordu txarrean. Artista batek eraman zian puska bat eta berarekin egin zian san frantzisko bat usoa besaburuan zuena. Beste askoz tristeago bat izan huen ene zortea. Ekarri ninditean hona izateko postea uztaia duena bizkarrean gau eta egun zaintzen duena kondenatua zutik hiltzeko bere haragia nirera kateatu beharra daukatena. Neuk jasotzen diat bere azken oihua, neuk baretzen beraren bihotzaren azken taupada jauzia. —Hala hil huen ene jabea. —Ez. Aurten oraindaino ez ditek lotu inor, denak eskatu diate hiltzea begiak itxi bage, zutik euren oin gainetan. —Eta inork ez dik etsi? —Ezta inork ere. —Zergatik? —Ez zakit. Batzuk hipnosia ziotek, bestetzuk fedea zerabiltek, ez zakiat. Galde egiok isiltasunari plaza honetan heriotzaren oihartzun zerbitzari denari. Gau erdiaz ulertzen dena gaueko hamabietatik goizeko hiruretara doan denbora tartea da. Oso aldi bakanetan gertatu zen hamabiak baino lehen edo hirurak ondoren. Cabañan 1959ko lehen bost hilabeteetan gertatutakoaz ari naiz. Gau erdian deskargatzen zituzten euren gorrotoak eta botaka egiten sententziak epaitegi iraultzaileek: `Hogei urte, hogeita hamar urte, biziarteko zigorra, heriotzara kondenatua´. Gau erdian, paredoiko bidean zihoazenen adio bakoitzaren urraduratik odol jario zen Heriotzaren Galera. Gau erdian penatxo nuen nik nonahikotasunaren dohaina ez izatea, ezin izan aldi berean tribunaletan, Heriotzaren Galeran, eta nahi nondik deitzen zidatenetan ere, itzalen aurka borrokatzeko, Jainkoarren!, ni, gau erdian, argia eta itxaropenak ereinez, hain erdizka nituenak horiek niretzako…! Gau erdian heriotzaren karabana presa barik zihoan galtzada harrizko kalexkatik, fosoaren gaineko zubia zeharkatu, zelaigunera atera, eskuinera jo, zementuzko santokristo erraldoi hotzari diosala egin eta Ereinotzen Hobian sartzen zen. Gau erdian sei soldaduz osatutako pelotoia prestatzen zen, fusila sorbaldan, gizon baten, biren, hiruren, aurretik jartzen zitzaizkienen bizitza segaz ebakitzera. Gau erdian gizon bat edo bi edo hiru, seinalatuak izan ziren haiek, zutik eta kopeta goran, hiltzeko prestatzen ziren. Gau erdian mintzo nintzaion ni gizon horri; argia den, maitasuna den Jainko horretaz, heriotzaren bestaldean itxaroten duen horretaz; berarekin errezatzen nuen Gure Aita, eskuan neraman gurutzefika luzatzen nion muin egin ziezaion, besarkatzen nuen, adio. Gau erdian misterioak setiatzen gintuen denok ere, erantzunik gabeko misterioa. “Non hago Jesús, Pedro, Luis, José? Non zaudete?”. Sinestun zirenentzat egunsentia zen misterio bat. Gau erdian… Cabañan gertaturikoetan protagonistak garai hartan hiru ginen: hiltzera zihoana, hiltzen zuena eta ni, Jainkoaren pailazoa, ez neukana eman gura nuena. Orduan hogeita hamar urte nituen; gehitu horri iragan diren beste berrogeita hamahiru urte, eta gaur, 2012ko urtarrilaren 6a, laurogeita hiru konta ditzaket. Han eta orduan geure bizitzak gurutzatu genituenok, eskuak eman eta galde geniezaioke elkarri, bidaia luze batetik bueltan bi lagunen antzera: “Eta nola joan zitzaizun?”. Pedro Morejóni eta segidan joan zirenei —berrogeita hamabosten berri dut soilik, lehen bost hilabete haietako bakarrak, nik sorostutakoak — galdetzea alferrikakoa da. Fedearen antenak ezin dute beraien erantzuna aditu. Sinets dezakegu, baina ez dakigu. Sinesten badugu bizitza presentea beste bizitza batekin bat egiten dela heriotzako orduan, nola ibaian doan ur tanta ozeanoan urtzen den bezala ibaiak entregatzen duenean, horrela sinesten badugu, berrogeita hamabostak bizi dira. “Eta zoriontsuak ote dira?”. Jakina, hemen bizi dugun zoriontasunarekin, ez. Eta inork ez daki zertan datzan beste bizitzako zoriona. Bizi direla eta zoriontsu direla sinesten dugu. Eta beraiekin topatuko ote gara egunen batean? Gustatuko litzaidake, baina ez dakit, agian. Hil direnekiko harremana oroimenaren eta fedearen bidez soilik letorke. Euren senitartekoekin, komunikazioari bizirik eustea gustatu izango zitzaidakeen; adibidez, Jesús Sosa Blancoren sendiarekin. Ideia lauso bat badut, norbaitek esan zuela Kanadara lekualdatu zirela eta alabetako bat erlijio kongregazio batean sartu zela. Hamar urteetan egin nuen bizitza, etengabeko mugimenduan eta posta helbide finkorik gabe, ez da hoberena lagun harremanak lantzeko. Bizi bitez denak, biziak eta hilak, Maitasunaren babespean. Esan dut bigarren protagonista fusilaren katu kolpekaria sakatu eta bizitzak ebakitzen zituena zela. Ordenak obeditzen zituena, alegia. Bai eta hiltzea agintzen ziona. Eta honen nagusia. Agintzen zuten “buruak” arteraino, goitik diktatzen zutenak zer den iraultza eta nola egiten den iraultza. “Nola joan zitzaizun?” horiek, Cabañako gertaeren arduradun nagusiei zuzenduz gero, Fidel Castro eta Ernesto Ché Guevararen aurrean kokatuko gintuzke. Azken hau hil zen. Eta hildakoei, bakea. Bakea eta kito. Hala behar luke, baina… Ché Guevara mito bat da. Gustuko dugun ala ez, onerako edota txarrerako. Ideal batez maitemindua eta ideal horren postulatuak leial bizi eta aplikatu egin zituen. Prozesuan, gogorra izatera iritsi zen, oso gogorra, krudela, oso krudela. Horrek bilakatu zuen harro ala handikeriak eraman zuen horretara? Ez dakit. Harroputza, bazen. Eta segurua, bere buruaz ziur zen. Batik bat, konbentzitua eta iltze guztiak ondo errematxatuta, ideal marxista maoistarekin erabat identifikatua, erortzen zena erortzen zela, heriotzaraino. Nire ustez, bere lehen akatsa historia —eta antropologia eta ekonomia eta soziologia — besteen begiekin, Karl Marxen eta enparauenekin irakurtzea, eta irakurritakoa dogma bihurtzea. Horrela pentsatzen dutenak errespetatuko ditut, beste batzuk pentsatzen duguna errespetatzen bagaituzte, baina errakuntza dela deritzot. Bere bigarren oker handia izan zen uste izatea Sierra Maestran altxatu zirenak gerra bat irabazi zutela eta, gertakari berdinak errepikatuz beste edozein eskenatokietan, beste gerra bat eta beste bat eta beste bat irabaziko zituztela, gerla guztiak, denbora kontua zela. Hain adimentsuz zeuzkaten gizonok euren buruak, eta nola sinets zezaketen halako disparatea? Giza adimenaren mugidak errealki aurreikusi ezinak dira. Sinesmen ergel horren biktima erori zen. Berarengan gehien miretsi nuena bere egiazaletasuna izan zen, eta bere aurretik inor ez zuela jarri bera seguru ibiltzeko; beste batzuk ordea egin zutena Sierran eta Sierratik kanpo. Esan nahi nuke halaber, bera deabrutu nahian gezur asko esan direla. Ez dakit zeintzuk diren baieztapen hauen egileak, baina interneten argitaratutako orri batzuetan irakurri dut urtarrilaren 2an agindu zuela fusilatzeko, aurretiko epaiketa barik, eta parte hartu zuela berrogeita piku pertsonen fusilatzetan; Cabañako komandante izan zen denboran agindu zuela fusilatzea, hauek epaiketaz, zerrenda baten arabera, hirurehun eta berrogeita hamar pertsona; beste batzuek diote bost ehundik gora eta, horien denen arabera, berak esku hartuz exekuzioetan; 1959ko azaroaren 26an fusilatzeko agindua eman zuela, ez dio epaiketarik ala gabe, berrogeita hamar eta piku gizaki, Cabañan betiere. Hor ez da batere egiarik. Sierra Maestran hil egin zuen, Kongon erail zuen, hil zuen Bolibian? Baietz diote eta asko gainera. Nik ez dakit. Baina Cabañan, 1959 urtean, heriotza zigorrerako irizpena emango zien berrogeita hamabost gizonei, baina ez zuen inor hil ez eta bertan egon inoren exekuzioan. Espero dut pixkanaka hozten eta itzaltzen joango dela mitologiaren aldareetara jaso zutenen debozioa, ez dut ulertzen zergatik eta gutxiago endelegatzen dut bera ezagututa. Edozein eratan, esan dut lehenago, “Hildakoei, bakea”. Fidelekin zituen desadostasunak medio atera zen Kubatik. “Ez ziren baso berbererako zuhaitzak”, esan nuen behin eta errepikatu egiten dut. Mundua askatzera atera zen, konbentzituta tiroka boterea hartuz egin behar zela hori, gerrilla gerlen bidez, eta prozesuan, ez dakit berez ez ote zen izango, “gizon berri” bat jaioko zela; lehenik Afrikara joan zen, Kongora, non ezer eta inor ez zuen libratu; Bolibiara pasa zen eta ez zitzaion hobekiago joan. Diotenez, bera hiltzea zoazenei esan omen zien, bizirik gehiago balioko ziela hilik baino. Uste dut baietz, baina beste batzuk ez zioten sinetsi eta erail zuten. Cabañan ezagutu nuen egunetik zazpi urteetara jakin zuen munduak Ché Guevara Bolibian hil zena; Liman nengoen ni. Arratsalde hartan hasten zen Señor de los Milagrosen bederatziurrena eta bertako sermoia ematea ene esku utzi zidaten. Nire lehen hitzak hauek izan ziren, gutxi asko: “Gizon bat hil da!”. Eta gurutzean iltzez josita aldaretik gailentzen zen Kristoari zuzenduz, “Zuk badakizu nortaz ari naizen, espero dut bera urrikal izango zenuela eta bere bidera aterako zinela Aitaren etxera eramateko”. Behin baino gehiagotan pentsatu izan dut Chérengandik hurbil egotea gustatuko litzaidakeela haren partitzeko tenorean. Nork daki berak ere ez ote zuen gurako? Noski galdetuko niokeela Fideli: “Eta nola joan zaizu?”. Nahiz eta ezaguna dugun bere arrapostua. “Ongi, oso ongi, ezin hobe. Iraultza, tatxagabea bere sorreratik eta garaile amaieraraino. Etsaiak, zuek, ez entzun ez ulertu gura ez zenutenok, eta oroz gain Estatu Batuak, deabruaren satrapia hori, zuek duzue gauzak hobekiago joan ez izanaren errua”. Fidel, jakina da: “antz azturak hilobiraino”. Fideli ez dio inork entenditzen, bere buruak ere ez dio ulertzen. Zer gehitu diezaioket nik alde ala kontra kubatar iraultzaz esan denari? Ene iritzian, Fidel Castroren nortasun kontrolaezinak eragin zuen oso goiz iraultzako urak uholdean atera zitezen, eta gainezka ero batean korrituz harrapatzen zuten lursail oro urpean uztea eta aurkitzen zuen guztia kaltetzea. Pultsu eta erritmo neurtuagoekin gidatu balu, bere egundoko NIaren sareak harrapatua izan barik, bere karlin txakur jarraitzaile sutsuak ez zirenaz beste guztiak etsaitzat hartu ez balitu, baita bere hurbileko kolaboratzaileak ere, entzuten jakin izan balu… Iparraldeko “goliat” a garaitu zezakeen “david” bat bezala azaltzeagatik munduaren aurrean, ez balitz errenditu ekialdeko beste goliataren interes eta aginduetara, sekula akatsen bat aitortu balu umiltasunez, bat bederik ere, ez balu hainbeste eta hainbeste eta hainbeste gezur esan, eta ez balu hainbeste eta hainbeste eta hainbeste gorrotatu, eta bere buruari ez balio hainbeste eta hainbeste eta hainbeste entzun, eta bere herriari eskaini izan balio eskaintzen omen zion maitasunaren milako bat… Iraultzak on handia egin izan zezakeen. Bere etsaiak izanagatik, hasieratik izan zituen eta edukitzen dituela jarraitzen du, indartsuak dira gainera. Baina, izan ere, etsairik okerrena barruan zuen iraultzak, barru barruan, oso oso barruan. Fidel Castro beraren nortasun neurotikoa zen, kontroletik at zihoana. Nola galdu liteke jokoa triunfo guztiak eta lau batekoak edukita? Esan diezadala dakienak. Fidel Castrok ni baino urte bi gehiago ditu: laurogeita bost. Zenbat geratuko zaizkio bizi arteko? Eta gero? Norbaitek uste du iraultza kubatarrak etorkizunik baduela Fidelik gabe? Ez nik. Kubak min dagit, bere etorkizun pluskuanintziertoak, barruko eta kanpoko kubatarrak egingo dutena, hain jantziak batzuk eta bestetzuk elkar mesprezatzen eta gorrotatzen. Orain ni falta naiz nola joan zitzaidan esateko. Nondik joan zitzaidan esango dut lehenbizi. 1960ko ekainean nire herri Euskal Herrira joan nintzen eta gure aitaren heriotzaz arduratu nintzen, eta hiru egun geroago anaia nagusiarenaz, zoritxarreko istripu batetik denok ere zauriturik atera baikinen, eta bera hilik. Ezin izan nuen Kubara itzuli ez baininduten ametitu eta 1961ean Amerikarako Misiolari Taldera destinatu ninduten. Medellinen, Kolonbian, integratu nintzen bertan, eta berarekin herrialdeko gainerakoa korritu genuen, Ekuadorrera pasa ginen, Miamira bidali ninduten urte betez eginkizun berezi batean, taldea berrartu El Salvadorren, Perura salto egin genuen; hemen Taldeko buru izendatu ninduten, ezetz esan nuen, nire gainekoak berearenarekin irten ziren, esan nien: “Zabiltzate kontuz, ea buru ez baino lurperatzaile izaten naizen”, eta horrela izan zen eta 1968an Amerikarako talde misiolariaren gorpu lorra ikusi nuen. Denbora guzti honetan sermoi asko eta ahal nuen ongien eman nituen. Gotzain askorekin eta kardinal pare batekin eduki nuen tratua. Tratu honen ondorio atera nuen, elizan, hierarkia eta klero mailan, gutxienak zirela `Jainkoaren erreinua´ Jesusen Ebanjelioa arabera iragartzen eta bizitzen zutenak, eta gehienek eliza hezur dislokatu bihurtzen zutela gizartearen aurrerapen bidean; eliza bat, ankilosaturik bizi zena, atzera begira eta tripa haztakatuz; alabaina, eliza maitatzen segitzen nuen, neurea baitzen. Ahul eta nagia izan nintzen aunitzetan eta denbora asko galdu nuen auzoko ortuko sagarrei begira. Ene nagusiaren gustuko ez zen zerbait idatzi nuen. `Errieta bat merezi eta laguntza behar al nuen?´. Ez bata eta ez bestea, baizik eta alderantzizkoa. Ez dut ulertzen nola elizgizon batzuk iritsi diren apezpikutzara eta erlijio ordenuetako nagusi burutzara. Kanporatu egin ninduen. “Hoa nahi duan lekura, baina urruti, ez haut ikusi gura”. Burua altxa ezinik eta hegalak bailiran ilusioak mugitu ezinik betirako. 1974an Puerto Ricoko hondartza batean itsasoak botatako oholtzar bat nintzen ni, hondoratze baten hondar hilkorra, desilusioen eta desengainuen hondakina. Hiru psikologoekin, haietako bi abade, berba egin nuen. Denak zioten elizan ongia baino kalte gehiago egiten nuela eta apaizgintza uzteko aholkatu zidaten. Erromara sekularizazioa eskatu eta sute baten oihuari suhiltzaileak baino azkarrago erantzun zidaten. Lagun batek esan zidana: “Ongi joana izan zaitezenaren usaina dauka, eta ez bururatu ere itzultzea”. Ezkondu nintekeen. Hondartzatik oso hurbil bizi zen neska bat ezagun nuen. Ezkontzeko eskatu zidan. —Baina hi baino askoz zaharragoa naun. —Ez dio axola. —Axola lezake. —Ez duela axola esan dut. Eta ezkondu egin ginen. Berak arraun egin zuen, berak hartu zuen lema, berak xukatu zituen urak, eta nahiz eta ene erruz itsaski gogorrak eta turbulentziak zeharkatzea tokatu, berak gidatu portu segurura eta salbatu ninduen. Hiru kimu hezi genituen. Hogeita hamazazpi urte geroago, ez gara aberatsak, baina bai zoriontsuak. Ez ditut ene fede arazoak konpondu. Edo soluzioa eman diet, bai, baina atzera itzuli gabe. Ez noa kontua zabaltzen, baina teologoen tailerretan fabrikatuak direla kontsideratzen ditudan dogma orori uko egin diet, Jainkoarengan sinesten dut, bizitza sortzen duen Bizitza den heinean, sorkuntza, maitasuna, energia eta argiaren iturri, guztian dagoena eta den ororen funts den, denok anai arreba egiten gaituen neurrian. Eta Jesusengan eta bere ebanjelioan sinesten dut, bere berri onean, bere `erresuman´, bere salbamena maitasunean, egian eta justizian, “Eta zertarako gehiago?” galdetzen diot ene buruari. Eta bakearen brisak bizirik sentitzen ditut nigan. Duela gutxi bidali zidaten bideo bat, lagun batek Habanako kaleetan eta Cabañan filmatu zuena. Horren berri banuen: nik ezagutu eta bizitutako Cabaña ezberdina zen. Presioaz garbitu dituzte harriak, kanpora daramatenak ez pintatzeko gustu ona izan dute, burdin hesiak erretiratu dituzte, burdin tonak dudarik gabe, eta ate berrietan ikusgai laga duten bakarra iltze buruak imitatzen dituena izanen da. Kartzelako patioa espazio ireki, garbia da, oholtza bat du eta bertan taularatu beharko dute artistek, pertsonaien ordez, han bizitutako historia. Galeren ahoak, irekiak, suposatzen dut historiaren kapitulu desberdinei eskainiak direla, Cabaña berria Museo izatera etorri denaren zati gisa. Kaperatxoaren eta Heriotzaren Galerara zeraman korridorearen sarbideko atea itxirik, eta ene laguna ahalegindu arren norbaitek ireki ahalko edo ireki gurako zion, ez zuen aurkitu, eta ezinezkoa izan zitzaion ikustea nola zaintzen duten ene burua kanpotik urdintzen hasi zen eta barrutik ia kiskaltzekotan izan zen puntua. Epaitegien zerbitzua egin zuten galerak abegitsuak ikusten dira, krema argiaz margotuak eta beren bitrinak eta beirazko arasak, antzinako historiaren erakusleiho apika; baina ez han apenas orain dela berrogeita hamar urte bizi izan ziren gorrotoen eta minen historiarena. Ene laguna, Ereinotzen Hobi aldera mugitu zen. Kondenatuak txanda zain egoten zirenekora fusilatuak izan behar zutenean; marmolezko idulki gisako bat ipini dute bertan, inskripzio batekin eta katezko burdin hesi batez inguratua, puntu horretan exekutatua izango zen aberri zale ospetsuren baten memorian altxatua suposatzen dut. Eta zein da nire sorpresa ikusten dudanean ukitu gabe jarraitzen duela paredoiak, xehetasun batekin, postea erauzia eta erretiratua izan dela…! Euriteek eta pilatutako hautsak belztu egin dituzte orain berrogeita hamar urte zuri ikusten ziren balak inpaktu eginda eragindako zuloak. Ez dut uste errealitatean irudikatuko denik, baina Kubara itzuli nahi nuke. Eta behin Kuban, ezeren aurretik eta oroz gain, Cabañara igo gura nuke eta argi eta biziz beteriko memorien erritura deituko nieke, danborrik eta kandela pizturik gabe, aingeruei, inguma eta mamuei, hegan ibiliko direnei bere harri ilun, zahar, higatuen gainetik. Berrogeita hamaika urte geroago, taupadaka darrai bizi den oro, denboraren joanak moteldutako bizia islatua oroimenaren pantailan. Itzalak, hotsak, hitzak, galera, hobia, harresia, Plazatxoa, heriotza ahotsak, erailtzen zuten gizonak hiltzen ziren gizonak. Eta Kristo bat, isilkari, zurrun, hotza, ene eskuetako batean goratua. Kristo berbera, burdinazkoa hau, bestea porlanezkoa, errieta egiten niona gaitzespen lez, kondenatuekin iragaitean paredoiko bidean gau erdian. Nor haiz? Zer egiten duk hor? Zergatik ez haiz jaisten nirekin etortzeko? Gizon hauek behar haute. Neuk ere behar haut. Eta Kristoak ez berbarik, ez jaisten zen, ez zen mugitzen. Espazio ilun eta zikin bat, estua, non ez dakidala nola, baina badakusat iragan argiak amatatzen ari zaizkidan eta zuri bat pizten doakidanean.

2023-12-01

Janez-gero

Mundu osotik ibilia zen lagun hura. Bere azken itsasaldi luzean iritsi zen Peatamuneko portura. Urte asko ziren ez genuela elkarrekin garagardo batzuk hartu . Aldatuta ikusi nuen, baina hori ez zen berria. Aldaketaren bat sumatzen zen itsasoan urte batzuk egin ostean porturatzen zen bakoitzean. Argalago topatu nuen berez argala zena. Garaiagoa ere ematen zuen. Poltsiko bete istorio harrigarri ekartzen zuen bid aia haietatik, noski, Askayalan ezin imajinatuzkoak ziren gizarte antolamenduen berri ematen zigutenak eta, haien bitartez, gero eta nabarmenagoa marrazten zen norantz zihoan planeta osoa. Zirraraz entzuten genion batzuetan, munduaren azken aieneen lekuko sentitzen baikinen ez gutxitan. Zer esan, beraz, zekarren azken istorioaz, kontatu zizkigun guztietan ikaragarriena. Asmatzen ote zituen, gure begien aurrean kanpoko munduen egiak biluzten ote zituen, Askayala baino mundu zabalagoa ezagutzen duen irakurler en batek erantzun ahalko dit, beharbada. Nik entzun eta lagunaren berbei ipuin forma eman, besterik ez dut egin. Pentsa ezazu, beraz, lasaiago biziko bazara, hau nire irudimen zoroaren azken fruitu desitxuratua baino ez dela. 12:05, bonba euria atertzeko ordua. Furgoneta hondarren aurreko leiho apurtutik atera du burua. Atertu egin du, bai. Bihar 10:35 arte bonba euririk ez. Zabortegiaren alde hartan ez da inoiz bonbarik jausi, baina ezustekoak gertatzen dira batzuetan, arrazoiz kanpoko gertakariak, azalpe nik ez dutenak eta, beraz, batek jakin, zabortegiko erregistroetan halako kasurik egon ez bada ere, gorde egiten dira denak 10:35etik 12:05era bitartean. Aspertu egiten da ordu eta erdi horretan furgoneta hondar haien barruan. Hobeto pasatzen du etxetik ka npoko denbora. Beti. Edo ia beti. Batzuetan, oso gutxitan bada ere, jipoitzaileak agertzen dira eta, behar ez den tokian harrapatuz gero, ez zaitu haien jipoitik ezerk salbatuko. Birritan harrapatu dute orain arte; gutxitan, beraz, birritan hogeita hamabi urtean. Markarik onenetakoa seguruenik, zabortegian. Marka horiek erregistratzen dituen inor ez badago ere. Edo beharbada bai, hori ere erregistratzen da zabortegian, baina berak ez du inoiz horren berririk izan. Bonba euria egin duen zabortegiaren aldera abiatu behar du azkar. Ez da lehenengoetakoa izango hara iristen, bonbak jausi ohi diren eremu zabaletik hurrago bizitzera arriskatzen direnak ere badira, baina garrantzitsuena azkenetakoa ez izatea da. Ea gaur atzo baino zorte handiagoa daukan. Hiru lata pate baino ez zituen zuzendu atzo hiru orduz bilatu ondoren, hozkailu eta garbigailu hondar gero eta ugertuagoen tripetan aurkitu ere. Eta ez zaio patea inoiz gustatu. Bueltan, ostera, Mali aurkitu zuen. Ez zen guztiz kasualitatea izan. Beren beregi bilatu zuen Mali, baina ustekabe plantak egin zituen hura ikusi zuenean. Hark bai, gustuko dauka patea, amorruz jaten du. Zorionez, egun hartan zorte txarra izan zuen Malik eta ez zuen paterik aurkitu. Bonba euriak leherrarazi ez zuen tetrabrik bat esne, poltsa bat laranja eta hiru lata atun ehizatu zituen berak. Esnea paraxutetik eskegita zegoen artean, azaldu zionez. Konortea galduko zuela pentsatu zuen pateari erreparatu zionean, halako buelta osoa eman zioten begiek euren zuloen barruan. Hiru lata! Bazekien e z zitzaiola esnea gustatzen. Laranjak bai, baina poltsa hartan lau bazeuden, bost ere bai, agian. Lata bat pate esnearen truke, beste bat laranja biren truke eta..., tira, hirugarren lata..., badakizu. Bai, jakingo ez zuen bada, Malik; ez zen tentela. Gain era, ia patea baino gehiago gustatzen zitzaion beste hori ere; doan ere eskainiko zukeen beharbada, baina ez zen, ez, tentela, eta horren truke patea lor bazezakeen... Oso agerian ez zegoen koltxoi bat bilatu zuten. Tira, bilatzen zuelakoa egin zuen Malik, ondo baino hobeto baitzekien kabroiak beti halako toki aproposak non zeuden. Saio azkarra nahi zukeen berak, hustualdi bat, besterik ez zuen behar, baina ez zen horrekin konformatuko Mali, ordaintzen zuena bera izan arren. Maliri ez zion ardura zabortegi alde hartako baten batek kasualitatez horretan ikusteak. Lotsorragoa zen bera. Prakak eta kuleroak orkatiletan utzita egingo zukeen berak, gero azkar janzteko, baina gorputzak guztiz biluzik sentitzea gustatzen zitzaion Maliri. Ospe handiagoa lortzen zuen hala, ondo zekien hori Malik. Gizon gutxi bizi zen zabortegiaren alde hartan, eta gutxik zeukaten Maliren irauna. Esango zuen beste inor ez zela gai zabortegi hartan egunean halako hiru saio egiteko. Horregatik zeukan halako ospea Malik, eta horregatik gus tatzen zitzaion besteek ikusi ahal izateko aukerari ateak zabaltzea. Hori zuen ogibidea, azken finean. Patebidea, egun hartan. Egin eta han utzi zuen Mali, pozik; ase ere beharbada, hiru lata pate erdietsita. Pozik joan zen bera ere, ase, baten batek ikusi ote zuen lar arduratu gabe. Azkar ibili zen Mali guztiz hustu aurretik topatzeko, eta harro zegoen egunari ateratakoagatik. Esnea eta laranjak zeuzkan, aspaldiko partez. Sabela bete eta denbora izango zuen gogokoen zeukana egiteko: auto hondarrei zerizkie n herdoil errekastoak behatu. Gauzarik arruntena izan zitekeen herdoila zabortegiaren alde hartan, nonahi zeukaten, baina auto batzuei zerizkien errekasto haiek liluragarriak gertatzen zitzaizkion berari. Iluntzean, agian, dantzaldia antolatuko zuten konta iner handian. Gau ona egingo zuen dantzarako. Plazer handiagoa zen dantza egitea haragia ase ondoren. Musikari baino ez zion erreparatzen halakoetan. Ez zeukan beti hiru lata pate eskuratzeko zortea. Aspaldi ez bezala egingo zuen dantza gau horretan, alua pozik eta ase. Baina herdoil errekastoak aurkitu nahi zituen lehenago, egun borobila izan zedin. 12:08. Hiru minutu galdu zituen topatu zuen errekastoari begira. Ez zen luzea, baina irisazio apetatsu interesgarriak uzten zituen bidean. Hari begira lilurat uta zegoela, ezustean harrapatu zuen ahots hark. Ozenegi bere gusturako, aurreko gaueko parrandaren ondorioak baitzebilzkion artean, buruan dantza burrunbatsuan. Dantza egin zuen, dantza egin zuenez, eta aspaldi probatu gabeko rona edateko parada ere izan zuen. Aizu, zer izan da hori? Ez zeukan atzera begiratzeko gogorik, ahots horren jabeak galarazitako minutu bakoitza aukera bat gutxiago zen jateko ganorazko zerbait topatzeko, eta bazituen hiru galduta. Buelta eman zuen hala ere, minari eutsiz, burmuina e sku ikusezin bati itsatsita geratzen zitzaiola, buruaren mugimenduari jarraitu ezinik. Ikusi aurretik bazekien arrotza zena ahotsaren jabea. Ez zuen sekula entzun doinu hori zabortegian; doinu saltaria, kirrinkaria ia. Durduzatuta geratu zen gizon hari beg ira. Ez zirudien zabortegiaren bazter urrun batekoa, inondik inora. Inoiz ikusi gabeko arropa garbia zeukan, berria, urraturik txikienik gabea. Modaz kanpokoa, inondik inora, edo moda berri baten aitzindaria, apika. Zer izan da zer? Zeuk ere sentitu beha r izan duzu, luzea izan da oso, bonbardaketa bat, hemendik ez oso urrun. Nondik atera haiz hi? 10:35eko bonba euria duk, zabortegi osotik ikusi behar duk hori. Bonba euria? Ez dut ulertzen... Zer ez duk ulertzen? Heuk ikusi duk: bonba euria. Ez duk inoiz ikusi? Entzun ere ez? Demagun ez duala inoiz ikusi, baina entzun... Ez zakiat zabortegia inon amaitzen den, baina kanpotik ere entzun behar duk. Esan nahi didazu egunerokoa dela bonbardaketa hori? Goitik behera aztertu du gizona, gero eta alditxartuago. Aurrera doaz minutuak eta solasaldiak behar baino gehiago luzatzeko itxura osoa dauka. Aizak, azkar mugitzen ez bagara gaur ez diagu jango. Etorri nirekin gura baduk, baina zerbait ikusten bad ut, nirea duk, ez ausartu ukitu ere egiten, aditzen? Bideari ekin zion gizonaren erantzunari itxaron gabe. Zalantza txiki baten ondoren, haren atzetik abiatu zen gizona. Nora goaz baina? Ez dik ematen inoiz goserik pasatu duanik, baina hire lehen eguna bada eta dirudian bezain galduta bahago, hobe duk nire atzetik etortzea, gaur jan nahi baduk, behintzat. Ez zakiat nondik jausi haizen, baina biziraupen senik txikiena badaukak, ez geratu a tzean. Nire lehen eguna da, bai... Zera esan nahi dut..., galduta nago, ikerketa bat egitera etorri naiz; alegia, ez nuen hona etorri nahi, ez hona zehazki... Tira, esango didazu nora goazen? Bonbardaketa gertatu den aldera goaz zuzen zuzenean, eta ez nai z honaino iritsi bonba euri bat, zuk esaten diozun bezala, jasateko. Lasai, bihar arte bonba euri gehiagorik ez. 10:35etik 12:05era, hori duk ordutegia. Janari euria baino hamabost minutu geroago doi doi. Esan nahi didazu hau egunero gertatzen dela, bene tan? Ez dut entzun alde honetan gerrarik dagoenik. Ez dut ezer ulertzen. Janari euria lehenago, eta hamabost minutu geroago ordu eta erdiko bonba euria? Horrela? Programatuta bezala? Beti? Hori da hori baliabideak alferrik xahutzea, eta mundua ez dago ezer oparitzeko moduan. Zenbat energia behar da holako bonba euria sortzeko? Hutsik egin gabe egiten dik bonba euria jarraitu zuen azaltzen, gizonaren berba hutsaletan endredatu barik . Eta eskerrak. Zer jango genuke bestela? Zabortegian ez duk ezer hazten; belar batzuk, inork jango ez lituzkeenak, eta arratoiak kenduta. Eta arratoiek ere alde egingo liketek janari euriaren hondarretatik bizitzerik ez balute. Tira, arratoi horiek zorte hobea izan ditek. Burdin bihurritu batzuen artean bururik gabeko gorpu bat zegoen, edo gorpua behar zuenaren zatiak, eta dozena bat arratoi ari ziren banketea ospatzen. Zorte txarra. Beti zagok despistaturen bat goizegi hurbiltzen dena. Ikusi diat behinola giza arratoiren bat holako zoritxarreko baten hondarrak sabeleratzen. Baina..., noiztik? Zergatik? galdetu du, bista bere gidariaren bizkarrean finkatuta eta oka ez egiteko ahaleginak eta bi eginez. Beti izan duk hola. Zenbat urte daukazu? Hogeita hamabi. Berton jaio zara? Eta familia? Atzera begiratu du, gizonak zer dio en ondo ulertu gabe. Familia? galdera errepikatzen baino ez du asmatu. Bai morroi xelebrea. Lanak dauzka gizonak zabor eta hondakinen artean mugitzeko, nabarmena da ez dagoela ohituta. Lepotik harritzar bat eskegi diotela sentitzen du. Zergatik arduratu behar du berak halako gizajoaz? Zeharka begiratu dio; hain trakets mugitzen bada, zauriren bat ere artatu beharko dio azkenean. Bestalde, ez dauka itxura txarrik. Zaila da hainbeste jantzi dotoreren azpian ondo igartzea, baina sasoiko ere egon daiteke. Ond o pentsatuta, zerbait atera dezake hortik. Gaur, behintzat, ez du Mali beharko. Alegia, hogeita hamar urtean egunero gertatu da hau? Hori diostazu? Eta lehenago ere bai. Beti. Baina, zergatik! Hala izan duk, zergatik egiten du bonba euria? Hala duk, eg in egiten dik. Zergatik sortzen dira herdoil errekastoak? Nik baneki... Gauza batzuek ez zaukatek azalpenik, halakoak dituk. Begira, zaurituko haiz azkenean, ez zakiat non bizi izan haizen, baina ez diat eguna zauritu bat zaintzen eman nahi. Hara iristen g arenean gauza bat egingo diagu, ea zer deritzoan... Zeuk esan arnasestuka hitz egiten du, edozein unetan bihotzak ahotik ihes egin behar balio bezala. Hasteko, hasi zuka hori baztertzen, beste garai batekoa ematen duk. Utzi niri jatekoa bilatzen, hi ger tu ibili, ez galtzeko, baina utzi niri bilatzen, ados? Eta gero..., zerbait partekatuko diat hirekin, baina..., zerbait egin beharko duk gero nigatik. Gizonak ez zekien zer esan, ez zuen gauza handirik ulertzen, eta zain geratu zen. Gaur nirekin baino ez duk hori egingo, ados? Egin, zer? Bai gizon inozoa, dena azaldu behar zitzaion? Ez zeukan batere gogorik hitza esateko. Zer egin..., gizon batek jatekoaren truke egiten duena... Ez diat nahi hi arrastaka eraman eta, hainbeste denbora galdu ondoren ehiza urria bada, hori eskainiko dian lehenengoarekin egitea hik eta ni bazter batean uztea, ez lukek bidezkoa... 17:38. Gogoa zeukan gizajoak, bistan da bere lehen eguna duela zabortegiko munduan. Lau aldiz ere erabili ahal izan du, eta gainera ez du jateko as ko eskatu. Ase dator, nondik datorren ere. Hobeto berarentzat. Astun hasi da jartzen, alde egiteko bidea aurkitu behar duela. Hodi bat hartu eta buruan jotzea otu zaio, ea isiltzen den behingoz, errekasto txit interesgarriak aurkitu baititu. Kamioi handi b aten kabinatik datoz. Inoiz kabina hori urdina izan zela ondorioztatu du, eta letra zuriren bat izan zuela atea izandakoan. Orain herdoil errekasto guztien ama bihurtu da; hori da hori emaria. Eta gizonak hor dihardu, txor txor, bere ahots saltari eta kirr inkari horrekin. Saltaria eta kirrinkaria? Itxaron, zerbait arraroa dauka orain ahotsak eta motelago iristen zaio. Buelta eman du, errekastoa ahazteko prest ez badago ere, eta ez du gizona ikusi. Ez da haren ahotsa orain, beste norbaitena baizik. Emakume b atena. Gizona ostu nahi dion emakume batena, zalantza barik. Hartu beharko du hodia, azkenean, baina beste norbaiten buruan jotzeko. Bidea egin du altzairu, plastiko eta kautxu zatien artean, eta hogei bat metrora ikusi du gizonaren sorbalda, oraindik hain berri ikusten den arropa hori. Hodia kulunkatu du eskuan eta mehatxagarriak nahi duten zartatxoak jo ditu ezker eskuan, gizonarekin berbetan diharduen emakumeak mezua harrapa dezan. Kaixo agurtu du muturluzeak. Berak baino azal argiagoa dauka eta ile desordenatua ere inoiz horaila izan zela ematen du. Ez dago holako asko zabortegian . Aurkikuntza interesgarria egin dunana, neska! Baina lasai, ez zaukanat borrokarako gogorik, utz dez aken hodi hori. Jipoitzailerik ere ez dinat ikusi inguruan, eta kilometro asko egin dinat gaur. Jipoitzaileak? galdetu du gizonak, alde batera eta bestera zuhurtziaz eta ikaraz begiratzen duela. Ez dion oraindik azaldu jipoitzaileak nor diren? Gutxi ber ba egin dinagu, baina nire estiloko bat dela esango niken. Hodia jaitsi du. Ez da mehatxua. Hodirik gabe ere erraz jipoituko luke emakume hura beharrezkoa balitz. Bestalde, gaurkoz ase dago, zentzu guztietan, eta badirudi gizonak interesa daukala andre hor rek kontatzeko dituen ipuinetan. Haren estilokoa? Zein da, ba, emakume horren estiloa? Afrusa nondik begiratzen zaion ere. Bere errekastora itzuli da, gizona eta emakumea atzetik datozkiola, berbetan tai gabe. Aspaldi ez zuen horren solasaldi luzerik entzu ten. Hitz egin dezatela, ordu asko falta dira biharko 10:35 arte. Bere arreta guztia errekasto zabal eta kolorez betetakoan bildu behar badu ere, ezin du ekidin atzetik iristen zaizkion marmarrak entzutea. Oraindik gogoratzen diat hona iritsi nintzen egun a. Ez galdetu duela zenbat urte. Zerk ekarri hau hi? Zer akats egin duk? Akats? nahastuta galdetu du gizonak, eta gogoratzen saiatu da . Akatsik ez, zientzialaria naun, aholkulari zientifikoa. Hilabeteak eman ditinat datuak biltzen, kalkuluak egiten, eta prest zaukanat txosten osoa ministroari erakusteko. Zerbait aurreratu nionan, eta bat batean niretzat premiazko eginkizun bat zeukala esan zidanan, itxaron zezakeela txostenak lan garrantzitsu hau egin arte. Ez duk egia, noski. Ez, ez dun egia!! egin d u aldarri gizonak, pozik, itxura batean, baten batek ulertzen duela ematen baitu . Nola izango dun egia, ez zagon denborarik! Txostenak ezin din itxaron planetak ezin duelako itxaron! Ez; ez dela egia hiretzat premiazko ezer zeukanik. Neuri ere sartu zida tean ziria hona bidali nindutenean, duela..., auskalo! Hona sartuz gero ez baitago modurik denbora neurtzeko. Ez denbora, ez distantzia. Ozta ozta bonba euriaren ordua jakiteko. Orduak bai, oso kontuan hartzen ditiagu, baina egunak, asteak, hilak, urteak.. . Hitz egin heure buruaz, nik hogeita hamabi urte zaramazkinat mundu honetan. Bazauden moduak denbora neurtzeko. Bejondeinala, berton sortu haizelako izango dun esan, jaramon handirik egin gabe, eta aurrera jarraitu du emakumeak . Zer zioen hire txosten horrek? Egia zientifikoa baino ez. Amaitu egin dela. Atzera egin ezean bidearen amaieran gaudela. Honaino ekarri gaituztela gure zientziaren eta teknologiaren bideek, eta haiek ekarri diguten hondamenditik ihes egin nahi badugu, zientzia eta tekno logia beharko ditugula, bai, baina beste noranzko batean erabilita. Guztiz kontrakoan. Orain arteko lege bakarra gehiago, gehiago, gehiago, azkarrago, azkarrago, azkarrago, hazi, hazi, hazi izan bada, aukeraren bat geratzen bazaigu, gutxiago, gutxiago, gut xiago, astiro, astiro, astiro, desazi, desazi, desazi egin behar dugula. Hara, arrazoi hobea izan ditek hi hona bidaltzeko, nirea ez zen hirearen herena ere. Oso inozentea haiz gero! Eta nori esan behar hion zientziaren azken hitza atzera egin beharra del a? Ekonomia ministroari lehenago, txostena nazio guztiei zabaltzeko gero. Bai aspergarria horien bien kalaka. Horrela, zelan gozatu herdoil errekasto eskuzabal horrek eskaintzen dionaz? Emakume azal argia ikusi du, atzera begiratuta, burua ezker eskuin mugitzen. Eta hemendik azkar irten ezean, ezingo zienat txarrena esan. Esan didaana baino txarragorik badago oraindik? Ez diat zapuztu gura, baina hona bidali haute hemendik inoiz irten ez dezaan. Egin kasu, galdu diat urteen kontua, esan legez, baina zabo rtegi honetatik irteterik ez zagok. Ahaztu txostena eta hasi gure infernu amaigabe honetara ohitzen. Zortea daukak, gainera! Gizon eskasia zaukaagu hemen, hire lagun berriak seguruenik nabariaraziko zianez, eta izango duk beti zerekin negoziatu bonba eurie n ostean arrantza urria egiten baduk. Azkenean isiltasuna. Sakon hartu du arnasa eta herdoil errekastoak garbigailu baten motorrean barna aurkitzen dituen bideak ikertzeari ekin dio. Horrela bai, hustu daiteke burua eta ezertan ez pentsatu. Errekasto nabar raren eskuetan utz daiteke kontzientziaren pisua, ezari ezarian nabiga dezan. Halako batean, zabor mendien gainetik zabaltzen den zeru grisari begira jarri, eta bere baitarako bezala hasi da hizketan gizona: Bonba euri baterako zenbat energia, zenbat lehe ngai behar duten kontuan hartuta, eta itzalaldiak zabaltzen hasten direnean... Sateliteak beharko dituzte bonbak gidatzeko... Zorionekoak izan gaitezke, azken finean. Zorionekoak? Lehen eguna delako gordetzen duk umore beltz hori? Agian uste baino prestat uago hago hemen bizirauteko. Zera esan nahi dinat, nire txostenean zagok. Ez dun atsegina izango, baina gehienez beste urte biz iraungo din bonba euriak. Gero, akabo bonbak, akabo dena. Buelta eman du orduan, izututa, haserre, suminduta. Zertaz ari haiz, zakil hori, bonba euria amaitu? Albiste ona dun, ezta? Albiste ona? Bonba euririk gabe janaririk ez etxera eroateko! Furgoneta etorri zaio burura, aspaldi duen etxea; eta patea, laranjak, esnea, behinola guztiz txikitu gabe lortu zuen meloi ederra, arra inkontserbak, zorte bereziki oneko egunetan garagardoa ere bai, botilaren bat whiski inoiz... Janez gero egin dezala nahi beste bonba euri.

2023-12-01

Makina-gelditzen-ari-da

booktegi.eus EM FORSTER makina gelditzen ari da itzulpena : Jasone Larrinaga Sarrera Edward Morgan Forster idazle eta saiakeragile britainiarra izan zen, eta 1879ko urtarrilaren 1ean jaio eta 1970eko ekainaren 7an hil zen. Bere eleberri ezagunenen artean daude Gela bat ikuspegi batekin, Howards End eta Indiarako bidaia txartela, gero film ikusgarrien oinarri izan zirenak. Hona ekarri dugun ipuina, Makina gelditzen ari da, 1909an argitaratu zen lehenengoz aldizkari batean eta gero zenbait bildumatan agertu da, beste kontakizun labur batzuekin. Forsterrek hauxe idatzi zuen 1954ko argitalpeneko hitzaurrean: ‘Makina gelditzen ari da’ H.G. Wells en hasierako paradisuetako b aten aurreko erreakzioa da. Hortaz, Forsterrek ez bazuen paradisu bat irudikatu nahi izan, kontakizun hau distopia dugula pentsa dezakegu, edo behintzat asko hurbiltzen dela. Francisco Martorell Campos Filosofiako doktore eta utopiari eta distopiari buruzko tesi baten egilearen arabera, distopia literatura eta zinemagintzaren generoa da, ondorengo zibilizazioen modus operandia kritikatzea ezaugarri duena, lehendik dagoena baino okerragoa baita. Kontakizunaren garaian, alegiazko etorkizun ba tean, gizakiak lurrazpian bizi dira, banakako geletan. Bertan, beharrizan guztiak betetzen ditu izenburuko Makinak, botoi egokiari emanez gero: janaria, arropak, botikak, ur beroa eta hotza, ohea, musika eta hitzaldiak. Lurraren azalean ez dago ezer eta, a tmosfera pozoitsua denez gero, arnasgailu batekin eta baimen batekin baino ezin da bisitatu. Isolamendua da gizakiek aukeratu duten bizimodua. Horrela, ideietan kontzentratzen dira: hitzaldien bidez ideiak kontsumitu eta zabaltzen dituzte. Intelektualen gizartea da eta fisikoki indartsuak direnak umetan “baztertu” egiten dira. Forsterrek hausnarketa modura itxuratu zuen testua eta agertzen zaizkigun gai batzuk dira burokrazia, ideien originaltasuna eta garrantzia, gizakien arteko komunikazioa, eta gizakiare n eta naturaren arteko harremana. Jendea gela itxietan bizi da eta ezin dira kanpora atera baimenik eta maskararik gabe, konputagailuak erabiltzen dituzte elkarrekin hitz egiteko eta hitzaldiak ikusteko… Hori guztia ezaguna egiten zaigu, 2020ko pandemia, k onfinamendua eta orduko egoerak ekartzen dizkigu gogora. Hari horretatik tiraka, 2020ko ekainean, Ipar Irlandako Big Telly Theatre Company antzerki taldeak istorio honen bertsio bat egin zuen eta Zoom plataformaren bidez antzeztu zuen. Ikusleek, oholtzaren ordez, Zoomekin egiten den bilera baten egitura laukiduna ikusten zuten pantailan. Aktoreak isolatuta zeuden, bakoitza bere Zoom gelan, eta batzuetan elkarri eta beste batzuetan ikusleei hitz egiten zioten. Zer egokiago pandemiaren garaian, isolatuta bizi den jendeari buruzko istorio bat baino? Francesca Pierini Basileako Unibertsitateko irakaslearen arabera, emanaldia oso esperimentu arrakastatsua izan zen, teknologia testuaren zerbitzura erabili baitzuten modu gogoetatsuan. Dena den, Francisco Martorellek dio Covid 19ak sortutako konfinamendua eta Makina gelditzen ari da lanaren isolamendua ezin direla alderatu. Gure konfinamendua ez zen etorri gobernu totalitario baten azpikeria gaiztoetatik, birus batetik baizik. Gurea aldi baterakoa izan zen eta denok nahi genuen arin bukatzea, etxetik ez irteteko onurak onartu genituen arren. Orain, irakurle, zure txanda da. Kontakizunaz gozatzeaz gain, sarreratxo honetan garatutakoaz gogoeta egiteko aukera izango duzu testu bikain honekin. Jasone Larrinaga 1 – Aireontzia Imajinatu, ahal baduzu, gela txiki bat, hexagono formakoa, erle en gelaxken modukoa. Ez dago leihotik edo lanparatik datorren argirik, baina argidura leun batek betetzen du. Ez dago irekidurarik hura egurasteko, baina airea freskoa da. Ez dago musika instrumenturik eta, hala ere, nire gogoeta hasi denean, gela honek taupa taupa egiten du soinu melodiatsuekin. Besaulki bat dago erdian, ondoan irakurketa mahai bat ; horiek dira altzari guztiak. Eta besaulkian haragi multzo bat dago eserita , andre bat, metro eta erdikoa, onddoa bezain aurpegi zuri koa. Gelatxoa berea da. Txirrin elektriko batek jo zuen. Andreak etengailu bat sakatu z uen eta musika isildu egin zen. “Nor den begiratu beharko dut”, pentsatu zuen, eta aulkia martxan jarri zuen. Mekanismo batek eragiten zion aulkiari, musikari bezala, eta gelaren bes te aldera eraman zu en, txirrina oraindik jotzen ari baitzen modu gogaikarrian. “Nor da?” esan zuen. Andrearen ahotsak ernegua erakusten zuen, eten ugari izan baitz ituen musika hasi zenetik. Milaka pertsona ezagutzen zituen, alde rdi batzuetan gizakien harremanak oso aurreratu ta zeuden . Baina hargailutik zetorren ahotsa entzun zuenean, bere aurpegi zuria irribarreetan zimurtu zen, eta esan zuen: “Oso ondo. Egin dezagun berba, isolatu egingo naiz. Ez dut uste ezer garrantzitsurik gertatu ko denik datozen bost minutuetan — izan er e bost minutu oso eman ahal dizkizut, Kuno. Gero ‘Musika Aro Australiarrean’ izeneko hitzaldia eman behar dut.” Isolatzeko agintea ukitu zuen, inork ez ziezaion berbarik egin. Gero argiaren aparatua ukitu zuen eta gela txoa ilunetan geratu zen. “Arin!” esan zuen, ernegua bueltan. “Arin, Kuno; hemen nago ilunetan denbora alferrik galtzen.” Baina hamabost segund o luze igaro ziren eskuetan zeukan xafla biribila dir dir egiten hasi zen arte. Argi urdin leuna azaleratu zen, g orribeltzera ilundu zen, eta gero semearen irudia ikusi ahal izan zuen. Semea lurraren beste aldean bizi zen, eta berak ere andrea ikus zezakeen. “Kuno, zein geldoa zaren.” Semeak seriotasunez egin zuen irribarre. “Benetan uste dut denbora alferrik galtze a gustatzen zaizula.” “Lehenago deitu izan dizut, ama, baina beti egon zara lanpetuta ala isolatuta. Gauza garrantzitsu bat esan behar dizut. “Zer da, laztana? Esan arin. Zergatik ezin izan duzu posta pneumatikoz bidali?” “Nahiago dudalako horrelako gauza bat ahoz esan. Nahiko nuke…” “Bai?” “Zu ni ikustera etortzea nahi dut.” Vashtik xafla urdineko aurpegiari begiratu zion. “Baina ikus zaitzaket!” egin zuen oihu. “Zer gehiago nahi duzu?” “Ikusi egin nahi zaitut, ez Makinaren bidez,” esan zuen Kunok. “Zureki n berba egin nahi dut, Makina gogaikarri hau erabili barik.” “Ah, zaude i silik!” esan zuen amak, apur bat ikaratuta. “Ez duzu Makinaren aurka ezer esan behar.” “Zergatik ez?” “Ez da egin behar.” “Jainko batek Makina egin balu bezala egiten duzu berba” esan zuen Kunok . “Seguruenik errezatu egiten diozu triste zaudenean. Gizonek egin zuten, ez ahaztu. Gizon handiek, baina gizonek. Makina asko da, baina ez da dena. Zure antza daukan gauza bat ikusten dut xafla honetan, baina ez zaitut zu ikusten. Zure antza da ukan gauza bat entzuten dut telefono honen bidez, baina ez zaitut zu entzuten. Horrexegatik nahi dut hona etortzea. Egin bisita bat, aurrez aurrez ikus dezagun elkar , eta buruan dauzkadan itxaropenei buruz hitz egingo dugu.” Vashtik erantzun zuen ez zeukal a apenas astirik bisita bat egiteko. “Aireontziak egun bi baino ez ditu behar hortik hona etortzeko.” “Aireontziak ez zaizkit gustatzen.” “Zergatik?” “Ez zait lur marroi itsusia ikustea gustatze n, eta itsasoa, eta izarrak ilun dagoenean. Ezin dut ideiarik izan aireontzi batean.” “Nik ez ditut izaten beste inon.” “Zelako ideiak emango dizkizu aireak?” Kuno apur batean isildu zen. “Ezagutzen dituzu laukizuzen bat egiten duten lau izar handi, eta laukizuzenaren erdian elkarrengandik hurbil dauden hiru izar, eta izar horietatik zintzilik, beste hiru?” “Ez, ez ditut ezagutzen. Ez zaizkit izarrak gustatzen. Baina ideia bat eman dizute? Oso interesgarria. Konta iezadazu.” “Gizon baten antza zeukatela pentsatu nuen.” “Ez dut ulertzen.” “Lau izar handiak gizonaren sorbaldak eta belaunak dira. Erdiko hiru izarrak antzina gizonek erabiltzen zituzten gerrikoen bezalakoak dira, eta zintzilik dauden hiru izarrak ezpata baten antzekoak dira.” “Ezpata bat?” “Gizonek ezpatak eramaten zituzten aldean, anima liak eta beste gizon batzuk hiltzeko.” “Ez zait iruditzen oso ideia ona denik, baina original a da, bai. Noiz okurritu zitzai zun?” “Aireontzian …” Isilik geratu zen, eta Vashtik pentsatu zuen triste zirudiela. Ezin zen ziur egon, Makinak ez baitzituen adiera zpenaren ñabardunak transmititzen. Jendearen ideia orokorra baino ez zuen ematen — helburu praktikoetarako behar bezain ona zen ideia, pentsatu zuen Vashtik. Makinak arrazoi osoz uzten zuen alde batera dirdai zehatzezina, filosofia desohoratu batek harrema nen benetako muina zela deklaratu zuena, fruta artifizialaren fabrikatzaileek mahatsaren dirdai zehatzezina baztertzen zuten moduan. Gure arrazak “behar bezain ona” zen gauza bat onartu zuen aspaldi. “Egia esan,” jarraitu zuen Kunok , “berriro ikusi nahi di tut izar horiek. Izar bitxiak dira. Ez ditut aireontzitik ikusi nahi, ezpada ze lurraren azaletik, gure arbasoek duela milaka urte egin zuten moduan. Lurraren azala bisitatu nahi dut.” Vashti berriro ikaratu zen. “Ama, etorri egin behar duzu, lurraren azal a ikustearen kaltea zein den niri azaltzeko besterik ez bada.” “Ez dago kalterik,” erantzun zuen Vashtik , bere burua kontrolatuz. “Baina abantailarik ere ez. Lur raren azala hautsa eta lupetza baino ez da, ez dago abantailarik. Lurraren azala hautsa eta lokatza besterik ez da, ez dago bizitzarik, eta arnasgailua beharko duzu ala kanpoko airearen hotzak hil egingo zaitu. Berehala hiltzen zara kanpoko airean.” “Badakit; neurri guztiak hartuko ditut, jakina.” “Eta gainera …” “Zer?” Vashti pentsakor geratu zen, eta kontu handiz aukeratu zituen hitzak. Semea izaera arrarokoa zen , eta espedizioa burutik kendu nahi zion. “Aro honetako espirituaren aurkakoa da,” baieztatu zuen. “Horrekin esan nahi duzu, Makinaren aurkakoa?” “Zentzu batean, baina …” Gizonaren irud ia desagertu egin zen xafla urdinean. “Kuno!” Kunok b ere burua isolatu zuen. Une batez, Vashti bakarrik sentitu zen. Argia piztu zuen, eta gela ikusteak, dirdaiz gainezka eta botoi elektrikoz beteta, indarberritu egin zuen. Edonon zeuden botoiak eta etengailuak — janaria, musika, arropak eskatzeko botoiak. Bainu beroaren botoia zegoen; hura sakatuz (imitaziozko) marmol ezko bainuontzia ateratzen zen lurretik, likido epel desodorizatu batekin ertzeraino beteta. Gero bainu hotzaren botoia zegoen. Bazegoen literatura ekartzen zuen botoia. Eta, noski, lagunekin komunikatzeko erabiltzen zituen botoiak zeuden. Gela, hutsik egon arren, munduan axola zitzaion guztiarekin kontaktuan zegoen. Vashtiren hurrengo urratsa isolamenduaren etengailua itzaltzea izan zen, eta azken hiru minutuetako gertakarien multzoa gainera erori zitzaion. Gela txirrinen eta tutu mintzodunen zaratekin bete zen. Zelakoa zen janari berria? Gomendatuko luke? Izan al zuen ideiarik azken aldian? Norberak konta ahal zizkion bere ideiak? Haurtzaindegi publikoak bisitatzeko konpromisoa har zezakeen hemendik gutxira? Esan dezagun egun hilabete barru. Galdera h aietako gehienak haserre erantzun zituen — aro azeleratu hartan gero eta gehiago ikusten zen ezaugarria. Janari berria oso eskasa zela esan zuen. Ezin zituela haurtzaindegi publikoak bisitatu konpromisoz beteta zegoelako. Ez zeukala ideia propiorik baina bat kont atu ziotela – lau izar rek eta erdian beste hiru k gizon bat irudikatzen zutela : ez zuen uste asko zegoenik hartan. Gero solaskideak itzali zituen, Australiako musikari buruzko hitzaldia emateko ordua zen eta. Topaketa publikoen sistema traketsa aspaldi utzi a zen; ez Vashti ez bere entzuleak ez ziren beren geletatik mugitu. Besaulkian jesarrita egin zuen berba, eta besteek beren besaulkietan nahiko ondo entzun zioten, eta nahiko ondo ikusi zuten. Aro aurre mongoliarreko musikaren inguruko azalpen dibertigarri batekin hasi zen, eta gero konkista txinatarraren ondoren izandako abestien eztanda deskribatu zuen. I SanSo eta Brisbaneko Eskolaren metodoak antzinakoak eta primitiboak izan arren, berak uste zuen ( hala esan zuen) haiek aztertzea baliogarria izan zitek eela gaur egungo musikarientzat: freskotasuna zeukaten; batez ere, ideiak zeuzkaten. Vashtiren hitzaldia, hamar minutukoa, ondo hartu zuten, eta bukaeran berak eta entzuleetako askok itsasoari buruzko hitzaldia entzun zuten; bazeuden ideia batzuk itsasotik atera zitezkeenak; hizlariak arnasgailua jantzi eta bisitatu egin zuen oraintsu. Gero Vashtik jan egin zuen, lagun askorekin egin zuen berba, bainua hartu zuen, elkarrizketa gehiago izan zituen , eta ohea eskatu zuen. Ohe hura ez zitzaion gustatzen. Handie gia zen eta txiki bat nahi zuen. Alferrekoa zen kexatzea, oheak neurri berekoak ziren mundu osoan, eta Makinan aldaketa handiak egin beharko lirateke beste neurri bat eko ohea edukitzeko . Vashti isolatu egin zen —beharrezkoa zen, eguna eta gaua ez baitziren existitzen lurpean — eta ohea azkenekoz eskatu zuenetik gertatu zen guztia errepasatu zuen. Ideiak? Baten bat, nekez. Gertakariak … Kunoren gonbidapena gertakaria al zen? Ondoan, irakurketa mahai txoan , zaborraren aroko aztarna bat zegoen, liburu bat. Makinaren Liburua zen. Edozein gertakizun posiblerako jarraibideak zeuden bertan. Beroa edo hotza edo dispepsia sentitzen bazuen edo hitz baten bila bazebilen, liburuaz baliatzen zen eta zein botoi sakatu behar zuen esaten zion. Batzorde Nagusiak argitaratu zuen. Gero eta ohitura zabalduago bati jarraiki , koadernaketa oparoa zeukan. Ohean eserita, begirunez hartu zuen eskuetan. Gela dirdiratsuan zehar begiratu zuen norbait begira egon baliteke bezala. Ordua n, erdi lotsatuta, erdi pozik, “O i Makina! O i Makina!” xuxurlatu zuen eta liburua ezpainetara eraman zuen. Hirutan eman zion musu, hirutan maku rtu zuen burua , hirutan sentitu zuen onespenaren eldarnioa. Errituala burututa, 1367. orrialdera joan zen, bertan zeudelako aireontzien ordutegiak hego hemisferioko uhartetik, zeinaren azpian bizi baitzen, ipar hemisferioko uhartera joateko, haren azpian semea bizi baitzen. Pentsatu zuen, “Ez daukat astirik.” Gela ilundu zuen eta lo egin zuen; esnatu eta argia piztu zuen; jan egin zuen eta ideiak trukatu zituen lagunekin, eta musika entzun eta hitzaldiak entzun zituen; gela ilundu eta lo egin zuen. Bere gainean, azpian eta inguruan, Makinak burrunba egiten zuen etengabe; Vashtik ez zuen zarata nabaritzen, belarrietan zeukala jaio zen eta. Lurra, bera eramanez, burrunbaka ari zen isiltasuna zeharkatzen zuen bitartean, orain eguzki ikusezinera begiratuz, orain izar ikusezinetara. Esnatu eta gelako argia piztu zuen. “Kuno!” “Ez dut zurekin berbarik egingo,” erantzun zuen, “hona etorri arte.” “Lurraren azalean egon zara hitz egin genuenetik?” Kunoren irudia desagertu egin zen. Berriro kontsultatu zuen liburua. Oso urduri jarri zen eta aulkiaren bizkarraldean bermatu zen, bihotza taup adaka. Imajinatu bera hortz barik edo ile barik. Aulkia hormarantz biratu zuen eta inoiz erabili gabeko botoi bat sakatu zuen. Horma ireki egin zen geldiro. Irekiduratik tunel bat ikusi zuen, apur bat okertzen zena, helmuga ez ikusteko moduan. Semea ikustera joan behar bazuen, hortxe zegoen bidaiaren hasiera. Jakina, berak dena zekien komunikazio sistemari buruz. Ez zegoen misteriorik. Auto bat deituko zuen eta harekin tuneletik hegan egingo zuen, aireontzi en geltokiarekin komunikatzen zen igogailura iritsi arte: sistema urteetan eta urteetan erabili zen, Makina mundu osoan ezarri baino askoz lehenago. Eta, jakina , berearen aurretik egon zen zibilizazioa aztertu zuen, sistemaren funtzioak txarto ulertu zituen zibilizazioa, eta jendea gauzetara eramateko erabili zuena, jendeari gauzak ekarri ordez. Garai zahar bitxi haiek, giz onak giroz aldatzera joaten zirenekoak, geletako airea aldatu beharrean! Eta, hala ere, Vashti tunelaren beldur zen: ez zuen ikusi az ken umeaz erditu zenetik. Kurba bat egiten zuen, baina ez berak gogoratzen zuen bezala; distiratsua zen, baina ez irakasle batek iradoki zuen bezain distiratsua. Z uzeneko esperientziaren beldurrak hartu zuen Vashti. Gelara egin zuen atzera, eta horma itxi egin zen. “Kuno,” esan zuen, “Ezin naiz joan zu ikustera. Ez nago ondo.” Berehala, aparatu ikaragarri bat erori zitzaion sabaitik, eta termometro bat bere bihotzea n jarri zen automatikoki. Indarrik gabe zetzan. Kuxin hotz batzuek bekokia freskatu zioten. Kunok telegrama bidali a zion amaren medikuari. Beraz, giza pasioak oraindik zebiltzan Makinan gora eta behera. Medikuak ahoan proiektatu zion botika edan zuen Vasht ik, eta makineria sabaian ezkutatu zen. Kunoren ahotsa entzun zen, zelan zegoen galdezka. “Hobeto.” Eta suminduta: “Baina zergatik ez zara zeu etortzen niregana?” “Ezin dudalako leku hau utzi.” “Zergatik?” “Edozein unetan, berebiziko gauzaren bat gerta daitekeelako.” “Egon al zara lurraren azalean inoiz?” “Oraindik ez.” “Orduan zer gertatzen da? “Ez dizut Makinaren bidez esango.” Vashtik bere bizitzari ekin zion berriro. Baina Kunori buruz pentsatu zuen, umetxoa zenean, jaio zenean, haurtzaindegi publikoetara eraman zutenean, Vashtik bertan bisitatu zuenean , Kunok bera bisitatzen zuenean , eta bisita horiek gelditu egin ziren Makinak logela bat eman zionean lurraren beste aldean. “Gurasoen betebeharrak,” zioen Makinaren liburuak, “amaitu egiten dira jaiotzaren unean. P.422327483.” Egia, baina Kunok zeozer berezia zeukan —izan ere, bere seme alaba guzti ak ziren berezia k— eta, azken finean, bidaiari aurre egin behar zion, bidaiatu nahi bazuen. Eta “ berebiziko gauzaren bat gerta daiteke.” Zer esan n ahi zuen horrek? Gazte baten zentzugabekeriak, zalantzarik ez, baina joan beharra zeukan. Berriro sakatu zuen inoiz erabili gabeko botoi a, berriro ireki zen horma, eta tunelaren kurba bistatik galtzen ikusi zuen. Liburua gogor helduta, altxatu egin zen, pl ataformara abiatu zen albo alboka, eta autoa eskatu zuen. Gela itxi egin zen: ipar hemisferiorako bidaia hasi zen. Izan ere , oso erraza zen. Autoa gertura tu egin zen eta bertan aurkitu zituen berak zeuzkan besaulkien berdin berdinak. Adierazi zuenean, auto a gelditu egin zen eta igogailurantz joan zen. Beste bidaiari bat zegoen, hil abete etan aurrez aurre ikusi zuen lehen pertsona. Gutxik bidaiatzen zuen garai haietan zeren, zientziaren aurrerapenari esker, lurra berdin berdina baitzen leku guztietan. Hartu eman arinak, zeinetan aurreko zibilizazioak hainbeste itxaropen baitzeukan, bere burua garaituz amaitu zuen. Zer zentzu zeukan Pekinera joateak, Shrewsbury ren berdina bazen? Zergatik Shrewsbury ra itzuli gauza guztiak Pekinekoak bezalakoak baziren? Gizonek gutxitan mugitzen zituzten gorputzak; egonezin guztiak ariman kontzentratzen ziren. Aireontzi aren ze rbitzua aurreko aroko erlikia bat zen. Gorde egiten zen, gordetzea errazagoa zelako ixtea edo jaramonik ez egitea baino, baina orain biztanleen nahiak gain ditzen zituen. Ontziak, bata bestearen atzetik, Rye edo Christchurcheko (antzinako izenak erabili ditut) atebidee tatik altxatzen ziren, mukuru betetako zeruan nabigatzen zuten, eta hegoaldeko ontziralekuetara hurbiltzen ziren, hutsik. Sistema hain ondo do ituta zegoen, meteorologiaren hain mendekotasun txikia zeukan, non zerua k, bare nahiz lainotuta egon, kaleidoskopio erraldoi baten itxura baitzeukan eta eredu berberak aldian aldian errepikatzen baitziren. Vashti nabigatzen ari zen ontzia egunsentian abiat zen zen batzuetan, ilunabarrean beste batzuetan. Baina beti, Rheims en gainetik igarotzen ari zen bitartean, Helsingfors eta Brazileen arteko bide a egiten zuen ontziaren ondotik joaten zen eta, Alpeen gainetik pasatzen zen hirugarren aldiro, Palermoko ontzidiak atzetik gurutzatzen zuen bere arrastoa. Gaua eta eguna, haizea eta ekaitza, marea eta lurrikara, ez ziren eragozpen gizona rentzat. Gizonak Leviatan menderatu z uen. Literatura zahar guztiak, Naturaren goraipamenarekin eta Naturaren inguruko beldur rarekin, umetxo baten berba jarioaren bezain itxura faltsua zeukan. Baina Vashtik ontziaren albo luzea ikusi zuen, kanpoko airearen kontaktuarekin zik induta, eta zuzeneko esp erientziaren beldurra itzuli zitzaion . Ez zen zinema rgazkiko aireontzi aren modukoa. Alde batetik usaina zeukan, ez usain sendoa edo txarra, baina usaina zeukan, e ta begiak itxita zituela jakin zezakeen gauza ren bat hurbil zegoela. G ero, igogailutik bertarantz joan behar zuen oinez, beste bidaiarien begiraden azpian jarri behar izan zuen. Aurrean zegoen gizonari Liburua erori zitzaion, ezer larririk ez, baina denak urduritu ziren. Geletan, Liburua erortzen bazen, zoruak modu mekanikoa n altxatzen zuen, baina aireontzi aren pasabidea ez zegoen horretarako prestatuta, eta liburu sakratua hantxe geratu zen. Bidaiariak g elditu egin ziren, ustekabean , eta gizonak, bere jabetza koa hartu beharrean, besoko muskuluak ukitu zituen, zergatik egin z ioten huts ikusteko . Orduan, baten batek esan zuen, zuzenean: “Berandu helduko gara” — eta multzoan sartu ziren; Vashtik orrialdeak zapaldu zituen. Barruan, Vashtiren larritasuna areagotu egin zen. Prestaketak zaharrak eta zakarrak ziren. Emakumezko lagunt zaile bat ere bazegoen, eta hari esan beharko zion zer nahi zuen bidaian. Jakina, plataforma birakari batek ontziaren luzera osoa zeharkatzen zuen, baina bertatik bere kabinara oinez joatea espero zen. Kabina batzuk beste batzuk baino hobeak ziren, eta ber ak ez zuen onena lortu. Laguntzaileak bidegabe jokatu zuela pentsatu zuen, eta haserrealdiak hartu zuen. Beirazko balbulak itxi egin ziren, ezin zuen atzera egin. Sarreraren amaieran, gora eraman zuen igogailua ikusi zuen, gora eta behera, isil, hutsik. La uza distiratsuko korridore haien azpian logelak zeuden, maila bat beste baten azpian, lurrean barrena oso urrun iritsiz, eta gela bakoitzean gizaki bat zegoen, jaten, lo egiten edo ideiak sortzen. Eta erlauntzaren sakonean lurperatuta bere gela zegoen. Vas hti beldur zen. “Oi, Makina!”, xuxurlatu zuen, eta Liburua laztandu zuen, eta indarberritu egin zen. Orduan sarrerako al deak elkarrekin urtzen zirela iruditu zitzaion , ametsetan ikusten ditugun korridor een modura, igogailua des agertu egin zen, eroritako Liburua ezkerretarantz irristatu eta desagertu egin zen, lauza distiratsuak ur korrontea bezala igaro ziren, astinaldi txiki bat izen zen, eta aireontzi a, tuneletik ateraz, itsaso tropikal bateko uren gainetik altxatu zen. Gaua ze n. Une batez Sumatrako kostaldea ikusi zuen uhinen fosforeszentziak inguratuta eta itsasargiek koroatua, inork ikusten ez zituen izpiak jaurtikiz oraindik . Hor iek ere desagertu ziren, eta izarrek bakarrik distraitu zuten. Ez zeuden guztiz geldi, baina bere buruaren gainean kulunkatzen ziren hara eta hona, sabai leiho batetik bestera pilatuz, unibertsoa eta ez aireontzia okertzen balego bezala. Eta, gau argietan sarritan gertatzen den moduan, bazirudien orain perspektiban zeudela, orain plano batean; orain m ailaka pilatuta zeru infinituetan, orain infinitutasuna ezkutatuz, teilatu bat gizonen ikuspenak betiko mugatuz. Edozelan ere, onartezinak ziren. “Ilunetan bidaiatu behar al dugu?” oihu egiten zuten bidaiariek haserre, eta laguntzaileak, arduragabe jokatu zuenak, argia piztu zuen eta metal malguzko saretak jaitsi zituen. Aireontzi ak eraiki zirenean, gauzetara zuzenean begiratzeko desioa bizirik zegoen munduan. Hortik zetorren sabai zulo eta leihoen kopuru ohiz kanpokoa, eta tamaina bereko deserosotasuna pertsona zibilizatu eta finen tzat. Vashtiren kabinan ere izar bat saretaren zirrikitu batetik agertzen zen eta , ordu batzuetako lozorro artegaren ondoren, distira ezezagun batek aztoratu zuen; egunsentia zen. Aireontziak azkar jo zuen mendebalderantz, baina lurrak bira bizkorragoa egin zuen ekialderantz eta Vashti eta bere bidaideak eguzkirantz arrastatu zituen. Zientziak gaua luza zezakeen, baina apur bat besterik ez, eta Lurra ren eguneko errotazioa neutralizatzeko itxaropen handiak igaro egin ziren, segur u aski handiagoak ziren itxaropenekin batera. “Eguzkiaren abiadurari eustea,” edo hura aurreratzea, hau baino lehenagoko zibilizazioaren helburua izan zen. Aireplano lasterkari ak eraiki ziren ho rretarako, egundoko abiadura hartzeko gai zirenak, eta garaiko intelektual handienek gidatu zituzten . Mundua inguratzera joan ziren, bira eta bira, mendebaldera, mendebaldera, bira eta bira, gizateriaren txaloen artean. Alferrik. Mundua a re azkarrago joan zen ekialderantz, istripu izugarriak gertatu ziren, eta Makinaren Batzordeak, garai hartan ezagun egiten ari zenak, bilaketa hura legez kanpokoa, mekanikaren kontrakoa eta etxegabetasunarekin zigortzeko modukoa zela adierazi zuen. Gero es ango dugu gehiago etxegabetasunari buruz. Zalantza barik, Batzordea zuzen zegoen. Baina “eguzkia menperatzeko” saiakerak gure arrazak zeruetako gorputzei buruz, edo edozeri buruz, izan zuen azken interes komuna piztu zuen. Azken aldia zen gizonak mundutik kanpoko botere batean pentsatzeko elkartu zirena. Eguzkiak irabazi zuen, baina bere aginte izpiritualaren amaiera zen. Egunsentiak, eguerdiak, ilunabarrak, zodiakoaren bideak ez zuten ez gizonen bizitza ez bihotza ukitzen, eta zientzia lurraren barrura erretiratu zen, dudarik gabe konpondu zitzakeen arazoetan kontzentratzeko. Bada, Vashtik bere kabina argi zerrenda arrosa batek inbaditu ta aurkitu zuenean, haserretu egin zen eta sareta estutzen saiatu zen. Baina sareta gorantz kiribildu zen, eta zerumugan ho deitxo arrosak ikusi zituen, urdin koloreko hondo baten kontra kulunka, eta eguzkiak gora egiten zuen heinean, haren distira zuzenean sartu zen horma osoan behera, urrezko itsaso baten antzera. Igo eta erori egiten zen aireontzi aren mugimenduarekin, olatue k gora eta behera egiten duten moduan, baina etengabe aurrera egiten zuen, itsasgorak aurrera egiten duen moduan. Kontuz ibili ezean, aurpegian joko zion. Izu ikara batek astindu zuen, eta laguntzaileari deitu zion. Laguntzailea ere izututa zegoen, baina e zin zuen ezer egin; ez zegokion berari sareta konpontzea. Vashtik kabina aldatzea proposatu besterik ezin zuen egin, eta horretarako prestatu zen. Jendea ia berdina zen mundu osoan, baina aireontzi ko laguntzailea, bere aparteko zereginengatik agian, normal a baino apur bat gehiago hazi zen. Sarritan, bidaiariei zuzenean hitz egin behar izaten zien, eta horrek nolabaiteko zakartasun eta originaltasun bat ematen zion bere jokamoldeari. Vashti oihu batez eguzki izpietatik aldendu zenean, basakeriaz jokatu zuen : eskua luzatu zuen hura lasaitzeko. “Zelan ausar tzen zara!” egin zuen garrasi bidaiariak. “Ez izan lotsagabea!” Emakumea harrituta zegoen, eta barkamena eskatu zuen erortzen utzi ez ziolako. Jendeak ez zuen inoiz elkar ukitzen. Ohitura hori zaharkituta zeg oen, Makina zela eta. “Non gaude orain?” galdetu zuen Vashtik harrokeriaz. “Asiaren gainean,” esan zuen laguntzaileak, adeitsua izateko ahaleginetan. “Asia?” “Barkatu nire hizkera arrunta. Aireontzi arekin igarotzen ditudan lekuei beren izen ezmekanikoekin deitzeko ohitura hartu dut.” “Ah, gogoratzen dut Asia. Mongolak hangoak ziren.” “Gure azpian, aire zabalean, Simla izena zeukan hiria zegoen.” “Inoiz entzun al duzu mongolei eta Brisbaneko eskolari buruz?” “Ez.” “Brisbane ere aire zabalean zegoen.” “Eskuineko mendi horiek... utzidazu erakusten.” Metalezko pertsiana bat atzera bota zuen. Himalaiako kate nagusia agertu zen. “Garai batean munduaren gailurra esaten zitzaien mendi horiei.” “Hori bai izen barregarria!” “Gogoratu behar duzu, zibili zazioaren hasiera baino lehen, izarrak ukitzen zituen harresi zeharkaezina ziruditela. Uste zen jainkoak bakarrik existi zitezkeela gailur horien gainetik. Zelan egin dugun aurrera, Makinari esker!” “Zelan egin dugun aurrera, Makinari esker!” esan zuen Vas htik. “Zelan egin dugun aurrera, Makinari esker!” er repikatu zuen bezperan Liburua eror tzen utzi zuen bidaiariak, korridorean zutik baitzegoen. “Eta gauza zuri hori arrakaletan? Zer da?” “Ahaztu egin zait horren izena.” “Estali leihoa, mesedez. Mendi horie k ez didate ideiarik ematen.” Himalaiaren iparraldeko aldea itzal sakonean zegoen: Indiako maldan eguzkia nagusitu berria zen. Basoak literatur garaian suntsitu ziren egunkarietarako orea egiteko, baina elurra goizeko loriara esnatzen ari zen, eta hodeiak oraindik zintzilikatzen ziren Kangchenjungaren bularretan. Lautadan hirien aurriak ikusten ziren, harresietatik ibai txikiak arrastatzen zirela, eta haien alboetan, batzuetan, ate bideen zantzuak, gaur egungo hiriak seinalatuz. Ikuspegi horren gainetik aireontzi ak presaka zihoazen, tarteko espazioa segurtasun sinestezinarekin zeharkatuz, eta gorantz egiten zuten axolagabekeriaz beheko atmosferaren asalduretatik ihes egin eta eta Munduko Gailurra gurutzatu nahi zutenean. “Aurrera egin dugu, benetan, Makinari esker!” errepikatu zuen laguntzaileak, eta metalezko sareta baten atzean ezkutatu zuen Himalaia. Eguna aurrera zihoan adorerik gabe. Bidaiari bakoitza bere kabinan zegoen eserita, ia higuin fisiko batez elkar saihestuz eta lurraren azpian berriro egoteko irrikaz. Zortzi edo hamar ziren, gehienak gizon gazteak, haurtzaindegi publikoetatik lurreko hainbat lekutan hil zirenen geletan bizitzera bidali zituztenak. Liburua erortzen utzi zuen gizona etxerako bidean zegoen. Sumatrara bidali zuten arraza ugaltzeko. Vashti bakarrik zihoan bere borondatez. Eguerdian bigarren begirada bat bota zion lurrari. Aireontzi a beste mendilerro bat zeharkatzen ari zen baina ez zuen ia ezer ikusten, hodeiengatik. Behean harkaitz beltz ugari nabaritzen ziren, eta gris lauso a izate raino uztartzen ziren . Haien formak fantastikoak ziren; batek gizon makurtu baten antza z eukan. “Hemen ez dago ideiarik,” esan zuen Vashtik ahopeka, eta Kaukasoa metalezko sareta baten atzean ezkutatu zuen. Iluntzean berriro begiratu zuen. Urre koloreko itsaso bat zeharkatzen ari ziren, uharte txiki asko eta penintsula bat zituena. Berriro esan zuen, “Hemen ez dago ideiarik,” eta Grezia ezkutatu zuen metalezko sareta baten atzean. 2 – Konponketa Aparatua Sarrera batetik, igogailu batetik, nasa tubular batetik, plataforma batetik, ate lerragarri batetik … irteerako urrats guztiak alderantzikatu ondoren, Vashti semearen gelara iritsi zen, eta berea bezalakoxea zena. Esan zezakeen bisita alferr ekoa izan zela. Botoiak, heldulekuak, Libu rua zeukan irakurketa mahaia, tenperatura, giroa, argiztapena … dena berdina zen. Eta Kuno bera, bere haragiaren haragia, bere ondoan bazegoen azkenean , zein zer horren onura? Vashti o ndoegi hezia zegoen hari eskua emateko. Begiak apartatuz, honela mintzatu zen: “Hemen nago. Bidaia ikaragarria izan dut, eta biziki atzeratu dut nire arimaren garapena. Ez du merezi, Kuno, ez du merezi. Nire denbora preziatuegia da. Eguzkiaren argiak ia ukitu egin nau, eta jende zakarrarekin egin dut topo. Minutu batzuk baino e zin naiz gelditu. Esan nahi duzuna, eta gero itzuli egin behar dut.” “Etxegabetasunarekin mehatxatu naute,” esan zuen Kunok. Orain begiratu egin zion. “Etxegabetasunarekin mehatxatu naute, eta ezin nizun horrelako gauza bat Makinaren bidez esan.” Etxegabet asunak heriotza esan nahi du. Biktima airearen eraginpean jartzen da, eta aireak hil egiten du. “Kanpoan egon naiz zurekin azkenekoz hitz egiten nuenetik. Berebiziko gauza gertatu da, eta deskubritu egin naute.” “Baina zergatik ez zenuke kanpora joan behar?” egin zuen oihu Vashtik. “Erabat legezkoa da, erabat mekanikoa, lurraren azala bisitatzea. Orain dela gutxi it sasoari buruzko hitzaldi batean egon naiz; ez dago eragozpenik; arnasgailua eskatzen duzu eta Irteteko Baimena lortzen duzu. Ez da jende es piritualak egin ohi duen gauza bat, eta ez egiteko erregutu nizuke, baina ez dago eragozpen juridikorik.” “Ez ne ukan Irteteko Baimenik.” “Orduan zelan irten zenuen?” “Modu bat aurkitu nuen nire kabuz.” Esaldiak ez zeukan ez hankarik ez bururik Vashtirentza t, eta semeak errepikatu egin behar izan z ion. “Modu bat zure kabuz?” esan zuen ahopeka. “Baina hori txarto dago.” “Zergatik?” Galderak zur eta lur utzi zuen Vashti . “Makina gurtzen hasi zara,” esan zuen Kunok hoztasunez. “Erlijio aren kontrakoa iruditzen zaizu nire kabuz irteteko modua aurkitu izana. Horixe uste zuen Batzordeak etxegabetasunarekin mehatxatu nindutenean.” Vashti haserretu egin zen. “Ez dut ezer gurtzen!” esan zuen. “Oso aurreratua naiz. Ez dut uste erlijiogabekoa zarenik, ez baita erlijiorik gelditzen. Garai batean existitzen ziren beldur eta sineskeria guztiak Makinak suntsitu zituen. Esan nahi nuen zure kabuz bide bat aurkitzea zela... Gainera, ez dago bide berririk kanpora joateko .” “Hori da uste orokorra.” “Atebideetatik izan ezik, eta h orretarako Irteteko Baimena behar da, ezinezkoa da kanpora joatea. Liburuak hori dio.” “Tira, Liburua erratuta dago, zeren nik oinez irten dut.” Izan ere, Kunok nolabaiteko indar fisikoa zeukan. Garai hartan, gihartsua izatea demeritua zen. Jaiotzean haur guztiak aztertzen z iren, eta behar ez zen indarra iragartzen zuena suntsitu egiten zen. Errukitsuek protesta egin zezaketen, baina kirolari bat bizirik uztea ez zatekeen benetako ontasuna izango; inoiz ez zatekeen zoriontsu izango Makinak emango zion bizim odu hartan; desiratuko zukeen zuhaitzak igotzea, ibaietan bainatzea, belardiak eta muinoak bere gorputza neurt u ahal izateko . Gizona bere ingurunera egokitu behar da, ezta? Munduaren egunsentian ahulak Taigeto mendian utzi behar ziren, ilunabarrean indarts uek eutanasia jasango dute, Makinak aurrera egin dezan, Makinak aurrera egin dezan, Makinak aurrera egin dezan betiko. “Badakizu e spazioaren zentzua galdu dugula. Esan ohi dugu ‘espazio a suntsitu dugu,’ baina ez dugu espazioa suntsitu, haren zentzua baizik. Gure zati bat galdu dugu. Berreskuratzea erabaki nuen, eta nire gelaren kanpoaldean dagoen trenbidearen plataforman gora eta behera ibiltzen hasi nintzen. Gora eta behera, nekatu nintz en arte, eta horrela berreskuratu nituen ‘hurbil’ eta ‘urrun’ kontzeptuen esanahia. ‘Hurbil’ da oinez arin joan naitekeen lekua, ez trenak edo aireontzi ak arin eramango nauten lekua. ‘Urrun’ da oinez arin joan ezin naitekeen lekua; pasabidea ‘urrun’ dago, trenari deituz gero hogeita hemezortzi segund otan iritsi naitekeen arren. Gizona da neurria. Hori izan zen nire lehen irakasgaia. Gizonaren oinak dira distantziaren neurria, haren eskuak dira jabetzaren neurria, haren gorputza da gauza maitagarrien, desira garrien eta indartsuen neurria. Gero urrunago joan nintzen: orduantxe deitu nizun lehenengoz, eta ez zenuen etorri nahi. “Hiri hau, badakizu, lurrazalaren azpian dago eraikita, eta atebideak baino ez dira agerian geratzen. Nire gelaz kanpoko plataforman z ehar ibili ondoren, ondoko plataformarako igogailua hartu eta hura korritu nuen, eta horrela plataformak banan banan, altuenera iritsi arte, eta haren gainean hasten da lurra. Plataforma guztiak dira berdin berdinak, eta haietan ibiltzean espazioaren sents azioa eta giharrak garatzea besterik ez nuen lortu. Uste dut pozik egon behar nukeela horrekin —ez da gutxi — baina oinez eta gogoetan nenbilela, bururatu zitzaidan gizonek oraindik kanpoko airea arnasten zuten garaietan eraiki zituztela gure hiriak, eta ai reztatze hodiak egon zirela langileentzat. Ez neukan beste ezer buruan, aireztatze hodi haiek baino ez. Makinak azkenaldian garatu dituen janari tutu, botika tutu eta musika tutu guztiek in haiek suntsitu ote zituzten? Edo aztarnaren batek iraun ote zuen? Gauza bat ziurra zen. Inon aurkitzekotan, solairu goreneko trenbideko tuneletan izango litzateke. Gainerako lekuetan, espazio guztia okupatuta zegoen. “Azkar ari naiz nire istorioa kontatzen, baina ez pentsa koldarra ez nintzenik, ezta zure erantzune k inoiz tristatu ez nindutenik ere. Ez da egokiena, ez da mekanikoa, ez dago ondo trenbideko tunel batetik ibiltzea. Ez nintzen beldur errail elektrifikatu bat zapaldu eta hilko nintzenik. Zerbait ukiezinagoaren beldur nintzen, Makinak aurreikusten ez zuen a egiteaz. Orduan pentsatu nuen, ‘Gizona da neurria’, eta joan egin nintzen, eta bisita askoren ondoren irekidura bat aurkitu nuen. “Tuneletan, jakina, argia zegoen. Dena da argia, argi artifiziala; iluntasuna salbuespena da. Halanda ze, paneletan zirrikit u beltz bat ikusi nuenean, salbuespena zela jakin nuen, eta poztu egin nintzen. Besoa sartu nuen —ezin nuen gehiago sartu hasieran — eta alde batera eta bestera mugitu nuen estasian. Beste panel bat askatu nuen, eta burua sartu nuen zuloan, eta garrasi egin nuen iluntasunean: ‘Heltzen ari naiz, lortuko dut,’ eta nire ahotsa k pasabide amaigabeetan durundi egin zuen . Bazirudien iluntzero izarren argitara eta beren emazteengana itzuli ziren langile hil haien izpirituak entzuten nituela, eta aire zabalean bizi i zan ziren belaunaldi guztiek dei egiten zidatela, ‘Lortuko duzu, heltzen ari zara.’ ” Isildu egin zen , eta, zentzugabea bazen ere, Kunoren azken hitzek hunkitu egin zuten Vashti. Izan ere, Kunok berriki eskatu zuen aita izate a, eta komiteak atzera bota zue n eskaera. Bere moldea ez zen Makinak iraunarazi nahi zuen a. “Orduan tren bat pasatu zen. Oso hurbil pasatu ere, baina burua eta besoak zuloan sartu nituen. Nahikoa egin nuen egun baterako, eta arrastaka itzuli nintzen plataformara, igogailuan jaitsi nintz en eta ohea eskatu nuen. A zer ametsak! Eta berriro deitu nizun, eta berriro esan zenidan ez zinela etorriko.” Vashtik buruari eragin eta esan zuen: “Ez. Ez egin berba gauza izugarri horietaz. Nahigabetu egiten nauzu. Zibilizazioa zakarretara botatzen ari zara.” “Baina espazioaren zentzua berreskuratu nuen, eta gizonak ezin du atsedenik hartu horren ondoren. Erabaki nuen zulora joatea eta hoditik igotzea. Eta horrela entrenatu nituen besoak. Egunero mugimendu barregarriak egiten nituen, giharretan min izan arte, eta eskuetatik zintzilikatzeko gain nintzen eta oheko burkoa luzatuta eduki nezakeen minutu asko tan zehar . Gero arnasgailu bat eskatu nuen, eta hasi egin nintzen. “Hasieran erraza zen. Morteroa usteldu egin zen, eta laster beste panel batzuk bultzatu eta iluntasunera igo nintzen haien atze ko aldera , eta hildakoen izpirituek kontsolatu egin ninduten. Ez dakit zer esan nahi dudan horrekin. Sentitu nuena esaten dut. Lehen aldiz sentitu nuen ustelkeriaren kontrako protesta bat aurkeztu zela, eta hildakoek kontsolatzen ninduten bezala, nik jaiogabeak kontsolatzen nituela. Gizateria existitzen zela eta arroparik gabe e xistitzen zela. Nola azal dezaket hori? Biluzik zegoen, gizateriak biluzik zirudien, eta tutu eta botoi eta makineria guzti horiek ez ziren gurekin mundura etorri, eta ez digute jarraituko abiatzean, eta ez daukate garrantzirik gu hemen gauden bitartean. Indartsua izan banintz, soineko arropa guztiak erauziko nituzkeen, eta aire zabalera joango nin tzatekeen, estalkirik gabe. Baina h ori ez da niretzat, agian ezta nire belaunaldiarentzat ere. Arnasgailuarekin, arropa higienikoekin eta pilula dietetikoekin igo nintzen! Hobe horrela, inola ere ez baino. “Esk uko eska ilera bat zegoen, metal primitibo bate z egina. Nasako argia bere beherengo mailetara erortzen zen, eta ikusi nuen zuzen zuzen gorantz zihoala hodiaren hondoko hondakinetatik. Beharbada gure arbasoek dozena bat aldiz egiten zuten gora eta behera egunero, hura eraikitzen ari zirenean. Igotzen ar i nintzela, ertz zakarrek eskularruak ebakitzen zizkidaten eta eskuak odoletan neuzkan. Argiak tarte labur batean lagundu zidan, eta gero iluntasuna etorri zen eta, are okerrago, isiltasuna, belarriak ezpata batek bezala zulatuz. Makinak burrunba egiten du! Bazenekien? Burrunba gure odolean sartzen da, eta gure pentsamenduen gidari ere izan daiteke. Batek daki! Bere boteretik urruntzen ari nintzen. Gero pentsatu nuen: ‘Isiltasun honek esan nahi du desegoki jokatzen ari naizela’. Baina ahotsak entzun nituen isiltasunean, eta berriro indartu ninduten.” Barre egin zuen. “Ahots haiek behar nituen. Eta orduantxe buruarekin zerbait jo nuen.” Vashtik ha speren egin zuen. “Kanpoko airetik babesten gaituzten tapoi pneumatiko horietako batera iritsi nintzen. Agian aireontzi an ikusi dituzu. Ilunetan, oinak eskailera ikusezin baten mailetan, eskuak moztuta; ezin dut azaldu nola gainditu nuen zati hori, baina ahotsek oraindik kontsolatzen ninduten, eta haztamuka hasi nintzen itxituraren baten bila. Tapoiak, uste dut, metro bi eta erdi inguru izango zituen. Eskua gainetik pasa nuen ahal nuen neurrian. Oso leuna zen. Ia erdiraino ukitu nuen. Ez erdierdiraino, besoa laburregia nuen eta. Orduan ahotsak esan zuen: ‘Egin salto. Merezi du. Heldulekuren bat egon daiteke erdian, et a zuk oratu egin d iezaiokezu, eta guregana etorri zure kabuz. Eta heldulekurik ez badago, agian erori eta txiki txiki egin zaitezke — baina merezi du halere : hala ere guregana etorriko zara zure kabuz.’ Halanda ze, salto egin nuen. Helduleku bat zegoen eta …” Isilik gelditu zen. Malkoak agertu ziren amaren begietan. Bazekien Kuno kondenatuta zegoela. Ez bazen gaur hiltzen, bihar hilko zen. Munduan ez zegoen lekurik halako pertsona batentzat. Eta bere nahigabea nazkarekin nahastu zen. Lotsa ematen zion halako semeaz erditu izanak, bera beti hain errespetagarria eta ideiaz betea izan ik. Benetan ote zen berak palankak eta botoiak erabiltzen irakatsi eta Liburuko lehen ikasgaiak eman zizkion mutikoa? Ezpaina itxuragabetzen zion ileak berak erakusten zuen it xura basati batera itzultzen ari zela. Makinak ezin du errukirik izan atabismoekin. “Helduleku bat zegoen, eta oratu egin n ion. Ilunpetan zintzilik geratu nintzen, trantzean, eta lan haien burrunba entzun nuen, hilzorian dagoen amets baten azken xuxurla be zala. Axola zitzaizkidan gauza guztiak eta hodien bidez nirekin hitz egin zuten pertsona guztiak oso txiki iruditu zitzai zkidan. Bitartean heldulekua biraka hasi zen. Nire pisuak zerbait abiarazi zuen eta jira egin nuen poliki, eta gero... “Ezin dut deskr ibatu. Etzanda nengoen, aurpegia eguzkitan. Sudurretik eta belarrietatik odola zeridan eta izugarrizko orroa entzun nuen. Tapoia, ni hari itsatsita nengoela, lurretik kanpora atera zen, besterik gabe, eta hemen behean egiten dugun airea zulotik gora ari ze n ihes egiten . Iturri bat bezala lehertu zen. Arrastaka itzuli nintzen hara —goiko aireak min ematen baitu — eta, nolabait esateko, zurrutada handiak hartu nituen ertzetik. Arnasgailuak hegaz egin zuen auskalo nora, arropak urratuta neuzkan. Ezpainak zuloar en ondoan neuzkala etzan nintzen, eta zurrut egin nuen odoljarioa gelditu zen arte. Ezin duzu gauza bitxiagorik imajinatu. Belardiko zulo hura —laster mintzatuko naiz horretaz —, eguzkia bertan distiratzen, ez arraiotsu baizik eta hodei nabarren artetik, ba kea, arduragabetasuna, espazioaren zentzua, eta, masaila igurtziz, gure aire artifizialaren iturri burrunbatsua! Laster ikusi nuen arnasgailua, gora eta behera balantzaka, buruaren gainean neukan korrontean, eta are gorago aireontzi asko zeuden. Baina inor k ez du begiratzen aireontzi etatik kanpora eta, nolanahi ere, ezin izango ziren nire bila joan. Hantxe nengoen, behea jota. Eguzkiak argi pixka bat egin zuen hodian behera, eta eskaileraren goren goreneko maila utzi zuen agerian, baina alferr ekoa zen harai no iristen ahalegintzea. Jarioak gorantz jaurtiko ninduen edo barrura erori eta hil egingo nintzatekeen. Belarretan etzan besterik ezin nuen egin, zurrupaka eta zurrupaka, eta noizean behin ingurura begiratzen nuen. “Banekien Wessexen nengoela, hasi baino lehen hari buruzko hitzaldi batera joan nintzen eta. Wessex gela honen gainean dago. Garai batean estatu garrantzitsua izan zen. Bertako erregeek hegoaldeko kostalde osoa menperatzen zuten Andredswald tik Kornualleseraino, Wansdyke lubetak iparraldean babe sten zituen bitartean, lur garaietan hedatuz. Irakaslearen ardura bakarra Wessexen goraldia zen, beraz, ez dakit zenbat denbora izan zuen nazioarteko botere a, eta hori jakiteak ere ez zidan lagunduko. Egia esan, barrea besterik ezin nuen egin une horretan. Hantxe nengoen ni, tapoi pneumatiko bat alboan eta arnasgailu bat buru gainean saltoka, hirurok kartzel araturik, belarrez estalitako eta iratzez inguratutak o sakonune batean.” Eta serio jarri zen berriro. “Eskerrak hura sakonunea zela. Airea barruan sartzen hasi zen, urak katilua betetzen duen bezala. Ar rastaka joan ninteke. Gero zutitu egin nintzen. Aire nahasia arnastu nuen, eta min egiten zidan airea nagus itzen zen alboetara igotzen saiatzen nintzenean. Ez zen hain txarra izan. Ez nituen nire pilulak galdu eta pozik jarraitu nuen, barregarri , eta Makinari zegokionez, ahaztu egin nuen erabat. Nire helburu bakarra iratzea zegoen gailurrera iristea zen, eta ha rantzago zeuden objektuak ikustea. “Ziztu bizian joan nintzen maldatik. Aire berria garratzegia zen oraindik niretzat eta zeharka meharka itzuli nintzen, une batez gauza gris bat ikusi ondoren. Eguzkia asko ahuldu zen, eta gogoratu nintzen Eskorpion zegoel a — horri buruzko hitzaldi batean egon nintzen. Eguzkia Eskorpion badago eta Wessexen bazaude, horrek esan nahi du ahalik eta azkarren ibili behar duzula, edo ilunegi egongo da. (Hitzaldi batetik jaso dudan lehen informazio erabilgarria da, eta azkena izan go dela espero dut.) Aire berria arnasten ahalegintzera eraman ninduen horrek , etsipenez, eta urmaeletik ausartu bezain urrutien joatera. Hutsunea oso astiro betetzen zen. Batzuetan iruditzen zitzaidan iturria indar gutxiagorekin aritzen zela. Bazirudien n ire arnasgailuak lurretik hurbilago egiten zuela dantza, orroa moteltzen ari zen.” Isilik geratu zen. “Ez dut uste hau zuretzat interesgarria denik. Gainerakoa are gutxiago interesatuko zaizu. Ez dago ideiarik bertan, eta nahiago nuke etortzeko eskatu ez b anizu. Ezberdinegiak gara, ama.” Vashtik jarraitzeko esan zion. “Ilunabarra zen muinora igo nintzenerako. Ordurako eguzkia zerutik ia des agertuta zegoen eta ezin nuen ondo ikusi. Zuk Munduko Gailurra zeharkatu berri duzu eta ez duzu entzun nahi izango ikus i nituen muino txikiez, mendixka txiki eta kolore gabekoez. Baina niretzat bizirik zeuden, eta estaltzen zituen zohikatza azal bat zen; haren azpian giharrak uztartzen zitzaizkien, eta sentitzen nuen mendixka horiek indar kalkulaezinez dei egin zietela giz akiei iraganean eta gizakiek maite izan zituztela. Orain lo zeuden, agian betiko. Ametsetan, gizateriarekin bat egiten dute. Zoriontsua gizona, zoriontsua emakumea, Wessexko muinoak esnatzen dituena. Izan ere, lo dauden arren, ez dira inoiz hilko.” Kunoren ahotsa goratu egin zen gogo beroz. “Ezin duzu ikusi, zuek hizlariok ezin duzue ikusi gu garela hiltzen ari garena k, eta hemen behean benetan bizi den gauza bakarra Makina dela? Guk sortu genuen Makina, gure borondatea betetzeko, baina orain ezin dugu hura gure borondatea egitera behartu. Espazioaren eta ukimenaren zentzuak kendu dizkigu, giza harreman oro lausotu eta maitasuna haragizko ekintza batera murriztu du, gure gorputzak eta nahiak geldiarazi ditu, eta bera orain gurtzera behartzen gaitu. Makina ga ratzen ari da, baina ez gure ildoetan. Makina aurrera doa, baina ez gure helburura. Bere arteriak zeharkatzen dituen odol globuluak bezala existitzen gara, eta gu gabe funtzionatu ahal izango balu, hiltzen utziko gintuzke. Ah, ez daukat beste erremediorik —edo bat bakarra behintzat —, gizonei behin eta berriz esatea baino Wessexeko muinoak ikusi ditudala, Ælfridek daniarrak bota zituenean ikusi zituen bezala. “Eguzkia sartu zen. Ahaztu egin zait esatea laino gune bat zegoela nire muinoaren eta beste mendixka batzuen artean, perlaren kolorekoa.” Isilik geratu zen bigarrenez. “Jarraitu,” esan zion amak akiduraz. Kunok buruari eragin zion. “Jarraitu. Esaten duzun ezerk ezin nau larritu orain. Gogortuta nago.” “Gainerakoa esateko ustea neukan, baina ezin dut: badakit ezin dudala: agur.” Vashti zalantzan zegoen. Kirioak dantzan zeuzkan Kunoren biraoekin. Baina jakingura ere bazeukan. “Ez da bidezkoa,” kexatu zen. “Mundua zeharkatzea eskatu didazu zure istorioa entzuteko, eta entzun egingo dut. Es an, ahalik eta laburren, denbora galtze negargarria baita hau, esan iezadazu zelan itzuli zinen zibiliza ziora.” “Ah, hori!” esan zuen Kunok , harrituta. “Zibilizazioari buruz entzun nahi duzu. Jakina. Arnasgailua erori zen puntura heldu naiz?” “Ez, baina or ain ulertzen dut dena. Arnasgailua jarri zenuen, eta lurraren azaletik ibiltzea lortu zenuen ate bide batera iritsi arte, eta han zure jokabidearen berri eman zioten Batzorde Nagusiari.” “Inondik ere ez.” Eskua bekokitik pasatu zuen, zirrara bortitzen bat uxatuz bezala. Gero, bere kontakizunari ekin zion berriro. “Arnasgailua iluntzean erori zen. Iturria ahulagoa zirudiela esan nuen, ezta? “Bai.” “Iluntzean, arnasgailua erori egin zen . Esan dudan moduan, erabat ahaztuta neukan Makina, eta ez nion arreta han dirik ema n orduari, beste gauza batzuekin arduratua bainengoen. Aire putzua neukan, eta bertan murgildu ninteke kanpoko aire zorrotz jasanezina egiten zitzaidanean, eta agian egunetan iraungo zuen, ez baitzen haizerik sortzen hura sakabanatzeko. Beranduegi konturatu nintzen ihesa gelditu izanak z er esan nahi zuen. Badakizu, tuneleko zuloa konponduta zegoen; Konponketa Aparatua; Konponketa Aparatua nire bila zetorren. “Beste abisu bat n eukan, baina ez nion kasurik egin. Zerua, egunez baino argiagoa zegoen gauez, eta ilargia, gutxi gorabehera zeruar en erdialdean zegoena eguzkiaren atzean, une batzuetan oso argitsu sartzen harantxoan. Neure ohiko lekuan nengoen ni —bi atmosferen arteko mugan —, gauza ilun bat ikusi uste izan nuenean harantxoaren hondoan zehar mugitzen eta hodian desagertzen. Ergel bate n moduan, korrika jaitsi nintzen. Makurtu eta entzun egin nuen, eta sakonean karraska arin bat entzun nuela iruditu zitzaidan. “Orduan beldurtu egin nintzen, baina beranduegi zen. Arnasgailua janztea eta harantxotik irtetea erabaki nuen. Baina arnasgailua ez zegoen. Banekien zehazki non erori zen, tapoiaren eta irekieraren artean, eta belarretan utzi zuen marka ere ikusten nuen. Ez zegoen, eta konturatu nintzen gauza txarren bat zetorrela , eta hobe nuela beste airera ihes egin eta, hil behar banuen, perla k oloreko hodeirantz korrika hiltzea. Abiatu ere ez nintzen egin. Hoditik … beldurgarriegia da. Har bat, har luze eta zuri bat, hoditik atera zen eta belarretan irristatzen ari zen ilargiaren argitan. “Garrasi egin nuen. Egin behar ez nuen guztia egin nuen; o stiko egin nion izakiari ihes egin ordez, eta berehala kizkurtu zitzaidan orkatilan. Orduan borroka egin genuen. Harrak harantxo osoan zehar korrika egiten utzi zidan, baina hanketan gora egin zidan lasterka nindoala. ‘Lagundu!’ oihukatu nuen. (Zati hori i karagarriegia da. Inoiz jakingo ez duzun zatia da.) ‘Lagundu!’ oihukatu nuen. (Zergatik ezin dugu isilean sufritu?) ‘Lagundu!’ oihukatu nuen. Gero oinak elkartu zizkidan, erori egin nintzen, iratze maiteetatik eta muino bizietatik urrundu ninduen, eta meta lezko tapoi handiaren ondotik igaro nintzen (zati hau konta diezazuket), eta pentsatu nuen berriro salbatuko nintzela heldulekua harrapatuz gero. Hura ere bilduta zegoen, estalduta. Oi , harantxo osoa zegoen gauza haiez beterik. Alde guztietara arakatzen zu ten, lekua husten ari ziren, eta beste batzuen mutur zuriak zulotik irteten ari ziren, behar izanez gero prest. Mugitu zitekeen guztia ekarri zuten: sastrakak, iratze sortak, dena, eta han joan ginen denok korapilatuta infernura. Ikusi nituen azken gauzak, tapoia gure atzean itxi baino lehen, izar batzuk izan ziren, eta nire gisako gizon bat zeruan bizi zela sentitu nuen. Izan ere nik borrokatu egin nuen, azken azkeneraino egin nuen borroka, eta buruarekin eskaileraren kontra jotzean soilik gelditu nintzen. Gela honetan esnatu nintzen. Ez zegoen harrik. Aire artifiziala, argi artifiziala, bake artifiziala neuzkan inguruan, eta adiskideek hitz egiteko tutuetatik deitzen ari ziren, azken aldi honetan ideia berririk izan ote nuen jakiteko.” Hortxe bukatu zen Ku noren istorioa. Ezin zitekeen haren inguruan eztabaidatu, eta Vashti joateko prestatu zen. “Etxegabetasuna izango da amaiera,” esan zuen leun. “Horrela izango ahal da,” erantzun zuen Kunok. “Makina oso errukibera izan da.” “Nahiago dut Jainkoaren errukia.” “Esaldi superstizio so horrekin, esan nahi duzu aire zabalean bizi zintezkeela?” “Bai.” “Inoiz ikusi al dituzu, ate bide en inguruan, Matxinada Handiaren ostean baztertu zituztenen hezurrak?” “Bai.” “Hil ziren lekuan utzi ziren gure ikasbide modura. Batzuek alde egin zuten, herrestan, baina haiek ere hil egin ziren … nork jar dezake zalantzan? Eta gauza bera gaur egungo etxegabeekin. Lurraren azalak ez du bizitzarik sostengatzen.” “Jakina.” “Iratzeak eta belar apur batek biziraun dezakete, baina forma garaiago guztiak hil egin dira. Aireontzi ren batek detektatu ditu?” “Ez.” “Hizlariren batek haiei buruz hitz egin du?” “Ez.” “Orduan zertara dator burugogorkeria hori?” “Ikusi egin ditudalako,” lehertu zen. “Ikusi zer?” “Emakume hura ikusi nuelako iluntzean, niri laguntzera etorri zelako dei egin nuenean, hura ere harrek korapilatu zutelako eta, ni baino zorte handiagoarekin, haietako batek hil zuelako eztarria zulatuta.” Zoratuta zegoen. Vashtik alde egin zuen eta, ondoren gertatu ziren arazoetan ere, ez zuen Kunoren aurpegia berriro ikusi. 3 Etxegabekoak Kunoren barrabaskeriaren ondorengo urteetan, Makinan garapen garrantzitsu bi gertatu ziren. Itxuraz iraultzaileak ziren, baina kasu batean zei n bestean, gizonen iritzia aldez aurretik prestatuta zegoen, eta lehendik ezkutuan zeuden joerak adierazi baino ez zituzten egin. Lehena arnasgailuak kentzea izan zen. Pentsalari aurreratuek, Vashti ren modukoek , beti uste izan zuten tontakeria handia zela lurraren azala bisitatzea. Aireontzi ak beharrezkoak izan zitezkeen, baina zertarako irten jakin min hutsez eta kilometro bat edo bitan lehorreko motor batean arrastaka ibili? Ohitura zakarra zen, eta agian apur bat itsusia; ez zuen ideiarik sortzen, eta ez zeukan loturarik benetan garrantzitsuak ziren ohiturekin. Beraz, arnasgailuak indargabetu egin ziren, eta haiekin batera, jakina, lurreko motorrak, eta irakasle batzuk izan ezik, kexu baitziren beren ikerketen gaietara heltzea debekatu zietelako, garapena patxadaz onartu zen. Oraindik lurra nolakoa zen jakin nahi zutenek gramofono bat entzun edo zinema rgazkiren bat ikusi besterik ez zuten. Eta irakasleek ere amore eman zuten, ikusi zutenean itsasoari buruzko hitzaldi bat ez zela txarragoa gai berari buruz emandako be ste hitzaldi batzuetatik biltzen zenean . “Kontuz lehen mailako ideiekin!” esaten zuen haietatik aurreratuenetako batek. “Lehen eskuko ideiak ez dira exi stitzen. Maitasunak eta beldurrak eragindako inpresio fisikoak besterik ez dira, eta oinarri zantar horretan nork eraiki dezake filosofia bat? Izan bitez zuen ideiak bigarren eskukoak eta, ahal izanez gero, hamargarren eskukoak, orduan oso urrun egongo bai tira elementu asaldagarri a den zuzeneko behaketatik. Ez ikasi ezer nire gai honi buruz, Frantziako Iraultza. Horren ordez, ikasi zer uste dudan Enicharmonek uste zuela, eta hark zer uste zuen Urizen ek uste zuela, eta hark zer uste zuen Gutchek uste zuela, eta hark zer pentsatzen zuen Ho Yung ek uste zuela , eta hark zer uste zuen ChiBoSingek pentsatu zuela , eta hark zer uste zuen Lafcadio Hearn ek uste zuela eta hark zer pentsatzen zuen Carlylek pentsatu zuela , eta hark zer uste zuen Mirabeauk Frantziako Iraultzari buruz esan zuela. Hamar buru bikain horien bitartez, Parisen isuritako odolak eta Versaillesen hautsi ziren leihoek zuen eguneroko bizitzan probetxu handiz erabili ahal izango duzuen ideian azald uko dira. Baina ziurtatu bitartekariak asko eta a skotarikoak direla, historian autoritate bat beste bati kontra egiteko existitzen baita. Urizenek Ho Yung en eta Enicharmonen eszeptizismoa ahuldu behar du, eta nik neuk Gutchen oldarko rtasunari aurre egin behar diot. Entzuten didazuen horiek , zuek ni baino hobeto zaudete Frantziako Iraultzari buruzko epaia emateko. Zuen ondorengoak zuek baino egoera hobean egongo dira, nik zer uste dudan pentsatzen duzu ena ikasiko baitute, eta beste bitartekari bat gehituko zaio kateari. Eta, denborarekin” —ahotsa altxatu z uen— “belaunaldi bat etorriko da, gertakarietatik harago, inpresioetatik harago joan dena, belaunaldi erabat koloregabekoa, belaunaldi bat ‘serafikoki libre nortasunaren orbane tik,’ Frantziako Iraultza ez duena ikusiko gertatu zen bezala, ez eurek nahiko zuketen bezala, baizik eta gertatuko zatekeen moduan Makinaren garaian gertatu izan balitz.” Txalo ikaragarriak entzun ziren hitzaldi hartan, eta horrek gizonen gogoan ostenduta zegoen sentimendu bat agertu baizik ez zuen egin: lurreko egitateei ent zungor egin behar zitzaielako sentsazioa, eta arnasgailuak ezabatzea lorpen positiboa zela koa. Aireontzi ak kendu beharko liratekeela ere proposatu zen. Hori ez zen egin, aireontzi ak Makinaren sisteman sartu ta zeudelako nolabait. Baina urtez urte gero eta gutxiago erabiltzen ziren, eta gero eta gutxiago aipatzen zituzten gizon gogoetatsuek. Bigarren garapen handia erlijioa berr iro ezartzea izan zen. Hori ere hitzald i entzutetsu hartan adierazi zen. Inork ezin izan zuen txarto ulertu hitzaldi astunaren amaier ako tonu adeitsua, eta oihartzun gogotsua piztu zuen denen bihotzean. Luzaroan gurtza isilean aritu zirenak, hizketan hasi ziren. Makinaren Liburua eskuetan zeukatenean sortzen zitzaien bake sentsazio bitxia deskribatzen zuten, hango zenbaki jakin batzuk errepik atzeko plazer a, nahiz et a zenbakiok esanahi eskasa eraman kanpo belarrira, botoi bat ukitzeko estasia, garrantzirik gabekoa izan arren, edo txirrin elektriko bat jotzearena, nahiz eta premiagabekoa izan. “Makinak,” esaten zuten, “jaten ematen digu, jantzi egiten gaitu eta etxea ematen digu; bere bitartez hitz egiten diogu elkarri, bere bitartez elkar ikusten dugu, hartan daukagu geure izatea. Makina ideien laguna eta sineskeriaren etsaia da: makina ahalguztiduna da, betierekoa; bedeinkatua da Makina.” Eta luze baino lehen esaldi horiek Liburuaren lehen orrialdean inprimatu ziren, eta hurrengo edizioetan erritual hura gorespen eta otoitz sistema korapilatsu bihurtu zen. “Erlijio” hitza, berriz, erabat saihestu zen eta , teorian, Makina, oraindik ere, gizonaren sorkuntza eta tresna zen. Baina, praktikan, guztiek, atzerakoi batzuk izan ezik, jainkotzat gurtzen zuten. Baina ez zegoen batasunik gurtza hartan. Sinestun baten lilura beste fededun batzuk ikusteko erabiltzen zuen optika xafla urdinak zire n; beste batena konponketa aparatua zen, Kuno bekatariak zizareekin konparatu zuena; beste batena igogailuak ziren , eta beste batena Liburua. Eta bakoitzak honi edo besteari egiten zion otoitz, eta eskatzen zion bere alde egin zezala Makina osoaren aurrean . Jazarpena — hori ere bazegoen. Ez zen hedatu, aurki azalduko diren arrazoiengatik. Baina ezkutuan zegoen, eta “Mekanismo ez sektarioa” esaten zioten gutxienekoa onartzen ez zuten guztiak etxegabetasunaren arriskuan bizi ziren, eta horrek heriotza esan na hi du, jakina denez. Bi garapen handi horiek Batzorde Nagusiari egoztea zibilizazioaren ikuspegi oso estua edukitzea da. Egia da Batzorde Nagusiak bilakaera iragarri zuela, baina ez ziren iza n haien erantzule , inperialismoaren garaiko erregeak gerraren kau sa izan ez ziren moduan . Ostera, amore eman zuten presio menderaezin baten aurrean, inork ez zekiena nondik zetorren, eta, hura asetzen zenean, beste presio batek jarraitzen zion, hura ere garaiezina. Horrelako egoera bati aurrerabidea esatea aproposa da. Inork ez zuen aitortzen Makina ezin zela menderatu. Urtetik urtera, eraginkortasun handiagoz eta adimen gutxiagoz zerbitzatzen zuten. Gizon batek zenbat eta hobeto ezagutu bere betebeharrak, orduan eta gutxiago ulertzen zituen bere hurkoarenak, eta mundu o soan ez zegoen munstroa bere osotasunean ulertzen zuenik. Aditu haiek hilda zeuden. Egia esan, jarraibide guztiak utzi zituzten, eta haien ondorengoetako bakoitzak jarraibideetako batzuk menderatu zitu en. Baina Gizateria , erosotasun irrikan, bere ahalbidee tatik harago joan zen. Naturaren aberastasunak gehiegi ustiatu zituen. Isilik eta pozik, dekadentzian murgiltzen ari zen, eta aurrerapena Makinaren aurrerapena izatera heldu zen. Vashti ri dagokionez, bere bizitza lasai joan zen azken hondamendira arte. Gela ilundu eta lo egiten zuen; esnatu eta gela argitzen zuen. Hitzaldiak ematen zituen eta hitzaldiak entzuten zituen . Ezin konta ahala lagunekin trukatu zituen ideiak eta gero eta espiritu alago sentitzen zen. Batzuetan lagun bati Eutanasia baimentzen zioten, eta logelatik irteten zen, giza kontzepzio ororen gainetik dagoen etxegabetasunerantz. Vashtiri ez zitzaion asko axola. Arrakastarik gabeko hitzaldi baten ondoren, berak ere Eutanasia e skatzen zuen batzuetan. Baina heriotza tasak ezin zuen jaiotza tasa gainditu, eta Makinak ordura arte uko egin zion eskariari. Arazoak isilisilik hasi ziren, Vashti haietaz jabetu baino askoz lehenago. Egun batean, harrituta geratu zen semearen mezu bat j aso zuenean. Ez ziren inoiz komunikatzen, ez zuten ezer komunean, eta Vashtik zeharka baino ez zuen entzun Kuno bizirik zegoela eta ipar hemisferiotik, non hain gaizki jokatu zuen, hegoaldera lekualdatu zutela, hain zuzen ere bere gelatik hurbil zegoen gel a batera. “Bera bisitatzea nahi ko du?” pentsatu zuen. “Berriro ez, ez. Eta ez daukat astirik.” Ez, beste era bateko erokeria zen. Kunok a urpegia xafla urdinaren gainean agertzeari uko egin zion eta, ilunpetatik solemnitatez mintzatuz, esan zuen: “Makina gelditzen ari da.” “Zer esan duzu?” “Makina gelditzen ari da. Badakit, badakit zeintzuk diren seinaleak.” Vashti barre algaraka hasi zen. Kunok entzun eta haserretu egin zen, eta ez zuten gehiago berbarik egin. “Imajinatzen al duzu gauza absurd oagorik?” esan zion Vashtik lagun bati. “Nire semea zen gizon batek uste du Makina gelditzen ari dela. Erlijiogabea litzateke erokeria ez balitz.” “Makina gelditzen ari da?” erantzun zion lagunak. “Zer esan nahi du horrek? Esaldiak ez du esanahirik niretzat.” “Niretzat ere ez.” “Ez da musikarekin azkenaldian izan den arazoei buruz ari, ezta?” “Ah, ez, ez, jakina. Egin dezagun berba musikari buruz.” “Jarri diezu kexa agintariei?” “Bai, eta konpondu egin behar dela diote, eta Konponketa Aparatuaren Batzordera jo behar dudala esan didate. Brisbane ko Eskolako sinfoniak itxuragabetzen dituzten hasperen bitxi eta kirrinkariez kexu nintzen. Oinazetan dagoen pertsona baten antza dute. Konponketa Aparatuaren Batzordeak dio laster atonduko dutela.” Oso kezkaturik, berriro ekin zion b ere bizitzari. Hasteko, musikaren akatsak sumindu egiten zuen. Bestalde, ezin zituen Kunoren hitzak ahaztu. Musika ez zegoela konponduta jakin izan balu —ezin izango zukeen jakin, zeren e ta musika gorrotatzen baitzuen — gaizki zebilela jakin izan balu, “Makina gelditzen ari da” zen berak egingo zukeen komentario iraingarria. Menturaz egin zuen, noski, baina kointzidentzia horrek amorrarazi egin zuen Vashti , eta nolabaiteko lotsagabekeriaz hitz egin zion Konponketa Aparatuaren Batzordeari. Lehen b ezala, akatsa laster konponduko zutela erantzun zioten. “Laster! Berehala!” erantzun zuen Vashtik . “Zergatik kezkatu behar dut musika akastunarekin? Gauzak beti konpontzen dira berehala. Berehala konpontzen ez baduzue, Batzorde Nagusiaren aurrean kexatuko naiz.” “Batzorde Nagusiak ez du kexa pertsonalik jasotzen,” erantzun zuen Konponketa Aparatuaren Batzordeak. “Noren bitartez egin behar dut kexa, orduan?” “Gure bitartez.” “Orduan kexatu egiten naiz.” “Zure kexa garaia iristen denean bidaliko da.” “Kexatu al dira beste batzuk?” Galdera hori ez zen mekanikoa, eta Konponketa Aparatuaren Batzordeak ez zion erantzun. “Tamalgarria da!” esan zion beste lagun bati. “Sekula ez da izan ni bezain emakume zoritxarrekorik. Orain ezin naiz nire musikaz ziur egon . Okerragoa da eskatzen dudan bakoitzean.” “Nik ere arazoak ditut,” erantzun zion lagunak. “Batzuetan zarata desafinatu batek nire ideiak eteten ditu.” “Eta zer da?” “Ez dakit nire buruaren barruan edo hormaren barruan dagoen.” “Jarri kexa , kasu batean zei n bestean.” “Jarri dut , eta nire kexa garaia iristen denean bidaliko dute Batzorde Nagusira.” Denbora igaro zen, eta jadanik ez ziren akatsengatik haserretzen. Akatsak ez ziren konpondu, baina azken sasoi hartan giza ehunak hain mantso bihurtu ziren, non e rraz egokitu baitziren Makinaren apeta guztietara. Brisbane sinfoniaren une goreneko hasperenak ez zuen Vashti gehiago sumintzen; melodiaren parte zela onartu zuen. Zarata desafinatuak, buruan nahiz horman egon, ez zuen bere laguna gehiago sumindu. Eta gau za bera lizundutako fruta artifizialarekin, kiratsa zerion bainu urarekin, eta poesia makinak isuritako errima akastunekin. Hasieran, kexa gogorr ak jarri zi ren; gero, amore eman eta ahazturik geratu ziren. Gauzak txarretik okerragora zihoazen, desafiorik g abe. Bestela gertatu zen lo egiteko aparatuaren matxurarekin. Hori eragozpen larriagoa izan zen. Egun bat iritsi zen mundu osoan —Sumatran, Wessexen, Kurlandiako eta Bra sileko ezin konta ahala hiritan — oheak, beren jabe nekatuek deiturik, ez zirela agertze n. Gai barregarria irudi lezake, baina horri esker jar dakioke data gizateriaren gainbeherari. Porrotaren erantzule zen batzordea kex az josi zuten; ohi bezala, hark Konponketa Aparatuaren Batzordera jo zuen, eta honek ziurtatu zien kexak Batzorde Nagusiari bidaliko zizkiotela. Baina egonezina areagotu egin zen, gizateria oraindik ez baitzen lo egin gabe egoteko bezain moldaerraza. “Norbait Makina nahasten ari da …” hasi ziren. “Norbait bere burua errege egiten saiatzen ari da, elementu pertsonala berriz sart zeko.” “Zigortu gizon hori Etxegabekotasunarekin.” “Erreskatera! Mendekatu Makina! Mendekatu Makina!” “Gerra! Hil gizon hori!” Baina Konponketa Aparatuaren Batzordeak erantzuna eman zuen, eta izu ikara ondo aukeratutako hitzekin lasaitu zuen. Aitortu zuen Konponketa Aparatua bera zela konpondu behar zena . Miresgarria izan zen aitorpen garbi haren eragina. “Jakina,” esan zuen irakasle ospetsu batek —Frantziako Iraultzaren inguruko hura , gainbehera bakoitza distiraz urreztatzen zuena — “jakina, gure kexak ez d itugu orain exijituko. Konponketa Aparatuak hain ondo tratatu gaitu iraganean, non denok garen haren erruki eta pazientziaz itxarongo diogun suspertzeari. Garaia denean ekingo dio berriro bere betebeharrei. Bitartean, konpon gaitezen gure ohe, pilula eta b este premia txikirik gabe. Horixe litzateke, ziur nago, Makinaren nahia.” Milaka kilometrotara, bere entzuleak txaloka hasi ziren. Makinak oraindik elkartu egiten zituen . Itsasoen azpian, mendien sustraien azpian, ikusteko eta entzuteko erabiltzen zituzten hariak zeuden, beren ondare ziren begi eta belarri ikaragarriak, eta lan askoren burrunbak mirabekeriazko jantzi bakar batez janzten zituen beren pentsamenduak. Zaharra k eta gaixoak bakarrik jarraitu zuten esker txarreko, zurrumurrua zabaldu baitzen Eutanasia ere ez zebilela ondo, eta oinazea berriro agertu zela gizonen artean. Zaila egin zen irakurtzea. Kutsadura bat sartu zen atmosferan eta bere argitasuna moteldu zuen . Batzuetan, Vashtik nekez ikusten zuen bere gelaren alde batetik bestera. Airea ere nazkagarria zen. Ozenak izan ziren kexak, ahalmenik gabekoak erremedioak, heroikoa izan zen hizlariaren doinua oihukatzen zuen bitartean: “Adorea! Adorea! Zer axola dio Ma kinak dabilen bitartean? Harentzat iluntasuna eta argia bat dira.” Eta handik apur batera gauzak berriro hobetu ziren arren, antzinako distira ez zen inoiz berreskuratu, eta gizateria ez zen inoiz suspertu ilunabarrean sartzetik. “Neurriei” buruzko eta “be hinbehineko diktadura” bati buruzko hizketa histeriko bat izan zen, eta Sumatrako biztanleei eskatu zitzaien zentral elektriko nagusiaren funtzionatzeko moduarekin ohitzeko, aipatutako zentral elektrikoa Frantzian zegoelarik. Baina, gehien bat, izua zen n agusi, eta gizonek Liburuei otoitzean xahutzen zituzten indarrak, Makinaren ahalguztiduntasunaren froga nabariak ziren eta. Izua mailak atu egin zen — batzuetan itxaropenaren zurrumurruak sortzen ziren — ia konponduta zegoen Konponketa Aparatua — Makinaren etsaiak kontrolpean zeuden — “nerbio gune” berria berriak sortzen ari ziren, lana lehen baino askoz ere bikainago egingo zutenak. Baina egun batean, inolako abisurik eman gabe, aldez aurretik ahulezia zantzurik eman gabe, komunikazio sistema erabat lehertu zen mundu osoan, eta mundua, ezagutzen zuten moduan, amaitu egin zen. Vashti hitzaldi bat ematen ari zen une horretan, eta hasierako azalpenak txaloz jaso zituzten. Aurrera jarraitu zuenean entzuleak isildu egin ziren, eta azkenean ez zen zaratarik entzut en. Apur bat nahigabeturik, adiskide bati deitu zion, errukian espezialista zena. Hotsik ez: zalantza barik, laguna lotan zegoen. Eta gauza bera deitzen saiatu zen hurrengo lagunarekin, eta hurrengoarekin, Kunoren ohar kriptikoa gogoratu zuen arte, “Makina gelditzen ari da”. Esaldiak ez zuen oraindik ezer adierazten. Betierekotasuna gelditzen ari bazen, laster abiatuko zen berriro. Adibidez, oraindik argi eta aire pixka bat zegoen, ordu batzuk lehenago eguratsak hobera egin zuen. Han zegoen Liburua, eta Lib urua han zegoen bitartean segurtasuna zegoen. Gero lur jota geratu zen, zeren eta, jardue rak gelditzearekin batera, ustekabeko izu bat sortu baitzen: isiltasuna. Inoiz ez zuen isiltasuna ezagutu, eta hura etortzeak ia hil egin zuen; izan ere, milaka eta milaka pertsona hil zituen. Jaio zenetik, etenik gabeko urrumadaz inguratua egon zen. Biriketarako aire artifiziala nola, durundia belarrirako hala, eta oinaze mingarriek burua zeharkatu zioten. Eta zer egiten ari zen ia ez zekiela, aurrera egin zuen estrope zuka, eta inoiz erabili gabeko botoi ari sakatu zion, gelako atea irekitzen zuen hura. Gelako atea banda sinple batekin zebilen. Ez zegoen zentral elektrikoarekin lotuta, urruneko Frantzian hiltzen ari zen hura . Zabaldu egin zen, Vashtiren baitan itxaropen neurrigabeak piztuz, Makina konponduta zegoela pentsatu baitzuen. Zabaldu egin zen, eta askatasunerantz kiribiltzen zen tunel iluna ikusi zuen. Begiratu bat eman, eta atzera egin zuen. Izan ere, tunela jendez gainezka zegoen — bera izan zen hiri hartan lar ritu zen ia azkena. Jendea gorroto zuen, oro har, eta pertsona haiek bere ametsik okerrenetako amesgaiztoak ziren. Jendea arrastaka zebilen, garrasika, aieneka, arnasestuka, elkar ukitzen, ilunpetan desagertzen eta, lantzean behin, oholtzatik behera bultzatuta erortzen ziren errail elektrifikatuetara. Batzuk txirrin elektri koen inguruan ari ziren borrokan, deitu ezin ziren trenei dei egin nahian. Beste batzuk oihuka ari ziren Eutanasia eskatzeko edo arnasgailuak eskatzeko, edo Makinaren aurka biraoka ari ziren. Beste batzuk geletako ateetan zeuden, bera bezala, bertan geldit zeko edo alde egiteko beldurrez. Eta iskanbila guztiaren atzean isiltasuna zegoen, lurraren ahotsa eta joan diren belaunaldien ahotsa den isiltasuna. Ez, bakardadea baino txarragoa zen. Atea berriro itxi eta eseri egin zen amaieraren zain. Desintegrazioa a urrera zihoan, karraskada eta iskanbila ikaragarriz lagunduta. Aparatu Medikoari eusten zioten balbulak ahuldu egin ziren itxuraz, apurtu eta sabaitik zintzilik geratu baitzen modu beldurgarrian. Zorua altxatu eta erori egin zen, eta Vashti aulkitik bota z uen. Hodi bat beregana joan zen sugearen erara. Eta, azkenean, azken lazgarrikeria etorri zen: argia urritzen hasi zen, eta orduan jakin zuen zibilizazioaren egun luzea amaitzen ari zela. Jirabiraka ibili zen, hartatik salba z ezaten otoitz eginez, nolanah i ere, Liburuari musu emanez, botoi guztiak banan banan sakatuz. Kanpoko iskanbila gero eta handiagoa zen, eta horman barrena ere sartzen zen. Astiro, gelaren distira moteldu egin zen, islak ezabatu egin ziren metalezko etengailuetatik. Orain ez zuen iraku rketa mahaia ikusten, ez Liburua, nahiz eta eskuan eduki. Argia soinuaren ihesaren atzetik etorri zen, airea argiaren atzetik zebilen, eta jatorrizko hutsunea aspaldi baztertua izan zen haitzulora itzuli zen. Vashtik jira biraka jarrait u zuen, antzinako er lijio bateko fededunek bezala, garrasika, errezatzen, botoiak esku odoleztatuez sakatzen. Horrela ireki zuen espetxea eta egin zuen ihes — izpirituz egin zuen ihes: hala iruditzen zait behintzat, nire gogoeta bukatu baino lehen. Gorputzez ihes egin duela — ezin dut hori antzeman. Ezustean, atea irekitzeko etengailua jo zuen, eta azalean sentitu zuen aire zikinaren boladak, belarrietan entzun zituen xuxurla ozenek , berriro tunelaren aurrean zegoela esan zioten, gizonak borrokan ikusi zituen plataforma ikarag arri hartan. Orain ez ziren borrokan ari. Xuxurlak besterik ez ziren gelditzen, eta negar intziri txikiak. Ehunka ari ziren hiltzen ilunpetan. Negarrez hasi zen. Malkoek erantzun zioten. Gizateriagatik egiten zuten negar, bi haiek, ez euren buruengatik . Ezin zuten jasan hura izatea amaiera. Isiltasuna erabatekoa izan baino lehen, bihotza zabaldu zitzaien, eta lurrean zer izan zen garrantzitsua jakin zuten. Gizona, haragi ororen lorea, izaki ikusgai guztien artean nobleena, noizbait jainkoa bere irudira egin zuena eta bere indarra konstelazioetan islatu zuen gizona, gizon eder biluzia hiltzen ari zen, ehundu zituen jantzietan itota. Mendez mende lan egin zuen, eta hona hemen bere saria. Egia esan, jantziak zerutiarra zirudien hasieran, kulturaren kolorez bete a, pairamenaren hariz josia. Eta zerutiarra izan zen , jantzi a eta ez besterik izan zen bitartean, gizonak nahi zuenean kendu zezakeen eta bere arima den esentziatik, eta bere gorputza, hura ere jainkozkoa, den esentziatik bizi zitekeen. Gorputzaren aurkako bekatua — hare xengatik egiten zuten negar gehienbat; mendeet an giharren eta nerbioen aurka egindako bidegabekeriak, eta atzemateko balio dizkiguten bost atari horiek — eboluzioari buruzko berbekin txikiagotuz, harik eta gorputza ore zurixka bat izan arte, ideien etxe koloregabea, izarren jabe egin zen izpirituaren azken astinaldiak. “Non zaude?” esan zuen negar zotinka. Ilunpeko ahotsak erantzun zuen, “Hemen.” “Ba al dago itxaropenik, Kuno?” “Ez, bat ere ez guretzat.” “Non zaude?” Vashti hildakoen gorpuen gainetik joan zen arrastaka. Kunoren odola k borbor egin zuen Vashtiren eskuetan. “Arinago,” esan zuen Kunok , “hiltzen ari naiz, baina elkar ukitzen dugu, elkarrekin egin dezakegu berba, Makina erabili barik.” Kunok musu eman zion. “Geurera itzuli gara. Hil egingo gara, baina bizitza berreskuratu dugu, Wessexen gert atu zen bezala, Ælfridek daniarrak bota zituenean. Kanpokoek, perlaren k olorea duen hodeian bizi ziren haiek dakitena badakigu guk ere .” “Baina, Kuno, egia da? Oraindik gizonak daude lurraren azalean? Hau, tunel hau, iluntasun pozoitsu hau ez da — ez da benetako amaiera?” Kunok erantzun zion: “Ikusi egin ditut, haiekin mintzatu naiz, maitatu egin ditut. Laino eta garo artean ezkutatzen dira gure zibilizazioa gelditu arte. Gaur Etxegabekoak dira, bihar…” “Oi, bihar … ergelen batek Makina abiaraziko du berriro, bihar.” “Ez, inoiz ez,” esan zuen Kunok, “inoiz ez. Gizateriak eskarmentutik ikasi du.” Hizketan ari zela, hiri osoa hautsi zen abarask a bezala. Aireontzi bat ate bidetik sartu zen kai hondatu batera. Talka egin zuen eta lehertu egin zen, galeria guztiak altzairuzko hegalekin zarrastatuz. Une batez, hildakoen nazioak ikusi zituzten eta, haiekin elkartu aurretik, orbangabeko zeruaren zatit xoak bistatu zituzten.

2023-12-01

Gure-sua-eta-gure-kea-surfing

booktegi.eus IÑAKI BASTARRIKA Gure kea eta gure sua surfing Gure kea eta gure sua surfing ESPLIKAZIO BAT SED QUIA SUA LIBURU AZ bAst 2022 eskaintza: segurola 21. mendeko belarridun desprofeta xume olgetan benetango hari/honi Sedquiasua explained by bAst bAst 2022 Zer da unibertsoa? Unibertsoa? Unibertsoa , déna da. Déna ? Liga dena , eta, champions dena. FUTBOL SASOIA 2022 23 HASIERA Nihaurek ere nik konprenitzen ditut bi mintzaira arrotz, mintzatu ere egiten ditut behartua naizen oroz; horiek hola ni euskarari nago bihotzez ta gogoz, ez ederrarengatik bakarrik, baina gurea delakotz. XALBADOR PERTSULARIA Arantza askorekin joan haiz eta hire arantzetako bat Sed quia sua liburu zailegia zela huen. Jendeak beldurra ziola irakurtzeari, erdiko trontzoa ezin zela ulertu , ondoena ulertzen zenean bukatu egiten zela… Liburuari begira jarri eta konturatzen nauk hi heu gelditu haizela bere pare: makina bat jenderentzat zailegia duk hire heriotza ulertzea eta gelditu dituk barruan arantza (eta zornea) dutela. Hire bizitzan ulertzen nekezak diren trontzo mingarriak esplikatzen jarri dituk lagun minak eta andrelagun hau. Bitxia duk, denetan lotsatienak, diskretuenak eta esponitzea gorrotatzen dugunok gaituk idaztera jarri garenak. Gaia eman diguk Iñaki, ez gutxi gainera. Ea gauza garen azaltzeko. GARBIÑE LARREA ANDRE aLArGUNA Pentsatu izan dut liburuaren edizio arina ateratzea, 80 orrialdekoa, oinarrizko eskema azalduz. Baina niri ez zait eskema interesatzen. Egin behar dena: aldapatsua dela mentalizatu, eta liburua surfeatu , edo toreatu , edo hor ibili bueltaka. IÑAKI SEGUROLA Argia aldizkaria, elkarrizketa –Kepa M atxain 2020ko abenduak 31 Sed quia sua lana arin, arinegi irakurri eta iruzkindu nuen lazaretto vecchio blogean agertzeko. Liburua argitaratu zela eta lehenbailehen ezagutzera eman nahian. Liburu zailtzat hartu nuen orduan, eta orain, irakurketan sakondu ondoren, liburua ez zait zaila iruditzen, baizik eta ulergarria eta erraza ere bai, funtsari dagokionez. Horregatik, ahalegina egin nahi nuke, liburu sendo honen mamia ezagutarazteko, zailegi ez baita liburua eta bai zilegi. Neure lanaren izenburua hau da: Gaur ere ez du Iñaki izateko eguraldirik egingo [Sed quia sua esplikatu nahian] . bAst , 2022ko iraila Oteitzak ipuin bat asmatu zuen euskal arimaz, cromlech edo harrespilak ikustean. Segurolak bertze ipuin bat asmatu du euskal arimaz, hitzak edo hitzespilak aditze an. Ura & hitza Bazen behin herri bat hizkuntza batekin. Herritarrak, goizero, egun on elkarri esan eta iturrira joaten ziren , egun horretarako behar zuten ura ekartzera. Iturriraino oinez joan eta han ur frexkoa edaten zuten kaniletik bertatik, eta gero, ontzia betetzen zu ten etxera eramateko. Etxe guztietan ur frexkoa edaten zuten. Bukatzen zenean, berriro joaten ziren uretara iturrira. Batzuetan egunean bizpahiru aldiz, baina gehienean egunean behin. Egun batez Lixtomenditik gizon lixto bat etorri zen eta hasi zen ura botiletan sartzen eta etxean botilak pilatzen. Egun bakarrean, ehun botila betetzen zituen urez eta gurdi batean eramaten zituen etxeraino. Han, arasan sartze zituen ehun botilak, eta hilabete osoan ez zen joaten iturrira. Lixto jauna, harro zegoen, bere b urutazioaz, eta bertzeak gutxiesten hasi zen: “Zoazte bai eta nekatu egun euritsuetan eta hotzetan, ni hemen egonen naiz lasai asko epelean . Eta bero egiten duenean, berdin. Z uek bai tontoak!” . Eta ur botilak eta botila urak saltzen hasi zen eta urarekin dirua egiten. Jendeak erosten zion, lixto izan nahi zuelako. Iturrirako bidea ahantzi zuen eta bere sosak gastatzen zituen ura erosten. Eta gainera ura ez zen hartu berria, egon egondakoa baizik. Gutxi batzuek iraun zuten iturrira egunero joaten, eta haie k egunero hartzen zute n ur frexkoa. Eta solasaldi bixi arinak egiten zituzten. Zer berri? galdetuz elkarri. Aipatzen zuten jende gutxi etortzen zela iturrira, eta iturriko solasgaiak jende gutxik segitzen zituela, eta batzuek ez zekitela “aliritzira” hitza k zer erran nahi zuen , esaterako . Hitz batzuen galeraz jabeturik Azkarraga lixtoberria hitzak saltzen hasi zen. Hiztegi bat egin zuen. Aliritzira, iritzira eta bertze hitz asko zekartzan . Iritzira: Behar adina pentsatu gabe, beharrezko argibideak izan gabe, gutxi gorabehera . Ez dakigu, iritzira ari gara . Eta hiztegia saltzeko iragarki bat egin zuen: “Orain ez zara joaten iturrira eta hango hitz frexkoak galtzen ari zara? Erosi Iritzi Hiztegia, hor dituzu iturrian esan ohi diren esapiderik jatorrenak ”. Jende askok erosi zuen hiztegia eta etxeko apalean jarri, baina ez zuen asti handirik hari begiratzeko. Noiz edo noiz hitz bat edo bertze begiratzen zituen. Iturria n badator ur xirripa, larrez josita dago iturbidea. bAst Sed quia sua (baizik eta berea delakotz) Iñaki Segurola sed quia sua liburuaren aurkezpen egunean (2020ko azaroa) EUSKERA EZ DA ZAHARRA Euskera ez da zaharra Da berri berria Errez erreza eta Zailtasun gabia. Umeak jolastuz Ikasten ai dia. Dena eta ez dena Da beti guztia. Gaiak ez dira gauzak Gaiak gaiak dira Gauzak ez dira gaiak Gauzak gauzak dira Gaiak dira tzekoak Gauzak takoak Gaia errekan ura Gauza tantan loa. Ogrue omen anker Gizajale zigante Hankaundi makal eta Bizkor erdi tunante Horrelakok esanda Bagoaz gu abante. Idatzi du hamaika Liburu elegante. Askotasuna da bat nazkatasuna bestea konk egin duela izan da albistea. Ogibidez izan du hitzak elkarri jostea , orain Xalbadorrekin bertsoak abestea. Jakintza duke ikasiak Jakinduria herriak Eskolatuak ikasten du Jakiten ditu berriak, Herriak berriz probatu eta Prestatzen ditu gerriak. Ezin leizken gauzak zaizkio ulergarriak. Gurea Harrazoia Arrazoi harroa Besteren txit gañetik Harroki badoa Apaltzen ez bagera Ixiltzen orroa Katuak jango du rau Etxeko zozoa. Bast 2022 uzta B a s o a Argazkilaria: Juan Luis Aizpuru Beristain Iturri zaharretik Iturri zaharretik edaten dut, ur berria edaten, ur berria edaten, beti berri den ura, betiko iturri zaharretik, beti berri den ura. Iturri zaharretik edaten dut. Iturri zaharretik edaten dugu, ur berria edaten, hitz bizia aditzen, beti berri den hitza, betiko hiz kuntza zaharretik, beti berri den hitza. Iturri zaharretik edaten dugu. J.A. Artze Laburpena: SED QUIA SUA Iñaki Segurolak ipuin bat kontatu nahi digu eta kontatzen digu. Oteitzak Quosque tandem (noiz arte) liburuan bere ipuina kontatu zuen bezalaxe. Segurola ri hau ulertu diogu : guk ez dugu hizkuntza menderatzen, hizkuntza bere kasa dabil, hizkuntza gugan sartz en da. Hizkuntzak gauzka. bat Segurolak dioenez, jakinduriatik jakintzara pasa gara, hau da, (diot nik) labesua eskuarekin neurtzetik termometroarekin neurtzera. Zenbakiak, zehaztasuna,… Ipuinak kontatzetik bertsozientzia egitera pasa gara, eta hori galera handia da, haren iritziz. Bi Baziren eta badira: gauzak eta gaiak. Gauzak gauzak dira, eta gaiak gaiak dira. “Gauza munduko zerak dira –ak eta gai munduko zerak ziren/dira tzekoak ” dio berak. Orain medikamentu ak, lehen senda tzekoak . (sendagaiak) Orain e duki ak, lehen jaki tekoak . (jakingaiak) Orain hitz ak, lehen esa tekoak . (esangaiak) Gauzak bukatuta daude, eginak dira, hilak. Gaiak berriz, beti daude egiten, biziak dira. Gaietan gaiena URA da, beti bizi bizia (ontziratu ezik) eta gauzetan gauzena DIRUA e do jabetasuna. hiru “Guztia da: dena eta ez dena, direnak eta ez direnak” Dena ri gehitu behar zaio ez dena . Nik diot, adibidez, ( direnak eta ez direnak : bost anai arreba, hiru bizirik eta bi zenduak) guztira bost. Diruak, direnak eta ez direnak: gureak (bortz txanpon) eta maileguan eskatuak (hamabi txanpon) . Guztira hamazazpi txanpon. Dena +ez dena= guztia Ezkontza oteiza mitchelena Ni nator bi horiek ezkontzera, Ogruek bidali nau, baina bi hauek ez dira ageri. Bitartean… dakeriaren aurkako ma nifestu hau irakurriko dizuet, S egurolaren parte tik. H ari aditutakotik harturiko apunteak dira eta neure iruzkinak . Jorge Oteiza harrizalea zen eta Koldo Mitxelena hizkuntzalaria. Nork bere aburuak. Biak herrizaleak. Bata harritik, bertzea hitzetik. Sed quia sua (baizik eta gurea delakotz) 15 bixiarinetik hil astunera amildu gara. Eskolak hondatu gaitu . (hizketan errex egitetik hizketan nekez egitera pasa gara, herdoildu egin zaigu hizkuntza, edo hobeki esanda, hizkuntzak herdoilduta aurkitu ditu gure mihia eta gogoa) (ezagutzen ditugu jende alfabetatuak, beren guraso alfabetatugabeek baino askoz okerrago hitz egiten dutenak, euskaraz bereziki).(era berean gogora datorkigu cantaore flamenko batek esandakoa: idazten eta irakurtzen baldin badakizu ezin zaitezke cantaore ona izan) 17 e koplaria bai, baina bertsolari gurea, garaikidea, ez da gurea . Gutarra bai , oso oso gutarra, baina beste “gu” batzuena . (azken bertso saioa entzun ondotik, esan nion lagunari: betikoak betikoa esaten). Urrun gelditzen da bertso koplarien (axaleko) deskoherentzia ezbaikari hura. 19 olgeta hutsak nekatu egiten du eta beneta hutsak nazkatu egiten du. (…) olgeta benetakoak lortzen duena da entzuna izatea, olgetan edo benetan ari den asmatu ezinak hartaraturik eta “agian egiaren bat ariko duk botatzen pailazo hori ”. (bai, eta galanta!) (Pailazo izateko gogoa, egunetik egunera handiagoa!) (tximu bastanga nauzue!) 21 abertzale izatea da, ipar ekialdeko euskaljendeari ikasitako definizio edo ezdefiniziotik, hauxe: lurrarekiko eta hizkuntzarekiko atxikimendua, eraspena edo, hitz politikoagoz esanda, maitasuna. Anarkotasuna (ez “ana rkismo” deritzan dotrina extu fedepotoloa) da boterearekiko ez maitasuna: ez lurra eta ez hizkuntza dira goiko ezerk sortuak, ez ezein goi aginte edo aginpidek moldatuak. Lurrak ez du guraso ezagunik (gurasoak dituena lurraldea da) eta hizkuntzak ez du jab erik, eta da aditu ondo! herri ezjakinaren asmakaria (literaturginek eta akademikoek kudeatzen dutena letrakuntza da; letra kuntza: ez hitz kuntza). ( letra kuntza/hiz kuntza) (batzuek ez dute sekula libururik irakurtzen, baina belarriz gustura jasotzen dute liburu horien mamia) 27 zer da mendira joatea nireguretzat? Da bizirik gaudela jakitea . ( & arnasa hartzea) 31 hizkuntza extinct batean ari gara, nonahi extint aroan sartutako hizkuntza batean; akitaro an, agortaro an. (ingelesean dugun maila bertsuan mintzo gara euskaraz?) (hemen ulertzen da hizkuntza bixia egiteko gaitasuna galdu dugula, eta , diot nik, lehor mintzo ditugun kanpoko hizkuntz etan bezalatsu mintzo garela euskaraz ere) (gertatzen da bixi arin mintzo den batek hil astuntzat jotzea “euskera ikastoleroa” eta zuzenean nahiago izatea gaztelaniaz mintzatzea). 32 borroka bat latza daroat ni neu iritzi agertzaile bihurtzearen kontra eta pentsamendu propio bat nire neurea garatzetik/gatzatzetik itzuri . Borroka horren izerdi lika antzeman behar zaio , behar litzaioke, liburu honi . (latza benetan) (hau ezbaikaria da guztiz) (pentsamendu propio bat ez dugu nahi? ) 45 adur /indar: beste ipuintxo bat. Oso asko sinistu behar da. Baina gu ez gara hortain sinesberak. (bejondeizuela!) 60 egia oso gaingoretsia dago , edo egona da, zeren berez edozein/edonongo giza gogotan egia ez baita besterik baizik eta esate baten nolabaiteko egokitasunaren adierazlea. 61 hemen egiarekin bakarrik ez duk inor bizi, e?: ez politiko, ez enpresario eta ezta eskalerik ere” (entzuna dio t Rossy Bidegorri adintsu pixkorrari : gezurrarekin ez da inora joaten eta egiarekin ere ez) 71 Herriak badaki, oharkabean jakin ere, hizkuntza ez dela gauza bat; beraz, ez “gauza xelebre” bat ere eta ezta, barrenagoko altzoren batean, dak igun/daukagun gauza bat ere, baizik eta gauzkan eta gakizkien zerako zera bat. (gu gaudela haren baitan, alegia) (txikitan ikasten dugu hizkuntza, oinarrizko guztia, guraso eta ingurukoengandik, hizkuntza gure barrura sartzen da, haizea etxera bezala, eta ahotik irteten du, aho mingainetik kanporatzen da. Antzera esan ohi da: lurra ez da gurea, lurrarenak gara. Orobat erran dezakegu: hizkuntza ez da gurea, hizkuntzarenak gara.) 72 zertarako dugu gure arteko adiskidetasun bigun hau, adoskeriara eta antzutasu nera ekarri gaituena? Nik gure ondorengoen adiskide izan nahi dut. (nik ere bai, gaurkoen adiskide izatea zaila da eta) (ondorengoetan gutxiengo bat izanen da liburu hauek let uko dituena, baina gutxi horiek aski izanen dira). BIGARREN PARTEA The great transformations 81 munduan dauden zerak “ gauzak ” dira, beraz, beren izenez. Baina e hizkuntzan eta gogoan munduko zerak ez dira beti izan “gauzak” izenez; noizbait munduko zerak “gaiak” izanak dira izenez, eta izanez noizbait ez ezik noiznahi ere bai , baina orain izen hutsetik ari gara abiatzen. (eutsi ezpalari/ eutsi goiari espresioen sorburuan ezpalen bat edo goiren bat izango zen, baina gaur jadanik espresio eginak dira horiek, ezpal eta goi jakinik gabeak) 83 beraz: gaur edo axaletik, munduko (“ga uzamunduko”) zerak dira AK eta, lehenago edo azpitik, munduko (“gai munduko”) zerak ziren/dira TZEKOAK . Great transformation bat; aldatze(n) bat gaitzekoa. Munduko zerak AK (gauzak) izatea: itxiak, gatzatuak, jakinak, eginak; munduko zerak TZEKOAK (gaiak) izatea: izan/ esan nahi behar ahal batzuk ez itxi gatzatu jakin eginak. (nahi, behar, ahal : esan nahi dut, esan behar dut, es an ahal dut, izan nahi dut, izan behar dut, izan ahal dut naiz,…( (orain nahi dut, orain behar dut, orain ahal dut) [Aulkia nerea da (gauza) >>> aulki honetan nago momentuz (gaia) Jarlekua leku bat da, ez da gauza bat] 86 egogo zahar eta betikoan, zeinaren arabera mundua ez a gauzaz baizik eta tzeko gaiz osatua legokeen, asmoa eta gauzatzea, biak dira tzekoak/gaiak , eta gertatzen den zera bakarra da tzeko batetik beste tzeko batera igarotzea, burutze/mamitze/gogortze behin betik orik gabe. (asmoa eta gauzatzea, biak dira gaiak) 97 ura da gaietan gaiena. Ura da, neretzat, Ama Ura. (lurruna ere ura da?) 107 kritikak epaitzen du emaitza, egintza, obra gauzatua . Ez da iristen “hor” dagoen gaiaz jabetzera. Kritikoa aditua da, ez aditz ailea (herria bezala): gorra da tzekotasun ororentzat eta tutakoaren azpitik mintzo den tzekotasunarentzat. Orain ulertu dut, e gogoari umilki aditzen hasi natzaionetik, egundaino ulertu ez dudan hau: “esaten (gehi egiten?) duena bezain garrantzizkoa da es aten (gehi egiten) ez duena”. (bertuteak hala izendatzen dira: ez du erretzen, ez du edaten, ez da ibiltzen x ekin…) (aurreko batean Maritxu Arzelusek aipatu zuen nola balkoietako lore sariketan saritzen dituzten lore koloretsuenak, ugarienak, ikusgarrienak,… eta berak, balkoia eguteran ez izanik, itzalean baizik, ezin dituen horrelakoak atera; baina aldiz, badituela lan dare mota ugari, eman dezagun hogei. Horrek ez al du baliorik? Haren iritzian bai: bere balorea du) ( zer saritzen da? Eder gauza, baina ez eder gaia). 108 txirrita. Egun batean karro bat barrena sartzera zijoazen Saturnino, Txirritaren koñaduaren anaia, et a Txirrita. Saturninok esan zion: Mugituko ote degu, Joxe Manuel? Eta Txirritak: Nik eltzen badiot, mugitu bearko du , karroak aurrera edo munduak atzera ”. (lazkao txikiren autobuseko bidaia bezala umetan: arbolak atzera atzera atzera…) 111 hilezkortasuna z. Nik luzaroan uste izan dut ez nintzela behin ere hilko. Oraindik ere ez dit zeharo aldegin uste horrek. Ezuste eta husterik nekez hartzen duen ustea da, eta hor segitzen du azpitik: oso aspaldiko lorratz baten eran sentitzen dut ni baitan. Tzeko/gai (be tiluzakor) gisa irakurtzen bide dut neure burua; ez tutako/gauza (noizbait etenkor) moduan aletzen. (beti izango haiz gai, beti, …) (etorri iturri oneko…) (gizon beti bizitzeko bat) (bitxia da nola uste izan dezakegun ez garela hilko, seguruenik sasoian gaudelako eta sasoiak beti iraungo digula uste dugulako,… betikotasuna ez al da ba horixe, beti iraungo duguna uste izatea? Izan ere, “gu ez izatea” hori asmatzen zaila da. “Ez naiz izanen” garaia nolakoa izanen da?) (Des nitzea zer ote da ? Nigabetzea ale giya? ) 115 artikuluetan ikergaia dago bixi arinki; liburuetan , aldiz, jakingauza hilastunki. Jabetzen naiz. Eta hala ere … (liburua egin nahi, geratuko den zer gauza bat, pixkat astunduko duena gure izate hegazkorra; baina aldiberean bertze batzuentzako lehengaia, quosque a bezala) 117 Hildakoek zer egiten dute? Zertarako dira edo daude? Entzun dugu gure baitan eta erantzuna ingurutik: “gu haiekin gogoratzeko daude”. (ez da erantzun txarra; eta haiek egin zutena guk erreferente gisa izateko ere bai, nik uste) 121 Aditzaile jakile etorridun gara, ez aditu jakintsu sortzaile. Entzunik eta aditurik , errazago etortzen dira gauzea eta gaia. (gauden adi beraz) Direnak eta ez direnak eestilo ezbaikaria, baiari bezain ezari emana. 124 Izena duen orok duela izana! Mese eta fabo! Ez du izenak egiten izanik! (jolin, ba beti hori entzun dugu…! ;))) (nik ferrari bat daukat garajean esateak ez du ferraria jartzen garajean) Mendebaldean harrazoia nagusi (Segurolak dio harrazoia dela arrazoi harroa, arrazionalismo ar uste handiko batek ekarria) 131 guztia da : dena eta ez dena, direnak eta ez direnak (direnak eta ez direnak: bost anai arreba, hiru bizirik eta bi zenduak >>guztira bost Diruak, direnak eta ez direnak: gureak eta maileguan eskatuak Zerraren hortzak, punta ta hutsune , punta ta hutsune…) (esaten direnekin batera, esaten ez direnak ere esanguratsuak ditugu) Oteitzak berak zioen: Conozco a mi pais profundamente, desconozco a mis pais profundamente. (Sakonki ezagutzen eta sakonki ezezagutzen, ezbaikariki egogoaren arabera!) 141 unibertso hedakorra 142 egogo zaharrera behar dugu, lagunok, mundutarrok (mundugarailetarrok!) Gure gogo garaitu/irendu honen azpian gaizki erotzea adinakoa izango da! (bai, hala nago ni ere, e gogo zahar horrek badu irakasgairik guretzat). (izatekotan ongi erotu, eta ez gaizki) 143 a nuestro cromlech vacío no solamente le falta un pedazo, le falta todo , y todo aquello que le falta es realmente lo que tiene, lo que es. (oteiza) 146 to be or not to be , shakespeare, guk to be and not to be. (biyak alegiya, izan eta ez izan ) 147 gogo garaikide ñañotua mintzo da “ dena da ”ka. Nire baitako gogo antzinako batek denaren eta ez denaren –direnen eta ez direnen bila eraman izan nau azkengabeki ; ezin etsi nezakeen guzti oso eskurakoitu gezurrezko batekin. (bila azkengabeki, azkengabeki,…) 149 maiz aditua: apaiza, odolkia eta apustua , nolakoak egiten diren halakoak i zaten dira. 152 naizena eta ez naizena, naizen guztia. (horixe ta bera!) 154 hemengo gutarkeria da españolkeria odolbero bat , ez berez bertakoa, baizik eta gaztelako haize erreak ekarria. (ta geuk onetsia, neurri batean) 156 gauzak (gaiak) garbi: gizona “d ena” lortzeko dago: emakumea “denera eta ez denera” zabaldua dago. (hemen badago mamia edo gaia , badagoenez! ) 157 gizartean tzeko/gai mailan emakumea da jori: gauzatze mailan, aldiz, da urri. Gizona, alderantziz. (hemen ere bai) Anarko amertzale ere izan g aitezke. (eta anarko arrantzale ;)) 159 bere baitan giza gaixo izu galdu beldurrekoa denaren mina estaltzen du kanporako gizagaixto irabazle goi harro beldurgarri moduan ageri denak. (gizagaixo gizagaixtotuak gara) 160 E gogo zaharraren biziberritzerik ezean, dakeriaren azpian penatuko da mundua egun eta eguzki. (dakeria, dakeria, dakeria,…) 161 e profeta erdalduna: yo nunca hablo de lo que sabía antes. 162 “dena zeukan eta bere buruaz beste egin du”. Psikiatriak ez dio usainik hartu. Jendeak bai: “dena zeukan eta dena falta zuen”. (zenbat holako ez den pasatu!) 162 zerk sendatzen du? Erantzun ofiziala: “printzipio aktiboak”. Horixe da dena! Horixe da osasun dena. (printzipio aktiborik onena maitasuna edo seg eran err ateko laztantasuna ) 163. calderon de la barca, en esta bida todo es verdad y todo es mentira. (gezur egi a edo egiagezur) 165. dena dakienak ez bizitzen asmatzen du eta ez bizitzen uzten du. Oihenart: aski dakik bizitzen badakik. (orojakiletza beldurgarri ya) (hemendik zenbat arazo datorren, ene!) 168 ez dago hiztun eta/edo/nahiz bectsolari garaikiderik harrituko gaituenik. Ezina da. Eskola gehitxo. (bai, eskola gehitxo… betiko bertsolariak betiko gauzak esaten, gaur egun) baserritarrak : elurra behetik gora egingo balu , ez luke hoinbeste jendek eskatuko” (aurrena itsas ertza eta gero mendia) (ona!) mundu ikuskera eskolatua : mundu itsuskera hesolatua. (guztiz hesolagabea ona al da?) (non ote neurria?) HIRUGARRENA JAKINDURIATIK JAKINTZARAKO BIHUR RERA Munduan gertatu da eta gertatzen ari da Jr>Jz: jakinduriatik jakintzarako bihurrera bat oso bihurria. (Santiago Auseron Arte sonora: “teknologia berrien mende geratzen den musikariak nahastu egiten ditu artea eta kalkulua”) Bectsolari gogo irenduak dira lotsagarriro dabiltzanak zientzialarien ondoan bufoi edo pailakantari moduan. 174 txakurrak ez du ezer e giten//// beak esan al dik? (bai, ingelesez gainera!) 175 jakintzak diren gauzak dakizki; jakinduriak diren eta ez diren gaiei aditu eta igertzen/antzematen die. Jakintzak gehiago daki (den ki, gauzatuki, faltsuki), eta hargatik zegoen mundua prest jakindu ria zaharra bazterrera utzi eta jakintza bere altzoan hartzeko. 179 probatu eta jakin >>>>>>jakin eta frogatu (aurreak erakusten du atzea nola dantzatu) 182 sentikidetza bete betea enpatia (sentikidetza, hitz polita,…) 183 e gogo zaharretik, trinkoki: heme n gaiak (sendatzekoak, jakitekoak, esatekoak) dira direnak eta ez direnak; gaia da dena eta ez dena: alde batetik, izenez dena, eta, bestetik, izenez ez dena edo esistitzen ez dena edo deskribasmaturik ez dagoena. 184. Jakinduriak aditzak ditu maite jakintzak izenak bezala. Zer gertatzen da? Da galdera; sendatzeko barrutian: zer gertatzen zaizu?; edo.. zer gertatu zitzaizun ? (hemen ere badago gaia, aditzak eta izenak) 186. Arriyak negar egin lezake . (ez al da izerdia izanen?) 192. GEURE IPUINA “ jakind uria erne edo loratu zenean, dena eta ez dena hurbilago zeudekeen elgarretarik, eta direnak eta ez direnak ere bai; gaiak gaiago ziren, eta gauzak zer esanik ez. Jakinduria, orduan, erraza zen: antzematea, jakiletza eta sentikidetza errazak ziren .” (fosili zatu egin da jakinduria) Hau da gure gogozko ipuina, ez oso mitologikoa eta ez batere zientifikoa. Ipuinaren hasiera da, hobeto esanda. Gero ez dakigu zer gertatu zitzaion hurbiltasun horri, zeren gure jakinduria jakintzaren sasiak jan samartua baitago , eta …. 193. Emakumea belarren zaleagoa, eta gizonezkoa zuhaitzen zaleagoa; hura behera begira eta txikirako, eta hau gora begira eta haundirako. Bitaratze hau ez dago hola ta hola errenditzerik. 194. Obeditzea (gogoz irenstea) da aditu eta jakintsu bihurtzek o aurreneko urratsa. Aldaketa/ aldatzen edo borroka honetan zer/zein da ezjakina? Haientzat, ezjakina zen benetako erlijioaren altzoan etzaten ez zena, eta ezjakina da zientzia agintzailearen DAKERIARI entzungor egiten diona . (gizartean gora egin nahi duen ak obeditu egin behar du, hala da) 195. sexu aldaketan: “Nik badakit zer naizen, eta hori norberak baino hobeto inork ez daki”. (Norberak baino hobeki inork ez daki ! ) (Neronek egiaztatua dut zenbat jende dagoen norberaz “dena” dakiena, norberak baino ge hiago, eta juzkatzen duena, jakina, eta nola). Gauzak & gaiak (bast en adibide batzuk) AULKIAK Hitzaldi edo bilera bat dago eta aulkiak daude eseritzeko. Aulkiak ez daude izendatuta, iritsi ahala hartzen ditu jendeak. Esergaia hartu eta eserleku edo esergauza bihurtzen du ordu betez edo biz, bilerak irauten duen bitartean. Aulkia libre geratzen da berriro, esergai bihurtuz, eta hamaika aldiz erabil daiteke horrela, aurkia hondatzen den arte. FUHRER Hitz hau entzun eta gehienbat Hitler etortzen zaigu burura. Agintari aleman ahalguztinahiduna. Hitz horrek, berez, “buru” edo “gidari” esan nahi du, ez besterik. Adibidez, gidari turistiko bat fuhrer bat da. Baina zer gertatu da hitz honekin? Gai bat izatetik gauza bat izatera pasa dela. Kutsu jakin bat eman zaiola, eta gai ho ri erabiltzeko ikaraz gaudela, k utsu horren eraginez. Zein da zuen familiako edo koadrilako fuhrer a, burua edo gidaria? Edo kaudilloa? Zer esan ekin, eta, jarrai hitzei buruz? Kutsu politikoa eman zaie, baina berez, ekin eta jarrai, Euskaltzaindiaren goiburua da. ENGLISH Eman dezagun ingelesa ikasten dugula Deustuko Unibertsitate entzutetsuan edo Cambridge edo Oxforden. Eta ikasten dugu esaten “I speak english”. Kaleko eskale batek txanpon bat eskatzen digu eta esaten digu: “I speak english”. Bi esaldi horiek berdin berdinak dira. Ez dago inongo alderik bien artean. Gaia bera da bietan. Gauza zera da, unibertsitarioak ustea duela, bere ingelesa hobea dela. Gaia gaia da. Era berean, matematikan ez da errege biderik, denontzat da berbera. OTOI Otoi hitzaren parekoa arren da. Otoitz hitza kristautasunarekin lotua duke gu. Aitagurea dukegu otoitzik otoitzena. Berez, otoi egin da arrenka eskatu, erregutu, otoiztu. Eta orobat, otoitz/otoi egin da errezatu. Otoi hitza erranez, edozer eska diezaiokegu edozein goikori. Edo behekori. Otoi hitzaren gaia edozer/edozein da, na hiz guk gure kulturan gauza tua ikasi dugun kristau adieran, gehienbat. KONPOTA Segurolak aipatzen du nola konpotazalea izan den oso. Eta konpota gabonetan bakarrik jaten zutela etxean. Ez zuen ulertzen zergatik. Berak urte guztian jan nahi zuen. Konpota gabonetako gauza bihurtua zegoen, eta berak urte osorako gaia ikusten zuen sagarrekin egindako jaki horretan. Urte osorako konpotadora nahi zuen, eta ez gabonetako konputadora. BALOIA Geldi dagoen baloia gauza bat da, gauza borobil bat. Dabilen baloi bat gaia da, golgaia. Gola sartzean, sare ondoan geratzen da, atezainak hartzen du eta gai bihurtzen du berriro, jaurtitzen du luze, berriro golgai. UMEAK Umeak eduki eta gauza tzat hartzen dira maiz, jabetasun gisa, baina umeak gaiak dira, gai biziak, eta aldatzen joango dira, bestelakotzen, aldentzen, hurreratzen,…zahartzen… HORI SASOIA Sasoiko jendea erraz, arin, osasuntsu ibiltzen da, bai lanean, bai kirolean, bai zernahitan. Txirrindulari gazte bati buruz “sasoia latza” zuela erran zidan lagunak. Baina, sasoia hitzak badu beste adiera bat, garaia, aldia, rako sasoia eran. Sasoia joan egiten da, mugatua da, ez da betiko izaten. Zaharran ahotan maiz esapide hau: “or duan bai sasoia!!”. Beti gazte izanen dela pentsatzen duenak, sasoi hori gauza bihurtzen du, eta beti gazte ez dela izanen pentsatzen duenak tentuz erabiltzen du gai hori, gorputza erabat hondatu gabe. GUREA JOAN ZEN Bizia amaren sabelean hartzen dugu eta heriotzean uzten. Bizia. Bizia gaia da, eta gure gorputzetik aldentzean, gu gorpu geratzen gara, gauza eginda. Hilobirako. Biziak iraun dezan geroan, ez gure gorputzean, baina bai munduan, modu bakarra dagoke, seme alabak izatea, ondorengoak uztea . Ernalketa gertatzean, bizigaia hor doa umekira , eta hortik, ondo bidean, umea . Gurasoengandik bereiz. Nahiz haien antz pixkat edo puxkat izan. URTEBETETZEA Askok hori entzun eta zorionak zuri kantatuko dute, “urte askotarako” erranez urteak bete dituenari. Baina ezin da urtebetetzea horretara mugatu, gauzatu. Erran berri dit batek “urtebetetzea” bertze zerbait dela berarentzat, hil eta ondorengo urtea betetzea. Hitzak dio (urte betetzea), hori du gaia ; baina guk, nahita edo nahi gabe, gauza bihur tzen dugu, ospakizun alaia eginez, edo ospakizun ez alaia eginez. Urtebetetzeak urtea betetzen dela dio, ez bertzerik. MICHELIN IZARRAK Sukaldari entzutetsuenen artean banatzen dira Michelin izarrak, aldiro. Sona handikoak dira. Eta izarra jasotzen duen jatetxeak ospea izaten du, ona. Izar horiek gauzak dira. Sukaldari ez mitxelinizarzale batek, hau erran zuen ez aspaldi: “Michelin izar guztiak gure amonenak dira”. Gure amonengandik dator sukalderako jakinduria hori (emea) eta haiek emana zaigu gaia, batzuek gauzak lortzeko erabiltzen badute ere (meriturik kendu gabe). Ikasgaia emakume haiengandik dator, gehienbat. LEARNING BY DOING Egundoko berritasun gisa aurkeztu ziguten “learning by doing” gauza hau. Eta ez al da ba, gure amonak eta beste askok erraten zuten “eginez eginez, ikasi” hura? Lehendik datozkigu gaiak, ikasgaiak, eta batzuek, modernoek, gauza bihurtzen dituzte, zelofanetan bildurik, salgai. HEMEN ZETORREK TONTO FALTEA Hori esan zidan behin baserritar batek, baserriari buruz galdetzean. Jende asko etorri zitzaiola baserria erosi nahian (etxebizitzen diru balioak gora ta gora egin zuen garaian izan zen). Baserria gauza gisa ikusten zuen jendea, ez gai gisa. Denak lixtoak (lixtomendikoak, Segurolaren hiztegia erabiliz) dirua egin nahian, et a tontorik batere ez. Hortik “tonto faltea”. Hortik gauza sobrea eta tonto faltea. “Hemen zetorrek tonto faltea”. Gogoan iltzatua geratu zitzaidan. MAITE ZAITUT Bi hitz horiek gaia dute polita, maite zaitut, zer esan nahi du? Denok ulertzen dugu, baina hori gauza tzen hasten garenean, zehazten, orduan sortzen dira komeriak. ARKEOLOGIA Arkeologia ikasleak liburua izaten du. Hor dakarrena ikasi behar izaten du. Baina arkeologia aurkiku ntza bat egiten den bakoitzean, liburuko gaiak osatu eta aldatu behar dira, egokituz eta gaurkotuz. Liburua etengabe berritu behar da, zerak aurkitu ahala, eta beraz liburua zahar geratzen da, gauza eginik, eta bertze edizio berriago bat atera beharra dago. Euskarri digitalak erraztasuna ematen du edukia berritzeko, inprentako lanik hartu gabe. Beti gai dago, gauza izatera heldu gabe, papereratu gabe alegia. REX NUNQUAM MORITUR Erregea ez da sekula h iltzen . Hau da, erregea (gaia) ez da sekula bukatzen, nahiz eta erregea/erregina zendu (gauza bihurtu). Erresuma Batuan, Elizabeth II.a izan da erregina (gai) eta orain gaitasun hori Charles III.ak dauka (gai). Show must go on. Gaiak aurrera egin behar du. Gauza bertan geratu arren. Hirugarren partea: 3 Hitz batzuetatik noraino? 199. or. Ez gaude “diren gauzak” ikusteko, eta bai “diren eta ez diren gaiak” aditzeko . (ez gara alferrik ibili luzaroan e gogo zaharra zukutzen!) (aditu ondo!) ETSI 200. or. Etsi da gaur gauza bat, baina extinct aurrean zen eta da (neure belarriarentzat behintzat) beste gauza bat, gaiagoa. (…) Erdarak itotzen gaitu eta erdal euskara (artxi) batuan etsitzea, etsipena, etsigarria eta abarrak txarretik bakarrik dira ha rtzen gaur, zergatik eta hargatik . Etsitze ona dago biziberritu beharra. Aditu diezaiogun geure barruko belarriari, zeinak baitio etsi al duk Bilbon? Hau da: laketu, gustua hartu, ederretsi, konformatu. Etsipena hartu: bat aukeratu (neronek entzuna). Leitz an jasoa: Tolosako yoan etorrie ein dugu, ta etsie artu: gustura gelditu. Pertsonak bezalaxe, abereak ere behar du etsigarri bat (Axular): laketaraziko duen zerbait ( bere leheneko usatua edo etsigarri bat bedere izan gabe) . Hildakoaren senide eta adiskidee i esaten zitzaiena garai batean: etsi! (laguntzen dizut nahigabean! Eta horiek baino lehenago): gaurko “onarpena lantzea”. Etsitzea bide bat bukatzea da , gogozko edo egitezko bide bat bukatzea eta hor gelditzea (lasai gozo edo ilun artega: berdintsu dio e hizkuntzatik –ez mundutik). [Lankide ohi batek erran ohi zuen eguneroko lana eraman ahal izateko behar zuela “un seose”. Zeozer bat alegia, zerbait, aringarri bat, bizigarri bat, … eta konturatzen naiz hark erran nahi zuena hau zela: etsigarri bat!] 202. or. Eprofetak ez zekien euskaraz. (Gure eginkizuna da, besteak beste, harriaren mintzoa (eta bere profeta edo interpretatzailearena: igarle edo hotsegilearena) euskarara itzultzea, euskara gogotik eta e gogotik (antzinako/noiznahikotik) berrikasi dug ularik. Horrentantxe ari gara. 210. or. Gaitzera gatoz. Gaitza ere bada “haundia”, ona bezalaxe. Pilotari gaitza, diru gaitza edo gaitzeko pilotaria, gaitzeko dirua. Ez al zaigu aurrerago diru ona atera? Ona eta gaitza gauza bera al dira? Ona eta gaitza gai bera al dira? Bateratu egiten al dira? Elkarren berdin egiten dakitenak al dira bi biak? Zer da hau? Harritzekoa al da gero on gaitzen gurutzatze edo berdintze honekin, ez antzematea zer komeni zaigun?: harritzekoa al da ez antzik ematea zer erran behar dugun munduaz eta bere on gaitzez? E hitzak ari zaizkigu, beren soilean eta gorrian, giza nahasmendu oinarrizkoenetako baten aztarrenak ateratzen. [Erosi zaizkion beraz porru zonbait. Untsa txarrak haatik, besterik ez baitzuen, untsa txarrak lehentxago erosiak zituenen aldean. Porru txar txar ei hartu batzu] bele xuriak –jean battitt dirassar. Guk: untxarrak? Ama gureak: “Ondo gaizki neok” 210. or. Orduan, zehazte edo dengauzatze aldera, zerbait izatera jarrita, gure munduan den dengauzarik dengauzatuena izango da, edo bukatuko du izaten: jabet asuna eta, beraz, dirua. Onbeharrez ari denak on egin nahi dizu eta ondare bat geldituko zaizu eta ondasuna eskuetarako dizu, huraxe baita on izate neurgarri eta dengauzagarri garbiena: jabetza eta diru zikinez egindakoa, hain zuzen ere. 213. or. Oroimen ari leku bat, eta oroiminari. “ Gure Iñaki, gaxo ez danien geixto”. Hamaika bider aditu izan nuen. Gaixoak gaiztotzen ninduen ala gaiztoak gaixotzen? (…) nahasmendu gaitz batek bizi du mundua. Epaileak ezin ebatzi du auzipetuak ez egitekoa gaiztoz egin duen ala gaixoz; gaiztoa ote den bihotzez ala gaixoa buruz, edo zenbat su duen batetik eta zenbatsu bestetik (azkeneko hau arimako gaitzen neurtzaile/diagnostikatzaile baten laguntzarekin). [Neu ere halatsu!] Gaxo askotan egona, beheraldietan, eta gaiztotzat hartua, aldi luze amaigabetuan. 223. or. Batzuetan pentsatzen dut as kok (orok?) daukagun azpi azpiko trixtura edo belztasun hori (gain hartzen diguna boladatan, baina bestela mendean edukitzea komeni dena), pentsatu ez, duda egiten dut ote datorren bizia lan karga moduan sentitze edo hartzetik, ala datorren bizia erru modu an sentitze edo hartzetik. [nekez bizi ala errudun bizi, edo , nekez eta errudun bizi] zergatik ez ote gara bizi errez eta errugabe? Beharra eta goganbeharra . Beharra edo/ala goganbeharra, hobeto esanda. Oihenartek jasotako esaera hartzen dut gidari: haur d uenak anhitz behar, eztuenak gogoan behar. Guraso bihurtu eta umeak ekartzeaz ari da hor e gogo hiztuna, baina asko zabal liteke hori zernahi gisatako bizi gauza eta bizi gaietara; honelatsu: edo beharra , aritzea (honetan, hartan, direnetan eta ez direneta n), edo, bestela, ez aritzea eta ez egitea eta, orduan, goganbeharra , kezka, errezeloa, gogoetatua egotea eta burujana; edo bizi, bere betekada eta kargarekin, edo bixi (esistitu), gogo betekada/ kargarekin eta gogoko har gaizto batekin; edo ezbehar batzue kin, edo onbehar gizen batekin. LOR/LORTU, NEKE/NEKATU Gaur bizia edo bizimodua “gauzak edo helburuak lortzea ” da, eta jakitea komeni da, euskaratik, lortu dela, berez, zerbait arrastaka garraiatzea eta bereganatzea , eta hortik gaurko esanahi gailenera hi giturik, iristea eta erdiestea, baina oso garrantzizkoa da sentiaraztea, e belarriz, lortzeak beregan daukan zorigaitza, eta ez bakarrik saiatzeak nekea edo karga dituelako berekin, baizik eta, barrenagotik, lortzea, aldez behintzat, badelako lor bat edo z origaitz bat. (Dengauzatzearen zorigaitza edo, e gogo zaharretik aditurik.) (Gaur bizia edo bizimodua “gauzak edo helburuak lortzea” da. Bai, hala da. Umetan eta gaztetan eskolan helburua nota onak ateratzea da, horrekin titulu bat lortzea eta horrekin lanpostu bat, eta horrekin, dirua, eta horrekin jana eta bizitokia, eta horrekin familia. Eta horrekin umeak, eta… Zer erranik ez, lan arloan: dirección por objetivos direction par objectifs DPO MBO management by objectives [Hiztegi terminologikoa] [2002] es fr en helburuen araberako zuzendaritza, helburukako zuzendaritza dago. Enpresetan, jarritako helburuak bete behar dira , edo saiatu behinik behin. Erretiroa edo jubilazioa heltzean, hor ez dago gehiago helburu horiek bete beharrik. Helburuak bertze batzuk dira: osasuna zaintzea, familia zaintzea, ikastea… Eri handi batekin ospitaleraturik, helburua bizirik irautea da. Hor inori ez zaio eskatzen langile ona eta produktiboa izatea. ) Zer gertatzen da ume bat down sindromearekin jaiotzen bazaigu? Buruan geneuzkan helburuak kendu eta bertze apalago batzuk jarri behar ditugu, adibidez, zoriontsu izan dadila . Edo laguntza egokia izan dezala. Lorpenak bere baitan ditu lorrak eta penak. (…) Munduak lortzea ‘zoriona’ dela; e hizkuntzak haren ‘zorigaitza’ erakusten. Nik esan behar banu, lorpenak “zirigaitz” bat sartzen digu. (hemen gogora datorkit Gabriel Korta poetak erraten zidana : inork ez du irabazten ! Alegia, azkenean denok leku berera goazela eta deus ere erdietsi edo eskuratu gabe, gainera.) (…) Nekeaz eta nekatzeaz segidan. Unatzea edo akitzea ulertzen dugu gaur nekeaz eta nekatzeaz hitzegiten delar ik, baina hori baino lehenagotik euskaraz nekea zen atsekabe/pairamena eta lana (nekazari eta nekazale k ‘langile’ esan nahi zuten berez, hitzaren adierazkizuna “baserritartu” baino lehen). [ijito andaluzek fatiga hitza erabili izan dute neke/atsekabe/pairamen hori adierazteko]. (gaztelaniaz gaur fatiga lotzen dugu lasterka egitean izaten den arnasestuarekin adibidez, baina extinct aurreko –atzoko gaztelanian atsekabea, pairamena erran nahi zuen, nekea ) (nekea eta fatiga kide ditukegu) Egogo hiztunetik aditurik, nekea ren eta nekatzearen zuztarretan atsekabea eta pairamena daude, baina ez edozer moduz, baizik eta lanarekin estuki lotuak . Haratago, eta emandako hitza hautsi eta etim 7 moduko batera geuire buruak ero rtzera utzirik, heriotzaraino gara erortzen. E hitzaren iturburuan omen dauden latinezko nex eta necare k heriotza eta hilketa adierazten dituzte. Atera egin gara euskarak dioskunetik, baina ez zeharo, zeren ateratze/ateraldi horrek erakusten baitigu lanar en haurrideak eta arbaso arrotzak zer leinu beltzetatikakoak diren. Lana, e gogo hiztun atzenduan, heriotzatik eta hilketatik dator. Creation is here and now (hemen eta orain sortzen da hizkuntza ) [hitz egiten dugun aldiro ari direla hitzak sortzen… alegiya ] 218. or. Besterik zer diosku hizkuntza gureak anbi gauzaren inguruan? Eta hizkuntzak aiher hitzari begira jartzen gaitu. Aiher izatea da joera edo eraspena izatea, maite izatea , prest egotea: eztiari anhitz baitzaika aiher (Axular); aiher dira zernahi errateko eta egiteko (Hiriart Urruti). Eta aiher izatea da orobat gaitzestea edo gorroto izatea : korintioak hain zeizten aiher alferrei (Axular); unhaia aiher unhaiari (Oihenart). Maitatu eta gorrotatu ! “Nola liteke!”, galdegiten du errealitat ean inuxente bizi denak; eta “ezin liteke?” dio errealitatean arinki daukanak jarria bere uste on edo sinismen betea. Gu hizkuntzak argitzen gaitu; ez dakigu munduan ibiltzen laguntzen digun, baina argitu egiten gaitu e gogo hitzetaratu honek. Hauxe da gil tza: aiherra da joera edo ixuria, da etzantasun edo sentimendu bat, baina on gaitzik edo on gaitzerakorik bereizi gabe ; ongaitz horiez haratago edo honatago. (Ongaitzak zorrozki eta erabat eta beti bereizte hori oso dago gaingoretsia munduan; ari gara ikusten.) [Ona egin du horrek! espresioan ona horrek txarra erran nahi du] Niri Bianan denak zaizkit aiher, batzuk neure ongira eta bertze batzuk neure gaizkira (en Viana todos me quieren, unos bien y otros mal) P. Antoñana. 219 Itsutzeaz eta itsumenaz ere hitz egin beharra daukagu orain gauden hitzezko harrespil edo hitzespil honetan. Bitarakotasunarekikoan. Itsuak ez du ikusten, baina e gogo hiztunean bi eratakoa da ez ikuste hori: edo batere ez ikustea, edo gauza bat besterik ez ikustea. Anbiguitatea ere gertatzen da maiz hizketan. Itsutua egotea orotara, edo emaztetan itsut ua dagoen bat (Axular) dagoen bezala; itsumena edukitzea orokorra edo edanerako itsumena duanak (Agirre Asteasukoa) daukana bezalakoa. Emazteengana edo edanera ukan liteke itsumen bat, haiei bai baina beste ezeri ez begiratzea dakarrena. Batere ez ikusteak ez du mixterio haundirik. Edo bai, baina ez hitzespil honetan. “ Bat besterik ez ikustea ” da oraingo jardunean dagokiguna. Itsutzea pertsona batekin (“maitasun erromantikoa”), sinismen edo ideia batekin (“fanatismoa”), eta hola. (…) Itsumenaren edo itsutze aren kontrakoa argitzea da, eta argitzea, beraz, ez itsutzea da , baina bereziki ez itsutzea ezerekin . [hemen lotura egin daiteke itsutze eta gauza artean. Eta bide batez, argi eta gai artean. Adibidez libertatearen zaleak gara, eta libertate hori defendatzeko bide bakarrean itsutzen gara, gauza batean. Libertatea gaia da, librea berez, eta ez du onartzen gauza batera errenditua izaterik. Politika, erlijio eta pertsonekin gerta ohi da. Politikan eta erlijioan hierarkia batek agintzen eta inposatzen du, gauza egiten du, ideia bat. Eta gauza horretan laketzen ez direnen aurka doa gaitzespena: Bertso satanikoak, militante disidenteak, pertsona desleialak,…] [Oteitzak berak errana da herria maite duenak “ideal handi bat” maitatu behar duela eta horren a zpiko gora behera guztiak pixka bat ahaztu; hau da, gaiari begiratu behar zaiola, ulertzen dugu guk, eta ez gauzari. ] 230. or. Goietan ortzia edo urtzia dago . Gero gogo mindu jainkogin edo jainkozaleak Ortzi edo Urtzi jarri zizkigun ortzian edo urtzian, zerak nortuz . Ezin etsi iza te arruntarein; iza ki gizena behar han goian. Jainkoak, jainkottoak, jainkoñoak hartu zituzten eta, behea utzaraziz, goietan ezarri zituzten, eta dena (den a, Den a) argiagoa izan zedin, “jaun goikoa ” asmatu zuten. Orduandanik, zenbat eta goikoagoa edo goitarragoa den edozer/ nor, orduan eta hobea, beteagoa eta nahigarriagoa. Bide batez, cromlech/harrespil/barrunbea ere bazterretsia bezala gelditu zen: behea eta barrua uztartzen zituena ezeztaturik. (…) Guk ez genuke en sekula jaungoikorik egingo (eta andregoikorik ere ez, badaezpada). (andre goikorik ezaz feministek zer ote diote?) (…) Txoriak ez dira izaten goitar hutsak: goi behetarrak dira. (ezbaikariki ari dira, Segurolaren hitzetan) 237. or. Guk landu/menderatu ez duguna da “sasi “ edo “basa “. Sasia eta basoa (lehen lehengoa) ez ditu gizakiak bere erara moldatu; ezta larrea eta astoa ere (lehen lehengoak). Guk landu gabea “landugabea” da bere izatez; guk eskuperatu gabea motza da eta gabea. Horix e da gure harrazoiak diren etaezdiren gaiei egozten dien bekatua. (Gure gauza munduratze eta gainbehera espiritualaren fruitu harjoak egoki jaso ditu e gogo hiztun berriak.) (sasia eta basoa burujabe) 239. or. Jendea uztartzen zen elkarrekin , gozamen eta berotasun bila. Horixe bide zen “ ezkontza ”, eta ez besterik. Hura izorratze aldera, dakizakete nek deitu zioten “sasi ezkontza”, adieraziz b ezala ez zela arauzko edo legezkoa, eta orduandanik gure gizamundu ofizialeko buruz buruko lor indarreangoa gelditu zen (sasitu eta basatu gabeko) “ezkontza” izenaren jabe bakar . (hau maiz gertatzen da arlo askota ko hitzekin : demokrazia, bakea, maitasuna,… ) 239. or. Bizia higitze bat da (esan daitekeen gauzarik arin/exerexena da), gogo edo gurari bat, ezak eta gabeak darabiltena: behar bat, min bat, beraz. Mina gogoa baita egogo hiztunean: jakin min, ikusmin, ezkon min, gizon min (‘gizon gose’) eta holakoak aspalditxotik daude esanak hizkuntza honetan. (jakin min=jakin gogo) Emin batek egiten dioke bultza argira liburu honi ere. Esana ere dago (16. Mendean): haren minez orai nago ezin hilez bizirik (Etxepare); ni aren minez ilten ninzan (Lazarraga). Hiltzeari kontrajartze n zaiona (“bizia”, noski) min bat da: eza eta gogo/guraria aldi berean: “norbaiten/zerbaiten mina”. (Gogoa eta guraria, ezetik: biziaren beraren zotz hezetik.) (haren minez orai nago… ezin hilez bizirik) 246. or. Gizartean edo jendartean ez dago gauza onik; edo on onik ez behintzat. Gizartea ez da lagunartea , eta horixe da gaitzaren zuztarra. Lagunartea da lagun izatea eta laguntzea, eta laguntzea da, jakina, ondoan egotea, dela egote hutsez, dela ibiltzez, dela ad itzez edo dela egitez. Laguna da laguntzen duena (adiskideek, ezkontideek eta ahaideek edozer egin dezakete): honetan, horretan, bizitzen… laguntzen duena; etxeraino laguntzen duena, edo etxea egiten laguntzen duena, edo lo hartzen laguntzen duena. (gizart ea ez baita lagunartea, otsoartea baizik) 248. or. “Lagunabarrean ” zen, extinct aurreko hizkuntzan, berdintasun batean, orobatasun batean… bizitzea, jaztea, ibiltzea. Holaxe dago jasoa euskarazko oroimendegian. Lagunabarrean: besteen pare, nabarmendu gabe, atentziorik eman gabe. “Lagunabarrekoa” da batezbesteko hein batean dabilena edo etsitzen duena; Azkueren hitzetan, “edonogazkoa eukitekoa”; hau da: argia, lagunkoia, lagunkina, lagunartekoa, baina lagunarte/jendarte “osoa” harrapatzen/besarkatzen duelari k eta hantatzen bereizkunderik egin gabe; Axularrentzat arronter zena (guztiekin adiskide, arronter eta solhasturi). (hitz polit bat ikasi dut) 250. or. Basunibertsoko Zulobeltzagan bezalaxe, hemen behean ere, itxura dagoenez, sortzen zaizkigu gizaneurrik o zulo beltzak , argi guztia erakarriz ilunpe lodia dagitenak. (baietz uste nik) 253. or. Emakume hau (Karmen Gabilondo), nonbait, hiztun irekia da, eta hitza sekula inori ez ukatzearen aldekoa, ezta berari agurra bera ukatzen diotenei ere. Eta berak eman ohi duen ararzoia hauxe omen da, hitzez hitz: “ berbia ez da guria , berba eiñ eiñ bihar da”. (hitza etorri dator , eta joan doa, ezta?) 255. or. Adimena da jatorra eta umila izatea , zeren aditzen den gauza/gaiari utzi behar baitzaio bere bidea egin dezan geure bihotzetaraino, bater e eragozpenik jarri gabe, hura gauza/gaia bortxatu gabe, moldatu gabe, bihurritu gabe geure ideia eta epaietan kabitzera. Bortxatze/moldatze/ bihurritze horrek galarazten du aditzea , adimena, ulermena, eta dena. Hor jaiotzen da tontoa. Tonto garbia eta, bereziki, tonto axkar/pixkorra : mundu gor/gogorrarekin gozo uztartzen den giz aki gorra, burugogorra eta deusi bihotzeraino sartzen uzten ez dion bihozgogorra. Gizartean gora iristeko tonto axkarra izan beharra dago. (eta oso axkarra ere!) 258. or. Jakitea bai, baina “maitatuz jakitea” (oroit mattatuz jatia ). Jakitea bai, baina “ondo j akitea”, zeina baita gauza bat esaten ez dena, hitzetara etortzen utzi ez zaiona. Ez dago ondojakinik: dagoena askojakinak dira, hots, jakintsuak; dakitenak, baina ez ondo, baizik eta “zehazki”, “irizpidezki”, “logikoki”; hau da: trakeski (Einstein: “ez da go bide logikorik”; dagoena “sentibarrentzea” da. (ondo jakin dezagu, beraz, nahiz gutxi izan) (…) Jakin, ez dago ezer jakiterik eta ez dago inor jakiterik . Hemen dago giltza. Ez da jakiten zer /norbait. Hizkuntzak salatzen du: ezin esan liteke badakit harria edo psikologoak banaki. Gauzak ez dira zuzenean jakiten. Ez da jakiten zer /norbait, baizik eta “zer /norbaiten berri ”. (Horren berri badakigu! ;)) 261. or. Beharbada, jakintza guztia, bere bi adar nagusietan (erlijioan eta zientzia), atso beldur batetik dator. Jakinduria eme zaharrak eragindako izutik eta izu hura harrazoiz zanpatu/gainditu beharretik. (gogoratu harrazoi= arrazoi harroa dela Segurolarentzat ) 262. or. Beti famatu izan dugu herria eta ez hiria. Geuretikkeria batetik ari gara eta buruginak gara horretan: nongoa izan eta hura goretsi. Politikoki, herri sareen aldekoak gara eta hiribururik ez egotea dugu aldezten: “ hiriburuaren kontra, herri bihotza ” leloaren asmatzaileak gara (halaxe etorri zitzai guneta). Atzerapenaren eta desgarapenaren alde gaude. Herriarekin bat egitea nahiago, beti hiriarena jotzea baino. Ez dugu oso herri koiak izaten asmatu, egia da, baina hirikoiak ezago. (euskal hiriaren ipuin polita tokitan geratu da!) (hiriak bete ahala, inguruko herriak hartzen dituzte gerrian, hiri gizenagoak egiteko). Argiaztiadimenak garbiagoak dira herrian , eta harrimena ere bai: bereziki, harrimena. Hirian harromena baitago larritxoa, harrimenari biderik uzten ez diona. Hiria jendetsua da eta, ber az, nabarmendu (gogo harrotu) beharra haundiagoa da ezinbestean: hona ni! Adierazi beharra : honanismo hirikoia. (“Bisibilizatzea”, bi bider zibilizatzea; “ikusgarria” izateko beti ikusgarriro ari beharra. Eta abar.) (onartu behar da hiriak berritasun asko ekarri ohi duela) Hemen egiten ari garena egiteko behar dugun argia ez dago hirian, zeren han dagoena distira baita, eta ez argia. Distirak argia jan egiten du . (guztiz bat n ator, hirian ezer gutxi dago guretzat ) 285. or. “Zakarra ” da, neure hizkeran adibidez, diruaren izen eufemizatuetarik bat. Mogelen esaldi aitatu berria “ zakar ederrak hartzeko ” eran berridatz/berrerran ote liteke? Nekez. Zakarra eta ederra ez dira ezkontzen; dirua eta ederra bai. Zera bera bitarik edo bitara. Diruare kiko –gaiaren gauzatzea h obeki enik zenbatzen duen zerarekiko anbiguotasun edo bitarikotasun/bitarakotasun gurea. (zakar ederrak!) (…) Ezin utz genezake emeki hitza deusik erran gabe. Eme ki edo “emearen gisan” da eztiki etaapurka/geldiro. Axular: mintza zakitza emeki eta emero: sua iraungiko da, gaitzerizkoa iabalduko da . Gauzak emearen gisan egitea (…) kontrajartzen zaio, (…), suari eta gaitzerizko edo gorrotoari . Eta sua eta gorrotoa dioenak gerra eta zapalketa dio: Historia dio. Historia ez da emea edo emetasunezkoa izan; ez da alukeriaren jokalekua izan nagusiki, baizik eta zakilkeriarena eta gizonkeriarena. Eme ki eta eme ro egiteari uztearekin hasten da Histor ia izeneko ixtorio ilun hau. (eme gaitezen bada, gaitzerizkoa kentzeko) 295. or. Esanak gaude: ez dago/zegoen gurean gauza onik eta txarrik berez, baizik eta gauzak onetik edo txarretik harturik . Armonia onean esaten hasteak armonia txarrean esateko bidea libre utzi zuen eta, ondoren, armonia gelditu zen txarrerakoan gatzatua. 313. or. Besterik uste bada ere, jakintza (hala zientziazkoa, nola erlijiozkoa) askeagoa da literatura baino , zeren literaturak egiantzekoa izan beharra baitauka, eta jakintzak ez, eta, bidenabar esanda, ezta munduak edo errealitateak ere. (Big Bang aren teoriak edo Bibliako Hasierao liburuak ez daukate egiantzik, baina literaturako pertsonaia bati gertatzen zaionak egiantzekotasun batean kab itu beharra dauka eskuarki.) *** aski Zezena eta uhinak (olatuak) (Zezena ri begira jarri dira batzuk; uhin ei beste batzuk. Bagoaz itsaso metafisiko batera eta surflari egiten gara hor; bagatoz larre espiritualera eta errekortarien erara jartzen. Nondik etorriko, zer joera aterako. Bixi arin. Baina ez : zezena irendua aurkitu dugu larrean, eta itsasoa zapala. Suharretik eta haserretik peto. Ez dago dantzarik. Dagoena “ibilbide” bat da, eta lasaitasun gehiegi; jardunbide bat, prozesura bat, algoritmo bat gure gogoan, gure gogoetetan.) celtiberia.net errenga (nafarroa) cromlech edo harrespil Delante, un día, de uno de estos pequeños cromlechs en el alto de Aguiña, preocupado por entenderlo, pensé en mi desocu pación del espacio y repentinamente comprendí todo lo que aquel círculo vacío significaba. No sería fácil medir mi emoción al usar una estatua que durante tantos siglos no había vuelto a ser utilizada. Coincidía con el propósito espiritual del escultor prehistórico de estos cromlechs. Era exactamente mi escultura me tafísica de mi conclusión experimental reciente. Las piedras no estaban colocadas desde la realidad sino en contra de ella, desde una conciencia metafísica definida en el espacio . Antes, desde lo figurati vo, el cazador mágico del paleolítico sujeta la imagen del animal (el bisonte historia) en sus pinturas rupestres del interior de su refugio material. Ahora, desde lo abstracto, en este crom lech neolítico , inventa el artista , en el mismo espacio exterior de la realidad, la habitación para su raíz metafísica, la intraestatua —almario — su intrahistoria, que diría Unamuno. El hombre se ha puesto fuera de sí mismo, fuera del tiempo . Solución estética —razón religiosa — de su suprema angustia existencial. (Suspe nsión). Quosque tandem (Jorge Oteitza) (Iban izagirreren irudia, 2020) Cromlech/harrespil ixil biribila hitzetaratuko luke liburu honek, aldez behintzat. Denera eta ez denera zabaldutako gaia dago harrespilean, eta gai horrek hots bat aterako luke: hi tzhots bat. Mintzoaren odola eta haren aho harrizko/harrigarria. (I. Segurola) [Oteizak harria hartu zuen gaitzat, eta Segurolak gaitzat hitzak hartu ditu. Hor dago aldea. Izagirreren irudian ikusten da ahoko hortzekin egindako harrespil bat, asmatutako zerbait da, jakina. Harrespila harriz egindako zirkulua da, eta hitzespila (Segurolak hitz hau asmatzen du) hitzez egindako zirkulua. Hitzak nola ez baitiren ikusten, ahoko hortzekin adierazten da marrazkian esanahi hori.] OTEITZAk Harrespilak neolitiko garaian euskaldunek estilo amaitua, hutsa lortu zuten froga direla dio. Harrespilek paisaiari gizakiaren neurria ematen omen diote. Hutsunea topatz ea beharrezkoa da arima indibidualak sortzeko, haiekin gero arima kolektiboa sortzeko. Hutsunea topatzen duenak bi arima omen ditu. (…) Cromlech: Euskal harrespila, estatua huts gisa interpretatzea Historiaurreko artearen azterketa sakonean, Oteizak bilatzen ari zena aurkitu zuen: isiltasuna eta hutsunea, harrespila n irudikatuta, non elementu fisiko eta metafisikoak batzen diren. Eskultoreak bere liburuan harrespila honen azterketa sakona egin zuen, Cromlech izeneko hauek Neolito amaierako eta Brontze Aroaren garaian eraikitako hilobi eraikuntza megalitikoa dira, zirkulu batean jarritako harri lauak osatuta . Oteizak hauetan kutsu mistiko eta berezia ikusi zuen, gero behin eta berriro bere artelanetan ikusiko ditugunak. Harrespila garrantzitsuenak Ingalaterran eta Frantzian aurkitzen dira gehienbat, asmo espiritual eta magikoa duen hiri modukoa. Bere ustetan, artelan guztiek espazio bat okupatzen duten formak dira. Oteizarentzat, heldutasun estetikoa ze n, prozesu kultural bat izan zuena; izan ere, harrespilen etxeko funtzioen eztabaidetatik kanpo zegoen. Praxikotik bere analisi estetikoaren balioa defendatu zuen, harrespil horien izaera eraikuntza metafisiko, sinboliko eta espirituala dela baieztatzeko. Wikipedia (quosque tándem) Hostoak Argazkilaria: Juan Luis Aizpuru Beristain Argazkilaria: Juan Luis Aizpuru Beristain Argazkilaria: Juan Luis Aizpuru Beristain Arin, argi eta gozo bizi. (Segurolaren esana) Gure kea eta gure sua surfing Dibulgazio lan hau bAst etxeak egin du 2022ko irailean.

2023-12-01

booktegi_liburua_axularren_itzala

booktegi.eus JOSEBA AURKENERENA BARANDIARAN Axularren itzala Ene emazte Begoñari, Irandatz eta Etxahu semeei egunero aurrera egin dezadan ematen didazuen biziindarra , bihotzez eskertuz. Maritxu eta Pepitari. Musu bana. AURKIBIDEA SARRERA AXULARREN ITZALA DONOSTIA SUTAN HUNGARIAKO SOLDADUA NIK DEBRU DAKITA! (1) BIZARGINAREN INTXAURRA JOSETXOREN LANBRETA BERRIA SOLDADUSKAREN KONTUAK PIERRE TARDÉ REN AMETSA SOINUJOLERAREN PATU GAIZTOA BELARRETAN EUSKARAREN ARGI ILUNAK ALTZATEKO JAUNAREN IRRINTZIA AXULAR HANDIAREN HOBIAN KARTA BOTATZAILEAREN IGARKIZUNA TXIRRINDULARI TREBEAK SHALA JAUREGIKO ANDEREA AITAREN NEGOZIO BILERA SUGAARREN ITZULERA GENEVIÈVE ETA PAXKAL IPUIN IRAKURKETA IZABAKO HILERRIAN LANDARBASOKO LEIZE ZULOAN SARRERA Izate honetan badira unibertso paralelo aunitz, herri bakoitzak bere unibertsoa garatzen baitu. Haatik, unibertso horiek ez daude isolaturik, beraien artean lotura ugari baitira. Elkarri eragiten diote eta ezberdinak diren arren, den denek erro berberak dituzte: amodioa eta gorrotoa, bakea eta guda, adiskidetasuna, elkartasuna, jelosia, bekaitza, herra… eta gainerako giza pasio guztiak. Eta hamaika unibertso horien artean, bada euskal unib ertso bat, euskaldunok milurtekoz milurteko, mendez mende, urtez urte, egunez egun, unez une… eraiki, eraikitzen duguna. Liburu honetan azaltzen diren hogei ipuinak euskal unibertsoan garatzen dira, garai eta herrialde ezberdinetan. Badira XIX. mendean, aro napoleonikoaren zorigaiztoko garai haietan gauzatzen direnak, XX. mendean gertatu zirenak edota gerta zitezkeenak, eta baita XXI. mende berri honetakoak ere. Era guztietako gertaerak eta ekintzak korapilatzen dira, gure historiara letra larria z igaro direnak eta letra xeheaz idazten diren eguneroko kontu ttikiak. Denetarik dago. Zazpi herrialdeetako eskualde, herri, ibai eta hiriak dira ipuin hauen agertoki naturala. Gure mitoak ere, nabarmen azaltzen dira istorio hauetan: Sugaar, sorginak, ma muak, Altzateko Jauna, Shalako Anderea,… baina Axular da, inolako zalantzarik gabe, liburu honi batasun eta kohesioa ematen dizkion pertsonaia. Deabruak kendutako itzalaren xerka ibili omen zen urte luzetan. Batzuen ustez, itzalik gabe hil zen. Besteren us tez, ez zen hil, beste mundu paralelo batera igaro baizik. Eta azken hauen irudikoz, mundu paralelo horretan itzala berreskuratu omen zuen. Desagertu aurretik, Gero liburu miresgarria utzi zigun testamentu gisa. Badira, liburu honen segidako bigarren libur u bat idatzi zuela defendatzen dutenak. Fabula edo errealitatea, gauza da gaurko euskaldunon eskuetara ez dela halako bigarren libururik inoiz iritsi. Itzala berreskuratu zuen Axular itzala ezin berreskuratuz dabilen Euskal Herri gaixo honen antitesia li tzateke. Gure ama lurraren itzala berreskuratzea biharko euskal belaunaldien eginkizunik handiena izanen da. Eta bitartean, iraun beharra daukagu, ezin baitugu besterik egin. Eta ez da gutxi. Axularren itzalak babes gaitzan euskal unibertsoan bizi garen or ok. Amai dezadan 1921ean, Jean Barbierrek Gure Herria aldizkarian argitaratu zituen bertsoak lerro hauetara ekarriz: AXULARREN ITZALA Zuhaitz handiak, lore ttikiak berekin dakar itzala, nahi bezenbat argituga tik, gizon orok hala hala! Itzalik gabe, aditua naiz, aingeruak ditezkela… Huna non dioten Axularrez itzal gabe bizi zela! Sara herrian, nere anaiak, eskuak elgarri guk har, Gure bihotzen erdi erditik gora guziek Axular!!! Jainkoarenak hartu ondoan, diote, Axular jaunak Salamankan hartu zituela eskolak… Deabruarenak! Saritzat zer utz Galtxagorriri gure aphez eskualdunak? Utzi ziozkan aztaparretan… zituzten itzalak denak. Sara herrian, nere anaiak, eskuak elgarri guk har, Gure bihotzen erdi erditik gora guziek Axular!!! Itzalik gabe, ordutik harat, bizi zen beraz herrian, aphez saindua, handi egina, orotan Eskual Herrian. Orori beha, oro zakizkan, oro zahartzen agerian… Eskuara zuen gora altxatu, hari doakon neurrian, Sara herrian, nere anaiak, eskuak elgarri guk har, Gure bihotzen erdi erditik gora guziek Axular!!! Itzalik gabe hura bezala, nahi girea, anaiak? Gure Axular bezenbat garbi, nahi girea guziak? Galtxagorriri, harek bezala, utzi… erdaldunkeriak, aztaparretan utz deabruari beraren kaskoinkeriak! Sara herrian, nere anaiak, eskuetan basoak har! Gora Ithurri, Elizanburu! Gora guziez Axular! DONOSTIA SUTAN 1813ko udaren hasierarako Napoleonen soldaduak erretiradan ziren fronte guztietan. Hala eta guztiz ere, zenbait hiritan, Iruñean eta Donostian kasu, gotorturik jarraitzen zuten. Rey jeneral frantsesak, hiru mila eta bostehun soldadu zituela, Donostiako gotorlekuaren defentsa hartu zuen bere gain. Soldadu kopuru honi gehitu zitzaizkien Donostian babestu ziren Foyren dibisioko zazpiehun gizonak. Defentsarako batailoi bat San Bartolome komentuko gainean kokatu zuen, berrogei bat soldadu Santa Katalina zubia babesten eta hogeita bost gizon Santa Klara Klara uhartean bertako kapera gotortu ondoren. Donostia gotort uan babestu aurretik, harresietatik kanpo zeuden San Martin eta Santa Katalina auzoak errearazi zituen. Ekainaren hogeita zortzian, Mendizabal jeneralaren gidaritzapeko armada espainiarra Donostiara hurbildu zen. Honen agindupean zetozen Ugartemendia koro nelaren menpeko hiru batailoi gipuzkoar eta bizkaitarrez osaturiko bizpahiru batailoi. Hogeita bederatzian, San Bartolome hartzen ahalegindu ziren, baina alferrik, ez baitzuten artilleriarik horrelako eraso bat ongi burutzeko. Hori ikusita, Donostiara ur a zeraman urtegia hautsi zuen eta setioari hasiera eman. Bitartean, Pasaia eta Getaria hartu zituzten. Uztailaren hiruan, ingeles itsas armada iritsi zen. Donostiako portua blokeatzeko asmoa zuen. Ingelesek hogeita sei kanoi eta zortzi mortero ekarri zitu zten. Uztailaren bederatzian, ingelesez eta portugaldarrez osaturiko armada aliatua iritsi zen. Graham jenerala zen armadaren burua. Jeneral honek bere gain hartu zuen Donostiaren setioa. Horrela izanik, Mendizabal jenerala eta bere ostea, Donostia ingele sen esku utzirik, Bidasoa aldera borrokatzera abiatu ziren. Handik zenbait egunetara, Hernani hartu berria zuen Wellington jenerala ailegatu zen eta berari eman zioten Donostia hartzeko agindua. Berehalaxe, hiri gotortua hartzeko plan bat burutu zuen. Its asbehera baliatuz, Urumea ibaiaren aldeko goierako hamalau metro zuen harresian zulo bat egin eta bertatik sartu. Hauxe zen bere asmoa. Horretarako hogei kanoi kokarazi zituen Txofreko dunetan. Bertatik harresia bonbardatu eta zuloa zabaldu egin nahi zuen . Hori eginda, hamalauan Pirinio aldera abiatu zen bertako armadaren burutza hartzeko. Uztailaren hamabostean, San Bartolomeko gaina eraso egin zuten, baina azkenean, atzera egin behar izan zuten, muinoan ehun eta berrogeita hamar soldadu hilik utzirik. Uztailaren hamaseian, etengabeki bonbardatu zuten San Bartolome komentua, eta ondorioz sutan utzi zuten. Uztailaren hamazazpian, San Bartolome komentua defendatzen zuten frantsesek hura utzi eta San Martin auzoko hondakinetan babestu ziren. Horixe izan ze n aliatuek Donostiako gotorlekua hartzeko espero zuten momentua, baina artilleria eta infanteria barra barra erabili bazituzten ere, lau orduko gatazka odoltsu baten ondoren, atzera egin behar izan zuten. Hemezortzitik hogeira, bi egunak barne, aliatuen artilleriak etengabe zigortu zituen Donostiako harresiak. Uztailaren hogeita batean, Graham jeneralak errendizioa eskatu zion Rey jeneral frantsesari, baina honek ez zuen horretaz hitz egin nahi izan. Hogeita bian, aliatuen artilleriak Urumea aldeko harresian, Amezketa eta Hornos izeneko dorreen artean hain zuzen, berrogeita hamar metro luze zuen bretxa edo zuloa egin zuen. Ordurako Wellington jenerala itzulia zen Pirinioetatik eta setio lanak bere gain berrartuak zituen. Azken honen aholkuei j arraituz, hogeita hirurako Hornos eta San Telmo dorreen arteko harresian hamar metro luze zuen bigarren bretxa bat zabaldu zuten. Egun berean, suak bretxa ondoko lehen etxeak hartu zituen. Hiri barruan ia urik ez zutenez gero, gaizki samar ibili ziren sute a itzaltzeko. Gaur boulevarra dagoen istmo edo hondarrezko pausu estuan babesleku bat eraiki zuten hurrengo erasoa bertatik egin ahal izateko. Uztailaren hogeita bostean, bigarren erasoaldi handia burutu zuten. Hornabekeko beheko aldea lehertu zuten ber tako defendatzaileen artean laborria sortaraziz. Huraxe izan zen erasoaldi handirako seinalea. Bi mila soldadu hondarrezko pausu estuan egindako babeslekutik irten eta harresira hurbildu ziren defendatzaileen metraila desafiatuz. Zurriolatik lehen bretxara sartzen saiatu ziren, baina alferrik, frantsesen artilleriak izugarrizko sarraskia sortu baitzuen ingelesen osteetan. Osora ehun bat hildako eta laurehun bat zauritu eduki zituzten. Frantsesen aldetik, berriz, hemezortzi hildako eta berrogeita bederatzi z auritu. Abuztuaren hamabostean, frantsesek San Napoleonen eguna handikiro ospatu zuten. Urgull mendiko gazteluan Vive l´Empereur zioen suzko txartela ezarri zuten. Hogeita seian, Wellingtonek berrehun bat gizon bidali zituen uhartea hartzera. Berehalaxe menpean zuten. Bitartean, eta etengabe, hirurogeita hiru kanoik Donostia bonbardatu zuten. Hogeita hamarrerako, frantsesen artilleria ia osoa hondatuta edo zerbitzutik kanpo zeukaten. Abuztuaren hogeita hamaikan, hirugarren eta azken erasoaldi handia bur utu zuten. Eguna ilun samarra esnatu zen, goiz goizetik hodei beltzak eta laino handiak izan baitziren nagusi. Hori dela eta, goizeko zortziak arte ezin izan zuten artilleria erabili. Ordu horretatik aurrera ingelesen artilleriak ez zuen atsedenik hartu. H amabietan itsasbehera zen eta horretaz baliatuz bretxatik sartu nahi zuten. Hori gauzatzeko, hamaikak aldera, infanteriak eraso egiteari ekin zion, bretxara behin eta berriro hurbilduz. Haatik, frantsesek ez zieten zulotik sartzen utzi. Baina ingelesek era soaldi hura galdutzat ematen zuten momentuan ustekabeko handia gertatu zen. Bonba galdu bat frantsesek bretxa atzean zeukaten bolborategian erori zen eta sekulako eztanda sortu. Hirurehun bat soldadu frantses txiki txiki eginda gelditu ziren eta bretxa ing urua defentsarik gabe geratu. Rey jeneralak etxez etxeko eta kalez kaleko defentsa agindu zuen hasieran, eta handik ordu betera, dena galdua ikustean, Urgull mendiko gaztelura erretiratzea. Arestian aipatu bezala, frantsesek ordubetez eutsi zioten kalez kaleko eta etxez etxeko borrokari. Urgull mendiko gazteluan gotortzea zen beraien helburua. Kalez kalezko borroka horretan zazpiehun bat soldadu frantses hartu zituzten preso eta ohore militarrez tratatuak izan ziren. Donostiako alkaideek ingelesaren agint ariekin hitz egin zuten populazio zibilari zor zitzaion errespetua eskatzeko, eta dirudienez hitz onak jaso omen zituzten. Baina, tamalez, Donostiako biztanleak eta haien ondasunak babestu beharrean, biztanleria bortxatze eta sarraskitzeari, lapurreria egi teari eta etxeak erretzeari ekin zioten inolako oztoporik gabe. Emakume asko, ihesbidea bilatuz, estolda zuloetan ezkutatu edota teilatuetara igo baziren ere, gehien gehienak soldadu ingeles eta portugaldarren hatzaparretan erori ziren. Donostiak infern ua zirudien, lurrera etorritako infernu gori goria. Hori guztia gertatzen ari zen bitartean, ekaitz izugarri handi batek hiria astintzen zuen, euri zaparrada, trumoiak, tximistak eta guzti. Soldadu sartu berriak etxeetan sartzen ziren dendena lapurtzen, baita biztanleek jantzirik zeukaten arropa ere. Kaleetatik barrena, noraezean, Donostiako biztanleek, biluzik edota erdi biluzik, babesa biltzen zuten bitartean, soldaduek umeak eta zaharrak hiltzen, emakumeak bortxatzen inolako adinik errespetatu gabe, ja rraitzen zuten. Esterlines kaleko Bidaurreta merkatariaren etxean sartu nahian zebiltzan atea bortizki kolpatzen. Familia, senar emazteak, hamabost eta hamahiru urteko Elisa eta Kontxesi alabak, eta hiru seme txikiak sukaldean zeuden, ikarak harturik eta errezo santuari lotuak. Atea botatzekotan zeudela, Estepan aitak etxeko diru guztiak hartu eta ate aldera joan zen familiaren osotasuna erosteko asmotan. Iritsi baino pixka bat lehenago, soldaduek atea botata zuten eta barrura sartuak ziren. Estepan Bidau rreta merkataria haiengana hurbildu zen dirua erakutsiz. Soldaduetako batek tiro bat eman zion buruan, bete betean, eta lurrera hilotz jausi zen. Bihozgabe talde hura familia bilduta zegoen goiko solairura igo zen. Ama sukaldeko atean jarri zen sarrera tra batu nahian, baina hantxe bertan baionetez josi zuten. Ama horrela ikustean, Elisa alaba laguntzera joan zitzaion eta pizti haietako bizpahiruk hartu eta amaren gorpu gainean bortxatu zuten. Gainerako soldaduek hiru mutikoak kolpatu eta biluztu ondoren kal era bidali zituzten. Kontxesi gaztea beraiekin eraman zuten. Hurrengo egunean, hau da, irailaren bateko goizean, kale bazter batean topatu zuten kupel batera lotuta, biluzik, odolez beterik, eta alutik baioneta bat sartuta zuela. Etxean baliozko zegoen guz tia zakuratu ondoren su eman zioten eraikinari. Elisa bortxatu ondoren, hilik zegoelakoan, bertan utzi zuten. Esnatu zenean, etxe osoa suak harturik zegoela ikusi zuen. Nekez atera ahal izan zen kalera. Handik hurbil estolda bat ikusi eta bertan ezkutatu zen. Hurrengo goizean, ingelesek bizirik gelditzen ziren donostiarrei hiri gotortutik irteteko baimena eman zietenean, beraiekin batera alde egin zuen. Donostiak bazituen garai hartan zazpi mila bizilagun gutxi –gorabehera, eta setioaren orduan hiru mila eta bostehun edo lau milaren artean zeuden barruan. Sarraskiaren ondoren, Donostiako udalak egindako txostenetan irakur daitekeenez, mila eta berrehun biztanle erail zituzten gau odoltsu hartan eta seiehun etxe inguru kiskali. Bakar bakarrik Trinitate Kale an zeuden hamasei etxeak salbatu ziren, bertan ofizialeen bizitokiak ezarri zituztelako. Udaletxea ere erre zuten, eta Santa Maria eta San Bizente elizak salbatu ziren bertan ospitaleak ezarrita zituztelako. Irailaren lehen egunetan, hiritik alde egindako donostiarrek inguruetako herrietan bilatu zuten aterpe, eta irailaren zortzian, Zubietan bilduta, bizirik zirauten donostiarrek hiria berreraikitzea erabaki zuten. Elisa Bidaurretak Donostia berreraikitze lanetan parte hartu zuenetako bat izan zen. Jasan b ehar izan zuen bortxaketa anitz eta basatiaren ondorioz, haurdun gelditu zen eta mutiko kaskagorri bat mundura ekarri. Ume asko jaio ziren horrela, eta aita ezagunik gabeak zirenez gero, gehienei Brit abizena ezarri zieten, britanikoen bortxaketaren fruitu zirela azalduz. Elisaren semeari ere Brit jarri zioten lehen deitura gisa. * * * 2007ko uztailaren bosta. Eguzki handia zeruan. Donostiako hondartza guztiak jendez gainezka daude. Beñat Sagardia gaztea goiz guztia Kontxako hondartzan eman zuen lagunekin batera. Eguerdi aldera, etxera bazkaltzera itzuli zen. Amak atea zabaldu zion: Egun on Beñat! Egun on ama! Ondo pasatu al duk hondartzan? Bai, izugarri ondo. Ura epel epela zegoen. Primeran bainatzeko. Ene bada, Beñat! Gaur ere erre al haiz? Ez ama, zuk ekarritako krema ondo eman eta igurtzi dut. Aurpegian ere bai? Baita aurpegian ere. Ez nuen urtero bezala aurpegia horrela gorritzea nahi. Bada, urtero bezala hago! Masailak gorri gorriak dituk. Bihar dermatologo batengana eramango haut. Hurre ngo egunean dermatologoenera jo zuten. Honek mutila ongi haztatu ondoren, honela esan zien: Ez kezkatu. Beñatek duena ez da ezer, herentzia genetikoaren kontua baino. Zuek ba al duzue familian aurreko ingeles edo eskoziarren bat? Ez, ez…. guk dakigunez ez! –amak. Ba… horrelakoren bat eduki behar duzue familian, seguru. –edikuak, bere baieztapena berretsiz – Masailak eguzkiarekin horrela gorritzea oso ohikoa da britanikoen artean. Ukendu bat aginduko dizuet. Eguzkia hartu aurretik –mutilari begira – eman ezazu egunean bi aldiz. Eta esan bezala egin zuen. Errezeta idatzi eta amari eskura eman zion. Agur, beste bat arte! esanaz. Etxera joatean aitari kontatu zioten dermatologoak esandakoa. Aita isildu zen zenbait minutuz eta gero ho rrela azaldu zien: Arrazoia du, gure aldetik britanikoen odola daukagu. Ni Patxi Sagardia Brit nauzue, amaren aldetik, 1813ko abuztuaren hogeita hamaikan, ingelesak Donostian sartu zirenean, soldaduek bortxatu zuten nesketako baten ondorengoa. Oker ez b anago, Elisa Bidaurreta izena zuen. HUNGARIAKO SOLDADUA Gerra guztiak dira odoltsuak eta ankerrak, baina Napoleon Bonapartek XIX. mendean piztu zituenak ordura arte Europak ezagutu zituen odoltsuen eta ankerrenak izan ziren. Frantses Inperioak Europa oso a zuen amets, eta dena eskura zuela zirudienean jausten hasi zen, kartez egindako gaztelutxoak jausten diren modu berean. Europa osoa bilakatu zen gatazka leku. Euskal Herrian ere gatazka handiak izan ziren Gasteizen, Donostian, San Martzialen… Odolezko e rrekek euskal lurra busti zuten han eta hemen. Frantses armada erretiratzen ari zen erresistentzia handia emanez. Eskualdez eskualde, bailaraz bailara borrokatzen ziren, urrutitik kanoiez eta zizpoletaz, eta hurbiletik baionetaz. Aiako Harria eta Larrun mendien arteko eskualde zabala izan zen gatazka leku odoltsu horietako bat. Frantziarrez eta Europako beste hamabost bat nazionalitatetako gizonez osatutako armada inperialak, gibelera egiten bazuen ere, garesti ordainarazten zien espainol, ingeles, eskoziar, portuges eta gainerako aliatuez osaturiko gudaroste etsaiei. Mendiz mendi, ibarrez ibar, baserriz baserri aritu ziren borroka bizian bertako zelai berdeak odolaren gorritasunaz tindatzen. Atsedenik gabe borrokatzen ziren, egunez eta gauez, barka menik gabe, aurrez aurre, gizonez gizon, baionetaz baioneta. Azkenean, hura anabasa bihurtu zen. Han ez zeuden bi armada borrokan, hamaika bat talde sakabanatu baizik. Bakoitzak ahal zuena egiten zuen. Irungo lurretan, Ibarla aldean, Hungariako soldaduez osatutako errejimendua erretiradan zihoan. Ustekabean, oihanetatik ateratako etsaiek hango belar soro batean txikitu zituzten. Etsaiek ez zuten presorik nahi, aurrera egiteko presaturik baitzeuden, eta hori dela eta, bertan baionetaz josi zituzten harrapat utako guztiak. Ilunabarrean, sai eta beleen karraka zen nagusi hilerri bilakatutako belardi hartan. Baina ez ziren saiak eta beleak gatazka leku izandako belaze odoleztatu hartan bilaka zebiltzan bakarrak, inguruetako baserritarrak ere gorpuz gorpu xerkatz en ari baitziren baliagarri gerta zekiekeen guztia jasoz. Begira ezazue mutil hau! Bizirik dago! –esan zien Inexa gazteak ondoan zituen senideei. Inexa hamasei urteko neska gazte pertxenta zen, gatazka leku ohi hartatik gertuen zegoen baserriko alaba gaz teena. Eta harekin batera ari ziren bilatze lan desatsegin hartan bost anaia arrebak eta aita amak. Inexak topatutako soldadu gazteak neska baino pixka bat zaharragoa zirudien, hemezortzi urte ingurukoa edo. Ile horiko mutil lerdena zen, hungariar errejime ndu inperialekoa. Zuhaitz baten gerizpean etzanda zegoen eta paparrean zuen zauritik odola borborka zerion. Ahoa eta begiak mugitzen zituen, baita tarteka, baserritarrek ulertzen ez zituzten zenbait hitz jaurti ere. Aita, ama! Mutil hau bizirik dago! Eraman dezagun gurekin baserrira. Han sendatuko dugu. Gurasoek baiezkoa eman bezain pronto Inexaren anaiek soldadu gaztea besoetatik eta zangoetatik hartuz baserrira eroan zuten. Han denbora luzez eduki omen zuten bizitza eta heriotzaren artean, ba ina azkenean, gaztearen osasunak onera egin zuen eta bertan gelditu zen bizitzen bertako senidea bailitzan. Mutil jatorra eta langilea zenez baserriko familiak izugarri estimatzen zuen. Denbora laburrean euskaraz primeran ikasi zuen eta orduan bere bizitza tristearen berri eman zien. Ivan Gal izena zuen eta Hungarian ez zeukan inor zain, bere familia osoa eraso batean harrapatua eta baionetaz josia izan baitzen. Laster Ivan eta Inexaren artean amodioa piztu zen eta bi urte beranduago Irungo Junkal elizan es posatu ziren. Ikusten dugun bezala, gizakiaren ekintza guztietatik era guztietako ondorioak sor daitezke. Gerra lazgarri hark Ivanen eta Inexaren maitasuna piztu zuen, eta gerra lazgarri berak ekarri zituen gaur Irunen eta bere bailara osoan Gal abizena d uten hamaika eta hamaika gizon emakume. NIK DEBRU DAKITA! (1) XX. mendeko bigarren hamarkadan Nicolas Lamberger frantses hizkuntzalari baskofiloa Baigorri aldera iritsi zen eskualdeko karta edo mapa bat egiteko asmoz. Hizkuntza guztiak miresten bazituen ere, euskara zen bere kuttuna. Louis Lucien Bonaparte printzeak egindako mapa dialektalak, behin eta berriro, ikertuak zituen, eta Wilhelm von Humbold ek euskaldunei buruz idatzitako liburu eta prentsa artikuluak buruz z ekizkien. Euskararekiko sentitzen zuena ez zen amodioa, pasioa baizik. Bazekien Baigorri aldeko toponimia berezi samarra zela, eta bere asmoa, bertakoekin mintzatu ondoren, karta zehatz bat egitea zen. Eta horrela, bere asmoa bete nahirik, Baigorri aldera etorri zitzaigun zaldiz. Bi aste eskas zeramatzan Baigorrin eta ordurako egin beharreko ia guztia buruturik zeukan. Bertako artzain eta laborari gehienek bazuten Monsieur Lamberger en berri, beraien artean hau eta hori galdezka ibilia baitzen. Halako bate an, Mixel Kurutxet en bordara bertaratu zen. Aldameneko pentzean zen artzaina ardiak zaintzen. Monsieur Lamberger harengana hurbildu eta agurtu eta bere burua aurkeztu ondoren, galderak egiteari ekin zion: Nola du izena leku honek? Lizardoi. –laborariak erantzun eta hizkuntzalariak eskuan zeraman kaier txipian horrela idatzi. Eta gibeleko harkaitz handi hori? Haitzandi. –laborariak erantzun eta hizkuntzalariak bere kaier txipian idatzi. Eta iturri hori? Ureder. Eta hango mendixka? Hegiluze. Eta iturri ondoko pentzea? Iturralde. Eta hango oihana? Hariztoi. Eta horko pettarra? Eta zilo hura? Eta hango borda? Eta ondoko ordokia? Eta horko belardia? Oren erdia zeraman galdezka eta jadanik, Mixel artzaina biziki aspertua zen. Haatik, hizkun tzalariak galdezka jarraitzen zuen. Eta urruneko gailur hura? Hura aski zelakoan, Nik debru dakita! ihardetsi zion artzain haserretuak, eta hizkuntzalariak horrela idatzi zuen bere kaier txipian. * * * Handik bi urtetara, hizkuntzalari bera azaldu zen bere zaldi gainean Mixel Kurutxet en bordan. Poz pozik zetorren eta sakelatik berak egindako karta atereaz, artzainari eman zion, bi urte lehenago emandako laguntza baliosa bihotz bihotzez eskertuz. Hizkuntzalaria bordatik al dendu zenean, Mixel artzainak mapa begiratu zuen. Bertan zen berak emandako informazio guztia: Lizardoi izeneko bazterra, Haitzandi izeneko harritzarra, Ureder izeneko iturri garbia, Hegiluze izeneko mendixka, Iturralde izeneko pentzea, Hariztoi izeneko oi hana… Informazio guztia ona zen, dena borda gaineko gailurrarena izan ezik, kartan Nik debru dakita izen bitxiaz birbataiatua azaltzen baitzen. Oharra: Ipuin hau Luzien Etxezaharreta adiskideak kontatutako narrazioan oinarritzen da. BIZARGINAREN INTXAURRA XX. mendeko bigarren hamarkadan baziren Donostiako Alde Zaharrean bi bizargin. Bat Santa Maria parrokiako auzunean eta bestea San Bizenterenean. Joxemaritar eta koxkeroen arteko banaketa puri purian zen garai hartan. Iñaxio Artola, koxkero amorratua zenez, bere auzuneko bizarginarengana joaten zen baina beti kezka batekin ateratzen zen, bere bizarginak ez baitzizkion aurpegi zuloko ileak inoiz ongi mozten. Bezeroei barrendik mingain punta ezarriz zuloa estaltzeko agintzen bazien ere, ez zuen aurpegiaren gune hori inoiz garbi mozten. Akats txiki hori maiz izaten zen gizonezko koxkeroen arteko mintzagai kafetegi eta tabernetan. Santa Maria aldeko bizarginarenera joaten ziren joxemaritarrek, berriz, aski garbia erakusten zuten aurpegi zuloko gunea, bertako ileak ongi moztuta, alegia. Behin, Iñaxio Artolak, zokokeriak baztertuta, lagun handia zuen Xebas Etxabe joxemaritarrari bere kezka plazaratu zion, eta horrek honela erantzun: Motel, motel… jun hadi behin batez gure bizarginarenera. Abila dek oso. Oso teknika ona erabiltzen dik. Jun hadi motel! Ez haiz damutuko! Ikusiko dek! Eta adiskide onaren aholkuei jarraituz, Iñaxio Artola Santa Maria auzuneko bizarginarengana joan zen. Gizon jatorra iruditu zitzaion. Eta egia! Aurpegi zuloko il eak mozteko bazuen teknika berezi bat. Tori gizona! Sar ezazu intxaur hau ahoan eta aurpegiko bizarra moztean, masailen azpian eduki! Bizarginaren teknika berezia ezagutzean, Ez daude asto guztiak Igeldon bere baitarako pentsatu bazuen ere, txintik esan gabe obeditu zuen agindutakoa. Intxaurra ahora sartu eta eskuineko masail azpian kokatu zuen bertako bizarra mozten zion bitartean. Masail hura eginda, beste masaileko aldera pasatzeko agindu zion bizarginak. Eta orduan gertatu zen gertatu beh ar ez zena. Iñaxio hizketan ari zen bizargin berritsuarekin, eta ustekabean gaizki kalkulatu eta intxaurra ahoko ezker aldera pasatu beharrean, eztarritik barrena bidali zuen. Ai ene! Aitaren eta semearen! Ederra egin dut. Halako intxaur puska, eta irents i egin dut. Hau da hau! –Iñaxio Artolak, irentsitako intxaurraren neurriaz kezkatuta. Ez kezkatu gizona! –bizarginak, Artola lasaitu nahian edo– Lasaitu zaitez! Duela bi egun, Narrika kaleko Joxemari Arruek ere intxaur bera irentsi zuen ustekabean. Atzo gauean obratzean atera zuen, nekez, baina atera zuen. Gaur, goiz goizean, bizartegia ireki baino lehenago itzuli dit. Eskerrak!!! JOSETXOREN LANBRETA BERRIA XX. mendeko hogeita hamarreko hamarkadan automobila aberatsen kontua zenean, motor ttiki bat edukitz eak nolabaiteko estatusa ematen zion bere jabeari. Bizikleta, autobusa eta trena ziren garai hartan Euskal herrian gehien erabiltzen ziren garraioak eta jende xeheak ordu asko ematen zituen oinez alde batetik bestera. Gazteek txirringa maite zuten, ibilgai lu jorrek herri batetik bestera mugitzea, inolako garraio publikorik gabe, ahalbidetzen zielako. Independentzia ematen zien, nolabait. Eta gehien gehienek motor edo motozikleta ttiki batez egin zuten amets. Dena den, eta arestian aipatu dudan bezala, garai hartan oraindik ez zegoen denon eskura motor bat edukitzea. Igande arratsaldeetan bikoteak herrietako plaza edota ibiltokietan biltzen ziren, eta gero paseoan aritzen. Oraingo historia Errenterian gertatu bazen ere, Euskal Herriko edozein herritan gerta zitekeen. Igandero, arratsaldeko bostak aldera, gazteak zumard ian biltzen hasten ziren. Lehendabizi, neskak biltzen ziren eta ordu erdi batez kontu kontari aritzen ziren beraien artean elkarri kontu ttikien berri emanez. Geroxeago, mutilak joaten ziren andregaiaren bila eta horrela, bikoteak bilduta, paseatzeari ekit en zioten, bikotea bakarrik batzuetan, taldeka –hau da bi edo hiru bikote elkarrekin – gehienetan. Arratsalde pasa egin ondoren, norberak bere etxeko bideari ekiten zion, eta normalean, mutilek neskak laguntzen zituzten euren etxeetako sotoetaraino. Erretir adako momentu gazi goxo horietan izaten ziren musutxorik ederrenak edota maitasunezko hitzik politenak. Uztaileko igande hartan eguzkiak indar handiz berotzen zuen. Neskak, igandeko arropa dotoreaz jantzita, zumardiko jarlekuetan eserita zeuden, mutilen esperoan. Bitartean, beraien sekretuak kontatzen zizkioten elkarri. Gaur Pellok alkandora zuri berria ekarriko du jantzita. Irrikitan nago ikusteko. Ederra egongo da, benetan! –Mari Karmenek, suspirioen artean. Ba, Iñaxiok espartin berriak ekarriko ditu . Atzo bere arreba Joanik esan zidan berriak erosi dizkiotela, aurrekoak zahartuta eta zulatuta zituelako. Dotore egongo da, benetan! –Pilartxok, bere mutila afanatu nahian. A zer kasualitatea! Gaur, gure mutil guztiek estrenatu behar dute zer zerbait. Beñardo nireak mila arraiazko galtza berria ekarriko du jantzita. Aurrekoa zahar samarra zeukan, eta ama besoetakoak berria oparitu dio. Eder ederra egongo da, benetan! –Joxepik, bere mutila goratu nahian. Eta hireak, Iñaxita? –isilik zegoen laugarren neskari begira – Zer estrenatuko du Lezoko hire baserritar arlote horrek? –Mari Karmenek. Kar, kar, kar. Kar, kar, kar!!! –hiru neskak eroaren gisa barrez. Josetxok gaur ez du arroparik estrenatuko –Iñaxitak – baina lanbreta bat erosi du eta hare kin nire bila etorriko da. –Iñaxitak, bere hitzak ongi ahoskatuz eta beste hiru neskengan inbidia sortaraziz. Handik gutxira Pello etorri zen bere alkandora zuri diztirante berria jantziaz. Ederra mutila, benetan! Geroxeago, Iñaxio etorri zen espartin be rriak jantziaz. Dotore, dotorea! Eta azkenik, Beñardo iritsi zen bere mila arraiazko galtza berria jantziaz. Ongi ematen zion. A zer mutil ederra! Bakar bakarrik Josetxo eta bere lanbreta falta ziren. Zarata bat entzuten zuen guztietan Iñaxitak ezker eskui n begiratzen zuen urduri. Baina alferrik! Josetxo ez zen inondik azaltzen. Halako batean, motor soinu eder bat entzun zuten. Burrun, burrun, burrun…! Eta abarkez, koadroetako alkandoraz eta galtza bonbatxo urdinez jantzitako mutil bat azaldu zen lanbreta b erriberri baten gainean. Josetxo zen! Iñaxitaren bihotza poztu eta harrotu egin zen. gainerako neska mutilek isilik eta bekaitzez gainezka begiratu zioten etorri berriari. Arratsalde on Jaungoikoak eman diezazuela! –Josetxok. Baita zuri ere! –beste guz tiek. Eguraldi polita gaur! –Josetxok. Bai, oso eguraldi polita. Eta zer egiten duk hik hemen horrelako eguraldiarekin? Ez al duk belarretan egon behar? –Pellok, Josetxoren baserritartasunaz burlatu nahian. Josetxok ez zuen erantzun eta Iñaxitari begira , honela eskatu zion: Eser zaitez atzean Iñaxita, Txikierdiko erromeriara joango gara. Eta Iñaxitak bere mutilak eskatu bezala egin zuen. Gainerako neska mutilek zorrotz begiratzen zieten bekaitza ezin ezkutatuz. Josetxok motorra berotu eta jauzi bat eginez, Errenteriatik Txikierdi alderantz abiatu zen, zumardian beraiei begira gelditu ziren neska mutilak ahoa bete hortz utzirik. Abiatu eta minutu pare batera, Josetxok Iñaxitari galde egin zion: Zer moduz Iñaxita? Ondo pasatu al duzu astea? … Baina bere harridurarako, neskak ez zion erantzun. Iñaxita, haserre al zaude berandu iritsi naizelako? … Eta oraingoan ere, inork ez zion erantzunik eman. Ongi al zaude, Iñaxita? –galde egin zion azkenik, atzera, neska eserita zegoen tokira begiratzen z uen denbora berean. Baina neska ez zegoen motorrean, bere gibelean eserita. Zumardi aldera begiratu zuen, eta han, errepidean eserita, ikusi zuen Iñaxita gaixoa. Lehen jauzi hartan eroria ziurrenik. Zumardian ziren gainerako neska mutilak barrez lehertu z iren. Kar, kar, kar. Kar, kar, kar, Kar, kar, kar ,kar!!! Eta Iñaxita gaixoak, lotsaren lotsaz, ez zekien zer esan edota zer egin. Josetxok, atzerantz biratu zuen motorra, Iñaxita lotsatua hartu eta bide osoan elkarri deus esan gabe, Txikierdi aldera abi atu ziren. Iñaxitaren masailetatik amorruzko malkoak zirristatzen ziren. Gaur, berrogei urte igaro dira Errenteriako zumardian istripu ttiki hori gertatu zitzaienetik. Lezoko baserrian bizi dira seme alabez eta bilobez inguraturik, eta Josetxo eta Iñaxit aren bihotzetan piztuta sumatzen dena ez dira amorruzko edota lotsazko sentimenduak, maitasunezko eta zoriontasunezkoak baino. SOLDADUSKAREN KONTUAK Oraingo gazteek, zorionez, ez dute inolako soldaduskarik egin behar, baina gauza jakina da ez dela horrela izan beti. Iparraldean frantsesen derrigorrezko soldaduska laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran indargabetu zuten eta Hegoaldean espainolen soldaduska zenbait urte beranduago. Horrela izaki, oraingo gazte euskaldunak libro d ira horrelako zerbitzu penagarriak egitetik. Dena den, tarteka, berrezartzearen zurrumurruak entzuten dira, gehienbat Madrileko politikari eskuindarren ahotan. Baina utz ditzagun oraingo arriskuak airean eta irakur dezagun hirurogeita hamarreko hamarkadan kokaturiko istorio hau. Patxi eta Juantxo iruindar gazteak pozik bizi ziren beraien herrian. Ttiki ttikitandik lagunak ziren, eskolan elkarrekin ibiliak baitziren eta garaiko gazteen modura parrandaz parranda eta bestaz besta zebiltzan. Biak sanferminero amorratuak ziren, urtero entzierroan korri egiten zuten horietakoak. Behin, zezen batek Patxi harrapatu zuen eta ipurdi matrailean utzi zion bere adarraren oroigarria. Patxi ardo biltoki batean aritzen zen zama lanetan eta Juantxo zerbitzari gisa Gaztelu p lazako Iruña kafetegian. Andregaia ere bazuten. Edo hobeto esanda, neskalaguna orain esaten den bezala. Zorigaiztoko egun batean soldaduskara joateko agindua jaso zuten etxeko gutun ontzian. Eta itxaroteko gauza bazen ere, hor hasi zitzaien gure bi lagunei bizimodua mingosten. Hau nazka! –Patxik – Orain, dena eskura daukagunean, bizimodua nolabait bideratuta, joan behar diagu militar babo ergel horiek zerbitzatzera. Bada, hi joango haiz! –Juantxok, haserre bizian – Nik ez diat joateko asmorik. Eta zer egin en duk, desertatu eta Iparraldera ihes egin? –Patxik, harrituta. Bai zera! –Juantxok, suminduta – Ni ez nagok orain horrelako abenturetarako, baina zer edo zer asmatuko diat. Arrazoia duk! Zer demontre! –Patxik – Nik ere zerbait asmatuko diat. Soldaduskara beraien izeba Margarita joan dadila! Zenbait egun beranduago, kuartelera neurtzera eta lehen paperak egiteko egun malapartatua iritsi zitzaien. Ehunka gazte pilatzen ziren kuarteleko sarrerako zabaldian txandar en zain. Patxi eta Juantxo ere beraien artean zeuden. Ez zegok eskubiderik! –Juantxok – Militar babo hauentzat gu azienda gara, besterik ez. Patxik burua goitik behera astinduz adostasuna adierazi zion. Eta ordubete ilaran eman ondoren, bulegoetara sartz eko tenorea iritsi zitzaien. Atean zegoen sarjentuak egin beharrekoa azaldu zien. Kendu arropa guztia galtzontziloa izan ezik, neurtu eta pisatuko zaituztegu eta. Ikusten? –Juantxok, amorruaren amorruz – Behiak bezala tratatzen gaitiztek. Eta Patxik, berriro ere, burua goitik behera astinduz adostasuna adierazi zion. Pisatu, neurtu eta gorputzaren atalak ongi aztertu ondoren, janzteko eta ate ondoko bulegora pasatzeko agindu zien lehengo sarjentu berbera k. Zoazte bulegora, eta soldaduska ez egiteko pisuzko arrazoiren bat baldin baduzue konta iezaiozue bulegari andereari zuen txostenean idatz dezan. Entzun bezala egin zuten. Bulego ziztrin hartara sartu eta arrunt itsusia eta desatsegina zen atso bulegar iak banan banan hartu zituen. Juantxoren txanda ailegatu zelarik galde egin zion: Eta zuk zer daukazu? Alergia ikaragarri bat –Juantxok – Erdi gaixo uzten nauen alergia bat. Zehaztu gehiago mesedez. Zerk eragiten dizu alergia hori? –atsoak. Militarren u niformeek! –Juantxok, serio serio eta ilaran zeuden beste mutil guztien barre algarak sortaraziz – Uniformeak ikustean hazkura handia etortzen zait eta egon eza sortarazten dizkidaten pikor handi handiak eta gorri gorriak ateratzen! – Segitu zu en Juantxok. Atso bulegariari ez zitzaion bat ere gustatu Juantxoren alegazioa, eta haserre bizian erantzun zion: Ez zait iruditzen taxuzko arrazoia denik, beraz, txostenean ez dut horretaz ezer idatziko. Eta hobe zuretzat, gainera, lotsagabe hori! Hori idatziz gero, soldaduska egin beharko duzu baina ziegan sartuta. Alde hemendik astapito hori, eta eros ezazu ukenduren bat zure pikorrak sendatzeko! –eta ilaran zain zeudenei begira – Hurrengoa! Eta zuk zer duzu? Beste alergiaren bat koskabiloetan? –esan zion haserre aurpegiaz ilaran hurrengoa zen Patxiri. Ez anderea! Nik ez dut hortzik! –ihardetsi zion oso modu traketsean ahoskatuz eta inolako hortzik gabeko ahoa zabalduz. Ilaran zeuden beste mutil gazte guztiak aho zabalik geratu ziren Patxirena entzutean. Juantxok ezin zuen sinistu ere egin ikusten ari zena. Baina, baina… Patxi! –esan zion harridura handiz. Eta noiztik zaude hortzik gabe? –atsoak, txostenean Patxiren alegazioa idatziz . Ttiki ttikitandik. Lau urte nituenean asto batek ostikada bat eman zidan ahoan, bete betean, eta ordutik. –Patxik. Ongi, ongi da! Hurrengoa! –atsoak. * * * Kuarteletik ateratzean Juantxok derrigorrezko galdera egin zion Patxiri: Baina erotu al haiz ? Zer egin duk? Hortzak limatu ditiat soldaduskatik libratzeko. Hi zeharo erotu haiz motel! –Juantxok. * * * Handik hilabete batera bi lagunak kalean topatu ziren. Aizak Juantxo, ba al dakik soldaduskatik libratu naizela? –Patxik, pozaren pozez, hortzik gabeko ahoa erakutsiz. Zorionak Patxi! Hortzengatik, ezta? –Juantxok, etsiturik. Ez motel, ez, oin zapalak topatu dizkidatelako! PIERRE TARDÉ REN AMETSA Betidanik autobusak maite izan ditu Pierre Tardé frantsesak. Txipitan horixe izaten zen Eguberrietan Bizarzuriri opari gisa eskatzen ziona. Urteak joan eta urteak ji n, urtero gauza bera eskatzen zuen. Bere logela era, neurri eta kolore guztietako jostailuzko autobusez beteta zeukan. Ez zen jostailu hoberik harentzat. Lyon en bizi zen bere guraso eta anaia arrebekin. Ikasketak bere hirian egin zituen, eta behin, nerabe zela, eskolako zenbait lagunekin batera bidaia bat egin zuen Euskal Herrira, Lapurdiko Getaria herrira, hain zuzen ere. Bertan hamabost egun eskas egin zituzten arren, aski izan ziren Pierre gurea Euskal Herriaz, bertako hondartzez, bertako paisaiaz eta b ertako neska batetaz maitemindu zedin. Pierre eta bere lagunak egunero joaten ziren bertako hondartzara eta bertan, hondartza aurreko ostatu horietako batean topatu zuen bere bizitzako lilia. Neskak Mirentxu izena zuen eta euskalduna zen, Donapaleukoa, e ta udetan Lapurdiko kostaldera hurbiltzen zen ostalertsa . gisa lan egitera eta sosa batzuk sakelaratzera. Ikusi orduko maitemindu ziren, amerikarren filmetako protagonistei gertatzen zaien bezalaxe. Hamabostaldia bukatuta, Pierre Tardé Lyonera itzuli zen, atzean Euskal Herria eta Mirentxu utzirik. Orduz geroztik, eta hurrengo uda arte, eskutitzez eta telefonoz hitz egin zioten elkarri. Hurrengo urtean, Pierre Getariara itzuli zen, baina ez udatiar gisa. Herriko ostatu batean lan bilatu zuen eta bertan ar itu zen zerbitzatzen uztailean eta agorrilean. Horrek aukera eman zion, lana bukatu ondoren, Mirentxurekin ateratzeko eta bien arteko harremana finkatzeko. Irailean Lyonera itzuli zen, eta berriro ere, telefonoz eta eskutitzez bideratu zuten bien arteko h arremana. Hurrengo urteko uztailaren hasieran Getarian zen, berriro ere, eta berehalaxe hasi zen lanean aurreko urteko ostatu berean. Bertako nagusiek aunitz estimatzen zuten, Pierre mutil zintzo eta langilea baitzen. Beraiekin eta Mirentxurekin ikasi zu en euskaraz. Agorrilaren azken aste kondarrean, Mirentxuk Donapaleura eraman zuen mutila, bere baserria eta bere familia ezagutu zitzan. Mirentxuren gurasoek eta anaia arrebek biziki harrena ona egin zioten Pierreri. Irailerako Lyonen zegoen, berriz ere, b aina ordurako bazuten ezkontzaren eguna finkatuta. Hurrengo urteko udaberrian, Donapaleuko elizan esposatu ziren eta Mirentxuren baserrian habia zuten finkatu. Mirentxuren anaietako batek bazuen garaje mekaniko bat eta berarekin lan egin zezan hartu zuen Pierre. Eta horrela, nahigabean, txipitatik zuen zaletasuna ere hurbiletik ezagutu ahal izan zuen. Hamabost urtetan koinatuaren garajean lan egin ondoren, azkenean, bere bizitzako ametsa betetzeko aukera etorri zitzaion. Ordurako bazuen diru franko aurrez tuta, eta horrekin eta bankuan eskatutako diru maileguarekin, autobus konpainia bat zabaldu zuen. Hasieran autobus bakarra zuen, baina lanean biziki fina zenez gero, urte zenbaiten buruan sei autobus edukitzera iritsi zen. Bere emaztea, bere lau seme alaba txipiak, eta autobusak maitatzeaz gain, euskara eta Euskal Herria era indar handiz maite zituen. Horregatik, hasiera hasieratik, bi lauburu handien artean, bere izen deiturak ezarri zituen autobus guztietan, baina euskaraz . Autobus konpainia ireki zuenez geroztik hamar bat urte igaro dira, eta gaur egun bere autobusak hor dabiltza, langileak, ikasleak, udatiarrak, negozio andre gizonak,… toki batetik bestera eramaten. Eta gainera, puntual puntualak izateko sona ongi irabazi a omen daukate bi lauburu handiren artean BETTI BERANTA euskal letra dotorez idatzirik daramaten autobusek. SOINUJOLERAREN PATU GAIZTOA Daniel Irazoki lesakarra soinujole famatua zen Bortziri osoan. Bestetan eta ezkontzetan jotzen zuen gehienbat. Aunitzen ustez, ez zegoen besta egiterik Daniel gabe. Esku soinujole trebea izateaz gain, hagitz animosoa zen, eta dohain berezia zuen jai giroa pizteko. Soinu ttikiaz ere, ederki moldatzen zen. Horixe zen Danielen ofizio eta afizioa, eta horri esker ateratzen zuen bere bizimodua aurrera. Ateratzen zuena ez zen aberasteko hainekoa, baina bai eroso bizitzeko modukoa. Hori bai, arrunt nekeza, aste hondar guztietan horretan aritzen baitzen, han hemenka jotzen, eta aunitzetan baita gaueko ordu ttikietan ere. Behin, Fantastic Zircus izeneko zirku italiarra iritsi zen ondoko herrira, hau da, Berara, lehoi, krokodilo eta guzti. Bortziriko haur guztiak, holakoetan gertatzen den bezala, bertara hurbildu ziren. Italiarrek negozio ona espero zuten, baina ustekabez, lehoiak mantsotzeko musika jotzen zuena bihotzekoak jota hil zen egun haietan, eta piztiak urduri samar zebiltzanez gero, ez zen jendaurreko espektakulurik ematen ahal. Zirkuko zuzendaria eta idazkaria guztiz desa nimatuta zeuden, afera konpontzeko zer egin ez zekitela. Horietako batean, Errekalde ostatuan pintxoak jaten ari zirela, bertako mutil zerbitzariak Daniel Irazokiren berri eman zien. Zerbitzariaren hitzek esperantzaz piztu zituen gizon nahigabetu haien bih otzak. Eta horrela, Lesakara joan ziren Danielen bila. Musikaria etxean harrapatu zuten eta berehalaxe proposamen goxo bat luzatu zioten: Zure lana litzateke egunero lehoiei musika jotzea, ordubete goizez, beste hainbeste arratsaldez. Musika goxoa entzute an izugarri lasaitzen dira, eta gero trankil eta sosegatu ibiltzen dira zirkuko pistan hezlearen aginduetara. Karabana guztiz hornitu bat jarriko dizugu, hilero hiru mila euro kobratuko dituzu eta urtean hilabeteko oporraldia izango duzu. Zer iruditzen zai zu? Lesakarrak harrituta entzun zuen zirkuko zuzendariaren proposamena, eta ez zitzaion bat ere gaizki iruditu. Berehalaxe onartu zuen. Bai, ados nago! Non sinatu behar dut? Eta horrelaxe, Daniel Irazoki soinujole lesakarra lanean hasi zen Fantastic Zi rcus ospetsuan. Bizpahiru urtetan, alde batetik bestera ibili zen zirkuarekin bueltaka. Europa osoa korritu zuten. Hasieran oso gustukoa izan zuen bizimodu hura leku eta pertsona ugari ezagutzeko aukera eman baitzion. Ingelesez, frantsesez eta italieraz hi tz egiten polito ikasi zuen. A zer pagotxa! A zer mandinga! –pentsatzen zuen lehen garai hartan. Baina lehen hiru urteen bueltan lan hura aspergarria eta monotonoa egiten hasi zitzaion. Egunero, bai goizez eta bai arratsaldez, lehoi kaiolan sartu eta esk usoinua jotzen hasten zitzaien. Kaiolan sartzean piztiek lesakarra orroka hartzen bazuten ere, handik ordu erdi batera lasai ederrean etzanda gelditzen ziren, hagitz mantsoturik, lesakarraren soinua atsegin handiz entzuten. Daniel kaiolara sartzean lehoi z irenak kaiolatik irtetean katu bilakaturik zeuden. Hori bai, jo beharreko musikak lasaia behar zuen izan, baltsak, klasikoa… ez fandango edota horrelakorik. Eta hori zela eta, lan hura aspergarria eta errepikakorra egiten hasi zitzaion gure musikariari. Ho ri bai, hilero jasotzen zuen soldatak aspergarritasun guztiak uxatzen zizkion burutik. Huraxe zen haren benetako pizgarria. Daniel dirua aurrezten ari zen. Bost urte gehiago lanbide horretan, eta Lesakan baserri bat erosteko haina diru edukiko zuen. Hurax e zen haren ametsa, gero eta gertuago zekusan ametsa. Haietako batean, bere roulottera kuluxka egitera zihoala, zirkuko albaitaria topatu zuen atean bere zain. Arratsalde on Irazoki jauna! –esan zion errespetu handiz. Gauza bera Mazzantini jauna! Zer duzu nire zain egoteko? –Danielek, albaitariaren bisitaz harrituta. Luzifer lehoi zaharraz hitz egin nahi nizun. Badakizu zahar samarra dela, eta gero eta gaixoago dagoela, ezta? Bai jauna. Zaharra baina gisakoa. Arreta h andiz entzuten dit beti. Nire kuttunetako bat da. Bai, badakit. Baina adinak ez dio inori barkatzen eta agian ez zenuke kaiolan beste lehoiekin batera sartu beharko. Arriskutsua izan daiteke. Zaude isilik, Mazzantini jauna! Luzifer nire entzulerik onena da. Isil isilik, otzan otzan, mantso mantso egoten da nire musika entzuten. Niretzat plazera da esker oneko horrelako entzuleak edukitzea. Ez dut pentsatzen nire kontzertuetatik aldentzea. Alferrik ari zara! Baina, baina… Irazoki jauna. Entzun beharko zen idake. Luzifer gero eta zaharragoa da eta gero eta kaskatuago dago. –albaitariak bere iritzia ongi azaldu nahian. Eta zer? Zaharra delako geriatriko batean sartu beharra daukagu eta gure musikatik urrundu? Ezta erotuta ere! –Irazokik, haserretzen hasita. Baina Irazoki jauna! Ez izan kasketoso eta entzun nire arrazoiak! –Mazzantini jaunak, bere baitatik irteten hasita. Kasketoso? Entzun behar nuena! Utz nazazu lasai! Nik badakit zer den egin behar dudana! –eta gehiago esan gabe, albaitaria ah oa bete hortz utzita, roulottera sartu zen. Daniel Irazoki ez zegoen albaitari babo haren iradokizunak betetzeko prest. Luzifer entzule ona zuen, eta kontzertuetatik urruntzea bekatu mortala iruditzen zitzaion. Hori dela eta, kontzertuen tenoreetan, beste lehoiekin batera kaiolan sartzen jarraitu zuen. Luziferrek begi handiz begiratzen zion beti, arreta ezin hobeaz. Baina azkenean, gertatu zen gertatu beharrekoa. Goiz batean, Danielek bederatzi lehoi sartu zituen kaiolan bere kontzertuaren entzule izan z itezen, Luzifer zaharra beraien artean. Danielek ohiko errepertorioari eman zion hasiera, baltsak eta horrelako doinu lasaiak. Lehoiek liluratuta begiratzen zioten, lasai lasai, otzan otzan, mantso mantso… Danielek pozik segitzen zuen eguneroko kontzertuaz . Haatik, Luzifer zaharra ez zegoen beti bezain lasai, otzan, mantso. Etengabe orroka ari zen, bere letagin zorrotzak, behin eta berriro, erakutsiz. Haserre zirudien. Bat batean altxatu eta harriturik begiratzen zion musikariarengana abiatu zen… Goizeko hamarrak aldera, jendaurreko goizeko saiorako lehoiak behar zituztela eta, hezleak eta bere laguntzaileek kaiolan gertatutako triskantza ikusi ahal izan zuten. Kaiolan, lehoiak lasai lasai, otzan otzan, mantso mantso, zeuden etzanda, sabela bete bete eginda, bapo janda. Soinujolearen arrastorik ez, hezur odoltsu pilo bat eta zenbait arropa urratu izan ezik. Kaiolako bazter batean, lurrean botata, soinujolearen akordeoia zegoen. Hezlearen eta laguntzaileen oihu eta garrasiek zirkuko gainerako guztiak erakarri zituzten. Mamma mia! Hau da hau! –zuzendariak, eskuak desesperazioz burura eramanda. Gertatu behar zena, jauna! –albaitariak – Lehengo egunean ohartu nahi izan nuen. Luzifer gero eta entzungorragoa zegoela esan nahi izan nion, baina zoritxarre z, ez zidan entzun nahi izan. BELARRETAN Iñaki gazte azpeitiarra zen, baserritarra. Aita amak adinekoak zituen eta Pilartxo arreba elbarri zen. Horrela izanik, esan daiteke, bat ere zalantzarik gabe, bera zela baserriko sostengurik nagusia. Baina militarrek ez zuten horrela ulertu, edo hobeto esanda, ez zuten ulertu nahi izan, eta derrigorrezko soldaduskara deitu zuten. 1973. urtea zen, Francoren diktaduraren azkeneko urteak. Ordurako diktadorea arras gaixorik eta akiturik bazegoen ere, gober nukideen zitalkeriak bizi bizirik zirauen, eta jakina, ez zeuden prest gazte euskaldun baten egoera lazgarriari erreparatzeko. Iñakik, adiskideek aholkaturik eta lagundurik, beharrezko alegazioak egin zituen soldaduskatik salbu geratzeko, baina alferrik!, militarrek entzungorrarena egin baitzuten. Eta horrela joateko tenorea iritsi zitzaionean, Iñaki soldadu eraman zuten Azpeititik Espainiako zoko galdu batera. Hura infernua izan zen Iñaki gurearentzat. Han, etxetik urrun, pailazo anker batzuei obeditu beh arrean, ulertzen ez zuen hizkuntza batez egiteko behartuta, eta baserrian utzitakoen oroitzapenek bihotza kiskaltzen ziotela, kartzela batean bezala sentitzen zuen bere burua. Udararen etorrerak erabat estutu zuen Iñaki. Bazekien baserrian bere beharrean zeudela. Belarretan aritzeko garaia zen eta bera gabe ezinean ibiliko ziren guraso eta arreba gaixoak. Baserrira joan beharra zeukan. Pentsatu eta egin. Astebururako baimenaz atera zen behin, trena hartu eta Euskal Herrira itzuli zen. Baserrira iristean, guraso gaixoak ikusi zituen belarretan, ezinean, leherturik, lur jota zeudelarik. Seme gazte sasoikoa ikustean poz handia hartu zuten. Hura poza! Salbu ziren! Astebete egin zuen baserrian, eguraldi ederra baliatzen eta belar metak egiten. Bitartean, kuar telean militarrek Iñaki bilatzeko eta atxilotzeko agindua emana zeukaten. Hurrengo astelehenean, eguzki handiko egunean, Iñaki gurdi gainean ari zen lanean, belarra ongi antolatzen. Aitak, sardea eskuan, belarra igotzen zion gurdira, eta ama, emeki emeki, belar pixarrak jasotzen zituen eskuareaz. Horrela ari zirela, hiru gizon azaldu ziren urruntasunean, eta lanean ikustean beraiengana hurbildu. Militarrak ziren. Iñaki Sorazu Larrañaga! –galde egin zieten lanean ari zirenei. Bai, ni naiz! –mutil gazteak erantzun. Eta ezer gehiago esan gabe, hiru gizonek gaztea gurditik jaitsarazi zuten eta eskumuturretan kriluak jarriz, beraiekin eraman zuten. Alferrik izan ziren guraso zaharren protesta eta negarrak! Gizon haiek ez zuten gupidarik ezagutzen, eta barre, irain eta kolperen artean Iñaki baserritik aldendu zuten. Espainiako kuartelera eraman eta desertorea zela argudiatuz, epaiketa militarra egin zioten. Bekatu handia omen zen Iñakik egindakoa, eta hori dela eta, epaile uniformatu bihozgabe haiek ham abost urteko kartzelaldia agindu zioten. Horren ondorioz, Euskal Herritik oraindik urrunago zegoen dorre espetxe batean sartu zuten. Espetxeko zuloan egunak bata bestearen atzetik igarotzen ziren. Bizitza hura infernu berbera zen Iñakirentzat. Isolatuta z eukaten leiho ttiki bakarra zuen ziega hartan. Ez zuen ia inor ikusten, kartzela zain ankerrak izan ezik, eta hauek, behin eta berriro, iraintzen eta umiliatzen zuten haren euskalduntasunaz trufatuz. Toma la comida de los cerdos para cenar, vasco de mier da! (To txerri jana afaltzeko euskaldun zarpaila!) –esaten zioten txerri bazka hura ziegako zola zikinean utziz. Kartzelako leihotik egunez eguzkia eta gauez ilargia eta izarrak ikus zitzakeen baita tarteka hodei zurien artean hegaka zebiltzan txoriak et a hegaztiak ere. Txorien txioa eta arrunt gutxitan egiten zuen euriaren doinua ziren bihotza lasaitzen zioten bakarrak. Udazkena igaro zen, baita negu gorria ere. Atzean gelditu ziren ziega hozpelean pasatutako hotzak. Udaberria argitasunez jantzirik etor ri zen, uda sargoritsua gero. Iñaki ordurako desesperaturik zegoen belarretan nekez eta ezinez arituko ziren aita ama zaharrez pentsatuz. Zulo hartatik atera beharra zeukan. Baina, nola? Giltzapean zeukaten ezagutzen ez zuen hiri arrotz handi batean. Uztai leko egun batez, kartzela zainak ziegako atea zabaldu zuenean ohiko txerri bazka emateko, Iñaki ohean etzanda topatu zuen. Ostikada bat eman zion jaiki zedin. Despierta cerdo, que aquí tienes tu comida! (Esna hadi txerri halakoa! Hemen daukak hire jatordu a.) Baina Iñaki ez zen mugitu, ez zion erantzun. Hori ikusita, kartzela zainak maindire zikina altxatu eta mutilaren eskumuturreko zainak moztuta zeudela ikusi zuen. Espetxeko medikuari deika hasi zitzaion, baina berandu zen, ordurako Iñaki beren hatzapar retatik libre baitzen. Egun berean, Azpeitiko baserrian guraso zaharrak nekez ari ziren belarretan, seme gaixoaren oroitzapena bihotzetan zutela. Horrela ari zirela, zapalaitz eder bat ikusi zuten beraien gainean jira biraka zerbaiten berri eman nahiko bal ie bezala. Senar emazte zaharrek hura ikusita, lanabesak utziz, besarkada beroa eman zioten elkarri. Mezua ulertu zuten. Iñaki libre zen! EUSKARAREN ARGI ILUNAK Akira Yakushaki mutil japoniarra da, unibertsitatetik irten berria dena. Hizkuntzalaritza landu du eta beka bat atzeman du bere tesia presta dezan. Akira buru belarri dabil bere tesiarekin. Mendebaldeko hizkuntza zahar bat ikasten eta aztertzen ari da: euskara. Dagoeneko maila polita du Tokioko unibertsitatean burutu dituen ikasketei esker. Euskaraz idazteko eta irakurtzeko ez du zailtasun handirik, baina hitz egiteko, berriz, bai. Eta hutsune hori nolabait estaltzeko Euskal Herrira etorria da. Lazkaoko Maizpide euskaltegian matrikulatu da eta orduz geroztik, jo ta ke aritzen da euskaraz. Bi hilabete egin ditu, jadanik, eta erraztasun handiz aritzen da hizketan. Erraztasun horri esker adiskide aunitz egin ditu bai euskaltegian eta bai euskaltegitik kanpo ere. Mut il jatorra eta atsegina denez gero, inolako arazorik gabe egin ditu lagunak. Euskal Herrira etorri bezain pronto, auto bat hartu zuen alokairuan, eta euskaltegiak uzten dizkion ordu eta tarte libre guztiak baliatzen ditu herri batetik bestera ibiltzeko. Ostiral arratsaldean, bazkaldu ondoren, Baionako Euskal Erakustetxea ikustera joatekoa da, euskaltegian egin dituen bi lagun argentinarrekin batera. Mutil argentinarrek Karlos eta Aurelio izena dute. Euskaldunen semeak dira eta euskalduntzat hartzen duten e uren burua. Akirak ez du arbaso euskaldunik, baina, hala eta guztiz ere, argentinarrek bezain ongi egiten du euskaraz. Eta harro dago, bera ere, gustura baitago euskaldunen artean, eta dagoeneko, bere burua erdi euskalduntzat hartzen duelako. Astea ziztu batean igaro zen, eta ostirala iristean, bazkaldu ondoren, Akirak autoa hartu eta lagun argentinarrekin batera, Lapurdirako bideari lotu zitzaion. Arratsaldeko lauetarako Baionako Museoaren ate aurrean zeuden. Sarrera erosteko leihatilara hurbildu eta Aki rak, bere euskara garbiena erabiliz, txartelak eskatu zituen: Agatsalde on! Higu sagera emanen dizkidazu otoi. Sarrera saltzaileak, harridura aurpegiaz begiratu zion txintik esan gabe. Horretaz konturaturik, eta bere soinu ekialdearrari langilearen harridura aurpegia egotziz galdera errepikatu zion R letra gogor, euskaldunon modura, ahoskatuz: Hirru sarrera emanen dizkidazu otoi. Eta oraingoan bai, oraingoan museoko langileak ahoa zabaldu zuen Akira euskaltzaleari erantzuteko. Pardonne zmoi monsieur, mais je ne parle pas le japonais! ALTZATEKO JAUNAREN IRRINTZIA Ziburuko kolejioko ikasleen artean besta giroa dabil. Azken txanpa eta udako oporraldi luzea gertu daukate. Ikasturte gogorra izan da, baina orain, bakar bakarrik, azkeneko egunak falta direnean, iraganaren kontua dirudi. Eta egian erran behar badugu, horrelaxe da, ikasturtea amaitzeko zorian baitago. Hori dela eta, kolejioko neska mutil talde bat txango bat ari da prestatzen oporraldiko lehen asterako. Osora zazpi gazte dira abenturan parte hartuko dutenak. Eta zergatik diogu abentura? Horrelakoa delako. Iban gazteak antolatu du dena. Zenbait gurasok Nafarroako Bera herriraino autoz eramanen dituzte eta handik goiti Larrun mendiraino oinez igoko dira, Ibanek ederki asko ezagutze n duen bideari jarraiki. Gailurretik gertu bada harkaitzen arteko leize zulo handi bat, eta hurbil samar mazela eder bat. Bertan kanpin dendak ezartzeko asmoa daukate. Plan mundiala. Abentura izugarria. Eta iritsi, iritsi zen itxarotako eguna. Ordurako, gure gazteek liburuak eta zakuak ongitxo gordeta zituzten, eta egia erran, aski ahantzirik. Igande goiza zen. Eguzki ederra zeruan. Hiru gurasok gidatutako autoetan kargatu zuten dena eta Ibardineko lepotik barrena Bera alderantz abiatu ziren. Iban doniban darraren aitak lehen autoa gidatzen zuen, eta Ibanekin batera Panpi azkaindarra zihoan. Txipitatik izan dira lagunak, Donibane Lohizuneko ama ikastolan elkarrekin ikasi zuten garaietatik, hain zuzen. Bigarren autoan Mirentxu eta Elorri ahizpa urruñarrak eta Maitena senpertarra zihoazen. Lehenaren amak gidatzen zuen. Eta hirugarrenean Eñaut eta Julen hendaiarrak. Eñauten aitak zeraman autoa. Oren erdi batez Berako sarreran, barojatarren Itzea (garai batean Altzate deitu izan zena) etxetzarraren parean zeuden. Ezkerretara jo, Altzateko plaza eder eta loretsua zeharkatu eta Lizuniagako leporantz doan errepidetik barrena jarraitu zuten. Handik zazpi bat minututara, errepidearen ezker aldean, Iratxeko Berea landa etxera daraman bide estu eta ozpel b atetik sartu ziren, eta hortik barrena, emeki emeki, beste zazpi minututan, aipatutako baserriraino goititu ziren. Bazter hura guztiz berdea eta egutera zen. Huraxe zen txangoaren lehen pausa. Aupa neska mutilak, iritsi gara! –esan zuen Ibanen aitak bas erriaren parean autoa aparkatuz. Beste bi autoetako gidariek gauza bera egin zuten. Gero, gazteek, gurasoen laguntzaz, zakuak, kanpin dendak, poltsak eta bestelako hornigaiak autoetako fardel ontzietatik atera zituzten. Ohiko pot eta agurren ondoren, zakuak, poltsak eta bestelako zamak bizkar gainean jarri eta aurrean zeukaten bidexkari oinez egiteari ekin zioten. Kasu! Kontuz ibili! erranez agurtu zen gazteez Mirentxu eta Elorriren ama. Ongi pasa! –gehitu zuten gero, hiru gurasoek ia bater a. Bidea pettarra bezain ederra zen. Oren bat eta erdi inguru behar izan zuten goialdeko harkaitz zurietara iristeko, eta gero aipaturiko harkaitzetatik hur samar zegoen belazean ezarri zituzten kanpin dendak. Hiruak elkarren ondoan altxatu zituzten. Ordu rako tripa zorriak hasita ziren kantari. Ibanek eta Panpik harri koxkorrak xerkatu zituzten inguruetan eta horien bidez sutondo ederra paratu. Bertan berotu zuten geroxeago bazkaria zazpi lagun gosetuek. Dena goxoa zen, edo, bederen,horrela iruditu zitzaie n gazteei. Gero, bazkalondoko solasak etorri ziren. Eta zer diok Iban, aipatu higun leize zuloaz? Hurbil al dago? –galde egin zion Eñaut hendaiarrak. Bai, egia! Hurbil al dago? –besteek batera. Bai horixe! Hor aitzinean daukagun harkaitz zuri handi hor ren gibelean. Nahi duzuelarik ikustera joanen gara. Bazkaltzeko lanabesak eta tresnak garbitu eta jaso ondoren, harkaitz zurirantz abiatu ziren. Hurbil samar zegoenez, ez ziren gehiegi nekatu harkaitzerainoko bidea egitean. Nonahi, bai kanpin dendak josi zituzten belar soroan eta baita harkaitzen artean ere, harri pila bitxiak ikus zitzaketen. Eta nork egin ditu harri pila hauek? –galdetu zuen Elorri pinpirinak. Ene irudikoz, artzainek. –erantzun zion Ibanek – Ez nago oso ziur, baina uste dut Jainkoak et a Ama Birjinak ezbeharretan emandako laguntzak eskertzeko eginak direla. Bazter hauek erakutsi zizkidan osaba Mixelek kontatu zidanez, haizea altxatzen delarik, harrien arteko zirrikituetatik barna iragaiten da eta txistu moduko otoitza zabaltzen du. Iban ek emandako azalpenen aurrean inork ez zuen txintik ere erran. Leize zuloko ahora sartu ziren. Hau beldurgarria da! –bota zuen Maitenak – Ez gaitezen barrura sartu, otoi! Ixo Maitane. Ez hasi hire beldurrekin, beti berdin hago eta! –Maritxuk. Bai, egia dun! –Elorrik – Lehengoan ere, azterketa egiten ari ginela, beldur galanta pasatu huen nik eman ninan txuleta zela eta. Maitenak ez zuen deus erantzun, oroitzapen txar haiek ere kikiltzen baitzuten. Papertxo hartan azterketa gainditzeko behar g enituen formulak zeudenan. Hire azterketan idatzi eta Maritxuri pasa, besterik ez huen egin behar. Aisa zunan, eta hala eta guztiz ere…. Horrekin ere kaka eginda ibili hintzen –Elorrik – Eta okerrena izan zunan Beñat irakaslea hurbildu zitzainanean. Ikarag arri urduritu hintzen. Nire aitatxiren baratzeko tomateak baino gorriago jarri hintzen. Eta gero…, eta gero… –jarraitu zuen espantu handiz Elorrik – txuleta jan egin huen. Zendako egin huen halako pitokeria? –Maritxuk, haserre antzera – Hiregatik formulari k gabe gelditu nindunan, eta irakasleak zero patatero bat ezarri zidanen azterketan. Ederra egin huen!!! Aizan Elorri, dena ez zunan ene falta izan –Maitenak, amorru handiz zabalduz – Kontatu dunan guztia egia dun. Txuleta jan ninan irakasleak harrapa ez n intzan. Zer nahi huen, bada, irakasleak txuletarekin harrapatzea, ala? Eta gainera, berehalaxe leporatzen didan hire zeroaren errua. Ziur aski, ez huen deus ikasi. Bestela, formularik gabe ere, zer edo zer gehiago eginen hukeen. Bai Maitena, egia aitortu behar badinat, bezperan ez ninan aunitz ikasi. Hilekoa ukan nuen. Baina txuletako formularik gabe ez ninan deus egin ahal izan, eta hori bai dela hire falta. Zaudete isilik, neskak! –Ibanek, eskuan linterna pizturik zuela – eta goazen barrura! Erran eta egin. Ibanek bidea argitzen zuen linternaz, eta horrela hogei bat metro egin ondoren, areto biribil batera iritsi ziren. Zabala zen, hogeita hamar metro karratu ingurukoa. Hormetan hiruzpalau sarrera gehiago ikus zitezkeen. Ordurako, zenbait lagun artega samar zeuden. Eta linternaren pilak akitzen badira? –Bota zuen Julenek. Egia, egia! –Elorrik – Ez gaitezen barrurago sar, otoi! Ez!, –Ibanek – barrurago ez gara sartuko. Kilometro eta kilometrotako galeriak omen daude. Eta barrurago sartzeko ekipo berezia beharko genuke. –emendatu zuen. Begira ezazue hemen! –moztu zuen Eñautek, hormetako batean zegoen burdinazko lanabes batez zizelkaturiko marr azkia erakutsiz. Lauburu bat da. Baia hala zen, lauburu ezkerbirakari bat. Baina ez dago bakarrik! –Ibanek, linterna marrazkira hurbilduz. Ez, Ibanek arrazoia zuen, ez zegoen bakarrik. Eskuin aldean bazegoen A bat zizelkaturik eta haren ondoan borra edo mailu adierazi nahi zuen hirugarren marrazki bat. Zer ote? Horman zizelkaturik ikusitako marrazkiak oraindik gogoan zituztela, kanpo aldera irten ziren. Sartzean utzitako eguzkia ikusi nahi zuten, baina eguzkia ikusi beharrean, itsaso aldetik hurbiltzen ari zitzaizkien hodei beltz beltzak bistaratu zituzten. Ene! Ekaitza heldu da! Falta zitzaiguna! –Julenek. Kanpin dendetara iritsi zirenerako, lehen euri tanta lodiak botatzen hasita zen. Kostaldetik haize handia altxatu zen. Hala nola, afaltzeko zituz ten ogitartekoak jan eta dendetara sartu ziren babes bila. Haize zirimola handi batek dendak astindu zituen. Barruan, gazteak isilik zeuden, arrunt izututa, zihoakienaren beldur. Haizea gero eta handiagoa zen, euri zaparrada zerratu samarra. Harri pileta ko zirrikituetatik barna iragaitean, haizeak sortarazten zuen soinuak ez zuen otoitza ematen, infernurako deia baizik. Haizeak gero eta gehiago mugiarazten zituen kanpin dendak. Neska mutilek indarrez eusten zieten dendetako burdinazko hagei, haizeak kanp in dendak eraman ez zitzan. Halako batean, hiru nesken dendatik oihu handiak entzun ziren. Zer duzue? –mutilek. Haizeak gure denda bota du, –Maitanek – eta ez dugu deus egiten ahal berriro zutik jartzeko. Gu ere biziki gaizki gaude. –Eñautek – Haizeak fite botako du gure denda. Gu ere antzekoz gaude. –Ibanek – Onena izanen da dendak uztea eta leize zulora joatea. Han babesa eta goxotasuna ukanen ditugu ekaitza atertu bitartean. Ados! –beste guztiek batera. Baina Iban, ez ezak linterna ahantzi. –Elorrik, arras izuturik. Hartu xirak eta goazen, bada! –Ibanek. Zazpi gazteak, erorita edo erdi erorita zeuden dendetatik, ahal bezala atera eta korrika egiteari ekin zioten haize zirimola eta euri erasoa desafiatuz. Korrika eta lasterka, behin eta berriro eroriz eta behin eta berriro jaikiz, Ibanen linternak markatu tako bideari segitu zioten. Azkenean, blai eginda, leize zuloko ahora iritsi ziren. Goazen barrura! Fite! –Ibanek, leize zuloko ahoa linternaz argituz. Arrapaladan sartu ziren eta sarrera hartara ere, euria trumilka sartzen zela ikusterakoan, areto birib ilera zeraman korridore estutik barrena sartu ziren. Bide erdia egina zutenean, areto biribiletik su baten argitasuna sumatu zuten. Zazpi gazteak galtzetan kaka eginda zeuden. Zer eginen dugu orain? –bota zuen Ibanek, ikara musuan nabarmen zuela. Ahots e zezagun eta sendo batek erantzun zion atzeko aldetik. Zer eginen duzue, bada, neska mutilak? Aitzina segi! Bertzenaz, birikeriak harrapatuko zaituzte. Segi, segi aitzina! –erran zien aurkakorik onartuko ez zuen gizonezko ahots sendo batez. Gazteek, fit sik erran gabe, ahotsa sortu zen aldera begiratu zuten, isilik, ikara ezin ezkutatuz. Eta atorra beltz eta galtza zabal ilun batez jantziriko gizona ikusi zuten. Berrogeita hamabortz urte ingurukoa zirudien. Gizon garaia zen, kaskazuria, bizar zuri handi b aten jabe. Oinetan abarkak zeramatzan jantzirik, eta eskuineko eskuan borra edo mailu itxura zuen burdinazko erreminta. Gazteek aurrera jarraitu zuten, areto biribilerantz. Hara iristean, erdian piztutako su baten inguruan eserita bortz neska mutil ikusi zituzten. Lapurtar gazteen eta gizon bizardunaren etorreraz oharturik, altxatu ziren eta sartu berriak agurtu zituzten. Gau on lagunak! Nor zarete? Gu beratarrak gara. Larrunen itzuli bat ari ginen egiten ustekabeko ekaitzak harrapatu gaituenean. Eskerrak leize zulo hau hurbil genuela bertzenaz… –erran zuen mutiletako batek. Hori entzutean, Ibanek arrapostua eman zion: Gu lapurtarrak gara, aste bat Larrunen pasatzera etorriak. Aldameneko belardian ezarri ditugu kanpin dendak, baina haizeak bota dituenez gero, hona jin gara babes xerka. Eta zu? –galdetu zion mutil beratarrak borra eskuan zeraman gizonari. Nire izenak e z dizue deus erranen. Hemen bizi naiz, Larrunen, eta zuek bezala, aterpe bila sartu naiz leize zulo honetara. –gizonak. Eser zaitezte! –gonbidatu zituen mutil beratarrak – Eseri, eseri! –errepikatu zuen. Denak suaren inguruan eseri ziren berotasuna bilatuz. Goxoa zen. Berako neska batek ogia, txorizoa eta ardo zahatoa atera, eskaini eta partitu zituen eserita zeuden guztien artean. Inork ez zion eskaintzari uko egin, eta zahatoa eskuz esku eta ahoz aho dantzan ibili zen hezurretaraino bust irik ziren lagun haien eztarrien goxagarri. Denbora igaro ahala, suak inguruan bildutakoen arropak idortu zituen eta ardoak beraien mihiak alaitu. Gaua hemen, suaren inguruan, pasatu beharko dugunez gero, onena dugu istorioak kontatzea. Horrek lagunduko d igu gaua hobeto ematen. Eta erratetik kontatzera pasatu zen. Lehen erran dizuegun bezala, gu beratarrak gara. Eta gure herria eta Larrun mendia lotzen dituen kondaira zahar bat kontatuko dizuet. Hagitz garai zaharretan, beratarrak jentilak ziren eta euskal jainko jainkosak gurtzen zituzten. Baina, behin, beltzez jan tzitako apaizak azaldu ziren herrian. Hauek soldaduak eta borreroak ekarri zituzten, eliza eta kaperak eraiki, eta beratarrak, ezinbertzean, kristautu ziren. Denak Altzate jauregiko jaun zaharra izan ezik. Honek itzal handia zuen herrian, eta hori dela eta, apaizak ez ziren berarekin sartu egiten. Egun batean, Altzateko Jauna hil zela zabaldu zen. Haren lagun fidelek hil kutxa handi batean sartu eta errito zaharrei jarraituz ehortzi zuten leku sekretu batean. Baina apaizek horrela zabaldu bazuten ere, Arb elaitz izeneko zerbitzari fidelak hagitz bertzelakoa kontatu zuen. Altzateko Jauna ez zegoen hilik, herritik Larrun mendira alde egina baizik. Beran arras nazkaturik zegoen apaizekin eta haien jarraitzaileekin, eta Larrunera bizitzera aldatu zen. Abiatu au rretik, itzultzeko hitza eman zuen, eta itzultzean, eskuan zeraman borraz beltzez jantzitako labezomorroak akabatzeko eta bai Bera eta bai Euskal Herri osoa fede berriaren morroiek inposaturiko zapalketatik askatzeko asmoa azaldu. Inoiz gehiago ez zen Ber ara itzuli. Dena den, beratar aunitzek ikusi omen dute ekaitz handiko egunetan Larrundik Bera aldera begiratzen, eta eskuan daraman burdinazko borra airean astintzen. Hori entzutean, su inguruan zeuden gazte guztien begiek gizon bizardunak eskuan zeukan b orra itxurako erremintari begiratu zioten. Gizonak, horretaz konturaturik, besoa altxatu eta borra airean astindu zuen. Inork ez zuen deus erran. A bai! –Eñaut hendaiarrak, isiltasun hura moztuz – Nik irakurri dut zerbait Altzateko Jaunaz. Euskara irakasle ak Pio Barojaren liburu baten euskarazko itzulpena agindu zigun irakur genezan. Biziki polita zen. Eta laburra. –gehitu zuen Julenek. Gaztearen burutazioa entzutean, denek barre ozena egin zuten. Kar, kar, kar! Kar, kar, kar! Berako beste mutil batek hi tza hartu zuen. Eta ezagutzen al duzue Xabier Letek Altzateko Jaunari egindako kantua? Lapurtarrek buruaz eman zioten ezetza, eta orduan neska mutil beratarrek kantatzeari ekin zioten batera: Altzateko Jaun hor zaude nonbait, zure lurrera itzultzeko zai. Gure izatearen testigu zuzena, makurtu gabeko zuhaitz lerdena, desertuko haizeak legortu ez zuen lorea, itsasoaren kolorea hor zaude zu! Hamasei salbe, hamalau kredo, erderaz entzunagatik, bazenekizun hori ez zela sekulan guretzat egin. Urrezko dukate eta dirua ez dira engainu txarrak, alde batera apartatzeko lehengo sinismen zaharrak. Merkatarien aldamenera, amildegian, goitik behera, ohar gabean eroriko gera, baina guztiok jakin dezagun bidea nondik dijoan. Altzateko Jaun, hor zaude zu! Bide batetik, okertu gabe, esan dezagun bertsoa, ixilixilik kanta ditzagun euskaldunen sekretuak. Herri zahar baten oharpen haiek nola ditugun galduak, zenbat itxura alda lezazke eguna hil zuen gauak. Bidasoaren ezker eskuin, udaberrian lore gorriak, ixilitako ur izkutuak. Mendetan zehar kantu lagunak noizbait latinez lurperatuak, laster berpiztu behar duguna! Larrun gainean sorginen dantzak, nabaitzen ditut arratsaldean; lurrak badaki kontu hoien berri. Eta hor dago ixil ixilik. Altzateko Jaun hor zaude nonbait, zure lurrera itzultzeko zai. Kantuaren azken hitzak entzutean, gizona altxatu zen eta ezkerreko horman zizelkaturiko marrazkia seinalatu zuen. Gero, eskuineko eskua altxatu eta borra asti ndu zuen airean. Ez zuen deus erran, baina irrintzi bortitz luze batez leize zuloko isiltasuna urratu zuen: Aiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiiiiiiiiiii!!! Momentu hartan, leize zulora zetorren haize pufada batek sua itzali zuen, areto biribila iluntasunean utziz. Kanpoan ekaitzak jarraitzen zuen bere indar oroz.. Trumoi danbatekoak eta haize pufada ikaragarri handiak entzuten ziren. Tarteka, tximista baten argia leize zuloko areto biribileraino iristen zen apal, indargabe. H orietako batean, probestu zuen Ibanek xirako sakelan gorderik zuen linterna ateratzeko. Eta, berriro ere, argitasuna egin zen areto hartan. Neska mutilak, bai lapurtarrak eta bai beratarrak ere, altxatu ziren. Denak hunkiturik zeuden. Haien begiek, urduri, gizona eta borra bilatzen zituzten, baina alferrik! ez baitzeuden areto hartan. Sua berriro piztu zuten, eta bere inguruan, elkarren ondoan eserita, gaua eman zuten. Goizaldeko lehen argi printzekin batera irten ziren leize zulotik. Ordurako ateri zen. Kanpin dendak ezarri zituzten belar sorora joan eta gauean zehar haizeak egindako triskantzak ikusi. Beratarrek lapurtarrei gauzak biltzen eta jasotzen lagundu zieten. Gero, denek batera, itzulbideari ekin zioten. Beherantz zihoazela, neska beratarretako batek Xabier Leteren bertsoak kantatzeari ekin zion, eztiki. Besteek miresgarritasun handiz entzuten zioten. Altzateko Jaun hor zaude nonbait, zure lurrera itzultzeko zai. Azken bertsoarekin batera, irrintzi ozen luze salbaia entzun zuten. Aiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiaiiiiiiiiiii!!! Burua biratu eta goi aldera begiratu zuten. Han goian, harkaitz zuri zorrotzaren gainean, zutik, eskuan zeukan borra airean astinduz, gauean ezagututako gizon bizarduna zegoen. Irrintzia amaitzean, harkaitzetik jaitsi eta gazteen begiendako desagertu zen. AXULAR HANDIAREN HOBIAN “Oren guziek dute gizona kolpatzen azkenekoak du hobirat egortzen” Horrela irakur daiteke Sarako kanpandorrean idatziriko testuan eta tradizioak dioenez, Axular berak idatzitakoa da. Egia izan ala ez, gauza da ez zaiola arrazoirik falta hor emandako mezuari, eta eliza inguratuz dagoen hilerria ikusita, guttiago oraindik, horko hilarri lauburudunen azpian ehortzitakoek mezuaren egiatasunaren lekuko isila ematen baitigute. Axular handiaren hilobia eliza barruan dago, aldare aldean, eta lurreko harlauzan idatzirik dagoen testuak honela ziurtatzen digu. Askotan egon naiz Sarako elizan, Axularren hilobiaren aitzinean eta beti nire barneko gogoetek XVII. mendera eraman naute, Axularren inguruko Sarako idazle en eskola famatu haren garaira. Nire begiek ezin izan dute garai zahar haietako lekuak, pertsonak eta gertaerak ikusi, baina nire gogoetek bai. Eta Sarako elizaren gela batean, mahai biribil baten inguruan jarririk, ikusi izan ditut Urdazubiko seme handia zen Axular, Sarako erretore ospetsua, eta bere inguruan, ezker eskuin eserita, beste apez idazle lagunak: Joanes Etxeberri Ziburukoa, Argaiñarats, Gillentena, Haranburu, Haraneder, Hirigoiti, Materre, Pouvreau eta Voltoire. Axularrek, bere itzal handiaz e ta bere ahots dotoreaz bilkura zuzentzen zuen. Axularren itzala aipatu dudanez, kontatu egingo dizuet orain, behin, Lapurdiko apez batek honi buruz kontatu zidana. Axular handiak eta beste bi apez lagunek, Azkainekoa bata eta Senperekoa bestea, deabruare n eskolan ikasi behar zutela erabaki zuten. Deabruak baietz esan zien, erakutsiko ziela, baldin eta eskola bukatzean, hiruretako bat berarekin gelditzen bazen betiko. Hiru apezek baldintza onartu ondoren, deabruaren eskolan ikasteari ekin zioten. Osora, ur tebete eta egun bat egin zuten eskola hartan, Sara eta Urdazubiren artean kokaturiko leize zulo batean alegia. Urtea eta egun bat bete ondoren, deabrua hitz egitera joan zitzaien: “Errandako denbora bukatu da. Tenorea da zuen hitza bete dezazuen!” Axular handiak baietz erantzun zion, emandako hitza betetzeko prest zeudela. Axularrek Azkaineko apezari aurretik irteteko eskatu zion, leize zulo hartatik kanpora joateko, eta ondoren, bere atzetik Senperekoari, eta azkenik, bera. Deabruak, jarritako baldintza oroitu nahian, galde egin zien: Zuetako nor da orain nirea? Eta Axularrek erantzun: Har ezazu nire gibeletik heldu dena! Deabruak atzaparra luzatu eta ateratzeko zen azkena harrapatu zuen, zer harrapatu eta... Axularren itz ala! Hori dela eta, handik aurrera Axular itzalik gabeko gizona izan zen. Baina, badirudi hau ez dela Axularrek deabruarekin izandako pasadizo bakarra, nire apez lagunak beste hau ere kontatu baitzidan. Egun batean, Axular bere herrian, hau da Nafarroako Urdazubin, meza eman ondoren, bere amarengana hurbildu eta honela esan omen zion: Ama entzun iezadazu ontsa, gaur Aita Saindua deabruarekin ezkonduko baita! Egun berean, Axular itzala ebatsi zioten deabruen leize zuloko sarreraraino hurbildu zen eta be rtan infernuan zen deabrurik trebeena berarengana ekartzeko eskatu zuen. Prakagorri izeneko deabrua bere aurrera iritsi bezain pronto honela galdetu zion: Zenbat denbora behar duk Erromara joateko? Eta Prakagorrik erantzun: Oren erdia joateko, oren erdia b ertan atsedena hartzeko eta beste oren erdia itzultzeko. Osora oren bat eta erdi. Atsekabeturik Axularren honela erantzun zion : Hi ez haiz nik behar dudan deabrua! Orduan, Axularrek beste deabru bat eskatu zuen, lehena aski trebea eta lasterra ez zelakoan . Eta horrela, berehala, Supindar izenekoa ekarri zioten. Galdera bera egin zion Axularrek: Zenbat denboraz eginen duk hik Erromarako joan jina? Eta Supindarrek ihardetsi: Bortz minutu hara, bortz minutu han atsedena hartzen, eta bortz minutu itzultzeko. Axular piztu zen hau aditzean eta poz pozik honela erran zion: Hi haiz nik behar dudana. Eta aldamenean zegoen amari begira: Ama, ekar iezadazu nire geruza, Erromara noa eta! Deabruaren bizkarrera igo eta hegaka Erroma aldera abiatu zen. Erromara iritsi et a han ikusi zituzten den denak, dotore jantzita, eta janariz eta edariz bete mahai eder baten inguruan jarririk. Aita Sainduaren eta Satanen ezteiak ziren. Axularrek, kanpo aldetik atean jo zuen eta ireki zion andreari honela erran zion : Otoi, erraiozu Aia Sainduari mahaia neurtzeko bere kanakaz jakin dezagun zenbat luze eta zenbat zabal duen. Aita sainduak horrela egin omen zuen, eta luzea eta zabala neurtzean gurutze sainduaren seinalea egin behar izan zuenez, bertan zeuden deabru guztiak zerraldo erori ziren, hilik. Bi minutu pasa ondoren, Axular Supindar deabruaren bizkarrera igo eta Urdazubira itzuli zen. Eta oraingoan honela erran omen zion amari: Ama, Orhi mendian elurra ari du! Eta amak, harriturik, honela erantzun: Baina seme, hik ba al dakik non dagoen Orhi mendia? Eta Axular: Bai ama, begira iezaiozu nire geruzari. Ama aho bete hortz gelditu zen elurrez zipriztindutako geruza ikusi zuenean. Geruza zurizuria zegoen eta bere semea hain laster horren urrutitik etorrita. Eta hori Axularrek ez ziola inoiz aitortu Erromaraino joana eta itzulia zela. Nire apez lagunak erran zidanez, Axularrek Aita Sainduaren ezteia eragotzi zuenez geroztik, apez guztiak ezkontzeko baimenik gabe gelditu dira. Hori izan omen zen Aita Sainduaren mendekua, eta nire aurrea n, kontu kontari nuen erlijiosoaren aurpegian irakurrita iruditu zitzaidanez, ez omen zuen debeku hau oso gogoko. Duela zenbait urte, Saran izan nintzen, berriro ere, eta beti egin dudan bezala, Axularren hilobira hurbildu nintzen. Eliza ilun iluna zegoen , oso. Iluna eta bakartia, han ez baitzen arimarik ikusten. Edo behintzat, hori iruditu zitzaidan niri. Ohi bezala, buru belarri nintzen nire gogoetan. Konturatu gabe, eta bakarrik nengoelakoan, ozenki pentsatzen hasi nintzen: Axular, zure hilobitik en tzuten badidazu, erraidazu otoi, zure itzala berreskuratu zenuenentz? Eta nire harridurarako, ondoko ilunpeetatik ahots dotore batek erantzun: Axularrez galde egiten baduzu, ez xerkahobi honetan, hemen datzana ez baita Sarako erretore handia! Hagitz aztoraturik ahotsa irtendako tokirantz begiratu nuen eta ilunpeetatik irtenaz apez pottoko bat ikusi nuen. Nor zaitut? –galdetu nion. Ez zaizu axola, Jesukristo gure jaunaren zerbitzari fidel bat, bertzerik ez duzu jakin behar –ihardetsi zidan lapur tera zaharkitu batez. Eta nor da orduan hobi honetan datzana? –galdetu nion harridura handiz – Herrian hilik aurkitutako eskale ezezagun bat! –apez pottokoak erantzun. Zer pentsa ez nekiela gelditu nintzen, eta orduan apezak honela kontatu zidan. Urdazubi eta Sara artean bada leize zulo sakon bat eta oraingoz inork ez daki noraino iristen den. Batzuek diotenez, hortxe dago lurra eta zerua lotzen dituen zubi magiko miresgarria. Hortik igarotzen dena ez da hiltzen, beste mundura, hil gabe, bizirik iristen baita. Axular eta bere lagunek bazuten zubi honen berri eta behin bilkura batean zeudela hortik pasatzeko aukera zozketatu zuten beraien artean. Zozketan Axular izan zen irabazle. Eta horrela, ilunabar batean, Sarako eskolako apezak zubi miresgarrirantz abiatu ziren. Leize zuloan sartu, eta kriseilu baten argiaren laguntzaz zenbait oren egin ondoren, zubiraino iritsi ziren. Estua zen oso, eta hondorik gabeko amildegi baten gainean zegoen zintzilikaturik. Axular bere lagunez agurtu eta aurrera joan zen. Zubia zeharkatu ondoren beste aldeko iluntasunean galdu zen. Axularrek, abiatu aurretik, hitz eman zien bere lagunei itzuliko zela, beste aldean, beste munduan, zeruan alegia, zer zegoen kontatzeko, eta liburu sainduetan kontatzen den bezain onuragarria bazen, berarekin eramateko. Egunak igaro ziren, eta Sarako herritarrak bere erretoreaz galdezka hasi zirenez gero, herrian topatutako eskale baten hilotza hartu, Axularren arropaz jantzi, eta erretorea hilik zegoela zabaldu behar izan zuten. Sarako herriak ohore handiz hobiratu zuen aldare azpiko harlauza hartan. Urteak igaro ziren, eta Axular ez zen inoiz itzuli. Horixe da apez bitxi hark Sarako elizan kontatu zidana. Dena aditu nuenean, ezin izan nintzen gelditu galdetu gabe: Eta nor zara zu hori dena jakiteko ? Eta apezak erantzun: Orduz geroztik zain dagoenetako bat. Eta deus gehiago erran gabe, gorputza jiratu eta elizako ilunpeetan galdu zen. Inoiz gehiago ez dut ikusi Sarako elizaren aldare aurrean topaturiko apez pottoko hura. KARTA BOTATZAILEAREN IGARKIZUNA Gauza jakina da zein estimatua den Erribera aldeko klima lehorra itsasaldekoen artean. Jende askok denboralditxo bat egiten dute Erriberako edozein herritan beraien hezurren mesederako. Badira, noski, urrunago joaten dir enak, Benidorm aldera, esate baterako, baina, hala eta guztiz ere, Erribera izaten da kostaldeko euskaldunon artean opor gunerik preziatuenetakoa. Horietako aunitzek etxetxoren bat izaten dute bertan, bigarren bizitoki gisa, eta hor ematen dute urtero udak o oporraldia. Horixe da Pello eta Mari Karmen senar emazte donostiarren kasua. Donostian badute etxebizitza eder bat Amaraberri auzoan, baina uztaileko berotasunak sumatu orduko, maletak prestatu, autoa hartu, eta bi ordu eta erdiko bidea egin ondoren, Cor ellako kanpo aldean duten etxetxo moñoñora sartzen dira. Jubilatuak izateak urteroko martxa hori errazten die. Corellako etxetxoan uztail eta abuztuko lehen bi asteak egiten dituzte, donostiar petoak izaki, Donostiako Aste Nagusirako itzultzen baitira. Suzirien festa eta abenidako izozkiak maite dituzte. Eta gainera, ordurako, Erriberako klima ederrak beren erreuma eta artritis guztiak arrunt sendatuta izaten ditu. Horrela indarberriturik, espiritu gazteagoaz ekiten diote Aste Nagusiari. Corell ako etxetxoa moñoñoa izateaz gain, aski handixkoa da. Sukalde ongi ekipatua , bi komun, egongela zabala eta lau logela ditu osora. Garai batean, seme alabekin hasieran, eta bilobekin geroxeago, betetzen zuten, baina jadanik, bakoitzak bere bizitza eginda duenez gero, urteak dira Pellok eta Mari Karmenek udako buelta bakarrik egiten dutela. Aurten beste bi bikote doaz beraiekin. Josetxo eta Loli, eta Pernando eta Tomaxi. Lauak donostiarrak, lauak hirurogeita hamar urte inguruko jubilatuak. Lagun hauek ez d ute Erribera ezagutzen eta bere klima osasuntsuaren beharrean doaz. Bikote bakoitzak bere autoa darama. Uztailaren lehen asterako Corellako etxean daude seiak. Eta bigarren asterako Erriberako klimak bere miraria egina du hamaketan etzanda eguzkia hartze n aritzen diren sei jubilatu donostiarren hezurrekin. Hau dun hau Mari Karmen! Gezurra zirudin, akabo nire erreuma nazkagarri hori! Dagoeneko, nire gazte urtetan baino hobeto nagon! –Lolik, eguzkitarako krema senarraren bizkarrean zabalduz. Bai neska! Ni ere primeran nagon! –Tomaxik – Aste Nagusiko zezen suzkoen entzierroan ateratzeko moduan. Ixo. Ixo neska! Ez al zara gogoratzen, joan den urteko entzierroan takoi bat hautsi zitzaizula eta Groseko Joan Mari herrena baino okerrago ibili zinela ? A zer piura! –Pernando senarrak. Kar, kar, kar….! –beste guztiek. Ixo Pernando! Zu eta zure ateraldiak! Den dena ez duzu kontatu behar, senar emazteen arteko sekretuak dira. Kar, kar, kar…! –beste guztiek, berriro ere. Txantxak alde batera utzita. –Lolik – Tomaxik arrazoia du. Bi aste eskas egin ditugu Corellan eta dagoeneko erromeria batera joateko moduan gaude denok. Ados. –Pernandok – Baina erromeriara baldin bagoaz, espartinekin joango gara, ez takoiko zapata dotoreekin, ez al da Loli? Babo alae na, beti nirekin sartu behar! Zer duzu orain nire zapaten kontra? –Lolik, hamakatik erdi altxatuta. Kar, kar, kar….! –denek. Eguzkitan aspertzen hasita nago, egun guztia etzanda. San Bartolomeko murruko sugandilak ematen dugu. –Pello anfitrioiak – Eta zer gatik ez goaz inguruetako herri batera paseo bat egitera? Oraintxe esan duk egia! –Josetxo lagunak – Atzo, herriko igeritokian nengoela herriko ezagun batek Zintruenigon karta botatzaile famatu bat badela aipatu zidaan. Dena igartzen omen dik, baita neskazahar porrokatuenaren benetako adina ere! Zergatik ez goaz berarengana? Eska diezaiogun gure etorkiz una iragar diezagula. Eneee! Ez da egia izango! –Tomaxik, arrunt interesaturik – aspaldian nenbilen halako baten atzetik. Duela hamabost bat urte Gaintxurizketako Ramonirengana joan nintzen arazo bat nuelako eta den dena igarri zidan. Eta atrebentzia ez badun, zer arazo huen sorgin horrengana joateko? –Lolik. Erne! Neurtu itzan hire hitzak. Ramoni ez zunan sorgina, karta botatzailea baizik. Garai hartan arras kezkatuta nenbilen gure seme txikienarekin, hau da, Xabiertxorekin. Hogeita hamabi urte zituen ordurako eta ez zen neskekin ibiltzen. Beti parranda gora eta parranda behera. Bel dur nintzen… badakizue… Beste espaloikoa ote zen jakin nahi nuen. –Tomaxik, azaldutako azken hitzek pixka bat lotsaturik. Baina neska, hori dena gaur oso normala dun. –Lolik. Bai, bazekinat, baina garai hartan ez zunan horren normala. –Tomaxik. Eta az kenean, zer esan zizun karta botatzaile hark? –Pellok, jakin minez. Bada, urte berean neska batekin ezkonduko zela! –Tomaxik, ahotsaren intentsitatea jaitsiz – Eta horrela izan zen. Urte berean ezkondu zen penaltiz. Arrazoia dun Tomaxi. Nik aspaldian ent zun dinat Zintruenigoko sorgin edo karta botatzaile horren berri. Izugarri famatzen diten. Berarengana joatea ez dun bat ere ideia txarra. –Mari Karmenek. Handik ordu erdira Zintruenigoko bidean zeuden. Herrira iritsi, bertakoei galdetu eta eliza ondoko e txeetako batean bizi zela erantzun zieten. Erantzuna jaso orduko karta botatzailearen ateko txirrina jotzen ari ziren. Txirrin, txirrin…! Lucia Bermejo. Echadora de cartas. Adivinadora zioen ate ondoko plakak. Handik minutu batera adineko andre batek atea zabaldu zien. Arratsalde on! Bai, eta zuri ere! –erantzun zioten sei jubilatuek batera. Zu al zara Zintruenigoko karta botatzailea? –galde egin zion Mari Karmenek sei jubilatuen izenean. Bai, nik dakidala, Zintruenigon dagoen karta botatzaile bakarra nauzue. Zer nahi duzue? Etorkizuna irakur eta iragar diezaguzula! –Lolik. Aurrera, aurrera! Pasa zaitezte itxaron gelara, beste bezero batekin nago eta. Hor pareta horretan dituzue adierazita bai zerbitzuak eta bai prezioak. Aukera itzazue txanda itxoiten duzuen bitartean. Eta besterik esan gabe, itxaro gela zabal batera erama n zituen. Gero, aurreko gelan zeukan bulegora sartu zen jubilatuak esperoan utziz. Itxaron gela zabal samarra zen, era guztietako objektu esoterikoz apaindua. Baziren bi hontz disekatu begiak zabal zabalik zituztenak, sorginez eta munstroz betetako posterr ak horma guztietan, eta gela erdian kokaturiko mahai biribilean igartzeko kristalezko bola horietako bat. Ate ondoan, hormatik eskegita, zerbitzu eta prezioen orria zegoen. Tomaxik ozenki irakurtzeari ekin zion gainerako lagunek ongi entzun ziezaioten: Banakako zerbitzuak: Bost kartako irakurketa ……………………….. 25 euro Bederatzi kartako irakurketa …………………… 30 euro Joko handia …………………………………….. 35 euro Ijitoen irakurketa ……………………………..... 35 euro Laukia ………………………………………….. 40 euro Taldekako zerbitzuak: Irakurketa xumea ……………………………… 30 euro Gurpil handia ………………………………….. 40 euro Ene! –Mari Karmenek, prezioekin ikaratuta – Hau da Arzaken jatetxean afaltzea baino garestiagoa! Egia! –Lolik – Onena dugu sorginaren kontua bertan behera uztea eta beste nonbaitera joatea. Bestela, hemen larrutuko gaituzte. Mesedez, ez zaitezte koldarrak izan. Eska dezagun irakurketa xume bat talde osoarentzat eta kitto. Bosna euro, besterik ez dugu ordaindu beha rko. –Tomaxik, temati. Orain zer galdetu nahi dion hik sorgin honi? Xabiertxoren espaloiaz kezkaturik al hago oraindik ere? –Lolik. Txorakeriarik ez esan. Gure Xabiertxo gizon osoa dun, pirata xamarra, onartzen dinat, baina gizon osoa. Ezkonduta egon zen hiru urteetan bi ume egin zizkionan emazteari, eta orain bizi alargun badun ere, lorez lore ibiltzen dun, gaur batekin eta bihar bestearekin. Ez din atsedenik ematen. –Lolik, erdi haserre Tomaxik egindako galderaz. Ixo, ixo denak! –Pellok, oilategiko kar aka isildu nahian – Tomaxik arrazoia du. Honaino etorri bagara ezin dugu orain alde egin ezer eskatu gabe. Oso itsusia litzateke. Eska diezaiogun talde irakurketa xume bat, eta gero joan gaitezen Tutera aldera otordu eder bat egitera. Ados! –denek. Horrel a ari zirela, itxaron gelako atea zabaldu zen eta karta botatzailea agertu. Zatozte mesedez! –esan zien. Eta sei lagunen koadrila atzetik joan zitzaion deus esan gabe. Bulegora sartu zituen eta mahai biribil baten inguruan eser arazi ondoren, galde egin zien: Zer nahi duzue nik egitea? Talde irakurketa xume bat, mesedez. –Mari Karmenek, denen izenean. Zuek ez zarete hemengoak? –igarleak. Ez, donostiarrak gara. –Lolik – Oporrak pasatzen ari gara Zintruenigon eta lagun baten ahotik jakin dugu zutaz eta zure jardueraz. Animatu gara eta hemen gaituzu. Etorkizuna irakurriko al diguzu? Gehiago esan gabe, igarleak kartak botatzeari eta irakurtzeari ekin zion: Denak jubilatua k zarete eta erreumak eta artritisak jota zaudetenez gero, hona etorri zarete klima lehor baten bila. Bai azkarra! Hori dena begi bistakoa da. Horrela itsu batek ere irakur dezake! –Pernandok, guztiz sinesgaitz. Ixo, ixo Pernando! –Lolik, Mari Karmenek eta Tomaxik batera – Utziozu bere lana egiten. Hiru bikote zarete. –jarraitu zuen igarleak – Pozik bizi z arete zuen herrian. Bizimodua egina duzue eta Zintruenigon oso ongi pasatzen ari zarete. Hurrengo hilabetean zuen herriko festetara joateko irrikitan zaudete. Nork esan dio hori! –Pernandok. Ixo, ixo Pernando! –Lolik, Mari Karmenek eta Tomaxik berriro ba tera. Baina… –igarleak, bere hitzak bukatu gabe utziz. Baina, zer? –galdetu zioten jubilatuek. Oraindino ez zaitezte zuen herrira itzuli. Zuen atzetik itzal bat ikusten dut. Herioren itzala. –esan zien urkatu baten irudia zuen karta erakutsiz. Halakori k ez esan guri e! –Tomaxik, biziki beldurtuta. Ez, oraindino ez itzuli. Bestela, galduko zarete betiko. Herio zelatan daukazue sega eskuan duela, eta itzultzen bazarete zaaaas! Segaz moztuko du zuen bizia. –karta irakurtzaileak. Eta zer egin dezakegu? –jubilatuek, biziki ikaraturik. Irtenbide bakarr a daukazue. Joan zaitezte Uxueko Ama Birjinarengana eta eskaiozue bertako apaizari haren bedeinkapena. Hori egin gabe, ez zaitezte zuen herrira itzuli. Eta orain, mugi zaitezte berandu baino lehen. Jubilatuen aldetik inork ez zuen deus gehiago galdetu. Is iltasuna egin zen nagusi karta botatzailearen bulego hartan. Zerbait gehiago nahi? Ez, ez.! –jubilatuek. Orduan hogeita hamar euro. Jubilatuek eskatutakoa ordaindu eta burumakur atera ziren kalera. Eta orain zer? Tuterara al goaz otordua egitera? –Pellok. Ixo, ixo! Ez al diozu sorginari entzun? Herioren itzala gure atzetik dabilkigu. Goazen Uxuera eta korrika gainera! –Mari Karmenek, beste guztiak bezain izututa zegoela. Uxueraino! Tokitan dago! Erriberri aldean! –Pellok. Beste inork ez zion Pellori erantzun. Autoetan sartu eta txintik esan gabe, Uxuerako norabidea hartu zuten. Hiru ordu laurden geroxeago Uxueko elizaren aurrean zeuden. Sakristia bilatu zuten eta ate ondoko txirrina jo. Txirrin, txirrin…! Instantean apaiz zahar batek atea zaba ldu zien. Arratsalde on! Zer nahi duzue? Ezkontza batendako eguna eskatu, agian. Ez jauna, ez. Zintruenigoko sorginak bidaltzen gaitu hona. Herioren itzala omen daukagu atzetik. Uxueko Ama Birjinaren bedeinkazioa emango al liguke berorrek? –Mari Karmenek. Apaizak, besterik esan gabe, eskua altxatu eta banan banan sei jubilatuen buruak ukituz honelako otoitza egin zuen: Uxueko Ama Birjinak libra bitza bekatari hauek Herioren hatzaparretatik.Horrela izan bedi. Amen. Hitz horiek entzutean sei jubilatuek arnasa zabal hartu zuten. Herioren itzala uxatua zen. Mila esker. Mila esker! –errepikatzen zioten, behin eta berriro, sei jubilatuek. Mila esker. Jaungoikoak berori bedeinka beza! –Tomaxik, pozaren pozez. Agur. Beste bat arte! –denek. Ez dut uste horrelakoetarako gehiagotan etorri beharko duzuenik, nire bedeinkazioa sendoa izan bait a. Hirurogei euro zor dizkidazue. –Apaizak jubilatuei eskua zabalik luzatuz. Eneee! –jubilatuek – Hirurogei euro diozu? Garestia da gero! –Mari Karmenek, gertatzen ari zitzaiena ezin sinetsiz. Hau iruzurra! Hauek uste dute Kutxako zuzendariak garela! –Pernandok. Garestia baina eraginkorra! –Apaizak, aurpegia serio jarriz baina eskua zabalik luzatuta mantenduz. Izan beharko prezio horrekin! –Josetxok – Aita Santuaren bedeinkazioa baino garestiagoa da! Gure sei lagunek dirua bildu eta apaizari eskura eman zioten. Tori! Mila esker eta goraintziak Zintruenigoko karta botatzaileari. Jainko Handiak eta Uxueko Ama Birjinak bedeinka zaitzatetela! –Apaizak, besoa altxaturik eta jubilatuak berriro bedeinkatzeko nahia erakutsiz. Ez, ez mesedez! Bedeinkazio gehiagorik ez! –sei lagunek, korrika apaizarengandik urrunduz – Ez dugu gehiago ordaindu nahi!!! TXIRRINDULARI TREBEAK Harkaitz eta Haritz auzoko lagunak di ra. Biak hamasei urteko mutil gazte sendoak dira, aunitzetan elkarrekin jostaketan ibiltzen direnak. Eguberriko oporraldia zela eta, Olentzerok ekarritako bizikleta bana probatzen ari ziren. Horretarako beraien etxea inguratzen duen bidea aukeratu zuten pi sta gisa. Harkaitzek bira bat egin zuen etxea inguratuz eta ezkaratz aurrean zegoen lagunaren aurrera iristean esku bat manilaretik askatu eta altxatuz honela esan zion: Begira ezak Haritz, esku bakar batez! Hi bai txirrindulari trebea! –erantzun zion Ha ritzek lagunaren akrobaziaz gozatuz. Berehalaxe Haritzen txanda iritsi zen. Honek ibilbide bera egin zuen, hau da, etxea inguratu eta , berriro ere, ezkaratz aurrera itzuli zen.Eta han zain zegoen Harkaitz lagunaren aurrean bi eskuak manilaretik altxatu e ta lehiakidearen marka gainditzen zuelako pozik esan zion: Begira ezak Harkaitz, eskurik gabe! Hi bai txirrindulari trebea! –erantzun zion Harkaitzek, lagunaren marka gainditzeko zer egin pentsatzen ari zela. Hori buruan zuela, txirringa hartu eta ohiko ibilbidea egiteari ekin zion. Etxe ingurua egin zuen eta ezkaratzera iristean oin bat pedaletik altxatuz han aiduru zen lagunari esan zion: Begira ezak Haritz, oin bakar batez! Hi bai txirrindulari trebea! –Haritzek. Haritzek bizikleta hartu eta o hiko ibilbidea egin ondoren ezkaratz aurrera iristean bi oinak altxatu zituen pedaleetatik eta garaipenaren pozaz gainezka honela bota zion esperoan zen lagunari: Begira ezak Harkaitz, oinik gabe! Eta amorruaren amorruz adiskideak erantzun: Hi bai txirr indulari trebea! Harkaitzi galtzea ez zitzaion bat ere gustatzen. Harroxko samarra zen eta oraingoan erabateko garaipenaren bila abiatu zen. Etxea inguratu eta ezkaratzera iristean esku bat eta bi oinak libratuz lehiakideari esan zion: Begira ezak Haritz, esku bakar batez eta oinik gabe! Haritzek, amorrua irentsiz, ohiko erantzunez ihardetsi zion: Hi bai txirrindulari trebea! Indurain ematen duk! Baina Haritz ez zegoen galtzeko prest. Inola ere ez! Txirringa hartu eta Harkaitz erabat harriturik e ta garaiturik utziko zuen akrobazia egiteko prestatu zen. Etxe buelta abiadura handiz egin zuen eta ezkaratzera iristean bi eskuak eta bi oinak libratu zituen. Garaipena berea zen, zalantzarik gabe! Baina une horretan bizikleta okertu egin zitzaion eta espaloiaren izkina batean zegoen trafiko seinalearen kontra jo zuen bete betean. Txirringa eta guzti lurrera erori zen seko. Baina amorruak bultzaturik eta lehia buruan zuela, segituan jaiki zen eta besoak eta hankak luzatuz, eta halaber, odolez betetako ahoa zabalduz honela esan zion ikaraturik begiratzen zion lagunari: Begira ezak Harkaitz, hortzik gabe! SHALA JAUREGIKO ANDEREA Donazaharreko kanpo aldean, plazatik hirurehun metrora edo, Aintzilara doan bidearen eskuin aldean kokaturik, bada jauregi zahar bat, gaur fraideen ondasuna dena. Bertakoek Shala jauregia deitzen diote. Aipaturiko fraideek haur eta gazteentzako aterpe gisa darabilte. Hori dela eta, azken hamarkada hauetan, Shala jauregian, leku eta nazionalitate askotako gazte aunitz izan dira. Urte osoan zehar zabalik badago ere, udaberrian eta uda aldean, hartzen ditu bisitari gehien. Gazteak hogei – hogeita hamar bat lag unez osaturiko taldeetan joaten dira, eta ontsalaz, bizpahiru irakasle izaten dira beraiekin, begirale edota zaindari gisa. Jauregia hiru estaietako eraikina da, ederra eta airosoa, baxenafar jauregien ohiko itxura errektangeluarra duena. Aurrealdean eskailera bat dauka eta leiho ugariz hornitua da. Atzeko aldean, bigarren eskailera bat dugu. Haritz eta pago ederrezko basotxo batez inguraturik dago. Gibel aldean, hamabost metrora edo, Errobi ibaiaren adarra den Lauribar errekaren erriberak daude. Leku ederragorik! Jauregi eta gaztelu guztiekin gertatzen den bezala, Shala jauregiari buruzko historia eta istorio aunitz korapilatzen dira: garai bateko jaun andereak, gerrateak, hilketak, amodiozko kontuak eta arima erratuen berri ematen diguten kontakizunak. Bai irakurle, Shalako jauregian ere, badira mamuei buruzko kontakizun lazgarri eta beldurgarriak. Herriko ostatuan, bertako aitatxi batek kontatu zidanez, jauregiko azken anderea gazte gaskoi noble batekin esposatu zen. Mutila noblea izatea z gain, biziki ederra omen zen, eta eskualdeko emakume guztien arretan bereganatu zuen. Shalako Anderea pozik bizi zen bere senarrarekin, baina, tamalez, aurki, haize eta mizto gaiztoak gaskoiaren amodiozko ibileren berri zabaltzen hasi ziren: Hardoiko Mar gaitarekin besotik helduta ikusia zutela, Jatsuko Maialenarekin ongitxo moldatzen zela, Uharte Garaziko Ixabel Haiztoirekin musuka zebilela…, eta hamaika horrelako kontu. Hastapenetan, Shalako Andereak horrelako zurrumurruak bekaitzaren ondorioa zirela pen tsatu bazuen ere, hiruzpalau urte pasatu ondoren kezkatzen hasi zen. Amak hamaika aldiz errana zion: Lauribar errekak soinu egiten duenean, bada elurra inguruko mendietan. Eta kontu horien ugaritasunak egiazko zerbait azaltzen zuela sinistera iritsia zen. Engoitik (8), senarraren itzal bilakatu zen. Non zen gaskoi ederra, han zen Shalako Anderea. Eta horrela, egiaren jabe egin zen. Zurrumurru horiek guztiak egiazkoak ziren. Ez zegoen eskualde osoan gaskoiarekin lizunkeriatan ibilia ez zen neska gazterik. E ta horrez gain, ba omen zeuden bizpahiru ume iturri garbikoak ez zirenak. Hala eta guztiz ere, okerrena etortzear zen. Neguko hil batean, Iruñetik Pauera zihoan gazte noble batek aterpe eskatu zuen berarentzat eta bere segizioarentzat. Nafarroako erregeak sinatutako gutun bat zekarren bide agiri gisa. Astebete egin zuten jauregian aterpeturik. Mutil gazteak, bazkaldu eta afaldu Shalako jaun andereen mahaian egiten zuen, bere nobleziak agindutako usadioari jarraiki. Atsegina zen, gaztetasunak ematen duen ed ertasunaz jantzia, eta Iruñea aldeko euskara kantariaz mintzo zen. Afalostean kontu kontari aritzen ziren hiruak beheko suaren inguruan. Gazteak gortearen berriak kontatzen zizkien eta Shalako jaun andereek atsegin handiz entzuten zioten. Gaueko ordu iluna k labur egiten zitzaizkien halakoetan, baina azkenean, loak errenditzen zituen denak eta ohatzera eramaten. Lehenik, Shalako Anderea izaten zen erretiratzen zena eta ondoren, handik oren zenbaitetara senarra eta gaztea. Horrela zen gauero. Zazpigarren egu neko gauean ber gauza agitu zen. Shalako Anderea bere ohera erretiratu zen areto nagusiko beheko suaren inguruan, gorteko kontuez elestan, senarra eta Iruñeko gazte noblea utzirik. Ohatzean izan zen denbora luze senarraren zain, gau hartan haren faborearen beharra baitzeukan, baina denbora aitzinera zihoan arren, senarra ez zen lo ganberan agertzen. Eri edo egon zitekeelakoan, ohetik jaiki eta areto aldera abiatu zen. Han ikusi zuenak odol guztia kiskali zion. Senarra eta gaztea aretoko jarleku luzean etzan da, biluzik, besarkaturik, biak bat eginik, maitasunezko plazerei emanik zeuden. Eskualdeko neskekin izandako kontuak barka ziezazkiokeen, baina mutil harekikoa ez. Amorruz beterik, jelosiak itorik…, horma batean eskegita zegoen alimaleko aizkora hartu, e ta bi aldiz pentsatu gabe, deusetaz konturatu gabe estu besarkaturik jarraitzen zuten gizonengana hurbildu, eta di da azkar batez, gizonezko biak akabatu zituen. Berehala, odol putzu handi bat aretoko zolan zehar barreiatu zen, lurra heriotzaren gorritasun az tindatuz. Gero, hormetako suzi bat hartuz, su eman zion jauregiari. Soldaduek eta mirabeek ezin izan zuten ezer egin ustekabeko su hura itzaltzeko. Etsipenez, kanpotik ikusi zuten Shalako Anderea leiho batean garrasi bizitan ari zela. Suak kiskali zitu en bai jauregia eta bai anderea. Denboraren poderioz, jauregia berreraiki zuten eta jaun andere berriak txandatu ziren bertan. Dena den, jauregian beti gertatu izan dira ezbehar handiak eta baita hilketak ere. Herritarrek diotenez, usu ikusten omen dut e Shalako Anderearen mamua zuriz jantzita, bere soldaduek eta mirabeek azken aldiz ikusi zuten leiho berean eta kanpo aldera begira. Azken hilketa misteriotsua duela bospasei urte gertatu zen. Alemaniatik eskola giristino bateko berrogei bat lagun etorri ziren hamabostaldi bat jauregian iragaitera. Bigarren astean, irakasleetako bat hilik azaldu zen bere ohean. Labain bat zuen bihotzean sarturik. Arazo ekonomiko larriak pasatzen ari omen zen, eta bere buruaz beste egin zuelakoan poliziak ikertzeari utzi z ion. Zenbait herritarren aburuz, Shalako Anderearen eskua ez zen hilketa horretatik biziki urrun. 2007ko azaroan, Irungo ikastolatik eta Lezoko institututik elkarrekin joandako ikasle tropel bat aterpetu zen jauregian. Hamabost – hamasei urtetako gazteak ziren gehienak, bizi biziak, horrelako istoriotan sinisten ez zuten gaztetxoak, parrandak buruan eta telefono mugikorra sakelan, besterik ez zuten neska mutil moderno horietakoak. Jon, Juanjo, Edu, Imanol eta Joseba irakasleek jauregiko gertakizunez ohart u bazituzten ere, ez zieten inolako jaramonik egin, eta zaharren sineskeriak eta zozokeriak zirelakoan, garrantzirik eman gabe jarraitu zuten euren josketekin. Baina Maider eta Beñat gaztetxoek, irakasleen hitzen gibelean egiazko zerbait egon zitekeelakoan , jauregiko bazter guztiak miatzeari ekin zioten. Shalako Anderearen berri eman ziezaiekeen arrasto bat xerkatzen zuten. Lehen gauean, Maiderrek soinu bat entzun zuen, aldameneko ohean lo seko zegoen Beñat laguna esnatu, eta eskuko linterna baten laguntz az, soinua entzun zen tokirantz abiatu ziren biak. Korridore luze batera iristean, eskuan suzi bat zeraman andre misteriotsua ikusi zuten. Ederra zen arren, aurpegian tristura handia islatzen zuen. Poliki zebilen. Korridoreko azken atea igarotzerakoan, Mai derrek eta Beñatek begi bistatik galdu zuten. Ikusi al duk, Beñat? Hori Shalako Anderea zuan! –Maiderrek, beldurra aurpegian nabarmen zuela. Zer esaten dun Maider! Hi ere, gure irakasleen antzera, erotzen hasia haiz ala? Hemengo zerbitzarietako bat zunan ! –Beñatek, mamuarena ezin sinistuz. Bai motel, kamisoiaz jantzirik eta suzi bat eskutan! –Maiderrek, Beñatek esandakoari aurre eginez. Hurrengo gauetan ez zuten ezer berezirik entzun edo ikusi. Kamisoi zuriaz jantzitako ustezko zerbitzariaren arrastorik ez. Eta galdetu bazuten ere, inork ez zien zerbitzari misteriotsu haren berririk eman. Jauregian igaro behar zuten azken gauean Maider eta Beñat, gainerako guztiak bezala, lotan ziren. Halako batean, Maiderrek karga handia sumatu zuen bere gainean. Arras ikaraturik esnatu zen, baina zama gainean senti bazezakeen ere, ezin zuen ezer ikusi. Bazirudien pertsona ikusezin bat zegoela bere gainean. Gainetik kentzen ahalegindu zen, baina alferrik. Beldurrez, Beñati dei egin zion: Beñat, Beñat, esna hadi eta lagun iezadak! Zer dun Maider, amesgaiztoren bat? Ez, ez duk hori. Norbait zegoan nire gainean, baina oraintxe, hi iratzartzean, altxatu duk. Maider, hi erdi zoratuta gelditu haiz kamisoi zuriaz jantzitako zerbitzaria ikusi genuen gau hartatik. Bai, inork ezagutzen ez duen zerbitzaria, ezta? Halako batean, soinu bat entzun zuten beraien aurrean. Maiderrek linterna piztu eta soinua sortu zen tokia argiztatu zuen. Han zegoen, beraien aurrean, zuriz jantzitako andere misteriotsua. Eskuko keinu batez, haren atzetik joateko agindu zien, eta bi gazteek, pijaman kaka eginda bazeuden ere, atzetik segitu zioten. Lehengo eguneko korridore berberetik barrena eraman zituen eta kanpora atera. Bi gazteek ikaraz eta harriduraz begiratzen zioten . Bihotzeko taupadak azkar eta fite sumatzen zituzten, baina jakin min ezkutu batek zuriz jantzitako anderearen urratsen atzetik zeramatzan. Etxetik hurbil zegoen basora sartu ziren, beti andereari jarraituz. Bat batean, anderea goroldioak eta belarrak erd i gorderik zeukaten harlauza baten gainean gelditu zen. Hori egiterakoan, harlauza alde batera lerratu zen eta lur barnera zeraman zurubia agertu. Anderea, txintik esan gabe, barrura sartu zen zeruan zegoen ilargi beteak ematen zuen argitasunaren laguntzaz . Maiderrek eta Beñatek, lipar batez, elkarri begiratu zioten galdezka, eta buruaz egindako baiezko keinuen adostasunez, gibeletik abiatu zitzaizkion, harrizko eskailera hartatik beheiti. Maiderrek eskuan zeraman linternak bidea errazten zien. Zurubi hura luzea zen, kiribildua. Bizpahiru minutu jaisten eman ondoren, ganbera zabal batera iritsi ziren. Erdian, harrizko mahai bat zegoen eta haren gainean burdinazko kutxatila bat. Mahai gibelean, zain eta beraiei begira, zuriz jantzitako anderea zegoen. Maide rrek, beldurra nonbait utzirik, galde egin zion: Nor zara zu? Eta, zer nahi duzu gutaz? Zuriz jantzitako andereak, oihartzun handia sortzen zuen ahots hotz batez erantzun zien: Ni Shalako Anderea naiz, jauregi honetako jabea izan zena. Nire senarraren fideltasun ezak burua zoratu zidan eta bihotza gorrotoz bete. Herrak eraman ninduen bi hilketa lazgarri egitera eta bihotzez maite nuen jauregi hau erretzera. Eta nik, sutean bizitza galdu banuen ere, nire gogoa, hau da, nire espiritua preso da orduz gerozt ik jauregi honetan. Jadanik, laurehun urte inguru iragan dira orduz geroztik, eta akiturik nago. Nire gogoa libratu nahi dut eta argitasunerantz abiatu, baina horretarako laguntza behar dut. Zuek aukeratu zaituztet horretarako. Lagunduko al didazue? Bai d ardarati batez erantzun zioten bi gazteek. Orduan, ireki ezazue kutxatila eta bertan erraiten zaizuena egin. –Andereak, bozkarioa ezin disimulatuz. Beñatek burdinazko kutxatila kontu handiz zabaldu zuen. Barruan esku izkribu bat eta zilarrezko kopa eder bat zeuden. Irakur ezazue eta bertan erraiten zaizuena egin, otoi! –errepikatu zien andereak. Beñatek esku izkribua jaso eta ozenki irakurtzeari ekin zion: Mezu hau irakurtzen duzuenek jakin behar duzue arima erratu baten askatzeko informazionea em aiten zaizuela. Bete ezazue eskatzen zaizuena eta erdietsiko duzue. Otoi, ez utzi nehoiz zilarrezko griala lurrean. Horrela eginez gero, zuen arimak ere, eternitaterako kondenatuak izanen baitira. Hau irakurtzean, Beñatek Maiderri ikaraz begiratu zion. Segi ezak otoi, segi izutu gabe. Aitzina. Bete ezazue eskatzen zaizuena. –andereak fermuki aginduz. Beñatek ozenki irakurtzen jarraitu zuen: Zoazte errekara eta bertako urez zilarrezko griala bete. Gero, itzuli ganbera ezkutu honetara eta grialeko uretan bustitako eriez gurutze saindua egin ezazue libratu nahi duzuen arima erratuaren gainean, horrela argitasunezko bidea non den erakutsiko baitiozue.Hori guztia egin ondoren, griala burdinazko kutxatilan berriro sartu eta irten zaitezte ganbera honetatik bet iko.Zuen isiltasuna izan behar da gero, akordio hau betiko sinatuko duena. Jainko handiaren bedeinkazioa izan bedi zuekin! Goazak! –esan zuen Maiderrek, bi aldiz pentsatu gabe. Eskuan zeraman linternaz zurubia argiztatu zuen. Beñat atzetik zebilkion, esk u artean zilarrezko kopa eramanez. Zulotik ilki eta hurbil zen errekarantz abiatu ziren. Halako batean, Beñat zuhaitz baten zainarekin trabatu eta kili kolo, erortzeko zorian izan zen zenbait instantetan. Maiderrek besotik heldu eta zutik mantentzen lagun du zuen. Kopa erori al zaik? –galde egin zion kezkatuta. Ez! Eta lurra ukitu al du? Ez dinat uste. Eskerrak! –biek batera. Deus gehiago esan gabe, errekara iritsi ziren. Beñatek griala urez bete eta zulorantz itzuli ziren. Barrura sartzerakoan, anderea mahaiaren aurrean belaunikaturik topatu zuten. Ekarri al duzue? –galde egin zien ahots hotzez. Bai, ekarri dugu! –ihardetsi zion Maiderrek. Egin ezazue, bada, esku izkribuan erraiten zaizuena. –andereak, bere bozkarioa ezin ezkutat uz. Beñatek atzamarrak kopako uretan sartu eta anderea busti zuen bere gainean aita gurearen seinalea eginez. Mila esker aunitz. Zuei esker libre naiz. Jainko handiaren bedeinkazioa izan bedi beti zuekin! –esan zien andereak poztasun handiz. Une hartan, andere zuria desagertu zen, eta zegoen tokian argi bortitz bat azaldu. Zurubitik goiti igo zen. Beñatek griala burdinazko kutxatilan sartu, hura hertsi, eta argiaren atzetik zurubia igo zuten. Kanpora irteterakoan, harlauzak berriro lerratu eta zuloa itxi zuen. Ordurako, argi bortitza zeru ilun alderantz abiatua zen. Segituan, izarren artean galdu zen. Bi gazteak, isil isilik, inor ez esnatzeko, berriro euren ohetan sartu ziren. Goizeko bederatzietan, irakasleen ahotsek esnatu zituzten: Jaiki neska muti lak, altxa! Gosaldu, gauzak bildu eta hamarretarako gure bila etorriko den autokarrean egon beharra daukagu. Hala, mugi denak! Baina, baina…! –Jon irakasleak Maider eta Beñati begira – A zer begi zuloak! Gauean ez al zaituzte loak hartu! Ene bada, zer esango dute zuen etxeetan halako aurpegiak ikusita. Gero, irakasleak beste logeletako neska mutilak iratzartzera abiatu zirelarik, Beñaten ondoko ohean lo egiten zuen Ioritz izeneko muti ko kaskagorriak ozenki bota zuen gelan zeuden gainerako gazteek ongi entzun zezaten: Ez, ez duzue lo handirik egin. Gaueko ordu ttikietan kanpotik zuen ohetara isil isilik itzultzen ikusi zintuztedan. Zuek bai probestu duzuela gaua, alajaina! Ez al da hol a! –galde egin zien irribarre handi bat ahoan zuela. Gelan, motxilak egiten ari ziren beste neska mutil guztiek barre zoro ozen handi batez Ioritzen hitzak berretsi zituzten. Kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar!!! AITAREN NEGOZIO BILERA Koxepe Garat miarrota da, hau da, miarriztarra. Miarritzen sortua, Miarritzera ezkondua eta Miarritzeko banka batean lanean aritzen dena. Hiru seme alaben aita. Langilea eta arduratsua. Hori dela eta, bankako zuzendaritzara iritsia da. Bere lana maite du, eta gogo handiz ekiten dio. Horrenbeste maite duena tarteka, negozio bilerak direla eta, kanpo aldera egin behar izaten ditu en bidaiak dira. Halakoetan, aste pare batez, bere familiarengandik urrun izaten da, eta biziki tradizionalista denez, ez du etxetik urrun egon behar hori sobera maite. Mirentxu emazteak badu horren berri, eta horrelakoak hurbiltzen zaizkionean, senarra an imatzen ahalegintzen da. Azken finean, hori haren lana, eta horretaz bizi da familia osoa. Emaztearen bultzadari esker, etxetik urrundu behar hori goxoago egiten zaio Koxepe gureari. Oraingoan, Alemaniara, Berlinera zehazkiago, joan beharra dauka Koxepe su frituak. Agur aita, sarri arte! Bidaia on! –agurtu zuten hiru seme alabek abiatzeko orduan. Anima Koxepe, anima bihotza eta arima! –Mirentxu emazteak senar penatuaren abiatzea goxatu nahian. Eta horrela, penaren penaz, Koxepek negozio bidaia berria egiteari ekin zion. Egunak iragaiten ziren, bata bestearen atzetik, eta egunero, ilunabar aldean, Koxepek etxera telefonoz deitzen zuen familiaren berri ukaiteko. Txirrin, txirrin…! Gau on Mirentxu! Ongi al zarete? Gau on Koxepe! Nola zira? Zer moduz Berlinen? Gu, etxean, ongi maitea. Etxean ongi gira denok. Eta zu, nola zira laztana? Ongi, biziki ongi, baina erran behar badizut, arras akiturik. Buruko min galanta dut. Afaldu fite eta lota ra noa, bihar goiz goizean jaiki behar baitut. Badakizu lanak ez du barkatzen. Eutsi Koxepe, eutsi! Laster itzuliko zira eta. –emazte hunkituak. Hurrengo egunean, arrats aldean, Mirentxu afaria prestatzen ari zen bitartean, haurrak egongelan, Euskal Te lebistako marrazki bizidunak ikusten utzi zituen. Handik hamar bat minutura Maitena, alabarik zaharrena, sukaldera sartu zen. Ama, ama! Aita telebistan da! Zer erraten duzu Maitena?, aita telebistan dela? Bai ama. Marrazki bizidunak finitu dira eta ora in aita ari da hizketan. Hau ustekabea! Berlinen egin beharreko negozioaz arituko da! Ez ama, ez dago Berlinen, Espainiako Benindorm en baizik. –neskatilak amari gauzak argitu nahian. Mirentxuk ez zuen deus gehiago erran. Eskuak jantzirik zuen mantalean garbitu eta korrika egongelara abiatu zen bere senarra telebistan ikustera. Iritsi, ikusi eta hura ustekabea hartu zuena Mirentxu gaixoak. Erreportaje moduko bat ematen ari ziren eta han, Benidorm eko hondartzan, hamaka batean etzanda senarra zegoen. Nesk a ilehori ponpoxa batek masajeak egiten ari zitzaion bizkarrean. Bai jaun andreak, Euskal Herri osoa euriaren azpian dagoen bitartean, Mediterranioko kostaldean oso eguzki ederra daukate. Kostalde guztia turistez beteta dago, eta horietako asko euskaldunak dira. Benidorm eko hondartza, esate baterako, euskaldunez lepo d ago. Entzun diezaiogun pantailan dugun gizonari. –zioen telebistako esatariak. Zu nongoa zara? –galde egin zion telebistan agertzen zen kazetariak hamakan, neska ilehori panpoxaren masajeak jasotzen ari zen gizonari. Ni lapurtarra niz, Miarritzekoa. Eta zeren bila etorri zara Benidromera? Iduzkiaren xerka, jakina! Estresatua nintzen eta pausa behar nuenez gero, hona etorri niz. Masajeak ematen ari zitzaion neska lirainak, irribarre eginez, hurbildu eta musu eman zion Koxepe sufrituari, baita gizonak g ogo onez erantzun ere. Telebistako esatariak bere mezuarekin jarraitu zuen: Ikusten duzuen bezala, euskaldunok badakigu bizitzaz gozatzen. –Eta ordurako besarkada estu batez uztarturik zeuden gizon emakumeei begira – On dagizuela! erranez bukatu zuen. Momentu horretan, Mirentxuk, amorru handiz, telebista itzali zuen. Gau hartan, iluntzean, egunero egiten zuen legez, Koxepek etxera deitu zuen. Txirrin, txirrin…!!! Gau on familia! Zer moduz zaudete? Gu ongi eta zu? –Mirentxuk. Ongi maitea, baina arras akiturik. Badakizu lanak ez du barkatzen. Bihar, arratsaldeko laurak aldera, Parmako aireportura iritsiko ni zeta berehalaxe, taxi bat hartu eta etxean izanen niz. Badut gogoa etxean zuekin egoteko eta pixka bat deskantsatzeko. Ainitz maite zaituztet. Bihar arte! Hurrengo egunean, arratsaldeko lauretan hegazkinak lurra hartu zuen Parmako aireportuan. Koxepe hegazkinetik jaitsi eta taxi bat harturik, Miarritzeko bere etxerantz abiatu zen. Bostak aldean etxeko atean zen. Emazteak atea ireki zion, baina Koxepek espero zuen musua eman beharrean, maleta handi bat eman zion eskura honako hau erraten ziola: Hemen dituzu zure gauza guztiak: barneko galtzak, galtzerdiak eta guzti. Segi berriro Benidormera eta utz gaitzazu bake sainduan. –Eta atea kolpe bortitzaz hertsiz, agurtu zen – Segi eta nehoiz ez itzuli! Adio! SUGAARREN ITZULERA Bai, bai! Lehen bazen Sugaar izeneko suzko suge arra, biziki gaiztoa zena. Mendietan bizi zen eta ekaitzarekin batera zeruan azaltzen zen harro eta gaizto. Haserretzen zelarik, belar metak, zuhaitzak eta baita aunitzetan baserriak eta etxeak ere erretzen zituen. Behin hasiz gero ez zuen barkatzen. Ez zuen gupidarik. Baina halako batean, eta oraindino inork ez daki zergatik, desagertu zen. Azkainen eta inguruko bazterretan bake ederra hartu genuen. – Horrela mintzatzen ari zena Gaxuxa Etxeberri zen, Errek axilo etxeko alaba. Hirurogeita lau urte zituen eta aspalditik alargundua zen. Hiru seme alabak Baionara lanera joan zitzaizkionez geroztik, bakarrik bizi zen bere etxean. Amatxi! –galde egin zion bere bi anaiatxoekin batera entzuten ari zen Ainara biloba txo ttipiak – eta hori noiz gertatu zen? Duela biziki denbora luze, bihotza! Nik ez dut Sugaar nehoiz ikusi. Kontatzen dizudana nire amatxik niri, zuek bezain ttipia nintzenean, kontatutakoa da. Pentsa ezazu! –ihardetsi zion Gaxuxak Baionatik bere etxean u dako denboralditxo bat pasatzera bi anaiatxoekin batera etorritako alabatxiari, umea nolabait lasaitu nahian. Eta gaiztakeriaren bat egin al zion zure amatxiri? –galdetu zion arrapaladan Beñat ttipiak. Bai, behin etxeko selaruari su eman zion. Baina bert an bizi zen katuetako bat mauka hasi eta nire aitatxi amatxiek, horrela oharturik, sua itzali ahal izan zuten. Eskerrak! –erran zuen Eneko ttipitxoak –, bestela…! Bai, arrazoia duzu Eneko, eskerrak! Bestela suak Errekaxilo eta bere teilatupekoak erreko ba itzituen, eta gu lauok ez ginateke orain hemen, beheko suaren inguruan, goxo goxo hitz egiten. * * * Hamasei urte berantago, han zeuden, berriro bilduta amatxiren ohe aitzinean. Egoera arras ezberdina zen, amatxi Gaxuxa bere azken hatsa ematen ari baitze n. Negu gogorra igaro berria zuten eta Gaxuxa gaixoa arrunt eri eroria zen. Bizitza unez une ari zitzaion aldentzen, liparrez lipar. Errekaxiloko ganbera zabal hartan, amatxiren ohatzearen inguruan, Gaxuxaren Koxe, Mattieu eta Luixa seme alabak zeuden, hau en senar emazteak eta zazpi bilobak, beraien artean Ainara, Beñat eta Eneko anaia arrebak. Ordurako ez ziren garai bateko haurrak. Hogeita zazpi, hogeita bortz eta hogeita bat urteetako gazteak baizik, eta bertzeekin batera, amatxiri azken agurra ematera e torriak ziren. Ura, ura….. otoi! –eskatu zuen halako batean Gaxuxak. Ainarak, ohatzearen aitzineko mahaira hurbildu zen eta bertan zegoen botilatik baso bat ur bete zuen, gero amatxiri eraman zion. Luixa albak amatxi esertzen lagundu zuen eta gero, Ainarak ura edaten lagundu zion. Gogo handiz edan zuen eta edalontzia urrundu aurretik, Ainararen eskua tinko heldu eta belarrira honela erran zion: Ainara, ni banoan, baina joan baino lehenago gauza bat erran behar dinat. Zer da amatxi? –erantzun zion A inarak, arras harrituta. Oroitzen al dun ttipia zinetelarik kontatu nizuena? –segitu zuen gero eta zailtasun handiagoz Gaxuxak. Sugaarrena diozu? –Ainarak. Bai horixe! Jakin behar dun duela bi urte Errekaxilora itzulia dela. Kasu eman behar duzue. Dena hasi zunan duela bi urte inguru, oilategia erre zenean. Gero leihoko gortinak, sutan zeudela, harrapatu nitinan denborez. Beste behin, kanpoan, eguzkiak idor zitzan, zintzilik nituen mihiseak kiskali zizkidanan. Eta duela astebete ondoko basoko zuhaitzen artean ikusi ninan. Ikusi zenuela diozu? –Ainarak, guztiz ikaratuta. Bai, basoan zunan niri tinko begira. Haserre zirudinan. Itzuli dun Errekaxilora eta ez dun geldituko baserria guztiz kiskali arte… Ainara, ez utzi Sugaarrek gure arbasoen etxea erre dezan. Ez utzi, otoi! Ni banoan… Ez utzi… Ainara, ez utzi…! Hauek izan ziren Ainarak amatxi Gaxuxaren ahotik entzun zituen azken hitzak, Errekaxiloko alabak orduantxe eman baitzuen azken arnasa. Luixa alabak begiak hertsi zizkion eta Beñat semeak gan berako leihoak zabaldu zituen Gaxuxaren izpiritua libre irten zedin. Gero, ganberan bildutako guztiek batera, Aita gurea ozenki errezatu zuten zendu berriaren arimaren alde. Orduantxe erabaki zuen Ainarak Baiona uztea eta Azkaineko Errekaxilora bizitzera aldatzea. Sugaarrek baserria erre nahi bazuen, han egonen zen bera aurre egiteko eta haren nahikeria gaiztoa eragozteko. Handik bi hilabetetara Ainara Errekaxilon zen. Bere adiskide baten bitartez lana xerkatua zuen Senpereko lantegi batean. Denbora igaro zen eta han ez zen Sugaarren arrastorik ikusten. Ainara pentsatzen hasia zen amatxik azken momentuan kontatutako Sugaarren hura guztia eldarnioetan sortua zela. Urte erdi pa satu behar izan zuen Errekaxilon, amatxi Gaxuxak kontatutakoa egia zela baieztatzeko. Azaroko gau batean izan zen. Ainara irakurtzen ari zen bere gelan, ohean etzanda, erre usain handia sumatu zuelarik. Amatxiren izandako ganberatik zetorren. Jauzi batez altxatu zen eta azkar batean, ganberako atea ireki. Amatxiren ohea erretzen ari zen. Lehen harridura momentua pasatuta, Ainarak sukaldeko eltze handi zenbait urez bete eta sua itzali zuen. Horretan ari zela, gero eta ozenagoa zen ziztu bitxia entzun zuen. Bazirudien ziztu hark belarriak lehertu behar zizkiola, gero etxeko bazter guztiak gainezkatzen zituen barre ertzoa entzun zuen. Kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar…. Ainarak etxeko ate nagusia zabal zabal ireki zuen, eta orduan ikusi ahal izan zuen airezko eta suzko zurrunbilo baten itxurako zerbait etxetik ilkitzen eta ondoko basoan galtzen. Beraz, amatxi Gaxuxak, azken hatsa ematean, kontatu ziona egia zen. Sugaar Errekaxilora itzulia zen! Hurrengo egun eta as teetan bakea izan zen Errekaxilon. Bazirudien Sugaar alde egina zela, bederen, horrela pentsatu nahi zuen Ainarak. Hala eta guztiz ere, beldur handia zen nagusi Ainararen baitan. Haatik, amatxiri, hil zen egunean, emandako hitzak indarra ematen zion etxe h artan, bere arbasoen izandako etxean, jarraitzeko. Handik hiru hilabetetara egoera arrunt aldatu zen. Otsaila zen, ortzeguna, eta Ainara akiturik itzuli zen lantokitik. Afaritxo bat egin ondoren, oheratu zen. Gaua lo seko eman zuen, nekeak ematen duen lo sakonaz. Gaueko ordu biak aldera, eztanda hurbil batek bere loalditik iratzarri zuen. Zer ote? Etxeko bazterrak presaka miatu eta gero, eta barruan ez zela izan ziurtatu ondoren, etxeko atea zabaldu eta etxe aitzineko zabaldira atera zen. Han ikusi zuenak odola hormatu zion zeharo. Bere autoa su eta garretan zegoen. Ke hats beltz handi batek dena iluntzen zuen, eztarrian sartu zitzaion eta eztula eragin zion. Zegoeneko ezin zen deus egin, suak gasolina ontzia hartua zuen eta horrek eragin zuen Ainara bere l oalditik esnatu zuen leherketa. Lipar batez, arropak eta bestelakoak maletetan sartzeko eta Errekaxilotik betiko alde egiteko sekulako gogoa sumatu zuen bere baitan. Suzko eta ke beltzezko zurrunbilo batean ezkutaturik zegoen auto aldera begiratu zuen, be rriro ere. Eta orduan ikusi zuen suge arra airean, hegaka, autoa estaltzen zuen zurrunbiloaren gainetik hegaka. Suzko suge arra pozik zebilen alde batetik bertzera, jira biraka. Eta orduantxe bere barre ertzoak gaua bete zuen: kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar, kar…!!! Ainarak belarriak eskuez fermuki hertsi zituen eta korrika etxera sartu eta danbateko bortitz batez atea itxi zuen. Lehen, autoa kiskaltzen ikustean hormatutako odola, orain borborka sumatzen zuen zainetan, irakiten. Ez naiz Errekaxilotik joanen! Ez, ez naiz joanen! –bota zuen ozenki, Sugaar malapartatu hark entzun ziezaion. Eguna argitzean, Xabi lagunak Donibane Lohizuneko asegurantza etxera eraman zuen autoz. Behin paper guztiak bete ondoren, Azkainera itzultzen ari zirela, Xabik honela erran zion: Ainara, badakit ez duzula gertatutakoaz gehiago mintzatu nahi, sobera minbera egiten zaizulako, baina nire ustez, badago gauza bat erran behar dizudana. Erran ezazu Xabi, erran ezazu! –erantzun zi on Ainarak, poztasun handirik gabe. Ezagutzen duzia Azkaineko erretore berria? Nor? On Ramuntxo? –ihardetsi zion Ainarak, hizketan segitzeko gogo handirik gabe. Bai, berbera! Ez dakit jakinen duzun apeza izateaz gain erdi aztia dela. Zenbaitek erran didatenez, erdi medium ere ba omen da. Eta? –Ainarak, gehiago jakin guran. Berarekin apeztegian ikasi eta ongi ezagutzen duen nire lagun batek kontatu didanez, sor gin kontuetan arras aditua omen da. Sorgindutako etxe zenbait garbitu du eta exorzismoetan ere ibilia omen da. Zer iruditzen zaizu berarengana bagoaz eta den dena kontatzen badiogu? Ez da ideia txarra. Goazen Xabi! Eraman nazazu On Ramuntxorena. Erran et a egin. Oren laurdena igaro aitzin apezetxeko ate aurrean zeuden. Atean jo eta On Ramuntxo berak atea zabaldu zien. Egun on Jainkoak eman diezazuela lagunak! Zer nahi duzue? Berorrekin mintzatu. Hil ala biziko afera da. –erantzun zion Ainarak, esperantza berriez gainezka. Aitzina, aitzina! Sar zaitezte eta mintzatuko gara. –erretoreak. Mahai zahar eta luze baten inguruan eseri eta berehalaxe Ainarak ordura arte gertatutako guztia kontatu zion. Apezak ez zuen aurpegian deus erakusten eta Ainarak bere aza lpenekin bukatu zuen arte ez zuen txintik ere erran. Gero bai. Ahots hunkituaz honela erran zion: Kontatu didazun hori guztia arras larria da, larria eta gogorra. Jakin baneza zer egin! Emadazu egun zenbait, gogoeta eginen dut zuk kontatutakoaz eta zer egin dakidanean etxera joanen natzaizu. Handik astebetera On Ramuntxo Ainararen etxean azaldu zen liburu lodikote bat eskuan. Egun on Jainkoak eman diezazula Ainara! Iritsi da eguna. Prest al zaude? Bai, erretore jauna. Berorrek nahi duelarik hasiko gara. Prest naiz. Ekar itzazu etxean dauzkazun eltzerik handienak eta goazen errekara! –apezak. Ainarak apez jaunak erran guztia bete zuen, lau eltze handi bilatu eta horiek eskuetan etxe ondoko errekar antz abiatu ziren biak. Urez bete eta bien artean etxera garraiatu zituzten. Orain zabal itzazu etxeko ate eta leiho guztiak, eta ondoren nire gibelean jarri. Agindu bezala egin zuen Ainarak. Orduan On Ramuntxok latinez idatzitako liburu mardula ireki et a ozenki irakurtzeari ekin zion. Ainarak ez zuen tutik ere ulertu. Gero, urez betetako eltzeak bedeinkatu eta burruntzaliaren laguntzaz etxeko bazter guztiak zipriztinez bustitzen hasi zen, sukaldea, lo ganberak, komuna… Selaurura iristean gauza bera egin zuen eta une hartan zurrunbilo beltz bat aireratu zen. Suzko suge arra zen. On Ramuntxok burruntzalia urez bete eta suge arra busti zuen. Hoa, hoa hemendik betiko Sugaar! Eta ez itzuli nehoiz! –erran zion ozenki. Momentu zehatz hartan suge arrak alde egi n zuen etxeko leiho batetik urruntasunean galtzeko. Gero, On Ramuntxok leiho eta ate guztietako kanpo aldean gurutze gorri bana margotu zuen. Ez da itzuliko! –erran zion Ainarari begietara begiratuz. Eta horrela izan zen. Urteak fite igaro ziren. Ainara eta Xabi Errekaxilora ezkondu ziren. Gaur hiru seme alaben guraso dira, eta nehoiz ez dute Sugaarren berririk ukan. Hori bai, nehoiz ez dituzte On Ramuntxok etxeko ate eta leiho guztietako kanpo aldean margotutako gurutze gorriak ezabatu. GENEVIÈVE ETA PAXKAL Lagunok, denok ongitxo dakigun bezala, gaur egungo maskotak ez dira betikoak, edo agian hobeto erranik, betiko maskotez gain, gaur egun oso bestelakoak daude. Zenbait etxetan tarantulak eta antzeko armiarma handi higuingarriak ikusten ahal dira. Muskerrak, kaiman kumeak, urtxintxak eta horrelakoak, gero eta gehiago ikusten ahal ditugu, eta baita urrundik ekarritako era guztietako sugetzarrak ere. Paxkal Hardoi uztariztarra da sortzez, baina Baionako Saint Léon ospitalean egiten du lan erizain gisa. Berrogeita bost urte ditu eta ezkongabea da. Baiona Ttipian, Pannecau karrikan bizi da, bakarrik, edota hobeto erranda, Geneviève rekin. Geneviève potol o samarra da, zintzoa eta isila. Afrikatik ekarria da, bederatzi metro luze neurtzen du eta pitoi arrazako beste sugetzarren antzera jatun samarra. Paskalek duela sei hilabete erosi du Baionan ireki berria zen animalien saltoki batean. Paskal Hardoik bizik i maite du eta bere gosea ederki asetzen du animalien saltokian erosten duen elikagai bereziaz. Tarteka untxiak, saguak eta horrelakoak ere ekartzen dizkio harrapa eta jan ditzan. Paxkalen bizimodua biziki lasaia da, etxetik ospitalera eta ospitaletik et xera. Horrela igarotzen ditu egunak eta asteak. Hori dela eta, Genevièven konpainia izugarri estimatzen du. Telebista ikusten aritzen denean, Geneviève berarengandik hurbil, lurrean kiribilduta, egoten da. Gauean, ohera sartzean, Geneviève ohe ondoan kiri bilduta egoten da. Isila den arren, tarteka zurrunka modukoa egiten du, baina horrek ez du Paxkal inolaz ere asaldatzen. Eta horrela egunak joan eta egunak jin. Azken bolada honetan Geneviève arraro samarra dago. Ohikoa baino erneago. Eta aunitzetan telebi sta ikusten ari denean, Paxkalek berari irmo begira harrapatzen du, bere miztoa dantzatzen. Eta horretaz gain, azken hiru egunetan, goiz goizean, ospitalera joateko esnatu denean, Geneviève, lurrean kiribilduta egon beharrean, ohean, bere ohean, luze luze etzanda topatu du, esna, eta berari irmo begira, beretaz maitemindurik balego bezala. Hori izanen dea? Paxkalek ez daki zer pentsatu. Zer gertatzen zain potxolo? Aspertzen haiza,, hor lurrean, bakarrik? –Baina Genevièvek ez dio erantzuten, eta betiro b erari irmo begira jarraitzen du. Okerrena bart izan da. Paxkal berandu samar oheratu zen. Lagunekin afaritxo bat eginda zuen, eta hori dela eta, berant samar joan zen ohera. Paxkalek ez du, ontsalaz (6), alkoholik eta kaferik edaten, baina afaria Bordelek o ardo onaz bustirik egin zuen, eta bizpahiru kafe hartuta itzuli zen etxera. Ohean etzanda zegoela, egun argiz baino esnatuago zegoen, ohean bueltaka eta bueltaka, lo egin nahian eta ezin. Eta horrela orenak j joan eta orenak jin. Halako batean, gorputz h otz bat sumatu zuen bere ondoan. Geneviève zen. Aurreko egunetan bezala, isil isilik, lurretik ohatzera igoa zen. Paxkal jauzi batez ohean eseri zen. Eta sugetzarrak, gorputz erdia altxatu zuen, nagusiaren buruaren garaieran jartzeko. Irmo begiratzen zion gure donadoari . Zer dun Geneviève? Hotz haiza? Badakin ez dudala maite hi ohera igotzea. Jaitsi hadi oraintxe bertan! Entzun al dun? Jaitsi hadi nire ohetik! Baina kasurik ez. Azkenean, indarrez puxatu behar izan zuen ohetik lekutzeko (11). Handik oren batera edo, loak Paxkal hartu zuen. Goizeko 6,30etan iratzargailuak jo zuelarik, Paxkal gurea, neka neka eginda, esnatu zen, eta ondoan, ohean luze luze etzanda, eta berari irmo begira, Geneviève zegoen, berriro ere. Berriro hemen? Zer erran ninan gauean? Ez dinat bat ere maite hi ohera igotzea. Azken aldia izan dadila, bestela haserretuko naun. Genevièvek begirada mantenduz eta miztoa dantzatuz ihardetsi zion. Zortzietarako lanean zegoen. Eskerrak lanegun laburra zuela, gaueko parrandaren eragine z arras akituta baitzegoen. Eguerdirako kanpoan zen, arratsalde hura bere atseden eguna baitzen. Fite bazkaldu eta Baiona Ttipian famatua den Hiriart albaitariari dei egin zion. Bai, arratsaldeko 4,30ak aldera joanen natzaizu etxera. –erran zion Hiriart jaunak. Telefonoz agindu bezala, 4,30etarako, Paxkal Hardoiren etxean zen. Arratsalde on Hiriart jauna. Mila esker ainitz etortzeagatik – Agurtu zuen Paxkalek. Arratsalde on zuri, Hardoi jauna. Garrantzi handiko afera zela erran didazu, eta hori jakinik, ez nintzen etxean lasai gelditzen ahal. Geneviève zer duzu, hilzorian ala? Ez, ez. Ez da hori Hiriart jauna. Geneviève osasun onez dago, nehoiz baino osasuntsu ago. Orduan? –albaitariak, arrunt harriturik. Ez dakit nola kontatu jauna. –Paxkalek, bere burura azalpen zuzena ekarri nahian. Tira ba gizona. Hasi kontari. –Hiriart albaitariak, jakin minez. Geneviève bitxi samar dabil azken egun hauetan. Beti izan da zintzo eta fidela, eta betidanik adiskidetasun handia erakutsi dit, baina azken bolada honetan, gauean, lo egiten dudanean, nire ohe ondoan kiribilduta egon beharrean, ohera igotzen zait, isil isilik, eta nire ondoan luze etzanda egoten da, esna esna eta niri irmoki begira. Goizero esnatzen naizelarik, horrela topatzen dut, niri begira eta miztoa dantzatuz. Zuri zer iruditzen zaizu Hiriart jauna, ar baten beharrean al dago? –bota zuen Paxkalek, musu matrailak lotsaren lotsaz gorritzen zitzaizkiola. Albai tariak ezin izan zuen barre bat egin gabe egon, eta barre algara amaitzean honela ihardetsi zion: Hardoi jauna, zer ar eta zer ar ondo? Geneviève ez dago zutaz maitemindurik. Pitoia da, eta pitoiek harrapakin handi bat jan aurretik, egun zenbait ematen du te neurtzen. Horixe zen Geneviève zurekin egiten ari zena. Neurtzen ari zintuen. * * * Baina Paxkal Hardoiren eta Geneviève sugetzarraren istorioa ez zen hor amaitu. Albaitaria joan bezain pronto, Paxkalek sugetzarra erosi zuen animalia dendara dei egin zuen, eta inolako erreklamaziorik egin gabe, bertara itzuli zuen. Gau hartan Paxkalek lasai egin zuen lo, inolako amorosarik gabe. IPUIN IRAKURKETA IZABAKO HILERRIAN Euskal Haziak ikastolako 4. DBH ko ikasleak kurtso bukaerako bidaia burutzen ari dira Pirinioetan barrena. Katalunian hasi ziren Bartzelona bisitatu ondoren, Aragoikoa egin berria daukate eta orain, txangoari amaiera emateko Euskal Herriko Pirinioetan dira. Erronkaritik Zuberoara pasa nahi dute Belagoako bidetik barrena. Gaua Izabako kanpinean pasatzen ari dira. Osora berrogeita bost ikasle eta hiru ir akasle: Aitor Illarregi euskarakoa, Jokin Muñoz soinketakoa eta Itziar Larregi ingelesekoa. Taldea aski jatorra da eta portaera ona eduki dute orain arte, Bartzelonan pixka bat harrotu baziren ere. Bederatzietarako bukatu dute afaltzen eta bidaia hauetan b eti gertatzen den bezala, ikasleek lo egitera joateko presarik ez. Gaur ere, betiko leloa daukagu. Ez dute lotara joan nahi. –Aitor irakasleak. Baina Aitor, goiz samar duk lotara joateko. Hi gaztea hintzela lotara joango al hintzateke? Ez diat uste. Parranda egin nahiko huke hauek orain egin nahi duten bezalaxe. –Itziarrek, irribarre zabal bat ezpainetan duela. Itziarrek arrazoia dik, Aitor! Gaue ko bederatziak dituk. Goiz samar gure gaztetxoak ohera erretira daitezen. –Jokinek. Bai, badakit goiz samar dela eta inor ez dela erretiratzeko prest egongo. Baina bost egun hauetan, gauero egin dute horrela, eta ni nekatzen hasita nago. Ezin al digute bake pixka bat eman? Nik lasai ederrean egoteko gogoa daukat. –Aitorrek, erretxinduta. Ez zaik arrazoirik falta, Aitor! Baina uler ezak gure gaztetxoek zer edo zer egin beharra daukatela lotara joan aurretik. Gorputza unatu beharra zeukatek. Bestela okerrag oa izango duk. Hor ibiliko dituk gauean hitza eta pitza, etengabeko jostaketan eta azkenean, guretako inork ezin izango dik lorik egin. –Jokinek. Nik gustura hartuko nikek kafe bat Izabako ostatu batean, ikasleak nolabait ahantziz. Potrotaraino naukatek! –Aitorrek. Baita nik ere! –Itziarrek, Aitorrek proposaturiko kafeaz inbidiatuta. Ideia bat bururatu zait! –Jokinek – Zoazte biak kafetxo bat hartzera, eta nik, bitartean, ikasle guztiak paseo bat egitera eramango ditut. Paseo bat gauean? Nora? –Aitorrek eta Itziarrek, arrunt harriturik. Ez dituk Idoiako Ama Birjinarengana eramango, ezta? Urruti zagok, eta gainera pirata hauek ez ditek deus errespetatzen. –Itziarrek. Ez neska, hago lasai! Ez ditinat Idoia aldera eramango, urrutiegi zagon, kanposantura ba izik. –Jokinek. Kanposantura? Hi erotu haiz! –Aitorrek, soinketako irakasle gaztearen irtenaldia ezin ulertuz. Baina Jokin, zer esaten ari haiz? –Itziarrek, arras kezkaturik. Lasai zaitezte biak. Ez da sargoriak sortutako ero kolpea, ongi pentsatutako ideia baizik. –Jokinek, bere bi lankideak sosegatu nahian. Ni gaztea nintzela –segitu zuen soinketako irakasleak – Nafarroa Behereko Donazaharrera joan nintzen nire ikastolako ira kasleek antolatutako txango batean. Han ere, hemen bezalaxe, ikasleok txol asperturik ginen gaueko orduetan. Hori dela eta, irakasleetako batek herriko hilerrira eraman gintuen eta bertan beldurrezko ipuinen irakurketa ozena egin genuen. Hara joan ginen ge hienok pijama jantzita. Beldur pittin bat pasatu bagenuen ere, aitortu beharra daukat esperientzia polita, ezberdina, izan zela guretzat, beti gure oroitzapenetan iraun duen horietakoa. Antzeko zerbait egingo genuke gaur gauean. Aitor Aranaren Ipuin lazgar riak izeneko liburua ekarri dut eta bost bat ipuin irakurriko nizkieke. Zer iruditzen? Bitxia! –Itziarrek, zer pentsa ez zekiela. Bitxia, bai! –Aitorrek – baina denbora berean polita. Piztitxo hauek baretzeko moduko ekitaldia iruditzen zait. Gustatuko zai e, bai! Hik, Jokin, eraman itzak ikasleak hilerrira beldurrezko ipuinak irakurtzera, eta Itziar eta biok bitartean kafetxo bana hartuko diagu herriko ostatu batean. Pentsatu eta egin bat izan zen. Jokinek ikasleak bildu eta egin beharrekoa azaldu ondoren , hilerri aldera eraman zituen. Aitor eta Itziar, aldiz, Izabako karrika estuetatik barrena sartu ziren gustuko ostatu baten bila. Kanposantura sartu aurretik, Jokin irakasleak errespetua eskatu zien ikasleei: Orain barrura sartuko gara gure ekitaldia bur utzera, baina sartu aurretik gogoratu nahi dizuet ez garela hona etorri bertan betiko loan daudenen bakea urratzera, hau da, hildakoen isiltasuna profanatzera, ipuin irakurketa bat egitera baizik. Eduki ezazue hau garbi zuen buruetan. Begirunearen kontra e dozer egiten duzuela, gogor zigortuko dut eskolako arautegia aplikatuz. Beraz, mesedez, porta zaitezte ongi! Eta mamu bat agertzen bazaigu? –Aiora ikasleak, gaizto aurpegia jarriz. Ixo Aiora! Ez hadi giroa nahasten hasi! –irakasleak, haserreturik. Eta g ehiago esan gabe, artalde osoa sartu zen hilerrira irakaslearen atzetik. Marmol zurizko gurutze eta hilobien artean pasatzean hotzikara sumatu zuen batek baino gehiagok. Beldurraren lehen zimikoa sumatzen hasiak ziren. Erdi zabalik zegoen hilobi baten aurr eko zabalgunean gelditu ziren, irakasleak horrela aginduta. Hementxe! Hementxe egingo dugu gure irakurketa, denok biltzeko moduko tokia dago eta! Hurbil zaitezte, otoi! Irakaslea erdi zabalik zegoen hilobiaren bazter batean lekutu zen eta ikasleak inguru an jarri zitzaizkion. Inork ez zuen deus ere esaten. Beldurra airean ikus zitekeen. Hurbil zaitezte gehiago mesedez, tokia badago eta! Eta zuek jaitsi zaitezte hortik! –irakasleak, hilobi baten gainean igota zeuden bizpahiru ikasleei aurpegi txarraz begir atuz. Azkenean, ikasle guztiek irakaslea inguratu zuten biribil bat eginez. Jokinek,ozenki eta okasiorako ahots lodia jarriz, beldurrezko ipuin irakurketari ekin zion. Lehena irakurri zien. Ikaragarria zen, zonbiz eta odolez betetakoa. Inork ez zuen txintik ere esan. Bigarrena gero. Hau ere, guztiz lazgarria zen, hilketa odoltsu bat zehazkizun osoz kontatzen zuena. Ordurako ikasle gehienak galtzetan kaka eginda zeuden. Ondoren, hirugarrena irakurri zien eta geroxeago laugarrena. Osora, ordu batez, zaz pi ipuin labur irakurri zizkien. Beldurrak isilarazten zituen denak. Momentu haietan soinu ttipi bat entzutea aski izango litzateke ikasle guztiak korrika eta arrapaladan irten zitezen. Zorionez, ez zen horrelakorik gertatu. Bukatzen ari zirenean, Mattin i kasle zintzoak irakaslearen hitzak moztu zituen: Jokin, barkatu! Zer Mattin? Ez ezak moztu mesedez! –irakasleak, bere azken azalpena eman nahian. Baina, Jokin…! Ikusi al duzu erdi zabalik dagoen hilobi horretatik ateratzen den lurruna? Zer lurrun eta z er lurrun ondo! Utz iezadak bukatzen! –Irakasleak, gero eta haserreago. Baina hori esaten ari zitzaiola, aipatutako hilobi aldera begiratu zuen eta… zur eta lur geratu zen ongi itxi gabe zegoen hilobiko zirrikituetatik ateratzen zen lurruna ikustean. Laster usain astun batek bazterrak eta gure lagunak hartu zituen. Irakasleak, ustekabearen aurrean, erretirada agindu zien ikasleei. Lasai zaitezte! Ez da ezer! Usteltzen ari den gorpu baten kiratsa, besterik ez. Goazen kanpinera! Baina lasai, korri egin ga be. Eta horrela, gehiago esan gabe, aldendu ziren denak bai hilerritik eta bai kirats sarkor hartatik. * * * Gau hartan nekez egin zuten lo, kanposantuan ikusitako lurruna burutik ezin kendurik baitzeukaten. Azkenean, gehien gehienak lozorroan zirenean, garrasi lazgarri bat entzun zuten. Denak esnatu eta altxatu ziren zer gertatzen ari zen jakin nahian. Kanpin denda baten aitzinean Maddi izeneko neska topatu zuten negar bizian. Inguru hartan hilerrian sumatutako kirats ustel sarkor bera usain ze zaketen. Zer gertatu zain? –galde egin zion Aitor irakasleak. Ez didazue sinetsiko, baina lotan nengoela, norbait sumatu dut nire gainean. Karga zela eta, esnatu naizenean, bi zaplaztako eman dizkit aurpegian, eta gero tiraka eta arrastaka, dendatik ater a nau zaku eta guzti. Garrasi egitean utzi nau. –kontatu zion ikasleak kontrolaezin zituen malko artean. Lasai hadi neska! Amesgaizto bat izan dun, besterik ez! –Aitor irakasleak, neska lasaitu nahian – Ala, sartu berriro dendan eta egin ezan lo lasai. Bihar lasaiago hagoenean, hitz egingo dinagu. –eta ondoan begira ari zitzaizkien bizpahiru neska lagunei – Zuek lagun ezazue Maddi gaua pasatzen. Bihar arte! Pixkanaka pixkanaka, denak beraien dendetara it zuli ziren, baita hiru irakasleak ere. Bidean zihoazela: A zer garrasia! Oraindik belarrietan daukat. –Itziarrek. Amesgaiztoa izan da, besterik ez! –Aitorrek. Ez dakit zer esan. –Jokinek, zalantzez beterik – Maddiren dendaren inguruan zegoen kiratsa hile rrian usaindu genuen berbera zen. Sugestioa! –Aitorrek – Nik ere sumatu dut usain ustel hori, baina zakur baten gorotza izango zela pentsatu dut. Eta izatekotan horrelako zerbait izango zen. * * * Hurrengo eguna Izaban eman zuten. Eguraldi sargoritsua z enez gero, arratsaldean udal igeritokira joan ziren freskatzera. Arratsalde biribila atera zitzaien eta ikasleek izugarri gozatu zuten. Haien jostaketak eta haien algarak! Hiru irakasleek ikasleen mugimenduak ikustatzen zituzten. Beraiek ere, freskatzeko a ukera baliatu zuten bainu ezin hobea hartzeko. Zazpietan denak janzten hasi ziren kanpinera itzultzeko asmoz. Hiru irakasleak, ordurako arropaz aldatuta, igeritoki bazterrean ari ziren azkeneko ikasleak bertatik atera nahian. Ala, atera eta jantzi zaitezt e lehenbailehen, bost minutu barru alde egingo dugu eta! Halako batean… Ezin du izan, atzoko kiratsa da! –esan zuen Itziarrek, izua ezin ezkutatuz. Egia! Usain ustel berbera dun! –Jokinek, Itziarren hitzak berretsiz. Ez zaitezte ergelak izan! Usain txarra badago, egia!, baina gorotz puska bat egongo da inguruetan, edo agian guk zanpatua daukagu. –Aitorrek. Horrela hiruak sandalien zolak begiratzen hasi ziren. Horrelakoetan ari zirela Itziar igeritokira erori zen. Berehalaxe, Aitor eta Jokinen artean uretatik atera zuten. Zer gertatu zain? Zorabiatu haiz, ala? –Aitorrek, arras harriturik. Ez, ez! Ez da mareaziorik izan. Norbaitek indar handiz bultzatu nau. –Itziarrek, arropa bustia xukatuz. * * * Afaldu ondoren ikasleak lozakuetara erretira tu ziren. Hiru irakasleak, denda aurrean gelditu ziren solasean. Hilerrian egon ginenez geroztik, hemen hagitz gauza biziak gertatzen ari zaizkigu. –Jokinek. Bai, egia! Ni beldurtzen hasita nago. –Itziarrek. Superstizioak, lelokeriak! –Aitorrek – Kasuist ika hutsa, besterik ez da. * * * Gaua inolako arazorik gabe eman zuten. Goiz goizean altxatu ziren denak gosaltzeko asmoz. Dendak jaso eta motxilak bildu egin behar zituzten Belagoatik barrena Zuberoara igarotzeko. Ordurako, txoferra prest zegoen. Asald atuta zirudien. Egun on! Autobusa prest dago. –esan zien irakasleei. Baita zuri ere! –irakasleek – Ondo egin al duzu lo? Lo ongi, baina gauean aluren batek autobusa marrazkiz beterik utzi dit. Ikusi nahi al duzue? Deus esan gabe, irakasleak txoferraren atzetik, autobusa aparkaturik zegoen tokira hurbildu ziren. Leihoetako kristaletan eta paretetan gorrizko marrazkiak ziren. Baina, zer da hori? –Itziarrek, eskuak masailetara eramanez. Ikur satanikoak dira! –Jokinek, ikaraturik. Zer ikur sa taniko eta zer demontre! Ikasleren batek egindako txorakeriak dira! –Aitorrek. Ez diat uste! –autobus gidariak – Ez dik ematen gaztetxo batek egindako gauza denik. Begira ezazue hemen! Eta esku batez autobusaren atzeko aldean idatzitako mezua irakurri zie n: Erne ibili! Gero eta haserreago nauzue! zioen testuak. Betiko usain ustela! –oihu egin zuen Jokinek. Txoferrak eta beste bi irakasleek buruaz baieztatu zuten. * * * Gertatutakoa ahantzia ez, baina nolabait gerorako utzia, goizeko bederatzi eta erdietarako denak autobusean zeuden. Irakasleek ikasleak zenbatu zituzten artzain batek bere ardiak zenbatzen dituen bezala, eta denak barruan zeudela ikusirik, abiatzeko agindu a eman zuten. Eta horrela, Belagoatik barrena Zuberoara igarotzeari ekin zioten. Hura edertasuna! Hango belazeak, hango gailurrak, hango errekak, hango basoak…! Eta behin Zuberoan sartuz gero, hango amildegiak! Dendenak poz pozik zihoazen, den denak tx oferra izan ezik, autobusean egindako margoek eta idatziek suminduta baitzeukaten. Hiru irakasleak ere, ez zihoazen horren pozik, gogoan baitzeukaten autobusean idatzitako mezu mehatxagarria. Ikasleak, berriz, eroaren gisa zeuden, kontu kontari, pozez gain ezka… Haietako aunitz txoferrak autobusean jarritako musika entzuten ari ziren, gehienak, berriz, amaigabeko blagan. Halako batean, Alkondarie izeneko kantua entzutean, ikasle guztiak ozenki kantari hasi ziren buila handia sortaraziz. Erdi lo hartu nindun zure telefono deixek ez dau inor etxien eta, pasatu zaitez. Geldi egon ezine sartu eustan gorputzien eta nerbioxo pareu segundo bakarrien. Ta prakak ezin sartu helduko nazela berandu ezin lotu alkondarie eskilarak beherantz banoie. Eskutik heldu ginen eskuak sutan ziren dida gure artien sartu zan rollotxue portaleko atien lehenengo kalentoie igogailu barruen fuera lotsa guztixek. Ta prakak ezin kendu ezin izango dot inoiz ahaztu ezin kendu alkondarie sofaren ganien etzunde. Bai,dudarik gabe,gustukoa zuten. Bizkaierazko letra entzutean, irakasleek elkarri begiratu zioten, ezpainetan irribarre maltzurra loratzen zitzaielarik. Amildegiak gero eta handiagoak ziren, baita bihurguneak gero eta itxiagoak ere. Autobusa poliki zihoan. Halako batean, gidariak m aniobra bortitz bat egin zuen eta autobusa amildegira hurbildu zen arrisku handiz. Ikasleak garrasika hasi ziren beldurrez. Zer gertatzen zaik? –galde egin zioten irakasleek maniobra hura ezin ulertuz – Ongi al haiz? Bai, bai! Ongi nago. Baina bolantea tr abatu edo ez dakit zer gertatu zaion… Bazirudien norbaitek bolantetik tira egiten zidala amildegi aldera. –txoferrak, arrunt ikaraturik. Inork ez zuen ezer esan. Autobusak aurrera jarraitu zuen. Musika gailuko kantuak bere leloaz segitzen zuen: Beldur ba rik irrintzika erropak etxien ziher botata ta zu bilusik. Zoro moduen maitatu ginen eta probatu gendun estixen musturrek sartunde. Zoro moduen jarri ginen ta gozatzen heldu zan goiza. Erdi lo hartu nindun zure mutilaren deixek: kotxie aparkatu dot laste r gorantza noie. Ta prakak ezin sartu ezin ixengo dot inoz ahaztu ezin lotu alkondarie. Eskilarak berantz banoie. Agur esan barik banoie, banoie. Deitu nahi dozunien. Eta zoro moduen jarriko gara ta probatu gendun estixen musturrek sartunde. Zoro modue n jarriko gara ta gozatzen goiza helduko da alkarreri lotuta. Baina orain inork ez zuen kantatzen eta irakasleen ezpainetan ez zen lehenagoko irririk ikusten. Isil isilik zihoazen denak. Beldur zimiko bat sumatzen zuten bihotzean. Bat batean, amildegi gai neko bihurgune itxi batera iritsi ziren. Hura ongi hartzeko gidaria maniobratzen hasi zen, baina orain ere, lehengoan bezala gertatu zitzaion. Bazirudien esku ikusezin batek bolantea jiratzen zuela amildegi aldera. Ezin dut ezer egin! Trabatu da! –garrasi egin zuen txoferrak, desesperazioak jota. Eta horrela, autobusaren aurreko bi gurpilak hutsune zabal hartara sartu ziren. Autobus barruko guztiek batera egin zuten garrasi. Baina alferrik, ordurako autobusa amiltzen ari baitzen. Handik minutu eskas batzu etara autobusak amildegiko hondoa jotzean sortutako burrunba entzun zen, eta horrekin batera, hautsezko eta kezko hodei beltz moduko bat altxatu zen amildegiko hondotik, geroxeago, pixkanaka pixkanaka desagertzen joan zena. Gero, isiltasuna nagusitu zen ha ngo bazterrez. * * * Handik bi egunetara mendizale batzuek, ustekabean, tragediaren arrastoak topatu zituzten eta Mauleko jendarmeei deitu. Burdin pusken artetik gizagaixo haien gorpuak atera zituzten. Berehalaxe, istripuaren balizko arrazoiak bilatzeari ekin zioten, autobuse ko gibel aldean euskaraz idatzitako testuari inolako garrantzirik eman gabe. LANDARBASOKO LEIZE ZULOAN Errenteriako aduriztarren baserrian ohitura izan da beti tximiniaren inguruan kontu kontari aritzea. Neguko gau luzeetan, gehienbat, afalosteko orduak beheko suaren berotasunean ematen zituzten hitz eta pitz, garai bateko historiak eta istorioak kontatzen. Batez ere, aitona Mañuel izaten zen horretan aritzen zena. Buru bizkorreko gizona zen, beti kaskoan txapela jantzita zeramana. Base rrian lau biloba zituen, hamasei urteko Jon, hamabost urteko Mikel, hamahiruko Xabier eta hamabiko Miren ttikia. Eta denak maite bazituen ere, neskatila zen haren kuttuna. Hainbeste ordutan kontatutakoa zinez anitza eta aberatsa zen, era guztietako gertak izunak, kondairak eta baita asmakizunak ere. Tartalo, Mari, Sugaar, Basajaun eta horrelakoen inguruko pasadizoak ondo ezagutzen zituzten, baina gehien maite zutena, baserritik berrehun metrotara zegoen Landarbasoko leize zuloen ingurukoa zen. Hamaika aldiz entzuna zioten arren, ez ziren inoiz hori entzuteaz aspertzen. Eta gainera, hura kontatzean, bere mesanotxetik harri zapal bat ateratzen zuen eta haren laguntzaz kontakizuna azaltzen zien. Harri zapala arbel beltza zen, eta bertan zenbait ikur ezezagunen artean bazen labirinto itxura hartzen zuen marrazki berezi bat. Aitonak kontatzen zuenez, Landarbasoko leize zuloak kobez eta korridorez osaturiko sare zabal baten zati ziren. Garai zaharretako euskaldunek eginak omen. Bertan baziren sekretu zenbait ongi gordeta, barruan, lurraren sakontasunean kokaturiko areto misteriotsuetan. Harri zapala liburutegi erraldoi batera joateko giltza omen zen. Aitonari bere aitonak emana zen eta bere aitonari haren aitonak. Behin, bilobei aitortu zienez, liburutegi hartan eg ona zen bere aitonarekin batera. Bilobek ere joan beharra zeukaten familiaren gurpila osatzeko. Berari omen zegokion korridore horietatik barna eramatea, baina osasun txarrak eragozten zionez gero, bilobek egin beharko zuten liburutegirainoko bidea bakarri k. Baldinbetan! Behin eta berriro kontatzen zuenez, duela urte luze, lurrak eta herriak oraingoak ez zirenean, gauez lurra oraingoa ez zen ilargiak argitzen zuenean, ekialdetik etorritako gizon gerlariak azaldu ziren Europan. Gizon haiek ez zuten gupidari k ezagutzen eta suz eta odolez estali zuten kontinente osoa. Ez zuten kultura maite, izadia mespretxatzen zuten, herriak sarraskitzen zituzten… Hori ikustean, garai zahar haietako euskaldunek euren jakituria gordetzea eta iraunaraztea erabaki zuten. Horret arako egin zituzten Pirinioak eta Alpeak lotzen omen dituzten lurpeko galeria eta areto erraldoiak. Horren sare handi zabala izaki, badaude hamar bat sarrera irteera Europa osoan. Horietako bat Landarbason. Urte luze dira galeria horietatik barrena ez dela inor abenturatzen, behi galduren bat ez bada. Horietako batzuk Landarbasotik sartu eta Nafarroako lurretan atera omen dira. Hori beti jakin eta kontatu izan da eskualde honetan. Baina besterik ez. Aizpitarte izeneko zuloan ere ibili izan dira aurre histor iako margotze paleolitikoak aztertzen, baina kito, inor ez da oraindino sakoneko galerietan sartu. Egun batean, liburutegi ezkutura sartzen zaretenean, jarrai iezaiozue harri zapalean agertzen den geziari, berak, zuzen zuzenean, bertaraino eramango b aitzaituzte. –esana zien behin baino gehiagotan. Baina, tamalez, tximini ondoko kontakizun haiek bukatu ziren aitona Mañuel laurogeita bost urterekin hil zenean. Herentziaz lau bilobei txapela eta harri zapala utzi zizkien. Jonek, bilobarik zaharrenak, gorde zituen. Handik bost urtetara, lau bilobek bilera bat egin zuten, gurasoei deus aipatu gabe. Haien asmoa zen, udako oporrak baliatuz, aitonak azaldutako liburutegi ezkutura iristea. Gurasoei oinez Aralarreko San Migel baselizarainoko joan etorriko i bilaldia egitera zihoazela esan eta horren ordez, Landarbasoko zulotik barrena abiatu. Elikagaiak eta hornigaiak erosi eta espedizioa kontu handiz prestatu zuten. Egun aukeratua iritsi zelarik, gurasoez baserriko atarian agurtu eta bideari lotu zitzaizkion . Leize zulora iristean, kopetan ezartzen diren linterna horietakoak atera, buruan jarri, eta harri zapalak markatutako bideari jarraitu zioten. Jonek, behin eta berriro, harria aztertua zuen, eta ordurako jarraitu beharreko bidea buruz zekien. Han ibili ziren zutik hasieran, makurka gero. Lurrean zeuden botilek edota hormetan margoturiko amodiozko mezuek korridore haiek aski ezagunak zirela zerakusten. Ordu erdi baten buruan, areto moduko batera iritsi ziren. Han, ezker eskuin, baziren korridore aunitz. Z ein zen hartu behar zutena? Geziak markatzen zuen korridorearen ordez, pareta sendo bat zegoen. Hau ez dago ondo! –bota zuen Jonek ustekabean – Bideak aurrera jarraitzen duela dio, baina hemen horma hau daukagu bidea mozten. Utzidak harria , Jon! –eskatu zion Mirenek. Jonek harri zapala Mirenen eskuetan utzi zuen eta neskak arreta handiz aztertu zuen. Begira ezazue! Hemen, bidearen hasieran eguzki moduko ikur bat dago marrazturik. Bila dezagun horrelako ikur bat! –erakutsi zien hiru nebei, atzamarraz eguzki itxura zuen ikurra harri zapalean seinalatuz. Bazterrak ongi miatu ondoren, Mikelek paretaren ba tean, harriaren izkina batean topatu zuen.Ongi gorderik zegoen. Hementxe, hementxe dago! Lau anaia arrebak Mikelek esandako tokira hurbildu ziren eta Mirenek berretsi zuen: Bai, ikur bera da! Paretan grabaturiko eguzkia bitxia zen, erdiguneko biribila sakona baitzuen. Hura ikustean etorri zitzaion burura Joni aitona Mañuelek askotan esana ziena: Harri zapal hau beharrezko giltza izanen zaizue liburutegi ezkuturaino iritsi ahal izateko. …eta gogoetatik ateraz, neba arrebei esan zien harri zapala erak utsiz: Hauxe da gure giltza! Harria ongi aztertuz gero, izkinetako batean luzapen biribil moduko bat zegoela ikusi zuten. Jonek, gehiegi pentsatu gabe, eguzkiaren erdigunean sartu zuen. Eskularru bat eskuan sartzen dugun modu eroso berean, sartu zen luza pen biribil hura eguzkiaren erdiguneko zuloan. Eta hori egiterakoan, korridorea oztopatzen zuen horma sendoa, emeki emeki igo zen. Lau gazteek aurrera, hormak libre utzitako korridoretik barrena, jarraitu zuten. Igaro ahala, horma, soinu handirik gabe, eur en bizkarrean jaitsi zen. Eta gero, hemendik irteteko, nola egingo dugu? –galde egin zuen Xabierrek, arrunt ikaraturik. Lasai! –Mirenek – Hemen harri zapalean beste eguzki bat markatzen dik. –eta bazter ilun batean bilatu ondoren – Begira ezazue! Hementxe dago ateratzeko zanpatu beharko dugun eguzki ikurra. Ez dago inolako arazorik! Dena programatuta dago harri zapalean. Aitonak arrazoia zuen. Harria da korridore hauetarako giltza! Mirenen hitzak entzutean hiru nebek lasaitasun ede rra hartu zuten. Gero, Jon buruan zihoala, bideari lotu zitzaizkion, berriro ere. Ordu beteko ibilaldia egin ondoren, korridore haiek gero eta zabalagoak zirela ikusi zuten. Honek Donostiako hiribidea ematen du! –bota zuen, halako batean, Mikelek. Eta h arrigarriagoa zena, korridoreetako hormen, zolaren eta sabaiaren materiala ez zen jadanik ordura arteko harria, hagitz bestelakoa baizik. Erdi metala, erdi kristala zirudien. Argitasun handia ematen zuen, eta ondorioz, buruan zeramatzaten linternak itzali behar izan zituzten. Hau harrigarria da! Sinestezina! –Jonek, aho zabalik zegoela – Ematen du kanpoan gaudela. Hau argitasuna! Zabalgune batean hamaiketakoa egin ondoren, aurrera segitu zuten. Ordurako, korridoreak ez ziren korridore, zuhaitz eta landar e bitxi tropikalez josiriko zabaldietan barrena zihoazen bideak baizik. Sabaia ere, ikaragarri garaia zen, eta kanpo aldeko zeruaren antza hartzen zuen. Erreka baten ondoan, basurde itxurako pizti taldea ikusi zuten, eta zuhaitzetako adarretan baziren txio ka ari ziren txori eta hegazti ugari. Nire begiez ikusten ari naizelako ez balitz, ezinezkoa dela esango nuke! –bota zuen Mikelek, begiak eskuez igurtziz. Baina,… esna al gaude? –Mirenek. Amets kolektibo batean gaitun! –erantzun zion Xabierrek arrebari. Zer amets eta zer amets ondo! Hau dena erreala da! Jarrai diezaiogun harri zapalak markaturiko bideari. –Jonek, zuhur. Bi ordu beranduago, itsaso moduko batera iritsi ziren. Arrainak jauzika zebiltzan lehorretik gertu. Urruntasunean mendi gailu r elurtuak ikus zitzaketen. Sabaia desagertua zen eta gainean zeukatenak zerua zirudien. Eguzki itxurako bat bazen zeru ganga hartan. Itsaso bazterrean bazkaldu eta atseden hartu ondoren, harri zapalak markaturiko bideari jarraitu zioten. Horrela, bost ord uko bide luzea egin zuten. Han baziren basoak eta errekak, aintzirak eta mendiak, oihan trinkoak eta ibai zabalak…, eta zerua, edo zelako ganga hura. Harrigarria bazen ere, iluntzen hasita zegoen. Geroxeago, ilargiaren eta izarren itxurakoak goi ilunera ag ertu ziren. Baina…! Gu non gaude, lur barruan ala lur azalean? –Xabierrek, ikusten ari zena ezin sinetsirik. Agian, konturatu gabe, leize zulotik atera gara! –Mirenek, azalbide logikoa bilatuz. Ez dinat uste. Bazirudin barruan gaudela! –Jonek. Halako batean… Begira, begira han! –Mikelek, eskuaz eskuin alderantz seinalatuz – Gizonak dira eta guregana datoz! Gainerakoek burua Mikelek esandako tokirantz biratu zuten eta beraiengana hurbiltzen ari ziren hiru gizonak ikusi. Berehalaxe haien ondoan zeuden. Arropa bitxi dotoreak janzten zituzten. Gau on! –esan zien hiruetako zaharrenak nafar kutsuko euskara eder batez – Mañuel Adurizen bilobak al zarete? –jarraitu zuen gero, eta gazteen baiezko erant zuna entzuterakoan – Aspaldian ginen zuen zain! –jarraitu zuen. Gure zain, diozu? –Mirenek, urduritasuna ezin ezkutatuz. Bai, zuen aitonaren aitona hemen izan zen gurekin eta baita aurrekoaren aitona ere. Belaunaldiz belaunaldi kontaktua mantendu dugu zue kin. Zuek bakarrik falta zineten zikloari amaiera emateko. Zuek zarete guregana etorri beharreko azken aduriztarrak. Hemendik aurrera kontaktu hau ez da beharrezkoa izanen. –ihardetsi zion gizon zaharrenak. Anaia arrebak isildu ziren gizon haren hitzak ez in ulertuz. Isilune baten ondoren, Jonek galde egin zion: Galdera bat egin behar dizuet. Gizonak, burua goitik behera mugituz, galdera egiteko gonbitea egin zion. Non gaude, lur barruan ala lur azalean? –segitu zuen Jonek. Zuen zientzien arabera barruan, baina jakin behar duzue hori ez dela erreala, benetan, unibertso paraleloen eta zulo dimentsioanizdunen izatean barrua eta kanpoa nahasten baitira. Gauza bera dira, alegia. – Gizonak erantzun. Jon eta gainerako senideak le hen bezala gelditu ziren, hau da, gizon haien adierazpenak bat ere ulertu gabe. Hiru gizonetako beste batek, eskuaren mugimendu baten bidez, haien gibeletik joateko agindu zien, eta horrela egin zuten. Animaliez betetako oihan sakon batera sartu ziren, hur a zeharkatu zuten hamar bat minutuz, eta horrela iritsi ziren esfera erdi baten itxura zuen eraikinera. Han baziren pertsona gehiago beraien zain. Mahai luze eta zabal baten inguruan esertzeko eskatu zieten. Han baziren hamar bat gizon emakume eserita. Bid ean topatutako hiru gizonak ere bertako jarlekuetan eseri ziren. Mahaiburuan bazen emakume eder bat, denon burua ematen zuena. Denak esertzean hitza hartu zuen. Ongi etorri, lagunak. Denbora luze zain izan gaituzuen arren, bagenekien etorriko zinetela. Joana IV.a nauzue, intramunduko euskaldunen erregina. Baina hitz dezagun solasa gerorako, eta afal dezagun. Hori esan bezain pronto, alboko ateetatik ateratako neska mutil gazteek afaria zerbitzatu zieten. Begira ezan Miren! Hemen denetik zagon ! –Xabierrek, mahai gainean ikusten zuenak liluraturik. Bai mutil, Arzaken jatetxean gaudela zirudik! –Mirenek, mahai oparo hura harritasunez begiratuz. Gau hartan, jan eta edan gogotik egin zuten. Afalostean, logela apain garbietara eraman zituzten. Bihar goizean hitz egingo dugu! –agindu zien erreginak agurtzean. Hurrengo egunean, goiz goizean, gosaltzeko esnatu zituzten. Horretan ari zirela, emakume misteriotsu hura azaldu zitzaien. Egun on lagunak! Ongi egin al duzue lo? Lau anaia arreben baiez ko erantzuna entzun ondoren, haren gibeletik segitzeko eskatu zien. Korridore zabal batetik barna eraman zituen eta berehalaxe piramide itxura zuen eraikin erraldoi batera sartu ziren. Hura zen aitona Mañuelek aipatutako liburutegia. Ikaragarri handi zabal a zen, eta liburuz gainezkaturiko apalez beteta zegoen. Milioika liburu zeuden. Arlo guztietakoak eta diren eta izan diren hizkuntzez idatzitakoak. Aretoz areto eraman zituen papiroz eta pergaminoz betetako areto ikaragarri zabal batera iritsi ziren arte. Areto erdian bazen aldare moduko bat eta bertan bazen euskaraz idatzitako urrezko liburutzar bat. Axularren Gero idazlanaren bigarren liburukia zen, gaurko Euskal Herrian galdutzat ematen dena. Atzo aurreratu nizuen bezala –erreginak, azalpenak eman nahia n– zuek zarete hona etorriko zareten azken aduriztarrak, hemendik aurrera ez baitugu kontaktu honen beharrik izango. Aro berriaren ateetan gaude. Inperioak eroriko dira laster, materialismoan oinarrituriko ideologiak desagertuko, izadiak bere balioa berres kuratuko du aurki, pertsona eta herri libreen tenorea hurbil daukagu, Euskal Herri berri, aske eta euskaldun bat berehala gauzatuko da. Planeta osoa indarberrituko da. Lau gazteak harrituta zeuden, ez zioten gauza handirik ulertzen. Bitartean, emakumeak erdiguneko aldarean zegoen urrezko liburutzarra zabaldu zuen eta ozenki irakurtzeari ekin zion: Lur barneko euskal mundura etorritako lur azaleko euskaldunek kanpo aldeko Euskal Herrira eramandako Biziaren Zuhaitza igaliz betetzen denean, aro berriaren garaia izanen da, biziaren eta naturaren aldeko iraultzaren tenorea. Euskal Herrian hazitako zuhaitzak babesa eta askatasuna hedatuko ditu mundu osoan zehar. Eta gero, lau anaia arrebei begira, galde egin zien: Ulertu al duzue? Lau gazteek bur ua esker eskuin mugituz ezezko erantzun isila eman zioten. Orduan, erreginak lorategi eder batera eraman zituen. Han hamaika zuhaitz ederren artean, bazen ezagutzen ez zuten zuhaitz sendo, lerden eta garaia. Hauxe da biziaren zuhaitza, gure munduan bakarr a. Axularrek landatu zuen euskaldunon intramunduan bere itzala berreskuratu ondoren. –eta gehiago esan gabe, eskuan zituen guraize handiak erabiliz, adaxka bat moztu eta Mirenen eskuan jarri zuen – Hartu, eraman ezazue zuekin kanpo aldeko Euskal Herrira. L anda ezazue zuen baserriko lurretan, berehalaxe haziko zaizue eta. Eta ez ahantzi! Igaliz betetzen denean aro berriaren tenorea izanen da. Orain zoazte etorri zareten bidetik, lur barneko euskaldunok aro berriaren zain gaude eta. Zoazte eta Axularren itza lak babes gaitzan! Eskatu bezala egin zuten. Bide beretik itzuli ziren. Itzulbidean harri zapala izan zitzaien, berriro ere, gida eta giltza. Harri zapalaz zabaldu zuten korridorea oztopatzen zuen hormatzarra eta horrela, inongo arazorik gabe, Landarbasok o leize zuloko ahora iritsi ziren. Baserrira iritsi orduko barneko euskal mundutik ekarritako adaxka landatu zuten erreka ondoko lur emankorretan. Orduz geroztik, hamabost urte igaro dira, eta dagoeneko, biziaren zuhaitza handi samarra dago. Aurten, lehen aldiz, usain goxozko igali bitxi gorri bat eman du. Axularren bigarren liburuan aipatzen zen aro berrirako seinalea ote?

2023-12-01

booktegi_liburua_azken_turistak_new_yorken

booktegi.eus JOSE MARI ZENDOIA SAINZ Azken turistak New Yorken … pandemia garaian Lower Manhattan, Hudson ibaitik Berrogeialdia, bidaiaren aurretik 2020ko martxoaren 1ean, igandearekin, gure asmoak kolokan jartzen hasiak dira. Datorren astean, martxoaren 10ean, New Yorkera joatekoak gara. Aspaldian hartu genituen bidaia agentzian hegazkin txartelak eta hoteleko gela, bi astetarako: Bilbotik Lisboara, han eskala eta New Yorkera, Manhattanen aurkitu diguten hotel batean. Orain, azken asteetan, koronabirusa hedatzen ari da Europan –Italian eta Espainiako estatuan bereziki, Euskal Herrian bortizki zabaltzen hasia da Gasteiz aldean –, eta azken egunetan New York bertan lehen kasuak agertzen hasi dira ere. Dena hankaz gora gelditzen ari da: herri eta eskualdeetako itxialdiak, ospitaleak gainezka, gaixo eta hildako ugari, garraio eta bidaiatzeko murrizketak... eta bitartean, gure bidaia prestatzen ari garela, o ndoren azalduko dudan bizipen gehigarria egokitu zait. Eguneroko batean idatzitako oharretatik hartutako apunteak dira ondokoak. Martxoaren 2a. Goizeko 8:00etan zenbaki ezezagun batetik dei bat sartu zait, berehala jaso dut eta egun osorako sustoa eman d idate: Jaurlaritzako Osasun arlotik ari ziren, eta galdetu didate ea aurreko astean ospitalean egon nintzen mediku kontsultan, eta baietz nik erantzun, eta orduan iritsi da bonba, kontsulta horretan koronabirus kasu bat egon dela, eta deskartatzen ari dire la bertan egon ginenak gaixorik egotea. Ez didate esan ezer berezirik egin behar dudanik (sintomak agertuz gero anbulatoriora joan ordez telefonoz deitzeko), baina zalantza sartu zait oso zuhurra ote den hortik egotea tabernetan, lagunekin, lantokian, auzo ko bileretan... Ez hori bakarrik, berehala burura etorri zait aurreko asteburuan aspalditik ikusi gabeko jende askorekin egon nintzela –hileta batean eta antzerki saio batean –, eta haietako gehienei musu eman niela. Ez ote nituen neuk kutsatuko ezer jakin gabe. Martxoaren 3a. Atzo oheratu nintzenean irakurri nahi izan nuen, baina lo seko geratu nintzen, ez dakit zein ordu zen, berandu, hori ziur. Gauza da gaueko 4:00etan esnatu naizela, batere logalerik gabe, eta orduan irakurri dut nobela amaitzeko geratz en zitzaidan zatia. Gero altxatu naiz eta interneten egon naiz gaurkoak izango ziren lehen berriak irakurtzen. Koronabirusaren istorio horrekin gauza asko aldatu zaizkit, lasaitasuna galdu dut eta urduri nago. Baina goizeko 7:00ak aldera edo berriz lo hart u dut, eta orduan ezin izan naiz goiz esnatu, langileak entzuten nituen fatxada konpontzen logelako leiho ondoan, urruti bezala, beste mundu batean, eta ez nintzen gai esnatu eta altxatzeko. Azkenean, goizeko 11:00ak aldera esnatu naiz, lo gaizki egindakoa n altxatzen zaren moduan, gorputza trapu zahar bat egina. Bibliotekan lanean nengoela, berriro ere Osasun zerbitzutik deitu didate, ondo ote nagoen galdetzeko. Koronabirusarekin positibo emandako batekin kontaktuan egon nintzenez duela astebete, beste zaz pi egunetan deituko didatela ohartarazi didate, kontrola egiteko. Inolako sintomarik ez badut, bizitza normala egiten jarraitzeko esan didate, bestela atzo eman zidaten telefono zenbakira deitzeko aldatu beharreko ohiturak zehazteko. Beraz, bihar eta hurre ngoetan ere deituko didatela esan dit. Gaurkoak informazio gehiago eman dit, eta gauza gehiago galdetu ere. Horrekin urduri antzean jarri naiz berriz, etxera etorri, bazkaldu, eta siesta egitera jarri naizela, kalenturarekin nengoela iruditu zait, nahiz et a termometroa jarri eta kontrakoa eman. Paranoia. Entzun dut antzeko kasuan dauden guztiei gertatzen zaiela. Egian, berrogeialdia egiten, bidaiaren aurretik Martxoaren 4a. Beste gau bat lo gutxi eginda. Mamuak. Tira, unetxo bat zerbait idazteko. New Yorkekoa oso aztoragarri jarri da, eta beldurgarri, boladaka doa. Arratsaldean saiatu naiz aseguruak begiratzen, konturatu naizenean kontratatu dugunak ez duela estaltzen epidemia bat edo azkar hedatutako gaixotasun kutsakor bat dagoenean. Bidaia agentziara jaitsi naiz eta bai, atetik sartu orduko hori esan didate nik ezer galdetu aurretik: zure aseguruak ez du koronabirusa estaltzen bidaia ezeztatu nahi baduzue. Baina letra txikia begiratuta, are okerragoa da, aseguruak ez du estaltzen ere han gaixotasuna ha rtu eta horrek sortutako gastuak. Konturatu naiz interneten saltzen dituzten aseguruetan gauza bera gertatzen dela. Beraz, bidaia ezin dugu bertan behera utzi gastuak guk asumitu gabe, eta hara joanda gaixotzeko beldurraz gain, gastuak gure kontu izango li ratekeela jakiteak are gehiago izutzen du. Hori dena gutxi balitz, gaur gauean New Yorken kasu berri asko agertu dira, eta aipatzen dutenez, lehen gaixoak metroa asko erabiltzen omen zuen eta han kutsatu zela uste dute. Martxoaren 5a. Beste gau bat lo egi n gabe. Goizeko 5:00etan esnatu naiz. Gero, berriro sartu naiz ohean gauza hauekin guztiekin buruan, ezin lo egin, baina azkenean seko geratu naiz. Bazkalondoan hau idazten jarri naiz. Orain baikor nago, gauak beldur ematen dit, egunez lasai nago. Beste ga uza bat da ez dakidala kalera irten edo ez. Jaurlaritzako Epidemiologia zerbitzutik deitzen dutenek bizitza normala egiteko esaten didate, baina gizarte bizitza murrizteko eskatzen duen dokumentu bat ere bidali didate. Ez dut taberna zulo batean sartuta eg on nahi. Bihar galdetuko dut ea tabernetara joan naitekeen zerbait hartzera, eta baiezkoan, ondo baldin banago, gauez jaitsiko naiz kalera pixka bat. Martxoaren 6a. Badirudi orain ezjakintasun hau normaltasuna bilakatu dela, ez jakitea gaixotuko ote naizen asteartea baino lehen, bidaiatzerik izango dugun ala ez, iritsi eta New Yorken sartzerik izango ote dugun, eta hala izatekotan zer nolako plana egongo den, kontuan hartuz Chinatownen dugula hotela, eta Empire State dorrean, metroan eta museotan jende asko elkartzen dela espazio gutxian. Kuriosoa da, batzuetan oso lasai nago, New Yorken paseatzeko irrikaz, eta beste batzuetan izututa, pentsatuz astakeri bat egin behar dugula hara joaten. Arriskutsuegia dela, han gaixotu eta zer gertatuko. Iluntzean lasaiago nago, sukarrik ez, osasunez ondo sentitzen naiz, badirudi ez dudala arazorik izango birus honekin. (Martxoaren 7an ez nuen ezer idatzi, baina argazki kamera hartu eta Egian eraistekoak diren Iztuetako zubi inguruan argazkiak egitera joan nintzen, testu h onekin dagoena, haien artean) Martxoaren 8a. Bueno, pasa dugu asteburu hau, azkenekoa bidaiatu aurretik. Gaur goizean esnatu naizenean, aje handiarekin esnatu ere, ordenagailua piztu eta izutzeko moduko bi berri ikusi ditut, Italiako iparraldeko eskualde oso bat itxi dutela bertara ezin sartu eta bertatik ezin irten, eta New Yorkeko estatuak osasun emergentzia deklaratu duela. Orain lotara noa, bihar nire azken aurreko eguna izango da sukarra kontrolatzeko berrogeialdi bitxi honetan. Gaur bi aldiz pentsatu dut igotzen ari zela kalentura, baina larunbat gaueko bestondoa izango zen: 36,5ºtik gora ez da inoiz joan. Gustatuko litzaidake norbaitek bidaiak debekatzea, eta pentsatu behar ez izatea ba goazen ala ez, kezka larri bat gainetik kenduko lidakete horrela . Martxoaren 10a. Iritsi da eguna. Gauean ez dut lorik egin, eta gaur kalentura normalean baino pixka bat altuagoa nuen, sukarra izatera iritsi gabe ere, 36,7º inguru. Loiuko aireportuan hamar aldiz jarri dut termometroa ea 37ºra iristen nintzen bidaia bertan behera uzteko, baina ez, sekulako tentsioan egonda ere Lisboaraino joatea hoberena zela pentsatu dugu, eta hango aireportuan ginela Portugalen geratzekotan izan gara, zergatik ez auto bat alokatu eta Algarvera joan –dena merke egongo da egoera honet an–, New Yorkeko abentura utzita. Bitartean, gaur azkeneko aldiz deitu didate Epidemiologiatik, eta ondo pasatzeko esan didate, gaur arte sintomarik garatu ez badut, hemendik aurrera zailagoa izango dela, eta hala izatekotan, medikura lasai joateko AEBtan. Erraz esaten dira gauzak. Edozein modutan, zer egin, ba ausartu eta hegazkinean sartu, zortzi orduz hor barruan egon sardinak latan bezala, eta New Yorkera iritsi gara azkenean. Aireportuko atzerritarren kontrola pasatzea oso erraza izan da, Zapata izenek o polizia emakume batek espainolez ongi etorria eman digu. Midtown Manhattan Lehen egunak New Yorken, dena okerrera doa 2020 0310, gauez Azkenean etorri gara. Egun hauetan pentsatzen nuen ez ginela etorriko, egia esateko, ez nuen etorri nahi, espero nuen abioia galdu egingo genuela, edo ez zigutela sartzen utziko, edo azken unean iritziz aldatu eta Algarven bukatuko genuela. Gaur, Lisboako aireportuan, Algarveri buruzko informazioa begiratzen egon gara ere, non jan mariskoa, hotelen prezioak... eta tx iripa batez erabaki dugu New Yorkerako hegazkinean sartzea. Beraz, hegazkinean sartu, ordu mordoa hor barruan egon estu estu eginda, eta hemen gaude, Chinatownen. Metroz etorri gara aireportutik –gogoratzeko gauza bitxi bat: metro geltokian erosi dugun tx artela erabiltzen asmatu ez, eta gizon beltz batek, Jamaica Stationen billete bat ordaindu digu, sarrera abegikorra eman digute –, gauzak utzi hotelean, eta zerbait jatera irten gara. Espero nuenerako, nahiko tristea ingurua, gaueko 10etarako dena itxita. A zkenean, gaueko supermerkatu batean hotdog bana erosi, pepino saltsarekin, eta hori jan dugu, espaloi ilun batean eserita. Nekatuta gaude, hau apuntatu eta ohera noa. Bihar gehiago. Nekatuta baino gehiago, zama bat gainetik kenduta. Esango nuke aurrekoa iz an dela aspaldian pasatu dudan asterik txarrena, a zer nolako tentsioa. Deskantsatu behar dut. 2020 0311 Hotelean naiz, “bazkaltzen”, supermerkatu batean erosi berri dudan entsalada mexikar bat, oso mina, letxuga, oilasko, arto eta babatxikiekin. Badago hoteleko solairu bakoitzean gela handi bat, futbolin, airhockey jokorako mahaia, eta 10 bat lagunentzako beste mahai handiarekin, eta beste mahaitxo batzuk butaka launa dutela. Horietako butaka batean nago, entsaladarekin eta ordenagailu eramangarriarekin , dena oso modernoa, Ugutzek erosi dituen Oreo gaileta batzuk jaten postrerako. Lortu dut azkenean New Yorketik paseatzea. Altxatu naizenean beheko taberna batera jaitsi naiz kafe bat hartzera bagel batekin, erroskilla moduko ogia, nik gaztarekin aukeratu dut, bazeuden gozoak ere. Gero hemen inguruan bueltatxo bat eman dut, auzo txinatarrean, polita zegoen, etxe zaharrak beste orratz horien silueta garaiak atzean ikusten direla. Lehen argazkiak egiten hasi naiz, modu konpultsiboan, argazkiak egiteagatik ino r harritzen ez den hiria da hau, hori gustatzen zait. Gero hotelera etorri eta Ugutzekin atera gara, Downtown aldera. Epaitegiak, Udaletxea pasa ditugu, Broadwayren hego aldera iritsi, eta Wall Streeteraino iritsi gara. Inperioaren zero gunea, nolabait toki hau ikusteko gogoa nuen, ez dakit ongi zergatik, ikonoa, sinboloa, aginte kapitalistaren lekurik trinkoena. Zenbat milioi dolar, zenbat lagunen aurrezkia eta zenbat langileren etorkizuna egongo zen gu egon garen tarte labur horretan jokoan jartzen. Gero jakin dut gaur burtsak sekulako beherakada historikoa izan duela. Jarraitu dugu Battery Parkeraino, eguraldi goxoa egiten zuen eta banku batean eserita egon gara askatasunaren estatua famatua urrunean ikusten, gero itsas aldetik jarraitu dugu eta azkenean Downtownera sartu gara berriz metroa hartzeko. Metrocard delakoa erosteko eta gero hura erabilarazteko arazotxo batzuk izan ditugu, ondoren erdi zuzena den tren bat hartu dugu konturatu gabe, geltoki guztietan geratzen ez dena, eta gure geltokia saltatu, atzera berriz asmatu arte eta hotelera, Ugutzek lehen siesta egiten duen bitartean nik bazkaldu, hau idatzi eta argazkiak pasatu ditut hodeira. Albuma prestatzen hasiko naiz oraintxe. Eta albumarena eginda, uste dut beste buelta bat ematera noala, gogo biz iz nago. Eta egin dut. Ugutzek ez zuen etorri nahi eta bakarrik joan naiz. Ze ederra, Manhattan zubia zeharkatu dut Brooklyn alderaino. Eguzkia zegoen, baina hodei altu batzuen artean ezkutatzen joan da, oso argi polita. Argazkiak egiten egon naiz, berriro ere modu konpultsibo batean, hain polita ikusten zen dena. Manhattango alde finantzarioa osorik ikusita ederra da, ez dakit zergatik handitasuna –edo handikeria – beharrean, txiki ikusten da. Agian eraikinen altuerak egiten du eremu txikiagoa ematea distantzia batetik begiratuta, altueran duena zabaleran galduko balu bezala. Baina polita da, badu zerbait erakartzen duena New Yorkeko skyline sonatuak. Eta gaur egin duen arratsaldearekin, hodei altuek beheraka zihoan eguzkiaren argia tarteka ilunduz, o so fotogenikoa geratu da paisaia urbanoa. East River 2020 0312 Atzo gauean, Allen Streetetik gora ibili ginen zerbait afaltzeko, pizza zati batzuk jan arte zerbitzari hispano baten txiringito eskas eta txikian. Atzo gauen ere itsas aldera jaitsi ginen, Manhattan eta Brooklyn zubien ingurura, gauez ere polita da argi guzti horiekin, trenak zubitik igarotzen diren bitartean haien zarata inguruan barreiatzen denean. Gero fruta pixka bat eta jogurtak erosi eta etxera itzuli ginen. Gaur goizean berriro gosaldu dugu etxe azpiko kafetegian, eta gero Uptownera joan gara metroz, West 86 Street geltokira arte, handik Central Park zeharkatu, eta Guggenheim museoan sartu gara. Aldez aurretik genuen sarrera erosita, CityPass abonu txartelarekin. Erakusk eta iraunkorra nahiko pobrea iruditu zait, bestea, interesgarria zen baina ez nuen espero museo horretan horrelakorik ikustea: landa eremuari buruzkoa, nekazaritzak kulturan izan duen garrantzia eta batez ere azken mendeetan mundu guztiko lurraldeetako agi ntariek ezarri dituzten nekazaritza politikei buruzkoa, hauek duten zentzugabekeria eta megalomania salatu asmoz. Ez nau gehiegi konbentzitu, ikuspegi sozioekonomikotik interesgarria izanik ere arte garaikide aldetik ez diot ezer berezirik antzeman, baina tira, museoak badu zerbait arkitektura aldetik, eta ikusi beharra zegoen. Jaitsi gara pixka bat 5. Abenidatik, eta gero berriz Central Park zeharkatu dugu Columbus Circleraino. Parketik ere ikusgarria da etxe orratzen silueta multzoa, skyline delakoa, par kearen inguruan, zuhaitzen adarren arteko dorre luze estuak. Eraikitzen ari diren orratz berriek gero eta luzeago eta gero eta estuago dirudite. Oilasko souvlaki bat jan dut Columbus ondoan, Ugutzek hotdoga, eta Broadway behera hasi gara, nahiko flipantea da, estua, iluna eta aldi berean koloretsua, jendearekin, antzerkien kartelekin eta batez ere, Times Square aldean, argi iragarki erraldoi guzti horiekin. Han bigarren platera jan dugu, sushi ak, eta M&Mak, a zer plana bazkaltzeko. Han inguruan metroa hart u, eta linea horretako trenak Manhattan zubia pasatzen duenez, Brooklyn alderaino joan gara, hango lehen geltokian bueltakoa hartzeko. Nire maniak trenekin… Grand Streeten metrotik aterata, kafetegi txino herrikoi batean kafea eta kruasana hartu dugu, eta hotelera: argazkiak albumera igo, hau idatzi, lankideei mezu bat bidali… eta orain atseden pixka bat hartzera. Arratsaldeko 7ak dira, pentsatzen dut gero aterako garela bueltaxka bat ematera, agian zerbait hartzera… Manhattan, geometria 2020 0313 Atzo gauean nonbait ikusi nuen Trumpek agindu duena ez dela soilik europarrak ezingo direla gaurtik aurrera AEBetan sartu, baizik eta Europatik datozen hegaldiak debekatuko dituela, eta horrek esan nahi du, nire ustez, hemendik hara joateko hegazkinik ez dug ula izango. Kezka horrekin egin dut lo, eta esnatu naizenean Eroski Bidaiakera deitu dut, ea gure hegaldia aurreratu daitekeen. Berehala erantzun dute beste telefono zenbaki batetik, eta saiatuko zirela aire konpainiarekin aukerak aztertzen, eta berriz dei tzen ez zutenez nik deitu egin dut beste behin Eroskira: esan didate 4 eta 6 ordu artean behar izaten dutela horrelakoetan, baina oraingoan hainbeste eskari dituztenez, agian zerbait luzatuko dela, eta edozein modutan gaur edo bihar goizean erantzungo dute la. Oraingoz, berri gehiagorik ez. Gauza da, behin horietako lehen deia eginda, lasaiago geratu naizela, eta gosaltzera joan gara atzo aurkitu genuen txinatar gozotegira. Indarrak hartuta, metroa hartu dugu Metropolitan ikustera joateko, eta hara eguneko sorpresa, museoak itxi dituztela, agian soilik aste bururako, han atean emakume batek esandakoaren arabera. Birusaren kontu hau hartzen ari den itxurarekin ez dut uste hala izango denik. Beraz, aldez aurretik abonuarekin ordaindutako beste gauzekin zer ger tatuko den ez dakigu, agian dena galduko dugu, hurrengo egunetan ez badira museoak irekitzen. Bestelako sarrerak (Empire State, ferrya…) ez dugu begiratu nola dauden, oraindik erabiltzerik ote daitezkeen. Ugutz nahiko zapuztuta geratu da, Egiptoko gauzak i kusteko gogoa baitzuen. Han ginela izan da berriro saiatu garela hegaldia aldatzen, baina esan digutenagatik itxoiten jarraitu beharko dugu. Beraz, Upper East Siden pixka bat ibili gara, txakurrak multzoka paseatzera ateratzen dituzten etxeko langile ugari ikusi dugularik, gauza kuriosoa txakurrak kalera ateratzeko langileena. Metroa berriro hartu, eta Midtownera jaitsi gara: Waldorf Astoria obretan, katedral katolikoa, Rockefeller ingurua, eta oinez Liburutegi Publikora iritsi gara. Oso ederra da, sala uga ri, dena oso txukun, sala batean han bertan geratzeko gogoa sartu zait, liburuak hartu eta beste mundu batean itxi. Paseo luzea egin dugu gaur. Bibliotekatik Chrysler eraikina ikusi dugu, eta Bibliotekaren atzeko Bryant parketik, Empire State. Beste ehunaka eraikin bitxi ikusi ditugu ere, altuagoak edo ez, klasikoagoak edo modernoagoak, kargatuagoak edo ez… The Navarre dorrera joan gara, 7. Abenidako 512 zenbakian (milakoa falta zaio atariko zenbakiari nafar kopla famatuekin kointziditzeko). Madison S quare Garden estadioraino gerturatu gara, Posta bulegoetara, eta berriro 7.era. Italiano batean jan ditugu makarroi bolognesa batzuk (oso onak), nik bi Heineken botilekin, ze ondo, banuen gogoa lasai eserita garagardoa edateko. Garestia da gero eseri eta e skatzea, dena 25 $ izan da, eta gero beste 6 $ bigarren Heinekena. Jaitsi gara Brodwaytik, 26. karrikaren kantoiraino, argazki batzuk egiteko. Lekuak horrela, lehen kolpean, ez du ezer esaten, baina bere historia guztiarekin, Bertolt Brecht eta Mikel Labo a, eta duela gutxi Marisolen liburuan ikusitako argazkia gogoan, ba euskaldunok hunkitzen gaitu, nola ez… Horrela Madison Squarera iritsi gara. Goizean euritsu eta triste bazegoen ere, eguerditik aurrera eguzkia atera, eta plaza honetan banku batean egon g ara eguzkitan, argazkiak egiten: familiak umeekin jolasean (erlaxatu nau hori ikusteak koronabirusaren histeriaren erdian), eta txaperoak ziruditen gazte batzuk, haien artean erdi biluzik zebilen gorputz eskultorikoa zuen morroi bat. Neska kataluniar bate kin egon naiz hizketan, aste buru amaieran dute atzerako hegaldia eta lasai zeuden. Ni ere nahiko lasai nago, denbora gehiago hemen egin behar badugu, tira, ez da hori okerrena, beldurtzen nauena da hemen gaixotzea, eta mediku bat topatzeko zailtasunak iza tea, gaixotasunaren ondorio txar guztiez gain, noski. Baina bestela, bueltatuko gara etxera ahal dugunean, okerrena da ez jakitea noiz, agian bihar deitzen digute bihar bertan alde egiteko gomendatzen, edo agian beste hilabete osoa egin behar dugu hemen, a uskalo zer egoeratan. Madison Square Park Madison Squaretik Union Squarera joan gara ibilian Broadwaytik, eta azken plaza honetan metroa hartu dugu hotelera etortzeko. Paseo luzea izan da eta nekatuta ginen. Eta ni pixalarriarekin, hori ere arazo bat da hiri honetan, komunak topatzea ez baita erraza. Deskantsatuta, eta argazkiak albumera igota, berriz irten gara kalera. Lispenard Streeteraino joan gara, kalea ikusi nahi nuen (ze utzita dagoen!) eta argazki batzuk egin. Badut nik nirea, azkenean. A little life . Deli batean garagardo bat eta patatak erosi, eta Canal Streeteko denda bateko erakusleihoaren koxkan egon gara eserita, beste gazte batzuen ondoan. Droga eskaini dit beltz batek (adin batekin, horrek ere ilusioa egiten du, horixe baietz) eta ib ilian hurbildu gara Allen Streeteraino, pizza zati bat jateko –¿cuántos slices? galdetu digu zerbitzari hispanoak –, kaleko aulki batzuetan. Garagardo pare bat erosi mexikar groocery batean, eta etxera, hau idazteko. Ea zer gertatzen den datozen egunetan. Berehala itzultzeko deia jaso dezakegu, edo hemen aspertzen gelditu, batez ere kontuan hartuta dena ixten ari direla. Biharko, Anthology Films Archives zinema ikerketa zentrorako erosita genuen sarrera ere balio gabe geratu zaigu, ohar bat bidali digute m ailez. Garrantzitsuena, osasun arazorik ez izatea. Donostian larrituta egongo dira gurekin, pentsatzen dut, baina gu lasai gaude, uste dut hemen histeria askoz ere txikiagoa dela, oraingoz behintzat. Ez dakit zer gertatu den atzo edo gaur nire Nafar Atene oan irabazi berri sariarekin, baina mezuak heltzen eta heltzen aritu zaizkit egun osoan, lekurik harrigarrienetatik. Irutxulon ere aipamen bat egin dute horren inguruan, Ateneoaren oharra errepikatuz, eta auskalo nondik atera duten argazki batekin. Pandemi ako mezu guztiei hauek batu zaizkie, telefonoa sutan. Txio bat igo dut oraintxe twitterera, The Navarre eraikinera iritsi garela azalduz, baina mundu guztiak igotako azkenekoak ikusi ondoren nirea ezabatu dut, birusaren ondoko itxialdia gai bakarra izanik nirea lekuz kanpo geratzen zen, eta ni neu fribolitatean zaurgarri, agian. Eta hau guzti hau idatzi ondoren kolpe bakar batean, nire nobelarekin jarraitu behar dut, ez nau harrapatzen, egia esan, baina egia da ere egun hauetan ez dudala burua ezertan kon tzentratzeko, badago giroan zerbait arraroa eta zaila da nobela bati atxikitzea. Saiatuko naiz. Chrysler eraikina Beste bi egun, kutsatzeko eta isolatuta geratzeko beldurrez 2020 0314 Goizean berriz gosaldu ditugu arrautza frijituak etxe aurreko kafetegian, eta gero metroa hartzera joan gara. Geltokira sartu aurretik, eta Ugutzek txinoen opil bat jaten zuen bitartean, Eroskikoarekin hitz egin dut, ea zer aukera dauden hegaldia aldatzeko. Deituko dutela ahal dutenean, baina egun osoan erantzunik ez . Beraz, topoa hartu dugu eta Bryant Parken jaitsi gara, autobusa hartzeko asmoarekin pier (ibaiko moila) bateraino joateko, itsas txango bat egitera. Han ginela, Libraryra sartzen saiatu gara, komunera joateko, baina hara non hori gaurtik aurrera itxita dutela, irekitzeko datarik gabe. Eskerrak atzo ikusi genuela, Guggenheim ere txiripaz ikusi genuen, azken egunean. 5. Abenida zeharkatu eta Grand Central Station tren geltokian sartu gara, ikusgarria da, baina hotza iruditu zait, duela gutxi zaharberritua dirudi eta oso garbia, aseptikoa… militarrez eta poliziaz beteta egoteaz gain, turista batzuk, eta bertako jende askorik ez espazio zabalegi hartan. Bai lehenago metroan eta gero tren geltoki handi honetan jende gutxi dabilela iruditu zait, baina ez dut d aturik alderatzeko, ez dakit nolakoa izango den jendetza beste larunbatetan. Edozein modutan, jende gutxi dabilenaren inpresioa gelditu zait. Hemen zerbait gertatzen da (eta badakigu zer den). Kalean hispano batzuk maskarak saltzen ari ziren, espainolez ga ldetu diet ea haiek zergatik ez zeramaten jantzita eta barre egin dute. Downtown, Hudson ibaia Hantxe bus bat hartu dugu 42. kalean zehar ekiteko mendebalde aldera, kairaino hurbiltzeko, eta busean ere jende gutxi, ia inor ez. Kaira iritsi garenean Cir cle Line ontzietako leihatilara, laster ateratzekoa zen barkurako txartela eskuratu dugu CityPassarekin, eskerrak hau behintzat erabili ahal izan dugula. Gustatu zait egin dugun buelta, Manhattan hegoraino eta handik Askatasunaren Estatuaren irlaraino. Egu n polita zegoen, zerua urdina, argazki politak egiteko aukera izan dut. Gero ontzia Brooklyn, Manhattan eta Williamsburg zubien azpitik igaro da, Nazio Batuen eraikinera hurbildu arte. Han buelta eman eta hasierako kairaino itzuli gara. Hotza zegoen kubier tan batzuetan, nahiz eta eguzkiarekin beste batzuetan oso epel egon, disfrutatu dut ontziaren kanpoaldean, eta azkeneko zatia beheko kubierta estalian egin dugu, leiho handi batetik begira. Oinez jaitsi gara 34. kaleraino, beste bus bat hartzeko, Empire S taten sarreraraino hurbildu gaituena. Bueltaka ibili gara kale artean, 6. Abenida eta 33. kalearen izkinan dagoen parke txiki bateraino, Broadway gurutzatzen den lekuan. Supermerkatu batean erosi dugun ogi bigun eta txorizo susmagarriarekin egindako bokata k jan ditugu, eta metroa hartu dugu Stonewall pub historikoa ikusteko. Gustatu zait han ondoan altxa duten oroigarria, bi gizonezko bikotea eta bi emakumezkoena, parkean, estatua zuriak hiriaren erdian. Polita da parketxoa eta han ere egon gara tarte luzez eserita banku batean, jendea ikusten, argazkiak egiten, eta homosexualen eskubideak aldarrikatuz jende askok egin izan duena gogoan beti ere. Stonewall, oroigarria Eta handik etxera etorri gara oinez, 7. Abenidan behera, kalea bihurtzen den arte, hau da, Canal Street topatu arte. Chinatowneko denda batean fruta pixka bat erosi, eta etxe ondoko plazan eseri gara lurrean, Manhattan zubia hasten den lekuan dauden eskaileretan. Etxeratu garenean hasi naiz idazten gaurkoari dagokion hau, baina berriro atera gara zerbait jatera, Popeye delakora joan gara gaur, oilasko bokata triste bat hartu dugu. Garagardo lata batzuk erosi atzoko mexikanarenean, eta hemen gaude hotelean. Gaur ere nekatuta hainbeste ibilita. Ezinegonarekin, Espainiako estatuan jende guztiar entzako itxialdia ezarri da, Gobernu Zentralak eskumen guztiak hartuz, kanpotik ikusita beldurgarria dirudi, urruna, baina gerta daiteke egoera hori hona iristea hemendik gutxira, eta bitartean gu hemendik ezin atera geratzea. Egia esan, gaixotzen ez garen bitartean, tira… Arratsaldean, 7. Abenida eta 34. kaleko metro geltokian ikusi dugu gauzarik graziosoena orain arte: tipo beltz luze handi bat, koneju zuri arrosaz mozorrotuta, saltoka bera bakarrik geltokian, erretzen, eta hatzetan txistua botatzen gero mozorroaren oinak garbitzeko. Pixka bat irakurri nahi dut oheratu aurretik. Duela aste batzuk bezala, beste zerbait idatzi behar dudala sumatzen dut, baina honetan geratzen naiz. Denbora gehiago hartu beharko nuke? Hoteleko gela nagusi honetako mahai txiki hau eta butakatxo hauek oso d eserosoak dira idazteko, agian horrek eragina du. Bihar berriz deituko dut Eroskira, duela minutu gutxi ordenagailuan ikusi dut TAP konpainiatik atzo bidali ziguten mezu bat hegaldia aldatzeko aukera aipatzen duena, baina haien web orrian saiatu naiz aipa tzen zituzten urratsak egiten, eta ez dut lortu. Gero irakurri dut txartela bidaia agentzia batekin erosi izanez gero, agentziarekin hitz egin behar dela aldaketak kudeatzeko. Beraz, bihar deituko diet, zerbitzua 24 ordutakoa da, baina orain hemen gaueko 1 1:30ak dira eta ez dut gogorik. REMen This place is the beat of my heart entzuten ari naizela… 2020 0315 Goizean deitu digu bidaia agentziako mutilak, badagoela aukera asteartean Euskal Herrira itzultzeko, bi eskala eginda eta gu bion artean beste 770 € ordainduta. Pentsatuko genuela esan diogu, bihar arte erantzun dezakegu, baina prezioa ikusita erabaki dugu hemen geratzea. Gero, iluntzean, azken berriak ikusita, New Yorkeko eskolak bihartik itxita daudela eta mezetako azken eguna –apirilaren 20a arte g utxienez – gaur izan dela, badirudi egun gutxi barru hemen indarrean jarriko direla atzo Espainiako estatuan ezarri ziren neurriak. Goizean gure zalantza zen museoak berriro irekiko ote dituzten, gauean zalantza aldatu da eta orain zera da, ea hoteletik ate ratzen utziko ote diguten hemen geratuz gero. Horregatik bihar (hau da, ordu batzuk barru, hemengo gaueko 4:00etan, goizeko 9:00ak Euskal Herrian) deituko dugu hegaldi aldaketa eskatzeko, etzi hemendik alde egiteko, eskatzen digutena ordainduta ere. Gauza da gaur goizean poliki altxatu garela. Atzo gaueko agentziako telefono deiekin eta Ugutzen haginetako minarekin lo gutxi egin ondoren, kostatu zaigu esnatzea, amak esnatu gaitu zer moduz gauden galdetzeko eta hango berri emateko. Azkenean atera garenean, txinatarren okindegira joan gara kafe bat eta hiru opil jatera, horretan asmatu dugu lekua, oso gozoak egiten dituzte. Grand Streeten buelta txiki bat eman ondoren Ugutzek bere zigarroa erretzen zuen bitartean, metroa hartu dugu Coney Islanderaino. Cone y Island, metro geltokia Metroan oso jende gutxi zihoala iruditu zait gaur ere, ez dakit igande arrunt batean nola joango den linea hori, baina kontuan hartuta eguraldi ederra egiten zuela eta Coney Island igande goiz pasarako leku aproposa dela, nik esan go nuke gaur oso jende gutxi zihoala metroan, gu eta beste gutxi batzuk, eta ibilbidearen azken tartean, gu eta beste mutiko bat besterik ez. Ondo dago Luna Park (pena apirila arte ez dela irekitzen, edozein modutan, birusa dela eta agian gaur itxita egon go zen bestela ere), eta hango hondartza. Eguzkiak jotzen zuen, eta haize pixka bat bazebilen ere, ondo egoten zen, tarteka zenbait bankutan eserita egon gara Brighton Beacheraino iritsi arte. Ugutzi aurpegia gorritu zaio, erreta du. Nork esango, martxoan New Yorkera etorri eta beltzaran itzultzea etxera, aldaketa klimatikoa dudarik gabe. Leku lasaia eta txukuna, hondartzak itxura ona du udarako. Hasieratik gehien harritu nauena, ordea, zenbat jende errusieraz hitz egiten ari zen. Gero ikusi dugu Brighton auzoa lurralde errusiarra dela, denda gehienetan errusieraz soilik zegoen idatzita errotulazioa. Paseatzen zeudenak, gainera, errusiar helduak ziren, aiton amonak, haietako asko zaintzaileek eramanda. Brighton auzoan buelta bat egin dugu, gustatu zait met ro trenbidearen azpiko kalea, New Yorkeko irudi betikoa, autoak trenaren metalezko azpiegituraren azpian, eta komertzio asko, oso koloretsua, kale giroa. Kebab batean bazkaldu dugu, ongi, platerean, plater misto horien modukoa: entsalada, arroza eta arkume haragia nik, Ugutzek oilaskoa. Brighton, Coney Island Han metroa berriro hartu eta Brooklyn zentroraino joan gara, museoaren ondoan atera gara kalera, eta Washington etorbidetik jaitsi gara oinez. Amorrua eman dit Ugutzek ez duela tabernetara sartu nahi, zeren bizpahiru ikusi ditugu itxura onarekin garagardo bat hartzeko. Baina tira, ez haserretzeagatik aurrera jo dugu plazatxo batean eseri garen arte, berriz eguzkia hartzera. Bus bat hartu eta Atlantic Avenueko metro geltokiraino joan gara, han lur azpian sartu eta trena hartzeko. Eskerrak presarik gabe gabiltzala, ez baikara ohartu asteburuetan B linea ez dabilela, eta itxaroten denbora asko pasa ondoren, konturatu gara D linea hartu behar genuela beste nasa batean. Azkenean Grand Streeteko geltokia n jaitsi gara (beste behin trenez Manhattan zubia igaro ondoren) eta berriro ere txinatarren kafetegira joan gara, nik te bat hartu dut kruasan batekin, Ugutzek opila bakarrik. Eta etxera etorrita, ni berriz atera naiz, arratsaldeko azken a rgia ikusi nahi nuen Manhattango zubitik, eta ikuskizun ederra izan da. Oso leku polita da, New Yorkeko politena ikusi ditudanen artean, eta trenaren zarata zubia zeharkatzerakoan (trenen zarata ozena, aldi berean bi edo hiru egon daitezke zubia pasatzen) hiri honetan barruraino gehien sartu zaidan gauzetako bat da. Ezingo nuke zubiaren aldamenean bizi, zalaparta etengabe horrekin, baina hiri honetara etorri, zubiaren pasabidera sartu, eta trenaren burrunba eta mugimendua gorputzaren barruraino barneratzen dela nabaritzea izan da eduki dudan esperientziarik zoragarriena egun hauetan. Etzi baldin bagoaz, bihar ere zalantzarik gabe joango naiz zubira ilunabarrean. Skyline iluntzean Gero hotelera etorri naiz, eguneko argazki hautatuak albumera igotzeko, et a afaltzera joan gara. Hotelaren ondoko jatetxe batera hurbildu, aurreko egunen kanpotik ikusi duguna, baina iritsi garenerako ixten ari ziren. Hoteletik gertu dagoen pizzeria ere itxita zegoen, beraz, lehen eguneko supermerkatura joan gara hotdog bat jate ra pepino saltsa gozoarekin. Gustura jan dut, horrek harritzen banau ere, lehen egunean jan nuen bezala, nahiz eta kale bazterreko koxka batean eseri behar izan afaltzeko. Hemengo plana. Oso lasai egon gara gaur ere, koronabirus horren berriak izutzeko modukoak badira ere, bai Euskal Herritik datozenak, bai hemen bertan jasotzen ditugunak. Badago giroan azaltzeko zaila den zerbait, katastrofe baten aurreko egunetan egongo bagina bezala edo, baina bizitzak jarraitzen duen bitartean aurrera egin behar da, eta uneaz gozatu, eta horrela bizitzen ari gara, egonezin isil batekin, hor barruan dagoen zerbait latentea, erabakiak aldatzera behartzen gaituena hizketan hasten garenean, baina gehiegi ere larritzen ez gaituena. Nire kezka da lortu behar dugula hemen ez gaixotzea eta itxialdi gogor bat hasi aurretik hemendik alde egin ahal izatea. Hotel honen inguruan badaude hiru edo lau bus geltoki, bereziki jende beltzak erabiltzen dituenak Georgia, Carolina edo Ohiora doazen busak hartzeko. Gaur, busa itxoiten jende tza ikusi dudanean, iruditu zait hauetako asko ere hiritik ihesean doazela, badaezpada. Eta giro hori nabari da, metroan jende gutxi, txinatar asko maskarekin, beltzak hiritik ihesean, eta turista gutxi, New York osoa ia guretzako bakarrik da orain. Baina guk ere, ahal badugu, gaur esan diguten aukera edo antzeko besteren bat erabiltzerik baldin badugu, hanka egingo dugu. Gustatu zait New York, zenbait gauza ez ordea: pixa egiteko zailtasuna, gure gustuko tabernarik eta jatetxerik ez egotea (edo behintzat guk topatu ez izana); baina beste detaile askotan hiri atsegina da, jendea oso arrunta, espezimen guztien presentziagatik ere, jende arrunta, oinez doanean zebrabidea gorriz pasatzen duen jendea, esaterako. Ederra bere arkitektura eta urbanismoa, eta samur ra bere utzikerian. Ez zikinegia, baina ez txukuna, inondik ere. Argi asko leihoetan eta gutxi kalean. Putzuak eta zuloak nonahi, baina ez Glasgowek zeukan utzikeria, adibidez. Upper East aldean aberaskumeen pitokeria ikusten da, noski, baina ez da Mirakon txa ere (hemengoen kalterako, donostiar batek esana). Agian, burua galdutako jende gehiegi kalean, gehienak beltzak, pena ematen dute. Osasun mentaleko atalekoek lana dute hemen, horrelako zerbitzurik existitzen bada hirian. Edozein modutan, ardura handia osasun publikoko arduradunentzat. The Bronx, Edgar Allan Poe ren etxea Azken turistak New Yorken, New Yorketik ihesean 2020 0316 Bidaiaren antolaketarekin buruan genuena egiteko, 4:00retan beharrean 3:30etarako banengoen esna, 4:00ak jo dutenean has i naiz agentziako telefonora deitzen, eta langile denak okupatuta zeudelako, hamar minutuko bi dei itxaroten egon behar izan naiz, komun zuloko tapan eserita konketa ondoko marmola idazmahai moduan hartuta, azkenean hartu didatenerako. Hegaldia aldatzea es katu dugu, eta ordurako garestiagoa zen, 900 €. Agentziakoak iradoki digu kopuru hori gutxitzeko negoziatzen hasteko, baina pentsatuz hori zaila dela eta denbora tarte horretan oraindik ere garestiago atera ahal zaigula, edo are okerrago, agian plazarik ez direla geratuko, onartu egin dugu. Beraz, biharko eguerdiko 13:00erako eman digute lehen hegazkina, Bostoneraino, han bost ordu itxoiten egon ondoren, hurrengoa arratsaldeko 19:30etan Lisboara aterako da, eta hara bertako goizeko 6:00retan iritsiko da, be ste bi ordu itxaron eta Bilbora, eguerdiko 12:00etarako Euskal Herrian dena ondo badoa. Hori zen goizeko ordu txikietan adostu dugun plana, gero gauean erabat trakestu egin dena. Edozein modutan, hegaldiarena ustez konponduta, gosaltzera atera gara gero E mpire State eta Bronxera joateko asmoarekin. Baina, hara non, gosaltzen ari ginela, interneten begiratu eta Empire Staten orrian bazetorren atzo jartzen ez zuena, gaurtik aurrera itxita egongo dela. Ez nau harritu, egia esateko espero nuen, baina gogoratu naiz herenegun dorrearen azpitik pasatu ginenean aukera eduki genuela bertara igotzeko, eta hurrengo baterako utzi genuela axolagabe. Fordham Heights, The Bronx Beraz, zuzenean Bronxera joan gara. Metroan jende gutxi dabil, agian zerbait bete da trena Harlemen, Bronxera zihoan jendearekin, gehienak beltzak. Atzo bat batean izua sartu zitzaidan, ez ote zen arriskutsua izango Bronxera igotzea, edo behintzat, norbaitek ez ote zigun zerbait aurpegiratuko hara joateagatik turista intrusibo moduan. Baina ino ndik inora, gaur behintzat, eguraldi onarekin eta agian koronabirusa dela eta jende gutxiago irteten delako kalera, oso inguru lasaia iruditu zait. Edgar Allan Poe bizi izan zen etxetxoa ikusi dugu, eta gero Fordham aldean ibili gara. Eliza baptista batean janaria eskatzera joandako jende asko ikusi dugu ilaran, agian hori izan da gehien harritu nauena, bestela oso leku kosmopolita da. Atzo Brighton inguruan jende gehiena errusieraz ari bazen, eta dendak ere errusiarrenak eta errusiarrentzat baziren, Bronxe n egon garen inguruan antzekoa da hispanoekin, jende gehienak espainolez hitz egiten du, eta dendak ere hispanoenak dira gehienbat. Kale gaineko metro geltokira igo gara Harlemera joateko. Bidean Yankee Stadium ikusi dugu estadioko metro geltokitik, eta g ero 116. kaleraino joan gara. Han beste aldaketa bat, auzo honetan gehienak afroamerikarrak dira, eta Afrikako hizkuntzak entzuteaz gain, arropa afrikar tradizionalarekin jantzita zeuden batzuk. Harlem, eliza baptista Morningside aldetik Columbia Univ ersityra igo gara, orain ikaslerik gabe dagoena. Eta campusa zeharkatuta, Broadwayn berriro metroa hartu eta Tribecaraino jaitsi gara, New Yorkeko kale zaharrenak ikustera, besteak beste bi etxe artean zubi pasaleku bat duen Staple kale famatua, gaur aldam io batek inguratuta. Irailak 11ko zero guneraino joan gara oinez, eta dorre bikiak zeuden tokiaren ondoan pizzeria batera sartu gara, hemen ere hispanoak zerbitzariak, hamburgar bana jatera. Staple Street, Tribeca Bukatu dugunean beste metro bat hartu dugu Boweryraino, eta Ugutz etxera etorri bada ere, ni 8. kaleraino –St. Marks Place izena ere dueneraino – joan naiz. Auden bizi izan zen etxeraino iritsi naiz, bazegoen plaka bat (Google mapsen behin eta berriro begiratuta ere aurkitzen ez nuena), ilusio handia egin dit topatzea bertsoa: “Pareko maitasuna ezinezkoa bada, orduan utz nazazu ni izaten gehien maitatu zuena”; Columbia Unibertsitatetik hona Tom Spanbauer en I loved you more nobelako bi mutilak izan ditut alboan. Ze polita ingurua, eta ze pena au rreko egunetan hortik ez garela ibili, auzoak itxura ona zuen, gustatu zait West Village. 2. Abenidatik igo naiz horraino, eta 1.tik jaitsi, aldatzeagatik. Bigarren abenida, East Village Hotelera iritsita, argazkiak albumera igo ondoren, berriro ere jo an naiz Manhattan zubira, hiriaz despeditzeko. Gero pizzeriara joan gara buelta batzuk eman ondoren, noodle batzuk afaldu genitzakeela bururatu zaigu, baina ez dugu aurkitu gustatu zaigun lekurik. Beraz, betiko lekura, pizza slice pare bat. Eta hotelean g inela, ordenagailua piztu eta biharko hegaldien plana begiratzera sartu naizenean TAPen orrian, horra hor sorpresa txarra, hegaldia bertan behera utzi dutela jartzen baitzuen argi eta garbi. Kontakturako telefono batera deitzen saiatu naiz, baina ezinezkoa inork erantzutea, eta desesperatzen hasia nengoela, Ugutzi bururatu zaio begiratzea ea konpainiak hegaldi horretako plazak saltzen ote dituen, eta erantzuna baiezkoa izan da, alegia, badirudiela hegaldia egongo dela oraintxe bertan hegazkin horretarako tx artelak erosi daitezkeenean. Baina ez daukat oso argi, beste orrian ere oso argi zetorren biharko gure hegaldia kantzelatu dutela, Bihar ikusiko, orain nekatua nago eta maleta egin behar dut, dutxa bat hartu nahi nuen, eta bizarra egin… oraingoz hau itzali ko dut eta gelara noa. Odisea bat bihurtu da gure bidaia hau. Abenturara etorri ginen, eta horrela gaude, alaiki esaten genuen dirua arazo handiena baldin bada arazorik ez dagoela, zeren badaramatzagu euro eta dolar asko gastatuta, eta horietako asko alpe rrik ere. Katastrofea gertuago dagoela giroan sumatzen da, baina jendeak bere bizitza egiten du, zer egingo du ba? Badirudi eutsi ezinezko olatu erraldoi bat hiriaren gainera erortzekoa dela... Ea hurrengoa noiz idazten dudan, kronikatxo honi amaiera emat eko, oraingoz hemen utziko dut, sekulako logalea dut. Manhattan zubia 2020 0317 Eta azkenean, amesgaizto batean bezala, goizeko 4.30etan Eroskira deitu dut eta hartu nauen neskari entzun diot esaten harritu ahotsarekin: ba bai, efectivamente , Boston Lisboa hegaldia kantzelatu egin dute. Berak ere ez zekien zer egin beharko genuen, TAPekin saiatuko zela harremanetan jartzen zer aukera ematen zizkiguten ikusteko, eta itxoiteko. Hortik aurrera ezin izan dut lo gehiago egin. 7:00ak aldera berriz de itu dut, beste langile batek hartu du, eta berriro azalpen bera eta ondorio berdina, gure hegaldia desagertuta zegoela eta saiatuko zirela aukeraren bat bilatzen. Eta azkenean, horietako batek esan dit hoberena zela aireportura joatea eta gure aldetik kude atzen saiatzea, haiei ez zietelako erantzuten ez telefonoez ezta posta elektronikoz ere. Hartu ditugu gauzak aireportura joateko, hoteleko harrerako langileari agian gure gelara berriro itzuli beharko genuela jakinarazi diogu, hegaldirik izango ote genuen argi ez zegoelako, eta hotela beste astebeterako ordainduta dugu. Metroan asmatzeko kostata, eguraldi txarrarekin, JFK aireportura iritsi eta hurrengo sorpresa: TAPeko bulegorik ez dagoela. Normalean arreta ematen duten lekuan, beste airelinea bateko langi le batzuek esan digute TAPekoek duela bi egun alde egin dutela, apirila arte edo hegaldirik ez dutela, eta han ez genuela ezer egiterik. Berriro Eroskira deitu, eta hauek flipatzen, horrela ezin zutela ezer egin baina itxoiteko berriro ere. Minutu gutxi b atzuk barru deitu digu berak, eta eman digun soluzioa harrigarria: Newarkeko aireportutik (hau da, hemendik 70 km ra edo, New Jersey estatuan) gaur bazegoela hegazkin bat Lisboara eta oraindik plaza libreak zeudela, eta hara joaten saia gintezkeela, baina ondoren zetorrena zen okerrena, Lisboatik Bilbora hegaldirik ez, Lisboan ez zigutela egoten utziko ezta hotel batean ere, eta trenik ez dagoenez, eta kotxe bat han alokatuta Espainian ezingo genukeenez utzi, ba soluzio hoberena Badajozeraino taxi bat hartz ea izango zela, eta han ikusi zer egin! Gauzak oso gaizki daudela, hori da esan didan azkeneko gauza. Orduan esan digu Iberiaren hegaldi bat zegoela Madrilera gaur arratsaldean: beste terminal batera galdetzera joan gara British Airwaysera, eta bai, baina Iberiakoek bakarrik saldu dezaketela txartelak, eta hango langileak berak gomendatu ditu American Airlinesera jotzea, merkeago aterako zitzaigulakoan. Hori egin dugu, berriro ere terminala aldatu ondoren, eta azkenean hegazkin txartelak eskuratu ditugu, b akoitza 800 eta piko dolarretan, eta lasaitu egin gara. Aurrerantzean lana izango dugu diru hori guztia berreskuratzen, baina behintzat etxetik gertuago egongo gara Atlantikoaren gure aldean, eta ez honetan. Gero arrebarekin egon naiz hizketan, eta hainba t buelta emanda, tren txartela erosi digu Madriletik Donostiara joateko, distantzia erdiko tren kaxkar batean, baina behintzat etxean utziko gaituena. Lasaiago nago, azkenean, dirua erruz gastatuta, hori bai. Baina bueno, horretarako dugu dirua, ezta? Hainbeste urtetan aurreztutakoa larrialdietan gastatzeko ez bada, noizko izango da ba? Orain JFKn gaude, pasta plater bat jan dugu, oso txarra, eta itxarongelarik ez dagoenez lurrean gaude, ni eserita hau idazten eta Ugutz lotan lurrean etzanda, hori erraztasuna duena! Beste lau ordu geratzen zaizkigu hegazkineratzeko, baina hemen behintzat lasai gaude, hegazkin txartela eskutan, eta etxera iristeko gogoz. Badirudi odisea bideratu egin dela, orain ikusi beharko nola dauden Espainia eta Euskal Herria bi rusaren afera honekin, hainbeste debeku eta beldurrezko neurri. Ordenagailu hau itxiko dut eta hurrena azken etapa kontatzeko izango da, ez banaiz lehenago aspertzen eta Madrileko geltokian edo trenean bertan ez badut hau berriro ateratzen zerbait idazteko . Two Bridges Beti bezala, zerbait falta delako sentsazioa, gertatutakoa eta bizitakoa hitzez adierazteko zailtasuna. Nola kontatu gaur pasatu duguna, pentsatzen genuenean New Yorken geratu beharko ginatekeela nork jakin arte, kale guztiak hutsik eta guk zer egin jakin gabe, aspertuta eta estutasun itzelarekin! Nola islatu pasa dugun ezinegona, larritasuna, beldurra! Zer nolako urduritasuna gauez, zalantzaz beteta, komunean eserita hogei minutuz telefonoa norbaitek hartuko zuenaren zain! 2020 0318 Iritsi gara azkenean etxera. Oso nekatua nago. Estres handia izan da, alde batetik, eta gero aireportua, hegazkina, metroa, geltokia, trena… Madril fantasmagoriko hori, kaletak eta geltokiak hutsik, eta horri guztiari ordu aldaketaren ondorioz bost ordu janda eta lo gutxi eginda, gorputzak ohea eskatzen dit. Burutik hau kendu, eta bidaian gozatu duguna noizbait paperera ekartzeko gogoz. 4. metro linea, The Bronx 2020ko apirilaren amaieran

2023-12-01

booktegi_liburua_lisk_–long_island_serial_killer–

booktegi.eus IBON LARRAZABAL LISK Long Island Serial Killer I – LONG ISLAND Ez zuen burua hautsi Long Island izena asmatu zuenak, uharte luze bat baita Long Island . 190 kmko luzera dauka irlak , New York hiriko portutik hasita, mendebaldean , eta Montauk herriraino, irlaren ekialde muturrean. Zabaleraz ordea gehienez 32 km besterik ez du neurtzen. New York estatuan dago Long Island eta Manhat tan irlatik East River delakoak besterik ez du banatzen. Izan ere, New York hiriko bi distrit u, Queens eta Brooklyn , Long Island uhartean daude, irlaren mendebaldeko muturrean . Hau dela eta , Long Island irla oso populatu bat dela ematen du, baina populazio osoaren bi heren distr itu hauetan bizi dira, azaleraren seiren bat inguru baino besterik ez direnak. Hauen ekialdera, beste bi konderri daude Long Islanden, Nassau, Queensen parean , eta Suffolk, irlaren ekialdean . Azken hau da Long Islandeko konderri luzeena eta zabalena, eta p opulazio dents itate txikiena daukana. Populazioak mendebaldeko konderrietako dentsitatea ez izateaz gain, haien aniztasuna ezta ere ez dauka: zuria da populazioaren %85a Suffolken eta katolikoa nagusiki. “zurien migrazioa” izeneko fenomenoa gertatu zen Suf folken 70 eta 80ko hamarkadetan, alegia, Manhattan eta Brooklyneko arraza zuriko biztanleak handik alde egin zuten kaleko krimenetatik ihes eta Suffolken amaitu zuten. Lau bazterretik hirutan itsasoa k inguratua egonik eta muga bakarr a izanik, Nassaurekin mendebaldean, konderri isolatuena, bakanena de Suffolk . Eta isolamendu eta bakantasun hauek kontatzera goazen gertakariak bultzatzen eta babesten lagundu zuten. “Badia” izeneko eremu zingiratsu batzuk , irlez zipriztinduta daudenak, Long Islandeko orografiaren ezaugarri berezi bat dira. B atez ere Nassau eta Suffolk konderrie n hegoaldean dauden Great South Bay, Oyst er Bay eta Jamaica Bay izeneko zingira hauek, Ozeano Atlantikotik irla estu eta luze batzuez banatuta edo babestuta daude , “barrier island” izenekoak, dike edo kaimutur natural batzuen antzekoak direnak. Ekialdeko b i konderrietako lurzoruaren zati handiak gainera babestutako parke naturalak dira. Pinudi eskergak daude Suffolken, “Pine Barrens ” izenekoak, jenderik gabeko ehu nka kilometro koadro estaltzen dituztenak. Atlantikora zabaltzen diren hondartza estu, luze eta bakarti ak, eta uharteko baso zein parkeak, New York hiriko biztanleek eskura daukaten iheslekua dira, hiriko jendetza eta zurrunbilotik ihes egin eta naturan un e batez murgildu nahi dutenean. Udan batez ere, guz tiontzat ezaguna baita Manhattan irlako aberatsek Hamptons izeneko eskualdean uda igarotzea gustukoa dutela, bertan, Suffolk konderriko hegoekialdean, dauzkaten luxuzko etxebizitzetan. Baina Long Island irlatik irten gabe ere, Brooklynen bizi den edonorentzat, Nassau eta batez ere Suffolkeko hondartza amaiezinak eta etxerik nahiz jenderik gabe ko baso zabalak, munduaren azkenaren antzeko zerbait dira, auto bidaia labur batera besterik ez dagoena. Bero eta u melak dira udak Long Islanden , baina New York hirikoak baino askoz ere jasangarriagoak, eta hortaz udatiar ugari erakartzen dute . Neguak, ostera, hotzak dira, gordinak . Elurra urtero ikus daiteke, baina gainera, maiz, ekaitz bortitzak pairatzen ditu zte, 30 eta 60 c m bitarteko elurteak dakartzatenak. Urakanak ere behin baino gehiagotan iritsi dira Long Islandera. Negu garaian, berez bakarti diren eremu naturalak –“barrier island ”etako hondartzak, pinudi zabalak , basamortu ilun eta oldarkor bihurtze n dira. Hondartzak ez dira helmuga, igarobidea baizik. Nork nahiko luke hondartzara joan Atlantikoko haize zakar izoztua pairatzeko? Eta basoak zeharkatzen dituzten errepide etan norbait sartuko balitz, bide okerra hartuta edo, erraz galduta amaituko luke , zeharbide gehienek ez baitute inora eramaten, basoan barrena sartu eta bertan bukatu baizik. Newyorktarren batek desagertu nahiko balu, hemen izango luke lekurik egokiena. Edo norbait desagerr arazi nahiko balu. Klima honek eta, batez ere, deskribatu dugun orografiak zeresan handia izango dute kontatzera goazen gertakizunetan. Kai mutur irlen izaera bakartia, haien pasabide edo zubi natural itxura, inor gelditzen ez den leku bat izatea, eta hauen iparraldean dauden badien izaera zingiratsua, padurazko paisai a, begetazio itxi eta oldarkorrez estalitako padurak, kontatuko dugun istorioaren pertsonaia bat bihurtzen dute paisaia, gertatutako guztian eragin esanguratsua izan zuena. Zeren, Long Island irla h onetan, hamabost edo hogei urtez serieko hiltzaile bat ari tu da, gutxienez hamar biktima eragin dituena, hama lau edo hamabost ere ez badira izan. Eta oraindik ere ari da, agian, egun ez baita susmagarririk atxilotu edo salatu. II – 1990 1996: JOEL RIFKIN ETA ROBERT SHULMAN Serie ko hiltzaile honek , oraindik aurpegi zein izen jakini k ez badauka ere, izengoitiak badauzka, bat baino gehiago ; hari buruz eta haren krimenen ikerketari buruz asko idatzi baita azken urteotan eta nolabait deitu behar zitzaion. “Craig slisteko hiltzailea” bezala ezaguna da edo baita “Gilgo Beacheko hiltzailea” bezala, geroago jakingo ditugun arrazoiengatik , baina izengoiti hedatuena “LISK” da, Long Island Serial Killer esapidearen akronimoa. Asko idatzi eta mintzatu da LISK eta bere krimenen inguruan, esan dugunez, bai idatz izko hedabideetan, bai telebistako erreporta jetan edota I nterneteko agerkari eta foroetan. Liburuak idatzi dira eta Netflix ahaltsuaren eskutik ekoi tzitako film bat ere plazaratu da 2020an. Bada, LISKen hilketen inguruko errelato hauek guztiek , beti, 2010e ko apirilaren 30e ko gau ean hasten dira, orduan Shannan Gilbert izeneko emakume gazte bat desagertu baitzen Long Islanden, eta honen bilaketak hiltzaile bakar baten biktima omen ziren hainbat gorpuren aurkikuntzara eraman baitzuen. Baina ziurrenik, egun dak igunagatik, Shannan Gilbert bera ez zen LI SKen biktima bat izan. Horrexegatik, haren heriotzaren kausa oraindik zehaztugabe dagoela ahaztu gabe , eta haren sendiaren eskaera eta aldarrikapenek beste biktimen aurkikuntzan eta LISK beraren azaleratzean izan z uten garrantzia aintzat hartuta ere, nahiago dugu Shannan Gilbert narrazioaren abiapuntu edo erdigune ez izatea . Izan ere , LISKen krimenak 2010eko udaberri gau hura baino lehen hasi ziren. Nahiko lehenago. Hamabost urte lehenago, agian. Baina garai hartan, 90 hamarkadaren bigarren erdian, Long Islandeko bizilagunek ezin zuten susmatu beraien artean serieko hiltzaile bat zeukatenik. Beste serieko hiltzaile bat, hobe esanda. Geroago LISK izenarekin ezagutuko zena ez baitzen Long Islandeko lehen serieko hiltza ilea. Ezta bigarrena ere. … 28 urte baino besterik ez zeuzkan Dave Rubinsteinek 1993an, baina bere arrakasta handieneko urteak joanak ziren ordurako. Laurogeiko hamarkadan, taldekide guztiak oraindik institutuan zeudela, “Reagan Youth” punk taldearen abeslari bezala nahikoa sona lortu zuen . Ez zuten mundu edo nazio mailako arrakastarik lortu, ezta dirurik irabazi, baina haien abestiak, haserrea eta umorea biltzen z ituzten ak, Reaganen eskuin muturreko politikekin oso kritikoak, entzutetsuak iz an ziren musika alternatib oaren zirkuituan. “Reagan Youth ” 90ko hamarkadaren hasieran desegin zen. 1993an Rubinsteinek ez zeukan lanbiderik ezta diru sarrera finkorik, baina bere heroina adikziora lotuta jarraitzen zuen. Tiffany Bresciani bere neska lagun ak mantentzen zuen bikotea –biak ziren heroina adikt uak prostituzioan eta stripper bezala lan egiten. New Yorkeko Allen kalean zeuden Dave eta Tiffany ekainaren 24an, bezeroren bat noiz agertuko zen zain, Mazda pick up bat haien alboan gelditu zenean. Ohi ko bezero bat zela esan zion Tiffanyk Daveri eta bertan itxaroteko, hogei m inutuan itzuliko ze la. Hogei minutu baino askoz denbora luzeagoa igaro zenean eta Tiffanyri zerbait gertatu behar izan zitzaiola sinetsita, poliziarengana jo zuen Davek eta desagerp ena salatu. Lau egun geroago, ekainaren 28an, estatuko errepide polizi a auto batek atzeko matrikula ez zeraman Mazda pick up bat begiztatu zuen Long Islandeko South State autobidean. Segika hasi zitzaizkion eta gelditzeko keinuak egin, baina furgonetak aur rera jarraitu eta abiadura handitu zuen. Polizia autoak atzetik jarraitu zion eta 150 kilometro orduko abiadurak erdietsi zituzten. Furgonetak zutoin baten aurka talka egin zuenean amai tu zen pertsekuzioa. Gidaria eskuak buru gainetik altxa tuta irten zen autotik, atxilotuko zutela jakitun. Poliziak hurbildu zirenean, furgonetaren atzeko aldetik kiratsa zetorrela sumatu zuten, eta bertan begiratzean Tiffany Brescianiren gorpua aurkitu zuten, usteltzen. (Ekainaren 30ean, Tiffanyren gorpua aurkitu eta bi egunetara, Dave Rubinsteinen ama hil zen, istripu ergel eta latz batean, haren senarrak (Daven aitak) gidatutako auto batek zapalduta. Hiru egun geroago, uztailaren 3an, Dave Rubinsteinek bere buruaz beste egin zuen heroina gaindosi bat hartuta.) Joel Rifk in zen hiltzailea, 31 urteko arotz bat, Nassau konderriko East Meadow herrian bizi zena, bere ama alargun eta arreba gaztearekin. Behin polizia etxean, arratsalde hartan bertan, hamazazpi hilketa aitortu zituen Rifkinek. Prostituzioan lan egiten zuten emak ume gazteak ziren bere biktima guztiak. Kalean bere autoan jasotzen zituen eta haiekin sexu harremanak izan ondoren itoarazten zituen. Gero, eskuak edo besoak mozten zizkien, identifikazioa eragozteko, eta gor puzkiak leku ezberdinetan sakabanatzen zituen. Hainbeste ezkutatzen zituen, ezen hark aitortutako hilketa batzuen biktimak ez diren inoiz aurkitu; eta bere lehen biktima, nahiz eta gorpuzkiak aurkituta eta identifikatuta egon, ez zen jakin Rifkinek aitortutako biktima bat zenik 2013ra arte. Bederatzi h ilketengatik kondenatu zuten Joel Rifkin –nahiz eta berak 17 aitortu , 203 urtetik bizitza osorainoko kartzela zigor batera. Agian Joel Rifkin izan zen Long Islandeko lehenbiziko serieko hiltzailea eta, horrenbestez, berak eraman beharko luke LISK izena, b aina haren izena, aurpegia eta bestelako nondik norakoak mundu guztiarentzat ezagunak bihurtu ziren unetik, ez zen izengoitirik behar haren krimen lazgarriei buruz hitz egiteko. … Rifkin kartzelan zegoela jada, 1994ko abenduan, Nassau konderriko herrilan l angile batzuek berri zegoen zabor rontzi bat topatu zuten errepide ertzean jausita. Bertara hurbiltzean emakume baten gorpua aurkitu zuten haren barruan. Plastikozko poltsez estalita zegoen gorpu a eta bur ua eskuohial zuri batez. Aurpegi zein buruan kolpe bortitzen aztarnak zeuzkan, heriotza erag in omen ziotenak ; ezkerreko hanka belaunetik gora moztuta zeukan eta bi besoak ere ebaki zizkioten. Tatuaje bat zeukan ezkerreko besoan, bihotz bat eta “Adrian” hitzarekin, baina ezaugarri nabari honen bidez ezta ere ez zuten inoiz identifikatu. 1995ko api rilean Brookly neko birziklatze lantegi bateko langileek beste emakume baten gorpua aurkitu zuten, aurpegian kolpe itzelak erakusten zituena hau ere; hankak falta zitzaizkion eta besoak moztuta zeuzkan. Tatuaje txiki bat ere bazeukan eta Lisa Anne Warner ze la identifikatu zuten. Urte bereko abenduan, Suffolk konderriko Melville herriko gizon batek loteria txartel bat galdu zuela konturatu zen eta, zaborrarekin batera bota ez ote zuen beldur, zaborrontzian bilatzen hasi zen. Emakume baten gorpua topatu zuen, lo zaku berri baten barruan. Aurpegia kolpez desitxuratua hau ere. Eskuak moztu zizkioten identifikatua izan ez zedin, baina bularrean “Melani” zioen tatuaje bat zeukan. Suffolkeko poliziek, anonimoki jasotako aztarna bati segika, azken biktima hau Kelly S ue Bunting izeneko prostituta bat zela jakin zuten, Queenseko Jamaica Boulevardean lan egiten zuena. Haren lankideek esan zietenagatik, gizon zuri batek gidatzen zuen Cadillac urdin batera igotzen ikusi zuten “Melani” azken aldiz. Are gehiago, Cadillac urd ineko gizona ohiko bezeroa zela azaldu zieten prostitutek poliziei, Hicksville herriko etxe batera eramaten zituena prostitutak eta haiekin crack erretzen zuena sexu harremanak izan baino lehen. Etxeraino bertaraino gidatu zuten prostitutek polizia eta etx e aurrean, jakina, Cadillac urdina zegoen. Bitartean gorpua biltzen zuen lo zakua Sears dendan soilik saltzen zela jakin zuten ikertzaileek eta, bertan galdeginez, Cadillac aren jabeak ez zeukala kreditu txartelik esan zieten baina helbide berean bizi zen h aren anaiak bai. Anaia bien argazkiak atera eta lekukoei erakutsiz, guztiek Robert Shulman –autoaren jabearen anaia identifikatu zuten Cadillac urdineko susmagarria bezala. Suffolkeko poliziak 1996ko apirilean atxilotu zuten 42 urteko Robert Shulman, postari bezala lan egiten zuena. Polizia etxean Shulmanek hiru em akumeak bere etxera eraman zituela aitortu zuen, haiekin crack erre zuela, horren ondorioz konortea galdu zuela e ta esnat utakoan hilda aurkitu zituela. Hiru kasuetan gauza bera. Lehenengo bi hilketengatik bizitza osorako kartzela zigorra ezarri zioten Shulmani 1999an ; baina azkenekoagatik heriotza zigorra ezarri zioten, Kelly Sue Bunting hil zuenean New Yorkeko estat uan heriotza zigorra berrezarria baitzegoen. 2000. urtean kartzelan zegoela, heriotzaren korridorean, beste bi emakumeren hilketa aitortu zuen Shulmanek: Lori Vasquez izenekoa rena , 1991ko abuztuan, bere lehen biktima izan zena, eta sekula identifikatu ez z uten beste batena 1992ko ekainean. Shulman ez zuten exekutatu, heriotza zigorra legez kanpokoa jo baitzuen New Yorkeko Auzitegi Gorenak 2004an, baina 2006an kartzelan hil zen. … Bi serieko hiltzaile Long Island uhartean, 21 hilketa aitortu sei urteko epean . Prostituzioan aritzen ziren neska gazteak guztiak. Baina bi serieko hiltzaile haien atxiloketen ondoren ere gorpuak eta gorpuzkiak agertzen jarraitu zuten Long Islandeko hondartza eta basoetan. Izenik gabe haietako asko, haien hiltzailea bezala. III – 1996 2003: PEACHES, CHERRIES ETA BESTE JANE DOE BATZUK 1996ko apirilaren 20a zen, Robert Shulman bi aste lehenago soilik atxilotu zuten, bikote bat Blue Point hondartzan paseatzen zebilen, Fire irlan, Long Island hegoaldeko barrier island izenekoen artean ezagunen ean, itsasoak hondartzara jaurtitako zabor poltsa bat aurkitu zutenean. Haren barnean bi hanka zeuden . Emakume zuri batenak ziren, 18 eta 50 urte artekoa –ezin zen gehiago zehaztu hain aztarna gutxirekin , behatz guztietan laka gorriren aztarnak z euzkan eta ezkerreko orkatilan ebakuntza baten orbaina. Haren pisua, altuera, ile eta begien kolorea… ezin asmatu. Biktima ez zuten identifikatu eta Fire Islandeko Jane Doe bezala ezagutzen da –Jane Doe identifikatu gabeko emakumezko en gorpuak izendatzeko erabili ohi den izena da, gizonezkoen kasuan, John Doe da erabiltzen dena . Biktimen gorpuak zatikatzea eta gorpuzkiak sakabanatzea, bai Joel Rifkinen eta bai Robert Shulmanen modus operandirekin bat zetorren. Rifkinek aitortu baina identifikatu ez ziren biktimetako bat ote zen Fire Islandeko Jane Doe? Edo Shulmanek aitortu gabeko biktima bat ote zen? Edo serieko hiltzaile bi haien urratsak jarraitzen zituen besteren bat ote zegoen Long Islanden? … Long Island mendebaldeko konderrietatik irten gabe, Nassau konderriko Hempstead Lake estatu parkean, 1997ko ekainean, semearekin paseatzen zebilen gizon batek beste aurkikuntza beldurgarri bat egin zuen. Bide bazterrean zegoen zabor rontzi berde batean arraza beltzeko emakume baten gorpuzkiak topatu zituzten aita semeak. Gorputz enborra, besoak, burua eta hankak belaunetatik behera moztuta zeuden zaborrontzian, eskuohial gorri bat eta lore irudidun kuxin batekin batera. Ikerlariek esan zutenagatik, 16 eta 30 urte artean zeuzkan biktimak, zesarea bat en orbaina sabel ean eta ezkerreko bularrean bihotz itxuradun mertxika baten tatuajea. Hiru egun omen zeramatzan hilda aurkitu zutenean. Ez zuten identifikatzea lortu eta hortaz “Peaches” –mertxikak izena jar ri zioten, tatuajeagatik. … Long Island hegoalde ko hondartza luze eta estuak bakartiak badira, Suffolk konderriko pinudiak munduaren amaiera dirudite Manhattan edo Brooklyn bezalako hiri auzo jendetsuetan bizi direnentzat. Halsey Manor errepidea pinudi hauetako nagusiaren mendebaldeko ertzean zehar doa , Central Pine Barrens izenekoa. Etxe gutxi daude haren inguruan, etxaldeak haietako batzuk ba ina kolonial estiloko jauregitxo ren bat ere badago, zeinaren atzeko aldea baso itxira ematen duen. Isila da guztia. Bizitza basatiaren hotsak baino besterik ez d ira entzuten, eskola autobus baten motorra noizbehinka eta tiro leku urrun baten zaratak. 1968tik erabiltzen ez den trenbide baten parean doa errepidea. Errepidearen desbideratze eskasek irtenbiderik gabeko bideetara daramatzate edo basoan barnerago. Trenbi dearen paretik aldentzen dena, ezer ezaren erdian edo galduta amai dezake, eta hau, bertakoek diotenagatik, maiz gertatzen da. Iluna eta beldurgarria gerta daiteke Halsey Manor bidea gauez, ingurua ezagutzen ez duen norbaitentzat. Eta basoan apur bat barner atuz gero, errepidea bera ere ez da ikusten. New York hiritik datorren bati ez ezik Long Islandeko norbaiti ere, inork sekula begiratuko ez duen leku batean pentsatuz gero, inguru hauek datozkio burura. Bada, Halsey Manor errepide honen inguruan, 2000. urt eko azaroaren 19an, emakume baten gorpua aurkitu zuten, zatikatua eta plastikozko poltsetan sartua. Burua, eskuak eta eskuineko oina falta ziren gorpuzkien artean. Orkatilan tatuajeren bat edo identifikazioa erraztuko zuen bestelako ezaugarriren bat izan b ehar zuela susmatu zuen poliziak. 30 urte inguru izan behar zituen hildakoak, ile marroiduna omen zen, eta hiru aste zeramatzan hilik aurkitu zutenean. Ez zuten une hartan hildakoa identifikatu, ezta handik gutxira ere. Ageriko hilketa baten biktima zen em akume hura identifikatu arte denbora luzea igaroko zen. Arras luzea. Lau egun besterik ez ziren igaro aipatutako aurkikuntza ikaragarria gertatu zenetik, ehiztari talde batek Halsey Manor inguruko pinudietan giz onezko baten gorpua aurkitu zue nean. Hogeita piku urte izan behar zituen, latinoa zen eta ile bel tzduna. Iduneko hezurrak puskatuta zeuzkan, itoarazi zutela adierazten zuena. 2003an, udako larunbat goiz batez, Halsey Manor errepide honetan zehar txakurrarekin paseatzen zebilen emakume batek bidea utz i zuen, basoan sartzen zen bide bat hartzeko. Bide ertzeko belarren artean jendeak botatako zaborrak zeuden eta pilatutako egur zatiak baita. Egur pilo hauetako baten gainean, 2003ko uztailaren 26an, emakume hark eta haren txakurrak emakumezko baten gorpu biluzia aurkitu zuten. Burua eta eskuak falta zitzaizkion. Beste nonbait hil zuten emakumea eta gero bertan bota zuten bere gorpua. Hilotzak bizkarraren esku in a ldean tatuaje bat zeukan, labanaz eragindako hainbat zauriek gurutzatuta. D enbora luzez saiatu omen zen norbait tatuajea ezabatzen. Foren tsea azala berreraikitzen ahalegindu zen tatuajea zer ote zen asmatzeko. Azkenik bihotz gorri bat zela jakinarazi zuten , “Remy´s Angel” hitzekin eta aingerutxo batekin ere. Sei hilabete geroago, Washingtoneko polizia batek aurkitutako hilotzaren eta tatuajearen berri izan zuen, eta Jessica Taylor izeneko emakume baten desagerpenaren salaketarekin bat zetorrela jabetu zen. New Yorkekoa zen Jessica eta Manhattaneko kaleetan pros tituta bezala aritzen zen. Port Authority autobus geltokitik hurbil lan egiten ikusi zuten azken aldiz, haren hilotza aurkitu baino aste bat lehenago. Haren adiskide zen beste prostituta batek sal atu zuen Jessicaren desagerpena. Hiru hilabete geroago, 2003ko azaroaren 10ean, perretxiko bila zebilen sendi batek beste gizonezko zuri baten hilotza aurkitu zuten baso berean. Lau hilabete zeramatzala bertan esan zuen forentseak, eta 35 eta 50 urte artea n zeuzkala hil zutenean. Lau gorpu epe labur eta inguru murritz batean. Laburregi eta murritzegi. Hiltzaile bakarraren biktima ote ziren guztiak edo Long Islandek hilotzak desagerrarazteko leku egokiaren sona hartua zuen? Hori uste zuten inguruko bizilagun ek: Suffolk konderriko basoak New Yorkeko mafiaren zabortegia bilakatu zirela. Hauen aurretik ere, aspaldidanik heriotza bortitzen biktima izandako gorpuak aurkitu zituztela inguruetan kontatzen zuten bizilagunek, eta haietako batek, esaterako, bala zauri sendatuak zeuzkala. Edonola, lau hildakoen heriotzen artean harremanik ote zegoen jakin gabe ere, haien hilketen artean ezberdintasunak eta ezaugarri kom unak zeudela agerikoa zen, eta I nternet bidezko detektibe amateurren foroetan nabarmentzen zituzten: e makumezko biak mutilatuta aurkitu zituzten eta Long Island autobidearen iparraldean –Halsey Manor zeharkatzen duena zubibide baten bidez ; gizonezko biak, ordea, autobidearen hegoaldean eta osorik. Litekeena zen gizonezko biak mafiaren edo bestelako gaizki le talderen baten biktimak izatea, baina emakumezkoen gorpuek bestelako hiltzaile baten biktima ziruditen. Are gehiago Jessica Taylor identifikatu zutenean eta bezero batekin desagertu zen prostituta bat zela jakin zenean. Beste serieko hiltzaile bat, hiru garrena, ote zegoen Long Islanden? Berriz ere, bizilagunek ezetz uste zuten, bertako norbaitek leku hobeagorik ezagutuko lukeelako gorpu bat ezkutatzeko, baso barnean eta ez bide bazterrean etxebizitzetatik hain hurbil. … 2007an James Dolan Cablevision en, orduan EEBBtako telebista katerik garrantzitsuenetako bat zena ren, CEO zen, hots, exekutibo nagusia . Etxe bat eta lur alor bat zeuzkan Dolanek orduan Suffolken, bere hondartza propioa ere bazeukana, Oyster Bay n. Bada, Dolanen hondartza pribatu honetara, 2007ko martxoaren 28an, urak hanka bat eta oin bat bota zituen. Egun bat lehenago , gorpu beraren beste hanka eta oina Suffolkeko Cold Spring portuan aurkitu ziren harrien artean. Biktimaren gorputz enborra, labankadaz josita, Mamaroneck hondartza n aurkitua zuten hilaren 3an, itsasoak hondartzara jaurtitako maleta baten barruan. Ikerlarien txostenaren arabera, e makume latino bat omen zen, edo azal argiko arraza beltzekoa, 1,75m altuera zeukan eta 90 edo 100 kg pisatzen zituen. Bi aste zeramatzan hi lik aurkitu zutenean. Datu gehiago jakinarazi zituen poliziak: alkandora gorri bat zeraman aldean, gaztelaniaz idatzitako etiketa bat zeukana, Champion markako jertse ubel bat, Voice markako elastiko bat eta bularretako urdin bat. Tatuaje bat zeukan honek ere, eskuineko bularrean, bi gerizena. Maleta barruan egutegi batetik hartutako paper zati urratuak aurkitu ziren, gaztelaniazko zenbakiak idatzita zeuzkatenak . Maleta bera, Wal Marten soilik saltzen zen marka batekoa zen. Baina datu hauekin guztiekin ere, ezin izan zuten biktima identifikatu. Orain arte aipatu ditugun hainbat biktimen kasuan bezala, honetan ere, nahiz eta biktimaren DNA eduki eta baita haren hortzak edota atzamar aztarnak ere, ez zegoen zerekin erkatu. “Cherries” –gerizak ezizenarekin ezagutzen dute oraindik ikertzaileek edo Mamaroneck eko Jane Doe bezala. … Suffolk konderritik irten gabe, 2008ko ekainaren 27an, Newbridge errepidearen alboan beste emakume baten gorputz enborra aurkitu zuten, maleta baten barruan oraingoan ere. Kasu honetan gorpua identifikatu ahal izan zuten eskuak gorputzarekin batera aurkitu zirelako, eta hildakoaren hatz aztarnak poliziak erre gistratuta zeuzkalako aurretiko atxiloketa batean. Tanya Rush zen hildakoa, 39 urte zituen, Brooklynen bizi zen eta hiru seme alaba zeuzkan. … Jessica Taylor eta Tanya Rush, bi izen soilik, indarkeriaz hildako hainbeste hilotz izengaberen artean. Jessica eta Tanyaren senide eta adiskideek sekulako atsekabea jasoko zuten haien heriotzen berri jakin zutenean, baina behintzat haiei gertatu zitzaiena jakin zuten eta dolua igarotzeko aukera izan zuten. Eta be ste guztiak zer? Nortzuk dira, nondik datoz? Haiek ere senitartekoak eta lagunak izango zituzten, zer gertatu zaien ez dakitenak. Peachesek zesarea baten orbaina zeukan, hortaz, seme edo alaba bat izan behar zuen bere amaren berririk ez zeukana. Zergatik i zenik, aurpegirik, bizitzarik gabeko hainbeste hilotz? Hasteko, hiltzaileek zantzuak nola ezabatu bazekiten. Eskuak eta burua moztea gorpu baten identifikazioa eragozteko modu bat da. Poliziak horrela ezin du bere erre gistroetan hildakoaren hortz edo atzam ar aztarnak kontsultatu. Hildakoaren aurpegia , tatuaje berezi bat, arroparen bat edo identifikazioan lagun dezakeen bestelako daturik izanez gero ere, identifikazioa ez da errazten, aipatutako kasuek berresten duten bezala. Holakoetan lekuko hedabideetan albistea eta argazkiak plazaratzen dira, baina hildakoa ezagutzen duen norbaitek ikusi behar ditu eta kasualitate handiegia da hori. Long Islanden kasuan, esaterako, Brooklynen bizi den norbaitentzat Nassau edo Suffolk urrunegi daude nahiz eta minutu gutxiko auto bidaia bateko distantziara egon. Brooklyndar batez ez ditu sekula leku haietako albistegiak entzun edo ikusiko. Gainera krimenen ikerketa eragozteko beste modu anker bat erakusten dute hiltzaile hauek: biktimen aukeraketa. Jessica Tayl or prostituta bezala lan egiten ari zen desagertu zenean eta Tanya Rush ere noizbehinkako sexu langilea zela jakin zen. Joel Rifkin eta Robert Shulmanek sexu langileen artean aukeratu zituzten euren biktima anitzak, kalean lan egiten zutenen artean zehazki . Rifkinek berak onartu zuen prostitutak biktima egokiak zirela, jendartearengandik aldenduta bizi zirelako eta haien sendietatik ere. Senideei euren bizimodua ezkutatzen diete , non dauden edo norekin maiz ez diote inori esaten. Rifkinen hitzetan, sei edo zazpi hilabetez desagertzen badira ere inork ez du haien falta sumatzen. Ez hori bakarrik, norbaitek polizian sexu langile baten desagerpena salatu nahi badu, haien bizimodua eta ohiturak nolakoak diren jakinik, maiz poliziak eragozpenak jartzen ditu, bere borondatez desagertu dela, ezkutatuta edo ihesean dabilela ziurtzat emanez. Aipatuko ditugun lekuko ugariren ustean, poliziak, edo behintza t New York estatuko polizia agentziek, bigarren mailako hiritarrak balira bezala tratatzen ditu sexu langile bezala aritzen diren emakumeak. Izan daiteke. Edo agian EEBBetako polizia agentziak uste duguna baino askoz traketsagoak eta zaharkituagoak dira, bereziki desagertutako pertsonen (guztien) identifikazioan. Pelikuletan eta telesailetan ikusten dugunagatik, pentsa dezakegu EEBBetako edozein poliziak datu base eskerga bat eskura daukala, EEBBetako polizia agentzia guztien informazioa partekatzen duena. Mila bider ikusi dugu: polizia batek argazki bat edo hatz aztarna bat eskaneatzen du eta berehala, “poliziaren orden agailu” ko informazioarekin erkatuta, aztarnaren jabearen nondik norako guztien berri jasotzen du, xehetasun ñimiñoarekin ere. Bada, ez da horrela gertatzen benetako munduan. Izan ere, EEBBetan ez dago nortasun agiririk; poliziak ez dauzka hiritar guztien hatz aztarnak, soilik atxilotu dituenenak. Baina gainera EEBBetan, guztira, 17.000 polizia agentzia daude, eta ez dago guztiak gidatzen edo koordinatzen dituen zentral bat, bakoitzak bere eskumenak dauzka. Polizia departamentu bakoitza k lurralde jakin batean jurisdikzioa dauka eta bere datu base propio ak dauzka , baina Internetek ez ditu guztiak partekatzen. E ta maiz ez dira elkarren artean gehiegi komunikatzen ere –aurrerago ikusiko dugunez . Identifikatu gabeko gorpu bat desagertutako pertsona batena dela jakiteko, EEBBetako polizia agentzia guztiek badaukate sistema bakar bat, baina honek ere bere akatsak eta arrakalak dauzka. Identifikazio prozesu honetan funtsezko agiri bi daude : alde batetik desagerpenaren salaketa, normalean desage rtutako pertsonaren bizilekuko polizia etxean jartzen dena eta desagertutakoaren datuak jaso behar dituena, azken aldiz noiz eta non ikusi zuten, nola zihoan jantzita, nora zihoan esan bazuen eta antzekoak; bestetik, gorpua aurkitzen den lekuko forentseak egiten duen autopsia. Agiri bakoitza polizia agentzia ezberdin batek bete dezake, desagerpena eta aurkikuntza denboran eta espazioan oso aldenduta gerta daitezkeelako, baina National Crime Information Center (NCIC) izeneko datu basera sartu behar dira derr igor, polizia departamentu guztien eskura egon daitezen. Horrela, sistema bakar honek salaketa eta autopsia guztietako datuak erkatzen ditu eta izenik gabeko gorpuak desagertutako pertsonekin lotzen ditu. Betiere, informazioa behar bezala sartuta baldin badago. Izan ere, NCIC sisteman informazioa eskuz sartzen da, eta zenbaki oker bat sartuz gero edo formatu oker batean, identifikazioa atzeratu edo erabat oztopatuko litzateke. Gorpuaren altuera edo pisua eta desagertutako pertsonarenak oso ezberdinak badira , edo desagerpenaren data gorpuaren aurkikuntzaren ostekoa agertzen bada sisteman, sekula ez dira elkarrekin lotuko . Edo urteak igaro dai tezke akatsa argitu baino lehen, NCIC sistema lege indarrek kontsultatu dezaketelako soilik, ez da publikoa. Haren antz eko beste datu base bat dago, National Missing and Unidentified Persons System (NMUPS) izenekoa, publikoa dena baina NCICek baino informazio gutxiago daukana. Funtsezko agiri ha ietako bat falta bada eta kaleetan lan egiten duten sexu langileen kasuan , esan dugunez , maiz haien desagerpena ez du inork salatzen edo sistemako informazioak akatsen bat badauka, kasua “hotz” bihurtzen da, argitu gabe geratzen da. Urtetan . Edo betirako. Eta ez da ezohiko ezer: 160.000 desagertu daude EEBBeta n, eta 40.000 identifikatu gabeko gorpu. IV – 2010EKO APIRILAREN 30A: SHANNAN GILBERT Hilotzak eta gorpuzkiak azaleratzen ziren Long Islandeko hondartza eta basoetan, baina inork ez zuen serieko hiltzaile bati buruz hitz egiten. Esan dugunez, LISK (Long Is land Serial Killer) delakoari buruz hitz egiten duten kronika, erreportaje, liburu, dokumental eta film guztiek 2010eko apirilaren 30ean hasten dute istorioaren kondaira. Zer gertatu zen bada egun horretan? Ostirala zen apirilaren 30a, zinemetan filmak est reinatzen diren eguna . “A Nightmare on Elm Street” filmaren bertsio berria estreinatzen zen ostiral hartan , 80eko hamarkadako pertsonaia ikonikoa zen Freddy Krueger hiltzailearen sarraskien eguneraketa. Bere marra beltz eta gorridun jertsea eta fedora kape la jantzita, aurpegiko azala erredura orbainez estalita, bere biktimak lo zeudenean ametsetan agertzen zitzaien Freddy eta labanak bezalako atzaparra metalikoekin burutzen zituen bere triskantzak. Alex Diaz eta Shannan Gilbert bikote gazteak peliku la ikustera joatea erabaki zuen , baina ostiral arratsalde ko irteera benetan bikain bat igaro nahi zuten elkarrekin , euren gustuko bat, eta arau gano ragabe batzuek ez zi eten izorratuko . Jatea gustatzen zitzaien Alex eta Shannani pelikula ikusten zuten bitartea n, baina zinemetan ez zuten kanpoko janaririk sartzen uzten. Hala ere, Taco Bellen janari mexikarra erosi eta zineman ezkutatuta sartzea lortu zuten. Adituak ziren horrelakoetan. Janari pikantea eta beldurrezko pelikula bat, primerako plana. Freddyren abe ntura berriak ikusten ari diren bitartean, Alex Diaz eta Shannan Gilbert bikote honi buruz apur bat mintzatuko gara. 28 urte zeuzkan orduan Alexek eta 23 Shannanek , eta Jersey Cityn bizi ziren . Hudson ibaia baino besterik ez dago Manhattan irla eta Jersey City artean, baina estatu ezberdinetan daude biak, eta alokairuak askoz merkeagoak dira Jersey Cityn Manhattanen baino. Penssylvania ko Lancaster hirian jaioa zen Shannan eta lau ahizpetako nagusia zen: Sherre, 22 urtekoa, Sarra, 21ekoa, eta Stephanie, txik iena, Stevie izenarekin ezagutzen zutena eta 8 urte besterik ez zeuzkana orduan. Hiru ahizpa nagusiek euren ama Mariren abizena zeukaten, Gilbert, baina Steviek ordea bere aitarena zeukan, Smith. Bere hiru alaba nagusiak oraindik txikiak zirela, Marik haie n aita utzi zuen eta bizilekuz aldatu zen, Ellenville herrira, New York estatuko iparraldera. Hiru alaba txiki berak bakarrik behar bezala zaintzeko arazoak izan zituen eta, azkenik, Shannan, zazpi urte zituenean, estatuaren babesean geratu zen eta harrera ko etxeetan hazi zen. Harrera etxeetan bizi zela nahasmendu bipolarra diagnostikatu zioten Shannani , baina , etxe hauetako ama batek esan zuenagatik, nerabezaroan nahasmendua artatzeko botikak hartzeari utzi zion. Garai berean berandura arte irteten hasi zen, alkohola edaten eta marihuana erretzen ere –bere adineko beste ia edozein gaztek bezala, esan beharra ba dago . Edonola, neska azkarra eta adimentsua omen zen Shannan, institutuan bi maila ikasturte bakarrean bete baitzituen eta ohikoa baino urte bat lehenago graduatu zen. Abeslari edo k antugile izan nahi zuen, horretarako nahikoa talentu bazeukala maiz eraku tsi baitzuen bideo eta grabaketetan. Eta amets horrekin New Jerseyra joan zen , esan bezala, Manhattanetik gertu zegoen baina ordaintzeko moduko alokairuak zeuzkan helmuga bat era. Itxuraz ere aldatu zuen eta bere ile il una –zuria zuen ama Shannanek, eta aita beltza ilehori tindatu zuen. New Jerseyn , ordea, ametsak egun batetik bestera ez direla egia bihurtzen jakin zuen. Lanbide ugaritan egin zuen proba, ile apaindegietan, arropa dendetan, zerbitzari b ezala, baina haietako edozeine tan hilabete batean irabaz ten zuena egun bakarrean irabazteko aukera ematen zion lan bat aurkitu zuen: escort bezala lan egiten hasi zen, alegia, sexu langile bezala. 2007an, 21 urterekin, Lace Party Girls izeneko agentzian hasi zen lanean. Bertan Alex Diaz ezagutu zuen, auto gidar i bezala lan egiten zuena agentzian. “Negozioan” aritzen zen emakume bate kin sekula ez zela interesatuko uste zuen Alexek, baina Shannan ezagutu zuenean berehala konektatu zuten. Shannan pertsona ona zela jabetu zen. Auto gidariek agentziako neskak bezeroe kin hitzartutako lekuetara eramaten zituzten, atean itxaron eta etxera bueltan eramaten zituzten. Lan honengatik 400 eta 800 dolar artean irabazten zituen Alexek egun bakarrean , eta behin 2.600 dolar irabazi omen zituen egun bateko lanagatik. Shannanek ere beste hainbeste irabazten zuen eta diru isuri horrek bere sendiarekiko harreman a hobetzen lagundu zion . Opariak egiten zizkien Shannanek bere ama eta ahizpei, eta gastu arruntak ordaintzen ere laguntzen zien, Ellenvilleko etxean diru sarrera egonkorrik ez baitzegoen eta gastuak, ordea, ez ziren gelditzen: Sherrek, 22 urterekin, seme bat zeukan jada eta berriz haurdun zegoen une hartan. Ostiral arratsalde hartan bertan bere ahizpa gaztearekin hitz egin zuen Shannanek haurdunaldiari buruz. Shannan sendi b uru antzeko bat bihurtu zen eta bere ahizpa gazteentzat eredu baten modukoan. Dirua nola irabazten zuen ba al zekiten? Jakina baietz, Mari ez zen errealitatetik aldenduta bizi den etxekoandre inozo bat eta Sherrerekin modu irekian mintzatzen zen Shannan be re bizimoduari buruz. Diru “errazak” bere ifrentzua zeukan, noski, lehenik eta behin legez kanpoko jarduera bat zela, baina ez zirudien horrek Shannan kezkatzen zuenik. Shannanek –aipatutako nahasmendu bipolarraz gain elikadura nahasmenduren bat zeukan, bulimia ziurrenik, eta epe laburretan pisu asko galtzen zuen. Lanean drogak hartzen hasi zen ere, kokaina eta e stasia, bezeroekin batera drogak hartzen bazituen diru gehiago lortzen zuelako . Eta abo rtuak izan zituen ere, bere egoeran seme alabarik edukitze a ideia ona ez zela pentsatuz. Behin motel batean prostituzioan aritzeagatik atxilotu zuten eta, hortaz, aurrekari penal ak zeuzkan. Lace Party Girls agentzia bera ere poliziak itxi zuen azkenean. Eta lanik gabe geratu ziren biak ala biak , Alex eta Shannan. Alokairua ezin ordaindu eta Alexen aitaren etxera joan ziren bizitzera, Shannanek beste agentzia batzuetan lana bilatzen zuen bitartean. Diru faltak aurretik jada ezegonkorra zen harremana okertu zuen eta bien arteko liskarrak ugaritu ziren. Horrelako bat ean, Shannan alkohol edota drogen eraginpean iritsi zen etxera, garrasika hasi zen eta Alex joka. Eta Alexek erantzun zuen. Gogorregi erantzun ere. Ukabilkada batez ezkerreko masail hezurra hautsi zion eta metalezko xafla batez konpondu behar izan zioten. Agentziarik gabe eta auto gidari batekin batera bakarrik lan egitea erabaki zuen Shannanek, horrela diru sarrerak bi zatitan banatu beharko zituen soilik eta ez hirutan. Eta horretan zebilen azken sei hilabeteetan, jatorri korearreko Michael Pak izeneko gi dari batekin, 41 urte zeuzkana eta Queensen bizi zena. Astean birritan adosten zituen hitzorduak bezeroekin, 200 edo 250 dolar orduko kobratzen zituen eta horietatik 50 gidari arentzat ziren. Bezeroak bilatzeko iragarkiak argitaratzen zituen, bai Craigslist web orrian, edozein motako iragarkiak jasotzen dituena, edo baita backpage.com en, sexu eskaintzetan bereiztua. Madison edo Angelina izengoitiak erabiltzen zituen iragarkietan, 21 urte zituela esaten zuen eta alemaniarra, frantziarra edo italiarra zela. G ezurrak hauek guztiak. Eta poliziari aztarna jarraitzea eragozte aldera, telefono zenbaki ezberdinak erabiltzen zituen, normalean aurretik ordaindutako erabilera murriztu bat zeukatenak, izenik eman gabe eros zitezkeenak eta behin erabiliak izan eta gero z aborrean bukatzen zutenak. Horrela, nahiz eta Alex langabe egon, apartamentu berri bat zeukan bikoteak, beraientzat bakarrik, eta Shannanek hura atontzeko altzariak erosi ahal izan zituen eta plasma telebista bat ere. Apartamentuaren alokairua, 1.100 dolar rekoa, biharamunean, maiatzaren lehenean, ordaindu beharra zegoen. Gainera , biharamunean ere, Mariren, Shannanen amaren urtebe tetzea zen eta opari bat erosi beharko zion, nahiz eta Marik esan –omen zion oparirik ez zuela espero baina bai Shannanek in egote ko aukera . (Hauxe kontatzen dute kasuaren inguruko erreportaje batzuek, baina beste informazio batzuetan data ez dator bat Mari Gilberten urtebe tetzearekin. Edonola, bere ama eta ahizpekin afaltzeko hitzordua zeukan Shannanek maiatzaren baterako.) Hortaz, behin Freddy Kruegeren pelikula amaitu eta gero, apirilaren 30eko ostiral gau hartan Shannanek lana zeukan. Arratsalde tik bezero batekin hitzordu bat adostua zeukan. Praka baker o estuak, elastiko bat, larruzko jaka marroi bat eta sandalia beltzak jantzi zi tuen eta lanera abiatu zen, gauerdi inguruan. Ohikoa baino kolpe bortitzago batekin itxi zuela atea kontatuko zuen Alexek. Ez zuen berriz ikusiko. Pakek bere autoan jaso zuen Shan nan eta honek bezeroaren helbidea luzatu zion, paper batean idatzi zuena arratsaldean. Auto aren GPSak esan zuenagatik, 80 kilometrora zegoen gutxi gorabehera, Lon g Islanden, Suffolk hegoaldean, Oak Beach izeneko urbanizazio hesitu batean. Paken Ford Explorer grisak mendebalderantz jo zuen, Hudson ibaiko zubia gurutzatu, Manhat tan hegoaldea zeharkatu eta, Brooklyneko zubian zehar, Long Islanden sartu zen. Brooklyn igaro zuen, Queens ere, eta Nassau konderrira iritsita, Suffolkeko muga baino lehen, laurogeita hamar graduko bihurgune bat hartu zuen hegoalderantz, “barrier islands” izeneko irletarantz. Behin Long Islandeko hegoaldera helduta, Jones Beach estatu parkea eskumatara utzi eta ezkerretarako bidea hartu zuen, ekialderantz, Jones Beach izeneko “barrier island” a mutur batetik bestera zeharkat zen zuen Ocean Parkway autobider a. Ilun zegoen , baina argirik egon balitz ere inguruak ez luke ezer ikusgarri edo esanguratsurik. 23 kmko b ide luze eta estu bat besterik ez da irla hura. Autoak zeraman norabidean , ezkerretara ( barrier islandeko iparraldean ) Oyster Bayko padurak, ur land arez beteriko paisaia baino besterik ez zegoen, eta eskumatara (hegoaldean) hondartzetako dunak. Argia balego Pakek eta Shannanek ez lukete errepide alboko txilar eta sasiak baino besterik ikusiko, eta Atlantikoko olatuak beste aldean. Baina ilun zegoen et a iluntasunezko 23 kilometrok inguratzen zitu zten, tunel batean bezala. Kontrako norabidean zetozen autoen argiak kilometrotara ikus zitezkeen. Bakardadea suma zitekeen. Bide horretan zihoazela, Shannan eta Pak irlako sekretu ezezagunenetako baten albotik igaro ziren, Gilgo Beach izeneko hondartzatik. Hondartza luzea tea bakartia zen Gilgo, iraganean surf zaleen helmuga kuttuna izandakoa, baina higadurak olatuak hondatu zituenetik aditu gutxi batzuek besterik bisitatzen ez zutena. Ocean Parkwayn zehar aurrera zihoazen eta Fire Islandeko –segidan dagoen beste barrier island bat da Fire Island irteerara iritsi baino lehen GPSak saihesbide bat hartu behar zuela adierazi zion Pak gidariari. Irteerako kartelak “Ocean Parkway” zioen. Argirik gabeko saihesbidean aurrera zihoazela, eskumatara argiak piztuta zeuzkan etxe bat ikusi zuten, bezeroarena izan behar zuena, The Fairway kaleko 8a, baina urbanizazioko sarrera aurrerago omen zegoen. Oak Beach hesitutako urbanizazio bat zen eta, beraz, sarrera itxita zegoen. Gako bat behar zen sarrera zabaltzeko, baina Shannanen bezeroak , Joseph Brewerek, ez zien gakoa eman, iritsitakoan deitzeko esan zien eta berak zabalduko ziela atea. Halaxe egin zuen. Ford Explorer grisa urbanizazioan sartu eta Brew eren autoaren atzetik, eskumatara birritan eginik, haren etxeraino iritsi ziren, urbanizaziora hurbiltzerakoan argiak piztuta ikusi zutena, The Fairway kaleko 8a. Shannan Joseph Brewerekin etxera sartu zen eta Michael Pak haren zain geratu zen , etxe aurrea n auto barruan. Goizeko ordu biak inguru ziren. Handik aurrera etxe barruan gertatut akoa ez dago argi, baina lekuko en adieraz penetan eta telefono deien erreg istroetan oinarrituz kontatzen saiatuko gara. Hasteko, beste norbait ba al zegoen etxe barruan Brew er eta Shannanez gain? Breweren bizilagunek kontatuko zutenagatik haren etxean ohikoak ziren festak eta horrenbestez ez litzateke arraroa izango gau hartan ere ospakizun jendetsu bat egon izana. Baina Pakek etxean beste inor ikusi ez zuela berretsiko zuen. Etxe barruan gertatutakoaz, Joseph Brewerek adieraziko zuen sexu harremanak izateko asmoarekin adostu zuela Shannanekin hitzordua, baina azkenean ez zutela sexu harremanik izan. Shannan ikusi zuenean aurretik ikusitako argazkietan agertzen zen neska ez ze la iruditu zitzaion eta ziria sartu nahi ziola. Are gehiago, beste adierazpen batzuetan Shannan transexuala zela uste zuela esango zuen Brewerek, eta horregatik ez zuela harekin sexu harremanik izan nahi. Brewerek esan zuenagatik, Shannanek galdetu zion ea noizbait transexual batekin topo egin ote zuen escort bat kontratatutakoan; eta galdera honek tukua eragin zion Breweri. Hau egia balitz, agian, Brewerek Shannani agindutakoa ordaintzeari uko egin zion eta bien arteko liskar bat piztu bide zen. Baina Shan nan ezagutzen zuten guztiek horrelako zalantzaren bat txorakeria hutsa dela diote, Shannanek ez baitzeukan transexual itxurarik. Azalpen sinesgarriena zera litzateke: Brewer bere izena eta irudia nolabait “garbitzen” saiatzen aritzea, hedabideetan prostitu tak kontratatzeagatik ezaguna bihurtu ondoren. Agian asmo berarekin ere, Shannan sare sozialen bidez ezagutu zuela esan zuen, eta ez Craigslist edo backpage bidez, horrek hitzarmenaren gordintasuna leunduko balu bezala. Breweren azalpen edo aitzakia hauek guztiak ez dira sinesgarriak, ez baitatoz bat Shannanek etxe hartan ia hiru ordu pasatu izanarekin. Autoan itxaroten zegoen bitartean, Shannanen dei b at jaso zuela esan zuen Pakek. Lubrifika tzaile eta karta sorta baten bila joateko eskatu omen zion Shannan ek eta Pakek ezetz erantzun zion, oso ilun baitzegoen eta ez baitzuen ingurunea ondo ezagutzen. Asko haserretu omen zen Shannan, joan zedila esan zion, berak bakarrik etxera nola itzuli asmatuko zuela eta deia moztu zuen. Ondoren, Brewer eta Shannan etxeti k ateratzen ikusi zituen Pakek, Breweren autoan igo eta urbanizaziotik irten ziren. Laster itzuli ziren. Telefonoen errejistroek diotenagatik, 2:55ean Shannanek 24 orduko zerbitzua zeukan parafarmazia batera deitu zuen, eta 2:57etatik 4:09etara bitartean, Shannan eta Paken artean sei dei labur egon ziren, norabide batean edo bestean. Lubrifikante eta kartak bila soilik irten ziren Shannan eta Brewer ? Droga bila joan ote ziren? Apur bat beranduago Brewerek Paki deitu zion etxean sar zedin, Shannan etxetik at eratzen laguntzeko. Brewer ek esan zuen Shannan modu arraroan portatzen hasi zela, ziurrenik gauzak ez zirelako hark espero bezala joan, eta ez zuela etxetik irten nahi –hitzartutakoa ez zion ordaindu nahi Brewerek ala? . Hirurak etxe barruan zeudela, unere n batean Shannan besotik heldu zuen Brewerek , baina hau askatu egin zen eta sofa baten atzean babestu. Handik, goizeko 4:51n, 911 larrialdi zenbakira dei egin zuen, 23 minutu iraungo zituen dei bat . Dei honen edukia ez da plazaratu ordutik igaro diren hama r urteetan, eta soilik 2020. urtean badirudi epaile batek eduki hori argitaratzeko agindua eman duela Gilbert sendiaren abokatuaren eskaera aintzat hartuz. Suffolk konderriko eta New York estatuko polizien politika dela 911 zenbakira egindako deien edukia ez plazaratzea argudiatu dute beti bai poliziak eta baita fiskaltzak, krimenen ikerketak ez eragozteko, susmagarriei zantzuak ez emateko edo aztarna faltsuak ez sustatzeko. Edonola, erabaki honek mota guztietako susmoak eragin ditu kasuan interesa duen jen dearen artean, bai Shanna nen senideen artean et a baita kasua jarraitzen duten I nterneteko for oetan ere: Ezer susmagarririk ez bada entzuten deian, poliziak esango zuen bezala, orduan, zer arazo legoke edukia kaleratzean eta susmoak behin betiko aldentzean? Ez al dira polizia eta fisk altza zerbait estaltzen ariko? Idazten ari garen unean deiaren edukia ez dugu ezagutzen, eta hura entzun dutenek esa n dutena baino besterik ez dakigu. Suffolkeko poliziako detektibe batek, Vincen Stephane izenekoak, idatziz deklaratu zuen la saia zela Shannanen tonua deian. Ostera, garai hartan Suffolkeko poliziaren komisarioa zen Richard Dormerek prentsaurreko eta elkarrizket a askotan errepikatu du Shannan oso urduri eta ikaratuta dagoela igartzen dela deian entzuten denagatik. Orduan detektibeen nagusia zen Dominick Varronek ere deia entzun zuen eta haren edukiari buruzko xehetasun gehiago eman ditu: Shannan ek, deian esaten duenagatik eta esaten duen moduagatik, arriskuan dagoela benetan sinesten du. “Nire atzetik dab iltza” eta “ni hil nahian dabiltza” errepikatzen du behin eta berriz, besterik gabe. Operadoreak “non zaude” galdetzen dio, baina Shannanek ez dio erantzuten eta “norbait nire atzetik dabil” errepikatzen du. Ez du modu koherente edo arrazional batean jokat zen. Egoera psikotiko edo drogek eragindako lilura batean dagoela ematen du. “Non zaude” dio berriz operadoreak, baina Shannanek ez daki erantzuten. “Jones Beachen” erantzuten du, agian bidean gehien ikusi duen izena eta hizki handienetan, baina ez daki beste konderri batean dagoela. Bi gizonezkoren ahotsak ere entzuten direla deian kontatu zuen Varronek, Joseph Brewer bezeroarena eta Michael Pak gidariarena. Biek ala biek hauxe berretsi dute, beraiek ere deia entzuteko aukera izan baitzuten. Shannan ek lilurak edo haluzinazioak zeuzkala esan zuen Pakek. “Zer diozu? Nork nahi zaitu hi l? Zergatik diozu hil nahi zaituztela?”, galdetzen dio Pakek, baina Shannanek ez du erantzuten. Momenturen batean haietako batek Shannan ukitzen du, edo hurbiltzen zaio be sterik gabe, eta honek garrasi egiten du. Halako batean, deia oraindik moztu gabe, gizonezkoengandik aldendu nahian edo, Shannan The Fairway kaleko 8.etik irten zen korrika. Pak atzetik joan zitzaion eta Brewerek etxeko atea itxi zuen, biak autora igo eta etxera itzuliko zirela sinetsita. Pak autora itzuli zen eta bertatik Shannan korrika ihes egiten ikusi zuen. Shannan ez zela sekula autora berriz igo esango zuen Pakek. Lasterk a gau il unean joan zen Shannan. Hasiera batean The Fairway kalean zehar ekialder antz jo zuen, autoarekin sartzean egin zuen bidea desegiten bezala. Argiak ikusi zituen etxe batean gelditu zen. Gus Coletti izeneko aseguru detektibe erretiratu baten etxea zen. Auto erakusketa bat ikustera joango ziren Coletti senar emazte ak larunbat ha rtan eta horregatik goizeko bostetan jada jaikita zeuden. Shannanek lehenengo solairuan zegoen etxeko sarreraraino igo zen eta ate joka hasi zen. 911 zenbakira egindako deia moztu gabe oraindik. Une hartan b izarra egiten ari zen Gus Colettik atea ireki zion eta “lagundu, lagundu!” baino besterik ez zion esaten Shannanek. Hau guztia 911ra eginiko deian entzuten omen da. Lasaitzeko eta esertzeko esan zion Colettik eta, etxeko telefono finkotik, 911ra deitu zuen berak ere. Poliziari deitu ziola e san zionean, Shannanek etxetik alde egin zuela dio Colettik. Haren atzetik irten zen gau ilunera eta SUV auto gris ilun bat hurbiltzen ikusi zuen, asiar jatorriko gizon batek gidatua. Emakume bat ikusi al duzu hemendik? –galdetu zion Pak gidariak. Bai, nire etxeko atea jo du laguntza eske eta alde egin du. Poliziari deitu diot –erantzun zion Colettik. Ez zenuen hori egin behar izan. Arazo larritan sartuko duzu. Une hartan Shannan bere orubean zegoen txalupa baten azpian ezkutatuta zegoela ohartu zen Coletti, baina handik irten eta ihesaldia jarraitu zuen. Pakek ere bertsio bera berre tsi zuen , Colettirekin izandako elkarrizketa, Shannan topatzea, eta autoan sartzea lortuko zuela uste zuela, baina, Colettik esaten zionari adi zegoen bitartean, bere albotik ihesi igaro zitzaiola Shannan ere. The Fairway eta Sandy Drive kaleen arteko bidegurutzean zegoen Colettiren etxea. Gau ilunean ikusi ezin bazuen ere, Shannanek Sandy Drive n ezkerretarako bidea hartuko zuela suposatu zuen Pakek , urbanizazioko sarrerarantz, bidea desegiten jarraituz, eta harantz jo zuen bertan bere zain aurkituko zuela suposatuz. Izan ere, eskumatara bide gehiagorik zegoenik ere ez zen jabetu . Baina ez, Shannanek eskumatarako bidea hartu zuen, eta aurrerago Anchor Way kalean ere bira egin zuen, urbanizazioan gehiago barneratuz, argidun etxe gehiagoren bila. Oak Beacheko Anchor Way kaleko bizilaguna zen Barba ra Brennan andreak irailaren 11ko erasoetan senarra galdu zuen, eta ordutik kandela itxurako argiak piztuta z euzkan beti bere etxeko leihoetan , beila moduan. Haiek ikusita , Brennan andrearen etxera jo zuen Shannanek eta ate joka hasi. Brennan andreak, Colettik ez bezala, ez zion atea zabaldu Shannani, baina bi telefono dei egin zituen, Shannanen nondik norakoen a zken lekukotza direnak: bata poliziari, goizeko 5:22tan, eta bestea Tom Canning izeneko bere auzokide bati. Canning, er retiratutako lorezain bat, bere semearekin eta txakurrarekin agertu zen Brennan andrearen etxean, baina iritsi zenerako jada ez zu ten ino r ikusi inguruan. Hori bai, Brennan andrearen orubean Shannanen jaka aurkitu zuten. Canningen semeak neskaren urratsen aztarnak ere ikusi zituztela esango zuen. Bere aitak, ordea, halakorik ez zutela ikusi esango zuen, baina aldi berean Shannanek “padurara ntz ihes egin zuela” suposatzen zuela. Aztarnarik ikusi gabe? ( Oak Beach urbanizazio osoaren iparraldean , eta Ocean Parkway autobideraino, hainba t kilometro koadroko padura bat dago, begetazio itxiz , kainabera z eta bihiez estali a.) Minutu gutxi batzuk lehe nago Shannane k 911ra egindako deia moztu egin zen eta haren arrastoa galdu zen. Gau ilunean barrena korrika murgildu zen Shannan. Coletti jauna, bitartean, urbanizazioko sarreraraino hurbildu zen poliziari itxaroteko. 45 minuturen buruan iritsi zen polizia, goizeko seiak inguruan, eguna argitzen hasten ari zenean. Gertatutakoa jakinda, Oak Beacheko kaleetatik bilatu zuen poliziak Shannan , baina ez zuten inor aurkitu ezta ezer arrarorik ikusi. Neska azkenean auto grisean sartu eta bere etxera bueltan joango zela suposatu zuten. Pakek, bere aldetik, auzoan zehar Shannan bila ibili zela ziurtatu zuen , gau itxia egun argia bihurtu arte, e ta ez zuenez aurkitu, hark etxera itzultzeko beste moduren bat a urkitu zuela suposatu zuen, gau ean lehenago haserretu zenean agindu zion bezala. Eta seiak inguru alde egin zuen Oak Beachetik. Polizia k, iritsitakoan, Pakekin topo egin balu, agian Shannan bi latzen jarraituko zuketen guztiek, baina halakorik ez zen gertatu. … Biharamunean, edo agian igandean, Shannanen erantzunik jasotzen ez zuenez Alex Diazi deitu zion Pakek, ea Shannan etxera itzuli ote zen galdetzeko. Ostiral gauetik haren berririk ez zeukala jakinarazi zion Diazek, eta kezkatuta zegoela, telefonoa itzalita edo bateriarik gabe zeukalako Shannanek eta hortaz ezina zelako harekin h arremanetan jarri. Shannanen ohiko haserreal dietako bat izan zitekeen hura. Pak gidariari bidaia ez zion ordaindu nahi eta iskin egiten ari z itzaio n. Edo droga gehiegi hartu zituen Breweren etx ean eta parranda jarraitzen zebilen. Edo beste bezeroren batek in zegoen. Baina agertzen ez zenez eta haren berririk ez zeukatenez, Shannan bila joan behar zutela erabaki zuten , ezbeharren bat gertatu bazitzaion eurei leporatuko baitzieten ziurre nik. Azken finean, Paken lana Shannan etxera bueltan salbu eramatea zen e ta Diaz, mutil laguna bezala, beti izango zen neska lagunari gertatu ahal zitzaion edozeren lehenbiziko susmagarria. H irugarren susmagarri agerikoena izan zitekeenari deitzea erabaki zuten, sexu langile baten kasu an lehenbizikoa izan zitekeenari. Bezeroari , Joseph Breweri deitu zioten, Pakek honen telefonoa baitzeukan, eta ea Shannan berarengana itzuli ote zen ostiral gauean edo hari gertatutakoari buruz zerbait ote zekien galdetu zioten. Brewer harritu egin zen, Shannan bere etxetik irten zenetik ez baitzu en berriz ikusi, Paken autora sartu zela uste zuen eta New Jerseyra itzuli zela. Hortaz, astelehenean, Shannan azken aldiz ikusi zuten lekurako bidea hartu zuten Diaz ek eta Pakek , Oak Beacherakoa . Brewerek hesitutako urbanizazioko atea zabaldu zien eta Sh annan bila hasi ziren hirurak. Ostiral gauean ez Pakek ez Shannanek ikusi ezin bazuten ere, eguneko argipean auzo koloretsu bat da Oak Beach. 1896an eraiki ziren lehen dabiziko etxeak Oak Beachen eta orain 72 etxebizitza daude urbanizazioaren hesien barnean . Ekonomia maila altukoak dira bertako bizilagunak, baina ez da luxuzko urbanizazio bat. Etxebizitza batzuk berriki margotuak daude eta lorategi zaindu eta inausi ak dauz kate . Urte osoan bertan bizi direnen etxebizitzak dira hauek . Beste batzuetan, ordea, belar altuak ikus daitezke orubeetan eta surf taulak eta txankletak sarreretan botata . Uda igarotzeko etxeak dira hauek, hasiera batean erosi zituenaren ondorengoek gehie gi zaintzen ez dituztenak. Auzokideen elkarte batek kudeatzen du Oak Beach eta elkarbizitzarako arauak ezartzen ditu bertan. Segurtasuna omen da Oak Beacheko bizilagunen lehentasunetako bat eta, horrenbestez, auzo guztia inguratzen du ten hesi ez gain, segur tasun kamerak ere ba daude auzoko kaleetan. Kale hauetan zehar eta etxe hauetan galdetuz bilatu zuten Shannan. Bilaketan auzoko bizilagun batzuekin topo egin zuten eta gertatzen zitzaiena azaldu zieten, haien artean Peter Hackett doktorea izeneko batekin, b ere burua auzokideen elkarteko ordezkari bezala aurkeztu zuena eta elkartearen laguntza eta babesa eskaini omen ziena. Tom Canning eta bere txakurrarekin ere egingo zuten topo ziurrenik, edo agian Joe Scalise izenekoarekin ere. Polizia bertan egon zela jakingo zuten eta hauek ezta Shannan ez zutela ikusi. Kasua da ez zutela Shannan inondik ere aurkitu. Brewerek Diazekin batera desagertutako pertsona baten salaketa jarr i nahi izan zuen polizia etxean baina , gertuko senidea ez zenez , ezin zuela erantzun omen zioten. Shannanen sendiari gertatutakoa esan beharko zion Diazek. Shannanen ama eta ahizpak, bitartean, haren zain egon ziren larunbat gauean elkarrekin etxean afaltzeko, baina Shannan ez zen agertu eta azalpenen bat emateko ezta ere ez zuen deitu. Azken momentuan Ellenvilleraino joatea ezinezkoa gertatu zitzaiola Shannani suposatu zuen Mari Gilbertek, lanen bat suertatuko zitzaiola edo. Sherre, bigarren ahizpa, gau hartan eta hurrengo egunetan Shannanen telefonora deika aritu zen, baina ez zuen harekin hi tz egitea lortu. Itzalita edo bateriarik gabe zegoen telefonoa beti. Gehiegi. Kezkatzen hasi zen, bere ahizpa nagusiak zeraman bizimodua eta horrek zeuzkan arriskuak ezagutzen z ituelako. Astelehenean, maiatzaren 3an, Mari Gilbertek ezezagun baten deia jaso zuen bere etxeko telefonoan. Ezezagunaren izena z ez zen ondo jabetu, baina doktorea zela esan ziola bai. Kaleetatik irten nahi zuten neskentzako aterpetxe bat zeukala esan zion ustezko doktoreak eta Shannan bertan berarekin egon zela. Shannanek etxea gidariarekin batera utzi zuela esan zion ere. Marik ez zuen ezer ulertu, adar joka ari zitzaiola suposatu zuen eta eskegi zuen. Egun berean, astelehenean, Alex Diazek deitu zuen Shannan etxera itzuli ez zela esateko. Beldurra igarri zuen Sherrek Diazen aho tsean. Sherre eta Sarra Gilbert, ahizpa nagusia zer nolako lanetan aritzen zen jakin zutenetik, holako deiren bat edozein momentutan gerta ziteke ela beldur ziren. Bere hala poliziari jakinarazi zioten baina, hurrengo egunetan berririk jaso ez zutenez, eure n kabuz bilatu beharko zutela erabaki zuten eta Ellenvilletik Oak Beacheraino 210 kmko bidea egin zuten. Zortzi egun ziren ordurako Shannan desagertu zela. Bitartean, maiatzaren 6an, doktorearen beste dei bat jaso zuen Marik. Hackett doktorea zen haren iz ena. Susmagarriak ziren deiak, baina agian Shannan aurkitzen lagunduko zien tipo hark. Oak Beachen ateak jo zituzten, Shannan noizbait ikusi ote zuten galdetu zieten bizilagunei, argazkiak banatu zituzten. Dozena bat inguru lekukoekin hitz egin zuten , gau hartan gertatutakoa berreraiki nahian. Baina Shannan ez zen agertu. Polizia etxean desagerpena salatu nahi izan zuten, baina Shannanen bizilekuan, Jersey Cityn egin behar zutela esan zieten. Maiatzaren bateko egunsentian Oak Beachetik bi dei jaso zit uztela baieztatu zien poliziak, Shannan bertako etxeetan ate joka zebilela salatuz, baina polizia iritsi zenerako ingurua lasai zegoela eta ez zutela inor aurkitu. Egoeran ezer susmagarririk ez zegoela eta ikerketa zabalagorik ez zela behar zeritzon Suffol keko poliziak. Shannanen moduko bizimoduak zeramatzaten neskek, hots, sexu langileak, horrelako jokaerak izan ohi dituztela esan zieten, azalpenik eman gabe sendiarengandik eta ingurukoengandik aldentzen dira, bizilekuz aldatzen dute inori esan gabe. Litek eena zen taxi bati deituta Oak Beachetik alde egin eta motelen batean bizitzen egotea, edo bezeroren batekin. Zantzu gehiagorik gabe ez zirudien Suffolkeko poliziak ikerketa burutsurik egingo zuenik. Eta Shannanek berak 911ra egindako deia? Urduri eta beld urtuta d irudien neska batek 23 minutuz poliziari “hil nahi naute ”, “nire atzetik dabiltza” errepikatzea eta bat batean deia moztea, ez al zen ikertzea merezi zuen zerbait? Ziur baietz, baina une hartan Suffolkeko poliziak ez zeukan dei haren berririk. Lau hilabete igaro ziren polizia indar ezberdinek Oak Beachetik egindako dei ek eta Shannanek egindakoa k harremana zeukatela ohartu arte. Arrazoia, lehenago aipatu dugun zerbait, alegia, New York estatuko polizia indar ezberdinen lurraldetasunak eta komunikazio faltak eragindako prozedura akats bat: Operadoreak Shannani non ote zegoen galdetzen zionean, hark ez zekien zer erantzun, eta Jones Beach inguruan zegoela esan zuen. Jones Beach, Long Islandi buruz gehiegirik ez zekie n newyorktar batek emango lukeen eran tzuna izan zitekeen edo baita Shannanek bidean behin eta berriz errepikatuta ikusitako izen bat. Baina gainera Jones Beach estatu parke bat da eta, hori zela eta, estatuko poliziari transferitu zion deia operadoreak, eta ez lekuko poliziari. V – 2010EKO ABENDUA: JOHN MALLIA ETA BLUE Mari Gilbertek beti esan zuen Suffolkeko poliziak ez ziola jaramon handirik egin bere alaba nagusiaren desagerpenari, eta ez zutela berehala e zta ardura handiegirekin ikertu. Shannan sexu langile izateari egozten zion Marik poliziaren ustezko arduragabekeria hura . Beste jatorri, gizarte maila edo lanbidea zeuzkan neskaren bat izan balitz desagertutakoa , polizia buru belarri arituko zela haren bila uste zuen Marik. Eta halaxe errepikatzen zien entzun nahi zioten hedabide ei, poliziari presioa egiteko prentsaz baliatzen saiatu baitzen Mari Gilbert. Egia esan, Shannan Gilberten desagerpena ez zen lerroburu askotan agertu 2010ean. Hasiera batean bai, Suffolkeko hedabideek jakitera eman zuten gertatutakoa eta Shannanen argazki a plazaratu zuten ere, irakurle edo entzuleen laguntza eskatuz. Aurrerago interesa galdu zuen haientzat ere, eta desagertutako neskaren istorioaren amaiera ez zen inoiz argitu. Baina honek ez zuen esan nahi poliziak ez zuela ikertu Shannanen desager pena et a ez zela hura bilatzen ahalegindu. Izan ere , desagerpene tik hilabete bat igaro zenean eta Shannanen berririk ez zeukatenez, Suffolkeko poliziako pertsona desagertuen bulegoko komandanteak, Stuart Cameronek, John Mallia ofiziala ri agindu zion Shannan bilat zea, Mallia bilaketa lanetan “gupidagabea” izatearen ospea baitzeukan , alegia, aurkitu beharrekoa aurkitu arte ez zue la amore ematen. 59 urterekin , eskarmentu handienetako ofiziala zen Mallia bulegoan, Suffolkeko polizian 31 urtez lan egindakoa baitzen eta lehenago ikertzaile pribatu bezala ere a ritutakoa . Urte haietan guztietan bilatzeko zailenak ziren gauzak eta pertsonak aurkitzen trebetasuna erakutsi zuen, adibidez , konderriko presondegitik ihes egindako presoak. Blue izeneko 7 urteko alemani ar artzain baten laguntzarekin burutzen zituen beti bilaketa haiek. Blueren aurretik Boomer izeneko beste alemaniar artzain bat izan zuen lagun Malliak, behin atxiloketa baten erdian sei labankada jaso zituena , horren arriskutsua baita polizia txakurren ja rduna . Biziraun zuen Boomerek, baina 2005ean erretiratu egin zen. Kumeak zirenetik hazi eta hezi zituen Malliak bai Boomer eta bai Blue, eta orduan hirurak batera bizi ziren Brookhaven hirian. Malliak eta Bluek Shannan Gilbert bilatzeko aginduari ekin ziot en eta uda osoan zehar Oak Beach auzoa goitik behera miatu zuten. Emaitzarik gabe. Aurkituko zutela ziur zegoen Mallia, baina hilik aurkituko zutela ere ia ziurtzat jotzen hasi zen, ez Oak Beachen ezta inguruetan ere inork ez zielako zantzurik ematen. Bila keta eremua zabaltzea erabaki zuen Malliak : norbaitek Shannan hil bazuen eta gorpuaz desegiten saiatu bazen, bide bazterrak miatu behar zituen, FBIren adituen arabera gorpuak errepidetik 9 metro baino gutxiagora jaurtitzen baitira. Oak Beache tik Nassau kon derriko mugaraino doan Ocean Parkway errepideko bazterrak miatzeari ekin zioten Malliak eta Bluek. Errepidearen 2 3 kilometroetan hegoaldeko bide bazterra sastraka itxiez estalita dago, sasiez, txilarrez eta huntz pozoitsuaz ; hain itxiak ezen zentimetro gu txi batzu etara dagoena ikustea ere eragozten dutela . Sasiek zauritu zituzten, Mallia eskuetan eta Blue muturrean, eta huntzak Mallia ziztatu zuen. Baina eragozpen hauek ez zituzten gelditu. Udako giro epela joan zen, egunak laburtzen zihoazen eta Atlantiko ko haize izoztuak jotzen hasi zuen. Bikoteak, nekaezin, bere lanarekin jarraitu zuen. Abenduaren 11an, Gilgo Beach inguruan zeudela, Oak Beach urbanizaziotik 11 kilometrora –batzuek diote Mallia Blue hezt en ari zela egun hartan, beste batzuek Bluek pi xa egiteko gelditu zuela autoa Malliak, kasua da ez zela haien lan egun bat , arratsaldeko hirurak inguruan, hondartzako aparkalekuan Bluek usain bat atzeman zuen. Buztana astintzen zuen, burua mugitzen. Usainaren aztarna jarraitu eta sasi artean eskeleto ia oso bat arpil leran bilduta aurkitu zuten. Emakumezko baten gorpua zen. Baina ez zen Shannan Gilbert. Bilaketak jarraitu behar zuen. Bi egun beranduago, abenduaren 13 ko goizean, bilaketaren ingurura hurbildu zen Mallia bere aisialdi denboran , Blue autoan zain utzita, bertan lanean zeuden ikertzaileei laguntzeko. Lehen gorpua aurkitu zuen lekutik 220 metro mendebaldera beste gorpu bat aurkitu zuen Malliak, erdi desegina zegoen arpil lera zaku baten barruan hau ere. Eguraldia ezin hotzagoa eta haizetsuagoa z en, baina Malliak ez zuen horretariko ezer igartzen, adrenalinaz goraino baitzegoen. Egun hartako ordu batak eta hogeietarako, Malliak eta Bluek beste bi gorpu aurkitu zituzten, lehenengo gorpua aurkitu zuten puntutik ekialdera, 75 metrora bata eta 180 met rora bestea. Lau gorpu kilometro erdiko distantzian, ilaran jarriak bezala laurak , Shannan Gilbert desagertu zen lekutik zazpi kilometrora . Lau gorpu, emakumezkoak laurak, eta haietako bat ere ez zen Shannan Gilbert. Hildakoen sendiei eman zizkioten autopsien arabera, itoarazita hil ziren guztiak –halaxe plazaratu zuen prentsak orduan . Richard Dormer orduan Suffolkeko polizia departamentuko komisarioa zenak zera adierazi zuen, “lau gorpu gune berean ez da kasualitate bat, serieko hiltzaile b aten aurrean egon gaitezke”. Edonola, Long Islandeko bizilagunak ez beldurtzeko edo, aurreko adierazpenari nolabait garrantzia kentzen saiatu zen segidan: “Ez dut nahi inork pentsa dezala Jack The Ripper bat daukagula Suffolken, aizto batetik odola dariola korrika.” VI – MELISSA, MEGAN, MAUREEN ETA AMBER Melissa Barthelemy izeneko neska batena zen Malliak eta Bluek a urkitu zuten lehenengo gorpua , 24 urte zeuzkana, Shannan Gilbertek bezala. Baina Melissa eta Shanannen arteko antzekotasunak ez ziren adinera mu gatzen . Buffalo hiriko aldiri etan hazia zen Melissa, New York est atuko iparraldean. Estetikan graduatu ondoren New York hirira joan zen ileapaintzaile bezala lan egitera , baina, dagoeneko ezagunak zaizkigun arazo eta erabaki kate batzuengatik, escort bezala hasi zen lanean, Carigslisten bere zerbitzuak iragartzen. Melissaren amak, Lynn Barthelemyk , ez zekien bere alabaren lanbidea , 2009ko uztailean haren berririk ez zeukalako kezkatzen hasi zenean. Melissak botika antipsikotikoak hartu behar zituen baina tratamendua utzi zuen –hau ere lehenago entzuna dugu . Berririk eta deirik gabe hiru egun pasa zirenean poliziarengana jo zuen Lynnek Mel issaren desagerpena salatzeko, baina ez zioten jaramonik egin. “24 urteko neska bat, arazo psikikoak dauzkana, ez da desagertu, nahi duen lekuan dago” esan zioten polizian. Hiru egunez jarraian. Abokatu baten laguntza kontratatu zuen Lynnek , baina honi ere antzeko erantzuna eman zioten: “Prostituta bat da, ez diogu detektibe bat i kasu hau esleituko.” Uztailaren 10ean aurkitu zituzten Melissaren nondik norakoen azken aztarnak. Egun hartan bezero batekin hitzordu bat izan omen zuen, bere bankuko kontuan 900 d olar sartu zituen eta mutil lagun ohi bati deitu zion baina ez zuen harekin hitz egitea lortu. Melissa desagertu eta aste batera, honen ahizpa gazteak, Amandak, dei bat jaso zuen Melissaren sakelako telefonotik. Pozarren erantzun zuen Amandak, Melissak azk enean deitzen zion! Ez naiz Melissa –erantzun zuen gizonezko ahots batek. Hiltzailearen ahotsa lehen aldiz entzun zuen Amanda Barthelemyk. Zu ere puta bat al zara zure ahizpa bezala? Ahots samurra zeukan , hizkera lasaia eta heziketa onekoa. Horrek are beldurgarriagoak bihurtzen zituen bere mezu ikaragarriak. Amandarekin jolasten hasi zen. Deiek jarraitu zuten. Zortzi izan ziren guztira, Amandaren telefonora guztiak. Gauza latzak, ikaragarriak esan zizkion Amandari hiltzaileak –poliziak deitzailea Melissaren hiltzailea zela ziurtzat jotzen baitu , gauza sexualki esplizituak , eta baita Melissari zer egin zion eta Amandari zer egingo zion. Melissa hilik zegoela esango zion deitzaileak deietako batean, eta hura “usteltzen ikusiko” zuela. Deietako batean Lynnek hartu zuen telefonoa eta hiltzailearek in hitz egin zuen. Lynnek desagerpen salaketa bat jarri ote zuten jakin nahi zuen hiltzaileak , baina laster moztu zuen deia. Amanda ikaratu nahi zuen eta ha rekin baino besterik ez zuen hitz egin nahi . Iluntzean deitzen zuen beti, ahots baxuan hitz egiten zuen eta denbora laburrez. Iseka egiten zion Amandari eta mehatxuak ere. Testu mezuak ere bidaltzen zizkion. Hirugarren deiaren ondoren polizia Verizon telefono konpain iarekin harremanetan jarri zen Amandaren telefonoa zulatzeko. Horrela, dei batzuen jatorria kokatzeko gai izan zen polizia, New York eko erdiguneko inguru jendetsuetan batez ere, hala nola Port Authority autobus geltoki nagusiaren inguruan, Times Squaren ed o Empire State Building alboan. Ahotsagatik, 20 eta 30 urte artean izan behar zituela ondorioztatu zuen poliziak, eta arraza zurikoa izan behar zuela –EEBBetan aza laren kolorea ahotsagatik asma daiteke, antza . Azkarra omen zen hiltzailea, eta p oliziaren ikerketa prozedurak ezagutzen zituela zirudien, zeren , horrelako guneetan, polizia k segurtasun kameren irudiak aztertuko balitu jendetza bat topatuko luke eta ez pertsona bakar b at edo gutxi batzuk . Gainera , identifikatua ez izateko , deiak zenbat iraun zezakeen ere bazekien, eta hiru minutukoak baino besterik ez ziren haren deiak. Baina Long Islandeko Massapequa hirian ere kokatu zuen poliziak deietako baten jatorria , Gilgo Beachetik 20 minutuko auto bidaia baten distantziara . Segurtasun handiaz jo katzen zuen hiltzaileak, eta gehiegizko konfi antza horrek akatsen bat izatera bultzatuko zuela uste zuen poliziak orduan, eta horrela harrapatuko zutela. Buffaloko lekuko telebista kate batek hiltzaileen dei hauei buruzko informazioa eman zuen eta –kasuali tatez? orduan bukatu ziren. Baina hiltzaileak abuztuaren 26an Amandari azken dei beldurgarri bat egitera ausartu zen. Ba al dakizu zure ahizpari zer egin nion? –galdetu zion Amandari. Ez. Melissa hil nuen. Badakit non bizi zaren eta zure bila joango na iz. Lynnek kontatuko zuen 2010eko abenduan, Melissa desagertu eta urte eta erdira, telebistan Gilgo Beacheko gorpuen aurkikuntzari buruzko albistea ikusi zuenean bere bikotekidearekin zegoela eta biak negarretan lehertu zirela. Melissa zela ziur zeuden. … 2010eko abenduaren 13ko goizean , Melissaren gorputik 220 metro mendebaldera aurkitu zuten gorpua Amber Lynn Costello rena bezala identifikatu zuten . 27 urteko neska txiki bat zen Amber , 1,50 metro inguru neurtzen zituen eta 50 kilo baino besterik ez zitue n pisatzen. Ez zeraman denbora gehiegirik desagertuta Amberek, urte hartako irailaren 2an desagertu baitzen Long Islandeko North Babylon hirian zeukan etxetik , gorpua aurkituko zuten lekutik 15 km ra baino besterik ez . Hau da, Shannan Gilbert baino berandu ago desagertu zen Amber. Baina Shannanen kasuan ez bezala, eta Gilgo Beacheko gainerako beste biktimen kasuan ez bezala ere, Amber Lynn Costelloren desagerpena ez zuen bere sendiko inork salatu. Ipar Karolinako Wilmington hirian jaiotakoa zen Amber eta hau rtzaroan , sei urterekin, sexu eraso bat jasan zuen bizilagun baten esku, bere ahizpa Kimberlyk kontatuko zuenez . Gertakari honek , Amberengan izan zuen eraginaz gain, haien ama erotu zuen. Biek ala biek ez zutela haurtzaro on bat izan esango zuen Kimberlyk, euren sendia alkohol, droga eta gaixotasunen aurka borrokatzen ikusi behar izan zuten eta. Ikasle ona zen Amber baina haurtzaroan jasandako oinaze hauek zanpatuta ze ukaten. D rogetan , heroinan hain justu, sartu zen oso gaztetandik . Eta adikzioa ordaindu ahal izateko Private Playmates izeneko escort zerbitzuan lan egiten hasi zen oso gaztetandik ere , hamazazpi urterekin. Ezkonduta egon zen Amber garai hartan, baina dibortziatu ere egin zen. Floridara joan zen bizitzera, Clearwater hirira , eta zerbitzari bezala lan egin zuen bertan, noizbehinka escort lanak ere egiten zituela. Bigarrenez ezkondu zen eta drogak uzten eta bere bizitza ordenan jartzen ahalegindu zen. Baina zorrak pilatu zitzaizkion eta bertatik alde egitea erabaki zuen bizimo duz aldatzeko, bere ahizpa Kimberlyren aholku eta laguntzarekin. Kimberlyk hegazkin txartel bat erosi zion New Yorkera. Hilabete batzuez errehabilitazioan egon zen, baina azkenean drogetara jo zuen berriz . Eta escort bezala lan egitera , drogak ordaintzeko diru nahikoa irabazteko. Sei hilabete baino besterik ez zeramatzan Amberek New York estatuan desagertu zenean, bere 28. urtebetetzea baino aste bat lehenago. Carolina izenarekin, bere jaioterriarena, bere zerbitzuak Craigslisten eta backpagen iragartzen zituen Amberek. Hegoaldeko eder bat zela zioen iragarkietan, begi berde eta gaztain a koloreko iledun neska gazte baten argazkia atxikiz. Egun gutxitarako erosten zituen iragarkiak eta etengabe berriztatzen zituen, horrela beti eskaintzen goiko aldean agertze ko. Segurtasunagatik edo agian bere telefono propiorik ez zeukalako, bere pisu lagun Dave Schalleren telefono zenbakia erabiltzen zuen hitzorduak adosteko. Seguruagoa zen bezeroak etxera etortzea haien etxera joan beharra baino. Bezero batekin hotel batean edo etxe arrotz batean geratzen bazen, maiz Dave Schallerek Amber auto an bertaraino eramaten zuen eta kanpoan bere zain gelditzen zen. Baina maizago etxean hartzen zituen Amberek bezeroak , eta, horrelakoetan , Dave alboko gelan egoten z en Amberek zerbait b ehar ote zuen zain . Behi n baino gehiagotan larria bihurtzen zen egoera . Indarkeria mehatxuak gogoratzen ditu Davek eta berak esku hartu beharra, noizbait baseball makila baten laguntzaz bezeroak etxetik at botatzera arte. Ataka arriskutsuetan sartzen zen Amber, horretara ohitua zegoen, Daven iritziz. Txikia izan arren menderaezintzat zeukan bere burua , Davek dioenagatik. S ekula ez zitzaion burutik pasa berari zerbait gerta zekioke ela –bide batez, gauza bera kontatu zuen Sherre G ilbertek bere ahizpa Shannani buruz , hau desagertu zenean . Dave Schalleren hitzetan, Amber bere buruaz arduratuko ez balitz bezala bizi zen. Egiten zuena eta bilakatu zena gorrotatzen zituen Amberek, bere droga adikzioa ordaintzeko escort bezala lan egite n zuen heroinazale bat. Bizimodu umiliagarri eta gutxiesgarri bat zela uste zuen. Hilda hobe legokeela esaten zuen. 2010eko irailaren 2an , dirutza handi bat ordainduko ziola hitzeman zion bezero batekin geratu zen Amber. Berarekin gaua igarotzen bazuen 1.500 dolar eskuratuko zituela esan zion bezeroak, Amberek kobratzen zuena baino sei bider gehiago. Hasiera batean ziria ematen zuen eskaintz a hura saltzen tematu zen bezeroa. Arratsaldean zehar hiruzpalau aldiz deitu zion –Daveren telefonora eta dei bakoitzean luzaro mintzatu ziren Amber eta bezeroa. Amber bezero ezezagunarekin hizketan eroso sentitzen zela ematen zuen. Amberen buruan sartzen jakin zuen bezeroak, hura limurtu zuen, zuhurtziarik gabe jokatzera bultzatzeraino. Gaueko 10:30etan izan zen azken eko deia eta , honen ondoren , praka baker oak eta txanodun jaka arrosa bat jantzita , hitzordura abiatu zen Amber . Davek ateraino lagundu z ion, besarkatu zuen, musu eman, eta kontuz ibiltzeko eskatu zion. Amberek alde egin zuen. Bezero batekin bakarrik geratzeko. Ez zuen ez telefonorik ezta poltsarik eraman. Amberek escort lanean zeukan eskarmentuarekin. Irailaren 3ko goizean, Amber etxera itzuli ez zenez, honen ahizpa Kimb erlyri deitu zion Davek. E z kezkatzeko esan zion honek –zordunengandik berriz ihesi ariko zela Amber susmatu zuen Kimberlyk, edo bere bizimodutik edo bere mamuengandik . Hortaz, Davek itxaron egin zuen. 2010eko abenduan, p oliziak North Babyloneko etxeko atea jo zuenean Davek bazekien zertara zetozen: “Amber aurkitu duzue, aurkitu duzue.” … Maureen Brainard Barnesena zen abenduaren 13ko arratsaldean aurkitu zuten lehen gorpua, Melissaren gorputik 75 metro ekialdera. Gilgoko lau biktimetatik desagertuta denbora luzeen zeraman a zen Maureen, 2007ko uztailaren 9an desagertu baitzen, 25 urterekin. Egun hartan Norwich hiriko bere etxetik irten zen Maureen, Connecticut estatuan, eta Manhattanera tren bat hartu zuen beste bi lagunek in, Brett eta Sarah izenekoak. Craigslisten jarritako iragarki baten bidez antolatutako hitzordu batera zihoan. Lehenago ere sexu langile bezala aritu bazen ere, zazpi hilabete eman zituen Maureenek lanbide horretatik kanpo; baina, haren ahizpa Melissa Ca nnek dioenagatik, etsipenak bultzatuta itzuli zen Maureen e scort bezala lan egitera . Bi alaben ama ezkongabea zen, lanpostu askotarako aurkeztu zen baina ez zuen lanik aurkitzen E txetik kaleratu behar zuten bere alabekin. Bere azken aukera zen. Egun bereko arratsaldean Port Authorityko autobus geltokitik Sara Karnes izeneko bere lagun bati deitu zion Maureenek, beldurrez, larri, egunean irabazitako dirua galdu egin zuela esanez. Etxera itzultzeko diru gehiago irabazi behar zuela esan zion, gauez itzuliko zela eta berriz deituko ziola. Brett eta Sarah Norwichera Maureen gabe itzuli ziren Goizean , hirurak Manhattanera iritsi zirenean , hura bere kabuz joan zela eta ordutik zer gertatu zitzaion ez zekitela esan zuten. Manhattaneko Super8 hotel batean gela bat alokatu zuen Maureenek egun hartan , baina gau hartan desagertu zen. Maureenen berririk ez zeukatenez, haren sendiak Norwicheko poliziarengana jo zuen desagerpena salatzeko. Poliziak Maureenen izena desagertutako pertsonen zerrendan jarri zuen eta New York hiriko poliziaren laguntza eskatu z uen hura bilatzeko. Hala ere, poliziak euren kezkak ez zituela serioski aintzat hartu kontatuko zuen Melissa Cannek, Maureenen ahizpak . Maureen ek escort bezala lan egiten zuela eta New Yorken desagertu zela esan zietenean, poliziaren erantzuna Maureenek agian ihes egin zuela izan zen, agian bere alabak ez zitzaizkiola uste zutena bezain beste axola. Horrenbestez, Maureen euren kabuz bilatu beharko zutela erabaki zuten haren senideek. Maureenen neba eta Melissaren senarra Manhattanera motorraz joan ziren eta desagertutako neskaren argazkiak erakutsi zituzten, jendeari galdetu zioten ea noizbait ikusi zuten. Inork ez zuen ikusi. Inork ez zuen ezagutzen. “Mundu ezberdin bat da horko kanpokoa. Inori ez zaio ezer axola ”, esango zuen Maureenen anaiak. Maureenen desagerpenetik egun gutxira Sara Karnes haren adiskide ak dei bat jaso zuen ezkutatutako zenbaki batetik. Gizonezko bat zen, izenik eman ez zuena, eta ez zeukan New Yorkeko azenturik. Maureen ikusi berri zuela esan zion, bizirik zegoela “Queenseko putetxe batean”. Ustezko putetxe horren helbidea ezta ez zion eman, baina berriz deitu eta emango ziola esan zion. Ez zuen inoiz berriro deitu. Gilgo Beachen gorpuak aurkitu zirenean hiltzaile bakar baten biktima zirela laurak jakinarazi zuen poliziak. Aldi berean, Sara Karnesi egindako dei honek antzekotasun handiegia dauka urte bi geroago Amanda Barthelemuyk jasoko zituen deiekin, pertsona bakar batek biak egin zituela susmatzeko adinekoa. Hortaz, Gilgo Beacheko hiltzaile horri bere biktimen oinazearekin jolastea atsegin zitzaiola ondorioztatu dezakegu, haien doluari iseka egitea . (Dei hauek, Sara Karnesi egindakoak batez ere, Mari Gilbertek , bere alaba Shannan desagertu eta egun gutxira , Hackett doktorearengand ik jaso zituenekin antzekotasun susmagarri bat ere badaukate. Edo hori xe al zen Mari Gilbertek eta bere abokatu John Rayk sinetsarazi nahi zutena? Aurrerago hitz egingo dugu honetaz.) … Abenduaren 13an Gilgo Beachen aurkitu zuten azkeneko gorpua –Maureenenga ndik 100 metrora eta Melissarengandik 170era, ekialdera Megan Watermanena zen . Maine estatuko Sacrborough hirian bizi zen Megan eta beste hiru biktimak bezala sexu langilea zen. 2010eko ekainaren 5ean desagertu zen Megan, 22 urterekin, hau da, urte erdi baino besterik ez zeraman desagerturik bere gorpua aurkitu zutenean. Long Islandeko Hauppauge hirian ikusi zuten azkeneko aldiz, bere gorpua aurkituko zuten lekutik 35 kilometrora. Baten bat Shannan Gilberten desagerpenarekin antzekotasunak bilatzen ari ba da, bai, halaxe da: Shannan baino hilabete bat geroago soilik desagertu zen Megan, eta hura desagertu zen lekutik 30 km ra soilik ere. Baina Amber Lynn Costelloren des agerpen etik ere oso hurbil gertatu zen Meganena: hiru hilabete lehenago desagertu zen Me gan eta Amber desagertuko zen lekutik 28 km ra soilik. Mainen bizi bazen ere, ez zuen bertan escort bezala lan egiten Meganek , bezero gutxiago omen zeudelako edo bizilagunek bere lanbidea ezagutzea nahi ez zuelako. Kasua da , bere mutil laguna Akeem Cruz Long Islandeko zela eta bertara joaten ziren biak Akeemen familia bisitatzeko aitzakiarekin. Horrelakoetan Meganek bere lau urteko alaba Lily gurasoekin uzten zuen eta autobusez edo lagun baten Ford Explorerean –bai, beste For d Explorer bat Akeem eta b iak Long Islanderaino joaten ziren. Akeem zen bere ordenagailu pertsonalarekin Craigslisten iragarkiak jartzen zituena eta hitzorduak ixten zituena. Megan hotelean bezeroekin zegoen bitartean , Akeemek bere senideak bisitatzen zit uen. Beste batzuetan, hitzordua bezeroaren etxean zenean, Akeemek Megan laguntzen zuen. Meganek ez zuen hitzorduetara bakarrik joateko arriskua hartzen. Autobusez joan ziren Long Islanderaino Akeem eta Megan azken aldi hartan, eta ekainaren 5ean Hauppauge hiriko Holiday Inn hotelean gela bat alokatu zuten. Arratsaldeko 8etan biak batera hoteletik irten ziren eta Megan ordu erdi geroago bakarrik itzuli zen. Gaueko ordubata eta erdietan Akeemen dei bat jaso zuen Meganek eta , ondoren, berriz hoteletik irten ze n. Bera bakarrik , telefonoa eta poltsa hoteleko gelan utzita , sekula egiten ez zuena. Lekuko batek kalean, denda batean sartzen ikusi zuen Me gan. Bizirik ikusi zuten azkene ko aldi a izan zen. Poliziak Akeem Cruz susmagarri nagusitzat hartuta gogorki itaundu zuen eta haren ordenagailua miatu. Desagerpenaren susmagarri bezala baztertu zuten, baina Akeem ez zen uneren batean ere poliziari laguntzeko prest agertu. … Lau gorpu, lau neska gazte, lau istorio, lau bizitza inda rkeriaz modu lazgarri eta sumingarrian moztuta. Lau biktimen istorioen artean elementu amankomun anitzak aurki daitezke, neskak ziren laurak, gazteak, haurtzaro eta nerabezaro gorabeheratsuak izandakoak, gazte ezkondu eta dibortziatutakoak, ama ezkongabeak, drogekin arazoak zeuzk atenak edota estutasun ekonomi koak nozitzen ari zirenak… Laur ek ala laurek escort bezala lan egit en zuten, euren zerbitzuak Craigslist bidez iragartzen zituzten eta bezero batekin hitzordu ba tera joandakoan desagertu ziren . Eta hilda –itoarazita aurkitu zit uzten laurak 400 metroko e remu batean, ilaran jarriak bezala. Gorpuen aurkikuntza eta identifikazioaren ondoren azken datu hau izan zen komunikabideek nabarmendu zutena, alegia, Craigslisten iragarkiak jartzen zituzten escortak zirela laurak. Agian sexuar ekin harremana zeukan edozein lerroburuk irakurle eta entzuleen arreta erakartzen zuelako ; edo agian Long Islandeko bizilagunak nolabait lasaitze aldera, euren artean serieko hiltzaile bat izan arren, sexu langileei bakarrik eraso egiten zien bat baitzen hura. Ezin daiteke baztertu ezta ere horrelako informazioek iradokitzen zuten epai moralista: nahiz eta zuzenean ez esan, zera aditzera ematen zuten lerroburuek, lau biktimak ikuspegi moralista batetik susmagarria zen lanbide batetan aritu ez balira ez zir ela hiltzailearen atzaparretan erori izango. Gilgo Beacheko gorpuen identifikazioak normalean itzalpean aritzen diren langile batzuen gainean jarri zuen hedabideen eta arreta publikoaren fokua. Bizitzan aukera eskasak dauz katen emakumeak, etsipenez erabaki arriskutsuak hartzen dituztenak, euren sendietatik eta gizartetik ere aldenduta bizitzen direnak askotan, euren jardueraren arrastorik ez uzteko ahalegintzen direnak. Interneten garaian prostituzioa sek ula baino eskuragarriago dago eta aldi berean sekula baino arriskutsuagoa bihurtu da sexu langileentzat. Jada ez dute zertan kaleetan lan egin behar, etxetik lan egin dezakete, baina inoiz baino zaurgarriagoak dira bere kabuz lan egitean. Errealitate hau bere gordintasun osoan azaleratu zen Ocean Park way errepideko bide zidorrean , hiltzaile ezezagun batek bere biktimen gorpuzkiak jaurtitzeko zabortegia bihurtu zuen lekuan . Neska txikiak ziren aurkitutako biktima guztiak –lauretatik hiru bederen , 1,50 m eta 50 kg ingurukoak, eta horrexegatik “hautatu” zituen hiltzaileak agian. Craigslisten argitaratutako argazkiak begiratuz, hiltzaileak neska ahul eta arinenak aukeratu bide zituen, errazago erailko zituenak eta errazago autoan sartu eta bide bazterrean jaurtiko zituenak, zabor zaku bat ba lira bezala . Kasua da, datu hori behin eta berriz errepikatzeagatik, jendeak eta hedabideek izenik eta aurpegirik gabeko hiltzaile hari “Craigs listeko hiltzailea” izengoitia jarri ziotela ; eta baita ere “Gilgo Beacheko hiltzailea” ed o “LISK”, “Long Islan d Serial Killer” hitzen akronimoa. Bestalde biktimen lanbidea hainbeste azpimarratzea k haien senideen sumina piztu zuen, ulergarria denez. Melissa Cannek, Maureenen ahizpak, gai honi buruz esan zuena lauren kasurako balioko luke: Bere ahizpa escort bezala aritzen zela, bai, baina hori baino askoz gehiago ere bazela jakin behar zuen jendeak. Pertsona bat zen, ama bat, alaba maite bat… bere familiarentzat den dena zen. Bere ahizpak ahots bat behar zuela esan zuen Melissa Cannek, aurretik zeu zkan d uintasuna eta errespetua berreskuratzeko. … Lau biktima, desagertutako lau neska gazte modu krudelenean aurkituta . Baina oraind ik haien lauren aurkikuntza suertatu zuen bilaketak ez zuen esperotako emaitza lortu . Haiek laurak bezalako beste neska gazte bat, haurtzaro zaila izan zuena, arazo psikologikoak zeuzkana, drogak hartzen zituena, escort bezala aritzen zena eta Craigslisten iragarkiak jartzen zituena, desagertua zirauen oraindi k. Shannan Gilbert ez zen agertu. Bilaketak jarraitu behar zuen. VII – 2011KO UDABERRIA: JESSICA TAYLOR, JANE DOE 6, JANE DOE 7, JANE DOE 3, JOHN DOE ETA BABY DOE Ocean Parkwayko iparraldeko bide bazterr a hiltzaile baten zabortegia zela jakinik, bide ba zter horretako sasi, txilar eta huntz pozoitsuen artean miatuz jarraituko zuten Shannan Gilberten bilaketa hurrengo hilabeteetan. Ekialdera ntz jarraitu zuten bilaketa, lau gorpuak agertu ziren gunetik Oak Beacheraino doazen 11 kilometroak arakatuz. Logiko a zen alde batetik ekialderantz jarraitzea, Oak Beach baitzen Shannan desagertu zen lekua, baina bestalde jurisdikzio arrazoi batek behartuta ere hartu behar izan zuen norabide hori Suffolkeko poliziak: abenduan gorpuak aurkitu ziren gunea Nassau konderrik o mugatik hurbil zegoen, eta, mendebalderantz joanez gero, ezingo zuten ikertzen jarraitu ahal izango, Nassauko konderrian ez baitzuten eskumenik. Eremua zabala ez izan arren, bilaketa lanak oso mantsoak ziren begetazioak asko eragozten zituelako. Altua eta itxia zen begetazioa Ocean Parkwayko bide bazterrean –sasiak eta txilarra batez ere eta akainez beteta zegoen, bai pertsonei eta baita txakurrei ere g aixotasunak kutsatzen dizkietenak. Hain itxia zen begetazioa, ezen ikerketa lanak ari ziren gunera bertaratutako kazetariek ez zituztela sasi artean sartuta zeuden polizia eta txakurrak ikusten, nahiz eta haien aurrean metro gutxi batzuetara baino besterik ez egon. Gorpuak bilatzeko hezit ako txakurr ak ez ziren oso pozik sastraka artean sartzen, ez baitzuten gogoko sa siek muturrean eta begietan jotzea. Huntz pozoitsuak eragindako z auriengatik ere hogei polizia ag ente artatu behar izan zituzten. Richard Dorm er komisarioak esan zuen bezala, “lan aspergarri eta luze bat da hau, baina holakoa da hilketa poliziaren lana beti, ez da telesailetan agertzen den modukoa, egun batetik bestera emaitzak dauzkan lan bat ”. Bilaketa lanetara teknika berri bat gehitu zion po liziak: Suffolk konderriko lau hiritako suhiltzaileen kamioak erabili zituzten. Suhiltzaileen kamioiek eskailera luzagarriak zeuzkaten, bilatzaileak zorutik sei metrora igo zitzaketenak. Horrela bilatzaileek gainetiko beste ikuspegi zabalago bat zeukaten, eta zoruan gorabeheraren bat errazago antzeman zezaketen. Bilaketa mantso baino arretatsuak aurkikuntza txundigarri gehiago ekarriko zituen Gilgo Beach eta Oak Beach arteko bide bazterretan . … 2011ko martxoaren 29an, Gilgo Beach inguruan ere, Megan Waterman aurkitu zuten puntutik 1,3 km ekialdera, besaburu baten eta esku pare baten hezurrak, eta giza garezur bat aurkitu zituzten. Haien DNA aztertu eta poliziaren erre gistroetan jasotako norbaitenak zirela baieztatu zuten: Jessica Taylorenak ziren gare zurra eta eskuak. Jessica Taylor? Bai, 2003ko uztailean Manorville inguruan, egur pila baten gainean, bururik ezta eskurik gabe aurkitu zuten 20 urteko neska. Jessica Manhattanen ikusi zuten azken aldiz, eta bai New Yorken eta baita Washingtonen ere prosti tuta bezala aritu zela bazekien poliziak. Jakina, nahiz eta ia zazpi urte igaro Jessicaren gorpu mutilatua aurkitu zenetik, poliziak ez zuen haren hiltzailea aurkitu, ezta susmagarririk atxilotu ere. Bost egun geroago, apirilare n lauan, beste hiru biktimen gorpuzkiak topatuko zituzten Ocean Parkwayko bide zidorrean, sastraka artean. … Jessica Taylorren eskuak eta garezurra aurkit u zen puntutik 2,1 km ekialdera, beste giza garezur bat, esku pare baten eta eskumako oin baten hezurrak topatu zituen poliziak . Oak Beach auzotik , eta hortaz Shannan Gilbert desagertu zen lekutik , gertuen egingo z uten aurkikuntza izango zen hau . Hezurron DNAren azterketak, poliziak erre gistratutako norbaitena k ere bazirela jakinaraziko zuen, baina kasu honetan izenik gabeko norbait enak: “Jane Doe 6” izenarekin identifikatu a zeukan poliziak buru eta esku haien jabea zen neska , biktima ezezagunekin erabili ohi den izena . 2000ko azaroan Manorvillen aurkitu zuten neska haren gorputz enborra –aipatu dugunez . Jessica Taylor eta Jane Doe 6 ren kasuen artean antzekotasun handia zegoen , handiegia hilketa, gorpuen mutilazioa eta gorp uzkien sakabanatzea gune beretan , hiltzaile bakar baten lana zirela ondorioztatzeko, eta hortaz, Jane Doe 6 hura ere, Jessica bezala, prostituta izan b ehar zela susmatzeko. Baina ia hamaika urtetan poliziak ez zuen ez hiltzailea atxilotu ezta biktima bera identifikatu ere. 2011ko irailean poliziak Jane Doe 6 ren erretratu bat plazaratu zuen, haren garezurrean oinarriturik eg indakoa. 1,55 neurtzen zituela , eta 18 eta 35 urte artean izan behar zituela esan zuten, norbaitek hura identifikatzen lagundu ote zezakeen jakiteko. (Soilik 2020ko maiatzean, haren hilketatik hogei urteren ondoren, Jane Doe 6, Valerie Mack zela jakinarazi ko zuen poliziak. Suffolkeko k omisario berriak, Hart andreak, eman zuen aurkikuntzaren berri. Valerie prostituta bezala lan egindakoa zen, bai, lan horretan ari zela atxilotu bait zuten behin Philadelphian. B ere familiak azken aldiz New Jerseyn ikusi zuen 2000. urteko udaberrian.) … Egun berean, eta Jane Doe 6ren hezurrak aurkitu zituzten gunetik 60 metrora soilik , ordurarteko aurkikuntzetatik oso ezberdina zen beste batekin topo egin zuten bilatzaileek: 18 eta 24 hilabete arteko neskat ila baten gorpua manta batean bilduta , urrezko idune ko eta belarritakoekin . Eskeletoa baino besterik ez zen gelditzen, baina gorpuak ez zeukan ageriko indarkeria aztarnarik. Hori zela eta , hasiera batean poliziak ez zuen neskatilaren heriotza hilketa bezala ikertu eta beste hipotesi batzuk jarraitu zituen . Haurraren adinagatik ez zirudien nahigabeko haurdunaldi baten aurrean zeudela ezta ere, kasu horietan amak bere haur jaioberria erditu eta ordu edo egun gutxitara hil edo abandonatzen baitzuen. Neskatila manta batean bildu izanak, hildako haurrarekin lotura estu bat iradokitzen zuen. Hortaz, kriminologistek uste zuten haurraren heriotza agian ezbeharren batengatik, arduragabekeriagatik ed o bestelako arrazoiren batengatik gertatu zela, eta haren guraso edo zaintzaile bat heriotza ezkutatzen saiatu zela , legearekin arazorik ez izateko. Horrelako kasuetan gainera, aditu en iritzian , ziurrenik ez zen haurraren ama izan gorpua hain leku ezkutuan utzi zuena, antzeko kasuetan amek etxetik hurbil ezkutatzen bait ituzte gorpuak. Gizonezkoak, haurren aitak edo aitapontekoak, izan ohi dira gorpuak etxetik aldentzen eta leku ezkutuak bilatzen saiatzen direnak. Jane Doe 6ren hezurretati k hain hurbil aurki tu izanak , neskatila haren alaba izan zitekeela susmatzera bultzatu zuen, baina DNA frogek susmo hau baztertu zuten. Neskatila a rraza beltzekoa zela ja kitera emango zuen poliziak ere. Identifikatzea lortu ez zutenez, Baby Doe bezala ezagutuko zuten. … Azkenik, apirilaren 4an ere baina mendebalderago, abenduko gorpuak aurkitu ziren lekutik hurbilago, beste gorpu bat aurkitu zuten, buruan kolpe gogor baten aztarna zeukana. Gorpuzki haiek aztertzean, kasu honetan hildakoa gizonezko bat zela jakin zen eta a siar jatorrikoa. 1 ,65 metro neurtzen omen zituen, lau hortz falta zitzaizkion eta 18 eta 25 urte artean izan behar zituen hil zutenean. Aurkitu zutenerako 5 eta 10 urte artean omen zeramatzan hilik. Desagertutako pertsonen zerrendan asiar jatorriko bakarra zegoen Long Islanden, baina haren datuak ez zetozen bat aurkitutako gorpuarekin. Ez zutenez identifikatzea lortu, John Doe izena jarri zioten. Gorpu hone kin batera emakumezko arropak aurkitu ziren, alegia, hildakoa emakumez jantzia omen zegoen hil zutenea n. Hau zela eta, John Doe emakume beza la bizi zela eta –beste biktima adin nagusiak bezala sexu langilea zela ondorioztatu zuten ikertzaileek. Bezero batek hilko zuen John Doe, beste guztiak bezala, honen kasuan, agian, gizonezko gorputza zeukala aurkit utakoan. Jane Doe 6ren kasuan bezala, 2011ko irailean poliziak John Doeren erretratu bat kaleratu zuen ere, haren garezurr ean oinarriturik, hildako biak iden tifikatzeko publikoaren laguntza eskatzeko. … Zortzi hilotz 3 kilometro eskaseko esparruan, ilaran ja rriak bezala zortziak. Neskatila txikia izan ezik, beste zazpiak indarkeriaz hildakoak , eta haietatik identifikatuta zeuden bostak sexu langile izandakoak –identifikatu gabeek ere lanbide bera z eukatela susmatzera zeramana . Argi zegoen Ocean Parkway errepideko bide zidorra, Gilgo Beach eta Jones Beach inguruan, hiltzaile batek edo batzuek zabortegi bezala erabili zutela. Bilaketak jarraitu behar zuen, hiltzaile ezezagun haren edo haien ankerkeriak beste aurkikuntza harrigarri eta desatseginak ezkutatzen ote zituen jakiteko. 5.000 dolarreko dirusaria eskaini zuen poliziak hilketa hauekin harremana izango lukeen atxiloketa batera eramango lukeen zantzu batengatik. Gainera, bilaketa hasiera batean bultzatu zuen pertsona desagertua, Shannan Gilbert , ez zen oraindik agertu . Ez hilik ezta bizirik ere. Polizia iturriek orduan ziotenagatik, Gilbert inguru hartan egon behar zuela sinesten zuten. Dormer komisarioak esan zuen bila keta arretatsua izan bazen ere, bila keta eremua hain deseroso eta zakar ra izanik, litekeena zen zerbait ez ikusi izana eta berriro ere arakatuko zutela. Baina , hala ere, Ocean Parkway errepideak Suffolk konderrian zeukan zatia nahiko miatu zutenez , bilaketa mendebaldera, errepideak Nassau konderrian zeukan zatira , luzatu beharko zutela erabaki zuten polizia agintariek . Nassauko poliziaren laguntza eskatu zuten horretarako. Nassauko polizia agintariek bilaketan 125 pertsonek parte hartuko zutela iragarri zuten, batzuk polizia txakurren laguntzarekin eta beste batzuk zaldi gainean, eta Suffolkeko eskarmentudun bilatzaileen laguntza izango zutela. Halaxe, Mallia ajenteak eta Blue polizia txakurrak Nassau konderrian euren bilaketa arrakastatsuekin jarraitu zuten. Apirilaren 11an, Malliak eta Bluek, Nassauko poliziako Joe Grella izeneko polizia ag ente batekin batera, garezur bat aurkitu zuten plastikozko poltsa baten gainean. Poltsa barruan giza hezur gehiago zeuden. Aurkikuntza Zach´s Bayn inguruan izan zen , Ocean Parwayko iparrald eko bide bazterrean ohi bezala, eta Gilgo Beachetik 11 km mendebaldera. Egun bereko arratsaldean bilatzaile taldeak beste giza garezur bat eta hortz bakan batzuk aurkitu zituzten Tobay Beachen: Ocean Parkwayko iparraldeko bazterrean, beste bederatziak bezala, Gilgo Beachetik 4 km mendebaldera. Nassau konderriko Ahaldun Nagusiak, Edward Manganok, hilketa haien guztien atzean zegoen “piztia” Justiziaren aurrera eramango zutela agindu zuen . … Bederatzigarren biktimaren gorpuzkinen artean urrezko bi es kuturrek o aurkitu zituzten. X eta O hizkien itxurako apaingarriak zeuzkan batak eta diamante itxurako harri merke batzuk besteak . Informazio hau plazaratu zuen poliziak biktimaren identifiaziora lagunduko zuen norbait aurkitze aldera, baina zantzurik ez zitzaien i ritsi eta Jane Doe 3 izenarekin identifikatu zuten. Aste bat lehenago Gilgo Beachen aurkitu zuten haurrak ere urre zko apaingarriak zeuzkan eta, kasualitate bat izan zitekeena besterik gabe , DNA frogek baiez tatu zuten: Jane Doe 3 eta Baby Doe, ama eta alaba ziren. Baby Do e ere, hortaz, hiltzaile beraren beste biktima bat zen. Hiltzaileak ama eta alaba hil zituen eta haien gorpuzkiak elkarrengandik 25 kilometro aldendu zituen. Eta konderri ezberdinetan! Alegia, polizia jurisdikzio ezberdin bitan abandonatu zituen ama eta alabaren gorpuak, polizia ikerketa gehiago eragozteko. (Bost urte beranduago, 2016ko abenduan, Nassauko poliziak eta New York estatukoak jakitera eman zuten, DNA azterketen emaitzengatik, Jane Doe 3 ren gorpuzkiak eta 1997. urtean Hampstead Lake parkean aurkitu zituztenak, emakume berarenak zirela. Lehenago aipatu dugu aurkikuntza hau: zaborrontzi batean aurkitu zuten emakume beltzaren gorpua, mertxika itxurako bihotz bat tatuatuta zeukan eta poliziak “Peaches” –mertxikak izena jar ri ziona. 1997an aurkitu zuten gorpuak zesarea baten orbaina zeukan eta 2010ean oraindik ikertzaileek hildakoaren semea edo alaba, ordurako 13 urte gutxienez izan behar zituena, non ote zegoen galdetzen zuten. Bada, “Peaches” aurkitu zutenetik ia 20 urte j oan zirenean , azkenean jakin zuten haren alabak ere epe berdina zeramala hilik, Baby Doe baitzen Pecahesen alaba. Hiltzaileak, hortaz, ez zuen soilik ama eta alabaren gorpuak estatu ezberdinetan aldendu, amaren gorpu zkiak ere konderri ezberdinetan sakabana tu zituen, haien bien arteko l oturaren aurkikuntza ia hogei urtez atzeratuz.) Bai Peaches eta bai Baby Doe, hau idazten ari garenean eta hil zituztenetik 23 urte joan direnean, or aindik ez dituzte identifikatu. … Apirilaren 11an Tobay Beach inguruan aurkit u zituzten garezur eta hortzak identifikatu ezin izan zuten emakumezko batenak ziren eta, hortaz, Jane Doe 7 izena jarri zioten. DNA azterketak ez zion hildako emakumeari izenik edo aurpegirik jarri, baina bai, laster, lehenag o aipatu ditugun beste gorpuzk i identifikatu gabeekin lotu zuten. Jane Doe 7 rena zen , hamabost urte lehenago, 1996an , Fire Islandeko Davis Parken zabor poltsa baten barruan a urkitu zuten hanka parea hain justu. Jane Doe 7 ere, gaurdaino, identifikatu gabe dago. … Azken aurkikuntzak egin ziren unean, poliziak ez zeukan argi hiltzaile bakar baten biktima ote ziren Ocean Parkway inguruan aurkitutako hamarrak. Halaxe adierazi zuen Dormer komisarioak hasiera batean. Ezberdintasun nahikoak zeuden 2010ko abenduan aurkitutako lau biktima eta 2011ko udaberrian aurkitutakoen artean. Hasteko, denboran nahiko aldenduta gertatu ziren biktima multzo biren hilketak. Abenduan agertutakoak 2007 eta 2010 artean hil zit uzten, eta besteak askoz lehenago, 1996 eta 2003 urteen artean heriotza data zehatza zeukatenak. Gilgo Beacheko laurak itoarazita hil omen ziren eta haien gorpuak osorik aurkitu zituzten arpilera zakuetan bilduta. 2011koak ordea modu ankerrean zatikatuak i zan ziren ia kasu guztietan, eta, guztien heriotzaren kausa zehaztu ezin izan bazen ere, kasuren batean buruan kolpe gogor bat hartuta hil zituzten. Baina antzekotasunak ere bazeuden biktima guztien artean. Guztiak, hamarrak, ez zituzten aurkitu zituzten lekuan bertan hil, ostera, beste lekuren batean hil eta haien gorpuak ezkutatzen saiatu zen hiltzailea –edo hiltzaileak . Eta antzekotasun nagusia, errepide bazter bakarti bera aukeratu zuela hiltzaileak –edo hiltzaileek gorpuak ezkutatzeko, 15 kmko lerr o zuzen bat marraztu baitzitekeen hamar gorpuak aurkitu ziren puntuak lotuz. Suffolkeko polizia departamentuko komisarioa Richard Dormerek, azkenean, hamar biktimak hiltzaile bakar baten beraren lana zirela, eta Baby Doe izan ezik beste bederatziak sexu la ngileak zirela adieraziko zuen . Suffolkeko Distritoko Fiskala Thomas Spottak, ordea, bederatziak sexu langileak zirela adierazteari gehiegizkoa zeritzola esan zuen, bost soilik identifikatuta izanik. Arrazoi horrengatik eta berak zeuzkan beste zalantza bat zuengatik, biktima guztiak hiltzaile bakarraren lana zirela ezin zitekeela ziurtatu esan zuen. Hiltzaile biren edo hiruren biktimak zirela adieraziko zuen Spottak orduan. Eztabaida gogorra , sutsua, izan zuten Dormerek eta Spottak gai honen inguruan Suffolk konderriko batzar legegilearen aurrean. Bien arteko desadostasun publiko horrek bestelako tirabirak eta arazoak ezkutatzen zituela susmarazi behar izan zion norbaiti, aurrerago xehatuko ditugunak eta ikerketari eragingo ziotenak. Garai berean, FBIren bozeramalea k, James Margolini izenekoak, ag entzia federalak 2011an zehar Suffolkeko poliziari laguntzen aritu zela jakinarazi zien hedabideei. Laguntza honen adibide bezala, g orpuak aurkitu ziren inguruetako airetiko argazkiak atera zituztela esan z uen, eta beste edozein eskakizune ri erantzuteko prest zeudela. FBIren adierazpen hauek eta laguntza eskaintza hau existitu zirela nabarmendu beharra dago, hilketen ikerketak handik gutxira hartuko zuen bidea –edo desbideratzea azaltzeko funtsezko ak suerta tuko baitziren. Laburbilduz, poliziaren iritzi ofizial ean hamar biktimak serieko hiltzaile bakar baten lana ziren, LISK izenarekin ezagutua izango zena, eta, haren lehen biktima ezaguna 1996koa zenez Jane Doe 7 , 15 urte zeramatzan LISKek bere krimenak egiten atxilotua izan gabe. Egun, 2020an, LISKek ez dauka ez izenik ez aurpegirik, inor ez baitute –oraindik hamar hilketa hauengatik atxilotu. Suffolkeko p oliziak 25.000 dolarrera igo zuen atxiloketa batera eramango zuen zantzu bategatiko ordain saria . Eta EEBBtako beste polizia a gentzien laguntza eskatu zuen. VIII – JENNIFER PAPAIN Ikerketak aurrera egin zuen. Suffolkeko poliziak biktimen senide eta lagunak itaundu zituen, eta baita sexu lanaren munduko jendea, zerbait entzun edo ikusi zuten jakit eko. Biktimek euren hitzorduak I nterneteko web orri jakin batzu en bidez adostu z ituztela ezaguturik , web orri horietako trafikoa ere miatu zuten aztarnen bila. Biktimen telefonoetako deien historia zerrenda ere ikertu zuten , noski , baina escort bezala aritzen ziren neskek telefono bat baino gehiago zeukaten beti, eta askotan epe laburrean soilik erabil zitezkeen telefonoekin lan egiten zuten, aztarnarik ez uzteko. Informazio kontrajarriak egon ziren hasieran susmagarrien inguruan. Suffolkeko poli ziako iturri ofizialek susmagarri jakinik ez zegoela adierazi zuten, baina poliziako beste iturri anonimoek Suffolkeko bizilagun bat zelatatzen ari zirela , krimen hauen inguruko zantzuren bat aurkit ze aldera, esan omen zuen. ABC telebista kateak ikerketape an zeuden pertsonen zerrenda bat ikusi zuela kaleratu zuen, Long Islandeko bizilagunak zirela zerrendan agertzen ziren guztiak , polizia indarretan edo larrialdietan eskarmentua zeukatenak batzuk, eta baita hondartzara maiz joateko ohitura zeukaten beste batzuk. Ikerketak iraganean antzeko krimenak egin zituztenengana eraman zuen polizia ere. Aipatu dugun Joel Rifkinek urteak zeramatzan kartzelan, 1993an atxilotu baitzuten, baina hasiera batean Ocean Parkwayn aurkitutako gorpuetatik zaharrenetariko baten bat haren biktima izan zitekeela susmatu zen. Eta berriz galdekatu zuten Rifkin, kartzelan. Rifkinek hilketa haiekin guztiekin inolako zerikusirik ez zeukala esan zuen –iraganean ez zuen inolako arazorik izan pol iziak frogatutako baino hilketa gehiago aitortzen . Baina ez ziren horretara mugatu Rifkinen erantzunak: LISK ezezagun berriaren lepotik barre egin zuen ere. Biktima guztiak leku berean jaurtitzea hiltzaile trakets baten la na zela esan zuen, poliziaren lana errazte n zuelako . Berak biktimak itoarazten zituela gogoratu zuen Rifkinek, eta ondoren “indioilar bat bailiran” zatikatzen zitue la eta Long Island osoan zehar, eta New York estatutik kanpo ere, sakabanatzen zitue la haien gorpuzkiak , identifikazioa eta atxiloketa oztopatzeko. Hori bai, LISKek bere biktimak aukeratzen bazekiela onartu zuen Rifkinek, prostitutak “biktima egokiak” bait ziren . LISK nor izan zitekeen galdetu ziotenean, Rifkinek Suffolkeko bizilagun bat izan beha r zuela erantzun zuen, bere lanagatik arpilera zakuak erabiltzera ohitua zegoena. Lorezain, arrantzale edo eraikuntzako langile izan behar z uela apustu egin zuen Rifkinek. LISKen biktimen gorpuak agertu baino hilabete batzuk lehenago , 2010eko martxoan , haren hilketen oso antzeko beste bat gertatu zen Long Islanden. Martxoaren 22an, 26 urteko Jennifer Papain , Craigslist bidez ezagutu zuen bezero batekin adostu zuen hitzordura irten zen North Patchogue hirian. Ordu pare batean itzuliko zela esan zuen. Egunak igarota ez zenez itzultzen, haren sendiak salaketa jarri zuen polizian. Kasu honetan poliziak, Jenniferen telefono deien aztarna jarraituz, bere azken bezeroa Chad Johnson izeneko beste Long Islandeko bizilagun bat zela aurkitu zuen. Chad atxilotu eta hone k berak Jenniferen gorpuraino eraman zituen , Long Island Expressway errepide alboko basoan lurperatu zuena, bere etxetik hurbil . Itoarazi zuen. Escort bezala aritzen zen beste neska gazte bat, bezeroak Craiglist bidez bilatzen zituena eta holako hitzordu batera joandakoan itoarazita hil zutena. Antzekotasun asko beste biktima guztiekin , eta burua lehertarazteko moduko beste bat ere: Jenniferen gor pua Chaden autoan garraiatua izan zela baieztatu zuena , Blue polizia txakurra izan zen , Gilgo Beacheko biktimetako asko eta Nassau aldeko batzuk aurkitu zituena bera. Funtsezko ezberdintasun bat ere: kasu honetan hiltzaileak aurpegia eta izena zeuzkan. Zer ikusirik izango al zuen Chad Johnsonek beste hilketekin ere? Aintzat hartu beharrekoa zen gutxienez Megan Waterman eta Amber Lynn Costello ezin zire la Chad Johnsonen biktimak izan, hura atxilotu ondoren desagertu baitziren –gauza bera gertatzen zen Shanann Gilbertekin . Ikertua izan arren, eta po lizia departamentu berak ikertu a gainera, Suffolken gertatu baitzen ere Jenniferen hilketa, ez omen zen Chad Johnsonen aurkako froga gehiagorik aurkitu, eta Jenniferen hilketagatik soilik epaitu eta kondenatu zuten. Nola liteke Jennifer Papainen kasuan poliziak haren hiltzailea hain epe laburrean atxilotu eta epaitzea lortu izana, eta aldi berean LISKen hilketen kasuan atxiloketarik ez egotea? Zergatik ezberdintasun hura bi kasu hain antzekoetan, batez ere LISKen kas uan poliziak bestean baino zantzu eta aztarna askoz gehiago izanik? Atxiloketarik ez egoteak susmoak piztu zituen polizia indarren inguruan. Hiltzailea bera polizia indarretakoa izan zitekee naren susmoa zabaltzen hasi zen, eta poliziaren barnetik ikerketa oztopatzen ari ze naren zurrumurrua . Amanda Barthelemyri egindako deiak jartzen zituzten frogatzat susmo honen defendatzaile ek. Dei haiek hiru minutu baino gehiago ez zuten irauten, poliziak deiaren aztarna jaraitzeko behar zuena baino gutxiago beti, eta gu ne jendetsuetatik egiten zituen hiltzaileak , inguruko segurtasun kamerek bakandu ahal ez izateko. Honek hiltzaileak poliziaren jarduera goitik behera ezagutzen zuela esan nahi zuen , kasuan interesa zeukaten askorentzat. Baina kriminologian adituak ziren hainbaten ustean ere, Peaches eta Baby Doeren gorpuak bi estatu ezberdinetan jaurti izanak, hiltzailearen aldetik poliziaren barne antolakuntzaren ezagutza sakon bat aditzera ematen z uen. Ama eta alabaren gorpuak bi jurisdikzio ezberdinetan ezkutatu izana erabaki hausnartu eta makur bat zen, hilketa bien aurkikuntza eta ikerketa atzeratu eta eragotziko zituena, polizia ag entziak esan dugunez euren lurralde boterea babesten baitute eta euren arteko elkarlana ez baita behar bezalakoa. Dormer komisarioak onartuko zuen hasiera batean ikerketa ildo hau aintzat hartu zutela. B aina laster baztertu zutela esan zuen , gaur egun oso erraza baita jendeak poliziaren jardunbidearen xehetasunak ezagut zea zinema edo tel esailetatik edota hedabide eta I nterneteko agerkarietatik , eta, hortaz , krimenak eta zantzuak ezkutatzeko eta atxiloketa bat eragozteko modu eraginkorrenak ezagutzea ere . Konspirazio edo “konspiranoia” kutsu bat ze ukan hiltzailea polizi a zenaren susmoak, eta ikerketatik baztertu zuten laster serioa ez zirudielako . Baina hura bezalako Internet bidezko ikerlari amateuren “konspirazioak” ez lituzke poliziak beti hain erraz baztertu beharko, nahiz eta ganoragabeak izan itxuraz . Zergatik diog un holako zerbait? Bada, susmo har en bigarren zatia, hots , polizia barnetik norbait ikerketa oztopatzen ari zela, zirudiena bezain ganoragabea ez zela frogatuko baitzen denborarekin –geroago ikusiko dugunez . Interneteko ikerlari amateuren for o hauetan –websleuths en esaterako bi hiltzaileen teoria landu zuten hainbatek, nahiz eta poliziaren ikerketa lerro ofiziala hiltzaile bakarrarena izan. Teoria honen defendatzaileen arabera , bi modus operandi ezberdin nabari zitezkeen LISKen hamar biktimen artean, bi nortasun ezberdin iradokitzen z ituztenak . Gilgo Beacheko lau biktimak “garaikur hiltzaile” izeneko baten lana ziruditen. Gorpuak osorik zeuden, hiltzaileak ez zuen haien identitatea ostendu eta elkarrengandik oso hurbil zeuden guztiak. Honek gu ztiak, hiltzaileak Gilgo Beacheko inguru h artan bere “garaikur lorategia” eraiki zuela esan nahi zuen, alegia, bere biktimak, bere lorpenak, aldiro bisitatzeko leku bat. Beste sei biktimen kasuan, ordea, hiltzaileak gorpuak mutilatu eta zatitu zituen, ez zituen gorpuak gehiegi ostendu, baina haien identitatea ezkutatzen ahalegindu zen. Ezberdintasun hauek biktimok beste hiltzaile ezberdin baten lana zirela esan nahi zuen, teoria honen arabera, “gorputz enbor hiltzaile” izeneko bat. Hiltzaile bakarraren teor iari jarraiki, Suffolkeko poliziak hiltzailea Long Islandekoa izan behar zuela sinesten zuen. Peachesen edo Jane Doe 7ren gorpuzkiak Long Islanden oso sakabanatuak aurkitu ziren, Manorvillen eta Gilgo Beachen batenak eta Davis Parken eta Gilgo Beachen best earenak . Distantzia luzetara, konderri ezberdinetan eta hortaz jurisdikzio ezberdinetan sakabanatu zituen bi biktima horien gospuzkiak. H orrenbestez, Long Island ondo ezagutzen zuen norbait izan behar z en hiltzailea, inguruetan eroso mugitzen zena. Ikerket ari buruz plazaratutako datu guztiekin, New York Times egunkariak kriminologo eta serieko hiltzaileetan aditu talde bat elkarrizke tatu zuen LISKen profilaren deskribapen bat lortzeko, haien artean FBIko ag ente ohi bat gaizkileen profilak egiten aditua . Gaizkileen profilatzea zientzia zehatz bat ez zela aurretik jakinik, honako deskribapen h au argitaratu zuten egunkarian: Z iurrenik gizonezko zuri bat izan behar z uen, 25 eta 45 urte artekoa, ezkondua zegoena edo neska laguna zeukana. Heziketa onekoa zen eta o ndo hitz egiten zuen. Finantzen aldetik egoera seguru batean zegoen, lanbide bat zeukan eta auto garesti baten edo furgoneta baten jabea zen. Ospitaleren batean artatu behar izan zuten huntz pozoitsua k eragindako zauriengatik. Bere lan edo zaletasunengatik arpilera zakuak erabiltzen edo pilatzen zituen. Eta Ocean Parkwaytik hurbil bizi zen edo bizi izan zen, inguru hura gorpu guztiak ezkutatzeko erabili izana ezin zitekeelako kasualitatea izan, ingurua ondo ezagut zen zuen norbaiten hautua baizik. Tipo arruntaren itxura izan behar zuen. Arrazionala zen, gizarte harremanetarako abilezia zeukan eta limurtzailea izan zitekeen. Gilgo Beacheko lau biktimak udan desagertu –eta hil izanak beste lako zantzu ak iradok itzen zituen aditu entzat: litekeena zen hiltzailea udan emazte, seme alaba edo gurasoengandik libre egotea , edo hiltzailearen fantasia edo erritual batzu ekin lotura izatea udak. Arpil lera zakuak ere esanguratsuak ziren: erritualaren parte izan zitezkeen edo soilik eskura zeukan biltzeko tresnarik errazena. Arpillera zakuak plastikozko poltsak baino zailagoak ziren aurkitzen eta haien aztarna errazago jarrai zitekeen , hortaz, FBIko a gente ohiaren ustean, hiltzailearen erritualaren parte bat ziren. Long Islandeko aur reko bi serieko hiltzaileekin, Rifkin eta Shulmanekin, alderatuz, esan dugunez, biktima mota berberak aukeratzen zituzten hirurek, baina LISKek, beste biak ez bezala, leku berean pilatu zituen gorpuak. Horretaz gain, New York Timesen elkarrizketatutako adi tuen iritzian, hirurak “hiltzaile ordenatuak” ziren. Hiltzaile desordenatuak inpultsibo eta arduragabeak dira, errazak dira atzematen eta sarritan ez dauzkate serieko hiltzaile deituak izateko nahik oa biktimak. Hiltzaile ordenatue k, ostera, bizitza itxuraz arruntak daramatzate, antolatuak, adimentsuak eta hezi era onekoak dira. Sarritan, poliziaren jarduerak ezagutzen dituzte. Eta hiru hiltzaileek motibazio bera partekatu zezaketen ere: Joel Rifkin sadiko psikosexual bezala diagnostikatu zuten, hilket engatik gozamen sexuala eskuratzen baitzuen. LISKek ere antzeko motibazio bat izan be har zuela sinesten zuen FBIko ag ente ohiak. Amanda Barthelemyri egindako deiek sadiko bat zela iradokitzen zuten. Bere eguneroko bizimoduan islatu behar da izaera hori. A uto batek katu bat harrapatzen duenean edo mutiko bat biz ikletatik erortzen denean barre egiten duen tipoa da. Besteen oinazeak atsegin zaizkio, et a berak eragin edo ikusi ditzak eenean benetan gustuko ditu. Baina adierazpen hauek ikerketatik kanpo, modu ez ofizialean egin ziren. FBIk eskaintza egin bazuen ere, ez zen hiltzailearen profil ofizial bat egin. FBIren laguntza zeukanean ere, Suffolkeko polizia ez zen gaizkileen profil ofizialak egitearen aldekoa. Profil ofizial bat izanez gero, eta atxiloketaren bat egingo balute, susmagarria profileko daturen batekin bat ez baletor, abokatuek haren defentsan erabil zezaketela zioten Suffolkeko poliziatik. Edonola, atxiloketarik ez izanik ere, ikerketa ez zegoela geldialdian zi urtatzen Dormer komisarioak, aurrera zihoala . Eta baita biktima gehiagoren bilaketak, Shannan Gilbert ez baitzen oraindik agertu. IX – 2011: MARI GILBERT ETA JOHN RAY Aurkitutako hamar biktimen kasuekin alderatuta, Shannan Gilberten desagerpenaren kasuan funtsezko ezberdintasunak zeuden: Shannan ez zen bakarrik eta telefonorik gabe joan bezeroarekin elkartzera, lagunduta baizik, eta , gauaren erdian desagertu baino lehen, erdi zoratuta korrika ikusi zuten lekuko ak bazeuden. Hala ere , Mari Gilbert eta bere alabek eta baita hauen abokatuak, John Rayk, Shannan i beste hamar biktimei gertatutakoaren antzeko zerbait gertatu zitzaiola beldur ziren, eta polizia ez zela behar bezalako arduraz haren desagerpena ikertzen ari salatzen zuten. LISKen hamar biktimen kasuan haien bezeroa izan bazen hiltzailea, Shannanen kasuan ere bezeroa izan behar zen lehenbiziko susmagarria. Joseph Brewer itaundu eta ikertu zuen Suffolkeko poliziak , baina laster baztertu zuen susmagarri bezala . Brew erek berak esango zuen ez, Shannanek 911 zenbakira egindako deiaren grabazioak poliziak bera errugabe tzat jotze n lagundu zion. (Brewerek Oak Beach auzoko bere etxea, The Fairway kaleko 8. zenbakia, salduko zuen eta beste leku batera bizitzera joango zen, hedabideen etengabeko galdeketa eta zelatatzeetatik ihes e gite aldera.) 911rako deian “nire atzetik dabiltza” omen zioen Shanna nek, eta haren atzetik lekukoek –Gus Colettik, kasu honetan ikusi zuten pertsona bakarra asiar jatorriko auto gidaria izan zen. Michael Pak ere itaundu zuen poliziak eta gezur detektagailu bat ere gainditu zuen , susmagarri beza la baztertua izan baino lehe n. Pakek ere esango zuen 911rako deiaren grabaketak lagundu ziola. (Shannan urduri, erdi erotuta, korrika ikusi zuen beste lekukoak, Barbara Brennan andreak, Oak Beachetik alde egin zuen ere, kasuak sortutako harrabotsatik ihes. Gus Colettik ez, Gus Colett i kasuarekin harremana zeukatenen artean Oak Beachen geratuko zen bakarra izan zen, baina kasua argituta ikusi gabe zenduko zen.) Baina beste hirugarren funtsezko susmagarri bat ere ba zegoen Gilbert sendiaren iritzian, poliziak behar bezala ikertu ez zuena : bere burua kasuaren erdian bere borondatez sartu zuen Peter Hackett doktorea. Mari Gilbertek zioenagatik, Hackett doktoreak 2010eko maiatzaren 3an –astelehenean deitu zion, Shannanen mutil lagunak honen desagerpena jakinarazteko deitu baino lehen . Eta z era esan zio la errepikatzen zuen Marik, Shannan bere etxean zegoela, kaleetatik irten nahi zuten neskentzat errehabilitazio etxe bat zeukala berak eta Shannan bertan zegoela. Shannan bila Oak Beacheraino joan zirenean, Gilbertarr ek Hackettekin topo egin z uten eta dei hauei buruz galdetu zioten. Halako deiak egin izana ukatu zuen Peter Hackettek –telebista kameren aurrean ere egingo zuen eta Shannan ez zuela sekula ikusi esan zuen. B aina Mari Gilberten telefono zenbakiaren deien zerrenda histori koak oso bestelako zerbait frogatu zuen: Hackette n emaztearen sakelako telefonotik ez zuen dei bat bakarrik jaso, bi baizik, maiatzaren 3an eta 6an . Poliziaren aurrean erantzun behar izan zuen Hackettek dei haien arrazoi eta edukiari buruz. Hasiera batean dei haiek egin izana gogoratzen ez zuela esan zuen, dei ugari egin eta jasotzen dituen pertsona bat zelako . Baina, gogora ekarri zizkiotenez, Mari Gilbertek esaten zuena berak ez zuela inoiz esan mantendu zuen. Shannanen bila ari ziren lagun batzuek –Alex Diaz ek eta Michael Pak ek eskatu ziotelako deitu zuela adierazi zuen, Oak Beacheko bizilagunen elkartearen izenean haren familiari babesa eskaintzeko. Uneren batean ere ez nuen iradoki Shannanekin topo egin nuenik edo hari nolabaiteko mediku artatzerik eskaini ni onik –errepikatu zuen Hackettek. Baina Gilbertarrek ez zuten holakorik sinesten. Deiak egin izanari buruz gezurra esan bazuen, zergatik ez da deien edukiari buruz ere gezurretan ariko? Beste zenbat gauza ezkutatzen ari da? –esango zuen Mari Gilbertek. Poliziak laster baztertu zuen Hackett susmagarri bezala eta Mari Gilbertek polizia “beraietako bat” babesten eta haren gaiztakeriak estaltzen ari zela aldarrikatu zuen. Egia zen Peter Hackettek iraganean Suffolk konderriko larrialdi zerbitzuan lan egin zuela –ez polizia departamentuan zehazki , mediku eta ziru jau bezala , baina ez zen babestu beharreko inolako pertsonaia boteretsu edo garrantzitsurik . Ostera, bere jokaera xelebreengatik ezaguna zen Hackett Suffolkeko polizian. Hasteko, konderriko bere lanpostutik kaleratu zuten, laneko telefonoa lanorduetatik ka npo erabiltzeagatik. Bestalde, konderriarentzat lan egiten zuen garaian esanguratsua izan zen, eta oraindik gogoratzen zuten bere lankide ohiek, 1996an Suffolkeko polizia departamentua nola lotsarazi zuen Hackettek. Urte hartan , uztailaren 17an, TWAren 800. hegaldiaren tragedia gertatu zen . JFK aireportutik irten eta 12 minutura, Suffolk inguruan, Boeing 747 hegazkin batek eztanda egin zuen airean. Barnean zeramatzan 230 pertsonak hil ziren. Irudika daitekeenez, hegazkinaren eta biktimen aztarnak Long Islan d zehar barreiatu ziren. Bada, une hartan, munduko begi guztiak Suffolk gain ean jarriak zeudenean, Peter Hackett doktorea albistegietan agertzen hasi zen ikerketari buruz –ustezko informazioak ematen, ikerketaren arduradunetako bat balitz bezala. Horrenbe stez, Suffolkeko poliziarentzat, Peter Hackett bere buruari zeukana baino garrantzi handiagoa ematen ohitua zegoen gizagaixo bat baino besterik ez zen. Besamotz zen Hackett eta protesi bat zeraman, eta horrek, a gian, nolabaiteko konplexua eragiten zio n eta, konpentsazio mekanismo bezala edo, bere buruari garrantzia ematen zion eta arazoen erdian jartzen zen. Laburbilduz, poliziaren jargoian, Hackett “urtxintxa” bat zen, hau da, harrabots handirik sortu gabe atxilotu daitekeen norbait. Peter Hackett bere emazte, seme eta alabarekin bizi zen Oak Beacheko bere etxean, eta Shanna n desagertu zen gau ean laurak etxean zeudela frogatu zuen poliziak. Hortaz, ez zen sinesgarria Hackettek Shannanen desagerpenarekin –edota LISKen biktimen heriotzek in harremana izan zezakeenik: Bi bizitza ezberdin ote zeramatzan eta bata bere familia ri ezkutatzen zion ? Urtetan? Edo bere familia osoa desagerpen edota hilketetan konplize ziren? Posibilitate biak zentzugabeak ziren. Hacketten abokatuak esango zuenez, bere bezeroak laguntzen ari zela sinesten zuen , deiak egin zituenean, baina oker zegoen. Oak Beacheko beste bizilagun batzuek, ordea, Mari Gilbert eta Ray abokatuaren teoriak indartu zituzten . Hackettek, doktorea izanik, DEAren lizentzia bat zeukan, X maila edo zeinua zeukana, alegia, opioideak preskribatzeko eskubidea ematen ziona. Horren harira , Joe Scalise izeneko bizilagun batek kontatuko zuen , Hackett , poliziatik kaleratu zutenetik, ia droga saltzaile bat bezala aritzen zela Oak Beacheko bizilagunekin, medikamentuak preskribatzeko zeukan eskubidea baliatuz. Baina gehiago kontatuko zuen Scalisek: h onen arabera, Tom Canningek esan zion Peter Hackettek lasai garri bat eman ziola Shannan Gilberti , desagertu zen gau ean –gogoratzen dugunez, Tom Canning, Barbara Brennanen deiari erantzunez txakurrarekin agertu zen bizilaguna zen, eta Peter Hacketten laguna . Tom Canningek, bere aldetik, Hackettek ez zuela sekula Shannan ikusi adierazi zuen, eta Scalise zoro zegoela. Egia esan, Scaliseren adierazpenak edoze in jabeen komunitatetan gertatzen diren urtetako lehia eta liskarren beste adibide bat baino besterik ez ziruditen –konspiranoiak maila gorenera eramanak, hori bai . Hacketten aurkako susmoak manten du eta areagotzeko beste zantzu batzuk ere aurkituko zituz ten Mari Gilbert ek eta Rayk. Adibidez, Oak Beacheko segurtasun kameren grabazioak ezabatu izana. Shannanen ibilbideari buruz zeuden frogak ikusita, Oak Beacheko bi segurtasun kamerek grabatu behar izan zuten haren ihesa, sarrerakoak eta Anchor Bay kalea n zegoenak. Norbait Shananen atzetik ibili bazen edo hark norbaitekin topo egin bazuen, kamera haien irudiek frogatuko zuten. Baina gau hartako irudiak ezabatuta zeuden poliziak eskatu zituenerako. Eta segurtasun kamerak Bizilagunen Elkartearen Batzordeak kud eatzen zituen. Eta batzordeko arduraduna Hackett omen zen. Nahikoa zen hau Marirentzat –eta Rayrentzat batez ere, honek errudun bat behar baitzuen Hackett zerbait ezkutatzen ari zela frogatzeko. Azkenik, Hackettek Mari Gilberti egindako bigarren deia ren a ztarna , maiatzaren 6koa rena , ez zetorren Long Islandetik, baizik eta New Jerseyko dorre batetik. Susmagarria gertatzen zen hau, New Jersey n bizi baitzen Shannan ; baina gainera, Hackettek adierazi zuen ez zela New Jerseyn egon garai hartan –gezur gehiago? . Mariren ustez Hackett egia ukatzen ari zen berriz ere. Eta Rayren ustez, jokaera hau LISKenarekin bat zetorren: Amanda Barthelemyri ere deiak egin zizkion hiltzaileak eta leku jendetsuetatik ere. Zertan zebilen Hackett desagertuaren bizileku an? Kasua zen, nahiz eta Gilbertarrek eta haien abokatuak aurkakoa uste , poliziak Shannan bilatzen jarraitzen zuela, ordura arte ikasitakoa baliatuz. Ocean Parkwayko bide bazterrak goitik behera miatuta zeudenean, Oak Beachera itzuli zen bilaketa, eta zehatzag o, Oak Beacheko etxe en eta Ocean Parkway errepide aren artean zabaltzen zen padurara. Lehenago ere, ikerketaren hasieran, eremu hori arakatua zuen poliziak, Shannanen azken urrats ezagunek harantz zuzentzen zirela baitzirudien, baina ez zuten ezer aurkitu e ta bilaketa esparru zabalago batean jarraitu zuten. Baina azken urte eta erdian Ocean Parkway bazterreko sa sien artean zerbait ikasi bazuten , zera izan zen, zantzu asko begi aurrean izanda ere askotan ikusten ez direla. Horrenbestez, Oak Beacheko padurako lupetza eta bihi itxien artean berriz arreta handiagorekin miatzera itzuli ziren. Suhiltzaileen kamioiak ere ekarri zituzten oraingoan, airetiko ikuspegia zein lagungarria zen jakinik. Luzeran bi kilometro inguru zeuzkan padurak, eta zabaleran 330 metro in guru . Zentimetroz zentimetro miatu zituzten a genteek eta txakurrek. Eta 2011ko abenduaren 11an, Shannan desagertu zen egunetik 18 hilabete beranduago, haren prakak, zapatak eta diruzorroa aurkitu zituzten basa artean. Handik aste betera, lehenbiziko aurki kuntzatik laurehun metrora, Shannanen eskeletoa aurkitu zuten. Aurkitutako gorpuzki ak aztertu ondoren , forentseak Shannan Gilberten heriotzaren kausa zehaztu ezin zitekeela ebatzi zuen bere txostenean . Bestalde, Shannanen gorpuzki etan droga aztarnarik ez zela aurkitu bazioen ere forentsearen txostenak. Shannan desagertu zenean drogek eragindako egoera psi kotiko batean zegoela uste zutenen teoria baliogabetzen zuen honek ; baina baita Gilbert familiaren teoria, hots, Peter Hackettek Shannani nolabaiteko lasaigarriren bat eman ziola. Edonola, Dormer komisarioak esango zuenez, aurkitu zutena eskeleto bat baino besterik ez zen, ez zegoen aztertzeko materia gehiegirik. Forentsearen ebazpenak z alantzak eragin zitzakeen arren, Suffolkeko poliziak Shannan LISKen biktima ez zela uste zuen, ezbehar baten ondorioz hil zela baizik . Shannan urduri eta ero moduko egoera b atean paduran sartu zen, zapatak lupetzan hondoratuta eta bihi itxien artean aurrera, ihesean. Arto edo gari zelai batean bezala, ezer ikusi gabe gaueko azken minutuetan aurrera egin zuen, irteera baten bila. Baina irteerarik ez zegoen. Arropak , bustita et a basaz, pisu gehiegi hartzen zihoazen eta aurrera jarraitzea eragozten zioten. Zapatak eta prakak erant zi zituen arinago mugitu ahal izateko eta aurrera jarraitu zuen. Erdi biluzik, Long Islandeko kostaldeko gau hotzean. Bustita, akituta, hotzak jota, azk enean shock batek hilda buruz behera erori zen lupetzan. Gilbert ama alabek ez zuten poliziaren bertsioa sinesten eta Shannan norbaitek hil zuela mantentzen zuten. Antzekotasun gehiegi zegoen haien iritziz LISKen biktimen eta Shannanen heriotzaren artean, haien artean loturarik ez zegoela ziurtzat emateko: sexu langileak ziren guztiak eta Craigslist bidez ezagututako bezero batekin egon ondoren desag ertu ziren guztiak, eta gainera LISKen biktimen gorpuak Shannan desagertu zen lekutik 7 kmra baino besterik ez ziren aurkitu. Gehiegizko kasualitatea Gilbertarrentzat. Eta hauen abokatu Rayrentzat. Ray abokatu bat zen, ez borondate oneko erakunde baten ordezkaria. Mari Gilbertengana hurbildu zenean, Shannanen kasua n Gilbert familiaren interesa k ordezkatzeko asmoarekin, Rayren azken fineko xedea ikusgarritasuna eta dirua lortzea zen, ez justiziaren kontzeptu ideal bat, diru sarrerarik eragiten ez zuena. Mari Gilbertek ez zeukan abokatuak ordaintzeko dirurik, eta halaxe nabarmendu zuen sarritan R ayk berak: Shannanen kasua ikertzeko eta aurrera bultzatzeko berak diru asko aurreratu zuela eta ez zuela ezer kobratzen. Hortaz, argi zegoen Rayk bilatzen zuena Gilbertarrentzat kalte ordain garrantzitsu bat lortzea zela, haren zati oparo bat eskura tu aha l izateko komisio bezala. Errudun bat behar zuen Rayk . Norbaiten aurka auzibide bat hasi beharra zeukan Rayk, eta auzitegiak errudunari kalte ordain bat ezarri ziezaiola. Eta Shannan ezbeharrez hil bazen ez zegoen errudunik. Bat batean Shannanen kasuak balizko diru iturri bat izateari utzi zion, eta Rayk kasuan inbertitutako diru, denbora eta esfortzuak galdutzat eman beharko zituen. (LISKen eta Shannan Gilberten inguruko beste erreportaje eta artikuluetan ez da, haietako batean ere ez, aurrekoak bezalako iruzkinik aurkitzen, agian Ray abokatuaren auzibide baten beldurragatik. Baina lerro hauek haren belarrietara iritsiko ez direla ziur gaudenez, argi utzi nahi dugu hemen , gure iritzian , Rayren jarrerak eta asmo ezkutu baina nabariek zenbat kalte egin ziote n Shannanen heriotzaren inguruko ikerketari eta, aldi berean, LISKen biktimenari ere.) Hackett errudun bezala salatzen tematu zen Ray, Gilbert familiaren izenean. Hacket ten etxea, txalupa eta autoa ez zirela behar bezala miatu salatu zuen. Shannanen gorpua aurkitu zen lekuko lurra ezta ez zela aztertu salatu zuen ere, Shannan bertan usteldu ote zen edo ez frogatzeko . Hilketen ikerketa arruntenetan egin beharreko gauza asko ez zirela egin eta egin behar ez zirenak egin zirela esan zuen Rayk. Poliziaren ardur agabekeria hauek guzt iak susmagarriegiak zirela eta polizia Hackett babesten aritu zela mantentzen jarraitu zuen Rayk hedabideen aurrean. Azkenik, 2012ko azaroan, Gilbert sendiak, Peter Hacket ten aurkako auzibide zibil bat hasi zuen, Shannan Gilberten heriotzagatik. Demandak ez zioen Hackette k Shannan borondatez hil zuenik. Breweren etxetik ihes, Hacketten etxean sartu omen zen Shannan, demandaren arabera, eta bertan Hackettek lasaigarriren bat edo bestelako drogaren bat eman zio n eta etxetik irteten utzi zion. Mari Gilbertek demandan adierazten zuen Hackettek telefonoz esan ziola Shannan bere etxean egon zela eta lasaigarri bat eman ziola. Horren eraginpean Shannan galdu eta azkenean hil omen zen. Hackettek ez zukeela Shannan egoera hartan etx etik irteten utzi behar, zioen Mari Gilbertek, Shannanen heriotza ekidin ahal izan zuela Hackettek. Eta ondorioz kalte ordaina eskatzen zioten. Odurako Hackett Floridan bizi zen, Oak Beachetik eta Shannanen kasuaren harrabotsetik ahal bezain beste urrunduta. Epaia ez zen Gilbertarren –eta Rayren eskaeren aldekoa izan. Baina Rayk –eta Gilbert sendiak ez zuen etsi. 2015ean Michael Baden doktorearen zerbitzuak kontratatu zituzten. 80 urte zeuzkan Badenek orduan eta erretiratuta zegoen, baina 1961etik 1986ra arte New York hiriko foren tse bezala lan egin zuen , eta 1978 eta 1979 artean hiriko foren tse nagusia izandakoa zen. Urte haietan guztietan 3.000 hilketa baino gehiago ikertu zituen , haien artean John Fitzgerald Kennedy presidentearena eta Martin Lu ther Kingena, eta suizidio eta droga gaindosiak ere. Ospe handiko foren tsea, hortaz. Eta garestia, ziurrenik. Shanna nen gorpuaren autopsia independ ente bat eskatu zuen Gilbert sendiak, eta Badeni eman zion enkargua. Oso arraroa da neska bat itota hiltzea, beste lau neska gazte itoarazita agertu diren tokitik ehunka metro batzu etara. Ez da estatistikekin bat datorren zerbait –adieraziko zuen Badenek bere eskarmentudun iritziarekin. Shannanen gorpua aztertu ondoren, hioide hezurraren erdian zirkulu itxurako zulo txiki bat nabaritu zuen Badenek, ertz latz bat zeukana, haustura bat iradokitzen zuena. Hioide hezurrak urradura bat dauka. Haustura bat bal itz urradura hori, Gilbert andereñoa itoarazi zutenaren zantzu indartsu bat litzateke –jakinarazi zien Badenek kazetariei. Poliziaren forentseak egindako argazki orig inalak eta X izpiez egindakoak aztertu beharko zituela gaineratu zuen, ondorio ziurragoak ateratzeko. Edonola, hioide hezurraren inguruko kartilagoa ez zela kontserbatzen nabarmendu zuen Badenek, eta aldi berean txosten orig inalean galdu zenik ez zela aipatzen . Behin autopsia bukatu eta gero ehun bigunak ez kon tserbatzea ohiko prozedura zela on artzen zuen Badenek, ez zegoela horren atzean frogak ezkutatzeko asmorik, baina hioidearen inguruko kartilagoaren laginik gabe ezingo zuen ziur heriotzaren kausa zehaztu. Itotze kasuetan gorpua ia beti buruz behera agertzen da, ez gora begira –Shannanen kasuan bezala . Nahikoa zantzu dago bigarren begirada bat botatzeko. Badenen adierazpen honek zalantzak er agin zitzakeen ere, baina forents earen txostenak ez zioen inon Shannan it ota hil zenik, haren heriotzaren kausa zeha tzezina zela baizik; eta poliziaren teoria Shannan hotzak eta nekaldiak jota hil zela zen. Badenek ondo erantzun zion Gilbert eta Rayren eskaerari, Shannanen heriotzaren inguruko zalantzak bizirik mantentzeko, bai na ez zuen errudun bat borondatez edo arduragabekeriaz aurkitzeko balio izan. 2015eko martxoan ehortzi zuten azkenean Shannan Gilberten gorpua Amityvilleko hilerrian. Bitartean, Shannanen gorpua aurkitu zuten unetik bertatik eta ehortzi zuten arte, LISKe n biktimen ikerketak bira bihur bat jasan zuen –eta harekin ezinbestez lotuta zegoen Shannan Gilbertenak ere, jakina . X – 2012: THOMAS J. SPOTA ETA JAMES BURKE 2011ko abenduan, Shannan Gilberten gorpua aurkitu eta egun gutxitara, Suffolkeko Ahaldun Nagu si hautatu berriak, Steve Bellonek, hurrengo urtarriletik aurrera konderriko polizia departamentuko nagusia James Burke izeneko polizia bat izango zela iragarri zuen. Aipatu dugunez, garai hartan, poliziaren komisario Richard Dormerek eta Distritoko Fiskal Anthony J. Spotak eztabaida sutsu bat izan zuten Suffolkeko batzar legegilearen aurrean, LISKen krimenen atzean zegoen hiltzaile kopuruari buruz –Dormer hiltzaile bakarraren teoriaren aldekoa zen eta Spota hiltzaile ani tzenaren aldekoa . Liskar honek Suffolkeko polizia departamentu eta Distritoko Fiskalaren bulegoaren artean zeuden ti rabirak agerian jarri zituen, LISK eta Shannan Gilbert kasu etatik haratago zihoazen arrazoi sakonagoak izan behar zituztenak. Spota fi skalak polizia departame ntuan gehiago esku hartu nahi zuela argi zegoen , Suffolkeko politika eta botere borrokei buruz zerbait zekien edonorentzat. Eta James Burkeren izendapenarekin Spotak irabazten zuen bor roka, azkenean polizia departamentuaren gailurrean bere “gizona”, bere “ eskuin eskua” jartzea lort zen baitzuen. Izan ere, eta xehatuko dugun moduan, James Burke beti izan baitzen Spotak polizia departamentuan zeukan besoa. Burkek komisario zibil bat izango zuen bere gainetik, ordura arte Richard Dormer izan zena, Spotaren aurk aria, baina Dormerek 2011ko abenduan hartuko zuen erretiroa , justu Burkeren agintaldia hasi aurretik. Aurrerantzean komisarioaren agintea teorikoa izango zen eta praktikan guztiak jakingo zuten nork agintzen zuen polizia departamentuan . Halaxe azpimarratu zion Steve Bellone ahaldunak Newsday egunkariari: Komisario kargurako hautatuko dudan pertsonak Burke maitatu beharko du. Ez badu maitatzen, ez da kargurako egokia izango. Edonola, Spotak irabazten bazuen ere, izendapen legezko eta demokratiko bat izan zen Burkerena, Ahaldun Nagusiak izendatu baitzuen, ez Spotak berak –horrelakorik bere esku ez baitzegoen . Hala izan al zen? Bai, h auteskundeak izan ziren 2011 hartan Suffolke n, esan dugunez, eta haietara aurreko Ahalduna, Steve Levy, ez zen berriz hautatua izateko aurkeztu. Bada, Levyren erabaki hau Spota fiskalarekin hitzartutako itun baten partea zen, Spotak esku artean zeukan ikerketa bat geldiarazteko –egun ez dakigu Levyk delituren bat egin ote zuenetz . Erraz nabari daiteke, hortaz, Bellone Spotaren beste beso bat zela, konderriko botere exekutiboan kasu honetan. Botere borrokek eta agintari aldaketek Suffolkeko poliziaren lanaren gainean eragina izango zuten eta, horien artean, jakina, LISK eta Gilbert kasuen gainean –baldin bi kasu ezberdin baziren . Norainokoa ? Burkeren izendapenarekin batera, Varrone detektibeen nagusiak eta Patrick Cuff patruila nagusi batek esango zutenez, be raiei eta beste bi departamentu tako nagusi ei, hilaren amaierarako erretiroa hartu beharko zutela esan zieten edo bestela kargugabetu eta kapitain izendatu ko zituztela. Cuff izan zen kargugabetzea onartu zuen bakarra, finantzen aldetik ez baitzegoen erretiroa hartzeko prest atuta . Beste hirurak euren etxeetara bidali zituzten. Suffolkeko historia osoko ikerketa handienaren erdigunean zeuden poliziak ziren guztiak, zehazki Varrone ikerlari edo detektibeen nagusia zen, eta bat batean handik eskuak kendu behar izan zituzten. Varronek espero zuen kasuaren inguruan zeukan eskarmentua eta ezagutza aintzat hartuko zutela agintari berriek, ikerketarekin aurrera egiteko, baina nagusi berriekin informazioa eskualdatzeko aukerarik ez zioten eman. Dormer komisarioak, bere erretiroa aurreikusit a bazegoen ere, departamentu barnean eskualdaketarik ez zela eman berretsi zuen, Burke ez zela berarekin edo Varronerekin inoiz mintzatu. Hurrengo urtean, 2012ko amaieran, FBIk Spota fiskalaren bulegoari LISK hiltzailearen profil bat egitea eskaini zion –“Mindhunter” telesailean gertatzen den antzera , baina fiskalaren bulegoak eskaintzari uko egin zion. Garai berean, Burkek, FBIrekin elkarlanean ari ziren bi ofizial lekualdatu zituen. 2010ean sortu zen FBI eta Suffolkeko poliziaren arteko lantaldea, MS13 hondura star bandak Brentwood eta Central auzo latinoetan zeukan botereari eta eragiten zuen bortizkeriari aurre egiteko. MS13ko partaideak hilketa bortitz kate baten arduradunak ziren eta hilketa haiek argitzeko konderriak FBIren laguntza behar zuen. Lantal dearen barnean John Oliva eta Willie Maldonado izeneko ofizialen lana oso preziatua zen, jatorri latinokoak iza nik auzoetako bizilagunen konfi antza lortzen zutelako. Bada, talde honen enkargua oraindik abian zegoenean, 2012ko irailean, Burkek Oliva eta Mal donado taldetik atera eta auzo baketsuagotara lekualdatu zituen. Haietako batek, geroago jakingo zenez, funtsezko aitorme n bat lortzear zebilen. Euren ku arteletan bueltan, babes eta laguntzarik gabe aurkitu ziren bi detektibeak. Erabaki hauek argi uzten zu ten Spota eta Burke FBIk Suffolken zeukan presentzia murrizten saiatzen ari zire la. Zer zela eta? Zergatik ez zuten nahi FBIk LISK kasua iker zezala? Susmoak hauspotu zituen honek . Burkek LISKen hilketekin nolabaiteko harremana zeukala eta kasua argitu ez zedin jokatzen ari zelako zurrumurrua zabaltzen hasi zen. Baina agian Burkek FBIri zion beldurra LISK kasutik harago zihoan. Nor zen benetan James Burke susmagarri hori? Nola iritsi zen New York estatu osoko hoberen ordainduta zegoen polizia departamentuko nagusi izatera, 2 .500 ofizial dauzkan polizia gorputz baten nagusi izatera? Bada, salbuespen bat zen Burke, zeukan espedientearekin , beste edozei n polizia departamentuan ez bai litzateke buruzagi kargurako hautagairik izango. Baina Suffolk arau askoren salbuespena zen. James Burke eta Thomas Spotaren arteko harremana askoz lehenago hasi zen, 1979an, Burkek 14 urte baino besterik ez zeuzkanean, Long Islandeko historiako krimen esanguratsu enetariko batekin. Urte hartan, apirilaren 21ean, Joseph Sabina izeneko bizilagun batek John Pius , 13 urteko gaztetxoa, Dogwood institutuaren aurrean etzanda geldirik topatu zuen. Norbaitek harriak sartu zizkion indarrez eztarrian eta itota hil zen. Kasua orduan fiskal gazte bat zen Thomas J. Spotari esleitu zioten . Spotak ez zuen froga zuzenik aurkitu baina , azkenean , Smithtown hiriko lau gazte errudun jotzea lortu zuen, haietako baten aitormenean eta haien lagun baten, James Burkeren, lekukotzan oinarrituta. Une hartan kasuaren begirale askok zalantzan jarri zuten Burkeren beraren erantzukizuna, aitortu zuenagatik ez baitzituen bere lagunen ekintzak geldiarazi edo oztopatu. Lau gazteen aurkako epaiarekin ez zen kasua itxi, hurrengo urteetan hainbat helegite jarri baitziren haren aurka eta haietako batean zigortutak o baten aitormena froga bezala baliogabetu egin zen. Oraindik egun teoria anitz dabil benetan gertatu zenaren inguruan, Piusen aita zela hiltzailea, droga saltzaile batek egin zuela… Kasuarekin urtetan harremana izan duten askoren ustean , zigortutako lau g azteak errugabeak ziren. Baina Spotak harrabots handiko kasu batean bere salaketaren aldeko epai bat lortu zuen, Distrit uko Fiskalaren bulegoan gora egiten bultzatuko ziona, Burke ren laguntzarekin. Eta jakina , Burkeren lekukotzaren sinesgarritasunaren ing uruan ere zalantzak daude. Burke garai hartan maila txikiko lapur eta droga saltzailea zela diote orduan ezagutu zutenek. Marihuana eta haluzinogenoak saltzen omen zituen eta 1979an marihuana saltzea egun baino arazo larriagoa zen. Horrenbestez, Pius kasua ondo ezagutzen dutenek diote Spotak erraz manipulatu zezakeela Burke: honen txikizkako krimenengatik Burke kartzelan sartzeko nahikoa zio zeukan Spotak, baina laguntzen bazion eta berak eskatzen zuen lekukotza ematen bazuen, bertan behera utziko zituen Bu rkeren aurkako salaketak. Antza denez, Spotarekin egindako ustezko lehen itun hura atsegina gertatu zitzaion Burkeri , zeren, garai hartako eskola lagun batek dioenagatik, jada orduan Burkek polizia izan nahi zuela esaten zuen , legea urratu eta libre atera ahal izateko. Ofizialki 198 6ean sartu zen Burke Suffolkeko polizia departamentuan, 21 urterekin. 1991ean, 26 urterek in, sarjentu izendatu zuten, eta jada orduan Spotaren konfi antzazko gizona omen zen. Bi urte geroago, 1993an, Barne Arazoetako ikerketa baten objektu izan zen. Ikerketa honen txostenaren arabera , Burkek bere polizia autoan sexu harremanak izan zituen Lowri ta Rickenbauer izeneko prostituta eta droga saltzaile batekin. Burkeren jurisdikzioan behin baino gehiagotan atxilotua izandakoa zen Lowrita, hortaz, Burkek soberan jakin behar zuen norekin zebilen. Gainera, Lowrita Rickenbauerekin irten zeneko batean, pis tola galdu zuen. Burke ezagutzen zutenek txostenetik kanpo bestelako portaeraren bat gelditu zela gaineratzen dute, Burkek droga saltzaileei estortsioa egiten ziela drogak lortzeko hain justu, eta bere neska lagunarekin hartzen zituela. Horrelako txosten b atekin beste edozein poliziak ez luke sekula departamentuan gora egingo –kaleratu ere ez balute , bestelako laguntzarik baldin ez balu. Baina Burkeren aurkako txostenak ez zuen eragin handirik izan haren karreran , are gehiago, orbainik gabe biziraun zuela esan daiteke . Izan ere , txostenean bertan esaten zen Burke “kaleko polizia ona zela eta tokiko jendearen ezagutza xehea zeukala”. Hala uste zuten ere garai hartan ezagutu zutenek: nartzisista hutsa zen, baina atsegina izan zitekeen hala nahi baldin bazuen. Polizien polizia bat izatearen sona zeukan eta bere adimen naturalak unibertsitate ikasketak ez izatea konpentsatzen zion. Jendaurrean hitz egitean inspiratzailea zen. “Starsky” deitzen zioten orduan bere lankideek, erdi txantxetan erdi miresmenez. Bere j urisdikzioko Urteko Ofiziala izendatu zuten Burke ere. Bestalde, sexuarekin obsesionatuta zegoela diote ere. Noizbait drogak hartzen ikusi zuen baten batek, baina bere benetako zaletasuna emakumeak ziren, ez drogak. Horrela , Burke polizia departamentuko na gusi izatera irits zitekee la uste ote zuten galdetzean, erantzuna ezbairik gabekoa da garaiko lekuko batentzat: inola ere ez, mozkor gidatzeagatik poliziatik botako zutela uste zuten, baina Spotaren mutila zen eta horrek salbatzen zuen. Eta halaxe gertatu zen. 2011an, buruzagi izendatuko zuten urtean, polizia auto batekin talka egin zuen mozkor gidatzen ari zela. Ezbeharraren lekutik alde egin zuen eta ez zion poliziari informatu. Gero , delitua ezkutatzeko , konponketa guztiak or daindu zituen –milaka dolarrak. Sexuarekin obsesionatuta omen zegoen polizia bat, prostitutekin harremanak izateagatik ikertua izan zena eta, horretarako eskumena izan zuenean, FBIren begiak bere aldamenetik aldentzen saiatu zena: laburbilduz, LISKen hilketen atzean zegoen per tsona izateko susmagarri aproposa. Bada, horrela gertatu zen, James Burkek LISKen hilketekin edo haietako baten batekin harremana izan zezakeelako zurrumurrua zabaldu zen. Baina Burkek ez z uen agintari federalen gainbegirada aldendu hiltzaile psikopata bat zelako, Suffolkeko polizia eta fiskaltzan nagusi zen ustelkeria ezkutatzen ahalegintzen ari zelako baizik. Egitura ustel horren gailurrean, edo egitura osoko irudi nagusietako bat bezala behintzat, Thomas J. Spota Distritoko Fiskala zegoen. 2002an iritsi zen Spota Suffolkeko Distritoko Fiskala izatera eta orduantxe izendatu zuen Burke bere bulegoko ikerlarien nagusi. Aurretik ere, f iskal bezalako bere lanean Spotak etikaren aurkako jarduerak izategatik salaketak jaso zituen. Fiskal bezala parte hartzen zue n kasu kriminaletan, biktimaren abokatu zibil bezala jarduten zuen. Zer suposatzen zuen honek? Akusatuaren aurka zenbat eta zigor handiagoa lortu, harik eta handiagoa izango zen ere normalean biktimaren aldeko kalte ordaina, eta horrela Spotak, legea defen datzeaz gain –fiskalaren lana diru sarrera handiagoak lortzen zituen. Horretaz gain, maila goragoko ustelkeria zantzuak ere bazeuden Spotaren gainean. Aipatu dugu 2011ko hauteskunde exekutiboetan Spotaren aldeko hautagaia, Bellone, hautatu zutela aurreko Ahaldun Nagusia ez zelako au rkeztu. Baina Spota bera ere birritan hautatuko zuten aurkaririk gabe. Azkenengo hauteskundeetan konderriko lau alderdiek, demokratak, errepublika noak kontserbadoreak eta independ enteak, euren babesa aurkeztu zioten. Ray Perini izeneko fiskal errepublika no bat Spot aren aurka aurkezten saiatu zen , baina bere alderdikideek iritziz aldarazi zuten. Poliziak bere aurkako ikerketa bat hasi zuela salatu zuen Perinik. Polizia indarrez gain, botere politiko maila handia zeukan Suffolkeko poliziak, hiri handi bateko polizia departamentuan pentsaezina litzatekeena. Botere politiko hori mantentzeko eraikitako ustezko egitura ustelaren oinarrian dirua zegoen, poliziek irabazten zituzten soldata izugarriak. Suffolken polizia lana ez zen klase ertaineko lanbide bat, ostera, EEBBeta ko hoberen ordaindutako polizia gorputzen artean zegoen Suffolkekoa. Ofizialek 125.000 dolarreko soldata jaso zezaketen, New York hiriko bere pareko lankideek baino 50.000 dolar gehiago. Honetaz aparte ordu e strak eta a ntzinakotasunagatik ere kobratzen zuten. Detektibe eta sarjentuek urtean 200.000 dolar ere irabaz zezaketen. Burkek berak, esaterako, urtero 200.000 dolar baino gehiago irabazten z ituen bere azken karguan. Sistema jasanezin bat eraiki zuten poliziek , urtero ehunka milako ordainsariak jasoz, konderria gainbehera fiskalean zegoen bitartean . Eta sistema hura mantentzeko, politikariak, botere legegile eta ex ekutiboa, kontrolatu behar zituzten poliziek . Nola? Suffolkeko poliziak “Long Island Law Enforceme nt Foundation” izeneko Super PAC bat sortu zuen. Super PAC izeneko erakundeek donazioak jasotzen ditu zte, kopuru mugarik gabe, jendearengandik, enpresengandik edo erakunde engandik, diru hori hautagai baten kanpaina bultzatzen erabiltzeko. Lege barrukoa da jarduera hau EEBBetan. Long Island Law Enforcement Foundation honek, berez, “Police Benevolent Association” izeneko uste oneko elkarte baten donazioak jasotzen ditu hain justu, eta, jakina, poliziaren “pribilegioak” mantendu eta babestuko dituz ten hautagaiei laguntzeko erabiliko ditu funtsak. Hau guztia, berriz ere, legearen barruan. Baina susmoak daude Police Benevolent Association horrek nahitaezko donazioak jasotzen dituela polizien partetik, eta hori bai legearen aurka doala. Polizien artean gehiengo batek PBA horren jardueraren aurka dagoela baina beldurragatik ezin dutela hitzik egin dio oposizioko politikari batek, eta PBA bera Suffolkeko administrazioko goi karguen ustelkeriaren ondorio bat dela. Ustelkeria giro ho nen erdian eta Spotaren babes pean, jarduera desegokiak izatera eta haietatik garbi irtetera ohituegia zegoen Burke. Urte askotan landutako i npunitate sentimendu honek hanka sartzera eramango zuen azkenean, hal abeharrez. 2013ko maiatzean FBIk eta EEBBetako fiskala ren bulegoak hare n aurkako ikerketa bat hasiko zuten eskubide zibilen urratzeagatik. 2012ko abenduan –Gilgoko lauren gorpuak aurkitu zirenetik urte bi igaro zirenean eta Shannan Gilberten gorpua aurkitu zenetik , bat Christopher Loeb izeneko 26 urteko gazte batek zabalik zegoen GMC Yukon auto baten atzeko eserlekutik poltsa beltz bat lapurtu zuen, Suffolkeko Smithtown hirian. Heroina zalea zen Loeb eta honelako lapurretekin ordaintzen zuen bere adikzioa. Poltsa zabaltzean, polizia batenak ziruditen tresnak topatu zituen. Eskuburdinak, pimenta espraia eta pistola bat ere. Baina ez hori bakarrik, sexu jostailuak ere zeuden poltsa barruan eta, antza denez, zerbait ilunagoa iradokitzen zuen beste zerbait, nerabe gazteegiak protagonistatzat zeukan pornografia. Egun gutx i geroago, abenduaren 14an, polizia talde batek Loeb modu bortitzean atxilotu zuen honen amaren etxearen aurrean. Lurraren kontra bota zuten eta bortizki zutiarazi zuten. Loeben ama kalera atera zenean, polizia autoan sartu eta Suffolkeko laugarren polizia etxera eraman zuten, Hauppauge hiria n. Bertan, lurrera kateatu zuten, ez zizkioten atxiloketaren arrazoiak azaldu eta ez zuen abokatu baten laguntza izan. Abokatu bat eskatu zuenean, “hau ez da Law and Order” erantzun zioten. Loebek argi zeukan indarkeria hark poltsa beltzarekin zerikusia izan behar zuela. Galdeketaren erdian James Burke agertu zen eta Loebi garrasika eta mehatxuka hasi zitzaion . Loeb masailetatik hartu eta buruan jo zuen. Lekukoek esango zutenez, bere ama bortxatuko zuela esan zion Loebi eta baita “hot shot” delako batekin hilko zuela, hots, heroina gaindosi batekin, eta inork ez zuela jakingo h ilketa bat zenik. Loeb ek eskuak lurrera burdinekin lotuta zeuzkan, ezin zen inola defendatu, baina, kolpeka ari zitzaion astakirten hura poltsaren jabea zela ohartuta, zoratuko zuen irain bat bota zion. Gertakariari buruz informatu zuten hed abide gehienek iraina “perbertit u” izan zela esan zuten, baina , Loebek berak baieztatuko zuenez, “pedofilo” deitu zion Burkeri. Burke hitz hori entzutean haserrez erotu zen eta kolpeka hasi zitzaion Loebi. Polizia batek gelditzeko arren eskatu behar izan zion Burkeri. Gertakari hauen inguruan FBIk eta New Yorkeko fiskaltzak zabaldutako ikerketaren dokumentuetan, James Burkek Loebek polizia etxean pairatutako gehiegikeriez gozatu zuela esaten da. Hurrengo egunetan , Loeb jipoitzen lag undu ziotenei bere “jauregiko gu ardiak” deitu zien Burkek eta gertakariak bere “egun zaharrak” gogora ekarri zizkiola esango zien lankideei. Eta horretan, tamalez, ez om en zebilen harropuzkerietan , sona hori baitzeukan Suffolkeko poliziak Burke bertara sartu zenean, laurogeiko hamarkadan. Izan ere, hilket en susmagarriak galdekatzean %97ak aitortzen bukatzen zuen, EEBBko beste edozein departamentutan baino hiruzpalau puntu gehiago. Eta jakina, hori lortzeko edozein gauz a egiten zute naren zurrumurrua jendartean zebilen. Burkek Loebekin izandako gertaeraren g arai berean, esan dugunez, Spotaren bulegoak FBIren laguntza eskaintzari uko egin zion eta Burkek bere agintepeko ofizi alak FBIrekin elkarlanean aritzetik baztertu zituen. Ez dago argi Loeberen atxiloketa aurretik edo ondoren izan bazen, baina argi dago Burkek eta Spotak zer ezkutatu bazeukatela eta euren jardueraren gainbegiralerik ez zitzaiela komeni. Hurrengo hilabeteet an, Newsday egunkaria gertakariaz hitz egiten hasi zenean eta FBIren ikerketa abian zegoenean, Burkek presio handia egin zien departamentuko lankideei , Loebekin gertatutakoa ostenduta gera zedin. Haietako batek FBIri esango zion Burkek jakin izan balu bera iekin hitz egiten zuela hilda zegokeela. Hala eta guztiz ere, 2015eko abenduan, Burkeren aurkako hamar ofizialen lekukotza zeukala ziurtatu zion fiskal federal batek epaileari. Epailea bat etorri zen Burke jauna gizartearentzat arrisku bat zelako iritziare kin eta, nahiz eta urte bat baino gutxiago geratzen zitzaion erretiratzeko, Burke kargugabetu eta fidantzarik gabe atxilotu zuten –hori bai, kargugabetu ondoren, 434.750 dolar zor zizkion konderriak oraindik Burkeri, erabili gabeko opor eta gaixotasun denborengatik . Brooklyneko Metropolitan Detention Centerean gorde zuten Burke, urtetan zehar berak kartzelan sartu zituen presoenga ndik urrun. Burke isolatzeko taktika bat izan zitekeen erabaki hura, haren abokatuari ikerketa federalarekin elkarlanean aritze ra behartzeko. Baina errugabe zela adierazi zuen Burkek eta bere abokatuak Justizia Departamentuarekin ez zuela inolako elkarlani k egingo. Ordutik bi hilabetera, 2016 ko otsailaren 26an azkenik , FBIren ikerketa luze baten ondoren , Leonard Wexler epaile federalaren aurrera eraman zuten Burke, kartzelako arropa grisak jantzita, orkatilak eta eskuturrak burdinez lotuta. Christopher Loeben eskubide zibilak urratzeagatik eta frogak ezkutatzeko konspiratzeagatik errudun jo zuten Burke . Spota Distrit uko Fiskalaren jardueren aurkako frogak ere lortuko zituen FBIk urteren joanean. Konderriko langile, politikari eta polizia ofizialak galdekat u ondoren, Suffolken ikerketak, salaketak edo salaketarik ez egoteko erabakiak maiz irizpide politikoen arabera hartu zirela aurkitu zuen FBIk . Zentzu honetan bost pertsona ezberdinen aitortzak bildu zituzten. Hasteko , Oliva ofiziala ren telefonoa 2014an legez kanpo zulatzeagatik ikertu eta itaundu zuten Spota. Zulatze hau Chris McPartland izeneko fiskal laguntzaileak egin zuen, ironikoki ustelkeria ren aurkako fiskala zena Suffolken , eta polizia departamentuan “Lord of Darkness” ezizena rekin ezagutzen zutena. Polizia departamentuaren barnean KGBaren garaiaren antzeko paranoia giro hau ohikoa zen, aipatu dugun egitura ustela mantentzeko bide bezala. Esaterako, Burkek berak ere, bere gaineko ikerketa ren dokumentuetan esaten denagatik, GPS bat jarri zuen poli zia komisarioaren autoan, hari xanta ia egiteko asmoarekin. Oliva detektibeak FBIrekin eta fiskalekin izan zituen elkarrizketa ugari grabatu zituzten Suffolkeko Distrit uko Fiskalaren bulegotik. Olivak FBIrekin batera parte hartu zuen ike rketei buruzkoak ziren elkarrizketa haiek, zeinetatik Burkek baztertu zuen. Telefono zulatze hauengatik azalpenak eskatu zizkioten Spotari agintari federalek, eta honen bulegoko fiskal nagusietako bik , Brooklynen , EEBBtako fiskal Loretta E. Lynchen –EEBBta ko Fiskal Jenerala izatera iritsiko zenaren aurrean deklaratu behar izan zuten. Galdeketa zabarra izan omen zen . Konderriko fiskalek ez zuten damurik erakutsi , nahiz eta agerikoa izan entzun zituzten elkarrizketek ez zeukatela zerikusirik euren ikerketekin. Are gehiago, ekintza kriminalekin zerikusia izateko susmorik ez zeukaten elkarrizketetan, entzunaldia ez zutela eten aitortu zuten fiskalek, ohiko prozedurar en aurka joanez. Spotak berak adierazpen ofizial bat egin zuen, bere bulegoak zulatzeei buruzko arau eta murrizketak une oro bete zituela esanez. Aurrerago, 2016an, FBIk Suffolkeko alderdi kontserbadoreko lider Ed Walsh en gaineko ikerketa bat hasi zuen , estatuko funtsak desbideratzeagatik . Ikerketa hau ere oztopatzen saiatu zen Spota, baina FBIk azpijoko horren zantzuak aurkitu zituen. 2017ko urrian Spota eta McPartland akusatu zituzten ikerketak oztopatzeagatik, lekukoak manipulatzeagatik eta konspirazioa gatik. 2017 azaroan dimisioa aurkeztu zuen Spotak eta 2019ko abenduan errudun jo zut en. … 2015eko azaroan komisario berri bat izendatu zuen Steve Bellone Ahaldunak Suffo lkeko polizia departamenturako, Timothy Sini, ordura arte fiskal federal bezala lan egindakoa . 35 urterekin, departamentuak inoiz izandako komisariorik gazteena zen Sini eta , lehen unetik , Suffolkeko administrazioaren gainean zegoen mesfidantza giroari aurre egin behar izan zion. Hasteko, izendatu zutenean, Newsday egunkariak haren eskarm entu eskasa nabarmentzen zuen artikulu batekin eman zion ongi etorria. Burke kargugabetu zuten egunaren biharamunean , 2015eko abenduaren 11an, Gilgo Beacheko lehen gorpua aurkitu zeneko egunaren bosgarren urteurrenaren bezperan, prentsaurreko batean agertu zen Sini, FBIk LISK ikerketarekin bat egingo zuela iragartzeko. Lege indarren teknikak, hilketen ikerketenak bereziki, etengabe aldatuz doaz –azaldu zuen Sinik , eta hilketa hauek argitzeko ahal den guztia egiten ari garela ziurtatu nahi dugu. FBIa maha i gainera ekartzea, bere eskarmentu eta b aliabide guztiekin, norabide egokian egindako urrats bat da. Elkarrekin batera lan egitea , kasu korapilatsuak konpontzeko modurik hoberena da. Baina badakigu FBI ez zela orduan iritsi LISK kasuaren gaineko iker ketara, ostera, bueltan zen FBI. Dormer komisario ohiak eta Varrone detektibeen na gusi ohiak berretsiko zuten FBIk L ISK kasuan lagundu zuela beraiek lanean ari ziren garaian, Dormer erretiratu eta Varrone erretiratzera behartua izan baino lehen. Garaiko FBIren arduradunen adierazpenak ere badaude elkarlana baieztatzen dutena. Burke eta Spota izan ziren FBI Suffolketik urruntzen ahalegindu zirenak, euren egitura ustela babesteko, eta horrela LISK kasutik bazte rtzea lortu zuten. FBI LISK ikerketan sartzea, departamentu barruko ikerketa guztien berrikuspen orokor baten zati bat da. Burkeren gaineko ikerketak azaleratu zituen jarduera desegoki eta ust elek, Suffolkeko poliziaren lan guztia zalantzan jar ri zuten. Departamentuaren goitik beherako azterketa bat iragarri zuen Sinik eta gardentasuna areagotzeko ahaleginak egingo zituela. Suffolkeko polizia sare sozialetan aktiboagoa izango zen eta kazetariekiko h arremana ere hobetu beharko z uen. Barne Arazoetako departamentuan ofizial gehiagok lan egingo zuen, departamentuaren eta konderriaren sona zikindu zezaketen jarduerak ekiditeko. Eta, esan bezala, Sini fiskal federal ohia izanik, Suffolkeko poliziaren eta indar federalen arteko harremana eta elkarlana indartsuagoak izango ziren. Gorpuak aurkitu zire netik LISKen ikerketa gidatzen z uen hirugarren pertsona zen Timothy Sini. FBIaz gain bi detektibe jarri zituen Sinik kasuan esklusiboki lan egiten eta beste dozen a bat aldizka . Lau urte igarota ere , oraindik kasuaren gaineko zantzuak egunero iristen zirela esan zuen, baina gehienak guztiz baliogabeak zirela –euren senarrak hiltzailea z irela uste zuten emakumeen deiak, gehienak . Ikerketaren egoera zaila zela baina kasua argitu zitekeela sinesten zuen. Hala ere, ez ote zen beranduegi izango? Lau urte, Burke izendatu zutenetik kargugabetu zutenera arte. Lau urte, denbora preziatua. Zenbat froga deusez tatu edo ezkutatu ote ziren ikerketarako funtsezkoak liratekeen lau urte haietan? Nola jakin? Lau urte haietan galdutakoa berreskuratzeko gai izan go ziren polizia gorputz ezberdinek? Edo Burke eta Spotaren ustelkeriak LISK kasua konponezina bihurtu zuen? XI – 2013: URREZKO TXERRIA ETA NATASHA JUGO 2013ko urtarrilean b i urte igaroak ziren Gilgo Beacheko lau gorpuak aurkitu zirenetik, urte bat Shannan Gilberten gorpua aurkitu zutenetik, James Burkek FBIa Suffolkeko poliziaren ikerketetatik aldendu zuen eta agentzia federala haren inguruko ikerketa bat hastera zihoan laster. Bada , hil horren 23an , bere txakurrarekin paseoan zebilen andre batek emakumezko baten gorpu a aurkitu zuen Long Islanden . Abarasken artean ezkutatuta zegoen gorpua, Nassau konderriko Lattingtown herrian, Oyster Bayko ipar hegi tik gertu. 20 eta 30 urte artean omen zeuzkan hildako emakumeak, asiar jatorrikoa zen eta urrezko zintzilikario bat zeraman txerri baten irudiarekin. Bi hilabete geroago, martxoaren 17an Natasha Jugo izeneko emakume baten autoa Ocean Parkway inguruan abandonatua aurkitu zuten eta h aren arropa batzu k Gilgo Beacheko arean aurkitu zituzten. Bezperan bere etxetik irteten ikusi zuten Natasha azken aldiz, Queensen. Desagerpen salaketa jarri zuen sendiak, buruko gaixotasun ak jasandakoa zela azalduz . Deskribapenaren arabera 31 urte zeuzkan Natashak, 1,68 m neurtzen zituen, 60 kg pisatzen zituen, begi marroiak eta ile horia zeuzkan. Pijama arrosa bat zeraman desagertu zenean, jertse gris bat, beroki beltz bat eta bota beltzak ere. Ekainaren 14an Natasharen gorpua agertu zen: itsasoak Gilgo Be achen jaurti zuen. Hiru urteren ondoren LISK berriz lanera itzuli ote zen? Ikerketak aurrera egiten ez zuela ikusteak eta poliziaren ageriko arduragabekeriak hauspotu ote zuten haren grina kriminala? Edo ez zegoen harremanik heriotza hauekin eta LISKen hil ketekin? Natasharena ziurrenik ez zen hilketa bat izan eta suizidio itxura handiagoa zeukan, baina bestea hilketa bat zen, ezbairik gabe, eta antzekotasun handiegia zeukan LISKen beste hilketekin. XII – 2014: JOE BITTROLFF 90ko hamarkadan bi seriek o hiltzaile atzeman eta kartzelar atu zituzten Long Islanden, aipatu ditugun Robert Shulman eta Joel Rifkin , baina garai berean hirugarren bat ere aritu zen inguru berean , oso antzeko krimen lazgarriak egiten. Atzeman ez zuten hirugarren bat, 20 urte z atzeman ez zutena. 1993ko azaroaren 2an, 20 urteko Rita Tangredi azken aldiz ikusi zuten autostop egiten Montauk autobide bazterrean, Suffolkeko East Patchogue hirian. Hurrengo egunean , quad bat gidatzen zari zen gizon batek Ritaren gorpua aurkitu zuen , East Patc hogueko baso batean, amaitu gabe abandonatutako eraikuntza batzuetatik hurbil. Hilabete b i geroago, 1994 urtarrilaren 5ean, 31 urteko Colleen McNamee, hiru seme alaben ama, azken aldiz ikusi zuten auto txiki urdin batean sartzen Suffolkeko Islandia hirian. Urtarrilaren 30ean Colleenen gorpua aurkitu zuten Suffolkeko Shirley hiriko baso batean, Ritaren gorpua aurkitu zuten lekutik 14 km ra. Poliziak jakinaraziko zuen biktima biak iraganean atxilotuak izan zirela prostituzioan aritzeagatik –berriz ere biktima “egokiak” emakumezko sexu langileen artean aukeratzen zuen serieko hiltzaile bat . Sexu g ehiegikeriak jasan zituzten emakumezko biek, modu basatian kolpatuak izan ziren eta hil arte itoarazi zituzten. Hain basatiak izan ziren buruan jasandako kolpeak , garun masa irten zitzaiela ere. Gorpuak biluzik aurkitu zituzten eta, poliziaren esanetan, mo du oso berezian jarriak biak. Hilketa bien arteko antzekotasunetan eta elkarrengandik hain hurbil, bai denboran eta bai distantzian, gertatu izan ean oinarrituta, emakume biak hiltzaile anker bakar baten biktim a zirela erraz susma zitekeen. Hala ere, behin betiko froga gorpu bietan aurkitutako DNA aztarnek ekarri zuten. Gizonezko baten beraren DNA aurkitu zen bietan –ez Rifkin, ezta Shulman ere ez zena. Hilketa bion artean, 1993ko azaroaren 20an, oso antzeko hirugarren kasu bat gertatu zen . Sandra Costilla i zeneko neska gaztearen gorpua aurkitu zuten , Suffolkeko North Sea herriko inguru basot su batean –Rita eta Colleenen gorpuetatik 50 bat km ra. Sandraren gorpua beste biak aurkitu ziren modu berezian jarrita aurkitu zen ere, eta hiru kasuetan arropa jakin b at falta zela jakinarazi zuen poliziak –arropa hori zein zen ez zuten kaleratu . Hortaz, hiru kasuen artean lotura zegoela susmatzen zuen poliziak, baina funtsezko froga falta zen Sandra Costillaren kasuan: ustezko hiltzailearen DNA. Hiru hilketa hauek “kasu hotz” bihurtu ziren, alegia, ez zen haien egilea atxilotu ezta identifikatu ere denbora luzean. Kasu hotzak izan ziren hirurak , harik eta 2013an poliziak Timothy Bittrolff izeneko Long Islandeko bizilagun bat atxilotu zuen arte. Urruntze agindu bat urratzeagatik errudun jo zuten Bittrolff, hilketekin inolako zerikusirik ez zeukan arrazoi batengatik, baina kondena honengatik bere DNAren lagin b at ematera behartua izan zen , New York estatuko 2012ko lege batek halaxe ezarri berri zuelako. Timothy Bittrolffen DNA Suffolkeko poliziaren erreg istroetan agertzen ziren laginekin erkatzean, Rita Tancredi eta Colleen M cNameeren hiltzailearenarekin antz handia zeukala aurkitu zen. Timothy ez zen bi emakumeen hiltzailea, baina guraso berberak zeuzkan norbait izan behar zela ondorioztatu zuten adituek. Timothy Bittrolffen anaien DNA lortu behar zuen Suffolkeko poliziak. Baina nola, legez ezin baitzen inor behartu bere DNA ematera, delitu batengatik kondenatua izan ez bazen. Anaia batek etxeko leihotik jaurti zuen zigarro punta batetik eskuratu zuten haren DNA ren lagin bat, baina kasu honetan ere antzekotasun handia zegoen baina ez %100eko berdintasuna. Beste hirugarren Bittrolff anaia baten zaborrontzia miatu zuten DNA bila , baina ez zuten aztarna nahikorik au rkitu. Hirugarren anaia hau, Joe Bittrolff , polizia etxera eraman zuten galdeketa bat egiteko aitzakiarekin, eta ur edalontzi bat jarri zioten eztarria heze tzeko. Galdeketaren erdian Joe Bittrolffek edalontzitik edan zuen eta h alaxe lortu zuten haren DNAre n lagin erabakigarria. “Arrainak txalupa barrura jauzi egin balu bezala” deskribatu zuen une hura poliziaren detektibe batek. Jakina, DNAren analisiek Rita Tancredi eta Colleen McNameeren hiltzailea Joe Bittrolff zela frogatu zuten. 2014ko uztailean atxilotu zuten Joe Bittrolff. 48 urte zeuzkan orduan 28 izan bide zituen hilketen garaian , Suffolkeko Manorville herrian bizi zen, bi seme alaben aita zen eta arotz bezala lan egiten zuen bizimodu arrunt bat izatea, gizarte eta familia arteko harreman normalekin, serieko hiltzaileen ohiko ezaugarri bat omen zen, FBIko adituek jakitera eman zutenez Gilgo Beacheko gorpuak aurkitu zirenean . Orduan oraindik Suffolkeko Distritoko Fiskala zen Thomas J. Spotak adierazi zuen frogatutako bi hilketen et a Sandra Costillaren hilketaren artean lotura handia zegoela, nahikoa azken hau ere Joe Bittrolffen lana zela susmatzeko. Bestalde, Tang redi eta McNameeren hilketak LISKen hilketekin lotzen zituen zantzurik edo ikerketa haririk ez zegoela baieztatu zuen Sp otak. Gorpuetatik jasotako zantzuak, gorpuen jarrera aurkitu zituztenean eta krimenaren eszena osoa, guztiz bereziak ziren Rita eta Colleenen kasuetan, eta Ocean Parkwayko krimenen eszenetatik erabat ezberdinak. Edonola, Rita Tang redi eta Colleen McNameeren hilketengatik soilik epaitu zuten John Bittrolff. 25 urte eta bizitza osora arteko bi kartzela zigor ezarri zizkioten. Sandra Costillaren hilketarengatik ez da, egun, atxiloketa ezta salaketarik egin. Hori al da guztia? Benetan? Hain erraz bazte rtu daiteke John Bittrolffen parte hartzea LISKen hilketetan? LISK kasua ezagutzen duen edonork antzekotasun g ehiegi suma ditzake Bittrolff eta LISKen hilketen artean, biak hiltzaile bakar bat direla susmatzera bultza ditzaketenak. Hasteko, biktima mota be ra aukeratu zuten biek, hots, prostituzioan aritzen ziren eta drogekin arazoak zeuzkaten neska gazteak. Are gehiago, hilketa modua ere bat bera izan zen, hiltzeraino itoarazi baitzituzten euren biktimak bai LISKek eta bai Bittrolffek. Denboran elkarrengand ik oso aldenduta aritu zirela Bittrolff eta aurpegirik gabeko LISK esan lezake norbaitek, baina gogoan izan beharra dago LISKek 1996 eta 1997an hil zituela bere lehen biktimak –Bittrolffen krimenetatik bi urtera . Manorvillen bizi zen gainera John Bittrolf f, LISKen bi biktimen gorputz enborrak aurkitu ziren herrian. Benetan ez zegoela bi hilketa multzoak lotzen zituen ikerketa haririk? Benetan, Spota jauna? Hau guztia nahikoa ez balitz, lotura gehiago agertu ziren bi krimen multzoen artean, kasualitate huts ak izan zitezkeenak, baina kasuak ezagutzen zituen edonork kasualitate gehiegi bazeudela esango luke eta haietako bat ere ez in zela aztertu gabe baztertu: I nterneteko webgune batean –“Mary Murphy Mystery” kaleratu zen Rita Tang rediren alaba eta Melissa Ba rthelemy adiskide minak izan zirela, Buffalon hazitakoak baitziren biak. Gainera, Lynn Barthelemyk, Melissaren amak, kontatuko zuen bere alabak Manorville ingurutik egindako dei ugari zeuzkala bere sakelakoan, desagertu aurreko egunetan. Thomas Spota Distritu ko Fiskalaren adierazpenek ez omen zuten ikertzaileen iritzi ahobate zkoa islatzen : 2017ko irailean –Spotaren aurkako ikerketa os o aurreratua zegoenean distritu ko fiskalaren laguntzaile batek, Robert Biancavillak, John Bittrolffek Ocean Parkwayko h ilketetako batekin harremana iz an zezakeela jakinarazi zuen. Hamar biktimetatik zeinari buruz ari zen ez zuen zehaztu Biancavillak, baina haietako baten gorpuzkiak Bittrolffen lana izan zitezkeelako zantzuak bazeudela ziurtatu zuen eta horren gaineko ikerk eta bat abian zegoela. Abian zeuden ikerketei buruz adierazpenik ez zutela egiten esan zuen poliziak orduan. Egun, Biancavillaren adierazpenetatik hiru urte igaro direnean, ez da Bittrolffen aurkako akusazio berririk egin. XIII – 2016: SARRA GILBERT Burk e eta Spotaren jarduera ustelez eta Bittrolffen hilketen gaineko ikerketaz aritu garen bitartean, alde batera utzi ditugu une batez Mari Gilbert eta bere alaben samina eta sumina. Haiengana itzuli behar dugu, Baden doktoreak egindako autopsiaren ondoren Gi lbert familian gertatutakoa jakiteko, haien nekaldiak Shannanen ehorzketarekin ez zirela ko bukatu. Lau ziren Mari Gilberten alabak, Shannan, Sherre, Sarra eta Stevie, gazteena hau eta bere aitaren abizena zeraman bakarra. Kontatu dugu nola Mari hiru alaba nagusien aitarengandik banandu zela eta, arazo ekonomiko larriak izan zituenez, Shannan gizarte zerbitzuen babesean utzi zuela eta harrera etxeetan hazi zela hau. Orain arte kontatu ez duguna, desagerpenarekin eta hilketekin zerikusirik ez zeukalako, eta “Lost Girls” ek, gaiaren inguruan Netflixek ekoitzi duen filmak , ezta aipatzen ez duen a, zera da: Marirekin geratu ziren bi alabak, Sherrek eta Sarrak, Mariren mutil lagun berri baten eskutik –Stevieren aita omen sexu gehiegikeriak jasan zituztela. Trauma handia izan zen hirurentzat, ama zein alabentzat, baina Sarrarengan izan zuen eraginik handiena, ordutik aurrera arazo psikologiko larriak izango baitzituen. Abort u bat izan zuen Sarrak 14 urterekin eta 16rekin bere mutil lagunarekin bizitzera joan z en, Manny izeneko 22 urteko droga saltzaile bat zena. Erraz irudika daiteke harremana nolakoa izango zen. Seme bat izan zuten 2009an, Hayden. Etengabe harremana apurtzen eta elkarrekin bueltatzen ziren. Manny kartzelan sartu zuten ere drogak saltzeagatik. Sarrak azkenean indarkeriaren biktimentzako aterpe txe batean amaitu zuen. Shannanen gorpua aurkitu zutenean, Sarra ez zegoen neurri horretako beste trauma bat jasateko prestatuta. Sarra aztertu zuen psikiatra batek, Alexander Bardey izenekoak, esan zuen bere ahizparen gorpuzkien aurkikuntzak Sarra traumatizatu zuela eta antzinatik ezkutatuta zeuzkan zaur garri tasuna eta haserrea azaleratu zizkiola. Oso agerikoak ziren buruko krisialdi horren sintomak. 2013ko amaieran, American Music Awards ikusten ari zela, Beyonce edo Rihannaren abestiak Shannanek eta berak idatzi zituztela sinesten hasi zen Sarra –gogora dezagun Shannan abes lari edo ta kantugile izan nahi zuela, horretarako ageriko gaitasunak baitzeuzkan . Laster, maite zuen jendea deabru ak hartu ta zeudela sinesten hasi zen. Shannan hilik ez zegoela esaten hasi zen eta edonori begietar a begiratuz gero deabruak hartu a ote zegoen jakin zezakeela. Jainkoa zela esaten hasi zitzaion jendeari eta bere lana deabru gaiztoak menderatzea zela. Eta deabruek sarrit an bere ama eta ahizpen itxura hartzen zutela. 2014ko urtarrilean Marik eta Sherrek Sarra bisitatu zuten. Honek , biak deabruak zirela garrasi egin zuen eta Mariri eraso egin zion. Polizia bertaratu behar izan zen eta Sarra ospitalera eraman zuten. Otsailea n eta uztailean berriz itzuli behar izan zen ospitalera antzeko krisialdien ondoren. Eskizofrenia paranoidea diagnostikatu zioten eta auzitegi baten aginduz antipsikotiko bat hartzen hasi zen, Haldol Decanoatoa. Horri esker ospitaletik kanpo egon ahal izan zuen 2015 urte osoan zehar. Baina Shannanen gorpuzkiak bigarren aldiz aztertu zirenean, Baden forentsearen eskutik, Sarrak gainbehera psikiko berri bat izan zuen. T ratamendua hartzeari utzi zion eta beste droga batzuk hartzen hasi zen, marihuana batez ere , baina es tasia baita . Deabruak berehala itzuli ziren. 2016ko otsailean Sarrak etxeko txakurra bainuontzian ito zuen. Mariri deitu zion eta bera, Mari, txakurra hil behar izanaren arrazoia zela esan zion. Etxera joan zitzaion Mari, Hayden hartu eta polizia ri deitu. Ospitalera eraman zuten berriz Sarra, baina oraingoan hain oldarkor agertu zen ezen poliziaren ospitale batean sartu behar izan zutela. Udaberrian , ospitaletik irten zenean, aurrerantzean Hayden Marirekin biziko zela jakin zuen Sarrak. Haydenen z aintzailea ez zenez, Sarrak ez zuen gizarte laguntzarik jasoko. Diru gabe eta haserre zegoen Sarra. Ez zuen medikazioa hartzen. Gaindosi bat hartu zuen uztailean, hain larria koma bat eragin behar izan ziotela bere buruari kalte egin ez ziezaion. Ospitaletik bueltan , geroz eta isolatuagoa zegoen Sarra. Mari eta Sherre bisitan zihoazkionean ez zien atea zabaltzen. 2016ko uztailaren 23an, gau osoa lo egin gabe igaro ondoren, bere ahizpari deitu zion Sarrak, ahotsak entzuten zituela esateko. 911ra de itzeko esan zion Sherrek, edo Mariri behintzat, laguntza eske. Ospitalera itzuli nahi ez zuenez, Mariri deitzea erabaki zuen Sarrak. Baina hura iritsi baino lehen, 45 cmko aizto bat eta suitzalgailu bat ezkutatu zituen sofaren kuxinen azpian. 10:30ak ing uruan iritsi zen Mari eta sofan eseri ziren biak, bata bestearen parean. Deabru gaizto bat ote zen galdetu zion Sarrak bere amari. Marik zer erantzun zion ez dago argi Sarraren adierazpen ezberdinetan. Mari Haydenen argazki bat hartzeko makurtu zenean, le hen labankada sartu zion. Mariri labankadaka jarraitu zuen Sarrak. Marik gelditzeko eskatzen zion, arren. Lurrera erori eta mahai baten azpian babestu zen Mari. Sar rak handik atera zuen, haren gainean eseri eta labankadak ematen ja rraitu zuen, biriketan, b ihotzean… hil nahian. Mariren telefonoak jo zuen. Sherre zen. Sarrak telefonoa itzali zuen . Estintorea hartu eta Mariri buruan kolpe eman zion harekin, behin baino gehiagotan. Marik oraindik arnas a egiten zuela ustez, suitzalgailu edukia Mariren ahoan hus tu zuen Sarrak. Ondoren idunean labana sartu zion, ziurrenik burua mozteko asmoarekin. Sarraren etxeraino hurbildu zen Sherre eta atean zein leihoetan jo zuen. Erantzunik ez zuenez lortu poliziari deitu zion, bere ahizpak ahotsak entzuten zituela esanez. Odoletan blai, Sarrak prakak erantzi eta ohe gainean etzan zen. Zigarro bat erre zuen eta musika entzuten egon zen polizia iritsi arte. “Atxilotuta nago” izan ziren bere lehen hitzak. Aiztoaren punta apurtuta zegoen eta haren orriak 90 gradu ko angelu bat ze ukan. 227 labana zauri zenbatu zituen forentseak Mariren gorpuan, haietako asko burua babestu nahian eskuetan eta besoetan egindakoak. Argi zegoen Sarrak buruko gaixotasun bat zeukala, eskizofrenia paranoidea hain zuzen ere, adituek diagnostikatua, baina E EBBko legediaren arabera hori ez zen nahikoa errugabetasun epai bat lortzeko. Sarraren aurkako epaiketan , Emmanuel Nnejik fiskalak, Sarrak ongia eta gaizkia ezberdintzen bazekiela defendatu zuen . Argudio bezala , Sarrak urtetan egunero bere semea eskolara eraman zuela esan zuen fiskalak, hura elikatu eta etxeko errenta behar bezala ordaindu zue la ere. Sarra desorekatua ez zegoela defendatu zuen fiskalak, egunero leku berean kafea hartzen zuelako eta ez zuelako inoiz istilur ik sortu. Labu rbilduz, ez zela h iltzaile geldiezin bat, haren ahizpa Sherre eta Stevieri ez baitzien sekula eraso egin, nahiz eta hauek ere deabruak zirela esan. Fiskalaren ustean, Mari Gilberten hilketa pasio krimen bat izan zen, droge k hauspotua ziurrenik, urtetan zeh ar amaren aurka bildu zuen erres uminaren leherketa. Marik Sarraren semearen zainketa eskuratu izana , eta horrekin batera gizarte laguntz ena, bere amaren azpijoko bat bezala sentitu zuen Sarrak. Horretaz gain, hoben historiko gehiago ere bazeuzkan Marik: Sa rra eta Sherreren aurkako sexu gehiegikeriak ez eragoztea, haiek babestu ez izana, Shannan bere ahizpetatik urrunduta bizi zedila baimentzea… Egun hartan gertatutakoa aspaldidanik planeatuta zeukan Sar rak, Nnejik fiskalaren ustez. Aiztoa eta suitzalgailua aldez aurretik ezkutatu izana horren froga zen. Stevie ahizpa gaztea k ere hilketa drogen ondorio izan zela defendatu zuen auzian, ez buru gaixotasun batena, aspaldiko gorrotoaren emaitza baizik. Errudun jo zuen Sarra epaimah aiak eta orain 25 urteko kartzela zigorra betetzen ari da. Hayden aitaren senideekin bizi da. XIV – 2020: GERALDINE HART Hamar urte joan dira Gilgo Beacheko gorpuak aurkitu zirenetik, Shannan Gilbert desagertu zenetik. 24 urte LISKen biktima zaharrena aurkitu zenetik. Eta oraindik ez dago atxiloturik. New York estatuaren historiako argitu gabeko hilketa kasurik handiena bihurtu da LISK kasua. 2020ko urtarrilean Suffolkeko polizia departmentuko komisario berriak kasuaren inguruko zantzu berriak ezagutaraziko zituela iragarri zuen. Geraldine Hart zen komisario berri hau, emakumezko bat azkenean, LISK kasuaren ikerketaren laugarren arduraduna. 2018 ko apirilean hartu zuen Geraldine Hart ek Suffolkeko polizian kargua eta aurretik FBIren a gentea izandakoa zen. Antza denez, Burkeren eta batez ere Spotaren gaineko iskanbila aza leratu zenean, Timothy Sini ez zen pertsona egokiena Suffolkeko polizia departamentuan beharrezkoa zen eraberritz e sakona aurrera eramateko , fiskaltzatik baitzetorren. Egokiago zirudien, Spota eta Burke ustelek Suffolkeko poliziatik urrunduta mantendu zuten FBItik zetorren norbait. Arnas berria eragin nahi zion Hartek LISK kasuari. Urtarrilaren 26ko p rentsaurre koan aurkeztu zuen zantzua gizonezko gerriko bat zen, bi hizki larri grabatuta zeuzkana: “HM” edo “WH” izan zitezkeen hizkiak, goitik behera edo behetik gora begiratuz gero. Gorpuetako batetik hurbil aurkitu zela gerrikoa esan zuen komisarioak eta hiltzailea k maneiatu zuela sinesten zuela poliziak. Zein gorpuren parean aurkitu zen ez zuen zehaztu Hartek. Zergatik hainbeste urtetan ezkutatuta izan zuten gerrikoa eta zergatik orain erakusten zuten galdetu ziotenean, hau zela une egokia erantzun zuen Hart komis arioak , beste barik. Kasuaren inguruan informazioa lortu edo eskaini nahiko lukeen edonorentzat web orri bat ere abian jarri zutela jakinarazi zuen Hart komisarioak ( www.gilgonews.com ). Zoritxarrez weborri hori last er itxi zuten. Kontatu beharra dago, Geraldine Harten prentsaurrekoaren egun berean, John Rayk beste prentsaurreko bat eskaini zuela, Harten adierazpenak “desegoki eta arduragabeak” zirela esateko . Izan ere, Harten prentsaurrekoa Netflixek “Lost Girls” fil maren trailerra kaleratu zuen egun berean egin zen eta, jende askorentzat hau arraroa bazen, Rayren haserrea agian protagonismoa kendu ziotelako izan zitekeen. “Lost Girls” filma, izen bereko liburu batean oinarritua, LISK kasuaren inguruko fikzionalizazi o bat da, baina Shannanen desagerpenean zentratua eta Mari Gilberten ikuspegitik kontatua. Filmean Mari Gilbert justizia bila borrokatzen duen ama kuraia bat bezala agertzen da, bere alabarentzat eta Gilgoko lau biktimen aldeko justizia bilatzen duena. Gilgoko laurak Mari Gilbertekin izan zuten harremanaren harira soilik agertzen dira filmean, eta LISKen gainerako biktimak aipatu ere ez dira egiten. Mari Gilberten benetako historiaren alde rdi batzuk ere ahazten dira filmean: laugarren alaba, Stevie, ez da a ipatzen, ziurrenik ez zuelako baimenik eman –John Ray bere abokatua ez delako, agian? ; Sarra eta Sherre arraza zuriko aktoreek interpretatzen dituzte, eta Mariren hilketaren inguruko xehetasunak ezta ez dira ematen. Netflix kateak ekoitzitako telefilm ba tek holako narrazio sinple eta azpimarratua behar du, jakina, baina Mari Gilberten hagiografia honen atzean John Rayren eskua sumatzea ez da zaila. Horregatik haren haserrea Geraldine Hart komisarioak LISKen hilketen ga ineko ikerketa abian zela gogoratzera irten zenean . Rayk ezingo zuen berriz errepikatu bera zela “neska horien” alde justizia bila jarraitzen zuen bakarra. Mari Gilberten hilketaren ondoren ere, John Ray abokatuak Shannanen kasua argitu nahian –errudun bat eta kalte ordain bat aurk itu nahian jarraitzen du, nahiz eta Hacketten aurkako auzian arrazoia ez zioten eman. Shannanek 911ra egindako deia kaleratu beharko zela defendatzen jarraitu du. Dei horretan kasua argitzeko funtsezko informazioa egon behar zela sinesten zuen Rayk eta po liziak ez zuela deia argitara atera nahi zerbait garrantzitsu ezkutatzen ari z elako. Azkenean, 2020ko maiatzean, epaile baten aginduz Shannanek 911 zenbakira egindako 2 3 minutuko deia entzuteko aukera izan du John Rayk. Entzundakoa kaleratzea debekatu zion epaileak, baina Shannanen ahotsean beldurra sumatzen zela esan zuen Rayk … Ikerketare n hasieratik bagenekien zerbait . LISK kasua bizirik zegoela aditzera emateko Geraldine Hart komisarioaren ahalegina ez zen urtarrileko prentsaurrekoan gelditu . 2020ko mai atzaren 29an, COVID gaitzak eragindako itxialdiaren erdian, bideo bitartez eginiko adierazpen batzuetan, urte askotan LISK kasuak izandako aurrerapenik nagusiena argitara eman zuen komisarioak: ordura arte Jane Doe 6 edo Manorvilleko Jane Doe bezala ezagut ua zen biktimaren benetako identi tatea ezagutarazi zuen. Valerie Mack zen identifikatu gabeko biktima , New Jerseyn bizi zen, ama zen eta 24 urte zeuzkan 2000. urtean desagertu zenean. Prostituzioan lan egiteagatik atxilotu zuten Philadelphian, desagertu b aino hilabete batzuk lehenago, eta Melissa Taylor izena ere erabiltzen zuen bere lanean. Ez zeukan Long Islandekin inolako loturarik, baina horretan bat zetorren LISKen biktimetako askorekin, prostituzioan aritzen ziren neska gazte txikiak, New Yorkera beste estatu batzuetatik heldutakoak. Gogoratzen dugunez, haren gorpua 2000. urteko azaroaren 19an aurkitu zuten ehiztari batzu ek Manorvilleko basoetan, zatikatua eta plastikozko poltsetan sartuta. H aren burua, eskuak eta hanka bat 2011ko apirilaren 4an aurkitu zituzten Ocean Parkway bazterrean, plastikozko polts etan ere. 20 urtez Valerie Macken sendia eta lagunak erantzunak itxaroten egon dira eta, nahiz eta hau ez izan haiek nahiko zuten emaitza, nolabaiteko bake eta itxiera sentimenduak ekarriko dizkiela espero dut –adierazi zuen Mack komisarioak prentsaurre koan. FBIri eskerrak eman zizkion Hartek, LISK kasuan erakusten ari zen elkarlanagatik eta Suffolkeko poliziari lagundu ziolako Valerie Mack identifikatzen , “genealogia genetiko” izeneko teknika zientifikoaren bidez. Jakitera eman zutenagatik, lehen aldia ze n hura genealogia genetikoa erabiltzen zuela poliziak , New York estatu osoan, hilketa kasu batean pertsona bat ident ifikatzeko . 2018an, Hartek karguan bi aste baino besterik ez zeramatzanean, Kaliforniako poliziak urte askotan argitu gabe egondako hilketa eta bortxaketen “kasu hotz” bat argitu berri zuela jakin zuen. DNA aztertzeko teknika berriei esker, 72 urteko Joseph DeAngelo “Golden Stateko Hiltzailea” zela frogatu zuten, eta zortzi hilketen errudun jo zuten. DNA datu base pribatuetako informazioa esku ratuz lortu zuten hiltzailea identifikatzea. Geraldine Hartek LISK kasuan ere teknika berbera erabili beharko zutela erabaki zuen, baina errealitatea beti uste baino konplexuagoa zen. Hasteko, Golden Stateko hiltzailearen kasuan ez bezala, LISK kasuan ez zen biktimetako batean ere haren ustezko hiltzailearen DNA aztarnarik aurkitu. Hori bai, biktimen DNA bazeukaten, identifikatu gabekoena ere, eta biktimen identifikazioak hiltzailearenganaino gida zezakeen. Hurrengo oztopoa New York estatuko legedia izan zen, EEBBtako murriztaileenetarikoa DNAren erabilerari dagokionez. Beste estatu batzuetan p olizia enpresa pribatuen eskuetan dauden datu baseetan sar daiteke, baina ez New Yorken. Oztopoa gainditzeko funtsezkoa izan zen FBIren elkarlana, Harte n lankide ohiena. FBI behin ofizialki LISK kasuko ikerketan partaide izendatu ta, agentzia federalak Suffolkeko poliziak lortu ezin zuen informazioa eskura zezakeen DNA datu base pribatuetatik. Horrela, Valerie Macken izeko batek enpresa pribatu horietako b ati eman zion DNA lagin bat aurkitzean, Jane Doe 6 identifikatzea lortu zuten. Hainbeste urteren ostean , bi eguneraketa hauek –gerrikoa eta bik timetako baten identifikazioa , errudun bat identifikatzera eraman ez bazuten ere, LISK kasua Suffolkeko poliziar en lehentasun nagusia zela frogatzeko balio zuten. Eskura ditugun ikerketa baliabide guztiak erabiltzen jarraituko dugu kasu hau sakonki ikertzeko –gaineratu zuen Hartek maiatzeko prentsaurreko hartan. Edonola, argi dago Harten ardurapean LISK kasuaren ga ineko informazioa zuhurtzia handiz maneiatuko dela. Norbaiten oroimenean argiren bat piztuko zuelakoan kaleratu zuen gerrikoaren informazioa, baina orain arte ez dakigu nolako emaitzak ekarri zituen argitaratze horrek. Valerie Macken identifikazioa ere aur rerapen handia izan zen eta publikoari frogatu zion kasua bizirik zegoela. Baina hortik aparte isiltasuna eta zuhurtzia dira Geraldine Harten jarreraren ez augarriak. Iraganean kasuaren gaineko informazio gehiegi plazaratu zela uste omen du komisarioak. Gehiegizko informazio horrek hiltzaileari zantzuak ezkutatzen lagundu bide zion, edo zantzu faltsuak erakarri bide zituen, ikerketa bide okerrak zabaldu zituztenak. Une honetan Suffolkeko polizia departamentutik ez dute baieztatzen ikerketaren hasieran hedabide guztietan zabaldutako kasuari buruzko xehetasun asko, hala nola biktimen heriotzen kausa edo arpilera zakuetan bilduta aurkitu zirenik. Une honetan ez dago argi polizia gardenegia izan ote zen ikerketaren hasieran, gorpuak aurkitu ziren garaian, edo hedabideak garai hartan zurrumurruz elikatu ote ziren eta oihartzun bidez desinformazioa hedatu ote zuten. Hartek ez du ezta poliziaren ikerketa lerro ofiziala hiltzaile bakarrarena edo anitzena ote den zehaztu . Hala ere, bere urtarrileko prentsaurre koan “hiltzaile” hitza aipatu zuen, bakarra. Eta baieztatu ez duen beste datu bat zera da, Shannan Gilberten heriotza LISKen hilketekin lotutako beste bat bezala ikertzen ari direnetz. Antza denez, ikerketa lerro ofizialaren arabera Shannan ezbeharrez hil zen, baina Suffolkeko poliziak ez du kasua oraindik itxi . Zalantzak omen dauzkate oraindik. Argi dago k asu biak betirako lotuta egongo direla, eta baita ere lotura horrek bakoitzaren ikerketari kalte eragin diola hamar urte hauetan. Shannan ez bazen LISKen biktima bat, haren izena eta haren heriotza kasuaren inguruko informazio guztien erdian agertu izanak , beste biktima guztien gainean itzal bat eza rri zuen eta, ziurrenik, ikerketaren esfortzuak eta lehentasunak desbideratzen lagundu zuen. Bestalde, Shannan LISKen biktima bat ez zela frogatu beharrak, agian, ezbehar bategatik hil zela azkarregi ondorioztatzera bultzatu zuen, eta bere ihesaldi eroan erasotzaileren batekin gurutzatu ze naren posibilitatea ere azkarregi baztertzera. … Bitartean hamar hilketa biktima dauzkagu justizia ren zain: Melissa Barthelemy, Megan Waterman, Maureen Brainard Barnes, Amber Lynn Costello, Jessica Taylor, Valerie Mack, eta izengabeko Peaches, honen alabatxo Baby Doe, John Doe eta Jane Doe 7. Hamar? Bakarri k? Eta “Cherries”, Mamaroneck hondartzako Jane Doe? Eta Tanya Rush? Hauen bien heriotzak, 2007an eta 2008an gertatutakoak, LISKen hilketekin antzekotasun gehiegi gordetzen dituzte haren krimenen zerrendatik kanpo uzteko. Hamabi lirateke biktimak. Eta urrezko txerriaren zintzilikarioa zeraman emakumea, 2013an hilik aurkitu zutena? Hamahiru biktimez ari ote gara? Eta Shannan bera ? Hama lau ote dira biktimak? Eta ziur John Bittrolff ez dela LISK? Benetan ez dutela haren aurkako frogarik aurkitu LISKen hilketen ikerketan?

2023-12-01

Gipuzkoa-irudikatuz-2030_eus

GipuzkoairudikatuzZehar + ikerketa taldeaLehenengo emaitzak Gipuzkoa irudikatuz Ikuspegi partekatu baterako laborategiaren lehenengo emaitzakZZeehhaarr++ iikkeerrkkeettaa ttaallddeeaa Ekarpenak: Ana Isabel Vergara Iraeta Andere Ormazabal Gaston Cristina Peña Rodriguez Elizabeth Pérez Izagirre Igor Ahedo GurrutxagaIgor Alvarez Echeverria Imanol Telleria HerreraIzaro Gorostidi Vidaurrazaga Jon Umerez UrrezolaJuana Goizueta VertizLibe Galdos UrbizuLidia Caño PerezLuismi Uharte Pozas Margaret Louise Bullen Maitane Arnoso Martinez Mikel Torres AldaveMiriam Ureta GarciaOmar García Zabaleta Xabier Barandiaran FernandezLuken Carbayeda UrruzolaIdazketa taldea: Antonio Casado da Rocha Ekai Txapartegi Zumeta Ion Arrieta ValeroLucia Pérez Prat Luke Goñi Martinez Maider Zilbeti PerezUxue Zugaza GoyenecheaHitzaurrea:Fernando Tapia Alberdi Agustin Erkiza OlaizolaEpilogoa:Iñaki Zabaleta GorrotxategiMegatrend Cards: © Sitra Innovation Fund 2023Argazkia:UPV/EHUko Komunikazio Bulegoa Gipuzkoa irudikatuzIkuspegi partekatu baterako laborategiaren lehenengo emaitzak ISBN 9788409538577Honakoak egin ditzakezu: PPaarrtteekkaattuu — partekatu, kopiatu eta birbanatu edozein bitarteko edo formatutan MMoollddaattuu — nahasi, eraldatu eta horretan oinarrituz sortu edozein xedetarako, baita merkataritza xedeetarako ere. Lizentzia emaileak ezin ditu askatasun horiek atzera bota, lizentziako baldintzak betetzen dituzun bitartean. Honako baldintzen arabera: AAiittoorrttuu — Aitortza egokia egin behar duzu, lizentziaren esteka eman behar duzu eta aldaketak egin diren adierazibehar duzu. Zentzuzko edozein modutan egin dezakezu hori, baina ez duzu aditzera eman behar lizentzia emai leak zu edo zure erabilera onesten duenik. PPaarrtteekkaattuu bbeerrddiinn — Materiala nahasten, eraldatzen eta horretan oinarrituz sortzen baduzu, jatorrizkoaren lizentzia berarekin banatu beharko dituzu zure ekarpenak. EEzz ddaaggoo mmuurrrriizzkkeettaa ggeehhiiggaarrrriirriikk — Ezin duzu lege baldintzarik edo neurri teknologikorik aplikatu, baldin eta lizentziak baimentzen duen zerbait legez murrizten badiete gainerakoei. Laburpen honek ez du lizentzia ordezkatzen. Booktegik testu akademikoak argitaratzen ditu formatu elektronikoan BOOKTEGI AKADEMIA atalean. Argitalpen ofizialak dira, ISBNekin, eta booktegi.eusen daude eskuragai. Izaera akademikoa bermatzeko –eta edukia ez denean doktorego tesia, edo gradu/master amaierako lana–, argitalpen bakoitza plazaratu aurretik bi ohargile independientek aztertu eta ontzat ematen dute.info@booktegi.eus Gipuzkoako Foru Aldundiak laguntza eman dio proiektu honi. Aurkibidea1. Hitzaurrea2. Sarrera3.Marko teoriko txikia4.Diseinua eta antolaera5.Lehenengo fasea: Plataforma6.Bigarren fasea: Galderak formulatzeko tailerrak7. Hirugarren fasea: galderak lehenesteko unea8. Erremintakaxa9. Ondorioak eta hurrengo urratsak10. Epilogoa11. Bibliografia 1 1. Hitzaurrea Fernando Tapia Alberdi (Ikasleen eta Enplegarritasunaren arloko Errektoreordea, UPV/EHU) Agustin Erkizia Olaizola (Gipuzkoako Campuseko Errektoreordea, UPV/EHU) Gipuzkoako lurraldea euskal kulturaren sakonean ainguratua dago, eta tradizio, identitate eta aurrerapenaren arragoa izan da luzaroan. Bere mendi handientsuak, kostalde malkartsuak eta 88 udalerriak lurralde honen etengabeko eboluzioaren lekuko izan dira, bere sustrai kulturalak etengabeko hazkunde eta garapen nahiarekin orekatzen ahalegindu dena. Bide horretan, zerumugan 2030. urtea aukeren itsasargi gisa ikusten da, baita erronken itsasargi gisa ere. Gipuzkoako Foru Aldundiak, herritarren ongizatearekin eta etorkizunarekin konprometituta, 2030. urterako bidaia bisionario bat proposatu digu hitzaurre hau idatzi dugun unibertsitateko arduradunoi. Bidaia horretara, gobernuko erakundeak eta erakunde akademikoak gonbidatzeaz gain, Gipuzkoako gizarte osoa etorkizun hobe baten bilaketa kolektiboan inplikatzea du helburu. Bidaia honek “Gipuzkoa irudikatuz 2030” du izena: ekimen ausart eta eraldatzailea, modu partehartzaile eta kolaboratiboan lurralde horren etorkizun hurbilaren ikuspegi partekatu bat sortzea helburu nagusi duena. Baina, zerk eragiten du, gaur egun, proiektu hau benetan bakarra eta inspiratzailea izatea? Erantzuna sinplea da, baina sakona: lankidetzazko gobernantza. Aurrean ditugun erronka konplexuei aurre egiteko komunikazioa eta elkarlana funtsezkoak bihurtu diren mundu honetan, lankidetza da komunitateen potentziala desblokeatzen duen giltza nagusia. 2 Lankidetzaren bidez, gure erakundeen mugak, diziplinak eta ikuspegi indibidualak gainditu ditzakegu, benetan apartekoa den zerbait sortzeko; izan ere, Gipuzkoako lurraldeak etorkizun ezurrun batean aurre egin behar dien erronkei aurre egiteko modua eta tresnak ikusten laguntzen digu. Zentzu horretan, “Gipuzkoa irudikatuz 2030” ikerketaekintza prozesua gobernantzak XXI. mendean izan duen bilakaeraren lekuko adierazgarria da. Horregatik, une honetan aurkezten dugun lehen txosten honek, prozesuaren “erdibidean” lortutako emaitzak biltzen dituenak, ez ditu soilik datuak eta ondorioak aurkezten; askoz gehiago da: ikuspegi partekatu bat elkarrizketaren, baterako ikaskuntzaren eta, batez ere, baterako sorkuntzaren arragoa bihurtzen ari dela erakusten duen testigantza. Orrialde hauetan, ikerketaren emaitzak ez ezik, elkarrekin bildu, eztabaidatu, arakatu eta amestu zuten pertsonen istorioak ere aurki daitezke. Bada ideia bat bereziki azpimarratu nahiko genukeena ikerketalan honi dagokionez. Proiektu honen alderdirik nabarmenetako bat da Gipuzkoako Foru Aldundiaren eta Euskal Herriko Unibertsitatearen (UPV/EHU) arteko harremanak eraldatzen ari diren testuinguruan kokatzen dela. Garai batean, erakunde horiek konpartimentu estankoetan jarduten zuten askotan, bakoitzak bere helburu eta xede indibidualak lortzeko. Harreman puntualak zeuden, ez sistematikoak, bakoitzaren arduradunen edo foruarduradunen eta finantzaketa publikoaren bila ateak jotzen zituzten ikertzaileen interesen koiunturaren arabera. Hala eta guztiz ere, azken aldian, elkarrizketarako gune bat sortu da, eta esparru horretan elkarrekin ikasteko prozesuak, elkar ezagutzeko prozesuak eta, azken batean, baterako sorkuntzako dinamikak garatzen dira. Horrek Foru Erakundearen eta UPV/EHUren harremanak nabarmen eraldatzea ekarri du. Prozesu hori ikerketaekintzako prozesuetan eta 3 GFAren eta lurraldeko unibertsitate publikoaren arteko harremanaren eraldaketan elikatu da, baita inplikatutako politikari eta funtzionario batzuen ikuspegi sistemikotik eratorritako ikaskuntzetatik ere. Eraldaketa hori posible da, alde batetik, unibertsitatearen aldetik, “hirugarren misioa” deritzonaren esanahia berrikusten ari garelako. Izan ere, unibertsitatearen izana ikerketaren bidez sortutako ezagutza zabaldu edo sozializatzearekin lotuta dago, eta horrek, gizarteondasun den aldetik, giza garapen iraunkorra lortzen lagundu behar du, paradigmaaldaketa baten ondorioz ezagutzaren sorreran eta ezagutzaren gizarteetan helize laukoitzaren (edo, gaur egun, boskoitzaren) kontzeptuesparrua onartuz. Unibertsitateak ez du esparru horretan monopoliorik eta, ondorioz, arretafokoa berrikuntza eta zientzia irekira, lankidetzazko ikerketara, ekintzailetzara eta elkarlanera bideratu behar da. Lankidetzarako eta koordinaziorako esparru berritzaile bat ezarri eta artikulatzeko, GFAren eta UPV/EHUren arteko hitzarmenak onartu dira bata bestearen atzetik. Bereziki, 20222023 aldirako hitzarmenean eta “Gipuzkoa irudikatuz 2030” programan gauzatzen den 2030eko Gipuzkoaren ikuspegi partekatua sortzeko enkargua eremu dialogiko batean egiten da, non, partehartzaile, politikari, unibertsitateko arduradun eta ikertzaile bakoitzaren abiapuntuak elkar ezagututa, proiektu partekatuan elkarrekin lan egiten ikasten duten. Proiektu hori Gipuzkoak etorkizuneko erronkei aurre egiteko duen gaitasuna indartzeko helburuaren inguruan eratzen joan da. Egitasmo bateratu hori ez da partehartzaileek adierazitako helburu soila, gero hitzarmenean kodifikatzeko. Aitzitik, partehartzaileek berek, beren elkarreraginen bidez, garrantzitsutzat jo badute ere, deliberazioprozesu kolektibo batean praktikaren xede gisa definitu dutena da, elkarrekiko konpromisoaren konplexutasunaren adierazgarri. Garatu beharreko ikerketaildoen inguruko negoziazioak eta proiektu zehatzen esparruan Politika eta Akademiaren arteko baterako lanak konfiantzan, ezagutza lankidetzan sortzean eta partehartzaileek praktikaren bidez elkarrekin ikastean oinarritutako dinamika ahalbidetu dute. 4 Beraz, Gipuzkoako Foru Aldundiaren, UPV/EHUren eta Gipuzkoako gizartearen arteko lankidetzak bilakaera nabarmena izan du. Lehen lurralde bereko bizilagunak izan gintezkeen, baina orain benetako lankideak gara Gipuzkoaren etorkizunaren eraikuntzan. Elkarrekin ikasten ari gara besoz beso lan egiten dugunean gure indargune indibidualak biderkatu daitezkeela, eta gure ikuspegi partekatuek etorkizun oparoago bati forma eman diezaioketela guztiontzat. Azkenik, “Gipuzkoa irudikatuz 2030” ekimenak gogorarazten digu lankidetza eta kolektibitate espiritu batean batzen garenean lor dezakegunak mugarik ez duela. Guztiok ari gara Gipuzkoarako etorkizun partekatu bat eratzen, gure lurralderako inspirazioitsasargia izango dena. Txosten hau bidaia horren lehen testigantza da, bidaia hori amaitzetik urrun dago, baina promesaz eta aukera ikaragarriz beteta dago. 5 2. Sarrera Argitalpen honek Gi2030 (Gipuzkoa irudikatuz 2030) ikerketaekintzaren bilakaera jasotzen du, lehen zazpi hilabete hauetan egindakoa, 2023ko urtarriletik uztailera bitartean. Bidearen erdian idatzitako txostena da, eta ibilbidearen lehen urte honetarako aurreikusi genituen 5 faseetatik lehengo 3 faseen emaitzak jasotzen ditu. Ikertzailetaldeak modu kolektiboan osatu du txosten hau, baina proiektuaren euskarri den plataforma digitalean (Gi2030.eus) erregistratu diren eta parte hartu duten berrehunik gora pertsonekiko elkarreraginaren emaitza ere bada, horiek guztiak gabe ezinezkoa izango bailitzateke eduki hauek osatzea. Gure esker ona guztiei. Gipuzkoa irudikatuz 2030 programaren helburua zera da, lurraldearen etorkizun hurbilari buruzko ikuspegi partekatua sortzea, modu partehartzailean, Gipuzkoan eta gipuzkoarrekin batera. Helburu horrek abstraktuegia badirudi ere, etorkizunari buruzko ikuspegi partekatua, kontzienteagoa eta gogoetatsua izatea, gutxienekoa ere bada, oso praktikoa eta baliotsua delako lankidetzan jardun nahi duen edozein komunitate, erakunde edo kolektiborentzat. Ikuspegi partekatua sortzeko, oso modu sinplean esanda, (1) ikuspegi eragingarriak definitu eta (2) partekatu behar ditugu. Gi2030ean bi helburu horiek lortzen ikasteko hainbat metodologiekin esperimentatu dugu. Proposamen informatuak eta ekintzara bideratuak sortzen saiatzen ari gara aurrez aurreko eztabaidatailerren bidez, ondoren herritarren partaidetzarako plataforma digitala erabiliz (Decidim) partekatzen ditugunak. Azkenik, prozesu hibrido hori lurraldeko beste herrietara zabaltzen dugu, Gipuzkoan, Gipuzkoatik eta Gipuzkoarekin ikasten jarraitzeko. Gi2030 Gipuzkoako Foru Aldundiak (GFA) inspiratu eta bultzatutako proiektua da. Lankidetzahitzarmen baten bidez, UPV/EHUri agindu zion, herritarrekin eta gizarteeragileekin batera, 2030erako lurraldearen ikuspegi partekatua sortzeko. Prozesuaren 6 amaieran, ikuspegi hori deskribatzen duen dokumentu bat argitaratu nahiko genuke, egituratua eta egikaritua izan dena metodologikoki gure ekarpen bereizgarria denaren bidez: “elkarrizketa komunitarioa” delakoa. 2023 urtean zehar jasotako galderen, erantzunen eta proposamenen bidez egin du aurrera prozesuak. Elkarrizketa horien guztien ardatzak 5 gaieremutan iltzatzen dira (pertsonak, zientzia, klima, ekonomia eta ongizatea), lurraldea jasaten ari den hiru trantsizio edo eraldaketa handiei buruz hausnartzen jarraitzeko (hala nola sozialdemografikoa, digitalteknologikoa eta energetikoekologikoa). Dokumentu hau eratzen ari garen ikuspegi partekatu horren aurrerapentzat har daiteke, baina ñabardurak eta datu zehatzak topatzeko biderik onena da plataforma digitalera jotzea, uneanuneko informazioa bertan argitaratzen delakoan. Bigarren kapituluan, “ikuspegi partekatua”, “eraldaketa soziala” edo “lankidetzazko gobernantza” kontzeptuak nola ulertzen ditugun azalduko dugu. Literatura espezializatua duten kontzeptuak diren arren, edo hain zuzen horregatik, kontzeptu horiei heltzeko orduan hainbat aukera zabaltzen dira. Gainera, Gipuzkoan hartzen ari diren esanahi eta konfigurazioak baditu zehaztea merezi duten hainbat berezitasun. Horiek guztiak argitzeko, askotariko tradizioetan oinarritzen gara, akademikoak zein praktikoak, hala nola deliberaziodemokrazian, partaidetzaprozesuetan, gobernantzamodu berrietan, antropologian eta etika aplikatuan, edota gizarteeraldaketa teorietan. Izan ere, Gi2030en pentsatzen dugu Gipuzkoak gaur egun badituela Helize Boskoitza delakoa [Quintuple Helix] ikuspegiaren arabera funtziona dezaketen – eta, hain zuzen ere, batzuetan hala funtzionatzen duen– lurraldeezaugarriak. Herritarren berrikuntzako tokiko ekosistema aberatsa da – gizarteberrikuntzako ekosistemak barne, hala nola Arantzazulab, Colaboratorio de Innovación Ciudadana, El Día Después, Etorkizuna Eraikiz, etab. zeinetan parte hartzen dugun eta inspiratzen gaituzten– eta Helize Hirukoitzaren eredu tradizionala 7 gainditzeko moduan dagoela esan liteke (administrazio publikoa / ezagutza eta ikerketazentroak / enpresak eta profesionalak). Hiru puntako eredu hori, lehenik, Helize Laukoitzarekin zabaldu izan da, gizarte zibiletik (herritar antolatuak eta antolatu gabeak) jasotako eskumenak, jakintzak eta palankak gehituz. Gure ustez ordea, Bosgarren ardatza ere gehitu ahal zaio, hau da, lurraldearen gaitasunak, berrikuntza sortzen duen testuingurua bera txertatuaz. Hirugarren kapituluan, proiektua bere osotasunean deskribatzen dugunean, Gi2030ek Helize Boskoitz hori nola mugitzen duen eta gure ereduaren berezitasuna marrazten duten printzipioak azaltzen ditugu. Lankidetzazko gobernantza martxan jartzeko hainbat modu dago, eta gaurgaurkoz Gipuzkoan izan badira tradizioa, borondatea eta baliabideak gobernantza modu hori praktikan jartzeko. Gure ekarpena unibertsitatearen eremuan kokatzen den arren, “mugako” ikerketaekintza egiten dugun neurrian, unibertsitatea bere espazio segurutik (campusa, laborategiak edo liburutegia) ateratzen dugu eta lurraldearekin nahasten gara estrategia hibrido eta esperientzialen bidez. Erabakiak hartzeko partaidetzadeliberatibo dinamikak abiarazi ditugu, politika publikoak sortzeko prozesuak osatu edo aberasteko moduekin esperimentatuz edo horiek aztertuz, esaterako, herritarbatzarren eta ikuspegi partekatuko tailerren bidez. (2022aren amaieran egindako Tolosako Herritarren Batzarra ebaluatzea esperientzia garrantzitsua izan da proiektu honi forma emateko prozesuan). Era berean, proiektuan parte hartzen duten, antolatzen duten eta interesa duten pertsonek, zein horien guztien stakeholderek, fase guztietan eta modu anonimoan eman izan diguten ikuspegiak ere biltzen ditugu txosten honetan. Definitzen gaituen beste ezaugarria zera da, teknologia zibikoarekin (civic tech) ari garela esperimentatzen, kode librean oinarritutako Decidim plataforma digitalen potentzialarekin, hain zuzen. 2023ko urtarrilean, proiektuaren 1. fasean Decidim instantzia bat jarri genuen 8 abian. Horrela abiatu ginen. Plataformaren jatorria eta funtzionalitateak zehatzmehatz deskribatzen ditugu laugarren kapituluan. Hitz gutxitan esanda, plataforma digitalak prozesua bere barnean jasotzen du eta elkarrekintza guztiak dokumentatzen ditu, gardentasuna irabaziz eta partehartzaileen arteko elkarreragina erraztuz. Plataforma gure beharretara ekarri dugunez, gure ikuspegi partekatua elikatzen duen galderaproposamenen gako berean diseinatu dugu. Proiektuaren denborei dagokionez, lehen fase horretan hasi ginen, halaber, tailer presentzialak egiteko eta plataforma digitalari eusteko akordio eta lankidetzasarea ehuntzen. Proiektuaren 2. fasea 2023ko otsaila eta maiatza bitartean garatu zen, eta Gipuzkoako campusean herritarrekin, ikasleekin eta ikertzaileekin egindako 2 orduko 12 tailerretan ainguratutako prozesua izan zen (ikus 1. taula). Bosgarren kapituluan deskribatzen dira tailer horietako bakoitzean landutako gaiak, bai eta iterazioerronda haietan modu kolektiboan sortutako 100 galdera baino gehiago lortzeko diseinatu genituen bi metodologiak ere. Tailerretako gaiei buruz adituek egindako txostenen edukia ere laburbiltzen dugu, baita erabilitako beste baliabide batzuk ere: Laian dokumentala, GFAk egina, eta Sitra Finlandiako berrikuntzaagentziak ekoitzitako megatendentzien gutunak, besteak beste. 9 1. taula: 2. eta 3. faseko partaidetza datuak. Seigarren kapituluan, 2. fase horretan lortutako datuen (kuantitatiboak zein kualitatiboak) azterketa orokor bat egiten dugu, ikuspegi partekaturako lehen hurbilketa bat proposatuz: Zeintzuk dira tailer horietatik sortzen diren galderak eta kezkak? Nolakoa da Gipuzkoari buruz ematen duten ikuspegia? Galderen deskribapena egin ondoren, lau multzo handitan sailkatzen ditugu: garai gure garaiko trantsizio handiei buruzkoak, hiru, eta lankidetzazko gobernantzari buruzkoa, laugarrena. Tailerretan jasotako 100 galdera baino gehiago horiek landu ditugu 3. fasean. Horretarako, Delphi metodoaren egokitzapen propio bat egin dugu, gizartezientzietan eta prospektiban ohikoa dena, eta metodologia horrek aukera eman digu galdera horiek adituen eta herritarren laguntzarekin kontrastatzeko eta lehenesteko. Zentzu zabalean ulertzen dugu “aditu” izatea, jakintza akademikoak zein ezakademikoak edo esperientziazkoak barne 10 hartzen dituena. Alde batetik, 29 laguneko aditu talde bat osatu dugu, ekainean eta uztailean zehar galdera horien inguruan hainbat kontraste eta hautaketatxanda egin dituena, galderak lehenesteko argudioak eman behar izan dituztelarik. Bestalde, galdera multzo garrantzitsu bat Gipuzkoako bi lekutara eraman ditugu (lankidetzazko gobernantzari buruzkoak direnak edo, oro har, herritarren eta erakundeen arteko harremanei buruzkoak) “microDelphi” bana egiteko, jaialdi edo topaketa formatuan. Bi jaialdi edo topaketa horietan, proiektua hiriburutik Gipuzkoako kostaldera edo barnealdera eraman dugu, biztanle gutxiagoko lekuetara. Konkretuki, zazpigarren kapitulua amaitzen da uztailean Zegaman eta Itziarren egin ditugun kultur jaialdi horien kronikarekin, eta azalduz nola garatu den 10 galdera “finalisten” hautaketa prozesua. 2023ko iraila eta azaroa bitartean egingo den 4. fasearen abiapuntu izango dira esperientzia eta galdera horiek. Bitartean, aurreko hilabeteetan zehar proiektuak sortu dituen materialak eta baliabideak lurraldearekin partekatu nahi ditugu, beste proiektu eta talde batzuek ere irekitzen ari garen bide honetan aurrera egin ahal izan dezaten. Zortzigarren kapituluak gure Gi2030 tailerreko ereduak jasotzen ditu eta hamar bideo labur (5 sektorialak edo tematikoak, eta 5 metodologikoak edo zeharkakoak), gure “tresnakutxa” osatzen dutenak. Ikuspegi partekatuaren emaitzarik garrantzitsuena dela uste dugu, azken batean, ezin delako dokumentu soil bat izatera mugatu. Horrelako deliberazio prozesuak egiteko gaitasuna bera da emaitza garrantzitsuena, lurralderen erronkak modu kolektiboan eta lankidetzan bistaratzeko gaitasuna garatzea eta zabaltzea. Kontua ez da goitik beherako ikuspegia ezartzea, baizik eta ikuspegi partekatu hori elkarrekin sortzea eta birsortzea denboran eta lurraldean zehar eta lurraldean bertan, modu kontzienteagoan, inklusiboagoan eta erresilienteagoan garatu dadin. Ikuspegi partekatua, beraz, ez dugu produktu edo dokumentu gisa ulertzen, baizik eta gizartea eraldatzeko gaitasunak lantzen dituen prozesu gisa. 11 Azkenik, bederatzigarren kapituluak atera ditugun behinbehineko ondorioak jasotzen ditu, proiektuan parte hartu duten pertsonen aintzatespena ere egiten dugu, eta sortzen ari diren alboonurak eta onura intangibleak aipatzen ditugu. Txostena ixten dugu erabili ditugun erreferentzia bibliografiko eta material guztiekin. Epilogo bat ere gehitu diogu, Iñaki Zabaleta Gorrotxategik, UPV/EHUko irakasle eta “Joxe Azurmendi” Pentsamendu Garaikideko Katedraren arduradunak, berariaz proiektu honetarako prestatutako testu batekin. 12 3. Marko teorikoa txikia Honako atal honetan, gure ikerketa gidatu duten teoria eta kontzeptu nagusien berri ematen dugu, laburlabur. Gipuzkoako herritar eta gizarteeragileekin batera, 2030erako aurreikusi daitezkeen lurralde erronken ikuspegi partekatua sortzeko Gipuzkoako Foru Aldundiak (GFA) inspiratutako eta unibertsitatetik (UPV/EHU) bultzatutako ikerketaekintza da Gi2030. Gipuzkoako administrazio publiko nagusiaren eta euskal unibertsitate publikoaren arteko lankidetza hori Etorkizuna Eraikiz ekimenaren parte da. GFAren ekimen estrategiko hori 2016an sortu zen, komunitateak egungo erronkak modu kolaboratiboan ulertu eta jorratzeko duen gaitasuna sustatzeko. Entzuketa aktiboaren eta esperimentazioaren bidez, ekimenak hainbat proiektu biltzen ditu, non agintari publikoek eta herritarrek parte hartzen duten lurraldearen agenda definitzeko eta aplikatzeko, eta politika jasangarri eta iraunkorrak egiten laguntzeko (Barandiaran, Canel eta Bouckaert 2023, 21). Garapen jasangarrirako 2030 Agendak, Nazio Batuen Batzar Nagusiak 2015eko irailean onartua izan zenak, eraldaketa globalerako ikuspegi orokorra ezartzen du, mundu osoko tokiko eta eskualdeko eragileak mobilizatzea, inplikatzea eta ahalduntzea eskatzen duena, Garapen Iraunkorreko Helburuen lurreratzea babesteko. Zurutuzak eta Errazquinek adierazten duten bezala (2023, 12), Etorkizuna Eraikizek 2030 Agendarekin hainbat mailatan konektatzen du, bai “zeran” (proiektuen edukia), bai “nolan” (gizarteeraldaketa bultzatuz lankidetzazko gobernantzaren bidez). 13 2030 urtea data arbitrarioa iruditu daitekeen arren, historia ez delako urte horretan amaituko, jakina, hamarkada honetan egindako aurrerapenek erabat baldintzatuko dute ondoren etorriko dena. Datozen erronkei heltzeko, tokiko eragile askoren agendak, ezagutzak eta esperientziak partekatu behar dira. Horregatik, Gi2030ek etorkizun eragingarriak eta desiragarriak irudikatzea errazten die herritarrei, tailer presentzialak eta interakzio digitala uztartzen dituen metodologia partehartzaile hibridoaren bidez. Egitasmo orokor horrek hainbat helburu osagarri ditu: 1. Lurraldeko herritar eta eragileen artean etorkizunari buruzko agertoki edo ikuspegi partekatuak identifikatzea. 2. Lankidetzazko gobernantzaren formak eta praktikak lurraldean aplikatzea, esperimentazio eta deliberazio kolektiboaren bidez. 3. Etorkizun desiragarriak eta eragingarriak irudikatzeko eta kontrastatzeko gaitasunak estimulatzea. 4. Politika publikoen ikuspegi estrategikoa eta lurraldekoa orientatuko duten balio komunak lurreratzea (kokatzea edo “lokalizatzea”). Jarraian, eta laburlabur bada ere, egitasmo honetarako funtsezko izan diren kontzeptuetako batzuk aurkeztuko ditugu, hala nola: ikerketaekintza, ikuspegi partekatua, lankidetzazko gobernantza, deliberazioa edo eraldaketa. 14 Ikerketaekintza Ikerketaekintza ulertzeko modu asko dago, “ikuspegi desberdinak biltzen dituen aterkia” baita (Eizagirre, Larrea eta Tapia 2023). Gure kasuan, Reason eta Bradburyri jarraituz (2011), Gi2030 ikerketaekintza gisa ulertzen dugu, “prozesu partehartzaile eta demokratikoa delako, merezi duten giza helburuen bilaketan ezagutza praktikoa garatzeaz arduratzen dena, munduaren ikuspegi partehartzailean oinarrituta” (Eizagirre, Larrea eta Tapia 2023, 1167). Aurreko definiziotik argi geratzen da ikerketaekintzan prozesua emaitza bezain garrantzitsua dela, azkenean ezagutza praktikoa bilatzen delako, Gi2030ean parte hartzen duten eragileen elkarreraginean sortuko dena. Metodologia desberdinak praktikara eta ekintzara eramaten direnean, ikerketan bertan gertatzen da eraldaketa: hura aplikatzen den testuinguru zehatzak, tokikoak eta kokatuak, diseinatutako metodologia aberasten duelako, eta bertan eragiten duelako. Beraz, gure proiektuak ez du ikerketaren eta ekintzaren arteko dikotomiarik onartzen, alderantziz, bien arteko elkarrekintza dinamikoa bideratzen du, esperimentazio eta eztabaidazikloen iterazioaren bidez ikuspegi partekatu baten norabidean. Marko teorikoari dagokionean, gure ikerketa gizarte eraldaketa eta partehartze metodologien teorian oinarritzen da. Teoria horiek, ordea, ezinbestean, ekintzen bitartez kontrastatzen dira eta hala egiten saiatzen gara Gipuzkoa Irudikatuz 2030 proiektuan. Ezinbestekoak dira orain arteko ikerketek aztertu dituzten metodologia partehartzaileen inguruan hausnarketa egitea. Metodologia horiek aztertu eta Gipuzkoako testuinguruaren ezaugarri berezietara moldatzen saiatu gara, betiere proiektuaren printzipio eta helburuak presente edukiz. 15 Ikuspegi partekatua Lehenik eta behin, argitu behar dugu gaztelaniazko “visión” eta euskarazko “ikuspegia” hitzak ez direla zehazki baliokideak. Gaztelaniazkoak ingelesezko “vision” hitzaren antz handiagoa du, etorkizuneko agertoki desiragarria iradokitzen duelako. Euskaraz, berriz, perspektiba konnotazio du, begiratzen den tokiarena edo kokapenarena: mundua ikusteko modu berezi bat. Gure ustez, bi konnotazioak berdin baliotsuak dira, proiektuan elkarren osagarri diren bi dimentsio edo elementu daudelako: bata prospektiboa eta bestea deskribatzailea. Lehenengoak, partekatuko ditugun etorkizuneko ikuspegiak sortzea du helburu; bigarrenak, berriz, partekatzen duguna identifikatu eta deskribatzea, gizartean dauden ikuspegi desberdinen arteko gutxieneko adostasuna erdiesteko saiakeran. Lehenengoa eraiki egiten da eta bigarrena aurkitu egiten da, eta biak, jakina, erlazionatuta daude. Bi ñabardurak garrantzitsuak dira, eta, nolanahi ere, bien arteko gakohitza “partekatua” izatea da: inplizituki partekatzen duguna izatea edota esplizitu egitean besteen atxikipena lortu eta partekatuko duguna izatea. Gi2030ean erabiltzen ditugun “ikuspegi partekatuko” bi dimentsio horiek modu egokian jasotzen ditu Bøjerek (2023, 42), etorkizuna modu linealen irudikatzearen tranpaz ari denean: “Etorkizun posible askotarikoak mahai gainean jartzeko ariketa egiteak irudimena hedatzea eta malgutasunez zalbaltzea dakar, eta, horri esker, paretik ken ditzakegu fantasia eta desio aldaezinak. Era berean, orotariko pertsonek desiratzen dituzten etorkizunak bateratzeko aukera ematen du, zeren eta, pertsona bakoitzak ikuspegi bakarrari heltzen badio, ezin da bateratzerik egin. Ez da prozesu erraza; nahasia, nahasgarria eta gatazkatsua izan daiteke. Oinarri bat eratzen da, nolanahi ere, kide eta aukera berriekin harremanetan jarri eta hartara modu kolektiboan etorkizun bat itxuratzeko.” 16 Oinarri hori sortzea interesatzen zaigu, eta hori egiten saiatzen gara Gi2030ean, baina ez gara hutsetik abiatzen, partekatzen dugunaren gainean eraikitzen baitugu, izan baditugun kapital sozialaren eta lurraldearen gaitasunen gainean. Bigarren dimentsio hori Espiauk (2023, 98) modu egokian deskribatzen du, gizarte batek partekatzen dituen sinesmenen eraketan narratibek betetzen duten papera deskribatzen duenean: “Euskal kasuan, badirudi istorio horiek balio partekatuko sistema baten gainean eraiki direla eta denborarekin oharkabean eboluzionatzen dutela. Dinamika kultural inplizitu horiek ulertuta, sakonago uler dezakegu zergatik hartzen diren esplizituki zenbait erabaki estrategiko eta zergatik eragiten duten lurralde jakin bateko berrikuntza eta aldaketa prozesuetan.” Espiauk aipatzen dituen dinamika kulturalak hobeto ulertzeko, beharrezkoa da ezagutzazentroetan lan egiten dutenen eta erabakizentroetan lan egiten dutenen arteko elkarreragina sustatzea. Hori da modua, Bøjerren iritziz, “bide berrien eraikuntzan izan ohi diren hiru oztopo nagusiak saihesteko: wishful thinkinga, etorkizun posible ugarien artean aukerarik egokiena hautatzeko zailtasunak eta, hirugarrenik, ikusmolde desberdinetako interes taldeak ekintza plan komunen inguruan ezin biltzea.” Kosorkuntzatik abiatuta etorkizun partekatuak diseinatzeari begira, horrez gain, faktore hauen garrantzia azpimarratzen du: “elkarlanerako espazio berriak eratzea, errotikako lankidetza eta irudimena lantzea, errealitateari ahalik eta ikuspegi berri eta osatuenarekin erreparatzea (guretzat ezezagunak diren gune eta pertsonak ere ezagutuz) eta ekintzaikaskuntza zikloak aktibatzea, askotariko interes taldeen jardunean oinarrituta.” (Zuberogoitia eta Madinabeitia 2023, 1617). 17 Deliberazio espazio berriak Espazio berri horiek deliberazioatik elikatzen dira, gure ustez. Pragmatismo izeneko eskola filosofikoari jarraituz, irudimenak (gaitasun gisa) funtsezko zeregina du agertoki potentzialak “entseatzeko” (antzezteko, entrenatzeko...), batetik, analisi eta hausnarketa kritikoak eutsi ditzakeelako eta, bestetik, ekintzabide ezberdinetan arreta jarri daitekeelako. Deliberazioa, beraz, ez da fantasia hutsa, irudikatutako proposamenen eragingarritasunari lotuta dagoelako. Deweyk (1922, 190) duela mende bat baino gehiago idatzi zuen bezala, deliberazioa da esperimentua, zeinak balizko ekintza lerroak nora garamatzaten erakusten digun: “Deliberation is an experiment in finding out what the various lines of possible actions are really like.” Azken batez, Gi2030ek lankidetzaesparru bat diseinatu behar du lurraldearen gobernantzarako, baina hasieratik diseinua partehartzailea izatea nahi izan dugu, eta horrek esperimentazio eta berrikuntza demokratikoko esparru batean kokatzen gaitu. “Diseinatutako jarduerek eta lortutako emaitzek”, Carl DiSalvoren arabera (2022, 71), “hainbat iruditeria eta praktika zibiko kolektiboki sortzen eta egikaritzen laguntzen digute”, baita “etorkizunak entseatzen” ere. “Entseiu edo saiakuntza horiek”, jarraitzen du DiSalvok, “ikerketa demokratikoko metodo esperimentalaren parte dira, zeinaren bidez hartzen dugun parte eta esperientzia eta baldintza demokratikoak etengabe esploratzen eta berrasmatzen ditugun”. Planteamendu esperimental horretan, zein praktikan, oinarrituta, Gi2030ek ere “etorkizun posibleak mahai gainean jartzeko” ariketa diseinatuko luke (Bøjer 2023). Gutxienez partzialki irudikatutako etorkizunei buruzko elkarrizketa zabaltzeko eta, horrela, konfiantza irabazteko eta lankidetzan aritzeko beharrezkoak diren gutxieneko adostasunak aurkitzen joateko. 18 Lankidetzazko gobernantza Barandiaran, Canel eta Bouckaerten bidetik (2023, 25), lankidetzazko gobernantza funtsezko diren ezaugarri multzo gisa ulertzen dugu, testuinguru guztietan komunak behar luketenak: eragile anitzen arteko lankidetza, sektore publikoko erakundeek gidatua, alderdi interesdunen artean adostasuna sortzera bideratua dena, eta egungo politika sozialen erronka nagusiei heltzeko diseinatu diren neurriei aplikatzen zaiena (Batory eta Svensson 2017). Aurreko definizioa bat dator Etorkizuna Eraikiz lankidetzagobernantzarako erreferentziazentroa den Arantzazulabenarekin: “Lankidetzazko Gobernantza erakunde publiko, gizarte eragile eta herritarren artean instituzionalizatutako lankidetza da, herri politiken ekosistema ahaldundu eta eraginkortzeko; hau erakundeen, gizarte eragileen eta herritarren arteko gizarte kapitala sendotuz egin behar da, deliberazio eta ekintza partekatuaren bidez.” (2023, 9) Helburu horrek epe luzeak eta eskala handiko koordinazioa eskatzen ditu. Ahalegin kolektibo horretan, Gi2030 proiektua Bouckaertek, Canelek eta Barandiaranek “mikrogobernantza” deitzen duten horretan kokatzen da, “gobernuaren gizarteberrikuntza” gisa, entzuketa mekanismoak eta ikaskuntza aktibo eta kolaboratiboa hobetzeko praktikak eta azpiegiturak garatzen dituena. Gaitasun horiek hobeak direnean, lankidetzazko gobernantzaren aukerak handiagoak izan ohi dira: “Entzutea eta ikastea prozesuetan eragina izan behar duten atzeraelikaduramekanismoak dira. Entzutea eta ikaskuntza aktiboa ez dira bakarrik itxarotea eta, zortea izanez gero, ikustea, baizik eta atzeraelikadura hori proaktiboki bilatu behar da. Koherentzia egon behar du barrukoaren eta kanpokoaren artean, lankidetzazko 19 gobernantzaerregimen batek muga lausoak baititu barnealdearen eta kanpoaldearen artean. Barnedimentsioa administrazioaren barruan dago, zein politikaren eta administrazioaren arteko mugetan. Kanpodimentsioa, berriz, sistema politikoadministratiboa eta gizartea da. Ikaskuntza ez da helburu bat lortzeari buruzko ziklo bakar batean lortzen, baizik eta bigarren zikloa batean ikasten hasten da ikaskuntza (helburuak aldatu eta doitzean), edota metaikaskuntzan (elkarrengandik nola ikasi ikasiaz, bi norabideko bidean).” (2023, 230) Gizarte eraldaketa eta konfiantza Euskadi 2030 Zientzia, Teknologia eta Berrikuntza Planaren arabera, honez gero “trantsizio hirukoitza” batean murgilduta gaude: teknologikoa eta digitala; energetikoa eta ekologikoa; soziala eta sanitarioa. Trantsizio edo eraldaketa horiek ahalik eta ondoen nabigatzeko, epe luzera Gi2030 proiektuak guztion onerako diren gizarteeraldaketarako gaitasunak eta praktikak aktibatu nahi ditu, testuinguru jakin batean ekintzara bideratutako deliberazioaren eta irudimenaren bidez. 2030 Agenda adostasun globalerako esparrua den arren, kontua ez da alde bakarretik aplikatzea: “Nazio Batuen Garapenerako Programatik ohartarazten dutenez, berbarako, ez da komeni sistema bat alde bakarreko ekimenez eraldatzen saiatzea; haatik, sistema batean interesa duten aldeei sistema horren ulermen partekatua lortzen laguntzea oso baliagarria izan daitekeela zehazten dute, jokabide horrek ekimen bateratu aberatsen abiapuntu modura balio dezakeelako.” (Zuberogoitia eta Madinabeitia 2023, 1415) Izan ere, Gi2030en iruditzen zaigu eraldaketa soziala beti dagoela lotuta tokiko ikuspegi partekatuekin, nahiz eta batzuetan lurpekoegiak edo periferikoegiak iruditu, ez direlako lehen begiratuan hautematen. Gizarteeraldaketa horretan eskala desberdinak egongo dira, 20 lurraldeak eskaintzen dituen aukeren arabera, bai eta bertan bizi diren pertsonek dituzten eta garatzen dituzten gogoeta eta ekintzagaitasunen arabera ere. Espero izatekoa da, beraz, ikuspegiak partekatzean desadostasunak, arazoak eta ondoezak agertzea. Besteen ikuspegiak ez zaizkigu beti lehen begiratuan positiboak iruditzen, eta ez da beharrezkoa adostasunetik, bat egitetik edo bizitza komuna ulertzeko modu bakar batetik abiatzea ere. Baina, desadostasunak desadostasun, Bøjerrek dioen bezala, litekeena da “interes talde askotarikook elkarrekin lan egitea zeregin komunen inguruan, eta, prozesu horretan, elkarrenganako konfiantza sortzen da eta beren ikusmoldea eraldatzen dute. ‘Gu’ bat osatzen dute, parte diren beste ‘gu’ horiek ere aintzat hartzen dituena. Askotan, zenbait ekinbide partekatuko dituzte, nahiz eta bakoitzak bere arrazoiak izan. Era horretako talde lanak, elkarrengandik urrun dauden interesak biltzen dituen heinean, elkarrizketa eta kosorkuntza praktikatuz lankidetzarako indarrak eratzea eskatzen du. Trebetasun bat eskatzen du aldi berean gatazka eta batasuna onartzeko, nork bere rolen gaineko ardurak hartzeko eta prozesu emergente batean ibilbide bat marrazteko. Beti osa daiteke ‘gu’ bat, are pertsona guztiek gauza bera ‘nahi’ ez dutenean ere.” (Bøjer 2023, 44) Hurrengo atalean, lankidetzazko gobernantzaren baldintza eta helburua den konfiantza mota hori sortzeko hainbat diseinu eta antolaketaaukera aurkeztuko dugu. 21 4. Diseinua eta antolaera 2016az geroztik, Etorkizuna Eraikiz estrategia Gipuzkoan gobernantzaeredu berri bat ezartzen saiatzen ari da, entzuteko, eztabaidatzeko eta parte hartzeko mekanismoen bidez. Mekanismo horietan gizarteeragileek eta lurraldeagentziek parte hartzen dute, lehenik agenda publiko hori definitzeko eta, ondoren, garatzeko (Barandiaran 2022, 82). 2022an, Etorkizuna Eraikizek esperimentaziofase berri bat ireki zuen, UPV/EHUrekin Gi2030 proiektua abian jarrita. Gure proiektua deialdi publiko baten bidez hautatu zen, eta Arantzazun aurretik izan genituen elkarrizketa batzuetan inspiratzen da: “Nola zabaldu gaitasun eraldatzaileak? Pertsona askoren ahotsa polifonikoki elkartuz: adimena, emozioak eta ekintza kolektiboak. Horiek aktibatu, auzi kritikoenetan arreta jarriko duten ziklo azkarreko esperientzia partehartzaileen bidez” (Casado 2022, 109). Ideia nagusia, sinplea baina praktikara eramateko zaila, ikuspegi partekatua behar dugula da, eta ikuspegi hori ezin dela alde bakarretik diseinatu: elkarren artean partekatzen eta mihiztatzen diren ikuspegi eta praktika batzuetatik eratorri behar delako. Herritarren batzarrak dira, agian, lankidetzazko gobernantzaren inguruan egituratzen ari den kultura politiko berri horren adierazpenik egokiena (Goia 2022), baina horrelako batzarrak prozesu geldoak eta kostu ekonomiko handikoak dira. Batzarrak beharrezkoak dira, baina, era berean, beste bide batzuetatik hedatu eta azkartu behar ditugu baliatzen dituzten erabakitzeko gaitasunak. Gi2030ek behar horri erantzuten dio esperimentazioespazio berrien bidez, non lurraldegobernantzari buruzko ikuspegi partekatuak lantzen diren, zientziaren eta gizartearen arteko gizartekontratu berri batetik abiatuta. Unibertsitate, erakunde eta herritarren arteko aliantza edo lankidetza horiek azkartzeko edo, gutxienez, errazteko, azpiegitura publikokomunitarioak behar ditugu. Zer esan nahi dugu 22 horrekin? Bada, politika publikoen ikuspegi komunitarioa garatu nahi dugula. Zentzu horretan, Gi2030ek bat egiten du Parte Hartuzek garatutako markoarekin, hurbiltasunetik orientatzeko beharra azpimarratzen baitu, bai politika publikoak egiterakoan, bai ekintza komunitarioak martxan jartzerakoan (direla erakundeenak edota lurraldemaila desberdinetakoak). Gi2030en bidez, GFAk aukera izango du ekintza komunitarioa sustatzen jarraitzeko, eskura jarriko ditugulako hainbat euskarri eta tresna erabilgarri, haiekin esperimentatzeko eta nahi duenari eskaintzeko: bai lurraldeko udalei, bai eskualdeko garapenagentziei eta sailei. Nolabait ere, politika publikoen ikuspegi komunitarioaz ari garenean, banakako estrategia edo erantzunen ordez, herritarren protagonismoa bilatzen duten ekintza eta proposamen kolektiboez ari gara. Gi2030ean ekintza komunitariotzat hartzen ditugu honako hauek: gizarteerronkei modu kolektiboan heltzen dieten ekimen eta proiektuak, auzoetako eta udalerrietako bizibaldintzak hobetzea proposatzen dutenak eta gizarte inklusiboagoa eta kohesionatuagoa eraikitzeko asmoz diseinatzen direnak, herritarren inplikazioa eta protagonismoa bilatuz eta erraztuz. Printzipio metodologikoak Gi2030en metodologia gaitasunen eta harremanen aktibazioan oinarritzen da. Harremanikuspegi horrek Parte Hartuz ikerketataldeak UPV/EHUn zehaztutako 5 estrategiak barne hartzen ditu: 1. Erkidegoko ikuspegia txertatzea politika sektorialetan. 2. Gizarte edo komunitateazpiegiturak eraikitzea. 3. Elkarteproiektuak eta herritar antolatuen gaitasunak indartzea. 4. Antolatu gabeko herritarrekin eta herritarrentzat lan egitea. 5. Erakunde barruko eta erakunde arteko aliantzak sortzea eta eratzea. 23 Edozein prozesu komunitario gidatu eta errazteko, Gi2030 proiektuak bat egiten du Parte Hartuz erakundeak proposatutako 7 printzipio metodologikoekin: 1. Harrera 2. Ekintza zentratzea 3. Presentzia izatea 4. Bila ateratzea 5. Jendearekin beren indarguneetatik lan egitea 6. Barneko (barruko) pertsonekin lan egitea 7. Lidergo bideratzaileak bilatzea Gure gobernantzaeredua oinarritzen da, hain zuzen, egiteko beste modu bat ahalbidetzen dituzten esperimentazioespazioak sortzean, normalean presentzia ez duten eragileekin eta tresna demoskopikoek atzematen ez dituzten gaiak lantzeko (Lafuente 2022, 88). Ikasteko eta konektatzeko espazio horiek, laborategi edo tailer izenekoak, publiko eta komunitario arteko lankidetzak probatzeko lekuak dira, zeintzuei gehitzen dizkiegun herritarrei entzuteko eta prozesua dokumentatzeko modu digitalak. Azken hori garrantzitsua da prozesuak errepikatu, berreraiki eta azkartzeko, zein berrikuntza bakoitza hutsetik hasteak dakarren “marmotaren egunaren” sentsazio hori saihesteko: “Dokumentatu egiten da guztia, gertaera puntualen kulturatik prozesuaren kulturara igarotzeko, gauzak ez daitezen amaitu lansaioa ixten denean, baizik eta lana luza dadin prozesuekin batera doazenen edo erreplikatzen dituztenen iruzkinen bidez. “ (Lafuente 2022, 89) 24 Diseinuaren printzipioak Gi2030 proiektuak hartu duen forma eratzen joan da, fase bakoitza diseinatzeko erabili ditugun printzipioetan oinarrituta: aniztasuna, horizontaltasuna, kontrastea, hibridazioa, esperimentazioa eta deliberazioa. · Alde batetik, ikerketataldeko kideon gaitasunen aniztasunak garrantzia du, proiektuari diziplinarteko eta diziplinenzeharreko izaera nabarmena ematen diolako. · Bestetik, horizontaltasuna eta harremanenkalitatea zaindu nahi dira proiektuan zehar, bai ikertzailetaldearen eta partehartzailearen arteko elkarrekintzan, bai inplikatutako erakunde eta eragileen artekoan. · Gure proiektuaren beste printzipio bat pareen arteko kontrastea da. Jakin badakigu zein delikatua den gure langaia; izan ere, proiektua osatzen duten faseetako bakoitzaren diseinuan, fase bakoitzaren motorra den metodologia bakoitza diseinatzerakoan, esperimentatzen hasi aurretik adituekin kontrastatzeko aukera bilatzen dugu beti. · Izaera hibridoa: Gipuzkoa irudikatuz 2030 programaren euskarri nagusia plataforma digitala da (Gi2030.eus). Proiektuaren faseak eta jarduerak bi maila desberdinetan planifikatzen eta gauzatzen dira, sinkronoa eta asinkronoa, plataformak saio presentzialetan esperimentatutakoaren eta partekatutakoaren funtsa jaso dezan beti. · Izaera esperimentala: Gi2030ean metodologia berriekin probatzen ari gara; izan ere, tokiko testuingurura egokitzen ditugu herritarren partehartzea bultzatzeko 25 eta eraldaketa soziala gauzatzeko erabilgarritasuna eta eragina erakutsi duten teknikak eta praktikak, herritarren ikuspegi partekatua lotzeko helburuarekin. Horrela, esperimentazioan eta metodologia partehartzaileen egokitzapenean lan egin dugu Gi2030 proiektu osoan, besteak beste, Delphi teknikarekin eta World Café metodologiarekin. · Izaera deliberatiboa, baina ez ordezkatzailea: Gi2030 proiektuak tokiko tailer eta topaketetan aplikatzeko gauzatzen dituen metodologiek ez dute adierazgarritasun estatistikorik bilatzen. Tailerretan eta topaketetan parte hartzera gonbidatzen ditugun aditu, kolaboratzaile eta herritarrek ere ez dute adierazgarritasun estatistikorik; ez dugu hori bilatzen. Gai jakin baten inguruan identifikatzen diren hausnarketek, galderek edo proposamenek ez dute zertan gizartearen edo sektore konkretu baten ordezkari izan behar, baina eztabaidarako eta elkarrizketak hasteko kalitatezko abiapuntu gisa balio dute. · Azkenik, Gi2030ean deliberazioa bultzatzeko baldintzak identifikatu nahi ditugu. Hortaz, proiektuaren alderdi esperimentalean garrantzi handia du metodologia partehartzaileen egokitzapenak eta saiakuntzak, deliberazioa kalitatezkoa eta inklusiboa izan dadin. Proiektuan inplikatutako eragileen ikuspegia Proiektuaren fase bakoitzean, eta erabilitako metodologia bakoitza diseinatzerakoan, prozesuaren eragile sustatzaileen ikuspuntua (alegia, GFArena, UPV/EHUrena eta Euskampusena) kontuan hartu behar izan da. Kontraste hori aldizkako bileren eta elkarrizketa anonimoen bidez lortzen ari gara. 26 Eragileei egindako elkarrizketetatik lortutako informazioa garrantzitsua da proiektu hau kudeatzeko, ikerketaren prozesua, emaitzak, ikaskuntzak eta lorpenak une oro modu aktibo eta ebolutiboan ebaluatzeko aukera ematen duelako. Proiektuarekiko dituzten itxaropenak ezagutzeko asmoz, 2023ko otsailean elkarrizketak egin genizkien GFAko eta Arantzazulabeko langileei. Elkarrizketa horietan, proiektu honen abiapuntuaz, asmoaz, puntu estrategikoez, zentzuaz eta beharraz hitz egiten dugu. Abiapuntu gisa, honelako galderak egin ohi ditugu: Zein da proiektu honen funtsa? Zein da beharrezkoa Gipuzkoaren etorkizunerako? Zein izango dira balizko onurak? Egin al diezaieke aurre lurraldeak etorkizuneko erronkei horrelako proiektu baten laguntzarik gabe? Nola ikertu eta testatu dezakegu akademiatik arlo publikoaren eta komunitarioaren arteko loturaguneak? Gizartea prest eta gaituta dago etorkizun hurbilaren ikuspegiak partekatzeko? Galdera horiei erantzunez, nabarmentzekoa da GFAren ikuspegi estrategikoarekiko koherentzia, administrazio publikoaren, herritar antolatuen eta antolatu gabeko herritarren artean indarrak batzeko beharra azpimarratzen delako. Diagnostikoa da herritarrengan politikarekiko mesfidantza eta etorkizunera begira ziurgabetasuna dagoela oro har. Administrazio publikoaren eta herritarren arteko “arrakala” edo “haustura” egunetik egunera zabaltzen ari da, eta herritarren eta erakundepolitikaren arteko lotura eza handitzen ari da. Elkarrizketatutako pertsona batek esan zuen bezala, proiektu honen azken arrazoia “demokrazia liberalaren krisiari” erantzutea da. Beste informatzaile batek ere adierazi zuen gobernantza sustatzeko nahiko zailak direla egungo baldintza sozialak. Zentzu horretan, elkarrizketatutako beste pertsona batentzat “gizarte batek bere buruaz hausnartzeko modurik onena herritarren inplikazioa eragingo duen ikuspegi partekatua elkarrekin sortzeko ariketa da. [...] Partaidetzainplikazio prozesu bat eratzea. “ 27 Elkarrizketatutako eragileek partekatzen duten helburu bat emaitza tangible (egingarri) bat lortzea da, esperimentazio edo trebakuntza gisa “intangibleetan” aurrera egiteaz gain. Hau da, ikuspegi partekatu horren bidez, 2030ean Gipuzkoarako proposamenak eta beharrak lortzea litzateke asmoa, agenda politikoaren gidari izan daitezen. Informatzaileetako batek adierazi duen bezala: “Ikuspegi partekatua da helburu nagusia, baina uste dut garrantzitsua dela ikuspegi partekatu horrekin batera hura lortzeko beharrezkoak diren helburuak eta helburu horiek lortzeko abian jarri beharko genituzkeen prozedurak zehaztea.” Beste eragile batentzat, partekatutako ikuspegia bera da emaitza nabarmen nagusia, baldin eta “denboran zehar eguneratzerik badago”. Aipatutako beste helburu nabarmen bat gazteak proiektu honen mekanikan inplikatzea izango litzateke. Oro har, elkarrizketatutako eragile guztiak bat etorri dira proiektuaren onuren izaera intangiblearekin, “gaitasun kolektiboen bultzatzaile gisa”. Onura hori herritarrek elkarrekin eta lankidetzan gobernatzeko partaidetzakultura sustatzean datza. Elkarrizketatuetako batek erantzun du azken helburua dela “oinarriak sortu ahal izatea gizarteak –talde gisa– ikuspegia partekatzeko dinamika hori dinamika normalizatu gisa har dezan”. Hori ere bat dator Etorkizuna Eraikizen helburu nagusiarekin, hots, herritarren eta administrazio publikoaren artean partekatutako komunitatelidergoa aktibatzea. Informatzaile batek laburtu zuen moduan, “epe luzera hausnartzeko lurraldegaitasun kolektiboak askatzea litzateke helburua”. Azkenik, orain arte aipatutako helburuen baitan, unibertsitate publikoa proiektu honetan inplikatzearen garrantzia aipatu zuten hainbat eragilek, bere izaera pluralagatik, transmititzen duen “neutraltasunaren” pertzepzioagatik, zein euskal gizartearen maila guztietan duen txertakuntzagatik: “kultura bat bezain errotua dagoen zerbait aldatu nahi bada, hori egiteko nor hobe unibertsitatea bera baino. Horregatik, unibertsitateak proiektu honetan duen inplikazioa ere berrikuntzaren parte da. “ 28 29 5. Lehenengo fasea: Plataforma Gipuzkoa bezalako lurralde jendetsu, trinko eta anitza entzuteko, politika publikoen ekoizpenean komunitatearen adimen kolektiboa artikulatzeko gai diren plataformak behar ditugu. Esperimentazio eta dokumentazio prozesu honetan funtsezkoa da interface nozioa, alegia, proposamenen eta inplementaziomekanismoen arteko eta eraldaketaeskala desberdinen arteko zubilana egiten duen bitartekogailua, tokikoa eta globala konektatzen dituena (Zucker, Goia eta Ardaiz 2022). Deliberazio publikoko prozesuetan, interfazea funtsezkoa da parte hartzaileek herritarren batzarrei ematen dieten ezagutza akademikoa eta esperientziala txirikordatzeko: adituena eta arituena, alegia (Goia 2022, 72). Gipuzkoa irudikatuz ikerketaekintza bi mailatako interfazeak inplementatzen ari da 2023an zehar, sinkronolokala eta asinkronoglobala. Lehenengoa aurrez aurreko interfazea da (esperientziak eta tailerrak leku zehatzetan egiten direlako), eta bigarrena, berriz, interfaze digitala (lankidetzarako webgune bat, 2023an eta ondoren aktibo egongo dena): gi2030.eus plataforma. Zer da gi2030.eus? gi2030.eus Decidimen instantzia bat da, Gipuzkoako lurraldeko lankidetzazko gobernantza bistaratzeko eta harekin esperimentatzeko plataforma gisa funtzionatzen duena. Decidim, katalanetik “erabakitzen dugu” edo “erabaki dezagun”, demokrazia partehartzailerako azpiegitura digitala da, osorik eta elkarlanean software libre gisa eraikia. Decidim webingurune bat da, edozein pertsonari webplataforma bat sortzeko eta konfiguratzeko aukera ematen diona, partehartze demokratikorako sare politiko gisa erabiltzeko. Decidim azpiegitura digital askea, doakoa eta kode irekikoa da (alegia, bere kodea edozein erabiltzailek aztertu, aldatu, hobetu eta birbanatu dezake, betiere AGPL lizentzia errespetatzen badu). Aditu independenteen arabera, Decidim herritarren partaidetzarako plataformarik onena izan zen 2022an, eta bigarrena izan zen 2023an. 2016ko otsailean sortu 30 zen, eta lehen aldiz jarri zen martxan Bartzelonako udalean. Decidim plataformak dagoeneko 30 herrialde baino gehiagoko 240 hiri eta erakunde publiko baino gehiagori eta mundu osoko 185 gizarte erakunde baino gehiagori parte hartze demokratikoko prozesuak zabaltzeko aukera eman die. Bere software libreaz eta eduki irekiaz gain, Decidimek bere “kontratu soziala” osatzen duten beste balio eta konpromiso batzuk barne hartzen ditu, Decidim proiektuko kide edo instantzia orok bere gain hartzeko konpromisoa hartzen duen berme demokratikoen kode bat. Horien artean, demokratikoki disruptiboa izateagatik (Borge, Balcells eta PadróSolanet 2022), dokumentu, proposamen, eztabaida, erabaki edo beste edozein xede, mekanismo edo prozesu partehartzaileren gardentasuna, trazabilitatea eta osotasuna nabarmentzen dira. Decidimen instantzia gisa, gi2030.eus plataformak bere egiten ditu konpromiso horiek guztiak. Instalazioari esker, Gi2030k tailer edo jarduera desberdinetako jarduera egituratu eta bideratu dezake, goitik beherako kontsultak egiteko, behetik gorako ekimenak aktibatzeko edo jardunguneetan prozesuak edo kontsultak egiteko. Baina gi2030.eus webguneak prozesu osoan zehar sortutako aliantza publikokomunitarioak ikusarazteko aukera ematen du. Halaber, diseinuaren eta ezarpenaren jarraipen osoa egiteko aukera ematen du. Mekanismo, tailer eta prozesu partehartzaile horiekin guztiekin lotutako datu guztiak, fase guztietan, eskuragarri daude webguneko partehartzaile eta erabiltzaile guztientzat. Erregistratutako pertsonek (tailerretako edo topaketetako batean aurrez aurre parte hartu edo ez) plataformaren edukiekin (galderak, erantzunak, proposamenak, tailerrak, bloga eta foroa) elkarreraginean aritzeko aukera dute, iruzkinen, like direlakoen, jarraipenaren edo laguntzen bidez. Plataforma digitalari esker, tailer batean izenik eman ez duten pertsonek parte har dezakete, galderak eginez, jada egindako galderei erantzunez edo arlo zehatz batean adostasunproposamenak eginez. Helburua da unibertsitatearen, erakundeen eta herritarren artean Gipuzkoako etorkizuneko agertokiei buruzko galderak, erantzunak eta proposamenak lantzeko espazioa batera sortzea. 31 Nola funtzionatzen du? Ikerketaekintza prozesu partehartzaile bat eraldatzailea izan daiteke, baina, horretarako, beharrezkoa da epe luzera iteratzea eta dokumentatzea, berehalako emaitzarik espero gabe. Ikuspegi partekatua eraikitzeko funtsezkoa da tailerren eta gi2030.eus plataformaren arteko elkarrekintza; izan ere, tailerretan beti falta da proposamen berriak fintzeko, komentatzeko edo bozkatzeko denbora (tailerren dinamikari eta edukiei buruzko informazio gehiago hurrengo atalean). Online plataformaren dokumentaziolana garrantzitsua da, etorkizuneko erronkei erantzun bateratua emateko orduan beti hutsetik hasten garen sentsazioa ez izateko. Online plataformak funtzio horiek betetzen ditu eta proiektuaren fase eta jarduera guztiak biltzen ditu, hala nola tailer batean izena ematea edo sortutako proposamenak bozkatzea. Webguneko edozein erabiltzaile sar daiteke gi2030.eus plataforman, askatasunez eta modu anonimoan. Soilkik erregistratu beharko da aldez aurretik proposamen baten sorrera, euskarria edo iruzkina, galdera baten erantzuna edo eztabaida batean parte hartzea eskatzen duen ekintzaren bat egin nahi izanez gero. Erregistratutako pertsonek plataformaren edukiekin elkarreragin dezakete (galderak, erantzunak, proposamenak, tailerrak, etab.), iruzkinak edo likeak eginez, prozesuak jarraituz edo babesak emanez. Hori egitean, jakinarazpen bat jasotzen dute, posta elektronikoz, galderak argitaratzen direnean edo galderekin interakzioa gertatzen denean. Era berean, erregistratutako pertsonek Gi2030ekin lotutako berrikuntzen berri izan dezakete blogean argitaratzen diren artikuluen bidez. Gainera, Agora izeneko foro bat dute eskura, eztabaidarekin modu askeagoan jarraitu ahal izateko. Prozesua 5 faseren bidez egituratzen da, eta partehartzea partehartzaileek egindako galderetan, herritarren eta ikertzaileen artean sortutako erantzunetan eta proiektuaren talde eragileak egindako proposamenetan oinarritzen da. Lehenengo fasean. “Plataforma elkarrekin abiarazten dugu” (2023/01/01 2023/02/03), plataforma prozesu osoaren topagune eta edukiontzi gisa erabiltzen hasi zen. Bigarren fasean, “Galdetzen dugu” (2023/02/04 2023/05/28), aurrez aurreko hainbat tailerren bidez, galderak sortu eta aztertu 32 ziren Gi2030en 5 gai nagusietako bakoitzerako (ikus 5. kapitulua, “Bigarren fasea: Galderak formulatzeko Tailerrak”). Tailer bakoitza amaitu ondoren, galderen uzta plataforman argitaratzen dugu, Gi2030ean parte hartu zuten beste pertsona batzuek irakurri, komentatu eta/edo babestu ahal izateko (interakzio digitala). Tailer berri bakoitzaren ondorioz, plataforman galderak egiten jarraitu da, plataforman parte hartzen duten pertsonek haiekin elkarreragin ahal izan dezaten, iruzkinen edo babesen bidez. Tailer bakoitza amaitu ondoren, proposamenak plataforman “bizi” dira, eta han eboluzionatzen jarraitzen dute, baina ez modu “presentzialean” (edo sinkronoan), online baizik (hau da, asinkronikoki). Tailer horietan izena emateko, talde motorrak gonbidapenak luzatzen zituen, edo partehartzaileek eurek zuzenean izena eman zezaketen. Tailer bakoitzak sartzeko bi bide zituen: gonbidapen zuzenak eta zuzenean plataforman izena emateko aukera. Beraz, plataforman alta ematen duen edonork aukera izan du galdera berriak argitaratzeko, dauden galderak komentatzeko eta/edo babesteko, tailerretan izena emateko eta jakinarazpenak jasotzeko plataforman parte hartzeko jarduera dagoen bakoitzean. “Galderak sortzeko” denbora horren ondoren, “erantzunak elkarrekin sortzeko” unea iritsi zen: aurrez aurreko tailerretan, gi2030.eus plataforman egindako galderen partaidetzatik ateratako informazioa sartu da. Herritarrek eta ikertzaileek elkarrekin lan egiteko espazio honetan landu dira planteatutako galderen erantzunak. Plataforman erregistratu diren pertsona guztiek aurrez aurreko tailerretan landutako erantzunak komentatu eta babestu ahal izan dituzte. Hasierako galderak jaso ondoren, aditutalde batek galderak hobetzeko eta lehenesteko ariketa bat egin du; horretarako, Delphi metodoa erabili da (ikus hurrengo kapitulua, “Hirugarren fasea”). Azkenik, Gi2030eko talde motorrak proposamenak egin eta argitaratuko ditu, aurreko erantzunei buruzko lanaren emaitza gisa. Plataforman parte hartzen duten pertsonek ere proposamen horien jarraipena egin ahal izango dute, eta haiekin elkarreragin (“proposamenak egiten lagundu”). Proposamenak 5 ardatz tematikoetako bakoitzerako landuko dira, eta “Ikuspegi partekatua” dokumentuan jasoko dira. Txosten hori partaidetzaprozesuaren emaitza izango da. 33 34 6. Bigarren fasea: Galderak formulatzeko tailerrak Ikuspegi oro, pertsonala edo kolektiboa izan, etorkizuneko proposamena da, galdera esplizitu edo inplizitu bati erantzuten diona. Hori dela eta, Gi2030 prozesua galdera, erantzun eta proposamenen ikerketa eta esplizitazio bidez egituratuta dago, eta horiek guztiak partekatzean lurraldearen ikuspegia osatzen da. Behin proiektuaren lehen fasea amaituta, otsailean galderak egiteko faseari ekin genion. Bigarren fasearen helburu nagusia askotariko galderak lortzea izan da, planteatutako bost gaimultzoen inguruko galderak: Klima, Ekonomia, Zientzia eta teknologia, Pertsonak eta Gizarte Ongizatea. Hasieran buruan genuen partaidetzaformatuak tailerrak hainbat eskualdetan egitea aurreikusten bazuen ere, une zailean geunden, 2023ko maiatzeko udal eta foruhauteskundeak gainean baikenituen, eta, hori gutxi balitz, uztailean hauteskunde orokor aurreratuak deitu ziren. Hainbat udal ordezkarirekin egindako lehen harremanek berehala ohartarazi ziguten horrelako partehartze prozesuak data horietan antolatzeak arazoak zekartzala. Bestalde, proiektuaren antolakuntzako pertsonei egindako elkarrizketengatik, badakigu proiektu honen arrakastaren adierazleetako bat gazteak inplikatzea dela. Horregatik erabakia hartu genuen unibertsitate eremuan kokatzea bigarren fasea, galderak egiteko tailerrei dagokiona. Otsailean zehar harremanak egiten eta proiektua aurkezten aritu ginen, eta UPV/EHUko bost ikastetxeren lankidetza lortu genuen: Ingeniaritza Eskola, Ekonomia eta 35 Enpresa Fakultatea, Informatika Fakultatea, Psikologia Fakultatea eta Hezkuntza, Filosofia eta Antropologia Fakultatea. Gipuzkoako campusean egin diren tailerren garapena nola planteatu dugun azaldu aurretik, ordea, garrantzitsua da azaltzea nola iritsi garen gure partehartzeformatura: tailerrak. Tailerrak, zergatik? Proiektuaren egiteko nagusiak hasieratik erronka bat identifikatzen du, inplikazio soziopolitiko desberdinetako gipuzkoarrak bilduko dituen espazioak sortzea: antolatu gabeko herritarrak, herritar antolatuak eta erakunde publikoak. Topagune kontzeptuak bi ideia desberdin baina sinbiotiko barnebiltzen ditu. Alde batetik, leku eta une zehatz batean fisikoki, aurrez aurre, elkartzeko beharra; eta, bestetik, aldi berean, esperientzia bat bizitzeko behar existentziala, bestela ezingo genukeen zerbait egin ahal izateko: etorkizunak imajinatzea eta partekatzea. Ikerketataldeari dagokionez, jakitun gara etorkizuneko ikuspegiak partekatzea ariketa delikatua dela, partehartzaile bakoitzak bizi duen une bitalarekin estuki lotuta dagoena. Horregatik, topagune horrek izan behar dituen ezinbesteko ezaugarriak kontzienteki zaintzen saiatu gara. Axola zaizkigun gaiei buruzko ideiak ezagutzen ez ditugun pertsonekin partekatzeko ariketa hori lasai egiteko, pertsonek gutxieneko baldintza batzuk behar ditugu, seguru eta aske senti daitezen, pentsatzen eta sentitzen duguna adierazi ahal izateko. (Platoniq Fundazioa 2021) Espazio berean biltzea Gipuzkoaren 2030 etorkizunaz pentsatzeko, irudikatzeko, partekatzeko, eztabaidatzeko, adosteko, edo ez,... topaketaren ideia horrek hainbat aldaketa kontzeptual eta terminologiko jasan ditu. Hasiera batean bost eguneko erretiroaren ideia 36 aztertu genuen, proiektuko elementu guztiekin esperimentatzeko aukera emango zuen elkarbizitzaespazio gisa, plataformarekiko trebakuntzatik hasi eta proposamenak sortzeraino. Baina berehala konturatu ginen topagune formatu horrek gainditu egiten gintuela beharrezko baliabideei eta logistikari dagokienez. Hori dela eta, erretiroaren edo bizilekuaren formatua baztertu eta 24 orduko tailer malgu baten alde egin dugu. Ikerketataldeko hainbat kidek eztabaidabatzarren simulazioetan izandako esperientzian oinarrituta, erabaki dugu tailerrek ez dutela lau ordu baino gehiago iraun behar. Hala, tailerrak gehienez bi orduko bi saiotan egituratzen ditugu, elkarreragin digitala errazteko saioen arteko gutxieneko astebeteko distantziarekin. Campuseko ikastegien lankidetzari esker, 6 tailer bikoitza argitaratu ditugu plataforman, 2023ko otsailaren 21 eta 28tik aurrera egin genituenak, Esperientziaren Gelako ikasletalde batekin hasi ginenean. GFAko langileak eta UPV/EHUko irakasle eta ikertzaileak ere bertaratu ziren. Lehen entsegu edo prototipo hori oso baliagarria izan zen gero Gipuzkoako campuseko gainerako ikastegietara eraman genuen tailerraren egitura fintzeko. Tailerraren agenda hurrengo kapituluan kontsulta daiteke (“Erremintakutxa”). Prototipo horretaz gain, 5 tailer egin ziren, eta bi saio tailer bakoitzeko 2023ko martxotik maiatzera bitartean. Tailerrei, haien osaera soziodemografikoari eta abarri buruzko xehetasun gehiago nahi izanez gero, Gi2030.eus plataforman kontsultatu daitezke topaketa bakoitzaren aktak. 37 Mikro: Tailerren kronika “Beroan” zein “hotzean” egindako ebaluazioetan balorazioa positiboa izan zen. Tailer horien bilakaera laburlabur azaldu aurretik, honako hauek dira partehartzaileen artean jasotako zenbait inpresio, amaitu ondoren egindako elkarrizketetan jasotakoak: · “Oso ariketa aberasgarria da.” · “Bestela ondo informatuta egotea kostatzen den gaiez ikasteko modu bat da.” · “Gaur egun garrantzitsuak diren gaiei buruzko ideiak eta pentsamenduak partekatzeko ariketa da. Oso interesgarria da tailerrean landa lana egiten duten profesionalei entzutea (administrazio publikoko profesionalen testigantzen eta ekarpenen kasua).” · “Entzuna izan eta besteei entzutea esperimentatzen duzun dinamika bat da. Gainerako partehartzaileei benetan pentsatzen duzuna adierazten ere laguntzen dizute, informazioa desitxuratu gabe, eta hori asko gustatu zaizu.” · “Eztabaidagai berari buruz ideia eta irizpide desberdinak dituzten pertsona desberdinak elkartu daitezkeen gunea da. Eta esperimentatzen da posible dela indarra eta irizpideak bateratzea iritzianiztasunean. Tentsiorik eta modu txarrik gabe.” · “Ikasteko eta eztabaidatzeko gune atsegina, axola zaizkigun eta gaur egun nola dauden jakin behar dugun gaiei buruzkoa.” · “Partehartzaileen izateko moduak parte hartzeko modua moldatzen du. Pertsona ireki batek ez du modu berean parte hartzen pertsona barnerakoi batek baino. Hori dela eta, dinamizaziolanak asko laguntzen die beren iritzia ematea gehien kostatzen zaien partehartzaileei, herabetasunagatik edo partekatua izateko ezagutza egokirik ez dutela uste dutelako.” · “Jatorri desberdinetako gazteen arteko tailer mota hau oso interesgarria da.” 38 KLIMA: KRISI EKOLOGIKOA ETA LURRALDEA Tailer hau Ingeniaritza Eskolan egin ge nuen. Lehenengo saioa martxoaren 15ean izan zen, 12:30etatik 14:00etara, eta bigarrena martxoaren 22an, 12:30etatik 14:30etara. Lehen saio honetan, partehartzaileek beren burua aurkeztu zuten, eta proiektuaren xedea, faseak eta saio horietan parte hartuko dutenengandik espero dena azaldu zitzaien. Plataforma elkargunea izateari garrantzia ematen zaio, eta galderak lantzeko asmoa azaltzen da. Partehartzaile gehienak Donostiakoak dira, Arrasatetik, Bilbotik, Irundik, Oñatitik, Tolosatik, Lasartetik eta Pasaiatik ere badatozen arren. Bideo bat bistaratuta, marko teoriko bat aurkezten da, etorkizuna imajinatzea zergatik kostatzen zaigun testuinguruan kokatzeko. Larrialdi klimatikoaren arloko aditu batek gaiaren egungo egoera azaldu du, eta problematikak hainbat eremutan duen eragina aztertu du. Gainera, 2030ean Gipuzkoan egon zitekeen agertoki bat azaltzen du. Horrekin, irudimen ariketa ainguratzeko ikuspegi bat eman nahi da. Guztiok batera lan egin ondoren, partehartzaileak 67 pertsonako taldeetan banatzen dira, guztira bi talde sortuz, eta bideoan planteatutako ikuspegiari buruz eztabaidatzen dute, beren gogoetak hiru ardatz dituen matrize batean kokatuz: faktore positiboak, faktore negatiboak eta nahi ez diren ondorioak. Partehartzaileei adituaren diskurtsoan identifikatutako hiru gai biltzen dituen kartoi mehe bat aurkezten zaie. Aurreko ekitaldian landutako gogoetekin kartoi mehea osatzeko gonbita egiten zaie. Helburua ardatz analitiko berriak gehitzea da. Azkenean, 5 minutu ematen dira hausnarketak partehartzaile guztiekin partekatzeko. Tailerraren bigarren saioan, lehenengoaren lanari heldu genion berriro, larrialdi klimatikoan esku hartzeko zortzi ardatz tematiko garrantzitsu identifikatuz. Parte hartzaileek gehien 39 bozkatzen dituzten bi ardatzetatik abiatuta, saio honetan klimaren krisiaren aurkako borrokan egin behar ditugun galderak pentsatu eta eraikitzea egokitu zaigu. Saioari hasiera emateko, partehartzaileek eta antolatzailetaldeak klimaaldaketaren arazoarekin dituzten lotura pertsonalak, bizimailakoak eta emozionalak partekatzen dituzte. Larrialdi klimatikoa ez da pertsonak alde batera uzten dituen arazoa, gure emozioak, kezkak eta biziproiektuak zeharkatzen dituelako. Beroketa ariketa hau atarikoa izan da, ondoren tailer osoa hartu duen World Cafe dinamika egiteko. Dinamika honen bidez, partaideak mahai batetik bestera mugitzen dira arazoaren ertz desberdinak lantzeko. Gure kasuan, larrialdi klimatikoaren inguruan galdera garrantzitsuak eta adostuak eraikitzea izan da helburua, galdera horiek ondoren eragile desberdinei zuzendu ahal izateko (administrazio publikoa, enpresa pribatuak, herritarrak, etab.). EKONOMIA: ENERGIA ETA ENPRESA Tailer hau Ekonomia eta Enpresa fakultatean antolatu zen. Lehenengo saioa martxoaren 21ean izan zen, 12:00etatik 13:30era. Eta bigarrena martxoaren 28an, 12:00etatik 14:00etara. Oñati, Bilbo, Erandio, Zegama, Azpeitia, Lasarte, Andoain, Deba, Donostia, Mutriku eta Moldaviatik etorritako pertsonek parte hartu zuten. Etorkizunari buruz pentsatzeko galdera garrantzitsuak bilatzen jarraitu dugu tailer honetan ere, partehartzaileen gogoeta eta kezketatik abiatuta. Saioa Zaragozako Unibertsitateko Alfonso Arandaren hitzaldiarekin hasi da. 20 minutu baino gutxiagoan, energiatrantsizioan adituak jokoan dauden faktoreak jarri ditu mahai gainean, 2030 Agendaren helburuetako baterantz aurrera egiteko: energia berriztagarrien bidez deskarbonizazioan aurrera egitea. 40 Adituaren begiradak hausnarketa bateraturako lehen piezak eskaini dizkie partehartzaileei, eta bertan Arandak proposatutako auzisorta beren testuinguru eta kezketara eraman dute. Horretarako, bi taldetan banatu gara, eta trantsizio berdea errazten duten faktoreen, hori zailtzen dutenen eta helburu horren nahi gabeko ondorioen inguruan eztabaidatu dugu. Tailerraren bigarren saioan, partehartzaileak tailerrera erakarri dituzten kezkak, ezinegonak eta esperientzia pertsonalak partekatu ondoren, lau taldetan banatu gara World Kafeari hasiera emateko. Lehenengo saioa trantsizio energetiko berde baterantz aurrera egiteko funtsezko ardatz tematikoekin amaitu bazen, bigarren topaketan ardatz horietatik abiatu gara prozesua gidatuko duten galderak aktibatzeko. Horretarako, partehartzaileek karbonoa murrizteko erronkei eta aukerei buruzko galderak lantzen lan egin dute; zer neurketasistema ditugun eta zer irizpiderekin ezartzen ditugun, alternatiba eraginkorragoak baloratzeko moduan izateko; nola handitu energiaekoizpena eta murriztu kontsumoa; nola prestatu ekonomia eta enpresasarea trantsizio horretarako, etab. Ekonomia, zuzenbidea edota filosofia bezalako diziplinetatik etorritako partehartzaileek beren esperientzia eta ezagutza gehitu diote trantsizio energetikoaren arloan galderak sortzeko erronkari. Gai bakoitza mahai batean landu da, bideratzaile batek gidatuta. Kafe eta pasten artean, partehartzaileak lau mahaietatik hirutan ibili dira, hausnartzen, eztabaidatzen eta prozesuaren hurrengo faseetan erantzun beharreko galderak adosten. Ariketa honek hogeita bat galderako sorta bat sortu du, eta osoko bilkuran aurkeztu ditugu saioa amaitutzat eman aurretik. 41 PERTSONAK: BIZIKIDETZA, MIGRAZIOAK ETA TALENTUA Tailer hau Hezkuntza, Filosofia eta Antropologia Fakultatean (HEFAI) egin zen martxoaren 27an, 11: 00etatik 12:30era, eta ondoren beste bat, udaberriko oporren ondoren, apirilaren 19an, 11:00etatik 13:00etara. Iruñetik, Bilbotik, Muskizetik, Perutik, Portugaldik, Hondarribitik, Austriatik, Gasteiztik, Txekiar Errepublikatik, Azpeititik, Txiletik eta Sevillatik etorritako pertsonek parte hartu zuten. Honakoan, Pertsonen esparruan irudikatu nahi izan genuen etorkizuna, hau da, migrazioak, kulturaaniztasuna, aniztasunaren kudeaketa eta “talentu” deitzen ditugun giza gaitasunen multzoa barne hartzen dituen eremu gisa. Horretarako, ikasle eta irakasle talde handi bat Fakultateko Dinamiken Gelan bildu zen, Gipuzkoaren etorkizunerako garrantzitsuak diren galderak batera bilatzeko. Carlos Mataix Madrilgo Unibertsitate Politeknikoko (itdUPM) Giza Garapenerako Teknologiako Berrikuntza Zentroko zuzendariak eman dio hasiera saioari. 8 minutu baino gutxiagoko pilula batean 2030 ikuspegia aurkeztu digu: bidezko trantsizio energetikoa, berrikuntza soziala ahaztuko ez duen berrikuntza teknologikoan eta eragile publiko, pribatu eta sozialen arteko lankidetza sortzaile eta eraldatzaileko formulen bilaketan oinarritua. Adituaren hitzek pentsatzen hasteko tresnak eman dizkiete partehartzaileei. Aurreko saioetako metodologiari jarraiki, bi taldetan bildu gara, eta Mataixen etorkizuneko ikuspegia errazten edo oztopatzen duten faktoreak aztertu ditugu, bai eta haren planteamendutik eratorri daitezkeen esperogabeko ondorioak ere. Ondoren, faktore horiek gaikako ardatzetan bildu dira. Bigarren saioan, UPV/EHUko, nazioarteko beste unibertsitate batzuetako eta ikertzailetaldeko 20 ikasle inguru berriro elkartu ziren tailerreko lehen saioan hasitako lanari jarraipena 42 emateko. Bertan, partehartzaileek Gipuzkoaren etorkizuneko ikuspegia eraikitzeko kontuan hartu beharreko lanardatzei buruz eztabaidatu zuten, bizikidetzari, migrazioei eta talentuari buruz hain zuzen. Topaketa honetatik atera ziren gaien multzotik, bigarren saioak lau eskuhartze eremu espezifikotan oinarritu du bere lana: lankidetza publikopribatua, migrazioak, enplegagarritasuna eta giro moral eta soziala. Lana, oraingoan, hausnarketak galdera bihurtzea izan da. Gi2030 proiektuaren aurkezpenaren ondoren, topaketari hasiera emateko, LAIANen laburpen bat ikusi genuen, Etorkizuna Eraikizek bere lankidetza komunitarioaren ereduari buruz egindako dokumentala, hain zuzen ere. Adil Najam Bostongo Unibertsitateko irakasle batek Gipuzkoa bisitatu zuen 2022ko irailean. Najamek segurtasuna segurtasunezaren gabeziatzat pentsatzera gonbidatzen du: segurtasuna da ez pentsatzea zerbait txarra gertatuko denik. Politika, ere, norabide berean, elkarren arteko konfiantza sustatzeko bitartekoa da, ezer txarrik gerta ez dadin. Horrekin, hainbat kontzeptu bateratu ditugu, hala nola mesfidantza, segurtasunik eza eta ziurgabetasuna, baina baita aukera eta eraldaketa ere. Hausnarketa horiek atariko moduan funtzionatu zuten, ondoren egiteko benetan galderak biltzen lagundu zigun dinamika: Word Kafea. Ikasleak lau mahaitatik txandakatzen dira, eta bakoitzak bere aldetik aztertzen ditu lankidetza publikopribatua, migrazioak, enplegagarritasuna eta giro moral eta soziala. Esparru horiei buruzko eztabaidaariketak jasotako 25 galderak prestatzeko balio izan du. Pentsamendu sortzaileak ez du mugarik, eta horrela erakusten du lortutako emaitzak. Zergatik dira batzuk bidaiariak eta beste batzuk atzerritarrak? Zer irakats diezaioket nik amonari, eta zer irakats diezadake berak niri? Horrelako galdera gehiago gehituko ditugu gure saskira, proiektuaren hurrengo faseetan erantzuteko. 43 ZIENTZIA: BERRIKUNTZA ETA TEKNOLOGIA Tailer hau Informatika fakultatean egin zen. Lehenengo saioa martxoaren 29an, 12:00etatik 13:30era, eta bigarrena apirilaren 26an, 13:30etik 15: 0era. Andoain, Lasarte, Donostia, Hernani, Azpeitia, Mutriku, Lezo, Gasteiz eta Alemaniatik etorritako pertsonek parte hartu zuten. Zientzia, teknologia eta berrikuntzari buruzko tailer honek Gipuzkoaren etorkizunak alor horietan dituen erronkei erreparatu die, eraldaketa digitalari arreta berezia eskainiz. Lehen saio honetan, hurrengo topaketan galderekin eraldatuko ditugun ardatz tematikoak eta faktore analitikoak bilatzera bideratu da tailerra. Susanna Tesconi Universitat Oberta de Catalunyako irakasleak dinamika aurkeztu ondoren, bideopilula bat sartu dugu hausnarketa bateratua aktibatzeko. Bi taldetan, partehartzaileek Tesconi berrikuntzara hurbiltzea eztabaidatu ahal izan dute. Lehenik eta behin, bere proposamena errazten eta oztopatzen duten faktoreak identifikatu dituzte, baita aurreikusi gabeko edo esperogabeko ondorioak ere. Hori guztia, parte hartzaileek ardatz tematiko handietan antolatu dituzten postitetan jaso da. Bigarren saioan, lehenengo topaketatik ateratako hainbat gai aukeratu genituen (parte hartzaileek izena ematean zituzten lehentasunetatik abiatuta), prozesuaren hurrengo faseetarako motor izango diren galderak biltzeko. Aurreko dinamiketan bezala, World Kafearen metodologia erabili da ideiak trukatzeko eta galderak elkarrekin sortzeko. Oraingoan, ordea, megatendentzien kartak testatu nahi izan ditugu, Finlandiako Sitra agentziak garatutako tresna interesgarri bat, etorkizunak modu kolektiboan irudikatzeko preseski diseinatutakoa. Joera globalei buruzko datuetatik abiatuta, 44 karta horiek balio dute irudikatzeko non egongo garen joera horiek markatzen duten testuinguruak kontuan izanda. (Karten edukia hurrengo atalean kontsulta daiteke). Fase honetan, diagnostikotik eta datuetatik abiatzen gara, ez hitza edo azken puntu gisa, alderantziz, pentsamendu kritikoa eta irudimena aktibatzeko baizik. Lanestrategia horri esker, aurreikusi gabeko hainbat gai sartu ahal izan dira, hala nola adimen artifiziala eta Gipuzkoako arrantzaren etorkizuna, teknologia berriekin duten harremanaren ikuspegitik. ONGIZATEA: OSASUNA ETA ZAINKETAK Oraingoan Gi2030 Psikologia Fakultatera eraman dugu, maiatzaren 3an 12:00etatik 13:30era eta maiatzaren 10ean 12:00etatik 14:00etara. Hernani, Lasarte, Deba, Donostia, Gasteiz, Urnieta, Azpeitia, Zaragoza, Mendabia, Iruña, Usurbil eta Pasaiatik etorritako pertsonek parte hartu zuten. Partehartzaileen eta proiektuaren aurkezpenen ondoren, abiada hartzen hasi gara Anabel Vergara UPV/EHUko katedradun eta Qualiker ikerketataldeko kideak grabatutako bideoaren ikustaldiarekin. Osasun mentalaren esparruan ditugun erronkei buruz aritu da bideoan: gazteen suizidioen prebentzioa, generodesberdintasunak, zainketak eta adinekoen arrail digitala barne. Marrazki osoaren lehen trazu bat izan da, besterik ez, eta partehartzaileen ekarpenen bidez zabaldu eta osatzen joan da. Besteak beste, Gizarte Zerbitzuen arloko hainbat langileren ekarpena oso baliotsua izan da. Vergara irakaslearen eskuhartzeak eztabaida txiki bat piztu du “soziosanitario” kontzeptuaren erabilerari buruz, eta haren egokitasunari buruz, bere orientazioagatik eta hura osatzen duten lanbideprofilengatik funtsean “sozialak” bakarrik diren zerbitzuak bakarrik jaso ohi dituztelako. Arlo sozialaren eta sanitarioaren arteko koordinazio handiagoak etorkizunean ekar lezake arreta soziosanitarioaz hitz egin ahal izatea. 45 Hori bi denboratan antolatutako dinamika baten hasiera izan da: lehenengoan, partehartzaileek, hiru taldetan banatuta, Vergarak planteatutako agertokia zailtzen eta ahalbidetzen duten faktoreei buruz hausnartu dute, baita etorkizunera begira egon daitekeen egoera horren nahi gabeko edo aipatu gabeko ondorioei buruz ere. Ondoren, faktoreak gaikako ardatzetan multzokatu dira, eta horiek tailer honetako bigarren saioan landuko ditugun galderak egiteko irteerapuntu gisa funtzionatuko dute. Mahaietako batean desadostasun asko agertu dira, baina abiapuntua argi zegoen: bizikalitatea oso lotuta dago bizitza osoko osasun mental eta emozionalarekin, ondo egotea edo ez egotea funtsezkoa delako egunerokoan, eta hori faktore positiboa da. Gero eta kontzientzia handiagoa dago (baita gazteen eta sare sozialen artean ere) gai honetan pentsatzeak eta elkarzaintzeak duen garrantziaz. Hortik aurrera, ordea, galdera asko zabaldu dira. Hezkuntza emozionala garrantzitsua bada, hori lantzen ari al da hezkuntzasisteman? Auzi arantzatsu hori ireki nahi dugu eta emozioak partekatzen hasi? Zaila egiten zaigu zaurgarritasuna aitortzea eta geure burua “barrutik” agerian uztea. Horrekin batera, zaila da alfabetatze emozionala neurtzea, ez dagoelako adierazle zehatzik edo, baldin badaude, ez ditugulako ezagutzen. “Gazteen osasun mentala” kontzeptua bera lausoa iruditzen zaigu, ez dugulako argi zer den eta zer ez den osasun mentala, ezta zenbat zerbitzu publiko bideratu beharko liratekeen horretara ere. Pertzepzioa da erreferentziaesparru komun bat falta dela, eta hori kezkagarria da. Antzeko ildoan, beste mahai batek interesa agertu du “oinarrizko tresna emozionalak” behar direlako, gazteriara mugatzen ez direnak eta helduarorako ere balio dutenak. Elementu komun asko aurkitu dira zainketak pertsonalizatzeari eta despertsonalizatzeari dagokionez. Pertzepzioa da medikalizazioa dela gure ingurunean nagusi den epe laburreko 46 irtenbidea, baina gaiaren muinera ez doan bidezidorra dela. Arreta pertsonalizatu unibertsalerako esparruak sortu beharko lirateke, edo, gutxienez, osasun eta gizartearretaren gehiegizko konpartimentalizazioa nola gainditu pentsatu beharko litzateke, hainbat eragilek bata besteari “pilota pasatzen” jarraitzen baitute ongizatea lantzeari dagokionez. Badirudi oraindik bide luzea dugula hainbat gizarteeragilerekin koordinatzeko. Beste mahai batean zatiketaren gaia ere jorratu da, baina ez bakarrik zerbitzuena, baizik eta, batez ere, laneko kultura eta erritmoena. Elkarguneak izateak ez du bermatzen profilen arteko sintonia dagoenik, lehentasun eta egiteko modu desberdinak egon baitaitezke. Paradoxikoki, diziplinartekotasuna aldarrikatzen dugu testuinguru hiperespezializatu batean. Posible al da gizartearretari modu integralean heltzea, lanegiturak eta ezagutzak zatikatuta jarraitzen badu? Adinekoen premiek ere bete dute gogoetaren zati handi bat. Heriotza da bizitzan seguru dagoen gauza bakarra, eta, hala ere, gutxi hitz egiten da horretaz. Beharrezkoa da heriotzari buruzko eztabaida etiko bat, bizitza luzatzeko beharrari eta aukerari buruzkoa, zahartzearen eta baliabide faltaren ondorioz zainketen krisitestuingurua gero eta sakonago adierazten delako. Adinekoen zaintzak ere arazoak eragin ditu eten digitalaren diagnostikoan: zenbateraino ari gara mendekotasun digitala eragiten berez autonomoak diren adinekoen artean? Horrekin batera, indarkeriaren kontzeptua luzatzeko beharra planteatu da, erabat digitalizatu diren baliabideak eskuratzeko aukera falta salatzeko. Indarkeria horrek ere ez du bidegabekeria sozialaren auzia saihesten: ezin dugu ongizate emozionalaz hitz egin desberdintasun ekonomikoak aipatu gabe. Gizarte langileek ekarritako ezagutza integratu eta praktikoari esker, gizartepolitiken eremuan gutxien ezagutzen diren hainbat auzi mahaigaineratu ahal izan da, eta pertsonen 47 bizitzaprozesuei eta zainketa integralei buruz hausnartzeko aukera ireki da. Partekatzeko, adierazteko eta entzuteko beharra somatu da. Tailerraren bigarren saioan, analisiari jarraipena eman genion, prozesuaren hurrengo faseak gidatuko dituzten galderak eraikiz. Ohi bezala, topaketa bideopilula batekin hasi zen, kasu honetan Pasaia Herrilabi buruzkoa. Pasaiako udalerrian zaintzaekosistema lokalizatu bat sortzera bideratutako proiektua da eta LAIANetik hartutako laburpenak balio izan digu. Etorkizuna Eraikizek proposatutako lankidetzaereduari buruzko dokumental zati hori pizgarri izan zen proposatutako gaiari buruzko eztabaida aktibatzeko eta, ondoren, galderak sortzeko. Bi ardatz tematiko landu ziren: ondoezak eta indarkeriak, batetik, eta gazteen eta osasun mentalaren ardatza, bestetik. Indarkeriari buruzko mahaian, gaiari modu zabalean heldu zitzaion, ongizate emozionalaren eta zainketen ideiaren inguruan hautematen ditugun gatazkak eta oztopoak aztertuz. Garrantzitsua da zaintzarako denbora izatea, produktibitatean oinarritutako eredu honek, guztiaren gainetik, antsietatea sortzen digulako. Halaber, ez zegoen argi non jarri lehentasunak, kalteak murriztean edo prebenitzean, baina taldeari iruditu zitzaion lotura komunitarioak indartzea beti lagungarria dela babesmailak hobetzeko. Mendekotasuna duten pertsonak zaintzeko, mahaiak gutxieneko atalase bat behar zela ikusi zuen, pertsona guztiek tratu duina jaso zezaten. Eta, era berean, erabaki zailak hartzea ahalbidetuko duten elkarrizketak erraztea proposatu zen. Gazteei eta osasun mentalari buruzko ardatza lantzeko mahaiak smartphonea (sare sozialak, plataformak, influencerak) faktore kausal nagusi gisa erabiltzea azpimarratu zuen, horrek errealitatearen ikuspegi desitxuratua eragiten dielako gazte askori, muturreko kasuetan antsietatea, depresioa, estresa eta baita ideia suizidak ere eragiten dituena. Horri buruzko 48 hainbat gai eztabaidatu ziren: arazoa ez direla teknologia berriak eta gazteak, baizik eta horien erabilera eta emozioen kudeaketan heztea. Nerabezaroan, garapen pertsonalerako faktore bat hurkoekin konparazioak egitea da, erreferenteen, influencerren edo taldearen parte sentitzearen beharra. Eta puntu honetan geure buruari galdetzen diogu gizarte honek nola lagun diezagukeen biziprozesu horiek garatzen pertsona kaltetu gabe? Era berean, sare sozialekin lotutako jokabideetan eta arazoetan gurasoen hezkuntzaherentziak duen eraginarekin zerikusia duten gaiak jorratu ziren, baita psikologian terapia zer den, eta zer ez, argitzeko beharra, etorkizuneko testuinguru zalantzagarri batean gazteen itxaropenen kudeaketak duen garrantzia eta gazteen eta helduen arteko bi norabideko elkarguneen beharra ere, komunikazioa errazteko eta estereotipoak apurtzeko. Makro: megajoeren kartak Aurreko atalean esan bezala, tailerretan hainbat tresna erabili ditugu etorkizun posibleei buruzko eztabaida errazteko. Horietako bat Sitra Finlandiako berrikuntzaagentzia publikoak ekoitzitako “megatendentzien kartak” dira. Hemen jasotako bertsioa gutunen itzulpena da, Sitrak 2023an argitaratu zituen bezala, erreprodukzio eskubideak atxikitzen dituena. Izartxo (*) batek testua Gipuzkoara egokitu dela adierazten du. Kartak edozein ordenatan eta hainbat teknikaren bidez erabil daitezke, baina gaiaren arabera 5 bloke handitan bana daitezke: NATURA – PERTSONAK – BOTEREA – TEKNOLOGIA – EKONOMIA. 49 NATURA: Naturak duen kargaahalmena higatzen ari da KLIMA BEROTZEN ARI DA Klima berotzen ari da oraindik, baina inpaktuen larritasuna orain hartzen ditugun neurrien araberakoa izango da. Gaur egungo erritmoan, klima 3°C inguru berotuko da mende honetan*. Klimaaldaketaren erritmo horrek aldaketa itzulezinak eragingo lituzke, eta kateerreakzio kontrolaezina eragingo luke. Beharrezkoa da klimapolitika zorrotzagoa eta jarduera irmoagoa, emisioak murrizteko eta klimaren berotzea 1,5ºCra mugatzeko. MUTURREKO FENOMENO METEOROLOGIKOAK AREAGOTZEA Klimaaldaketak muturreko fenomeno meteorologiko gehiago eragingo ditu. Uholdeak eta lehorteak ohikoagoak izango dira, ekaitz gogorrenak bezalaxe. Baldintza meteorologikoen gorabeherek proban jarriko dute jatorrian elikagaien ekoizpena eta azpiegiturak, ez direlako diseinatu muturreko baldintza meteorologikoetarako. Bero handiko boladak ohikoagoak diren heinean, gaur egungo udarak freskoak irudituko zaizkigu etorkizunean.* Gizarteen prestaketak eta egokitzapenak garrantzia hartuko du. BIODIBERTSITATE GALERA Giza jarduerak eragindako landare eta animalien desagertze masibo batean murgilduta gaude. Milioi bat espezie desagertzeko arriskuan daude datozen hamarkadetan. Naturaren degradazioak ehunka milioi pertsonen ongizatea mehatxatzen du eta ehunka mila milioi eurotan baloratutako urteko galera ekonomikoak ere eragingo ditu. Biodibertsitatearen galera geldiarazi daiteke naturarekiko presioak murriztuz (lurzoruaren eta itsasoaren erabilera, klimaaldaketa, kutsadura, baliabide eta espezie inbaditzaileen erabilera) eta habitatak kudeatuz, lehengoratuz eta kontserbatuz. 50 BALIABIDEEN ESKURAGARRITASUNA GERO ETA ZALANTZAZKOAGOA DA Gero eta gehiago kontsumitzeak esan nahi du baliabide asko gero eta urriagoak edo garestiagoak direla. Industriarako material kritikoak eskuragarri ez izateak hainbat egoera zail ekarri ditzake, kontsumitzaileenganaino iritsi daitezkeenak. Baliabideei buruzko ziurgabetasuna arindu egin daiteke ordezko materialak garatuz eta materialak birziklatzea eta berrerabiltzea bultzatuz. LURZORUEN DEGRADAZIOA Gaur egungo erritmoan, munduko lurzoruaren % 90 degradatuta egongo da 2050ean, eta munduak 60 urtean lur langarririk gabe geratzeko arriskua du. Klima berotzeak egoera okertuko du muturreko fenomeno meteorologikoekin. Higaduraren prebenitzeak eta lurzoruan karbono dioxidoa jasotzeak elikagaisegurtasuna areagotu dezakete, eta, aldi berean, klima berotzea arindu. HONDAKINAK GORA Urbanizazio azkarraren eta biztanleriaren hazkundearen ondorioz, mundu osoan sortutako hondakinen kopurua % 70 handitzea aurreikusten da hemendik 2050era. Gipuzkoako biztanleek batez beste 443 kilo zabor sortzen dituzte urtean, Europako batez bestekoaren azpitik, hau da, urtean 500 per capita baino gehiago (2022).*[1] Hondakin farmazeutikoak ere ugaritu egin dira estolderiauretan. Hondakinak murrizteko beharrezkoa da ekonomia zirkular bateranzko trantsizioa: produktuen diseinu adimentsu baten bidez hondakinak sortzea saihestea, materialak berrerabiltzea eta birziklatzea eta produktu kimikoak eta material arriskutsuak zirkulaziotik kentzea. 51 NATURAREN BEREZKO BALIOA HOBETO ULERTZEA Ingurumenarekiko kontzientzia gero eta handiagoa da. Natura jada ez da pertsonek ustiatu dezaketen baliabide hutsa, baizik eta giza ongizateari eusten dion berezko balioa du. Hala ere, oraindik bide luzea dago egiteko kontzientziaziotik hasi eta eskala handiko ekintzaraino. INGURUMENAREN EGOERAREKIKO BORONDATEZKO AXOLAGABETASUNA AREAGOTZEN ARI DA Ingurumenaren degradazioari buruzko informazioa denon eskura dago, eta ingurumenarazoak gero eta gehiago agertzen dira albisteetan. Jende askok uko egiten dio sinesteari edo garrantzia kentzen die zientziak agerian utzitako arazoei, eta beti bezala bizitzea aukeratzen dute. Ingurumenneurriak eskatzen dituztenen eta neurri horiek gutxiesten dituztenen arteko tentsioak areagotzen ari dira. ESKUBIDE GEHIAGO EZGIZAKIENTZAT Gero eta hobeto ulertzen ari dira gizakiak ez diren animalien eskubideak. Larruhaztea Europako 15 herrialdetan debekatu da, eta animalien eskubideei buruzko eztabaidak ere indarra hartu du Gipuzkoan.* ITSASOEN DEGRADAZIOA Itsasoen berotzeak eta azidotzeak koralezko arrezifeak eta beste itsas ekosistema hauskor batzuk suntsitzea dakar. Itsasoek karbonoa bahitzeko duten gaitasunari ere eragiten dio, eta, epe luzera, korronte ozeanikoei ere eragingo die. Mantenugaien isurketek eutrofizazioa areagotzen dute eta oxigenoa agortzea eragiten dute. Itsas degradazioak ere bizirauteko behar ditugun baliabideak mehatxatzen ditu eta elikagaisegurtasuna arriskuan jartzen du. Itsas ekosistemen aurkako mehatxuak arindu egin daitezke klimaren alde egiten bada, itsasoak babesten badira eta mantenugaien isuriak murrizten badira. 52 PERTSONAK: Ongizaterako erronka gero eta handiagoak MENDEKOTASUNTASAK BEHERA EGIN DU Biztanleria zahartzen ari da eta lan egiteko adinean dagoen biztanleria gutxitzen ari da. Horrek mendekotasunkoefizientea ahultzen du, lan egiteko adinean dagoen biztanleriarekiko haurren eta adinekoen kopurua handitzen duelako. Egoera horrek gizartezerbitzuen kalitatea eta eskuragarritasuna nola bermatu planteatzera behartzen gaitu. Enpleguan oinarritutako immigrazioaren beharra gero eta handiagoa da. BIZIITXAROPENA GORA ETA BIZTANLERIAREN ZAHARTZEA Jendea urte gehiago bizi da eta biztanleria zahartzen ari da. Gizarte oparoetan, jaiotzatasak behera egiten du, batez ere ikasketa gutxien dituztenen artean, eta gazteak gutxiengoa dira. Zahartzen ari den biztanleriarentzako zerbitzuen beharra gero eta handiagoa da. Bestalde, baliteke etorkizunean pertsonen gaitasun funtzionala adinaren faktore erabakigarriagoa izatea eta zahartzea moteltzeko tratamendu gehiago izatea. BIZTANLERIAREN KONTZENTRAZIOA Euskadiko biztanleria osoaren % 8 bakarrik bizi da landaeremuetan, baina Covid19aren pandemian hasitako migrazioak eta multilokalizazioak migraziogalera arindu dute udalerri eta eskualde batzuetan. 2022an, aurreko urtean hasitako joerari eutsi zitzaion, eta 2020arekin alderatuta, Gipuzkoan biztanleria murriztu egin zen eta 716.616 biztanle bizi dira, aurrekoan urtean baino 2.271 gutxiago.*[2] URBANIZATZE ETENGABEKOA 53 Landaeremuetatik hirietarako migrazioak mundu osoan jarraituko du. 2050ean, munduko biztanleriaren ia % 70 hirietan biziko da. Biztanleriaren hazkunde azkarra erronka handia da hiriazpiegiturentzat, batez ere Asiako eta Afrikako megahirietan, eta biztanleriaren desberdintasuna gero eta handiagoa da. Hiriek potentzial handia dute irtenbide iraunkorrak garatzeko, hiriplangintzan behar adina inbertitzen bada. MUNDUKO MIGRAZIOAREN GORAKADA Munduko migrazioek gora egin dute bizi ditugun aldaketen ondorioz: bizimodu aldaketak, urbanizatzeak, gerrak edota klimaaldaketeta. Klima berotzearen ondorioz, eskualde batzuk bizigarri izateari uzten ari dira. Gipuzkoako immigrazioa ere handitzen ari da, eta horrek etorkinen integrazioa garrantzitsuagoa egiten du.* PANDEMIAK ETA EPIDEMIAK MAIZAGO Giza jarduerak epidemia eta pandemia orokortuak izateko probabilitatea handitzen du. Habitat naturalen fragmentazioak animalien bizieremua murrizten du, eta horrek gaixotasun zoonotikoak izateko arrisku handiagoa dakar. Klima berotzeak uholdeak eta lehorteak areagotzen ditu, gaixotasun infekziosoen intzidentzia areagotuz. Mugikortasunak gaixotasunak azkar zabaltzen laguntzen du. Etorkizuneko pandemiak prebenitzeko, animalien habitatak eta biodibertsitatea babestu daitezke. OSASUN MENTALEKO ARAZOEK GORA EGIN DUTE Osasun mentaleko arazoak areagotzen ari dira, batez ere gazteen artean. Buruko nahasmenduek lanabsentismoa eta desgaitasunak igotzen dituzte. Estresa areagotu egiten da bizi ditugun hainbat krisiren ondorioz: informazioa gainkarga, gizarte lehiakorra edota bizitza gero eta konplexuagoa. Aldi berean, pobrezia areagotzen ari da. Arazo horiei aurre 54 egiteko, baliabide egokiak behar dira, diziplina anitzen arteko lankidetza, eta gizabanakoarengan ez ezik, gizartearen egituretan ere jarri behar da arreta. OSASUNAREN GAINEKO PENTSAMOLDEA ALDATZEN ARI DA Antibiotikoekiko eta gaixotasun zoonotikoekiko gero eta erresistentzia handiagoak presioa jartzen dio osasun sistemari pertsonen osasunaren ikuspegi holistikoagoa hartzeko. Giza osasuna naturaren ongizateari eta ingurumenari lotuta dagoela ulertu behar da. Gaixotasunen tratamenduaz gain, prebentzioneurriak azpimarratzen dira, hala nola biodibertsitatea handitzea eta kutsadura atmosferikoa eta akustikoa murriztea. ONGIZATE KONTZEPTUA ZABALDU EGIN DA Dirusarreretan oinarritutako ongizate indibidualaren ikuspegia zabaltzen ari da, eta horrekin batera, bizikalitateari lotutako ongizatearen garrantzia handitzen ari da. Ongizatea ez da soilik diru kopuruaren arabera neurtzen, beste faktore batzuen arabera ere neurtzen da, hala nola bizimodu jasangarriak izatea edota gizarteharremanak, zentzuzko esperientziak eta guztion onerako lan egiteko aukerak izatea. GAITASUNEN ETENGABEKO FORMAKUNTZA Gizartea eta lanmundua etengabe aldatzen ari dira eta aldaketa horietara moldatzeak etengabeko ikaskuntza eta gaitasunen etengabeko garapena eskatzen dute. Ikaskuntza berriaren, sormenaren, pentsamendu holistikoaren eta metagaitasunen garrantzia gero eta handiagoa da. Karrera profesional luzeenek ere etengabeko ikaskuntzarako gero eta premia handiagoa eragiten dute. Gaitasunak garatzeko egitura zein praktikak etengabe moldatzeko presio gero eta handiagoaren mende daude. URRUTIKO LANA ETA LAN HIBRIDOA LANMERKATUA ALDATZEN ARI DIRA 55 Pandemiak digitalizatzera bultzatu zituen jendarte asko, urrutiko lana eta hibridoa ohikoagoa bihurtzeraino. Urrutiko lanaren gorakadak, halaber, langileen errendimendua eta produktibitatea kontrolatzeko ugazaben praktikak garatzea ekarri du, eta horrek enplegatzailearen eta enplegatuaren arteko konfiantzari buruzko galderak planteatzen ditu. Lanmerkatua aldatzen ari da, baita mundu mailan ere, urruneko lanak antolaketaren ikuspegi berriak eta lanaren deszentralizazioa ahalbidetzen dituen heinean. LANMERKATUKO DESOREKEK GORA EGIN DUTE Digitalizazioa gizarte oparoetako lana aldatzen ari da. Lanmerkatuaren desorekek gora egiten dute eskaintzen diren lanpostuetarako talenturik ez dagoelako, eta enplegueskatzaileek zailtasunak dituzte beren kualifikazioekin bat datozen enpleguak aurkitzeko. Enplegu asko automatizatu edo kanpora eramaten dira eskulan merkea duten herrialdeetara. BOTEREA: Demokraziaren aldeko borroka areagotu egin da INFORMAZIO POLARIZATUAK GIRO POLITIKOA GAIZTOTZEN DU Desinformazioa areagotzen ari da, agente probokatzaileek edota nazioarteko operadoreek herrialde barruetan sustatzen dituzten ekintzen ondorioz. Iritzietan eragiteko ahaleginak gero eta gehiago bideratzen dira nahasmena eta desadostasuna sortzera. Eztabaidak polarizatzearen, difamazioaren eta gorrotora bultzatzearen ondorioz, pertsona askok uko egiten diote gizartean eragina izateari. Komunikazio arduratsurako, informazioalfabetizaziorako eta eztabaida eraikitzailerako bideak ireki behar dira. TENTSIO GEOPOLITIKOAK AREAGOTZEN ARI DIRA Munduko herrialdeen arteko zatiketak eta urruntzeak gero eta minagoak dira. Herrialdeetako gizartesistemen arteko desberdintasunak eta tentsioak ere gero eta sakonagoak dira. Arauetan oinarritutako munduordena kolokan dago, herrialde nagusien eragineremuak 56 kanpopolitika gatazka bihurtzen dira, eta botereborrokak sortzen dira berebiziko metal arraroak bezalako baliabideak eskuratzeko. Norbere interesaren bilaketa areagotu egiten da politikan. Egoera tirabiratsuak ziurgabetasuna areagotzen du nazioarteko harremanetan, merkatuetan eta pertsonen buruan. Diplomaziaren beharra eta gatazken prebentzioarena handitzen ari da. BOTEREAREN PERTSONALIZAZIO GERO ETA HANDIAGOA Komunikabideetako eztabaida politikoa pertsona ospetsuetan zentratzen ari da, besteak beste sare sozialek ere boterearen pertsonalizazioa zabaltzen dutelako. Politikan aritzen diren norbanakoak ezagunagoak izan daitezke ordezkatzen dituzten alderdiak baino. Politiken arduradunak pertsonalizatzeak ardurak gardenago ikustea ekar badezake ere, alderdien arteko ezberdintasunak eta sistema politikoaren egiturazko arazoak lausotu ditzake. Politika entretenimendu ere bihur daiteke, eta, horren ondorioz, gai garrantzitsuak bigarren maila batean geratzen dira. Politikan parte hartzeak gero eta gehiago eskatzen du komunikazioa eta publizitatea kudeatzen jakitea. ALDERDI POPULISTEK BOTEREA IRABAZTEN ARI DIRA Etorkizunari buruzko ziurgabetasunak eta gero eta konplexuagoa den mundu baten pertzepzioak jende askok irtenbide errazak nahi izatea eragiten dute. Trantsizio energetikoak, pandemiaren ondorioek eta berreraikuntza ekologikoaren beharrak areagotu egiten dute aldarte hori. Eskuineko alderdi populistek botoemaileak erakartzen dituzte balio kontserbadoreak eta interes nazionalak defendatuz krisiaren erdian. Alderdi populistak boterea hartzen ari dira herrialde askotan. KONFIANTZA AUZITAN DA Nazioartean, herritarrek erantzukizun politikoak dituzten pertsonengan duten konfiantza murriztu egin da, eta gero eta gehiago dira komunikabide nagusiek argitaratutako informazioari buruz erreparoak dituztenak. Konfiantzaalde nabarmenak daude eskualdeen 57 eta biztanletaldeen artean. Gizarteerakundeek emandako kalitatezko informazioa faktore garrantzitsutzat jotzen da konfiantza sortzeko. ESPAZIOAN NAGUSITASUNA LORTZEKO BORROKA AREAGOTU EGIN DA Giza jarduerak gora egin du espazioan, eta espazioarekiko lehia gero eta handiagoa da. Eragile aniztasunak eta arau komunik ezak espazioa militarizatzeko arriskua areagotzen dute. Lehia basati horren ondorioz, gero eta zabor espazial gehiago sortzen da, eta horrek arazoak sor ditzake sateliteen eragiketetan. KONPROMISO SOZIALAK GERO ETA AZKARRAGOAK ETA ZUZENAGOAK DIRA GKEekiko konpromisoa gero eta txikiagoa da, eta gero eta jende gutxiagok eragin nahi du gizartean alderdi politiko tradizionalen bitartez. Jendeak gazteak bereziki konpromiso azkar eta zuzena bilatzen du. Digitalizazioak ahalbidetzen dituen plataforma eta sareek informazioa ekoizteko, banatzeko eta erabiltzeko dugun modua irauli dute. Mikroaktibismoa gero eta ohikoagoa da, eta gero eta jende gehiagok erabiltzen ditu sare sozialak konpromiso zibikorako. Azkar hedatzen diren ekimen berriak sortzen dira. DEMOKRAZIAK GAINBEHERAN JARRAITZEN DU Demokraziak behera egiten jarraitzen du mundu osoan, eta autoritarismoa gorantz doa. Munduko biztanleriaren %70 inguru ezdemokratikotzat sailkatutako herrialdeetan bizi da gaur egun. Aldi berean, gero eta kontzientzia handiagoa dago demokrazia aktiboki defendatzeko beharraz. Demokrazia garatzeko konpromisoa berritu behar da, eta erabakiak hartzeko praktikak eta egiturak erreformatu. ERLIJIOEK ETA IDEOLOGIEK GIZARTEAN DUTEN ZEREGINA GERO ETA HANDIAGOA DA Erlijioen garrantzia hazten ari da mundu osoan, eta erlijioak erabaki politikoak hartzeko orduan duen zeregina indartu egin da. Horren adibide dira arrazoi erlijiosoengatik abortatzeko eskubidea murriztea eta hainbat herrialdetako hauteskundeetan afiliazio 58 erlijiosoa duten alderdi politikoek arrakasta izatea. Erlijio tradizionalekin batera, ideologia berriak sortzen ari dira, hala nola posthumanismoa. TEKNOLOGIA: Botere digitalarekiko lehia areagotu da TEKNOLOGIAK GAUZAK EGITEKO DUGUN MODUA ERALDATZEN DU Teknologiak azkar egiten du aurrera, metodo eta eredu operatiboak eraldatuz. Gailuak gero eta automatizatuago daude, produkzio eta ekoizpenprozesuak deszentralizatuta daude eta elkarreragina urrutitik egiten da, edo ingurune birtualen batean. ADIMEN ARTIFIZIALEKO APLIKAZIOEK GIZARTEA BLAITZEN DUTE Bakarrik gidatzen diren autoak, hitz egiten diguten gailuak, gomendio pertsonalizatuak eta AAren beste aplikazio batzuk gero eta ohikoagoak dira. Gero eta erabakitzeko ahalmen handiagoa ematen zaie algoritmoei, eta horrek datuen bilketari, gardentasunari eta kontuak emateari buruzko galderak sortzen ditu. Halaber, garrantzitsua da AAk erabilitako datuen alborapenak ulertzea. DATUEKONOMIA HAZTEN ARI DA Datuen ekonomia esponentzialki ari da hazten. Web 3.0 (blockchain, metaversoa, datuen hazkundea, interfaze irekiak edota zerbitzu deszentralizatuak) informaziosareetan jarduteko modua aldatzen ari da. Aurreikuspen handiak daude datuen ekonomiaren etorkizunerako, hazkundepotentziala izugarria dutelako. Baina garapenaren norabidea oraindik ez dago argi: erraldoi digitalen botereak hazten jarraituko du ala datuen ekonomia arautzeko gai izango gara, naturarekiko, gizartearekiko eta gizabanakoekiko zuzenak izan daitezen? OSASUNTEKNOLOGIAK OROKORTU DIRA Osasuna kontrolatzeko gailu eramangarriak gero eta ohikoagoak dira eta eboluzionatzen jarraitzen dute. Areagotzen ari dira ongizatera bideratutako orientazio eta zerbitzu 59 pertsonalizatuak, erabiltzaile bakoitzaren neurketadatuetara egokitzen direnak. Datuetarako sarbideak osasunarreta prebentiboa ere ahalbidetzen du. Genomaren edizioan eta mikrobiomaren aldaketan oinarritutako tratamendu berriak ere garatzen ari dira, adibidez. BIOLOGIA SINTETIKOAREN ERABILERA ZABALTZEN ARI DA Biologia sintetikoak barnebiltzen ditu berez naturan agertzen ez diren sistema biologikoak, zelulak, osagai zelularrak edota gizakiak propio sortutako organismoak. Biologia sintetikoak ordenagailu bidezko kode genetikoak diseina ditzake, esaterako, DNA baliokideak kimikoki aldatzean eta zelula barruan sartzean. Txertoen garapena, atmosferako karbono dioxidoaren bilketa, erregai sintetikoen ekoizpena, material berriak, muturreko fenomeno meteorologikoei aurre egiteko landareen hazkuntza edo datuen biltegiratzea bultzatzea izan litezke biologia sintetikoaren aplikazio batzuk. ENERGIA BERRIZTAGARRIAK GERO ETA ZABALDUAGO DAUDE Tentsio geopolitikoek eta helburu klimatikoek energiaiturri berriztagarrietara igarotzea bizkortzen dute. Eguzkienergia eta energia eolikoa gero eta gehiago erabiltzen ari dira, eta eguzki eta haizeelektrizitatea biltegiratzeko baterien teknologia azkar ari da garatzen. Hidrogenoaren ekonomian itxaropen handiak daude. Aldi berean, energiaren ekoizpena gero eta deszentralizatuagoa da, gero eta pertsona gehiagok ekoizten baitute energia eta soberan dutena sarera bideratzen. TEKNOLOGIA ULERTZEARI GARRANTZI HANDIAGOA EMATEN ZAIO Gaitasun teknologikoen garrantzia handitzen ari da testuinguru profesionaletan zein ezprofesionaletan. Gaitasun teknikoez gain, gero eta beharrezkoagoa da teknologia ulertzea. Prestakuntza digitalak balio behar du sareko edukiak epaitzeko, desinformazioa ezagutzeko edota algoritmoen eta datuekonomiaren funtzionamendua ulertzeko. Gero eta digitalagoa 60 den gizartean pertsonen segurtasuna, eskubideak eta betebeharrak zaintzen lagundu behar luke hezkuntza teknologikoak. TEKNOLOGIAK DESBERDINTASUNAK AREAGOTZEN DITU Teknologiaren garapen azkarrak errealitate teknologiko desberdinak sortzen ditu. Adin eta biztanleriatalde bakoitzak modu desberdinean erabiltzen du teknologia. Gizartezerbitzuak eta –baliabideak saretik kudeatzen diren heinean, pertsona zaurgarrien agentzia ahultzeko eta jendartea zatitzeko arriskua dago. Teknologiaren erabilerak trebetasun eta gailu berriak eskatzen ditu, mundu guztiak eskuratu ezin dituenak. Zerbitzuen garapenak oso kontuan izan behar du irisgarritasuna, eta garapena pertsonen arabera egiten dela bermatu behar du, ez teknologiaren arabera. BLOCKCHAIN GAUZEN FUNTZIONAMENDUA ALDATZEN ARI DA Blokekateek, edo kontabilitate digitaleko liburu deszentralizatuek, konfiantzazko testiguen beharra ezabatzen dute, hala nola bankuena. Zerbitzu digitala deszentralizatuetarako oinarria ematen dute, gobernutik eta tokiko erregulaziotik at. Finantzazerbitzuetarako, nortasunegiaztapenerako eta jabetzaziurtatzeko plataforma gisa erabil daitezke. Era berean, aukera ematen dute erakunde autonomo deszentralizatuak sortzeko (hau da, DAOak: Decentralized Autonomous Organizations) aro digitaleko kooperatibatzat har daitezkeenak. DATU BILKETAK GORA EGIN DU Gero eta datu gehiago ari dira biltzen hainbat ingurunetan: hirietan, industrian, etxeetan eta gailu adimendunetan. Bildutako datuetatik abiatuta sortzen dira produktuen biki digitalak, hala nola industriaekipoen simulazioak, mantentzezerbitzuak errazten eta ekoizpenaren eraginkortasuna handitzen dituztenak. Zenbat eta datu gehiago bildu, orduan eta garrantzi handiagoa ematen zaio interpretazioari eta datubilketaren onargarritasunari: zer informazio ematen digute benetan datuek eta nola erabil ditzakegu modu arduratsuan? Norenak dira datuak eta nork du datuak eskuratzeko ahalmena? 61 3D INPRIMAKETA EKOIZPENA ERALDATZEN ARI DA 3D inprimaketa industriala hazten ari da, eta, aldi berean, lehengai berriztagarrien eta birziklagarrien erabilera handitzen ari da 3D inprimaketan. Hainbat osagai eta ordezko pieza erraz ekoitzi daitezke tokian bertan, eta horrek garraio eta biltegiratzekostuak murrizten ditu eta, ondorioz, klima berotzen duten isuriak jaisten dira. 3D inprimaketak eskaintzen dituen aukerak gero eta gehiago erabiltzen dira medikuntza bezalako eremuetan. MUNDU FISIKOAREN ETA BIRTUALAREN ARTEKO MUGA LAUSOTZEN ARI DIRA Pertsonok etengabeko sartuirtenak egiten ditugu ingurune digitalean, eduki birtualak ingurune fisikoekin konbinatu baitaitezke hainbat modutan. Lehen ordenagailu edo sakeleko pantailan ikusten ziren edukiak esperientzia sentsorialak integratzen ari dira, errealitate birtualeko kasko edo betaurrekoek, esaterako, mundu errealaren gainean geruza areagotua proiektatzen dutenean. Erabiltzailearen esperientzia oso pertsonalizatua bada, errealitatetik asko aldentzen diren esperientziak ere sor daitezke. MUNDU DIGITALA GERO ETA ZAURGARRIAGOA DA Gizarteak teknifikatu ahala, ahulago bihurtzen dira elektrizitatearen eta datusareen mozketen aurrean. Zibererasoek enpresa edo elkarte osoak geldiaraz ditzakete. Zibersegurtasuna bermatu behar da, besteak bestea, hornidura segurtatzeko eta krisiegoeretan ere jendarteak funtzionatzeko duen gaitasuna bermatzeko. INFORMATIKA KUANTIKOAK KALKULUPOTENTZIA BIDERKATUKO DU Konputazio kuantikoan egindako aurrerapenek arazo konputazional konplexuak egungo ordenagailuekin baino askoz eraginkortasun handiagoarekin konpontzea ahalbidetzen dute. Garapen farmazeutikoan eta material berrien ingeniaritzan erabil daiteke kalkulu gaitasun berri hori. Ordenagailu kuantikoak ere erabil daitezke gaur egun Interneten erabiltzen diren zifratzemetodo asko azkar deszifratzeko. 62 EKONOMIA: Oinarri ekonomikoak eraldatu egin dira EKONOMIA ZIRKULARRAREN HALABEHARREZKOTASUNA Etengabe produktu berriak ekoitzi beharrean, ekonomia zirkularrak dauden baliabideak erabiltzen ditu ahalik eta modu eraginkorrenean, adibidez, produktuak eta materialak ekoizpenzirkulazioan ahalik eta denbora gehien mantenduz. Ekonomia zirkularra ez da bakarrik birziklatzea, baita ere arreta jarri behar zaie funtzionamendu ekonomikoaren eta zerbitzuen eredu berriei, hala nola partekatzea, alokatzea, konpontzea eta berrerabiltzea, non teknologia berriek funtsezko zeregina betetzen duten. EKONOMIAREN NORABIDEARI BURUZKO EZTABAIDA AREAGOTU DA Gero eta adostasun handiagoa dago egiturak eta paradigma ekonomikoak erreformatzeko beharrari buruz, iritziak aldendu egiten diren arren erreforma horien irismenari buruz. Ekonomiaren norabide berriari buruzko eztabaida areagotzen ari da. Ekonomia naturaren kargaahalmenera egokitu behar al da? edo ekonomia birsortzaile baterantz jo behar genuke, naturarentzat positiboa izango dena eta giza ongizatea areagotuko duena? ABERASTASUNAREN KONTZENTRAZIOA ETA DESBERDINTASUNEN SAKONTZEA Gipuzkoa da Europan desberdintasun ekonomiko gutxien duen lurraldeetako bat,* baina joerak erakusten du aberastasunaldeak handitzen ari direla kontinentean. Mundu mailan, %10 aberatsenak aberastasun osoaren %75a du. Gizarteko eta munduko hainbat krisi sistemikoren ondorioek are gehiago areagotzen dituzte desberdintasun ekonomikoak. KONTSUMITZAILEA, ERAGIN HANDIKO PERTSONA 63 Kontsumoa edo ez kontsumitzeko erabakia gero eta gehiago jotzen da gizartean eragiteko modu aktibotzat. Eragin ekonomikoaren ikuspegitik, emakumeek eta adinekoek gero eta garrantzi handiagoa dute kontsumoerabakien arduradun gisa. ENPRESEN ERANTZUKIZUNA ZABALDU EGITEN DA Enpresek aktiboki bilatzen dituzte beren jardueren eragin positiboa handitzeko moduak, inpaktu negatiboak minimizatzeaz gain. Enpresa askoren jarduerek gure garaiko iraunkortasunerronkei heltzen laguntzen dute. Belaunaldiarteko pentsamendua, epe luzerako hausnarketa, jasangarritasunari heltzeko auzi garrantzitsua bihurtzen ari da. GKEek, komunikabideek, inbertitzaileek, agintari publikoek eta arduradun politikoek denek eskatzen dute enpresek modu arduratsu eta gardenean jokatzea. BALIO EKONOMIKOKO KATEAK JASANGARRIAGO EGITEA Covid19aren pandemiak eta gertakari geopolitikoek agerian utzi dute munduko baliokateekiko dugun mendekotasuna, baina baita haien ahultasuna ere. Krisiek baliokate iraunkorren eta horniduraren segurtasuna bermatzearen beharra areagotu dute. Aldi berean, areagotu egin da munduko ekonomiak ingurumenean eta giza eskubideetan dituen ondorioen ulermena, eta horrek areagotu egiten du baliokate jasangarri eta malguen, zein ekonomia zirkularreko irtenbideen beharra. ADIERAZLE EKONOMIKO BERRIAK HARTZEN DIRA KONTUAN Adierazle ekonomiko alternatiboak, hala nola ekosistemen kontabilitatea, aurrerapen adierazlea edota planeta zoriontsuaren indizea, gero eta arreta handiagoa jasotzen ari dira. Garapen ekonomikoa argiago erakusteaz gain, adierazle berriek giza ongizateari eta ingurumenongizateari buruzko informazioa ematen dute, eta ekonomiaren balio eta helburuetan ematen ari diren aldaketak islatzen dituzte. 64 GERO ETA OHIKOAGOAK DIRA PENTSAMENDU EKONOMIKO MOTA BERRIAK Jendeak pentsamendu ekonomiko berri bat eraman nahi du praktikara. Jabetza partekatua, ondasunen trukea eta maileguzerbitzuak merkatuen funtzionamendua eraldatzen ari dira. Gero eta ohikoagoak dira, esaterako, laborantzaeremu partekatuak edo ekoizleek kontsumitzaileei zuzenean banatzen dizkieten tokiko elikagaiak. ESKULANAREN ETA KUALIFIKAZIOAREN BEHARRAK ALDATZEN ARI DIRA Berreraikuntza ekologikoa lanmerkatua birmoldatzen ari da. Energia fosilarekin zuzeneko edo zeharkako lotura duten enpleguak desagertuz doaz. Industria berrietan enpleguak sortzen ari dira eta lanpostuen deskribapen erabat berriak sortzen ari dira. Iraunkortasun ekologikoaren alderdiak garrantzitsuak dira ia lanbide guztietan. Trantsizio justua lortzeko, lana eta kualifikazioak berdoitzen ahalegindu behar gara. KAPITAL FORMA DESBERDINEN ULERMEN ASKOTARIKOAGOA Gero eta arreta handiagoa eskaintzen zaio kapital naturalari, ekonomiaren funtzionamendurako ezinbestekoa baita. Ekonomiaren baliabide eta dirusarreren fluxuez gain, kapital naturalak baliabide naturalak eta ingurumenaren kalitatea barne hartzen ditu, baita kapital soziala ere, hala nola eskumenak eta gizartekonfiantza. Aldi berean, pandemiak, krisi energetikoak eta krisi ekologikoak argi berri baten pean jarri ditu finantzen eta zorraren egitekoak suspertzeekonomian. 65 66 7. Hirugarren fasea: galderak lehenesteko unea Unibertsitate eremutik irten gabe galderak sortzen lau hilabete eman ondoren, hurrengo fase honetan, alde batetik, beste publiko batzuk bilatu ditugu, Gipuzkoako bi udalerritako txikietako biztanleak, Gi2030 Festibalaren bidez. Eta bestetik, proiektua beste aditu batzuetara hurbildu dugu, arlo akademikoko, elkarteetako eta administrazio publikoko adituetara, hain zuzen, Delphi metodoa aplikatzeko. Bi mugimendu horien bitartez, galderak osatzeko aukeratutako lau jarduneremuetako (teknologia, gizarte politikak, ekologia eta lankidetzako gobernantza) adituak eta eskarmentudunak aritu izan dira, euren begiradez prozesua aberasten. Fase honen helburua izan da aurreko etapan egindako 90 galdera baino gehiagotik egokienak hautatzea eta hobetzea, partehartzearen bidez 10 galdera finalistekin amaitzeko. Horien artetik 3 galdera izango dira hautatuak 2023ko udazkenetik aurrera dagozkien erantzunak eta proposamenak lantzeko. Baina ez gara aurreratuko. Horra iritsi aurretik, kapitulu honetan, Delphiaren eta bi topaketa kulturalen bidez burutu dugun hautaketadinamikaren xehetasunak azalduko ditugu. Delphi Irudikatu hainbat arlotako adituak biltzen diren prozesu bat, gai garrantzitsuenen inguruan eztabaidatzen eta adostasunak erdiesten. Horixe da, hain zuzen ere, Delphi metodoa, adituen arteko interakzioa eta lankidetza sustatzeko diseinatutako tresna, euren ezagutzan eta esperientzietan oinarritutako adostasunak lortzeko. Gure kasuan, Delphi dinamika aplikatzea proposatu genuen campuseko tailerretan lortutako galderak findu eta 10 hautatzeko, proiektuan funtsezko diren hiru trantsizioen egitura errespetatuz: trantsizio soziala, trantsizio ekologikoa eta trantsizio teknologikoa. Horretarako, 67 trantsizio bakoitzeko aditutalde bat deitu dugu, 10 bakoitzean, guztira 29 adituko talde handi bat osatuz.[3] Hautaketa hori ez da soilik egin landutako gaietan ezagutza espezializatua dutenen artean, baita ere sartu ditugu beren ikuspegiagatik eta esperientziagatik kalitatezko ekarpenak egin ditzaketen hainbat pertsona ere. Ahotsen eta ikuspegien aniztasunak, esan beharrik ere ez dago, eztabaida aberasten du eta konponbide konplexu eta orekatuagoetara hurbiltzen gaituzte. Delphiaren helburu nagusia adituen ezagutzan eta esperientzian oinarritutako emaitzak lortzea da, prozesu interaktiboen bidez. Metodo horren funtzionamendua galdetegiak erantzutean oinarritzen da, prozesuan parte hartzen duen aditu bakoitzak galdetegi bat erantzun behar baitu, hainbat ziklotan. Hasi aurretik, aditu guztiekin harremanetan jarri eta euren partehartzea ziurtatu dugu, eta gure proiektuaren helburu eta xedeen ikuspegi argia eman diegu. Datuen konfidentzialtasuna eta pribatutasuna ere funtsezkoak direnez, euren erantzunak modu anonimoan eta konfidentzialean tratatuko direla bermatu diegu. Prozesua hiru etapatan garatu da: ongietorria, lehen txanda eta bigarren txanda. Jarraian, laburlabur azalduko ditugu etapa bakoitzaren prozedura eta emaitza nagusiak. Ongietorrigaldetegia Prozesuaren lehen etapan, unibertsitateko ikasleekin egindako tailerretan sortutako gaiak aurkeztu genizkien. Aditu/eragile bakoitzak gai horiei buruzko azalpen labur bat jaso zuen, eta garrantzitsutzat jotzen zituzten beste gai garrantzitsu batzuk gehitzeko aukera eman zitzaien, gai horiek zergatik komeni diren sartzea justifikatzen bazuten. Gero, euren trantsizioari zegozkien gai guztien artean bi aukeratzeko eskatu zitzaien, prozesuan zehar lantzeko egokienak iruditzen zitzaizkienak. 68 Trantsizio sozialaren esparruan, partehartzaileek “osasunsistemen kudeaketa” eta “gizarteongizatea eta osasun mentala” gaiak hautatu zituzten, beren esperientzia profesional eta pertsonaletan justifikatuta. Kasu honetan, “esperientzia profesional” horiek koordinazio soziosanitarioa, gizartepolitikak eta osasunarloko profesionalekiko lankidetza bezalako arloak barnehartzen zituzten, alor horietako profesionalak zirelako. Laburbilduz, gai horiek hautatzeko justifikazioa oinarritzen zuten, esperientzia pertsonaletan, jardueraeremuarekiko pasioan eta gizarteongizatean eragin esanguratsua sortzeko izan dezaketen garrantziaren pertzepzioan. Trantsizio ekologikoaren esparruan, partehartzaileek “larrialdi klimatikoaren aurkako jarduerak” eta “kontsumo eta ekoizpen energetikoa” gaiak aukeratu zituzten. Justifikazioak gai horiek klimaaldaketaren beste alderdi batzuekin duten osotasuna eta lotura izan zen, alor horietan azterketa sakonak egiteko beharra azpimarratu zutelarik, eta arazo etiko eta politikoetan duten eragina. Azkenik, trantsizio teknologikoaren esparruan, “teknologiaren kudeaketa publikoa” eta “teknologiak desberdintasunetan duen eragina” gaiak aukeratzea justifikatu zuten partehartzaileek. Teknologiaren erabilera etikoaren eta desberdintasunarrakalaren murrizketaren arteko loturan oinarritu ziren bi hautu horiek, eta esparru zientifikoteknologikoa babesteko eta arautzeko erantzukizun publikoa azpimarratzen dutela nabarmendu zuten. Laburbilduz, esparru bakoitzeko partehartzaileek justifikatu egin behar izan zituzten euren gai aukeraketak, esperientzia pertsonaletan, inpaktu sozialarekiko kezketan eta gai horiek jorratzearen garrantziaren pertzepzioan oinarrituta. 69 Galdetegien lehen txanda: galderak hautatzea eta irizpideak ezartzea Lehen txanda edo itzuli honetan bi helburu nagusi bete ziren. Alde batetik, lehen inkestaren emaitzak jaso genituen, inkestatuen partehartzea eskertu genien eta lortutako emaitzak haiekin partekatu genituen. Bestetik, prozesuko edukiak zehaztea lortu genuen, datozen etapetarako galdera hautaketa aurreratuta utzi genuelako, galdera horien ebaluazioan sakondu eta jasotako hobekuntzaproposamenak txertatuta. TRANTSIZIO SOZIALAREN EREMUA Trantsizio sozialaren eremuan sei galdera hautatu eta findu ziren. “Nola lor dezakegu gure osasunsistemak gorputzaren osasun fisikoaz haratago doan ulerkera izatea?” galdera justifikatzeko hainbat arrazoi aipatu ziren, hala nola, lehentasunezko gaia izatea, Gipuzkoarren eguneroko errealitatearekin duen harreman estua, bai eta jardun instituzional berritzailea bultzatzeko duen ahalmena. Bigarren galdera, “Nola murriztu liteke gizartearen gehiegizko medikalizazioa?”, estuki lotu zen pertsonak zentroan jartzeko eta osasunarazoei (mentalei) heltzeko beharrarekin, gehiegizko medikalizaziora jo behar izan ez dadin. Gainera, ikuspegi biopsikosozial integrala bilatzen duen galdera da, eta osasun alorreko profesionalen prestakuntzan garrantzia jartzen duena, eta prebentzioko eta arreta goiztiarreko politiken sustapenean arreta jartzen duena. Hautatutako hirugarren galdera, “Zer egin daiteke Osakidetza berriro aitzindari izan dadin?”, Gipuzkoako biztanleriaren eguneroko errealitatean duen garrantziagatik aukeratu zen, berrikuntzarako duen potentzialagatik eta deliberazioa sortzeko eta politika publiko zehatzetan islatzeko duen gaitasunagatik. Nahiz eta onartu osasuna ez dela soilik forueskumena, nabarmendu zen garrantzitsua dela Osakidetzari buruz eztabaidatzea eta zerbitzu hori indartzea, okerrera egiten ikusten baita. Galderen aukeraketarekin jarraituz, inkestatutako hamarretik seik laugarren galdera bat ere hautatu zuten: “Espazio seguruak edo erreferente espezifikoak sortzeaz gain, nola egin 70 aurrera pertsona guztiak aske senti daitezen arazo emozionalak, kalteberatasuna eta ondoeza partekatzeko (desbalorizatuak, estigmatizatuak, epaituak edo diskriminatuak izan gabe)?”. Argudiatu zen osasun mentalak lehentasuna izan behar duela agenda politikoan, bereziki gazteen osasun mentalak. “Nork arduratu beharko luke osasun mentalaz?” galdera ere hautatu zen, administrazio publikoak jokatu beharreko papera azpimarratuz ongizate politikak eta arreta integralak hobetzeko. Azkenik, “Zeintzuk dira gazteen osasun mentala baldintzatzen duten faktoreak?” galdera ere egoki ikusi zen, justifikatuz gazteek bizi dituzten baldintzak ere aztertu behar direla, autoestimuari, presio sozialari eta lanmerkatu prekarioari aurre egiteko duten beharragatik. TRANTSIZIO EKOLOGIKOAREN EREMUA Trantsizio ekologikoaren esparruan hautatu eta findu ziren galderak ere sei izan ziren. Lehen galdera: “Zergatik ez dira aplikatzen soluzio zientifikoak kudeaketaren eremuetan, informazio zientifikoa eskura izan arren? Zehazki, zer ekintza har ditzake GFAk gizartean aldaketa praktikoak sustatzeko, eremu teorikoan dagoeneko onartuak izan direnak? “ hautatu zen, bere zeharkako izaera eta edozein eskuhartze eremutan duen garrantzia nabarmenduz. Argudiatu zen galdera hori ebaztea funtsezkoa dela ulertzea zergatik ez diren neurriak ezartzen, neurri horien garrantzia jakina denean ere. Bigarren galdera, “Nola sustatu dezakegu elikadura jasangarria, tokikoa eta sistema agroekologikoetan oinarritua Gipuzkoako herritarrentzat, Aldundiaren eskumenekin bat datorrena eta hobekuntza demokratikoa indartuko duena?”, funtsezko gaitzat hartu zen, trantsizioaren muinera doala argudiatu zen eta GFAren eskumen garrantzitsuekin bat datorrela. Galderaren zehaztasuna eta erantzun eta proposamen zehatzak sortzeko izan dezakeen gaitasuna ere nabarmendu ziren. Hirugarren galderak, “Nola adostu dezakegu larrialdi klimatikoaren ondorioen larritasuna eta zer ulertzen du GFAk larrialdi klimatikoaz, kolapso ekologikoaren testuingurua ere kontuan hartuta?”, klimaaldaketaren ondorioei buruzko gutxieneko akordio batera iristearen 71 garrantzia nabarmendu zuen, gizarteekintzen eta politiken beharraz ohartzen jarraitzeko. Galdera honen egokitasuna justifikatu zen auziari heltzeko modu hegemonikoa ordezkatu dezakeelako. Laugarren galdera: “Zeintzuk dira Gipuzkoako jendartean kontsumo arduratsua sustatzeko eta lotutako erronkei heltzeko ezar daitezkeen neurri zehatzak? Zer ekintza egin ditzake administrazioak kontsumo arduratsuago eta jasangarriago baterantz aldaketa bultzatzeko? “ Galdera egokitzat hartu zen gogoetarako eta autokritikarako erakusten duen gaitasunagatik eta kontsumoari eta ekoizpenari buruzko erabakiekin duen harremangatik. Gai horiek, gainera,” gizartearen inplikazioa eta administrazioen erregulazioa” eskatzen dute. Bosgarren galdera: “Zein da ekoizpen eta kudeaketaeredu egokiena, publikoa, pribatua edo komunitarioa, zentralizatua edo deszentralizatua, energiakontsumoa murrizteko eta energiaiturri berriztagarrietarako trantsizio eraginkorra sustatzeko?”. Galderak gogoeta sustatzeko duen gaitasuna, auzi zehatzagoetan duen garrantzia eta desberdintasun sozialak lantzeko ematen duen ikuspegia nabarmendu ziren. Arlo akademikoko partaide batek aipatu zuen familia askok zailtasun ekonomikoak dituztela energiakontsumoarekin lotutako gastuei aurre egiteko, eta, horregatik, galdera hori funtsezkotzat jo zuen trantsizio justu eta ekitatiboa lortzeko. Beste partehartzaile batek GFAk gai honetan jarduteko dituen eskuduntzak azpimarratu zituen, energia kudeatzeko hainbat modu sustatzeko tartea dagoela argudiatuz. Amaitzeko, “Zein da ingurumeninpaktuen eta auto elektrikoen fabrikazioan erabilitako baliabide naturalen arteko lotura? Zein da lotura datu zein irizpide zientifiko eta erabaki arautzaileen artean?” galdera ere “funtsezkotzat” jo zen. “Auto elektrikoa ez da autoz joatea jarduera ekologikoena egingo duen panazea, eta auto elektrikoa zalantzan jartzeari” begira, kontuan hartu beharko lirateke “auto elektrikoa erabiltzeak kostu ekosistemikoa ere baduela,” auto zaharrak “alboratzeak ere bereak badituen bezala”. 72 TRANTSIZIO TEKNOLOGIKOAREN EREMUA Partehartzaileek honako galdera hauen hautaketa justifikatu zuten. Lehenengo galdera: “Nola egokitu behar dute GFAren botere legegileak eta administrazio publikoak teknologiak eragindako aldaketa bizkorretara?” Gipuzkoako testuinguruan duen bideragarritasunagatik eta etorkizuneko erronketako bat den heinean duen garrantziagatik nabarmendu zuten. Halaber, “Zer egin dezakegu Foru Aldundian ikerketa eta berrikuntzako programak eta ekimenak gizartepremiekin lerrokatzeko?” galdera hautatu zuten, ikerketa teknologikoaren erantzukizun soziala eta kontrolpolitiketan inbertitzearen garrantzia aipatuta. Hala ere, zalantzak sortu ziren proposamenak sortzeko zituen gaitasunari buruz, ezagutza teknikoen beharra eskatzen duela eta. Gainera, teknologia berrien garapenaren kontrolari heltzen dion beste galdera bat ere bazegoen: “Zer administraziok eta zer tresnarekin kontrolatuko ditu teknologia berri horiek garatzen eta aplikatzen dituztenak?”. Galdera horrek aldez aurreko neurrien eta erregulazioaren beharra nabarmentzen ditu, baita alborapenak saihestearen eta gardentasuna eta kontrola bermatzearen garrantzia ere. Oro har, justifikazioek barne hartu zituzten galderen garrantziari buruzko argudio orokorrak eta administrazioeskumenei eta erregulazio teknologikoari buruzko gogoeta espezifikoak. Amaitzeko, laugarren galdera hautatu zen, berdintasunezko gizarte baterako teknologien erabilerari buruzkoa (“Zer nolako teknologiek lagunduko lukete berdintasunezko gizarte baterantz aurrera egiten?”), erakusten duen “zabaltasunagatik, desberdintasunekiko loturagatik eta beste galdera batzuei heltzeko gaitasunagatik”. Administrazioak garapen teknologiko inklusiboan duen zeregina ere azpimarratu zuten. “Nola susta daiteke teknologia pertsona guztien zerbitzura egotea?” galderak ere aurreko galderarekin duen antzekotasuna eta gizarte hobea bermatzeko eta pertsona gehiagori mesede egiteko duen garrantzia nabarmendu zuten. Amaitzeko, Zientzia, Teknologia eta Berrikuntzarako Euskal Planari buruzko galdera hautatu zuten: “Nola sartzen dituzte Zientzia, Teknologia eta Berrikuntzarako 73 Euskal Planak eta plan horren esparruan garatutako proiektuek gizarteerronkei erantzuna ematearekin zerikusia duten auziak?”. Ekintza politiko eta pribatuaren sustatzaile gisa duen paperan arreta jartzeagatik nabarmendu zuten galdera hau, eta gizartezientzien esparrura zabaltzea iradoki zen. Oro har, justifikazioen ardatza izan zen teknologiak gizarteratzeak duen garrantzia eta hedatzeteknologiko horiek hainbat ikuspegitatik landu beharra, Administrazioaren jarduna eta beste galdera batzuekiko harremana. Bigarren txanda: arlokako galderen hautaketa Amaitzeko, galdetegien bigarren txandan aurretik landutako galderen hautaketa justifikatu beharra izan zen. Jarraian, trantsizioeremuaren arabera (soziala, ekologikoa eta teknologikoa) hautatutako bi galderetako bakoitza aurkezten da, partehartzaileek aurkeztutako justifikazioen laburpenarekin batera. TRANTSIZIO SOZIALAREN EREMUA 1. gaia: Osasunsistemen kudeaketa Boto gehien jaso zituen galdera 1. galdera izan zen: “Nola lor dezakegu gure osasunsistemak gorputzaren osasun fisikoaz haratago doan ulerkera izatea?”. Justifikazio gehienak galderaren garrantziaren ingurukoak izan ziren, alderdi psikosozialak barne hartzen dituelako eta ikuspegi biomediko tradizionaletik haratago doan osasunaren kontzeptu zabalago bat garatzean zentratzen delako (“Garrantzitsuena da desmuntatzea osasuna egoera fisiko ona delaren ulerkera, osasuna gaixotasunik eza moduan ulertuta. Pertsonaren ikuspegi osoa eta konplexua bultzatu beharko litzateke, fisikoaz gain beste dimentsio batzuk barne hartzen dituena, hala nola harreman sozialak, politikoak, ekonomikoak, etab. “). Hori gauzatzeko, osasunsistema sare zabalago eta heterogeneoago baterantz berbideratu beharko litzateke, zaintzaren kultura arreta medikoa baino lehen baloratuko duena. Partehartzaile batek adierazi duen bezala: “Lehentasuna da osasunsistemaren ikuskera aldatzea, zaintzaren 74 kultura arreta medikoa baino gehiago baloratuko duen sare zabalago eta heterogeneoago baterantz”. Gainera, galdera horren aukeraketa justifikatu zen, osasun mentalaren gaia ere barne hartzen duelako (“Psikologiako, gizartelaneko eta gizartehezkuntzako profesionaletan inbertitu behar da, bai eta pertsonen gaitasunak indartzen dituzten beste alderdi batzuetan lan egiten dutenengan ere”). 2. gaia. Gizarteongizatea eta osasun mentala Bozka gehien jaso zituen galdera 3. galdera izan zen: “Zeintzuk dira gazteen osasun mentala baldintzatzen duten faktoreak?”. Galdera hori aukeratzeko justifikazioa eskaintzerakoan ikuspegi orokorra emateko gaitasuna eta aurreko bi galderak bere baitan hartzeko gaitasuna aipatu ziren (“Hirugarren galdera orokorragoa da, erantzuteko aukera gehiago daude”; “Lehenik eta behin, gaia modu orokorrean jorratzen duelako eta, gainera, norbaiten erantzukizunaren beharra planteatzen duelako”). Gainera, onartu zen galdera horrek garrantzi handia duela, osasun mentalak garrantzi handia duelako gizartean, eta nabarmendu zen beharrezkoa dela estigmatizazioa gainditzeko bideak bilatzea (“3. galdera lehentasunezkoa iruditzen zait, osasun mentalak gure gizartean duen garrantziagatik”). Nabarmendu zen, halaber, galdera hori formulatuta dagoen moduan gehiago bideratzen dela diagnostikora konponbideak bilatzera baino, eta iradoki zuten ikuspegi estrukturalagoa ematea galderari gizartefaktoreekin, familien bizikalitatearekin eta gizarteharremanekin duen egiturazko loturei arreta jarrita. TRANTSIZIO EKOLOGIKOAREN EREMUA 1. gaia: Larrialdi klimatikoari aurre egiteko ekintzak Boto gehien jaso zituen galdera 1. galdera izan zen: “Zergatik ez dira soluzio zientifikoak aplikatzen kudeaketaren eremuetan, informazio zientifikoa eskura izan arren? Zehazki, zer ekintza har ditzake GFAk eremu teorikoan jada onartuak izan diren aldaketa praktikoak 75 sustatzeko? “. Justifikazio gehienek aipatu zuten galdera honek aurreko biak barnehartzeko gaitasuna. Zenbait iruzkinek nabarmendu zutenez, “lehenengoa beste galdera batzuei aplika dakieke” eta “lehen postu horretan jarri dut, hain zuzen galdera irekia delako eta arazo guztiak barnehartzen dituelako”. Gainera, galdera garrantzitsua dela azpimarratu zen, “oso garrantzitsua iruditzen baitzait eta erakundeetatik ez da gaia plazaratzen”. Era berean, adierazi zen galderak Aldundiak hartu beharko lituzkeen neurriei egiten ziela erreferentzia eta zuzenean aplikatzen zela lurraldeko eskumenen eztabaidara. Horri dagokionez, honako hau aipatu zen: “Batez ere, galdera horri zuzenean eman dakizkiogulako hainbat erantzun konkretu, GFAk hartu beharko lituzkeen neurri egokiak zehaztea dakarrelako (eta ez gaur egun aplikatzen dituenak, azaleko onarpen teorikotik aplikazio praktiko errealera igaro gabe)”. Gainera, partehartzaile batzuen ustez, hautatutako galdera gainerakoak baino hobeto formulatuta zegoen. Iruzkinetako batek hau adierazi zuen: “Lehenengo posizioan jarri dut galderen artean zehatzena eta ondoen formulatua dela uste dudalako”. 2. gaia: Energiakontsumoa eta ekoizpena Balorazio positibo gehien jaso zituen galdera 1. galdera izan zen: “Zeintzuk dira Gipuzkoako jendartean kontsumo arduratsua sustatzeko eta lotutako erronkei heltzeko ezar daitezkeen neurri zehatzak? Zer ekintza egin ditzake administrazioak kontsumo arduratsuago eta iraunkorrago bateranzko aldaketa bultzatzeko?” Galdera hori aukeratzeko arrazoibideak kontsumo arduratsuaren garrantziaren ingurukoak izan ziren, eta horrek eragin zuzena duela beste bi eremuetan energia, autoak (“Kontsumo arduratsuak eragin zuzena du beste bi auzietan. Beste biak zehatzagoak dira”) Izan ere, kontsumitzaileen portaerak ekoizpena baldintzatu dezakeela eta trantsiziorako funtsezkoa dela baieztatzen da (“Suposatzen dut pertsonek, pertsonakopurua nahikoa handia denean behintzat, produkzioa baldintzatu dezaketela beren portaerekin” ; “Bigarren galdera energia ekoizteari eta kudeatzeari buruzkoa da, aldaketa bat proposatzeko edo, gutxienez, horri buruz hausnartzeko. Baina uste dut 76 aldaketa hori oso zaila dela, egiturazko aldaketa delako. Horretan pentsatu behar dugu, jakina, baina bitartean, kontsumo arduratsu baterantz jo beharko genuke, beti ondo etorriko baitzaigu, dela energia elektrikoarekin, dela energia berriztagarriekin”). Amaitzeko, eta aurreko horrekin oso lotuta, partehartzaile batek zera aipatu zuen “galdera hasieran jarri dut errealista dela”. TRANTSIZIO TEKNOLOGIKOAREN EREMUA 1. gaia: Energiaren kudeaketa publikoa Boto gehien jaso zituen galdera lehen galdera izan zen: “Nola egokitu behar du GFAren botere legegileak eta administrazio publikoak teknologiak eragindako aldaketa bizkorretara?”. Aditu batzuek diote galdera zabala izan arren (“Nire ustez, lehenengoak foku zabalagoa du (maila politikoan) eta beste biak operatiboagoak ikusten ditut”), Aldundiak gai horri aurre egiteko eskumenak dituela (“Galderen ordenak zerikusia du planteatutako gaietan Aldundiak dituen eskumenekin”). Azken batean, partehartzaileek horrela justifikatu zuten galdera hau aukeratu izana, garrantzi handikoa zela iritzita. Zehazki, adierazi zuten teknologiak azkar egiten duela aurrera, eta, hortaz, aldaketa teknologikoetara egokitzea funtsezkoa dela. Horregatik, garrantzitsutzat jo zuten Aldundiak teknologia horiek bere gain hartzea eta teknologia berrien garapenean eragiteko gaitasuna izatea (“Oinarrizkoa da gobernuerakundeen egokitzeko gaitasuna”; “Nire ustez, teknologiak aurrera egiten du erakunde legegileak baino azkarrago, eta, beraz, aldaketetara egokitzen ote garen da nire lehen galdera, eta, horren ondoren, Gipuzkoako Foru Aldundian hori nola lor daitekeen. Hau da, nire esparrura ekarrita, GFAtik I+Gren zati bat finantzatzen dugunez, nola arautu teknologiak Gipuzkoako beharrei erantzuteko”). 2. gaia. Teknologiak desberdintasunetan duen eragina 77 Amaitzeko, bigarren galdera hautatu da: “Nola sustatu daiteke teknologia pertsona guztien zerbitzura egotea?”. Laburbilduz, partehartzaileek galderaren dimentsio soziala nabarmendu dute, teknologia berdintasunezko gizarte baten zerbitzura egon dadin. Bigarren galdera hau beste bi galderak lotzeko baldintzatzat jotzen da (“Teknologia funtsezko faktorea izango da gizartearentzat eta guztion eskura egotea beharrezkoa da. Funtsezko alderdi bat berdintasunezko gizartea izaten laguntzea da, beraz, bigarrena lehenengoaren baldintzetako bat da”). Ildo horretan, galderak ikuspegi zehatzagoa ematen duela adostu da, baina ikuspegi orokor batekin konbinatuta (“Lehenengoa esparru orokorra izango litzateke, bigarrena esparru zehatzagoa baina globala, eta hirugarrena tokiko esparru konkretua”). Era berean, galdera horren garrantzia aipatzen da zientzia eta teknologiaplana gizartepremietara egokitzeko eta teknologiek berdintasunari nola lagun diezaioketen hausnartzeko parada eskaintzen duelako (“Zientziaren eta teknologiaren planak zehazten du herrialdeak garapen berrien inguruan duen estrategia, eta, beraz, administrazioaren funtsezko tresna da eremu horretan. Abiapuntua da, eta, beraz, aldatu beharreko eremu nagusia, aldatu beharrezkoa bada “). Gi2030 festibala Gi2030en garapenean sortu den beharretako bat UPV/EHUtik ateratzea da, unibertsitatearekin zuzenean lotuta ez dauden eragileengana hurbiltzeko. Azaldu berri dugun bezala, Delphiak helburu horren zati bat bete du, eta hainbat ezagutza eta jardueraeremutan esperientzia duten eragileekin harremanetan jarri gaitu. Hala, ikuspegi partekatuetarako ibilbidea osatzen duten galderak hobetzeko eta hautatzeko adituen eskuhartzearekin batera, proiektua gizarteratu nahi izan dugu eta lurraldeko hainbat txokotan ezagutarazi. Helburua ez da erraza: akademiaren, erakundearen eta herritarren arteko mugak haustea. Festibal formatua hobetsi dugu udako larunbat bat igarotzeko plan erakargarria 78 izatea nahi genuelako. Halakoetan, kultura aliatu ona izaten da. Lotura horietatik sortu da Gi2030 Festibala. Ez da kasualitatea “festibalaz” hitz egitea: poesia, musika, dantza, bertsoa eta dibulgazioa izan dira osagaiak Gipuzkoako bi udalerritara, Zegama eta Itziarrera, eraman ditugun eskala txikiko esperimentu kultural/akademiko horretan. Deliberaziomahaiak herri horietara eramanez, proiektuaren berri eman nahi genuen. Helburu akademikoa, ordea, lankidetzazko gobernantzaren arloko galderen hautaketan eta hobekuntzan aurrera egitea zen. Gi2030en asmoetako bat demokrazia ordezkatzaileen erabakiak hartzeko eredu konbentzionalak gainditzen dituzten gobernantzaformak testatzea denez, Festibalak Itziarreko eta Zegamako jendearekin erabakiak hartzeko balio behar zuten. Gure prozesuari buruzko galderak partekatzeko aukera egokia zela uste genuen, eragile politiko desberdinek lankidetzazko gobernantzan duten zereginari buruz hausnartzeko, edota herritarren partehartzearen irismena eta moduak hobeto ulertzeko, besteak beste. Guztira, lankidetzazko gobernantzara hainbat ikuspegitatik hurbiltzen diren 16 galdera landu dira, aurreko fasetik zetozenak, baina oraingo fasean dinamika partehartzaile baten bidez landu nahi izan ditugunak. Festibalera hurbildu diren herritarren iritziz hurrengo fasera igaro beharko luketen galderak hobetzea eta hautatzea zen zeregina. Jarraian, labur azalduko dugu Gi2030 Festibalak bi udalerri horietan emandakoa. Zegama Gi2030 Festibalaren lehen itzuliak Zegamara eraman gintuen, Aizkorriko Parke Naturalaren azpian dagoen herri txikira. Festibalak iraun zuen hiru orduetan filosofia, poesia eta musika nahasi genituen, eta hainbat profiletako herritarren parte hartzea lortu genuen: Zegamako eta Gipuzkoako beste udalerri batzuetako bizilagunak, UPV/EHUko irakasleak, 79 erakundeetako kargudunak eta Gi2030eko talde eragileko kideak. Elkarrekin entzun genuen Iñaki Zabaletak (UPV/EHU) Joxe Azurmendiren pentsamenduari buruz eman zuen hitzaldia (lan honen epilogoan jasoa). Zabaletak nortasunaren, hizkuntzaren eta komunitatearen inguruko ideiak aurkeztu zituen, pentsamendu kritikoa aktibatzeko pizgarri gisa. Omenaldia izan zen, batez ere, Azurmendiri eta jaiotzen ikusi zuen herriari egindako omenaldia. Hori ez da anekdotikoa, herrietara prozesu partehartzaile bat eramateko haien interesekin eta balioekin, historiarekin eta erreferenteekin konektatu behar dela irakatsi baitzigun. Gainera, Zabaletaren bitartez, filosofo zegamatarrak etorkizunak planteatzen dituen erronketan pentsatzeko uzten digun ondarea entzuten dugu. Honezkero, badakigu etorkizuna eta bere erronkak direla Gi2030 proiektuaren bi ardatz nagusiak. Zegaman herritarren ahotsa gehitu genuen. Hitzaldiaren ondoren entzuleen rola entzule izatetik partehartzaile izatera aldatu zen, bigarren faseko tailerretan luzatutako galderetako batzuei buruz hausnartzeko tartea ireki genuelako. Helburua zen galderak hobetzea eta hautatzea. Baliteke lerro hauek irakurtzen dituenak ohartarazi izana topaketa hauetan egindako dinamika partehartzailearen asmoa Delphirena bezalakoa dela, aurreko atalean azaldu dugun bezala, ikerketateknika hori aplikatzea eta tankerako emaitzak lortzea. Hain zuzen ere, Gi2030 Festibalaren esparruan galderak hobetzeko eta hautatzeko diseinatu genuen ariketa adituek osatutako Delphiren egokitzapena da. Egokitzapen horren helburua Delphia formatu presentzialean egitea zen, profil eta ibilbide anitzetako eragileen partehartzearekin. Dinamika hori eta bere xehetasun metodologikoak deskribatuko ditugu ondorengo kapituluan. (“Erremintakutxa”). Denbora tarte desberdinetan, 30 partehartzaile inguruk 8 galderei buruz hausnartu zuten, ikertzailetaldeak proposatutako sei irizpidetan oinarrituta. Galdera esanguratsuenak hautatzeko eskatu zitzaien, prozesuaren hurrengo faseetan erantzuten saiatuko garenak. 80 Lankidetzazko gobernantzari buruzko 8 galdera eraman genituen Zegamara, eta birekin itzuli ginen: 1. Nola bermatu interes kolektiboak ez direla interes pribatu/partikularrrak? 2. Erabaki guneetan, nolakoa izan behar da parte hartzea? Zeintzuk dira mugak/ non parte hartzen da/ nortzuk parte hartzen dute? Emaitzara iritsi aurretik, irizpideen arabera galderak lerrokatzea baloratu zen, eta partehartzaile batzuek zalantzak, kezkak eta ondoezak trukatu zituzten. Bateratzelan hori ere bada, galdera finalistekin batera, dinamikaren emaitza. Ez da ariketak sortu zituen minieztabaiden xehetasunak aletzeko lekua, ezta galdera bakoitzak jaso zituen puntuazioak eztabaidatzekoa ere. Interesatzen zaionari, plataforma digitalean argitaratu genien festibalaren sistematizazio osoa, urratsez urrats. Emaitza horietan erregistratuta geratzen dira, sortu ziren gogoetak ere. Nahi gabe, galderekin hausnartzeak galderak biderkatzen ditu. Dinamikak iraun zuen ordubete horretan, gai nagusi batek hartu zuen erdigunea, gainerako auziek horren inguruan orbitatzen baitzuten: demokraziaren sakontzeak. Nor barne hartzen du eta nor baztertzen du “gu”aren eraikuntzak?, nola eraiki daiteke “gu” inklusibo bat?, nolakoa izan beharko luke “gu” horrek? Dinamikari amaiera emateko, gogoeta horiek airean, erabakiak hartzeko unea iritsi zen eta irizpideen arabera egindako galderen balorazioak bi galdera finalista utzi zituen saskian. Etxeko lanak eginda, topaketak tonu ludikoagoa hartu zuen poesiaren eta musikaren bidez. Gandiagaren txakolina, edo berrikuntza arinaren artea liburuaren aurkezpenarekin bidaia bat egin genuen denboran zehar eta Bitoriano Gandiagak txakolinari buruz idatzitako poema batzuk berreskuratu genituen. Poesiatik kantura egin genuen salto, eta ardoa ere musika bihurtu zen Morau eta Beñardoren eskutik, “Ardo” ikuskizuna aurkeztu zutenean. 81 Itziar Zinemaldiaren bigarren geldialdiak Itziarrera eraman gintuen. Itziarko eta Gipuzkoako beste auzokide batzuekin batera, kulturaren eta partehartzearen arteko nahasketa esperimentatu genuen berriro, topaketa eta hausnarketagune berri batean. Zegaman astebete lehenago bezala, unibertsitate barruan garatutako prozesua Gipuzkoako herri batzuetara eta bertako biztanleengana hurbildu nahi izan genuen, Gi2030 herrietan ezagutaraziz proposamen kulturalpartehartzaile baten bidez. Verena Hammesen gizarte aldaketarako tresnekin, Mari Luz Estebanen poemekin, Maialen Alkizuren bertsoekin, Uxue Pascualen dantzarekin hurbildu ginan. Baina, batez ere, Itziarreko Burugorri Ostatuaren aretoa herritarrez betetzea izan zen estimagarriena. Verena Hammesek eta eraldaketa sozial eta pertsonalari buruzko proposamenak hasiera eman zioten topaketari. Bere hitzhartzearen bidez, gizarte gisa aurrez aurre ditugun krisi ugarien aurrean sortzen zaigun atsekabea kudeatzeko, aldaketa oztopatzen duten sinesmenak desegitea eta ekintzara bideratzeko garatu beharko genituzkeen gaitasunak indartzea proposatzen zituen. Bere leitmotiva: aldaketaren aurkako erresistentziak gainditu daitezke. Horretarako, sentitzen dugun asegabetasunari gehitu behar diogu etorkizunari buruzko ikuspegia eta ikuspegi hori lortzeko eman beharreko urratsak. Formula honetan laburbiltzen zuen: Aldaketa = Ikuspegia *Asegabetasuna + Lehen urratsak > Erresistentzia Bere proposamenak erreakzioak sortu zituen eta giro ezin hobea utzi zuen Itziarreko aretoan, ondoren zetorren ariketa egiteko: galderak hautatzeko eta hobetzeko. Hitz egiteko eta inpresioak partekatzeko gogoa sumatzen zen. Zegaman bezala, 8 galderatik abiatzen gara, lankidetzazko gobernantzaren inguruan orbitatzen duten hainbat alderdi jorratzen 82 dituztenak: komunitateari egindako ekarpena, iritzi publikoa, eragileen aniztasuna eta elkartzeko aukerak, edota herritarren eta erabaki politikoak hartzeko guneen arteko hurbiltasuna. Itziarren, beraz, Zegaman aurretik egindako ariketa errepikatu genuen, baina galdera desberdinekin. Azaldu dugun bezala, dinamikaren helburua campuseko tailerretan egindako galderak ebaluatzea, hautatzea eta, hala badagokio, hobetzea zen (ikus 5. atala). Zortzi galderak aurkeztu genituen Itziarren, Gi2030 prozesuaren aurreko faseetan egindako lana erakutsiz. Behin partehartzaileen iragazkia igarota, bi galdera hautatu behar ziren hurrengo etapetan lantzeko. Kasu honetan, honako bi galdera hauek aukeratu ziren: 1. Komunitatean parte hartzeko, zer kendu behar diogu gure bizimoduari, benetan komunitatean ekarpenak egiteko? Denbora irabazteko? 2. Nola lor daiteke gobernariek, legegileek, herritarrengandik hurbilago dauden erabakiak eta ekintzak aurrera eramatea? Dinamika eta metodologiaxehetasunak kontsultatu nahi dituenak azken atalean kontsulta ditzake (“Erremintakaxa”). Hemen ere azpimarratu nahi dugu ariketa hau galderak hautatzeko tresna ez ezik, kezkak, ezinegonak eta desadostasunak trukatzeko unea ere izan zela. Dinamikaren ondoren, Mari Luz Esteban antropologo eta idazleak hitza hartu zuen bere azken liburuko poemetako batzuk irakurtzeko: Haragizko erreformak. Herri bateko genealogietara (linguistikoak, politikoak, feministak, maketak...) bidaiatzea proposatu zuen, bere olerkien bidez. Bere poemek ez gintuzten egunerokotasunaren erraietako politikara bakarrik eraman. Oroz gain, etorkizunak irudikatzerakoan oroimen kolektiboak eta desirek duten garrantziaz ohartarazi ziguten. 83 Festibala itxi aurretik, Uxue Pascual dantza irakasleak eta Maialen Alkizu ikerlari eta bertsolariak topaketaren laburpena oparitu ziguten. Partehartzaile bakoitzak arratsaldeak utzitako hitz bat eta emozio bat ardatz hartuta, eta dantza eta bertsoaren arteko elkarrizketa eder batekin itxi zuten eguna. Esperimentuak utzitako bertsoetako bat hemen: Iragana ta etorkizuna hala ba zan ta ez ba zan galderak eske barna igeri eta lokatzetan dantzan kruasanak daude gure ortuetan belar txarrak gobernantzan aritu gara azaldu nahian irudimenak zer datzan bere barruan jarri gaitezen ta ea nora garamatzan. 84 85 8. Erremintakaxa Kapitulu honetan, prozesuaren 2. eta 3. faseetan erabili ditugun teknikak eta baliabideak laburlabur deskribatzen ditugu. Alde batetik, herritarrekin batera sortu ditugun tailermodalitateak (galderatailerrak eta lehenespentailerra), eta, bestetik, ikertzaileek utzi dizkiguten prestakuntzabideo laburrak, bai sektoreko gaiei buruzkoak, bai zeharkako gaiei buruzkoak. Udazkenak (4. fasean) tailerraren modalitate berri bat utziko digu (etorkizuneko Gipuzkoa irudikatuz 2030 tailerra). Udaberriko tailerrak (2. fasea) Indareremuak identifikatzeko teknika Tailer horietan ikuspegi partekatua aztertu nahi dugu, herritarrek, erakundeek eta tokiko eragileek 2030ari buruz duten ikuspegi partekatua. Abiapuntua ikertzaileek jartzen dute, aldez aurretik landutako agertokiren bat eskainiz. Ondoren, irudimenak bideratzen duen prozesu sortzailea tailerretako partehartzaileek sortzen dute, herritarrek eta jendarteartikulatuak (erakunde, gizartemugimendu, unibertsitate, etab.). Hausnarketa markoa irekia denez, aurkeztu berri zaien auziari buruz galderak asmatu beharrak aukera ematen die herritarrei irudimena askatzeko, bai eta norbanakoen ikuspegiak kolektiboki testatzeko, bakoitzaren interes eta burutazioetatik haratago. Gainera, modu autokritikoan pentsatzeko aukera ematen die, bai maila pertsonalean, bai maila politikoinstituzionalean, lankidetza publikokomunitarioko dinamiketan arreta jarri behar dutelako. Ongietorria eta saioaren sarrera [15”] 86 Gi2030 prozesua aurkezten da, non gauden, eta nola laguntzen duen tailer honek Gipuzkoaren etorkizuna irudikatzen, lurraldeerronken ikuspegi partekatu baten eraikitzeko norabidean. Auziaren egoera [15”] Aditu batek (ez nahitaez akademiatik datorrena, aditumailako ezagutza esperientziazkoa ere izan daitekeelako) Gipuzkoako etorkizunari buruzko bere ikuspegia aurkezten du, dagokion auzi edo trantsizioan zentratuz. Helburua da lantzen den gaiari buruzko ikuspegi orokorra ematea, baina Gipuzkoa erdigunean jarrita, haren ezaugarri nagusiak identifikatuz eta izan ditzakeen ondorio sozial, politiko eta ekonomikoetan arreta jarrita. Normalean, 2030. urtera hurbildu ahala gerta daitekeen agertokiren bat aurkezten da, jorratzen den auziari dagokiona. Jarduera horren helburua partehartzaileen irudimena martxan jartzea da. Irudimenariketa errealitatean ainguratzeko ere beharra dagoenez, adituak agertoki konkretu bat aurkezten du. Etorkizuna irudikatzen dugunean, zailtasunak ditugu ikusmolde fatalista, utopiko edo distopikoetan ez erortzeko, edo desira onberak adierazten ditugu tokiko errealitatean ainguratu gabe. Agertoki baten aurkezpenarekin, abiapuntu bat eskaintzen dugu, etorkizuneko ikuspegiak elkarrekin lantzen hasteko. Adituaren aurkezpenlanak erronka bat dakar berekin: ikuspegi orokorra ematea, baina kokatua dena aldi berean. Garrantzitsua da gehiegizko abstrakzioaren eremuan ez erortzea, baina, aldi berean, landu nahi dugun auziak dituen ezaugarrien ikuspegi orokorra ere eman behar da. Indareremuen dinamika [20”] Tailerra 5 pertsonako talde txikitan banatzen dugu (sei talde guztira). Talde txikietan, adituak aurkeztutako 2030. agertokira iristeko indareremuak identifikatzeko eskatzen zaie, hiru 87 multzotan: eragin positiboa duten indarrak, negatiboak dituztenak eta sor daitezkeen esperogabeko ondorioak (itzalak edo “puntu itsuak”). Indareremuetatik ateratzen diren faktoreak gaikako ardatzetan sailkatzea [30”] Adituak aurkeztutako auziaren laburpena jasotzen duen txantiloi bat osatzeko eskatzen zaie, 2030eko Gipuzkoan auzi horri dagokionez garrantzitsuak izan daitezkeen beste gai batzuekin. Etorkizuna baldintzatzen duten indareremuak identifikatzeko ariketa egin ondoren, partehartzaileek euren ideiak txantiloian jarri behar dituzte, baina ardatz analitikoen arabera sailkatuta. Aurreko ariketan jasotako ideiak hainbat gaitan multzokatu eta kategorizatzen ditugu, esku hartzeko aukera ematen duten hainbat eremu zedarritu eta ezarrita. Elkarri aurkeztea [10”] Gehituta ardatz tematiko berriak azaltzen ditu talde bakoitzak besteei, eta horietako bakoitzak duen indarra edo eragiteko gaitasuna. Itxiera eta ebaluazioa [5”] Lehenengo saioaren ondoren, taldeetan identifikatutako gai guztiak bildu eta plataformara igotzen dira, partehartzaile guztiek izan dezaten saioan gertatukoaren ikuspegi orokorra. Ondoren, plataforma digitalean iritziak partekatzeko eskatzen zaie, atxikimendu, boto eta iruzkinen bidez. Helburua da bigarrengo saioan haiekin batera berriz landuko ditugun gaiak plataforman bertan ordenatzea. 88 Deliberazioa errazteko teknika: World Café Saio honek aurreko saioaren dinamikekin jarraitzen du, partehartzaileen arteko elkarreragina eta haien arteko eztabaiden sintesia galdera multzo batean jasotzeko, erantzun edo proposamen zehatzetarantz behartu gabe (galderak erantzutea 4. fasearen helburua izango baita). Ongietorria eta saioaren testuingurua [15”] Gogoratzen dugu Gi2030 prozesuaren zein fasetan gauden eta nola laguntzen duen tailer honek Gipuzkoaren etorkizuna irudikatzen. Lurraldeerronken ikuspegi partekatuak marraztera iritsi nahi dugu. Orain arte landu ditugun gaiei buruzko norbere inpresioak partekatzera gonbidatzen zaie partehartzaileei, eta aurreko saioan aurkeztutako bideo laburra berrikusten da. World Café dinamika [1:15”] Mahai bakoitzean gai bat landuko da, aldez aurretik talde eragileak aletu duena eta partehartzaileek lehenetsi dutenetakoa. Ariketa da mahai bakoitzean dagokion gaiari buruzko galderak osatzea, orain arte landutakoa oinarri hartuta. Talde txikietan banatuta, talde bakoitza eztabaidamahai batetik bestera txandakatzen da. Mahai bakoitzean talde eragileko pertsona bat dago zai, esandakoaren akta jasotzeko eta, bolondresik ez denean, mahaiko bozeramaile lanak egiteko. Osoko Bilkura [20”] Talde handian jartzen gara eta eztabaidamahai bakoitzean atera diren galderak aurkeztuko ditugu. Bitartean, gure teknikariak galdera batzuk online plataformara igo ditu. Talde handian partekatzen dira inpresio nagusiak. 89 Itxiera eta ebaluazioa [10”] Plataformara igotako galderaren bat bistarazten da, harekin online nola elkarreragin erakusteko, atxikimendu eta iruzkinen bidez. Sare sozialetan nola zabaldu ere ikusten dugu. Bukatzeko, saioaren ebaluazio azkarra egiten da. Udako tailerrak (3. fasea) Galderen baheketa arrazoitua egiteko teknika Testuingurua Trantsizio ekologikoari, sozialari eta teknologikoari buruzko galderez gain, lankidetzazko gobernantzaren inguruko beste 16 galdera ditugu. Galdera horiek guztiak UPV/EHUren Gipuzkoako Campuseko hainbat zentrotan egindako tailerretan atera dira. 3. fasean udalerrietan egingo diren topaketen helburua Lankidetzazko gobernantzaren eremu espezifikoko 4 galdera hautatzea. 4 galdera horiek Delphi bie3a hautatu diren 6 galderei gehituko zaizkie. Nork parte hartzen duen Herrian bizi direnak edota Festibalean parte hartzen dutenak. Iraupena 45 minutu. Hizkuntza Dinamika euskaraz izatea lehenetsi da. Talde eragilea arduratuko da norbaitek beharko balu, aldi bereko itzulpena egiteaz, beharrezkoa bada. Rolak · Gi2030 prozesuko dinamikaren aurkezlea · Dinamizatzaile nagusia 90 · Talde dinamizatzailea (4) · In situ edukiak sistematizatzen dituztenak (2) Metodologia Lana errazteko, bi multzotan banatuko ditugu 18 galderak: herri bakoitzean 9 galdera landuko ditugu. Galderak banatzeko irizpidea gaien aniztasuna izango da. 1. SARRERA · Dinamika eta helburua aurkeztu ditugu: hurrengo fasera eramango diren galderak hautatzea, beharbada, denak landu ezingo diren arren. Proposamentailerretan landuko ez diren galderak ez direla galduko azpimarratu da, horiek ere plataformara igoko direlako. · Galderak aurkeztu eta azaldu ditugu. Zeregin hori garrantzitsua da, galdera konplexuak direlako edo kontzeptu oso teknikoak daudelako. Galderak ongi ulertu behar dira hasieratik. 2. LEHEN TXANDA · Galdera guztiak biltzen dituen zirkulu bat marraztu dugu lurrean: 91 – Pedimos a las personas participantes que elijan una pregunta y se coloquen encima. La facilitadora preguntará a las participantes por qué han elegido la pregunta, y estimulará el debate. El grupo de investigación se encargará de sistematizar tanto los resultados como los argumentos que dan las participantes. – Seleccionamos las 4 preguntas que más votos hayan recibido. Estas 4 preguntas pasan a la siguiente ronda. En caso de empate, se repite la votación. Vuelven a votar las personas cuya pregunta no ha sido elegida. Este método de desempate lo dejamos claro desde el principio, cuando explicamos la dinámica. 3. BIGARREN TXANDA Hautatutako galderak horman jarri eta bertan landuko dira. Hormako paperan jarrita ditugu kontuan hartu beharreko irizpideak, “lauki” edo “gaztatxoetan” sailkatuta. 92 Dinamizatzaileak 4 taldetan banatzen ditu partehartzaileak, ausaz. Talde bakoitzak talde dinamizatzaile propioa izango du gidari, eta galdera bakarra landuko dute. Dinamizatzaileak irizpideak irakurri eta azalduko dizkie partehartzaileei. Irizpideak Delphia egiteko erabili ditugun berberak dira. Irizpideek ondoko ordenari jarraitzen diote, eta, beraz, lehenengo irizpidea azken zirkuluan marraztu dugu, eta seigarren irizpidea erdian (kanpotik barrurantz doaz). 1. Oro har, galderaren formulazioa argia eta egokia iruditzen zait (adibidez; argia da eta ez du anbiguotasunik onartzen; ez du “bai/ez” motako erantzun sinplerik onartzen; azpigalderak sustatzen ditu, etab.) 2. Herriadministrazioek premiaz landu beharreko gaiak jasotzen ditu. 3. Galdera Gipuzkoako lurraldean aplika daiteke, eta Aldundiak ditu galdera horri heltzeko eskumenak. 4. Galderak Gipuzkoako erronkei erantzuten die (sozialak, politikoak, ekonomikoak, ingurumenekoak...) 93 5. Galderak errentarekin, generoarekin, hizkuntzarekin, jatorriarekin, etniarekin eta abarrekin lotutako desberdintasunei buruzko auziak jorratzeko aukera ematen du. 6. Galderak demokrazia hobekuntzarekin zerikusia duten auziak jorratzeko aukera ematen du. Partehartzaileek gometxak jartzen dituzte galderak betetzen dituen irizpideetan, betetze maila kuantifikatuz. Delphian balorazioa 15eko eskalan egin ohi da: 1 = ezer ez, eta 5 = asko. Gure kasuan, ordea, zenbakiak koloreengatik aldatu ditugu, eta eskala 3ra murriztuko dugu: Berdea = asko, Laranja = zerbait, Gorria = ezer ez. · Dinamizatzaileak partehartzaileei galdetzen die ea zergatik baloratu dituzten erantzun gorriz galdera batzuk, eta eztabaida piztu da. Ikerketataldea arduratu da eztabaidaren emaitzak eta partehartzaileek ematen dituzten argudioak sistematizatzeaz. 94 4. HIRUGARREN TXANDA · Zoruko zirkuluan kokatuko ditugu modu bereizian landu ditugun “lauki” edo “gaztatxoak”. Berriro eskatu diegu partehartzaileei aurretik aukeratu eta baloratutako 4 galderetatik bakarra aukeratzeko. Partehartzaileak aukeratutako galderaren gainean jarriko dira. Dinamizatzaile nagusiak galdera hori zergatik aukeratu duten galdetu die partehartzaileei, eta eztabaida eman da. Ikerketataldea arduratu da eztabaidaren emaitzak eta partehartzaileen argudioak argudioak sistematizatzeaz. Azkenik, boto gehien jaso dituzten 2 galderak hautatu ditugu. Berdinketa gertatuko balitz, bi aukera genituen: a. Partaide gutxirekin, “termometroaren” ariketa proposatuko genuke. Partehartzaile bakoitzak bere aukera argudiatzen du, eta gainerakoak lerro jarraitu batean kokatzen dira, “oso ados” etik “batere ados ez” ra. Proposamen horrek izaera kualitatiboagoa ematen dio ariketari (argudioaren bidez desenpatatzen duelako, eta ez soilik botoaren bidez), eta itxiera adostuagoa egiteko aukera ematen du (elkar konbentzitzea baita asmoa). b. Partaide askorekin, berriz, berdinketa bozka bidez hautsiko genuke: 1) Berriz bozkatuko dute euren hautua aukeratua izan ez dutenek. Horrela ere ez bada berdinketa hausten, 2) aurretik eman ditugun irizpideekin gehien bat egiten duten bi galderak aukeratuko ditugu. Galderak modulatzea edo aldatzea: dinamizatzaileek kontuan izan behar dute agian partehartzaileek nahiago dutela galderak modulatzea edo aldatzea. Aukera hori ez dago dinamikan jasota, baina dinamizatzaileek kontuan hartu beharreko zerbait da. Aukera hori 95 ematen da, horrela, hautatutako galderek herritarren ikuspegi zabalagoa jasoko dutelako (oroit, jatorrizko galderak campusean jaso direla). 5. ITXIERA ETA ITZULKETA Dinamika amaitutzat eman aurretik, ebaluaziofitxa labur bat betetzeko eskatzen diegu partehartzaileei. Fitxa horretan bi gauza eskatu zaizkie, bakoitzari aparte betetzeko (anonimotasuna mantentzearren): · Posta elektronikoa. Azaldu zaie posta eskatu diegula tailerreko emaitzak eta edukiak itzultzeko (akta), hautatutako galderak eta, hala badagokio, aldatutako galderak barne. Prozesuaren hurrengo urratsen berri emateko ere erabiliko da. · Oro har, galderak sortzeko dinamika nola baloratzen duten (zentzurik ba ote duen, bere errealitatetik hurbila egiten zaien, eta abar). Edukien bideoak Hemen aurkezten ditugu barneprestakuntzarako, laguntza dokumentalerako eta aurrez aurreko tailerretan inspiratzeko egin ditugun bideo laburrak. Gaikako prestakuntza Anabel Vergararen bideoan, 2030. urteari begira gizarteongizatearen aurrerabiderako garatzea komeni den hainbat esparru jorratzen dira. Zehazki, gai horretan garrantzi handia duten bi alderdi nabarmentzen dira. Lehenik eta behin, sexuen arteko berdintasuna lortzeko aktiboki lan egitearen garrantzia, funtsezkoa baita gizarte zuzen eta bidezko bat eraikitzeko. Bigarrenik, haurrei txikitatik zuzendutako hezkuntza afektiboaren garrantzia nabarmentzen da. Vergara doktoreak nabarmendu du funtsezkoa dela tresna emozionalak eskaintzea, 96 haurrek garaiz ikas dezaten beren emozioak kudeatzen, harreman osasungarriak ezartzen eta besteekiko trebetasun enpatikoak izaten. Susanna Tesconiren bideoa gertaera teknologikoei buruzko hausnarketa kritikoa egiteko gonbidapena da, ezkortasunean edo irtenbide sinplistetan erori gabe. Berak planteatzen du berrikuntzaren kontzeptua nahasgarria izan daitekeela, sarritan berria eta ona lotzen baitira, nahiz eta hori ez den beti egia gizarteberrikuntzaren esparruan. Tesconi doktoreak azpimarratu du beharrezkoa dela berritzeko modu alternatiboak aztertzea, ez gaitezen soilik mugatu enpresa teknologiko handien metodologietara eta pentsamendu hegemonikora. Funtsezkoa da komunitatearen ikuspegia kontuan hartzea eta Internet askea bermatzea guztiontzako onuragarria den ezagutzaren hedapena errazteko. Gainera, Tesconik nabarmendu du egungo teknologiek diskurtsoan mugak ezartzen dituztela eta gure pentsamendua moldatzen dutela tresna eta metodologia espezifikoen bidez. Horren aurrean, industriatik datozen edukiak eta elkarrekintzak zalantzan jartzera eta 2030. urteari begira ikuspegi teknologiko desberdinei buruz hausnartzera gonbidatzen gaitu. Doktoreak zientziaren eta gizartearen arteko elkarrizketa zuzenago baten garrantzia azpimarratzen du, plataforma digitalen edo kapitalismo kognitiboaren defentsa itsuan eror ez gaitezen. Ezagutza zientifikoa bizibaldintzak hobetzeko eta gizarteahultasun berriak prebenitzeko erabiltzea proposatzen du. Era berean, Tesconik “washing” praktikaz ohartarazi du (irudigarbiketa), eta adierazi du oso garrantzitsua dela arazoei modu integralean heltzen ez dieten azaleko konponbideak saihestea. Azken finean, dena zalantzan jartzeko eskatzen digu, gure praktikak eta ideiak barne, eta etapa historiko honetan kapitalismoak ezarritako mugak gainditzeko. Komunitatebizitza oztopatzen duten ereduak gainditzea beharrezkoa dela dio, eta onartzen du sare sozial batzuek mendekotasuna sortzen dutela, eta beste batzuek, berriz, ahaldundu egiten gaituztela. 97 Madrilgo Unibertsitate Politeknikoko irakasle eta unibertsitate bereko Giza Garapenerako Berrikuntza Zentroko zuzendari den Carlos Mataixek, pertsonak eta komunitateak inplikatuko dituen 2030 Agendaren aldeko aldarria egiten du: esparru programatiko hori jendearentzat da, baina jendearekin bakarrik funtzionatuko du. Arazo konplexuen eta konponbide sistemikoen aurrean, beharrezkoa da eragileen konstelazio zabala aktibatzea, berrikuntzako leku tradizionalak zabalduz, hala nola unibertsitatera eta enpresara, eragile sozialetara, eragile publikoetara eta, oro har, herritarrengana. Eta horretan guztian lankidetza funtsezkoa da. Horretarako, gizarteordenan eragina duten kultura, antolamendu eta ekonomialogikak eraldatu behar dira. Horregatik, Mataix doktoreak sektore pribatu bat irudikatzen du, non enpresa eragile ekonomiko gisa ez ezik, gizartearen beharrak bere emaitza ekonomikoetan aintzat hartzen dituen gizarteeragile gisa ere barneratzen duen. Zatikatzea eta silokultura alde batera utzi eta sektore desberdinekiko lankidetza errazten duen sektore publikoa ere irudikatzen du. Eta dogmatismoetatik urrun dagoen eta eskalako eraldaketaprozesuei ekiteko gai den gizartesektorea. Lankidetzaren erronkak bat etorri behar du berrikuntza sozial eta sormenarekin. Mavi Románek, BC3 Basque Centre For Climate Change zentroko ekonomialari eta ikertzaileak, 2030erako aurreikuspena egin du. Martxan dauden klimapolitiketan norabidea aldatu ezean, Parisko akordioetan ezarritako 1,5 gradu zentigraduko berotzeatalasea berehala gaindituko dugu. Zifra hori gainditzeko arriskua ez da itzulezina bakarrik, existentziala ere bada. Bi adjektibo horiek arazoaren larritasunaren berri ematen dute: gradu eta erdi gaindituz gero, atzera bueltarik ez duen beroketamailaz ari gara hizketan. Eta ez dago ziurtasunik gizakia egoera horretara molda daitekeenik. Roman doktorearen arabera, konponbidea berotegiefektuko gasen isuriak erdira murriztea da, beti ere murrizketa horietan ekitateirizpideak kontuan hartuta. Etorkizun horrek gizarteko estamentu guztiak inplikatzen ditu. Indibidualki, emisiorik sortzen badu erdira murriztuz, hau da, kontsumoa 98 murriztuz eta birziklatzen eta berrerabiltzen duguna bikoiztuz. Gobernuaren eta administrazio publikoen eskuhartzeari ere egiten dio aipamena: gizabanakoaren eragina mugatua da politika publiko batekin batera ez badoa. Administrazio publikoa behar da, besteak beste, sektore garbiak sustatzen dituena, sektore zikin deiturikoetan enplegua murrizten duena, garraio publiko berdean ahaleginak biderkatzen dituena, kaltetutako ekosistemak lehengoratzen dituena edo autokontsumo elektrikoa sustatzen duena. Hirugarren geruza bat dago, ondoren, nazioz gaindikoa: Romanen arabera, ezin dugu geopolitika alde batera utzi, asmo inperialistak eta baliabideak metatzeko grina baitira larrialdi klimatikoaren eragile nagusiak. Azken batean, gerraren eta kolonialismoaren aurka borrokatzea klimaaldaketaren aurka borrokatzea ere bada. Zaragozako Unibertsitateko Ekonomia eta Iraunkortasuna ikerketataldeko Alfonso Arandak energiaiturri berriztagarrietan oinarritutako energiatrantsizioak dituen erronken azalpen laburra eskaintzen du. Bere abantaila nagusia demokratizazioa da: eguzkia eta haizea ez dira inoren jabetzakoak. Ekoizpen, hornidura eta kontsumo zentral handien aurrean, energia berriztagarrien iturriak lurraldean sorkuntza elektrikoa egituratzen saiatuko lirateke, sorkuntza puntu askok hornitutako kontsumo puntu askoren bitartez, eta hemen Aranda doktoreak energia komunitateen papera funtsezko bektore bezala kokatzen du. Horregatik, energiatrantsizioaz hitz egiterakoan, energiaiturriak eraldatzea bezain garrantzitsua da energia hori kudeatzeko ereduan eta kontsumojarraibideetan pentsatzea. Era berean, kontsumo eraginkorragorantz igarotzea izan beharko litzateke helburua, energia gutxiago erabiltzeko baliabideak hobeto erabiliz eta beste herrialdeekiko mendekotasun energetikoa murriztuz. 99 Zeharkako prestakuntza Atal honetan zeharkako prestakuntzarako prestatu ditugun eduki bideo laburren sintesi bat jasotzen dugu. Horietan sakontze demokratikoari eta gobernantzari buruzko gai teorikoak eta aplikatuak jorratzen dira. Parte Hartuz ikerketataldeak (UPV/EHU) Bilbon antolatutako Partaidetzari, IkerkuntzaEkintzari eta Komunitate Garapenari buruzko Nazioarteko Jardunaldietan parte hartu zuten akademikoekin eta talde horretako bi ikertzailerekin izandako elkarrizketa laburretatik ateratako ideiak dira. Parte Hartuz (UPV/EHU) ikerketataldeak proposatutako markoari jarraiki, partehartzeaz hitz egiten dugunean, funtsean, bi gauzez ari gara: boterebanaketaz eta demoen eraikuntzaz. Lehenengoari dagokionez, Uxue Zugazak, talde honetako ikertzaileak, Iparraldeko gizarte globalek duten paradoxa azaltzen du: azken hamarkadetan partaidetzarako baliabideak biderkatu diren arren, desberdintasun sozialak ez dira gutxitzen. Beraz, beharrezkoa da gogoeta egitea partaidetzaprozesuek ere erreproduzitzen eta ezkutatzen dituzten desberdintasunen inguruan. Partehartzeak ez digu bakarrik boterea banaketaz hitz egiten, Parte Hartuz ekimeneko ikertzaile Igor Ahedok gehitzen duen bezala, partehartze prozesuak herritargoa eraikitzera ere bideratu behar dira. Herriaren Jauregiak entseguan, Eric Klinenbergek baliabide gutxi baina komunitatebilbe sendo bat duten auzoek egoera txarrei hobeto eusten dietela erakutsiko du. Izan ere, Europako Erkidegoko azpiegiturak biziraupenauziak ere badira, eta partehartzea sare hori indartzera bideratu behar da, edota sare hori berreskuratzera desagerrarazi duten tokietan. Ildo horretan, lidergoa, babes politikoa eta finantzaketa publikoa funtsezkoak dira. 100 Azucena Morán bat dator horrekin, eta gizartesarea indartzea herritarren partehartze instituzionalizatuaren erronka dela azpimarratzen du. Potsdameko Institute for Advanced Sustainability Studieseko ikertzaileak adierazi du parte hartze prozesuek hainbat mendekotasun erakusten dituztela: prozesu horiek gauzatzen diren testuinguruarekiko, jorratzen duten arazoarekiko eta deitutako pertsonak txertatzen diren gizartesarearekiko. Komunitatebilbe hori indartzea da oinarria, komunitate horiek mobilizatzeko eta parte hartze gaitasuna garatzeko. Horregatik, prozesu partehartzaileak prozesu espezifiko eta isolatu gisa ulertzeaz gain, kontuan hartu behar da beste faktore batzuekiko mendekotasunak dituztelako, hala nola ehun horretan eragina duten erabaki eta dinamika politiko, ekonomiko eta sozialekiko mendekotasuna. Horregatik, gizarteehunaren eraikuntza bultza dezaketen pizgarrietan ere pentsatu behar da. Egia esan, Moranen hitzetan somatzen den mugimenduerakunde arteko tentsioa aspalditik ezagutzen da partehartze teorian. Erakunde publikoetan parte hartzea edota erakunde publiko horiekiko aurrez aurre parte hartzea, dualismo horren aurrean, Igor Ahedo Parte Hartuz erakundeko zientzia politikoko irakasle eta ikertzaileak hirugarren aukera bat proposatzen: erakundearekin parte hartzea. Bultzada demokratizatzaileak esperimentazioa eta irekitasuna eskatzen ditu: ez da ahaztu behar demokrazia kritikoa eremu autonomoetatik loratzen dela, erakundeek autonomia hori babestu eta errespetatu behar dutela, eta, aldi berean, gizartemugimenduek gogoeta egin beharko luketela erakundetik kanpo mantentzearen mugei buruz. Ricard Gomà, Bartzelonako Unibertsitate Autonomoko (UAB) Zientzia politikoko irakasle eta Ikerketa Institutu bateko zuzendaria (Instituto de Estudios Regionales y Metropolitanos de Barcelona) ere bat dator espazio berriak irekitzeko beharrarekin. Espazio berriak ireki zeinetan bat egiterik izango dute, gatazkak eta kooperazioak, elkarrekin ikasteko beharretik abiatuta. Ekintza kolektiboen praktikak dibertsifikatzearekin batera ari dira proposamen hauek garatzen: gatazkan eta 101 erresistentzian ardaztutako estrategien ondoan, izaera prefiguratiboa duten ekintza kolektiboko praktikak sortzen hasi dira. Disidentziatik eta instituzioen aurreko autonomiatik abiatuta baina, eraikitzea, lankidetzan aritzea eta kooperatzea bilatzen dutenak. Bi alderdiak dira garrantzitsuak: beharrezkoa da auziek alternatiben eraikuntza integratzea, eta beharrezkoa da alternatiben eraikuntza horrek gatazkaren logika ez uztea erabat alde batera. Lankidetzan eta kooperazioan oinarritutako espazio berriekin esperimentatzeaz ari bagara, lankidetzazko gobernantzaz ere ari gara. Berrikuntza demokratikoko gune horren abiapuntua Ipar global garaikideak aurrez aurre duen konplexutasun sozial handikoa da. Testuinguru konplexuetan dauden arazo konplexuen aurrean, lankidetzazko gobernantza premiazkoa da: arazo horiei ezin zaie aurre egin eragile politikoek, adituek, stakeholderek eta abarrek lankidetzaestrategiak aktibatzen ez badituzte. Aterki horrek lankidetzazko gobernantzara hurbiltzeko era guztiak biltzen ditu, baina erronka da, Parte Hartuz elkarteko Uxue Zugazak azaldu duenez, lankidetzazko gobernantzaestrategiak justizia sozialeko esparruekin elkarrizketan jartzea. Ildo horretan, Ricard Gomàk erakunde publiko eta komunitatearen arteko gurutzaketatik elikatuko den lankidetzazko gobernantzaren aldeko apustua egiten du. Honek, berriz ere, azpimarratzen du, gizartepraktiken autonomia errespetatuko duen eta, aldi berean, erakunde publikoen laguntzak dituen lankidetzaestrategien beharra. Hala ere, apustu normatibo honek ez ditu lankidetzazko gobernantzaren aukerak agortzen, eta hala azaltzen du Igor Ahedok, Emersonek eta Nabatchik proposatutako markotik abiatuta. Ikertzaileek lankidetzazko gobernatzaren hiruko tipologia proposatzen dute, sustatzailearen arabera bereizten direnak. Hau da, hiru moduak bereizten dira prozesua hasi duen eragilearen izaeraren arabera. Ezaugarritze hirukoitz horretan, lankidetzazko gobernantza kanpotik zuzendu daiteke, erakundeak gonbidatuta ematen denean; autoabiarazia izan liteke, 102 zuzenean inplikatutako alderdiek bultzatzen dutenean; eta modu independentean deitu daiteke, eragile independente batek bultzatzen edo sustatzen duenean. Jatorrizko aniztasun horrek lankidetzadinamika desberdinak sortzen ditu, eta bere garapenean eragin zuzena du. Edonola ere, lankidetzazko gobernantzak erronka asko ditu. Horietako batek administrazio publikoa teknokratizatzeko joerarekin du zerikusia, hau da, ezagutza adituan oinarritutako administrazio publikoa bilakatzearekin. Porto Alegreko (Brasil) aurrekontu partehartzaileen esperientzia aitzindaria abiapuntu hartuta, Ernesto Ganuza Ikerketa Zientifikoen Goi Mailako Zentroko (CSIC) ikertzaileak azaldu du herritarren partehartzeak administrazioaren esperientziarako orientazioa pizten duela. Herritarren proposamenak administrazio publikoan integratzeak zera dakar, administrazioaren jakintza adituen eta teknikarien gisa berpentsatzea eta gizarteko ezagutzekin duten harremana birpentsatzea. Hori da erronka handienetako bat: nola eraman testuinguru partehartzaileetan sortutako proposamenak teknokrazian oinarritutako administrazio publikora. Oliver Escobar, Edinburgoko Unibertsitateko Politika Publiko eta Berrikuntza Demokratikoko irakasleak, antzeko diagnostiko bat partekatzen du, administrazioetan aldaketa kulturala oztopatzen duten erresistentziei arreta jartzean. Erakundeetan barrutik lana egiten duten ekintzaileen garrantzia alde batera utzi gabe, erakundeen ohiko erresistentziek erakusten dute egiturak (arauesparrua, erakundediseinua, etab.) alda daitezkeela, baina ez kultura. Eta, hala ere, ez dago denborarik: krisiak pilatzen ari zaizkigun une bati aurre egiten diogu, ohiko gobernumoduak kinka larrietan jartzen dituztenak. Erakunde publikoen mugak ezagutzen ditugu, horiekin borrokatzeko. Horregatik, hegazkina hegan dabilen bitartean eraiki behar dugu hegazkina. 103 Urgentzia ezin da erabili pentsamendu kritikoa albo batera uzteko. Argi utzi digute mintzaldi hauetan, eta hala pentsarazten du baita ere Yanina Welp ikerlariak ere, Albert Hirschman Centre on Democracy institutuan lan egiten dutenak. Administrazio publikoen gaineko kontrola gauzatzeko beharraz, politika publikoak hobetzeko informazioa biltzearen beharraz, gardentasuna areagotzearen beharraz eta lankidetza sustatzearen beharraz hitz egiten du. Horiek guztiek irizpide edo ardatzak dira, ebaluatzeko partaidetzara eta lankidetzazko gobernantzara bideratutako gailu digitalen kalitatea. Gailu horien guztien erronka nagusia eslogan hutsetatik haratago joatea da, eragiteko gaitasuna duten aparatuak bihurtzeko. Bukatzeko, Oliver Escobarrera itzuliko gara, proposatzen duen azken erronka jasotzera: garapen digitalak partehartzean duen eragina. Ildo horretan, irakasleak etorkizun hibridoa bistaratzen du, formatu digitalak eskaintzen dituen inklusio eta efizientziaaukeren aprobetxamendu idealean arreta jarrita, eta aurrez aurrekoak bakarrik ahalbidetzen duen giza dimentsioarekin orekatuta. Apustua bi kanalen arteko orekan kokatzen da. Horregatik, eten digitalak saihesteko eta inor kanpoan gera ez dadin, parte hartzeko prozesuek ez dute ahaztu behar laguntza teknologikoa eta hezkuntza digitala. 104 105 9. Ondorioak eta hurrengo urratsak Gure abiapuntuko hipotesia zera da, datozen urteotako erronkek lankidetza eta plangintza publikokomunitarioa indartzea eskatuko dutela, gizarteeragile askoren agendak partekatzea, guztion ezagutza eta esperientziak batuz. Horregatik, Gi2030ean ikertzen ari gara nola gaitu lurraldeko udalerriak, erakundeak eta herritarrak etorkizun desiragarriak, hurbilak eta eragingarriak irudikatzeko, aurrez aurreko tailerrak eta plataforma digital bat konbinatzen dituen metodologia partehartzaile hibrido baten bidez. Agian, Gi2030en ezaugarririk bereziena da herritarrek berek zuzentzen dutela prozesuaren garapena, benetako zentzu batean, herritarren galderak direlako prozesua abiarazi eta elikatzen dutenak. Erantzunak zein proposamenak, hein handi batean izaera herrikoi horrek baldintzatzen ditu, herritarrei irekitako tailerretan sortzen direlako batak zein besteak. Azpiegitura deliberatiboa eta prospektiboa garatzen ari gara. Gipuzkoako lankidetzazko gobernantza ereduari gure ekarpena egin diogu, urteko ziklo partehartzaileak gaineratuta, osatzeko lankidetzazko gobernantzaren beste ekimen batzuk. Gure dinamikak ez datoz ezer ordezkatzera, politika egiteko modu bat aberastera eta osatzera baizik. Proposatzen dugun prozesuak bere mugak ditu, eta beharrezkoa da horiek argitzea eta ondo gogoan izatea. Ez gara herritarren batzar lotesle bat, esaterako. Gi2030 ez da partaidetza, deliberazio eta ordezkaritzaprozesu bat ere. Lankidetzazko gobernantzaren metodologietan eta esperientzietan esperimentatzeko prozesu bat baizik ez da. Sortutako ikaskuntzak eta gaitasunak dira proiektuaren emaitza nagusia, nahiz eta zaila izan ditugun adierazleekin emaitza horiek neurtzea edo egindako aurrerapenak edo ekarpenak kuantifikatzea. 106 Hala eta guztiz ere, lehen 7 hilabeteetan, Gi2030 proiektuak hainbat mugarri aipagarri gainditu eta dokumentatu ditu, plataforman eskegi ditugunak: 13 tailer burutu ditugu Gipuzkoako campusean, guztira 116 galdera sortu dituztenak 2030 Agendaren erronkei lotutakoak, 300 partehartzaile aktibo baino gehiagoren laguntzarekin. Lankidetzazko gobernantzari buruzko galderak lehenesteko eta hobetzeko lana Gipuzkoako bi udalerritan egin dugu, Itziar eta Zegaman, herritarrekin batera, parte hartzeko dinamika baten bidez. Ariketa hori “Gi2030 Festibala” deitu dugunaren esparruan gauzatu dugu, uztaileko bi larunbatetan. Festibal horretan proiektua sozializatzen saiatu gara, kulturtopaketa formatua erabiliz. Gi2030 plataforma digitalak jasotzen ditu prozesu osoan zehar sortutako galdera guztiak. Plataforman aurki daiteke, baita ere, aditu eta herritarkontrasteak, proposatu dituzten galderahobekuntzak eta, hainbat galderek zeukaten antzekotasunagatik, azkenean, bat egin duten galderak ere. Era berean, bi kontsultatxanda osatu ditugu trantsizio sozial, digital eta berdean adituak diren 29 aditurekin, UPV/EHUko campuseko tailerretan sortutako galderak baloratzeko, hobetzeko eta hautatzeko. Kontrasteariketa horren ondorioz, plataforman bi txosten eskegi dira, edonork irakur ditzan. Material horrek funtzio bikoitza betetzen du. Alde batetik, itzulketarako eta partehartzaileen arteko interakzioa sustatzeko balio behar du. Beste aldetik, Gi2030 prozesuaren eduki zehatzak jasotzen ditugu, galderak hautatu eta hobetzeko ariketak sortzen duen informazio kuantitatibo eta kualitatibo osoa modu sistematizatuan publikatuta gera dadin. Disziplina eta eskarmentu anitzeko adituak bilduko zituen prozesua irudikatu genuen, zeregin batekin: herritarrek egindako galderen inguruan adostasunak lortzea eta herritarrei eragiten dieten auzien inguruan eztabaidatzea. Irudi hori gauzatzeko, beste mugarri bat Delphi metodoa egokitzea izan da. Adituen arteko interakzioa eta lankidetza sustatzeko tresna arin 107 bat prototipatu dugu eta praktikara eraman. Delphi metodologia gurera moldatzea erabakigarria izan da prozesuaren eraginkortasunean, galdera guztien artean funtsezkoenak lehenesteko, hautatzeko eta arrazoitzeko aukera eman digulako, adituen ezagutzan eta esperientzian oinarrituta. Gizartetrantsizioaren esparruan, osasunsistemarekin lotutako galderak nabarmendu ziren, osasuna gaixotasunik eza bezala uler ez dadin eta gehiegizko medikalizazioa murrizteko. Trantsizio ekologikoaren esparruan, hautatutako galderak lurraldean zentratu ziren, esaterako, GFAk iraunkortasunera bideratutako aldaketak sustatzeko har zitzakeen neurriei buruzkoak, ezagutza zientifikoarekin lotura estutzeari buruzkoak, edota Gipuzkoako biztanleriaren kontsumo ohitura arduratsuagoak sustatzeko neurri zehatzei buruzkoak. Trantsizio teknologikoaren esparruan, berriz, botere legegilea eta administrazio publikoa teknologiak eragindako aldaketetara egokitzeari buruzko galderak nabarmendu ziren, baita jendarte ekitatiboagoa lortzeko eta teknologia gizarte osoaren zerbitzura egon dadin sustatzeko neurriei buruzkoak ere. Oro har, Delphi metodoak hainbat ikuspegi eta ezagutza biltzeko aukera eman zigun, parez pare ditugun lurraldeerronkei buruzko gure ulermena aberastu dadin eta irtenbide berritzaileetarako ate berriak ireki daitezen. Eragileen arteko aniztasuna eta lankidetza izan dira prozesua ahalbidetu duten zutabeak, eta erakutsi digu Delphia tresna baliagarria dela adituen artean erabakiak adosteko. Gaiak konplexuak direnean, disziplina anitzeko adituak prozesuan inplikatzeko eta adostasunetara iristeko modua erakusten du. Prozesuaren fase honetan hautatutako galdera horiei, aurrerago, lurraldeko hainbat herritan erantzungo diete herritarrek, 2030ean Gipuzkoarentzako ikuspegi kolektibo bat eraikitzeko oinarri gisa, gizarte justuagoa, iraunkorragoa eta teknologikoki egokituagoa lortze aldera. 108 Horrekin guztiarekin, proiektuaren erdialdera iritsi gara. Puntu honetan 10 galdera ditugu, Gipuzkoako herritarrek erantzun ditzaten eta proposamenak egiteko balioko dutenak: trantsizio sozialari buruzko 2 galdera, trantsizio digitalari buruzko 2 galdera, trantsizio ekologikoari buruzko 2 galdera eta lankidetzazko gobernantzari buruzko 4 galdera: 1. Nola lor dezakegu gorputzaren osasun fisikoaz haratago doan ulerkera gure osasunsisteman? 2. Zeintzuk dira gazteen osasun mentala baldintzatzen duten faktoreak? 3. Kudeaketaren eremuetan, informazio zientifikoa eskuragarri dagoen arren, zergatik ez dira aplikatzen soluzio zientifikoan? 4. Nola lortuko dugu Gipuzkoako biztanleak modu iraunkorrago batean elikatzea? 5. Nola egokitu behar dute GFAko botere legegileak eta administrazio publikoak teknologiak eragindako aldaketa bizkorretara? 6. Nola susta daiteke teknologia pertsona guztion zerbitzura egotea? 7. Nola bermatu interes kolektiboak ez direla interes pribatuak/partikularrak? 8. Erabakiguneetan, nolakoa izan behar da partehartzea? Zeintzuk dira mugak/non parte hartzen da/nortzuk parte hartzen dute? 9. Komunitatean parte hartzeko, zer kendu behar diogu gure bizimoduari, komunitateari benetan ekarpena egiteko? Denbora irabazteko? 10. Nola lor daiteke gobernariek, legegileek herritarrengandik hurbilago dauden erabakiak eta ekintzak aurrera eramatea? Datozen hilabeteetan ere estrategia hibrido berarekin jarraituko dugu, orain arte bezala, konbinatuz plataforma digitala (Gi2030.eus) eta Gipuzkoako hainbat udalerritan egingo ditugun tailer presentzialak. Parte hartzeko bi kanal, beraz, paraleloan funtzionatzeko, helburu berarekin biak: galderak proposamen eraginkorretan bihurtzea. 109 · Plataforma digitala. Irailetik aurrera, interesa duen pertsona edo erakunde orok Gi2030 plataformaren bidez hautatutako 10 galderen inguruan proposamenak egiteko aukera zabalduko dugu. · Tailer presentzialak. Urritik aurrera, 34 orduko hiru tailer egingo ditugu Gipuzkoako hiru herritan. Udalerri bakoitzak hiru trantsizioen gakoetako bat landuko du, tailer bakoitzean galdera bakarra landuko delako. Tailer horien metodologia aztertzeko, lankidetzazko gobernantzari buruz egin ditugun galderak argitzen saiatuko gara aurretik, berrikuntza demokratikoen arloan esperientzia duten eragileekin aurretiaz egingo dugun beste topaketa batean. Bi partaidetzakanal horietatik ateratzen diren proposamen multzoa plataforma digitalaren bidez lehenetsiko dira, eta proposamen horiek 2024ko urtarrilerako aurreikusita dagoen proiektuamaierako argitalpenean jasoko ditugu. Lehenago, ordea, 2023ko abenduan, itzulketaekitaldi bat egingo dugu, partehartzaile guztientzat irekia. Ekitaldi horretan, gainera, proiektuaren “erremintakaxa” aurkeztuko dugu, zeinak jasoko dituen lankidetzazko gobernantzari eta tailerretan landutako beste gaiei buruzko hainbat bideolabur eta tailerrak errepikatzeko beharrezko fitxak. Erramintakaxa hori osatzen joango gara, 2030eko ikuspegi partekatua lurraldera zabaltzen jarraitu ahal izateko. Amaitzeko, prozesu honetan zehar lagundu, babestu eta entzun gaituzten hainbat laguni eskerrak emateko ohar berezi bat egin nahi dugu: · Gure solaskideak GFAn (Sebas Zurutuza, Ander Arzelus, Olatz Errazquin, Mikel Pagola, Jon Gurrutxaga, Xabier Barandiaran Irastorza) · Ikasle Errektoreordetza (Fernando Tapia) eta Gipuzkoako campuseko Errektoreordea (Agustin Erkizia) 110 · Globernance (Daniel Innerarity, Txetxu Ausín, Sergio García Magariño, Nahia Delgado, Mikel Cabello, Cristina Monge) · Euskampus Fundazioa (Jordi Campas) · Gipuzkoako campuseko zuzendariak eta dekanoak (Beñat Amenabar, Gabriela Chotro, Alex Mendiburu, Ana Beraza, Amaia Irazusta, Xabier Ostolaza) · Gipuzkoako campuseko ikasleak (Julia, Paula, Fifu, Juanjo, Maiane, Paula) · Zegamako Udala (Edurne, Iker, Olaia, Nerea, Josune) · Itziarko Udala (Arantza, Maixus, Itziar, Luzi, Iker) · Gorka Egia aholkularitza · Sorland (Gorka, Jon) · Komunikatik (Asier Amezaga) · Colectic (Bru Aguiló, Sara Borrella, Núria Alonso, Joel Calvet) · Decidim.org (Carol Romero) · Arantzazulab (Naiara Goia, Ione Ardaiz, Ane Miren Valenciano) · BC3 (Mavi Roman eta Elena Galan) · Deliberatiboa (Arantxa Mendiharat) · MedialabTabakalera (Arantza Mariskal) · Booktegi (Aritz Branton) 111 112 10. Epilogoa Iñaki Zabaleta Gorrotxategi (UPV/EHU) Euskal Herriko Unibertsitateak, Gipuzkoako Foru Aldundiak eta bestelako hainbat herritar eta gizarte eragileek gonbidapen bat egiten digute: “Gipuzkoa irudikatu 2030ean”! Helburua da, esaten zaigu, “etorkizunari begira jartzea eta gure erronken ikuspegi partekatu bat identifikatzea eta irudikatzea”. Egitasmo honek, finean, gizakiaren berezko behar bati erantzuten dio: guk erreferentziazko helburuak edo gure ekintzen motorra aktibatuko duten idealak behar ditugu, hain zuzen, gizakiak ez dituelako gauzak zerbaitegatik bakarrik egiten, baizik eta baita eta batez ere zerbaiterako. Baina etorkizuneko helburu horiek ez dira hor dauden edo aurkitzen ditugun gauzak, ez dira ezer guk hor jartzen ez baditugu eta, alde honetatik, ez dugu ahaztu behar ezinbestekoa dela, ezeren aurretik, guk ideal horiek elkarren artean adostea eta elkarrekin eraikitzea. Hala ere: nor da “gu” hori? Horixe da betiko kanta herrikoi batek, “beti eskamak kentzen”, galdetzen duena: “zer gara gu, nor gara gu?” Eta hau ez da inolaz ere bigarren mailako kontu bat: “gu” ezberdinak daude, behar eta erronka ezberdinak dituztenak, eta horregatik nahitaezkoa zaigu “gu” horretaz pentsatzea. Bada Joxe Azurmendik aukera paregabea eskaintzen digu “gu” hori guretzat zer den eta zer izan behar duen ulertzeko. Berak garbi du zein den bere jaioterria: “Oso zegamarra sentitzen naiz”, dio pozik “mendiko” euskaldun gisa, “eta umetako oroipenak Aizkorrirekin oso lotuta dauzkat”. Baina Euskal Herria da bere hausnarketen jomuga. Zegama bezalako herri txiki batek Azurmendi bezalako pentsalari handi bat eman du: horren lekuko dira bere liburu bikainak (40 baino gehiago) eta bere artikulu apartak (500 baino gehiago). Azpimarratzekoa da, gainera, horiekin guztiekin euskaldun bezala hartzen duen konpromisoa. Honengatik sortu genuen 2019an “Joxe Azurmendi Katedra” ‒besteak beste Jakin taldearen ekimenez 113 Euskal Herriko Unibertsitateak eta Gipuzkoako Foru Aldundiak ahalbidetutako egitasmo bat‒ berak utzi digun altxorra lantzeko eta horren haritik ikerketa berriak bideratzeko. Baina pentsalari baten arrakasta pentsaraztean dago eta, hortaz, berari loreak botatzen ibiltzea baino, bada, berak esandakoari begiratuko diogu euskal “gu” hori zer den hobeto ulertzeko. Honetan lagungarri izango zaigu Hizkuntza, Nazioa, Estatua (2017) bere liburua. Azurmendik zera galdetzen du hasteko: ba al dago euskal identitaterik? Normalean ez dugu arazorik izaten persona baten identitateaz, izaeraz, nortasunaz edo karaktereaz hitz egiteko, baina zalantza gehiago dauzkagu hitz horiek herri bati esleitzerakoan. Horregatik galdetu behar dugu zehatzago: ze zentzutan hitz egin dezagegu euskal identitate batez? Ezeren aurretik, baina, Azurmendik garbi ditu hiru gauza: 1. Kontzeptuak etengabe argitu behar dira: hitz baten esanahia ez da inoiz absolutoa ‒hitz batek esanahi asko eduki ditzake‒ eta horregatik da hain garrantzitsua hitzen erabilera ezberdinak historikoki eta konparatiboki aztertzea. 2. Erredukzionismoak ez dakar ezer onik: berez konplexua dena ezin da sinpleki azaldu ‒gogoratu Wittgenstein: “ez da erraza berez zaila dena erraz esplikatzea”‒ eta euskal errealitate nahasiak ere errelato kontraesankorrak eduki ditzake. 3. Euskal pentsamendua garatu behar da: zerbaiten kontaketa beti da norbaitena eta, alde honetik, agerikoa da beste batzuk izan direla gure historia idatzi dutenak eta digutenak. Horregatik, eta gurea ere partziala izango bada ere, beharrezkoa da guk ere gurea guretik ikertzea eta zabaltzea. Ikusitakoak ikusita, bada, onuragarria izan daiteke distantzia hartzea, neurri batean behintzat, eta horregatik galdetzen du Azurmendik orokorrean: zein da nazioaren kontzeptu klasikoa? Normalean ohikoa izan da nazioak, gutxiasko, hizkuntza komunitateekin lotzea. Honen harira Herodoto ekartzen digu gogora, K.a. V. mendeko greziar historialaria, zeinek metaforikoki “arraza” eta “odola” bezalako hitzak erabiltzen zituen ‒gogoratu Xalbador bertsolariaren “odolaren mintzoa”‒ hiriestatu ezberdinetan banatutako hizkuntza bereko 114 heleniarrak biltzeko. Herria eta hizkuntza lotzearen kontua, halaber, oraindik ere ohikoagoa da berpizkundetik aurrera eta, hala, adierazgarria da nola ordura arteko herrien arteko borrokak hizkuntzen arteko borroketan bihurtzen diren. Horrela sartzen dira, adibidez, Biblia itzultzeko lehian. Ohikoa izan da, beraz, nazioa “naturaltzat” eta estatua “artifizialtzat” hartzea ‒haiek “aurkitu” eta hauek “eraiki” egiten dira‒ eta hortik askok irudikatu dute gizadia hizkuntza ezberdineko nazioetan banatuta bezala. Honela Azurmendi: “Ezaugarri esentzial moduko zerbait badago, komunitatea bereizteko, hizkuntza izaten da hori”. Aurrera eginez, eta teorian geratu gabe, Azurmendik zuzenean begiratzen dio Euskal Herriari, benetakoari, eta zera galdetzen du: nola pentsatu gaur euskal nazioa? Bada buelta gehiegi eman gabe, eta beste nazioekin alderatuta, garbi du gurea egoera ez normal batean dagoela. Egin kontu, beti ere, ezer ez dela normala edo anormala berez, baizik eta soilik besteekiko erlazioan ‒denok pobre bagara ez dago pobrerik, denok aberats bagara ez dago aberatsik‒ eta horregatik esan daiteke euskaldunak ez hainbeste ezberdin direla, baizik eta propioki ezberdin daudela munduan. 1789tik aurrera, bereziki, “nazioa” eta “estatua” identifikatuz doaz ‒horra hor gure DNI edo NAN delakoa‒ eta galdutako Foruak eta horien ordezko eskasak diren Kontzertu Ekonomikoak gogoratuz zera dio Azurmendik: “Zer da nazio bat, modernitatean egon bai, baina botererik ez duena”. Aipatzekoa da, gainera, gaurko “euskotarra” ez dela jada hain “euskalduna” ‒agerikoa da Euskal Herrian atzera egin duela euskal hizkuntzak‒ eta horren guztiaren ondorioz “nazio hautsi” batez hitz egiten du eta, laguna duen Gandiagaren hitzak hartuz, zera oihukatzen du: “ez gara iristen nazio izatera”. Baina Azurmendik tinko eusten dio oinarrizkoa denari eta, zentzu honetan, garbi du ezin dugula ahaztu bi gauza direla “nazioa” eta “estatua”. Nazioa berez prepolitikoa da eta, horregatik, gero datozen, eta estatuaren zerbitzari diren, legegileek eta epaileek ezin dute erabaki nazioa zer den. Honengatik zioen Rousseauk, aspaldi, honelako hau: “Herri bat herri 115 da, jada, errege bati bere burua eman aurretik”. Eta honen haritik zera eransten zuen: “Egoki litzateke, herri batek errege bat hautatzen duen akta ikertu baino lehenago, herri bat herri egiten duen akta ikertzea”. Antzeko moduan hausnartzen zuen Kantek ere pixka bat aurrerago: “Oinarririk gabekoa da esatea, dendena gobernatzeko modutik datorrela”; eta irizpide nagusi gisa “hizkuntza” hartuz ‒egiaz modu tradizional batean‒ “herrien karaktereez” hitz egiten zuen, eta baita eta horien eskubide etikoez ere. Kontua da, bestela esanda, gure arteko eztabaida politikoak ez direla eta ezin daitezkeela bukatu bata monarkikoa eta bestea errepublikarra dela edo bata eskubiarrra eta bestea ezkertiarra dela edo bata kontserbadorea eta bestea progresista dela ondorioztatuz. Horren guztiaren aurretik badago beste zerbait. Modu honetan iristen du Azurmendi, berriro, oinarrizko lotura baten garrantzia irmotasun osoz eta konplexurik gabe azpimarratzera, hots, orohar “nazioak” eta “hizkuntzak” erakusten duten barruko loturarena: “Nazioa ez da hizkuntza (bakarrik)” baina “nazioa hizkuntzan errekonozitzen da”. Honengatik, bada, ez da eroso sentitzen gaurko hainbat espresioekin, bere ustez artifizialegiak edo abstraktoegiak diren hainbat espresio berriekin, zeintzuk azalean geratuz ‒nahiz eta seguruenik intentzio onenarekin izan‒ funtsezko lotura hori ahaztu edo bigarren maila batean jartzen duten. Gauza asko esplikatu daitezke “subalternitatetik” abiatuz, bai, baina propioki euskara da menpeko egiten gaituena; hainbatetan ere argigarria izan daiteke “komunikazio espazioa” jomuga gisa hartzea, bai, baina ezin dugu ahaztu elkarren arteko ulermena batez ere hizkuntzaren bidez gauzatzen dela. Hitzek ezin dute oztopo bihurtu, alderantziz, hitzek errealitatea ondo aztertzen lagundu behar digute eta, alde honetatik, berriro heltzen dio arazoaren muinari, hots, betikoari eta betirakoari: “Euskalduna euskarak egiten du. … hori da edozein naziotan normala, ez dago beste misteriorik”. 116 Baina Azurmendik berriro begiztatzen du Euskal Herria, hemen eta orain, eta berriro antzematen du “izena” eta “izana” ez datozela bat. Gurean behintzat “nazioaren eta hizkuntzaren identifikazio estuestu eta zurrunak” ez du funtzionatzen eta, jakina, honek gehiago hausnartzera eramaten gaitu. Asko dira erabiltzen ditugun izenak: batetik dena hartzen duen Euskal Herria (linguistikokulturala dena baina errekonozimendurik gabea) eta bestetik zatikakoak edo partzialak direnak, besteak beste, politikoagoa den Euskadi eta bestelako arazoak dituzten Nafarroa eta Iparraldea: “Izena ere ezin dugu adostu”. Zer pasatzen da, gainera, teorian Euskal Herrian dauden lekuetan, non euskaraz apenas hitz egiten den? Egia bada hizkuntzak zehazten duela herria, esan al daiteke Tutera eta Kaskante, adibidez, Euskal Herria direla? Bada Azurmendik, korapilo honen haritik, berriro hausnartzen du identitateaz. Zerbaiten edo norbaiten identitatea ez da horren oraina harrapatzen duen argazki baten modukoa aldiz, berori gehiago da pelikula bat bezala, zeinek gainera iraganeko memoria eta etorkizunerako egitasmoa biltzen dituen: “Identitatea, jada ez denaz eta oraindik ez denaz osatzen da”. Gaurko euskal errealitate gordinetik abiatuta eta beronen biharko egoerari begira jarriz, bada, Azurmendik berriro galdetzen du: nola pentsatu euskal nazioaren etorkizuna? Eta hau esaten duen bezala politikan sartzen da: nazioa ez da berez politikoa, baina nahitaez politika inplikatzen eta konplikatzen du. Eta guztiz kontziente da politikarien esker txarreko egitekoaz: bai edo bai oreka zail baten atzetik dabiltza, hots, “biharko helburuen” eta “gaurko zereginen” arteko orekaren bila. Ze politikan, baita bestelako esparruetan ere, askoz ere errazagoa da “helburua irudikatzea” “helbidea zehaztea” baino. Azurmendi ez da politikaria, baina ezin du politika alboratu ‒politika guztion gauza da‒ eta hortaz zera ohartarazten du: politikariak, bereziki euskaldunak, ezin du ahaztu hizkuntza zentrala eta utziezina dela: “Hor dago gakoa: norako bidean sartzen gara bestela”. Gai polemikoak ere hartzen ditu hizpide eta, alde honetatik, hausnartzen du “independentziaren ideiaz”, zein sakonean “beste Europa baten 117 ideia” baino ez den. Bada hortik salatzen du europar estatuen ezkutuko nazionalismoa eta, euskaldunei begira, “beste edozein herrirekin berdintasuna” eskatzen du. Azurmendik euskal arazoaren muinari begiratzen dio ‒”ezer berririk ez daukat esteko”‒ eta ez da hitzen kontsumismoan erortzen, alegia, ez ditu hitzak erabiltzen eta botatzen, ze ondo asko baitaki berritzeagatik berritzeak ez dakarrela ezer onik. Berrikuntzatik erraz pasa daiteke berriketara. Funtsezkoa dena ezin daiteke aldatu, alegia, agerikoa da dena egokitu behar dela ‒denbora ez da alperrik pasatzen‒ baina ezin dugu iparra galdu: ezinezkoa da euskal nazioaz hitz egitea, zentzuz behintzat, aldi berean euskal hizkuntzaz hitz egin gabe. Bada honetan guztian Azurmendi pentsalaria, egiaz, bada ere euskal aktibista bat, alegia, euskal pentsamendu propio bat bideratu eta indartu nahi duen bat. Euskaraz “pentsatuz eta idatziz” euskal herrigintza bultzatzen du eta, zentzu honetan, ez du soilik gurea ulertu nahi baizik eta baita eraldatu ere. Hitzak ez dira soilik zerbait esateko baizik eta baita zerbait egiteko ere, bai, eta Azurmendik hori euskaraz egiten du, berak ondo asko dakielako euskara ez dela euskaraz baino salbatuko. Bidea luzea izango da, badaki, baina nahiago du zuzeneko noranzkoan milimetroka aurrera egin, noraezean kilometroak egiten ibiltzea baino. Gogora ditzagun, horren harira, Joxe Azurmendiri buruzko Joseba Sarrionaindiaren hitz batzuk. 2019ko abenduaren 11tik 13ra kongresu bat antolatu geneuen Donostiako San Telmo Museoan: “Joxe Azurmendi: euskal pentsamenduaren urjauzia”. Bada horretarako Sarrionaindiak testu bat prestatu zuen, “Azurmendiren inguruko seizazpi ideia”, non berarekin ikasitako edo pentsatutako hainbat kontu laburbiltzen dituen. Hona hemen testu horren azken aldera irakurri dezakeguna: “Azurmendi estimatzen dudala esan dut … lankide sentitzen dudala Euskal Herria den espazioaren eraikuntzan. Uste dut komunikazio gune horretan bera erreferentzia ezinbestekoa izango dela luzaroan. Estimatzen dut baita ere askatasun eta balio elemental batzuen defentsan jardun delako beti. … Horixe ba, baditut 118 Azurmendiren liburu batzuk irakurri gabe oraindik, asko idatzi du. Irakurrita ditudan Azurmendiren liburuetan zentzu berriak aurkitzen ditut berrirakurtzean. Azurmendirenak irakurtzea onuragarria egiten zait beti. Zuei berdin gertatzen bazaizue … ez da gure meritua bakarrik, baizik eta Azurmendiren obraren balioa”. Ezin dugu ados baino egon. Bukatzeko itzuli gaitezen hasierara: gonbidapen bat egin zaigu, “Gipuzkoa irudikatu 2030ean!”, eta hortik gure erronken inguruko hausnarketa bat egitea eskatu zaigu; kontua da ametsak behar ditugula, gure egitekoa gidatuko duten ametsak, baldin eta egiaz zerbait hobetu nahi badugu. Baina aurrera begira jarri aurretik, bada, jakin egin behar dugu nor edo zer garen, baita nondik gatozen ere, horrela bakarrik izango baita posible, benetan, gure erronkak modu egokian zehaztea, alegia, gure behar propioei erantzungo dieten ekimenak eta egitasmoak proposatzea. Bada honengatik guztiagatik, eta zalantzarik gabe, nahitaezkoa zaigu “euskal identitateaz” pentsatzea ‒nahiz eta hori politikoki oso zuzena ez den eta batzuek gainera kaltegarri ikusten duten‒ halako moldez non hausnarketarekin hasi orduko, eta kasik konturatu gabe, euskal hizkuntzarekin egiten dugun topo. Ikusitakoak ikusita, baina, badirudi aipatutako gonbidapena birformulatu egin beharko dugula. Agian Gipuzkoa baino Euskal Herria esan beharko genuke, eta agian 2030 baino 3020: “Irudikatu Euskal Herria 3020!” Eta ez ahaztu Xabier Lete: “Gure herriko lanak haundi dire, astun dire, gogor dire, zatiturik daudenentzat”. 119 120 11.Bibliograf ia•Arantzazulab (2023). Lankidetzazko Gobernantza mapa.http://arantzazulab.eus/ezagutzaataria/•Askoren artean (2019). Kultura politiko berri baten eraikuntza Gipuzkoan . Donostia :DFG.•Askoren artean (2022). LAIAN, Etorkizuna Eraikiz herrigintzarako lankidetz aereduaren dokumentala. Donostia: DFG.https://www.youtube.com/watch?v=lIblPCnzQCk•Azurmendi, J. (2017). Hizkuntza, Nazi oa, Estatua . Donostia: Elkar.•Barandiaran, X. (2022) El futuro del futuro. Orain & Etorkizuna , 82.•Barandiaran, X., Canel, M. J., y Bouckaert, G. (2023). Introducción: Etorkizuna Eraikiz,un caso destacado de gobernanza colaborativa. En: Xabier Barandiarán , María JoséCanel y Geert Bouckaert (eds), Construir una Gobernanza Colaborativa en tiempos de incertidumbre: Lecciones pracadémicas de la provincia vasca de Gipuzkoa . Leuven: Leuven University Press, 2023; 21 38.•Batory, A. y Svensson, S. (2017). Transforming into Open, Innovative andCollaborative Governments. Literature and report review, Work Package 2,Deliverable 2.1.•Bøjer, M. (2023). Etorkizuneko errealitateen kosorkuntza. Etorkizunari aurre egit eanerori ohi garen hiru tranpak. Jakin 256 257, 39 48.•Borge, R., Balcells, J. & Padró Solanet, A. (2022). Democratic Disruption orContinuity? Analysis of the Decidim Platform in Catalan Municipalities. American Behavioral Scientist 0(0), 1 14.•Bouckaert, Canel y Barandiaran (2023) Conclusiones: Le cciones pracadémi casaprendidas. En: Xabier Barandiarán, María José Canel y Geert Bouckaert (eds), 121 Construir una Gobernanza Colaborativa en tiempos de incertidumbre: Lecciones pracadémicas de la provincia vasca de Gipuzkoa . Leuven: Leuven University Press, 2023; 217 231. •Casado, A. (2022). Casa de cambios. Activar capacidades transformadoras . Barcelona: NED.•Decidim (2018). Decidim: political and technopolitical networks for participatory democracy (Decidim ’s project white paper).•Dewey, J. (1922). Human Na ture and Conduct: An Introduction to Social Psychology . New York: Henry Holt and Co.•DiSalvo, C. (2022). Design as Democratic Inquiry: Putting Experimental Civics into Practice . Cambridge, MA: MIT Press.•Eizagirre, A., Larrea, M. & Tapia, F. (2023). Experi mentación activa a través de lainvestigación de acción: La experiencia del Etorkizuna Eraikiz Think Tank. En: XabierBarandiarán, María José Canel y Geert Bouckaert (eds), Construir una Gobernanza Colaborativa en tiempos de incertidumbre: Lecciones pracad émicas de la provincia vasca de Gipuzkoa . Leuven: Leuven University Press, 2023; 116 128.•Espiau, G. (2023). Eraldaketa handien dimentsio kulturala: euskal esperientzia. Jakin 256 257, 91 106.•Fundación Platoniq. 2021. Safe(r) Spaces and participation. https://culture labs.eu/wp content/uploads/2021/07/Safer_Spaces_and_participation.pdf•Goia, N. (2022) Lankidetzazko gobe rnantza: erakunde publikoen eta gizartearenarteko deliberazio eta ekintza partekatua Arantzazulaben esperientziatik. En:Askoren artean, Kultura politiko berri baten eraikuntza Gipuzkoan . Donostia: GFA.•Lafuente, A. (2022) Itinerarios comunes. Laboratorio s ciudadanos y cultura experimental . Barcelona: NED.•Sitra. 2023. Megatrend cards . Helsinki. 122 • Zuberogoitia, A. y Madinabeitia, M. (2023). Krisi globalari dagokion pentsamoldearen arrastoan. Jakin 256257, 1322. • Zucker, M., Goia, N. & Ardaiz, I. (2022). What would it take to reimagine the future of collaborative governance? Research into transformation ecosystems. https://arantzazulab.eus/en/whatwouldittaketoreimaginethefutureofcollaborativegovernanceresearchintotransformationecosystems • Zurutuza, S. & Errazquin, O. (2023). The contribution of Etorkizuna Eraikiz to the 2030 SDGs Agenda. Analysis of alignment of the objectives of Etorkizuna Eraikiz with the Sustainable Development Objectives. https://www.gip.eus/2030agenda

2023-12-01

Orbelen-intziriak

booktegi.eus ITXARO BORDA orbelen intziriak ABARO bildumatik, Balea Zuria (2020) l’effroi fauve pauvrement en soi concentre noirceur et lucidité Denise Desautels (Quebec) I. abaro iraultza neolitikoa Baskoniako hisialdi zirikatua belazeetan trantsitua hain uher sokorri auhenak sasietako umekien moduan: irakurketa jarraitua idazlerik gabe hitoka itoka abaraskak norentzat II. paleo hizkuntzak ezpainetan zure orbel intziriak gauaren erdian: dadoak ez du bueltarik sei bikoitzik jendeak saldoak badoaz marrakaz elurretan plastikozko panpina puztuak desioa 3.0 III. intimoaren arkeologo itsua naiz ele zaharren presioa erraietan aingura bota behar da hiztegi larderiatsuen artera: salbaia izutua zatikatua puzzlea osatu ezinean puska numerikoak elemeniaren garrasiak azken jentilen itzalak in team IV. beraz jaidura sexualaren erasoa da behatza hankartean erran du besterik ez kare bizia gogapen mila zeregin pila ondorioz atsegin zirrista aldarrikatzen du eskubide konstituzional baten antzera gorputz urratuaren zoruan egon nahi duzu V. bagoian leitu du soinujolearen semea ez diagonalean aldion mendiko sute horrengatik ezeztatu dute bidaia denbora badu badu denbora handik eta hemendik hotzak eta motzak egunik luzeeneko lehia galduak ideologien gerrako orban urdinkarak odolik ez minik ez destino gordinaren atzamarretan ahantzi eta abandonatuko nauzu VI. lo paradoxala burumuin erreptiliarra hormak amets gaiztoak uholdeak mihise tolesen zorte txarra 7 bider amodio eta aditz gabezia haurrideen artean: black out eta chatbox altxa zaitez! suntsi nazazu! urka bilurra lepoan zintzilik medikuek ere ez daki te izar hondarkinez zer pentsa match VII. munduarekiko harreman errobotizatua dugu eguneroko ahots sintetikoak belarrian: desiraren berehalako asebetetzea ezagupen premia etengabeko norberaren kontaketa memoria erreala eragozpena da haragian sartu iltze herdoildua argazki argentikoetako zuribeltz saturatua pazientziaren eta hilezkortasun onartuaren ikur: talking Johnny Cash erretzen du oraindik VIII. pitzadurak gorputz bost minutuko tartea zer uste duzu ala? stalker batek zona uzten du zurrungaz sentimenduen ehortzetak lurra urtzen da oin pean arrakalen oreka debaldea ukatuz: ortzaizean Marcella Delpastre eta Angela Duval ikusten dira oroitzaren xendrako erreietan artikuluaren bila IX. tutafesta arrastirian irabazi dute, euri urrea, urrea euri hor zara, sobera; ez zara hor, eskas erdirik ez dago egun argiko ximixtak multzo izutuak biltzen dira abenida setiatuetan: esku muturrean xingola gorria daramazu hautatua zara aukeratua garaipenaren al darean sangratua izateko X. arratoiak amua irentsi du karrika hertsiak : emagalduak lerroz lerro postaleak idazle erromantikoentzat atea ireki da: bularrak eta zakilak odol putzuan andregaiaren ezpainak musukatu ditut mintza ez dakidan mintza isiltasunaren zama dakart hallal erako kebaba manatzean berean eta biluzi bezain laster besoak zabalik ohe handiegian etzaten naiz Antonioniren filmaren batean bezala: esteiari. XI. egiazko ezdeusak gara halako gaituzte analfabetoak letra gabeak zer dio nagusiak? lapsus bat mihi puntan dagokizuna dagokiguna neurosia kolektiboa ipurdi zuloa zinezko ezjakinak zokoan zoragarri utzia bi eta bat Ofeliaren hilotza nenufar artean dagokidana XII. irakak eta hazi onak bereizten omen dira hinkili hankala kobrezko jantziak soinean urratsak lankaitz ibaia mendira doa ibaia itsasora doa aldizka nostalgiarik gabe sekula zeruak murkaitz sare asozialen murdukak mintegi zabarrak hala nola marmoka malguak hondartzetan elkartasun delituak muga likitsetan titia murtxa iezadazu txortaldiaren ondotik larruaren ostartea osoki agerian hautsak zurkaitz XIII. itsasoak gorotz kolorea du azido hialuronikozko uhinak unatzen dira lehorrean: ozka bat gehiago disgustuaren aztoramenduan damua hebain dabil hazka zure bizkarrean beki aurtikin plastikoen erreinua haupaxepe dibezi dibiloa erran du ahoa esku gibelaz tapatuz alu ilun ikonoklastak aditz laguntzaile likatsuak palazioak ireki dira berriz gorotz urrineko itsas bazterretan XIV. ikusi du cronica de castas eta friboloa da azalekoa buru arina ura hertzeak lurra bardoen dolamena emozio atsegingarria negurik ez dator sentimenduak eraikiak dira palindromoak hatsanka ankerra guztia ezin dut dasta disgrezioak eta eskolioak ikasi du conatus arre eta barre malenkoniarik gabe besarkada gardenak kardabera idorrak sakelaren hondoan poz gurbilaren funtsean kobaltozko goizak iparreko lurraldeetan XV. euri gargara hiriko kamera jeloskorretatik ihes oroitzen naiz: hitz ordua genuen, hemen oren bateko ekiaren itsabasia liskarrak geltokian no exit mantsotuko dira taupadak umearen posturan geldotu da luzaz sabel hantuan gora pantera bi oroitzen naiz: hitz ordua genuen ortzadarra laparrak lore arrantzak ezti dira kopetan tinko oroitzen naiz XVI. hil naiz lehen aldiz pentsatu dudanean hitz egin beti isiltasunean iraun kokodrilo rasta bat: barnetik kanpora doa egiten dugunaren ardura eta libre gara iruzurgileak ereduak jende dolareak urjauziak zurrupitak izaerarekiko galderak gaur bezala lehen ere jainkoek zuten Ifigeniaren sakrifizioa eskatu Argos aldeko buztinezko jauregietan, gerra maisu urguilutsuen fa borez XVII. hatsa dator bertikal John Cage izugarri hurbilean azeri alarau bat eta isiltasun osoaren baitan garunak marmaraz eta odola zainetan hondo gabeko sifoietara lehiatzen bankisa kraskatu da Molekulen musikaren erritmoan atseginaren natura hipnotikoa k salbaituko nau zuk bezala XVIII. lurra gezur hutsa da, ama gezur hutsa da borroka gezur hutsa da, txantxa letala, haurkeria granitozko txapa, sugearen zalantza zitala: herdoiltzen dago egiaren aiztoa zabortegiaren erdi gunean hosto gorrailen usteltzea jarraitzen dugu udazkenetan bide ertzeko arroilen ahultasun herabearen gorazarrez haize mutua nintzen belagileen lo hordia oilar urkatua ele ontzia elorriaren azpian marmolezko irri irentsia itxindia bihotzean: deus ez dauka, pozaren mudantza hori baino, hogei ohaide ilunabarrean Kaskiletako gazta laurdena mahai gainean maitasun zohituak uhuriz züzülü

2023-12-01

booktegi_liburua_posteritatea

booktegi.eus ARITZ GALARRAGA posteritatea Artikuluak azala: František Kupka Mme Kupka among Verticals argia.eus Aurkibidea Gure –literaturaren – osasunerako. Angel Erroren hitzaurrea Mugetan, Hasier Etxeberria, Elkar, nobela, 1988. Buruxkak, Jean Etxepare Bidegorri, Elkar, artikuluak, 1989. Bi anai, Bernardo Atxaga, Erein, nobela, 1985. Ahardikeriak, Marie Darrieussecq (Joxan Elosegi), Alberdania, nobela, 2004. Eta emakumeari sugeak esan zion, Lourdes Oñederra, Erein, nobela, 1999. Joan zaretenean, Jokin Muñoz, Alberdania, nobela, 1997. Hau mundu arra no hau, Juan Bautista Bilbao Batxi, Susa, artikuluak, 1997. Ipuinak, Gabriel Aresti, Ikeder, narrazioa, 2007. Pasio hutsa, Annie Ernaux (Joseba Urteaga), Igela, nobela, 2002. Euri kontuak, Jose Luis Otamendi, Susa, narrazioa, 1999. Hitzak eta giltzak, Iñig o Aranbarri, Alberdania, saiakera, 2001. Hilerriko jolasak, Pilar Iparragirre, Elkar, nobela, 1989. Camembert helburu, Jon Alonso, Susa, saiakera, 1998. Isturitzetik Tolosan barru, Josanton Artze, Pamiela, poesia, 2007. Mugaldeko jendea, Xose Luis Mendez F errin (Bego Montorio), Elkar, narrazioa, 1998. Malintxearen gerizpean, Amaia Lasa, Pamiela, narrazioa, 1988. Tetris, Luistxo Fernandez, Elkar, artikuluak, 1995. Botoiletan, Antton Luku, Maiatz, narrazioa, 1998. Itzulera baten historia, Martin Ugalde, Elkar , nobela, 1990. Ilusioaren ordaina, Laura Mintegi, Erein, narrazioa, 1983. Gauza baten ametsa, Pier Paolo Pasolini (Josu Zabaleta), Alberdania, nobela, 1998. Hatza mapa gainean, Pello Lizarralde, Pamiela, nobela, 1988. Dirua galgarri, Mariano Izeta, Auspoa , nobela, 1962. Lehenago zen berandu, Arantxa Iturbe, Alberdania, narrazioa, 1995. Langosta baten inguruan, Telesforo Monzon, Elkar, artikuluak, 1995. Teleamarauna, Mayi Pelot, Maiatz, narrazioa, 1987. Euskal Erria, Salvador Espriu (Juan San Martin), Egan, poesia, 1967. Bazterrekoak, Xabier Aldai, Susa, narrazioa, 2000. Atzo, Agota Kristof (Eskarne Mujika), Alberdania Elkar, nobela, 2003. Mendekoste gereziak, Jean Etxepare Landerretxe, Erein, narrazioa, 1991. Ipuin euskaldunak, Iban Zaldua / G erardo Markuleta, Erein, narrazioa, 1999. Emakumeak idazle, Itxaro Borda, Txertoa, saiakera, 1984. Zoperna jenerala, Luis Berrizbeitia, Pamiela, poesia, 1987. Hunik arrats artean, Anjel Lertxundi, Lur, narrazioa, 1970. Eguzkipekoak, Pablo Sastre, Alberdani a, artikuluak, 2003. Hamairu ate, Askoren artean (Joseba Sarrionandia eta Mitxel Sarasketa), Elkar, narrazioa, 1985. Dantzaldia, Irene Nemirovski (Eider Rodriguez), Txalaparta, nobela, 2006. Atlantidara biajia, Jokin Muñoz, Alberdania, narrazioa, 2000. Hezur gabeko hilak, Xabier Montoia, Susa, nobela, 1999. Piztiak, Miguel Torga (Bego Montorio), Alberdania, narrazioa, 1997. Edo zu edo ni, Ixiar Rozas, Erein, nobela, 2000. Telefono kaiolatua, Harkaitz Cano, Alberdania, narrazioa eta poesia, 1997. Bazterrak, Uxio Novoneyra (Koldo Izagirre), Pamiela, poesia, 1988. Herriko bozak, Piarres Larzabal, Auspoa, antzerkia, 1962. Ilargia lekuko, Jexux Mari Mendizabal, Erein, narrazioa, 1989. Hirira doan bidea, Natalia Ginzburg (Pello Lizarralde), Igela, nobela, 2001. Sasiak ere begiak baditik, Aingeru Epaltza, Elkar, nobela, 1986. Poemas naufragos, Askoren artean (Joseba Sarrionandia), Susa, poesia, 1991. Koaderno gorria, Arantxa Urretabizkaia, Erein, nobela, 1998. Aberriaren alde (eta kontra), Ramon Saizarbitoria, Alberdania, saiakera, 1999. O tempora! O mores!, Eduardo Gil Bera, Pamiela, saiakera, 1989. Egiaren egarriz, Henriette Aire, Maiatz, poesia, 1989. Akaso, Juan Garzia, Erein, narrazioa, 1987. Mundu txikia, Alberto Barandiaran, Susa, narrazioa , 2005. Kadrila alegera festan da, Jose Enrike Urrutia Capeau, Pamiela, narrazioa, 1988. Munstro abertzalea, Ignazio Aiestaran, Elkar, poesia, 2003. Ixtorio hautatuak, Roald Dhal (Luis Berrizbeitia), Elkar, narrazioa, 1996. Neronek tirako nizkin, Sebastian Salaberria, Hauspoa, narrazioa, 2016. Gabeziaren khantoreak, Tere Irastortza, Pamiela, poesia, 1995. Eldarnioak, Karlos Linazasoro, Erein, narrazioa, 1991. Urtemuga lehorraren kronika, Itxaro Borda, Maiatz, nobela, 1989. Oraingo gazte eroak, Joxe Azurmend i, Enbolike, saiakera, 1998. Politikaren atarian, Rikardo Arregi, Lur, saiakera, 1969. Patri maitea, Hasier Etxeberria, Alberdania, artikuluak, 2003. Maitalea, Marguerite Duras (Mikel Garmendia), Ibaizabal, nobela, 1996. Hodei berdeak, Jon Alonso, Susa, no bela, 2003. Dramak, Abelino Barriola, Euskal Editoreen Elkartea, antzerkia, 1988. Ero hiria, Javi Cillero, Alberdania, narrazioa, 2006. Kaliforniatik bihotzez, Joseba Gabilondo, Elkar, artikuluak, 1992. Joanak joan, Jon Etxaide, Erein, nobela, 1986. Bertso bilduma, Pierre Topet Etxahun, Elkar, poesia, 1987. Tiroa kontzertuaren erdian, Belen Gopegui (Ainhoa Caballero), Txalaparta, saiakera, 2011. Septentrio, Aurelia Arkotxa, Alberdania, narrazioa, 2001. Bakartasunaz bi hitz, Filipe Bidart, Txalaparta, narrazioa, 2004. Beribilez, Jean Etxepare Bidegorri, Euskal Editoreen Elkartea, narrazioa, 1987. Ezezagun baten kuadernoa, Mari Jose Kerejeta, Kutxa, poesia, 1988. Bezperaren bezpera, Aingeru Epaltza, Pamiela, saiakera, 2007. Mea culpa, Uxue Ap aolaza, Elkar, nobela, 2011. Egunero hasten delako, Ramon Saizarbitoria, Lur, nobela, 1969. Literatura eta harrikoa, Inma Errea, Pamiela, saiakera, 2003. Leuropa, Pablo Sastre, Susa, nobela, 2002. Gauaz parke batean, Jon Mirande, Elkar, narrazioa, 1984. Mila ezker, Garbiñe Ubeda, Susa, saiakera, 2009. Lagun izoztua, Joseba Sarrionandia, Elkar, nobela, 2001. Larrosak, noizean behin, Jon Iriberri, Erein, poesia, 1990. Apoa eta beste, Marie Louise Legorburu, Maiatz, narrazioa, 1998. Urre urd inaren lurrina, Jurgi Kintana, Pamiela, saiakera, 2009. Euskal Herria 2050, Askoren artean, Gatuzain, narrazioa eta poesia, 2003. Errua eta maitasuna, Markos Zapiain, Elkar, saiakera, 2002. Eta harkadian ni, Angel Erro, Elkar, poesia, 2002. Ai, ama!, Arant xa Iturbe, Alberdania, saiakera, 1999. Nik ere Germinal! egin gura nuen aldarri, Koldo Izagirre, Susa, nobela, 1998. Hizlandia, Iñigo Aranbarri, Susa, saiakera, 2006. Hauxe zen posteritatea. Hitzatzea. Gure –literaturaren – osasunerako Angel Erro, idazlea Aspaldiko, oso aspaldiko, eskatima dago antzinako eta modernoaren artean. Irabazle, ibili eta buelta, beti berberak ateratzeak ez du saihesten eztabaida ia termino berdinetan jarraitzea urteetan eta belaunaldietan zehar. Badaezpada gogoratuko dut: modernoa k dira azken hitza izan dutenak beti. Horrela izan da, esaterako, Molièreren garaitik hona, irrigarri marraztu baitzituen, orain hiru mende baino gehiago, zahar zale hanpatuak. Onartu dugu eta urteekin garaipen horri etorkizunarenganako halako itxaropena ( edo are premia ere) gehitu diogu. Oraina ere zaharkitzapen sentsazio etengabeaz bizitzen hasi gara. Ez da arraroa parranda baten erdian, bidaia batean edo maiteari begietara begira gaudenean une hura disfrutatzearen ordez nola gogoratuko dugun pentsatzen e gotea. Hau guztia liburu denden erakusleiho eta nobedade mahaietan ere islatzen da, noski, zer esanik ez literatur kritikarien teklatuetan, liburu atera berriak iruzkintzen lehenak izatearen lehiak jota. Euskal merkatuaren txikitasunak tendentzia hau areag otu besterik ez du egin. Zertarako idatzi kalean hiruzpalau hilabete daramatzan liburu baten gainean, mundu guztiak, irakurri ez bada, bistaz behintzat ezagutzen badu? Nola salduko du horrela kritikariak bere burua deskubritzaile, preskriptore edo connoiss eur? Benetan harritzekoa da tradizio faltaz behin eta berriro arranguratzen den gurea bezalako kultura nola batu den hain alegeraki zurrunbilo zoro horretara. Ez du sakoneko beste zerbait salatzen? Berez, joera horren kontra hain modu desinhibituan arit zeagatik beragatik bada ere, biziki eskertzekoa eta laudagarria litzateke Aritz Galarragak Argia a ldizkarian hamar urtez egin duen lan ia probokatzailea, aspaldian, oso aspaldian, nobedade izateari utzitako liburuen kritikak idatzita, gaurkora ekarrita, de skatalogatuen bidean pause botoia sakatuta, beharbada idazteaz etsi duten edo zuten idazleei espero dezaketen posteritate ia bakarra eskainita, berak kritika arkeologikoa deritzona eginez. Kritika horien bilduma da begien aurrean duzun hau. Bertan euskal i rakurleak, besteak beste, topatuko du bere unean galdu zituenak berraurkitzeko aukera, dagoeneko irakurritakoak gaurko begiradapean berrikustekoa (orduan erreparatu gabeko hainbat kontu, garai bakoitzak bere interesak izaten baititu, ikuspegi berriarekin a urkituta), literatur pasio zaharrekin topatzekoa berriz eta, horrelakoetan gertatu ohi denez, orduko maitasuna berritu edo uxatu, baita guztiz kontrakoa ere, gure gazteagoan ikusezina izan genion obraren baitan menturatzekoa. Hori gutxi balitz, nik plazer testuala deitzen diodan hori eskaintzen dute, eskuarki, Aritz Galarragaren artikuluok, bertan baitarabil, umorez zipriztinduta, ohikoa duen prosa doinu hain bakan eta hain berea. Galarragaren hitzekin eman nahi nioke hitzaurre honi amaiera, berak besteez esandakotik ez gutxi aplikagarria zaiola egiaztatu baitut liburu hau irakurritakoan: “Liburu honekin konfirmatu ditut hiru gauza. Baga, prentsako zutabe, artikulu, kronikak, berriz liburuan biltzeak baduela zentzu, interesik”. “Ahul samar dabil gure kriti ka —2002an esan zuen jada Jon Benitok —”. “Idatzi izan da, noski, Iban Zalduak inoiz aitzindari deitu dituen haiengandik hasita (…). Baina ez generoa BBVA ligara igotzeko adina, edo adinakoa. Hala ere, eman izan ditu bakan ale bitxiak”. “Hasteko eta behin l otsagabe hutsa du idazkera”, “tarteka ateratzen dizu ez barrea, irriño gaizto bat, begian sartzen dizu hatza, eta egiten du ondo atsegin irakurketa ustez xaloa”. “Eta hori neguko hotza bezain ona iruditzen zait gure —literaturaren — osasunerako”. Schengen a urrekoak Hasier Etxeberria , Mugetan Elkar, 1988 Jurnalista ustez grazios batek, a rgika ri serios honetantxe, zera esan zion Hasier Etxeberriari: Bost idazle Hasier Etxeberriarekin berbetan liburuagatik zela ezagun idazle modura (nota bene: argikari honek ez du gisa horretako sasi kazetaririk merezi). Eta Etxeberr iak erantzun zion ezetz, noski, Eulien bazka edo Inesaren balada liburuengatik zela ezagunago, hori uste zuela behintzat, baina tira. Gaztak ager ditzadan: 1984tik argitaratzen du libururen bat tarteka, etenik gabe. Zerrenda luzea da, genero ezberdinak, ha lako baieztapen txepelik entzuteko. Baina kontua da, oraingoan ere, iradokizunei kasu egin ez eta hasieretara jo duela jurnalista ustez grazios eta orain kritikar i arropak beztitu dituen honek. Mugetan lehen eleberria aukeratu dio kritika arkeologikoa xede duen saila berrabiatzeko. Labur antzean nobela laburraren haria: Nati eta Mikel harrapatzen ditu poliziak, komisariara eraman, kanta dezaten nork eman zion pistola Tximuri, eraso ekintza armatuen garaiko etakideari. Hori ez, baina ezkutatzeko beste zerbai t dute bi atxilotuek, Tximu ere korapilatzen duen zerbait. Eta ezin Mikelek polizia etxekoa jasan: ateratakoak Tximuren arrastoan sartzen du polizia, ezinbestean. Mugetan honek jasotzen du garaiko errealitate politikoa, klabe politikoan idatzitako eleberri a izan gabe. Konpromisoa, militantzia, sasia. Baina bestelakoa da interpretazioa, pertsonaiak eta haien barrukoak karraskatzen ditu, Nati eta Mikel ziegara eta Tximu zulora daraman motiboa prosaikoa da oso. Ahaire beltz batean dago idatzia gainera, atxilot uen abokatua baino detektibe ez oso abila dirudien Beistegi izeneko pertsonaiak iradokitzen duen bezala. Schengen aurreko nobela da Mugetan , kronologikoki, baina baita Etxeberriaren bibliografian ere. Ondoren euri ugari egin duela, alegia, eta onerako. Gar airako izan zuen meriturik, Olaziregik dio: “Konta teknika modernoak darabiltza, plano alternantzia azkarrak, zehar estilo askean tartekatutako pasarteak, kameraren begiari jarraiki antolatutako deskribapen objektiboak”. Gaindituak dira, ordea, horiek guzt iak, eta irakurketa xalo xamarra, piperrik gabea da gaur egunekoa. Gorabehera urrikoa, zurrunegia, konparazioz betea. Zalantza gutxi: beste eleberri batzuekin lehenaren langa gainditu du Etxeberriak, nabarmen. Lerro beltzari jarraiki, eta gome ndioari kasu eginez (azkenik!), Eulien bazka , esate batera. Eta be stelako lerro batean, bakanago, Iturrino handia bikaina. Bost idazle Hasier Etxeberriarekin berbetan ahaztu gabe, noski. 2010 0926 Ez denik ez dela Jean Etxepare Bidegorri , Buruxkak Elkar, 1989 Ez du berritik: aho betez esaten da literatur tradizio urria dugula, eta santujalea (are Villasanteren Historia de la Literatura Vasca irakurri ondotik). Salbuespenaren bila jo nahi izan nuen: Jean Etxepare (Bidegorri, ez nahas Landerretxe, Gaztea ere deituarekin ). Kultua, progresista, laikoa Aldekoaren hitzetan, haren bizitza, obra eta abarrak jorratu zituen Kepa Altonag ak Etxepare Aldudeko medikua saioan. Jurgi Kintanak, atzera, idazle ezezagun, bere garaian menostu, baina gaur egun izugarri baliagarriaren bila, Etxepareren izena mahairatu zuen Urre urdinaren lurrina lanean. Horiek gehi legenda beltza: Buruxkak prentsa artikulu bilduma, 1910ean argitaratu bazuen ere, zentsuratuta egon da hirurogeita hamar urtez. Ez zeukan parerik ordura arteko euskal literaturan, diosku Altonagak. Eta eskandalurako, bi testu: heziketa laikoa mintzagai lehenak (“Apeza ez da eskola emateko egina”); amodio, nola esan, librea bigarrenak (“Nihau, behin ikusirik nago, bortuan, biarnes bat lau zangotako astaña bati lotua (…) Ez zautalarik bizkitartean amodio hori hain bitxia, ez zikina, nola gizona gizonari jarraikarazten duena”). Horiek gehi Jes ukristoren aurka inoiz euskaraz idatzi den aurreneko iraina: “Eskuara hoin uzkur balin bada eta kilika, apezek dute hortaratua. Ez noa aski barna: hortaratua dute Galileako zurgin seme pedoilaren irakaspenek”. Horiek gehi, batez ere, Etxepareren prosa, ida zkera, aratza eta aberatsa, joskera nola hiztegia, baxenafarra, laborantzaz aparte, erlijiotik kanpoko auziak azter eta idazgaitzat hartu zituen bakarra izateko, gerokoentzat argibide eta etsenplu parerik gabea, edozein gaitaz euskaraz idatz zitekeenaren e ta idatzi behar zenaren adibide garbia. Horiek gaur bere graziak. Amen. Egun eskuragarri dugun Buruxkak , 80koa, hirugarren edizioa, berez da irendubakoa, baina nik moztuko nioke zerbait, Piarres Lafitteren sarrera testua. Ez bakarrik edizio zahar zentsurat uaren hitzaurrea delako, baizik eta halako apropiazionismo ariketarik ez baita aspaldian ikusi: Etxepare, urte beltzen ondoren, nola bueltatzen den erlisionearen altzora, katoliko on eredugarriaren itxura hartzeraino. Beste Piarres batek, Xarritonek, dio: gehiegitxo. Edo, tira, ondo pentsatuta ez nuke ezer kenduko eta aho betez esan dadila literatur tradizio urria dugula, baina batez ere santujalea. Etxeparek berak esango lukeen moduan : ez denik ez dela , hemen, nahiz mundu zabalean. 2010 1031 Obaba non den Bernardo Atxaga , Bi anai Erein, 1985 Jakin nahi duenak Obabakoak ipuin bildumara joko du, itxura batean, sudurrari jarraiki. Eta ez da biderik luzeena, noski, nahiz eta Obaba, aipatu lanean baino lehen, agertu izan den beste zenbait lekut an. Obabakoak bera osatu aurretik bertako hainbat ipuin irakurri ahal izan ziren solte, han hemenka. Bilduma irekitzen duen “ Camilo Lizardi erretore jaunaren etxean aurkitutako gutunaren azalpena ”, esaterako, 1982an. 84koa den Sugeak txoriari begiratzen dionean delizios hori ere geografia hartantxe kokatu zuen Atxagak , beste liburu batzu en artean . Lehen aldiz baina, era oso eta sakonago batean Obaba non den benetan erakutsi ziguna (kontakizunaren gaitasun sinbolikoa, ahots desberdinen erabilera, errugabeen presentzia Javier Goñiren arabera) Bi anai izan zen. Ramon Sanchez Lizarraldek berresten du intuizioa. Bi anai , nobela motza, nubela , 85ekoa, Obabakoak anaia handiaren itzalak, ba hori, itzaletara kondenatua, baina ez horratik balio gutxikoa. Iñaki Aldekoa da oraingoan laguntzera datorrena, 80ko hamarkadako nobelarik onen etakoen artean sartzen duenean. Ea zergatiak. Bi anaietako batek, Danielek, badu zerbait, “buruan kanta ttiki bat besterik”, besteengandik diferente egiten duen zerbait. Eta umezurtz geratzen direnean, Paulo anaia gazteak, hamabost urte, hartu beharko du z aintzan, lotu beharko du motzean herriaren ustezko harmoniak krak egingo ez badu. Pultsioak ez dira eusten erraz, tentsioak sortzen dira Carmen eta Teresa eta gainerako gizon emazte zuzen eta korrekto eta mantxarik gabeekin. Mugimendu batek patua markatuko dion arte. Kontakizuna, bestela ezin, bukatu behar den bezala bukatuko zaigu. Ezen tragedia baita Atxagak azaltzen diguna, tragedia, narratzaileak txori, katagorri, suge edota antzara badira ere. Tragedia, nahiz eta azalean istorio lau, bele xamarra dirud ien kontatzen dena. Tragedia, sistema gizabanakoaren gainetik dagoela erakusten baitigu, desberdinak taradunak arraroak taldetik kanpo behar duela taldeak aurrera egin nahi badu, diferentea sakrifizioan ematen dela auskalo zein asmo gorenen izenean. Eta on ena, hori denori parodiaren bitartez egiten duela, fantastiko baino kontakizun miragarriarena, buelta ematen zaiola genero horretako irakurketa onbera eta azukre tuari, ifrentzua erakutsi. E z dago ihesbiderik, ez barkamen, ez erredentziorako lekurik. Horixe da Obaba, lagunok. Bi anai . Atxaga itxuraz orain Yangambira joan zaigun honetan, ez da Obabara bueltatzeko biderik luzeena ez, bistan da, malkarrena. 2010 1205 Emeki zerri Marie Darrieussecq , Ahardikeriak (itzulpena: Joxan Elosegi) Alberdania, 2004 Hizkuntzak ematen badio literaturari nongotartasuna, Marie Darrieussecq, bistan da, ez da euskal literatura. Aitzitik, euskarak hartzen duen geografiaren baitan sortua baitugu, Euskal Herriko idazletzat har genezake lasai antzean Baionan jaiotakoa. Hartara, eta estatistikarako, hemen aletu nahi dugun Ahardikeriak hau litzateke inoiz gehien saldutako e uskal, ezen ez euskarazko, literatur lana. Milioitik gora ale, hogeita hamarretik gora hizkuntzatan (Joxan Elosegik, egoki oso, gurean). Paraliteraturarekin amaitzeko, esan dezagun, bestelako erdal idazle euskal herritarrekin alderatuta zortea edo izan due la, beste bi eleberri ere badituela euskaraz, Tom hil da eta Herria . Detailea ahaztu gabe: frantsesez idazten duen euskal herritarra dugu Darrieussecq. Harira: tamainako arrakasta lortu zuen eleberriak emazte bat du protagonista, ahardi bilakatzen doana, emeki zerri. Metamorfosiaren ideia ez gutxi landua da, bai, lurrin denda bateko langileak, joan etorrian, gaztaina ezkurrez beteriko zelai zabal gozo bat ean bukatzeraino. Tartean baina, bezeroen apetak ase beharko ditu, ez disgustura, nagusi, senargaiarenak, kiloak hartzen joango da, ugatzak, tonu arroxka bat azalean. Eta istorioak hamaika bizi ditu, hola hala idatzian jarriko dituenak, aitormen gisara, ze rri idazkera betean, eta idazkera zerri askoan. Eleberria n marrazten direnen artean bik ematen dute atentzioa, besteren ondotik: batetik emaztearen egoerak, bestetik gizar tearenak. Hasteko, gauzak garbi : “Katearen zuzendariak eskuineko bularra zuen alde batean, eta kontratua bestean”. Eta jardun erdiko lanaldia d auka gutxieneko soldataren ia erdia jasota, basa da zibilizazioa, itxurakeriak blaitzen du dena, politikoek bezperako arrainaren usaina dute, beltzak apenas dabiltza kalean. Emazteak eta gizarteak, biek ala biek dute, geurea izan gabe, geure egunerokoarekin antza izugarrizkoa. Ai, baina umorea, batez ere umorea, eleberria hasi buka zipriztintzen duena, ez polita, politikoki okerra, tarteka ateratzen dizu , ez barrea, irriño gaizto bat, begian s artzen dizu hatza, eta egiten du ondo atsegin irakurketa ustez xaloa. Ez da hau, nire uste makalean, Darrieussecqen lanik onena, luze gabe euskaraz dituen beste biek gainditzen dutela iruditzen zait. Baina beste bi horiek ez duten bertute bat du honek, irr ibarreaz gainera: interpretaziorako tarte zabala uzten duela, ateak zabalik, literatura onaren seinale omen dena. 2011 0116 Hamaika urte Lourdes Oñederra , Eta emakumeari sugeak esan zion Erein, 1999 Mende hasierako ebento literario nagusietako bat izan zen Eta emakumeari sugeak esan zion : irakurleen estimu azkarra (lau edizio lehen urtean), kritikarena, sari zaparrada (Beterriko Liburua, Espainiako Kritika, Euskadi, Zilarrezko sariak), gaztelaniaratze berehalakoa. Joseba Gabilondok gaztigatzen gaitu: ez zen bakarrik gertaera izan, “baizik eta gizarte mailako gertakizuna, guztiok ukitzen gaituen jasokera. Hain zuzen, guztiok —askotan liburua irakurri gabe — iritzi bat izatera bultzatzen gaituen gertakaria”. Pentsa, nobela horrexekin bakarrik Zortzi unibertso, zortzi idazle kanonizatzailean sartu zuten Oñ ederra, Arantxa Iturbe, Castillo Suarez edota Uxue Apaolazaren aurretik, adibidez. Baina ikus dezagun, tango apokrifo hark zioen bezala, hamaika (11) urte ez direla joaten debalde. Haria arin jostearren, esan, eleberriak Teresa duela protagonista, senarrar ekin batera W. izeneko Viena hirira, amorante ohiaren etxera egiten duen bidaia eta egonaldia, lurrikara dakarrena. Eta, Iratxe Retolazak ikusarazi bezala, bestelako lerro ohargarri askoak ugari izan arren (erbesteratze ezina eta nahia, identitatearen ause ntziaren bilaketa, denborak, hizkuntzak, emetasunak, zuritasunak sorturiko mugak), emakumearen hutsunea dugu hemen gai, gailen, gizonekiko bikote harremanen hutsaltasuna, komunikazio eza, Teresa irakur daitekeen neurrian emakumearen irudikapen gisa . Are ur runago joanda, garaiko iritzien arabera klixe mugatuak haustera iritsi zen Oñederra aipatu pertsonaiarekin, euskal emakumearen irudi berri bat emateraino. Ez dakit zehatz gauzak nola ibiliko ziren mende hasiera urrun hartan, baina kosta egiten zait pentsat zea matrimonioaren instituzioa zalantzan jartzeko zalantzak dituena, gizon aktibo emakume panpina dikotomiarekin bueltaka dabilena, preziatuena birjintasuna dela dioena, nahiz kontra egiteko izan, nahiz planto esateko, euskal emakumearen irudi berriaren paradigma izan zitekeenik. Diskurtso horiek, ideia horien aurkako ideiak hamarkada bat, bi atzeragoko kontua zirela sinetsita nengoen. Edo agian arazoa da ez zutela islarik izan euskarazko literaturan Oñederra iritsi arte. Kontuak kontu, gaur egunean, eta zo rionez, gaindituta ditugu halakoak, maila teorikoan bederen, arkaikoak ere iruditzen zaizkigu literaturan. Eta ez dakit eleberri honek atera zenean izandako harrera beroa izango lukeen gaur egunean, segur aski ez. Interesgarriagoa dena, bidenabar, gauzak h amaika (makina bat) urtean bere horretan mantentzea baino. 2011 0220 Aitaren etxetik askatu Jokin Muñoz , Joan zaretenean Alberdania, 1997 Bada Bizia lo aurreko Jokin Muñoz bat. Ahaztua, atzendua, ezezaguna ez dakit, baina bada izan, eta irakurgarri, noski. Izan zitekeen estreinakoa, Hausturak narrazio lana, 1995ekoa. Izan zitekeen Atlantidara biajia bidaia liburua (nola definitu purrustada kitzikagarri hori?). Haragia ahula da, ordea, eta Joan zaretenean aukeratu diot, nobela nola ez, genero erregea, iragarpen txatxu bat eginda, eta gauzak daudenean, etorkizunean iraungo duen genero bakarra izango dena, akaso besteak bere baitan hartuta, nobela kreola. Edo, itxaron, ez al zen nobela hiltzen ari? Berdin dio, Aingeru Epaltzak aurreratu zigun Muñozen hau bikaina dela . Ikus dezagun. Hiru pertsonaiaren gainean eraikitzen da kontakizuna: Alvaro, lehenik, nagusiki, bera baita narratzailea, bera zuzentzen baitzaio Helenari, lagun izandako neskari. Helena dugu, hain zuzen, bigarrenik, eta hirukia osatzen du Mikelek, Alvaror en gazte garaiko adiskideak. Helena joana zaio dagoeneko, Mikel inpentsan eroriko da Alvaroren txapitulan, jarri berri duen bonba autoaren beste puska bat bailitzan, iragan hondarrak bortizki harrotuz. Mikel mendetan iraunkortasuna eta leialtasuna sobera e stimatu dituen mundu ikuskera baten o ndorengo da. Alvaro garaiokin hobeto ezkontzen diren ahuldade eta iraungikortasun neurrigabe baten semea. Baina biak ala biak, Helena, zera besterik ez dira: aurrekoek altxatutako etxea defendatu eta iraunaraztera konde natutako oinordeko ziztrin batzuk. Eta, bai, euskal gatazkaren presentzia etengabe eta molestagarria da hemen ere, Muñozek ohi dituen irudi gogor, kolpagarriez, nolabait esatearren, apaindua, espaloi bazterrean botatako haur gorpu lehertu haien imajinaz, e saterako. Bai, Bizia lo hartako estilo astun, zurrun, errepikakorra da hemengoa ere, obsesiboa, luze zabala, Helenari zuzentzen zaio bakarrizketa atsedenik gabean Alvaro nahasia. Bai, Muñozen ibilbide literarioan aurkitzen diren konstanteak ditugu hemen er e, ihesarekiko antsia, distantziaren beharra, errebeldia indibiduala. Bai, errealismoa da hemengoa ere, errealismo psikologikoa, existentzialista nahiago bada. Baina, bikain, harrapatzen du belaunaldi bat, egiten du haren erretratu gordin gupidagabe desero soa, aitaren etxetik askatzeko aldarria, aurreko belaunaldiek eragiten duten karga arintzeko ariketa, eta egiten du aipatu erremintekin, egiten du ondo, ados izan zein ez, egiten du zerbait mugiarazteko irakurlearen barrunbeetan. Beraz, bada Bizia lo aurre ko Jokin Muñoz bat, kurioski, Jokin Muñozen antz izugarria duena. 2011 0327 Lotsagabe bat idazle Juan Bautista Bilbao “Batxi”, Hau mundu arrano hau Susa, 1997 Ez dadila irakurlea nahas: liburu honen edizioa 97koa bada ere, bertan irakur daitezkeen testuak arinago idatziak izan ziren, gaur mende bat atzera, 1914, 15, 16aren hasieran ere bai. Hortxe azkenekoz, orduantxe hil baitzen Juan Bautista Bilbao, Batxi , marinel hartzen zuen barkua mina batek lehertuta. “Nor da Batxi delako hori baina?”, galdetuko du batek bain o gehiagok. “Nor da inongo paperetan agertzen ez den idazle modu hori?”, libururik gabeko idazlea, 1914ko urriaren 25ean euskal idazleen bilera historikoa atzeratzeko beste zena, Bilboko itsasadarrean barrena ezin eginda zebilen eta. Bada, auskalo nor izan go zen, baina zer utzi zuen idatzita kontuan hartzeko modukoa da, ezbairik gabe. Hiru ataletan sailka daitezke haren hitz lauzko idazlanak: bertako kronikak, ipuin saioak, atzerriko kronikak. Atzerriko kronikak ditu lan nagusi, Iñigo Aranbarrik eta Koldo Izagirrek apailatu bildumak agerian uzten duen moduan. Kronikaren aitzindaritzat ere hartzen dute hitzaurrean. Haize freskoa, zalantzarik gabe, garai hartako kontagintzan. Hasteko eta behin lotsagabe hutsa du idazkera. Herritik kanpo herrian baino areago, Rotterdamen ez baitago batzokirik, ez karlistak pairatu beharrik Durbanen. Adibidez Italiako Savona hirian, gozatua da, nola azaltzen duen makarroiak metroka jan daitezkeela eta ordaindu gabe ihes egin nahi duen euskaldunaren afera; nola aitatzen dituen alk oholaren kontra egiten duten hizlari mozkorrak; nola Ibarrangeluko batek gauez sardinarekin ingelesak uxatzen dituen, aiztoa duela sinetsarazita. Baina ez pentsa dena jai denik, orain ehun urte jada matrimonio civile bat badela erakutsiko baitigu, txinatar rek Cardiffen bi kale dituztela, Chiness Laundry ugari, Batxik berak bat jarri asmo duela Plaza Barrian. Argentinako euskaldunen egoeraz ere mintzo da, jatekorik ez, eta abisua pasatzen du: “Euskaldunak ez egin hara joateko biderik”. Baina ez pentsa hor geratzen denik, Lehen Mundu Gerrak Hegoaldean duen kronista bakarra bai baita, patuaren gauzak, alemanek jarritako mina batek hiltzen duen arte. Egia da euskotarrez hitz egiten hasten denean (bi euskaldun sei ingelesen aurka garaile jartzen dituenean bezala) , Euzkadiz, urrin susmagarria hartzen dutela testuek, ideologia atzerakoia erakusten dutela tarteka (“euskotar onagan ez dagoela opor egitea, ez ugazab en aurka joatea”); baina bestela demasa da bilduma, harribitxia, sorpresa zakua. Eta, besteren gainetik, bilduma lotsarik gabea. 2011 0508 Ta modernoak “basque speaking” Gabriel Aresti , Ipuinak Ikeder, 2007 Martin Ugalde izan omen zen ipuina literatur genero moderno gisa landu zuen lehen euskal idazlea. 1961era goaz, orduantxe argitaratu baitzuen Ugaldek, Venezuelan, bere euskarazko lehen ipuin bilduma: Iltzalleak (1985eko euskara batuko edizioaz geroztik, Hiltzaileak ). 36ko gerran eta ondorengo erresistentzian giroturiko kontu ak dira euskarazko lehen ipuin bilduma modernoa izendatu dena osatzen dutenak. Ordura arte ipuina kontakizun erraz, folkloriko eta irrigarria izaten zen, eta Ugalderenek iskin egin zioten kostunb rismoaren eragin zuzenari. Literarioki balioa aitortzen diete Xabier Mendiguren eta Koldo Izagirrek. Ibon Sarasolak, berezko balio literarioa baino, gerraondoko literaturaren jarraipen, literaturaren biziraupenaren balioa eman zion, oro har, erbesteko lite raturari. Literarioa eta jarraipenarena, biak iruditu zaizkit bateragarri Ugalderenak irakurri ondorenean. Baina, lehen euskal ipuin modernoez ari ginela, hara non topo egiten dudan liburuxka batekin, apenas 69 orrialde, Ipuinak epigrafea azalean, Gabriel Aresti delako batek sinatutako sei ipuin. Eta gogoratzen dut Susa argitaletxeak egin zuen lan eskerga hartan, Gabriel Arestiren lan konpletoetan, badagoela Narratiba izeneko ale bat, eta hemen ere bildu zirela sei ipuinok (gehi narrazio labur batzu k, gehi nobela bat). Eta 86ra arte liburuan jaso ez baziren ere, gogoratzen dut Egan aldizkarian argitaratu zirela seiak, lehena 1957an, azkena 1962an. Eta kontua da ipuin horiek ere erabat direla moderno, ez inolaz ere erraz, folkloriko eta irrigarri, nahiz eta barrerako tartea ere uzten duten ( “Olerkaria ” autoironikoak, esaterako). Hiria agertzen da, Bilbo, arazo sozialak, alde ekonomikoak; gaiak dira garaikoak, dirua, lana, giza kondizioa, sexualitatea, idazletza; euskara bera, batua sortu aurreko batua dugu. Ipuinak honekin kontuz, orde a: Xabier Monasteriok eskua sartu du, beharrik gabe, asmo onez, pentsatzen dut, ipuinak moldatuta eta erraztuta eskaintzen dira, baina egungo irakurleak arazorik ez du jatorrizkoekin, zertarako ezer ukitzen ibili beraz. Ho be da, hortaz, lehen aipatu dugun Susako liburura jotzea edo, nahiago bada, Egan aldizkarira bertara, edizio digital txukunean aurkitzen da armiarma.eus gunean. Ugalderenak edo Arestirenak, hau ez da noski konpetizioa, lehena nor izan zen ez da sobera garr antzitsua. Bai, ordea, jakitea garai bertsuan kezka bertsuei erantzun bertsuak ematen saiatu zela idazle bat baino gehiago, ipuina genero moderno eta, ondorioz, garaikide kontsideratzeraino. 2011 0612 Presentzia edo absentzia Annie Ernaux , Pasio hutsa (itzulpena: Joseba Urteaga ) Igela, 2002 Kolpetik hiru izan ziren: Pasio hutsa , Lekua eta Gertakizuna , hirurak ere Igela argitaletxean eta Joseba Urteagak itzuliak. Annie Ernaux idazleak loraldi labur baina intentsu hori izan zuen euskaraz, 2002 2003an, gerora, eta tamalez, jarraipenik izan ez zuena. Artean usaindu gabeko urrina ekarri baitzuen eta egun oraino gaurkotasuna baitute liburu horietan eg iten diren planteamendu literarioek. Pasio hutsa nobelakoek, esaterako. Ez hainbeste delako autobiografikoa edo autofikziozkoa edo dena delakoa. Bost axola. Liburua, liburu oro, idazlearen biografiaz haraindi irakurri edo gutxienez funtzionarazi beharko ge nuke, artefaktu independente gisa. Hori baino garrantzitsuago: lehen pertsonan idatzia, ez dakit testigantza, konfidentzia, kronika, baina pasio baten seinale pilaketa da testua, inbentario moduko bat, pasio horren errealitatea ulertzeko saiakera. Emakume baten pasioa du kontakizunak azaltzen (ezen ez esplikatzen), gizon batenganakoa, gizon ezkondu exekutibo arrotz batenganakoa. Pasioak dena hartzen dio, kronologia bera ezabatzeraino: gizonaren presentzia edo absentzia da denbora banaketa posible bakarra. P asioa da beraz liburuko sujeta, pasioaren absolutua eta unibertsaltasuna. Seinale, egite, gertaerak amaieraraino begiratzen dira hemen, xehetasun guztiekin, narratzaileak zentzua bilatu nahi dio bizitzen ari denari eta aurkitu ere aurkituko dio azkenerako, “inongo zentzurik ez izatearena”. Kolpagarria da oso gai korapilatsuez zeinen gordin, zeinen sinple, zeinen zintzo ari den irakurtzea, irakurtzea nola ilunetan utzi ohi ditugunak ekartzen diren eguneko argitara, dela sexuaz, dela beste batenganako depende ntziaz, dela haurrak izatea, oposizioak gainditzea, itsasoaz haraindi bidaiatzea baino inportanteago den arratsaldean gizon harekin ohean egoteaz ari denean. Gainera, etengabea da idazketa prozesuaren gaineko eta, ondorioz, idaztearen beraren gaineko hausn arra. Liburu laburra da Pasio hutsa , ez akaso, eta eskerrak, borobila, bai er tzduna, gorabeheratsua, kolpe batez irakurtzen dena, baina inor bere txokoan eroso uztea baino beste edozer lortzen duena. Bueltan datorrena ez dela xamurra, alegia. Bukatzeko, ez alferrik, korolario hau dauka: “Haurra nintzenean, niretzat luxua larruzko berokiak ziren, gau soinekoak eta etxe dotoreak itsasertzean. Gero uste izan nuen bizimodu intelektuala eramatea zela benetako luxua. Orain pentsatzen dut badela ere gizon edo emak ume batenganako pasio bat bizi ahal izatea”. 2011 0717 Euskal gatazkak Jose Luis Otamendi , Euri kontuak Susa, 1999 Jose Luis Otamendi entzun eta poeta erantzun, egingo luke lehiakideak. Saria eskuratzeko gainera, besteren gainetik genero lirikoa landu baitu Otamendik. Bi lduma gogoangarriak idatzi ere, Lur bat zure minari , adibidez, azkena bera, Erlojuen mekanika . Ez alferrik, hala definitu zuen Xabier Me ndiguren editoreak argik ari honetantxe: herri saminaren poeta fina. Bego. Baina, ekoizpen poetikoen artean, 1999an egin zuen narraziogintzan sartu irtena, eta ipuin liburu bat badu geroztik, Euri kontuak . Tira, orain baten batek oroitaraziko dit poesia eta ipuina ez daudela hain urrun, Sergi Pamiesek dioenaren haritik, argumentaziorako baino sentsazioetarako, emozioetarako ere ematen duela ipuinak. Heme n bada horren adibide garbirik, “ Biaoa ” esaterako, laguntasunaz, heriotzaz, maitasunaz nola dabilen, ekono miko, iradokitzaile, poema batean bezala kasik. Ezen horiek dira bildumaren ezaugarri nagusietako bi, narrazioak bai baitira laburrak, kolpe batekoak, gantzik ez dute, ez soberakinik, neurtuak dira tamainan, neurtuak baliabideen erabileran, hizkuntzan, hiz kera maisu maitasunez darabilte uneoro. Beste ezaugarri nagusi bat gatazkaren presentzia litzateke, gatazka modu orokorrean ulertua, sozialak, ekonomikoak, politikoak dute lekua hemen, euskal gatazka deiturikoak, egungoak, atzeragokoak ere bai, 36kora joat en baita ipuin batean baino gehiagotan. Ez da, haatik, geure zerari buruzko kontakizun bilduma bat, ez bederen zentzu hertsian. Aitzakia baino testuingurua ematen dio idazleari, nola esan, jaisteko plano pertsonalera, moralera, giza emeak erretratatzen dit u beren minean. “ Hagina ” antologatuak, kasurako, gatazka politikoa du atzean, biolentzia politikoa nahiago bada, baina era berean ari da haur izateari utzi dion haur batez, arrebarekin, aitarekin, lagunarekin dituen , han eta hemen antzera diren kontuez. Ba da esportatzeko nagusiki euskal gatazkaren gaia dugula defendatzen duenik. Eta, segur aski, arrazoirik ez zaio falta. Baina geure buruei ere zor diegu geure gai labainari, geure gai labainei buruz hitz egiten duten ipuinak idaztea, ipuin finean unibertsala k, Otamendik Euri kontuak honetan egin legetxe. Elkarrizketa batean irakurri nion behin poesian jarduten zuela erosoen. Narraziogintzara jauzi txikia egin duenean, ordea, airoso aritu da oso. Eta eskuartean zer duen jakin gabe, errepikatzeko modukoa irudit u zait esperientzia narratibo hau. Lehen bezala orain, herri saminaren poeta finak behar baititugu behar, baita prosan ere. 2011 0925 Hitzdeologia baterako Iñigo Aranbarri , Hitzak eta giltzak Alberdania, 2001 Pentsatzen dut hiztun komunitate guztiek izango dutela, gutxi asko, hitz egiten duten hizkuntzaren gaineko kezka. Komunikaziorako biderik zuzenena denez sarri, hiztunak izan ohi du hitz egiten duen horren gaineko zalantza, arreta, jakin mina. Are idazlea, hizkuntza lan tresna behinena duenez, maiz kezkatu izan dute hitz, hiztegi, gramatikek, eta idatzi ere idatzi izan du horiek guztiak buruan. Egiten duen literaturak (letrak elkarri josteak) e skaintze n baitu horrelakoei itzulipurdia e mateko, ausartzeko, ausaz, baita esku sartzeko ere. Iñigo Aranbarriren kasua da hori, Hitzak eta giltzak liburuarena. Orain hamar urte ka lean, Alberdania argitaletxeko Zerberri sailean (gogoratu: orotariko saiakera laburrak biltzen dituen bilduma), hizkuntzaren inguruko gogoeta da Hitzak eta giltzak , edo hizkuntzaren parte diren hitzen ingurukoa, nahiago bada. Edo hitzetatik abiatutako hizkuntzaren gaineko hausnarketa. Eta aurrera, hizkuntza hitz egiten duen jendartearen gainekoa. Alegia, hitza duela irteera helmuga jakinik gabeko bidaia noranahiko honek. Kolpe labur, printza zorrotz, ele zoli, handik eta hemendik hartutako puskek osatzen du te Aranbarriren saiakera, burutazio bat orain , pasadizo bat gero, apunte bat hurrena. Alor asko eta askotarikoak hunkitzen ditu bertan (alor asko, baserritik hirira egin duten hitzena, adibidez). Irakurlearen gozamen eta argibiderako guztiak ere. Argigarri ak egin zaizkit orriotan erabili dituen hainbat kontu. Esaterako, politika eta hizkuntzen arteko limurkeriez, zarata ateratzeaz, arerioari hitza zikintzeaz, norberaren lexikoa sortzeaz, zaintzeaz, hedatzeaz ari zaigunean. Albistegiek, hedabideek oro har, h itzen zikintze horretan duten ardura eta egiten duten lana aitatzen denean. Ez alferrik, boterearen ahotsa horietan modulatzen dela gaztigatuko digu. Eta hori esan ondorenean nabarmenduko digu euskal prentsaren garrantzia, egunero egunero kalean zirkulazio an jartzen duen hitz eta esamoldeen kopuruagatik bada ere, “hagitzez handiagoa literaturak izan dezakeena baino”. Eta idazle batek diosku hori. Zail da liburuan zehar hunkitzen diren guztiak hemen laburbiltzea. Baina ezin esan gabe utzi, arkeologia filolog ikoa baino hitzen bigarren bueltak maiteago dituen Aranbarrik, hizkuntzaren gaineko kezkak zabaldu dituela bertan, hitzek eta ideologiak duten harremanari buruzko bilduma honetan, saiakera labur eta emankor honetan. Laburra eta indartsua izatea baita luze eta eder jantzia eraisteko era bakarra. 2011 1030 Sartuirtena Pilar Iparragirre , Hilerriko jolasak Elkar, 1989 Ezagutzen genuen Pilar Iparragirre, a rgikar i honi esker ezagutu ere. Kazetari gisa, beraz, nahiz eta literaturari buruzko orrietan jarduten zuen. Xabier Mendiguren editoreak liburu ahantzien Sautrela hartan aipatu zuelako jakin genuen gero nobela bat bazuela, 1980 urrun haietan idatzia, Hilerriko jolasak hauxe. Begira begira, ikusi dugu Felix Likiniano militante anarkistari buruzko biografia bat eta deportazioari buruzko beste saio bat ere argitaratu dituela. Eta konprobatu dugu, tamalez konprobatu ere, fikzioaren eremuetan egindako sartu irtena Bartleby batena bezalakoa izan dela, ale bakarrekoa. Hilerriko jolasak , hortaz, 1960ko hamarkada hasierako hiri bazterreko langile auzo batean kokatzen da, bertako bizimodua harrapatzen du bi narratzaileren eskutik. Kontakizuna ahots bitan doa aurrera, paraleloan: auzora iritsi berri den neskato batek bere eta bere lagunen gorabeheren berri emango digu; eta narratzaile orojakile batek familia baten egunerokoa fokatuko du. Paian paian doaz lerrook aurrera, tupustean, ekaitz perfektua ematen den arte: ordura arteko hari ikusezin guztiak txirikordatzen dira. Dena gertatzen baita egun berean, deabruren baten liburuan txarrerako bidea idatzirik balego bezala, maiatzaren lehenaren bezpera batean. Batek pentsa dezake liburuaren meriturik handiena eskaintzen digun umeen begirada partikular hori dela, umeen esperientziak umeen ahotan j artzeko ausardia eta abildadea dela. Ikustea nola bizi duten kalea, nola eskola; ikustea nola bizi duten helduen mundu bat; nola heriotza bera ere gehitzen duten ohiko jardun ludikora; imajinazioa deitzen diogun horrek nola blaitzen dien guztia eta gehiago . Baina horien aldean —sinesgaitz tarteka, behartuegi marteka —, interesgarriago egin zait eleberriak ematen duen paisaia soziopolitikoa, garai bat nola erretratatzen duen hasiera batean bigarren maila batean dagoela dirudien arren. Auzoa aipatu dugu, jende iritsi berriaz gainezka. Extremadura edo antzeko parajeetatik etorriak, baina baita ere oso urrun egon ezin daitezkeen baserrietatik jaitsiak. Nola hizkuntzek eta ohiturek bereiziko dituzten, ez horratik patrikak. Eta nola sartzen diren konfliktoan osagai berriak ere, nola izatea txima luzeak, aditzea musika arrotz deitoragarria izan daitekeen errefusarako aitzakia, etorkinen ondorengo izatea bezainbeste. 1989an argitaratu zen nobela, 1993an izan zuen bigarren argitarapena. Horrelakoetan geratzen den zalan tza da nora eramango zuen Iparragirre literaturak, eleberri hau ibilbide literario baten hasiera izan balitz eta ez sartu irtena. 2011 1204 Hamazazpi urteko hamarkada Jon Alonso , Camembert helburu Susa, 1998 Hala esan nion lagunari: Jon Alonsok baduela hamarkada bat, oparoa oso, zeinean isuri zuen bere ekoizpen literario guztia, gero isiltasun berdin literario batean gordetzeko edo. Berandu hasi zela estandarretarako, 37 urteen bueltan, 1995ean, Idiaren eraman handia saiakera eta Katebegi galdua nobela ia aldiberekoekin. Eta hamarkada luzexkoa akitu zuela Erretzaileen eremua ipuin bild umaren ondoren, 2007an, Astrolabioa saioarekin. Tartean hartuko lituzke hartara tarte honetarako aukeratu dugun Camembert helburu edo berdin aukera genezakeen Euskal karma (ez naiz ausartzen sailkatzera, baina 2001ekoa da liburua). Camembert helburu , beraz , gaur hemen Alonsori hizpide hartuko dioguna. Euskal karma zail bada sailkatzen (rapsodia gisa eman zuen idazleak berak), eskuartean dugun hau ez da hainbeste, baina bai gutxienez bitxi. Edaten du, minimo, bi txorrotatik: saiakera eta nobela, nobela eta s aiakera. Batetik da saioa, eta ez prezisamente gastronomiakoa: mikroan Toulouse Lautrec margolaria du jomuga, makroan arteaz hitz egiteko. Eta bestetik da eleberria, bere pertsonaia, bere trama, bere apareju guztiekin. Eta nola egiten den bi horiek txiriko rdatzeko? Bada, gaizki ez, kontrara: leun, natural, hasieratik kristolako ostiakoa hartuko duela ikusten duzun protagonista baten bitartez, pertsonaia entrainablea azkenerako, hain da, hain, kalamidadea. Batetik ematen digu, luze eta zabal, artearen histor ian kapital izan zen denbora leku baten berri; arteak, gaur ezagutzen (edo ezezagutzen) dugun artea izateko, hartutako bihurgunea seinalatzen digu, dokumentazio ilun eskergarekin, eskuzabal, entsegurik mamitsuena bailitzan. Eta bestetik nobela bat ari gara irakurtzen, lasai demonio, patxada ederrean, gerturako betaurrekoak jantzi beharrik gabe. Nobelaren baselinak sartzen digula barruraino bestela saiakera gotorra litzatekeena. Ai, baina lagunak, horixe dira besteren aurretik, lagun, eta laguntzeko daude ta rteka. Okerretik atera ninduen berehala: Camembert helburu baietz, aldarrikatu beharreko liburua dela, baina hamarkadarena kentzeko kaskotik. Testu bat ederrestea gauza ederra dela, kuriosoa litzatekeela Alonso hamarkada batez hitz egin ahal izatea. Baina hamarkada hori luzatzen eta beraz papurtzen duela Tropiko tristeak itzulpenak. Aktibo asko dagoela Alonso, alegia. Intuizio bat izan nuen orduan: orain ere zerbait izango ote duen eskuartean. Haren lanak gogo biziz irakurri ditugunok hori desio genukeela o tu zait, urte berriari zerbait eskatzekotan . 2012 0115 Artze frikia JosAnton Artze , Isturitzetik Tolosan barru Pamiela, 2007 Jaio gabeak ginenok ere egin dezagun ariketa: 69an gaude —69 betean, ezen ez batean —. Euskal literaturaz ari garela, pleistozenoan edo. Lozorrotik esnatzen ari da dinosauroa —katutxoa, esango dute errealistenek —. Kolpetik agertzen da JosAnton Artze delako bat, Zeruko Argia neta kolaboratu iza n duena, harako Ez dok amairu hartan txalaparta berreskuratzen aritu izan dena; baina liburu argitalpengintzan artean b irjina duguna. Eta ateratzen du Isturitzetik Tolosan barru izeneko, xuabe esatearren, zera bat. Zera bat berria, berritzailea, apurtzaile a, uppercuta irakurlearen matrailezurrera. Ez dut nik esaten, Juan San Martinek daitor liburuan berean, garaiari pultsua hartuta: “Ez baita erreza izanen liburu honi kidekorik arkitzea”. Poema bilduma gisa dugu sailkatu, baina izatez da zer edo zer g aziagoa. Objektu artistikoa Koldo Izagirreren hitzetan, biltzen baitu poema sorta, bai, baina egiten du modu berezian, ikusgarrian, leitzeko testuak bakarrik ez, begiekin jatekoak ere bailiran. Estetika du ausarta, diseinua dago poemaren, bildumaren menera, libu rua bilakatuz eszenario multiplea. Eta liburua azkenerako da abentura bat, ez dakit Isturitzetik Tolosan barrurakoa, baina bai literarioa. Eta ez soilik abentura estetikoa, poemetan ere gai berriak ematen dira, edo gaiak ematen dira ikuspegi berritik, indarrean zeuden ideiekiko oldarkor; tarteka nahita lizun zikinak, marteka kolpe labur lirikoak. Eta esango dut: liburua irakurri ondoren, “ Txoria txori ” ez da akaso Artzeren poema lortuenetako bat. Edo tira, hain dago mitifikatua, onaren eta txa rraren gainetik dagoela jada —eta azpitik ere bai, estutzen banauzu —. Baina iruditeria popularrean iltzaturik geratu diren poemetatik harago, Artze osatuago bat ezagutzeko aukera ezin hobea eskaintzen digu Isturitzetik Tolosan barru lanak. Bere garaian oih artzuna izandakoa, ahanzturaren neguan ez ote zen erori gero, desmemorian geratzeraino. Ahanztura horrek kitzikatuta etorri da Pamiela ren 2007ko edizio a, edizio faksimilea, orijinala bere kontzepzioan errespetatzen duena. Bidean geratua berreskuratzeko. Bi dea ireki zuena berriz errailean sartzeko. Gaur egunekotik irakurketa berriak egin ahal izateko, zergatik ez. Eta literaturaz asko dakien irakasle batek esan izan dit, ahots apalean esan ere, idazle friki gisa kalifika lezakeela lasai asko Artze gaurko oin ezko irakurleak. Bego. Ez dateke agian erabat okerra, ez guztiz txarra halaber. 69an jaio gabeak ginenok ere ez baitezagun ahantz: irakurketak biziarazten duela denboran barrena literatur lana. 2012 0219 Konpromiso bat literaturarekin Xose Luis Mendez Ferrin , Mugaldeko jendea (itzulpena: Bego Montorio) Elkar, 1998 Literatura galegoari gutxi asko tarteka begiratzen diogunok sarri askotan egin dugu topo Xose Luis Mendez Ferrinekin. Dela idatziak dituen lanak ugari direlako —poesia, narratiba, saiakera —, dela belaunaldi ezberdinek aitortzen diotelako nolabaiteko aitatasuna. Pentsa, adostasuna erabatekoa izan zen 1999an, Mendez Ferri n Nobel sarirako hautagai proposatu zutenean. Eta arraro arraroa ere ez da, ez alferrik idazle hori dugu literatura galegoa modernitatera ekarri zuena, oraindik literatura ahots berezko eta indartsuenetakoa dena. Egia da ez dela beste batzuk bezain ezaguna , ez behintzat Madriletik honako bidean. Eta motiboak bilatzen hasita, egiten dugu topo harri kozkor batekin: politika. Eta jakiten dugu gaitz larri batek jota duela idazlea, independentista eta marxista dela aldi berean —jainko potzoloa! —. Eta horregatik akaso euskaraturik dioten lanik garrantzizkoenak, Mugaldeko jendea honek eragin dezake gauza bat besteren gainetik: harridura. Narrazio errealista mezudunak espero dituenak ken dezala laster batean ideia burutik, oso bestelakoak baitira hemen aurkituko dit uenak. Oso bestelakoak eta haien artean ezberdinak oso. Muga da Galizia eta Portugal bereizten dituena, Ourense hegoaldean. Eta ez da hainbeste lurralde literario baten sortzea, nola lurralde erreal baten literariotzea, diakronikoa gainera, liburuak kurrit zen baitu XIX. mendetik 36ko Gerra artekoa. Geografia baten denboran zeharreko ibilbidea, beraz, nahiz ipuinak izan ukitu fantastikoa ( “Galtza urdinak ”), nahiz izan onirikoa ( “Adosinda izuturik ”), toponimo errealak hemen irakurleak aurkituko baititu ziento ka. Berdin ipuin itxuraz errealistagoak direnean ere, Ignacio Martinez de Pison idazleak Partes de guerra hartan bildutako “Beste horiek ” adibidez. Edo a ntologia berean egon litezkeen “Gomazko botak ” eta “ Militantearen amets urdina ”. Eta denen gainean halako esperimentazio kutsu bat aurkituko dugu, denborak, pertsonak nahasteko joera, irakurketa exigente bat, irakurlea aktibo izatea eskatuko duena. Konpromiso bat literaturarekin, edozer, bertan goxo egotea baino. Eta egia da Mendez Ferrin ez del a beste batzuk bezain ezaguna, zer dakit, Manuel Rivas bat edo, Nunca mais antolamendukoei laguntzearren, Euskadi Irratiak egin kanpainan bildutako txekea hartzera etorri zenean El Paí s egunkariko bisita txartelak ematen zituen galegoa zen idazle ez galego hura bezain. Beharrik ere. Arazoa geurea da, haatik, inoiz utzi behar baikenioke Madrilen derrigor geltokia duen trena soilik hartzeari. 2012 0325 Emakume beltz arruntarentzat Amaia Lasa , Malintxearen gerizpean Pamiela, 1988 Bada Amaia Lasa bat, poeta, euskal literaturaren mundutxoan hartu duena tartea. Meritua, besteren gainetik: emakumearentzat arrotz zen lurraldean hasi zela eraikitzen alfabeto berri bat. Dena zegoen egiteke eta egiteko, beraz. Eta bekatutik eta amatasunetik libro den emetasuna ekarri zuen berak. Amaia Lasa da, Koldo Izagirreren hitzetan, gure literaturaren lehen emakumea, dakarrelako lehenengoz emakumea gure letretara. Baina izan bada beste Amaia Lasa bat, kasu honetan narratzailea. Eta izan badu narrazio bilduma bat, bakarra, 88koa: Malintxearen gerizpean . Poesia 70etan, narrazio laburra 80etan. Ez pentsa, Sarrionandia eta Atxaga ere orduantxe ari ziren ipuinekin, garai egokia izango zuten horretarako aurrekoen aldean. Kontua da narrazio laburraren eremuan, halaber, desertua zuela Lasak aurretik. Eta berak ekarri zuela lehenengoz, Arantxa Urretabizka iarekin batera, emakumea euskarazko narrazio laburrera ere. Emakumea edo emakumeak, egia esatera. Ipuin bilduma —poema pare bat ere badu, baina tira —, bi multzotan bana baitaiteke: Euskal Herriko ipuinak eta Euskal Herritik landakoak —badakit ez dela sailk apen sobera akademikoa —. Eta Euskal Herrikoak ez zaizkit hainbeste interesatu, lirikoagoak dira, iradokikorragoak. Baina Euskal Herritik landakoak bai, defendatzeko emakumeak ekarri zituela Lasak gure letretara. Nikaraguan girotuta daude hiru ipuin, laugar ren bat AEBetan, New York hiriko Harlem auzoan. Eta horiek dakarte berrikuntza, egiten baitute ez soilik genero aldetik ekarpena, baizik eta era berean klase eta arraza aldetikoa. Nikaraguako iraultza sandinistaren baitan, bertako emakume txiroen esperient zia azaltzen zaigu, gerrillariena, kanpotik etorri den yankiak iraultza egiten ari den nikaraguarrari lezioak nola ematen dizkion, eta azken honen akidura eta haserrea, betiko kritikaren aurrean: “Gaingiroki begiratzen gaituzue eta zuen herrietan egin ez duzuena, guk, orain, berehalaxe egitea nahi duzue. Zuek ere azken finean dolarrekin etorri eta epaitzeko eskubidearekin sentitzen zarete”. Eta Harlemgo Ritak nola esaten duen: “Kaleko edozein izkinetan, emakumea eta beltza naizela jakinarazten didate”. Edot a nola sentitzen den “beti zurien kakak kentzen”. Marisa Young Blanco Nikaraguako poetisak idatzitako hitzaurre argigarrian, esaten da liburua emakumeen arteko elkarrizketa dela: “Y justo ahora cuando escribo, siento que estoy conversando contigo, compañer a”. Liburua amaitu dudanean ohartu naiz osoki liburua emakume beltz arruntarentzat idatzia dagoela, baiki, ni ere banaizen emakume beltz arruntarentzat. 2012 0506 Eredu bat Luistxo Fernandez , Tetris Elkar, 1995 Orain hamazazpi urteko hitzaurrean esaten zaigu: zutabegintza ia garatu gabeko lana da euskarazko prentsan. Urteak ez dira joan debalde, egun zutabegileak baditugu, gutxi asko: irakurtzeko modukoak, jarraitzekoak, erreferentziazkoak. Baina irudipena daukat artean ez garela gintza horretan bereziki nabarmentzen. Oraindik gogoan dut, ez hamazazpi, baina urte batzuk bai, lagun arrotzak sinadurak eskatu zizkidala eta ireki zitzaidan desertu luze zabala —gaur asmatuko nuke, uste dut —. Prentsako zutabeen antologi a liburuak izan daitezke mankantza historiko hori neurtzeko beste termometro bat. Badago zutabeak ohiko agerkarietan soilik bizi behar direla defendatzen duenik. Liburuan bigarren bizitza bat —osatu, bahetu, luzeagoa — izan dezaketela uste dutenetakoa naiz ni. Eta gurean apenas publikatu izan dira horrelakoak. Tetris da liburu horietako bat, Luistxo Fernandez kazetariak apailatua. Testuetako asko aurretik argit aratuak izan ziren, Argia n bertan, Arrasate Press desagertuan, Euskaldunon Egunkaria armez zarratuan. Baina jasotzen dira bilduma honetarako propio idatzitako iritzi artikulu sakonxeagoak ere. Motz zuzenak lehenak, pausatuagoak bigarrenak, denek uzten dute agerian kazetaritza egiteko modu bat: aktualitatearekiko arretatsua, bizkorra, jaki nminez betea, munduaren norabideak ematen duen segurtasun gabezia horretan jokatzeko, arriskatzeko, bustitzeko apustu egiten duena. Benazko kazetaritza, nire uste makurrean. Internet eztandaren aurreko garaiko testuak izanik —nahiz eztandaren zantzuak jasotzen diren —, batez ere momentuko giro politiko kulturalean jartzen du arreta kazetariak. Garaiari hartzen dio pultsua, uneko hainbat gatazkari —Balkanak, Kaukasoa — kasu eginez, nahiz intelektualki arnasten denari —multikulturalitatea, korrekzio politikoa —. Eta garrantzitsuena, nagusiki munduan zeharreko kontuez ari den arren, Euskal Herria duela uneoro begi ertzean, kliska bat baino gehiago egiten diola bertako errealitateari. Hotz xamar hasten da bilduma. Hoztasun horrek Europako herrialde ezberdinetako e skumaren gorakadari buruzko Larrun batean jotzen du gaina. Hortik aurrera, ordea, abiada hartzen du kontuak, zirikatzaile, zorrotz, deseroso, oldoztu eta posizio hartzera behartuz irakurlea. Agian orain hamazazpi urte baino hornituago gaude zutabegileez or ain. Jarraitzen dugu horien liburu emaitzarik izan gabe ordea. Eredu gutxi dugu, eredu gutxi utziko dugu. Tetris honetan bada eredu bat behintzat, baliagarria, besterik ez bada hartu eta zalantzan jarri, eztabaidatu edo kontra egiteko. 2012 0610 Merezi du hainbeste Antton Luku , Botoiletan Maiatz, 1998 Antzerkigile gisara da batez ere ezagutua. Hala nahi luke gainera izatea gogoratua: “Bat oroitzen da, “gizon hori omen idatzi zuen antzerki bat denboran”, eta beste batek “ah, bai?”, eta hor uzten dute dena. Hori gustatzen zait niri”. Baina antzerkizale mengel honen begietara, 2009an egin zen Antton Luku osoki ezagun, Euskal kultura? deitu saioa argitaratzearen karietara. Txorrotxa duzu: “Iparraldeko euskal kulturaren erasopeko egoera eta gaia —ezagutza, inplikazio eta engaiamend u handiz — aztertuz, salatuz eta kitzikatuz, ordezkapen eta suntsipen joera eta ondoko arazo larriak ausart eta eraginkor maneran jorratzen dituelako”, horrexegatik eman zioten 2008ko Juan Zelaia saiakera saria. Gehituko diot hemendik euskal kulturaz ardura duen orok eman beharko liokeela irakurraldia. Murmurioa bazebilen, ordea, bazuela Lukuk ipuin bilduma on aski askoa, 98koa, Botoiletan izenekoa. Harik eta bilduma aurkitu, eskuratu eta irakurri arteko bakerik ez dut izan, bai haatik murmurioaren pilota ha ndiago egiteko denbora. Kito, bukatu dira desesperak. Irakurketaren emaitza: ez dio inondik inora murmurioari egiten iruzurra. Kontrara, bilduma oroz gain da irakurri eta kontuan hartzekoa. Biltzen ditu hainbat ipuin, dozena inguru, hamaika sarrera testua ipuintzat hartzen ez badugu. Guztiek ere atmosfera bat konpartitzen dute, Errobi gainealdeko memoria, sustut Garazi Baigorri Baigorri Garazi ardatza kurrituko dugula. Pisu handia hartzen dute pertsonaiek, giristinoek, errugbi jokalariek, turista landesek, xinaurri jaleek, zakurrek, arraintzariek, ihizi zaleek, etxalde itzaltsuetako auzoek, orobat behar den bezalako jendeak. Izan ere, ipuinok daude idatziak behar den bezalakoa zer den esplikatzearen beharrik ez dutenentzat. Bada mundu baten aurkeztea, ez hai nbeste jujatzea, egin dezagun geure irakurketa propiala. Begien aurretik pasarazten dizkigu itxura batean ezdeusak diren kontuak, pasarte ustez inoku oak, baina momenturen batean punturen batean kraska egiten dutenak. Besteren gainetik, tentsioa baita leku jende istoriook bizi dutena, azaleko bake moduko baten pean borborra da hemen lehertzen dena. Ipuinok badute beltzetik, exijenteak dira hizkera aldetik, askeak estilo aldetik, oroz gain nabarmentzekoak literatura aldetik. Segida ez dute izan, edo urria, Euskal K ama Sutra hartan ere parte hartu baitzuen Lukuk beste ilustre batzuekin batera. Antzerkigile gisara gogoratuko dugu, hartara, nahiz baita ere, eta ipuin bilduma bakarra kaleratzen badu ere, ipuingile destakatu modura. Botoiletan honek merezi du hainbeste. 2012 0715 Itzulerari pultsua Martin Ugalde , Itzulera baten historia Elkar, 1990 Martin Ugalderen idazle kasua da bitxia. Begiratzen dituzu manualak, eta exilioko idazletzat hartzen dute askok. Hain estrainioa ez dena, bidenabar: exilioan idatzi zuen bere euskarazko literaturaren zati inportante bat, batez ere antzerkia eta ipuina; besteak beste, euskarazko lehen ipuin bilduma moderno gisa hartu izan den Iltzalleak . Baina 1990ean, aspaldi Euskal Herrian, argitaratu zuen Ugaldek exilioarekin zuzen lotuta dagoen eleberri bat, exilioaren ifrentzu den itzulera gaitzat hartzen duena. Eta, ifrentzu guztien antzera, exilioaren itzalpean geratzen denez itzulera, bakan izateagatik merezi du arreta Ugalderen Itzulera baten historia eleberriak. Venezuelatik Euskal Herrira datorren neskatxa narratzaile, bitartean eta bertan gertatzen zaizkionak kontatzen dizkigu, bizipide pertsonal baina era berean unibertsa l izan daitekeen batean: nahiak eta ezinak, ametsak eta eguneroko gordinak, kontatu dizkiotenak eta benetan direnak, gero egiatan aurkitzen dituenak. Gurasoen aberria ez da erdia, ez berea, ez jada gurasoena; itzulerak ez dakar erabateko poztasuna, ez etxe koen batasuna, ez bada utzitakoaren nostalgia gazia. Itzulerako barkua hartzen denean ez baita bukatzen exilioa. Inoiz bukatuko balitz, gaitz erdi. Eta gero daude gutarrak, ez denak uste bezain aingeruak. Ai, gutarrak: “Ikusten da jende txarra dela; geure jendea bada ere”. Eta eleberriak ematen duen aberriaren kontzepzioak egiten du kirrinka gehien. Narratzailearen aitaren aberria da arrazista: “Venezuelan normala zen ahaidekoren bat beltza izatea, baina ez hemen; aitatxori askotan entzun nion argudio hau E uskal Herria goraipatzerakoan”. Eta aita bera da matxista: “Zer pena zu geure familiako gizonezko nagusia ez izatea!”, diotso alaba narratzaileari. Aipatu gabe familia tradizionalaren baloreek estutzen dutela hemen bizitza. Luze gabe aitak, heriotza, nahi luke “geure lurrean gertatzea, seme edo alabaren bat ezkonduta ikusi eta bilobaren bat ezagutu eta gero”. Amen. Herrenak aipatzen hasita, esan, estilistikoki hautu arraro batzuk daudela: kontakizuna dago, adibidez, harridura esaldiz josia —ondo legoke guzt ira zenbat dauden zenbatzea —. Baina horiek kontuan hartuta ere, bakan izateagatik da irakurgarri Itzulera baten historia ; hartzen diolako, fikziotik, euskal exilioaren itzulerari pultsua. Eta ondorio gisa uzten digulako sententzia bat: “Hasita nintzen pent satzen, egiatan, neuk ez nituela inoiz aitatxok bere lurrean ikusi zituen mirariak ikusiko”. Izan ere mirariak, ez literaturan, gauza jakina da non ematen diren. 2012 0923 Bueno, bai eta ez, badakizu Laura Mintegi , Ilusioaren ordaina Erein, 1983 Honezkero jakingo duzue: Laura Mintegi lehendakari da. Azken orduko berririk ezean, Euskal PEN Klubeko lehendakari da Laura Minte gi, Eusko Jaurlaritzako lehendakarigai izateaz gainera. Apenas aipatu da hautes lasterketan sartu zenetik, baina gauza ezaguna da lehendakarigai baino lehen Mintegi idazle genuela. Eta deskuidatzen bazarete lehen lehendakarigai idazlea ere bai —ez, ordea, lehen literaturzalea, Patxi Lopezek ondo baino hobeto erakutsi bezala —. Hemen, beraz, Mintegiren perfil —nahita edo nahi gabe — deskuidatu hori hartuko dugu mintzagai. Ezen ugari baitira argitaratutakoak, 80ko hamarkadan hasi eta gaur egunera artekoak; ipuin bilduma bat eta bost nobelako korpus literarioa osatzeraino. Nobelak izan dira gerora, baina ipuinak izan ziren aurretik, 1983an. Ilusioaren ordaina bildumaren genesia Ana Urkizaren Zortzi unibertso, zortzi idazle liburuan aitortzen digu Mintegik berak: Donostia Hiria sariketara aurkeztu eta irabazi egin zuen. Horri esker, Erein argitaletxeak liburu bat argitaratzeko eskaintza egin zion. Ipuin batzuen zirriborroak zituen eta uda eman zioten zirriborro haiekin liburua atontz eko: “Nik, ausart, baietza eman nien, jakin gabe gai izango ote nintzen liburua egituratzeko eta bukatzeko, eta bai, gai izan nintzen”. Eta bilduma irekitzen duen “ Satorzuloak ” ipuinak irabazi zuen aipatutako 83ko Donostia Hiria. Eta bildumako beste ipuin pare bat e re izan ziren garaian sarituak: “ Paris edo ” 83ko Santurtziko udala sariarekin; “Ez dadila belu izan ” suertatu zen 82ko Kirikiño sariko finalista. Eta bildumak azkenerako uzten duen inpresioa da, ez hainbeste sariketa batek ziurtatu beharko lukeen lan literario baten berezitasun, bakartasun, ertzez beteriko borobiltasunarena, baizik eta uda batean apailatua izan den sortarena. Laino, herabe, beharrezko puntxik gabe, bai eta ez, epel xamar uzten zaitu azkenerako. Gertatu izan da Laura Mintegiren bes te lan batekin, Bai… baina ez estreinako nobelarekin. Zuzenketa lan handia egin zela, sintaxia, lexikoa, estiloa, elkarrizketak. Berridatzia eman zela 86koa 99an. Eta ikusten dugu eskuetan dugun Ilusioaren ordaina hau ere, 99koa, 83ko haren edizio zuzendu eta eguneratua dela. Baina Bai… baina ez harekin gertatzen zenaren kontrara —lehen argitalpenak kritika zorrotzak jaso zituen, edizio berridatziak irakurketa berri eskuzabalagoak —, lehen ipuin bildumaren bigarren edizio honek ez dakit orijinala hob etzen duen, baina ez du emaitza bete beterik uzten. Edo, beste modu batean esanda, Iñaki Kamino estimatuak agerkari honetantxe 84an jaulki zituen laudorioek ez dutela ia 30 urteko galga gainditu. 2012 1028 Evviva, batez ere, la libertà Pier Paolo Pasolini , Gauza baten ametsa (itzulpena: Josu Zabaleta) Alberdania, 1998 Ez dakit, hartzen dut Gauza baten ametsa eskuartean , eta ezin diot nostalgia poxi bati izkin egin. Denbora zaharren mira txatxua izango da, joandakoa oraingoa baino txukunagoa denaren ustel ustea. Maria Isabel Llaudesek esaten zuen, iragan garai oro dirudikigu hobea. Azken batean, aro delikatu bezain loriatsu batez ari gara: orduko hartan sartu ge nuen serioago muturra literaturaren zera honetan, dena zen berri, dena ilusionagarri. Baina, langintza zaila izan arren, objektiboago begiratuta ere, sentsazioak esango nuke baduela egiatik zerbait. Ez dela soilik nostalgia txepela, baizik eta kritika konp aratiboa. Itzulpen estimagarriak egiten ziren garai hartan —gogoratu Miguel Torga eta Piztiak , Agota Kristof eta Koaderno handia , Josef Skvorecky eta Mundu mingotsa —; paraliteraturak ere laguntzen zuen, bilduma identifikagarriak, portada korrektoak, ukimen erako —bizio konfesaezin hori — atseginak. Inoiz entzun dut idazleren batek horiengatik nahi izan zuela publikatu hor. Iritzi horri galga jartzen dion elementu bat sartzen da, ordea, tartean: 14 urteren buruan ea irakurketak eusten dion, ea ni bilakatu naizen irakurle hau ez den sobera petraldu. Kontakizun pasionagarri gisa gogoratzen nuen Gauza baten ametsa , hain zuzen, bizitzara jaiotzen ari diren gazte batzuen gainekoa. Pasoliniren lehen eleberri argitaratua, idazlea gazte zeneko leku denbora k harrapatzen ditu, Italia ipar ekialdeko Friuli —eta friuliera bera, tarteka —, bigarren mundu gerra ondorengoak. Komunistak dira gazteok, ez hainbeste ideologiagatik, gehiago kondizio sozialak hartara behartuta, landa giroko langile; herrian ezin, emigraz ioaren bidea hartzen dute, Jugoslaviara —“han komunismoa zagok behintzat” —, Suitzara, atzera burumakur bueltatzeko etxera. Ezen, han nahiz hemen, beste ezeren gainetik, eguneroko herstureratik urrun, askatasuna baita bilatzen dutena. Eta, egia da, ez da nobela inondik ere biribila —eta agian eskerrak —. Are da lau xamarra. Nahi baduzu, teknikoki, herrenak ditu nabarmenak, elipsiak baino gehiago dira gabeziak. Baina, bestalde, zeinen ondo jasotzen duen gerra osteko giro hori, industrializazioak erabat harra patu gabeko testuinguru bat, non bizitzak aurrera egin duen denboran zehar apenas aldaketarik izan duela. Zabaleta itzultzaileak hitzaurre jakingarri askoan dioen bezala, hemengo gerra osteko giroa ere izan zitekeena, soilik aldatuta Nini Infant, Milio Bor tolus eta Eligio Pereisson, eta horien partez jarrita, adibidez, Amado, Demetrio eta gure Felix. 14 urteren buruan oraindik usain dezakegu askatasun, ez hainbeste egarria, ezpada gosea. 2012 1202 Sasi eta asuin Pello Lizarralde , Hatza mapa gainean Pamiela, 1988 Joan berri den urte zaharreko liburu onenen artean jarriko nuke, ezbairik ga be, Pello Lizarralderen azkena, Orbanak . Soil sotila, zurruna, intentsua, tentsioz betetako nobela su eztitan ondua. Ondo dio eleberriak western bat filmatzeko ematen duela dioenak. Eta ez da bakarrik azken liburua, aurrekoak ere halakoxeak ditu, Iragaitzaz —ilunbistan —, Larrepetit , Un ange passe —isilaldietan —, Sargori ; onak. Ez nizkion ezagutzen hasierak, 80koak, baina banuen erreferentzia baliotsua: E pericoloso sporgersi lehen nobela aitatu zuen Harkaitz Canok —eta Cano beti da garantia — liburu ahantzien Sautrela hartan. Bilaketa hasi nuen bada. Alferrik. Deskataloga tua. Aurkiezina. Desagertua. Lehen nobela eskuratzeko ezintasunak ekarri ninduen Hatza mapa gainean bigarren honetara. Haria ez du sobera konplexua: ez dakigu nondik, zer, norengandik, baina ihesean dabilena da liburuko pertsonaia protagonista. Mendian gor a, behera, inolako heldulekurik gabe: ez dakigu zer egin duen, zerbait, nor den, non dabilen. Euskal Herrian bai, hori seguru, ez bakarrik “intxaur batzuk, gazta eta ogia” jaten dituelako, ez bada “errosarioa errezatzen” entzuten delako. Ekintza ez armatu ez bestelakorik gabea da testua. Ihesa da osoa, sasi eta asuin. Ia ez da agertzen bestelakorik. Soilik neska batek lagunduko dio zereginean; tira, lagundu, hori irakurleak ebatzi beharko du irakurketa bururatu ondorenean. Beste ezer gutxi, eztarriko mina biziagotuko zaiola kontakizunak aurrera egin ahala, irakurleak min hori sentitzeraino. Eta ez da Lizarraldek pertsonaia bat ihesean jartzen duen lehen aldia. Orbanak nabarmendu dugunez, esan, bertako pertsonaia nagusietako bat, mendi tarra, orbanduna, zordun zaiola Hatza mapa gainean honetakoari. Oso zordun. Ez da, deabruak guarda, inondik ere salaketa. Pentsa, erremixaren alde bagaude eta, beti ere, Fermin Muguruza gogoan, zerbait berria aportatzen badu. Eta Branimir Scepanovicen A boca chea de terra hura er e gogorarazi dit, are, uneren batean, jazartzaileak imajinarioak direla pentsa daitekenean. Oroitzapen ona. Azken buruan, tanta bat da Hatza mapa gainean Lizarralderen obra osoan. Nobela laburtzat hartzen bada ere, ipuin, eta ez oso luzea, baita finean —Lizarralderen lehen ipuin argitaratua, inork ezeztatu ezean —. Zergatik ekarri hartara ipuinxko bat tarte honetara? Bada ez soilik halakoak gomendatzea, euskarri dijital berriekin eta abar, erabat gaurkoa delako —hala berreskura liteke, luze gabe, E pericolos o sporgersi deskatalogatua —. Baizik eta batez ere izan zelako literatura obra ezin interesgarriagoa martxan jarri zuen hastapen hazietako bat. 2013 0113 Lehen thriller nafarra edo Mariano Izeta , Dirua galgarri Auspoa, 1962 Zalapartatxoa eragin du ezjakintasunak: atera berri duten gaztelaniazko eleberri bat omen da lehen thriller nafarra. Noski, beste ezer baino lehen, sinetsi behar dugu izen hori merezi duen ezer egon daitekeenik. Gero, irribarrea marraztuko zaio Nafarroan egin den literatura gutxi asko ezagutzen duenari. Iban Zaldua eta Juan Kruz Lakasta aurreratu zaizkit: Miguel Sanchez Ostiz e ta enparauak ahaztu gabe, euskarazko hainbat etsenplu ekarri dizkigute. Alberto Ladron Arana aipatzen zuen Zalduak, eta Aingeru Epaltza eta Jon Alonso nabarmentzen. Atzerago jotzen zuen Lakastak, Oskillaso ekarriz, eta ustez guztietan aitzindaria, Mariano Izeta. Ez diot nik, ez Lakastak soilik. Aingeru Irigaray euskaltzainak gaztigatzen digu 62ko Dirua galgarri thriller nafarraren peredikuan: “Euskaraz leenbiziko liburua ote da hau Baztanen? Polizia nobela bezela bai, leena da”. Eta esaten duenak Baztanen, esaten du Nafarroa osoan —beti ere, bihar agertzen ez bada eskuizkribu bat, nik dakita, Zaraitzuko ibaxan —. Baten batek objekzioren bat jar dezake, hala ere. Esaterako eleberriaren haria Parisen gertatzen dela. Baina, zer, donostiar batek Nafarroan kokatze n badu thrillerra da nafarra, eta nafar batek Parisen kokatzen badu ez da? Gainera, ze demonio, “oraindik biotzean zituzten Euskalerriko oiturak eta mintzaira” liburukoek. Zalantzarik ez da thriller batek bete beharrekoak biltzen dituela: lapurrak, luze ga be, Subemandile, Mirue eta Zapelatza, Pizti eta Beltza —eta hemen neroni urduritu naiz, beltz ek ez orain atletismoan, aspalditik kendu baitigute lekua euskal nobeletan ere —. Poliziak, behar bezalakoak, atxilotuari esateko kapaz direnak: “Zuk ainbertze mait e baduzu zure sorlekua, zergatik etzara beingoan Kongora goaten? Emen eztugu beltz bearrik”. Eta, bistan da, heriotzak, kurioski, kasu honetan, erabat argitzen ez direnak. Baina ez pentsa literatura handiaz ari garenik —thriller bat literatura handia izan daitekeela uste badaiteke —: oso da lañoa eleberri osoa, dena ateratzen da ongi lehenengoan, zuzen doa aurrera gertaeren marra, presaka kasik beti batetik bestera. Mariano Izetaren Dirua galgarri honekin abiatzen den ibilbideak, momentuz, Jon Alonsoren Zintzoen saldoan hartan dauka azken geltokia —eta azken horrekin plazer puskaz handiagoa hartuko du irakurleak, baiki —. Eta ez zaizkit etiketak bereziki axola. Nahi baduzue prest nago “Mosen Bernat Etxepareren kantuia” bera lehen thriller nafar gisa onartzeko. Baina zeinen ondo datozen batzuetan besteren ezjakintasunak geure buruei errepasotxo bat emateko. 2013 0217 Hau ere esnetsu eta zopatsua Arantxa Iturbe , Lehenago zen berandu Alberdania, 1995 Literatur lanen zerrenda mehe baten jabe da Arantxa Iturbe. Agian irratiari eskaintzen dizkiolako ordurik behinenak —arratsaldero aritzen zaigu, aste barruan, euskarazko irrati publikoan —. Agian zutabegintzari ematen dizkiolako ordurik libreenak —igandero argitaratzen du artikulu bat, euskarazko egunkari bakarrean —. Eta, hala ere, literatur lanen zerrenda mehe baten jabe da Arantxa Iturbe. Mehea izanagatik ere, literatur lanen zerrenda interesgarri baten jabe. 1992koa du lehen narrazio bilduma, Ezer baino lehen . Gorka Bereziartuak kitatu zituen liburuarekikoak tarte honetan bertan. Besteak beste, best seller iz aera aitortzen zion —“18. edizioa” dioen gerruntze gorriarekin —, baina desberdintasunak —eta indarguneak — seinalatzen zizkion nazioartean gehien saltzen den liburu ereduarekiko. Hartara, esan genezake, betetzen zuela Iban Zalduak bere blogean oso zailtzat jotzen duen hura: aldi berean esnetsu eta zopatsu izatea, salmenta handiak —jarri nahi adina komatxo — eta, tira, goi mailako kalitate literarioa ez dakit, baina bai kalitate literario nahikoa, kritikak ere nabarmentzeko modukoa. 1995eko bigarren narrazio b ildumak, mintzagai dugun Lehenago zen berandu honek, edizio ugari izan ditu —eskuartean daukadan 2006ko aleak 6. edizioa dela dio —. Beraz, zeozer saldu da. Eta kalitate literarioari dagokionez maila nabarmengarria aitortu behar zaio, halaber. Hau ere esnet sua eta zopatsua dela, alegia. Arestian aipatu dugun Zaldua berriz aipatzeagatik, esan, adierazi izan duela inoiz Lehenago zen berandu honekin hartu zuela atzera interesa euskarazko literaturarekiko, eta, batez ere, euskarazko narrazioekiko. Eta 95eko krit ika apurrek era berean ondo hartu zuten —pentsa, Goenkale telesail arrakastatsuaren antzik bazeukala esateraino —. Baina guretzat garrantzitsuena: 2013an gustura irakurtzen direla bertako ipuinak, fresko mantentzen dutela gaurkotasuna. Izan ere, denborarekin gutxi aldatu diren giza harremanak dituzte ardatz: gizon emakumeen artekoak, senar emazteen artekoak, maitale, lagun, guraso seme alaben artekoak. Familia, zentzurik zabalenean, eta bere zirkunstantziak harrapatzen dituzte, begirada zorrotz, a rretatsu, sarri zirtolari batekin. Umorea baita nabarmendu beharreko beste ezaugarrietako bat, fina. Eta hizkera, azkenik, batere apaindurarik gabea, baina ez horregatik errazkerian erortzen dena. Ai, ama! eta Kontu jaten aurrekoengandik ezberdinek osatzen dute Arantxa Iturberen literatur lanen zerrenda mehe baina interesgarria. Ordurik behinenek eta ordurik libreenek uzten dituzten beste ordu horietan idaztera animatzea, asko eskatzea izango da akaso. 2013 0324 Burubuztan urrupatzekoa Telesforo Monzon , Langosta baten inguruan Elkar, 1995 Telesforo Monzon politikaria bai, noski, nola ez. Telesforo Monzon letragilea ere bai, Itziarren semea , Lepoan hartu , Batasuna . Telesforo Monzon poeta pixka bat, 36ko gerra osteko exilioak idatzitakoa begiratzen aritu zarelako. Telesforo Monzon antzerki idazlea entzutez, biografia irakurri diozulako. Baina Telesforo Monzon prosagilea ez, hori ez. Esan nahi dut erabat ezez agun zitzaidala Monzonen fazeta hori; eta pentsatzen dut niri bezala beste askori. Baina izan badu prosa lanik, aukeratu, bildu, liburuan argitaraturik esan nahi dut, Langosta baten inguruan izenarekin. Koldo Izagirrek egin zuen aukeraketa eta egin zion hi tzaurrea. Hitzaurrean esaten zaigu, adibidez: “Lizardiri bezala gertatu izan zaio Monzoni ere neurri batean, poetaren ospeak ezkutuan utzi izan du prosagilearen handia”. Poetarenak, antzerki idazlearenak, kantugilearenak, politikariarenak. Biak omen dira, ordea, Lizardi eta Monzon, prosan ere handi. “Uste izan dugu euskal kazetaritza Kirikiño zela eta ezer guti besterik”; baina gero gehitzen dira Larreko, Manezaundi, Jean Etxepare, Zerbitzari, Salaberry, Larzabal, Etcheberry, Monzon bera, “euskaraz idatzi d iren irakurgai ederrenen egileak”. Gaurko kazetaritzaren aitzindariak ezagutzeko lan horretan, beraz, geldialdia egin beharre an gaude Monzon Enean. Eta izan artikuluak dira liburu honetan biltzen direnak, Alderdi aldizkari klandestinoan 1949. eta 1960. urt een artean argitaratuak. Urte politikoki gorabeheratsuak Monzonentzat, 1952an utzi baitzuen kontseilari kargua, alderdia utzi gabe, Euzko Gobernuarekiko desadostasunengatik. Hala ere, “Agirre Lehendakariaren gaubeila ” artikuluan kontatzen zaigu nola Monzon en etxeak hartu zuen Jose Antonio Agirreren gorpua, dagoeneko 1960an. Baina ez pentsa, eta artikulu gogoangarri hori alde batera utzita, gainontzeko testuek zera politikoa hunkitzen dutenik. Kontrara, gai askoz mundutarragoak, egunerokoagoak, herritarren kezkengandik gertuagokoak dira hemen aurkituko dituzunak. Ondo baino hobeto laburbiltzen da hori hitzaurrean: “KAS alternatibaren puntuak buruz ikasaraztea baino eraginkorrago zeritzon ipuintxo bat kontatzeari”. Eta estiloa bera ere, hizkera, are euskara ba tuaren aurreko euskara batua —bizkai gipuzkoa mugakoa, lapurtarra, erabat gaurkoa —, eduki horiei dago hertsiki lotua, irisgarria nahi du izan —eta bada —, irakurria. Azken batean Langosta baten inguruan , hasi eta buka, oso egiten baita gozoa, irakurgarria, buru buztan urrupatzeko modukoa. Artikuluak argitaratu ziren garaian, seguruenera, baina baita 2013ko begiekin ere begiratuta. 2013 0505 Bakan ale bitxia Mayi Pelot , Teleamarauna Maiatz, 1987 Unibertsalki izan duen bigarren mailako estatusari gehitzen badiogu hizkuntza, begi kolpe batean ikusiko dugu ez dela bereziki oparoa euskarazko zientzia fikzioa. Idatzi izan da, noski, Iban Zalduak inoiz aitzindari deitu dituen haiengandik hasita —eta bereziki nabarmentzen zuen Xabier Kintana, Izar berria nobela (1969) eta Ukronia (1972) ipuinarekin —. Baina ez generoa BBVA ligara igotzeko adina, edo adinakoa. Hala ere, eman izan ditu bakan ale bitxiak. Zalduak espezialisten taldean kokatutako Mayi Pelotenak, esaterako. Kasu kuriosoa da Pelot: batetik, Itxaro Bordaz landa, Ipar Euskal Herriko emazte idazle gutxietarikoa baita —gehienak ere Maiatz en bueltakoak —. Eta, bestetik, idatzitakoa, esklusiboki ia, izan delako zientzia fikzioa. Maiatz aldizkariaren 5. zenbakian, 84ko apirilean, narrazio luze bat —“Telelabirintoa ”—, eta ipuin bilduma bat urte bete beranduago, Biharko oro itzapenak . Bikaina lehena; gorabeheratsuagoa bigarrena, Mikel Antzaren hitzetan. Eleberri laburra da hirugarren emaitza, Teleamarauna —eta ez du zerikusirik Antzak laudatuarekin —. Narrazioaren haria da fin fina: hainbat lagun, onak, elkartzen dira telepati aren bitartez galaxiako jendea kontrolatu nahi duen bat, gaiztoa, menperatzeko. Ados. Horraino argumentua. Nabarmengarriena, aldiz, iruditzen zait Pelotek sortzen duen mundua: traturra mañetikoaren lantzen dute lurra; airetxaluparekin lekutzen dira batetik bestera; mikroordenagailu EN 24 belarridunak erabiltzen dituzte. Jantzi ahal dute jeroihalezko galtzatorra, pontxo luze bat, bestela, gorrixka berdea, uso paparo margokoa, oinetan espartin G araberakoak. Bizi ahal dira kontainer jauregitxo kuttun zainduet an, iglubok modukoetan, barrua hyperfeldrozkoa, ohean thermotxarpoila. Laseraiztoak erabiltzen dituzte sugegorrien hiltzeko; droga gisa marruskatzen dute Deltako sashikat ostoa; esqwara bera, uronarra da, Antares aldekoa. Dena nahi bada oso xaloa, nahi bad a oso lañoa dena, baina, eta akaso urteek ematen duten distantzia ironikoarekin, irribarre batez irakurtzen dena. Eta ez zuen askoz gehiago argitaratu Pelotek. Irudipena daukat gerora ere ez dela bereziki hobetu euskarazko zientzia fikzioaren egoera. Auker a bat da, hartara, Iban Zalduak hasieretan gaztelaniaz idatzi zuen zientzia fikzioa euskarara itzultzea itxarotea —eta, badakizue, gero frantsesera, ingelesera, hungarierara, eslovenierara… azkenik buelta gaztelaniara itzultzeko —. Baina akaso emango digu s atisfazio berehalakoagoa euskarazko zientzia fikzio ez bereziki oparo horretan aztarrika aritzeak, bakan ale bitxi horietako batekin topo egiteko. 2013 0609 Bilduma izatera iritsi ez zen bildumakia Salvador Espriu , Euskal Erria (itzulpena: Juan San Martin) Egan, 1967 Hilaren hamarrean beteko zituen Salvador Espriuk ehun urte artean bizirik balego. Narratzailea, antzerkigilea, baina batez ere poeta, are Kataluniako poeta nazionala. Ospakizunetan dugu aberri ttikia: Espriu urtea 2013.a, suziri girlandak dira nagusi, idazleari, idazlearen obrari eginiko gorazarreak. Estaturik gabe baina nazio izanik jokatzearen abantailak. Gurera, poeta izan da esklusiboki ekarria. Jose Antonio Loidik poema bat, 1965. Koldo Izagirrek eta Gerardo Markuletak gerora, garaikideago. Baina Juan San Martin izan da Espriu gehien euskaratu duena. Haren bi lan garrantzitsu, Siner ako liburua (66) eta Zezen larrua (8386). San Martinek itzulitako beste lantxo batek, ordea, jartzen du makinaria guztia martxan. Egan aldizkaria, 1967ko alea. Bertan, hiru poema: “Illargia”, “Karlos Ospetsuaren illobia”, “Aizea”, Espriuk idatziak —lehen azkenaren tituluak orijinalean ere euskaraz —, San Martinek itzuliak. Dena hortxe geratuko zen, oso ondo, hiru poematxo, Espriuk hainbeste maite omen zuen Euskal Herriari esk ainiak, hartuko ez bazenitu 68ko obra osoak, aukeratuko ez bazenu Poesia liburukia, irekiko ez bazenu Zatikiak, bertsetak, intentzioak, matizak izeneko atal a. Hara, lau poema, País Basc epigrafepean: “Ilargi”, “La tomba de Carles el Noble”, “Aizea”, gehi 67 0806ko data daraman “Biar”. Saski naski bat da atal hori, enkarguz idatzir iko poema sortak dira gehienak, baina badira bildumakiak. Euskal Herriari itxuraz idatzi nahi izan zion bildumaren ernamuin horren gisakoak. Bilduma idatzi nahi zuela ez dago zehatz inon jasoa, baina gauza jakina da inork eskatu gabe idatzi zituela poemok. Logikatik badu: 58an adierazi zuen “kolektibitatearen zikloa” hasteko asmoa, poesia zibikoago bat, bertsoen diskurtsibitatea, salaketa bokazioa, herriaren errealitate politikoaren presentzia identifikagarria. 60ko La pell de brau k erakusten dizkigu ezauga rriak: transizio liburua dugu, Sinerako mitotik —aberri ttikia eta mundu galdua — Sepharadenera —iberiar penintsulari hala esaten zioten diasporako judutarrek —. Adituek diote: hasten da konbinatzen heriotzaren eta giza kondizioaren gaineko hausnarketa lirik oa, Espainia frankistaren gaineko kritika irmoarekin. Eta gero dago Euskal Herriarekiko Espriuren miresmena. Lehendakariari idatzi zion 83an: esku abil eta jakitunetan zegoela Euskadiren kausa gorena, bere sentitzen zuena. Obra osoen ondorengo edizioetan, guztira sei dira Euskal Herriari esk ainitako poemak: aurrekoei gehitu behar dizkiegu “Gau” (69) eta “Abesti bioztun bat naiz” (70). Eta onena: antza, oraindik geratzen da ineditoren bat. 2013 0714 Berdin udazken, negu, udaberrian Xabier Aldai , Bazterrekoak Susa, 2000 Hamahiru urteren buruan liburu bati atzera heltzea ez da beti ariketa samurra. Zertan den orain hainbeste egindako irakurketa, nola eragin dion denboraren iragaiteak, zu zeu zenbatean zahartu zaren. Are gogoratzen baduzu liburu hura zela nabarmentzeko modukoa. Baina, noski, hogei urte zenituen orduan, bizitzaz ez zenekien ezer. Aurretik ezagutzen zenuen autorea. Bala zeru urdina , 1993k oa. Gogoan duzula, zuk zeuk erositako lehen liburuetako bat. Gogoan duzula, harri eta belarri utzi zintuena erabat: zer jaten du mutil honek hemezortzi urterekin publikatzeko halako liburu bat. Demasa. Urpekari trapuak jantzita, beraz, hamahiru urte behera egin dut Xabier Aldairen Bazterrekoak ipuin bildumarekin. Eta, zer nahi duzue esatea, iruditzen zait denborarekin egin duela hobera, ardoen antzera. Izugarri harritu nau berriz, hamahiru urteren buruan, zer ahots, zer sendo, zer gordin. Izugarriak —eta hi tzaren edozein adieretan — egin zaizkit berriz “Ehiztariak”, “Jostailuak”, “Uruguai bizi da”, “Han belarra beti berde baita”. Udan irakurtzeko modukoak denak, plaian, mendian, etxeko sofan —nik neuk herriko bestetara ere eramango nituzke, lasai asko —. Baina irakurtzekoak, berdin udazken, negu, udaberrian. Pena bakarra daukat, 2000ko Bazterrekoak izatea Aldairen azken liburu argitaratua. Ez dakit idazten jarraitzen duen —agian, suerte pixkatekin, bai: 2010ean sari bat irabazi zuen “Lanbrotan” izeneko ipuinare kin—. Jarraituko balu, ordea, irrika biziz itxarongo nuke idatzi duen horren argitarapena. Bestela luzeegi egingo baita Bazterrekoak berrirakurtzeko beste hamahiru urte itxaron behar izatea. 2013 0728 Dena zen errazago Agota Kristof , Atzo (itzulpena: Eskarne Mujika) Alberdania Elkar, 2003 Nik ez dakit nola iritsi zen Agota Kristof euskarara. Esan nahi dut, mundu mailako izen ezagun bat izan gabe —gaur egunean ere ez da, nahiz inon irakurri dudan inoiz Nobel sarirako hautagai izan dela —, Espainiako liburu merkatuaren bermerik izan gabe —eta oraino da autore bat Espainia aldean nahikoa gaizki tratatua —, nola baten batek hartu zuen 1997an Kristof euska raz emateko deliberoa. Esango didazue Frantzian Le grand cahier argitaratu eta berehala izan zuela jesukristoren arrakasta. Ados. Esan nahi dudana da, euskaraz argitaratzeko apustua egin zen bezala, lasai asko utzi ahal izan zutela bere horretan. Ez zen lehen aldia izango. Baina baten batek izan zuen Koaderno handia ateratzeko ideia brillantea. Eta geroko istorioa ezagutzen dugu: auskalo zenbat edizio, auskalo zenbat ale saldu, auskalo zenbat irakurlerentzako erreferentzia. Pentsa, klubetara eramaten dute oraindik. Kristofek argitaratu zuen laugarren eleberria den Atzo honen kasua, ordea, are zait bitxiagoa. Literatura unibertsaleko 103. emaitza baita. Eta bildumaren arduradunek behin baino gehiagotan agertu baitute argitaletxe komertzialekin ez lehiatzeko borondatea. E sango dut berriz: Kristof ez zen —ez da — idazle kanonikoa. Beharko luke, hartara, gisa horretako bilduma batean lekua? Are aurretik euskaraz dagoeneko haren eleberri arrakastatsu bat bazela kontuan hartuta? Kontuak kontu, gauza da Atzo hau er e euskaraz daukagula —eta hirugarren bat, Berdin dio narrazio laburren bilduma —. Zer kontatze n zaigun bertan? Tobias Horvath en istorioa, Tobias Horvath berak azaldua —“Izenik gabeko herri batean jaio nintzen, garrantzi gabeko herrialde batean” —. Gerratik i hesi, babes herri bat hartzera behartua, fabrika bateko katean kondenatua —“beti zulo bera pieza berean; hamar mila aldiz egunean” —. Eta Kristofen biografia zertxobait ezagutzen duenak berehala igarriko dio bi bizitzen arteko paralelismoari. Kristofek aito rtu zuen Atzo zela bere testurik autobiografikoena. Tobias emakume baten oroitzapenak, hura inoiz elkartuko zaionaren esperantzak bizi du, gainera. Hemen biltzen du eleberri laburraren muina: “Nire bizitzari dagokionez, hitz gutxitan laburbil daiteke: Line etorri zen, eta gero berriro joan zen”. Zorrotza, gordina, krudela, umore beltz ukituekin. Lehorra, biluzia, garratza, hezurraren hezurra baino ez da. Atsekabe, desesperantza, min dosi doiak ditu. Eta erbestearen, bakardadearen, memoriaren gaineko ariketa kolpagarria da. Esaten du eleberriak: “Atzo dena zen ederrago”; baina esateko pixka bat aurrerago: “Oraina besterik ez dago”. 2013 1006 Garaiari zegozkion bidezidorretan Jean Etxepare Landerretxe , Mendekoste gereziak Erein, 1991 Batekin aski ez eta bi Jean Etxepare ditugu euskal literaturan. Irakurleon zorionerako, bistan da, bi biak izan baitira, bakoitza bere garaian, bere zereginean, izen nabarmengarriak. Gure gaurko Etxepare da Landerretxe, Gaztea ere deitua, ez umore beltz gu txirekin: gazterik hil zelako deitzen zaio hala. Eta gazte hil zen, alajaina, 24 urterekin, bihotzeko eritasunak eramana. Ordurako, ordea, idatzita utzi zituen antzerki lan batzuk, ipuinekin lortu zuen goren gradua. Mendekoste gereziak da azken gintza horr en emaitza. 1957tik 1961era bitartean hainbat aldizkaritan ateratakoak sartu zituen Piarres Xarritonek bertan, 1963an, Goiztiri etxean. Guk irakurri dugu 1991n Inazio Mujika Iraolak Ereinerako apailatu ziona. Eta ez dut liburua hona ekarri haurrentzat diruditen ipuin horiengatik. Nahiz batzuk diren karamelu hutsa: “murru guziak dena zukrea dira, arbola guziak dena xokoleta, fruita guziak dena oñoña”. Nahiz batzuk, azaleko lainotasunaren azpitik, ezkutatzen duten zerbait ilunagoa. Ez dut libu rua hona ekarri bukaera aldera dituen artikulu apur horiengatik. Nahiz 68a urrun delarik oraino euskara batua fermuki eskatzeko argitasuna erakusten duten: “Eskuararen batasuna ez badugu egiten, xahu gure eskuara maite”. Ez dut ekarri Baionako zezen plazako korriden kronikengatik —Luis Miguel Dominguin, “plazatik atera da, gaizoa, oihukatuta eta xistukatuta” —, edo bilduma errematatzeko irakur daitezkeen bi poemengatik —bata, gainera, portugesetik itzulia —. Liburua hona ekarri dut, batez ere, “Kurutze gorria k”, “Argi zirrinta”, “Itsas izarra” bezalako ipuinengatik. Harrapatzen duelako kanpañaren akitzea, hiriaren esklabotza, Ameriketako diru erraza. Esaten digulako, punkien aurretik, etorkizunik ez dagoela, edo egotekotan beltza. “Ardiez, bihiez, aroaz, herri ko sortzez, hiltzez eta ezkontzez” baizik ez dakigulako mintzatzen euskaldunok. Egiten duelako inmobilismoaren kontra: “Beti leku berean egoitea ere gibelerat joatea da”; irakurzaletasunaren alde: “ez dute senditu behar norbait katiximatik kanpo oraino kat ixima egiten ari zaiotela”; gizon emazte harreman osasuntsuagoaren aldarria: “Sobera maite dut Mayalen haren nagusi izateko”. Ikus zer dioen soldaduez “Kurutze Gorriak” ipuinean. Zer dioen gerlaz “Etxekoak” izenekoan. Zer dioen laborantzaz: “Eskual Herria ez dutela ote ta iratze zangoek salbatuko”. Xarritonek ere igarri zion. Eta ekarri dut, ez duelako agian Martin Ugalderen 1961eko Itzailleak haren, generoan lehena, batasun tematiko eta estilistikorik. Baina bai, ipuinak moderno izan nahi zuen hartan, nobe dadea ekarri zuelako, eta sartu zuelako generoa garaiari zegozkion bidezidorretan. 2013 1103 Neguko hotza bezain ona Iban Zaldua eta Gerardo Markuleta, Ipuin euskaldunak Erein, 1999 Halako gauza bitxirik. Izango da gehiago noski, baina ez dut gogoan gurean: bi liburu bakarrean, edo liburu bakarra bitan. Hartzen duzu alde batetik eta portada bat —Ramiro Arrueren “Erromerian ” margoarekin —, izenburu bat —Ipuin euskaldunak —, egile bat —Iban Zaldua —. Hartzen duzu beste aldetik eta portada bera, izenburu bera, baina beste egile bat —Gerardo Markuleta —. Guztira hemezortzi ipuin, bi eskutara idatziak: idazle bakoitzak bereak, alegia. Eta izenburuak beldur dezentekoa eman lezake hasiera bate an, egileak ez balira izango Zaldua eta Markuleta. Bi horiekin badakizu euskalduntasunaren alderdirik irringarri kritikable afrusenak izango direla jomuga, ez dela sekula izango euskalduntasun atsegin onbera kontsentsuzko bat. Eta horrek biziki lasaitu beh ar luke irakurlea. Zalantza bat izango du, halere, segur aski: irakurketa nondik hasi. Nik neuk ere izan nuen: eta erabaki nuen Zalduagandik hastea azkenean, baina barra kodea Markuletaren portadak duelako. Edo agian Markuleta narratzailea deskubritzearen plazera gehiago luzatzeko —badakizue plazer gehien sentitzen dugula plazera sentituko dugula sentitzen dugunean —. Zalduaren ipuingintza ezaguna dugu, eta alde horretatik esan genezake ez dela sobera aldatu hasiera haietatik; eta aldatu bada izan dela ipuin ak are gehiago fintzeko, soberakinak kentzeko, hezurretara ekartzeko, ipuinak efektiboago egiteko alegia, hobeto. Idazlearen beraren filtroa izan daiteke batzuetan galbaherik zorrotzena —nahiz esango nukeen beste batzuetan izaten de la laxoena —. Eta, hala, Zalduak 2010ea n apailatu zuen autoantologian, Ipuin euskaldunak honetatik bi ipuin sartu izana positibotzat har dezakegu —“Liburudendarena” eta “Zuloarena” —. Gutxi ematen du lehen kolpean, baina %25 da. Markuleta ipuingilea deskubritzea geratzen zaigu orai ndik, ordea. Poeta gisa batez ere ezaguna —nahiz azkenaldian buru belarri dabilen itzulpenetan —, Jon Iriberri izengoitiarekin zein izen propioagoarekin. Izan ere, hemengo hamarrak ditu, nik dakidala, liburu argitaratuan behintzat ateratako ipuin bakarrak. Zalduaren ipuinekiko diferenteak dira, noski, nola ez —ez dute irakurlearen estrainiamendua bilatzen, gaiak are fokatuagoak daude giza harremanen aspektu batzuetan —; baina badute ezaugarri komunik: hazkura eragiten dute, deserosoak dira, ez bertan goxo ira kurtzeko modukoak. Ezen azken batean, eta lehentxeago aipatu dugunez, euskalduntasun ofizial esaten diogun horren kontra ari baitira nolabait ipuin erabat euskaldun hauetan. Eta hori neguko hotza bezain ona iruditzen zait gure —literaturaren — osasunerako. 2013 1208 Oharrak gehiago Itxaro Borda , Emakumeak idazle Txertoa, 1984 Euskal literaturari kritika arkeologikoa egiterako orduan, zailtasun nagusietako bat da oreka mantentzea. Oreka kronologikoa, oreka industriala, oreka generikoa, aukeratzen diren liburuetan. Eta generikoa hainbat zentzutan: literatura generoei dagokionean, baina baita giza espeziearen generoei ere. Hala, denboran atzera egin ahala, gero eta zailago a zait euskal emakume idazleak aurkitzea. Hona ekarri izan ditugu batzuk, Lourdes Oñederra, Pilar Iparragirre, Amaia Lasa, Laura Mintegi, Arantxa Iturbe, Mayi Pelot. Baina, konfiantza egidazue, ez da kausa beti erraza. Hartara, poza merezi dute Itxaro Bord aren saiakera bezalakoek: Emakumeak idazle . Antologia eta ohar zenbait . Hasteko, pausatzen du oso galdera pertinentea: “Zergatik berezi behar dira, euskal literatura aztertzerakoan, gizonak eta emazteak?”. Erantzunak ez dit iluna argitu, ordea: “euskal literatura estudiatzean gizonen zerrenda mamitsuetan emazteen izenen agertzeko lekurik ez litzateke”. Zergatik, emazteen izenik izan ez delako, agian? Isilaraziak izan direlako izenok? Jarraian ematen den emazteen euskal literaturaren historia llab urrak bigarrena iradoki lezake. Jarraiaren jarraian ematen den testu antologiak zalantza gehiago sartzen du. Liburuaren hitzaurrea da desmitifikatzaile —euskal gizartea matriarkalarekin, adibidez: “XIX. mendean moldatu mitologia hori, askatasuna nahi duten herri zapalduetan aski komuna da”—; da probokatzaile —garaiko euskaldun abertzale gazteen garbizaletasunaz ari dela, “Apez batek diona da hori” —; da salatzaile —“emazteak nahi baldin badu gizonen mundu hertsian mantendu, behar du gizona balitz bezala idat zi”—. Nahiz gero idazleen aurkezpenean tarteka irrist egiten den —Amaia Lasa, “Mikel Lasaren arreba” dela nabarmenduz, edota Mari Treku “Mattin bertsolariaren esposa” —. Nahiz gero antologia geratzen den ia name dropping hutsean: goian aipatutako Lasa, Mint egi, Pelot, Trekuz gain, Henriette Aire, Mari Ameztoy, Itziar Alkorta, Nerea Azurmendi, Teresita (sic) Irastortza, Mariasun Landa, Maite Lazkano, Marixan Minaberri, Arantxa Urretabizkaia, Laura Uruburu eta Itxaro Borda bera —eta balirudike garai hartan aut opunpa ez zegoela hain penalizatuta; baina, bestalde, egin al daiteke euskal emakume idazleen antologia bat Itxaro Borda ezinbestekoa gabe? —. Batzuk idazle gisa ibilbide oparoa egin dutenak. Beste batzuk antologiaz haraindiko ibilbiderik apenas egin dutena k. Eta hona ekartzeko idazle berririk aurkitu ez badut ere —antologiako izen zerrendari gehixeago tira behar, akaso —, liburua ezagutu izana dut kontsolagarri, eta ohar zenbait aski interesgarri. 2014 0119 Libreak eta lotuak Luis Berrizbeitia , Zoperna jenerala Pamiela, 1987 Poesia , ez dakit mailua, baina zapata zolan iltzea zaigunoi, xamur egiten zaizkigu genero narratiboagoak, ez hain minbera. Horrexegatik, poeta izaera ezagun izanagatik ere, aitor daiteke itzulpenen bitartez ezagutu izan dudala Luis Berrizbeitia —itzulpenen bitartez itzultzaile bat ezagutzen ahal den heinean, noski —. Hau idazten duenaren heziketa sentimentalean ezinbes tekoa izan da, adibidez, Gauza guztien zergatia , Quim Monzó katalanarena; abadinarrak itzuli zuen. Berdin, geroxeago, Roald Dahl, eta hemendik eta handik hartu zizkion Ixtorio hautatuak . Berrikien euskaratu duena izango da Basamortua , J.M.G. Le Clezio Nobel sarituarena. Nagiak ere gainetik kentzeko daude eta, azken buruan, ausartu naiz Berrizbeitia poetarekin. Aukeratu behar eta jo dut estreinakora, 87ko Zoperna jenerala bildumara. Baina lasai asko izan zitekeen berdin Eremu karroinduak , olinpiko a, 92koa. Irakurlerik mendreenak atsegin hartuko du, orobat, Koldo Izagirrek apailatu zion kaierarekin —bada zerbait, XX. mendeko berrogeietarik bat —. Ezen, bateko besteko, poemek baitute elkarren artean lokarria, “denen azpian epaixkaz eta gorderik bezala dagoen sentsibilidade batean”. Ez da erraz definitzen: irudien dotorezia, tonuaren oreka, unibertsaltasun gogoa, tradizio kultuaren eta koblakaritzaren baliatzea egozten di zkio hitzaurrean Izagirrek. Gehituko genuke hizkerarekiko xera, herriaren literatur ari mira, arnas goratzeko gura. Eta, hara, aski azkar konturatuko da poesia irakurle alferrena ere poema narratiboak badirela halaber —dena delakoa dela p oema narratibo izendapen hori —: “Esperantzazko solasa ” edota “ Haurra eta katabuta ”, ia ipuintxo bat ko ntatzen dizutenak. Baina ez zaio bereziki kostako, era berean, bestela ebakita dauden poemak identifikatzea, koplariagoak: “Pariserat bidez ” —Arnaud Oihenarti kuku — edota “Amodioaren urrentzia ”. Ez gutxi kantatzeko modukoak begitandu zaizkit, Oskorrik “Negu partean mizpira ” eder harekin egin bezala —“zu nitaz baino ni zutaz nago/ askozaz gehiago zale” —. Izan ere molde bitako poemak aurkituko ditu, batzuk libreak eta besteak lotuak. Baina guzti guztiak esan daiteke direla aski askeak, aski buruaskiak, are as ki bustiak: lerratzen dira nolabaiteko espiritu kritiko batekin. Eta, zer demonio, batzuek badute tarteka ukitu apokaliptiko bat, oso garaira datorrena: “Etorriko da eguna/ lurra ikaratu eta eraitsiko baita dorrea” (…) “eta orduz geroz oin berriek ebakiko dute bidea” (…) “etorri behar baita eguna/ dena berdin izatekoa”. Zoperna handia baita, uholde jenerala, jainkoak bidalitako zigorra; edo, nondik begiratzen zaion, bedeinkapena. 2014 0223 Noizbait hasten baita Anjel Lertxundi , Hunik arrats artean Lur, 1970 Berrogeita lau urte luze eta oparoko ibilbide literarioa noizbait hasiko zen. Eta abiapuntua Hunik arrats artean honetan kokatu behar. 1970. Gutxigatik, Rafael Berrioren diskorik merezi ez duen urtea. Ipuingintza huskeria izatearen ustetik libratzen ari zen garaia. Anjel Lertxundi “izan zen lehena, Martin Ugalderen ondoren, ipuina modu sistematikoan lantzen eta gener o honi literatur balio osoa ematen”, esango digu Izagirre Mendiguren tandemak. Ipuin liburuaren azal hegala mintzo zaigu orain, akaso ausarki, estreinakoa baitzen, hogeita bi urterekin argitaratua: Anjel Lertxundi “euskal literaturako ipuinegileen artean o nenetako bat da”. Hasier Etxeberriaren Bost idazle elkarrizketa liburu an aitortzen du Lertxundik azal hegal horrekiko ahalkea; berak idatzi ez zuela aitortzeaz gainera. Emaitza gogoangarrienak nobelagintzan aitortu bazaizkio ere —Hamaseigarrenean, aidanez; Otto Pette —, Espainiako sari nazionala saiakera batekin irabazi duen arren —Eskarmentuaren paperak —, hasieran izan zen ipuina. Kasu honetan ipuin aski laburra, errebueltarik gabea, ez gutxitan bihurria. Tarteka, hegoamerikarren errealismo magiko deit u hura gogorarazten edo diguna. “ Luisa ” ipuinean, esate batera, eta ez bakarrik “maitasuna ahariekin egiten” dutelako; protagonistagatik: “hamabi urterekin haurdun zen eta ez zekien aitaren berri. Augusto bere aita izan zezakean. Edo Augusto, bere anaia. Edo Augusto, bere etxean bizi zen lengusua”. Marteka saiakeratxora gerturatzen den ipuina, iritz itik iristen dena: adibide dira “ Pentagrama bat osatu ezinean ” —abeslariek, “musika fusilatu, hurkatu ditek, hitza salbatzearren” — edota “Bizardunen bizarra eta lor etokia” —“Egun, estruktura etsai bat dugu eta ertilariak dira estrukturen salatzaileak” —. Tarteka eta marteka, azkenerako, izateko gure herri aren berri ematen digun ipuina. “ At joaten geranean ”, erakusgarri gisa: “Literatura eta ertia burgeskeriak dira”, a urrerago esateko “Marx bakarrik irakurtzea da burgeskeria”. Baina, tira, Lertxundik esaten zuen jada, 1970ean dagoeneko: “Snob zale gehiegi dago gure herrian”. Berrogeita lau urte ez dira alferrik pasa, ordea; gauza batzuetan, onerako gainera: “Ba diat nik lagun bat astero Zeruko Argia n idatziarren xentimorik kobratzen ez duena”. Lertxundiren obra gerora hazi da, sendotu, gainditu ditu hasierako ipuin haiek. Baina ia mende erdi bat geroago irakurririk, eta emailu batek kolpatzen digun bezala, “nekerik gabe atzemango dugu idazle baten sena bideratu zuela genero baztertu honek”. Ibilbide literario luze eta oparoena ere, beti, noizbait hasten baita. 2014 0330 Literaturan bertan Pablo Sastre , Eguzkipekoak Alberdania, 2003 Ez dut sobera ozen esango, badaezpada, baina Pablo Sastre da gure idazle ahaztua. Gure idazle ahaztuetako bat, bederen. Ez dut sobera ozen esango badaezpada, orain edozer jar daitekeelako modan berehala, batek daki ze mekanismo estrainioren arabera. Ezin asmatuzkoak dira sare sozialen bideak. Baina, bai, ez da esaten dudan lehen aldia —gutxienez, neure buruari —: ez du behar bezala ko aitorpenik izan Pablo Sastreren literaturgintzak. Bost axola. Literatura beharko litzateke interesatzen zaiguna, ez hainbeste errekonozimendua. Eta handik ugari aurkituko dugu Sastre Enean. Narrazio luze labur, azkenaldian saiakera, liburu berezi bat ebatsi diogu gaurkorako, harribitxia: 103 pieza labur, arin, ttiki, beste hainbeste liburutako pertsonaiengan inspiratutakoak. Jolasa sinplea da: jendeen historiak kontatzen dituzten liburuak irakurri, eta gero liburu bakoitzari buruzko testutxo bat idatzi . Irakurketarekin egin dituzun lagun horiek irakurleari aurkeztu, nolabait. “Azken batean, nire bizitza, hein handi batean, besteen bizitza baita, eta gehien miresten ditudan lagunetako asko liburuetan, ez hain gutxi liburu honetako liburuetan aurkitu ditu t”. Hemen eta orain sinatzeko modukoak iruditzen zaizkidan hitzak. Eguzkipekoak har daiteke irakurle baten irakurketa gida, katalogo, bilduma gisara. Har daiteke literatura unibertsalaren laburpen gisara. Har daiteke ipuin liburu gisara. Har daiteke tarte honetan egiten saiatzen garen liburu iruzkin sorta gisara. Denetarik aurkituko duzu bertan: hango hemengo, atzoko gaurko, beti ere lehenesten dela jende apalarekiko mira, errespetua, gorazarrea, ezezagunarekiko kuriositatea, desberdinarekiko burkidetasuna. Literatura handiko tituluak bildu dira. Bestela askotan dira, ez idazleen liburuak, baizik eta bizitza zirraragarria izan duen jendearenak, ez gutxitan jende horrek berak idatziak. Eta kasu guztietan ere jakingarri gertatuko zaizkigunak. Gerora Sastreren saiakeretan aurkituko dugunaren zantzuak igartzen dira: “inork ez bide zuen sumatzen inolako erlaziorik bere konfortaren eta inguratzen zituen munduaren dekadentziaren artean”. Tarteka, gainera, umore dosi doiarekin gatzozpinduta: “Molloyk, beste aktibitat e aipagarri batzuen artean, aldian aldian bere amari bisita egiten zion”. Eta liburua bururatuta, hondarreko hausnarketa bat: zenbat geratzen zaigun oraindik irakurtzeko, zenbat gauza gozo gordetzen dizkigun artean literaturak. Azken batean, literatura bizitzeko ustea sendotzen dizu Sastreren liburuak. Non ez den literaturan bertan bizitzekoa. 2014 0511 Betetzera jarrita Askoren artean, Hamairu ate (itzulpena: Joseba Sarrionandia eta Mitxel Sarasketa) Elkar, 1985 Literatura zulatua izateak hori dauka, hutsuneak nolabait bete beharra. Eta sartzen direla tarteka tartean bestela nekez sartuko liratekeen gauzak. Adibidez, erdal umore beltzaren antologiak. Luze gabe, Hamairu ate izeneko hau, zenbakiak hatxe bakarra zeraman garaikoa. Aukeraketaren arduradun, bi: Joseba Sarrionandia eta Mitxel Sarasketa, berdin arduradun itzulpenarenak. Argitaratu urteari begira, presondegian ondu zen antologia. Presondegiko baldintza eskasekin, pentsatzekoa da. Hauxe utzi zuen emaitz a: ipuin motz motzak batzuk, are motzagoak besteak —pentsa, aforismoren bat ere bai noizean behin, Francis Picabiaren hau esatera: “Mirestea, gaitzestea bezala, arrazoi txarren gainean eraiki ohi da” —; eta guztiak ere egiazkoena omen den umoreen artean bel tzenari dagozkionak. Autore batzuk ezagunak, Franz Kafka edota Gabriel García Márquez. Beste batzuk erreferentziazkoak, Ambrose Bierce edota Pere Calders. Beste batzuk gehiago ezagutu beharrekoak, Saki edota Max Aub. Eta beste batzuk harrigarriak, Kostas A xelos edota Gonzalo Suarez. Eta gehiago, noski hamahiru guztira. Gainontzekoak deskubritzea —adibidez, Leonora Carrington —, hori bai, utziko dugu irakurlearen eskura. Segidarik izan ez zuen “Erdal umore beltza” saileko ale bakarra —lastima! —, liburua berez ez da gauza handia; esan nahi dut, erdal umore beltzak mereziko lukeela antologia txukunago bat euskaraz. Adibidez, Anthologie de l’humour noir hartara gerturatuko litzatekeen zerbait, hemengo hitzaurrean aitortzen den bezala, “klasikoa eta eredua delako, Andre Breton surrealistarena” —hainbesteraino klasiko eta hainbesteraino eredu, hango autore testu batzuk hemen ere aurkituko ditugula, Picabia, Kafka, Carringtonenak —. Eta Gonzalo Suarezek badu ipuin bat nabarmena, “ Non lurra esferikoa dela frogatzen den ” izenekoa. Pere Calders, oro har, beti, da garantia, eta “ Trena ” eta “Hautsetatik gatoz ” eta gogoan hartzeko modukoak. Eta Kostas Axelos izango da, sorpresa atseginena izateaz gain, antologiako guztien artean finena. Baina izenburuak ondo islatzen du anto logiaren izaera, orokorrean antologia batena: ate bat eskaintzea, ate bana, kasu honetan hamahiru autoreon obra ezagutzeko. Gonbita da antologia. Eta, hartara, eskuartean dugunak betetzen du bere funtzioa. Literatura zulatua izateak hori dauka, hutsuneak n olabait bete beharra. Eta sartu beharrean erdal umore beltzeko ale gailenak zuzenean, sartzen direla tarteka tartean bestela nekez sartuko liratekeen antologiak. Ate forman sartu ere, funtzioa beteta, hutsunea neurri batean betetzera jarrita. 2014 0615 Gogoa sartzen dizu Irene Nemirovski , Dantzaldia (itzulpena: Eider Rodriguez) Txalaparta, 2006 Irene Nemirovskyren lanik ezagunena da, zalantzarik gabe, Suite frantsesa . Rafael Chirbesek orriotan bertan seinalatu zigun nobelatzarra; norbere ipurdia salbatzeko karrera horretan, gure garaiaz ere ari zelakoan: “Gerretan, etsaiaren aurrean gertatzen diren ihesaldi handiak duintasun ezaren eredu dira, edozein zapaltzen da, edoz ein entregatzen da norbera salbatzeagatik. Irakurri duzu Irene Nemirovskyren eleberri zoragarri hori, Suite française , alemaniarren mehatxuaren aurrean Parisetik nola ihes egiten duen? Bada, horrelako zerbait, baina ustezko bake sozialaren garaian”. Euskar az, haatik, Dantzaldia rekin egin zuen 2006an debuta —gerora etorri dira Arimen maisua, Suite frantsesa bera, Birjinak eta Odolaren sua —. Euskaraz debuta, euskalduna zenak. Euskalduna baitzen Nemirovsky, berak eta bere biografoek esaten dutena egia bada beh intzat —eta ez dakit, hartara, manualetan eta zergatik ez duten sartzen frantsesez idatzi zuten idazle euskaldunen artean —. Euskarazko lehen itzulpen honek asko zor dio, noski, bi urte aurretik, 2004an, Suite frantsesa ren eskuizkribua deskubritu izanari. B aina zerk ez dio zor Nemirovskyrenean deskubrimendu hari. Kontua da bigarren jaiotza horren aurretik Dantzaldia k egin zuela famatu idazlea, 1930.enean argia ikusi zuen eleberriak. Ez dezagun erabat ahitu, ordea, liburuaz aritzeko daukagun tartea. Suite frantsesa ren aldean Dantzaldia da nobela bat laburra, zuzena, kontatu nahi duen hori baino kontatzen ez duena: senar emazte aberastu berri batzuek ez diote alabari parte hartzen utziko emango duten lehen dantzaldian. Hori kontatzen du eleberri laburrak, eta n ola alaba mendekatzen den. Beste ezer ez. Zertarako. Nahikoa zaizkio 6 urteko haurrentzako liburuen neurrikoak diren letrekin osatutako 113 orrialde eskasak —kendu, bide batez, hitzaurrearenak —, Eider Rodriguezek “torturatzen zioten gaiak” definitu dituena k aletzeko: ama alaben arteko harremanak, aberats berriak, diruaren likitsa, kultura judua eta mendekuaren arma. Aletzeko, gainera, airean eramaten zaituen estilo batekin, arnasa hartzeko betarik apenas uzten dizun tentsio batekin, Rodriguez berriz: histor ian zehar herri, etnia, belaunaldi, zoko, geografia eta mende guztietan errepikatzen diren gertaera mitikoak pertsonalizatzen —Kampf senar emazteak eta haien alaba Antoinette —, geografia zehatz batean —Paris — eta kronologia jakin batean —1920ko hamarkada — finkatzen. Labur, Dantzaldia k gogoa sartzen dizu Nemirovskyren gainontzeko guztiak irakurtzeko jarraian. Eta euskaraz ere baditugu mordoxka, manualetan eta agertzen ez zaigun arren. 2014 0720 Freskura atseginean Jokin Muñoz , Atlantidara biajia Alberdania, 2000 Ez dakit nik zer dugun uda partean bidaiekin, urtean zehar egiten ez ditugunak denak egin nahi izaten ditugula. Baina fisikoki baino nahiago duenak bidaiatu liburuetan, urteko edozein sasoi zaio aldeko horretarako. Eta, udako gomendio, ez ote naizen ari proposatzen metabidaia bat. Ez, tituluak iradoki bezala, prezisamente Atlantidara. Ez, idazleak propio hala nahita, eusk aldun askoren imajinarioaren baitako Erriberara —Valdorbatik barna —. Ez. Katalunia aldean soldadu egon direnek, bai, baina zerbitzu garaikideagoak egiten ditugunok ere ondo ezagutzen, eta ondo pairatzen dugun Castejonera baizik. Zehatzago amona zenaren etx e handira, paseoan. Zer eta korraleko tejabana azpian esertzeko goxo goxo, gaueko freskura atseginean. Mendizaleen ohitura hautsiz, Etxauritik eguerdian aterako da ni bidaiaria, lau egunen buruan besta egiteko. Bitartean gertatzen zaizkionak, eta bururatze n —bidaia oro baita, eta batez ere, barne bidaia —, hobeto irakurleak berak deskubritzen baditu. Gauzatxo bat bakarrik: ez espero hemen kontzesio, erruki, miserikordiarik; bertako kontu guztiak, Jokin Muñozek idatziak dira. 2014 0803 Baina bizirik Xabier Montoia , Hezur gabeko hilak Susa, 1999 Gerra zikina existitu izanak gerra garbirik egon dela pentsatzera eraman gaitzakeen bezala, ausartzen gara esatera tamaina aldetik gerra diferenteak egon direla. Gerla Handia deitzen diogu, hartara, 1914 1918 artean eragin zuen txikizioari. Nahiz gerora gertatu diren handiagoak. Nahiz gerra bat sekula ezin daitekeen gerta txiki, ez behintzat bizi izan duenari. 14koa, ordea, handia izateaz gainera, ez zen inolaz ere arrotz izan euskaldunontzat; geratu zitzaigun bakarrik iparraldera. Armiarmako lagunak ari dira, haatik, gogoratzen efemeridea. Astez aste argitaratu ziren Eskualduna eta Euzkadi agerkarietako testuak on line jartzeaz batera, esaten digute: bizi izandakoen kronika eta oroitzapenen bitartez jaso zuela gure literaturak I. Mundu Gerlaren testigantzarik fidelena. Kirikiño eta Batxiren kronikekin, adibidez, edota Jean Elizalderen 57a g erlan. Baina narrazio eta eleberriek ere hartu dutela gaia, XX. mendean, halaber XXI.ean. Bi mendeon arteko saltoan argitaratu zen, hain zuzen, Hezur gabeko hilak . Xabier Montoiaren bigarrena den eleberri honetan —“beste ezusteko bat eman digu”, zioen Marko s Zapiainek orduko hartan —, Jean Etxegoien eta David Mandel soldaduen guduketa garaiko gorabeherak kontatzen zaizkigu. Euskalduna bata, errusiarra bestea, frantses dira biak paperean, eta, garrantzitsuago, gerrako lehen lerroan. Noski, izugarriak dira bata iletakoak, sekula erori gabe futbol partida baten narrazioan. Izugarriak dira noski batailaren ondorengoak, “soinetik bereizi besoak, zango solteak, buru baten zatiño ezagutezinak”. Baina berdin dira hemen izugarriak, noiz ez diren areago, hurrengo bataila ra artekoak: Etxegoien eta Mandelen arteko solasak, maiteaz, iragan bizitzaz, gizajendeaz, gerraz, jendarteaz, etorkizun denaz. Ahaztu gabe laguntasunaz. Laguntasun gordin eta muturreko baten istorioa baita, azken batean, irakurle maite, Hezur gabeko hilak . Eta ez sobera abegikorra euskaldunekiko: esaterako, Piarres Landa elkartzen zaienean, saratarra, 57koa —Jean Elizalde bezala —. “Frantsesez ere ez dakien ezjakin hori?”, dio Etxegoien eskolatuak. “Bertze euskaldun alu bat! Ardi eta emazte hilen bortxatzai le gorrotagarria”. Baina, oroz gain, basakeria handienaren erdian ere, bizitzaren aldeko kantu baten aurrean gaude. Edo gautza: “Berdina duk guztien lehia: une bat gehiago, bertzerik ez bada ere, bizitzen jarraitzea, handizki pairatu behar izan arren. Neho rk ez dik nahi mundu satsu honen uztea!”. Rosario ez dakit sainduko iraultzaile hark esan zuenaz bestera, alegia: “Hobe okerturik baina bizirik ezen ez harro katabut baten barnean”. 2014 0928 Erreparatuko bagenie Miguel Torga , Piztiak (itzulpena: Bego Montorio) Alberdania, 1997 Hara: “Vilarinhoko biztanle guzti guztientzat, salbuespenik gabe, gauak gau ziren; iluntasuna besterik ez. Eta egunak are okerrago, argitasuna gorabehera. Aberats nahiz pobre, ez zioten ez eta eguzkiaren distirari erreparatzen. Jan egiten zuten, edan, eta ildoak ireki, kondenatutakoen egonarriaz”. Ai, alabaina, erreparatu izan baliote gauari, egunari, eguzkiaren distirari, erreparatu izan baliote aurre aurrean zutenari, Miguel Torgak erreparatu bezala, ikusiko zuketen izan badela besteren artean piztia saldo bat, piztia gordin, goxo, anker, hunkigarri saldo bat. Luze gabe, Piztiak honetan bildutako horiek guztiak. Ez dakit zergatik, animaliak literaturan haurrentzako bazka izan ohi dira. Gizajendearen trasunto onbera, zuri, kalterik gabeko izateko, edo, kasurik onenean, ume koitaduak beldurrez akabatzeko. Aitzitik Torgarenak, Bego Montorio itzultzaileak hitzaurrean g aztigatu gisara, ez dira Disney faktoriako piztia melengen abenturen parekoak. Piztia horiek asko, gehiegi gogorarazten dizkigute hezur haragizko gizon emakumeak: eperrek, esate batera, “intzirika, pertsona ahotsa izaten zuten kasik, erruki eske”; aurrerag o, ardia, “hasi zen marraka eta marraka, ume batena zirudien etsipenaz”. Hainbeste non, hankabiko nahiz lauoineko, piztieria guztia gertatzen zaigun azkenerako etxeko: Nero, Mago, Premu, Soraio, ispiluan agertuko zaizkigu geure burua bertan begiratzera aus artzen garenetan. Txitxarra kexu da, baina berdin beharko genuke guztiok: “Lan egitea patua balitz bezala!”. Haren aldarria egin beharko genuke gure lelo: “Kantatzea bizitzan sinestea eta heriotza gainditzea dela”. Eta orain artekoak gutxi balira gainera, Miura zezenak eskainiko digu zezenketak benetan maite ditugunok beti amestu dugun korrida: toreatzailea adarkatua suertatzen dena. Piztiak bildumak, 1940an lehen aldiz argitaratua, askoren ustez mugarria ezarri zuen Portugalgo ipuingintzan. Pertsonalki iru ditu zait gogoangarri. Eta, ondorioz, harrigarria nolaz ez duen Torgak gurean izan itzulpen gehiago, pitxi honen ondotik, beste batzuek izan duten moduan. Montorio berriz —eta bide batez, itzulpena da kategorikoa —: aje zaharra, zoritxarrez, portugesezko li teratura urrunekotzat jotzearena. Piztiak dugu, behintzat, beste gaixotasun gaiztoagoren baten aldean, lusopatian erortzeko modukoa. Eta azkenerako, ondorio gisara: ai, erreparatuko bagenio gauari, egunari, eguzkiaren distirari, erreparatuko bagenie Miguel Torgak egin bezala piztia bat eta bakoitzari. Ipuin liburu honen moduko literatura gozagarri gehiago izango genuke hartara, eta besterik ez bada. 2014 1102 Erdibidean geratzea ere Ixiar Rozas , Edo zu edo ni Erein, 2000 Mende hasierako ebento literario nagusia beste bat izan omen zen, argitaletxe bereko beste nobela bat, modu berean emakume batek idatzit akoa. Baina, alajaina, Ixiar Rozasen estreinako liburuaren harrera ere ez zen izan nolanahikoa. Luze gabe harrera kritikoa: kaleratu eta ondorengo lau hilabeteetan, zortzi kritika literario. Batzuk, auskalo zirrarak eraginda, pertsona berak idatziak, berts io mejoratuan edo: “Bizitza aldatuz ” izenarekin lehenik, “Bizitza berreskuratuz ” gero. Kritiken hemeroteka markagailu balitz, 5 eta 8 esango genuke, Rozasen alde. Baina konpetizioa baino, literatura lehenetsi nahi duen tarte honetarako, hara: Graziana Barrenetxea dugu nobelako protagonista, 58 urteko emaztea. Bidegurutze batean aurkitzen da, seguru bere bizitzako garrantzitsuenean. Senarra du, nola esan, etxera iritsi, sofan etzan eta telebista pizten duen horietakoa. Seme alabak habiatik kanpo , lagunik apenas, bizitza soziala mugatuko zaio merkatuko erosketetara. Eta gero dago adinaren mamua, zahartzearen izorratzea. “30 urte ezkonduta, 10 auzo horretan, 28 Agustin jaio zenetik, 24 Laurarekin, eta horietatik zenbat izan ziren niretzat”, galdetu ko dio bere buruari. Galdetzeko gero, “egon al daiteke hilik norbera, hilik egon gabe”. Egiten duen arte bidaia bat, ezagutzen duen arte Anjel, txoferra, autobusa aparkatzeko garaje finkorik ez duena. Ez da izango, ordea, kromo kanbiatze soila, ez bada bi zitza berri baterako atea. Z alantzati: “Nola egingo diot uko egun batetik bestera azken hogeita hamar urteotako bizitzari”. Bada, igarriko diozue nobela irakurri ahala: aldatzen da bizitza, bai horixe, aldatzen du protagonistak, zehatzago esanda. Kontakizun ak aldatzen duen bezala, lehenengo, bigarren, hirugarren, narratzailea; aldatzen duen bezala narratzaileak solaskidea; berdin aldatzen da denbora: orainetik iraganera, iraganetik orainera. Eta egia da edabe, akelarre, sorginen irudia erabiltzea irudi liber atzaile gisa, zer nahi duzue esatea, pereza pixka bat ematen duela. Baina liburuak pasatzen duen mezua, mende hasierako ebento literarioak pasatzen zuena baino askoz ere iruditzen zait askatzaileagoa. Eta alde horretatik kritika errepikatzaileak arrazoi zu ela: bizitza aldaketa baino, bizitza berreskuratze baten istorioa da hemen kontatzen zaiguna, gaur hain modan dagoen ahalduntzearen bidetik. Bukaerak sorpresa du, gainera. Eta epitafio gisa ere balioko lukeen sententzia hau: “puzzlea osatzeko modu asko dag oela ikusi dut eta ez dagoela zertan osatu, erdibidean geratzea ere zilegi dela”. 2014 1207 Aliziak baino fantasia gehiago Harkaitz Cano , Telefono kaiolatua Alberdania, 1997 Gauza serioa da, baina parrimurria eskapatzen zait niri: “1994. urtean argi taratu zuen bere lehen liburua: Kea behelainopean bezala izeneko poema bilduma. Urt e hartan bertan argitaratu zuen Pavlov en txakurrak saio hibridoa. 1995ean, Radiografiak ipuin liburua eta Beluna jazz nobela argitaratu zituen. Euskaldunon Egunkaria n ere irakur daitezke bere idazlanak. Gaur egun Zuzenbide ikasketak egiten ari da”. Eta ez 55 urtetik gorakoentzako programa batean: 1975ean jaioa, 22 urtetxo baino ez zituen Harkaitz Cano k Telefono kaiolatua argitaratu zenean, 1997an, eta bibliografia hori jarri ahal izan zuenean azalhegalean. A uskalo nork pasatzen zizkion Zuzenbideko apunteak. Ez baita ulertzen bestela. Esan nahi dut, Rimbaud euskaldunik bada, Cano izan daitekeela hautagai nagusia; bikaintasuna eta loria hogei urteen bueltan lortzen hasi zen gure idazlea. Denek ez zuten berehalakoan ikusi. Edo aitortu zioten bibliografia gorabeheratsua. Garai hartako kritika batek konparatu zituen Telefono kaiolatua eta Beluna jazz aurrekaria: “Liburua interesgarria bada ere, gustora irakurri badut ere, aitortu behar dut ez duela bete lehengo eleberria irakurtzean sortu zitzaidan ikusmina”. Milurte berriko hamabosgarren honetatik, iruditzen zait pareko zahartu direla biak: lehen irakurketa hartako zirr ara berritzen dizutela, alegia, “Aldatz behera itsasoan ”, “Koltxoia ” edota “Whisky & N olotil ” ipuinek. Ipuinak eta poemak, baina iruditeria partekatzen dutenak: Heineken —begiak erabat zabalik zituela hil zen bati betazaletan txapak jartzeko —, Gillette —Jimi Hendrixek kopetan alderik alde ebakia egin eta koka xehetua zinta batean jarri ondo ren zinta hori buruan lotzeko —, Camel —geltokiko orratz zainaren alabaren ahoan kokatzeko —. Poetika moduko bat aurkezten dutenak, auskalo Canorena, gutxienez idazle berrientzat: “Urrutira joan zinen, urruntasunean zure idatzietarako ihesaren lasaitasuna au rkituko zenuelakoan. Iragana, hutsean emandako pauso bat zela eta, ahaztu egin nahi zenuela. Ez zenuen oraindik ikasi etorkizuna iraganera heltzeko lasterbide bat baino ez dela”. Eta ipuin batean aurki daiteke liburuak uzten duen inpresioa: “Aliziak baino fantasia gehiago nuela buruan”. Horiek gutxi balira, bozgorailuetatik Beti Mugan taldearen musika ozena: moztu ilea ispilu atzean etzanda daude zure begiak. Ezin erabat objektibo izan, beraz, liburu honekin. Diru propioarekin erositako lehenetakoa, memoria literarioan geratuko da portada lila arrosa, ukigarria, Olariagaren hiru telefono poste harilkatuekin. Eta orduko irakurle hura, bertan betirako kaiolatua. 2015 0125 Mapa eta lurraldea Uxio Novoneyra , Bazterrak (itzulpena: Koldo Izagirre) Pamiela, 1988 Galizia, Lugo, Coureleko mendietan barrena ibiliko gaitu Uxio Novoneyrak. Ibili gintuen bezala paraje berdintsuetatik Anxel Folek Kriseiluaren argipean . Hegoalderago bidaiatu ginen Xose Luis Mendez Ferrinen Mugaldeko jendea rekin, Ourense aldera, Galizia eta Portugal bereizten dituen arraiara —hain ju stu Miguel Torga portugaldarrak Piztiak bilduman bisi tatzen zuen Tras os Montes haien bestaldera —. Dena dela, beste garai batzuk ziren —Josu Landak, argikari honetantxe esan bezala, Novoneyraren poemen iritzira: “Baten batek galegotik gehiegi itzultzen ari dela pentsa dezake” —. Beste garai batzuk ziren, itzu ltzen genuen galegotik, Novoneyra, Fole, Mendez Ferrin, guztiek ere partekatzen zuten lurralde bat, mendi, landare, animaliez egina. Z erikusirik ez Iolanda Zuñigaren Post it bizitzak ipuin liburuak erakusten dizkigun Vigo eta enparauekin. Horiek gutxiek, o rdea, eta gehiagok, osatzen dute euskaraz irakur dezakegun literatura galegoaren kartografia. Koldo Izagirreren itzulpenean, eta bi liburukitan —antza, papera merkeago zegoen laurogeietan, edo ez hain gare sti behintzat —, Luis Pimentelen Sombra do Aire na H erba eta Celso Emilio Ferreiroren Longa noite de pedra poemategiekin batera, gerraondoko poesia galegoaren hiru oinarri nagus ietako bat da Bazterrak . Coureleko gailur ilunak, beraz, otso lurrak, euri, elur egunak. Beste ezer baino lehen, leku izenak, “haie tako asko esanguratsuak eta denotazio indar handikoak”, Izagirreren hitzaurrean. Horrexegatik daude galegoz, Pia Paxaro, Boca do Faro, Devesa da Rogueira. Pixka bat Joseba Sarrionandiak egiten z uena Ruper Ordorikak abestutako “Izen zaharrak ” hartan, edota Oskar Alegriak Emak Bakia baita ezin ederragoan, itsas azpiko harkaitz, etxe izenekin. Ez bakarrik, ordea: osinak, txiribiak, mendabelarrak, kardulatzak, andagarratzak; balirudike hasiberrientzako botanika gida baten aurrean gaudela, plazer estetikoa ahaztu gabe, hori bai. Baina, guztiaren gainetik, natura, bere gordinean, bere osotasunean, eta ez hiriarekiko kontrajarri, ez eta bereziki gizajendearen gogoa aletzeko eran. Nahiz “hemen ongi somatzen dela gizona zeinen guti den”. Eta gizona dioenak dio emakumea, eta gainontzeko genero guztiak, noski. Hirurogeietan galegoen artean nagusi izan zen poesia soziopolitikoaren aurreko poesia da Novoneyrarena. Garai batean gehiegi itzultzen zela uste bazuen inork, gaur egunean zilegi da pentsatzea gutxi egi itzultzen dela euskarara galegotik. Inork lurralde hori mapan zehatzago marrazten duen artean, ordea, ez ahantzi: Coureleko zeru lurrak, Galizia Portugal arraiakoak bezala, berdin Vigokoak, dira azkengabeak. 2015 0222 Hau deitzen da politika Piarres Larzabal , Herriko bozak Auspoa, 1962 Teatroa, daukagu erabat ahaztua. Nahiago nuke bakarrik hemen; aldiz ea nor doan gaur antzokira, are ea nork ateratzen duen testua irakurtzeko kuraia. Eta aitzitik ditugu teatro idazle azkarrak, Piarres Larzabal, aurten jaio zela mendea. Ibon Sarasolak: “Apaiz. Epe honetako autorerik hoberena. Ehunen bat obraren egile”. Larzabalek konfirmazioa: “Uste dut ehun ta hogei bat obra, handi eta ttiki, luze eta labur idatzi iz an ditudala”. Lehen ikusgarria, Irri eta Negar , gizon mozkor baten merkatutik etxera sartze a, Gure Herria aldizkarian argitaratzen zuena. 1934. Beste Piarres batek, Xarriton: “Irri eginarazteko xedea besterik ez dute hastapenean. Laster, irri eta negarren artetik, entzun ikusleari zenbait gogoeta eginarazi nahi dizkio. Gizarte arazoak harrotzen dituzten komediak dira”. Xarrito nen ustez Larzabalen larrienak: Orreaga, Paper mende, Sarako lorea, Urriki l atza 1964an, gero Lana eri, Suedako neskatxa 1965ean, Ibañeta eta menturaz hoberena, Matalas 1968an —Sarasolak berresten du azkena: “haren obrarik interesgarriena” —. Labur, Larzabalek berak idazlan osoen 6. liburukian dioena: “Otoi euskalduneri erakuts die zaiegun nolakoak diren eta direnarekin zer egin dezaketen. Bizia lagun dezala teatroak, biziarekin kurrituz. Ikusliarrak bete ditzagun ez bakarrik iragan ederraren penez, baina egiteko denarentzat xede suharrez”. Eta badakit lehenik departamendukoak direla , baina zer nahi duzue esatea: Matalasen bizitza eta mirariak baino, Ibañetako patriotismoaz bestera, puskaz gehiago gozatu dut udal hauteskundeen i tzulian ari den Herriko bozak honekin. Pertsonaiak, bozetako egunetan ardo gorritik edaten duten gorriak bat etik, zuritik edaten duten zuriak bestetik. Bakoitza bere aldeko bozen bila. Gehi Pako mozkorra, noski: “Heldu da bozkatzeko tenorea, ez da orduan erregerik ni baino ohoratuagorik”; “Ha zein goxo den hola jaun handi batzuen, zure eskale bilakatuta, ikustea !”. Eta Kattalin, ostalertsa, auskalo nagusia, baina a ze jefa: “Politika egin behar dela nahi dut, bainan politika saltsa… Hanitzentzat saltsan artzea da politika egitea”. Pakok, gorriak eta zuriak edan ondotik, sententzia: “Berdin denek leher egiten ahal dute enegatik”. Bainaren bat jartzearren, zalantza izan dut pertsonaia batekin, burxoroa baita. Gertaldi oso bat ematen dute haren kontura iseka: “Zakurrak saingaz eta haurrak harrika lotu zaizko”. Halere, azken gertaldiak ahantzarazten dizkizu oro makurr ak. Pakoren bozarekin, bozen kondaketarekin, bikaina. Ezen ondo baitio Kattalinek: “Ez izan beldur… Hau deitzen da POLITIKA”. 2015 0322 Mundu jakin bat Jexux Mari Mendizabal , Ilargia lekuko Erein, 1989 Geografia literario batzuek fikziozkoa dute izena. Gogoratu gurean Otsabide, Trilluelos, Obaba. Beste batzuek, aldiz, ez dute zertan asmatu izenik, eta ofiziozko mapetan agertzen direnak ekartzen dituzte literaturara: esate batera, Bera, Biriatu, Behobia, Pausu, Irun, Hendaia, Hondarribia, Jesusmari Mendizabalen Ilargia lekuko narrazio bilduma honetan. Joserra Garziak, hitzaurretik, “nobela izeneko askok lortzen ez duena lortzen duelarik: mundu jakin baten islada, ikuspegi askotatik eta askotariko ikuspegiz ematea. Polifonia deitzen diote horri adituek”. Eta zein da mundu demonio hori, ez baita bakarrik geografia: bada, “Bidasoa behereko kontrabandisten mundua” —gehi, azken ipuinean, Hondarribiko alegia aspaldiko bat, bonus track gisara —. Kontrabandistak, beraz, bai, “gau hotzetako gizon busti haiek”. Baina ez bakarrik: berdin etxean zain dauden emakumeak, zelatariarena e giten duen atsoa edota txalupa bitartez aritzen diren arrain saltzaileak. Eta ez halaber bakarrik tabako ron eta kanela: berdin hezur haragizko pertsonak, “marroki, portuges edo dena delakoak, Frantziko aldera eramateko”. Ondo esan zuen Josu Landak 90ean: pertsonaiak abenturero bezala aurkeztu gabe, heroismo erromantikoetatik urrun, kanpoko ikuspegi batek sortarazi ohi dituen joera moralizanteak erabat baztertuz. Baina Landak berriz ondo esan bezala, pertsonaiak modu positiboegian agertuta, “apenas maltzurk eriarik dagoen eta jende guztiak fideltasunik handienarekin jokatzen baitu aldioro”. Akaso izango da bilduma honek ahozko literaturarekin daukan zorraren ondorioa, ikuspegi apur batean manikeoa. Baina zorra ez da nolanahikoa, egileak berak aitortzen du: “P aperetan ez dugu euskaldunok ezer asko esan eta gurerik apenas datorren dokumentaturik. Alde horretatik motz mutu izan garen arren, ez ahotik belarrirakoan horratik!”. Garziak ere eskertzen dio ahalegina, nahiz egin aditz okerrarekin: “kontakizunak literat ur statusera jasotzeko”. Eta konturen bat aurretik irakurrita geneukan Mikel Tabernaren testuren batean, lehen aipatutako bonus track hori egiten zitzaigun noski ezaguna. Geografia partekatzearen ajeak. Baina gera gaitezen hitzaurrean aipatzen denarekin: “ Zail da gaur egungo euskal literaturan liburu honen sailkiderik topatzen”. Garaitsu har takoa da Obabakoak . Itzulpen —Eguzki kolpea , 2009ko Euskadi sari — eta gazteentzako liburuen egile, balirudike Juan Rulforen hura gertatu zaiola Mendizabali: helduentzako bilduma bakar, osaba ez baina, auskalo informazio iturria ahitu eta isiltasunaren bidea aukeratu zuela. Nork daki behin behinekoz. 2015 0503 Hiria eta ezkontza Natalia Ginzburg , Hirira doan bidea (itzulpena: Pello Lizarralde) Igela, 2001 “Esan ohi da haur asko dagoen etxea alaia dela, baina nik ez nuen batere alaitasunik aurkitzen gurean”. Delia da modu horretan mintzo dena. Hamazazpi urteko neskatoa. Bost neba ahizp en artean bigarrena. A hizpa du a itzindari : “Azkar ezkondu eta, Azaleak egin zuen bezala, handik alde egitea espero nuen. Azalea hamazazpi urte zituela ezkondu zen”. Eta alde egin bai, baina nora? Bada, hirira. Hiriak ez du izenik, II. Mundu Gerra aurreko edozein herrixkaren ondoan dagoen hiria izan daiteke. Bidea, ordea, ez da beti izango ibiltzen erraza. Ezkontza eta hiria, beraz. Hiria eta ezkontza. Bi horiek Deliaren zerumuga z edarritzen duten osagaiak. Hiria etorkizunaren sinbolo, aurrerabide, askatasunarena. Ez derrigor herria irrigarri utzita halere, ez bada urguilu txikia erakutsita: “Denak ez dira gu bezain sendoak. Gu nekazari artean bizi gara eta bera, aldiz, hir itik hurb ilegi hazi da”. B eti ere hiria helburu, hiria xede, hiria jomuga. Eta ezkontza, emakumeak garaitsu hartan izan zezakeen aterabide bakar. Baina, batetik, gainontzeko emakumeen oharrak: “Emakumeari ezkontzen denean hasten zaizkion arazoak. Hor ditun haurrak oihuka, senarra zerbitzatu beharra, bizitza zailtzen duten aitaamaginarrebak”. Bestetik, Delia beraren asmo fermuak: “Pentsatzen nuen ezkondutakoan aske izan nahiko nukeela, eta primeran pasatu”. Noraezean ibiliko dute —“limoi bat bezain berde dago eta beti ahoa okertzen ari da” —, aldiz pertsona sendoa da —“esan nion ez nuela neskame jartzeko gogorik, eta nahiago nuela fabrikan lan egin” —, eta gauzak konplikatzean, desio bakar bat izango du: “Lehengoa izatera itzultzea, nire soineko azula jantzi eta egun ero hirira alde egitea, eta Nini bilatu eta ikusi ea nirekin maitemindua zen, eta Giuliorekin ere pinudian ibili, baina ezkontzeko beharrik gabe”. Hori denori estilo lau, xehe, soil batean azalduko digu Natalia Ginzburgek, hamazazpi urteko narratzaileari d agokion moduan, konplikazio narratibo handirik gabe, hausnar bereziki lodirik gabe, xalo xalo eramaten gaituela lehen hitzetik azkenera, tentsioa mantenduz, atentzioa lotuz, gehiago gosez. Idazle italiarraren obrara sartzeko liburu aproposa iruditzen zait. Gerora etorri zirelako beste bi, Igela argitaletxean berean. Eta beti pentsatu izan dut Ginzburgek Pello Lizarralde bezalako idazle bat —ez bakarrik ona, halaber iradokitzaile a— eraman b azuen itzulpengintzara —auskalo motibo prosaikoagoak ere baziren tart ean—, derrigor izan behar zuela zer edo zer. Eta badu, alajaina, Hirira doan bidea zapaltzera ausartzen denak berehala igarriko dion bezala. 2015 0531 Iruñea besterik Aingeru Epaltza , Sasiak ere begiak baditik Elkar, 1986 Bada, iruindar maiteok, Asiron alkate izendatu izana baino amesgaizto gaitzagorik: adibidez, Pedro Mari Arrieta baztandar rak Hiri Buruzagian bizi izan zuena, pastiza deskubritu ziotelarik. Ordura arte, aldiz, kalma. Karanbola bitxi xamar batengatik: tropa karlistetan soldadu soil, teniente ospedun izatera pasa zen, bataila baten ondotik, liberalekin. Hau, orduan, Iruñea, zer bilakatu zitzaion: “Don Kaxildok bere predikuetan aipatzen zigun Jerusalem eta Babiloniaren pareko zen ikusitako oro”. Dena berri, dena zoragarri, dena gogo izpirituarentzako laketgarri. Eta gorputzarentzako, Urrezko Eskalapoina izeneko kantinara egindako bisitak kasurako. Nor harrituko da gero: “Ez dut leku zoragarriagorik ezagutu Iruñea besterik”. Baina ez da ehun urte irauten duen zorionik —ez eta, zorionez, errejimen foralik —. “Ederra zen, bai alafede, Torres tenientea izatea!”. Harrapatu egingo dute, ordea, karanbola bitxi hartan atzean utzitako diru moltsa kozkorragatik: “Ez zekiat oraindik zer haizen, zorte oneko ergel bat ala egundo baino zakurragoa”. Eta izango zuen akaso Arrietak arbaso kanidorik, lortzen baitu berriz eskapo egitea, kasu hon etan Euskal Herriko hiriburu historikoa omen denetik. “Antzerki txar batetako komeriante txirtxila senditzen nintzen une hartan”. Bertan kontatzen zaizkigun pasarteak lehen karlistadako bukaerari dagozkion arren —hala diosku irakurlearentzako zenbait argib ide dakartzan sarrera modukoak —, liburu osoa zeharkatzen du umore lerro benetan irringarri batek. Adibide ugari ekar liteke, baina, barre ederra atera zidan , esaterako, hasiera partean, Zumalakarregi hiru urtean hila dela, “Don Tomas Zumalakarregi, izan be di gure nagusiko!” oihu egiten duenean Arrietak, auskalo zer jeneral berri agertzen zaienean parean. Haatik ere, kontakizunak badu hausnar sakonagorik, adibidez, gerrari buruzkoak, karlistak noski, susmoa dut ez bakarrik: “Hamabortz urte antsu zeramaat ald e batetik bertzera iraultza delako baten alde”, edota “gerlaren akaberan etxera ailegatzen haiz (…) zorte ona izanez gero, atera hintzen bezain osorik, baina baita atera bezain esku huts ere”. Konpletoa iruditu zait eleberria oso, Aingeru Epaltza artean ga ztetxo baten lehena izateko. 1985. urteko Iruñeko Udalaren literatur sari, noizbait desagertu zen golardo hori, auskalo amesgaiztoa eta ametsa nahasten duten horien eskutik. Eta seguru Epaltza gaztetxoak ere izango direnez egun, zer hoberik, udal gobernu berriarekin euskal idazle belaunaldi berriak aterako balira, Epaltzarenaz gain, Alonso, Aranbarri, Lizarralderena ere baden hiri horretatik. 2015 0705 Aberasteko modukoa Askoren artean, Poemas naufragos (itzulpena: Joseba Sarrionandia) Susa, 1991 Galegotik “gehiegi” itzultzen zen garaikoa da argitarapena: 1991ko maiatza. Zehatzago, maiatzaren 17a, Día das Letras Galegas. Urtero, data horrekin, ospatzen baita egile galegoen eguna, gogoratuz Rosalía de Ca strok 1863koan argitaratu zuela Cantares gallegos famako hura. Zent ra gaitezen gurean: Poemas naufragos: galegoz heldutako poemak. Susa literatura aldizkariaren 27. zenbakiarekin liburuki bat opari. Joseba Sarrionandiak kartzelan itzulitako poemak. Xosé Es tévez eta Iñigo Aranbarrik jatorrizkoak aurkitu eta egile bakoitzaren fitxa txiki bat daraman edizioa prestatu. Eta Koldo Izagirreren sarrera. Elebiduna dena, galegoz eta euskaraz. Zortzi poeta, hamasei poema guztira. Poetak dira: Manoel Antonio, Luis Amad o Carballo, Alvaro Cunqueiro, Aquilino Iglesia Alvariño, Luis Pimentel, Luis Seoane, Celso Emilio Ferreiro, Manuel María. Salbuespen batzuekin (adibidez Cunqueiro, Literatura unibertsalean!), euskaraz hemen baino ez dauden poetak. Noski, denak gizonezkoak. Baina ez da antologia honek islatzen duen arazoa soilik. Urtero, maiatzaren 17ko datarekin, berritzen da polemika. Día das Letras Galegas, berrogeita hamar ediziotik gora, eta hiru dira emakume omenduak: Rosalía de Castro bera, noski, itsusia litzateke be stela. Francisca Herrera Garrido, 1987an. Eta 2007an María Mariño —bide batez, Euskal Herriarekin harremana izan zuen idazlea —. Antologiako zortziak omendu dituzte jada (tira, Manuel María izango da 2016ko idazlea). Eta poesia galegoarekiko interesa agertu duten poeten —Gabriel Aresti, Koldo Izagirre, Itxaro Bordaren — sator lana aitortuta —Iratxe Retolazaren terminoa erabiltzeagatik —, ez ote den lagina, kanona aberasteko ordua. Antologiako zortzi klasikoen aldean, ez ote luketen Luisa Villalta, Xela Arias g isako klasikoek beharko, bizirik daudenen artean Chus Pato, are gazteagoa María do Cebreiro ez ote genituzkeen gehituko. Beste la antologia beharrezkoa baita, Poeta katalan garaikideak haren ildokoa. Kontua ez baita orain arte egindakoa deuseztatzea —eginda ko gutxia deuseztatzeko gaude ba —, ez bada errebisatu, zabaldu, hobetzea —eta ari gara, ez soilik genero, beste norabide batzuetan ere: Lois Pereiroren euskaratzea adibide —. Inoiz irakurri izan dut, auskalo non, nori —ze autoritate moduri —, beste generoen aldean poesia garatua duen literatura —eta auskalo zer den hori — literatura azpigaratua dela —eta auskalo zer den hori ere —. Galegoena ikusita, gehiago iruditzen zait niri literatura baten bizitasunaren erakusgarri. Ekarpen berriekin etenik gabe aberasteko modukoa, beti ere. 2015 0913 Libre baizik Arantxa Urretabizkaia , Koaderno gorria Erein, 1998 Zergatik panpox eleberriari uztarturik darrai Arantxa Urretabizkaiaren idazle irudiak. Horixe bera defendatzen du haren obra xeheki aztertu duen Iratxe Retolazak. Uztarketak badu oinarririk: euskal eleberrigintzaren bilakaeran mugarri, emakume batek idatzitako euskarazko lehen eleb erria da, gainera modernoa. Eta Zergatik panpox eleberriari uztarturik darrai, nah iz hasi zen poesia publikatzen, San Pedro bezperaren ondokoak , adibidez, Euskal Literatura 72 izeneko liburu kolektiboaren barruan —Koldo Izagirrek: “liburu hartatik denboraren joanak higatu gabe iraun duten obra bakanetako bat” —, XX. mendeko poesi a kaiera bat merezi izateraino. Zergatik panpox eleberriari uztarturik darrai halaber, nahiz badituen nabarmentzeko moduko best e eleberri batzuk, ez hainbeste Saturno —maitasun istorio konbentzional bat, grazia handirik gabea —, gehiago 3 Mariak —zahartzaroari egindako erretratu ez topiko bat —, baina, batez ere, Koaderno gorria . Bi planotan dago narrazioa antolatuta: batetik, Venezuelara lagun baten seme alabak aurkitzera doan emakume baten gorabeherak azaltzen d ira, nola lagunak idatzitako koaderno gorri bat eman behar dien haur horiei; eta, bestetik, koaderno gorri horretan idatzita dauden pasarteak sartzen dira. Eta oso da interesgarria koadernoa irakurri bitartean lagunaren irudiak emakumearengan jasaten duen bilakaera, argi baitu ez dela edonor, emakume miretsia dela, Euskal Herriaren alde egiten duela borroka, edo askatasunaren aldeko gudaria dela. Azkenerako, ordea, miresmena zena bihurtzen da zalantza. Baina pisu gehien hartzen du, duela zazpi urte senarrak eramandako umeak topatzeko inkestak, hiru astean zehar emakume gazteak Caracas eta inguruetan aurkitzen duen jendearekin dituen harremanak, harreman berri horiek sortzen dizkioten hausnarrak. Labur, asko gustatu zait eleberriak erakusten duen emakumearen ahalduntzea, tradizionalki euskal literaturak eman duen emakume emazte are ama irudiarekin hausten duena, ekintzaile dena, gizona parez pare begiratzeko gauza, familiaren instituzioa kritikoki begiratzen duena; “ez da bakarrik sentitzen, libre baizik”. Hal a, aurreko eleberriek ez zuten konplexutasuna du egitura aldetik honek, trama aldetik, orobat planteatzen diren ideien aldetik. Ibon Sarasola: “nobela honetan daude Arantxaren orria lderik onenak”. Uste dut arrazoi zuela. Zergatik panpox eleberriari uztartu rik darrai Arantxa Urretabizkaiaren idazle irudiak. Ondo egingo genuke, ordea, Arantxa Urretabizkaiaren idazle irudiari beste liburu batz uk uztartzen hastea. Luze gabe, Koaderno gorria . 2015 1018 Zintzo jokatzea Ramon Saizarbitoria , Aberriaren alde (eta kontra) Alberdania, 1999 Euskal literaturan nobelagile gisa da ezaguna Ramon Saizarbitoria. Hori gogoratzen digu hegalean eskuartean dugun liburuak, orotariko saiakera laburrak biltzen dituen bilduma batean argitaratu zenak. Liburu arraroa da, beraz, idazlearen bibliografian beder en: 1970eko Mendebaleko ekonomiaren historia hartatik ez baitu saiorik egin; gerora ere ez, guk d akigula, ez behintzat berak bakarrik sinatutakorik. Eta ekonomia kontuak urrun, idazlea kezkatzen duten gure errealitate soziokulturalaren alderdi zenbait larr utzen dira Aberriaren alde (eta kontra) honetan. Zenbait, ugari, baina harritu naute euskararen i nguruan ari direlako horietako ez gutxi. Felipe Juaristik bazekien, eta ez zuen liburua irakurtzeko batere asmorik: “gogait gaizto egina bainago euskarari buruzko eta euskararen inguruko gaiei buruzko eztabaidez. Egiago esatera, euskararen gainetik nabil a spaldi honetan, aingeruak bezala hegan”. Eskerrak tarteka oinak lurrean izaten ditugun. Bai, ze, euskararen ingurukoak izango dira hemen larrutzen diren alderdietako ez gutxi —“geure egoera zehatzari ahalik eta estuen egokitutako konponbideak aurkitzeko ga i izan beharko ginateke” —, literaturari buruzkoak beste batzuk —“ez dut uste hobea denik irakurtzea, edozer gauza irakurtzea, eta azken finean, gauza txar bat irakurtzea, telezaborra ikustea baino” — eta, tituluari men eginez, abertzaletasunaren gainekoak e re badaude —“gure nazionalismoak okerrera egin du, kultura menderatu baten defentsatik, ezaugarri etnizistak erakusteraino” —. Mutur bateko zein bestekoei haserrea pitz diezaioketen kontuak; ez, bereziki, idazlea erdian jarri zale delako, ez ekidistantziaga tik, ez bada fatalitate hutsagatik, “kontrakoari neurri bereko alderdi positiboak ikusi gabe egitea” eragozten dion halabeharragatik. Ezin kontu guztiekin bat etorri, hartara. Markos Zapiainek esan zuen, 2000ko kritika batean: “Ezinezkoa da Saizarbitoriare kin erabat ados egotea, baina ezinezkoa da halaber punturen batean bederen bat ez etortzea”. Kontu guztiak dira, ordea, eztabaida pizgarri. Eta, azkenerako, esango nuke hausnarketek eurek bezainbat erakarri nautela hausnarketak plazaratzeko moduak, gogoak, jarrerak. Nire ustean esaldi honetan laburbiltzen direnak: “Geure buruarekin zintzo jokatzea; hori da, beraz, kontsigna”. Idazlearen bibliografian arraroa den liburu hau argitaratu zen bildumaz, Zerberri sailaz, zer esan: faltan dudala, hitz jario neurrig abea nagusi den garaiotan, berritsukeria gailendu den sasoian, ehun orrialderen bueltan gogoeta egiten duten liburu patxadatsu, jakingarri, eskurakoak. Saizarbitoriaren pieza bakan honen gisakoak. 2015 1122 Beste bizitza batean Eduardo Gil Bera , O tempora! O mores! Pamiela, 1989 Ramon Saizarbitoriaren Aberriaren alde (eta kontra) saiakera liburuan irakur daiteke: “Beharbada, barne kritika (…) zaila delako edo, kontua da, noizean behin, euskal kulturaren munduko norbaitek atea danbatekoz itxi eta alde egiten duela”. Hitz horiek irakurri eta Eduardo Gil Bera burura etortzea, bat. Atea itxi —zaratots handirik atera gabe, hori bai — eta alde egin iz anagatik —Angel Errok: “Euskal literaturak galdu duen egilerik interesgarrienetakoa” —. Eta auskalo barne kritika zaila delako. Akaso bai, a rgikari honetantxe aitortu baitzuen: “Tudelatik euskalduna! Ematen dik gainera jantzia dagoela, badakiela. Baina hasi duk hiperkritiko eta ganberro xamar eta, ixi!”. Auskalo zergatik, baina desertatu du, utzi egin dio, ez da gehiago izango —Hasier Etxeberriaren hitzetan: “Domaia den arren, seguru asko euskarak betiko galdu duena” —. Alberto Barandiaranek esango lukeen bez ala, ordea, “beste bizitza batean” euskaraz idatzi zituen lanak . Har diezaiogun bat, adibidez, O tempora! O mores! , bigarren saiakera liburua, lehena, Atea bere erroetan bezala , 1988koa, eskuraezina baita. “Kontzientzia eta moralari buruzko gogoeta zenbait ” aurkituko ditugu bertan, azpitituluaren arabera. Eta halaxe hasten da hasi, giza moralaz, kontzientziaz —”giza morala ikertzekotan baldin bagara, kontzientziarena dugu lehenik xuritu behar dugun prolema” —, baina gai filosofiko jakin bati buruzko liburu z urruna dirudiena, berehala bilakatuko da, hola eta hala, zentzuaz, obedientziaz, bestaz, erlijioez, suizidioaz, normaltasunaz, aisiaz, segurtasunaz eta abarrez hausnarrean ariko zaigun testu jakin atsegingarria. Azken aldera gainera jartzen da inoizko interesanteen, lastima da beste ehun orrialde gehiago ez irautea. Eta guztia irakurketa zabal, izpiritu kritiko, are burlaize ukitu batez idatzia. Hara zer dioen, bestela, anarkistez: “Kristaukeriari fideltasunean, haiek dira lehenak, gero sozialistak, protest antak eta, azkenik, puska batez gibelagoan, katolikoak”. Nik baino hobeto dio Josu Landak: “Jipoiak ezker eskuin luzatzeko duen elegantzia lotsagabea, aipamenak eta erreferentziak indiskriminatuki baina erudizio faltsuko itzalik gabe egiteko modua, irakurl earen usteak eta portaerak kuestionatzeko manera ez inkisidorea”. Joseba Sarrionandia, bukatzeko, Bost idazle elkarrizketa liburutik: “Ez nioke euskaraz idazteko esango Pablo Antoñana, Miguel Sánchez Ostiz, Pedro Ugarte edo Marie Darrieussecq moduko jendeari (…) baina nahiago nuke Eduardo Gil Berak euskaraz idazteari ez uztea”. Neronek ere bai, noski. Inoiz bueltatu artean, berriz, “beste bizitza” hartakoak dauzkagu irakurgarri. 2015 1227 Urradura sakon batetik Henriette Aire , Egiaren egarriz Maiatz, 1989 Lehenik, Itxaro Bordaren Emakumeak idazle saiakera hartan izan genuen haren berri —“esan nion ez nuela parte hartu nahi liburu horretan, ni ez nintzela ez idazle sentitzen, ez emakume idazle sentitzen ere. Eta atera egin zituen olerkiak!” —. Henriette Aire. Urepelen sortua. Kontxo, aitaren alaba, Aire ahizpa neben arteko bat, nagusia. Hazka gehixeago eginez, harrapatu genion poesia liburu bat, Egiaren egarriz . Bordaren antologiako bi poema aurkitu ditugu bertan —apur batean moldatuak, finduak —, hirugarren bat gelditu zen bidean. Ordainetan, beste hemezortzi poemekin osatu zuen bilduma, guztira hogeita bat. Josu Landak xehatu zituen: “Libre ezin bizitzeak eta maitasuna nahi bezala ezin gozatzeak” markatzen ditu denak —“Nahi duena ezin ukana duenak/ Eta ukan dezakena ez nahi/ Daukana ezin dezake maita” —; mundura egokitu ezinean dabilen gizakia dute protagonista —“Herria herri ma itea/ Nahi zintuzket askatu/ (…) Bainan nola ditzazket/ Moztu zure kateak/ Ni loturik nagoenian/ Preso gizartean” —; eta are arrotzago sentitzen da emakumea mundu horretan, zapalduta —“Altxa burua emazte/ Ez egon bide erditan/ Bizitzak balio du/ Bizitzea” —. Landak, oraindik: “Urradura sakon batetik sortzen dira hitzak”. Urradura sakon hori zein izan daiteke, ordea. Akaso besterik, baina bat egin izan du publiko inoiz Airek: “Parisen bizi izan naiz, hamaika urtez. Hamaika urteren buruan, senarrarengandik bana ndu eta erabaki nuen berriz Euskal Herrira etortzea, hiru semeekin. Aitak gaizki hartu zuen, eta esan zidan: ez dut nahi gehiago esan dezazun inori ene alaba zirela, eta ez dut nahi jin ziten gehiago etxera”. Urradu ra sakon hori garbi agertzen da “Uste zin uen” izeneko poema luzean, “dozena bat orrialdeetan zehar bizitzaren ikuspegi zapuztu baina azkenean optimista” eskaintzen digun horretan. Ikuspegi zapuztua: “Zure uztarria/ Ezin jasana duzula?/ Bakartasunean/ Eta zuhaurek/ Arduratu nahi duzula/ Bizitzeko gelditzen zaizun/ Zure biziaz?/ Burutik joan ote zira?”. Baina azkenean optimista: “Ikusten zaitut zoriontsu/ Zure osotasunean/ Zoriontsu/ Maitasunean”. Eta optimista, akaso, nork daki, inoiz publiko egin izan duen honegatik: “Gero etorri nintzen, aita Bor delen zegoen ospitalean, hara joan nintzen eta oso ondo pasatu zen, txuritxuri, larri zegoen ohetik ni ikusita jeiki zen eta besarkatu ginen… Bidean esan zizkidan haiek ez baitziren aitarenak berarenak, inguruak esanarazi zizkion, haren malkoetan ikusi nue n”. Bidean, halaber, nobela bat hasia, eta denbora eskasiaz ez egina. Domaia da, hartara, urradura sakon hark, edo beste batzuek, emaitza gehiago eman ez izana. 2016 0207 Aukeran nahiago bestela Juan Garzia , Akaso Erein, 1987 Ez dut ukatuko: Gorka Bereziartuak aipatu zuenetik, jada 2008 urrun hartan, nobedade ez diren literatur lanak hartzen dituen tarte hau abiatzeko, irakurketa maiteen artean izan dut Juan Garzia Garmendiaren Itzalen itzal . Pentsa, manifestazio bat antolatuko balitz, eta Bereziartuaren atxikimenduaz gainera, neronek ere sinatuko nuke Garzi ak berriro idatz dezan —1995ean Fadoa Coimbran eleberria argitaratu ondotik ez du fikziozko libururik atera —. Broma edo aurretik zetorren, ordea. Elkarrizketa gogoangarri bat ean —esaten zituenengatik, baina galdetzen zizkioten kontu batzuei iskin egiteko abileziagatik ere bai —, “Euskal Bartleby bat bihurtu ote zara?” galdetu zioten Volgako Batelariek. Erantzuna izan zen: “Zer pintatzen dut (edo nuke) oraingo euskal literaturan ? Ez da manifestaziorik antolatu, behintzat, nik dakidala, idaztera itzul nadin. Konformatzen naiz haren leloa euskaratu izanarekin: ‘Aukeran nahiago ez’”. Obra laburreko autore, bederen, honezkero aipatu dizkiogun bi liburuez gain, badu beste bat, aurreka ria, estreinakoa: Akaso . Ipuin liburua, guztira lau, tartean Ignacio Aldecoa saridun “Pernixio ” luzea , gehi Anjel Lertxundiren hitzaurrea, gehi egilearen beraren epilogoa. Aipatu elkarrizketan Garziak: “ Akaso ko pieza gehienak hor abiatu ziren, gaxtekeria e ta guzti: aiton amonen ipuin munduaren hustmina, eskolako fraideekiko kontu kitatze saioa”. Bigarren taldekoa litzateke, ale bakar, “ Bele jolasak ” izenekoa. Gainontzekoak, gutxi asko, b estekoak, nahiz “ Petiri landako kusoa ” gehiago izan Lertxundik aipatzen zuen “ahozko tradizio narratiboa jaso eta literarioki taxutu” horietakoa. Labur: lau ipuinek dutela nork bere izaera eta nortasuna. Xabier Mendiguren Elizegik egin zion kritika bakana, a rgikari honetantxe: “Ipuin liburua dugu hau, eta ona gainera. Oso ona ere esango g enuke”. Tranpa da, baina gerora Itzalen itzal etorri dela ikusita, iruzkina iruditzen zait ausartegia. Esan nahi dut, bigarrenarekin puskaz gainditu zuela lehenbizikoa. Gainera, ondoen jartzen d itu lehen multzoko ipuinak. Eta “Bele jolasak ” izenekoaz esan zuen: “Pretentsio haundiak dituen arren —edo beharbada horrexegatik — ez zait iruditzen guztiz ondo gauzatu dituenik”. Niri, aldiz, ipuin horixe egin zait, beste ohikoagoen artean, nabarmengarriena. Aldrebesena, bai, baina ondorioz interesgarri ena. Bi aldiz irakurri behar izan dudan bakarra; eta, segur aski, bi aldiz irakurtzeak pereza emango ez lidakeen bakarra. Mendigurenek, 1988an: “Juan Garziak narraziogintzan segituko duelako esperantzan geratzen gara beraz”. Urteak pasa dira, baina esperantza ez da galdu. Manifestazio bat antolatu behar badugu ere. Nahiz, aukeran nahiago bestela. 2016 0306 Bakarra eta bera Alberto Barandiaran , Mundu txikia Susa, 2005 Irakurketa batek eramaten zaitu beste irakurketa batera, eta irakurketa horrek eramaten zaitu hirugarrenera, eta hirugarren horrek beste batera, etcetera, etcetera. Halako katean iritsi naiz neroni, bidenabarkoan aspaldi handian za in neukan Alberto Barandiaranen Mundu txikia narrazio bild umara. Juan Garzia Garmendiaren Akaso irakurri berri —zehatzago “Bele jolasak ” ipuina, zeinean, sexu afera batzuk tarteko, mendeku txiki bat hartzen den eskolako fraideen kontra —, irakurri nuen Barandiaranen kazetari lana: Irungo La Salle, 1970eko hamarkada, gehie gikeriak ikasleen kontra. Baina Berria ko artikuluak bazuen ifrentzua, ba liokide bat fikziozkoa, Martxel, hain zuzen Barandiaranek fikzioan egin duen sartu irten bakarrekoa. Hasiera hasieratik da kolpagarria: “Nik, esperientzia, Adrianarekin —eta gero, atera zitzaidan —: eta Sebastianekin (…) Apaizgaitegiko arduradunetako bateki n”. Eta zeinen ondo islatzen duen, ez bakarrik esperientzia lazgarria, baizik eta, beste hark esango lukeen bezala, euskaldunen paralisi komunikatiboa. Baina ez da bakarra. Hartu bestela “Ekaitz ”, euskara errefusatzen duen haurra, hizkuntza afektiboa gaztel ania baita, hain erreala. Hartu “Elvira ”, ikusteko iraganeko gerrak zeinen presente dauden orainean, zeinen presente leizea, kolpe batean Sagardia Goñi familiaren hura gogora ekartzen diguna —ez ahaztu: emaztea eta haren sei seme alaba leiz ezulo batetik behe ra bota zituzten 1936an —. Edota “Kotte ”, ikurrinaren legeztatzearen 25. urtemugaren aitzakian, etorri ez zen iraultzaz mintzo dena —“erosotasuna aukeratu du: onartu du bere porrota, ez du mundua aldatu, kito” —, ibili ziren bideak zalantz an jartzen dituena —“Oraindik barruan zagok. Ez zian zigorren murrizketarik onartu. Berak, orduan, bai” —. Eta orain ondo pentsatuta, periodikoetan irakurritakoak izango dira narrazioetako ez gutxi. Baina liburukoak ez dira batere periodistikoak: neskato et orkin baten bizikizunak, desirak, desberdintasunak; amona zaharrak kantatzen ziona ulertzeko gai ez den biloba; aita baten kezkak ama baten absentzian. Guztiak, istorio ustez txikiak. Baina ondo dio “Kotte ” ipuineko protagonistak, bizitzaren kasualitateak, kazetari denak: “Argazki txiki baten bidez, argazki handia egin nezakeela”. Kasu honetan ere, argazki txiki askoren bidez, mundu txiki askoren elkarketarekin mundu zabalago bat erakutsiko zaigu, gure mundua deitzen diogun horretatik sobera urrun ez legoke ena. Irakurketa batek eramaten zaitu beste irakurketa batera, eta irakurketa horrek eramaten zaitu beste batera, eta azkenerako irakurketa guztiak dira bakarra eta bera. Gure mundu txiki hau osatzera irits daitekeena. 2016 0424 Oso gauza serioa Jose Enrike Urrutia Capeau , Kadrila alegera festan da Pamiela, 1988 Baina ren belaunaldiaz ari dela, hauxe dio Beñat Sarasolak: “Ez zuten inolako beldurrik edo lotsarik nahi zutena idazteko”. Orain ez be zala, kontsentsu denen aurrean baina k jartzeko prest zeudela, alegia. “Askatasun handia sumatzen dut testu haietan. Nahi dutenaz idazten dute, eta nahi duten tonuan”. Ubera hori hartu ta esango nuke dagoela idatzita Kadrila alegera festan da. Delako balazta, miramendu, errespeturik gabea. Guztiz askea. Eta aipatuko dugu, bistan da, egilea. Baina, liburuan bertan ohartarazten zaigun gisan, “ez galda nor den errailea, baina errana har ongi gogoan”. Errana, beraz, zertan den: “ Kadrila alegerak egun hautan egin gogoeta zoin burutazio”. Hizkera samurragora ekarriz: broma handi bat. Biltzen direlako Tartas, Gazteluzar, Harizmendi eta abarrekoak, Bertrand de Etxauz apezpikua bera. Kadrila osoa, alegia —edo ia: “Aita Larramendi ez ze n izan gonbidatua” —. Eta biltzen direlako orriotan ustez horiek guztiek idatzitako permisioniak, irakhurtzaileari oharrak, ipuin, poema, sermoi, berriketa eta abarrekoak. Denak ere aski falozentrikoak —ez bakarrik irudiak; eder askoak horietarik gehienak —. Batzu batzuk puskaz androzentrikoak: “Jinkoaren semiak, jujamendu emanen du faborable senarraren alde, emaztiaren kontra”. Emakum ea, alegia, ez dela Etxepareren Emazteen fabore hartakoa bezalakoa: “Gizona eta emaztekia gudukan, liskarran, disputan, erreie rtan bizi dira, gizona sortuz gero mundu hontan”. Baina, alea bihitik bereizita —“ene izkiributarik azal eta kanpoko den oro, bazter eginik soizu barrenagorat” —, liburua da benetan barre emangarria. Mongongo Dassantza agertzen da, esaterako, “enitxetan ekh artzen duela bere belhar eta onddo hautuenetarik”. Auskalo orriok ere izan diren horien eraginpean idatziak. Ikusirik nor den izkribatzailea (Jusef Urruty Borde), nor den irudigilea (Enry Kapondes Spondanus), ez da erabat okerra ondorioztatzea liburuaren e gilea dela Jose Enrike Urrutia Capeau. Edo egile nagusia, liburuan zehar agertzen baita, marrazkitua behintzat, kadrila bera. Ez zehazki Bainaren belaunaldikoa —nahiz Pott taldearen bueltan ibili zen, adibidez, Capeau —, baina bai akaso garaiaren izpiritua arnasten duena. Liburua 1979an argitaratu omen zen, nahiz hemen darabilgun bertsioa den 1988koa. Idazle partikularra Capeau. Haren idazkera du seinale. “Idazteko zaletasuna hizkuntzatik etorri zait, ez neur ri berean literaturatik beretik . ‘Neuk ere nahi du t Borgesek bezala egin… ′, ez. Nire kasuan hizkuntza izan da. Han eta hemen ikasitako moldeak nahastea eta. Jolas hori”. Jolasa, beraz. Broma handi bat, esana dugu. Eta broma handi guztiak bezala, oso gauza serioa. 2016 0529 Izan gaitezen Ignazio Aiestaran , Munstro abertzalea Elkar, 2003 Munstro abertzalea da, momentuz behintzat, Ignazio Aiestaranen poesia emaitza bakarra. Munstroa. Ez dakigu oraindik naturaren legeez at eraturiko izaki biziduna, edo jarduera intelektual eta ahalmen handiko pertsona. Baina munstroa. Nolakoa? Besterik ez bada, “nik neuk daramadan munstro hori”: nortasun agiri frankistek eman izena duena, euskara maitale duena, etorkizuna izanik etorkizunik ez duena, kalean eskubiderik aldarrikatu ezin eta kale borroka guztiak kritikatzera kondenatu dutena. “Denok barruan daramagun munstrokeria hori”. Eta abertzalea. “Abertzalea izan ez arren”. Alegia: “abertzalea naiz,/ Lurreko txoko hone tatik/ ilargia/ nola ikusten den/ gustuko izatea/ abertzale izatea bada”. Bestela ere esan daiteke: frantsesen artean espainiarra, espainiarren artean baskoa, baskoen artean nafarra, nafarren artean putobaskoa, etc. Ez bakarrik nolakoa munstroa eta zergatik abertzalea. Galdera gehiago ere badira: Zer da herria? —“Denok ulertzen dugun/ eta inork mugatu ezin duen zerbait” —. Zer naiz ni? —“Orojakileen artean ezjakina,/ bizidunen arteko hildakoa” —. Kristo hemen jaio balitz: Jainkoak esango zukeen ez zela bere semea. Eta galderarik ez denean, da sententzia, zuzen zuzenean urdailera doana: salatzailea —“hautestontzien demokrazia/ beirazko kutxa bezain hauskorra da”—, ekologista —“orain baskoak garela/ hasiera batean basokoak ginelako” —, herrijasotzailea —“Eraikuntza nazionala: Guggenheim museoa” —, beti gure miseriak agerian uzten dituena —“21 dira/ 1987an Bartzelonako hipermerkatuan/ jarritako bonba batek asasinatuak,/ zu eta ni bezalako 21 lagun hil” —. Poema batzuek, egia da, ideia on batetik —Itoizko urteg iaz ari dela: “Ura dakarrenak/ urrea darama” —, akaso ez dute behar besteko garapenik, edo hitz joko hutsean geratzen dira: “burujabetza lortu ordez/ burugabetza izango dugu”. Baina, oro har, eta urte gutxi batzuk joan diren arren, gaurkotasunik batere gald u ez duen bilduma da. Eta liburua hor geratuko balitz, ez litzateke gutxi. Baina, ez, badu bigarren zati bat, epilogoa: “Irakurketari jarraituz gogoetan”, Joxe Azurmendirena. “Poesiak ez digu puskailetan dagoen etxea birreraikiko. Eramangarriagoa eginen di gu, hala ere, gure patua”. Unibertsaltasunaz, diferentziaz, nongotartasunaz, mestizaiaz, gatazka politikoaz, poesiaz —“Poeta bat hori da: behin eta berriro mozorroak erori egiten zaizkion bat” —. Labur, Azurmendi, distirant, bere onenean. Esan daiteke, bera z, bi liburu direla bakarrean. Bukatu aurretik, ordea, Azurmendiren azken gomendioa: “Bere burua norma deklaratua daukan mundu anormal honetan, izan gaitezen, bada, munstro”. 2016 0703 Familia osoarentzat Roald Dahl , Ixtorio hautatuak (itzulpena: Luis Berrizbeitia) Elkar, 1996 Ehun urte aurten Roald Dahl jaio zela. Ospakizun handien ondotik, ordea, gure txikian: helduentzako bilduma bakarra dugu euskaraz, antologia modu bat, zazpi ipuin eta egilearen idazletzarako bideak azaltzen dituen narrazioa. Egia, ez da asko asko, baina gutxiago da ezer ez. Haur eta gazteentzat idatzi zituenak besterik dira, famako egin zute n, imajinario kolektiboaren parte ditugu dagoeneko. Aldiz, helduentzat idatzi zuenean ere, presente izan zituen adin tx ikikoak. Bilduma irekitzen duen “Guardasolaren gizona ” izenekoan, esaterako, areago titu luan berean agertarazten dituen “Animaliekin hitz egiten zuen haurra ” ipuinean. Iduri luke bizitzara jaiotze horretan zedarritzen direla gerora helduaroan garatuko diren hainbat jaidura, jokamolde, jarrera. Luze gabe, Dahlek ondotxo ezagutu z uen gerrak iza n lezakeen hazia; “Beltxarga ” kontakizunak erakusten duen “nerabeen ankerkeriarako gaitasun kasik infinituan”, —Edorta Jimenezen hitzak hona ekartzeko —. Narrazio guztiek du te irakurketa arretatsuago bat; “Autostoplaria ” deitur ikoan hatzgina k erakusten digu n moduan, zeinak ebasten dion poliziari berari jarri berri dion isuna: “Galtzaileei ez diet sekula ezer kentzen. Eta behartsuei ere ez. Dutenengana baizik ez naiz joaten, hau da, irabazle eta aberatsengana”. Eta nik ez dakit muga zehatz non den, zergatik h auek diren zuzen helduentzako, eta beste haiek haur eta gazteentzako literatura. Esan nahi dut, niri ere iruditu zaizkidala liburu honetakoak, Jose Luis Otamendik 1996 urrun hartan esan bezala, “edozeini —eta denei — gustatzeko moduko literatura”. “Familia osoarentzako modukoa”, alegia. Kontatzen direnengatik —ez dago intereseko zerbait aurkitzen ez diozun testurik —, baina, halaber, kontatzeko erabiltzen duen moduagatik. Zuzena, zehatza, xehetasunez betea — “detaile asko sartu. Horixe da garrantzitsuena gure ofizioan, detaile txipiak” —, eta nola halako umore ukitu bat duena —“umore finekoa bazara errexago baizik ez da” —. Dena den, eta Dahli inolako meriturik kendu nahi gabe, bat nator Otamendik azpimarratutakoarekin: “Luis Berrizbeitiaren itzulpena iruditzen z ait argitalpen honen alderdirik jakingarriena. Gozo, doi eta gertu ematen zaigu berez arrotz zena. Horregatik bakarrik merezi du irakurtzeak”. “Nola egin nintzen idazle ” narrazioan, Dahlen biografiako pasarte esanguratsuak ezagut daitezke. Ipuin baterako b aino gehiagorako emango luketenak denak. Ez zen sobera aldeko, idazlea: “Benetako gertakarietan oinarritutako kontakizunak idazteak, ez dauka tirarik enetzat”. Fikziozkoak ere ez, gehiago ezin idatziko ditu. Gehiago euskaratzeko aukera geratzen zaigu guri, hartara. 2016 0731 Anaien artekoa Sebastian Salaberria , Neronek tirako nizkin Hauspoa, 2016 Hizki baten garrantzia: hatxea erantsi dio Auspoa argitaletxeak bilduma berriari, Hauspoa. Hizki baten garrantzia: mutua izan arren, eta batuaren sorrera garaiak horren lekuko, zenbat esaten duen, zenbat gordetzen bere baitan. Baten batek esango du berandu, baina ongi etorria egiteko modukoa da ekimena: A uspoa zaharreko alerik esanguratsuenak berritu, euskara estandarrean jarriko ditu bilduma h onek. Estreinakoa, klasiko bat, Neronek tirako nizkin , Sebastian Salaberriarena. Autobiografikoa, haur gazte denboretako berri eman ondoren, gerrako ibile rak kontatz en dituena. Oker ez b adaude, Hegoaldean euskaraz publikatu zen 1936 39ko gerraren aurreneko lekukotza. Emailuak laburtzen digu: anaia “bestek esanda” Bilbora alde egina, abertzaleekin. Sebastian Donostian geratu, gerra berehala bukatu eta libratuko zelakoa n. Kukuak oker jo: frankotarrekin frentera. Hain zuzen ere, horixe da narrazioak nabarmentzen duen gatazka: “Beti kezka horrekin ibili nintzen gerra denbora guztian: ea nire anaia hori nonbait aurkitzen ote nuen hilda, erituta edo prisionero eginda”. Ondo azaltzen du Anjel Lertxundik, edizio batuaren hitzaurrean: “Soldadu berriak ez du bere eginkizunaren zentzu historikorik, bere jardunaren epikotasunik, sentimendu aberkoi berezirik”. Anaien artekoa da gerra, beraz —beti anaien, auskalo non sartzen ziren ah izpaarrebak —: gerra eremu familiarrera ekarrita, karga politikorik gabe, erabat deskontestualizatuta, errebisionismoak egiten duen irakurketarekin lerratuko litzateke kontakizuna. Ez, egia da, eta eskerrak, bereziki banderizo, ez etsaiak sobera itsututa: “Jeneral agintari hura, gizon ospetsua izan arren, soldaduen mendean baitzegoen. Gauza penagarria benetan!”. Esan dezagun besteren gainetik maite duela ordena. Eta, ordurako euskal nobelagintzak egina zuen arren urratsik modernitatera —Etxaideren saio hist orikoak, Loidiren nobela beltz ospetsua, Txillardegi ren lan existentzialak —, lehena izateagatik pasa dela n abarmen historiaren paperetara. Lertxundik, berriz: liburua irakurri zuen lehen aldian etxeko euskararekin egin zuen topo. Lehen aldiz: “Ez nuen etxe ko berorik topatzen ordura arte euskaraz irakurrita neuzkan liburuetan: batzuk garbizaletasunez zipriztinduak, eta beste batzuk, berriz, garo usainak markatuak, urrutikoak egiten zitzaizkidan edo idealizatuak, lehorrak, kasik arrotzak”. Horixe omen liburua ren bertuterik handiena: “Ahozkotasunaren jarioa ematen jakin izana. Liburua altxor txiki bat da ahozko baliabideak idatzizko testu batean nola txerta litezkeen aztertu, ikasi eta imitatu nahi duenarentzat”. Horrexekin geratuko gara ba. Eta Hauspoaren emai tza berrien zain. 2016 1002 Behatoki ezin hobea Tere Irastortza , Gabeziaren khantoreak Pamiela, 1995 1984koa den Itxaro Bordaren Emakumeak idazle hartan Teresita zena, Tere da Irastortza jada hemen, Gabeziaren khantoreak en. Esan nahi dut: eskukada bat poesia liburu argitaratuta, 34 urte, aurreko lan ia guztia biltzeko moduan dagoen poeta heldua dugu dagoeneko. Bost poemategi sartzen ditu bakarrean. Ez dira idatzitako poema guztiak. Aldaketa funtsezkorik ere ez dute jasan. Baina: “Ezin eutsi izan diot bilduma honetan zenbait oroitzapen josteko irrikiari”. J.V. Foix poeta katalanaren zita batek irekitzen du bilduma, hamar puxtarri. Eta jarraian lotzen zaio zenbait oroitzapen josteko irriki horri: “Aitor dezadan, lehen hiru liburuotan oso oso gaztearena topatzen dudala letra”, edota “onartuko al dute kritikariek, halakorik baldin bada gure artean, nire idatz garaiko adiskideentzat dastagarri izan daitek eena”. Hori hitzaurre orokorrean, poema liburuak banan banan komentatzen hasi aurretik. 1980ko Gabeziak estreinakoaz, zera dio gero: “Zertaz harro bizitzerik izango nuke orduko hitz guztiak idazteko adorerik banu”. 1983ko Gaia eta Gau aldaketak bigarrenari , besteak beste, hauxe gehitzen dio: “Joera nagusia zen euskal literaturan hizkuntza berarentzako atxikimendua, baina eguneroko bizimoduari heltzeko gutizia falta zitzaion. Mikel Arregi, Koldo Izagirre, Arantxa Urretabizkaiak ere arreta berezia zuten horre kiko, baina inork gutxik”. Eskertzen da, 1983ko Hostoak hirugarrenaz ari dela, zintzotasuna: “ Gaia eta Gau aldaketak zein Hostoak en aurreneko liburuko adierazpidetik urruntzen saiatu nintzen. Inondik inora, bilduma honetako testuen artean hauexek dira irakurlea, poema amaitu aurretik, gehien geldiarazten dutenak”. Halako batean, 1986ko Derrotaren fabulak laugarrenarekin, laburrerako joera hasten da azaltzen, poetak ahozko literatura tradizionalari lotzen diona: alegietako moralejak bezain labur nahi zit uen, “baina moralismoaren kutsu hori ezabatu eta errealitatearen datatzea e skainiz”. Bosgarrena den 1986ko Osinberdeko khantoreak bildumako poesietan, bestalde, “lehenengo aldiz txertatzen da ironia puntua. Ironia edo umore mindua”. Eta, azkenerako, poemak eurak baino interesgarriago ia, poemen gainean, iragandako denboraren perspektibarekin, egiten den irakurketa ote den. Ez gaizki ulertu, mesedez, poemak ere irakurgarriak dira, baina norbere lanarekiko begirada kritiko hori egin zait kasu honetan deigarri en. “Inork tentazioa izan dezake zaldibiarraren ibilbide poetiko sendo eta oparoaz ahazteko, baina gogoan hartu behar da 1980ko Gabe ziak hartatik euskal poesiako erreferenteetako bat dela”. Beñat Sarasolak dio, eta 2011tik. Liburu hau litzateke ibilbide po etiko horren lehen atzera begirako, geraleku, behatoki ezin hobea. 2016 1106 Frogatu baino frogatuago Karlos Linazasoro , Eldarnioak Erein, 1991 Hogeita bost urte bete ditu Karlos Linazasorok. Ez biologikoak, bistan da, nahiz ederki asko kontserbatzen den: gutxi batzuk gehiago dituela dio, espainiarra dela esateaz gainera, bere nortasun agiriak. Ez du ematen, bete betean baitago gizona: 2 016 honetan bakarrik atera ditu Trilogia hiperlaburra eta Zerua beti beherago dago . Luze gabe, iazkoan kaleratu zuen Literatura hiztegi tekniko laburra , liburu kritikari auskalo ausartegi bati “Linazasororen obra gorena izan daitekeena” atera ziona. Hogeita bost urte literario bete ditu, beraz, Karlos Linazasorok. 1991n argitaratu baitzituen estreinako, ez bat, bi liburuak. 1991ko urrian Udazkeneko karabana erratua , eta aurretik, ekainean, Eldarnioak . Hasieretatik erakutsi zuen, hartara, bere ibilbidea markatu duen ezaugarrietako bat: superprodukzioa. Orain hamar urte, hamabost zeramatzanean, zenbatu bagenizkion hogei liburutik gora, orain hogeita bost daramatzala gainditzen ditu erraz berrogeiak. Matematiketan trakets dabilenarentzat: asko asko argitaratu duela. Baina beti ez omen zen izan horrela. Hona ekartzeko aukeratu diogun Eldarnioak narrazio liburuan, zera irakur daiteke azal hegale an: “Barruan zeraman literaturzaletasun lo zorro xamartua, erabat esnatuko zen Tolosako Udal Liburutegiko ardura hartzearekin batera” —bide batez, bibliotekari hiltzaile ez be reziki abil bat du protagonista “Dowstowngo kronika ” ipuinak —. Hori bai, hasi baz en, ez gelditzeko egin zuen. Eta hasi zen gerora bere ibilbidea markatu duten elementuak erakusten: ahots askotarikoak, kezka konstanteak, umore korrosiboak. Joxemari Iturralde herrikideak idatzi zuen, estreinakoaren atzeko azalean: “Liburu honek maila ber ezi bat, goi maila bat lortzen du, narrazio ezberdinak irakurtzen joan ahala, gero eta gorago ezarriz doana”. Denboraren perspektibarekin erraza da, baina, liburuko ipuinak gero eta aurrerago maila igotzen doazen arren, ados, esango nuke Iturraldek aipatze n duen maila berezi hori, goi maila hori aurrerago lortzen duela Linazasorok, beste liburu borobilago batzuekin, aspaldi handian ez abandonatzeko gainera. Eta zentzu horretan adosago nago Felipe Juaristi kritikagileak adierazi zuenarekin: “Lehen ipuin bild uma izanik, liburuak ematen duenaz gain, bertan agertutakoen arabera espero izatekoak direnak ere kontutan hartu beharrekoak dira. Testu gozagarri ugari damaizkigu, baina hau inportantea eta euskal literaturan ez ohizkoa izanik ere, ez da garrantzi gutxiag okoa erakusten duen potentzialidadea”. Denborarekin, eta bibliografia ezin interesgarriago batekin, frogatu baino frogatuagoa geratu den potentzialidadea . 2016 1211 Libertatia zeinen eder den Itxaro Borda , Urtemuga lehorraren kronika Maiatz, 1989 Nobedade ez diren liburuak iruzkintzeko 2010ean hartu nuen tarte honetan, bazen inon idatzi gabeko lege bat: autorerik ez errepikatzea. Betetzea gero eta zailagoa zaidan lege bat, aipamena merezi dutenak ez baitira agorrezinak, eta hainbeste maite ditut idazle gutxi batzuk. Nire deskarguan esango dut Itxaro Borda apailat zaile gisa ekarri nuela soilik, Emakumeak idazle antologiaren karietara. Injustizia bat konpontzera nator, beraz, Borda behingoz autore gisa ekarrita. Eta etorkizunerako atea uzten dut irekita, behin hemen sartu diren idazleak berriz gonbidatu ahal izateko. Zer liburu aukeratu, ordea, zerrenda luze batetik. Bada, urt e askoan, Meettok argitaletxeak 100% Basque atera arte, gaztelaniara itzulitako liburu bakarra, 1989. Allegro ma non troppo , Hiru argitaletxe mitikoan agertu zena, euskarazko narratiba lanak gaztelaniaz ematen zituen Milia L asturko sail gogoangarrian (ino r gutxik jarraitu duen ekimena, Pamiela eta Diario de Noticias egunkariak abiatu zutena salbu, nahi baino oihartzun txikiagoarekin). Literaturaren zubitegian, ez narrazio, ez nobela, kronikaren atalean kokatu dute, ale bakar, izenburuak aitortu bezala, nahiz azken orrialdean “nobela bitxi honetan” aipatzen den. Kronika edo nobela bitxi, narrazio labur, gogoeta, elkarrizketa, elkarrizketaz mozorroturiko bakarrizketak biltzen ditu, umore pindarrez, melodramatiko, gorabeheratsu, brilliant batzuetan, afruskeriaren mugetan besteetan. Borda bere osotasunean. Baina esan dezagun kronika, ados. Zerena, ordea. Bada, 1989. urtearena, iraultza famatuaren urtemuga, berrehungarrena: bero garaia, euririk ez, artoak galbidean, “ETA eta espaino l gobernuaren arteko negoziaketak berriz abiatzen ziren”, “feministen mugimendua osoki integratua, eta halatan desbalorizatua dela”, eta “Frantziak, derrigorrezko azimilazioneaz beste aterabiderik ez du proposatzen”. Behar baino gehiago laburtuz, azalduko zaigu 1789az geroz Frantziak nola “aztertu, analisatu, kuadratu, normal normatu, errevoluzionearen baloreetara plegatu” dituen euskaldunak, “astoaren, irrigin arazlearen, itsuki langilearen, ridikuloki fededunaren” arrastoan sartzeraino. Irakurri bitartean topatuko dituzu hizki dantzariak, koma auskalo non jarriak, supituki agertzen diren gidoitxoak, akats ortografikoak, ahaztutako maiuskulak, desagerturiko letrak. Pixka batean tremendista jarriko da tarteka —“historian ez dago lekurik guretako, non ez den bentzutuen orrialde odolez kolorestatuetan” —, Godwin legea aplikatzeraino —“Zein da gizarte merdiko hau, populu baten aurkako soluzio finala, bakean, onartzen duena?” —. Baina libertatia zeinen eder den, beste behin ere, Bordaren eskuetan aske dabilenean. 2017 0122 Zer ari zaigu gertatzen? Joxe Azurmendi , Oraingo gazte eroak Enbolike, 1998 Markos Zapiainen Zenbait terrorista (Txalaparta, 2003) lanean aipat zen zen behin baino gehiagotan: Oraingo gazte eroak (Enbolike, Irun, 1998). Ez Espainolak eta euskaldunak , ez Demokratak eta biolentoak , ez Joxe Azurmendiren bibliografian nabarme ndu diren gainerako izenburuak. Oraingo gazte eroak , gauza interesgarriak esa teko gainera: “Beharbada Kronos ez da Goyak pintatu duen agure zahar terriblea, umeak jaten, eta bai gazte harro bat agure zahar gaixoak jaten?”, 1955 1965 bueltako gazteek gurean ekarri zuten haustura ilustratzeko. Behin galdetu ahal izan nion Zapiaini, A zurmendiren liburuaz baino, Joxan Elosegirekin batera sortu zuten Enbolike desagertu hartaz: “Euskarazko saiakera eta gogoeta sustatzea zuen helburu. Xoxari ordea ez genion merezi adinako garrantzirik eman eta hondoratu ginen”. Emaitza bakar, bera z, Azurme ndiren liburua, zeinak Gogoetak ETAren sorrera inguruko kultur giroaz eta gaurkoaz daukan azpititulutzat. Liburua berez hitzaurre bat zen —Nemesio Etxanizen gutunketaren bilduma ireki behar zuena —, “han eta hemen zerbait osatu eta luzatua”. Igartzen zaio h itzaurre zela, ez da erabat garbitu: “Irakurleak laster irakurriko ditu” dio, baina gero ezin irakurri eskutitz trukea. Ez da hil ala bizikoa: testua dugu, bere horretan, irakurlearen jakin mina asetzeko modukoa. 1955 1965 bueltako garai haren erradiografi a zehatz zehatza delako batez ere —“Batzuetan pentsatzen dut (…) gure arazoa belaunaldi bakarrean lau mende eta hiruzpalau iraultza batera bizi behar izatea dela” —; halaber gurea Europa mailan eztabaidagai zenarekin elkarrizketan jartzen duelako (“Modernia k gure artean erakusten zuen aurpegi —eta arima — erreakzionarioaren aurka izan da, zeren aurka altxatu den gazteria Euskal Herrian ere”); eta hori erreferentziazko autoreak aipatuz egiten delako —“Merleau Pontyk asko inpresionatu zuen Rikardo Arregi” —. ETAren sorrera inguruko kultur giroaz , orduan, bai, gaurkoaz aldiz ez da hainbeste luzatzen: “60. urteetara ari gara itzultzen berriro, nik uste. Dena da diferentea, eta dena antzekoa. Establishment kontzientzia on osoaren jabe ikaratu batek, berriz ere gazte ria ero bat ezin du ulertu”. Gure esku geratzen da, hartara, 1960ko hamarkadakoa zenbateraino den, ez bakarrik XX. mende bukaerakoa, berdin egungo egoeraren antzekoa. Azurmendiren “Zer ari zaigu gertatzen?” galderak, gaur, jarraitzen du izaten erabat perti nentea. Halere, filosofoaren nahikaritik ez ote gauden sobera urrun oraindik: “Guk ez dugu denok berdin pentsatu, berdin ibili nahi. Euskal Herriak artxipelago bat izaten jarrai dezala nahi genuke, mila unibertso txiki diferente, baina edonondik edonora jo atea libre —libre itsasoa —, eta irlen artean dialogoa beti bizi bizi”. 2017 0226 Eginkizuna eta dinamika Rikardo Arregi , Politikaren atarian Lur, 1969 “Merleau Pontyk asko inpresionatu zuen Rikardo Arregi”. Horixe i rakur daiteke Joxe Azurmendiren Oraingo gazte eroak lanean. Halako zirrara bat eragin zidan. Ez dakit zehatz zergatik, agia n oraindik batzuek (Marina Garce s filosofoak, esaterako) errebindikatzen duten autore ez bereziki kanoniko bat gure 60ko hamarkada hartan garaikideki irakurtzen zelako. Rikardo Arregi, kazetaritza sariketaz harago, ezagutzeko beharra dator jarraian. Zergatik ez hasi Politikaren atarian , lehen liburu, postumoarekin. “Zientzia politikoaz egiten den euskarazko lehendabizikoa da”, autorearen hitzetan. “Besteak ikasi dutena guk ere ikasi ta g erekasa pentsatzen” hasteko gomita. “Atari bat izateko asmoa du liburu honek”: lehenik politika hitzari buruzko argibideekin; politikologiaz mintzo den bigarren zati batekin; azkenik zenbait filosoforen teoria politikoen laburpenak ekartzeko: Platon Aristo tele, Montesquieu, Hobbes eta beste, guztira zortzi —pena da Merleau Ponty ez egotea —. Autoreez gauza bitxiak irakur daitezke: “Montesquieu ri bere liburu guzietan gizon zoriontsu bat bezala azaltzea gustatzen zaio”. Baina, oro har, gaur egunean erreferent ziazko diren pentsalariek erabiltzen dituzten ideiak: “Ekonomiak politika baztertu ta bigarren maila batean jartzen du”, adibidez, Michel Onfrayk dio hitzez hitz, Politique du rebelle izenekoan. Lur argitaletxearen sail berri bat abiatu zuen liburuak. Rika rdo Arregiren beraren ideia izan zen saila: “100 bat paiako liburuxkak ateratzea, dibulgazio eran, gaurko kulturari buruzkoak”; “ez ditezela izan, mamiaren aldetik, pauso bat atzera gaur eguneko euskal kulturaren egoeran”. Ezein baliabide baztertu gabe hel buru horretarako (“Plajiatzearen beraren beldur ez gara izanen”). Liburuak dakarren hitzaurre mamitsu batean bildu ziren ideiok, “Euskal liburu gintzaren problematika”, zeinari Martin Ugaldek ia garrantzia gehiago eman zion 69ko kritikan, segidan datorren testuari baino. “Ibiltzen ausartu behar dugu, eta behin emandako pausoak ez kanonizatzen”. Rikardo Arregiren lehen irakaspe na genuke hori, Joxe Azurmendik Herriaren lekuko , bigarren liburu postumoan dioenaren arabera: “Herria hezi nahi zuen Rikardok, eta h ezi ere maisu bezala ez baino solas eta lankide bezala gehiago. Hezi, hots, ez propaganda egin bakarrik. Ezta irakatsi bakarrik ere. Rikardok lanaldi baten hasieran lan egin zuen: eginkizuna eta dinamika utzi dizkigu, eta hortxe dago bizirik Rikardo”. Jose ba anaiak ere aitortu zion, ETBko ekinaldi batean: “Gu denon artean azkarrena zen” —eta badu meritua, Joseba bera oso azkarra izan baita, besterik ez bada jakaz aldatzen —. Azurmendirekin, amaitzeko: “Gu haren atzetik gabiltza, baina jadanik hura baino aurr erago”. 2017 0402 Hilda ere Hasier Etxeberria , Patri maitea... Alberdania, 2003 Jurnalista ustez graziosa berriz ekinean: orduko hartan aski ez (2010 0926: “irakurketa xal o xamarra, piperrik gabea” omen Mugetan eleberriarena), Hasier Etxeberriaren beste liburu bati heldu dio oraingoan, zer eta omenaldia egiteko edo. Ez dira gutxi utzi dizkigunak, tartean, gustura irakurtzekoak, Damian Arrutirenak. Artikulu bi lduma aukeratu, ordea, kritikari arropak beztitu dituen honek, auskalo izokinaren sindromeak jota. Bost urtez, 1999 2003, hamabostean behin, gutun itxurako zutabe bat Gara egunkarian. Edo zutabe itxurako gutun bat. Patri delako bati (“inork ez baitu jakin ahal izango zu nor zaren”). Dena delakoarekin: Etxeberriaren kezkak agertzen dituzte beren luze zabalean. Zein dira kezka horiek, bada: pentsalari ponposoak, txikion atsegin hartze eza, literaturaren luxua, Frantziaren handitasuna, Iparraldetik etortzen za izkigun ikasgaiak. Eta, batez ere, aspaldion berritsu dabiltzan gure mutilak (“argazkietan agertzen diren kaputxadunak beti mutilak direla baitirudi”). Ibarretxe planaren garaia da, Korta, Llu ch, Pagazaurtundua, Barandalla, Egunkaria ren itxierarena. Beste ren gainetik, ETAren jardunak aztoratzen du zutabegilea: “Ordaindu beharreko prezioa honelakoa izanik, kasik ez baitu merezi ezer lortzeak”. “Gure” posesiboak ematen dio min: “Gureak kezkatzen nau ni, gure jendeak egiten dituenekin dut sufritzen, izan Ertz ain edo izan ETAko. Zer egin dugu halako salbatzaileak merezi izateko?”. Azken batean, Etxeberriak barru barrutik sentitzen duena, ez ote den Segundo Mareyk gordeta zeukan min hura: “Bahitu zuten terroristak bere ezpal berekoak izatea”. Baina mezua da garb ia: “Indarkeria oro eten eta abertzaleen batasuna eraiki behingoz”. Hori bai, ezagun dugu: lagun asko galdu ohi ditu zutabegileak, bere lanari zintzoki heltzen dionean. Halaxe dio bildumako azken gutunak: “Patri maite maitea, besteren batek ere irakurtzen ditu gure arteko gutun hauek eta ez zaizkio batere gustatzen, antza”. Antza, dio, ze katxondoa. ETAren Zutabe batean aipatu zuten Etxeberria, ez loreak jasotzeko gainera. Azala ordurako gogortua zuen, ordea: “Neuk entzunda daukat ETAkoa naizela, troskoa na izela, PNVkoa naizela, anarkista naizela, HBkoa naizela, erosita nagoela”. Eta Gara egunkariko zutabea utzi arren, eskainia zigun irakasbidea: “Ez dagoela aske izateaz besteko biderik”. Mugetan eleberriaren iruzkina irakurrita (“gorabehera urrikoa, zurrune gia, konparazioz betea”), zera erantzun zidan: “Bizi banauk, 20 urte barru helduko zieat hik idatzitakoei, eta bi hitz esango, entzun beharko dituanak (bizi bahaiz)”. Entzun espero ditudanak. Konplituko baita, seguru, Oteizak Etxeberria berari esan ziona: “Hilda ere ez zaituztet utziko bakean”. 2017 0514 Ikastaldi baten kontaketa Marguerite Duras , Maitalea (itzulpena: Mikel Garmendia) Ibaizabal, 1996 Oso maite duzun idazle batek esaten du benetan idaztea gustatuko litzaiokeen liburu bat dela ixa, eta zer egingo diozu, bada, ez bada ixa liburu hori irakurri berehala, are ixa liburu hori literatura unibertsalaren klasikoetarik bada —eta puntu honetara iritsita, lotsaema ngarria ere gerta daiteke literatura unibertsalaren klasiko hori orain artean irakurri ez izana publikoki aitortzea —. Lagun artean gaude, ordea, eta lotsarako tarterik ez da —bide batez, ze gutxi hitz egiten den hedabideetan gero eta gehiago, gero eta hobe kiago euskarara itzultzen den literatura unibertsalaz, ezta? —. Nire deskarguan esango dut gainera, pelikula bai, pelikula bere garaian ikusi nuela —interes intelektual hutsagatik, noski —. Ondorioa: a zer aldea, pelikula eta liburuaren artean; liburuaren al de, bistan da. Pelikula zentratzen baita nobelaren aspektu bat eta bakarrean: Vietnamen, 1930eko hamarkadako kolonialismo frantziarraren menpe, neskato zuri nerabe baten eta amorante txinatar helduago eta aberatsago baten arteko amodiozko harremanean, eta harreman horrek askatzen duen erotismoan —ez ahaztu pelikula ikustearen interes intelektual hutsa —. Baiki, eleberriaren gaietako bat da erotismo hori, zehatzago, desioa bera —“desioa da kontua, baieztatze desioa, liberazio desioa, bere oso an ezagutu nahi du bizia, porrota barne” —. Baina interes intelektual hutsagatik soilik justifika daiteke pelikula aspektu horretara mugatu izana. Ezen, bestela, eleberria askoz ere aberatsagoa, askoz ere konplexuagoa, askoz eta betegarriagoa baita. Erotism oa, desioa, sexuan hastea, sexuan haste inozo bezain perbertitua. Harreman hori, hamabost urteko neskaren eta merkatari txinatar gaztearen artekoa, berandu gabe debeku sozial eta eskandalu publiko bihurtzen dena. Jendearekiko harremana, orobat, adiskideeki ko, nebekiko, batez ere amarekiko harremana: “Nire haurtzaroari buruzko kontakizunetan (…) esango nuke gure amarengana sentitzen genuen maitasunaz aritu naizela, baina ez dakit harengana orobat sentitzen genuen gorrotoaz aritu naizen, edota elkarrengana sentitzen genuen maitasunaz eta gorrotoaz”. Azken finean: “Ikastaldi baten kontaketa dugu, zalantzarik gabe, emakume izaten hasten den emakume batena”. Rosa de Diegoren hitzaurretik, berriz: “ Maitalea , 1984an Goncourt saria irabazi zuena, mugarri dugu Margue rite Durasen idazkuntzan, bai izan zuen arrakastagatik, baita bere literatur bilakabidean idazkera autobiografikoaren bidea ere abiatu zelako”. Oso maite duzun idazlearen literaturarekin batere zerikusirik ez duena —eta akaso horregatik gustatuko litzaioke benetan idaztea, ezin idatzi izango duelako sekula —, baina irakurketa maila bat baino gehiago eskaintzen duelako —ez da dena izango interes intelektual hutsa — irakurtzea merezi duena. 2017 0618 Orrialderik onenetakoak Jon Alonso , Hodei berdeak Susa, 2003 Jon Alonsoren hitz lauzko lana —bere adar anitzetan: narrazio, nobela, saiakera, horien arteko nahasketa posible guztiak — balio segurua dela badiot, ez naiz orain arte esan gabeko ezer esaten ari. Besterik da hitz lauzko lan horren barne hierarkizazioa aldakorra izan daitekeela esatea. Esan nahi dut, bere garai an tarte honetara ekarri banuen Camembert helburu , eta aitortu banuen “aldarrikatu beharreko liburua ” dela, gaur ekarri nahiko nuke Hodei berdeak , Jon Alonsoren orrialderik onenetakoak bertan daudelako ustean. Noski, hau ez da konpetizio bat, ez bada, orrialde bikainen artean aukeratu ahal izanik, irakurlearentzako pagotxa sekulakoa. Hodei berdeak , beraz, liburu int eresgarria ikuspuntu askotatik, hasteko planteatzen duen jolas metaliterarioarengatik: nobela gisa hasten da kontakizuna —“nobela hori, izan, bada. Edo nobela itxura duen zerbait, behintzat, osorik eta erabat bukaturik ez dagoen arren” —; baina nobela horre n gaineko oharrak irakurtzen hasiko gara halako batean —“sasinobela horren osagarri litezkeen ohar edo zehaztapen hauek idatzi baititut” —. Azkenerako, ustez lau eskutara idatzitako liburu bat irakurtzen ari garela jabetzeko: “Nire lehengusu Xabierrek idat zi zuen nobela bukatugabearen zirriborroa, baita nik berarekin proiektu honetan ibili nintzen denboran —gehi bere zirriborroa leituta burura etorri zaizkidanak —, idatzi ditudan ohar guztiak ere”. Hodei berdeak , beraz, liburu interesgarria ez bakarrik egitu ragatik, berdin harrapatzen dituen kontuengatik. Kokatzeko, kronologikoki, “etorri zen Iruñeko Aberri Eguna, Vuelta a España n jarritako lehergailua, salbuespen egoera. Etxebarrieta hil zuten”. Eta politikoki, bada, batetik, geopolitika kontuak, hala nola yank iekiko harremana —“Francoren Espainia nola pasatu zen etsai izatetik aliatu estrategiko garrantzitsua izatera” —, eta zehatzago EAJk izan zuena —“sozio erabilgarriak izan ziren garai batez” —; baina interesgarria, batez ere, indarkeriaren gaineko dilemaz ari delako, eta gurean sentsibilitate diferenteek borroka armatuarekiko hartu zuten jarreraz: “EAJk borroka armatuaren justifikaziorik onartzen ez duen honetan, bere jarrera beti ‘baketsua’ izan dela dioen honetan, garrantzizkoa da gogoraraztea ez zela hori bere jarrera 1968 69 urteetan”. Tesi orokorra izanik gurea ez dela zeozer originala, nabarmenduz “gure pieza izaera, gure txikitasuna, gure nazioartekotasuna”, eta berriz ekarriz ideia higatu baina zentzurik batere galdu ez duena: “Aje edo beston do izugarria bezalakoa da gurea (…) mozkor historiko baten ondorioa”. Hodei berdeak gaurkoan, beraz, Jon Alonsoren orrialderik onenetakoak bertan daudelako ustean, eta auskalo garai buelta hartako, XXI. mende hasierako euskal literaturako orrialderik onene takoak. 2017 0723 Gizarte berrien mailakoak Abelino Barriola , Dramak Euskal Editoreen Elkartea, 1988 1936ko gerra aurreko teatroan, nabarmen, izen bat: Abelino Barriola. Ez bakarra, noski, Toribio Alzaga izan zuen aitzindari, zeinari Barriolak berak aitortu zion maisugoa —“Zugandik etorri zait euzko antzerti gaietako zaletasuna” —. Baina Barriola, Lino Akesoloren arabera: “Idazle onekin euskal teatroa bide berria urratzen asiko da. Artean baño goragoko gaiak, gizarte berrien maillakoak”. Aurrerakoia, garaiari egokituagoa, “gizarteko arazo sakontxoak arrotzen ditu”, “Donostiako teatroa joxemaritarren girotik atera eta mundu zabalagora eta aize berrietara eraman naie z ari izan da”. Komedia bazter, Barriolak idatzitako lau dramak biltzen dira liburuan ( Zulo madarikatuak , 1911; Lagun txar bat , 1912; Maitasunak , 1923; guztietan gorena , Goi argi , 1935). Oro har emaitzarik onenak lortutako generoa izateaz gainera, “denboran zehar izandako aldaketen erakusgarri zabala osatzen dutelako”. Argi azaltzen ditu hitzaurrean Xabier Mendigurenek: irri antzerkitik dramara, gero eta lan luzeagoak, ideologia nabarmenduz, herritik hirira, pertsonaian gizarte maila gero eta jasoag oa, emakumearen garrantzia eta goraipamena. “Hasierako lanetan Soroagandik datorren usadiozko antzerki molde donostiarrari erabat lotzen bazaio ere, piskanaka antzerkikera berezi eta bere berea lortuko du”. Zertan da, bada, antzerkikera modu hori? Ez ekint za huts, ez eta hutsal ere, baizik eta hausnar —bakarrizketa gisakoak, barne pentsamenduak —, adibidez fedeaz. Fedegabeko pertsonaiak agertzen dira, mojei “alfer”, “zomorro” deitzen dietenak. Apaiza, gizon eta emakumeen arteko harremanen aldekoa da —“gizona k bere artean eta emakumeak berenean” dituzten bezala —. Suizidio bat azalduko da. Nagusien gehiegikeriez kontziente, klase urguilu amiñi bat. Emakume liberatuak orobat, jazband —jazband! — jotzen duen beltzarekin dantzatu zen emakume andaluziar bat, Biarrit zera hiru mutil euskaldunekin joaten den ingeniari aleman baten emaztea. Edota polimaitasuna iradoki dezakeen eztabaida: “Maitasun bakarrak betetzen duen biotza al dezu? Maitasunak! Nik asko ditut”. Ados, horien guztien azpian asmo moralizatzailea dago, id eologiak —abertzale, jelkide — sustrai sakonak ditu testuotan. Baina, zer egin behar ez den erakusteko besterik ez bada, testu zentsuratzaile haiek egiten zuten bezala, zer egin daitekeen erakusten digute. Gizarte berri haietan egiten —hasten — zena. 2017 1001 Begiak ireki eta Javi Cillero , Ero hiria Alberdania, 2006 Reno, Nevada, Ameriketako Estatu Batuak. Euskaldunon iruditerian hiri seinalatua: euskal kolonia garrantzitsua (zeren urrina duen, auskalo), artzain euskaldunaren omenezko monumentua (ados, ez dut txantxarekin jarraituko), are, Center for Basque Studies, euskara eta euskal ikasketak lantzeko ikerketa zentroa. Zilbor behaketa horretatik kanpora zer ord ea? Ilun, ez behintzat Las Vegas bizilagunaren argirik. Galdetuko dizu Ero hiria ipuin bilduma honetako pertsonaia batek: “Zer egin daiteke Renon arratsaldeko bostetatik aurrera?”. Aurrerago erantzuteko beste ipuin batean beste batek: “Renon ez dun ezer gertatzen”. Renon baitaude girotuta hamar ipuin hauetako bat eta bakoitza. Hamarrak irakurrita, ordea, kontxo, ezer ez baino zerbait gertatzen dela esan behar, eta zerbait asko: ez agian zaratots arranditsu artean, baina gehiago lurrazpiko dar dar ape nas atzemangarri eta konstante batean. Emakume eta gizonen (eta are emakume eta emakumeen, eta gizon eta gizonen) arteko harremanak dira nagusi, harreman, nola deitu, batez ere afektiboak —“Flirteatzea da gaur egun geratzen zaigun bide bakarra” —. Jatorri, kondizio, jaidura askotariko emakume eta gizonak, elkar ulertzera edo elkar ez ulertzera edo gutxienez elkarrekin interaktuatzera kondenatuta daudenak. Mundu guztia biltzen da hartara orriotan, mundu txiki bat, esan dezagun munduaren zabala har lezakeen mi krokosmos bat. Lasai, euskaldunok ere bagaude, zorionez dosi txikietan —“Euskaldunok ez gaituk santujale hutsak” esateko, adibidez; edota aberkide bat “immigraziokoek harrapatu eta etxera bidali ditek” —. Ero hiria, beraz, baina jende erabat normala aterpet zen duena bere baitan, osotoro arrunta, zu eta ni bezalakoa. Taberna ugari (billar mahai , musika jotzeko oholtza, han horhemen ageri diren hegazti eta piztien gorputz disekatuak), alkohol ugari (azenario zukua ere bai, tarteka), zinema ugari (“Egungo hezi ketan hain da sakona Hollywooden eragina”), milurteko berriaren karietara zalantza ugari. Horien artean gertatzen dira hemen gertatu beharrekoak. Eta hasieran egindako galderekin baino, geratuko nintzateke “Renora etorriz gero dena da posible”, “Renon egun ak hogeita lau ordu baino gehiago ditu” bezalako baieztapenekin. “Begiak ireki eta gauza asko ikusiko dituk Renon”. Besterik ez bada, Javi Cilleroren eskutik. 2017 1105 Kalifornia bat guztiontzat Joseba Gabilondo , Kaliforniatik bihotzez Elkar, 1992 Ameriketako Estatu Batuak utzi gabe, Kalifornia. Trumpatzerik ez, 1992an gaude, dei diezaiogun Disneyland Bushland. Joseba Gabilondo izeneko gazte bizargabe batek, ahoan ere bilo askorik ez duenak, eskutitzak bidaltzen ditu, eta argitaratu egiten dizkiote Gipuzkoako Aldizkari Ofizialean (zehatzago izateko, Zabalik euskarazko gehigarrian): “Norberaren erokeriak edonola bota eta gainera kobratzea —gero konturatu naiz negozioa hain zuzen horretan datzala”. Intelektuala izan nahi zuen (“familia erabat errural proletario bateko mugatasun kultural guztiak konpentsatu nahiz edo”), politikan aurrerakoia eta engaiatua, eta gaine ra oso tipo coola, alegia fina serioa elegantea. “Jean Paul Sartre izan nahi zuen gazte hark punk kultural baten aukera hartu du”, ordea. Lau urte eta erdi darama atzerrian (“eta oraingoz ez zait itzultzerik bururatu”), nahikoa “geroko Estatu Batuen sinbol o” den Kaliforniaz aritzeko. Hitzaurrean esaten da: “Gabilondo Kaliforniaz ari zaigunean, Kalifornia azal azalean besterik ez da ageri (Jainkoari eskerrak!)”. Ez nago ados: Gabilondo Kaliforniaz ari zaigunean, sakon ageri zaigu Kalifornia (nori eskerrak?). “Hemen” hitza zenbat aldiz agertzen den kontatzea baino ez dugu. Gero egia da Kaliforniaz ari denean, ari dela AEBez, eta Euskal Herriaz, eta oro har XX. gizaldi amaieraren garraztasunaz eta frustrazioez. Aitzakia baita Kalifornia: hitz egiteko utopiaz, n ostalgiaz, auzo globalaz, biolentziaz, erosle tribuez, gizarte lotura handirik gabeko bizitza zoriontsuaz, iraultza postindustrialaz, hiperespazioaz, betiko esplotazio kapitalistaz, deserriaz, modaz, erostearen erotikaz, euskaldunen garai unibertsalen buka eraz; hitz egiteko, indibiduoen ekintzetatik eta egitura sozialetatik abiatu eta, azken batean, sakoneko arrazoiez. “Inbasio kultural amerikar inperialistaren enbaxadore” izanik, baina “bizitza amerikarraren kontraesan eta arazoak ikuspuntu ahalik eta zorr otzenetik azaltzen” saiatuz. Eta erakutsiz badela Kalifornia bat guztiontzat, “Turkia edo Urretxu aldean lekuturik badago ere”. 2017 1210 Eleberri giristinoa (eta gehiago) Jon Etxaide , Joanak joan Erein, 1986 Jon Etxaide, adinez 36ko gerrarekin zerikusirik izan ez zuen Hegoaldeko lehen idazlea, Mendiguren Izagirre tandemaren arabera: obra guztizkoa nobela bat izan zuen, Joanak joan , eleberri luze, dotore, mamitsua; bete beteko nobela, ordura arte euskal nobelak eskas izandako zerbait. 1955ean argitaratu zen lehen aldiz, baina arazoa: 1986ko argitalpena, hirugarrena, da eskuragarri daukaguna. Eta aldaketak izan ziren tartean. Zein, zenbat? Zail da jakiten. Autoreari berari kasu eginez gero, garrantzitsuenak dira p onte izenen ingurukoak (irakur gibel azalpena). Bigarren izen bat, Pierre Topet, a.k.a. Etxahun, “bera baitugu elaberri honen ardatz, eta bere inguruan dabilzkigu itzuli mitzulika gainerantzeko pertsonaiak, gurdia martxan jartzeko ardatzaren gurpilak bailiren”. Ez puntulari, bai zirtolari, Etxaideren arabera “ederzale bertsogintzan”. Betiere fikzioaren eremuetan: “Alegia, elaberri honetako pertsonaiak, asmatuak ez direnean, ez direla hezur haragizko berberak, haien irudiak baizik”. Are: “Istor io horiek zinez al dira historia? Parte haundi bat, oinarrizkoa, izan daiteke, baino beste parte haundi bat ezetz esango nuke”. Asmoa baitzen tesidun nobela bat egitea: “Egiazko erlisioaren sustraia, erroa eta funtsa maitasuna dela adieraztea”. Primeran. Eleberri giristino bat, beraz, liburuaren barne azalak gaztigatzen digun gisara. Eta geh iago: lan koaderno bat tarteka, work in progress bat. Kolpetik, Haritxabalet jaun apezaren biografiatxo bat aurkituko baitugu. Etxahunen gudaritzaren aitzakian, Napoleo nen gorabeherak. Derrepente, esango baitu: “Topetia baserriaz, honela dio Pierre Lhandek”. Eta Zintzarrotsak, Tobera munstrak, Astolasterrak aipatuta, hasiko baita horiek zer diren luze esplikatzen. Kontziente izateraino: “Sobera saihestu gaituzu gure elab erriaren haritik”. Gehi halako klase kontzientzia bat: “Bizitza zaila eta garratza baita batzurentzat, besterentzat errexa eta goxoa izan dadin”. Gehi halako genero kontzientzia bat: “Ez dezake, bestalde, gizonak emaztea menpera, bizi laguntzat eduki baino , bere eskubide guztien jabe oparo eginaz”. Eleberri luze, dotore, mamitsua; bete beteko nobela, ordura arte euskal nobelak eskas izandako zerbait. Oraindik ere eleberri kostunbrista, mundu modernoa konkistatzeke duena, baina, nahi gabe bada ere, eleberri postmodernoaren urrin batzuk askatzen dituena. 2018 0121 Edizio gaurkotu bat Pierre Topet “Etxahun”, Bertso bilduma Elkar, 1987 Azkena aletu genuen hemen Pierre Topet, a.k.a. Etxahun poetaren bizitza aletzen zuen obra, Joanak joan , Jon Etxaiderena. Ekar dezagun gaurkoan Pierre Topet, a.k.a. Etxahun poetaren obra bera, zeinak era berean balioko digun ulertzeko bere bizitza. Hitzaurr ean dio Xipri Arbelbidek: “Kantu horiek izan ez balire, nehork ez zuen Etxahun izan zenik ere jakinen”. Kontziente da Etxahun halaber, aitortzen duenean doala “Ene bizitziaren koblaz ezartera”. Adibidez “Bizitzearen kantorea” izeneko sortan, zeinean berrog eita bederatzi estrofatan haizatzen diren, urtez urte, Etxahunen bizitzaren lehen berrogeita zortzi urteak. Bizitza bat bestalde sufrimenduz betea —“Etxa hon’en zorthia izan da aiphatü, / Mündian gütik dila haboro sofritü” —. Sortzetik beretik —“Aitetame r beininzan haurreti hügüntü” —: bullying a jasan behar izan zuen, premugoa kendu zioten, ondasunak galdu zituen; maite zuen emakumearekin jarraitzea debekatu zioten, beste emakume batekin ezkontzera behartu zuten, emaztea auzoarekin enbolikatu zen, bastart bat egiteraino. Ondorioz, tratu txarrak, presondegian egonaldiak, judizioak bizi osoan zehar. Eta suizidio saiakeraren bat: “Hüllan ezarri nintzan fi gaixto egitera”. Etxahun, beraz, poeta esan dezagun erromantikoa, ez akaso ikuspuntu teoriko batet ik, baina bai ezinbestean praktikan, bizimodu hain makurra eraman zuenez testuetara. Ni indibidualaren goraipamena, nahi bada “Ni” aren literatura, baina 1850 aurretik, XIX. mendearen lehen erdian. Ez bakarrik: orobat kronika beltza —“Bizia deronak idoki p ersonari / Beria ere zor diala, orhit hadi” —, kronika horia —“Haurrak aita nur din deikük erranen” , gai sozialak —esaterako emigrazioa: “Montebidorat dira hanitz abiatzen” —, edota engaiamendu politikoa —botoa eskatzeraino: “Egizie Musde Chahori zien botzen emaitia” —. Piarra Topet Etxahun. 1786 1862 biografiaren osagarri, bertso bilduma honek biltzen ditu ustez zubererazko testu originalak (ez baitira Etxahunek idatzi bezala jasotzen) eta ustez batura egin egokitzapenak (askotan hobeki ulertzen baitira zuber eraz omen diren bertsioak), Xipri Arbelbidek atonduak denak, iruditu zait pixka bat aliritzira. Sarean ere badaude Etxahunen testuak bestela. Baina uste dut XXI. mendeko irakurleak merezi duela edizio gaurkotu bat, garaikidea, auskalo kritikoa, Etxahunen b ertsoez gozaraziko liokeena. 2018 0225 Guregurea Belen Gopegui , Tiroa kontzertuaren erdian (itzulpena: Ainhoa Caballero) Txalaparta, 2011 Belen Gopegui ez da euskalduna, ez euskal herritarra, nahiz Araba aldean baden abizen bereko herrixka bat (273 biztanle, azken kontaketaren arabera). Hori izan zen aspaldi xamar euskarazko medio batean egin zioten elkarrizketa bateko lehen galde erantzuna (biztanleen datua ni k gehitu dut, interesatuko zaizuelakoan). Ez dakit zaputz izpirik sentitu ote nuen informazioa jakitean, jarraian irakurri nituen galde erantzunak interesgarri askoak iruditu baitzitzaizkidan, eta ordura arte nekez irakurritakoak. Geroztik, saiatu izan nai z Gopeguiren gauzak harrapatzen, ez bakarrik elkarrizketak, libururen bat ere bai ( La conquista del aire dut bereziki gogoan, akaso lehena izan zelako). Hartara, apirileko urik eza be zain eskergarria egin zitzaidan Tiroa kontzertuaren erdian liburuaren arg itaratzea, 2011n. Berez hitzaldi bat da, 2006an Kaliforniako unibertsitate batean emandakoa, publikoaren galderak eta horiek jasotako erantzunak biltzen dituena. Azp itituluak argitzen digu edukia: Eleberrietan politikaz aritzeari buruz . Bere laburrean luze a da ematen duen jokoa. Gopeguik dio: “Kontzertuaren erdian pistola tiroak nola, halako eragina du literatura eleberrietan politikari buruz aritzeak”. Alegia, “kontzertuan pistola tiroa entzutearen modukoa izango litzateke sistema berria ezarri nahian dabi ltzan norbanakoei buruz idaztea, horiek totalitariotzat, gaixotzat, inozotzat, eta abartzat hartu gabe”. Eta ez dugu testua gehiegi biluziko, baina bai aurreratuko, hitzaurrean esaten den bezala, “literatura eta iraultza binomioaren harreman gatazkatsua” a ztertzen duela, “eleberrietan politikaz jarduteko dagoen debeku eta auto debekuaren jatorria bilatuz eta aurkituz”. Kontxo, behingoagatik, ez bakarrik galderak, erantzunak ere ematen ditu norbaitek, besterik ez bada eztabaidarako. Aparteko aipamena merezi du, hain zuzen, Eider Rodriguezek idatzi hitzaurreak, bere laburrean honek ere jokoa ematen baitu. Gopeguik aletzen dituen ideiak euskal literaturaren eremura ekartzen dira, izen abizenekin ekarri ere, adibidez, elkar uler dezagun: “Xab ier Leteren ‘Heriotz a utopi izendatu dutenei ′ poema Joseba Sarrionandiaren ‘Literatura eta iraultza ′ poema baino apolitikoagoa al da?”. Eta Belen Gopegui ez da euskalduna, ez euskal herritarra, baina, liburu honetan egin bezala, ezin ukatuko diogu gure gurea ere baden problematika batez hain argiki idatzi izana. 2018 0401 Irla Chumea Aurelia Arkotxa , Septentrio Alberdania, 2001 Gurean portuari eskainitako obra gorenetako bat izango da segur aski Koldo Izagirreren Sua nahi, Mr. Churchill? . Portutik abiatuta, itsasoetan barrena egindako bidaiari lotuko zaio gehiago Aurelia Arkotxa b igarrena duen sorkuntza lanean, Septentrio . Portua n baina jendea, horixe zuen ardatz Izagirrerenak, jendea, halakorik gabe ez baitago portu, ez itsaso, ez amaren seme alabarik. Bazter utzi gabe giza generoa, garrantzi berezia hartzen dute Arkotxarenean lekuek, geografiak, zapaltzen ditugun itsaso lurrek. Nagusiki narrazio liburua Septentrio halaber, Aurelia Arkotxaren erudizioa (“abenturosa eta are erratikoa ere”) bilduko luke, Kenneth White poeta eskoziarrak hitzaurrean dioenagatik: “Liburu batez hasi zitzaidan. Hartan bermatuko zen bere erudizio guzia be ste mundu batera eramanik, bere barne izaeraren oldarraren osoki adieraztera”. Emaitza: lau narrazio handi, narrazio txiki ugariz beterikoak (eta poema gutxi batzuk bukaera partean, baten bat pop abesti baterako egoki: “Grand Manan V ferryan/ bi marinel cr ibaggean/ jostetan ari / killing time”). Lau narrazio, bilakatzen direnak, adibidez, populu bitxien katalogo, “Pliniok bere Historia Naturalean eta bertze anitz autoreek haren ondotik” egin izan duten moduan. Bilakatzen direnak, adibidez, biderako kontseilu xume, oso zuhurrak denak, esaterako hau: “Hiru eguneko arrotza eta arraina, usain gaitz direla”. Bilakatzen direnak, adibidez, mitologia bat baino gehiagoren ez dugu esango birrintzaile, baina bai kontrapuntu, edo behintzat osagarri. Esaterako eu skal baleazaleena: “Eta bazekiten, bidaiant euskaldunek, marinel haiek ez zirela euskal kantu zahar batzuetan aipatzen diren ‘indiano salbaiekin’ eta ‘iskimau gizabestiekin’ beti ontsa portatu”. Edota Quebec tatxarik gabearena, herri indigenen zapaltzaile ere agertzen baita orriotan: “Bakarrik frantsesez mintzatu behar genuela eskolan”. Ondorioa: “Hemen, Quebeceko ‘autoktonoek’ ez dute PQren alde bozkatu”. Esan dugu: lekuek, geografiak, zapaltzen ditugun itsaso lurrek garrantzi berezia hartzen dute Arkotxar enean. Horien guztien izenek ere, Portutxo, Ophorportu, Irla Chumea, izendegi kurios, gertuko, baina aldi berean exotiko ba t osatzeraino, Oskar Alegriaren Emak Bakia b aita hartan bezain iradokitzaile. Portutxo, laket portu, irla xume bat, Aurelia Arkotxak bigarrena duen sorkuntza lan hau. 2018 0513 Tortura xuria Filipe Bidart , Bakartasunaz bi hitz Txalaparta, 2004 Kartzela, ez dakit inoiz utzi dion egoteari, baina hain modako dagoena, kasik urte oso eta askotarako tendentzia baten gisa. Euskarazko literaturari kasu eginez gero, hasieretatik dago, Etxepare bera Biarnoko hartara sartu zutenetik. Sarrionandiaren kasu, ez noski azken, bai segur aski paradigmatikoraino. Eta hor badago tesi edo dena delako bat, euskal literatura eta kartzela lotzen dituena. Kartzelaren makurrena, ordea, bakartasuna. Pasa direnek diote, bakartasuna, isolamendua, nahi gabe ere, izerdi hotza balitz bezala, azalean itsatsi zaigun terminologia. Bakartasun ez bilatua, ez desiratua, fabrikatik bakarzale garenok hainbeste maite duguna. Baizik eta derrigorra, autoritatearen baitakoa. Filipe Bidartek ezagutu zuen, IK talde armatuko kideak, Frantziako kartzeletan. Eta liburutxo batean ema n zuen berri, laburtu zituen bakartasunean pasa behar izan zituen bi urtetik gorakoak (“non legez ez den hiru hilabete baino gehiagorentzat atxikitzen ahal”). Bi urte bakartasunean, irakurrita, ez du asko ematen, akaso, hogeita lau orenetatik hogeita hiru zeldan, goiz eta arratsaldez promenada bana —ordu erdiko —, giza tratu bakar funtzionarioen salutazio ez bereziki espansiboak. Tortura xuria, alegia, bestelakoen aldean oharkabea baita. Hitzek ez dute transmititzen, ezin, barruan bakarrik dagoenak zer senti tzen duen. Baina, sinistu, liburua irakurri ahala zuk ere senti dezakezu, atea ixtean, klanka, barruan bakarrik geratzen zarela, ezin aterako zarenaren itolarria, lehen ordu egunen noraeza. Gero pixkanaka egingo zara, harrabotsetara, denboraren izari berri ra, antsiak erabat sekula abandonatuko ez zaituen arren. Ez dakizu zer lasaitua hartzen den, denboragarrenera, irrati ttipi bat erosten ahal duelarik! Bakartasunaren testigantza gordina, beraz, inoiz zuloan sartuko ez gaituzten esperantza dugunok (gauzak n ola dauden ikusita, auskalo) bakartasuna, ez bilatua, ez desiratua, baizik eta derrigorra, zertan den ezagutzeko balioko diguna, inoiz zuloan sartzen bagaituzte (epaileak guarda!), gidaliburu modura ere erabil genezakeena, superbibentzia kit bat bailitzan, baina, besteren gainetik, denik eta egoerarik kontrakoenean ere, erresistentziarako, duintasunerako, umorerako tartea badagoela erakusten diguna. “Gizakia ez da bakarrik bizitzeko sortua”. Fabrikatik bakarzale garenok ere fedea aldatuta bukatuko dugu irak urketa. 2018 0617 Bidaiari sentimentala Jean Etxepare Bidegorri , Beribilez Euskal Editoreen Elkartea, 1987 Jack K erouac idazle estatubatuarraren On the road nobela euskaratzen hasi zela, zera egin zuen Iñigo Roque i tzultzaileak: “Jean Etxepareren Beribilez era jo nuen, itsu itsuan, hizkuntza tresnatzeko, jakinik harengan beti badela zer ikasia, eta ez nintzen t ronpat u”. Orain kalean da Errepidean , eta aukera ezin hobea daukagu Etxepareren Beribilez ere irakurtzeko. Supermerkatu bagina, eskaintza: 2×1. Nobedade ez diren liburuak iruzkintzen ditugunez hemen, goazen estreinako edizioa 1931koa duena aletzera. Eskuragarri dagoen 1987ko edizio ak Mari Jose Kerejetaren hitzaurre gordin bat dakar, eta horrexegatik biziki interesantea —nahiz gauza batzuekin ez nagoen ados —: “Etchepare medikua ez da Paul Morand bat”, ondo, askoz gauza xumeagoa da, gure literatura literatura frantsesarekin konparatuta gauza xumeagoa den bezala. Erregresio moduko bat detektatzen dio, “hala nola katolikotasun kutsu ageria, bere gaztaroko artikuluren bateko jarreratik urrun xamar geratzen dena, edota bere abertzaletasun nabarmen eta tr adizio zaharren gordetzailea”. Eta bukatzen du esaten “bere literatura apustuaren mailarik beherenean” dagoela liburu hau. Tira, ea, poliki. Akort, egia da bere garaian irakurri eta tarte honetan iruzkindu genuen Buruxkak haren aldean Beribilez honek galtz en duela puntxa, baina, positibo beti, kontu jakingarriak ere aurkituko dizkiogu. Egun bakarrean, autoz Kanbo Kanbo ibili bitartean, 357 kilometro guztira, agertuko zaigu progresoaren aldeko, basoen geroarekiko kezkati, lan komunalaren oroitarazle, Madrilg o turismoaren ohargarri —eta hori Hondarribitik ez zela pasa —. Egia da besteren gainetik jasotzen direla paisaien deskribapenak, esajerazioraino: “Hemengoaren aldean, ikusi duten gutarik biek hitsa dela diote Provence eskualdeko zeru gaina”. Eta zerk emate n dio paisaiari, bidaiari bizia? Gizajendeak, zalantzarik gabe, gizon emakumeek. Horretatik eskas du liburuak. Kerejetak Laurence Sterne aipatzen du hitzaurrean, haren A Sentimental Journey through France and Italy liburua. Eta dio bidaiari ereduen txantxe tako sailkapena zirriborratu zuenean, bere buruari honako izen hau ezarri ziola: “Bidaiari sentimentala”. Balio lezake izendapenak Jean Etxeparerentzat, Morand izan gabe, izan gabe Sterne —honek bai, honek hitz egin zuen gizon emakumeez, batez ere emakumee z—. Baina bidaiari sentimentala. Jakinik, gainera, Etxeparegan beti badela zer ikasia. 2018 0722 Bi ahotako atseginez Mari Jose Kerejeta , Ezezagun baten kuadernoa Kutxa, 1988 Izena ezaguna nuen, itzultzaile gisa neukan gordeta memoria internoan. Vla dimir Kaminer idazle alemanaren Errusiar diskoteka narrazio liburu komikoa euskaratu baitzuen (Pasazaite, 2015) Mari Jose Kerejetak —inpaktuzkoa izan zen, gainetik, aurkezpen bideoa, zeinean agertzen baita lorotxo batek in sorbaldan —. Jean Etxepareren Beribilez hartu arte, eta irakurri arte 1987ko edizioaren sarrera testua, idatzi ere idazten zuenik ez nekien, ordea. Esan nuen ordukoan: Mari Jose Kerejetaren hitzaurrea da gordina, eta horrexegatik biziki interesantea. Etxepareri egindako aitzinsolasak jakin mina piztu zidan; hala iritsi nintzen momentuz bakar ra duen sorkuntza lan honetara, Ezezagun baten kuadernoa , poema bilduma, Irun Hiria literatura sariketa irabazitakoa. Kerejetaren beraren hitzekin esateko, “amorioari buruzko erreflesioa” dukegu, “akaso gurean oso ohizkoa ez den malditismoaren kutsu horrekin. Ez maitasun xamar eta inozoa”. Osotoro akort, nahiz maitasunaz, denboraren iragaiteaz, galeraz egindako hausnarketaz gain, gauza gehiago ere baden liburua. Bada, a dibidez, halako carnet de voyage bat, Venezia, akropolia —“urrunean, Pireoa ere beste portu bat da” —, Bosforoko arrasgorri azkengabea. Bada erreferentzia literario sorta bat, Pavese, Celan, Lowry, halako batean Sapho eta Yourcenar. Bada trabestismo ariketa bat: “Neroni izan nintzen gizon hori”. Eta bada alkoholak zipriztindutako bidaldi bat, etilikoa, soluzio emailea tarteka, “Farmakopea” poeman bezala: “Urrun minarentzat ,/ itzulbiderik ez dagoenean, / ginebra hutsa, hotz hotza”. “Emakumeek idatziriko liburu gehiegi” ez zegoen garaian argitaratua, Felipe Juaristik aitortu zuen: “Aspaldian euskarazko poemak irakurtzean senditzen ez nuen sentsazioa jabetu da nigan, sentsazio itogarria eta itogarria moduan atseginkoia”. “Dibortzio tramitazioa ” poeman esaten den bezala, “bi ahotako atseginez” irakurtzen dela, alegia. Gerardo Markuletak, aldiz, gora ekarri zuen, “poema liburuak berezko balio handia du eta euskal poesiaren bilakaeran giltzarri ttipi jotzeko modukoa da”. Lastima da, hartara, Kerejeta liburu bakarrean geratu izana. Sasoia baluke oraindik, bete betean sartuko litzateke tropelaren belaunaldian —besterik da halakorik nahiko ote lukeen —, zeina ez dagoen, prezisamente, emakume idazleez gai nezka. Bien bitartean, hor dugu Ezezagun baten kuadernoa , gordina, eta horrexegatik biziki interesantea. 2018 0923 Batailaren baitako paisaia Aingeru Epaltza , Bezperaren bezpera Pamiela, 2007 Gogoan dut garai hartan kolaboratzen nuen gehigarri kulturalari p roposatu niola, Bezperaren bezpera iruzkintzea. Ez egiteko emandako arrazoia izan zen denbora, liburua ez zela nobedade nobedadea —udaberrian iruzkindu nahi izan nuen Durangorako atera zena, gauza ohikoa —. Arrazoia irentsi nuen, noski, nahiz orain liburua irakurtzean asmatu uste dudan zein izan zitekeen egiazko motiboa. Aingeru Epaltzaren lehenbiziko saiakera —gerora ez du gehiago atera —, Xabier Mendiguren editorearen hitzetan liburu guztiak onak idatzi dituen idazle arena. Jon Kortazarrek, “egilearen autobiografia intelektual gisa” onartu beharko genukeela dio, nahiz autobiografia politiko gisa onartzea litzatekeen agian zehatzena. Hori bai, bat nator kritikariaren iritziarekin: maisuki egiten du Epaltzak. Borroka arm atua “niretzat eta ni bezalakoentzat euskalduntasunaren markarik behinena” zen garaitik, “ekintza armatuek euskarari eta euskal kulturari ekartzen zizkieten zehar kalteez” ohartarazteraino, Franco hil ondotik liburua argitaratu arteko tartearen kontakizun politiko zorrotza da Epaltzarena; kontziente dena “aro baten akabantzaren bezperan gaudela. Edo bezperaren bezperan”. Batailaren baitako paisaia erakusten digu Epaltzak, hartara, paisaia maiz desolagarria —“Iduri du Euskal Herri politikoa eraiki nahiaren n ahiaz, ez dugula sendotzen jakin Euskal Herri kultural, ekonomiko eta sozialaren zimendua” —, paisaia ez beti erabat zuzena —“Hemengo jainkoak ez dira inor Endarlatsatik harata”; Epaltza bera horren froga garbia —, paisaia batzuetan zuzenean okerra —“Inoiz n afar eskuina Foru Jauregitik eta Iruñeko Herriko Etxetik bidaliko badugu, sozialistekin batera eginen dugu” —. Baina inondik ere zintzoa: “Egun, urrunegi daude politikoki bi erkidegoetako biztanleak. Urruntze horretan zer esana izan duten faktoreen azterket a guztiz pertsonala dira, bertzeak bertze, orrialde hauek”. Bertzeak bertze, ezen, idazle batek idatzitako memoria politikoak izanik, literaturaren gaineko ohar jakingarriak ezin falta: “Salbuespenak salbuespen, gure mataza odoltsuan korapilatutako nobelak euskal idazleok idazten ditugu, ez erdaldunek”. Baina, esandakoa: batez ere batailaren baitako paisaiaren kontaketa aurkituko dugu; zeina bestela ikusten baita, zalantzarik gabe, batailaren ondoko paisaiatik. 2018 1028 Norberaren portzentajea Uxue Apaolaza , Mea culpa Elkar, 2011 Katalanez argitaratu dutenez, hamahiru urt eren buruan berriz irakurri dut Umeek gezurra esaten dutenetik, Uxue Apaolazaren estreinako liburua. Eta hamahiru urteren buruan berriz aurkitu dut periferiko, estrainio, erradikal, kontziente, umoretsu, Iban Zalduak zioen bezala, gaur gurean oraindik indarrean dagoen literatura buenista tik urrun. De nboran gertuagokoa den Mea culpa ere irakurtzeko gogoa sartu zait hartara, bere garaian estreinakoak baino zalantza handiagoa eragin zidan eta. Ordukoan baino gehiago atsegin izan dut protagonista, esan dezagun suabe, ez ohikoa, horrexegatik erabat maitagar ria (“Inbidia ematen dit jendeak bizitzeari ematen dion garrantziak, jartzen duten gogoak zoriontasunari dei egiteko, denbora aprobetxatzeko “). Atsegin izan dut antagonista, hau ere “gizarte zibilizatu baten funtzionamendurako behar den hurkoarekiko eskuza baltasun minimoa” falta duena, bien artean sortzen den lotura afektibo definitzen gaitza. Baina, besteren gainetik, interesatu zait gatazkaren gaineko hausnarra, bereziki puntu batean fokalizatzen dena. “Miguel Angel Blancoren heriotza ospatzen zuen jendea ren artean bizi nintzen eta ez nien ezer esaten”, dio une batean protagonistak, esateko gero: “Jakin nahi nuke pilatu dugun sufrimendu injustu guztiaren artetik nire ardura zein portzentaje den, nire errua”. Bukatzeko aitortzen sententzia bat, auskalo ispi lu efektuagatik, barrenak aldrebesten dizkizuna: “Eta ez nintzen ez onena, ez txarrena, baina nire portzentajea da isiltasun konplizearena, biktima errudun egiten duenarena”. Orain zazpi urteko zalantzak hor daude, istorioak pisu egiten du aurrera tarteka, gertaerek salto egiten dute batetik bestera, estiloak usu ez du kontakizuna laguntzen, batzuetan kosta egiten da aurrera egitea. Motzean: gehiago afinatzen duela luzean baino. Baina nobela honi bertute handiagoak ikusi dizkiot orain, edo gain hartu diotel a bertuteek zalantzei, irakurketa kontuan hartzeko modukoa izateraino. “Belaunaldi baten hasiera ote?”, galdetzen zuen Gorka Bereziartuak Apaolazaren debutari eginiko kritikan. “Gu klase ertain horren ondorengo erreakzionarioak gara”, irakur daiteke Mea culpan. Belaunaldi bat, kontxo, gure belaunaldia. 2018 1202 Interesgarri jartzen Ramon Saizarbitoria , Egunero hasten delako Lur, 1969 Ibilbide literario bat ere noizbait hasten delako, hemen aletu ditugu Hasier Etxeberria, Anjel Lertxundi, Aingeru Epaltzaren lehenengo emaitzak —ibilbide literario luzeko hiru idazle aipatzea rren —. Ramon Saizarbitoriarenak Egunero hasten delako eleberri laburrean du abiapuntua, 1969 an, aurten 50 urte. Eta ospatzen beharko genuke honezkero. Ez bakarrik euskal eleberrigintzaren ordularia garaiko korronte literarioekin sinkronizatu zuelako; gaur egunetik ere —oroi, 50 urte —, irakurketa erabat freskoa eskaintzen digulako orobat. Gaurkotasunik batere ez duela galdu, alegia. Gaiengatik adibidez, abortua, noski, gai zentrala, gainditua irudi luke, baina gogoratu Nafarroako kasua, herenegun normalizatzen hasia. Migrazioa, present hemen, bigarren plano batean nahi bada, baina mende erd i beranduago bizi bizi dauden ustelak agerraraziz: “Gero eta etorkin gehiago ari gara hartzen eta jendea ez da kontent. Inbasioa omen da”. Eta gaiez aparte, kontatzeko moduagatik adibidez, bi lerro bereizi, bata protagonistari dagokiona: Gisèle Sergier, ho geita bi urte, kirrua, begi urdinak, luzea eta mehea; “beste klase batekoa da”, “beti daki behar dena egiten”. Haurdun geratu eta abortatu arteko borroka ezagutuko diogu. Eta beste lerroa, bakarrizketa, itxuraz neskaren istorioarekin zerikusirik ez duena, baina baduena, sartu irtenean baitabiltza ideiak, esaterako eleberriaren izpiritua harrapatzen duena: “Nik mila aldiz nahiago dut oraingo gazte hauen errebeldiaren arriskua gure garaikoen antzutasuna baino”. Irakurleak eskuragarri, 2007ko Erein argitaletxe aren poltsiko edizioa du, zeinak Saizarbitoriak berak idatzitako hitzaurre argigarria dakarren, nobela atera zen garaiko gure panorama zertan zen erakusten diguna. Eta aldaketa batzuk, idazleak han eta hemen sartu dituenak, baina kontuan izanik, “lehen ere irakurrita lukeen norbaitek oraingo bertsio hau berrirakurtzeko lana hartuko balu, ez litzatekeela konturatuko egin ditudan aldaketez”. Gisèle bezala eleberria, aurrera doa, adoretsu, euskal eleberrigintza, galdutako konfiantza berreskuratu batekin. Bihar ko bizitzaren aurrean esperantzat i, bizitzera. Bizitza egunero hasten delako. Euskal literatura ere noizbat hasten delako interesgarri jartzen. 2019 0120 Zoriontasuna, literatura eta emakumeak Inma Errea , Literatura eta harrikoa Pamiela, 2003 Brigita ez da Inma Errea, baina bada itzultzaile, emazte eta ama, liburuak zorion iturritzat dituen fikziozko pertsonaia. Orriotan argitu nahi duen afera, literatura eta emakumeen esperientziak lotzen dituzten hari fin eta ia ikusezin horiek zertan dautzan , nolakoak diren, norantz doazen. Saiakera moduko bat egiten hasi da, hortaz, work in progress , zeinak autore jakin batzuen bitartez egiten duen aurrera: Virginia Wolf, Angeles Mastretta, Danielle Steel, are Espainiako telebista kate bateko emakume aurkezle distiratsu plagiatzailea. Eta azierto bat da, esango nuke, batetik, protagonista fikzionatu izana, edo gutxienez tarte pixka bat utzi izana idazlearen eta testuaren artean; hartara, liburuko pasarterik zalantzagarrienak ere —“iruzurra iruditzen ba itzaio ama, edo gutxienik, emakume izan gabe, emakume batek ama gisa izan ditzakeen sentimenduak azaldu nahi izatea” — egiantzeko suerta litezke, autorearen aurkako bazka izan beharrean. Eta azierto bat da, bestetik, aurretik literatura eta emakumeen esperi entziak lotu izan dituzten testuen gainean ibiltzen dugulako bidea. Total, erakargarri egin zaidala Brigita: zalantza egiten du, kontraesanetan erortzen da, ez dakiela dio; gauza arraroa gaur egunean, eta benetan eskergarria. Kontu zorionez desfasatuak irakurriko dizkiogu —“badaki emakume askok muzin egiten diola informatikari” —, eta argitu, segur aski, ezer argitu badaiteke behintzat, ez du gauza handirik argitzen. Eztabaidagaiak mahaigaineratzen ditu, ordea. Eta ez da gutxi. “Batzuetan asmatzen zuela irud itzen zitzaion, bestetan, berriz, oker zebilela”. Agian gaur egunetik gauza berri handirik ez dakar —nahiz inoiz ez dagoen soberan kontzeptu oinarrizkoenak ere berriz gogoratzea —, baina, zalantzarik ez, 2003koa izanik, aitzindari gisa badu bere balioa. Ora in, eta zorionez, pentsamenduaz eta emakumeez ari diren bildumak (Lisipe, Eskafandra) gehixeago ugaritu diren honetan. “Senak zorionaren kontu horrek literaturarekin, baita emakumezkoen literaturarekin ere, zerikusia duela agintzen dio”. Zoriona, literatur a eta emakumeak, beraz, iruzkin honen goiburua ere —iragarki matxirulo baten leloa dirudien arren —. Errearen saiakerak harrapatzen dituen gakoak. 2019 0224 Hemen da paradisua Pablo Sastre , Leuropa Susa, 2002 Europa da kontinente bat, ados, kontzeptu geografiko bat, kultural bat, politiko bat. Baina da batez ere amets bat, utopia bat, paradisu moduko zerbait munduko beste hainbat bazterretatik hona lekualdatu nahi duen migrariarentzat. Tximi ez da zehazki migrari, ama Andoaingoa, aita Marokokoa, hamabi urte arte Frantzian bizitu zen, Donibanen eta Baionan. Eta hala ere “moro bat, pentsa tuko zuten, zergatik horren gainian giro petrala zegoen”. Ezagun duelako saiatzen da Europara joan nahi dutenak ohartarazten, ez dela hainbesterako, gutxi duela agindutako lurraldetik. Negozio batean sartuko da Sakirekin, ordea, jendea ekarri behar dute ha n behetik: “Hi, nahi al duk kamionian nerekin etorri?”. Hain zuzen, kamioi bidaia bat da liburuak harrapatzen duena, atari ondorengoekin, baina Euskal Herritik Marokora egindako joanaldia, gero buelta giza generoz kargatuta egiteko asmoarekin. Bidaia horre tako peripeziak ezagutuko ditugu, beraz, jakingarriak, ez batere aspergarriak, Tximiren ahotik kontatuak denak, ahots oso pertsonal batez, zeinak eusten dion irakurketari narrazioak irauten duen denbora guztian. Eta dena oso modu, hitzaren zentzu onean, no ski, pelikuleroan. Irakurlearen aurretiko esperientzia zenbateraino den garrantzitsu, behin eta berriro etorri zait burura orain ez asko ikusitako Oreina filma, Koldo Almandozena, zehatzago Khalil pertsonaia, Sastreren eleberriko protagonistaren anaia biki filmikoa. “Hi berriz, pelikula bat egiteko ere bahaiz”, esango dio uneren batean Sakik Tximiri. Almandozek izango balu sorkuntza lehorteren bat, Leuropa egokitzea ez litzateke aukerarik makurrena. 2002an argitaratua, migrazio ber ri deitu honen afera apenas gurean agertzen hasi zenean, hainbeste urte beranduago oraindik ere sekulakoa da gordetzen duen gaurkotasuna, gaiak bezala nobelak. Eta gauzak gehiegi aurreratu nahi gabe, baina tesi ezin kitzikagarriago bat uzten digu azkenerak o, Sussu pertsonaia erdi ero erdi bisionario baten ahotik: lurra ez dela horren erraz uzten, akaso zerutik joan nahi dutela auskalo nora. “Hemen duk paradisua!”. Irakurri nuen nonbait ziur aski Sastreren lanik onena zela. Hala ez bada, seguru ez dabilela sobera urruti. 2019 0331 Miranderekin zer egin Jon Mirande , Gauaz parke batean Elkar, 1984 Tarte honetan berean, orain zortzi urte inguru, debate ezdeus bat ebazten saiatu ginen: Martin Ugalde, Gabriel Aresti, nor izan ote zen ipuina literatur genero moderno gisa landu zuen lehen euskal idazlea. Ebazten saiatu baino planteatu egin genuen, lehena nor izan zen ez baita sobera garrantzitsua; bai, ordea, jakitea g arai bertsuan kezka bertsuei erantzun bertsuak ematen saiatu zela idazle bat baino gehiago. Hirugarren izen bat falta zitzaion konpetizio absurdu hari, ordea: Jon Mirande. Hori ematen digu aditzera Gauaz parke batean bildumak. Azpitituluan Ipuin izugarriak , eta Patri Urkizuren edizioan, jasotzen dira “han hemenka sakabanatuta zeuden ipuinak, Herria, Euzko Gogoa, Gernika eta Egan aldizkarietan”; bi sailetan banatuta: itzuliak eta asmatuak, “elkarrekin harremanik baldin badute ere”. Interesgarrien g uretzat hemen asmatuak —nahiz, Eduardo Gil Berak esan bezala, “fue un excelente traductor” —, 1951 1963 artean argitaratuak. Bi leitmotiv darabiltzate, Urkizuren arabera: “Bat ia kontu guztietan: Izua. Bestea Irlanderako itzulpenean: Ab erria”. Gil Berarent zat, aldiz, “morir y matar” , horiez dihardute ipuin guztiek —“excepto uno que trata de la nostalgia” —. “Ametsa ” izenburuko ipuinak, esaterako, zeinean gizon batek bere emaztea akabatzen duen: “Zerendako ez zuen ulertu nahi ez zuela hark gaiztakeriaz joiten , maite zuelakotz baizik?”, irakur daiteke bertan. Eta gauza goitikagarri gehiago. “Idazleak bere nahigabe bat fantasmatzen du”, dio hitzaurreak. Funtsean betiko debatea baitago, Miranderekin zer egin. Kezka ez da gaurkoa, ea inork literatura ona egin dezakeen eta, era berean, eta besteak beste, “antidemócrata y racista” izan. Afera zahar eta arantzatsua, artearen eta moralaren arteko harremanez hitz egitera behartzen gaituena, obraz eta berau sortu duen gizabanakoaz. Mirande idazle handi bat dena, aldiz, zalantzarik ez da, eleberri ahaztezin baten egile, XX. mendeko euskal idazle garrantzisuenetakoa. Joxe Azurmendiren hitzekin esateko: “Hain txairo zen euskal literaturara Europako haize berrien igurtzea dakarkigute bere poema eta ipuinek”. Hartara, hare n obraren bindikapena egiten jarraitu beharko genukeela iruditzen zait. Eta batez ere irakurtzen, lehen eskutik ahal dela. 2019 0512 Eskuinok ere Garbiñe Ubeda , Mila ezker Susa, 2009 Garbiñe Ubedari irakurri dizkiodanak denak egin zaizkit atsegingar riak: Ideia zabaldu tour 95 , Negu Gorriak musika taldeak Europan zehar eginiko bira baten kronika (zeinarengandik atera nuen nire banda maiteenaren gaineko a rtikulu bat idazteko aitzakia); Hobe isilik , aitona noiz desagertu zen, nora, galdu ote zen erabat eta benetan ezagutu nahi duen bilobaren eleberria (zeinaz kritika batean esan nuen urte luzetako esperientziarekin ondua zegoela zirudiela); ahaztu gabe, noski, ugari sinatu dituen kazetari lanak. Mila ezker da atseginez irakurri diodan beste lan bat, azkar esateko, ezkertasunaren hainbat konturi buruzko saiakera . Testu laburrez osatutako saiakera laburra, hunkitzen diena bereziki populazioaren %10 12 diren ezkerrei —“%10 12 horren bi heren gizonezkoei dagozkie, eta beste herena emakumezkoei” —. Denboran atzera gaitz gisa hartua, errebindikazio moduko bat egiten da hemen, edozein milikeriatatik urrun dena dela —“Nahiz eta ezker jenialak, zintzoki esanda, jenio ezkerrak baino askoz ere sarriago aurkitu” —, arteak, kirolak, zientziek kondizio hori nola ispilatu duten erakutsiz. Pertsonaia zerrenda ekarrita gainera: Jul ian Ajuriagerra sendagilea, Ned Flanders dendaria, Martina Navratilova tenista adibide gisa. Joan Inazio Retegi eta Paul Wittgenstein lotzen ditu, luz e gabe, eta gogora ekartzen Esku ezker bakarrarendako kontzertua : “Konposizio musikal liluragarri bat bain o gehiago, zailtasunaren aurrean amore ematen ez duenari, ametsak galtzen ez dituenari eskainitako omenaldia bezalakoxea da”. Azken batean ez baita bakarrik ezkertasunari buruzko liburua, ez bakarrik “papera trabeska ipini, ukalondoa gorputzetik urrundu, e skumuturra barrualdera bihurritu eta postura guztiz nabarmenean idazten” dutenei buruzkoa. Nola edo hala asimetriko garen guztiok —“unibertsoa bera da asimetriko. Bizitza bera da asimetriko” — plazer hartuko dugu bertan, irakaspen: “eskuinik ez dago ezkerri k gabe eta ezkerrik ere ez eskuinik gabe”. Mila ezker , beraz, saiakera atsegin eta gomendagarria, azkar esateko, ezkertasunaren hainbat konturi buruzkoa, eskuinok ere gustura asko irakurtzeko modukoa. 2019 0616 Irakurtzen lehenetakoa Joseba Sarrionandia , Lagun izoztua Elkar, 2001 Hanhemenka irakurri izan diot Bernardo Atxagari Joseba Sarrionandia poeta ona iruditzen zaiola, handia; inon gero jarraian irakurtzeko halaber poemak idaztea erraza dela. Baina poeta ona izatea oso zaila, “eta bera bada”. Sarrionandia. Azkenaldian saiakeragintzan ari da batez ere, emaitza nabarmenekin ari ere, Euskadi Sari polemiko bat tarteko. Nobela bat daukat, orde a, neronek behintzat, haren kutunen arteko. Nobela bat, ia bakarra, ipuin luze gisa hartze n baitu askok narrazio laburra, Kolosala izango da izenekoa. Dena delakoarekin, Lagun izoztua bada. Beñat Sarasolak joan den hamarkadako albiste literario sonatuenetakotzat dauka. Eider Rodriguezek tesi oso bat eskaini zion —zehatzago, itsasoak Sarrionandi aren lanetan duen presentziari ; hori bai, Lagun izoztua aztergai nagusi —. Ezin uka liburuak baduela txungurra. Pertsonaiak: Goio, Maribel, Andoni. Lekuak: Antartika, Erdi Hego Amerika, Kalaportu. Denborak: geroa, oraina, iragan garaia. Denbora kronologikoa desakreditatzen duela esango dizu Markos Zapianek, eta mugimendu dialektikoa. Denbora eta espazioaren inguruko gogoetak aupatuko ditu Iratxe Gutierrezek. Etxetik —dena delakoa dela etxearen kontzeptu hori — urrun denbora daraman honek, ordea, beste kontu bat nabarmendu nahiko luke: Sarrionandia, hain zuzen, erbesteratuaren paradigma, erbesteaz idazten irakurtzea. Hala hasten da liburua: “Ulisesen madarikazio a dun. Hemen bizi gaitun eta hara itzultzea dinagu beti gogoan, baina zenbat eta geroago orduan eta zailagoa dun”. Baikorrago bukatzeko: “Eta zure mentura Ulisesena baino ederragoa izango da, edonora joanda ere, egundo egon ez zaren lekura itzuliko zarelak o”. Eta tartean hamaika kontu, irakurleok, denok erbesteratu, nahiz gure jaioterrian —baina bizitza arrotz honengandik —, jakingarri aurkituko ditugunak. Joseba Sarrionandiaren obra gutxi asko erdaratzen ari den garaiotan (gaztelaniara, luze gabe, baina bai ta katalanera ere), ez da ulertzen nola nobela hau ez dagoen itzulita oraindik, idazlearen obrara sartzeko ezin egokiagoa izanik, ondo jasotzen baititu haren bideak, haren gaiak, haren kezkak. Eta poeta ona izateaz gainera eleberrigile nabarmena baita. Itz ulpen zerrenda horretan hurrena beharko luke honek, eta, originalen artean, irakurtzen lehenetakoa. 2019 0721 Lehertu gabe oraindik Jon Iriberri , Larrosak, noizean behin Erein, 1990 Gerardo Markuletaren poesia atsegin izanik, eta ez gutxi, kuriositatea neukan jakiteko Jon Iriberrirena nolakoa ote zen —ez bainuen ezagutzen, mea culpa —. Iriberri, Markuletaren pseudonimo, heteronimo edo dena delakoa (eskizonimoa, sortzailearen hitzetan), bi poesia libururen sinatzailea. Lehena, Larrosak, noizean behin , 1990koa —baina 87 eta 89ko sorta saritu pare ba tean oinarri duena —; bigarrena, Sagarraren hausterrea , 1993koa —berria, beraz, nahiz poema pare bat, hemen aldaketa txiki batzuekin, aurreko liburuan ere agertzen ziren —. Hasieratik hasteko, lehen bilduma abiatzen da denborarekiko kezkatik —“aho zabal eta ilun bat besterik ez dut ikusten” —, laketzen da maite kontuetan —“gezurretan ari ziren poetak / ala suziria sartu dit maiteñoak” —, begiratzen dio egunerokoari —“Nork du bere lanez / hitzek baino segurtasun urriagorik?” —, hiriari eta hiritarrari —“euren istorioen / pertsonaia haizen bezala xe,/ (…) heure istorioko eserlekuetan / agertuko zaizkik” —, goia jotzeko azken poema jakingarri batean, “Erretratoa ”: “Bai, bizi izan naizela aitor daginat”. Bigarren bildumak ere segitzen dio izpiritu berari, gai etan ez dabil aparte, jarraipen bat igartzen zaio, nahiz forma aldetik laburragoak ere saiatu, are haiku modukoak —“Damu ekaitzerako / ez aterpe / ez goardasolik” —. 2007an, jada Gerardo Marku letak sinatzen zuen liburu bat, Ezjakintasunak , iruzkintzea egokit u zitzaidan. Aurrekoa halaber buruan —Batak ez du bestea kentzen , 2003koa, nire uste makalean Markuletaren gailurra —, poesia egiteko molde jakin bat seinalatzen nion, ahots bat, zeinak poema biluziak atsegin dituen, zuzenak, ekonomikoak, kontrastez beteak, jolastiak, erritmodunak, ironia finekoak. Horiek guztiak intuitu egiten dira Jon Iriberriren liburuetan, lausoki agian, modu enbrionarioan, lehertu gabe oraindik. Oraindik dira nahasi xamarrak, ilunxeak, kriptikoagoak, iruditu zait batzuetan anekdota prib atuari lotuegiak. Markuletak gero erakutsiko duen argitasun, sinpletasun —ezen ez sinplekeria — hori gabeak. Alegia: Iriberri vs. Markuleta balizko bataila literario horretan, bigarrena ateratzen dela garaile, nabarmen. Zorioneko gaude hortaz, aktibo dagoen a —nahiz azkenaldian batez ere itzulpengintzan — Gerardo Markuleta baita. 2019 0922 Aintzat hartzeko modukoa Mailuix Legorburu , Apoa eta beste Maiatz, 1998 Okertzeko tarte handirik gabe, Maiatz argitaletxearen harrobiko emaitza gisa aurkez genezake Mailuix Legorburu. Liburu formatuan argitaratu dituen lanak oro, lau, egoitza Baionan daukan argitaletxean agertu baitira. Eleberriak dira hiru, Zozoaren kanta (1993), Ahizpa, non zira? (2009), Maitatua izandu banintz (2013). Ipuin liburu momentuz bakarra, Apoa e ta beste (1998). Hain justu, ondorengo lerrotan aletuko duguna, sorpresa pizar batekin aletu ere. Sorpresa, estreinako nobela irakurria bainion, eta ez baininduen askorik konbentzitu. Ez behintzat Juan Luis Zabalaren hau sinatzeko beste: “Estreinaldi bikai na, beraz, egile berri eta gazte honena, aintzat hartzeko modukoa zinez”. Esaldi horren bigarren parteari kasu eginez, ordea, ekin diot, zuhurtziaz beti ere, ipuin bildumaren irakurketari. Eta, homogeneoa baino beste ezer den arren —ez da, adibidez, alegia k biltzen dituen liburu bat —, tarte honetan berean aipatu genuen Miguel Torgaren piztia gordin, goxo, anker, hunkigarri saldo hura ekarri dit gogora tarteka, hezur haragizko gizon emakumeak gehiegi gogorarazten dizkiguten “Apoa ”, “Zakurra ” edo “Trikua ”, zeinean “haur ttiki bat eta triku zahar bat ari ziren kalakan”, esan dezagun filosofikoki: “Denetan asegurantzia holako gauza ederra ote da?”. Baina, aipatu dugu, bada gehiago. Ipuin kafkiarrak —“Bertzea izan ”: “Egun batean bere nortasuna kurutzat uz, ez zuen ezagutu” —, suspensedunak —“Iheska ”: “Armario haundiaren gibelean gordea han egoki zen emaztea” —, txantxa gisakoak —“Ardiak ”, nahiz karga sozialarekin: “Hezurretaraino sartua zuten administrazio, gobernamendu, justizia eta bertze holakoetan ez f idatzea” —, eta abarrekoak. Agian besteak baino nabarmengarriagoak bi: familia sortu eta emakume baten bakardadea islatzen duena bata —“Bakartasuna ”: “Denborarekin, lehenago aitz hurbil ikusten genuena urrundu da” —, emakume heldu baten maitasun berri bat ha rrapatzen duena bestea —“Maite banauzu ”: “Neska gazte bat bezain hunkitua naiz, nere emazte esperientzia guzia ahantzia dut” —. Nobelak, beraz, ez ninduen konbentzitu, eta sorpresa atsegina hartu dut bilduma hau irakurrita. Aintzat hartzeko modukoa zen, har tara, noski, Mailuix Legorbururen literatura. Ipuin sorta honengatik, besterik ez bada. 2019 1027 Egiazkoak zein apokrifoak Jurgi Kintana , Urre urdinaren lurrina Pamiela, 2009 Literatura ikerlari, ikastun, eskukatzaile guztien ametsa da seguru, auskalo hezea, idazle ezezagun baten aurkikuntza egitea, gutxienez idazle ezagunen baten obra ezezagunen batena, munduari deskubrimendu hori eskaintzea, mundu berri batena bailitzan. Euskaraz idatzi zu en Flaubert bat, Zola bat, G aldo s bat aurkitzeak, literatura historiografiaren Olinpora sartuko luke zuzenean eta hotsandiz ikerlari, ikastun, eskukatzaile hori. Zeregin gaitza, hain zuzen, Jurgi Kintanak bere buruari ezarri diona Urre urdinaren lilura liburuan. Euskal idazle galduar en bila (1810 1940) azpitituluan, poesiaren aukera posibleago eta sinesgarriagoari jarraikiko zaio bilatzailea: “Ez ote zen egon oharkabean geratu zaigun euskal poeta nabarmenik?”. Bilaketa bat da, beraz, hemen proposatzen zaiguna, bidaia bat, eta bilaketa bidaia guztietan gertatzen den bezala, askoz ere interesgarriagoa da helmuga baino bidea bera. Garaietan, obretan, hautagaietan barrena proposatutako hau da kitzikagarria, nahi baino epidermikoagoa, horregatik ere inspiratzailea. Helmuga, alegia aurkikunt zaren bat, edo bat baino gehiago, erdiesten duen jakiteko, liburua irakurtzea izango da onena. Baina onar bekit spoilerra: “Bilatutakoa ertzeko pertson engan azaldu zaigu”, aitortuko zaig u bukaera partean. Gauza jakina baita ertzak beti zentroa baino puskaz interesgarriagoak direla: “Joan etorrian zebiltzanengan, euskal erdal ertzean, arrotz gerturatuetan eta bertoko arroztuen artean”. Eta jakina den beste gauza bat, baina ez dena alferrikakoa behin eta berriz gogoraraztea: “Kultur testuinguruaren garapenak biderkatzen du autore jenialak agertzeko probabilitatea”. Izan ez ginen literatur historia loriatsua nekez osa dezakegu orain, diosku Kintanak, ez bada “euskal obra apokrifoen bidetik”. Ez luke balioko gure literatur tradizioa sendoago bihurtzeko, agian, b aina zer ondo pasako genukeen bitartean. Literatura jolaserako ere bada, beharrezkoak iruditzen zaizkit Kintanarena bezalako ariketak, establishmenta apur bat zirikatzen dutenak. Horren froga garbia, kritiken hemerotekak liburuaz bildu kritika gehienek —literatura ikerlari, ikastun, eskukatzaileenak, behintzat — liburua epel xamar utzi izana. Espero dezagun guk ere, hartara, “halako aurkikuntzak ez direla faltako (egiazkoak zein apokrifoak)”. 2019 1201 Hausnartzeko gonbidapena Askoren artean, Euskal Herria 2050 Gatuzain, 2003 Urtea bukatzen delarik ohikoak izaten dira atzera begirako, balantze, zerrendak. Zer esanik ez bukatu den urteak hamarkada aldaketa badakar. Gutxiago izaten dira urte berria hastearekin batera aurrera begi rako, iragarpen, proiekzioak. Baina literaturak badu hor bide bat, etorkizuna irudikatzekoa, sarri distopia forman egiten dena, hau da, fikziozko etorkizun aski oker baten errepresentazioan. Ez dira asko halako literatur emaitzak gurean, eta akaso horregat ik da ohargarri Euskal Herria 2050 liburu kolektiboa. 2003an argitaratua, gisako bildumek izan ohi duten nahas mahasa da emaitza, bai egileei dagokionez —ezagunak zein ezezagunak biltzen ditu —, bai testuei dagokionez —gehienak dira ipuin, baina bada poema, are komikirik —, bai, zer esanik ez, liburuko testuen interesari dagokionez. Egile batzuk osoki lotzen zaizkio argitaldariak jarririko erronkari: “Gai honen inguruan zure ikusmoldea eta projekzioak libreki lantzea eskatuko genizuke”. Beste batzuk gehiago a zken esaldi honi: “E do zuk nahi duzun beste edozer” —Gotzon Garateren ipuinak zer du gure etorkizuna irudikatzetik? —. Gaiari gehien lotzen zaizkionak dira interesgarrien, akaso irakurlearen espektatibengatik. Itxaro Bordarena ez da biribila, baina kurioski agertzen digu giza alienazioa ardatz duen etorkizu n negatibo bat. Biribilagoa da Iban Zalduarena, biribilena —ipuin honegatik bakarrik merezi du bildumak —, migrazio desberdinak hizpide. Eneko Bidegain eta Maritxu Lopeperenek, ustez 2050ean kokatuta egonagatik, antz handiegia dute dagoeneko intuitzen dugun munduarekin. Baina, urtea aldatu dugun honetan, hamarkada, batek bakarrik aipatzen du abiatu berri duguna, XXI. mendeko 20ko hamarraldia. Luzien Etxezaharretak, ez oso baikor noski: “2020 urte horietan ikaragarriko izurriteek jo zituzten munduko bazter ba tzu”. Eta ez osasun arloan bakarrik: “Euskal Herrian gertatu zen talde armatu batzu sortu zirela (…) Madrile eta Parise erasotuak izan ziren arma kimikoen bidez (…) Gipuzkoa osoaren deportatzea izan zen kapitulu lazgarrienetarik”. Ipuin distopikoa hau ere —hori desio, behintzat —, eta horrexegatik gure orainaz ere hausnartzeko gonbidapena. 2020 0119 Fiskaltza ala arrantza Markos Zapiain , Errua eta maitasuna Elkar, 2002 Badira genero batzuk liburugintzan, oro har, baina partikularki gurean, gutxitu, txikitu, menostuak. Poesiaren bazterketa garaikidetik has gintezke, teatroaren oilotokirako kondenaraino. Iraganik memoriaren literatura esaten zaien oroitzapen, karnet, egunkari eta abarrekoetatik. Bai eta, zergatik ez, bildumak, adibidez prentsan atera izan diren testu, adibidez libu ru iruzkinekin. Generoak nahastera jarrita, dietario literario modura irakur daitezke batzuk, autore baten irakurketa zerrenda komentatu gisa, are autore horrek deitura Zapiain badu, eta Markos izena. “Kritiko enpatikoa”, Xabier Mendiguren hitzaurregileare n hitzetan, liburuarekin erotu arte bat egiten baitu, “liburuaren gakoa atzeman eta nabaritzekotan”. Errua eta maitasuna titulupean, 2000. urtearen bueltan Zapiainek hainbat agerkaritan atera zituen kritikak biltzen dira. Kritika, iruzkin, erreseina, deitu nahi bezala, ze, Mendigurenen hitzak berriz, Zapiainek “prentsako erreseinen funtzio duin baina txepela gainditu egiten du, eta literaturaren larreetara hegaldatu”. Hemen primerako jeneroa aurkituko duzu. Filosofiatik gertu maiz, fikzioare n ingurumarietan ez gutxitan, are tarteka prentsa arrosarekin limurkeriatan. Liburu bat eta bakoitzaren gaineko iruzkin guztiek jarriko zaituzte martxan. Bainaren bat seinalatzearren, emakumezko idazle gutxi, Agirre, Highsmith, Woolf bi aldiz, erreferentzi aren bat: “Muguruzatarrak gero eta nabarmenago dira geure kulturako Brönte ahizpak”. Beste garai batzuk ziren, egia da, aro aurre feministan kokatu behar gara. Ezer ez inor mespretxatu gabe, baina bat nator: “Zapiainentzat literatura ezagutza bide goreneta ko bat da”. Gauza litzateke, hartara, literaturaren gainean nola jardun. Azken kapitulu xume batean, kritika literarioaren poetika moduko bat aurkezten zaigu, ados egon zein ez, jakingarri suerta dakigukeena: “Liburuez aritzeko orduan, batzuek epaitzea leh enesten dute; beste batzuek, ostera, ateratzea, atzematea”. Fiskaltza ala arrantza, beraz. Ahul samar dabil gure kritika —2002an esan zuen jada Jon Benitok —. Halako liburuek, generoagatik, autoreagatik, testuengatik, itzultzen dizute, tarte batez bada ere, galdutako fedea. 2020 0223 Garaiaz kanpoko garaikidea Angel Erro , Eta harkadian ni Elkar, 2002 Poesiaren, agian ez oraindik heriotza, baina zalantzarik gabe garrantzi galera nabarmen agerikoa prozesu atzeraezina ote den, geure begiekin ari gara ikusten. Biografia sentimentalean, z er bozkarioarekin jaso genituen Anemometroa, Aingurak erreketan, Norbait dabil sute eskaileran , zer epeltasun injustuarekin jaso ditugun azkenaldiko aleak. Maitale genuenez, esan beharko genuke: ez zara zu, ni naiz —baina zu ere izango zara pixka batean, seguru —. Lehen gauzak ziren bestela. “Iaz bi poema liburu jendarteratu omen ziren”, dio sku Angel Errok, 2002tik . Bat gogoratzen dut n ik, segur aski ereinotzeztuagoa; baina ezin ibiliko naiz gaizki erraten, maite izan bainituen, mende aldaketaren b uelta horretan, “Dostoievskiren Kirmen y Castillo ” haiek. Maite izan nuen hirugarren hank a bat ere, Errorena hain zuzen, Eta harkadian ni freskagarri, klasiko garaikide harekin. Justuki, C.S. Auluariori aitortzen dio etorkia: “Zure manuz, Auluario, buru eskuetara / dut hitz neurtuar en grina”. Gerardo Markuletaren Batak ez du bestea kentzen bildumako pieza batzuen aurrekaritz a igarri diot nik gerora. Mende aldaketaren bueltan, oso bestelakoa baitzen Erro: alde batetik Casta, beste alde batetik Vulcano, puntu bateraino Anacronio ere, balirudike zuzenean Erromatik etorritakoa. Nagusiki bildu zituen epigramak —“asmo satirikoz osa turiko poematxoa, zirto edo zirikada batez bururatzen zena”, L iteratura Terminoen Hiztegia —, CI hain zuzen, eta III egloga —“artzainen arteko elkarrizketez eratzen dira eta maitasun gaiei eta landako bizitzari buruz jardun ohi dute”, LTH berriz —. Bildu zit uen “poema latindarrak”, beraz, “ vasconum hizkuntza barbaroz” —“Garaiaz kanpoko epigramista xume hutsa naiz (…) poeta serioa izatera nola heldu apenas dakiena” —. Oso bestelakoa zen Erro, agian horregatik atxiki du denboraren joana hain ondo. Eta, tira, iri tsi da beraz, hauxe zen pos teritatea. “Helduko da egun bat/ non denek miretsiko duten/ orain mespretxatzen/ —eta are enoratzen — duten/ zure lana, hitz larriz/ Zure Lana, eta damutuko / beranduegi ezagutzeagatik”. Urte asko poesia bildumarik publikatu gabe, noren eskutik baino Errorenetik berreskuratu poesiarekiko grina, nostalgia ariketa gisa bada ere. 2020 0326 Ama bakarrik ez Arantxa Iturbe , Ai ama! Alberdania, 1999 Euri asko egin du, aldaketa klimatikoa gorabehera, Zergatik panpox aitzindari hartati k (Arantxa Urretabizkaia, 1979) Amek ez dute goratu honetara (Katixa Agirre, 2018). 40 urte. Baina amatasunarena da gai bat zeharkatu duena alderik alde euskarazko literatura garaikidea. Eta ez dena agortu, inondik inora, ez modaz pasa; Agirreren azken ele berriaren arrakasta, bertako nahiz kanpokoa, horren adibide. Nago, gainera, literaturak amatasunaren errepresentazio gertukoago, konplexuago, askotarikoago bat islatu duen neurrian, interesa ere ulergarriki areagotu egin dela. Arantxa Iturberen liburu bat, ez kritikak destakatuena, kokatuko nuke bide horretan mugarri, Ai, ama! saiakera, bere laburrean mamitsu, inspiragarri, gogo irekitzailea baita. Noski, ez du eskaintzen amatasunaren irudikapen ohikoa —“Nik ez dut eguneko hogeita lau ordutan ama izan nahi” —, ez lañoa —“Amaren zorion osoaren zati bat baino ez du asetzen umearen zorionak” —, ez onbera —“Umea ez da niretzat bizitzeko arrazoia, ni naiz bera bizitzearen arrazoia, eta horren ardura nirea da” —. Hitz egiten du beldurrez, zalantzez, minez, erruduntas unez. Ez du amatasuna gurtzen, goresten, idealizatzen —“Aukera bat delako hau ere, beste askoren artean” —. Hausten du, errotik, erraietatik, emakume ama binomioa: “Ama den emakumea, ama beste ezer ez izatera mugatzen duelako”. Eta uzten du, azkenerako, aztarna askatzaile bat: “Ez dugu denok berdin ulertzen amatasuna. Ez eta bizi ere”. Batzuetan iruditu zait arima biki bat —“gorroto ditut munduko parke guztiak”, “txiki txikitan ez dira politak” —. Baina bikiago izango ditu seguru Marie Darrieussecq —“Lehen bi hilabeteetan erdizka baino ez naiz izan munduan, esaten zidatena erdizka baino ulertzen ez nuela, jendea erdizka ikusiz, liburuak gaizki irakurriz” — edota Annie Ernaux —“Bi urtetan, bizitzaren lorean, nire bizitzako askatasun guztia haurtxoak arratsaldean egiten duen lo kuluxkaren suspentsera mugatu da” —. “Ama bakarrik ez naizela aldarrikatzeko beharrak bultzatu nau aurreko guztia idaztera”, dio halako batean Iturbek. Ama eta idazle, gutxienez, biak dira eskergarri hemen. 2020 0510 Duin harro solemne Koldo Izagirre , Nik ere Germinal! egin gura nuen aldarri Susa, 1998 Koldo Izagirreren literatura lotu izan da portuarekin (+1, haren bibliografia begiratzea besterik ez dago), politikarekin (0, literatura guztia ez al da politikoa, are politikotik ezer ez duela ematen duena ere?), zailtasunarekin ( 1, errazkerian ez ote den erortzen gaur egungo literaturaren zati handi bat). Beste lotura posible bat litzateke pertsonaiena, gogoangarriak sortu baititu ez gutxi: Metxa esaten dioten agirretarragandik, Lorea Gernika andrazkoaganaino. Germinal! honetara Michele Angiolillo ekarri zigun, 1897an Arrasaten Espainiako lehen ministroa hil zuen anarkista italiarra (“Hil da Canovas, fuera Canovas, pikaro gaizki heziya”). Ez bakarrik, egileak asmatutako narratzaile garaikideago bat ere bildu baitzen orriotara, zeina nahasten den maiz anarkista italiarraren ahotsarekin (“Zatoz nire ondora, Lilio, eg izu berba nire ordez”). Ez bakarrik, narratzaileak asmatutako Cienfuegos libertario euskalduna ere hemendik ibiliko baita, eta Txabi Etxebarrieta, Olasoneko jauna, katalanak, Bartzelonan, Liverpoolgo kaietan, Bergaran, noski, Bergaran. Hasier Etxeberriak p ertsonaiez galdetu zion bost magnifikoen lan hartan: “Korrontearen kontrakoak, nolabait”. Kausa galduen zale deskribatuko lituzke Jean Claudek, gure historia hurbila markatu duten kausen: “Zer nahi duzu, bada? Nik 15 urte nituen 1968an. Txabi Etxebarrieta hilik, Sarasketari heriotza zigorra, bi urte geroago Burgosko epaiketa”, erantzungo du Izagirrek. Liburuak bete betean egiten baitio erreferentzia gure historiaren nolabaiteko jarraikortasun kontraesankorrari, alegia, euskal gatazka deitu izan dena ez zela 58an, nahi bada 68an, ez zutela “gazte ero” batzuek abiarazi, baizik eta segida gisa uler daitekeela, auskalo Lehenengo Karlistalditik. Eta anarkismoa sartzen du liburuak lerro horretan: “Halan begitantzen dut orain nire epaiketa hura, zure ekintza ere ne ure gain hartu izan banu moduan”, esango dio narratzaileak Liliori. Angiolillo hiltzen da garrotean, baina duin harro solemne. Halakoxea da eleberri hau ere —Izagirrek ohiko dituen marro, jolas, parrimurriak ahaztu gabe —, “kondena txiki bat mereziko duen l iburu hau”. Kondena hori izan dadila urte luzetako irakurketa. 2020 0614 Bizitza, nola erabili Iñigo Aranbarri , Hizlandia Susa, 2006 Iltzatuta daukat oraindik: “Une honetan errazago idatz dezaket nobela bat poema bat baino”. 2011n eman zuen Iñigo Aranbarrik sententzia, eta emaitzek itzuli diote arrazoia, ordutik hona narraziogintzara lerratu baita argiki, lirika momentuz bazter utzita. Poeta gisa hasi, nobela ipuingile azkenaldian, beste genero bateko liburu bat izango diot nik maiteen, behintz at maizen iraku rri diodan lana: Hizlandia , 2004 2006 urteetan Berria n idatzitako artikuluen antologia. “Egunkariaren eguneroko martxa jarraituko zuen norbait nahi zuten, irakurle publiko eta kritikoa”. Kazetaritzaren herrenak seinalatzea zuen, beraz, zeregin, idatziarenak, irrati telebistenak. Kanpokoak eta barrukoagoak, barrukoenak. Ofizioaren gainekoak denak. Batzuetan irudi lezake txikikeriak seinalatzen direla, beste batzuetan gehiegikeriak esaten, baina ezin ezinbestekoagoak iruditzen zaizkit liburu honeta ra bildutako artikulu kasik guztiak, profano eta prof esionalentzat ofizioari buruzko master class bat. Hitzaurrean esaten da: “Kazetaritza arduratsuaren bindikapena izan da borrokaldi bakoitza”. Baina, azkenerako, hori baino askoz gehiago ez ote den: “Pren tsaz ez ezik munduaz eta mundutarrez dudan iritzia” ematen du Aranbarrik. Kazetaritzatik puskaz harago doazen iritziak, tarteka birrintzaileak —“Hirugarren Mundukoak maite ditugu gure olatuei kolorea emateko” —, beti jakingarriak —“Moussaouik gehiago laguntzen du herri hau ulertz en Mattin Partarrieu ren koadro kitsch guztiek baino” —. Eta guztien atzean dago idazle bat, nabari da karamelu zaiola ariketa: “Idazle bati egunkari batek eskain diezaiokeen la nik onena”. Azken azkenerako, harako Perec haren La vie, mode d’emploi etortzen zaizu gogora, eskuliburu baita Hizlandia , behin eta berriz kontsultatzekoa, bizitza nola erabili behar den argitzeko ezinbestekoa. Liburu honekin konfirmatu ditut hiru gauza. B aga, prentsako zutabe, artikulu, kronikak, berriz liburuan biltzeak baduela zentzu, interesik. Biga, Susako, zutabe ez izan arren, saiakera atalaren balioa —hemen iruzkindu ditugu Jon Alonso, Garbiñe Ubedarenak —. Eta higa, noski, Aranbarriren ekarri handia , zeina ez den berria. Hiru batean; halako eskaintzarik. 2020 0719 Hauxe zen posteritatea “Aritz Galarraga da batzuok espero dezakegun posteritate ia bakarra” Angel Erro Ohituta nengoen nobedadeen iruzkinak egitera. Gara egunkariko gazteen gehigarrian lehenik, egunkari bereko kultura gehigarrian, urtebete beranduago, 2005etik. Erritmo handia, presio azkarra, sosa guti, estuak ziren iruzkingilearen baldintzak. Garai batez, astean liburu bat iruzkintzera iritsi nintzen. Eta ez nau harritzen prentsako literatur kritikan oraindik ere jende gaztea ari dela ikusteak. Ea nork agoantatzen dituen baldintza horiek. 2009an utzi nion urgentziazko kritika egiteari, erreta edo. Horrexega tik, apirileko euri eza bezain eskergarria egin zitzaidan Argia ko adiskideen eskaintza. Bazegoen tarte bat, Gorka Bereziartuak 2008an abiatua, nobedade ez ziren liburuak iruzkintzeko. Ohar bakarra: merkatura atera berriak ez ziren lanak komentatzea. Halax e hasi nintzen zeregin horretan 2010eko irailean, aurretik ere bestelako lanekin kolaboratzen nuen argikarian. Eta askatu nintzen, presa, presioa, tirania batzuetatik. Hamar urteotan askatasuna izan da erabatekoa. Halere, ez da aliritzira egindako ariketa bat izan. Ia ehun liburu guztira, eta ez dakit kanpotik igarri den, baina oreka joko bat egon da iruzkindutako liburuen artean. Iruzkingilea ezabatu nahi gabe, indar bat egin da euskarazko literaturaren idazle, genero, argitaletxe, garai eta abarrekoen art eko oreka bat lortzen, hain zuzen literatura horren ikuspegi ahalik eta zabalena emateko. Esan nahi dut, ez naizela zentratu Lehen Mundu Gerrari buruzko liburuetan, adibidez. Besterik da lortu ote dudan. Euskal literaturari kritika arkeologikoa egiterako o rduan zailtasun nagusietako bat da izan baita oreka mantentzea. Oreka kronologikoa, oreka industriala, oreka generikoa, aukeratzen ziren liburuetan. Eta generikoa hainbat zentzutan: literatura generoei dagokienean, baina baita giza espeziearen generoei ere . Hala, denboran atzera egin ahala, gero eta zailagoa egin zait euskal emakume idazleak aurkitzea. Ekarri izan ditugu batzuk, Lourdes Oñederra, Pilar Iparragirre, Amaia Lasa, Laura Mintegi, Arantxa Iturbe, Mayi Pelot. Baina, konfiantza egidazue, ez da kaus a beti erraza izan. Aukeratutako idazle emakumezkoak izan dira guztira 26 (%27,95), gizonezkoak izan diren bitartean 64 (%68,81) –askoren artean idatziak izan dira beste 3 liburu (%3,22) –. Hasiera batean euskarara itzulitako liburuak ere iruzkintzen nituenez –2015etik aurrera asko bakandu ziren itzulpenak, euskarazko originalak lehenesteko –, horiekin saiatu nintzen desoreka generikoak arintzen: euskal idazleen artean emakumezkoak %27,27 ba ziren, itzulitako idazleen artean %58,33 izatera iritsi dira. Ez da aski, noski, baina gure literaturaren neurria ere ez ote duten datu horiek ematen. Beste aspektu batzuetan oreka izan da samurragoa. Ustez. Argitaletxe handiak izan dira, noski, ordezkatue nak –jarri nahi beste komatxo “handiak” horretan –: Elkar, 18 libururekin (%19,35); Alberdania, 14rekin (%15,05); Erein eta Susa, 12narekin (%12,90); eta Pamielak bildu ditu 11 (%11,82). Atzeraxeago agertzen dira txikixeago batzuk, kuriosoagoa egin zaidan s orta bat osatu dutenak, sarri iruzkin bilduma honetako ale bakan bitxiak suertatu direnak. Maiatz, esaterako, 5 alerekin (%5,37), edota Auspoa, Lur eta Txalaparta, 3na alerekin (%3,22). Euskal Editoreen Elkarteak eta Igelak 2na liburu jarri dituzte (%2,15) . Eta azkenik, liburu bakarrarekin (%1,07), Alberdania & Elkar, Egan, Enbolike, Gatuzain, Ibaizabal, Ikeder, Kutxa eta Txertoa daude. Literatura generoei dagokienez, bilduma honetan behintzat betetzen da Iban Zalduaren predikzioa, gurea, nobela nazio baino , ipuin herrialde izan daitekeela dioena. Ipuina edo, zabalago, narrazioa baita hemen genero gailena, 30 alerekin (%32,25); atzetik datorkio gaur egungo genero erregea, nobela, 27rekin (%29,03); eta harritu nauen beste datu bat, segur aski iruzkingilearen filiak erakusten dituena, saiakerak izan baitira 22 (%23,65) –eta horien artean artikulu bildumak, aldeak alde, orain epilogatzen ari garenaren gisakoak, 7 –. Gero eta presentzia urriagoa duen poesiako liburuak izan dira guztira 12 (%12,90) –gehi, partzialk i, beste 2 –. Antzerkia, sinbolikoki nahi bada, 2 libururekin dago ordezkatuta (%2,15). Estadistarena egiteari utzi baino lehen, aipatu nahi nuke iruzkindutako liburu gehien gehienak 1980 (25, %26,88), 1990 (30, %32,25) eta 2000 (29, %31,18) hamarkadetan ar gitaratutakoak izan direla, eta autoreez ari bagara, 50etan (18, %29,03) eta 60etan (20, %32,25) jaiotakoak –nire hamarkadako, hots, 80etako idazle bakarra sartu dut; ez garela hain arkeologikoak, alegia –. Datu hotzak dira horiek, seguru soziologoei baino interesatzen ez zaizkienak. Niri, hamar urteotan, gehiago interesatu zait abentura, hitzaren zentzu originalean: uneoro zer etorriko zen zehatz jakin gabe, arrisku puntu batekin beti iruzkintzeko liburuaren bila. Claudio Magrisek zioen egiazko kritiko lite rarioak detektibearen antza daukala. Eta agian arrazoi zuen, hamar urteotan eraman dudan ariketa honek gehiago izan duelako, testuen interpretaziotik baino, ezezagun, ezkutuan, ahaztuta zegoenaren bilaketatik. Alde horretatik, atsegin gehien eman didana iz an da hain zuzen bilaketa, aurkikuntza, partekatzea bera. Azken fase horretan, gainera, sorpresak hartu ditut, iruzkindutako ipuin liburu ustez original bateko ale gehienak idazle iparramerikarren beste hainbat istoriotan zuzenki inspiratuak zeudela esan z idatenean, adibidez. Sorpresak, ordea, maizenik izan dira atseginak: idazleren bat poztu egin da aspaldiko gauzek oraindik oihartzuna izan dezaketela ikustean, itzultzaileren batek izan dezakeen saririk hoberena hartu du iruzkinen batekin, editoreren batek harrotasuna erakutsi du gazte lotsabakoren bat idazle on bat zela atzemateagatik, eta liburua egitera animatzeagatik. Bada atalagatik beragatik inoiz zoriondu nauen idazle konsagraturen bat. Eta ba omen dago liburu zahar baten iruzkinagatik Erromara bidai an joan behar izan duenik ere. Hunkigarrien, segur aski, hildako idazlearen alabak eskerrak eman zizkidanean, aitaren literatur lana balioan jartzeagatik. Baina asko eskertzen den berrelikadura hori gabe ere, plazer iturri handia izan da ez nobedadeak iruz kintzeko atala, hainbat liburu bakarreko idazle, hainbat Bartleby ezagutzeko parada izan dudalako (Pilar Iparragirre, Mari Jose Kerejeta), ibilbide literario kontsagratuena ere noizbait hasten dela deskubritu dudalako (Anjel Lertxundi, Ramon Saizarbitoria) , hasieretako irakurketak berrirakurriz ni naizen irakurle hau nola zahartu den ikusi ahal izan dudalako (Harkaitz Cano, Alberdaniako 90etako liburu haiek), eta, azken hondarrean, ezin hobeki pasatzeko aukera eman didaten liburu ahaztu eta ahaztezin, ezkut u eta erdi ageriko, ezezagun eta ez aski ezagun sorta bat irakurtzeko aukera izan dudalako. Iruzkin batean esan nuen bezala, badira genero batzuk liburugintzan, oro har, baina partikularki gurean, gutxitu, txikitu, menostuak. Poesiaren bazterketa garaikide tik has gintezke, teatroaren oilotokirako kondenaraino. Iraganik memoriaren literatura esaten zaien oroitzapen, karnet, egunkari eta abarrekoetatik. Bai eta, zergatik ez, bildumak, adibidez prentsan atera izan diren testu, adibidez liburu iruzkinekin. Gene roak nahastera jarrita, dietario literario modura irakur daitezke batzuk, autore baten irakurketa zerrenda komentatu gisa. 2010 2020 artean Argia astekarian argitaratutako 93 iruzkinak, Kritiken hemerotekan agertzen ez den pare bat tartean, bildu ditugu li buru –momentuz digital – honetan, sinesten baitut halako bildumetan, beste iruzkin batean esan nuen bezala, prentsako zutabe, artikulu, kronikak, berriz liburuan biltzeak baduelako zentzu, interesik. Besterik ez bada, niretzat inspiragarri izan baitira, ez bakarrik bilduma honetarako, baizik eta oro har bizitza literarioan, Ignacio Echevarriaren Trayecto, Jordi Lloveten Brins de literatura universal edota Markos Zapiainen Errua eta maitasuna bezalakoak. Ezinbesteko. Eta, tira, iritsi da beraz, hauxe zen post eritatea. Aritz Galarragarena, behintzat. Seguru ariketa berdina beste batek egin izan balu erabat diferentea zatekeela. Hamar urte izan dira guztira liburu zaharrak eguneratzen. Nahikoa. Ariketa bukatu da asmo baten agortzeagatik, eta dinamika baten errep ikapenagatik. Saiatu bainaiz iruzkinei ukitu propio bat ematen, idazkera aldetik eta, azkenaldian dagoeneko ia txurroak bezala ateratzen zitzaidana. Ez nuen atalaren kopia txar bat egiten bukatu nahi. Ia ehun liburu izan dira, eta urte hauetan guztietan ap alategiak bete zaizkit beste hainbeste nobedade ez diren libururen iruzkinak egiteko beste. Pozik beharko nuke. Hori baitu literaturak ona, irakurri ondorengo iruzkinekin edo gabe, iturri agorrezina jarraituko duela izaten. Aritz Galarraga Bartzelonan, 20 20ko abenduaren 22an.

2023-12-01

Abiatzea-da-zailena

booktegi.eus BERTOL ARRIETA abiatzea da zailena 1 OHI BAINO MUSU LUZEAGOA eman zion senarrari, haurrak besarkatu ostean, eta agur egin zien eskuarekin hirurei, igogailuko atea ixten ari zen bitartean. Zaunka soil bat izan zen Lennonen despedida. —Ama, musukoa! —esan zion Manexek, justu atea itxi aurretik. Botoiari sakatu beha r izan zion Maitanek, guztiz itxi ez zedin. Etxera bueltan sartu, eta bi hartu zituen: musuan jarri zuen bata, poltsan sartu bestea. Bigarrenez agurtu zituen banan banan senarra, semea, alaba. Baita zakurra ere. Ez zen asko luzatu. Negarrari eusten ari zen Maddi, hobe lehenbailehen alde egitea. Diosal egin zien eskuarekin, atea eskuinetik ezkerrera ixten joan ahala orduan eta txikiagoa zen zirrikitutik. Beherantz hastearekin batera entzun zituen igogailuko zulotik zetozen txikienaren negarrak, atearen danb atekoak soilik bigundu zizkionak. Eskuarekin xukatu zuen begi ertzean pilatu zitzaion malkoa, masailean behera erortzen utzi baino lehen, eta kalera atera zen. Joder, ezta Madagaskarrera joatekoa balitz ere… —Abiatzea da zailena, ikusiko dun —esana zion Patriciak bere asmoen berri eman zionean, eta horri heldu behar. Erreskadan ikusi zituen igarotzen zuhaitzak, farolak, semaforoak, autopistan sartu bitartean. Gero, bakardade osoa, ia trafikorik gabeko bidean. Igande arratseko postala, euri langarrar en doinuz lagundua. Eta batez ere isiltasun hura, umeen zaratarik gabeko isiltasun arraro hura, isiltasun atsegin hura, delitu bihurtzen zuena musika jartzea, irratia piztea. Aspaldi ez bezalako bakea sentitu zuen bere Opel Astraren barruan, Lukianorako b ideak iraun zuen ordu eta erdian. Hutsik egin gabe, zuzen zuzen eraman zuen GPSak Casa Lafuentera. Berrogeita hamar urte pasatxoko emakume irribarre errazekoak egin zion harrera Casa Lafuenten. Baratzean ibiltzeko arropa narrasekin jantzia zegoen etxekoan drea, eskuak lurrez zikinduak, urdintzen hasitako ilea. Hari euskaraz bi hitz egin orduko argitu zion ez zuela tutik ulertzen. —Nuestros hijos sí, pero nosotros, ni una palabra, maja. Soy Elena. Tú debes de ser Maitane, ¿verdad? Encantada. Gaztelaniaz ar ituko ziren handik aurrera. Aurkezpenak egin zituzten, Zuiako inguruneei buruzko esku orriak eman zizkion, eta baita hainbat argibide praktiko ere. Baserri atarira atera ziren, ostera. —Zoragarria da —esan zion Maitanek, handik ikusten zen parajea ederret siz. —Lukiano osoan bistarik onenak dituen etxea da —esan zuen Elenak harrokeria izpirik gabe. Herriko azkeneko baserria baitzen, goren zegoena mendiaren magalean kokatua; hantxe amaitzen zen errepidea. Iturburu batetik zetorren emaria atari ondora ekarr ia zeukaten, eta txorrotak harrizko aska laukizuzen estuaren kontra egiten zuen murmurio leuna entzuten zen, txorien kantuarekin nahas mahasean. Gozo berotzen zuen eguzkiak, eguna azkenetan zen arren. Katakume bel beltz bat zeukan esku artean Elenak, jaio berria, itxuraz. —Bai polita —esan zuen Maitanek, laztandu bitartean. —Nahi duzu etxerako? Beste lauz erditu da Mixi, oparitzeko ditugu. Horixe behar genuen, pentsatu zuen, bi seme alaba, zakurra, eta orain katua. —Halako baserri eder bat bagenu… —dese nkusatu zen. —Zatoz, zure gela erakutsiko dizut. Logela soila baino areago, beheko solairuan kokatutako estudio txiki bat zen, zeinak baserriaren kanpoaldetik baitzeukan sarrera, ate independente batekin. Komuna, sukaldetxoa, birentzako adinako ohe zabal a, eta leiho bat haranera. Zer gehiago behar zuen? —Jada ez dut ezer topatuko zabalik Murgian, ezta? —galdetu zion Elenari. Batere jakirik gabe etorria zen: ez makarroi, ez sagar, ez jogurtik. Lau trapu sartu maletan, eta hanka!, presaka irten izan balitz bezala. —Qué va… —erantzun zion —. Emango dizkizut arrautza batzuk, itxoin. Haranari beha geratu zen Maitane, etxekoandrearen zain. Behiak ikus zitezkeen bazkatzen han, ezker aldeko larrean; behorrak aurreragokoan; Murgiatik zetorren errepidea aurrez aurre. Eta eskuineko auzo hura ez al zen Aperregi? Eta muino gainean zegoen herrixkak, nola demontre izena zuen? —Tori —eman zion dozena erdi arrautza Elenak. —Hango herritxo hura, muinoaren gainean dagoena… —Gillerna. —Gillerna! Hori da! Eta he mengo hau Aperregi, ezta? —Aperregi, bai. Ezagutzen duzu harana? —Pixka bat bai. Bere estudioko aterantz hurbildu zen Maitane, giltzak eskuan zituela. —Mila esker, e —esan zion Elenari, arrautza ontzia altxatuz. —Oilategi txiki bat daukagu. Egunen bat ean ikusi nahi baduzu… Estudiora sartu eta etxera deitu zuen, maleta desegin bitartean; lotarako prestatzen ariko ziren. Negar batean jarri zitzaion txikiena. —Noiz bueltatuko zara, ama? —Hamar lo eta kitto, maitea. Segituan naiz hor. —Zurekin nahi du t, ama… —Aitarekin primeran egongo zara. Ikusiko duzu. Seguru tranpa pila bat egingo dituzuela… —Zurekin nahi dut ipuina, ama. —Laster itzuliko naiz, eta orduan pila bat kontatuko dizkizut, bale? Gauero hiru, zer iruditzen? —Amaaaaa! —txilioka hasia ze n alaba. —Gero hitz egingo dugu, Maita —jarri zen senarra telefonoaz bestaldean; Maddiren garrasiak entzun zitzakeen, “amaaaa, amaaaa! ”—. Ondo gaude, lasai. Zuk aprobetxatu. Gozatu! Deituko dizut, ados? Agur, agur… Lukianotik buelta bat ematea erabaki zu en. Dei hark utzitako aho zapore garratza kendu beharra zeukan nola hala. Txikia zen herria. Ehun bat baserri edo, ongi zainduak batzuk, erdi eraitsiak beste zenbait. Teilatuaren hegal bat luzeagoa zuten hainbatek, ukuiluarentzat eta lastategiarentzat tart e bat egon zedin. Bazuten lastoa pilatuta gehienek, baina animalia gutxi ageri zen. Oiloren bat, eta katuak. Katu dezente kale desertuak zeharkatzen, han eta hemen. Etxalde gehienek egurra zeukaten pilatuta, eraikinaren hormen kanpoko aldearen kontra, teil atuaren metro erdiko estalpea aprobetxatuz. Elizako atea irekitzen saiatu zen, alferrik. Bolatokirantz zuzendu berri zituen urratsak, mugikorrak jo zionean. —Hiru ipuin kontatu behar izan dizkiot —kontatu zion senarrak —, baina tira, konformatu da behintzat. Zergatik esan diozu hamar lo eta bueltan egongo zarela? —Erreparoa eman dit. Hamalau eta infinitu esatea antzekoa da Maddirentzat… —Ikusiko duzu egunero galdezka hasten bazait… Eta zenbat lo falta dira gaur, aita? Ea nola engainatzen dudan… —Eta Manex? —Ondo dago, oso jator. Asko ari zait laguntzen —esan zion senarrak. Hasperen batek ihes egin zion Maitaneri —. Ongi gaude, Maita. Ez kezkatu. Benetan. Primeran moldatuko gara! Lasai ibili zu! Eta gozatu! Zer plan duzu bihar? —Murgiara joan beharko dut erosketak egitera, batere janaririk gabe etorri naiz. Eskerrak etxekoandreak dozena erdi arrautza eman dizkidan. —Zer uste zenuen, Paki bat egongo zela Murgian, ala? —barre koskor bat egin zuen Mikelek. —Konturatu ere ez igandea zela… Dezent e lasaitu zuen senarraren deiak. Kosta egin zitzaion, hala ere, loak hartzea. Ohean bueltaka ibili zen ordu batak arte, eta gero, minez esnatu zen goizeko seietan. Ustekabean harrapatu zuen hilekoak, eta odolez gorri zikindu zituen bai pijama eta baita mai ndireak ere. Jada ez zeukan erremediorik. Arropa eta maindire zikinak bainuontzian sartu eta kulero garbiak jantzi zituen. Ibuprofeno baten bila aritu zen poltsan. Pilula bat eta tanpoi bat eramaten zuen beti larrialdietarako, barneko poltsiko kremaileradu nean. Ordu erdi pasa zen pastillaren eragina sentitu zuenerako. Leher eginda zegoen, lo gehiago egin beharra zeukan. 2 EGUERDIKO HAMABIAK jotzear ziren, esnatutakoan. Murgiara joan behar zuen! Dutxa azkar bat hartu eta Elenaren bila irten zen, kafe bat eztarriratzeko ere denborarik hartu gabe, eta komuneko paperarekin konpresa moduko bat inprobisatuta. Ate nagusiko txirrina jo zuen, esku ar tean zituela maindirea, pijamaren beheko partea eta kulero zikinak. Agusek ireki zion. Metro laurogei pasako gizon zabala zen. Indartsua, eta burusoila. Bizpahiru eguneko bizarra, egiteke. Zergatik pentsatu ote zuen ezkongabea ala alarguna zela Elena, baka rrik bizi zela halako baserri puska batean? Eskerrak odol orbanak estali zituen oihalak barrurantz bilduta. Gaztelaniaz zuzendu zitzaion, bitan pentsatu gabe: —Maitane naiz, atzo iritsi nintzen, zera, horko estudioan nago… —Badakit. Labadora jarri nahi d uzu? —Ez dago Elena? —Murgiara joan da. Ekarri. Sartuko ditut nik. —Nahiago dut nik neuk egin. Zalantza egin zuen gizonak, baina pasatzen utzi eta sukaldera gidatu zuen. —Hortxe —esan zion Agusek, labadora seinalatuz —. Eta hemen xaboia eta suabizantea . Joan beharra daukat. Irteterakoan ateari bultza eta listo, itxita geratzen da. Garbigailua martxan jarri eta kanpoko soinuei adi geratu zen Maitane, sukaldetik mugitu gabe: kotxeko atearen danbatekoa entzun zuen, motorra pizten segidan, eta autoa handik aldentzen azkenik. Orduan hasi zen komun baten bila, ez zuen urruti behar, eta lortu beharra zeukan konpresa bakanen bat. Hirugarren eskailera igo orduko geldi geratu zen: izugarrizkoa zen egurraren kontra bere oinek egiten zuten karraska. Eta beste norba it bizi baldin bazen han? Hartutako bidea desegin zuen, baserri kanpora atera arte. Bere estudioko komunetik pasatu “konpresa” aldatzera eta kotxean sartu zen, poltsa pare bat hartuta. Erosketak egin behar zituen, lehenbailehen. Murgia erdialdean aparkatu zuen batere eragozpenik gabe, eta ultramarino hura zegoen tokira zuzendu zituen urratsak… Autoservicio Itziar, horixe zen!, zenbat urte ote zituen? Eta hantxe eskola, haren atzealdean. Baita Guardia Zibilen kuartela ere. Ez zen aski mudatua, herriaren par te hura. 12:40. Laster aterako ziren ikasle irakasleak bazkaritarako, ez baziren irten dagoeneko… Dozena bat arrautza eskuratu zituen, fruta, barazkiak, 150 gramo urdaiazpiko, gazta zati bat, botila bat ardo beltz, lau garagardo lata. Eta konpresak. Eta ta npoiak. Zuia Plaza kafetegian ebaki bat eskatu ahala egin zuen komuneko buelta. Terrazan jarri zen kafearekin, erlaxatuta azkenean, enparantzari begira: oinezkoentzat dotore atondua zegoen, ume parke estreinatu berri harekin kafetegiaren aldamenean… Ez ze n toki txarra haurrak jolasean utzi, eta kafe bat edo garagardo bat lasai hartzeko. Halakoen bila ibiltzen ziren senarra eta biak guraso izan zirenetik, bisitatzen zuten herri bakoitzean. Radarraren egokitzapena ez zen nolanahikoa izan: jatetxe xarmanten x erka jarduten ziren nobiotan… Atentzioa eman zion plazaren erdian zeuden egurrezko bankuak ortzadarraren koloreekin margotuta ikusteak, eta kolore bereko bandera udaletxean eskegita… Horiek bai ez zeudela duela 20 urte. Farmazian Ibuprofenoak eskuratu, er osketak kotxean utzi, eta herriari bueltatxo bat ematera abiatu zen. Bizpahiru solairuko elkarri atxikitako etxe mordoa eraikiak zituzten , bakoitza bere lorategitxoarekin . Halakoz josita zegoen plaza tik kiroldegirako tarte guztia. Estalita zegoen aire zaba leko igerilekua, negutegi tankera ematen zion beirategi harekin . Goiko bidetik bueltan etorrita, anbulatorio dotorea ikusi ahal izan zuen: estreinatu berria zirudien hark ere. Kotxera itzuli zen, Lukianon bazkaldu nahi zuen. Eskola pareko zebrabidean gera tu behar izan zuen autoa, atera berri ziren haurrei pasatzen uzteko. Bihotza azeleratu zitzaion, ustekabean. Irakasle gutxi antzeman zuen han, ordea. Amak (eta aita bakanen bat) euren ume motxiladunei eskutik helduta. Haiek denak igarotakoan, martxan jarri berriz kotxea, eta lehen bidegurutzean ezkerretara eginez, Casa Lafuenterako bidea hartu zuen. Norbaitek bere arropak baserri aurrean zegoen esekitokian zintzilikatuak zituen. Lehortuta ote zeuden egiaztatzen ari zela azaldu zen Elena, etxe barrutik. —Sikatu al dira? —galdetu zion etxekoandreak. —Lehortu dira, bai. Eskerrik asko. Hilekoa etorri zait ustekabean eta… —Hala gertatzen da. Ba al duzu planik arratsalderako? La Encontrada ra joatea daukazu. —La Encontrada? —Ez al duzu ezagutzen? Oso leku ederra da, eta bertatik bertara daukazu. Berez, finka partikularra da, baina tira… Antonino agertzen bazaizu, esan gure laguna zarela, Casa Lafuentetik zatozela. Amorrarazita dabil gizona azken aldian, jende mordoa sartzen zai olako. Lehen “prohibido el paso” zioen kartel bat zeukan. Orain beste hiru jarri ditu. Ez egin kasurik. Segi aurrera beldurrik gabe. —Ez dit eskopeta aterako, ezta? —galdetu zion Maitanek erdi txantxetan. —Ez dut uste —erantzun zuen Elenak, ironia izpiri k gabe. Ez zuela uste?! —Nahiago baduzu elkarrekin joan gaitezke —esan zion Elenak, Maitaneren keinua ikusita —. Baina gaur ezin dut. Deitu egingo diot, zer iruditzen? Gustura erakutsiko digu etxaldea. Hurrengo ostegunerako jarri zuten hitzordua azkenean , Antonino rekin berarekin telefonoz hitz egin ostean. —Eta biharko planik bai? Jugatxi ezagutzen duzu? Oso ibilbide leuna da, eta eguraldi bikaina eman dute. Jugatxi?! Ezagutuko ez zuen, ba. Gau hartan etxera deitutakoan, poztu zen bezperako adinako dra marik egin ez ziolako txikienak. Aukera izan zuen semearekin hitz egiteko ere. Kontrolatuta zirudien kontuak. 3 KASU EGIN Elenari eta Jugatxirantz abiatu zen biharamunean, kotxea Murgian aparkatu eta gero. Mendia inguratu zuen, pagoz, haritzez eta makalez jantzitako beheko bide ederretik, ia Jugora iritsi arte. Herrira sartu gabe abiatzen zen Jugatxirako aldapa, baina bisita tzea erabaki zuen. Zortzi baserri baino ez ziren, ez bazen asko aldatu, agudo egingo zuen joan etorria. Zaunka betean egin zion harre ra herriko sarreran zegoen txaleteko rottweilerrak, brinko galanta. Hesiaren bestaldean egoteak ez zion ezustekoa eragotzi, bortitza zen piztia haren itxura, eta ernai jarri zituen gainera inguruetako lau hankako guztiak: zaunkak garun begietan oihartzun ibili zuen elizarainoko bidea, ezker eskuin hainbat baserrik osatzen zuten korridore itxurako hartatik barna. Motxilatik pl astikozko botila ura atera, eta zaunkak behingoagatik baretu zirela profitatuz, bi tragoxka edan zituen elizaren aurreko petrilean eserita, eraikina ederresten zuen bitartean. Elizaren ataria zegoen hormatik perpendikular ateratzen zen pareta biluziak txun ditu zuen, ez zeukan heldulekurik ez atzealdean ez aurrealdean, ezer mugatzeko funtziorik ere ez itxura batean. Kanpandorre soil ote? Halako horma puska eraiki, goiko muturrean zegoen kanpaia ri eusteko soilik? Ala elizak behiala beste egitura bat izan zuel ako? 24 urterekin beste kontu batzuetan jartzen zuen arreta, bistan zenez, ez baitzitzaion ezagun egiten horma hura. Kanpaiaren gaineko zapalgunean, habia ederra egina zuten zikoinek. Bertan zen bat, zutik jarrita, bailarari errepasoa emanez. Buelta egin zuen etorritako bidetik. Agudo hurbildu zitzaizkion berriz zakurrak, oldarrean. Hilekoa usaintzen ote zuten, ala zer arraio?! Hirurogei urte pasako gizona ikusi zuen baratzean lanean. Ehunka izango zituen atzean zeukan baserriak. Gerritik gora biluzik, bi zkarreko azala ondo laztua, belar txarrak erretiratzen ari zen. Fuerte berotzen zuen eguzkiak. Eta hari galdetzen bazion? Zertarako, baina? Herria atzean utzi eta maldan gora hasi zen. Pikoa zen, baina motza. Kilometro eskas. Hamabost minutuan Jugatxiko ermitaren aurrean zegoen, zuhaitz zahar eta sendoz jantzitako zelai eder haren erdian zeuden egurrezko mahai haietako batean jarrita. Motxilatik almendra batzuk atera eta ur pixka bat edan zuen izerditutakoa berreskuratzeko. Berebiziko bake sentimendua em aten zion leku hark, baina ez hori bakarrik: trumilka zetozkion oroitzapenak. Esku bat bere izterretik gora igotzen, muxua lepoan, zupada belarri gingilean. Irribarre ospel bat itzuri zitzaion. Sugandila bat ikusi zuen aldameneko enborrean gora eta behera , kartel moduko bat zuhaitz batean kokatuta. Mezu bat zeukan, bi hizkuntzetan, eres aquí y ahora; hemen eta orain zara , eta QR kode bat aldamenean: Artiumeko webgunera bideratzen zuen. Mario Paniego delako artista batek 2019an egindako instalazio baten par te zen, antza. Gehiago omen zeuden, bailaran zehar sakabanatuta. Belarretan etzan zen. Laino bakanak astiro mugitzen zeruan. Ihintzaren itzal leuna besaurreetan, belarraren kilimak lepatzean. Begiak itxi zituen. Txoriak kantari, hostoen xuxurla haizearen mende mugitzen. Ulertzen zuen hura izatea bailarako biztanleen toki kuttunetakoa. Dar dar egin zion mugikorrak poltsikoan. Argazki bat zen: irribarretsu Manex eta Maddi, makarroi platerka banaren aurrean, tomatez zikinduak ezpain inguruak, kokotsa. “A zer kuxidadea!”, idazten zion senarrak, barrez lehertzen ari zen emotikonoaz lagunduta. Letaginen hutsune nabarmena nabaritzen zitzaion handienari. Zer guapo zeuden. Begiak itxi zituen ostera, sakon hartu zuen arnasa. Hemen eta orain zara, hemen eta orain zara. 4 HOZTUTA ESNATU ZEN Jugatxiko zelaian. Laino potolo samarrak tartekatuak ziren eguzkiaren eta beraren artean… Zenbat denbora igaro ote zen loak hartu zuenetik? Mugikorra atera zuen: hamar minutu soilik! Northface a jantzi eta beherantz abiatu zen. Agudo jaitsi zuen haritzen eta pagoen arteko bide malkartsua. Zuia Plaza kafetegiaren terrazan eseri zen ostera, garagardo batekin eta patata tortilla pintxo batekin, komunean tanpoia aldatu ostean. Majo berotzen zuen berriz eguzkiak. Indarberriturik sentitu zen segituan, baina ez zeukan gehiago ibiltzeko gogorik. Kotxea hartu eta noraezean ibili zen Murgian zehar, ezkerrera edo eskuinera joatea zoriaren esku utziz. Sarriarako bidean ikusi zuen bere burua ustekabean. Herrigunea alderik alde gurutzatu, eta Markinara iritsi zen. Alda paren gainaldean bukatzen zen errepidea, eliza parean. Bailararen perspektiba desberdin bat ikus zitekeen han goitik. Mugikorreko mapa begiratu zuen: Berretin puntara eta, aurrera jarraituz gero, Gorbe iako gurutzera ere irits zitekeen, elizaren atzeko bide tik abiatuta. Herria oinez zeharkatzea erabaki zuen. Dotoreagoak ziren han baserriak, Lukianon baino; lorategi ongi zainduekin ia guztiak. Eta herriaren erdian eraikintzar hura. Inguruko baserrien arkitekturatik erabat aldendua, zeukan altuera urriarengat ik izan ezik. Parasites filmeko txalet puska hura gogorarazi zion Maitaneri. Pareta gris soileko eraikin modernoa, beirate zabalekoa atze eta aurre, ez teila gorririk, ez harrizko hormarik, ez egurrezko haberik. Simaurraren ordez, zaintza kamerak. Ukuiluar en partez, garajea. Eta lurzoru zabala ondo babestua, ia bi metroko murruarekin. Larru zuriko besaulkiez hornitutako porlanezko terraza bat zeukan, beirate nagusiaren aurrean; porlana bukatzen zen tokian, belardi ondo zaindua, eta bertan kokatua, ez bi eta ez lau, zortzi metroko altuera zuen antena erraldoia. Melbourneko telebista kateak ikusi nahi ote zituen edo? Poltsikoetan dirua kabitzen ez zitzaion norbaitek eraikia zen tenplu hura, zalantzarik gabe. Beherantz abiatu zen. Errekara iritsi baino lehen e gin zuen topo baratzea lantzen ari zen adineko emakumearekin. Aitzurrarekin ziharduen, ondo makurtuta, laurogei urte pasa izango zituen arren. Artilezko jertse potoloa zeraman bero egonagatik, eta zapia buruan. —Kaixo —esan zion Maitanek. —Kaiso. —Beti lan handia baratzean, ezta? —En erderaz, por favor. —Que mucho trabajo en la huerta. —Siempre hay algo. Que si hay que abonar, que si hay que quitar las malas hierbas, que ahora que hay que regar… —No se acaba nunca, ¿eh? —¡Y mejor que no se acabe! Mala señal sería. —Estoy buscando a una persona. Iñaki Pikabea. Zer saltsatan sartzen ari zen. —¿Pero vive aquí en Markina? —En el valle. Soy periodista —bota zuen gezurra, bitan pentsatu gabe —. Estoy haciendo un reportaje sobre el tema del agua . —Ay, sí. No sé si es el cambio climático o qué, pero cada año llueve menos. —No le suena, ¿entonces? —Iñaki, ¿qué más? —Pikabea. —En Markina no vive. ¿No será en Markina de Bizkaia? Mucha gente los confunde. —No, no. Aquí, en el valle. —Pues en Markina no es. Somos cuatro gatos. —Ya —bideari lotu zitzaion, ostera —. Bueno, gracias, eh. —Nada, nada —erantzun zion emakumeak, aitzurrarekin agur eginez. Beherantz jo zuen Maitanek, errekaraino. Zubia pasa eta errota zaharberrituari bistadizoa eman z ion kanpotik. Erreka ertzetik segitu zuen bidea, eskuinera egiteko herriaren bukaeran. Hiru behor larrean bazkatzen. Argazki bat egin zien, umeei bidaltzeko, eta elizaranzkoa hartu zuen maldan gora. Goseak zegoen, nola ez ba?, pintxo batekin egin zuen eta bazkari pasa! Kotxea hartu eta Lukianora bueltatu zen, lehenbailehen aldatu beharra zeukan tanpoia. Porruen gainaldeko geruza kendu eta ongi garbitu zituen, zatitan moztu aurretik. Patatak, gatza, olioa. 19:00ak ziren. Ez zen ordu txarra etxera deitzeko. —Kaixo, ama! —alai igartzen zitzaion Maddiri. —Kaixo, bihotza! Zer moduz? —Ondo, ama! Gaur Juneren urtebetetzea izan da, eta bizkotxoa jan dugu! —Txokolatearekin? —Ez! Bizkotxoa bakarrik, niri gustatzen zaidan bezala! —Ze ondo! Ba badakizu zer? Nik kanpandorre bat ikusi dut, eta kanpaitik zintzilik soka luze bat iristen zen lurreraino. Kanpaia jotzeko! —Eta jo al duzu? —Ez! Baina badakizu zer den onena? —Zer? —Kanpaiaren gainaldean zikoinen habia bat zegoen, eta zikoina handi bat bertan zutik jarrita. —Ba ze leku txarra habia egiteko, ezta? Susto ederra hartuko dute kanpaia jotzen duten bakoitzean! Umeen logika eztabaidaezina. —Erakutsi al dizu aitak behorren argazkia? —Zerena? —Zaldiena? —A bai! Ze polita, ama! Noiz etorriko zara? —Orain Manexen txanda, benga —entzun zuen senarra. Semea jarri zen. Afaria prestatzen ari zela kontatu zion Maitanek: —Eta zer ari zara egiten? —galdetu zion semeak. —Porru patatak. —Porru patatak? Jan haragi pixka bat, ama! Oporretan zaude eta. Irribarre bat itzuri zitzaion Maitaneri. Ongi omen zihoan dena, senarraren hitzetan. “Zuk disfrutatu tope”. Ia erre beharrean irentsi zituen porruak. Gosea denean, txantxa gutxi. Ohean etzan zen, telebista piztuta, mugikorrari begira jartzeko. Hiru ordut ara esnatu zen, hotzak akabatzen eta sabeleko minez. Ahaztua zitzaion afalosteko Ibuprofenoa. Baso bat esne berotu zuen, erraietaraino sartua zit zaion hotza uxatu asmoz . Oilarrak esnatu zuen goizeko seiak eta erdietan , egunaren lehen printzekin batera . Oihalezko pertsiana igo eta Badaiako mendilerroa agertu zitzaion, eguzkiak harrotuta, begien aurrean. Lanbro fin batek estaltzen zuen, ordea, haran osoa: ederra zegoen , gailurrak soilik agerian . Komunetik pasatu, konpresa aldatu eta ohera itzuli zen. Minik ez, behintzat. Plazer hartu zuen maindire artean lasai eta presarik gabe egote hutsarekin aspaldi ez bezala, ustekabeko zotinen batek une hura lapurtuko zion beldurrik gabe. Eguzki izpiek gozo jotzen zioten aurpegian, begiak ixtera behartuz, eta loak hartu zuen ostera segituan. 5 ZORTZIETAKO KANPAIEK esnatu zuten. Baserri atarira irten zen, nagiak ateratzen zituen bitartean. Giro aparta zegoen, desagertua ordurako lanbro fin hura. Agus ikusi zuen baratzean lanean, eta diosal egin zion. —Nola deitzen da mendi hori? —galdetu zion, kortesiazko hitz apur rak eta gero. Hara igotzeko grina sartu zitzaion bat batean. —Horko hori? Ganalto. —Eta zenbat denbora beharko nuke tontorrera heltzeko? —Ordu betean goian zara. Lanak utzi eta hiruzpalau pauso hurbildu zitzaion gizona. —Begira, horra eramango zaitut nahi baduzu —hatzarekin seinalatu zion Aperregi ondoko bidegurutze bat —, mendiaren ezkerreko magal horretatik igo, profil osoa ibili, argazki bat atera gurutzearekin, eta beste alde honetatik jaistea daukazu. Honaxe iritsiko z ara. Bi orduko buelta ederra eta erraza. —Ez da plan txarra. Ordu erdian abiatzeko moduan? —Zuk nahi duzunean. Ni ez naiz hemendik mugituko. Zerbait gosaldu eta motxilan sartu zituen almendra batzuk eta ura. Atarira irten zen atzera, apurtxo bat apaindu ostean. Ardi artean ibiltzeko ez zuen askorik beharko, baina… Maitane prest ikusi ahala utzi zuen Agusek egiten ari zena. Ataritik garrasi bat egin zion Elenari, “voy a llevarla al camino de Ganalto”. Erantzunaren zain geratu zen. “¡Elena!”. Kasurik ez. Barrura sartu zen, minutu pare baten buruan bueltatzeko. —Goazen —esan zion Maitaneri, begitarte zimurtuarekin. —Dena ongi? —Ama desagertu da… —esan zion Agusek —. Katakumeen ama. Atzo eguerdian atera zen, eta ez da oraindik itzuli. Seinale txarra. Kotx ea baino tankea zen berak gidatzen zuen tramankulu hura. Mendian eta elurretan ibiltzeko egokia, zalantzarik gabe. Aperregirantz hartu zuen. —Eta zure oporrak? —galdetu zion Agusek, hitz beste eginez. —Oso ondo, egia esan. Hain lasaia da hau, justu bila nenbilena. —Ezagutzen zenuela uste nuen. —Irakasle jardun nintzen, baina badira 20 urte… —Murgian? —Murgiako eskolan. —Eta? Oso aldatuta topatu al duzu bailara? —Pixka bat bai, e… Irribarre egin zuen Agusek. —Asko aldatu da dena. Maindire kontuak aitatzekotan egon zen, bere jarrera dorpea sentitzen zuela esatekotan, baina ez zen ausartu. Aperregi atzean utzi eta Domaikiarantz hartu zuen Agusek. Eskuinera egin erdibidean, eta aurrera gero hartxintxarrez jositako errepide batetik, harik eta hesi batek igarotzea eragotzi zion arte. —Hortik gora dena. Eta lepora iritsitakoan, eskuinera —gaztigatu zion —. Ez du galbiderik. —Mila esker! Hesia irekitzen saiatzen ari zen, Agusek kotxeari buelta ematen zion bitartean. Zer arraio… —Beste aldetik irekitzen da —esan zion, kotxetik jaitsi gabe. —A, eskerrik asko… —nola demontre ez ote zen konturatu. Kalekumea ematen zuen! Uste baino errazago egin zuen gailurra. Ez al zen gurutzea Gorbe iakoaren tankerakoa? Zoragarria zen hango bista: O roko santutegia, Domaikia, Aperregi, Lukiano… Almendra batzuk jan eta trago bat ur edan zuen, mugikorra atera argazki bat egiteko: panoramika luze horietako bat merezi zuen paraje hark. Hara!, WhatsApp bat zeukan telefono ezezagun batekoa: “Zuiara etorri eta kasurik ez?! Ipurdiko ederra emango dizut!”. Danbadaka jarri zitzaion bihotza. Batere pistarik ematen ez zuen mitxoleta bat zeukan paratua, profileko argazkian. “Baina nor zara?”. Erantzunik ez. Beheranzkoa hartu zuen. Casa Lafuentera iristen ari zela i garri zuen dardara izter parean. “Nor naizen?! Rober!!! Nor uste zenuen ba nintzela? ;) Zer arraio egiten duzu hemen?!”. Irribarre egin zuen Maitanek. Nola kristo jakin ote zuen handik zebilela? “Rober! Murgian bizi al zara?”, galdetu zion. “Gillernan! N oiz etorriko zara bisitan?” . “Ni libre nago. Zuk esan!” . “Etorri afaltzera. Gorka aurkeztuko dizut”. “Gorka… Mmm… Izen horrekin jatorra behar du”. “Etorriko al zara?”. “Gaur?”. “Noiz ba?” . Senarrari idatzi zion, Casa Lafuentera iritsi ahala: “Gaur gauean ez badut deitzen, ez da ezer gertatzen, ezta?” . “Dena kontrolpean, Maita. Deskonektatu!” . 6 GAUTZEN HASIA ZUEN Gillernara iritsi zenerako. Musukoa jantzi eta kotxetik atera zen. Eliz atarian zegoen Roberto, hitz eginda bezala. Ilea guztiz urdindua, bi egunetako bizar zaindua (bailara hartan ez zuen inork musukorik eramaten, antza), ongi zahartua zen gizona. Ezagut u zuenean zeukan imana izaten segitzen zuen. —Alua! Berdin berdin zaude eta! —esan zion Robertok, besarkada handi batean bildu aurretik. —Bai zera! —Kendu hori! —agindu zion —, hemen denak immunizatuta gaude. Eta eskuetatik heldu zion Maitaneri, goitik beherako errepasoa eman bitartean. —Egunero egiten al duzu txortan, ala? Hezurretan zaude! —Kontatuko banizu… Eta Gorka? —Afaria prestatzen utzi dut. Egin dezala lan pixka bat, ezta? —Zuk daukazu zortea , zuk! Sukaldari ona izango da, gainera. —Jatea g ehiago gustatzen zaio —esan zion begi keinu bat eginez. Algara bat itzuri zitzaion Maitaneri. Sorbaldatik heldu zion Robertok. —Zenbat urte? Hamar? —Edo gehiago! Donostian topo egin genuen hartatik… —Aquarium parean! Egia! —Hamabi izango dira… —Eneeee… Musu eman zion masailean. —Kontatuko didazu zer arraio egiten duzun hemen, ezta? Abisatu gabe , gainera?! Ipurdiko galanta merezi duzu… Maitanek ahoa ireki orduko eten zion lagunak: —Orain ez, orain ez! Saltsa pixka bat eman beharko diogu Gorkar i ere. Ez zaizu inporta, ezta? —urrunera begira jarri zen —. Hau bista, e! Bailara osoa ikusiko genuke, zuhaitz horiengatik ez balitz. Begira, gora igoko gara. Zer iruditzen? Ez duzu presarik, ezta? Gosea egingo dugu, horrela. Sorbaldatik heldu eta maldan gora abiatu ziren, baserri bikainen artetik zihoan errepidetik barna. Lukianoren tankerako herria zen Gillerna tamainaz, baina han are zainduagoak ikusten ziren baserri gehienak. —Gu bezalako agrohippy dezente dago hemen, konturatuko zinen —aitortu zion Robertok —. Begira! Horixe da gure etxea. Baserri zaharberritu dotore askoa zen, lorategi handia zeukana, eta ertz batean, baita baratze txiki bat ere. Garaje bihurtua zuten ukuilu izandakoa. —Gero erakutsiko dizut —agindu zion Robertok, eta gorantz segitu zuten. Maldan behera traktorean zetorren gizon ihar batekin egin zuten topo. Euren parean geratu zuen tramankulua. —Tenéis invitada, ¿o qué? —Eso parece. —Bueno, bueno. —Vamos arriba a contemplar el valle. —¡Muy bien! Robertok ez zuen bera aurkezteko lanik hartu. Traktorea maldan behera abiatutakoan kontatu zion xuxurla batean: —PPko zinegotzia izan zen garai batean Isidoro. Ia ehun buruko artaldearekin ibiltzen zen Badaiako mendi magaletan, gora eta behera, eta berarengandik 20 bat metrora , bizkartzaina, pistola eta guzti. Garai latzak haiek, baita artzain izateko ere… Goraino iritsi ziren. Eguzkia sartzear, zoragarria zen hango bista. Ametzaga, Murgia, Bitoriano, Lukiano… —Ba al dakizu urtegi erraldoi bat egiteko proiektu bat egon zela 1 950eko hamarkadan? —Hemen? —Lukianotik Bitorianora, urpean geratzen zen dena, Gillerna izan ezik. Muino batean kokatua baitzegoen herria, inguruko herriak baino altuago. —Eta zergatik ez zuten gauzatu? —Filtrazioak, antza. Ihes egiten omen zuen urak. Eskerrak, ezta? —Laku erraldoi bat zenuketen hemen aurrean, bestela. —Eta sekulako hezetasuna! —Orain urarekin dituzuen arazoak ez zenituzten izango. —Informatuta zaude, e ? —Zer uste zenuen, ba? —Nork kontatu dizu? Asko aldatzen da pelikula, segun et a nork kontatzen dizun. —Batak eta besteak… Kazetari plantak egiten ibili naiz. —Ez da egia izango. —Oso dibertigarria da! —Idazlea zarela esan behar zenuke. Kazetari bati inork ez dizkio egiak kontatzen. —Eta idazle bati bai? —Errazago. Nobeletan ir tetea gustatu egiten zaio jendeari. —Tira, jolas bat baino ez zen. —Bertako kontuak ezagutzeko ez da sistema txarra. Mundu guztiak dauka idazle bati kontatzeko moduko zerbait… Istorio ederrak daude bailaran. Eta latzak ere bai… Pixka bat hazka egiten bad uzu… Gorkari galdetuko diogu, seguru berak badakizkiela batzuk, kristo guztia ezagutzen du. Goazen, laster ez dugu pitorik ikusiko eta. Algaraka abiatu ziren maldan behera. Zaunkaka hasten zitzaizkien etxaldeetako zakurrak, aldamenetik igaro orduko. Aurki ziren euren baserri parean. Lorategia inguratzen zuen zuhaixkez osatutako itxiturak zeukan hutsunetik igaro ziren. Burdin a forjatuzko arku bat zeukan pasabideak, non letra larriz irakur baitzitekeen euren baserriari paratu zioten izena: PARADISO . Ez paraíso, ezta paradisu ere. Paradiso. Baserriko tramankulu ongi zainduak (laia, sega, goldea, aizkora, sardea…) eta koadro abstraktu ederrak tartekatuta zeuden barnealdeko harrizko hormetan. Egongelara iritsi ziren: ikaragarria zen, nahiz eta zalantzazko estiloz uztartzen ziren chester sofa granate bat, tximiniaren gainean apaingarri gisa zegoen hauspo erraldoia, apokalipsi baten itxura zeukan koadro abstraktu koloretsu hura eta bikotearen metro karratu bateko argazki zuri beltzekoa. Sukaldean zegoen Gorka, amantal beltza jantzita, afaria prestatzen. Guztiz burusoildua, bizar sarri baina zaindua zeukan, beso sendoak eta begi oso iluneko begirada sarkorra. Jazz musika leuna entzuten zen. Kopa bat ardo zeukan entzimeran, Izadi botila bat zabalik aldamenean, eta hiru entsalada plater erdi prest: espinaka hostoak, cherry tomate erdibituak, paxak eta ekilore pipak. Aurkezpenak egin zituen Robertok. Irribarre egin zioten elkarri. —Zu al zara Maitane famatua? Enchanté —esan zuen Gorkak. Zartagina zeuk an esku batean eta bitsadera bestean. Ahuntz gazta zatiak frijitzen ari zen —. Tira, eseri, eseri! Prest dago dena! Eraman ardoa, mesedez! Oraintxe noa. Estilo handiarekin apaindua zegoen mahai borobila. Lihozko mahai zapi beixa, ahozapi marroiak, bina pla ter pertsonako bata bestearen gainean paratuta, urarentzat basoa, ardoarentzat kopa eta hiru adarreko argimutil urrekara bat erdigunean. Piztu egin zituen kandelak Robertok, eta sabaiko lanpara itzali. Foku txikiz argituta zeuden koadroak eta horm etako bes te apaingarriak, eta ilunantz gustagarri batean geratuak ziren. —Elegante, e! —esan zuen Maitanek. —Oraindik ez al zarete jesarri ? —sartu zen salan Gorka entsaladekin —. Ardoa ere ez duzue eta ekarri… A zer fundamentua! Sukaldera bueltatu zen, Izadi bot ilarekin itzultzeko ziztuan. Eskuak zerurantz begira jarri zituen Robertok, “zer egingo diogu ba” esan nahian bezala, irribarre txikia ezpainetan. Mahaiaren bueltan eseri ziren. —Nork bedeinkatuko du? —galdetu zuen Gorkak. —Itxura itzela dauka —esan zuen Robertok. —Mundiala —berretsi zuen Maitanek —. Mila esker gonbidapenarengatik! Gorkaren aldera lerratu zen Roberto, muxutxo bat emateko: —Eskerrik asko, maitea. Portatu zara. —Amaren, alabaren eta amamaren izpirituaren izenean… —esan zuen Gorkak. —Amen! —borobildu zuen Robertok bedeinkazioa irribarrez. —Ongi etorri paradisora , laztana! 7 —ESKOLAKO gatza eta piperra nintzen eta… —esan zuen Robertok —. Ez dakit zergatik arrai o utzi nuen… Ez zegoen ni baino irakasle hoberik! —Gure Mister Umil! —bota zion Gorkak. Barrez lehertu zen Maitane. —Asko maite zuten ikasleek. Egia da hori —esan zuen bere onera etorritakoan. —Ikusten? —Robertok Gorkari. —Zergatik utzi zenuen? —galdetu zuen Maitanek. —Atera egin nahi nuen herritik… Marikoi deklaratu bakarra nintzen haran osoan! —Ez zenuen ligatzen… Esan egia! —esan zuen Gorkak. —Ez zegoen ligatzerik! —erantzun zion Robertok hortzak erakutsiz —. Madrilera joan nintzen, sexologiako masterra egitera, eta eskerrak! —Han ezagutu zenuen Gorka. —Hantxe ezagutu nuen nire aingeru guardakoa: marikoia… eta euskalduna! Hiri erraldoi hartarako behar nuen ciceronea. Orozkoko morroskoa. Baietz, maitea? —Sexologiako masterra egiten ari al zinen zu ere? —galdetu zion Maitanek. —Pelikuletako kontua zen Orozkon homosexualitatea —azaldu zuen Gorkak —. Ez zen ikusten. Eta ikusten ez dena ez da existitzen. Bi pezetarekin joan nintzen ni Madrilera, edozer lan onartzeko prest. Kamarero gisa egin nuen lan hiru urtean… —Chuecan —zehaztu zuen Robertok. —Chuecan, bai —esan zuen Gorkak —. Eta diru pixka bat bildu nuenean, sexologiako masterrera apuntatu nintzen. Nire bigarren urtean hasi zen maripetral hau eta, tira… —Maitemindu egin ginen! —esan zuen Robertok burlaizearekin. —Eta hura bukatu genuenean erabaki genuen: eskoletan sexologiari eta sexu aniztasunari buruz hitzaldiak emango genituen! —Nirea izan zen ideia! —esan zuen Robertok. —Barkatu?! —Gorkak. —Eta Euskal Herrira itzuli zineten —esan zuen Maitanek. —Guk bizi izan genuena iraultzea zen asmoa —zirikatu zuen Gorkak —. Ikusgarritasuna ematea kontuari. Sexu eta genero aniztasuna defendatzea… —Ze polita, maitea —esan zuen Robertok trufaz, Gorkari eskutik helduta. —Utikan! —kendu zuen Gorkak eskua, bikotekidearenaren azpitik, irribarrea galdu gabe. —Eta zergatik Zuia? Zergatik ez Orozko? —galdetu zuen Maitanek. —Nik ez nuen Orozkora itzuli nahi, eta bera Zuiara itzultzeko irrikatan zegoen… —Eta baserri hau erosteko aukera sortu zen, nahiko prezio onean —esan zuen Robertok —. 2001. urtean ez ziren hain garestiak… —Txiki txiki eginda zegoen… —Dena berritu behar izan genuen… Goitik behera! —Eta orain —esan zuen Maitanek —, begira zer nolako palazioa duzuen! —Urteak kostatu zitzaig un… —Eta oraindik ordaintzen ari gara… —Baina egin egin duzue! Topa! —esan zuen Maitanek eta kopa ardoa altxatu zuen. —Eta zure istorioa, zer? —galdetu zion Gorkak Maitaneri, ardo tragoa edan eta gero —. Zein da zuen istorioa? Eskolan ezagutu zenuten elk ar, beraz? —Gogoratzen naiz iritsi zenean… —esan zuen Robertok —. Begirada lurrean kakotuta, eta ia begiak estaltzen zizkion kopeta ile harekin… —Oso lotsatia nintzen… —Eta klaseak ematera etorri zinen, e? —galdetu zuen Gorkak. —Eta klaseak ematera etorri nintzen! Bai horixe! Ez dakit zergatik aukeratu nituen irakasle ikasketak. Kaka galtzetan nengoen… —esan zuen Maitanek. —Baina eskolako printzea ezagutu zuen… —esan zuen Robertok. —Nobioren bat? —Gorkak. —Ni neu! —Robertok —. Nik bizkortu nuen neskatila lotsati hura! —Okerrena da egia dela —esan zuen Maitanek irribarrez. —Eta zergatik ez zinen gelditu bertan? —galdetu zuen Gorkak. —Beasainera bidali ninduten. Urtebeteko ordezkapen bat zen nirea… Ikasturtea bukatu zenean, akab o. —Eta orduan orain hona etorri zara… —esan zuen Gorkak. —Bere lagun min Roberto ikustera! —esan zuen Robertok. —Ez, ezta? —esan zuen Gorkak. —Utzi egin nuen irakaskuntza… Ez nuen bokaziorik. Eta itzulpengintza ikasten hasi nintzen. Kamarera lanarekin uztartzen nuen. —Hara! Beste bat! —Bai… Gero, nire kontura jarri nintzen, bezero txikiak lortu nituen… Hala ibili naiz urte askoan. Ez zait gaizki joan! Tartean ezkondu egin nintzen, bi seme alaba izan… Eta duela hilabete oposizioak gainditu nituen dipu tazioko itzultzaile plazarako, eta nola hamabost egun barru hasten naizen, bi asteko oporrak hartu ditut. —Oso ondo iruditzen zait! Geure buruari arnasa ematea ahaztu egiten zaigu, askotan —esan zuen Gorkak, eta ardo pixka bat eztarriratu zuen —. Eta… —eztulka hasi zen bat batean —. Barkatu. Kontrako eztarritik joan zait. Galdera bat egin dezaket. Zergatik Zuia? —segitu zuen Gorkak. —Ni ikusteagatik, esan dizut ba! —Robertok, irribarrez. —20 urte ondoren bailara nola aldatu zen ikusi nahi nuen —azaldu zion Maitanek Gorkari. Barre algara bat irten zitzaion Robertori. —Ui, ui, ui… —esan zuen Gorkak —. Hau oso interesgarri jartzen ari da, e… —Bailara bisitatu nahi nuen, egia da!, banekien toki lasaia dela, eta bakea nahi nuen, oso urrutira joan beharrik gabe! —Orduan Pikabea non bizi den jakitea ez zaizu interesatuko, ezta? —bota zuen Robertok. —Cuate. Aquí hay tomate —irribarrez Gorkak. —Ba egia esan ez —esan zuen Maitanek. —Nor da Pikabea? —galdetu zuen Gorkak —. Azalduko didazue, ezta? —Ezta bere t elefonoa ere? —segitu zuen berearekin Robertok, Gorkari entzungor eginda. —Ez —erantzun zuen Maitanek. —Ez al dit inork esango nor arraio den Pikabea delako hori? —Gure lankide bat —azaldu zion Maitanek. —Lankide bat?!! —egin zituen harritu plantak Robertok. Barrez lehertzear zegoela ematen zuen —. Begira, gauza bat egingo dugu. Nik papertxo bat hartuko dut, eta bertan apuntatuko ditut bere helbidea eta telefonoa, eta gero hementxe utziko dut, mahai gainean. Seguru nago dena jasotzen dugunean, hortxe segituko duela, nik utzitako tokian. Orduan, hartu eta zakarrontzira botako dut. Zer iruditzen? —Primeran —esan zuen Maitanek. —Zer izan zen , maitemin oso pasional horietako bat? —galdetu zuen Gorkak. —Qué va … —esan zuen Robertok burlaizearekin, idazten hastearekin batera. 8 KATAKUMEEI xiringekin esnea ematen ari zen Agus baserriaren atarian. Kartoizko kutxa batetik hartzen zuen bat, bospasei xiringa esne irentsarazi eta kutxan uzten zuen atzera, hurrengoa hartu eta prozesua errepikatzeko. Harritu zen Maitane halako gizon mardula hain j arrera samurrean ikusirik. —Egun on —esan zion. Bekainak altxatze hutsarekin itzuli zion diosala Agusek. —Ez da azaldu —esan zuen Maitanek. —Piztiaren batek harrapatuko zuen. Elena atera zen orduantxe baserritik. —Egun on! Ondo egin duzu lo? —galdetu zion Maitaneri. —Primeran, egia esan —bezperan edandako ardoak Ibuprofenoak baino dezente hobeto funtzionatu zuen. —Gogoratu arratsaldean hitzordua dugula Antoninorekin, e ? La Encontradako jabeaz ari zela konturatu a rte ez zuen erreakzionatu. —A, bai, bai. Ez nago ahaztuta. 18:00etan, ezta? Dutxa luze bat hartzeko aprobetxatu zuen Maitanek, nahiz eta, minutuek aurrera egin ahala, kontzientziako harrak txorrota ixtera eraman zuen, buruan jiraka hasi baitzitzaion hara nean urarekin zeukaten arazoa. Erlaxatuta atera zen, edonola. Hilekoa ere azkenetan zuen: oso mingarriak baina nahiko motzak izaten zituen. Jaki goxoren bat prestatu eta kanpoaldeko mahaian bazkalduko zuen, ez zegoen une oro aurrera eta atzera ibili beharr ik. Eguzkia hartu, pixka bat irakurri, siestatxo bat egin beharbada… Ez al zen, ba, lasai egotera etorri? Aulkian jarrita utzitako galtzaren atzeko poltsikotik bezperan hartutako papertxoa atera eta destolestu egin zuen. Sarrian bertan bizi zen, beraz. De nbora bazuen, egiazki, sobran izan ere. Begiradatxo bat soilik. Urrutitik. Edo kotxetik atera gabe. Bueltakoan Casa Areson bazkaltzeko aitzakia izango zuen horrela. Kozinatzen jarri behar al zuen oporretan ere? Ongi pasa zuen bezperako afarian. Gustatu zi tzaion Robertorekin elkartzea, hainbeste urte eta gero. Ederki jan zuen, gainera. Sukaldari bikaina egina zegoen Gorka. Casa Aresokoei kopiatutako errezeta hura, oreina perretxiko saltsan, itzela atera zitzaion. Harritu zuen jakitea hain sentibera zirudien gizona oreinak ehizatzen ibiltzen zela, eta ez edonola gainera: labanaz lepoa moztuta akabatzen zituzten, antolatutako taldeetan lurrera bota eta gero. Kartsuki mintzatu zen Gorka ekintza harekin askatzen zuen adrenalinaz, dir dir egiten zioten begiek ore inari lepotik zerion odol epela hatz artetik ihesi nola joaten zitzaion deskribatu zuenean… Eskerrak postrean kontatu zion! Gorkak eta bere taldeak ehizatua ote zen platerean jarri zioten haragi puska hura !? Ez zuen galdetzeko ausardiarik bildu. Bere buru a makillatzen ipini zen ispiluaren aurrean, kafea martxan utzita. Gehiegi ere ez: kasik sumaezina izango zen zerbait, baina aski begi ertzeko zimurtxoak antzemanezin bihurtzeko. Eta ukitu arin bat masailetan, kolorete apurño bat, aurpegi zurbil hura hildak oen erreinutik berreskuratzeko. Ezpainetakoa hartu zuen hatzen artean. Ez. Hori gehitxo zatekeen. Inor ez zen hainbeste apaintzen artzain eta nekazari artean ibiltzeko, ezpada Gasteizera joateko, edo Murgian paseatzeko asteburuaren aitzakiaz, baina ez oste gun buruzuri batean. Kotxean barneratu zen, Robertok emandako helbi dea sartu zuen mugikorraren GPSan. 17 minutuko bidea markatzen zion. Martxan jarri zuen kotxea, damutu baino lehen. 9 —ONGI JAN AL DUZU Casa Areson? —Oso ondo. —Ongi jaten da Casa Areson. Basurdea? —Nola dakizu? —Basurdea eskatu ohi duzue kanpotarrek. Basurdea edo oreina. —Donostian ez dugu aukera handirik izaten eta. —Guk legatza edo rapea hautatuko genuke hara joanez gero, ezta, Omar? Eurekin zihoan hamabi urteko Elenaren semea, ordura arte baserrian ez ikusi ez sentitu ez zuena Maitanek. Beste alaba bat ere bazeukaten, antza, Madrilen arte eszenikoak ikasten. Harritu zen Maitane, semea nola deitzen zen jakin zuenean; ez ze n jende asko egongo, bertakoa izanik, arabiar jatorriko izena jartzen ziona semeari. La Encontradako baserria barrutik ikusteko esperantza zeukaten ama semeek, berritu zutenetik ez omen ziren sartu. —Itsasoarekin lotura duen guztia gustatzen zaio Omarri: arrainak, arrantza, itsasontziak, itsasargiak… —segitu zuen Elenak. —Arrantzale izan nahi al zenuke? —galdetu zion Maitanek. Sorbaldak altxatu zituen mutikoak. —Oso lanbide gogorra da —esan zuen Maitanek. —Izenarengatik dela dio bere aitak. Galegoz “O mar ” itsasoa da. “El mar ”. Hara, erle bat. Ze arraroa… —Arraroa? Erlearen hegaldiari begira geratu ziren, pinuen atzean desagertu zen arte. —Desorientatuta egongo da. —Nola desorientatuta? —jakin nahi izan zuen Maitanek. —Erlauntzetik gehiegi urrundu gabe ibili ohi dira, polen bila, edo nektar bila edo… Baina bi kilometroko erradio txikian beti. GPS moduko bat daukate, nola bueltatu jakin ahal izateko. Ba azken urte hauetan, askok eta askok ez dute aurkitze n erlauntzera itzultzeko bidea. —Eta hori? —Pestizidengatik dela diote batzuek. Mugikorren uhinengatik beste batzuek. Auskalo! Poloak urtzen ari direlako dela dioenik ere bada. Inork ez daki ziur zergatik den, baina kontua da dezente direla bueltatzen as matzen ez dutenak. —Eta ez badira bueltatzen… —Hil egiten dira. Ezin dute gau bakar bat iraun erlauntzetik kanpora. Maldan beherakoa hartu zuten. Errekaren murmurioa entzun zitekeen jada. Sarriako baserriarekin oroitu zen Maitane: zer arraiotan pentsatz en ari ote zen zuhaixken atzetik begira jardun zuenean! Eta norbaitek begiztatu izan balu zelatan? Edo Iñaki bera agertu izan balitz atzealdetik?! Eta numerito hura guztia, gainera, zer ikusteko? Pikaren etxea omen zena… Baratze handi samarreko baserri zuri zikin handia, ez Robertorena bezain ongi zaharberritua, baina atsegina hala ere; baloi pare bat, hiru bizikleta edonola botata etxaurrean, hainbat jostailu, patinete bat… Eta emakume hura, etxe barrutik bat batean atera zena (eskerrak ez zuen ikusi), atarian aparkatutako Seat Ibizaren atzeko esertokitik poltsa bat hartzera. Galtza zabalak, kamiseta malgua, ile horia mototsean trakeski lotuta… Hura al zen Pikaren bikotekidea? Ala garbitzailea ote? Begiz jo zuten zubi esekia, Antoninok berak era ikitakoa omen. Haren oinetan zegoen zuhaitz bati lotua ikusi zuen Maitanek kartela: “Prohibido el paso, finca particular ”. Eta errotulagailu gorriz norbaitek idatzia: “ El paso no está prohibido”. Altzairuzko txapa fin zulodun batzuekin osatuta zeukan zoru a zubiak, eta alde banatan lorategiak mugatzeko izan ohi diren marrazki erronboduneko hesi berde horietakoak zituen, ibiltariaren beldurraren sostengu, nahiz eta ibaitxotik hiru metro eskasera soilik altxatzen zen, edo horrexegatik akaso: emari txikia zera man; handik eroriz gero, buruarekin harria jotzea zen arriskurik handiena. Oso etxean egindako itxura zeukan. Segurua ote? Metro erdi zabal, doi igaro zitekeen pertsona bakar bat, eta Elenaren eta Omarren atzetik ilaran joatea, beste erremediorik ez zuen i zan. Balantza nabarmena egiten zuen haien oinen azpian, baina onik iragan ziren beste aldera. Hantxe zuten zain etxaldearen jabea. Maitane bera zen, orduan ere, musukoarekin zihoan bakarra. —Buenos días —egin zien diosala Antoninok —. Bienvenidos a La Enco ntrada. Aurkezpenak egin zituen Elenak. Agure maitagarria zirudien. Osasuntsu antzematen zitzaion bere laurogeitaka urte eta guzti, aldakako minez zebilela esan zien arren. Ibai ertzean aparkatuta zuen 4x4 hartan egin zituen baserrirainoko 300 metroak. Ga ztainondoz estalitako erreka ezkerrean zutela, oinez jo zuen aurrera hirukoteak, aurrean zituzten makalen multzorantz. Zuhaitz haiek atzean utzi ahala ikusi zuten luze zabal aurrean zeukaten paraje ederra: zelai ezin berdeago eta galanta begien aurrean, ez kerraldetik ibaiak mugatuta, eta eskuinaldetik haritzen basoak, eta larrearen erdi aldean ehunka behi, patxada ederrean bazkatzen. Euren presentziarekin, beldurtu eta urrundu beharrean, edo belar janean segitu beharrean, gerturatu egin zitzaizkien, abereok ohi duten pausaje lasaiarekin baina eurengana jo zuten, eta hirukotearen pare paretik igaro ziren, beraien aurrean geratu gabe, ibai ertzerantz zuzentzeko. Mugimendu geldo haiekin, gezurra bazirudien ere, euren lurraldea markatzen ari zirela iruditu zitza ion Maitaneri, baina auskalo, ezer gutxi zekien berak behiei buruz. —Aztoratuta dabiltza —esan zien Antoninok kotxetik jaitsi orduko, baserri parera iritsi zirenean —. Kumeak kendu genizkien atzo… Hori zen, orduan. Behiak aztoratzen zirenik ere. 500 urte bazituen harrizko zubi eskerga erakutsi zien Antoninok, baserri zaharberrituaren ezaugarriak aletu zizkien: adreilu txikiz eta egurrez ondutako eraikuntza dotorea zen. Barrura sartzeko imintzio txikienik ere ez zuen egin, ordea. —Ba al dakizue zenbat ordaindu genuen lur hauengatik? —galdetu zien agureak. —Ideiarik ez. —150.000 pezeta —esan zien —. Dirutza handia garai hartarako. Antoninoren gurasoak bertako maizterrak omen ziren, nagusiak saldu egin nahi zuela esan zienean. 1950. urtea zen. — Urtegia egiteko zulaketak abiatuak ziren ordurako. Zubitik 15 metro gora iristekoa zen ura. Pentsa! —azaldu zien Antoninok, zubi gaina eskuarekin seinalatuz —. Ederki dakizu zuk, Elena. Lukianon zuen etxea soilik libratzen zen. —Eta egin izan balitz?! —galdetu zuen Maitanek. —Egin zer, urtegia? —algara bat jaulki zuen Antoninok —. Ba ez dirurik, ez etxalderik. Aberats berriei darien satisfazio aurpegia zeukan. —Ederki arriskatu zineten, ala? —erantsi zuen Maitanek. —Eta zer egi n behar genuen? —besoak gorputzetik banandu zituen Antoninok, sorbaldak altxatuz —. Ez geneukan beste aukerarik. Hauxe zen gure bizibidea. —Baina begira orain! —sartu zen tartean Elena, aurrean zuten lursail zabala besoekin besarkatuz. Zelaira begira jarr i zen laukotea. Bikote bat zetorren, zakur batekin, eurak etorritako bide beretik. —Lotu zakurra! —garrasi egin zien Antoninok, modu aski petralean. Pausoa moteldu zuen bikoteak, ez zirudien deus ulertu zutenik. —Lotzeko zakurra! —oihukatu zuen berriz A ntoninok. Sokaz lotu zuten bulldog a. —Irakurtzen ez dakiten beste batzuk —murmurikatu zien Antoninok, bikotea gerturatzen zitzaien bitartean. Isilik geratu ziren, parera heldu zitzaizkien arte. —Behiak beldurtzen dizkidazue! —kargu hartu zien, aurrez aurre izan zituenean. —Bale, bale… —erantzun zuen bulldogari eusten zion morroiak, eta eskuinera hartuz baserri aurrean, hanka egin zuten, geratu gabe. —Ez dakit nik zergatik jartzen ditudan hainbeste kartel —esan zuen Antoninok, apur bat urrundu zirenea n—. Eta hauek, gainera, zakurrarekin! —Zenbat behi dituzu guztira? —galdetu zuen Maitanek hitz beste eginez, agurearen umore ona berreskuratu nahian. —Nik al dakit… Galdua dut kontua dagoeneko… —erantzun zuen Antoninok, irribarretsu ostera ere. —Ez al dakizu abeltzain bati ez zaiola sekula galdetu behar zenbat ganadu duen? —esan zion Elenak Maitaneri, doinu umoretsuz. —Burdinolaren arrastoak ikusi nahi dituzue? Jende mordoak egin zuen hemen lan garai batean. Aztarna urriak geratzen ziren, gorold ioak hartutako horma sendoren bat, arku txiki bat… Nola arraio eraman ote zituzten hara halako harri puskak, duela 300 urte? Astoekin? Eta nola kokatu haiek bata bestearen gainean? Baten batek ederki jardun izango zuen esklabo lanetan… Tira, piramideekin e gin bazuten… Hantxe agurtu zuten elkar. —Ez digu barnealdea erakutsi, e… —esan zuen Elenak, baserritik pixka bat urrundu orduko. Etorritako bidetik abiatu ziren. Hantxe segitzen zuten behiek, larrean bazkatzen. Entzundakoak entzunda, errespetua ematen zion Maitaneri haien aldamenetik pasatze hutsak. Begira zeuzkaten mordoxka bat, eztarriratzen zaila zitzaien hitz bat mamurtzen ari b alira legez belarraren partez: ume lapurrak, ume lapurrak, ume lapurrak… Casa Lafuentera iritsi bezain pronto, bere gelan sartu, eta etxera deitu zuen. 10 BIHARAMUNEAN , lanbroak estalita iratzarri zen bailara. Tutik ikusten ez, hiru lau metrora. Ibili egin nahi edonola Maitanek, eta etxearen atzealdetik gora eginez, Ganalto aldera abiatu zen, aurrekoan egindako bidearen kontrako noranzkoan, ametz garaiez betetako basoan barna. Laino artean, erraldoi iharren tankera hartzen zien zuhaitzoi. Erraldoi hezurtsu mugiezinak. Putzu txikia igaro eta Agusen erlauntzak albo batera utzita, gorantz segitu zuen, behe laino artean xendra nondik nora zihoan ikustea ondo kostatzen bazitza ion ere. Zarata bat entzun zen bat batean. Piztiaren bat ote? Geldirik geratu zen, ingurura begira. Belarriak erne, begiak adi ezker eskuin. Behe lainoak ez zion ordea urrunera ikusten uzten, nahiz eta abiatu zenean bezain sarria ez izan. Zerbait mugitzen igarri zuen berriz: zapaldutako hosto eta adarren soinua, pasaeran igurtzitako zuhaixken zarata. Eta ikusi egin zuen: orein bat ametzen artean pauso bizian mugitzen. Geratu egin zen animalia bera ere, eta lepoa biratu zuen Maitane zegoen alderantz. Zer eg ongo zen, ba, 20 metrora? Elkarri begira egon ziren segundo gutxi batzuez. Agudo abiatu zen ostera mendian gora. Maitanek ezin izan zuen nahi bezain ongi behatu, baina aski, ikusi ahal izateko ez zeukala adarrik. Aldapan gora segitu zuen Maitanek, bizpahi ru kilometroz. Bidegurutzera iritsi zenean, ordea, beheranzkoa hartu zuen, Ganalto puntara zihoan bideari muzin eginda. Ziztuan iritsi zen Aperregira, ehun bat baserriz osatutako herrigune ra. Diosala egin zion bere lursailetik ateratako oiloak barrura bul tzatzen ari zen emakume bati. —Egun on! —Egun on, bai —erantzun zion emakumeak, bere esku zailduak soinean zeraman amantalean igurzten zituen bitartean. 70 urtetik gora izango zituela kalkulatu zuen Maitanek, aurpegian zituen zimurren arabera. —Hau egu raldia, e… —esan zion Maitanek —. Gezurra dirudi maiatzean gaudela, ezta? —Hemen elurra egiten ere badaki maiatzean. —Ez da egia izango? —Eta hala ere lehengoaren erdirik ez du botatzen orain. Zenbat egin du aurten ere? —Otsaila aldera ez al zuen zuritu ? —Erauntsi handi bat. Eta kito. Gutxi botatzen du orain. Begira, ni ume moko bat nintzela, bidea ireki behar izaten genuen elurretan, eskolara joan ahal izateko. Metro erdi zabaleko bide estuak izaten ziren. Horma zuri haiek bakarrik ikusten genituen ibi lbide osoan. Gu ginena baino garaiago elurra! Pentsakor geratu zen Maitane, elur zuriko labirinto eder hura irudikatuz, haurrak imajinatuz eskolara bidean pareta hotz haien artetik igarotzen. —Zer zaude, oporretan? —galdetu zion emakumeak, oiloei atea ix ten zien bitartean. Hesiaz bestaldetik begiratzen zion orain Maitaneri, mesfidantza pixka batekin. —Casa Lafuenten nago egun batzuk pasatzen, Lukianon, badakizu? —Elenarenean. —Horixe. Idazlea naiz —esane z batera damutu zen Maitane —. Beno, ez naiz idazl ea, baina idatzi egiten dut. Bailarako kontuak aztertzen ari nintzen, ipuinen bat idazteko edo. Ideiak biltzen… —Hemen ez da inoiz izan gertakizun handirik… —esan zion emakumeak. —Toki guztietan dago kontatzeko moduko zerbait… —Hemen ez. Irribarre egin zuen Maitanek. —Bueno, ba, asko pozten naiz, e. Maitane Garate naiz, barkatu, ez dut nire burua aurkeztu… —Bai. Ondo segi —esan zion emakumeak , bizkar ra emanez, eta o iloei janaria botatzen hasi zen. Oin arte ra hurbilduak zitzaizkion guzti ak, konturatu orduko, eta zalaparta haren erdian zapaldu egin zuen bat nahi gabe. H aren karaka larritua k hautsi zuen une labur batez inguruko sosegua . Zaunkaka hasi zen zakur bat urrutian. Lukianora bueltatu orduko, baratzean ziharduen Elen ari galdetu zio n, ea bazekien nor ote zen emakume hura. Baserriaren kokapena esatearekin batera identifikatu zuen Aperregiko emakumea, eta ziztuan kontatu zizkion haren nondik norakoak. Hizkera lehorrekoa, beharbada, baina guztiz bihotz onekoa omen zen Mari Carmen. Hila zuen senarra antza, eta umerik izan ez, baratzearen eta oiloen jiran igarotzen omen zuen eguna, nahiz eta garai batean ardi dezente izan zituzten, baita bizpahiru behi ere. Senarra ibiltzen omen zen artaldearekin aurrera eta atzera. “Bizitza samurrik ez du te izan. 86ko gabon gauean, ukuilua kiskali zitzaien”. Ez zegoen ahazteko Elena. “Ezusteko galanta!”. Bikotea lo zegoela hartu omen zuen su. —Hemendik ikusten ziren garrak zerurantz igotzen. Eskerrak zakurrari! Hark atera zituen leihotik berrogei bat ardi , suhiltzaileak iritsi zirenerako. Dozena bat hil ziren hala ere, irten ezinik. —Nola gertatu zen ba? —galdetu zion Maitanek. —Gabon gauean prozesio moduko bat egiten zen zuzi eta guzti. Jesusen jaiotza, badakizu. Ba horri egotzi zion errua Mari Carmenek, zuzi haiei. Baina gaueko 9etan izaten zen hura, eta sutea goizeko hiruretan hasi zen. Ez dakit. Ordu asko iruditzen zaizkit niri. Tximiniatik ihes egindako txinparta batek lastoa harrapatuko zuen akaso. Auskalo zer gertatu zen. —Baserria libratu zuten behintzat. —Galera handiak izan zituzten, e ? Baina denok lagundu genien. Ardi bat eman zion batek, oilo parea besteak, txorizo batzuk hurrengoak… Bestela funtzionatzen zen lehen, elkarri laguntzen genion. Auzolanean jarduten ginen. Orain, berriz… 11 MURGIARA JOAN ZEN Maitane larunbat goizean. Hamabietarako geratua zegoen Robertorekin. Ez zegoen beroegi, baina ateri bai behintzat, eta Zuia Cafe ko terrazan jarri ziren. Besarkada handi bat eta baita bi musu ere eman zizkion Robertok, musukoa kentzearekin batera, “behin etorriko zara eta”. Ez zion utzi aulkitik altxatzen, ezta edan nahi zuena aukeratzen ere. Bi bermutekin eta oliba batzuekin itzuli zen mahaira. —Bermuta hartu behar al dugu? —galdetu zion Maitanek. —Ez, ala? —Bueno, b ueno… —esan zuen Maitanek, eta trago bat edan zuen —. Ona dago. Eta Gorka? Ez al da animatu? —Etxezulo da hura. Oreinak akabatzen ari ez denean, noski. Barre egin zuten. Hogei urte lehenago elkarrekin bizi izan zituzten kontuak aletzen aritu ziren luze eta zabal. Iñaki zen pelikula haien hirugarren protagonista ia guztietan. —Nor ez zen ibili Pikaren atzetik? Baita ni neu ere! –esan zion Robertok. —Bai zera! —Horixe ba! Nanclareseko presoekin lanean jardundako mutil sentibera. Zer diot mutila? Gizon puska! Jatorra, guapoa, ulerkorra… Txora txora nindukan! Baina beste batentzat zituen gordeak hark laztantxoak, ez al da hala? —begi keinua egin zion Maitaneri —. Topa! Edalontzian izotz koskorrak soilik geratu zitzaizkien arte segitu zuten garai hart ako komeriak berpizten. Beste bat eskatzera altxatu zen Maitane, baina Robertok ez zion utzi. “Nire lurraldean gaude, laztana!”. Musukoa jantzi eta taberna barrura sartu zen ostera, eta denbora puska batera irten zen, beste bi bermut esku batean eta lau kr oketadun platertxoa bestean zekartzala. —Ze poza zu hemen egotea, Maita… —esan zion eseri zenean, eta eskutik heldu zion —. Bueno, eta kontadazu. Zer moduz doa zure egonaldia? Oso aldatuta topatu al duzu bailara? —Pixka bat bai, e. Bueno, Murgia ez hainbe ste. Lehen Bizkaiko jauntxoen opor lekua zen, orain Gasteizko funtzionarioena. Jauregitxoen ordez, adosatuak, unifamiliarrak, txalet txikiak… —Ertzainez beteta daude bazterrak… —Ertzain eta erizain, ezta? –galdetu zuen Maitanek. —Erizainak, medikuak… Ba al dakizu Villa Aspirina deitzen diotela Murgiako kale bati? —Villa Aspirina?! –irribarre egin zuen Maitanek. —Bueno, eta zu, zer? —galdetu zion Robertok, bermutari tragotxo bat ostu ostean —. Dena ongi Donostia aldean? —Ezin kexatu. Lana badut, berria gainera!, familia polita, hiri paregabean bizi gara… —Baina… —Ez dago bainarik. —Beti dago bainaren bat. —Tira, denbora falta. Lana eta haurrak. Haurrak eta lana. Horretaraxe mugatzen da nire egunerokoa. Egia esan, behar nuen ar nasa apur bat. Di stantzia hartu seme alabengandik. Ez ulertu gaizki, izugarri maite ditut. —Badakit, neska. Ez duzu esan beharrik. —Baina itogarria da batzuetan. —Pentsatzen dut… —kroketaren zatitxo bat irentsi zuen Robertok —. Mikelekin, dena ondo? —Egoten garen gutxi hori, ondo… Baina ez dugu astirik. Lehen behintzat nire gurasoekin uzten genituen txikiak, bereak aspaldi hil ziren, badakizu. —Ez nekien. —Berdin dio. Kontua da ez dugula tarterik hartzen. Lehen afaltzera edo zinemara edo, joaten ginen tarteka. Covid aren kontu arraio honekin, ordea… Ez naiz ausartzen haurrak gurasoekin uzten. Denbora hartu beharko genuke, nolabait. Biok elkarrekin egoteko. Ez gaude! —tragoa hartu zion bermutari —. Baina esango dizut egia? Are behar handiagoa neukan bakarrik egoteko… Beha r nuen hutsarte moduko hau. —Eta Iñaki, zer? —bota zion zart Robertok. Irribarrearekin leundu zuen galdera. —Ez naiz berarengatik etorri —segitu zuen Maitanek —. Etxean bezala sentitzen naiz hemen, ezagutzen ditut tokiak, ederra da bailara, lasaia. Segurt asuna ematen dit. Eta ihesaldi txiki bat egiteko ez duzu Cancunera joan beharrik. —Eta zure lagun Roberto bizi da bertan! —Eta nire lagun min Roberto bizi da bertan! Eskua heldu zioten elkarri. Topa egin zuten begietara begira. —Eta zu zer? Ondo ikusten zaitut —esan zion Maitanek. —Ondo nago. —Jatorra da Gorka. —Eta kristoren tramankulua dauka. Algara betean lehertu ziren. —Ez dakizu zenbat pozten naizen —esan zion Maitanek barreak itzali zirenean, berriz ere eskutik helduta. —Zatoz bazkaltzera gurekin. —Bai, zera. Mugikorra atera zuen poltsikotik Robertok. —Gorkari berdin izango zaio bi edo hiru bagara… —Ezetz, Roberto. Asko eskertzen dizut. —Bakarrik egon nahi baduzu, ulertzen dut, e. Baina gugatik, benetan… —Gaur ez, Roberto. Alde egin baino lehen egingo dugu beste afari bat edo, hitza ematen dizut. —Zin egiten didazu? —Baietz ba! Baina nire kontura, e ? —esan zion Maitanek. —Donostian biltzen garenean egingo dugu zure kontura! —Ez zarete sekula etortzen eta! —Arrazoi duzu. Tarteka geratu beharko genuke. Bazkari bat egiteko edo. Baina bikotekiderik gabe. Gu biok bakarrik. —Ados! —Ostia! —esan zuen Robertok, ordulariari begiratuz —. Harategitik pasatu behar dut, itxi baino lehen . —Segi! Egongo gara! Altxatu egin ziren elkar besarkatzeko. Eskuetatik helduta jarri ziren elkarri begira. —Deituiozu —esan zion Robertok —. Hemen ondoan bizi da. Ez zaitez tuntuna izan. —Ikusiko dut. —Sinetsidazu —erantsi zuen Robertok bekain bat altxatuz —. Igurtzi eder bat emateko modukoa dago oraindik… Roberto nola aldentzen zen behatu zuen Maitanek irribarrez. Udaletxearen atzean ezkutatu zenean, segapotoa atera eta Iñakiren izena bilatu zuen WhatsApp ean. Gorbe iako gurutzearen argazki bat zeukan paratuta profilean. “Kai xo, Iñak i, Maitane naiz. Maitane Garate ”, hasi zen idazten, bitan pentsatu gabe. 12 CASA ARESON bazkaltzen geratzekotan egon zen, baina mukuru betea egongo zela eta larunbata izanik, Lukianorako bidea hartu zuen. Gidatzea: mugikorra une oro ez begiratzeko modu koldar hori. Jakinarazpenaren zarata entzun zuen Bitorianoko herrigunea atzean utzi ahala, eta ezin izan zuen itxaron. Bihurgunerik gabeko zuzen luze samar baten erdian kotxea gerarazi eta larrialdietako argiei eragin zien. Senarraren mezu bat zen, ordea. Seme alaben argazki bat bidaltzen zion: buztinarekin eskuak zikin zikin zituztela ageri zi ren biak barrez lehertzen, amantal koloredun bana jantzita soinean. “Gaur Donostia aldean, euria eta eskulanak! Segi gozatzen! MZ!”. Martxan jarri zuen kotxea. Apetitoa ere joana zitzaion bat batean. Patata tortilla bat egitea deliberatu zuen Casa Lafuent era iritsi orduko, ea sukaldean zebilen bitartean gosetzen zen. Mugikorrari begiratu zion, ez ote zuen soinua nahi gabe desaktibatu izango. Patatak zuritu, zati txikitan ebaki. Bere burua madarikatu zuen: zergatik ez ote zion eutsi bulkadari? Larunbata zen , eta bazkalordua! Nori okurritzen zaio… Umeak izango zituen jira biraka inguruan, edo emaztea. Astelehenera arte itxaron izan balu sikiera… Sakelakoa hartu zuen eskuetan. Bidalitako mezua ezaba zezakeen akaso, baina, eta konturatzen bazen? Okerragoa zatek een… Urdinez zeuden WhatsApp eko check ak; ez zeukan atzerabiderik kontuak. Gogo barik irentsi zuen patata tortilla. Irakurtzeko ere egonarririk gabe geratua zen. Facebook en sartu zen. Aspalditik ziren han lagunak Iñaki eta biak. Bere azken argitalpena otsailekoa zen. Izerdi hotza sartu zitzaion bat batean. Eta bere mezua emazteak irakurtzen bazuen ? Konprometitzeko moduko ezer ez zuen jarri, baina… Kanpora atera zen, paseo bat ematea zuen onena, mugikorra bertan utzita. Ez zuen misterio handirik herriak, baina miatu beharko zituen ba hobetoxeago bertako txokoak ... Elizaraino joan zen, bolatokia behatu zuen kanpoko leihotik. Kuriosoa egiten zitzaion inguru hartan bola jokorako zeukaten tradizio handia, herri guztietan zegoen halako bat. B ide nagusitik etorrita , gora egin zuen eskaileretatik. Norbait lanean ari zen, nahiz eta larunbat arratsa izan . Etxe bat zaharberritzen ari ziren. Pareko baserriko agurea eserita zegoen atariko petrilean, bastoi eta guzti. —Portugesak dira —esan zion Maitaner i, zeri begira zegoen ikusita —. Sekulako fundamentua dute. Martxa honetan laster egingo dira guztiaren jaun eta jabe. Zortzi egunetan altxatu dute hori. Guri hilabetean berritu ziguten baserria, gremio bakoitzetik pertsona bana etorrita. Lau gizonen artean, e! Igeltsero, linternero eta beste! Hemengo profesionalak, badakizu… Eta begira hauek! Bi astean prest izango dute, hasi eta buka! Gorantz zuzendu zuen begiratua Maitanek. Agurearen gibelean zegoen baserri puska hari jarri zion arreta. —Dotore ge ratu zaizue, behintzat. —Ikusi nahi? —Zuri ez bazaizu axola… —Zatoz —esan zion agureak, eta altxatu egin zen bastoiaren laguntzaz. Atzetik segitu zion Maitanek etxe barrura, herren apur bat egiten zuen. Tximinia berriarenak, egurrezko mahai sendo baten antzinatasunarenak, Domaikiako apaizak eskuz tailatutako kutxa dotorearenak… Etxearen historia osatzen zuten kontu guztiak aletu zizkion. Oilo mordo bat hazi omen zituzten garai batean. —Txitak erosi genituen. Ez bat eta ez bi. Mila eta berrehun —algara txiki bat itzuri zitzaion hortzen artetik —. Terreno handia dugu, baina toki epelik ez guztientzat, eta negu gorria zen. Ikusten duzu gela hau? Sei metro luze, bost zabal. Hementxe gorde genituen mila eta berrehun txitak, hilabetez. —Hemen? Barre egin zu en agureak. Irudi hura imajinatzen saiatu zen Maitane. 1 .200 txita, 30 metro karratutan… Nola liteke! Sukaldera eraman zuen agureak. Modernoa ikusten zen halako baserri baterako. —Begira —esan zion indukziozko sua seinalatuz —. Ekonomikaren aldean kaka za harra da, baina tira. Zer esan behar diozu alabari? Laster dena berarena izango da eta. —Mila esker azalpenengatik —esan zion, baserritik atera ahala —. Maitane naiz. —Casa Lafuentekoa, badakit. Halako tokietan misterio gutxi. Herrigunetik irten zen, agurea petrilean utzita topatu zuen eran, eta La Encontradara zihoan bideari muzin eginda, buelta hartu zuen astiro. Baratzean zegoen Elena, Casa Lafuentera iritsi zenean. —Dena ondo? —galdetu zion Maitaneri, eskua bisera gisa jarrita. Azken orduko e guzkiak justu begietan ematen zion —. Lukianotar guztiak ezagutuko zenituen honezkero. —Beraiek ni bai behintzat. Irribarre egin zuen Elenak. Ez al zeukan nekatu aurpegia?, egin zuen berekiko Maitanek. Begi zulo horiek… —Itxaron —esan zuen, aitzurra uzte arekin batera —. Mamia egin dut. Atarian itxoin zuen, Elena itzuli arte. —Tori. Katakume baten burua azaldu zen ustekabean atearen atzean. —Hara! —esan zuen Maitanek eta laztan batzuk egitera makurtu zen. —Bi hil zaizkigu bart. Zegoen lekutik behatu zuen Maitanek etxekoandrea, behetik gora begiratuz. Katakume bel beltza eskuetan hartu eta jaiki egin zen. Ez zen bere esku bat baino askoz handiagoa. Zango bat altxatzen zuen, atzamarka egiteko imintzioan. Ez zuen azkazalik, artean. —Politak dira, baina… —segitu zuen Elenak —. Benetan esaten dizut, nik ja ezin dut gehiago. Bi orduan behin eman behar zaie esnea. Baita gauez ere! Eta poltsa beroaren ura aldatu, hozten den bakoitzean. Ez ditut 25 urte, nire seme alabak hazi nituenean bezala. Eta ez di ra zure seme alabak, pentsatu zuen Maitanek, katakumeari laztanak egiten zizkion bitartean. —Zuk zaindu nahi badituzu… —iradoki zion Elenak irribarre erdi batez. —Ez, ez. Eskerrik asko —esan zion Maitanek, eta Elenaren eskuetan utzi zuen aberetxoa ziztua n. Etxera deitu zuen, estudiora sartu orduko. Bitan hots egin zuen, hirutan, lautan. Baina zer ostia… —Maita! —egin zion ongietorria azkenean Mikelek, eta arnasa hartu ahal izan zuen. Euforia aire bat hartu zion senarraren ahotsari. Zergatik arraio ote zegoen hain pozik? Azken berriak kontatu zizkion . Joder, b era gabe dena hobeto zihoala ematen zuen. Nola liteke? Ez alferrikako haserrerik, ez garrasirik, ez ezer?! Batere suhartasunik gabe aletu zizkion Maitanek egun haietako gorabeherak. —Itxoin! Umeekin jarriko zaitut. Bi haurren arteko borroka txiki bat entzun zuen telefonoaz bestaldean: mugikorra nork lehenago hartu eztabaidan ari ziren. Txikienari eman zion lehentasuna senarrak. —Amaaaa! —esan zion alabak. Ustekabean, malko isilak zeriz kion begietatik Maitaneri. Bere burua kontrolatzera behartu zuen. Malkoak sikatu eta bere seme alabekin taxuzko elkarrizketa bana izatea lortu zuen behintzat. —Ez duzu egunero deitzen ibili beharrik, e ? Primeran gaude —esan zion senarrak, ostera ere mugik orraren jabe egin zenean —. Lasai egon, erlaxatu. Eta gozatu! Aprobetxatu zure erretiroa! Deia eten eta minutu batera iritsi zen Pikaren erantzuna, “Maita! Hau poza!”, hasten zen mezua, eta hitzordua proposatzen zion astelehenerako, Murgian bertan. Iñaki P ikabea, Pika. Bizirik zegoen, beraz. Nola ez. “Primeran”, ipini zuen Maitanek, baina ezabatu egin zuen mezua, idatzi orduko. 13 IGANDEA LASAI HARTZEA erabaki zuen, jende andana ibiliko zen Murgian, zer esanik ez Gorbe ian. Estudiotik atariko mahaira, izpiak ikusten zituenean; atariko mahaitik estudioko sofara, eguzkia hodeien atzean ezkutatzen zenean… Etxekoandreak utzitako Gorbeialdeko kontuei buruzko liburu bat irakurtzen eman zuen eguna. Baziren lami nen istorioak, sorginenak, animalia mitologikoenak, artzainenak, ehiztarienak. Aspaldi ez zela, txistuka eta builaka abiatzen omen ziren talde handitan inguruotako biztanleak, otsoak beldurtu eta amildegir a erorarazteko . Murgiako neskamearenak erakarri zion arreta, duela 700 urteko istorioa izan arren. Gabon gau batean abiatu omen zen Murgiatik Orozkoko bere baserrira neskatxa gaztea, Gabonak bere familiarekin igarotzeko. Iristen ez, ordea. Gaixotu eta Murg ian bertan geratua izango zela pentsatu omen zuen bere familiak. Batean eta bestean falta zela konturatu zirenean abiatu ziren denak neskatilaren bila. Haren arropak eta hezurrak soilik topatu omen zituzten, Oderiaga mendiaren magalean. Gurutze handi bat a ltxatu zuten inguru horretan, neskatilaren oroimenez: “Una chica le comió el lobo. 24 diciembre 1308. Caserío Arane”. Zorigaitz guztiak Gabon gauean gertatzen al ziren han, ala zer arraio? Sukaldera jaiki zen. Baso bat ur edan zuen. Komunera sartu zen, es kuko telefonoa hartuta. Berriz leitu zuen Pikaren mezua, “Maita! Hau poza!”. Hantxe segitzen zuen Gorbe iako gurutzeak bere profileko argazkian. “Primeran!” idatzi zuen Maitanek , “11:00etan Zuia Plaza kafetegian. Bihar arte!”. Bidali. 14 ISPILUAREN AURREAN pasa zitzaion hurrengo goiza: ilea txukundu, orraztu, forma eman. Begiak, ezpainak, masailak. Sotiltasunaren muga igaro gabe betiere. Kafe luze bat zintzurreratzeko kemena besterik ez zuen izan. Elenarekin egin zuen topo, baserri atarira irten zenean. Etxeko txabusinarekin jantzita zegoen, ilea guztiz aldrebestuta, sekulako begi zuloak… —Beste bat hil zaigu —esan zion ikusi orduko. Ez egun on, ez ezer. Geldirik geratu zen Maitane etxekoandreari begira, kotxeko giltzak esk uan. Alderrai zebilen Elena, zerbaiten bila ariko balitz bezala. Flanelazko pijama berdekara maiztu bat antzematen zitzaion , erdi zabalik zeraman txabusinaren azpitik. —Murgiara joan behar dut —esan zion Maitanek —. Nahi duzu zerbait ekartzea? Ogia ala… —Ez. Agus ikusi zuen lehenengo solairuko leihotik beraiei begira: gerritik gora biluzik, eta katakume zuri marroi bat eskuetan. Diosala egin zion Maitanek, eta buruaren keinu minimo batekin erantzun zion gizonak. Kotxean sartu, eta Murgiara bidean jarri ze n. Zuia Plaza kafetegiaren aurrean zegoen aparkalekuan geratu zuen kotxea; garaiz zebilen, laurden gutxi ziren. Bere burua behatu zuen atzerako ispiluan: ile hura atondu beharra zeukan. Bolumen pixka bat gehiago ematen saiatu zen eskuarekin. Auto barruan geratu zen, bertatik Iñaki gerturatzen begiztatuko zuen esperantzarekin. Ikusia izan gabe ikustearen tranpa txiki hura. Hamaikak puntuan iritsi zen Pika. Galtza bakeroak eta kamiseta mahuka motz granatea, ez jertserik, ez jakarik, zapatila beltz gorriak z eramatzan. Beso gihartsuak antzeman ahal izan zizkion. Baratzean zaildutakoak ote? Ala eskalatzen segituko al zuen? Kafetegira iritsi baino metro batzuk lehenago makurtu egin zen Iñaki ustekabean, tira egin zion eskuineko zapata gainean trabatuta geratuta ko galtzaren zatiari, xuxen jartzeko. Terrazako mahai bat aukeratu zuen, parean tokatu zitzaiona, eta eseri egin zen, inguruari behako azkar bat eman ondoren. Musukoa kendu eta sakelakoa atera zuen. Maitaneren zain ote zegoen, zerbait eskatzera sartzeko? M ugikorra behatu eta ezker eskuin begira jarri zen. Ilea atondu zuen apur bat ezker eskuarekin, keinu aski automatiko batekin. Hantxe zeukan, muturren aurrean. Ile kizkurra apur bat urdintzen hasia, bizarra ondo baino hobeto egina, zimur dezente aurpegian, ez ziren urteak alferrik pasa. Baina bera zen. Iñaki Pikabea. Pika. Begiratu hutsarekin maitemintzen zinen tipo berbera. Hantxe zegoen. 20 urte eta gero, 30 metro eskasera. Eta irudipen bat izan zuen orduantxe. Iñakiren begiek berarenekin topo egiten zut ela imajinatu zuen, elkarri so geratzen zirela bi hiru segundoz, eta ziztuan alde egiten zuela gero, ihesi, ametsen basoan barrena. Kotxeko atea ireki eta berarengana abiatu zen, beranduegi baino lehen. Ederra izan zen Iñakiren aurpegia aldatzen ikustea, ezerezera so zeuzkan begi haiek azkenean berarengan finkatu zirenean. Piztu egin zen gizona bat batean, irribarrea ernatu zitzaion luze eta zabal, altxatu egin zen aulkitik: —Maita! Besarkada luze bat e man zioten elkarri, eta hala elkar bildurik zeudela, Iñakiren bihotza sentitu zuen Maitanek bere eskuineko bularraren kontra, taupaka erritmo bizian. Segundo luzez iraun zuten txirikordatuta, hantxe, Murgiako plazaren erdian, eta azkenean euren gorputzak banandutakoan, elkarri besaurreetatik helduta geratu ziren, parez pare, eta Maitaneri iruditu zitzaion, irribarrez egonagatik ere, malko banaren itzala zeukala Iñakik begi bietan. Hitzik esan ezin gabe eseri ziren mahaira. Elkarren aldamenean jarrita gerat u ziren, isilik. Maitaneren belaun gainean bi kolpetxo eman zituen Pikak, han zegoela ziurtatu nahi balu bezala, eta hirugarrenean bertan utzi zuen eskua, eta haren gainean jarri zuen Maitanek berea. Begi ertza igurtzi zuen Iñakik. —Puf! —esan zuen azkene an, belaun gaineko eskua erretiratuz. —Puf! —errepikatu zuen Maitanek aire isekari leun batekin, bekainak altxatuz eta irribarre eginez. —Nahi duzu zerbait? —galdetu zuen Iñakik, altxatzeko imintzioa egitearekin batera —. Garagardo bat behar dut. —Bi. Baiezko txiki bat marraztu zuen Iñakik buruarekin, eta tabernara sartu zen. Mugikorra atera zuen Maitanek poltsatik: deirik ez, mezurik ez. Bolumena igo eta wifia eta datuak desaktibatu zituen. Bueltan zetorren Iñaki, bi baso garagardorekin, begitarte alaia goa zekarren. —Orain bai! —esan zuen bozkario antzeztu samarrez, eta gero begiak kizkurtuz —: Nola esan duzu deitzen zarela? Barre egin zuten. —Gugatik! —esan zuen Iñakik, eta topa egin zuten, edalontzia edalontziaren kontra jarririk, klink —. Nork eman d izu nire telefonoa. —Robertok. —Joder, klaro —eta beste trago bat edan zuen —. Gauza asko kontatu behar dizkidazu, e ? —Baita zuk ere niri… —Badakizu? Hemen zure zain nengoela, irudipena izan dut ez zinela azalduko, damutu egingo zinela azken unean. —Ba hemen nago —esan zion Maitanek. —Eta asko pozten naiz. —Ni ere bai. Beste trago bana hartu zuten. —Noiz arte geratzen zara. —Igandera arte. —A bai? Ze ondo! —pentsakor gelditu zen une batez —. Nahiko zenuke egun hauetako batean nirekin eskalatzera etorri? Irribarre egin zuen Maitanek. Duela 20 urteko eszena bera errepikatzen ari zela zirudien. —Bihar Gorbe iara joatekoa nintzen —esan zion Maitanek —. Gogoratzen? Ez ginen gailurrera iritsi… —Egia. —Zuk igoko zenuen harrezkero. —Hamaika aldiz. Bihar klaseak ditut. Zer iruditzen etzi geratzen bagara? —Gorbe iara joateko? —Eskalatzera. Ez al zoaz ba bihar Gorbe iara? Irribarre egin zuten, gaizki ulertua tarteko. —Nora nahi duzu joan eskalatzera, Oroko Santutegira? —galdetu zion M aitanek. —Adibidez —erantzun zuen Iñakik. —Eta etzi ez al daukazu, ba, klaserik? —Arratsaldez bakarrik. —Nik ez daukat materialik, ez katu hankarik, ez ezer. —Utziko dizkizut nik. Garagardoa hustu zuen Iñakik azken trago luze batekin. —Nahi duzu beste bat? —galdetu zion Maitaneri. 15 BERE BURUARI hasieratik jarri zion erronka izan zen, bidaia hau antolatu zuenean: igo beharra zeukan Gorbe iara, bai ala bai. Hogei urte lehenago saiatu zen behin Iñakirekin, baina sekulako ekaitza atera eta buelta hartu behar izan zuten, gailurrera iritsi baino dezent e lehenago. Gero, alferkeriagatik batzuetan, eta Iñakik ere nahiago izaten zuelako eskalatzera joan bestetan, edo desiraren eldarnioak harturik larrua jotzen bukatzen zutelako hainbeste aldiz baten edo bestearen Gasteizko pisu konpartituan edo Oroko Santut egiko parkingean edo bailarako beste txoko ezkuturen batean, igo gabe geratu zen azkenean. Orain, ez zegoen uko egiteko prest. Eguraldi bikaina emana zegoen eta 08:30ean jarri zuen hitzordua Agusekin. Kotxe banatan egin zuten Sarriako parketxerako bidea, eta Maitanek berea han utzi ondoren, Agusen tankera sartu zen, Zaratera abiatzeko. —Gorbe iaren Araba aldeko bi bailarak ibili ahal izango dituzu horrela. Bata, igotzerakoan; eta bestea, jaitsieran —azaldu zion Agusek, bezperan hitz egin zutenean. Kopilotuaren eserlekuan eseri zen Maitane, eta maskara jantzi baino lehentxeago, irribarre erdi bat egin zion Agusi, adeitsu agertu nahian. Beldur apur bat ematen zion gizonkote hark, ez zekien ondo zergatik. —Zer moduz gaurko gaua? Egin al duzue batere l orik? —galdetu zion Maitanek. Bekainak eta begi niniak goratu zituen Agusek, desesperaziozko keinu batean. Ez zeraman ez musukorik ez ezer. —Ari al dira sendotzen? —jakin nahi izan zuen Maitanek. —Bat bai, bestea berriz… —Belbeltza den hori? —Oso ahul dago… —esan zion Agusek —. Nahi duzu egia esatea? Nik ez nuke bi katakume txororengatik lorik galduko, baina… 09:00ak pasatxo ziren, Zarate herritik gora, Gorbe iara bidean jarri zenean. Mugikorrean, Iñakiren mezu bat: “ Bidali argazkia tontorretik!”. —Zenbat tardatuko dut buelta egiten? —galdetu zion Agusi, kotxetik atera ahala. —Bost bat orduan egiten da. Bi ordu eta erdi gora, eta beste hainbeste Sarriako parketxera jaisteko. Gurutzean zenbat denbora egoten zaren… —Igotzeko adina denbora, jaisteko? —Zortzi kilometrokoa da igoerako bidea. Hamabikoa jaitsiera. Eta gogoratu: gurutzera iristen zarenean, kontrako bidetik egin beherantz, “V” zabal bat marraztuz. —Ondo da. —Bizkaiko aldera jaitsi gabe, e ? —gaztigatu zuen Agusek. Irribarrez ikusten zuen lehen aldia zen. —Saiatuko naiz… —Bestela, deitu, eta joango gara zure bila. —Horrekin? —galdetu zion Maitanek kotxea seinalatuz. —Ia gurutzeraino iristea daukat… —Bai zera! —Ez zen lehendabiziko aldia izango. Aspaldi halako mendirik igo ez eta , nekeza gertatu zitzaion igoera kasik etenik gabea. Pagazurira iristeko soilik behar izan zituen bi ordu eta erdi. Handixetik, azken aldapa pikoa zeukan aurrez aurre, desafio eginez, nahiz eta gurutze erraldoiaren ikuspegiak dezente adoretzen zuen: ez zirudien urrunegi. Ia hiru ordu laurden baliatu zituen hala ere, 17 metroko Eiffel Dorre txiki haren azpian kokatzeko bere burua. Iritsia zen azkenean! Harritu zuen, maiatzeko astearte buruzuri bat izan arren, tontorrean zegoen jende mordoak: erretiratu kuad rilla bat, bera bezalako ibiltari bakarti bat gurutzetik aparte samar jarrita Bizkaiko aldera begira sagar bat janez, zakurrarekin jolasten ari ziren hiru mutil gazte, bi bikote elkarri argazkiak ateratzen… Egin beharko zuen berak ere baten bat gurutze leg endario harekin. Inguruari erreparatu zion, ur pixka bat edan orduko. Haiek bistak 360 gradutan. Iparrera Bizkaia, hegoaldera Araba. Hantxe zegoen mugarria… Erretiratu kuadrillako gizon bati galdegin zion argazkia ateratzeko, betikotu beharra zeukan une h ura. —Ongi? —galdetu zion argazki gileak, egindako fotografia begiratzeko esan ostean —. Egingo dizut beste bat, bestela, e ? —Ez, ez, primeran —erantzun zion Maitanek —. Mila esker. Ez zuen bere burua ondoegi ikusten, baina tira, bidali egin zion hala ere Iñakiri. “Iritsi naiz!”, idatzi zion. “Ez zara makala!”, erantzun zion honek segituan. Senarrari ere bidali zion, “hara non nagoen oraintxe bertan!”. Txaloekin erantzun zion honek, eta seme alaben argazki batekin: txoroarena eginez ageri ziren salako sofan zilipurdika. “Hau panorama!” , jartzen zion senarrak, eta begi keinu bat segidan. Ez al zeuden ba eskolan? Asteburukoa behar zuen argazki hark. Gurutzetik apur bat urrutiratu eta hamabietakoa egitera eseri zen, Araba aldera begira. Sierra Salvada behar zu en hondo hondoko hark, eta herri hura? Murgia? Zergatik zeuden gainerako mendizale guztiak Bizkaia aldera begira? Zenbait zuiarrek esana ziotenaz oroitu zen, probintziako gehienek omen daukaten irudipenaz, alegia, hutsaren hurrengoa dela Araba euskaldun askorentzat, patata soro erraldoi bat besterik ez, familiako lehengusu tontoa, Gorbe ia puntara igo eta bizkarra ematen zaion eremu hori. Fruitu lehor batzuk irentsi zituen, baita solomo ogitartekoa ere piper gorri eta guzti. Ura edan zuen berriz, ez al zen txikiegia plastikozko botilatxo hori? Bueltako bide luzea geratzen zitzaion. 12 kilometro… Motxilan gorde zuen; balio beharko zion udareak, izerdiarekin botatakoak berreskuratzeko. Etzan egin zen begiak itxita, ondo berotzen zuen eguzkiak, txokolate ontza bat ekarri izan balu… Beherantz abiatu zen utzi berri zuen tokiaren nostalgia apur bat sentituz. Itzuliko ote zen sekula? Seguruena ez. Ziurrenik nahiago izango zuen, hura toki ederra izanagatik ere, ezagutu gabeko beste tontorren bat zapaltzeko ahalegina egin. Anboto, adibidez. Izen bat gehiago, bere bizitzan sekula berriz bisitatuko ez zituen toki ahaztezinen zerrendarako. Gorbe ia. Mapa begiratu zuen mugikorrean, ondo ote zihoan egiaztatzeko. Ez zen markatutako biderik, baina Agusek aipatutako “V”a eginez, nabarmen samarra zirudien Sarriako parketxera zeraman bidezidorrera irtengo zela. Artalde bat zegoen berak pasa behar zuen tokia n bertan; arraroa iruditu zitzaion, batere artzainik eta zakurrik gabe egotea. Harantz bideratu zituen urratsak, mendi magalean behera eginez. Zer azkar galtzen zen gurutzearen ikuspegia alde hartatik. Konturatzerako atzean utzia zuen, azken bistadizoa ema teko aukera galduta. Geratu egin zen bat batean, artaldetik hamar metrora gerturatutakoan. Ardi bat gehiago uste izan zuena, makurtuta eta erasoa jotzeko pronto zegoen mastin zuri bat zen! Parez pare zeukan, eta postura hartan, edozein unetan bere gainera jauzi egiteko prest zirudien… Bizkarra eman zion zakurtzarrari, aurre egitea baino atzea ematea hobe zelako irudipenarekin. Etorritako bidetik egin zituen Maitanek hogei pauso, artaldetik urrunduz. Piztiaren arnasa sentitzen zuen gibelean, berarengandik m etro erdi eskasera; jugularrean, bihotzeko taupada bortitzak. Atzetik segika zihoakion, bere lurraldea markatuz, bere nagusitasuna adieraziz, baina pauso motelean, batere aztoramendurik eta zaunkarik gabe. Begi ertzarekin behatu zuen, burua erabat biratzek o ezgauza. Alimalekoa zen! Bere zilborretik gora egiten zuen haren buruak. Nola demontre ez ote zuen lehenago ikusi? Etzanda egongo zen ardi artean, haietako bat balitz bezala… Hori eta bere astigmatismoa. Ez zeukan bestelako azalpenik. Maitaneri segitzea ri utzi zion azkenean mastin zuri erraldoiak, nahikoa urrundu zela ikusi zuelarik. Artaldea zegoen tokitik igaro behar zuen edonola parketxera iritsi nahi bazuen, horrek ez zeukan bueltarik, baina ardiak ongi inguratuz egin beharko zuen itzulbira . Eskerrak mendiaren magalaren zabalak hori egiteko aukera ematen zion. Begira izan zuen mastintzarra, zegoen tokitik mugitu ere egin gabe, lepoa soilik biratuz Maita ne nondik nora zihoan zaintzeko, harik eta artaldea ondo atzean utzi zuen arte. Luze jo zion behera ko bideak, baina bestelako ezustekorik gabe egin zuen. Nekatuta baina asebeteta iritsi zen Sarriako parketxera, goseturik baina batez ere egarriturik. Murgian geratuko zuen autoa, bai horixe, Ioar tabernan litro erdiko lejia bat edateko, ondo irabazia zeuk an!, Araban ez al zioten pika deitzen?! 16 BEZPERAKO ARROPA BERA jantzi beste erremediorik ez zuen izan, ez baitzeukan eskalatzeko egokiagorik. Fundamentuzkoak ziren galtza elastiko haiek, baina mendiko botekin eskalatu behar bazuen… Ala bere emaztearen katu hankak utziko zizkion Iñakik? Tai lla berekoak ote ziren, ba? Eskalatzea gustatzen zitzaion, beraz? Zer antzekotasun gehiago izango zituzten? Eta zer desberdintasun? Bera baino hobea ote zen ohean? Bera baino lirainagoa, jatorragoa, pazientzia handiagokoa? Titi oparoagoak ote zituen? Autobide gainetik igarotzen zen zubiaren ondoko parking ean egin zuten hitzordua, kotxe batean joatearren. Hantxe zegoen Iñaki, irribarretsu, motxila handia bizkarrean eta auto stopeko keinua eginez hatz lodiarekin. Atzeko jarlekuan utzi trasteak, eta kopilotuaren eserlekuan sartu zen, Maitanek motorra itzaltzera itxoin gabe. —Egun on! —esan zion Iñakik, aldarte ezin hobearekin. —Dena prest? —Baietz uste dut. Ostia, itxaron. —Zer. —Kondoiak! Begi zeharka begiratu zion Maitanek. Ai, aurpegi bihurri hura… Zimurrak ateratzen zaizkigu, ilea urdintzen zaigu, baina geure geureak diren keinuak… Horiek betiko irauten dute. Lasaiago zegoela zirudien, bi egun aski izan zituen antza, Maitaneren etorrerak eragindako shocka gainditzeko. Hobe hala. —Gogoratzen al duzu bidea? —galdetu zion Iñakik kopilotuaren eserlekutik. —Gauza batzuk ez dira sekula ahazten. Esatea aski, hanka sartzeko. Iñakik gaztigatu behar izan zuen, Ororako bidea pasatzen utz ez zezan. —Gauza batzuk ez dira sekula ahazten, e? —xaxatu zuen Pikak. —Garrantzitsuak direnak. No rk oroitzen ditu bigarren mailako errepideak? Arrastorik uzten ez duten gizonak? —Labanak zorroztuta ekarri dituzu, e ? —barrez, Iñakik. —Sokaren bat moztu behar bada ere… —Maitanek, irribarre maltzurrarekin. Oroko Santutegiko aparkalekuan zeuden 15 minutuan. Kotxe bakarra ageri zen han, apaizarena edo auskalo norena. Motorra itzali eta elkarri begira geratu ziren une batez: ezin itzuri egin, nahi izanda ere, pilatzen zitzaizkien oroitzapenei. —Joango gara? —hautsi zuen sorginkeria Iñakik, eta kotxet ik atera ziren. Hormaren azpian kokatu ziren, 20 urte lehenago horrenbeste aldiz egin izan zuten moduan, eta materiala ateratzen hasi zen Iñaki. —Uste dut ondo izango dituzula —esan zion Maitaneri, katu hankak bere eskuetan jarri ahala. —Nire tail lakoak dira, bai. Ez zen ausartu bere bikotekidearenak ote ziren galdetzen. —Benga! —esan zion Pikak, arnesak janztearekin batera —. Zure txanda! —Praktika galduta daukat, e! —Aitzakia gutxiago eta mugitu ipurdia gehiago! Ondo kosta zitzaion Maitaneri horman gora abiatzea. Hiru aldiz saiatu, eta hiru aldiz erori zen, bi metroko altueratik igaro ezinik. Lurretik metro erdira geratzen zen zintzilik, eskerrak Pikak soka garaiz tenkatzen zuen. —Ez zara nahita egiten ariko, ezta? —galdetu zion Iñakik, hortzak era kutsiz. —Esan dizut entrenatu gabe nagoela… —Ondo da, ondo da. Beste bi saiakera egin zituen, alferrik. Hirugarrenean, dezente igotzea lortu zuen. Erdiraino edo. Baina nekatu egin zitzaizkion hatzak, eta zintzilik geratu zen paretaren erdian, hamar bat metroko altueran. Iñakik soka pixkanaka laxatzea tokatzen zen orduan, Maitane rappel egiten jaits zedin. Ez zuen halakorik egin, ordea; behetik gora begira geratu zitzaion. —Zeren zain zaude! —Oraintxe —erantzun zion Pikak, eta jaitsi egin zuen pixkanaka . —Lo al zeunden, ala? —Gogoan gorde nahi nuen une hori. Begiratua erretiratu zuen Maitanek. Lekuz trukatu ziren. Iñakirentzat huskeria izan zen horma hura igotzea. Nabari zen askotan egiten zuela. Aldamenekora joan ziren gero, Maitanek goraino igo zezan. Hura bai zela errazegia Iñakirentzat. Zailago bat aukeratzeko agindu zion Maitanek. Izerdia egiten ikusi nahi zuen mutila. Aise samar burutu zituen, edonola, hango lanak ere. —Nahikoa izango da, ezta? —esan zion Maitanek. Oroko Santutegiaren beste aldeko arroken puntaraino joan ziren handik, materiala kotxean utzita. Harri zapal baten gainean eseri ziren, handik beha zitekeen bista paregabeaz gozatzera: Ametzaga, Murgia, Markina, Zarate… Haranaren alde hura guztia ikus zitekeen, ondo baino hobeto. Zigarrotxoa biltzen hasi zen Iñaki, patxada ederrean, zorrotxo batetik marihuana pixka bat atera zuenean. —Jarriko diot brokoli pixka bat ? —galdetu zion, hura biltzen amaitutakoan. —Beldur pixka bat ematen dit, horrela, urdaila hutsik izanik… Zeharo utzi ta daukat. —Gauza on guztiak utzi al dituzu, ala zer kristo? —galdetu zion Iñakik, irribarrea galdu gabe. —Dendenak ez —erantzun zion Maitanek, bekainak goratuz. Algara bat itzuri zitzaion Pikari. —Orduan, zer? —Zer, zer? —Tortilla! Txanpiñoiekin ala gabe? —Zuk ez al duzu ordu baterako joan behar? —Eta? —Hamabiak eta hogei dira… —Bi erretzeko ere badugu aski denbora! Lehenengo zupadarekin flotatzen ikusi zuen bere burua Maitanek. Bigarrenarekin lebitatzen. Zer zen sen tipen hura? Batbatean hain arin sentitzea pisu zitzaizkion gauzak, kezka iturri ziren arazoak, burmuinaren hormen kontra talka egiten zuen ongi puztutako puxika baten antzera, hain zent zugabe, hain garrantzirik gabe dena. Iñakiri begiratu zion, begira zeukan. Zupada bat eman zion Pikak porruari, eta Maitaneren ahoa bilatu zuen, birikak hustu aurretik. Larritasunik gabeko ahoz ahokoa, arnasa oparitzea bezala, Maitaneri falta ez zitzaion arnasa, kezko arnasa, oxigenorik gabeko arnasa, arnasa zikina, arnas a kontaminatua, arnasa eztiki kontaminatua, eta gero, betetasun sentimendu hura ahoaren barnean, eta mingainen kateatzea jarraian, segida haren hurrengo elementu logiko gisa. Eskua jarri zion zakil hanpatuaren gainean. Titiak laztandu zizkion Iñakik. —Kotxean sartuko gara? —kanpotik bezala ikusi zuen Maitanek, bere burua galdera hura egiten. —Zer ordu da? —eskumuturrekoa begiratu zuen —. Joan beharra daukat, joder. Ostiralean, nahi baduzu… Libre zaude ostiralean? Nik ez daukat klaserik… Egun osoko plana eg in dezakegu. Zer iruditzen Gasteizen geratzen bagara? Garai zaharrak berritu, pintxo batzuk jan, paseatu… —Hotel batera joan… —Hotel batera joan… —errepikatu zuen Iñakik irribarrez, beste musu bat ematera gerturatzen zen bitartean. 17 —ERLEAK IKUSTERA joan nahi omen duzu —esan zion Agusek. —Tarte bat baldin badaukazu, e … Etxe barrura sartu zen gizona, atarian utzirik Maitane. Sekulako zurrunbiloan bildurik zeukan gogoa. Nola arraio iritsi zen egokiera hartara? Ziur al zegoen Gasteizko plana egin egin nahi zuela? Gozoa izango zen brokolia, baina ez al zuen belar hark adoretuta nahi ez zuen lokatz batzuetan sartu zangoa? Eta zein izango ote ziren Iñakiren asmoak? Ez zuen bere emaztea eta haurrak abandonatu eta berarekin harreman serio bat hasi nahiko, ala? ! Hotelaren planak nor ez zuen erakartzen, baina gero zer? Erlezainaren bi traje zuri horietakoekin atera zen baserritik Agus, eta lurrera bota zituen, trapu zaharrak bailiran. —Orain joan behar al dugu ? —galdetu zion Maitanek. —Egon l asai, e z dute ezer egiten eta. Bere arropen gainean traje zuria janzten hasi zen Agus. —Ongi al daude katakumeak? —galdetu zion Maitanek, lurretik berea jaso eta gauza bera egin bitartean. A zer piura izango zuen mozorro harekin… —Bizirik. Eskerrak, eg in zuen bere kautan . Casa Lafuentetik ametzen basoranzkoa hartu zuten, zuhaitz artean galdutako bi astronauta euren espazio ontziaren bila. Ke hauspoa zeraman Agusek eskuetan, zeinari bizpahiru aldiz eragin baitzion bidean zihoazela, laino nabar bat utziz eguzkiak argitutako bidezidorrean, apaizak barreiatutako intsentsua irudi. —Eta hori? —galdetu zion Maitanek. —Erleek erasorik ez jotzeko. Berezkoa dute defentsarako joera, jakingo duzu. Eztena sartuko diote, erlauntzera gerturatzen den edozein animalia ri, izan lau hankakoa edo bikoa. Kea baldin badago, ez. Suaren arriskuak aztoratuta, euren ezti erreserbak jaten hasten dira, ahalik eta azkarren indartu eta handik hanka egiteko, sutatik urrun erlauntz berri bat sortzera. Ke pixka batekin, lasai utziko ga ituzte. Baina gehiegi botatzea ere ez da komeni, ea denek alde egingo duten! Agusek huraxe zuela bere toki kuttuna pentsatu zuen Maitanek, jardun hori zuela maiteen. Ordura arte ez zizkion bi esaldi baino gehiagoko erantzunak aditu, eta bat batean, hara z er azalpen. —Ea ba —esan zion, iritsi zirenean —. Nahi duzu zuk ireki? —Ez, ez, eskerrik asko. Begiratzearekin konformatzen naiz. —Ba al dakizu erleren batek nektarra edo jana edo topatzen duenean, zer egiten duen? Zortziko etzan bat marrazten du airean gainerakoei abisatzeko. —Infinituaren zeinua? —Zortziko etzan bat. Abaraska bat hartu zuen eskuetan Agusek. Hamar hamabost erle atera ziren bertatik. Bizpahiru kokatu zitzaizkion begien aurre aurrean Maitaneri, aurpegia babesteko zeukan saretxot ik ikusten zituen bere buruaren jiran, izugarrizko burrunba sortuz. —Zikin zikina dago, joder —esan zuen Agusek, abaraska seinalatuz —. Aldatu egin beharko dut. —Eta eztia ? —Oso gutxi dago . Begira. Ikusten hemen? Baietz esan zuen Maitanek, nahiz eta minihexagono guztiak hutsik zeudela iruditzen zitzaion. Zulora bueltan sartu zuen Agusek abaraska hura, eta aldamenekoa atera. Hura bai zegoela erlez josita; makina bat aireratu ziren. Urrats bat atzera egin zuen Maitanek. —Zatoz. Ez beldurtu —esan zion A gusek, eta muturren aurrean jarri zion abaraska. Ehunka erle zeuden hexagonoen gainean harat honat mugitzen —. Begira! Erregina da hori! —Nola dakizu? —Handiena delako. Ikusten? Maitaneri ez zitzaion besteak baino askoz handiagoa iruditu. Begiratzen jaki tea izango zen kontua. —Ikusten dituzu kumeak? —azaldu zion hexagono barruan zeuden hazitxo moduko batzuk erakutsiz. Ez ziren jostorratz buru bat baino askoz handiagoak. Prozesua errepikatu zuen behin eta berriz: abaraskak banan banan atera, ke apur bat bota, goitik behera behatu besoekin gorantz eta beherantz ekarrita, zikinkeriaren bat erretiratu, eta barrura berriz. —Herriaren esklaboa da hemen erregina —azaldu zion Maitaneri —. Erleek agintzen diote zer egin behar duen, eta badakizu zein den bere lana ? Arrautzak jartzea. Ez du besterik egiten! Eta herria nazkatzen baldin bada, edo ikusten badute alferkerian dabilela, bota egingo dute erlauntzetik, eta beste erregina bat jaio dadin lan egingo dute. Ez al da aparta? Bere saltsan zegoen Agus: pasioz hitz egiten ikust en zuen lehendabiziko aldia zen. —Gustatu al zaizu esperientzia ? —galdetu zion Maitaneri, bueltarako bidea hartu zutelarik. —Interesgarria da, baina … —Izututa zeunden. —Izututa nengoen eskafandra eta guzti ere. Ez dizut gezurrik esango . Irribarre egin zuen gizonak. Trajeak kentzen ari zirenean ere kontu kontari segitzen zue n Agusek; e z zitzaion mingainetik gehiegi tiratu behar. Deskantsua hartu zuen Maitanek sauna hartatik libratuta. Bere buruaren izerdi usaina iritsi zitzaion sudur zuloetara, haize kirri atsegin hark ekarria. Dutxa bat beharko zuen. —Zatoz —esan zion Agusek —. Gauza bat erakutsi nahi dizut. Baratzera eraman zuen. Tomateak ziren nagusi alde eguzkitsu hartan. Aldamenean, identifikatzen asmatu ez zuen zuhaixka baten adarretik zintzilik plastikozko ur botila bat ikusi z uen: inbutu bat zeukan bizkarrean txertaturik. —Ba al dakizu zertarako diren? —galdetu zion Agusek —. Asiako liztorra harrapatzeko. Bi hazbete g aragardo beltz jarri botilaren barruan, eta zoro moduan joaten dira inbutuan barna liztor deabru horiek. Eta behin sartutakoan, ezin atera! Begira, hortxe duzu bat. Likidotan hankaz gora ageri zen velutina handi samar bat , zerraldo . Nazkagarria zen . —Eta beste erleei ez al zaie garagardo beltza gustatzen, ala? –galdetu zion Maitanek, baserrirako bidea hartu ahala. —Ez, ba! Hortxe dago gakoa. Erlauntz osoak txikitzeko gaitasuna omen zuen Asiako liztorrak. Ondo ikasitako taktika zeukaten. Erlauntz b at topatuz gero, ing uruan ibiliko z en hegan , eta erleak barruan gordeko ziren hura ikusita, kanpora ateratzeko beldurrez … Ahuldu egiten zen hala erlauntza pixkanaka , ez baitzen janaririk heltzen. Erleak makal zeudela usaintzen zuenean, o rduan soi lik sartzen zen Asiako liztorra , eta sekulako triskantza eragiten zuen: banan banan hartu erleak , burua erauzi, abdomena kendu, eta enborra jaten zien . —Guk langostinoekin egiten dugun moduan, gutxi gorabehera –azaldu zion Agusek. —Joder! Baserri atarian agurtu, eta bere estudiora sartu zen Maitane, Agusi eskerrak eman ostean. Velutina haren irudia etorri zitzaion ustekabean, frigotik garagardo lata hartu eta edalontzian hustu zuelarik. Ohi baino gutxiago gozatu zuen lehen tragoa . Basoan garagardoaz gain ezer ez zegoela jakinda ere, ezin saihestu begirada mesfidatia. Bigarren tragoxka edan orduko, senarrari idazten jarri zen . “Dena ondo hortik? Ez duzu sinetsiko. Erlauntzak bisitatzen ibili naiz gaur, buzo eta guzti! Portzierto, mugikorra ez dabilkit ongi. Ziztuan bukatzen zait bateria. Itzalita eramango dut egunean zehar, badaezpada, bale? Bihar Gasteiza noa! Hiri pixka baten beharra daukat! Erosketa b atzuk egin, tranbian ibili, zibilizazio pixka bat, badakizu… Gauean idatziko, ados?” Segituan jaso zuen senarraren erantzuna. “Hemen dena kontrolpean. Gozatu!”. Ez zen hain zaila, izatez. Gautu baino lehen erlauntzera itzultzean zetzan gakoa. 18 BAKOITZA BERE KOTXEAN joatekotan geratuak ziren Iñaki eta biak, Maitanek haurrentzat oparitxo batzuk erosi nahi baitzituen aurretik, koartada gisa eta errua purgatzeko helburuz, ezer baino gehiago. Aspaldi ez bezain dotore jantzi zen, Lukianora irits i zenetik ez bezala behintzat: soineko laranja motel loreduna, ilea buru gainean mototsean bildua, sandalia marroi dotoreak eta haiekin primeran ezkontzen zen poltsa erdi hippya, ezker sorbaldatik zintzilik. Dato kalean gora eta behera ibili zen paseoan, jostailu denda bat aurrez aurre tokatuko zitzaiolakoan. Giro zegoen Gasteizen, jende andana zebilen batera eta bestera, ostiral goiza izanagatik. Ibiltariaren eskulturaren parean, be re ibilia gerarazten saiatu zen Save the children GKEko neska gazte bat: —Baduzu minutu bat? —Bazkidea naiz jada —esan zion Maitanek, nahiz eta gezurra izan. Amnesty International, Greenpeace, Médicos Sin Fronteras… Ez al zen, ba, nahikoa? —A bai? Ba, mila esker zure laguntzarengatik —erantzun zuen neskatilak, kontzientziako harra piztu zion irribarre zabal zabal batekin. Kafe bat hartzera sartu zen Río kafetegian, eta ilea atontzeko aprobetxatu zuen komuneko buelta. Ezpainak doi margotu zit uen, ostera. 10:30ak ziren. Mugitu beharra zeukan, umeak oparirik gabe utzi nahi ez bazituen. Kalera bueltatu zen, jostailu denda bat non zegoen galdetzeko erabakia hartuta. Bi haurrekin zihoan emakume bat ikusi zuen, plastikozko poltsa banarekin eskuan, e ta hari egin zion itauna. Foru Kalera bidali zuen, han omen zegoen Juguettos bat. General Alavarekin izkinan, esku orri bat eman zioten BBVA ko sukurtsalaren aurrean protestan ari ziren hogeitaka langileek: 3 .976 kaleratze geratzeko, greba egunera deitzen zituzten Espainiar estatu osoko euren lankideak. 3 .976 kaleratze! Eta zenbateko irabaziak izan ote zituen BBVA k aurreko urtean?, egin zuen berekiko Maitanek. Harrigarria egin zitzaion zortzi sindikatuk sinatutako es kuorriak halakorik ez ekartzea… Hamaikak laurden gutxi! Ez zegoen denbora galtzeko… Emakume hark esandako bidetik abiatuta, Foru Kalerantz zuzendu zituen urratsak, eskerrak bertatik bertara zegoen. Denda barruan buelta azkar bat eman ostean erabaki zituen oparitxoak: lepoko ak edota eskumuturrekoak egiteko koloretako aletxoen kutxatxo bat alabarentzat, eta Zomblie bat semearentzat. Ziurra, arrakasta. Hamaikak bost gutxi ziren, bat batean zalantzak erasan zionean. O rdura arte nora zihoan ezkutatzen a ri balitzaio legez bere bu ruari . Zer arraio ari zen… Komuneko zulotik behera bota behar al zuen, egun batetik bestera, azken hamalau urteetan ondutako guztia? Senarrarekin zeukan harremana, seme alabak, bizitza sosegatu eta zoriontsu hura? Zertarako, gainera? Hotel bateko bi ordu s egur aski ez hain gogoangarriren truke? Taberna batean ezkutatu eta goiza han igarotzeko tentazioa sartu zitzaion bat batean: entzungor egin beharko zien Iñakiren mezuei eta deiei, Chardonnay batzuk irensten zituen bitartean, biharamuneko ajea bortitzagoa izan zedin hitzordura ez joategatik sentituko zuen damua baino. Pikutara! Ezin al zion bere buruari bi ordu eskaseko dibertsioa ere oparitu, fereka festa, lizunaldia, bidaia labur bat alegiazko denboraren makinan? Ez zen hainbesterako, joder!, eta gainera, inork ez zeukan ezer jakin beharrik, Gasteizen gertatzen dena Gasteizen geratzen da, bezatuko zuen kulpa nola hala, pikante pixka bat bota behar zaio tarteka eguneroko izokin lehorregiari, zer arraio! Korrika txikian abiatu zen, Andra Mari Zuriaren Plazarantz. Berandu zebilen!, eta hala ere Iñakiren arrastorik ez iritsi zenean. Kezka sartu zitzaion: ez ote zen Pika bera izango, azkenean, beldurrak edo kulpak edo dena delakoak bultzaturik, etxean geratzea erabaki zuena? Goizegi zen halako ondorioak ateratz eko: ez ziren hamaikak eta laurden ere… Besazpiak usnatu zituen disimuluan, izerdi kiratsa aditzearen beldur… Bere burua behatu zuen, mugikorra selfie ak ateratzeko moduan jarrita. Ez al zegoen gehitxo makillatuta? Beranduegi zen edonola, edozertarako. Il ea ezker eskuarekin harrotu pixka bat, eta poltsan sartu zuen mugikorra. Hamaikak eta hogei pasatxo ikusi zuen Pika urrutian, pauso azkarrekin gerturatzen. Han zetorren, Murgian elkartu zirenean zeukan antzeko janzkeraz. Jeans ak, kamiseta mahuka motz berdekara bat, lehengo eguneko zapatilak. Zer kontatu behar zion bestela emazteari, ezta?, egin zuen bere artean Maitanek, alkandora zuria jantziz gero, derrepente, ostiral arrunt batean… Pika ez zen, gainera, alkandoratako mutila izan sekula santan. Besarka da batez agurtu zuten elkar, musuko bidezko musu deskafeinatuei muzin eginez, eta Alde Zaharrean barneratu ziren Andra Mari Zuriaren Plaza alderik alde zeharkatu ostean, Aihotz Plazatik barrena igaroz. Gasteizko txoko kuttunenetakoa zuen plazatxo hura Mait anek, beti iruditu zitzaion xarma berezia zeukala. Aiztogile Kalean gora hartu zuten, baina noranzko finkorik gabe ari ziren paseoan egiazki, elkarren aldamenean jarrita, elkarren besoak talka txikiak eginez tarteka. Iñakiri eskutik heltzeko tentazioari eu steko alimaleko ahalegina egin behar izan zuen, eta kezka sentitu zuen, ezagunen batekin topo egin ahal izateak ematen ziona baino gehiago, Iñakiren aldamenean hain gustura sentitzeak eragindakoa. Kezka, eta harekin nahasirik, halako zoriontasun betegarri bat. —Hau al da zure ostiraletako plana? —galdetu zion Maitanek —. Zure neska lagun ohiren batekin Gasteiztik zehar paseatzea? Irribarre bat itzuri zitzaion Pikari. —Sarrian bertan geratzen naiz normalean. Baratzean jardun, etxea garbitu, bazkaria egin… Beti dago zerbait… Aspaldi zen Gasteiza etortzen ez nintzela, egia esanda. —Eskalatzera ere ez al zara joaten? —Norekin, baina? Lanean dago mundu guztia… —Lurtar gehienok ez ditugu hiru eguneko asteburuak, zer uste zenuen? —Mendira joaten naiz batzuetan. —Horretarako ez duzu lagunik behar. —Touché. Irribarre egin zioten elkarri. —Gustura bizi zara Zuian, e? —Niretzako paradisua da. Paraje eder horiek, mendian ibiltzeko aukera, eskalatzekoa… —Neguak, gogor samarrak… —Baina baita hemen ere! Eta gauza bat esango dizut: mendi aldean elurrak alde ederreko magia dauka. Ez dakit. Erritmo kontua ere bada. Guztia geldoago doa han, ez dago hiriko presarik, ezta jende andanarik ere. Fondoko eskia egiten ere ikasi nuen! —Udan eskalatu eta neguan eski atu. Ezin geldirik egon, e, Pika ? —Badakizu nolakoa naizen. Ez dut inoiz jakin liburu bat hartu eta tximinia ondoan irakurtzen jartzen. Desberdinak gara horretan. —Eta Amaia? Lepoa biratu zuen Iñakik Maitaneren aldera. Ezustean harrapatu zuen itaun hark . Noiz aitatu ote zion, ba, emaztearen izena? Akordio inplizitu bat haustea bezala koa izan zen haren izena aipatzea, bion artean eraikitako burbuila labanaz lehertzea bezalakoa . Zer esan nahi ote zuen galdera hark? —Euskaltegian ezagutu nuen —hasi zen erantzuten, unearen magia neurri batean hautsi egin zela sentituz —. Klaseetara etortzen zen, eta… —Bertakoa da? —Sarriakoa. Euskara ikasi nahi zuen. Aitonak ez omen zekien besterik. Abadiñokoa zen! Fusilatu egin zuten, gerran, gudari ibili eta gero. Kontua da etxean gaztelaniaz egitera behartu zituela geroztik amonak, gerta zitekeenaren beldurrez. Patxiren garaian, badakizu, ez ziren txantxetan ibiltzen. Total , eten egin zen katea. —Motibazioa latza izango zuen, historial horrekin. —Ikaragarria. Sekulako indarra zekarren. Ziztuan ikasi zuen, bai. —Eta baita irakaslearekin maitemindu ere. Mutu geratu zen Iñaki, irribarre txiki bat ezkutatu ezinik. Bikote bat igaro zen beraien paretik, eskua bata bestearen ipurdi ko poltsikoan sartuta zutela. Haiei so geratu ziren bi biak, nola aldentzen ziren begira. —Ez zenidan sekula deitu —bota zion Maitanek ezustean —. Ez didazu sekula deitu. Urte hauetan guztietan. Begietara begira geratu zitzaion Iñaki. —Zuk ere ez niri, M aita. Isilune bat sortu zen bien artean, pausoari pausoa emanik airean desegiten joan zena. Santa Maria katedraleraino iritsiak ziren, obretan ziharduten. Erdi Aroko etxeak miretsiz hura inguratu, eta gorakoa hartu zuten: Montehermoso parean zeuden ohartz erako. Eskailera mekanikoen aldamenetik egin beherantz, eta San Pedro elizaren atzealdetik, Neptunoko terrazarekin egin zuten topo aurrez aurre. Hamabiak pasatxo ziren, bermutaren ordua. Mahai batean jarri ziren. —Nire txanda da —esan zuen Maitanek, Iñaki ren altxatzeko imintzioa ikustean —. Bermuta? Muzin egin zion Pikak eztabaidatzeari, eta barrura sartu zen Maitane. Bi bermut soil eskatzera zihoan, baina tripakiak zeuzkatela ikusi eta ezin izan zion eutsi: oso maite zituen Iñakik, duela hogei urte bai be hintzat. Bermuta eta tripakiak, konbinazio arraroegia ez ote zen, zalantza haretxekin egin zuen mahairako bueltako bidea. —Lehen behintzat asko gustatzen zitzaizkizun —esan zion Iñakiri, platertxoa parean jarririk. —Orain ere bai! Sardexkarekin batzuk b ildu eta zain egon gabe dastatu zituen. —Bikainak! —esan zuen, eta tripaki gehiago arrantzatzen ari zen bitartean, gehitu zuen —: zuk etorri behar Donostiatik, taberna hau ezagutzeko. Marka da, gero! —Auskalo! Hurrena zuk deskubrituko didazu beharbada Donostiako altxor ezkuturen bat —bota zuen Maitanek, eta esan ahala damutu egin zen, gonbidapen bat ezkutatzen zuen esaldi hura ahoskatu izanaz. —Nork daki… —erantsi zuen Iñakik irribarrez, hala ere. Beste bermut bana, eta belarri errazio bat etorri ziren haren ostean. Nola gozatzen zuen Iñakik haiek eztarriratzen. Jatun ona zen oso, baina tripakiak, belarriak, zezen buztana, txahal masailak, muinak… Bereziki maite zituen. Horiek eta arrautza frijitua. Miretsirik gogoratzen zuen Maitanek, hogei urte lehena go Gasteizen egindako parranda haietako baten ostean, nola gosaldu zituen arrautza frijitu parea, baldosa urdineko bere ikasle pisuko sukalde txiki hartan, goizaldeko orduak maindire artean elkarri katramilatuta igaro ondoren. Kontua ez zen gosaltzeko arra utza frijitu parea jatea, baizik eta haiek jateko modua: zuringoa ahoratzen zuen Pikak lehendabizi, zati ez oso txikitan banatuta, eta gorringoa geratzen zitzaionean oso osorik —puztutako nenufare lodi bat bezala platerean flotatzen —, koilara bat hartu eta kontu handiz azpitik sartuta, osorik irensten zuen, aho sabaiaren kontra leher zedin utziz bonba delizios hura. —Konfiantza handia dudan pertsonen aurrean soilik egiten dut, e ? —esan zion 23 urteko Iñaki gaztetxo hark, lotsa pittin bat ezkutatu ezinik, b igarren arrautzari modu berean ekitera zihoalarik. Maitagarria zen, joder. Orduz geroztik arrautza frijitua jateko zeukaten moduaren arabera sailkatzen zituen pertsonak Maitanek. Berak bezala jaten zuen senarrak: gorringoa dastatzen zuen lehendabizi ogiarekin bustita, eta zuringoa gorringoarekin nahastuta irensten zuen gero. Hori zen ohikoena. Hori zen normala. Baina baziren zuringoa azkenerako uzten zuten frikiak; are, zuringoa jaten ez zuten mizkinak ere bai; gorringoa gustatzen ez zitzaienekin ez zegoe n fidatzerik. —Bazkaldu gabe ere pasatzeko moduan —esan zion Maitanek, eta burua altxatu zuen plateretik Iñakik. —Txantxa da, ezta? —Ez ba… —Indarrak bildu beharko ditugu Salburuako hezeguneari buelta emateko, ala? Beste errazio pare bat behintzat… —Hementxe? —Nigatik bai! Zertarako hasi orain denbora galtzen jatetxe egoki baten bila? Zezen buztana, eta piper bete pintxo bana eskatu zituzten. Tiramisua postrerako, ia osorik Iñakik jan zuena. Apetitua behintzat ez zuen galdu. Unibertsitate inguruan aparkatua zuenez Iñakik kotxea TAO ordaintzea saihestearren, eta Artium azpiko parking ean berriz Maitanek, berarena hartu zuten, Salburuara gerturatzeko. Bizikleta parea eta prismatiko bana alokatu zizkieten euro batean bertako museoan, eta txirrinduan buelta egitera abiatu ziren. —Ea oreinak ikusten dituzuen… Urte garai honetan ez dituzte adarrak izaten… Badakizue urtean behin erori egiten zaizkiela, ezta? Heldulekurik gabeko egurrezko zubi zapal eta baxu bat igaro ondoren bistaratu zuten Betoñoko zingi ra: bi metro zabaleko bide asfaltatua zeukan buelta osoan, zeinak elkarren aldamenean pedalei eraginez joatea errazten baitzien. Berriz aho zapore gozo hori, pentsatu zuen Maitanek, bi gurpilen gainean jarri eta mundua jateko gai zela sentitzea ostera, ber rogei urteak ondo beteta izanagatik ere. Hegaztien behaketarako propio jarritako etxola bat begiz jo, eta barruan sartu ziren, bizikletak kanpoan aparkatuta. Prismatikoekin begiratu zuten beirarik gabeko leihotik at: ahateak, lertxunak, eta izena ere ezagutzen ez zieten beste hainbat hegazti ikusi ahal izan zituzten. Oreinik ez batere. Gorputza jiratu, eta Maitaneri so paratu zituen prismatikoak Iñakik, euren artean zegoen metro erdiko distantzia handiegia irudituko balitzaio bezala. Gauza bera egin zu en Maitanek, lagunaren mugimendua begi ertzarekin igarrita. Ezin tutik ikusi hala, jakina. Prismatikoak aurpegi paretik kendu eta elkarri begira geratu ziren aurrez aurre. Dena edo ezer ez gerta daitekeen une horietako bat. Aurpegia sotilki aurreratu zuen Maitanek, eta aski izan zen: musu luze eta likits batean katramilatu ziren, harik eta beste norbait txabolara sartzen sumatu zuten arte. Lurrera begira jarri eta kanpora atera ziren, gurutzatu zituzten bi neska gazteei diosalik egin gabe. —Joango gara hot el batera? —galdetu zion Maitanek, bizikleta gainera igo ahala. Salburua inguruko merkeren baten bila aritu ziren mugikorrean. Zeuden tokitik kilometro eta erdira zegoen Gorbea hostala zen aukerarik ekonomikoena, eta hala ere 38 euro gaua. Apaindura gutxi ko eta itxura ilun samarrekoa, baina bizpahiru ordu pasatzeko nahikoa eta sobera, pentsatu zuen Maitanek; Iñakiri ez zitzaion gustatu, ordea. Izenagatik ote? Harreran ezagunen batekin topo egiteko beldurra? Ez zion galdetu. Check in automatikoa zuen Hito h otela seinalatu zion Pikak, “zer iruditzen hau?”. Modernoa izan nahi zuen izar bateko hotel soila zen, zeinak Mondrianen estiloko e rreprodukzioak baitzituen logeletan, Interneten ikusi ahal izan zituzten irudien arabera , urdin intentsuz margotutako ohatzek o horman paratuta, eta harekin ondo ezkontzen zen edredoi beixa maindire zurien gainean. Huraxe aukeratu zuten, Gasteiz erdiraino sartu behar izango bazuten ere hara heltzeko. Kotxea hoteletik gertu samar aparkatzeko aukera izan zuten zonalde urdinean, tx anpon batzuk sartuta. 18:00ak jotzeko zeuden, eta Iñakik afal ordurako buelta egin beharra zeukan: ez zuten denbora sobran. Internet bidez egindako ordainketaren truke lortutako kodea idatzi atarian zegoen makinatxoan, eta barrura sartu ziren. Ez zegoen ig ogailurik eta oinez egin behar izan zuten hirugarren solairurainoko bidea. Logelako atean berriz ere kodea, eta barnean ziren jada: ekipajerik gabe datozenen kulpa sentipena batetik, hasiberriarena zirudien urduritasuna bestetik. Arropak eranzten hasi gab e, elkarri begira geratu ziren ohearen oinetan, elkarrengandik metro erdira, irribarre herabe eta inozo hura aurpegian. Pikak eman zuen aurrerapausoa: urrats erdi bat Maitanerengana, eta eskuineko eskua haren masailera, leun. Begiak itxi eta aurpegia okert u zuen Maitanek, Iñakiren eskua zegoen aldera. Musu txiki bat eman zion kontrako masailean Iñakik, eta besarkada luze batean bildu ziren bi maital eak. Aurrez aurre geratu ziren gero, bata besteari besaurretik helduta. Eskuak lepo atzera eramanez soinekoa askatu zuen orduan Maitanek, egundoko trebetasunarekin. Bere oinetara erori zen, eta janzki hark lurrean osatzen zuen uztaitik libratuta hanka bat, urrun bidali zuen bestearekin. Goitik behera irristatu zitzaion behakoa Iñakiri. —Ez naiz duela hogei urtek oa —esan zion Maitanek, irribarre ospel batekin. —Ezta ni ere —erantzun zion Iñakik, kamiseta erantzi ahala. Sandaliak kendu zituen Maitanek, zapatilak Iñakik. Gerrikoa askatzen hasi zen Pika, baina eskuak samurki apartaturik, bere gain hartu zuen Maitan ek lan hori. Galtzak jaitsi zizkion. Boxer urdin ilunen azpian, hanpatu gabe nabari zitzaion zakila. Elkarren aurrean jarri ziren berriz, parez pare, begietara so. Bularretakoa kendu zuen Maitanek, kuleroak jaitsi zituen, galtzontzil loak Iñakik. Dilindan z eukan hankartekoa, medikuaren aurrean balego bezala. —Oso urduri nagoela uste dut —esan zion Iñakik. —Ni ere bai —erantzun zion Maitanek, eta besarkada luze batean bildu ziren berriz. Maitanek eskutik heldu, eta ohean etzanik, musuka hasi ziren eztiki, laztanen hartu eman gozoan jardun zuten, harik eta Maitanek Iñakiren zakil hanpatua begiztatu zuen arte. Kondoia hartu zuen Maitanek mesanotxetik, baina hura ikusi orduko bigundu zitzaizkion ostera gogortasunak Iñakiri. Hasperen luze bat egin zuen: —Senti tzen dut —esan zion Maitaneri. —Ez da ezer gertatzen. Eta Iñakiren bularrean pausatu zuen burua, hogei urte lehenago egin ohi zuen eran. Besoarekin bildu zuen hark, eta halaxe egon ziren geldi geldi, isiltasunean, Iñaki, sabai zuri homogeneora begira, et a Maitane, begiak itxita, txoko hartan betiko geratzea desiratuz, bular haren gainean lo egin, bular haren gainean esnatu, bular haren gainean jan irakurri amestu dutxatu bizi. Eta belarri azpian zeukan Iñakiren bihotzaren taupadei jarri zien arreta, adi, bi hots haiek adierazten zuten morse mezua deszifratzea balitz bezala erleek etxera bueltatzen asmatzeko zeukaten azken aukera. —Dutxatu egingo naiz —esan zion Iñakik —. Joan beharra daukat. Eta altxatu egin zen ohetik. 19 LUKIANOKO BASERRIAN sartuta igaro zuen Maitanek biharamuna, etxera buelta egiteko egunaren bezpera. Ez zeukan kotxearekin atzera eta aurrera ibiltzeko ez adorerik ez gogorik, eta ez zen giro mendirako: lanbrotsu argitua zuen eguna, eta behe lainoa pixkanaka desegin bazen ere , euri xehea ari zen bazterrak bustitzen, leunki, baina tairik gabe, goiz osoan zehar. Maleta prestatzeko profitatu zuen. Barazkiz lagundutako arroz platerka bat eginez distraitu zuen bere burua. Alferrik. Erleak zeuzkan buruan. Erleen burrunba. Erleak ho ska belarri zuloetan. Erleak hozka mintzetan muinetan zainetan. Mugikorren uhinak. Pestizidak. Aldaketa klimatikoari egoztea errua. Sentitzen dut, laztana, ez dut etxerako bidea aurkitu; GPSak ez dabiltza ongi, poloak urtzen hasi zirenetik. Joder. Hog ei urte lehenago Donostiara itzuli izan ez balitz. Edota itzuliz gero ere Pikari deitzea erabaki izan balu. Non egongo lirateke? Zuian bertan? Munduko familiarik zoriontsuena osatuko ote zuten, lau seme alaba, bi zakur eta hiru katurekin? Ala hogei urte Ga steizen bizitzen egon eta gero, Donostiara itzuli gisa hartako oporraldi moduko batean eta beste norbaitekin adarrak jarri izango ote zizkion Iñakiri ere bezperan senarrarekin egin zuen bezalaxe, egindako hari adarrak jartzea deitzerik baldin bazegoen behi ntzat… Ziztada sartu eta hil. Eztia eskaini eta pozoia eman. Etxeko telefonoa bilatu zuen mugikorrean. Deitu. Moztu. Robertori mezu bat idatzi zion. Agian, berarekin eta Gorkarekin igaro zezakeen larunbat gaua… Ez al ziren elkartzekotan geratu? Mamuak uxatzen lagunduko zion haien konpainiak, beste ezertan pentsatzea eragotziko zioten haien ateraldiek… “Ostia, Maita, barkatu! Afaria dugu lagun batzuekin Izarran. Ez naiz gogoratu ere egin!” . “Lasai, motel! Egongo gara hurrengoan”. “Bestela etorri gurek in! Hori da! Etorri! Haiei ez zaio axolako! Oso jatorrak dira!” . “Keba, keba… Lasai ibili”. “Seguru?” . “Seguru!”. “Tira. Nahi duzuna. Oso goiz al zoaz bihar? Agurreko bermuta har genezake…” . “Elkartuko gara beste batean. Etorri Donostiara Gorkarekin, edo Gorkarik gabe, nahiago duzuna, eta egingo dugu bazkari bat edo…”. “Ados, laztana! Portzierto, ondo joan al zaizu Iñakirekin? Bueno, kontatuko didazu elkartzen garen hurrengoan, ezta? Uda honetan hots egingo dizut, sinfalta . Geratu behar du gu uztailean edo abuztuan edo… Beranduenez irailean, e!”. “Nahi duzunean”. “Muxu bat, laztana! Laster arte!”. Altxatu egin zen ohetik, falta zitzaizkion puska gutxi horiek biltzen hasi, mesanotxeko liburua, mugikorraren kargagailua, Ibuprofenoak… Etxera bueltatuko zen, eta kito. Horixe egin zezakeen: egun bat aurreratu itzulera. Total, zer geratzen zitzaion han egiteko? Zeren zain zegoen? Zer espero zuen gertatzea? Zer nahi zuen gertatzea? Eta berak? Zer egin nahi zuen berak? Etxera bueltatu. Etxera b ueltatu eta kito. Hamalau egun eta gero, zer dela eta orain halako presa? , galdetuko zion senarrak. Hura ezagututa seguru ongietorri kartel bat edo eskulanen bat edo zer edo zer egiten jarriak zituela umeak. Ez bazituen loreak erosi… Zertara joango zen bezperan hura guztia izorratzera? Ohean etzan zen mugikorrari begira. Hantxe zegoen Gorbe iako gurutzearen argazkia, Iñakiren WhatsApp ean. Nola ote zegoen bera? Eta mezuren bat bidaltzen bazion? “Gertatuak gertatu, zoragarria izan zen”. Supr, supr, supr. “Zoragarria izan zen”, berridatzi zuen. Eta haren emazteak irakurriko balu? Utikan! Zerbait kriptikoagoa jar zezakeen, baina zer! Egunotan atera zituen argazkiak begiratzera jarri zen. Paraje ederrak ziren haiek, inondik inora. Gorbe iako argazkiekin egin z uen topo. Igo zuen azkenean! Hainbeste urte eta gero… Eta gurutzean ateratako argazkia jartzen bazuen berak ere WhatsApp eko profilean? “Iñaki Pikabea is writing…” . Bat batean, atera beharrean taupaka jarri zitzaion bihotza. Zain geratu zen. Zer nahi ot e zuen? Minutu erdi igaro zen: ezer ez. Beste norbaiti idazten ari ote zen? Beste norbaiti idaztean ere ateratzen al zen mezu arraio hura norberaren WhatsApp ean? Bi minutu, bost minutu. Hamar minutu. Hogei minutu. Deus ez. Etxeko telefonoa bilatu bere kontaktuen artean, eta “deitu” botoia zanpatu zuen. 20 SEIAK BOST GUTXI ziren iratzarri zenean, eta hala ere logura guztiz galdua zeukala iruditu zitzaion Maitaneri, nahiz eta bost ordu eskas lo egin izango zituen, gehienera jota. Ilun zen, artean, kanpoaldean, baina ez zitzaion asko falta egunari argitzeko. Leihoen egurrezko ateak ireki eta ekialdetik poliki etorriko ziren lehen izpiei itxarotea baino plan hoberik ez zitzaion bururatu. Ohean etzan zen, komunetik pasatu eta gero. Prime ran ikusten zuen handik zerua, beltzetik urdinerako bidean jarria ordurako. Aurki zen egunsenti. Loak hartu zuen ustekabean, eta esnatu zenerako, goizeko hamarrak ziren. Kafe bat behar zuen. Estudioa apur bat txukundu, kuxin eta tramankulu denak bere toki an jarri, eta erratza pasa zuen, italiarra ziztuka sentitu arte. Bukatua zen bere egonaldia, akabo oporrak, amaitua arnasaldia. Eta orain zer? Etxera bueltatu eta kito? Etxera bueltatu eta kito. Kafe makina garbitu ostean hasi zen bere puskak kotxean sart zen. Bazeukan haurrak ikusteko gogoa, nola ez!, baita senarra ere, eta hamabost egun haiekin aski kargatua zuen bateria, egun betiberdinen segida puska batean aguantatzeko. Hori al zen, ordea, egin behar zuena? Aguantatu? Ez zen horrenbesterako, eta bazeki en. Baratzean ari zen Agus jo eta ke, ordaintzera gerturatu zenean. —Elena! —egin zion garrasi emazteari, eta baserri barrutik irten zen hura, katakume bel beltza eskuetan zekarrela. —Ba al zoaz? —galdetu zion Maitaneri. —Beharko. Agortu zait denbora. —Ondo egon zara, ezta? —Oso ondo. Bueltatu eta guzti egingo naiz igual besteren batean. —Badakizu non gauden… —Eta hau? —galdetu zion, katakumearen burua laztanduz —. Onik atera da orduan? —Ikusten duzu… Seguru ez duzula etxera eraman nahi? Muxu eman zion Maitanek buruan katakumeari. —Seguru —erantzun zion, gero. Irribarre egin zuen Elenak, eta baserri barruan sartzen hasi zen. —Oraintxe ekarriko dizut faktura. Atzera begiratu gabe irten zen Lukianotik, ez zuen paraje eder haiei begira alf errikako nostalgietan erori nahi: Aperregiko bidea eskuinean utzi, Bitoriano igaro, eta Murgian zen ordu laurdenean, herria erdirik erdi igarotzen zuen errepidean, semaforoan geratuta. Mugikorra atera zuen. Ez deirik, ez mezurik. Ordulariari begiratu zion: eguerdiko hamabiak eta laurden. Udaletxeko plazako ume parkean egon zitekeen Pika, lasai asko, haurrekin jolasean; edo kafetegiko terrazan, beharbada, bermuta hartzen emaztearekin. Martxa moteldu zuen paretik igaro zenean. Ez zebilen jende gehiegi, igande eguerdia izanagatik, eguzkitsu egonagatik. Baziren umeak parkean jolasten, baziren bikote pare bat terrazan jesarrita ere, emakume helduen hirukote bat solasean, agure bat egunkaria irakurtzen… San Miguel eliza igaro, zahar etxea atzean utzi eta Gasteize rako autobidea hartu zuen. Ordu eta erdian Donostian izango zen.

2023-12-01

booktegi_liburua_pop_pilulak_7

1[2016ko negua]7. alea I’m waiting; And diversing; I’m collecting; Dispersing; Information; Liberation; Bob Dylan wrote propaganda songs!; Bob Dylan wrote propaganda songs!; Manifesto; On my window; And my fruit; Rotation; Admiration; Outline my root; Bob Dylan wrote propaganda songs!; Bob Dylan wrote propaganda songs!Bob Dylan Wrote Propaganda Songs , The Minutemen, What Makes a Man Start Fires? (SST Records, 1983). “Somos chicos con planeadores, con arcos y pistolas láser, chicas con patines (tangas azules y cascos de acero, cuchillos de medio metro), chicos desnudos con cerbatanas y pelo largo a la espalda, chicas con hondas, tiradores de cuchillos, arqueros, luchadoras con las manos desnudas, chicos hechiceros que cabalgan el viento y aquellas que tienen el control sobre las serpientes y perros, chicos hábiles en señales con huesos y magia que pueden apuñalar al enemigo reflejado en una calabaza con agua, chicas que atraen a las langostas y a las pulgas, chicos del desierto tímidos como pequeños zorros de arena, chicas de sueño que ven el sueño del otro y también chicos silenciosos de la gran ciudad. Estáis invitados, chicos salvajes del continente entero, a jugar con nosotros”.El Barbero y el Superhombre, una novela de aventuras filosóficas , Colectivo Juan De Madre (Aristas Martínez, 2016).Burmuina (borbor): Julen AzpitarteArnasa: Irantzu AurrekoetxeaBihotza: NikoleBarrunbeak: Lander TelletxeaAzala: Alberto Casinapoppilulak@gmail.comfacebook.com/poppilulak@poppilulak Aurkibidea4Beldurrezko zinema Santi Leone48Hondartzako hamakagudaKoldo Almandoz14Hiri kondairak Txerra Rodriguez58Ostiralero bezalaGotzon Hermosilla32Abstrakzioaren aitzindaria: Hilma Af KlintGoizalde Landabaso68Los PatosGaltzaileei justizia Xabier Sagardia6Astuntasun jasanezinaYurre Ugarte52Ulli LustIgor Mercado22Fonsoul(AlfonsoBonmati)Julen Azpitarte64Madam SatãBrasilgo marikoirik matxoenaIñigo BasagurenDuarte36Miroslav HolubKarlos Cid Abasolo 38Pretty Olivia Records, pop oldartsuaJulen Azpitarte pop pilulakBeldurrezko zinemaSanti Leone 5M aite dibortzio eskaerak harritu ez izanak ez zuen gizona zehazki mindu, ezta –egia osoa aitortu nahi izatera– erabat ustekabean harrapatu ere. Gehiago izan zen astia alferrik galdu izanaren sentsazio lausoa, horrek zekarkion etsipenarekin –bai, etsipena zen hitza, mina edo are amorrua baino aiseago–.Ordura artiokoa baino anitz estuagoa zen pisu batera aldatuta, eta artean bere gauzak kutxetarik ateratzeko asmorik ez zuelarik, aitzinean zuen urtean planifikatzeari ekin eta, aspaldiko nahia hondarrekoz beteko zuelakoan, beldurrezko zinemaren Europako –Amerika hain dago urrun– jaialdien zerrenda prestatu zuen gizonak: Fantasporto, Gérardmer, FANT, Sitges, PIFFF, Mauvais Genre...Bisitatu zituen hiri guzietan, dirua aurrezte aldera, hirugarren mailako hoteletan hartu zuen ostatu, edo aspalditik berritu gabeko pentsio merkeetan, hiri erdigunetik eta filmak ematen zituzten aretoetarik franko urrun betiere. Hartara, gauero, psikopata gupidagaberen bat aizkora eskuan amerikar gazte ergel talde bat masakratzen –mutiko beltzarengandik edo neska lirain sexualki desinhibituarengandik hasiz, normala den bezala– ikusi ondotik; edo, bertzenaz, zonbi batek, ezhildakoen ohiko furiaz, redneck bati hertzeak nola erauzten eta jaten zizkion miretsi eta gainerako ikusleekin istant motz batez bat eginik txalotu eta gero, taxirik hartzeko dirurik ez eta oinez egiten zuen bere hoteleko edo pentsioko gela zikinerainokoa, farolen argipean karrika ezezagunetan barna; desegin gabeko ohatzeko bazterrean, itxura susmagarriko maindire horixken gainean jarrita –edo, nekeak bidean abailtzen bazuen, kanpoan, bizkarralde lirdingatsuko banku batean bermatuta–, gizonak negar egiten zuen, ersatz berantiar harekin ase ezinik, eta, banpiro baten antzera, filmetako mutilazio guziak bozkariozko keinuekin eta poz oihuekin hartuak zituzten ikusle nerabeen odol gaztea irrikatzen zuen bitartean. pop pilulakAstuntasun jasanezinaYurre Ugarte 7EEz dakit dantza egiten. Ezinezkoa zait. Eta bistan da, ez naiz elbarritua. Horregatik etorri naiz zure kontsultara, ezintasun horren atzean dagoena deskubritu nahi dudalako. Gainera, popari buruzko tesia idatzi dut. Bai, popa, ez itsasontzi baten popa edo nire ipurdia: zehazki, poparen arintasun jasanezina du ardatz nire tesiak, eta laster aurkezteko moduan izango naizenez, dantzan egiteko gai izan nahi dut. Bestela, kontraesan handia litzateke. Eta astakeria existentziala. Musika entzuten dudanean, aldakak eta hankak deituriko gorputzpuska horiek erritmikoki mugitzeko ahaleginak askotan egin ditut. Ez dut lortu. Inoiz. Behatzekin lurrean tatata egitetik harago, tatata abestiaren erritmoari nola hala jarraituz, ez dut gorputza dantzan jartzea lortzen. Tatata behatzekin, besterik ez. Bizi nauen hezur eta gihar masa honek ezin dio zera musikal bati jarraitu. Askatu zaitez esan izan dit beti nire lagun minak, Norak, edozein abestiren edozein nota entzun orduko saltoka hasten denak. Ni berriz, burmuinean edo auskalo non (oso barruan behar du izan) daramadan zerbaitek (teoria eta informazio zakukadaz gain) estuestu lotzen nau. Antza, jaiotzetik zelula guztiak defentsarako prest ditut, balizko mehatxu baterako uneoro erne, agian umezurztegi baten hazia eta hezia izan nintzelako Txinako Qinghai probintzian, lau urterekin nire guraso ofizialek (Martuteneko taberna baten jabeak) adoptatu ninduten arte. Badakit, bai; jende asko dantza egin gabe bizi da eta ez da ezer gertatzen. Itxuraz. Baina ni ez naiz konformatzen; dagoeneko hogeita hamar urte ditut eta gero eta astunagoa zait ezintasun honen zama. Normalean musika emanaldietan eta Disko Jartzaileen saioetan sozializatzen baitut. Esate baterako, duela gutxira arte mutillaguna nuena DJ sasi famatu bat zen. Bere DJ saio bakarrean ere ez nintzen dantzan egiteko gai izan eta, auskalo, agian horixe izan zen gure hausturaren arrazoi ezkutua.Tesia idazten hasi nintzenean, duela lau urte, dantza akademia batean eman nuen izena; tango, salsa, bachata eta estilo guztiak irakasten dituzten leku bat. Kontua da, pop pilulakbertan, balizko dantzariok bikoteka dantzarazten gintuztela eta egokitu zitzaidan gizaseme dantzakidea ni bezain zurrunki zebilela. Ez zitzaidan ba dantzan egiteko ezintasuna areagotu! Zeharo baldarra nintzela errepikatzen ez zidan ba zapalgailu hark. Behin, tango baten konpasak jarraitzen saiatzen ari ginela, bion masailak parean nahiz dezenteko tartearekin, “sukaldeko erratzarekin dantzatzea sentsualagoa da” kantatu zuen, tangoaren hitzen zati bat balitz bezala. Tamalez, ni neu ados nengoen kirten harekin! Erratz bat, behintzat, eusten dion eskuaren erritmora mugitzen da. Zuk... egiten al duzu dantzan? Barka atrebentzia, baina saihestu ezin dudan galdera da, edonori galdegiten diodan zerbait. Are gehiago, pertsona bat ezagutzen dudan orduko irudikatzen dut dantzan aritzen den ala ez. Askotan, asmatu izan dut baita dantza egiteko duen modua ere. Gorila baten eran, besoak zabal zabalik. Hanka batean bermatu aurrena eta gero bestean, horrela abestia amaitu arte. Burua alde batera eta bestera erdi biratuz, gorputza seko tente mantenduta. Ipurdia eta aldakak suge baten moduan kulunkatu gorputza bertikalean gora eta behera dabilelarik. Klake moduan orpoak eta behatz puntak astindu ia hegan eginez. Bularra eta ipurdi masailak aurrera eta atzera etengabean, eta jarraian, ziztu bizian, saltoak eta birak Jackson style. “ Pogo”etako talkasaltodanbatekoak. Enbidia diet guztiguztiei. Galderak neuk egiten ditut. Jarraitu. (Dantzan, nik? Alua galdera. Dantzan hasteko moduan nago ni! Umezurztegitik urrun asko hazi nintzen, baina gurasoak ez nituen sekula santan ikusi ez dantzan ezta haien arteko laztanetan eta inguruko inor ere ez, bide batez esanda. Kontsultatik irten eta gero tragotxo batzuk hartu ni bezalako desilusionatuekin. Jaten eta edaten tarteak bete, horretan oso trebea nauzu. Ez al dugu guztiok horixe egiten. Jada ez dut irakurtzen. Lo egiteko, somniferoak. Ninbe Balerdi Garaikoetxea: falta zitzaidan bezero gogaikarria. Prezioa bikoiztu beharko nizuke. Zergatik ez ote dut nik dantzarik egiten? Izorra hadi, Begoña!).“Kabuki girl”, hardcore talde gogaikarri baten abesti gogaikarri bat, eta “China girl” bai Iggyren bertsioa, bai Bowierena, ipintzen zituen nire omenez bere DJaldi bakoitzaren amaieran. Eta gureak egin zuen. Aizu, txineraz (mandarinez) ez dakit hizketan eta! Abesti horien eragina nigan hutsaren hurrengoa da. Musika saioei originaltasun ukitua gehituko ziotelakoan jartzen zituen edo munduari nirekiko maitasuna jakinarazteko zeukan modua zen (Facebookera nire argazki andana igotzeaz gain). Dena den, ni lotsagorritzea besterik ez zuen lortzen. Iruditzen zitzaidan (orain haren izena ez dut aipatu ere egin nahi, “izena” uneotan garrantzi gabea baita) harremana izan nahi zuela neska txinatar baten estereotipoarekin. Aldi berean, ni 9neu DJ hipster baten estereotipoarekin oheratzen nintzelakoan nengoen. Gure odola, arnasa, larruazala, organoak, benetakoak ziren, ados. Aldiz, haiek eragiten zituzten ideiek eta sentimenduek ez zuten benetakotik deus. Ulertzen? Ez ninduen ni ikusten, baizik eta berak nahi zuen neska txinatarra. Eta niri ere antzeko zerbait gertatzen zitzaidan: DJ perfektuki cool batekin nenbilen (bizar luzea doiki orraztua, palmondodun alkandora lasaia, pastazko betaurreko ilunak), estereotipoaren erakarmenak guztiz harrapatuta, bertan goxo, ez sakonago ezta gertuago ere miatu nahi gabe. Ez dakit ulertzen didazun.E?… (Gaur tutik ere ez! Bart ez dut lorik egin eta! Amesgaiztoa eragin ez dit ba zure galdera aluak: dantza egiten saiatu naiz pintxo potea hartzen dugun tabernaren erdian, eta ezinezkoa izan zait. Ordea, guztiguztiak dantzan ari ziren, betiko pintxo potezale guztiak, baita Ana Mari ere, muztioa besterik edaten duen fiskala. Zenbat eta gehiago saiatu, are eta baldarrago ni, are eta paralizatuago ni, oinak lurzorura giltzarrapo batez lotuak bailiran. Barrezka lehertu zaizkit guztiak dantza amaigabean eta biribilean inguratzen ninduten bitartean, gero eta estuago inguratu ere, ia ni ito arte. Ia ito arte. Orfidal gehiago lortu behar ditut). Bai, bai, barkatu, bai, jarraitu. Bi eidolon elkartu ginen.Zehazki, zer esan nahi duzu? (Harrapazan. Jungen kontzeptua ote? Hamaika ikustekoak jaio ez gara ba; azkenean nik neuk ordaindu beharko diot begi estu honi).Eidolon, bai. Nire tesiaren ardatzetako bat da, arintasun jasanezinarekin batera. Esan nahi dut bi mamu bihurtu ginela, gure benetako izatearen kopia fantasmalak. Horixe baita eidolon bat (grekerazko jatorria duen hitza, noski). Bi kontzeptu horiek elkartu ditut, ze, nire ustez, mamuek bizi dute pop kultura, kopia fantasmalez lepo dago poparen mundua. Norbaitek aspaldi (edo duela gutxi) egindako zerbaiten ondorengoaren ondorengo sorkuntzaz beteta. Hain juxtu, hortik datorkio arintasun jasanezina. Eta horrexegatik da hain erakargarria eta hain ebitaezina pop kulturaren arlo oro, hain atzemanezina eta hain itsaskorra, eta ez naiz musikaz bakarrik ari, e? Komertzialtasun eta salgarritasunaren laguntza estimagarriarekin, zalantzarik gabe. Ulertzen didazu?E? (Astuntasunak bizi nau ni, aspalditik) Barkatu, gaur ez nabil oso santu, zorabiatzekotan nago; gainera, goragalea datorkit oraintxe bertan. Saio hau ez dizut kobratuko, hurrengo batean jarraituko dugu. (Psikoanalista mamutzarra ni neu. Intxaur zurezko mahai errektangularra moketa lodiaren gainean; apalategian, unibertsitatean igarotako azken urteaz geroztik ireki gabeko liburuak; diban bat, bezeroak Freuden mamua presente izan dezan eta, bide batez, sendatuko dela sinetsi dezan) . pop pilulakTira, orain artekoa laburbilduz, (gaur ez diot erdipurdiko terapeuta txatxu baten itxura emango), gertatu zaizuna emakume gehienoi gertatu izan zaigu noizbait: gizon baten fantasia bihurtu zinen. Zure alde, esan dezakegu estereotipo orientalaren preso egin zenuela zuk zeuk orain, eta soilik orain, benetakotzat ez duzun pertsona hura (uf ). Eta horrek eragindako traumak ekarri zaitu hona, eta ez dantza egiteko ezintasunak edota zure tesiaren aurkezpenak.Ez al dago dena lotua? Nik jakin badakit popa aldarte mental bat dela. Ulertzen? Horixe ikusi dut hark 60ko eta 70ko hamarkadetako poparen klasikoak (Juan de Pablos Radio 3eko esataria eta DJaren zalea da) zoro baten moduan jartzen zituenero, edota egungo musika dantzagarrienarekin tematzen zen guztietan. Jite mental horixe zuten dantza egiten zuten guztiek; juerga eternalaren zera hori, nik zerbaitegatik ez daukadana. Eta eduki nahiko nukeena. Horrelako jendeaz inguratuta ibili naiz beti eta tesia mundu horri egiten diodan omenaldi moduko bat da. Seguruenik tesi hori asmatu dut nire gabezia hori betetzeko.(Zertarako ote dator hona? Nire lana egiten ari ez da ba! Orain okurritzen zaidan galdera bakarra, milioi bat bider egin dut… Bulegoa ixteko eta hemendik korrika aldegiteko gogoa ematen dit) Zerk ematen dizu min?Begira, bere saioetan jartzen zuen musikak (aipatu bi abestiak salbu) txineraz ez nekiela ahantzarazten zidan. Mamuz jositako musika horrengatik jarraitu nuen berarekin. Begira, sei urte nituenean txineraz ikastera eramaten ninduten gurasoek. 11Handik bi urtera, tabernaren egoera kinka larrian jarri zenean, hizkuntza bat ikastea ez zela ezinbesteko erabaki zuten eta eskola partikular haietara joateari utzi nion. Begira, harrezkero, bizi naizen auzoko bazar chinoko saltzailearekin egin ohi dut nolabaiteko mintza praktika zeharo inprobisatu bat, ni hao, xièxiè, bào qiàn eta abar. Beraz, batetik gabezia ahantzarazten eta estaltzen, eta, aldi berean, DJaren chinoiseriemania setatiak nik txineraz ez nekiela nabarmendu besterik ez zuen egiten. Ez dakit ulertzen didazun, zure aurpegiagatik esango nuke ezetz. Begira, uste nuen elkar ezagutzen genuen heinean ahaztu egingo zela nire jatorriaz, nire azalaz. Baita zera ere! Wong Karwairen “In the mood for love” filmeko protagonista bezala jantzi nendin nahi izaten zuen, film horretako musika entzunarazten zidan biluzten ginenean. Zer lortzen zuen, ordea? Ba, ni, urrun, oso urrun eskapatzea, Qinghai probintziaraino hain zuzen ere. Han egon ez banaiz ere, googlen aritu aritu naiz eta asko irakurri dut, esango nuke ia dena dakidala nire jatorriko lurraldeaz, beste tesi bat idazteko adina seguruenik. Begira, Qinghain, antza, badago paisaia estralurtarreko eskualde bat, adituek “E.T.ren erlikiak” deitzen diotena. Bertan bi laku daude (“amoranteak” deiturikoak), ur gezakoa bata, ur gazikoa bestea. Ur gaziko lakuaren hegoaldean piramide bat dago: bere baitan hiru kobazulo daude eta hirurek triangelu formako ate bana dute. Kobazuloetan barreiatuta aurkitu dituzte: burnizko hodiak, batzuk lakuraino doazenak, hondakin erdoilduak, forma ezberdinetako harriak eta diametro ezberdineko hodiak. Hor bai, hor ibiltzen nintzen, eta naiz, dantzan, libre asko, gorputza dardar eder batean aske, mugitzeko inolako trabarik pop pilulakgabe, ezin arinago, ia hegan. Hor, bai, arintasun jasanezina. Zoriontasuna, esan nahi duzu? (Tira, kasu klasiko bat, popari buruzko teoria batez mozorrotua. Zenbat hitzparrastada gehiago entzun behar ote dizkiot? )Hara joateko aurrezten ari naiz.(Jasanezina. Dena.) Ez zaitez elur beltzaren zain egon, Jainkoarren! Begira, zuk diozun bezala, begira: jarrera hori jasanezina zait, ze, azken finean ez al zaizu gertatu niri gertatu zaidan gauza berbera? zuk zeuk zeure estereotipoa sinetsi egin duzu. Gainera, dantzan hasteko, haraino joateko beharra ezarri diozu zeure buruari, geroratze oniriko baten aitzakiarekin. Agian, hara iristean zarenean ez duzu dantzarik egingo eta estereotipoan bertan goxo jarraituko duzu. Ikusiko bazenu nire 75 urteko bizilagun lodiska eta zimurtua! Nik neuk ikusi nuen atzo, bai, atzo, sukaldean ustez argaltzeko diren zuku nazkagarri horietako bat edaten ari nintzela, ikusi nuen amona bizilaguna, bai, patioko leihotik ikusi ere: irratia piztuta zuen –leihoak itxita zeudenez, ezin dut zehaztu zer zen entzuten ari zena eta dantzan ari zen bakar bakarrik, bira eta bira, irribarrea ahoan, ziba zoragarri baten moduan. Zer egin nik orduan? Istantean zukua harraskan behera isuri eta dantza isil haren bibrazioak erakarrita, sorginduta edo harrapatuta, eta auskalo zergatik, dida izan baitzen, bizilagunaren urratsak kopiatzen hasi ez nintzen ba! Polikipoliki, bira bat, eta gero beste bat. Aurrena begiradarekin jarraitzen nion amonari. Laster, ordea, txikitatik buruz ikasitako abesti guztiak bata bestearen atzetik entzun nituen nire baitan eta aldakak alde batera eta bestera askatzen hasi ziren; iraganean eta eternalki tenkatutako giharrak lehenengoz lasaitzen; iloba baten ezkontzan erdimozkortuta erdilotsagorrituta amaitu gabe utzitako dantza jarraitzen. Seguru aski zuk aipatutako arintasun horren funtsa istantean ulertzen nenbilen. Zure galderak eragin zidan amesgaiztoa mendekatu nuen, demontre. Igo zaitez, bada, zurezko mahai orain arte antzu honetara, zapatarik erantsi gabe. Bai, bai, jarri zaitez hemen gainean: bizilagunak dantzatzean sortutako dardar horrekin sintonizatu arte ez zara hemendik irtengo. Hartzazu haren esku fantasmalki luzea eta segiozu isiltasun ozenari, agindu bat da. Qinxianera joango zara soilik burnizko hodi horiek ere dantzarazteko gai zarenean, are estralurtarrak itzularaziko dituzu zure dantzarekin. Eta nik astakeria existentzial hutsa izan den kontsulta hau itxi eta dantza akademia bat ipiniko dut, akaso zure izena eramango duena. Edota, ondo pentsatuta, DJ bihurtuko naiz. 13 pop pilulakHirikondairakTxerra Rodriguez 15Lagun baten lagun bati gertatu zaio … eta ez duzu sinistuko!Gizon batek neska bat ezagutzen du taberna batean. Tragoak hartzen dituzte eta, azkenean, hotel batera doaz larrutan egiteko asmoarekin. Txortaldi gozoaren ondotik, gizona batbatean esnatu egiten da izotzez betetako bainuontzi batean. Haren ondoan ohar bat dago eta telefono bat. Oharrean esaten zaio ez mugitzeko eta larrialdi zerbitzuetara dei egiteko. Odolez betetako benda batzuk nabaritzen ditu gerri aldean eta min ikaragarria sentitzen du. Altxatu beharrean, deitzea erabakitzen du. Ospitalera heldu orduko, gizonari esaten diote giltzurruna falta zaiola eta ebakuntza ederto batean egin diotela. Antza, organoen trafikoan dabilen sare batek kendu egin dio. Horrelako istorioak, aldaketak aldaketa, mila bider entzun ditugu tabernetan (eta interneten). Hirikondairak dira, pop kulturaren barruko folklorea. Izan ere, nork ez du entzun musikari, aktore, zinema zuzendari edo haien inguruko hirikondairarik? Nork ez du entzun Elvis (edo Hitler, edo Michael Jackson) bizirik dagoela? Nork ez du entzun Kurt Cobainek bere buruaz ez zuela beste egin haren andreak akabatu egin zuela baizik? Edo heavy musika egiten duten taldeen biniloak atzerantz jarrita mezu satanikoak ostentzen dituztela?Tabernarik taberna, birra artean, lagunarteko elkarrizketetan entzuten, kontatzen eta berritzen dira istorio hauek, belarritik belarrira, ahotik ahora, sarri lagun baten lagun bati gertatu edo entzundakotik. Baina… zelan sortzen dira istorio hauek? Nork sortzen ditu? Zelan hedatzen dira?XXI. mendean ere badago elezaharrik, badago eleberririk, badago kondairarik. Internet eta sare sozialek ere, hauen produkzioa eta zabalkundea murriztu beharrean, handitu egin dute eta mila bider ahoetatik teklatua kolpatzen duten atzamarretara egin dute jauzi kondaira hauek (adibidez, nori ez zaio heldu ezdakitzeinherritako eskolan umeak bahitzen saiatu direla furgoneta zuri batean?). Informazio txarrak liluratzen gaitu. Aro horretan bizi gara eta horrek areagotu egiten pop pilulakditu txutxumutxuak, esamesak edota zurrumurruak. Eta, gainera, herritik herrira ere txortxor zirkulatzen dute eta, sarritan, informazio “ona” ematen duten komunikabideetan ere agertu egiten dira. Esate baterako, orain dela urte batzuk Lemoiz eta Gorliz inguruetan ei zebilen pantera beltzaren kasuarekin minutuak bete egin zituen euskal erdiko telebista publikoak.Nork ez du gogoratzen adibidez Athletic futbol taldeak Bucaresten jokatu behar zuen finala dela eta sortu zen zurrumurru edo esamesa? Izan ere, antza jarraitzaile batzuk Bucarestera baino, Budapestera joan ziren. Denok ezagutzen genuen lagun baten lagun bat Budapesten ibili zena tabernetan partida jar zezatela eskatzen. Hori bai, ez saiatu informazio hori kontrastatzen, ez saiatu egia edo gezurra den jakiteko arkeologia egiten. Ez duzu egiaztatzerik lortuko, ez duzu Budapesten egon zenik topatuko. Turbokapitalismoan, gainera, batzuek negozioa ere egiten dute kondaira hauekin. Gasteizko Iker Jimenezek Espainiako telebista batean egiten duen saioa ez al da hirikondairen kontaketa irudimentsu bezain morbosoa? Honaino helduta, baten batek galdetuko dio bere buruari hirikondairak zer diren. Kondaira hauek errealak izan daitezkeen kontuak dakartzate eta, gainera, kontatzen dutenek askotan sinisten dute egia denik (betibeti ez dira zertan gezurra izan kondaira izateko). Eta, batez ere, miragarria da kondaira horiek zelan biralizatzen diren han eta hemen, zelan aldatzen diren herritik herrira (edo narratzailetik narratzailera) eta zelan hedatzen eta hedatzen diren. Gainera, kondairak gaur egungo kontuei buruzkoak dira, atzo gertatutakoak hain zuzen ere. Eta xehetasunik ñimiñoenak dira zeharo garrantzitsuak, horiek dira istorio horien bizigarriak. Izan ere, kondaira hauek sinesgarritasunaren mugekin egiten dute jolas, egiten dute talka, egiten dute topo. Istorio ondo kontatuak izan ohi dira, zurrumurruak baino dezente landuagoak. Eta, gainera, kokatuta egon ohi dira: lagun baten lagun bati gertatutakoak dira, xehetasun harrigarriez hornituta beti. Joño, benetakoak balira bezala dira, apur bat bitxiak, baina gertatu zitezkeenak. Eta, sarritan, irakasbidea eman gura dute. Hainbat motatakoak daude: umorezkoak (EGAko azterketan hasten gara galdetu eta berehala kanporatzen duten ikaslearena adibidez), beldurrezkoak (Otxate herri madarikatuari buruzkoak), ospetsuei buruzkoak (Miguel Bosé antza Lezaman bizi zen, esate baterako), medikuntzari buruzkoak (tortolian txanpan botila sartu eta ezin atera ibilitako neskarena), janariari buruzkoak (Burguer Kingen agertu zen arratoi hortza edo jatetxe txinatarretan txakurrak edo katuak ematen digutela jateko), politikari 17buruzkoak (Xabier Arzallusek antza bozka ematen diola Bilduri, kasurako), eta abar.Istoriook liluratu egiten gaituzte, ondo kontatutako istorio batek liluratzen gaituen hein berean. Eta, gainera, hirikondaira hauek isla izaten dute askotan eleberrietan, edo zineman, edo telesailik berrienetan. Eta, orduan, kondairaren zirkulua handitzen da eta berriro hasten da kontaketa, eta aldaketa, eta moldaketa, eta kustomizatzea.Jatorria non egon daitekeen ez jakiteak belarriak eta tripak zabaltzen dizkigu. Datuen arkeologia egin dezakezu, interneten orduak eta orduak eman nondik etor daitekeen jakiteko, baina azkenean ia beti Sherlock Holmes mozorroa kendu eta ezin izango duzu jakin jatorria, ez haren zabalkundea zelan egin den. Eta, gainera, gauza on askoren antzera, errealitatea bihurritzen dute, sinesgarritasunaren mugak apurtu eta ezkutuko beldurrak edo ideiak (ez beti aurrerakoiak, ez beti politikoki zuzenak, ez beti onargarriak hainbat zirkulutan) azaleratzen dituzte.Txikitako kondaira bat etorri zait burura lerro hauek idazten ari nintzenean. Kalkamoniak modan zeuden garai haietan. Mingainarekin papera busti eta tatuajeak izaten genituen beso eta eskuetan egun pop pilulakbatzuetan. Ba, nire klaseko batek esaten zuen entzun zuela Bilboko ikastetxe bateko ikasle bat ospitalera eraman zutela kalkamonia baten erruz. Izan ere, kalkamonia drogaz lurrinduta zetorren eta eskuan jarri eta sekulako aitzurra harrapatu zuen. Interneten bilaketa azkar bat eginez gero, antzeko istorioa behin eta berriz agertzen da han eta hemen, urrun zein hurbil. Delako droga LSDa da kasurik gehienetan, bariazioak bariazio. Bai gurean zein atzerrian. Bilatu eta ikusiko duzu hirikondairen magia apur bat zertan datzan.Magiaren lilurarekin jarraitzeko, orain dela gutxi niri kontatu didaten bat ekarri nahiko nuke hona. Gasteizko neska bat martxoan ezkondu egin behar zen. Jantzi zuriak azal beltzarana eskatzen omen du, antza. Hori dela eta, solariumera joatea erabaki zuen. Baina gauzak zer diren: egun bat joan, egun bat etorri eta ezkontzako prestaketa guztiak gorabehera, solariumera joatea ahaztu egin zitzaion andregaiari. Ezkontza bezperan konturatu zen behin bakarrik joan zela eta azala zurizuria zeukala, esne guritan. Taka, birritan pentsatu barik, Gasteizko zortzi solariumetik egin zuen ostera, bakoitzean beltzarantzeko izpiak hartuz. Lortu zuen ezkontzara beltzaran iristea, lortu zuen esnetasuna gainetik ostentzea. 19Ezkongauean, ostera, senarra ohera sartu eta logelan usain arraroa zegoela esan zion. Usnatu eta usnatu ibili ziren eta, bai, erre usaina zela erabaki zuten biek. Hoteleko langileekin berba egin eta haiek prestutasun osoz aldatu egin zieten logela. Baina bigarren gela horretan ere berdin. Apur bat lotsatuta, ez zuten ezer esan eta gela horretan geratu ziren. Hurrengo goizean, berriz, neska txarto sentitzen hasi zen, zorabiatuta zegoen, indar barik eta motel. Gauzak horrela, erabaki zuten ospitalera joatea, larrialdietara. Neska artatu, behatu eta arinarin ospitaleratu behar izan zuten. Izan ere, organo batzuk bazituen barrutik erreta. Ebakuntza mordo baten ostean eta giltzurrun bat galduta, gainditzea lortu zuen, baina oraindik bizimodu normala eramateko ez da gauza. Esan dudan legez, orain dela gutxi kontatu didate niri istorio hau. Istorioa nire belarrietara helarazi zuen pertsonak esan zuen bere koinatuak kontatu ziola eta haren lagun bati gertatu omen zitzaiola. Ez nuen istorio guztiz sinesten, zerbaitek egiten zidan kirrinka. Beraz, bere izena aipatu nahi ez dudan bilatzaile ospetsu horretara jo nuen. Eta bai, istorio honen mila aldaera agertzen dira 1980. urtetik aurrera gutxi gorabehera. Eta mila lekutan kokatuak: Ameriketan, Zeelanda Berrian, Espainian, Belgikan … eta orain antza Gasteizen ere. Beste batzuk, ordea, bertakoagoak dira. Lehen ere aipatu dudan Otxate herriari buruzkoa, adibidez. Otxate Trebiñun dagoen herri abandonatua da. Kondairaren arabera, herritar guztiek ospa egin zuten herritik hiru izurriteren ondorioz. Gainera, izurrite horiek Otxaten baino ez zuten eraginik izan (ondoko herrietan ez). Eta, hori dela eta, herri madarikatua da. Gainera, orain erromes gune bihurtu da, batez ere ilargi beteko gauetan. Denetarik gertatu ei da han: psikofoniak, desagertzeak, agertzeak, 10 bat urteko neska baten ahotsak “Kanpora” esaten (bai kanpora, euskaraz) eta abar. Baina … egindako ikerketetan ez da ageri izurriteen pop pilulakinguruko dokumenturik (XIX. mendean gertatu ziren arren) eta, antza denez, jendeak ospa egin zuen herritik bizibaldintza hobeen bila. Politagoa da, ostera, herri madarikatuari buruzko berba jarioa.Ameriketan batzaile apartak ari dira han eta hemen kondairen ehizan. Unibertsitatean katedrak ere badira. Apur bat bihurrituta, pop kulturaren folklorista deitu ahal diegu, ezta? Gurean ere Martin Kitto interneten horietako asko batu ditu bere Katxonderstango errepublikan. Hamaika batu baditu ere, beste hamaika egon daitezke oraindik batzeko. Adibidez, hau, Derioko Seminarioari buruzkoa (kontatu didaten bezala dago idatzita, ahozkotasuna oso garrantzitsua baita kondairetan, ezta?)Txikerrak gintzezanien, askotan joaten gintzezan Seminariora olgetan. Ez egoan oin dagoan moduen, ezpada atzeko partie ondiño egoan zutunik. Eta umion artien kontatzen zan eskubaltz bat egoala han barruen. Gerra garaian baton bat ostendu egin zan barruen, faxistengandik igesi. Eta, hor barruen bizi zan urtietan urten barik eta gose zan. Orduen, umeren bat hurreratu ezkero edifizio barrure eskubaltz horrek hartu eta jan eiten eban umie. Kontetan zan Derioko ume bat berton desagertu ein zala eta jendeak guztiz jakin ez arren, pentsetan eban eskubaltzak harrapau ebala eta jan. Geuk edarto pasetan genduan olgetan, eta momenturen baten, baten batek oihu eiten eban, “ikusi ein dot eskubaltza leiho baten” eta danak urteten gintzezan Seminariotik karraderan.Kondairak ez dira agortuko, ez dira ihartuko. Jarraituko dute, eta jarraituko du kontaketak ere, ahoz zein idatziz. Gozatzen jarraituko dugu kondairen magia eta lilurarekin. 21 pop pilulakFonsoul (Alfonso Bonmatí)Julen Azpitarte 23Zazpi hazbeteko single originalekin soinu afroamerikarrak (rhythm and blues, soul, latin, garagesoul…) zabaltzen dituzten diskojartzaileen artean erreferentzia da Bartzelonako Alfonso Bonmatí aka Fonsoul. Mundu osoko zirkuituan ezaguna, Bartzelonakoak ehunka kantu eta artista ezezagun ezagutarazi ditu binilozko gaileten bildumazaleon gozamenerako. Beti bere ezagutza musikal guztia partekatzeko prest (bila ezazue bere Youtube kanala, belarrietarako mokadu goxoz josita baitago), Alfonsok Parkinson DC taldeko kide izan zela jakinarazi zidan oraintsu. Inquilino Comunista, Penelope Trip edo Pantrullero Mancusorekin batera, besteak beste, 1990eko hamarkadan Espainian izandako indienoise eztandan sortutako talde giltzarrietako bat izan zen Parkinson DC, indie edo noise estiloetatik baino, pop klasikotik edaten zuen arren. Bost disko luze grabatu zituen, bai eta makina bat EP eta single ere. Hori guztia jakin ostean, Fonsoulen ibilbide musikal deigarrian sakontzea erabaki nuen: nola liteke 1990eko urteetako estatuko indie talde ospetsu batean aritutako gitarrajotzaile bat erritmo beltzetan aditu bihurtzea? Honatx azalpena.Zeintzuk dira zure lehenengo oroitzapen musikalak?Amak kontatu dit haurra nintzela orduak ematen nituela telebistako “carta de ajuste”k emititzen zuen musika entzuten. Halere, nire lehen oroitzapenak autoan egindako bidaietakoak dira, gurasoei bururatzen zitzaizkien kantuak abesten, ozen. Hitetako bat “Desde Santurce a Bilbado” zen (horrela abestua, eta txikitatik bigarren eta hirugarren ahotsak egiten genituen, aitak bultzatuta). Nire lehenengo diskoak seigarren urtebetetzearekin etorri ziren; oraindik gordetzen ditut. Jeanetterena, esaterako, oraintsu pintxatu dut.Zure lehendabiziko egitasmo musikal garrantzitsua, aldiz, Parkinson DC taldea izan zen, ezta? Nola eratu zen taldea?Tira, nire lehenengo esperientzia 15 edo 16 urterekin izan zen, katalanez abesten zuen talde bat, rock català “Mod ez bazara, ez zara nire interesekoa” pop pilulakfenomenoa baino asko lehenago, 1980ko hamarkadaren hasieran. Eskolako (apaizena) hiru lagun kalean, izkina batean paratu, eta jotzen hasten ginen, inprobisatzen. Porc Senglars (Basurdeak) zen taldearen izena.Parkinson DC beste eskola batean eratu zen, hau ere apaizena, eta ni bazterretik iritsi nintzen taldera. Nire anaietako baten klaseko hiru lagunek talde bat sortu zuten. Handik gutxira, nire beste anaia bat, txikiena, sartu zen bateria jotzera, eta eskoletako festetan, urtebetetzeetan eta antzekoetan bi urtez jotzen egon eta gero, gitarra solistarik gabe gelditu ziren, eta nire anaia nagusiak esan zien anai bat zeukala Search and Destroy jotzen zekiena gitarra akustikoarekin, eta antza, probatzea erabaki zuten. Hala, 1991n talde “underground” batean sartu nintzen gitarra solista, gitarra elektriko bat inoiz jo izan gabe, eta soloak nola egiten ziren jakin gabe.Elkarren arteko ulertzea azkarra izan zen, zorionez, oso adin ezberdinetakoak izan arren (ni hernandeztarrak baino lau urte nagusiagoa naiz, eta nire anaia txikia ni baino hamar urte gazteagoa da, orduan 15 urte izango zituen). Musika bera entzuten genuen, 1980ko hamarkada amaierako AEBetako posthardcore, powerpop eta garai hartan musika alternatibo gisa ezagutzen zen guztia (indie terminoz izendatu baino lehen). Horri guztiari abeslariaren txikitako erreferentziak eta nireak gehitzen badizkiozu (Beatles, Beach Boys, Byrds eta abar), erraza izan zen elkarrekin ikastea, literalki tutik ere ez genekielako.Gure izaera obsesiboa ere aintzat hartzeko faktorea izan zen, asko entseatzen baikenuen, eta kontzertuak nonahi egiten genituen. Hala, urtebete igaro eta Munster diskoetxeak disko bat grabatzeko deitu zigun!Munster zigiluarekin lau disko grabatu ostean, bosgarrena Houston Partyrekin grabatu zenuten, taldea erreferentzia bihurtu zen Espainiako indienoise eszenan. Nire ustez, halere, profil asko popzaleago bat zenuten: Big Star, Teenage Fanclub… Posieseko 25Ken Stringfellow, hain justu, zuen disko bat ekoitzi zuen.Bi urtean, Espainian ezerezetik “eszena indie” bat sortu zen, genero horretako fantzineek eta aldizkarien ondorioz, eta imajinatzen dut sorrera horretan zerikusia izango genuela, etiketa horrekin sekula eroso ez egon arren. Jarrerari dagokionez, gehiago identifikatzen ginen Los Enemigos edo Cancer Moon taldeekin, elkarren lehian jardun behar genuen taldeekin baino.Garai hartan entzuten genuen musikan aipatu dituzun taldeak ziren, literalki; pop taldetzat geneukan geure burua. Eta Posiesen oso fanak ginen, eta batek daki zer delaeta, Munsterretik deitu ziguten Ken S. gure disko bat ekoizteko prest zegoela esateko, eta ziztuan joan ginen!Urteen poderioz, nahiko txarrak ginela uste dudan arren, urte dibertigarriak izan ziren, eta nahiko produktiboak, gaienera. Nire kasuan ez zuen askorik iraun, 1996ra arte. Urte horretan nire buruak “nahikoa” esan zuen, bizitza bikoitz nahikoa eskizofrenikoa baineukan: astelehenetik ostiralera, exekutibo eta asteburuetan, berriz, hondakin humanoa.Nik uste dut oihartzun gehiegi eman ziotela eszena hori, batez ere hedabideek, eta ekarpen gutxi egin zuten taldeak gehiegi goraipatu ziren, eta funtsezko talde askok, berriz, ez zuten merezi zuten arreta lortu, tartean, Cancer Moon edo Los Bichos.Taldeen maila ez ezin oso altua, arrazoia duzu, guk ez geneukan ideiarik ere, eta erditik gora geunden… Baina, era berean, gauza asko gertatu ziren: aretoak agertu ziren, talde asko eratu ziren, ezena bat ere osatu zen, eta horren guztiaren ondorioz, kanpoko talde ezezagun asko etorri ziren jotzera.Eta egia da 1980ko hamarkadatik zeuden taldeei bizkarra eman zitzaiela, inorena ez zen lurralde batean gelditu baitziren. Lehen aipatu dizudanez, ez geunden testuinguru honekin ados. Izan ere, Cancer Mooneko gitarra Jon Zamarriparekin hitz egitea lortu nuenean, itxuraz hurbilgaitza –hark bai zuela musikari haloa, eta ez guk, oso tipo atsegina suertatu zitzaidan, eta gure diskoko gitarralana nahikoa ondo zegoela esan zidan; suhiltzaileei deitu zioten lainotik jaitsi nintzaten.Musikatik biziko zinetela pentsatu zenuten uneren batean? Sasoi hartan, gainera, egungo industriaegitura musikal guztia sortu zen, areago Bartzelonan.1994an behitzat, bi taldekide musikatik bizi ziren. 90 kontzertu baino gehiago egin genituen, disko bat eta minilp bat argitaratu genituen, autoreak, royaltiak… bizitzeko adina ematen zuen. Kontua da oso zaila dela erritmo hori mantentzea, nire kasuan, ezinezkoa zen.Industriaegituraren harira, guztia eratu zen momentuan izan ginen: eszena, jaialdi handiak, birazirkuituak… Baina zoritzarrez droga gehiegi hartzen pop pilulaknituen, edo mozkorrik nengoen, edo tontotuta ezertaz ohartzeko. Kantu berriak egitea eta jotzea baino ez zitzaigun interesatzen, eta asteburuan parrandan aritu.Egungo munstroak gure inguruan hazi ziren, baina ez nintzen ia jabetu. Bi adibide emango dizkizut: Primavera Sound jaialdiaren sortzailea gure orduko managerra zen, inoiz nahikoa baloratu ez den eta apalegia den Serapi Soler. Serapiren hasi zen guztia! Bigarren adibidea Los Planetasi buruzkoa da, sekula ez zitzaizkigunak gehiegi gustatu. Gogoratzen du Luis Calvok, zeinarekin Elefant diskoetxearekin plazaratutako EP bat egiteko elkarlanean aritu ginen, Madrilera joaten ginenean, haren bulegora eramaten gintuen, eta bere zigiluaren erreferentziak oparitzen zizkigun, promoziorako aleak. Bada, Los Planetasen lehenengo lana, Super 8, baztertu egin nuen. Ze lerdoa izan nintzen; egun dirutza balio baitu! Behinola esan zenidan emazteak Nando Cruzek idatzitako Pequeño Circo. Historia Oral Del Indie En España liburua oparitu zizula, eta irekin ere ez zenuela egin. ¿Noiz hasi zinen 1990eko urteetako musikarekiko interesa galtzen?Ez da erabateko egia, azkenean, gutaz idatzitako kapituluak irakurri baititut, eta egia esan, nahikoa ados nago Cruzek.Parkinsonen geundela, tokiko eszenan gertatzen ari zenaz aspertu ginen, bai eta kanpokoaz ere. Talde eta soinuak deskubritu nahi genituen, 1960 hamarkadakoak batez ere. Gero, taldea utzi eta power pop estiloko talde garaikideetan paratu nuen arreta. Behin ezkonduta, Los Angelesera joan ginen, David Bashen International Pop Overthrow jaialdiaren lehenengo edizioetako bat ikustera, zeina gerora, Erresuma Batuan egiten hasi zen, Liverpool hirian uste dut. Anaiaren The Libs taldean jo ondoren, power pop talde bat eratu zuen, Los Inéditos. Talde horrekin hamar urtez egon nintzen jotzen; duela bi urte, hain justu, jotzeari utzi diogu.Eta aurrekoari lotuta, nola hasi zinen soinu zaharretan ikertzen? Asko interesatzen zait jakitea nola hasi zinen musika afroamerikarreko single originalak biltzen, northern soul estiloa sutsuki maite duen ohiko moda izan gabe.Lehen aipatu dudanez, soinu “zaharrak” betidanik izan dira hor. Une batzuetan gauza garaikideetan jarri dut arreta, baina ez da ohikoena izan 27nire bizitzan. 1970eko hamarkadan Beatles, Zombies, Who, Small Faces entzuten nituen, mod mugimendua zer zer jakin gabe. 1980ko hamarkadan, nerabea nintzenean, inguruan nuen guztiari bizkarra eman eta Irlandako eta Eskoziako folka entzun nuen, eta gero, 1970eko hamarkada hasierako rock progresiboan sartu nintzen, kraut alemaniarra… betiere nire bolara.2000 urtean, baina, power pop zale amorratua nintzela, 1960ko hamarkadako talde bitxiak jasotzen zituzten bildumetara engantxatu nintzen: Rhino, Sundazed, RevOla… eta hortik beste aldera egin nuen jauzi: Goldmine, Kent, Ace… ia ohartu gabe musika beltza biltzen nenbilen.Behin mundu “zahar” horretan sartuta, zer izan zen gehien erakarri zituena, erreferentziazko bildumazale bihurtu arte?Aipatutako bildumetan sartuta nenbilela, nire ohiko tabernan, Barbara Ann, Alberto Valle R&B eta soul festak egiten hasi zen Boiler izenpean. Singleak pintxatzen zituen, originalak eta hori guztia. Eta egoeraz erabat jabetu gabe, single originalak biltzen nengoen eta nire kabuz ikertzen, beti egin dudan moduan, eta azkenik nire bilduma ondu nuen, eta nire betiko tabernan pintxatzen hasi nintzen. Horrekin batera, mundu honek nola funtzionatzen zuen ikasi zuen, zeina honela labur daitekeen: “Ez zara moda? Ez zara nire interesekoa”.Dakizunez, nik ere rhythm & blues, soul, latin.. singleen zalea naiz, eta nire background ez da batera moda, hardcoretik askoz gertuago bainago. Bestalde, oraintsu lagun batekin hitz egiten nengoela, diskoen inguruan, esan nion, egun, diskoekiko eta musikarekiko nuen harremana erabat emozionala dela; lehen, berriz, lotura entziklopedikoagoa nuen. Beraz, nire kraut estiloko disko guztiak saltzeko gai naiz, lortutako sosekin boogaloo single sorta txikia eskuratzeko. Lagunak erantzun zidan adinean aurrera egiteak horrelakoetan eragina baduela, gauza bera gertatu zitzaiola arropekin eta hainbat arropa saldu zituela. Zure kasuan diskoekiko eta musikarekiko grina aldatu al da urteen poderioz?Aipatzen duzun emozionaltasun hori nire kasuan beti izan da horrela. Ez dut inoiz diskorik erosi “edukitzeko”, baizik eta lehenengo eta behin “ikasteko” eta azkenik, diskoekin “maitemintzea” lortzeko. Beti bilatu izan dut ondo pop pilulaksentiarazten nauen kantua. Sarritan erosi itsuitsuan, internetik ez zegoenean, baina ez naiz saiatu talde baten diskografia osatzen, disko zehatz bat ez bazitzaidan gustatzen.Eta orain dela gutxira arte nire harremana bildumazaletasunarekiko metagarria bazen ere, uste dut disko bakarra baino ez dudala saldu, duela hiru edo lau urte, Mecanoren lehen LPa, dirutza izugarri eskaini baitzidaten. Diru eskasiaren ondorioz, eta diskoak biltzen jarraitzeko asmoz, nire bilduma saltzen hasi naiz, bilduma hori elikatzen jarraitu ahal izateko. Trauma handia izan zen hasiera, baina ikasi dut ezin dudala guztia eduki, gutxienez singleen kasuan. Hala, gustatzen ez zaidana edo entzuten ez dudana, bilatzen ditudan singleak eskuratzeko erregai bihurtzen da.Horren harira, hitz egin dezagun single originalen prezio izugarriez. Zer dela eta dira hain garestiak? Espekulazioa? Biniloaren burbuila? Zaharkinez ari gara?Honi guztiari zer irizten diodan azaltzea ni esalditan oso zaila da. Mugitzen naizen munduan, 506070 urteetako musika afroamerikarraren bildumazaletasuna, festetan pintxatxeko, edo bestelako ekitaldietan, erraza da ulertzea prezioek gora egin izana. Munduan gutxi bagara ere, bota ni bezalako 10.000 gaudela, eta disko jakin baten 20 kopia ezagutzen badira, eta gutariko batzuk izan nahi dugunez, zaplaztekoak bermatuta daude.Dena dela, eta ez naiz gehiago luzatuko, uste dut egun, badagoela egoera berezi bat northern soul eszenan jartzen diren diskoetan: festa horietan “punters” ziren hainbat britainiar erretiratu egin dira, pentsio oparoekin eta ardura familiar txikiekin (haur jada nagusiak, eta abar), eta bizi osoan dantzatu dituzten diskoak erosten ari dira tokiko DJ bihurtzeko, eta horrek inflazio efektu nahikoa basatia ekarri du.Niri, egia esan, bost axola. Badakit ez dudala sekula disko hau edo bestea edukiko, baina betidanik interesatu izan zait entzun ez dudan eta hunkitzen nauen hori bilatzea, eta sarritan gertatzen da disko horiek garestiak direla, ezezagunak direlako, bere garaian ez zitzaielako kasurik egin, eta abar.Maiz erabiltzen den esaldia da “eszena ez bada berritzen, diskoak ez zaizkio inori interesatuko eta nire bildumak ez du inongo baliorik izango”. Hori ez da sekula gertatuko. Bere garaian egin ziren disko originalak baino ez dira egingo, ahaztutako biltegietako, irratietako, aitonaren ganbarako, eta abarreko stockak agertu arren. Egin zirenak egin ziren, eta egon daitezkeen argitaratutako kopiak baino askoz bildumazale gehiago izango dira.Eta bai, diskoak gero eta gehiago ari dira zaharkin bihurtzen. 1956ko disko batek egun 60 urte ditu. Bere jabeek ondo zaintzen badituzte, 100 urte izango diru eta berdinberdin entzungo da. Formatu perfektua da; CDak denboraren poderioz ez dira entzuten, 29mp3ak hondatu egiten dira, eta abar. Diskoek iraungo dute.Imajinatzen dut interneten ondorioz erosteko eta saltzeko modua asko aldatu dela. Nolakoa izan da aldaketa hori? Lehen non erosten zenituen diskoak?Haur/nerabe nintzenean, diskodendetan erosten nituen. Lehen asko zeuden. Auzoko dendatik hasi nintzen, asteko diru aurrezten nuen litxarreriak erosi beharrean. Nagusiagoa nintzenean, hirigunera joaten nintzen disko inportatuak saltzen zituzten dendetara, lantzean behin dendari atseginen bat aurkitzen zenuen. Horri guztiari Enciclopedia de la música rock bilduma gehitu behar zaio. Gero fantzineak etorri ziren, atzerrira eginiko bidaiaren bat, eta abar. Horrela lortzen zenituen pistak, bilatzen jarraitzeko.R&B/soularen munduan sartu nintzenean, internet zegoen; beraz, erromantizismoaren zati bat galdu nuen, lantzean behin, dealer zaharren batek makinaz idatzitako zerrendak oraindik jasotzen ditudan arren.Nire erosteko sistema, bestalde, beti da bera: entzun, eta gustuko badut, bilatu egiten dut. Ebay, Discogs, Musicstacks eta egun, Facebook, bidaiak, denda birtualak, Youtube, denda fisikoak, dealer indibidualak… guztiak mundu osoan barreiatuta. Niretzat oso dibertigarria da. Hori bai, ordu aaaaasko sartu behar dira.Anekdota piloa daukat, oso pop pilulakkuriosoak, baina online bidezkoak ez dira asko, batez ere disko garesti bat merke eskuratzen duzunean. Hala, duela hiru edo lau urte, 700800 dolarreko bat aurkitu nuen AEBetako emakume zahar batek ebayn 3 dolarretan saltzen zuen sorta batean. Imajinatzen dut beste inork ez zuela ikusiko. Emakumeak AEBetara baino zuen bidaltzen paketea; hortaz, lotea AEBetan zegoen lagun baten etxera bidaltzen eskatu nion, 5 dolarreko gastua, eta handik nirera. Kostu osoa, 20 dolar.Internetetik kanpo, AEBetara egindako bidaietan prezio onenean dauden gauzak lortzen dira, baina superpagotxak aurkitzea ja oso zaila da. Hemen, nire etxetik 500 metrora dagoen “punt verd” birziklatzesaltoki batean, sarritan joaten gara bertara, mahai baten 1960ko hamarkadako 200 single espainiar onak aurkitu nituen; ziztuan eraman nituen etxera. Horrelako batailatxoak asko dira, denok daukagu baten bat kontatzeko; eta gutxi batzuek, berriz, asko.Bestalde, sentitu al zara inoiz materialismoaren esklabo, zure kasuan 45en morroi?Ostia, galdera hau oso filosofikoa da. Esklabo diozu? Gure existentzia honela dago muntatuta: Xahu ditzagun, irudika ditzakegun forma guztietan eta lehenbailehen, irabazten ditugun sosa gutxiak, eta senti gaitezen zoriontsu, horrela, ondo alienatuak, 31kasta elikatzeko. Ni utz nazatela nire diskoekin; beste guztiak niri bost.Rhythm and blues DJ gisa zara ezaguna, baina zure Youtube kanalari begirada bat bota ostean argi dago askotariko musikak dituzula gustuko, eta estilo anitz jartzen duzula.Bai, jakina. Zazpi hazbeteko formatuan musika afroamerikarra biltzen dut gehienbat: r&b, jazz, soul, funk, modern, eta abar, baina baita latin ere, edozelakoa; musika jamaikarra, garagerock, power pop, r’n’r…Diskoak jartzearen harira, Madrilen diskodenda bat zuzentzen zuen mod sutsu batek kontatu zidan oraintsu mila euro inguru gastatu zituela single batean, eta gero garagardoz busti zuela estatuko allnighter garrantzitsuenean, 60 euroren truke. Azkenean, single garesti guztiak saldu zituen. Single originalen bildumazaletasunak dirugalerak baino ez dakartza?Biltzeak sosak galtzea (edo, agian, inbertitzea) dakar, salerosketan jardun ezean. Bestalde, gure zirkuituan pintxatzeak ez du sosik ematen. Erosten ditugun diskoen balioa ez dute sekula pintxadek konpentsatuko, jakina. Ez dut uste honetan inor sartzen denik dirutza jasotzeko; eta horrela bada, animo laguna!Zeintzuk dira zure 45 preziatuenak?Egia esan, ez dakit. Guztiak, bakoitza bere momentuan. Harremana lortu badut disko batekin, niretzat preziatua da. Gero salduko badut ere, lotura hori betiko geldituko da.Eta 45en mundua ezagutzen ez duen norbaiti zein disko gomendatuko zenioke, harengan zirrara pizteko?Heldua bada eta mundu hau ezezagun bazaio, ezinezkoa da harengan zirrararik piztea. Gauza hauek apurka sartzen zaizkigu. Bildumazaletasunean hasten diren gazteei beti esaten diet gauza bera, pazientzia izateko, diskoen prezioekin desesperatu egiten baitira. Eta ez ordaintzeko diskoak balio duena baino gehiago ere esaten diet. Nahi duten hori ez badute lortzen, beste bat etorriko da; makina bat daude. Belarriak irekitzeko, irizpide propioa izateko eta ez gehiegi gastatzeko azpimarratzen diet. Nik haien adinarekin ez nuen ezta musika beltzik ere biltzen. pop pilulakAbstrakzioaren aitzindaria: Hilma af KlintGoizalde Landabaso 33Arte liburuetan abstrakzioaren hastapenen bila bagoaz hiru izen azalduko zaizkigu, hiru gizon: Vasily Kandinsky, Piet Mondrian eta Kazimir Malévich. Hizki larriz idatzitako artista hauek izan omen ziren, beraz, abstrakzioaren aitzindariak. Horrela dio historia ofizialak. 1910aren inguruan Kandinskyrekin hasi omen zen abstrakzioa. Margolari errusiarrak hasiera haietan argi utzi bide zuen zer nahi zuen abstrakzioarekin: bere margolaritzak ikuslearengan emozioa piztu zezan nahi zuen. Sentimenduak ziren nagusi; sentimenduek bidera zitzan ikusleak nahi zuen margolariak. Kandinsky handia, aitzindaria omen. Baina ordurako suediar margolari ezezagun batek, emakumezkoa, Hilma af Klintek, ehunka margolan margotuak zituen.Gizona izan balitz Hilma af Klinten lanak ezagunagoak ziratekeen? Beharbada, bai. Izan ere familiak margolariaren zaletasuna ezagutzen bazuen ere, ez zion garrantzi handirik eman. Izeko zahar eta zoroaren erokeriak ziren haiek. Emakume kontuak. 1986an AEBetako Los Angeles hirian emakumezko suediar ezezagun baten margolanak erakutsi zituzten: Hilma af Klint (18621944). Txundidura erabatekoa izan zen. Non egon ziren ordura arte margolan hauek? Zergatik inork ez zituen atera? Zergatik inork ez zion suediar honen lanari zuen garrantzia eman? Emakume zelako? Ulertezina da aipatu ez izana, ezagutu ez izana. Ezaba izana. Baina badu arrazoirik. Hilma af Klint ezkongabea zen eta ez zuen semealabarik izan. Arestian esan bezala, familian zorotzat hartzen zuten, ez bakarrik ezberdina pop pilulakzelako, baita esoterismoarekin lotutako jarduerak maite zituelako. Praktikatzen zituelako. Garaiz kanpo jaioa zen. Hau gutxi balitz Hilma af Klintek hil aurretik (1944an 81 urterekin) agindu zorrotza utzi zion lobari: hil eta 20 urte igaro baino lehen ez zitzan lanok erakutsi 1.200 margolan haiek ostenduta geratu ziren. Egileak, izandako esperientzian oinarriturik, gizartea bere lanak ezagutzeko prestatuta ez zegoela pentsatu zuen. Gainera emakumezkoa zen. Emakume kontuak. Bere ondarea: 1.200 margolan izugarri eta zirriborroz beteriko 125 koaderno.1887an Stockholmeko Arte Ederretako fakultatean ikasketak amaitu ostean pintatzen hasi zen Hilma af Klint. Arte ikasketak egin zituen lehenengo emakumetariko bat izan zen Suedian, eta beharbada Europan. Paisaia eta naturarekin lotutako margolanak egiten hasi zen Stockholmeko Kungstraedaarden auzoko etxebizitza batean. Jazoera batek, baina, dena aldatu zuen: Martina izena zuen ahizparen heriotzak. Oso oso hurbilekoa zuen ahizpa eta bere heriotzak pott utzi zuen. Esoterismora hurbiltzen hasi zen, eta bere margotzeko modua erabat aldatu zen.Ez zen margotzen zuen emakume bakarra garai hartako Stockholmen. Beste lau kiderekin batera (Ikasketa sasoian ezagututako lagunak denak) “De fem (bostak)” izeneko taldea sortu zuen. Anna Cassel horietako bat izan zen, Hilmaren lagun handia. Besteen izenabizenak ez ditut aurkitu. Emakume kontuak, ya tu sabes. XIX.mendearen amaieran taldeari ekin zioten. Hamar urte eman zituzten elkarrekin. Espiritismoa egin eta jardueraren eraginpean margotu eta idazten zuten modu automatikoan. 1906.urte inguruan bere lehenengo margolan abstraktuak egin zituen Hilma af Klintek. “Tenplurako margolanak” sorta izan zen, izatekotan, ezagunena. Amaniel izena zuen izpiritu batekedo agindu egin zizkion tenplurako margolanak. Trantzean edo antzerako egoera batean 190 egin zituen. Ongia, gaizkia, emakumea, gizona, erlijioa... gai aniztasuna nagusi izan zen sorta honetan. 35Asko margotu zuen Hilma af Klintek. Bere ondarea itzela da. Beldur zen, baina. Emakumea zen eta sasoi desegokian jaioa. Gizartearen eta bere artean amildegi erraldoia ikusten zuen. Bizitzea egokitu zitzaion garaiko gizarterako aurreratuegia zen. Orduko gizon eta emakumeek bere lana ez zutela ulertzen pentsatzen zuen, goizegi zela. Hamarkada luzez ostenduta egon dira margolanak. Biltegi batean gordeak. Inork ez zuen uste gauza handirik izango zenik. Izan ere, Hilma af Klint bizi izan zen etxea jabea hustera joan zenean ultimatuma eman zien margolariaren ondorengoei: eraman itzazue lanok edo bota egingo ditut. XX. mendeko 80ko hamarkadan bere izena entzuten hasi zen. Erik af Klint, Hilmaren lobak, Los Angeleseko Museum of Arti lanak eman zizkion. Pentsatuko zuen izekoren lan horiek zorakeria hutsa zirela, baina gorde zituen, zorionez. 1986an erakusketa zabaldu zuten Estatu Batuetan. Ostean, bestelako erakusketak izan dira. Ikusle oro harrituta irteten dira erakusketetatik. Txundituta abstrakzioaren aitzindaria izan zen emakume honekin. Ikusiko dugu Euskal Herriko edozein museotan emakume honek egindako lanik? Gurutza ditzagun atzamarrak, etorkizunak edozer ekar lezake eta. pop pilulakMiroslav HolubItzulpena: Karlos Cid AbasoloArgazkia: Alberto Casina 37MikroskopioanHemen ere badira paisaia ameslari,ilargitar, abandonatuak.Hemen ere badira osteak,infanteriasoldaduak.Eta zelulek, borrokalari,munduan dagoen guztiagatikdute bizia ematen.Hemen ere badira hilerriak,loria eta elurra.Eta harrabotsa dantzut,egoera neurrigabeen orroa.Gaueko azken autobusaAzken autobusaren burrunbagauekobizkarrezurkanalarensakontasunean iraungitzen da.Izarrak dardarka ari,lehertzen ez badira.Ez dago beste zibilizaziorik.Soilik izuleun galaktikoametanoaren basean.BataioagiriaJaiotzaeguna, bataioeguna.Giltza emandako penduluerlojua,atea eror ez dadingiltzaz itxitako armairua.Ezkonohea, erlijioutrakista, ardoa udazkeneko ekaitzetanozpin ez dadin. Kapilau beltza zozoa bezain,isipua, abendumeza.Hiru kilo hogei,azal gorrizta, ikterizia apur bat duena,ile alferra. Eta orroa.Bi milioi eta bostehun urteko adina.Zahartzaroan baino ez duguehun gutxi batzuetara murriztuko,gure zelulek ez duteetagehiagotarako ematen.Munduko Poesia Kaierak 18. Susa argitaletxea pop pilulakPretty Olivia recordsPop oldartsuaJulen AzpitarteIlustrazioa: Lander Telletxea 39The Rainyard australiarren A Thousand Days, Star Trip valentziarren estreinako lan homonimoa edo Zelanda Berriko The Wild Poppies Heroine: The Complete Wild Poppies Collection(19861989) azken bi urteetan gehien entzun ditudan diskoen artean daude. Nobedade eta berrargitalpen, hirurek dute zerbait komunean: Alacant hiriko Javier Abad Estevek zuzenduriko Pretty Olivia Records diskoetxeak argitaratu ditu –zigiluaren izenak Javierren alabaren izena aipatzen du. Hala, 2014an, Vicente Prats musikari valentziarraren lehen lana plazaratu zuenetik, gitarra sendo baina dirdiratsuz jositako dozena bat inguru pop harribitxi kaleratu du, guztiak bikainak. Aurten, hain justu, El Palacio de Linaresen Ataque de Amor, The Jangle Band australiarren Edge of Dream eta Juveniliaren lehen lan luzea plazaratu ditu.Hori guztia gutxi balitz, hamabi hazbetekoen kluba abiarazi du 150 bazkideren laguntzaz. Proiektu horren baitan, Young Scum estatubatuarren Zona kasetea berrargitaratu du 12” formatuan. Bost kantu gordetzen ditu. Diskoetxeburuaren hitzetan, “If You Say That kantuak zure bizitza alda dezake eta Sun Drop, une honetan, munduko kanturik onena iruditzen zait”. Eta Javierren iritziaz erabat fido naiz, taldeak aukeratzeko eta diskoak editatzeko gustu aparta erakutsi baitu. Hala, Javierrekin mintzatu naiz jardun biniliko eta frenetiko hori nola kudeatzen den jakiteko.Javier, Pretty Olivia Records proiektu erabat popzalea da. Nola sortu zen zure joera pop hori? The GoBetweens taldearen itzalagatik, agian?Nire pop zaletasuna betidanik izan da hor, nire ustez popa melodiak eta memorian iltzatzen diren kantuak baitira. Erabat “pop” ez diren gauza asko gustatzen zaizkit, baina beti dago melodiarekiko begirunea. Ez dakit: Motown pop ala soul da? Nire aburuz pop da, zalantza izpirik gabe, soula ere baden arren. Eta hala eta guztiz ere, melodia zaintzen duen edozein estilo gustatzen zait.The Go Betweensen harira, zer esango dizut ba, nire bizitzako taldea da, musikaz harago gehien eragin didan taldea da. Haiekin hazi naiz emozionalki, Granten heriotzarekin sufritu dut; jendea bereizi ohi dut The Go Betweensen zale direnen eta ez direnen artean… Finean, seguru Pretty Olivian australiarren influentzia pop pilulakislatzen dela, kar, kar.Eta bota beharreko galdera: nola bururatu zitzaizun diskoetxea abiatzea? Muntatzen hasi baino lehen argi zeneukan nolakoa izango zen ala aldatu egin da martxan jarri ahala?Zigilua zirkunstantzia oso zehatz batzuen ondorioz jaio zen. Langabezian nengoen, hamasei urtez enpresa berean lanean egon ondoren, indemnizazio bat nuen poltsikoan, txipa aldatu behar nuen etapa konplexu baten ostean… Eta emazteak esan zidan: “hau da unea, orain egiten duzu ala ez duzu inoiz egingo”. Esaldia amaitu eta Vicente Prats musikariari mail bat bidali nion. Gainerakoa historia da, kar, kar.Ideia, bestalde, ez da harrezkeroztik aldatu: entzule gisa grinatsu erosi edo entzungo nituzkeen diskoak argitaratzea. Sinplea, baina era berean konplexua. Ez dut inoiz “hazi” nahi izan, edota beste liga batzuetan jolastu; izan ere, nazka ematen didate lehen egunetik intentzio jakin batzuk antzematen zaizkien zigilu txikiek. Hautu hori errespetatzen dut, baina nirea beste kontu bat da. Produktua zainduta plazaratzeko ideia ere ez da aldatu. Nahikoa disko gutxi saltzen dira, beraz, hobe zainduak badira. Prezio baxuen hautua ere ez da aldatu. Honetaz bizi ez naizenez, prezio baxuena egin dezaket, baina biniloen prezioen burbuilarena onartezina da, eta ez dut horretan lagunduko.Horrekin lotuta, zentzurik al du diskoetxe bat abiatzeak Spotify etengabe orroka ari denean? Ideia kamikazea al da? Behintzat familiaren babesa izan zenuen…Galdera ona, ba al du zentzurik? Zentzuaren arabera. Zentzu ekonomikorik ez du, inondik ere. Zentzu “artistikoa”, berriz, erabatekoa da. Nire ustez, musikan euskarri fisikoa garrantzitsua da. Ondo iruditzen zait jendea pozik izatea streamingarekin, baina ni beste esparru batean nago.Proiektu hauek, hala zurea 41nola nire fantzinea, zalearen grinari esker sustengatzen dira; arrazoimenak oso pisu gutxi dauka. Eta horrelakoak, azkenean, desagertu egiten dira. Zer irizten diozu profesionalizatzeari?Zorionez ala zoritxarrez ekonomista naiz. Diskoetxea muntatu nuenean egin nuen lehenengo gogoeta ekonomikoa izan zen. Hainbat zenbaki egin nituen, eta ez ziren ondo atera, bat bera ere; hortaz, ez, ez dut profesionalizatzeko asmorik, ezin dut honetan bakarrik jardun; ahal banu...!Hori esanda, eta barkatu ego une honengatik, zigilu profesionalekin alderatuz, uste dut gauza asko hobeto egiten dituela Pretty Oliviak, gehienbat talde eta ikusentzuleen harremanari eta produktuari lotutakoak.Oraintsu, Roger Shepherdek idatzitak In Love With These Times: My Life With Flying Nun Records liburua irakurri dut. Shepherdek esaten du diskoetxea abiatu eta zenbait urtera nortasun asaldura bati lotutako arazo psikikoa diagnostikatu ziotela, eta gaitz hori ezinbestekoa izan zela zigiluak exijitzen zuen lan frenetikoari aurre egiteko. Zenbat esfortzu eskatzen dizu zuri zigiluak?Hasteko esan behar dizut liburu hori irakurtzeko irrikan nagoela, Flying Non nire betiko diskoetxe kutuna baita.Eta bai, diskoetxeak ahalegina exijitzen du: lanetik berandu etorri ohi naiz, eta familia zaindu eta haiekin egon nahi dut, behintzat lotara joan arte. Hortik aurrera, eta oso nekatuta ez banago, zigiluari lotutako gauzak aztertzen ditut, lo seko geratu arte. Horretaz gainera, paketeak, bidalketak… neuk egiten ditut. Lana da, ezbairik gabe, eta egun batzuetan merezi ote duen galdetzen diot neure buruari, baina gozatzen dut, erabat.Aurrekoarekin lotuta, zigilua abiatzerakoan ereduren bat zeneukan buruan? Nik antzekotasunak nabaritzen ditut Pretty Olivia eta Tenorio Cotobaderen artean; diskoetxe horren ia erreferentzia guztiak eskuratzen ditut. pop pilulakEgia esanda, ez nuen eredurik, agian, 1980ko hamarkadako indie zigiluak, baina ez hertsiki.Tenorio Cotobaderekin egin duzun konparazioak asko pozten nau, egun, munduan dagoen diskoetxe onena baita. Bere erreferentzia guztiak perfektuak dira! Jorgek gustu itzela dauka eta pertsona bikaina da, gutxi dira horrelakoak.Eta bat nator zurekin, profil oso antzekoa duten bi diskoetxe gara, eta zigiluaren kudeatzailearen gustuaren arabera eraikitakoak.Hitz egin dezagun zure diskoez. Zein da gehien kostatu zaizun diskoa eta zergatik?Wild Poppiesena, zalantza izpirik gabe. Zaila izan zen haiek aurkitzea, eta Captured Tracks zigiluarekin erdibana egindako berrargitalpena izan zenez, ez nuen ohiko jendearekin lan egin, eta deskalabrua izan zen: atzerapenak, ez betetzeak… horretaz gainera, preorder aukera jarri nuenez, amesgaiztoa izan zen atzerapena zelaeta haserre zegoen jendeari erantzutea egunero. Asko erre nintzen, eta diskoetxea desegiteko aukera ere aztertu nuen. Azkenik, gauzak konpondu ziren, baina oroitzapen nahikoa garratza daukat.Diskoren bat ez duzu argitaratu etsita?Bada bai, zazpi hazbeteko izugarri bat daukat argitaratu gabe eta masterizatua. Taldea desegin zen eta ez zuten plazaratu nahi izan. Gero, baimena eman didate argitaratzeko; agian, abiatu berri dudan hamabi hazbetekoaren klubeko kideentzat argitaratuko dut, opari. Ez dut esajeratu nahi, baina 7” horrek azken urteetako pop kanturik onena dauka, ikusiko duzue! 43Rainyard australiarren diskoa nire kutunen artean kokatu da. Nola iritsi zinen disko horretara?Niri ere antzera gertatzen zait: nire kutunen artean dago; historiako disko onenetarikoa iruditzen zait. Nire ustez jangle pop estiloaren gailurra da.Rainyard ezagutu eta miresten nuen aspalditik, eta haien bandcampean ikusi nuen argitaratu gabeko hainbat kantu zituztela. Idatzi egin nien eta onartu egin zuten, ezin nuen sinetsi.Nire harridurarako, ez nintzen doinu horien zain zegoen bakarra. Abuztuko arratsalde batean jarri nuen salgai, eta handik bi ordura leku guztietako eskariak nituen! Arabia, Ginea Berria... Egun batzuetan agortu zen, eta jende asko diskorik gabe geratu. Nik ez ditut nire diskoak berrargitaratzen, baina seguru nago norbait animatuko dela etorkizunean.Azken boladan estatuko taldeen diskoak plazaratu dituzu: Juvenilia, El Palacio de Linares eta Star Trip. Estatuko popa berpiztu egin da ala ez da inoiz desagertu?Tira, popa beti egin da hor. Beste gauza bat da gustuko dudan, kar, kar. Egia esango dut, ez dut inoiz hemengo diskoa ateratzeko interesik; hortaz, sorpresa handia da Espainian eginiko hiru disko hain on atera izana. Zintzoki, ustez dut munduan eginiko estilo honetako edozein diskori aurrez aurre begiratzen diete, eta kasu batzuetan kanpokoak baino hobeak dira, bestela ez nituzke plazaratuko.Zein da zure katalogoko perla ezkutua?Bada, argitaratu dudan 7” bakarra, Loor a los Heroes taldearena; egunen batean kultuzkotzat joko da. Bikaina iruditzen zait, baina ez du oihartzun handirik izan.Pop zaletu amorratu zaren aldetik, 12” formatuko kluba abiatu duzu. Zertan datza? Eta nolako harrera izaten ari da?Hobetu pentsatu behar izan nuen beste zorakeria bat, kar, kar, kar. Nik ezin dut nire fan eta bildumazale aldea zigilutik bereizi. Beti ditut buruan izugarriak iruditzen zaizkidan diskoak, eta ez direnak biniloan argitaratu, niri gustatzen zaidan moduan, edo ez dira ezta editatu ere egin. Batbatean, klub bat eratzea bururatu zitzaidan, disko horiek argitaratzeko asmoz, eta abiatu egin dut.7” hazbetekoen klub klasikoekin alderatuz, nire asmoa zen bazkideak aurretik jakitea zeintzuk izango ziren klubean plazaratuko ziren diskoak; alegia, sorpresarik ez izatea.Kontua da, harpidetza prezio baxuegia jarri dudala, 50 euro baino ez dira, 6 disko haluzinagarri jasotzeko (8,3 euro disko bakoitza), baina tira, lehenengo ahalegina da, eta uste dut konfiantza irabazi eta landu egin behar dela.Askotarikoa eta ederra gelditu da: indie pop klasikoa, Young Scum eta Men Only; kamerapop intimista, pop pilulakAndrew Morgan; pop klasikoa eta perfektua, Summer Fiction; mendebaldeko kostaldeko influentziek epeldutako popa, Danny dela Matyr; eta, kolofoia, Richard Hawleyren lehenengo taldearen maisulana.Oso harro nago, eta uste dut harpidetuak zoriontsu sentituko direla sei disko izugarri hauek eskuetan izanda.Harrera, gainera, oso ona izan da! 135 lagunek eman dute izena eta gehienez 150 behar nituen!Zure disko guztiak bandcampen daude nahi beste aldiz entzuteko. Beharrezkotzat jotzen duzu zure diskoak bandcampen egotea? Gai hori dela eta, arazorik izan al duzu talderen batekin?Uste dut diskoak erabat eskuragarri izan behar direla plataforma hauetan, ez ditut inondik ere mehatxutzat hartzen, kontrara. Gainera, bandcampek biniloetan deskargatzeko kodeak sartzeko aukera eskaintzen dizu, bai eta beste ezaugarri batzuk ere, oso interesgarriak direnak hala zigiluarentzat nola artistarentzat.Uste dut artista guztiek ere argi dutela, Tenorio CotobadeBeste diskotzar batJorge Cortesek zuzendutako bigarren diskoetxea da Tenorio Cotobade, egoitza Madrilen duen. 2001etik 2007ra, Ingalaterran, berrargitalpenetan espezializatutako ACE Records diskoetxe mitikoan lanean, Becalmed izeneko zigula abiatu zuen, bai eta zenbait single, EP parea eta lau CD plazaratu ere. “Ace Recordsen diskoak nola egin diren ikasi nuen, eta 2009tik Munster Recordsen egiten dut lan”. Eta nola bururatu zitzaizun izen hori, Tenorio Cotobade?Pontevedra hiritik zenbait kilometrora dagoen herri bat da Tenorio, bertan bizi izan nintzen urte batzuetan; Cotobade, berriz, herrixka horri dagokion udalerria da. Gauza konkreturik gogorarazten ez zuen izen bat nahi nuen, baina niretzat esanguratsua zena. Jorgeri talde hasiberriekin lan egitea gustatzen zaio. “Nahiago dut talde berriekin lan egitea, zerbait ezagutaraztearen sentsazioa atsegin dudalako, gainera, taldeokin lan egitea errazagoa da, zigilu txikia izaki ez dudalako gauza handirik eskaintzeko. Diskoetxearen bigarren ezaugarria argitalpenen erritmo txikia litzateke, urtean disko pare bat baino ez du argitaratzen. “Argitalpenen erritmoa ezagutzen ditudan taldeek markatzen dute edo sor daitezkeen kolaborazio berriek, bai eta nire aurrekontu eta denbora mugek ere”. Hala, aurten, esaterako, disko bakarra plazaratu du, Community Radio australiarren Look Now You’re Cursed, uda honetan gehien entzun 45eta ez didate sekula oztoporik jarri.Amaitzeko, zure zigilua estatuan gertatu den albiste musikal onenetarikoa dela esatera ausartzen naiz, baina uste dut hedabide “ofizialek” ez diotela arreta nahikorik jarri; bestelako hedabideek ordea, fantzine, blog..., bai gerturatu zaizkizula. Zergatik?Eskerrik asko! Begira, nire dezepziorik handiena ukitu duzu, zigilua abiatu dudanetik. Espainiako hedabideen gaia barrez lehertzeko kontua da, zerbait esatearren, azkenean hezkuntza txarreko zerbait baita. Ez zait batere normala iruditzen Star Trip, Juvenilia edo Palacio de Linaresen diskoek ez izatea iruzkin bat ere hedabide espainoletan. Lotsagarria da.Hedabide horietako batzuk ez didate ezta erantzuten ere; hortaz, entzun ere ez dituzte egingo.Guztia da adiskidekeria, kontaktuak, hiri berea bizitzea (gainerakoa ez da existitzen), eta abar. Biziki nazkatzen nauen kontua.Kontuz, guztiak ez dira berdinak, eskerrak eman behar baitizkiot Ruta dudan pop diskoa. “2013an ezagutu nituen, haien lehenengo diskoaren bidez, Serious Magic. Garai hartan ezin nuen disko gehiagorik atera, baina haien atzetik ibili nintzen. Urte haren amaieran, bandcampera kantu berri bat igo zuten, eta berehala jarri nintzen harremanetan, zerbait ateratzeko asmoz. Harrezkeroztik, elkarrekin aritu gara, kantu berriak idazten zituzten bitartean”.Tenorio Cotobaderen markarekin kaleratu zen, iaz, Zebra Hunt estatubatuarren City Sights ere. Lan hori Berria egunkariak plazaratu ohi duen musikakazetarion urteko disko gustukoen zerrendan jarri nuen. Taldekideen arabera, diskoa honela deskriba daiteke: “Jangle kiriotsua eta psikodelia dotorea, garagepopetik, doinu geldo bezain gartsuetara”. “The pop pilulakFinest Kiss blog bikainean entzun nituen estreinakoz, zeinak taldeak bandcamp bidez argitaratutako EPa nabarmendu zuen”, azaldu du Jorgek. “Taldearekin kontaktatu nuen, baina Manic Pop diskoetxearekin ari zirela esan zidaten, single bat argitaratzeko asmoz. Taldeak, baina, kantu bat zeukan eta bigarren bat berriro grabatzeko asmoa zeukan. Hala, gure singlea atera zen (Only way out / Get along bikainaz ari da Jorge, 2013an plazaratua). Gero, diskoaz hitz egiten hasi ginen, eta bira bat ere muntatu genien (Donostiako Dabadaban jo zuten)”.Jorgek poprock garaikideko lan izugarriak plazaratzen ditu eta ohiko hedabideetan oihartzun handirik ez badute ere, edonon eskura daitezke, Munsterrek banatzen baititu. “Urtean pare bat disko ateratzen dudala aintzat hartuz, jabetzen naiz zaila dela arreta piztea. Baina tokiko irrati, blog, fantzine, podcast, eta bestelakoen babesa jaso dut. Ez dira hedabide oso ezagunak, baina jendearengana iristen dira, eta asko baloratzen dira, pertsonalagoak diren aldetik”.Amaitzeko, zer ekarriko digu diskoetxeak etorkizunean?Zebra Hunten lan berria, jada grabatuta dago. Nahastu, masterizatu eta izenburua jarri behar zaio, baina hilabete batzuetan eskuragarri izatea espero dugu. Beste diskotzar bat da!66 aldizkariari, bereziki Edu Ranedori, hasieratik izan baitut haren babesa.Baina gero Star Tripi ez die inork kasurik egiten haien hirian, Valentzian, disko guztiak agortu dituztenean eta jada, ikusentzule asko lortu dituztenean; esaterako, Euskal Herrian.Hori guztia esanda, hedabide idatzietan eta Radio 3 irratian zure diskoak jartzeak ez dizu inolako oihartzunik edo salmentarik ekartzen. Baina izorratzen nau, ez dut ukatuko.Zer ekarriko digu Pretty Oliviak epe laburrean?Tira, orain klubean jardun behar dut, oso ondo doa, eta Juvenilia eta El Palacio de Linaresen diskoak ezagutarazi. Gauza berrien harira, balazta sakatu behar dut.Halere, nire burua ezagutzen dut, eta edozein momentutan haizeak joko dit eta espero ez nuen zerbaiti helduko diot. 47“Pop Pilulak” fanzinearen dealerakBERMEOLumaBILBOAntiMongolia guneaMuga tabernaPower RecordsDONOSTIAGaroa Kultur LabGASTEIZZuloa IrudiaIRUNGun Club estankoaIRUÑEA KatakrakSORALUZEGaztelupe taberna*Etxean jasotzeko: poppilulak@gmail.com pop pilulakHondartzako hamakagudaKoldo Almandoz 49Ez dizugu azalduko zuri, Pop Pilulakeko irakurle kultureta horri zeintzuk diren batzuen eta besteen ezaugarriak. Euskal Herria modcker samarra izan da beti. Mod eta rocker kulturen uztarketa nahiko itxurosoa lortu dugula esan genezake. Artikulutxo honetan interesatzen zaigun gauza bakarra, duela 50 urte pasatxo, asteburu luze batez, Brighton gudazelai bihurtu zuen lehen txinparta hura nola piztu zen azaltzea da.Brightoneko kostaldeko malekoian, moden scooterak eta rockerren naked motorrak pilatzen hasi ziren. Gazteak elkar zirikatzen hasi ziren. Zaharragoak ziren rockarak, moden motorrak haien neskalagunen orrazkerarekin konparatzen hasi ziren. Modek bestetik, tabernetako komunetatik lapurtutako xaboiak eskaintzen zizkieten rockerei. Giroa AthleticErreala derby girokoa zirudien, mod batek hondartzan bilduta zegoen rocker talde bati hartxintxar bat bota zien arte. Harrikoskor hark metxa piztu eta segundo gutxitan parka eta larruzko txupen eztanda gertatu zen. Eta eztanda hartan, hondartzako hamakak metraila bihurtu ziren.Hondartzan oporretan zeuden familiak izututa lasterka hasi ziren. Uhertzean hondarrez eginiko gazteluak berehala honda(r)kin bihurtu. Abandonaturiko parasolen itzalen areaz lohitutako roast beef sandwichak. Iskanbilaren erdian, galduta, zerrikume aurpegia duen haur ilegorri baten negar isila. Eta ostiak. Asko. Ostikadak. Muturrekoak. Eta batez ere ¨hamakakadak¨.1964. urteko maiatzaren 18a. Larunbata. Brighton hiriko hondartza. Eguraldi onak bultzatuta ehunka gazte iritsi dira kostaldeko oporbainuetxe hirira. Horietako batzuk trenean eta autobusean. Beste asko beren motorretan. Bi tribu urbano nagusi existitzen dira Ingalaterran. Rockerak eta modak. pop pilulakZorionez eztanda gertatu zeneko unearen argazkiak ditugu. Liluragarriak dira. National Galleryn zintzilik dauden guda koadroen pareko. Konposizioa, elementuak, erretrataturiko pertsonaien kokapen eta mugimendua. Nahita, ezinezkoa litzateke hain koreografia perfektua sortzea. Gazte mordoa, elkarri hondartzako hamakekin eraso eginez. Semiotikoki azterketa sakona egin liteke: National Galleryn zintzilik dauden XVII. guda pinturetatik hasi eta XIX. mende amaiera XX. mende haserako ismo ezberdinetatik pasa (surrealismoa, dadaismoa, futurismoa,...), XX. mende amaierako protesta ezberdinak aipatzen amaitzeko ( Euskalduna, antiglobalizazio, 15M,...). Burgesen moduan bizi baina proletarioen mitika eta mistika gustuko dugunok ere gertakizun honen irakurketa soziopolitikoa ere egin genezake. Bando ezberdinetan eta etsaiak izan arren, orokorrean modak eta rockerak workingclass xumeak ziren. Eta parkaz edo eta larruzko txupaz jantzitako blue collar ejertzito hau, burgesiaren sinboloa diren hamaka marradun horiek suntsitzen ikustea, sinbologiaz betetako irudia da. Norbaitek arrazoiz esan dezake batzuk besteen kontra suntsitu zituztela hamakak, eta ez zaio arrazoirik faltako, baina hori langileriaren DNAn dagoela ere esan genezake. Pentsa bestela, komunistak vs anarkistak,...Istorio eder honetan falta den hirugarren tribu urbanoa beranduago azaldu zen: Bobbyak. Hipsterren aurretik hipsterra zen polizia azaldu zenean, beren porrek hamakak bezain beste zauritu eragin zituzten. Ehunka atxilotu, dozenaka zauri, labankada larriak. Hala ere, ez zegoen sutea gelditzerik. Brightonetik Hastingsera doan kosta bide osora zabaldu zen asteburu osoaz errebolta.Egunkarietako erredakzioetan, kazetariek eskuak igurzten zituzten. Gertakizunari guda zibilaren kategoria eman zioten. “Erresuma Batuko barne etsaia¨ edo ¨Nazioaren nortasunaren suntsipena¨ bezalako titularrek gazteen degenerazioaz eta droga eta sexuaren eragin lazgarriaz 51hitz egin zuten luzaroan. Ondoren, istiluetan parte hartu zuten gazteei eginiko elkarrizketa asmatuak ( ¨Talking with Mick The wild One¨ ) eta moda edo rockera zaren jakiteko testak argitaratu zituenik ere izan zen. Ohi duten moduan, komunikabideek suari gasolina bota zioten. Gobernuari hondartza borrokaldi hura puztea komeni zitzaion, kontrol soziala estutuko zuten lege eta neurri berriak onartzeko. Eta komunikabideek... beno, badakigu biolentziak bakeak baino egunkari gehiago saltzen dituela.Tira, nire modcker fucker maiteak, artikulutxo hau idazten amaitu ostean, sofan etzan, apaletik Quadrophenia VHS bideo zinta hartu eta playari emango diot. Segidan kopa bat. Zigarreta bat. Beste kopa bat. Beste bat. Gramo erdia. Ze hostia kalera noa! Taberna. Kopa. Kopa. After. Pilula. Zer begiratzen duzu zuk payaso!? Hostia bat. Beste bat. Odola sudurretik behera. Sirena hotsak. Munipak. Kalabozoa. Makinako kafe bero bat. Mantita. Uhmmmm lotara.... pop pilulak Ulli Lust Igor Mercado 53“Gizarte patriarkal zurrunak ez dira leku onak emakumeentzat, oro har”Ulli Lust ilustratzailea da. Vienan jaio zen 1967an , eta 1995az geroztik Berlinen bizi da. Beste emakume bat hainbaten artean, pentsa dezake irakurleak. Bada, ez. Hamazazpi urte zituela, punk izaera eta abentura gosea akuilu, makutoa hartu eta adiskide batekin Italia ezagutzera abiatu zen. Bertan bizitakoa latza izan zen arren adorea soberan izan zuen iraganean arakatu eta bidaia huraren kronika paperera eramateko. Horrela jaio zen 2009an kaleratu zuen Heu teist der letzte Tag vom Rest deines Lebens izeneko nobela grafikoa (gazteleraz, Hoy es el último día del resto de tu vida). Bertan, punk giroa, adiskidantzaren mugak, drogak eta estreinako sexu harremanak giro itogarri eta bortitz batekin nahaspilatzen dira. Ullik berak xehetasun gehiago eman dizkigu emailez. Liburuaren lehen orriek Viena aurkezten digute. Leku deserosoa punkientzat, alafede, biolentzia eta poliziaerrepresioa egunerokoa dirudite. Zein uste duzu zela punkien aurkako giro horren zergatia?Vienako jendea ez da lagunkoia. Vienan bazegoen izpiritu faxista sakona, oraindik dirauena. Zaharrak probokatu nahi genituen eta erraz jarri ziguten. Biolentziaz aparte, nolakoa zen Vienako punk eszena?Imajinatu. Garai onak iraganak ziren (ordurako squat garrantzitsu bat itxi zuten eta eszena zauria ixten pop pilulakzebilen) baina niretzako, herrian hazitako neskato bat nintzen aldetik, punkien itxura hiriko kilikagarriena iruditzen zitzaidan garaiotan. Egia esan, musikak baino, irudiak eta filosofia erradikalak inspiratu ninduten gehien. Gehienentzat punk musika da kultura gazte honen elementurik garrantzitsuena. Niretzako, ordea, musika giroarekin loturiko soinu banda bat besterik ez zen. Ez nengoen betebetean sartuta. Eszena nahiko txikia zenez, erraza zen leku garrantzitsuenetatik ibiltzea eta horren parte izatea antzeko janzkera eramanaz. Nire lagun punkiak sortzaileak izatea desiratzen nuen baina haien bizimodua leku batetik bestera ibili, zurrutean aritu eta noizean behin erokeriak egitera murrizten zen. Dibertimendu nahikoa ni bezalako 17 urteko norbaitentzat. Oso modu irekian hitz egiten duzu zure bizitzaz, baita bizipen zinez gogorrak kontatu behar dituzunean. Era berean, liburuan gauza batzuk kanpoan utzi dituzu, esaterako zure semearen jaiotza.Liburua hitz hauekin amaitzea pentsatu nuen: “18 urte bete eta hamar egunetara nire semea jaio zen”. Horrek, ordea, bertan ez zegoen kutsu moral bat emango ziokeen amaierari. Istorioa itxiko zukeen nolabait eta nik, hausnarketari zegokionez, ahalik eta bukaerarik irekiena nahi nuen. Bestalde, nire semea egun osatzen ari naizen komikiaren parte da. Edonola, zaila izan zen modu horretan mintzatzea? Irizpideren bat erabili zenuen gauza batzuk sartzeko eta beste batzuk bazter uzteko?Komiki dokumental bat iturri zabal batetik hartutako eszenen hautaketa da beti. Istorio on bat egiteko egokiak diren eszenak hautatu behar ditut. Testuingururako garrantzitsuena ez 55dena, hots, istorioak aurrera egitea galarazten duena, kanpoan geratzen da. Eszenak margotzen ditudanean, saiatzen naiz gai lotsagarriekin ez ikusiarena egiten. Familiak edo lagunek irakurri dezaketela ere ahazten saiatzen naiz; nire liburuak ez baitira ez familiarentzat ezta lagunentzat. Zailagoa da identifikagarria den jendeari buruzko gauza pribatuak aireratzea. Eskubide pribatuak ahal bezainbeste errespetatzen saiatzen naiz. Ez dut uste, ordea, lortuko dudanik. Orain egiten nabilen liburuan protagonista batzuei izena aldatu diet, izan ere, ez dira beti ondo erretrataturik agertzen. Komikia edo eszena bat prestatzerakoan aldaera desberdinak imajinatzen ditut. Eszena batek dirdir egiten badu, barruan dago. Istorio luzeago batean, dramaturgia handiaren baitan, eszena horietako batzuk alboratu ohi ditut euren xarma galdu baldin badute.Liburua sexualki oso esplizitua da eta hainbat iritzi plazaratzen ditu genero, matxismo eta askapen sexuala bezalako gaiei buruz. Zein feedback jaso duzu honen inguruan? Aipatzea merezi duen iruzkin feministarik?Emakumeek oro har oso ondo erantzun diote liburuari. Gizartelangile batek komentario interesgarri bat egin zidan. Emakume honek espetxe frantses batean egiten du lan, terapiasaioak zuzenduz bortxatuak izan diren emakumeekin. Parisen liburuak sinatzen nengoela hurbildu zitzaidan saioetan liburua irakurri zutela eta oso lagungarria izan zitzaiela esateko. Zoritxarrez, ez dut oroitzen zehatzmehatz zer izan zen lagungarri. Opresio giro batek zeharkatzen du liburua. “17 urteko emakume honek ez du bakerik ez zintzotasunik aurkituko mundu honetan” gisako pentsamenduak etorri zaizkit burura. Zure liburua Txanogorritxoren bertsio moderno eta ezkor bezala uler daiteke halaber. “Legearen” aurka borrokatu zinen baina ez zen “salbaziorik” izan zure “europar etxe segurura” heldu zinen arte...Gizarte patriarkal zurrunak ez dira leku onak emakumeentzat, oro har. Mafia da liburuko beste puntu aipagarri bat. Film askok mafiaren inguruko mito indartsu bat sortu duten bitartean zure liburuak kontrakoa egiten du. Gainera, zuk margoturiko gizarteak berdin edo antzeko jarraitzeak etsigarria izan behar du.Niretzat dibertimendua izan zen benetako mafia margotzea. Edo mafia horren zatiak, egunerokoan behatzen nuena. Glamour gehiagoko jendea espero genuen. Egunkarietan edo Roberto Savianori irakurtzen diodanagatik, mafia zabaldu eta askozaz arriskutsuagoa bilakatu da. Christine Fren liburua irakurrita eta yonkiekin bizitakoa zinen. Hasieran pop pilulakez zenuen nahi baina azkenean heroina hartu zenuen. Horren inguruan hausnartu al duzu?Ergelkeri piloa egin nituen. Zorionez, mantentzen nuen instintu osasuntsurik eta moldatu nintzen heroina “gustatu ez” zekidan. Eskale, prostituta, yonki, preso ohi eta gisako pertsonaiekin ibilitakoa zara. Zer ikasi zenuen haiekin egon ondoren?Mundua legegabeen ikuspuntutik behatzen. Batez ere, jende ero mordoa ezagutu nahi nuen, istorioak zituen jendea, jende desberdina. Austriara itzultzean punk eszenan murgildu zinen berriz?Bai, lehenengo hilabeteetan. Nire semea jaio ondoren jarduera konstruktiboagoetan zentratu nintzen, artea egiten adibidez. Zer esanahi zuen punkak zuretzako orduan? Eta gaur egun?Jarrera bikaina da nerabe batentzat: errotik agur esan manera on guztiei, 57helduei oldartu eta nahi duzuna egin. Uste dut edonork egin beharko lukeela bizitzan behin. Biziki gustuko nuen punkaren “zuk zeuk egizu” giroa. Anarkista kontsideratzen naiz oraindik eta horrek hainbat gatazka ekartzen dizkit gaur egun, unibertsitatean ditudan ikasleek buruzagi rola betetzea espero baitute nigandik, nik haiek beren erabaki propioak har ditzaten nahi dudan bitartean. Liburua argitaratu ondoren izan al duzu bertan agertzen direnen berririk? Edi ala Carlos euskaldunaren albisterik bai?Carlos maite nuen, oso tipo jatorra zen, yonkia zoritxarrez. Ez dut sekula inoren berririk izan, eranskinean aipatzen dudan punk bat salbu, Roli. Behin agertzen zen testu batean, egunerokoan; lagun baten mutillaguna eta punk musikaria zen. Hogei urte pasa ondoren punka izaten jarraitzen du oraindik eta itzulera kontzertuetan jotzen du noizbehinka. Ez zuen liburua irakurri baina zerbait entzun eta email bidez galdetu zidan ea rol handiago bat jokatzen zuen bertan. Etorkizuneko planik bai punkarekin edo azpikulturekin loturik?Eszena fetitxistarentzako adin egokian nago. Horrek asetzen dit batzuetan datorkidan ilustrazio eroen behar berehalakoa. pop pilulakOstiralero bezalaGotzon Hermosilla 59Ostiralero bezala, lantokitik atera naiz, eta kalea zapaldu bezain pronto sentitu dut asperturik nengoela. Horri itzuri egiterik ez dago, baina denok saiatzen gara geure burua engainatzen, eta ni neu, ostiralero bezala, Aizpeara joan naiz zuzenzuzen. Niretzat, Aizpea etxean egotea bezalakoa da. Bazter batean dagoen aulkian eseri, ukondoak barraren gainean paratu eta hantxe egoten naiz, garagardoak bata bestearen atzetik irensten, txifloak bata bestearen atzetik erretzen, betiereko asperdura madarikatua nire buruan sortzen den lainoan urtu arte zain. Batzuetan lortzen dut, erraza ez da inoiz izaten baina.Taberna gehiago dago, bai; eta zer? Zer ematen didate besteek, hemen aurkitzen ez dudanik? Aurpegi berdinak, musika berdina, irribarre faltsu berdinak, hizketaldi hutsalek ezin ezkuta dezaketen oinaze berdina. Merezi al du mugitzea, hariketa Txominek musika kendu, pertsiana jaitsi eta erratza pasatzen hasten den arte?Horregatik Aizpeara sartu naiz naufragoak oholari eusten dion desesperazio berdintsuarekin, nire betiko lekuan jarri, gau honetako lehenengo garagardoa eskatu, aurreko asteburutik geratzen zitzaidan mitsubishi erdia irentsi eta denbora zelan pasatzen den ikustera prestatu naiz.Ostiralero bezala, iluntzeko bederatziak baino ez, eta dagoeneko frenopatiko baten antza osoa hartu du Aizpeak. Bakoitza bere zoroak bizi; eta kasu honetan, bakoitza bere drogak bizi duela esango nuke nik. Aizpean behintzat erraza da gibela eta garuna zigortzeko orduan bakoitzak zer hautatzen duen antzematea. Gaztetxo haxixzaleak bazterrean daude, mahai baten inguruan jesarrita, begi gorrituak erdi itxirik eta irribarre zozoa aurpegian elkarri hitzik ere esan gabe. Macías eta Figueras, berriz, mozkorti klasikoak dira eta gaur, betiko legez, makatz ederra daroate soinean, patxaranez eta ardo merkez ondua. Zanbuluka, elkarri oratuta, habanerak eta bilbainadak oihukatzen dituzte, eta noiz edo noiz elkarri lotzen dituen besarkadatik jaregin Rezillos “Somebody’s gonna get their head kicked in tonight” (Can’t stand the Rezillos, Sire, 1978) pop pilulaketa txaloka hasten dira, Los Calis edo Sombra y Luzen rumbaren baten erritmoa baldarki markatuz. Lukax ere ondo kakaztuta dago, baina horri speedak askatzen dio mingaina, eta parean fortunatu zaion gizajoari ari zaio belarria jan nahian. Eta Kanka... Kankak tripi bat jan duela egingo nuke apustu, tripak bota arte barre egiteko modu hori ez baitu batere berezkoa.Tere ere badago, jakina, Tere zoroa, beti bezala barra ondoan jesarrita, begirada galdua eta irribarre inozoa ezpainetan. Inork ez dio berbarik egiten, dendenek baitakite burua nahasia duela. Pilula gehiegi, esaten dutenez. Gaur umore onean dagoela ematen du, bere txokoan lasailasai, eta Southern Comfort txupitoak irensten ditu presarik gabe. Nik beste garagardo bat eskatu dut, ea pilularen zapore garratz puta hau ahosabaitik ezabatzen didan.Orduak igaro dira horrela. Noizean behin, baten batek hurbildu eta sua eskatzen dit, edo txokolaterik saltzen ote dudan galdetu, edo Txominek jartzen duen musikari buruzko iruzkinen bat egiten du, tipo honek zarata baino ez dik jartzen, edo Txomin amarikonatzen ari zaiguk, Lou Reed agure txatxu hori ez dik jarri, ba, eta nik baietz esaten diet, edo ezetz, edo berdin didala; berdin dit eta.Macíasek eta Figuerasek desafioa bota diote mahaifutbolean jolasten ari zen bikoteari, eta aitzurraren poderioz pilota non dagoen ere ikusteko gauza ez direnez, galdu egin dute, elkarrekin haserretu eta hanka egin dute tabernatik, handik gutxira berriro itzuli diren arren.Eta jende gehiago sartu da, eta speed apur bat erosten saiatu dira baina gamelurik ez dago, eta hala ere komunerako prozesio amaigabea abiatu da, eta Terek beste Southern Comfort bat eskatu du, eta Kanka ere desagertu da komunerako txango pare baten ostean, eta Txominek Rezillos jarri du, eta Screeching Weasel, Wolfpack, ATR, eta taberna hustu eta bete egin da berriro, eta hori guztia nire begi soraioen aurrean gertatu da, garagardoak edaten eta porroak egiten jarraitu dudan bitartean. Bost axola niri.Patas agertu denean muturra alaitu zaie Aizpeako bezero gehienei. Mundu guztiak daki Patas putakume bat dela, baina oso speed goxoa saltzen du eta horrelako kasuetan dena da barkagarri. Irribarretsu sartu da tabernara, praka estu gorriak pegapega eginda eta larruzko txupan bildua, azken bolada honetan harekin ibiltzen den piltzar ilehori nazkagarri hura aldamenean duela, eta barrara hurbildu eta garagardo pare bat eskatu du. Tentsio une txiki bat egon da Lukaxek komunetik irten eta Patas barra ondoan ikusi duenean. Gauza jakina da azken bolada honetan ez direla oso ondo konpontzen, bisnes kontuak, badakizue... Edozein hiltzeko moduko begirada bana bidali diote elkarri, baina hor geratu da dena, Lukaxek berehala alde egin baitu tabernatik.Orduantxe hasi dira gaztetxoak Patasengana gerturatzen, “ei, Patas, 61katarrorako zerbait baduk?” xuxurlaka, eta Patasek irribarre maltzurra egin du eta “zenbat nahi duzue?” erantzun, begiak eskereskuin jiratuz badaezpada ere, eta ez pentsa ni kuxkuxeroa naizenik edo Patasen istorioak batere axola zaizkidanik, ez da hori, baina beste zereginik ez nuenez, hantxe geratu naiz, nire jesarlekuan, arreta handirik gabe panoramari begira nire garagardoa husten nuen bitartean.Patas komunera abiatu da ogien eta arrainen mirakulua errepikatzera, hau da, speed gramo pare batetik gramo erdiko sei poltsatxo atera daitezkeela frogatzera, eta hor geratu da bere neskalagun berria, zain. Hogeita bost bat urteko ilehori ipurdifrontoi bat da, txarto orraztuta eta okerrago makillatuta, azken bolada honetan Patasi potrozorri baten modura itsatsi zaiona. Ez dut ondo ezagutzen, baina badakit gustuko ez dudana. Harroputz hutsa iruditzen zait. Badakizu; batzuek uste dute zure kuttuntxoa herriko dealer ospetsuena izateak gainerakoei kaka balira bezala begiratzeko eskubidea ematen diela. Izorra dezatela.Tererengana jo du ilehoriak eta zer edo zer xuxurlatu dio. Egia esan, ez dakit zein motatako elkarrizketa izan dezaketen burutik jota dagoen batek eta buruan zerrautsa besterik ez duen beste batek, baina hor aritu dira biak kontukontari minutu pare batez. Eta batbatean eztanda egin du guztiak. Elkarri ileetatik oratu eta zorura erori dira garrasika, eta eurekin batera aulkiak, edalontziak, botilak... zalaparta eta kristal hautsiak nonahi. Inork ez du zirkinik egin aurkari biak banatzeko, ezta Txominek ere, eta neuk ere ez, noski. Hantxe egon gara denok, ikuskizun bitxiari adiadi begira, neska biek elkar ostiatzen eta zarramazkatzen zuten bitartean.Komunetik atera denean sekulako ezustea hartu du Patasek. Bere azukre koxkorra hantxe zetzan, negarzotinka, Terek adatsetik gogor heltzen ziola. Jauzi bitan bertaratu eta lepotik oratu dio Tereri: Hi, urdanga hori, utzi nire neska bakean oraintxe bertan edo muturra birrinduko dinat!Baina Terek ez du ilehoriaren adatsean iltzaturik zuen atzaparra askatu, ezta Patasek lehenengo ukabilkada eman dionean ere. Ederto harrapatuta eduki du, zoroek duten indar harrigarriarekin eduki ere. Patasek kolpe bat eman dio aurpegian, eta beste bat, eta beste bat, “Uzteko esan dinat! Uzteko, zoro alu hori!” orroka, eta Terek, odoletan, tinko eutsi dio ilehoriaren mototsari. “Tipo honek akabatu egingo dik” pentsatu dut, baina ez dut gihar bakar bat ere mugitu. Besteen kontuetan muturra sartzea ez dut gogoko. Diskoa amaitu da, eta Txominek ez du disko berririk jarri. Isiltasuna egin da taberna osoan jaun eta jabe, soilik kolpeek, ilehoriaren uluek eta Patasen orroek urratzen zuten isiltasuna.Tere zoroa ederto ostiatu ondoren, bide horretatik zer eginik ez zuela konturatu da Patas eta beste zerbait pop pilulakotu zaio: Tereren gona laburra gerriraino altxatu, kulero zuriak agerian utziz, eta kuleroetatik beherantz tiratuz motxinari heldu dio, atximurka. Ez dakit minagatik edo lotsagatik izan ote den, baina orduantxe askatu du Terek ilehoria, eta une hori aprobetxatu du Patasek tabernaren zutabeak ere dardarazi dituen belarrondoko ikaragarri batez Tere zoroa tabakomakinaren kontra botatzeko.Hor amaitu da liskarra. Txominek lehenbiziko aldiz ahoa zabaldu eta “ea Patas, nahikoa duk, hartu hire neskalaguna eta hoa buelta bat ematera” esan dio Patasi. Hor atera dira biak, Patas betiko irribarre higuingarria ezpainetan, zinkurinka bestea. Handik gutxira Tere altxatu da. Itxura penagarria zuen: jantziak urratuta eta odolez zipriztindurik, aurpegia ubel, malkotan ito beharrean... Poltsa hartu eta joan egin da.Txominek musika jarri du berriro, eta apurkaapurka ohiko zurrunbiloa hedatu da taberna osora, ezer gertatu ez balitz bezala. Figueras mozkortia hurbildu zait eta, ardohats jasangaitza aurpegira botaz, zera esan dit: Beno, Tere zoroari pottorroa ikusi zioagu behinik behin.Ni komunera abiatu naiz, oka egitera. Mitsubishiek bihotzerrea ematen didate. 63 pop pilulakMadame SatãBrasilgo marikoirik matxoenaIñigo BasagurenDuarte 65Satã, jaiotzez João Francisco dos Santos, Lapa auzoko ikur izan zen 1930ko hamarkadatik aurrera. Homosexuala, beltza, analfabetoa, esklabo familia batean jaioa… Satã Rio de Janeiroko giro kontrakulturalaren sinbolo bilakatu zen hainbat arrazoirengatik: trabesti famatu eta karnabaleko garaile izateaz gain, prostituten zaindari ere bazen, gizon zakar zein polizia tiranoen aurka oldartzen zena. Batzuetan labanaren laguntzaz. Sarritan, esku hutsik, eta capoeiraren teknikak lagunduta, brasildar esklabuen borrokadantza sekretua zena.Bi aurpegi“Batzuetan gizon izan nintzen, besteetan marikoi. Nahiago nuen marikoia izan”. Hitz horiek Satã berarenak dira, bere sexualitateari buruzkoak. Izugarri gustatzen zitzaion Satãri joku hura, bere gizon itxura hegemonikoa altua eta gihartsua zela gogoratu, baita indartsua ere bere sexu joera homosexualarekin eta trabestismorako zuen zaletasunarekin kontrajartzea. Garai hartako gizarte matxistarentzat izugarrizko zartakoa zen. Indarkeriaren hegemonia heterosexualitateari lapurtzea ez baitzen batere ohikoa. Indarrez eta merezimendu osoz irabazi zuen “Brasilgo marikoirik matxoena”ren titulua [A bicha mais macho do Brasil]. Mitoaren jaiotzaSatãri bere irudiaren inguruko kondairak elikatzea gustatzen zitzaion. Horretarako hainbat istorio asmatu zituen, beste kontakizun batzuk apaintzen zituen bitartean. Beraz, ez da batere erreza Satãren ibilbidean egia eta gezurra bereiztea. Horregatik, dikotomia aspergarri hori baztertu eta mitoarekin geratuko gara.Hori guztia João umea zenean hasi zen. Mende berriarekin batera jaio zen Brasilgo familia txiro batean. Bere familiak, esklabotzatik zetorrenak, ezin zituen semealaba guztiak mantendu, eta Joãok zazpi urte zituela, aitak behor bategatik trukatu zuen. 1930eko hamarkadako edozein urteko edozein gau izan daiteke. Rio de Janeiroko Lapa auzoko galtzada zikinak oso argiztatuta ez badaude ere, gertatu berri dena ikusi ahal izan dute lekuko gutxi batzuek. Kale ilunaren bukaeran bi gizon korrika doaz, ihesi. Haiengandik ez oso urrun, putetxe baten atearen aurrean gizon bat dago. 1’85 metroko garaiera. 89 kilotako pisua. Zutunik eta ukabilak itxita. Ihesi doazen bi gizonek Lapa auzoko prostitutei tratu txarrak eman dizkie. Indarkeria erabili dute, fisikoa zein ahozkoa. Hor agertu da gizon luze eta gihartsua. Bere lana, besteak beste, auzoko prostituten zaindaria izatea da. Bere izena: Madame Satã. pop pilulakUrtebetez izan zen gizon horrekin, eta 1908an, 8 urte zituela, ihes egin zuen. Esklabo izateaz aspertuta zegoela esan zuen. Nora ezean ibili zen hainbat urtez, baita tratu onik ematen ez zion emakume batekin bizi ere. Emakume horretaz nazkatu eta 13 urterekin Lapa auzora joan zen bizitzera. Lapa Rio de Janeiroko bohemio, antisozial, marjinal eta outsiderentzako babeslekua zen. 13 urterekin hasi zen mundu horretan murgiltzen, gizartearen bazterrean bizi ziren mota guztietako pertsonaiak ezagutzen eta bere sexualitatearekin esperimentatzen.18 urte zituela, bere homosexualitatea onartu eta horren arabera bizitzen hasi zen, baita Lapako burdel batean lan egiten hasi ere. 1928rako ikuskizunetako aktore hasi zen lanean.Karnabaleko erregina Rioko inauterietan hasi zen partehartzen bere burua trabestituz. 1938an irabazle atera zen, Cecil B. DeMille zinemagilearen Madame Satan (1930) filmaren protagonistaren antzera jantzita. Irabazi eta egun gutxira, Rioko poliziak “errutinazko” sarekada bat burutu zuen Lapa auzoan hainbat homosexual atxilotuz, haien artean ordura arte João bezala ezaguna zena zegoen. Polizietako batek berehala ezagutu zuen: “Zu Madame Satã zara, ezta?”. Orduan erabaki zuen Joãok izen hori erabiltzen hastea. Mozorro bera behin baino gehiagotan jantzi zuen, azken aldia 1941 urteko inauteritan. Baina irudia, ezizena eta mitoa João hil arte mantendu ziren.Patuaren arabera bizi zen kinkiaHori adierazten zuen Satãk, jainkoak erabaki zuela bera marjinala izatea. Horren aurrean bere patua onartzea besterik ez zeukan: horrela jaio bazen, horrela hil beharko zen. Horregatik bizi zen Lapa auzoan. Horregatik bizimodu bohemio eta outsiderera leialari lotzen zitzaion. Homosexualitate zein biolentziarekiko zuen zaletasuna naturaltasun osoz onartu eta haien legeen arabera bizi zen. Asko gustatzen zitzaion labanak erabiltzea, haien distira. Metalaren laguntzaz etsaiaren odola borborrean ateratzea. Baita borrokatzea ere, esku hutsik eta capoeiraren mugimenduez lagunduta, koreografia oldarkorrak burutzea. Haren arbasoei esklabisten aurka aritzeko baliagarria zitzaiena poliziaren aurka erabiltzea. Asko gorroto zituen polizia eta poliziagizonen jarrera. Eta horren aurrean ez zen isilik geratzen. Bere poliziatxostena mardula zen: hiru homizidio, 9 eraso “baino ez” eta 3.000 borroketatik gora leporatzen zizkioten. 29 epaiketa izan zituen: 19 absoluzio eta 10 kondena. Guztira 27 urte eman zituen kartzelan; espetxeibilbidea poliziagizon baten heriotzarekin hasi zuen.Hori guztia 1928an gertatu zen. Satãren esanetan, ez zen bera izan tiro eman ziona: “Kasualitatez 67errebolberra nire eskuan zegoen, eta tiro egin zuen”. Poliziagizona ez zuen balak hil, “jainkoak baizik”.Gerard Pereire konpositorea punzoi batekin hil izana ere leporatu zioten. Madame Satãren aburuz, tipoa taberna batean probokatzen ibili omen zen. Modu txarrean eta errespeturik gabe kitzikatzen. Satãk paperak galdu, ukabilkada bat eman eta tipoak buruarekin lurra jo zuen. Kolpearen ondorioz, Pereirek bizitza galdu zuen. Gure protagonistaren esanetan, ez zen kolpeagatik hil, baizik eta medikuaren arduragabekeriagatik.Leporatu zioten beste hilketa bat polizia sarjentu batena izan zen. Sarjentu honekin borroka bat izan eta poliziak sei tiro bota zizkion Satãri. Bizirik atera zen, tabernatik irten, eta poliziaren atzetik joan zen. Bertsio ofizialaren arabera, Satãk laban batekin hil zuen. Azken horren arabera, polizia ihesean zihoala hesi batekin topatu eta urradura larriak pairatu zituen bere gorputzean. Egia bata edo bestea izan, sarjentua ebaketa larriekin aurkitu zuten lurrean botata, odolustuta. 40 puntu eman bazizkioten ere, hil egin zen.Kartzelan eman zuen denboran brasildar kriminal ezagunekin bizi izan zen, giro kontrakultural eta marjinaletan heroiak edo mitoak zirenekin. Horrek Satãk ospea handitzea ekarri zuen. Burutu zituen ihesaldi ahaleginek, gainera, mitoa elikatu zuten.Egia eta gezurraren gainetik, mitoaSatã asfaltoan jaio zen, Brasildar kontrakulturaren mito bilakatzeko. Era guztietako estigma sozialen kontra aritu behar izan zuen. Beltza zen, pobrea eta homosexuala. Ez dira baldintza atseginak inorentzat, inon, are gutxiago XX. mende hasierako Brasilen. Brasildar gizarte kontrakulturalean arrasto ahaztezina utzi eta genero dualitatearen gainetik gailendu zen Madame Satã, herrialdeko marikoirik matxoena izateko. pop pilulakLos PatosGaltzaileei justiziaXabier Sagardia 69D onostiako Beltza Records denda eta zigiluko buru Luis Beltzak arkeologia musikalaren eta Gipuzkoa zein Donostiako lur azpiko historiaren berreskurapenean sekulako lana egin du. Hala, 1980ko hamarkadaren hasierako hainbat galtzaile ahanzturatik atera ditu. Talde horien lehen maketak edota zuzenean grabatutako kantuak bildu eta edizio oso mugatuko binilo txukunetan argitaratu ditu. Badago nostalgiatik asko (Beltzak berak aitortutakoa), eta nostalgiatik abiatuta dokumentu oso estimagarriak ekarri dizkigu musika zaleoi, bere garaian taldeok (Basura, No edota AntiRegimen) ez baitzuten diskorik argitaratu. Banda horien artean ordea, badago bat bereziki maite dudana: Los Patos.1980ko hamarkadaren hasieran oso zaila zen disko bat argitaratzea; Arrasateko RIPek adibidez, urte luzez jardun ostean lortu zuen azkenean LP bat argitaratzea, noiz eta 1987an, Basati Diskaken eskutik. Kasetezinten garaiak ziren, maketenak, zale batzuek eskugrabagailu baten bidez kontzertuak erregistratzen zituztenekoak. Los Patos ez ziren salbuespena izan. Cambio de aires izan zen disko batean argitaratzea lortu zuten kantu bakarra, Gipuzkoa Star 82 bilduman, hain zuzen ere. Baina sekulako soinua zeukaten, kementsua, punknewwave erara, Paul Weller eta enparauek anfetaminaz lepo joko balute bezala, edo horrelako zerbait. Revival mod soinuaren trazak hartzen ahal zaizkio, finean, punka baino ez zen gazte parkadun horiek egin zutena. Los Patos taldea Alberto, Txenan, Kikillo eta Microk osatu zuten 1980. urte aldera. Ez zuten zorte handirik izan. “Kontzertuak jotzeko oposizioak egin behar dituzula dirudi”, kexu azaldu ziren Muskaria aldizkariko 21. zenbakian (1984ko maiatza). Ordea, Lasarteko Autodromoan Dr Feelgoodek eskaini zuen kontzertua ireki zuten.Hauxe mundu modernoa da / zein tentel mota uste duzu naizela?/ Uste duzu ezer ez dakidala mundu modernoazThis is the Modern World (The Jam) pop pilulakDonosti ya huele izenpean argitaratu du Luis Beltzak haien ondarea. Hamaika kantu guztira, hamar hazbeteko dotore eta erakargarri batean bilduta. Arestian aipatutako Cambio de aires doinuaz gainera, haien maketako kantuek eta zenbait zuzenekotan grabatutakoek osatzen dute diskoa. Garaiko Los Elasticos taldeko Perretek Donosti ya hueleko barneorrian adierazi duenez, “grabaziook entzunda, zorte hobeagoa merezi zutela konturatzen zara”. Diskoaren diseinu grafiko bikainak ere aipamen berezia merezi du: Roskow da egilea. 1980ko hamarkadaren hasieran elkargune zuten Donostiako Bowie tabernaren kanpoaldea agertzen da, eta mod estetika daramaten gazte batzuk hizketan, erretzen eta edaten. “Toda la vida la pasamos, encerrados en un atro, con los vicios más comunes (...) pero el Bowie ya huele, pero el Bowie ya cansa”, diote (gutxi gora behera) izen bereko kantuan.Perrete baino sutsuagoa da Luis Beltza: “Gaur egun modernoen artean sekulakoa izango zen taldea ari zara entzuten, gauzarik coolena, Franz Ferdinand kakaputza dira Los Patosekin alderatuta, esango luke batek baino gehiagok. Justizia egitekotan, nire ustez, The Jam, The Clash, Talkin Heads, Tom Tom Club, Rezillos, Buzzcoks, Undertones... taldeekin alderatzen ahal ditugu bakarrik”.Los Patosi, onak izanagatik, garai zailak egokitu zitzaizkien zuzenean jotzeko zein grabatzeko. Horregatik, Luis Beltzak justizia (poetikoa edo ez) egin die hamar hazbeteko honekin. Edonola ere, Nuevos tiempos haien abestiaren izenburuak dioen bezala, “ahateek” garai berriak bizi izan zituzten eta gaztediaren halako ernaberritze egun mitifikatuaren lerro labur bezain interesgarriak idatzi zituzten. Luis Beltza: “Duela 20 urte, Donostian, modernoa izatea eta musika egitea undergrounda zen”. poppilulak@gmail.com/poppilulak@poppilulak

2023-12-01

Arraunaren_Xarma_18_19

Arraunaren xarma Xabier Castrillon 2018KO ETA 2019KO ESTROPADAK Eusko Label eta Euskotren ligak Txapelketak eta Kontxako Bandera URDAIBAIHONDARRIBIAZIERBENAORIOSANTURTZICABODONOSTIARRAOND ARROASANPEDROKAIKU PASAIDONIBANETIRANXABIER CASTRILLONARRAUNA EZAGUTZEKO 25 ESTROPADA2018KO DENBORALDIA 2018 BilboMarkos SodupeBilboAbandoko tren geltokiko beiratea. Gaspar Montes Iturrioz margolariak diseinatu zuen Munduko arraunlari guztiei, Rene Thiare arraunlari gazteari bereziki. Lehen argitaraldia: Donostia, 2019ko apirilaren 20an Berrikusita: Donamaria, 2021eko uztailaren 3an Lege gordailua: LG D 00129 2022 EGILEA: Xabier CastrillonTESTUEN EGILEAKSarrera: Xabier CastrillonHausnarketagileak: M. Abrego, G. Aginagalde, O. Aldai, B. Aldefatah, R. Alkain, M. Amunarriz, G. Arrese, I. Arruti, N. Arzalluz, I. Azkonobieta, M. Bergara, E. Bilbao, J. Castrillon, X. Castrillon, A. Encinas, I. Errasti, P. Emarruzpe, J. Eseberri, J. M. Etxabe, G. Etxeberria, Fede van Lacke, J. Fernandez, J. Flavio, I. Goikoetxea, J. R. Iruretagoiena, M. Orbañanos, L. Lopez, M. Kaldecora, I. Karrera, A. Kolunga, A. Manterola, I. Marizkurrena, A. Perez Karkamo, X. Prieto, A. Puertas, M. J. Ribot, J. Salsamendi, B. San Jose, J. Saramago, B. Silva, J. Zunzunegi. Liburu honetako testu zein argazkien eskubideak egileenak dira.Liburu honen edukiak kopiatu, moldatu, zabaldu eta argitara ditzakezu, gure egiletza aitortu eta baldintza beretan eginez gero.Liburu honetan zenbait argazki inprimatu ahal izateko jasotako baimena eskertu nahi dut.Copyrigthtsen jabeekin kontaktatzeko ahalegina egin arren, ezin izan dut batzuen baimena edokreditua lortu. Kreditua lortu ez dudan argazkiren baten jabea bazara, nirekin harremanetan jartzeaeskertuko nizuke.Liburuan zehar agertzen diren ohar guztiak egilearenak dira.BESTELAKOAKZuzenketa lanak: Karlos ZabalaArgazkikredituak: HAE (Hondarribia Arraun Elkartea),Bermeo Arraun Argazkiak, El Diario Vasco,TKE (Traineruen Kluben Elkartea)Argazkilariak: I. Arizmendi, M. Celada, J. LópezDiseinua eta maketazioa: Xabier CastrillonAzala: Xabier CastrillonArgitaratzailea: DigitarteEdizio mugatua: 50 ale 2018KO DENBORALDIA Arraunlariaren logikak gidatu behar du arraun elkarteen bidea: atzera begiratu, baina aurrera egin. AURKIBIDEA ….…….. . Estropaden irabazleak……………………………………………………………….. 38Sailkapena…………………………………………………………………………………. 39Errekor berriak………………………………………………………………………….. 40Estropada eremuen azterketa……………………………………………………. 42TRAINERU TXAPELKETAKXLVII. Gipuzkoako Txapelketa ……………………………………………………. 48XXXIII. Euskadiko Txapelketa …………………………………………………….. 49LXXI. Espainiako Txapelketa ………………………………………………………. 50KONTXAKontxako sailkatze estropada ……………………………………………………. 52CXXIII. Kontxako lehen jardunaldia ……………………………………………. 53CXXIII. Kontxako bigarren jardunaldia ……………………………………….. 54ARRAUNAREN XARMA. 2019ko denboraldia ……………………………. 56 2018ko aurkibideaSARRERA ………………………………………………………………………………….. 10EUSKO LABEL LIGABilboko IX. Bandera …………………………………………………………………… 15Sestaoko XVII. Bandera …………………………………………………………….. 16XXXV. Petronor Bandera .………………………………………………………….. 17Coruña Hiriko II. Bandera. 1J…………………………………………………….. 18Coruña Hiriko II. Bandera. 2J…………………………………………………….. 19XI. Donostiarra KaiarribaAmenabar Bandera ……………………………. 20VI. CaixaBank Bandera ………………………………………………………………. 21II. ADEGI Bandera ……………………………………………………………………… 22Orioko XXVIII. Traineru estropadak. VI. Orio Kanpina bandera ….. 23Getxoko estropaden XL. Ikurrina ………………………………………………. 26Santurtziko XXXIX. Ikurrina ……………………………………………………….. 27Ondarroako XXXIV. Bandera. Cikautxo S.N ………………………………… 28Hondarribiko XXXI. Bandera. Mapfre S.N. …………………………………. 29Zarauzko XLI. Ikurrina. 1J …………………………………………………………… 30Zarauzko XLI. Ikurrina. 2J …………………………………………………………… 31XXXVI Bandeira Concello de Moaña ………………………………………….. 34XXVIII Bandeira Concello de Boiro …………………………………………….. 35Bermeo Hiriko XXXVI. Ikurrina…………………………………………………… 36XLVIII.SN. XLIV. Corte Ingles Bandera…………………………………….….. 37 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2018 MoañaJavier Lopez.TKE/ACT Arrauna ezagutzeko hogeitabost 10 estropada HIRU TRAINERU Urdaibaik eroso irabazi al du liga?2016an, azken estropadan hiru punturen aldea atera zion Urdaibaik Hondarribiari (hurrenez hurren, 204201). 2017an,Bou Bizkaiak bi puntu alde zeuzkan Portugaleteko irteeran Ama Guadalupekoarekin , eta aurten, Corte Ingles bandera jokatu baino lehen, bi talde horien artean hamasei puntu ziren (201185). Aurtengo datuen azterketarekin jarraituz: hemeretzijardunaldi puntuagarritatik zazpitan irabazlearen eta bigarrenaren artean lau segundo baino gutxiago egon da*; eta hortik gorakoa gainerako hamabietan, non 4,38 eta 12,4 segundoren aldea atera baitu Bermeoko klubak Boiroko etaCastroko estropadetan. 2017ko denboraldiko bi datuak aztertuta, hauxe ondorioztatzen dugu: hemezortzi jardunaldi puntuagarritatik hamaikatan**, irabazlearen eta bigarren sailkatuaren artean lau segundo baino gutxiago egon da, etahortik gorakoa, gainerako zazpietan.2018ko denboraldiko puntuei dagokienez, bost estropada jokatu ondoren, sei punturen koska ateratzen zion Urdaibaikbigarrenari, Hondarribiari; zazpi punturena, hamargarrena jokatu ondoren Getxon; hamaseirena, Bermeon (diferentziarik handiena), eta hamabi, bukaeran***.Nabaria da aurten ez dela errepikatu 2016an eta 2017anizandako berdintasuna, eta, nire ustez, Urdaibai beste guztienaurretik egon da, Liga eroso irabazi duela, alegia. Baina, Ligako ikurrinik preziatuenean (Zarautzen), Kontxan eta Euskadiko eta Espainiako txapelketetan, beste bi ontziren atzetik ibili da:Hondarribiak irabazi zuen Zarauzko ikurrina, baita EuskadikoTxapelketa* eta Kontxa ere (nahiz eta Urdaibaik 2J irabazi), eta Zierbenak, berriz, Espainiako Txapelketa*.Estropada eremuei dagokienez, datu eta bitxikeria hauek azpimarratu nahi nituzke: Coruñan, lehenengo jardunaldian, ligaosoko diferentziarik handiena izan zen irabazlearen (Urdaibai) eta azken sailkatuaren artean (Tiran): 1:53,92. Santurtzin, txanda berean, Bou Bizkaia eta Antiguako Ama ontzien artean,diferentziarik handiena gertatu zen: 61,94 segundorena. Ondarroako eremuan, traineruen norabide aldaketa eta postu dantza izugarria izan zen txanda berean. EITBk ur azpikokorronteen indarra eta norabidea ikusi, datuak erregistratueta denbora errealean eman izan balizkigu, haizearena eta olatuena ematen dizkigun bezala, behingoz ulertuko genituzke zenbait estropada eremuren ezaugarriak. Horri lotuta, EITBktraineruetan ardatz horizontala finkatzen duten minikamarak instalatuko balitu, orduan ikusiko genuke traineruak nola joaten diren olatuekin gora eta behera, horizontea finko duten bitartean.Bi aipamen bukatzeko: Portugaleteko eremuan, azkenestropadan (Corte Ingles bandera), askotan gertatzen den bezala,txandako irabazleak bigarren kaletik joan ziren, eta hirugarrenetikgaltzaileak, eta Oriok estropada eremu berria estreinatu zuen,baita bandera irabazi ere.2014an, 2. jardunaldian Zarautzen gertatutakoa —non Kaikuk eta Oriok denbora bera egin baitzuten eta Ligak 12na puntu eman baitzizkien — berriz gertatu da bi aldiz aurten beste postu batzuetan: Santurtzik eta Zierbenak denbora bera egin zuten Bermeoko estropadan, 21.04,04 —seigarrenak izan ziren —, eta Tiranek eta Cabok, berriz, Moañako estropada eremuan, 20.33,18—hamargarrenak izan ziren —.Deskalifikazioen arloan: Kaikuren gainera etorri zela eta, epaileek San Pedro kaleratu zuten Coruñako lehenengo jardunaldian, etaazken estropadan, Urdaibai, traineruan berezko arraunlarigutxiago eramateagatik. Arrauna ezagutzeko hogeitabost estropada 11Eta Kontxan?Kontxako bandera eta polemika, beste behin ere, elkarrenondoan. Mende honetan laugarren aldiz, 2001ean, 2005ean eta2013an bezala. Aurten (lehenengo jardunaldian, bigarren txandan)Urdaibai eta Zierbena taldeen arraunek talka egin zuten.Arranpan, gertakari horren ondorio zuzenak ikusi genituen: kirol legerik ez duten jarrerak, arraunlarien balorazio desatseginak,zuzendari eta teknikari batzuen malkoak eta amorrua,arraun zaleen tirabirak… Oso garrantzitsuak dira arraunlarien portaerak eta haien esanak. Guztiaren gainetik egon behar dute errespetuak eta kiroltasunak, eta, agian, hori da bakoitzak bereesparrutik egin dezakeguna: eredu izan, eta ahalik eta errespeturikhandiena erakutsi aurkariei eta beste zaleei.Behingoz, askok eskatzen genuen bezala —eta 2017ko abenduko batzarrean Kontxako araudia TKEkoarekin bateratzea klubekonartu ez arren —, aurten, Euskadiko Arraun Federazioaren batzarrak**** estropadetako araudia moldatzea onartu zuen 2018ko abenduaren 18an. Uste dut artikulu berriak balioko duela gatazkak hobeto konpontzeko. Aurtengo Kontxako banderakoagaur gertatuko balitz, Urdaibairi hiru segundo ezarriko lizkiokete zigor gisa. Bukaeran hauxe esan zuen EAFko presidenteak: “Ezin dugu araudia aldatu gabe utzi hogei urtean. Klubek orain badakiteurtero aldatu eta egokitu daitekeela”. Ados jarri ziren, eta inork ez zuen galdu; alderantziz, arraunak irabazi zuen. Arrauna ezagutzeko hogeitabost 12 estropada Polemika aparte utzita, Kontxa hau gogoratuko dugu honi esker:uretako lehian, lehenengo jardunaldian Zierbenak 20 ehunenatera zizkion Urdaibairi, eta 86 Hondarribiari; segundo baten barrenean hiru traineru; eta bigarrenean, nahiz eta Urdaibaik irabazi, Hondarribiak hirugarren postuari esker Kontxako bandera irabazi zuen, 90^* ehunenengatik (39:21,12). Zierbena izan zen bigarren (39:22,02).Denok konturatzen gara kirol honetan emaitzak ez duela beti erakusten egindako lana. Aldagai asko daude emaitzan eraginadutenak eta arraunlarien esku ez daudenak. Itsaso zabalekoa da diziplina hau, eta norberak kontrolatzen ez dituen faktore asko daude. Zientifikoki, talde bat egon daiteke gorengorenean sasoialdetik, baina emaitzarik ez atera. Horregatik sentitu etapentsatzen dut arraunlarien eta teknikarien ahaleginak bakarrik banderen eta garaipenen arabera neurtzeari utzi behar diogula.Azken aipamenak Pasai Donibaneko herriarentzat eta Isuntzarentzat. Poza handia, Lekittarra berriz “eliten” egongodelako, 2003an, 2004an eta 2005ean bezala. Zorionak!Pasai Donibaneko arraunlarien, teknikarien eta zaleen pena sentitu nuenean Bermeoko portuan, tristatu egin nintzen. Astebete lehenago alderantziz gertatu zen, pozak eztanda egin baitzuen emakumeek beste behin Kontxa irabazi zutenean. Herrihorrek bihotzean darama arrauna, eta herritarrek euren taldeenaldeko atxikimendua. Aurten ere, arrosa koloreko marea bizirikdagoela sentiaraziko digute .Kirol eder hau posible egiten duten guztiei eta aurten bereziki lehorrean gelditu diren arraunlariei eta teknikari guztiei bihotzbihotzez, eskerrik asko.Oharrak:*Urdaibaik 2,02 segundorengatik irabazi zuen Bilbon; Sestaon, 2,38 segundorengatik; Pasaian, 3,38 segundorengatik. Oriok bere eremuan irabazi zuen28 ehunenengatik, eta Bermeon 1,52 segundorengatik. Zierbenak 2,96 segundorengatik Ondarroan. Cabok 18 ehunenengatik Hondarribian. Euskadiko Txapelketan, Hondarribiak 3,70 segundorengatik, eta, Espainiakoan, Zierbenak 2,14 segundorengatik.**Urdaibaik irabazi zuen Coruñan 14 ehunenengatik, Hondarribian 1,64 segundorengatik, Bilbon 2,60 segundorengatik, Ondarroan 3,06 segundorengatiketa Zierbenan 3,74 segundorengatik. Hondarribiak irabazi zuen Getxon 3 ehunenengatik, Moañan 22 ehunenengatik eta Orion 3,24 segundorengatik. Oriokirabazi zuen Santanderren 1,84 segundorengatik eta Donostian 3,14 segundorengatik. Eta Zierbenak Aresen 3,88 segundorengatik. Gainera Euskadiko Txapelketa Urdaibaik irabazi zuen 1,60 segundorengatik.***2017an eta 2018an, Joseba Fernandezekin, hasieratik amaiera arte lehen postuari eutsi zion Urdaibaik. Ligako epaileak kanporatu egin zuen Urdaibai estropadatik, berezko arraunlari gutxiago jartzeagatik, eta azken sailkapen ofizialean lortutako 209 puntu 201ean gelditu ziren.****Batzarrean 41eko batzarkidetatik 23 ziren. 30 klub daude, eta hamazazpik parte hartu zuten. Urdaibai ez zen joan.^*Kontxako historian bigarren diferentzia txikiena. 2001ean Castrok irabazi zuen bandera, eta Oriori 89 ehunen atera zizkion. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2018Bermeo Arraun ArgazkiakArrauna ezagutzeko hogeitabost estropada 13 Arrauna ezagutzeko hogeitabost 14 estropada Iturri ezezaguna. HAE 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Luzera: 5 .580 m E.Bilbao D.Alfaya G.I.Zubiri A.Kolunga O.Viudez D.Iglesias B.Eizagirre M.Ojeda I.Goiko etxea M.Beaskoa S.Acervi J.Unanue C.Mañas C.Palazuelos Entr.: J.Fernandez 2018KO EKAINAREN 24A Errekor zaharra: 19:28,60 Orio 2010an. Abiadura: 4,814 m/s. 5628 m Eremuko errekorra: 19:20,68 Hondarribia 2014an. Abiadura: 4,813 m/s. 5588 m Denborak* : Urdaibai: 19:34,54 Hondarribia : 19:36,56 Santurtzi : 19:36,88 Bandera. Bilboko IX. BanderaBILBOBi bider ibili ginen entrenatzen aurreko astean Bilboko eremuan,eta, horrez gain, Josebak [entrenatzailea] ondo zehaztu zizkidanestropadan hartu beharreko norabideak eta ibilibideak. Bideobatzuk ikusteko ere esan zidan .Eneko BilbaoUrdaibaiko patroiaBerria. 2018ko ekainaren 26aTalde gehienek neguko lanari neurria hartzeko Orioko Traineru Jaitsiera** hartzen dute erreferentzia bezala. Hondarribia izan zen azkarrena Zierbenari, Oriori, eta Urdaibairi aurrea hartuz.Lau talde hauek izan ziren, hain zuzen ere, Liga bukatzerakoan lehenengoak: Urdaibai, Hondarribia, Zierbena eta Orio, hurrenez hurren.Oharrak:*Estu baino estuago. Ligetan, eremu honetan jokatutako hamar estropadetatik lehenengo aldia da,lehen hiru sailkatuen artean bi segundoren aldea besterik ez duguna.**Otsailaren 18an jokatu zuten Orioko Traineru Jaitsiera (94 itsasontzi izan ziren). Arrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 15Orokorrean nahiko ondo iritsi gara. Aurreko urtetik hiru baja izan ditugu,horrek esan nahi du taldea orokorrean mantentzen dugula.Baja garrantzitsuak izan dira, dudarik gabe, baina bi arraunlari berreskuratu ditugu. Bi gazteren sartzearekin, eta taldearendinamikarekin, iruditzen zait nahiko ondo iritsi garela momentu honetara.Ilusioa eta gogoa jarri ditugulako, eta bestetik, arraunean oso ondo ari garelako, iruditzen zait etekin ona aterako diogula aurtengo taldeari, eta momentu puntualetarako oso talde lehiakorra izango gara.Mikel OrbañanosHondarribiko entrenatzaileaOarso Bidasoko Hitza. 2018ko ekainaren 8a Arrauna ezagutzeko hogeitabost 16 estropada Berria. 2017ko urriaren 5a Sestaoko XVII. Bandera Bandera. PORTUGALETE Luzera: 5.558 m E.Bilbao J.Telletxea* G.I.Zubiri A.Kolunga O.Viudez D.Iglesias D.Alfaya I.Goikoetxea C.Gonzalez M.Beaskoa S.Acervi J.Unanue C.Mañas C.Palazuelos Entr.: J.Fernandez 2018KO EKAINAREN 30AErrekor zaharra: 19:16,68 Urdaibai 2007an. Abiadura: 4,795 m/s. 5548 m Eremuko errekorra: 18:58,70 Castro 2009an. Abiadura: 4,878 m/s. 5556 mDenborak :Urdaibai: 19:31,08 Zierbena: 19:33,46 Hondarribia: 19:41,98 Ziur naiz klubak direnak eta ez direnak egin dituela babesleren bat lortzeko, baina, egun, oso zaila da enpresa pribatuekkirolean dirua inbertitzea**.Gurutz AginagaldeLogroño eskubaloiko taldeko jokalari ohiaAzken urteetan olatuaren goialdean ibili da HAE, kirol arloaribegiratuta behintzat. Baina ekonomikoki urte zailak izan direlaaitortu du presidenteak [Joxemi Elduaien], batez ere azken biurteetan, babesle nagusirik gabe ibili behar izan dutelako. Duelahilabete inguru jakinarazi zuen klubak bi babesle nagusi lortudituztela. GO Fit gimnasio kateak Ama Guadalupekoa babestukodu eta Bertako Igogailuak enpresak, emakumeena .Asier Perez KarkamoOarso Bidasoko Hitza egunkariko kazetariaOarso Bidasoko Hitza. 2018ko ekainaren 8aOharrak:*Ligan hasiberria zen harrobiko arraunlariak lehen bandera lortu zuen.**Naturhousek 20172018ko sasoirako klubaren babesle izateari utzi zion.Guk eskatzen dieguna (Eusko Jaurlaritzari, Arabako Aldundiari,Gasteizko Udalari) da ez gaitzatela begiratu erakunde pribatu batbezala. Baizik eta kontuan har dezatela eremu publikoari egiten dioguekarpena: berdintasunean, kirolean… Nik, batez ere, maila sozialeanegiten dugun lana nabarmenduko nuke. Guk, gainera, ekonomikoki ezdugu soilik lehen taldea lantzen, baizik eta proiektu osoa. Dirua denentzat da. Harrobia ere izugarri hazten ari da. 260 jokalari ditugu, 23 taldetan banatuta.Liria LopezAraskiLacturale saskibaloiko taldeko presidenteaBerria. 2017ko ekainaren 17a Xabier Castrillon Askotan nire buruari galdetu egin diot zertaz oinarritzen den Hondarribiko taldearen miraria. Hiru hitz bere hala etortzen zaizkit burura: sinesgarritasuna, talentu eta baliabideak. Hondarribiko taldeak sinesgarritasun it xura ematen du kanpotik begiratuta eta badirudi ekonomikoki ere nahiko baliabiderik baduela, horrez gain, azken urteetako teknikariei eta arraunlarien talentuei esker, lortu dira urtea joan eta urtea etorri emaitz onak . Xabier Castrillon Neguan sekulako lan gogorra egin dugu, beharrezkoa eta ona aldi berean, kontu txiki guztiak oso ondo zainduz, eta garaipen honek konfiantza emango digu, eta, batez ere, indarra. Meltxor Amunarriz Hondarribiko arraunlaria Berria. 2018ko uztailaren 3a Neguan sekulako lan gogorra egin dugu, beharrezkoa eta ona aldi berean, kontu txiki guztiak oso ondo zaindu z, eta garaipen honek konfiantza emango digu, eta, batez ere, indarra. Meltxor Amunarriz Hondarribiko arraunlaria Berria. 2018ko uztailaren 3a Zuek ahaztu egin duzue arrauna dibertigarria izan daitekeela. Entrenatzaile baten iritzia** Berria. 2018ko otsailaren 8a Errekor zaharra: 20:18,24 Hondarribia 2012an . Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko errekorra: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:2 7,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai: 19:38,82 Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 2018KO UZTAILAREN 1A XXXV. Petronor Bandera Bandera. ZIERBENA G.Carrion G.Egiazu* X.Etxebeste X.Belasko B.Egiazu A.Udabe Luzera: 5 .556 m J.Amunarriz G.Ezponda Entr.: M . Orbañanos A.Irazoki U.Redondo M.Amunarriz* I.Mari zkurren a B.Alza I.J.Sagarzazuu Sekula ez esan ezin duzula; ahalegindu zaitez. Sekula ez esan ez dakizula, zaila dela, ezinezkoa dela; ikas ezazu.Askotan nire buruari galdetu egin diot zertan oinarritzen den Hondarribiko taldearen miraria. Hiru hitz berehala etortzen zaizkit burura: sinesgarritasuna, talentua eta baliabideak.Hondarribiko taldeak sinesgarritasun itxura ematen du kanpotik begiratuta eta badirudi ekonomikoki ere nahiko baliabiderik duela;horrez gain, azken urteetako teknikariei eta arraunlarien talentuei esker,lortu dira urteak joan eta urteak etorri emaitza onak .Oharrak:Arraunlarien abizenak euskal grafiara egokitu ditut.*Beraien lehen bandera lortu zuten Eusko Label Ligan.**Neguan, bere arraunlariei esandakoa: arraunlarien gogoa eta ilusioa atxikitzeko.Bujema AbdelfatahSaharako Castro zentroko arduradunaBerria. 2018ko otsailaren 8aArrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 17 Arrauna ezagutzeko hogeitabost 18 estropada 2018KO UZTAILAREN 7A Errekor zaharra: 20:28,90 Urdaibai 2018an. Abiadura: 4,54 m/s. 5580 m Eremuko errekorra: 19:27,78 (2.k) Orio 2019an . Abiadura: 4,54 m/s. 5580 m Denborak : Urdaibai: 20:28,90 Zierbena: 20:37,76 Hondarribia: 20:43,82 Marka zaharra *: 22:07,12 Urdaibai 2017an. Abiadura: 4,18 m/s. 5556 m Eremuko marka*: 20: 28,90 Urdaibai 2018an. Abiadura: 4,54 m/s. 5580 m Denborak : Urdaibai: 20:28,90 Zierbena: 20 :37,76 Hondarribia: 20:43 ,82 Arraunlariek bidaietan eta aldagelako egunerokoan bizipen asko partekatzen dituzte. Ez bakarrik arraunari lotutakoak, baita pertsonalak ere. Aldagelan konpartitzeko jarrerak , modo naturaltasunean eta errespetuz, taldea batzen du, eta, asko laguntzen du gero kirol emaitz onak lor a hal izateko. Xabier Castrillon Talde honetan ongi hartua, baloratua eta maitatua sentitu naiz! Arraunlari baten iritzia Taldekideek hainbeste estimatzen nindutela ikustea izugarria izan zen. Izan ere, nik beti esan izan dut garrantzitsua dela zelaian arrastoa uztea, baina are gehiago aldagelan eta klubeko jendearengan. Joana Flavio Athleticeko futbolari ohia Berria. 2017ko abenduaren 13 a Coruña Hiriko II. Bandera Bandera. II Bandeira Cidade da Coruña Bandera. A Coruña 1J Luzera: 5 .580 m L.Uribarren M.Calleja G.I.Zubiri A.Kolunga O.Viudez D.Iglesias B.Eizagirre M.Ojeda J.Unzaga M.Beaskoa D.Alfaya J.Unanue C.Mañas C.Palazuelos Entr.: J.Fernandez CORUÑA 1JAldagelaren falta sumatuko dut gehien. Leku horretan, poz eta pena handiak bizi izan ditut.Aintzane EncinasRealeko futbolari ohiaBerria. 2017ko maiatzaren 30aArraunlariek bidaietan eta aldagelako egunerokoan bizipen askopartekatzen dituzte. Ez bakarrik arraunari lotutakoak, baitapertsonalak ere. Aldagelan konpartitzeko jarrerak, modunaturalean eta errespetuz, taldea batzen du, eta asko laguntzendu gero kirol emaitza onak lortu ahal izateko.Xabier CastrillonTalde honetan ongi hartua, baloratua eta maitatua sentitu naiz!Arraunlari baten iritzia Taldekideek hainbeste estimatzen nindutela ikustea izugarria izan zen.Izan ere, nik beti esan izan dut garrantzitsua dela zelaian arrastoa uztea, baina are gehiago aldagelan eta klubeko jendearengan.Joana FlavioAthleticeko futbolari ohiaBerria. 2017ko abenduaren 13 a Aitor CORUÑA 2J Luzera: 5 .558 m E.Bilbao D.Alfaya G.I.Zubiri A.Kolunga A.Garcia D.Iglesias B.Eizagirre M.Ojeda I.Goikoetxea C.Gonzalez S.Acervi J.Unanue C.Mañas C.Palazuel os Entr.: J.Fernandez Coruña Hiriko II. Bandera Bandera. II Bandeira Cidade da Coruña Bandera. Oharrak:*TKE/San Migel/Eusko Label Ligan jokatutako estropadak bakarrik kontuan hartzen ditudalako.**Bost estropada jokatu ondoren sei punturen koska zegoen Urdaibairen (58 puntu) eta Hondarribiaren artean (52 puntu).Denboraldiaren garai honetan egoten da berdintasunik handiena taldeen artean, eta orain da garaia hori baliatuz aurkari zuzenekiko tartea handitzeko, beste talde batzuk sartzen direlako erdian. Gero zailago izaten da, taldeen arteko aldeak handituz joaten direlako. Estropadak jokatu ahala zailagoa izaten da atzekoarentzat** aurrekoak harrapatzea .Denbora luzean ibili naiz lehen postuetarako lehian, eta horrela ibiltzeak beste exijentzia bat du. Hori da utzi nahi dudana: lehen postuan borrokan ibiltzeak egunerokoan eskatzen didana. Horregatik iruditzen zait nire ibilbideak mozketa bat behar zuela.Iker KarreraMendi korrikalariaBerria. 2018ko irailaren 11Alain KolungaUrdaibaiko arraunlariaBerria. 2018ko uztailaren 10a2018KO UZTAILAREN 8AErrekor zaharra*: 20:28,90 Urdaibai 2018an. Abiadura: 4,54 m/s. 5580 mEDreenmbuokroa ker:rekorra: 19:27,78 (2.k) Orio 2019an . Abiadura: 4,54 m/s. 5580 mUrdaibai: 21: 30,10 Orio: 21:39,02 Ondarroa: 21:47,52Arrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 19 Arrauna ezagutzeko hogeitabost 20 estropada Harritu samar al zaude Oriok izan dituen gorabeherekin? Liga hasi gabe zegoenean hitz egiten zen, eta ni ados nengoen esaten zenarekin. Oriok taldea orekatu egin du, iazkoarek in alderatzen hasita, ligaren bila joateko. Denok horrela ikusten genuen, eta liga hasi zenean, Orio ohorezko txandan zegoen, ez bigarrenean. Aurreneko estropada azkeneko txanda horretatik abiatuta egin zuen; ez zen hasi bigarrenetik. Egia da lehen estropa da hori eta aulki mugikorreko zortzikoen Espainiako txapelketa egun berean izan zirela. Baina uste dut talde hura ona zela. Gauzak ez zaizkie ondo atera, baina Oriok behin eta berriz erakutsi digu badakiela berpizten hainbat formularekin. Joseba Fernandez Urdaibaiko entrenatzailea Berria. 2018ko uztailaren 18a XI. Donosti arra Kaiarriba Amenabar Bandera Bandera. DONOSTIA Luzera: 5 .556 m E.Bilbao M.Calleja G.I.Zubiri A.Kolunga O.Viudez D.Iglesias B.Eizagirre I.Goikoetxea J.Unzaga M.Beaskoa C.Gonzalez J.Unanue C.Mañas C.Palazuelos Entr.: J.Fernandez Oharrak:*Donostiako estropadan Oriok laugarren egin zuen eta hurrengo estropadan (Castron), ohorezko txandan aritu zen. Sei estropada jokatu ondoren hemeretzi punturen koska zegoen Urdaibairen (70 puntu) eta Orioren artean (51 puntu).**Uztailaren 11an, Gipuzkoako txapelketan, Oriok Hondarribia alboan izan zuen etaHondarribiak 22 segundo atera zizkion.Hainbesteko eragina izaten ari da zuengan ohorezko txandan arraun ez egitea eta bigarrenean joan beharra?Beste txanda batean gabiltza, bigarrenean bigarren jardunalditik.Erritmoa ez da azken txandako bera. Iaz Zierbena egoten zenlarunbatetan bigarren txandan, eta oso emaitza onak atera zituen,baina igandeetan, ohorezko txandan, minutu erdira geratzen zenirabazlearengandik, erritmo ezberdina delako txanda batetikbestera… Guk behar duguna da ohorezko txandan sartzea*, etaparez pare lehiatu, hor garbi ikusten delako nor den nor**.Jon SalsamendiOrioko entrenatzaileaBerria. 2018ko uztailaren 13a2018KO UZTAILAREN 14AEremuko errekorra : 19:36,68 Hondarribia 2015ean. Gipuzkoako Txapelketan lortuaEremuko errekorra (ligan) : 19:39,14 (2.k) Urdaibai 2018an . Abiadura: 4,711 m/s.Denborak :Urdaibai: 19:39,14 Hondarribia: 19:48,82 Zierbena: 19:49,62 Arraunzale baten iritzia VI. CaixaBank Bandera Noiz arte jarraituko duzu karguan? Eperik ez dut jarri, baina nik beti pentsatu izan dut ez dela ona klub batentzat denbora luzez presidente bat karguan egotea. Beraz, ikusiko dugu. Nekane Arzall uz Gipuzkoa Basketeko presidentea Berria . 2018ko urriaren 23a Xabier Mujika Mendizalea eta erizaina Nekea iz an al da konpromiso hori uzteko arrazoia? Arrazoi nagusia ez. 50 urte bete nituenean esan nion nire buruari bazela momentua gazteagoei lekua egiten hasteko. Oso gazterik eman zidaten honetan hasteko aukera, eta hartutakoa eman egin behar da. Editorial bate k etorkizuna behar du, indar dinamikoa, eta, zenbat eta zaharrago, orduan eta zurrunago. Hori da nire erabakiaren arrazoi nagusia. Indar dinamikoaren aukera zabala ukatuko nioke SUSAri lanean jarraituko banu. Nireak eman ditut. Lan asko egitera behartu dut neure burua. Gorka Arrese Editorea Berria . 2018ko urtarrilaren 21a CASTRO Luzera: 5 .556 m L.Uribarren J.Telletxea G.I.Zubiri A.Kolunga O.Viudez D.Iglesias B.Eizagirre M.Ojeda D.Alfaya M.Beaskoa S.Acervi J.Unanue C.Mañas C.Palazuelos Entr.: J.Fernandez Arrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 21Traumarik gabe utzi zuen goi mailako mendia: «Uzteko erabakia mahai gainean jarri gabe utziz joan naiz . Gaitasunak galduz zoaz,bai fisikoak bai burukoak. Erronkari poztasunez eta gogoz egin behar diozu aurre, eta, hori ez dagoenean, hobe da uztea ».Mari Abrego Mendizale ohia Berria. 2018ko apirilaren 21a2018KO UZTAILAREN 15AErrekor zaharra : 19:29,73 Urdaibai 2004an. Abiadura: 4,769 m/s. 5580mEremuko errekorra : 19:27,84 Castro 2010ean. Abiadura: 4,764 m/s. 5564m Denborak :Urdaibai: 20:16,56 Hondarribia: 20:28,98 Orio: 20:29,40 2018KO UZTAILAREN 21A Errekor zaharra : 19:28,78 Hondarribia 2015ean. Abiadura: 4,8 m/s. 5568 m Eremuko errekorra*:19:28,04 Hondarribia 2016an . Abiadura: 4,76m/s. 5556 m Denborak : Urdaibai: 19:29,00** Hondarribia: 19:32,38 Zierbena: 19:33,04 Arrauna ezagutzeko hogeitabost 22 estropada II. ADEGI Bandera Saiatzen naiz urtero aztertzen zertan egin dugun huts, datorren urterako baliagarria izan dakigun informazio hori. Pasaiako estropada jarriko dut adibide gisa. Azterketa moduan hartu nuen, ikusteko zenbat hobetu dugun patroi lanean, adibidez. Hondarribia oso ona d a estropada horretan, eta ikusi nahi nuen gai ginen aurre egiteko. Irabazi egin genuen, eta beste urteetan egindako okerretatik ateratako ikasketaren ondorio izan zen. Lan hori dena egin behar da hobetzen jarraitzeko. Beste taldeek ere berdin egingo dutela uste dut, dena den. Joseba Fernandez Urdaibaiko entrenatzailea Berria. 2018ko irailaren 18a PASAIA Luzera: 5 .556 m L.Uribarren J.Telletxea G.I.Zubiri A.Kolunga O.Viudez D.Iglesias B.Eizagirre M.Ojeda I.Goikoetxea C.Gonzalez S.Acervi J.Unanue C.Mañas C.Palazuelos Entr.: J.Fernandez … bandera bermeotarren eta Hondarribiaren artean zegoela emanzuen itxura estropada osoak.Estropadaren lehen erdian, txandaka ibili ziren aurreneko postuan.Bigarren erdian hautsi zuen lehia Urdaibaik, aurtengo hainbatestropadatan egin bezala. Ederki asko entzun ahal izan zen LurUribarren patroiak arraunlariei esandakoa hamargarren minutuabete berritan, hirugarren ziaboga eman eta berehala: « Mutilak, hauda gure unea; oraintxe hautsi behar dugu estropada ». Prestatua balute bezala estrategia hori xehexehe betetzea. Esan eta eginarraunlariek, eta, bosgarren luzean, hiru segundora igo zutenHondarribiarekiko tartea.Aitor ManterolaBERRIA egunkariko kazetariaBerria. 2018ko uztailaren 22aOharrak:*Estropada hau sei luze eta bost ziabogatara jokatzen dute. Aurtengoa zortzigarrena izan da.Hondarribiak bostetan irabazi du: 2012an, 2014an, 2015ean, 2016an eta 2017an; 2013an eta2018an bigarren egin zuen.**Lehen garaipena du Urdaibaik eremu honetan eta segundo bategatik ez zuen eremuko errekorra bota. Orioko XXVIII. Traineru estropadak * Bandera. ORIO B.Azkue X.Arregi A.Esteban I.Elorza U.Etxeberria J.Indo u Luzera: 5 .556 m G.Aranberri Entr.: J. Salsamendi I.Arruti M.Azkarate I.Etxeberria J.Agirrezabala P.Galdiz I.Mujika J.Albizu Traineruan, ideiak garbi edukitzea funtsezkoa da, aldiz, bulegoan dena jarri behar da zalantzan, han azaltzen ditut kezkak, segurtasunfalta, eta abar.Entrenatzaile baten iritzia Reala da talde berean ibilbide osoa egin duten jokalari gehiendaukan taldea, eta segituko dugu beste gauza batzuen gainetiksentimendu hori jartzen. Sentimendu hori harrobiko jokalariekin zaindu behar dugu. Beste leku batzutan eskaintzen zaiena hemen eman dakieke, taldea gero eta hobea izanez, adibidez.Xabi PrietoRealeko jokalari ohiaBerria. 2018ko maiatzaren 19aTentsio handia ari ginen bizitzen liga hasieran, denok uste baino atzerago genbiltzalako. Korapiloak askatzearen parekoa izan zenbandera irabaztea. Gauzak ondo ez doazenean, nahiz eta jakin lan ona ari garela egiten eta neguan ere ondo entrenatu garela,zalantzak sortzen hasten dira. Behar genuen garaipen bat.Ibon ArrutiOrioko arraunlariaBerria. 2018ko uztailaren 24aOharrak:*Itsasoan, eremu berrian jokatutako estropada (VI. Orio Kanpina Bandera) .**17 urtean etxean lortutako lehenengo garaipena goi mailan.Arrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 232018KO UZTAILAREN 22AErrekor zaharra: 19:46,56 (4.k) Orio 2018an. Abiadura: 4,682 m/s. 5556 m Eremuko errekorra: 19:42,94 (3.k) Hondarribia 2019anDenborak :Orio**: 19:46,56 Zierbena: 19:46,74 Urdaibai: 19:51,34Taldea gaizki doanean beti esaten diet jokalariei asko balio dutela,eta, ondo doanean, ez harrotzeko. Orekan asko sinesten dut.Emaitzek asko baldintzatzen dituzte harremanak, baita kazetariekin ere.Azkenean, animoz nola gauden izaten da kontua, baina ezin gara egon emaitzen mende. Besteei “lurra mugitzen” bazaie, Bolivian esaten dute bezala, entrenatzaileak bere lekuan egon behar du.Beñat San JoseTxileko Universidad Católica taldeko entrenatzaileaBerria. 2017ko abenduaren 31 Arrauna ezagutzeko hogeitabost 24 estropada 2018 Zierbena Maider Celada. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Arrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 25 2018 PasaiaJavier López. TKE/ACT Arrauna ezagutzeko hogeitabost 26 estropada 2018KO UZTAILAREN 28A Errekor zaharra : 19:41,51 Orio 2003an. Abiadura: 4,701 m/s. 5556 m Eremuko errekorra: 19:18,70 Castro 2009an. Abiadura: 4,794 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia **: 19:46, 84 Orio: 19:58,04 Zierbena: 20:03,80 Bandera. Xabier Etxebeste Hondarribiko arraunlaria Entrenatzaileak ez digu esat en zein diren bere asmoak, eta prestaketa nora bideratua daraman ere ez. Esandakoa egiten dugu, eta kito. Itxaso Azkonobieta Orioko arraunlaria Berria. 2017ko ekainaren 16a GETXO Luzera: 5 .554 m J.Amunarriz Entr.: M . Orbañanos G.Carrion I.Gonzalez G.Ezponda X.Etxebeste M.Aldai B.Egiazu A.Udabe A.Irazoki U.Redondo I.Bertiz I.Mari zkurren a B.Alza I.J.Sagarzazuu goi mailan. Oharrak:*J.A.Agirre Lehendakariaren XIV. Omenaldia**Eremu honetan, Hondarribiak bosgarren garaipena du erreskan. Getxoko estropaden XL. Ikurrina*Jokalarien iritzia ez duzu aintzat hartzen? Ez. Garai hauetan informazio asko dago gauza guztiez, eta beharrezkoa da feedbackdelakoa. Baina jakin egin behar zein jokalariri galdetu behar zaionzerbait, eta zeini ez. Haien iritzia kontuan hartzen bada, gehiago ematendute zelaian, parte sentitzen dira, baina jakin behar da noiz galdetu… Transmisioa garrantzitsua da, ondo iritsi behar duelakomezuak jokalariengana. Zuk marra batzuk jarri behar dituzu, jokalarienekintzak eta jarrerak hortik pasa ez daitezen. Hori jokalariek antzemanbehar dute zuk ezer esan gabe.Beñat San JoseTxileko Universidad Católica taldeko entrenatzaileaBerria. 2017ko abenduaren 31Getxoko estropada eremuan inork ez du nahi izaten aurrenekokalea. Itsasoak lehorra jo eta segituan bueltan berreskuratzenduen olatuak zakartu egiten du traineruen joana. Atzo arte,Castrok bakarrik zeukan lortua ikurrina lehen kaletik, 2008an, etahara non, Hondarribiak aurreneko kaletik irabazi zuen atzo ikurrina.Aitor ManterolaBerria egunkariko kazetariaBerria. 2018ko uztailaren 29aEntrenatzaileak ez digu esaten zein diren bere asmoak, etaprestaketa nora bideratua daraman ere ez. Esandakoa egitendugu, eta kito.Itxaso AzkonobietaOrioko arraunlariaBerria. 2017ko ekainaren 16a 2018KO UZTA ILAREN 29A Eremuko errekorra : 19:35,32 Urdaibai 2018an. Abiadura: 4,728 m/s. 5558 m Denborak : Urdaibai: 19:35,32 Zierbena: 19:44,72 Hondarribia: 19:51,94 Santurtziko XXXIX. Ikurrina * Bandera. SANTURTZI Luzera: 5 .558 m E.Bilbao D.Alfalla G.I.Z ubiri A.Kolunga A.Garcia D.Iglesias M.Calleja M.Ojeda I.Goikoetxea M.Beaskoa S.Acervi J.Unanue C.Mañas C.Gonzalez Entr.: J.Fernandez Oharrak:*Eremu berria.Txanda berean, Urdaibaik (19:35,32) eta Ondarroak (20:37,26) elkarren artean aurtengo ligako estropadetan izan den diferentziarik handiena izan zuten.Kaleen zozketaren arabera, zenbait eremutan, iragarri daiteke estropadaren emaitza. Zortea alde izan bazenuten…Alde zein kontra, oso injustua da arrauna. Beste aldera balitz ere,injustua litzateke. Horrelako kirol batean, hainbeste ordu sartu etagero, zortea horrenbesteko garrantzia izateak inpotentzia eragiten du… Ino iz ez dugu zorte ona eskatzen, baina zorte txarrik ez izatea bai. Hori eskatzen dugu beti.Julen CastrillonHondarribiko arraunlariaOarso Bidasoko Hitza. 2017ko irailaren 29a Arrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 27Nork erabakitzen du estropada eremu baten fidagarritasuna?Orio ohorezko txandan hirugarren gelditu zen eta estropadaren sailkapenean zazpigarren; Santurtzi, berriz, ohorezko txandanlaugarren kalea egokitu zitzaion, eta azkenaurrekoa izan zen, eta bigarren txandan kale berean Ondarroari egokitu zitzaion, eta azkena izan zen. Euskotren estropadan hamar minutukoatzerapena egon zelako izan al zen halako diferentzia kaleen etatxanden artean? Uste dut logikoa dela esatea atzerapen hori dela eta, mareak eta urlasterrak errazago aldatu zirela eta haizearen abiadurak goraka egin zuela. Azken batean, eremu horrekmomentu horretan ez zituen betetzen gutxieneko baldintzak, etalehiaketaren kalterako besterik ez zen izan.Xabier Castrillon Arrauna ezagutzeko hogeitabost 28 estropada Ondarroako XXXIV. Bandera. Cikautxo S.N. Nola lortzen duzu 37 urterekin saso i horretan egotea? Gakoa familia da: emaztea, alabak…Haiek zaintzen naute, eta lanean jarraitzeko ilusioa eta maitasuna ematen didate. Etxekoak talde bat gara, eta xehetasun bakoitza da garrantzitsua. Alabak, adibidez, isil isilik egoten dira ni lo nagoen ean, badakitelako garrantzitsua dela nik atseden hartzea. Elikadura, atsedena eta hidratazioa ere muturreraino zaintzen ditut. Gaztea zarenean, ez diezu erreparatzen halako gauzei. Baina orain, bai. Nire helburua da nire kirol ibilbidea ahalik eta gehien Azkeneko udazkenean, laino beltzez bete zen Ondarroan arraun giroa, iazko taldeko hamabi arraunlarik ez segit zea erabaki zutelako. Duela urtebete, Ondarroako estropadan, Antiguako Ama etxeko arraunlariz bete zen estropada jokatzeko. «Une batzuetan, oso justu egon zen taldea, baina ekarri genituen handik eta hemendik arraunlari batzuk. Pena ematen du, baina, uret an gaude, eta horrek balio du ». Iñaki Errasti Ondarroako entrenatzailea Berria. 2018ko abuztuaren 8a ONDARROA J.Zunzunegi I.Pascual F.Montes A.Gonzalez A.Miramon L.M.Villar u S.Albo E.Moran L.Salvagno A.Vidal F.Ruiz S.Montenegro R.Garcia Luzera: 5 .558 m A.Lazkano Entr.: J. Zunzunegi Nola lortzen duzu 37 urterekin sasoi horretan egotea? Gakoafamilia da: emaztea, alabak… Haiek zaintzen naute, eta laneanjarraitzeko ilusioa eta maitasuna ematen didate. Etxekoak taldebat gara, eta xehetasun bakoitza da garrantzitsua. Alabak,adibidez, isilisilik egoten dira ni lo nagoenean, badakitelakogarrantzitsua dela nik atseden hartzea. Elikadura, atsedena etahidratazioa ere muturreraino zaintzen ditut. Gaztea zarenean, ezdiezu erreparatzen halako gauzei. Baina orain, bai. Nire helburuda nire kirol ibilbidea ahalik eta gehien luzatzea.Fede van LackeGipuzkoa Basketeko jokalariaBerria. 2018ko urtarrilaren 19a2018KO ABUZTUAREN 11Errekor zaharra: 19:55,12 Urdaibai 2017an. Abiadura: 4,64 m/s. 5552 m Eremuko errekorra: 19:44,96 Zierbena 2018an . Abiadura: 4,69 m/s. 5558 mDenborak :Zierbena: 19:44,96 Orio: 19:47,92 Hondarribia: 19:53,90 2018KO ABUZTUAREN 12A Errekor zaharra : 19:43,52 Hondarribia 2006an. Abiadura: 4,693 m/s. 5556 m Eremuko errekorra*: 19:21,89 Urdaibai 2008an . Abiadura: 4,785 m/s. 5560 m Denborak : Cabo: 19:45,86 Urdaibai: 19:45,98 Hondarribia: 19:58,90 Hondarribiko XXXI. Bandera. Mapfre S.N SN Bandera. HONDARRIBIA B.Lojo S.Perez I.Romero J.A.Garcia A.Martinez L.M.Gonzalez u I.Davila a M.A.Silva J.A.Serradilla S.E.Rodriguezue D.Gonzalez D.Fernandez D.Suarez Luzera: 5.590 m A.Diaz Entr.: B.Silva Oharra:*Hondarribiko eremuan, 2009ko Euskadiko Txapelketan Kaikuk lortutako denbora 19:16,84 izan zen. Goian, aldiz, Hondarribiko eremuko marka bezala Urdaibairen denbora agertzen da: 19:21,89; TKE/San Migel/Eusko Label Ligan jokatutako estropadak bakarrik kontuan hartzen ditudalako.Badakit gauzak ondo doazenean ez dugula kudeaketan eta estrukturan aldaketen beharrik ikusten. Baina zuhurtziaz aparte, Elkartea ez badapolikipoliki aldatzen ez da goian mantenduko, aldatzea haztea da. Nire ustez, geldirik geratzen bagara, besteek aurreratuko gaituzte eta guk besteek baino hobeto egin behar ditugu gauzak. Ez dugu beste erremediorikoriginalak izatea baino.Xabier CastrillonArrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 29«Talderik onena atera nuen, arraunak aldatu ere bai, duela hamalau urteko jokoaren moldekoak, eta dena atera zitzaigun ondo.Traineruak hegan egin zuen. Arraunlariei estropadaren aurretik kontatu nien gaizki ateratzen bazen arraunena, ni egiteko erantzule…Ederra izan zen nola p oztu ziren Hondarribiko herritarrak guregatik,baita bertako taldekoak ere. Oso eskertuta gaude ». Ligan bigarren bandera irabazi hamalau urte geroago, eta leku berean: «Orduan biziizandako egoera berdinak bizi izan nituen »... «Lortu dut taldearietekinik onena ateratzeko formula, baina zer egin behar dut orain,arraunlari batzuk baztertu? ».Beni SilvaCaboko entrenatzaileaBerria. 2018ko abuztuaren 14a 2018KO ABUZTUAREN 18A Errekor zaharra *: 19:27,50 (2.k) Urdaibai 2016an . Abiadura: 4,758 m/s. 5556 m Eremuko erreko rra: 19:23,72 (3.k) Santurtzi 2020an Denborak : Urdaibai: 19:58,52 Hondarribia: 20:06,76 Zierbena: 20:18,90 Juan Luis Zabala Idazl e Zarauzko XLI. Ikurrina** Bandera. ZARAUTZ 1J Luzera: 5 .558 m E.Bilbao D.Alfalla D.Iglesias A.Kolunga O.Viudez A.Garcia M.Calleja M.Ojeda I.Goikoetxea M.Beaskoa J.Unanue B.Eizagirre C.Mañas C.Palazuelos Entr.: J.Fernandez (Manex Pagola ri buruz). “Beti mugimenduan, beti ari zen bilatzen zeregiten ahal zen gehiago. Beti bazituen ideia berriak. Beti nahi zituengauza berriak egin, baita bururaino eraman ere, izan dadin kulturamailan, eta izan dadin politikan ere”.Patxika ErramuzpeKantaria Oharrak:*Eremu berria. 2012an Eusko Label Bandera eremu honetan jokatu zuten.**Estropadak hasi baino lehen, minutu bateko isiltasuna gorde zen, Rene Thiare gazte senegaldarraren batbateko heriotzaren saminagatik (abuztuaren 17an hil zen).Ondarroako Antiguako Ama ontzian sei denboraldi egin zituen.Mugei bultza egin behar diegula uste dut, geure buruari une oro jartzen dizkiogulako mugak, baina ez daude horrenbeste.Maria Jose RibotDantzaria eta koreografoaBerria. 2018ko maiatzaren 15a Arrauna ezagutzeko hogeitabost30 estropadaBehin, hauxe irakurri nion Patxi Ferreirari (Athleticeko futbolariaizana bera): «Klub bat gai denean egindako hutsetatik ikasteko,garbi dago hazi egingo dela. Noraino haziko den ezin da jakin,baina bere azpiegiturak uzten dion arte haziko da ». Berehala gureHAEko bazkideekin gogoratu nintzen. Elkarteak ateak zabalik al ditu norbaitek arraunari buruz ideia berririk edo kezkarik balu bere ikuspegia azaltzeko? Nahiko al da zuzendaritzaren eta bazkideen arteko harremana sendotzeko urteko batzarrarekin? Klubak lan egin behar du arraunaren zabalkundean, zaleen fideltasuna modu egokia sarituz. Nahikoa al da urteroko egutegiarekin eta aldizkariarekin saritzea? Zein beste abantaila eskain diezaiekegu gure bazkideei?Xabier Castrillon 2018KO ABUZTUAREN 19A Errekor zaharra *: 19:27,50 (2.k) Urdaibai 2016an . Abiadura: 4,758 m/s. 5556 m Eremuko errekorra: 19:23,72 (3.k) Santurtzi 2020an Denborak : Orio: 19:51,46 Hondarribia*: 19:56,16 Urdaibai: 20:07,64 Arraun zale baten iritzia Zarauzko XL. Ikurrina Bandera. ZARAUTZ 2J B.Azkue X.Arregi A.Esteban I.Elorza I.Martinez I.Garmendia u Luzera: 5 .590 m G.Aranberri Entr.: J. Salsamendi I.Arruti M.Azkarate J.Etxeberria J.Ostoloza J.Agirrezabala M.Aldai J.Albizu Harrobiaren aldeko apustu hori ez al dago kontrajarria udan egindako fitxaketekin? Gure apostua harrobia da, bainalehiaketak beste zerbait ere eskatzen dizu: berehalako errendimendua. Kirol honetan ez dago pazientziarik. Emaitzek berehalakoak izan behar dute. Harrobiarekin lan handia egiten ari gara, eta jokalari horiek lehen mailara iristea nahi dugu. Baina bitarte horretan, hainbat postutan ez badago maila ematen duen harrobiko jokalaririk, kanpotik ekarri behar ditugu. Harrobiko eta gurekin lanean ari diren taldeetako jokalariei eskatu nahi diegu pazientziaz jarraitzeko lanean.Merezi dutenek izango dute beren aukera; ate guztiak irekita daude… Gipuzkoarrak nahi ditugu. Etxeko jokalariek eman dizkioteproiektu honi indarra, zentzua eta egonkortasuna. Ez da errazaizan haiei eustea, baina jokalari bakoitzak jokatzen du nahi duen lekuan, eta erabaki dute hemen geratzea. Guretzat hori oso pozgarria da.Garbiñe EtxeberriaRealeko idazkari teknikoaBerria. 2017ko azaroaren 21a Oharra:*Hondarribia talderik erregularrena izan zen. Ligan, lehen aldiz, jardunaldirik irabazigabe, denborarik onena egitea lortu zuen lehenengo ontzia izan zen.Denborak: Hondarribia : 40.02,96; Urdaibai: 40.06,16 eta Orio: 40.19,68.HAEarentzat harrobiak izan behar du, eta da, taldearen nortasunaren ardatza. Arraunzale baten iritziaArrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 31 Arrauna ezagutzeko hogeitabost 32 estropada 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2018 GetxoJavier Lopez. TKE/ACT TKE/AC T 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV Arrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 33 2018 Hondarribia Javier Lopez. TKE/ACT Arrauna ezagutzeko hogeitabost 34 estropad a Urte askotan gehiegi entrenatu izan zarela pentsatzen duzu ? Bai zalantzarik gabe. Gaur egun ez nituzke horrelako entrenamendu egingo, baina, orduan, ez genuen ideiarik distantzia luzeak nola prestatu. Astakeria bat iruditzen zait distantzia luzeak jokatzeko egu nero egunero . XXXVI Bandeira Concello de Moaña * MOAÑA Luzera: 5 .562 m E.Bilbao D.Alfalla G.I.Zubiri A.Kolunga O.Viudez D.Iglesias M.Calleja M.Ojeda C.Gonzalez M.Beaskoa J.Unanue S.Acervi C.Mañas C.Palazuelos Entr.: J.Fernandez Oharrak:*VIII Fandicosta Sari Nagusia.**Bitxikeria bezala, Tiranek eta Cabok denbora bera egin zuten, 20:33,18, eta biak izan zirenhamargarren estropadan. Urte askotan gehiegi entrenatu izan zarela pentsatzen duzu ? Bai,zalantzarik gabe. Gaur egun ez nituzke horrelako entrenamenduakegingo, baina, orduan, ez genuen ideiarik distantzia luzeak nolaprestatu. Astakeria bat iruditzen zait distantzia luzeak jokatzekoeguneroegunero distantzia luzean entrenatzea. Kilian Jornet berada adibiderik argiena; hark ez ditu hainbeste erokeririk egiten.Uste dut garrantzitsuena entrenamendu luzeak eta kalitatezkoentrenamendu motzak tartekatzea dela. Zergatik ez noizean behinkilometro bertikal bat topera egin ultrak prestatzeko? Gorputzakmemoria dauka, eta bi egunean ez du galtzen. Askotan iruditzenzaigu egun pare bat geldirik egonda dena pikutara doala, bainakontrakoa gertatzen da. Atsedena ezinbestekoa da kirol honetan.Iker KarreraMendi korrikalariaBerria. 2018ko irailaren 11Oro har, dieta osasuntsuena elikagai begetaletan oinarritzen da;kontua ez da horiek jatea bakarrik, baina oinarria dira. Eta osogarrantzitsua da prozesatu gabeak izatea. Hortaz, oinarrizkoosagaiak dira: lekaleak, zerealak, barazkiak, fruitu lehorrak… Gero,animalia jatorriko elikagaiak hartzea gehiago da erabaki etiko edopertsonal bat. Baina horiek jatea erabakiz gero, onena da ikusteaproduktu horiek nondik datozen, aske egon ote diren, pentsueraldatua jan ote duten...Marketa KadlecoraNutrizio aholkulariaBerria. 2017ko azaroaren 8a2018KO ABUZTUAREN 25AErrekor zaharra : 20:03,07 Orio 2008an. Abiadura: 4,695 m/s. 5568 m Eremuko errekorra: 19:17,00 San Pedro 2009an. Abiadura: 4,812 m/s. 5568 mDenborak** :Urdaibai: 19:56,96 Zierbena: 20:05,70 Orio: 20:08,06 2018KO ABUZTUAREN 26A Errekor zaharra : 19:09,08 Hondarribia 2006an . Abiadura: 4,752 m/s. 5460 m Eremuko errekorra: 19:03,96 Urdaibai 2017an. Abiadura: 4,856 m/s. 5556 m Denborak : Urdaibai: 19:18,58 Hondarribia: 19:22,96 Cabo: 19:25,68 XXVIII Bandeira Concello de Boiro Bandera. Arraunlari bakoitza k izaten ditu bere ezauga rriak: izaera, helburua, indarra; baina baditu bere epe eta biziraupena ere. Mundu guztia ezin da produktiboa izan betirako. Arraunean zein bizitzan, mugak jakitea beti da garrantzitsua, arazoei behar bezala aurre egin diezaiegun . Arraunlar i baten iritzia Zein ezaugarri izan behar ditu liderrak? Lehiakorra izatea, taldean sinestea, taldekideei entzutea, arraunagatik grina izatea eta pentsatzen duena esatea, nahiz eta jakin horrek e tsaiak erakarriko dituela. Xabier Castrillon Oharra: *Carlos Vela, Realeko jokalari ohiari buruz . BOIRO Luzera: 5 .554 m L.Uribarren J.Telletxea G.I.Zubiri A.Kolunga O.Viudez A.Garcia M.Calleja M.Ojeda I.Goikoetxea M.Beaskoa J.Unanue B.Eizagirre C.Mañas C.Gonzalez Entr.: J.Fernandez Egia da zeresan handia eman duela* zenbait garaitan.Gorabehera asko izan du, baina gauza bat oso ona dauka:pentsatzen duena esaten duela jende aurrean. Umila etagertukoa da, eta umiltasun horri esker lortu du taldekide izan garenon eta zale guztien maitasuna. Taldekideon artean ere ez duinoiz arazorik izan aurpegia emateko, eta hori eskertzekoa da .Markel BergaraGetafeko jokalaria Berria. 2017ko azaroren 22aSasoian zaudela, zergatik hartu duzu orain erretiroa ?... Kirolari batek jakin behar du erretiroa hartzen, kirolak horretara behartu aurretik.Kirolari on baten seinale ere bada hori, nire ustez. Mentalki indartsua izan behar duzu horretarako.Joxe Ramon Iruretagoiena, “Izeta II.a”HarrijasotzaileaBerria. 2017ko urriaren 31 Arrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 35 Arrauna ezagutzeko hogeitabost 36 estropada 2018KO IRAILAREN 15A Errekor zaharra : 19:26,11 Orio 2003an. Abiadura: 4,765 m/s. 5556 m Eremuko errekorra: 19:16,60 Hondarribia 2014an. Abiadura: 4,8 m/s. 5556 m Denborak* : Orio: 20:41,16 Urdaibai: 20:42,68 Hondarribia: 20:56,96 Zure kirol ibilbideko unerik gogorrena? Lesioak izan dira gogorrena. Gogorrena orpazurdan izandako lehen lesioa izan zen, batez ere tratamenduarekin ez nuelako hobera egiten. Hasieran bi hilabete izango zirela esan zidaten, eta zortzi ere izan ziren azkenerako. Frustrazio handia izan zen. Joana Flavio Athleticeko futbolari ohia Berria. 2017ko abenduaren 13a Bermeo Hiriko XXXVI. Ikurrina Bandera. BERMEO B.Azkue X.Arregi A.Esteban I.Martinez U.Etxeberria I.Garmendia u Luzera: 5 .556 m G.Aranberri Entr.: J. Salsamendi M.Azkarate A.Lizarralde J.Etxeberria J.Agirrezabala P.Galdiz M.Aldai J.Albizu Lesio larririk ez, baina barrabiletako minbizi bat gaindituzenuen. Zer erakutsi zizun horrek? Garai gogorra izan zen.2005eko udan izan zen. Albistea jasotzea oso gogorra izan zen.Baina familiak, lagunek, klubak asko babestu ninduten, etaindartuta atera nintzen, bai pertsona gisa eta bai kirolari gisa.Benetan garrantzia duten gauzei balio ematen ikasten duzu. Entrenamendu eta partida bakoitza muturreraino gozatzen ereikasi nuen. Garrantzitsua da baikorra izatea, eta aurrera egitekoilusioa izatea. Ni horretan saiatu nintzen. Bai zure buruarentzat,baita ingurukoentzat oso lagungarria da hori.Jabi EseberriOsasuna Magnako jokalariaBerria. 2018ko martxoaren 27aOharra:*Bitxikeria bezala, Santurtzik eta Zierbenak denbora bera egin zuten, 21: 04,04,eta biak izan ziren seigarren estropadan.Diziplina, sakrifizioa, sufrimendua, les ioak… horrela irudikatu izan da maiz arrauna kanpotik. Hala bizi izan duzu zuk barrutik ere?Ez da soilik arrauna, kirol orok dakar berarekin diziplina bat.Sufrimendua? Bueno, gimnasiora joanez ere sufritzen da… Nire ustez,nahi duzun hori lortzeko gogor lan egin beharra dago. Baina iruditzenzait alde positiboa askoz ere handiagoa dela negatiboa baino, etahorregatik merezi digula arraunlarioi horrek guztiak.Arraunlari baten iritzia 2018KO IRAILAREN 16A Errekor zaharra: 19:16,68 Urdaibai 2007an. Abiadura: 4,795 m/s. 5548 m Eremuko errekorra: 18:58,70 Castro 2009an. Abiadura: 4,878 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:40 ,09 Orio: 19:47,51 Zierbena: 19:54,09 Bandera Bandera. Oharrak: *Ligan hasi berria zen harrobiko arraunlariak lehen bandera lortu zuen. **2018ko uztailaren 25ean esandakoa. KAE 1 ligan ariko da Erreka trainerua datorren denboraldian; 2006an ere jaitsi egin zen. ***Bermeotarrek hirugarren urtez jarraian eskuratu dute TKE liga (2016an, 2017an eta 2018an). Gainontzeko laurak hauek dira: 2004koa, 2007koa, 2008koa eta 2010ekoa. 2017an eta 2018an, Joseba Fernandezekin, hasieratik amaiera arte lehen postuari eutsi zioten. Ligako epaileak kanporatu egin zuen Urdaibai estropadatik, berezko arraunlari gutxiago eramateagatik. PORTUGALETE A.Irazoki U.Redondo I.Bertiz I.Mari zkurren a B.Alza I.J.Sagarzazuu Luzera: 5 .556 m I.de la Linde* Entr.: M . Orbañanos G.Carrion I.Gonzalez G.Ezponda X.Etxebeste M.Aldai B.Egiazu A.Udabe Eusko Label Liga bitarteko egokia da zehazteko zein izaten den udako trainerurik onena***. Joseba FernandezUrdaibaiko entrenatzaileaBerria. 2018ko irailaren 18a «Herrian kezka dago, San Juan talde historikoa delako, eta denoknahi dugulako goian ibili. Baina urte guztiak ez dira berdinak. BegiraOrio handia nola joan zen behera 2011n. Talde guztiek eduki behar dugu gogoan edozein urtetan joan gaitezkeela behe ra**… » Hamar arraunlari berri igo behar izan genituen KAE 2 ligako taldetik, etanormala den bezala, egin gabe daude, oso gazteak direlako. Goizegi heldu zaie Eusko Label Ligan arraun egiteko aukera, pausoz pausojoan beharrean.Juan Mari EtxabePasai Donibane taldeko entrenatzaileaBerria. 2018ko irailaren 19aBeste behin, ibaiadar bateko korronteek ebatzi zuten. Lehen eta bigarren kaleetakoak nagusitu ziren, eta bietatik joan ziren bitxandetako irabazleak: Cabo eta Hondarribia, eta hirugarren kalean egokitu zitzaienak azkenak izan ziren bere txandetan:Ondarroa eta Urdaibai.Arraunzale baten iritziaArrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 37 XLVIII. SN. XLIV. Corte Ingles Bandera Arrauna ezagutzeko hogeitabost 38 estropada Estropaden irab azleak Data 2018/06/24 2018/06/30 2018/07/01 2018/07/07 2018/07/08 2018/07/14 2018/07/15 2018/07/21 2018/07/22 2018/07/28 2018/07/29 2018/08/11 2018/08/12 2018/08/18 2018/08/19 2018/08/25 2018/08/26 2018/09/15 2018/09/16 Garaipenak: Urdaibai: 11. Hondarribia: 3. Orio: 3. Cabo: 1. Zierbena: 1. Guztira: 19 Sailkapen Nagusia: Lehena. Urdaibai: 201****. Bigarrena. Hondarribi a: 197. Hirugarrena. Zierbena: 186 Irabazlea/DenboraUrdaibai: 19:34,54Urdaibai: 19:31,08 (3.k)Hondarribia: 19:27,80 (1.k)Urdaibai: 20:28,90 (4.k)Urdaibai: 21:30,10 (4.k)Urdaibai: 19:39,14* (2.k)Urdaibai: 20:16,56 (2.k)Urdaibai: 19:29,00 (2.k)Orio: 19:46,56 (4.k)Hondarribia: 19:46,84 (1.k)Urdaibai: 19:35,32* (1.k2.tx)Zierbena: 19:44,96* (4.k) Cabo: 19:45,86 (3.k/2.tx)Urdaibai: 19:58,52 (1.k)Orio: 19:51,46 (2.k/2.tx)Urdaibai: 19:56,96 (2.k)Urdaibai: 19:18,58 (2.k)Orio: 20:41,16 (3.k)Hondarribia: 19:40,09 (2.k)Bigarrena/DenboraHondarribia: 19:36,56Zierbena: 19:33,46 (2.k)Zierbena: 19:32,74 (2.k)Zierbena: 20:37,76 (1.k)Orio: 21:39,02 (2.k/2.tx)Hondarribia: 19:48,82 (3.k)Hondarribia: 20:28,98 (3.k)Hondarribia: 19:32,38 (3.k)Zierbena: 19:46,74 (3.k)Orio: 19:58,04 (4.k)Zierbena: 19:44,72 (2.k)Orio: 19:47,92 (3.k)Urdaibai: 19:45,98 (3.k)Hondarribia: 20:06,76 (4.k)Hondarribia: 19:56,16 (2.k)Zierbena: 20:05,70 (3.k)Hondarribia: 19:22,96 (4.k)Urdaibai: 20:42,68 (2.k)Orio: 19:47,51 (1.k) Oharrak: *Eremuko errekorra. **Itsasoan. Eremu berria. ***J.A.Agirre Lehendakariaren XIV. Omenaldia. ****Urdaibaik 209 puntu lortu zituen baina azkenestropadatik ligako epaileak deskalifikatu zuen, berezko arrunlarien araudia hausteagatik. Bermeoko taldeko entrenatzaileak berezko sei arraunlari jarri zituentraineruan Portugaleteko estropadan, eta araudiak dio gutxienez zazpi egon behar direla.( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadakEremua/BanderaBilbo. Bilboko IX. Bandera (erlojupekoa)Portugalete. Sestaoko XVII. BanderaZierbena. XXXV. Petronor BanderaCoruña. Coruña Hiriko II. Bandera (1J)Coruña. Coruña Hiriko II. Bandera (2J)Donostia . XI. Donostiarra KaiarribaAmenabar Bandera (11)Castro. VI. CaixaBank BanderaPasai San Pedro. II. ADEGI BanderaOrio. Orioko XXVIII. EstropadakVI. Orio Kanpina Bandera**Getxo. Getxoko Estropaden XL. Ikurrina***Santurtzi . Santurtziko XXXIX. Ikurrina (A eremua) (1)Ondarroa . Ondarroako XXXIV. Bandera. Cikautxo S.N (2)Hondarribia. Hondarribiko XXXI. Bandera. Mapfre S.N1J. Zarauzko XLI. Ikurrina. (Eremu berria )Zarautz 2J. Zarauzko XLI. IkurrinaMoaña. XXXVI Bandeira Concello de Moaña. VIII. Fandicosta S.NBoiro. XXVIII Bandeira Concello de BoiroBermeo. Bermeo Hiriko XXXVI. IkurrinaPortugalete. XLVIII. S.N. XLIV. Corte Ingles Bandera Bilbo Sestao Zierbena Coruña 1J Coruña 2J Donostia Castro Pasaia Orio Getxo Santurtzi Ondarroa Hondarribia Zarautz 1J Zarautz 2J Moaña Boiro Bermeo Portugalete Guztir a Urdaibai 12 12 10 12 12 12 12 12 10 8 12 9 11 12 10 12 12 11 8/0 Hondarribia 11 10 12 10 9 11 11 11 8 12 10 10 10 11 11 7 11 10 12 197 Zierbena 9 11 11 11 7 10 9 10 11 10 11 12 9 10 9 11 8 7 10 186 Orio 7 8 9 7 11 9 10 9 12 11 6 11 7 8 12 10 9 12 11 179 Santurtzi 10 9 7 8 8 7 8 8 7 9 2 8 5 6 8 9 7 7 8 141 Cabo 6 6 8 6 5 8 6 3 9 6 9 7 12 9 7 3 10 9 9 139 Donostiarra 8 4 6 9 3 5 4 7 6 5 7 4 8 7 5 5 6 8 7 114 Ondarroa 5 7 3 4 10 6 3 6 4 7 1 6 3 5 6 8 4 5 6 99 P.San Pedro 4 5 5 0 6 4 5 4 5 1 5 5 4 4 3 4 5 69 Kaiku 1 2 1 5 2 3 7 5 3 3 8 3 6 1 2 6 1 59 P.Donibane 3 3 4 3 4 2 1 1 1 2 3 1 1 2 4 1 2 38 Tiran 2 1 2 2 1 1 2 2 2 4 4 2 2 3 1 3 3 37 2018ko sailkapena Oharra: *Urdaibai, ligako epailee k estropadatik kanporatu zu ten berezko arraunlari gutxiago jartzeagatik. Arrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 39201* Arrauna ezagutzeko hogeitabost 40 estropada Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Irabazlea Denbora Bigarrena /Aldea* 2018/08/12 Hondarribia. Hondarribi ko XXXI. Bandera. Mapfre S.N Urdaibai/ 00,12 2018/07/22 Orio. Orioko XXVIII. Estropadak VI. Orio Kanpina Ba ndera Zierbena/ 00,18 *Segundotan Estropadetan izan diren alderik txikienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdai bai. 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 2 2:22,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku. 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Denbora Bigarrena 2018/07/14 Donostia . XI. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera 2018/07/29 Santurtzi . Santurtziko XXXIX. Ikurrina (A eremua) 2018 ko errekor berriak Urdaibai: 19:35,32* (1.k2.tx) Zierbena: 19:44,72 (2.k3.tx)Hondarribia: 19:48,82 (3.k) Urdaibai: 19:39,14* (2.k)Cabo: 19:45,86Orio: 19:46,56 2018 Bermeo Arraun Argazkiak 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Arrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 41 Arrauna ezagutzeko hogeitabost 42 estropada Data Herria/Eremua Irabazlearen denbora Txanda Kalea Azken sailkatuaren denbora Txanda Kalea Aldea 06/24* Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 Kaiku . 20:22,92 3 1 48,38” 06/30** Sestao/Portugalete Urdaibai . 19:3 1,08 3 3 Tiran. 20:3 2,28 1 1 1:01,20 = 61,20” 07/01* Zierbena Hondarribia. 19:27,80 3 1 Kaiku . 20:13 ,96 1 2 46,16” 07/07 Coruña 1J Urdaibai . 20:28,90 3 4 Tiran***. 22:2 2,82 1 1 1:53,92 = 113,92” 07/08* Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 Tiran. 22:37 ,90 1 1 1:07,80 = 67,80” 07/14 Donostia Urdaibai . 19:3 9,14 3 2 Tiran. 20:43 ,10 1 1 1:03,96 = 63,96” 07/15* Castro Urdaibai . 20:16,56 3 2 P.Donibane. 21:12 ,74 1 3 56,18” 07/21 Pasaia Urdaibai . 19:29,00 3 2 P.Donibane. 20:30 ,30 1 4 1:01,30 = 61,30” 07/22* Orio Orio. 19:46,56 3 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 1 51,46” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 Pasai S. Pedro. 20 :46,30 1 4 59,46” 07/29* Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 Ondarroa. 20:37 ,26 2 4 1:01,94 = 61,94” 08/11 Ondarroa Zierbena. 19:44,96 3 4 P.Donibane. 20:41,46 1 2 56,50” 08/12* Hondarribia Cabo. 19:45,86 2 3 P.Donibane. 20:45 ,48 1 4 59,62” 08/18 Zarautz 1J Urdaibai . 19:58,52 3 1 Kaiku . 21:25 ,26 1 4 1:26,74 = 86,74” 08/19* Zarautz 2J Orio. 19:51,46 2 2 Tiran. 21:08 ,60 1 3 1:17,14 = 77,14” 08/25 Moaña Urdaibai . 19:56,96 3 2 P.Donibane. 20:59 ,82 1 4 1:02,86 = 62,86” 08/26* Boiro Urdaibai . 19:18,58 3 2 Kaiku. 20:22 ,58 1 2 1:04,00 = 64,00” 09/15 Bermeo **** Orio. 20:41,16 2 3 Ondarroa. 21:12,22 1 2 1:31,06 = 91,06” 09/16* Portugalete**** Hondarribia. 19:40,09 2 2 Ondarroa. 20:32 ,60 1 3 52,51 ” 2018 an, eremuz eremu, irabazleare n eta azken sailkatuaren arteko aldeak Puntu kopurua Oharrak:*Igandean jokatzen diren estropadak eguerdian hasten dira. **Larunbatekoak, seiak inguruan hasten dira.***Kaikurekin elkarren gainean zirela, epaileek San Pedro kaleratu zuten. Tiran hamaikagarren izan zen. ****Partaide kopurua: 8 ontzi. Bi txanda. 0102030405060708090100110120Coruña 1JBermeoZarautz 1J Zarautz 2J Coruña 2JBoiroDonostiaMoañaSanturtziPasaiaSestao_Portug.HondarribiaGetxoOndarroaCastroPortugalete CIOrioBilboZierbena 51,4 52,5 48,3 46,1 56,1 56,5 59,4 59,6 61,2 61,3 113, 922 62,8 61,9 61,94 77,1 77,14 64 64 67,8 67,80 63,9 63,96 91,06 SegundoakArrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 439186,7 Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Post ua Aldea 06/24* Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete P. San Pedro.20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01* Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran**. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08* Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15* Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22* Orio Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29* Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 21,16” 08/12* Hondarribia Cabo. 19:45,86 2 3 1 Ondarroa. 20:34,20 2 10 48,34” 08/18 Zarautz 1J P. San Pedro. 20:41,46 1 2 9 Kaiku . 21:25 ,26 4 12 43,80” 08/19* Zarautz 2J Orio. 19:46,56 2 2 1 Donostiarra. 20:35 ,32 4 8 48,76” 08/25 Moaña Kaiku . 20:23 ,36 1 1 7 P.Donibane. 20:59 ,82 4 12 36,46” 08/26* Boiro Cabo. 19:25,68 2 2 3 Ondarroa. 20:01,32 4 9 35,64” 09/15 Bermeo*** Orio. 20:41,16 2 3 1 Zierbena. 21:04,04 1 6 22,88” 09/16* Portugalete*** Cabo. 19:55,64 1 2 4 Ondarroa. 20:32 ,60 3 8 36,96 ” 2018 an, eremuz eremu , txanda berean ontzien artean izan diren alderik handienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Doniban e. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29 Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 21,16” 08/12 Hondarribia* Cabo. 19:45,86 2 1 1 Ondarroa. 20:34,20 4 10 48,34” 08/18 Zarautz 1J Pasai S. Pedro. 20:41,46 1 2 9 Kaiku . 21:25 ,26 4 12 43,80” 08/19 Zarautz 2J Orio. 19:46,56 2 2 1 Donostiarra. 20:35 ,32 4 8 48,76” 08/25 Moaña Kaiku . 20:23 ,36 1 1 7 P.Doni bane. 20:59 ,82 4 12 36,46” 08/26 Boiro Cabo. 19:25,68 2 2 3 Ondarroa. 20:01,32 4 9 35,64” 09/15 Bermeo**** Orio. 20:41,16 2 3 1 Zierbena. 21:04,04 1 6 22,88” 09/16 Portugalete **** Cabo. 19:55,64 1 2 4 Ondarroa. 20:32 ,60 3 8 36,96 ” 2018ko eremuz erem u, txanda berean, ontzien arteko diferentziak handienak. Arrauna ezagutzeko hogeitabost 44 estropadaOharrak:*Igandean jokatzen diren estropadak eguerdian hasten dira. Larunbatekoak, seiak inguruan hasten dira.**Kaikurekin elkarren gainean zirela, epaileek San Pedro kaleratu zuten. Tiran hamaikagarren izan zen.***Partaide kopurua: 8 ontzi. Bi txanda.Corte Ingles banderan, txandako irabazleei bigarren kalea tokatu zitzaien. Galtzailei hirugarrena. 05101520253035404550556065Santurtzi Coruña 1J Coruña 2J Zarautz 2JBilboHondarribiaOrioZarautz 1JPortugalete CIMoañaBoiroPasaia CastroZierbena Donostia BermeoGetxoSestaoPortugaeteOndarroa 24,3 22,8 22,6 22,6 21,1 26 31,3 33 35,6 36,4 36,9 61,9 51,4 43,8 48,7 48,3 48,3 43,8 51,5 SegundoakArrauna ezagutzeko hogeitabost estropada 45 Arrauna ezagutzeko hogeitabost 46 estropada 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2018 BermeoJavier Lopez. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Arrauna ezagutzeko hogeitabost estropada 47 2018 BermeoJavier Lopez. TKE/ACT Arrauna ezagutzeko hogeitabost 48 estropada A.Irazoki U.Redondo I.Bertiz I.Mari zkurren a B.Alza I.J.Sagarzazuu Luzera: 5 .556 m J.Amunarriz Entr.: M . Orbañanos G.Carrion I.Gonzalez G.Ezponda X.Etxebeste M.Aldai B.Egiazu A.Udabe Oharra: *Bakarrik Gipuzkoako Txapelketetan jokatutako estropadak kontuan hartuta. **Aimar Olaizolak 39 urte ditu. Eremuko marka**: 20:1 2,14 Hondarribia 2018an. Denborak : Hondarribia*: 20:12,14 Orio: 20:34,24 Donostiarra: 20:41,58 Hondarribiak hasi eta buka menderatu zituen aurkariak, eta ez zien inolako aukerarik eman. Bigarren ziabogan Donostiarra hemezortzi segundora zeukan, et a Orio, hogeira. Dena esanda dago horrekin. Aitor Manterola Berria egunkariko kazetaria Berria. 2018ko uztailaren 12a XLVII. Gipuzkoako Txapelketa Bandera. XLVII. Gipuzkoako Txapelketa * Bandera. MUTRIKU Mutriku Iñigo Simon Asegarceko medikua Berria. 2018ko maiatzaren 24 a Hauspo hori aldagai askoren ondorio al da ? Bai. Eguneroko obligazioak zorrotz daramatza, inork behartu gabe. Entrenamendua, atsedena, orduak, jana… Olaizolak odolean darama pilota; bere burua zaintzen duen moduan zaintzeko, hori beharrezkoa da. Bixente Artola Olaizolaren masaje emailea Berria. 2018ko maiatzaren 24 a 2018KO UZTAILAREN 11AEremuko errekorra*: 20:12,14 Hondarribia 2018an.Denborak :Hondarribia*: 20:12,14 Orio: 20:34,24 Donostiarra: 20:41,58 2013tik 2018ra Olaizolaren ahal fisikoak ez du okerrera egin. 35urtetik aurrera** gainbehera etortzen zaie intentsitate handianjarduten duten kirolariei, nahiz eta asko zaindu eta entrenatu;berezkoa da bertute horiek galtzea. Baina Olaizolaren kasuan,oraingoz, hori ez da gertatu.Etor MendiaAsegarceko prestatzaile fisikoaBerria. 2018ko maiatzaren 24aOlaizolak sekulako hauspoa du; iraupen luzeko pilotaria da. Ordukohemezortzi kilometroan korrika jarri makinan, eta zurekin hitz egiten dabil. Beste batzuk orduko 14,5ena itota doaz.Errekuperatzeko ahalmen handia du, eta frekuentzia kardiakohandietan eroso ibiltzen da. Badago 140 edo 150 taupadatikpasatzen ez den jendea; Olaizolak, berriz, aise gainditzen du. Minutubatean 150 taupadatik frekuentzia arruntera pasatzeko gai da. Lekeitio A.Irazoki U.Redondo I.Bertiz I.Mari zkurren a B.Alza I.J.Sagarzazuu Luzera: 5 .556 m J.Amunarriz Entr.: M . Orbañanos G.Carrion I.Gonzalez G.Ezponda X.Etxeb este M.Aldai B.Egiazu A.Udabe 2018KO UZTAILAREN 31A Eremuko errekorra: 19:15,03 Hondarribia 2016an. Denborak : Hondarribia: 20:06,94 Urdaibai: 20:10,64 Ondarroa: 20:15,44 Eremuko marka: 19:15,03 Hondarribia 2016an. Denborak : Hondarribi a: 20:06,94 Urdaibai: 20:10,64 Ondarroa: 20:15,44 Bagenekien haizeak eragozp en handiagoa jarriko zigula kanporantz joateko laugarren kaletik. Beraz, erabaki dugu dena emanda hastea, aurkariek ez zezaten gure balizko desabantaila hori balia...Ikusirik bigarren luzean zein ongi etorri garen, azken luzean handik etortzea erabaki dugu …Oso oso garbia ez bada egoera, normalean geure kalean ibili zaleak gara…Bost arraunlari aldatu ditugu. Hemezortzi arraunlari gara, eta denak ari dira arraunean, oso ondo, gainera… Hirugarren luzean, haizearen goraldiak etena izan du, eta hori gure ald e, Ondarroa zelako garaile bestela. Mikel Orbañanos Hondarribiko entrenatzailea Ezer ez uztera aterako gara, den dena ematera. Guretzat denboraldiko helburu handietako bat da Euskadiko Txapelketa irabaztea. Ez badugu lortzen, bete gabeko heburu bat izango da. Iñaki Goikoetxea Urdaibaiko arraunlaria Berria. 2018ko uztailaren 31a Irabazi nahi, baina ezin. Irabazteko taldea eduki, baina orain arte kale. Irabazteko taldea osatu, baina banderarik ez. Eta denboraldia aurrera… «Ez da samurra astea joan eta astea etorri hitz berak esatea arraunlariei, ondo ari garela eta helduko dela garaipena. Orain beste mezu ematen diet: estropadetan gozatze a, arraun eginez gozo sentitzea. Bandera. XXXVII. Euskadiko Txapelketa Bandera. Presioa kendu nahi diet arraunlariei».Ezer ez uztera aterako gara, dendena ematera. Guretzat denboraldiko helburu handietako bat da Euskadiko Txapelketa irabaztea. Ez badugu lortzen, bete gabeko helburu bat izango da.Iñaki GoikoetxeaUrdaibaiko arraunlariaBerria. 2018ko uztailaren 31 denboraldia aurrera… «Ez da samurra astea joan eta astea etorri hitz berak esatea arraunlariei, ondo ari garela eta helduko dela garaipena. Orain beste mezu ematen diet: estropadetan gozatzea, arraun eginez gozo sentitzea. Estropadarik onenak egin ditugu gozatzera atera garenean, loturarik gabe arraun egin dugunean.Irabazi nahi, baina ezin. Irabazteko taldea eduki, baina orain arte kale. Irabazteko taldea osatu, baina banderarik ez. EtaJuan ZunzunegiZierbenako entrenatzaileaBerria. 2018ko abuztuaren 2a Mikel OrbañanosHondarribiko entrenatzaileaBerria. 2018ko abuztuaren 1aXXXIII. Euskadiko TxapelketaLEKEITIOArrauna ezagutzeko hogeitabostestropada 49Bagenekien haizeak eragozpen handiagoa jarriko zigula kanporantz joateko laugarren kaletik. Beraz, erabaki dugu dena emanda hastea,aurkariek ez zezaten gure balizko desabantaila hori balia... Ikusirik bigarren luzean zein ongi etorri garen, azken luzean handik etortzea erabaki dugu… Oso oso garbia ez bada egoera, normalean geurekalean ibili zaleak gara… Bost arraunlari aldatu ditugu. Hemezortzi arraunlari gara, eta denak ari dira arraunean, oso ondo, gainera…Hirugarren luzean, haizearen goraldiak etena izan du, eta hori gurealde, Ondarroa zelako garaile bestela. Arrauna ezagutzeko hogeitabost 50 estropada 2018KO ABUZTUAREN 4A Denborak : Zierbena*: 20:14,82 Urdaibai: 20:16,96 Hondarribia: 20:33,07 Denborak : Zierbena*: 20:14 ,82 Urdaibai : 20:16,96 Hondarribia: 20:33 ,07 Iñigo Alkain Euskadiko Federazioko presidentea Mikelek erakutsi diguna ez da arrauna bakarrik. Gure jardunean eduki beharreko jarrerak nolakoa izan behar duen ere erakutsi digu… Urteetan ikasitakoa erakustea errazagoa da, baina gaitasun berezi bat ere behar da, hau ez baita bakarrik teknika erakus tea. Psikologiatik asko dauka, ezkerreko eskua eduki, arraunlariei gauzak esateko modua eta abar. Asier Puertas Hondarribia Bko entrenatzailea Hondarribiaren azken urte luzeetako ibilibide onak ez ditu bakarrik uretako emaitzak ekarri. Entrenatzaileak sortzen ere ari da, eta Mikel Orbañanosek erakutsitakoa irakasten ari dira, besteak be ste, Osertz Aldai Isuntzan eta Asier Puertas Hondarribian bertan, bigarren traineruan**. Aitor Manterola BERRIA egunkariko kazetaria Berria. 2018ko abuztuaren 10a Oharrak: *Zierbena, Eusko Label ligan bost bider bigarren izan eta gero, eta Bizkaiko txapelketan ere postu hori Iñigo Alkain Euskadiko Federazioko presidentea LXXI. Espainiako Txapelketa Bandera. LXXI. Espainiako Txapelketa Bandera. Castro Luzera: 5 .556 m m J.Zunzunegi I.Pascual F.Montes A.Gonzalez A.Miramon L.M.Villar u R.Garcia E.Moran J.Rios A.Vidal F.Ruiz L.Salvagno S.Montenegro B.Gomez Entr.: J. Zunzunegi Oharra: **Baita, Aner Etxart Hondarribia Bko entrenatzaile ohia, eta gaur egun: Jon Larrañaga Getarian eta Garikoitz Uranga Enbata traineruan. Entrenatzaile izateko, arraunlariak ona izan behar du lehenbizi,ikasle ona, eta arrauna barruan eraman… Pausoz pauso joaten zaraarraunlari gisa, eta une batean lider izaera hartzen duzu; hurrengourratsa entrenatzaile izatea da. Ikusten duzunean gaizarela erakusteko, orduan eman dezakezu pausoa .Mikel OrbañanosHondarribiko entrenatzaileaBerria. 2018ko abuztuaren 10a Oharra: *Zierbena, Eusko Label Ligan bost bider bigarren izan eta gero, eta Bizkaikotxapelketan ere postu hori egin ondoren, denboraldiko lehen bandera irabazi zuen.Orain arteko txapelketa bakarra 1949an zeukan irabazita. Garaipen zerrendan, Oriokdauka titulu gehien, hamabost aldiz lortu baitu txapelketa irabaztea. Denak XX.mendean lortutakoak.beharreko jarrerak nolakoa izan behar duen ere erakutsi digu…Urteetan ikasitakoa erakustea errazagoa da, baina gaitasun berezi bat ere behar da, hau ez baita bakarrik teknika erakustea. Psikologiatik askodauka, ezkerreko eskua eduki, arraunlariei gauzak esateko modua eta abar.Asier PuertasHondarribia Bko entrenatzaileaBerria. 2018ko abuztuaren 10aMikelek erakutsi diguna ez da arrauna bakarrik. Gure jardunean edukiIsuntzara joan nintzenean, ez nituen pertsona moduan ezagutzen, etaezinbestekoa da haiek ezagutzea gero lan ona egin ahal izateko… Pazientzia edukitzeko esan zidan. Nahi izaten dugu entrenatzaileok gauzak ahalik eta azkarren ateratzea, baina horrek etsipena ekar dezake ez direnean ondo ateratzen. Pazientzia lagun ona da hausnarketakegiteko ere, eta baita helburuak zehazteko ere.Osertz AldaiIsuntzako arraunlaria eta entrenatzaileaBerria. 2018ko abuztuaren 10aCASTRO 1944tik 2020ra bitar teko urteak . 73 estropada ORIO. 1946, 51, 52, 55, 64, 71, 73, 74, 75, 76, 86, 93, 95, 98 eta 1999 ASTILLERO. 1972, 2000, 02, 03, 04, 05, 06 eta 2008 PEDREÑA. 1944, 47, 48, 65, 66*, 67, 68 eta 1970 SESTAO (KAIKU/IBERIA). 1978, 81, 82, 2009, 10, 11 eta 2013 PASAI DONIBANE. 1957, 58, 59, 62, 63 eta 1991 SANTURTZI. 1977, 79, 80, 85 eta 2019 PASAI SAN PEDRO. 1988, 89, 90, eta 1994 TIRAN/MEIRA/MOAÑA. 1961, 62, 96 eta 1997 URDAIBAI. 2007, 14, 15 eta 2017 ZUMAIA. 1983, 84 eta 1987 ZIERBENA. 1949, 2018 eta 2020 DONOSTIA (DONOSTIARRA/ARRAUN L AGUNAK ). 1945, 1992 HONDARRIBIA. 2012 eta 2016 CASTRO. 2001 LASARTE . 1969 0123456789101112131415OrioAst illero P edr eñaK aiku /Ib eriaP asai D on ib aneSant ur tziP asai San P edroTiran /Meir aUrd aibai Zu maiaZierb en aDo n ostiarra/Arraun Lagun akHo nd ar rib iaC ast roLasart e Oharrak: *Zierbena, Eusko Label ligan bost bider bigarren izan eta gero, eta Bizkaiko txapelketan ere postu hori egin ondoren, denboraldiko lehen bandera irabazi du. Orain arteko txapelketa bakarra 1949an zeukan irabazita. Garaipen zerrendan, Oriok dauka titulu gehien, hamabost aldiz lortu baitu tx apelketa irabaztea. Denak XX. mendean lortutakoak. Arrauna ezagutzeko hogeitabost estropada 51Oharra: *1966an Santanderren, Hondarribiak irabazi zuen 20:29” denborarekin, Pedreñari 11 segundo atera zizkion. Epaileek Hondarribia deskalifikatu zuten berea ez zen balizatik sartu bide zelako. Luzera: 5 .556 m L.Uribarren D.Alfaya G.I.Zubiri A.Kolunga O.Viudez D.Iglesias M.Calleja M.Ojeda I.Goikoetxea M.Beaskoa J.Unanue S.Acervi C.Mañas C.Palazuelos Entr.: J.Fernandez 2018KO ABUZTUAREN 30A Denbora onena: 19:04,64 Urdaibai 2004an . Abiadura: 4,85 m/s. 5556m Denborak : Urdaibai: 19:56,16** Orio: 19:57,26 Zierbena: 20:00,16 Bandera. Garbi daukat ligan zerbait nahi duenak ez duela ligakoa sakrifikatuko Kontxari begira. Azkenean, Donostian arrisku handia izaten da gauzak nahi bezala ez ateratzeko, eta sailkatze estropadako eguna ere hor sartzen dut, oso estropada arriskutsua delako. Sartzeko hautagai handia den bat ere gera daiteke kanpoan egun horretan, eta orduan zer egiten duzu? Juan Zunzunegi Zierbenako entrenatzailea Berria. 2018ko abuztuaren 2a Arrakasta niretzat bizitzan betetzen nauena egitea izan da beti. Hala sentitu nuen nire ontzia Kontxan sartu ez zenean ere, arrauna maite baitut. Arraunlari baten iritzia Entrenatzaileen lana ere ez litzateke soilik taldearen errendimenduzko emaitzen arabera neurtu behar. Xabier Castrillon Oharrak:*1972an sailkatze estropada lehen aldiz ezarri zen. Hondarribian jokatu zen eta Donostiak ere, bat gehiago bezala, parte hartu zuen.**Urdaibairengandik 12,92ra zazpigarren postua lortua, santurtziarrek Sotera traineruarekin Kontxarako sailkatzea lortu zuten. 1995ean sartu zen Santurtzi Kontxanazkenekoz. Porrotak gauza on bat du, inoiz ez dela behin betikoa.Eta garaipenak zerbait txarra du, inoiz ez dela behin betikoa.Jose Saramago (19222010)IdazleaArrauna ezagutzeko hogeitabos52 estropadaKontxako sailkatze estropada*DONOSTIA J.Zunzunegi I.Pascual F.Montes A.Gonzalez A.Miramon L.M.Villar u R.Garcia E.Moran J.Rios A.Vidal F.Ruiz L.Salvagno S.Montenegro Luzera: 5 .556 m B.Gomez Entr.: J. Zunzunegi 2018KO IRAILAREN 2A Errekor zaharra : 18:59,94 Castro 2006an. Abiadura: 4,87 m/s. 5556m Eremuko errekorra: 18:53,52 Urdaibai 2017an. Abiadura: 4,90 m/s. 5556m Denborak* : Zierbena: 19:26,20 Hondarribia: 19:27,06 Santurtzi: 19:41,32 Bandera. DONOSTIA Araudia zaharkitua** dagoela diote orain (Bermeotarrek), baina iazko abenduan, Federazioaren Batzarrean, proposatu zen kasu hauetarako TKEren araudia ezartzea, traineruak hiru segundoz zigortzen dituena, baina klub ek ez zuten onartu. Ramon Alkain Euskadiko Federazioko presidentea Berria. 2018ko irailaren 4a Erori arren, galdu arren, porrot egin arren berriz zutitzen direnak dira gara iezinak . Iturri ezezaguna CXXIII. Kontxako lehen jardunaldia Estropadako epaileek estropada amaitu ondoren Urdaibai zigortu egin zuten, Zierbenaren kalean, laugarrenean, bitaldeen arraunek talka egiteagatik, nahiz eta galipoek arraun egiteari jarraitu zioten eta eraginik ez izan estropadaren garapenean. Bigarren luzean izan zen hori, 15. minutuan. Azken lekura bidali zuten epaileek Bermeoko taldea, eta, azkenarendenbora emateaz gain, beste hamabost segundo*** gehitu zizkioten. TKEren arauen arabera, gertatutakoa hiru segundorekin zigortzekoa zen. Arranpan, erabaki horrenondorio zuzenak ikusi genituen: kirol legerik ez duten jarrerak,arraunlarien balorazio desatseginak, zuzendari eta teknikari batzuen malkoak eta amorrua, arraunzaleen tirabirak... Noizko izango dugu arraunarautegi bera Kantauriko itsasoan jokatzen diren estropada guztientzat?Xabier Castrillon Arrauna ezagutzeko hogeitabost estropada 53Oharrak:*Uretako lehian, Zierbenak 20 ehunen atera zizkion Urdaibairi eta 86 Hondarribiari.**2010eko araudia da. Aldaketa 2017ko abenduan eztabaidatu zuten. Bilerara hamahirtalde bakarrik joan ziren (30etatik), eta joan ez zirenen artean Urdaibai zegoen.***Egun batzuk geroago, Lehiaketa Batzordeak ez zuen Urdaibairen helegitea onartu,baina, 1J eta 2J finaltzat hartzen denez, zigor hori kendu zioten .Lehiaketa Batzordea, 2013an gertatutakoa ikusita, 2014an sortu zuten partaide hauekin:Euskadiko eta Gipuzkoako Federazioko presidenteak, Gipuzkoako Federazioko idazkariaeta Donostia Kultura Festako zuzendari teknikoa. Luzera: 5 .556 m L.Uribarren D.Alfaya G.I.Zubiri A.Kolunga O.Viudez D.Iglesias M.Calleja I.Goikoetxea B.Eizagirre M.Beaskoa J.Unanue S.Acervi C.Mañas C.Palazuelos Entr.: J.Fernandez 2018KO IRAILAREN 9A Errekor zaharra : 18:59,94 Castro 2006an . Abiadura: 4,87 m/s. 5556m Erem uko errekorra: 18:53,52 Urdaibai 2017an. Abiadura: 4,90 m/s. 5556m Denborak : Urdaibai: 19:46,78 Orio: 19:50,40 Hondarribia*: 19:54,06 Marka zaharra: 18:59,94 Castro 2006an. Abiadura: 4,87 m/s. 5556m Eremuko marka: 18: 53,52 Urdaibai 2017 an. Abiadur a: 4,90 m/s. 5556m Denborak : Urdaibai: 19:46,78 Orio: 19:50,40 Hondarribia*: 19:54 ,06 Egundoko poza sentitu nuen. Handi handia. Aurreneko Kontxako Bandera irabazi nuela jabetzen hasi nintzen, eta kolpetik mila irudi eta oroitzapen etorri zitzaizkida n: neguan bakardadean sartutako ordu pila, entrenatzetik lanera eta lanetik entrenatzera eginiko bidaiak, familia, arrauna tarteko gutxitxo ikusten dudan emaztea… Liberazio handi bat izan da talde guztiarentzat. Azken urteetan, bigarren igandean ez genuen asmatzen, gauza bat zela eta bestea Egundoko poza sentitu nuen. Handi handia. Aurreneko Kontxako Bandera irabazi dudala jabetzen hasi nintzen, eta kolpetik mila irudi eta oroitzapen Gure onena ematera joan gara aurten Kontxara, eta aurreko urteetako irabazi beharraren presioaren pisurik gabe… Arraunlariei irabazi genuela jakinarazi genien, eta berai en ondorengo poz hori b etirako gordeta geratuko zaigu… Zierbenari zorionak, estropada handia egin zutelako, eta animo hemendik ere, Urdaibaikoei. Mikel Orbañanos Hondarribiko entrenat zailea Berria. 2018ko irailaren 12a Bandera. Oharra:*Hondarribiak irabazi zuen (39:21,12), Zierbenari 90 ehunen aterata (39:22,02),Kontxako historian izan den bigarren diferentzia txikiena. 2001ean, Castrokirabazi zuen, Oriori 89 ehunen aterata.Gure onena ematera joan gara aurten Kontxara, eta aurrekourteetako irabazi beharraren presioaren pisurik gabe…Arraunlariei irabazi genuela jakinarazi genien, eta beraienondorengo poz hori betirako gordeta geratuko zaigu…Zierbenari zorionak, estropada handia egin zutelako, eta animohemendik ere, Urdaibaikoei.Mikel OrbañanosHondarribiko entrenatzaileaBerria . 2018ko irailaren 12azela. Antsietate handiegia ekarri izan dugu aurreko urteetanestropada honetara, irabazi beharra, eta horrek ez zigun mesederikegiten. Aurten lasaiago joan gara, gure lana ondo egitea helburubakartzat jarrita, gurea egin eta konforme geratu. Asko lagundu digualdarte horretan arraun egiteak.Iker MarizkurrenaHondarribiko arraunlariaBerria. 2018ko irailaren 11Arrauna ezagutzeko hogeitabost 54 estropadaDONOSTIACXXIII Kontxako bigarren jardunaldiaSekulako portaera izan zuten nirekin (Zierbenakoak). Kontrolean nengoenean, zoriontzera etorri ziren. Talde handi bat da.Iker MarizkurrenaHondarribiko arraunlariaBerria. 2018ko irailaren 11 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2018 DonostiaI.Arizmendi. El DVArrauna ezagutzeko hogeitabost estropada 55 56 arraunaren xarma ARRAUNAREN XARMA 2019KO ESTROPADAK Eusko Label eta Euskotren ligak Txapelketak eta Kontxako Bandera arraunaren xarma 57 1845etik …………………….Hondarribia Arraun Elkarteari bere 50. urteurrenean (1969 – 2019) Traineruak: lanetik harago, kiroletik harago.Saria lehen iristen denari! Balea harrapaketan, sardinaren arrantzan,ontzi handia kaira atoian eramaterakoan… lana bera ezinbesteko lehiaizaten zen, aurrena iristen zen ontziak onena eramaten zuen eta.Gaur traineruek kirol gisa irauten dute, batez ere tokian tokiko nortasuna indartu egiten dutelako: talde bat, kolore bat, herri bat…batu egiten da bere baitan estropada bakoitzean. 58 arraunaren xarma Liburu honetako testu zein argazkien eskubideak egileenak dira.Liburu honen edukiak kopiatu, moldatu, zabaldu eta argitara ditzakezu, gure egiletza aitortu eta baldintza beretan eginez gero.Liburu honetan zenbait argazki inprimatu ahal izateko jasotako baimena eskertu nahi dut.Copyrigthtsen jabeekin kontaktatzeko ahalegina egin arren, ezin izan dut batzuen baimena edo kreditua lortu.Kreditua lortu ez dudan argazkiren baten jabea bazara, nirekin harremanetan jartzea eskertuko nizuke.Liburuan zehar agertzen diren ohar guztiak egilearenak dira.EGILEA: Xabier CastrillonTESTUEN EGILEAKSarrera: Aitor ManterolaHausnarketagileak: Abdelfatah, Bujema; Agirre, Nadeth; Ulbrickson, Al;Aldai, Osertz; Alijostes, Ioan; Alkala, Leire; Amunarriz, Joseba;Aramendi, Itxaso; Aranberri, Gorka; Arbeo, Irene; Arroyo, Natalia; Artola, Jon;Azkonobieta, Itxaso; Azkue, Bersaitz; Azurmendi, Ainhoa; Brown, Daniel James;Calaf, Rosa Maria; Carrion, Gonzalo “Txalo” ; Castrillon, Julen; Castrillon, Xabier;Cereijo, Oihana; Cowanen, Lloyd; Errasti, Iñaki; Etxabe, Juan Mari;Etxeberria, Joritz; Fernandez, Joseba; Galdos, Maddi; Gaztañazpi, Ibon;Gezala, Amaia; Gorriti, Arnaitz; Huegun, Ibon; Irisarri, Maider; Iurramendi, Niko;Irazoki, Agoitz; Iriondo, Jon; Jordan, Michael; Korta, Jose Luis; Landaida,Izaskun; Larrañaga, Joseba; Larrañaga, Irati; Makazaga, Igor; Manterola, Aitor;Mendizabal, Maria; Olasagasti, Itziar; Oliden, Garazi;Orbañanos, Mikel;Oubiña, Andrea; Pescador, Ane; Piñeiro, Vicky;Pocock, George Yeoman;Ruiz, Toni; Salaberri, Itsaso; Salsamendi, Jon; Torres, Roberto; Udabe, Alex;Unanue, Jon. Uran, Rigoberto; Vidal, Aleix;Zabala, Estitxu; Zabala, Juan Luis;Zabaleta, Xanti; Zinkunegi, Nekane.BESTELAKOAKZuzenketa lanak: Karlos ZabalaZenbait hausnarketen itzultzailea: Aitor ManterolaArgazkiKredituak: Bermeo Arraun Argazkiak,HAE (Hondarribia Arraun Elkartea),El Diario Vasco, TKE (Traineruen Kluben Elkartea)Argazkilariak: I. Arizmendi, A. Arrizabalaga, H.Bilbao, J.Castanedo,M.Celada, L.Garro, J.Lopez, J.M.Lopez, F.Marin, Jm. Olasagasti, A. Rael, M. Sodupe, J. I. Unanue, J. Zaldua.Liburuaren diseinua eta maketazioa: Xabier CastrillonAzala eta kontrazala: Xabier CastrillonArgitaratzailea: DigitarteEdizio mugatua: 50 aleLehen argitaraldia: Donostia, 2020ko ekainaren 31nBerrikusita: Donamaria, 2021eko uztailaren 3anLege gordailua: D 00129 2022 arraunaren xarma 59 George Yeoman Pocock 2019 Hondarribi a Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna “Pentsamendu onak edukitzen badira, arraunean ondo e giten da. Ez da nahikoa arraunlari guztien giharrek aldiberean lan egitea; arraunlarien buruak eta bihotzak bat eta bakarra balira bezala aritu behar dute”. George Yeoman Pocock (18911976). Ontzigilea .….…….. 62 EUSKOTREN LIGA 106 . 64 I. Repsol Bandera………………………………………………………………………. 108 Bandera ……………………………………………………………. 65 III. El Correo Bandera. Kutxabank S.N………………………………………… 109 SBandera ………………………………………………… Bandera…………………………………………………... 66 Coruña Hiriko II Bandera (1J)………………………………………………. 112 67 Coruña Hiriko II Bandera (2J)………………………………………………. 113 70 IV. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera ……………………………. 114 71 IV. CaixaBank Bandera ………………………………………………………………. 115 Bande ra……………………………. 72 VII. Orio Kanpina Bandera…………………………………………………………. Bandera ………………………………………………………….. 116 74 Sestaoko II. Bandera ………………………………………………………………….. 118 78 VIII. Euskotren Bandera …………………………………………………………….. 118 82 Getxoko XI. Ikurrina …………………………………………………………………… 120 84 Ondarroako II. Bandera. Cikau txo S.N ……………………………………….. 122 85 II. Mapfre Bandera …………………………………………………………………….. 124 86 Zarauzko XI. Ikurrina (1J)……………………………………………………………. 125 SS.N.…………………………………. 87 Zarauzko XI. Ikurrina (2J)……………………………………………………………. 126 90 Sailkapen Nagusia eta s arien banaketa ……………………………………… 129 91 94 TRAINERU TXAPELKETAK 95 Gipuzkoako XLVIII. Traineru Txapelketa . Gizonezkoak……………….. 130 96 Gipuzkoako XII. Traineru Txapelketa . Emakumezkoak……………….. 131 98 Euskadiko XXXIV. Traineru Txapelketa . Gizonezkoak………………… 132 100 Euskadiko X. Traineru Txapelketa . Emakumezkoak…………………… 133 101 azazterketak……………………………………………………… 102 60 arraunaren xarma 2019ko aurkibideaSARRERA ……………………………………………………………………………………EUSKO LABEL LIGABilboko X. Bandera ……………………………………………………………………..XXXVI. Petronor Bandera……………………………………………………………I. Repsol Bandera ………………………………………………………………………XXXIV. El Correo Bandera. BBK S.N……………………………………………..Coruña Hiriko III Bandera (1J )……………………………………………..Coruña Hiriko III Bandera (2J )………………………………………………XII. Donostiarra KaiarribaAmenabar Bandera……………………………VII. CaixaBank Bandera………………………………………………………………Orioko XXIX. Traineru estropadak. VII. Orio Kanpina bandera ……Sestaoko XIX. Bandera……………………………………………………………….Santurtziko XL. Ikurrina ………………………………………………………………Getxoko estropaden XLI. Ikurrina ……………………………………………….Ondarroako XXXV. Bandera. Cikautxo S.N ………………………………….Hondarribiko XXXII. Bandera. Mapfre S.N …………………………………Zarauzko XLII. Ikurrina (1J)………………………………………………………….Zarauzko XLII. Ikurrina (2J )………………………………………………………….II Bandeira Concello de Bueu. TeccarsaRehau Roto S.N……………XXIX Bandeira Concello de Boiro ………………………………………………..Bermeo Hiriko XXXVI I. Ikurrina. Avia S.N….…………………………………XLIX.S.N. XLV. Corte Ingles Bandera……………………………………………Sailkapen Nagusia………………………………………………………………………Sarien banaketa…………………………………………………………………………Estropada eremuen azterketa…………………………………………………… ESTATISTIKAK …………… . arraunaren xarma 61 2019ko aurkibidea EUSKOTREN LIGA: ESTATISTIKAKGaraipen zerrenda……………………………………………………………………..Irabazleak (2019 2009)………………………………………………………………Estropadetan izan diren alderik txikienak…………………………………..Liga guztietako garaipen eta portzentajeak……………………………….26 eremuetako denborarik onen ak……………….............................. 134136139140142144145146148150152192194196205207212213214228229230232233238240242276278282283285288298299303KONTXA. GIZONEZKOAKKontxako sailkatze estropada …………………………………………………….CXXIV. Kontxako lehen jardunaldia ……………………………………………CXXIV. Kontxako bigarren jardunaldia ………………………………………..Harrobiko filosofia. Gizonezkoak eta emakumezkoak…………………KONTXA. EMAKUMEZKOAKKontxako sailkatze estropada …………………………………………………….XXII. Kontxako lehen jardunaldia ……………………………………………….XXII. Kontxako bigarren jardunaldia ……………………………………………TKE, SAN MIGEL ETA EUSKO LABEL LIGAK: ESTATISTIKAK Garaipen zerrenda……………………………………………………………………..Irabazleak (2019 2003)………………………………………………………………Grafikoak: liga guztietako garaipenak eta portzentajeak……………Puntu kopurua…………………………………………………………………………..Talde bakoitzaren errekorrak……………………………………………………..49 eremuetako denborarik onenak........…………………………………...Estropadetan izan diren alderik txikienak. Patroiak.....................KONTXA: ESTATISTIKAKSailkatze estropada . Gizonezkoak……………………………………………….Sailkatze estropada . Emakumezkoak………………………………………….1879tik 2019ra bit arteko urteak….................................................Irabazleak eta 2. postuak. Gizonezkoak........................................Denbora onenak............................................................................Estropadetan izan diren alderik txikienak…………………………………..Garaipen zerrenda. Emakumezkoak..............................................2008tik 2019ra bitarteko urteak...................................................Denbora onenak. Emakumezkoak………………………………………………Kontxako handiak……………………………………………………………………….Jarraian irabazitako ediz ioen errekorrak…………………………………….Traineruen kostuaren bilakaera………………………………………………….Erreferentziak……………………………………………………………………………. 62 arraunaren xarma Oriori gurutzea ezarri eta gero, igarleek lanean jarraitu zuten. 2018ko Gabonak pasa ondoren, eta handik hiru bat hilabetera, udaberriarekin batera, jokatuak ziren negu parteko jaitsierak. Haietan bakar ra irabazi zuen Hondarribiak, etxekoa, eta ez besterik. Nahikoa bazen bigarren gurutzea ezartzeko: Hondarribiak ez zuen gauza onik egingo gainean zen udan. Gero, liga nagusian izan ezik, gainontzeko garaikur handi guztietan irabazle izan zen: Euskadiko Txa pelketan (etxean, klubaren 50. urteurren festa biribilduz), eta Kontxako Banderan. Ezer egin behar ez zutenek dena egin zuten, hortaz, iazko denboraldian. Tira, emakumezkoetan zer gertatu zen, behintzat, asmatu egin zuten, eta Oriora joan ziren Euskotren liga, txapelketak eta Kontxako Bandera. Baina hauentzat ere izan zen gurutzetik uda aurretik eta ondoren: eskerrak ezer egin gabe ez den lortzen hainbeste garaipen handi. Horretan ere kale egin zuten mingaina erraz astintzen dutenek. Testu honen egilea: b atzuetan pontifikatzeko tentazio gozoan erortzen den kazetaria. Aitor Manterola EZER EGIN BEHAR EZ ZUTENAK Aitor Manterola eta ez zuenez ia ezer irabazi, taldea erabat eraberritu behar izan zuen. Eta arraunlari berriak ez izan, nonbait,joan zirenak bezain trebeak. Hilabete batzuk geroago,Oriok Eusko Label Liga hasi eta bukatu menderatu zuen,zortzi bandera irabaziz. Traineru denboraldia udan hasten dela? Ez da egia.Udazkenean hasten da aurreneko zipriztinak botatzen,eta negua heltzerako, bukatuta egoten da. Gabonen aurretik, erabakita egoten da zeinek irabaziko duen oraindik jokatu gabe datorren urteko Eusko Label Liga eta zeinek Kontxako Bandera. Edo beste era batera,zeinek ez dituen irabaziko ez bat ez bestea. Jarduna etakontakatiluak nagusi. Dena dakitenen ikasgai ustez zehatzak. Iazko denboraldiaren atarian, hilabete batzuk lehenago, 2018ko Gabon bueltan, pontifikatzaileekgurutzea ezarri zioten talde bati. Oriok jai izan behar zuen udan. Arrazoia: 2018an dena irabazi behar zuenez arraunaren xarma 63 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 HondarribiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 56 arraunaren xarma 64 arraunaren xarma Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2007/09/22. Bilbo Hi riko I. Bandera Orio: 20:14,58 2008/08/24. Bilbo Hiriko II. Bandera Castro: 19:34,52 2009/07/04. XI.Telefonica Bandera. Bilbo Hiriko S .N Castro: 20:14,02 2010/07/03. I.Seat Bandera. Bilbo Hiriko S .N Orio: 19:28,60 2011/07/03. Bilboko III. Bandera Kaiku : 19:49,48 2012/06/09 Bilboko IV. Bandera**. Hondarribia: 20:33,50 2014/08/31 . Bilboko V. Bandera Hondarribia: 19:20,68 2015/08/29. Bilboko VI. Bandera Hondarribia: 19:23,92 2016/07/16. Bilboko VII. Bandera Hondarribia: 19:29,32 2017/07/01. Bilboko VIII. Bandera Urdaibai: 19:25,70 2018/06/24 . Bilboko IX. Bandera Urdaibai: 19:34,54 2019/06/22 Bilboko X. Bandera Orio: 19:31,22 7 6 5 4 3 2 1 0Hondarribia GaraipenakCastroKaiku Lau luzeetan izan zen trainerurik azkarrena San Nikolas, aurreneko ziabogan hiru segundo gehiago behar izan zituen Zierbenak, bost Hondarribiak, zazpi Urdaibaik, eta zortzi Santurtzik. Erlojuaren aurkako lana izateko, koska handia atera zien Oriok besteei: 12,58 segundo Santurtziri, 13,42 Zierbenari, 13,62 Hondarribiari, eta 14,40 Urdaibairi***. San Nikolas m G.Aranberri Entr.: J. Salsamendi J.Etxaniz O.Arrizabalaga X.Arregi F.Balenziaga B.Azkue I.Garmendia u I.Arruti L.Salvagno J.Ostolaza I.Gonzalez M.Aldai J.Etxeberria A.Lizarralde Bandera lortzea baino poz handiago ematen dit lagun eta herriko ezagunak guk egindako est ropadaz gozatzen ikusteak. Arraunlari baten iritzia Bandera. Guztira 12 estropada. 2003tik 2006ra eta 2013an ez ziren jokatu. Estropada guztiak erlojuaren kontra jokatu dira.Oharrak:*Erlojuaren kontra**2012an, ligaren denboraldiko aurkezpen egunean jokatu zuten, estatistika ofizialetan estropada hau ez da sartzen.***Urdaibaik 40 estropada buruan egin eta gero, Ligako lehen postua galdu zuen.OrioUrdaibaiBILBOBilboko X. Bandera*2019KO EKAINAREN 22AEremuko errekorra: 19:20,68 Hondarribia 2014an. Abiadura: 4,813 m/s. Denborak:Orio : 19:31,22 (3.txanda). Santurtzi: 19:43,80 (2.txanda). Zierbena: 19:44,64 (3.txanda) arraunaren xarma 65 Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/ s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Bitik bi**. Bi jokatu eta biak irabazi ditu Oriok. Orio hau ez da iazkoa, eta ez bakarrik emaitzetan: uda guztian aurreko urtean hiru bandera atera zituen, eta aurten, hasi orduko, bi dauzka. Lana egiteko modua aldatu da: «Iaz, neguan, ez genuen oinarri bat osatu eta harekin lan egin. Nahasian ibili ginen A eta B t aldeetako arraunlariak. Aurten, berriz, hasieratik ari gara A koak batera, eta prestakuntzari ekin genionetik ari dira izaten entrenamenduak kalitatezkoak, eta horrek sekulako konfiantza ematen digu» . «Presiorik gabe ari gara aurten. Iaz ez. Uste genuen de na irabazi behar genuela, eta gainkarga hori jarri genion geure buruari hasieratik». Aitor Manterola Bersaitz Azkue Berria egunkariko kazetaria Orioko a rraunlaria Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2012/06/30. XXIX. Petronor Bandera Hondarribia: 20:18,24 2014/ 07/07 . XXXI. Petronor Bandera Urdaibai: 19:24,42 2015/08/30. XXXII. Petronor Bandera Urdaibai: 19:37,18 2016/07/03. XXXIII. Petronor Bandera Pasai Donibane: 19:52,20 2017/07/30 . XXXIV. Petronor Bandera Urdaibai: 19:35,74 2018/07/01. XXXV. Petronor Bandera Hondarribia: 19:27,80 2019/06/23. XXXVI. Petronor Bandera Orio: 19:25,92 San Nikolas m G.Aranberri Entr.: J. Salsamendi J.Etxaniz A.Esteban X.Arregi F.Balenziaga** B.Azkue I.Garmendia u I.Arruti L.Salvagno J.Ostolaza P.Galdiz M.Aldai J.Etxeberria A.Lizarralde 0 1 2 3 4 5 6 7P.DonibaneOrioHondarribiaUrdaibaiGaraipenak Guztira 7 estropada XXXVI. Petronor Bandera ZIERBENA2019KO EKAINAREN 23AEremuko errekorra: 19:24,42 Urdaibai 2014an . Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak :Orio: 19:25,92 (3.tx/3.k)*. Donostiarra: 19:29,34 (2.tx/1.k). Zierbena: 19:31,82 (3.tx/4.k)Oharrak:*(3.tx/3.k) = (3.txanda/3.kalea). **2010ean ere ligako lehen bi estropadak, Bilbon eta Donostian, Oriok irabazi zituen, Joxean Aizperro entrenatzailea zela. Aurten bezala,F.Balenziaga arraunlariak Orioko eskifaian parte hartu zuen. Aurrekalari postuan, U.Redondo zegoen, 2016tik gaur arte Hondarribiko arraunlaria. ***Hondarribiarrek metrogehiago egin behar izan zituzten lehenengo baliza kanporuntz mugitu baitzen. 66 arraunaren xarma Gaurko estropada ederraren aurretik zenbat sakrifizio egon den! Arraunzale baten gogoeta Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4, 773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2003/07/19 . I. Pedreña Herriko Bandera (A eremua) Astillero: 20:19,45 2011/07/17. XLII. Santander Hiriko Bandera (B eremua) Urdaibai: 19:42,38 2017/07/2 2. V. CaixaBank Bandera (B eremua) Orio: 20:02,26 2019/06/29 . I. Repsol Bandera (B eremua) Hondarribia: 19:16,66 G.Carrion I.J.Sagarzazu U.Redondo A.Gonzalez * I.Mari zkurren a B.Alza J.Castrillon** Ama Guadalupekoa Entr.: M . Orbañanos I.Gonzalez G.Ezponda X.Etxebeste M.Aldai B.Egiazu A.Udabe J.Amunarriz I. Repsol Bandera Bandera. Oharrak:*Hondarribiarekin, Eusko Label Ligan lehen bandera lortu zuen.**2011tik 2017ra bitartean ligan egindako 129 estropadetan eta aurtengo lehenbietan ababorreko hankan egin ditu.***Estropada eremuaren luzera 52 m gutxitu zuten (5504m).SANTANDER2019KO EKAINAREN 29AB eremuko errekorra***: 19:16,66 Hondarribia 2019an Denborak :Hondarribia: 19:16,66 (3.tx/3.k). Orio: 19:19,28 (3.tx/2.k). Zierbena: 19:25,56 (3.tx/1.k)Eusko Label Ligak Euskal Herritik kanpo zuen estropada,Santanderren.Hango eremuko ur lasterren eragina handia izaten da, eta gorabeheratsua. Kale batean eragin jakin bat izan dezakete, eta albokoan, handik metro gutxira, beste bat… Ama Guadalupekoa traineruan dantza handi samarra egitea erabaki zuen Mikel Orbañanosek: atentzio handiena eman zuena Julen Castrillon istribor hankan ikustea izan zen, beti ababorrean ibili eta gero. Haren lekua Alex Udabek hartu zuen, iazko moduan,eta I. J .Sagarzazu bizkarrean jarri zuen. Beste mugimendu batzuk ere izan ziren, eta Adrian Gonzalez espainiarra gorago jarri zuen, laugarren tostan, Iker Marizkurrena hirugarrenera jaitsiz… Hondarribia gozo hori ikusi zen uretan: arraunean luze eta lasai eginez, batere presarik gabe, begien gozamenerako.Aitor ManterolaBerria egunkariko kazetaria arraunaren xarma 67 Arraunzale baten gogoeta Arraunzale baten gogoeta 2019 KO EKAINAREN 30 A Eremuko errekorra: 19:15,03 Hondarribia 2016an. Euskadiko Txapelketan lortua Eremuko errekorra (ligan) : 19:39,64 Santurtzi 2019an Denborak : Santurtzi *: 19:39,64 (3.tx/2.k). Orio **: 19:53,66 (3.tx/3.k). Donostiarra: 20:01,82 (2.tx/3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hond arribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 A.Zabala M.Gonzalez A.Garzia E.Sanchez O.A.Medina D.Iglesias D.Duran Sotera Entr.: I . Zabala M.Azkarate B.Astelarra F.Steindl J.Polo F.Rua Y.Cayon J.M.Lujanbio Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2003/08/03 . XVIII. El Correo BBK Bandera Astillero: 20:34,72 (2.k) 2004/07/31 . XIX. El Correo BBK Bandera Astillero: 20:15,76 (4.k) 2005/07/24 . XX. El Correo BBK Bandera Astillero: 19:42,26 (2.k) 2019/06/30 . XXXIV. El Correo Bandera. BBK S .N Santurtzi: 19:39. 64 (2.k) Oharrak:*Santurtzik lehen bandera lortu zuen Eusko Label Ligan.**Urdaibaik aurreko hiru liga jarraian irabazi zituen: 2016an, 2017an eta 2018an, baina, aurten, lau estropada jokatuta hamazazpi punturen koska zegoen Orioren (46 puntu) eta Urdaibairen artean (29 puntu). XXXIV. El Correo Bandera. BBK S.NLEKEITIOArraunaren balioen inguruan hitz egiteko autoridadez sentitzen dira pertsona batzuk, umetatik arraunean dabiltzalako, eta horien arabera,entrenatzaile onek, beren erara, arraunlariei erakusten diete zein den beharrezko autodiziplina, buruak, bihotzak eta gorputzak onena eman dezaten. Gustatuko litzaidake horrelako ikasi beharrekoak ikastea.Arraunzale baten iritziaArlo fisikoa, lanerako borondatea eta teknika goi mailako arraunlarien ezaugarriak dira; baina arraunean egingo balu soilik beretzat eta irabazteagatik bakarrik, hutsa sentitukolitzateke segituan. Taldekideentzat ere egin behar du arraun.Haien artean maitasuna eta konfiantza sortzen da batzuetan,eta hortik sortzen dira talde handiak. Arraun egitean,euforiak eta harrotasunak arindu egiten dituzte mina etaesfortzua. Elkar hartze indartsutik sortzen da ongizate sentsazioa, eta horregatik egiten du arraun arraunlariak, eta ez banderak irabazteagatik.Arraunlari baten iritzia 68 arraunaren xarma 2019 Lekeitio Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezagun a arraunaren xarma 69 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Zergatik egiten dugun arraun galdetzen dutenentzat 2019 SantanderAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 70 arraunaren xarma Marka zaha rra *: 22:07,12 Urdaibai 2017an. Abiadura: 4,18 m/s. 5556 m Eremuko marka*: 20:28,90 Urdaibai 2018an. Abiadura: 4,54 m/s. 5580 m Denborak : Urdaibai: 20:28,90 Zierbena: 20 :37,76 Hondarribia: 20:43 ,82 Bandera. II Bandeira Cidade da Coruña Bandera. Coruña Hiriko III. Bandera CORUÑA 1J A Coruña 1J Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2017/07/15. I Bandeira Cidade da Coruña Urdaibai: 22:07,12 2018/07/07. II Bandeira Cidade da Coruña (1J) Urdaibai: 20: 28,90 2019/07/06 . III Bandeira Cidade da Coruña (1J) Orio: 19:27,78 San Nikolas m G.Aranberri Entr.: J. Salsamendi J.Etxaniz A.Esteban K.Eizagirre F.Balenziaga B.Azkue I.Garmendia u I.Arruti L.Salvagno I.Gonzalez P.Galdiz A.Campos * J.Etxeberria A.Lizarralde Oharrak:*Ligan hasiberria zen harrobiko arraunlariak lehen bandera lortu zuen.**Itzultzailea: Aitor ManterolaArraunlariak erabat kontzentratuta egon behar du traineruansartzen denetik estropada bukatu arte. Haren espazio txikianjarri behar du arreta guztia, ontzian gertatzen den horretan.Aurrean duen arraunlariari arreta jarri behar dio, baitapatroiaren aginduak bete ere. Trainerutik kanpoko ezerk, eztaatzoko arazoek ere, ezin dute sartu arraunlari onaren buruan.**Al UlbricksonEntrenatzaile ohiaAma Guadalupekoa, Bizkaitarra, Bou Bizkaia, San Nikolas,Sotera, Torrekua edota Zierbena taldeko kide izateko hautatuaizateak nortasun berezia izatea eskatzen du: gogorrak,ausartak, trebeak eta, batez ere, pertsona onak izan behar dira.Baina estropada batean kontzentratzen ez zarelako, zure palauretan gehiegi sartzen bada, zure lankideekiko angelu okerreanedo ezkutuan, edo paladaren amaieran behar baino segundokofrakzio gehiago geratzen bada uretan, paladaren erritmoa,traineruaren oreka eta, azken batean, talde osoaren arrakastazaputz ditzakezu.**Entrenatzaile baten iritzia Orio: 19:27,78 (3.tx/2.k). Santurtzi: 19:31,84 (3.tx/1.k). Hondarribia: 19:39,18 (3.tx/4.k)2019KO UZTAILAREN 6AEremuko errekorra: 19:27,78 Orio 2019an Denborak :Bidaia luzeak izan ditugu taldeok asteburu honetan. Ostiral goizean irtenginen gehienok, eta Coruñan arratsalde aldean traineruak prestatu eta estropada bezperan egin ohi diren saio motzak egin genituen.Bidaiek, oro har, gorputza kolpatua uzten dute, eserleku eta jarreraberean ordu dezente ematen baitira. Errepidearen hots eta nekeakuxatzeko asmoz egiten diren saioak dira.Niko IurramendiDonostiarra taldeko arraunlaria arraunaren xarma 71 Hondarribia ez dabil, baina, nahi eta ezinean: bandera bat irabazi duzue jada, eta beste estropada bat ere bai. Posturik txarrena laugarren lekua izan d a, eta hirugarren leku bat ere badugu. Zierbenan, laugarren izan ginen; estropada horretan, gainera, gure baliza mugitu egin zen, eta ez diogu aipamen handirik egin nahi, baina, gauzak bere berean joan izan balira, aurrerago bukatuko genuen. Horiek dira gu re emaitza txarrenak, eta seitik bi egunetan aurrena izanda, ondo gaude. Alex Udabe Hondarribia taldeko arraunlaria Coruña Hiriko I II. Bandera CORUÑA 2J A Coruña 1J Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2018/07/08. II Bandeira Cidade da Coruña (2J) Urdaibai: 21:30,10 2019/07/07. III Bandeira Cidade da Coruña (2J) Hondarribia: 20:33,86 Banderaren irabazlea Guztira Aldea 1. 2017. Urdaibai Estropada bakarra 22:07,12 2. Hondarribia 22:07,26 00,14 3. Orio 22:09,96 02,84 1J 2J Guztira Aldea 1. 2018. Urdaibai 20:28,90 21:30,10 41:59,00 2. Hondarribia 20:43,82 21:49,26 42:33,08 34,08 3. Orio 20:59,18 21:39,02 42:38,20 39,20 1. 2019. Orio 19:27,78 20:42,32 40:10,10 2. Hondarribia 19:39,18 20:33,86 40:13,04 02,94 3. Santurtzi 19:31,84 20:46,16 40:18,10 08,00 Arraunlari baten iritzia I.J.Sagarzazu E.Lopez M.Amunarriz A.Gonzalez B.Alza J.Castrillon Ama Guadalupekoa Entr.: M . Orbañanos I.Gonzale z G.Ezponda X.Etxebeste M.Aldai B.Egiazu A.Udabe U.Redondo J.Amunar riz 2019KO UZTAILAREN 7AEremuko errekorra: 19:27,78 Orio 2019an Denborak :Hondarribia: 20:33,86 (3.tx/4.k) . Donostiarra: 20:37,88 (2.tx/4.k). Zierbena: 20:40,98 (2.tx/1.k).Zaila da trainerua nahi bezain azkar joatea (eta are gehiago, bandera ia 12 segundora dagoenean). Trainerua zenbat eta azkarrago joan, orduan eta zailagoa da ondo arraun egitea. Hogeita hemezortziko erritmoan arraunegitea erronka handiagoa da hogeita hamalaukoan arraun egitea baino.Erritmoa azkartu ahala, arraunlari guztien mugimenduen sinkronizazioa korapilatu egiten da, akats baten aukerak —arrauna uretan azkarregi edo beranduegi sartzea — areagotu egiten dira, eta, aldi berean, erritmo altu bati eusteak dakarren esfortzuak min fisikoa are gogorragoa bihurtzen du, eta, beraz, akats bat egiteko aukera handiagoa da. Alde horretatik, abiadura da arraunlariaren azken helburua, baina baita haren etsairik okerrena ere.Azkenean, bandera Oriora joan zen hiru segundoz. XII. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera DONOSTIA A Coruña 1J 0 1 2 3 4 5 6 7UrdaibaiKaikuCastroHondarribiaOrio Garaipenak Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2004/08/28. Trintxerpeko X. Bandera Hondarribia: 20:09,51 2007/07/15. IX. Telefonica Bandera. Castro: 20:05,81 2008/07/13. X. Telefonica Bandera Orio: 20:29,89 2010/07/04. XIII. Mov istar Bandera Orio: 20:28,14 2013/07/14. II. Eusko Label Bandera Hondarribia: 21:20,78 2014/07/13. III. Eusko Label Bandera Kaiku: 19:49,14 2015/07/12. IV. Eusko Label Bandera Orio: 20:13,66 2016/07/10. V. Eusko Label Bandera Hondarribia: 20:00,26 2017/07/09 . I. Giroa Veloia Bandera Orio: 21:00,84 2018/07/14 . XI. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera Urdaibai: 19:39,14 2019/07/13. XII. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera Orio: 20:21,36 San Nikolas m G.Aranberri Entr.: J. Sal samendi J.Etxaniz O.Arrizabalaga X.Arregi F.Balenziaga B.Azkue I.Garmendia u I.Arruti L.Salvagno J.Ostolaza I.Gonzalez M.Aldai J.Etxeberria A.Lizarralde Guztira 11 estropada. TKE Ligan 2003, 2005, 2006, 2009, 2011 eta 2012an ez zen estropadarik jokatu.Oriok traineru berria estreinatu zuen. Hilabete edo badaAmilibia ontzigilearen ontzia klubean dela, etaentrenamenduetan badarabilte ere, atzo arte ez zuenSalsamendik lehian ateratzeko erabakia hartu.Itsasoa jostari zegoela ikusita, arraunerako baldar, ez zuenegunik onena ematen estreinaldia egiteko, baina azalpenerraza du entrenatzailearen erabakiak: itsasoan beldurgarriazkar dabil San Nikolas berria.Aitor ManterolaBerria egunkariko kazetaria72 arraunaren xarma2019KO UZTAILAREN 13A Oharra:*Hamaika puntuko koska ireki zion Hondarribiari, sailkapeneko bigarrenari.Eremuko errekorra: 19:36,68 Hondarribia 2015ean. Gipuzkoako Txapelketan lortuaEremuko errekorra (ligan) : 19:39,14 Urdaibai 2018an. Abiadura: 4,711 m/s. 5556 m Denborak :Orio*: 20:21,36 (3.tx/2.k). Zierbena: 20:24,90 (3.tx/1.k). Santurtzi: 20:26,98 (3.tx/3.k) 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 Donostia Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT73 arraunaren xarmaHasieratik antzeman nion traineru berriari badaukala zerbait zaharrak eman ezin diezagukeena. Barruko gauzak lehen denak batera mugitu behar ziren, eta orain ez; zatika egin daiteke.Jon Salsamendi. Orioko entrenatzaileaGarbi dago eredu berria aurrekoa baino gogorragoa dela. Gu konturatu gara zaharrarekin lortzen dugunabiadura bera lortzeko arraunlariek lan fisiko handiagoa egin behar dutela berriarekin.Joseba Fernandez. Urdaibaiko entrenatzaileaAntzera dabiltza uretan. Oso zaila da zehaztea talde baten hobekuntza traineru berriagatik datorrela.Osertz Aldai. Isuntzako arraunlari eta entrenatzaileaGurea ere, 2016ko hori, koadernorik gabekoa da,berria bezalaxe eta gogortasun handiago du bainaorain ez darabilgu. Zaharrak kanporago daukatoletak jartzeko lekua, eta horregatik jarraitzendugu erabiltzen.Igor Makazaga. Donostiarrako entrenatzaileaErabateko garrantzia dauka langaiak arraunean. Kontu horietan gaurkotuta ez dabilen talde bat nekez ibiliko da azkar. Esparru horretan ere etengabeko berrikuntza dago, eta beti helburu hau lortu nahian: nola demontre bihurtu azkarrago trainerua. Ez da ontziari bakarrikdagokion misterio bat, jakina, baina hori ere oso agerikoa da: oso ondo eginda ere beste lan guztiak (pisua, neurriak eta abar), nekez ibiliko da azkar lan tresna egokia ez duena, eta hori trainerua da, arraunekin batera.Aitor ManterolaBerria egunkariko kazetaria VII. CaixaBank Bandera * CASTRO A Coruña 1J Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2003/07/0 6. I. ONO Bandera (ez puntuagarria) P. Donibane: 20:04,17 2003/07/20. V. Flaviobriga Bandera Astillero: 20:27,53 2003/08/15. Castro ko XXXI . Bandera Astillero: 19:59,42 2004/07/18. VI. Flaviobriga Bandera Urdaibai: 19:34,21 2004/08/15. Castro ko XXXII . Bandera Orio: 20:10,98 2004/08/22. CXXV Aniversario SDR Castro Urdaibai: 19:49,51 2005/07/23. VII. Flaviobriga Bandera Hondarribia: 20:10,17 2005/08/15. Castro ko XXXIII . Bandera Orio: 20:36,20 2006/08/15. Castro Hiriko XXIX. Bandera Castro: 19:42,99 2006/08/27. VIII. Flaviobriga Bandera Castro: 19:56,95 2007/07/29. IX. Flaviobriga Bandera Urdaibai: 19:48,26 2007/08/15. Castro Hiriko XXX. Bandera Orio: 20:09,61 2008/08/31. X. Flaviobriga Bandera Urdaibai: 19:34,55 2009/08/29. XI. Flaviobriga Bande ra Pedreña: 20:32,07 2010/08/29 . XII. Flaviobriga Bandera Castro: 19:27,84 2011/08/28. XIII. Flaviobriga Bandera Kaiku: 19:53,02 2012/08/25. XIV. Flaviobriga Bandera (erlojupekoa) Tiran: 20:29,76 2013/08/25. XV. Flaviobriga Bandera Kaiku: 20:40,9 4 2016/08/21. IV. CaixaBank Bandera Hondarribia: 19:55,92 2018/07/15. VI. CaixaBank Bandera Urdaibai: 20:16,56 2019/07/14. VII. CaixaBank Bandera (erlojupekoa) Zierbena: 21:04,48 0 1 2 3 4 5 6 7ZierbenaTiranPedreñaP.DonibaneKaikuHondarribiaAstilleroOrioCastroUrdaibaiGaraipenak R.Garcia J.Zunzunegi I.Pascual F.Montes A.Hernandez J.A.Garcia L.M.Villar Entr.: J. Zunzunegi E.Sanchez A.Bermejo A.Vidal D.Gonzalez J.de Haz J.Lekanda Zierbena 74 arraunaren xarma Guztira 21 estropada.TKE ligan, urte hauetanez ziren jokatu: 2014an,2015ean eta 2017an.Kirolik gogorrena arrauna izan daiteke. Behin estropada hasita, ezdago atsedenik ez ordezkapenik.Giza erresistentziaren mugak aztertzen dira.G. Y. PocockOntzigile ohiaOharra:*Erlojuaren aurka2019KO UZTAILAREN 14A B.GomezEremuko errekorra: 19:27,84 Castro 2010ean. Abiadura: 4,764 m/s. 5564m Denborak :Zierbena: 21:04,48 Urdaibai: 21:11,28 Orio: 21:15,08. Denak, 3.txandan. arraunaren xarma 75 TKEren kronologia beltzaren datu batzuk 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 Donostia Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT2011 an, Bordeleko estropadak bertan behera gelditu ziren, Garona ibaiaren korronteen indarragatik.2015 ean, itsaso eta eguraldi txarragatik, Nojako III. Bandera erlojuaren aurka jokatu zuten.2010 ean, Orioko XX. Traineru estropadak. Estropada erlojupeko modalitatean jokatu zuten balizaje arazoengatik. TKEk Orio Arraunketa Elkarteari isuna jarri zion. 2015 ean, Zarauzko XXXVIII. Ikurrina. Lehen jardunaldia erlojuaren kontra jokatu zuten balizetan izandako arazoengatik. Bigarren jardunaldian estropada eremuaren luzera laburtu zuten. Arazo hauek saihesteko asmoz 2016ko denboralditik aurrera, bi talde profesionalak arduratzen dira estropada eremuak finkatzeaz.2019 an, Eusko Label Liga. Zierbenako XXXV. Petronor Bandera. Hondarribiko baliza, 1. kalekoa, kanporantz mugitu egin zen. Hondarribiak ez zuen estropada inpugnatu.2019 an, Euskotren Liga. Santanderko I. Repsol Bandera. Estropadari hasiera emateko hamabi minutu (semaforoa keinukari mantendu zen une oro).2019 an, Euskotren Liga.Donostiako XII. DonostiarraKaiarriba Bandera. Irteera eman eta segituan, Hondarribia geratu egin zen, epaile bati stop entzun ondoren, irteera balekoa ez zelakoan. Beste taldeek aurrera jarraitu zuten.2019 an, Castroko VII. Caixabank Bandera. Balizaje arazoak zirela eta TKE antolakuntzaren zenbait akatsengatik arraunlariak hiru ordu luze egon ziren uretan.Erlojuaren aurkako modalitatean jokatu zuten. Segur asko TKEren historian izandako jardunaldi beltzena izan zen.Xabier Castrillon 76 arraunaren xarma 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 CastroAitor Arrizabalaga. TKE/ACT arrauna ren xarma 77 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 CastroAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 20 78 arraunaren xarma A Coruña 1J Guztira 17 estropada. 2012an ez zen jokatu, Orio KAE1 ligan zegoelako. 0 1 2 3 4 5 6 7TiranOrioAstilleroCastroUrdaibaiHondarribia Garaipenak Irabazlea/Denbora Astillero: 21:27,82 Astillero: 01:28,80 Urdaibai: 19:40,35 Castro: 19:30,04 Hondarribia: 22:12,19 Urdaibai: 19:39,19 Castro: 19:25,54 Castro: 19:54,87 Urdaibai: 20:20,88 Tiran: 20:29,86 Hondarribia: 19:39,54 Urdaibai: 19:37,94 Hondarribia: 19:15,88 Hondarribia: 19:30,26 Hondarribia: 19:31,76 Orio: 19:46,56 Hondarribia: 19:42,94 Guztira 17 estropada. San Migel ligan, 2012ko estropada ez zen jokatu. Ama Guadalupekoa Entr.: M . Orbañanos U.Redondo A.Gonzalez I.Bertiz** I.Mari zkurren a B.Alza I.J.Sagarzazu G.Carrion G.Ezponda X.Etxebeste B.Egiazu M.Aldai J.Castrillon A.Udabe Oharrak:*VII. Orio Kanpina Bandera. Itsasoan, eremu berrian jokatutakoestropada.**Arraunlarien abizenak euskal grafiara egokitu ditut***Eskifaia honekin, Ama Guadalupekoak lerroan jokatutakoestropada guztiak irabazi zituen: Orio, Euskadiko Txapelketa,Zarauzko 1J eta 2J, eta baita Kontxako 1J eta 2J ere.Ia lau segundorengatik, eremuko marka hobetu zuen.Orioko XXIX. Traineru estropadak *ORIO Eremuko errekorra: 19:42,94 Hondarribia 2019an Denborak :Hondarribia***: 19:42,94 (3.tx/3.k). Orio: 19:54,90 (3.tx/2.k). Santurtzi: 19:55,46 (3.tx/1.k)Data/Bandera2003/08/30. Orioko XIII.Traineru estropadak . IEZ^^2004/07/03. Orioko Txanpa estropada (ez puntuagarria). IB^Oharrak: ^IB (Ibaian. Erlojuaren aurka). Guztira: 7^^IEZ (Itsasoan. Eremu zaharra). Guztira: 8. ^^^IEB (Itsasoan. Eremu berria). Guztira: 22004/08/29. Orioko XIV.Traineru estropadak. VII.Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ^^2005/08/27 . Orioko XV.Traineru estropadak. VIII. Inmobiliaria Orio. Bandera. IEZ^^2006/08/26. Orioko XVI.Traineru estropadak. IX. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ^^2007/08/26. Orioko XVII.Traineru estropadak. X.Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ^^2008/08/30. Orioko XVIII.Traineru estropadak. XI. Inmobiliaria Orio Bandera. IB^2009/08/30. Orioko XIX.Traineru estropadak. XII. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ^^2010/08/28 . Orioko XX.Traineru estropadak. XIII. Inmobiliaria Orio Bandera. IB^2011/08/27. Orioko XXI.Traineru estropadak. XIV. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ^^2013/07/21. Orioko XXIII.Traineru estropadak. I. Orio Kanpina Bandera. IEZ^^2014/07/20. Orioko XXIV.Traineru estropadak. II. Orio Kanpina Bandera. IB^2015/07/18 . Orioko XXV.Traineru estropadak. III. Orio Kanpina Bandera. IB^2016/07/09. Orioko XXVI.Traineru estropadak. IV. Orio Kanpina Bandera. IB^2017/07/08. Orioko XXIV.Traineru estropadak. V.Orio Kanpina Bandera. IB^2018/07/22. Orioko XXIV.Traineru estropadak. VI.Orio Kanpina Bandera. IEB^^^2019/07/20 . Orioko XXIX.Traineru estropadak.VII. Orio Kanpina Bandera. IEB^^^2019KO UZTAILAREN 20A J.Amunarriz arraunaren xarma 79 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 OrioAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 80 arraunaren xarma 2019 Orio Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Lehen luzean, Orioren itzalpean joan zen, hal a ere, Ama Guadalupekoa . Etxeko taldea suaren pare atera zen. Bazirudien iazko garaipena berriz lortzeko moduan izango zela, nahiz eta estropadaren hiru laurden falta. Ziabogan, bi segundo sartuak zizkion Hondarribiari, hiru Santurtziri eta bost Zierbenar i. Bigarren luzean aldatu zen estropadaren ordura arteko joera, eta horretan eragin handia izan zuen Hondarribiak berean segi izanak, atzetik zenean. Ohiko arraunkera luzearekin eta patxadatsuarekin traineruari nabigazio doitua ezarriz, buruan jarri zen, e ta horrela joan zen bukatu arte. Aitor Manterola Berria egunkariko kazetaria arraunaren xarma 81 Iruditu zait Hondarribia oso eroso zihoala.Gorka AranberriOrioko patroiaOrbañanos oso ausarta izan da (egindako aldaketagatik). Betiko Hondarribia ikusi dugu… arraunean batere presarik gabe, ongibukatuz… erritmoa handitu gabe ...Ibon GaztañazpiEITBko kazetaria eta arraunlari ohiaGutxitan ikusi dut estropada bat gaur bezain erlaxatuta, eta ez da izan garaipenaren tarte zabalagatik, edo egindako kronoagatik, edo lehen postua lortu eta gero (lehen ziabogaren ondoren) Oriorekiko aldea handituz joan delako. Arraun egiteko moduarengatik izan da:palada luzeak, ederrak eta erabat sinkronizatuak, erritmo lasaian.Estropadaren amaieran esprint indartsu bat egin behar izan balute,energiaerreserba izango zutela iruditu zait. Hain modu lasaian arraun egin dutela iruditu zait, bere buruaren hain jabe izanik (asteazkenean ez bezala, Gipuzkoako Txapelketan), ezen 5556 mren amaieran luze bat edo bi gehiago jarrai baitzezaketen erritmo berean.Xabier Castrillon 82 arraunaren xarma Sestaoko XVIII. Bandera PORTUGALETE A Coruña 1J 0 1 2 3 4 5 6 7TiranSanturtziP.San PedroOrioKaikuAstilleroUrdaibaiHondarribiaGaraipenak Guztira: 16 estropada A.Zabala M.Gonzalez M.Elorza E.Sanchez O.A.Medina D.Iglesias D.Duran Sotera Entr.: I . Zabala M.Azkarate S.S.Dragan F.Steindl J.Polo F.Rua Y.Cayon Data/Bandera Irabazlea /Denbora 2003/09/27. I. BBK Band era Astillero: 19:35,26 2009/07/05. La Naval Bandera Pasai S.Pedro: 19:04,88 2010/07/11. III. Ambilamp Bandera Astillero: 19:04,13 2011/07/24. IV. Ambilamp Bandera Hondarribia: 19:24,32 2012/07/07. Portugaleteko XXXI. Bandera Hondarribia: 20:27,05 2012/08/29. V. Ambilamp Bandera Kaiku: 19:39,94 2013/06/30. VI.Ambilamp Bandera Tiran: 19:39,90 2013/08/24. Portugaleteko XXXII. Bandera Kaiku: 19:31,90 2014/08/30. Portugaleteko XXXIII.Bandera Orio: 19:04,74 2015/07/19. VII. Ambilamp Band era Hondarribia: 19:32,32 2015/08/23. Portugaleteko XXXIV. Bandera Hondarribia: 19:32,50 2016/08/27. VIII. Ambilamp Bandera Urdaibai: 19:26.32 2016/08/28. Portugaleteko XXXV. Bandera Urdaibai: 19:20,22 2017/07/02. Sestaoko XVI. Bandera Orio: 19:32,20 2018/06/30 . Sestaoko XVII. Bandera Urdaibai: 19:31,08 2019/07/21. Sestaoko XVIII. Bandera Santurtzi: 19:18,38 2019KO UZTAILAREN 21A J.M.LujanbioEremuko errekorra: 18:58,70 Castro 2009an. Abiadura: 4,878 m/s. 5556 m Denborak :Santurtzi: 19:18,38 (3.tx/2.k). Zierbena: 19:23,72 (2.tx/1.k). Orio : 19:24,12 (3.tx/1.k)BBK, La Naval, Ambilamp, Portugaleteko eta Sestaoko Banderak Haizeak eta korrontoek eraginda, estropada eremu oso zaila izan zen bestebehin Ibaizabaleko ibai adarra. Joaneko luzeetan erdialdera jotzen zutentraineruek, eta, itzulerako luzeetan, bazterretara.Korrontea eta haizea aintzat hartuta, nahikoa harrigarria suertatu zenHondarribia eta Orio Santurtziren uberan ia sartuta ikustea, denak ereibilibi de bakarra jarraituko balute bezala… Hondarribiak hirugarren luzeraarte eutsi zion, baina metro gehiago egin beharrak dezente izorratu zuenAma Guadalupekoa .Arnaitz GorritiGara egunkariko kazetaria arraunaren xarma 83 Oharra: *Itzultzailea: Aitor Manterola. Taldean elkartasun handia dago, eta guztiek sen titzen dugu garrantzitsuak garela. Hori funtsezko da emaitza onak lortzeko eta estropadak irabazteko. Arraunlari baten iritzia Elkartu nahi genuen berriz; hauekin traineru berean arraun egin nahi nuen berriro ere. I. Alijostes , O. Cereijo, I . Larrañaga eta M. Mendizabal Donostiarrako arraunlariak Onena zein da? Arinena ote da onena? Gehien tiratzen duena, akaso? Maialenek (Arrazola) (Donostiarrako entrenatzailea) garbi esan zidan zergatik aukeratu ninduen Donostiarrara etortzeko, eta ezaugarri jakin batz uengatik izan zen, ez onena naizelako. Irati Larrañaga Arraunlari handi batek sekulako konfiantza eduki behar du bere buruarengan baita borondate itzela ere. Etsipenaren aurrean ezin du amore eman. Bere buruan sutsuki sinesten ez duen inork frustrazioa, mina eta porrota jasateko ezin du goi mailan jarraitu.Baina, aldi berean, arraunak eskatzen du norbere nia erabat baztertzea, traineru barruan ezin delako izarrik egon. Talde lana dagarrantzitsua.Estropadak taldeek irabazten dituzte, eta talde handietan tentuz orekatzen dira gaitasun fisikoak eta nortasun motak. Elkarrekin etaondo egin behar badute arraunean, arraunlari hauetako bakoitzak bestearen ezaugarri eta beharretara egokitu behar du. Koordinazio eta elkar laguntza zail hori biderkatu egin behar da hamalau bider,hamalau direlako arraunlariak, eta gainera hainbat garaiera eta fisikotakoak: biderkaketa horren helburua da arraunlari bakoitzaren indarguneak ateratzea. Horrela bakarrik bihurtu daitezke desabantailak abantaila: arraunlari arin eta teknikoak brankan eta txopan joatea, eta indartsuenak eta astunenak traineru erdian,adibidez.*Daniel James BrownIdazleaArraunlari batek zer potentziarekin arraun egiten duen baino garrantzitsuagoa da hark eta taldekideek traineru baten barruanlortzen duten harmonia. Eta arraunlari batek ezin du harmoniarik lortu bere baitan itxita baldin badago. Ez du bakarrik arraunean jarri behar arreta, taldekideei ere erreparatu egin behar die.*G. Y. PocockOntzigile ohiaGutako bakoitzak ezaugarri batzuk dauzka, eta horien beharra ikusi du Maialenek talde honetan.Oihana CereijoArraunean bat oso ona izateak ez du ezer egiten. Garbi izan dugu beti bata ez dela ezer bestea gabe, eta irabazten duena ez da bat,talde osoa baizik.Maria Mendizabal 84 arraunaren xarma A Coruña 1J Data/ Ikurrina Irabazlea/Denbora 2018/07/29. Santurtziko XXXIX. Bandera Urdaibai: 19:35,32 2019/07/27 . Santurtziko XL. Bandera (Eremu zaharra) Orio: 19:06,62 San Nikolas m G.Aranberri Entr.: J. Salsamendi J.Etxaniz A.Esteban X.Arregi F.Balenziaga B.Azkue K.Arrizaba laga u I.Arruti L.Salvagno J.Ostolaza I.Gonzalez M.Aldai A.Campos A.Lizarralde Aitor Manterola Berria egunkariko kazetaria eta Harmaila aldi zkariko editorea Berria. 2019 ko uztailaren 28a 2019KO UZTAILAREN 27AEremuko errekorra*: 19:06,62 Orio 2019an. Denborak :Santurtziko XL. IkurrinaSANTURTZI Erakustaldia emanda lortu zuen Santurtziko ikurrina,eremu zaharrean. Ohi bezala, lau luzekoa zen, bainabigarrena eta hirugarrena luzeagoak ziren; aldiz,aurrenekoa eta laugarrena, laburragoak. Azken txandan zenOrio, bigarren kaletik, eta Santurtzi zen lehen kalean,Hondarribia hirugarrenean, eta Zierbena laugarrenean.Ura gora eman berri jokatu zuten lau hauek estropada,gainontzeko zortzi taldeek ez bezala, eta haizeak erebarealdia eman zien. Horren adierazgarri izan zen Oriorendenbora: 19:06,62Aitor ManterolaBerria egunkariko kazetariaOier eta biak zarete Taxoareren ikurrak, eta ematen du hala izango dela datozen urteetan ere.Urte asko daramagu hemen, eta badakigu pixkanaka gure arrastoa arigarela uzten klubaren historian. Ekintzen bidez, gogor lan eginda erakusten dugu kapitainak garela. Nire ispilua Patxi Puñal izan da beti,eta esaten zuenak baino gehiago, egunero erakusten zuenkonpromisoak harritzen ninduen. Lema Oierrek eta biok daukagu orain, eta, noizbait, David eta Unairen txanda iritsiko da. Hau belaunaldika doa.Roberto TorresOsasunako jokalariaOharrak:*Eremu zaharra, aurten berriz aukeratua.**Ligaren bigarren erdiko lehenengo estropada jokatuta, hamabost puntura utzi zituen gertuenzeuzkan aurkariak. Orio: 122 puntu. Hondarribia, Santurtzi eta Zierbena: 107 puntu.Orio** : 19:06,62 (3.tx/2.k). Santurtzi: 19:12,66 (3.tx/1.k). Hondarribia: 19:15,76 (3.tx/3.k) arraunaren xarma 85 . Getxoko estropaden XL I. Ikurrina * GETXO A Coruña 1J Irabazlea/Denbora Orio: 19:41,51 Urdaibai: 21:18,30 Pedreña: 19:52,63 2007/07/28. Getxoko estropaden XXIX. Ikurrina Orio: 19:57,40 2008/08/02. Getxoko estropaden XXX. Ikurrina Castro: 19:43,77 2009/08/02. Getxoko estropaden XXXI. Ikurrina Castro: 19:18,70 2010/07/31. Getxoko estropaden XXXII. Ikurrina Urdaibai : 19:23,42 2011/07/30. Getx oko estropaden XXXIII. Ikurrin a Kaiku: 19:48,04 2012/07/29. Getxoko estropaden XXXIV. Ikurrina Kaiku: 19:32,12 2013/07/27. Getxoko estropaden XXXV. Ikurrina Kaiku: 20:39,70 2014/07/26. Getxoko estropaden XXXVI. Ikurrina Hondarribia: 19:39,82 2015/07/26. Getxoko estropaden X XXVII. Ikurrina Hondarribia: 19:30,76 2016/07/17. Getxo ko estropaden XXXVIII. Ikurrina Hondarribia: 19:40,28 2017/07/29. Getxoko estropaden XXXIX. Ikurrina Hondarribia: 19:46,29 2018/07/28. Getxoko estropaden XL. Ikurrina Hondarribia: 19:46,29 2019/07/28. Getxoko estropaden XLI. Ikurrina Donostiarra: 19:55,78 I.Orbegozo I.Collazo** I.Arrieta A.Etxebeste I.Iradi** N.Iur ramendi E.Alberdi Entr.: I . Makazaga J.Leibar H.Intxauspe J.Agirrezabala I.Basterretxea I.Lopez** B.Eizagirre Torrekua II 0 1 2 3 4 5 6 7PedreñaDonostiarraUrdaibaiOrioCastroKaikuHondarribiaGaraipenak Guztira: 16 estropada Xabier Castrillon irabazigaltzea. Sei ehunen horiei esker letra larriz azalduko dira arraunlari horiek Gipuzkoako hiriburuko arraunaren historian. Oharrak: * J. A. Agirre Lehendakariaren XV. Omenaldia . **Harrobikoak. ^Liga nagusian Donostiarrak lehen ikurrina irabazi zuen.Atzo Santurtzin, Donostiarrak lan bikaina egin zuen. Txanda irabazieta sei ehunenengatik baizik ez ziren gelditu gaurko ohorezko txandatik kanpo. Bigarren txanda egokitu zitzaien eta hasieratikamaierara denborarik onenak markatu zituzten. Estropadahandienakbigarren txandan aritzeagatik lortu zituzten, txanda hori irabazita,orain arte: Zierbenan, Lekeition, Coruñan (2J), Orion eta atzo.Bezperan izandako tristura egoeratik gaurko ongietorri berora murgildu dira arraunlariak Donostian. Sekula ez da jakiten zer den2019KO UZTAILAREN 28A A.Diaz**Eremuko errekorra: 19:18,70 Castro 2009an . Abiadura: 4,794 m/s. 5556 m Denborak :Donostiarra^: 19:55,78 (2.tx/4.k). Orio: 19:57,62 (3.tx/4.k). Santurtzi: 20:05,94 (3.tx/3.k)Data/Ikurrina2003/09/28. XXXIII. SN. XXIX. Corte Ingles Bandera 2004/07/04. VI.Telefonica Bandera2006/07/29. Getxoko estropaden XXVIII. Ikurrina 86 arraunaren xar ma «Arraunlariek ez dute nire mezuan sinesten, et a, baldintza horietan, hobe ez segitzea ». «Segituko banu, arraunlari askok utziko lukete taldea, eta nahiago dut nik utzi talde hau haustea baino » Joseba Fernandez Urdaibaiko entrenatzailea A Coruña 1J Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2017/08/13. Ondarroako XXXIII. Bandera. Cikau txo S .N Urdaibai: 19:55,12 2018/08/11 . Ondarroako XXXIV. Bandera. Cikautxo S .N Zierbena: 19:44,96 2019/08/10. Ondarroako XXXV. Bandera. Cikautxo S .N Hondarribia: 19:52,92 Ama Guadalupekoa Entr.: M . Orbañanos G.Carrion U.Redondo E.Lopez* I.Bertiz J.Lizarralde B.Alza I.J.Sagarzazu G.Ezponda X.Etxebeste B.Egiazu M.Aldai J.Castrillon A.Udabe Oharra:*Liga nagusian Hondarribiarekin lehen bandera irabazi zuen. Coruñan (2. jardunaldian),Ama Guadalupekoaren eskifaian zegoen, garaipena lortu zutenean.«Talde irabazle bat gara, iaz gauza asko irabazi genituen eta, baina batbatean seigarren izatea ez da onartzen erraza ».«Dena batu zitzaigun. Ondo ez ginen hasi; gero emaitzatxarrak elkarri josi genizkion, eta, bigarren txandarenakaitzakia soinua badu ere, nekeza da hortik egoerari bueltaematea… halako batean, egoera konponezin bihurtuzen… emaitzek giroa txartu dute ».Jonek garbi du J. Fernandez ez dela okerren erantzule bakarra: «Guztion ardura da hau dena ».Jon UnanueUrdaibaiko arraunlariaONDARROAOndarroako XXXV. Bandera. Cikautxo S.NEremuko errekorra: 19:44,96 Zierbena 2018an. Abiadura: 4,69 m/s. 5558 m Denborak :2019KO ABUZTUAREN 10A J.AmunarrizHondarribia: 19:52,92 (3.tx/1.k). Santurtzi: 20:00,78 (3.tx/4.k). Zierbena: 20:02,06 (3.tx/3.k) arraunaren xarma 87 Irabazlea/Denbora Mecos: 20:03,58 Cabo: 19:4 4,21 Astillero: 19:55,86 Astillero: 19:47,60 Hondarribia: 19:43,52 Urdaibai: 20:07,13 Urdaibai: 19:21,89 Orio: 21:02,23 Urdaibai : 19:31,98 Kaiku: 19: 28,34 Hondarribia: 19:30,16 Kaiku: 19:50,18 Urdaibai: 19:50,94 Hondarribia: 19:36,42 Urdaibai: 19:44,12 Urdaibai: 19:48,70 Cabo : 19:45,86 Orio: 20:12,36 0 1 2 3 4 5 6 7MecosKaikuAstilleroUrdaibaiGaraipenak Guztira: 18 estropada San Nikolas m G.Aranberri Entr.: J. Salsamendi X.Arregi J.Etxaniz O.Arrizabalaga A.Esteban F.Balenziaga B.Azkue u I.Arruti A.Campos J.Ostolaza I.Gonzalez M.Aldai J.Etxeberria A.Lizarralde Norbere herrian eta lagunekin arraun egitea baino gauza handiagorik ez dago, zure koloreekin. Gonzalo Carrion Hondarribia taldeko arraunl aria HONDARRIBIA A Coruña 1J Hondarribiko XXXII. Bandera. Mapfre S.NData/Bandera2003/08/02 . Hondarribiko XVI. Bandera. Euskaltel S.N2004/07/24. Hondarribiko XVII. Bandera2005/08/06 . Hondarribiko XVIII. Bandera2005/09/24 . VII. Telefonica Bandera2006/08/06. Hondarribiko XIX. Bandera2007/08/04 . Hondarribiko XX. Bandera2008/08/23 . Hondarribiko XXI. Bandera2009/08/22 . Hondarribiko XXII. Bandera. Mapfre S.N 2010/08/22. Hondarribiko XXIII. Bandera. Mapfre S.N2011/08/20. Hondarribiko XXIV. Bandera. Mapfre S.N 2012/08/11. Hondarribiko XXV. Bandera. Mapfre S.N 2013/08/10. Hondarribiko XXVI. Bandera. Mapfre S.N2014/08/24. Hondarribiko XXVII. Bandera. Mapfre S.N 2015/08/22. Hondarribiko XXVIII. Bandera. Mapfre S.N 2016/08/20. Hondarribiko XXIX. Bandera. Mapfre S.N2017/08/12. Hondarribiko XXX. Bandera. Mapfre S.N 2018/08/12. Hondarribiko XXXI. Bandera. Mapfre S.N 2019/08/11. Hondarribiko XXXII. Bandera. Mapfre S.NEtxeko jendea gara ia denak, txikitatik hemen hazi gara eta lagunak gara, taldekide izateaz gain, eta, horrek asko ematen dit. Lagunekin arraun egiteak eta urte asko eramateak, nireustez, puntu bat ematen diote Hondarribiko traineruari .Julen CastrillonHondarribia taldeko arraunlaria *Hondarribiak laugarren bukatu zuen 20:20,58 denborarekin, baina hiru segundoko zigorra jasozuen eta bosgarren postura jaitsi zen. Abuztuaren 25ean, TKEk, Hondarribiko alegazioak aztertu ondoren, zigorra bertan behera utzi zuen.2019KO ABUZTUAREN 11Eremuko errekorra: 19:16,84 Kaiku 2009an. Euskadiko Txapelketan lortuaEremuko errekorra (ligan): 19:21,89 Urdaibai 2008an. Abiadura: 4,785 m/s. 5560 m Denborak* :Orio: 20:12,36 (3.tx/1.k). Urdaibai: 20:16,36 (2.tx/3.k). Santurtzi: 20:19,70 (3.tx/2.k)HondarribiaCaboOrio 88 arraunaren xarma 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 OndarroaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT arraunaren xarma 89 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 HondarribiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 90 arraunaren xarma 2019KO ABUZTUAREN 17 A Oharra: *Eremu berria. 2012an Eusko Label Bandera eremu honetan jokatu zuten. . Zarauzko XL II. Ikurrina ZARAUTZ 1J A Coruña 1J Data/Ikurrina. Lehen jardunaldia Eremua Irabazlea/Denbora 2003/08/16. Zarauzko XXVI. Ikurrina Zaharra Astillero: 19:44,36 2003/09/21. V. Telefonica Ba ndera Zaharra Astillero: 19:48,10 2004/08/01. Zarauzko XXVII. Ikurrina Zaharra Urdaibai: 19:52,11 2005/08/28. Zarauzko XXVIII. Ikurrina Zaharra Castro: 19:54,06 2006/08/19. Zarauzko XXIX. Ikurrina Zaharra Orio: 20:35,34 2007/08/18. Zarauzko XXX. Iku rrina Zaharra Orio: 20:17,95 2008/08/16. Zarauzko XXXI. Ikurrina Zaharra Castro: 19:37,03 2009/08/15. Zarauzko XXXII. Ikurrina Zaharra Castro: 19:36,17 2010/08/14. Zarauzko XXXIII. Ikurrina Zaharra Orio: 20:54,43 2011/08/13. Zarauzko XXXIV. Ikurr ina Zaharra Kaiku: 19:23,78 2012/07/08. I. Eusko Label Bandera Berria Hondarribia: 20:05,83 2012/08/18. Zarauzko XXXV. Ikurrina. Zaharra Kaiku: 19:31,04 2013/08/17. Zarauzko XXX VI. Ikurrina Zaharra Kaiku: 19:28,30 2014/08/16. Zarauzko XXXVI I. Ikurrina Zaharra Kaiku: 19:55,92 2015/08/15. Zarauzko XXXVIII. Ikurrina Zaharra Hondarribia: 19:42,08 2016/08/13 . Zarauzko XXXIX. Ikurrina Berria Urdaibai: 19:27,50 2017/08/19. Zarauzko XL. Ikurrina Berria Orio: 20:2 1,52 2018/08/18. Zarauz ko XLI. Ikurrina Berria Urdaibai: 19:58,52 2019/08/17. Zarauzko XLII. Ikurrina Berria Hondarribia: 19:42,32 Oharra: 2003an, 2004an eta 2005ean jardunaldi batean jokatu zuten. Ikurrina. 0 1 2 3 4 5 6 7AstilleroUrdaibaiHondarribiaCastroOrioKaiku Garaipenak Guztira: 19 estropada Ama Guadalupekoa J.Amunarriz Entr.: M . Orbañanos G.Carrion U.Redondo A.Gonzalez I.Bertiz I.Mari zkurren a B.Alza I.J.Sagarzazu G.Ezponda X.Etxebeste B.Egiazu M.Aldai J.Castrillon A.Udabe Gogorra izan zen denboraldi hasiera, aurten. Lehenengo estropadetanpuntu asko galdu genituen eta horrek ere buruaneragiten dizu. Presioa genuen emaitza onak ahalik eta azkarrenlortzeko. Gogorra izan zen uztaila. Baina gero presioa gainetik kendugenuen; askoz hobeto egin dugu arraun azken asteetan. Ez garanabarmentzen indarragatik, arraunketa eraginkorragatik baizik, etahorretan asmatu izan dugunean, gure maila altua dela erakutsi dugu.Gakoa da ari garela arraunean dakigun bezala egiten.Julen CastrillonHondarribia taldeko arraunlariaEremuko errekorra*: 19:27,50 Urdaibai 2016an. Abiadura: 4,758 m/s. 5556 m Denborak :Hondarribia: 19:42,32 (3.tx/2.k). Santurtzi: 19:46,68 (3.tx/4.k). Orio: 19:47,02 (3.tx/1.k) arraunaren xarma 91 Data/Ikurrina. Bigarren jardunaldia Eremua Irabazlea/Denbora 2006/08/20. Zarau zko XXIX. Ikurrina Zaharra Castro: 19:48,91 2007/08/19. Zarauzko XXX. Ikurrina Zaharra Urdaibai: 21:56,48 2008/08/17. Zarauzko XXXI. Ikurrina Zaharra Castro: 19:19,69 2009/08/16. Zarauzko XXXII. Ikurrina Zaharra Castro: 19:32,58 2010/08/15. Zarauzko XX XIII. Ikurrina Zaharra Hondarribia: 19:40,75 2011/08/14. Zarauzko XXXIV. Ikurrina Zaharra Kaiku: 19:15,54 2012/08/19. Zarauzko XXXV. Ikurrina Zaharra Kaiku: 20:01,38 2013/08/18. Zarauzko XXX VI. Ikurrina Zaharra Urdaibai: 19:30,10 2014/08/17. Zara uzko XXXVII. Ikurrina^ Zaharra Kaiku/Orio*: 19:39,92 2015/08/16. Zarauzko XXXVIII. Ikurrina ^^ Zaharra Hondarribia: 17:35,86 2016/08/14. Zarauzko XXXIX. Ikurrina Berria Urdaibai: 19:50,73 2017/08/20. Zarauzko XL. Ikurrina Berria Hondarribia: 20:14,20 2018/08/19. Zarauzko XLI. Ikurrina Berria Orio: 19:51,46 2019/08/18. Zarauzko XLII. Ikurrina Berria Hondarribia: 20:30,46 Oharrak: ^Kaikuk eta Oriok denbora bera egin zuten: 19:39,92. San Migel Ligak bakoitzari 12 puntu eman zizkien. ^^Estropada e remuaren luzera 4.952 metrotara laburtu zuten. 0 1 2 3 4 5 6 7OrioUrdaibaiKaikuCastroHondarribia Garaipenak Guztira: 14 estropada A Coruña 1J G.Carrion U.Redondo A.Gonzalez I.Bertiz I.Mari zkurren a B.Alza I.J.Sagarzazu Ama Guadalupekoa J.Amunarriz Entr.: M . Orbañanos G.Ezponda X.Etxebeste B.Egiazu M.Aldai J.Castrillon A.Udabe Garaipenak: 15 Zarauzko XLII. Ikurrina*ZARAUTZ 2J2019KO ABUZTUAREN 18AEremuko errekorra: 19:27,50 Urdaibai 2016an. Abiadura: 4,758 m/s. 5556 m Denborak:**Hondarribia: 20:30,46 (3.tx/1.k). Orio: 20:35,78 (3.tx/4.k). Santurtzi: 20:48,82 (3.tx/3.k)Oharrak: *”Zarautzen irabazten duenak ez du aparte izaten Kontxako bandera”. Azken lauurtean bete egin da: 2016an, Urdaibaik lotu zion Zarauzko garaipenari Kontxakoa; hurrengo urtean, Oriok, eta iaz eta aurten Hondarribia.Sailkapen nagusia (bi egunetako denborak batuta):Hondarribia: 40:12,78. Orio: 40:22,80 eta Santurtzi: 40:35,50.**Txanda berean, Cabok (21:07,82) eta Astillerok (22:17,42) elkarren artean aurtengo ligakoestropadetan izan den alderik handiena izan zuten (1:09,60”).Uztaileko estropadetan, presaka bezala ibili zineten arraunean,eta, orain, aldiz, hartu duzue zuen betiko arraunkera. Hori izanzen akatsik handiena ligaren hasieran?Bai. Zaila izan zen, gure arraunkera ez genuelako aurkitzen, eta konfiantza aurkitu ezinda ibili ginen.Nola gal dezake hain berea duen arraunkera Hondarribiaren moduko talde batek?Estropada hautsi nahian eta irabazteko gogoz, galdu egin ginen.Irteeran jarri, eta ez genuen lasaitasunik aurkitzen, burua galdutabezala aritzen ginen. Orain, beste gauza bat ikusten da;traineruaren joanak beste zentzu bat du, eta benetan gaude sartuta banderak irabazteko lehian. Orain gai gara edozeinegunetan irabazteko. Joseba AmunarrizHondarribia taldeko patroia Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 2014***. Kaiku*** 19:55,92 (1) 19:39,92 (1) 39:35,84 2. Orio*** 20:13,04 (3) 19:39,92 (1) 39:52,96 17,12 1. 2015. Hondarribia 19:42,08 (1) 17:35,86 (1) 37:17,94^^ 2. Urdaibai 20:00,84 (2) 17:40,58 (3) 37:51,42 33,48 1. 2016. Urdaibai 19:27,50^ (1) 19:50,73 (1) 39:18,23 ^ 2. Hondarribia 19:43,24(3) 19:59,59(2) 39:42,83 24,60 1. 2017. Orio 20:21 ,52(1) 20:28,86(2) 40:50,38 2. Hondarribia 20:40,76(3) 20:14,20(1) 40:54,96 4,58 1. 2018. Hondarribia *^ 20:06,76(2) 19:56,16(2) 40:02,92 2. Urdaibai 19:58,52(1) 20:07,64(3) 40:06,16 3,24 1. 2019. Hondarribia 19:42,32(1) 20:30,46(1) 40:12,78 2. Orio 19:47,02(3) 20:35,78(2) 40:22,80 10,02 Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 2003. Astillero Estropada bakarra 19:44,36 2. Orio 19:57,10 12,74 1. 2004. Urdaibai Estropada bakarra 19:52,11 2. Hondarribia 20:00,98 8,87 1. 2005. Castro Estropada bakarra 19:54,06 2. Hondarribia 20:02,84 8,78 1. 2007. Urdaibai 20:29,53 (2) 21:56,48(1) 42:26,01 2. Orio 20:17,95(1) 22:19,06 (6) 42:37,01 11,00 1. 2008. Castro 19:37,03(1) 19:19,69(1) 38:56,72 2. Urdaibai 19:44,64(2) 19:35,42 (3) 39:20,06 23,34 1. 2009. Castro 19:36,17(1) 19:32,58(1) 39:08,75 2. Pedreña 19:47,18(3) 19:44,37 (2) 39:31,55 22,80 1. 2010. Orio 20:54,43(1) 19:49,16 (4) 40:43,59 2. Urdaibai 21:06,39(5) 19:41,77 (2) 40:48,16 4,57 1. 2012. Kaiku 19:31,04 (1) 20:01,38 (1) 39:32,42 2. Hondarribia 19:40,34 (2) 20:22,68(9) 40:0 3,02 30,60 1. 2013. Kaiku 19:28,30 (1) 19:30,12 (2) 38:58,42 2. Urdaibai 19:34,58 (3) 19:30,10(1) 39:04,68 6,26 0 1 2 3 4 5 6 7AstilleroUrdaibaiOrioHondarribiaCastroKaiku Garaipenak Guztira: 17 Iku rrin 1. 2006. Orio 20:35,34(1) 19:50,91(3) 40:26,252. Hondarribia 20:37,47(2) 19:50,11(2) 42:27,58 1,331. 2011. Kaiku 19:23,78(1) 19:15,54** (1) 38:39,32**2.H ondarribia 19:30,70(4) 19:19,54(2) 38:50,24 10,9292 arraunaren xarmaOharrak:*Segundotan. **Eremu zaharraren errekorra. ^Eremu berriaren errekorra .***Bigarren jardunaldian, Kaikuk eta Oriok denbora bera egin zuten.^^Bigarren jardunaldian, estropada eremuaren luzera 604 m. laburtu zuten.*^Zarauzko Ikurrinan, lehen aldiz, talde batek jardunaldirik irabazi gabe denborarik onena egitea lortu zuen. arraunaren xarma 93 Liga hasieran, uztailean, irregular samarrak izan zineten. Arraroa da Hondarribia horrela ikustea. Zer analisi egiten duzu? Ez nuke esang o irregularrak izan ginenik. Aurkariak hasi ziren sekulako maila ematen, eta ez da erraza ho rri segida ematea. Hiru hilabete dira udan, eta hiruretan punta puntan egotea ez da erraza. Iazko taldetik arraunlari garrantzitsu batzuk falta zaizkigu, eta, ligar en hasieran, puzzle berriari forma ematen ibili ginen, eta bagenekien estropada batzuetan gauzak ez zitzaizkigula ondo aterako, baina gauza berriak probat u beharra geneukan. Gero, trainerua bideratzen joan ginen, eta horretan asmatu egin dugu. Mikel Orbaña nos Hondarribia taldeko entrenatzailea 2019 Zarautz 2J Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 94 arraunaren xarma Urte askotan gehiegi entrenatu izan zarela pentsatzen duzu ? Bai zalantzarik gabe. Gaur egun ez nituzke horrelako entrenamendu egingo, baina, orduan, Oharrak: * Teccarsa Rehau Roto Sari Nagusia . II Bandeira Concello de Bueu * BUEU A Coruña 1J 2019KO ABUZTUAREN 24 A Eremuko errekorra: 19:51,10 Orio 2014an. Abiadura: 4,71 m/s. 5610 m Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2014/07/06 . I Bandeira Concello de Bueu Orio: 19:51,10 2019/08/18. II Bandeira Concello de Bueu Santurtzi: 20 :06,66 A.Zabala M.Gonzalez A.Garcia E.Sanchez O.A.Medina D.Iglesias D.Duran Sotera Entr.: I . Zabala M.Azkarate B.Astelarra F.Steindl F.Ruiz Y.Cayon J.M.Lujanbio F.Rua Azkeneko txandari hamabi bat minutu geratzen zitzaizkionean lanak amaitzeko, inork ez zuen zentimorik emango Zabalaren kuadrillarenalde, azkena baitzen une hartan, eta buruan zen Hondarribiak 11segundoko tarte handia ateratzen zion. Baina etsi gabe, laneansegituz eta laugarren kaleak eta hirugarrenak ematen zituztenaukerak ondo baino hobeto baliatuz, muturra sartu zien beste guztiei, ezustean.Aldea balekoa izan zitekeen, nahikoa, baina barrurako azken tarteanikusi zen kanpoko kaleetatik azkarrago etortzen zirela ontziak, etabigarren ziabogan Zierbena lau segundora gerturatu zitzaionHondarribiari, eta Santurtziri, seira. Orio, berriz, zazpira zen. Antzekoaldeak izan ziren azken ziabogan, eta Santurtzik azken luzean jan ziondena buruan zenari. Azkenean, 0,86 ehunen izan zituen aldeHondarribiarekin.Aitor Manterola (1)**Abuztuaren 21ean Urdabaiko zuzendaritzak Joseba Fernandez kaleratu eta gero,Aitor Altzibar entrenatzaile berria izendatu zuen.Denborak :Santurtzi: 20:06,66 (3.tx/4.k). Hondarribia: 20:07,52 (3.tx/1.k). Zierbena: 20:10,58 (3.tx/3.k)Entrenatzaile pasaitarra** kargutik kentzea erabaki zuenzuzendaritzak, «kirol emaitzengatik ». Urdaibai aspaldiko udariktxarrena ari da egiten: ez du ezer irabazi Eusko Label Ligan;seigarrena da sailkapenean, Orio liderretik 44 puntura; eta azkargeratu zen lehiaketa laugarren urtez segidan irabazteko aukerarikgabe. Udako poz bakarra Bizkaiko Txapeketan izan du.Ez dira berriak halako egoeretan Urdaibai eta Joseba Fernandez…Bermeotarrek 2009ko uztailean kalera bota zuten Fran Gonzalezgaliziarra. Joseba Castron zebilen orduan, 2011ko abuztu hasieranbota zuten kalera, han entrenatzaile lanetan zebilen laugarrenurtean ─lehen biak Juan Mari Etxaberekin batera ─.Ez da oso ohikoa arraunean entrenatzailea denboraldi erdian kalerabotatzea… Aurtengo udan, San Juan taldeko zuzendaritzakJuan Mari Etxabe kendu zuen, eta Jose Luis Korta jarri haren ordez.Lehenago, 2016ko ekainean, Donostiarrak Jose RamonMendizabal ipini zuen, Xabi Zabalaren lekuan, eta urtebetelehenago, Meira Galiziako taldeak Jose Ferral kendu zuenuztailean, Kike Lopez jartzeko.Aitor Manterola (2) arraunaren xarma 95 2019 KO ABUZTUAREN 2 5A Eremuko errekorra : 19:03,96 Urdaibai 2017an. Abiadura: 4,856 m/s. 5 556 m Denborak: Orio: 19:43,80 (3.tx /2.kalea ). Zierbena: 19:52,66 (3.tx /3.k). Urdaibai: 19:57,46 (2.tx/1.k) XXIX Bandeira Concello de Boiro BOIRO A Coruña 1J Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2003/07/13. XIII Bandeira Concello de Boiro Astillero: 20:27,53 2004/07/ 11. XIV Bandeira Concello de Boiro Urdaibai: 19:52,03 2005/07/10. XV Bande ira Concello de Boiro Hondarribia: 20:02,84 2006/07/09. XVI Bande ira Concello de Boiro Hondarribia: 19:09,08 2007/07/08. XVII Bandeira Concello de Boiro. Orio: 19:49,60 2008/07/05 . I Bandeira Rianxeira Urdaibai: 19:45,29 2008/07/06. XVIII Bandeira Concello de Boiro Castro: 19:29,89 2014/08/10. XIX Bandeira Concello de Boiro Orio: 20:49,46 2015/08/09. XXV Bandeira Concello de Boiro Hondarribia: 19:42,01 2016/07/24. XXVI Bandeira Concello de Boiro Urdaibai: 20:03,38 2017/08/27. XXVII Bandeira Concello de Boiro Urdaibai: 19:03,96 2018/08/26. XXVIII Bandeira Concello de Boiro Urdaibai: 19:18,58 2019/08/25. XXIX Bandeira Concello de Boiro Orio: 19:43,80 0 1 2 3 4 5 6 7AstilleroCastroOrioHondarribiaUrdaibaiGaraipenak Guztira: 13 estropada San Nikolas m U.Mendizabal Entr.: J. Salsamendi J.Etxaniz A.Esteban X.Arregi F.Balenziaga B.Azkue K.Arrizabalaga u I.Arruti L.Salvagno J.Ostolaza I.Gonzalez M.Aldai J.Etxeberria A.Lizarralde Oharra: *Itzultzailea: Aitor Manterola Amets egin dut nire hamahiru arraunlariak denak batera ari zirela arraunean, bakoitzak egiten zuen guztia besteek egiten zutenarekinsinkronizatuta zegoela; palak une berean sartzen eta ateratzen ziren uretatik. Batebatera, hogeita sei beso tiratzen hasten ziren, hogeita sei belaunak tolestu eta luzatu egiten ziren, hogeita sei eskumutur sotilki biratzen ziren; hamahiru bizkar arraunlari guztien aipamen zehatza ziren...traineruak oztoporik gabe egiten zuen aurrera, arin eta dotore, palakada eta palakada artean. Trainerua eta arraunlariak ezin nituen bereizi, eta bere kabuz mugitzen zela uste nuen.*Entrenatzaile baten ametsaOharra: 2009. urtean, arazo ekonomikoengatik, Cabok San Migel Ligan parte hartzeari uko egin zion. 2013an berriz ere igotzea lortu zuen . 96 arraunaren xarma Bermeo Hiriko XXXV II. Ikurrina BERMEO A Coruña 1J 2019KO IRAILAREN 14 A Eremuko errekorra : 19:16,60 Hondarribia 2014an. Abiadura: 4,8 m/s. 5556 m Denborak: Orio: 19:43,66 (2.tx/1.k). Hondarribia: 19:46,50 (2.tx/2.k). Santurtzi: 19:48, 40 (2.tx/4.k) Data/Ikurrina Irabazlea/Denbora 2003/09/20. Bermeo Hiriko XXI. Ikurrina Orio: 19:26,11 2004/09/18. Bermeo Hiriko XXII. Ikurrina Astillero: 20:12,11 2005/09/18. Bermeo Hiriko XXIII. Ikurrina Astillero: 20:35,97 2006/07/16. VIII. Telefonica Bandera Orio: 19:49,06 2006/09/17. Bermeo Hiriko XXIV. Ikurrina Castro: 19:58,00 2007/09/16. Bermeo Hiriko XXV. Ikurrina Urdaibai: 19:50,17 2008/09/20. Bermeo Hiriko XXVI. Ikurrina Urdaibai: 20:01,62 2009/09/19. Bermeo Hiriko XXVII. Ikurrina Castro: 20:32,24 2010/09/18. Bermeo Hiriko XXVIII. Ikurrina Urdaibai : 19:55,84 2011/09/17. Bermeo Hiriko XXIX. Ikurrina Hondarribia: 20:24,10 2012/09/29. Bermeo Hiriko XXX. Ikurrina Kaiku: 20:34,48 2013/09/14. Bermeo Hiriko XXXI. Ikurrina Urdaibai: 20:11,36 2014/09 /20. Bermeo Hiriko XXXII. Ikurrina Hondarribia: 19:16,60 2015/09/19. Bermeo Hiriko XXXIII. Ikurrina Hondarribia: 19:51,74 2016/09/17. Bermeo Hiriko XXXIV. Ikurrina Urdaibai: 21:06,92 2017/09/16. Bermeo Hiriko XXXV. Ikurrina Hondarribia: 19:44,32 2018/09/15. Bermeo Hiriko XXXVI. Ikurrina Orio: 20:41,16 2019/09/14. Bermeo Hiriko XXXVII. Ikurrina Orio: 19:43,66 0 1 2 3 4 5 6 7KaikuCastroAstilleroOrioHondarribiaUrdaibaiGaraipenak Guztira: 18 estropada San Nikolas m G.Aranberri Entr.: J. Salsame ndi J.Etxaniz A.Esteban X.Arregi F.Balenziaga B.Azkue K.Arrizabalaga u A.Campos L.Salvagno J.Ostolaza P.Galdiz M.Aldai J.Etxeberria A.Lizarralde Kontxako garaipena udan loturiko beste bandera garrantzitsu batzueigehitzea udari ginga jartzea izan da, ala Eusko Label Ligan gehiago ezegitearen arantza duzue?Orio aurkari handia eta oso ona izan da ligan, eta ez da erraza izan hariaurre egitea. Guk lortu dugun garaipen sortarekin oso gustura gaude.Orioko bandera eta Santanderkoa hor dauzkagu, Ondarrokoak ereaparteko poza eragin zidan, Euskadiko Txapelketa etxean irabaztea etaZarauzkoa ondoren ere bikainak izan ziren. Helburu horiek ondo bideratugenituen, eta azken saria Kontxakoa izan da. Oso pozik gaude.Mikel OrbañanosHondarribia taldeko entrenatzailea arrau naren xarma 97 Oharra: *Itzultzailea: Aitor Manterola Fisikako lege batzuei segitzen diete entrenatzaile guztiek.Traineruaren abiadura bi eragilek zehazten dute: arraunpalakadek sortzen duten energiak, batetik, eta palakada horien erritmoak, bestetik (erritmoa da talde batek minutuko ematen dituen palakada kopurua). Horrela, pisu bera jasaten ari diren bi traineruk antzeko erritmoadaukate, eta aurrea hartuko du palakada bakoitzeko energia gehien sortzen duenak. Talde horiek horretan ere berdin badabiltza, baina erritmo biziagoan badabil bietako bat, erritmo azkarrena duenak hartuko du aurrea. Erritmo bizia eta palakada indartsuak dituen taldeak irabazi egingo dio bi arlo horietan berdindu ezin dion taldeari. Baina kontuz: arraunlariak gizakiak dira, eta ez dago talderik bi ezaugarri horiei eutsi diezaiekenik denbora luzez. Eta hau da funtsezkoa: zenbat eta erritmo biziagoa izan, orduan eta zailagoa da traineru bateko mugimendu sinkronizatu kopuru handiari eustea.*Daniel James BrownIdazleaOro har, traineru bateko arraunlari guztiek gauza bera egiten dute: arraunetik tira, uretan ahalik eta leunenmugituz, patroiak eskatzen dituen indar eta maiztasunarekin. Hala ere, arraunlari bakoitzarengandik gauza desberdinak espero dira, bakoitzak betetzen duen tokiaren arabera. Brankako arraunlariaren palan gertatzen diren desbideratze edo irregulartasunek txaluparen norabidea, abiadura eta egonkortasuna alda ditzakete.Beraz, brankako arraunlariak indartsua izan behar du,besteek bezala, baina, gainera, oso garrantzitsua da teknikoki gai izatea: arraunetik ezin hobeki tiratzeko gai izatea, palakadaz palakada. Gauza bera balio du, neurri txikiagoan, seigarren tostako arraunlarientzat. Bost, lau etahiru tostetakoei taldeko makinagela deitzen zaie, eta horietan aritzen diren arraunlariak izaten dira traineruko handienetakoak eta indartsuenak.Nahiz eta teknika garrantzitsua den postu horietan,abiadura, azken batean, arraunlari horien potentziagordinaren araberakoa da. Bigarren tostako arraunlariak,kontrahankekoak, hibrido moduko bat dira. Beraiek ia makinagelako arraunlariek bezain indartsuak izan behar dute, eta arreta berezia jarri behar dute, bai hankeko arraunlariek finkatzen dituzten erritmora etapotentziamailara egokitzeko, bai informazio hori makinagelara eraginkortasunez transmititzeko.*Daniel James BrownIdazlea 98 arraunaren xarma 2019KO IRAILAREN 15 A Eremuko errekorra : 18:58,70 Castro 2009an . Abiadura: 4,878 m/s. 5556 m Denborak: Urdaibai*: 19:09,34 (1.tx/1.k). Ondarroa: 19:16,24 (1.tx/2.k). Hondarribia: 19:24,50 (2.tx/3.k) Oharra: *Marearen aldaketarekin batera haizearen noranzkoa aldatu izanak indar gehiago eman zio n Bou Bizkaiari . Horren adierazgarri izan zen bigarren txandako irabazleari, Hondarribiari, Urdaibaik ateratako aldea. PORTUGALETE A Coruña 1J Irabazlea/Denbo ra Hondarribia: 19:49,15 Astillero: 19:51,44 Hondarribia: 19:24,70 Urdaibai: 19:16,68 Orio: 19:33,12 Castro: 18:58,70 Urdaibai : 19:07,92 Kaiku: 19:27,32 Hondarribia: 19:20,10 Kaiku: 19:19,56 Kaiku: 19:27,24 Kaiku: 19:19,06 Urdaibai: 19:47,32 Urdaibai: 19:10,10 Hondarribia: 19:40,09 Urdaibai: 19:09,34 Oharra: 2003an Getxon jokatu zuten. Oriok irabazi zuen 0 1 2 3 4 5 6 7OrioCastroAstilleroKaikuHondarribiaUrdaibaiGaraipenak Guztira: 16 estropada J.Unzaga D.Alfaya G.I.Zubiri A.Kolunga O.Viudez I.Martinez L.M.Gonzalez Bou Bizkaia Entr.: A. Altzibar U.Bilbao S.Acervi J.Unanue C.Mañas M.Beaskoa C.Palazuelos E.Bilbao Hondarribia duela bi urte iritsi zen Ibaizabalera Urdaibai liderretik bipuntura. Kaleen zozketa egin ondoren, Ama Guadalupekoak ulertuzuen ezin izango zuela Bou Bizkaia gainditu lehendabiziko kaletik,hirutik irabazi baitzuen. Aurten, Hondarribiak bigarren txanda irabazidu, baina Urdaibaik lehen ziaboga egin duenean, 21 segundoateratzen zizkion, eta estropadaren amaieran hirugarrenak izan dira...Urdaibairekiko hamabostera !XLIX.S.N. XLV. Corte Ingles BanderaData/Bandera2004/09/25. XXXIV. S.N. XXX. Corte Ingles Bandera 2005/09/25. XXXV. S.N. XXXI. Corte Ingles Bandera2006/09/24. XXXVI. S.N. XXXII. Corte Ingles Bandera2007/09/23. XXXVII. S.N. XXXIII. Corte Ingles Bandera 2008/09/21. XXXVIII S.N. XXXIV. Corte Ingles Bandera2009/09/20 . IXL S.N. XXXV. Corte Ingles Bandera2010/09/19. XL S.N. XXXVI. Corte Ingles Bandera 2011/09/18. XLI S.N. XXXVII. Corte Ingles Bandera2012/06/29. XLII S.N. XXXVIII. Corte Ingles Bandera 2013/09/15. XLIII S.N. XXXIX. Corte Ingles Bandera 2014/09/21. XLIV S.N. XL. Corte Ingles Bandera 2015/09/20. XLV. S.N. XLI. Corte Ingles Bandera2016/09/18. XLVI. S.N. XLII. Corte Ingles Bandera 2017/09/17. XLVII. S.N. XLIII. Corte Ingles Bandera 2018/09/16. XLVIII. S.N. XLIV. Corte Ingles Bandera2019/09/15. XLIX. S.N. XLV. Corte Ingles Bandera arraunaren xarma 99 2019 Portugalete Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Zer esan nahi du Oriorentzat lehen aldiz liga irabazteak? Lorpen izugarria da, hamazazpi urte behar izan ditugulako irabazteko. Tarte horretan, Kontxa bi aldiz irabazi dugu, baina ligarik ez, eta jaitsiera ba t ere sufritu genuen… Orion, historikoki, ez diogu baliorik eman ligairabazteari, gehiago izan garelako banderen bila joatekoak… A taldea lehiakorra izatea lortu dugu, baina B taldea baztertu gabe . Inoizko lanik onena egin dugu behekoekin.Deskribatu aurtengo taldea.Politenak ez gara bakarka, baina hainbeste limurtu baditugu banderak, talde barruko giroagatik eta batasunagatik izan da. Bakoitzak bereizaerarekin asko eman dio taldeari. Jon SalsamendiOrioko entrenatzailea 100 arraunaren xarma 2019ko sailkapena Bilbo Zierbena Santander Lekeitio Coruña 1J Coruña 2J Donostia Castro Orio Sestao.Portua Santurtzi Getxo Ondarroa Hondarribia Zarautz 1J Zarautz 2J Bueu Boiro Bermeo Portugalete Guztira Orio 12 12 11 11 12 9 12 10 11 10 12 11 9 12 10 11 8 12 12 6 213 Hondarribia 9 9 12 9 10 12 7 9 12 8 10 8 12 9 12 12 11 9 11 10 201 Santurtzi 11 6 9 12 11 8 10 7 10 12 11 10 11 10 11 10 12 8 10 7 196 Zierbena 10 10 10 8 8 10 11 12 8 11 9 5 10 6 9 9 10 11 6 8 181 Urdaibai 8 8 7 6 9 7 9 11 7 9 7 9 8 11 8 7 7 10 9 12 169 Donostiarra 7 11 8 10 7 11 8 8 9 6 8 12 7 8 6 5 9 7 8 9 164 Ondarroa 6 5 5 4 5 5 5 3 5 7 6 4 6 7 7 8 6 4 7 11 116 Cabo 4 4 6 7 6 2 3 6 6 5 5 6 5 5 4 6 5 5 5 5 100 Kaiku 5 7 4 5 4 6 6 1 4 4 4 7 4 3 5 3 1 6 79 Lekittarra 3 3 2 2 1 4 4 5 2 1 2 1 3 4 1 4 4 1 47 P.San Pedro 2 2 1 3 3 1 1 2 3 2 1 2 2 2 3 2 3 2 37 Astillero 1 1 3 1 2 3 2 4 1 3 3 3 1 1 2 1 2 3 37 PATROI ONENEN SAILKAPENA. 1 . Arkaitz Diaz: 19 (Donostiarra). 2. Borja Gomez: 11 (Zierbena) . 3. Iñaki Goikoetxea: 9 (Lekittarra) arraunaren xarma 101 2019ko sarien banaketa 1. 3285€. 2. 2925€. 3. 2565€. 4. 2205€. 5. 2025€. 6. 1845€. 7. 1665€. 8. 1485€. 9. 10. 11. eta 12. 1125€ 1. Orio 2. Hondarribia 3. Santurtzi 12. Astillero Bilbo 3285 2205 2925 1125 Zierbena 3285 2205 1665 1125 Santander 2925 3285 2205 1125 Lekeitio 2925 2205 3285 1125 Coruña 1J/Coruña 2J. * 6570 5850 5130 2250 Donostia 3285 1845 2565 1125 Castro 2565 2205 1845 1125 Orio 2925 3285 2565 1125 Sestao Portugalete 2565 2025 3285 1125 Santurtzi 3285 2565 2925 1125 Getxo 2925 2025 2565 1125 Ondarroa 2205 3285 2925 1125 Hondarribia 3285 2205 2565 1125 Zarautz 1J/ Zarautz 2J. * 5850 6570 5130 2250 Bueu 2025 2925 3285 1125 Boiro 3285 2205 2025 1125 Bermeo 3285 2925 2565 Portugalete 1665 2565 1845 Guztira 58.14 0€ 52.380€ 51.30 0€ 20.250€ Arraunlariek jasotzen dituzten ordainsariak ba al datoz kirolak izan duen garapenarekin?2018ko martxoaren 24an TKEko Batzarrak onartutako aurrekontua ia miloi bat eurokoa izan zen. Urtehorretan dirusariak aurtengoak bezalakoak izan ziren.Oharra : *Bandera eta Ikurrinaren Sailkapen nagusiaren arabera 102 arraunaren xarma 2019 an, eremuz eremu, irabazleare n eta azken sailkatuaren arteko aldeak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Irabazlearen denbora Txanda Kalea Azken sailkatuaren denbora Txanda Kalea Aldea 06/22** Bilbo *** Orio. 19:31,22 3 1 Astillero. 20:33,76 1 1 1:02,54 = 62,54” 06/23* Zierbena Orio. 19:25,92 3 3 Astillero. 20:15,96 1 1 50,04” 06/29 ** Santander Hondarribia. 19:16,66 3 3 Pasai S. Pedro. 20:19,20 1 4 1:02,54 = 62,54” 06/30* Lekeitio Sant urtzi. 19:39,64 3 2 Astillero. 20:50,52 1 4 1:10,88 = 70,88” 07/06 ** Coruña 1J Orio. 19:27,78 3 2 Lekittarra. 20:44,12 1 3 1:16,34 = 76,34” 07/07* Coruña 2J Hondarribia. 20:33,86 3 4 Pasai S. Pedro. 21:20,38 1 1 46,52” 07/13 ** Donostia Orio. 20:21,36 3 2 Pasai S. Pedro. 21:56,28 1 3 1:34,92 = 94,92” 07/14* Castro *** Zierbena. 21:04,58 3 3 Kaiku. 22:20,80 1 3 1:16,22 = 76,22” 07/20 Orio Hondarribia. 19:42,94 3 3 Astillero. 21:05,12 1 3 1:22,18 = 82,18” 07/21** Sestao/Portugalete Santurtzi. 19:18,38 3 2 Lekittarra. 20:32,92*** 1 3 1:14,54 = 74,54” 07/27* Santurtzi/Portugalete Orio. 19:06,62 3 2 Pasai S. Pedro. 20:34,68 1 4 1:28,06 = 88,06” 07/28 ** Getxo Donostiarra. 19:55,78 2 4 Lekittarra. 20:53,08 1 1 57,30” 08/10 Ondarroa Hondarribia. 19:52,92 3 1 Astillero. 20:58,92 1 4 1:06,00 = 66,00” 08/11* * Hondarribia Orio. 20:12,36 3 1 Astillero. 21:12,10 1 4 59,74” 08/17 * Zarautz 1J Hondarribia. 19:42,32 3 2 Lekittarra. 20:40,14 1 1 57,82” 08/18* * Zarautz 2J Hondarribia. 20:30,46 3 1 Astillero. 22:17,4 2 1 4 1:46,96 = 106,96” 08/24 * Bueu Santurtzi. 20:06,66 3 4 Kaiku. 21:28,38 1 2 1:21,72 = 81,72” 08/25 ** Boiro Orio. 19:43,80 3 2 Lekittarra. 20:44,50 1 3 1:00,70 = 60,70” 09/1 4* Bermeo **** Orio. 19:43,66 2 1 Cabo. 20:35,96 1 2 52,30” 09/15 ** Portugale te**** Urdaibai. 19:09,34 1 1 Cabo. 20:14,04 1 4 1:04,70 = 64,70” Oharrak: *Igandean jokatzen diren estr opadak eguerdian hasten dira. **Larunbatekoak seiak inguruan hasten dira. ***Erlojuaren kontra. **** Partaide kopurua: 8 ontzi . Bi txanda. 0102030405060708090100110120Zarautz 2JDonostiaSanturtziPortOrioBueuCoruña 1JCastroSestaoPortugLekeitioOndarroaPortugaleteBilboSantanderBoiroHondarribiaZarautz 1JGetxoBermeoZierbenaCoruña 2J Segundoakarraunaren xarma 103 104 arraunaren xarma 2019 an, eremuz eremu , txanda berean ontzien artean izan diren alderik handienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,3 4” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29 Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 21,16” 08/12 Hondarribia* Cabo. 19:45,86 2 1 1 Ondarroa. 20:34,20 4 10 48,34” 08/18 Zarautz 1J Pasai S. Pedro. 20:41,46 1 2 9 Kaiku . 21:25 ,26 4 12 43,80 ” 08/19 Zarautz 2J Orio. 19:46,56 2 2 1 Donostiarra. 20:35 ,32 4 8 48,76” 08/25 Moaña Kaiku . 20:23 ,36 1 1 7 P.Donibane. 20:59 ,82 4 12 36,46” 08/26 Boiro Cabo. 19:25,68 2 2 3 Ondarroa. 20:01,32 4 9 35,64” 09/15 Bermeo**** Orio. 20:41,16 2 3 1 Zierben a. 21:04,04 1 6 22,88” 09/16 Portugalete **** Cabo. 19:55,64 1 2 4 Ondarroa. 20:32 ,60 3 8 36,96 ” 2018ko eremuz eremu, txanda berean, ontzien arteko diferentziak handienak. Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/22** Bilbo *** Santurtzi. 19:43,80 2 1 2 Cabo. 20:14,760 1 9 30,09” 06/23* Zierbena Cabo. 19:54,32 1 2 9 Astillero. 20:15,96 1 12 21,64” 06/29 ** Santander Santurtzi. 19:31,32 2 4 4 Kaiku. 20:04,98 2 9 33,66” 06/30* Lekeitio Kaiku. 20:14,84 1 1 8 Astillero. 20:50,52 4 12 35,68” 07/06 ** Coruña 1J Urdaibai. 19:42,98 2 1 4 Kaiku. 20:25,60 22:22,82 4 9 42,62” 07/07* Coruña 2J Donost iarra. 20:37,88 2 4 2 Cabo. 21:17,68 2 11 39,80” 07/13 ** Donostia Lekittarra. 21:24,44 1 1 9 P. San Pedro. 21:56,28 3 12 31,84” 07/14* Castro *** Hondarribia. 21:27,44 2 3 4 Kaiku. 22:20,80 3 12 53,36” 07/20 Orio Ondarroa. 20:30,30 1 1 8 Astillero. 21:05 ,12 3 12 34,82” 07/21** Sestao/Portugalete Kaiku. 19:58,12 1 1 9 Lekittarra. 20:35,92 3 12 37,80” 07/27* Santurtzi/Portug. Orio. 19:06,62 3 2 1 Zierbena. 19:25,20 4 4 18,58” 07/28 ** Getxo Kaiku. 20:14,98 1 4 6 Lekittarra. 20:53,08 1 12 38,10” 08/10 Ondarroa Kaiku. 20:37,56 1 1 9 Astillero. 20:58,92 4 12 21,36” 08/11* * Hondarribia Urdaibai. 20:16,36 2 3 2 Cabo. 20:50,54 4 8 34,18” 08/17 * Zarautz 1J Kaiku. 20:14,28 1 3 8 Lekittarra. 20:40,14 1 12 25,86” 08/18* * Zarautz 2J Cabo. 21:07,82 1 2 7 Astiller o. 22:17,42 4 12 1:09,60 = 69,60” 08/24 * Bueu Donostiarra. 20:17,20 2 3 4 Cabo. 20:50,52 4 8 33,32 " 08/25 ** Boiro Kaiku. 20:14,60 1 4 7 Lekittarra. 20:44,50 3 12 29,90” 09/1 4* Bermeo **** Urdaibai. 19:51,06 1 4 4 Cabo. 20:35,96 2 8 44,90” 09/15 ** Portug alete *** Urdaibai. 19:09,34 1 1 1 Cabo. 20:14,04 1 8 1:04,70 = 64,70” 0510152025303540455055606570Zarautz 2JPortugalete CICastroBermeoCoruña 1J Coruña 2JGetxoSestaoPortugLekeitioOrioHondarribiaSantanderBueuDonostiaBilbo BoiroZarautz 1JZierbenaOndarroaSanturtziPortug Segundoak 39,80 77,14 38,10 77,14 37,8 77,14 35,68 77,14 69,60 53,36 64,70 91,06 44,90 42,62 34,1 64 33,66 64 33,32 64 31,8 64 30,09 64 29,9 64 25,86 64 21,6 64 21,36 64 18,58 64 34,8 64 Oharrak:*Igandean jokatzen diren estropadak eguerdian hasten dira. **Larunbatekoak seiak inguruan hasten dira.***Erlojuaren kontra.****Partaide kopurua: 8 ontzi. Bi txanda.105 arraunaren xarma 106 arraunaren xarma EUSKOTREN LIGA Aitor Manterola …Beroketa bukatzeko azken irteerak egin ditugu. Eta orain bai, iritsi da irteera eremura gerturatzeko unea. Bananbanan begiratzen dioguelkarri, ondokoaren begietan zure amets berdina elkarbanatzen duenaren konplizitatea aurkituz. Denok dakigulako zeinen gogor joan den negua,denok utzi ditugulako gauza asko alde batera honaino iristeko.Eta irteerara hurbilduz, burura datozkigu horraino iristen lagundu gaituzten pertsonak, arraunak sortutako haserre eta nekeak baretudizkigutenak, egunero indarrak eman dizkigutenak… Orduantxe dakigu,haiengatik, atzetik animoak ematen dizkigun herriarengatik etaguregatik dena eman behar dugula…Ane PescadorPasai Donibaneko arraunlari ohia arraunaren xarma 107 ORIOKO TXIKI TRAINERUAREN NAGUSITASUNA Aitor Manterola Duela hamar urtetik orain arte egindako guztia dago garaipen honen atzean. Nadeth Agirre Orioko patroia Euskotren Liga etengabeko hazkundean sartzea nahi dugu denok, baina azken hiru urteotan lehiakortasuna gero eta txikiagoa izan da eta lehiakortasunarik gabeeta arraunlarien iritzia kontuan hartu gabe ez dago hazkunderik. Emakumeen arraunak bere nortasuna eta ahotsa lortu ditu; gaztetxoek gero eta erreferentegehiago dituzte, eta horretan segitu behar dugu.Xabier CastrillonAtzean dagoen lan guztiarekin oroitzen naiz ni, hona heltzeko talde guztiak egin duenaz. Ezin da ahaztu herriaren babesa ere, asko estimatzen diegu. Guk asko eman dugu urte osoan, baina jaso duguna ere handia izan da.Taldeak hau lortzeko egin duenarekin geratzen naiz.Xanti ZabaletaOrioko entrenatzailea Pasai Donibaneko “Batelerak” desegin ostean,Euskotren Ligan, txapelketetan eta Kontxako Banderan Orioko “Txiki” traineruak hartu zuen buruzagitza.Denboraldi osoan estropada bakarra laga zuen irabazteke, eta Arraun Lagunak taldeak maila txukunaeman bazuen ere, “mirotzek” ez zuten inolako aukerarik eman eta San Juanek bere garaian eraiki zuen “dinastia” haren antzeko izan litekeenaren aurreneko harria ezarri zuten. Alabaina, arerioek gorantz egin ahala ikusiko da Orioko emakumeen nagusitasun erabatekoa errepikatzen den ala ez.Arnaitz GorritiGARA egunkariko kazetaria 108 arraunaren xarma I. Repsol Bandera SANTANDER 2019 KO EKAINAREN 29 A B eremuko errekorra: 10:42,86 Zumaia 2011n Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 10:43,14 (1.k). Arraun Lagunak: 10:50,3 6 (4.k). Donostiarra : 11:11 ,54 (3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Data/Bandera 2011/07/17 . I. Santander Hiriko Bandera (B eremua) 2017/07/2 2. II. CaixaBank Bandera (B eremua) P.Donibane: 11:10, 62 (3.k) 2019/06/29. I. Repso l Bandera (B eremua) Orio: 10:43,14 (1.k) Oriok bere historiako aurreneko bandera lortu zuen Euskotren Ligan. Ondo dago bidea erraztea emakume arraunlariari, bai na guk ere dena eman behar dugu. Arraunlari baten iritzia Txiki m N.Agirre L.Alkala I.Azkonobieta L.Garate N.Badiola I.Etxaniz O.Ortega u O.Iraola M.Aizpuru L.Arruti L.Arriola A.Galdos I.Olasagas ti V.Piñeiro Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Gero eta emakume epaile eta entrenatzaile gehiago daude, baina,oso maskulinoak diren kiroletan, oztopoa oso argi ikusten da:emakumezkoak onartzeko erresistentzia handia dute, etaemakumeak beraiek konturatzen dira.Zein dira kirol maskulinoak?Futbola batez ere, automobilismoa, arrauna… Gizo nezkoenezaugarriak gehiago nabarmentzen dira, horrela esleitu edo iritsizaizkizuelako gizonezkoei, femenino eta maskulino bereizketahorretan. Kirol horietakoek gehiago pairatzen dute diskriminazioa.Berdintasunerako legean esaten da ezin zaiola diru laguntzapublikorik eman diskriminatzen duen edozein federazio edotaelkarteri. Gero, dekretu bat dago esaten duena administrazioakjartzen duen epean federazio guztiek berdintasun plana jarri behardutela abian. Bada, nik dakidala, guztira hamabost federaziobakarrik ari dira horretan 2006tik, eta 200 bat dauzkagu.Ez dut ulertzen nola ez duten eduki nahi kirol munduan indarpotentzial guztia erabiltzeko nahia, emakumezkoak bazterreanutzita. Aberastasuna emango lioke, beste esparru askotan gertatuden bezala.Ainhoa Azurmendi.EHUko irakasleaIkaragarri pila kosta zitzaien irteeran behar bezala kokatzea taldebatzuei, eta asko atzeratu zen irteera, ia hamazortzi minutu; tarte honetan estropada eremuan ontzi bat bere nahierara ibili zen.Konturatu behar dugu berdintasunik gabeko gizartea ezin dela demokratikoa izan, eta, beraz, inoiz ez da aske izango.Rosa Maria CalafIrabazlea/DenboraZumaia: 10:42,86 (1.k) arraunaren xa rma 109 Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2019/06/30 . III. El Correo Kutxabank Bandera. BBK S.N Arraun Lagunak : 10:52,06 III. El Correo Kutxabank Bandera . BBK S.N LEKEITIO 2019 KO EKAINAREN 30 A Eremuko errekorra (ligan): 10:52,06 Arraun Lagunak 2019an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Arraun Lagunak: 10:52,0 6 (2.k). Orio: 10:57,06 (3.k). Donostiarra : 11:12,26 (1.k) Marka zaharra: 20: 18,24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Esaten da lan asko egin gabe lortzen dutela arraun ean ondo egitea, mailarik ez dagoela, eta abar. Hori ez da horrela, eta lan handia dago atzean, bai eta maila ona ere. M.Muguruza J.Urbieta J.Llanes N.Martin A.Egiazabal N.Txokarro N.Claramunt Lugañene Entr.: E . Uriarte P.Olabe M.Rosalia A.Carro L.Garzia E.Duque A.Sexmilo X.Urib arrena A.Astudillo Badira estropada gutxiago jokatzen dituzten arraunlariak, baina ezinbestekoak dira. Telebistan eta hedabideetan ez dira azaltzen, baina hor daude. traineruan egongo denetako bat. Barneratuta neukan hala izango zela, eta zer neuk an jakinda ekin nion denboraldiari. Kosta egiten du, baina nire kasuan, onartuta daukat ». …«Poztu egiten naiz taldeak irabazten duenean eta ni barruan ez nagoenean. Azkenean, talde bat gara. Baina bandera bat arraun eginez irabaztea edo arraun egin gabe lo rtzea ez da gauza bera. Baina normala da. Maddi Galdos Pasai Donibaneko arraunlaria «Lehen urtea izanda seniorretan, badakit ez naizela guztietanJuan Mari EtxabePasai Donibaneko entrenatzaile ohia 110 arraunaren xarma 2019 Lekeitio Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna arraunaren xarma 111 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 Coruña2JAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 112 arraun aren xarma Coruña Hiriko II. Bandera CORUÑA 1J 2019KO UZTAILAREN 6 A Eremuko errekorra: 10:56,80 Orio 2019an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 10:56,80 (1.k). Arraun Lagunak: 11:02,48 (3.k). Hondarribia: 11:19,08 (2.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Aurreko igandean Lekeition ez bezala, Oriok lan osoa egin zuen txukun. Oriok azkar erakutsi zi en branka beste hiru aurkariei. Beste egoera hau ere ez zen ezustea izan: Arraun Lagunak taldeari ko sta egiten zaio bizi ateratzea, a tzetik aurrera joaten da, eta hori bera bada berezgar ri ona, lana ondo bukatzea, baina gehitxo galtzen du irteeretan. Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala U.Hoyos I.Etxaniz I.Azk onobieta S.Piñeiro O.Ortega u A.Aranguren M.Aizpuru O.Agirregabiria L.Arriola A.Galdos I.Olasagasti V.Piñeiro Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2018/07/07. Coruña Hiriko I. Bandera (1J) P.Donibane: 11:38,81 (2.k) 2019/07/06 . Coruña Hir iko II. Bandera (1J) Orio: 1 0:56,80 (1.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:38,82 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 Coruña 2JAitor Arrizabalaga. TKE/ACT arraunaren xarma 113 Coruña Hiriko II. Bandera CORUÑA 2J 2019KO UZTAILAREN 7 A Eremuko errekorra : 10:56,80 Orio 2019an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 11:16,68 (4.k). Arraun Lagunak: 11:36,54 (2.k). Donostiarra : 11:42,80 (1.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hon darribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Neguan zurekin lanean gogor aritu den taldekide hori banderak irabazten ikustea hunkigarria da . Itxaso Azkonobieta Orioko arraunlaria Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2018/07/08. Coruña Hiriko I. Bandera (2J) P.Donibane: 12:01.48 (2.k) 2019/07/07. Coruña Hiriko II. Bandera (2J) Orio: 11:16,68 (4.k) Irabazlea 1J 2J Guztira Aldea 1. 2018. P.Donibane 11:38,81 (4.k) 12:01.48 (2.k) 23:40,29 2. Orio 11:59,12 (2.k) 12:29,72 (3.k) 24:28,84 48,55 1. 2019. Orio 10:56,80 (1.k) 11:16,68 (4.k) 22:13,48 2.Arraun Lagunak 11:02,4 8 (3.k) 11:36,54 (2.k) 22:39 ,02 25,5 4 Txiki m N.Agirre L.Alkala I.Azkonobieta L.Garate N.Badiola S.Piñeiro O.Ortega u O.Iraola L.Arruti G.Oliden L.Arriola A.Galdos I.Olasagasti V.Piñeiro Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Oriok bezperan erakutsi zuen nagusitasuna berretsi zuen 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 Coruña 2JAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 114 arraunaren xarma IV. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera DONOSTIA 2019KO UZTAILAREN 13 A Eremuko errekorra: 10:43,28 Pasai Donibane 2014an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,4 2 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 11:24,66 (3.k). Arraun Lagunak: 11:26,62 (1.k). Donostiarra : 11:40,08 (2.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribi a 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala U.Hoyos I.Etxaniz I.Azkonobieta N.Badiola S.Piñeiro u A.Aranguren M.Aizpuru G.Ol iden O.Agirregabiria A.Galdos I.Olasagasti V.Piñeiro Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2013/07/14 . II. Eusko Label Bandera Zumaia: 12:25,05 2014/07/13 . III. Eusko Label Bandera P. Donibane: 10:43,28 2015/07/1 2. IV. Eusko Label Bandera Zumaia: 1 1:06,28 2016/07/1 0. V. Eusko Label Bandera P. Donibane : 11:00,26 2017/07/09 . VI. Eusko Label Bandera P. Donibane : 11:48,64 2018/07/14. III. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera P. Donibane : 11:00,74 (3.k) 2019/07/13. IV. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera Orio: 11:24,6 6 (3.k) Arraunlari batek argi b aldin badu ama izan nahi duela, hori oztopo gaindiezina edo bateragarria izan daiteke goi mailan lehiatzen segitzeko? 0 1 2 3 4 5 6 7OrioP.DonibaneGaraipenak Guztira: 7 estropada «Senarrak eta biok baino ez genekien ume bat izan behar genuela, eta zelaira hori jakinda ateratzea berezia izan zen, ez nekielakoerditu ostean itzuliko ote nintzen ere». «Ez nuen nahi haurdunaldiak eta amatasunak nire ordura artekobizitza erabat baldintzatzea, eta horren parte zen futbolari izatea. Lehen egunetik horretarako borrokatu nintzen. Izan ere,bidegabea da ama izateagatik nire kirol ibilbideari uko egin behar izatea».Erditu eta hamabost egunera hasi zen zelaietara itzultzeko lanean prestatzaile fisiko batekin. «Ziurrenik, lehen entrenamendu hura izan zen gogorrena. Nik neure burua ondo ikusten nuen, baina orduan konturatu nintzen nire gorputzak izandako aldaketaz».Entrenatzera eta partidetara joateko, haurra bikotekidearekin utzi ohi du… «Ondo moldatzen gara».Maider IrisarriOsasunako jokalariaZumaia IV. CaixaBank Bandera CASTRO 2019KO UZTAILAREN 14 A Eremuko errekorra: 11:06,02 Pasai Donibane 2018an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:2 4,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 11:35,06 (1.k). Arraun Lagunak: 11:53,3 6 (4.k). Hondarribia: 11:58,88 (3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarr ibia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2018/07/15 . III. CaixaBank Bandera P. Donibane: 11:06,02 (3.k) 2019/07/14. IV. CaixaBank Bandera Orio: 11:35,06 (1.k) Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala U.Hoyos L.Garate I.Azkonobieta N.Badiola S.Piñeiro u O.Iraola L.Arruti O.Agirregabiria L.Arriola A.Galdos I.Olasagasti V.Piñeiro Niri taldearen kontzientzia eman zidan eta ematen dit arraunak. Horrez gain diziplinaren balioa barneratu dut eta gakoak eman dizkit enpatizatzeko eta frustrazioari aurre egiteko. Arraunlari baten iritzia 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Nola ahaztu uretan eguzki azpian igaro genituen hiru orduak, azaleko erredurek gogorarazten badizute? Bai,hiru ordu. Beroketan pasatutakoa, 55 minutuko atzerapena, estropadak iraun zuena…Itziar OlasagastiOrio taldeko arraunlaria 2019 PortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT115 arraunaren xarma 116 arraunaren xarma Data/Bandera 2013/07/21. I. Orio Kanpina Bandera. IEZ** 2014/07/20. II. Orio Kanpina Bandera. IB* VII. Orio Kanpina Bandera ORIO 2019KO UZTAILAREN 20 A Eremuko errekorra: 10:46,80 Pasai Doniba ne 2018an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 11:04, 67 (2.k). Arraun Lagunak: 11:09,19 (1.k). Donostiarra : 11:19,77 (3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierb ena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala U.Hoyos L.Garate I.Azkonobieta I.Etxaniz S.Piñeiro u O.Iraola L.Arruti G.Oliden L.Arriola O.Agirregabiria I.Olasagasti V.Piñeiro 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Irabazlea/DenboraZumaia: 11:01,94 (2.k)P. Donibane: 10:29,662015/07/18 . III. Orio Kanpina Bandera. IB* P. Donibane: 10:28,022016/07/09. Orio Kanpina Bandera. IB* P. Donibane : 10:43,202017/07/08. V.Orio Kanpina Bandera. IB* Hibaika: 10:37,122018/07/22. VI.Orio Kanpina Bandera. IEB*** P. Donibane: 10:46,80 (2.k)2019/07/20. .VII. Orio Kanpina Bandera. IEB*** Orio: 11:04,67 (2.k).Oharrak: *IB (Ibaian. Erlojuaren aurka). Guztira: 4**IEZ (Itsasoan. Eremu zaharra). Guztira: 1. ***IEB (Itsasoan. Eremu berria). Guztira: 2Bigarren luzean arraunlari bat gutxiagorekin aritu beharra izanzuen arren, Oriok alde nabarmenarekin irabazi zuen lehenengozetxeko estropada. Ziabogan hautsi zitzaion toleta Sandra Piñeiroarraunlari galiziarri, eta hankeko istriborrak lan erdiak arraunikgabe egin zituen. Taldekideek erritmoa eta kontzentrazioa gal ezzezaten eta ontziak oreka mantentzeko, arraunari eragitearenkeinua egiten jarraitu zuen.2019 OrioAitor Arrizabalaga. TKE/ACT arraunaren xarma 117 2019 Orio Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 118 arraunaren xarma Sestaoko II. Bandera PORTUGALETE 2019KO UZTA ILAREN 21A Eremuko errekorra: 10:40,66 Orio 2019an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaib ai: 19:3 8,82 Denborak : Orio: 10:40,66 (1.k). Arraun Lagunak: 10:45,40 (4.k). Hondarribia: 10:51,66 (2.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 55 56 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2018/06/30. Sestaoko I. Bandera P. Donibane: 11:06,40 (4.k) 2019/07/21 . Sestaoko II. Bandera Orio: 10:40,66 (1.k) VIII. Euskotren Bandera SANTURTZI SANTANDER 2019KO UZTAILAREN 27 A Eremu zaharreko errekorra**: 13:26,88 Orio 2019an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 13:26,88 (4.k). Arraun Lagunak: 13:40,88 (3.k). Hondarribia: 13:55,44 (1.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarr ibia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2018/07/2 9. VII.Euskotren Bandera* (Eremu klasikoa) P. Donibane: 1 0:38 ,12 (1.k) Ez zuten estropada ohiko eran jokatu. Hiru ziaboga eman beharrak neurri bate an berezia egin zuen estropada, Santurtziko eremuak hala eskatu baitzien traineruei. Ohi baino metro gehiago egin zituzten: 550 inguru. Haizeak lana zaildu zien arraunlariei bigarren eta la ugarren luzean, kontra jotzen zielako. Aldiz, i tsaslasterrak aldekoak zituzten bi luze horietan, eta kontra aurrenekoan eta hirugarrengoan. Oriok erraztasunez irabazi zuen. N.Badiola Entr.: X. Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agi rre I.Azkonobieta V.Piñeiro S.Piñeiro I.Etxaniz O.Ortega u A.Aranguren G.Oliden L.Arriola O.Agirregabiria A.Galdos I.Olasagasti O.Iraola Entr.: X. Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala I.Azkono bieta S.Piñeiro N.Badiola I.Etxaniz O.Ortega u A.Aranguren M.Aizpuru O.Agirregabiria L.Arriola G.Oliden I.Olasagasti V.Piñeiro SANTURTZI KO ESTROPADA 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna *Lerro formatuan jokatu zen 2778 metroko ibilbidearekin: ziaboga bakarra eta bi luze.**Eremu zaharra, aurten berriz aukeratua. Estropada eremua askoz luzeago izan zen.2019/07/27. VII.Euskotren Bandera (Eremu zaharra)** Orio: 13:26,88 (4.k) arraunaren xarma 119 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 PortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 120 arraunaren xarma Getxoko XI. Ikurrina GETXO 2019KO UZTAILAREN 28 A Eremuko errekorra: 10:33,96 Pasai Donibane 2015ean Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 10:47,66 (4.k). Arraun Lagunak: 10:55,70 (3.k). Donostiarr a: 10:59,28 (2.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Entr.: X. Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala U.Hoyos L.Garate I.Azkonobieta S.Piñeiro O.Ortega u O.Iraola L.Arruti O.Agirregabiria L.Arriola A.Galdos I.Olasagasti V.Piñeiro Data/Ikurrina Irabazlea/Denbora 2009/08/02. Getxoko estropaden I. Ikurrina Galizia : 11:05,17 (3.k) 2010/07/31. Getxoko est ropaden II. Ikurrina Gipuzkoa : 10:48,47 (2.k) 2011/07/30. Getx oko estropaden III. Ikurrina Getaria Tolosa : 11:13,34 (3.k) 2012/07/29. Getxoko estropaden IV. Ikurrina Zumaia : 10:41,80 (3.k) 2013/07/27. Getxoko estropaden V. Ikurrina P.Donibane : 11:47,54 (2.k) 2014/07/26. Getxoko estropaden VI. Ikurrina P.Donibane : 10:46,36 (3.k) 2015/07/26. Getxoko estropaden VII. Ikurrina P.Donibane: 10:33,96 (1.k) 2016/07/17. Getxo ko estropaden VIII. Ikurrina P.Donibane : 10:40,36 (2.k) 2017/07/29. Getxoko estropaden IX. Ikurrina P.Donibane : 10:51,61 (1.k) 2018/07/28. Getxoko estropaden X. Ikurrina P.Donibane : 11:10,94 (2.k) 2019/07/28. Getxoko estropaden XI. Ikurrina Orio : 10:47,66 (4.k) 0 1 2 3 4 5 6 7ZumaiaOrioGipuzkoaGetariaTolosaGaliziaP.Donibane Garaipenak Kirolea n argi eta garbi ikusten da gizonen eta emakumeen arteko desberdintasuna, beste alor batzuetan baino arrakala sakonagoa eta agerikoagoa da. Horretan eragin handia du umetatik neskek eta mutilek jasotzen duten sozializazio ezberdina. Berdintasun eza estrukt urala da. Beraz, hezkuntzaz gainera, beste alor batzuk ere landu behar direlakoan nago: federazio eta taldeetako arduradunek estrat egietan genero ikuspegia txertatzea eta hedabideek emakume kirolariei espazioak ematea, adibidez. Oso garrantzitsua da ikusar aztea emakume kirolariak daudela, eta lan eta esfortzu horri balioa ematea. Izaskun Landaida Emakundeko zuzendaria Guztira: 11 estropada arraunaren xarma 121 2019 Getxo Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV 122 arraunaren xarma Amaia Gezala Hibaikako arraunlari eta entrenatzailea Ondarroako II . Bandera. Cikautxo S.N ONDA RROA 2019KO ABUZTUAREN 10 A Eremuko errekorra: 10:56,27 Arraun Lagunak 2018an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarr ibia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Entr.: X. Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala I.Azkonobieta I.Etxaniz N.Badiola S.Piñeiro O.Ortega u O.Iraola L.Arruti G.Oliden L.Arriola O.Agirregabiria I.Olasagasti V.Piñeiro Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2018/08/11 . Ondarroako I. Bandera. Cikautxo S.N Arraun Lagunak: 10:56,27 (3.k) 2019/08/10. Ondarroak o II. Bandera. Cikautxo S .N Orio : 11:03,30 (4.k) Itxaso Aramendi Zumaiako arraunlari ohia Nekane Zinkunegi Kazetaria Arrauna probatzera animatuko nuke jendea: balio askoko kirola da: laguntasuna, elkarrekiko errespetua, taldeari bakoitzak ahal duen guztia ematea, konpromisoa... uste dut horrek eragiten duelajendea arraunera lotzea, arraunlariak zein entrenatzaileak, baitaklubaren bueltan dabiltzan gainerakoak ere.Balio onak izateaz gain, gogortasun handiko kirola ere bada, ordea.Ez da bakarrik irabazlea izatea. Emakumezko arraunlariakbarneratu izan behar luke oraintxe ibil daitekeela goiko lehian, eta,handik gutxira, banderak irabaztetik urrun, baina traineruakuretan izatea dela ezinbestekoa, emaitzen gainetik.Sekulako aldaketa da harrobiko lanean ibiltzetik trainerukoaprestatzera igarotzea: «Ez bakarrik prestakuntza gogortuegiten delako. Uda garaia sakrifikatu egin behar duzu, eta,aurten lagunekin gutxiago egoten naiz, eta zaindu ere zainduegin behar dut, besteak parrandan geratzen diren bitartean»Maddi GaldosPasai Donibaneko arraunlaria Denborak :Orio: 11:03,30 (4.k). Arraun Lagunak: 11:15,96 (1.k). Hondarribia: 11:27,68 (2.k)Denbora libre askorik ere ez dute izaten; azaro aldera hastenzaie denboraldia, eta astean zehar prestatzaile fisikoakbidalitako entrenamendu ariketak egiten dituzte lehorrean.Asteburuetan, berriz, elkartu egiten dira, eta uretanentrenatzen dira. Udaberria gerturatu ahala, astean ereegunen batean joaten dira uretara. Uda aldera, berriz, taldeosoa uretan entrenatzen da egunero.Festarako eta halakoetarako tarterik ere ez dute izaten; asteroegun bat libratzen dute, eta, pott eginda egoten direnez,atseden hartzeko aprobetxatzen dute. arraunaren xarma 123 2019 Ondarroa Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Entr.: X. Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala I.Azkonobieta L.Garate N.Badiola S.Piñeiro O.Ortega u A.Aranguren M.Aizpuru O.Agirregabiria L.Arriola A.Galdos I.Olasagasti V.Piñeiro 124 arraunaren xarma II. Mapfre Bandera HONDARRIBIA 2019KO ABUZTUAREN 11 Eremuko errekorra: 10:52,80 Pasai Donibane 2018an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 10:57,68 (1.k). Arraun Lagunak: 11:13,28 (3.k). Donostiarra : 11:16,32 (4.k) Mar ka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2018/08 /12. I. Mapfre Bandera P.Donibane: 10:52,80 (3.k) 2019/08/11. II. Mapfre Bandera Orio: 10:57,68 (1.k) Azkenean iritsi zait sari handi bat, eta urteetan egindako lanarensaritzat hartzen dut.Orain arteko estropadarik onena egin genuen. Hasierako txanpa,kanporako luzea, barrura zein ondo etorri ginen… hamarreko estropadaizan zen, nire ustez.Leire AlkalaOrioko arraunlaria2019 HondarribiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT arraunaren xarma 125 Azkeneko estropada aztertzen jartzen garenean, oker egindako gauza txikiena ere azaleratu egiten dugu, gero asteko jard unean huts horiek hobetzen saiatzeko. Nadeth Agirre Orioko patroia Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Arraunlarion arteko lehiakortasuna dago, sanoa, traineru barruan postua lortzeko, eta hori oso ona da. Leire Alkala Orioko arraunlaria Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5 560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 * Zarauzko XI. Ikurrina ZARAUTZ 1J 2019KO ABUZTUAREN 17 A Eremuko errekorra: 10:41,72 Pasai Donibane 2016 an (2J) Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondar ribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 10:51,86 (1.k). Arraun Lagunak: 10:54,50 (4.k). Donostiarra : 11:04,60 (2.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4, 773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Estropada oso gogorra egin zuten lau traineruek, eta beroa izan zen protagonista. Arraunlari guztiak ari da erabiltzen Xanti Zabaleta, eta denek irabazi dute bandera bat gutxienez. Os o ondo ari da taldea kudeatzen . Nadeth Agirre* Orioko patroia . Data/Ikurrina. Lehen jardunaldia Eremua Irabazlea/Denbora 2009/08/15. Zarauzko I. Ikurrina Zaharra Galizia : 11:06,7 7 (3.k) 2010/08/14. Zarauzko II. Ikurrina Zaharra Galizia : 12:18,89 (2.k) 2011/08/ 13. Zarauzko III. Ikurrina Zaharra Getaria Tolosa : 10:44,67 (1.k) 2012/07/08. I. Eusko Label Bandera Berria Rianxeira : 11:09,86 2012/08/18. Zarauzko I V. Ikurrina. Zaharra Zumaia : 10:54,66 (2.k) 2013/08/17. Zarauzko V. Ikurrina Zaharra Zumaia : 10:48,64 (3.k) 2014 /08/16. Zarauzko VI. Ikurrina Zaharra P.Donibane : 11:09,86 (3.k) 2015/08/15. Zarauzko VII. Ikurrina Zaharra P.Donibane : 11:03,80 (3.k) 2016/08/13. Zarauzko VIII. Ikurrina Berria Hibaika : 10:42,52 (4.k) 2017/08/19. Zarauzko IX. Ikurrina Berria P.Donibane : 11:41,64 (1.k) 2018/08/18. Zarauzko X. Ikurrina Berria P.Donibane : 11:08,26 (3.k) 2019/08/17. Zarauzko X I. Ikurrina Berria Orio : 10:51,86 (1.k) Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala I.Azkonobieta I.Etxaniz U.Hoyos S.Piñeiro O.Ortega u A.Aranguren M.Aizpuru O.Agirregabiria L.Arriola A.Galdos I.Olasagasti V.Piñeiro Oharra: *Orion egin du ibilbide osoa, eta, 2010ean trainerua uretan jarri zutenetik, arraunlariak gidatzen eta animatzen dabil. 126 arraunaren xarma Zarauzko XI. Ikurrina ZARAUTZ 2J 2019KO ABUZTUAREN 18 A Eremuko errekorra: 10:41,72 Pasai Donibane 2016 an Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 11:31,18 (1.k). Arraun Lagu nak: 11:43,0 6 (3.k). Donostiarra : 11:49,42 (2.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaiba i: 19:3 8,82 Oso pozik gaude taldea kudeatu dugun moduarekin, denei aukera emanez. Baina badira une gogorrak ere, gustuko ez diren erabakiak ere hartu egin behar izaten direlako. Azkenean, estropada guztietan utzi behar izaten da arraunlari multzo bat kanpoan. Baina entrenatzailearen lana da arraunlariak heztea kirol balioen barruan, tadea garela erakustea, eta estropadarako hamahiru bakarrik sartzen direla traineruan patroiarekin batera. Hori horrela da, eta ez du bueltarik, baina badu beste alderdi b at ere: azkenean, denok hasten gara egun berean entrenatzen udazkenean, denok egiten ditugu sakrifizio berdinak eta denak parekatu egin behar dira, balio horiek beti errespetatu behar dira. Xanti Zabaleta Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Arraunlari guztiak erabiltzea taldearen etorkizun hurbila bermatzeko modua ere ez da? Bai, jakina. Tentagarria izaten da emaitzei ba karrik begiratuz lan egitea, baina jakin egin behar izaten da horri uko egiten ere, gero fruitu batzuk jasotzeko. Baina ez da erraza irakurketa hori egitea, eta hor ibiltzen gara. Xanti Zabaleta Orioko entrenatzailea Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala I.Azkonobieta L.Garate N.Badiola S.Piñeiro O.Ortega u O.Iraola L.Arruti O.Agirregabiria L.Arriola G.Oliden I.Olasagasti V.Piñeiro Data/ Ikurrina. Bigarren jardunaldia Eremua Irabazlea/Denbora 2009/08/16. Zarauzko I. Ikurrina Zaharra Gipuzkoa : 11:08,49 (3.k) 2010/08/15. Zarauzko II. Ikurrina Zaharra Gipuzkoa : 11:13,65 (3.k) 2011/08/14. Zarauzko III. Ikurrina Zaharra Getaria Tolosa : 10:30 ,46 (1.k) 2012/08/19. Zarauzko I V. Ikurrina Zaharra Rianxeira : 10:47,44 (2.k) 2013/08/18. Zarauzko V. Ikurrina Zaharra Zumaia : 10:4 4,38 (2.k) 2014/08/17. Zarauzko VI. Ikurrina Zaharra P.Donibane: 10:47,86 (1.k) 2015/08/16. Zarauzko VII. I kurrina * Zaharra Hibaika: 09:32,40 (2.k) 2016/08/14. Zarauzko VIII. Ikurrina Berria P.Donibane: 10:41,72 (3.k) 2017/08/20. Zarauzko IX. Ikurrina Berria P.Donibane: 11:14,22 (2.k) 2018/08/19. Zarauzko X . Ikurrina Berria P.Donibane: 11:14,22 (2. k) 2019/08/18. Zarauzko X I. Ikurrina Berria Orio : 11:31,18 (1.k) Oharra: *Estropada eremuaren luzera laburtu zuten Oriok lehiaketako bandera bat ez beste guztiak irabaziz amaitu du liga;bigarren jardunaldian, Arraun Lagunak izan zen garaile, Lekeition.Bigarren urtez jokatu dituzte hamalau estropada ligan eta 55 punturekingainditu egin du San Juanek iaz lorturikoa, puntu bategatik. 0 1 2 3 4 5 6 7OrioGipuzkoaGetariaTolosaGaliziaZumaiaP.Donibane Garaipenak arraunaren xarma 127 Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua ) Guztira Aldea* 1. 2015. P.Donibane 11:03,80 (1) 09:36,74 ^^(3) 20:40,54^^ 2. Zumaia*** 11:12,88 (2) 09:36,22 ^^(2) 20:49,10^^ 8,56 1. 2017. P.Donibane 11:41,64(1) 11:14,22(1) 22:55,86 2. Hibaika 11:51,42(2) 11:20,66(2) 23:12,08 16,22 1. 2018 . P.Donibane 11:08,26(1) 11:14,22 (1) 22:22,48 2. Orio 11:10,62(2) 11:25,04(2) 22:35,66 13,18 1. 2019. Orio 10:51,86 (1) 11:31,18(1) 22:23,04 2. Arraun Lagunak 10:54,50(2 ) 11:43,06 (2) 22:37,56 14,52 Oharrak: *Segundotan. **Eremu zaharraren errekorra . ^Eremu berriaren errekorra ^^Bigarren jardunaldian estropada eremuaren luzera laburtu zuten. Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 2009. Gipuzkoa 11:10,70(2 ) 11:08,4 9(1) 22:19,19 2. Galizia 11:06,77(1 ) 11:13,51(2) 22:20,28 1,09 1. 2010. Galizia 12:18,89(1) 11:18,03(2) 23:36,92 2. Gipuzkoa 12:36,01(2) 11:13,65 (1) 23:49,66 12,74 1. 2012. Zumaia 10:54,66(1) 10:48,02 (2) 21:42,68 2. Rianxeira 11:06,72(2) 10:47,44(1) 21:54,16 11,48 1. 2013. Zuma ia 10:48,64(1) 10:4 4,38(1) 21:33,02 2. Hibaika 11:0 1,28(2) 10:52,76(2 ) 21:54,04 21,02 1. 2014. P.Donibane 11:09,86(1) 10:47,86 (1) 21:57,72 2. Hibaika 11:16,62 (2) 10:52,80(3) 22:09,42 11,70 Guztira: 1 1 ikurrin Egonkortasuna nahi dugu. Aldaketa gutxi eta txiki batzuekin hazten segitzea da helburua, sailkapenaren goialdean beste urrats bat egiteko. Onenen artean egotea da erronka, eta inguruan ilusio hori ikustea. Entrenatzaile baten itxaropena Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m 1. 2011. Getaria Tolosa 10:44,76(1) 10:30,46 **(1) 21:15,22**2. Galizia 10:46,86(2) 10:33,66(2) 21:20,52 5,301. 2016. P.Donibane 10:44,84(2) 10:41,72^(1) 21:26,56 ^2. Hibaika 10:42,52 (1) 10:51,96(2) 21:34,48 7,92 128 arraunaren xarma 2019 Orio Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna arraunaren xarma 129 Santander Lekeitio Coruña 1J Coruña 2J Donostia Castro Orio Sestao.Port Santurtzi Getxo Ondarroa Hondarr ibia Zarautz 1J Zarautz 2J Guztira Orio 4 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 55 Arraun Lagunak 3 4 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 43 Donostiarra 2 2 1 2 2 1 2 1 1 2 1 2 2 2 23 Hondarribia 1 1 2 1 1 2 1 2 2 1 2 1 1 1 19 PATROI ONENEN SAILKAPENA. 1 . Nadeth Agirre: 31 (Orio). 2. Andrea Astudillo: 22 (Arraun Lagunak). 3. Nerea Perez: 17 (Hondarribia) 2019ko sailkapena 1. 1.320€** 2. 1.080€** 3. 840€** 4. 760€** Santander Lekeitio Coruña 1J * Coruña 2J * Donostia Castro Orio Sestao.Port Santurtzi Getxo Ondarroa Hondarribia Zarautz 1J * Zarautz 2J * Guztira Orio 1.320 1.080 2.640 1.320 1.320 1.320 1.320 1.320 1.320 1.320 1.320 6.570 22.170 € Arraun Lagunak 1.080 1.320 2.160 1.080 1.080 1.080 1.080 1.080 1.080 1.080 1.080 5.850 19.05 0€ Donostiarra 840 840 1.680 840 760 840 760 760 840 760 840 5.130 14.890€ Hondarribia 760 760 1.520 760 840 760 840 840 760 840 760 4.410 13.850€ 2019ko sarien banaketa Oharrak : *Banderari eta ikurrinari dirusariei dagokienez, bi jardunaldietako denboren baturaren arabera eman ziren.**Euskotren ligako estropada bakoitzeko garaileak, Eusko Labelekoarekin konporatuta (3.285€), %40,18 diru saria jasotzen du.Zarauzko Udalak , lehen aldiz berdindu egin zituen gizonezkoen eta emakumezkoen dirusariak . Erabaki hau hartzen lehenengo erakundea izan da . 0123456789101112OrioHondarribia P. San PedroLasarteP. DonibaneZumaia Zarautz 48 estropada 2019KO UZTAILAREN 17 A Eremuko errekorra: 19: 36,88 Hondarribia 2015ean Denborak : Orio: 21:09,42 . Hondarribia: 21:19,90 . Donostiarra: 21:37,42 Eremuko marka**: 20:12,14 Hondarribia 2018an. Denborak : Hondarribia*: 20:12,14 Orio : 20:34,24 Donostiarra: 20:41,58 130 arraunaren xarma 1967tik 2019ra bitarteko urteak* Oriok ikaragarri dabilela erakutsi zuen, eta udako bosgarren bandera eskuratu zuen. Taldean aldaketak eginda, gainera; esate baterako, Ugaitz Mendizabal joan zen patroi . Lan erditik aurrera ireki zizkion aldeak Hondarribiari: hirugarren luzearen hasieran, bikoa zen, eta ziabogan bostekoa. Beste horrenbestekoa izan zen helmugako aldea: hamar segundo. Aitor Manterola Berria egunkariko kazetaria San Nikolas m U.Mendizabal Entr.: J. Salsamendi K.Eizagirre O.Arrizabalaga X.Arregi A.Est eban K.Arrizabalaga I.Garmendia u I.Arruti L.Salvagno I.Gonzalez P.Galdiz J.Lizarralde A.Campos J.Arostegi ORIO 1973, 80, 82, 98, 99, 2001, 02, 08, 13, 14, 17 eta 2019 HONDARRIBIA 1967, 2004, 05, 06, 10, 11, 12, 15, 16 eta 2018 PASAI SAN PEDRO 1988, 89, 90, 93, 94, 95, 96, 97 eta 2009 LASARTE 1970, 74, 75, 76, 77 eta 1979 PASAI DONIBANE 1978, 91, 92, 2000 eta 2003 ZUMAIA 1981, 83, 84, 85 eta 1987 ZARAUTZ 2007 Gipuzkoako XLVIII. Traineru Txapelketa Bandera. XLVII. Gipuzkoako Txape lketa * Bandera. DONOSTIA Mutriku Hutsegiteek hiru pauso dituzte: haiek onartu, gainditu eta berriz ez egin. Barkamena eskatu nahi diet talde kideei eta, bereziki, entrenatzaileari. Aleix Vidal Alaveseko jokalaria Hutsa beti egongo da nire bide orrian. Jokalariek ez diote horri beldurrik izan behar, hutsetatik abiatzen baita hobekuntza.Natalia ArroyoRealeko entrenatzaileaOharrak:*1986an, ez zen txapelketarik jokatu; federazioen arteko arazoak zirela eta.Bizkaiko Txapelketa Urdaibaik irabazi zuen. Denborak: Urdaibai: 20:56,41. Santurtzi 8,78 segundora eta Zierbena 18,90era. arraunaren xarma 131 Oriok hasi eta buka menderatu zuen estropada (hirugarren txanda), eta ziaboga bakarrera iristerako oso atzean zituen Hondarribia, hamalau segundora, Donostiarra 23ra, e ta Arraun Lagunak 27ra. Bukaeran, 20 atera zizkion Hondarribiari. Bigarren txandako irabazlea, Hibaika, hirugarren sailkatu zen 31ra. 0123456P. DonibaneZumaiaGetariaTolosa GetariaZumaiaHibaikaOrio 12 estropada PASAI DONIBANE. 2012 , 2014 , 2017 eta 2018* ZUMAIA. 2010, 2013 eta 2015 GETARIA TOLOSA. 2009 eta 2011 GETARIA ZUMAIA. 2008 HIBAIKA . 2016 ORIO. 2019 2019KO UZTAILAREN 17 A Eremuko errekorra: 10:43,28 Pasai Donibane 2014an Denborak : Orio: 11:47,88 Hondarribia: 12:08,68 Hibaika: 12:19,2 2 Eremuko marka**: 20:12,14 Hondarribia 2018an. Denborak : Hondarribia*: 20:12,14 Orio: 20:34,24 Donostiarra: 20:41,58 Gipuzkoako XII. Traineru Txapelketa Bandera. XLVII. Gipuzkoako Txapelketa * Bandera. DONOSTIA Mutriku Entr.: X. Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala U.Hoyos L.Garate I.Azkonobieta I.Etxaniz N.Badiola u O.Iraola M.Aizpuru O.Agirrega biria L.Arriola A.Galdos I.Olasagasti V.Piñeiro 2008tik 2019ra bitarteko urteak Oharrak: *2018an, kategoria guztiak batuz, 23 ontzi aurkeztu ziren. Antolatzaileek, aurreikuspenarenarabera estropadak luzeegi joko zuelaeta, emakumezkoen lehia erlojuaren aurka izatea erabaki zuten. 132 arraunaren xarma G.Carrion U.Redond o A.Gonzalez I.Bertiz I.Mari zkurren a B.Alza I.J.Sagarzazu Ama Guadalupekoa J.Amunarriz Entr.: M . Orbañanos G.Ezponda X.Etxebeste B.Egiazu M.Aldai J.Castrillon A.Udabe Euskadiko XXXIV . Traineru Txapelketa HONDARRIBIA A Coruña 1J 2019 KO ABUZTUAREN 11 Eremuko errekorra: 19:16,84 Kaiku 2009an 0123456789P. San Pedro HondarribiaOrioUrdaibaiKaikuP.DonibaneArraun LagunakTrintxerpe 34 estropada ofizialak: 1885etik 2019ra KAIKU. 1979 **, 80 **, 81 **, 2009, 10, 12 eta 2013 PASAI DONIBANE. 1985, 90 eta 2000 P. SAN PEDRO. 1987, 88, 89, 91, 93, 94 eta 1996 ARRAUN LAGUNAK. 1992 HONDARRIBIA. 2004, 05, 06, 16, 18 eta 2019 TRINTXERPE. 2003 ORIO. 1995, 97, 98, 99, 2001 eta2002 ZUMAIA. 1984* *. URDAIBAI. 2007, 08, 11, 14, 15 eta 2017 Azken zazpi urteetan (20132019) hirutan irabazi duzue Kontxako Bandera,hirutan Zarauzko Ikurrina, hirutan Euskadiko Txapelketa, hirutan GipuzkoakoTxapelketa…Lan izugarria da halakoak lortzea edozein kiroletan, eta zailagoa taldekokiroletan. Garaipen asko bata bestearen atzetik ekartzea oso zaila da, bakarkabaino zailagoa. Bakarka zure indarrak, zure egoera eta halakoak neurtzen dituzu,baina, taldeka, kirolari guztiak ondo kudeatzea arlo guztietan oso zaila da.Entrenatzaile ez ezik, gure kasuan, klub oso bat ere badago atzean lan horretan,eta baita herria ere. Elkarlaneko giro baten saria da hau dena. Trainerukoarraunlari gehienak hondarribiarrak dira, eta herria oso pozik dago horrekin.Mikel OrbañanosHondarribia taldeko entrenatzaileaOharrak:*Hondarribia Euskadiko txapeldun izan zen seigarren aldiz, eta bigarrena etxean lortzen duena, 2005ekoarekin batera, noiz eta elkarteak 50 urte betetzen zituen urtean. Lehenagotik ere izan zen arraunik herrian. Kontxako Bandera bera irabazi zuten bederatzialditan. Baina elkartea, ofizialki, 1969ko uztailaren 25ean sortu zuten.**Txapelketa ezofizialak: 1979tik 1984ra bitarteko urteak.***1986an, ez zen jokatu, federazioen arteko desadostasunengatik.Denborak :Hondarribia*: 20:15,91 (2.tx/3.k). Zierbena: 20:20,04 (1.tx/4.k). Santurtzi: 20:23,08 (2.tx/1.k) arraunaren xarma 133 Euskadiko XI. Traineru Txapelketa HONDARRIBIA A Coruña 1J 2019 KO ABUZTUAREN 1 1 Eremuko errekorra: 10:52,80 Pasai Donibane 2018an 0123456GetariaTolosaPasai DonibaneZumaia HibaikaOrio GETARIA TOLOSA. 2009 , 2011 eta 201 2 HIBAI KA. 2017 PASAI DONIBANE. 2014 , 2016 eta 2018 HONDARRIBIA. 2008* ZUMAIA. 2013 eta 2015 . ORIO. 2019 Oharrak: *Garaipen zerrendan, Oriok dauka titulu gehien, hamabost aldiz lortu baitu txapelketa irabaztea: 1973an, Euskadiko XXXIV . Traineru Txapelketa Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala U.Hoyos L.Garate I.Azkonobieta S.Piñeiro O.Ortega u O.Iraola M.Aizpuru O.Agirregabiria L.Arriola G.Oliden I.Olasagasti V.Piñeiro 10 estropada** . 2008tik 2019ra bitarteko urteak Nahiko nuke emakume gehiago izatea entrenatzaile lehen mailan.Ziurrenik, ni errazago jar naiteke jokalarien tokian, haien antzekoegoerak bizi izan ditudalako. Nahiz eta garrantzitsuena ondoprestatua egotea den, eta jokalariei transmititzen jakitea.Garbi izatea multzo bakoitzean nortasun desberdinetako jokalariak daudela, eta gaitasuna izan behar dela haiek entzuteko, eta entzunakdirela sentiarazteko. Ez da genero kontua, enpatia kontua baizik .Natalia ArroyoRealeko entrenatzaileaDenborak :Orio: 10:56,18 (2.tx/3.k). Arraun Lagunak: 11:01,03 (1.tx/3.k). Hibaika: 11:23,24 (1.tx/4.k)Oharrak:*2008an, Lekeition, aurreneko aldiz emakumezkoen traineru txapelketa jokatu zen.Hondarribiak, ZumaiaGetariak eta Tolosaldeak parte hartu zuten, eta Hondarribiak hartu zien aurrea beste biei. Hala ere, estropada baliogabetu egin zuten balizak gaizki jarrita zeudelako. **2010ean, ez zen jokatu, bi traineru bakarrik aurkeztu baitziren: GetariaTolosa etaBilbo Handia. Bien arteko estropada, Federazio saria, GetariaTolosa taldeak irabazi zuen. 134 arraunaren xarma KONTXA Arraunlari baten bizitzan bi momentu berezi daude: lehenengoa, Kontxa irabazi nahi eta lortu ezin duzunean; bigarrena, Kontxa lortzen duzunean.Arraunlari baten iritziaAhalegin izugarriak emaitza loria bihurtzen duenean, beti da ongi etorria. Baina ezin dut ahaztu inoiz dastatu ez duten baina kirol hau handia egiten jarraituduten guztiak. Kontxako Bandera ere haiena da, eta urte askoan izaten jarraitzea espero dut.Joseba LarrañagaKazetaria arraunaren xarma 135 Iturri ezezaguna . HAE 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 136 arraunaren xarma Oso pozik nabil Ondarroan, talde zoragarria daukat, pertsona moduan ere sanoak dira, eta, horrela urtea erraz joaten da. Iñaki Errasti Ondarroako entrenatzailea Sailkatuak Taldea Amaiera Ondarroa** 20:15,38 Orio 20:22,50 Santurtzi 20:22,70 Hondarribia 20:24,90 Kaiku 20:26,80 Urdaibai 20:26,86 Zierbena 20:32,16 X.Altuna J.Carrillo X.Olaetxea I.Iriondo I.Berdugo M.Peña A.Elu Antiguako Ama I.Larrinaga Entr.: I.Errasti B.Apraiz X.Azkarate I.Errasti I.Frances I.Urtubia A.Irueta Bandera. Kontxako sailkatze estropada*DONOSTIATalde barruan nintzen duela 23 urte, eta orain berriz hau lortzeaamets bat betetzea baino gehiago da.Harrobia hala lantzen duen etxeko taldearekin sailkatzea askobaloratzen dut, eta oso garrantzitsua da hori.Duela 23 urtekoa Ondarroaren urrezko aro batean iritsi zen.Berriz etor daiteke halakorik? Osasun aldetik, oso ondo dagoOndarroako kluba. Igoera lortu genuenetik, ume asko hasi dira;ehun bat, esan zuten aurrekoan. Nesken trainerua ere atera da.Bai aurreko zuzendaritza, baita orain jarri dena ere, lan handia arida egiten… Oinarri onak daude…Jon IriondoOndarroako arraunlaria Zeinek irabaziko du aurten Kontxa? Hondarribiak hamalauko sendoa aurkitu du, Orio uda osoan dabil azkar, Santurtzi lan harrigarriaegin zuen Bueun… Udako jarduna ikusita, Oriok, Hondarribiaketa Santurtzik dute irabazteko aukera gehien.Emaitzengatik eta erregulartasunagatik, azkenean, Kontxa bijardunaldi dira, eta erregularra izatea oso mesedegarria da. Orio urteosoan egon da lehen postuetan. Irabazten ez badu, hurbil dago beti,eta niretzat faboritoa izango da.Julen CastrillonHondarribia taldeko arraunlariaOharrak:*1972an sailkatze estropada lehen aldiz ezarri zen. Hondarribian jokatu zen eta Donostiarrak ere, bat gehiago bezala, parte hartu zuen. Aurten sailkatu diren talde guztiak euskaldunak dira; eta horietatik seik Eusko Label Ligako estropada bat gutxienez irabazi dute.**1996tik Ondarroa ez zen sailkatzen Kontxako banderako, iazkoan, 2.66 segundogatik kanpoan geratu ondoren. Haren historian aurrenekoz sailkatze estropada irabazi zuen.2019KO ABUZTUAREN 29ADenbora onena: 19:04,64 Urdaibai 2004an. Abiadura: 4,85 m/s. 5556mOndarroa: 20:15,38. Orio: 20:22,50. Santurtzi : 20:22,70Ziaboga10.0210.0510.0510.0710.1110.1210.07 arraunaren xarma 137 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 CastroAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 138 arraunaren xarma DONOSTIAKO ESTROPADAK. GIZONAK 2019ko irailaren 1a eta 8a LUZERA: 5.556 m/3 milia Estropada eremuak 3 seinaleztapen puntu izango ditu honako leku hauetan kokatuta: 2. Ibilbidearen er dia (0,750 itsas milia): 4 buia flotatzaile dagozkie n banderekin. Buia horiek kendu egingo dira, eguraldi txarra eta/edo itsasoa zakar ez badago. 3. Kanpoaldeko ziabogan, lehen luzearen amaieran (1,5 itsas milia): lau baliza (zuria, gorria, berdea eta horia), bakoitza bere banderar ekin. Lehen jardunaldia : txandak eta kaleak zozkatu egingo dira. Bigarren jardunaldia : lehen jardunaldian denborarik txarrenak egin dituzten lau traineruek lehen txandan egingo dute arraun, eta bigarren txandan denborarik onenak egin dituzten beste lauek . Kaleak zozkatuko dira. Probaren behin betiko sailkapena egiteko, ontzietako bakoitzak bi estropadetako ibilbidea osatzeko erabili duen denbora batuko da, eta bi estropaden batura egin ondoren denbora gutxien egin duen eskifaiak irabaziko du. Sari ofizialak. Irabazlea : Donostiako Bandera, banderaren erreprodukzioa arraunlari guztientzat eta 24.000 €. Bigarren: 15.000 € . Hirugarren :12.000 € . Laugarren: 9.000 € . Bostgarren: 7.000 € Seigarren: 6.000 € . Zazpigarren: 5.000 € . Zortzigarren: 5.000 € . Beste sari bat: 5.000 € eta garaikurraz osatutako ADEGI sa ria gipuzkoar traineru onenentat. osatutako PREMIO ADEGI Kanpoko balizak Adi ego n: estropada hasi eta hogei segun doko tartean kirolari batek min hartzen badu edo traineru baten elementuren bat puskatzen bada, txan da geldituko da, eta traineruak kirolaria nahitaez o rdezkatu edo puskatutakoa konpondu ondoren emango zaio berriz irtee ra txanda horri. Hausturaren larritasuna egiaztatu ondoren, txanda matxuratutak o trainerua gabe hastea erabaki ahal izango du epaileak. Traineru horri 3 segundoko zigorra ezarriko zaio. Kontxako badia Luzera: 2.900 m Santa Klara uhartea Urgull mendia Ondarreta Antiguo Igeldo mendia Haizearen Orrazia Pasealeku Berria Itsasargia Kontxako Bandera . Gizonezkoen modalitatean bi jardunaldiko estropada egingo da. Jardunaldi bakoitzak guztira (joan eta etorri),hiru itsaso miliako distantzia izango du, ibilbide bereko bi luzetan banatuta, eta ziaboga bakar batekin. Ziaboga ababorretik hartuko da.Epailearen iritziz beste traineru bat oztopatzen ez bada, helmugara edozein kaletatik sartu ahal izango da.Zerbait puskatu eta/edo lesio bat izan delako plantak egiten badira, trainerua estropadatik kanpo geratuko da. 1. Irteera/helmugako lerroan: 4 txalupa (zuria, gorria, berdea eta horia), bakoitza bere banderarekin. 2019KO IRAILAREN 1A Eremuko errekorra: 18:53,52 Urdaibai 2017an. Abiadura: 4,90 m/s. 5556m Denborak : Hondarribia: 19:19,88 (2.txa nda/2.kalea) . Ziabogan: 9:51 Orio : 19:25,42 (1.txanda/2.kalea). Ziabogan: 9:53 Santurtzi: 19:29,00 (1.txanda/1.ka lea). Ziabogan: 9:51 arraunaren xarma 139 Aurkariak oso indartsu daude eta bost segundoko aldea ez da horrenbestekoa. Kale zozketa eta beste xehetasunek zeresan handia izango dute. Julen Castrillon Hondarribia taldeko arraunlaria Itsasoko baldintzetan zailtasunik handirik ez badago, aurtengo denboraldian izan den parekotasuna ikusita, nik gustura hartuko nuke bost segundoko aldea . Jon Salsamendi Orioko entrenatzailea G.Carrion U.Redondo A.Gonzalez I.Bertiz I.Mari zkurren a B.Alza I.J.Sagarzazu Ama Guadalupekoa J.Amunarriz Entr.: M . Orbañanos G.Ezponda X.Etxebeste B.Egiazu M.Aldai J.Castrillon A.Udabe Bandera. DONOSTIA CXXIV*. Kontxako lehen jardunaldia Oharrak:*Kontxako lehen edizioa 1879an jokatu zuten. Donostiarrak irabazi zuen.**Orain arte 12 aldiz (11 ligan eta Gipuzkoako Txapelketan) berdeak baino hobea izandira eta beti 5,42 segundo baino gehiago aldearekin, Kontxa irabazteko behar dutenahain zuzen ere, eta, 7 aldiz ligan eta Euskadiko Txapelketan, Ama Guadalupekoaren atzetik sartu dira.«Ikusi genuen zein estropada handia egin zuten lehen txandan Oriok etaSanturtzik, baina horrek ez gintuen urduri jarri… Gu gurea egitera ateraginen ». Duela bi asteko Zarauzko bi estropadetan, herenegun bezala,«Zierbena bizi atera zen Zarautzen ere, eta gauza bera egin zuen herenegun ere, gure aurretik jarriz. Baina guk geurean segitu genuen,arraunkerari ondo helduz, eta berdin segitu genuen estropada osoan,baita aurretik jarri ginenean ere ».«Esaten dugunean erlojuaren aurka aritu ginela ez dugu esaten gainerako aurkari guztiak gutxiesteko. Esan nahi duguna da gu gureaegitera atera ginela, geure baitan sartuta, bakarrik bageunden bezala ».«Gure arraunkerari heltzen badiogu, oso zaila da guri irabaztea ».Mikel OrbañanosHondarribia taldeko entrenatzailea«Haiek oso onak dira (Hondarribiarrak), hamalauko horretaz ari naiz,baina talde osoa hartuta, ez dut dudarik Orio ari dela erakusten udahonetan hobea dela. Hor daude datuak** eta garaipenak, eta, gure taldean aldaketak egin izan direnean ere, irabazteko gai izan gara behin baino gehiagotan ».Joritz EtxeberriaOrioko arraunlaria 140 arraunaren xarma Istriborrera joatea erabaki dugu. Zikin gehiago zegoen, bagenekien uneren batean den bora galduko genuela, baina gero olatuen errebotea aprobetxatzeko aukera izango genuela ere bagenekien. Eta horrela izan da: hasieran lau segundo horiek galdu ditugu, baina gero kanporantz olatu ederrak hartzeko aukera izan dugu, oso ongi egin dugu arraun, eta ziabogara Orioren parean heltzeko gai izan gara. Joseba Amunarriz Hondarribia taldeko patroia Gure onena ematera joan gara aurten Kontxara, eta aurreko urteetako irabazi G.Carrion U.Redondo A.Gonzalez I.Bertiz I.Mari zkurren a B.Alza I.J.Sagarzazu Ama Guadalupekoa J.Amunarriz Entr.: M. Orbañanos G.Ezponda X.Etxebeste B.Egiazu M.Aldai J.Castrillon A.Udabe Marka zaharra: 18:59,94 Castro 2006an. Abiadura: 4,87 m/s. 5556m Eremuko marka: 18: 53,52 Urdaibai 2017 an. Abiadura: 4,90 m/s. 5556m Denborak : Urdaibai: 19:46,78 Orio: 19:50,40 Hondarribia*: 19:54 ,06 Bandera. Sailkapen nagusia Taldea 1J 2J Guztira Hondarribia 19:19,88 19:41,70 39:01,58 Orio 19:25,42 19:42,96 39:08,38 +6,80 Santurtzi 19:29, 00 19:55,86 39:24,86 +23,28 Donostiarra 19:43,18 19:43,44 39:26,62 +25,04 Urdaibai 19:38,92 19:53,38 39:32,30 +30,72 Zierbena 19:34,82 20:03,38 39:38,20 +36,62 Ondarroa 19:50,30 19:59,92 39:50,22 +48,64 Kaiku 20:13,52 20:14,52 40:28,04 +1:26,46 Bi egunetako errekorra : 38:04,76 Urdaibai (Bermeo izenarekin) 2014an egunetako errekor berria jarri zuen Urdaibai k (Bermeo izenarekin) : 38:04,76 bi egunetako errekor berria jarri zuen Urdaibai k (Bermeo izenarekin) : 38:04,76 bi egunetako errekor berria jarri zue n Urdaibai k (Bermeo izenarekin) : 38:04,76 bi egunetako errekor berria jarri zuen Urdaibai k (Bermeo izenarekin) : 38:04,76 CXXIV. Kontxako bigarren jardunaldiaBi igandeetan irabaziz eraman duzue bandera aurten. Iaz, ordea, bi egunetan irabazi gabe nagusitu zineten.Irabaztea beti da handia, baina aurtengoa zoragarria izan da.Garrantzitsua da bi igandeetan irabaztea, baina garrantzitsuenabandera bera da, eta erregularra izaten jakitea, horrek ematen duelako ziurtasuna. Azkeneko estropadetan ari ginen hori erakusten, eta indarra eta segurtasuna eman dizkigu sinesteko gugan, lan ona eginez oso traineru azkarra garela sinesteko .Mikel OrbañanosHondarribia taldeko entrenatzaileaDONOSTIA2019KO IRAILAREN 8AEremuko errekorra: 18:53,52 Urdaibai 2017an Denborak :Hondarribia: 19:41,70 (2.txanda/1.kalea). Ziabogan: 9:53 Orio: 19:42,96 (2.txanda/2.kalea). Ziabogan: 9:54Donostiarra: 19:43,44 (1.txanda/4.kalea). Ziabogan : 9:54Aldea arraunaren xarma 141 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 DonostiaIñigo Arizmendi. DV 2019an kirol mailan, talde bakoitzaren harrobiko filos ofia neurtzeko adierazle bat TALDEA ARRAUNLARIAK LIGAN HARROBIKOAK LIGAN KONTXA 1J HARROBIKOAK KONTXA 2J HARROBIKOAK CABO 22 17 % 77,27 Ez zen sailkatu HONDARRIBIA 22 15 % 68,18 9 → % 64,28 9 → % 64,28 LEKITTARRA 22 12 % 54,54 Ez zen sailkatu ONDARROA 22 12 % 54,54 9 → % 64,28 9 → % 64,28 KAIKU 22 11 % 50 4 → % 28,57 4 → % 28,57 PASAI.S.PEDRO 20 9 % 45 Ez zen sailkatu ORIO 20 8 % 40 6 → % 42,85 6 → % 42,85 ASTILLERO 17 6 % 35,29 Ez zen sailkatu URDAIBAI 21 7 % 33,33 2 → % 14,28 3 → % 21,42 SANTURTZI 22 7 % 31,81 4 → % 28,57 3 → % 21,42 ZIERBENA 22 7 % 31,81 1 → % 07,14 1 → % 07,14 DONOSTIARRA 19 6 % 31,57 2 → % 14,28 4 → % 28,57 142 arraunaren xarma Harrobi ko filosofia . Gizonezkoak 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100DonostiarraZierbenaSanturtziUrdaibaiAstilleroOrioPasai S.PedroKaikuOndarroaLekittarraHondarribiaCabo Ehuneko hainbeste Gazte gutxi ateratzen da ala gazteak ez du gaitasunik beteranoak paretik kentzeko?Gazte asko hasten da, baina, arraunlariak batetik bestera ibiltzen direnez, ez daukate erraza. Gure garaian, inguruko arraunlariak izatenginen denak, eta orain ez, orain selekzioak dira taldeak, eta lehengo beste zera hori galdu egin da. Talde ia guztietan, erdiak baino gehiagokanpoko arraunlariak dituzte.Jose Luis KortaPasai Donibaneko entrenatzailea Portzentajea liganOharra:*2020an Eusko Label Ligan egongo da berriro, 2003an eta 2006tik 2010era bezala.Aspalditik dator garaipen honen* hazia, eta izen asko daude: harrobiko entrenatzaile guztienak, hain zuzen. Sekulako lana egiten dutearraunlari bila, arrauna erakusten, umeak animatzen eta abar, eta horixe dago gure filosofiaren oinarrian… Ez dugu filosofia a ldatuko, diruak ezin baitu ezeren oinarri izan kirolean. Harrobiaren katea eteten ez den bitartean, segi egingo du arraunak Zarautzen.Jon ArtolaZarautz taldeko presidenteaPORTZENTAJEALIGAN arraunaren xarma 143 2019an kirol mailan, talde bakoitzaren harrobi ko filosofia neurtzeko adierazle bat TALDEA ARRAUNLARIAK LIGAN HARROBIKOAK LIGAN PORTZENTAJE A LIGAN KONTXA 1J HARROBIKOAK KONTXA 2J HARROBIKOAK HONDARRIBIA 20 9 % 45 5→ % 35,71 5 → % 35,71 ORIO 20 7 % 35 5 → % 35,71 5 → % 35,71 DONOSTIARRA 21 7 % 33,33 5 → % 35,71 5 → % 35,71 ARRAUN LAGUNAK LAGUNAK 19 6 % 31,57 5 → % 35,71 5 → % 35,71 010 20 30 40 50 60 70 80 90 100Arraun LagunakDonostiarraOrioHondarribiaEhuneko hainbeste Harrobi ko filosofia . Emakumezkoak Portzentajea l igan Gazte gutxi daude bigarren taldetik igo eta berehala onenen artean lehiatzeko gai direnak. Eskatu behar zaie, eta aldi berean, zaindu egin behar dira. Hondarribian, arr aunlari on asko atera dira azken urteotan. Arraunzale baten iritzia Harrobiak funtsezko garrantzia du gaur egun. Harrobirik gabe, klubek ez lukete etorkizunik izango. Arraunlari baten iritzia Galiziari Kontxara etortzen zen bakoitzean hemendik leporatzen zitzaiona zera zen, selekzioa osatzea hemengo taldeei ir abazteko…«Gu selekzioa ginela ezin da ukatu, baina hemengo taldeak ere haladira gehienak, hainbat herri eta taldetako arraunlariz osatuak»Andrea OubiñaPasai Donibaneko arraunlari ohiaHarrobiak egin du handi Orio Arraunketa Elkartea, eta argi daukagu harrobia izango dela Orio lehen mailara itzuliko duen lehengaia.Ibon HuegunOrio taldeko presidente ohia 144 arraunaren xarma Entr.: X. Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala I.Azkonobieta L.Garate N.Badiola I.Etxaniz O.Ortega u O.Iraola G.Oliden O.Agirregabiria L.Arriola A.Galdos I.Olasagasti V.Piñeiro Bandera. Sailkatuak Taldea Ziaboga Amaiera Orio 5.32 11:12,92 Arraun Lagunak 5.42 11:31,06 Hibaika 5.42 11:35,02 Zumaia 5.45 11:38,64 Hondarribia 5.47 11:42,72 San Juan 5.50 11:42,88 Riveira 5.52 11:45,10 LUZERA: 2.778 m/1,5 milia Parte hartzaileak A Taldea B Taldea DEUSTO TECUNI BILBAO CABO • GU ARRAUN (Arraun Lagunak) Arraun Lagunak CLUB DE REGATAS SALGADO PERILLO HIBAIKA JAMONES ANCIN CLUB DO MAR DE MUGARDOS • C.R M ECOS CORUXO ISABEL • HERCOS COLINDRES HONDARRIBIA BERTAKO IGOGAILUAK C.R. MECOS CORUXO ISABEL ISUNTZA ELECNOR CIKAUTXO HERCOS COLINDRES KAIKU UGAREN HERNANI MITXELENA MEKANIZATUAK ORIO BABYAUTO LAPURDI • SAN JUAN IBERDROLA NAUTICO DE RIVEIRA • NÁUTICO DE RIVEIRA TOLOSALDEA ONDARROA CIKAUTXO ZUMAIA SALEGI JATETXEA S.D. TIRAN PEREIRA Kontxako sailkatze estropadaDONOSTIAOriok atzo ere, uda honetan estropada batean ez beste guztietan bezala, atzean utzi zuen Arraun Lagunak, eta hemezortzi segundoko koska handia utzi zuen bien artean.Kontxako Banderan 2008an irten ziren lehendabizikoz emekumeen traineruak, eta ordutik goranzko bidea etengabea izan da. Halere, badiratrainerua ezin osatuta bidean gelditu direnak: GetariaTolosa, gero 2017an Zumaia eta Hondarribia eta aurten Hernani. Kostata osatzendituzte ontziak eta arrazoiak zehaztea zaila egiten zaigu.Amatasuna izan daiteke arrauna uzteko arrazoiren bat.«Ama izan ostean arrauna egin daiteke, aitak umearen ardura hartuta; baina, haurdunaldia eta hurrengo urte osoa ez dizkizu inork kentzen,eta horrek eten egiten du aurretik egindako lana»Ane PescadorPasai Donibaneko arraunlari ohia 2019KO ABUZTUAREN 29AEremuko errekorra: 10:29,64 Getaria Tolosa 2011nOrio: 11:12,92. Arraun Lagunak: 11:31,06. Hibaika: 11:35,02 arraunaren xarma 145 Entr.: X. Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala I.Azkonobieta I.Etxaniz N.Badiola S.Piñeiro O.Ortega u O.Iraola G.Oliden O.Agirregabiria L.Arriola A.Galdos I.Olasagasti V.Piñeiro Estropada ona egin dugu, kontuan eduki ta baldintza guztiak. Batetik, ez dut uste laugarren kalea onena zenik kanpora joateko, eta, bestetik, estropada zaila zen gure arraunlarientzat, irabazteko gutxi eta galtzeko asko zuen eguna izanik. Antsietatea eta presa ziren arriskutsuak, eta ondo gaind itu dute arraunlariek. Xanti Zabaleta Orioko entrenatzailea Orion, urteak ari dira emakumezkoen taldearekin lanean, eta aurten heldu zaie aukera. Hemen, gauzak ez dira egun batetik bestera lortzen, eta San Juanen kasua ere hor dago: begira non hasi eta non bukatu zuen. Poztuko nintzateke Orion ezagutzen dudan jendearengatik. Irene Arbeo Donostiarrako arraunlaria Bandera. DONOSTIA XII. Kontxako lehen jardunaldia 2019KO IRAILAREN 1AEremuko errekorra* lerro formatuan: 10:35,62 Zumaia 2012an Denborak:Orio: 10:43,34 (1.txanda/4.kalea) . Ziabogan: 5:11Arraun Lagunak : 10:49,76 (2.txanda/4.kalea). Ziabogan: 5:13Hibaika: 10:54,04 (1.txanda/2.kalea). Ziabogan: 5:15 Piñeiro, irabazten ez duten traineruez oroitu da…«Beti dago bigarren sailkatu bat. Begira Hibaikak zenbat urte egin zituen bigarren eginez, eta ikusi Orio ere, iaz beti San Juanenatzetik. Azkenean, bigarren sailkatuaren lanak handitu egiten du aurrenekoaren garaipena, eta horregatik ere esan dut lehenkirolean ez dela bakarrik garaipena lortzea edo irabaztea ».Vicky PiñeiroOrioko arraunlariaOharra:*2011ko sailkatze estropadan Getaria Tolosa taldeak eremuko errekorra jarri zuen: 10:29,64 146 arraunaren xarma Sailkapen nagusia Taldea 1J 2J Guztira Aldea Orio 10:43,34 10:45,14 21:28,4 8 Arraun Lagunak 10:49,76 11:07,6 6 21:57,42 +28,94 Hondarribia 11:01,40 11:02,80 22:04,20 +35,72 Hibaika 10:54,04 11:13,126 22:07,16 +38,68 Donostiarra 11:0 5,92 11:07,48 22:13,40 +44,92 Pasai Donibane 10:56 ,60 11:22,80 22:19,40 +50,92 Riveira 11:0 4,84 11:17,82 22:22,66 +54,18 Zumaia 11:0 9,26 11:41,02 22:50,28 +1:21,88,46 Bi egunetako errekorra : 21:13,32 Rias Baixas Galizia 2012an bi egunetako errekor berria jarri zuen Urdaibai k (Bermeo izenarekin) : 38:04,76 bi egunetako errekor berria jarri zuen Urdaibai k (Bermeo izenarekin) : Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre L.Alkala I.Azkonobieta L.Garate N.Badiola S.Piñeiro O.Ortega u O.Iraola M.Aizpuru O.Agirregabiria L.Arriola G.Oliden I.Olasagasti V.Piñeiro Marka zaharra: 18:59,94 Castro 2006an. Abiadura: 4,87 m/s. 5556m Eremuko marka: 18: 53,52 Urdaibai 2017 an. Abiadura: 4,90 m/s. 55 56m Denborak : Urdaibai: 19:46,78 Orio: 19:50,40 Hondarribia*: 19:54 ,06 Bandera. Zu ontzi motordunean ari zinen ikusten taldea lan biribila ari zela egiten. Hunkitu egin zinen? Bederatzigarren minutuan hunkitu nintzen, aurkariei ateratzen genien aldea oso handia zelako. Ontzian, arraunlariak ere bazeuden, kanpoan gerat u zirenak, eta emozio hori denon artean banatzea oso polita izan zen. Ospakizunetan, bandera jasotzeko une handi horretan, zu ontzi motordunean geratu zinen. Protagonista bakarrak arraunlariak dira? Oso garbi daukat. Klubeko lana da nire esperientziak e rakustea arraunlariei, arrauna biziaraztea eta arraunarekin gozaraztea. Hori ez da irabaztea bakarrik; bada galtzea, aurkariak errespetatzea, egoten jakitea une zailetan, eta abar. Gauza asko dira. Xanti Zabaleta Orioko entrenatzailea Sekulako estropada egin genuen. Ez nuen pentsatzen halako aldearekin irabaziko genuenik… Arraunean hasi nintzenean, duela hamar urte, Kontxa irabazi nahi nuela esan nion neure bu ruari, eta lortu dut. Garazi Oliden Orioko arraunlaria XII. Kontxako bigarren jardunaldiaDONOSTIA 2019KO IRAILAREN 8AEremuko errekorra lerro formatuan: 10:35,62 Zumaia 2012an Denborak: . 10:45,14 (2.txanda/4.kalea). Ziabogan: 5:23 Hondarribia: 11:02,80 (1.txanda/4.kalea). Ziabogan: 5:28Nagusitasun handia erakutsi zuten emakumezko oriotarrek Kontxakoestropaden egun handian.Urduritasun puntu bat izango zuten traineru barruan, baina, estropadahasi orduko, haien branka besteena baino azkarrago zebilela ikustean,estropada gozo askoa egingo zuten. Arraun ondo egiten den estropadagutxi horietako bat izango zen; gustura ariko nintzateke minutu horietanhaien ontzian arraunean.Niko IurramendiDonostiarra taldeko arraunlariaDonostiarra: 11:07,48 (1.txanda/2.kalea). Ziabogan: 5:29Orio: arraunaren xarma 147 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 Donostia 1JTokikomKarkara 148 arraunaren xarma Arraun Elkarte inteligenteek ikertzen dute, gauza berriak egiten dituzte. Arraun Elkarte zaharkituak haien eguneroko jardunarekin konformatzen dira, oso gutxitan daude prest gauza berri ak aztertzeko eta are gutxiago praktikan jartzeko. TKE, San Migel eta Eusko Label ligak: estatistikak2003tik 2019ra bitarteko sailkapenakArraun taldeko zuzendaritza guztietan beharrezkoa da motor bat egotea, lehentasunakmarkatzeko, gauzak n ola egin erabakitzeko, oinarriak jartzeko… Ezinbestekoa da. arraunaren xarma 149 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2006 OrioH.Bilbao. TKE/ACT 150 arraunaren xarma 0 1 2 3 4 5 6 7 8CastroKaikuUrdaibai Garaipen zerrenda Guztira: 17 denboraldi Garaipenak URTEA LEHENA BIGARRENA HIRUGARRENA 2010 Urdaibai 190 Orio 183 Pasai Donibane 145 2009 Castro 194 Pasai S.Pedro 157 Hondarribia 155 2008 Urdaibai 198 Castro 190 Orio 177 2007 Urdaibai 198 Orio 187 Hondarribia 163 2006 Hondarribia 196 Castro 182 Orio 166 2005 Astillero 204 Hondarribia 187 Castro 173 2004 Urdaibai 154 Astillero 153 Hondarribia 134 2003 Astillero 162 Mecos 143 Pasai Donibane 131 ONTZIA GARAIPENAK URTEA K Urdaibai 7 2004, 07, 08, 10, 16, 17 eta 2018 Hondarribia 3 2006, 14 eta 2015 Kaiku 3 2011, 12 eta 2013 Astillero 2 2003 eta 2005 Castro 1 2009 Orio 1 2019 URTEA LEHENA BIGARRENA HIRUGARRENA2019 Orio 213 Hondarribia 201 Santurtzi 1962018 Urdaibai 201* Hondarribia 197 Zierbena 1862017 Urdaibai 201 Hondarribia 196 Orio 1812016 Urdaibai 216 Hondarribia 212 Kaiku 1672015 Hondarribia 217** Urdaibai 198 Orio 1742014 Hondarribia 203 Orio 193 Kaiku 1702013 Kaiku 203 Urdaibai 189 Orio 1792012 Kaiku 188 Hondarribia 176 Urdaibai 1572011 Kaiku 186 Urdaibai 170 Hondarribia 168Oharrak:*Urdaibaik 209 puntu lortu zituen baina azken estropadatik ligako epaileak deskalifikatu zuen, berezko arrunlarien araudia hausteagatik. Bermeoko taldekoentrenatzaileak berezko sei arraunlari jarri zituen traineruan Portugaleteko estropadan, eta araudiak dio gutxienez zazpi egon behar dutela.**Ligako puntu kopuruaren marka. Estropaden batez besteko puntuak: 11,42. Estropada kopurua: 19HondarribiaAstilleroOrio arraunaren xarma 151 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2006 OrioH. Bilbao. TKE/ACT 152 arraunaren xarma Eusko Label Liga. 2019ko irabazleak Data 2019/06/22 2019/06/23 2019/06/29 2019/06/30 2019/07/06 2019/07/07 2019/07/13 2019/07/14 2019/07/20 2019/07/21 2019/07/27 2019/07/28 2019/08/10 2019/08/11 2019/08/17 2019/08/18 2019/08/24 2019/08/25 2019/09/14 2019/09/15 Garaipenak: Orio : 8. Hondarribia: 6. Santurtzi: 3. Donostiarra: 1. Urdaibai: 1 eta Zierbena: 1. Guztira: 20 Sailkapen Nagusia: Lehena. Orio: 209. Bigarrena. Hondarribia: 201. Hirugarrena. Santurtzi: 196 2003 tik 2019ra bitarteko urteak. 318 estropada Estropaden irabazleak Oharrak: *Eremuko errekorra. **Estropada eremuaren luzera 52 m gutxitu zuten. ***Itsasoan. Eremu berria. ****J. A. Agirre Lehendakariaren XV. Omenaldia. ^Ligan lortutako denborarik onena. Eremuko errekorra, 2016ko Euskadiko Txapelketan, Hondarribiak 19:15,03 denborarekin lortu zuen.( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak.^^Kalea bakarrik zehazten baldin bada, traineru horrek, estropada, hirugarren txandan egin zuen. Adibidez: Orio:20:12,36 (1.k) = Orio:20:12,36 (1.k –3.tx) Bigarrena/DenboraSanturtzi:19:43,80Donostiarra:19:29,34 (1.k2.tx)Orio:19:19,28 (2.k)Orio:19:53,66 (3.k)Santurtzi:19:31,84 (1.k)Donostiarra:20:37,88 (2.tx4.k)Zierbena:20:24,90 (1.k)Urdaibai:21:11,28Orio:19:54,90 (2.k)Zierbena:19:23,72 (1.k)Santurtzi:19:12,66 (1.k)Orio:19:57,62 (4.k)Santurtzi:20:00,78 (4.k)Urdaibai:20:16,36 (2tx3.k)Santurtzi:19:46,68 (4.k)Orio:20:35,78 (4.k)Hondarribia:20:07,52 (1.k)Zierbena:19:52,66 (3.k)Hondarribia:19:46,50 (2.k)Ondarroa:19:16,24 (2.k 1tx) Irabazlea/DenboraOrio:19:31,22 Orio:19:25,92 (3.k)^^Hondarribia:19:16,66* (3.k)Santurtzi:19:39,64^ (2.k) Orio:19:27,78* (2.k)Hondarribia:20:33,86 (4.k)Orio:20:21,36 (2.k)Zierbena:21:04,48Hondarribia:19:42,94* (3.k)Santurtzi:19:18,38 (2.k)Orio:19:06,62* (2.k)Donostiarra:19:55,78 (4.k2.tx)Hondarribia:19:52,92 (1.k)Orio:20:12,36 (1.k)Hondarribia:19:42,32 (2.k)Hondarribia:20:30,46 (1.k)Santurtzi:20:06,66 (4.k)Orio:19:43,80 (2.k)Orio:19:43,66 (1.k)Urdaibai:19:09,34 (1.k 1tx)Eremua/BanderaBilbo. Bilboko X. Bandera (erlojupekoa)Zierbena. XXXVI. Petronor BanderaSantander**. I. Repsol Bandera (B eremua) (3)Lekeitio . XXXIV. El Correo Bandera. BBK S.N (1)Coruña. III Bandeira Cidade da Coruña (1J) (5)Coruña. III Bandeira Cidade da Coruña (2J)Donostia. XII. Donostiarra KaiarribaAmenabar Bandera Castro. VII. CaixaBank Bandera (erlojupekoa)Orio . Orioko XXIX. EstropadakVII. Orio Kanpina Bandera*** (2)Portugalete. Sestaoko XVIII. BanderaSanturtzi. Santurtziko XL. Bandera (B eremua. Zaharra) (1)Getxo. Getxoko Estropaden XLI. Ikurrina****Ondarroa. Ondarroako XXXV. Bandera. Cikautxo S.N Hondarribia. Hondarribiko XXXII. Bandera. Mapfre S.NZarautz 1J. Zarauzko XLII. Ikurrina. (Eremu berria )Zarautz 2J. Zarauzko XLII. IkurrinaBueu. II Bandeira Concello de Bueu.TeccarsaRehau_Roto. S.NBoiro. XXIX Bandeira Concello de BoiroBermeo. Bermeo Hiriko XXXVII. IkurrinaPortugalete. XLIX. S.N. XLV. Corte Ingles Bandera arraunaren xarma 153 mezuak arraunlariengana. Entrenatzaile baten iritzia 2019 Hondarribia Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Traineruak hegan egin du. Gaur lortu dut taldeari etekinik onena ateratzeko formula. Transmisioa garrantzitsua da, ondo iritsi behar duelako Eusko Label Liga. 2018ko irabazleak Data 2018/06/24 2018/06/30 2018/07/01 2018/07/07 2018/07/08 2018/07/14 2018/07/15 2018/07/21 2018/07/22 2018/07/28 2018/07/29 2018/08/11 2018/08/12 2018/08/18 2018/08/19 2018/08/25 2018/08/26 2018/09/15 2018/09/16 Garaipenak: Urdaibai: 11. Hondarribia: 3. Orio: 3. Cabo: 1. Zierbena: 1. Guztira: 19 Sailkapen Nagusia: Lehena. Urdaibai: 2 01****. Bigarrena. Hondarribia: 197. Hirugarrena. Zierbena: 186 Bigarrena/DenboraHondarribia:19:36,56Zierbena:19:33,46 (2.k)Zierbena:19:32,74 (2.k)Zierbena:20:37,76 (1.k)Orio:21:39,02 (2.k/2.tx)Hondarribia:19:48,82 (3.k)Hondarribia:20:28,98 (3.k)Hondarribia:19:32,38 (3.k)Zierbena: 19:46,74 (3.k)Orio:19:58,04 (4.k)Zierbena:19:44,72 (2.k)Orio:19:47,92 (3.k)Urdaibai:19:45,98 (3.k)Hondarribia:20:06,76 (4.k)Hondarribia:19:56,16 (2.k)Zierbena: 20:05,70 (3.k)Hondarribia:19:22,96 (4.k)Urdaibai:20:42,68 (2.k)Orio:19:47,51 (1.k) Irabazlea/DenboraUrdaibai:19:34,54 Urdaibai:19:31,08 (3.k)Hondarribia:19:27,80 (1.k)Urdaibai:20:28,90 (4.k)Urdaibai:21:30,10 (4.k)Urdaibai:19:39,14* (2.k)Urdaibai:20:16,56 (2.k)Urdaibai:19:29,00 (2.k)Orio:19:46,56 (4.k)Hondarribia:19:46,84 (1.k)Urdaibai:19:35,32* (1.k2.tx)Zierbena:19:44,96* (4.k)Cabo:19:45,86 (3.k/2.tx)Urdaibai:19:58,52 (1.k)Orio:19:51,46 (2.k/2.tx)Urdaibai:19:56,96 (2.k)Urdaibai:19:18,58 (2.k)Orio:20:41,16 (3.k)Hondarribia:19:40,09 (2.k) 154 arraunaren xarma Oharrak: *Eremuko errekorra ligan. Donostiako eremuan, 2015eko Gipuzkoako Txapelketan Hondarribiak lortutako denbora 19:36,68 izan zen.**Itsasoan. Eremu berria.***J.A. Agirre Lehendakariaren XIV. Omenaldia. ****Urdaibaik 209 puntu lortu zituen baina azken estropadatik ligako epaileak deskalifikatu zuen, berezko arrunlarien araudia hausteagatik. Bermeoko taldeko entrenatzaileak berezko sei arraunlari jarri zituen traineruan Portugaleteko estropadan, eta araudiak dio gutxienez zazpi egonbehar direla.( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadakEremua/BanderaBilbo. Bilboko IX. Bandera (erlojupekoa)Portugalete. Sestaoko XVII. BanderaZierbena. XXXV. Petronor BanderaCoruña . II Bandeira Cidade da Coruña (1J)Coruña . II Bandeira Cidade da Coruña (2J)Donostia . XI. Donostiarra KaiarribaAmenabar Bandera (11)Castro . VI. CaixaBank BanderaPasai San Pedro. II. ADEGI BanderaOrio. Orioko XXVIII. EstropadakVI. Orio Kanpina Bandera**Getxo. Getxoko Estropaden XL. Ikurrina***Santurtzi . Santurtziko XXXIX. Ikurrina (A eremua) (1)Ondarroa . Ondarroako XXXIV. Bandera. Cikautxo S.N (2)Hondarribia. Hondarribiko XXXI. Bandera. Mapfre S.NZarautz 1J. Zarauzko XLI. Ikurrina. (Eremu berria)Zarautz 2J. Zarauzko XLI. IkurrinaMoaña. XXXVI Bandeira Concello de Moaña. VIII. Fandicosta S.NBoiro. XXVIII Bandeira Concello de BoiroBermeo. Bermeo Hiriko XXXVI. IkurrinaPortugalete. XLVIII. S.N. XLIV. Corte Ingles Bandera arraunaren xarma 155 Tituluak irabaztea da, ustez eta teorian, jokatzen duen kirolari aren xedea, helburua, gailurra, baina tituluak, inon diren titulurik gorenak ere, hutsaren hurrengoa dira jokatu ahal izatearen pribilegio itxuraz xume baina izatez mugagabearen aldean. Juan Luis Zabala. Idazlea 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2018 Castro J. Lopez TKE/ACT 156 arraunaren xarma Eusko Label Liga. 2017ko irabazleak Data Bigarrena/Denbora 2017/07/01 Hondarribia:19:28,30 2017/07/02 Tiran:19:37,16 (1.k 1.tx) 2017/07/08 Urdaibai:19:35,10 2017/07/09 Urdaibai:21:03,98 (3.k) 2017/07/15 Hondarribia:22:07,26 (3.k) 2017/07/16 Urdaibai:19:48,20 (3.k) 2017/07/22 Urdaibai:20:04,10 (4.k) 2017/07/23 Urdaibai:19:55,66 (2.k) 2017/07/29 Orio:19:46,32 (3.k) 2017/07/30 Hondarribia:19:39,48 (2.k) 2017/08/12 Hondarribia:19:50,34 (1.k) 2017/08/13 Hondar ribia:19:58,18 (1.k) 2017/08/19 Urdaibai:20:36,90 (3.k) 2017/08/20 Orio:20:28,86 (2.k) 2017/08/26 Orio:19:46,56 (1.k) 2017/08/27 Hondarribia:19:13,13 (2.k) 2017/09/16 Urdaibai:19:51,84 (4.k) 2017/09/17 Orio:19:15,42 (4.k) Garaipenak: Urdaibai: 7. Hondarribia: 6.Orio: 4. Zierbena: 1. Guztira: 18 Sailkapen Nagusia: Lehena. Urdaibai: 201. Bigarrena. Hondarribia: 196. Hirugarrena. Orio: 181 Irabazlea/DenboraUrdaibai:19:25,70Orio:19:32,20 (4.k)Hondarribia:19:31,76Orio:21:00,84 (1.k2.tx)Urdaibai:22:07,12 (1.k)Zierbena:19:44,32* (2.k1.tx)Orio:20:02,26(2.k)Hondarribia:19:49,10 (1.k)Hondarribia: 19:46,29 (2.k)Urdaibai:19:35,74 (4.k)Urdaibai: 19:48,70 (4.k)Urdaibai:19:55,12 (2.k)Orio:20:21,52 (2.k)Hondarribia:20:14,20 (3.k)Hondarribia:19:46,34 (3.k)Urdaibai:19:03,96* (4.k)Hondarribia:19:44,32 (1.k)Urdaibai:19:10,10 (3.k) Oharrak: *Eremuko errekorra. **Ibaian. Erlojupekoa. *** J. A. Agirre Lehendakariaren XIII. Omenaldia.( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadakEremua/BanderaBilbo. Bilboko VIII. Bandera (erlojupekoa)Portugalete. Sestaoko XVI. BanderaOrio . Orioko XXVII. EstropadakV.Orio Kanpina Bandera**Donostia. I. Giroa Veloia BanderaCoruña. I Bandeira Cidade da CoruñaAres . X Bandeira Concello de Ares (1)Santander. V. CaixaBank BanderaPasai San Pedro. I. ADEGI BanderaGetxo. Getxoko Estropaden XXXIX. Ikurrina***Zierbena. XXXIV. Petronor BanderaHondarribia. Hondarribiko XXX. Bandera. Mapfre SNOndarroa. Ondarroako XXXIII. Bandera. Cikautxo SNZarautz 1J. Zarauzko XL. Ikurrina. (Eremu berria)Zarautz 2J. Zarauzko XL. IkurrinaMoaña. XXXV Bandeira Concello de Moaña. VII. Fandicosta S.NBoiro . XXVII Bandeira Concello de Boiro (13)Bermeo. Bermeo Hiriko XXXV. IkurrinaPortugalete. XLVII. S.N. XLIII. Corte Ingles Bandera arraunaren xarma 157 Sekula ez esan ezin duzula; ahalegindu zaitez. Sekula ez esan ez dakizu la, zaila dela, ezinezkoa dela; ikas ezazu. Bujema Abdelfatah Saharako Castro zentroko arduraduna 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2017 DonostiaJ.M.Lopez. El DV 158 arraunaren xarma Eusko Label Liga. 2016ko irabazleak Data Bigarrena/Denbora 2016/06/19 Urdaibai:19:26,80 (2.k) 2016/07/02 Urdaibai:19:16,92 2016/07/03 Urdaibai:19:52,38 (4.k) 2016/07/09 Kaiku:19:34,40 2016/07/10 Urdaibai:20:11,86 (3.k) 2016/07/16 Kaiku:19:37,98 2016/07/17 Urdaibai:19:49,96 (2.k) 2016/07/23 Kaiku:20:26,15 (1.k) 2016/07/24 Hondarribia:20:15,70 (3.k) 2016/07/30 Urdaibai:19:31,96 (3.k) 2016/07/31 Urdaibai:20:02,06 (2.k) 2016/08/13 Kaiku:19:34,84 (3.k) 2016/08/14 Hondarribia:19:59,59 (2.k) 2016/08/20 Hondarribia:19:52,84 (3.k) 2016/08/21 Urdaibai:20:00,62 (4.k) 2016/08/27 Hondarribia:19:29,92 (1.k) 2016/08/28 Orio:19:27,68 (4.k 2.tx) 2016/09/17 Hondarribia:21:26,76 (3.k) 2016/09/18 Hondarribia:19:54,32 (3.k) Garaipenak: Hondarribia: 9. Urdaibai: 9. Pasai Donibane: 1. Guztira: 19 Sailkapen Nagusia: Lehena. Urdaibai: 216. Bigarrena. Hondarribia: 212. Hirugarrena. Kaiku: 167 Irabazlea/DenboraHondarribia:19:22,86* (1.k)Hondarribia:19:12,68P.Donibane:19:52,20 (2.k1.tx)Hondarribia:19:30,26Hondarribia:20:00,26 (2.k)Hondarribia:19:29,32Hondarribia:19:40,28 (3.k)Urdaibai:20:12,71 (3.k)Urdaibai:20:03,38 (4.k)Hondarribia:19:28,04* (4.k)Hondarribia:19:58,06 (3.k)Urdaibai:19:27,50* (2.k)Urdaibai:19:50,73 (4.k)Urdaibai:19:44,12 (4.k)Hondarribia:19:55,92 (3.k)Urdaibai:19:26.32 (2.k)Urdaibai:19:20,22 (3.k)Urdaibai:21:06,92 (1.k)Urdaibai:19:47,32 (2.k)Oharrak: *Eremuko errekorra. **Ibaian. Erlojupekoa . ***J.A. Agirre Lehendakariaren XII. Omenaldia.^Estropada hau sei luze eta bost ziabogatara jokatzen dute( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadakEremua/BanderaSevilla . EuskadiBasque Country IV. Ikurrina (1)Astillero. XV Bandera Astillero de Guarnizo (erlojupekoa)Zierbena. XXXIII. Petronor BanderaOrio. Orioko XXVI. EstropadakIV. Orio Kanpina Bandera**Donostia. V. Eusko Label BanderaBilbo. Bilboko VII. Bandera (erlojupekoa)Getxo. Getxoko Estropaden XXXVIII. Ikurrina***Moaña. XXXIV Bandeira Concello de Moaña. VI.Fandicosta S.NBoiro. XXVI Bandeira Concello de BoiroPasai San Pedro. Gipuzkoako Foru Aldundiko Bandera^ (8)Zumaia. Zumaiako XXXI. IkurrinaZarautz 1J . Zarauzko XXXIX. Ikurrina. (Eremu berria) (9)Zarautz 2J. Zarauzko XXXIX. IkurrinaHondarribia. Hondarribiko XXIX. Bandera. Mapfre S.NCastro. IV. CaixaBank BanderaPortugalete. VIII. Ambilamp BanderaPortugalete. Portugaleteko XXXV. BanderaBermeo. Bermeo Hiriko XXXIV. IkurrinaPortugalete. XLVI. S.N. XLII. Corte Ingles Bandera arraunaren xarma 159 Lasterketak irabazteagatik edo galtzeagatik ez zaizu bizitza al datu behar. Niretzat bizitza eta familia garrantzitsuagoak dira garaipenak edo beste edozer gauza baino; hori oso garbi izan dut beti. Nik ez dut nahi nire zoriontasuna irabaztearen edo galtzearen baitan egotea. Rigoberto Uran Txirrind ularia 2016 Zumaia J.M.Lopez . El DV 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 160 arraunaren xarma San Migel Liga. 2015eko irabazleak Data Bigarrena/Denbora 2015/06/28 Urdaibai:19:24,26(3.k 1.tx) 2015/07/04 Cabo:19:56,56 (2.k 2tx) 2015/07/05 Hondarribia:19:29,40(1.k) 2015/07/11 Urdaibai:19:30,82 (1.k) 2015/07/12 Urdaibai:20:21,16 (4.k) 2015/07/18 Kaiku:19:19,08 2015/07/19 Urdaibai:19:42,06 (4.k) 2015/07/25 P.Donibane:20:05,42(4.k 2.tx) 2015/07/26 Orio:19:35,28 (3.k) 2015/08/08 Hondarribia:20:15,87(2.k) 2015/08/09 Urdaibai:19:55,15 (2.k) 2015/08/15 Urdaibai:20:00,84 (3.k) 2015/08/16 Kaiku:17:40,24 (1.k) 2015/08/22 Urdaib ai:19:42,72 (1.k) 2015/08/23 Urdaibai:19:32,58 (1.k) 2015/08/29 Urdaibai:19:27,22 2015/08/30 Hondarribia:19:46,98(1.k) 2015/09/19 Orio:19:56,74 (3.k) 2015/09/20 Urdaibai:19:23,38 (3.k) Garaipenak: Hondarribia^^: 13. Urdaibai: 3. Orio: 2. Kaiku: 1. Guztira: 19 Sailkapen Nagusia: Lehena. Hondarribia: 217^^^. Bigarrena. Urdaibai: 198 .. Hirugarrena. Orio: 174 Irabazlea/DenboraHondarribia:19:23,76* (3.k2.tx)Hondarribia:19:54,72 (3.k)Urdaibai:19:25,92 (4.k1.tx)Hondarribia:19:28,78 (4.k)Orio:20:13,66 (2.k)Hondarribia: 19:15,88*Hondarribia:19:32,32 (2.k)Urdaibai:19:58,52 (3.k)Hondarribia:19:30,76 (4.k2.tx)Orio:20:09,89* (1.k)Hondarribia:19:42,01 (3.k)Hondarribia:19:42,08 (4.k)Hondarribia:17:35,86 (4.k)Hondarribia:19:36,42 (3.k)Hondarribia:19:32,50^(2.k)Hondarribia:19:23,92 Urdaibai:19:37,18 (3.k)Hondarribia:19:51,74 (4.k)Kaiku:19:19,06 (1.k)Oharrak: *Eremuko errekorra. **Ibaian. Erlojupekoa . ***J. A. Agirre Lehendakariaren XI. Omenaldia. ****Estropada eremuaren luzera laburtu zuten.^Benetako denbora: 19:29,50 izan zen, hiru segundoko zigorra jaso baitzuen.^^2015ean, Hondarribiak (Castro 2009an lortutako garaipenak: 13) berdindu zuen.^^^Ligako puntu kopuruaren errekorra. Estropaden batez besteko puntuak: 11,42.( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak.Eremua/BanderaMalaga . EuskadiBasque Country III. Ikurrina (1)Sanxenxo. III Bandeira Nauta SanxenxoMoaña. XXXIII Bandeira Concello de Moaña. V. Fandicosta S.NPasai San Pedro. III. CaixaBank BanderaDonostia. IV. Eusko Label BanderaOrio . Orioko XXV. Estropadak III. Orio Kanpina Bandera** (6)Portugalete. VII. Ambilamp BanderaNoja. III Bandera Playas de NojaGetxo. Getxoko Estropaden XXXVII. Ikurrina***MeiraMoaña . I Bandeira Illa do Samertolameu (1)Boiro. XXV Bandeira Concello de BoiroZarautz 1J. Zarauzko XXXVIII. Ikurrina. (Eremu zaharra)Zarautz 2J. Zarauzko XXXVIII. Ikurrina ****Hondarribia. Hondarribiko XXVIII. Bandera. Mapfre S.NPortugalete. Portugaleteko XXXIV. BanderaBilbo. Bilboko VI. Bandera (erlojupekoa)Zierbena. XXXII. Petronor BanderaBermeo. Bermeo Hiriko XXXIII. IkurrinaPortugalete. XLV. S.N. XLI. Corte Ingles Bandera arraunaren xarma 161 2010ean ez nuen egin estropadarik, eta, hala ere, txoriak bezala kantuan joaten nintzen entrenatzera pozik. Agoitz Irazoki Hondarribia taldeko arraunlari ohia 2015 Portugalete Iturri ezezaguna 2014 Donostia . Jose Mari Lop ez. El DV ezezaguna 162 arraunaren xarma San Migel Liga. 2014ko irabazleak Data Bigarrena/Denbora 2014/06/29 Urdaibai:22:27,90 (4.k1.tx) 2014/07/05 Orio:20:59,74 (3.k) 2014/07/06 Urdaibai:19:53,10 (1.k) 2014/07/12 Urdaibai:19:53,80 (2.k1.tx) 2014/07/13 Hondarribia:19:49,28 (3.k) 2014/07/19 Kaiku:19:34,56 (3.k) 2014/07/20 Orio:19:38,90 (3.tx) 2014/07/26 Kaiku:19:45,26 (2.k) 2014/07/27 Hondarribia:19:24,74 (2.k) 2014/08/09 Orio:20:34,10 (2.k) 2014/08/10 Hondarribia:20:52,70 (3.k) 2014/08/16 Orio:20:13,04 (2.k) 2014/08/17 Orio/Kaiku:19:39,92(Orio:3.k) 2014/08/23 Urdaibai:19:35,18 (3.k 1.tx) 2014/08/24 Hondarribia:20:06,82 (3.k) 2014/08/30 Kaiku:19:05,84 (2.k) 2014/08/31 Urdaibai:19:24,96 2014/09/20 Kaiku:19:21,94 (4.k) 2014/09/21 Cabo:19:36,34 (4.k) Garaipenak: Hondarribia: 7. Orio: 5. Ka iku: 4. Urdaibai: 4. Guztira: 19 estropada eta 20 garaipen**** Sailkapen Nagusia: Lehena. Hondarribia: 203. Bigarrena. Orio: 193. Hirugarrena. Kaiku: 170 Eremua/BanderaBartzelona. EuskadiBasque Country II. IkurrinaSanxenxo. II Bandeira Nauta SanxenxoBueu . I Bandeira Concello de Bueu (2)Pedreña . IX Bandera Marina de Cudeyo. Dynasol S.N (10)Donostia. III. Eusko Label BanderaPasai San Pedro. II. Caixa BanderaOrio. Orioko XXIV. Estropadak II. Orio Kanpina Bandera **Getxo . Getxoko Estropaden XXXVI. Ikurrina***Zierbena . XXXI. Petronor Bandera (7)Moaña. XXXII Bandeira Concello de MoañaBoiro. XXIV Bandeira Concello de BoiroZarautz 1J. Zarauzko XXXVII. Ikurrina. (Eremu zaharra)Zarautz 2J. Zarauzko XXXVII. Ikurrina****Noja . II Bandera Playas de Noja^ (erlojupekoa) (3)Hondarribia. Hondarribiko XXVII. Bandera. Mapfre S.N Portugalete. Portugaleteko XXXIII. BanderaBilbo . Bilboko V. Bandera (erlojupekoa) (11)Bermeo . Bermeo Hiriko XXXII. Ikurrina (18)Portugalete. XLIV S.N. XL. Corte Ingles BanderaIrabazlea/Denbora Orio:21:55,02 (1.k)Urdaibai:20:54,49 (2.k1.tx)Orio:19:51,10* (2.k)Hondarribia:19:43,90* (2.k)Kaiku:19:49,14 (1.k1.tx)Hondarribia:19:31,52 (1.k)Urdaibai:19:37,94 (1.tx)Hondarribia:19:39,82 (4.k)Urdaibai:19:24,42* (4.k)Hondarribia:20:31,74 (1.k)Orio:20:49,46 (2.k)Kaiku:19:55,92 (4.k)Kaiku/Orio:19:39,92 (Kaiku:2.k)Hondarribia:19:31,96* (4.k)Urdaibai:19:50,94 (1.k1.tx)Orio 19:04,74 (4.k)Hondarribia:19:20,68*Hondarribia:19:16,60* (2.k)Kaiku:19:27,24 (3.k)Oharrak: *Eremuko errekorra. **Ibaian. Erlojupekoa. ***J. A. Agirre Lehendakariaren X. Omenaldia.****Kaikuk eta Oriok denbora bera egin zuten Zarauzko 2. jardunaldian: 19:39,92. San Migel Ligak bakoitzari 12 puntu eman zizkien.^Nojako lehenengo estropada ez dut kontuan hartu eremua askoz motzago izan zelako.( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak arraunaren xarma 163 Entrenatzaile bati eskatu diezaiokegu denetik: arlo teknikoan oso zorrotza izatea eta kirolarien gainean egotea, harremanetan errespetua zaintzea eta atsegina izatea, erabakietan ausarta izat ea eta abar. Kirolarien maila garrantzitsua da, dudarik gabe, baina kirolari multzo horri entrenatzaile egokia jartzeak ere aparteko garrantzia dauka. Eibar futbol taldeko prestatzaile fisikoa prestatzaile fisikoa 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 DonostiaJ.M.Lopez. El DVToni Ruiz 164 arraunaren xarma San Migel Liga. 2013ko irabazleak Data Eremua/Bandera Bigarrena/Denbora 2013/06/16 Bartzelona . Euskadi Basque Country I. Ikurrina (2) Kaiku:20:00,72 (3.k 1.tx) 2013/06/29 Laredo (B eremua). I. La Caixa Bandera (1) Orio:19:53,62 (4.k) 2013/06/30 Portugalete. VI. Ambilamp Bandera Orio:19:45,76 (1.k) 2013/07/06 Sanxenxo** . I Bandeira Nauta Sanxenxo (3) Orio:18:56,08 (4.k) 2013/07/07 Moaña. XXXI Bandeira Concello de Moaña. III. Fandicosta S.N Hondarribia:19:48,92 (2.k2.tx) 2013/07/13 Pedreña. VIII. Marina de Cudeyo Bandera. Dynasol S.N Urdaibai:19:48,16 (4.k) 2013/07/14 Donostia. II. Eusko Label Bandera Urdaibai:21:29,42 (3.k) 2013/07/20 Pasai Donibane. IV. Iberdrola Bandera (erlojupekoa) (4) Kaiku:19:21,58 2013/07/21 Orio. Orioko XXIII. Estropadak. I. Orio Kanpina Bandera*** Urdaibai:19:46,88 (1.k) 2013/07/27 Getxo. Getxoko Estropaden XXXV. Ikurrina**** Orio:21: 03,20 (4.k) 2013/07/28 Zumaia. Zumaiako XXVIII. Ikurrina Portugalete:19:57, 64 (1.k 2.tx) 2013/08/10 Hondarribia. Hondarribi ko XXVI. Bandera. Mapfre S.N Urdaibai:19:59,84 (1.k) 2013/08/11 Pasai San Pedro. III. Pasaiko Portuko Agintarien Bandera Urdaibai:19:56,82 (4.k) 2013/08/17 Zarautz 1J. Zarauzko XXXVI. Ikurrina. (Eremu zaharra ) Hondarribia:19:32,52 (4.k) 2013/08/18 Zarautz 2J. Zarauzko XXXVI. Ikurrina Kaiku:19:30,12 (1.k) 2013/08/24 Portugalete. Portugaleteko XXXII. Bandera Urdaibai:19:38,86 (3.k) 2013/08/25 Castro. XV. Flaviobriga Bandera Tiran:20:42,32 (1.k 2.tx) 2013/09/14 Bermeo. Bermeo Hiriko XXXI. Ikurrina Hondarribia:20:14,10 (2.k) 2013/09/15 Portugalete. XLIII S.N. XXXIX. Corte Ingles Bandera Urdai bai:19:30,46 (2.k) Garaipenak: Kaiku: 9. Urdaibai: 3. Orio: 3. Hondarribia: 2. Tiran: 2. Guztira: 19 Sailkapen Nagusia: Lehena. Kaiku: 203. Bigarrena. Urdaibai: 189 . Hirugarrena. Orio: 179 Irabazlea/DenboraUrdaibai:19:51,54* (3.k)Kaiku:19:41,70* (3.k)Tiran:19:39,90 (2.k1.tx)Kaiku:18:53,82* (2.k)Tiran:19:43,88 (3.k2.tx)Orio:19:45,48 (2.k)Hondarribia:21:20,78 (4.k2.tx)Orio:19:17,22*Hondarribia:19:39,54 (2.k)Kaiku:20:39,70 (2.k)Kaiku:19:50,29 (3.k)Kaiku:19:50,18 (3.k)Orio:19:54,16 (2.k)Kaiku:19:28,30 (2.k)Urdaibai:19:30,10 (4.k)Kaiku:19:31,90 (4.k)Kaiku:20:40,94 (1.k)Urdaibai:20:11,36 (3.k)Kaiku:19:19,56 (3.k) Oharrak: *Eremuko errekorra. **Estropada eremuaren luzera gutxitu zuten (5348 m). ***Itsasoan. Eremu zaharra. ****J. A. Agirre Lehendakariaren IX. Omenaldia.( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak arraunaren xar ma 165 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Gaur egun, Ligak, gehi txapelketek, gehi Kontxak, denboraldia maratoi bihurtzen dute, eta kontzentrazioari eta tentsioari eusten dien taldeak izaten du irabazteko aukera gehien.Iturri ezezaguna 2013 ZumaiaJ.Castanedo. TKE/ACT San Migel Liga. 2012ko irabazleak Garaipenak: Kaiku: 10. Hondarribia: 6. Tiran: 1. Urdaibai: 1. Guztira: 18 Sailkapen Nagusia: Lehena. Kaiku: 188. Bigarrena. Hondarribia: 176. Hiruga rrena. Urdaibai: 157 Data2012/06/092012/06/302012/07/012012/07/072012/07/082012/07/142012/07/152012/07/212012/07/222012/07/282012/07/292012/08/112012/08/122012/08/182012/08/192012/08/252012/08/262012/09/152012/09/16Bigarrena/DenboraP.San Pedro:20:34,38Tiran:20:22,66 (1.k1.tx)P.Donibane:19:18,44 (1.k)Kaiku:20:32,11 (2.k)Tiran:20:05,99 (3.k2.tx)Urdaibai:19:53,56 (1.k)Hondarribia:19:23,90 (2.k)Urdaibai:20:35,64 (1.k)Kaiku:19:57,86 (2.k)Tiran:20:23,48 (4.k2.tx)Tiran:19:37,44 (3.k)Tiran:19:39,32 (4.k)Hondarribia:19:57,68 (4.k)Hondarribia:19:40,34 (3.k)P.San Pedro:20:07,92 (3.k)Urdaibai:20:31,38 (1.k)Hondarribia:19:27,56 (2.k)Hondarribia:20:48,34 (3.k)Kaiku:19:23,58 (3.k) Irabazlea/DenboraHondarribia:20:33,50Hondarribia:20:18,24 (2.k1.tx)Kaiku:19:10,62* (2.k)Hondarribia:20:27,05 (3.k)Hondarribia:20:05,83 (3.k)Kaiku:19:42,84 (2.k)Urdaibai:19:19,40 (4.k)Kaiku:20:24,54* (3.k)Hondarribia:19:47,90 (4.k)Kaiku:20:11,18 (3.k)Kaiku:19:32,12 (4.k)Hondarribia:19:30,16 (2.k)Kaiku:19:50,40 (1.k2.tx)Kaiku:19:31,04 (4.k)Kaiku:20:01,38 (2.k)Tiran:20:29,76 (2.k)Kaiku:19:13,94 (1.k)Kaiku:20:34,48 (4.k)Hondarribia:19:20,10 (2.k)Oharrak: *Eremuko errekorra. **Erlojupekoa. ***J. A. Agirre Lehendakariaren VIII. Omenaldia.( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadakEremua/BanderaBilbo. Bilbo Hiriko IV. Bandera ** (estatistikatik at)Zierbena. XXIX. Petronor banderaAstillero . XIV Bandera Astillero de Guarnizo** (6)Portugalete. Portugaleteko XXXI. Bandera.Zarautz. I. Eusko Label Bandera. (Eremu berria )O´Grove. I. Euskadi Gozatu BanderaMoaña. XXX Bandeira Concello de Moaña. II. Fandicosta S.NRibamontan . I Bandera Ribamontan al Mar. Dynasol S.N (1)Pasai San Pedro. II. Pasaiko Portuko Agintarien BanderaPasai Donibane. III. Iberdrola Bandera**Getxo. Getxoko Estropaden XXXIV. Ikurrina***Hondarribia. Hondarribiko XXV. Bandera. Mapfre S.N Zumaia. Zumaiako XXXVII. IkurrinaZarautz 1J. Zarauzko XXXV. Ikurrina. (Eremu zaharra )Zarautz 2J. Zarauzko XXXV. IkurrinaCastro. XIV. Flaviobriga Bandera**Portugalete. V. Ambilamp BanderaBermeo. Bermeo Hiriko XXX. IkurrinaPortugalete. XLII S.N. XXXVIII. Corte Ingles Bandera166 arraunaren xarma arraunaren xarma Oraindik asko dut ikasteko; e ntzun, ikusi, behatu eta ikasi. Jarrera hau aktiboa mantentz en saiatzen naiz, kirola eta bizitza formakuntza besterik ez baitira. Arraunlari baten iritzia 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2012 Zarautz/GetariaJ.Castanedo. TKE/ACT167 168 arraunaren xarma San Migel Liga. 2011ko irabazleak Data Eremua/Bandera Irabazlea/Denbora Bigarrena/Denbora 2011/06/18 Bordele. Trophée Bordeaux. Casino Lucien Barrière Bertan behera gelditu zen 2011/06/19 Bordele. Grand Prix CCI De Bordeaux Bertan behera gelditu zen 2011/07/02 Camargo . XXI Bandera Valle de Camargo (1) 2011/07/03 Bilbo. Bilboko III. Bandera (erlojupekoa) 2011/07/09 Moaña. XXX Bandeira Concello de Moaña 2011/07/10 Moaña. I Bandeira O’Pirata.com 2011/07/16 Pedreña. VII Bandera Marina de Cudeyo. Dynasol S.N 2011/07/17 Santander. Santander Hiriko XLII. Bandera (B eremua) 2011/07/23 Pasai San Pedro. I. Pasaiko Portuko Agintarien Bandera** 2011/07/24 Portugalete. IV. Ambilamp Bandera 2011/07/30 Getxo . Getxoko Estropaden XXXIII. Ikurrina*** 2011/07/31 Zumaia. Zumaiako XXXVI. Ikurrina 2011/08/13 Zarautz 1J. Zarauzko XXXIV. Ikurrina. 2011/08/14 Zarautz 2J . Zarauzko XXXIV. Ikurrina ( Eremu zaharra) (24) 2011/08/20 Hondarribia. Hondarribi ko XXIV. Bandera. Mapfre S.N 2011/08/21 Pasai Donibane. II. Iberdrola Bandera (erlojupekoa) 2011/08/27 Orio. Orioko XXI. Estropadak. XIV. Inmobiliaria Orio Bande ra*** * 2011/08/28 Castro. XIII. Flaviobriga Bandera 2011/09/17 Bermeo. Bermeo Hiriko XXIX. Ikurrina 2011/ 09/18 Portugalete. XLI S.N. XXXVII. Corte Ingles Bandera Garaipenak: Kaiku: 9. Urdaibai: 5. Hondarribia: 3. Tiran: 1. Guztira: 18 Sailkapen Nagusia: Lehena. Kaiku: 186. Bigarrena. Hondarribia: 170. Hirugarren a. : 168 Hondarribia:20:11,42(2.k2.tx)P.Donibane:19:53,76 (4.k2.tx)Astillero:19:25,16 (4.k)Astillero:19:31,58 (4.k)Urdaibai:20:10,36 (1.k)P.Donibane:19:47,44 (3.k)Astillero:19:46,20 (3.k)P.San Pedro:19:33,58 (2.k2.tx)Hondarribia:19:53,70 (2.k)Pedreña:19:50,36 (2.k2.tx)Urdaibai:19:28,44 (4.k)Hondarribia:19:19,54 (3.k)Tiran:19:38,50 (4.k2.tx)Kaiku:19:42,02P.Donibane:20:32,80 (1.k)Urdaibai:20:04,60 (2.k) Urdaibai:20:29,20 (2.k)Urdaibai:19:34,08 (1.k) Oharrak: *Eremuko errekorra. **Erlojupekoa. ***J. A. Agirre Lehendakariaren VII. Omenaldia. ****Itsasoan. Eremu zaharra. ( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak Urdaibai:20:06,36* (3.k)Kaiku:19:49,48 (3.tx)Urdaibai:19:23,54 (3.k)Hondarribia:19:21,90 (1.k1.tx)Kaiku:19:58,22 (4.k)Urdaibai:19:42,38 (2.k)Kaiku:19:36,34 (2.k)Hondarribia:19:24,32 (4.k2.tx)Kaiku:19:48,04 (4.k)Urdaibai:19:49,92 (2.k)Kaiku:19:23,78 (1.k)Kaiku:19:15,54* (1.k)Kaiku:19:28,34 (4.k)Urdaibai:19:32,34Tiran:20:29,86 (2.k2.tx)Kaiku:19:53,02 (3.k)Hondarribia:20:24,10 (3.k)Kaiku:19:27,32 (3.k) arraunaren xarma 169 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2011 BilboIturri ezezagunaAgian, Hondarribia da talde berean ibilbide osoa egin duten arraunlari gehien daukan taldea, eta segitu behar du beste gauza batzuen gainetiksentimendu hori lantzen. Sentimendu hori harrobiko arraunlariekin zaindu behar da. Beste leku batzutan eskaintzen zaiena bertan eman dakieke, taldea gero eta hobea izanez, adibidez.Arraunlari ohi baten iritzia 170 arraunaren xarma San Migel Liga. 2010eko irabazleak Data Eremua/Bandera 2010/07/03 Bilbo. I. Seat Bandera. Bilbo Hiriko S.N (erlojupekoa) 2010/07/04 Donostia. XIII. Movistar Bandera 2010/07/10 Pedreña. VI Bandera Marina de Cudeyo. Dynasol S.N 2010/07/11 Portugalete. III. Ambilamp Bandera 2010/07/17 Moaña. I Bandeira Mar de Moaña 2010/07/18 Moaña. I Bandeira Afamo 2010/07/24 Pasai Donibane. I. Iberdrola Bandera (Sistema berezia)** 2010/07/25 San Pedro. Kepa Deun Arrantzaleen Kofradiako XVI. Ikurrina*** (4) 2010/07/31 Getxo. Getxoko Estropaden XXXII. Ikurrina**** 2010/08/01 Zumaia . Zumaiako XXV. Ikurrina (7) 2010/08/14 Zarautz 1J. Zarauzko XXXIII. Ikurrina. (Eremu zaharra) 2010/08/15 Zarautz 2J. Zarauzko XXXIII. Ikurrina 2010/08/21 Astillero. XIII Bandera Astillero de Guarnizo (erlojupekoa) 2010/08/22 Hondarribia. Hondarribi ko XXIII. Bandera. Mapfr e S.N 2010/08/28 Orio . Orioko XX. Estropadak. XIII. Inmobiliaria Orio Bandera^ 2010/08/29 Castro . XII. Flaviobriga Bandera (20) 2010/09/18 Bermeo. Bermeo Hiriko XXVIII. Ikurrina 2010/09/19 Portugalete. XL. S.N. XXXVI. Corte Ingles Bandera Garaipenak: Urdaibai: 9. Orio: 4. Astillero: 1. Castro: 1. Hondarribia: 1. Pasai Donibane: 1. Pedreña: 1. Guztira: 18 Sailkapen Nagusia: Lehena . Urdaibai: 190. Bigarrena. Orio: 183. Hirugarrena. Pasai Donibane: 145 Bigarrena/DenboraPedreña:19:38,64 Castro:20:38,00 (2.k)P.Donibane:20:11,64 (1.k)Portugalete:19:07,34 (1.k)Urdaibai:20:12,72 (k)Orio:20:10,12 (1.k)Orio:19:29,46 (1.k)Urdaibai:19:29,76 (4.k)P.Donibane:19:28,32 (1.k)Orio:19:26,68 (2.k2.tx)Castro:20:55,82 (4.k2.tx)Urdaibai:19:41,77 (1.k2.tx)Orio:19:23,71 (4.k)P.Donibane:19:43,60 (4.k)Orio:20:37,04)Urdaibai:19:43,16 (1.k)Castro:20:03,20 (4.k)Astillero:19:16,02 (2.k1.tx) Irabazlea/DenboraOrio:19:28,60Orio:20:28,14 (3.k)Urdaibai:20:07,46 (3.k)Astillero:19:04,13 (4.k)P.Donibane:20:07,08(3.k)Pedreña:20:10,00 (1.k1.tx)Urdaibai:19:19,56 (2.k)Orio:19:23,02* (3.k)Urdaibai:19:23,42 (2.k)Urdaibai:19:23,92 (1.k)Orio:20:54,43 (2.k)Hondarribia:19:40,7(3.k2.tx)Urdaibai:19:15,05 (3.k)Urdaibai:19:31,98 (3.k)Urdaibai:20:20,88Castro:19:27,84* (2.k)Urdaibai:19:55,84 (3.k)Urdaibai:19:07,92 (3.k) Oharrak: *Eremuko errekorra. **Bi traineru norabide batera eta beste bi kontrako aldera. Sei luzetara. ***Erlojupekoa. ****J. A. Agirre Lehendakariaren VI. Omenaldia.^Ibaian. Erlojupekoa( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak arraunaren xarma 171 Michael Jordan NBAko jokalari ohia 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Fedea baino sentimendu garrantzitsuagorik ez omen dago. Sinesten baduzu, ahal duzu, sinesten ez baduzu, ez. Ez dago bueltarik. «Talde batlorpen bat lor zezakeela sinetsita bazegoen sinesmen horrek gailurrera eramango zuela » esaten zuen M. Jordan handiak. 2010 MoañaJ.Castanedo. TKE/ACT 172 arraunaren xarma San Migel Liga. 2009ko irabazleak Data Bigarrena/Denbora 2009/07/04 San Pedro:20:19,36 (1.k) 2009/07/05 Castro:19:13,77 (3.k) 2009/07/11 San Pedro:19:35,55 (3.k) 2009/07/12 Pedreña:19:56,42 (3.k 2.tx) 2009/07/18 Hondarribia:19:48,08 (2.k) 2009/07/19 Pedreña:19:24,40 (2.k 2.tx) 2009/07/25 San Pedro:20:12,89 (1.k) 2009/07/26 San Pedro:19:35,21 (3.k) 2009/08/01 2009/08/02 San Pedro:19:29,26 (4.k) 2009/08/15 Orio:19:46,59 (2.k) 2009/08/16 Pedreña:19:44,37 (1.k) 2009/08/22 Castro:21:02,93 (4.k) 2009/08/23 San Pedro:19:26,20 (3.k) 2009/08/29 Kaiku:20:33,05 (3.k 2.tx) 2009/08/30 Hondarribia:19:57,16 (4.k) 2009/09/19 Orio:20:38,89 (3.k) 2009/09/20 Hondarribia:19:01,49 (1.k) Garaipenak: Castro: 13****. Pasai San Pedro: 2. Orio: 1. Pedreña: 1. Guztira: 17 Sailkapen Nagusia: Lehena. Castro: 194. Bigarrena. Pasai San Pedro: 157 . Hirugarrena. Hondarribia: 155 Castro:19:18,70* (3.k)Castro:19:36,17 (1.k)Castro:19:32,58 (2.k)Orio:21:02,23 (1.k)Castro:19:23,22 (4.k)Pedreña:20:32,07 (4.k2.tx)Castro:19:54,87 (3.k)Castro:20:32,24 (1.k)Castro:18:58,70* (2.k)Irabazlea/DenboraCastro:20:14,02 (3.k)San San Pedro:19:04,88 (4.k)Castro:19:24,16* (2.k)Castro:19:52,65* (4.k)Castro:19:45,98 (4.k) San San Pedro:19:17,00* (3.k)Castro:19:59,82 (3.k)Castro:19:25,38* (1.k)Oharrak: *Eremuko errekorra. **J. A. Agirre Lehendakariaren V. Omenaldia. ***Itsasoan. Eremu zaharra. ****Ligako garaipen kopuruaren errekorra. 2015ean, Hondarribiak errekor hau berdindu zuen. ^Erlojuaren aurka.( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak Bertan behera gelditu zenEremua/BanderaBilbo. XI.Telefonica Bandera. Bilbo Hiriko S.N^Portugalete. La Naval BanderaO´Grove. XII.Telefonica Bandera. Concello de O ´Grove S.N (8)Poio . Bandeira Ria da Pontevedra (1)Moaña. XXVII Bandeira Concello de Moaña. Ria da Vigo S.N Moaña . XXVII Bandeira Concello de Moaña. Fandicosta S.N (16)Pedreña. V Bandera Marina de Cudeyo. Dynasol S.N Plentzia/Gorliz . Plentziako XXI. Ikurrina. Naturgas S.N (6)Zumaia. Zumaiako XXIV. IkurrinaGetxo . Getxoko Estropaden XXXI. Ikurrina** (16)Zarautz 1J. Zarauzko XXXII. Ikurrina. (Eremu zaharra)Zarautz 2J. Zarauzko XXXII. IkurrinaHondarribia. Hondarribiko XXII. Bandera. Mapfre S.NPasai S. Pedro. Kepa Deun Arrantzaleen Kofradiako XV. Ikurrina^Castro. XI. Flaviobriga BanderaOrio. Orioko XIX. Estropadak. XII. Inmobiliaria Orio Bandera***Bermeo. Bermeo Hiriko XXVII. IkurrinaPortugalete . IXL S.N. XXXV. Corte Ingles Bandera (32) arraun aren xarma 173 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2007 ZarautzH.Bilbao. TKE/ACTFuntzionatzeko bi eredu daude, eta errespetagarriak eta erabilgarriak dira biak. Baldintza egokiak baldin badituzu oso onak diren arraunlariak fitxatu ditzakezu eta horrela banderak, ligak, txapelketak irabazi. Baina harrobia ere landu dezakezu, kanpoko batzuk ekarri,bigarren trainerukoei aukerak eman... Horrela ere arrakasta lortu daiteke eta guk aurten (2015ean) demostratu dugu.Julen CastrillonHondarribia taldeko arraunlaria 174 arraunaren xarma San Migel Liga. 2008ko irabazleak Data Bigarrena/Denbora 2008/06/29 Pasai San Pedro:18:54,04 2008/07/05 San Pedro:19:49,65 (3.k2.tx) 2008/07/06 Zarautz:19:30,62 (1.k1.tx) 2008/07/12 Castro:21:07,52 (3.k) 2008/07/13 Urdaibai:20:52,18 (4.k1.tx) 2008/07/19 Castro:19:55,98 (1.k) 2008/07/20 Pasai San Pedro:20:12 ,39 (4.k) 2008/07/26 Urdaibai:20:12,41 (2.k) 2008/07/27 Zarautz:19:56,58 (4.k2.tx) 2008/08/02 Orio:19:45,41 (4.k) 2008/08/03 Urdaibai:19:47,47 (2.k) 2008/08/16 Urdaibai:19:44,64 (3.k) 2008/08/17 Zarautz:19:33,80 (1.k2.tx) 2008/08/23 Castro:19:28,69 (4.k) 2008/08/24 Orio:19:35,73 2008/08/30 Orio:19:25,73 (2.k) 2008/08/31 Pasai San Pedro:19:39,00 (4.k) 2008/09/20 Castro:20:06,81 (2.k) 2008/09/21 Pedreña:19:45,48 (1.k2.tx) Garaipenak: Castro: 8. Urdaibai: 7. Orio: 4. Guz tira: 19 Sailkapen Nagusia: Lehena. Urdaibai: 198. Bigarrena. Castro: 190. Hirugarrena. Orio: 177 Irabazlea/Denbora Urdaibai:18:49,59*Urdaibai:19:45,29 (1.k)Castro:19:29,89 (2.k)Urdaibai:21:06,49 (2.k)Orio:20:29,89 (4.k)Urdaibai:19:49,10 (3.k)Castro:20:00,75 (3.k)Orio:20:03,07 (3.k)Castro:19:48,96 (2.k)Castro:19:43,77 (1.k)Orio:19:38,13 (3.k)Castro:19:37,03 (2.k)Castro:19:19,69 (3.k)Urdaibai:19:21,89* (1.k) Castro:19:34,52 Castro:19:25,54 (3.k)Urdaibai:19:34,55 (3.k)Urdaibai:20:01,62 (3.k)Orio:19:33,12 (1.k)Oharrak: *Eremuko errekorra (Ligan). Hondarribiko eremuan, 2009ko Euskadiko Txapelketan Kaiku k lortutako denbora 19:16,84 izan zen.**Erlojuaren aurka. ***Ibaian. Erlojupekoa. ****J. A. Agirre Lehendakariaren IV. Omenaldia.( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadakEremua/BanderaZaragoza . Uraren Bandera (erlojupekoa) (1)Boiro. I Bandeira RianxeiraBoiro. XVIII Bandeira Concello de BoiroP. San Pedro. Kepa Deun Arrantzaleen Kofradiako XIV. Ikurrina**Donostia. X.Telefonica BanderaPedreña. IV Bandera Marina de Cudeyo. Dynasol S.NPlentzia. Plentziako XX. Ikurrina. Naturgas S.NMoaña. VI Bandeira PereiraRibeira. IV Bandeira Concello de Ribeira (sei luzetara)Getxo. Getxoko Estropaden XXX. Ikurrina****.Zumaia. Zumaiako XXIII. IkurrinaZarautz 1J. Zarauzko XXXI. Ikurrina. (Eremu zaharra)Zarautz 2J. Zarauzko XXXI. IkurrinaHondarribia . Hondarribiko XXI. Bandera* (18)Bilbo. Bilbo Hiriko II. Bandera (erlojupekoa)Orio. Orioko XVIII. Estropadak. XI. Inmobiliaria Orio Bandera***Castro. X. Flaviobriga BanderaBermeo. Bermeo Hiriko XXVI. IkurrinaPortugalete. XXXVIII S.N. XXXIV. Corte Ingles Bandera arraunaren xarma 175 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Herriko taldean egoteak eta banderak irabazteak asko laguntzen du gure arraun kirolaren gogortasunari aurre egiteko. Nik fisikoki baino gehiago psikologikoki sufritzen dut: egunero hamaika hilabetetan entrenatzera joan beharra, hotza, beroa, lagunekin disfrutatzeko ere aukera askorik ez,janaria neurtu beharra, oporretara ezin joan…Arraunlari baten hausnarketa 2006 OrioH.Bilbao. TKE/ACT 176 arraunaren xarma San Migel Liga. 2007ko irabazleak Data Bigarrena/Denbora 2007/07/07 Urdaibai:21:03,12 (1.k) 2007/07/08 Urdaibai:19:55,80 (3.k1.tx) 2007/07/14 Zarautz:20:02,08 (4.k) 2007/07/15 Zumaia:20:08,74 (3.k2.tx) 2007/07/21 Hondarribia:20:04,76 (1.k) 2007/07/22 Hondarribia:19:39,98 (4.k) 2007/07/28 Urdaibai:20:09,03 (1.k) 2007/07/29 Pedreña:19:53,23 (1.k2.tx) 2007/08/04 Pedreña:20:12,34 (2.k2.tx) 2007/08/05 Hondarribia:19:56,58 (2.k) 2007/08/15 2007/08/18 Urdaibai:20:29,53 (2.k) 2007/08/19 Hondarribia:21:58,27 (4.k 2.tx) 2007/08/25 Orio:21:55,01 (4.k) 2007/08/26 Hondarribia:19:44,29 (1.k) 2007/09/15 Urdaibai:20:17,29 (1.k) 2007/09/16 Pedreña:20:01,25 (4.k2.tx) 2007/09/22 Hondarribia:20:27,90 2007/09/23 Orio: 19:20,30 (2.k) Garaipenak: Urdaibai: 9. Orio: 7. Castro: 1. Hondarribia: 1. Zarautz: 1. Guztira: 19 Sailkapen Nagusia: Lehena. Urdaibai: 198. Bigarrena. Orio: 187. Hirugarrena. Hondarribia: 1 63 Irabazlea/DenboraOrio:21:01,02 (1.k1.tx)Orio:19:49,60 (2.k1.tx)Urdaibai:19:59,55 (3.k)Castro:20:05,81 (2.k2.tx)Orio:20:01,41 (4.k)Urdaibai:19:29,62 (1.k)Orio:19:57,40 (3.k)Urdaibai:19:48,26 (3.k)Urdaibai:20:07,13 (4.k)Zarautz:19:55,86 (1.k2.tx)Orio:20:09,61(4.k)Orio:20:17,95 (3.k)Urdaibai:21:56,48 (3.k)Urdaibai:21:35,08 (3.k)Urdaibai:19:39,19 (2.k)Hondarribia:20:17,01 (2.k)Urdaibai:19:50,17 (1.k)Orio:20:14,58Urdaibai:19:16,68 (3.k)Oharrak: *Erlojupekoa. **J. A. Agirre Lehendakariaren III. Omenaldia. ***Itsasoan. Eremu zaharra.Castro: Eremua/BanderaO´Grove. V Bandeira Outon XunqueiriñaBoiro. XVII Bandeira Concello de BoiroPedreña. III Bandera Marina de Cudeyo. Dynasol S.NDonostia. IX. Telefonica BanderaP. San Pedro. Kepa Deun Arrantzaleen Kofradiako XIII. Ikurrina*Plentzia. Plentziako XIX. Ikurrina. Naturgas S.NGetxo. Getxoko Estropaden XXIX. Ikurrina**.Castro. IX. Flaviobriga BanderaHondarribia. Hondarribiko XX. BanderaZumaia. Zumaiako XXII. IkurrinaCastro. Castro Hiriko XXX. Bandera (ez puntuagarria)Zarautz 1J. Zarauzko XXX. Ikurrina. (Eremu zaharra)Zarautz 2J. Zarauzko XXX. IkurrinaLaredo. Laredo Hiriko XII. BanderaOrio. Orioko XVII. Estropadak. X. Inmobiliaria Orio Bandera***Gorliz. Gorliz Badiako I. Bandera. Telepizza S.NBermeo. Bermeo Hiriko XXV. IkurrinaBilbo. Bilbo Hiriko I. Bandera (erlojupekoa)Portugalete. XXXVII. S.N. XXXIII. Corte Ingles Bandera arraunaren xarma 177 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Erori arren, galdu arren, porrot egin arren berriz zutitzen direnak dira garaiezinak .Iturri ezezaguna 2006 OrioH.Bilbao. TKE/ACT 178 arraunaren xarma San Migel Liga. 2006ko irabazleak Data 2006/07/08 2006/07/09 2006/07/15 2006/07/16 2006/07/22 2006/07/23 2006/07/29 2006/07/30 2006/08/05 2006/08/06 2006/08/15 2006/08/19 2006/08/20 2006/08/26 2006/0 8/27 2006/09/16 2006/09/17 2006/09/23 2006/09/24 Garaipenak: Hondarribia: 8. Castro: 6. Orio: 3. Pedreña: 1. Urdaibai: 1. Guztira: 19 Sailkapen Nagusia: Lehena. Hondarribia: 196. Bigarrena. Castro: 182 . Hirugarrena. Orio: 166 Bigarrena/DenboraCastro:20:09,20 (3.k)Castro:19:10,38 (2.k1.tx)Castro:20:00,15 (2.k1.tx)Hondarribia:19:50,58 (4.k1.tx)Zarautz:20:54,47 (1.k2.tx)Orio:19:21,26 (2.k)Orio:20:01,95 (2.k)Hondarribia:20:01,40 (4.k)Castro:20:37,60 (3.k)Pedreña:19:49,49 (2.k)Hondarribia:19:54,74 (2.k)Hondarribia:20:37,47 (2.k)Hondarribia:19:50,11 (4.k)Orio:22:16,97 (4.k)Pedreña:20:01,37 (2.k)Hondarribia:21:00,25 (4.k)Hondarribia:20:08,46 (2.k)Pedreña:21:02,24 (3.k)Castro:19:30,69 (1.k) Irabazlea/DenboraHondarribia:20:00,97 (2.k2.tx)Hondarribia:19:09,08 (2.k2.tx)Hondarribia:19:53,12 (2.k2.tx)Orio:19:49,06 (4.k2.tx)Castro: 20:40,69 (4.k)Hondarribia:19:19,18* (1.k)Pedreña:19:52,63 (3.k)Urdaibai:19:50,80 (4.k1.tx)Orio:20:35,46 (2.k)Hondarribia:19:43,52 (1.k)Castro:19:42,99 (3.k)Orio:20:35,34 (1.k)Castro:19:48,91 (3.k)Hondarribia:22:12,19 (3.k)Castro:19:56,95 (1.k)Castro:20:44,01 (3.k)Castro:19:58,00 (3.k)Hondarribia:21:00,56 (2.k)Hondarribia:19:24,70 (3.k)Oharrak: *Eremuko errekorra. **Itsasoan. Eremu zaharra. ***J. A. Agirre Lehendakariaren II. Omenaldia( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak Eremua/BanderaRibeira. III Bandeira Cidade da RibeiraBoiro. XVI Bandeira Concello de BoiroPlentzia. Plentziako XVIII. IkurrinaBermeo. VIII. Telefonica Bandera.O´Grove. IV Bandeira Outon XunqueiriñaVigo . II Bandeira Concello de Vigo (2)Getxo. Getxoko Estropaden XXVIII. Ikurrina***Pasai Donibane. Pasaiko Portuko III. Bandera (erlojupekoa)Zumaia. Zumaiako XXI. IkurrinaHondarribia. Hondarribiko XIX. BanderaCastro. Castro Hiriko XXIX. Bandera (ez puntuagarria)Zarautz 1J. Zarauzko XXIX. Ikurrina. (Eremu zaharra)Zarautz 2J. Zarauzko XXIX. IkurrinaOrio. Orioko XVI. Estropadak. IX. Inmobiliaria Orio Bandera**Castro. VIII. Flaviobriga BanderaLaredo. Laredo Hiriko XI. BanderaBermeo. Bermeo Hiriko XXIV. IkurrinaPedreña. II Bandera Marina de Cudeyo. Dynasol S.N Portugalete. XXXVI. S.N. XXXII. Corte Ingles Bandera arraunaren xarma 179 Mikel Orbañanos 2006 Hondarribia H.Bilbao. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Oso garrantzitsua da garaipen bakoitza, momentu on bakoitza, disfrutatzen jakitea. Garaipenek ez dute eragingarri izan behar arraunlari batek arraunean jarraitu dezan. Horrela balitz, porrot asko jasango genituzke. Mikel OrbañanosHondarribia taldeko entrenatzailea 180 arraunaren xarma San Migel Liga. 2005eko irabazleak Data Bigarrena/Denbora 2005/07/02 Pedre ña:21:00,73 (1.k) 2005/07/03 Astillero:20:40,10 (1.k1.tx) 2005/07/09 Hondarribia:19:57,83 (4.k) 2005/07/1 0 Astillero:20:03,48 (4.k1.tx) 2005/07/16 Pedreña:19:36,87 (3.k) 2005/07/17 Hondarribia:20:03,39 (4.k) 2005/07/23 Astillero:20:23,12 (2.k) 2005/07/24 Hondarribia:19:52,51 (4.k) 2005/07/30 Orio:19:25,29 (1.k2.tx) 2005/07/31 Hondarribia:19:47,96 (4.k) 2005/08/06 Arkote:20:01,68 (3.k2.tx) 2005/08/07 Orio:19:15,01 (4.k2.tx) 2005/08/15 Castro:20:48,65 (4.k) 2005/08/27 Hondarribia:19:34,75 (3.k) 2005/08/28 Hondarribia:20:02,84 (4.k) 2005/09/17 Castro:20:38,50 (3.k) 2005/09/18 Hondarribia:2 0:40,58 (2.k) 2005/09/24 Castro:19:48,47 (4.k) 2005/09/25 Orio:19:52,56 (3.k 1.tx) Garaipenak: Astillero: 12. Hondarribia: 4. Castro: 2. Orio: 1. Guztira: 19 Sailkapen Nagusia: Lehena. Astillero: 204. Bigarrena. Hondarribia: 187. Hirugarrena. Castro: 173 . Irabazlea/DenboraAstillero:20:57,35 (3.k1.tx)Hondarribia:20:39,33 (1.k)Astillero:19:51,02 (3.k)Hondarribia:20:02,84 (3.k2.tx)Hondarribia:19:27,33* (4.k)Astillero:19:51,79 (3.k)Hondarribia:20:10,17 (1.k)Astillero:19:42,26 (2.k)Astillero:19:13,50* (4.k)Astillero:19:47,12 (1.k)Astillero:19:55,86 (1.k)Astillero:19:06,58* (4.k)Orio:20:36,20 (2.k2.tx)Castro:19:30,04 (4.k)Castro:19:54,06 (3.k)Astillero:20:32,65 (1.k)Astillero:20:35,97 (1.k)Astillero:19:47,60 (3.k)Astillero:19:51,44 (2.k2.tx)Oharrak: *Eremuko errekorra. **Bi traineru norabide batera eta beste bi kontrako aldera. Sei luzetara. ***Itsasoan. Eremu zaharra( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak Eremua/BanderaVigo. I Bandeira Concello de VigoRiveira. II Bandeira Cidade da Riveira (sei luzetara)O´Grove. III Bandera Outon y FernandezBoiro. XV Bandeira Concello de BoiroLaredo . Liebanako II. Bandera (A eremua) (4)Astillero. X Bandera Astillero de Guarnizo (erlojupekoa)Castro. VII. Flaviobriga BanderaLekeitio. XX. El CorreoBBK BanderaPasai Donibane. Pasaiko Portuko II. Bandera. (Sistema berezia)**(4)Plentzia. Plentziako XVII. IkurrinaHondarribia. Hondarribiko XVIII. BanderaTrintxerpe . Pasaiko XI. Ikurrina Berria (erlojupekoa) (1)Castro. Castro Hiriko XXXIII. Bandera (ez puntuagarria)Orio . Orioko XV. Estropadak. VIII. Inmobiliaria Orio Bandera ***(8)Zarautz. Zarauzko XXVIII. Ikurrina. (Eremu zaharra)Pedreña. I Bandera Marina de Cudeyo.Bermeo. Bermeo Hiriko XXIII. IkurrinaHondarribia. VII. Telefonica Bandera.Portugalete. XXXV. S.N. XXXI. Corte Ingles Bandera arraunaren xarma 181 denboraldi honetan arraunerako bakarrik bizi naiz. Entrenamendu gehiago egiten ditut, baina ez dudanez lan egin behar, denbor a gehiago daukat berrindartzeko eta asko eskertzen da; gainera, denbora modu erosoenean kudeatzen dut atsedener ako, entrenatzeko eta abarrerako . Arraunlari baten iritzia 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2005 PasaiaA.Rael. TKE/ACTErabat arraunetik bizi naiz orain. Aurreko denboraldian, partzialki, entrenatzailearen laguntzaile bezala aritzen nintzen klubean, bainaBilbao 182 arraunaren xarma TKE (Traineruen Kluben Elkartea) Liga. 2004ko irabazleak Data Bigarrena/Denbora 2004/07/04 Urdaibai:01 :29,30 2004/07/10 Hondarribia: 21:25,54 (4.k1.tx) 2004/07/11 Astillero:20: 22,47 (3.k1.tx) 2004/07/17 Hondarribia: 20:01,67 (1.k1.tx) 2004/07/18 Castro:18 :28,77 (2.k) 2004/07/24 Astillero: 19:39,89 (1.k) 2004/07/25 Astillero: 19:45,78 (2.k1.tx) 2004/07/31 Hondarribia: 20:24,24 (4.k2.tx) 2004/08/01 Urdaibai: 20:10,50 (1.k) 2004/08/07 Hondarribia: 20:00,98 (2.k2.tx) 2004/08/08 Hondarribia: 21:21,35 (1.k) 2004/08/15 Hondarribia: 18:56,97 (3.k) 2004/08/22 Hondarribia: 20:14,01 (3.k) 2004 /08/28 2004/08/29 Astillero: 20:13,86 (3.k) 2004/09/18 Cabo:19 :51,99 (2 .k2.tx) 2004/09/19 Urdaibai:20 :20,71 (2.k) 2004/09/25 Astiller o:17:42,30 (3.k) 2004/09/26 Orio:19 :51,44 (3.k1.tx) 2004/07/04 Orio:19 :31,24 (1.k2.tx) Garaipenak: Urdaibai: 9. Astillero: 7. Hondarribia: 2. Cabo: 1. Orio: 1. Guztira: 20 Sailkapen Nagusia: Lehena. Urdaibai: 154. Bigarrena. Astillero: 153 . Hirugarrena. Hondarribia: 134 Irabazlea/DenboraAstillero: 01:28,80Urdaibai:21:18,30 (3.k1.tx)Urdaibai:20:18,30 (3.k)Urdaibai:19:52,03 (2.k1.tx)Astillero:18:24,10 (3.k)Urdaibai:19:34,21 (2.k2.tx)Cabo:19:44,21 (4.k)Astillero:20:15,76 (4.k1.tx)Astillero:20:04,51 (4.k)Urdaibai:19:52,11 (3.k)Astillero:21:17,63 (2.k)Urdaibai:18:56,86* (1.k)Orio:20:10,98 (2.k2.tx)Urdaibai:19:49,51 (3.k)Hondarribia:20:09,51 (4.k)Urdaibai:19:40,35 (4.k)Astillero:20:12,11 (3.k)Urdaibai:17:38,29(4.k)Hondarribia:19:49,15 (1.k2.tx)Astillero:19:28,84 (3.k)Oharrak: *Eremuko errekorra. **Astillerok lortutako denbora ez dut kontuan hartu errekor bezala, eremua askoz motzagoa izan zelako (5.376m). ***Bi traineru norabide batera eta beste bi kontrako aldera. Sei luzetara. **** Itsasoan. Eremu zaharra.^ Ez puntuagarria. ^^Nojako estropada honetan Urdaiaik lortutako denbora ez dut kontuan hartu errekor bezala, eremua askoz motzagoa izan zelako.( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak Eremua/BanderaOrio . Orioko Txanpa estropada (ez puntuagarria) (esprint)Getxo. VI. Telefonica Bandera (ez puntuagarria)O´Grove. II Bandeira Outon y FernandezBoiro. XIV Bandeira Concello de BoiroAstillero. IX Bandera Astillero de Guarnizo (erlojupekoa) **Castro. VI. Flaviobriga BanderaHondarribia. Hondarribiko XVII. BanderaLekeitio. XIX. El CorreoBBK BanderaPasai Donibane. Pasaiko Portuko I. Bandera. (Sistema berezia)***Zarautz. Zarauzko XXVII. Ikurrina. (Eremu zaharra)Moaña. II Bandeira do PereiraRiveira . I Bandeira Cidade da Riveira (4)Castro. Castro Hiriko XXXII. Bandera (ez puntuagarria)Castro. Castro Arraun Elkarteko CXXV. Urteurrenaren Bandera^Donostia. Trintxerpeko X. BanderaOrio. Orioko XIV. Estropadak. Inmobiliaria Orio VII. Bandera****Bermeo. Bermeo Hiriko XXII. IkurrinaNoja. Noja Hiribilduko I. Bandera (erlojupekoa) ^^Portugalete. XXXIV. S.N. XXX. Corte Ingles Bandera (ez puntuagarria)Laredo. Liebanako I. Bandera (ez puntuagarria) arraunaren xarma 183 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2004 AstilleroA.Rael. TKE/ACTTalde honetan ongi hartua, baloratua eta maitatua sentitu naiz .Arraunlari baten iritzia TKE Liga. 2003ko irabazleak Data 2003/07/06 2003/07/12 2003/07/13 2003/07/19 2003/07/20 2003/07/2 7 2003/08/02 2003/08/03 2003/08/09 2003/08/10 2003/08/16 2003/08/17 2003/08/30 2003/08/31 2003/09/20 2003/09/21 2003/09/27 2003/09/28 Kirolari baten filosofiak erraza izan behar du, eta hau da nire ustez filosofia hori. Jendeak emaitzak nahi izaten ditu, azka r. Baina luzera begirako emaitzak eguneroko lanarekin lortzen dira. Denboraldian, urritik urtarrilera egite n den lanean dago sekretua. Lloyd Cowanen Erresuma Batuetako atletismo selekzioaren entrenatzaile ohia Bigarrena/DenboraAstillero:20:10,02 (1.k2.tx)Mecos:20:26,88 (3.k1.tx)Cabo:20:35,74 (3.k1.tx)Pasai Donibane:20:41,30 (4.k1.tx)Orio:20:48,67 (2.k1.tx)Mecos:19:41,13 (4.k)Pasai Donibane:20: 07,72 (1.k)Cabo:20:41,79 (3.k2.tx)Pasai Donibane:20: 15,26 (4.k)Cabo 21:03,83 (3.k2.tx)Pasai Donibane:20: 09,41 (2.k)Orio:19:57,10 (1.k)Pasai Donibane:21: 37,79 (2.k)Orio:19:48,14 (1.k)Astillero:19:32,39 (2.k)Orio:19:51,66 (4.k)Orio:19:46,45 (4.k)Mecos:19:46,76 (2.k) Irabazlea/DenboraPasai Donibane:20:04,17 (4.k1.tx)Astillero:20:16,09 (2.k2.tx)Astillero:20:27,53 (4.k)Astillero:20:19,45* (2.k1.tx)Astillero:20:27,53 (4.k1.tx)Castro:19:40,87 (2.k2.tx)Mecos:20:03,58 (2.k)Astillero:20:34,72 (2.k)Astillero:20:06,31 (1.k)Hondarribia:21:02,11 (4.k2.tx)Astillero:19:59,42 (1.k)Astillero:19:44,36 (2.k)Astillero:21:27,82*** (4.k)Mecos:19:39,14 (3.k)Orio:19:26,11 (1.k)Astillero:19:48,10 (1.k)Astillero:19:35,26 (1.k)Orio:19:41,51 (3.k) Garaipenak: Astillero: 11. Mecos: 2. Orio: 2. Castro: 1. Hondarribia: 1. Pasai Donibane: 1. Guztira: 18Sailkapen Nagusia: Lehena. Astillero: 162. Bigarrena. Mecos: 143. Hirugarrena . Pasai Donibane: 131 184 arraunaren xarmaOharrak: *Eremuko errekorra. **Bi traineru norabide batera eta beste bi kontrako aldera. Sei luzetara. ***Itsasoan. Eremu zaharra.( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadakEremua/BanderaCastro. I Bandera ONO (ez puntuagarria)Moaña. I Bandeira do PereiraBoiro. XIII Bandeira Concello de BoiroSantander . Pedreñako I. Bandera (A eremua) (1)Castro. V. Flaviobriga BanderaPasai Donibane. Pasaiko XIX. Ikurrina. (Sistema berezia)**Hondarribia. Hondarribiko XVI. Bandera. Euskaltel S.NLekeitio. XVIII. El CorreoBBK BanderaO´Grove. XIX Bandeira Concello de O ´GroveO´Grove. I Bandeira Outon y FernandezCastro. Castro Hiriko XXXI. BanderaZarautz . Zarauzko XXVI. Ikurrina. (Eremu zaharra)Orio. Orioko XIII. Estropadak. Inmobiliaria Orio VI. Bandera Astillero. Astilleroko Udalaren XXXIII. Bandera (erlojupekoa)Bermeo. Bermeoko XXI. IkurrinaZarautz. V. Telefonica Bandera. (Eremu zaharra)Portugalete. I. BBK Bandera (ez puntuagarria)Getxo . XXXIII. S.N. XXIX. Corte Ingles Bandera (ez puntuagarria) Puntuagarriak izan ez ziren estropadak Data Eremua/Bandera Irabazlea/Denbora 2003/07/06 Castro. I Bandera ONO P. Donibane: 20:04,17 2003/09/27 Portugalete. I. BBK Bandera Astillero: 19:35,26 2003/09/28 Getxo . XXXIII. S.N. XXIX. Corte Ingles Bandera Orio: 19:41,51 2004/07/04 Orio. Orioko Txanpa estropada (sprint) Astillero: 01:28,80 2004/07/10 Getxo. VI. Telefonica Bandera Urdaibai: 21:18,30 2004/08/22 Castro. Castro Hiriko XXXII. Bander a Orio: 20:10,98 2004/08/28 Castro. Castro Arraun Elkarteko CXXV. Urteurrenaren Bandera Urdaibai: 19:49,51 2004/09/26 Portugalete. XXXIV. S.N. XXX. Corte Ingles Bandera Hondarribia: 19:49,15 2004/07/04 Laredo. Liebanako I. Bandera Astillero: 19:28,8 4 2005/08/15 Castro. Castro Hiriko XXXIII. Bandera Orio: 20:36,20 2006/08/15 Castro. Castro Hiriko XXIX. Bandera Castro: 19:42,99 2007/08/15 Castro. Castro Hiriko XXX. Bandera Orio: 20:09,61 Garaipenak: Orio: 4. Astillero: 3. Urdaibai : 2. Castro: 1. Hondarribia: 1. Pasai Donibane: 1. Guztira: 12 * Eremuko marka. ** Bi traineru norabide batera eta beste bi kontrako aldera. Sei luzetara. ***Itsasoan. Eremu zaharra. ( ) Parentesi artean bertan jokatutako estro padak Jokatu ez ziren estropadak Data Eremua/Bandera edo Ikurrina 2009/08/01 Zumaia. Zumaiako XXIV. Ikurrina 2011/06/18 Bordele. Trophée Bordeaux. Casino Lucien Barrière 2011/06/19 Bordele. Grand Prix CCI De Bordeaux arraunaren xarma 185 186 arraunaren xarma Bermeo (18) Urdaibai : 2007, 2008, 2010, 2013 eta 2016 . Hondarribia : 2011, 2014, 2015 eta 2017 . Orio : 2003, 2006T , 2018 eta 2019. Astillero : 2004 eta 2005 . Castro : 2006 eta 2009 . Kaiku : 2012 Bilbo (12) Hondarribia : 2012, 2014, 2015 eta 2016. Orio : 2007, 2010 eta 2019. Castro : 2008 eta 2009. Urdaibai : 2017 eta 2018: Kaiku 2011 Boiro (13) Bueu (2) Camargo (1) Castro (20) Urdaibai : 2004F, 2004SDR, 2007F, 2008 eta 2018 . Castro : 2006C, 2006F eta 2010. Orio : 2004C, 2005C eta 2007C. Astillero : 2003C eta 2003F . Hondarribia : 2005F eta 2016. Kaiku : 2011 eta 2013 . P. Donibane : 2003. Pedreña : 2009. Tiran : 2012 . Zierbena : 2019 Pasai Donibane. 2003. Pedreña. 2009. Tiran 2012 Donostia (11) Orio : 2008, 2010, 2015 , 2017 eta 2019 . Hondarribia : 2004, 2013 eta 2016 . Castro : 2007. Kaiku : 2014. Urdaibai : 2018 Getxo (16) Hondarribia : 2014, 2015, 2016, 2017 eta 2018. Kaiku : 2011, 2012 eta 2013. Castro : 2008 eta 200 . Orio : 2003CI eta 2007. Urdaibai : 2004 eta 2010. Donostiarra : 2019. Pedreña : 2006 Hondarribia (18) Urdaibai : 2007, 2008, 2010, 2014, 2016 eta 2017. Hondarribia : 2006, 2012 eta 2015. Astillero : 2005H eta 2005T. Cabo : 2004 eta 2018. Orio . 2009 eta 2019. Kaiku : 2011 eta 2013 . Mecos : 2003. Laredo : A eremua (4) Astillero : 2004. Castro : 2006. Hondarribia : 2005. Urdaibai : 2007 Laredo : B eremua (1) Kaiku : 2013 2003tik 2019ra bitarteko urteakEstropada eremu guztien irabazleakHERRIA/EREMUA IRABAZLEAKA Coruña (5) Urdaibai : 2017, 2018 (1J eta 2J). Hondarribia : 2019 (2J). Orio : 2019 (1J)Ares (1) Zierbena : 2017Astillero (6) Astillero : 2004 eta 2005. Hondarribia : 2016. Kaiku: 2012. Mecos : 2003. Urdaibai : 2010Bartzelona (2) Orio : 2014. Urdaibai : 2013Urdaibai : 2004, 2008R, 2016, 2017 eta 2018. Hondarribia : 2005, 2006 eta 2015. Orio : 2007, 2014 eta 2019.Astillero : 2003. Castro : 2008Orio : 2014. Santurtzi : 2019Urdaibai : 2011 arraunaren xarma 187 2016 Donostia Iturri ezezaguna . DV 2014 Donostia . Jose Mari Lopez . El DV ezezaguna 188 arraunaren xarma Moaña/Meira Samertolomeu (1) Orio: 2015 Moaña/Tiran (16) Urdaibai : 2011MM, 2012, 2015, 2016 eta 2018. Hondarribia : 2011OP, 2014 eta 2017. Astillero : 2003 eta 2004. Castro : 2009RV. Orio : 2008. Pasai Donibane : 2010MM. Pasai San P edro : 2009CM . Pedreña : 2010A. Tiran : 2013 Orio . Ibaian. (6) Erlojupekoa Orio . Itsasoan. (8) Eremu zaharra Castro : 2005 eta 2009. Hondarribia : 2006 , 2013. Urdaibai : 2004, 2007. Astillero : 2003 : Tiran : 2011 Orio . Itsasoan. (2) Eremu berria Orio : 2018 . Hondarribia : 2019 Pasai Donibane (4) Sistema berezia Astillero : 2004 eta 2005. Castro : 2003. Urdaibai : 2010 Pasai Donibane (4) Erlojupekoa Urdaibai : 2006 eta 2011. Kaiku : 2012. Orio : 2013 Pasai San Pedro (8) Hondarribia : 2012, 2014, 2015, 2016 eta 2017. Kaiku : 2011. Orio : 2013. Urdaibai : 2018 Pasai San Pedro (4) Erlojupekoa Pedreña (10) Urdaibai : 2007, 2008 eta 2010 . Hondarribia : 2006 eta 2014. Kaiku : 2011 eta 2012 Astillero : 2005. Castro : 2009. Orio : 2013 Plentzia/Gorliz (6) Castro : 2008 eta 2009. Hondarribia : 2006 eta 2007G . Astillero : 2005. Urdaibai : 2007P Poio (1) Castro : 2009 Portugalete (16) Sestaoko, Portugaleteko … eta Ambilamp banderak) Hondarribia : 2011, 2012P, 2015Am eta 2015P . Urdaibai : 2016Am, 2016P eta 2018S. Astillero : 2003 eta 2010 . Kaiku : 2012Am eta 2013P . Orio : 2014 eta 2017S . Pasai San Pedro : 2009. Santurtzi : 2019. Tiran : 2013Am HERRIA/EREMUA IRABAZLEAKLekeitio (4) Astillero : 2003, 2004 eta 2005. Santurtzi : 2019Malaga (1) Hondarribia : 2015Noja (3) Urdaibai : 2004 eta 2015. Hondarribia : 2014O’Grove (8) Astillero : 2003CO eta 2005. Castro . 2006 eta 2009. Hondarribia : 2003OF. Kaiku : 2012. Orio : 2007. Urdaibai : 2004Ondarroa (3) Hondarribia : 2019. Urdaibai : 2017. Zierbena : 2018.Orio: 2007 eta 2010. Castro: 2009. Urdaibai: 2008Hondarribia : 2015, 2016 eta 2017. Urdaibai : 2010 eta 2014. Castro : 2008Astillero: 2004. (Orioko Txanpa estropada) arraunaren xarma 189 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2016 Donostia J.M.Lopez. DV 190 arraunaren xarma HERRIA/ERE MUA IRABAZLEAK eta Ambilamp banderak) Zarautz . Eremu zaharra (25) Zarautz : Eremu berria (9) Zierbena (7) Zumaia (7) Portugalete (16) Urdaibai : 2007, 2010, 2016, 2017 eta 2019. Kaiku : 2011, 2013, 2014 eta 2015. Hondarribia : 2004, 2006, 2012 eta 2018.Corte Ingles Bandera Astillero : 2005. Castro : 2009. Orio : 2008Ribamontan (1) Kaiku: 2012Riveira (4) Hondarribia : 2005 eta 2006. Urdaibai : 2004. Castro : 2008Santurtzi (2) Orio : 2019. Urdaibai : 2018Santander . A eremua (1) Astillero : 2003Santander . B eremua (3) Hondarribia : 2019. Orio : 2017. Urdaibai : 2011Sanxenxo (3) Hondarribia : 2015. Kaiku : 2013. Urdaibai : 2014Sevilla (1) Hondarribia : 2016Trintxerpe . Erlojupekoa (1) Astillero : 2005Vigo (2) Astillero : 2005. Hondarribia : 2006Zaragoza (1) Urdaibai : 2008Kaiku : 2011(1J eta 2J), 2012 (1J eta 2J), 2013 (1J) eta 2014 (1J eta 2J*). Castro : 2005, 2006 (2J), 2008 (1J eta 2J) eta 2009 (1J eta 2J)Urdaibai : 2004, 2007 (2J) eta 2013 (2J). Hondarribia : 2010 (2J) eta 2015 (1J eta 2J).Orio : 2006 (1J), 2007 (1J) 2010 (1J) eta 2014 (2J*). Astillero : 2003T eta 2003ko IkurrinaUrdaibai : 2016 (1J eta 2J) eta 2018 (1J). Orio : 2017 (1J) eta 2018 (2J). Hondarribia : 2012 (Eusko Label), 2017(2J) eta 2019 (1J eta 2J)Urdaibai : 2014, 2015 eta 2017. Hondarribia : 2012 eta 2018. Orio : 2019. Pasai Donibane . 2016Orio : 2006 eta 2008. Urdaibai : 2010 eta 2011. Hondarribia : 2016. Kaiku : 2012. Zarautz : 2007 arraunaren xarma 191 2017 Orio I. Arizmendi . DV 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 192 arraunaren xarma Oharrak: *2014ko Zarauzko es tropadan, bigarren jardunaldian Kaikuk eta Oriok denbora bera egin zuten. San Migel Ligak bakoitzari 12 puntu eman zizkien. Hau dela eta, garaipen bat gehiago dago estropadak baino. **Kasu hauetan garaipenak eta lortutako banderak eta ikurrinak ez datoz bat Jokatutako estropadak: 318 , hauet atik 12 ez ziren puntuagarriak izan . 79 % 24,84 (2) 77 72 % 22,64 (1) 68 48 % 15,09 (4) 45 32 % 10,06 (1) 29 31 % 9,74 (3) 30 33 % 10,37 31 TIRAN 4 %1,2 PASAI DONIBANE 3 % 0,94 (1) PEDREÑA 3 % 0,94 SANT URTZI 3 % 0,94 ZIERBENA 3 % 0,94 CABO 2 % 0,62 MECOS 2 % 0,62 PASAI SAN PEDRO 2 % 0,62 DONOSTIARRA 1 %0,31 ZARAUTZ 1 %0,31 1. URDAIBAI** 2. HONDAR RIBIA** 3. ORIO** 5. CASTRO** 6. ASTILLERO** 4. KAIKU** LIGA GUZTIETAKO GARAIPENAK ETA PORTZENTAJEAK. Guztira 319* garaipen. Jokatutako estropadak: 318. Parentesi artean ( ) puntuagarriak izan ez zirenak . IRABAZITAKO BANDERAK ETA IKURRINAK arraunaren xarma 193 arraunaren xarma 193 TKE ligako talde onenen garaipenak Urteak ligan: 2003 2013 Garaipenak: 32 Urteak ligan: 2003 2019 Garaipenak: 72 2019 Garaipenak: 31 Urteak 024681012345678910111213141516171819Urdaibai 024681012345678910111213141516171819Hondarribia 024681012345678910111213141516171819Orio 024681012345678910111213141516171819Kaiku 024681012345678910111213141516171819Castro 024681012345678910111213141516171819Astillero Urteak Urteak Urteak Urteak Urteak Urteak Urteak ligan: 2009 2019 Garaipenak: 33 2.postuak: 18 Urteak ligan: 2003 2013 Garaipenak: 32 2. postuak: 18 Urteak ligan: 2003 2019 Garaipenak: 72 2. postuak: 69 Urteak ligan: 2003 2005 Urteak ligan:20032019Garaipenak: 792. postuak: 65Urteak ligan:2003201120132019Garaipenak: 482. postuak: 4820102017 2019Garaipenak: 312. postuak: 14 194 arraunaren xarma 2003tik 2019 ra bitarteko urteak . Puntu kopurua Oharrak: ONTZIA/ TRAINERUAREN IZENA URTEAK ESTROPADA PUNTUAGAR RIAK* PUNTU KOPURUA Hondarribia . Ama Guadalupekoa 17 (2003 –2019) 304** 2.869 Urdaibai. Bou Bizkaia *** 17 (2003 –2019) 302** 2.689 Orio. San Nikolas 16 (2003 –2011) (2013 –2019) 287 2.553 Kaiku. Bizkaitarra 11 (2009 –2019) 198 1.555 Castro. La Marinera 11 (2003 –2013) 189 1.407 Pasai Donibane. Erreka 13 (2003 –2006) (2010 –2018) 226 1.390 Pasai San Pedro. Libia 13 (2007 –2019) 232 1.322 Astillero. San Jose XV 12 (2003 –2005) (2010 –2017) 2019 2019 206 1.294 Tiran. Mar do Con 13 (2003 –2004) (2008 – 2018) 226 1.264 Pedreña. Pedreñera 12 (2003 –2014) 210 1.257 Cabo. Cabo da Cruz 12 (2003 –2008) (2014 –2019) 200 1.255 Zierbena. Zierbena 7 (2012) (2014 –2019) 126 774 Zumaia. Telmo Deum 9 (2006 –2013) (2016 ) 151 541 ONTZIA/ TRAINERUAREN IZENA URTEAK ESTROPADA PUNTUAGARRIAK PUNTU KOPURUA Zarautz. Enbata 6 (2003) (2006 –2010) 104 536 Mecos. Mequiña 5 (2003 –2007) 82 487 Portugalete. Jarrillera 5 (2012 –2016) 88 387 Arkote. Plentzitarra 5 (2005–2009) 85 353 Santurtzi. Sotera 2 (2018 –2019) 39 337 Ondarroa. Antiguako Ama 3 (2017 –2019) 57 305 Donostiarra. Bantxa/Torrekua II 2 (2018 –2019) 39 278 Isuntza. Lekittarra 4 (2003 –2005) (2019) 65 187 Laredo. La Pejinuca 3 (2006 –2008) 50 121 Trintxerpe. Azkuene 2 (2004 –2005) 30 67 Meira. Samertolameu. A Terca 2 (2009 eta 2015) 32 58 Ares. Santa Olalla de Ubre 1 (2017) 16 49 Camargo. Virgen del Carmen 1 (2011) 16 46 15 14 18 18 19 19 17 18 18 19 19 19 19 1 8 19 20 *306 estropada puntuagarriak kontuan hartuta. Guztira 318 estropada jokatu izan dituzte baina 12 ez ziren puntuagarriak izan .**2010ean Hondarribiak eta 2005ean eta 2014an Urdaibaik, Bermeon eta Portugaleten, ez zuten parte hartu; bederatzigarren eta hamargarren sailkatu baitziren.***2014. urtean, TKEk, Urdaibairi 95 puntuko zigorra jarri zion “estrobo” aferangatik. 025507510012515017520022503 / 9704 / 134 05 / 187 06 / 196 07 / 163 08 / 118 09 / 15510 / 90* * 11 / 168 12 / 176 13 / 159 14 / 20315 / 217 * 16 / 212 17 / 196 18 / 197 19 / 201 025507510012515017520022503 / 04 / 05 / 06 / 07 / 08 / 09 / 10710 / 89* * 11 / 186 12 / 188 13 / 203 14 / 170 15 / 154 16 / 167 17 / 15318 / 59* * 19 / 79* * arraunaren xarma 195 025507510012515017520022503/9204/15405/52**06/108 07/198 08/198 09/121 10/190 11/170 12/157 13/18914/75**15/198 16/216 17/201 18/201 19/169 10 1 2 8 2 5 1 1 8 1 6 1 2 3 1 1 10 Ligako handiak. Puntu kopurua urtez urte Oharrak: *Ligako puntu kopuruen errekorra; estropaden batez besteko puntuak: 11,42. Zutabeen gaineko zenbaki gorriek taldeak lortutako postuak azaltzen dituzte. **Urte horietan, Bermeon eta Portugaleten, ez zuten parte hartu; bederatzigarren eta hamabigarren sailkatu baitziren. ^306 estropada puntuagarriak kontuan hartuta. Guztira 318 estropada j okatu izan dituzte baina hamabi ez ziren puntuagarriak izan. *** 2014. urtean, TKEk, Urdaibairi 95 puntu zigorra jarri zion “estrobo” aferangatik. . . 025507510012515017520022503/127 04/107 05/148 06/166 07/187 08/177 09/152 10/18311/45**12/13/179 14/193 15/174 16/142 17/181 18/179 19/213 Orio: 2 .533^ Puntuak 3 2 122 3 3 5 3 2 4 1 2 5 4 4 3 5 Hondarribia: 2 .869^ 6 3 2 1 3 3 7 9 3 2 4 1 1 2 2 2 2 Urtea k/Puntuak Puntuak Urdaibai: 2 .689^ Urtea k/Puntuak Puntuak Puntuak Kaiku: 1.555^ 15^ 14 18 18 1 8 19 17 18 18 18 19 19 19 19 18 19 20^ Postuak 3 3 4 9 1 1 4 10 1 7 10 196 arraunaren xarma 2003tik 2019ra bitarteko urteak. Talde bakoitzaren errekorrak Oharra: *Itzultzailea: Aitor Manterola du egokirik gabe, eta, batzuetan, baita horiekin ere, lehiaketakoarraunlariek lesio arrisku zabala izan dezakete belaunetan, aldakan, sorbaldetan, ukondoetan, saihetsetan, lepoan eta, batez ere, bizkarrezurrean. Lesioak ondorengo hauek dira:anpuluak, tendinitis larriak, bursistiak, bertebra dislokatuak,mahukatxo birakariaren disfuntzioak eta nekeak eragindako hausturak, batez ere saihetsenenak.Gaitz horien guztien izendatzaile komuna —birikena,muskuluena edo hezurrena — min jasanezina da. Eta hori da,agian, arraunlari hasiberriek kirolmaila altuenetan lehiaketari buruz ikasi behar duten lehen ikasgaia, eta garrantzitsuena: mina tratuaren funtsezko osagaia dela.Kontua ez da minik hartuko duzun edo zenbat min hartukoduzun; kontua da zer egingo duzun mina duzun bitartean etaegin behar duzun hori ondo egingo duzun.*Daniel James BrownIdazlea Egoera fisiko onean dagoen arraunlari batek, maila gorenean lehiatzen bada, gai izan behar du minutuko zortzi litro oxigeno kontsumitzeko; batez beste, gizonbatek gehienez ere lau eta bost litro bitartean kontsumitu ohi ditu. Proportzioan, arraunlari olinpikoek arraza purukozaldi batek adina oxigeno prozesatzen dute.Kontuan izan oxigenoaren sarreratasa berezi hori ez dela nahikoa estropada osorako. Estropada batean arraunlari batek sortzen duen energiaren %75 eta %80 artean energia aerobikoa da, oxigenoz elikatua. Hala ere,estropadak esprint gogorrekin hasi eta bukatu egiten dira.Esprint horiek energia ekoizteko oso maila handiak eskatzen dituzte, gorputzaren energia aerobikoa sortzeko ahalmena guztiz gainditzen dutenak, oxigenosarrera edozein dela ere. Beraz, gorputzak berehala sortu behardu energia anaerobikoa. Horrek, era berean, azidolaktiko kantitate handiak sortzen ditu, eta azido hori berehala metatzen da muskuluen ehunean. Horren ondorioa da, askotan, muskuluak mina sentitzen hasten direla ia estropadaren hasieratik, eta minez jarraitzen dutela amaieraraino. Prestakuntza eta entrenamendu arraunaren xarma 197 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 BoiroAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 198 arraunaren xarma Hondarribia: 12 errekor Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Denbo ra Bigarrena 2019/06/29 Santander*. I. Repsol Bandera (B eremua). (3) 19:16,66 Orio: 19:19,28 2019/07/20 Orio . Orioko XXIX. Estropadak VII. Orio Kanpina Bandera ** (2) 19:42,94 Orio: 19:54,90 2016/06/19 Sevilla . Euskadi Basque Country IV. Ikurrina (1) 19:22,86 Urdaibai: 19:26,80 2016/07/30 Pasai San Pedro. Gipuzkoako Foru Aldundiko Bandera (8) 19:28,04 Urdaibai: 19:31,96 2015/06/28 Malaga . Euskadi Basque Country III. Ikurrina (1) 19:23,76 Urdaibai: 19:24,26 2015/07/18 Orio . Orioko XXV. Estr opadak III. Orio Kanpina Bandera* **(6) 19:15,88 Kaiku: 19:19,08 2014/07/12 Pedreña . IX Bandera Marina de Cudeyo. Dynasol S.N (10) 19:43,90 Urdaibai: 19:53,80 2014/08/23 Noja . II Bandera Playas de Noja (erlojupekoa) (3) 19:31,96 Urdaibai: 19:3 5,18 2014/08/31 Bilbo . Bilboko V. Bandera (erlojupekoa) (11) 19:20,68 Urdaibai: 19:24,96 2014/09/20 Bermeo . Bermeo Hiriko XXXII. Ikurrina (18) 19:16,60 Kaiku: 19:21,94 2005/07/16 Laredo . Liebanako II. Bandera (A eremua) (4) 19:27,33 Pedreña: 19:36,87 ( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak*Estropada eremuaren luzera 52 m gutxitu zuten. **Itsasoan. Eremu berria. ***Ibaian. Erlojupekoa 2006/07/23 Vigo . II Bandeira Concello de Vigo (2) 19:19,18 Orio: 19:21,26 arraunaren xarma 199 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2016 OrioJoxemari Olasagasti Urdaibai: 11 errekor Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Denbora Bigarrena 2018/07/14 Donostia . XI. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera (11) 19:39,14 * Hondarribia: 19:48,82 2018/07/29 Santutzi . Santurtz iko XXXIX. Ikurrina (A eremua) (1) 19:35,32 Zierbena: 19:44,72 2017/08/27 19:03,96 Hondarribia: 19:13,13 2016/08/13 Zarautz 1J . Zarauzko XXXIX. Ikurrina. (Eremu berria ) (9) 19:27,50 Kaiku: 19:34, 84 2014/07/27 Zierbena . XXXI. Petronor Bandera (7) 19:24,42 Hondarribia: 19:24,74 2013/06/16 Bartzelona . Euskadi Basque Country I. Ikurrina (2) 19:51,54 Kaiku: 20:00,72 2011/07/02 Camargo . XXI Bandera Valle de Camargo (1) 20:06,36 Hondarr ibia: 20:11,42 2010/08/01 Zumaia . Zumaiako XXV. Ikurrina (7) 19:23,92 Orio: 19:2 6,68 2008/06/29 Zaragoza . Uraren Bandera ** (erlojupekoa) (1) 18:49,59 P. San Pedro: 18:54,00 2008/08/23 Hondarribia . Hondarribiako XXI. Bandera. (18) 19:21,89 * Castro : 19:2 8,69 2004/08/15 Riveira. I Bandeira Cidade da Riv eira (4) 18:56,86 Hondarribia: 18:56,97 200 arraunaren xarma Boiro . XXVII Bandeira Concello de Boiro (13)( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak*Eremuko errekorra ligan. Donostiako eremuan, 2015eko Gipuzkoako Txapelketan Hondarribia k lortutako denbora 19:36,68 izan zen.Hondarribiko eremuan, 2009ko Euskadiko Txapelketan Kaiku k lortu zuen denbora onena: 19:16,84 .**Estropada eremuaren luzera gutxitu zuten. arraunaren xarma 201 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2016 ZarautzJ.I.Unanue. DV 202 arraunaren xarma Castro: 7 errekor Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Denbora Bigarrena 2010/08/29 Castro . XII. Flaviobriga Bandera (20) 19:27,84 Urdaibai: 19: 43,16 2009/07/11 19:24,16 P. San Pedro: 19:35,55 2009/07/12 19:52,65 Pedreña: 19:56,52 2009/07/26 19:25,38 P. San Pedro: 19:35,21 2009/08/02 19:18,70 P. San Pedro: 19:29,26 2009/09/20 18:58,70 Hondarribia: 19:01,49 2005/08/27 Orio . Orioko XV. Estropadak. VIII. Inmobiliaria Orio Bander a**(8) 19:30,04 Hondarribia: 19:34,75 Orio: 6 errekor Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Denbora Bigarrena 2019/07/06 Coruña. III Bandeira Cidade da Coruña (1J) (5) 19:27,78 Santurtzi: 19:31,84 2019/07/27 Santurtzi . Santurtziko XL. Bandera (B eremua. Zaharra) (1) 19:06,62 Santurtzi: 19:12,66 2015/08/08 Meira Moaña . I Bandeira Illa do Samertolame u (1) 20:09,89 Hondarribia: 20:15,87 2013/07/20 Pasai Donibane. IV. Iberdrola Bandera (erlojupekoa) (4) 19:17,22 Kaiku: 19:21,58 2010/07/25 Pasai San Pedro. Kepa Deun Arrantzaleen Kofradiako XVI. Ikurrina* (4) 19:23,02 Urdaibai: 19:29,76 ( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak *Erlojupekoa ( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak*J.A. Agirre Lehendakariaren V. Omenaldia. **Itsasoan. Eremu zaharra 2014/07/06 Bueu . I Bandeira Concello de Bueu (2) 19:51,10 Urdaibai: 19:53,10O´Grove. XII.Telefonica Bandera. Concello de O ´Grove S.N (8)Poio . Bandeira Ria do Pontevedra (1)Plentzia/Gorliz . Plentziako XXI. Ikurrina. Naturgas S.N (6)Getxo . Getxoko Estropaden XXXI. Ikurrina*. (16)Portugalete .IXL S.N. XXXV. Corte Ingles Bandera (32) 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 Santurtzi/PortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT203 arraunaren xarma 204 arraunaren xarma Kaiku: 5 errekor Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Denbora Bigarrena 2013/06/29 Laredo (B eremua). I. La Caixa Bandera (1) 19:41,70 2013/07/06 Sanxenxo *. I Bandeira Nauta Sanxenxo (3) 18:53,82 2012/07/0 1 19:10,62 P. Donibane: 19:18,44 2012/07/21 20:24,54 Urdaibai: 20:35,64 2011/08/14 Zarautz 2J . Zarauzko XXXIV. Ikurrina ( Eremu zaharra) (24) 19:15,54 Hondarribia: 19:19,54 Santurtzi 2019/06/30 Lekeitio *. XXXIV. El Correo Bandera. BBK S.N (4) 19:39,64 Zierbena 2018/08/11 19:44,96 2017/07/16 19:44,32 Pasai San Pedro Astillero 2005/07/30 Pasai Donibane. Pasaiko Portuko II. Bandera. (Sistema berezia) **(4) 19:13,50 2005/08/07 Trintxerpe . Pasaiko XI. Ikurrina Berria (erlojupekoa) (1) 19:06,58 2004/07/04 Orio . Orioko Txanpa es tropada (ez puntuagarria) ( esprint) 01:28,80 Urdaibai: 01:29,30 2003/07/19 Santander . Pedreñako I. Bandera (A eremua) (1) 20:19,45 P. Donibane: 20:41,30 ( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak. *Estropada eremuaren luzera gutxitu zuten (5348 m)Orio: 19:53,66 Orio: 19:47,92Urdaibai: 19:48,20Orio: 19:25,29 Orio: 19:15,01 *Ligan lortutako denborarik onena. 2016ko Euskadiko Txapelketan, Hondarribia k 19:15,03 denborarekin eremuko errekorra finkatu zuen.**Bi traineru norabide batera eta beste bi kontrako aldera. Sei luzetara.Orio: 19:53,62 Orio: 18:56,08Astillero : 4. Zierbena : 2. Pasai San Pedro: 1. Santurtzi: 1. Guztira: 8Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Denbora BigarrenaOndarroa . Ondarroako XXXIV. Bandera. Cikautxo S.N (2)Ares . X Bandeira Concello de Ares (1)2009/07/19 Moaña/ Tiran. XXVII. Bandeira Concello de Moaña. Fandicosta S.N (16) 19:17,00 Pedreña: 19:24,40Astillero . Astillero de Guarnizo XIV. Bandera (6) (erlojupekoa)Ribamontan . I Bandera Ribamontan al Mar. Dynasol S.N (1) arraunaren xarma 205 Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Bigarrena 2017/07/16 Zierbena: 19:44,32 2012/07/01 Kaiku: 19:10,62 2013/06/16 Urdaibai: 19:51,54 2014/09/20 Hondarribia: 19:16,60 2014/08/31 Hondarribia: 19:20,68 2017/08/27 Urdaibai: 19:03,96 2014/07/06 Orio: 19:51,10 2011/07/02 Urdaibai: 20:06,36 2010/08/29 Castro : 19:27,84 2019/07/06 Orio: 19:27,78 2018/07/14 Urdaibai: 19:39,14 ** 2009/08/02 Castro : 19:18,70 2008/08/23 Urdaibai: 19:21,89 ** 2005/07/16 Hondarribia: 19:27,33 2013/06/29 Kaiku: 19:41,70 2019/06/30 Santurtzi : 19:39,64 2015/06/28 Hondarribia: 19:23,76 2015/08/08 Orio: 20:09,89 2009/07/19 Pasai San Pedro: 19:17,00 2014/08/23 Hondarribia: 19:31,96 2009/07/11 Castro : 19:24,16 2018/08/11 Zierbena: 19:44,96 2015/07/18 Hondarribia: 19:15,88 2005/08/27 Castro : 19:30,04 2019/07/20 Hondarribia: 19:42,94 49 eremuetako denborarik onenakErrekorrak: Hondarribia: 12. Urdaibai:11. Castro: 7. Orio: 6. Kaiku: 5. Astillero: 4 . Zierbena: 2. San Pedro: 1. Santurtzi: 1Urdaibai: 19:48,20Donibane: 19:18,44Kaiku: 20:00,72Kaiku: 19:21,94Urdaibai: 19:24,96Hondarribia: 19:13,13Urdaibai: 19:53,10Hondarribia: 20:11,42 Urdaibai: 19:43,16 Santurtzi: 19:31,84Hondarribia: 19:48,82 San Pedro: 19:29,26Castro: 19:28,69Pedreña: 19:36,87Orio: 19:53,62Orio: 19:53,66Urdaibai: 19:24,26Hondarribia: 20:15,87Pedreña: 19:24,40Urdaibai: 19:35,18San Pedro: 19:35,55Orio: 19:47,92Kaiku: 19:19,08Hondarribia: 19:34,75Orio: 19:54,90Irabazlea Ares . X Bandeira Concello de Ares (1)Astillero . Astillero de Guarnizo XIV. Bandera* (6)Bartzelona . EuskadiBasque Country I. Ikurrina (2)Bermeo . Bermeo Hiriko XXXII. Ikurrina (18)Bilbo . Bilboko V. Bandera* (11)Boiro . XXVII Bandeira Concello de Boiro (13)Bueu . I Bandeira Concello de Bueu (2)Camargo . XXI Bandera Valle de Camargo (1)Castro . XII. Flaviobriga Bandera (20)Coruña. III Bandeira Cidade da Coruña (1J) (5)Donostia . XI. Donostiarra KaiarribaAmenabar Bandera (11)Getxo . Getxoko Estropaden XXXI. Ikurrina*. (16)Hondarribia . Hondarribiko XXI. Bandera. (18)Laredo . Liebanako II. Bandera (A eremua) (4)Laredo (B eremua). I. La Caixa Bandera (1)Lekeitio* . XXXIV. El Correo Bandera. BBK S.N (4)Malaga . EuskadiBasque Country III. Ikurrina (1)MeiraMoaña . I Bandeira Illa do Samertolameu (1)Moaña/Tiran. XXVII. Bandeira Concello de Moaña. Fandicosta S.N (16)Noja . II Bandera Playas de Noja* (3)O´Grove. XII.Telefonica Bandera. Concello de O ´Grove S.N (8)Ondarroa . Ondarroako XXXIV. Bandera. Cikautxo S.N (2)Orio . Orioko XXV. Estropadak III. Orio Kanpina Bandera*** (6)Orio . Orioko XV. Estropadak. VIII. Inmobiliaria Orio Bandera ****(8)Orio . Orioko XXIX. EstropadakVII. Orio Kanpina Bandera^ (2)Oharrak: *Erlojupekoa. **Eremuko errekorra ligan. Donostiako eremuan, 2015eko Gipuzkoako Txapelketan Hondarribia k lortutako denbora 19:36,68 izan zen.Hondarribiako eremuan, 2009ko Euskadiko Txapelketan Kaiku k lortu zuen denbora onena: 19:16,84 . ***Ibaian. Erlojupekoa. ****Itsasoan. Eremu zaharra.^Itsasoan. Eremu berria . 206 arraunaren xarma Data 2005/07/30 Astillero: 19:13, 50 2013/07/20 Orio: 19:17,22 2016/07/30 Hondarribia: 19:28,04 2010/07/25 Orio: 19:23,02 2014/07/12 Hondarribia: 19:43,90 2009/07/26 Castro : 19:25,38 2009/07/12 Castro : 19:52,65 2009/09/20 Castro : 18:58,70 2012/07/21 Kaiku: 20:24,54 2004/08/15 Urdaibai: 18:56,86 2018/07/29 Urdaibai: 19:35,32 2019/07/27 Orio: 19:06,62 2003/07/19 Astillero: 20:19,45 2019/06/29 Hondarribia: 19:16,66 2013/07/06 Kaiku: 18:53,82 2016/06/19 Hondarribia: 19:22,86 2005/08/07 Astillero: 19:06,58 2006/07/23 Hondarribia: 19:19,18 2008/06/29 Urdaibai: 18:49,59 2011/08/14 Kaiku: 19:15,54 2016/08/13 Urdaibai: 19:27,50 2014/07/27 Urdaibai: 19:24,42 2010/08/01 Urdaibai: 19:23,92 2004/07/04 Orio . Orioko Txanpa estropada (ez puntuagarria) ( esprint) (1) Astillero: 01:28,80 Urdaibai: 01:29,30 Errekorrak: Hondarribia: 12. Urdaibai: 11. Castro: 7. Orio: 6. Kaiku: 5. Astillero: 4 . Zierbena: 2. San Pedro: 1. Santurtzi: 1Oharrak: *Erlojupekoa. **Estropada eremuaren luzera 52 m gutxitu zuten. ***Estropada eremuaren luzera gutxitu zuten. Santander: 5504 m eta Sanxenxo: 5348 m.*^Estropada eremuaren luzera gutxitu zuten. ^Estropada hau sei luze eta bost ziabogatara jokatzen dute.^^Bi traineru norabide batera eta beste bi kontrako aldera. Sei luzetara. BigarrenaOrio: 19:25,29Kaiku: 19:21,58Urdaibai: 19:31,96Urdaibai: 19:29,76 Urdaibai: 19:53,80 San Pedro: 19:35,21Pedreña: 19:56,52Hondarribia: 19:01,49Urdaibai: 20:35,64Hondarribia: 18:56,97Zierbena: 19:44,72Santurtzi: 19:12,66 Donibane: 20:41,30Orio: 19:19,28Orio: 18:56,08Urdaibai: 19:26,80Orio: 19:15,01 Orio: 19:21,26 San Pedro: 18:54,00Hondarribia: 19:19,54Kaiku: 19:34,84Hondarribia: 19:24,74Orio: 19:26,68Irabazlea Eremua/Bandera edo IkurrinaPasai Donibane. Pasaiko Portuko II. Bandera. (Sistema berezia) ^^(4)Pasai Donibane. IV. Iberdrola Bandera* (4)Pasai San Pedro. Gipuzkoako Foru Aldundiko Bandera^ (8)Pasai San Pedro. Kepa Deun Arrantzaleen Kofradiako XVI. Ikurrina* (4)Pedreña . IX Bandera Marina de Cudeyo. Dynasol S.N (10)Plentzia/Gorliz . Plentziako XXI. Ikurrina. Naturgas S.N (6)Poio . Bandeira Ria do Pontevedra (1)Portugalete . IXL S.N. XXXV. Corte Ingles Bandera (32)Ribamontan . I Bandera Ribamontan al Mar. Dynasol S.N (1)Riveira . I Bandeira Cidade da Riveira (4)Santutzi . Santurtziko XXXIX. Ikurrina (A eremua) (1)Santurtzi. Santurtziko XL. Bandera (B eremua. Zaharra) (1)Santander . Pedreñako I. Bandera (A eremua) (1)Santander***. I. Repsol Bandera (B eremua). (3)Sanxenxo*** . I Bandeira Nauta Sanxenxo (3)Sevilla . EuskadiBasque Country IV. Ikurrina (1)Trintxerpe . Pasaiko XI. Ikurrina Berria* (1)Vigo . II Bandeira Concello de Vigo (2)Zaragoza . Uraren Bandera*^ (erlojupekoa) (1)Zarautz 2J . Zarauzko XXXIV. Ikurrina ( Eremu zaharra) (24)Zarautz 1J . Zarauzko XXXIX. Ikurrina. (Eremu berria ) (9)Zierbena . XXXI. Petronor Bandera (7)Zumaia . Zumaiako XXV. Ikurrina (7) arraunaren xarma 207 Data Eremu a/Bandera edo Ikurrina Irabazlea Denbora Bigarrena /Aldea* 2014/08/17 Zarautz 2J. Zarauzko XXXVII. Ikurrina**** 00,00 2013/08/18 Zarautz 2J. Zarauzko XXXVI. Ikurrina Kaiku/ 00,02 2017/07/29 Getxo . Getxoko Est ropaden XXXIX. Ikurrina Orio/ 00,03 2015/08/23 Portugalete . Portugaleteko XXXIV. Bandera Urdaibai/ 00,08 2004/08/15 Riveira . I Bandeira Cidade da Riv eira (4) Hondarribia/ 00,11 2010/07/18 Moa ña. I Bandeira Afamo Orio/ 00,12 2018/08/12 Hondarribia . Hondarribiako XXXI. Bandera. Mapfre S.N Urdaibai/ 00,12 2014/07/13 Donostia . III. Eusko Label Bandera Hondarribia/ 00,14 2017/07/15 Coruña . I Ban deira Cidade da Coruña 2012/07/08 Zarautz . I. Eusko Label Bandera. (Eremu berria ) Hondarribia: 20:05,83 Tiran/ 00,16 2016/07/03 Zierbena . XXXIII. Petronor Bandera P.Donibane: 19:52,20 Urdaibai/ 00,18 2018/07/22 Orio. Orioko XXVIII. Estropadak VI. Orio Kanpina Bandera Orio: 19:46,56 Zierbena/ 00,18 2008/08/30 Orio . Orioko XVIII. Estropadak. XI. Inmobiliaria Orio Bandera Castro: 19:25,54 Orio/ 00,19 Orio/ 00,22 2003/07/27 Pasai Donibane . Pasaiko XIX. Ikurrina. (Sistema berezia) Mecos/ 00,26 Urdaibai/ 00,28 Hondarribia/ 00,32 Urdaibai/ 00,50 Astillero/ 00,64 2009/08/22 Hondarribia . Hondarribiako XXII. Bandera. Mapfre S.N Orio: 21:02,23 Castro/ 00,70 2007/08/05 Zumaia . Zumaiako XXII. Ikurrina Zarautz: 19:55,86 Hondarribia/ 00,72 2008/07/06 Castro: 19:29,89 2005/07/03 Riveira . II Bandeira Cidade da Riv eira (sei luzetara) Hondarribia: 20:39,33 2005/07/31 Plentzia . Plentziako XVII. Ikurrina Astillero: 19:47,12 Hondarribia/ 00,84 Hondarribia/ 00,86 2005/09/24 Hondarribia . VII. Telefonica Bandera. Castro/ 00,87 2012/06/09 Bilbo . Bilbo Hiriko IV. Bandera ** (estatistikatik at) P. San Pedro /00,8 8 2014/07/20 Orio . Orioko XXIV. Estropadak II. Orio Kanpina Bandera Orio/ 00,96 2009/08/29 Castro . XI. Flaviobriga Bandera Pedreña: 20:32,07 Kaiku/ 00,98 *Segundotan. **Eremuko errekorra. ^Denbora ofiziala. Benetako denbora: 19:29,50 izan zen, hiru se gundoko zigorra jaso baitzuen. Hogei minutuan zenbat pala kolpe ematen dizkio arraunlariak arraunari? Zenbat aldiz etzaten da, eta berriro jaiki? Zenbat bider joaten da uraren bila arraunarekin, eta zenbat aldiz uzten du? Lan mardulak dira horiek denak, zenbaki kopuru handikoak. Zer dira, bada, horien aldean hiru ehunen? ... Aitor Manterola Berria egunkariko kazetaria Estropadetan izan diren alderik txikienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29 Santurt zi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 21,16” 08/12 Hondarribia* Cabo. 19:45,86 2 1 1 Ondarroa. 20:34,20 4 10 48,34” 08/18 Zarautz 1J Pasai S. Pedro. 20:41,46 1 2 9 Kaiku . 21:25 ,26 4 12 43,80” 08/19 Zarautz 2J Orio. 19:46,56 2 2 1 Donostiarra. 20:35 ,32 4 8 48,76” 08/25 Moaña Kaiku . 20:23 ,36 1 1 7 P.Donibane. 20:59 ,82 4 12 36,46” 08/26 Boiro Cabo. 19:25,68 2 2 3 Ondarroa. 20:01,32 4 9 35,64” 09/15 Bermeo**** Orio. 20:41,16 2 3 1 Zierbena. 21:04,04 1 6 22,88” 09/16 Portugalete **** Cabo. 19:55,64 1 2 4 Ondarroa. 20:32 ,60 3 8 36,96 ” 2018ko eremuz eremu, txanda berean, ontzien arteko diferentziak handienak. Kaiku/Orio: 19:39,92 Urdaibai: 19:30,10Hondarribia: 19:46,29 Hondarribia: 19:32,50^Urdaibai: 18:56,86**Pedreña: 20:10,00 Cabo: 19:45,86Kaiku: 19:49,14Urdaibai: 22:07,12 Hondarribia/ 00,14Castro: 19:40,87Hondarribia: 20:17,01Urdaibai: 19:24,42**Hondarribia: 19:23,76**Hondarribia: 20:02,84Astillero: 19:47,60Hondarribia: 20:33,50Zarautz/ 00,73Astillero/ 00,77Urdaibai: 19:37,942017/08/26 Moaña . XXXV Bandeira Concello de Moaña. VII GP. Fandicosta Hondarribia: 19:46,342007/09/15 Gorliz . Gorliz Badiako I. Bandera. Telepizza S.N2014/07/27 Zierbena . XXXI. Petronor Bandera (7)2015/06/28 Malaga . EuskadiBasque Country III. Ikurrina (1)2005/07/10 Boiro . XV Bandeira Concello de BoiroBoiro . XVIII Bandeira Concello de Boiro2019/08/24 Bueu . II Bandeira Concello de Bueu.TeccarsaRehau_Roto. S.N Santurtzi: 20:06,66 208 arraunaren xarma Estropada nola doan kontuan izanda, patroi on batek adorea eta adimena izan behar ditu erabaki zailak azkar hartzeko. Arraunlari baten iritzia Patroi onenaren sariari zentzurik hartu ezinda nabil. Xabier Castrillon Oharra: 2019an, 12 estropada jokatu ondoren, Joseba Amunarrizek lehenengo bi puntu lortu zituen (Getxon); hirugarrena Bueun lortu zue n. Gorka Aranberrik bere lehenengo hiru puntuak azken aurreko estropadan (Bermeon) lortu zituen. Sailkapen nagusian, biak azken aurrekoa eta azkena izan ziren. G. Aranberriren taldeak liga irabazi zuen eta J. Amunarrizena bigarren izan zen. Vicente Karpintero xxx 23 Zierbena Gorka Aranberri 19 Urdaibai Asier Zurinaga 18 Kaiku Aitor Carrillo 21 Orio Lur Uribarren Asier Arego 21 Urdaibai Borja Gomez 17 Pedreña PATROIA PUNTUAK TALDEA Arkaitz Diaz 19 Donostiarra Borja Gomez 11 Zierbena Iñaki Goikoetxea 9 Lekittarra 20 19* Ander Etxegoien 16 P. San Pedro Iñigo Larrinaga 11 Ondarroa Gorka Aranberri 10 Orio 20 18 20 14 PATROIA PUNTUAK TALDEA Asier Zurinaga 31 Kaiku J. Amunarriz 21 Hondarribia Gorka Aranberri Lur Uribarren 15 Urdaibai 20 11 20 10 PATROIA PUNTUAK TALDEA Jon Ormazaba l Endika Perez 22 P.Donibane Gorka Aranberri 17 Urdaibai Irakoitz Etxeberria 17 Orio 20 15 Joseba Amunarriz 30 Hondarribia S.Lopez de Bikuña Iker Gimeno 18 Castro Borja Gomez 14 Pedreña 20 09 Asier Zurinaga Cristian Garma 31 Kaiku Joseba Amunarriz 22 Hondarribia Gorka Aranberri Eneko Bilbao 18 Urdaibai 20 13 Joseba Amunarriz 18 Hondarribia Iñigo Larrinaga 16 Ondarroa Iker Gimeno 9 Kaiku 20 17 Joseba Amunarriz 29 Hondarribia Cristian Garma Jon Arrokero 24 Kaiku J. Karlos Fontan 22 P.San Pedro 20 12 Endika Perez Unai Oliden 20 P. Donibane Gorka Aranberri 15 Urdaibai Joseba Amunarriz 15 Hondarribia 20 16 Irakoitz Etxeberria 27 Orio Asier Arego Asier Zurinaga 25 Urdaibai Juan Mari Lujanbio Iker Gimeno 22 Castro 20 08 2008tik 2019ra bitarteko urteak. Patroi onenen sailkapenak arraunaren xarma 209 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2011 MoañaJ. Castanedo. TKE /ACT 210 arraunaren xarma Irizpide berriak aurkitzeko asmoz gogoeta hauek aurkezten dizkizuet:• Patroi onek arraunlariak ezagutzen dituzte –haien indarguneaketa ahulguneak –, eta beti dakite horietako bakoitzetik ahalik etagehien nola atera. Izan ere, beren giza erresistentziaren mugan hamahiru arraunlarik ahalegin handiagoa egitea lortzen dute,estropada galduta dagoela dirudienean ere.• Patroi on horiek oso ondo ezagutzen dituzte aurkariak: nola gustatzen zaien lehiatzea, noiz eskatzen duten serie bat edo esprint bat eta noiz nahiago duten zain egon.• Patroi onak —entrenatzaileak estropada baino lehen jaso duen taktika estropadara zintzo eramatearen arduraduna izateaz gain —jabetzen dira estropadaren garapena aldakorra eta dinamikoa dela,inguruabarrak batbatean aldatzen direla eta emaitza on batlortzeak erreakzio azkarra eska dezakeela, (adibidez, norabidea aldatzea), eta beraz behar denean gai dira plana berehala aldatzekoeta eskifaiari komunikatzeko.• Patroi onek badakite arraunlari bati txakalaldia etortzen zaionean talde osora zabaltzen dela, eta horregatik, arraunlariakkontzentratuta mantentzea funtsezkoa da. Arraunaren exigentziahain handia izanik, eskifaiaren arrakastaren gakoa da hamahiru arraunlariek hutsik ez egitea palakada bakoitzean. Oso ondo uztartuta eta bat hartuta daude arraunlarien mugimenduak, etaondorioz, edozein akats edo indar falta psikologikoa edota fisikoanahikoa izan daitezke erritmoa galtzeko, ontziaren oreka hausteko.Azken batean, talde osoaren arrakasta joan daiteke kareletik behera.Askotan, arazoaren sorburua izaten da arraunlariren batenkontzentrazio falta.Azken urteotan behin eta berriro, patroi onena izendatzeko TKEk (Traineru Kluben Elkartea) erabiltzen duen irizpide bakarra (ziabogakegiteko traineruek erabiltzen duten denbora), zenbait informaziotaldetan eta arraunzale artean etengabe zalantzan jartzen ari da.Uste dut beste irizpide batzuk bilatu behar ditugula aukeraketa justuago izateko.2019. urtean gertatutakoa sintomatikoa eta harrigarria da oso.Denboraldiko bi traineru hoberenen patroiak patroi onenen sailkapenean azkena eta azkenaurreko postuetan agertzen dira,bakoitza 3 punturekin; Arkaitz Diaz garaileak, aldiz, 19 puntu lortu zituen. Joseba Amunarrizek (Hondarribia taldekoa) bere lehenengo 2 puntu hamabigarren estropadan lortu zituen eta beste bat hamazazpigarrenean; Gorka Aranberrik (Orio taldekoa) azkenaurreko estropadan izan zen patroi onena (3 puntu). Kasualitatea?Beste adibide batzuk: 2018an , Urdaibaik 11 aldiz astindu zuen bandera eta liga irabazi; Eneko Bilbaok eta Lur Uribarrenek 8 puntulortu zituzten; Pasai San Pedroko patroiak eraman zuen garaikurra 16 puntu lortuta.2015ean, Hondarribiak 13 garaipenei esker liga irabazi zuen baina bere patroia Joseba Amunarriz 5. postuan gelditu zen 10 punturekin.Garaileak 22 punturekin, Jon Ormazabal eta Endika Perez (Pasai Donibanekoak) izan ziren.12 edizioak izan ondoren, 10 aldiz ligako talde txapeldunen patroiek ez dute lehena izatea lortu; bi aldiz bakarrik lortu dute, 2011an eta 2013an Kaikuk irabazi zuen liga eta Asier Zurinaga 2011an etaberriro 2013an Cristian Garmanekin batera, patroi onenak izendatu zituzten. arraunaren xarma 211 Oharra : *Itzultzailea: Aitor Manterola • Patroi onei, eliteko talde guztietakoei agian, gustatzen zaie taldeakirteera indartsu bat egitea abiadura hartzeko, erritmoa ahal denguztia jaistea (...) lehenengo bi luzeetan gutxienez (2778 m),gainerako ontziek egiten dutena axola izan gabe, baldin eta lehenengoarekiko atzerapena 4 segundotik gorakoa ez bada;amaierarako energia gordetzeko. Hirugarren laurdenetik aurrera,erritmoa igo beharko litzateke pixkanaka, eta azkeneko 300400 metroetan dena eman azken txanpa bizian*.Aurreko ideiak Eusko Labeleko Ligako patroi gehienek partekatzen badituzte ─ziabogak ondo emateak duen garrantziaz gainestropada ona egiteko ─ irizpide hauek har daitezke kontuan:1. Hasierako txanparen balorazioa: lehen 300 – 400 metro.2. Ziabogen balorazioa (gaur egun kontuan hartzen den irizpide bakarra da, eta komunikabideetako profesional batzuen iritziz,traineru azkarrenak zigortzen ditu).3. Azken 300 – 400 metroetako txanparen balorazioa.4. Traineruen azken sailkapenaren balorazioa.5. Beste batzuk…Xabier CastrillonPatroiaren lana, trainerua zuzen eta orekaturik eramateaz gain,arraunlariei zukua ateratzea da. Batzuek animatuz lortzen dute;beste batzuek, aldiz, arraunlarien okerrak zuzenduz.Horretarako abilezia galanta behar da, talde eta arraunlari bakoitzak bere izaera baitu, eta, gogorregi arituz gero, arraunegiteko gogoak kentzerainokoa gerta daiteke patroiaren hitzjarioa… Kontatuko dudan pasadizoan kokatzeko, estropada aurretiko beroketa gogotsua egin berri duzu. Gehienetan, trainerua indartsujoaten da, estropada hasi eta tostaren bat aurretik jartzeko konfiantza osoz. Irteera oihua entzun, eta momenturik indartsuena izaten da lehen minutua, hurrengo minutu luzeetan izango duzun arraunketa finkatu arte. Bihotza dagoeneko sutu zaizu, eta hara nondatozen patroiaren laguntzak:« Lagunak! Nabarmen atzetik! » Hemeretzi minutu gehiago egin beharra dago, eta dagoeneko hainbat trainerutako aldearekin atzetik zo az…Niko IurramendiDonostiarra taldeko arraunlaria 212 arraunaren xarma Eusko tren ligak: estatistikak 2009tik 2019 ra bitarteko sailkap enak Askotan pentsatu izan dut traineru bat “opera txiki bat dela”.Opera “elkarlan kontua” da: sopranoak, tenorrak, eszena zuzenda riak, piano jotzaileak… bakoitzak bere ideia propioak edukitzen ditu; guztiek batera lan egitea da kontua. arraunaren xarma 213 ****** Tolosa Tolosa ONTZIA GARAIPENAK URTEAK Pasai Donibane 5 2014, 15, 16, 17 eta 2018 Zumaia 2 2012 eta 2013 Galizia 1 2009 Getaria Tolosa 1 2011 Gipuzkoa 1 2010 Orio 1 2019 Garaipen zerrenda 0 1 2 3 4 5 6 7 8OrioGipuzkoaGetariaTolosaGaliziaZumaiaP.Donibane Garaipenak 11 denboraldi Talde batean ez dago ezinbestekoa den pertsonarik, baina, talde osoa da beharrezko. Elkarren arteko sintonian egindako lanak ematen ditu udako fruituak. Ane Pescador San Juango arraunlari ohia URTEA LEHENA BIGARRENA HIRUGARRENA2019 Orio **** 55 Arraun Lagunak 43 Donostiarra 232018 P.Donibane 54 Orio 42 Arraun Lagunak 272017 P.Donibane 31 Hibaika 25 Orio 162016 P.Donibane 30 Hibaika 26 Orio 152015 P.Donibane 28 Zumaia 26 Hibaika 152014 P.Donibane 30 Hibaika 25 Zumaia 162013 Zumaia *** 31 P.Donibane 22 Hibaika 182012 Zumaia 27 Rianxeira 26 GetariaTolosa 152011 GetariaTolosa 4 Galizia 3 Zumaia 2 2010** Gipuzkoa 28 Galizia 28 Bizkaia 16 2009* Galizia 30 Gipuzkoa 21 Bizkaia 19 Oharrak:*2009ko uztailaren 11an, O ´Groven hasi zen Euskotren liga. Gipuzkoa izan zen garailea (GaliziaTolosa taldea). **2010ean, Gipuzkoak eta Galiziak puntu kopuru eta garaipen berdinak lortu zituzten. ***Ligako puntu kopuruaren errekorra 8 estropada jokatuta. 7 Garaipen. Estropaden batez besteko puntuak: 3,875 ****Ligako puntu kopuruaren errekorra 14 estropada jokatuta. 13 Garaipen. Estropaden batez besteko puntuak: 3,928 214 arraunaren xarma Euskotren Liga. 2019ko irabazleak Data Eremua/Bandera Irabazlea/Denbora Bigarrena/Denbora 2019/06/29 Santander. I. Repsol Bandera (B eremua) Orio: 10:43,14 (1.k) Arraun Lagunak:10:50,36 (4.k) 2019/06/30 Lekeitio . III. El Correo Bandera. BBK S.N (1) Arraun Lagunak: 10:52,06* (2.k) Orio: 10:57,06 (3.k) 2019/07/06 Coruña. II Bandeira Cidade da Coruña (1J) (4) Orio: 10:56,80* (1.k) Arraun Lagunak: 11:02,48 (3.k) 2019/07/07 Coruña. II Bandeira Cidade da Coruña (2J) Orio: 1 1:16,68 (4.k) Arraun Lagunak: 11:36,54 (2.k) 2019/07/13 Donostia. IV. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera Orio: 11:24,66 (3.k) Arraun Lagunak: 11:26,62 (1.k) 2019/07/14 Castro. IV. CaixaBank Bander Orio: 11:35,06 (1.k) Arraun Lagunak: 11:53,36 (4.k) 2019/07/20 Orio. VII. Orio Kanpina Bandera** Orio: 11:04,67 (2.k) Arraun Lagunak: 11:09,19 (1.k) 2019/07/21 Portugalete . Sestaoko II. Bandera (2) Orio: 10:40,66* (1.k) Arraun Lagunak: 10:45,40 (4.k) 2019/07/27 Santurtzi. VIII. Euskotren Bandera (Eremu z aharra) (1) Orio: 13:26,88* (4.k) Arraun Lagunak: 13:40,88 (3.k) 2019/07/28 Getxo. Getxoko Estropaden XI. Ikurrina Orio: 10:47,66 (4.k) Arraun Lagunak: 10:55,70 (3.k) 2019/08/10 Ondarroa. Ondarroako II. Bandera. Cikautxo S.N Orio: 11:03,30 (4.k) Arraun L agunak: 11:15,96 (1.k) 2019/08/11 Hondarribia . II.Mapfre Bandera Orio: 10:57,68 (1.k) Arraun Lagunak: 11:13,28 (3.k) 2019/08/17 Zarautz 1J. Zarauzko XI. Ikurrina. (Eremu berria) Orio: 10:51,86 (1.k) Arraun Lagunak: 10:54,50 (4.k) 2019/08/18 Zarautz 2J. Zarauzko XI. Ikurrina Orio: 11:31,18 (1.k) Arraun Lagunak: 11:43,06 (3.k) Garaipenak: Orio: 13. Arraun Lagunak :1. Guztira: 14 Sailkapen Nagusia: Lehena. Orio: 55. Bigarrena. Arraun Lagunak: 43. Hirugarrena. Donostiarra: 23 Oharrak: * Eremuk o errekorra . ( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak .**Itsasoan. Eremu berria . 2009tik 2019ra bitarteko urteak. 100 estropada Estropaden irabazleak arraunaren xarma 215 2019 Getxo Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 216 arraunaren xarma Euskotren Liga. 2018ko irabazleak Data Eremua/Bandera Bigarrena/Denbora 2018/06/30 Portugalete. Sestaoko I. Bandera Orio ***: 11:10,54 2018/07/01 Zierbena. III. Petronor Bandera Orio: 10:50,99 2018/07/07 Coruña . I Bandeira Cidade da Coruña (1J) Orio: 11:59,12 (2.k) 2018/07/08 Coruña . I Bandeira Cidade da Coruña (2J) Orio: 12:29,72 (3.k) 2018/07/14 Donostia. III. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera Orio: 11:10,98 (4.k) 2018/07/15 Castro . III. CaixaBank Bandera (2) Orio: 11:10,46 (1.k) 2018/07/21 Pasaia. Gipuzkoako Foru Aldundiko II. Bandera Orio: 10:50,14 (3.k) 2018/07/22 Orio . VI.Orio Kanpina Bandera. IEB** (2) Orio: 10:49,90 (4.k) 2018/07/28 Getxo. Getxoko estropaden X. Ikurrina Orio: 11:15,00 (3.k) 2018/07/29 Santurtzi . VII.Euskotren Bandera (Eremu klasikoa) (1) Orio: 10:48,02 (3.k) 2018/08/11 Ondarroa . Ondarroako I. Bandera. Cikautxo S.N (2) Orio: 10:56,63 (1.k) 2018/08/12 Hondarribia . I. Mapfre Bandera (2) Orio: 10:55,88 (4.k) 2018/08/18 Zarautz 1J Zarauzko X. Ikurrina . (Eremu berria ) Orio: 11:10,62 (1.k) 2018/08/19 Zarautz 2J. Zarauzko X. Ikurrina Orio: 11:25,04 (1.k) Oharrak: *Eremuko errekorra. ( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak. **Itsasoan. Eremu berria.***Oriok bigarren egin zuen estropada guztietan2018ko ekainaren 9an TKEko Batzarrak erabaki zuen Euskotren ligako lehen hiru sailkatuek toki ziurra izango zutela hurrengo urtean. Bestalde, azken sailkatuak mailari eusteko kanporaketa bat jokatu beharko zuen. Urte honetan hamalau jardunaldi jokatu zituzten, aurreko urteetan baino sei gehiago.Taldea gara guztiaren gainetik. Elkarri laguntzen ari gara beti, eta esan beharreko gauzak aurpegira esaten dizkiogu elkarri. Norbaitgorabeherekin dabilenean, besteok babestu egiten dugu, eta horrek egin du talde hau hain handi. Sekulako konfiantza daukagu denokelkarrengan, eta urteekin lortu dugu hori. Hori da Bateleren oinarria garaipenen gainetik.Oihana CereijoPasai Donibaneko arraunlari ohia Garaipenak: Pasai Donibane: 13. Arraun Lagunak: 1 . Guztira: 14Sailkapen Nagusia: Lehena. Pasai Donibane: 54. Bigarrena. Orio: 42. Hirugarrena. Arraun Lagunak: 27 Irabazlea/DenboraP.Donibane: 11:06,40P.Donibane: 10:42,73P.Donibane: 11:38,81 (4.k)P.Donibane: 12:01.48 (2.k)P.Donibane: 11:03,74 (3.k)P.Donibane: 11:06,02* (3.k)P.Donibane: 10:43,44 (2.k)P.Donibane: 10:46,80* (1.k)P.Donibane: 11:10,94 (2.k)P.Donibane : 10:38,12* (1.k)Arraun Lagunak: 10:56,27 (3.k)P.Donibane: 10:52,80* (3.k)P.Donibane: 11:08,26 (3.k)P.Donibane: 11:14,22 (2.k) arraunaren xarma 217 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2018. PasaiaJ.Lopez. TKE/ACT 218 arraunaren xarma Euskotren Liga. 2017ko irabazleak Data Eremua/Bandera Bigarrena/Denbora 2017/07/08 Orio . V.Orio Kanpina Bandera* P. Donibane : 10:40,44 2017/07/09 Donostia . VI. Euskotren Bandera Hibaika: 12:08,1 4 2017/07/22 Santand er. II. CaixaBank Bandera Hibaika: 10:37,12 (1.k) 2017/07/ 23 Pasaia. Gipuzkoako Foru Aldundiko I. Bandera Hibaika: 10:49,30 (1.k) 2017/07/29 Getxo. Getxoko Estropaden IX. Ikurri na Hibaika: 10:58,15 (3.k) 2017/07/30 Zierbena. II Petronor Bandera Hibaika : 10:46,28 (4.k) 2017/08/19 Zarautz 1J. Zarauzko IX. Ikurrina . (Eremu berria ) Hibaika: 11:51,42 (4.k) 2017/08/20 Zarautz 2J. Zarauzko IX. Ikurrina Hibaika : 11:20,66 (4.k) Euskotren Liga. 2016ko irabazleak Data Eremua/Bandera Irabazlea/Denbora Bigarrena/Denbora 2016/07/09 Orio . IV.Orio Kanpina Bandera** (erlojupekoa) P. Donibane : 10:43,20 Hibaika: 10:50,44 2016/07/10 Donostia . V. Eus ko Label Bandera (erlojupekoa) P. Donibane : 11:00,26 Hibaika: 11:06,90 2016/07/16 Bilbo. Bilboko I. Bandera (erlojupekoa) P. Donibane : 10:35,08* Hibaika : 10:35,46 2016/07/17 Getxo. Getxoko VIII. Ikurrina P. Donibane : 10:40,36 (2.k) Hibaika: 10:45,58 (3.k) 2016/07/30 Pasaia. Batelerak berdintasunean aintzindari I. Bandera Hibaika: 10:45,22 (3.k) P. Donibane : 10:48,04 (1.k) 2016/07/31 Zumaia. V. Euskotren Bandera P. Donibane : 10:59,92 (2.k) Hibaika: 11:03,50 (1.k) 2016/08/13 Zarautz 1J. Zarauzko VIII. Ikurrina. (Eremu berria ) Hibaika: 10:42,52 (4.k) P. Donibane : 10:44,84 (3.k) 2016/08/14 Zarautz 2J. Zarauzko VIII. Ikurrinrtua*** P. Donibane: 10:41,72* (3.k) Hibaika : 10:51,96 (2.k) Garaipenak: Pasai Donibane: 6 . Hibaika: 2 . Guztira: 8 Sailkapen Nagusi a: Lehena. Pasai Donibane: 30. Bigarrena. Hibaika: 26 . Hirugarrena. Orio: 15 Dena dago lotuta, eta lan psikologikoaren, f isikoaren eta teknikoaren uztartzea dago arraun egiteko oraingo eraren atzean. Orain oldarkorragoak gara pala uretan sartzeko orduan, eta lehen baino lasaitasun handigoarekin dabiltza hura ateratzeko ordu an. Heldutasuna da hori. Oharrak: *Ibaian. Erlojuaren aurka2017an, hamar traineru lehiatu ziren Euskotren ligarako sailkapen estropadetan: Arraun Lagunak , Cabo, Deustu, Donostiarra, Hernani, Hibaika , Lea Artibai, Orio , Pasai Donibane eta Portugalete. ^Liga irabazteagatik, taldeak 8.000 euroko saria jaso zuen.Oharrak: *Eremuko errekorra. **Ibaian. Erlojupekoa. ***Ikurrina, Pasai Donibanek irabazi zuen.Garaipenak: Pasai Donibane: 7. Hibaika: 1. Guztira: 8Sailkapen Nagusia: Lehena. Pasai Donibane^: 31. Bigarrena. Hibaika: 25 . Hirugarrena. Orio: 16Juan Mari EtxabePasai Donibaneko entrenatzaile ohiaIrabazlea/DenboraHibaika: 10:37,12P. Donibane: 11:48,64 P. Donibane: 11:10,62 (3.k)P. Donibane: 10:49,04 (2.k) P. Donibane: 10:51,61 (1.k)P. Donibane: 10:41,20 (1.k)P. Donibane: 11:41,64 (1.k)P. Donibane: 11:14,22 (2.k) arraunaren xarma 219 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV 2017 Santander Maider Celada 220 arraunaren xarma Euskotren Liga. 2015eko irabazleak Data Eremua/Ba ndera Irabazlea/Denbora Bigarrena/Denbora 2015/07/11 Pasaia. I. La Caixa Bandera (erlojupekoa) P. Donibane : 09:54,02 Hibaika : 09:55,82 2015/07/12 Donostia . IV. Eusko Label Bandera (erlojupekoa) Zumaia: 11:06,28 P. Donibane : 11:17,64 2015/07/18 Orio . III.Orio Kanpina Bandera** (erlojupekoa) (4) P. Donibane : 10:28,02* Zumaia: 10:29,46 2015/07/19 Portugalete. IV. Euskotren Bandera Zumaia: 10:33,85 (4.k) P. Donibane : 10:37,05 (2.k) 2015/07/25 Noja . I Bandera Playas de Noja (1) P. Donibane : 10:59,02* (3.k) Zumaia: 10:59, 52 (4.k) 2015/07/26 Getxo . Getxoko VII. Ikurrina (11) P. Donibane : 10:33,96* (1.k) Zumaia: 10:41,08 (4.k) 2015/08/15 Zarautz 1J. Zarauzko VII. Ikurrina. (Eremu zaharra ) P. Donibane : 11:03,80 (3.k) Zumaia: 11:12, 88 (4.k) 2015 /08/16 Zara utz 2J. Zarauzko VII. Ikurrina *** Hibaika : 09:32,40 (2.k) Zumaia: 09:36,22 (3.k) Eusko tren Liga. 2014ko irabazleak Data Eremua/Bandera Irabazlea/Denbora Bigarrena/Denbora 2014 /07/ 12 Pedreña . V Bandera Marina de Cudeyo (erlojupekoa) Hibaika : 10:56,23 P. Donibane : 10:59,74 2014/07/13 Donostia . III. Eusko Label Bandera (erlojupekoa) (7) P. Donibane : 10:43,28* Hibaika : 10:50,64 2014/07/19 Pasai San Pedro. III. Euskotren Bandera Hibaika : 10:41,60 *(2.k) P. Donibane: 10:46,36 ( 3.k) 2014/07/20 Orio . II.Orio Kanpina Bandera** (erlojupekoa) P. Donibane : 10:29,66 Hibaika : 10:31,24 2014/07/26 Getxo. Getxoko VI. Ikurrina P. Donibane : 10:46,36 ( 3.k) Hibaika : 10:51,60 (4.k) 2014/07/27 Zierbena . I Petronor Bandera (3) P. Donibane : 10:29,54* (4.k) Hibaika : 10:29,66 (2.k) 2014/08/16 Zarautz 1J. Zarauzko VI. Ikurrina. (Eremu zaharra ) P. Donibane : 11:09,86 (3.k) Hibaika : 11:16,62 (2.k) 2014 /08/ 17 Zarautz 2J. Zarauzko VI. Ikurrina P. Donibane : 10:47,86 (1.k) Zumaia : 10:50,36 (2.k) Sailkapen Nagusia: Lehena. Pasai Donibane: 30. Bigarrena. Hibaika: 25. Hirugarrena. Zumaia: 16Oharrak: *Eremuko errekorra. **IbaianOharrak: *Eremuko errekorra. **Ibaian. ***Pasai Donibanek irabazi zuen ikurrinaGaraipenak: Pasai Donibane: 5. Zumaia: 2. Hibaika: 1. Guztira: 8Sailkapen Nagusia: Lehena. Pasai Donibane: 28. Bigarrena. Zumaia: 26. Hirugarrena. Hibaika: 15Garaipenak: Pasai Donibane: 6. Hibaika: 2. Guztira: 8 arraunaren xarma 221 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2013. HondarribiaJ.Castanedo. TKE/ACT Euskotren Liga. 2013ko irabazleak Data Eremua/Bandera Bigarrena/Denbora 2013/07/13 Pedreña. IV Bandera Marina de Cudeyo (erlojupekoa) P. Donibane : 11:14,76 2013/07/14 Donostia . II. Eusko Label Bandera (erlojupekoa) P. Donibane : 13:01,37 2013/07/21 P. Donibane . Gipuzkoako Traineruen Ligako II .J.** (erlojupekoa) P. Donibane : 10:51,51 2013/07/21 Orio . I.Orio Kanpina Bandera*** (1) Hibaika : 11:09,60 (3.k) 2013/07/27 Getxo. Getxoko V. Ikurrina Zumaia : 11:52,46 (3.k) 2013/07/28 Zumaia. IV. El Diario Vasco Bandera P. Donibane : 11:01,78 (1.k) 2013/08/10 Hondarribia. Txingudiko VIII. Bandera** Zumaia : 11:08, 06 2013/08/11 Pasai San Pedro. II. Euskotren Bandera P. Donibane : 11:18,16 (2.k) 2013/08/17 Zarautz 1J. Zarauzko V. Ikurrina. (Eremu zaharra ) Hibaik a: 11:01,28 (1.k) 2013/08/18 Zarautz 2J. Zarauzko V. Ikurri na Hibaika : 10:52,76 (3.k) Garaipenak: Zumaia: 7. Pasai Donibane: 1 . Guztira: 8 (puntuagarriak) Sailkapen Nagusia: Lehena. Zumaia: 31. Bigarrena. Pasai Donibane: 22. Hirugarrena. Hibaika: 18 Euskotren Liga. 2012ko irabazleak Data Eremua/Bandera Irabazlea/Denbora Bigarrena/Denbora 2012/ 07/07 Portugalete . I. Kutxabank Bandera (erlojupekoa) Zumaia : 12:42,36 Getaria Tolosa : 12:59,92 2012/07/08 Zarautz . I. Eusko Label Bandera (erlojupekoa) Rianxeira: 11:09,86 Getaria Tolosa : 11:11,40 2012/07/21 Ribamontan al Mar . I. Ribamontan al Mar Bande ra (1) Rianxeira: 11:29,40 (1.k) Zumaia : 11:35,56 (2.k) 2012/07/22 Pasai San Pedro. I. Euskotren Bandera Zumaia : 11:11,66 (2.k) Rianxeira : 11:11,94 (1.k) 2012/07/28 P.Donibane . Gipuzkoako Traineruen Ligako IV.J.* (erlojupekoa) Zumaia : 11:25,12 Getaria Tolosa: 11:25,36 2012/07/29 Getxo. Getxoko IV. Ikurrina Zumaia : 10:41,80 (3.k) Rianxeira : 10:44,28 (2.k) 2012/08/11 Hondarribia. Gipuz koako Traineruen Ligako VII.J.* Zumaia : 10:55,38 Rianxeira: 10:59,20 2012/08/12 Zumaia. III. El Diario Vasco Bandera Rian xeira : 10:51,29 (2.k) Zumaia : 10:53,37 (4.k) 2012/08/18 Zarautz 1J. Zarauzko IV. Ikurrina. (Eremu zaharra ) Zumaia : 10:54,66 (2.k) Rianxeira: 11:06,72 (4.k) 2012/08/19 Zarautz 2J. Zarauzko IV. Ikurrina ** Rianxeira : 10:47,44 (2.k) Zumaia : 10:48,02 (1.k) Garaipenak: Zumaia: 4. Rianxeira : 4. Guztira: 8 (puntuagarriak) Sailkapen Nagusia: Lehena. Zumaia: 27. Bigarrena. Rianxeira 26. Hirugarrena. Getaria Tolosa: 15 Oharrak: *Ez puntuagarria. **Itsasoan. Eremu zaharra. Zumaiak irabazi zuen ikurrina.Oharrak: *Eremuko errekorra. **Ez puntuagarria. ***Itsasoan. Eremu zaharra.^2012an atera ziren aurreneko aldiz eta 2013an, lehen aldiz Euskotren ligan sartzea lortu zuten.222 arraunaren xarmaIrabazlea/DenboraZumaia: 11:01,06 Zumaia: 12:25,05Zumaia: 10:41,19Zumaia: 11:01,94* (2.k)P. Donibane: 11:47,54 (2.k)Zumaia: 10:51,04 (3.k)Hibaika^: 11:05,16Zumaia: 11:10,66 (1.k)Zumaia: 10:48,64 (3.k)Zumaia: 10:44,38 (2.k) arraunaren xarma 223 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2013. DonostiaJ.Castanedo. TKE/ACT Euskotren Liga. 2011ko irabazleak Data Eremua/Bandera Irabazlea/Denbora Bigarrena/Denbora 2011/07/02 Camargo . I Bandera de Camargo^ (1) Galizia: 10:57,23 * (2.k) Zumaia : 11:10,3 7 (4.k) 2011/07/03 Bilbo . I. El Correo Bandera^^ Getaria Tolosa : 10:46,26 Bizkaia : 10:55,42 2011/07/16 Pedreña. III Bandera Marina de Cudeyo ^^ Getaria Tolosa: 10:58,38 (4.k) P. Donibane : 11:13,20 (2.k) 2011/07/17 Santander . I. Santander Hiriko Band era (B eremua)^ Zumaia : 10:42,86 (1.k) Galizia : 10:43,48 (3.k) 2011/07/23 Pasai San Pedro . Gipuzkoako Traineruen Ligako III. J.^^^. ** Ezezagunak Ezezagunak 2011/07/30 Getxo. Getxoko III. Ikurrina^^ Getaria Tolosa: 11:13,14 (3.k) P. Donibane: 11:17,83 (1.k) 2011/07/31 Zumaia. II. El Diario Vasco Bandera^ Galizia : 10:51,00 (4.k) Zumaia : 11:01,68 (2.k) 2011/08/13 Zarautz 1J. Zarauzko III. Ikurrina. (Eremu zaharra )*^ Getaria Tolosa: 10:44,76 (1.k) Galizia : 10:46,86 (4.k) 2011/08/14 Zarautz 2J. Zarauzko II I. Ikurrina Getaria Tolosa : 10:30,46* (1.k) Galizia : 10:33,66 (2.k) 2011/08/27 Orio. Gipuzkoako Traineruen Ligako VI. J.** Ezezagunak Ezezagunak Garaipenak: Getaria Tolosa : 5. Galizia: 2. Zumaia: 1. Guztira: 8 (puntuagarriak) Sailkapen Nagusia: Lehena. Getaria Tolosa: 4. Bigarrena. Galizia Rianxeira: 3. Hirugarrena. Zumaia: 2 Euskotren Liga. 2010eko irabazleak Data Irabazlea/Denbora Bigarrena/Denbora 2010/07/02 Gipuzkoa : 11:18,69 (4.k) Galizia : 11:25,05 (2.k) 2010/07/11 Gipuzkoa : 10:40,08 (2.k) Galizia : 10:46,79 (4.k) 2010/07/17 Galizia : 11:24,95 (3.k) Gipuzkoa : 11:35,11 (4.k) 2010/07/18 Galizia : 11:08,29 (1.k) Gipuzkoa : 11:15,26 (4.k) 2010/07/31 Gipuzkoa : 10:48,47 (2.k) Galizia : 10:58,24 (1.k) 2010/08/01 Galizia : 10:59,24 (3.k) Gipuzkoa : 11:11,23 (4.k) 2010/08/14 Galizia : 12:18,89 (2.k) Gipuzkoa : 12:36,01 (3.k) 2010/08/15 Gipuzkoa : 11:13,65 (3.k) Galizia : 11:18,03 (1.k) Garaipenak: Galizia: 4. Gipuzkoa: 4. Guztira: 8 Sailkapen Nagusia: Lehena. Gipuzkoa: 28. Bigarrena. Galizia: 28. Hirugarrena. Bizkaia: 16 Oharrak: ^Ontzi kopurua: hiru (Galizia, Orio eta Zumaia). ^^Ontzi kopurua: lau (Bizkaia, GetariaTolosa, Hondarribia eta Pasai Donibane).^^^Ontzi kopurua: sei (Bizkaia, GetariaTolosa, Hondarribia, Orio, Pasai Donibane eta Zumaia).*^Ontzi kopurua: lau (Galizia, GetariaTolosa, Pasai Donibane eta Zumaia).*Eremuko errekorra. **Ez puntuagarria. Oharrak: *Itsasoan. Eremu zaharra. Galiziak irabazi zuen ikurrina.224 arraunaren xarmaEremua/BanderaPedreña. II Bandera Marina de Cudeyo Portugalete. I. Ambilamp BanderaMoaña. I Bandeira Concello de MoañaMoaña . I. Bandeira AfamoGetxo. Getxoko II. IkurrinaZumaia. I. El Diario Vasco BanderaZarautz 1J. Zarauzko II. Ikurrina. (Eremu zaharra )Zarautz 2J. Zarauzko II. Ikurrina* arraun aren xarma 225 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV 2011. BilboJuan Castanedo. TKE/ACT 226 arraunaren xarma Euskotren Liga. 2009ko irabazleak Data Irabazlea/Denbora Bigarrena/Denbora 2009/07/11 Gipuzkoa : 10:52,56 (3.k) Galizia : 10:57,13 (2.k) 2009/07/12 Galizia : 11:16,14 * (4.k) Bizkaia : 11:20,03 (3.k) 2009/07/25 Galizia : 11:43, 57 (2.k) Gipuzkoa : 11:53,22 (1.k) 2009/07/26 Galizia : 10:51,62 (4.k) Gipuzkoa : 11:00,42 (1.k) 2009/08/01 Galizia : 11:26,32 (4.k) Bizkaia : 11:45,75 (1.k) 2009/08/02 Galizia : 11:05,17 (3.k) Bizkaia : 11:14,26 (1.k) 2009/08/15 Galizia : 11:06,77 (3.k) Gipuzkoa : 11:10,70 (4.k) 2009/08/16 Gipuzkoa : 11:08,49 (3.k) Galizia : 11:13,51 (4.k) Garaipenak: Galizia: 6. Gipuzkoa: 2. Guztira: 8 2009. Getxo L. Garro. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV 2009. Zumaia L. Garro. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV Oharrak: * Eremuko errekorra.**Eremu zaharra. Gipuzkoak irabazi zuen ikurrina. Sailkapen Nagusia: Lehena. Galizia: 30. Bigarrena Gipuzkoa: 21. Hirugarrena. Bizkaia: 19 Eremua/BanderaO´Grove. I Bandeira Concello de O ´GroveSan Vicente del Mar . I Bandeira Concello de Pontevedra (1)Pedreña. I Bandera Marina de CudeyoPlentzia . Plentziako I. IkurrinaZumaia. Zumaiako I. IkurrinaGetxo. Getxoko I. IkurrinaZarautz 1J. Zarauzko I. Ikurrina. (Eremu zaharra )Zarautz 2J. Zarauzko I. Ikurrina** arraunaren xarma 227 2009 Zarautz L.Garro. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 228 arraunaren xarma Estropadetan izan diren alderik txikienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 2 0:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Don ibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29 Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 21,16” 08/12 Hondarribia* Cabo. 19:45,86 2 1 1 Ondarroa. 20:34,20 4 10 48,34” 08/18 Zarautz 1J Pasai S. Pedro. 20:41,46 1 2 9 Kaiku . 21:25 ,26 4 12 43,80” 08/19 Zarautz 2J Orio. 19:46,56 2 2 1 Donostiarra. 20:35 ,32 4 8 48,76” 08/25 Moaña Kaiku . 20:23 ,36 1 1 7 P.Donibane. 20:59 ,82 4 12 36,46” 08/26 Boiro Cabo. 19:25,68 2 2 3 Ondarroa. 20:01,32 4 9 35,64” 09/15 Bermeo**** Orio. 20:41,16 2 3 1 Zierbena. 21:04,04 1 6 22,88” 09/16 Portugalete **** Cabo. 19:55,64 1 2 4 Ondarroa. 20:32 ,60 3 8 36,96 ” 2018ko eremuz eremu, txanda berean, ontzien arteko diferentziak handienak. Data Irabazlea Denbora Bigarrena /Aldea* 2014 /07/ 27 P. Donibane: 10:29,54** Hibaika/ 00,12 2012/07/ 28 Zumaia : 11:25,12 Getaria Tolosa/ 00,24 2017/07/ 23 P. Donibane: 10:49,04 Hibaik a/00,26 2012/07/ 22 Zumaia : 11:11,66 Rianxeira/ 00,28 2018/08/11 Arraun Lagunak: 10:56,27** Orio /00,36 2016/07/16 P. Donibane : 10:35,08 ** Hibaika /00,38 2015 /07/ 25 P. Donibane : 10:59,02 Zumaia /00,50 2012 /08/19 Rianxeira : 10:47,44 Zumaia /00,58 2011/07/ 17 Zumaia: 10:42,86 Galizia /00,62 2012/08 /12 Rianxeira : 10:51,29 Zumaia /01,08 2015 /07/ 18 P. Donibane : 10:28,02 Zumaia /01,44 2012/07/08 Rianxeira : 11:09,86 Getaria Tolosa/ 01,54 2014 /07/ 20 P. Donibane: 10:29,66 Hibaika/ 01,58 2015 /07/ 11 P. Donibane : 09:54,02 Zumaia /01,80 2019/07/13 Orio: 11:24,66 Arraun Lagunak/ 01,96 Oharrak: *Segundotan. **Eremuko errekorra. ***Erlojupekoa Estitxu Zabala Hernani taldeko arraunlaria Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegiak honela definitzen du ehunen hitza: «Kopuru bat banatzen den ehun zati berdinetako bakoitza». Ez zaiegokia iruditzen. Esanahi zuzena hori izango da, baina kirolerako ez du balio. Sinpleegia da. «Zerua eta infernua banatzen dituenmarratxoa», «Dena edo ezer ez eman dezakeen denbora zatitxoa», «Gorrotatu edo maitatu dezakezun bizitzako unetxoa», «Betirakogogoan izan dezakezun zenbaki madarikatua edo kuttuna» … Halako zerbait hobe.Eremua/Bandera edo IkurrinaZierbena. I Petronor BanderaP.Donibane . Gipuzkoako Traineruen Ligako IV. J.***Pasaia. Gipuzkoako Foru Aldundiko I. BanderaPasai San Pedro. I. Euskotren BanderaOndarroa . Ondarroako I. Bandera. Cikautxo S.NBilbo. Bilboko I. Bandera ***Noja . I Bandera Playas de NojaZarautz 2J. Zarauzko IV. Ikurrina. (Eremu zaharra )I. Santander Hiriko Bandera (B eremua)Zumaia. III. El Diario Vasco BanderaOrio . III.Orio Kanpina Bandera***Zarautz . I. Eusko Label Bandera***Orio . II.Orio Kanpina Bandera***Pasaia. I. La Caixa Bandera***Donostia. IV. Donostiarra KaiarribaAmenabar Bandera 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50Pasai DonibaneZumaiaOrioGaliziaHibaikaGipuzkoaGetariaTolosaRianxeiraArraun Lagunak arraunaren xarma 229 Oharra: *Kasu hauetan garaipenak eta lortutako banderak eta ikurrinak ez datoz bat 83. 8.% 3 34* 14. % 14. 2*1 13. 13.% 11* 12. 2.% 1 11* 6. % 6. 3* 6. % 6. 6 5. % 5. 4* 4. 4.% 4 2. % 2. 2 LIGAKO GARAIPENAK ETA PORTZENTAJEAK . Guztira 100 estropada IRABAZITAKO BANDERAK ETA IKURRINAK. Guztira: 87 230 arraunaren xarma Data Denbora 2016/07/16 P. Donibane : 10:35,08 * 2011/07/02 Galizia: 10:57,23 (2.k) 2018/07/15 P. Donibane: 11:06,02* (3.k) 2019/07/06 Orio: 10:56,80* (1.k) 2014/07/13 P. Donibane: 10:43,28 2015/07/26 P. Donibane: 10:3 3,96 (1.k) 2018/08/12 P. Donibane: 10:52,80 (3.k) 2019/06/30 Arraun Lagunak: 10:52,06 (2.k) 2010/07/18 Galizia : 11:08,29 (1.k) 2015/07/25 P. Donibane: 10:59,02 (3.k) 2018/08/11 Arraun Lagunak: 10:56,27 (3.k) 2009/07/11 Gipuzkoa : 10:52,56 (3.k) 2013/07/21 Zumaia: 11:01,94 (2.k) 2015/07/18 P. Donibane: 10:28,02 2018/07/22 P. Donibane: 10:46,80* (1.k) 2014/07/19 Hibaika : 10:41,60 (2.k) 2014/07/12 Hibaika : 10:56,23 2019/07/21 Orio : 10:40,66* (1.k) 2012/07/21 Rianxeira : 11:29,40 (1.k) 2011/07/17 Zumaia: 10:42,86 (1.k) 2018/07/29 P. Donibane: 10:38,12* (1.k) 2019/07/27 Orio: 13:26,88 * (4.k) 2009/07/12 Galizia : 11:16,14 (4.k) 2011/08/14 Getaria Tolosa : 10:30,46 (1.k) 2016/08/14 P. Donibane: 10:41,72 (3.k) 2014/07/27 P. Donibane: 10:29,54 (4.k) 2011/07/31 Galizia : 10:51,00 (4.k) Errekorrak: Pasai Donibane: 10. Galizia: 4. Orio: 3. Arraun Lagunak: 2. Hibaika: 2. Zumaia: 2. Gipuzkoa: 1. Getaria Tolosa: 1 eta Rianxeira: 126 eremuetako denborarik onenakOharrak: *Eremuko errekorra. **Ontzi kopurua: hiru (Galizia, Orio eta Zumaia) BigarrenaHibaika: 10:35,46 Zumaia: 11:10,37 (4.k)Orio: 11:10,46 (1.k)Arraun Lagunak: 11:02,48 (3.k)Hibaika: 10:50,64 Zumaia: 10:41,08 (4.k)Orio: 10:55,88 (4.k)Orio: 10:57,06 (3.k)Gipuzkoa: 11:15,26 (4.k)Zumaia: 10:59,52 (4.k)Orio: 10:56,63 (1.k)Galizia: 10:57,13 (2.k)Hibaika: 11:09,60 (3.k)Zumaia:10:29,46 Orio: 10:49,90 (4.k)P. Donibane: 10:46,36 (3.k)P. Donibane: 10:59,74Arraun Lagunak: 10:45,40 (4.k)Zumaia: 11:35,56 (2.k)Galizia:10:43,48 (3.k)Orio: 10:48,02 (3.k)Arraun Lagunak: 13:40,88 (3.k)Bizkaia: 11:20,03 (3.k)Galizia: 10:33,66 (2.k)Hibaika: 10:51,96 (2.k)Hibaika: 10:29,66 (2.k)Zumaia: 11:01,68 (2.k) Eremua/Bandera edo IkurrinaBilbo . Bilboko I. Bandera (erlojupekoa)Camargo . I Bandera de Camargo* (1)Castro . III. CaixaBank Bandera (2)Coruña . II Bandeira Cidade da Coruña (1J) (4)Donostia . III. Eusko Label Bandera (7) (erlojuaren aurka)Getxo . Getxoko estropaden VII. Ikurrina (11)Hondarribia . I. Mapfre Bandera (2)Lekeitio . III. El CorreoKutxabank Bandera. BBK S.N (1)Moaña . I. Bandeira Afamo (2)Noja . I Bandera Playas de Noja (1)Ondarroa . Ondarroako I. Bandera. Cikautxo S.N (2)O´Grove . I Bandeira Concello de O ´Grove (1)Orio . I. Orio Kanpina Bandera. Itsasoan. Eremu zaharra (1)Orio . III. Orio Kanpina Bandera. (Ibaian erlojupekoa) (4)Orio . VI.Orio Kanpina Bandera. Itsasoan. Eremu berria (2)Pasai San Pedro . III. Euskotren Bandera (6)Pedreña . V Bandera Marina de Cudeyo (erlojupekoa) (5)Portugalete . Sestaoko II. Bandera (2)Ribamontan al Mar . I. Ribamontan al Mar Bandera (1)Santander . I. Santander Hiriko Bandera (B eremua)** (3)Santurtzi . VII.Euskotren Bandera (Eremu klasikoa) (1)Santurtzi. VIII. Euskotren Bandera (Eremu zaharra) (1)San Vicente del Mar . I Bandeira Concello de PontevedraZarautz 2J . Zarauzko III. Ikurrina . (Eremu zaharra) (14)Zarautz 2J. Zarauzko VIII. Ikurrina (Eremu berria) (9)Zierbena . I Petronor Bandera (3)Zumaia . II. El Diario Vasco Bandera* (6) arraunaren xarma 231 2013. Pedreña J.Castanedo. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV 232 arraunaren xarma KONTXA X.Altuna Data /Eremua Irabazlea/Denbora Bigarrena Hondarribiaren denbora/Postua 1972* */Hond . 21:34,30/ 7 1973/08/30/H . 24:12,60/ 3 1974/H . 21:48,40/ 3 1976/09/03/H . 21:16,60/ 11 1977/09/02/H . Ez zuen parte hartu 1978/09/01/H 18:04,00/ 6 1980/Donostia 21:57,20/ 3 1981 /09/04/ H 1982/09/03/ H 21:52,58/ 11 1983/09/03/D 24:38,50/ 6 1984/08/30 21:12,47/ 11 1985/08/30 Ez zuen parte hartu 1986/09/05 22:34,59/ 10 1987/0 9/03 20:25,86/ 5 1988/09/02 21:52,52/ 5 1989/08/31 24:02,64/ 12 1990/08/30 20:44,35/ 4 1991/08/29 23:39,38/ 9 1992/09/03 20 :37,71/ 5 1993/09/02 20:03,51/ 6 1994/09/01 20:24,32/ 4 1995/08/31 22:21,13/ 5 1996/08/30 20:44,89/ 3 1997/09/04 19:55,88/ 6 1998/09 /04 21:19,19/ 9 1999/09/02 20:27,85/ 12 Oharrak: *Urte horretan Kontxako Bandera irabazi zuen. 1975 ean eta 1979 an ez zen beharrezkoa izan sailkatze estropada egitea. **Estropa da eremuko luzera 5556m baino motzagoa izan zen. Sailkatze estropadak. Gizonezkoak 1972. urtean, zortzi talde baino gehiago inskribitu ziren Kontxarako. Sailkatze estropada Hondarribian jokatu zen erlojupeko modalitatean. Lehenengo urteetan, Donostiarrak ere, bat gehiago bezala, hartzenzuen parte sailkatze estropada hauetan.2019 . urtean, sailkatze estropadan trainerua bete beharreko baldintza izan da dagokion lurraldeko edo probintziako txapelketan parte hartu izana.Sailkatzeproban, gehienez, 24 eskifaiak hartuko dute parte. Izena emandakoak 24 baino gehiagoizanez gero, antolakuntzak ontziak aukeratuko ditu, honako irizpide ordena hau jarraituz:a) TKE (Traineru Kluben Elkartea) Ligako sailkapenordena.b) Traineruen Euskadiko Txapelketako lehen lau sailkatuak.c) Gipuzkoako Txapelketan parte hartu duten Gipuzkoako tripulazio guztiak.d) KAE1 Ligako sailkapenordena.e) Traineruen Galiziako Liga, Kontxako sailkatze estropada jokatu baino 15 egun natural lehenago zegoensailkapena kontuan hartuz. Gehienez hiru traineru.f) Lehiatzen ari den Ipar Euskal Herriko trainerua, halakorik balego.g) Arestian aipatu diren ligetako edozeinetan parte hartzen duen Asturiasko traineru bat.h) KAE2 Ligako sailkapenordena.Antolakuntzak beretzat gordetzen du traineru modalitatean diharduten ontziei sailkatze estropadan parte hartzeko gonbita egiteko ahalmena, nahiz eta gonbidatuak lehen aipaturiko aukeratze baldintzak bete ez, baldin eta:a) Aipatu ez diren Liga edo Txapelketetan parte hartzen badute; edob) Dagozkien autonomiatxapelketetan lehen postua lortu badute; edoc) Historian ospe eta sari handiak irabazitako klubetakoak badira; merezimendu berezitzat hartukoda “Donostiako Estropadak Kontxako Bandera –gizonezkoen modalitatean” irabazitakoen zerrendan egotea.Sailkatze estropada. Gizonezkoen modalitatean, erlojupeko estropadak guztira (joan eta etorri)•hiru miliako distantzia izango du, ibilbide bereko bi luzetan banatuta. Ziaboga bakar bat egingo da.Ziaboga ababorretik hartuko da.•Ibilbidean zehar ababorretik utziko diren erreferentziazko tarteko balizak jarriko dira.•Inskribatutako traineruen artean bi multzo egingo ditu Antolakuntza Batzordeak; horretarako,traineruek denboraldi horretan erakutsi duten kirol maila hartuko da kontuan.•Ondoren, m ultzoen irteeraordena zozkatuko da, baita multzo bakoitzaren barruan traineruen irteeraordena ere.•Proba lehenik kirol maila txikiena duen multzoak egin behar badu, bi minutuko tartea utziko da bigarren multzoko traineruak irten baino lehen.•Multzo ba koitzaren barruan traineruak minututik minutura irtengo dira, eta gehienez hamabost segundoko tartea emango zaie irteteko.Sailkatze estropadan parte hartzen duten ontzientzako bidaiasariak.•Ontziaren egoitza Donostiatik gehienez 150 kilometrotara bada go: 500 €•Ontziaren egoitza Donostiatik gehienez 400 kilometrotara badago: 750 €•Ontziaren egoitza Donostiatik gutxienez 400 kilometrotara badago: 1.000 €Orio*: 20:26,40Getaria: 23:50,40Orio*: 21:26,00Donostia: 19:43,40P.Donibane: 19:32,30Orio: 17:36,10**Kaiku*: 21:27,40Kaiku*: 21:55,10Zumaia: 21:04,39Kaiku: 23:44,30Orio: 20:34,10Zumaia: 21:53,52P.Donibane *: 21:35,59P.San Pedro: 20:02,26P.San Pedro: 21:32,78P.San Pedro*: 22:13,3P.San Pedro: 20:19,01Orio: 22:43,39Orio*: 20:09,09San Pedro*: 19:41,41Donibaneko: 20:10,63Orio: 21:47,86Orio*: 20:34,58Orio*: 19:29,85Orio*: 20:43,17Orio: 20:06,63Beraun: 20:35,00Orio: 24:09,90Lasarte: 21:38,00Castro: 19:46,50Orio: 19:33,80Lasarte: 17:46,30**Santurtzi A: 21:36,20Hondarribia: 21:57,90Kaiku: 21:06,47P.Donibane: 23:54,3Zumaia: 20:37,77Santurtzi: 22:01,99Zumaia: 21:44,32Zumaia: 20:05,93Zierbena: 21:33,48Ur Kirolak: 23:01,37P.Donibane: 20:33,1P.San Pedro: 22:51,91Donibaneko: 20:11,9Donibaneko: 19:47,7P.San Pedro: 20:14,1P.San Pedro: 21:58,5Tiran: 20:44,15Tiran: 19:42,16Tiran: 20:46,82Castro: 20:12,49233 arraunaren xarma 234 arraunaren xarma Garaipenak 46 edizioak DENBORA ONENAK 1. Urdaibai (2004) 19:04,64 6. Kaiku (2011) 19:19,48 2. Astillero (2004) 19:14,42 7. Tiran (2011) 19:19,66 3. Orio (2004) 19:18,59 8. Astillero (2003) 19:19,97 4. Castro (2005) 19:18,94 9. Hondarribia (2004) 19:20,34 5. Astillero (2011) 19:19,28 10. Castro (2006) 19:21,24 SAILKATZE ESTROPADAK Data . Eremua: Donostia Irabazlea/Denbora Bigarrena Hondarribiaren denbora/Postua 2000/08/3 1 Orio*: 20:19,57 Trintxerpe : 20:24,28 20:39,55/ 7 2001/08/30 Orio: 21:21,83 Koxtape: 21:43,66 22:00,70 /7 2002/08/ Astillero*: 20:59,67 Castro : 21: 03,30 21:20,19/6 2003/09/02 Astillero*: 19:19,97 P. Donibane : 19: 22,86 19:35,97/ 7 2004/09/02 Urdaibai: 19:04,64 Astillero : 19:14,42 19:20,34/ 4 2005/09/01 Castro: 19:18,94 Hondarribia: 19: 29,30 2006/08/31 Castro*: 19:21,24 Zaraut z: 19: 30,12 19:41,52/ 8** 2007/08/30 Hondarribia: 20:56,33 Urdaibai: 20:58 ,36 2008/09/04 Urdaibai: 19:45,80 Orio: 19:57,52 20:08,74/ 6 2009/09/03 Kaiku *: 20:03,41 Urdaibai: 20:19 ,86 20:34,02/ 7 2010/09/02 P.Donibane: 19:41,62 Kaiku: 20:02,90 20:06,66/ 5 2011/09/01 Astillero: 19:19,28 Kaiku: 19:19,48 19:22,66/ 4 2012/08/30 Kaiku *: 21:25,30 Urdaibai: 21:40 ,24 21:54,36/ 3 2013/08/29 Portugalete: 20:05,92 Orio: 20:06,08 20:15,31/ 5 2014/09/04 Kaiku: 19:38,70 Urdaibai: 19:39 ,94 19:47,68/ 3 2015/09/03 Urdaibai: 20:10,02 Hondarribia: 20:10,92 2016/09/01 Hondarribia: 19:54,80 Orio: 20:04,98 2017/08/31 Urdaibai: 19:51,64 Hondarribia: 19:55,48 2018/08/30 Urdaibai: 19:56,16 Orio: 19:57,26 20:02,78/ 4 2019/08/29 Ondarroa: 20:15,38 Orio: 20:22,50 20:24,90/ 4 Oharrak : *Urte horretan Kontxako Bandera irabazi zuen. **Cabo zazpig arren izan zen 19:41,24 denborarekin, Hondarribiaren denbora baino 28 ehunen hobeago. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14PortugaleteGetariaZumaiaCastroPasai DonibanePasai San PedroOrio 46 edizioak Sailkatze estropadak: 1972tik 2019ra bitarteko urteak Garaipenak OndarroaDonostiaHondarribiaAstilleroUrdaibaiKaiku arraunaren xarma 235 1972 an, Kontxan lehiatzeko traineruen aukeraketan erabilitako sistema hauxe izan zen: Gipuzkoako txapelduna (Lasarte) zuzenean sailkatutzat eman zen;Gipuzkoako beste traineruek jokatu zuten Hondarribiko kanporaketa, eta lehenengo bostak sailkatu ziren: Orio, Beraun, Getaria, Pasai Donibane eta Donostia.Seigarrenek (Pasai San Pedro) eta zazpigarrenek (Hondarribia) beste estropada bat jokatu zuten Bizkaiko (Kaiku) eta Kantabriako (Santander) txapeldunekin, eta azken bi hauek lortu zuten txartela.Estropadan erabilitako Kultura eta Turismo Ekintzetxearen traineruen batez besteko pisua 347,5 kilokoa izan zen.1 973. urtean, talde bakoitzari baimena eman zitzaion gustuko zuen trainerua erabiltzeko. Honela desagertu ziren 22 urtez Kontxako estropadetan erabilitako *KTEren traineruak. Aurkeztutako traineruek 210 eta 235 kilo bitarteko pisuak zeukaten. Donostiak bederatzigarren postuan bukatu zuen; Kontxatik at.1975 ean eta 1979 an ez zen beharrezkoa izan sailkatze estropada egitea. 1975 ean traineruak sailkatzeko herrialdeetako txapelketak erabili ziren. Kantabriako txapelduna (Castro), Bizkaikoa (Kaiku) eta Gipuzkoako sei traineru onenak sartu ziren. Aipatzekoa da Gipuzkoako txapelketan Orioko B ontziak bosgarren postua lortu zuela baina Orioren bigarren taldea izanik ez zuen aukerarik izan Kontxan lehiatzeko.1976 tik aurrera, arraun taldeek Kontxako estropadetarako arraunlariak kontratatzeko askatasun osoa lortu zuten. Ordutik aurrera Klubeko fitxa izatea eskatzen zaio arraunlariari.1977. urtean Donostiako Traineruen Batzordeak eta Donostiako Udalak KTEri presio handia egin zioten Kontxan bere ontziarentzat leku bat gordetzeko. KTEk 1978an, 1979an, 1980an eta 1982an aho batez atzera bota zuen proposamena eta honako arrazoiak eman zituen: proposamen hori onartzeak gainerakotripulazioen haserrea ekarriko du eta, gainera, Donostiak, bere estropaden ospeagatik, banatzen diren sariengatik eta antolaketaren seriotasunagatik, merezi du Kostaldeko zortzi arrauneskifaiarik onenak Kontxara ekartzea. Gainera, Donostiako traineru bat automatikoki sailkatu eta errendimendu onik ez emateak irudi penagarria emango luke.1979 an, ez zen sailkapen estropadarik egin. Denboraldi hasieran 12 elkartek presioa egin zuten herrialdetako txapelketak erabili zitezen, horretarako 4 —2—2 formula erabili zelarik. Gipuzkoako txapelketatik Lasarte, Orio, Hondarribia eta Zumaia sailkatu ziren, Bizkaikotik Santurtzi eta Kaiku eta Kantabriakotik Pedreñaeta Castro.1981 ean Santurtzi taldeak bi traineru aurkeztu zituen. “B”ontzia (Karmeleko Ama) sailkatu zen eta “A” (Sotera) ez . Estropada erditik aurrera eguraldiak nabarmenhobera egin zuen eta abiatu ziren azkeneko zazpi traineruek lortu zuten sailkapena.Donostiarra, Gipuzkoako txapelketan lehenengo hiru artean sailkatuko balitz, automatikoki sailkatuko zen eta hori lortu zuen.1982 an, aurreko urtean ez bezala, ez zen donostiarrentzako tokirik gorde eta Ur Kirolak elkarteko eskifaiak gogor egin behar izan zuen arraun sailkatzeko,zortzigarren postuan gelditu baitzen. 236 arraunaren xarma 1983 ko sailkatze estropadan istiluak gertatu ziren. Alde batetik sekulako enbata ekarri zuen estropada hastear zela. Kontua da Orio kanpoan gelditzen zela, baina epaileek barrurako eman zioten eta zortzigarren sailkatu zen Pedreña gelditu zen kanpoan. Urte honetan erabakitzen da aurrerantzean sailkatze estropadaDonostian jokatzea.1984 an, aurreko urtekoa saihesteko, traineru bakoitzak kroskoan zenbaki handitan adierazten zuen irteeraordenean zegokion txanda. Urte honetatik aurrera Donostian zenbait arraun talde eratu ziren: Arraun Lagunak, Donostia, Fortuna eta Ur Kirolak; KTEk erabakitzen du sailkatze postuetako bat Donostiako taldebatentzat gordetzea. Sailkatze estropada bat antolatu zuen eta hor irabazten duenak leku bat lortzen du Kontxako estropadarako eta besteek bigarren aukeradute sailkatze orokorrean. Donostiak lortu zuen txartela eta sailkatze estropada nagusian UrKirolak taldeak ere Kontxako Banderarako sailkatzea lortu zuen.1985 ean, Castro ez zen sailkatu 11 urtez jarraian Kontxan aritu eta gero. Donostiarren ordezkaria UrKirolak izan zen, Aste Nagusiko klasifikatorian Donostia eta Fortuna gainditzeagatik. Sailkatze estropadan Donostiak ere Kontxako Banderarako sailkatzea lortu zuen.1987 an Fortuna sailkatu zen zuzenean.1991 n Pasaiko Iola deskalifikatua izan zen P. Aldasoro arraunlaria dopingkontrolera azaldu ez zelako. Zarautz, zortzigarrena, sailkatu zen.1992 an aldaketa bat egin zen Kontxako estropada eremuan, eta horrelaxe jarraitu du gaur arte. Balizak 30 metro eraman ziren uharte alderantz, hori izan zen aldaketa. Donostiarren ordezkaria Arraun Lagunak izan zen, joan den urtean gertatu zen bezala.1993 an erabiltzen dira lehenengo aldiz aizkoraarraunak. Ciudad de Santander ontziko eskifaiak erabili zituen. Donostiarren arteko estropada UrKirolakek irabazi zuen eta sailkapen estropadan Arraun Lagunak taldeak ere barruan sartzea lortu zuen.1994 an, Kontxako historian lehendabizikoz parte hartu zuen Galiziako arraun talde batek: Meirako San Bertolameuk. Elkarte honek, Fontanen zurezko ontziaren kopia zehatzarekin, karbonozuntzez egindako traineruarekin hartu zuen parte. Zuntzezko arraunak ere urte honetan erabili ziren Kontxan. Ondarroak erabilizituen. Ondarroak seigarren postua lortuta, 68 urteren ondoren berriz Kontxako Banderan aritzea lortu zuen.1995 ean karbonozuntzarekin egindako traineruak baimendu zituen Euskadiko Arraun Federakuntzak. Urte honetan, karbonozuntzezko zazpi traineru agertu zirenKontxara. Zurezko bakarra, Ur Kirolak taldearena izan zen. Pisaketaren emaitzak: Ondarroak (Amilibia), 201 kilo; Donibanekok (Cuesta), 201,5 kilo; Pasai San Pedrok (Fontan), 202 kilo; Koxtapek (Olaziregi), 202,5 kilo; Oriok (Cuesta), 204 kilo; Santurtzik (Amilibia), 205,5 kilo; Hondarribiak (Olaziregi), 206 kilo; Ur Kirolak(Fontan), 229,5 kilo.1996 an, Donostiarren ordezkaria UrKirolak izan zen, abuztuaren 18ko klasifikatorioan Fortuna eta Arraun Lagunak gainditu zituelako . arraunaren xarma 237 1997 an, Donostiako talde batentzat gordeta zegoen lekua Arraun Lagunak taldeak lortu zuen. Aurreneko aldiz lau traineru pasaitar sailkatu ziren.1998 an, Arraun Lagunak taldeak donostiarren arteko lehia irabazi zuen eta bigarren urtez jarraian lau talde pasaitar sailkatu ziren: San Pedro, Illumbe, Koxtapeeta Donibaneko Arraunlariak.1999 tik 2002 ra, Arraun Lagunak taldea onena izan zen, berriz ere, donostiarren arteko estropadetan.2004 an, orain arte lortutako denborarik onenak egin zituzten Urdaibai , Astillerok eta Oriok: 19:04,64, 19:14,42 eta 19:18,59 hurrenez hurren.2006 an, Astillero nahiz eta zigortuta egon, Donostiako Udalak ez zion eragozpenik jarri Kontxan parte hartzeko. Astillero arraun taldearekiko istiluak izan ziren,izan ere talde gehienek ez zuten onartzen Astillerok bertan parte hartzea eta azkenean estropada atzerapen handiz abiatu zen, Astillero barruan zela. Hondarribia(Ligako txapelduna eta 2005eko Kontxako irabazlea) ez zen Kontxarako sailkatu, zazpigarren gelditu zen Cabotik 28 ehunenera bukatu baitzuen.2007 an, Hondarribiak irabazi zuen lehen aldiz sailkatze estropada. Donostiarren ordezkaria Arraun Lagunak taldea izan zen.2008 tik gaur arte, Donostiako taldea Donostiarra izan da.2011 n, lehenengo hiru traineruen arteko aldeak oso txikiak izan ziren: Astillerok, irabazlea, 20 ehunen atera zizkion Kaikuri eta 38 Tirani. Orio ez zen sailkatu.2012 an Chapelak (arraun talde apala) ezustekoa eman zuen eta ezinezkoa zirudiena lortu zuen, Kontxan sartzea.2014 an, nahiz eta TKEk (Traineru Kluben Elkartea) Urdaibairi 95 puntu zigorra ezarri zion klub horretan emaniko dopatze orokorraren zantzuengaitik, DonostiakoUdalak ez zion eragozpenik jarri Kontxan parte hartzeko.2016 an, sailkatu ziren taldeen artean, lauk Orioko entrenatzailea izan zuten: Mikel Orbañanos (Hondarribia), Jose Luis Korta (Kaiku), Joxean Olaskoaga (Orio) eta Jon Salsamendi (Urdaibai)2018 an, santurtziarrek Sotera traineruarekin Kontxarako sailkatzea lortu zuten. 1995ean sartu zen Santurtzi Kontxan azkenekoz .2018 an eta 2019 an Donostiarrak ez zuen parte hartu sailkatze eguneko bi estropadetan (gizonak eta emakumeak), sailkatuak baitaude hiriko taldeak izateagatik.Arraun Lagunak ere hirikoa da, baina sailkatu egin beharko zuen.2019 an, Ondarroa, haren historian aurrenekoz, sailkatze estropada irabazita sailkatu zen (1996tik lortzen ez zuena). Urte honetan sailkatutako traineru guztiak Euskal Herrikoak ziren, bost bizkaitarrak eta hiru gipuzkoarrak. 0 1 2 3 4 5 6 Zumaia GetariaTolosa HibaikaGetariaZumaia OrioPasai Donibane Rias Baixas Ribeira 238 arraunaren xarma SAILKATZE ESTROPADAK Data . Eremua: Donostia Irabazlea/Denbora Bigarrena Hondarribiaren denbora/Postua Ontzi kopurua Sailkatze estropadak. Emakumezkoak DENBORA ONENAK Oharra: *Urte horretan Kontxako Bandera irabazi zuen. Garaipenak 12 edizioak 1. Getaria Tolosa (2011) 10:29,64 4. Getaria Tolosa (2010) 11:09,342. Hibaika (2014) 11:02,10 5. Pasai Donibane* (2017) 11:09,683. Rias BaixasG* (2009) 11:03,68 6. Zumaia (2015) 11:12,64 Oharra: *Urte horretan Kontxako Bandera irabazi zuen. ^Eremuko errekorra2008/09/06 GetariaZumaia: 13:42,12 Rias Baixas: 14:06,20 14:16,02/ 3 82009/09/03 Rias Baixas/G*: 11:03,68 GetariaTolosa: 11:04,08 11:15,76/ 5 112010/09/02 GetariaTolosa: 11:09,34 Zumaia: 11:10,92 11:27,40/ 7 142011/09/01 Getaria Tolosa: 10:29,64^ Rias Baixas: 10:35,88 11:18,06/ 7 72012/08/30 Zumaia: 12:32,56 GetariaTolosa: 12:47,20 15:45,54/ 7 72013/08/29 Zumaia*: 11:16,86 Hibaika: 11:31,38 12:33,10/ 6 92014/09/04 Hibaika: 11:02,10 Zumaia: 11:02,36 Ez zuen parte hartu 82015/09/03 Zumaia: 11:12,64 Hibaika: 11:27,64 Ez zuen parte hartu 112016/09/01 Hibaika: 11:22,02 Pasai Donibane: 11:24,98 12:27,28/ 8 102017/08/31 P.Donibane*: 11:09,68 Hibaika: 11:14,20 Ez zuen parte hartu 132018/08/30 Ribeira: 11:17,02 Pasai Donibane: 11:17,14 11:44,22/ 9 162019/08/29 Orio*: 11:12,92 Pasai Donibane: 11:31,06 11:42,72/ 5 20 arraunaren xarma 239 2008 an, itsaso basak egin zien gonbitea emakumeei lehen aldiz Kontxako Bandera jokatzeko. Itsaso goxoagoa nahiago izango zuten, baina ezin esan ezetz aukera historikoari, “hemen gaude eta ahal dugu” esan omen zuten arraunlari emakumeek . Itsasoa haserre, denborale handia zen; benetan txarra zegoen eta bertanbehera geratzeko moduko baldintzak zeuden.Zortzi taldek hartu zuten parte, hiru gipuzkoarrek, bizkaitar batek, kantabriar batek, galiziar batek eta bi kataluniarrek. Astillero, Rias BaixasGalizia, GetariaZumaia eta Hondarribia sailkatu ziren.2014 an, aurreneko aldiz ez zen sailkatu Galiziako talderik eta lau talde gipuzkoar sailkatu ziren: Zumaia, Hibaika, Orio eta Pasai Donibane. Zumaiak astindu handi samarra eman zien beste hiru aurkariei. Hamabost segundo sartu zizkien Hibaikari eta Oriori eta hemezortzi Pasai Donibaneri.2016 an, hamar talde atera ziren erlojupekoan, Donostia Arraun Lagunak taldearekin batera zortzikoa osatzeko Banderaren bila. Hibaika, San Juan, Orio, Cabo,ZarautzGetaria, Hernani eta Deustu sailkatu ziren. Kanpoan geratu zen hirukotea Hondarribiak, A CabanaFerrolek eta Colindresek osatu zuten.2017 an, donostiarren arteko afera egon zen, eta korapiloa askatu zuten Arraun Laguneko arraunlariek, sailkatzea lortuta. Donostiako bi talde egon ziren KontxakoBandera lortzeko lehian.2019 an, 20 talde aurkeztu ziren, denak gonbidatuak. Kontxara sailkatzeko estropada guztiak bi arraunlarik bakarrik jokatu dituzte: Amaia Gezalak (Hondarribiarekin eta Hibaikarekin) eta Sandra Sanchez arraunlari galiziarrak. 240 arraunaren xarma 1879tik 2019ra bitarteko urteak Alfredo Leon BogaBoga Aurelio Arteta 1924 Elias Salaberriaren margo baten argazkia Iturri ezezaguna Sigfrido Koch Javier de Juanes arraunaren xarma 241 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 DonostiaJ.M.Lopez. El DV 242 arraunaren xarma 0123456789101112131415161718192021222324252627282930313233Union Pasaia 1Zumaia 2Ondarroa 2Lasarte 2Astillero 2Aginaga 2Santurtzi 3Pedreña 4Castro 4Urdaibai 5Getaria 5Sestao/Kaiku 8Pasai Donibane 10Hondarribia 13Donostia 14Pasai San Pedro 15Orio 32 412 koaizied 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Orio 1901, 09, 10, 16, 19, 23, 25, 33, 34, 39, 40, 42, 44, 51, 52, 53, 55, 58, 64, 70, 71, 72, 74, 75, 83, 92, 96, 97, 98, 2000, 07 eta 2017 San Pedro 1880, 99, 1906, 17, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 35, 89, 91, 93 eta 1994 Donostia Hondarribia 1881, 1941, 43, 47, 48, 65, 66 , 67, 68, 2005, 13, 18 eta 2019 P.Donibane 1924, 56, 61, 62, 63, 86, 88, 90, 95 eta 1999 Kaiku 1954, 59, 78, 80, 81, 82, 2009 eta 2012 Getaria 1895, 96, 1900, 03 eta 1911 Urdaibai 2010 , 11, 14, 15 eta 2016 Castro 2001, 02, 06 eta 2008 Pedreña 1945, 46, 49 eta 1976 Santurtzi 1977, 79 eta 1985 Aginaga 1957 eta 1960 Astillero 2003 eta 2004 Lasarte 1969 eta 1973 Ondarroa 1898 eta 1926 Zumaia 1984 eta 1987 U. Pasaia 1921 Lurralde en arabera: Gipuzkoa 96. Bizkaia 18. Kantabria 10 1879tik 2019ra bitarteko urteak. Irabazleak 1879, 83, 87, 89, 90, 91, 92, 94, 97, 1915, 18,20, 22 eta 1950*Oharrak:1882, 1884, 1885, 1886, 1888, 1893, 1902, 1904, 1905, 1907, 1908, 1912, 1913, 1914, 1936, 1937 eta 1938an Kontxako estropadak ez ziren jokatu.*Gipuzkoako hainbat arraunlarik selekzio bat egin zuten eta Donostiako izenean Bandera eskuratzea lortu zuten. 111 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25Beste batzuk 1Zierbena 2Santurtzi 2Pedreña 2Castro 2Astillero 2Zumaia 4Sestao/Kaiku 4Lasarte 4Urdaibai/Bermeo 5Getaria 6Pasai San Pedro 10Hondarribia 10Donostia 18Pasai Donibane 21Orio 22 arraunaren xarma 243 2.postuak 1879tik 2019 ra bitarteko urteak. 2. postuak 120 edizioak^ asaiPa . utzaraZ . zoLe . belzkiJai . arraIb aet ranTi Orio 1879, 1921, 30, 31, 47, 56, 62,63, 67, 73, 76, 91, 94, 95, 99, 2001, 03, 05, 08, 10, 13 eta 2019 P.Donibane 1915, 17, 20, 26, 27, 29, 41, 42, 53, 54, 57, 58, 59, 60, 66, 69 , 78, 89, 92 *, 93* eta 1997 ** Donostia 1880, 92* **, 94* **, 96, 97, 98, 99, 1901, 03, 09, 16, 23, 24, 32, 40, 49, 52 eta 1983 Ur Kirolak Hondarribia 1887, 1925, 28, 33, 35, 51, 64, 2014, 15 eta 2016San Pedro 1889, 1910, 19, 34, 44, 87, 88, 89, 90, eta 1998Getaria 1890 , 91, 1906, 22, 39, eta 1972Urdaibai 2002, 04, 07, 12 eta 2017Lasarte 1970, 71, 74 eta 1977Kaiku 1945 Iberia, 46 Iberia, 79 eta 2011Zumaia 1981, 82, 85 eta 1986Astillero 1968 eta 2006Castro 1975 eta 2009Pedreña 1943 eta 1948Santurtzi 1980 eta 1984Zierbena 1950 eta 2018Batekin: Pasaia 1985. Zarautz 1918. Lezo 1955. Jaizkibel 1961.Ibarra 1965 eta Tiran 1996Oharrak: *Donibaneko. **Koxtape. ***Donostiako bigarren ontzi bat.^1881 ean eta 1883 an, ez dakigu bigarrena nor izan zen. 1900 . urtean Pasaiko eta Donostiako traineruek, badiaren barruan zeudenean, estropadan parte hartzeari uko egin zioten eta irteeran Getaria bakarrik jarri zen. Estropada jokatu gabe, Getaria garaile. 1911 an, Oriok ez zuen ohorezko txandan parte hartu. 244 arraunaren xarma Banderaren irabazlea eta patroia Jardunaldi bakarra Guztira Txanda bat. Badiaren inguruan biraka (4000 m ) 20:12,00 3 Ezeza guna 3 1881. Hondarribia. Leon Berrotaran Txanda bat. Bi buelta badiaren barruan (3000 ) Ezeza guna 4 2. Getaria, Orio edo Pasaia Ezeza guna Txanda bat Ezeza guna 4 Ezeza guna Lehenengo estropada ziaboga bakarrarekin egina. 22:36,00 4 22:58,00 22” 1889. Donostia. Luis Karril Ezeza guna 3 2. San Pedro . Ebaristo Inda Ezeza guna 1890. Donostia. Luis Karril Bi txanda . Luzera : 23 milia 22:26,00 5 2. Getaria. Joxe Balenziaga 22:3 2,00 6” Txanda bat 21:34,00 4 22:03,00 29” 1892. Donostia. F. Zubiaurre ”Kiriko” Bi txanda 24:25,00 5 2. Donostia B. Luis Karril 25:00,00 35” 1895 . Getaria . Joxe F. Arregi Txanda bat. L uzera lau mil ia. Ziaboga batera 22:02,00 5 2. Pasaia. Lukas Arrieta 22:28,00 26” Banderaren irabazlea eta patroia 1J* 2J Ohorezko txanda Guztira 1896. Getaria. Joxe F. Arregi 21:57,00 (1tx) 22:09,00 (2tx) 22:12,0 0 22:47,00 22:12,00 12 2. Donostia. Manuel Iturriza 22:47,00 47” 22:26,00 22:41,00 Ez zen jokatu * 22:26,00 8 1898. Ondarroa. Manuel Beitia 21:24,00 (1tx) 21:43,00 (2tx) 21:07,00 21:32,00 21:07,00 7 2. Donostia. J. Jabier Uresberueta 21:32,00 25" 1899. San Pedro. Lukas Iturralde 22:38,00 (1tx) 22:05,00 (2tx) 21:39,00 21:52,00 21:39,00 7 2. Donostia. Fran tzisko Silva 21:52,00 13" Pasaiko eta Donostiako traineruek, badiaren barruan zeudenean, estropadan parte hartzeari uko egin zioten eta irteeran Getaria bakarrik jarri zen. Estropada jokatu gabe, Getaria garaile. 1901. Orio. Manuel Olaizola 21:18,00 (1tx) 21:35,00 (2tx) 21:19,00 21:56,00 21:19,00 6 2. Donostia. Luis Karril 21:56,00 37" 22:25,00 25:13,00 22:25,00 2 2. Donostia. Blas Solabarrieta 25:13,00 2:48" 1906. San Pedro. Bixente Sarria Jardunaldi bakarra Ezeza guna 7 2. Getaria. Zirilo Basurto Ezeza guna 1909. Orio. Manuel Olaizola 21:07,00 (1tx) 22:00,00 (2tx) 21:22,00 21:52,00 21:22,00 5 2. Donostia. J.Arizmendi/I.Iraundegi 21:52,00 30" 1910. Orio. Manuel Olaizola 20:42,00* 21:00,00* 21:19,00 21:17,00 42:01, 00 2 2. San Pedro. Manuel Arrillaga 42:17,00 16” Goize an Arratsalde an 1879. Donostia. Juan K. Karril2. Orio. Jose Maria Mitxelena Txanda bat. Bi buelta badiaren Ezezaguna barruan (3000 m) Ezezaguna 1887. Donostia. J.M. Iturriza2. Hondarribia. Joxe Oronoz 1900. Getaria. D.Kobeñas1903. Getaria . J. Frantzisko ArregiEremuaren luzera: 23 miliaOntzi kopuruaAldea*Ontzi kopuruaAldea* 1883. Donostia. Joxe J. Uresberueta2. Hondarribia , Orio edo P. Don.Oharrak: *Segundotan.1882, 1884, 1885, 1886,1888, 1893, 1902, 1904, 1905, 1907 eta 1908an, ez ziren jokatu.1897. Donostia. Frantzisko Silba2. Donostia B. Joxe Joakin Izagirre Bi buelta badiaren 14:38,00 4 barruan. Luzera <2 milia. 14:44,00 6" 1894. Donostia. F. Zubiaurre”Kiriko”2. Donostia B. Frantzisko Silba1880. San Pedro. B. Sarria2. Donostia. J.Kruz Karril1891. Donostia. F. Zubiaurre “Kiriko”2. Getaria. Joxe Balenziaga arraunaren xarma 245 1879 an, hiru traineruk parte hartu zuten: Lekittiarra Donostiako arraunlariekin, Justina Santua eta Ondarroa; azken hauek Orioko arraunlariekin osatuak. Erabilitako traineruak 600 eta 750 kilo bitartekoak ziren.1883 an, lau traineruk parte hartu zuten: Donostiarra, Hondarribia, Orio eta Pasai Donibane. Bakarrik dakigu Donostiarrak irabazi zuela. Hondarribian eraikitako lehen traineruek 450 eta 600 kilo bitarteko pisua zuten.1887 ra arte hamabi arraunlariekin jarduten zuten Kontxan. 1888 tik aurrera, berriz, hamahiru arraunlarik gehi patroiak osatutako eskifaiak lehiatuko ziren.XIX. mendearen amaieran, 1891n , Donostiara joan ziren bizitzera Hondarribiko arrantzale familia ezagun asko. Horien artean: Urtizberea, Amunarriz, Oronoz eta Iturralde. Urte horietan galdu zituen Hondarribiak bertako flotako patroirik bizkorrenak eta eraginkorrenak.1894 an, Frantzisko Zubiaurrek “Kiriko” ziaboga emateko erabili zue n lehen aldiz brankako espaldako arrauna. 1919an, 25 urte geroago, Abrako estropadetan burutu zuen “Kirikoren Ziaboga” mitikoa; teknika honen erabilera bere goren mailara igo zuen.1895 ean donostiarrei debekatu egin zitzaien parte hartzea, kanpotik traineruak inskribatzearren. Garai haietan Donostiako traineruak ziren indartsuenak. Donostiarrakkexatu egin ziren eta hurrengo igandean beraien arteko estropada bat jokatzeko aukera eman zitzaien. Hiru besterik ez zirene z, Hondarribiko “beteranoei” egin ziete ngonbita. Frantzisko Silbak gidaturiko Donostiarra (21:04,00 ) traineruak irabazi zuen. Estropada honetan parte hartu zuten traineru guztiek gutxienez ere azken seihilabetetan arrantzan aritutakoak izan ziren, araudiak horrela eskatua.1896 an, lehen aldiz bi jardunalditara jokatu zen bandera. Inoiz izan den partehartzerik handieneko bandera izan zen: 12 traineru.1896 tik 1901 era eta 1909 an, bi estropada programatu ziren, bata “Donostiakoak ez ziren itsas gizonentzat” eta bestea “Donostiarrentzat”. Txand a bakoitzeko bi denbora onenak, ohorezko txandarako sailkatzen ziren. Gainerako guztiek kontsolazioestropada jokatzen zuten, 1901ean izan ezik. Sistema hori donostiarren aldekoazen, ohorezko txandan egotea bermatzen zielako.1897 an*, ohorezko txandarako donostiarrek ez zioten San Pedrori trainerua utzi, eta horregatik sanpedrotarrak erretiratu egin ziren, ez baitziren jokatzera aurkeztu.1900 . urtean, Nautiko Klubak antolatu zuen hirugarren aldiz eta belauntzien estropadei lehentasuna ematen jarraitzen zien, nahiz eta herritarren nahiak traineruen aldekoak izan. Sarietan nabaritu zen beherapena eta hirugarrengoarentzat saririk ez zegoen ikustean sortu ziren arazoak. Pasai San Pedroko bi traineruek eta Donostiakoak, badiaren barruan zeudenean, estropadan parte hartzeari uko egin zioten eta irteeran Getaria bakarrik jarri zen. Estropada jokatu gabe, Getaria garaile.Gertatuari buruzko txosten batean, Pedro Barrenetxeak zioen “gaztelaniaz eta euskaraz galdetu zitzaien ea ez al ziren estropadetako baldintzez ohartu”. 246 arraunaren xarma 1901 ean, Oriok bere lehenengo Kontxako Bandera irabazi zuen (Pasai San Pedroren “Lertxundi” traineruarekin) eskifaian lau Solaberrieta zeuden: Ramon, Lino,Eustakio eta Isidro.Orioko patroi Antoniomari Uranga ren anaia Ramonek, itsua izanik ere, 1901 etik 1915 era bitartean jokatu ziren estropada guztietan arraunlari gisa hartu zuen parte.19011919 artean Orioren lehen bost banderak Manuel Olaizola k irabazi zituen. 1901 eko maiatzean, Orioko bost traineruk Kantauriko azken balea harrapatu zuten,bat Manuel Olaizolarena zen, gainerako lauak Eustakio Atxagarena, Gregorio Manterolarena, Manuel Loidirena eta Xixario Urangarena.1903 an Donostiarren trainerua zortzi arraunlari soilik zituela agertu zen eta bertan osatu behar izan zuten trainerua.1906 an eta Donostiako Euskal Jaiak egituraren barruan Gipuzkoako Foru Aldundiak uztailaren 13an estropada antolatu zuen. San Pedrok irabazi zuen baina ezin dajakin eskifaian zein arraunlarik eta patroik parte hartu zuten.1909 an, 1896tik 1901era erabilitako sistemara jotzen da berriro.1910 ean, bi traineruk bakarrik jokatu zuten: Orio eta Pasai San Pedro. Banderaren irabazlea erabakitzeko, goizez eta arratsaldez izandako bi estropaden denborakbatu ziren.1910e tik 1942 urtera bitartean desberdintasun handiak eman ziren traineruen pisuan eta diseinuan. Konpentsateko, ohorezko txandako taldeek traineruak trukatzen zituzten, eta bandera lortzeko bi igandetako denboren batuketa hartzen zen kontuan. 1929 tik aurrera, lehian parte hatzen zuten talde guztiek trukatzen zuten trainerua.1911n, 1915ean, 1916an, 1917an, 1918an, 1919an, 1923an eta 1924an Hondarribiak ez zuen parte hartu. Zenbaitetan, Kontxara ez joatea erabaki zuen Hondarribiko Arrantzale Kofradiak, eta estropadak antolatzen zituen Higer badian, hiriko jaiegitarauaren barruan. Behin baino gehiagotan, lehen urteetan bereziki, Hondarribiak ezzuen izenik ematen Kontxan lehiatzeko. Ematen zuenean ere, Hondarribiko zale asko ez zen Donostiara agertu ere egiten. Batez ere, Kontxako estropada eta Hondarribiko jai nagusia (irailaren 8a) egun berean egokitzen baziren. Lehen urteetan ere, berariaz egun horretarako, irailaren 8rako, antolatzen ziren Kontxako estropadak, Koruko Ama Birjinaren eguna ere bazelako, Donostiako zaindariarena. arraun aren xarma 247 1920 Donostia P.Marin 248 arraunaren xarma Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Ohorezko txanda Guztira 1925. Orio. Antonio mari Uranga 19:55,00 20:03,80 20:25,80 20:42,40 40:20,80 5 2. Hondarribia. Romantxo Agirre 40:46,20 25,40” 19:32,00 19:41,60 21:03,80 21:20,60 40:35,80 7 41:02,20 26,40” 20:01,20 20:22,60 20:22,60 21:13,00 40:23,80 6 41:35,60 11,80" 1928. San Pedro. M. Arrillaga 19:40,80 20:13 ,00 20:04,00 20:20,00 39:44,80 6 2. Hondarribia. Manuel Goikoetxea 40:33,00 48,20" 1929. San Pedro. M. Arrillaga 19:44,00 20:03,4 0 19:59,40 20:09,40 39:43 ,40 6 2. P.Donibane. Raimundo Laboa ^ 40:12,80 29,40" 1930. San Pedro. M. Arrillaga 19:34,80 19:40,2 0 19:5 0,60 20:06,00 39:25,4 0 6 2. Orio. Antonio Uranga 39:46,2 0 25,80" 1931. San Pedro. M. Arrillaga 20:15,00 20:12,60 19:44,00 20:02,80 39:59,00 7 2. Orio. Segundo Uranga 40:15,40 16,40" 1932. San Pedro. M. Arrillaga 20:19,20 20:42,00 20:20,00 20:06,00 40:39,20 7 2. Donostia. Balentin Bakeriza 40:48,00 8,80” 1933. Ori o. Domingo Mitxelena 19:23,40 19:56,20 19:26,20 19:31,20 38:49,60 7 2. Hondarribia. Meltxor Amunarriz 39:27,40 37,80" 1934. Orio . Domingo Mitxelena 19:40,00 19:43,2 0 19:23,20 19:34,20 39:03,20 6 2. San Pedro. Manuel Arrillaga 39:17,40 14,20" 1935. San Pedro. M. Arrillaga 23:01,20 23:23,4 0 19:30,20 19:37,40 42:31,40 5 2. Hondarribia **. Roman Agirre 43:00,80 29,40” Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Ohorezko txanda Guztira 1911. Getaria. Joxe Ituarte 31:18,00 28:39,00 23:37,00 54:55,00 1 2. Orio . Manuel Olaizola 21:56,00 21:55,00 22:42,00 22:57,00 44:38,00 4 44:52,00 16” 1916. Orio . Manuel Olaizola 19:59,00 20:15,00 21:33,00 21:40,0 0 41:32,00 7 2. Donostia. F. Bakeriza “Soterotxo” 41:55,00 23" 1917. San Pedro. M. Arrillaga 19:51,00 20:04,00 21:37,00 21:42,00 41:28,00 3 2. P.Donibane. Pedro Iturralde 41:46,00 18" 20:14,00 20:04,00 Ezeza guna 4 Ezeza guna 38” 1919. Orio . Manuel Olaizola 19:44,00 19:56,00 19:49,00 19:45,00 39:33,00 3 2. San Pedro. Manuel Arrillaga 39:41,00 8" 20:22,80 20:12,60 19:45,00 Ez zen aurkeztu 49:07,80 5 1921. Union Pasaia. M. Arrillaga 20:32,20 20:16,80 20:06,80 20:23,40 40:39,00 7 2. Orio. Tiburtzio Martikorena 40:40,20 1,20" 20:16,20 20:07,00 19:31,20 19:45,00 39:47,40 7 39:52,00 14,60" 1923. Orio. Antoniomari Uranga 19:43,00 19:44,20 19:20,60 19:28,40 39:03,60 5 2. Donostia. F. Bakeriza “Soterotxo” 39:12,60 9" 20:26,60 20:17,80 20:03,00 20:20,20 40:29,60 5 40:38,00 8,40" 1918.Donostia . F.Zubiaurre ”Kiriko”2. Zarautz . Juan Anjel Lazkano Ontzi kopuruaAldea*Ontzi kopuruaAldea*DonostiairabazleOharrak: *Segundotan. ^Frantzisko Laboaren semea.**Lehorretarrak. 1912, 1913 eta 1914an ez ziren jokatu.1915. Donostia. F. Bakeriza2. P .Donibane. F. Laboa ”Matxet”1922. Donostia. F. Bakeriza2. Getaria. Bartolome Uranga1924. P. Donibane. F. L. ”Matxet”2. Donostia. Domingo de la Hoz1920. Donostia . F. Zubiaurre ”Kiriko”2. P.Donibane. F. Laboa ”Matxet”1926. Ondarroa. Juan B. Beitia2. P .Donibane. F. Laboa ”Matxet”1927. San Pedro. M. Arrillaga2. P .Donibane. Tomas Gereño arraunaren xarma 249 1911 an, estropada 4 miliatara jokatu zuten (6608 m). Getariako taldeko bi arraunlari aldatzeagatik (gaixorik omen baitziren), Orio ados ez zegoelako, ez zuen parte hartu ohorezko txandan. Aktak dio “traineruetako eskifaiei uretan irakurri zaie batzordearen erab akia, osoosorik gaztelaniaz eta baita euskaraz ere, ezjakintasunikargumenta edo alega ez dezaten”. Ondorengo urteetan eta egoera korapilatsuak gertatzen ziren guztietan, oharrak bi hizkuntzet an ematen ziren.Hemendik aurrera, zeinek zein txandatan parte hartuko duen zozketaz erabakiko da; hau da, ez da bereizketarik egingo bertako, probintziako edo kostalde osoko ontzien artean. 1911. urte arte, lehen jardunaldian, txandak herrien arabera antolatzen ziren: donostiarrak txanda batean eta besteak bestean.1915 ean, Orio eta San Pedro ziren faboritoak, baina, donostiarrak eta donibanetarrak sailkatu ziren bigarren jardunaldirako. Donostiak irabazi zuen eta honen harira Oriori burla egin zioten donostiarrek, Orio irudikatzen zuen hilkutxa bat kaleetan zehar eramanez.1916 an, Kontxako Arauditik kendu egin zuten traineruak itsas lanei emanak egoteko exijentzia. Urte honetatik aurrera (19311935 garaia izan ezik), Kontxako bandera, ─Espainiako banderaren goialdeko ezkerraldean Donostiako banderaren koloreak zituena eta erdian, hiriko armarria ─, itsasoan ematen jarraitzen zuten.Araudiak estropada eremuaren luzera hiru milia izango zela aipatzen zuen. Urte honetan, Oriotarrak izan ziren baserritarrak e ta “lurreko” jendea lehenengo aldiztraineruetan onartzen hasten zirenak.1917 an, bandera lehendabizikoz udaletxe zaharrean, Konstituzio Enparantzan, eman zuten.1918 an, lehenengo jardunaldian kanpoko balizekin arazoak sortu ziren; Zarautzek irabazi zuen. Bigarren jardunaldiko ohorezko txandaren irabazleak bandera eramango zuela erabaki zuen antolakuntzak. Denborak ez zituzten hartu, berez igandetako denboren batuketa ez zen kontuan hartu.1919 an, Oriok bere bosgarren Bandera eskuratu zuen. Santurtziarrek Kontxako estropadetan parte hartzeko traineru egoki bat uzteko eskaerari ezezkoa eman zioten donostiarrek. Euskal esaldi zahar batek dio “ezari emana ezak eramana” izaten dela eta orduko hartan horixe gertatuko zen. Iza n ere, lehen eguneko estropadahastearekin batera donostiarren hankekoak arrauna hautsi baitzuen, lehia irabazteko aukera guztiak galduz.Hiru gertaera bereziak gertatu ziren urte honetan:•Euskara zaintzeko eta ikertzeko Euskaltzaindia sortu zen. Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako Diputazioak onartu zuten.•Behobia – Donostia lehen edizioa egin zen, 22 korrikalari izan ziren partehartzaileak. Juanito Mugerzak irabazi zuen.•Hilkortasun handiko “Espainiako gripea” izendaturiko gaitza mundu osoan zabaldu zen; 15 eta 25 milioi heriotza eragin zituen . Gaitzaren jatorria ustez Estatu Batuetan zegoen eta baliteke Lehen Mundu Gerran borrokatzera etorritako soldadu amerikarrek Europara ekarri izana.1920 an, pasaitarren delegatuak erreklamazioa jarri zuen, Donostia kontrako balizatik sartzeagatik. Ez zen aurrera atera. Pasaitarrak bigarren jardunaldian ez ziren aurkeztu; estropada Donostiak bakarrik egin zuen denbora bikain bat lortuz: 19:45,00. Kaira iristean, trainerua jasotzera joan ziren pasaitarrek (urte haietantraineruak trukatu egiten ziren bigarren jardunaldian) ontzia garbitu egin zuten, kutsatua balego bezala. Istiluak izan ziren, baina ezer larririk ez.Esaten zenez, pasaitarren ontzia askoz arinago zen donostiarrarena baino, eta, ondorioz, susmoa zuten Donostiak erraz irabaziko zuela.Santurtzi estreinakoz lehian izan zen. 250 arraunaren xarma 1921 ean, bi jardunaldien denborak batuz, banderako denbora onena egin zuten donostiarrek, baina ez zuten bandera irabazi, garai hartan bigarren jardunaldian ohorezko txanda jokatzen zutenek bakarrik zutelako bandera eskuratzeko aukera. Union Pasaiak lehia estua izan zuen Oriorekin, izan ere lehen egunean 15segundo atzetik izan ondoren bigarrenean 16 atera baitzizkieten oriotarrei.1922. urtean, lehenengo aldiz traineruak pisatu izan ziren estropada hasi aurretik. Besteak beste, Karmengo Gure Amak (Donostia) 340 kilo pisatu zituen; Elkanok(Getaria), 350 kilo; Jorge Santuak (Santurtzi) 367 kilo; eta Ondarribitarrak 370 kilo. Estropada honetan Donostiak eta Union Pasaiak denbora bera egin zuten lehenengo jardunaldian: 20:16,40. Berdinketa hausteko, ohorezko txandan sartzeko, beste estropada bat antolatu zuten. Union taldeak irabazi zuen, bainaDonostiarren delegatuak erreklamazioa jarri zuen Union ontziko bi arraunlari hondarribiarrak zirelako; Union deskalifikatua izan zen eta istiluak izan ziren Pasaiako auzo bien artean. Garai hartan trainerua herriko seme arraunlariz osatu behar izaten zen.Kontsolazio txanda Santurtzi eta Hondarribiak jokatu zuten eta bizkaitarrek estropada irabazteaz gain eguneko denborarik onena egin zuten, errekor berria ezarriz gainera: 19:31,00 .1923 an, ohorezko txandan, Oriok 28 palada minutuko erritmoa eraman zuen. Pasai Donibane k kontsolazio txanda irabazi zuen urte luzeetan gainditu gabeko denbora eginez: 19:17,00. Eremu zaharraren (1945 arte erabili zena) errekorra. Bermeok, Josetxu traineruarekin, Kontxako badian debuta egin zuen.Miguel Primo de Rivera militar espainola estatukolpe bat eman zuen eta gobernuburu izendatu zuten Alfonso XIII.aren laguntzarekin. Diktadura galarazi egin zituen alderdi politikoen ekintzak; hala ere 1925 eta 1935 urte bitartean euskararen erabilera areagotu egin zen estropadetan eta, esate baterako, arraunbatzordeak une jakin batzuetan erabili zuen, baita zozketatu aurretik egiten ziren batzarretan eta azken argibideak emateko egin ohi denetan ere.1924 ra arte, arraunlariak guztiz uniformaturik joaten ziren: gehienak alkandora zuriarekin eta txapelarekin. Urte honetan, kolore desberdineko alkandorak jantzi zituzten, honela ikusleari talde bakoitza zein zen jakitea errazte aldera. Donostiako Udaleko Sustapen Batzordeak zozketaren bitartez banatu zituen alkandorak.Urtero aldatzen zuten kolorez eta estropadan atera zitezkeen Donibane morez, Hondarribia horiz, Orio berdez eta San Pedro arrosa kolorez, esaterako. Estropadaeremua berriro finkatu zuten: 3 itsasmilia izatea zehaztuz.Urte honetan, lehen aldiz estropadak iragartzeko kartela argitaratu zen, Aurelio Arteta margolariak diseinatu eta egin zuen. Ondorengo hainbat urtetan erabiliko zen irudi hori bera.1925 ean Kontxako Araudiak Kantauriko Kostaldeko portu bakoitzari bi traineru aurkezteko aukera eman zion. Ez dugu ahantzi behar Donostiak hiru eta lau traineru aurkeztu zituela urteetan. Traineru kantabriar bat, Santoña, aritu zen lehen aldiz.Hondarribiarrak kexatu ziren oriotarrek traineruaren azalean plonbajina erabili zutelako.1926 an irabazlearen eskifaian 18 urteko hiru arraunlari ondarrutarrak parte hartu zuten: Joxe Azpillaga, Kasimiro Burgoa eta Lorentzo Uribe.Portugalete estreinakoz izan zen Kontxako uretan.1926 , 1928, 1934 eta 1935. urteetan Hondarribia bi ordezkarirekin (Itsastarrak eta Lehorretarrak) aurkeztu zen Kontxan. arraunaren xarma 251 1927 an, aurreko urtean irabazi zuen Ondarroa indartsua zen faborito, baina, Oriorekin batera, tirabirak izan zituzten antolatzaileekin, sarietako diru kopuruak zirela eta. Bi traineru horiek uko egin zioten parte hartzeari. Txostenek zioten “interesatuek hobeto uler dezaten, argibideak euskaraz zein gaztelaniaz emanziren”. Zierbenako “Santa Mariak”, Plazido Aranburu patroi zuenak, arrantzan egiteko antzina erabiltzen zituzten txalupen oso antzeko ba tekin debuta egin zuen Donostian. KTEk (Kultura eta Turismo Ekintzetxea) Donostian turistak erakartzeko asmoz, estropadak bere jardunaren barne hartu zituen.1928 an, San Pedrok jardunaldi biak erraz irabazi zituen. Manuel Olaizolari, Orioko patroi ohiari, aurraunetik erretiratu eta bederatzi urtera, 68 urte zituela,Ciaboga arrauneko aldizkariak elkarrizketa egin zion. Elkarrizketa hura izango da, segur asko, Ciabogak euskaraz argitaratu zuen artikulu bakarra. Horren arrazoia: kazetariak ez zuelako lortzen ia hitzik ere ateratzerik erdaraz egindako galderen bidez. Kazetaria euskaraz hasi zitzaion galdetzen eta orduan bai, orduan askatu zen Olaizolaren mingaina…1929 an, lehen jardunaldiko lau denborarik onenek osatu zuten bigarren jardunaldiko ohorezko txanda, lehen aldiz. Hemendik aurrera, lehian parte hatzen zuten talde guztiek trukatzen zuten trainerua. Sestao arraun elkarteak debuta egin zuen.1929 an eta 1930 ean, “Aita San Pedrokoa” traineruak zazpi Arrillaga zeuzkan partaide; ahaideak ziren zazpiak. 1930ean, Donostiako Udalak San Pedrori ohorezko gorbata eta diploma ematea erabaki zuen Kontxan hiru aldiz jarraian irabazi zuelako. Miguel Primo de Rivera diktadoreak kargua utzi behar izan zuen.1931 ko apirilaren 14an Bigarren Errepublika abian jarri zen. 1931 eta 1935 urte bitartean, saritan ematen zen banderak Errepublikaren kolore ofizialak zituen.Aginaga estreinakoz lehian aritu zen.1933 an, Inazio Sarasua k (Orioko patroi, arraunlari, prestatzaile, delegatu eta Orion mugikorreko arrauna sartu zuena, Donostiako Ur Kirolak elkartearen ereduarijarraituz) bere lehenbiziko bandera irabazi zuen. Hau izan zen lanbidez arrantzale izan gabe Orioko traineruan patroi izandako lehena. Baserriko lanetan eta kamioian egiten zuen lan. Urtearen hasieran Orion “Emen Gatoxti ” arraun taldea sortu zen. Izen honekin lorturiko lehenengo Kontxako Bandera da 1933koa eta 1964an desagertu zen arte 12 aldiz nagusituko zen Donostiako estropadetan.1935 eko estropadetan Orio berdez atera zen, Hondarribiko “lehorretarrak” zuriz eta “itsastarrak” urdinez, Pasai San Pedro horiz, Sestao gor riz eta Donostiarra,berriz, arrosaz. Oriok pisu txikiko traineru berria aurkeztu zuen, ur lasaietarako bikaina, baina itsaso txarra atera zen eta abiatu bezain laster, uharte parean, urezbete eta erretiratu beharra izan zuen. 1935ekoa izan zen Manuel Arrillaga “Aita Manuel en” azken garaipena. San Pedroko patroi izaten jarraitu zuen 1945 arte.1936 an, Inazio Sarasua , Skiff modalitatean, 1936an Berlinen jokatu ziren Olinpiadetarako hautatu zuten, hara joaterik izan ez bazuen ere Espainiako faxistek altxamenduari eta gudari hasiera eman zietelako. Franco diktadoreak Gerra irabazi ondoren, hizkuntzari dagokion zapalkuntza eta legeria zorrotz bezain gogorrak izan ziren, guztiz debekatuak zituen gazteleraz idatzita ez zeuden denden, elkarteen nahiz enpresen izendapen publiko guztiak. Hala ere, Hondarribiko Ama Guadalupekoa, Donostiako Koruko Ama Birjina eta Loiolatarra, eta Pasaiko Sanpedrokua eta Sanjuandarra traineruek betiko izenarekin jarraitu zuten.1937 an, ez ziren jokatu. Espainiako Gerran airearmada alemaniarrak, Francoren baimen eta laguntzarekin, Gernika herria suntsitu zuen. Airetik populazio zibilaren aurka, hau da, helburu militarrik gabe, munduan eginiko lehen bonbardaketa izan zen (1937IV26). 252 arraunaren xarma Donostia. 19401959 P.Marin. Kutxateka arraunaren xarma 253 Arraunlariak 1936P. Marin. Kutxateka Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Ohorezko txanda Guztira 1939. Orio. Antonio M. Uranga Jardunaldi bakarra. T xanda bat Donostia, Getaria eta Orio 11:25,40 3 2. Getaria. 11:40,40 15" 1940. Orio. Joxemari Urdangarin 19:21,20 20:05,00 19:35,60 19:27,40 38:56,80 5 2. Donostia. Eustakio Iraola “Famao” 39:32,40 35,60" 19:45,00 19:48,00 20:22,00 20:20,60 40:07,00 6 40:08,60 1,60" 20:17,60 20:20,60 19:32,00 19:39,40 39:49,60 6 40:00,00 10,40" 1943. Hondarribia. P. Gonzalez 19:41,40 19:57,80 20:54,20 21:10,00 40:35,60 7 2. Pedreña. Jose Bedia 41:07,80 32,20" Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira 19:23,40 19:43,00 19:58,40 19:49,60 39:21,80 6 39:32,60 10,80” 1945. Pedreña. Jose Bedia 20:38,60 20:45,60 21:21,40 21:23,60 42:00,00 7 2. Sestao /Iberia . Alfredo Gutierrez 42:09,20 9,20” 1946. Pedreña. Jose Bedia 20:58,60 21:08,80 20:58 ,00 21:06,00 41:56,60 4 2. Sestao/Iberia . A. Gutierrez 42:14,80 18,20” 1947. Hondarribia. B. Elduaien 21:17,40 21:12,60 21:17,40 21:27,00 42:34,80 4 2. Orio. Domingo Mitxelena 42:39,60 4,80” 1948. Hondarribia. B. Elduaien 23:38,40 24:08,60 22:01,60 21:44,40 45:40,00 4 2. Pedreña. Jose Bedia 45:53,00 13” Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira 1949. Pedreña. Jose Bedia 21:22,00 22:08,0 0 21:35,2 0 21:2 4,40 42:57,20 6 2. Donostia . Antonio Korta 43:32,6 0 35,40 ” 21:53,00 22:28,60 21:52,00 22:03,00 43:45,00 4 44:31,60 46,60" 1951 . Orio. Inazio Sarasua 21:02,00 21:14,60 21:19,40 21:29,40 42:21,40 6 2. Hondarribia. Beñardo Elduaien 42:44,00 22,60” 1952 . Orio. Inazio Sarasua 24:19,40 25:15,00 22:59,40 23:02,80 47:18,80 6 2. Donostia. A. Korta “Pintxan” 48:17,80 59,0 0” 20:58,60 21:22,6 0 21:32,00 21:5 5,20 42:30,60 7 43:17,80 47,20" 21:54,00 21:47,80 21:56,80 22:30,40 43:50,80 7 44:18,20 27,40" 1955. Orio. Inazio Sarasua 21:57,60 22:52,00 22:20,20 22:59,60 44:17,80 4 2. Lezo. Manuel Arrillaga (semea) 45:51,60 1:33,80" 23:02,40 23:34,00 21:54,00 21:51,00 44:56,40 5 45:25,00 28,60" 22:57,80 23:00,40 21:18,40 21:44,00 44:16,20 3 44:44,40 28,20" 20:52,60 20:57,20 20:47,00 20:46,00 41:39,60 6 41:43,20 3,60" 23:14,20 23:40, 20 21:15,20 21:20,60 44:29,40 4 45:00,80 31,40" 1936an, 1937an eta 1938an ez ziren jokatu . 1944. Orio. D. Mitxelena2. San Pedro. Manuel ArrillagaOntzi kopuruaAldeaOntzi kopuruaAldeaOntzi kopuruaAldea254 arraunaren xarma1941. Hondarribia. R. Agirre2. P. Donibane. F. Lujanbio ”Txiki”1942. Orio. Domingo Mitxelena2. P. Donibane. F. Lujanbio ”Txiki”1950. Donostia. A. Korta “Pintxan”2. Zierbena. German Barquin1953. Orio. Inazio Sarasua2. P. Donibane . Frantzisko Mariskal1954. Sestao/Iberia. Antonio Arraiz2. P. Donibane . Hermeneg. Egaña1956. P. Donibane . J. A. Lujanbio2. Orio. Inazio Sarasua 1957. Aginaga. R. Arreseigor2. P. Donibane ... J. Angel Lujanbio1958. Orio. Inazio Sarasua2. P. Donibane . Jose A. Lujanbio1959. Sestao/Iberia. A. Arraiz2. P. Donibane . J. Angel Lujanbio arraunaren xarma 255 Espainiako Traineru Txapelketa abiatu zen. Pedreñak irabazi zuen.1939 ko estropada “Regata de la Victoria” delakoa apirilaren 10ean jokatu zen. Franco diktadorearen garaipena ospatzeko hilabete horretan Donos tian antolatutako zenbait ekitaldi politikorekin batera antolatua izan zen eta Kontxako zenbait ezaugarri ez zituen bete. Hau da: estropadaren data; estropadaeremuaren distantzia: mila eta erdi eta ez hiru mila; eskifaiak: beteranoak eta ez garaiko arraunlari gazteak (titularrak), mobilizatuta jarraitzen baitzuten.2016an, Donostiako Udalak Kontxako palmaresetik aipatutako estropada kendu zuen. 2017an, Orio herriko klubaren eta arraunzaleen arrazoiak kontuan hartuta eta baita Aranzadi Zientzia Elkartearenak ere, palmaresean berriro sartu zuen.1940. urtean, kolorebanaketa ez zen zozketa bidez egin. Traineruetako ordezkariek beraien gustuko kolorezko jantziak aukeratu zituzten; gaur egunean dirauen kolorebanaketa da. Oriok eskatu zuen, eta baita lortu ere, zozketa bidez kolore banatu ordez, beraiena beti horia izatea; euskaraz herriaren izenari zegokionkolorea zela argudiatu zuten. Bilera horretara berandu iritsi ei zen Pasai Donibaneko delegatua, eta ordurako beste herriek aukeratu zuten eurena. Azkena gelditu zitzaien donibanetarrei inork nahi ez zuena: arrosa. Urte honetan, beraz, arraunlariak behin betirako kolorez jantzita, eta traineruak denak beltzez margotuta itsasoratu zituzten. Urte honetan, ez zen kolore gorria erabili hiru traineruko txanda batean horiarekin eta morearekin ez elkartzeko, bandera errepublikanoaren koloreak iradoki baitzezaketen.1941 ean, Hondarribiak bigarren bandera irabazi zuen 60 urte geroago; Pasai Donibaneri 1,60 segundo aldea ateraz. Hurrengo igandean, tripulazio osoa Pasai Donibaneko Kamara jatetxean izan zen, garaipena pasaitarrekin batera ospatzeko.1943 an, bi jardunaldietako denborak batuz Oriok denborarik onena lortu zuen, baina, lehenengo jardunaldian bosgarren egin zuen eta garai hartan ohorezko txandako laurek baino ez zuten banderarako lehiatzen. Beste txanda kontsolazio txanda baino ez zen izaten. Garaipena Hondarribiak lortu zuen.Pedreña Kontxan parte hartzen hasi zen. Santanderko traineru bat ere aritu zen ekitaldi honetan.Kantauriko Txapelketa antolatu zuten eta bertan Bilbo, Donostia eta Santanderko estropadetako denborak gehituz sailkapena osatu zen. Oriok irabazi zuen.19401944 bitartean, zozketan “zoritxarreko” 4. kalea suertatzen zitzaionak garbi zeukan galtzea tokatzen zitzaiola. Hurrengo urtean, e remu berria garatu ondoren, konturatu ziren 4. kalean aritzen zenak 83 metro gehiago egiten zuela joatean eta beste horrenbeste itzultzean.1944. urtean, ikusita 1943an Oriori gertatutakoa, Kontxako estropadako arauak aldatu zituzten. Aurrerantzean bi jardunaldietan egindako denborak batuz erabakiko zen banderaren irabazlea. Pedreña k Gineako zurez egindako trainerua ekarri zuen. 165 kilo baino ez zuen pisatzen eta koskoaren lodiera 4 milimetrokoazen. Jakina, ontzien ordura arteko diseinua erabat aldatu zuen: ohiko ontzietan erdiko sekzioak zirkuluerdia izaten bazen, traineru berriarena ia triangelua zen,zorrotza beraz bi aldeetan; horrekin, ontziak urarekin zeukan ukiduraazalera murriztu egiten zen eta ondorioz uraren kontrako erresistentzia nabarmen gutxitzen.Gila ere kendu zioten, nahiz eta horrela traineruak olatu gutxiko uretarako baino balio ez izan.Beñardo Elduaiene k arraun zaletasun ikusgarria sortu zuen Hondarribian eta Irunen. Ez zuen lan erraza izan. Sarritan esaten zuen bezala “Hondar ribian arraunean egitea pr estigiorik ematen ez duen ezkutuko zerbait da”. Orio jartzen zuen beste muturrean. Zaila zen, nonbait, gazteak konbentzitzea. Beñardo Elduaienarraunlari onenekin talde egonkorra sortzeko gai izan zen. 1944az geroztik bederatzi urte jarraian patroi izan zen, eta Kontxako Bandera 1947an eta 1948an irabaztea lortu zuen. Jose Migel semea ere arraunean ibili zen Ama Guadalupekoa traineruan, baita Eugenio eta Joxemi ilobak ere. Joxemi Elduaienek 2002ko bukaeran Hondarribia Arraun Elkarteko lema hartu zuen eta geroztik gaur arte lehendakari karguan jarraitzen du. 256 arraunaren xarma 1945 . urtean, balizen lerroketa zuzendu zen sistema zaharrarekin sortutako distantziaren akatsa saihesteko. Hurrengo 47 urtetan, 1992ra arte, orduan finkatutako eremua izan zuen Kontxak. Ibilbide honek ere bazuen arazo bat: gehiegi hurbiltzen zen ekialdera, eta 1. kalea iaia Paseo Berria jotzen zihoan. Kale hori, lehendenen gogokoa zena, zorigaiztokoa bihurtu zen zozketetan. Estropada eremuaren marka ere hemendik aurrerako denboretan finkatu zen. Urte hartan Pedreña 180kiloko traineruarekin (Pedreña) eta Sestao (Kaikutarra) 200210 kiloko traineruarekin lehiatu ziren. Gipuzkoako ontziekin alderatuz abantaila handia zuten.“Ama Guadalupekoa”k, “Sanjuandarra”k, “Sanpedrokoa”k eta “Donostiarra”k 330 eta 360 kilo bitarteko pisua baitzuten. Pedreña k errekorra ezarri zuen: 20:38,60 Egun bietan txandak mantendu ziren, bigarren iganderako lehenengo jardunaldiko sailkapena kontutan hartu gabe, baina eskifaiek txandak trukatu zituzten.1945 an, Manuel Arrillaga “Aita Manuel” ek 66 urterekin jokatu zuen azken Kontxako estropada. Gutxienez 46 urte zeramatzan goimailako arraun kirolean,Pasai San Pedrorekin 1899an arraunlari zela, bere lehen bandera lortu baitzuen.1947 . urtean, ikusita 1945ean eta 1946an Pedreñak eta Sestaok aldez aurretik zuten abantaila, parte hartzea debekatu zitzaien. Gipuzkoako taldeek bakarrik hartuzuten parte. Hondarribiak bi jardunaldietan denbora bera markatu zuen: 21:17.40. Bigarren jardunaldian traineruek kaleak trukatu zituzten: lehenengojardunaldiko 1a 3tik eta 2a 4tik.Donostiako Udalak traineru bakoitzari 20.000 pezetako dirulaguntza eman zion, eta Oriori 25.000 peze ta gehiago “aurreko urteko defizita arintzeko”. Erabaki hau plazaratu zenean gainerako klubek egindako protestak eta ezadostasunak handiak, baina alferrikakoak, izan ziren.Ez da Pasaiako ontzirik, eta elkarte hauetako delegatuek diote Donostiako “Esperantza” batzordearen azpijokoengatik izan dela, San Pedron eta Pasai Donibanen arraunlari bila ibili omen ziren eta, bakoitzari 1.200 pezetako eskaintza eginez.Urte honetan, Udaletxea gaur egungo kokalekura aldatu zuten; Beñardo Elduaienek, Hondarribiko patroiak, Alderdi Eder aldera agurtu zituen arraunzaleak.Kokagune honek, ordea, ez zuen Konstituzio Plazaren adinako berotasunik. 1951 n berriro Udal Liburutegian bandera ematen jarraitzen zuten. 1982 an, astindu zen azken aldiz bandera Konstituzio Enparantzan .1948. urtean, nahiz eta 1947an traineruen gutxieneko pisua 200 kilotan finkatu, Pedreña “Cantabria” traineruarekin (180 190 kilo) lehiatu zen eta baitabigarren jardunaldia irabazi ere. Bigarren jardunaldian kale trukaketa berriro egin zuten, baina beste irizpide batekin: lehenengo jardunaldiko 1a 4tik eta 2a 3tik.1949 an, traineruek kaleak trukatu zituzten 1947an erabilitako irizpide berberarekin. 1945ean bezala lehenengo jardunaldiko txanda berak jokatu ziren bigarren jardunaldian, eta ez sailkapenaren araberakoak.1950 ean, Zierbena zen Bandera irabazteko faborito argia. Gipuzkoarrek orduan selekzio bat egin zuten eta Donostiako izenean Bandera eskuratzea lortu zuten.Traineru hartan sei arraunlari baino ez ziren donostiarrak eta gehitu zitzaizkien arrau nlarien artean hainbat hondarribitar (Migel Arruabarrena “Polita”, XalbadorGoikoetxea “Eltzezari”, Xanti Goikoetxea), oriotar (Esteban Azkue, Antonio eta Batista Oliden, Antonio Oliden Zaldua eta Joak in Fresnedo) eta pasaitar bat(Juan Lasurtegi) zeuden.Parte hartu zuten ontzien arteko alde handiak zirela eta, KTEk Ikazeta ontzigileari sei ontzi berdinak egiteko agindua eman zion. Pedreñak dirulaguntza eskatu zuen Kontxara joateko, eta ezezkoaren aurrean ez zen aurkeztu. Garai hartan, Pedreña Kantauriko traineru onenetariko bat zen. arraunaren xarma 257 1951 n, Donostiako KTErentzat (Kultura eta Turismo Ekintzetxearentzat) Orioko Ikazeta ontzigileak egindako traineruekin jokatu zen estropada. Geroztik 1972ra arte KTEk utzitako ontziekin lehiatu izan ziren taldeak. Ontzien ezaugarri garrantzitsuenak hauexek ziren: pisua, 325 kilo; traineruaren luzera 12 metro; erdiko ingerada 2,03metro; brankako altuera 0,95 metro eta txopako altuera 0,75 metro. Ontzi bakoitzaren kostua: 21.000 pezeta.Orioko Mariano Olideni sei arraunjoko enkargatu zizkioten. Arraunek 3,57 metroko luzera zuten; 20 zentimetroko zabalera endaian, palan; eta 3,2 kiloko pisua.1952 an, Oriok garaipen erraza lortu zuen bigarren gelditu zen Donostiari ia minutu bat atereaz. Lehenengo igandean eguraldiak eta itsaso txarrak estropada baldintzatu zuten; esanguratsua da irabazlearen denbora, 24:19,40.1953 an, Donostiako KTEk utzitako traineruek 325 eta 375 kilo arteko pisua zuten.1954 an, Sestaoko “Iberia” taldeak, oso arina eta gaztea zen eskifaiarekin irabazi zuen bandera. Arraunlarien batez besteko adina: 23 urte; batez besteko pisua: 73 kilo.Andoni Arraiz patroiak 19 urte zituen. Urte honetan, berriro traineruek kaleak trukatu zituzten: lehenengo jardunaldiko 1a 4tik eta 2a 3tik.1955 eko Kontxako estropada hiru ziabogatara jokatu zen; baita 1956koa eta 1957koa ere. Helburua: norgehiagoka lehiatsuagoa bihurtzea. Urte horretan, estropadan parte hartuko zuten arraunlariek herrian erroldatuta gutxienez ere urtebete zeramatela egiaztatu behar zuten. Iberiari ez zitzaion utzi 1954ko titulua defendatzen,bere arraunlariek ez baitzituzten betetzen araudiak eskatzen zituen auzotasunbaldintzak.Oriok garaipen erraza lortu zuen lau traineruen artean, bigarrena izan zen Lezori minutu eta erdiko aldea atera baitzion, historiako alderik handiena. Lezok eta Oiartzunek lehenengo aldiz egin zuten arraun Kontxan. Donostiarrak trainerua ezin eratu ibili ziren eta azken momentuan UrKirolak taldekoek hartu zuten traineruauretaratzearen ardura.1956 an, Pasai Donibanek irabazi zuen eta aro berri baten hasiera izan zen talde honentzat, hurrengo hamar urtetan urrezko ziklo bat bizi izan zutena: lau bandera, sei bigarren postuak… Arraunlari mota berri baten hasiera ere izan zen: arina (batez bestekoa 72 kilokoa), enbergadura gutxikoa.Lehenengo aldiz traineru berri bat zen lehian, Usurbil.1957 an, Kontxan hiru talde bakarrik agertu ziren: Aginaga , Pasai Antxo eta Pasai Donibane. Aginagako Txitxardin Zale Elkarteak bere lehenengo Bandera eskuratu zuen. Oriok trainerurik ez ateratzea erabaki zuen eta hainbat oriotar arraunlarik Aginagaren traineruan egin zuten arraun, esaterako: Ramon Arreseigor, Olidenanaiak, Tiburtzio Etxeberria, Juan Lizarralde “Altxerri”…Irailaren 1ean, Inazio Eizmendi “Basarrik” lehen aldiz eman zituen estropadak euskara hutsean “La Voz de Gipuzkoa” irratian. Hirurogeiko hamarkadan, berriz, Loiola Irratia eta Herri Irratia agertu ziren eta Jose Mari Iriondok, kontakizunei neurri berria emanez, erabiltzen zuen euskara ederra zela medio, biztanleriaren zati handibaten bihotzean sartzea lortu zuen.1958. urtean, Orio k bi egunetako errekorra ezarri zuen: 41:39,60 , 1978 arte gaindituko ez zena. Errekor zaharra Pedreñak lortu zuen 1945ean 42:00,00 denborarekin.1959 an, Sestaoko Iberia Arraun Elkarteak bere bigarren Kontxako Bandera eskuratu zuen, tostetan Iberia zein Kaikuko arraunlariak zeuden. Pasai Donibaneko Iola taldeko patroia 18 urteko Bibiano Etxabe izan zen; Kontxako historiako patroirik gazteena. Urte honetan, ziaboga bakarreko ibilbide tradizionalera itzuli zenestropada. 258 arraunaren xarma Hondarribia. HAE arraunaren xarma 259 1967 Donostia Hondarribia 260 arraunaren xarma Kontxa: estatistikak. Gizonezkoak Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J 1960 . Aginaga. Klaudio Etxeberria 22:50,00 23:27,40 21:12,80 21:19,80 44:02,80 5 44:47,20 44,40" 21:23,80 21:42,20 21:10,60 21:06,20 42:34,40 7 2. Jaizkibel . J.Urdanbide “Gorrion” 42:48,40 14” 21:33,20 21:48,60 22:48,40 22:53,20 44:21,60 6 2. Orio. Inazio Sarasua 44:41 ,80 20,2 0” 21:27,60 21:39,60 21:16,60 21:21,40 42:44,20 3 43:01,00 16,80" 21:41,90 21:52,10 21:28,00 21:48,80 43:09,90 6 2. Hondarribia. Tomas Iza 43:40,90 31" 21:43,40 22:04,8 0 22:44,2 0 22:51,0 0 44:27,60 5 2. Ibarra. Klaudio Etxeberria 44:55,80 28,20" 22:15,80 23:02,00 21:46,20 21:12,00 44:16,80 5 45:14,00 57,20" 1967. Hondarribia. J.A.Lujanbio 21:14,40 21:32,80 21:46,20 21:49,20 43:00,60 6 43:22,00 21,40” 1968. Hondarribia. J.A.Lujanbio 22:30,60 22:30,20 21:48,80 21:53,00 44:19,40 6 2. Astillero. Victor Castañedo 44:23,20 3,80” 1969. Lasarte. K.Etxeberria 22:02,40 22:18,40 21:47,00 21:52,20 43:49,40 8 44:10,60 21,20" 1970. Orio . J. Lizarrade “Altxerri” 21:37,00 22:22,6 0 22:51,40 23:17,40 44:28,40 8 2. Lasar te. Klaudio Etxeberria 45:40,00 1:11,60 Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Ohorezko txanda 21:43,00 22:03,6 0 24:05,00 24:21,40 45:48,00 8 2. Lasarte. Antonio Oliden 46:25,00 37” 21:33,80 21:51,2 0 21:20,20 21:24,00 42:54,00 8 2. Getaria. Klaudio Etxeberria 43:15,20 21,2 0" 1973 . Lasarte. Antonio Oliden 20:50,60 21:07,00 20:50,90 20:58,40 41:41,50 8 2. Orio. Juan Lizarrade “Altxerri” 42:05,40 23,90" 23:16,20 23:16,40 21:52,80 22:03,80 45:09,00 8 45:20,20 11,20" 21:20,40 21:34,40 22:01,80 22:11,80 43:22,20 8 2. Castro. Karmelo G. Helguera 43:46,20 24" 1976 . Pedreña. Ruben Laso 20:48,80 21:02,00 21:59,00 21:51,40 42:47,80 8 2. Orio. Juan Lizarrade “Altxerri” 42:53,40 5,60" 1977. Santurtzi . Koldo Urtiaga 20:59,40 20:58,40 20:53,40 21:00,80 41:52,80 8 2. Lasarte. Anton io Oliden 41:59,20 6,40" 1978 . Kaiku . N. Torres “Txirri” 20:21,80 20:31,80 21:06,20 21:13,80 41:28,00 8 41:45,60 17,60" 1979. Santurtzi . Koldo Urtiaga 20:12,00 20:14,40 20:10,30 20:15,00 40:22,30 8 2. Kaiku . Norber to Torres “Txirri” 40:29,40 7,10" 1961. Sanjuandarra . B. Etxabe1962. P. Donibane . B. Etxabe1963. P. Donibane. B.Etxabe 1965. Hondarribia. J. A. Lujanbio1966. Hondarribia. J. A. Lujanbio2. P. Donibane. Bibiano Etxabe2. Orio. R. Arreseigor “Trabuko”Guztira GuztiraOntzikopuruaAldeaOntzikopuruaAldea1964. Orio . K. Etxeberria “Gorria”1974. Orio . J. Lizarrade “Altxerri”2. Lasarte. Antonio Oliden1972. Orio . J. Lizarrade “Altxerri”1971. Orio . J. Lizarrade “Altxerri”1975. Ori o. J. Lizarrade “Altxerri” 2. P. Donibane . Jose A. Lujanbio2. Orio. Klaudio Etxeberria “Gorria”2. P.. Donibane. Bibiano Etxabe 2. P. Donibane. Juan Mari Pui arraunaren xarma 261 1960 an, Pasai Donibane faborito argia zen, baina laugarren aldiz jarraian bigarren postuarekin konformatu behar izan zuen. Donostiako Udalak eta KTEk trainerillen liga jarri zuten abian. Talde bakoitzeko arraunlariak, lehen aldiz, eskualdekoak izan zitezkeen. Hona banaketa horren araberako eskualdeak: 1. Aginaga, Aia, Lasarte,Orio eta Zarautz. 2. Donostia. 3. Errenteria, Lezo, Oiartzun eta Pasaia. 4. Hondarribia eta Irun. Oriori bere itzala luzatzeko aukera eman zion arroen sistema indarreanjartzeak. Horrela eskifaia berriak sortu ziren Aginagan, Usurbilen, Tolosan eta Ibarran ere, nahiz eta arraunlari gehienak oriotarrak izan. Oriok ez zuen trainerurik atera.1961 ean, bi elkartearen estreinaldia izan zen, Tolosa eta Ibaeta. Lehenengo aldiz segundo hamarrenak hartu ziren kontutan, hala ere 1972 arte ez zen ohiko bihurtu.1962. urtean, hirugarren aldiz jarraian lau traineru pasaitar aritu ziren lehian: Jaizkibel, Pasai Donibane, Pasai San Pedro eta Trintxerpe.1964 tik 1968 ra, Felix Urdanpilleta izan zen Hondarribiko klubeko agintari nagusia. Bere trebetasunari esker, inguruko gazterik sendoenak “Ama Guadalupekoa”ontziko tostetan esertzea lortu zen. Usategietarrak, Lekuona, Zabala...1964 an Orioko eskifaia eta 1965 ean Hondarribiko Arraun Elkarteko arraunlariak entrenamenduarropan babesle pribatu baten logotipoa erabiltzen hasi ziren: GURELESAeta SANTXESKI, hurrunez hurren.1965 ean, Ibarrak Kontxan parte hartu zuen aldi bakarra izan zen, Klaudio Etxeberria patroiaren agindupean oriotarrez osatutako traineruarekin.Kontxako denboraldia Hondarribia eta Pedreña arteko “Kantauriko desafioarekin” luzatu zen. KTE antolatzaile zela, irailaren 2 5ean Santoñan jokatu zuten aurrena.Denborak: Hondarribia: 21:04,12 eta Pedreña: 21:06,12. Irailaren 26an, eguraldi txarrarekin, Donostiako badian jokatu zuten. Hondarribiaren denbora: 22:57,24;Pedreñarena: 23:39,18. Pisuan alde handia egon zen bi traineruen artean. Pedreñarenak 1 90 kilo pisatu zituen; “Ama Guadalupekoak”, 360 kilo inguru.Urte honetan, Orio Arraunketa Elkartea sortu zen eta Antonio Campos presidentea izendatu zuten.19651968 urteetan Hondarribiak lau bandera jarraian irabazi zituen Jose Angel Lujanbiorekin; hau “Aita Manuel”en garaietatik gertatzen ez zen zerbait zen. Aita Manuelekin, Manuel Arrillagarekin, Pasai San Pedrok jarraian sei bandera irabazi baitzituen (19271932).1966 an, Hondarribiak garaipen argia lortu zuen bigarren gelditu zen Pasai Donibaneri ia minutu bat atereaz. Gainontzeko traineruak lau minutu galduta ibili ziren.Lasarte lehenengo aldiz aritu zen Kontxan.1967 ko Kontxako estropadan, Hondarribiak 5052 palada minutuko erritmoa eraman zuen zenbait momentutan. Pasai Donibane taldeko erritmoa 42 paladetan egonkortu zen.1968 an, nahiz eta jardunaldirik ez irabazi, bandera Hondarribiak irabazi zuen; 2005ean, 2013an eta 2018an bezalatsu izan zen.Jose Luis Kortak egin zuen debuta aulki mugikorrean. Espainiako txapelketan txapelduna izan zen zortzikoan eta skiffean. 10 aldiz jarraian izan zen skiff modalitateko Espainiako txapelduna. 262 arraunaren xarma 1969 an, Lasartek Bandera eskuratu zuen, Hondarribiaren erreskada hautsiz. Kontxan, antolakuntzak jartzen zituen traineruak; beltzak ziren guztiak. Horrek ikusgarritasuna kentzen zion probari, eta ez zen egokia apustularientzat; urte honetan, hasi ziren traineruak beste kolore batzuekin ere margotzen. Donostiarraizan zen lehena; zuria aukeratu zuten.Orioko traineruko arraunlariek Arraun Olinpikoko Taldekoen teknikak, entrenamenduak eta prestakuntzak jarraitu zituzten. Erabaki onuragarria izan zen oso,tostartekoa baino askoz ere aurreratuago baitzegoen orduan mugikorreko arrauna. Azkar asko egin zuten bat beste klubetakoek ere, Oriokoen lansistema horibereganatuz. Kirol mailan tostarteko arraunean egindako aurrera pausoa benetan handia izan zen.Hondarribia Arraun Elkartea sortu zen eta Pedro Aginagalde lehen presidentea izan zen.1970 ean, historian izandako bigarren abantailarik handiena atera zion Oriok bigarren gelditu zen Lasarteri, minutu bat eta laurden ia. Urte honetan, Oriok jokatutako estropada guztiak irabazi zituen eta aro berri bati hasiera eman zion. Arraunketaren garai modernoaren abiapuntutzat jotzen da 1970eko KontxakoBandera. Hondarribiko zenbait arraunlarik Zuberoa trainerua sortu zuten. Kontxan hirugarren gelditu ziren Tomas Iza patroi zutela. Hondarribiak lehenengo jardunaldian hirugarren denbora onena lortu zuen baina bigarren igandean ohorezko txandan ziaboga balizan ez emateagatik deskalifikatua izan zen.Lehian lau entrenatzaile oriotar zeuden: Bixente Elizondo (Donostia), Klaudio Etxeberria (Lasarte), Juan Lizarralde (Orio) eta Joxe Luis Miralles (Zumaia)Arraun Federakuntzak arraun taldeei babesleen publizitatea erabiltzea baimendu zien.19701973 bitartean Jose Luis Kortak lau bandera jarraian irabazi zituen: hiru Oriorekin eta bat Lasartekin.1971 n, lehenengo aldiz, talde batek, Oriok, babesle pribatu baten logotipoa eraman zuen: Vegasa. Bigarren igandean itsaso oso txarra izan zen eta denbora ikaragarriak markatu zituzten traineruek. Zuberoak esate baterako 29 minutu behar izan zituen ibilbidea burutzeko.Hernani eta Arraun Lagunak estreinakoz Kontxan lehiatu ziren.1972 an, Oriok bere 22. Kontxako Bandera irabazi zuen, hirugarrena jarraian. Urte honetan, Astillerok estropada guztiak erraz irabazten zituen, baina Kantabriako txapelketan ustekabean bigarren egin zuen eta ezin izan zuen Kontxan parte hartu. Club de Remo Santanderek sailkatu zen aldi bakarrean oso emaitza onaklortu zituen, sailkapen orokorrean hirugarren egiteaz gain bigarren jardunaldiko denbora onena lortu baitzuen. Beraun bigarren igandean bere kalea ezerrespetatzeagatik kanporatu izan zen.Lasarte taldeak eskatuta, lehenengo aldiz dopinkontrola egin zitzaien arraunlariei. Bestalde, 1896az geroztik urte honetan inskribitu ziren zortzi talde baino gehiago Kontxarako. Sailkatze estropada Hondarribian jokatu zen erlojupeko modalitatean. Donostiak ere, bat gehiago bezala, hartzen zuen parte sailkatze estropada hauetan. Estropadan erabilitako KTEren traineruen bataz besteko pisua 347,5 kilokoa izan zen.Bigarren jardunaldia hiru egun atzeratu zen, irailaren 13rako, faxistek hartutako Donostia Hiria ospakizunaren harira eta diktadorea bertan zegoelako.1973 . urtean, talde bakoitzari baimena eman zitzaion gustuko zuen trainerua erabiltzeko. Honela desagertu ziren KTErenak 22 urtez Kontxako estropadetan erabilitako traineruak. Urte honetan aurkeztutako traineruak 210 eta 235 kilo bitartekoak ziren. Ikazetak, Kaikurentzat, traineru berria egin zuen. Sestaoko Udalak89.000 pezeta ordaindu zituen. Kontxako lehenengo saria 200.000 pezetakoa izan zen. Donostiarra ez zen sailkatu. arraunaren xarma 263 1974 an, lehenengo jardunaldian lehia gogorra izan zuten Oriok, Lasartek eta Astillerok, hirurak segundo eta erdiren barruan sartu baitziren. Urte honetan Castrok debuta egin zuen; hurrengo hamaika urteetan Kontxan urtero arituko zen.1 975. urtean, Orio izan zen irabazlea. Bestalde, 60ko hamarkadan gertatu bezala eta ondoren 90ekoan ere izango zen bezala, Pasai Donibaneko bi ontzi izan ziren lehian: Koxtape eta Sanjuandarra.Donostiako Traineruen Batzordeak eta Donostiako Udalak KTEri presio handia egin zioten Kontxan bere ontziarentzat leku bat gordetzeko. KTEko zuzendaritzabatzordeak aho batez atzera bota zuen proposamena eta honako arrazoiak eman zituen: proposamen hori onartzeak gainerako tripulazioen haserrea ekarriko du eta,gainera, Donostiak, bere estropaden ospeagatik, banatzen diren sariengatik eta antolaketaren seriotasunagatik, merezi du Kostaldeko zortzi arrauneskifaiarik onenak Kontxara ekartzea. Gainera, Donostiako traineru bat automatikoki sailkatu eta errendimendu onik izango ez balu, irudi penagarria emango luke.1977. urtean Donostiako Alkateak berriro eskaera egin zion KTEri. KTEk ondorengo urteetan (1978an, 1979an, 1980an, 1982an eta 1983an) ezetza ematen jarraitu zuen.1976 an dopinkontrola egin zuten; bigarrena 4 urtean. Kontxan Espainiako koloreak zeramatz an azken bandera eman zen. Pedreñak irabazi zuen; “Pedreña”traineruak bost Bedia zeuzkan partaide. Patroia ez zen ausartu jende aurrean astintzera, eta tolestuta gorde egin zuen. Urte honetako irailaren 8an hil zuen Guardia Zibilak Hondarribian Josu Zabala gaztea eta Kontxako bigarren jardunaldia bertan behera gelditzear egon zen. Estropaden historian aurreneko aldiz, Santurtzi, Orio,Donostia eta Kaiku ontziek “Amnistia” leloa zeramaten pankartak zabaldu zituzten.1976 tik aurrera, arraun taldeek Kontxako estropadetarako arraunlariak kontratatzeko askatasun osoa lortu zuten. Ordutik aurrera Klubeko fitxa izatea eskatzen zaio arraunlariari. Lehenengo aldiz hiru traineru kantabriar aritu ziren estropadan, Astillero, Castro eta Pedreña. Sailkatze estropadako irabazlea (Donostia), sailkapenorokorrean zazpigarren gelditu zen.1977. urtean, Santurtzik bere lehenengo Kontxako Bandera eskuratu zuen, Koldo Urtiaga patroi zuela. Patroi honen kirol ibilbidea aberatsa izan zen oso; honez gain,bere ekintzarik ezagunena ikurrina ateratzea izan zen, Reala eta Athleticen arteko derbi famatua baino hilabete batzuk lehenago.Donostiako KTEk, ohiko batzordean, ordura arteko Espainiakoaren ordez, aurrerantzean hiriko bandera, Donostiakoa, ematea erabaki zuen. Bi aukera zeuden:Ikurrina ala Donostiako bandera; zortzi kidek donostiarraren aldeko botoa eman zuten, eta beste 3k, berriz, Ikurrinaren aldeko jarrera erakutsi zuten.19771982 bitartean Bizkaitarren aroa izan zen Santurtzik eta Kaikuk dena irabazten baitzuten.1978 an, Kaikuk bere lehenengo Kontxako Bandera irabazi zuen. Gainera, egun bakarreko eta bi egunetako errekorra ezarri zuen. Lehenengo jardunaldian 1945ean Pedreñak ezarritako errekorra Kaikuk, Lasartek eta Pasai Donibanek gainditu zuten. Bi egunetako errekorra ere aspalditik zegoen gainditu gabe, Oriok 1958an ezarriabaitzeukan. 1976an Ramon Arreseigorrek Kaikura ekarri zuen Jose Luis Korta eta Bizkaitarren urrezko aroaren parte izan zen. Entrenatzaile eta arraunlari lanetanaritu zen.1979 an, Mendeurreneko Bandera deitutakoa Santurtzik irabazi zuen. Errekorren urtea izan zen, izan ere lehenengo jardunaldian hiru ontzik (Santurtzi, Kaiku eta Orio)gainditu baitzuten aurreko urtean Kaikuk ezarritako errekorra eta bigarren jardunaldian Sotera k 20:10,30 denborarekin, berriz ere gainditu baitzuen lehenengo jardunaldikoa. 264 arraunaren xarma 1967 DonostiaHAE arraunaren xarma 265 1967 DonostiaBandera irabazteko azken txanpa. 266 arraunaren xarma Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira 1980 . Kaiku . N. Torres “Txirri” 20:54,20 21:16,10 20:32,60 20:54,00 41:26,80 8 2. Santurtzi. Koldo Urtiag a 42:10,10 43,30" 1981 . Kaiku . N. Torres “Txirri” 20:25,10 20:28,10 20:16,20 20:16,40 40:41,30 8 2. Zumaia . Joseba Aristi 40:44,50 3,20" 1982 . Kaiku . N. Torres “Txirri” 20:29,60 20:58,00 20:29,80 20:50,10 40:59,40 8 2. Zumaia . Joseba Aristi 41:48,10 48,70" 20:28,40 20:34,50 20:49,30 21:12,70 41:17,70 5 2. Ur Kirolak . Olegario Iturralde 41:47,20 29,50" 20:42,41 20:59,10 20:03,14 20:27,00 40:45,55 8 2. Santurtzi. Zirilo “Roke” 41:26,1 0 40,55" 1985 . Santurtzi . Jesus Fernandez 20:20,04 20:31,50 20:29,26 20:24,48 40:49,30 8 2. Zumaia. Klaudio Etxeberia 40:55,98 6,68" 20:05,05 20:06,37 19:49,87 19:59,76 39:54,92 8 2. Zumaia. Edu Aristi 40:06,13 11,21" 1987. Zumaia. Edu Aristi 20:52,89 21:05,42 20:14,26 20:14,87 41:07,15 8 2. San Pedro. Juan Karlos Fontan 41:20,29 13,14 " 1988. P. Donibane . J.M.Lujanbio 20:17,49 20:31,35 19:37,60 19:51,46 39:55,09 8 2. San Pedro. Juan Ka rlos Fontan 40:22,81 27,72" 20:04,06 20:06,74 19:50,58 20:00,03 39:55,04 8 2. P.Donibane. Juan Mari Lujanbio 40:06,77 11,73" 19:48,30 19:46,58 19:49,38 19:59,56 39:37,68 2. San Pedro . Juan Karlos Fontan 39:46,14 8,46" Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira 1991 . San Pedro. Juan K . Fontan 20:21,14 20:16,09 39:58,11 8 2. Orio. Jose Luis Korta 40:08,37 10,26" 1992 . Orio . Jose Luis Korta 19:44,80 19:46,38 20:02,07 20:01,72 39:46,87 8 2. Donibaneko. Juan Mari Lujanbio 39:48,10 1,23" 19:23,57 19:25,54 20:14,86 20:34,28 39:38,03 8 2. Donibaneko. Juan Mari Lujanbio 39:59,82 21,79" 1994 . San Pedro. Juan K . Fontan 20:04,51 20:19,09 20:08,09 20:06,92 40:12,60 8 2. Orio. Juan Mari Larrañaga “Txiki” 40:26,01 13,41" 19:33,81 19:47,37 19:41 ,07 19:32,79 39:14,88 8 2. Orio . Jose Luis Korta 39:20,16 5,28" 19:34,27 19:44,59 19:54,93 19:51,18 39:29,2 0 8 2. Tiran. Jose Manuel Francisco 39:35,77 6,57" 20:08,81 20:28,78 20:52,39 20:46,07 41:01,2 0 8 2. Koxtape. Joseba Arbona 41:14,85 13,65" 20:02,34 20:12,16 20:20,90 20:42,16 40:23,24 8 2. Pasai San Pedro. J. K. Fontan 40:54,32 31,08" 1999 . Koxtape . Joseba Arbona 20:21,59 20:28 ,51 19:56,71 19:52,72 40:18,30 8 2. Orio . Oskar Rodrigez 40:21,23 2,93" 1984. Zumaia. Klaudio Etxeberia1986. P. D onibane . J. M. Lujanbio1989. San Pedro. J. K. Fontan1990. P. Donibane . J. M. Lujanbio1993. San Pedro. J. Karlos Fontan1995. Donibaneko . J. M. Lujanbio OntzikopuruaAldeaOntzikopuruaAldea1998. Orio . J. M. Larrañaga “Txiki”1996. Orio . J. M. Larrañaga “Txiki ”1983. Orio . J. Lizarrade “Altxerri”1997. Orio . J. M. Larrañaga “Txiki”19:36,9719:52,28 arraunaren xarma 267 1980 an, Kaikuk denboraldi osoan zehar izandako nagusitasuna erakutsi zuen berriz ere, eta bigarren gelditu zen Santurtziri 43 segundoko aldea atera zion. Algortataldeko debuta izan zen. Jose Luis Korta Moskuko Olinpiar Jokoetan aritu zen, J. R. Oiartzabalekin. Olinpiar diploma lortu zuten.1981 ean, Kaikuk jardunaldi biak irabazi zituen arren, Zumaiak ongi estutu zuen. Bien arteko aldea 3,2 segundo izan zen.Traineru berria egin zion Ikazetak Zierbenari 625.000 pezetaren truke. Kontxako irabazlearen saria 500.000 pezetakoa zela kontuan izanik, irabazleak ezingo zukeen sariarekin traineru berria ordaindu.1982. urtean, Kaikuk Bandera irabazi zuen, hirugarrena jarraian.1983 an, Euskal Telebista KTErekin harremanetan jarri zen 1983ko Kontxako estropadak zuzenean emateko asmotan.Sailkatze estropadan istiluak gertatu ziren. Sekulako enbata ekarri zuen estropada hastear zela eta kontua da Orio kanpoan gelditzen zela, itxura guztien arabera.Bederatzigarrena izan zen arren Fortuna eta Pedreñaren atzetik, epaileek barrurako eman zioten eta Pedreña gelditu zen kanpoan. Erabaki horrekin adosez zeudelako, ontzi batzuek uko egin zioten Kontxan parte hartzeari. Esaterako, Fortunak, Kaikuk, Castrok; eta baita irabazteko faborito nagusia zen Zumaiak ere.1984. urtean, Zumaiak bere lehenengo Kontxako Bandera eskuratu zuen. Zumaiako Telmo Deun ek estropada eremuko errekor berria jarri zuen: 20:03,14.Santoñak debuta egin zuen eta ekitaldi honetan ehunekoak kontatzen hasi ziren.1985 ean Santurtzik bere hirugarren bandera irabazi zuen. Pedreña Kontxan aritu zen, 1976an lorturiko garaipenetik lehenengo aldiz.Traineru berria eskatu zuen Pasai Donibanek. 900.000 pezeta ordaindu behar izan zuen. Kontxako lehen saria baino dezentez gehiago.Klaudio Etxeberriak, Zumaiako patroiak, 35 urte patroi izan ondoren, denboraldia bukatzerakoan amaitu zuen bere kirolbizitza.Talde bakoitzeko bi arraunlariri dopinkontrola egin zieten.Euskadiko Arraun Federazioa sortu zen.1986 an, 23 urte geroago, Pasai Donibanek bere 6. bandera eskuratu zuen eta estropada eremuko errekor berria jarri zuen “Erreka” ontziarekin: 19:49,87 , baita bijardunaldietako ere: 39:54,92. Errekorren urtea izan zen, izan ere estropada eremua 1945ean homologatu zenetik lehenengo aldia baitzen egun bakarrean 20 minututik eta bi jardunaldiak batuta 40 minututik jaisten zena. Bi debutari ere izan ziren urte honetan, Isuntza eta Mundaka, hain zuzen ere.1987 an Fortuna sailkatu zen zuzenean. Bere errendimendua oso eskasa izan zen Zumaia irabazlearengandik 4 ́ eta 56”tara iritsi zen. Horrek Donostiako KTEn eztabaida sortu zuen. Zuzenean sailkatzen zenari maila gutxieneko bat eskatu behar zitzaiola arrazoitzen zuten batzuek. KTEk ez zuen erabakirik hartu. 268 arraunaren xarma 1988 an, Pasai Donibane k bere 7. bandera irabazi eta gainera 2. jardunaldian egun bateko errekor berria ezarri zuen: 19:37,60 . Dopinkontrola egin zuten.1989 an, Pasai San Pedrok bere 12. Kontxako Bandera eskuratu zuen, 1935eko aurreko garaipenetik 54 urtera. Lehenengo jardunaldian Santurtzik laugarren denborarik onena egin zuen, baina Zierbenari traba egiteagatik, epaileek deskalifikatu zuten.1990 ean, Pasai Donibaneren eta Pasai San Pedroren arteko lehia handia izan zen, eta bakoitzak jardunaldi bat irabazi zuen. Azkenean biek gainditu zuten bi jardunaldiko errekor zaharra. Pasai Donibane k: 39:37,68 denborarekin errekor berria jarri zuen. Bigarren jardunaldiko lehenengo txandan Iolak eta Hondarribiak Arraun Lagunak taldeko trainerua oztopatu zutelako epaileek azkenengoaren denbora bera (Ur Kirolak taldearena) eman zieten biei. Ekitaldi honetan, azken 13 urteetan gertatu ez zen bezala lehenengo jardunaldiko irabazleak (San Pedro) ez zuen Kontxako Bandera astindu.Pisaketaren emaitzak hauexek izan ziren: Libiak, 212 kilo; Iolak, 227,5 kilo; Zierbenak, 230 kilo; Errekak, 232 kilo; Soterak, 242 kilo; Ama Guadalupekoak, 244 kilo eta Lugañenek, 248,5 kilo.1991 n, bigarren jardunaldian estropada itzela eginez San Pedro k lortu zuen garaipena; izan ere, lehenengo jardunaldian hirugarren egina baitzen Orio eta Pasai Donibaneren atzetik; gainera, errekorra ezarri zuen 19:36,97 denborarekin. Zarautz 1961eko Kontxako Banderatik aritu gabe zen, baina Iola deskalifikatu zuten(bosgarren egin zuen), eta honen ordez zortzigarrenak, Zarautzek, aukera izan zuen. Ciudad de Santanderek estreinakoz lortu zuen Badian arraun egitea.Sailkatze estropadan Iola taldearen deskalifikazioak eta honen harira plazaratutako iritziek istiluak sortu zituzten Pasai Donibanen, eta Koxtape eta Donibaneko arraun taldeak eratu ziren. Pasai Donibaneko 27 arraunlarik Paco Prietoren dimisioa eskatu zuten. Baina 1991ko azaroan egindako arraun elkartekobatzarrak gehiengoz berronartu zuen presidente eta entrenatzaile bezala. Arraunlarien gehiengoak elkarte berri bat sortzea erabaki zuen: Donibaneko.1992 an historian izandako alderik txikienetako bat izan zen Orio irabazlearen eta bigarren gelditu zen Pasai Donibaneko talde berriaren artean (Donibaneko Arraunlariak), segundo bat eta 23 ehuneko hain zuzen ere. Bakoitzak jardunaldi bat irabazi zuen.Otsailean Euskal Herriko Arraun Federakuntzak Liga baten proiektua proposatu zuen. Bost norgehiagoka izango zituen, Kontxa barne. Euskadiko Txapelketa izango zen sailkatzeko galbahea. Donostiako KTEko zuzendaritza batzordeak martxoaren 2an “Kontxaren izpiritua aldatzen saiatzen zen edozeren aurka borrokatzea”erabaki zuen. Hiru urtetan zehar askotan batzartu eta hitz egin zuten, baina ez zuten adostasunik lortu.Imanol Urdanbide “Sanpedrotarra” arraun taldeko zuzendariak KTEri balizen lerrokadurak eguneratzea proposatu zion. Estropada eremua berritu zuten: balizak 30metro uharte alderantz eraman zituzten.1976tik aurrera, urtero, mezu politikoa zuten pankartak zabaltzen zituzten traineruek eta hau saihesteko 1992 ko arautegian, soinean eta ontzian taldearen izena eta babesleen logotipoa besterik ezin izango dela eraman aipatzen da. 1994 an Orio Arraun taldea ohartarazi egin zuten. 1995 ean, Koxtape Arraun taldeaohartarazi eta Oriori isuna jarri zioten: irabazien %25 kendu zioten.1993 an San Pedrok garaipen erraza lortu zuen jardunaldi biak irabaziz. Hala ere lehenengo igandean Donibanekok lanak eman zizkion, bi segundo eskasera sailkatuz. Bi hauek eta Oriok aurrez zegoen errekorra (bi urte lehenago San Pedrok ezarria) gainditu zuten.Euskal Liga hasi zen jokatzen. “Libia” izeneko traineru berriarengatik 1.800.000 pezeta ordaindu zituen Pasai San Pedrok. Ko ntxako irabazlearen saria: 1.500.000 pezetakoa izan zen. Estropada eremuko errekor berria jarri zuen Pasai San Pedro k: 19:23,57. arraunaren xarma 269 1994 an San Pedrok oraingoz bere azken Kontxako Bandera lortu zuen, 15.a eta bigarrena jarraian. Aurtengo berritasuna Meirako Samertolameu taldearena izan zen, hirugarren eginez maila oso ona zuela erakutsi zuelako.1995 ean Donibaneko Arraunlariak taldeak bere Kontxako Bandera bakarra eskuratu zuen, Pasai Donibaneko traineruentzat 9.a. Bi jardunalditako errekor berria ezarri zuen: 39:14,88. Estropada azkarrak izan ziren, lehen lau traineruek ordura arteko bi egunetako errekorra gainditzea lortu baitzuten: Donibaneko, Orio, SanPedro eta Hondarribia.1996 an eta hurrengo urteetan traineruek ez zuten pankartarik eraman. Orio, Tiran eta San Pedroren arteko lehia estua izan zen. Lehen jardunaldian Oriok irabazizuen eta bigarrenean Tiran. Orio Arraunketa Elkarteak bere 27. bandera eskuratu zuen.1997 an, Orio nagusitu bazen ere, bigarren jardunaldian bi denborarik onenak lehen txandako Tiranek eta Koxtapek egin zituzten.1998 an, bi jardunaldiak irabaziz Oriok garaipen argia lortu zuen. Bigarren jardunaldia, itsaso txarragatik asteartera atzeratu zen, ordurako galiziarrak etxera itzulita zeuden arren. Historian lehen aldiz bi traineru galiziar izan ziren lehian, Perillo eta Tiran.Jose Angel Lujanbiok, Pasai Donibaneko eta Hondarribiko patroi ohiak, Astilleron amaitu zuen bere kirolbizitza, 66 urte zituela.1999 an, Pasai Donibaneko traineruentzat hamargarrena izan zen, Koxtapek irabazi zuelako. San Pedrok 14. urtez ohorezko txandan izan zen. 270 arraunaren xarma 1979 DonostiaSigfrido Koch arraunaren xarma 271 1984 Donostia Sigfrido Koch 272 arraunaren xarma Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira 20:28,84 20:35,29 19:54,55 20:04,42 40:23.39 8 2. Trintxerpe . Gaizka Garmendia 40:39.71 +16.32” 19:49,68 19:39,66 21:29,75 21:39,75 41:19.43 8 2. Orio. Oskar Rodrigez 41:20.32 +00.89 ” 2002 . Castro . Juan Mari Lujanbio 19:59,60 20:22,28 19:55,08 20:12,52 39:54:68 8 2. Urdaibai . Asier Arego 40:34.80 +40.12” 2003. Astillero. Izortz Zabala 19:42,27 20:09,33 19:33,27 19:45,55 39:15:54 8 2. Orio. Aitor Carrillo 39:54:88 +39.3 4” 2004. Astillero. Izortz Zabala 19:23,23 19:42,45 19:30,33 19:37,69 38:53:56 8 2. Urdaibai . Juanm ari Lujanbio 39:20:14 +26.58” 19:23,74 19:48,38 21:24,40 21:03,80 40:48:14 8 2. Orio. Oskar Rodrigez 40:52 :18 +04.04” 2006 . Castro . Cristian Garma 19:13,38 19:19,90 18:59,94 19:05,02 38:13:32 8 2. Astillero . Izortz Zabala 38:24:9 2 +11.60’’ 19:18,84 19:30,04 19:16,68 19:23,72 38:35:52 8 2. Urdaibai . Asier Zurinaga 38:53:76 +18.24’’ 2008 . Castro . Cristian Garma 19:51:00 20:15:76 19:31:94 19:27:58 39:22:94 8 2. Orio. Irakoitz Etxeberria 39:43:34 +20.40” 2009 . Kaiku . Asier Zurinaga 19:11:12 19:16:56 19:23:44 19:40:44 38:34:56 8 2. Castro. Iker Gimeno 38:57:00 +22.44’’ 2010. Urdaibai. Asier Arego 19:14:08 19:30:90 19:36:18 19:28:16 38:50:26 8 38:59:06 +08.80” *Hiru segundoko zigorra jaso zuen. Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira 2011. Urdaibai. Gorka Aranberri 21:29:86 22:03:42 19:29:32 19:53:76 40:59.18 8 2. Kaiku. Asier Zurin aga 41:57:18 +58.00” 2012 . Kaiku . Cristian Garma 19:09:38 19:21:52 38:28.36 8 2. Urdaibai . Gorka Aranberri 38:44:42 +16.06” 19:20:54 19:23:26 19:24:20 19:23:14 38:44.74 8 2. Orio. Irakoi tz Etxeberria 38:46:40 +01.66’’ 19:02.98 19:14.48 19.01.78 19:06.82 38:04.76 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 38:21.30 +16.54” 2015. Be/Urdaibai. G. Aranberri 19:14:66 19:12:74 38:35.30 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 38:40:18 +04.88’’ 19:22:48 19:24:26 19:52:52 19:59:58 39:15.00 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 39:23:84 +08.84” 19:03:30 (3.k2.tx) 18:53:52 (1.k2.tx) 21:39:72 22:04:00 40:43:02 8 2. Urdaibai . Vicente K arpintero 40:57:52 +14.50’’ 19:27:06 19:26:20 19:54:06 19:55:82 39:21:12 8 2. Zierbena. Borja Gomez 39:22:02 +00.90’’ 19:19,88 19:25,42 19:41,70 19:42,96 39:01,58 8 2. Orio. Gorka Aranberri 39:08,38 +06,80 **Hondarribia k (3.k2.tx) ere aurreko errekorra ondu zuen: 18:57,80 2001. Castro. A. Zuringa/J. L. Korta 2014 . Bermeo/Urd. G. Aranberri2016. Bermeo/Urd. G. Aranberri 2. Orio. Aitor Carrillo19:20:6419:27:44OntzikopuruaAldeaOntzikopuruaAldea2007. Orio . Irakoitz Etxeberria2000. Orio . Oskar Rodrigez2005. Hondarribia. J. Amunarriz2019. Hondarribia. J. Amunarriz2018. Hondarribia. J. Amunarriz2013. Hondarribia. J. Amunarriz2017**. Orio . Gorka Aranberri19:18:98*19:22:90 arraunaren xarma 273 2000. urtean, bi jardunaldiak irabaziz lortu zuen Oriok bere 30. Kontxako Bandera.2001 ean, lehenengo jardunaldian Orio nagusitu zen; bigarren gelditu zen Castrori 10 segundoko aldea atera zion. Korta Castroko entrenatzailea arraunlari aritu zen.Irailaren 9an, Castroren txopan zihoan Jose Luis Kortak helmugarako metro gutxiren faltan Orioko ontziko arraunekin talka egin zuen Castroren kalean, eta bere historiako lehenengo Kontxako bandera irabazi zuen. Oriok protesta egin bazuen ere, epaileek ontzat eman zuten estropada. Kortak 56 urterekin egin zuen arraun etaKontxa irabazi duen arraunlari zaharrena bera da.Castrok erabili zituen arraunak ez ziren egurrezkoak, baizik aeronautikan erabiltzen ziren material berri batzuekin eginak: kevla rra, karbonozuntza eta nomes (arraunak egurrezkoak direnean, batez ere zedroa eta endaia edo pala kaobaz egindakoak izaten dira: material arina eta oso gogorra uretan denbora asko edukitzeko).Kontxan parte hartu zuten traineru guztiak Juan Luis Amilibiak egindakoak izan ziren. 3.000.000 pezeta balio zuen bakoitzak. Lehenbizikoaren saria 2.300.000 pezetakoizan zen, traineruaren kostuaren %ko 76. Banderaren kostua 250.000 pezetakoa izan zen.Zumaiak eta Getariak traineru bateratua atera zuten. 2002 an Castrok, bigarren aldiz jarraian eta bi jardunaldiak irabazita, Kontxako bandera eskuratu zuen. Bigarren posturako lehia oso borrokatua izan zen Urdaibai,Perillo eta Astilleroren artean, hiru traineru bi segundotan gelditu baitziren.2002 rako TKE (Traineru Kluben Elkartea) Ligak finkaturik zeuzkan antolamenduaren eskema nagusiak.2003 an, Astillerok bi jardunaldiak irabazi eta bere historiako lehenengo Kontxako Bandera eskuratu zuen. Garaipen erraza izan zen bigarrenari ia 40 segundo atera baitzizkion.Kontxan distantziak neurtzeko GPS sistema erabili zuten lehenengo aldiz. Lehenbizikoaren saria, 18.000 eurokoa izan zen. Juan Luis Amilibiaren traineru berriak21.000 euro balio zuen.TKE Liga urte honetan hasi zen.2004 an, Kontxako bi jardunaldiak irabazi zituen Astillero k, marka berria ezarriz: 38:53,56 bi jardunaldiak batuz eta 19:23,23 lehenengo jardunaldian. Berriz ere polemikaizan zen, oraingoan hirugarren postua zela eta. Epaileen denborek Oriori eman zioten hirugarren postua 1 ehunenekoarengatik. Hondarribiak erreklamazioa jarri zueneta bideo finishak arrazoia ematen bazion ere (bigarren jardunaldiko denbora 19:48,57) araudiak epaileen denborak bakarrik onartuko zirela zioenez bere horretangelditu zen.2005 ean, Donostia Arraun Lagunak taldeak uko egin zion Kontxan parte hartzeko zuen eskubideari. Plentziako Arkote taldeak lehen aldiz hartu zuen parte. Pedreña deskalifikatzean, Hondarribiak bere hamargarren Kontxako bandera irabazi zuen. 37 urte ziren aurrekoa irabazi zuela. Jardunaldirik irabazi gabe, denborarik onena egitea lortu zuen. Oriok erreklamazioa aurkeztu zuen Pedreña bere kalean sartu zela argudiatuz. Epaileek denborarik onena egin zuen Pedreña (lehen txandanaritutakoa) deskalifikatu zuten. Ohorezko txandarako eguraldiak aldaketa izugarria izan zuen. Astillero k lehenengo jardunaldian errekor berria lortu zuen: 19:09,10 . 274 arraunaren xarma 2006 an, Kantabriarrak nagusi izan ziren, lehen hiru postuak eskuratu baitzituzten, hau inoiz gertatu gabea zen Kontxako Banderan. 19 minututik historian lehen aldiz jaitsiz, Castro k egun bateko errekorra jarri zuen: 18:59,94 ; bi egunetakoa ere hautsi zuen 40 segundotan hobetuz: 38:13,32 . Zarautz izan zen euskal herritarren artean trainerurik azkarrena. Aipatu behar da 2006ko San Migel Ligako txapelduna eta aurreko Kontxako irabazleak ezin izan zuela parte hartu, sailkatu ez zelako.2007 an, Oriok bi jardunaldiak irabazita eta hemezortzi segundoko abantailarekin eskuratu zuen bere 31. Kontxako Bandera.2008 an, ohorezko txanda Oriok irabazi bazuen ere, Castro erraz jabetu zen banderaz. Emakumezkoen Traineru Liga, Euskotren Liga izenaz ezagutzen dena, abiatu zen.2009 an, 27 urteren ondoren, Kaikuk, “galaktikoak” deitutako arraunlariekin, bi jardunaldietan denbora onena eginda bere bosgarren Kontxako Bandera irabazi zuen.Polemika ere izan zen epaileek Urdaibai kaleratu zutenean. Arraunlari batek lehen 20 segundoen barruan lunbalgia bat pairatu zuen baina arauek estropadagelditzeko arrazoia istripu bat izan behar dela diote.2010 ean, Urdaibaik bere historian lehen aldiz eskuratu zuen Kontxako Bandera. Ohorezko txandan Orio nagusitu zen. Jardunaldia bukatu bezain laster, arraunean ematen zen dopaketari buruzko lehenengo ahozko salaketa egin zuen Jose Luis Kortak. Estrobo auziaren hasiera izan zen. Urdaibai taldearen kontrako lehenengo salaketa formala izan zen. Jose Manuel Francisco zen entrenatzailea (lehenago Astillero taldearekin bi Kontxa irabazi zituen).2011 n, Urdaibaik nagusitasun osoz, bigarren aldiz jarraian, irabazi zuen; bigarren gelditu zen Kaikuri 58 segundoko aldea aterata.Eguraldiak erabat baldintzatu zuen lehenengo jardunaldiko bigarren txanda. Hainbat traineru aukerarik gabe gelditu ziren. Hauetako bat, Hondarribia. Lehenengo txandako azkenak, azken urteetako trainerurik eskasen zen Donostiar rak, bigarren txandako irabazleari, Hondarribiari, 3’ eta 14’’ atera zizkion.2012 an, Kaikuk garaipen erosoa lortu zuen jardunaldi biak irabaziz. Lehen jardunaldian 3 segundoko zigorra ezarri zioten arrauna hautsi eta estropada geldiarazteagatik.2013 an Urdaibaik egin zuen denborarik onena bi jardunaldietan. Baina kaleratu izan zen Hondarribiaren kalean sartu eta arraunek elkar jo zutelako.2014 an, bi egunetako errekor berria jarri zuen Urdaibai k (Bermeo izenarekin): 38:04,76. 2013an gertatutakoa ikusita, Lehiaketa Batzordea sortu zuten partaidehauekin: Euskadiko eta Gipuzkoako Federazioko presidenteak, Gipuzkoako Federazioko idazkaria eta Donostia Kultura Festako zuzendari teknikoa.2015 ean,Urdaibaik aurreko urteko garaipena errepikatu zuen, bermeotarrentzat laugarren bandera izan zen.2016 an, hirugarren urtez jarraian Urdaibai garaile izan zen eta 2. postua aurreko bi urtetan bezala Hondarribiarentzat izan zen.Donostiako Udalak, Franco diktadorearen garaipena ospatzeko 1939ko apirilaren 10an jokatut ako “Regata de la Victoria” delakoa, Kontxako palmaresetik kendu zuen. 2017 ko ekainean, Kontxako palmaresean berriro sartu zuen. arraunaren xarma 275 2017 an, Oriok bere 32. bandera irabazi zuen eta Gorka Aranberri San Nikolas traineruaren patroiak bosgarren bandera eskuratu zuen, azken laurak jarraian.Orioko aurrekalariak, Endika Alberdik, haren birraitonak 100 urte lehenago egin zuena lortu zuen: Kontxa irabaztea. ‘Aita Manuel’ mitikoaren anaia zen.Edizio berezia izan zen jardunaldi biak ikusgarriak izan zirelako. Lehenengo igandean Urdaibai k errekor berria lortu zuen: 18:53,52 . Hondarribia k ere aurrekoerrekorra ondu zuen: 18:57,80, eta Kontxako hiru estropadetan Ama Guadalupekoan harrobiko 10 arraunlarik parte hartu zuten. Orio hirugarrena,Bermeorengandik ia 10 segundora, gelditu zen.Bigarren jardunaldian ordea oso bestelakoa izan zen. Ia hiru metrotako olatuek zalantzan jarri zuten estropada jokatzea baina antolatzaileek eta klubek aurrera jarraitzeko erabakia hartu zuten. Hasieratik Orio eta Urdaibai aurreratu ziren. Bueltako lehen erdira arte nahiko parekaturik ibili ondoren oriotarrek olatu ederpare bat hartu eta alde egin zuten bukaeran 24 segundo atereaz. Lehenengo aldia da Oriok bigarren egunean buelta emanez Kontxako Bandera eskuratzen duena.2007an irabazi zuen aurrekoa eta 10 urteko hutsunea Kontxan inoiz izan duen lehorte handiena izan da. Jose Luis Kortak zenbait taldetan egon ondoren 72 urterekin arrauna utzi zuen. 2019ko denboraldia hasita zela, Pasai Donibaneko traineruaren ardura hartu zuen.2018 an, lehenengo jardunaldiko aurreneko txandan, Hondarribiak alde handia atera zien taldekideei, tartean faboritoetako bat zen Oriori. Bigarren txandan,poparean Urdaibai eta Zierbenaren arteko lehia estua izan zen; 15. minutuan elkarren arraunek talka egin zuten. Zierbenak 20 ehunen atera zizkion Urdaibairi eta 86 Hondarribiari. Estropada amaitu ondoren epaileek Urdaibai zigortu egin zuten, Zierbenaren kalean, laugarrenean, bi taldeen palek jotzeagatik, nahiz etagalipoek arraun egiteari jarraitu zioten eta eraginik ez izan estropadaren garapenean. Azken lekura bidali zuten epaileek Bermeoko taldea, eta azkenaren denbora eman zioten.Bigarren jardunaldian, Urdaibai eta Orio lehen txandan aritu ziren, eta eguneko denbora onenak egin zituzten. Hondarribia eta Zierbenaren lehia ikusgarria izan zen, eta gipuzkoarrek ia bi segundoko aldearekin gainditu zuten Zierbena. Sailkapen nagusian 90 ehunenetako aldea izan zen bi traineruen artean, historiakobigarren alderik txikiena. Santurtzi 23 urteren ondoren Kontxako Banderan izan zen eta ohorezko txandan aritu zen, Caborekin batera.Abenduaren 18an Euskadiko Arraun Federazioaren batzarrean* Kontxako araudia TKEkoarekin bateratzea onartu zen. Aurtengo Kontxako banderakoa 2019an gertatuko balitz, Urdaibairi hiru segundo ezarriko lizkiokete zigor gisa.Donostiako Udalak lehen aldiz berdindu egin zituen gizonezkoen eta emakumezkoen diru sariak. Irabazleek 24.000€ jaso zituzte n. Udalak sarietan eta dietetan 170.000€ inbertitu zituen.2019 an, Hondarribiak bere 13. Kontxako Bandera irabazi zuen, noiz eta elkarteak 50 urte betetzen zituen urtean eta Hondarribiko jai nagusian (irailaren 8a).Lehenengo jardunaldian Hondarribia nagusitu zen bigarren txanda irabazita eta gertu izan zituen lehen txandako onenak, Orio (5 segundotara) eta Santurtzi(9 segundotara). Bigarren igandean, Orio lehen luzearen erdialdean aurreratu egin zitzaion Hondarribiari 4 segundo ateratzeraino, baina balizara iritsi ordukodenbora berean ziren. Helmugan Hondarribia izan zen aurrena, segundo bakarraren aldeaz. Aipatzekoa da Ama Guadalupeko eskifaian harrobiko 9 arraunlari zeudela eta eskifaia berdinarekin (Hondarribiko hamalaua) 2019an lerroan jokatutako estropada guztiak irabazi zituela: Orio, Euskadiko Txapelketa, Zarauzko 1Jeta 2J, eta baita Kontxako 1J eta 2J ere . Traineruek 201,8 (Zierbena) eta 209,4 kilo (Bizkaitarra) bitarteko pisua izan zuten.Oharra: *Batzarrean 41eko batzarkidetatik 23 ziren. 30 klub daude, eta hamazazpik parte hartu zuten. Urdaibai ez zen joan. 276 arraunaren xarma M.Ojeda D.Alfaya G.I.Zubiri A.Kolunga O.Viudez D.Iglesias M.Calleja Bou Bizkaia 18:53.52 Entr.: J. Fernandez B.Eizagirre M.Azkarate J.Unanue C.Mañas E.Van Horenbeke I.Goikoetxea V.Karpintero G.Olazar I.Zabala A.Esteban A.Arrizabalaga A.Mujika J.Elortegi La Marinera 18:5 9.94 C.Garma Entr.: J.L.Korta J.Vilariño S.Silviu A.Nikolaei L.Prego S.Carrion J.M.Etxabe MA.Miralles U.Redondo Ama Guadalupekoa 18:57.80 A.Irazoki I.Bertiz G.Uranga I.Mari zkurren a B.Alza I.J.Sagarzazuu J.Amunarriz Entr.: M . Orbañanos I.Gonzalez G.Ezponda X.Etxebeste M.Aldai B.Egiazu J.Castrillon Jardunaldi bateko denbora onenak1. Urdaibai (2017)1J 18:53.522.Hondarribia (2017)1J 18:57.803.Castro (2006)2J 18:59.944. Urdaibai (2014)2J 19:01.785. Urdaibai (2014)1J 19:02.986. Orio (2017)1J 19:03.307.Astillero (2006)2J 19:05.028.Hondarribia (2014)2J 19:06.829.Kaiku (2017)1J 19:07.6410.Astillero (2005)1J 19:09.10Kontxako historian,eskifaia azkarrenakBi jardunaldiak batuz denbora onenak1. Urdaibai (2014) 38:04.762.Castro (2006) 38:13.323.Hondarribia (2014) 38:21.304.Astillero (2006) 38:24.925.Kaiku (2014) 38:25.32 arraunaren xarma 277 2017Bermeo Arraun Argazkiak 278 arraunaren xarma Data /Eremua Jardunaldia Irabazlea Denbora 2011/09/01 Sailkatze estropada Astillero: 19:19,28 1988/09/02 /Don. P. San Pedro: 21:32,78 2015/09/03 /D Urdaibai: 20:10,02 2018/08/30 /D Urdaibai: 19:56,16 1974/H ondarribia Orio: 23:16,20 2014/09/04 /D Kaiku: 19:38,70 1977/09/02/H. P. Donibane: 19:32,30 2007/08/30 Hondarribia: 20:56,33 1982/09/03/H Zumaia: 21:04,39 Lehen jardunaldia Union Pasaia: 20:16,40 Donostia/ 00,00 1974/09/01 Orio (1.txanda/2.kalea). Lasarte (2.txanda/4.kalea) Orio: 23:16,20 Lasarte/ 00,20 2018/09/02 Zierbena (2.txanda/4.kalea). Bermeo/U (2 .txanda/3.kalea) Zierbena : 19:26,20 Urdaibai* */00,20 1968/09/01 2. txanda Astillero: 22:30,20 Hondarribia/ 00,40 1979/09/04 Santurtzi (1.txanda/2.kalea). Orio (2.txanda/3.kalea). Santurtzi: 20:12,00 Orio/ 00,70 2018/09/02 Zierbena (2.txanda/4.kalea). Hondarribia (1 .txanda/ 4.kalea) Zierbena : 19:26,20 Hondarribia ***/00,86 P. Donibane: 21:55,00 Donostia/ 01,00 1977/09/04 Lasarte (1.txanda/1.kalea). Santurtzi (2.txanda/3.kalea) Lasarte* ***: 20:58,40 Santurtzi/ 01,00 1991/09/01 P. Donibane/ 01,04 1923/09/16 Orio (2. txanda) . Donostia (1.txanda) Donostia/ 01,20 P. Donibane: 20:05,05 Zumaia/ 01,32 Orio: 19:44,80 Donibaneko/ 01,58 Urdaibai/ 01,66 P. Donibane/ 01,72 Hondarribia / 01,78 Donibanek o/01,97 2000/09/03 Orio (1.txanda/1.kalea). Koxtape (2.txanda /4.kalea) Koxtape / 02,39 1979/09/07 Santurtzi (1.txanda/2 .kalea). Kaiku (1.txanda / 4.kalea) Santurtzi : 20:12,00 Kaiku /02,40 P. San Pedro: 20:04,06 P. Donibane/ 02,68 Oharrak: *Segundotan ** Urdaibai zigortu egin zuten, Zierbenaren kalean, laugarrenean, bi taldeen arraunek talka egiteagatik; azken sailkatuaren (San Pedro) denbora eman zioten. ***Hirugarren sailkatu zen ****Bai sailkatze estropadan baita lehen jardunaldian ere segundo baten aldea atera zion Lasarte k Santurtzi ri. Estropadetan izan diren alderik txikienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29 Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 08/12 Hondarribia* Cabo. 19:45,86 2 1 1 Ondarroa. 20:34,20 4 10 08/18 Zarautz 1J Pasai S. Pedro. 20:41,46 1 2 9 Kaiku . 21:25 ,26 4 12 08/19 Zarautz 2J Orio. 19:46,56 2 2 1 Donostiarra. 20:35 ,32 4 8 48,76” 08/25 Moaña Kaiku . 20:23 ,36 1 1 7 P.Donibane. 20:59 ,82 4 12 36,46” 08/26 Boiro Cabo. 19:25,68 2 2 3 Ondarroa. 20:01,32 4 9 35,64” 09/15 Bermeo**** Orio. 20:41,16 2 3 1 Zierbe na. 21:04,04 1 6 22,88” 09/16 Portugalete **** Cabo. 19:55,64 1 2 4 Ondarroa. 20:32 ,60 3 8 36,96 ” 2018ko eremuz eremu, txanda berean, ontzien arteko diferentziak handienak. Zierbena/ 00,70Hondarribia/ 00,90Orio/ 01,10Lasarte/ 01,20Urdaibai/ 01,24Orio/ 01,50Urdaibai/ 02,03Kaiku/ 02,08Bigarrena /Aldea*Kaiku/ 00,20 1915/09/19 Txanda bakarra. P. Donibane (1.kalea). Donostia (2.kalea)Orio (1.txanda/2.kalea). P. Donibane (2.txanda /2.kalea)1986/09/07 P. Donibane (2.txanda /1.kalea). Zumaia (2.txanda/2.kalea)1992/09/06 Orio (1.txanda/3.kalea). Donibaneko (1.txanda/4.kalea)2015/09/06 Hondarribia (2.txanda/2.kalea). Urdaibai (1.txanda /2.kalea)1990/09/02 San Pedro (1.txanda/1.kalea). P. Donibane (1.txanda /3.kalea)2016/09/04 Hondarribia (1.txanda/3.kalea). Urdaibai (2.txanda /4.kalea)1993/09/05 San Pedro (1.txanda/3.kalea). Donibaneko (1.txanda /1.kalea)1989/09/03 San Pedro (1.txanda/1.kalea). P. Donibane (2.txanda /3.kalea) 1922/09/09 Bigarren posturako. U. Pasaia (1.txanda). Donostia (2.txanda)Orio: 20:16,09Orio: 19:43,00Hondarribia: 19:12,74P. San Pedro: 19:46,58Urdaibai: 19:22,48P. San Pedro: 19:23,57Orio: 20:28,84 arraunaren xarma 279 Data Jardunaldia Irabazlea Denbora Bigar rena /Aldea* Bigarren jardunaldia 1922 /09/24 Santurtzi (Kontsolazio txanda). Donostia (Ohorezko txanda) Donostia/ 00,20 1981/09/13 Kaiku (2.txanda/4.kalea). Zumaia (2.txanda/1.kalea) Zumaia/ 00,20 1992/09/13 Donibaneko (2.txanda/3.kalea) Orio (2.txanda/2.kalea) Orio/ 00,35 1949/09/11 1.txanda Donostia/ 00,40 1987 /09/12 Zumaia (2.txanda /2.kalea). P. San Ped ro (2.txanda/1.kalea) P. San Pedro/ 00,61 2013/09/08 Urdaibai (2.txanda/3 .kalea). Orio (2.txanda/2 .kalea) Orio/ 00,66 1972/09/13 Santander (1.txanda/4.kalea). Orio (2.txanda/2.kalea) Orio/ 00,80 1958/09/14 2. txanda Orio/ 01,00 2013/09/08 Orio (2.txanda/2 .kalea). Hondarribia (2.txanda/4 .kalea) Hondarribia/ 01,06 1994/09/11 Orio (2.txanda /2.kalea). P. San Pedro (2.txanda/3.kalea) P. San Pedro / 01,17 2019 /09/08 Hondarribia (2.txanda/1 .kalea). Orio (2.txanda/2 .kalea) Orio/ 01,26 1996/09/08 Tiran (2.txanda /4.kalea). P. San Pedro (2.txanda/3.kalea) P. San Pedro/ 01,34 1941/09/14 2. txanda Hondarribia/ 01,40 2018 /09/09 Hondarribia (2.txanda/4 .kalea). Zierbena (2.txanda/2 .kalea) Zierbena/ 01,76 1910/09/25 Jardunaldi bakarra. Ohorezko txanda Orio/ 02,00 1945/09/16 1.txanda Sesta oIberia /02,20 1997/09/14 Tiran (1.txanda /2.kalea). Koxtape (1.txanda/1.kalea) Koxtape/ 02,84 Bi jardunaldiak batuz 2001 /09/ 02 et a 09 Orio/ 00,89 2018/09/ 02 et a 09 Zierbena/ 00,90 1921/ 08/21 eta 28 Orio/ 01,20 1992/09/ 06 eta 13 Donibaneko/ 01,23 1941/09/ 07 eta 14 P.Donibane/ 01,60 2013/09/ 01 eta 08 Orio/ 01,66 1999/09/ 05 eta 12 Orio/ 02,93 Oharrak: *Segundotan ** Bigarren jardunaldian, Urdaibai eta Hondarribi ako palen arteko talka Hondarribiaren kalean gertatu zen. Estropada bukatu ondoren Urdaibai deskalifikatu zuten. Castro: 41:19,43Hondarribia: 39:21,12Union Pasaia: 40:39,0Orio: 39:46,87Hondarribia: 40:07,00Hondarribia: 38:44,74Koxtape: 40:18,30Ohorezko txandan: U. Pasaia (4.kalea). Orio (3.kalea)Santurtzi: 19:31,00Kaiku: 20:16,20Donibaneko: 20:01,72Peñacastillo: 21:24,0Zumaia: 20:14,26Urdaibai**: 19:22,48Santander: 21:19,40P. Donibane: 20:46,0 Orio: 19:23,14Orio: 20:06,92Hondarribia: 19:41,7 Tiran: 19:51,18P. Donibane: 20:20,6 Hondarribia: 19:54,06P.San Pedro: 21:17,0Pedreña: 21:21,40 Tiran: 20:43,23 280 arraunaren xarma 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2017 Donostia 2JIturri ezezaguna arraunaren xarma 281 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV 2017 Donostia 2J Josu Z. 282 arraunaren xarma 01234567GaliziaRias BaixasPasai DonibaneOrioZumaia Hibaika AstilleroGetariaTolosaZumaiaArraun LagunakOrio URTEA LEHENA BIGARRENA HIRUGARRENA URTEA LEHENA BIGARRENA HIRUGARRENA 2019 Orio Arraun Lagunak Hondarribia 2010 Galizia Rias Baixas Getaria Tolosa Zumaia 2018 Pasai Donibane Orio Riveira 2009 GaliziaRias Baixas Astillero Getaria Tolosa 2017 Pasai Donibane Hibaika Mecos Riveira 2008 Galizia Rias Baixas Astillero Zumaia Getaria 2016 Pasai Donibane Hibaika Orio 2015 Pasai Donibane Hibaika Zumaia ONTZIA GARAIPENAK URTEAK 2014 Pasai Donibane Zumaia Hibaika Galizia Rias Baixas 5 2008, 09, 10, 11 eta 2012 2013 Zumaia Hibaika Pasai Donibane Pasai Donibane 5 2014, 15, 16 17 eta 2018 2012 Galizia Rias Baixas Zumaia Getaria Tolosa Orio 1 2019 2011 Galizia Rias Baixas Getaria Tolosa Zumaia Zumaia 1 2013 Garaipen zerrenda. 2008tik 2019ra bitarteko urteak Garaipenak 2. postuak arraunaren xarma 283 Banderaren irabazlea eta patroia Jardunaldi bakarra Guztira 11:35,80 11:40,44 11:35,80 4 2. Astillero. 11:40,44 +04,64 ” 10:48, 20 10:51,22 10:48 ,20 4 2. Astillero. 10:51,22 +03,02 11:11,32 11:28,66 11:11,32 4 2. Getaria Tolosa. 11:28,66 +17,34 ” Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira 11:11,42 11:12,12 10:59,54 11:03,16 22:10,9 6 4 2. Getaria Tolosa. 22:15,28 +04,32 ” 10:35,64 10:49,96 21:13 ,32 4 2. Zumaia . Nagore Osoro 21:25,58 +12,26 ” 2013. Zumaia. Nagore Osoro 10:37,16 10:48,88 10:56,12 11:02,20 21:33,28 4 2. Hiba ika. 21:51,08 +17,80 2014. P.Donibane. Inder Paredes 10:36,80 10:41,28 10:39,60 10:38,64 21:16,40 4 2. Zumaia. 21:19,92 +03,52 2015. P.Donibane. Nerea Perez 10:36,36 10:38,50 10:38,73 10:40,37 21:15,09 4 2. Hibaika. 21:18,87 +03,78 2016 . P.Donibane. Nerea Perez 10:39,88 (3.k 2.tx) 10:42,16 (2.k 1.tx) 10:45,36 (1.k) 10:44,52 (4.k) 21:25,24 8 2. Hibaika. 21:26,68 +01.44” 2017 *. P.Donibane. Nerea Perez 10:38,68 10:36,02 13:29,30 13:46,84 24:07,98 8 2. Hibaika. 24:22,86 +14.88” 2018. P.Donibane. I. Lestaio /N.P 10:41,66 (4.k 1.tx) 10:48,88 (3.k 1tx) 10:47,64 (3.k) 10:52,38 (1.k) 21:29,30 8 2. Orio. Nadeth Agirre 21:41,24 +11,94 ” 2019 . Orio . Nadeth Agirre 10:43,34 (4.k 1.tx) 10:49,76 (4.k 2.tx) 10:45,14 (4.k) 11:07,66 (1.k) 21:28,48 8 2. Arraun Lagunak . Andrea Astudillo 21:57,42 +28,94 ” Andrea Oubiña** Pasai Donibaneko arraunlari ohia Gizon eta emakumeen berdintasunaren bidean, zergatik ez dira emakumeen estropadak gizonezkoen distantzia berekoak? Arraunlari baten galdera 10:37,6810:35,62*«Beti ibili izan naiz hara eta hona. Galiziako ontziarekin lehiatunintzen 2008tik 2015era bitartean, San Juan Koxtaperen deiajaso nuen arte .Betidanik izan dut hemengo talde batean lehiatzeko ilusioa,baina ez nuen pentsatzen deia jasotzera helduko nintzenik, ez baita ohikoa. Ez nuen zalantzarik izan eta ez zitzaidan kostatu eskaintza onartzea, hemen arrauna nola bizi den ezagutu nahi nuen, bertatik bertara. Familiak ere asko babestu nau;badakite zer suposatzen duen arraunak nire bizitzan eta unea aprobetxatzeko ‘agindu’ zidaten»……«Galizian gizartea ez dago hain inplikatuta arraunarekin,beste kirol batzuek dute garrantzia. Han inori ez zaio bururatzen balkoian arraun taldeko ikurra jartzea; Pasai Donibane, ordea, arrosaz beteta dago! Kirola bizitzeko moduezberdinak dira. Herri txikia izateak ere laguntzen du hurbiltasun horretan».Oharra:**2016an, O´Groveko Centola de Ouro garaikurra jaso zuen, eta bere herriko kirolari onena izendatu zuten 2014an eta 2015ean.OntzikopuruaAldeaOntzikopuruaAldea2008. Rias BaixasGalizia. Laura Hermo2009. Rias BaixasGalizia. Laura Hermo2010. Rias BaixasGalizia. Laura Hermo2011. Rias BaixasG. L. Hermo2012. Rias BaixasG. Maria GilOharra: *Lerroan jokatutako estropaden errekorra. 2011n GetariaTolosa taldeak, sailkatze estropadan,orain arte lortutako eremuko denborarik onena egin zuen: 10:29,64 284 arraunaren xarma 2005 ean, emakumeen traineru estropaden aurreneko aldia izan zen Hondarribian. Emakumeen I. Txingudi Bandera 2005eko irailean jokatu zen. Gipuzkoarrak(Txingudi eta ZumaiaGetaria), Bizkaitarrak (Isuntza) eta Galiziarrak (Cabo) aritu ziren. Cabok irabazi zuen.2008 an, Eusko Jaurlaritzak galdetu zien arraunlariei ea Zaragozako (Espainia) Expo erakusketarako trainerua prestatuko zuten. Tolosako, Errenteriako, Pasai Donibaneko eta Getariako hainbat arraunlari Pasai Donibanen elkartu ziren Zaragozakoa prestatzeko. Urte honetan, Emakumezkoen Kontxako Bandera sortu zen,jardunaldi bakarrera. Egundoko itsaso txarra zegoen, eta lehenengoz olatu artean aritu ziren emakume arraunlariak estropada historikoan. EmakumezkoenKontxako Bandera 2.778 metrotara (1,5 itsas milia) jokatzen da, gizonezkoen erdia, eta irabazleak Rias BaixasGalizia taldeak 4.000 €ko saria jaso zuen.2009 an, berriz ere galiziarrak nagusitu ziren. Hala ere estropada estua izan zen lau traineruetatik hiru hiru segundoren barruan sartu baitziren. Aurreko urteko denbora hobetuz errekorra ezarri zuen 10:48:20 denborarekin.Emakumezkoen Traineru Liga, Euskotren Liga izenaz ezagutzen dena, abiatu zen; lau ontzik bakarrik har zezaketen parte.2010 ean, hirugarren urtez jarraian Rias BaixasGalizia garaile izan zen. Garaipen erraza izan zen bigarrenari ia 18 segundo atera baitzizkion.2011 . Hasierako ekitaldietan iraileko bigarren igandean jokatu bazen ere, 2011tik aurrera bi jardunaldi izaten ditu estropadak, iraileko lehen bi igandeetan, alegia.Emakumezkoen txandak jokatzen dira lehenik, eta jarraian gizonezkoenak. Lehenengo jardunaldian Zumaia nagusitu bazen ere, Rias BaixasGalizia izan zen azkeneanBandera eskuratu zuena.2012 an, faboritoa Zumaia izan arren, bosgarren aldiz jarraian galiziarrak gailendu ziren, batez ere lehenengo jardunaldian zumaiarrek estropada kaxkarra egin zutelako. Bigarren jardunaldian hiru traineruk aurrez zegoen denborarik onena hobetu zuten. Zumaia k 10:35,62 (lerroan jokatutako estropaden errekor berria) denborarekin; Rias BaixasGaliziak 10:37,68 eta GetariaTolosa 10:41,96. Bi egunetako errekor berria jarri zuen Rias BaixasGalizia k: 21:13,32.2013 an, Zumaiak bere lehenengo Kontxako Bandera eskuratu zuen; denboraldi osoan zehar izandako nagusitasuna erakutsi zuen berriz ere eta bigarren gelditu zen Hibaikari 18 segundoko aldea atera zion.2014 an, aurreneko aldiz Kontxako estropadan lau talde gipuzkoar aritu ziren arraunean: Hibaika, Orio, Pasai Donibane eta Zumaia. 2014tik 2018ra, Pasai Donibane ren aroa izan zen, bost bandera erreskadan irabazi baitzuen.2015 eko lehen jardunaldian, estropada zirraragarria eta ederra egin zuten denek, eta datu batek ondo azaltzen du hori. 2014ko lehen igandeko denborak ondu zituztenlaurek. Pasai Donibanek, gutxigatik, segundo erdi bategatik; Hibaikak ere alde berarekin hobetu zuen; Zumaiak ia bi segundoan egin zuen hobera; eta Oriokhiru bizkorrago egin zuen. arraunaren xarma 285 Bi jardunaldiak batuz denbora onenak 1. Galizia R. Baixas (2012) 21:13.32 2. Pasai Donibane (2015) 21:15.09 3. Pasai Donibane (2014) 21:16.40 4. Hibaika (2015) 21:18.87 Jardunaldi bateko denbora onenak 1. Zumaia (2012) 2 J 10:35.62 2.Galizia Rias Baixas (2012) 1J 10:35.64 3. Hibaika (2017 )1J 10:3 6.02 4. Pasai Donibane (2015) 1J 10:36.36 5. Pasai Donibane (2014) 1J 10:36.8 0 Badute zer hobetu oraindik, eta taldeak elkarrekin jarraitzen badu datozen urteetan, gai izango da hamar minutu azpitik ibilt zeko. Orain, uste dut gai direla hamar minutu eta hogei segundoren bueltan ibiltzeko*. Juan Mari Etxabe** Pasai Donibaneko entrenatzaile ohia Oharrak:*Bi helburu horiek oraindik ez dira bete; ez ligan eztaKontxan ere.**2016ko abuztuan, bere arraunlariei buruz esandakoa 2016 an, lehen aldiz gizonezkoek bezala, 8 traineruk parte hartu zuten. Deustu, Hernani eta ZarautzGetaria aurreneko aldiz aritu ziren Kontxako Banderan. Pasai Donibanek hirug arren bandera irabazi zuen, Hibaikari (lautan bigarren postua lortu du) 1,60 segundo aldea ateraz. Garaileak 6.000€ jaso z ituen.2017 ko bigarren jardunaldia* eguraldiak baldintzatu zuen. Donostia Festak erakundeko zuzendaritzak eta zenbait Arraun Elkartetako ordezkariek egindako tentsio handiko bileran, estropada erlojuaren aurka egitea erabaki zuten, ezin izan zituztelako kanpoko bigarren eta hirugarren balizak jarri; zenbait momentuan bazirudienestropada bertan behera geldituko zela. Bi metro eta erdiko olatuak, eta iparmendebaldeko haize zakarren artean aritu ziren denak ala denak. Harrigarria zen nola desagertzen ziren traineruak gure aurretik olatuetan, beroketan nola ia haitza jo zuen Arraun Lagunak taldeak edo zenbait momentutan traineru bat beste baten gainera nola zetorren …Garaileak 15.000€ poltsikoratu zituen. Hala ere, ez zuten gizonek jasotako sari bera izan, azken horiek 24.000 euroko saria baitzuten.2018 an, Pasai Donibanek jardunaldi biak irabazi eta bosgarren bandera jarraian eskuratu zuen.Euskotren ligan berrikuntza bat onartu zuten, estropada puntuagarriak zortzitik hamalaura igo baitziren. Urte honetan, ETE elkartea eta ETE liga sortu zituzten.Donostiako Udalak, lehen aldiz berdindu egin zituen gizonezkoen eta emakumezkoen diru sariak. Irabazleek 24.0 00€ jaso zituzten. Udalak sarietan eta dietetan170.000€ inbertitu zituen.2019 an, Orio k aurreneko bandera lortu zuen. Nabarmen nagusitu zen estropadan, eta ziabogan zortzi segundoko aldea atera zion bigarren tokian zihoan Arraun Lagunak traineru donostiarrari. Estropada amaitzerako aldea ia 23 segundokoa zen; eta hautsi zuen “Batelerak” azken urteetan izandako nagusitasuna.Aurkeztutako traineruek 205,4 (Torrekua I/Donostiarra) eta 211,4 kilo (Madalen/Hibaika) bitarteko pisua izan zuten. 286 arraunaren xarma 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2017 Donostia 2JIturri ezezaguna arraunaren xarma 287 Data/Eremua Jardunaldia Irabazlea Denbora Bigarrena /Aldea* Sailkatze estropada 2018/08/30 2014/09/04 Hibaika: 11:02,10 2009/09/03 Rias Baixas Galizia *: 11:03,68 2010/09/02 Getaria Tolosa: 11:09,34 2016/09/01 Hibaika: 11:22,02 Pasai Donibane /02,96 Lehen jardunaldia 2011/09/04 Rias Baixas Galizia: 11:11,42. Getaria Tolosa: 11:12,12 Rias Baixas Galizia : 11:11,42 2015/09/06 Pasai Donibane: 10:3 6,36. Hibaika: 10:38,50 Pasai Donibane: 10:36,36 Hibaika /02,14 2016/09/04 Pasai Donibane: 10:39,88 Hibaika /02,28 2017/09/03 Hibaika: 10:36, 02 Pasai Donibane /02,6 6 Biga rren jardunaldia 2016/09/11 Hibaika: 10:44, 52 (4.k 2.tx) . Pasai Donibane: 10:45, 36 (1.k 2.tx) Hibaika: 10:44, 52 Pasai Donibane /00,84 2014/09/14 Zumaia: 10:38,64. Pasai Donibane: 10:39,60 Zumaia: 10:38 ,64 Pasai Donibane /01,9 6 2012/09/09 Zumaia: 10:35, 62**. Rias Baixas Galizia: 10:37,68 (erlojupekoa) Bi jardunaldiak batuz 2016/09/04 11 Pasai Donibane: 21:25, 24. Hibaika: 21:26, 68 Pasai Do nibane: 21:25, 24 Hibaika /01,44 Estropadetan izan diren alderik txikienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran . 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29 Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 21,16” 08/12 Hondarribia* Cabo. 1 9:45,86 2 1 1 Ondarroa. 20:34,20 4 10 48,34” 08/18 Zarautz 1J 1 2 9 Kaiku . 21:25 ,26 4 12 43,80” 08/19 Zarautz 2J Orio. 19:46,56 2 2 1 Donostiarra. 20:35 ,32 4 8 48,76” 08/25 Moaña Kaiku . 20:23 ,36 1 1 7 P.Donibane. 20:59 ,82 4 12 36,46” 08/26 Boiro Cabo. 19:25,68 2 2 3 Ondarroa. 20:01,32 4 9 35,64” 09/15 Bermeo**** Orio. 20:41,16 2 3 1 Zierbena. 21:04,04 1 6 22,88” 09/16 Portugalete **** Cabo. 19:55,64 1 2 4 Ondarroa. 20:32 ,60 3 8 36,96 ” 2018ko eremuz eremu, txanda berean , ontzien arteko diferentziak handienak. Pasai Donibane:10:39,88 (3.k2.tx). Hibaika: 10:42,16 (2.k1.tx)Hibaika: 10:36,02 (1.k1.tx). Pasai Donibane: 10:38,68 (3.k2.tx)Rias BaixasGalizia /02,06GetariaTolosa /00,40Pasai Donibane /00,12Zumaia /00,26Zumaia /01,58GetariaTolosa /00,70 Zumaia: 10:35,62**Ribeira: 11:17,02Oharra: *Urte horretan Kontxako Bandera irabazi zuen. **Lerroan jokatutako estropaden eremuko errekorra 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18Jose Luis KortaBatista OlidenAntonio OlidenInazio SarasuaManuel ArrillagaJuan LizarraldeAndrea Oubiña Juan Mari EtxabeJoakin FresnedoDomingo MitxelenaAntonio ArrillagaManuel ArrillagaPaulino ArrillagaSantiago KortaMikel OrbañanosGabino OtazoJon Salsamendi 288 arraunaren xarma Kontxako handiak (lorturiko banderen arabera) Kontxako Banderak Taldeak eta Urteak 16 Arraunlari (4): 1970, 71, 72. Lasarte. 1973. Arraunlari entrenatzaile (5): Kaiku . 1978, 80, 81, 82. 1996 Patroi entrenatzaile (2): Orio. 1992, 1997. Arraunlari 1J patroi 2J entrenatzaile (1): Castro . 2001 Entrenatzaile (4): Castro . 2002, 2006. Kaiku . 2009, 2012. 13 Arraunlari : Orio. 1939, 40, 42 ,44, 51, 52, 53, 55, 58 eta 1964 . Donostia . 1950 . Aginaga . 1957 eta 1960 11 Arraunlari (10): Donostia . 1950 . Orio. 1951, 52, 53, 55, 58 eta 1964 . Aginaga . 1957 eta 1960 . Lasarte. 1969 Patroi (1): Lasarte. 1973 11 Arraunlari (6): Orio. 1933, 34, 39, 40, 42 eta 1944 Patroi (5): Orio. 1951, 52, 53, 55 eta 1958 10** Arraunlari (1): Pasai San Pedro . 1899 Patroi (9): Pasai San Pedro. 1917, 27, 28, 29, 30, 31, 32 eta 1935 . Union Pasaia . 1921 10 Arraunlari (4): Orio. 1955, 58 eta 196 4. Aginaga . 1960 Patroi (6 ): Orio. 1970 , 71, 72, 74, 75 eta 19 83 Patroi (6): Orio. 1970, 71, 72, 74, 75 eta 1983 9 Arraunlari : Rias Baixas/Galizia. 2008 , 09, 10, 11 eta 2012. Pasai Donibane. 2015, 16, 17 eta 2018 Etxabe Juanm ari Oiartzun. 1966 9 Arraunlari(5 ): Pasai Donibane . 1986, 88 eta 1990. Donibaneko . 1995. Castro . 2006 Entrenatzaile (4 ): Castro (Gizone zkoak). 2008. Pasai Donibane (Emakumezkoak). 2014, 15 eta 2016 Fresnedo Arrillaga Joakin 8 Arraunlari : Orio. 1942, 44, 50 , 51, 52 ,53 , 55, 58 . Mitxelena Domingo “Beltza” Orio. 1894/03/09. 1959/05/09 8 Arraunlari (4): Orio. 1916, 19, 23 eta 1 925 Patroi (4): Orio. 1933, 34, 42 eta 1944 arraunaren xarma 289 AbizenakIzenaJaioterria. Jaioteguna. HeriotzaegunaKorta Elizondo, Jose Luis*Orio. 1949/04/25Oliden Tolosa, BatistaOrio. 1925. 1998/08/30Oliden Tolosa, AntonioOrio. 1926/02/08. 94 urteSarasua Arruti, InaxioOrio. 1910/04/25. 1994/09/15Arrillaga Arzak, Manuel “Aita Manuel”Pasai S.Pedro. 1879/11/24. 1961/03/01Lizarralde Garate, Juan “Altxerri”Orio. 1934/05/12. 2013/07/07Oubiña Rodriguez AndreaO´Grove. 1990/11/10Orio. Orio.Oharrak: * Antonio eta Batista Oliden anaien iloba. **1906an San Pedrok irabazi zuen baina ezin da jakin eskifaian nortzuk atera ziren eta Aita Manuelek bertan arraun egin ote zuen. 290 arraunaren xarma Banderak Taldeak eta Urteak Arrillaga Antonio* Pasai San Pedro 7 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1927, 28, 29, 30, 31, 32 eta 1935 Arrillaga Manuel * Pasai San Pedro. 1903. 7 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1927, 28, 29, 30, 31 eta 19 32. Union Pasaia . 1921 Arrillaga Paulino** Pasai San Pedro 7 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1927, 28, 29, 30, 31, 32 eta 19 35 Korta Santiago Pasai San Pedro 7 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1927, 28, 29, 30, 31 eta 1932. Union Pasaia . 1921 Orbañanos Zabala Mikel Orio. 1973/03/02 7 Otazo Gabino Pasai San Pedro. 7 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1927, 28, 29, 30, 31, 32 eta 19 35 Salsamendi Goñi Jon Orio. 1970/10/27 7 Arraunlari ( 3): Orio. 1992, 96 eta 2000. 1997an ordezkoa izan zen Entrenatzaile (4 ): Urdaibai. 2014, 15 e ta 2016. Orio. 2017 Arrillaga Saturnino** Pasai San Pedro. 6 Arraunlari: Pasai San Pedro . 1927, 28, 29, 30, 31 eta 19 32 Azkue Joakin Orio 6 Arraunlari : Orio. 1933, 34, 39, 40, 42 eta 1944 Betialde Frantzisko Pasaia. 6 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1927, 28, 29, 30, 31 eta 19 32 Elortegi Lekanda Jon Barrika. 1977/12/11 6 Arraunlari : Castro. 2006 eta 2008. Urdaibai. 2011, 14, 15 eta 2016 Etxeberria Bixente Pasai San Pedro. 6 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1927, 28, 29, 30, 1931. Union Pasaia . 1921 Etxeberria Oliden Tiburtzio*** Orio. 6 Arraunlari: Orio. 1955 ,58 eta 1964. Aginaga. 1957 eta 1960 . Lasarte 1969 Isasa Antonio Pasai San Pedro. 6 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1927, 28, 29, 30, 31 eta 19 32 Abizenak IzenaJaioterria. Jaioteguna. HeriotzaegunaArraunlari (3): Orio. 1996, 97 eta 1998. Arraunlarientrenatzaile (1): Hondarribia. 2005Entrenatzaile (3): Hondarribia. 2013, 18 eta 2019Oharrak: *Aita Manuelen semeak. **Aita Manuelen ilobak. ***Klaudio Etxeberria patroiaren anaia. Izenabizena k Jaioterria. Jaioteguna. Heriotz aeguna Banderak Taldeak eta Urteak Mujika Rezabal Agustin “Erretzabal” Orio. 1971/07/31 6 Arraunlari : Castro. 2001, 02 et a 2006. Orio. 1996, 97 eta 2007 Otazo Felipe Pasai San Pedro. 6 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1927, 28, 29, 30, 31 eta 19 32 Piñeiro Guiance Vicky Cangas. 1983/10/20 6 Rua Pena Fernando Moaña . 1975/04 /19 6 Arraunlari : Astillero. 2004. Urdaibai. 2010, 11, 14, 15 eta 2016 Zabala Elizondo Iker Bermeo. 1979/01/15 6 Arraunlari : Castro. 2006. Urdaibai. 2010, 11, 14, 15 eta 2016 Zumeta Joxemari “Zalmazti” Orio. 6 Arraunlari : Orio. 1933, 34, 39, 40, 42 eta 1944 Acebal Rugama Jose Antonio Castro. 1972/09/18 5 Arraunlari : Castro. 2001, 02 eta 2008. Astillero. 2003 eta 2004 Aranberri Etxeberria Gorka Donostia. 1987/03 /04 5 Patro i: Urdaibai. 2011, 14, 15, eta2016 . Orio. 2017 Arrillaga Dionisio* Pasai San Pedro. 5 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1927, 28, 29, 30 eta 19 31. Atxega Juan Orio. 1946. 5 Arraunlari : Orio. 1970, 71, 72, 74 eta 19 75 Azkue Irazusta Bersaitz Zarautz. 1982/07/29 5 Arraunlari : Urdaibai. 2010, 11, 15 eta 2016. Orio. 2017. 2014an ordezkoa izan zen Urdaibai taldean Bereziartua Joxemanuel Orio 5 Arraunlari : Orio. 1970, 71, 72, 74 eta 19 75 Etxebeste Garzia Xabier Zarautz. 1980/04/27 . 5 Arraunlari : Orio . 2007. Castro. 2008. Kaiku. 2012. Hondarribia. 2018 eta 2019 Hernandez Sanchez Ane Sestao. 1990/01/18 5 Arraunlari: Pasai Donibane. 2014, 15, 16, 17 eta 2018 arraunaren xarma 291 Oharra : *Aita Manuelen semea.Arraunlari: Rias BaixasGalizia. 2010, 11 eta 2012. Pasai Donibane. 2017 eta 2018. Orio. 2019 Izenabizena k Jaioterria. Jaioteguna. Heriotz aeguna Banderak Taldeak eta Urteak Kolunga Egiguren Alain Barakaldo. 1987/10/25 5 Arraunlari : Urdaibai. 2010, 11, 14, 15 eta 2016 Lizarralde Mielanjel “Altxerri” Orio. 5 Arraunlari : Orio. 1992, 96, 97 eta 1998. Arraunlari entrenatzaile (1): Orio. 2000 Lujanbio Oskila Jose Anjel Pasai Donibane . 1932 /05/22. 2015/07/22 5 Patroi : Pasai Donibane. 1956. Hondarribia: 1965, 66, 67 eta 1968 Lujanbio Puy Juanm ari* Donostia. 1961/07/10 5 Patroi: Pasai Donibane . 1986, 88 eta 1990. Donibaneko . 1995. Castro . 2002 Olaizola Manuel Orio. 1861/04/23. 1941/12/12 5 Patroi : Orio. 1901, 09,10, 16 eta 1919 Olask oaga Balerdi Joxean “Aizperro” Orio. 1974/03/25 5 Arraunlari ( 4): Orio. 1996, 97, eta 1998. Hondarribia. 2005 Arraunlari entrenatzaile (1): Orio. 2007 Oliden Tolosa Alejandro ** Orio. 5 Arraunlari : Orio. 1951, 52 , 55, 58 . Aginaga . 1957 Pescador Uralde Ane Orereta/Errenteria. 1990/01/18 5 Arraunlari: Pasai Donibane. 2014, 15, 16, 17 eta 2018 Polo Freire Javier Algorta. 1979/02/20 5 Arraunlari : Urdaibai. 2010, 11, 14, 15 eta 2016 Puertas Orbañanos Asier*** Orio. 1975/07/15. 5 Arraunl ari: Orio. 1996, 97 eta 19 98. Hondarribia. 2005 eta 2013 Ruiz Camus Miguel Angel Caracas(Venezuela). 1978/12/22 5 Arraunlari : Astillero. 2003 eta 2004. Kaiku. 2009. Urdaibai. 2014 eta 2015 Sanchez Sandra Boiro. 1988/03/17. 5 Solaberrieta Ramon “Erramun Lino” Orio. 5 Arraunlari : Orio. 1923, 25, 33, 34, eta 1939 Urdangarin Oliden Patxi Orio. 5 Arraunlari : Orio. 1951, 52 ,53, 55 eta 1958. 292 arraunaren xarma Arraunlari: Rias BaixasGalizia. 2008, 09, 10, 11 eta 2012Oharrak : *Jose Anjelen semea. **Antonio eta Batistaren anaia. ***Mikel Orbañanosen iloba Izenabizena k Jaioterria. Jaioteguna. Heriotz eguna Banderak Taldeak eta Urteak 5 Arraunlari : Urdaibai. 2010, 11, 14, 15 eta 2016 Zubiaurre Kabañas Frantzisko “ Kiriko” Getaria. 1867/01/11 . Donostia 1926/05/08 5 Patroi. Donostia . 1891, 92, 94, 1918 eta 1920 Abaurrea Patxi Orio. 4 Arraunlari : Orio. 1933, 34, 40 eta 1942. Aginagalde Arzuaga Joxe “Gebaralarre” Hondarribia. 1942 0919 4 Arraunlari : Hondarribia. 1965, 66, 67 eta 1968. Amunarriz Goikoetxea Joseba Hondarribia. 1978/09/25 4 Patroi : Hondarribia. 2005, 13, 18 eta 2019 Arrazola Santesteban Maialen Donostia. 1985/02/01 4 Arraunlari (3) : Pasai Donibane. 2014, 15 eta 2016. Arraunlari entrenatzaile (1): Pasai Donibane. 2017 Arrillaga Migel* Pasai San Pedro. 4 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1928, 29, 30 eta 19 31 Azkue Joxemari Orio 4 Arraunlari: Orio. 1940, 42, 44 eta 1952 “Aia” Bertiz Navarro Iñigo Irun. 1980/03/22 4 Arraunlari : Hondarribia. 2005, 13, 18 eta 2019 Carrion Insausti Gonzalo “Txalo” Hondarribia. 1977/09/14 4 Arraunlari : Hondarribia. 2005, 13, 18 eta 2019 Cereijo Etxarri Oihana Pasai Donibane. 1990/01/20 4 Arraunlari : Pasai Donibane. 2015, 16, 17 eta 2018 Egurrola Sabino Pasai San Pedro . 4 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1930, 31, 32 eta 19 35 Etxeberria Oliden Klaudio “Gorria”** Orio. 1935 /11/02 . Donostia. 2019/02/08 4 Patroi: Aginaga 1960. Orio. 1964. Lasarte 1969 eta Zumaia 1984 Etxeberria Garmendia Tiburtzio*** Orio. 4 Arraunlari: Orio. 1933, 34, 39, 40 arraunaren xarma 293 Viudez Gonzalez OskarO´Grove. 1985/07/17Oharrak : *Aita Manuelen semea. **Antonio eta Batista Olidenen iloba. *** Klaudio Etxeberriaren osaba . Izenabizena k Jaioterria. Jaioteguna. Heriotz eguna Banderak Taldeak eta Urteak Etxebeste Azkue Joxemari “Zarautza” Hondarribia . 1937 /12/31 . Irun. 2007/09/21 4 Arraunlari : Hond arribia. 1965, 66, 67 eta 1968. Fontan Tolosa Juan Karlos Pasai San Pedro. 1960/11 /20 4 Patroi : Pasai San Pedro . 1989, 91, 93 eta 1994 Frances Patxi Donostia . 1958 4 Arraunlari : Orio. 1992, 96, 97 eta 19 98. Francisco Jose Manuel Meira. 1966 4 Entrenatzaile : Astillero. 2003 eta 2004. Urdaibai. 2010 eta 2011 Gobantes Patxi Oiartzun. 1965 4 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1989, 91, 93 eta 1994 Goldarazena Unanue Laura Donostia. 1991/04 /26 4 Arraunlari : Pasai Donibane. 2014, 15, 17 eta 2018. 2016an ordezkoa? Gonzalez Egilegor Juanito Hondarribia . 1914 /02/13 . Hondarribia. 1994 /01/19 4 Arraunlari : Hondarribia. 1941, 43, 47 eta 1948. Hermo Rioboo Laura Boiro . 1990/06 /20 4 Patroi: Rias Baixas/Galizia. 2008 , 09, 10 eta 2011 Igiñiz Aginagalde Joxemari “Kaikubi” Hondarribia . 1941 /02/24 . 4 Arraunlari : Hondarribia. 1965, 66, 67 eta 1968 Indo Azpeitia Ramon Orio. 4 Arraunlari : Orio. 1940, 42, 44 eta 1951. Irazusta Lekuona Joxemari “Usategieta”* Oiart zun. 1940 /03/06 . Hondarribia. 1994 /01/19 4 Arraunlari : Hondarribia. 1965, 66, 67 eta 1968 Irazusta Lekuona Teodoro “Usategieta”* Oiartzun. 1939 /02/22 . Hondarribia. 2004 /09/09 4 Arraunlari : Hondarribia. 1965, 66, 67 eta 1968 Larrañaga Zabala Irati Tolosa . 1992/01/18 4 Arraunlari: Zumaia. 2013. Pasai Donibane. 2016, 17 eta 2018 1937 1231 294 arraunaren xarma Oharra: *anaiak Izenabizena k Jaioterria. Jaioteguna. Heriotz eguna Banderak Taldeak eta Urteak Lekuona Joxe Anjel Orio. 4 Arraunlari : Orio. 1970, 71, 72 eta 19 75 Lizarralde Garate Joxe Ramon “Altxerri”* Orio. 1948 4 Arraunlari : Orio. 1970, 71, 74 eta 19 75 Lizaso Mitxelena Sarai Usurbil. 1993/07/23 4 Arraunlari : Pasai Donibane. 2014, 15, 16 eta 2018 Manterola Inaxio Orio. 4 Arraunlari : Orio. 1923, 25, 33 eta 1934. Manterola Segundo Orio. 4 Arraunlari : Orio. 1939, 44, 52 eta 1953 Martin Garazi Sestao. 1987/10/31 4 Arraunlari : Pasai Donibane. 2014, 15, 16 eta 2017 Mendizabal Karlos Pasai San Pedro . 4 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1927, 28, 29 eta 19 32 Miralles Migel Anjel Ribadeo. 1980/01/23 4 Arraunlari : Astillero. 2004. Castro. 2006. Urdaibai. 2010 eta 2011 4 Arraunlari : Castro. 2008. Urdaibai. 2010, 11 eta 2014 Odriozola Anjel 4 Arraunlari : Orio. 1992, 96, 98 eta 2000. 1997an ordezkoa izan zen Pazos Rodriguez Luis Marin. 1968/11/16 4 Arraunlari : Astillero. 2003 eta 2004. Urdaibai. 2010 eta 2011 Perez Martin Javier Santander. 1979/08/15 4 Arraunlari : Castro. 2001 eta 2002. Kaiku. 2009 eta 2012 Perez Plazas Nerea Tolosa. 1997/08/02 4 Arraunlari : Pasai Donibane. 2015, 16, 17 eta 2018. 2014an ordezkoa izan zen arraunaren xarma 295 Montenegro Prieto Antonio MiguelO´Grove. 1974/08/09Oharra: * Juan Lizarralde patroiaren anaia Izenabizena k Jaioterria. Jaioteguna. Heriotz eguna Banderak Taldeak eta Urteak Perona Jexuxmari Orio. 4 Arraunlari : Orio. 1971, 72, 74 eta 19 75 Pikabea Julian Orio. 4 Arraunlari : Orio. 1955 eta 1958. Aginaga . 1957 eta 1960 Sisnia ga Jon Pasai San Pedro . 4 Arraunlari : Pasai San Pedro . 1989, 91, 93 eta 1994 Solaberrieta Iruretagoiena Lino* Orio. 4 Arraunlari : Orio. 1901, 09, 16 eta 1919 Torrado Fatima Boiro . 1983/01 /13 4 Torres Biriga Norberto “Txirri” Sestao. 1944/12/22 4 Patroi: Kaiku. 1978, 80, 81 eta 1982 Ugarte Serrano Josune Pasai Donibane. 1990/12/23 4 Arraunlari : Pasai Donibane. 2014, 16, 17 eta 2018 Urbieta Zubi ria Ibon Orio. 1967/04/30 . 4 Arraunlari : Orio. 1996, 97, 98 eta 2000. 1992 an ordezkoa izan zen Val del Rio Eva Muros 4 Van Horenbeke Eneko Bilbo. 1979/04/26 4 Arraunlari : Castro. 2002. Urdaiba i. 2014, 15 eta 2016 Zinkunegi Bixente Orio. 4 Arraunlari : Orio. 1951, 52, 53 eta 1955 Zinkunegi Elustondo Joxeluis “Bidani” Bidania Goiatz. 1934 /04/2 8 4 Arraunlari : Hondarribia. 1965, 66, 67 eta 1968 Zulaika Beitia Xabier Deba. 1969/0 7/22 4 Arraunlari : Urdaibai. 2010, 11, 14 eta 2015 296 arraunaren xarma Arraunlari: Rias BaixasGalizia. 2008, 09, 10 eta 2011Arraunlari: Rias BaixasGalizia. 2008, 09, 10 eta 2011Oharra: *Ramon Solaberrietaren aita Izenabizena k Jaioterria. Jaioteguna. Heriotz eguna Banderak Taldeak eta Urteak Iñarra Ibeas Irati* Orereta/Errenteria. 1993/05/01 3 Arraunlari : Pasai Donibane. 2014, 15, 16. 2017an ordezkoa iza n zen Larrañaga Juanmari “Txiki”* Orio. 3 Patroi (3): Orio. 1996, 97 eta 1998. 1992an ordezkoa izan zen Irastorza Agux tin* Orio. 3 Arraunlari : Orio. 1971, 72, eta 19 74. 1970ean ordezkoa izan zen Redondo Gonzalez Dionisio** Villanueva de la V era. 1953/11/29 3 Arraunlari : Orio. 1974, 75, eta 19 83. 1992an ordezkoa izan zen ……… … ……………….. arraunaren xarma 297 Oharrak: *Ohartu zareten bezala, zenbait goi mailako arraunlari sailkapen honetatik kanpo gelditu dira. Hiru banderarekin, bikin, batekin asko baitaude. Taula honetan agertzen diren azken lau arraunlari hauek hiru bandera irabazteaz gain beste Kontxako edizioren batean ordezkoak izan ziren.**Jon Redondo (Orioko arraunlari ohia) eta Urko Redondoren aita. Urko, gaur egun, Hondarribia Arraun taldean dago.Datu asko erabili ditut, lana indibiduala izan da, hori dela eta segur asko hemen agertu behar izan diren zenbait arraunlari ez dira agertzen. Gainera oraindik taula hau bukatu gabe dago. Akatsik ikusten baduzu edo falta den informazioa eskura baldin baduzu bidal diezadakezu. Zinez eskertuko dizut. castrillon@irakasle.eus 298 arraunaren xarma Jarraian irabazitako edizioen errekorrak Taldea eta patroia Banderak Urteak 7 1883* 1894* Pasai San Pedro . Manuel Arrillaga “Aita Manuel” 6 1927 1932 5 2008 2012 Pasai Donibane . Nerea Perez (3). Inder Paredes. Izaro Lestaio Nerea Perez 5 2014 2018 Hondar ribia. Jose Anjel Lujanbio 4 1965 1968 Kaiku. Norberto Torres “Txirri” 3 1980 1982 Orio . Inazio Sarasua 3 1951 1953 Orio . Juan Lizarralde “Altxerri” (2). Klaudio Etxeberria “Gorria” 3 1970 1972 Orio . Juanmari Larrañaga “Txiki” 3 1996 1998 Pasai Donibane . Bibiano Etxabe 3 1961 1963 Urdaibai . Gorka Aranberri 3 2014 2016 Donostia. Joxe J. Uresberueta, J. M. Iturriza, Luis Karril (2). F. Zubia urre “Kiriko”(3 )Oharra: * 1884an, 1885ean, 1886an, 1888an eta 1893an Kontxako estropadak ez ziren jokatu.Rias BaixasGalizia . Laura Hermo (4). Maria Gil arraunaren xarma 299 Urtea / Kontxako lehendabiziko saria 500 pezeta 1925 /12.000 pezeta . 1930 /18.000 pezeta . 1941 /22.000 pezeta . 1945 /40.000 pezeta . 1941 /22.000 pezeta . 1950 /100.000 pezeta . 1952 /90.000 pezeta . 1953/80.000 pezeta . 1958 /90.000 pezeta . 1959/100.000 pezeta . 1966 /150.000 pezeta . 1970 /175.000 pezeta . 1972 /200.000 pezeta . 1975 /275.000 pezeta . 1977 /350.000 pezeta . 1979 /450.000 pezeta . 1981 /500.000 pezeta . 1989 /1.500.000 pezeta . 1994 /2.000.000 pezeta . 1999/2.300.000 pezeta . Urtea Ontzigilea /Herria Eroslea/Prezioa Kontxako lehendabiziko saria Banderaren prezioa 1923 Eusebio Lazkano/Getaria Donostiako Udala/1.500 pezeta 8.500 pezeta 270/1.675 pezeta . 1944 Martin Casares/Donostia Axpe /Erandio Loiolatarra Kiro l Taldea/4.500 pezeta Donostia, P. San Pedro, Pasai. Donibane… Orio/4.500 pezeta 20.000 pezeta 1951 Balentin Ikazeta/Orio KTE*/21.000 pezeta 100.000 pezeta 3.600 pezeta pezeta .(1952) 1968 Balentin Ikazeta/Orio KTE/47.00 0 pezeta 160.000 pezeta 1973 Balentin Ikazeta/Orio Sestaoko Udala Kaiku/89.000 pezeta 200.000 pezeta 1981 ** Balentin Ikazeta/Orio Zierbena/ 625.000 pezeta 500.000 pezeta 1985 Fontan familia/Pasaia I. Olaziregi/Hondarr ibia Pasai Donibane/900.000 pezeta 600.000 pezeta 1993 Juan Karlos Fontan FontanFontan/Pasaia Pasai San Pedro/1.800.000 pezeta 1.500.000 pezeta 2001 Juan Luis Amilibia/Aia /3.000.000 pezeta 2.300.000 pezeta 250.000 pezeta 2004 Juan Luis Amilibia/Aia Hondarribia A.E./21.000 € 2012 Juan Luis Amilibia/Aia Hondarribia A.E./35.000 € 2017 19 Juan Luis Amilibia/Aia Donostia, Isuntza, Orio, Urdaibai/36.000 € 24.000 € Oharrak :*KTE (Kultur eta Turismo Ekintzetxea). **Lehendabiziko aldiz irabazleak ezin izango zuen, sariaren diruarekin, trainerua erosi. Traineruen kostuaren bilak aera 1879 /500 pezeta . 1889 /1.000 pezeta . 1900 /700 pezeta . 1903 /1.000 pezeta . 1916 /1.500 pezeta (1. jardunaldia)/ 2000 pezeta (Ohorezko txanda)1919 /2.000 pezeta (1. jardunaldia)/ 5000 pezeta (Ohorezko txanda). 1922 /3.750 pezeta (1. jardunaldia)/ 8.500 pezeta (Ohorezko txanda). 300 arraunaren xarma 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Inaxio Olaziregi arrantzako traineruak egiteko erabili izan zen maketarekin . 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 Hondarribia Markos Sodupe. HAE arraunaren xarma 301 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2018 DonostiaJ.I.Unanue. Irekia_EuskoAurtengoa (2018koa) %100ean bordatutako bandera bat da. Dena da puntada, aurrekoetan ez bezala. Soilik armarriak 750.000 puntada ditu, etahitzek 650.000. Guztira, ia milioi eta erdi puntada daude. Aurten bandera soilik alde batetik egin da, atzealdea zuriz doalako. Zentzu horretan, uste dut banderarekin aurreztu dutena, lehenbizikoz sari parekideak emateko erabili dutela, eta ni pozten naiz, azken finean, lan egiten dutenak arraunlariak direlako, eta saria beraiek merezi dutelako. Azken batean hau trapua baino ez da, garaikurra, eta niretzat benetan garrantzitsua da sariak berdindu dituen Kontxako lehen bandera izatea.Itsaso Salaberri . Bordatzailea 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV 2019 Coruña TokikomKarkara302 arraunaren xarma Izenabizena Iturria. Data Liburuaren orrialdea Izenabizena Iturria. Data Liburuaren orrialdea Abdelfatah , Bujema Berria 17 Castrillon, Julen Mundo Deportivo. 2019/08/20. H. herri aldizkaria 2019/10 90, 136 Berria. 20 18ko otsailaren 8a 157 Gara. 2019ko irailaren 2a 139 Abrego, Mari Berria. 2018ko apirilaren 21a 21 DEIA/N de Gipuzkoa. 2015eko irailaren 9 173 Aginagalde, Gurutz Berria 16 Castrillon, Xabier 17, 18, 27, 29, 30, Agirre, Nadeth Berria. 2019ko abuztuaren 13a 107, 125 35, 75, 81, 85 Al Ulbrickson The boys in the boat liburua 70 107, 208, 211 Aldai, Osertz Berria. 2018ko abuztuaren 10a 50 Cereijo, Oihana Berria. 2019ko azaroaren 19a 83 Berria. 2019ko uztailaren 19a 73 216 Alijostes Ioana Berria. 2019ko azaroaren 19a 31 Cowanen , Lloyd 184 Alkain, Ramon Berria. 2018ko irailaren 4 a 53 Emarruzpe, Patxika Berria 30 Alkala, Leire Berria. 2019ko abuztuaren 13a 124 Encina, Aintzane Berria. 2017ko maiatzaren 30a 18 Berria. 2019ko irailaren 3a 125 Errasti, Iñaki Berria. 2018ko abuztuaren 8a 28 Amunarriz, Joseba Berria. 2019ko abuztuaren 21a 91 Berria. 2019ko abuztuaren 30a 84 Gara. 2019ko irailaren 9a 140 Eseberri, Jabi Berria. 2018ko martxoaren 27a 36 Amunarriz, Meltxor Berria. 2018ko uztailaren 3a 17 Etxabe, Juan Mari Berria. 2018ko irailaren 19 a 37 Aramendi, Itxaso Gipuzkoako Hitza. 2015eko irailaren 4a 122 Berria. 2016ko abuztuaren 19a 109 Aranberri, Gorka EITB. 2019ko uztailaren 20a 81 Berria. 2016ko abu ztuaren 19a 218, 285 Arbeo, Irene Berria 145 Etxeberria , Garbiñe Berria. 2017ko azaroaren 21a 31 Arrese, Gorka Berria. 2018ko urtarrilaren 21a 21 Etxeberria , Joritz Berria. 2019ko irailaren 6a 139 Arroyo, Natalia Berria. 2020ko ekainaren 5a 130, 133 Fede van Lacke Berria. 2018ko urtarrilaren 19a 28 Arruti, Ibon Berria. 2018ko uztailaren 24a 23 Fernandez, Joseba Berria. 2018ko uztailaren 18a 20 Artola, Bixente Berria. 2018ko maiatzaren 24a 48 Berria. 2018ko irailaren 18a 22, 37 Artola, Jon 142 Berria. 2019ko uztailaren 19a 73 Arzalluz, Nekane Berria. 2018ko urriaren 23a 21 Berria. 2019ko abuztuaren 10a 86 Azkonobieta, Itxaso Berria. 2017ko ekainaren 16a 26 Flavio, Joana Berria. 2017ko abenduaren 13a 18, 36 Berria. 2019ko irailaren 3a 113 Galdos, Maddi Berria. 2017ko abuztuaren 3a 109, 122 Azkue, Bersaitz Berria. 2019ko ekainaren 25a 65 Gaztañazpi, Ibon EITB. 2019ko uztailaren 20a 81 Azurmendi, Ainhoa Berria. 2018ko … 108 Gezala, Amaia Berria. 2018ko irailaren 9a 122 Bergara, Markel Berria. 2017ko azaroaren 22a 35 Goikoetxea, Iñaki EITB. 2018 ko uztailaren 31 49 Bilbao, Eneko Berria. 2018ko ekainaren 26a 15 Gorriti, Arnaitz Gara. 2019ko uztailaren 22a 82 Brown, Daniel James The boys in the boat liburua 83, 97, 196 2019ko GARA Urtekaria 107 Calaf, Rosa Maria Berria. 2016ko abuztuaren 8a 108 Huegun, Ibon Karkara. 2012ko otsailaren 10a 143 Carrion, Gonzalo Berria. 2019ko uztailaren 31a 87 Irisarri, Maider Berria. 2020ko apirilaren 14a 114 Castrillon, Julen Oarso Bidasoko Hitza. 2017ko irailaren 29a 27 Iurramendi , Niko Berria. 2019ko uztailaren 9a 70 69 Berria. 2019ko irailaren 10a 146 Hondarribia herri aldizkaria. 2019ko iraila 87 Berria. 2019ko uztailaren 23a 211 arraunaren xarma 303 Izenabizena Iturria. Data Liburuaren orrialdea Izenabizena Iturria. Data Liburuaren orrialdea Irazoki, Agoitz Berria. 2015eko abuztuaren 14 a 161 Berria. 2019ko irailaren 11 93, 96, 132, 140 Iriondo, Jon Berria. 2019ko abuztuaren 30a 136 Berria. 2019ko irai laren 3a 139 Iruretagoiena, Joxe R. Berria. 2017ko urriaren 31 35 D.Vasco. 2015eko ekainaren 22a 179 Jordan, Michael Berria 171 Oubiña, Andrea Berria. 2016ko irailaren 9a 143 Kadlecora , Marketa Berria. 2017ko azaroaren 8a 34 Gara.naiz.eus 283 Karrera, Iker Berria. 2018ko irailaren 11 19, 34 Pescador, Ane Berria. 2018ko ekainaren 22a 106 Kolunga, Alain Berria. 2018ko uztailaren 10a 19 Gipuzkoako Hitza. 2016ko urtarrilaren 22a 144 Korta, Jose Luis Berria. 2019ko urtarrilaren 22a 142 155 Landaida Izaskun Berria. 2017ko urriaren 11 120 Perez Karkamo, Asier Oarso Bidasoko Hitza. 2018ko ekainaren 8a 16, Larrañaga , Joseba 134 Piñeiro Vicky 145 Larrañaga, Irati Berria. 2019ko azaroaren 19a 83 Prieto, Xabi Berria. 2018ko maiatzaren 19a 23 Lopez, Liria Berria. 2017ko ekainaren 17a 16 Pocock George Yeoman The boys in the boat liburua 59, 74, 83, 45 Makazaga, Igor Berria. 2019ko uztailaren 19a 73 Puertas, Asier Berria. 2018ko abuztuaren 10a 50 Manterola, Aitor Berria. 2018ko uztailaren 22a 22 Ribot, Maria Jose Berria. 2018ko maiatzaren 1 5a 30 Berria. 2018ko uztailaren 29a 26 Ruiz, Toni Berria. 2015eko azaroaren 18a 163 Berria. 2018ko uztailaren 12 a 48 Salaberri Itsaso Berria. 2018ko irailaren 7a 301 Berria. 2018ko abuztuaren 10a 50 Salsamendi, Jon Berria. 2018ko uztailaren 13a 20 Berria. 2019ko ekainaren 25a 65 Berria. 2019ko uztailaren 19a 73 Berria. 2019ko ekainaren 30a 66 Berria. 2019ko irailaren 17a 99 Berria. 2019ko uztailaren 14a 72 Gara. 2019ko irailaren 2a 139 Berria. 2019ko uztailaren 19a 73 San Jose, Beñat Berria. 2017ko abenduaren 31 23, 26 Berria. 2019ko uztailaren 21a 81 Saramago, Jose 52 Berria. 2019ko uztailaren 28a 84 Silva, Beni Berria. 2018ko abuztuar en 14a 29 Berria. 2019ko abuztuaren 25a 94 (1) Simon, Iñigo Berria. 2018ko maiatzaren 24a 48 Berria. 2019ko abuztuaren 22a 94 (2) Torres, Roberto Berria. 2019ko urriaren 5a 84 Berria. 2019ko uztailaren 18a 130 Udabe, Alex Berria. 2019ko uzta ilaren 10a 71 Berria. 2017ko ekainaren 30a 207 Unanue, Jon Berria. 2019ko abuztuaren 14a 86 Marizkurrena, Iker Berria. 2018ko irailaren 11 54 Uran, Rigoberto Berria. 2017ko ekainaren 29a 159 Mendizabal, Maria Berria. 2019ko azaroaren 19a 83 Vidal, Aleix Berria. 2020ko urtarrilaren 9a 130 Mendia, Etor Berria. 2018ko maiatzaren 24a 48 Zabala, Estitxu Berria. 2017ko uztailaren 25a 228 Olasagasti, Itziar Berria. 2019ko uztailaren 16a 115 Zabala, Juan Luis Berria. 2017ko maiatzaren 25a 155 Oliden, Garazi Berria 146 Zabaleta, Xanti Berria. 2019ko irailaren 3a 107, 126 Orbañanos, Mikel Berria. 2018ko ekainaren 8a 15 Berria. 2019ko irailaren 11a 145, 146 Berria. 2018ko abuztuaren 1a 49 Zinkunegi , Nekane Gipuzkoako Hitza. 2015eko irailaren 4a 122 Berria. 2018ko abuztuaren 10a 50 Zunzunegi, Juan Berria. 2018ko abuztuaren 2a 49, 52 Berria. 2018ko irailaren 12a 54 304 arraunaren xarma arraunaren xarma 305 Kolaborazio bereziak:Luis Mari Agirre, Nikolas Aldai, Aitor Arrizabalaga, Julen Castrillon, Oier Gomez, Karmen Gonzalez, Bittor Hereza, Mertxe Iridoi, Aitor Manterola, Pello Orbañanos, Karlos ZabalaBIBLIOGRAFIA:Liburuak:Agirre, Luis Mari /Nogueras, Inazio/Ortega, Koldo. 1845etik Hondarribia Arraunean. Hondarribia Arraun Elkartea Agirre, Rafael. Donostiako Estropadak (18792001). Kutxa FundazioaBrown, Daniel James. The boys in the boatCastrillon, Xabier. Zorionak Hondarribia. 20032016 bitarteko denboraldiak.Castrillon, Xabier. Arrauna Ezagutzeko Kronika. 20032017 denboraldiak*.Castrillon, Xabier. Arrauna Ezagutzeko 25 Estropada. 2018ko denboraldia*Reizabal, Gorka. Santos Pasajes de Remo. Pasaiako Portuko JuntaVirgilio, Publio . La Eneida. Ediciones Catedra eta Alianza EditorialAldizkariak:ARGIA, BOGA, BALIEKE, HARMAILA, HAEren “Estropadak”, Hondarribiko herri aldizkaria, IRUTXULO, KARKARA, ZAZPIKA/GARA. ZIABOGAEgunkariak:BERRIA, DIARIO VASCO, GARA, GIPUZKOAKO HITZA ,NOTICIAS DE GIPUZKOA, OARSO BIDASOKO HITZA.Bestelakoak: Edozein iradokizun bidal diezadakezu. Zinez eskertuko dizut. castrillon@irakasle.eusEiTB, www.ligaeuskolabel.com, www.donostiakultura.eus, www.kutxateka.eus, www.guregipuzkoa.eusWikipedia. Entziklopedia askeaOharra: *Liburu hau dohainik deskarga dezakezu esteka hau sakatuz: http://booktegi.eus/liburua/https://gara.naiz.eus, Traineruak: lanetik harago, kiroletik harago.Saria lehen iristen denari! Balea harrapaketan, sardinaren arrantzan, ontzi handia kaira atoian eramaterakoan …lana bera ezinbesteko lehia izaten zen, aurrena iristen zen ontziak onena eramaten zuen eta.Gaur traineruek kirol gisa irauten dute, batez ere tokian tokiko nortasuna indartu egiten dutelako:talde bat, kolore bat, herri bat …

2023-12-01

Hiru-hausnarketa-eta-poema-bat

booktegi.eus NATALIA GINZBURG hiru hausnarketa eta poema bat Itzulpena: Irene Hurtado de Saratxo Mendieta Argazkia: Basilicata, Matera 1951 Henri Cartier Bresson Magnum Photos Egilea Natalia Ginzburg (jaiotza izena: Natalia Levi; Palermo, Italia, 1916ko uztailaren 14a Erroma, Italia, 1991ko urriaren 7a). Idazle, itzultzaile eta editore italiarra. Lehen Mundu Gerran jaio zen Palermon, orduan aita Giuseppe Levi irakasle entzutetsua hango unibertsitatean lanean ari zelako, baina bera haurtxo bat besterik ez zela familia osoak jo zuen Torinora, aita hiri horretako unibertsitatera eraman baitzuten. Torinoko burgesiako familia ezagunenetako bat bilakatu zen. Mussoliniren erregimenaren jaz arpen latza pairatu zuten mugimendu sozialistan eta antifaxistan aritzeagatik. Aita jatorri judukoa zen baina heziketa ateoa jaso zuten seme alaba guztiek. 1938an jatorri juduko Leone Ginzburg intelektual komunistarekin ezkondu zen, eta 1940an harekin bate ra jo zuen Abruzzoko erbestealdira, Bigarren Mundu Gerra hastean Mussolinik erbestera bidali baitzituen juduak eta militante antifaxistak. 1944an Leone Ginzburg atxilo hartu, eta Regina Coeliko espetxean hil zuten, alemaniarren esku zegoen kartzelako atale an. Gerraostean Einaudi argitaletxeko editore hasi zen, Torinon. 1983an Italiako Alderdi Komunistako diputatua izan zen. Lau liburu ditu euskaraz. Hiru eleberri argitaratu dizkio Igelak: Hirira doan bidea (itz.: Pello Lizarralde), Arratseko ahotsak (itz.: Pello Lizarralde) eta Familiako lexikoa (itz.: Fernando Rey) . Alberdaniak Bertute txikiak (itz.: Irene Hurtado de Saratxo) saiakera liburua eman dio argitara. Beste eleberri nabarmen batzuk: Tutti i nostri ieri (1952), Caro Michele (1973), Famiglia (1977), La città e la casa (1984). Saiakeren artean: Mai devi domandarmi (1970), Non possiamo saperlo. Saggi 1973 1990 (2001), Un'assenza. Racconti, memorie, cronache 1933 1988 (2016). NATBeleak hegan Matera gainean Bat Materara iristen denean iruditzen zaio besteen moduko hiri bat dela; bada plazatxo bat erorien aldeko monumentu batekin eta lastoz bil bil egindako palmekin orain negua delarik; badira haurrak zelofanezko zirarekin eta permanentea eginda duten neskak; eta kafetegi txiki zahar eta tristeak emakumeekin eta beloak eta girlandak paretetan pintaturik, eta kafetegi txiki berri eta tristeak mahaitxo kromatu eta ispiluekin; kafetegi horietan guztietan jan daitezke hain gozoak diren hegoaldeko pasta handiak, eta nonahi dela ere sumatzen da hiri txikiei darien ohiko tristura. Baina batek aurreraxeago joz gero topatuko duen lehenbiziko gauza bitxia da eliza bat, burezurrak eta hezurdurak zizelkaturik, eta gainean miseremini mei, miseremini mei inskripzioarekin; eta eliza horretan datza benazko Matera hiriaren zentzua; izan ere, benazko Matera hiria eguzkiak kiskalitako hezur zurien pila bat da; eta kale arruntetik beheraxeago eginez gero, zelofanezko zira eta dendatxo zahar eta berrien artean, hegoaldeko probintziak o hiri baten ohiko tristuran, burua agertu eta Sasso ikusiko duzu: hiriaren alde horretan bizi dira nekazariak, alegia, hezur pila bat; eta ni han izan nintzenean elurra ari zuen eta haize ufada hotz hotzak zebiltzan, baina irudipena nuen uda itogarria eta kiskalia zela hura; amaierarik gabeko udako ilunabarra abailtzen da beti hiri honen gainean. Sassoko etxeak tuparriz eginda daude, leize zuloen hesi bitxiak hedatuz ibai ondoraino, zeina ur lohitsuz baitoa ibilian lasto ustelez eta zaborrez beteriko harri tzan barrena. Beleak hegan dabiltza zeruan zirkuluak osatuz, eta etxeen aurrean izara adabakiz josiak eta kulero kotoizko handiak mugitzen dira soketan haizearen eraginez; haur zurbil eta oinutsak jolasean aritzen dira zabor eta lasto ustelaren artean; ema kumeak xal beltzetan bildurik presatzen dira mandoaren gainean aldaroka soro urrunetarantz. Etxeen barnealdean kirats izugarria usnatzen da, mendeetan trinkotutako heze zahar minduarena; etxe batzuek leiho txiki bat dute eta beste batzuek ez dute bat ere e ta zabalik uzten dute atea; izkina batean egoten dira mandoa eta haurtxoaren sehaska eta ohea eta jana prestatzeko labetxoa, batzuetan txerria eta bizpahiru oilo ere bai, horrela, dena batera; mandoa eta txerria dituzten etxeak hainbestean bizi den jendear ena dira, bai baitira bestelako etxeak, non ez baita mandorik, ez oilorik, gabezia eta miseria besterik ez. Barrendu nintzen etxe batean bizpahiru lagun zeuden sutontzi inguruan eserita; bat ergela zen eta barrez ari zen, hanka hutsik zegoen oin horituak s utontzian bermaturik eta hatsanka egiten zuen barre. Neska bat zutitu zen, ergelaren arreba; esan zidan haiek ez zeukatela mandorik, denak zirela jornalariak, alegia, peoiak; egunero hara hona ibili behar zutela lana zeinek emango. Neska ilehoria zen eta e derra, patxadaz mintzo zen, ez zen sinestekoa nolatan ziren sabel beretik atereak bera eta ergela; bazuen koinatu suhiltzaile bat eta zinemara eramaten zuen noizik edo behin, harentzat dohainik baitzen; gainerako neskak ez ziren zinemara joaten horretarako dirua behar daeta. Igandeetan hiri arruntera igotzen dira, hor baitira denda txikiak eta zelofanezko zirak, eta postetxe handia ikur faxista zizelkaturik; gizonak tabernetan barrentzen dira morra jokatzera baso handi bat ardo beltz aurrean dutela. Sassok o leize zulo baten errentak laurehun eta seiehun lira artean balio du urtean; guri gutxi irudituko zaigu, baina kontuan izan behar dugu jende honentzat dirua oso kontu desberdina dela, guretzat dena ez bezalakoa; haientzat hamar lira ere bakanak eta baliot suak dira, zaindu eta defendatu beharrekoak; horrela da mendeak joan eta mendeak etorri, eta ez dago diruaren ikuskera hori irauliko duen inflaziorik. Horrela da mendeak joan eta mendeak etorri, eta diruaren balioa mudatu bada ere, ez da mudatu gizakiak di ru poxi bat eskuratuko badu bota behar duen neke izerdia. Badira merkatu beltzari esker aberastutako nekazariak, baina aberastasunak ez du ezertan aldatu haien bizimodua, ez haien etxeen barnealdea, ez eta diruaz duten ikuskera ere, alegia, eskuratzen izug arri zaila den zerbait, odolarekin defendatu beharrekoa; agian aberastasuna zera besterik ez da: zabor eta neke gehixeago. Sassoko etxe asko ikusi nituen eta antz antzekoak dira denak, tuparrizko leize zuloak bata bestearen gainean eraikiak, batzuk mando e ta txerriarekin eta beste batzuk ezer gabe, ohe handi bat eta santuen irudiak eta labetxo bat babekin, ez besterik. Ate baten aurrean atso bat zegoen eserita, adats urdinak sorbaldaren gainean askaturik, neskato batek orrazten zion bitartean; ate gainean « salgai» zegoen idatzirik, leize zuloa zegoen salgai; leiho txiki okertu batean pixontzi bat zegoen geranio batekin. Etxeen inguruan barreiaturiko kalezuloetan orgak zeuden lerrokaturik. Mandoa eta orga dituztenak hainbestean bizi dira. Gauerdian jaikitzen dira mandoa gobernatzeko, han dute ohetik bi urratsera; gero lotara doaz berriz eta goizeko hiruretan jaikitzen dira ostera ere eta lanera egiten dute zazpi edo zortzi edo bederatzi kilometrora dagoen sorora. Emakumeek bizkarrean daramatzate haurrak eta og i pixka bat eta babak jateko; gauez etxeratzen direnean akituegi egoten dira janaria prestatzeko eta, beraz, ez dute ezer prestatzen; lan asko dagoen garaian ez dute sekula ezer prestatzen; neguan pasta pixka bat goizez, oratu eta almendra oskol itxura ema nda; gauez ezer ez, ogia edo babak jaten dituzte. Guztiz gehienak maizterrak dira eta aleka ordaindu behar duten saria garestiegia da, maiz biltzen duten uzta baino garestiagoa; orduan zorpetu egiten dira; errentan duten soroko sail mehar batean babak land atu eta horixe jaten dute. Ez dago zorririk ez duen lagunik. Seme alabak ez dituzte eskolara bidaltzen lotsa ematen baitie oinutsik eta zarpailtsu erakutsi beharrak. Soroetan malaria dago, inondik ere; asko dira malariak jotakoak, baina askoz gehiago tuberkulosiak erasandakoak. Materako biztanleek seme alaba asko izaten dituzte, eta haurren heriotza tasa Lucania osoko altuena dute. Emakumeak xal beltz handietan bildurik, gizonak kapa beltz handietan bildurik eta haur saldoak oinutsik eta basa, zikinez eta lohiz beteriko kalezuloetan korrika leize zuloen inguruan; izara eta kulero adabakiz josiak soketan eskegirik lehortzeko, tomate eta piper kordak ataurreetan; begi beltzak eta bisaia horiak; baten bat etsiturik, are sorgorturik, mendez mende d irauen miseriaren patuarekin; baten bat Vercellin edo Casalen izana da soldadutzan edo lehengusuren bat ikusten eta behin eta berriz ekartzen du akordura promestutako lur bat nola. Eta bitartean hiri arruntean zeharo desberdina den bizitzak egiten du aurre ra, guztiz bestelakoa den erritmoan, eta bada trena hartu eta Napolira, Torinora edo Erromara doanik, agian bada bizar makina elektrikoa duenik, bada aspertu eta irratia pizten duenik, eta badira ikasle gazteak, aurpegia oilaurrez beterik, Hemingway eta Sartre irakurri eta ororen jakitun direnak suharki. «Beleak hegan Matera gainean », Omnibus , Milano, III, 6, 1948ko otsailaren 9a, 6. or. Hegoaldeko emakumeak Orain berrian Hegoaldean izan naiz eta gaur, martxoak 8, nire gogamenetik kendu ezinean nabil han ikusi ditudan emakumeak. Esango didate gaur jai eguna dela, kontu alaiak erabili behar ditugula buruan eta ez kontu tristeak, hotsandiko arrazoiak ekarri behar ditugula gogora eta ez, berriz, bihozgabetzeko arrazoiak. Ba ina nik ezin ditut gogamenetik aldendu Materako emakumeak eta malariak jotako beren seme alabak, Tricaricoko emakumeak eta beren zarpailak, beren etxe zorigaiztokoak. Lucaniako emakumeek sarritan ez dituzte seme alabak eskolara bidaltzen lotsa ematen baitie oinutsik eta zarpailtsu erakutsi beharrak; Lucaniako emakumeak gauez doaz lanera zortzi, hamar kilometrora dauden soroetara. Lucaniako emakumeak hezez kerututako etxeetan bizi dira eta malariak eta tuberkulosiak jota gaixotzen dira. Haurtzaro laburr a izaten dute emakume nekazariek. Lagun goibela da miseria, jolasik eta denbora pasa lasairik onartzen ez dituena. Gaztaroa ere laburra izaten dute, eta gabeziaz eta lan akigarriz beteriko bizitzak edertasun galkor eta gaixobera bat lorarazten du emakume h orien bisaietan. Amatasunak eta edoskitzaroak ahitu egiten dituzte haien gorputz segailak. Edoskitzaro luzeek hortzeria suntsitzen diete amei, ezinbestez eman behar baitiete haurrei hazkurri natural eta doako hori ahalik eta beranduen arte. Lucaniako kale goibeletan, soro hits eta idorretan, hara hona doaz emakumeak, beren xal beltzetan bildurik, barre iduri otzan eta etsi batez haien aho horzgabetuan. Napolin Hegoaldeko Biltzarra egin zenean, emakume horietako asko beren herrietatik etorri ziren, kilometro ak eta kilometroak oinez eginez estaziora iristeko, beren xal beltzak aldean, haurrak gonei helduta, ogiaren fardeltxoa xalen azpian. Etorri ziren entzutera ea zer esaten zuten haiei buruz, ea baten batek asmatzen ote zuen irtenbideren bat beren arazoetara ko. Pozik zeuden entzunean, irudipena zuten azkenean baten bat saiatuko zela beren patua onbideratzen. Italiako emakume maiteak, haiek eduki behar ditugu gogoan, guk egunero jaten baitugu, hobeto edo okerrago, eta gure seme alabak osasuntsu hazi, eskolara joan eta zapatak baitituzte; guk bizitzeko moduko etxe duinak ditugu. Haiei esan behar diegu sekula ez garela herri libre bat izango, gugandik kilometro gutxira eta gure herrialdean bertan, gure moduko gizabanakoek halako egoera tragikoa pairatu behar badu te. «Hegoaldeko emakumeak», l’Unità , Italiako iparraldeko edizioa (Milano), 1948ko martxoaren 7a, 3. or. Alluminium fabrikan duela ehun urte bezala dihardute Rita Montagnanarekin egin nuen topo, Borgo Dorako Alluminium fabrikatik bueltan zetorrela. Iza n genuen solasaldi bizian elkarrizketa moduko bat sortu zen eta orain bere horretan errepikatuko dizuet. Ritak zapla bota zidan zailtasunak izan zituela sartzeko; egiaz kontatu zidan zuzendari eta jabe Emprim ingeniariak, Gilardinik eta Bollak eragotzi ziotela fabrikara sartzea —ordura arte sekula gertatu gabeko kontua — eta zakarki erantzun zi etela berak behin eta berriz egindako eskaerei. Hala ere, Rita Montagnanak fabrika bisitatu zuen emakume langileek atea ireki baitzioten, jabeen gogoz bestera. —Sinets egidazu —esan zidan Ritak —, ni fabrika askotan egonda nago eta ez naiz inola ere hasiberria kontu hauetan, baina Alluminium en inon baino okerrago daude kontuak. —Zenbat langile aritzen dira Alluminium en? —egin nion galde. —Ehun eta hirur ogeita hemezortzi langile: berrogeita hamahiru gizon, ehun eta bederatzi emakume eta hamasei ume. Gela zikin eta ilunetan lan egiten dute, han nekez har daiteke arnasa. Sail batzuetan hautsa metatzen da ez baitago xurgagailurik. Lana kaltegarria eta arrisk utsua da: kaltegarria hautsa biriketan barneratzen delako, arriskutsua lan erritmoa bizi bizia delako eta oso ohikoa delako prentsek emakume langileen hatz hezurrak moztea. —Ba al dago jantokirik? —Ez. Langileek, emakume zein gizon, zikinkeriaren erdian ja ten dituzte, lanean aritutako leku berean, etxetik eramandako puska apurrak. Laneko legearen arabera, kaltegarriak diren lanetan nahitaezkoa da jantokia izatea, baina hor ez da legea betetzen. Beste horrenbeste gertatzen da haurtzaindegiarekin: lantegi bat ean berrogeita hamar emakume langile baino gehiago egonez gero, legeak haurtzaindegia izatera behartzen du, baina Alluminium en ez dago haurtzaindegirik. —Garbiketa sailean lana bereziki gogorra da. Aluminiozko objektuak azidoetan murgildu behar dira, ema kumeek erreta dituzte eskuak. Gutxitan ematen dizkiete eskularruak; zulatzen direnean ez diete ordezkorik ematen. —Nolakoak dira instalazio higienikoak? —Ezin txarragoak. Komunak zikin zikin daude, konketetan oso ur gutxi dago. Dutxa bakarra dago fabrika o soan. Erizaindegia gela txiki bat da, hauts geruza batez estalitako ohatila batekin; izkina batean, saskiak; zorua zikin dago eta oztopoz beterik; ez dago mediku edo erizainen arrastorik batere. —Nola funtzionatzen du berogailuak neguan? —Egurra murriztuta dago eta hotz egiten du. Langileek beren xaboia eraman behar dute etxetik; huskeria batengatik ehun lira edo gehiagoko isunak jartzen dizkiete. Haurdun dauden emakumeak zutik egin beharreko lanetan aritzen dira maiz, haurdunaldiaren bosgarren et a seigarren hilabetean egonda ere. Zirrara handia egin zidan kasu bat ikusi nuen lixatze sailean, bost seme alaba zituen ama batena: senarra gaixorik dago eta aspalditik ez du lan egiten; beraz, bera eta alabetako bat baizik ez dira lanean aritzen; emakume horren begitartea nekeak eta miseriak erabat akiturik zegoen. —Ez al dago lan ikuskatzailerik kontu hauetaz arduratzeko? —Lanikuskatzaileak, nik dakidala, maiz bisitatzen ditu lantegiak, eta hala egiten duenean agindua ematen du higiene erreformak egitek o, esaterako, jantokia eta haurtzaindegia jartzeko, baina ez da batere arduratzen agindu horiek betetzen diren kontrolatzeaz. Hortaz, legeari dagokionez, langileak beren kasa utzita daude; barne batzordeak defendatzen ditu, sindikatuak. Ezer baino lehen la nerritmoa mantsotu beharko litzateke, prentsetan langileak etengabe baitaude arriskuan eta lanerako behar den abiadura dela eta handitu egiten baita arriskua. Alluminium —amaitu zuen Rita Montagnanak — okerren mantendutako lantegietako bat da nik sekula i kusitakoen artean. Bihar bertan joko dut Lan Ikuskaritzara eta kontrol bat egiteko eskatuko dut, baina baitezpadakoa da langileek, gizon zein emakume, bat egitea eta borrokatzea, beren barne batzorde eta sindikatuaren bidez, dagozkien eskubideez baliatzeko . Hitz aspertu luzeak izan ditut haiekin, ondotxo dakit espiritu borrokalaria dutela eta ziur naiz lortuko dutela. «Alluminium fabrikan duela ehun urte bezala dihardute», l’Unità , Piemonteko edizioa, 1948ko urriaren 21a, 3. or. Memoria Gizon emakumeak hara hona dabiltza hiriko kaleetan. Janaria eta egunkariak erosten, hainbat zereginetara jotzen. Musua gorriturik, ezpain haragitsuak bizi. Jaso zenuen izara bere aurpegia ikusteko, makurtu egin zinen musukatzeko keinu ohikoaz. Baina azken aldia zen. Aurpegia zen ohikoa, zertxobait akituago. Eta jantzia zen betikoa. Eta zapatak ziren betikoak. Eta eskuak ziren ogia zatitu eta ardoa zerbitzatzen zutenak. Orain ere denbora igaro ahala jasotzen duzu izara bere aurpegia azken aldiz ikusteko. Kalean zabiltz anean ez duzu inor ondoan, beldur zarenean inork ez dizu eskutik heltzen. Eta kalea ez da zurea, hiria ez da zurea. Hiri argiztatua ez da zurea: besteena da hiri argiztatua, janaria eta egunkariak erosten hara hona dabiltzan gizon emakumeena. Baduzu leiho lasaian burua pixka bat agertzea eta isilik begiestea lorategia ilunpean. Orduan negar egitean bere ahots lasaia zenuen. Orduan barre egitean bere barre murritza zenuen. Baina gauetan irekitzen zen burdin langa itxirik geratuko da betiko; eta mortu da zure gaztaroa, itzalirik sua, hutsik etxea. Azaroaren 8a Natalia Ginzburgek poesia hau eskaintzen dio Leone Ginzburg senarraren oroimenari, zeina Erromako espetxean hil baitzen 1944ko otsailaren 5ean, Gestaporen ankerkeriaren eskuetan eraila. Natalia Ginzburgek, literaturaren munduan Alessandra Tornimparte izenarekin ezaguna zenak, bere benetako izena berreskuratu zuen, faxisten zapalkuntzaren garaian alde batera utzi behar izan baitzuen arraza arrazoiengatik. «Memoria», 1944ko azaroaren 8a Liburu honetan bilduak denak: Natalia Ginzburg, Un’assenza. Racconti, memorie, cronache 1933 1988 , Einaudi, Torino 2016. Itzulpena: Irene Hurtado de Saratxo Mendieta

2023-12-01

booktegi_liburua_pop_pilulak_6

1[2016ko Udaberria]6. alea “Ez dakit beste David Bowie bat izango dugun, ezta beste Baudelaire edo Rimbaud bat ere, zeinak beren garaiko rock izarrak ziren. Talde gazteak ikustera joaten naiz, eta musika ondo dago, baina inork ez du zure arreta pizten, ez dago karismarik. Gure DNAn dago, norbaiti jarraitu behar diogu. Irudi xamaniko bat. Egun, Nazio Islamikoko tipoak edo El Chapo taldeetan jotzen duten musikariak baino rock izar handiagoak dira. Herrisubkontzientean daude, Charles Manson bere garaian izan zen gisara. Jim Morrison, Mick Jagger edo Jimmy Page irudi ilun eta sexualak ziren, moralitatetik kanpo. Baina musikariak ja ez dira horrelakoak, gizarteak harrapatu baititu. Ja ez dira bitxiak. Herrikulturari dagokionez, rockak honezkero ezin du inor harritu”, Bobby Gillespie (Primal Scream).“Sasoi batean oso ohikoa zen pentsatzea jazza eta Dada txanpon beraren bi aldeak zirela…”, Jed Rasula. Dadá. El cambio radical del siglo XX (Anagrama).Burmuina (lehertzear): Julen AzpitarteArnasa: Irantzu AurrekoetxeaBihotza: NikoleLarruazala: Lander Telletxea Erre ezazue!Iñigo BasagurenDuarteEgun gris bateanIban ZalduaMoondoggy eta parafinatarrakIñigo BidetxeaPaisley Underground, Kaxmirrezko alkandora psikodelikoakJulen AzpitarteBeat Belaunaldiko emakume ikusezinak , Goizalde LandabasoDan Fante, sines nazazuAntton IturbeElsa von FreytagLoringhoven, Dada BaronesaMichiko KambaLady AmnesyYurre UgarteFikzio DokumentatuakEremuz KanpoWeezer. Kantu perfektuaren bilaXabier Sagardia4652586840282216104Aurkibidea pop pilulakErreezazue!Iñigo BasagurenDuarte 5Sinkronizitateak, untxi zuriak, rave kultura, magia eta kaosainkontzientean zeharreko bidaia lisergikoan.jurako uhartean gaude, 1994. urteko abuztuak 23an. Urteek eta hilabeteek ez dute garrantzirik; egunek, ostera, bai. Horrelako erritu bat burutzeko 23. egun bat izatea ezinbestekoa da; bai behintzat Bill Drummond eta Jimmy Cautyren aburuz; bai behintzat The KLF osatzen zuen bikotearen ustez, zein beste edozein diskordianistaren iritziz ere.Su apaleko tximinia baten aurrean dago bikotea. Hezetasunak giroa itotzen du. Horrek ez die eskuan dituzten paper zatiak sutara botatzea galarazi. Batzuetan banaka, besteetan sorta handiak bota dituzte. Atsedenik gabe burutu dute beraien eginbeharra. Agian, sua eternala ez izatearen beldur dira; agian, hartutako erabakiaz damutzearen beldur dira. Kamerak zoom azkar bat egin du, eta eskuan dituzten paperak erabilera legaleko libera esterlinak direla ikus dezakegu. Guztira, milioi bat erre behar du bikoteak. Elizabeth II.aren paperezko klonak su garren azpian kiskali behar dira.Esan bezala, KLF bikotea dugu honakoa, 1990eko hamarkada hasieran, hainbat single arrakastatsu saldu izanagatik lortutako milioi bat libera erre duena.So, why, Bill? Why?There were a lot of reasons why and there are still a lot of reasons and we still discover a lot of reasons everyday.Hitzok Bill Drummonek esan zituen Ingalaterrako telebista saio famatu batean. Aurkezleak egin zion galdera bera jende askok egingo zuen billeteen erreketa dokumentatu zuen Watch the K Foundation Burn a Million Quid filmea ikusi ondoren. Taldeak, adituek edo kaletik pasa zen azken memeloak hainbat erantzun desberdin bota zituzten: magia erritu bat zela, magia Alan Moorek ulertzen zuen erara ulertuta, noski; artea zela; ekintza ikonoklasta bat. Dena den, gehien hedatu zen iritzia arreta erakarri nahi zuen ergel parea baino ez zirela izan zen.John Higgs autorea zergatia bilatzen saiatu da, The KLF: Chaos, Magic pop pilulakand the Band who Burned a Million Pounds liburuan. Horretarako bikotearen historian garrantzitsuak izan ziren hainbat haritatik tira egin du: kaosa, magia, diskordianismoa, Robert Anton Wilson, sinkronizitateak, Doctor Who, Iluminatiak, Alan Moore, Carl Jung… Bidaia horretan, milioi bat libera zergatik erre zituzten galderari erantzuna aurkituko dion ala ez gutxienekoa da; bidaian zehar ikasiko dugunagatik merezi du abiatzeak.Erantzun gosez geratzen diren horietakoak bazarete nik nire gustuko teoria daukat; entzun nahi baduzue, jarraitu irakurtzen. Kaosaren jainkoa den Erisek gidatuko gaitu, kasualitateak izateari utzi eta sinkronizitateak bilakatu diren gertaerez betetako bidetik.Untxi batekin hasi zen guztiaBill Drummondek Zoo Records abiatu zuen 70eko hamarkadaren amaieran. Beste hainbat talderen artean, The Teardrop Explodes eta Echo & The Bunnymen taldeen lanak kaleratu zituen. Lehenengoen izenaren fan handia zen, bigarrenaren izenarena, berriz, ez hainbeste; hortaz, esanahi mistiko bat bilatu zion. Garai hartan, Drummondek denbora asko ematen zuen mitologia liburuak irakurtzen; hala, liburuetako batean, untxi itxura hartzen zuen iruzurti mitiko bati buruz irakurri zuen. Echo & The Bunnymen taldearen lehen singlearen azalean, halaber, untxi gorri bat agertzen zen: hura zen Echo, jainko mitologikoa, Bunnymenak, ostera, bere jarraitzaileak. Taldeak, ordea, beste azalpen bat zeukan. Kazetari baten galderari erantzunez, Echo beraien erritmo kutxa zela esan zuen. Taldekideak makina horren Bunnymenak ziren, Playboy aldizkariko emakumeuntxien antzera. Azalpen hori ez zen inolaz ere Drummonden gustukoa izan. Berak bazekien zein zen egia, zein zen Echo. Taldeak LP bat argitaratu nahi izan zuenean, Drummondek gorroto zuen formatua, beste diskoetxe batera jo zuen. Lehen lan luzeak Crocodiles du izena. Azalean jarri zuten taldekideen argazkia ez zen inoren gustukoa izan, baina Drummondek untxiburu baten forma atzeman zuen zuhaitzek osatzen zuten irudian. Echo zen, eta azaletik deika ari zitzaion. Berriz ere egin zuten topo. Drummondek arrazoia zeukan, Echo existitzen zen, untxi itxura zeukan eta berari hitz egiten zion. 7Untxi bat, bi untxiThe KLF bikotearen sorreran ezinbesteko izena dugu Robert Anton Wilson (RAW): Iluminatus! trilogia idatzi zuen diskordianista famatu bat zen. Fikziozko liburu horretako hamaika erreferentzia hartu zituen oinarritzat Drummondek, KLF taldearen kontzeptua eraikitzeko. RAW jauna ahotsak entzuten hasi zen bere buruan baitan, 70eko hamarkadan. Hainbat espezialisten iritzia jaso zuen, baina azalpenetako batek ere ez zuen Wilson konbentzitu. Hala, etxeko berotasunean zegoen gau batean, Harvey (Henry Koster, 1950) filma ikusi zuen telebistan. Filmeko protagonistak berak bakarrik ikus dezakeen untxi zuri erraldoi bat du lagun. Bada, Wilson aho bete hortz geratu zen filmeko protagonistaren psikiatrak eta bere psikiatrak izen bera zeukatela ikustean. Erantzuna begien aurrean zeukan: buru barruan hizketan zeukan hura untxi erraldoi baten espiritua zen. Frank made me do itHarvey ez da aginduak ematen dituen untxi erraldoi bat protagonistatzat duen film bakarra, horrelakoak gutxi diren arren; Donnie Darko (Richard Kelly, 2001) dugu adibide apurretako bat. Kasu horretan protagonistari aginduak emango dizkiona Frank izeneko bi metroko untxi bat da. Franken agindupean, Donnie kaosaren agente bilakatuko da. Untxia xuxurlaka duela, Donniek bere munduaren totemei eraso egingo die: eskola, familia eta komunitatea. Bere ekintza bandalikoek helburu nagusiago bat izango dute, errealitatea suntsitzea. Gnostizismoaren aburuz, KLFren beste oinarrietako bat hauxe da: mundu materialak suntsiketa merezi du, espirituari jarritako mugak irudikatzen baititu.Donnie Darko filmean, ikasleek Graham Greenen The Destructors irakurtzen dute. Ipuin labur horretan, ume talde batek zahar baten 200 pop pilulakurteko etxeari su ematen diote, baita koltxoi baten barruan aurkitu duten dirutzari ere. Donnieren ustez, suntsiketa sormenerako beste bide bat dela aditzera ematen du istorio horrek. Irakurritako ipuinean bezala, filmean, Donniek suntsiketa sormenerako bide gisa erabiliko du. Kasu honetan, baina, untxi batek argituko dio bidea. Sinkronizitateak ez dira jainkoen pare jokatzen duten untxien agerpenetara mugatzen, Donnie Darko filma irekitzen duen abestia Echo & The Bunnymen taldearen The Killing Moon baita.Untxi zuria mundu miresgarrianPertsonaia horren inguruan hainbat film ekoiztu badira ere, jatorri literarioa du Lewis Carrolek sortutako Aliziak. Heroi horren istorioa aski ezaguna dugu: untxi baten atzetik abiatuko duen bidaiak egoa suntsitzea eta bere burua ezagutzea du helburu. Azpiko munduan zehar bizitakoak nor den irakatsiko dio. Alizia ezagupen guztiez libratuko da, eta kaosaren bidea hartuko du, nor den guztiz ahazteko. Aliziak ez du bere burua ezagutuko goi klaseko ikastetxeetan jasotako irakaspenei esker, ezta garesti ordaindutako etxeirakasleen eskutik ere. Ezagupenbidaia hori burutzeko, zulo zikin eta ilun batean sartu beharko da. Bere burua inoiz imajinatu ez duen paraje eta pertsonaien artean ikusiko du. Aurretiko guztia alboratuz baino ez du jakingo nor den.Egoa suntsitu, egunsentira arte dantza eginRave en el país de las maravillas testuan, Alex Porterok Aliziaren bidaia lehen rave esperientziekin lotzen du. Madrildarraren aburuz, rave jaietan parte hartzen zutenek, azpiko munduarekin egiten zuten bat. Ez soilik jaiak leku ilun eta ezkutuetan burutzen zirelako, baizik eta bere egoa baztertu eta komunitate kaotiko baten partaide bilakatzen zirelako. Aliziak bezala, helburu horretarako mota guztietako substantziak hartzen zituzten. Raveetako partaideak bezala, Alizia inolako muga mentalik gabe bidaiatuko da, eta untxizuloan galtzeko eta irakaspen oro jasotzeko prest agertuko da.Eguna argitzean, Aliziak zein raveetako partaideek bere nia berreraikiko dute. Beste pertsona bat izango dira zulotik irtetean.Drummond eta Cautyk kazetari talde bat batu eta, nora zihoazen argitu gabe, hegazkin batean sartu zituzten. Helmuga: Jurako uhartea. 1991. urtea zen, eta hiru urte falta ziren eszenatoki horretan milioi bat liberaren suntsiketa gerta zedin. Hegazkinetik jaistean, bibote faltsua jarri zuen Drummondek, eta pasaportea sinatu zien KLFren logoarekin. Kazetariak eta bikotea tunika zuriekin mozorrotu eta zumezko panpina bati su eman zioten. The Wicker Man (Robin Hardy, 1973) filma gogora dakarren errito horretan, panpinaren inguruan dantza egin zuten KLFren musikak bultzatuta. Jentilen erritu bat izan zitekeen, performancea grabatu eta The Rites of Mu izenburuaekin kaleratu zuten, VHS formatuan.KLFren abestiak ereserki bilakatu ziren rave kulturan. Bikoteak, rave jaiak 9antzinako jentilen errituekin alderatzen zituen. Ezagupenerako bide baten antzera ikusten zituzten, eta kaosa sampleren bitartez sortuz, egoaren suntsiketa ahalbidetzen zuten. Zulo ilunetan zein ilargipean, jendeak konexio komunala sortzen zuen, bakoitzak bere esperientzia sortuz eta gainerakoekin partekatuz; betiere, drogen eta sampleren soinubandaren laguntzarekin.Baina, zergatik erre zuten dirua?Ez dut uste testua irakurrita diruaren suntsiketaren atzean dagoen arrazoia asmatuko zenutenik, hori ez baitzen helburua, John Higgsen liburua irakurrita ere ez duzue asmatuko. Liburuan hainbat teoria azaltzen dira, hasieran aipatutako guztiak eta beste batzuk; tartean, Drummondek arima berreskuratzeko egin zuela, industri diskografikoari saldu ostean.Aukera ezazue nahi duzuen teoria, gehien konbentzitzen zaituztena edo zoroena: bikoteak milioi bat erretzean magia egiten ari zirela; arreta deitu nahi zuten memelo batzuk baino ez zirela; ezagutzaren bidean beraien egoa suntsitu nahi zutela; edo untxi zuri batek belarrira “Erre ezazue!” xuxurlatu ziela. Pentsa ezazue hori gaur, eta beste gauza bat bihar.John Higgsen helburua, beste hainbat gauzen artean, gure pertzepzioa aldatzea da irakaspenen bitartez, baita edozein aukera onartzeko prest egotea ere. Onartzea eta, inolako arazorik gabe, baztertzea. Guztia zalantzan jartzea. Kaosaren eta magiaren arabera bizitzea, inolako loturarik gabe.Gure buruaren jabe izatea eta gure kabuz pentsatzea. pop pilulakAventuras de KirlianAventuras de KirlianDro, 1989.Egun gris bateanIban Zaldua 11Aventuras de KirlianAventuras de KirlianDro, 1989.Berkana liburu dendatik atera berria nintzen –Rafael Chirbesen ParisAusterlitz eta Anne Sextonen eskutitzbilduma bat beso azpian–, eta hantxe ondoan topo egin nuen Luziarekin, Gravina kalerantz hartzera nindoanean, hain justu. Ez dakit nork ezagutu zuen lehenengo nor; biok batera egin genuen salto, ziurrenik, igarotako urte guztien gainetik gai izan ginelako, oraindik, elkar ezagutzeko. Bera ez zegoen horren aldatuta, hori egia da: ez zen jada beltzez janzten –zirkulu laranja eta berde argiak konbinatzen zituen beroki ikusgarri bat zeraman–, baina gainontzean berdintsu zegoela esango nuke. Ilea, tindatuta, labur; azala, zurixka eta distiratsua, zimur ez bereziki nabariekin; betzuloak, beti bezain sakon; ezpainetako kolorea, nerabezaroan erabiltzen hasi zen gorri tonu berekoa. Bi muxu, besarkada bat. “Zer moduz? Zenbat denbora!”. Hori edo horren aldaeraren bat ere ia batera bota genuen; nik, euskaraz, eta Luziak ere bai, nahiz eta berehala pasatu zen –ginen– gaztelaniara, espero zitekeen bezala. Urte asko ziren, eta ez nuen uste Madrilen inorekin praktikatzeko aukera izango zuenik. Nahi izango bazukeen ere.–Kristo, duela gutxi ez naiz ba zutaz gogoratu… Hau kasualitatea, zu hemen topatzea… –bota zidan, sorbaldetatik heldu eta begiratzen ninduen bitartean. Hots, “Joder, pues hace bien poco que me he acordado de ti… Menuda casualidad, encontrarte aquí…”.Besotik hartu eta hurbil zegoen ardandegi batera eraman ninduen, ea nahi nuen ala ez galdetu gabe kasik; denbora neukan, eta baita jakinmin apur bat ere, beraz, ez nion buru egin. Tabernara iritsi aurretik galdetu zidan ea zer ari nintzen Madrilen, eta une batez egia aitortzeko gogoa izan nuen: Ocañara joana nintzela neba txikiari bisita egitera, baina, beste pare bat alditan gertatu izan zitzaidan bezala –aurrenekoz kartzela hartan, ordea–, azken orduan baimena baliogabetu zutela eta Madrilen geldialditxo bat egitea bururatu zitzaidala. Baina azkenean pentsatu nuen elkarrekin egongo ginen tarterako ez zuela merezi, eta asteburu pasa joana nintzela komentatu nion, besterik gabe. pop pilulak–Museoak bisitatzera eta beste. Hori egia zen, edonola ere: aspaldiko partez flamenkoen salak bisitatzen aritu nintzen Pradokoan, Chuecara abiatu aitzin. Petrus Christusen koadroek nire kutunak izaten jarraitzen dutela erabaki nuen.Gainera, ez nuen uste jakingo zuenik Peiok kartzelan hamalau urte pasatxo zeramatzanik. Hura atxilotu baino lehenago etorri zen Luzia Madrilera bizitzera, 1990ko hamarraldiaren erdialdean. Azalpen gehiegi eman beharko nizkiokeen, eta nolabaiteko nagialdi historikokronologiko bat jabetu zen nitaz. Sekula ez nuen harekin politikaz gehiegi eztabaidatu. Ez zen beharrezkoa, banekien gutxi gorabehera zer pentsatzen zuen, eta hori izan zela Euskal Herritik urrundu zuen gauzetako bat. Giroaren itxikeria, itomena. Nik sekula sentitu ez dudan itomen hori.Horregatik harritu ninduen pixka bat gure arteko elkarrizketak abiatzean hartu zuen jiteak, lanak izan genituelako, nik imajinatzen nuenaren aurka, klase partikularretako, irrati librearen saioko eta, azken batean, Donostiako garaiez hitz egiten jartzeko. Agian ahalegin kontziente bat egin zuen hala gerta ez zedin, iraganean ainguratutako elkarrizketa batean ez katramilatzeko, hasiera batetik behintzat. Politikarena ez baitzen lehenengo gaia izan, baina bai bigarrena edo hirugarrena. Tira, politikarena: hitz egiteko modu bat da.Gure lanez hitz egin genuen hasieran; ez zen harritu institutu batean irakasle nenbilela jakin zuenean –bai, ordea, oraindik funtzionarioa ez nintzela aitortu nionean: oposaketak iritsi diren bakoitzean huts egin dut miserableki, oso modu ezberdinetan gainera, eta barre egin zuen nire anekdota 13bildumarekin, horietako batzuk umorez kontatzeko gaitasuna garatu baitut; zorionez, zerrendetan oso gora nago eta urtero izaten dut plaza eskura–. Donostia utzi zuenetik berak eduki zituen lanen bilduma luzeagoa zen –une honetan zuzenketak egiten ditu, autonomo gisa, liburu teknikoen argitaletxe batentzat–, eta, aipatu zituen guztien artean, batek eman zidan atentzioa, Subterfuge Recordsentzat administratibo lanak egin zituenekoa. Fangoriakoekin egotera iritsi zen galdetu nion, kuxkuxero; bueno, Alaska ezagutu ote zuen galdetu nion zuzenean, egiaz.–Garai horretan ez zeuden oraindik diskoetxean –azaldu zidan–. Doverrekoak bai aurkeztu zizkidaten behin, festa batean. Ezpainestu batzuk, neska…Gero gure harremanez aritu ginen. Luzia dibortziatuta zegoen –oihartzunen bat iritsia zitzaidan Donostiara–, eta zazpi urteko semea –Iker– hilabetean hamabost egunez izaten zuen Latina auzoko bere etxean; ez zidan askorik kontatu nahi izan senar ohiaz. Nik aipatu nion neure buruari azkeneko hiruzpalau urtetan kontatzen nion gauza bera: ez nekiela zertan zegoen Claude eta bion artekoa, bera Baionan eta ni Donostian bizitzen eta asteburu gehienak elkarrekin igarotzen, bata ala bestearen etxean –egia esateko, Claude gehiagotan nirean, ni berean baino–. –Baina ulergarria da, neurri batean –saiatu nintzen bere alde argudiatzen–. Baiona aspermendi bat da, azken finean…Eta Karmelo C. Iribarrenen poema batez akordatu nintzen: “Bizitzak jarraitzen du –diotenez–, / baina hori ez da egia beti. / Batzuetan bizitzak ez du jarraitzen. / Batzuetan egunak baino ez dira pasatzen”. Ez nintzen botatzera ausartu, ordea. Claudek ez ninduen sekula laguntzen neba bisitatzeko egiten nituen bidaietan, bestalde, baina hori ere ez nion Luziari kontatu. Une batez Clauderen adinagatik galdetuko zidan beldur izan nintzen, edo ea oraindik neskatxa gazteak gustatzen zitzaizkidan, baina Luziak ezer ez aipatzeko delikadezia eduki zuen.Gero etorri zen politikarena, Luziak botila ardoa gure edontzietan hustu eta, keinu bizkor batez, tabernariari beste bat eskatu ostean. Ezinbestean, ziurrenik, guztion ahotan baitzegoen azkeneko hauteskundeen kontua, eta gobernua eratzeko negoziazioena. Luzia ezagututa ere, harrituta geratu nintzen botoa Ciudadanosi eman ziola esan zidanean.–Morroi horiei? Baina nori bururatzen zaio, emakumea… –atera zitzaidan barrubarrutik.–Egia esan, alderdi bat ere ez zait gustatzen –argudiatu zidan–. Baina aldaketa bat behar dela uste dut. Aldaketaren bat.–Ba Podemosi eman zeniezaiokeen, nik zer dakit…–Ez naiz Pablo Iglesiasekin fidatzen. Harroegia da –ez zuen “Pablo Iglesias” esan, “el coletas” baizik. –Ba bestea ere… pop pilulak–Behintzat ez dira lapur batzuk, gainontzekoak bezala.–Eta Garzóni eman izan bazenio?–Ez nuen botoa alferrik galtzeko asmorik…Pixka batean segitu genuen eztabaidatzen, gogo handiegirik gabe; zorionez, ez zen Euskal Herriko politikaren gaia atera. Agian agortuegia zegoelako jadanik, are hamabost urtez edo gehiagoz elkar ikusi gabe egon diren bi euskal herritarrontzat. Oraindik gogoan dut Luzia Lemoizen kontrako manifestazio batera eraman nuenean; zentrala itxita zegoen ordurako, baina ez zirudien eraisteko asmorik zutenik, eta protestaren bat egiten zen noizean behin. Luziari ez zitzaion giroa asko gustatzen, baina, dena delakoagatik, energia nuklearraren gaiarekin oso arduratuta zebilen garai hartan –nerabezaroa zer den–. Horregatik egiten zitzaidan gogor samarra Albert Riverari botoa eman ziola jakitea: manifestazio hartan ikusten dudalako oraindik, eguzkiaren pegatina handia paparretik zintzilik, larunbat goiz hartako argitan blai, eder eta distiratsu. –Badakizu nor ikusi nuen aurrekoan kalean? –esan zidan halako batean–. Hemendik oso hurbil gainera, Fuencarral ondoan. Teresa. Teresa Iturrioz. Horregatik gogoratu nintzen zurekin.Eta ondoren etorriko zen guztia irudikatu nuen. Zenbat tardatuko zuen Luziak Aventuras de Kirlianen minielepearen kontua ateratzen? Niretzat –eta ziur nengoen Luziarentzat berdin zela– Teresa Iturrioz ez baita Le Mans edo Single taldeen partaidea, baizik eta batez ere proiektu horien aurreko Aventuras de Kirlian efimeroarena, ikasturte hartan Txantxangorri Irratiko gure irratsaioan hainbeste aldiz ipini genuena. The Mighty Lemon Drops, McCarthy eta The Wedding Presentenekin batera, besteak beste: oraindik gogoan ditut, aspaldi entzuten ez ditudan arren. Eta Ana Mari gaixoaz ere oroitu nintzen, gurekin programa egiten zuen nire beste ikaslea, zeinari fisikako eskola partikularrak ematen bainizkion, Luziari bezala: Leioan karrera amaitu berria nintzen, eta haiek BUPeko hirugarren ikasturtean zeuden. Ana Mari duela bospasei urte hil zen, minbiziaz. Luzia ez zen etorri hiletara, eta ez nekien jakinaren gainean zegoen, nahiz eta hala zela susmatzen nuen; laster izango nuen horren berri, edonola ere, Ana Mariren izena ahoskatu bezain laster, ziurrenik.Gurea pop musikaren inguruko irratsaioa zen, batere eduki politikorik gabekoa –bestela nekez konbentzitu ahal izango nituzkeen nire bi ikasleak egiten lagundu ziezadaten–, eta oso txarrak ginen: behin eta berriro trabatzen ginen kantei buruzko azalpenak ematean, ez genuen kanta behar zen unean ipintzen, edo diskoaren aldeaz nahasten ginen. Entzuleen deiak eta iruzkinak onartzen genituen, baina ia inork entzuten ez gintuela susmatzen genuenez, eta jendea parte hartzera animatu nahi genuenez, behin gutako batek –Ana Marik–, ahotsa disimulatzen ahaleginduz, kanpoko entzule bat izango balitz bezala hots egin zigun, ipintzen genuen musikaz 15laudorio batzuk egiteko, eta –aldez aurretik prestatuta geneukan– Devine & Stattonen abesti bat eskatzeko. Eta izan ere, horren ostean, programaren historian lehenengo aldiz, benetako dei bat iritsi zitzaigun: amarruaz ohartu zen norbaitena, eta aurrekoaren egilea Ana Mari bera izan zela zuzenean salatu zuena. Teresa Iturrioz. Ez dakit zein puntutaraino izan zuen eragina hark ere Luziak eta Ana Marik baino urte batzuk lehenago nire fisikako eskola partikularrak hartu izanak, guk irratsaioan Aventuras de Kirlianen diskoa hainbestetan jartzeko. Zer edo zertan bai, noski, diskoa ere gustatzen zitzaigun arren, ipintzen genituen guztiak bezala –niri, bereziki, “Víctor” kanta; Ana Marik eta Luziak “Un día gris” zuten kutunago, eta irratsaioaren “burua” ni banintzen ere, arazoak izaten nituen, batzuetan, nire irizpidea inposatzeko, kanten zerrenda aukeratzeko orduan–. Baina ilusioa egiten zidan ezagutu nuen pertsona baten diskoa eskuetan eduki ahal izateak, eta entzun ahal izateak, eta gure irrati programa kaxkarrean ipini ahal izateak. Eta ia ziur nengoen, neurri batean, Ana Mariri eta Luziari ere ilusioa egiten ziela, Teresa Iturrioz zuzenean ezagutzen ez bazuten ere. Luziari bai, diskoa izugarri gustatzen zitzaiolako eta pittin bat mitomanoa zelako, garai hartan behintzat. “Azken finean, ni ere berarekin oheratu izan banintz bezala da, ezta?”, esan zidan behin, “Teresa Iturriozekin oheratu izan banintz bezala, zu tarteko”. Nahiz eta nik ez nion sekula esan Teresa Iturriozekin oheratu nintzenik. Ezta kontrakoa ere, egia guztia aitortzeko. Eta halaxe izan zen, pasadizo horiek guztiak agertu ziren Luzia eta bion arteko ondorengo elkarrizketan, eta baita beste batzuk ere, nahiz eta agian ez aletu ditudan ordena zehatz berean. Zalantzan egon ginen hirugarren botila ardoa eskatu ala ez. Agian jateko zerbait eskatzeko unea heldu zen, ganorazkoa. pop pilulakMoondoggyeta parafinatarrakIñigo Bidetxea 17Ez dakit nork bota zuen, surflari mitikoren batek, Conan barbaroaren laguntzailearkulari Gerry Lopezek agian. Lopezek, edota gogoratzen ez dudan horrek, zera esaten zuen: Surfean jarduten duzunean, lehendabiziko 20 urteak, gustuko duzun ala ez erabakitzeko izaten omen dira; egiazko abentura hurrengo 20 urteetan hasten da. Egia esan, ez dakit hurrengo hitzetan aurkituko duzunarekin zerikusia duen horrek, baina, esaldiak puntu sasimistiko moloi hori du. Hala nola, niri dagokidan poptxoko honetan, 60ko hamarkadan surfak eragin zituen zinten erasoaldiak izango ditut hizpide, agian, hortik dator aurreko esaldiaren justifikazioa. Artikulu hau amaitzean, agian, beharbada… kasurik zentzudunean, behar bezalako “konstruktibismo errusiarrari” (trufaisekaburla) jarraiki betiere, 20 urteko hondartzaabenturaaztoratzaile berri bati begiratu beharko diozu aurpegira. Parafina igurtzi, poliesterra arnastu, bikiniak irentsi, Hot Rodak miazkatu eta olatuei beharrezko arreta eskaini, ez gehiegi, badago bestelako lehentasunik: SEX WAX!19501970 urteetan ekoiztutako metraje luzeko surf pelikulek audientzia gaztea erakartzea zuten helburu, horretarako, elastiko gabeko adonis testosteronatuak, beachgirls kiskaliak, olatuen zamalkatze kromatikoak eta garaiko abeslari ospetsuen (Frankie Avalon, Annette Funicello…) agerraldikonbinazioa gauzatu zuten… Hollywoodek surf kulturaren interpretazio berezkoa egin zuen, efektista erabat. pop pilulakColumbia zinemaestudioek eman zuten lehenbiziko harrikada, 1959an Gidget estreinatu zutenean. Trantsiziozko uda batean, surfa eta maitasuna (ordena horretan) ezagutzen dituen neskato baten nondik norakoak aurkezten ditu aipatu zinta pasteloideak. Hamarkadako goxoki arrosa, 50eko kontserbadorismoaren oinordekoa, baina 60ko hedonismo basatiari begira. Moondoggy eta hondartzako laguntaldea hamarkada berri horrek ekarri zuen adibide adierazgarri bat baino ez dira. Francis Gidget bera baino, Moondoggy surflari outlanderra da zintako protagonista; audientziak gustuko zuen neskato pinpirina, baina maiteago zuen ilargitxakurraren lastozko txapela. Ukabilkada argigarria.Industriak aurrekontu murritzeko surf pelikulak ekoizteari ekingo zion orduan, masiboki… Horrela bada, hurrengo hamarkada hondartzako nerabe libertinoen lekuko bilakatu zen (19591969): Bikini beach, Pajama Party, The Beach Girls and the Monster, Girl Happy, The Girls on the Beach, How to Stuff a Wild Bikini … Generoko zinten diseinu eta antolamendu narratiboa ezin zen sinpleagoa izan. Surfa dozena bat muntaketa arinetan agertzen zen soilik, pasadizozko gertaera espontaneo eta berezko gisa. Komedia bera gailentzen zen bizitza exotiko marjinal horren aurrean; surfa, berriz, parodiak irensten zuen. Gogora dezagun olatuetako kontu hori marjinala zela. Premierrak aurkezten zuten pelikula bera baino interesgarriagoak bilakatu ziren… Garagardoak, oihuak, txistuak, bihurrikeri kaletarrak, paperezko hegazkinak… Nerabeek estreinaldi kaotikoak eskatzen zituzten. Eskatu eta lortu. Surfa gutxienekoa zen… Hark iradokitzen zuen modus vivendi hedonistak harrapatzen zuen ikuslea.Lowerbudget hondartza party!!J.D.: You did it again, boss. Eric Von Zipper: You stupid, fix it! Azpigenero amerikar honek AIP (American International Pictures) estudioak 19631968 urteen bitartean ekoitzitako filmetan du bere sustrai 19eta izate. Aurrekontu baxuko hogeita hamar bat pelikula ekoitzi zituen AIPk bost urtetan, eta guztien artean Beach Party izan zen lehendabizikoa. Muscle hit!!!AIPk produzitutako komedietan funtsezko zenbait ezaugarri errepikatzen ziren: Teenager laguntaldea edota unibertsitateko nerabeak, nagusien papera antzezten zuten pertsonaia makur edota komikoak... Storylinea (istorioa) kokolokeria hutsa zen: Edozein motatako kontzientzia sozial saihesten zuten argumentuan; gazteen jakinmin eta kezkak mugatuak ziren erabat (surfa, dantza, auto lasterketak…) eta egoera erromantiko sinpleez eta jatorrizko abestiekin atondurik zeuden. Laburbilduz, audientziarekiko jarrera ironikoa erakusten zuten. Adarjotzaile profesionalak.AIPk ekoitzitako lehenbiziko beach party movie filmek (baita beste estudioek ekoitzitakoak ere) surfa eta hondartzakultura zuten oinarri. Urte batzuk eta geri, generoak aldaketa nabarmenak jasan zituen. Hala, 70eko hamarkadako ekoizpenek aurreko paragrafoan aipatutako ezaugarriak mantentzen jarraitu zuten, baina, surfa erakustea ez zen jada ezinbestekoa. Olatuen sekuentziak desagertzen joan ziren, eta hainbatetan, hondartza bera ere ezereztu zen, muntaketa gelan. Hortaz, surfa filmaren tituluaren arteparte izatera mugatu zen (Surf Nazis Must Die, 1987). Halabeharrez, Terence Fisheren The brides of Dracula datorkit gogora… Ez dakit zer pentsatuko zuen Moondoggyk honetaz, baina ziur naiz parafinatarrei bost axola zaiela!!! pop pilulak1959 – Gidget1960 – Where the Boys Are1961 – Blue Hawaii, Gidget Goes Hawaiian1963 – Beach Party1964 – Bikini Beach, For Those Who Think Young, The Horror of Party Beach, Muscle Beach Party, Pajama Party, Ride the Wild Surf, Surf Party1965 – Beach Ball, Beach Blanket Bingo, The Beach Girls and the Monster, Girl Happy, The Girls on the Beach, How to Stuff a Wild Bikini, One Way Wahine, Ski Party, A Swingin’ Summer , Wild on the Beach, Winter AGoGo1966 – Endless Summer, The Ghost in the Invisible Bikini, Out of Sight, Wild Wild Winter1967 – Catalina Caper, Don’t Make Waves, It’s a Bikini World1968 – The Sweet Ride 21Pop Pilulak fanzinearen dealerak.BERMEO Luma LiburudendaBILBOAntiMongolia GuneaMuga tabernaDONOSTIAGaroa Kultur LabGASTEIZZuloa IrudiaIRUN Gun Club estankoaIRUÑEA KatakrakSORALUZE GaztelupekoZARAUTZGaroa LiburudendaZIBURUMaiteniaEtxean jasotzeko: poppilulak@gmail.com pop pilulakPaisleyUndergroundKaxmirrezko alkandora psikodelikoakJulen Azpitarte 23Egungo planeta globalizatuan ezinezkoa litzateke laguntalde batetik sei talde sortzea eta guztiek hedabide zein ikusentzuleen arreta jasotzea. 80ko urteetan, baina, AEBetako Mendebaldeko Kostaldeko sorkuntza puripurian zen punkaren eztandaren ondorioz, eta leherketa horren metxatik tiraka, lagunkuadrilla batek iraganean errotutako obra garaikideak sortu zituen, egun ere erabat indarrean baitaude. Horretaz gainera, grabazio horietako batzuk, Dream Syndicateren The Days Of Wine and Roses edo Rain Paraderen Emergency Third Rail Power Trip kasu, 80ko urteetako rockaren idiosinkrasia azaltzeko ezinbesteko lanak bihurtu dira. Hori guztia gutxi balitz, nire disko kutunen artean daude, eta hori arrazoi nahikoa izan beharko litzateke testu hau idazteko. The Three O’Clock taldeko Michael Quercioren arabera, “(Paisley Undergroundeko kideak) musika egiten genuen disko bildumazaleak ginen, gehienbat”. Querciok berak sortu zuen, hain zuzen, esku artean dugun etiketa. Elkarrizketa batean, “Paisley” hitza aipatu zuen, kaxmirra, garai rock giroetan ikusten ziren amebaz betetako alkandora psikodelikoen eraginez, eta “Undergroud”, taldeak ikusezinak baitziren. Querciok aipatutako disko bildumazaletasuna funtsezkoa izan zen taldeon lanetan: punkrockaren lehenengo eztandaren itzalean sortu izanagatik ere, haien kezka musikalak harago zihoazen, eta soinuespektro zabal horren ondorioz, 60ko urteetako diskoen askotariko xarma punkrock diskoen amorruarekin lotu zuten. Hala, Black Flag eta The Minutemen taldeekin flipatzen zuten, baina Beach Boysen Pet Sounds ere maite zuten.Bada, eszena mikroskopiko horretan sei talde eratu ziren: aurretik aipatutako, The Dream Syndicate, The Iragan apirilaren 20an, The Long Ryders bandak eta Green On Redeko taldekide ohi Dan Stuartek Basauriko MAZ jaialdian jo zuten estatubatuarrekin batera, James Hunter soulman zuri handia aritu zen. Hala The Long Ryders nola Green On Red Kaliforniako Los Angeles hirian eratu ziren, 80ko hamarkadako hasieran; biek ala biek, gainera, eszena edo mugimendu berean parte hartu zuten: Paisley Underground, 1981etik 1983ra bitarte iraun zuen mugimendu efimero bezain oparoa. Eszena horretako taldeek, dozena erdi baino ez, punkrockaren jarrera 60ko hamarkadako pop melodia eta giro psikodelikoekin uztartzeko ausardia nerabea erakutsi zuten. “Paisley eszenaren onena gauza berriak eta ausartak ziren; esaterako, The Dream Syndicatek nola egiten zion aurre ikusentzuleen egonarriari jam luze eta geldoak joz, azkenik, haien arreta eskuratzeko, energiaren bitartez”, James Moreland, The Leaving Trains. pop pilulakThree O’clock, Rain Parade, The Long Ryders, Green On Red eta gerora mundu osoan ezagun izango ziren The Bangles, Walk Like an Egyptian kantua tarteko. Haien arteko harremana oso estua zen, eta batak besteari diskoak pasatzeaz gainera, kontzertuetan eta estudioan elkarrekin aritzen ziren. Finean, tribu baten antzera bizi ziren, lagunen arteko eszena txiki bat osatu arte, baina mundu osora hedatuko zena. 1982ko uztailaren 4an Kaliforniako hego aldeko irla batera eginiko txango batekin lotzen du The Dream Syndicateko buru Steve Wynnek laguntaldearen une gorena: “Eguzkia, surfa, barbakoak eta adiskidetasuna. Behin betiko unea izan zen. Zoriontsuak ginen elkarrekin geundelako, une hori partekatzen genuelako, sinpleki”. Kentuckyn jaiotako The Long Ryderseko Sid Griffinen hitzak ere oso esanguratsuak dira zentzu horretan: “Taldeok garagardoa edaten zuten elkarrekin, eta anplifikadoreak uzten zizkieten elkarri. (...) Harreman musikala baino soziala zen”.Halere, diskoak grabatzen hasi zirenean, haien oihartzuna mundu osora zabaldu zen, batez ere Europara. Britainia Handian eta Espainian, eta neurri txikiagoan Euskal Herrian, esaterako, liluratuta zeuden taldeon grabazioekin. Gogoratu taldeon diskoekin batera, REM, Violent Femmes edo The Smithereensen lanak ere iritsi zirela Europara, garaikideak baitziren. Espainiako prentsa espezializatuak, gainera, Nuevo Rock Americano etiketa asmatu zuen tsunami poprockzale hori definitzeko. Ingalaterran, halaber, NME musika aldizkari ingelesak soinukatedralekin alderatu zituen Rain Paraderen Emergency Third Rail 25Power Trip diskoko abestiak; halere, badirudi Paisleykideek ez zutela begi onez ikusten Kalifornia eta Ingalaterraren arteko erlazioa, behintzat talde ingelesei dagokienez. Konexio ezaren erakusle Green On Redeko Sid Griffithen hitzok dira, elkarrizketatzaileak Echo and The Bunnymen talde britainiarrarekin egindako analogiaren harira: “Ziurta diezazuket elkarrizketa honetan aipatu ditudan taldeek, The Long Ryders, Black Flag, The Bangles, The Blasters edo The Screamers, ez zutela Echo & The Bunnymen edo hasierako U2 entzuten. Inondik ere. Ez dut gogoratzen inor esaten zein onak ziren taldeok; bai gogoratzen dut, ordea, batzuek Echo and The Funnymen deitzen zietela”.Paisley taldeen grabazioen itzala asko zabaldu zen arren, adiskidetasunaren inguruan ardaztutako eszena laster desegin zen, 1983. urtean, hain zuzen. Talde bakoitzak bere bide propioa egin zuen, hainbat diskoetxetan barreiatuz, haietako asko multinazionalak. Batzuk arrakastazerrendetako lehen postuetara iritsi ziren, tartean, The Bangles; beste batzuek, berriz, bestelako egitasmo interesgarriak abiatu zituzten, Mazzy Star (David Roback y Kendra Smith) kasu. Steve Wynn edo Dan Stuartek, bestalde, gaur arteko bakarkako bide luzea egin dute, bai eta Green On Reden aritutako Chris Cacavas edo Chuck Prophetek ere. pop pilulakEgun euritsuakRainy Days izenburuko disko kolektiboa da hiru urte inguru iraun zuen kaxmirrezko eta adiskidetasunezko garai iragankor baina emankor honen grabazio esanguratsuena. Eszenaren baitan nonahi ageri den Robackek biziki maite zituen 60 urteetako doinuak hartu eta hamaika Paysleykiderekin sartu zen estudioan sixties kantu horien moldaketak grabatzeko: Buffalo Springfield, Big Star, Velvet, Dylan, The Byrds... Gazte talde grinatsu batek grabatutako bilduma bat baino ez da, baina bikaina, eta egoki islatzen duena gazte musikazale haien unibertso pertsonala, gerora unibertsal bihurtuko zena.Robacken hitzetan, “80ko urteetako hasieran, Big Star edo Velvet Undergrounden musikak itzel adierazten zuen gure aldartea. Iluna, bakartia eta ausartagoa zen. Los Angeles une depresibo batean murgilduta zegoen. Armakarrera erraldoi baten erdian geunden, ekonomia gelditua zegoen, eta, gauzarik txarrena, John Lennon hil berri zuten. Galdutako optimismoaren zati bat berreskuratzeko desioa zegoen, baina une hark ñabartua. Hortaz, Rainy Days diskoan parte hartu zuten musikariak punkaren espiritua gaurkotzen saiatu ziren, musika estilo irekiagoen bidez”.Dream SyndicateThe Days Of Wine and RosesTRuby Records1982Disko honek plazaratu bezain pronto gainditu zituen Paisley Undergroundaren muga lausoak, 80ko hamarkadak eman dituen disko garrantzitsuenetarikoa baita. Steve Wynn eta Karl Precodaren gitarrek magma elektrikoak pizten dituzte, melodia garratzetan arrastatzen diren doinu monumentalak sortzeko: Tell Me When It’s Over, When You Smile, That’s What You Always Say… Television, Velvet, Dylan eta bestelako klasikoen eguneraketa zikina da, maisuki exekutatua. Nire disko kutunen artean dago, eta ziur zurean ere laster egongo dela, Belakoren diskoak alboan utzi eta tarte bat egingo bazenioke. Ezinbesteko Paisleyak 27Rain ParadeEmergency Third Rail Power TripEnigma Records1983Prentsa ingelesa erabat maitemindu zen grabazio honekin. Eta 80ko urteetako disko onenetarikoa esan ez ezik, historiako lan psikodeliko bikainetakoa ere bazela baieztatu zuen. Erabat ados nator, XX. mendeko obra lisergiko itzela baita, The Byrdsen ondarea bere egiten duena, hamar katedral zabaltzeko. Konponketa barrokoak, giro onirikoak, pop melodia itsaskorrak, hamabi sokako gitarrak, fuzz efektua, atzetik aurrera entzuten diren tarteak… Iragan mendean egina izanagatik ere, grabazio zeharo garaikidea da. Beti daukat eskura. Ziur naiz Donostiako Dabadabatik pasatzen diren garagepshych banda guztien disko kutunetarikoa ere badela.The Long Ryders10560PVC Records1983The Long Ryders eta Green On Red countryrock eraginetatik edan zuten Paisley taldeak izan ziren. Batak eta besteak antzeko soinuibilbidea egin zuten, bigarrenaren estreinako lanak garagerock kutsuko urgentziazko sei doinu biltzen zituen arren. 10560 grabazioa ere The Long Rydersen lehena da (aurretik taldekide batzuk The Unclaimed 60’s punk taldean jo zuten). Azaleko argazkitik taldearen izenera, The Byrds taldea gogorarazten du (adi izenean txertatu zuten “y” greko horri). Grabazioak punk amorruz jotako sei abesti gordetzen ditu, folk eta country zertzeladekin apainduak. Zaleen disko gustukoena da. pop pilulakBeat Belaunaldiko emakume ikusezinakGoizalde Landabaso 29Beat belaunaldiko idazleen izenabizenez galdeketa egingo bagenu ( Beat belaunaldia zer ote den dakien jendea topatuko bagenu, jakina) emango lituzketen izenak baietz denak gizonezkoenak izan? Izan ere, emakumezkook bizi izan dugun (eta neurri batean bizi dugun) ikusezintasunak ondorioak ditu. Jack Kerouac, Allen Ginsberg, eta William S. Burroughs dira Beat belaunaldiko idazle nagusienak. Egia da badirela beste zerrenda batzuk eta beste izenabizen batzuk: Herbert Huncke, Neal Cassady, Lawrence Ferlinghetti, Gary Snyder eta Gregory Corso. Bai, denak gizonezkoak. Harritu egiten zaitu? Egingo genukeen ustezko galdeketa horretan emakumerik izan ote zen galdetuko bagenu gehienek ezezkoa erantzungo lukete. Emakumeak!? Beat belaunaldian!? Idazten!? Izan ere, “Beat Attitude” liburuari esker jakin dut nik Beat belaunaldian emakumeak izan zirela. Eta ez gutxi. Gizonezkoak adina. Baina ikusezinak.Ondoren Beat belaunaldiko kide izan ziren emakumezko batzuen poemak eta zertzeladak emango ditugu. Inork ez dezan esan, berriz ere, beat belaunaldiak emakumerik izan ez zuenik. ISHTARRI KANTUAIlargia txerri emea daeta neure eztarrian kurrinkatzen dubere erlantza biziak nire neuretik dirdiratzen dueta ene sakonuneko basatzak ñirñir egiten dueta zilarrezko burbuiletan egiten du eztanda.Zerri emea daeta ni zerriar eta poeta.Ezpain zuriak ni irentsi asmozzabaltzen ditueneanberriz egiten diot haginkaeta irriak astindu ohi du iretargia.Desioaren sakon sakoneanelkarri astintzen diogu eta karranka egiten dugukarranka egin eta dirdiratu. pop pilulakDenise Levertov (Ilford, Erresuma Batua, 1923 – Seattle, AEB, 1997) 1960an Donald Allenek kaleratu zuen “The New American Poetry 19451960” liburua, eta bertan Beat belaunaldiko emakume bakarra agertzen zen, Denise Leverton hain zuzen ere. Aktibista politikoa, Vietnamgo gerraren aurka agertzeagatik espetxean amaitu zuen. Hanoira egin zuen bidaia, arerioa aurrez aurre ezagutu nahi zuelako, eta bertako neskatila bat adoptatu zuen. 60ko hamarkadan sortzen ari ziren poeta berriei itzelezko babesa eman zien, besteak beste, Mary Norbert Körteri. Denise Levertonen poesiak izan zuen garapenik, eta denborarekin gero eta sozialago bilakatu zen, gero eta kritikoago gizarte estatubatuarrarekin eta kanpo politikarekin.JAINKOA / MAITASUNA POEMAEz dago maitatzeko modurik baina / ederra /guztietan maite zaitutmaite zaitut / zure zakila nire eskuetantxoria atzamar artean lez inarrosten zaiteskuotan puztu eta gogortzen zaren bitarteanneure hatzak desloratuzzure indar zurruneanederra zara / ederra zaraehun bider eder zaramaitasunez beteriko eskuekin laztantzen zaitut atzazal arrosa eri luzeferekatzen zaitutgurtzen zaitutneure ermamiak... neure eskuazpiakzure buztana goratzen eta pilpiratzen zait esku arteanerrebelazio bat / aspaldi Afroditak ezagutu zuen bezalagarai batean jainkoak aratzagoak ziren/atxapar arteko gauak gogoratzen ditut gure urak eztia baino gozoagoak tenplua eta jainko oro ginen/biluzik nago zuri itsatsitaahoa mugitzen dut astiro besarkatu nahi dizut. 31Leonore Kandelek (New York, 1932 – San Francisco, 2009) Jack Kerouac ezagutu zuen San Frantziskon. Eta honek “Big Sur” eleberrian agertu zuen: “azkarra da, asko irakurri du, poesia idazten du, Zen ikaslea da, dena daki...”. Leonore Kandelek bi poema liburu kaleratu zituen: “The love book (1966)” eta “Love alchemy (1967)”. Lehenengo poema liburua lizuna zela esan eta liburudenda askotan konfiskatu zuten. Salmentak, baina, gora egin zuen, eta Leonorek irabazietako zati bat Erretiratutako Polizien Elkarteari eman zion. 1967an San Francisco hirian egin zen “Human BeIn” jaialdiko oholtza gainera irakurtzera igo zen emakume bakarra izan zen. Allen Ginsberg, Timothy Leary eta Michael McClurekin egin zuen. 1970ean senarra zuen Billy Fritsch poetarekin moto istripu larria izan zuen eta poesiaren erakusleihotik aldendu zen. 2009an minbiziak jota hil zen, eta ordura arte jarraitu zuen poesia idazten.HERIO, BANOA...Herio, banoaitxaron nazazu.Badakit metro geltokian egongo zarela uretakobotez, ziraz, aterkinez zapiz betetaeta esanahi ororentzat erantzun soilarekin.Erakunde erostezina,hatzmarken jaihondatzaile erneaEntzun ezazu bere baieztapena:“Aza zuri artean irtenbidea dago”.Elise Cowen (New York, 1933 – 1962) Allen Ginsbergen maitalea izan zen, eta harreman sexuala tarte labur batekoa izan bazen ere, bizitza osoan iraun zuen harremana. Peter Orlovsky pop pilulakantzezle eta poetaren lagun egin zen Ginsberg, eta Sheila, orduko Elise Cowenen bikotekidearekin batera elkarrekin bizitzera joan ziren laurak. Ospitale psikiatriko askotan egon zen Elise Cowen. Aldarte gorabehera handikoa izan zen. Gurasoen etxeko leihotik jauzi egin eta bere buruaz beste egin zuen. Gurasoak Elisek idatzitako dena suntsitzen saiatu ziren, batez ere, droga eta emakumeekin izandako harremanetaz idatzitako oro. Hala ere, poema batzuk salbatu ziren, eta literatur aldizkari zenbaitetan kaleratu zituzten 60 eta 70eko hamarkadetan. 2014an Ahsahta Pressek liburu bakar batean kaleratu zituen hondamenditik salbatu ziren idatziak: “Elise Cowen: Poemas and Fragments”.JAIO EZ DEN UME BATI SEASKA KANTALaztanabide egiten duzuneanpoeta bataurkituko duzu,aukera paregabetik, urrun.Ezin dizut agindugoserik sekula pasatuko ez duzunikedo triste egongo ez zarenikzatikatutakoeta errautsetara murriztutakomundu honetanErakuts diezazuket, baina,laztanaizugarri maitatzerazure bihotza apurtzerainobeti betiko.Diane di Primak (New York, 1934) 40 liburu baino gehiago diu kaleratuak. Nabarmentzekoak: “This Kind of Bird Flies Blackwar (1958)”, “The Long Poema Loba (1978)”, edo “ Pieces of s Song: Select Poems (2001)”. Poemak idatzi zituen batik bat, baina narrazio laburrak ere bai: “Dinners and Nightmares (1960)”. Hautsak harrotu zituen bi autobiografia idatzi zituen, batez ere lehenengoak. 1968an “Memoirs of a Beatnik” idatzi zuen, eta bertan izandako esperientzia sexualak kontatzen ditu; tartean, Jack Kerouac eta Allen Ginsbergekin, beste batzuen artean, izandako orgia. Bigarrena, berriz, 2001ekoa da: “Recollections of My Life as a Woman: The New York Years”. 1961 eta 1969 urte bitarteetan Amiri Baraka idazlearekin “The floating bear” literatura aldizkaria sortu eta zuzendu zuen. Osterantzeko erakunde eta elkarteetako sorreretan ere parte hartu zuen. Emakume lez, aktibista izugarria izan da eta da. 2009an San Francisco hiriak “Poeta Laureate of San Francisco” izendapena eman zion. Ez da, ordea, jaso duen sari eta goraipamen bakarra, asko izan baitira Diane di Primak jasotakoak. 33GERORAKO ABESTIAHogeita hamalautik bizirik nagoeta abesti guztiak kantatu ditutgerra aurretik ere bai.Beharbada musika honen presioakene arima desitxuratu dezakebihurriturik eta zimurrez betetanano eta zahar izango den arteSorgin zaharra zingiretanabestu eta abestu egiten duena.Sorgin zaharra zingiretanabestu eta abestu egiten duena.Eta kantatueta kantatueta kantatueta kantatueta kantatuHettie Jonesek (New York, 1934) berandu kaleratu zuen bere lehenengo poema liburua, 1997an “Drive”. Lehenago, 1990an, plazaratua zuen “How I Became Hettie Jones”. Liburu honekin itzelezko arrakasta izan zuen. Liburuan Beat belaunaldiko gizonezko zenbaitekin izandako adiskidetasunaz idatzi zuen, senarra zuen Leroi Jones idazlearekin izandako esperientziak, eta batez ere, gurari artistikoak eta emazte izateko garai hartako emakumeek zituzten arazoak azaltzen zituen. 1957 eta 1963 artean senarrarekin “Yugen” literatur aldizkaria sortu zuen. Bertan kaleratu zituzten Kerouac, Burrough edota Ginsbergen lanak. Idazten eta literatura irakasten jarraitzen du.ZAIN BERRIRO...Zain berrirozertarakoNik ez ditut itsasoko altxorrak batzenNik ehunak behatzen ditut, bere ehundegian jesarritako emakumeaZelan zuen izena? Jainkosaz ari naizez hilkor huraHarpahariak bailirapiruak erauzten zituenaJoanne Kygerek (California, 1934) Californiako Unibertsitatean filosofia eta literatura ikasi zuen, eta ostean, 1957an San Franciscora bizitzera joan zen. Gary Snyder ezagutu zuen. pop pilulak1960an berarekin ezkondu zen, eta Japoniara joan ziren. Bost urtez han bizi ziren, eta Joanne Kygerrek idatzi eta Zen ikasi zuen. Allen Ginsberg eta Peter Orlovskyrekin Indian barrena bidaia egin ondoren, bereizi egin ziren Joanne eta senarra. “Japan and Indian Journals 19601964” idatzi zuen bertan bizi izandakoak kontatuz. 20 bat liburu kaleratu ditu,gehienak poesiazkoak.POSTALA 1995JOHN HOFFMAN hila MEXIKOnRON RICE hila MEXIKOnANNE McKEEVER desagertua MEXIKOnALEX emazte eta semea hilak MEXIKOneta zer gertatu zen SHEILArekin?BOB KAUFMANek Mexikon hil nahi zueneta JACK KEROUACeketa zer gertatu zen NEAL CASSADYrekin?SUTTER MARTINek igeri egin zuen PLAYA ANGELenaingeruekin egin zuen itunadenak zoro eta zoro berjaiotzeagatikNi hiltzen naiz MEXIKOra noaneroeta jaio egiten naiz berriroJOHN HOFFMAN zure poesia PHILIP LAMANTIArekin bizi daRON RICE zure pelikulek gaueko lorak lapurtzen dituzteANNE McKEEVER zure poemak, zure ahotsa, zuretorero haurranon daude?ALEXek bere izena ahaztu zuen ERNST ALEXANDER etabere magolanak TXIKAGOneta SHEILAk bere blues ahotsarekinA.GINSBOIGekin tarte batez ezkonduaberagatik papelina bat 35hartu izana esan zuenhila hotel dohakabean MEXIKOrekin ametseanBOB KAUFMAN dena egiteko gai dabatez ere FRANTZIAneta JACK KEROUAC denagatik dagobere alaba JAN KEROUACek bere bekokia heredatu zueneta zeri egin zion aurreeta zeri ezeta zer gertatu zen NEIL CASSADYrekin gaueko treneanbere lanpara kulunkartzen zuelaSUTTER MARIN eta bere kontuak SAN FRANTZISKOnbeata baino lehen eta gero ere baigau haudistiragela bateanHemen paratzen gaituenaren antzekoaDistira aldaketen antzekoaerritmo aldaketen antzekoaGau haudirdiragela bateanRuth Weiss (Alemania, 1928) judutar familia batean jaio zen. Bigarren Mundu Gerran nazienganik ihes egin zuten Austriara eta gero AEBtara. Harrezkero eta bere ama hizkuntzatik aldegiteko letra larriak erabiltzeari utzi zion. Bidaiari amorratua izan da. Poesiaren ahozkotasunaren indarrean sinesten du. Bere poesiak jazz musikarekin izugarrizko lotura dauka. Gaur egun, oraindik ere, jazz musikarekin atondutako poesia emanaldiak ematen jarraitzen du. pop pilulakMAITASUNA SAKELETAN....Maitasuna sakeletanetxera bidean nago / tren batHonen ostean Zelaninork ez dakitbaina helduko naiz.Zure begia, nork esango luke,maitea, patrikak beteriketxean zaude dagoeneko?Argiturik, maitasuna pizten datrena kulunkatzen daraga infinitu batek bere doinua kantatzen du. Paris bidean,1/ ‘65Janine Pommy Vega (Jersey City, 1942 – Willow (AEB), 2010). City Lights argitaletxeak beat belaunaldiko hamaika idazleren lanak kaleratu zituen, eta lehenengo emakumea, Janine Pommy Vega izan zen. Hamasei urterekin Kerouacen “On the road” irakurri zuen, eta New Yorkera joan zen beat belaunaldiko idazleak ezagutzeko asmoz. Eta lortu zuen. Fernando Vega margolariarekin ezkondu zen, eta 1965ean Europan barrena bidaia egin zuen. Bidaiatik bueltan hasi zen idazten, eta kaleratu zuen lehenengo poema liburua senarrari egindako poemak izan ziren. Bidaiari amorratua izaki, bidaietan denbora luzea eman zuen idazleak, eta AEBtako espetxeetan irakasle lanak ere egin zituen. 37BATZARRABatzarrabeso irekiakkeinu bakoitzeko besarkada bakoitzekonegu elektrikoaren semeenbasa loreak begietan GARA purpurakoloreko eta garbi abesten dugubizkor eta laranja dantza egiten dugu(supermerkatuetako eskuetatik ihes egiten dugukromo bailaretan zeharkordoi abestietanmamu askotako leku honetara)gure seinaleak ezagutzen dituztenenbekoki markatuetankaleidoskopioak eragiten duen basa poztasunaaldarrikatzen dugu MAITASUNAREN ETORRERAbanderetan haizea iragartzen dugueta bero eta benetako diraugure argi zutabeaktoki sakratu gaineaMary Norbert Körte (California, 1934) erlijiosoa zen familia batean jaio zen eta hamazortzi urterekin komentu batean sartu zen. Martin Luther Kingen hitzaldi bat entzun ostean, eta 1965eko “Berkeley Poetry Conference” bileraren ondoren aldaketa eman zen bere baitan. Allen Ginsberg, Gary Snyder eta Jack Spicer entzun zituen bilera hartan. Apurkaapurka aktibistak ziren poetak laguntzen hasi zen. Leonore Kandel eta Diane di Prima batik bat, eta gerora Denise Levertoven laguna egin zen. Azken honek bultzatuta idazten hasi eta aktibismoan buru belarri sartu zen. Californiako baso arte batean bizi da, eta oraindik ere idazten jarraitzen du.BERTHE MORISOTBizitzaren azken hondarretan berak aitortu zuenhil osteko osperako guraria gehiegizko anbizioa zela.“Nirea” gehitu zuen“Gauzak pintatzera mugatzen da, pop pilulaktxikiena ere,zerbait gertatzen ari den bitartean”.Kritiko batek Salon des impressionnistes en izandakoerakusketaz idatzi zuen Morisotena zehaztuz“Bospasei zoro dira,euretako bat emakumea”.Anne Waldman (New Jersey, 1945) bigarren beat belaunaldia bezela izendatu zuenaren kide izan zen. 1965ean Berkeleyn izan zen poesia emanaldira joan zen, entzule gisara. Eta hortxe bideratu zen bere poesia. 1968an “Angel hair” literatur aldizkaria sortu zuen, eta 1978ra arte “St. Mark’s Poetry Project” kultur zentroko zuzendaria izan zen. Kultur zentro garrantzitsua izan zen, izan ere, AEBtako poeta garrantzitsuenak bertatik pasatu baitziren. 40 liburu baino gehiago kaleratu ditu. 1974an AEBtako Colorado estatuan Jack Kerouac eta Diane di Primarekin eskola berezia sortu zuen: Jack Kerouac Disembodied School of Poetics. Aktibista eta iraultzailea, bere horretan jarraitzen du egun ere bai. 39Argazkia:Alberto Casina pop pilulakDan Fante, sinets nazazu.Antton Iturbe 41Azaroaren 23an, 71 urte zituela, zendu da Dan Fante, “Poeta della vita al limite”, italiar aldizkari batek ezin hobeto deskribatzen zuen bezala. Amaitu da ibilaldia. Amaitu da bizitza eta amaitu da literatura. Autobiografiaren kontzeptua mutur mingarri eta gordinenetara bultzatu duen artista honen kasuan inoiz baino zentzu handiagoz, gainera. John Fante –Dan Fanteren aita, Charles Bukowski, Harry Crews, Ed Bunker, Larry Brown... Amerikar “errealismo zikina” biziki maite dut, baina Dan Fantek utzitako aztarna da guztietan sakonena eta min eta plazer handiena eragin didana. Omenaldia, negarra, erreibindikazioa... nahi bezala izendatu, Pop Pilulak lekurik egokiena iruditzen zait idazle handi honi lerro batzuk dedikatzeko, eta bide batez, gure artean bere obra plazaratu duen Sajalin argitaletxeko Dani Oscarekin nire mirespena partekatu eta jakinmina asetzeko ere.Micah P Hinsoni egindako elkarrizketa batean entzun nuen Fante izena lehen aldiz. Donostiako Igeldo parkean izan zen, iraileko gau eder batean, banku baten eserita eta itsasoari begira. GinMusica promotoreak antolatutako jaialdi txiki baten izar nagusia zen Micah. Gerora jaialdi txiki hura hazten joan da, eta gaurko Kutxa Kultur Festibala bihurtu. Baina garai hartan, 2011n zehazki, ia lagunarteko ekitaldi bat baino ez zen.Gauza da, elkarrizketa hartan eta batik bat ondoren eman zuen kontzertu negargarrian (Pixiesen Trompe Le Monde osoa bertsionatuz), ustez gustukoa nuen artista baten inguruko mito guztia lurrera erori zitzaidala. Micah, bere buruari glamour ukitu bat eman nahian, erabat petralduta azaldu zitzaidan. Nire galderei jaramonik egin gabe eta bururatzen zitzaizkion mozolokeria guztiak bata bestearen atzetik bota zizkidan, Jack Kerouacen prosa hipnotikoaren mediuma bailitzan. Hura ergela! “Hilabeteak neramatzan ezer idatzi gabe, ezta ipuin bat ere, ezer ez. Eta nire lanari gorroto nion. Baina bost axola niri, bero kiskalgarri haren azpian ezerk ez zuen garrantzirik. Ordubete behar izan nuen maindireak nire larrutik desitsatsi, alkandora jantzi eta lantokirantz abiatzeko. Ostegunetik saihesten ari nintzen guzti hura.Behin kale itogarrian, nire Chrsyler zaharraren haizetakoaren azpitik isun bat kendu, mila zatitan txikitu eta airean bota nuen. Los Angelesen berriz egoteari gorroto nion. Hilabetetan ezer edan gabe egoteari gorroto nion. Burusoil geratzeari gorroto diot. Filtrodun zigarretei, rapari eta Tom Cruise tentelaren hortz zuriei gorroto nien. Eta Trafikoko Zuzendaritza Nagusi putari ere”.Dan Fante, Moochen lehen lerroetan. pop pilulakBaina, Igeldoko zeru oskarbi zoragarri hartako izartxo baten moduan, Micahren hitz jario nazkagarri hark harribitxi bat utzi zidan: John Fanteren aipamena. Micah P Hinsonek idazle harengan erakusten zuen mirespenak kutsatu egin ninduen, eta zorionez ez nuen bere abizena inoiz ahaztu. Musika estimagarria egiten jarraitu duela ez dut zalantzarik jartzen, baina gau hartatik ez dut Micahren diskorik erosi edo entzun. Horren mingarria izan zen nire desengainua. Baina ordainean, Fante idazle sagaren aurkikuntza betirako eskertuko diot Hinson jaunari.Biharamunean, RockdeLux aldizkarian Micah P Hinsoni egindako elkarrizketa bilatzen ari nintzela, martxoko alean, Dan Fanteri egindakoarekin egin nuen topo. Dan, Johnen semea zela, bizirik zirauela eta Sajalin argitaletxeak bere bi liburu plazaratu berri zituela jakin ahal izan nuen bertan. Intelektuala baino itxura xelebre samarra ematen zioten betaurreko borobil txiki haien atzetik begiratzen zidan gizaseme burusoil, mardul, mehatxugarri hark idazten zituen alkoholez blaitutako kontakizun autobiografiko nazkagarri/zirraragarri haiek irakurtzea zuzenduta nengoenaren seinale garbitzat hartu nuen. Chump Change eta Mooch bata bestearen atzetik bere prosa frenetikoaren erritmo bizian irakurri nituen. Tximista baten argitasunaz itsututa eta elektrizitate deskargaz kiskalduta, beste edozer gauza irakurtzeko edota beste ezertan pentsatzeko ahalgabetuta sentitu nintzen denboraldi batez. Seinalea egiazkoa zen, beraz. Eta zuk Dani, Sajalin Editores argitaletxeko editorea, nola ezagutu zenuen Dan Fanteren lana eta nola kontaktatu zenuen bera lan hori argitaratzeko?Dan Fanteren liburuak Francesco Spinoglio idazlearen bitartez ezagutu nituen. 2009ko bukaera aldera, al margen bildumaren lehen eleberriak plazaratzen hasi ginenean (Edward Bunkeren No Hay Bestia Tan Fiera eta Hubert Selby Jren Réquiem por un sueño). Francescok Chump Change, Dan Fanteren lehen eleberria, gomendatu zidan mezu batean, eta hala egin nuen. Liburu hura irakurtzea sabelean ukabilkada bat jasotzea bezalakoa izan zen niretzako, eta horixe da al margen bilduman argitaratzen ditudan liburuetan bilatzen dudan sentsazioa. Liburu gordina eta zuzena da, egileak bere miseria guztiak azalarazten ditu, eta umorerik ez zaio falta, gainera. Liburua argitaratu ahal izateko ez nintzen berarekin zuzenean kontaktuan jarri, Harper Collins argitaletxearen bitartez baizik 43(Chump Change eta beste eleberri batzuk berrargitaratu zituen 2009an). Dan Chump Changeren itzulpena aurkeztera etorri zenean ezagutu nuen pertsonalki. Agian, bere gaztaroan pertsona jasanezina izango zen, baina nik ezagutu nuen Dan Fante oso pertsona maitagarria izan zen, bere liburuak gaztelaniaz argitaratu izana eta hemengo prentsaren aldetik jaso zuen harrera goxoa biziki eskertu zituena.Amerikar ametsaren ifrentzu zikinetik abiatuta, beraien etsipena eta amorrua alkoholak eta beste hainbat drogek eragindako autosuntsipenean isilarazi dutenak milaka dira. Era batera edo bestera bizipen hori bere kontakizunen oinarri edo inspirazio egin dutenak ere ez dira gutxi. Charles Bukowski edo Hubert Selby Jr eta noski, John Fante. Bere itzala oso luzea dela argi dago, eta agian, haren ingurutik aldegitea ia ezinezkoa da bere semearen lana ulertu hau ahal izateko. Baina nire kasu partikularrean, lehenengo Dan ezagutu nuen eta horren ondoren irakurri nituen Johnen liburuak. Beraz, irakasle/ikasle eskema ez dago garbi nire buruan. Horri esker, Danen obra bere aitarenarengandik aske dirauen izaki baten moduan hausnartu ahal izan dut. Noski, bere aitaren eragina garbi sumatu dut gero, baina bere kabuz zutik mantentzeko gai dela baieztatu ahal izan dut ere. Are gehiago, bere gordintasun amorala eta bere bizkortasun narratibo miragarria bere aitarena edo antzeko estiloko beste edozein egilearena bezain ona edo agian hobea dela erabaki dut. Zer uste duzu zuk?Dani: “John Fanteren zale amorratua naiz, beraz nire kasuan, Danen lana bere aitarena irakurri ondoren ezagutu nuen. Alderaketak ezinbestekoak dira kasu honetan, eta zalantzarik gabe, John Fanteren semea izatea arazo latza bilakatu zitzaion Dani, bereziki Chump Change AEBetan argitaratzeko garaian.Tira, 40 argitaletxe ezberdinek ezetz esan zioten! Frantziara jo behar izan zuen azkenik, eta han lortutako arrakastaren ondorioz, AEBetako argitaletxe batek ateak ireki zizkion, harritzekoa bada ere. Nik ere nire zalantzak banituela onartu behar dut, baina Chum Changeren lehen orrialdeak irakurri bezain pronto desagertu egin ziren. Bai Johnek bai Danek beren bizitzez idazten zuten, baina garai ezberdinak bizi izan zituzten, eta bakoitzaren baldintzak eta testuingurua erabat ezberdina dira”.Danen istorioak likitsak dira, eta ez oso onbidezkoak, gainera, baina izugarri erakargarriak ere badira. Zaila da horren erakargarri zerk egiten dituen azaltzea, apika bere apaltasun miresgarri horren atzetik exhibizionismo edo moralismo izpirik ez dagoen. Danek bere eleberrietan jazotzen den guztia zure haragi eta azalean sentiarazten dizu, identifikazioa horren sakona da ezen mingarria suerta daitekeen. Sarritan esaten dira antzeko gauzak hainbat egileren inguruan, baina oso gutxik sentiarazi didate Danek sentiarazi didana.Dani: “Errealismo zikinik ez dut idazten, Bihotz eta erraien barnetik idazten dut”. Dan Fanteren esaldi horrek ederki islatzen du zer den horrenbeste erakartzen gaituena eta zergatik sentitzen garen horren identifikatuta pop pilulakbere pertsonaiekin, gure bizitzaren gorabeherekin inongo zerikusirik ez izan arren. Bere istorioak ez dira likitsak,berak hala erabaki duelako, edo bere irakurleak artegatu nahi dituelako, kontatzen duena bere haragian sufritu zuelako baizik. Protagonistarekiko identifikazio hori egileak bere barneko txoko ezkutuenak lotsarik gabe erakusten dituenean bakarrik gertatzen da. Eta Dan Fantek ederki egin zuela esan beharrik ez dago”.Bere kontakizunen izaera autobiografiko garbia artifizio exhibizionistarik ezean mamitzen da, nire ustez. Azken batean, egile guztiak bere buruaz dihardute era batera edo bestera, eta autobiografia maila handia dago zenbait obratan, baina Danek egiten duenak muga guztiak gainditzen ditu. John Fante eta Charles Bukowski eredu dituela pentsatzea ezinbestekoa den arren, Dan Fanteren ausardiak haien gainetik bultzatzen du. Kamikaze moduan idazten du. Moralismo izpirik gabe, bere prosak gardentasunez erakusten ditu bere zauri eta narraskeri guztiak.Hori guztiagatik, Fante. Un legado de escritura, alcohol y supervivencia XX. mendeko eleberri handienetako bat dela uste dut. Autobiografia latza, basatia eta purua baita eta irudika dezakezun idazle autobiografiko handienak egina gainera.Dani: “Neuk ere hala uste dut, Fante, Un legado... bere obrarik onena da Bere bizitza guztia hor dago: lan nazkagarriak, alkoholismoa, bere aita eta familiarekiko erlazio nahasia, diru erraza, erotasuna, emakumeak... Eta Dan Fanteren eleberri baten moduan irakur daiteke, hots, oso egile gutxik duten bizitasun narratiboaz”. Danen baitan erredentzio istorio bat dago, literaturak alkoholismotik libratu zuenekoa, alegia. Jendearen oso gustukoak izaten dira era horretako kontuak, eta beragatik asko pozten banaiz ere, ziurtasun osoz ez dakit zein punturaino muntaia ala egiazkoa den, eta zein punturaino Danek berak era horretan ikusten zuen ala ez. Dani, zure iritzia jakin nahi nuke gai horren inguruan. Mintzo al zineten inoiz horretaz?“Idazten hastean, nire eromena eta haserrea atzean uzten nituela sentitzen 45nuen. Idazteak bakea eman zidan”, esan zuen elkarrizketa batean. Nire ustez, idazteak barne deabruak uxatzen lagundu zion, eta bere eleberriak argitaratuta ikusteak zentzua eman zion bere bizitzari. Edozein erara, “Fante…”n garbi irakur daiteke berarentzat jainkoarekin bakea egiteak berebiziko garrantzia izan zuela: “Jainko baten benetako presentziaz jabetzeak aldatu du nire bizitza”. Antza, ahalguztidunarekin akordio batera iritsi zen: “Nire idazle karreraren hasieran, ituna egin nuen Jainkoarekin: Nik teklak sakatuko ditut, eta zuk, berriz, fakturak ordaintzen irakatsiko didazu”.Hara, hor da Dan bere zintzotasun puruenaz. Gehiago ala gutxiago gustatu dakizuke, baina hori da bere egia, eta hori da beti erakusten duena.Dani, azken galdera bat, bere eleberri gehiago argitaratzeko asmorik baduzue? Baliteke Spitting Off Tall Buildings argitaratzea, Bruno Dantek protagonizatutako tetralogiaren hirugarren emanaldia.“Isiltasuna, arren. Neu naiz idazlea. Idazten dudana ona bada, jendeak irakurriko du. Horretarako asmatu dute literatura. Egile batek bere bihotza eta erraiak jartzen ditu orrialde bakoitzean. Jakin dezazun, eleberri batek mundua alda dezake. Garbi izan ezazu idazteko makina baten aurrean jartzeko erabakia hartu aurretik. Sinesten ez duzun ezertan, ez ezazu denborarik gal”. Dan Fante, Fante. Un legado de escritura, alcohol y supervicencia. pop pilulakElsa von FreytagLoringhovenDada BaronesaMichiko Kamba 47Aurten, Dadaismoak mendeurrena betetzen duelaeta, makina bat artikulu irakurri ditugu hamaika egunkari eta argitalpenetan. Ohikoa denez, testu horietan guztietan, gizonezkoak ageri dira abangoardiako korrontearen protagonista nagusi: Tristan Tzara, Hugo Ball, Richard Huelsenbeck… Halere, Dadaren sekzio estatubatuarrean, zeina New York hirian eratu eta hedatu zen, emakumezko dadakide azpimarragarri bat izan zen, eta ohikoa denez, idazkiotan jaso ez arren , kontzienteki edo inkontzienteki, bere itzala nabarmena izan zen dadaista estatubatuarrengan. Areago, Elsa von FreytagLoringhoven (18741927) emakume artista alemaniarra artearen eta bizitzaren arteko lerroa txikitu zuen Dada artista bakarra izan zen.Emakume misteriotsu horren harira, honela idatzi nuen Pop Pililak fantzinearen bigarren alean argitaratutako Abangoardien errebolta gehigarrian: “Duchampek eta Man Rayk New Yorken bizi zen Elsa von FreytagLoringhoven emakumezko artista germaniarra miretsi zuten, biziki. Erreportajean jasoko den emakume bakanetakoa izanda, merezi du bere bizitza eta obrari erreparatzea; izan ere, artearen eta bizitzaren arteko muga apurtu zuen Dada artista bakarra zela uste zuten Duchampek eta Man Rayk. Dada Baronesaren harira, honakoa idatzi zuen Jane Heap kritiko literarioak 1922an, The Little Review literaturaaldizkarian: `Lehenengo Dada Amerikarra da, bera da Dada jantzi, Dada maitatu, eta Dada bizi duen bakarra mundu osoan’. Bere bizitza bere obra bilakatu zuen; hala, oraindik agertzear zegoen arte birziklatuaren bidetik, zakarrontzietan aurkitu zituen objektuak zintzilikatu zituen bere soinekoetan eta gorputzataletan, eta hiriko kaleetan barrena ibiltzen zen, artelan bizi bat izango balitz bezala, bere bizitza performance amaigabea izango balitz bezala. Duschampek nabarmen edan omen zuen Dada Baronesarenren objektuen berrerabileratik”.Halere, aristokrata alemaniarraz gainera, beste emakume dadaista batzuk ere izan ziren: Hannah Höch, Berlinen; Juliette Roche eta Suzanne Duchamp frantziarrak; Sophie Taeuber eta Emmy Hennings, Zurichen; Mina Loy erbesteratutako poeta eta artista britainiarra; Greenwich Villageko erregina Clara Tice; Beatrice Wood kaliforniarra, Mama DaDa edo Margaret Anderson eta Jane Heap bikote homosexuala, zeinak aipatutako The Little Review argitalpena abiatu baitzuen.“Bizitza nire pasioekin bizi dut –nirekin, gizonak gizon ez direnetik, baizik eta prostitutak (...). Nik oraindik nire botere guztia mantentzen dut –amazona bat naiz, nire joerak, dudarik gabe, prostituziora baino, desesperaziora eta `krimenera´eramango nau”, Elsa von FreytagLoringhoven. pop pilulakBigarren senar Felix Paul Greve baroi faltsu, poeta, itzultzaile eta dandyaren eskutik iritsi zen Elsa Plötz AEBetara. Zorrez josita, hartzekodunei suizidatu egin zela sinestarazi zien Felixek, Atlantikoa zeharkatzeko asmoz. AEBetan hiritar eredugarri bihurtu ostean, urtebetez Elsaren zain izan zen Ohion, billetea erosteko adina diru lortu zuen arte, alargun faltsuaren malko faltsuak tarteko. Behin Ohion instalatuta, 1910ean, Elsak Europan garatutako nerabe kutsuko poesia erabat Dada bihurtu zuen, olerkiak onomatopeia zaratatsuekin betez. Ordurako, Elsak artearekiko kezka nabarmena erakutsi zuen: Alemaniako Dachau hirian artea ikasi zuen, bai eta Alemaniako Dadaismotik edan ere, Berlin eta Munich hirietan, eta lehenengo senarrarekin, August Endell arkitekto modernista, pintatzen hasi zen.Hala, bere poema erritmiko, soinudun eta bisualek beti gordeko dute zentzu likits bat. Oso gustuko zuen sexua, bai eta sexua elementu probokatzaile gisa erabiltzea ere, gordin eta garden, mentalitate burgesa kolokan jartzeko xedearekin. Hala, baronesak biktoriar garai osteko genero kodeak txikitu zituen, besteak beste, kondoiak, larru jotzea edo baselina gisarako elementuak txertatuz bere olerkigintzan. “Larru jotzea debekatuta dago, hildakoen artean bezalaxe”, Baselina poema. Sexu gordinaren aldeko joera hori, gainera, nabarmendu egingo zen urteak igaro ahala. Elsak gai erabat feminista eta modernoak jorratu zituen bere literaturan: sexuaskatasuna eta gune publikoen erabilera, besteak beste. Aldarrikapen horiek, gainera, akzioaren bidez gauzatuko zituen etorkizunean.1913an, New York hirira iritsi eta Leopold von FreytagLoringhoven Baroiarekin ezkondu zen, hirugarrenez, 39 urte zituela, eta bertako giro dadaistan zeharo murgildu zen, behin Baronesa bihurtuta.Elsaren ikuspegitik, gizonak harrapakinak baino ez ziren, bere sexu nahia asetzeko baliatzen baitzituen. Bere eraldatze prozesu geldiezinerako bitarteko baliagarri eta abandonagarriak ere baziren. Gaztetan, gainera, tratu txarrak jaso zituen aitarengandik, eta horren ondorioz, behin ama hilda (pianista zen), ihes egin zuen etxetik, 19 urte zituela, Berlingo eta Municheko kabaretetan sartzeko: Estatua grekoarena egin zuen, pintoreentzat posatu eta prostituzioan aritu, askatasun osoz. “Ezin naiz emazte ona izan, inoiz ez bainaiz kapaz izan gizonen aurrean errenditzeko; haiei oldartzen baino ez dakit”, esan zuen. Izan ere, Elsak ondo baino hobeto ezagutzen zituen gizonak: “Emakume batek itxurati eta harroputzetatik gordetzen jakin behar du, bere duintasun propioa defenditzeko”.Etengabeko performanceaMarcel Duschampek esaldi bat baino ez zion eskaini Elsari, baina artista alemaniarrak New Yorkeko talde 49dadaistarengan eragindako lurrikara islatzen du, bere osotasunean: “Baronesa ez da futurista: etorkizuna da”.Elsa Greenwich Village auzoko gaueko giroan murgildu zen, eta garaiko konbentzio sozialak eta abangoardia bera kolokan jarri ditu bere gorputzaren eta sexualitatearen bitartez, mihise eta arma iraultzaile bihurtu baitzituen. Man Ray eta Duschamp liluratu zituen, eta bigarrenarekin, antza, amodio afera bizi zuen, biek ala biek sexuarekiko grina partekatzen baitzuten. Bien arteko harremana oso estua izan, maindireetatik haragokoa, esparru artistikora jauzi egin arte; esaterako, Duschampen pixatoki ezaguna, Fontaine, Elsak egin zion opari bat omen zen, frantsesak bere arrebari bidalitako gutun batean jasotzen denez. Baronesa sasoi hartan hondakin humanoekin obsesionatuta zegoen, eta zoriz aurkitzen zituen objektuak artelan bihurtzen zituen. Hala, 1917an, alegia, Duschampen Fountaine aurkeztu zen urte berean, AEBetako lehenengo eskultura dadaista egin zuen, kalean aurkitutako tutu bat. Egurrezko oinarri baten gainean jarri zuen, eta God izendatu. Hala, probokazioaren, ausardiaren eta askatasunaren bidez, abangoardiako giroan nabarmendu zen Baronesa. Izugarrizko eskandalua eragin zuen bere pubiseko bizar moztea biltzen zuen filmaketa estereoskopikoa egin zuenean, Duschamp eta Man Rayrekin lankidetzan. Kaleetan zehar biluzik ibiltzen zen, eta saloi burgesetan zein The Little Review argitalpenaren erredakzioan ere biluzten zen. Behin, buruko ile guztia kendu eta kaskezurra gorriz pintatu zuen.Moda garaikideari ere aurrea hartu zion, bere arropa eta osagarriak sortuz, betiere, birziklapenaren bidetik. Karriketan barrena ibiltzen zen trasteak biltzen, gero objektu artistiko bihurtzeko; Woolworth merkatal zentroan ere sartzen zen, lapurretan aritzeko. Tomate lata hutsak bularretan, kafekoilaratxoak pop pilulakbelarrietan, alanbreak, autotresnak, txorientzako kaiolak... Behin konortea ere galdu zuen, buruan jarritako tramankulu pisutsu baten ondorioz.Objektuok bere gorputzean txertatzen zituen, egunerokotasuna arte bihurtzeko; alegia, Dadaismoaren asmo nagusiena uneoro gauzatzeko.Hala, Elsa egungo performeren aitzindaria dela esan daiteke, bere bizitza jardun performatibo etengabea izan baitzen, inon eta inoiz jaso ez den une artistiko eternala. Gidoirik gabeko performacea. Emakume baten uneoroko transformazioa, arau eta konbentzio guztiei muzin eginez. Elsaren artelan handiena, bere gorputza izan zen, eta horretarako, bizitzaren eta artearen arteko muga birrindu zuen, ausardiaz.Halaber, hiriekintzak ere burutu zituen, baita arte instituzionalaren aurkakoak ere: William Carlos Wiliams poetarekin boxeokonbatea egin zuen, Arthur Cravanen erara; liskarrak eragin zituen espazio publikoan, eta gatazka horien ondorioz, atxilotua ere izan zen; William Carlos Williamsek, hain zuzen, Manhattan beheko The Tombs kartzelan ezagutu zuen Williamsek. 1922an Bellmaison Galleryra sartu, eta galeriako erakusketa hankaz gora jarri zuen: koadro batzuk lurrean paratu zituen, beste batzuk buruz behera jarri, bisitariak asaldatu... 51Elsaren jardun dadaista izugarri ondo islatzen du Richard Boix artistaren grabatu ezagun batek, New York hiriko talde dadaistaren kide nagusiak agertzen baitira: Duschamp xakean, Mrs. Dreier, Man Ray, Phillys Ackerman filosofoa, Christian Brinton kritikaria... eta haien atzean pieza misteriotsu bat: eskultura argal sigisagatsu bat, La Femme izenekoa. Kritika guztia bat dator: eskultura hori Baronesa da, New Yorkeko Dada espirituaren haragitzea.Europara bueltan1923an, bakarti eta haserre, Berlinerako bidea hartu zuen, gero Parisera joateko asmoz, Baronesaren jardunaren oihartzunak Frantziako hiriburura arte iritsi baitziren. Hala, bisa eskatuko du Frantziako enbaxadan, baina ukatu egin zioten behin eta berriro. Bisa ezin lortu, etsituta, tarta bat buruan zuela ere agertu zen enbaxadan. Bere kide dadaistak, tartean bere kide newyorktarrak, Parisen garatzen ari zen Surrealismora gerturatzen ziren bitartean, tartean bere lagun newyorktarrak, Elsak bakardadea pairatu zuen Alemanian. Europa, gainera, I Mundu Gerraren hondamenekin makillatuta zegoen; AEBetako bizitza argitsuaren arrastorik ez zen: argineoi, merkatal zentro, erakusleiho... Hala, Berlingo kaleetan egunkariak saltzen aritu ostean, 1926an, Parisera iritsi zen. Urtebete geroago, abenduaren 15ean, hilda aurkitu zuten bere apartamentuan, Pinky bere txakurrari besarkatuta, ezkaratzeko gasak bilduta. Djuna Barnes, Thelma Wood eta beste emakume batzuek hiletara joan nahi izan zuten, Baina lekua ezin aurkituta, tabernan mozkortu ziren. pop pilulakLady AmnesyLadyAmnesyYurre Ugarte 53Hamburger furgonetako saltzailea zen eta bere omenez egin dugu kantua. Lady Amnesy You Tubera igo eta bi milioi bisita lortu ditugunetik zu bezalako blogarikazetariak galdezka ari zaizkigu. Ia sinestezina da guztia: gure batbateko arrakasta, Lady Amnesy eta bizitzaren zera, bai horixe. Begira, nire auzokoa zen; pareko etxean, azkeneko solairuan bizi zen. Ordea, auzoan eta egunez, ez nuen inoiz ikusi. Tira, ni egunez beti lo nago baina amak ere ez zuen inoiz ikusten. Auskalo non erosten duten hamburgerretarako haragia, murmurikatzen zuen beti amak, harategiak ez baitaude irekita gauean, ala bai? Ezin al dute hiper batean gaueko bederatzietan haragia erosi, ala? Erantzuten nion nik. Kontua da herrietako festetan, ordu txikietan, gure taldearen kontzertuen ondoren, ba hantxe egoten zela, gure boloa non, hamburger furgoneta han. Ilea txirikordatua zeraman Lady Amnesyk, eskuineko sorbaldaren gainean paratzen zuen trentza lauso batean. Ile marroi arrunta, horizkatua batzuetan. Bai, bai, abestiaren letrak dioen modukoa, zoromarroiska, zoomarroiska, sextxirikorda, alutxirikorda. Askatu eta lizunkerietan hasteko gogoa pizten dizun sekulako ile mordoa. Aurpegian berriz ez zeukan ezer deigarririk, memoriak kontserbatzen ez duen hazpegia. Gainera, ia beti mutu ezagutu genuen baso ilun koloreko VW furgoneta zaharberrituaren barruan, “ jan ta juan” (horrela, minuskuletan) zurezko kartel bat zeraman furgoneta hartan. Atzerritarra zela oztaozta susmatu genuen “ezkegikajko” eta “togi” leun batzuk entzun genizkionean. Hamburgerrak edota edariak irmotasunez saltzen zizkigun, esan nahi dut jarrera bridatu batez, begiradari eusten, seguruenik barne urduritasuna mozorrotzeko. Gizona burubelarri aritzen zen erregailuaren aurrean, etengabe jakiak prestatzen. Player batean musika ozenki ipintzen zuten, eta, aldi berean, telebista batean, zuribeltzeko irudiak, pelikula zaharrak, musikarekin zerikusirik ez zuten irudiak.LadyAmnesy pop pilulakGure kontzertuetara ezagutzen gintuzten bi kuadrilla besterik ez zen joaten, eta batzuetan, haiek ere ez. Horrexegatik, eta gogoa ematen zigulako, eta rock talde baten topikoa gugan gauzatu zedin, emanaldiaren ostean mozkortu eta drogatu egiten ginen, lehenagotik jada ez bagenuen egin. Behin, hamburgerretarako sosik eta gogorik gabe, birrak edan eta edan ari ginen furgonetaren aurrean, hango musikak erakarrita. Psychocandy lehenengo aldiz hantxe entzun nuen, abestiz abesti, album osoa... Ez, ez, lehendik ez neukan entzunda! Hogei urte dauzkat, aizu, zer nahi duzu esatea, hain justu musika mota hori, ba ez ba. Hurrengo egunean, esnatu bazkalordua izango zen, ze amak sekulako umore txarra zeukan esnarazi ninduenean, eta jandako guztia komunetik behera botaka egin eta gero, ajeaz lepo, logelatik irten gabe psikokandikeri batzuk sartu nituen gure abestirik kamutsenean. Hau da, distortsioa ipini nion gure ordura arteko kantu zozo bati; ez egundoko distortsioa, bai nahikoa ordea. Emaitza entzuten ari nintzela, loop baten moduan behin eta berriz entzuten, leihotik, pareko etxean, Lady Amnesy (halaxe deituko diot artean hala bataiatu ez bagenuen ere) ikusi nuen bizilekua omen zuen hartan. Gortinak itxi zituen. Arratsa ilunabar bihurtzen denean, araztasunik gabeko argitan igarotako une horietako bat izan zenez, benetan gertatu ote zen pentsatzen hasia naiz orain. Leihoko “gertakizun” horren ondorioz amarekin Lady Amnesyz hitz egiten jardun nuen eta amak esandakoaz ez daukat inolako duda izpirik, hain ziren ikaragarriak. Furgonetako andreak gutxienez hirurogeita hamar urte ditu, ni baino hamabost urte zaharragoa behar du izan, esan baitzuen amak. Baita xehetasunetan sartu ere: 1981n, amak artean hogei zituenean, eta The Ramonesek Donostiako Belodromoan jo zuten egunean, furgoneta han kanpoan zegoen, jan eta juan, negozioa puripurian. Guztion memoria hain denez aleatorioa, are mainatia, zalantzan jarri nituen amaren hitzak. Zergatik gogoratzen ote zuen amak hain juxtu furgoneta Ramonesen kontzertuaren ostean han zegoela –duela 35 urte? Ez ote zebilen asmakeriatan? Ramonesen emanaldiaz ez baitzuen tutik ere gogoratzen! Ordea, nire eszeptikotasuna ezabatu asmoz, lotsagorrituta bezain lehorki erantzun ez zidan ba amak: Ramonesen kontzertuaren ondoren lehendabiziko aldiz larrua jo nuen nik desiratzen ez nuen batekin, furgoneta horren atzealdean. Mozkormozkor eginda nintzen. Amaren hitzak horiexek, e? Mozkorra zegoen. Artean furgoneta laranja 55kolorekoa omen zen, atzerriko matrikularekin. Zuri ez zitzaizun gauza bera gertatuko, ezta? galdegin zidan amak. Zer? Mozkormozkor eginda zaudela larrutan egitea mozkorra izan ez bazina egingo ez zenukeen batekin. Isildu nintzen. Zeharoko distortsioa gehitu nion abestiari. Etorkizun hurbilean bolorik ez genuenez, beste taldeen emanaldietara ez joatea erabaki genuen boikot moduan, geure inbidia ezkutatzeko, edo batek daki zertarako eta zergatik. Eta, ni neu, abesti kamutsarekin tematzeaz gain, Lady Amnesy (artean horrela bataiatu ez bagenuen ere) ezin burutik kendu nenbilen. Furgonetaren hasierako laranjatik berde ilunera kolore andana zegoen. Urteak joan urteak etorri, zenbat aldiz margotu ote zuten? Garajeren bateko barrunbeetan... Areago, Lady Amnesyren trentza hura ordezko ilez egindakoa ote zen? Eta, denboraren igarotzea, makillajearekin soilik saihesten zuen? Alajainkoa, ezinezkoa zirudien guztiak! Adin kontuetan erratua zebilen ama, seguruenik. Azak ontzeko, jan eta juanen (zintzoki, Jan eta Juanekin esan beharko nuke) azken aldiz bizi izandakoak eragin zuzena izan zuen abestia borobiltzerakoan; musika eta irudia sinkronizatzen zuten unea. Begira, jakiak bukatzen zitzaizkienean, gizonak erregailua itzaltzen zuen. Jarraian, playerreko musika kendu egiten zuen Lady Amnesyk eta pantailako bolumena berriz, igo. Zuribeltzeko film bat izaten zen (beti film berbera, azaldu zigutenez)non itxura arrunt eta aldi berean estralurtarreko eme batek In heaven (zeruan) abesten zuen. Egia esateko, pantailako eme horrek antza dauka gure auzoko kioskoko jabearen alabarekin. Tira, ez nadin galdu. Gure azken boloan deskubritu genuen sinkronizazio momentu huraxe, Aramaioko festetan. Gizonak, (gau horretan, geroago, Juantxo deitzen zela jakin genuen) galdegin genionean ikusten ari ginen filmaren izenburua, erantzun ez zigun ba gu analfabeto filmikoak izateaz gain xinxangre batzuk ginela! Orduan, pantailako neska bailitzan, Lady amnesy (Janire izena zuela jakin genuen gau hartan)abesten hasi zen ozenki, bere zooahotsa, aluahotsa, txirikordaahotsarekin: “In heaven everything is fine” (zeruan dena ondo dago) behin eta berriz errepikatuz... Horixe, letrak ez dauka beste munduko ezer, zer nahi duzu, pop abesti bat besterik ez da esatera nindoan... Baina, uste dut gehiago dela beldurrezko abesti bat edo mantra bat. Furgoneta dardar batean ipini baitzuen, horixe baietz, eta baita gu geu ere, noski, han ginenok, banbaka, hitz urriko abestiak jota; aho, birika eta bihotz haiek hauspotutako hotsekin. Memoria ezabatu ez zigun pop pilulakba! Trentza desegin zuela eta ile soltea gortina baten moduan gure begien aurrean zetzala gogoan ditut. Oilo ipurdia jartzen ari zait. Ez baitakit gero zer gertatu zen. Ez baitakigu. Gauak nahasten ditut, momentuak. Furgonetaren basoilun kolorea da nagusi. Han ondoko zuhaizti bateraino joan ginen. Ze, zapatak belarrez eta lurrez lohituta geneuzkan guztiok geroago taberna batean “azaldu” ginenean. Furgoneta arrankatu zuten eta desagertu egin zen. Orduz geroztik, pareko etxeko leihoak pertsiana jaitsita dauka... Ez, ez, gaur ez dut ontto lisergikorik hartu. Ez eta gau hartan ere.Hurrengo egunean, edo Aje Psikiko Erabatekoaren (APE) eguna deitu beharra diogun denbora tarte horretan, You Tuben deskubritu genuen demoniozko film hura: Eraserhead filma, The lady in the radiator song deritzon pasartea... Ba ez, Pixiesen bertsioa ere ez genuen ezagutzen, ez horixe. Hamaika bertsio dauzka kantuak, bai. Guk horrelako musika ez genuen entzuten. Etxetik irten gabe eman nituen egunak, pareko leihora begira. Ordea, inor ez zen ageri. Kalera joan nintzenean, auzoko garajeak arakatzeari ekin nion inozoki eta zoroki. Han nonbaiten azalduko ote al zen furgoneta edota bikotea. Bitartean, jatorrizko abestia guztiz eraldatu genuen, distortsio huts bilakatzeraino, salbu ezabatu ezin duguna, jakina: gure ahots zozoa. Zer diren gauzak, nork esan behar zigun arrakastarako bidean ginenik... Ez dugula musikalki ezer berritu?... Gure baitan bai behintzat. Gainera, hortxe gauzkazu, gailurrean, edo basoaren erdigunean, nondik begiratzen diozun. Kontzertu nekosorik egin gabe. Nolabaiteko pagotxa!... Ez, ingelesez ez naiz moldatzen, hizkuntzetarako ez naiz batere trebea, baina jada jakinarazi digute ingelesez “amnesy” hitza ez dela existitu ere egiten, izatekotan Lady Amnesia behar lukeela. Guri, bost... Arrazoizko azalpen gehiago ezin dizkizut eman, ez dauzkadalako, eta mesedez, ez galdetu berriz Lady Amnesy nor den...Furgoneta, Bizkaia aldean azaldu da bart. Ezagun batzuen mezua jaso dut duela gutxi, kolore morekoa den VW furgoneta klasiko bat ikusi baitute, Barrikako hondartzaren ondoan, bikote itxuraz gazte batek gidatua eta “jan eta juan” kartela daramana. Zenbat apustu Janire eta Juan orain modako “street food” saltzen ibili baietz. Dena den, ama damu da kontatu zidana kontatu izanaz. Iruditzen zaio nik pentsatuko dudala gaztetan edozein tokitan ibiltzen zela larrua jo eta jo. Antza denez, ni jaio nintzen urtean, duela hogei, Pearl Jamek Anoetako Belodromoan jo zuenean ere, furgoneta han kanpoan zen. Halaxe dio amak. Eta ez didanez inoiz argitu nire aita nor den...Agian ez du gogoratu ere egiten. Ordea, ulergarriak zaizkit amari gertatutakoak, ni nire apetak asetzen bainabil ahal dudan guztietan, are gero gogoratuko ez ditudanak suertatu arren. Barruan daramadan distortsio bat izango da. 57 pop pilulakFikzio DokumentatuakEremuz kanpo 59D enbora gutxian, jarraian ikusten diren filmek nolabaiteko harremana eraikitzen dute euren artean, memoria sobera zehatza ez dugunon buruetan behinik behin; garai bertsuan ezagutu edo erosi ditugun diskoek bezala. Nahasten dira datuak, istorioak, esanak eta eginak, eta konturatzerako mahaiaren bueltan irudikatzen ditugu protagonista guztiak, hitz aspertuan, akaso gutaz, eurak jarraian ikusi dituen ikusleaz, hizketan. Zergatik ez gutaz, nork bestela ikusi ditu film horiexek jarraian, nor sentitu da hain hurbileko, hain eurak, nork sentitu du guk sentitu dugun horixe bera. Haien arteko lagun komuna gara, geuri esker ezagutu dute elkar, geuk gonbidatu ditugu mahaira, ezin badugu ere ikusle planotik irten eta eurekin solasean aritu. Eremuz kanpo geratzen gara, eremuz kanpora kondenatuta. BARRUALDEA. GAUA. Egurrezko etxola. Argi gutxi, eta zazpi pertsona mahai inguruan. Janarihondarrak baino ez dira geratzen. Afaltzeko… Slint taldearen “For dinner” kantua entzungai.Hor daude, bapo afalduta, postrerako gazta, intxaurrak eta patxaran banarekin, Leonard Cohen, aspaldiko lagun batek “zigarro eta aluei” poemak egiten zizkion tipoa zeritzona; the High Priestess of Soul miss Nina Simone; Louisianako Slint taldea, Will Oldham edo Bonnie Prince Billy euren laguna sukaldeko kantoi batean dagoela, argazkiak ateratzen eta isilik, eta, azkenik, Bill Callahan, edo Smog, edo Kaixo esate hutsarekin hipnotizatzeko gai den tipoa. Slintekoak elkarri begira daude, barrez besteentzat inolako graziarik ez daukaten hitzekin. Taldeko umorea, barnetxantxak. Hurbilduizkidazu pintzak, batek, eta besteak barrez tripak bota beharrean. Leonardek arraro begiratzen die, zer droga mota hartu dutenedo pentsatzen, bere garaian hartzen zituenen eragina gogoratuz. Nina, ordea, pentsati dago, zer egiten ote duen berak sei zuringo horiekin. Begirada galdu samarra du, baina batbatean gu zelatan gabiltzan pop pilulakxulora so egin eta, garrasika, ea zer demontre espero dugun, bera ez dagoela hor gu entretenitzeko, ez dela Louis Armstrong. Bill Callahanek, hori entzunda, eskuaz jaka beixa lisatzeari utzi eta Simone andreari lasaitzeko esan dio, hara eraman dituen auto bidaia amaitu egin bada ere irudikatzeko zaldian doala, edo txoria dela, haren edertasuna mugimenduak ematen diola, ez diezaiola galgarik jarri. Slintekoak, hori entzunda, barreari ezin eutsi. Haluzinatu galanta, Callahan jauna. Brittek, baterijotzaileak, puzkerra bota du orduan, eta korrika joan dira aterantz denak. Nina eta Leonard ere abiatu dira, eta heldulekua ukitu dute denek. Leonard, seguraski, Ninari jaramon egitearren, gelako neska bakarra izaki haren konkistan baititu jarriak esperantzak oro. Denak abiatu dira ateko heldulekuari heltzera, Bill Callahan izan ezik, oraindik txori eta zaldiez hizketan ari baita bera. Brianek, Slinteko gitarra jotzaileak esan dio, altxatu ez denez, jipoia eman beharko diotela; horiek direla arauak. Leonardek baietz, arau gorenek errukiak baino indar handiagoa dutela, apostoluek ziotena gorabehera. Blagan dabiltza denak, baina Nina da ukabila askatzen lehena; eskuineko fina eman dio hegoaldeko abeslariari. Bazuen gogoa, demonio, kolperen bat emateko.Lasaitua hartu du, eta gainerakoak gainera salto egitear zirela, Bill Callahan kantuan hasi da, ez kolperik jaso ez duenetan baino aho okerragoaz.Sikiera. Sikiera ahalko. Sikiera ahalko bazenute. Sikiera ahalko bazenute zeuen. Sikiera ahalko bazenute zeuen bihotz. Sikiera ahalko bazenute zeuen bihotztaupadak. Sikiera ahalko bazenute zeuen bihotztaupadak gelditu. Sikiera ahalko bazenute zeuen bihotz taupadak gelditu bakarrean. 61Mahaian eseri dira denak atzera.Leonardek hartu du hitza: Zer arraroa den. Bill, kantu hori idatziko zenuen noizbait norbaitentzat edo norbait zela eta. Neronek behintzat hala egingo nuen; uneren batean eta neskaren batentzat idatzi. Eta gero, errepikatu behar beste norbaiten aurrean, beste uneren batean. Eta gainera, zerbait komunikatzen saiatu. Ez dakit, ez dakit zentzu handiegirik duen.Ez du ba izango arrapostu Ninak. Niretzat behintzat badu. Ez dut sekula eszenatokitik kanpo sentitu oholtzan igota sentitzen dudan askatasun hori. Nire jendearekin komunikatu, eta gainontzekoek ere kasu egitea, ez da gutxi. Badakizue, beltzoi hala gertatu izan zaigu beti. Eszenatokian bagara nor; hortik kanpo…Kaxkax, jo du norbaitek atean. Slintek abeslari Brian altxatu da atea irekitzera, heziera onari zor. Leonardek, ordea, ez irekitzeko oihukatu dio haren ahotsean oihutzat uler genezakeen tonu horretan, noski, ez oihuegi ere. Ez irekitzeko, beraz, txerpolari bat baino ez dela. Etxeko nagusiak, Julenek, ohartarazi gaitu egunero etortzen dela, bibliak saltzera. Nick Cave gixajoa, talentua badu baina, astuntxo jartzen zaigu.Billek orain: Ba niri iruditzen zait benetan agerian dagoen idazlea dela abeslaria. Niago naiz jendaurrean aspaldi idatzirikoak abesten, eszenatokitik kanpo nagoenean baino. Sakonago azaltzen ditut esan beharrekoak.Ni diruarengatik hasi nintzen ordea, esan du Montrealgo abeslariak. Badakizue, kontatzen du dokumentalak, ikusi ez baduzue kontatuko zizueten Txabik edo Enekok. Idazlea nintzen, sobera saltzen ez zuen idazlea, eta halako batean Suzanne kantua saldu nion abeslari bati. Hara non sekulako arrakasta izan zuen. Badakizue, Suzanne:Suzannek erreka ondoan duen txokora eraman zaitu / Entzun ditzakezu txalupak joaten, pasa dezakezu gaua haren aldamenean / Ezagun da erdieroa dena, baina horrexegatik nahi duzu berton. /Tea eskaini dizu, Txinatik datozen laranjekin, / eta justu esatear zarenean ez duzula hari emateko amodiorik, / haren sorginkeria erabiliz errekari utzi dio erantzuten / betiko izango zarela haren maitale. / Eta harekin bidaiatu nahi zenuke, itsumustuan bidaiatu ere, / eta badakizu zuregan konfiantza duela / ukitu izan baituzu haren gorputz perfektua zure gogoaz. / Eta Jesus pop pilulakmarinela zen ur gainean ibili zenean, eta luze egon zen haren egurrezko dorre bakartitik so, / eta itotakoek baino ikusi ezingo zutela jakin zuenean, / esan zuen “gizon oro bedi marinel, itsasoak askatu artean”. / Bera, ordea, arrakalaturik zegoen, zerua ireki baino aski lehenago, / utzirik, gizatiar ia, zure jakintzan ondoratu zen harria bailitzan. / Suzannek eskua hartu dizu, eta errekara eraman, Salbazio Armadak emaniko trapu eta lumak soinean / eta eztia dirudi eguzkiak gure portuko neskatxaren azalean / Eta zabor nahiz loreetan nola begiratu irakatsi dizu. / Heroiak daude algetan, haurrak daude goizean. / Maitasun eske makurtzen ari dira eta halaxe egongo dira betiko / Suzannek ispilua hartu eta bere buruari begiratzen dion artean.Kantu horrek ez dit sosik eman, eskubideak saldu nituen eta. Baina, zer nahi duzue, zorte handiegia zatekeen, batetik, egilea izatearen ohorea, eta bestetik, hari esker aberastu izana.Neuk ere kantatu dut kantu hori, edo zer uste duzu, gizon zuringoei baino ez zaizkizuela gustatzen emakume erdi eroak? Neu ere diruagatik hasi nintzen kantuan, baina ez diru gehiago egite aldera, ez. Diruagatik derrigortu ninduten kantatzera. Eta zergatik behar nuen nik dirua? Bada, beltza naizelako, ederra naizelako, eta eskola batean onartu ez nindutelako hori dela eta. Carneggie Halleko lehen pianojotzaile beltza izan nahi nuen, eta jo nuen han, baina ez Bach; hori egin izan banu bai izango nintzatekeela zoriontsu. Baina ez. Dirua behar nuen, eta taberna batean jotzen hasi nintzen. Jotzen, denetarik, baina jotzen, ez abesten. Nagusiak esan zidan arte: “Abestu ala kalera”. Nina Simone bortxaz jaio zela esan daiteke. Erraza da eta zuentzat. Baina ni emakumea naiz, eta beltza, estaturik gabeko herri batekoa beraz. Munduko kreaturarik ederrenak gara, eta azpiratu egiten gaituzte sistematikoki. Boterea behar dugu, estatua. Esan nion Martin (Luther King)i, ez naizela bakezalea. Ez, ez. Helburua eduki behar da argi, eta hara iristeko denak balio du. Azpiratuak, bazterrekoak, subalternoak izateari utzi behar diogu. Jule Goikoetxearenak irakurri dituzue inoiz? Tipa interesgarria; eta neuk bezala jartzen du zapia batzuetan. 63Estatua lortu, bai. Herrialde handi batu eta askea, urrezko herri urrekara. Horrek libratuko balitu gaitzak Bill Callahan da berriro ere kantuan hasi dena.Amerika! / Handia zara, eta urrez, urrekara / Barrubarrutik desio dut gaur Amerikan egotea. / Amerika! Amerika! / David Lettermanen saioa ikusi dut gaur, Australian. / O, Amerika! / Handia zara, eta urrez, urrekara / Benetan nahi nuke Amerikara hurrengo hegaldia hartu. / Kristofferson kapitaina / Newbury sargentua / Jones marinea / Cash sargentua / A zer armada, a zer airearmada, a zer marineak / America! / Ez dut sekula nire herrialdea zerbitu. / America! America! / Afghanistan, Vietnam, Iran, amerikar natiboak. / Amerika! / Tira, denok dugu eskubidea aipatu nahi ez dugun iragana edukitzeko. / Tira, ez da makala zerri bat akuilatzea deltan / Itsusi jar daiteke kontua inguru bibliazalean / Amerika! Amerika! / Zortedunok edoskitzen dugu / Beste batzuek zerrien atzamarkoskorrak miazkatzen dituzte / Nahikoa titirik ez, nahikoa titirik ez denontzat / Amerikan.// PARENTESI BAT (MUSIKARIK GABE) // Parentesi bat. Dena zuzenegi zihoan eta. Narratiba argiegirik ez dugu nahi. Narratiba zuzenegiek film duinak leherraraz ditzakete. Eta eleberriak. Eta olerki liburuak. Eta antzerki lanak. Eta bideojokoak. Eta parrandak.Parentesi bat beraz, lerro zuzen honetan.Nina, Leonard, eta Will (edo Bonnie) mahaiaren bueltan daudela mahai azpitik Allen Ginsberg irten da. Hain justu Bonnie “prince” Billy The Mekonsen kantu bat abestear zela. Ez diote utzi.Allen Ginsberg irten da mahai azpitik, Otorduak saileko oiloa labetik irteten den bezala, eta ulu egin du.Mahai azpitik Allen Ginsberg irten da (bertan ote darama denbora hau guztia?), ulu egin du (Daniel Radcliffe, hau da, Harry Potterren antza topatu diote Nina Simone, Bonnie Prince Billy, Leonard Cohen eta besteek; guri, ordea, Harkaitz Cano gogorarazi pop pilulakdigu mintzairan) ulu egin du, besteek Harry Potterren antza topatu dioten arren, eta guk Canorena, eta errezitatzen hasi da.Publikoak txalo batzuk jo dizkio, eremuz kanpotik, herabe baina kartsu. Kartsu, baina herabe. Badakizue nola.Eta hasi egin da, ikusi dituela haren belaunaldiko bururik argienak suntsituta biluzik arrastaka orratzziztada amorragarrien xerka. Turpentina edaten eta hori guztia. Badakizue zer eta badakizue nola. Arnasarik hartu gabe kasik.Harry Potterren antza topatu dioten arren mahai azpitik irten, ulu egin eta errezitatzen hasi den Allen Ginsbergi eszenatokia erraz lapurtu dio Nina Simonek zigarro itzali eta piztu berrien ke arteko sukaldeko giro horretan.Blacklash jauna, Blacklash jauna / nor uste duzu ba ni naizela. / Zergak igotzen dizkidazu, eta soldata izoztu. / Vietnamera bidali didazu semea. / Bigarren mailako etxebizitza eman didazu / bigarren mailako eskola. / Koloredun guztiak bigarren mailako erotzat gauzkazu. / Blacklash jauna, utzi egingo zaitut / Blacklash bluesarekin. / Lan bila nabilenean / lau sos eskuratzeko / Zure blacklash zuri zitala al da / Mundua zabala da baina / Zabala, dirdiratsua eta borobila / Eta ni lakoez josita dago. / Beltzez, horiz, beix eta marroiz. / Galtzailetzat naukazu. / Baina zu zara bluesa izango duen bakarra, ez ni. / Itxaron, eta ikusiko duzu.Txaloak, noski. Nora goaz, txalorik gabe?Hotel merkeetan sua irensten zutenak, eta turpentina edaten.Laredotik bueltan, New Yorkera. 65FILMAK:• What happened, miss Simone Liz Garbus, 2015.• Breadcrum trail Lance Bangs, 2014.• Apocalypse Hanly Banks, 2012.• 20.000 days on earth Iain Forsyth, Jane Pollard, 2014.• Bird on a wire Tony Palmer, 2010.• Revenge of the mekons Joe Angio, 2013.ABESTIAK: • For dinner…, Slint Spiderland, 1991.• Two many birds, Bill Callahan Sometimes I Wish We Were an Eagle, 2009. • Suzanne, Leonard Cohen Songs of Leonard Cohen, 1967.• America!, Bill Callahan Apocalypse, 2011.• Black Lash Blues, Nina Simone Sings the blues, 1967.OLERKIA:• Ulua (Howl) Allen Ginsberg, Harkaitz Canok euskaratua 2005ean. pop pilulakWeezer.kantuperfektuaren bilaXabier Sagardia 67M TV katea joan eta etorri egiten zen etxeko telebistatik. Etorri baino, joan. Tira, noizbehinka agertzen zen. Ez galdetu zergatik, baina egun batzuetan pantaila katodikoan ikusgai izaten nuen. Artean, musika bideoklipak jartzen zituzten kate horretan. Bi bideoklip, bi irudi nahi bada, iltzaturik geratu eta argitasunez gogoratzen ditut oraindik. Lehena, Bikini Girls With Machine Guns eta Poison Ivyren dantza exotikoa, metraileta eskuan; bigarrena, Weezer taldearen Buddy Holly kantuaren ikusentzunezkoa.Orduan ezagutu nituen The Cramps. Eta bertan ikusi eta entzun nuen lehen aldiz Weezer taldea. 50etako HighSchool estetika eta jantziak zeramatzaten. Lau tipo ziren, beren musikatresnei eragiten, baina garaikidea zen soinua. Indartsua. Lelo gogoangarria zuen kantuak. Betiereko poparen magia zeukan, 90 urteetako hasmentako moldeekin nahastua. Ahaztu antigoaleko rock & rolla. 1994 urtea zen, eta disko osoa entzuteko beharra sentitu nuen. Gainerako kantuek mailari eutsiko zioten? Edo One Hit Wonder gisako banda bat izango zen?Taldearen izena apuntatu eta disko dendara jo nuen. Azala urdina zen eta nerd itxurako lau tipo agertzen ziren. Normalak ziren, normalegiak. Ez ziren batere cool. Ez ziren rockero tximaluzeak, ez eta hardcoreta galtza motz eta galtzerdi zuridunak ere. Institutuan colleja guztiak jasoko zituzten lau tipo baino ez. Eta hantxe zegoen Rivers Cuomo, bandaren burua, guztietan txikiena. The Blue Album CDjogailuan biraka hasi zen. Hamar abesti zekartzan: My Name is Jonas, No One Else, Surf Wax America, Buddy Holly, The World Has Turned and Left Me Here, In The Garage edota Say It Aint’t So handia... Ez zegoen soberakinik. Diskoa positiboa zen, argitsua, melodia alaiez betea. Ric Ocasekren (The Cars ohia) aginduetara jarri ziren berau grabatzeko. Dena zen ona, “kantu ergelak” jotzen bazituzten ere. Eta etxeko sukaldean, gaueko ordu txikietan, nire lehengusuarekin ikasten, behin eta berriz jartzen genuen disko urdina (eta California punk 77/81 Kaliforniako taldearen ibilbidean zeharreko bidai pertsonala aurkituko duzue ondoko lerroetan. Blue albumetik White albumera, Rivers Cuomo eta enparauekin batera zahartu den zale baten bizipen sorta xumea. pop pilulakbilduma, The Germs, Zeros, X eta Circle Jerks gisako taldeak zekartzana. Zarata horrekin nola ikas genezakeen ezin dut egun ulertu).Aitzitik, bi urte beranduago, argiari iluntasuna gailendu zitzaion kaliforniarren bigarren diskoan: Pinkerton iluna eta depresiboa zen, eta soinu gordina zekarren, ondu gabekoa. Geffen Recordsekin ikusi zuen horrek ere argia, baina onartu beharra daukat zaplastako ederra jaso nuela. Uda amaiezin baten zoriontasunetik braustakoan esnatu balidate bezala, baina laster ikasi nuen disko hau maitatzen. Wezeerren onenetakoen artean dago. Punk gordintasunaren azpian, pop kantu bikainak ezkutatzen ziren.Eta derrepentean, Cuomo eta enparauak agertu bezala desagertu ziren. Urtetan. Ez nintzen desagerpena ikertzen saiatu (denbora tarte luze horretan zer gertatu zen ongi kontatzen du Wikipediak). Ez nintzen kezkatu ere egin. Baina bat batean, Fenix hegaztia bezala, beren errautsetatikedo berpiztu, eta Disko berdearekin itzuli ziren. Berde pistatxoa. Eta berriz lehen diskoko distirarekin. Eta berriz ere Photograph gisako hit eztabaidaezinekin. 2001. urtea zen, eta argi zegoen Weezerrek ez ziola kantu perfektua bilatzeari utzi. Island In The Sun bihurtu zen ordea kantu ezagunena. Telefono konpainia handi batek iragarki baterako erabili zuen. Egiazki, berde pistatxo xalo horren atzean sekulako zeregin kontzientea eta kalkulatua ezkutatzen zen: Rivers Cuomok ehunka pop abestiren egiturak aztertu eta ikasi zituen (Nirvana, Noel Gallagher, Billie Joe Armstrong...) kantu perfektua aurkitzeko. Diskoak sekulako arrakasta erdietsi zuen.Ordea, ezusteko berri batek zoriontsu egin ninduen. Euskal Herrira etorriko ziren jotzera: 2002ko martxoaren 16an Illunbeko zezen plaza berrian aritu ziren The Cranberries eta Dover taldeekin batera. Espedizioa antolatu genuen koadrilakoek. Donostiara heldu eta pintxotan ibili ginen arratsalde partean. Kezkatzen hasi nintzen arte. “Aizue, Illunbera joan beharko gara”. Harmailetako bigarren pisuko sarreratik burua atera nuen. Weezer ziren eszenatoki gainean. Sentitu nuen emozioak ez zuen askorik iraun ordea. Jo zuten azken kantuaren azken akordeak baino ez nituen entzun. Imajinatu egin nuen ostia txarra. Weezer ikusteko, eta ez besterik, joan nintzen Donostiara. The Cramberries eta Doveren emanaldiek goragalea eragin zidaten. “In your heaaaaaAAAaaaddd, in your....”, ez diot oraindik nire buruari barkatu Weezer zuzenean ikusteko aukera galdu izana.Weezerrekiko nire kontuak areago okertuko ziren handik oso gutxira. Urte berean, laugarren diskoa argitaratu zuten, Maladroit (hau ere aurrekoak bezala, Geffen Recordsekin). Txintxotxintxo joan nintzen dendara erostera. Baina bere ukitu metalzalea gehiegizkoa izan zen nire belarrietarako. Benetako heavypop pilula bat zen! Gainera, 69Island in The Sun kantua berriz amu komertzial gisa sartu izanak zer pentsa eman zidan. Taldearekin batera zahartzen ari nintzen, baina ez zen edade kontua izan. Ez nuen Maladroit gogoko izan, akaso Keep Fishing edota Slob salbatuko nituzke suaren garretatik. Urte askoren bueltan entzunaldia eman diot berriz lerro hauek idazteko, eta ez naiz iritziz aldatu. Baditu gauza onak, baina errepikatzen hasiak zirela sentitu nuen. Konposizioak ez zeuden aurreko lanen mailaren pare. Kantu perfektuak ihes egin zien.Eta esperantza galduta nuenean, berriz Kaliforniako eguzkia. Berriz HighSchool espiritua. Berriz Weezer onenak, berriz lelo gogoangarriak. Eta lagunok, Rick Rubinek ekoiztua. Make Believe lanak 2005. urtean ikusi zuen argia, eta berriz eraman ninduen lehen diskora, urdinera. Kantu perfektua hantxe egon zitekeen. Eta bazegoen: Beverly Hills pop kantu erabatekoak irekitzen du Make Believe hau. Konposizio sorta interesgarri batek laguntzen du. Baina, orain bai, disko bikaina izanagatik, zahartzen hasia nintzela sentitu nuen. (Portzierto, Beberly Hillsen bideoklipa Play Boy mantsioan grabatu zuten zale amorratuez inguratuta, eta Hugh Hefner bera ere agertzen da).Oso talde amerikanotzat hartu izan dut beti Weezer. Lerro eta izarren banderapeko produktu labelduna. Estetika, jarrera, ahotsak, distortsioak erabiltzeko eta melodiak egiteko modua eta power pop, indie, punk pop, heavy metal nahasketa hori… Nik dakidala, ez dira ere Europara askotan etorri. Ez behintzat gu bizi garen ingurune hurbilera. Horregatik, eta haien berri freskorik gabe (interneten begiratzen ahal nuen, baina ez nuen egin), hiru urte beranduago, hau da 2008an, Disko gorria (DGC/Interscope Records) argitaratu zutenean, oharkabean pasa zitzaidan. Madrilera egindako bidaia batean aurkitu nuen, kasualitatez, disko denda batean, bai eta 2010ean argitaratu zuten Hurley (Epitaph) izenburukoa ere (Lost telesaileko Jorge García pop pilulakaktoreak betetzen du azal osoa). Biek ala biek huts egin zidaten. Nolanahi ere, ezustean, disko gorrian Weezerren ibilbideko kantu onenetako bat dago: Pork and Beans. Erregela baieztatzen duen salbuespena. Matematika hutsa, baina, aldi berean, gauza zoragarri itsusiak egiteko gai zirela berretsi nuen: The Greatest Man That Ever Lived kantua kasu. Hamar abesti batean sartu nahi izan balute bezalakoxea da. Hurley diskoa berriz, “Weezer formula” ikasiaren errepikapena da, baina distira berezirik gabe. Musikaoihal zati batzuk salbatuko nituzke hanhemendik, baina ezer gutxi gehiago. Aspertuta, ez nion diskoari aukera askorik eman.Ratitude (2009, DGC/Interscope Records) eta Everything Will Be Alright in the End (2014, Republic) disko luzeak (eta besteren bat) aipatzeke utzi ditut. Arrazoia sinplea da: ez ditut bere osotasunean entzun, eta entzun dudanak ez dizkit bereziki tripak mugitu. Beranduegi da horretarako. Beraz, txandapasa.2016. urtean gaude. 22 urte pasa dira Weezerren estreinako diskotik. 40 urtetik gorako gaztea da Cuomo. Baina, antza, sasoian dago. Duela egun gutxi, apirilaren hasieran, disko berria argitaratu dute kaliforniarrek: The White Album (Crush). King of the World abestia aukeratu dute lehen single eta bideoklip bezala. Ez dago gaizki, baina emoziorik gabe entzun dut. Diskoari ere entzunaldi azkarra eman diot. Itxura polita dauka, ezin uka. Badirudi kantu on bat baino gehiago duela, baina aizue, badakit 1994an topatu nuen magia ez dudala berriz sentituko, Weezerek aspaldi bere onena eman zuela sinetsia bainago; salbuespenak salbuespen, lehen diskoetan aurkituko dugulako taldearen “egia” eta, zergatik ez, Weezer baino gehiago zahartu naizelako, edade berekoak garen arren. poppilulak@gmail.com/poppilulak@poppilulak

2023-12-01

Arrautza-kosmikoa

booktegi.eus UGAITZ AGIRRE arrautza kosmikoa Latinez, cosmicam ovum Poetaren izen bera zeukan aitonak: Virgilio. Nik apenas gorde nahiko nuke haren oroitzapenik, baina. Tipo txikia zen, hori bai, eta zimur sakonen azpian gordetako begiek ia ia ez zuten ezer ikusten. Masailak eroriak zauzkan, bai eta lepoko azala ere, gelatina nola mugitzen zitzaiona. Ziurrenik gorputzeko azal guztia dardarka jarriz gero, flan batek bezala dantzatuko zukeen —irudia ezabatzeko prozesua abian: hiru, bi, bat —; guztion zorionerako, haragiaren bekatuan sinesten dutenen pare, goitik beheraino estaltzen zuen mahaspasa gorputza. Hala, aurpegiko ezaugarriak nabarmenagoak zitzaizkion. Batik bat, belarri puntadunak eta umore txarra. Indarrak ahitutako iratxo setatia zen, beti bekaitz, txoriburuak eta txoro haizeak bizkorki salatzen zituena mingain pozoitsuz. Berriak entzuten bazituen, marmarrerako aitzakiak loratzen ziren, eta berriemaileak bere idealen aurkako zerbait bazioen, istantean hartzen zuen telefonoa erredakziora deitzeko. Familiaren katekesia huraxe izan zen, nahiz eta kredoan ez sinetsi: obedientzia pasiboa. Ez nadin itzuli mingulietan ari, ordea, eta esan dezadan egi borobila: aitona Virgilio goitik beherako putakumea zen. Istorio batetako maltzurra izan zitekeen, eta aktore lanetarako kontratatu izan balute, gidoia ikasi beharrik ez zukeen izango. Hitzik ezean, mespretxu keinu gupidagabeak nahi beste zeuzkan. Mundu guztiak gorrotatzeko modukoa zatekeen. Baina hil zen, bai, ezin aktore karrerarik egin. Halere, ia mende bete iraun zuen haren zekenkeriak; baina azkenerako, kaput. Belar txarrekin amaitzea zaila izanik ere, akaba daitekeela horiekin ere. Txanpan botilarik ez genuen zabaldu, zer esango horregatik, herritarrek bazekiten arren, guretzat ere, jasangaitza zela. Haiek bai, haiek diktadore bat hil bailitzan ospatu zuten gertaera. Musika txaranga bat kontratatzera ailegatu ziren! Gure familia, kontrara, lasai arnas hartzearekin konformatu zen. Lurperatu genuen, eta ekitaldira etorritako gehiengoa lurpean ondo segurtatuta zegoela ziurtatzera hurbildu zen, ez ote zen, kasualitatearen kasualitatez, agurearen trikimailu makiabeliko bat gainerako herritarrez mendekatzeko aitzakia edukitzearren. Beharrik izango balu! Dena korrekto. Ondorenean, beste edari botila bana zabaldu zuten, eta tabernaria zer gehiago atera ez zeukala geratu zen. Ura? Horrekin ezetz, bezeroek, zorte txarra zekarrela eta. —Imajinatu agurea berpizten dela. Biharamunean deitu gintuen notarioak testamentuaren irakurraldira. Paperean bazekarren ere, ez zuen bada bideo formatuan grabatu senide guztiok ikus genezan! Zu ez zaitut gogaituko aitona Virgilioren bakarrizketarekin. Niri zegokidana esatearekin, aski eta sobera. Horrela zuzendu zitzaidan pantailatik bertatik nire begirada bilatu eta kikildu nahian: —Nire biloba tontolapiko, odolgabe eta traketsari —izenondo iraingarriak beharrezkoak ziren nori buruz ari zen jakiteko — ahate arrautza hau emango diot. Ahate arrautza bat?, pentsatu nuen. Baina zer herentzia mota da hau? Broma bat? Ea, non daude kamerak? —Ez hadi txepela izan, baboa! Arrautza hau froga bat duk, aproposa hi bezalako baldarrontzi batentzat. Oinordekotzan nire ondasunak utziko dizkiat, baldin eta gai bahaiz hogeita hamar egunez arrautza hau oso osorik mantentzeko. Bizkorki okertu zuten muturra gainerakoek. Sosak seme alaben artean banatu izanagatik, konforme ez. Kexatzea libre da, bai, baina hura dirutza bildu zuena aitonak ia mende betean... Horrenbeste zero jarraian ez nituen bizitza osoan ikusi. Zer den zuhurra, besamotza izatea! Bada, hura guztia sei zatitan; eta palazioa, nire eskura aipatu baldintza tarteko. —Burutik pasa bazaik arrautza trukatzea, jai daukak. Gau eta egun, detektibe bat izango duk itzal. Tontoenak ere antzemango lizkiake hire trikimailuak, baina behingoagatik, mutiko azkartzat izango haut. Palazioarena jakitetik hasitako marmarrak laster ozendu ziren, eta nire izeba osabak ez ezik, gurasoak ere matxinadaren parte egin ziren. Hura erokeria hutsa zela zioten, ondorengo zuzenak haiek izaki, hanka sartze garbia behar zuela. —Isilduko zarete, jainkoarren! Hildakoak ere ez dituzue errespetatzen. Zer erakutsi dizuedan ondo dakit, baita zuek ikasitakoa ere: batere ez! Suminduraz mututu ziren aitona Virgilioren sei seme alabak: Tomas, zaharrena; Agustin, gero; Maite eta Sebastian, bizkiak; Mertxe; eta Tiburtzio gazteena, nire aita. Azkena izanda, akaso Erromarekin lotzeko zera bat izan zitekeelakoan, izen hura jarri zion. Gainontzekoekin esperantza azkarki galdu zuen, haren urratsak jarraituko zituen modukorik ez zion irizten bakar bati ere. Aitzakiak bilatzen abila zen aitona: bat meharregia zela, bestea errena, hura ameslariegia, hori ez nahi bezain azkarra, hau zeharo buruarina. Zeren aitonak uste zuen kontsul erromatarra zela, eta bere etsenplua hitzez hitz jarraitu behar zuten haren odolekoek. Horregatik, azken aukera bat eman zion obedientziari, zuzentasunari, ordenari, handitasunari. Kukuak oker jo, ordea, nire aita ez zen eta SPQR delakoan sartzeko modukoa izan, ez izango. Bide guztiek ez daramate Erromara, nahiz eta garai batean hara eraman. Itzul nadin Virgilioren hitzetara: —Nire sei seme alabek, arestian berri emandako diru kopuruaz gain, jauregia eskuratu ahal izango dute. Nola galdetuko duzue babo zorritsu alaenok. Bada, jolas bat. Bai, bai, oso ondo entzun genuen, jolastera behartu nahi gintuen. Bakean dagoenari bakean uztea agintzen du atsotitzak, baina Virgiliok besteen asaldaduran aurkitzen zuen berea; hortaz, beste lege zaharra hankaz gora eta buruz behera jarri behar: hila bakean egon dadin, egin gerra biziari! Kontatu nahi dizuedan istorioa hastear dago, alegia, ahate arrautzaren eta nire arteko harremanarena, baina aitonaren izaera azaltzea behar beharrezkoa zen nire gurutze bidea uler dezazun. Putakume bat zela aipatu dut, ezta? Azal diezazudan arrautzaren jolasa: Aitonaren palazioa eskuratu nahi banuen, hogeita hamar egunez osorik mantendu behar nuen arrautza madarikatua. Horraino, oso ondo. Patuak bosgarren egunean arrautza zartatzea erabakitzen bazuen, ordea, osaba Tomasentzat izango zen palazioa. Aldiz, labainkada bat medio arrautza airean irten eta lurrean tortilla amaitzen bazuen bederatzigarren egunean, osaba Agustin izango zen jaun eta jabe. Hamabigarrenean desditxaren kapritxoz auto baten gurpilean amaitzen bazuen arrautzak, Maiteri emango zion palazioa ondorengotzan; eta Sebastian anaia bizkiari hamabosgarrenean zoritxarra gertatzen bazen. Hogeita seigarrenean oskolak krak eginez gero, Mertxek jasoko zuen opari. Eta azkenik hogeita bederatzigarren egunean, aitonak jarritako erronka betetzear izango nintzela, arrakala batek goitik behera zeharkatu eta lur gainean gorringo eta zuringoa askatuko balitu, nire aitarentzat. Istripuaren detaileak adibide hutsak ziren, ilustrazio idealak kriminalaren gogoetan txertatzeko. Nahieran apurtzea nahikoa zen. Eta bilera gela hogeigarreneko burges hantuste hartara bueltan, benetan diotsut, ikusi izan bazenitu sei bihozgabe horien begiak dirdirka, irribarre maltzur, sadiko, zoro batez lagunduta, eta atzetik haien bikoteenak sarraskijale tripazorritsuak bailitzan... —Lasai —zioen aitonak pantailatik —, hilabetea azkar pasatzen zaio hamaika buruhauste dituenari. Itzuleran jakingo dugu nor eseriko den besaulki honetan, eta bitartean zoazte infernura deabru hordi tripa handiok! Arrapaladan irten nintzen handik, ez adio, ez ezer. Segurtasun enpresa bati hots egin nion, jarri ziezazkidatela ate blindatuak, sarraila hirukoitzak eta beste hainbeste kisketa, titaniozko kristalak, eskanerrak eta, behar izanez gero, Suitzako guardia. Azken horretarako ez neukan sakelan nahikoa, eta aparte, lan hitzarmenak ez zien Vatikano Hiritik ateratzen uzten. Gainerakoarekin konformatu beharko, eta nire etxean giltzapetu nintzen: estatu kolpea nire buruari: gorteak eta parlamentua mantendu nituen exekutiboak zertan jaramonik egin ez bazuen ere: aholkularien tirania izenarekin bataiatu zuen erregimena prentsa disidenteenak. Panorama ikusita, lehen biktimak berehalakoan azaleratu ziren: bikotekideak maletak egin, eta erbestera joan zen. Abentura zoroenak zin egin banizkion ere, guztiak ditu mugak, azaldu zidan atea itxi aurretik. Gu ere hobe hilabeteko jolasean bagabiltza: zu hor eta ni hemen. Unean min emanagatik, halako zurrunbiloan abandonatu ninduen eta patuaren zortera, arrazoi zuen, zeren azkar joan zitzaizkidan begiak arrautzara. Ate kolpeak dardarka jarri izan balu? Era berean erreakzionatu nuen hiru kolpeko ahapaldietan jo zutenean behin, bitan, hirutan atea. —Nor da? —galdetu nion ezezagunari txulotik begiratzearekin batera. —Detektibea —lehorki. Jada ahaztuta nintzen detektibearen izateaz. Gau eta egun nire itzala izango zela zioen aitonak, eta akaso ohe bat atondu beharko niokeen. Gonbidatuen gela libre zegoen, bisitaririk ere ez nuen espero, eta gera zitekeen lasai lasai. Gainera, pertsona lagungarria izan zitekeen, segurtasun enpresakoek eskain ezin zezaketen Suitzako guardia. Atea zabaldu nion, eta begien aurrean detektibe klixe bat nuen. Bere whiski eta tabako kiratsa, bere berrogeita piko urteak eta familia arazo emozionalak, bere kapela eta bere gabardina, bere azaleko zabarkeria eta barne sentibera. Bortizki bultza ninduen, eta arin, arrautzaren bila abiatu zen. Istant batean aurkitu ere, eta nire aurrean apurtu zuen eskuan bertan birrinduz. Bihotz minak horrelako zerbait izan behar du. —Horregatik ez diozu inori atea zabaldu behar! —hartu zidan kargu —. Lasai, originala hemen dago —beste eskua zabaldu zuen. Tipoa zein bandotan zegoen, ideiarik ere ez. Ez nekien lagundu nahi ote zidan, hanka sartzeko presio gehiago egitera etorri zen, aurpegira barre egiteko asmoa ote zuen. Zera esan zidan pilula analgesiko bat nola: —Badakizu hinduismoan arrautza bat dela denaren hasiera? Hori bazkalosteko dokumentalean edo interneteko bideo txoro batean entzunda nekien? Nola zen, arrautza kosmikoa? Gogoeta hutsal horretan nintzela, bere gauzak antolatu zituen detektibeak. Hemen alkandorak ondo tolestuta, hor zapata pareak, hautsontzia eta botila harago. Zertan ari zen galdetu nion, eta logikoki, hogeita hamar eguneko zerbitzurako prestatzen ari zela erantzun zidan. —Baina zergatik hemen, guztiaren erdian? —Bada hemen dagoelako zure itzala. —Eta eguerdia denean zer egingo duzu? Lurpean sartu? —Kezkatu zaitez arrautzagatik, ez nigatik, palazioaren jabe izan nahi baduzu behintzat. Ez nion hitzik luzatu gehiago. Ondorioztatu nuen zoratuta zegoela, baita segurtasun enpresako langileek ere. Beno, haiek zoroetxe bateko segurtasun sistema muntatzen ari zirela pentsatu zuten hura guztia arrautza bat zaintzeko zela esandakoan. Baina zoroenak, eta hau ez nuen espero, nire familiakoak ziren. Inondik inora ez nuen uste izeba osaba guztiak, eta ez ditzadan gurasoak ahatz, mafia familiak zirela. Kriminal antolatuak. Konstantinoplako harresiak eraikitzea ideia ona izan zen hasieran. Tomasek era guztietako banatzaileak eta banatzaileak bidali zizkidan bosgarren egunean, guzti guztiak atea pasatzeko asmo argitan. Aitzakia tontoak ematen zituzten, pixagura zela, sinatu behar zela, Eusko Jaurlaritzatik bidalitako inkesta bat zela, etxea ikuskatu behar zutela kriminal bat han gorde zelaeta... Inork ez zuen zeharkatzea lortu; hitzak hitz, zekartena ate aurrean uzteko esaten nien. Hala ere, bakarren bat leihoa gainditzeko ahaleginean jardun zen. Alferrik, guztia esatearren. Magia eskola batetik onarpen gutunarekin zetorrela ez zen sinesgarria, nahiz eta, bai originala. Bitartean, esne mamitan neukan objektu obaloa. Biguntasunak inguratzen zuen hauskortasuna. Elkarren aurkako, eta zeinen ondo uztartzen ziren elkarren artean. Lerdo baten moduan begira nintzaiola jo zuen mugikorrak. Jai egunak bukatu zitzaizkidala eta, ea nire zeregin eta betebeharretara itzultzeko asmorik ote nuen galdezka zebilen aparatuaren bestaldetik giza baliabideetakoa. Portzierto, oso jatorra, zeren eta esan baitzidan sei familia mafiosoren setiopean nintzenaren harira: —Baja eman diezazuekete halako delirioengatik. Ai, zer zortea nirea delirioak balira, sikiera! Eskizofrenia diagnostikatzekotan egon zen psikiatra, baina aire freskoa errezetatu zidan nire buruari jarritako itxialdiaz mintzatu ondoren. Agintari tiranoak bozkara deitu zituen gorputz zelulak, eta gehiengo sinpleak irabazi zuen: kalera ateratzen nintzen aldiro ahate arrautza nire beste apendize bat zen. Inoiz ez nuen horrenbeste estropezu egin jendearekin. Agustin, Maite eta Sebastianen ordainpekoak izan behar: bipedoen mafia, txirrindularien mafia eta ibilgailu motordunen mafia. Egiari zor, Agustinengandik gehiago espero nuen. Anaia arreba bizkiek antzeko estrategiak gauzatzea, ados, baina familiako bigarrenarengandik, ez dakit, osaba Tomas ere ez zen askorik saiatu, baina... Gainera zer espero zuen, pertsona batekin tupust egin, ahal izanez gero nire adin bertsukoa, gainean generamatzan gauzak lurrera erori, baldarki jasotzen ahalegindu eta eskuen ukitu hutsak bat bateko maitasun istorioa hastea, begiraden gorputzen keinuen biluztasunak nire bihotza urtzea, sexu espidatura igarotzea, eta amaieran Mata Hari zela ohartzea bihotza (eta arrautza) begien aurrean apurtuta? Era sosegatuan pentsatuta, ondo zegoen pentsatuta. Buruari gogor eragin zion. Sebastianek, ordea, ez zion eragin; hari joan egin zitzaion. Ez zidan, bada, boeing 707 bat zuzen zuzenean egongelaren aurka bidali! Eskerrak gose tonto hori neukan eta sukaldean nintzen handik eta hemendik zizka mizkan. Bai, etxean ere arrautza gainean neraman, zerbait esateko? Izeba Maitek ez zuen oso erabaki ona hartu txirrindulariekin aliatuta. Gizartea aldekoen eta kontrakoen artean banatuta zegoen, eta edonork daki polarizazio garaietan bandoa aukeratzen bada, larrututa buka dezakeela batek. Oinezkoek ez zuten batere begi onez ikusi txirrindulariak espaloiaren gainetik nahieran ibiltzea, eta zin dagit, erraiak ikusi nituen bataila hartan. Ahaztu “Historiako 10 gudarik traumatikoenak” izeneko bideoetan aipatutakoak. Mundua beste bat zen txirrindularien eta oinezkoen artekoaren ondoren. Gertaerak gertaera, ni arrautza zaintzeko tesia ontzen nenbilen. Patentatzeko moduko hainbat metodo neuzkan ordurako. Kristalak biltzeko burbuila plastikoa? Marabila. Urez betetako poltsan arrautza sartzea arrain tropikalen pare? Excelsior. Soilik gabezia bat zuen: izeba Mertxek ninjak ordaintzea zure ilusioak zapuzteko. Begiak bakarrik bistan, metalezko izarxafla horietakoak jaurti zizkidan tipo xelebreak belarrondoko ederra merezi bai! Bat kopetan, ezker oinean, eskuin izterrean, sabelean eta bana bi ipurmasailetan. Azken horiek nahita egin zituen. Ez dut frogarik, baina ezta dudarik ere. Erizainak horrelako jolasak albo batera uzteko gomendatu zidan. Nik, ordea, arerio latzenari aurre egin behar niola erantzun: —Nori? —galdegin zidan liluraz zein beldurrez. —Nire aita zitalari. Une batez, aita besaulki ilun batean irudikatu nuen, traje zuriz dotore eta lirain, esku batean likore garestia eta bestean sexualizatutako nire amaren gerria. Atzean hiruzpalau gizon armatuta Miamiko narkotrafikatzaileak bailiran. Segituan lausotu ziren fantasia guztiak, zeren nire gurasoek ez zeukaten Martin Scorsese zine zuzendariaren pertsonaiak izateko glamourrik. Agian ere haien laurdena balute, baina ez, errutinaren seme alaba ziren, burokratikoegiak nire gusturako. Horregatik espero izan nuen hogeita bederatzigarren egun hura umeak haren urtebetetzea bezala. Hankaz gora nahi nituen nire usteak. Lehergailuaren botoia dardarizo gabe sakatuko zuten, burua hotz, eta atentatu arima gabeko hura pairatuko nuen, leherketaren ondorioz lurrean zaurituta eta babes gabe amaiturik, eta gurasoak hurbilduko ziren ni lurrean konortea galtzekotan nintzenean, azkenik, haien irudia handiagotuko zuen ikuspegi kontrapikatutik arrautza nola zekenki zapalduko zuten ikusi beharko nuela; irribarre hutsarekin irainduz, umiliatuz, jolasari amaiera jarri, inoiz ez bainintzen haiei aurre egiteko gai, baina estimutan izango zuten nire alferrikako ausardia. Zilegi da norberak bere pelikula egitea. Nahi nuen klimax itogarria, horrenbeste joan etorri hutsal eta geroko errebelazioa: hasieratik genekien gai izango zinela, zuk jakitea falta zen, ordea: hauskorrak izan gaitezkeela, baina sinetsita eta mimoz zainduta, ekinaren ekinez, bagoazela. Eta azkenik euri zitala goian behean, euria hasten delako, eta gogotik, horrelako eszena klimatikoan; eta azken erronkari, azken egun batez arrautza zaintzeari azalberrituta helduko niokeen. Orduantxe, bat batean, gogoratuko nituzkeen detektibearen hitz haiek, hasieran hain lekuz kanpokoak ziruditenak: Badakizu hinduismoan arrautza bat dela denaren hasiera? Aitona Virgilio eskarmentu bat emateko hil zen, familia guztia horretara bildu zen. Oinordekotza kontuak apaingailuak besterik ez ziren, kemen ezkutuak hauspotuko zituen energia. Imajinatzen duzu horrelakorik? Konformatu imajinatzearekin, ez zen eta egon horrelako ezer. Inoizko egunik lasaiena izan zen. Hain lasaia, arrautza hondartzan ahaztu nuen. Eguraldia aprobetxatu beharra zegoen, badakizu, kolore pixka bat hartzeko, b12 bitamina eta enparauak. Eguzkitako betaurrekoak jarri, eta haragia parrilan nola etzan ginen arrautza eta biok. Kiskalita altxatu nintzen, eta madarikazio artean, zeharo ahaztu nuen arrautza. Lapsus bat, edonori gerta dakiokeen zerbait, ez zen ezer gehiago izan. Ilunabarrarekin itzuli nintzen hondartzara, eta arrautzak han jarraitzen zuen. Halere, hura hartu eta atzera egin beharrean, itsasoa irensten ari zen eguzki goriak hartu ninduen, eta hantxe kieto, sorginduta, izan. Ilunabarra zeren metafora da? Agian hogeita hamargarrenarena. Bukatu da funtzioa! Bukatu da zirkua! Behin argi fokuak itzalita, zeru zolan itsatsitako ipurtargiek soilik argituko digute bizitzaren bide malkarra. Laguntzarik apenas gau ilunean, eta zangotraba bat aski, maitasun hitzordu bat baldarkeriarekin, eta arrautzak egingo du krak. Baliteke gogoeta sakon eta ezkorrek, hasieran bezala, etxean giltzapetzea. Oheak irentsi ninduen, eta bazterretik, horizontalki, zelatatzen nuen ahate arrautza. Jauregirako giltza izango zen hogeita lau ordu baino gutxiagora, eta elkarrekin bizitakoen kronologia buruan bueltaka, eme emeki, laztan bat. Barne mugimendua. Posible ote?, pentsatu nuen. Kuakua. Ez da posible! Gehiago mugitzen zen oskolaren barrua. Kuakua. Ni salto batean jaiki nintzen hura guztia gelditzeko asmoz, baina botere psikikoak falta zitzaizkidan. Kua kua aditzen nuen, kua kua suminezkoa, eta nire bihotz taupadetan oihartzun, are gehiago urduritzen ninduen. Pitzaduraren lehen zantzua nabaritzean, garrasika hasi nintzen: —Gelditu! Oraindik salba daiteke! Nire itzaletik burua duda mudan mugitzen zuen detektibeak. —Aditu bati kontsultatu beharko nioke. Barealdia bat batean. Nire botere psikikoetan sinetsi nuen istant batez. Telekinesia egiteko gau nintzen, aizu! Baina lehenengoan bat ez da gai behar bezala kontrolatzeko, eta indar hirukoitzarekin pitzatu zuen oskola barruko ahatetxoak. Mokoa azaldu zen. Nik eskuak burura eraman nituen, eta detektibeak: —Horrek ja ez du atzera bueltarik. Nire madarikazioak, haserre oldarraldiak, garrasiak antipodetan ere aditu zituzten. Ziur aitona Virgiliok ere barre egin zuela zegoen tokian zegoela. Atzean entzuten nuen kua kua hotsa. Amorratzen ninduen. Itzuli nintzen ea ahate malapartatuari ez ote zitzaion aurpegia aldatuko eragindako zoritxarra kausa. Kuakua. Oskol zatien artean plastikozko ate hori bat zegoen. *** Virgiliok honela idatzi omen zuen bere Georgikak liburuan: “Felix qui potuit rerum cognoscere causa” edo hizkuntza are zaharragoan, “Felix felix bihar berriz egongo gara txanpan apur batekin”. Ate horiak patu latza izan zuen, edo agian, zalantzazkoa eta ezeguna. Kosmos ezezagunera ezin, eta itsasora bota nuen. Mareak zein uhinek auskalo nongo portutara eramango zuten. Nirea ere gisakoa bihurtu zen bat batean. Ez zuen, bada, aitonak aitortu jauregiko giltzak plastikozko ate horiaren barruan zeudela!

2023-12-01

azken-biziko-bala

booktegi.eus ANGEL GARCIA ETXANDI azken biziko bala Kuantukizunak Ba 1 1 – ZERBAIT ZERBAIT ez zen normala, goiz hartan esnatu nintzenean. ZERBAIT arraro sumatu zuen Paulok. Esnatu orduko ohartu zen giroan bazegoela lekuz kanpoko ZERBAIT. Bere inguruan, ohe inguruan, logelan. Arraroa zen esnatzean bertan ohartzea ere. Esnatzeko unean gur e zentzumenek ez dute ingurua irizpide kritiko batez atzematzen. Ez inguru osoa, ez osagai solteak. Une horretan ez dugu ezer kritikoki bereizten, eta sailkatzen: hau normala da, hori ez. Noski, bai egon daiteke beste guztiaren gainetik nabarmentzen den ZE RBAIT. Ez gustukoa, une horretan, normalean. Zarata bat, esaterako, iratzargailuaren alarma. Baina gehiegi aurreratzen ari naiz. Artean esnatzeko lehen segundoan zen, Paulo, non den dena den, lehen itxuran, koherentea. Jeneralean, ez da segundo batera e re iristen. Lehen tarte labur horretan ZERBAIT distortsionagarri gertatu eta batek pentsa lezake bera ez dela betikoa. Ez dela bezperan lokartutako pertsona bera. Beste norbait dela, bestelakoa: beste sexu, arraza edo kultura batekoa, eta hizkuntza arrarod una... Edo alien, edo historiaurreko gizaki bat. Are beste espezie bateko izaki alea. Ez da kezkatzekoa ere. Bakanak bezain iheskorrak izaten dira holako sentsazioak. Berehala gure kontzientziak ordenaren indarrei men egin eta bere konfigurazioa osatzen du , sen hutsez. Nortasun birtual haren arrasto gutxi edo batere utzi gabe. Ez zen Pauloren kasua izan, goiz hartan. Esnatzeko lehen fasean, lehen segundo zatikian ohartu zen ZERBAIT ez zela normala. Eta hala segitu zuen sentitzen hurrengo segundo zatikietan ere. Gainerako inpresio arraro eta intuizio errariak deuseztatzen ziren bitartean, ohiko errealitatera egokitu ezinik. Ez da bigarren fase hori ere inoiz neurtu. Ezinezkoa da, segur aski. Alde handiak izaten dira loti –edo esnati – batetik bestera, goiz b atetik bestera bezala. Edo goizez edo gauez gertatu den. Nolanahi ere, arrazoi praktiko eta filosofikoengatik, segundo batean borobiltzen dira bai lehen fasea, bai bigarrena. Nahiz eta biak batuta segundo oso batera ez iritsi. Azken batean, kalkulatu denez , segundo baten bueltan dago gizaki batek bere kabuz neurtu dezakeen denbora zatiki medianoa. Hau da, gehienezko eta gutxienezkoen arteko zatiki guztien Zero meridianoa. Zaila da sinesten. Eta zaila irudikatzen, jende gehienarentzat. Izan ere, segundo meri diano horren bi aldeetara hedatzen diren hemisferio denboralak guztiz asimetrikoak dira. Gure bizi esperantza luzatu den bitartean, eta mende betera hurbildu –heriotza bera baino gaitz izugarriagoen prezioan, maiz –, jende gehiena ez da gai oraina deitzen d ugun hamabi bat segundoko tartea luzatzeko, iragana bihurtu aurretik. Eta segundotxo baten epean mugitzen gara, jeneralean, gure lehen arbasoen antzera. Bakan batzuk baino ez dira denbora epe laburragoetan menturatzen. Yogi, mistiko, shaman, azti eta enpa rauak. Eskala infinitesimaleko dimentsio plegatuen xerka. Haietan sartu ahala haiek barneratu nahian. Haiek gure eta gu haien barrunbeetan. Gutxi horietako bat zen Paulo Argarai. Nola egin zuen? Hasiera batean, institutuko azken urtean, eta unibertsitateko lehen urteetan, utzi zuen arte, Zientziaren bidez –Letretako adarretik iritsi bazen ere –. Fisikan, bereziki, deskubritu zuen bere garaiari aurre hartutako mundu liluragarri bat. Pixkanaka lehen lilura hori galtzen joan zen arren, zientzialarien filosofia eta literatura geriatriko, artritiko, fosilduekin... etsita. Harik eta Poesiaren altzora itzuli nahi izan zuen, literatura bat bilatu beharra zegoelakoan, Fisika ere bere noraezetik aterako bazen. Baina bilaketa horri ekin aurretik, beharrezkoa zuen aspald i galdutako Poesia bera berriz aurkitzea. Edo poetika berri bat. Eta lortzetik urrun geratu zen, Paulo. Bezperan bertan, oheratzean, oso urrun. Azken saialdi poetikoaren sua itzalita, eta erabat ahaztuta goizeko lauetan, gauero bezala, esnatzean. Amesgaizt o baten sukarretan, gau hartan. Hobe horrela. Latzagoa zen Paulorentzat besterik gabe esnatzea, gau betean, zergatik ez zekiela. Lauak inguruan. Pertsekuzio amets tipiko horietako bat zen, gogoan du. Bera lasterka, eta norbait, edo ZERBAIT, bere atzetik. B elar altuko zelai amaigabeetan barna lasterka, tregoarik gabe. Jazarrika bestea, eta iheska bera. Eta, azkenean, harrapatua izateko zorian, esnatu. Ezin gogoratuz nork, edo zerk, harrapatua. Soilik lasaitu sentsazio bat, haren atzaparrei amore ematerakoan, bere larritasun agonikoan. Horiek dira, bada, gau hartako lauetako ametseko bi datu aipagarrienak. Batetik, Paulo ez zela bere jazarlea ikustera iritsi, hain hurbil sentitu zuen arren, orpoetan. Haren hatsa garondoan. Eta bestetik, harrapatua izatean, doi doi esnatu aurretik, Paulok sentitu zuen lasaitua, liberazioa ez esateagatik. Beste ametsa, berriz, goizeko zazpietakoa –iratzargailuak jo baino segundo zatiki batzuk lehenago amaitua –, ZERBAIT arraroagoa izan zen. Hotel bateko harrera gelan zegoen, Paul o. Ez zuen hotela ezagutzen. Maila erdiko hotel bat zirudien, itxura txukun baina iluna. Dekorazio oso kargatu eta zaharkitua. Lekua ez zen estua; giroa egin zitzaion itogarria, Paulori. Haurrez beteta zegoen, gainera. Hogei bat haur, airatuak. Denak muti lak. Bakoitzak bere aurpegi propioa zuen, denak ezezagunak, Paulorentzat. Haiek gobernatzen saiatzen zen andereñoa bezala, oso airatuta bera ere, haurrak hotelean, banan banan, erregistratzeko lanetan. Itxaronaldi luze eta nekagarria izango zela aurreikusi zuen, Paulok. Beste hotel bat bilatzea pasa zitzaion burutik. Halako batean, eskuan zeraman maletari erreparatu zion. Haren pisuari, pisu gutxiari. Maletaren itxura ere ez zen Paulok espero zuena. Txikiegia zen. Zuria, kolore biziko marrazki infantilekin. Haur batena, hoteleko harrera gelakoak baino haurragoa, adinez. Eta neska. Atti bere alabatxoaren maleta, jabetu zen. Doi astindu zuen: hutsik zegoen. Orduan gogoratu zen –ametsean, beti ere –, bezperan nola saiatu zen maleta hartan bere gauzak sartzen, bi daiarako. Ahal moduan. Etsi arte, azkenean, maleta handiago bat beharko zuela. Halere, zirudienez, abiatzeko unean bi maletekin nahastu eta alabarena hartu zuen. Hutsik. Zer egin zezakeen, Paulok? Soinean zeraman arropa besterik ez zuen. Hortzetako eskuila, hori zen gehien sumatzen zuena faltan. Berandu zen, denda ireki bat bilatzeko. Eta bitartean, andereñoa lehen haurraren erregistroarekin bukatu eta bigarrenarekin hasi zen. Beste hemezortziak ere bigarrena izateko lehian. Batbatean, l asaitu bat sentitu zuen, Paulok. Berokiko sakelan sartua zuen eskuak ZERBAIT metaliko ukitu zuen. Giltza bat zen. Ez zuen begiez egiaztatu beharrik. Bera hotelean erregistratuta zegoen, jada. Bere maleta hustuta, armairuan. Hortzetako eskuila eta pasta kom unean, prest. Eskaileretara jo zuen, baina lehen mailadia zapaldu orduko konturatu zen ez zela bere logelaren zenbakiaz oroitzen. Lasaitzen saiatu zen: giltzan ager liteke logelaren zenbakia. Orduan, harrera lekuko gizonak haurrak erregistratzeari utzi eta Pauloren ondoan zegoen kuku erlojua seinalatu zien. «Big Bang izena du» esan zien, eta hamar segundo falta zirela kukua ateratzeko. Nola zekien? Erlojuak ez zuen segundo orratzik. «Segundoak atzerantz kontatu» eskatu zien, haurrei. Eta haurrak ozen hasi ziren, koruan: bederatzi, zortzi, zazpi... Paulo ere bai, buruz, erlojuaren penduluaren erritmora: bost, lau, hiru... Zerora iristean kuku bat aterako zelakoan. Baina nondik ote? Erlojuak ez z uen leihorik. Esferatik, edo? Esfera malguki baten bidez zanpa ireki eta... Hiru, bi, bat... Ordea zerora iristean esfera ez zen ireki, ez kukurik atera. Ez zen ku ku soinurik aditu, edo Big Ben erlojuaren doinu ezaguna. Txirrina bat aditu zuen, Paulok. Hotel zaharkitu hartako atearen edo telefonoarena izan zitekeen, baina iratzargailu baten txirrina zen. Bere iratzargailuarena, bere etxeko logelan. Nola ote? Zuk ere zalantza egin zenezake. Nola ote daitekeen nik horren xeheki ezagutzea, Paulori goiz horr etan esnatzean burutik eta ondotik pasatutako guztia. Erantzuna erraza bezain argia da. Halere, ez dut uste aseko zaituenik: ni neu nintzelako PAULO Argarai, ustez. Pablo Sánchez Argaray, ponteko eta Erregistro Zibileko izenez. Kontuak kontu, sobera aurrer atu naiz, berriro ere. Lehen segundo zatikian ginen, zerbait arraro hori sentitu zuenean, Paulok. Arraroa ez zen bere zentzumenen prestasun kritikoa, goiz hartan esnatzean. Ez zekien zer zen. Ez zuen mamu bat ikusi, ez Erregina Gorria, katu bihurtuta. Edo etxea ketan, Frestón enkantatzailea leihotik ateratzen, etxeko liburu guztiak zeramatzala. Ez zen intsektu bihurtuta esnatu. Ez zen inor bera atxilotzera agertu, logelara. Bere ondoan, ohean, ez zegoen neska arrotz bat –Claire, edo Roni –. Ez zegoen hotel a rrotz batean, bere bikotea falta –Heather –, eta bere nortasun agiria... Dinosauro bat ere ez zegoen, hantxe, PAULO esnatu zenean. Edo bai? 2 – DINOSAUROA Paulo goiz horretan esnatzean, bere logelan ez zegoen dinosauro bat, fisikoki. Jurasiko aroan Lur reko erregea izandako narrasti espezieko alea. Bere fantasian ere ez, Richard Feynman fisikariaren logelako leihoan bezala, txikitan, aitaren azalpenei adi –"izenak Muskerren errege tiranoa esan nahi du" –, Tyrannosaurius Rex bat. Halere, ez du zertan holak oa izan, nahitaez, Monterrosoren DINOSAUROA. Monterrosok DINOSAUROA bere mikroipuina idatzi zuenerako ez zen ale bat ere geratzen, Lur azalean. Ez bizirik, behintzat. Azkenekoak duela 66 milioi urte –milioi bat urte gora edo behera – desagertu ziren. Lehen hominidoak agertu baino 60 milioi urte lehenago. Lehen gizakiek ez zuten inolako kontakturik izan, dinosauroekin. Ez zekiten inoiz existitu zirenik ere. Lehen fosilak 1824an identifikatu ziren, eta 1842an asmatu zen DINOSAUROA izena. Aurretik gizaki batek halako bat ikusiz gero, esnatzean, edo ametsetan, munstroa deituko zion, edo dragoi, hidra, edo beste pizti mitologiko baten izenaz. Erdi abere, erdi narrasti, edo hegazti –hegaztiak dira dinosauroen gaur egungo senide hurbilenak. Geroztik, Paleontologia k aurrera egin ahala, maiz berpiztu dira dinosauroak, baina fikzioan soilik. Fikzioan dena da posiblea, eta dena izan daiteke sinesgarria. Imajina dezagun, bada, anakronikoa ez den DINOSAUROA ipuinaren bertsio bat. Non protagonista gure garaiko izaki bat den eta, aldi berean, dinosauroen garaikide izan zen espezie batekoa. Dela gaizkata, ibaiko arraina; dela itsasoko zelakantoa, edo arrabio anfibioa... Edo inurri bat, halako batean esnatu eta dinosauro baten ondoan suertatzeko aukera handitzearren. Inurri horrek ez zukeen dinosauroa kide gisa inola hartuko –honek inurria ere ez, noski –. Alegia, milioika aldiz handiagoa, baina bere senide edo izakide biologikoa. Horrekin esan nahi dut nekez funtzionatuko zukeela –maila literarioan ere – inurri batek, balizko protagonista gisa, DINOSAUROA bezalako mikroipuin batean. Ez zukeen neurria emango, esnatu eta hor, ondoan, dinosauro bat izatean. Errealismoaren beste muturreraino jauzi eginez, irudikatu Museo Natural bateko zuzendaria. Museoa berrantolatzeko lanetan le po, langileei agindu die dinosauro baten eskeletoa lekuz aldatzeko, berak atseden pixka bat hartzen duen bitartean. Bazter batean eseri da, begiak itxi, eta loak hartu du. Kuluxkatik esnatzean, DINOSAUROA hortxe dago, betiko tokian, oraindik. Kasu honeta n, kontakizuna da neurria ematen ez duena. Hor gertatutakoa pasadizo partikular baten mailan geratzen da. Ez du interes orokorraren mailara jauzi egin. Nahiz eta Monterrosoren ipuina hitzez hitz berritu. Informazio plus guztiak –museoa, berritze lanak, zuz endaria, langileak, eskeletoa... – garapen narratibo bat eskatzen du. Eta Pauloren logelako balizko dinosauroaren kasuan? "Esnatu zenean (...) hantxe zegoen, oraindik". Zer? Nor? Hasteko eta behin, Paulok, lokartu aurretik, hortxe zegoen zerbait, edo norbai t. Edo lokartu eta gero ikusi bazuen, amets batean. Goizeko zazpietako ametsean ez zen agertzen. Ez bazen hotel haren dekorazioko elementu bat. Ametsean ia oharkabean pasa zitzaiona, Paulori. Baina esnatu eta bertatik bertara ikustean gogoratu egin du. De magun, margo edo erreprodukzio bat, miniaturan. Ez litzateke elementu dekoratibo arraroa –gustuak gustu – Karrantza, Errioxa edo Teruel aldeko hotel turistiko batean. Tokyo hiriko hotel bat ere izan liteke. Shibuya auzoan, pareko eraikineko pantaila erraldo ian, dinosauro digital bat, Lost in translation filmekoa. Bidenabar, ekarriko dut Monterrosoren DINOSAUROA ipuina japonieraz. 공룡 da titulua, eta testua: '그가 깨어났을 때, 공룡은 아직도 거기에 있었다 .' Zerbait galdu ote da, itzulpenean? Zerbait murriztu, frantsesezko bertsi oan bezala: Quand il se réveilla, le dinosaure... –zergatik il, ez elle? –. Edo Gerardo Markuletaren Dinosauruarena bertsioan bezala: "...hantxe kieto zegoen artean". Edozein kasutan, nire erantzukizuna da –Pauloren amets horren kontalari gisa –, informazio beharrezko osoa ematea. Izan hoteleko mutiletako bat jostailuzko dinosauro batekin ari zela, jostetan. Edo bere tabletan dinosauro birtual baten kontra, tiroka. Eta gero sarraskia Pauloren logelan agertu, benetan. Edo jostailua bera... Lauetako ametsean, bestela? Paulo ez zen bere jazarlea ikustera iritsi. Aditzera ere ez, haren hatsaz gain, garondoan. Bezperan ikusitako zerbait zen, bada? Hori zen izugarriena, Paulorentzat: ez zuela bezperako ezer gogoratzen, esnatu zenean. Bere burua ezagutu zuen, eta be re logela, eta erdi lo, erdi esna, egoteko ohiko sentsazioa. Halere, ez zuen aurreko egunetako inolako oroitzapenik. Egun berrirako planik, edo itxaropenik, batto ere ez. Amnesia hori bera zen, bestela, Pauloren DINOSAUROA? Zentzu metaforikoan. Azken batean, hola, metaforikoki erabiltzen da, ia beti, Monterrosauroa ere. Bixente Serrano Izkok erabili bezala, 2015eko uztailean, Argian: "(Nafar) eskuina, bagenekien, Monterroso ren dinosauroaren parekoa da". Guk bagenekien, metafora hartan gu ginela protagonista, Nafarroako hori botere politiko hegemonikotik kendu ondoko lo eta amets goxoetaetik esnatu berriak, edo esnatu beharrak. Parekatze arriskutsuak izaten dira, holakoak –eszenario jurasiko batean, bereziki –. Esan nahi dut, holako joko sinbolikoak, non norbera parte aktiboa den. Izan ere, aski erreaktiboak dira. Eta aski apetatsuak. Hitz batean, kontrolagaitzak. Erreakzioa abiatuz gero, akabo. Ezin da gelditu. Eta ezin kalte rik gabe atera: bestea DINOSAUROA bada, zer da norbera? Gaizkata, zelakanto, arrabio, armadilloa...? Xinaurria, txitxarra, sitsa...? Edo hotel zaharkitu bateko bezero pedofilo bat, haur bat logelara eramateko irrikan. Edo museo bateko arduraduna, nekatu, e rnegatua... Edo norbera da, azken batean, DINOSAUROA? Serrano Izkok berak hala zioen, nahi gabe: eskuinaren "pareko" hori. Munstro, elementu dekoratibo, jostailuzko, birtual, fiktizioa... Zorrotz zurrean, Monterrosok ez du zehaztu nor esnatu den, DINOSAUROA bera, edo beste norbait. Birus bat, demagun, milaka urtetan Arktikoko permafrostean lo egondakoa, ez hilik, ez bizirik. Egitez, Monterrosok ez zuen zehaztu bestea egon badagoenik ere. Atzo, 2016ko apirilak 28, hitzaldi batean egon nintzen, Iruñean, Kondestable jau regian: Literatura, hiria eta hiritarrak zuen izenburua, eta Jon Alonso hizlaria. Monterrosoren dinosauroa hartu zuen hizpide, hain zuzen ere, izenburuko hirukiaren literatura aldea, edo bertizea, islatzeko. Sei hitzeko mikroipuin baten arrautzan, edo –klabe hiritarraz – probetan, edo saio hodian, hamaika istorio, enbrioi fasean. Ipuinaren aldaera posibleetako batzuk iradoki zituen, Alonsok. Horra literaturaren berezko marka, esan zuen. Eta seinale, gaur egun Literatura ez dagoela –usteak uste – hil zorian. Literatur txinpartak noiznahi ere pizten dira, gure inguruan. Hedabideetan, sare sozialetan, edo marketing kanpainetan, besteak beste. Alonsok Dinosauroa ipuinaren bertsio alegoriko bat ekarri zigun, Iruñeko eraikin enblematiko bati –Erorien Monumentua – egokituta. Jarraian, beste bi testu, hiriko beste bi leku ikonikori lotuta. Bitartean, ni Dinosauroa ipuina gogoan, oraindik. Amaieran, galderen txandan, entzuleetako batek –Santi – zalantzan jarri zuen gaur egun han hemenka pizten diren su txinparta horiek literatura diren, benetan. Literatura egiteko asmoa, edo gogoa –besteak beste –, faltan. Bitartean ni, nire artean: zer ote dugu gogoan, literatur asmoan ari garela? Bitan pentsatzerako, eskua goratu nuen. Mikrofonoa luzatu zidaten. Barkatu, zuen baimen eta laguntzaz, INKESTA bat egin nahi nuke. Faborez, goititu eskua Dinosauroa ipuina ezaguna zuenak, lehenagotik. Ehun bat lagun ginen, aretoan. Hamarretik bederatzik goratu zuten eskua, nirekin. Zuetako norbaitek interpretatu zuen dinosauroa bizirik dagoe la? Denek. Norbaitek hilik dagoela? Inork ez. Nork ulertu zuen dinosauroa dela esnatu dena? Inork ez. Nork ulertu zuen kobazuloetako gizaki bat, larruez jantzita, dela esnatu dena? Nork, emakume bat dela esnatua? Nork metafora bat dela, edo izan daitekeela , dinosauroa... Ez al da hori, literaturaren marka? Bigarren edo hirugarren irakurraldi batean bada ere, bestelako interpretazio bat egitea. Lehen irakurketa orokor, topiko edo mekanikoen inertzia gainditu eta beste norabait iristea. Norbere irakur txokok o bakardadean eginda ere, irakurketa pertsonal horrek ez du Zero markatzen. Bat markatzen du. Milaka marka artean batto. Galdu antzekoa, baina ez du Zero balio. Kontagailuak Bat erregistratu du. Bat gehiago –horrela lortzen da, eskala kuantikoan, balio sol te eta oso arraroen bidez, tunel efektua. INKESTA haren emaitzak erabat galdu ez diren bezala. Datu adierazgarriak dira. Nahiz eta nik ez nuen eskua goratu, benetan. Ez geunden ehun bat lagun, Kondestablen. Hogei inguru geunden. Erdiak edo ezagunak, niretz at –Santi, Izaskun, Patxi, Mikel, Jose Mari, Julio, Miren, Eskubi, eta bi neska, bistaz ezagunak. Hitzaldia amaitu orduko zutitu nintzen, eta hartu nuen irteerako bidea, zuzenean, hain aurrean eseri izanaz damututa, nork edo nork ezagutu ote ninduen. Gero, Ubarara bueltan, autoan, bururatu zitzaidan INKESTA hura. Eta damua nire motelkeriara desplazatu. Halere, INKESTA egin, egin zen, Alonsok Dinosauroa ipuina eta bere irakurketa posible guztien perspektiba zabaldu ahala. Jakina, INKESTA birtuala izan zen. Eta lagina, txikia. Emaitza esanguratsuagoa izango zen hogei lagunen ordez ehun izan bagina, Kondestablen. Edo Blog honexetan. Egunean sei koma bi lagunek bisitatua, bataz beste. Gaur bi, bihar hamabi, etzi bost... Gehientsuak, Espainiakoak –bisita kontag ailuak ez ditu Euskal Herrikoak bereizten, euskarazko Bloga izan arren –. Tarteka, ia egunero, beste lurralde bateko bat –AEB, Frantzia... –, edo bi –Italia, Mexiko, Egipto... –, Blog honen bisitari datuen portaera arraro baina erregular hori elikatzen. Zu et a ni bezalako datuak. Hola elikatzen ditugu milaka estatistika. Eta horregatik egin beharko genieke kasu gehiago eskala kuantikoko portaera eta efektuei. Euskaldunen kasuan, gainera, kontutan hartu behar dugu hizkuntza zahar, txiki eta minorizatu baten egoerak baldintzatuta gaudela. Horren kontura, beste INKESTA bat proposatu behar dut, jarraian. Edo bi. Bat: nor izan zen idatzi zuena: "Euskaraz ezin da Fisika Kuantikoa irakatsi"? Hiru erantzun hauen artean bat aukeratu: Unamuno, Markotegi eta Torrealdai. Eta bi: lehen INKESTA hori New York, Madril eta Bilboko kaleetan eginez gero, zenbat aldatuko zen emaitza? Bota, bote prontoan: zer ehunekok –hiri bakoitzean – asmatuko luke, zure iritziz, erantzun zuzena? Eta zer ehunekok, erantzun ustez zuzena jakinda. Alegia, Torrealdaik idatzi zuela. Ez berak hala pentsatzen zuelako, hain juxtu ere. Baizik eta salatu nahian, beste batek, Adolfo Suarez presidenteak, zer esan zuen 1976an, elkarrizketa batean, Paris Match aldizkarian. Zera, euskaraz ezin zela Fisika –"Kimika" esan zuen – "Nuklearra" irakatsi. Irakasle faltan, zioenez. Berak pentsatzen zuena –pentsatzekoa da –. Euskaldunok gobernatzeko politikari egokiena zela pentsatzeaz gain –hori ere pentsatzekoa –. Franco hil berritan, euskarazko Bigarren Hezkuntza posib le bat hiletsiz, jaio aurretik. Gaur argitaratu da 71/2022 Foru Dekretua, DBHko curriculuma ezartzen duena, Nafarrorako; 8. artikuluaren –Etaparen helburuak –, 8. puntuan dio: "Ahoz nahiz idatziz gaztelaniazko (edo, hala badagokio, euskarazko) testu eta mez u konplexuak ulertu eta zuzen adieraztea, eta literatura ezagutzen, irakurtzen eta aztertzen hastea". Stephen Hawkingek idatzi zuen, Denboraren historia (1988) liburuko pasarte batean: "1928an Max BORN fisikari eta Nobel sarituak esan zion Göttingeneko Unibertsitateko bisitari talde bati: Fisika, ezagutzen dugun bezala, sei hilabetetan osatuta egongo da". Liburu hori Fisikako best seller handienetakoa da. Ehunka milaka irakurlerengana iritsi da, BORN ezagutu gabeak, gehientsuak. Zer irudi hartu ote zuten Max BORN delakoari buruz? Liburu osoan aipatzen den pasarte bakar hori irakurrita. Max Bornen ustezko se ntentzia horrek Lord Kelvinen beste bat dakarkigu gogora. 1900ean esan omen zuen Fisikan ez zegoela muntako ezer deskubritzekorik, jada. Hain zuzen ere, Max Planck kuantua formulatzear zela, eta Einstein bere doktoretza lortzeko bidean –laugarren geratu ze n, bostetik; eta bosgarrena, suspenditutako eta emakumezko bakarra, Mileva –. Lord Kelvin delakoa W. Thompson zen, J. J. Thompson fisikariaren aita, elektroia aurkitu zuena, 1897an. Izanak izan, nola zekien Hawkingek, Max Bornek hori esan zuela, 1928a n? 1928 urte mugitua eta oparoa izan zen, Fisika arloan. Besteak beste, Heisenbergek bere Ziurgabetasun printzipioa ekarri zuen argitara, Kopenhageko interpretazioaren hiru zutabeetako bat. Artikulu batean hola zioen: "Formalismo kuantikoa osatuta eta ald aezin geratzen da". Zergatik ez zuen Hawkingek hori aipatu? Irakasle baten komentario haren ordez. Gainera, artean Max BORN ez zen Nobel sariduna: 1954 arte ez zuen saria jaso. Mekanika kuantikoaren funts teorikoa ikertzeagatik eman zen azkena. Eta 1928 u rtean noiz esan zuen, sententzia hura? Urte hasieran izan zen? Amaiera aldean? Ongi dakigunez, urte bat hamabi hilabetetan banatzen da. Urte bateko urtarrila urte bereko abenduarekin biltzen du egutegiak, nahiz eta aurreko urteko abendutik askoz hurbilago egon. Noiz, bada? Hawkingek zehazten du, soilik, Unibertsitatera joandako bisitari talde bati esan ziola, hori, Max Bornek. Ez dugu uste akta batean bilduta geratu zenik, ez sententzia hura, ez data zehatza. Gure hipotesia da ikasle taldeko norbaitek bild u zuela, Bornen hitzaldiaren pasarte bat, kaiera batean, edo gogoan. Eta gero bere liburu, artikulu edo hitzaldi –agian informal – batean gogoratu egin zuela, pasarte hori. Hawkingek entzuna edo irakurria izateko aski figura ezaguna, segur aski. Ez ordea ha ren izena Denboraren historia liburuan aipatua izateko bezain, bisitari talde hartakoen artean. Rockefeller artxibategiko International Education Board agirietan agertzen denez, 1928ko martxoan Göttingenera bidali zuten Augustus Trowbridge profesorea , Fisikako ikasle yankeeen martxa ikuskatzera. Max BORN lanaz lepo aurkitu omen zuen, ikasle atzerritarrekin. Asteko bere hamabost klase orduez gain. Ez dutu guk datu hori aurkitu. Max Bornen biografiatik jakin dugu. Hori, eta Hedi emaztearekin krisian zela. Gau batean, zazpi urteko Gustav semeak komunean negarrez aurkitu omen zuen aita. Abenduan, Max psikologikoki abaildu egin zen. Bi urte lehenago aurkeztu zuen BORN araua deitua, mekanika kuantikoaren hiru zutabe nagusietako bat. Arau horren arabera kalk ulatzen da –adibidez –, elektroi bat non dagoen. Ez puntu jakin batean kokatuz, baizik eta bere egoteko probabilitatea banatuz, espazioan zehar. Horri esker funtzionatzen du tunel efektuak: hesi lodi baten bestaldean ere elektroi bat egoteko dagoen probabil itate ñimiñoari esker. Horrela ikus dezakegu mikroskopio elektronikoen bidez, adibidez. Edo tumore bat garaiz detektatu, gure burmuinean. Edo tumore bat sortu, zori edo esku txarrez. Unibertsitatean hasi aurretik, Paulok ez zuen Fisika batere maite. Ikas gaia, alegia; artean ez zekien Fisika beste ezer izan zitekeenik, buruz ikasi beharreko formula deabru eta teoria kriptiko haietaz aparte. Are gorrotoa zion, auskalo beti suspenditzen zuelako, edo gorrotatzen zuelako beti suspenditzen zuen. Gorrotoa zion institutuko Fisikako irakasleari ere, lehen klasetik, eta azkeneraino. Oraindik gorrotatzen du, irakasle hura. Nahiz eta berak kurtsoa gainditu egin zuen, eta hark irakaskuntza utzi, Miguel Sanzen lehen gobernuan sartzeko, Hezkuntza eta Kultur kontseilari. Euskararen kontrako ezer egitea ez zela, sekulan, aski. Esker txarreko gorrotoa ote da? Paulok gogoan du nola gau batean esnatu zen, gau betean, kezka eta pozaren arteko zer edo zer bihotzean. Ohetik jaiki eta egongelara joan zen, paperen armairuan miatze ra, benetakoa ote zen, edo amestua. Han zegoen, BUPeko noten kaiera urdina. Lehen kurtsoa: “Física: SUFICIENTE”. Aita artean bizi zen, eta Paulok beti susmatu du haren influentziei zor ziela berak inola irabazi ez zuen SUFICIENTE hura. Ideiarik ez duen ar ren, zer influentzia klase ote ziren. Soilik zekien aitak bazituela lagun onak, Iruñean, eta del Burgo zegoen alderdiari bozkatzen ziola, beti. Gaiarre antzokiko 1979ko biltzarrean egon zela, UPN: el partido foral necesario liburua etxean agertu zen egunea n. Gorrotoa kezkarekin nahasten zaio, oraindik, Paulori; norbaitek auzitan jarriko ez ote duen, noizbait, bere lan titulazioa, SUFICIENTE haren erruz. Kontuak kontu, ordurako irakurle amorratua zen Paulo. Denetarik irakurtzen zuen, literaturatik hasita, prosa bezala poesia, Filosofia, bidai liburuak, biografiak, Historia, eta komikietaraino. Baina nekez egon zitekeen, oraindik, fisikari baten liburu bat bere liburutegian. Baina aurkitu dugu bai bazegoela bat. Azken inkesta: zer fisikarirena zen? Hiru haue tako bat auketatu: Bohr, Born ala Bohm. Erantzuna: bazeuden liburu pazifista asko –Gibran, Tagore, Fromm, del Basto... –. Haien artean, Zientzia eta kontzientzia Aro Atomikoan, Max eta Hedwig Born. Sari bat? Zer sari, inkestetan erantzun zuzena eman duten asmatzaileentzat? ¿Cuánto? Diglosiak ere baldintzatzen gaitu, euskaldunok. Adibidez, kuantu hitza aditu eta zenbat adierarekin lotuz. Zerbait zenbatgarri, kontagarria. Literaturan beste zerbait da kontatzea, noski. Ez da istorio bat asmatzea ere, berez; berritzea da. Bertsionatzea. Berdin fikziozkoa izan, edo benetako pasadizo bat izan. Adibidez, Globigerinen LOHIA. Kasu honetan, neuk sortua da Globigerinen LOHIA ipuina. Izaskun ezagutu nuen garaian. Kondestable jauregitik etxera bueltan etorri zitzaidan gogora. Izan ere, Izaskun zen pertsonaietako bat. Ez Izaskun izenaz, noski. Egitez, ez zen pertsonai horren izena ipuin osoan aipatzen. Hiru pertsonai femenino agertzen ziren, neska gazteak hiruak, eta bera zen izena aipatzen ez zen bakarra. Beste bien izenak ez ziren benetakoak, noski. Izaskun zen Uc pertsonaiaren lagun mina; Uc ere pertsona erreal batean oinarrituta zegoen, Mari –Mari ez da, noski, haren benetako izena. Ipuinean agertzen zen hirugarren neska Lulea da, Uc pertsonaiaren kontrapuntua , nolabait. Lulea ipuineko mutil protagonistaz, Orikain, maiteminduta dago. Argi dagoen arren Orikainek beste neska bat –Uc, hain zuzen – maite duela. Eta Uc beste mutil bat, Orikainen lagun minaz, Truro –garaiko nire lagun onena, Igor. Trurok aspaldi hank a egin zuen hiritik, Uc eta Orikain, zein bere aldetik, eta bere modura, bakarrik utzita. Ipuina lehen pertsonan kontatuta dago, eta Orikain da kontalaria. Nire trasuntoa, esan beharrik ez dago. Ni inoiz izan ez naizen arren Orikain ipuinean ageri den lide rra, edo lider gaia, edo nahia. Halako bokazio mesianikoa zuen tipo zapuztua. Hirugarren neska baten izena ere aipatzen da, ipuinean: Vikna. Hirian ustekabean agertu zen neska bikingoa. Eta agertu bezala ustekabean desagertu egin zena. Ipuinaren erdialdean doi aipatu besterik egiten ez den desagerpena. Azken partean, Luleak kontatu die besteei Vikna ikusi duela, hirian. Orikain bere onetik atera da: Gezurra! Hori ezinezkoa da! Berak badaki ezin dela egia izan. Izan ere, berak bahitu baitzuen Vikna, eta bere familiaren baserriko ganbaran gordea du, orain dik. Hiriaren izena ere, azkenik, ez da ipuinean aipatzen, baina Iruñea zen. Institutuko zortzi bat laguneko ikasle taldea –hiru neska eta bost mutil – pisu batean bildu da. Pisua Orikainen gurasoena da. Eztabaidan ari dira, konspiratzen, agintari goren ba t –Lautaro – Iruñera datorrela eta, bisita ofizialean. Argitu behar da Lautaro delakoak ez duela zerikusirik buruzagi araukaniarrarekin, edo Bolaño idazlearekin –artean ez nuen Bolañoren berri –. Uste dut Espainiako garaiko presidentea hartu nuela eredu, ha u da, Adolfo Suarez. Ikasle taldea Lautaroren bisitaren kontrako protesta bat antolatzen ari da. Halere, ipuinak aurrera egin ahala arduratuago dirudite denek bakoitzak taldean duen posizio defizitarioan. Eta batzuek –batez ere Orikainek – duten defizit se ntimentalean. Etxera bueltan bilatu nuen, bada, Globigerinen LOHIA, paper zaharren armairuan. Balio sentimental handiko aurkikuntza batzuk egin nituen. Haien artean, folio solte bat, "Globigerinen LOHIA (hirugarren pertsonan)" izenburu soila besterik ez du ena idatzia, erdaraz. Gogoan dut ipuin horren lehen bertsioak erdaraz idatzi nituela. Ez ordea bat hirugarren pertsonan egin nuenik. Literatur lehiaketen deialdiak eta esku orriak ere topatu nituen. Eta argitaletxeen helbide zerrendak. Gutunen zirriborro batzuk; erantzun batzuk ere bai. Denak ezezkoak, eta kontzesio afektibo urrikoak, baina adeitsuak, oro har. Zirriborroetan nire garaiko idazkera ezagutu dut, bai grafia bai estiloaren aldetik. Halere, gehiago sentitu naiz gutun haien jasotzailea, haien igo rlea baino. Eta –zertarako uka – sumatu dut nire erantzuna, gaur egun, adeitsu baino errukitsua izango zela. Nirea ere ezezkoa, eta kontzesio afektibo urrikoa. Berriz sentitu dut duela hogeitaka urteko suminaren erredura. Haren erruduna ere sentituz. Eta e rru hura neure buruari ezin barkatuz. Bestalde, datak ez dira sobera fidagarriak, karpetak kronologikoki kokatzerakoan. Urte ezberdinetakoak izaki, jauzi handiekin haien artean. Argi dago dokumentu haietako asko beranduago iritsi zirela karpeta zahar haiet ara. Utzikeria hutsez. Bereziki deigarria egin zait Osasunbidearen inprimaki bat, organo emaile egiteko eskaera. Eskuz beteta zegoen, jada, eta sinatuta. Postontzira botatzea baino ez zen falta. Ez zuen seilurik behar. Harrituta utzi nau. Gaztetatik erab akita nago odol eta organo emailea izatera, eta behin baino gehiagotan hartu izan dut inprimakia, Osasun Etxe batera joan naizenetan. Halere, konbentzituta nengoen ez nintzela inoiz bat betetzera iritsi. Postontzira botatzera ez nintzen iritsi, beraz. Ez dakit zergatik. Agian arriskutsua egin zitzaidan nire datuak, eta hil aurreko borondatea, agerian ibiltzea, eskuz esku. Nire baimena, hil eta gero nire organo guztiak baliatu zitzaten. Zer gertatuko zen postariren batek seme alaba bat hil zorian balu, gib el edo bihotz baten zain?... Ez, ez dut uste izan nuenik halako beldurrik. Kontua da ez nuela inprimaki hura gutun azal batean sartu, zigilu bat erosi eta postontzira bota. Zakarrontzira bota ere ez; karpeta hartan sartu nuen. Inprimakia erdara hutsez zeg oen, orduan ez zegoen euskarazkorik, edo elebidunik. Nik atal guztiak euskaratu nituen, bolalumaz: "Organoen emailea izan nahi dut. Izen eta abizenak. NAN zenbakia. Helbidea...". Agian horregatik uzkurtu nintzen, azken unean? Inprimakia eskuz esku ibiltzen imajinatzen. Bazterrak faxistez beteta zeuden, eta daude, eta Nafarroan beteago. Giza diana bihur nintekeen, aise. Ez, ziur nago ez nuela horren beldurrez postontzira bota gabe utzi, han. Utzikeria hutsez izango zen. Besterik ezin dut sinetsi. Uste dut askoz geroago sartu zaizkidala holako kezkak; Interneten garapenarekin. Haien atzaparrek lotzen nautela, esku edo bihotz zabala izateko orduan. Emaztearekin ados jarri nintzen, bietako bat hiltzen bazen, istripuz edo, bestearen organoak emateko. Jakina, g erta liteke biak batera hiltzea, istripuan. Eta gure alaba Atti haurregia zen, gure borondatea bere kargu uzteko. Bizirik aterako balitz ere, istriputik, Attiren hitzak edo iritziak oso pisu gutxi izango luke. Eta ziur nago ez nire familiak, ez emaztearena k, emango zutela baimena, gure gorpuzkinak oraindik epel, auto, tren, edo hegazkinaren hondakinetatik atera berriak. Kontuak kontu, ez nintzen emazteari gaia planteatzera iritsi. Utzikeriaz izan, edo absurdua izaki, balizko istripu bati hainbeste buelta e matea. Zaharregia sentitzen naiz, bestalde, odola ematen hasteko. Inprimaki hura bezain garaiz kanpokoa egiten zait aukera hori bera. Inprimaki euskaratuak ikusi ditut, tarteka, osasun etxeetan, Web gunearekin, etxetik modu eroso eta seguru batez izena em ateko. Halere, geroko utzi izan dut, beti. Gaur arte. Orain ere geroko uzten ari naiz? Inoizko ez, agian?... Balio beza, badaezpada ere, Globigerinen LOHIA honek nire azken borondate gisa. Ondorio guztietara. 3 – BASATI Paulo esnatzeko lehen fasean zegoen , lehen segundo zatikian. Fase hura amaitu aurretik piztu zitzaion ideia, Atti alabaren katua, BASATI, izan zela iratzarri zuena. Ohera jauzi eginda. Paulok ez zuen ezer sentitu, inolako soinu, kolpe edo bibraziorik. Baina normala zen ez sentitzea: BASATI arras katu isila zen. Eta normala zen Pauloren ohera etortzea, oharkabean. Hamaika aldiz topatu zuen Paulok, esnatzean, bere ondoan lo. Inoiz sentitu gabe ohera hurbiltzen, eta gainera jauzi egiten. Goiz horretan ere ez zuen sentitu, baina BASATI etorri ez zelako. Paulok ez zuen esnatzeko lehen fasea agortu beharrik izan, horretaz jabetzeko. Egiaztatu beharrik ere ez zuen: BASATI hilik zegoen. Auto batek harrapatu zuen. Paulo ez zen lekuko zuzena izan, emazteak esan zion, Ebak, etxera itzuli zenean, Paulo, iluntzean, Iruñetik: auto batek Iratiren katua harrapatu du, ezpondara bota dut, asunen artera, Irati eskolatik itzuli baino lehen. Paulo ez zen horren lekukoa ere izan: BASATI hilik, ezpondan. Ez zuen ikusi nahi izan, gau hartan, multzo beltz bat, asunen artean. Hurrengo goizean, egun argitan ere ez. Ebak ez zion zehaztu non bota zuen, errepide bazterreko zer puntu, zer asun multzo. Eta Paulok ez zion galdetu. Zer esan du? Attik, eskolatik bueltan, Basatiren falta sumatzean. Ezer ez. Nola zitekeen, Attik, falta ez sumatzea? Zer esango diogu, Attiri?... Kafka eta panpina bidaiariaren pasadizo edo ipuina etorri zitzaion Paulori gogora. Saia zitekeela Attiri sinestarazten, BASATI bidaian abiatu zela, mundua ezagutu nahian. Agurtzean, amatxori hitz eman ziola, gutun bat idatziko ziola, Attiri, Basatik, leku berri batera iritsi orduko. Bera, aita, arduratuko zen Basatiren gutunak idazteaz. Lehen gutuna erdi idatzi zuen, Parisekoa. Kezka bat bihotzean: Attiri nola azaldu, Paris baino lehen ez egotea, leku berrir ik? Paulok ez zuen erantzunik. Ezta beharrik ere: Attik ez zuen inoiz galdetu, ea BASATI non zegoen. Nola zitekeen? BASATI, izena Paulok berak asmatu behar izan zuen, Attiri ez zitzaionez batto ere bururatzen, berezirik. Izen arruntak baino ez, eta aitak izen bat jartzeko eskatzen bazion, soilik: Hori, Tigre, Tom... Berdin zitzaion, zer izen. Attik zuen irudimenarekin! BASATI. Ez bereziki basatia izaki. Bast, katu buruko jainkosa egiptoarraren izena, doi egokitua, ar batena izan zedin, eta euskal kutsukoa. Eta metafisikoki neutroa, milaka urteko madarikazio egiptoar bat ekar ez zezan, etxera. Bastet ere deitua, Ra, Egu zkiaren jainkoaren alaba, eta Atom, Ilargiko erregearen emaztea. Ez zuen gehiago ikasi beharrik, katu izen bat alabari proposatzeko. Gehixeago informatu izan balitz, ikasiko zukeen Bastet jainkosak bi aurpegi edo alderdi dituela. Alde batetik Bast onbera, argitsu, sortzailea. Bizitzaren oreka eta armoniaren zaindaria. Bestetik, Sekhmet ikaragarria. Mendekatia, giza arraza suntsitzera ere deitua. Aise lortu zuen Paulok, Attik izen hori onartzea. Hori ere ez zen batere normala, berak Attiri zerbait proposatu eta hark besterik gabe baiestea. Jonsi zen Pauloren A aukera, katuaren izenerako: Alien filmeko katua, bederatzigarren bidaiaria. Baina Ebak ez zion onartu; BELDUR gehiago eman zion. Nahiz eta filmaren lehen gidoian Jonsi omen zen salbatzen zen bidaiari b akarra, eta azken unean erabaki zuten Ripley tenientea ere salbatzea. Katu, zakur, untxi, hamster, kanario... bat? Lagun bat, Attirentzat. Lagun bat izan, bizitzaren lehen fase giltzarri hartan. Beti bakarrik ez jolasteko, gurasoak beste lagunik gabe. La gunik gabe hil zen, Atti. Lagun izena merezi zezakeen inor ezagutu gabe, bere bizitza laburrean. Nola, hila? A ala B? Paulok ez zuen esnatzearen lehen fasea agortu beharrik, jakiteko bakarrik zegoela, ohean. Eba ez zegoela, normala zen bezala, Basati bazen Paulo iratzarri zuena, benetan. Basati ez zatekeen ohera igoko, Eba bertan balego. Ebari BELDUR zion, Ebak Basatiri adina BELDUR. Basati izan zitekeen, beraz, Paulo iratzarri zuena? Eba ohean ez zegoenez. Ni neu izan nintekeen, beraz, Basati? Paulo ez n intzenez... Ez. Ezinezkoa zen, Basati hilik zegoen, auto batek harrapatuta. Atti ere ez zegoen, beste logelan. Hilik zegoen. Nola, hila? A ala B? A ALA B? Formula eskematiko horretan biltzen zuen, Paulok, alaba hil zen ezbehar edo ezbidekeriaren inkognita. Bi hipotesi zabalik mantentzeko formula sinple bat, noizbait ere emaitza bat ebatziko zelakoan. Edo zantzu bat agertu. Bitartean, alferrik zen buruari bueltaka ibiltzea. Hipotesi bakoitzaren ildo eta adar posibleei. Logikoei eta a bsurduei. Gezurrei. Erruei. Bere erruari. Bere herrari... A ALA B? Formula soil horrekin lortzen zuen Paulok, edozein hari solte edo berri blokeatzea, bere buruan. Ez zituen formularen lau silabak buruz errezitatu beharrik ere. Berehalako mekanismo bat zen . Piztu eta itzali. Eten. Desaktibatu, buruan bueltaka hasi eta Paulo bera blokeatu baino lehen. Hala egin zuen goiz horretan ere, esnatzearen lehen eta bigarren faseko bi segundo zatikiak agortu gabe. Piztu eta itzali. A ALA B? "Frogatu Paulo Argarai za rela A sisteman sartzen ari dena". KLIK. "Zenbat aldiz erabili zenuen atzo A sistemako sarrera? 0 3. 46. 79. 10 12. 13 15. 15 baino gehiago". KLIK. "Ez da datu zuzena. Bi aukera gehiago dituzu". KLIK. "Zenbat aldiz aldatu zenuen A sisteman sartzeko pasa hitza, atzo?". KLIK. "Ez da datu zuzena. Bi aukera gehiago dituzu". KLIK. "Ez da datu zuzena. Aldatu nahi duzu sartzeko pasa hitza?". KLIK. Bazegoen tramankulu arraro bat ere, logela erdian, Paulo goiz horretan esnatu zenean. Ohearen eta leihoaren artean: TRIPODE BAT. Hiru hanketan zutik. Argazki kamera bat jarrita, buruan. Paulok segituan ezagutu zituen biak, bere argazki kamera, eta tripodea. Berak jarri zituen han, leihoaren parean, bezperan. Bere logela zen, horretan ez zegoen ezer arrarorik, Paulorent zat. Bai ordea niretzat. Horrek ohartarazi zidan, ni lekuz kanpo nengoela, han. Edo zehatzago, garaiz kanpo. Nire logela, leihoa, kamera, tripode hura... ezagutu egin nituen. Nire burua ere bai. Goizetako ohiko logalea, miopia, bizar berria, bizkarreko mi na, aho idorra, hats lizuna... Halere, bezpera gauean ni ez nintzen logela hartan oheratu. Eta ez nuen TRIPODE BAT jarri, nire argazki kamerarekin. Desubikazio horrek ez ninduen gehiegi harritu. Alde batetik, ez zen erabatekoa. Nire logela zen. Bertan esna tu naiz nire bizitzako goiz gehienetan. Hamarretik zazpitan bai. Baina baziren zortzi urte, tripode haren bistan esnatu nintzela, azken aldiz. Eta hiru aldi baino ez ziren izan. Hiru goiz. Zortzi urte lehenagokoak, hiruak. Beste aldetik, askoz harrituago z irudien Paulok. Bere logelan esnatu arren, tripode eta kamera haiei begira, bezperan oheratu zenean bezala. Dena behar bezala jarri zuela ziurtatuz, argia itzali baino lehen. Tripodea ez zen berea, baina ez zen elementu arraroa, beretzat. Bezperan bertan u tzi zion ezagun batek, ez du axola nork. Nori bueltatu behar zion Paulok, tripode hura. Peru deituko diogu. «Agintea ere nahi duzu?», Peruk. «Zer?», Paulok. «Hau, urrutiko agintea», Peruk. «Nik ez dut behar, oraingoz. Bidaietan soilik erabiltzen dut, baso ko piztiak, txoriak eta holakoak fotografiatzeko». Oroitzen naiz pentsatu nuela "eta holako" haiek paparazzi laneko biktimak izan litezkeela. Baina berdin izan litezke detektibe edo espia lanekoak. Ez dakit zer lan klase egiten zuen, Peruk. Ez zuen argazk i dendarik. Ez zituen ezkontza erreportajeak egiten. Publizitate agentzienak, akaso? Kazetaritzakoak, freelance gisa?... Ez dut inoiz Peruren argazki erakusketa bat ikusi; inon iragarrita ere ez. Argazki kamera batekin bai, askotan. Baina inoiz ez TRIPODE BAT aldean, edo urrutiko agintea eskuan. Argazkilaria zela besterik ez nekien. Eta homosexuala omen zela. Hau da, berezia. Inor ez omen zen, besterik gabe, heterosexuala, Ubaran. Ez dut uste Peruk ere nitaz askoz gehiago zekienik. Neu ere mutil berezia n intzen, betitik. Baina ez joera sexualaren aldetik. Izatekotan, joera faltagatik. Eta inoren jomuga sexuala izateko aukera faltagatik. Peruk ez zidan galdetu, ea zertarako behar nuen TRIPODE BAT, eta nik ez nion aparteko xehetasunik eman: "Ikertzen ari ga ren –pluralean – kontu bat –indeterminatua – fotografiatzeko". Ez nion zehaztu norekin, zer, edo zeren ingurukoa. Nola ausartu nintzen, TRIPODE BAT eskatzera, Peruri? Bera ere berezia izaki? Eta horregatik utzi zidan berak, besterik gabe? Elkartasun hutsez, tipo berezien talde bereziko kide batekin. Heteroa, eta grisa, baina berezi markakoa, ni ere. Fisikako ikasle, liburu jale, liburutegiko sagu eta laborategiko zomorroa... Zer gehiago? Zer ikerketak? Argiaren inguruko Fisikako gai bat, Luziarekin. Horregatik nekien bezperan bertan paratu zuela tripodea, Paulok, bere logelan. Eta ez hiru egun edo aste lehenago. Izan ere, tripode hura logelan egon zen hiru gauetatik lehenean soilik esnatu zen, Paulo, Luzia ere egon gabe. Beste ohean. Jakina, lehen goi z hartan Paulok ez zekien horretaz ezer. Ez zuen sumatu Luziaren falta, logelan. Ezin zuen susmatu ere, egun hartan suertatuko zela, Luziari proposatzeko parada. Edo ausartuko zela, bera. Are gutxiago Luziak onartuko ziola. Argiaren inguruko gai baten iker keta. Berezia, hura ere; ez zuen sexu aldetik ezer. «Tripodea? Zertarako?», galdetu zidan Manuk, berari eskatu nionean. «Fisikan, argiaren inguruan ikertzen ari garen zerbait fotografiatzeko» nik. «Luzia eta biok». Manuk asteburu hartan bere tripodea behar zuen. Mendira zihoan, koadrilarekin. Baina ziur zegoen Peruk bat utziko zidala. Peruri eskatzeko, lasai. Peruri, nik, eskatu...? Arrazoi bakar bat ikusi huen, horretarako: Peruk TRIPODE BAT baino gehiago izatea. Peruk galdetu zidan zenbat denbora behar n uen, soilik. Aste baterako, edo. Eraman lasai, esan zidan. Tripodea, eta urrutiko agintea. Eskumuturretik zintzilik zeukan, Paulok, esnatzean. Ezker besoa ohetik kanpo, agintea lurretik hurbil. Nola espero zezakeen, bada, goizean esnatzean eskuan hartuta edukitzea, eta botoia sakatzeko prest? Manu izena ere nik asmatua da, berdin dio benetako izenak. Gutxienekoa da Manu nor den, edo zer beste lotura duen Paulorekin. Hortxe dago, Peru bera bezala, tripodeari lotuta. Urrutiko kontrol telematiko baten bidez. Nola ausartu ote nintzen TRIPODE BAT eskatzera, Manuri? Orduan galdu nuen nik egoeraren eta nire buruaren kontrola. Ikusi nuenean Paulo ohetik jaikitzen. Nor nintzen ni, ez banintzen Paulo? Ez Pedro, ez Luzia... Nire 40. urtebetetzean, Ebaren anai arrebek argazki kamara bat oparitu zidaten. Digital horietakoa, oso bakan eta garestiak, garai hartan. Eskuz esku ibili zen, besta luzatu zen bitartean, eta barneko memoria betea zuen, makinaren jabe egin nintzenerako. Lekua egin behar izan nuen, beraz. Lan errez baina aztoragarria, niretzat. Erreza, ezabatzeko moduko zabor asko zegoelako. Aztoragarria, berriz, garbiketa lanean memorian gordeta zegoen guztia ikusi nuelako. Argazki eta bideo grabatu guztiak, ikusi, lehen aldiz, edo berriz. Eta konparatu, bestan zuz enean ikusi nuenarekin. Nik ateratako argazki gutxiak berriz ikusi nituen, eta gehienak ezabatu. Eta lehen aldiz ikusi nituen besteek ateratako gehienak. Batzuetan ni ateratzen nintzen. Batzuetan banekien aterako nintzela. Gaizki atera, gehienetan. Batzuk erakutsiak zizkidaten, atera orduko. Beste batzuk ezkutatu, errukiz, edo beldurrez. Edo besterik gabe kameran utzi. Bat baino gehiago ezabatu, ezer esan gabe. Zorionez. Besteetan ez nekien aterako nintzela. Haiexek izan ziren aztoragarrienak, niretzat. Iz an ere, nire burua ezagutzen nuen. Ni beste inor ezin izan zitekeen gizaki baten irudia. Baina ni ez nintzena, nire irudiko, benetan. Tarteka Atti hurbildu, pantailan begiratu eta seinalatzen zuen: "Atta". Alegia, aita ateratzen zela argazkian, ez aitak at era zuela argazkia. Ebak ere berresten zidan, tarteka, argazkiren batean arraro xamar agertzen nintzela. Ni aterako nintzela banekien haietako batean, gehienetan. Eta ia beti, ni ohartu gabe atera nintzenetan. Bideo grabazioetan oso bestelako zerbait gerta tzen zen. Laburrenak ere luzeegiak ziren, niretzat, agertuko nintzela jakin edo jakin gabe. Bereziki lehenak: arraro nengoen, ez nuen inoren berrespenaren beharrik. Halere, Ebak berretsi egiten zidan, zeharka: "Nik ere ez dakit zer aurpegi jarri, bideoz grabatzen nautenean". Egia da arraroa agertzen zela bera ere, batzuetan. Baina gehienetan bera ikusten nuen nik. Ohiko bera, ospakizun eta topaldi berezietakoa. Argazki batean izan ezik –nik ateratakoa, bera ohartu gabe –, non hamabi urte lehenagoko Eba ikus ten zen, Hendaiako hondartzan ezagutu ginen garaikoa. Luze geratu nintzaion begira, erakusteko bulkadari men eta gogor eginez. Ezabatu egin nuen arte, azkenean. Ni agertuko nintzela inola espero ez nuen bideo bat egin zitzaidan bereziki luzea. Nire burua ustekabean ikusi eta gero, behin eta berriz, noiz ezabatuko zain. Gainerako guztia zen bezala agertzen zen, denak ziren bezalakoak, ni izan ezik. Nire irudiaren arroztasuna ezin nion uneko distortsio bati leporatu. Nire inguruan beste inor ez ezer ez zego en hain deformatuta. Esposizio luzeak eragin ote ninduen, bestela? Ohituta bainago nire burua oso tarteka, eta plano laburretan ikustera. Etxeko komuneko ispiluaren aurrean, goizez prestatzean. Edo pasadan, kaleko erakusleihoetan. Edo komun publikoetan, eg itekoak azkar egin eta gero. Ez nago ohituta nire burua hain luze ikustera, eta hainbeste angelu ezberdinetatik. Hain proportzio txikitan naiz, itxuraz, nire irudiaren jabe. Edo bestela adierazita: nire 50 urteetan barna nire buruaz –arreta handiz – atera ditudan milaka argazkiek album txiki bat baino ez dute betetzen. Hutsaren hurrengoa, ni ateratzen naizen besteen milaka argazkien aldean. Besteek ateratakoak, beste batzuen artean ni. Eta besteen dozenaka eta ehunka albumetan barna barreiatuak. Kontua da kantitateak ez duela kalitatea bermatzen. Aitzitik, arduragabekeriarako aitzakia ere izaten da. Ordea neure argazkiak kontu minimo batez atereak eta hautatuak izan dira. Eta nire modura antolatuak, album pertsonal batean. NIRE ALBUMA da, nik nahi dudanea n, eta nahi dudan bezala, ikustekoa. Besteei erakusteko ere bai? Ez, ez dut uste. Inor ez da besteen albumak begiratzera mugatzen. Argazki bat edo beste hartu egiten dute. Kopiak egin. Arduraz egingo balute, behintzat! Bai zera! Besteen irudiak oso ardura eta begirune gutxiz erabiltzen dituzte. Oso hautaketa eta antolaketa zabarrez. Nahastuta eta sakabanatuta utziz, bildumen baino zabortegien antz handiagoa duten argazki eta album pilamenduetan. Ez, ez diet NIRE ALBUMA erakutsiko. Norbaitek NIRE ALBUMA iku si nahi badu, eskatu dezala. Baina gogoz eta begirunez, eskatu, eta begiratu. Utziko nieke, halaber –baimena eskatuz gero –, argazki bat edo beste hautatu eta kopia ateratzea ere, beren albumetan sartu nahi badute. Horri lotuta, ikusi nahiko nuke nire buru a besteen albumetan? Ni agertzen naizela ez dakidan besteen albumetan, esan nahi dut. Ez dut uste. Ziur nago haien argazkiek ez dutela nire irudiaren lehen baldintza betetzen. Ezinbestekoa: nire begietara begiratzea. Besteek nitaz dituzten irudiek oso gutx itan egiten dute hori. Eta begietara begiratzen didatenetan ere, falta dute nire albumekoek erakusten duten konfiantza. Zein dira benetakoagoak, nireak ala besteenak? Denak dira benetakoak, eta kitto? Denak faltsuak?... Izanak izan, ezin benetako erantzuna jakin. Benetako auzia beste hau izaki: zein dira ezinbestekoak, benetan? Ezinbestekoak diren nire irudietan nire begietara begiratzen dut. Konfiantzan. Nik eginak dira, gehienak. Gainerakoak, Attik egin zituen, jostailuzko –inola ez gezurrezko – kamara ba tekin. Baina haiek berriro ikusterik ez dut, dagoeneko. Ziur batzuk mugituta zeudela, gaizki enfokatuta, oker enkoadratuta, argi eskasian, edo demasian. Halere, ziur nago Attik atera zituela nire irudi fidelenak. Atti ez baitzen saiatzen, besteak bezala, NIRE ALBUMA konkistatzen. Bihotz edo gorputz bat konkistatzen diren bezala. Edo gotorleku edo erresuma bat. Edo kontinente berri bat, Mendebalde edo Ekialde urrunak, edo Ipar edo Hego poloak... Edo Espazioa, Estrat osfera, Ilargia, Marte... Ezinbesteko bigarren baldintza da, izan ere: ez egin NIRE ALBUMA bortxatu, ez inbaditu, hesitu, ez salbuespen egoera ezarri... Errespetatu, nire irudiaren mugak! 4 – KATU BAT NAIZ KATU BAT NAIZ, hori da nire buruaz dakidan guztia. Hiru hitzon tripodean finkatzen da: zerbait naiz, zer bat, zer eta katu. Ez dakit katua izatea zer den, zehazki. Dinosauroa edo kakalardoa izatea zer den bezain gutxi. KATU BAT NAIZ. Hola du titulua, eta hasiera, Natsume Soseki ren eleberri batek. Kontalari eta protagonistak ez du izenik. Inork ez dio izen bat jarri. Berak bere buruari ere ez. Kaleko katu anonimo horietako bat da. Bizi den etxean inork ez du maite. Etxeko jaunarengatik ez balitz, aspalditik hilik legoke. Chinno Kushami jauna k ez dakien arren, eta katuak berak ere ez, nola jarraitzen duen etxean, bizirik. Lehen pertsonan eta orainaldian hasten da kontu kontari, katua. Gero lehenaldira pasa eta gehienbat hola segitzeko. Jaio zenetik –jakintza baten jabe, jada –, eta hil arte. Et a hil eta gero ere, uretara erori eta itota, Nartziso bezala. Baina bere burua miretsi nahi izan gabe, Sosekiren katua. Esker onez. Bake, atseden infinitua xede. SCHRÖDINGERREN KATUA bestelakoa da. Jaiotzean berak ez daki ezer, bere buruaz. Hil ondoren be zala. Eta bere egoeraz ere, kutxan itxita egon den bitartean, sartu aurretik adina daki –hilik edo bizirik – atera ondoren. Ez da izaki fisiko bat, berez. Sosekiren eleberriko katu kontalaria ere ez da, jakina. Izaki literarioa da, gehienez ere. Abstraktua. SCHRÖDINGERREN KATUA, berriz, izaki baino egoera fisiko bat da. Edo zehatzago, deskripzio fisiko bat. Edo –gutxienez ere – absurdu fisiko bat. Izaki matematiko bat ere izan liteke? Bere deskripzio zehatzena ekuazio bat izaki. Tamalez, niretzat erdi ulergar ria den ekuazio horren bertsio sinplifikatuena, ez da batere zehatza: /K> = /b> + /h>. Non K katua den, b bizirik, eta h hilik. Eta Paulo, goiz hartan esnatu zenean, zer zen? Ez banintzen ni, Paulo. Ekuazio baten simulakroa egin dezagun: baldin eta Paulo (P) esnatzean Dinosauro (D) bat bazegoen, Monterrosoren D bat zen. Eta Monterrosoren D posible guztien artean, Pauloren bat. Alegia, bere bertsio pertsonal bat: lokartzean bere begi aurrean, edo buru barruan, edo gero, lotan, ametsetan... Paulok presente i zan zuen D hori. Guztiz presente, berriz ere: Paulo esnatzean, DENA DA D. Jakina, D hori –zernahi dela –, ezin da Dena (D) izan. Logelan badago D ez dena ere. Paulo (P) bera, besteak beste. Eta berak badaki, une horretan ongi jabetzen ez den arren, hor da goela. Eta berak baduela informazio Plus (P) bat. Hor dago bera, hor bere logela. Bere ohea, beste ohea, beste altzairuak, leihoa, mundua... Orain ekuazioko ezezagun bat aldatu dezagun: P esnatu eta bere logelan katu bat dago. Ez bere etxeko edo auzokoen k atu bat, edo kaleko bat, bere etxean isilpean sartu eta logelaraino iritsia... Schrödingerren katua da. Katua (K) deituko diogu. Jarri gaitezen, jarraian, K zer den azaltzen duen testu baten aurrean. Demagun, Wikipediakoa: idatzi "Schrödinger+katua" bilatz ailean. Listo? Gogoa edo beharra baduzu, testua irakurri. Azalpen trinko baina ganorakoa dirudi, baina ez dugu hemen aztertuko. Alboko irudian zentratuko gara, momentuz. Irudiaren oinak honela dio: "(K) bizirik eta hilda dago aldi berean, bi egoeren gainez armena da eta ezin dira bi egoerak bereizi". Irudian, K ikusten da, kutxa (K) barruan (B) bikoiztuta, bai hilik, bai bizirik. Eta K hori gardena denez, barruko beste elementuak ere ikusten dira: pozoi flaskoa, mailua, etengailua, detektagailua, gai erradi aktiboa... Denak ere bikoiztuta, beren bina egoera posibleetan. Hori da irudi horretaz nik, objektiboki, egin dudan interpretazioa. Orain subjektiboki ere sartzera noa kutxa barruko irudian, subjektiboki: kutxa (K) barruan (B) Dena (D) da Katua (K). Detek tagailua, mailua, flaskoa... eta aire arnasgarria eta pozoitua ere bai. KB erabat hedatu da K, azken zokoraino: DENA DA K. Halere, esan dugunez, K ez da D. Nola aukeratu zuen ba, Schröndingerrek, KATU BAT, bere esperimentu mentalerako? Esan nahi dut: kutxan espazio guztiz kontrolatu bat prestatu eta gero, mekanismo ongi programatu batekin, bizitza eta heriotza –bi egoera antitetiko – elkarrekin nahas zitezen. Fisikoki, biak nahastu, lege fisikorik bat ere hautsi gabe... Zer eta KATU BAT, kutxan sartu? Parte z etxekoa eta partez oihanekoa den izaki bat. Erdi pelutxea, erdi munstroa. Mundu osoko mitologietan bizitza eta heriotzaren artean mugitzen den kreatura, zazpi edo –zenbait kulturetan – bederatzi bizitza bide dituena. KATU BAT, Schrödingerrek Japonia ezag utzen zuen guztiarekin! Non katuak aparteko leku bat duen, Mitologian. Manneki neko izenekoak Buddha baten itxura osoa. Zorionaren zazpi jainkoetako bat, Daikoku katu beltz lodia, arroza bi zakuen gainean. Nékomata, edo katu erdibitua, Bakeneko beste katu espektro horren aldakia. Gizakiaren jarreren eta mintzoaren imitatzailea. Katuak –gehiago informatu naiz – omnipresenteak dira Artean bezala eguneroko bizitzan. Tashirojima edo Aoshima bezalako irletan, bereziki, eta Kinokawa hirian, edo Tokyoko Yanaka auzo an. Beti domeinu sakratuaren mugan. GoToKiJi tenpluko KATU BAT hartu, esperimentu hori egiteko? Ez, segur aski laborategiko katu kloniko bat zuen burutan, Schrödingerrek. Edo kaleko katu anonimo bat, profesore gizajo baten etxean de incognito sartu aur retik, Sosekiren KATU BAT naiz eleberrikoa bezala. Edo gure etxeetaraino iritsi diren Doraemon bezalako manga edo anime horietako bat: Sakamoto, Sorata, Nekotalia, Nekobasu, Kuroneko, Jiji, Korin, Kaja, Kirara, Karupin, Madara, Chumosuke, Anpu, Meowth, Sha misen... –"Shamisen ikusten dut unibertso paralelo bateko Schrödingerren katuaren gisa" dio Alec P. delako batek, Interneteko iruzkin batean –. Kontuak kontu, oso zaila da sinestea ausazko hautaketa izan zenik, katua. Sagu, hamster, untxi edo akuri bat izan zitekeela, berdin. Schrödinger ez zen zientzialari hotz edo materialista. Fisikaz gain Biologian ere aparteko ekarpena egin zuen, eta oso jantzia zen Giza Zientzietan eta Filosofian. Ekialdeko kultu eta kulturetan ere interesatua, eta jakintza mistikoetan . Schopenhauerren eskutik deskubritu zuen Vedanta eta Upanishad liburuek jasotzen duten identitate globalaren ideia. "Are galdera zentzugabeagoak egin izan dira" idatzi zuen Zer da Bizia? liburuan, arimaren kontura. "Animaliek arimarik ba al dute?, adibidez. Emakumeek ere arimarik ba ote duten, ala gizonek baino ez duten ere galdetu izan da". Suarezen sindromea deituko diet holako egoera anbiguoei. Izaki fisiko edo abstraktu bat presentziaren eta absentziaren artean kolokan. Erdi bera, erdi beste ze rbait. Edo bizirik eta hilik, aldi berean, Schrödingerren katua bezala. Baina mailu autoritario batek hiltzat jota, de facto, hasieratik. Adibidez, Robert Laughlin fisikariak Unibertso ezberdin bat (2005) liburuan hola sintetizatzen du esperimentu mental horretako dispositiboaren funtzioa: "Ziurtatzea da erradioaktibitatea emititzean katua hil egingo dela". Horretarako ez luke aski, bada, mikrouhin labe batean sartu eta piztea? Zertarako holako muntaia ABSURDUA? Hola deskribatzen du Laughinek: "Katu bat, k utxa batean itxita, non atomo erradiaktibo bakar bat dagoen, Geiger kontagailu bat, eta zianuro flasko bat. Bere edukia azidoa duen ontzi batean erortzen da, Geiger kontagailuak partikula erradiaktibo bat detektatzen duen aldiro". Hola azalduta, ziurra da katua hil egingo dela lehen detekzioan. Ez ordea bigarren detekzioan, edo hurrengoetan: katua hilik egongo da, jada. Irudi bat dakar, oin batekin: "Begi bistakoa da ideia honen ABSURDUA". Testu nagusian bezala: ABSURDUA da, "batez ere katu bat hilik ikusi dutenentzat". Irudian, katu bat ikusten da, mikrouhin labe itxurako kutxa baten barruan. Ateko kristal gardenetik kanpora begira dago katua, bizirik. Bere atzean, erradioaktibitatearen sinboloa duen tutu bat –hor legoke atomoa –, Geiger kontagailua izan d aitekeen tresna, kable batez zerbaiti konektatua –zianuro flaskoa, eliminazioz –. Eta honen azpian, ontzi bat, mukuraino betea –azidoz, dio testuak –. Kutxaren alde batean, zientzialari itxura lausoko gizon bat dago, zutik, arbela bati bizkarra emanda, eta guri begira, betaurreko lodi batzuen atzetik. Arbelean, ekuazio bat. Schrödingerren ekuazioa da, itxuraz. Ez dakit osorik agertzen den –ez dut ekuazio hori bi tokitan berdin idatzita ikusi –, edo gizonaren buruak zerbait estaltzen dion. Nik esango nuke 't' bat falta dela, gutxienez: Denbora. Ekuazioak azpian duen germanierazko hitzan ere, ematen du hasiera –Wahrsc... – belarri batetik sartu eta amaiera –...chkeit – beste belarritik ateratzen zaiola gizonari. Nik esango nuke Wahrscheinlichkeit hitza dela: Pro babilitatea. Irakurri dudan esperimentuaren azken bertsioan, berriz, kutxa irekitzean katua salburik ateratzen da, jauzi batez, kanpora. Ez dago hilotz bat, kutxan. Oin ohar batek dio katua hilik ere egon litekeela, "BAINA popularragoak dira amaiera zorio ntsuak". BAINA ez al da, kasu honetan, katua hilik eta bizirik ikustea, amaiera zoriontsua? Biak batera, superposizio hori desegin –"kolapsatu" esaten zaio – gabe. Hain da erreza kolapsatzea, naipe gaztelu bat bezala. Hain absurdua ere, naipez egindako do rre hori gaztelua deitzea, ezta? BAINA inor ez da gai izan –Lewis Carroll bera ere ez –, izen hori kolokan jartzeko. BAINA azter dezagun esperimentuaren azken bertsio hori. Unibertsoa zure eskuan (2015) liburuan irakurri nuen. Egilea Christophe Galfard da, idazle gaztea; Fisika munduan aski ezaguna egin zena Stephen Hawkingen ikasle eta kolaboratzaile gisa. "Gure errealitateaz ikasi dudan guztia zuregandik ikasi nuenarekin hasi zen...". Ba ote? Ez zen beste inor ez ezer egon, Hawking baino lehen? BAINA goazen Galfarden katuaren bila, 328. orrialderaino –liburuak 455 orrialde ditu –. "Schrödingerren esperimentua errepikatzeko zorian zaude". Mentalki, errepikatu, zuk ere. BAINA ez inoiz ahaztu arau hau: eskala kuantikoan, gertatu daitekeen guztia ger tatu egiten da. "Ez dakitenentzat, katua lau hankako ugaztun bat da, jeneralean iletsua eta buztana duena, eta gure errealitate eskala berean bizi dena. Pertsona gehienek mimoak ematea laket dute, BAINA batzuek ez. Ia kolore guztietakoak daude, BAINA, nik dakidala, berderik ez dago". Ez dakitenek aski lukete, katu bat txakur batetik bereizteko? Katu izeneko gailu mekanikotik bai. BAINA zer da "errealitate eskala berean" bizitzea? Mugitzea edo, esan nahi du?... Eta berde kolorearen zer eskala darabil? Zulo beltzekin erabiliko duen grisen eskala bera bada, agian katu berdeak egon badaude. BAINA agian gero zehatzagoa da Galfarden azalpena: "Schrödingerren esperimentu teorikoa egiteko, katxutxo zuri beltz maitagarri bat aukeratu. Gero kutxa bat bilatu, hain on gi zigilatu daitekeena, behin itxita ezinezkoa izango den kanpotik jakitea barruan gertatuko den ezertaz. Katuaz eta kutxaz gain, gai erradiaktibo bat eskuratu behar duzu. Bat oso berezia, ezaguna dena %50eko aukera baitu erradiazio pixka bat emititzeko, e sperimentua egingo duzun bitartean. Oso zaila da aurretik jakitea, gai erradiaktiboak nola portatuko diren. Lege kuantikoen arabera, ez dago modurik jakiteko desintegratu eta erradiazioa emititu egin behar duten ala ez. Probabilitate bat baino ez dago. Gai horren kasuan, bi probabilitatetik bat..." Zer da PROBABILITATEA, eta zer da informazioa? Bi kontzeptu horien arteko aldea azaldu zuen Jorge Wagensberg zientzia dibulgatzaileak, Hil ondoren ustekabean hartua ipuinean –Ni, baztergarria eta hutsegitea liburukoa –. Ia denok dakigu hil egingo garela, baina ia denok uzten dugu tarte bat gure salbuespenerako. Noizbait gertatu da, salbuespenik? Iaz hil zen Wagensberg bera. PROBABILITATEA da, batetik, zerbait gertatu aurretik dugun segurtasun gradua . Balio teoriko txikiena 0 da –ezinezkoa da hori gertatzea –. Eta handiena, 1 –guztiz ziurra da gertatuko dela –. Praktikan, tarteko balioen artean mugitzen gara. Informazioa da, bestetik, zerbait gertatu ondoren dugun zalantza maila; 0 du balio txikiena –guztiz ziurra da hori gertatu egin dela –. Eta infinitua (∞) handiena –ezinezkoa da hori gertatu izana. Eskala kuantikoan, PROBABILITATEA eta informazioa bat egiten dira. "...Jarraian, hiru objektu gehiago bildu behar dituzu: erradiazio detektagailu bat, m ailu bat eta pozoi hilgarriko flasko bat. Denak konektatu, modu batean non detektagailuak gai erradioaktiboak emititu duen erradiazioa kaptatuz gero, mailuak flaskoa hautsi eta pozoia isuriko duen. Hori kaltegabea litzateke, ez balitz gauza horiek guztiak –mailua, gai erradioaktiboa eta pozoia –, katuarekin batera kutxan sartu eta tapakia itxi duzulako. Gero zain geratu. BAINA zeren zain? Badago %50eko aukera katua pozoitzeko. Dena desintegrazio erradiaktibo baten menpe dago". Hori lortu nahi du, Galfardek: gertaera kuantiko bat –desintegrazio erradiaktiboa – eskala makroskopiko bateraino –katuaren egoera – anplifikatzea. Dena gure kontrolpean, BAINA guk prozesuan inola eragin gabe. Ez dugu inola jakiterik ere, kutxa barruan zer gertatzen den. BAINA bai zer e zin den gertatu, inola: katuak eragitea dispositiboan, edo dispositiboak huts egitea. Nola ekidin, hori? Geure buruari konbentzituz, eredu supersimetriko baten bidez: probabilitate berbera dago –batetik – gai erradiaktiboa bai desintegratu BAINA pozoi flas koa ez hausteko, zerbaitengatik ere; eta –bestetik – gai erradiaktiboa ez desintegratu BAINA pozoia bai isurtzeko, nolabait ere. Edo bestela: anpoila hautsi BAINA katua ez hiltzea, eta hautsi ez BAINA katua hiltzea... Eta abar. Oso probabilitate txikiak, de nak ere, BAINA berberak, bikote bakoitzean. "Ezer berririk ez, ezta hala? Beno, kuantikoa den guztiarekin hobe da erne egotea, eta sena neurriz erabiltzea. Edo are hobe, batere ez erabiltzea. Zerbait ondorioztatzeko mundu kuantikoko legeei lotu behar zaie. Bizitza errealean, batek espero du kutxako katua bizirik egotea, edo hilik egotea. BAINA bi erantzunak okerrak lirateke. Izan ere, mundu kuantikoan, gertatu daitekeen guztia gertatu egiten da". BAINA zergatik dira, bada, bi erantzunak, okerrak? Zein da, bada, haien galdera? Galdera zuzena, kasu horretan. Ez da, bada, galdera bera, okerra? Erantzun zuzena bada katua bizirik dagoela, eta hilik, aldi berean. BAINA Galfardek azken galdera bat egiten du, hori zuzena, nire irudiko. Amaiera zoriontsua gertatu ondokoaz. Hau da: kutxa ireki eta katua bizirik atera da, jauzi batez. BAINA zer gertatu da katu hilarekin? Benetan gertatu bada, katua hilik egon dela, kutxa barruan. Zerbait gertatu da, derrigorrez. Gerta daitekeen zerbait. Zer? 5 – INTSEKTU Edo INTSEK TU bihurtuta esnatu nintzen, goiz hartan? Ovidioren Metamorfosiak liburuan, katu bihurtu zen Diana, eta Apolo bele, Bako aker, Merkurio ibis, eta Venus bekatu. Inurriak gizaki bihurtu zituen Jupiterrek; grekoen tipoko gizakiak –ustekoa da –. Apuleyoren Meta morfosia n asto bihurtu zen gizakiaren tipokoak. Ordea zer ote da gizaki bat INTSEKTU bihurtzea? Goiz batean INTSEKTU bihurtuta esnatu zen Gregor Samsa. Zer izaki tipo datorkigu burura? Insectum, etimologikoki, grezierazko ἔντομα hitzetik dator, "erditik zatituta". Nabokov saiatu zen Kafkaren Metamorfosiako izakia entomologikoki sailkatzen, testuan agertzen diren ezaugarriei jarraiki, alferrik. Kafkak, bestalde, propio debekatu zuen intsektu horren irudia liburuko azalean agertzea. Gerora eman zioten irudi gileek, Max Brod lagunak bezala Kafkaren borondateari muzin eginez, kakalardo –Coleoptera, "hegalen kaxa" – baten itxura. Wittgenstein filosofoak egoera hipotetiko bat planteatu zuen, Ikerketa filosofikoak liburuan: mundu guztiak kaxa bana genuke, eta kax a horren barruan kakalardo deituriko zerbait. Denok uste dugu badakigula, kakalardoa zen den, nork bere kaxan zer dagoen ikusita. Baina ikusi ezinik zer dagoen beste inoren kaxan. Diotenez, Wittgenstein ez zen esperimentu mentalen oso zalea, eta berea ez o men zuen behar bezala planteatu, berak adierazi nahi zuenerako. Zer, zehazki? Nik ez dut Wittgensteinena bere liburuan ikasi; Martin Cohen en Wittgensteinen kakalardoa liburuan baizik; 26 esperimentu mentalen azalpen laburrak –horien artean ez dago Schröd ingerren katua –. Halere, uste dut Wittgensteinek hobe lukeela kakalardo hitzaren ordez dinosauro erabili izan balu. Eta "mundu guztiak" idatzi beharrean, "XV. mendeko inuit jendea", edo pareko zerbait. Nahiz eta, agian, XIV. mendean Unasmihare irlako klan batek dinosauro baten hezurdura fosildua topatu eta baliatu zuten, piezaka, uumaqi funerario bat muntatzeko. Kontuak kontu, goiz hartan bihurtuta esnatu nintzen INTSEKTU hipotetiko hura deskribatzekotan, zer datuak bildu beharko nituzke? Zuri, berde ala beltza, ar ala emea, sei ala zortzi hanka, bi ala bi hegal pare... Zer fasetan nengoen, bestela? Larba, ninfa, pupa, imago... Koleopteroa ez banintzen –sailkatu diren 350.000 familietako zein –, zer? Pdonato, ortoptero, hemiptero ala himenoptero... Bizirik nengoela ere –edo ez – zehaztu beharko nuke? Schrödingerren katu hipotetikoaren kasuan, Richard Dawkins biologo ak ebazten du, Ortzadarra desehuntzen liburuan (1998): "Baliteke mundu kuantikoan esperimentu mentalak egiten dituztenek ez jakitea, zer zentzutan egia den Schrödingerren katua hilik egotea. Baina mundu guztiak badaki zer duen benetakotik, Jane nire haurtz aroko katua hilik dagoela esateak". Mundu guztiak, ziur? Philip K. Dick idazlea ziur omen zegoen Jane bere arreba bikia bizirik zegoela. Ez zuen inoiz haren heriotzan sinetsi. Bera bezala, Jane 1928ko abenduan jaio zen, baina 1929ko urtarrilean hil, ofizia lki. Dicken biografian –Ni bizirik nago eta zuek hilik zaudete –, Emmanuel Carrèrek dio Janeren hilarrian Dicken izena eta jaioteguna ere grabatuta utzi zituztela, eta hutsune bat, hil datarako. Mark Twainek kontatzen du umetan anaia biki bat izan zuela, Bi ll. Hain berdinak ziren, amak xingola bat lotzen ziola, Billi, bereizteko. Behin, bainatzean, deskuidatu eta bietako bat itota topatu zuen, eta xingola laxatuta, bainerako uran. Nola jakin zuen ziur, Bill zela, eta ez Mark –Sam, alegia, Samuel Langhorne Cl emens – benetan? Duela sei bat urte, gau batean, gau erdian esnatu, Atti tapatuta zegoen ikustera joan eta ez nintzen, ohi bezala, irakurtzera eseri. Idaztera eseri nintzen. Nahiz eta ongi nekien, horrek ernatu egingo ninduela, logaletu ordez. Gainera, id atzita utzi nahi nuena ez zen premiazko ezer: ez nengoela ados Irati Jimenezi irakurri berria nion ideia jakin batekin, zera: usainak Harrentzako TUNELAK direla. Nora ez dakizun hori liburuan irakurri nion, naski, nire testua 2009ko abendukoa baita. Irati ren aipuaz hasten da: "Usainak dira fisikariek ikertzen dituzten TUNELAK, unibertsoaren alde batetik bestera distantziarik egin gabe eramaten gaituztenak". Nik ez nituen usainak hala ikusten. Usain bat –idatzi nuen, gau hartan – ezin zaio transmititu usain hori inoiz usmatu ez dion bati. Norbere sudur mintzetan biltzen diren molekulek eragindako sentsazioa ezin da inora atera. Ez da tunelik irekitzen. Bestela, aspaldi asmatuta leudeke usaizki makinak. Eta usainek simetria edo errefrakzioa gisako propietateak lituzkete, eta oihartzuna edo ortzadarra gisako efektuak... Zuzen ote nengoen? Aitak inurri usaina aipatzen zuen, maiz, etxean. Usmatu egin genezake usain hori? Inurriak izaki Lurreko animalien biomasaren %20a. Nolanahi dela, gu gizemakiok –termino hori erabiltzen nuen, orduan – ez ginateke gai, usaimen hutsez, inurri familia bat beste batetik bereizteko. Are gutxiago bi inurritegietakoak. Harrentzako TUNELAK ukimenarekin lotu nituen. Zentzumen mugatua, hori ere, gizemakiotan. Baina zentzumen guztien funtsa, azken finean. Demokritok dio: "Ez dago ez goxo ez garratzik, lurrin edo kiratsik, berorik edo hotzik. Atomoak daude, elkarren kontaktut an". Hori bai, ogi egin berria usaintzean izan zuen Demokritok, ideia hori: ogia ez zegoela ogi piezan soilik, inguruan ere bai, parte ñimiño asko. Testu hura idatzi, duela sei urte, eta sofatik zutitu nintzen, ohera itzultzeko. Baina aurretik paperen arma irura jo nuen. Egia ala amestua ote zen, EGBko koaderno grisean, 4. kutsoan, Ciencias Naturales, Padre Marco, nire azken nota: "Aprobado". Atzo udazkeneko lehen egun hotza argitu zuen eta, aurreko negutik lehen aldiz, beroki bat atera nuen, armairutik. Zi ur bazuela zoko usaina. Nik ez nion ezer nabaritu. Jantzi, lotu eta eskuak sakeletan sartutakoan, zerbait solido ukitu nuen. Material gogor, leun bateko ale borobil batzuk. Lau, bost ziren. Txikiak, dado edo kanika handi batzuen tamainakoak. Urrak baino h andixeagoak, baina intxaurrak baino txikixeagoak, eta astunxeagoak. Ez nuen eskua sakelatik atera beharrik izan, ezagutzeko ale haietako bat ezberdina zela. Besteak harriak ziren, lau uharri koxkor. Nire berokiaren sakela batean. Ez nituen handik atera beh arrik zer harri ziren ezagutzeko ere: Attik bildutakoak, hondartza huts, luze, eguzkitsu, haizetsu... batean. Hendaian. Aurreko udazkenean. Hendaiako hondartzan. Hamar udazken lehenago Eba topatu nuen lekuan bertan, bunkerren TUNELAK dauden partean. Neska bat, bakarrik, liburu bat irakurtzen. Zerk bultzatu ote ninduen nire herabetasuna gainditu eta hurbiltzera? Erdibidean, bost bat pausotara iritsi arte, nire miopiak ez zidan haren aurpegia fokatu. Ezagutzeko moduan, berriz topatuz gero. Atzera bueltarik e z nuenean, jada. Pauso pare bat gehiago eman eta haren begirada bereiztera iritsi nintzen. Hurrengo hamar urteetan neurea bera baino hurbilagoa sentitu dudana. Pauso bat gehiago eta liburua ezagutu nuen, izenburua: Obabakoak. Azala ez nuen ezagutu. Erdaraz ko edizio bat izan zitekeen, baina euskaraz ausartu nintzen: «Barkatu, uste nuen beste norbait zinela». Ganora handiagoko zerbait esan zezakeen berak ere: «Nor?». Kontuak kontu, bosgarren alea, zer zen? Besteak baino arinagoa, leunagoa, baina orbain batekin. Etsi egin nuen. Sakelatik atera eta ikusi. Plastiko gogorreko bola bat, 40 zenbakia grabatua. Attiren bingoko bolatxoa. Bere logelaren atean jarri zuena. Atti tapatuta zegoela berriz ziurtatu eta, ohera beharrean, egongelara itzuli nintzen. Bene takoa ote zen, edo amestua? Paperen armairua ireki eta hantxe zegoen: gutun zorro sepia, Osasunbidearen logoaz. Barruan orri bat, paper ofizialean: "Jaun agurgarria: zure eskaintza berezia jaso dugu. Tamalez, ezinezkoa zaigu bere horretan onartzea..." Behe aldean, hitzordu baterako data, ordua eta lekua. Ortzadarra desehuntzen liburuaren hitzaurrearen hasieran, Dawkinsek dio bere lehen liburua –Gene berekoia, 1976 – atera zuenean, editore batek aitortu ziola, hura irakurri eta ezin izan zuela hiru gauetan lo hartu, haren mezu ezkorrak aztoratuta. Hortaz, liburu berri horretan mezu baikorrago bat eskaini nahi zuela. Lehen atala hasten da: "HILTZERA goaz, eta hori zori ona da. Jende gehienak ez du hiltzeko aukerarik ere izango, ez baita inoiz jaioko". Jaio gabeko jende horietako bakoitzari nortasuna eta orotariko gaitasunak ematen dizkio probabilitatearen legeak, birtualki; Keats edo Newtonen parekoak, askori. Jende kategorian sartu dituenez, nolabaiteko soziologia bat ere ematen die Dawkinsek. Izanak izan, errealki hor dago Dawkins bera, idazlea, eta hor nonbait irakurlea ere. HILTZERA kondenatuta, biak, baina artean bizirik. Bestalde, halako txiripa harrigarriaz Bizia hartutako Lur planeta ere hilik egotekoa da, epe erlatiboki labur batean. "Beste hitzet an, ikaragarri probablea da gu hilik egotea". Alta, artean bizirik dago bera, idazlea, eta bizirik bestea, irakurlea. "Egia esan", dio Dawkinsek jarraian, "ia nahiago nuke ni hilik egotea". Zergatik? Horrek esan nahi lukeelako bera hil eta gero ere irakurl ea hor bizirik dagoela. Irakurlego potentzial batera iristeko zori ona izan duela, etorkizun batean. Lehen atala ixten du: "Existitu diren organismoen proportzio minimo batek soilik izan du fosiltzeko zori ona. Arestian esan bezala, ohore bat kontsideratuko nuke nik". XXX.XXX.com. Aupa, Jon: Astrolabioa liburuko zure bi galderei erantzunez. 1. Italo Calvinoren Lapurreta gozotegian ipuineko hurrengo esaldiaz. Calvino fidatuta dago, irakurleak ulertu duela Jesus haurra lapurrak –gozotegiko il unpetan itsu, haztamuka, atearen bila, Amuarraina kideari irekitzeko – itsaso animalia baten antzeko zerbait lika ukitu duela. Zerbait nazkagarri, asaldagarria. Eta gero ulertu duela gozotegiko opil bat dela ukitu duena, benetan. Zu ere fio zara, Jon, zure irakurleok hori bera ulertu dugula. Halere, Calvinok idatzi baldin badu Jesus haurrak ukitu duena usaindu eta horiXe ulertu duela –opil bat dela, eta eskuan krema eta gerezi melatua dituela –... Eta zuk guri galdera planteatu baldin badiguzu, zer uste dugu n, ukitu duela... Niri behintzat susmoa pizten zait, opila ote den, benetan. Ez ote den beste zerbait, nik zer dakit, X: suge edo pizti hibrido mitologikoren bat, Medusa, Tritoi, Hydra, Bunyp, edo Taniwha... Izan ere, Jesus haurrari bere sudurrak une oro ohartzen dio ez dagoela arrandegi batean, edo. Gozotegi batean edo dagoela, krema eta opilez inguratuta. 2. Il sentiero dei nidi di ragno eleberriaren hurrengo atalaz. Zuk badakizu zure irakurle gehienok ez dugula liburu hori irakurri. Irakurri artean, s inetsi egin behar dizugula, hiru koinatu kalabriarrek bi faXistak tiroz akabatu dituztela. Zulo handi bat eginarazi eta gero, haien gorpuak lurperatzeko, bala faXistek eraildako beste koinatuaren bi aldeetara. Halere, niri behintzat kostatu egiten zait sin estea, hiru kalabriarrak prest egotea beraiek lurperatzeko bi faXisten gorpuak. Ez bururatzea plan hoberen bat. Adibidez, bi faXistei aukera bat eskaintzea: bere zulotik bizirik atera nahi duenak, bestea lurperatu egin behar du, beste zuloan, bizirik. Hola lurperatuko lukete elkar, eta nork bere burua, bi faXistek. Eta hola komunika liteke, bide batez, "eXekutatzean", eXekutatu aditz gerundioaren bidez –irakurketa den ariketa metafisikoan, beti ere –, bizitza eta heriotza. Gogoan dut ama ehortzi genuen egu na. Gure baserri ondoko baratzean. Amatxi ehortzi genuen bazter berean. Egun hartan esan zigun amak, baratzeko bazter horretan ehortzi behar genuela bera ere, hilko zenean. Azaldu zigun nola egin behar genuen. Eta kontatu, baratzeko bazter horren historia. Nola kontatu zion amatxik, bazter horrexetan ehortzi zuela berak bere ama, hil zenean. Eta bere amatxi, bere amak. Horregatik ez dela ezer erein, ez erein behar, baratze bazter horretan. Tapiz batez estalita egon behar duela beti, horko lurrak. Horretara ko ehundu zuen tapiz bat, amak, eta harekin estali zuen aitak, ama ehortzi eta gero, bazter hori. Eta horregatik ez ziguten etxeko haurrei ez abereei MUGA sekular hori sekulan pasatzen uzten. Hurbiltzen ere ez, ama hil zen artean. Amak agindu eta azaldu b ezala egin genuen dena. Ehortzi aurretik, aitak pisatu egin zuen gorpua, tapizaz estalita, zenbat kilo. Gero lurra atera zuen, bazter horretatik, eta pisatu, kilo kopuru bera. Gogoan dut lur gutxi iruditu zitzaidala niri, amaren gorpua erabat estaltzeko ex kaxa. Ez ote zen larru gorria agerian geratuko, lur azpiko zomorroen bazka ez ezik lur gaineko piztiena ere. Gainera, hezur puska eta hauts franko zegoen, lur xehean. Zorionez, osorik estali eta lur eskukada bana ahoratzeko iritsi zen. Gero, tapizaz estal i genuen, baratzeko lur bazter hori. Amaren gogoa eta borondatea erabat betetzeko arreba baino ez zen falta izan, eta arrebaren alaba, alabarik badu. Aitak esan zuenez, arreba bizirik egotea eta alaba bat izatea esperatu eta esperoan geratu baino ezin genuen egin. Etxera bueltan etortzea, alaba bat ekarriz, edo ekartzeko garaiz. Gurekin geratu. Baratzeko bazter horren MUGA sekularren barruan, haren gorpu eta arima erein, eta zaindu, ernamuindu, hazi eta uzta mozteko aroaren zain. —Eba eta Attirekin nengoe n, gure ETXE berriko terrazan. Gu eserita, eguzkitan goxo, lasai, eta Atti lurrean, jostetan. —Bartzelonako etxea zen? —moztu zidan Ximaur doktoreak. Nola zekien, ETXE hartakoa? Nik ez nion Bartzelonakoaz ezer kontatu. —Ez, Iruñeko pisu bloke bat zen. Bag enuen aspalditik Iruñean bizitzeko gogoa. Pisua lehen solairuan zegoen, eta terraza zabal bat zuen; goiko pisuek, balkoia baino ez. Terraza horregatik hautatu genuen, gainerakoan triste xamarra baizen. ETXE zaharretik ekarritako gauzek ere ez zioten distir a apartekorik ematen. Ez zen nabaritzen dena bere tokian zegoela, jada. Gehiago zirudien lan erdian atsedenaldi bat hartu eta eseri ginela, terrazan. Bazter estrategiko batean, non eguzkia goitik behera sartzen zen, baina goitiko begiradetatik salbu. Parek o eraikinetako leiho eta balkoiak ere aski aparte. —Baina zuen etxea zen, benetan? Edo soilik ametsean? —Ametsean, soilik. Ez dut uste inoiz ikusi dudanik, ETXE hori. Litekeena da nire bizitzan ikusitako ETXE askoren elementu ezberdinekin egindako halako nahasketa bat izatea ere, auskalo... Non geunden?... Bai, terrazan. Halako batean, mugimendu arraroak sumatu nituen, kaleaz bestaldeko pisu bloke batean. Bi pankarta luze, berde kolorekoak, hizki zuriekin, hedatu ziren, atikotik behera, lehen pisuraino, e ta poltsa berdeak erortzen hasi, kalera. Jendetza bildu zen, ETXE azpian, poltsen ehizan. —Ikusten zenuen poltsetan zer zegoen? —Uste dut arropa zela, elastikoak, eta holakoak. Jendea eskuratzeko borrokan zen, pentsa, zer neurri edo modeloak ziren jakin g abe. Gogoan dut pena sentitu nuela, halako ikuskizun barregarri baten aurrean. Orduan, bigarren zatia hasi zen. —Bigarren zatia? —Gure ETXE berriko ongi etorria. Ebak ez zuen zati hori ikusi, barrura sartu zen, komunera, edo. Atti ere ez zegoen. Halako ba tean, gure blokeko atikoan neska gazte bat agertu zen, eta barandaren kanpo aldera pasa. Larritu nintzen, ez ote zen eroriko. Edo ez ote zegoen bere burua goitik behera botatzekotan... Bai zera! Arriskua ez zen hori, hain zuzen. Neskak galtzak jaitsi eta k okoriko jarri zen. —Ezagutzen zenuen, neska? Aurpegia ikusi zenion? —Ez, ipurdia bakarrik. Oraindik gogoan ditut haren formak, gazte eta femeninoak, sei pisu gorago zegoen arren. Halere, ez zuen erotikotik ezer, niretzat, behintzat. Organo horren funtzio iraizlea baino ez nion ikusi. —Agian bazuen balio sinboliko bat. Iku skizunaren lehen zatiari zuzendua. Sukar kontsumistari edo, arbuio keinua. —Uste duzu? Zernahi zela, ipurdiaren bi masail zurien artetik zerbait beltza agertu eta libratu zen. Arku paraboliko bat marraztu zuen airean, eta kolpe lehor bat aditu zen, terraza n. Hor nonbait bi minutu lehenago Eba eserita egondako tokian. Eta han zegoen, sei pisuko altura batetik erori eta gero, osorik, doi mugitzen... Katu bat. —Katu bat? —Bai, katu beltz bat. Berehala ezagutu nuen, Attiren katua zen, Basati. Isilik geratu ginen, tartetxo batez. Inoiz kontatu ote diot –ni, nire artean – Basati katuarena, Ximaur doktoreari? Dena den, berari deigarria egin zitzaion neskaren uzkitik ateratzea. Gogoratu zidan katuak direla izaki bakarrak, gu gizakioz gain, lotsa sentitzen dutenak, kaka egitean, besteen aurrean. —Eta zer egin zenuen? —galdetu zidan, jarraian. —Zer? —nik. —Ametseko katuarekin, esan nahi dut. —Zer egin nezakeen? Lehenbailehen kendu, handik, Attik ikusi baino lehen. Eba ez zegoen, lan hura delegatzeko, eta ez n uen deitzeko edo itxoiteko betarik ere. Zer esan behar nien? Nola azaldu, nola agertu zen, nondik... Gure ETXE berrian! After shave berri bat hasi dut, gaur. Koinatak –Ebaren ahizpak – Eguberrietan oparitua. Orduan emandako oniritzia berretsi dit emazteak: «Goxoa da». Harrituta, senar trasteak holako after shave bat erosi izanaz. Urteak dira berak erosten didala, Gabonetan gure lagun eta senideek oparitutakoek ez badute Urtebetetzea arte irauten, edo alderantziz. Lagun eta senide gizonezkoei preziatutako ma rkak, oro har. Urteak dira, halaber, Ebak ematen didala emakumezkoek oparitutako marken bere balorazioa. Horrenbestean, uste dut benetakoak izan direla, nire ustekabeko eros gaitasun hori dela eta, txantxetan, agertu dituen jelosiak: «Fidatu naiteke?». Gero koinatak berak segitu dio txantxa merkea: «Kontuz senarrarekin!». Merkeegia, bere kasuan: ez dut uste batere gogoratzen zenik, bere oparia zela nire after shave berri hori. Eta gogoratu bada, bere disimuluak ez dit zirrikiturik bat ere utzi, txantxa b at baino deus gehiagorik egon zitekeenik, atzean. Nire aldetik, mugatu naiz emazteari hitz ematera, after shave berriari esker egingo ditudan KONKISTAK apuntatuko ditudala, sukaldeko arbelean. Momentuz, izen bakar bat dago, arbelean: "Irati". Gure Atti, alegia. Izan ere, Atti ez da mugatu bere oniritzia ematera, nire after shave berriaz. Nire konkisten zerrendan sartzeko bete beharreko lehen baldintza, baina ez bakarra. Berak berariaz debekatu egin dit bere logelan sartzea. «Ez duzu ateko lumeroa ikusi?» esan dit, haserre. Lumero hori Olentzerok ekarritako bingoaren bolatxo bat da: 40a. Logelako atean zeloz itsatsita: 40 urtetik gorako aitatxi bat izan behar da, Attiren logelan sartzeko. Atzo aritu ginen hiruak, bingoan, hirugarren aldiz, Olentzerok eka rri zionetik, iaz. Joko luze eta aspergarria da, areago hain jokalari gutxirekin: bi –Eba eta biok –, eta Atti lumero kantari. Dena den, gu harro geunden –Atti bezain harro – 1etik 100era zenbatzen ikasi izanaz. Bolatxoak banan banan atera, lumeroa tentuz de szifratu, kantatu eta bere kasila zenbakituan jarri. Harik eta Atti ere aspertu eta jokoa utzi genuen arte. Bonboan 40. bolatxoa falta zela konturatzera iritsi gabe. Bingoan aritu ginen aurreko aldian bai –bere hirugarren urtebetetzean –, senide eta lagun guztiekin 100 bolatxoak kantatu zituen. Jabetu gabe –ulertzekoa da, bere adinean – zenbaki bakoitza txiki edo handia den, lehen 100 zenbaki naturalen multzoan. Gehienez ere, 40a bezalako zenbaki bat 3a baino askoz handiagoa dela. Horregatik idatzi dut Irat i izena sukaldeko arbelako zerrendan. Ebak uste du gure Atti dela, eta gure Atti da, benetan. Baina Irati gehiago ere izan liteke. Ez zegoen ezer azaldu beharrik. Halere, arrazoitu egin diot, Ebari: «Attik ez daki attak 40 urte baino gehiago dituela, jada ». Momentuz ez dago Irati gehiago sukaldeko arbeleko zerrendan. Ez Leire, Uxue, Iratxe, Ainhoa, Saioa edo Garazi. Ezta konkistatu nauten beste emakumezko mitiko edo haragizkoen izenak ere. Ez bakarrik euskal aktore, kantari edo idazle horiek ez dutelako le hen baldintza bete: nire after shave berria onestea. Baizik eta inoiz ez dutelako beteko bigarren baldintza bat: ni konkistatzearekin batera, nik konkistatuak izatea. Alaba konkistatu nuen bezala –bere logela gotorra salbu –. Bere nitasun, niretasun, umeta sun, emetasuna... Ema izen haien kutsu toponimiko nafarra bezala. Ni ere kolonia bat baino zerbait gehiago izan. Koordenada geo , sozio , politiko, historiko edo kultural zabalago batzuk. Nire mugetatik kanpo nik egindako KONKISTAK. 6 – DENA DA E D ekuaz ioak "DENA DA E" doktrina (d) ekarri dit gogora. Eba (E) ez nuen ezagutzen, oraindik, atxilotu zutenean. Beste (B) bikotekide bat zuen, E erakundeko kidea. Bera (b) ez zela E kidea, esan zidan, baina B atxilotu eta biharamunean E ere atxilotu zuten. Bost egunez inkomunikatuta egon zen. Torturatu egin zutela, esan zidan. Ez zuela inor salatu, edo aitorpenik sinatu. Hango medikuari, epaileari eta bere abokatuari salatu zizkien torturak. Lehen biek d doktrina ezarri eta ez zioten sinetsi, edo kasurik egi n: E erakundearen e eskuliburuari jarraitzen ari zen E, torturak salatzean. Hedabide batzuek torturen salaketa publikatu zuten. Beste batzuek aipatu baina d aplikatu zioten. Eta beste batzuek d aplikatu eta ez zuten aipatu ere egin. Nik ez dut inoiz e ik usi. Ez dakit e badagoen edo ez, benetan. Benetan esaten dien E kideei, atxilotuak izanez gero torturak salatzeko (eta E kiderik ez salatzeko, aitorpenik ez sinatzeko..., pentsatzekoa da). Beti, benetako torturak izan, edo gezurrezkoak. Baita hurrengo biko tekideei ere, gezurrezkoak? Ez dakit, ni ez naiz E kidea. Ez naiz inoiz izan. Ez naiz epailea, edo abokatua, edo kazetaria. E nire bikotekidea da. Beharbada, biok bikote egin eta gero E berriz atxilotu izan balute, ni ere atxilotuko ninduketen? Ez dakit. Ez dakit E kiderik salatuko nukeen, edo aitorpenik sinatu. Zer E kide, zer aitorpen. Dakidana (d) da ez nukeela gezurrezko torturarik inola salatuko. Batez ere, nire bikotekideari. Benetako torturarik? Hori ez dakit, ziur. Bikotekideari bai, naski. D den, epaiketan bere tortura salaketak ez zuen demostratu E kidea zela, benetan, e eskuliburuari jarraitu zionez gero. Eta E kalera atera zen, eta hasi ginen E eta biok ateratzen. Gogoan dut ETA: Historia irudietan 1951 1978 liburuko argazki bat, 1937koa: Gern ika bonbardaketaren ostean. Hiru argazkiren muntaketa da, berez, bonbardaketaren ondoko panorama latza osatzen. Halere, erasoaren aurretik zegoen zerbaitek deitu zidan arreta: fondoko mendiek, zuhaitzez hain soilduak. Garaiko argazkietan, Ubarako mendiak e re hala agertzen direla gogoratu nuen. Eta AITATXI –aitaren aita –, Iruñeko jaun batekin solasean. Iruñeko jauna eleka, mendietako basoak moztu beharraz, aziendentzako larre gehiago irabazi nahian. AITATXI isilik. Apenas ezagutu nuen AITATXI, zortzi urte ni tuenean hil zen, auto istripu batean. Halere, gogoan ditut berak kontatutako zenbait istorio. Batez ere, bere gazte denborako pasadizo bat. Maiz eta damu handiz kontatzen zuena, etxean. Behin Frantziako Tourraren etapa batek sar ateraldi bat egin zuela Esp ainia aldeko errepideetan. Aitatxik irratian entzun zuela Donibane Garazi pasa eta bi iheslari heldu zirela mugara bidean. Bat espainiarra, Bergé, bestea frantziarra, Berniard. Aitatxik irratian albiste hura aditu, bi garagardo erosi eta Kintora joan zen, autoan, Urkiaga mendatera, bi iheslariei bana emateko asmotan. Baina aitatxiren parera buruan iritsi zenak –Bergé – bere garagardoa hartzean, aitatxiri buruko keinu batez adierazi zion besteari beste garagardoa ez emateko. Segundo baten bueltan gertatu zen dena. AITATXI zenak bere bizitza osoan ez zuen Berniarden aurpegia ahaztu, eskua luzatu eta berak garagardoa ukatzean. Iheslariek alde handia ateratzen zioten tropelari, eta etapa bien artean erabaki zen, Baionan, sprint estu batean. Berniardek tubular e rdi bat atera zion Bergéri, "hau ihesaldi osoan tiratzen ibili ondoren, eta frantsa beti gurpilean". Garaipen lotsagarri horrek, alta, ez zion aitatxiri erru sentimendua berdindu. Horra gure aitatxiren gaztetako pasadizo xaloa. Ez da, ez, lau haizeetara h edatzeko modukoa. Ez ninduen harritu etxetik kanpo inoiz ez aditzeak. Etxean ere ez, AITATXI hil eta gero. Baina ez zen nire gogotik ezabatu, eta urteen poderioz ikasten joan nintzen zenbait kontu, kontakizun hura zalantzan jartzen zutenak. Hasteko, arrar oa zen Frantziako Tourra garai hartan Espainian sartzea. Muga itxita zegoen, Pirinioak Lerroa izeneko bunker gotorrek zainduta. Arraroa da, halaber, etapa osoa jarraitu ahal izatea, irratitik. Segur aski, AITATXI ikusle izan zen segundo gutxi haietan Bergé tiratzen zihoan, eta Berniard gurpilean. Baina horrek ez zuen esan nahi, nahitaez, ihesaldi osoan hala ibili zirenik. Zalantza haietatik abiatuta, ez zen arraroa Bergé izeneko txirrindulari espainiar bat bilatu eta ez aurkitzea. Ordea ez zen normala Berni ard izeneko txirrindulari frantziarra, Tourraren etapa baten irabazlea, inon ere ez agertzea. Pena handiz etsi behar izan nuen nire bilaketan. Gustura gonbidatuko bainioke Berniarden biloba bati garagardo batera, aitatxiren izenean. Damuak damu, hura ez ze n bi garagardoren aurrean konpon zitekeen auzi txikia. Jakin min adina larriminez hasi nintzen entresakan, han hemenka. Mingain tiraka, gerra ondoan Frantziako mugan, kontrabandoan ibilitako jendearen artean. Eta mendiz mendi ibilitako jendeari, Pirinioeta tik Aralarreraino, Elektra konpainiaren goi tentsioko lineak hedatzen. Astoz dorreetako piezak eta porlana garraio, ahuntzak ere ausartzen ez diren maldetan –Egiptoko faraoien neurriko lanak –. Eta Orokietan, Egozkuen edo Artesiagan errepideak –Egiptoko esk laboen pare – urratutako langile behartuak zaintzen. Ezkabako gotorlekutik ihes egindako presoen ehizan ibilitakoak, aunitz. Makien atzetik ere ibiliak, franko... Ordea Bergé eta Berniard ziklisten berririk ez. Misterioa iaz argitu zen, Javier Cercasen eleberri berri bat atera zenean. Normala zen Soldados de Salamina ere aipatua izatea. Nik irakurria, atera zen garaian, besterik gabe. Apenas gogoan nuen Cercas bera agertzen dela –beste Cercas bat –. Baita Bolaño ere –beste Bolaño bat –, baina hori ez nuen gogoan, artean ez bainuen Bolaño ezagutzen. Gerora, Bolaño ezagutu eta gero lotutako datua da hori. Izen bereko filma ere ikusia nuen, besterik gabe, zinean. Iaz telebistan ikusi nuen, arreta handiagoz. Cercas ez da filmean agertzen, alegia, libur uko beste Cercas. Ariadna Gil beste Cercas bat baita –eta Diego Luna beste Bolaño bat –. Hau da, bere pertsonaia, Lola Cercas. Izanak izan, kosta egin zitzaidan filmean zentratzea, gogoa nire iraganaldi pertsonaleko pasarte –ohi bezala lotsaemangarri – bater a iheska. Ebarekin hasi nintzen garaikoa zen. Asteburuero ateraldiak egiten genituen autoan, Nafarroako bazter ezezagunak bisitatzera. Haietako batean Petilla Aragoira iritsi ginen, Ramon y Cajal zientzialariaren sorterrira. Haren sortetxe museoan ikasi g enuen apenas bi urtez bizi izan zela bertan, bere aita –medikua – Aragoiko herri batera destinatua izan baino lehen. Halere –aipatu zigun museoko gidariak –, bai etxea bai herria agertu ziren Ramon y Cajal telesaileko lehen atalean. Orduan konturatu behar i zan nintzen oker nenbilela, autoan Ebari kontatu nionean telesail hura ikusi nuela, gaztetan, etxean. Beno, lehen atala ikusi nuela, Ramon y Cajal haurra, katuen ehizan, Petillako teilatuetan. Bigarren atalean itzali zuela aitak telebista, Ramón y Cajal ga ztea, Zaragozan ikasten, pentsio batean, andregaiarekin ohean, honen titiak agertu zirenean, pantailan. Ezin gogoratuz andregaia antzezten zuen aktoresaren izena. Soilik Soldados de Salamina filmeko aktoresa bera zela. Ramón y Cajalen sortetxe museoan kont uratu behar nintzen, ezinezkoa zela lehen atal osoa Petillan gertatzea. Aktoresa haren izena bai etorri zitzaidan gogora, eta gogotik mingainera: "Telesail hartan maitemindu ginen Ariadna Gilekin". Ez dakit museoko gidaria nire nahasteaz ohartu zen. Mugatu zen Ramón y Cajal heldua antzeztu zuen aktorea gogoratzera: Adolfo Marsillach. Orduan konturatu nintzen Ramón y Cajal telesaila ez, beste bat nuela nik gogoan –Crónica del alba –. Eta buruari bueltaka, autoan lortu nuen, azkenean, gogoratzea filmaren biga rren partean maitemindu ginen aktoresa nor zen, benetan: Cristina Marsillach –Adolforen alaba. Espero dut Ebari hori aitortzeak lagunduko ziola, Zangozara bueltan, bere jelosiak ahazten, Cristinarekin –ez zuen ezagutzen –; Ariadnarekin ez dut uste. Kontuak kontu, halako interesaz irakurri nuen Esteban Urkiaga Lauaxeta poetaren fusilaketaz Berriak iaz atera zuen erreportaje osoa. Gernikako bonbardaketaren ondoren, Urkiagak, Euskal Gobernuko ordezkari, kazetari belgiar bat, George Berniard –frantsa, kazeta zen , Le Petit Gironde –, inguruko mendi batera eraman zuen, txikizioaren berria mundura hedatu zezan. Baina Bergé delako batek ezagutu eta salatu zien faxistei. Kanpoan euria ari du, goitik behera. Tarteka, oinaztargi batek gau beltza egun eguzkitsu bihurtzen du, segundo zatiki batez, berriz ilundu baino lehen. Enegarren aldia da leihora hurbildu naizela. Aurrekoetan bezala, euri tantak ikusi ditut, terrazako harlauza bustien kontra lehertzen. Etengabe, PAUTA errepika ezin batez. Erritmo sinkopatu batez, denak elkarren ondoren, inoiz ez bi tanta erabat batera. Saiatu naiz irudikatzen terrazako puntu imaginario bat, non segundo oro euri tanta bat erortzen den, hutsik egin gabe. Euria doi baretu edo areagotzen denean ere bai. Ttap. Eta berriz, ttap. Erabat atert u arte. Haizea indarrez edo norabidez aldatzen denean ere, ttap. Goitik behera, zuzen zuzen, terrazako harlauza bateko puntu horrexetara erakarrita, ttap, segundo oro, ttap, euri tanta bat. Ttap. Arratsalde bat epe laburregia litzateke, PAUTA horrek arras toa uzteko, terrazako zoruan. Hortaz, saiatu naiz irudikatzen gure herrian euria bota duen aldiro berritu dela PAUTA hori, terrazako harlauza horretako puntu horrexetan. Gure baserria eraiki baino lehenagotik hasi zela. Denboren hasieratik. Ubaran euria le hen aldiz egin zuenetik bete dela PAUTA hori. Puntu horrexetan, segundu oro, huts egin gabe, ttap. Inurritegi baten sarrera, itxuraz, baina Lurraren bihotzeraino zulatua? Fenomeno fisiko harrigarriagoak gertatzen dira. Bai zientifikoki, bai orokorki, guztiz onartuak. Adibidez, gau garbi batean, Ortziko milioika izarretako fotoiak –argi partikulak –, mil ioika argi urteren buruan, teleskopio baten lenteetatik sartu, zure begi ninietatik pasa eta zure erretinetan, buruz behera, islatzea. Edo liburu honetako hizkiak, banan banan eta hitzez hitz, zure begietatik sartu eta garuneraino iristea, neuronaz neuron a, sinapsiz sinapsi, mezu koherentetan. Behin batean, Bartzelonan bizi ginela, Tibidabora joan nintzen buelta bat ematera. Orduan ez zegoen mendia hain urbanizatuta, eta ibilaldi luzeak egin zitezkeen asfaltoa zapaldu gabe. Hiria bera izugarri aldatu da, a zken mende laurdenean. Baina Tibidaboko ikuspegia gaur egungoa bezain zabala iruditzen zitzaidan niri. Gainera, artean apenas ezagutzen nuen Bartzelonako hiria. Erreferentzia puntu gutxi nituen identifikagarriak, megalopoli ia mugagabe hartan. Gure pisua S ants auzoan zegoen, tren geltokiaren eta Nou Camp futbol zelaiaren artean. Espero nuen aise kokatzea, bi erreferentziok eta Montjuic mendia lagun. Halere, garaiko nire dioptria erdiaren erruz, Montjuic baino ez nuen identifikatzea lortu. Aparte, ez nengoen oso lasai. Pare bat aldiz desorientatu nintzen, bide zidorretan. Azkenean, autoa aparkatuta utzitako lekua aurkitu nuen. Beherako bide bihurria hartu, bihurgune bat pasatu, eta metropolia agertu zitzaidan, bere zabaltasun osoan. Eta eraikin itsaso kaotiko hartan, galdu antzean, ontzi baten tximiniko kea zirudiena. Autoko irratia piztuta neraman. Albistea ematen ari ziren, gas leherketa bat gertatu zela, hirian. Pisu bloke oso bat suntsitu zela. Oraindik ez zekiten hildako edo zauriturik ba ote zegoen. Dat u berriak jaso ahala emango zituztela esanez pasa ziren ohiko programaziora. Istripua gertatu zen kalea edota auzoa eman bazuten, lehen albistegi berezi hartan, lehenago eman zuten. Hurrengoan jakin nuen Sants auzoan gertatua zela. Gure kalean, hain zuzen . Miraria izan zela hildakorik ez egotea. Etxean zeuden auzokide guztiak onik atera ahal izan zirela, eraikina abaildu aurretik. Bigarren albistegi horretan ez zuten kaleko zenbakia aipatu, baina aurretik ere nik banekien gure etxea zela. Itsaso zabalean o ntzi baten kea ikusi nuenetik nekien ezin zela beste etxe bat izan. Hiriko milaka etxeen artean beste edozein. Izan ere, beste etxe haiek guztiak ez ziren bata besteetatik bereizten, nire buruan. Iritsi berriak ginen Bartzelonara, eta ez nuen bertako inor ezagutzen. Esan nahi dut, bere etxea hiriko planoan kokatu nezakeen inor. Bartzelonako eraikin famatuak alde batera, gure pisu xumea zen halako ezbehar batekin lotu nezakeen bakarra. Zuk ere bazenekien, hasieratik, naski. Zerbaitengatik ari nintzela hemen aipatzen duela hogeita bost urte Bartzelonan gertatutako gas leherketa bat. Kaltetu edo lekukoek bai gogora zezaketen, baina hemen, eta orain, zu eta biok baino ez gaude. Egun osoko albistegiek ez zuten zehaztu zein pisutan gertatu den leherketa, baina n ik banekien gure pisuan izan zela. Biharamuneko albistegiek argituko zuten ez zela gas leherketa izan. Erreskate taldeak gorpuzkin xehatu, ikaztu batzuk topatu zituela. Galdara zentrala zegoen sotoan sartutako katu batenak izan litezkeela. Nik banekien ez zirela katu batenak. Atti etxean egongo zela leherketa gertatu zen unean. Ez nekiena, bakarrik zegoela etxean, eta nola zen bakarrik zegoela. Zer 0 7 – ARGI BAKUNA Esnatzeko lehen eta bigarren faseen arteko segundu zatikian geunden, non Denboraren konfi gurazioa osatzen den. Orainetik atera gabe, oraindik, presentea hasten da memoria egiten; hau da, jarraian datorrena aurreikusten. Pauloren kasuan, bere logela, tripode bat, bere argazki kamara... Eta urrutiko agintea, bere eskumuturretik zintzilik. Egia esan, oso arraroa zen agertokia. Eta arrazoia ez zen normalagoa: eguargiaren lehen izpia kaptatu nahi genuen, Luzia eta biok. ARGI BAKUNA deitua. La luz ingenua, erdaraz. The Naive Light. Agiri fotografiko bat genuen helburu. Mota askotako neurketa fotomet rikoak egin genituen, Fakultateko behatoki astronomikoan. Datu pila bat bildu. Halere, buruan sartu zitzaidan argazki batean ere jaso behar genuela, ARGI BAKUNA. Irudi ikusgarriago bat. Espektro eta grafikoetan agertzen zena abstraktuegia baitzen, oso zail a gogoratzen. Eta konpartitzen, emozionalki, batez ere. Mikrosegundo batez gure tresnek neurtutako talka fotoelektriko baten erregistroa, Maldacenaren bulk eremuan. ARGI BAKUNA irudi ikoniko batean jaso, nolabait. Tutoreari aurkeztu beharreko lanaren azal ean sartzekoa, sartzekotan, inola ez edukian. Bide batez, patxadaz ikusteko aukera emango zigun. Goizetan, esnatzeko orduan dena presa eta estresa zen. Ezinezkoa izateaz gain, gure begiek jasotako ARGI BAKUNA gure burmuinean modu fidelean proiektatzea. Ziur geunden, lehen argi izpi hori ez dela normala. Ez dituela normalki begi niniak zeharkatzen, eta erretinetan islatzen. Ez argiaren jatorriaren ez hartzailearen aldetik ere. Jatorriz, Eguzkitik dator, jakina. Baina arras tangentzialki, Lur planetaren erro tazioaren plano berean, non traslazioaren indar zinetikoa metatzen zaion. Ondorioz, argi partikula energetikoek Lur planetaren azal idealean –bi dimentsioko esferan – elektroiak kitzikatu, eta espazio denboraren zuntzan zimurrak sor ditzakete. Bestalde, g ure begiak ordutan itxita egon dira, ilunpetan. Luminikoki hustuta. Eta gure burmuina ere azpiestimulatuta. Lortu nahi genuena zen, nolabait, lehen fotoi isuri energetiko horren efektu supradimentsionalak fokatzea. Eta bakuntasun horrek ekarriko zuen info rmazioa iragazi, ongi depuratu. Begian bertan, erretinan, edo nerbio optikoan, burmuinera bidean. Gure burmuinera egindako bere lehen bidaian. Ziur zeuden, Luzia eta Paulo. Batez ere Paulo, nik uste dut. Ordea ez zeuden hain ziur –batez ere Paulo –, inoiz iritsiko ote ziren informazio hori prozesatzera. Horregatik ere jasotzeko beharra zuten, ARGI BAKUNA, argazki batean. Erresoluzio handiagoz edo txikiagoz. Distira berezi edo hits batez. Arratsaldero elkarri gogoratzen zioten, Luzia eta Paulok, Fakultateko atean agur esaterakoan. Biharamun goizean erne egon behar zutela, egunsentiarekin esnatu eta begiak irekitzean. Esan bezala, elkarrekin lo egitera ere iritsi ziren, ez ohe berean, logela berean, hiru aldiz. Lehen aldia, Pauloren etxean, bere eta anaiaren logelan, anaia falta zenez. Luzia anaiaren ohean, noski. Bigarren aldia, Luziaren etxean, Paulo lurrean, lo zaku batean. Eta hirugarrena Paulorenean, berriz. Hiruetan alferrik. Etsi egin zuten. Ez zuen hala ibiltzeak merezi. Gainera, uste dut Luziari Pauloren anaia interesatzen zitzaiola. Ez ARGI BAKUNA baino gehiago; ez dut hori esan nahi. Baina bai anaiak Argi Bakunak baino pisu gehiago izan zuela, Luziak bere logelan gau bat p asatzeko proposamenari baiezkoa eman zionean. Arranguran erori gabe onetsi zuen Paulok bere susmoa. Berak bai ARGI BAKUNA baino ez zuelako burutan. Ez zitzaion ezer lizunik burutik pasa, oso maila hipotetikoan ez bazen, ziur nago. Eta ziur nago, hiru gau haietako batean biei ere libidoak gainez egin i zan balie, husteko aukera banatu egingo zutela. Oheak bezala. Eliminazioz osatutako bikote bat ziren, azken finean, Luzia eta Paulo. Institutuko azken urteko Huts kuantikoan sortutako partikula bikote birtual bat. Fakultateko lehen urtean Mikroespektrofot ometriako mintegi batek elkartu zituen, berriro. Bigarren urteko bi ikaslerekin partekatu zuten laukote eszentriko batean. Hain asimetrikoa ere, Luzia eta Paulo gero eta ezerosoago sentitzen hasi ziren elkarrekin, eta azpitalde batean antolatu, Ganzfeld fe nomenoak lantzeko aitzakiaz. Horixe ziren, azken finean: talde bateraezin batzuetatik bereizitako biko azpitalde bat, bikotea baino gehiago. Eta argi zegoen bien bideak ere banantzen amaituko zirela, Unibertsitateko ikasketak bukatu orduko. Baldin eta Luzi aren familiak Ubaran pisu bat erosi izan ez balu, oporretarako. Gure herrian, gure familia baserritik jaitsi eta jarri zen pisu bloke berean, lehen solairuan. Gurea bigarrenean dago. Atzera begiratuta, ziur nago nire susmoa zuzena zela. Horregatik ez niola gau bat gure familiaren baserrian pasatzea proposatu, argi kutsadura aitzaki. Bigarrena Luziaren logelan pasa eta gero. Gutxieneko prezioa zen, segur aski, Luziarentzat, Pedroren ohean beste gau bat pasatzeko aukeraren truke. Gehieneko prezioa ere bai, se guru. Paulo eta bere anaia, Pedro –hola deituko diogu –, bikiak izan arren, oso ezberdinak dira. Eta inolako konexio ezkuturik gabeak, elkarren artean. Ez ondoan ez urrun daudenean. Ur eta olio bi tanta –hotzak –, esaten denez. Txiki txikitatik, eta sortu a urretik ere, esan genezake. Hogei minutuko aldeaz, sortu, baina bi egun ezberdinetan: Paulo gauez, eta Pedro goizez; hura udaberrian, hau udan; bat Geminis, bestea Cancer... Paulok Pedrori aurre hartutako aldi gutxietako bat. Ez bazen Pedroren iniziatiba izan, Paulo aurretik bidaltzea, kanpoan zer topatuko. Hori guztia azpimarratzen dut anaia bikien mito eta topikoek kutsa ez dezaten nire kontakizuna. Fisikoki ere ez zuten aparteko antzik, sortzean. Eta urte erdia bete aurretik aise bereizten zituzten den ek. Gero ilea argitu egin zitzaion Pedrori, eta Paulori ilundu. Bati aurpegia bete, besteari ihartu. Zazpi urte betetzerako, nekez asmatuko zukeen inork odoleko anaiak zirela. Ama beraren bi seme. Zortzirekin, aitak etsi egin behar izan zuen, Paulo eskuz e zkertia zela –eta pilotari ez zetorrela, gainera. Hala eta guztiz, fisikoki egon dira hurbilen elkarrengandik. Nahiz eta apenas izan duten kontaktu fisikorik. Haurtzaroan, borrokan baino ez ziren besarkaturik egon. Pedro gainean, desafioka, eta Paulo azpian. Gerora, gaztaroan defendituko zituen ez biolentzia eta erresistentzia pasiboko tekniken –eta haien efikazia ezaren – aurrekari. Ez da harritzekoa, bada, Pedrok irabazi izana –nahi gabe ere – Luziaren bihotza. Aparte, Paulo institutuko beste neska batekin sorginduta –ez dut esango maiteminduta – zegoen. Ez du axola, kasu honetan ere, haren benetako izenak. Luzia eta Pauloren artean zegoen beste hesi erotiko edo erromantiko bat. Mari deituko diogu. Bikotekide inprobablea bezain desegokia zen, Paulorentzat. Paulo Marirentzat bezain. Batez ere, urteen perspektibatik begiratuta. Izan ere, Paulok gerora bikotekide bati inola jasango ez zizkiokeen hiru afizio zituen, Marik: erre egiten zuen –Camel –, zakur bat zuen –Caramel –, eta oso diskoteka zalea zen. Baina ti ra, inork ere ezin du ziurtatu, hori? Agian Marik bikotekide gisa hartu izan balu Paulo, denborarekin hau ohitu egingo zukeen –edo zatekeen –, hiru bizio edo afizio haietara. Are zaletu, auskalo. Edo Marik bazter utziko zituzkeen bere zakurra, zigarretak et a diskotekak. Janari makrobiotikora jo, katu bat erosi, Feng Shui edo Fitness Kharma akademia bat ireki... Nork daki. Ez zuen halakorik egin, Paulok dakiela. Ezta beharrik ere. Liluragarria gogoratzen du Mari, diskotekako pista erdian. Eskuin besoan Carame l, bere bularraren kontra, ito larrian. Ezker eskuaren bi hatzen artean, Camel zigarreta, azken hatsean. Azken errauts muturra gori, areto iluneko ke lainoan, laser izpien artean kiribiltzen. Paulo jakitera iritsi zenez, norbaitek oparitutako tximino batek hartu zuen zakurren lekua. Marik pipatzen erakutsi omen zion, eta sabelaren dantza. Paulo damutu zen, nola ez zitzaion berari bururatu, tximino bat oparitzea. Faktoreen ordena aldatuz, bistan da: aurretik Mariren arreta jaso, gero halako opari bat egin. Paulok karrera bukatu zuen Marik bien artekoaz ezer jakin gabe. Mari ez zen inoiz Ubaran oporretan agertu, bere familiarekin, edo asteburu pasa, koadrilarekin. Eta Paulok ez daki noizko, BUP edo COU bukatzerako, Marirekin hoztu edo ahaztu zen. Goiz hartan esnatzean Luzia eta Argi Bakunarekin erabat ahaztuta zegoen bezala. Nahiz eta ohe ondoan tripode bat jarrita eduki, bere argazki kamara buruan, eta urrutiko agintea eskumuturretik zintzilik. Ohetik jaikitzean ohartu zen pilen tapa ere zintzilik zegoela. P ILA BAT erori eta errodatu zela, ate ondoraino. Hauts izpi batzuk zituen pilak, gainean. Tapa aspaldi ireki, pila erori, ate ondoraino errodatu eta han ordutan egon zela seinale. Beharrik –pentsatu nuen – Paulok ez zuela urrutiko agintearen botoia garaiz s akatu behar izan, kamerak nekez jasoko bailuke, goiz hartan, Argi Bakuna. Pila hura ikusi eta beste PILA BAT etorri zitzaion gogora: urrutiko aginteko beste pila. Hura ere falta zela. Hura ere erori eta beste norabait errodatuta. Ohe baten azpira, seguruen ik. Hauts geruza lodi baten azpian, ordurako. Bi ohe bikien azpian ere hauts PILA BAT zegoen. Pilak arrasto nabarmena utziko zuen, hautsean barna errodatzean. Aski izango zen haren traiektoria jarraitzea. Ezin zen urrun iritsi. Hautsaren frikzioa gainditz eko adina inertzia izan balu ere, zaborraren hesi fisikoak gelditu egingo zukeen. "Mugi, Paulo!" premiatu nahi izan nuen. Oheen azpiko hauts eta zaborraren sedimentazioak pila haren arrasto oro estali baino lehen. Ohe azpian zegoen pila, zaborraren artean zabor. Zoko ezkutu batean. Zoko ezkutuetan gelditzen dira, normalean, eroritako gauzak. Batez ere, borobil eta konpaktuak. Bestela, botatzen, errebotatzen, errodatzen... jarraituko lukete. Zoru eta zaborraren frikzioa beste trabarik gabe, energia zinetiko a agortu arte. Halere, pilak zoruko hautsean marraztutako orbitaren ondoan beste arrasto eliptiko bat zegoen, zoko hartatik urruntzen, ohearen bestalderantz. Ohea inguratu zuen, Paulok, katuka. Ohe azpiko hauts geruzaren ertzak arakatuz. Perspektiba ezberd inetatik, balizko hirugarren pila hark nondik nora jarraitu ote zuen. Nola ote zitekeen hauts eta zaborraz estalitako zoruak halako espiral forma hartzea? Ohea laukizuzena izaki. Bi oheen arteko sarbide estuan hauts eta zabor gutxiago zegoen. Baziren hiru urte Pedro beste hiri batera esposatu zela, eta hiru urte aurretik aitak etsi eta utzi egin zion logelaren garbiketaren ardurari. Sei urteko epe metatu hartan, xurgagailua ez zen bazter hartaraino inoiz iritsi. Eta aurretik ere, bi oheen arteko muga gaindi tutako aldi gutxietan atzera egin behar izan zuen, kablearen luzerak tope eginda. Logelako entxufe guztiak beti okupatuta zeuden, pizteko prest eduki behar nituen tresna elektriko, elektroniko eta ekipo informatikoekin. Entxufe huts hurbilena pasilloan ze goen. Atetik hurbil, baina gure logelako bazter degradatuenetatik aparte. Horregatik, ezusteko ikuskizun bat topatu zuen Paulok, anaiaren ohe azpian. Zulo espiral bat, non ez zegoen hauts edo zaborrik batere. Hirugarren pila bat ere ez: urrutiko agintea b i pila behar zituen, soilik. Hautsa ez, Hutsa zegoen. Espazio hutsa. Anaiaren ohe azpiko zorua ez zen planoa eta horizontala. Bertikala zen, eta zilindrikoa. Hondorik gabeko putzu bat zen. Eta zulo beltz borobil haren ertzean, ertzaren ondoan, baina barne ko aldean, airean lebitatzen, KASETE bat zegoen. Ikusi orduko ezagutu zuen Paulok, PKD markako KASETE huts hura. Kaxa gabe zegoen arren: Mikel Laboa. Zazpi edo zortzi urte lehenago grabatu zion Paulok Luziari, Laboarekin laketuko zelakoan. Kanta gogokoen ak, bertsio jantzienak, eta Luziaren gustu musikaletara gehien hurbiltzen zirenak –ustez –, orden in crescendo batean. Kanta minimalisteenetatik hasita: Egun da Santimamina, Zure begiek, Gure bazterrak... Laugarren kanta Izarren hautsa zen. Kasetea oparitu nion egunean Luzia eta biok entzun genuen azkena. Hantxe segitzen zuen? Paulok kate musikalean sartu –pentsatu nuen – eta bosgarren kanta hasiko da. Urte hauetan Pedroren ohe azpira iritsitako hauts izpien lagin baten krepitazioa eta gero. Zulo beltzak xurgatu gabeko hauts izpi apurrak. Batzuk Bing Bangen bertan sortuak, agian. Zein zen bosgarren kanta? Hori ez nuen gogoratzen. Auskalo, agian Luzia ez zen ohartu ere egin, kasetearen kaxa hutsa eraman zuela , etxera, biharamun goizean. Edo agian ohartu zen, eta isiltzea erabaki zuen. Eta ahaztu. Gehiegizkoa litzateke, izan ere, berriz entzuteko batere gogorik ez zuen KASETE hura Paulori eskatzea. Luzia Paulorekin iritsi zitekeen intimitate eremutik kanpo lego ke hori. Bien artean gertatu ezinezko zerbait zen. Larrutan aritzea, logela berean lo harrapatuak izatea, edo holako arriskuez kezkatzea bezain inprobablea. Hurrengoan, bere etxean, Luziak beste KASETE bat oparitu zion Paulori. Bere film gogokoenaren soinu banda: Grease. Harrituta geratu zen, Paulo, deskolokatuta. Film eta musika haiek Marirekin bai egokitzen zirelako, bere irudiko, inola ez Luziarekin –artean ez zekien, ezin zuen jakin, Olivia Newton John abeslaria Max eta Hedwig Bornen biloba zela. Kont uak kontu, Pauloren anaiaren ohe azpian ahaztuta geratu ziren, KASETE huts hura, eta arrisku haiek. Unibertsoko zoko galdu honetan. Denbora bera ere preso geratu den Zulo beltz baten ahoan, Gertaeren horizontea deituan. Laboaren kasetea eta Luziarekin pas atutako arriskua xurgatu ez baldin bazituen, azken urte haietan bere eremu grabitatorioak xurgatutako hauts eta zabor guztiarekin batera, ezin zuelako zen. KASETE eta arrisku ahaztu haiek inoiz ez zirelako kanpoan egon; Zulo beltz hartatik kanpo. Paulok L uziari bere logelan elkarrekin gau bat pasatzeko proposatu zionean, Argi Bakuna lau begik bik baino hobe harrapatuko zutelakoan. Eta Laboari beste aukera bat eman, Luziarekin –edo Luziari, Laboarekin –. Bi proiektu haiek ez ziren inoiz kanpora atera. Zulo beltz haren barruan sortu ziren. Gehienez ere –pentsatzen dut –, zurrumurru batzuk atera zitezkeen kanpora. Edo kasetearen kaxa hutsa agertu, Luziaren gauzen artean, motxilan. Laboaren betiko kanten izenburuekin, denak aski ezagunak, baina orden berri, inedi to batean. Nork hartuko luke, bere gain, kaxa huts hura topatuz gero, Laboaren kanta haiek bildu, KASETE edo CD batean grabatu eta orden hartan entzuteko lana? Inork ez. Luzia eta Paulo logela berean harrapatu eta haien koartada inork sinetsiko ez lukeen bezala. Bi anaia arreben gisa pasa zutela gaua, bi ohe bikietan. Anaia bikiaren ezinezko neska eta ezinezko mutilaren anaia bikia. Eta ni, ezinezko katu edo intsektu hau, bi anaia bikiekin, bi ohetan batera. 8 – BELTZA Sareko irudi bilatzaile batean "Sos eki+cat" (edo katu, chat, gato, neko...) idatziz gero, katu baten dozenaka irudi ikus ditzakegu. Natsume Sosekiren Katu bat naiz eleberriaren beste hainbeste edizioren azaletakoak dira. Oso ezberdinak, dela arrazan, dela kolorean, edo itxuran, baina katuaz dugun irudiaren barruan sartzen direnak, ia denak. Alabaina, kasu batzuetan, susmoa har genezake, irudigileak ez duela eleberri hori irakurri, benetan. Beste batzuetan ez da hain nabaria. Baina edozein kasutan ere, ezin da susmoa guztiz egiaztatu, eleberr iko testuak eta azaleko irudiak katu protagonistari buruz ematen duten informazioa erkatze hutsez. Bat ez datozen kasu nabarienetan ere, arrazoi bat edo beste argudia lezake irudigileak, benetan izan edo gezurretan, bere interpretazio pertsonal baten alde, edo. Eta "Poe+cat+black" (edo BELTZA, noir, negro...) idatziz gero? Kolore aldetik, katu ia guztiak beltzak dira, eta haien arteko aldeak irudigile bakoitzak belztasunaz egin duen interpretazioan dautza. Nola seinalatu genezake, zeinek irakurri duen Poere n Katu BELTZA ipuina, eta zeinek ez, benetan? Hain seinale lotsagarria izaki, gainera, holako ipuin labur baten kasuan. Bi dozena orrialde; ez dira Sosekiren eleberriaren sei ehunak. Teorian, erreza da Poek katu beltzari buruz emandako ezaugarri guztiak bildu eta kontutan hartzea. Nahiz eta katuaren i txura asko aldatzen den, ipuinean zehar. Praktikan, ordea, ez da hain erraza. Hasteko, katu BELTZA katu bakarra da, edo bi dira? Biak orban berberaz, beren belztasunean: begi bat falta. Poek ez du zehazten, zer begi. Eskuin edo ezker begia da? Bi katu bal ira, biek begi bera, faltan?... Adibidez, Scafati irudigilearen bertsioan, alde ezberdineko begia faltan dute, edo du –litekeena da noiz edo noiz ispilu batean islatuta egotea ere. Nire bilaketaren emaitzan, lehen 100 irudietan –Scafatirena ez dago –, 21ek dute ezker begia faltan, eta 13k eskuina. Alde nabaria, baina ez erabakigarria, holako lagin murritz batean, ezta? Deigarriagoa da ehunetik 34 –heren bat, soilik – egotea, begi bat faltan. Hori izaki, BELTZA izateaz gain, katu horren ezaugarri nagusia; 45 b ertsiotan katuak bi begiak ditu, eta beste 21 katuren irudiek ez dute informazio aski ematen, begi bakartasun edo bitasunaz. Ipuinaren amaieran, katuak orban zuri bat du bularrean, formaz aldatzen doana. Hasieran BELTZA gisa soilik deskribatutako katu ber a al da, edo beste bat? Irakurle bakoitzak hartu behar du, hor, irudigilearen papera, katu bakartasuna edo bitasuna bere modura interpretu nahi badu. Nire bilaketaren emaitzan, sei katuren irudiek baino ez dute orban zuria jasotzen. Ehunetik seik, besteri k ez. Horrek bai argi adierazten du, nire irudiko, irudigile gehienek ez dutela ipuina irakurri; ez interpretazio pertsonal bat egin ahal izateko. Scafatik egin zuen bezala, oso irakurketa propio eta pertsonala. Bertsio hori nuen mahai gainean, NBEko orde zkaria nire bulegora itzuli zenean. —Erabakia hartu duzu? —galdetu zidan, eta erlojua seinalatu —. Ordua da. —Oraindik ez —nik—. Minutu bat gehiago, mesedez. Baietz egin zuen, buruaz. Baina pasillora erretiratu ordez, oraingoan nire mahaira hurbildu zen, et a Poeren liburua hartuz, galdetu zidan: —Irakurri duzu Katu BELTZA ipuina? Zein du gaia, zure irudiko? Beldurrezko ipuina zela erantzun nion. Baina bera gaiaz ari zela azpimarratu zuen, ez generoaz, edo giroaz. Eta gaia gaurkotasun handikoa zela, eta ikaragarria, bere iritziz. Ikastetxeetan maiz lantzen dena, baina ez ipuin hori baliatuz. —Zergatik? Oso ipuin famatua da, baina ez dut uste oso ezaguna denik —ebatzi zuen. Gero bulegotik atera zen, erlojua seinalatuz —. Minutu erdi bat. Algernon Blackwood idazle ingeles emankor baina –guretzat – aski ezezagunari zor zaio CRACK adiera. Nobela eta ipuin askotan erabili zuen, misterio eta esoterismo gaietan zentratuak: The Education of Uncle Paul (1909), The Extra Day (1915), edo Through the CRACK antzezlana ( 1920), besteak beste. Denak erdaratu gabeak, nik dakidala. Eta nik irakurri gabeak, denak. Halere, fidatzen bagara Rilke poetak, 1921eko gutun batean, Balthus margolariari azaldutakoaz, honen 13. urtebetetzean, CRACK delakoa fenomeno fisiko enigmatiko bat da. Horren arabera, gauerdian zirrikitu bat irekitzen da, bi egunen artean. Pasabide bat, mundu paralelo batera. Gizaki batek oso erne eta zalu ibili behar du, zirrikitu horretatik pasa nahi badu, baina katuek aise zeharkatzen bide dute. Rilkeren azalpena k gogora ekartzen digu Philip Pullmanen Materia Iluna trilogia, ezta? Mundu paraleloen arteko zuloak irekitzen dituen Daga Sotila. Pasabide sekretuak, Daga Sotil hori eskura ez duten gizakientzat. Ez ordea katuentzat. Rilke eta Balthusen kasuan, azalpen hu ra lotzen zen urte hartako udan elkarrekin osatu nahi zuten liburu batekin: Mitsou. Balthusek, 40 marrazkiren bidez, kontatzen du nola aurkitu zuen Mitsou katua, berak hamar urte zituela. Eta nola galdu zuen –bi aldiz, bigarrenean betiko –, Eguberrietan eri tu eta gero, bera, Balthus. Rilkek hitzaurrea idatzi zuen, "Nork ezagutzen ditu katuak?" galderatik abiatuta. "Haien existentzia inoiz ez zen izan hipotesi arriskutsu bat baizik, niretzat". Amaiera aldean dio, inoiz ez dugula katu bat galtzen, katu bat ez baita inoiz gure bizitzan bete betean sartzen. Bizitza gehi katu bat batuketatik kopuru itzel, ia infinito bat ebazten dela. Bizitza galtzea, berriz, hiltzea dela dio, eta heriotza ezin dela hil. Hortxe dago neskatilak eta katuak biltzen dituzten Balthuse n margoetako pultsio elektromagnetiko hori. Leher egiteko zorian, Katuen erregea famatuan. Urteak geroago, bere memorietan, Balthusek gogoratzen zuenez: "Rilkeren desioa poetiko eta espirituala zen, CRACK aldera deitzen zidana. Zirrikitu aldera, nire form azio urteetan pasa eta benetako errealitatera iristeko". Nola aukeratu zuen ba, Schrödingerrek, katu bat, bere esperimentu mentalerako? Ahaztu zuen nola sortzen zituzten, Antzinaroan, efektu elektrostatiko eta magnetikoak, anbar –elektron, grekeraz – harri bat katu larru baten kontra igurtziz. Eta katuak HITZ egingo balu, Turingen katuak bezala, Villani eta Boudoin en Ilargiko ameslariak eleberri grafikoan? Enigma makina nola deszifratu zuten kontatzen ari da Alan Turing, suizidatu aurretik. Nola hasi zen 1941ean taldetxo bat, Bletchley Parkean, eta 1945erako baziren 10.000 lagun –lautik hiru, emakumezkoak – dekodetze lanean. Bitartean, AEBetan, 200.000 lagun –lautik hiru, gizonezkoak –, bonba atomiko bat sortzeko lanean ari ziren. Nork daki, lehenago lortu izan balute, agian, lehen bi bonbak Hiroshima eta Kokuran ez, Hanburgo eta Kolonian botako zituzten –edo, lainoa egonez gero, Nurembergen. Kontua da gertatu zena gertatu zela dakigula. Dakiguna. Eta gertatu gabea, ez zela gertatu. Zilegi al da XXI. mendean HITZ egitea, XX mendean gerta zitekeenaz? Turingek sagar erdi bat soilik murgildu du, zianuroan. Gero, sagarrean ausaz kosk egin du, Schrödingerren katua bezala egoteko, erdi hilik, erdi bizirik. Bere bizitza erdian egon den bezala, bestalde, bere homosex ualitatea kausa. Baina orain zianuroak arrasto bat utzi du, sagarraren azalean. Eta bi sagar erdiak ez dira erabat simetrikoak. Turingen hortzeria ere ez da. Bi begiak itxita kosk eginda ere, ez da bera hiltzeko probabilitatea erdibanatu, baizik eta pozoi proportzioa, berak kosk egindako sagar portzioan. Bi galdera. Bat: nondik nora ERORI zen lehen bonba atomikoa? Non, Alamogordon, hori badakigu. Baina nondik zetorren, eta nora zihoan?... Eta bestea: zer da informazioa gainbeheratzea? Hau da, desintegratze a, erradiaktiboki, edo. Argitu behar da partikula bat desintegratzea ez dela deuseztatzea, baizik eta beste bi partikula edo gehiagotan banatzea. Dela partikula bat eta bere antipartikula. Edo dela gai ezegonkor bateko atomoak atomo egonkorragoak bihurtuz . Informazioa beti ari da zatikatzen, gero eta zatiki txikiagotan. Azken funtsezko unitateetan –bit deituak – amaitu beharrez. Halere, indar nuklear, elektro magnetiko eta grabitatorioen menpe ere badago, informazioa. Eta zatikatu ahala, etengabe ari da tiraka multzotan biltzen, eta bultzaka hondarretan sakabanatzen. Fisika arloan, horren paradigma nagusia Zulo beltza da, non eskala kuantikoak eta kosmikoak bat egiten diren, nolabait. Schrödingerren katuaren kasuan –esan dugu –, esperimentu mental horren azken funtsa da gertaera kuantiko bat, probabilistiko hutsa –gai atomiko baten desintegrazioa – eskala makroskopiko bateraino –katuaren egoera – anplifikatzea. Ez da laborategietako baldintza artifizialetan soilik lor daitekeen zerbait. Noiznahi eta nonahi gertatzen ari da, fenomeno fisiko hori. Jorge Blaschke kazetariak adibide hau jartzen du, Hawking esentziala liburuan: zerbait iraingarria aditu, sutan jarri, eta eskuaz kolpe bat eman duzu, mahai gainean. Zer gertatu da ba, hor? Kaltzio edo potasio posit iboko ioi batek burmuineko ezker hemisferioko kortexeko neurona baten nukleoan jo du, eta dentritatik uhin elektriko bat axoi baten amaierararino iritsi da, 200 neurotrasmisoreen artean bat hautatu, egokia, eta sinapsia gertatu da, hurrengo neuronara jauzi egin du, eta... Informazioaren galera azaltzean, Blaschkek dio ez dela egokia Zulo beltz batean zerbait ERORI egiten dela esatea. Berak nahiago omen ditu sartu edo zeharkatu aditzak. Eta hurrengo orrialdean bi aditz horiek erabiltzen ditu, Blaschkek. Hurrengoan, berriz, Hawkingen erradiazioa deitua azaltzean, dio nola Zulo beltz baten inguruko Huts kuantikoan partikula bikote bat sortu, fluktuazioaz, eta bietako bat Zulo beltzean ERORI egin den –besteak ihes egin du. Fluktuazioaz sortu dela, esan dut nik . Huts kuantikoa ez baitago erabat hutsik, eta Ziurgabetasun printzipioa ari da hor, indarrean. Zer dio, printzipio horrek? Heisenberg dago atzean, hori badakigu: Werner Heisenberg, aski figura historiko zalantzagarria. Fisikari teoriko geniala, funts edo arau hori formulatu zuenean, 24 urte baino ez zituenean. Baina gero, 44 urtetan huts egin zuena, kalkulu praktikoetan, bonba atomiko bat sortzerakoan. Nazien alde ala kontra egin ote zuen huts? Idazle gisa ere, ez dakigu asmatu ala huts egin zuen Ungenauigkeit hitza aukeratu zuenean –zehazgabetasun gisa itzul daitekeena –, edo Unbestimmtheit hitza –lausotasun edo, zehatzago, indeterminazio gisa itzuli izan dena – erabiltzean. Dakiguna, Niels Bohr lagunari esker –edo geroko etsaiaren erruz –, azken batean Unsicherheit hitza inposatu zela, hau da, ziurgabetasuna. Edo hasiera zentzuan ere ulertu daiteke printzipio hitza? Ez literalki, germanieraz, noski. Printzipioz baizik: Zulo beltzaren inguruko b i partikula haiek hasieratik zeudela hor, Huts kuantikoan, eta fluktuazioak atera edo agerarazi egin dituela. Bohrrek dio teoria kuantikoaren arloan hizkuntzan flotatzen ari garela, ur gainean edo airean nola. Edo espazio hutsean nola, ez dakigula zer dago en goian, eta zer behean. Hitzen gainean edo azpian... Zer esan dezakegun, eta zer ez, besterik ezin jakin. Informazioaren galeraren arazora itzuliz, hurrengo orrialdean ari da Blaschke, arlo fisikotik filosofikora –eta are metafisikora – jauzika. Informa zioa ezin da erabat galdu, teorikoki, Zulo beltz baten barruan ERORI dena ere ez. Baina Hawkingen erradiazioaz partikulak galdu ahala, Zulo beltza gero eta txikiagoa da, erabat desagertu arte, barruan ERORI den informazioarekin batera. Zer gertatzen da in formazio fisiko horrekin? Hawkingen arabera –dio Blaschkek –, bi partikulei bi historia simetriko gertatu zaizkie. Batean, Zulo beltza dago, eta partikula barruan ERORI egin da. Eta bestean, ez dago Zulo beltza. Kontua da kanpotik ez dugula jakiterik. Bera z, informazio hori ez da baliagarria. Liburu bat labe batean erre eta gero bezala, nahiz eta kea eta errautsa labe barruan egon, ezin da inola irakurri. Hori bai, baliteke –dio Blaschkek – informazioa Zulo beltz batean ERORI eta beste Unibertso batera agert zea. (Blaschkek ez dio, baina Maldacena eta Susskindek diote Harrentzako zulo batek lotzen dituela bi partikulak, Zulo beltzean ERORI dena eta ihes egin duena.) NBEtik deitu zidaten, atzo. ADM hiruko konputagailuak –Adam, Deep blue eta Melvin – sortu omen du Munduko ondasunak modu zuzen batez banatzeko parametro guztien algoritmoa. Botoi bat sakatzea baino ez da falta. Arazoa da programazioa oso hauskorra dela. Erabileran duda minimoena ere detektatuz gero, desaktibatu egingo da, eta ADM mainframe tria diko osoa deskonfiguratu. NBEn saiatu omen dira kandidatu egoki bat aukeratzen, baina ez dira ados jarri. Deskartatu dute errobot edo tximino baten esku uztea. Boluntario baten aukera ere bai. Bitartean, ADM sistema operatiboaren estres maila goraka doa. —Zozketa unibertsal bat egin dugu —azaldu dit etxera etorri den ordezkariak —. Zure izena atera da. Ez dakigu ezer handirik zutaz, zure egokitasunaz. Zure esku dago erabakia, eta Munduaren patua, beraz. Baina zirt edo zart eman behar duzu erantzuna. Bestela , zerrendako hurrengoari pasako zaio erantzukizun hori. Galdetu diot zenbat izen gauden zerrenda horretan, eta zenbatek uko egin duten, dagoeneko. Baina bera mugatu da hitz ematera, nik erantzun eta batek botoia sakatu eta gero jakingo dudala: zenbat, eta zenbatek, bai orain arte, bai ordura arte. Karrerako azken urtean, Luzia TA biok lan teoriko bana taxutu genuen, elkarrekin, tesia prestatzeko. Ez zen talde lan bat; nork berea landu TA aurkeztu behar zuen. Baina biak batera egitea erabaki genuen. Halako proposamen simetriko bat. Tutoreak ez zuen bien arteko lotura sumatu. Luziarenak erdarazko 'yo' izenordea banandu egin zuen, 'y' eta 'o' juntagailuekin halako konposatu bipolar bat sortuz. Nireak, berriz, ETA eta TA juntagailuak bereizi zituen. Hiztuna in plikatuz, bietako bat hautatzerakoan: TA elkarketa positiboetan erabili; ETA, negatiboetan. Positibo ETA negatibo binomioa zentzu elektriko edo magnetikoan hartuta: ez da gauza bera kafea TA azukrea kikara batean botatzea, edo kafean esnea ETA zianuroa. Ordu TA izerdi asko eman genuen Kafkaren gutun bat aztertzen, non Milenak 24 'und' zenbatu zituen. Guri, lehen irakurketan, 21 TA atera zitzaigun, TA hiru ETA baino ez. Gero, testuan sakondu ahala, bostera jaitsi genuen TA kopurua. Gure adostasunaren azken muga izan zen. Ez genuen lortu TA bakar bat gehiago ETA izatea, bientzat, edo ETA bakar bat gehiago TA. Artean hamabost urte falta ziren Atti jaiotzeko. Nik ez nuen susmo izpirik ere, TA hitza urtebeteko umetxo baten ia hiztegi osoa izan litekeela. Umet xoak berak asmatua. Attik, kasu honetan, hitz egiten ikastearen lehen faseetan. TA ez zen hitz soila, Attirentzat, atta bezalakoa. Ez, ordurako primeran erabiltzen zituen Atti, atta, ama, TA lauzpabost hitz gehiago. TA, berriz, komodin moduko bat zen. Edo zer izendatu edo seinalatzeko halako giltza unibertsala. ETA edozein galderetarako erantzun egokia. «Atti, zer da hau?». «TA». Jakina, guk bagenekien zer esan nahi zuen Attiren TA bakoitzak. Bai baikenekien Attik zer zekien. Zer erantzun zezakeen, guk zer bait galdetuta –guk gaia jarrita. Hazi eta hezi ahala, hitz berriak agertzen joan ziren, Attiren hiztegian. TA hartatik bereizi TA adarkatzen. Maiz uzten gintuen harrituta Attik, bere erantzunekin. Batez ere, bera hasi zenetik etxeko solasaldietan guri ba tuta kentzen. Egun batean, bi urterekin, zera esan zidan: «Begira, atta: magia». Attik erakutsi zidana ez zen magia, berez: arkatza zorrozkailuan sartu, biratu TA txirbila ateratzea. Nahiz eta ondulatuta atera, arkatza poliedrikoa zen arren. Harrigarria Attik magia hitza erabiltzea zen. Bere modura, TA modu oker batean, nahi bada. Baina bigarren modu batean ere zen okerra, niretzat. Batetik, bere ama TA biok –hiru hizkuntz komunitate zabaletako hiztunak – ikasita geneukan zentzu zuzenaren arabera. TA best etik, gu hirurok osatzen genuen komunitate txiki ETA itxian ere –artean Frantziako erbestean bizi ginen –, okerra. Zergatik, okerra? Nik berehala ulertu nuen hura Attirentzat magia zela. Attirentzat magia zer zen jakin gabe ere, zehazki. Ulertu nuen bere m undutxoan magia kontzeptuak gurean baino askoz leku zabalagoa zuela. Zer da, izan ere, magikoa? Adostasun hutsez magia kategorian sartu dugun zerbait. Eta ados egoteko, bi borondateek bat egin behar dute. Aski da bietako batek uko egitea, magikotasuna gal dadin. Batek azalpen logiko bat aurkitzea, adibidez. Azalpen harrigarria izanda ere. Kasu honetan: nik ez banion inoiz Attiri magia hitza irakatsi, bere amak egin zuen. Bere ama sorginak. Ni erabat sinetsita nengoen, ETA hala esaten nion beti, broma antz ean, baina zinez: "Sorgina zara". Aski fenomeno arraroak gertatzen baitziren gure etxean. Kausa ondoriozko loturarik ez zuten fenomeno txikiak, gehienak; zaila zait bat edo beste aipatzea. Baina kolpe latzak, batzuetan, hain larria ez zirudien albiste bat jaso ondoren, adibidez. Pediatrak esan zigunean bezala, Attik intrabismoa zuela. Azterketa errutinario batean. Nik huts egin nuen lehenbizikoan, hain zuzen ere. Aparteko kolpe hori gure eguneroko istripu TA matxura txikien kate luzera gehitu zen. Bat batea n hausten ziren gauzak, TA elektrotresnek uzten zioten funtzionatzeari. Beti kasuistika bera berrituz. Ebaren aldartean aldaketa bat, lehenik. Gero, berak erabili ohi ez zuen tresna bat erabiltzea. Edo ohiko bat, baina modu arraro batez. Tresnen kasuan, konponketak berak ematen zuen magikoa. Aski zen Eba haietatik urruntzea. Ez ordea gure artean ugaltzen hasi ziren matxuren kasuan. Haiek ez ziren Eba urruntze hutsez konpondu. Ebaren botere magiko handienetako bat zen, bestalde: zerbait ber e lekutik berak mugitu ETA betiko desagertzea. Baina Ebak ez zuen magian sinesten, bere magian. Ez zuen inola onartu nahi, bere sorgin izaera. Belarriak tapatzen zituen, nik aipatu orduko. Horregatik ezin nuen sinetsi Eba izatea, Attiri magia hitza eraku tsi ziona: "Begira, Irati: magia". Horrek ezadostasun bikoitz bat irekitzen baitzuen, gure artean. Zu TA bion artean bezala, irakurle. Testu honen lehen bertsioan ohar argigarri bat sartu nuen, TA gero kendu egin nuen. Bigarrenean, ohar hau bera sartu TA k endu nuen. Hirugarrenean, beste ohar bat sartu ETA ez nuen kendu, baina zuk ez zenuen irakurri. Hurrengo bertsioetan, berdin. Azken honetan, bigarren bertsioa berriz sartu TA utzi egin dut. Nahiz ETA alferrik dela dirudien. Ez duela ezer argitzen. Uste du t lehen bertsioko oharrak soilik balio zuela. Betiko kendu nuena. Tamalez, uste dut lehen ohar hura ere aldatuz joan dela, magikoki, hurrengoak aldatu ahala. 9 – MARTXIKOT Gure herria oso txikia da, eta denok ezagutzen genuen elkar. Halere, beste inor ba ino ezagunagoa zen MARTXIKOT. Behin, sekta edo erlijio arraro bateko gazte bikote bat agertu zitzaion etxera, eta Martxikotek uko egin zien haien prediku proselitistei: «Nik ez dut benetako Jainkoan sinesten; nola sinetsi behar dut ba, faltsu batean?». Alimaleko grazia eman zidan Martxikoten ateraldiak, kontatu zidatenean. «Aditu duzue Martxikoten azkena?». Bai, aditua zuen jendeak, baina horrek ez zidan axola. Ez da hiritarrek uste duketen frustrazioa. Herri txikietan gutxienekoa da nork ematen duen primiz ia bat. Holako kontuak ez dira sinatzekoak. Sinestekoak dira. Berdintasun osoan hedatzen dira, ahoz aho, oihartzuna galdu artean, kontalari eta entzule sare mugatuaren poderioz. Bolada baterako, behintzat. Kontuak kontu, badaude –esaten denez – berdinak di ren pertsona eta gauzen artean besteak baino berdinagoak direnak. Kasu horretan, gehiago zapuztu ninduen pasadizo hura beste herri batean aditzeak. MARTXIKOT ez, baizik eta herri hartako beste gizon bat zela protagonista. Nik ez nion horren berri inori em an, gure herrian. Eta ez nuen inoren ahotik aditu. Gure artean, eta nire artean ere, jarraitu zuen benetako pasadizo bat izaten. Protagonista ezagun batekin. Herriko beste inor baino ezagunagoa. Noiznahi topatzen ginen harekin karrikan, bere berezko itxura eta usain haiekin. Halere, bitartean susmo bat hazi zen, nire barnean: ez ote nintzen MARTXIKOT bihurtzen ari. Ez banintzen, jada. Ez MARTXIKOT bera, beste bat. Zer MARTXIKOT, oraindik ez dakit. Hari izena Martxikotene etxetik zetorkion. Ponteko izena Fi lomeno zuela esan zidan aitak, Martxikotenera eraman ninduen lehen aldian: «¿Ya sabes cuál es su nombre de pila? Filomeno». Kontu sekretu edo delikatu baten gisa kontatu zidan, aitak. Horregatik ez nintzen inori aipatzera ausartu. Mundu guztiak zekien zerb ait ere izan zitekeen. Igor iritsi zen arte, herrira. Igor Juaristi. Behin, gazteok plazako bankuan bilduta geundela, MARTXIKOT pasa zen, etxera bueltan. «Mira, ese es MARTXIKOT», esan zion norbaitek, Igorri, eta segituan ihes egin zidan, niri: «Es el no mbre de su casa. El suyo de pila es Filomeno». Isiltasuna egin zen, nire inguruan. Gaur arte luzatu den isiltasun bat. Ni isildu nintzen Igorri kontatu ziotenean, inor ez zela Martxikotene etxean sartu, inoiz. Behin Martxikotek igeltsero batzuei etxeko b alkoia konpontzera deitu ziela, baina lanak kanpoaldetik egin behar izan zituztela. Nola esan behar nuen, gure aitari bai uzten ziola, sartzen. Eta behin berarekin eraman ninduela, aitak. Martxikotene etxearekin lotuta dago aitatxi hil zen auto istripua e re. Etxe ondoan metalezko ur zisterna handi bat jarria zuen Martxikotek, soro maldatsu batean. Herriko haurron aspaldiko plana zen MARTXIKOT etxetik faltako zen batean isilpeka joan eta zisternari euskarriak kentzea. Abagunea baino ez zen falta. Eta suerta tu zen, azkenean. Ikustekoa izan zen, eta batez ere entzutekoa, zisterna puska hura maldan behera saltoka, errodaka eta erreboteka, erreka zuloraino. Balentriatik bueltan, aita ikusi nuen herritar multzo baten erdian. Denak aitari adi. Aitak ni ikusi eta keinu egin zidan, hurbiltzeko. Poliki hurbildu nintzen, txarrena espero. Are txarragoa izan zen: aitatxi errepidetik atera eta amildu egin zela, autoarekin. Orduan nik esan nuen ezetz. Eta intsistitu, ez zela aitatxi bere autoan izan, maldan behera amildu zena, Martxikoteneko ur zisterna baizik. MUTAZIO arraro bat diagnostikatatu didate. Koloneko minbiziaren aurkako errutinako test batek detektatu zidan. Ni ez nintzen arrisku taldekoa, ez adinaren aldetik, ez aurrekari kliniko edo familiarrengatik. Halere, proba egitea erabaki nuen, sintoma txar posibleei aurre hartu nahian. Ez heriotzaren edo eritasun luze baten beldur. Tratamendu luzeei beldur nien: kimio, erradio, kirurgiko eta ortopedikoei, batez ere. Nire gorozkien laginean odol arrasto txiki bat agertu zenez, kolonoskopia bat egin zidaten, tumore baten posibilitatea erabat baztertu eta odol jarioaren iturria aurkitu ahal izateko. Zorionez, ez zegoen hanturarik, polipo edo beste parasitorik. Hemorragia txiki edo narritadura puntual bati egotzi zioten. Arreta handiagoa deitu zien nire hesteetako ehun eta florak zuten itxura arraroak. Garuneko ehunen kolore eta testuraren antzekoagoa zen. Neurona kopuruan ere materia grisetik askoz hurbilago zegoen, hesteetako ehun linfoidetik baino. Aholkatu zi daten, nire baimenaz, lagin gehiago atera eta azterketa berriak egiteko, nire hesteen nolakotasuna argitzearren. Izan ere –ziotenez –, aurreko laginetako DNA ez zen erabat nirea, %99'86 baino ez. Eta parte horretako gehiena gai betegarri hutsa, hau da, info rmazio genetiko erredundante edo hutsala. Bolada luze bat eman nuen ingresaturik, Zainketa Intentsiboko Unitatean, modulu batetik bestera. Beti isolatuta, prozesu tumorala noiz eta non deklaratuko. Lehen unetik beretik aurre egin nahian, esaten zidaten. Halere, nago hasieratik ekin ziotela jada tratamenduari. Ideiarik ez zuten arren, zer patologia klase zen, eta are gutxiago nola aurre egin. Beste hitzetan, esan liteke aurre fase hartan ni nintzela bai sendatzeko gaixoa, bai aukera bakarra, eta itxaropen osoa. Hiruak batera. Mediku buruak eman dit diagnostikoa: MUTAZIO mota bat da, oso ezohikoa, eta aski ezezaguna, oraindik. Ulertu ahal izan dudanaren arabera, gure gorputzaren geneek –edo zelulek berek, bi moduetara azaldu didate – pauta jakin batzuk jar raitzen dituzte, erreplikatzerakoan. Pauta ez aski ezagunak, oraindik –ez terapia geniko bat aplikatzeko adina, behintzat –. Halere, organismo plurizelular gehienen kasuan –ornodun eta intsektuetan, batez ere –, egitura periodikoak, eta beste formaketa ezber dinak, bi ardatzen arabera osatzen doaz: ezker eskuin eta gora behera. Garunari dagokionez, gure burua ispilu batean ikusten dugunean bezala da, azken funtsean. Gure eskuin eta ezker aldeak trukatuta ikusten ditugu, simetrikoki –garunak ez digu distortsio hori zuzentzen –. Ordea, goi partea goian ikusten dugu, eta behe partea behean; erretinan islatutako hori garunak zuzenduta, nolabait ere. —Hori da gure hipotesia, zure MUTAZIO horrentzat. Nik ez diot mediku buruari gehiegi ulertu, momentuan. Gainera, leh en aldia izan da, mediku burua musukorik gabe nuela, bertatik bertara. Haren hatsak xurgatzen zuen nire arreta osoa. Izan ere, ezaguna egin zait. EGBko Natur Zientzietako Padre Marcoren hats kirats berbera zen. Haren logelan, klaustroan, eta aitorlekuan. Aitak Santuak dio garaiko testuinguru historikoan kokatu behar direla bai apezen sexu abusuak, bai Elizaren isiltasuna. Baina gaurko doktrinaren ikuspegitik ere, sexu abusuak egindako apez haiei barkatu egin zien Jainkoak, aitortu baldin bazizkieten –aitor peneko sekretupean –, beren bekatuak, beste apez batzuei. Beraz, SALBATU egin ziren, hil egin zirenak. Aitortutako bekatuengatik bada ere. Dena den, apez bekataria nor zen gorde behar zuten sekretupean, beste apezek. Ez zer bekatuak ziren. Hori bai salatu egin ahal zuten beste apezek, beste apez batzuei izan, edo Elizako goi organoei. Egin behar zuten, salatu? Beste hitzetan: SALBATU egin ziren, bekatu haiek salatu gabe hil ziren apezak? Eta beren errua aitortu egin baldin bazuten, erru hura salatu gabe hil ziren aitorlekuetako beste apezak, SALBATU egin ziren? Aitortutako erruengatik bada ere. Gaurko testuinguru historikoan, "hiltzaile" deitzen dio Aita Santuak abortatu duen emakumeari –eta "sikario", abortua egin dion medikuari –, gizaki bat erailtzeagatik. Abusuak aitortutako apezak hil eta SALBATU egin ziren garaian, behintzat, inola SALBATU ezin zen gizaki bat. Gerora aldatu ote da salbazioaren doktrina? Berdin dio. Atzo goiza arte gizaki hori ezin zen Elizaren komunitatean sartu ere egin. Berdin abortu praktikatua edo naturala izan. Berdin haurdunaldiko lehen edo azken astean izan. Berdin apeza izan ahal izateko ezinbesteko buztana sortu aurretik, edo ondoren. Eliza sortu zenetik, eta Jainkoak lehen gizakia sortu zuenetik ere, atzo goiza arte inola ere SALBATU ezin izan zen milioika jaio eta bataiatu gabekoen gizaki tipoko bat erailtzeagatik da "hiltzailea", emakumea, eta "sikarioa" da medikua. —Ez da mutazioa, INFEKZIO bat da —azaldu dit mediku buruak —. Oso mota arraroa. Bidaiatu al duzu atzerrira, lur ralde tropikal batera edo, azken urte honetan? —Fisikoki ez —erantzun diot. Adierazi nahian mentalki bai, bidai asko egin izan ditudala, Munduko bazter askotara. Eta, bide batez, INFEKZIO horren balizko oinarri psikologiko bat seinalatu nahian. Beraiek e re ez zuten iturri psikologiko posible bat deskartatzen, ustezko mutazio harentzat. Berak proposatu zidan, tratamendu psikologiko bat. Niretzat aski lasaigarria gertatu zen proposamena. Ez inolako kezka sentitzen nuelako. Ez zentzu horretan. Nire kezka zen Onkologian ba ote zekiten zerbait, Osasunbideari luzatu nion eskaintzaz –nire organo aprobetxagarri guztiak, suizidio lagundu baten truke. Esan nahi zuen ezetz, ez zutela ideiarik? Bestela, jakingo zuketen Osasunbideak psikologo bat jarri zidala, baldint za edo aitzaki gisa, negoziatzen jarraitzeko. Azkenean uko egin zioten nire eskaintzari, zorionez. Ez diot psikologo hari esker, edo harekin fidatuta, zorionez. Hiltzeko gogoa burutik kentzea lortu zuelakoan. Baizik eta uste horri esker ez ziotelako inori nire organoak transplantatu, nire INFEKZIO edo zernahi delako horrekin batera. —Zatoz, begira —bere mikroskopioa seinalatu zidan, mediku buruak. Zergatik nahi zuen ba, nik mikoskopiotik ikustea? Sinesgarriagoa izan zedin, bere diagnostiko latza? Pantail ako irudiek ez ote zuten fikzio edo manipulazio baten kutsua. Psikologoarekin elkarlanean tramatua, edo. Ematen zuen buruz ikusten ari zela, nik mikroskopioan ikusteaz batera. —Hydrak dira. "Hydra diplosaccus" deitu diegu, bi zaku horiengatik. Ale heldua k dira, eta emeak, bai? Arrak askoz txikiagoak dira. Emeen barruan daude, parasito. Hazia segregatzea beste funtziorik gabe. Hydrak minutu bakar bateko bizitza omen du, heldu fase horretan. Horregatik zen hain zaila INFEKZIO hori detektatzea. Aurretik hir u fase baititu, gutxienez. —Ez dugu deskartatzen gehiago ere izatea. Eta azpifase gehiago, fase bakoitzaren barruan. Egun bateko bizitza, dena den, guztira. Heldu faseko minutu eskasa ugaltzeko baino ez da. Bi zakuak berdinak dira, eta bakar bat ernaltzen da, bai? Oraindik ez dakite nola, edo zergatik, zer zaku. —Mikroskopioan ez da argi bereizten —jarraitu zuen mediku buruak —, nola gertatzen den FEKUNDAZIOA; saiatuko naiz marrazki baten bidez, bai? Egia esateko, eskertu nuen mediku burua apartatu zenean, paper baten bila. Baina folio harena baino tarte handiago bat ere eskertuko nukeen, gure artean. —Begira, holako zerbait da ikusi dugun eme heldua, bai? Bi zaku ditu, horregatik deitu diogu Diplosac cus. Obario bat da, bi zaku berdinetan. Arrak emeen barruan daude, eta holakoa da arren hazia inokulatzen den hodia, bai? Azken partean erdibitua, zelula bi zakuetako batean sar dadin. Ezin bietan. Oraindik ez dakigu oso ongi nola, baina bi zakuetan, eta b ietan batera, gertatzen da FEKUNDAZIOA. Ez dakite nola, baina aurretik organismo horrek antzutu egin nau. Zertarako ere ez dakite, zehazki, baina uste dute, edo hori esaten didate niri, haren ugalketa prozesuan ez interferitzeko dela. Nik ez dut uste. Nola oztopatu lezake, haren FEKUNDAZIOA, nire ugalkortasunak? Ezin dut ziur jakin, eta haiek ez didate inoiz konfirmatuko, baina nire irudipena da organismo parasito horrek oso osorik anulatu nahi nauela. Ez sexualki soilik, alegia. Eta bere habitat osoa naiz elako baino ez nau bizirik mantentzen. Ez dut beste ezer izan behar, beste ezer lortu, bizitzan. Haren FEKUNDAZIOA, inkubazioa eta elikadura bermatu baizik. Nik ezin dut sinetsi, hori. Bestela, zergatik hartu du nire burmuinaren testura, eta egitura, ber e larba fasea nire hesteetan pasatzeko? Mediku buruak dio ez dela posiblea, ebolutiboki. Baina ez du beste azalpen edo hipotesi hoberik. —Ez nuen andre hura ezagutzen. Aurpegi hura. Izena ere, ahaztu egin zait. Nola zen...? Titulua edo trataera dut gogoan : doktorea. Pediatra, edo pedagogoa, holako kargu bat zuen, instituzioan. Guk uste genuen bere bulegoan hartuko gintuela, abisatzeko eskatu genuenean, berarekin hitz egin nahi genuela. Baina patiora atera zen. —Nori, eskatu? —galdetu zidan abokatuak. —Haurrekin zegoen andereño bati. Irakasle, edo begirale bat. Pedagogoarekin hitz egin nahi genuela. Sutan sentitzen nituen barrenak. Oraintxe abisatuko diot, esan zigun, eta haserrea pixka bat apaldu zitzaidan. Burua hotz mantendu behar nuen. Hitzak ongi auke ratu. Argi hitz egin. Esateko nuen guztia bota. Pentsatzen eta sentitzen nuen guztia. Ezin nintzen isilik edo hitz erditan geratu. —Zer esan zenion? —Gehiago da ez naizela oroitzen, ahoa irekitzera iritsi nintzen ere! Baietz sinistu nahiko nuke. Hasi, bederen, hasi nintzela. Ez nuela onartuko, gure alaba hala tratatzea, edo antzeko zerbait. Baina berehala moztu zidan. —Tratatu, nola? —Ez dakit, gutxiago balitz bezala, indigena baten pare. Nik oso argi nuen zer esan nahi nion, eta arrazoi osoa nueela. Onar tu beharko zidala. Barkamena eskatu, eta jarrera aldatu, gure alabarekin... Bai zera! Berehala moztu zidan. Bere onetik aterata, emakume pizti hark onik baldin bazuen. —Zer esan zuen? —Gogoan dut aipu batekin hasi zela: ez dakit nork dioen bezala... Norena, hori ez dut gogoan. Norbait ezaguna, autoritate bat Pedagogian, pentsatzen dut. Nola zen aipua? "Muchos padres educan..." Dena erdaraz. Zera, guraso askok beren frustrazioen arabera hezten dituzte seme alabak, ez hauen beharren arabera. —Zure emazteak nola hartu zuen? Ez zion ezer erantzun? —Ebak? Ez zegoen, ordurako. Irakasle edo begirale hura eta beste haurrak ere ez. Eta ni jada ez nengoen lotan. —Ez? Ziur zaude? —galdetu zidan Ximaur doktoreak. —Bai. Ez geunden jada instituzio hartako patioan. Baina emakume hark errime jarraitzen zuen, bere purrustadarekin. Eta nik ahoa ireki ezinik. —Non zeundeten, bada? —Bada, ohean. —Ez, non zeundeten zu eta emakume hura. —Ez dakit. Paisaia zabal eta huts bat zen. Zelai zelaia. Aintzira bat, alde batean, besterik ez dut gogoan. —Baina emakumea entzuten zenuen, hizketan, oraindik? —Bai. Eta nik moztu ezinik. Oihu egitea pasa zitzaidan burutik. Isiltzeko, ostia!... Ordurako banekien ohean nen goela, Futuroscopeko hoteleko logelan. Ondoko literan, Eba eta Atti. Modu lauso eta intermitentean nekien, hori. Logela erdi ilunpetan zegoen, eta emakumearen ahotsak urratzen zuen isiltasuna, oraindik. —Zerbait egin zenion? —abokatuak. —Zer? Zartako bat e man, edo? Hori ere pasa zitzaidan burutik. Baina argi nuen kalterako izango zela. Nire arrazoien kalterako. Zaplazteko batek dena distortsionatuko zuela. Eta haren arrazoi falta, eklipsatu. Haren purrustadan bahituta geratuko nintzela... Orduan otu zitzaid an, BILUZTASUNA. —BILUZTASUNA? —biek, abokatuak eta Ximaur doktoreak. —Gertatu zen bezala kontatuko dizut. Ez nuke nahi zuk pentsatzea dena planeatua nuela, edo nire burua justifikatu nahian nabilela. Ez nuen planifikazio edo sopesaziorik batere egin. Segundo erdi baten bueltan gertatu zen dena. Ez dakit nondik atera nuen ideia hura ere. Badakit erreboltari beltzek erabili zutela, zurien kontra, Los Angelesen, 90etan. Telebistan agertu ziren irudiak. Suediako gazteek ere, 60etan, moral burgesaren kontra ko razzietan. Teknika ezaguna da, aparte, jendaurrean hitz egitean ere: entzuleak biluzik imajinatzea. Horretan ez dakit, baina arma iraultzaile gisa ez zuen funtzionatu. Ikusi besterik ez dago gaur egungo Suedia, edo Los Angeles. (...) —Baina goazen ger taera hutsetara. Zera, emakumeak alkandora zuri bat zeraman. Hortik hasi nintzen eranzten, larru gorritan utzi arte. Haren oposiziorik batere gabe. Ez dut gogoan aparteko bortizkeriarik ere erabili nuenik. Jantzirik batere urratu nionik, edo azala ukitu. I nolako kezkarik ez nuen arren, sexu eraso gisa hartuko zuenik, ez berak, ez inork. Bere itxura fisikoagatik, diot, errespetu osoz. Alegia, beste dohain batzuk izango zituela, emakume hark. —Ez zen kontaktu fisikorik egon, benetan? –abokatuak. —Segur aski, nire ekintza ez zen inpekablea izan. Ez da posiblea. Berak kontra ez egitea. Hori zen nire kezka, bera hotz mantentzea. Bere BILUZTASUNA naturaltasunez hartzea. Bere izaera edo formazioagatik, armak izatea halako eraso baten aurrean. Baina hasi orduko nab aritu nuen ez zela hala. Eta bukatu orduko damua hasi zen niri erasoka. Ez ote nintzen pasatu. Ez ote nuen ni baino biluziago utzi, bera. —Zu baino biluziago? —Ximaur doktoreak. —Kezka horrek hartu ninduen. Nire burua ere biluztu beharko nuela... Fisikoki , alegia. Bestela, ez zela nire BILUZTASUNA ulertuko. —Zer esan nahi duzu? —Inoiz ez dut gorputz eskultural bat eduki, eta jada ez naiz gaztea. Tentsioarekin ere izerdituta nengoen, zikin sentitzen nintzen... Nola agertuko ote nintzen, nora, larru gorrit an? Holako kezka eta duden artean jaitsi nituen begiak, eta ikusi nuen biluzten ari nintzen gorputz hura ez zen nirea. Beste norbait zen. —Beste norbait? Nor? —biek. —Ez dakit. Biluzten bukatu, lurreko jantzi guztiak bildu eta aintzirara bota nituen. Orain biok egoera berean gaude, esan nion emakumeari. Zerotik abiatuko gara, ea nork duen arrazoi gehiago. Eta berak, orduan bai, lasai asko: goazen ba. Horraino kontatu nion Ximaur doktoreari. —Hori da dena... Gogoratzen dudan hurrengoa da hoteleko ohean esnat u nintzela. Futuroscopeko bi eguneko sarrerak –baten prezioan – genituenez, bigarren egun oso bat pasa behar genuen. Neketan pasa genuen, Hendaiako gaueko trena hartu aurretik. —Zure emazteak badaki zerbait, episodio horretaz? —abokatuak. —Ebak? Ez dut us te. Zerbait esatekotan egon nintzen trenean, Atti lokartu zenean. Baina ez nuen egin, euskaldunen bat ez ote zegoen, bagoi berean... Bordelen jende asko igo zen. Gizon batek baimena eskatu zigun, erdaraz, gurekin esertzeko. Bagoia bina eserlekuko laukotan banatuta zegoen. Attiri izena galdetu zion. «Dile, Irati», Ebak. Gero, tipoak sakelatik zilindro txiki bat atera eta eskaini zion Attiri. Bala bat zela iruditu zitzaidan, hasieran, baina kaleidoskopio txiki bat zen, "Souvenir de Bordeaux". Atti hasieran ez zen mugitu, baina azkenean hartu egin zion. «¿Qué se dice?», Eba. Eta gizonarekin solasean hasi zen, Bordele kontu. Ni harrituta. Eta ezin sinetsita, halako batean, Eba "Eba Argarai" aurkeztu zenean. Eta gizona: "Ángel, Ángel Marchicote". Hendaian agurt u ginen, eta geltokiko atetik desagertu orduko esan zidan, Ebak: «Bera zen. Komisarioa. Bere hatsa». —Goizero kezkatuta esnatzen naiz, Ebak ez ote dit galdetuko, doktore andre hori nor den. Edo eguerdian, lanetik bueltan, postontzian, Auzitegiko zitazio b at. Eta gauean, Eba bere abokatuekin egotetik datorrenean. —Bai, holako demandak aise filtratzen dira, gure artean. —Dena den, haiekin ez nindoan inora. Nik nire abokatu bat behar nuen. 10 – KODEEN LIBURUA Schrödingerren katuaren lehen berri Simon Singh en KODEEN LIBURUA liburuan jaso nuen, gaztelaniazko edizio batean, Los códigos secretos (2000). Kontrazalean dioenez: "Zure sekretua zure presoa da. Askatzen baduzu, zeu zara haren presoa". Hau da, baldin eta zure kode sekretua beste esku batzuetan erortz en bada, haien menpe egongo zara. Zure patua, beste esku batzuen menpe. Aski mezu kriptikoa da, ezta? Kode sekretuen gaia irakurlego zabal batera zabaldu nahi duen liburu baterako. Baditu bi alderdi, gutxienez. Bat, ezkutua. Har dezagun begi bistakoa: den dena kodifikatuta jasotzen dugu. Batzuetan kodea ezagutzen dugu, besteetan ez. Adostasun eremu batean erabiltzen da kodea, edo eremu sekretu batean. Dena den, kode bat dago indarrean. Beti kode bat, testua eta mezuaren artean. Denak bi alderd i –testua eta mezua –, eta bien arteko giltza –kodea –. Deskuiduan kodeak ihes egiten badizu, bere preso bihurtuko zara. Ohar bat: bi alderdietako bati testua deitu badiogu, idatziz ari garelako da. Baina edozein irudi, keinu, soinu, usain... ere izan daitek e, testu bat. Kode bat aplikatu beharra, mezu bihurtuko bada. Singhen liburuko azken partean agertzen da Schrödingerren katua. Kriptografiaren milaka urteko historia, Antzinako Egiptotik gaur egungo mundu digitalera arte, kontatu eta gero, azken atalean, Jauzi kuantiko bat etorkizunerantz. Atal hori eta liburua baie ztapen batzuekin ixten ditu, Singhek. Erantzunik gabeko galdera batzuekin batera. Baieztatzen du, adibidez: kriptografia kuantikoaz babestutako mezu bat noizbait deszifratuko balitz, teoria kuantikoa okerra litzatekeen seinale. Akabo bai azken mendeko Fisi ka, bai Errealitateaz eskaini digun paradigma berria. Azken finean, mekanikoki funtzionatuko luke holako kode bat deszifratuko lukeen garuna. Garun organiko batek programatu eta gobernatua, lehen instantzian, bai. Baina denbora kontua litzateke garun meka nikoak kalkulatzea –eta are konturatzea –, ez duela kanpoko gobernu organo motel, makal eta likits horren beharrik. Erantzunik gabeko azken galderak, berriz, dio: "Nola arautu lezakete gobernuek kriptografia kuantikoa, Informazioaren Aroaren alde, gaizkile ak babestu gabe?". 2012an agertu zen KODEEN LIBURUA euskaraz, baina nik bere garaian euskaratu nuen bezala ekarri dut katuaren pasartea. Kuantiko hitza nire hiztegi intelektualean leku egiten hasi zen garaikoa. Espazio aldetik oso hiztegi mugatua, orduan bezala gaur egun. Muga murritz horien barruan ere, oso baztertuta zegoen hitz hori erdigunera ekarri nuen, lehen aldiz. Institutuko garaitik atrofiatutako Zientzia saileko txoko ilun eta hotz hartako Fisika azpisail azpigaratutik nire idazmahaiaren zentro ra. Hau izan zen, bada, Schrödingerren katua aurkeztu zidan pasartea. Zuzenketa pare bat kenduta, Idoia Santamariaren itzulpenari zor dizkiodanak. Ni ez naiz itzultzaile ona. Neure itzulpena ekartzea hobetsi badut, arrazoi pertsonalengatik izan da –testimo nial eta literarioak, gehienbat –. Inola ez teknikoengatik. “Erwin Schrödinger, 1933an Fisika Nobel saridunak Schrödingerren katua izeneko parabola asmatu zuen, Gainjartzea ren kontzeptua azaltzen laguntzeko erabiltzen dena. Irudikatu dezagun katu bat, kutxa baten barnean. Badira bi egoera posible, katua egon litekeena, hots: hilik edo bizirik. Hasieran, badakigu katua benetan bi egoera horietako batean dagoela, bizirik dagoela ikusten dugulako. Une horretan, katua ez dago egoeren gainjarrera batean. Jarraia n, zianuro flasko bat kutxan jarri dugu, katuaren ondoan, eta kutxa itxi. Orain ezjakintasun tarte batean sartu gara, katuaren egoera ikusi edo neurtu ezinean. Oraindik bizirik ote dago? Edo zianuro flaskoa zapaldu eta hil egin da? Fisika tradizionalaren a rabera, esango genuke katua bizirik edo hilik dagoela. Ez dakigu nola dagoen, eta kito. Ordea teoria kuantikoak dio katua bi egoeren superposizioan dagoela: bizirik eta hilik. Aukera guztiak biltzen ditu. Superposizioa gertatzen da objektua begien bistatik galtzen dugunean soilik; anbiguotasun tarte batean objektua deskribatzeko era bat da. Katuari begiratzeak egoera jakin batean egotera behartzen du, eta une horretan desagertzen da superposizioa”. Simon Singhen bertsio hori berriz irakurtzen dudan bakoit zean harritu egiten naiz, zerk liluratu ote ninduen, irakurri nuen lehen aldian. Hasteko, ez da bertsio fidela. Ez da parabola, gainera. Esperimentu gedanken edo mentala da. Buruz egitekoa. Bertsio guztiek ohartzen dute ez dela hezur eta haragizko katu bat erabili behar. Ez soilik arrazoi etikoengatik, arazo praktikoengatik ere bai: gure buruan dago prozesu osoa behar bezala burutzeko moduko kutxa bakarra. Modu eskematiko batez planteatu zuen Schrödingerrek esperimentua. Dozena erdi bat pausotan, dozena er di bat elementu erabiliz. Eta bertsio gehienek huts egiten dute, pauso edo elementuren bat aldatu, gehitu edo kentzean. Jatorrizko bertsioa hitzez hitz ekarri edo hitz edo esaldi batzuk moldatzera mugatu beharrean. Bereziki larria da Singhen bertsioan. Iza n ere, Schrödingerrek propio abisatzen du, mekanismo osoa katuaren hatzaparretatik salbu mantendu behar dela. Halere, bertsio horretan gertaera kuantikoa sumatzen dut nik, lehenik, faltan: gai atomiko baten desintegrazioa. Katuaren heriotz posiblearen leh en kausa, probabilistiko hutsa. Aurretik zehaztu ezina, noiz gertatuko den, zer. Bigarrenik, probabilitatea taxuz lotzea: "Katuak zianuro flaskoa zapaldu edo ez". Horrek ez ditu, bere horretan, bi gertaeren aukerak erdibanatzen. Katuaren hanka bat flaskot ik tarte ezin zehatzago batera egon ezean. Hurrengo bi gertaera posible bakarrak flaskoa zapaltzea edo ez zapaltzea direla, doi doi %50eko probabilitateaz. Jakina, katua asko mugitzen bada, kutxan, gerta liteke bere hanka bat suertatzea, noizbait, flaskoti k tarte kritiko horretara. Halere, guk kanpoan ezin dugu jakin gertatuko den edo ez den, noiz, halabehar erdibitzaile hori. Singhek ez du ezarri epe jakin bat ere. Kutxaren tamainaren arabera, bost minutu, demagun. Tapa itxi eta bost minuturen epean sartuk o ginela ezjakintasun fase ezberdin batean. Noiz, bestela? Kutxa itxi orduko? Eta berriz ireki arte? Kontua da bitartean guk badugula aurre jakintza bat, katuaz. Mugitua edo uzkurra den, lasai edo urduri zegoen, kutxan sartzean... Informazio horrek ere bal dintzatzen du gertaera pare posible haien probabilitateen banaketa, gure kalkuluetan. Are esango nuke aski dela bi egoeren superposizioa gerta ez dadin, gure buruaren kutxan. Antidoto bat behar da, eragin saboteatzaile horren kontra. Agente inhibitzaile ba t. Singhek zianuroa darabil. Gai indartsua. Zianuro hitza irakurri orduko, ziurtzat jotzen dugu badagoela kantitate aski, katua hiltzeko, flaskoa hautsiz gero. Epe aski batean aski ziurra denez katuak flaskoa zapaltzea, bizirik iraun dezan aukera bakarra d a zapaldu eta ez haustea. Hortik flasko hitzaren oihartzun hauskorra. Bestalde, katuaren bi egoera horien superposizioa gertatuko balitz ere, deuseztatu egingo luke katuari begiratzeak. Zenbat denbora, begiratu? Segundo bat, bi, hiru?... Eta katua lokartu izan balitz, edo egoera katatonikoan sartu? Flaskoari begiratzeak, bestela? Hautsita dagoen. Eta katua azkenetan balego, baina bizirik, oraindik?... Gakoa Singhen beste zehazpen honetan dago: "Ikusi edo neurtu". NEURTZEA. Zentzu kuantikoan: informazio pote ntziala datu bilakatzea. Superposizioa abaildu egiten da neurketa bat egin orduko: katua bizirik dago. Edo hilik dago. Gure ezjakintasuna ote da, bada, superposizioaren muga? Gure ezjakintasunarekin hasi eta amaitzen da, benetan? Schrödingerren katuaren mitoa bera bezala, dirudienez. Abaildu egiten da, gaia ganoraz hartu orduko? Beste hitzetan: kondenatuta gaude kutxa irekiaren ziurtasunera itzultzera? Katua bizirik dagoela jakitera, hasieran bezala. Edo hilik, orain. Baina ez biak batera. Eta azkenik, S uarezen sindromea dago: katua hilik NEURTZEA, hasieratik. Ba al dago hortik itzultzerik, gure buruaren kutxan ere, bizirik eta hilik superposiziora? Jarraitu aurretik, barkatu, aurreko ipuinaren kutsu morbosoagatik. Eta barkatu hurrengo ipuinari darion ustel kiratsa. Nolabait ere kokatu nahi nuen, afektibo zein intelektualki, Schrödingerren katuaren halabeharrezko agerpena, nire bizitzan. Kontrako efektua lortu dudan arren, segur aski. Katua hilik zegoelako inpresioa. Amontillado ardo upel batera erori eta itota. Sasoian dagoen katu bati nekez gerta lekiokeen ezbeharra. Ez bada aurretik mozkortu, Sosekiren katua bezala. Hala mozkortu nintzen ni ere, bi urte luzez ondutako ardo beltz harekin. Lehen zurrupadarekin. Berriki arte ez dut bilatu Simon Singhen a rrastoa Sarean. Nire itsukerian, ez nion erreparatu Fisikan doktorea delako datuari. Ez nintzen konturatu, halaber, Sarean bertan haren eta beste nornahiren liburuak lortzeko nuen aukera zabalaz. Singhen liburua erosi nuen Equilibro Klubarena baino askoz zabalagoa, inondik ere. Esan bezala, liburuko azken atalean dator ordenagailu kuantikoek zer papera bete dezaketen bai kriptografian, bai gure eguneroko bizimoduan. Jakina, paper potentzial horretaz jabetuko banintzen, beharrezkoa nuen ikastea, alde batetik, zer den ordenagailu k uantiko bat. Oraindik inon argitzea lortu ez dudana. Bestetik, mekanika kuantikoaz ikasi beharra nuen. Equilibro Klubaren katalogoari esker, nekez. Esan bezala, artean Interneteko aukera, gaur egun bezain zabala eta erosoa ez zen arren, oharkabean pasa zitzaidan. Eta herriko liburutegiko eskaintza ere hutsaren hurrengoa zen. Beraz, ekin behar izan nion Iruñeko zein Donostiako liburutegi publiko eta liburu denden errondari. Gutxinaka jaso nuen informazio oinarrizkoena, Schrödingerren katuaren inguruan. Eta konturatu nintzen beste esperimentu mental batekin batera agertzen zela, jeneralean: Youngen esperimentua, BI ZIRRIKITUENA ere deitua. Labur zurrean: argi foku bat dago, xafla opako baten aurrean. Xaflan, bi zirrikitu bertikal, tarte txiki batera. Eta xaf laren atzean pantaila bat, foto sentikorra. Nik dakidala, ez nuen esperimentu horren berririk, Kodeen liburua irakurri artean. Eta lehen aldi hartan ere ez zidan aparteko inpakturik egin. Schrödingerren katua baino lehen agertzen da, azalpen zabalago eta x eheago batez, irudi bat eta guzti. Thomas Young bera are lehenago ere agertzen da, erretratua eta guzti, hieroglifiko egiptoarren deszifratzaile gisa, Champollion baino lehen, Rosetta harria topatu zenean, 1799an. Orduan gauzatu zuen Youngek bi zirrikitue n esperimentua, argiaren uhin izaera demostratu zuena. Gauzak hola, Youngek gauzatu egin bazuen, zergatik esperimentu mentala deitu? Hasteko, ez dugulako hemen eta orain egiteko beste modurik. Eta bestalde, bertsio asko dituelako, batzuk gauzatzeko aski zailak, dela teknikoki, dela etikoki. Adibidez, bertsio heterodoxo batean –argi fokuaren ordez – metrailadore bat dago, altzairuzko xafla bati begira. Metrailadorea doi mugitzen da alde batera edo bestera, tiro egin ahala. Aleatorioki. Xaflan bi zirrikitu dau de, eta zirrikitu batetik edo bestetik pasa diren balek atzeko horma baten kontra jotzen dute –hormaren kontra gizaki bat, bertsio perbertsoenean –. Horma osoan ikusten dira bala inpaktuak, baina haien distribuzioa oso logikoa da, bi multzo nabarmenetan. Iz an ere, askoz probabilitate handiagoa dago balek hormako bi parte horietan jotzeko, beste parteetan baino. Bertsio ortodoxoan, berriz, fokuaren argi izpiak xaflako bi zirrikituetatik pasa eta bestaldean bi argi izpi ateratzen dira. Halere, ez dute atzeko pantailan bi argi zerrenda plasmatzen, baizik eta espektro bat: argiitzalezko hainbat zerrenda bertikal. Gaur egun, BI ZIRRIKITUENA ez da hain fenomeno harrigarria, bere horretan. Erabat onartuta dago argia uhinetan mugitzen dela, nahiz eta argi partikul ez –fotoiez – osatuta egon. Bi izpien uhinak interferitu egiten dira, elkarrekin. Fasean bat egitean, elkarren gainean jarriz; eta desfasean, berriz, elkar ezeztatuz. Gaur egungo teknologiaz, bestalde, posiblea da fotoiak banan banan jaurtitzea, bi zirrikit uak dauden xaflaren kontra. Efektu harrigarri bat lortuz: espektro bat plasmatzen doa atzeko pantaila foto sentikorrean, fotoiak iritsi ahala. Nola egin dira ba, interferitu, haien artean? Banan banan pasa badira zirrikitu batetik, edo bestetik. Fotoi bat partikula elementala izaki, zatikatu ezina. Fotoi bakoitza –esaten denez – bi zirrikituetatik pasa –bi fotoi mamutan bananduta, dio Singhek –, eta bere buruarekin interferitzen da. Ordea bi zirrikituetako bat ixten badugu, zirrikitu irekitik pasatzen diren f otoiek ez dute atzeko pantailan espektro bat plasmatzen, argi zerrenda lodi bat baizik. Nola jakin du ba, fotoi bakoitzak, beste zirrikitua itxita dagoela? Ezin dela, bi fotoi mamutan banandu, beste zirrikitutik ere pasa, eta bere buruarekin interferitu. Berdin gertatzen da fotoien ordez elementu materialak erabiliz: elektroi, protoi edo atomo osoak. Gaur gaurkoz, BI ZIRRIKITUENA gauzatzea lortu den objektu handiena C60 fulerenoa da: 60 karbono atomoz osatutako egitura borobila. Materiaren uhin portaera ho ri ere falta da Singhen bertsioan. Eta esperimentuaren beste bertsio harrigarri bat ere bai: Richard Dick Feynmanena. Feynmanen bertsioan bi zirrikituetako batean detektagailu bat jartzen da, elektroi bakoitza zein zirrikitutik pasa den jakiteko. Baina el ektroiek detektagailua nolabait ere detektatu eta ez da interferentzia gertatzen: ez da espektroa sortzen. Wheelerren aparteko bertsioa ere –ekintza atzeratuarena deitua – ez dakar Singhen liburuak. Bertsio horretan, bi zirrikituetako detektagailuak itzalit a daude, eta fotoia pasa eta gero –horregatik ekintza atzeratua deitu –, eta atzeko pantaila foto sentikorrera iritsi baino lehen, pizten dira, fotoia pasa izanaren arrastoren baten bila. Emaitza harrigarria da. Pizten diren aldietan ez da espektroa sortzen. Hau da, ez dago interferentziarik. Fotoiak jakin izan balu bezala, detektatzeko dugun asmoaz, edo lehenago zer gertatu den: bere iragana izan dela detektatua. Feynmanek dio BI ZIRRIKI TUENA dela enigma kuantikoaren isla argiena. Beste batzuek, Schrödingerren katuarena dela. Nolanahi dela, biak elkarren segidan agertu ohi dira, liburuetan; ez ordea elkarrekin. Saia gaitezen, bada, biak bateratzen, Dicken kutxa deituko dugun batean. Dicke n kutxa berezi horren barruan dago katua. Bi zirrikitu ditu, bi zentimetroko tarteaz. Zu eta biok kanpoan gaude. Zu, zirrikitu batetik so. Katua ikusten duzu, bizirik, edo hilik –ezin biak batera –. Baina zirrikitu hori erabat estali duzu, eta ez duzu tarte rik uzten nik beste zirrikitutik begiratu ahal izateko. Gainera, beste zirrikitutik sartzen den argi apurrari esker ikus dezakezu zuk, kutxa barrukoa. Nola egon ziur, zer ikusten den, zirrikitu horretatik. Zer ikus lezake intsektu batek, demagun, hortik sa rtuz gero? "Dei bat jasoko duzu, hilik AGERTU naizela, nire autoan. Biluzik, eta bolanteari bridez eskuak lotuta, poltsa bat buruan. Ez dakit non, AGERTU, autoa. Nik leku jakin batean aparkatuko dut, eta pilotuaren ateko panelaren azpian nire sakelakoa go rdeko. Grabagailua piztuta, geolokalizadorea martxan, ibilbidea grabatzen. Bateria agortuko zaio –hemen duzu kable kargadorea, eta pizteko pin sekretua –. Zuk konprobatu nondik mugitu duten autoa, nire gorpua AGERTU dela esango duten punturaino". 11 – EQU ILIBRO Kode sekretuen gaiaz ikasten nuen lehen liburua zen Simon Singhena. Haren bigarrena. Gustura, baina ez nintzen gaiaz zaletu, eta azkena izan da, momentuz. Singhen bigarren liburu bat bai erosi dut, haren lehena, Fermaten azken teorema. Gaztelaniazko edizioan, El enigma de Fermat. Baina gainbegiratu baino ez dut egin: XVII. mendean, Pierre de Fermatek teorema matematiko bat planteatu omen zuen, eta bere froga eman, galdu egin zena. Hiru mendez, 1994a arte ez zen berriz frogatzea lortu. Aipatzen badut, John Lynch editoreak liburuaren hitzaurrean zera aitortzen baitu: "Matematikek aplikazio praktiko pila bat dauzkate. Halere, zenbakien teoriaren kasuan, eskaini zizkidaten erabilera ikusgarrienak izan ziren kriptografian, pantaila akustikoen diseinuan, et a zunda espazial urrunekiko komunikazioaren arloan. Zoritxarrez, haietako batek ere ez zirudien ikusleak erakartzeko gai". BBC kateko editore gisa zioen hori, Lynchek, telesaio baterako ikuslegoari begira. Pentsa, erakargarriago ikusten zuen matematikariak agertzea, Fermaten teoremari buruz hizketan, kriptografia bera baino. Hain juxtu, Singhen hurrengo liburuaren gaia. Kriptografia kuantikoaren gaiaz, azkenik, soilik gehituko dut ordenagailu klasiko batek '0 edo 1' hautatzen dituen bitartean, kommutazio bakoitzean –bit bat –, ordenagailu kuantiko batek bi '0 eta 1' konbinatu egiten dituela –qubit bat –. Konbinazio lineal eta konplexu baten bidez operazioen sarea esponentzialki biderkatuz. Singhen lehen bi liburu haiek EQUILIBRO klubaren katalog oan zeuden. Hilero jasotzen nuen, etxean, katalogo dotore eta oparo bat. Ordainez, hilero, katalogoko hiru liburu, gutxienez, erosi behar nituen. Urtebetez, gutxienez. Iruñeko kale jendetsu batean hasi ziren nire harremanak EQUILIBRO klubarekin, duela ham alau bat urte. Neska gazte atsegin batek gizon gris hau gelditu eta datuak eta sinadura kendu zizkion hilabetetik –uztaila, demagun –. Neska gazte atseginak esan zidanez, EQUILIBRO irakurle klubean sartuz gero, bi abantaila lortuko nituen, hileroko katalog o dotore eta oparoaz gain. Hasteko, lehen hiru liburuak dohan jaso. Gero, hilero eskatu beharreko hiru liburuetatik bi soilik ordaindu. Hiruetatik gehien balio zuten bi liburuak. Hurrengo uztaila arte, gutxienez. Urtebeteko kontratu bat sinatuta, neska at segin hari –Irene, demagun –, hamar minutuko harremanen truke. Ez zen hain tratu petrala ere. Hamabi epetan kitatu nezake Ireneren xarma eta liburu oparituen zorra. LOTEA osorik hartu edo baztertu behar nuen, Iruñeko karrika hartan. Nik hartu egin nuen. Sariaren lehen zatia, Ireneren xarma, unean bertan. Hiru liburuak, berriz, hamar tituluko zerrenda batetik aukeratu eta hamar egunen buruan jasoko nituen, katalogo dotore eta oparoarekin batera. Gizon prestu batek zirt edo zart betetzeko moduko tramite bat z en, baina hamar minutu extra eskatu zidan, niri. Ireneri, berriz, gastu extra bat, bere xarmaren fondotik. Bere aurrekontuetan sartu ez zuena, seguruenik. Baina gizon gris eta bakarti honen jendetasun erreserbak aspaldi agortuta zeuden, ordurako. Eta libur u zaletasuna bera, idortuta. Kontratuko nire sinadurako tinta baino ez zegoen fresku. Neskaren izenaren ondoan –Irene Brun, demagun –. Hamar minutu eta izenburu haietan ez nuen gogoko ezer aurkitu. Nire emaztearen gustukoak izan litezkeen hiru liburu auk eratu nituen. Ireneren xarmaren preso egondako lehen hamar minutuak emaztearen aurrean zuritzen lagunduko zidatelakoan. Gehi sinatu nuen urtebeteko kontratua. Hitz batean, LOTEA. Ez ziren espero bezain lagungarriak izan, uztail amaieran hiru liburuak etxe ra iritsi zirenean. Equilibroren ongi etorriko eskutitz adeitsu batekin; Irenek ez, beste emakume izen batek –Marta Goya, demagun – sinatua. Abuztuko katalogo dotore eta oparoarekin batera. Eta, horren barruan, hurrengo hiru liburuen eskaera egiteko orria. Urte osoan ez ziren batere lagungarriak izan, tamalez. Hurrengo uztailean ia ireki gabe segitzen zuten, etxeko liburutegiko gune neutral batean. Egia da abendura arteko katalogoak miatu eta intereseko liburuez osatu nituela loteak, emaztearen laguntza gabe ere. Lortu nuen, halaber, urte erdi hartan eskatutako liburu guztiak –neuk – irakurtzea, hurrengo hileko eskaera egin edo LOTEA jaso baino lehen. Kodeen liburua ez, oraindik. Ez naiz oroitzen katalogoan zegoen, ordurako, baina ez zegoen nik erositako libu ruen artean. Hurrengo martxoan erosi nuen, eta apiril osoan egon zen etxeko liburutegiko gune neutralean. Opari jasotako hiruen eta urtarrilean eta otsailean erositako seien ondoan. Gehi martxoko beste biak, eta ekainera arteko guztiak. Haien artean, Ferma ten azken teorema. Ekain amaieran hartu nuen kontratua ez berritzeko behin betiko erabakia. Uztail amaieran erabaki hura berretsi eta baja eskaera bidali nuen, lehen aldiz. Abuztuan berriz bidali eta irail amaieran jaso nuen, Equilibro klubaren eta bion ko ntratuaren amaieraren agiria. Marta Goyak sinatuta, eskutitz adeitsurik gabe, oraingoan. Nire aldetik, amaitutzat eta ahaztutzat eman nituen harreman haiek. Haien fruitua izandako hiru dozena liburuak –bi dozena pasa, irakurri gabeak – ere barne. Horregatik , harrituta geratu nintzen atzo, Martaren agur gutuna topatu eta gure kontratuaren data ikustean. Nire memoriatik erabat ezabatua nuena, ustez. Beste noizbait, eta nonbait, ikusia ote nuen data hori bera? Noiz? Non? Gero eta ohikoagoa da nire memoriak huts egitea, izen eta aurpegiekin bezala data eta hitzorduekin ere. Oraindik harritu egiten naiz, halere. Ez ordea larritu. Liburutegiko bezeroek ere normaltzat hartzen dute, aspalditik, nik oraindik ez ezagutzea izenez, edo aurpegiz. Nire aldetik, badakit nor mala dela, eta ez dela buruko ezer larririk. Liburutegi zulo honetan hogei urtez pilatutako desgaste eta desgogoa baino ez. Noiz izan zen? Zer data, zirkular hura banatu zutela liburutegietan? Arau berri bat, adin txikikoekin lan egiten genuenok ziurtagi ri bat aurkeztu beharra. Ez gaudela sartuta Arrisku Psiko sozio sexualeko Pertsonen (APssP) fitxategian. Jaso nuenean, lehen inpultsoa izan nuen ez ikusiarena egitea. Etor litekeen edozein zigorri ere beso zabalik: Haur eta Gazteen sailean sartzeko debeku bat izan, Gordetegira destinatua izan, edo erretiro aurreratura. Gero konturatu nintzen tramite haren LOTEA, bere osoan, ez zela hain garestia. Goiz batez liburutegiko udako marasmotik eskapaldi bat egin, Iruñera. Zoritxarrez, ziurtagiria Madrilen eskatu behar zen, posta elektronikoz, posta arruntaz etxean jaso, eta kopia bat Giza Baliabideen sailera bidali. Horregatik, nekez ahaztuko zait nola uda hartako gau batean –gau betean – esnatu nintzen, kezkak jota. Ohetik jaiki eta egongelara jaitsi nintzen, bene tan edo ametsetan gorde ote nuen agiri hura, paperen armairuan. Hantxe zegoen, APssP erregistroaren gutun zorroa, eta barruan agiria. Idazpuruan, APssP logoa, behean zigilua, eta sinadura bat. Tartean testu formal bat, nire izena, data, eta nire espedient earen egoera: “Consta en la lista de encuestas abiertas”. Galdua nuen Ireneri sinatu nion kontratuaren agiriaren pista. Gaur topatu dut, txiripaz, paperen armairuan miaka. Arrotza egin zait nire sinaduraren ondoan agertzen zen beste sinadura hura: Irene Brun. Data bai, ezaguna. APssP erregistroan nire kontra figuratzen zuen denuntziaz Madrilen galdetu nuenean eman zidaten datua zen. Araudiak ematea baimentzen zuen datu bakarra: salatutako gertaeko data. Uztail hartako egun hura bera. Ordua ez zen agertzen, eta lekua, Iruñea, Nafarroa. Madriletik bueltako trenean, oroitzen naiz, pentsatu nuen nire errugabetasuna zela, de facto, ustezko biktimaren –denuntziaren jartzailea – babes bakarra. Izan ere, benetako erruduna banintz, bi datu soil horien bidez aise iden tifikatu nezake, zeinek jarri zidan denuntzia. Nire biktima posibleetako zeinek, alegia. Irene zen, benetan? Ezin nuen sinetsi, Irenek ni denuntziatzeko motiborik izatea. Nork, ordea? Zeren kontura? Beste zer egin nuen, egun hartan, Iruñean? Bizimodu aski errutinarioa eraman dut, txikitatik, eta halere, urrun nago pertsona metodiko bat izatetik. Esan nahi dut, gerta zitekeela denuntziaren bolada hartan astero egutegi bera segitzea, eta egunero ordutegi bera, inon erregistratuta geratu gabe ezohiko plan, hi tzordu edo gertaerak. Equilibro klubarekin sinatu nuen kontratu hura lekuko. Edo Osasunbidean lortzen saiatu nintzen beste akordio hura. Urte luzez hausnartua, baina egun batetik bestera, eta behar bezala prestatu gabe, planteatu niena. Osasunbidea eta b ion arteko negoziazioen boladak berak berehala hartu zuen ildo errutinario bat, nire aldetik. Nahiz eta ongi nekien proposamen berezia zela, zaila baino ezinezkoa lortzen. Inertzia hutsez egin nien aurre kontrako haize eta erantzunei. Nekez osatu nezake, a dibidez, bi urte haietako memorandum kronologiko bat. Osasunbideak psikologo baten laguntza proposatu zidanean, berme eta baldintza gisa, negoziazioen bidea itxiko ez bazuten, besterik gabe onartu nuen. Asteko eguna eta ordua adostu, eta hurrengo astean e kin nion Iruñeko joan etorrien errutinari, hutsik egin gabe. Nafarroako Ospitale Gunera ez, Buruko Osasuneko Unitatera, hiri erdian, trafiko handiko eta aparkaleku urriko inguru batean. Handik bueltan nentorren, beraz, Irene Brunekin topatu nintzenean? Osteguna zen, kontsultako eguna Zubiaur doktorearekin. Gero kafesne bat hartuko nuen, Autobus Geltokiko kafetegian, croissant edo tortila pintxo batekin. Han inguruan egoten zen, oraindik, autoa dohan uzteko lekua, bestela Yanguaseko aparkalekuan uzten nuen. Autoa berriz hartu eta buelta etxera, zuzenean. Ez bazen film bat ikusteko eguna, bi astetik behin. Artean zinemak han erdialdean zeuden. Zertaz hitz egin nuen psikologoarekin, egun ha rtan? Ez dut arrastorik ere gogoan, ez beste inon. Aste hartan film bat ikusi nuen, edo zer film, bezain arrasto gutxi geratu zait. Alarma piztu zion zertxobait esan ote nion Zubiaur doktoreari? Ez dut uste, APssP erregistroan denuntzia bat jartzeko moduko ezer. Gainera, ez dut uste psikologoek egin lezaketenik, bezero bat salatu, haren isilpean, edo haren baimenik gabe. Marta Goyarekin uda hartan zehar trukatutako posta elektronikoak ere ez daude. Martari idatzi nion agur MEZUA, edo zirriborroa, besteak be ste. Ordea kopia bat bai topatu dut, posta elektronikoan, igorritako mezuen erretiluan. Jasotako mezuak garbitzeko ohitura dut, Posta zerbitzariko nire biltegian lekua egiteko. Baina batzuetan ahazten zait, igorritako mezuen erretilua ere hustea. Zorionez. MEZUA disko gogorrean gorde dut, badaezpada, ireki eta irakurri aurretik. Kezka puntu batez ireki, eta damu dezentez irakurri, berriz, hiru urteren buruan. Benetan idatzi ote nuen nik, halako MEZUA? Nola hartu ote zuen, Marta Goyak? Berak pertso nalki jaso edo bere enplegatu batek pasa bazion. Nolanahi ere, ez dut uste Ireneri ezer galdetu zionik, nitaz. Eta galdetuta ere, ez dut uste Irene nitaz gogoratuko zenik. Ireneren aldetik, bion artekoa preskribituta egongo zen, Iruñeko karrika jendetsu ha ntan elkar agurtu orduko. Hortik aurrera berriz izango zen betiko Irene Brun. Neska gazte arrotza, helezina, niretzat. Kalean bere xarma eskainiz bizimodua ateratzen saiatzen zen betiko Irene. Lan eskergabe hartaz aspertu eta betiko utzi ez bazuen. "Gutun honen bidez –hasi nuen MEZUA – Equilibro Klubeko baja eskatu nahiko nuke. Bide batez, Lehentasuneko Bazkide Txartela bueltatzen dizuet. Zinez zoriondu nahi dizuet, Klubaren produktu eta zerbitzuengatik. Urte osoan ez dut kexatzeko inolako motiborik izan. T amalez, momentu honetan –eta epe erdi batera, gutxienez –, nire interes handieneko liburuek ez didate astirik uzten Klubetik jasotakoak irakurtzeko. Hori bai, hitz ematen dizuet, ez ditudala irakurri gabe utziko". Azpian nire izena dago. Eta azpiago, Marta Goyaren ongi etorriko mezu adeitsua. Aurreko uztailekoa, paperezko gutuna eta hiru liburu oparituak jaso nituen garaiko hura. Paperezkoa lehenetsi egin nuen, eta elektronikoa irakurri gabe utzi, seguruenik. Arraroa bazen ere biak batera jasotzea, edo posta arrunta lehenago. Beheko partean, Marta Goyaren sinadura dator, Equilibro Klubaren telefonoa eta faxa, helbide postal eta elektronikoa. Eta bezeroari arretarako ordutegia, goizeko 9etatik arratsaldeko 8etara. Ongi gogoan ditut datu horiek guztiak, helbid e horrexetara bidaliko bainuen nire autoaren kokaleku zehatza, nire gorpuarekin. Mezu hura ere, ongi gogoan: idazpuruan, "Club Equilibro" eta "Marta Goya" izenak, eta telefonoa. Mezua gutun azalean sartu eta Zubiaur doktorearen kontsultako postontzian utz i nuen. Ordua ere gogoan dut: goizeko 7ak pasa. Goizeko 8etan, Donibane auzotik 112ra deitu eta Zubiaurren telefonoa eman nien, jakin nahi bazuten, non nengoen: leku zehatza, kontsultako buzoian, zorro batean. Gero, telefonoa itzali eta autoan abiatu nintzen, aparkalekura. Plaza diskretu batera. Hamabost minutu itxoin nuen, ez ote zen inguruan jende mugimendua hasiko. Buruz ikasia nuen hurrengo pausuen segida osoa. Bridak prest jarri, bolantean, bi muturretatik tiratu besterik egin behar ez izateko, hortz ekin. Kontu handiz, plastikozko poltsa ez zulatzeko. Jarraian, eskularruak jantzi. Enbalatzeko zinta eta aizturrak, ondoko jarlekuan utzi. MEZUA, gutun azalean, poltsa buruan sartu. Hamabost segundu itxoin, barruko airea ia agortu arte. Gero zintaz ongi et a estu itxi, lepoaren inguruan. Aizturraz moztu, kontuz, eta aizturrak autoaren leihatilatik bota. Leihatila itxi. Eskuak bolanteko bridetan sartu, ongi estutu, eskumuturretan, kontuz, eskularruen gainean. Bi urteren buruan jaso nuen Equilibro klubaren hu rrengo mezu elektronikoa, MARTA GOYAK sinatua. Tamalez, astean behin, edo bitan, garbitu egiten dut jasotako mezuen erretilua, sobera pilatu ez dadin. Ezinbestekoa baino ez dut gordetzen, karpeta batean. Eta, tamalez, ez nuen lehen mezu hura, ez hurrengoak , gorde. Bospasei izan ziren, guztira. Denak MARTA GOYAK lehen pertsonan idatziak, nahiz eta sinesgaitza izan Harpidetza Saileko buruak halako lan bat bere gain hartzea. Bere idazkari bati enkargatuko zion, naski, arduratu zedin. Eta honek administrari ba ti pasa, Irene Brun bati, derragun. Ez Irene Bruni berari, kointzidentzia handiegia zatekeen. Egia da hiru urte zirela Irene topatu nuenetik, kaleko lanean, harpidedun ehizan, bera. Baliteke hiru urte haietan aldaketak gertatu izana, Ireneren bizitza prof esionalean. Harpidetza Sailean postu hobe bat lortu, edo lana uztea. Ez dut uste luze eraman zitekeenik, kaleko lana. Nolanahi ere, nik hezur eta haragizko norbait ikusi nahi nuen, mezu haien atzean. Irene Brun bat. Nahiz eta oso idealizatuta zegoen, jada , nire gogoan. Horregatik uste dut pluraleko bigarren pertsonan hitz egin niola, beti, Marta Goyari. Bigarren faseko lehen mezu hartan, esan bezala, Marta lehen pertsonan zuzentzen zitzaion harpidedun izandakoari. Gure harremanak, beren laburrean, goretsiz , eta berriz hasteko atea zabalik utziz. Jarraian, nire agurreko promesa gogoratzen zidan. Bi urteko tartea aski iritzita, jakin nahi zuen ea betea al nuen. Edo, oraindik bete gabe bazegoen, Equilibroren zenbat liburu nituen, oraindik, irakurri gabe. Nire erantzunean, hemen kontatu dudana adierazi nion, labur labur, Marta Goyari. Nire burua desenkusatuz. Mezu hura eta hurrengo guztiak gorde nituen, baina ez du merezi hona ekartzeak, hitzez hitz. Aurreko agur mezuko tonu tamalgarri bera erabili nuen, eta oh iko pluraleko bigarren pertsona. Damuz, berriro ere. Azkenekoan, eskatzen nion Equilibro Klubaren azken liburuak irakurtzeko epea bi urte gehiago luzatzeko. Bigarren mezuan, MARTA GOYAK esan zidan ez zuela Simon Singh ezagutzen, aurretik. Hasia zela Kodeen liburua irakurtzen, eta gai interesgarria izanda ere, ez zuela justifikatzen, bere ustez, Equilibro Klubaren gainerako liburuak bi urte gehiagoz –bost, guztira – irakurri gabe edukitzea. Uste dut Kodeen liburua bukatu egin zuela, hurrengo mezuan Youngen es perimentua propio aipatu baitzuen. Esan dudanez, azken atalaren hasieran dago azalduta, zabal eta xeheki. Jarraian, Schrödingerren katuaren esperimentua dator, motzago, eta herren. Halere, espero nuen ez zuela MARTA GOYAK aparteko dezepziorik hartuko, gai arekin. Eta ez zidala nire interesa modu hobean justifikatzeko eskatuko. Hala esan nion Martari, hurrengo mezuan: seinalatu itzazue hiru liburu, Equilibro Klubaren katalogoan, Schrödingerren katuaren gaia jorratzen dutenak, eta urte baterako kontratua si natuko dut, berriz. Orduan ez nuen inolako loturarik ikusi bi gertakarien artean, baina aste hartantxe jaso nuen Osasunbidearen azken ezezkoa ere. Ostiral eguerdi batez, posta ziurtatuaz. Ez zuten aurrez aurre emateko adore edo gizalegerik izan, kabroiek. Ez zidan ustekabean hartu, noski. Bezperan Zubiaur doktoreak soltatu zidan pista bat edo beste, zerbitzu juridikoen txosten sekretu bat aipatuz. Erabat baztertzen zuena suizidio asistitua. Batez ere, nirea bezalako kasu batean, fisikoki sano, eta psikolog ikoki ere nire gaitasunen jabe. —Zer gaitasunak? —galdetu nion. —Edozein arazori aurre egitekoak, eta edozein bizi proiektutan aurrera —erantzun zidan, Ximaurrek —. Trukean zure organoak donazioan eskaintzeko ere, gai. —Nik ez nituen nire organoak trukean eskaini —zuzendu nion —, lote berean doa, dena. Nik suizidio asistitua hartzea, eta zuek nire organoak. Biak nahi ditut. —Orduan, zer eskaintzeko prest zaude, negoziazioan? Niri begira geratu zen, askotan bezala, ixilik, baina aire sinesgogor batez. Erlojuari begiratu zion. Orduan sentitu nuen hura izango zela gure azken kontsulta. —Eta ireki duzuen inkesta, zer? —galdetu nion. —Zer inkesta? —berak. Benetan ari zela zirudien, kabroiak. Biharamunean, ostiral goizean jasoko nuen, Osasunbidetik, azken ezezko ofiziala. Astelehen goiza arte itxoin beste erremediorik ez nuen, azalpen bat lortu nahi banituen. Gora jo nahi banuen, hilabeteko epea omen zegoen. Ez nuen ez bata ez bestea saiatu. Asteartean pakete bat iritsi zen, posta ziurtatuaz, MARTA GOYAK bidalia. Segundo batez zalantzan geratu nintzen, postariari sinatu ez sinatu. Burugabekeria izan zen sinatzea, barruan zer zetorren jakin gabe. Equilibro Klubaren hiru liburuko lote bat zen. Amir Aczel delako batenak ziren hiruak. Izenburu bakar bat egin z itzaidan ezaguna: Fermaten azken teorema. Irakurria, ustez. Baina ez: izenburu bereko beste liburu bat nuen, eta irakurri gabea, etxean. Baina beste egile batena zen –Simon Singh, hain zuzen –. Kointzidentzia hori gutxi balitz, biak urte berean agertu zire n, ingelesez, 1997an. Baina erdaraz Singhena lau urte lehenago, eta El enigma de Fermat izenburuaz. Loteko beste biak ziren Amir Aczelen bigarrena, Jainkoaren ekuazioa, eta artean kaleratua zuen azkena: ELKARLOTZEA, Fisikaren misterio handiena. Hiru libu ruekin batera, Equilibroren katalogoa zetorren, eta kontratuaren bi kopia, Marta Goyak sinatuak, jada. Nik biak sinatu eta bat bueltatzekoa. Biak bueltatu nituen, sinatu gabe, hiru liburuekin eta katalogoarekin batera. Azken momentuan kendu nuen nire agur mezuaren kopia. Autoan, nire gorpuaren ondoan, utzi nahi nuen mezua, alegia: "Erabili, eta erabili ongi, kabroiak". Nola hartuko ote zukeen halako mezu bat, Marta Goyak? Zer ulertuko. Euskaraz, gainera –"Usa, y usa bien, los bastardos" itzuli dit Googlek –. Etxean dudan alea, beraz, gero erositakoa da, Donostian. Eta gustura irakurri nuen, ezer ez zekarren arren niri orduan gehien kitzikatzen ninduen bertsioaz; Maldacena eta Susskinden teoriaz, hau da, Harrentzako tunelen bidez gertatzen dela ELKARLOTZEA. Bi partikula batera sortu, Huts kuantikoko fluktuazioaz, gero asko urrunduak, espazioan, baina txirikordatuak, biak, partikula bat bakarra bailiran. Bueltan bidali nuen aleari, bestalde, post it bat erantsi nion, Wheelerren katua atal hasieran: "Barkatuko didazu, Marta, baina hau da Schrödingerren katuaz aurkitu dudan guztia. Aukeran gutixko, eta ezkaxa, ezta?". Kantitateaz soilik ala kalitateaz ere ari nintzela ulertu ote zuen? "Schrödingerrek katu bat irudikatu zuen, kutxa itxi batean sartua, gai erradioa ktibo pixka bat duen aparailu batekin. Aparailuaren parte bat detektagailu bat da, zianuroz betetako flasko bat hausteko mekanismo bat kontrolatzen duena. Gai erradiaktiboko atomo batek desintegrazio bat duenean, detektagailuak erregistratzean flaskoa haut si egiten da, eta katua hiltzen du. Desintegrazio erradiaktiboa gertaera kuantiko bat denez, bi egoerak –katua bizirik eta katua hilik – superposizioan egon daitezke. Orduan, kutxa ireki eta neurketa bat egin aurretik –hau da, katua bizirik edo hilik dagoen deskubritu aurretik – katua aldi berean bizirik eta hilik dago". Amir Aczelen bertsio horretan sartu aurretik, azaldu dezagun Wheelerren katuaz dioena. Berak nahiago duela –Schrödingerren katu makabroa baino – Wheelerren katua, aldi berean bi tokitan dago ena. John Wheeler fisikariak katu bat omen zuen, Princeton hiriko bere etxean. Handik hurbil bizi zen Einstein, eta honen etxera maiz joaten zen, Wheeler ohartu gabe, honen katua. Einsteinek deitu arte ez zen Wheeler konturatzen, askotan, katua ez zegoela bere etxean, Einsteinen etxean baizik. Wheeler bera konturatzen zenean, berriz, ez zuela bere etxean ikusten, non zegoen Wheelerren katua? Aczelen parabolak –katuarekin sentiberagoa, omen – alderdi ahul bat erakusten du, nabarmen: bi etxeak hurbil egon arr en, ez daude elkarren ondoan. Badago tarte bat bien artean. Eta etxe gehiago bien inguruan. Katua bi etxeetako batean egoteko aukerez gain, beste norbaiten etxean –Feynman, Gödel, Bohm, Von Neumann, Wigner... –. Eta bidean ere ibil liteke. Edo hilik, zakur edo auto batek harrapatuta. Egoera posibleak biderkatu egiten dira, beraz, elkarren gainean jarri gabe. Izan ere, hasteko, aukera posibleak ez dira berdin banatzen. Singhen huts berean erori da, Aczel? Ez erdibanatzean bi egoeren probabilitatea, hilik eta bizirik. Gai erradiaktibo bateko atomo batek desintegrazio bat izan ala ez. Zer epetan? Gai erradiaktiboak zenbat atomo ditu? "Gai pixka bat" dio, soilik. Balizko desintegrazio hori gertaera kuantikoa izate hutsak sortuko luke, berez, superposizioa. Gainera, non dago, hor, ELKARLOTZEA? Katuaren esperimentuaren azalpenak honako luzapen hau dakar: "Murray Gell Mann ek Quarka eta jaguarra liburuan dio Schrödingerren katua ez dela adibide hobea, hegazkin baten ekipaia biltegian luze egonda ko kutxa bat irekitzea baino, katu bat duena. Katuaren jabeak, kutxa jasotzean, galdera ikaragarria egingo du, derrigor: nire katua bizirik ala hilik dago? Gell Mannen arabera, Schrödingerren katuak argiztatzen duen arazoa Dekoherentzia da. Katu bat sistem a makroskopikoa izaki, ez da mundu mikroskopiko kuantiko bateko elementua. Berez, oso zabalki sartzen da bere inguruarekin elkar ekintzan: airea arnasten du, erradiazioa xurgatzen eta emititzen du, jan egiten du, eta edan... Beraz, ezinezkoa da katua modu espizifikoki kuantiko batez portatzea. Labanaren ahoan egotea, «aldi berean hilik eta bizirik», elektroi bat bezala egoera bat baino gehiagoko superposizio batean". Ez dut uste Gell Mann ere zuzen dabilenik, hegazkin bateko maleta biltegian egon den katu batekin alderatzean. Katuaren jabeak baldintza horietan enbarkatuko ote luke, benetan? %50eko aukeran hilik iristeko, helmugara? Bere erantzukizun osoaz; hegazkin konpainiak nekez eskainiko luke, bestela, holako zerbitzurik. Aseguru poliza garestiegia litzateke, hegazkin txartelaren prezioan kargatu gabe. Aparte, hegazkineko maleta biltegia ez da katua erabat isolatzeko moduko kutxa. Neurrigabe hedatzen da katuaren ingurua, hau da, elkar ekintzak eta ELKARLOTZEA bera gertatzek o eremua. Gell Mann eta Aczel ahaztu ote dira, horretaz? "What is Life?" galdetu zien irakasle batek bere ikasle nerabeei, Newark hiriko institutu batean, 1960ko hamarkada hasieran. Ikasleetako batek –Merry Levov – erantzun zuen: "Denbora tarte labur bat d a, non norbera bizirik dagoen". Hori da, bada, benetan? "Bai, pentsatu zuen orduan Suediarrak, hori da DENA". Pasarte hori Philip Roth idazleak idatzia da, Pastoral amerikarra eleberrian. Beste idazle batek –Skip Zuckerman – hori idatzi zuela. Irakurri ber ria dut, Equilibro klubean erosi nuen azken liburuetako batean, Zuckerman osoa –hau da, Zuckerman agertzen den eleberri eta narrazio guztien bilduma. Kenduta Exit mamua, gerora agertu zena, 2007an, eta Oin azpiko lurra, 1999koa, baina Shalman Rushdiek idat zia DENA. DENA den, nola zekien Skipek, Merryren aitak –Suediarra Levov – hori pentsatu zuela? Izan ere, Suediarra hil egin da, eleberri hasieran, Skipi hori kontatu gabe. Alabari berari kontatu zion, agian? Merry holako informazio baten hartzaile gaia zen garaian? Kontua da Skipek holako informazio baten emaile gisa ezgaitu egin duela, Merry, eleberri osoan. Dawn Dwyer emazteari kontatu zion Suediarrak, bestela? Alabaren terapeuta eta bere maitale izandakoari, bestela? Shelly Salzman... Ez, informazio hartzaile gai horiek ez ditu emaile gisa gaitu, Skipek. Suediarraren anaia da emaile potentzial bakarra: Jerry Levov. Emaile toxikoa DENA, DENA esitxuratzen duen "Jerry destripatzailea". DEKOHERENTZIA aipatu du Gell Mannek; efektu hori da bere eta Aczelen liburuetan ikasi nituen hiru kontu funtsezkoetako bat: sistema fisiko batean, inguruko eragin oro, txikiena ere, aski da bi egoera posibleren superposizioa kolapsatzeko. Bigarrena, sistema fisiko bat zer den. Katu bat, kutxa barruan guztiz isolatuta. Edo kutxatik kanpo, organismo bizia eta beregaina den neurrian. Eta hirugarrena, mundu makroskopiko eta mikroskopikoaren arteko auzia. Auzia ebatzi gabe jarraitzen du, oraindik, Fisika kuantikoaren hasieratik planteatu zen arren, duela mendebete pasa, jada : non dago bi eremu horien arteko muga? Schrödingerren katua –sistema makroskopikoa izaki – DEKOHERENTZIA efektu horren menpe baldin badago, birus, espermatozoide edo Hydra Fusca polipo txikiarekin bai mantendu liteke, superposizioa? Bestalde, non dago kat u hila eta katu bizia bereizten dituen muga? Schrödingerrek Zer da Bizia? liburuan entropia negatibo bat planteatu zuen: sistema fisiko bizidunetan barneko entropia gutxitu egiten da –eta ingurukoa, trukean, areagotu. Antzeko auzia planteatzen du sistema f isikoaren kontuak: non amaitzen da katua, eta non hasten da bere ingurua? Sagu bat jatean, edo jan berritan, kasu. Eta arkakusoak eta hesteetako parasito eta bakteriak... Katua hil eta gero, noiz arte da sistema fisiko bat, oraindik? Mila katuren hilobi ko mun batean, adibidez. Barkatu marko makabroa, baina imajinatu mila katu horietako bat bizirik dagoela, oraindik. Eta bizirik jarraitzeko moduan, garaiz erreskatatuz gero. Badugu argi foku bat, baina fotoiak banan banan emititzen ditu. Eta gainera, ezin du gu katuen multzora zuzenean zuzendu, hesi bat baitago. Nola aurkitu, katu bizia? Zeharka egin behar, bi esperimentu batuz. Batetik, bi zirrikituena, eta bere uhinen superposizioak; eta bestetik, EPR deitua, eta bere A tipoko elkarlotzeak. A tipoa elkarlo tze urruna da: elkarrekin egon eta gero urrundu diren bi elementu, baina sistema fisiko bera izaten jarraitzen dutenak. Hori lortzeko, badugu ispilu erdi garden bat. Horren kontra bidaltzen dugu fotoi solte bakoitza. Fotoiaren uhinaren erdia ispiluan islat u egiten da, eta katuen multzorantz doa. Beste erdia ez da ispiluan islatu, eta bi zirrikituen xaflarantz doa. Bi zirrikituetatik pasa eta espektroa sortzen da, atzeko pantailan. Eta katuen multzoan ere bai, A tipoko elkarlotzeari esker. Katu biziak ikusi, eta ikusi duela ikusiko dugu, guk. Baina nola mantendu, superposizio hori? B tipoko elkarlotzerik gertatu gabe. B tipoa elkarlotze hurbila da. DEKOHERENTZIA ere deitua: fotoiaren uhina bere inguruko elementuekin –aireko hautsa, bi zirrikituen xaflako elektroiak... – topo egin eta haiekin elkarlotzea, aurreko superposizio posible oro kolapsatuz. Kodeak, kutxa, katua, bizitza eta heriotza... Karta haiekin erakitako gaztelua kolapsatu egin zitzaidan? Handik eta hemendik tira eta bultza egitearen poderioz . Nork daki, agian hortxe zegoen nire liluraren funtsa, Schrödingerren katuaz lehen aldiz jakin nuenean. Baliteke lehen aldi hartan baino ez irakurri izana nik, bizirik, Simon Singhen testua. Nire sentikortasun eta inplikazio biziaz. Bizi naizen munduan b izitza eta heriotzaz hamaika mendetan garatu diren hamaika ideia arketipiko dituen gizaki honek, testu hori bizirik irakurri. Horregatik topo egin nuen horren hutsuneen atzean erdi ikusi nuen enigmarekin. Orain, berriz, hilik irakurtzen dut. Gaiaz gero et a gehiago ikasi ahala galtzen joan naiz, paradoxikoki, lehen perspektiba ireki hura. Gehiegi hurbildu ote naiz katu baten ikuspegi itxira? "Hor barruan zer ote dago? Bizirik dago? Hilik?...". Itxi naizen ikuspegian, katu adieraren hiru bertsio baino ez du te planteatzen: katu bizi bat, katu hil bat, eta aldi berean bizirik eta hilik. Zer egin dira, beste bertsio posible guztiak? Katu batek zazpi bizitza dituela dioena, adibidez. Zer egin da Schrödinger izandako gizakia bera? Zientzialaria, filosofoa, mistikoa, seduktorea, xarma handiko hizlaria ere. Bere modura janzteko ausarta, berdin ikasgelan edo Nobel sarietako zeremonian. Upanishad edo Vedanta liburuetako Veda doktrinak ez zi on sinesten uzten Ni bat baino gehiago egon daitekeenik, Munduan. "Gutako bakoitzak" –idatzi zuen Nire ideia Munduaz liburuan – "bizi duen bizitza ez da existentzia totalaren zati soil bat; Dena da, nolabait ere. Kontua da Dena den hori ezin dela begirada bakar batean sartu". Nire ideia Munduaz liburuaren lehen partea 1925an idatzi eta gero utzi egin zuen, 1960an berriz hartu eta bukatu zuen arte –hurrengo urtean hil baino lehen –. Schrödinger bera izaten jarraitu zuen, bitartean? Bere gorputzeko eta garune ko zelula guztiak hainbat aldiz mudatuta ere. Jarraitzen zuen sinisten HYDRA FUSCA polipoak izan lezakeela bizi kontziente minimo bat bada ere? Ezin zaiola hori ukatu, gure senide biologiko txiki eta urrun horri, bere itxura abulikoa eta guzti. Nahiz eta eskalpeloaz erdibituz gero, guztiz asimetrikoki eginda ere –burua eta tentakuluak alde batera, buztana bestera –, bi zatiak berriz osatzen diren, erabat. Bi HYDRA FUSCA, txikixeagoak, baina berdin berdinak. 12 – BALA BAT Behin batean –kontatu nion Luziari , nire etxean elkarrekin pasa genuen lehen gauean –, ohetik jaiki eta zerbait metaliko jo nuen, oin puntaz. Zerbait txikia. Etxeko zapatilak jantziak nituenez, ez nuen ezer sentitu, oinaren puntan. Soilik aditu, nola urruntzen zen, gelako tariman, ohe horre n azpian, ilunpean. Argia piztu gabe jaikitzeko ohitura dut, Iruñean ikasten hasi nintzenetik. Anaiak lo egiten zuen ohe horretan, badakizu. Autobusa goizeko zazpi eta erdietan pasatzen zen, herritik. Zazpietarako prest egon behar nuen, eta anaia oso gel akide deabrua zen, ezordu horietan. Debekatuta neukan argia piztea. Negua zen, eta logela ilunpetan zegoela. Jaiki, etxeko zapatilak jantzi eta oin puntaz zerbait metaliko jo nuen. Errodatzen aditu nuen, tariman barna, zokaloraino. Sos bat izan zitekeela pentsatu nuen, sakelatik eroria, edo. Ez ogerlekoa –garaiko bost pezetako txanpona – baten tamainakoa. Pezeta bat, gehienez. Pentsatu nuen ez zuela argia piztea merezi. Ezta belauniko jarri eta ohe azpia itsuka haztatzea ere. Auskalo zer zaborra topa netzak een, txanpona irristatu zela aditu uste nuen partean. Orduan konturatu nintzen ustezko sos hura irristatzen ez, errodatzen aditu nuela. Eta ez nuela boteprontoan jo, nire galtzetatik eroritakoan, edo. Oraindik ez nituen nire arropak ukitu. Gelako lurrean zegoen lehenagotik, eta ez da posible ostiko batez sos bat tariman zutik jarri, kantoiaren gainean, eta errodaraztea. Argia piztu nuen, kontu handiz, etengailuaren asotsak anaia iratzarri ez zezan. Ez zen mugitu, edo haren hatsaren erritmoa aldatu. Anaia ez zen inoiz mugitzen, baina nik nabaritzen nuen, haren hatsaren asotsagatik, anaia noiz zegoen esna, eta noiz lo. Goiz hartan ez nuen nabaritzen. Halere, lau hanketan jarri eta ohe azpikoa miatu nuen. Alferrik. Arrastorik ez, objektu metaliko hartaz. Ongi pentsatuta, aprobetxa nezake argia piztuta zegoela arropak eta abar hartzeko. Kontua da ez nuela argia horretarako pi ztu. Ez nukeela inola ere piztuko, horretarako. Berriz itzali, mekanikoki, arropak eta abar hartu eta komunera jo nuen. Egun osoan erabat ahaztu nintzen, objektu metalikoaz. Etxera itzuli nintzenerako, beti bezala, logela hankaz gora zegoen. Oheak egin ga be, anaiaren gauzak nonahi. Zaila izango zen objektu metaliko hura aurkitzea, eta identifikatzea. Ezinezkoa. Soilik nekien ez zela balio material edo afektibo bereziko ezer. Baina mingarri izan zitekeen oinutsik zapaltzea. Bazter guztiak miatu nituen, kat uka. Zokaloa jo eta gelditzen aditu uste nuen partetik hasi eta inguru osoa. Inoiz ez baitakizu noraino iristen ahal den, non ezkutatu, puxtarri metaliko txiki bat. Hortxe zegoen, ohe horren azpian: BALA BAT zen. Eskua luzatu, hatz puntez ukitu eta irris tatu egin zitzaidan. Apenas milimetro bat, baina balak bira erdi bat eman eta desagertu egin zen. Beste dimentsio batean. Bala hura nora desagertu zen aurkituko badugu, argitu beharko genuke, aurretik, nondik agertu zen. Nonbaitetik agertu baitzen. Ez bai tzegoen han, bezperan, edo egun edo aste batzuk lehenagotik. Nondik, bada? OIHARTZUN efektua da klabea. Oihartzuna fenomeno akustiko gisa ulertzen dugu, jeneralean. Uhin entzungarrien errebotearen ondorio. Baina edozein uhin errebotatzen da: ikusten duguna , larru azalean sentitzen duguna, edo bihotzean, edo erraietan. Ikusmenean zentratuz: zerbait ikusten badugu, argi uhinak bere kontra errebotatu direlako da, gure begi ninietaraino. Jeneralean, argi uhinek Eguzkian edo lanpara batean dute jatorria. Alegia, ez dira gure barnetik –gure ahotsa bezala – atera. Ordea ikusten duguna, burmuinean irakurri egiten dugun hori bai aurretik atera da gure burmuinetik. Bi modutan. Alde batetik, irudi jarraitu gisa. Hau da, oraintxe ikusi dugunaren erreferente gisa, non aldatuko diren detaileei soilik erreparatu behar diegun, jarraian. Eta bestetik, irudi tipo gisa, guk bizitzan zehar moldatua. Irudi jarraitu edo tipifikatu horien oihartzuna da atzera jasotzen duguna. Ikuslea ez dago ikuskizunetik kanpo, ikustoki batean ap arte. Ikuskizunaren parte da: prozesuaren kate begia, hain zuzen. Txirikorda horren isla da M.C. Escher en Grabatuen galeria grabatua. Arte galeria batean, mutil bat dago, grabatu bati begira: itsasontzi bat, hiri bateko portuan. Hiri horretan dago Arte g aleria hori, portuaren ondoan. Grabatuan ikusten da, eskuin aldean, galeria dagoen eraikinaren parte bat. Eraikinaren beheko arkupean dago galeria, eta ezker aldean dago mutila, grabatu horri begira. OIHARTZUN efektuan, auzia ez da zer den erreala, eta z er irudia. Zer isla fidela, edo efektu optiko hutsa. Izan ere, gure garuna ez da bereizteko gai, gure zentzumenen datu multzoak jasotzean, zer den errealitatea eta zer errepresentazio hutsa. Gehienez ere, ezaguna duen, edo normal gisa sailkatua, zer. —ADI! Argia, Paulo! —Paulok eme ahots bat aditu du. Hiru hitz horiek, baina atzekoz aurrera. Lehenik bere izena, jarraian "argia" hitza, eta azkenik "ADI!" agindua. —Zer argi? —Bere ahotsa aditu du, orain. Buru barruan, beste ahotsa aditu duen espazio berean, bere ahotik atera aurretik. Gero kanpoan aditu du bestea: —Leihokoa, leihotik sartzen ari dena! Argi bakuna... Ahots hori ezagutu du: Luzia da. Erdaraz –Luziak gutxi daki euskaraz. Paulo ate aldera etzanda dago, oraindik. Luziak gauez esnatu den aldiro ikusi duen postura berean. Itzal ilun eta uniforme bat. Hatsaren asotsak seinalatzen zion Pauloren bizkarraldea ikusten ari zela. Paulok bira erdia eman du, baina Luziak ez da haren h azpegiak bereiztera iristen, oraindik. Begiak irekita edo itxita dituen. —Nire arrebarekin amestu dut —Pauloren ahotsak esan du hori. —Laura? Ez nekien arreba bat zenuenik. Paulok doi goratu du gorputza, eta ukondoan bermatu. —Arreba bat, nik? Nork esan d izu hori? —Orain bai, Paulo bere begira eta begiak zabal zabalik dituela ikus dezake Luziak, berari ADI. —Zerorrek esan duzu, oraintxe bertan. Onartu behar izan dio, hori, Paulok. Gogoan du, hori esan berri duela. Ordea ez da gogoratzen noiz esan dion bere arrebaren izena Laura dela. Ametsetan solasean aritu ote da? Zer gehiago esan ote du? —Eta zergatik sinetsi didazu? —Denbora irabazi nahian galdetu du, Paulok. —Eta zergatik ez nizun sinetsi behar? Luziaren ahotsean ez zegoen haserre edo ezinegonik. Tents iorik bai. Bien tirabira intelektualetan egoten zen ohiko tentsioa. Ohituta zeuden, halaber, tentsioak goraka egin zezan. Batez ere, sumatzen bazuten haien eztabaida ez zihoala inora. —Amestu dudala esan dut —zehaztu du Paulok —. Esango banu zure ahizpareki n amestu dudala, sinetsi egingo zenidake? —Zergatik ez? Zuk badakizu bi ahizpa ditudala. —Baina nik ez ditut inoiz ikusi. Nola amestu nezake ba, bietako batekin? —Irudi bat sortuz, nik emandako datu eta ezaugarrien arabera. Paulok ez du denbora gehiago ira bazi beharrik. Sobratzen zaio, orain. —Eta nola jakingo zenuke zuk, bietako zeinekin amestu dudan? —Haren izena galdetuko nizuke. —Eta bi izenak nahastuko banitu, nola jakingo zenuke? —Ziur inkoherentziaren bat detektatuko nukeela, zuk emandako datuetan. Tentsioa isildu da, une batez. Gero erasoaldi berri bati ekin dio, Paulok. —Eta zure informazioen erruz baldin badira inkoherenteak, zer? Nik gaizki ulertu izana zuretzat argia zen datu bat, zure ahizpa horri buruz. Adibidez, Clarari buruz, zure ahizpa nagu sia dela, ez Teresa... —Berdin da. Ulertuko nuke ezin dela Clara izan, zure ametsekoa. —Beraz, sinetsiko zenuke beste ahizpa zela nire ametsekoa? —Edo ez zela nire ahizpa bat, agian. Nola zenekien zuk, nire ahizpa zela? Ustekabean harrapatu zuen Paulo, un e batez, Luziaren galderak. —Berak esan dit. Luzia isildu da, orain. Neurtzen saiatzen bezala, Clara izan den, edo Teresa, hori esan diona, Paulori, ametsetan. Baina etsi egin du, azkenean. —Ni ere agertzen nintzen? —galdetu dio. Paulo isildu da, orain. ADI, sumatzen baitu azken muga batera iristen ari direla. —Ez naiz oroitzen —aditu da, handik tarte batera, Pauloren ahotsa. Azken mugara iritsi dira, nonbait, eta dena isildu da. Paulo eta Luziak luze hitz egin zuten, gau luze h artan, Lerrolandiako hartzainei buruz. Beraiek zirela bi hartzain. Oteizaren har metafisiko horietako bat zaintzen, materia edo argia ez, espazioa nola zulatzen duen, gazta edo sagar batean bezala. Har hipotetiko bat, dimentsio bakar bateko mundu batean. H ar arras luzea, baina batere lodierarik gabea. Bi muturretan begi bana, apenas bi punttu. Harra aurrera eta atzera mugitzen, Lerrolandia unibertso arraroko dimentsio bakarrean barna. Harra beste har batekin topatu da, eta puntu bat baino ez du ikusten. Ez daki beste har bat duela aurrean. Haren begi bat. Beste harrak ere ez daki gehiago. Nola jakin, nola hartu kontzientzia, beste har bat dela aurrean duena? Bera bezalako har luze eta mehar bat, begi bat aurrean, eta beste bat atzean. —Ezin dira Harrentzako zulo baten bidez gurutzatu? —galdetu zion Luziak, irri ironiko batez. Baina Paulok lehen bezain serio jarraitu zuen. Paulo eta Luziaren arteko eztabaiden joera bera zen, har parearena. Haien tirabirak estutu egiten ziren, luzatu ahala. Lerro zuzenean edo bihurrian izan, aurrera edo atzera, baina nor bere ildotik atera ezinik. Paulo, batez ere, bere ildoan itsu, beti. —Matematikoki bai, pasabide bat formulatu liteke: Multibertsoko adar infinituak sistema binario batean artikulatu, ardatz logiko baten bi ald eetara. Dena BAI ALA EZ disjuntiba batera mugatuz, pausuz pausu. Luziak ahoa okertu zuen, zerbait ulertzen edo onartzen ez zuen seinale. —Dado bat airera bota —adibide batez saiatu zen, Paulo. Airean dagoen bitartean –azaldu zion –, esaten da badaudela se i emaitza potentzial, ezta? Baina artean guztiz egoera primitiboan dago dadoa. Asko falta zaio, emaitza bat eman arte. Oraindik lurra jo behar du, lurrean botatu, errebotatu, errodatu... —Gelditzeko zorian dagoenan, soilik —gehitu zuen, Paulok — esan daite ke, aski garatu dela dadoaren egoera. Alegia, sei egoera potentzialak. Baina horra iritsi bitartean, bi aukeren artean dantzan ari dira, seiak: BAI ALA EZ. —Eta noiz esan daiteke, zehazki, sei aukerak bat bihurtu direla? —Begira. Dadoa gelditu egin da, sei zenbakietako bat geratu da gora begira, baina ez du inork ikusi, oraindik. Ez dago neurtuta. Ez da emaitza bat izatera iritsi. —Zergatik ez? —Luziak —. Hor dago emaitza, guk ikusi edo ez. —Zer emaitza? Guk ez dakigu! Eta dadoak berak guk baino gutxiago dak i. Beste ezerk ez inork ere ez daki, guk baino gehiago. Luziak berriz okertu zuen ahoa. Baina bere desadostasuna Paulok uste baino askoz sakonagoa zen. Errotikoa. Izan ere, Luziak ez zuen ezer jokoan, tirabira hartan. Dadoak baino are gutxiago. Ez zen joko an sartzera ere iritsi. Asmorik ere ez zuen. —Beraz, zuk diozu dadoan ez dela emaitza gauzatu, oraindik. —Ez, nik ez dut hori esan. Dadoa ez da objektu naturala –azaldu zion Paulok –. Artifiziala da, objektibo jakin batez egina, modu kontzienteaz. Eta edo zein emaitza ere, datu hori, adimen kontziente batek neurtu behar du. Dadoaren egoera fisikoa bai, maila garatu batera iritsi da. Baina mailakatze hori guk ezarri diogu, eta neurtu gabe dugu, oraindik. —Eta bitartean, zer gertatu da dadoaren beste bost ema itza posibleekin? —Ikusi. Paulo ohetik zutitu eta mahaira hurbildu zen. Tiradera ireki eta errebolber bat atera zuen. Benetakoa zirudien. Danborra ireki zuen. Balez beteta zegoen, sei bala. Haiek ere benetakoak ziruditen. Banan banan atera zituen, Paulok, seiak, eta mahai gainean utzi, zutik. Jarraian, sei baletako bat hartu eta danborrean sartu zuen, berriz. Gero danborrari eragin zion, biraka, alde batera. —Sei emaitza posible, seiak aukera berdinekin. Guk dakigula, behintzat. Eta beste inork ez daki hor retaz guk baino gehiago. Berriz eragin zion danborrari, beste aldera. Eta bi aldeetara, behin eta berriro, hitz egiten jarraitu zuen bitartean. —Zenbat emaitza dira posible? Sei, sei oraindik... Inork ez du informazio gehiago, sei emaitza posible horiek pare batera murrizteko, BAI ALA EZ. Danborra eragiteari utzi zion, gelditu zen arte, eta bere horretan utzi zuen, Paulok. Bere hitz jarioa ere geldituz, segundo batez. —Orain bai. Orain bi izan daitezke: BAI ALA EZ. Nola azaldu, lau lerrotan, nola demostratu zen, azkenean, Fermaten azken TEOREMA? Alegia, xn + yn = zn ekuazioa ez dela inoiz betetzen 'n' 3 edo zenbaki handiago bat bada. Fermatek p lanteatu, soluzioa nonbait utzi, galdu eta hiru menderen buruan lortu zuen Andrew Wiles matematikariak, zeharka, Taniyama Shimura konjeturaren bidez. Demagun Bingo baten bonboan lehen 10 bola zenbakituak –1, 2, 3,... 9, 10 – sartu dituzula. Gero, bonboari eragin, bola bat atera, zenbakia apuntatu –10 zenbakia bada, 0 apuntatu –, bola bonboan berriz sartu, eta operazio hori 99 aldiz errepikatu ondoren, 100 digituko zenbaki bat osatu duzu. Gero nik, prozesu bera eginez, beste bat. Ohartu zaitez oso zenbaki ez berdinak izango direla biak, seguruenik. Halere, teorian –probabilitatearen legeen arabera –, aukera berbera dago bi zenbaki horiek, hain zuzen, ateratzea, edo zenbaki bera. Eta are zenbaki hori 0123456789 seriea hamar aldiz errepikatua izatea. Noski, hola ko serie erregularrak ez dira oso probableak. Are gutxiago bi aldiz ateratzea, jarraian. Izan ere, askoz gehiago, eta posibleagoak, dira serie nahasiak, eta elkarrekin nahasgarriak –hor dago entropia deituaren funtsa. Kontuak kontu, biok gure zenbakiak luzatzen joan gara gero, bai eskuinerantz, bai ezkerrenantz. Bonboko bolak sar atera ahala, banan banan, txandaka: bat eskuin aldean apuntatuz, hurrengoa ezker aldean, orain zuk, orain nik... Horrenbestean –bestela formulatuta –, TEOREMA hau da: digitu in finituen erdira iritsi aurretik errepikatu egingo dira 100 digituko zure lehen zenbakia eta nirea. Bi aldiz errepikatu, gainera. Eta eskuin aldean, lehenik. Beraz, lehen errepikapen bat agertzeko, aski da nork bere zenbakia eskuinerantz luzatzea: digitu infinituen laurdenera iritsi aurretik agertuko da. Jakina, guk ez dakigu non dagoen –zer kopuru –, zehazki, digitu infinituen erdia. Edo laurdena. Baina badugu haien erreferentzia argi bat: infinituraino iritsiz gero, zure zenbaki luzatua eta nirea berdin berdinak izango dira. Berdin da hartzen duzun ERABAKIA, ustez librea –azaldu zion Paulok, Luziari –. Hau edo hori ikasi, hura erosi edo ez, hola edo hala ulertu, edo ulertu gabe utzi... Hor daude erantzun posibleak, eta azken emaitza bera. Guk ezin dugu inol a ikusi, noski. Puntu bat ikustea bezain ezinezkoa da. —Puntu bat ikusten baduzu, ez da puntu bat, benetan —Paulok. —Ez, biok ikusten badugu, ez da puntu bat —zehaztu zion Luziak —. Edo iruditu bazaigu, puntu bat eta bera ikusi dugula, biok. Haren aura edo zerua baino ez da, ikusi duguna, Abbottek usaina, edo distira, deitu zuena. —Abbott? Ez zenion ba, matxista jasanezina zela? Eta klasista, eta arrazista... Bitartean, errebolberraren danborra gelditu eta ireki zuen, Paulok, bala non zegoen Luziari erakutsi gabe. Eta erakutsi gabe itxi zuen, berriz. —Orain nik badakit, Bai edo Ez den. Zuk ez. Baina zure ignorantzia doi aldatu da. Probabilitatea ere bai, zentzu klasikoan. Orain hor baitago nire informazioa. —Eta danborrari berriz eragingo bazenio, zer? —Luziak— Zer egingo litzateke, zure informazio hori? Desegin? —Ez, desplazatu, soilik. Nire informazioa hor legoke, oraindik. Hor, non? Luziak mahai gainean zutik dauden bost balak zenbatu ditu, buruz. —Nik ere badut ba, informazioa. Badaudela bost Ez. Errebolberrak tiro ez egiteko bost probabilitate. Eta Bai bakar bat dagoela. Eta abar. —Ez. Nik begiratu orduko zure informazioa saturatu da, eta bost Ez posibleak bat egin dira, Bai bakarrarekin batera. Ez ordea nire buruan egin diren bezala, bat. Paulok bere kopetako eskuin lokira zuzendu zuen errebolberra. —Nire buruan dago informazioa, Luzia. Eta zurean, erabakitzeko aukera. Sakatu egingo dut katua, Bai ala Ez? ERABAKIA hartu. Luziak isilik jarraitu zuen. Erabaki bat hartuta edukita ere, ez zion Paulor i eman, jakitera. Eta Pauloren informazioak ezin zuen luzeago itxoin. —Orain sakatu, katua, Luzia? Ala danborrari berriz eragin eta gero? Baina Luziak ez zion ezer erantzun. Orduan, errebolberraren kanoia bere kopetatik apartatu eta Luziaren kopetara zuzendu zuen, Paulok. —ERABAKIA! Orain katua sakatu, ala danborrari berriz eragin eta gero? Luziak isilik jarraitu zuen. Mahai gaineko bost balei begiratu zien. Nik kalkulatu nuen: bost bala daude danborrean, eta seigarren balaren lekua hutsik dag o. Baliteke bere informazio hori Luziak ere erabiltzea, buruan. Kalkulu hori. Paulok ezin du jakin, ziur, Luziari galdetu gabe, eta ez dio galdetu nahi. Ez dio ezertaz ohartu nahi. Luziaren esku utzi nahi du, erabat, ERABAKIA. —Pentsatzen ari naiz —Luzia z en orain denbora irabazi nahian zebilena? —Zer pentsatu behar da ba? Ez da pentsatzeko tenorea, Luzia! Zuretzat, behintzat. Nik dut azken informazioa. Zuk, azken ERABAKIA. Bota: Bai ala Ez? —ERABAKIA hartuta dago, Paulo —bota zuen Luziak, azkenean —. Katua orain sakatu, edo danborrari berriz eragin eta gero, ez du ezer aldatuko. Zuk ordea bai, aldatu dezakezu. Zure informazioa nola erabiltzen duzun. Paulo isilik geratu zen, Luziari begira. Honen erantzuna ez zen Paulok espero zuen ERABAKIA, eta ezin zen espe roan gehiago egon. Errebolberraren kanoia bere kopetara berriz zuzendu, eta berriz galdetu zuen: —Bai ala Ez? Nik ahaztua zuen, jada, galdera horren zentzua. Zer aukerak planteatzen zizkion, Luziari, zehazki. Paulok katua sakatzea Bai ala Ez? Edo asmatze a, Paulok katua sakatu eta errebolberrak tiro egingo ote zuen. Mailuak jota, danborrean zegoen bala bakarraren fulminantea, Bai. Edo Ez. Agian hori bera zen Paulok lortu nahi zuena: Luziak ezein planteamendu logikori edo emozionali men egin gabe ERABAKIA e matea: Bai, edo Ez. Hori nahi bazuen, Paulok, ez zuen lortu. Aurretik beste zerbaitek erakarri baitzuen Luziaren arreta. Distira bat, lurrean. Bala batena, agian. Berehala atera nituen kontuak. Mahaiaren gainean bost balak zeuden, zutik. Eta haiek bezalako a zirudien lurrean Luziak ikusi zuenak. Noiztik zegoen, han? Gau hartan Luziak lo egindako Pedroren ohearen ondoan. Bezperan oheratzean ez zegoen han, eta goizean esnatzean ere ez. Paulo komunera joan zenean, Luziak logelako zoko guztiak miatu zituenean. L ogelako atea kontuz ireki, dutxako uraren asotsa aditu, eta armairuak eta tiraderak miatu zituen, azkar. Baina han ere ez zuen Pedroren ezer aurkitu. —Dutxatu nahi duzu? —Paulok —. Toalla bat utzi dizut, komunean. —Ez, etxean egingo dut —Luziak —. Eta lehen aldiz saiatu zen, agian, bere burua Paulorekin ohean imajinatzen. Ez hori desio zuelako, hain zuzen. Edo lehen aldiz burura etorri zitzaiolako. Ziur maiz erabili izan zuela posibilitate hori, baina modu hipotetiko hutsean, inoiz bere desioak inplikatu gabe . Pauloren ohekide bihurtu, Pedroren ondoan, Pedroren ohean egoteko azken aukera posible bat. Desioz, Pedroren besoetan imajinatu izan du beti bere burua ohean, logela hartan. Hura izan zen, izatekotan, Pauloren besoetan imajinatu zuen lehen aldia. —Zuk gosaria prestatu, nik oheak egingo ditut. Handik gutxira, Luzia sukaldean agertu zen, erratz baten bila. —Istripu bat egon da. Ez duzu aditu? —Aditu, zer? —Barkatu, Paulo. Oheak egitean deskuiduan tripodea jo eta erori da. —Zerbait hautsi zaio? —Tripodear i, ez dut uste. Argazki kamarari bai, lenteren bat edo zerbait hautsi da. Badaude kristal txiki batzuk, lurrean. Tripodeak ongi zegoela zirudien. Luzia hasi zen kristal puskatxoak biltzen. Paulok urruneko agintearen botoia sakatu zuen, eta argazki makinare na. Ongi zeudela ziruditen, baina horrek eman zion lasaia ez zen Pauloren aurpegiraino iritsi. —Berri bat erosiko dizut — esan zion Luziak. —Lasai, ez zuen aunitz balio. Goazen gosaltzera. Agian, Luziari kristal pusketaren bat pasa zitzaion oharkabean, eta distira bala bat izan zitekeela pentsatu zuen. Paulok nahita utzita, agian. "Bai" ERABAKIA hartu zuen Luziak, bitan pentsatu gabe. Pedroren ohe ondoan ikusi zuena seigarren bala zelakoan. Paulok ez zuelakoan danborrean sartu. Disimuluan gorde, nonbait, eta handik erori egin zitzaiola, agian. Edo berak bota zuela, ohe azpira, disimuluan. Zirt edo zart jauzi egin nuen, baina ez nintzen ukitzera iritsi, bala, kristal pusketa edo zernahi zela hura. Desagertu egin zen, airean, Luziak "Ez" ERABAKIA bota zuen segu ndo zatikian.

2023-12-01

Gauak-zuri-Usurbilen

booktegi.eus ITXARO BORDA Gauak zuri Usurbilen Duela berrehun urte sortu zen Fedor Dostoievski , San Petersburgon. Orduan bezala gaur ere . Eta eskerrak usurbildarrei . (1821 2021) Santua ez naizen arren, Santuenea auzoko egoitza batean eman zidaten aterpe hiru asterentzat. Xendra zuzena zen alabaina Baionako San I zpiritutik Santuenera. Apartamentu munttoa neukan nire sator zuloaren aldean, zabala eta argitsua. Oheak egin nituen eta berehala etxeko sentitu nintzen. Egoerari erraz moldatzen ziren ameslarietatik nintzela banekien, egokitzen zitzaidana onartzen ikasia nuelako. Kontingentzia materialei ez nien kasu askorik egiten , nahiz eta batzuetan iruditzen zitzaidan bizitza errealaren ipularretatik ibili nintzela , egiazko eta baliozko zereginetatik urrun. Baina hor, gaurkotasunean erabat errotua, afaria adelatzen hasi nintzen . Usurbilen nintzen. Ikerketa lan baterako hautatu ninduten. Euskal Kulturaren alorra beraien ospeaz aberastu zuten poeta, musikari, tindatzaile eta, erants nezakeen xaloki , baratzezainei buruzko txosten bat osatzeko betekizuna neukan , jana, loa eta Santueneko ezker paretan palan jolasteko ahalmen aren truke. Egitekoa b azen, euskal munduko izen abizen famatuak oro hemen bizi (izan) zirela ko, metro karratu eskasetan. Aste bete lehenago , bilaketa zenbait egin nituen nire azter bidea azpat zeko . Askiko nuen guztia paperrean etzatea . Lehen lau egunak lasai lerratu zitzaizkidan. Hirian zehar ibilaldi luzeak egiten nituen, jendeak agurtuz kaixo eta epaka, argazkiak hart uz. Auzoetara ere lehiatzen nintzen , ondoko hiri eta herrietara halaber , ekarri zidaten bizikleta rekin . Ene testuaren plana orrazten ari nintzen, zatiak puzzle baten gisa bata bestearen h agin arteketan kokatzen zireneraino. Ez nintzen idazle idazlea, baina free lance kutsuko kazetaria , informazioak formalizatzen nituen batasun , egitura eta erakunde ezberdinentzat . Buruan, alta, banuen literaturara makurtzeko nahikundea: ideiak eta sentsazio parrastak neuzkan nire baitan dantzari. T elebistan ikusten nituen autore horien urratsetatik lerratzeko xede a nuen , finki pentsatuz eta adierazpen espiritualak plazaratuz. Ametse tan galtzen nintzen egon gelako sofan luzatzen nintzenean euskal idazleren baten liburua eskuan: irakurleekiko bilkuretara gonbidat uko ninduten, mahai inguruetara, sari banaketa saioetara edo nazioarteko literatura jardunaldietara. Etorkizun bikaina neukal a nioen unean , loak eramaten ninduen usteak uspel ziren erresumetan barna. Arazo rik ez neukan beraz , aitor dut hargatik hozkailuaren bortan nekusan Usurbileko atez ateko hondarkinen bilketa egitarauak nindue la gehienbat kezkatzen. Ez nekien sekula zer n on sartu … organikoarena argi zitzaidan eta errefusaren naturaz aise jabet zen nintzen. Errefusa bakarra funtsean gizakia zela ziruditan , Zubietako erraustegiaren ereduko mila planta eraikirik ere, hauts eta errauts , birzikla ezina zelako . Plastikoaren eromenaz ohartzen nintzen goizaldeetako galderak harilkat zean . Plastiko gutxiago erabiltzea zin egiten nion nire buruari , baina ezer ez nintzen , eta gogoetaren azken katebegian , ondorioztatzen nuen erabaki potolo horren hartzea multinazionalei zegokiela . Egi kera, menturaz, aldatuko nuen berehala , etxe ondoan , erraustegi edo zabortegi bat altxatuko z idatela ikasiko banu ! Arrangura filosofiko ek ez ninduten sobera trabatzen. Bake sainduaz gozatzen nuen idatz saioen artean. Iparraldekoa izanagatik, hegoaldean hegoaldeko sentitzen nintzen. Hunkigarri zitzaidan euskararen ordu oroko presentzia. Politikoki ere , hegi zorrotzak leunduz joan ziren, here neguneko eusko gudarien diskurtso militaristen zurruntzea ekarriz. Eskertzekoa zen. Orokorrean samurtasun eta eztitasun gehiagorekin mintzo gintzaion elkarri, trintxeraren alde berekoak ez izan arren. Bagenuen asko errateko eta segur aski , are iritzi kontrajarri gehiago partekatzeko. Gure herria, sekula ezagutu ez zituen garaien atarian zegoen, dena genuen ikasteko, bereziki gauza k ez zirela mehatxuz, tiroz edo zartagailuz konpontzen. Etxetik ateratzen nintzen arrats apaletan . Eguzkia sartze n zenean , bihotza banbaka hasten zitzaidan . Ongi nintzen ilunbearen atzamarretan: maite nuen hiria, ezezagunekin gurutzatzea , ezezaguna izatea . Bakarrik nebilen arren, ez nuen bakartasunaren zizta rik sentitzen . Usurbilen halatan, batean Txokoaldera nindoan , bestean Zubieta ra edo Kalezarreko errekan gora, eliza monumentalaren arkupeetan tapalakatzea ere gertatzen zitzaidala , basa piztia aitzinetik pasat uko zitzaiola espero zuen ehiztari egonkor baten maneran . Santueneko etxeko ate an kausitzen nintzenean, behereko apartamentuko andere ezindu arekin hitz egiteko astia hartzen nuen. Orduak erdi lo iragaten zituen, zurrungaz, bizitzaren zama gorputzean lehergarri. Iratzartzen zen e ne giltzen hotsa entzutean: Ba zoaz ordun? Bai, itzuli baten egitera noa. Ondo ibili eta eze falta balinbozo kaso ein… Eta orduan, n oizean behin, eki pean ibiliaren bortxaz, galtzen nintzen. Oihan trinkoak baziren, ibai ertz sasitsuak, lurrezko xendak, seinalerik ez . Eratorriak halako burtzoro bat eragiten zidan. Maite nuen ez jakitea, galdatu beharr a… Usurbileko ene lehen arrastirian , kirol zapatak oinetan, Erriberatik laster egin nuen Txokoalderaino. Hortik nora jo? Dudak nituen , baina beti aurkitzen nuen argit uko ninduen norb ait. Gogo onez gainera, hitzen lihoa edonondik irunez: Frantsesa zea ez? Bai, beno, Txirritak kantatzen zituen prantses euskaldun horietatik naiz… Barkatu, iparraldekoa esan nai nun. Trankil , ez da bekatu… Eta kide etsitu hark , Xumeta jatetxearen parean , errepidearen erdian, Txokoaldetik Urdaiagara nola pasa tzen ahal nintzen esplikatzen zidan , bideko patarrak aipatzean nirekin batera sufrituz eta irri handi a askatuz. Gustatzen zitzaidan jendeekiko lotura arin hori, kolibria hegal hunkimen furtiboa bailitzan. Ikusten nuenaz oroitzen saiatzen nintzen. Memoria ariketa malguak . Igande batez, demagun, Santueneko zubia zeharkatu eta Hernanirako autobus geltokiaren ttattolaren inguruetako belardiko jargia batean, musika kaskoan entzuten zuen mutiko bat zehaztu nuen. Errealitatetik at zirudien , konkor, bere baitara bildua, eskuan zeukan tubo hertsi az liburu meharraren gainean hedatuak zituen kokain a lerroak sudurreratzen. Bidetik , sudur zulo zurrupa ozena k aditzen nituen. Pasatu nintzen, alegia deus ez, ni ere emigrante auzoko horretako txuriano , kaseros edo Saharako desertuak eskas lituzkeen bizidun arrunta banintz bezala. Bakarretan , pilota plazar en inguruan, bela koloretsuz jantzi emazteak gurutzatzean, nire kaixo sotilari salam al eykum ihardesten aditzea maite nue n, Usurbileko munduaren bihotza baitzen Santuenea. Ez zen dena arros a bistan dena : elaire batek salatu zidan, txiki a zenean , Santueneko ikasleekin ez zirela sobera nahasten , eta berak usainetik beretik ezagutzen zituela atzerrietatik etorri haur horiek . Asteazkena zen eta zabor paperren zaku urdina jaitsi nuen goizeko zazpietan. Ez nuen tronpat zeko gogorik . Egun luzea zatekeen niretzat , lana, ibilaldia eta gaua. Ongi nintze la errepikatzen nuen , atseginez hantu mantra baten haritik . LEHEN GAUA Ibon RG ren kontzertuaren ondotik hasi zen guztia. Artista bilbotarrak atera berri zuen Artzeren idazkiekiko album berezia aurkezteko zuzeneko emanaldiak eskaintzen zituen , Enrike Hurtado musikari lagunarekin. Zumetak hornitu Elizaldeko frontoiaren gibeleko harrizko tauladan plantatu ziren, beren hari, tresna eta azantza egiteko material izugarriekin. Ibonen marrumek oihar egiten zuten gauaren atarian eta Enrikeren txalaparta soinu elektro akustikoak suge lumadunen infra mundutik zetozela bazirudien . Maite nuen musika mota hori, maite nituen Ibonen ahots jokoak eta Enrikeren egur kolpeen erritmoak egur raren gainean, maite nituen azkenik Isturitzetik Tolosan Barru poema bildumako olerkiak , salbuespenik gabe. Gogoan neukan non erosi nuen liburua . Kata konben garaietara eramaten ninduen oroitzapenak. Pannecau karrikako Zabal liburutegian zen, ziur nago horretaz, garai haietan besterik ez zegoelako Baionan. Euskarazko liburuak eskuratzeko Otsabidetik autoz etorri behar nuen, ordu beteko bidea , pentsa, eta Baiona Ttipiko giro tepoan urtu, beldurgarria zena orduan. Hor biltzen ziren hegoaldeko errefuxiatua k eta iparraldean beraien buruak euskaldun zeuzkatenak: euskaldun izatea erabaki politiko baten ondorioa baitz en, konbertsio ideologiko batena, jatorriko familiaren eta herriaren alde bizitza emateko prest zegoen jende multzo deliberatu baten arteko haustu ra ezinbestekoa. Txalapartaren kolpe bakoitzak nire iraganaren horma porroskatzen zuen, adreiluz adreilu, urtez urte, irudiz irudi. Buru barneko pantailan, Ibonen urruma elkorr ek iratzarrarazi hitzak eta mehatxuak gorpuzten ikusten nituen: auzo hura zikina zen, pixa eta garagardo urrina zerion, izaki bitxiak ba zebiltzan iluna jaitsi orduko , norberaren frakasoa zedarrituz . Ezmundu horretan kokatzen zen Zabal liburutegia eta euskaraz ilustratu nahi zuenak hor z uen eskaintza aberatsa. Barnean, Maite Idirin aurkitzen genuen, edo Jokin Apalategi, aholkuak emateko beti gertu . Ez dakit nondik neukan dirua, baina Artzeren bilduma karioa niretu nuen, Otsabideko selauruko nire lo gela hotzean , lore zitala bailitzan, elerik ele hostokatzeko . Izerdi zebilen Enrike , mugimendu barnekoi batean kulunka, mistizismoaren mugetan . Mikel Laboa plaza sakralizatzea lortzen zuen Ibonen boz sakonak. Une batez negargura neukan . Musikak eta ahotsak isuri organikoa osatzen zuten, zainak emokatzen zitu zten, emozio ezberdinak elikatzen , eta azkenean zaurgarri uzten nindu ten. Zeru beltzera so egin nuen, salbatuko ninduen izar kliskalari aren bila. Debaldetan. Ortzea beltz beltza zen, esperantzarik ez alde horretatik. Haize arin batek freskatu zituen bazterrak. Urdin koloreko laino pisuak metatzen ziren itsaso aldetik. Artistak agurtu ondoren Tangerrera itzuliko nintze la erabaki nuen . Herritar batzuek hala izendatzen zuten Santuenea, bertan ohatzen zi ren gaztelar, galiziar eta magrebtar langile ohien omenez. Edo burlaz. Nork zekien. Udako ordu luzeetan , hango jargietan kasik etzanak ikusten nituen erretiratu saldoak , zigarroak edo garagardo ak eskuetan, solasean, goraki, mende ahituetako izerdi perla distiratsuak gatibatzen saiatzen. Behargin akituak. Higatuak. Hola murmuratuz agurtzen ninduten, beraien arte ko atzerritar bat gehiago banintz bezala. Nintzena. Ez nintzena. Apartamentuan pasatu n uen lehen arratsaldean , Eroskira joateko atea ireki nuen momentu an, aurreko bizilagunaren burua ilki zitzaidan borta artetik: ¿Eres la nueva vecina? Si… soy yo… Bienvenida! … eskerrik asko… gracias. Bien, muy bien, nos veremos. Amatxi gisako andere aren barrea neukan buruan , eta o rduan nuen ikusi . Begiak borobil ireki nituen. Neska hura! Neska hura… Zertan zebilen ilun ean malkotan? Zelako penak larranzten zion bihotz aldea? Nola posible zen hain triste izatea artista bizkaitarrek eman ziguten kontzertu bikainaren ondotik? Hurbilduko nintzaion? Zertara zetorren ene baitako humanitate sufrituarekiko abegikortasun bitxi hau? Normalean, jendetasunak hazten ahal zituen arriskurik gabeko bakartasuna nahiago nuen… emozionatu eta gero etxera, E TBko Nahieran atalean, pilota partida bat edo Goenkale zaharren errepikak irensteko . Zein indar ezkutuk eraman ninduen hipaka lehertzen zihoan izaki harengana? Ez dut oraino ere ulertzen . Pentsamendu hutsa len ildoa abandonatu nuen. Hiriko argi iturri bat en azpian zegoen. Begi xirripak idortzen zituen , astiro , mokanes zuriaz. Emakume xarmanta zen, begitartea zorrotz eta larrua zuri, ile beltz beltzak sorbaldan behera barreiatzen zitzaizkion, bularralde oparoa zuen, sabel alde laua , miresgarria, azpiak aldiz gogor eta ipurdi mazelak borobil. Ene irudimenak abiadura handian, urrunean zehazten zuen kide xifrituaren irudi desiragarria oparitzen zidan. Sentitu nuen a metsaren zurrunbiloan metatu itxindiak berriz pizten zihoazkidala. Neskarengana behar nuen, derrigor, absolutuki. Ez zen imajinazioaren joko soila , egia zen, benetako itxura, argi zirrista, ur eta su, ausartu nintzen, aldamenean plantatu nintzaion: Zer duzu negarrez? Mundua ez da gaur eroriko… Zerbait egin dezaket zure min handi horren jabaltzeko? Mirakulu egilea zara ala? Ez, baina laguntza adiskidekorra proposatzen dizut. Hozki begiratu zidan. Nondik nentorkion igartzen entseatzen ari zen. Ona ala txarra nintzen erabaki gogo zuen , hitza nirekin trukatzen jarraitu aitzin. Zumetaren zeramika ren maldan , musikariak materialak biltzen segit zen nituen eta aldi berean neskaren bekokia miratzen nuen . Isiltasun dorpe ak gatibatu gintuen. Urruntzeko jaidurari uko egin nion. Neskarena misterio a zen, zulatzea merezi zuena. Atrebituko al nintzen? Nahi baduzu norabait joan gaitezke eta zure dolorearen funtsa kontatuko didazu… Gogorik ez dut ostatu zoko batean ehorzteko... Eta ez dut deus e rrateko, bereziki ezezagun bati. Desengainuaren tua irentsi nuen. Baina tematu eta bide puska bat egin genezakeela xuxurlatu nion. Bale arruntaz ihardetsi zidan. Urratsak nire urratsetan finkatu zituen, isilik. Elizaldea eta Kalezar arteko baratze publiko ra eramatea pentsatu nuen, han lasai ago egongo ginelako. Udako gau epela zen, argizagia zeruan gora , eta ninikak ilunari ohitu arau, ni aurrean eta neska dohakabea gibelean aitzinatzen ginen . Huntz baten ulua hautematen nuen, zakur zaunka dolorosoa eta eskailereta tik jaistean , hiria ren burrunba elkorra: nehork ez zuen etxeratzeko gogorik. Aranerrekaren freskura k harrapatu ninduen. Leku hertsi hartako bizidun bakarrak ginen. Zelatari egon ginen bulta batez. Mutu. Emakumearen edertasunak zoratzen ninduen, egiazki. Beldurraren eta miresmenaren artean nebilen , hauta ezin . Errekastoaren hegietatik abiatu ginen arraposki, ni gidari. Nesk a nigan fidatzen z iteke en. Besoak gurutzean zeramatzan, gorputz a desorekatuz oin bat bestearen aurrean jartzen zuen aldi oroz. Behako eskelez obserbatzen nuen : misterioa are lodiagoa bihurtzen ari zitzaidan . Zarat ak xendra gaineko sasian … bikote bat bazen, laztan eta musu ka. Intziri sutsu ak hegaldatzen ziren . Bero bero zeudelako seinale. Lau zango atera zi tzaizkigun laparren artetik . Ausart eta ahalkerik gabe. Harri tu ziren gure presentziaz ohartu zirenean . Trakets jantzi eta lasterrari eman zi tzaizkienean haatik , laido nasaiak libratu zituzten. Burutik gaizki dagoen jende a bada! Urde zikinak! Ez duzue beste egitekorik? Suge gorri madarikatuak ! Alde egin zuten. Nirekin zebilen emazteak irri karkara bat askatu zuen. Lehe n aldia zen algaraz aditzen nuela. Erraiak uhertu zitzaizkidan ezpainak mugitu zituenean: Hitz emaidazu ez zarela nitaz inoiz maiteminduko… Horrelakorik? Bestela hemen bert an elkar utzi beharko dugu. Hitz emaidazu… Galdera bitxia da baina bai, zin dagizut. Puntapaxera heldu ginen. Zanpa zanpa zihoan emaztea . Kalezar auzoko bidea trabesatu zuen , zubiaren azpitik zihoan uraren uherraz axolatu gabe. Gauaren argitasunean, eskuinetara , etxebizitza handiak eraikitzen zituzten. G rua gorakoien malda ko baserri erraldoiaren azken egunak ote ziren ? Hiru solairukoa zen, balkoi eta zureria gorri ekiko murru sendoekin, leihoak marmol pikatuz inguratuak zituen, teilatu eta hegatsak lehertze ar, bere egunak , segur aski , kontatuak zirela. Usurbil dar batek erran zidan , ahotsa apalduz, haran horretan hara herresta ri emendatzen ari zela sei mila biztanleko hiria : Hemendik bi urtera bisitaz etorriko zarenean, zeharo urbanizatuak kausituko dituzu bazter hauek oro. Baia? Nekazari lurren destinoa zen alaina. Patrirenean bazkaldu nintzen batez , A8 autopista zulatzeko Donostia eta Usurbil arteko hainbat baserri suntsitu zituztela azaldu zida n lagun hark berak . Udarregi bertsolariaren Artikulu Txikia adibidez. Bai eta udaletxeko webgunean a rgazkitan ageri zen Benta Zikin izeneko ostatu jatetxe famatua : toki alaia zen, jendetsua eta batzuk oraindik bertako alabak gogoratzen zituzte n. Hor ziren gorpuztuak, angula, tabako eta Andoainetik Lasarten gaindi Oriora ardo kontrabandoa egiten zuten itzalkiak, beren balentriak kontatze n, Pello Errota , Olloki eta Udarregi bera euskara klaruan eta desapiyo biziyan bertsotan, langile ibiltariak , etxea galtzea arriskatzen zuten apustu egileak eta neska gazteen maitaleak. Igandeetan, elizatik urrun, trikitixa soinuek sasien arteko bekatorosak animatzen zituzten, bekatua ere batzuetan plazerra izan zitekeelako gain haietan… Zer dira ist orio horiek? Uste duzu geografia kurtsoak hartzeko naizela ? Uste nuen interesatuko zintuela. Ba, ez. Ene gida zurubitik jaitsi nintzen, gaitzitua. Iharduki behar nuen. Ez nintzen kikilduko . Banuen hainbat eta hainbat behaztopa jasanik bizitzan zehar eta beti lortu nuen ateka gaitzak gainditzea. Ez ninduen emazte horren joera mindulinak izutuko : Konta iezadazu zergatik ari zinen negarrez kontzertutik landa… Istorio luzea da, abar anitzetakoa . Min egiten duena. Min egiten didana. Bihotzean, sabelean, gorputz osoan. Aski duzu hastea, entzuteko nago. Barre zilarrak begitartea marratu zion, t risturaren sakonetik jazarririko alaitasun uhin batek soa argit zen ziola. Baketu nintzen. Aranerrekako bidean ginen. Bazterren berdetasuna indartzen zuen ilargiaren distirak. Ibai xumearen xuxurla zetorkigun, kahaka baten hegaldiaren firi fararekin batera . Erbi sotila k lautada lasaia alegeratu zuen eta as to mantso bat hurbildu zitzaigun. Bere kuriositatea ase genuen, muturra alderik alde higitzen zuen bitartean. Aski zekiela deliberatu zuenean, urrundu zen larrean behera , belarriak zutzutak eta buztana ezker eskuin balantzak a. Astoa bezain abilik ez dago. Hara! Bestea! Hortxe, jargia bat, eser i gaitezen eta erradazu zer pasatzen zaizun. Emaztearen matelen zurbilak gauaren beltzarekin kontrastatzen zuen. Ileak atzera eraman zituen, sabel hondoan desioaren zirara eragin zidan keinu batez. Ez nuen hitzik trenkatu. Hats hartze elkorr a ozendu zen . Ez naiz uste duzuna. Egia da p oz pixka bat ekarri didazu la. On egin dit erreka horren hegitik isilik ibiltzeak. Eskertu beharko zaitut. Nadia naiz… Nadia… beraz. Amamak eman zidan izen hori. Baina amama hil zitzaigun herenegun . Pena hori daramat bihotzean. Petersburgotik ukan dut berria. Errauts eta hauts utzi nau. Eta ez naiz Errusiara joaten ahal, gure familia han ez delako ongi ikusia. Badakizu, afera politikoak… Politik ak egoerak beti uhertzen ditu … Amama bera , Stalinen denborako garbiketa sozio kulturaletatik onik atera zen, sendia osoa k kontzentrazio zelaietan gosez eta lanez lehertua bukat zen zuen artean. Judutarrak ziren ... Salatu ak izan omen zi renak . Parisera errefuxiatzera etorri zen a mak kontatu zidan . Eta babuxka han gelditu zen bakarrik, elurretan altxatu urkia taulazko isba batean, baratzea lantzen eta poesiak idazten , publikatua izateko esperantzarik gabe. Azken hatsa eman zuen arte… Ze istorio tristea. Ulertzen ditut zure malkoak. Zer ulertzen duzu zuk? Bihurtu zitzaidan , lepoa tiratuz arraiki ausikiko ninduen kobra zainart baten antzera. Urrats bat egin nuen atzera, ene burua gerizatzeko. Ez nuen nahi bertan utz nin dezan gauaren hesteetan itotze n. Ibaiaren murmurioa baizik ez zen orduan aditzen . Barkatu. Ez nuen zakarra izan nahi. Uste dut lortu dudala. Segi ezazu… segur naiz zure istorioak atal franko dituela eta zure amama idazleaz zerbait gehiago azalduko didazula. Arrazoi duzu. Negar uholde berri batean galdu zen Nadia. Ahurra sorbaldan pausatu nion. Sakelan nuen zapiarekin matelan behera zerizkion malkoak idortu nizkion. Esku lerdenaz urrundu zuen nirea . Etsipenaren holtzak hautsi zire n. Ez nekien zer egin. Ez nuen amama ezagutu. Niretzat mito bat izan da. Amaren ahotik entzun ditut hainbat istorio … Kurai osa zen, ohitua txikitatik isilik egoten, idazteko gero Petersburgo aldeko elurrak setiatzen zuen bere etxetxoan … biderik ere ez zegoen hara joateko, urkien artetik behar zen asmatu … Tarkovskiren filmetan bezala? Bai, pixka bat. Baina gure amamaren bizitzak ez zuen fikzioarekin lotura izpirik. Egunerokotasun larria zebilen airean , izua eta hitza harilkatzearen plazer txiki horiek. Barkatu … ez zintudan moztu nahi. Segi ezazu… Lasai … zuk ez didazu ezer kontat uko? O rain zure aldi… Isiltasunaren zamak lehertu nindue n. Ez nuen askorik errateko . Amona biak gogoratzen nituen baiki, beltzez bezti, mantelet eta kapelet ikusgarriekin, hauste goizetan ezko argiak pizten eta gure haur kopetetan labetik atera hautsarekin gurutzeak marrazten, Memento homo quid p ulvis es et in pulverem reverteris marma rikatuz, sukalde zokoetako latin kia erab iliz. Amaren ama gozoa zela oroitzen naiz. Euskal bixkotxa egiten laguntzen nuen mahaiaren gainean jarririk, bizpahiru u daberri nituzkeela. Handik gutxira hil zen. Aitaren amaz aldiz beldur nintzen. Begitarte latza zuen, goratik hartzen gintuen, agerikoa zen bere seme kuttunar en emaztearen haurrak ez zituela begiko . Goxotasunik eta musurik ez sekula : izurriak joa k ginena? Bere alaba ren baten etxera joan zen eta bisita egiten genionean, lotsak kateatzen gintuen anaia eta biok, ez genuen haren ondor a hurbildu nahi ! Ene haur ikara ... Hormatu nintzen. Nadia, harritua, so zegokidan. Haize karroinduak bide ko arroiletan metatu hostoak inarrosi zituen. Amona larderiatsu haren izpiritu a al zen? Hil zenean gurera ekarri zuten , ezkaratz aldeko logelan etzan eta anaiarekin haren ahur malgortuak irekitze n jostatzen ginen … kunderrak edo arrosarioa k bihikatzen genizkion … ez genekien heriotza zer zen … ume mokoak ginen , lau urte genituen behar bada… punpa, jauzi eta dena kikizai, guraso ak erasiaz etorri arte. Berriz ere mututasun zirrista bat jasan nuen. Holtzaren hegian kausitu nintzen, erortzear. Haurrek badakite, hitzik gabe, maitatuak ez direla. Banekien. Eta horrekin harilkatu dut ene bizia. Maitasun inkondizionalaren ukamen horren sentsazioarekin, bakarti eta ameslari. Hortik zaitut entzuten, hortik dut konprenitzen zure amama galtzearen pena. Bada besterik ere … Zuk erran… Aire freskoz hantu zituen birikak . Zertaz hitz egingo zidan oraino? Gaua astuna zen, pisua , hezea . Ezezagunak ginen arren, inoiz inori aitortu gabeko sekretuak trukatzen genituen. Aitorrek utzi nau. Nor da Aitor? Nire mutil laguna. Atzo a bandonatu ninduen Hendaia ko geltokian . Dolore bikoitzak narama desio ez ditudan bideetatik … Malkotza berri bat nabaritu nion. Esku biak tinkatu nizkion, indar emateko, ustezko ahalmen taumaturgoa k banitu elako . Ez nuen deus egiten ahal, solasgaia aldatuz bere zauriaren sentsazioa desbiderat zeaz aparte . Adibidez, e ztieztikien e kialdea erakutsiz: Goazen , Nadia. Bai. Egunsenti a hor dugu jadanik. So egizu … Usurbil itxeska eta jaikitze ar dago . Elizako dorrea ren geldotasuna begiztatu genuen eta argizirrinta sutu zenean herriko o ilarrak kantuari eman ziren, batera, auzo batetik bestera , desafi oan. Itsaso aldetik laino piltzar zurbila zetorren, padurak, Oria ibaiko urak eta Aginagako pentokak troxatuz. Argi aren hedapena miresgarri zitzaigun. Front oira heldu ginenean, ondoko egunean, gizon zainartek mugitu beharko zuten harria haztatu genuen , eta haren albotik pasatzean , megalitoa ferekatzeari ekin genion. Ez genuen harria balakatzen , munduaren gorputz unatua baino . Ttakun hots bakuna gailendu zen . Bi joaldi eta isiltasun milimetrala. Egurraren gaineko egur kolpe pare bat gehiago ozendu zen gero, bizitzaren perkusio erritmikoa imitatuz , bihotz taupadak, zaldi lauhazkak, aditz trinkoen harilkak. Halako batean, errealitatearen zirrikitu immaterialetatik jazarri Jesus Artzeren begirada zoharrak gatibatu gintuen , baina frontoiaren izkina batean zabaldu itxura ezabatu zen berehala. Usurbilen, huntzez emokatu orainaren arteketatik lerratzen zitzaigun iragana: f antasmak ziren, fantasmak ginen, ele gabetuak izateko zorian: Bihar gauerditan, Laboa plazan? Ageriko. BIGARREN GAUA Laboa Plazan nintzen. Arangurenen bu rdintailuaren maldan. Ametsetan. Jendeak b egiz jarraitzen nituen. Harramantzak zetozen pilota plazaren aizolbetik . Ordua gauerdira zihoan eta elizako zeinuak hamabi kolpe jotzean , Nadiarik agertzen ez bazen, etxera itzuliko nintzen, ene dezepzioa lanean itotzeko . Funtsean, jakina zen lanaz besterik ez zegoela balizko amodiozko penak sendatzeko. Egunean zehar solastaturiko Txokoaldeko Ilunbe baserriko emazte xaharraren irri gozoa z gogoratu nintzen . Haizekalea deitzen zutenetik Atxega jauregiko parkeraino bideratu ginen . Kobre koloreko ile ikusgarriak zituen eta maiz gelditzen ginen hatsa hartzeko : Laurogeita hiru urte ditut, senarra hil zitzaidan berrogeita zazpi nituelarik, bakarrik utzi ninduen hiru umeekin … zazpi haurreko familia bat ginen… hamasei urtetan hasi nintzen Lasarteko Michelinen langile, esnea saltzen genion kondesa baten gomendioz. Bazenekien Txokoalden Aginaga geltoki a bazela? Ez, ez nekien. Trenean metatzen ginen, mantal zuriz jantziak, Donostiara joate ko esne a saltzera. Usurbi leko eskolara iristeko ere tunel etik pasatzen ginen , korrika, arrapaladan, auzoko bi neska lagun eta hiruok. Behin trenak harrapatu zuen Ana Maria eta sufrikario ikaragarriekin hil zen … So izutua z behatu ninduen, hamabi urte zitueneko gertakari latza atzo pasatu bailitzan. Zulaika taberna ohia atxikitzen zuen amaren seme trapua hurbildu zitzaigun , auzotar baten herioa z galdezka . Ezautzen al zendun? Ez nun ezautuko ba? Hitza bereganatu zuen, eta ez dakit zergatik, bere bizia harilkatzeari ekin zion. Ezin isildua zen: Gure ostatua, goizeko bostetatik gaueko hamaiketara zabalik egoten zen. Langile ek lehen kafea hartzen zuten bai eta eguneko azken zurruta. Ama ez zen nekat zen. Negar egin nuen zendu zela abisatu nindutenean … Langile zinen zu ere? Bai, herriko plastiko lantegi batean. Birikak txarto dauzkat . Nik ere, artekatu zuen Ilunbe baserriko alaba k, minbizia ukan eta gainditu dut. Poltsa bat jarri didate gerrialdean , ez da polita baina… Gizona ren beso muturre ko urrezko ordularia ri behatzen nion noiz behinka. Presatua zen eta Patri ostatuko atea bultzatu zuen. Harritzen ninduen beti, adinekoen mintza tzeko premia k: nor zuten entzule ? Nola parteka zitzaketen engoitik nehork ulertzen ez zituen bizi eskarmentu neke haiek? Nire antzeko izaki jabal bat kausitzen zuten, hitza z eta beren baitan zaramaten amultsutasun kargaz arintze ko p rofitatzeko . Nadia ez zen agertuko. Ezkortasun ean urtzen nindoan. Nadia agertuko zen. Alaitzen nintzen, gau berri bat harekin zuritz eko ideiarekin. Galdera zehatzak eginen nizkion, errusiar jatorriko bidaide horrek intrigatzen ninduelako. Damurik ez zegoela gehiago detektibe rüralik inguruan , izpiritua kitzikatzen zidaten ezezagun horien hondale ei buruzko ikerketa sakonak manatzeko . Nerauk beharko nituen zuloak argitu eta argiak zula tu. Zumetaren pareta koloretsuaren malda n emakume diafano bat bazen . Nadia zena? Ez nerrakeen . Hura baldin bazen, are handiagoa, are lirainagoa eta are maitekorragoa zen. Ttattit zegoen . Laboa plazako harrizko mailetan jarri zen, belaunak gurutzatuz eta poltsatik zigarreta pakete a ateraz. Ilunbean, argi aurka, ahotik botatzen zuen kearen zutabe grisa zehaztu nezakeen. Zutarri zoharraren zurbilak liluratu ninduen, ametsa ala amets gaiztoa, egiazki zer zen finkatzeko gai ez nintzela. Gordelekutik jalgi nintzen. Nadia? Etorri zara beraz? Zer uste zenuen, huts egingo nizula? Algara ozena libratu zuen. Beha nengokion, emozioen harilka trenka ezin. Zigarretaren ondarkina aztal pean l ehertu , belaunikatu eta mutur oraindik beroa bildu zuen, eskura zeukan zikin ontzi batera aurtikitzeko. Zaborrena, diotsuet, Usurbilen, ez zen txantxetakoa. Nik ere goizean, euria lagun , organikoen ontzi horia jaitsi nuen, Jose luk bezperan , Zubietako zabortegia Usurbiletik nola ageri zen erakutsi zidala oroituz . Ke p ilare zutak altxatzen ziren kubo zuri eta berde z batez osat utako eraikinetik. Nadia, z er egin duzu azken hogeita lau ordu hauetan? Lo… eta amarekin egon naiz telefonoz. Amama etzi ehortziko dute judutar erritoen arabera, lurrean bertan , mihise soilean bildua . Petersburgon dugun kusi batek sinagogan kantatuko d uten kaddish liturgiako piezaren testua helaraziko digu. Doluminak. Hiltzen doan pertsona bakoitzak Jerusalemeko tenpluaren suntsiketa errepikatzen du , Ezekielen profezia egiaztatuz . Ezekiel ahoskatu zuenean, nire kasko zokoan desertuak ireki ziren, dunak lehertu , eremu hutsen saminak eta kaddish baten antz era oihukatzen genuen Itoizen abesti mitikoaren harramantzak : ene gaztaro joana, gitarra kolpe ozenetan , eztabaida politiko antzuetan, garagardo epelegietan, noraez, bakartasun ibiltari, Zumetaren txoriak noizbait arranotuko zirela esperoan. Eskua nirea n utzi zuen. Eztitasun eta bake olatua hedatu zen gure artean . Fisikoki sentitu nuena. Aingeru bat pasatu zen, irriz. Nadiak ahoa zabaldu zuen, tabakoak horitu hortzak aireratuz : Nora eramaten nauzu gaur? Usurbilen bada, Elizalde eta Santuenea auzoen artean, halako hondamen industrial gune bat ... Ideia ona. Maite ditut fin de siècle kutsuko giroak . Eliza aldetik lerratu ginen, bi gorputz. San Esteban karrikatik errepidea zeharkatzen duen oinezkoen zurubian geunden amen batean. Usurbil eko geltokia eskuinetara utzirik, burdin bidea trabesatu genuen. Hiriko argiek bazterrak beilegitzen zituzten . Egun oroz pasatzen naiz Ingemar enpresaren lan tegiaren ertzetik. Bakarretan, gizon bat dakust barrandari , norbait badagoelako seinale… Eta, gaur, zuk berta ratzeko gogoa daukazu? Zergatik ez? Espazio pribatua zen. Alanbre ziztadunez eta hesi gaindiezinez zerratua . Norbaitek, abere ala jende, sartzea lortzen balu, sirenak piztuko ziren , orroaz . Ez nintzen bereziki ausarta, lanjer raren sentsazioak sabel zokoa nahasten zidan , baina zer ez nuen eginen Nadi a seduzitzeko. Batzuetan hegalak zabaltzen zitzaizkigun, gutxien uste genuenean . Amodioaren izenean. Aitortu gabeko amodio en izenean, preseski. Nadiaren trufa bolera jasan nuen: Eta, zuk, oro dakit handi horrek, ba dakizu nola sartuko garen… Ezagutzen dut Erriberako azeri sarbide bat. Biontzat egokia. Goazen geltoki aldera eta handik saiatuko gara. Komisaldegi mutzitu batean bukatuko dugu… Hitz gehiagorik ez genuen ehundu . Hesiko zuloa kausitu genuen. Nadiak egin zuen lehen pausua, nik bigar rena. Kukubilko genbiltzan, asunetan eta zolako harrixketan belaunak larrutuz. Barnean , harri errauts usain batek gatibatu gintuen . Hormigoizko murruek eta amiantoz emokatu eberitazko hegatsak osatu aterpe baten aizolbean aurkitu ginen. Azkonarrak bezain sotil gindoazen , zer gerta ere . Zapata hatzak uzten genituen lurreko haustegi grisean. Gibelera so egin eta ilargian g eundela zirudien , galduak , norabide eta etxegabe. Uste dut sirenak ez duela joko. Berri ona guretzat . Hantxe! Izaki bitxi h ura? Guregana dator . Zaindaria. Ez genuke hemen egon behar. Bazen norbait. Begitarte zapaleko gizon a astiro zetorren , txapela buruan, jendekin. Harri ezpalen artetik urratzen zuen xendra . Zer ari zarete hemen? Ez al dakizue hau infernua dela? . .. Duela bi urte itxi zuten, hogeita hama ika langile kanporatuz. Eginkizun hitsaren salatzeko manifestaldian parte hartu nuen, e hun bat herritarre kin. Alta, hiru hilabete lehenago, enpresa bizigarria eta errentagarria zela adierazia zuten jabeek. Usurbileko fabrika sakrifikatu omen zuten Lugokoaren salbatzeko , langileak lehian jarriz . Ez naiz aurkeztu, hara, Koldo nauzue. Bikain… Langabetuen artean zinen zu ere? Ez, nik hogeita hama sei urte pasa nituen Ingemarren , erretiroa hartu arte. Ezkondu eta ondoko urtean hasi nintzen ... Behatz makurtuekiko eskuak zituen. Begi kokin eta abilak. Larrua beltz. Distira. Garai gogorr etako behargina zen, baina dolurik ez zuen , eta laster lahardi zatekeen enpresaren gainbeherak ez zion erresuminik sortzen. Aitzinean plantatu zitzaigun, granito zati gris batean ixtaklok: Andoaingo fundizio batean egin nintzen langile . Lanik ez zen falta orduan, bat utzi eta beste a hor geneukan biharamunean berean, aiduru… S egari a nintzen ni, hamabi gizoneko talde batean , berrogei mila kiloko harriak ebakitze ko, nagusiak eskat u neurri etan… zerrak martxan ematen genituen , zirrizirra, zirri zarra … ura, karia eta beranduago granaila botatzen genizkion … bustirik, errauts eta lokatze tan bukatzen genuen … harria mozteko hogeita hamazazpi egun ema ten zituen makina bat bagenuen , zarata gaitzekoa, gau eta egun ari zen, handiagoa zaila, kaskoa k bagenituen, baina guk orain entzumena izorratua… Nondik ekartzen zenuten harri a? Nadiaren galdeari zorrotz erantzun zion Koldok . Marmola zuria Italiatik, granitoa Nafarroatik, Galiziatik eta Brasildik ere… Ontziz Pasaia ra eta kamioiez Usurbilera. Begira , marmola Italian moztu eta hemen leuntzen genuen … aitaseme batzuek gero hiru trailer urdinekin berriz Italiara eramaten zuten… kamioak hamarnaka zain egoten ziren kargatuak izateko, kristona zen, bost ehun langile ginen garairik hoberenean, ez duzue sine tsiko … zortzi ordu egiten genituen aldizka, zazpi egunez segidan , eta nik oporrak urrian nituen , ehizarako badakizu… Nola bukatu zen hain enpresa bikainak ? Jesus Beltza gure talde buruak erraten zigun tu no te vas a jubilar en Ingemar, nos van a comer los chinos . Eta hala gertatu zen … Sindikatuak ? Greba rik luzeenak hirurogei egun iraun zuen, jakizu erdaldunak zire la beroenak soldata k hobetzeko lana uzteko tenorean … Aramendi zaharra hil zenean gauzak okert u ziren … Istripuak baziren, baiki , siempre te quedaras cojo ebatzi zidan medikuak harria oinetara erori zitzaidanean, baina sendatzea lortu nuen, borondatez … ez zen hildakorik egon hemen , Andoaingo fundizioan aldiz bai, hiru urtean bi, infernua … zer uste duzue ? Orain hogei urte nork esango zuen fabrika hau itxiko zela ! Rararara harri zerra azantz izugarriak ase zuen Ingemar fabrikaren sabel agorra. Lohi ziliportek tolazko hormak, tuboak, kateak, harri eta leihoetako beira ezpalak estali zituzten. Mundu bat itzali zen : hondakinak eta zatarrak utzi zizkigun herentzian . Besterik ez. Koldo k aldegin eta bakarrik gelditu ginen fabrika erraldoiaren erdi minaren isiltasun lehergarrian . Marmola xaflak baziren, granito taula animalak eta gres grisak lurrean , mugiezin , Usurbil eko dema plazako 1800 eta 3000 kiloko proba harri ak bailiran . Hari batek lotzen zituen harri horie k guzti ak, gizakiaren etorkizunaren beldurrek, izerdiek, minek, intziriek eta plazer txikiek azpatzen zutena. Isiltasun mineralaren zaina astindu nuen: Iragan larunbatean, 1800 kiloko harria rekin giza proba bi taldeen arteko lehia ren lekuko izan nintzen . Idien ordez hiru gizon, hirugarren batek ahotsez sustatzen zituela , akuilurik gabe , bistan dena . Etorri! Bota! Eta harriaren kukuso jauziaren klaska zoruan, eta ikusleen oihuak , hoi dek , apa hi , eta parioak libro, eta Txokoalde, Urdaiaga eta Aginagatik hurbildu baserritarrak e ki pean txaloka. Ikusgarria zen! Zer deritzozu? Harriak garraiatzeko grua horiaren eskeletoak, zabor eta hondarkinen gainean, baldintzatu zuen Nadiaren isiltasuna : ene galdera ezerezean izoztu zen. Prekarietate zapore a zeukan fabrika goibel osoa k. Ederra zara Nadia, ilargi zirrista ren mendean . Bi izate aztoratu gara , iraganaren eta orainaren arteko ez leku batean preso, etorkizun bila. Ezpainak bildu zituen eta nire ezpainetan espero ez nuen musu beroa eman zuen. Zer zen hori? Arintasun horrek marmolaren pisua zeukan eta bizitza bat zedarrit u zezakeen. Granitozko izakiak ginen, brutoak, ebakitzekoak, leuntzekoak, moldatzekoak, abandonatzekoak balio hurbilaren ikurra urruntzen zenean. Errauts olde batek itsutu gintuen eta beti azantz arraro beti… Bazen norbait , Koldo eta gutaz aparte , lantegi hutsean barrandari . Arima malefikoa ala zaindari lerden eta larderiatsua? Zarata hantzen zihoan. Harriak zerutik eroriko bailiran. Nadiaren gana plegatu nintzen, haren gorputz mehar eta zainartaren ku rbetan geriza aurkituko nuela koan . Ez zen higitu . Altzo bero an hartu nindue n debaldeko oharrik gabe. Herotsa zetorren aldera adiadi zuzendu eta ohartu ginen gaizki ebaki kuboak zirela , zementa puskaz osatu meta batetik biribilka lerratzen. Nork edo zerk zituen bultzatu? Zehatz ezina zen, isiltasun dorpea berehala hedatu zelako barne uher haietan. Koldoren hitzak genituen gogoan. Haren irri abila , osagarria, kalipua . Berrogei urtez arizan zen ke, hauts eta errauts artean, auhenik gabe sekula . Nadiak hitz hartu zuen: Aitor eta biok b idaiaz genbiltzan . Erran dizut bai Hendaiako topo geltokian bereizi zire la gure urratsak eta Usurbileraino etorri naiz trenez , ezagutzen ez dudan hirian zenbait denbora pasatzera . Gogoetatzeko . Pentsio batean nago, gela monakal bat ean eta han ene egoeraz pentsa dezaket. Badakizu zein ondoriotara iritsi naizen? Nola nekike? Ba, honatx: Aitor maite dut beti, espero dut itzuliko de la eta gure bidaia jarraituko dugula. Hura barik ez naiteke bizi. Aitor murmuratzen dut eta funanbulista baten moduan holtz hegian aurkitzen naiz, jauzi egin ezin, oreka dudatsuan … Eta nik zer egiten dut zure istorio horretan? Beharrezkoa zaitut , ongi eta egoki hausnartzeko … harria bezain indartsua den adiskide batekin ibiltzea gustatzen zait . Ni naiz harri indartsu hori? Ez zidan ihardetsi . Bitxi zitzaidan Andatza mendiko trikuharri baten parekoa izatea Nadiaren begietan. Egia zen, harriz ingura tua nintze la, Ingemar enpresa ohi honen aterpean , etxean, mendian, edozein plazeta ko herri kirol saioen karietara … Hamabost urteko Udane neskatxak monolito borobila lepondoraino altxatzen zuen eta irakurtzen nituen liburuetako tituluetan halaber harria nabarmentzen zen. Lelotzen nindoan: g ranitoa nintzen, marmol grisa, gresa arrosa, olatuek zanpatzen zuten jalkina edo, pixka bat berotzen nintzenean, lehen aro geologi koetako arroka magmatikoa. Higa men eta sedimentatze fenomenoen eratorrian nebilen artean, Nadia nigandik urrundu zen. Bat batean, h aren gorputzaren berotasuna falta neukan . Goizean, ahoskatu zuen samurkiro , zerbaitek hunkitu nau. Usurbileko dema plaza hegian nintzen , eta ehunka haur baziren , jostari, oihukari, kantari, udako beren zaindari gazteen gomendioan. Ahots txiki horiek , batera , nire haurtzaroko abestia ozen arazten zuten : Sagu txiki, sagu maite, Zu zuloan gorde zaite Gatuak ikusten bazaitu Kriskras kris kras janen zaitu …. Nire ondoan zetzan emazte ak umeen melodia hain amultsuki ematen zuen , non ni ere eztitasun itsaso batean ito nintzen. Ez nekien igerika. Zer konpreniarazi nahi zidan Nadiak? Saguak xederan harrapatua bukatzen zuen edo odol putzu katuen hagin artean . Salbatzerik ez ze goen . Horrelakoxea nintzen ni ere Nadiaren menean , sagu, harkaitz , lehertzear. Ekialdetik iraitzi zuen egunaren lehen arraioak. Fabrika bakartuaren barnea distiraz jantzi zen, tuboak, hodiak, zizelkatzeko tresna zaharrak, sukaldeetan pausatzen ziren xaflak, marmol blokeak, laster lekuz aldatuko zituzten lanabes eta makina astun ak halo berezi batez troxatuz. Zutitu ginen, jantzietako errautsa kendu z. Behialako azeri pasagia ezkutu hartara ernatu ginen, desagertzeko, Ingemarreko azken langile zaindaria etorri aitzin. Kanpoan, betiko a: Eta bihar? Berriz Laboa plazan? Ageriko… HIRUGARREN GAUA Oren erdi baten a itzinarekin agertu nintzen Nadiarekiko hitzordura . Belar idor usain on bat nekarren larruari josia . Eguna pasatu nuen Lasazpi baserrian, soroak biltze ko esku ukaldi hiritar bat ematen. Hiritar diot, sarde ukaldi baino hitz aldi gehiago egin nuelako, lagunek, izerdi patsetan, intzirika, orgak karratuan kargatzen zituzten bitartean. Arrillaga II ren modeloari jarraikiz, aizkolari izateko ametsez zebilen etxeko seme gazteak zuen traktorea gidatzen , bere kontaktuekin iritziak eskutelez ordezten zituela. Negurako mukuru utzi genuen selaurua . Lasazpiko etxeko andereak zerbait hurrupatzera gonbidatu gintuen eta hama r kide bildu ginen ezkaratzeko mahaiaren bueltan . Eskuak garbitu genituen aska zabalean , kopetan itsatsi hazi eta errauts puxikak ere kenduz. Irri, algara, garrasi eta animo bultzadak biderkatu ziren, poztasuna halaber, leku segurrean zirelako belarrak, euritik salbu . Lasazpitik jaitsi nintzen , Urdaiagako San Esteban baselizaren eretzetik pasa tu eta Santuenerako bide lauzatura zuzendu z. Lasazpiko sukaldean, Maiderren aitarekin egon nintzen solasean. Artzaina izana zen. Bedaioko alhagietara eramaten zituen ardi ak udaberrian , kasik larrazkeneko lehen elurretaraino. Bedaio , Nafarroako mugetan zetzan makillez habitatu T olosako auzoa zen, Balerdi mendiaren maldan. Artaldeak irudikatu nituen, orain txirrindulariek hartzen zituzten Urdaiaga ko lurrezko xendretatik, Asteasu eta Zizurkilen barna, Oria ibaiaren oheari jarrai kiz, Bedaiora iristen, marrakaz eta joareak ozen. Gaur egun, kotxe gehiegi bazen, fabrika, lau lerrotako autobia, gasolindegi, supermerkatu eta etxebizitza sobera ibilbide horren ipularretan. Ametsaren lana zen n ire irudipena , adineko gizon aren ele zohardietan oinarrituz eraikia. Hiri bildura heltzean, herritar batzuk gurutzatu nitue n. Txirristra ostatuan sartzear zeuden. Ze mouz zabiltza Usurbildik? Ongi, biziki ongi, etxean bezala… Egiaz, e derki sentitzen nintzen Usurbilen, aspaldiko lagunekin kafea hartzen , lantxurdarekin ibilki edo jendeekin eleketa. Gainera, l ehen aldia ze n osoki euskaraz bizitzen ahal nintzela, bortxatu gabe, nahiz eta batzuetan ene gaztelera mendrea ere erabiltzea tokatzen zitzaidan. Askotan ez ordea. Buru hauste linguistikorik ez neukan , nahiz eta b akarrik bizi nintzen, baina ez nintzen sekula bakarrik se ntitzen: herria, herritarren beharren arabera antolatua zen, txikienetik handienera, bakoitzak bere habia egin zezan , ahalmen ugariak txirikordatuz. Bazter orotara beha jarri nintzen. Gaua hor zen jadanik eta i zarrak kliskari. Soa apaldu eta Nadia ere han zen , Mikel Laboar en omenezko burdin tailuaren aldamenean. Niri begira. Nire burutazioen norantzak asmat uko zitue n jainko kurios eta mehatxuz hantu haien gisara. Bihotz hautsi en aldarean sakrifikatuko ninduen aurki , airoski, garaipen oihuak ozen . Anartean ihardukiko nuen, borrokatuko nintzen , Nadiaren alde, ene alde, lur minbera honen alde. Plazaren erdian , eta uste gabetarik , bata bestearen besoeta ra jalki ginen . Hain denbora laburrean, gorputz en berotasuna ren falta nabarit zen ote genuen? Kilikak eta kilimak partekatu genituen, eskuen ibilera lizunak , ezpain en arroztasuna . Nadiaren ahotsak belarriak harrotu zizkidan: Etorri zara? Bai, hemen nago eta gaur, urezko gauaz gozatuko dugu, badakizu ura dela maitasunaren sinboloa , ura eta urdina dira erromantikoen ikur rak. Baina gu ez gara erromantikoak, ezta? Ez, ez gara. Pragmatikoak bai zik. Oinak lurrean ditugu eta buruak hodeietan. Baina zu, alderantziz, ameslari hutsa za ra. Badakizu ene konkistatzeko xantzarik ez duzula… Nork daki? Arrazoia duzu, nork daki… zure temak pozten nau. Ez zara maitemindua baina maite nauzu, nola esplikatzen duzu hori? Har ezazu argi hau eta goazen. Auzia uretan trenkatuko dugu, zaude lasai… Zaude lasai ironikoa harilkatu nuenean, Usurbil eko elizaren horman gizon zohar baten silueta agertu zen: Joxean Artzeren soslaia sumatu eta entzun nuen haren ahots sakona, metalikoa, zai bazaude, zaude lasai ahoskatzen zue n, askatuko zaituela eran sten eta kateak itsusiak baitira hilotzaren gorputzean hitz kordelarekin bukat zen. Jauzikaratu nintzen. I zua eta murru beilegiko zuri beltzezko holograma antzeko zera barreiatu zenean , ez nintzen batere lasai sentitu. Nadiaren eskua tinkatu nuen. Emakume ederretan ederrenak nire begitazio terriblea ez zuen ulertzen. Zerbait huts egin dut? Agerinde bat zen, deus ez. Egiategi zuberotarraren lexikoa erabiltzera bulkatzen ninduen beldur zozoak . Itxura immateria la ezabatu eta baketu nintzen . Beste egitekorik bageneukan . Alabaina, Usurbileko udaletxeak herritaren esku uzten zuen kotxe elektrikoa erreserbatu nuen gau baterako Aginaga aldera joan eta Mapil baserriaren gibelean aparkat zeko . Bezperan, ontzitxo urdin bat begiztatua nuen, zingira hegian eta marinel gazteen loriaz, hura baliatuko genuen Oriako ihiztoketan nabigatzeko . Gogoan nuen nola g oiz batez, Opil Goxo a okin degian, alferren hamaiketakoa egiten nengoela , adineko bi hauteman nituen , espantuka: Agiñan dirua eta indarra… dirua, eliza berritzeko loteria behin tokatu zelakoan, nahiz eta herriko baserri asko hipotekatu ziren horretarako. Ahantzi gabe, Kolonbiako lehorretan San Jose ontzia aurkitu zutela , hemen egina, urrez kargatua… … badira g ure herria itsasorik gabeko portu bat dela diotenak … aberastu gara … errioko altxorra k, alak, linterna k, baia k, txitxardin aska k eta polaña … eta tabakoa uretan , angulak akabatzeko… Denborak joan dira, Aginagan zerbitzatzen direnak , dagoeneko kanpotik etortzen zaizkigu … Segur naiz berriketan segitu zutela. Angula mangula. Euria ari zuen eta Usurbileko burdindegian erosi artzain aterkia irekitzeko giro zinez egokia ze n. Gizonen elasturiek i baitik paseatzeko gutizia sustatu zidaten eta Nadia agertzeak motibazioa mila bider indartzen zidan . Zingiran geunden. Alaren barnera jauzi egin genuen, zapatak bustiz . Motorra piztu nuen. Oria ibaira itzuli katu nuen ontzitxoaren txop a. Lurraren eta uraren misterioaren bihotzean sartzear geunden. Motorraren xuxurla xehearen gainetik, huntzak eta kahakak aditzen genituen, gau txori herabeen txioak, zakur zaunka urrunak eta gure hatsaren elkorra, ahotik biriketara eta alderantziz. Munduar en parte biologikoak ginen, poetek gizakiaren eta naturaren artean egiten zuten bereizketarik ez bailitzan. Arrakalak ginen, pitzadurak , orbain idorrak, ziztu bizian sortzen eta hiltzen ginen molekulak. Iragan mendeetan, Oriako ezpondetan astileroak kausitzen ziren . Gabarrak, alak, txanelak moldatzen zituzten Andatza eta Aginaga bortuetako egurrekin. Bide komertzial guztien abiapuntua zen Mapil . Orain aldiz , erreka hegiak artoz, ilarrez, sagarrondoz eta baratzezainek oparo oparitzen zizkiz uten kalabazinaz emokatuak ziren. Marearen erritmoan bizi zen mundu oso bat hedatzen zen behere horretan. Ederrena, lagunek aitortzen zidaten ez, larrazkenetan, eguna altxatzean, eki leinuruak ebakitzen zuen lainoaren argitasun uherra , errekaren azalean. Nadia erdiko oholean zetzan . Gorputz a gerritik plegatuz atzera so egin zuen. Bazirudien gaueko ikusmena genuela . Badakizu zer? Nadiaren botza zen . Astotik lastora: Iragan eguerdi batez, Patri jatetxean, gosturik hoberenean mahaian jarria nintzen , azietan txipiroiak tinta beltzean eta txakolina basoa n… hoberik ezin … beltz handi bat hurbildu zitzaidan girgila merkeak saltzera . Moltsa etxean utzirik jaitsia nintzen, zorigaitzez, eta beste baterako izan beharko z uela jakinarazi nion. Zedro zko elefante txiki bat kokatu zidan ahurrean : Suerte para ti… un mal dia para mi! Lagunak h unkitua zirudien . Beltzak, nik, Santueneko erriberetako baratzeetan, biperra biltzen ikusten nituela salatu nion. Edo topoan, Donostiarantz . Nadia k elefantetxoa ren zizelkia erakutsi zidan . Solasa agortu zen. L okatz hil eta landare urrin segikor bat zetorren Oriaren errai likidoetatik. Betetzen gintuen. I baiaren hezurdi isurkarian geunden oreka galtzear eta mendi aldetik, txalaparta soinu bat zetorre n, oihar . Makilek, h arrizko zaflak jotzen zitu zten , bihotz petrifikatuen taupadak biderkatuz . Handik gutxira, eskuz bulkatu ala txoa geneukan begi bistan , geldo, isil, ahul. Linterna baten argi zuhurrean, izaki trapu ak baia maneiatzen zuen trebeki , eta noiztenka, har malatsen maneran bihurdikatzen ziren zilar ki zurbil ak jalgitzen zituen uretik. Angulak ziren, angula famatuak, Aginaga Angulinaga egiten zutena k. Ez nauzue ikusi … Ez diogu inori ezer erranen. Hoi de nk fundamentu a! Korrontea azkarrena zen aldean zegoen ala umila. Kontrabandoan ari ote zen burua kaputxaz estalia zuen gizona ? Txanelaren hondoan , fusil bat zeukan eta bakean utzi genuen, zer gerta ere. Konturatzen nintzen ur geldoak bere sabelera tirriatzen ninduela . Isuri harkorra zen, belar gorakoi eta zuhaitz zapalen magalean , egunean bietan itsasoko gatz ak hazten z uena. Ahoa miresmenez zabalik zegoen Nadiari behatzen nion, urera jauzi egiteko jaidura zapalduz. Lur heze eta lokatz usain ek zorabiatzen nindu ten. Intziri ahul a libratu Nadiak : Argitasun baltikoak kitzikatzen duen Petersburgon ere kanalak badira eta amarekin , amamaren gana joan nintzen bate z, Neva ibaian behera ibili ginen hiruak … bateler o kalakaria geneukan arraunlari eta gidari, udaberri tan, hormazko geruza kraskaldi erraldoietan puskat zen zen garaian … Aginagako ihitokiek ez dute deus ikustekorik Petersburgo koekin. Ez pentsa, Pedro Handia tsarrak lan handiak eraman zituen , justuki , hango ordoki hezeak uraren atzamarretatik kentze ko. Petersburgoren bihotz punparia urmael dardartia da. Hiriak beraz kaosaren eta iza npremiaren arteko talkatik jaukitzen dira? Hori da frogatu nahi didazuna? Ma itasuna ere hala liteke? Gure artean ez dago maitasunik… Zer uste zuen Nadiak nik ez nuela harenganako maitasunik ? Hirugarren gaua zen elkarrekin pasatzen genuela, ez buru ez buztanik ez zuten mintzaldi sasifilosofikoak irunez. Irria partekatzen genuen, haserrea, isiltasun behartua baina gauerditan, Mikel Laboa plazan ginen, kidea noiz etorriko zen aiduru. Hori ez baldin bazen maitasuna… Txanelaren zola n lur mokorrak baziren. Motorra eho nuen, ubide hertsietatik eratortzeko . Gauak zigu n norabidea finkatzen: anfibio ausarten eresiek eta txori izutuen auhenek oilo larrua eragiten ziguten, adimenak ez ziren hegietatik aldentzen eta apo baten jauziak lokatz malgua ziliportatzen zuen. Mokozabal saldo ak airea moztu zuen. Aginaga auzo berezia da, beko err iozaleak beti pataskaz dabiltza goiko baserritar mendi zaleekin . Aski du zu, etxe saihetsean belar meta perfektua daukan Etzal baserriko ahizpekin mintzatzea eztabaida horien gaurkotasunaz jabetzeko… hala ere elkartzen dira, Etxebeste jaunaren diruz eraiki eliza zaharra auzolanean konpontzeko adibidez… Azkorri aldean sortzen den Oria ibaiak , bestalde , Aginaga zurkaizten du, Usurbil bera errekari bizkar rez emana bizi den artean. Ez luzerako ordea, ETBn entzun baitut, Gipuzkoako Uhin Artifizial eta ur jokoen parke e rraldoia k Orbeldi inguruetan eraiki behar dituztela, erraustegiaren maldan eta hanhor iragarria den mega kartzelaren auzunean… Ez al duzu z ientzia fikzio katastrofista gehiegi leitzen zuk? Nahiago dut Wikipedia bezala mintzo zarenean… Horixe ba… Usurbileraino nabigagarria ze n Oria, Santueneko eiherako presa altxatu zen arte… eta lerraz edo urkuiluz jaitsi errotarriak ontziz eramaten zire n Andatzatik Orioraino… Bigarren musua pausatu zidan ezpainetan, isil nendin menturaz. Ala arina a bantzu uzkaili zen Nadia bankutik altxatu zenean . Oihu l atz batek ebaki zuen gauaren mihise mamitsua : zer zen hori? Irasasiko oihanetan galdutako oreinaren harramantza ote? Beharbada (euskal) film sobera ikusten nuen eta ezer ez zen, ene buru ko barne zarata elkorra baino. Marea bat zara Nadia eta nire sentsazioekin jostatzen zara potta ematen didazunean, ez dakit gehiago nongoa naizen. Lehen ere, marea gora tzean, padurako lur busti hauek Oriokoak ziren, eta itsasoa apaltze an aldiz, Usurbil ekoak. Konparazio egokia. Ez dut ahantziko. Zure ondoan etzan naiteke? Zatoz. Ibaiaren muinean ginen, ur aren ispiluan . Kulunkatzetik gelditu zenean, alaren zola l akarrean geunden, bi gorputzak bat, begiak norabide berdinera zuzenduak . Hezetasun hotza larruko poroetatik sartzen zitzaigun : mamuak baziren , ziur, borrokan, garrasi zintzurkoiek natura geldoa zulatzen zutelako. Errekatik ikusten ez zen Orio eta Aginaga arteko errepidean auto bat iragan zen ziztu an. Mundutik at geunden. Tiro bat. Sasiko hegazti eta ugaztun guztiak hegaldatu ziren , frafrafra. Lanjerra sentitzen zuten. Beste tiro bat. Ehiztari bat bazen, erbi edo oilagor bila. Abere ezindu orroa k urratu zuen ilunpea. Handik laster , Oriaren ezker ezpondatik zebilen itzal bat zehaztu genuen, eskopeta eskuetan eta zaku astuna sorbaldan. Zanpa zanpa zihoan, legez kanpo zebilelako agian . Txanelaren gerizpean gorde ginen, kontrabandoan genbiltzalako gu ere. Ekialdetik sugartu zen ortzea . Mapileko portu abegikorrera itzultzeko tenorea genuen. Bi arraun ukaldi eta l ur fermuan geunden. Sosegatuak. Baketuak. Ura zen gogoetak bideratzeko hoberena : aldi berean, geldotasuna irudikatzen zuen , eta mugimendu etengabea, bizitzaren alfa eta omega, dendena jatorrira bideratzen gintuen isuri uhargia zelako. Askotan ukatzen genuen e rrealitatea ren funtsa eguneroko itxurakeriez harago aurkitzen zela frogatzen zuten ur, euri, uholde eta iturriek . Laino mihiek troxatzen zuten Aginaga . Jendeak oraino ohean ziren. Laster batean Elizalden aurkitu ginen udaletxe pean autoa uzteko . Han bereizten baitziren gure bideak. Bihar ere bai? Ez dakit. LAUGARREN GAUA Frontalekin argitzen genuen bidea. Ilargiak ere laguntzen gintuen. Ez ginen galduko. Nadia hitz ordura jin zen, eta euskal pilotariek, ETB Kantxako elkarrizketetan zioten eran , ni pozik … murmur nebilen , urrats ean, hitzik gabeko abesti bat ezpainetan. Nadiaren gibeletik. Hain ederra kausitzen emakumearen siluetak aztoratzen ninduen, neukan zorteaz konturatzea b era zail zitzaidala : zer zuen, gauez gau, leku inproblable horietara nirekin etortzeko? Aitorrek txoke emozional egoeran utzi al zuen? Arriskuan zegoela iruditzen zitzaidan , Aitor ren agerpena espero zuelako eta ez zelako sekula itzuliko . Amodio eternalean sinestea … bai, baiki, baina jakin behar zen urrezko liburu horren orrialdeak inguratzen, kapitulu berriak idazte ko. Zer egin duzu egun? Lo, lo egin dut. Ez nuen ohetik altxatzeko gogorik. Pentsioko leihoko pertsianen artetik eguzkia sartzen nekusan , kanpoko hotsak banaka izendatzen nituen eta mundua errautsi ko ez zela ondorioztatzen nuenean , estaliaren azpira biribilkatzen nintzen, haur denborako Errusia z aharreko argitasun beilegiak irudikatzeko … Eta zu lanpetua ibili zara , ezta ? Bai eta ez. Erantzunaren arraroaz jabetu nintzen. Nola aterako nintzen zepo zital horretatik. Betekizunen zerrenda osatu nuen mentalki : ez nintzen gelditu. Hasteko, esku pean neukan artikuluari paragrafo bat gehitu nion , Patri jatetxean bazkaldu nintzen hegoaldeko orduan , eta arrats apalean, Santueneko ezker pareta urdinera lehiatu nintzen, pala eskuan, teniseko pilotarekin, hormaren kon tra ene burua desafiatzeko eta ezkerra lantzeko . Ahantzi gabe, San Esteban karrikan gora zetozen ahizpa bizkiak agurtu nituela, biak berdin bezti … edo egu raldiaren arabera , bata gorriz eta beste urdinez, batzuetan alderantziz. Andatza gailurrerako pista h artu genuen, Igartza Zabaleko arditegiaren aldamenetik. Sudur puntara lerratu zitzaidan izerdi ttantta idortu nuen behatz soilaz. Mugarri ikusgarri bat erakutsi nahi nion Nadiari, harri karratua, gurutzea , apezpiku makilen kako borobil zizelkatua zekarrena. Erritual post moderno baten seinalea da? Ez, ihardetsi nion, erdiaroan lur hauek Ibañetako abadeen ontasunak ziren , hemengo artzain, itzain, harr i egile eta oihan zainei erabiltzeko eskubidea uzten zietela. Iragan lantsu baten aztarnetatik gabiltza. Denborak, jendeak, garaiak, fronterak , debekuak, zilegiak eta sinesteak gurutzatzen dira Andatzan. Erreka xuxurlari baten ohantze tik aitzinatzen ginen. Astiro. Harri borobil handi bat begietsi genuen : errotarria zen, mazela hauetan , Euskal Herriko eiheretako , ogi, zekale, gari eta arto txiki bihien ehotzeko behereko eta goiko harri ak ebakitzen zirelako. Zuhaitz eta iratzeen artetik, o ihuak, manuak, laidoak hautematen genituen . Gizon multzoak baziren burdin makilak eskuan, harriari kolpeka, ezpalak inguruan barreiatzen zitzaizkiela . Pitxarrak hegalda zebiltzan , ahotik ahora eta sagardo hartzituaren gostuak, sabaiak pizten zitu en, langileen arteko bulkadak areagotuz. Harrobi ko atean , orgak, lerak eta urkuiluak zeuden, errotarri horiek guztiak Aginagako Mapileko portura eramateko. Historia ezaguna. Tupustean, aurrean genuen haserre, Joanes Etxebeste harri egilea: Debekatua da hemen sartzea!!! Arropa luze urdinez jantzi andere bat azaldu zen jaunaren ezkerre tik, koroa buruan eta behatz guztietan urrezko eta zilarrezko eraztunak zeramazkiela . Nadiak atzera egin zuen . Haren gibelean gorde nintze n: Maria Riezta naiz, Oriokoa, lur hau Ibañetako apez nagusi zekenek ene esku utzi zuten . Tratu ona egin nue n: erabilpenaren emaitzak enetzat, bai eta ekoizten diren errotarriak. Joanes Etxebeste eta Maria Riezta , bata bestea z fidagaitz egon ziren, begirada beltzak trukatuz. Nadia ikaraz sumatzen nuen. Giroa gaiztotzen ari zen. Lekutu behar genuen, ahalik lasterren. Alde egin genuen, pentoka etsai , behialako pistara heldu asmoz, izate larderiatsu en harotik urrun. Lehenagoko jendea latza z en gero , bortitza, kasko gogorra, odol beroa, bizitorea, hitza hitz eta kolpea kolpe zeukana. Lainotu ginen, batzuek lerraketen moduan zibilizatu . Trakets erabiltzen genuen aditz trinkoa zen harrizko mende haie tako gure ondasun bakarra. Pentsamenduak, algara zozoa eragin zidan, kontrolatu ez nuena. Gurutze zurira urratu genuen , izar ihintzak busti belar, asun, sasi eta iratzeen artetik sigi saga zihoan bidexka n gora. Ilargiaren kliska konplizeak hartzen genituen arbolen artetik . Gauaren bakea hunkigarria zen. Nadiaren hatsa sustatzaile neukan . Oihanetik atera ginenean, kobalto koloreko zeruaren zabalerak irentsi gintuen. Piztia mineral baten haginetara erori ginen. Bertikaltasunaren zirrara. Horrelakoak gara, sententziatu zuen nirekin zebilen emakume distiratsuak, horizontalean bizi gara, bertikaltasun ametsez. Hurbildu arau, horizontea preseski , urruntzen zaigu, ispilatzea bailitzan, gure barne dudez harago haiatu nahi bagintu bezala. Nondik daukazu zuhurtzi a hori? Goian gara… Begira hantxe, seinale geodesikoa, antenen haga, ikurrina eta beherean aterpea. Nadiak batzuetan ez zuen nire galderei arraposturik ematen. Elearen norantza trakestea gustatzen zitzaion. Une hartan, menturaz, ehortzi berri zuten Peter sburgoko amama zukeen gogoan . Banekien m alenkonia eta tristura ximixta batek kixkali ziola garuna . Alaitzen saiatu nintzen: Hemen ere errotarri bat dago, pixor putzu batean asfixiatu ziren bi anaien oroimenez. Baina, barkatu, ez da, beharbada, agerpenik egokiena zure beltzuriaren arintzeko… Ez kezkatu niregatik. Petersburgeko sinagogan amama zenari eskaini zioten kaddisharen testua igorri didate wasapez. Entzun n ahi duzu? Sar gaitezen etxola horretan. Bekoz beko eman ginen. Nadiak otoitza irakurtzeari ekin zion. Bere penaren kide egiten ninduten hebrearrezko kaligrafiaz idatzi hitzek. Nadiak itzulpena egiten zidan. Otoitza k balio du bizidun bakoitzaren eta txikienaren sufrikarioen arintzeko, bereizi diren maitaleak berriz biltzeko, lurreko min en senda tzeko edo bekaizkeriatik eskuzabaltasunera pasatzeko ... Kulunkaz salmokatzen zuen pantailan hedat zen ari zen idazkia. Etorkizun iragar ezinaren mehatxutik ihes zebilela iruditzen zitzaidan. Ez bide zen nirekin gerat uko. Argi neukan. Baina, esperatzen nerraikan . Andatza gainean mirakulua egiazta zitekeen. Izar loka batek ortzearen sakona busti zuen bere zirristaz . Zortea ekarriko zidan. Zarpil beztitu neska eta mutiko taldeak haizatzen zu ten urde tropa bat iragan zen t xabolaren beheretik . Kurrinka eta sudur karranka elkorrek galarazi zuten Nadiaren amamaren aldeko kaddish izugarriaren tehenta partekatua. Lodikoteak ziren xerriak, ezkurrez eta lur pean musurika aurkitzen zituzten bihi eta fruitu mardoz haziak. Haur bihurriak korrika zebiltzan alderik alde , kitzika, txantx a eta laido ka. Umee kin batera Joanes Etxebeste harri egileen nagusia eta Maria Riezta oriotarra zetozen, biak abiletan abilenak … Gautxori baten auhen a aditu genuen. Bisio plaxentaren irudiak ezabatu ziren. Punta luze ko arbolaren hosto lerdenak inarrosten zituen haize meheak. Isiltasun pisuak gatibatu gintuen. Soineko zelulen arteko espazio zurbilak irekitzen zihoazkigun , galderarik egiten e z zen eremu ezezagunaren atarian. Infernua zen, edo paradisua, ez genekien. Andatza gaineko etxearen aizolbean ez ginen hain gaizki ere, solasean eta gorputz bien berotasunaz profitatzen. Azeria izan zitekeen abere sotil eta bizitoreak hutsunea trabesatu zuen . Non ziren bada behialako urdeak? No ra joan ziren Joanes Etxebeste eta Maria Riezta? Galderak holtz hegian zeuden zintzilik. Gau hartan, Andatzak sorgindua zirudien. Txalaparta soinu bat ozendu zen. Palanka eta pikotxa zorrotzei uztarturik bizi ziren errotarri ebakitzaile en hots ak zitezkeen. Danba, danba eta danba: joaldiek kaosetik bizitzara eramaten gintu zten, bihotza ren bentrikuluak eta haragi arrakala guztiak sentsazioz mukuru tuz. Garrasi a hauteman genuen eta berehala, laido kordela gordina: zer gertatu zen? Nadiaren ahots sotila entzun nuen : Zer pasatu da? Gizon zardai bat gureganatu zen . Zizelkatzen ari nintzen errotarria hautsi zait, begia zulatzen ari nintzaion eta pikotx k aska azkarregia eman eta h orra, harria lau pusketan apurtua ! Oa gure maisua kexu gorrian jarriko da, gaztigatuko nau, kanporatuko… zor dizkidan erreal ak ordaindu gabe. Hobe dut eskapatzea , ez duzue uste? Nora joango zara? Zizurkil aldera jaitsiko naiz, gauak gauari, ea han lana aurkitzen dudan, familiaren hazteko. Emaztea, zortzi ume eta gurasoak batera bizi gara, Zubietako borda urrundu batean… Zorte on. Erraiozue ez nauzuela ikusi. Hitza eman genion. Errotarriak urre ontza parrasta balio zuen eta hausten baldin bazen, katastrofe iragarria zen denentzat. Gaur egungo bost mila euroko balioa zuten errotarriek eta jende franko aberasten zen lan gogor hor rek eka rtzen zituen eskubide, tasa, eta gainerako herri, eskualde eta errege zergak zirela medio. Ekonomia o so baten ardatza zen. Pikutara joan zenean, duela b i mende edo, horko harri pikatzaile zohituek sortzen ari ziren fabriken bidea hartu zuten. Mendi aren begirunea handia zen, gure hausnarrak bideratzea lortzen zuelako. Inlandsisetatik, taiga eta tundretan zehar, estepa eta desertu idorretaraino, ume ontzi bero eta heze baten moduan, bizia baimentzen zigun zabalera genuen inguruan . Andatzak , euri egun errepikatuen ondotik, hosto peetan, oihan tropikala zirudien, hala ko usaina zuen, bere baitako abere, txori, marmutxa eta lur azpiko herrestari kurruskari oldeak gerizatzen zitue la. Munduan barna , ehun eta berrogeita hamar milioi autoktono k oihanetan ziharduten , lurreko bioaniztasunaren zati handienari babesa emanez. XX mendean, planetako oihanen erdiak suntsitu zituen gizaki aren diru falangaren eraginak. Nire burutazioak irakurri al zituen Nadiak ? Begiak ez zituen harrizkoak. Sentimenduak noizbait aitortuko zizkidala sinesten nuen . Instant hartan , horretara zihoala uste nuen. Entzumena zorroztu nuen . Jaitsi beharko genuke ez? Denbora badugu Nadia. Argi zirrinta miretsi nahiko nuke zurekin . Zure erromantizismoak galduko zaitu. Karkara mikatz batez askatu nintzen. Ez zen adierazpen eztien ordua. Bata bestearen sorbaldeta n bermatuz, Andatza kaskoko etxolaren aska her tsitik altxatu eta ezkerretara lerratzen zen xendra tik abiatu ginen maldan behera. Ez genuen frontalen premiarik. Ilunari ohituak ginen eta aski ongi ikusten genuen. Bidearen ertzean, trikuharri bat agertu zitzaigun , borobilean lurrean hedatu harriz osatua. Gelditu ginen . Bakoitzak gure aldetik, han edo hemen, ar baso lerroak berde gune nasai horretan ehortzi zirela pentsatu genuen. Beharbada zure etxera etorriko naiz goiz honetan. Zer diozu? Entzun duzuna. Nire aldera bildu nuen, gorputz biak zoko moko sinetsezinetan kokatu arte, horretarako egokitu moldeak bailiran. Musua eman nion, luzea, beroa, mihiak gurutzatzeraino. Nadiaren ahoko tua enearekin nahasi zen, atsegin hitzemanaren alkimia bitxia ren gostua txertatuz . Seinale a zen. Ezin ukatua . Gure l augarren gau aren amaieran ohe berean etzango ginen, hondarrean, azkenean, berantetsia nuen. Beldur nintzen ordea, Nadiaren proposamena ez ote zen nire garun sotilak sortzen z ekien ikuskari bat gehiago. Hor dugu Igartza Zabal baserria. Bukatuko da gure bidaia. Erdilasterka, hatsa neurtuz , Urdaiaga auzoraino segitu genuen. So konplize batez troxatu nuen San Esteban elizako dorrea, zeinu kolpeek Santueneko ene gauak bihikatzen zituzte lako. Usurbil hor sortu zen, errioa beilatzen zuen muno aren gainean. Biloak oihal zapi koloretsuz gordeak zituen emazte gazte batek deitu gintuen, arren haren hatzetatik ernatzeko, zerbait erakutsi behar zigula. Bihurgunez bihurgune leku berezi batera gidatu gintuen. Hogeita hamar bat andere zeuden, beltzez apainduak, apalik kantari, makinen hots arinek neurria jartzen zietela. Arbolek , parez par , korroskatzen zituzten horma gorakoiak , iratze, gorosti, belar alfer eta zuhaixkak ageri ziren denet an, mahaiak, ubideak eta zuntzak pilotetan bil batzeko lanean ari ziren emakumeak emokatuz. Gure gidak ahoa ireki zuen: Ongi etorri Erroizpeko olara! Zer da hau? Zeta haria ekoizten genuen hemen.. . XIX mende bukaeran. Bazauzue? Emazteok igotzen ginen lerroan, goizero , Kalezarretik, Txikierditik, Aginagatik, Elizaldetik , Santuenetik, Txokoaldetik, Zubietatik, haurrak amekin utzi rik … zaila zen baina harro geunden, garai hartan , zeta ola hau puntako industria zelako. Berritasuna. Ez zuen iraun , zorigaitzez… Betiko istorioa zela ihardestera nindoa n, andere aren irudia linboetan urtu zenean. Ohitua nintzen . Egiaz, Usurbilera etorriz geroztik, ene borondatetik kanpo, iragana orainarekin ezkontzen zitzaidan. Lekuko jende e ta kontakizun jalkinak metatzen ziren , izpirituak astinduz. Hizlaria desagertu baiko, zetaola ohi erraldoiaren murruak zutundu ziren, hezetasun aztarn a sarkorrak , ida tzi gabeko jende xeheen memoriak, intziriak, negarrak eta emakumeen artean, menderen mendeetan, banatutako irriak gatibatuz . Lertxundi ren Orbaizetako olaren hitzak eta melodia baliatuz ekin nion xuxurlari, hunkitua, Erroizpeko zeta olaren Horma zarrak… Eta pianoaren soinuak nire garun akitua harrapatu zuen, bustitasun mistiko uholdeak eramaten ninduela balizko etorkizunaren zurrunbiloan bihurdikatu oroitzapen eta amodio istorio ahituetan hara. Nadia konturatu zen ametsaren magalean haurtzen nindoala . Sorbalda jo zidan, iratzar eta lekuak zein denbora k juntatzen ziren gune lanjeros haie n uberetatik atera nendin , nehor ez baitzen abesti ezagun hartako eguneroko bakartasunetik salbatzen. Oihan aren beso arte amoltsutik jalgi ginen . Zapata k lokatz genituen , estalkiak ihintzez blai, behatz punta k minbera, begiradak aldiz isiotuak, altxatzen ari zen goiz berria erretzeko gai. Plazer bekaitza z hantzen ari nintzen ni gainera, Nadia etxera etorriko zelako Santuenera heldu bezain laster. Esperantza birla potoloa lehertu zitzaidan bihotzaren aldean eta zeruaren erdian sutzen zihoan lehen eguzki arraioari beha egon nintzaion, zoriontsu : Bazter ditzagun penak, xangrinak, dolamenak eta haserreak ... Mundu berria eraiki dezagun. Zuk eta nik. Mundu horren partaide bilaka gaitezen, pentsatzen duguna errateko beldurrik gabe, gureak eta asto beltzarenak entzuteko gai izan ez, gogaide nor dugun ikusteko eta ikasteko beta hartuz, konfiantza landuz… Laburtuz… elkar mait ez erran nahiko duzu … Horixe. Nadiarekin harilkatu gauek beratu ninduten , aberastu, ondu, Oria erreka ezpondetako ezinbesteko lur umelaren gisa. Tokiak eta tokien izenak eder zitzaizkidan, bertako biztanleak halaber, hunki, zauri eta suntsiezinak. Nirekin zihoan emaztea are premiatsuagoa kausitzen nuen , laster etxean nukeen , ganbararen sekretuan, zetorkigun azkorria z besta eginez . Ura zela zirudita n, harria zela, ibaia zela, mugarririk gabeko lurraldea, sentimenduen biribilean birrinduko ninduen errotarria. Urdaiagatik Santuenera jaitsi ginen . Tangerrera. Hitzik gabe. A uzoko oilarrak oro iratzarriak ziren, kukurruku eta kukurruka . Laino mihi bat sartzen zebilen itsaso aldetik, Oria ibaiaren meandroak eta Aginaga mendiko mazelak estaliz . Baldintzarik gabe ko bizitza goseari deika altxatzen zen samurtasun handiko goiza zen . Azken har mailak beherantz . Bersortzen ari ginen. Argitasunak txundituak . Itsutzear. Nadiaren sakelakoaren soinua oihartu zen orduan. Hormatu nintzen. Jotzen utzi zuen. Lau, bost, sei. Har ezazu, arren! Aspertuko da. Ez nago nehorrentzat. Intsistitzen du. Joaldiek zainetan jartzen ninduten. Dei garrantzitsua zitekeen. Nadiaren ama edo bere lagunen bat. Ekiari eskaini zizkion betazal ubelduak. Egun berriaren sua sentitzen dut. Erreko nau. Erreko gaitu. Pertsona ezberdina naiz. Handitu naizela dirudit. Bide a nerauk egiten ikasi banu bezala. Noranahi joan naiteke orain. Goazen e txera ! Eta telefonoaren karranka ozendu zen berriro. Botoi berdea bultzatu zuen deia onartzeko. Lehen hitzetik beretik banekien ene ametsaldia bukatu zela: Aitor? Nadiaren senargaia zen. Emakumearen matelan atsegin txortolak isuri ziren . Egoera sentimentala onera ari zitzaion . Zirkulua ixten bailitzan. Dei soil bati esker, minak , penak, zauriak, den denak ezeztatuak ziren. Aitorren itzulera espero zuen , eta irudiz, Aitor hor zen, urrutizkinaren beste puntan . Usurbilgo Eusko Tren geltokian igurikatzen nau. Bidaia segituko dugu. Lagunduko nauzu haraino ? Barkatu, esperantza faltsuak hazi baldin ba dizkizut … Joan beharra daukat. Zoaz ni gabe … Zato geltokiraino, nirekin. Gogoz kontra ihardetsi nion Nadiaren deiari . Burdin bidea gurutzatu genuen. Nadia laster ka zihoan Aitorrengana . Gizon beltzaran bat hurbildu zitzaion . Trena etorri zen. Ez nuen astirik ukan kaira iritsi eta Nadiaren agurtzeko. Argi gorri bi urtu ziren Santueneko erriberako tunelaren iluntasunean. Galdu nuen N adia. Aitor ren eta nire arteko h autua erraz egin zuen . Agudo. Bere gizonarekiko maitasunaren menpe zegoen, gatibu . Eta ez z uten Usurbileko lau gau zuriek egoera aldatu. Santuenera bueltatzean, Ingemar fabrika ohiko altzairuzko eta burdinazko montadura zintzilikariak balantzaka ari ziren haize arinareki n. Errauts zutabe burbuila bat altxat u zen, harri puskek eta plastikozko hodi metatuek lurrean osatzen zuten borobil perfektu aren erditik . * Nadia k aldegin zuen unean bertan hasi nintzen , ohe hutsaren hegian kuzkurtua , lau gauez bizi izan genuena paperrean etzaten. Erraietatik jazartzen ziren hitzen kalipu basatia nabaritzen nuen , idatzi, idatzi, idatzi ordena k mailuka aditzen nituela . Automata baten antzera aritu nintzen, ordenagailuko teklak , zanpa eta zanpa. Ez nuen d eus ahantzi nahi. Usurbil haluzinatu eta habitatu bat zeharkatu genuen, ez jakin zer hauta ilunbearen eta goiz zirrintaren artean, gauaren eta egunaren artean, bihotzaren eta buruaren artean, guztia genuen desio, eternitatea bera eta instanterik efimeroena. Bizitza bi mailatan hedatzen zela ondorioztatzen nuen Nadiarekin gozatu egun eta gauetan. Batetik, errealitat ea, palpablea, fisikoki hazta zitekeena eta bestetik, agerindeen e do begitazioen mantala , eta hor immaterialitatea zen nagusi, aurpegiak, gorputzak, ahotsak etortzen ziren garun ak harrotzera, eta kontatzen zenaz besteko errealitatearen zati errealagorik ez zegoen. Orainalditik etorkizunerako arrakala , aurpegi, gorputz eta ahots horiek elikatzen zuten, berezi ki gauez, bereziki gureak izan gabe , hain gureak ere ziren Usurbil en trakako hirietan. Biharamu n arrastirian , Mikel Laboa plazan nintzen berriz , puntual . Zer gerta ere. Zumetaren zeramika erraldoiko elementuak eki arrasarekin jostari zebil tzan. Txirristra ostatu ko terrazan juntatu herritarrak goraki mintzo ziren , irri karkarak eta txiste gordinak tartekatuz. Karobi, Hartzabal edo Bordatxotik zetozen , taldean , dema plazako aizolbeetan galtzeko, gauaren bururaino. Horrela bizi zen jendea Usurbilen, multzotan, adinekoak, helduak, haurrak, soka humano trinkoak moldatuz, lagun protsimoari kasu eginez. Destino anitzak eta esperientzia ezberdinak bertan errotzen eta bilbatzen ziren, istorio honen bertsio koloretsuak papereratzearren . Usurbil pausa eta hausnar tokia bide zen. Aldi berean bere nortasunaz harro eta eguneroko ahultasun ikaragarriaz kontziente. Lehen eta orain. Nadia k gidoia errepikatu zuen . Baina Aitorrekin joan zen. Ametsa zen niretzat . Edo amets gaiztoa. Gozatutako gauak nola izendatu ez nekien. Muga gabetasun h ori gustatzen zitzaidan. Emazte desiragarriaren konpainian a sko ikasi nu en, mundua harilkatuz negar eta irri egin genuen batera , iragan denboretako zauriak gantzaz eztitu genituen, solasaren hariak oihal geriza k bailiran irunez eta etorkizunerako urratsak asmatzen saiatuz. Usurbileko sentitzen nintzen, batzuetan Elizaldeko, besteetan Aginagako, gehienetan Santueneko. Maite nuen zubia pasatzea , eta Usurbili bizkarra emanez bizitzea gauez bederen . Ondoko egunean , bulegoan iltzatuta, pantailaren aitzinean, bost orrialde beltzatu nituen. Sekula ez nuen horrelako izkiriatzeko tirriarik jasan. Nadiarekin dastatu segundoen hamarrenak ere gatibatzeko tentazioa neukan, keinu, ele edo begirada bederak sekulako aztarna utzi zuelako ene baitan . Mundua higatu zen gure oinetan . Mundualdiko kide guztiekin batera. Nadia eta bion artean garaturiko zoramen horren inguru giroa osatzen zuen Usurbilek , dekoratu izugarria, alaia eta zabala , tematsua eta bere libertateaz bekaitz, bere itzal argiekin. Herri perfektua zen. Baina , aita zenak zioenez, norberak bere gurutzea erama n behar zuen, auzoarena gutiziatu eta idealizatu gabe . Ez dakit arrazoi zuenez. Adiskidantza k, maitasun istorioak edo harreman ak bukatzen zirenean, ordulariak zerota n jartzea komeni zitzaigun , balizko bide berriak irekitzeko apailatzeko. Izakiok horrelakoxeak ginen . Bihoztunak. Buru gabeak. Nadiak, beste behin, frogatzen zidan , ez nuela indarrik aski jaidura zital horren gainditzeko. Zuzendu eta senda ezina nintzen. Hondarrean, Usurbilen eta inguruetan, denek zepo berean bukatzen zuten , malkoak idortu baiko, damurik gabe kantari eta dantzari, neska eder eta deigarrien artean, hereneguneko Benta Zikin famatuan hain zuzen ere , hurrengo aztoramendu aldirako apustuak egiten.

2023-12-01

booktegi_liburua_kezkak_eta_desioak

booktegi.eus PAKO SUDUPE ELORTZA kezkak eta desioak Zuzeu ko idatzi hautatuak; 2018 2020 ama Alejandra eta aita Lorentzori AURKIBIDEA Hitzaurrea Lehen partea Hitzaurrea 1. Jose Luisekin hizketan! 2019 0408 2. Nolatan iraun du euskarak XXI. Menderaino? 2019 0713 3. Gasteizen ala Madrilen ote gaude? 2019 0805 4. Herri people n etorkizun zalantzazkoa 2019 0809 5. Zergatik egin dugu urritzera euskaldunok historia hurbilean? 2019 0924 6. Gizarte gero eta arrotzagoan urturik! 2019 1102 7. Udal Legearen Dekretua eta Euska raldia eta! 2019 1123 8. Amaordearenera egingo ote dute ihes? 2019 1129 9. Euskararen bidegurutzetik 2019 1209 10. Gotorlekutik (Berria ko “Gu” artikuluari e rantzuna 2020 0122) 2020 0124 11. Euskara euskaldunon arazo? 2020 0203 12. Carlos Iturgaitz EAEko PPren buruzagi 2020 0227 13. Jokin Zaitegi eta Andima Ibinagabeitia: antibirusak! 2020 0327 14. Ibinagabeitia eta Txillardegi: antibirus indartsuak! eta II 2020 0401 15. Nolakoak garen gaur egungo euskaldunok! 2020 0501 16. Unamunok ideia arrazistak euskararekiko 2020 0706 17. Iturriagaren goresmenak “Pentsamenduaren historia Euskal Herrian” liburuan (2020 0713) 18. Euskarazko egunkari bakar rera kondenaturik? (2020 0806) Bigarren partea Hitzaurrea 1. Telesforo Monzon eta Iparraldea 2018 0629 2. Nafarroaren ga rrantzia Telesforo Monzonentzat 2018 0703 3. Monzon eta Txillardegiren irakaspenak 2018 1105 4. Brouard eta Monzon 2018 1208 5. Gure nazioaren egoeraz 2019 0504 6. Carmen Garcia Pellon nafarra bakarrik epaitegietan 2019 0530 7. Demokrata espainiar baten ikuspegia euskal eta katalan nazionalismoaz 2019 0607 8. Hasier Arraizen autokritika Sarrionaindiarenaren uberan 2019 0626 9. Euskal Herriaren egungo opioa 2019 0729 10. Puigdemont: Batu gaitezen berriz! 2019 0827 11. Nazionalismo espainolista konstituzionalista 2019 0905 12. Egungo egoera politikoa 2019 1027 13. Burgotar aita semeak eta estatus politiko berria 2019 1226 14. Jainkoaren izen berria: Trump 2020 0106 15. Kataluniako proçesari buruzko egia guztia (I) 2020 0210 16. Kataluniako proçesari buruzko egia guztia (eta II) 2020 0210 17. Iragan inperialaren eta frankismoaren herentzia militarra 2020 0424 18. Gobernantza partekatuaren gezurra! 2020 0511 19. Foruak baieztatze n dira, Monarkiaren batasun konstituzionalaren kalterik gabe (2020 0720) 20. Carles Puigdemont: M´explico (2020 0730) 21. Quim Torra eta EAEko lehendakariak (2020 0811) 22. Espainiaren harresia zulatzeko ideiak. 2020 0901 Hirugarren partea Hitzaurrea 1. Cervantes eta On Kixote Donostian! 2019 0514 2. Txillidaren Haizearen Orrazia Donostian 2019 0521 3. Done Jakue mairu hiltzailea eta Jesu Kristo gurutziltzatua! 2019 0723 4. Boom…! 2019 0818 5. Valentziaren historia politiko kulturala euskal ikuspegitik 2019 0902 6. Roger Etxegarai kardinala eta militar espainolak Arantzazun. 219 0909 7. Feminismoaren aurkako gizon liga? 2019 1113 8. Joxe Azurmendiren obrari etekina atera nahian (I) 2019 1218 9. Joxe Azurmendiren obrari etekina atera nahian ( eta II) 2019 1218 10. Bigarren sexua 2019 1221 11. Azken adioaz gogoetan 2020 0103 12. Hegoaldeko testuliburu gehienek ikuspegi espainola 2020 0120 13. El conquis: ikurrina eta gaztelania 2020 0409 14. Katalonski Euskalonski eta Vascos por el mundo 2020 0415 15. Pentsamenduaren historia Euskal Herrian. Joxe Azurmendi. Jakin. EHU (2020 0629) 16. Geure burua eta herria deskolonizatzeko premia. 2020 0825 4. partea: Covid 19aren ondoriozko konfinamendukoak 1. Korona birusaren beldur antzean! 2020 0316 2. Konfinamenduko gogoetak 2020 0413 3. Tristuraren lainopean, Udaberriaren zain! 2020 0420 4. Covid 19a: iraultzaren aku ilu? 2020 0817 B. Hidalgo. “Gutun irekia EAJ eta EHBilduri” (2019 0528). Hautatuak (60) Hitzaurrea Nire idatziak arretaz irakurri izan dituztenek norberak baino argiago dakusate maiz adierazia didate gai giltzarria euskara dudala. Zergatik hori?, galdetzen diot neure buruari. Azalpen bila hasita, XXI. mendearen bigarren hamarkadaren amaiera honetan, Hernanin bizi naizen auzoaz eta auzotarrez pentsatzen jarririk, haurtzaro eta nerabezaroko Azkoitiko erdi kalea datorkit gogora, eta orduan etxepean eta aldamenean eta aurreko etxeetan bizi izandakoak, iragan mendearen 60ko eta 70eko hamarkadetan. Lau sola iruko etxeak dira Azkoitiko erdi kalekoak, eta etxepekoak bezala gure etxe aurreko bizilagunak ere oso auzo ziren, eta balkoitik balkoira hitz egitea ez zen batere arraroa. Gu hirugarrenean bizi ginen, eta gure goian, teilatupean, Extremaduratik etorritako familia batzuk bizi ziren. Goian bizi ziren bizilagun haiek izan ezik, gainerako guztiak euskaldun azkoitiarrak ginen, egun osoa edo gehiena euskaraz ematen genuenak. Goiko extremaduratarrak arrotzak sentitzen genituen, batez ere hizkuntzagatik, eta hein batean ohiturengatik. Ez dakit haien ondorengoetatik zenbatek ikasi zuten beraiek ez, errazegia ere ez zuten garai hartan, helduak etorri baitziren . Egun, aldiz, Hernaniko auzo batean bizi naiz, non Gaztelatik, Extremaduratik eta Andaluzia eta Galiziatik etorritakoak gehiengo diren, eta euskaldunak gutxiengo. Pentsatzen dut, hein batean, neure modukoak gaudela orain Azkoitian gure goikoak zeuden egoera sozial antzekoan, hots, arrotz samarrak gainerako espainiar etorkin 50 60ko hamarkadetan Herna nira helduen artean. Ez dugu arazo handirik izan bizikidetza egoki samarra moldatzeko gu etortzerako bertakotuak zeuden auzotar nortasun nazionalari doakionez gehienbat espainiarra dutenekin, eta ez dugu euskaldun naziotasun izaera galdu; aitzitik, esango nuke asimilazioari aurka egin beharrak sendotu gaituela horretan. Horrek azaltzen du partez euskarari diodan atxikimendua. Partez bakarrik, zeren azken hamarkadetan era askotako aldaketak gertatu dira, eta askotariko aldakuntza horiek ez dute euskalduntas una sendotu. Eta hortik, Zuzeu n plazaraturiko idatzi hautatuen bilduma honetan, euskararen kezkari dagozkionak aurrena paratzearen arrazoia. Bigarren partean, politikarekin zerikusi gehiago dutenak tolestu ditut, eta hirugarrenean, kulturarekin harreman estuagokoak kultura hitza zentzu zabalean harturik , eta, azkenik, 2020ko martxoa ezkeroztik gure bizitza baldintzatzen duen covid 19 birusarekin loturikoak. Lehen partea Hitzaurrea Iraganari begira jarrita, euskararen iraupena da mirarizkoa ez bere s orrera misteriotsua duela hamar mila urte inguru edo. Horretarako egun baino zabalduago, herri eta hiri handi samarretan hegemoniko izan beharra zuen euskarak populu xumearen baitan, eta elite ekonomiko politiko zibil eta erlijiosoak elebidunak izan behar zuten hein handi batean, elebakar morroi eta neskameekin harremanak izateko. Eta zergatik egin dugu urritzera? Hain justu botere politikoa galduz joatearekin batera, elite zibil ekonomiko politikoak eta Eliza katolikoaren hierarkiak bereziki obedientzia b otoaren eragin itzelaren pean , erdaren alde egin dutelako salbuespenak salbuespen , estatu nazio bakarren hizkuntza ofizialaren mesedetan, eta eskumen politikoz gabeturiko herri zapalduen hizkuntzen kaltetan. Garai bateko etnia euskalduna, nekazaritza gi rokoa, herri txiki samarretakoa oso gutxitua den honetan, gizarte aspaldi erdaldunduan edo erdaldundu berrian txertatzerik ba ote dugu euskaldun gisa, erabaki politiko ausartagoak hartu gabe? Espainiatik etorritako etorkinen seme alabetako asko euskaldundu gabe dirautenean, etorkin bolada berriak aukera dira ala mehatxu, eskumen politiko aski ez dugunean haiek euskalduntzeko? Euskaldun sentitzen garenon borondate indibidualari eragitea aski da ala 1982ko eta 1986ko legeen aldaketarik gabe, borondate indibid ualak gauza gutxi ahal dezake? Politikariek ez dute hizkuntza eskakizunik egiaztatu beharrik?, EAEn eta Nafarroako zati batean bi hizkuntza ofizial daudela diogunean, zertaz ari gara, orduan? Euskararena euskaldunon arazo soila da?, pentsio duinak galdegit ea eta lortzea pentsiodunena den bezalatsu, LGBTkoen arazoak LGBTkoenak edo migratzaileen aferak migratzaileenak diren gisan, ala euskararen balio soziala eta politikoa bestelakoa da, eta xedea hura erdigunera ekartzea izan behar du eta horretarako diskurt so, praktika eta legedi egokiak ezarri behar dira? Euskaltzale eta euskaran oinarrituriko abertzaletasunaren eredu gisa Zaitegi eta batez ere ezezagunagoa den Ibinagabeitia aurkezten ditut. Zein garai zailetan, erbestetik zenbat lan egin zuten euskararen e ta aberriaren alde. Ibinagabeitiak Txillardegirekin izandako hartu emanen berri ere bai. Joxe Azurmendiren azken liburu Pentsamenduaren Historia Euskal Herrian liburuan oinarrituriko pare bat artikulu ere bildu ditut atal honetara. Halaber, parte honen az ken artikuluan galdetzen dut ea euskaldunok betiko euskarazko egunkari bakarrera kondenaturik egon beharrean garen. Horiexek dira beste hainbat zertzelada eta ñabardurarekin batean gure hizkuntza ardatz nagusi duten artikuluetan aurkituko dituzunak! 1. Jo se Luisekin hizketan! 2019 0408 Lehengo baten Antiguan dagoen plaza horretara joaki, Jose Luisen gorputz erdiarekin hitz aspertuan aritu nintzaizuen. Gure kontuen berri baduela ikusi nuen, eta erraz moldatu ginen. Hona kronika laburtua. Zer pasatu duk Os akidetzako iruzurrarekin? Mediku espezialisten oposizioetan iruzurra azaleratu zuten, eta oposizio politikoak eta sindikatuek sailburua dimititzera behartu . Eta nork ordezkatuko dik, bada? Euskaraz ez dakien emakume batek. Hanka bat gurean du: bi urte z Jaurlaritzan postu inportante baten eta Basurtuko ospitalean hamar urtez mediku; eta beste bat Espainian, Espainiako Kardiologia Elkarteko Kardiologia klinikoko atalburua da, eta Emakumeak kardiologian deritzan Espainiako lantaldeko koordinatzailea . Beraz, emakume kontzientzia izango dik hala zirudik , baina euskararena ez, euskara besterentzat; eta ez dik inork salatu euskara jakin gabe kontseilari hautatu izana?, eta gainera profil norteño horrekin, hanka bat Bilbon eta bestea Madrilen? Arraina burut ik hasten duk, ba, kirasten! Euskaldun kontzientziatu banaka batzuk baxoerdiak hartzen ari direla bai, baina politikariek eta itzal publikoa dutenek ez. Jose Luis, kontuizu, gero eta barneratuago dagoela gurean erdara ere hemengoa dela, eta nola erdarak balio komunikatibo eta praktiko askoz handiagoa duen..., eta nola EAJk eta PSEk bat eginda gobernatzen duten . Erdara gurea? Monteano historialariak eta ederki erakutsi zigutek, ba, Iruñea eta Nafarroa euskalduna nola espainoldu zuten konkistatzaile gaztelauek; eta beste euskal lurralde guztietako hainbat lekukok ere kontatu zigutek, ba, nola erabili izan den eraztuna eta makilatxoak eta antzeko zigorrak euskara umeen ahotik baztertu eta arlote konplexu alimalekoa kaskezurrean sartzeko bertako elitearen konplizitate handiarekin , eta erdara geure egiteko behartzeko, eta J.M. Torrealdaik bi liburutan ere azaldu ziguk, ba, xehetasunez, zer nolako trikimailu erabili dituzten espainolek euskara debekatzeko eta euskaldunak lotsarazteko, batz uek sotilagoak eta beste batzuk ankerragoak..., eta, halere, euskaldunok jasan dugun gutxiespen eta bortxa hori guztia gorabehera, hori gehiago salatu eta justizia eta erreparazioa galdegin gabe, erdara ere geurea delako horrekin jarraitzen duzue? Bai, Jose Luis, zuk ez zenigun alferrik azaldu, xehetasun askorekin, Errioxan, Biarnon, Bureban edo Hueska inguruan nola mintzatu izan zen euskara, eta hura galdurik espainol bilakatu diren errotik, baina gero eta gutxiago kezkatzen gaitu horrek, eta gero eta inpotentzia gehiago sentitzen dugu geurea euskara bakarrik sentitzen dugunok, eta Euskal Herrian hizkuntza derrigorrezko bakar bihurtu nahi dugunok, gure auzoek beren hizkuntzarekin egiten duten bezala beren esparruan eta beren esparrutik kanpo. Ezin indarrak batu eta egituratu! . Ez al ditek politikariek Euskararen Legea aldatu behar EAEn eta Nafarroan? Nafarroan berriki ahalegindu dira baina porrot egin dute, eta EAEn ahalegindu ere ez, hogeita hamazazpi urte dituen lege xaharra aldatzen hasita oke rrago gelditzeko beldurrez edo...; errazago zaie hamaika egunez paparrean belarriprest edo ahobizi txapak jarrita ibili, azpitik iradokiz euskara gehiago erabiltzen ez badugu geure kulpaz dela, Etxeparek eta Axularrek eta behiala salatzen zuten bezala, hai ek euskara idatziari zegokionez, gehiago ez erabiltzearen errua euskaldunona zela . Zer duk delako txapa kontu hori? Kilometroak, eta Korrika eta gisakoei egun jakin mugatuko Euskaraldia gehitu zaie orain. Euskal Herriko toki askotan euskaraz nork dakien jakitea arras zaila gertatzen denez, eta erdaraz eginda kasik beti eta euskaraz eginda, aldiz, gutxitan asmatzen denez, euskara ulertzen dutenak eta hitz egiten dugunok identifikatzeko bereizgarria, euskara gehiago erabil dezagun . Ez didak pozbide hand irik ematen. Autodeterminazio eskubidea gauzatzetik hurbilago al gabiltzak?, Katalunian aurreratuago agian? Autonomi Estatutu xaharrean jasota egon bai baina benetan boterea duenak nahierara eskualdatzen dituen eskumenen negoziazioan trabaturik jarraitzen dugu, bereziki espetxe eskumenean, preso politikoek jarraitzen baitute Espainiako gobernuaren menpean eta mendekupean. Katalunian, ez dute oraindik amore eman, baina Europatik laguntza gutxi dutenez eta Espainiako botereen ezpatapean direnez, duintasunez bezain ziurgabetasun gaitzean . Beno, hik esandako gauzak entzunda, hemen jarraituko diat, jaiotetxea egon zen plaza honetan, baina paratu nauzuen bezala, gorputz erdiz; beste erdia nahiago diat beste leku atseginago batean izan, harik eta pozbide handiag oak emateko gai zareteino behinik behin. Kezkaz eta arranguraz utzi nau. Gainean dugu hauteskunde zikloa. Edozein herritako alkate izateko gaztelania jakitea behar beharrezkoa da; aldiz, euskaraz jakin gabe hautagai izan zaitezke eta alkate. Erdara ere gur ea bada, hil dezagun euskara, amaizuna hamaika aldiz beharrezkoagoa dugun heinean, Euskaraldi, Korrika eta gainerako ekintza boluntaristak gorabehera, behiala Txillardegik AEBetako erreserbetako indigenen hizkuntzengatik zioen bezala: “Ez baitago eskubider ik (...) herri oso bat zoritxarreko eta itsu atxikitzea, hizkera <<bitxi>> bat gordetzeko. Hizkuntzari bai, kulturarekiko eta egiazko biziarekiko baradera eta traba ez den heinean. Gizateria ez da zoo bat. Eta indioak ez dira kiwi harrigarriak. Ez. Hizkunt za, gizonaren zerbitzuko. Ala kanpora (“Hopitarrei bisita” Argia). 2. Nolatan iraun du euskarak XXI. Menderaino? 2019 0713 Esango nuke azkenaldian galdera hori dela nagusi gure hizkuntzari buruz. Lehenago zer pentsa eta zer idatzi gehiago eman iz an du arbaso ezagunik gabeko izateak baina egunotan esango nuke ezetz. Ildo horretan, Nafarroan, beharrik, artxibo askotxo eta historialari asko samar ere baditugu, eta horietako bat Peio J. Monteano da. Lehenago Nafarroako erresumaren konkistaz bezala, az ken bi urtean Nafarroako hizkuntzak jo ditu begiz, guztien gainetik dokumentu idatzietan apenas arrastorik utzi ez duen gure hizkuntza ikus edo irakurrezina, eta euskarak XV. mendetik XVIII.era bitartean Nafarroako gizartean izan duen presentziaz bi libur u atera ditu oso izenburu esanguratsudunak: El iceberg navarro eta La lengua invisible. Jakina, guri iragana etorkizunari begira interesatzen zaigu. Monteano historialariaren azterlanei esker, Bardeen atarian Aragoi ibaiaren behereneko aldean dagoen Mur illo el Fruto ko herritarrek jakitera iritsiko balira, artean XV. mendean herri nahiko euskalduna zela herritar elebidunak eta erromantzez soilik zihardutenak ere egongo ziren, baina baita euskaldun elebakar mordoxka ere , eta, esaterako, mugakide dituen Uxue eta Galipentzu, XVII. mendean ere euskaldunak zirela egun eremu ez euskaldunean hiru herriak , denbora asko baino lehen eremu mistora igarotzeko eskean hasiko lirateke? Segur aski ez, handik honako mendeak ez dira alferrik igaro, eta bereziki 36ko ge rra, baina ezagutza horrek ez luke pittin bat bada ere lagunduko euskara beste modu batera ikus dezaten, aspaldiko arbasoen hizkuntza gisa, eta ez ote luke lagunduko poxi batean eremu ez euskaldunean ere ofizialtasunaren eskaria indartzeko? Bestetarako bal ioko ez balu ere, euskaraz (nagusiki) mintzo ziren herrietan nola gertatu den hizkuntza ordezkapena hobeki barrentzeko aukera ematen digute aipatu ditugun bi liburuetan dauden datu egiaztatuek, eta, gainera, erraz eta oso gustura irakurtzen dira oso ondo i datziak daudelako. Aurten argitaratu duen liburuan La lengua invisible , ikusarazi du Monteano historialariak honen aurreko paragrafoan aipatu duguna: Murillo el Fruto n, Erriberaren atarian, XV. mende hasieran oso probablea dela hein handi batean euskara z mintzatu izana, edo behintzat elebidun asko egotea eta elebakar euskaldunak ere bai. Halaber, Erriberriko Carlos III.a noblearen jauregian, gortean, XV. mendearen bigarren eta hirugarren hamarkadetan, erregeren goi funtzionarioen artean oso probablea de la elebidun asko egon izana, eta han euskaraz aritu izana. Segur aski funtzionario gehienak euskaldunak ziren anitz baxenabartarrak eta haiek euskaraz mintzatuko ziren eta idatzi ere euskaraz egiten zutela batzuetan, nahiz eta idazteko hizkuntza nagusia nafar erromantzea edo gaztelania zuten. Beste modu batera esanda, euskara ez zela nekazari eta abeltzain eta artisauen hizkuntza soilik, errege funtzionarioena eta eliteena ere bazela garai hartan. Zergatik? Jende asko alfabetatugabea zen; XV. mendetik XV III. mendera arte hamar nafarretatik zazpi edo zortzi euskaldunak ziren, erdiek gaztelaniaz ez zekiten bereziki emakumeek eta umeek eta herri xehearen egoera linguistikoa hori izanik, errege eta justizia funtzionario izateko euskara jakin beharrik ez ego nagatik eta gaztelania bai, ehunetik laurogeita hamabostek bazekitenez gero hainbat kasutan, gaurtik begiratuta ezin sinetsia iduri badu ere, Iruñeko kaleetan ikasia zuten euskara . 1645ean, esaterako, badakigu Iruñean euskaraz ala gaztelaniaz konfesatu n ahi zuten aukeran emanda, %82k euskaraz konfesatzea lehenetsi zuela, garai hartan konfesioak zeukan garrantziarekin. Eta gaztelaniaz konfesatzea erabaki zutenen artean gehienak modu batean edo bestean elebidunak zirela. Nafarroako konkistatik kasik bi mend era arte nahiko ondo eutsi zion euskarak bere estatus sozial hegemonikoari, ahozkoari dagokionez. Nafarroako erdialdearen hegoaldera, mendebaldetik (Lizarra) ekialdera (Zangoza) Tafalla eta Erriberritik eta igaroaz, eremu aski elebiduna izan behar zuen gar ai hartarako. Bai egongo ziren euskaldun elebakarrak eta erdaldun elebakarrak, baina elebidun askotxo ere bai, hots, euskara hegemoniko zen eremutik erdara hegemoniko zen eremura ez zela zakar igarotzen, baizik eta elebitasun aski zabalduaren bitartez. XVIII. eta XIX. mendeetan euskarak atzerakada gogorra jasan zuen, eta zer esanik ez XX. mendean 36ko gerraondoan, gutxi asko irakurle guztiek ezagutzen dituzten arrazoiengatik (administrazio espainola, irakaskuntzaren hedapena eta apaiz eta mojen kolaborazioa erdalduntzean) baina XVIII. XIX. mendera arte nola eutsi zion gogor jakiteko primeran datoz Monteanoren bi liburu hauek. Gomendatzen dizkizuet udarako. Ez dira batere astunak; aitzitik, plazerez irakurtzen dira. Eta mesede baino ezin diote egin euskararen ofizialtasun eskariari eta haren hedadura sozialari. 3. Gasteizen ala Madrilen ote gaude? 2019 0805 Joan den ostiral gauean Gasteizen izan ginen, Andre Mari Zuriaren jaien pregoi egunean; bertan afaldu genuen. Afalondoan, Plaza de España n, Elena Iturrieta ELE kantari madrildarraren soul, gospel eta rhythm & blues kontzertua entzun genuen, eta EAEko hiriburu administratibo politikoko kaleetan barrena ibili ginen euskaldun gipuzkoar batzuk. Hona kronika laburra, oharrez hornitua. Lehenbizi, parte zaharrean afaltzeko asmoa genuen, aiztogile kaleko taberna ezagun baten zenbaki esanguratsua du euskaldunontzat , eta eskatu genuen euskaraz, baina erdaraz emandako eskaintzak ez gintuen gogobete, eta zabalguneko beste batera joan ginen. Bag enekien nora gindoazen, eta ez gintuen batere harritu, baina afaltzen ari ginela gutako batek galdetu zuen: Gasteizen ala Madrilen gaude? Hemen eta Salamankan edo Espainiako edozein hiritan berdintsu, ezta? Zerbitzariak hispanoamerikarrak ziren itxura guzt ien arabera, bezero batzuk ere bai guraso gazteak seme alaba gazteekin. Horien eskutan ere badago etorkizuneko Euskal Herriaren izaera, ugalkorragoak baitira bertakoak baino. Beste artikulu bat merezi duen gaia; hemen apuntatu bakarrik ; beste batzuk bertakoak: guztiak gaztelaniaz, gu izan ezik. Lutxoegia partikularra gerriko poltsan sartua genuen ordurako, aiztogile kaleko tabernako “ausardiaren” ondotik jasotako erantzunaren eraginez, eta giro arras erdalduna sumaturik inguruan euskaldunari ez dago azal du beharrik zer den giro arras erdalduna . 240.000 biztanle pasatxo omen ditu Gasteizek. Wikipedian irakurri dudanez, laurden bat euskaldunak; beraz, 60.000 euskaldun badakigu kopurua pixka bat edo puska bat puztua egongo dela , eta hori bai, erabilera os o apala: %3tik 4ra. Informazio hori lasaigarria gertatzen da/zait; jo 60.000 euskaldun Gasteizen! 1980an joan nintzen ikastera bertara, eta euskal filologia fakultatean bai egiten genuen euskaraz, baina kaleetan beste euskal lurraldeetatik joandako euskald unen artean bakarrik, batez ere ostegunetan ateratzen ginenean. Euskarazko eskolak emanda nago bertan, eta badakit lan alimalekoa egin dela euskara irakasteko, eta emaitzak ere badirela, baina... Afalondoan Plaza de España ra joan ginen, sarreran esan beza la, ELE kantari madrildarraren folk, gospel eta rhythm & blues kontzertua entzutera. Gaztelaniaz gonbidatzen gintuen kantariak ingelesez kantatzera amerikar kantak, halako melodia errepikakor mistiko estatikoak...; han ere ez genuen gure elearen oihartzuni k entzun, eta geroago ere ez, ez taberna eta ez kaleetan. Ez ginen nonbait euskaldunak ibiltzen diren giro eta lekuetan ibili; edo agian irakasle, funtzionario eta hango eta hemengo eta bertako gasteiztar euskaldunek alde egiten dute jaietan oporretara. Beste euskal hiri eta herri askotan ere beste horrenbeste gertatzen da, jakina, ez dugu ezer berririk jakinarazi. Baina, idatziz jasota gera dadila hau: 2019ko udan, Andre Mari Zuriaren jaien atarian, EAEko hiriburu administratibo politikoan, Gasteizen, gipu zkoar euskaldunak Madrilen edo Espainiako edozein hiri handi samarretan bezala sentitu garela. 2119an ez da horrelakorik gertatuko, ezta? Funtsean, bi arrazoi bururatzen zaizkit hori ez gertatzeko; bata, behialako herri elebidun, nagusiki euskaldun hura (XVIII. menderaino edo) berriz euskalduntzeko politika benetan eraginkorrak abian jarri eta emaitza on samarrak lortuak izanen dituelako Eusko Jaurlaritzak; eta, bestea, arras tristeagoa, gure moduko euskaldunak desagertuak egoteagatik, Gast eizen Madrilen bezala sentitzeagatik lekukotza idatziz jasotzea ez duela merezi iritzirik. Lehenbizikoa ala bigarrena nagusituko ote? 4. Herri people n etorkizun zalantzazkoa 2019 0809 Ez naiz Herri people izendatu duten ETB1eko programaren etorkizunaz ari, baizik eta han ageri ohi diren herriko jendearena. Portzierto, hitzak hizpidea ekarririk, nola ez aprobetxatu aukera hau programaren izena lotsa emangarria dela adierazteko; “Herriko jendea” behar luke nire iritzi apal edo harroan. Ez al duzue etnia d esagertuen museora igarotzeko zorian eta trantzean ikusten herri people programan ageri ohi den jendea? Hemendik urte batzuetara programa horiek ez ote dira ikusi beharko behialako euskaldunak nolakoak ziren jakiteko? Burutazio bitxi horiexek hartzen didat e gogoa. Euskal Herriko ingurune populatu samar batera hurbilduz gero, gero eta zailago gertatzen da euskal etniako jendea aurkitzea. Exajeratzen ari naizela esango duzue, egoera muturrera eramaten, baina pentsa zer nolako burutapenak izateraino heldu naiz en: euskalduna ume gehiago ekartzera motibatu beharko ote luke euskal administrazioak, zerga kenkari edo hobarien bitartez? Entzuten ari naiz: burutik egiten hasia hago; zelako etniakeria, Pandoraren kutxa irekiko duk moteil...! Euskal etnia ez dut mitifikatzen eta ez munduko onentzat jotzen. Euskal etniakoa naiz, euskaldunen artean hazia eta hezia, eta denetik ezagutu dut: jende jatorra eta gaiztoa, zintzo eratsua eta petral eta erretxin askoa, eta gehienak, jakina, tartekoak neu ere halaxe izango naiz; beste edozein etniaren antzekoa alegia, baina, diferentea bai, eta etnia hori herri txikietan ez, baizik eta hirietan eta inguru populatuetan nahi nuke ikusi Euskal Herrian, etniaz nahasiago nahi baduzue, baina egungo kultura modernora egokitua eta bera kultura modernoaren sortzaile dela. Gai arantzatsu hau garatzeko laguntza bila, J.L. Carod Rovira katalan politikariak kazetari bati duela hamabost urte emandako erantzunetara joko dut (Vicent Sanchis: qué piensa J.L. Carod Rovira. Deria. 2004), balio rik galdu ez duelakoan, eta aldeak alde, eta badira, gure egoeraren ispilu delakoan. Kazetariak galdeturik ea politikoki inkorrektoa den pentsatzea Kataluniara Espainiatik hirurogeiko urteetan heldu zen immigrazio masiboak, diktadura betean eta integratze ko posibilitate ezin urriagoekin, Kataluniako herriaren egitura sozial, kultural eta politikoa arriskuan jartzen zuela?, Carod Roviraren erantzuna hauxe izan zen: “Es evidente que cualquier transformación demográfica de una sociedad modifica de manera masi va las características identitarias del país en cuestión. (...) Creo que éste era también uno de los objetivos perseguido probablemente por el franquismo al favorecer la inmigración de habitantes de otros lugares del Estado español, básicamente castellanoh ablantes, pero también gallegohablantes, hacia Cataluña. (...) A pesar de que Cataluña no disponía en aquellos momentos de los instrumentos de recepción y acogida adecuados, porque era la propia Cataluña, en general, la que estaba en la clandestinidad debe mos sentirnos satisfechos de que la mayoría de aquella población también asumiera como país propio la nueva tierra a la que llegaba, Y sí es verdad que quizás mucha de aquella gente, pero ya no sus hijos, no tuvo nunca la oportunidad de asumir como propia la lengua que sólo podía utilizarse en ámbitos domésticos”. Zein neurritan daukagu guk esaterik beste horrenbeste hona etorriez?, etorkinen seme alabez? Dena den, 2004an arazoa beste bat zen Carod Rovirarentzat: “Ahora, la cuestión no es cómo hay que acab ar de integrar a los hijos, a los nietos de estos inmigrantes que se incorporan al paisaje con una naturalidad absoluta, a pesar de que en las grandes ciudades todavía existen barrios que se han transformado en auténticos guetos...El problema no es cómo ac abamos de integrar en el país a las últimas hornadas de inmigrantes castellanohablantes, sino a la nueva ola de inmigración no comunitaria que nos llega”. Gure egoera, irakurle gehienak ados egongo direla iruditzen zait, okerragoa da Kataluniakoa baino, nahiz eta han ere hizkuntza ez markatua gaztelania den, eta ez katalana, leku gehienetan. Zer egin, bada, migratzaile berriak integratzeko katalan komunitatean? “Es tan poco acertado decir: “Aquí no cabe nadie más” (...) como decir: “Papeles para todos”, Por que no hay ningún país, ni el más rico del mundo, con el nivel de renta per cápita más elevado, que pueda dar cabida con dignidad a todo aquel que quiera irse a vivir en él. (...) Primera afirmación: ¿qué necesita nuestro país? Necesita los instrumentos le gales y económicos para acoger a la inmigración que decida acoger con dignidad”. Garbi dago ez Kataluniak eta ez Euskal Herriak, ez EAEk eta ez Nafarroako Foru Erkidegoak edo Euskal Hirigune Elkargoak dituztela behar beharrezkoak diren tresna legal eta eko nomikoak, eta Frantziako eta Espainiako estatuek hartzen dituztela erabaki nagusiak, eta horrenbestez, teoriatik ezin garela praktikara igaro, baina aurrera egin dezagun, itzuliko gara eta atzera berriz puntu honetara. Nork egokitu behar du norengana: kanp otik etorriak ala bertakoak?: “También hay que decir que, absurdamente, parece censurable reconocer que el que llega a un país no puede esperar que sea el país el que se amolde a él. Quien se debe amoldar es él, sabiendo que de la relación entre unos y otr os siempre salen enriquecidas y modificadas ambas partes”. Beharrezko ikusten zuen Carod Rovirak etorkinei formakuntza , murgiltze eta egokitze ikastaro batzuk ematea. Eta hizkuntzei doakienez: “El conocimiento de la lengua del país es fundamental en todo s estos casos porque brinda la capacidad de relacionarse plenamente con la gente. En nuestro caso quiere decir tener un conocimiento básico del catalán, y también del castellano. Quien no entienda eso no sabe que en algun país, como es el caso de los Estad os Unidos, además se les hace cantar el himno nacional”. Nik neuk, zuek ez dakit, beste arrazoi bat gehiago ikusten dut gai soziologiko politiko eta ekonomiko kultural honetan independentziaren beharra azpimarratzeko. Etorkizuneko euskaldunek biharko EITBr en artxiboetan ikasi beharko ote dute behialako euskal herrietako euskaldunak nolakoak ziren, jada desagertuak izango direlako?, ditugun eskumen politikoekin eta daramagun martxan posible ote da, funtsean, euskalduna hiriko jendea bihurtzea, gauza batzueta n arras aldaturik, baina, funtsik funtsenean, behialakoarekin jarraitutasunean, hizkuntza ardatz dela? Edota suizidio kolektiboaren amilburuan gaude? 5. Zergatik egin dugu urritzera euskaldunok historia hurbilean? 2019 0924 Aurreko baten gure hizkuntza k nolatan iraun duen gaur arte arakatzen enplegatu nintzen, Nafarroako erresumaren XIV XVXVIXVII. mendeetako egoera linguistikoaz Peio J. Monteanoren El iceberg navarro eta La lengua invisible ren lanei segika; gaurkoan, aldiz, J.M. Jimeno Jurio handia g idari dudala (Navarra, Gipuzkoa y el Euskera. Siglo XVIII Pamiela. 1998), zergatik egin dugun urritzera euskaldunok Nafarroan eta Gipuzkoan, eta hemen agertuko diren arrazoiak estrapolaturik, egin beharreko aldaketak eginda, kasik euskararen lurralde guzti an. Hobeki ulertzeko ohar historiko batzuk ez dira alferrikakoak izango. Nafarroa, Gaztelak konkistaturik (1512 1521), Gipuzkoarekin batera administrazio barruti bakarra eratzera etorri zen, Espainiako erregeak izendaturiko erregeorde eta kapitain jeneral beraren agindupean, eta 1567tik aurrera Nafarroako Erresumaren zati handiena eta halaber Gipuzkoaren zati handiena eklesiastikoki Iruñeko gotzainaren mendean geratu ziren. Errepara dezagun ondotik, zer paper jokatu zuten Nafarroako botere zibilek, hots, er regeordearen erresumako funtzionarioek, auzietan lekukotzak eta informazioak jasotzen zituztenek (“receptores” gaztelaniaz), eta era berean maisuek gaztelaniaren hedatze eta euskararen murriztean arras ezaguna , eta halaber, eliza katolikoak jokatu zuen p aper anbiguoa; batetik, botere zibilari jarraika, gotzainak buru zirela, maiz funtzionario eklesiastiko erdaldunak bidaliz leku euskaldunetara, eta bestetik, sermoietan eta konfesioetan eta deboziozko liburuetan ere Larramendi, Mendiburu, Kardaberaz, J. L izarraga Elkanokoa (idatziak, hil ondoan argitaratuak) , euskara atxikiz hein eta garai jakin bateraino, gaztelaniaz ez zekiten euskaldunak katekizatzeko xedez. Hasteko, hona kronologian mugarri garrantzizkoa, errege ilustratu baten etorrera Jainkoaren p areko : “Con la llegada de Carlos III de Castilla y VI de Navarra en 1759, se inició en todos los dominios hispanos una política de reforma de la enseñanza, con exaltación, implantación e imposición sistemática del castellano, como lengua oficial del Imper io. Para el Despotismo ilustrado el objetivo fue idéntico en todas partes: que todos los súbditos hablaran una misma lengua. Cualquier medio tendente a lograrlo sería válido” (63or.). Zein neurri hartu zituen, bada, Carlos III.a despota ilustratuak? Euskar azko liburuak inprimatzea debekatu zuen (Kardaberaz. San Inazioren bizitza 1766. Hernaniarraren beste lauzpabost ere bai). Gaztelaniaren eta gaztelaniazko derrigorrezko irakaskuntza agindu zuen (Real Cédula de Aranjuez, 1768); merkatariei liburuak hizkuntz a “nazionalean” idazteko betebeharra ezarri zien (1772); katalanez idatzitako liburuak argitaratzeko debekua eman zuen (1773), eta gaztelaniaren hedatze eta erresumako gainerako hizkuntza “erregionalen” debekuaren testuinguru horretan, eta urte bitarte hor ietan, botere zibilari dagokionez, Nafarroako erresumako auzitegietan lekukotasunak eta informazioak jasotzen zituzten funtzionario erdaldunek Vidaurre abizeneko funtzionario euskaldunari Etxauriko bailaran esku hartzeko eskubidea ostu nahi izan ziotenean Iruñetik dozena bat kilometrora dago Etxauriko bailara, orduan gehienik euskaldun elebakarrez populatua , hiru errege eskribauek erdaldunen aldeko txostena egin zuten, gaztelania azken urteetan asko zabaldu zelako gezurrean oinarriturik, eta orduraino bi txanda egon ohi ziren bezala; bata, euskaldunentzat, eta bestea, erdaldunentzat, harrezkero txanda bakar bihurtu zen, euskaldunen kalterako. Botere zibiletik eklesiastikora etorririk, 1742an, Gaspar Miranda Argáiz Calahorrako errioxarra jabetu zen Iruñeko elizbarrutiaz. 1765ean, gaixorik ohean zela, auzitegi eklesiastikoko lau informazio hartzaile erdaldunek memorial bat igorri zioten, Jimeno Juriok dioen bezala, losintxaria forma aldetik eta arrazoi eta egitate aldetik “ez benetakoa” (eufemismoa: “inverídi co”). Hona zati esanguratsuena: “porque es bien notorio y público que en la llamada tierra Bascongada los más saben y todos entienden el castellano, especialmente en los pueblos crecidos, por haberse introducido este idioma generalmente con la plausible pr ovidencia de enseñarlo los Maestros, no sólo a los niños, prohibiendoles el vascuenze, si no es a todo el pueblo”.Bada, berehala onartu zuen batere erreparorik jarri gabe gotzain gaixotuak, beste alderdi interesdunari entzun gabe, hots, funtzionario euskal dunei, eta kalteturik ateratzen ziren euskaldunei batere begirunerik izan gabe. Azaldu zuten funtzionario erdaldunek aferak ebazteko sortutako hamar barrutitatik seitan erdaldunak aritzen zirela (“romanzados”) eta beste lauetan euskaldunak (“vascongados”) . Eta, jakina, gotzain barrutiaren hirutik bi eta gehiago euskaldunen lurraldean zeudenez (“en la tierra Bascongada, que ocupa de tres partes del obispado las dos y mas”), lau horiek ez ziren gauza aferak azkar ebazteko, eta, horrenbestez, berek ere esku h artu nahi zuten euskaldunek parte hartzen zuten barruti euskaldunetan, zeren, bestela lan gutxi eginik gutxi kobratzen zuten, eta ez zeukaten aski berak eta beren familiak mantentzeko. Gainera, gorago adierazi bezala, gaztelania gero eta hedatuago zegoen e uskaldunen lurralde horretan ere. Gezurretakoa zen irizpide horren arabera, euskaldun lurraldean eremu gaztelaniartua ezarri zuten, hartara han, euskaraz ez zekiten funtzionarioek lan egin zezaten. Gaixorik zen gotzainaren begirunez, hura zendu arte (1767) protestarik egon ez bazen ere, hura hildakoan, berehala heldu zitzaizkion kexak gotzain berri euskaldunari, XVI. mendez geroztik Iruñeko gotzaingora heldu zen lehen gotzain euskaldun baztandar J.L. Irigoien Dutari jaunari. Bost funtzionario euskaldunek me morial bat igorri zuten leku euskaldunetan lan egiteko eskubidea galdeginez, eta Juan Irisarri errege eskribau eta auzitegi eklesiastikoko prokuradoreak, delako eremu “euskaldun gaztelaniartu” horretan hogeita lau urte zeramatzanez lanean egoera oso ongi e zagutzen zuenak, funtzionario euskaldunekin bat eginez, honela azaldu zuen benetako egoera linguistikoa: “se habla por las gentes en lo general mas usual el baskuenz que el castellano, y, en prueba de esta verdad, es constante, publico y notorio que los pa rrocos y sus thenientes (.) predican el Santo Evangelio y explican la doctrina christiana en idioma bulgar bascongado (.) a escepcion de los sacerdotes, estudiantes, escribanos, médicos, cirujanos, boticarios, ministros de la real renta que se establecen d e ronda en algunos partidos, sastres, zapateros, albéitares, herreros y arrieros o tragineros o gente nabegante, que por haver tenido sus principios en tierras romanzadas saben la lengua castellana, todos los demas comunmente son bascongados liquidos, y au n algunos de dichos oficiales, después que se han restituido a sus Paises (.) dejan a olvidar por falta de curso y egercicio lo que aprendieron de romance, y para mayor satisfaccion y seguridad de sus conciencias, regularmente se examinan en las pruebas en bascuence” (191). Zer egin zuen Iruñeko gotzain euskaldun baztandarrak?, euskaldun funtzionarioen alde? Hark Calahorrakoak ez bezala, alde biei galdegin zien informazioa gorago ez dugu esan Gipuzkoako Diputazioa ere kexatu zela, bere eremuko euskaldunei erdaldunak bidaltzeagatik , eta azkenean halako erabaki salomonikoa hartu zuen, Jimeno Juriok honela epaitzen zuena: “Fue una solución política, con la que intentó contentar a las dos partes, pero realmente favoreció a una de ellas, perjudicando a la pobla ción de habla vasca” (76). Gure hitzekin esanda, baztandarra euskalduna baino lehenago gotzain espainiarra izan zen. Bazen XVIII. mendearen azkenera, beraz, Nafarroaren iparraldera eta Gipuzkoaren gehienean esan dezagun, eremu euskaldun eztabaidaezin bat; bazen Nafarroaren hegoaldera eremu gaztelaniartu eztabaidaezin bat, eta bazen Nafarroaren erdialdean eta Gipuzkoako herri hazi batzuetan eremu elebidunagoa, errege funtzionario eta funtzionario eklesiastiko euskaldun eta erdaldunek “lana” lortzeko borrokat zen zutena, eta borroka hartan erdaldunek abantaila zuten agintari zibil eta eklesiastikoak alde zituztelako. Administrazio zibil eta eklesiastikoaren eragin erdalduntzailetik aipa dezagun albait laburren, erdarazko irakaskuntzaren eragina. Oso gauza jakin a da, baina aipatu beharra dago. XVIII. mendearen azkenaldera hasi zen irakaskuntza zabaltzen, eta horrekin batean burdinazko eraztunaren erabilera makurra. Ezaguna da. Horren eragina alimalekoa. Ez nuke konklusiora iritsi nahi, Hondarribian gertaturiko eg itate bat kontatu gabe, oso esanguratsua izaki. Mugatik hurbil egoki euskal ikuspegitik sasimuga , XVI. mendetik soldadu garnizio espainiar bat egoten zen, Espainiako Filipe II.aren garaitik ugaritua. Euskaraz ez zekiten soldadu eta bereziki ofizialen begirunez, erabaki zuten agintari zibil eta eklesiastikoek Hondarribian goizeko meza nagusia erdaraz ematea, eta euskaldunentzat arratsaldean predikatzea euskaraz. Garizuma garaian berdintsu. Urte luzez iraun zuen praktika horrek. Izenburuan jarritako galdera ri erantzuten jarrita, botere zibila eta eklesiastikoa elkarri eskua emanda Espainiako erregeren Nafarroako erregeordea, eta Iruñeko gotzaina aritu ziren kontzienteki, aginte kasik absolutuaren inposizioz, bereziki Carlos III.aren erregetzatik aurrera, E uskal Herrian euskaldunak urritzeko eta gaztelaniadunak ugaltzeko politikak aplikatzen, eta hizkuntzen artean “nazional” eta “erregional” en arteko bereizkuntza egiten, hari prestigioa emanez eta honi kenduz, eta horren eraginez, eta horri erantsirik gerra karlisten ondoriozko foruen galera autonomia politikoa alegia , eta 1936ko gerraren eragin kaltegarri alimalekoa, etorri gara honaino. Ez da lekua botere autonomikoek egoera hori leuntzeko egindako politikaren balioespena egiteko. 6. Gizarte gero eta arrotzagoan urturik! 2019 1102 Lantokian ez ezik aisialdian ere sozializatzen gara, eta lehenago herriko plazan eta inguruko tabernetan jende ezagunaren artean bezala, egun gero eta gehiago, gehienok bizi garen hiriguneetan behintzat, saltoki handiko denda handietan elkarri atxikiriko multinazional handien establezimenduek osaturiko espazio antolaketak eta jende pilaketak sorturiko giro berezian, musika global ingeles amerikanoaren aire inpertsonalean , ardurenik, elkarrekiko arrotz garen gizakiak, halako giro inpertsonal globalizatuan, euskal girotik deus ez duen atmosferan. 1936ko gerraondoan, lehenbiziko olatuak Gaztela Andaluzia eta Galiziatik etorri ziren bizimodu hobearen bila, eta baldintza politiko kulturalak zirenak zirelako, eus kal gizarteak ezin izan zituen asimilatu, gehiago gertatu zen asimilatua, eta XX. mendeko azken bi hamarkadetan, batez ere irakaskuntzan egindako ahaleginagatik, asimilazioan pixka bat atzera egitea lortu bazen ere, XXI. mende honetan, bigarren olatu globa larekin gero eta asimilatuagoak eta arroztuagoak gaude euskaldunok. Ez dirudi, baina, kezkaturik gaudenik. Berriki Ordiziako ikastetxe batean gertatu da istilua. Tirabiraren azterketa zehatza bazter utzirik, errepara datu honi: Goierriko herri horretan, es kola publikoan dabiltzan eskola umeen %37k guraso atzerritarrak ditu. EAEn, batez beste, jaiotza tasei doakienez, %28 dira guraso atzerritarrengandik jaioak, eta Araban %40. Denok dakigu jaiotza tasa apaletan gabiltzala hemen emakumeak lan munduan sartu i zanagatik eta umeak izateak lehen zuen balioa egun ez duelako, besteak beste , eta atzerritarrek haur gehiago izaten dituztela faktore bat izan daiteke emakumeak gutxiago lan munduratzen direla, eta gurean baino garrantzi gehiago ematen dietela familia iz ateari . Hori guretzat eramangarria al da? Suizidio kolektiboaren bidean? Madrilek kontrolpean eta mendean duen marko autonomiko honetan, hona datorren atzerritarra gisa da espainol sozializatzea, espainiera erabiltzea bertako jendeak ere hein handienean d arabilen bezala, eta praktikan ehunetik laurogeita hamabostetik gora, euskalduntzetik arrotz gelditzea. Esan beharrik ez dago fenomenoa globala dela eta ez lokala. Europa industrializatura jendea bizimodu materialki hobearen bila dator. Askotan engainatuak , hemen paradisua aurkituko dutelakoan. Enpresaburuak gustura dira; atzerritarren bitartez soldatak apaltzea lortzen dutelako. Hona datozenak askotan biktimak dira, noski, euren jatorrizko herrietan aberastasuna ongi banatua ez egotearen biktimak, eta, zer esanik ez, gerretatik ihesi datozenen kasuan, baina migratzaile ekonomikoengatik ari naiz. Konponbide zaila du; kapitalismoak ez du garapen orekatua bermatzen, eta desberdintasun sozialak aprobetxatzen daki, baina gure kasuan lehendik ere bageneukan arazo a areagotu egiten du. Gure Euskal Herria urtuko da, diluituko da espainol eta frantses gizartean asko baino lehen erreakzionatzen ez badugu. Behartsuak ezin ditugu bidali, eta ez gara intsolidaritatea bultzatzen ari, baina neurriak hartu beharrean gara, b esteak beste, gurera datozenei ere bizitza duin samarra ziurtatzeko eta ez nolabaitekoa. Irakaskuntzan banaketa orekatuak dira beharrezkoak; lan hitzarmenak guztientzat, eta jaiotza tasei buelta emateko neurriak hartu beharrean gara, enpresaburu eskrupulug abeek kanpora jo ez dezaten langile merke bila. Duela berrogeita hamar urte inguru, Nemesio Etxaniz apaiz euskal idazleak teorikoki egoki planteatu zuen gaia: “Guk, beste aldetik, ez karidade aldetik eta ez beste inundik, ez daukagu geure izatea ta etxea ondatzeko lain jende artzeko obligaziorik. Gureak baino askoz indartsuago ta zabalago diran errietan, kanpokoak ez dira artzen nolanai; baizik angoak ar ditzaketen neurrian (...) Guk ere ez degu euskalduntasuna galtzeko obligaziorik, kanpokoak gurean neurr i gabe artuta. Bakar bakarrik gure etxea ta izatea ondatu gabe artu ditzazkegunak artu bearra degu (“Gure txistulariak eta gazte traketsak” in Zeruko Argia (1965 66)). Hori egin ondotik: “Kanpotik sartu zaizkigun oiek, gure egitea; biotzez euskaldun biurt zea. Onela gure artean pozik artu ta ikusiak izango dira ta oien seme alabak, gureak bezain etxekoak izango dira Euskalerrian”. Lekutan gaude! Praktikan, zailagoa da gorago esan bezala. Orduan Espainiako estatutik zetozenei buruz ari zen; bada garaia, idei a hori, arrazismoarekin eta intsolidaritatearekin zerikusirik ez duena, eguneratzeko. Denbora baino lehen, desagertuko ez bagara, gizarte arrotzean urturik. 7. Udal Legearen Dekretua eta Euskaraldia eta! 2019 1123 Icebergaren zati agerikoari begira jarrita, euskara boladan dago: 2016ko Udal Legea garatzeko Dekretua dela medio, hemendik urtebetera egitekoa den Euskaraldia dela bitarteko bidez batez esanda, zein goiburu bikaina: gehiago, gehiagotan, gehiagorekin!, behialako berbeneta ko dantza eskeko “egingo al dugu?” hura ekartzen dit gogora , beti euskaraldi betean bageunde bezala, harrabots mediatikoan pulunpaturik. Baina denok dakigu icebergetik begi hutsez ikusten dena izozmendiak duen bolumen osotik zortziren bat baino ez dela, e ta halako batek hondoratu zuela, besteak beste, Titanic. Zer ezkutatzen du gure euskara izozmendiak ezkutuko zazpi parte horietan? Nik, beste ezer baino lehen, beldurra ikusten dut. Botere autonomikoa dutenak beldur dira botere estatalarekin talka egiteko, eta lege arau edo dekretu itxura eman aurretik, 1978ko Konstituzio txit santuari ertzik urratzen dion begiratzeko zerbitzu juridikoak lanean jartzen dira, ondotik errekurtsorik etor ez dadin, eta, nork uka, adimentsuki jokatzen dute bai baitakigu guretzat kaiola modukoa den oinarrizko lege hori gaztelaniadunak Espainiako estatu guztian eroso bizitzea bermatzeko egina dagoela, eta hura garatzeko legedi guztiak xede nagusi hura ez duela hautsi edo urratu behar. Eta galegoz edo katalanez edo euskaraz bizitzak o arlo guztietan bizi nahi dugunok geure herrian, zein legek babestuko gaitu eta politikarietatik nork? Dekretua argitaratu baino lehen aurreratu zuen PP alderdiko bozeramaileak errekurtsoa jarriko ziola, eta botere autonomikotik, defentsiban, hasi dira es aten erabat konstituzionala dela, erdaldun elebakarren eskubideak ez direla urratuko eta telebistatik entzun ere dugu “gauzak ez direla asko aldatuko”. Eta azken hori sinesten dugu, sinesten dugunez! Zergatik jarri nahi dute errekurtsoa basko espainol erra dikalenek? Euskaldun batzuk harremanak administrazioarekin euskaraz izateak ez ditu kezkatzen, kezkatzen dituena da euskal administrazioetako teknikariek lana euskaraz egiteak, eta euren arteko harremanak euskaraz soilik izateak. Zergatik? Horrekin Belgika ren edo Suitzaren mamua ikusten dutelako, Espainiako administrazioaren zatiketa, eta azken buruan benetako nazio aniztasunerako pausoa, guztiz eramangaitza zaiena. Baina beldur hori izateko motibo arrazoizkorik ba ote dute?, Eusko Jaurlaritzak hori nahi ot e du? Badakigu Kultura Saileko buruak eta haren kideek euskararen erabilera hedatzea nahi dutela, hori bai, baina benetan euskaraz funtzionatuko duen administrazioa nahi ote du Jaurlaritzak? Kontuan har bedi tokiko administrazioaz ari garela, udal eta toki erakundeen legeaz eta haren garapenaz ezen ez administrazio autonomikoaz eta ezta EAEko administrazio zentralaz ere. Toki administrazioak garrantzizkoak dira baina autonomikoak eta estatalak ez gutxiago. Gaur argitaratu da zorioneko dekretua (2019 1122). Artikulu bat aldatuko dizuet, hamahirugarrena hain zuzen: “13. artikulua. – Erabilera normala eta orokorra. Euskara Euskal Herriko berezko hizkuntza da eta, gaztelaniarekin batera, ofiziala Euskal Autonomia Erkidegoan. Hortaz, modu normalean eta orokorrean erabiliko da Euskadiko toki entitateetan eta Euskadiko tokiko sektore publikoa osatzen duten gainerako entitateetan, baina beste hizkuntza ofiziala inolaz ere mugatu gabe. Hori bermatzeko, bada, entitate horiek gero eta gehiago erabiliko dute euskara, bai barne jardueretan, bai kanpora begira egiten dituztenetan." Aldeak alde, lehen karlistada ondoko esaldi famatu hura bezala: foruak bai baina batasun konstituzionala hunkitu gabe. Arerioak erakusten digu nora jo behar dugun. Momentuz, nik gehienbat, gorago esan bezala beldurra ikusten dut, botere autonomikoaren beldurra, bazkide unionista haserretzeko beldurra, botere estatalaren beldurra, politikari eta epaile eta erdaldunen alderako beldurra, eta euskaldunen haserrearen beldur gutxi, edo gutxiago, edo bat ere ez. Ildo horretatik, bigarrenik, euskaldunon asimilazioa ikusten dut izozmendiaren alde ezkutuan. Espainiaren mendeetako menderakuntzaren eta azken bi mendeetako inposizio bortitzaren eta mila debekuen ondoriozko gutxiagotasun konplexuaren eta gaztelan iaz egiteari eder iriztearen eta kolonizatuaren mila morrontza behiala Xabier Letek kantatzen zuen bezala, hots, gure ahultasun ugariak. Zenbat euskaldunek nahiago dute egun euskal administrazioarekin harremanak euskara hutsez izatea?, zenbat funtzionariok idazten ditu errazago txostenak euskaraz edo euskaraz gaztelaniaz bezain erraz?, zenbat politikarik egiten du bere lan politikoa errazago euskaraz erdaraz baino? Denok dakigu asimilazioak gurean beste mila aurpegi dituela: ohituraren eta eskaintza zabalag oaren ondorioz, erdaraz errazago irakurtzearen errealitatea, filmak eta fikziozko telesailak erdaraz ikusten ohituago egotearena, ezinbestezkoa gure egoeran, eta erdaraz hitz egiteko erraztasun gehiago eta adierazkortasun gehiago eta abar. Eta asimilazioak berekin ekarri ohi du norberaren euskararen kaxkartasunarekiko ezaxola, arduragabezia, eta gero eta gehiago erdal kulturan murgiltzea, han bertan goxo egotea, eta gero eta arrotzago sentitzea euskal kulturaren alderako. Nola urtu izozmendi faltsu hori, ag erian eder itxurakoa eta ezkutukoa itsusiago eta grisagoa? Politikariek, eragileek, herritarrok denok dugu eginbeharra, eta ez dut makila magikorik baina ez litzateke batere txarra 2016ko Udal Legea eta haren garapenerako Dekretua aurrera atera dutenek lidergo pixka bat erakustea eta argitzea nora jo behar duen euskal administrazioak Estatutu berriarekin bezala , konstituzionala dela esatera mugatu beharrean, beldurrak uxatuz, eta halaber, euskaldun sentitzen garenok euskaraz funtzionatuko duen administra zioa galdegitea, asimilaziotik desasimilaziora joz eta euskal nazioa eraikitzera. Bestela, besteak beste, Euskaraldiak eta, borondate eta ahalegin guztiak gorabehera, ekitaldi folkloriko hutsetan jausteko arriskua izango dute. 8. Amaordearenera egingo ote dute ihes? 2019 1129 Jo dezagun arrazoi praktikoen bila euskal nazioaren etorkizuna zirriborratzeko. Egun lan mundua denok jotzen dugu arlo estrategikotzat euskararentzat, hots, euskaldunen etorkizunerako. Zenbat lanpostutan da b eharrezkoa euskara gaur egun? Sabino Aranak zioen euskara salbatuko zela bere lurraldean bizitzeko beharrezkoa izatera iristen zenean. Beste modu batera esanda, zioen euskara beharrezkoa izatera iristen ez bazen, herri edo hirietatik urrunen zeuden baserri etan ere sartuko zela erdara eta partida irabaziko ziola euskarari, partida irabazten hasia zegoen bezala baserrietan ere, berak esatera, Euzko Alderdi Jeltzalea sortu zuen garaian, duela ehun eta hogeita bost urte inguru. Hartatik gaur egunera etorrita: irakaskuntzan, administrazioan, hedabideetan, enpresa pribatuetan, edozein lan sektoreko edozein lanpostu kontuan harturik, zenbat lanpostutan da beharrezkoa euskara? Gaindegia k edo egin ote du azterketarik?, ehuneko hamarrean bai?, eta zenbatean dira beh arrezkoak gaztelania Hegoaldean eta frantsesa Iparraldean, eta ingelesa bietan? Ez daukat daturik, eta intuizioekin baino ez naiz ari; hortik ehuneko hamarreko portzentaje hori. Hurrengo berezko galdera eratorria da: euskara eskatzen den lanpostu horietan zer nolako ezagutza galdegiten da: zenbatean B1?, zenbatean B2?, zenbatean C1?, eta zenbatean C2? Administrazioetan, onenean, zerbitzuetako langileei B1 eskatzen zaie, udaltzainei B2, ertzainei beste horrenbeste gehienez...; gero C1 daukatenetako batzuek euskaraz lan egiten dute, beste batzuek erdaraz, eta C2ko denek ere ez dute euskaraz lan egiten. Maila hori eskatzeaz gainera, zerbitzu hizkuntza gisa lan egiteko soilik ala zerbitzu hizkuntza eta lan hizkuntza gisa lan egiteko eskatzen zaie? Horie k lan munduari dagozkionak. Lanmundua baino lehen, formakuntza urteak daude. Denok dakigu irakaskuntzak ez duela euskararen ezagutza unibertsalizatzen. Zuzeu ko pentsamendu bat Mikel Basabe Kortabarriari ostu eta hona aldatzea zilegi bazait, etorkizunari begira jarrita, irakaskuntzako panorama ez da ikuspegi euskaltzaletik bozkarioz suziriak botatzekoa!: “...Azken bost urteetako matrikulazio datuak hartuta, D ereduak atzera egin du lanbide heziketan, hala erdi mailako zikloetan nola goi mailakoetan. B er eduak, berriz, gora egin du. Arazoak? Hainbat. Esaterako, D ereduko zikloen eskaintzak ez duela aurrera egiten. Esaterako, matrikulazio garaian D ereduko zikloak eskaini bai, baina gero ez direla osatzen (eta, ondorioz, ikasleak B eta A ereduetara eroaten direla). Esaterako, 4/2018ko legearen 27. artikuluko 3. puntua, zeinean, zeharka bada ere, zonifikatu egiten baita lanbide heziketaren eskaintza, eta onartu egiten baita ikaslearen eskubidea barik, administrazioaren erabakia dela zein eredutan ikasiko duen lanbide heziketako ikasle euskaldunak. Bigarren arazoa, D eredua bera kolokan dagoela. Hezkuntza Sailak agindu digu Hezkuntza Legearen proiektua berehala igorriko diola Legebiltzarrari. Proiektu horretan ereduak ‘gainditzeko’ proposamena egiten bada, 3L s ustatuta ikastetxe guztietarako, eta 3L hori Hezkuntza Sailak berak 2011n argitaraturiko ‘Hezkuntza marko hirueledunaren esperimentazio prozesua. Dokumentu markoa’ izeneko agirian jasotakoarekin bat diseinatzen bada, 3L eredu berrian euskarak, onenean ere, ikasgaien %60 izango lituzke. Alegia, gaur egungo B eredutik gertuago, D eredutik baino. Onenean diot, ikastetxearen erabakia izango baita zenbat ikasgai emango den euskaraz: %20 gutxienez, %60 gehienez.” Lanmunduko eta irakaskuntzako egoera objektibo zi rriborratuari hipotetikoa noski, datu objektiboen faltan , eransten badiogu euskal herritarren elebakar, elebidun, hirueledun , gero eta joera praktikoagoa, hots, identitate kontuei, euskaltasuna eta abertzaletasuna bezalako balioei gure gazte denboran egun baino axola handiagokoak , iskin egiteko isuri nabarmena, eta helburu nagusitzat lan mundurako ondo prestatzea eta lanpostu onenak lortzeko lehian garaile irtetea bide dutela; hori guztia kontuan, alarmista izatea ote da esatea euskal herritarrak onen ean ehuneko hamarrean, hortxe nonbait, izango direla euskal naziokoak eta gainerako ehuneko laurogeita hamarrean nazio arrotzetakoak?, ala nahikoa da euskal herritar bat euskal nazioko jotzeko halakoak hemengo klima eta gastronomia eta futbol taldeak gogok o izatea? Heribert Barrera (1917 2011) Kataluniako Errepublikaren aldeko borrokalari handi eta kataluniar independentismoaren erreferenteak zioen Katalunian katalanez mintzatzen ez zekiena, zinez, ez zela katalan sentitzen, baina Euskal Herrian bai: “En ca nvi, al País Basc, encara que un no parli en euskera es pot sentir perfectament basc” (Genís Sinca: Heribert Barrera l´últim republicà. Columna. Biografies. 2006. Barcelona. 182or.); ildo horretatik, onenean, ehuneko hamarrean euskal nazioko herritarrez osaturiko eusko gizartera ote goaz? Kopuruz eta kalitatez hain murritza den nazio bati eusterik ba ote dago ala amaordearenera egingo dute ihes euskal gazteek, hain nazio kaxkarreko kide izateari kaxkar iritzirik? 9. Euskararen bidegurutzetik 20 191209 Euskaltzale eta abertzaleok errealitate desatseginarekin egin ohi dugu topo nahi baino toki eta egoera gehiagotan, eta modu eta era askotara eguna joan eta eguna etorri, eta halaber, Zuzeu n, etsipenezko komentario askotxo irakur daiteke euskarare n eta Euskal Herriaren patu eta halabehar halamoduzkoaz. Jakinik Kike Amonarrizek liburua atera duela artikulu honi eman diodan izenburukoa, di da batean irakurri dut bururik buru. Gogoan dut duela urte mordoxka J.M. Odriozolak eta K. Amonarrizek eztabaid a bizi bat izan zutela: esan dezagun labur zurrean eta sinplifikatuz, bi ikuspunturen bozeramaile gertatu zirela; Odriozolaren arabera, erdaren alde funtzionatzen duten egiturak (sozial politiko kultural ekonomikoak) eraldatu gabe, euskaldunon boluntarismo a udazkeneko hego haizea da, eta Amonarrizen arabera, aldiz, boluntarismoa aktibatzea axola handikoa da, eta egituren garrantzia ukatu gabe, ezinbestekoa. Liburu honek Amonarrizen eboluziorik ageri ote du?, ala lehengo lepotik jarraitzen ote du, funtsean? Galdera horiek nituen buruan liburu honen irakurketari ekitean. Esan liteke, hondarrik hondarrenean, atxikitzen duela Amonarrizek gorago aipaturiko eztabaidan defendaturiko ikuspegia, hots, euskaldunok sozialki ahalduntzearen axola itzela, baina euskararen aldeko politiken beharra ere ahobizarrik gabe erantsirik. Azken hauek premiazkoak dira, baina euskaldunon aktibazio sozialik gabe, Irlandan gaelikoak duen estatusa dugu hodeiertzean, suntsitze bidea, alegia. Itxura batera tolosarrak kaxkarina eman dezake, gutxirekin kontentatzen dena, edota gidoi eta eskakizun sozial mediatikoek horixe eskatzen diotena, baina irakur itzazue esaldi hauek: “Azken batean, hizkuntzen inguruko borrokak eta eztabaidak botere borroka ere badira, errelato borroka (...) Horregatik , iruditzen zait euskararen aldeko gure planteamenduei oinarri etiko eta diskurtsibo sakona, integratzailea eta demokratikoa eman behar diegula, balio aurrerakoietan sustraituta, hizkuntza normalizazio prozesua gizarte hobe, askeago, berdinzaleago eta just uago baten eraikuntza prozesuaren zati banaezina delako. Eta horrek gurean esan nahiko luke (...) euskara hizkuntza nagusi eta komuna izango litzatekeen egoera eleaniztun batera iristea, non bestelako hiztunen hizkuntza eskubideak ere errespetatuko diren. Egoera normalizatu horretara iristeko, euskararen ezagutza eta erabilera sustatuko duten hizkuntza politikak ezinbestekoak dira, eta, euskarak nozitu duen bazterketa eta jazarpen historia aintzat harturik, diskriminazio positibo hori guztiz demokratikoa et a justiziazkoa dela irmoki defendatu behar dugu. Are gehiago “erreparazio historiko”tzat ere har liteke, eta horrela gutxitan planteatu bada ere, justizia leheneratzailearen (“restauratiboa”, alegia) eskemetan planteatu.”(43 or.). Beraz, euskararen normali zazioari, oinarri etiko eta diskurtsibo sakona erantsi beharra. Eta diskriminazio positiboa, eta justizia leheneratzailea. Egia gertatzeko ederregia?, idealistegia? Edozein planteamenduri egin dakizkioke erreparo horiek. Jarraitu dezagun liburuko zatirik p olitikoenak aldatzen: “Euskarak iraun dezake estaturik gabe (orain arte egin duen bezala) ala estatuarekin, eta desager daiteke estatuarekin ala gabe. Baina euskararen normalizazioa bultzatu eta euskararen erabilera sustatuko lukeen balizko euskal estatu batek berme gehiago eskainiko lituzke espainiar eta frantses estatuen menpeko gaur egungo zatiketa administratiboak baino, estatu hori independentea, konfederatua edo dena delakoa izan. Horretan ez dut dudarik. Historian atzera begiratu besterik ez dago ikusteko estatu frantsesak eta espainolak, salbuespen apurrak salbuespen, historikoki joera homogeneizatzailea izan dutela eta hizkuntza aniztasunarekiko uzkurrak izan direla, edo zuzen zuzenean aurkakoak (...) Hizkuntza normalizazioaren ikuspegitik e re, euskaldunok ahalik eta burujabetza mailarik handiena eta eremu administratibo desberdinen arteko harreman ahalik eta estuena lortzen saiatu beharko genuke (...) Zenbat eta botere politiko gehiago izan, orduan eta aukera gehiago izango ditugu euskararen eta euskal hizkuntza komunitatearen geroa bermatzeko. Zentzu honetan, euskal estatu batek kanpo injerentziarik gabeko hizkuntza politikak blindatzea eta bideratzea erraztuko luke. Eta hori hainbat egitura politikoren bidez berma daiteke; ez oraingoekin, o rdea. Baina XXI. mende honetan euskaldunok lortzen dugun burujabetza maila lortzen dugula ere, gaur egun ditugun arazo eta erronka gehienek bere horretan jarraituko dute, independentzia lortu duten eta hizkuntza gutxituak dituzten munduko estatu gehienetan gertatzen den bezala. Edozein estatus politiko lortzen dugula ere, eta mende honetan zehar, eremu batzuetan edo askotan euskarak nagusitasuna lortu arren, gaztelaniak eta frantsesak jarraituko dute Euskal Herriko eremu askotan hizkuntzarik nagusienak eta erabilienak izaten, aldaketa soziolinguistikoak mantsoak izan ohi direlako eta aurrean ditugunak oso hizkuntza indartsuak direlako. Euskarazko eskaintza asko hobetu eta hedatu arren, hedabide eta ikus entzunezko eskaintza eta kontsumoa proportzio handi bat ean (nagusian?) hizkuntza hegemonikoetan izango da (kasu honetan, gaztelaniaz edo frantsesez izan beharrean, seguruenik ingelesez). Euskal Herritar askoren etxeko eta ohiko hizkuntzak euskara ez bestelakoak izaten jarraituko dute, eta iristen joango diren etorkin gehienek ez dute euskararik berehala ikasiko, baina, topatuko duten egoeraren arabera, beren seme alaben erabilera hizkuntza nagusia euskara izango da ala ez. Alegia, estatu bat edo estatus politiko berri bat oso lagungarriak gertatu arren, hizkunt zanormalizazio prozesua ez dela hor amaituko”.(180 182 orr.). Errealitatearen pertzepzio errealista objektiborik ez zaio falta, falta ez zaionez! Segur aski euskaltzale gehienok ados egongo gara iritzi horiekin. Zenbaitetan, inkesta soziolinguistikoen emaitzen irakurketa baikorregia iruditu zait (parentesia gorabehera): “80ko hamarkadaren hasieran euskal ereduetako matrikulazioaren portzentajeak eta euskararen ezagutzarenak %20 inguruan zebiltzan; alegia, 5 gaztetik bakarra zen euskal duna edo euskal ereduetan matrikulatua. Gaur egun 5etik 4 baino gehiago dira. Hori da belaunaldi batean lortu dena. EAEn eta Nafarroako Iparraldean ia ezagutzaren unibertsalizaziora iritsi gara haur eta gazteen artean (ezagutza hori mugatua baldin bada ere kasu askotan), beste eremuetan ere portzentaje gero eta esanguratsuagoak ditugularik” (78 79 orr.). Erabat harturik (350 orrialde ditu), interesgarria, eta ekarpentzat jotzekoa iritzi diot. Gomendagarria. 10. Gotorlekutik (Berria ko “Gu” artikuluari era ntzuna 2020 0122) 2020 0124 Ez dut inoiz neure burua euskaldunen gotorlekuko kide sentitu, baina, zuek (Bizkaiko) «ezkerraldetik» gauzak horrela ikusita, baliteke zuentzat hala izatea, eta horregatik, ohar batzuk helarazi nahi dizkizuet, erantzun moduan. Zein dira gotorlekuko benetako euskaldunak? Herri euskaldunetan jaiotakoak izango gara; etxean euskaraz ikasi dugunak, eta eskolara hasi orduko —demagun berrogeita hamarretik gora dugunok —, gaztelania ikasi beharra izan dugunak, eta horregatik eta inoiz h errian bertan edo bestela herritik hirira edo pixka bat mugituz gero, erdaraz egin behar izan dugunak. Norbere herrian norbere hizkuntzaren ukazioa jasan dugunak. Eta guk baino are gehiago, zer esanik ez, gure aurrekoek. Pentsa ezazue momentu batez zein fr ustragarria den etxean hain natural ikasi duzun hizkuntza horrek, onenean, zeure herriko kalean erabiltzeko baino balio ez izatea, edo kalean batzuekin bakarrik hitz egiteko era informalean, eta eskolarako baliorik ez izatea, administraziorako eta hedabide etarako ere ez, eta askotan lanerako ere ez. Hori ez duzue aipatzen artikuluan, ez duzuelako hori bizi izan. Hortik abiatu gara, herri hizkera etxean natural ikastetik, bere aberastasunekin eta aldi berean bere muga guztiekin, Gaztelan edo Extremaduran etx ean soilik ikasitako gaztelerak dituen mugekin alde batera, baina aldi berean muga gehiagorekin, hizkuntza artean batu gabe zegoelako eta gizartean arlo gutxitan erabiltzen zelako. Benetako euskaldunak izateaz harro? Bai, alde batera, harrotzekoa, baina bestera, zenbat aldiz entzun dugun «zein motza den euskaraz bakarrik jakitea», zenbat gutxiagotasun konplexuren jasaile eta eroale ere izan diren eta garen, eta gorago esan bezala beti beharturik, ustez Euskal Herrian egonagatik, hizkuntzaz aldatzera gutxi asko ezagunak izango zaizkizuen hamaika arrazoirengatik. Zuek beste era bateko zapalkuntza jasan duzue bizi baldintza hauetatik: «Guk beti gaztelaniaz hitz egin dugu, Espainiako familia migratzaile pobreen ondorengo garelako edota Euskal Herriko hiri/herri erdaldun batean hezi garelako. […] Gu ez gara subjektu pribilegiatu zapaltzaileak, estrategia inklusiboen faltaren ondorioetariko bat baizik». Idatzi honen xedea ez da elkarri errua botatzea, elkar ulertzeko bidea jorratzea baino, hori bai bakoitzaren espe rientziatik eta egiatasunez, ahal den neurrian. Zuen aurrekoek eta zuek ere beste neurri batean, lurralde berri batera joateak eskatzen duen egokitzapen gutxi asko neketsua eta gogorra jasan behar izan zenuten, baina, hizkuntza aldetik, ziur nago ez zenute la apenas arazorik izan. Eskolan bizi izan zenutena; gorago esan dut, guk alderantziz bizi izan genuen. Ematen du, diozuenagatik, benetako euskaldunok denok bloke, komunitate homogeneo bat osatzen dugula. Ez nator bat. Euskal herri txiki edo handi samar ba tean, eta kalean jaiotakoak, edota, aldiz, landa ingurunean jaiotakoak, edota herri handi erdaldundu edota hirietan jaiotako euskaldunek txikitan markatu gaituzten esperientzia ezberdinak bizi izan ditugu eta ez gara inola ere berdinak. Gustu ezberdinak di tugu, sentikortasun diferenteak, eta denok ez gara bertsozaleak edo herri kirolzaleak edo… «Zein ondo hitz egiten duzun ezkerraldekoa izateko, euskaldun berria eta euskaraz liburu bat idaztera ausartu zara?» nik neuk hor behintzat diskurtso baztertzailea b aino zuen hipersentsibilitatea sumatzen dut, eta honako honetan ondorio kezkagarria bezain baztergarria: «Gainera, badute bere eragina ‘gure’ euskal komunitatera geureganatu garen kide berriongan; komunitatea bera etsaitasunezko sentitzea eta bertatik urru ntzea lortzen baitute askotan. Zenbatetan txiokatu behar izan dugu gazteleraz gehiegitan arreta deitu digutelako gure euskararen ‘maila eskasa’ dela eta?». Ziur nago euskaraz egiten diren hanka sartzeak erdaraz egingo balira, hedabideetan luzaroan beste ko nturik ez litzatekeela egongo, eta Hezkuntza Sailak neurriak hartuko lituzkeela. «Nahi duguna da euskararen esentzia horren atzean gertatzen diren prozesu subjektibatzaileak erdigunean jarri». Bi joera nagusi sumatzen ditut euskaldunen artean; bata da: elk ar gaitezen giza eskubideak urratuak sentitzen ditugun guztiok: feministak, migratzaileak, pentsionistak eta LGBT, eta euskaltzaleak; eta, gainerakoentzat, aldiz, euskararen aldeko borroka ez da giza eskubide demokratiko horiekin lotu behar, estatua duten nazioetan (Espainian, Frantzian…) lotzen ez den bezala. Ez naiz hegemonikoa sentitzen, eta ez zaituztet euskaldun sasikotzat hartzen, baizik eta komunitate bereko. 11. Euskara euskaldunon arazo? 2020 0203 Bizi garen gizarte erdaldundu honetan ematen du euskararen kontuak euskaraz bizi nahi dugunon arazo direla soil soilik, eta ez herritar guztienak. Politikoki eta administratiboki Euskal Autonomi Erkidegoan, Euskal Hirigune Elkargoan edota Nafarroako Foru Erkidegoan bizi garen euskaldunok badakigu euskaraz gain, gaztelania edo frantsesa beste hizkuntzak beste , eta, aldiz, aipatutako hiru eremu administratibootan bizi diren askok ez dakite euskaraz, eta EAEn osorik eta NFEn partez euskaldunoi eskubideak ai tortuagatik, euskaraz jakiteko betebeharrik ez dagoenez, euskara unibertsalizatu gabe dagoenez, euskaraz bizi nahi dugunon arrangurak eta kezkak gure arrangurak eta kezkak dira bakarrik, hein bateko elkartasuna elkartasun, pentsiodunen kontuak pentsiodunen ak diren bezala, edota LGBT kolektibokoen arazoak haienak soilik diren bezala, edota feministenak emakumeenak, edota migratzaileen aferak migratzaileenak. Gauzei horrela begiratuta, iduri du aterabidea dela goian izendatutako gizatalde zapaldu eta erdigune tik periferiara bazterrarazitako guztiok batu eta elkarrekin borrokatzea, pixkanaka periferiatik erdigunerantz eginez joateko, baina kontutxo bat gelditzen da hor ezkutuan, batere kontutxoa ez dena, baizik eta giltzarri eta ardatz, eta da pentsiodunak beti egongo direla, LGBT kolektibokoak eta emakumeak eta migratzaileak ere bai, mundu globalizatu honetan, baina gerta litekeela, asko baino lehen, euskaraz normal samar bizi garenak gero eta gutxiago izatea eta, esate baterako, Eskozian gaelikoz bizi direnak bezain urriak izatera iristea, non eta ez zaion euskararen eta euskaldunon aurrerapenari beste norabide bat eta bultzada politikoa ematen. Goraki eta hedatuki aldarrikatu beharra dago euskara gure herriko eliteek ia beti zokoratu izan dutela azken mendeeta n, eta elite horiek men egin diotela Gaztelatik zabaldu den gaztelaniaren inposizioari Euskal Herri penintsularrean, eta Paris ingurutik hedatu den frantsesari Euskal Herri kontinentalean oroit “eraztunaren” eta antzeko jolas maltzurrak eskoletan, eta bat zar nagusietan edo biltzarretan, gaztelania edo frantsesa jakin beharra diputatu izateko ; gure elea ez dela landu unibertsitate eta apaiztegietan, ez gorte eta bestelako botereguneetan, eta mendeetako zokoraketa eta landu ezari ezin zaiola aurre egin, one nean, eskubide indibidualak hein batean errespetatuz soilik, baizik eta askoz politika eraginkorragoak behar direla abian jarri eta garatu. Euskal Autonomi Erkidegoan, legez, herritar guzti guztiek dute eskubidea gaztelania ez ezik euskara ikasteko Oinarri zko Hezkuntza Orokorrean, eta, halere, jakina denez, neurri apalean betetzen da hori, eta ez da neurririk hartzen hori iraultzeko. Ez dakit nola ez dagoen kexa gehiago derrigorrezko irakaskuntzatik gaztelaniadun bai baina euskaldun atera ez direlako. Amore emate orokortuaren seinale? Gizarte bezala zerk kohesionatuko gaitu: kontzertu ekonomikoak eta hein bateko autonomiak eta gaztelaniak edo frantsesak?, eta euskara, euskaraz bizi nahi dugunon kezka baino ez da izango? Hortik Eskoziako gaelikoaren estatuser a goaz, edo bretoierarenera Bretainian. Hori ez da aterabidea. Euskara ez da euskaraz bizi nahi dugunon afera hutsa. Pentsiodunen, LGBTkoen, feministen eta migratzaileen eskubideak aintzat hartzea garrantzizkoa da estatu demokratiko batean, baina euskarare n garrantzi politikoa beste bat da, eta euskara erdigunera, gure jendartearen muinera ekartzeak izan behar du gure helburua. Ikuspegi hori gailenarazi behar dugu, horretarako praktika eta legedi egokiak ezarririk. Tempus politikoak eta linguistikoak ezberd inak izango dira; autodeterminazio eskubidea eskuratzea bizkorrago lor liteke berreuskalduntzea baino; haatik, biak dira beharrezkoak. Euskal Herri erdaldunduan euskara ezinbesteko bihurtzea da historian barrena bertako eliteek arrotz eliteekin elkar aditurik eragin dioten bazterketa bidegabeari justizia historikoa kontrajartzea, hots, Euskal Herria berreuskalduntzeko eskubide eta xedeari men egitea eta horretan indarrak jartzea, bazterketak bazterturik. Euskara ikastea eskubide eta betebehar bilakatu ezean, frantses eta espainol itsasoetan suntsituko gara, hamarkada asko baino lehen. 12. Carlos Iturgaitz EAEko PPren buruzagi 2020 0227 Alonsori lepoa moztu diote eta Iturgaitz berpiztu dute politikoki eta EAEko PPren buruzagitzara eraman. Horrenbestez, pozik egon behar dugu euskaldunok, bien artean egon daitezkeen alde ideologikoak alde batera utzita, lehen ez bezala, orain PPren buruzagiarekin euskaraz mintzatzeko aukera dugulako? Carlos Iturgaitz EAEko PPren buruzagiAnekdota baliatuko dugu, baina egin nahi ditugun galderen irismena urrunago doa: zein profil linguistiko behar da gaur egun EAEn, alderdiek lehendakarigai izateko aurkez zaitzaten? Adierazi beharrik ez dagoena da gaztelaniaz maila ona izan behar dela. Baina euskaraz? Badu gaitasunik Iturgaitzek Gasteizko legebiltzarrean diskurtso politiko gutxi asko landua euskaraz egiteko? Euskara idatziz erabiltzeko gauza da? Ohar labur bat idazteko, txio bat idazteko bai? eta konplexuago bat idazteko, konparazio batera, bere lan politikoari dagokion testu bat idazteko? Ez dugu uste. Horrenbestez, gaitasunari dagokionez, ahozko elkarrizketa erraz eta sinple batzuk euskaraz egiteko gai da bai, baina bere lan politikoak eskatzen duen hizkuntza gaitasunik ez duela uste dugu, eta oroit beza irakurleak ez garela hiztun arruntaz ari, baizik eta EAEko lehendakari izateko alderdi batek proposatzen duen pertsona batez; horrenbestez, hizkuntza profil hori izatea aski da EAEn lehendakari izateko 2020an? Gaitasunetik gatozen orain jarrerara, hizkuntzari aitortzen zaion balio ideologiko politikoarekin zerikusi estuagoa duen euskararen alderako jarrerari erreparatzera. Zer da euskara Itur gaitzentzat? Arbasoen hizkuntza?, eta, horrenbestez, gaztelaniaz gaizki egiten duten adinekoekin mintzatzeko? Ala seme alabekin, gazteekin, hots, etorkizunean euskal gizartean giltzarri izango diren pertsonekin hitz egiteko hizkuntza?, euskaraz egin nahi d utenekin hitz egiteko hizkuntza bat? Eusko Legebiltzarrean erabiltzeko bai? Ez dugu dudarik egiten gaztelania berarentzat zer den: bere ama hizkuntza izateaz gainera, 78ko Konstituzioak dioen bezala, gaztelania Espainiako estatuaren hizkuntza ofiziala eta espainiar guztiek nahitaez ikasi behar dutena eta erabiltzeko eskubidea dutena dela, baina euskara? Botoa nori eman erabakitzeko orduan, axola handikoa iruditzen zaigu jakitea zer pentsatzen duten 1982ko Euskararen Legeaz Iturgaitzek, Mendiak, Iriartek, Ur kulluk eta Rosa Martinezek edo Gorrotxategik. Gauza bat da gatazkak maite ez izatea, eta bestea gaztelaniaren hegemonia gure gizartean zalantzan jartzeko baliabideei uko egitea behin eta berriz. Ingelesa maila batean edo bestean jakitea aski ez den bezala pertsona bat ingelestzat jotzeko, gaur eta hemen iruditzen zait politikari gailen bat euskaldun jotzeko gaitasun eta jarrera aldetik gutxieneko batzuk galdegin behar dizkiogula, eta, ahoz nola idatziz gaitasun ona izateaz gainera, 1982ko legea euskararen m esedetan aldatzearen alde egotea ere galdegin beharko geniokeela, zeren legea aldatzea ez da nahikoa, baina bozei begira asmo hori izateari axolazkoa deritzogu. Euskararen alderako epelkeriak lozorrotzen gaituen aro honetan, garrantzizkoa da beste planteam endu batzuetan alderdiek zer posizio duten erreparatzen dugun bezala, hemen ere behatzea, eta horren arabera ere erabakitzea botoa nori eman. 13. Jokin Zaitegi eta Andima Ibinagabeitia: antibirusak! 2020 0327 Aspalditik ari zen, modu askotara, eta kutsat zaile askoren laguntzaz, euskaldunon hizkuntza nazionalaren aurkako birusa lanean indartsu, baina Francoren erregimenak ongi bazkatu, gizendu eta azkartu zuen iragan mendeko 40ko hamarkadan, euskaltzaleen artean desertzioak, euskararentzat gaixotuak eta hi ldakoak erruz eraginez. Erbestetik, bi antibirus indartsu behintzat sortu ziren; bata, Jokin Zaitegi, eta, bestea, Andima Ibinagabeitia. Lehenbizikoa famatuagoa da; bigarrena, ezezagunagoa; horretxegatik enplegatuko naiz gehiago Ibinagabeitiarekin. Jose A ntonio Agirrek eskaturik, espioitza lanetan aritu izan zen 1943tik 1947ra, eta Deustuan bizi zela, polizia espainiarra etxera joanik ihes egin, eta Parisera heltzea lortu zuen. Han, euskarazko literatur lanerako Jon Mirande eta Txomin Peillen kutsatu zitue n beste bi antibirus! , eta Zaitegiren deiari erantzunik jesuitetan, Loiolako ikastetxean, ikaskide eta euskararen aldeko mintegiaren sortzaile izan ziren biak , Euzko Gogoa euskarazko lehen kultur aldizkaria sortu zuten. Euskara hutsezko lehenbiziko kul tur aldizkari hori burutan ateratzeko, batetik, jesuita euskaltzalea izateagatik hara haizatua izan zen Zaitegi; bestetik, haren lagun eta euskaltzaletasunean gogaide zen Ibinagabeitia, Deustutik hasiera baten Parisera joana; eta, nazionalista zelakoan sal atua izan zen Orixe idazle miretsia, Ameriketan zebilena desterruan, Guatemalan elkartu ziren hirurak. Maisutzat zuten Orixek sei bat hilabete egin zituen beste biekin, eta Zaitegi eta Ibinagabeitia ere ez ziren luzaroan egon elkarrekin, baina gorabehera pertsonalak gorabehera pertsonal, lortu zuten 50eko hamarkada osoan aldizkariari eustea, 1950 1955 epealdian Guatemalatik, eta 1956 1960 epealdian Miarritzetik. Balentria ikaragarria: antibirus lan itzela! Hark lantzen hasitako lurretik etorri dira Jakin (1956) eta gainerakoak, etorri direnean. Ibinagabeitiak ongi idazten zuen euskaraz. Han eta hemen idatzitako artikulu jakingarriei (P. Sudupe 1999) erantsi behar zaizkie euskara txukun bizian idatzitako bi mila eta gehiago gutun (P. Urkizu 2000), berrehun l agun eta gehiagorekin trukatuak. Haien bitartez, hainbeste desertzio eta euskararentzat hildako eragin zituen francobirus bortitzaren aurrez aurre idazle sare bat eratzea lortu zuen, penak konpartitzeko, batetik, eta elkar adoretzeko, bestetik. Euskara et a politika uztartzeko, besteak beste, Irrintzi zeritzan aldizkaria sortu zuen Caracasen Matxari eibartar exiliatuarekin batean. Ibinagabeitia abertzale jeltzalea bazen ere, asko sufriarazi zioten alderdikide erdaltzaleek. Aldizkari hartan idatzitako artiku lu batean, euskararen aldeko organizazio bat sortzea proposatzen zuen euskal matxinadari ekiteko. Matxinada horren aurkako birustzat honako hauek salatzen zituen: • Abertzaletasunaren larrupean estalita, erdaraz ari diren idazle, hizlari eta aldizkariak o ro, geuretik hasita [Alderdi aldizkariagatik ari zen]. • Euskara ukatzen duten Auzitegi eta Tribunalak. Euskara ezesten duten izparringi, aldizkari eta abar. • Euskara ostikopean darabilten herri agintari eta udaletxeak. • Euskararen aurka ari diren elizgizonak: Obispo, apaiz, lekaide, lekaime eta abar. • Guraso zabarrak, eta emazteki erdaltzaleak. • Euskara laidotu eta irainduko lukeen edonor. Aipatu etsaiak oro, gure indar guztiekin lotsatu eta isiltzen ahaleginduko g ara, agerian eta estalian, erruki gabe, beldur gabe, baina gezurrik gabe. Horra hor, odol gabeko matxinada, hala ere kementsuen matxinada, sendoena, gudari azkarrena, herri osoarena, ez txepelen matxinada, ezta euskotar salduena ere. Bihotzeko gaitzak eta Caracasen 1967an gertaturiko lurrikarak eraman zuten hilobira Andima Ibinagabeitia elantxobearra, baina nire gogotik behintzat ez dute eraman. Euskararen gainekoak amildegitik behera jaurtitzeko gogoa etortzen zaidanean, Ibinagabeitia buruz irekia eta bih otz handikoa etortzen zait oroimenera: hark Parisen, Guatemalan eta Caracasen egin bazuen lan euskararen aurkako antiburusak suntsitzearren, guk ezin jaurtiko ditugu ba euskararekikoak labarretatik behera, euskararen aurkako birus hedatzaile andanaren pozb iderako! 14. Ibinagabeitia eta Txillardegi: antibirus indartsuak! eta II 2020 0401 Honen aurrekoan, Jokin Zaitegi eta Andima Ibinagabeitia izendatu genituen euskara ahultzeko eta hiltzeko birusaren aurkako ahalmen handiko antibirus gisa; orai ngoan, Ibinagabeitia Zuzeu ko irakurleentzat askoz ezagunagoa den Txillardegirekin lotu dut. Zaitegi eta Ibinagabeitia aitonatzat bezala, Txillardegi aitatzat jo dezakegu euskaltzaleok merezimendu osoz. Ibinagabeitiaren eta Txillardegiren harremanetara et orririk, bien artean formakuntzaz, eta ideologiaz eta mentalitatez alde handiak bazeuden ere, Txillardegi ezkertiarrago eta elantxobearra eskuindarrago, eta bizkaitarra jesuitetan ikasia izaki autore greko eta batez ere latindarraren ezagutzaile eta miresl e Virgilio eta Ovidioren obrak itzuli zituen ; Txillardegi, aldiz, kultura modernoa(goa)ren eta J P. Sartre eta B. Russellen miresle izanagatik, abertzaletasunak eta euskaltzaletasunak lotu zituen. Gatozen lotura horiek argitara ateratzera. Elkarri eginda ko gutunetan oinarrituko gara, ez baitzuten bekoz beko elkar ezagutu. Ibinagabeitiak Caracaseko erbestetik Belgikan erbesteraturik zegoen Txillardegiri egindako lehen gutunean ziotson, besteak beste, ETA erakunde berrian, euskarari behar eta merezi zuen le kua emateko idatzi eta gainerakoetan. Txillardegik, lehenik, aditzera eman zion buruz buru ez ezaguturik ere, idatziz ezagutzen zuela Euzko Gogoa eta Irrintzi ko artikuluetatik, eta bera euskaltzale eta abertzale izanik, beti lankide eta gogaidetzat ere ed uki zuela. Abertzaleen artean euskarari eman beharreko lekuari zegokionez, Txillardegik erantzun zion bera erresistentzian norbait izan zen artean, ahalegindu zela euskarari duen garrantzia aitortzen, baina, orduan, Belgikan zegoenez gero Frantziatik kanp oratua izaki, ezin zuela ezer egin. Eta jarraian honako hitz esanguratsu hauek idatzi zizkion: Euskal Herria euskaldun herria baizik ez da. Nere ustez, gañerakoak ipuiak dira! Nere aberria, eta zeurea EUSKAL HERRIA da, eta ez Euzkadi. Euzkadi´k Euskal Her ria salba dezake, eta Euzkadi sortu gabe hil egingo da. Baiña gure Aberria EUSKAL HERRIA da, eta ez Euzkadi. Ni abertzalea naiz ehunetik ehun, eta ehunetik ehun Euzkadi Askatuaren aldekoa, baiña ez ditut nahastutzen Aberria eta Erresuma. “Abertzale” izenek o batzuk bai; baiña, benetan esaten dizut, nere ustez gure herriak hau ikusi du, eta hobe gaude sekulan baiño (1966 0530). Internet: Andima Ibinagabeitia. Gutunak 2, 301. Nolatan idatzi zion lehen gutuna Ibinagabeitiak Txillardegiri, hura buruz buru ez ezaguturik, eta bien artean alde aldera hogeita lau urteko aldea egonik? Gutun hori idatzi baino lehentxeago honela idatzi zion Nemesio Etxaniz apaiz poetari azkoitiarra ere gutunen bitartez baino ez zuen ezagutzen elantxobearrak : Oraintxe irakurri dut Txillardegiren liburu berria: Huntaz eta hartaz. Lan sakonak dakazkinak eta ederki idatziak (...) benetan irakurgarria liburutxoa. Beinipein gazteok exenplu ederrik ematen di e gure politiko zarrakituei, inoiz ere euskerarik lumartean artzen ez duten oriei eta artuko ere ez. (1966 I4). (P. Urkizu 2000: 296) Handik laster berriz ere, Ibinagabeitiak Nemesio Etxanizi: Irakurri dut Txillardegiren liburu berria; arekin bat nator ga uza askotan, eta arrazoi guziak ematen dizkiot euskera kontuan batez ere. Gure abertzale ergelak ez besteak, euskera ondatu besterik ez ziguten egin. Etzuten jakin aberri izkuntzari daukan garrantzirik ematen, eta oraindik ere eztute ikasi...Gazteok barriz euskera daukate gure aberriaren zimendutzat, eta ortan arrazoi guztia daukate euskotar izeneko orien aurka...Jakingo duzu zer nolako artikuluak agertu diran Tierra Vascan euskeraren aurka eta erderaren alde...Alderdi ortakoak eta bestelakoak erdera goraip atzen ari diranak alegia, espainiar ustel batzu besterik eztira, eta ez euskaldun, gainera gure arerioak bainon are arerioagoak eta kaltegarriagoak (1966 II15). (P. Urkizu 2000: 300) Garbi ikusten da aberritzat Euskal Herria izatea, eta estatua Euskal Her ria bizi zedin nahi zutela biek ala biek, eta horretan erabat bat zetozela Ibinagabeitia eta Txillardegi. Gutunok elkarri trukatu zizkioten urtean (1966), ikastolen mugimendua indarra hartzen hasia zen, eta laster euskalduntze eta alfabetatze mugimendua. E z zen gezurra herria hasia zegoela hizkuntzaren garrantzia ikusten. Handik hona ikuspegi hori erabat galdu ez, baina moteldu bai asko moteldu da, hainbat konplexu, hainbat desertzio eta hainbat barne etsai tarteko. Bi hitzetan: erdaltzaleak nagusitu dira. Bestelako etsenplua eman digute Ibinagabeitiak eta Txillardegik. Guri dagokigu jarraibide euskaltzale abertzale sakon hori atxikitzea eta ahal dugun heinean lau haizeetara hedatzea. 15. Nolakoak garen gaur egungo euskaldunok! 2020 0501 Itxialditik pixkanaka kanporatzen hasteko gauden honetan, plaza digital honetan bertan zein artikulu xumea bezain atsegina irakurri ahal izan dudan, Hiromi Yoshida japoniar euskaldunak Azpeitiko Uztarria aldizkariko apirileko alean argitaratua “Aldatu ez direna k” izenburupean. Lehenik dio 1985. urtean Euskal Herria lehenbizikoz bisitatu zuenetik hona, gauza asko aldatu direla gurean. Txakur kaka gutxiago omen dago bazterretan, kaleetan txakur gehiago ibiliagatik txukunagotu gara, beraz . Txikiteoa asko jaitsi d ela eta ardo kontuan mokofinago eginak gaudela sibaritagoak . Euskararen egoera ere aldatu omen da, eta euskara bera ere ez du aldaketaren baloraziorik egiten , eta halaber euskaldunen izaera eta harremantzeko modua ere digitalizazio eta globalizazioaren ondorioz, baina ba omen dira gure ohituretan aldatu ez diren gauzak, eta horietxek dira hain zuzen komentatzen ari naizen artikuluaren mamia, eta idazten ari naizen honen mintzagaia ere. Oso ideia ona eta oso esanguratsua da, oroz lehen, euskalduna zer d en definitzetik hastea: “artikulu honetan “euskaldun” da “euskaraz bizi den euskal herritarra””. Asko murriztea da kopuru aldetik, zeren zazpi euskal herrietan hiru milioi inguru baldin bagara euskal herritarrak, euskaraz bizi garenok zenbat ote gara?, hob e kopururik ez arriskatzea! Badu garrantzia hausnartzeak nor mintzo zaigun euskaraz bizi garen euskal herritarroi? Beti interes handia piztu izan dute gure herritik igaro diren bidaiari atzerritarrek nola ikusi gaituzten, haien bitartez geure burua ispilua n islatua ikusteko, oroitzapen txarreko Aymeric Picaudengandik hasita, askoz oroitzapen hobeagoko W. Humboldt eta V. Hugorenganaino, besteak beste, eta Hiromi Yoshidaren kasua gehiago hurbiltzen da azken horiengana, batez ere Humboldtengana; izan ere, denb ora dezente eskaini zion prusiar politikari eta jakintsu handiak euskarari eta euskaldunoi, eta horixe da japoniar euskaldunduaren kasua ere, hizkuntza ez ezik literatura aldetik zubi lanean baitabil urteetan japoniar kulturaren eta euskal kulturaren artea n. Zein etsenplu ederra ematen digun! Baina gatozen harira: zertan ez gara aldatu euskaraz bizi garenok, Hiromi Yoshidaren ikuspuntutik? Xuhurra eta zekena izatea gaitzesten omen dugu, eta, jeneralean, eskuzabalak omen gara. Halaber, oso adeitsuak euskaraz zerbait dakiten kanpotarrekin. Langile onak, bestalde, lana ondo egitea gustuko dugunak. Askatasunzaleak, bakoitzak bere bidea egitearen aldekoak, eta solidarioak laguntza eske datorkigunarekin. Garbi dago inguruan egokitu zaizkion euskaldunek bih otza irabazia diotela, hainbeste dohainez hornituak irudikatzen gaituenez gero...; eta bertuteetatik akatsetara etorriz, hauxe hautematen digu: “hamar solaskideren artean euskaraz ez dakien bat bakarra dagoenean, erdaraz egiten duzue haren onerako, euskara zokoraturik…”. Gure konplexuak salatzen dizkigu. Haiek deitoraturik ere, eta haien desenkusagarri ez aipatu arren, zein etsenplu txarra ematen diguten gizartean pisua duten agintariek eta agintari ustekoek. Esaterako, alkate batek euskarazko jardunean erd arazko hitzak sartzen dituenean, haiek indar gehiago dutelako uste harroan, edota bere burua jakintsu plantan agertu nahian; egitez, ezjakintasun itzela baino agertzen ez duenean; edota hedabideetan nabarmentzen diren politikariak edo kontseilariak euskara z irakurtzeko arazoak dituztela garbi erakusten digutenean, esanez bezala gustura egon gaitezkeela euskaraz bizi garenok guregatik irakurtze lan nekeza hartzen dutelako besterik gabe, hots, hedabideetan klarki agertuz gurean agintari izateko hizkuntza nazi onala jakin beharrik ez dagoela, edo bestea dugula hizkuntza nazional; edota euskaraz ariturik ere, beti erdal erreferentziez horniturik dihardutenek, euskal mundua autonomoa ez baizik eta guztiz erdaren mendekoa dela sentiaraziz entzuleari...Zenbat luza d aitekeen etsenplu txarren arrosarioa, nahi izatera! Hedabideetan nor agertzen diren horiek herritar xumeagoen euskararen alderako konplexu atxikiarazle gertatzen dira, horrek ez desenkusatuagatik hainbat jokabide tamalgarri. Hiromi Yoshidak ez, hark ukendu gozoa ematen digu bihotzean, bihotz oneko izaten jarraitzen dugula baieztatuz, eta gorago esan bezala, euskara eta euskaldunak aintzat harturik, japoniar eta euskal kulturaren artean zubiak eraikitzen arituz. Luzaroan horretantxe aritzea besterik ez diogu opa. Eskerrik asko bihotzez! 16. Unamunok ideia arrazistak euskararekiko 2020 0706 Nondik atera zituen Unamunok 1901ean bere jaioterri Bilbon ospatutako Lore Jokoetan egindako hitzaldian adierazitako ideiak, hots, euskarak ez duela balio mundu modernoan, euskaraz mintzo den Bilbo inkongruentea eta zentzugabea dela, euskarak ezin duela euskotarron espiritu zabal irekia den bezalakoa aditzera eman, euskotarron arima murriztua dagoela euskara ezdeus delako bizitza modernorako eta alde b atera utzi beharra dagoela aurrera egiteko, euskara lehenbailehen hiltzea dela hoberena eta berehala hil dadin lagundu behar diogula. Euskal Herriak Gaztela eta Espainia eta Amerika euskotartu behar zituen, bere espirituz blaitu eta ernaldu baina, jakina, gaztelaniaz. Eskandalu izugarria izan zen Bilbon, eta Euskal Herri osoan. Nondik atera zituen ideia horiek, bada? Erantzunak Joxe Azurmendiren azken liburuan ditugu: Pentsamenduaren historia Euskal Herrian. XIX. mendeko Renanengandik Unamunorenganaino idaz le eta naturalista kate bat dago: A. Hovelacque, etab., batez ere J. Vinson dago, norengandik hartu zituen Unamunok euskaldunontzat tristeki famatu egin zuten ideiak, zeinak XX. mende osoan hainbat euskal idazle gaitziturik euskararen defentsa teoriko prak tikoa egitera eraman zituen: Arana Goiri, Orixe, Lizardi, Lauaxeta, Zaitegi, Ibinagabeitia, Salbatore Mitxelena, Koldo Mitxelena, Martin Ugalde, eta Gabriel Aresti bera Unamunorekin borrokan ibili dira harrezkero. Renanek zioen indoeuropar ez ziren mintzai rak eta arrazak primitiboak eta ezdeusak zirela, arrazoiz espirituaren historiatik baztertuak eta “historia gabekoak”, ez, boteretsuagoek, armaz josiagoek baztertuak eta eurenak inposatzearen ondorioz baztertuak, baizik eta berez, ezdeusak zirelako, garape nerako balio ez zutelako zokoratuak. Euskara ere ez da indoeuroparra, beraz, primitiboa eta ezdeusa da bizitza modernoa aditzera emateko. Eta kontu egin horri! , ez da gauza bere baitatik garatzeko, ez eta kanpotik ezerk gararazteko ere. Zimeltzea eta hil tzea da bere patua. Vinsonengana etorririk (1843 1926), haren iritzian Euskal Herria guztiz primitiboa da (adiera negatiboan), zibilizazio propiorik gabea, alboan beti herri aurreratuagoak izan dituena, eta kultura aldetik erabat zordun espainiar eta gasko ifrantsesen alderako. Hiztegia guztiz pobrea du, ideia abstraktuak adierazteko ezgauza: gaskoi, frantses, espainol, eta latin hizkuntzari mailegaturiko hitzak kenduz gero, zibilizazio aurreratuen zantzurik ez du batere ageri. Arraza indoeuroparrekin izand ako harremanei esker heldu gara euskaraz mintzatzen garenok bizitza historikoa izatera, eta euskarak ez du inongo interes praktikorik, ez du balio kulturalik ez eta baliagarritasun publikorik batere. Euskaldunak dira: “un peuple illettré qui ne peut se met tre au niveau de ses voisins qu´en oubliant son antique langage”. Euskara ahazturik baino ezin auzo herrien pare jarri alegia. Eta euskal foru, folklore, elezahar, mitologia eta historiak ere ez dute deus originalik. Hizkuntza bakarrik dugu originala, eta hori laster desagertzekoa edo desagerraraztekoa. Horregatik guztiagatik, euskara lehenbailehen sakon ikertzea komeni zen, hil baino lehen, zeren aldameneko hizkuntzak askoz indartsuagoak izateaz gainera, euskarak berak bere baitan ez zuen bizi indarrik biz irik irauteko eta horregatik, euskararen heriotza deitoratzeko baino gehiago zen pozik egotekoa, aurrerapenak eta zibilizazioak irabazten baitzuten horrela. Irakurle ohartua honezkero argiro jabetu da Unamunok non edan zuen eta non elikatu zen Bilbon, bere jaioterrian, 1901ean egin zuen hitzaldian esandako gauzak esateko. Gorago esan bezala, ideia arrazistetan, nahiz eta bera bestela, arrazista biologikoa ez izan. Delako eskola naturalista horrek uste zuen ezen hizkuntza eta arraza konbinatuz, hots, linguis tika eta biologia ebolutiboa lotuz, azkenean oinarri eta metodo sendoetan landatu zuela linguistika, Unamuno gaztea liluratu zuen zientzia paristarra, baina hizkuntzalaritzak berehala ahaztu zuen eskola hori. Harrigarria edo lotsagarria dena da Unamunoren diskurtso arrazistarekin Bilboko burges liberalak entusiasmatu eta harropoztu izana, eta gero ideia horiek Espainiako intelektualen eta kazetarien artean guztiz zabaltzea (Ortega y Gasset, etab.). Unamunoren ideiek euskararen ezdeusaz eta baztertu beharra z itzal luzea izan dute, eta egun ere badute. Ondo dago jakitea arrazismo mota baten oinordeko direla, eta horren aurka ari garela euskararen defentsa teorikoan eta praktikoan dihardugunean! 17. Iturriagaren goresmenak “Pentsamenduaren historia Euskal Herrian” liburuan (2020 0713) Joxe Azurmendiren azken liburu argitaratuan, errebelazio bat izan da niretzat Agustin Pascual Iturriaga hernaniarraren figura (1778 1851) eta hari egindako merezitako goresmenak. Bere garaiko semea eta egungo talaiatik begiraturik, hutsune batzuk ere bazituen euskararen gainean, baina goresgarria inondik ere haren lana. Aurretik Mikel Zalbideren “Hizkuntzen azterbideak, Iturriagaren argitan” (BAT. 2007ko abendua) irakurri izan banu, gutxiago tx undituko ninduen, baina biek merezi dute irakurtzea dudarik gabe. Gipuzkoako Batzar Nagusietan, 1830ean, lehenbiziko aldiz goi agintari batek euskararen gainbeheraren kezka azaldu zuen eta Sustapen batzorde bat sorturik hizkuntza plan bat idazteko enkargua eman zitzaion, eta lantegi horretarako zein aukeratuko eta Agustin Iturriaga aukeratu zen aditu gisa. Hark 1831n aurkeztu zion Batzarrari euskara suspertzeko plana, eta onartua izan zen, baina dirurik ez zuten jarri aurrera eramateko, eta handik laster su tu zen lehen gerra karlistarekin betiko asmo hutsean gelditu zen. Alabaina, txosten horrek merezi du azterketa, Iturriagaren alegiek eta euskara gaztelaniazko elkarrizketek merezi duten bezala (Diálogos bascocastellanos para las escuelas de primeras letras de Guipúzcoa) eta hala egin dute Zalbidek eta Azurmendik, bakoitzak bere estilo eta asmoekin. Laburtasunaren amoretan, Azurmendiren lanari solik jarraituko diot eta hari ere labur zurrean. Euskal liberalismoan, dio Azurmendik, chauvinismo nazio handitarra eta euskaldunaren arlote konplexu zaharra (kolonizatuaren ezaugarria) ezkondu dira. Tradizionalista kontserbadoreentzat, euskara eskolan sartzea euskaldun jendea ideia berrien izurritik immunizatu eta bakartzeko zen, eta progreen ustetan, hezkuntza elebit asun liberalaren helburua zen euskaldunak erdaldun iaio bihurtzea. Testuinguru horretan, Iturriagak euskaldunarentzat erdararen premia aitorturik ere, ordurarte erabiltzen ziren “eraztun” eta gisakoak baztertu nahi zituen, eta era berean Iturriaga euskaltz ale liberal eta kulturadunak ez zuen eskoletan ikusi nahi: “euskaldunon hizkuntzaren aurkako konjurazio sistematiko eta iraunkorra”, hark kultur bizitza eta harreman sozial landuak bere hizkuntza propioan garatzen ikusi nahi zuen euskal jendea. Horretarako euskaldunak: a) bere konplexua eta autogorrotoa gainditu behar zituen, normaltasun guztiarekin euskaraz jarduteko eta ez lotsatzeko jendaurrean, eta b) euskara bera normalizatu behar zuen, Euskal Herri barruan behintzat baliagarri bihurtzeko edozein arlot an. Neurri batean “euskara batua” ikasi. Iturriagak garbi zekusan euskararen galeraren arrazoi nagusia politikoa zela: Baldin eta hizkuntzak desberdinak dituzten herri edo probintziak Estatu edo nazio baten parte izatera igarotzen badira, gobernuak beretzat hartzen duen hizkuntza izango da menderatzailea, zeren interes eta abantaila guztiak elkartzen dira hura landu eta or okortzeko. Gaina hartuko die gainerako guztiei (...) eta haiek itzalaraztera helduko da, erabat desagerrarazteraino. Halakoxea da mende batzuetatik hona euskaldunon hizkuntzaren posizioa gaztelaniaren alderako (320 or.). Alferrikakoak dira euskararen gorai pamenak eta apologiak, edertasunak eta antzinatasunak “alegiako belea bezala geldituko gara, banitatez puztuak eta gaztarik gabe”. Orduan dena batera doa , interes praktikoak ere erdararen alde jartzen dira: hura geureganatzeko dugun premia, baldin eta gobernuarekin gure harreman politikoak mantendu nahi baditugu, hainbat lanbidetan enplegatu eta lana aurkitzeko penintsulan edo itsasoz bestaldean. Linguistikoki eta kulturalki ez zen isolatzearen aldeko, baina bai lotura politikoak laxotzearen: “bere iritzi a da Madrili buruz lehenagoko estekak laxotu eta independentzia gehiago lortu beharko lukeela Euskal Herriak”; une berean euskal probintzien arteko harremanak tinkotu behar zirela zeritzon eta “Xahok baino lehen errebindikatu du euskal gorputz nazionala be regaindu eta gotortzea. Ikuspide politikook hernaniarrak ez ditu gehiago hedatu tamalez, ororen gain proiektu pedagogikoari atxikia beti”. Euskararen aldeko gogoetari dagokionez, funtsean, bi gauza ikusten zituen beharrezko euskararen salbamendurako: bat, eskolak eman behar duena, hots, normalizazio kulturala; lehenik, euskalkietako diferentziak eta tradiziozko esamoldeak irakatsiz (jada ohiz kanpoko diren hitz eta esaldiekin aberastuko da) eta bigarrenik, “gure hizkuntza aipaturiko elkarrizketekin neurri b ateraino finkatua dugula, orokortuko da gure herrian, eta lurralde osoan ulergarri egingo da”. Hizkuntzaren normalizazio sozial horretarako bultzada eta abantaila gizarteak eman behar du: Jada frogatu dugu hizkuntza menderatzaileak ez direnekiko nagusitzen direla menderatuak baino gehiago lantzen direlako. Landu dezagun euskara, eta ikusiko dugu kausa berak ondorio bera dakarrela berekin. Baina, nola landuko dugu euskara, ikusten badugu gure interes eta abantaila guztiak haren aurka daudela? Landuko dugu di relako interes eta abantaila horiek euskararen aldeko bihurturik. (321 or.) Hernaniarra optimista zen bere egitasmoarekin: “Nork daki ez ote dituen bere aldetik euskarak ere berriz bereganatuko egun hizkuntza hilzorian eta desagertzear duten herriak?”. (32 1 or.). Eta Azurmendiren konklusioa da Agustin Pascual Iturriaga liberal kulturadun burutsuetakoa izan zela (Jovellanosen maneran), halako liberalak oso gutxi ziren tenorean eta maneran. Beste hainbat puntu argitzeko bezala balio digu Azurmendiren azken li buruak, besteak beste, Iturriagari bere lekua aitortzeko eta egindako lana eskertzeko. 18. Euskarazko egunkari bakarrera kondenaturik? (2020 0806) Egunotan ikusi dut estrainekoz duela bi urte grabaturiko “'Egunkaria', 1990ean jaio zirenen begiz” bideo gogorra bezain hunkigarria eta tristea aldi berean. Egunkariaren itxiera bortxazkoaren eta orduan torturatu zituztenen eta haien senitartekoen sufrimendu latzaren berri ematen du. Euskaldunok euskaldun izaten ahalegintzen garenean, jasaten dugun eta jasan dezakegun errepresio kultural bortitzaren adierazgarri da bideoa. Halere seguru nire deformazio partikularragatik izango da , bideoan ardatza ez den gauza bat gelditu zait iltzatua gogoan. Gara egunkariaren egungo zuzendariaren arabera: Gara gehienbat er dalduna (larunbateko gehigarria, eta bestela, batez beste %20 bai euskaraz? Gainera, maiz informatiboki bigarren mailakoak euskaraz!) orain osoki euskaraz ateratzeak ez luke zentzurik, zeren merkatuan bi egunkarien arteko lehia edo borrokari ekitea izango litzateke, Kain Abelen aurka, eta borroka horretan bietako bat galtzaile aterako litzateke ziur, eta horrenbestez, ez luke ez buru eta ez hankarik. Aizu, Gara ez al da, bada, Berria baino ezkertiarragoa? Iradokitzen da edo interpreta liteke behintzat, era bat harturik EHBilduren unibertsoko euskaldunek badakit PNVkoek ere irakurtzen dutela Berria baina nago gutxiengoa izango direla , hedabide bat euskalduna eta beste bat gehienbatean erdalduna nahi dutela, eta lekurik ez duela egungo egoera irauli nahiak, hots, euskaldunari euskarazko bi egunkariren artean hautua egiteko modua eskaintzeko Gara epe baten buruan euskarazko bigarren egunkaria izateko apustuari lotzeak. Bizkitartean, nik uste euskaraz irakurri nahi dugun euskaldunok horixe nahi genukeela: gutxi enez bi egunkari, bi telebista eta abar. Ildo beretik, benetan merkatuaren azterketa xeherik egin da, besteak beste, harpidedun eta akzionisten artean eta? Egin bada, ondorioa izan da oraindainokoan bezala jarraitzea dela onena, eta orduan Gararen zuzendar iak arrazoi osoa du, edota ez da azterketa sakonik egin harpidedun eta akzionisten artean eta, eta arrazoia baino gehiago aitzakia da bere horretan segitzeko urtea joan eta urtea etorri? Badakit paperezko egunkariak gero eta gutxiago saltzen direla. Berria ko zuzendariak adierazi zuenez, 2018an, 12 edo 13 mila bazkide zituen euskarazko egunkari bakarrak eta webguneko bisitak, aldiz, 18 edo 19 mila batez beste egunero. Garako zuzendariak ez zuen harpidedunen datuen berririk eman, nagokion bideoan. Hemendik de nbora batera, beharbada, paperezkoa desagertu egingo da, eta Interneteko webguneak eta haren laguntzaileak geldituko dira soilik, baina, bien bitartean, jakin nahi nuke ea benetan ezinezkoa den euskarazko bi egunkari izatea 2020an, lehenbizikoak bere bide zailari 1990ean ekin zionetik errepresio espainiar bidegabeagatik 2003an bigarrengoz berrekin beharra izaki , 30 urte egitera doan honetan, dataren biribiltasuna probesturik iraultza bat egiteko. Tristea behintzat bada Egin sortu zela berrogeita hiru urt era, haren oinordekoa denak nagusiki erdaraz jarraitzea, eta euskaldunok euskarazko egunkari bakarrera kondenaturik jarraitzea. Bigarren partea Hitzaurrea Abertzaleontzat erreferente handia izan den Telesforo Monzoni buruzko artikuluak dituzue parte honet an lehenbizikoak. Hark Iparraldearekin izandako lotura estua erakusten enplegatu naiz hainbat egitate nabarmendurik, bereziki euskal kulturarekin, eta halaber, zer nolako garrantzia aitortu dion Nafarroari. J L. Davantek asko ezagutu zuen, eta hark dioenez , Monzonentzat euskara eta euskal kultura goien mailan zeuden; eta bergarar donibandartuak euskara batuaren alde, euskal antzerki, olerkari eta kantugile bezala egindako lana goretsi du Davantek. Eta sintesi gisa: “Hura aristokrata, katolikoa, xuria, ideia guzietako borrokariekin eskuz esku ari izan da, gorriak barne, helburu eta jomuga bakar horri buruz. Nehor ez bedi ene konparantzaz eskandala: ene ustez, Monzon da euskaldunen De Gaulle. Hura bezala, alderdien gainetik zegoen, izpirituz bederen”. Nafarroa ren garrantziari dagokionez, gertakari esanguratsu bat da 1980ko apirilean, Leiren elkartu zirela Herri Batasuneko 24 diputatu eta senatari Nafarroako erregeen hezurren inguruan zin egiteko Nafarroa osoaren alde borrokan jarraituko zutela. Telesforo Monzon ek, adinez nagusiena bera izaki, gainerakoei hartu zien zina, eta gero berari hartu zioten. Espero zuten Iparraldeko senideak Hegoaldekoekin lerratuko zirela asko baino lehen. Brouard eta Txillardegi berriz, batez ere Monzonekin izan zituzten harremanen a rgitan aipatu ditut. Bestera eginez, hauteskunde urtea izan genuen 2019koa. Apirilaren 28an Madrilgo kongresurako ordezkariak hautatzeko deia egin ziguten eta maiatzaren 26an, udal eta batzar nagusietarako ordezkariak hautatzeko, Europako parlamenturakoez gain. Analista polit iko batek adierazi zuen Berria egunkarian apirileko bozei buruz, ezen emaitzek berresten zutela EAEn Euskadi nazio gisa ikusten duten hiritarrak gehiengoa direla, eta Gasteizko legebiltzarrean estatus berria aztertzen ziharduen batzordean barne adostasun z abalak lortzeko baldintzak bazirela, eta horretaz gainera, erabakitzeko eskubidea epe erdian gauzatzeko estrategian estatu gabeko beste europar nazioekin batera elkarlanean jarraitzeko oinarriak ere bai. Baikortasun horren aurka arrazoiak ematen dituen art ikulua ikusiko duzue. Kataluniako proçes politikoari dagokionez, 155. artikulua defendatu duen alderdiarekin, eta koronabirusaren pandemia garaian, alarma egoera autonomi erkidegoei kontsultatu gabe dekretaturik botere guztiak bereganatu dituen alderdiare kin aliaturik, eta EHBilduko abertzaleak aurkari politiko jotzen dituen alderdiari botoa ematea eta Euskadi nazio gisa ikustea bat datoz? Maiatzeko bozen ondotik, B. Hidalgo euskaltzaleak Zuzeu n joko handia eman zuen artikulua plazaratu zuen: “Gutun irekia EAJ eta EHBilduri”. EAEn, EAJri eta EHBilduri emandako botoak batu eta gehiengo abertzale garbia osatzen bazuten, zergatik ez ziren elkartzen aipaturiko alderdi eta koalizioko agintariak euskal agenda behinik behin elkarrekin aurrera eramateko? 178 komentario idatzarazi zituen eztabaida honetan plazaratu nituenak bilduma honen amaieran dituzue. Hasier Arraizek egindako autokritika Joseba Sarrionaindiarenaren ildoan, nahiz eta Arraiz sekula ez den erakunde armatuko kide izan, horren akusaziopean kartz elara kondenatuagatik. Ispilu bila, idazle espainiar kritikoek idatzitako liburuen gainean idatzitako bi artikulu ere aurkituko dituzue atal honetan (I. Sánchez Cuenca, J.C. Moreno Cabrera), eta beste lau Kataluniako proçesari buruzkoak, azkena Puigdemonte n M´explico liburuaren gainean oinarritua. Halaber, Kataluniako Generalitateko egungo presidente Quim Torrari buruzko bat, eta 2010etik 2015era Kataluniako Generalitateko presidente izandako Artur Masi buruzkoa. Jaime del Burgo Torres historialari frankist aren eta haren seme Jaime Ignacio del Burgori buruzko bat ere bai, Nafarroa EAEtik eta euskal abertzaletasunetik bereizteko lanean maisu abantailatuak izan diren aitasemeei eskainia. Frankismoa Nafarroan gaiarekin loturik, Carmen Garcia Pellonen kasu esan guratsuaz gogoetak. Nafarroan, Ezkerreko soziologia zegoen eremuetan, “garbiketa” eta “erbesteratze” kriminal soziologiko politikoa egin zen, eta 1978tik aurrera gehiengo gutxiengoaren joko “demokratikoak” egoera injustu hura iraunarazi du hein nabarmenean . Konfinamendu garaian, iragan inperialak eta frankismoaren herentzia militarrak Espainian duen pisu eskergaren lekuko izan gara. AEBetako presidente Trumpen gaineko bat ere bai. Gobernantza partekatua den gezurraren salaketa ere bai. Joxe Azurmendiren Pentsamenduaren Historia Euskal Herrian liburuan oinarrituriko idatzi bat ere bada, foruen gainekoa hain zuzen. 1. Telesforo Monzon eta Iparraldea 2018 0629 Duela gutxi «Telesforo Monzon: aristokrata abertzalea» Txertoa argitaletxea, plazaratu da . Idazlea neu naiz. Hori dela eta, «Telesforo Monzon eta Iparraldea» artikulua idatzi dut, eta honekin batean doakizue. Telesforo Monzonen aita Bizente Monzon eta ama Kontxa Ortiz de Urruelarentzat, Donibane Lohizune atseden eta maitasun habia izan zen: ha n ezagutu zuten elkar, han ibili ziren ezkongaietan, han ezkondu ziren, hain zuzen Senperen, han munduratu zen Francisca bigarren alaba, han bizi izan zen familia osoa gurasoak eta sei senide: lau alaba eta bi seme, Telesforo premua zela 1910etik 1914ra hantxe egin zuen lehen jaunartzea Telesforo Monzonek eta hantxe hil zen 1913ko eguberri egunez, gauerdian, pianoa jotzen ari zela Bizente Monzon, Telesfororen aita. Haur zela ezagutu zuen, horrenbestez, Telesforo Monzonek Donibane Lohizune. Amaren eta ai taren aldeko bi aiton amonak ere han bizitakoak zituen, aitaren aldeko Telesforo Monzon Zurbano eta Maria Lardizabal Ziburun, eta amaren aldeko Isidro Ortiz de Urruela eta Francisca Ceballos Azkainen, Hegoaldean II. Gerra karlistan (1872 1876) pulunpatuak zirela. Eta Telesforo Monzon bera, Francoren diktadurapeko Hego Euskal Herrian bizitzea debeku zuela, bi aldeko aiton amonak baino askoz luzazkiago, zehazki 1946tik 1977ra bizi izan zen Donibane Lohizunen, Mende Berri jauregian, Maria Josefa Ganuza emazte bereizezinarekin batean. Oso ondo ezagutu zuen Iparraldeko jendea, bereziki herrietako euskaldun jendea, anitz ibili baitzen pastoralkari Zuberoan, komedia edo teatro kari Nafarroa Beherean, Heleta edo Iholdin, esaterako, eta Donibanen Begiraleak teatro taldearekin, antzezle, zuzendari eta antzerki gidoi idazle. Hogeita hamar urtez abantzu egunero berarekin gurutzatzen zen Pierre Larzabalen testigantzaren arabera, inoiz ez zuen gezurrik esaten Telesforok eta zurikeria zuen gorroto. Kristau aldetik horrela bazen, berdin abertzale bezala. Beti prest zen bere bizia aberriaren alde emateko. J.L. Davant 1960tik aitzina usu gurutzatu zen Telesfororekin, eta hark harendako euskara eta euskal kultura goien mailan zeudela nabarmentzen du; euskara batuaren al de, euskal antzerki, olerkari eta kantugile bezala egindako lana goretsiz. Eta sintesi gisa: “Hura aristokrata, katolikoa, xuria, ideia guzietako borrokariekin eskuz esku ari izan da, gorriak barne, helburu eta jomuga bakar horri buruz. Nehor ez bedi ene k onparantzaz eskandala: ene ustez, Monzon da euskaldunen De Gaulle. Hura bezala, alderdien gainetik zegoen, izpirituz bederen”. Eñaut Etxamendik Iparraldeko euskaldunen gutxiagotasun konplexuak eta zalantzak uxatzeko eginikako lana laudatu izan du: “Bera ul ertzen genuen eta euskara batuaren alde zeraman lana sinetsigarri agertzen zitzaukun hortakotz. Ezen, gaurko jendeak nekez ulert dezake beharba 1960 irian gure etsai nagusia Herri alor orotan DUDA zela, ezbaia (…) Monzon gau egun ari zen guaurren baitako s ineste horren berpitzarazten”. D. Landarten testigantzara etorriz, Telesforok Euskadi kulturalki eraiki beharra aldarrikatzen zuen behin eta berriz: “Euskadi eraiki…Bi hitz horiek, hamar, ehun aldiz errepikatu dizkit (…) Ipar Euskal Herrian sortzera zihoa n abertzaletasunaren lehen hazien eraile izan da; hala nola, Itsasuko Aberri Egunetara etorriz, Enbata Oldea sustatuz, bertsulari eta euskaltzale guztien adiskide bilakatuz, eta bereziki, teatro sailean bere ildoa irekiz.” Telesfororen beraren testigantzar a etorriz, hona nola sentitu zuen Donibane Lohizuneko lurra eta hura lantzearen ondoko emaitzak: “Ari gara ohartzeke gure Lapurdi zoragarri honetan ere erroak egiten. Donibane Lohitzuneko inguruetan erosiak ditut larre lurrak. (…) Eta hasiak gara zerbait biltzen: lurraren emaitzak baitira barne poza, haize garbi ta bakea ere (…) Joan den astean atereak ditut lehen lusagarrak. Lurrari neronek ekarrarazitako lehen emaitzak nituen. Ez dizuet aise azalduko nire bihotz ikara. Udaberri iluntze eder eta argienet akoa. Bakar bakarrik nengoen nire ondasunean, Larrun mendiari buruz buru. Txorien kantua nuen lagun. Emana nien gure arto, maikola [babarrun], mertxika, sagar eta madariei eguneroko azken begirada. Gelditu nintzen, gero, lusagarren aurrez aurre. Zein ederr ak! (…) Gau hartan andrea ta biok buruz buru afaltzen ekarri zizkiguten, bero beroak, gure lusagarrok. Behar bezala errerik, urrezkoak iduri zuten. Urrezkoak iduri zitzaizkigun, guri behintzat. Ezkondu ezkeroztik ez baikenuen afari ederragorik egin. Eta noski: nireagoa dut orain, Lapurdiko lurra ere!.” Pantxoa eta Peioren lekukotasunari leku eginez: “1975ean kantatzen hasi ginen eta grabatu genuen “Batasuna”, beharbada gehienik kantatu izan dena. Eta azkenik 1978an “Bai Euskarari” kanpainaren lema bezala egin zuen izen bereko kantua. Abesti hauetarik atera daitezkeen bi mezu nagusiak dira gure ustez: lehenik euskara gure hizkuntzari eman behar zaiola lehentasuna. Bigarrenik abertzaleen arteko baitezpadako elkartasuna, borroka moldeak edo bideak desberdinak izanik ere, etsaia bera dugulako”. Zubigile Bergara eta Donibane Lohizune artean, Ipar eta Hego artean, atzoko eta gaurko gudarien artean, eta zazpi lurraldez osaturiko estatu euskaldunaren alde bizia eskainia. Abertzale izan ezkero gaur gauden denok anai ! Eta bai, eta bai, nik euskarari bai eta bai! 2. Nafarroaren garrantzia Telesforo Monzonentzat 2018 0703 Franco hil eta laster Zeruko Argia kazetari (1976 IV) ziotson Monzonek Nafarroarik gabe ez zegoela euskal Aberririk; Nafarroa alde batera utzi nahi zutenekin ez zutela biderik egin nahi, ez Eibarreraino eta ez Maltzagaraino. Geroari buruz, Iruñea zela geure Hiri Nagusia, eta…Gora Euskadi esan ala Gora Nafarroa esan, gauza berdina zela. Nondik zetorkion nafarzaletasun suhar hura? Denbo ran urruna baina odolez hurbila zuen egitate batekin hasirik, familian bazuen arbaso umant bat 1764an jaioa Iruñean, Tadeo Luis Monzon Ipenza, 1787an, Bergaran jaiotako Maria Merced Olaso Abariarekin ezkondu zena, hartara Monzonen leinua Erdi Aroko Olaso a haide nagusi ganboarrarekin uztartuz. Tadeo Monzon jauna Sevillako erregeren zerbitzuko zaldun elkarte famatuko kide ohoretsua izan zen eta Olaso dorretxean zuten eta dute Tadeo eta Maria Merced ageri diren margolana, egongelari handiki kutsua emanez. Hurb ilagoko egitateetara etorriz, 1931ko Lizarrako estatutua Hego Euskadiko lau lurraldeetako udalek gehiengo handiz hirutan ere onarturikoa; Telesforo Monzonek berak zioen bezala eta historialari askok , eskuineko jauntxoen (Rodeznoko kondea buruetarik) eta ezkerreko jauntxoen (Emilio Azarola buruetarik) traizio eta trikimailuz 1932ko ekainaren 19an baztertu ondoan nafarrek, berrogeita hamar bat hitzaldi egin zituzten Jose Antonio Agirrek, Manuel Irujok eta hirurek, besteak beste, Lizarra, Tafalla, Agoitz eta Lekunberrin, Nafarroa berriro euskal batasunera erakarri nahian. El trio de la bencina zioen Irujok zirela hirurak, izenburu bereko 1930eko aleman komedian, hiru gizaseme emakume batekin maiteminduta nola, berak Nafarroarekin halatsu. Baina Nafarroan ez e zik Oiartzunen, Durangon, Hego Euskadi guztian aipatu zuen Telesforok Nafarroaren garrantzia euskal abertzaletasunean. Madrilen diputatu izan zen garaian (1933 1936), hotel edo ostatu berean bizitzen ziren Irujo, Agirre, Landaburu, Kareaga, Bikuña eta Monz on, hots, ordezkaritza abertzalea, eta Telesforok kontatu izan duenez, Irujo beti ibiltzen omen zen nafar erregeak gora eta nafar erregeak behera, eta horregatik Santxo de Nabarra deitzen bide zioten. Euskotarron aberri bakarra Euskadi da S. Aranarengandik ikasi bazuen ere, eta Engrazio Aranzadi Kizkitza ren La nación vasca erabakigarri gertatu bazitzaion ere abertzaletzeko, segur aski Irujo izan zuen maisu Monzonek nafar ikuspegia bereganatzeko edota sakonago landatzeko behinik behin. Ez diot inon irakurri Monzoni, Kanpion eta Iturralde eta Oloriz eta irakurri zituenik, baina lekukotasun hori adierazgarria begitantzen zait. Alabaina, Molak eta Francok eta Rodeznoko kondeak eta gerra sutu zuten, eta nafar gehienak Espainiaren menpeko euskaldunen aurka aritu ziren; eta hura Telesforo Monzonentzat euskal anaien arteko gerra mingarria bezain eramanezina izan zen, nahiz ez zuen zalantzarik izan altxamenduaren haste beretik faxismo espainolaren aurka paratzeko. Oso gogoan zuen Telesforok gerraren lehen egunetan, G ipuzkoako Diputazioan, Irujok eta berak bizi izan zutena, biak ere Gipuzkoako Defentsa Batzordeko kide izaki. Trintxerpeko miliziano erdaldun batzuek nafar karlista euskaldun batzuk ekarri zituzten preso Diputaziora. Monzonek Irujori: ni nafar euskaldun ho riekin nago, horien anaia naiz; ez beste miliziano erdaldun hauekin. Bai, baina nafar euskaldun horiek eusko gudariak hil dituzte Nafarroatik honantzako bidean! 1949ko irailean, Euskal Dantzari Besta Baionan. Iparraldeko dantzariez gain, Nafarroako Muthiko Alaiak peñako dantzariak, eta haien buru Ignazio Baleztena, gerran nafar erreketeen buruzagi gisa nabarmendutakoa. Bada, Telesforok, euskaldunen arteko gorroto gogortuak beratu eta adiskidetu nahian, hor doa piknika egiteko ogia falta zuten dantzari nafar rengana ogiarekin, Ignazio Baleztenari emanik ogia, eta hark ordainetan ardo zahatoa eskainirik Telesforori, Aita gure ko kristau agindua beteaz: “barkatu gure zorrak, guk gure zordunei barkatzen dizkiegun bezala”. Gerran elkarren aurka ibilitako euskaldun ak adiskidetzeko keinuen beharra zekusan. 1963an, jada Itsasuko lehen Aberri Egun famatua burutua zela, Manuel Irujori esaten zion bera beste mundu batean bizi zela, erbesteko Eusko Jaurlaritzan PSOEren ordezkariak zein izango ziren hausnartzetik eta kuxku xeatzetik haratago, bi mistika ikusten zituela beharrezko eta egingarri 36ko gerraurrean ez bezala, edo nahiago baduzue, arrakasta izateko esperantza gehioagorekin: Nafarroaren mistika eta euskararena: Iparraldeak Nafarroara begiratzen zuen, eta Nafarroan baziren zantzu itxaropentsuak. Gauza berbera 1967an Iruñean ospatu zen Aberri Egunaren ondotik. Franco hil zenean, hausturaren alde zegoen, bakea autodeterminazio eskubidea aitortzearen truke ematearen alde Espainiako botereei, eta ez Espainiako Kongresura joatearen alde han erabakitako joko arauei jarraiki. Oso gogoan zuen han entzundakoa 1933tik 1936ra diputatu izan zen epealdian, eskuin eta ezkerreko politikari espainiarrei: jelkideak espainolak bazarete, errespetatu Espainiako herritarren orde zkarien joko arauak, eta espainolak ez bazarete, zer egiten duzue hemen! 1980ko apirilean Leiren elkartu ziren Herri Batasuneko 24 diputatu eta senatari Nafarroako erregeen hezurren inguruan zin egiteko Nafarroa osoaren alde borrokan jarraituko zutela (gua rdia zibilek jarritako kontriolengatik denek ez zuten heltzerik izan). Telesforo Monzonek, adinez nagusiena bera izaki, gainerakoei hartu zien zina, eta gero berari hartu zioten. Espero zuten Iparraldeko senideak Hegoaldekoekin lerratuko zirela asko baino lehen. Nafarroarik gabe, gaztelania derrigorrezkoa eta euskara ez izaki, eta subjektu politiko bakarra Irunetik Cadizerainoko herritarrak izatea ezin zuen ontzat eman: Arrano Beltzak bere bereak zituen Iruñea bezala, Gernika eta Garazi ere, eta Aturritik E brora euskal estatu euskalduna eraiki behar genuen. Galdu egin zuen berak bakarrik galdu izan balu?! , bistan dago, baina bizia eman zuen bere ideia politikoen alde. Merezi du gogoan izatea euskaldunok! 3. Monzon eta Txillardegiren irakaspenak 2018 1105 Monzonek bezala Txillardegik, naziogintzaren arloan, euskarazko kulturaren alde egindakoagatik (euskara batua, eleberriak, antzerkia, abestiak, prentsa artikuluak) eta era berean politika aldetik, zazpi lurraldez osaturiko euskal errepublika independ entearen alde egindakoagatik, irakaspen ederrak eman dizkigute, eta gure atxikimendua eta aitortza merezi dute. 1957an ezagutu zuten elkar aurrez aurre: Txillardegik kontatu zigunez, Telesforo Monzon eta Maria Josefa Ganuzaren Donibane Lohizuneko Mende Ber ri etxean. Eta 24 urtez, bien arteko adiskidetasuna erne, hozitu eta burutu zen, ardatz nagusi honen inguruan: zazpi lurraldez osaturiko euskal errepublika euskalduna lortzeko grina, eta araberako konpromiso eta borroka. Bide ezberdinetatik zetozen elkartu zirenean. Hogeita bost urte zaharrago zen Monzon ordurako dimisioa emana zen erbesteko Eusko Jaurlaritzako kultur sailburutzatik, funtsean, bi arrazoirengatik: konbentzitua zegoelako Eusko Jaurlaritzak ez zituela euskara eta euskal kultura behar bezala bu ltzatzen, eta, erbesteko Eusko Jaurlaritza legitimitate errepublikano espainolari lotuegi zekusalako. Txillardegi, aldiz, plazaratu zenean nahiko polemiko gertatu zen Leturiaren egunkari ezkutua nobela argitaratu berri zen –Albert Camus en Arrotza eta Izur ria nobelen eraginpekoa, tematika aldetik, mugarri ; aldekoak asko Koldo Mitxelena, Salbatore Mitxelena, Bitoriano Gandiaga, Juan San Martin… eta aurkakoak ere ugari izan zituen euskal idazleen artean aita Villasante, Iñaki Bastarrika, Orixe… , eta politikari dagokionez, Ekin etik laster ETA sortzera igarotzekoa zen gogaideekin batera, Euzko Gaztedirekiko loturak erabat hautsirik. Txillardegik 1961eko Urtats egunez Dantxarineako muga iragan, eta Parisetik bueltan Iparraldean kokatu zenetik, bien arteko h arremana hurbilagoa eta usuagoa gertatu zen. Enbata mugimendu abertzaleak Euskal Herri kontinentalean, Itsasu herrian lehenbizikoz ospaturiko Aberri Egunean (1963) han ziren biak ala biak, eta urte hartan bertan eratutako Idazkaritzan ere bai, euskara batu aren oinarriak ezartzeko xedez. Jakina denez, Baionan delako Idazkaritzan elkarturiko Lafitte, Davant, Monzon eta Txillardegik, besteak beste, hartutako erabakietan oinarritu ziren 1968an Arantzazun ospatu ziren jardunaldiak. Garbi ikusten da euskal errepu blika askatuaren aldeko borroka eta euskararen aldekoa biak elkarri estuki atxikirik bururatzen zituztela bi abertzale handiek. Txillardegi handik laster desterrura joan beharrean gertatu zen, baina antiguatarra Bruselan, eta Monzon Donibane Lohizunen zire la, gutunez jarraitu zuten harremanetan. Txillardegik ziotson Monzoni gutun horietan, bera abertzalea izateaz gain, sozialista zela, baina ez zuela lekurik PSOE inperialistan, eta horrenbestez behar beharrezkoa zela gurean alderdi abertzale sozialista. Oso duda gutxirekin baiezta daiteke Txillardegik eragin handia izan zuela Monzonek gizarte gaietan izandako bilakaeran; Monzon ez zuen sozialista bilakatu Txillardegik Txillardegi ez zen komunista. Bere burua sozialdemokraziaren ezkerrera kokatzen zuen; Fran tzian Mendes France politikariak ordezkatzen zuen posizioan gutxi gorabehera , baina bultzatu zuen Monzon EAJko zuzendaritzari eskatzera abertzale berri ezkertiarragoei leku egin behar zitzaiela. Hasiera baten pentsatu zuen EAJ barruan lekua izan zezaketel a Txillardegi bezalako sozialistek, baina laster igaro zen pentsatzera alderdi berean ez baina haiekin elkaturik bai jokatu behar zela, eta orduan ekin zion Fronte Abertzalea eratzeko ideari. Ezaguna denez, Anai Artea sortu zuen Monzonek Larzabal eta Arreg irekin batean 1969an, iheslari politikoei babesa eta laguntza emateko. Txillardegi Bruselatik Iparraldera itzuli zenean, Anai Artean kidetu zen, eta 1971n Monzonekin eskuz esku Fronte Abertzalea eratu nahian aritu zen Burgosko 1970eko auzi famatuaren ondot ik. Aitzakia horrekin, Frantziako gobernuak Monzon eta Txillardegi Iparraldetik alde egitera behartu zituen. Erabaki horren aurka, Baionako katedralean gose grebari ekin zioten 35 etakide inguruk. Han ziren, besteak beste, Eustakio Mendizabal Txikia, Goiko etxea, Korta, Azkoiti. Harreman horien ondorioz sortu zuen Monzonek esapide giltzarri hura: Lehengo gudariak 1936ko gerrakoak eta oraingo gudariak Francoren diktaduraren aurka armak altxatu zituzten etakideak . Monzon eta Txillardegi Nogaron, Gers depar tamenduan, Salles d´Armagnac en, sei hilabetez bizi izan ziren harmonia ederrean elkarrekin, 1971ko maiatzetik azarora. Franco hiltzean, Txillardegi itzuli zen Euskadi penintsularrera eta Euskadiko Sozialisten Biltzarra (ESB) alderdia sortzen ahalegindu zen; eta tarte labur horretan, Monzon bakarrik gelditu zen, baina denbora gutxirako. Laster elkartu ziren biak Herri Batasunan independente gisa, 1978an Monzon 1977ko azaroan egotzi zuten EAJtik, bere borondatearen aurka . Horregatik Monzon ez zen bat batean sozialista ezkertiar bilakatu, jarraitu zuen bere mentalitate kristau demokratarekin, baina ongi hartu zuten Herri Batasunan, garai hartan koalizioarentzat garrantzitsuena, beharbada, independentzia zelako. Monzonek Eginen hil aurretitxoan p lazaratu zuen azken artikuluan, geroari buruz hiru oinarri hauek behar genituela oroitarazi zizkigun: Beti ohitu behar dugu Euskal Herria osorik ikusten, Aturrin hasi eta Ebroraino. Euskal Herrian bizi diren biztanleen osotasuna. Beraz, Euskal Herri bat ba karrik dagoela, bai eremuz, bai lurraldez eta baita biztanlez ere aitortu behar dugu. Euskal Herriari lokarri bat eman behar diogu. Benetako Herri bat sortu nahi badugu eta bere buruaren jabe izan nahi badu, oinarri nagusi bat behar dugu eta oinarri hau Eu skara da. Txillardegik ere beste horrenbeste esaten zuen. Horiexek dira bi abertzale handi horien irakaspen nagusiak. 4. Brouard eta Monzon 2018 1208 Azaroaren 20a iristean, hedabide batzuek gogorarazten digute Santi Brouarden estatu hilketa eta arduradun polizial eta politikoen zigorgabetasuna. Aurten ETBk bereziki oroitarazi digu (2009ko Santi osagai ETB1en, eta 360º: Caso Brouard: bajando a las cloacas del Estado, ETB2n). Hil zutela 25 urte betetzean plazaratu zen halaber: Du intasuna omen: estatu hilketa idazkia euskaraz eta gaztelaniaz (Herri Ekimena. 2009). Eta hil zela bi urte baino ez zirela 23 bertsolarik eta zenbait presok eskaini zioten beren gorazarrea bertsoetan (“Gidari laguna: bertso hilezina Brouardi. Txalaparta. 1 986). Brouard eta MonzonAitortzen dut T. Monzonen biografia egitean, ez nuela bereziki erreparatu Brouard eta Monzonen arteko harremanean, baina handia izan zuten bi izen handi hauek, eta Brouardek Monzonen heriotzaren urtemugan idatzi zuen bezala (“Herri baten oihua”. Hitzaurrea), azken urteetan (12 urtez bihotzetik gaixo) jakinda bihotza oso gaixo zuela eta ez zuela bere amets politikoa gauzatua ikusteko aukerarik izango, halere borroka gogorrean jarraitu zuen: “kontzienteki, emate osoaren bidea jarraitu zuen, zeukan guztia besteei eskeiniz azken ondorioetaraino, guk geure herriaren askatasuna ikus dezagun”. Hitz horiek Brouardi berari eskaintzekoak ere badira. Eta hemengo eta gaurko hitzetara etorriz: gure nazioaren askatasunagatik bizia eman zutenen memo riarik ez badugu, seinale gure nazioa eta askatasuna ez ditugula maite. Noiz ezagutu ote zuten elkar Brouardek eta Monzonek? Biek bizi izan zuten 36ko gerra. Santik hamazazpi urte baino ez zituen jeneral espainolek, Mola eta Franco buru zirela, bozetan leg itimaturiko espainiar errepublikaren aurkako gerrari ekin ziotenean; haatik, ez zen etxean geratu, eta EAJren Itsasalde batailoian esku hartu nahi izan zuen baina adingabea zelako Eusko Jaurlaritzak ez zuen onartu, eta frankistek bortxaz errekrutatu zuten, Bilbo erori baino lehen. Monzon, berriz, Eusko Jaurlaritzaren Gobernazio sailburu izan zen. Jakina, ez zuten elkar ezagutuko orduan, baina seguru kontu horiek aipatu zituztela bien artean gerora, eta axolazkoena biek ala biek bizi izan zuten esperientzia traumatiko hura, oso desberdin bizi izanagatik. 1946an kokatu zen Monzon Donibane Lohizunen. Brouard noiz hasi ote zen sasi muga iraganik hara aldera agertzen? Badakigu lekeitiarrarentzat giltzarri gertatu zela guardia zibilek Xenki eta Murgi erailtzea 197 2ko Lekeitioko jaietan, konpromiso politikoari erabat lotzeko. Eta urte hartan bertan ezagutu zuen Peixotok Brouard Iparraldean, errefuxiatu batzuen etxean. 1975ean gertatu zitzaion erbesteratu beharra bi urterako. Kontua da bi abertzale handi hauen arteko harremanari dagokionez, Brouardek berak esanda dakigula askotan aritzen zirela biak solasean Monzonen Mende Berri etxean gure aberriaren egoeraz. Garai hartan, bereziki 1973 1975 inguruan, denak ez, baina abertzaleak elkarrengandik hurbilago zeuden denak Francoren aurka, nahiz diferente! , bereziki Iparraldean errefuxiaturik zeudenak. Donibane Lohizuneko Urdazuri auzoan bizi zen Martin Ugalde Eusko Jaurlaritzako kontseilari eta EAJkoa garai hartan, polizia espainiarrak beharturik han bizi zena , ETAko Pe ixoto eta Argala ere bai. Egun batean, Ugaldek J.M. Torrealdairi kontatu zionez, Peixoto eta Argala bere etxean izan ziren, Monzonek ere arratsaldea berarekin igaro zuen Santa Kruz apaizaren kontuak mintzagai zituela, eta Monzonen ondotik, Brouard etorri z itzaion Ugalderi, eta gonbita egin zion beraiengana biltzeko. Anekdota esanguratsu horretan Monzon eta Brouard elkar adituta bezala ageri dira, Ugalderen konfiantza irabazteko; Monzon aitzindari zorua prestatzeko, eta gonbidapen zehatza egiteko Brouard ondotik. Mikel Isasa orduko EAJko ordezkariarekin ere Ugalderen bitartez egin zuen bilera Brouardek. Besteak beste, Zokoako elizan, Pierre Larzabalek emandako mezetan ikusten zuten elkar Ugaldek, Monzonek, Brouardek, eta beste askok. Politikoki erabat elkarre n eskutik al zebiltzan garai hartan Monzon eta Brouard? Ez. Txillardegi eta Monzon ez zebiltzan bezala. EAS, EHAS (1975) eta HASIren (1977) sorreran dago Brouard antolatzaile handia, eta Txillardegi, berriz, ESBren sorreran, eta Monzon bakarrik, EAJtik ald egin gabe, nahiz bere alderdiaren buruzagiengandik aldendua ibili. Esan dezagun labur zurrean, iraganak eta sozialismoak bereizten zituela. Monzoni, esan liteke, ongi iruditzen zitzaiola Txillardegi eta Brouard bezalakoak euskal alderdi sozialista eratu na hian ibiltzea, baina beraren egiteko nagusia abertzale eskuindarrago eta ezkertiarragoen artean batasuna edo elkartasuna lortzea zen, zubigile izatea. Horregatik antolatu zituen 1977ean Xibertako elkarrizketak Monzonek, eta badakigu Brouard, Argala eta Jos e Luis Elkorogatik bereziki, besteak beste, antolatu ahal izan zituela elkarrizketa haiek. Brouardek eta Monzonek biek miretsi zuten Beñaran Argala, bereziki haren Euskadi independente eta sozialistaren alderako sakrifizio eskuzabal erabatekoa, eta gaitasu n politikoa. Peixotok Brouard eta Monzon biak ezagutu zituen, eta honela parekatu eta balioetsi ditu: “Errefuxiatuen munduan konfiantza osoa eskaintzen ziguten bi lagun zeuden, Telesforo eta Santi, nahiz eta beste batzuek ere erakustsi duten sendotasun han dia. Baina Telesforo eta Santi zerbait berezia ziren. Ezberdinak ziren. Telesforo poeta bat zen, arazo konkretuen gainetik hegaldatzen zuen poeta abertzale bat. Ez zen sartzen xehetasunetan. Baina Santi bai. Santi lurrean zebilen eta auzi bakoitzaren xehet asunetan sartzen zen. Ezberdinak ziren baina elkarren artean ondo ulertzen ziren” (Duintasuna omen. 30). 1977ko udazkenean Altsasuko Mahaia osatu zenetik, elkarrekin ibili ziren politikan. 1980ko otsailean, Mexikon eta Venezuelan, HBren ordezkaritzarekin, elkarrekin izan ziren. Lehenik, Monzon mintzatzen zen, eta gero Brouard. Askotan esaten bide zuen Brouardek: nire aurretik Monzonek esan duen bezala; eta alderantziz ere bai: ni Brouardekin ados, nahiz ez naizen nor gorria izateaz harrotzeko. Hona Monzonen pertsonaren alderdi bereizgarriak laburbiltzen jarrita, zein adierazi zituen Brouardek, gaur eguneko hitzez laburbildurik: 1. Diskrezio eta dotoretasun espirituala, jarrera eta keinu txikienean ere. 2. Altruismoa. Sen poetiko fina dohainik eskaini zion he rriari, inoiz egile eskubiderik galdegin gabe. 3. Gainerakoak ulertzeko gaitasuna. Gazteen alderako enpatia bereziki; dena eman, beren burua eskaini eta alaitasunaz sufritzen zekitenen aldera. 4. Ideien bizitasuna. Poeta, bertsolari buruargi eta pentsalari zabal gisa, ideiak beti azkar, ausart eta aurrerakoi sortzen zitzaizkion bera baino gazteagoak zirenen aldean. Naturak bihotza gogor eraso bazion ere, heriotzaraino errespetatu zuen bere adimen argi eta sakona. 5. Gaitasuna, jarraitutasuna, sakontasuna et a originaltasuna. Argalak esaten omen zuen Monzonengandik, proiektu politiko umotu bat azaltzen zitzaionean, hura onartzeaz gainera, beti itxaron behar zela harengandik ikuspuntu berri, original, giltzarriren bat. 6. Irmotasuna eta eskaintza: ondorio guzti ekin; lan, atsekabe eta arazo guztiak onarturik. Brouardenak berarenak ere ez al ziren ezaugarri horietako asko? Euskararen garrantzian eta praktikan ere bat etorri ziren: Monzonek erabili zuen hitzaldietan, poesian, antzerkietan, artikulu politikoetan eta abestietan, eta Brouardek ere hitzaldi, harreman pertsonal eta politikoetan. Monzonek osasuna eta bizia galdu zituen euskal nazio eta estatuaren aldeko borrokan, eta borroka bertsuan engaiatu zen Brouard erailtzeko, ez zuten batere gupidarik izan agintari politiko polizialek. Monzonek eta Brouardek galdu egin al zuten gudua? Ahazten baditugu bai; bestela, ez. Honela zioen Ernest Alkhat zenak gorazarrezko bertsoetan, Brouard hil berritan: Dudarik gabe herriarentzat onegia zinen Santi Zure lan onak bildurra ere ematen zuen zonbaiti Askatasuna euskaldunentzat ezin dutenek ameti Tiro bat dute saritzat eman salbatzaile jator bati Bainan guretzat Krixto bezala biziko zirade beti. (…) Gure herria aspaldian da egoera latzgarrian Zu bezalaxe asko baitira bertze mundurat abian Gure umeek jakingo dute datorren udaberrian Nola idatzi behin betikotz gure euskera garbian Zuen izenak urrezko hitzez herriaren ixtorian. Hiru hamarkada eta urte batzuen ondotik, egun autodeterminazio eskubidea galdegiteko orduan bat gatoz, era bateko eta besteko abertzaleok. Euskal errepublika independente herrikoi edo sozialistaren aldeko borrokan gudari abantailatuak izan ditugu biak ala biak. 5. Gure nazioaren egoeraz 2019 0504 Estatua duten nazioetako ordezkariak bereziki menderatuak dituzten nazio txikiagoen lepotik nazio handi direnenak , eta are soilik autonomia duten erkidegoetako ordezkariak ere, okasio berezietan parlamentuetan mintzatu ohi dira nazioaren egoeraz, eta halako eztabaidetan datu sozioekonomikoak, eta he rtsiki gai politikoak aztertu ohi dituzte nagusiki. Artikulu honetan, aldiz, gure nazio txikiaren politika eta kultura izango ditut mintzagai, datu sozioekonomikoetan sartu gabe, ez garrantzirik ez dutelako, baizik eta idatzi honen asmoa mugatuagoa delako. Euskal Herri penintsularreko azken hauteskundeetako emaitzak ez dira txarrak izan, EAEn batez ere. Berriki irakurri ahal izan dugu euskarazko egunkari bakarrean, Euskadi nazio gisa ikusten duten hiritarrak gehiengoa direla berresten dutela boz horiek, eta estatus berriaren inguruan barne adostasun zabalak lortzeko baldintzak badirela, eta horretaz gainera, erabakitzeko eskubidea epe erdian gauzatzeko estrategian estatu gabeko beste europar nazioekin batera elkarlanean jarraitzeko oinarriak sendoak direla. Oso ikuspegi baikorra da. Jeltzaleek eta bilduzaleek estrategia aski bateratua dutela bistakoa balitz, eta Europan ere elkarren eskutik dabiltzala, bat etor gintezkeen, baina denok ikusten dugu epe laburrera behintzat laburrera bakarrik? adostasun zabale nak jeltzale eta espainiar obedientziapeko eusko sozialisten artean gertatzen ari direla gurean, eta segur aski gertatuko ere direla, eta autonomi estatutuan jasotako eskumenen transferentzian zentratuko direla erpina Gizarte Segurantzaren eskumena izan l iteke (eskumen harribitxia) , eta pauso bat aurrera emateko eskumenen transferentzian, bat atzera egiteko eskatuko dutela sozialistek erabakitzeko eskubidean. Europa politikoari dagokionez ere, ez ditugu abertzaleak batera ikusten, sakabanatuak baizik. Botoemaileek moderazioa saritzen dutela dirudien honetan, ez al du aurrera egingo eskumen borroka instituzionalak, hots, estatuaren deszentralizazioaren aldekoak EAEn, eta epe luzeagora Katalunian ere han estatuak plantea dezakeen formula desmobilizatzailea kontzertu ekonomikoa izan liteke ; autodeterminazio eskubidearen aldeko borrokaren kaltean? Politikatik kulturara etorrita, eta kulturan gure hizkuntza normalizatu gabea ardatz harturik, ikuspegi baikor eta axaletikoagoa eman nahi izatera, esan liteke D e reduaren bitartez eta, euskararen ezagutza hazi egin dela, eta Euskaraldi eta Korrika eta gisako kanpainetan herri mugimendu eta instituzioen arteko elkarlan itxaropentsua sumatzen dela bide batez galdera bat: elkarlan horrek ekar al lezake epe labur sama rrera 1982ko eta 1986ko euskararen lege zaharkituak euskararen aldera hobetzeko dinamikarik? , baina sakonagora jota, eta politikaren arloko moderazioarekin erara, ez al da ikusten Gandiagaren behialako diagnostiko poetiko hartatik, funtsean, ez garela ask o aldendu, eta aldentzekotan ez alde onenetik: 70eko hamarkadako bizi nahi tirtiri hura galdu ez ote dugun, bi hizkuntzak, gurea eta modu askotara zapaltzen eta limurtzen ere gaituena, gureak direlako lelo faltsuaren eraginez. Gandiagaren aspalditxoko hitz hauek hausnar ditzagun: Euskal Herriaren mikaztasunak arima erretzen du, txakolinak bere mikaztasunaz ahoa erretzen duen bezala. Ardo pobrea da, ardo nahi lukeena, baina beste ardoen artean ardo ez dena, baina ardo dena halaz ere. Euskal Herria Herri da B askongadas barruan, arima delako, kontzientzia delako, samin delako, urduritasun eraman ezina delako. Euskal Herriak ez du bozkariorik ematen: kiskali egiten du. Izan nahiak ematen dio izatea (Hiru gizon bakarka. 1974). Gure nazioa ardo ondua izateko asko dugu eskas, baina txakolinak berezko duen garraztasunari nola ihes egingo gabiltza. Gurea ere ba omen dugun ardo ondua dastatzen dugu gutxiz gehienetan telebistan, eta beste hainbat hedabide eta sareetan. Irakaskuntzan, administrazioan, lan munduan eta aisialdi eta gainerakoetan ez dugu lidergo eta estrategia garbirik egun gehiengo diren erdal hiri eta herrietatik gutxiago diren euskal herrietara igarotzen joateko, izan nahia suspertu eta ahaleginaren garraztasunari aurre egiteko, ezaxola gudukatuz. Moderaz ioak baditu abantailak baina arrisku larri bat ere bai: nazio politikoa garela esan eta esan dihardugula politikoki planteamendu txarra ez da kontzientzia politikoa baduen herria garela aldarrikatzea eta horretan oin harturik, eskubideak gauzatzea galdegi tea, nazio linguistiko kulturala egoera kaskarrean, beti leku bertsuan lardaskatzekoa, Irlandako egoeratik hur hurrean. Pesimismoa eta derrotismoa txarrak dira, errealitatean oinarritu gabeko optimismoa bezalaxe. Ezkortasun aktiboan jarraitu behar, harik eta dagokigun, eta batez ere desio badugu behintzat, era batera edo bestera eraikitzen joan behar dugun euskal nazio eta euskal errepublika askea lortu arte. 6. Carmen Garcia Pellon nafarra bakarrik epaitegietan 2019 0530 Seguru nago idatzi honen irakurleak badakiela 1936ko gerran, hiru mila eta bostehun pertsona inguru erail zituztela falangista errekete guardia zibil eta militar frankista eta molatarrek Nafarroa Garaian bakarrik, gerra frontetik kanpo, eta Hego Euskal Herrian sei mil a inguru. Haietako asko Carmen Garcia Pellon en aita bezala Mariano Garcia Illazortza nekazaria, UGTko kidea eta zinegotzi errepublikazalea , etxera joan bi guardia zibil aguazilarekin, eraman atxilotua herriko kuartelera; goizaldean fusilatu, eta errepid ebazterrean lurperaturik, Esako beste sei atxilotuekin batera. Alde batera, 36ko gerran, bereziki Franco eta Mola jeneralen alde paratu zirenek egindako izugarrikerien beste erakusgarri bat da faxisten aurka aritu zirenek ere egin zituzten izugarrikeriak , baina askoz gutxiago, eta ez da ahaztu behar gerra faxistek atera zutela, II. Mundu Gerra Hitlerrek bezala . Kasurik izu laborrizkoena ere ez da. Segur aski Maravillas Lamberto Ioldi larragar neska gazteari gertatua da bortxatu, hil, txakurretara bota izugarriena, baina Carmeni egindako injustiziak ere merezi du gure arreta eta elkartasuna, gaur egun konfiantza handirik ematen ez digun (in)justizia espainiarraren bide arriskuz beterikoetan harrapatua baita, eta, gainera, kasu honetatik ondorio jakingarr iak atera baitaitezke. Lehenik, kasu konkretuari heldurik, sinesten ditut Carmen Garciak oroimen historikoari buruzko dibulgazio lan baterako egindako adierazpenak (Ion Orzaizen Berria ko elkarrizketa irakurrita): 1936an, zinegotzi errepublikazaleak erail eta udalbatzak desegin ondotik izendatu zuten Isidoro Martinez Esako alkate. Ezkerreko familietako askok herritik alde egin zuten, baina aukera bakarra bertan gelditzea izan zutenei frankista gerra irabazleek larrutik ordainarazi zieten. “«Zuek? Zuek ez du zue jada ezer eskatzeko eskubiderik», esan zion alkate horrek Carmen Garciaren amari, baratze txiki bat jartzeko laguntza galdegin zuenean. 1959. urtean, azkenik, amore eman zuen Garcia Pellon familiak, eta Iruñera egin zuten ihes”. Isidoro Martinez bi bid etatik aberastu omen zen: Esako urtegia eraikitzeko lanetatik, eta hainbat errepublikazaleri kendutako ondasunetatik. Adierazpen horiek eta beste hauek egiteagatik: “Garcia Pellon familiaren kasuan, lursail baten zati bat eta eskorta bat kendu zizkietela salatu du Carmen Garciak. «Nire neba Gabrielek eraman zituen gure familiaren ondasunen agiriak katastrora, baina han iruzurra egin zioten: dokumentu guztiak uzteko eskatu, eta, haien bila itzuli zenean, desagertuak ziren. Alkateak bere izenean jarri zituen ».”; Zangozako Bake Epaitegira joan behar izan du deklaratzera, Isidoro Martinezen biloba Roberto Martinezek, egun Esako alkate denak, haren aurka auzitara jo duelako. Atzera egin eta esandako guztia ezezteko eskatu dio. Carmen Garciaren aurkako kereila au rkez dezakete alkatearen abokatuek. Atzera egiteko asmorik ez omen du Carmenek, baina bakar bakarrik sentitzen da, eta bere iritzian, Esako herrian, 36ko matoi bandaren seme alabek agintzen dute. Kasu konkretu honetatik ondorioak ateratzera jorik, Espainia n, eta Espainiaren menpeko Euskal Herri penintsularrean, 36ko gerratik aurrera gertatu zen benetan Iraultza izena merezia duen fenomeno soziologiko ekonomiko eta politiko kulturala, eskuineko iraultza benetakoa. Izua hedatu zuten herritarren artean matxina tuek, euren ideologiarekin bat ez zetozen asko fisikoki “garbitu” egin zituzten, edo erbestera haizatu, edota herriz aldatzera bortxatu, eta, zinez, ordena berria ezarri zuten, landa eremuetan eta hiri eremuetan kasu konkretuak Nafarroa Garaiko landa erem ura garamatza , ekonomiaz eta politikaz jabetuz, militarren eta boteretsuen indar fisikoari Eliza espainolaren indar espirituala erantsirik. 1978ko erregimenak eskuineko iraultza arrakastatsu hura ez du eraitsi, jarraitu egin du, gainzuritu eta eztitu nahi baduzue, baina bizirik iraunarazi du botere ekonomikoz eta politikoz jantzirik, Esan 36ko matoi bandaren seme alabek bezala. Ezkerreko soziologia zegoen eremuetan, “garbiketa” eta “erbesteratze” kriminal soziologiko politikoa egin, eta 1978tik aurrera ge hiengo gutxiengoaren joko “demokratikoak” egoera injustu hura iraunarazi. Erabat harturik, 36ko gerraurrean baino aberatsagoak garela ezin ukatu, baina gerraondoan hasitako desberdinkeria sozialek irauten dutela ere ez. Kasu konkretutik poxi bat aldentzeko lizentzia harturik, baina 36ko gerraren ondorioekin jarraiturik, denok dakigu Espainiaren batasun sakrosantu obsesiboa ere eta berarekin batera bizi den zentralismo jakobinoa euskaldunokin eta katalanekin errepresio forma bortitzak hartzen ditu beti, esp etxeak bete eta autodeterminazio eskubidea ukatuz zenbat indartu ziren gerraondoan, berrogei urteko diktaduran bai lehenagoko erroak zituen, hurbilenak Primo de Riveraren diktaduran eta Espainiaren baitako gehiengo gutxiengo jokoak bere horretan atxikit zen du, eta, azkenik, baina ez axola gutxiagokoa, zergatik emakume baten aurkako eraso hau, senarrak erail eta alargunen aurkako errepresioaren ildoan kokatzen dena bete betean, patriarkatu matxistaren itzala hedatuz eta erantsiz kasu konkretu honi ere? Injustizia honek osagai ugari ditu Navarra Suma tik kanpo eta aurka dabiltzan talde politiko eta sentsibilitate sozial guztiak elkartzeko, eta denek bat egiteko xede duin honetan: Carmen Garcia Pellon bakarrik ez uztea, gerra irabazleen ondorengoen kideko de n Esako alkate eta gogaideen atzaparpean! Baldin eta Carmen Garcia Pellon zigortzen badute, edo hain duinki defendatzen ari den bere egian atzera egitera behartzen badute, beste seinale bat gehiago izango da 36ko gerrak ekarritako eskuineko benetako iraul tzak badirauela egun ere, eta 1978ko erregimenaren ahulezia eta gainzuriketa inoiz baino agerianago erakutsiko luke. 7. Demokrata espainiar baten ikuspegia euskal eta katalan nazionalismoaz 2019 0607 Espainiaren batasuna, espainiar guztien subjektu politikoa edo demos a auzitan jartzen denean, espainiar gutxi agertzen dira espainiar demokrata gisa iritzi publikoan (ez nazionalista espainiar gisa) eta halakorik gertatzen denean, intelektual espainiar espainolisten erasoak pairatu behar izaten dituzte (gehiengo handia dira). Gutxi horietako bat da Ignacio Sanchez Cuenca (Valentzia. 1966) Madrilgo Carlos III.a unibertsitatean Zientzia Politikoko irakaslea. Iaz, La confusión Nacional deritzan liburua argitaratu zuen, eta 2016an, zazpi edizio izan dituen La desfachatez intelectual izenburukoa. Biak gomendatzen dizkizuet. Ez nago haren iritzi guztiekin ados, baina nazionalismoaz hauteskundeetan ohikoa den propagandaz harago, merezi dute bi liburu horiek irakurtzea. Lehenbizikoan, besteak beste, Varg as Llosa, Felix Azua, Javier Cercas, Antonio Muñoz Molina, Javier Marías, Arturo Pérez Reverte, Fernando Savater, Jon Juaristi, Iñaki Ezkerra edo Mikel Azurmendi bezalako iritzi emaileek Espainiaz eta euskal edo katalan nazionalismoez idazten dutenean erak usten duten lotsagabekeria intelektuala salatzen du, eta Espainiako debate publikoaren maila kaskarra, eta horren ezaugarri bat den “matxismo diskurtsiboa”, hots, datu eta analisietan oinarrituriko arrazoi sotilak eta argudioak alde batera utzirik, iritzia k emateko modu harroputza, izen gehiegikerian (izen handiak ugari aipatu, baina haien esanak edozer moduz ekarrita), eta sinaduran oinarritu nahirik artikuluaren bermea, eta ez analisian. Liburuaren atal guztietatik, nahi dudan xederako, bigarrena bereizik o dut. 2014ko uztailean, ia 70 lagunek, gehienak intelektualak, “Manifiesto de los libres e iguales” plazaratu zuten lau haizetara. Labur zurrean, honelako perlak idatzi zituzten: “El secesionismo catalán pretende romper la convivencia entre los españoles y destruir su más valioso patrimonio: la condición de ciudadanos libres e iguales. El nacionalismo antepone la identidad a la ciudadanía, los derechos míticos de un territorio a los derechos fundamentales de las personas, el egoísmo a la solidaridad. Despr ecia el pluralismo social y político, y cuando trata de establecer fronteras interiores arrincona como extranjeros en su propio país a un abrumador número de ciudadanos. El secesionismo catalán se hermana con el populismo antieuropeo y promueve la derrota de la democracia española. Evitar esa derrota es responsabilidad de todos y la primera obligación de los partidos políticos”. Lehen esaldiari dagokionez, honela erantzuten du Sanchez Cuenca: “me gustaría recordar que, en cuanto ciudadano español, mi libert ad no queda menoscabada por el hecho de que Cataluña se constituya como un Estado propio, de la misma manera que no soy más o menos libre por el hecho de que existan Francia o Camerún. (...) Mientras que mis libertades quedan limitadas por la “ley mordaza” aprobada por el Gobierno de Mariano Rajoy, la secesión de un territorio no afecta a lo que yo pueda hacer o dejar de hacer. (...) Si la frase se refiere más bien a ciudadanos que, sintiéndose exclusivamente españoles, pierden su nacionalidad originaria al vivir en una Cataluña que se independiza, entonces no queda más remedio que reconocer que su grado de libertad puede variar en cualquier dirección: podría ocurrir que dentro de una Cataluña con condición plena de Estado, las libertades fueran menores que en España...o mayores.” Testuak dioenean “arrincona como extranjeros en su propio país a un abrumador número de ciudadanos”, honela erantzuten dio: “si la extranjería se refiere más bien a los sentimientos identitarios, a quienes se sintieran españoles y n o catalanes, entonces habrá que conceder que lo mismo sucede en la actualidad con aquellos que se sienten exclusivamente catalanes y no españoles y están condenados a vivir como ciudadanos españoles. No veo por qué una “opresión” deba pesar más que la otra , salvo que demos un peso injustificado al statu quo. La parte final del párrafo es la más estupefaciente. Los autores del manifiesto afirman que el secesionismo catalán se hermana con “el populismo antieuropeo”. No sé de dónde puede salir semejante conclu sión, puesto que los catalanes han tenido siempre una fuerte vocación europeísta, tanto más cuanto que muchos de ellos se veían más próximos a los europeos que al resto de sus conciudadanos españoles.” Halarik ere, tesi arraroetan arraroena gertatzen zaion a da sezesionismo katalanak espainiar demokraziaren porrota sustatzen duelakoa: “A un catalán que no se siente español y que aspira a vivir en un Estado catalán, ¿realmente le interesa “derrotar” la democracia española? ¿Cómo y en qué momento se produce la “derrota” en una democracia? Supongo que sustituyéndola por un régimen político alternativo, es decir, por un régimen autoritario. Pero ¿tiene sentido sostener que los independentistas desean que no haya democracia en España? ¿Acaso no puede haber democra cia en España si Cataluña se constituye en Estado propio? Si no es de una dictadura, ¿de qué están hablando entonces?”. Nik uste nahikoa agertu dudala zergatik egiten den interesgarria aipaturiko liburuaren irakurketa. Ez naiz luzatuko, eta iaz argitaratu zuen liburua gaingiroki iruzkintzera igaroko naiz: La confusión nacional; eta hor Ibarretxe planaz eta Kataluniako proces ari buruz dioena bereiziko dut. Ibarretxe planak planteatu zuen lehenbiziko aldiz demos aren arazoa demokrazia postfrankistan. Atariko an aitortzen zen EAEko herritarren erabakitzeko eskubidea, eta hark bateragarri izan behar zuen estatu elkartu, nazioaniztun eta asimetrikoaren garapenarekin. Euskadik nazio gisa libreki erabakiko zuen autogobernua erabiliz Espainiako gainerako herriekin e lkartzea. Horrek zekarren berekin euskal nazionalitatea aitortzea hiru lurralde historikoetako herritarrei eta nazionalitate hori bateragarri izango zen espainiar nazionalitatearekin. Erakunde berriek galdeketak egin ahalko zituzten Euskadiko herritarrek g ainerako Espainiarekin zer nolako harremanak nahi zituzten ukan erabakitzeko. Nola erreakzionatu zuten alderdi espainolek? PPk 2003ko azaroan, Ibarretxek bere planari buruzko erreferendumera dei zezakeela eta, Zigor Kodearen urgentziazko aldaketa bat burut u zuen, bost urterainoko kartzelarekin zigortzeko legezko estaldurarik gabe erreferendumera deituz gero. Egoera birbideratzeko negoziazio prozesu bati ekin beharrean, Aznarren gobernuak gaia auzitegietara bideratu zuen erreferenduma egiteko mehatxua indarg abetzeko kartzela zigorrak ezarrita. 2004ko martxoko bozen ondotik, Zapatero heldu zen boterera eta indargabetu egin zuen Aznarrena, argudio hau erabiliz: “El derecho penal se rige por los principios de intervención mínima y proporcionalidad, según tiene señalado el Tribunal Constitucional, que ha reiterado que no se puede privar a una persona del derecho a la libertad sin que sea estrictamente imprescindible. En nuestro ordenamiento hay otras formas de control de la legalidad diferentes de la vía penal”. Oraindik orain, aldiz, 2005ean ez bezala, legezkotasuna kontrolatzeko zigor kodea erabiltzeari buruzko erreparo guztiak alde batera utzi dira katalan krisian, zeren botere judiziala bezala alderdi espainiar nagusiak (Podemos en salbuespenarekin), hedabide h andiak, eta segur aski, iritzi publikoaren gehiengoak onartu baitu zigor bidea erabiltzea arazo politiko konstituzional bat ebazteko. PSOEk berak ere, Aznarrek Ibarretxe planari emandako erantzuna gehiegikeriatzat jo izanagatik, politiko katalanen kartzela tzeari dagokionez, isiltasun zuhur bat atxiki izan du. Zapaterok bide penala ezabatzeaz gain, gonbidatu egin zuen Ibarretxe Espainiako parlamentura. Eta Zapatero eta Ibarretxeren artean argi gelditu zen demos aren arazoa, hots, subjektu politikoarena: “El presidente del Gobierno de España niega la pretensión nacional del Parlamento Vasco porque considera el demos español dado e inmutable: puesto que vivimos juntos todos los españoles, vascos incluidos, juntos tenemos que decidir. Pero el nacionalismo vasco no se reconoce en la nación española y por eso Ibarretxe cuestiona la soberanía española exigiendo que los vascos puedan decidir si quieren seguir tomando decisiones con el resto de españoles o pasan a decidir por sí mismos como nación vasca”. Bozketa egin zen, eta auzia gehiengoen jokoaren arabera erabaki zen: 313 boto Ibarretxe planaren aurka, 29 alde eta 2 abstentzio. Gehiengoz erabaki zen Espainiako parlamentuan auzia ebazteko eskumena demos espainiarrak zuela, baina demos horren parte sentitzen ez zena rentzat bozketaren emaitza garrantzirik gabekoa zen, ez baitzuen asmorik erabaki kolektiboak gainerako populu espainiarrarekin hartzeko. Ibarretxe planaren ibilbidean presente dago krisi konstituzional katalanean garatuko zen eskemaren zati handi bat: “Una minoría en el conjunto de España, que está territorialmente concentrada, exige su reconocimiento como nación con capacidad de autodeterminación política. Las instituciones del Estado central desoyen la demanda por considerar que el principio de sobera nía popular solo corresponde al pueblo español, del que forma parte el pueblo vasco.” Auzitegi Konstituzionalak 2010eko ekainean eman zuen epaia Kataluniako estatutuaz. Horretarako, aurrez PPk trikimailuak erabili zituen magistratu kontserbadoreek bertan j arraiturik, aurkako epaia gogorragoa izan zedin. Auzitegiaren epaia analizatu ondoan, honela dio Sanchez Cuenca k: “Como había sucedido con el plan Ibarretxe, el límite infranqueable para el sistema político español era el reconocimiento de la plurinaciona lidad. Si se admitía la existencia de una nación política distinta de la española, el edificio constitucional se desmoronaba (...) De acuerdo con este planteamiento, el cuestionamiento del demos no puede ser abordado políticamente (...) Para llegar a la co nclusión firme de que solo puede existir la nación española es preciso introducir el principio de soberanía. Y es aquí donde la sentencia del Estatut revela claramente sus raíces ideológicas, propias de un nacionalismo español que aborrece la posibilidad p olítica de la plurinacionalidad”. Auzitegi Konstituzionalak berak ez du berdin jokatu Europarekin: “el Tribunal Constitucional no ha hecho una lectura “literalista” de la Constitución que podría haber bloqueado la europeización del sistema político español . Así, no ha afirmado que la Constitución no “conoce” otras instituciones que no sean las emanadas de la nación española. Y no lo ha hecho porque en el caso de la integración europea el Tribunal ha evolucionado en concordancia con los tiempos, entendiendo que la soberanía política nacional está limitada y es compartida con otros pueblos en el contexto de la Unión Europea. El Tribunal Constitucional, con otras palabras, ha hecho una lectura dinámica y constructiva del texto constitucional en todo lo relativo al proceso europeo de integración”. Ondorio honetara heltzen da azkenik: “El desdén de las elites españolas hacia el principio democrático está detrás de las reacciones cerriles que culminan en la crisis de otoño de 2017. De hecho, (...) la acción del Est ado en esos meses puede entenderse como una exacerbación del principio constitucional o de legalidad a costa del principio democrático”. Bi printzipio horiek, legaltasunarena eta demokratikoa uztartu ezinik ez dagoela frogatzeko Quebeceko Auzitegi Konstitu zionalaren jokabidea azaltzen eta goresten du. 1998an, Kanadako Auzitegi Gorenak sententzia historikoa eman zuen; askorentzat, modu eredugarrian uztartu zituen konstituzionalismoa eta demokrazia, denak kontentatuz, Quebeceko nazionalistak bezala Kanadako G obernua: “Según el Tribunal, un resultado claro en un reférendum no vinculante obligaría a las partes a iniciar negociaciones al más alto nivel que deberían llevarse a cabo de acuerdo con los cuatro principios antes mencionados. Por tanto, a Quebec no le a siste derecho unilateral alguno a la secesión, pero en caso de que se constate, por ejemplo mediante la celebración de un referéndum, una voluntad mayoritaria y clara a favor de la separación, el Estado de Canadá no puede sustraerse a ese dato y, en cohere ncia con los principios fundamentales del sistema constitucional, tiene la obligación de iniciar negociaciones que pueden tener entre sus resultados posibles la secesión de un territorio. El contraste entre esta interpretación flexible de la Constitución c anadiense y la sentencia del Estatut del Tribunal Constitucional español no puede ser mayor”. Horraino heltzen da demokrata espainiarra. Gorago esan bezala, hauteskundeen zikloak, hauteskunde noriak ez du hausnarketa politikorako abagune egokirik eskaintze n. Gomendatu dizkizuedan bi liburuak egokiagoak dira horretarako. 8. Hasier Arraizen autokritika Sarrionaindiarenaren uberan 2019 0626 Maitasun keinu bat besterik ez deritzan liburu argitara berrian, gai asko jorratzen ditu orain arte literatura aztertzaile eta iritzi emaile gisa baino ezagunago ezker abertzaleko politikari gisa izan den gasteiztarrak bi urte Espainiako espetxeetan egindakoa da erakunde armatuan inte gratua egotearen akusaziopean, nahiz akusazio hori gezurra izan , eta aipatutako liburuaren zati handi bat literaturak euskal gizartean etorkizunari begira bete dezakeen zereginak hartzen badu ere, idatzi honetan soilik berak egindako autokritikari errepar atuko diot, Sarrionaindiaren autokritikaren ildoan kokaturik berea, euskal herritar guztion bizikidetzarako ekarpen ona delako ustean. Gatozen lehenbizi, Sarrionaindiaren autokritikara Lapur banden etika ala politika liburuan . Iurretarra egun indarrean d en 1978ko Konstituzioari azken ukituak ematen ari zirela sartu zen ETAn. Zergatik sartu zen erakunde armatuan 1978an, hogei urte zituela? Ideiengatik baino gehiago oso ideia oinarrizkoak zituzten, esaterako, espainolek eta frantsesek bezala, geure herria izateko eskubidea dugula euskaldunok , biktimismoagatik eta antimilitarismoagatik dio berak: “ Gure herria militarki okupatua zegoela ematen zuen: naturala irudituko zitzaien batzuei, beharbada, baina beste batzuei ez. Polizia, Guardia Zibila eta `inkontrol atuak´ deitzen zirenak zebiltzan edozein bazterretan, eta itzela zen gauzak aldatu nahi zituztenen kontrako errepresioa. Borroka armatua autodefentsa bat zen, zapalketaren aurrean duintasun apur bat erakusteko modua. Goio, Felipe eta herriko beste batzuk I parraldean errefuxiatu ziren egun haietan, Poliziak nire adiskide bat, Patxi, preso hartu zuen, Iruñean. Guardia Zibilak nire beste bi lagun hil zituen, handik gutxira Gernikan: Alberto García eta Jesus Mari Arrazola [1978 V11]”. Biktimismoagatik: “ Bortiz keriaz inguratuta bizi ginen eta, ezer ez egitea ETAn sartzea baino bortizkeria handiagoa iruditzen zitzaidan. Esan daiteke biktimismoagatik sartu nintzela, batere asmo heroikorik gabe ”. Eta antimilistarismoagatik. 1958an jaioa denez, 1978an zegokion sold adutza egitea. Garai hartan irakurri zuen Camus en Izurria eta garai hartan armada espainola berarentzat, frankismo guztia bezala, izurritea zen: “ Nire ofizioa, hogei urterekin, soldadutzara joatea zen, bi urterako, eta Ejertzito espainola niretzat izurrit ea bezalakoa zen (...) Izurritea sufritzea zen gauza bat, baina hori izurritearen agente izatea zen: zerbitzu militarra egin beharra nuen derrigorrez bi urtez, bestela intsumisioa, baina intsumisio mugimendurik ez zen, eta uste dut bost urteko kondenak bet e behar izaten zirela kartzela militarretan. Biktimismoagatik eta antimilitarismoagatik sartu nintzen ETAra, orduan ”. Nago arrazoi horiek gaur egun zenbait euskalduni eta euskal herritar askotxori, alderdi espainolei botoa ematen dieten gehienei, segur as ki, sinesgarriak ez zaizkiela irudituko, eta garai hartan jaio gabe zeudenei, txundigarriak egingo zaizkiela. Ni neu, garai hartan jaioa izaki, oso arrazoi sinesgarriak iruditzen zaizkit; errepresio giroa halakoxea baitzen 1978an (Digresiotxo bat zilegi ba zait: Egun ere militarki okupatuak jarraitzen dugu; 5.000 guardia zibil eta 2.000 polizia, eta 1.200 soldadu armadakoak Hego Euskal Herrian. 8.200 gizon eta emakume armatu espainol. Gehi zerbitzu sekretuetakoak. Ertzainak baino gehixeago. Autonomia handia omen dugu, baina erreferendumik ez da posible, esaterako, guardia zibil eta poliziek hemen jarraitzea nahi dugun demokratikoki erabakitzeko). Baina, natorren Sarrionaindiaren autokritikazko adierazpideetara: “ Bortxak deslegitimatzen zuenez Estatua Euskal Herrian, erresistentziak legitimatzen zuen ETA, ez bortxak. Baina Yoyes en kontrako ekintzan edo Hipercor merkataritza zentroaren kontrakoan, adibidez, ez erresistentzia, baizik eta bortxa ikusi zuen jende askok . (...) Miguel Angel Blancorena heldu zen, eta Barajasko T4koa ere bai. Bestearen gaiztakeria zen gure aktuazioaren arrazoia, eta geure txarkeria zuritu behar zuena. Biktimismoaren eta intentzioen fundamentalismo horrek apartatu zuen ETA, nik uste, euskal gizartearen babes isiletik (...) Lortu dugu biolentzia iraultzailearen araua zapuztea momentu askotan: ahalik eta bortizkeria gutxien erabiltzea, ez ahalik eta gehien. Eta lortu dugu mina, erditze mina izan behar zuena, gehiegizkoa eta alferrikakoa izatea. Ez diot hori erresentimendutik, errua botatzeko beste inori, ez pertsona bati, ez alderdi bati. Baizik eta justu alderantziz: gauzak aldatzeko, okerren zama gainetik kentzeko, beste bide batzuk behar ditugulako. Egia batzuk konpartitu beharra dugulako, el karren beharra dugunez gero bizitzeko moduko gizarte bat osatzeko.Unilateralitatea, beharrezkoa izanda ere, ez delako soluzioa. Jendeak beste politika bat behar eta merezi duelako.” Ezin gara luzatu idatzi honetan; gatozen Arraizen autokritikazko adierazpi deetara. Lehenik enplegatzen da gorago aipatutako liburuan, benetako autokritika sasikotik bereizten. Zer da benetako autokritika?: “norberak bere ekimenez egiten duena da ”. Eta zer ez da zinetako autokritika? Bi mota bereizten ditu. Bata da, bestek eskatu tako autokritika, zeren hori kontakizunaren lehiaren zelai zail eta lokatzez betean kokatzen baita. Neure hitzez esanda, ETAri eta ezker abertzaleari eta EHBilduri alderdi politiko espainolek eta EAJk eskatutakoa, besteak beste. Eta bestea, noizbait ETAn e do ezker abertzalean jardunik, desadostasunak direla medio, hura utzi eta kritika zorrotzari ekin diotenena: “ Kritika horiei batez ere erresumina antzematen zaie, bat batean ematen duelako kritikariak ez direla sekula kritikatutakoaren partaide izan, eta b atzuetan norberak kritikatutakoaren aurkako zapalkuntza ere ontzat eman duelako. Azken jokaera horrek ere ez dirudi oso etikoa. ” Halarik ere, guztiz konbentzitua dago autokritika egin beharra dagoela; lehenik, indarkeria zikloa ixteko hartutako erabakiaren zergatiak azaldu behar direlako. Eta Arraizen iritzian, autokritika norberak egin behar du, inork eskatu gabe, kanpotik egiten den beste kritika bat bihurtu gabe. Bera ez da inoiz ETAkoa izan, Espainiako Justiziaren epaiak aurkakoa baieztatu arren: “ Baina nire ardurak politikoak, jakina ezkutatu gabe, ETArekin sortutako kultura politikoaren partaide gisa adieraz dezaket euskal gizarteari zor diogun autokritika egin behar dugula; izan ere, gure akatsak onartzen ez baditugu, emango du ez zirela akatsak iza n, baizik eta ezinbesteko urratsak beti egin nahi izan genuenaren bidean. Eta ez da hala izan. Hori ez da guk beti egin nahi izan dugun bidea. Zapalduak zapalkuntzari aurre egiterakoan badu bere jardueran inoiz zapaltzaile bihurtzeko arriskua ”. Batez ere, zein da Arraizen autokritikaren edukia? Bere hitzak aldatuz: “ Nik, autokritika zuzen eta zintzoaren bidean, oinaze eta giza kalte guztiak onartzeaz gain, erantsi behar dut Estatuaren aurka izandako enfrentamendu militarra armak hartutako herritar talde ba ten eta estatu bati dagozkion segurtasun indar batzuen eta armada baten arteko enfrentamendu zeharo desorekatu horretan euskal gizartearen baitako konfrontazio bilakatzeko urratsak herri ordezkariak mehatxupean izatea eta hiltzea, aurrez aurreko elkarret aratzeak, konfrontazio giroa euskal gizartearen eremu guztietara eramatea... akats estrategiko latzak izan zirela. Gizartea zatituta egotea okerra da beti, baina aurrez aurre bi zatitan hautsita egotea konpondu ezineko akats politiko larria da. Gainera, z apalkuntzari aurre egiteko armak hartu zituzten herritarrak gero eta herritar gehiagok euskal gizartearen etsai gisa hartzea lortu zen. Hala, zaila da ulertzen, hemen eta edonon, gizarte baten gehiengo zabalaren aurka ari direla herritar batzuk gizarte hor ren askatasunaren alde borrokatzen ”. Oso laburturik eman ditut, merezi du bere osotasunean irakurtzea. Irakurleak juzga beza bake eta elkarbizitzarako Sarrionaindiaren eta Arraizen ekarpenen balioa. Niretzat baliotsuak dira. Ea bestaldekoek ere bide bera u rratzen duten. 9. Euskal Herriaren egungo opioa 2019 0729 Behiala esaten zen erlijioa zela langileen eta herri klaseen lo belarra, etsipenaren eta konformidade kontserbadorearen narkotiko nagusia. Gaur egun, berriz, etengabeko hauteskunde zikloa eta Euskobarometroa direla esango nuke. EHUko Zientzia Politikoetarako Departamentuak maiatzaren 28tik ekainaren 19ra bitartean EAEko 1.200 herritarri egindako inkestaren arabera, Eusko Legebiltzarrerako bozak gaur eginez gero, bi eserleku gehiago lortuko lituzke EAJk, 30, eta botoen %40. Sozialistek ere gora egingo lukete, eta parlamentuan gehiengo osoa eskuratu ahalko lukete biek batera. EH Bilduk egun baino eserleku bat gehiago izango luke, 19, eta botoen %23. Baina ez liokete ezertarako balioko. Podemos ek eta PPk behera egingo lukete. Itxura guztien arabera, zientifikotasun objektiboaren berme guztiekin datorren albisteak euskal hedabide publikoetan presentzia zabala eta prime time izango du, hain segur, eta ematen duenez, pisuzko arrazoia izan liteke Urkullu lehendakariak, laster, bozetara dei diezagun berriz ere; betiere Espainiakoen gorabeheran, noski, Madrilekiko betiko mendekotasunean. Benetan pedagogikoa, demokratikoa, eta aurrerakoia izango litzateke jendeari galdetzea zer iritzi duen gobernu koalizioak (EAJPSE) egindako politika konkretuez, eta bereziki agindu bai, baina bete ez dituzten promesez. Baina ez, itxuraz, herritarrak pertsona heldu, ongi informatu eta ongi hezitzat harturik, botoa nori emango geniokeen galdetzen zaigu; baina denok dakigu ez dela horrela, ez gaudela ongi informatuak eta heziak, eta bizi garen gizarte kontsumista eta ikuskizunzale honetan, burua gehienetan txoriz eta belez betea dugula; eta, galdera horiek benetan egiten direla egungo politikaren bermatzaile jotzen direlako era horretako inkestak, eta ez herritarrok heldutzat jotzen gaituztelako manipulaerraztzat jotzen gaituzte . Benetan pedagogikoa, demokratikoa, eta aurrerakoia izango litzateke jendeari galdetzea zenbaterainoko gaitasuna dutela uste duten hemengo politikarie k bankaren, multinazionalen eta elite politiko indartsuenen (G7) nahi eta inposizioetatik aldentzeko, eta bestelako politika herrikoiago batzuk abian jartzeko. Baina, ez, jarraituko dugu hauteskunde ziklo etengabearen norian biraka, eta euskobarometroaren eragin narkotizatzailea pairatzen ez dakit noiz arte, eta Euskal Herria beti burujabetzarik gabe, mendekotasunean, eta euskara ez aurrera eta ez atzera, latente onenean, dagokion espazioaz jabetu gabe, besteak beste, agintarien jokabide txepelaren eraginez . 10. Puigdemont: Batu gaitezen berriz! 2019 0827 Duela bi urte, garai honetan, euskaldun politikoki kontzientziatu guztiok Kataluniara begira geunden, denok irrikaz jakiteko han zer gertatuko zen, eta miraz aldi berean, han gertatzen ziren mobilizazio erraldoiak zirela medio, gizarte zibil eta politiko s ubiranisten arteko sintonia eredugarria zela kausa. Denok dakigu 2017ko urriaren 1ekoaren ondotik, dezepzioa eta alderdien arteko zatiketa nagusitu direla han, eta gurean, hura ondo ateraz gero, jeltzale eta bilduzaleen artean indarrak batzeko itxaropen ttipiren bat bazegoen, aipatutako itxaropenak erreka jo du are gehiago. Baina itzulinguruak utzita, goazen harira. Honako izenburu hau duen liburuxka argitaratu berri du Carles Puigdemontek: Reunimnos. Reflexions sobre el retorn a la unitat (La Campana. 201 9ko uztaila. 57 orrialde, formatu txikikoak; katalanez idatzia). Gezur asko haizatu dute Puigdemonten izen ona zikintzeko hedabide espainiarrek: balen kontrako txalekoak erabiltzen dituela, Tailandian egon dela erbesteratua, otorduak egin dituela ETAko kid eekin, bipolarra dela, depresioak jota dagoela, luxuzko jatetxeetan sekulako dirutzak xahutu dituela, orgia bisexualak eta erritual satanikoak egin dituela... Gezur horiei hedabideetan aurre egiten astia galdu beharrean, Belgikan daramatzan 21 hilabete hauetan egin dituen gogoeten harira, ondorio nagusi honetara iritsi da: Kataluniako Errepublika independentea lortu nahi bada, independentista guztiak batu behar dira, eta erabakiak zuzendaritza aliatu batek (direcció aliada) hartu behar ditu une politiko ba koitzean Errepublika independentearen beharren arabera, eta ez alderdi independentista bakoitzaren interesen arabera, eta horrekin batean, tamalez, Estatuarekiko konfrontazioa beharrezkoa izango da, eta konfrontazio horrek baketsua izan behar du. Hauteskun deetara banaka joanda, independentismoa irabazian aterako zela uste zuten batzuek; eta, bien bitartean alderantziz gertatu da. Bartzelonako alkatetza ezin garrantzizkoagoa galdu da; Bartzelonako Diputazioa galdu da, udalak galdu dira, eta Espainiako “eskui na gerararazteko” xedez, alderdi sozialista espainolari opariak egin zaizkio, jakinik afera nazionalari dagokionez, PP eta PSOE berdintsuak direla mamira joz gero, diskurtso moderatuagoak gorabehera. Bozetara zatiturik joanda, gertaturiko galeretatik harago, lehen ez zekizkiten gauzak dakizkite orain katalanek, hots, eskarmentuak begiak irekiarazi dizkie. Lehen ez zuten uste Estatuak errepresiora joko zuenik erreferendum demokratiko bat aurrera eraman nahi izateagatik, eta orain bai. Felipe VI.ak erakutsi zuen aurpegi zigortzailea ere aurretik ikusi gabea zioten haren aitari, baina orain ikusia eta ikasia dute. Espainiako gizarteak eta klase gidariak erlijio askatasunari dagokionez, edota immigrazio ed o sexu identitateari dagokionez egin duen bilakaera miresgarria izan dela dio Puigdemontek seguru irakurle asko ez dagoela honekin ados, edo erabat ados, eta ezta zer egonik ere, noski! . Nazionalkatolizismoan, inperialismoaren nostalgian, matxismoan, hom ofobian eta antisemitismoan hezitako belaunaldia giza eskubideen aldera igaro izanari, ezkontza homosexuala errespetatu eta defendatzera igaro izanari, eta migratzaile olatuen aurrean jarrera xenofoboak baztertzera egin izanari, miresgarri deritzo; besteak beste, horregatik, ez zuten uste erreferendumarekikoan Estatuak errepresioarekin erantzungo zuenik, baina orain garbi dute, ezen %47,5 boto emaileen ordez, %65,5 izanda ere, edota independentistak bi milioi izan beharrean, bi milioi eta zortziehun mila iz anda ere, berdin berdin ukatuko lukeela Estatuak erreferendum loteslea, bi alderdi nagusi eta Auzitegi Konstituzionala estu estu elkarturik. Aberriaren batasuna jokoan denean, espainiarrek duten irrika atabikoa aipatzen du. Tradizio politiko espainolarentz at, aberriaren batasuna garrantzizkoagoa da bertan bizi behar duten herritarren bizia baino. Espainiarren arrakasta historikoetako bat omen da ideia horrekin gizarte espainolaren parte inportante batek bat egin izana. 2015ean egindako inkesta baten arabera , galdekatutako espainiarren %48,3k zioten prest egongo zirela familiagatik ez ezik, beste zerbaitegatik bizia emateko. %40k “beren aberri, nazio eta herriagatik”. Inkesta horretan, katalan eta euskal herritarrak ere barne ginen; bada, %71 katalanek eta %7 4 euskal herritarrek zioten ezetz, ez liratekeela bizia emateko prest egongo, familiagatik izan ezean. Aldiz, Gaztela Mantxan %57k eta Andaluzian %55ek baietz esan zuten. Azken hogeita bat hilabeteetan ikusi eta ikasitakoak gogoan, Puigdemontek alderdi ind ependentisten batasuna eta zuzendaritza aliatua behar beharrezkotzat jotzen ditu esan bezala, eta konfrontazio ez oldarkorra: ekintza zuzen ez oldarkorra, erresistentzia aktibo ez oldarkorra, boikot baketsuzko ekintzak, zerga eta kontzientzia eragozpenak, eta abar, estrategia orokor eta amankomun baten barruan, une historiko jakin bakoitzean, tentuz eta ausardiaz erabilirik haiek, Kataluniako Errepublika askea helburu. Katalanek jarraitu beharra dute salatzen Estatuak jarraitzen duela bidegabekeriaz trata tzen herritar katalanak, balantze fiskalak monitorizatzen, eskumen murrizketak salatzen, Auzitegi Konstituzionalaren inpartzialtasun eskasia, katalan hizkuntzaren diskriminazioa eta Estatuaren zabarkeria aniztasun kulturala eta linguistikoa babesteko garai an, migratzaile olatuak kudeatzeko finantzaketa aski ez kronikoa, osasun zerbitzu eta azpiegitura falta. Zeren independentzia ez dute nahi Espainiako demokraziaren antzeko bat abian jartzeko, Espainiako Kongresuko 350 parlamentariren ordez Kataluniako Parl amentuko 135 ezartzeko, edota bandera espainolaren ordez katalana, eta Errege Martxaren ordez Els Segadors kantatzeko, baizik eta herritarrei parte hartzeko aukera emateko, legeak egiteko eta administratzeko mekanismoak aldatzeko eta hobetzeko. Galderekin amaitzen du. Prest al daude katalanak Espainiak katalanentzat prestatua duen harresiari, errepresio harresiari aurre egiteko? 2017ko urriaren 1a baino lehen, ez zuten uste Estatua errepresioa ezartzera ausartuko zenik; orain, aldiz, badakite baietz. Ez du esperantza galtzen Puigdemontek, eta Kataluniako Errepublika independentea lortzeko estrategia horretan parte hartzeko gogo eskasik ere ez du. Azken ohartxo bat: katalanek ez digute euskal aberria askatuko, baina begirik ez diegu kenduko datozen hilabeteo tan, eta askatasuna opatzeaz gainera, elkartasunik ere, ez ahal diegu ukatuko! 11. Nazionalismo espainolista konstituzionalista 2019 0905 Juan Carlos Moreno Cabrera madrildarra Filosofia eta Letretan doktorea eta Linguistika Orokorreko katedratikoa M adrileko Unibertsitate Autonomoan , ez da ezezaguna gurean, izan behar lukeen bezain ezaguna ez bada ere, bereziki gaztelaniaren supremazismoa (euskara, katalana, galegoarekiko...) sutsuki eta ahoan bilorik gabe salatzeagatik. Lehenbizi, katalanez argitara tu den Determinació nacional saiakerarekin (gaztelaniatik itzulia), arlo hertsiki politikora iragan da, linguistikoa alde batera utzi gabe. Guztioi gomendatzen dizuet liburua, bereziki gure politikariei. Abiatzen da esanez katalan herriak 2017ko urriaren 1 ean burututako autodeterminazio erreferenduma gertakari garrantzitsu eta esanguratsuenetako bat izango dela Europa garaikideko historian. Espainiako estatuko goi instantziek, Estatuko Buruzagitza barne (monarka), onarturiko eta Espainiako gobernuak eragind ako biolentziaren aurka, eta Estatuko agintariek erreferenduma eragozteko egindako saiakera legal eta ilegal guztien aurka halaber, egun hartan katalan herri antolatu eta solidarioak modu baketsu eta zibikoan aurrera eramatea lortu zuen Europa garaikideko prozesu demokratiko esanguratsuenetako bat. Askatasun eta demokraziaren aldeko borrokan, katalan herriaren garaipentzat jo behar da urriaren 1eko erreferenduma. Saiakerara etorrita, idatzi du aztertzeko zergatik debekatu zuen Espainiako Gobernuak errefere nduma, eta zergatik eratorri den handik errepresio itzela. Berak pisuzko arrazoietan oinarriturik defendatzen duen tesia da Espainiako estatuan eta espainiar esparruko instituzio politiko, ekonomiko eta mediatikoetan badagoela ideologia nagusi bat, zeina n acionalisme espanyolista izendatzen duen, honako postulatu negazionista honetan oinarritzen dena: nazio espainiarraren esentziak ezinbestean inplikatzen du nazio izaera ukatzea Galiziari, Euskal Herriari eta Kataluniari. Laburbildurik, saiakeraren lehen za tian defendatzen eta arrazoitzen du nazionalismo espainolistaren ideia funtsezko hori nazionalismo konstituzionalaren esparrura iragan dela 1978ko Konstituzioaren bigarren artikuluaren bitartez militar frankistek Konstituzioaren gurasoei inposatua eta hai ek txintik esan gabe onartua zetorren tokitik zetorrelako , non modu erabatekoan ezartzen den nazio espainolaren hautsezintasun eta zatiezintasuna. Bigarren zatian, enplegatzen da erakusten nola jardun politiko eta judizial asko, eta hedabide nagusien anal isi gehienak, nazionalismo espainolistaren postulatu negazionista horrek baldintzatuak dauden, eta, beraz, nola etnozida den; eta, azkenik, hirugarren partean aztertzen du nola nazionalismo espainolista horixe bera den Espainiako Konstituzioaren hirugarren artikulua espainiar hizkuntzak Estatuan duen eginkizuna arautzen du interpretatzeko oinarria, eta, horrenbestez, nazioen artean hierarkiak dauden bezala, haien hizkuntzen artean ere bai: euskarak, galizierak eta katalanak beti gaztelaniari azpiraturik e gon behar dute hizkuntza propioak menpekoak eta hizkuntza amankomuna menderatzailea , beti elebitasun desorekatuan, 1978ko Konstituzioa aldatu ezean. Gauzak horrela laburturik, ematen du saiakera hori ez dela izango inoren barruak mugitzeko gai, baina ez da hala: abertzaletasun izpi bat duen inor ez du apatiko eta axolagabe utziko. Ideia esanguratsu batzuetara etorririk, Moreno Cabreraren arabera, alderdi konstituzionalisten ideologia espainolista argia da: nazio espainiarra baino ez dago. Haiek proposatze n dutena da lehen mailako nazioak egotea, menderatzaileak, eta bigarren mailako nazioak, menpekoak, hala nola katalana. Horrek segitzen du izaten: “etnocèntric, etnocida i excloent i totalment fora dels paràmetres autènticament democràtics i igualitaristes que han d´oposar se a tots els tipus de supremacisme i racisme”. Horregatik, konstituzionalismo espainolista negazionista (supremazista eta arrazista) Katalunia nazioa ez delako ideian kokatzen da, zeren egiaz nazioa dela ametitzera iritsiko balitz, askoz nabarmenago hautemango lirateke euren posizionamendu supremazistak. Nazionalismo espainolistak izaera oldarkorra, negazionista eta etnozida du, eta horren mamia ideia honetan datza: espainiar nazioaren ideia erabat bateraezina da Galizia, Euskal Herria et a Katalunia nazio burujabe aitortzearekin. Espainiar naziokoak diren pertsona askok duten arazo larria da doktrinatuak izan direla, bereziki hezkuntza, hedabide eta alderdi politikoen aldetik, bere burua nazionalismo espainiartzat ageri duen nazionalismo e spainolistan. Hori oso garbi gelditu zen 2017ko urriaren 1eko erreferendumaren aurretik eta ondotik gertatu zen bandera espainiarren eztanda exhibizionistan. Madrilen milaka bandera espainiar zabaldu ziren balkoietan. Oso esanguratsua da: autodeterminazio erreferendum baketsu bat egitea Katalunian mehatxu gisa ikusi zuen espainiar askok. Hori, dio, Moreno Cabrera madrildarrak, egiaz, nazionalismo ekintza iraingarri bat izan zen Katalunia nazio burujabe gisa aitortzearen aurkakoa, eta gobernua katalan herria ren aurka hartzeko zorian zen neurri antidemokratikoen aldekoa. Konklusio moduan dio katedratiko madrildarrak katalanen borondate subiranista sendoa eta egonkorra dela eta izaera baketsu eta demokratiko ezbaiezina duela. Ez dago instituzio politiko, judizi al edo polizialik katalan nazioaren borondate subiranista suntsi dezakeenik: “És una qüestió de la més pura democràcia i d´apoderament d´un poble sotmès per un imperialisme nacionalista que disposa de molts mitjans al seu abast però que mai podrà doblegar la voluntat del poble català.” Horrek ez du esan nahi Espainiako instituzio espainolistek kalte handia ezin egin diezaiekeenik eta desesperazio handia ere ekar ez diezaiekeenik, eta ez du esan nahi halaber ez dutela konturik eman beharrik izango benetan demokratikoak diren instituzioen aurrean egungo Europar Batasun politikoa ezaguturik, ez da sinesteko erraza baina beste instantzia batzuek ere salatu dute Jordi Cuixart i Ho tornarem a fer liburuan irakurri diodanez; esaterako, Nazio Batuen Erakundearen At xiloketa Arbitrarioen Lan taldeak , beraren asmo etnozida eta prozedura antidemokratiko eta biolentoena. Gorago adierazitako tesia berretsiz amaitzen du saiakera: Espainiako estatuaren instituzioek Kataluniako autodeterminazio erreferendum baketsuaren aurrean hartutako jarrera errepresibo eta biolentoaren azalpen bat da nazionalismo espainolista: ideologia er radikala, negazionista eta baztertzailea, zeinaren postulatu funtsezko bat den herri galegoa, euskalduna edo katalana ez direla egun, ez direla iraganean izan, eta ez direla inoiz etorkizunean nazio burujabe gisa aitortuak izango, zeren eta horraino iriste a lortuz gero, horrek nazio espainiarraren desagertzea ekarriko bailuke aipatutako ideologiaren arabera. 12. Egungo egoera politikoa 2019 1027 Kataluniako preso politikoen sententzia ezagutu ondotik, Espainiako presidenteak egindako adierazpenen eta Torra presidenteari egindako muzinen argitan, garbi ikusten da Podemos ekin konpondu ezinaren atzean zer zegoen batez ere: Espainiaren batasuna zorrotz bermatzea. Eskuak libre nahi zituen presidenteak irmo adierazteko sententzia politiko injustua errespeta tzen dutela, eta moderazio gehixeagoren itxurarekin bada ere, estatuaren batasunaren bermatzaile gisa ez dietela ezer zor ez PPri eta ez Ciudadanos i ere. PSOEren inguruko enpresaburu eta ukandunek ere presio egingo zioten Sanchez i Podemos ekin ez elkartz eko, eta Europar Batzordeak ere, zeharka beharbada, baina lehen esan duguna: eskuak eta mihia libre nahi zituen Sanchezek Kataluniaren “eraso” nazionalaren aurrean, beste alderdi nazionalistak bezain irmo agertzeko iritzi publikoaren aurrean, eta praktikan errepresiora jotzeko benetako negoziazio eta elkarrizketa politikoari muzin eginez. Ez zen egia Sanchez Iglesiasen arteko pertsonalismoak zirela talka sorrarazleak, ez, hori hedabideentzat bazka eta hedabideen euren engainabide bat zen; benetako arrazoia gorago esandakoa. Espainiar nazionalistak gogor ari dira euren estatuaren batasuna bermatzen, eta estatuaren indarrez maite duten nazio espainola gero eta hegemonikoagoa izateko lehian, eta katalan, galego eta euskal nazioak kulturalki eta linguistikoki ge ro eta ahulago bihurtzeko lantegian. Guk, aldiz, ba al dakigu? Abertzale guztiok autokritika egin beharko genuke, alderdikide eta norbanako, eta mezu garbi bat helarazi jendarteari, eta horrekin ahalik eta kontsekuenteenak izan bakoitza bere arloan. Hastek o, azken berrogei urtean EAEko erakunde autonomikoetan nagusi izan den EAJ/PNVko abertzaleek autokritika egin beharko lukete, eta aitortu, hasiera batean, frankismotik irten berri, zilegi bazen ere pentsatzea autonomiak independentziara edo behintzat autod eterminazio erreferendumera hurbil gintezkeela neuk ere pentsatu nuen hasiera batean , itsutua ez dagoenarentzat eta abertzaletasuna bost axola ez zaionarentzat, eta autokritikari leihoa irekitzeko prest dagoenarentzat oso garbi dagoela autonomi estatutua k autonomi estatutura baino ez garamatzala, Espainiako gobernuarekiko menpekotasun harreman asimetriko batera, non beti nagusi Madril den, eta Gasteiz mendeko, eta horrekin batean aitortu beharko lukete ezker abertzalearen eta ETAren aurka bortitz aritu direnean espainol nazionalistekin bat, zenbaterainoko legitimitatea eta indarra eman dioten Espainiako estatuari, hemengo unionistei, Espainiako justizian, espainiarrek baino askoz gehiago sinetsiz edo, berdin da azkenean, sinesten zutelakoarena eginez. Gaud en egoera larriaren bermatzaile eta zurkaizle izan dira, autonomi estatutu mugatu baten amorez, eta okerrena da bizikidetzaren aitzakian jarraitzen dutela disidentzia independentista gaitzesten eta menpekotasuna ereiten. Badute garaia sasi moral eta sasi etika alde batera uzteko, eta politikan argudio politikoekin aritzeko, eta besterik ezin badute egin, edo ez badute egin nahi, aitortzeko behingoz, alderdi espainol autonomista bat direla, eta ildo horretan boto biltzen eta estatutua baliatzen jarraituko du tela per sekula sekulorum. Ezker abertzaleari dagokionez, asko sufritu du sufriarazi ere , espetxe urte ugari bizkarreratu ditu, eta oraindik ere badu zertaz kexa preso eta iheslariak tarteko, baina onartu beharko luke autokritikaren bidetik, ideia ezkert iarren uberan, ez dituela euskal nazioa eta hizkuntza behar bezala aurrerarazi, eta transatlantiko biraketa beranduegi etorri dela. Ardatz soziala garrantzitsua izanagatik, Madrilen marra gorriak markatzen dituena ardatz nazionala bada, non hizkuntza axola handienekoa den, ikas dezagun arerio politikoarengandik. Euskal hizkuntza eta euskaldun kontzientzia eta naziogintza oso makalduak ditugu, eta azken urteetako migrazio ugariak arazoa areagotu egin du, eta horrenbestez, bada garaia muin muineko arazo giltz arriari lehentasunez eta irmotasunez heltzeko. Espainiako armadak, guardia zibilek eta polizia nazionalek ETAren inposizio armatua gaitzesgarri, eta horiena zurigarri?! eta politikari espainol nazionalistek eta (in)justizia sistemak eta hedabide espainol nazionalistek inposatzen duten estatu antidemokratiko estatuko gainerako nazioen suntsitzailearen aurrean, amore eman behar ote dugu? Egunotan Katalunian ikusten ari garenez, Frantziako estatua eta Alemaniakoa ere ematen du aldeko dituela Espaini ak, funtsean , jokaera irmoa eta gogorra eskatzen du. Larrialdi egoeran gaude gure nazio eta hizkuntzari dagokionez, eta abertzale guztiok zintzo eta irmo jokatzeko garaian, asko baino lehen desagertu nahi ez badugu edo erreserba gero eta mugatuagoetan bizitzera etsi, gero eta arrotzago geure buru eta nahiekiko. 13. Burgotar aita semeak eta estatus politiko berria 2019 1226 Jaime Ignazio del Burgo Iruñean jaio zen 1942an; Jaime del Burgo Torres historialari frankistaren semea da, eta dakizuenez, EAErentzat estatus politiko berria idazteko adituen batzordeko kide, PP alderdiak izendatua. Adituen batzordeko kide gisa, 2019ko abenduaren 6an DV n egindako elkarrizketan zioen eskubide historikoek ez dutela autodeterminazio eskubidea legitim atzen: hori kontra foru itzela da. Lehen foruen kontrako bidegabekeriak estatu zentralistak egiten bazituen, orain PNV Bilduren arteko “kontubernioa” aurrera ateraz gero judeo masónico comunista internacional oroitaratzen du , Euskadiko instituzio komunek egingo zituztela. F. Aoizek El retorno de lo reprimido (Tres tristes trileros . Txalaparta. 2016. 125 230), XIX. mendean, indarrean egondako binomio ideologikoak (zentralismo foralismoa, tradizio liberalismoa, errege legitimoa errege ilegitimoa) aldez bes te iraulkatu ziren XX. mendeko lehen bi hamarkadetan, eta ardatz ideologiko berriak ezarri ziren: Espainia versus komunismoa eta separatismoa (anti Espainia). Espainiak ordena, jabetza, hierarkia sozialak, patriarkatua eta erlijio katolikoaren nagusitasuna sinbolizatzen ditu, haren irakurketa erreakzionarioenean, eta Elizaren paper gailena, halaber. Horren guztiaren jarraitzaile abantailatua da Jaime Ignazio del Burgo. Haren aita Jaime del Burgo Torres, hura ere Iruñean jaioa, eta karlista, baina karlismoti k tradizionalismo frankistara igaroa, gazterik hasi zen nabarmentzen Agrupación Escolar Tradizionalistan (AET), eta izen bereko aldizkarian: “Izan gaitezen gizonak eta jakin dezagun eroritakoa mendekatzen; sozialistei beren zentroetan urte osorako xingola beltzak ipinaraziz bada ere. Zeren horien aurka edozein prozedura da ona: bonba, puñala, eta sutea (137or.). 1934ko urtarriletik, Jaime del Burgok paper garrantzizkoa jokatu zuen karlismoa mugimendu faxisten helburuetara eta hiztegira egokitzen. Iruñeko g azteria tradizionalista paramilitarki antolatzeko lantegia AET aldizkaria argitaratzearekin aldizkatu zuen, eta haren orrietarik iraultza sozial eskuindarrera deitu zen argiro eta nabariro. J.M. Torrealdaik oraindik orain plazaratutako liburuan, frankismo guztian zentsura gotorra ezartzeaz arduratu ziren ordezkari probintzial gailenenak izendatu dizkigu, eta Nafarroatik, Jaime del Burgo Torres huraxe (De la hoguera al lápiz rojo. 2019.119or.). Hogeita hiru urtez aritu zen zentsore nagusi gisa Nafarroatik. Jakina, semeak ez du aitaren hobenen edo merezimenduen errurik edo bertuterik, baina Jaime Ignazioren kasuan, Aoizek frogatu du aitaren seme duina izan dela Jaime Ignazio, frankismo garaian hasita, aitaren uberan eta hark utzitako herentziaz harro harro gau rdaino, beti ekialdeko eta mendebaldeko euskaldun penintsularrok elkarrengandik bereizten eta etsaitzen, eta beti demokraziaren aurka, Nafarroako Foru Hobekuntzari buruzko erreferendumaren aurka, eta nafar izatea eta espainol izatea biga ez baizik eta bat dela defendatzen eta goresten; nazio bakarra espainola eta nafarra haren aldaera bat, eta, noski, rol horixe jokatu du adituen batzordean ere, bere ibilbide politikoarekin era erara. Egungo egunera etorririk, Jaime Ignazio del Burgoren posizioaren jakitun, nola ikusi du hark PSEren ordezkaria delako adituen batzorde horretan? Bere kideko ikusi du kasik, askoz ere hurbilago bere posizioetatik EAJren posizioetatik baino: “PSEko ordezkariak ez du Euskadiren nazio definizioa partekatzen; proposatzen du batere e rreferentziarik ez egotea Nafarroari atariko tituluan, eta zehazki lurraldeari dagokion artikuluan aldezten du “País Vasco” Autonomi Erkidego bat dela, eta ez du Kontzertu Politikoaren Batzorde Mistorik onartzen eta errefusatzen du estatuarekiko gatazkak Arbitraje Batzorde batean ebaztea. Ez du onartzen Eusko Legebiltzarrak erreferendumera deitzeko ahalmena izatea, eta batez ere, erabakitzeko eskubideari buruzko xedapena kentzeko eskatzen du”. Orduan, galdera berez bezala dator, %80an bat etorri omen dira E AJPSEPodemos, baina zein da %80 horren eduki kualitatiboa, beste %20ko desadostasun horietan, eduki hain axola handikoak baldin badaude, Jaime Ignaziok azerikiro aditzera eman bezala? Kontent egoteko moduan da iruinseme “basko” nafar espainola, eta gu ez ! 14. Jainkoaren izen berria: Trump 2020 0106 Eta abizena AEBen indar eta harropuzkeria ekonomiko militarra. Badakizue zer gertatu berri den Bagdad en; Soleimani jenerala eta beste zazpi pertsona drone batek erail ditu, egungo Jainko berriak aginduta. Probidentziari ebatsiz nor den bizitzeko duin eta nork merezi duen hiltzea ebazteko ahalmena. Inongo nazioarteko auzitegiren esku hartzerik gabe, legitimitate moral zipitzik gabe, botere ekonomiko teknologiko militarrak emandako ahal hutsez, hilketa selektiboa, hilketa garbia, norbaitek nonbait tramankulu bati klisk huts bat eginda, baina AEBetako presidentearen oniritziarekin, zortzi pertsona sugarretan kiskaltzen! Justifikazioak? Hitlerrek erabiltzen zituenak, edo Mussolinik edo Francok. Eta ondorioa: gerra pitz dezake Iraken, eskualdean, munduan! Alema niako gobernuko ordezkariek uko egin diote erailketa kondenatzeari, Soleimani terroristen zerrendan zegoela argudiaturik zerrenda horiek nazioarteko zein fidagarritasun eta legitimitate moral dute? , eta Erresuma Batuko Atzerri ministroa ere antzera mintz atu omen da. Nazio Batuen Erakundeko idazkari nagusi Antonio Guterresek beste gerra bat pizteko arriskuaz ohartarazi du, baina erailketa kondenatu gabe. Nazio Batuen Erakundea, tamalez, ez da inpartziala, eta Bakearen aldeko eta gerrako krimenen aurkako Be rtrand Russell Fundazio eta Auzitegiaren hutsunea JP. Sartrek sostengatua, eta Simone Beauvoir, eta Julio Cortazar, eta Vladimir Dedijer, eta Isaac Deutscherrek beste hogei pertsonalitaterekin batean babestua betetzea premia premiazkoa. Hirurogeiko hama rkadan bereziki nabarmentzekoa da 1963 0328an New York Times era igorri zuen gutuna , B. Russellek ahoan bilorik eta bizarrik gabe salatu zituen AEBak Vietnamen egiten ari ziren krimenak, eta erabiltzen ari zen ankerkeria gupidagabea arma kimiko eta gain erakoekin. Honela justifikatu zuen delako auzitegiaren sorrera: “Tratatuak hausteko ekintza batzuk krimenak badira, berdin dira krimenak Estatu Batuek edo Alemaniak burutu. Ez gaude prestaturik portaera arau kriminal bat besteren kontra ezartzeko, baldin e ta gai ez bagara geure buruarentzat ere berdina ezartzeko” Robert H. Jackson, Nurembergeko epaiketetan fiskalburua zenak adieraziak. Autokritika egin zuen B. Rusellek Koreako gerrakoan ez zelako gai izan Joseph Needham irakasleak eta beste pertsona batzuek iparramerikarrei egiten zizkieten akusazioak sinesteko, hots, Koreako gerra arma kimikoak eta biologikoak erabiltzeko proba zelai gisa erabiltzen ari zirela estatubatuarrak. 1963an, Vietnametik informazio egiaztatua jaso ahala, konbentzitu zen oso sinesga rriak zirela gorago aipaturiko akusazioak, eta Vietnamen gertatzen ari zenaz zenbat eta gehiago jakin, gehiago konbentzitu zen zinikoki eta gupidagabeki ari zirela AEBak nazio txiki batek independentzia lortzeko zuen desira ezabatzen, eta Genevako Akordioa k urratzen, diktadura bat babesten, polizia estatu bat ezartzen, aurkari guztiak erailtzen, eta horrenbestez, gerra krimen ezin onartuzkoak burutzen. Eta gerra ekintzak areagotzeko aipatzen ziren aitzakiek gogora ekartzen zizkioten Hitlerren zabalkundea Eu ropan zuritzeko argudiatzen zirenak. Jakina, horrelako fundazio eta auzitegi batek sostengu moral eta ekonomiko franko behar du bere lana egiteko, eta eraginkor bihurtzeko, eta ez du lortu egundainokoan behar lukeen itzalik. Eta, jakina, droneak Obamak ere ugari erabili zituen; ez da bakarrik Trumpen kontua, baizik eta Mendebaldearena, eta eskerrak mundu osoan eragina izango lukeen auzitegi inpartzial baten faltan, Errusia eta Txina ere hor daudela kontrapisu egiteko, baina egungo mundu egoera benetan larri a da, horrelako erailketa anker gupidagabeko batek kontrakotasun gehiago sortzen ez duenean. Mendebaldeko jendarme nagusia den estatu nazioko presidenteak modu harroputz eta gizagabean eginiko barrabaskeria honek zipristinduko gaitu era batera edo bestera . Behar beharrezkoa izaten jarraitzen du mundu auzitegi inpartzial batek Russell auzitegiari segida emateko. 15. Kataluniako proçesari buruzko egia guztia (I) 2020 0210 (Ferran Casas eta beste bost: “Tota la veritat”. Ara. 2019. Katalanez. Gomendagarria) Sisifo modernoen gisan, Puigdemont presidente zela, eta hiru alderdi independentistetako buruzagiak, eta haiekin batean katalan independentistak, han abiatu ziren 2016an Kataluniako mendirik garaiena den Pica d'Estats eko (3.143 m) gailurrera, Espainiako Gobernuak autodeterminazio erreferendum hitzartua deitzeari emandako enegarren ezezkoa praktikan ukatu nahirik, eta, bai, Puigmal (2.910) ingurura heldu ziren 2017ko urriaren 1eko erreferendumaren bitartez, baina independentziaren gailurra ez zuten jo. Espainiako lege eta botere guztiak aurka izateko boto emaitzak itxurazkoak izan ziren: 2.286.217 boto (erroldaren %43,03); 19.719 baliogabeak; baiezkoak 2.044.038 (%90), ezezkoak 177.547 (%7,8) eta zuriak 44.913 (%1,9). Halaber, Espainiako poliziak eta guardi a zibilek babesgabeko herritarren aurka erabilitako errepresioa dela medio, legitimotasun politiko eskerga lortu zuten; bestela ez zuen Espainiako erregeak egin zuen hitzaldia eginen urriaren 3an. Haatik, hainbat arrazoi tarteko, 2017ko urri erabakigarri h artan ez zuten asmatu independentistek, eta hil gogoangarri hura herritar burujabezaleen dezepzioarekin amaitu zen; bederatzi kontseilari espetxeraturik eta sei erbestera ihes eginik. Harrezkero behera egin dute gailurraren hurbiletik kanpamentu nagusira. Epopeia handi haren kronika trebeziaz eta suspensez dago kontatua. Falta dira protagonista izengabeak, falta dira beste kazetari batzuen beste bertsio batzuk (hemen sei kazetarirenak jaso dira), baina liburuan asko dago, eta oso argigarria da, batez ere ja betzeko lider independentista batzuek zer nolako ausardia, kemena eta erabakimena izan zuten Pica d´Estats mendi tontorrera abiatu eta kasik heltzeko sisifo lan astunean herritar independentistek akuilaturik . Ez zioten malda gogorrari ekin, baina, berehalakoan. Lehen CIUn, gero PdCat alderdian baziren pisu astun batzuk hirugarren bidea ireki nahi zutenak. Autodeterminazio erreferendum hitzartuaren eta Konstituziopeko hauteskunde autonomikoen arteko erdibideko pare bat plan prestatu zituzten. Bietati k bitxienean, Jordi Xuclàk Saenz de Santamaria presidenteordeari proposamen berezia egin zion: Espainiako gobernuak berak dei zezala erreferendum aholku emaile bat soilik katalanen artean, haien bozkatze nahia asetzeko, baina Kataluniaren autogobernua hobe tzeari buruz, ez, independentziaz. Aztertu badirudi baietz, baina onartu Espainiako gobernuak ez zuen onartu; presidenteordeak harropuzkeriaz esan omen zuen: hamar eta huts irabaziko zutela partida politikoa. Puigdemontek ez omen zuen horren berririk, libu ruan baieztatzen denez ez zait oso sinesgarria gertatzen . 2016ko urte hasieran heldu zen presidentetzara, CUPek Artur Mas kenarazi ondotik. Eta haste hastetik autodeterminazio erreferenduma egikaritu nahi izan zuen, eta hori aitzakiarik gabe eta erabakim enez aurrera eramateko prest zeudenak hautatu zituen kontseilari izateko gobernuan bere alderditik. Eta Espainiako Gobernuak legez hautetsontziak eskuratzeko eta fiskaltzak ezartzen zuen kontrol estuagatik, erabaki zuten gobernu ofizialetik landa, Estatu N agusi erabakitzaile eta erabakigarri bat eratzea. Buru Junqueras eta Puigdemont, baina, esaterako, ERCtik Junquerasek baino itzal gehiago prozesuan Marta Rovirak izan zuen, eta gero bi alderdi independentista nagusietako ordezkariez gain, Lluis Llach bezal ako independenteak ere baziren. Puigdemont eta Junqueras oso izaera ezberdineko agertzen dira liburuko orrialdeetan. Puigdemont politikari ausart konbentzionalagoa, eta Junqueras, aldiz, politikaria izateko bitxiagoa; bestelako aiurriduna; katoliko praktik antea (Bartzelonako artzapezpikuarekiko harremanetan Generalitat aren ordezkari); kartzelara joateko aukera Sokratesen espirituarekin onartu zuen....; bien artean ez zegoen enpatia gehiegi. Saiatu ziren beste operazio garrantzizko bat ere aurrera eramaten erreferendumari begira: 2016ko udan ahalegindu ziren mossoen burutzatik Trapero (ordenaren maitale fama zuen, atxikimendu politikorik gabea, eta desobedientzia zibilen aurkakoa) kentzen, eta David Piqué ezartzen. Jordi Pujolen eskolta izana zen Piqué (18 u rtetan sartu mossoetan, eta orduan 36 urte zituen zerbitzuan), eta subiranista porrokatua zen; bada, mossoen zuzendaritza eraberritzeko agindua eman zioten. Hark organigrama iraultzeko proposamena idatzi ere bai, baina Puigdemonti plan berria entregatzeko bi egun falta zirela, hil egin zen. Hasiera batean, konspirazio hotsak zabaldu ziren, baina, forentseak egiaztatu zuen garun isuri batetik hil zela, 54 urtetan. Esan liteke 2017ko uztailetik urrira bitartean, ezkutuko Estatu Nagusiak gidaturik ez gobernuk o kontseilari eta estatu nagusiko kideen arteko tirabirarik gabe , jende askok lan itzela eta arrakasta handikoa egin zuela, urriaren 1ean ezer falta ez zedin, Espainiako gobernua behin eta berriz esaka ari zenean ez zela egingo. Eta lortu zuten egitea, et a mundu osoko prentsaren azalak lortzea urriaren 2an. Puigdemontek botoa eman ahal izateko egin behar izan zituen trikimailuek aise zurituko lukete proçesari buruzko film bat egitearen kostua. Puigdemont eta andrearen autoa beste hiru eskolta autok babestu rik abiatu; goian helikopteroa zutela, zubi azpi batean gelditu, sakelakoak trukatu eta poliziei nola egin zieten ihes jabetzen joatea...zirraragarria zinez; pelikula bikaina! 16. Kataluniako proçesari buruzko egia guztia (eta II) 2020 0210 Pica d'Estats eraino ezpada Puigmal eraino bederen merezimendu handiz eta hein bateko arrakastaz heltzea lorturik ere, nola ekin zioten, bada, kanpamentu nagusirainoko jaitsiera gogoz kontrakoari? Puigdemontek ez zuen alde bakarreko independentz ia adierazpenean sinesten: autodeterminazio erreferendum hitzartu eta loteslea nahi zuen. Europako estatu garrantzizkoenen ateak jo zituzten (Alemania giltzarri); Katalunian, Eliza katolikoarena, enpresaburuena...Espainiako gobernuarena alferrik zen jotzea ; mendekuzko errepresioa areagotzeko gertu zen, errege estatuburuaren hitzaldi gogorraren ondotik. Horregatik, urriaren 25ean, Puigdemont bozetara deitzeko prest zegoen, baldin eta Rajoy presidenteak 155. artikulua ez ezartzeko bermeak ematen bazituen (Urk ulluren bitartekaritza horretarako onartu zuen Puigdemontek Miquel Iceta PSCkoarena ere bai , nahiz eta inpartzial baino gehiago Espainiako gobernuarekin lerrokaturik sumatzen zu(t)en erreferendumzaleek) . Arratsaldeko 5etarako deitu zuen Gobernua osorik , eta ezkutuko Estatu Nagusia. Espainiako gobernua autonomia eten, eta urriaren 1eko errepresioa baino askoz bortitzagoa ezartzeko prest zegoela eta guardia zibilak tanke arinekin gertu omen zeuden Generalitateko Jauregia hartzeko , parlamentua desegin et a bozetarako deia egiteko prestasuna azaldu zuen. Zazpi orduko maratoi gisako bilkuraren ondotik, goizeko ordu bietan hauteskunde deialdia sinatzekotan zen...; azkenean, paradoxikoki, hurrengo egunean, independentziaren aldarrikapenaren aurretik dimisioa a urkeztuko zuen Santi Vilak esan zion ez zela itxura goizeko ordu bietan deialdia sinatzea, eta hurrengo egunerako utzi zuen. Biharamunean, ERCk adierazi zuen Puigdemontek bozetara deitzen bazuen, alderdiko kontseilari guztiek batera dimitituko zutela; jaur egiaren kanpoan zegoen herritar oldeak independentzia adierazpena nahi zuen, ez hauteskunde autonomikoak, eta Rajoyrengandik ez zuten 155.a ez aplikatzeko bermerik, ez eta dei bakar bat ere jasotzen. Orduan, Puigdemontek, asmoa aldatuz, arratsaldeko 5etan independentzia adierazpena egin zuen, baina aurrera jarraitu gabe deskonexio legeekin eta adierazpenaren aurretik, Belgikara erbesteratzeko aukera esploratzera igorria zuen mandatari bat . Bederatzi kontseilari espetxera, eta seik erbestera ihes, Puigdemo nt buru. Gironan azken jendaurreko agerraldia egin, eta ihes egitea pentsatua zuen baino lehenago abiatu ziren autoz Bruselara, polizia espainiarrak bila zebilzkiola eta. Ihesera jo edota espetxera ez zuten elkarrekin erabaki, erabaki indibiduala izan zen, baina kontseilari guztiek jada ohiak egun batzuk geroago bideokonferentziaz onartu zituzten bi hautabideak: espetxearena eta erbestearena, independentzia lortzeko xedean atzera ez egitekotan. Kanpamentu nagusian ditugu egun, alderdietan zatiturik, boto ak eskuratzeko lehian buru belarri. Noiz prestatuko ote dute gailurrerako bigarren espedizioa?, eta guk lehenbizikoa? 17. Iragan inperialaren eta frankismoaren herentzia militarra 2020 0424 Ez dizuet ezer berririk esango baina nola egingo diot uko hau idazteko tentazioari. Alarma egoera dekretatua dago duela bost astetik hona Espainiako estatu osoan, eta egunero koronabirusaren bilakaeraren datuak ematen dituzten militar eta guardia zibil espainiar inperialisten mende gaude hedabideen aurreko agerraldi etan bostetik hiru medaila gehien duten armadako eta guardia zibilen buruak izan ohi dira , eta denok soldadu espainiar zintzo arduratsuak bilakarazi nahi gaituzte, haien agindu eta esanetara guztiz esaneko eta otzan. Baina pandemia den izurri beltzari gog or egiteko ez al da, bada, horixe behar, denok bat egitea, denok aginte bakarraren mendean, eta alderdi politikoek dakarten sesioa eta desadostasunak eta ideologia politikoak alde batera utzirik, denok bat, espainiar guztiak bat, soldadu gisa lerro lerro, etxean konfinaturik edo leku publikoak desinfektatzen, espainiar ororen osasuna xede eta helburu? Aizu, baina, Europako gainerako estatuetara begira jarriz gero, han hedabide aurreko agerraldietan ez da militar bat bera ere ikusten, baterako bat falta! Ez baitute benetan eskertzen eta aintzat hartzen zer loriatsu den eta zein eraginkor soldaduak izatea eskura, beraien osasuna eta ongizatea bigarren mailan utzirik, aberriaren deiari zintzo erantzuteko prest daudenak, lehenik aberria, “dena aberriagatik” dioe n goiburua praktikara eramateko. Trump eta AEBak dira salbuespen bakar mendebaldean, eta han ere Espainian ez bezala, militar bat Trump eta presidenteordearen ondoan, eta ez Espainian bezala, bostetik hiru. Carlos V. eta Felipe II.arekin inperio handia iza n (Gaztela Aragoi Nafarroaren inbaditzaile lehenago) eta Europan eta Amerikan gainbehera etorritako inperioaren eta frankismoaren historia eta herentziaren aztarnak ditugu, noski; egun ere errautsetatik berpizten ikusiko bagenitu bezala. Nazio bakarreko es tatu federala den Alemania baten, esaterako, zenbat eskumen gehiago duten landerrek Espainia nazioanitzekoan menpeko autonomi erkidegoek baino, oraintxe ari gara inoiz baino gehiago ikusten eta ikastera heltzen. Kataluniako proçesaren ondokoa iragarpena i zan zen, eta bere larritasunean ere osasun pandemia baino ez dena berrespena, jabetu gaitezen egoera ezohiko hau nola ari diren baliatzen espainiar armadaren ezinbestekotasuna eta praktikotasuna begien edo pantailaren aurrean ikusarazteko behin eta berriz, beren ustez berena den lurralde “nazionalean”, bestelako sentimendu nazionalak oinperaturik, “arriba españa” ka, iritzi publikoa kontrolatzen duten bi alderdi politiko nagusiek halaxe sustaturik. Iragan mendeko hirurogeiko hamarkadan Francoren diktadurare n aurka idealista erresistente batzuk gerrilla taktikak ikasten hasi zirenean, nazioartean orduan indarrean ziren nazio askapen mugimenduetan inspiraturik, pentsatzera iritsi ziren armak banatuz gero, herriak hartu egingo zituela, eta frankismoa eraitsi, e ta Euskadi askatzea egingarri izan zitekeela. Ideia funtsean idealista eta heroiko haiek gidari, armak hartu zituztenek espainiarren kontrakotasuna ez ezik 80ko hamarkadaren erditik aurrera egun espainiar sozialistekin batean EAE gobernatzen ari diren na zionalisten kontrakotasun erabatekoa izan zuten. Armak zituzten haiek terrorista kriminalak baino ez ziren, armak diktaduraren kontra altxatu zituzten unetik beretik hain zuzen, “ez zuen gertatu behar” diktadurak ez zuen gertatu behar, eta jasan dugun his toria inperialista guztiak ere ez! , eta “arriba españaka” dabiltzan horiek, berriz, armez josirik ibiliagatik, errespetatu beharreko langile borondate onekoak ditugu nonbait, pandemia egoera honetan. Izabako alkate edo Gasteizkoa edo Irungoa banintz, ez dakit adorerik izanen nukeen espainiar armadako ofizialari ezetz esateko, baliabideak baditugula geure eraikinak desinfektatzeko soldaduen beharrik gabe, baina euskaldun gisa jakin bezate indarrez menperatuak bagaituzte ere, ez gaituztela kontzientzian men deratzen, eta erresistentzian jarraituko dugula eta menpekotasun horretatik ateratzeko ahalegin gehiena egiten dutenek lortuko dituztela gure botoak, eta gure sostengua. Armadunek ez diezagutela agindu; are gutxiago haiek espainiar inperialistak direnean, ez gaituztelako euskaldun gisa errespetatzen eta ezin dugulako katalanek bezala, autodeterminazio eskubidea praktikara eraman. 18. Gobernantza partekatuaren gezurra! 2020 0511 Pandemiaren garai berezi honetan, PSErekin batean gobernatzen gaituen alderdiko buruzagiak deseroso ikusi ditugu, haserre, mindurik, Madrilen militarrek eta politikariek ezarritako aginte bakarrak eskuak eta hankak loturik, itomen politikoan jausiak, polit ikoki degradaturik, ia gorpu politiko, harik eta berriki estatuan boterea kudeatzen den Madrileko Kongresuan, maiatzaren 6an, garaipena eta arnasa lortu duten arte: akordioa, gobernantza partekatuaren ildoan, une honetan estatuan Unidas Podemosen laguntzar ekin agintzen duen alderdiarekin. Horixe da, bada, eraginkorrak izatea, eta ez patxikontra erremedio gabeko horiek beren kexu eta burutazio eta aldarri xelebreekin egiten duten politika alferrikakoa! EAEn bigarren indarra den EHBildurekin abertzaleak ez al dira bi indarrak? Alderdikideei zuzendutako mitinetan bai!, baina eguneroko agenda politikoan, eduki abertzaleen boikoteatzaile jarraikiak bezain finak dira jelkideak: estatus berriarekikoan, preso politikoekikoan, EITBren politika erdalzalearekikoan; i nteres ekonomikoak lehenetsirik beti: obra handiak, erraustegiak... , eta beste inorekin ezer hitz egin eta negoziatu gabe, onenean ere, botoen erdia baino dezente gutxiago ordezkatu arren, euskal herritar guztion izenean: “señor presidente, señor presiden teka”...hau ez da gobernantza partekatua, kooperazioa ulertzeko modu hori ez dugu ulertzen; harik eta gobernantza partekatuaren gezurra saldu ahal izateko moduko akordioa eskuratu duten arte. Duela egun batzuk ausardia erlatiboaren garaia zen. Behin eta be rriz entzuten genuen botere ttipiko bozeramaileengandik osasuna eta lana uztar zitezkeela, eta ez zegoela arrazoirik lanera joateko bidea eragozteko. Erregu patetikoak entzuten genituen: “Alemaniako estatuaren ereduari jarrai iezaiozu, arren, otoi!”; baina gorago aipaturiko maiatzaren 6ko akordio bikain horren ondotik, orain lanera eta eskolara bai, baina gainerakoan zuhurtziaren orduak jo du, horixe da Madrileko aginte handiak EAEko aginte ttipiari onartu diona, toleratu diona, eta azkenaldian kutsatu eta hildakoen kopuru okerrenak dituen Bizkaiarekin, Bilborekin, solidarioak izateko garaia da halabeharrez, boto gehien ere hantxe du PNVk , behiala, Madrilekin izan behar genuen bezala, kutsatu eta hildako gehien estatuaren hiriburuan zegoelako. Nazioa herri bat da bere buruaren kontzientzia politikoa duena, eta independentzia edo gutxienez autodeterminazioa eskubidea galdegiten duena, baina gure Euskal Autonomi Erkidego honetan, nazioaren beste adiera bat daukagu: nazioa izatea da kosta ahala kosta zerbait l ortzea Madrilen agintean dagoen alderdiarengandik, erreguka ibiltzea aginte handiarekin eta etxean, otso, oposizioarekin, harekin ezertarako kontatu gabe, eta akolito politika horri kogobernantza deitzea eta nazio forala edo nazioa, besterik gabe, kontzept u hori edukiz husturik edo andeaturik. Benetako tenorean, nazio bakarra den Alemania federalean lander batek dituen baino eskumen gutxiago dituela Espainiako estatuan autonomi erkidego batek bista bistan gelditu arren, gauzak ondo bidean, zenbat aldiz ent zun beharko dugun uztailean, hedabide unionista eta EITBren laguntzarekin, gobernantza partekatuaren ereduak funtzionatzen duela EAEn, eskumen dezente dugula eta gero eta gehiago izango dugula bide horretatik, eta oso garrantzizkoa dela ekonomia kaltetua b ere onera ekartzeko politika horri boto babesa ematea, zeren orain autonomi erkidego baina laster estatu baten pareko eskumenak izango ditugu PNVk PSE PSOErekin batean marrazten duen politikari sostengua emanez gero. Laster, kasik ohartu ere egin gabe, Eur opan gaur egun izan litekeen bezain independenteak izango gara Euskal Autonomi Erkidegoan, nazio ttipien inbidia osasungarriaren merezidun. Laster, ehun urteren buruan! Alderdikoikeriak jota ez gaudenok badakigu hori ezinezkoa dela, eta ttipi samarrak izan ik eta gure boterea mugatua, lehenik, etxean, etxekoekin beste harreman bat dela beharrezkoa, beste konfiantza bat, eta horretarako oztopo handiena une honetan PNV da. Garbi daukat nire boto babesik ez duela jasoko, ez udan, eta ez udazkenean! 19. Foruak baieztatzen dira, Monarkiaren batasun konstituzionalaren kalterik gabe (2020 0720) Egun indarrean dugun erregimen eta estatu botere espainiarrek honela argudiatzen dute eta horren arabera jokatzen dute: euskal autonomi estatutua baieztat zen da (Espainiako monarkiako beste autonomi estatutuak bezala), Monarkiaren 1978ko batasun konstituzionalaren kalterik gabe. Oraindik orain, pandemiaren ondoriozko konfinamendu garaian, Espainiako presidentea hamazazpi autonomi erkidegoetako presidenteeki n bideokonferentziaz mintzatzen ikusirik, zaila da zalantzan jartzea botere zentral handia noren esku dagoen, eta botere eskuordetua nork kudeatzen duen, baina foruak XIX. mendean, galdutako gerren ondorioz, baliogabetuak gelditu arte bitartean? Frantziako Iraultzaren ondotik, XIX. mendearen lehen hiru laurdenetan, eztabaida guztiz errekurrentea izan da foruena Euskal Herrian eta Espainian. Zer ziren zorioneko foruak? Euskal herrien botere legegilearen bereizgarri eta ezaugarri, euskararekin eta hemengo ant zinako ohiturekin batean, ala errege espainiarrek egindako kontzesio eta pribilegioak, behiala emanak bezala edozein momentutan ezabatuak izan zitezkeenak boterea bere esku zuenaren aldetik? Zenbat liburu idatzi diren horretaz! Joxe Azurmendik azken liburu an Pentsamenduaren historia Euskal Herrian , hogei orrialde eskasetan (353 370), ideia argiak eman ditu afera horretaz, eta, jakina, burua foruen garaiko tirabiretatik egungo egoera politikora hegaldatzen da natural natural, orrialde horiek irakurri ahala . 1802an jada Bizkaiko Batzarrak foruen aurkako erasoa salatzen zuen: asko izan dira Madrilgo gortean idatzi diren paper eta libelo beltzaileak foruen aurka, eta zaila eta arriskutsua ere ba omen zen Madrilen foruak defendatzea. Fase horretan, Aranguren So brado, Novia de Salcedo, Zamakola, etab. saiatu ziren alferrik. Benetako arazoa zein zen? Humboldtek goiz asko igarri zuen bezala, estatu eredua zegoela jokoan: zentralizatu uniformista ala egiazki liberala? Espainiako estatu eredua antiliberala izan da ha ste beretik (354 or.). 1839ko abuztuan, Maroto jeneral karlistak eta Espartero liberalak Bergarako Itun famatua lotu zuten, berriz ere foruak gordeko ziren promesarekin: foruak baieztatzen dira; baina, 2. artikuluak foruen ezinbesteko aldakuntzak ezartzen zituen Monarkiaren batasun konstituzioanala ez eragozteko, eta horiek Espainiako Gobernuaren esku gelditzen ziren, eta onenean euskal probintziak eta Nafarroa “entzunak” izango ziren, baina nola “entzunak” izango ziren ere Gobernuak erabakiko zuen, Sanchez ek autonomietako lehendakariekin egindako bideofonferenzietan bezalatsu, arrakala teknologikoa gorabehera. Uste izatekoa den bezala, foruak emandako edo lagatako pribilegioak zirela defendatzeko garaian espainiar asko nabarmendu ziren, baina foruak aldezte n? V. Olano, J.F. Barroeta Aldamar, R. Ortiz de Zarate, P. Egaña eta batez ere M.B. Moraza gasteiztarra gailendu ziren. V. Olanok 1840an, estatu eredu frantsesari eredu ingelesa kontrajarri zion. Iragana begirunez jaso eta ezberdintasunak onartuz gero, aise elkartzea egongo zen foruak eta batasun konstituzionala. P. Egañak zioen batasun konstituzionala ezin zela uniformetasun konstituzionalarekin nahasi, eta bere arrazoi funtsezko bat foruen alde egiteko zen euskal gizarteari egonkortasuna eman izan ziola m ende luzeetan, eta nola “nacionalidad” aipatu zuen hori argudiatzean, garbi utzi beharra zeritzon, espainiarrik ez asaldatzeko: “Al hablar en la época y momento en que he hablado de nacionalidad, este senador conocerá muy bien que, siendo aquellas provinci as parte de España, no había de hablar de una nacionalidad distinta de la española. Pero como dentro de esta gran nacionalidad hay una organización especial que vive dentro de ella con su vida aparte, por eso usaba la palabra nacionalidad al hablar de las provincias vascas” (362 or.). Arrazoi osoa du Azurmendik hitz hauek idaztean: “Beti planteamolde eta kontzeptu espainoletara otzanduak, foruzaleok ez independentzia foralaren eta ez Euskal Herriaren naziotasunaren planteamendu propio bati eutsi diote garbi , liberalismo zentralistari postura irmo batetik buru egiteko” (363 or.). Gorago esan bezala, foruzale handiena segur aski Mateo Benigno Moraza (1817 1878) izan da. Saiatu zen Moraza azaltzen foruak, legean eta praktikan, askatasunaren babesle eta demokrat ikoak zirela, esaterako, tortura gaitzesten zutenez gero, Espainian arrunta zen garaietan. Eta ez zirela pribilegioak, baizik eta itun bidezkoak; baina hark ere diputatu batek baieztaturik irmo euskaldunek sekula ez dutela ezer egin Espainiaren alde, zerta rako egin behar zuten espainiaren alde erantzun beharrean, non adierazi zuen Euskal Herria nabarmenki monarkikoa eta nabarmenki espainola zela eta “el gran españolismo de mis paisanos” goretsi zuen. Espainolismorik sutsuena eta independentismo foral kartsu ena ez zituzten elkarrekin muturka sentitzen. Espainolek bai, ordea. Eta kontzertu ekonomikoa foruen hondar bat zen. XIX. mendetik egunotara etorrita, Urkulluk burujabetza partekatua laudatzen duenean, Espainiako 78ko Konstituzioa espainolek bezain ondo ed o hobeki betetzea ulertzen dugu euskaldunok, horren froga argiak ikusiak baikara azken urteotan, eta aldi berean, espainolen aldetik komenientzia, interes edp premia politikoa, eskumenen bat “onartzean” edo “lagapena egitean”, eta aldi berean kulturalki et a linguistikoki gero eta asimilatuagoak, gero eta espainolagoak gaude denok ere, pentsamenduan eta praktikan, delako nazio foraletik ezin askaturik. Badugu garaia euskaldun gisa desagertu baino lehen politikoki eta kultural linguistikoki benetan burujabetz arako bideari ekiteko, badugunez! 20. Carles Puigdemont: M´explico (2020 0730) Esango nuke Espainiako botere faktikoen arantza mingarrienetako bat Puigdemontek jarraitzen duela izaten. Zenbat egun eta une larri iraganarazi zizkien Rajoy, Saenz de Santamaria, Felipe VI.a eta enparauei, 2017ko irailetik urrira bereziki, alde bakarreko independentzia deklarazioa egingo zuela bai baitzirudien (deklarazio itxura ere egin zuen, berehala eteteko!), hots, Espainiaren batasun sakrosantua iaia haustera heldu zenez gero. Urte mordo baterako espetxean kaiolatua nahi zutena Bruselan dabil, Europa r Batasunaren hiriburu politiko administratiboan, sinbolikoki Espainiari aditzera emanez ez dela demokrata, hautetsontzien bidez, bide demokratiko baketsuen bitartez Kataluniaren independentzia lortu nahi izan duena hango Justiziak aratz aurkitzen baitu, E spainiakoak ez bezala. Hedabide espainolak bereziki, bere figura belzten saiatzen direnez, idatziz defendatzen da iaz eman nizuen hark idatzitako liburutxo labur baten berri (Reflexions sobre el retorn a la unitat. Ikus: “Puigdemont: batu gaitezen berriz !” 2019 0827), edota bilatzen ditu kazetariak prest daudenak hark egindako adierazpenak paperera eramateko, Xevi Xirgo kazetariak egin duen bezala M´explico (Plaza&Janes, 2020) liburuarekin (2016 2017ko gorabeherak biltzen ditu, eta laster 2018 2019koak ateratzekoa da). Labur jokatu beharrean naizenez, izan zituen oztopoetan, eta Urkulluk Ortuzarrek jokatutako bitartekari paperean zentratuko naiz. 2015eko irailaren 27ko hauteskunde autonomikoetara mezu independentista argiarekin joan ziren Kataluniako independentistak eta gehiengo garbia lortu zuten eserlekuetan: 135 eserlekuetatik Junts pel Sík (CDC, ERC, ANC, Omnium Cultural, AMI...) 62, CUPek 10; eta unionistek 63 (Podemosek 11 eta gainerakoek 52); eta botoetan, %48 kasik. Zerrendaburu Ar tur Mas joan zenez, hari zegokion Kataluniako herria estatu independente izateko bidean gidatzea, baina horretarako CUPen botoak behar zituztenez, eta haiek Masi betoa jarri ziotenez, Masek Puigdemonti proposatu zion lidergoa 2016ko urtarrilaren 9an, eta P uigdemontek onartu. Masek ondo zekien nor zen Puigdemont: AMIren (Independentziaren aldeko Udalerrien Elkartea) burua, hots, independentista deklaratua eta kartsua, eta bere helburua ez zela karrera politikoa egitea, baizik eta Kataluniarentzat independent zia lortzea, eta liburua irakurrita, ikusten da Masek asmatu zuela Puigdemonti proposamena egitean. Non egon dira oztopo nagusiak? Lehenik, dudarik gabe, Espainiako Gobernuan. 2017ko martxoaren 11n bilera sekretua izan zuten Rajoyk eta Puigdemontek Monclo an, Rajoyk gonbidaturik. Zer entzuteko Rajoyrengandik, espainiar botereen ordezkariarengandik? Itzulinguru aski luzeen ondotik, esan zion erreferendumari buruz ez zirela mintzatuko, eta eragotzi egingo zutela. Aurrez aurre esan nahi ziola. Ez zituztela pro bokatuko, harroputz ez zirela arituko, baina erreferenduma galaraziko zutela. Ordurako bazekiten Puigdemont eta serio zebiltzala, eta suntsitu nahi zuten prozesua errotik, errenditzea baino beste hautabiderik eman gabe: subjektu politiko bakar Espainia! Pedro Sanchezek zer zioen? Konstituzioa erreformatu beharra zegoela, zeren espainiar guztiek eman behar zuten botoa. Betikoa! Puigdemontek esan zion onartzen zuela espainiar guztiek botoa ematea, baldin eta Kataluniako boto emaileena lotesle bazen! Eta gain era, ez zutela astirik. Puigdemontek Sanchez iruzurti profesionaltzat jo izan du hedabideetan, ez liburu honetan, besteak beste, azkenean Felipe VI.aren diskurtso militar gogorraren alde jartzeagatik. Eta Felipe VI.a erregea? Hasieran faltsu, errespetuz i txura baten, eta arazo politikoaz benetan mintzo gabe, harik eta 2017ko urriaren 3an, armadako buru gisa, bere jantzi militarrarekin, urriaren 1ean izandako karga polizialak txarretsi gabe, 155. artikuluaren aplikazioari bidea ireki zion arte, Espainiaren batasuna haustezin bihurtzea xede izaki, Kataluniarekiko elkarrizketa politikoari bidea militar moduan itxiz. Bidelagun izan zituenetara etorriz, teorian oztopo ez baizik eta laguntzaile izan behar zituenetara, nola portatu zen presidenteorde Oriol Junquer as? Maiz, desleial, esaterako, Puigdemontek aurkeztutako aurrekontuei ezezkoa ematearen aldeko ziren CUPeko buruei aurrekontu luzatuekin ere gobernuak aurrera egin zezakeela aipatu zienean, edo Pedro Sanchez eta Saenz de Santamariarekin Puigdemonti ezer ad ierazi gabe elkartzen zenean. Liburuaren arabera, zintzo eta leial baino isilkor eta errezelotsu. Jakina, Junquerasen bertsioa falta da. Bere alderdi PDeCATeko koordinatzaile Marta Pascalek ez zion asko lagundu nonbait, zama Puigdemonten gainera jaurtikitz en baitzuen, bere alderdia Puigdemontekin lerrokatzen saiatu ordez. Ibarretxe etorri zait burura (pena Ibarretxek kazetaririk ez izatea bere penak kontatzeko, edo gogorik berak zuzenean idazteko bere memoria politikoak). Kataluniako Gobernuko kontseilarie k gobernu bileretan aipatutakoak prentsari filtratzen zizkioten sarri askotan 2017ko apiriletik aurrera, eta neurri gogorrak hartu beharrean gertatu zen presidentea, ebazpenak berak eta presidenteordeak sinatuko zituztela agintzeaz gainera, Espainiako gobe rnuaren errepresalien beldur baitziren kontseilari batzuk eta handik beheragoko funtzionarioak eta. Filtrazioen errudun Santi Vila jotzen zuten gainerako kontseilariek, huraxe baitzen independentista garbia ez zen bakarra kontseilarien artean, baina Puigde montek laguna zuen lehendik eta leialtzat zeukan, eta uzten zion egiten. Desadostasun eta presio eta Madrileko Gobernuaren errepresio judizialagatik eta, bakarrik uzten zuten presidentea, ERCeko kontseilariek ez ezik bere alderdikoek edo bere konfiantzazko ek. Eta Urkulluk eta Ortuzarrek zer paper jokatu zuten? Urkulluk oraindik orain adierazi du dokumentazio osoa non utzi duen, jokatutako paperaz harro dagoen seinale. Iruzkintzen ari naizen liburu honetan ere haren idatzi asko dago jasoa. Asko ahalegindu ze n dudarik gabe. Oso kontuan hartzen zuen Puigdemontek haren esana, baina une erabakigarrietan, Urkulluk ezin zion lagundu Rajoyk eta Espainiako botereek bitartekari guztien ahaleginak zapuztu eta inposizio bortitzez jokatzea erabaki baitzuten, 155. artikul ua aplikatuz, eta katalanei subjektu politiko izaera ukatuz. Rajoyk Urkulluri eta Ortuzarri bitartekaritza onartu zien bazekielako independentziari uko egitea eta hauteskunde autonomikoetara deitzea galdegingo ziotela Puigdemonti, hots, errenditzeko moment uz, eta katalan erakunde autonomikoak atxikitzeko. Guardia zibilak atxilotzeko zelatan zebilzkiola, katalanen presidenteak autoan ihes egin zuen Bruselara. Erbestean eratu nahi zuen Kataluniako gobernu legitimoa. Europak ez zion asko lagundu prozesaren buruan: Flandriako presidenteak, ALEk (Europako Aliantza Askea) eta beste salbuespen gutxi batzuk gorabehera. ERCk beste bide bat hartu zuen. 2017ko urriaren 1eko erreferendumaren ondoko porrota gainditu gabe dago oraindik Katalunian, ANCko egungo buru Elisen da Paluziek berriki aditzera eman duen bezala (Berria, 2020 0728), baina katalanak ez daude erakunde autonomikoen kudeaketarekin etsitzeko prest ere, pandemia gorabehera. 21. Quim Torra eta EAEko lehendakariak (2020 0811) Dakikezuen bezala, 2018ko maiatza ezkeroztik Quim Torra da Kataluniako Generalitateko presidentea. Banekien editorea eta katalanez zerbait argitaratutakoa zela, eta neure artean esan nuen: zer idatzi ote du egun katalanen presidentea denak? Azken egunotan haren bi liburu ira kurririk eta haren biografia gaingiroki ikasirik, miresmena sentitu dut, eta kontrastez edo EAEko lehendakarien soslai kulturalaren galdera sortu zait gogoan; gurutzaketa horren emaitza duzue idatzi hau. Gironako Blanesen jaioa, eta Bartzelonako Unibertsit ate Autonomoan zuzenbidean lizentziatua; 1987tik 2007ra Winthertur aseguru etxeko goi kargua izan zen. Laneko azken hamabost hilabeteak Zurichen egin zituen, enpresaren egoitza nagusian, eta Winthertur AXA enpresa frantsesak erostean, kaleratu egin zuten. Viatge involuntari a la Catalunya impossible liburuaren hitzaurrean (Carles Rahola saiakera saria eman zioten 2009an), kontatzen du Torrak zori onak eraman zuela 2006an Zurichera, eta 2007ko martxoan Maria Antonietari behiala egin zioten bezalatsu, sentitu zuela AXAko borreroek lepoa moztu ziotela. Kaleratze hori probestu zuen Suitzako hiriak ezagutzeko, eta inoiz baino sakonago sartu zitzaion buruan suitzar nazioa edo nazioen konfederazioa sortua zela hain justu ezezkotasunetik, aleman, frantses edo savoia r (italiar) izateari ezetz esatetik, eta batez ere askatasuna maite izatetik. Garbi sumatzen da gogoeta horien atzealdean Kataluniaren kezka zebilkiola bere baitan. Suitzatik Bartzelonara itzuli aurretik, Geneva bisitatu zuen, eta han Nazioen jauregiaren e goitzaren aurrean, obsesio zahar bat berpiztu zitzaion. Iragan mendeko 90eko hamarkadan Periodism artikulu bilduma irakurri zuenetik gau mahaiko autore bilakatua zitzaion Eugeni Xammar kazetari katalana, eta batez ere haren liburu: Seixanta anys d´anar pel món (Hirurogei urte munduan ibilki). Haren prosak erakarmen saihetsezina eragiten zion. Eta prosak ez ezik, haren katalanismoak: hirurogei urtez atzerrian ibiliagatik, Katalunia beti gogoan izan zuen, eta katalana bere hizkuntza nagusia, nahiz zazpi hizku ntza ahoz eta idatziz bost menderatzen omen zituen. Jakinik Eugeni Xammar Genevako Nazioen jauregiko egoitzan lana egina zela, haren gaineko espedientearen bila hasi zen, eta bai aurkitu ere liburutegiko hirugarren solairuan, artxiboen aretoan. Hari buruz aurrez hasia zuen lana amaituko zuen Suitzan. Iaz berrargitaratu dioten Honorables. Cartes a la Pàtria perduda liburuan, Eugeni Xammarri atal bat eskaintzen dio, eta prosa literarioa erabiliz hark sorrarazitako obsesioa tolesten eta garatzen du. Dagokigune rako, atal horri darion emozio pertsonala ezinbestean ezabaturik, esan liteke Xammarrek kazetari katalan katalanista andana baten mundua ireki ziola, betiko lau izen literario ezagun ezagunez landa, katalanaren normalizaziorako giltzarri izan ziren idazle belaunaldi ezinezko (ezinezko Francoren matxinadak Katalunia katalana ezinezko bihurtu zuelako) bikain baten leihoa: Just Cabot, Domènec de Bellmunt, Josep Maria Planes, Ángel Ferran, Rossend Llates, Joaquim Ventalló, Fermí Vergés, Doménec Guansé, Paco Mad rid, Josep Maria Francès, Manuel Valldeperes, Carles Sindreu, Carles Sentís. 1931n idatzitako gutun batean, Xammarrek laburbildurik hauxe esan zuen: “nire lehen artikulua ezkeroztik lagundu dut Kataluniaren nazio duintasunaren sentimendua berreskuratzen, zeren betiko katalanista naiz, eta betiko errepublikarra. Lehenik, katalanista, eta gero errepublikarra. Ez erregionalista, ez nazionalista, ez zentrista, ez kolektibista, ez sozialista, ez erradikal, ez komunista, ez kapela gogorreko somatenista (falangis ten aurrekoak), ez ezkertiarra, ez eskuindarra, ez Terrassako anarkista, eta beste ezer baino gutxiago , monarkikoa, hau da, Espainiako erregearen menpekoa (...) Gauza guztien gainetik Kataluniaren askatasuna nahi ez duena, ez da katalanista. Badela badio , hark usurpazio delitua egiten du.” Hitz horiexek kutsatu dute zeharo Quim Torraren bizitza, eta Wintherturreko goi kargu izatetik kultura katalana, 36ko gerrak erbestera jaurtitako beste 200.000 katalanekin batean; ezin dugu inoiz ahaztu. Euskal Herrit ik atera beharrean izan ziren 150.000 lagun ahaztu ezin ditugun bezala kazetari eta idazle katalanak ikertzen eta ezagutarazten enplegatu da, erakundeek eta ez baitzuten egiten, eta kulturatik politikara etorriz, Puigdemontek Masek presidente izateko egin dako gonbitari baiezkoa eman zion bezala, Torrak ere hala eman zion Puigdemonti, eta egun enpresatik kulturara eta kulturatik politikara iragandako gizon hau Kataluniako 131. presidentea da. Eta Urkullu, Lopez, Ibarretxe, Ardantza, Garaikoetxea, Rubial, Le izaola eta Jose Antonio Agirre? Rubial eta Lopez erdaldunak; Garaikoetxea eta Ibarretxe euskaldun berriak, nik uste, euskaraz lehendakari bati dagokion bezala idazteko gauza ez direnak, eta Ardantza ere hortxe nonbait, euskaldun erdaraz alfabetatua. Leizao lak, berriz, idatzi zuen euskaraz, baina gaztelaniaz edo frantsesez idatzitakoaren aldean oso gutxi. Agirrek ere gaztelaniaz itzuli egiten zioten ; eta Urkulluk? Irudikatzen duzue Urkullu bere testu politikoak euskaraz idazten, Torrak katalanez idazten di tuen bezala? Nik uste erdaraz idatziko dituela, eta itzuli egingo dizkiotela. Euskarazko kulturaren erreferente izatetik behintzat urrun dago. Gurean, lanbide aldaketak enpresatik politikara, eta politikatik enpresara izan ohi dira eskuarki (Imaz adibide ona da), eta ez Joaquim Torra i Pla presidentea bezala, enpresatik kulturara eta kulturatik politikara. Katalan presidente guztiak ere ez dira Torra bezalakoak izan Maragall, Montilla... , katalan editore eta idazle, baina aitortu beharko dugu katalanen aldean nano kulturalak garela, goitik hasita, geure hizkuntzan bereziki (orain arte izandako lehendakari guztiek joko dute gaztelania beren hizk untzatzat; zalantzan dagoen bakarra euskararena da; birentzat behintzat ez da beren hizkuntza (izan)). Horrek ez gaitu adoregabetu behar; aitzitik, politika eta kultura eta gure hizkuntzaren arteko loturak aintzatago hartzera eta gehiago balioztatzera eram an behar gintuzke, premia alimalekoa bai baitugu euskara eta politika lotzeko, ez alderdi politika, baizik eta politika eta kultura euskalduna. Ados? 22. Espainiaren harresia zulatzeko ideiak. 2020 0901 Aurtengo otsailean eman du argitara Artur Mas ek katalanez azpimarratzen dut hizkuntzarena, gurean, politikari abertzale izenekoek gaztelaniaz idazten dutelako idazten dutena, eta hizkuntzaren hautuak, nire iritzian, garrantzi handia duelako nazio kulturala eraikitzeko idatzitako Cap fred, cor calen t deritzan liburua. Oraindaino bestek idatzi dute berataz, eta oraingoan proçesaren bere bertsioa eman nahi izan du lehen pertsonan, eta azken atalean aipatzen ditu nola hauts litekeen, bere iritzian, Espainiako botereek eraikia duten harresia katalanei eu ren etorkizun politikoari buruzko erabakia hartzeko eskubidea ukatzeko. Ekarpen hori jasotzen dut idatzi honetan. Zuzeuko irakurleak jakingo duenez, 2016ko urte hasieran, CUPek betoa paratu zion 2010 ezkeroztik Generalitateko presidente zen Masi, haientzat eskuindarra delako, eta pujolismoarekin dituen loturengatik eta, eta Masek onartu zuen presidentetzatik alboratzea aginte makila Puigdemonti igaroz. Beto horregatik haserreturik, probestu zezakeen politikari adio esan eta erretiratzeko, baina proçesean jarraitu du eta bere ekarpena egin du. Harresia zulatzeko ideiak azaldu aurretik dio Euskal Herriarekin ere berdintsu gertatzen bada ere, edo gerta bazitekeen ere, egun Katalunia dela Espainiaren naziobakartasuna finkatzeko oztoporik handiena, eta arrazoi du , noski! Kataluniako aberritik hasita, Kataluniako bi sentsibilitate eta alderdi independentista nagusiak boto autonomikoak lortzeko lehia bizian ibiltzea da autonomia gero eta kaskarragoa izateko bidea jorratzea; beraz, edo bozetara batera joan behar da, lehenago Junts pel Sírekin bezala, edota bereiz joanda, gobernu alternantzia da beharrezko, lau urtez alderdi independentista bata gobernatzen eta hurrengo lau urtez bestea, zortzi urteko ziklo batean. Presakaegi ezin dira gauzak egin! Horrekin batean, Gen eralitatea eta instituzio autonomikoak, eta independentziarako borroka bereizi beharra aipatzen du. Atzeak erakusten duenez, aurrea nola dantzatu, instituzio autonomikoek marko juridiko espainolari izkin ezin egin diotenez, bi jarduerak bereiztea proposatz en du. ANC, Omnium eta gainerako eragile independentistek bere bide bereizia egitea Estatuak instituzioak blokea ez ditzan. Eta Estatuaren bitartez nazio bakarra ezarri nahi duen Madrilgo gorteetan zentratzen den borroka politikoari dagokionez? Lehenik, bi alderdi independentista nagusiek batera jokatu behar dute. Eta bigarrenik, nola Madrilek, errepresio politiko judizial polizial bortitza gorabehera, ezin duen lortu Kataluniako parlamentuan independentistak nagusi izatea, eta nola Kataluniako gizartean er e independentziak ez duen lortzen aski atxikimendu alde bakarrez independentzia aldarrikatzeko eta praktikara eramateko Estatuaren eta Europako estatuen aldekotasunik gabe, beste bide bat jorratu beharra dagoela dio. Zein bide? Alde bietako bakoitzak amore eman beharko du gauza batzuetan. Zertan?, nola? Masen formula politiko konplexu samarra hauxe da: Estatuak onartzen du Kataluniako etorkizunari buruz erabakia hartzeko eskumena herritar katalanena dela. Halaber, adosten dira erreferendum edo kontsulta bat en terminoak bi proposamen aldi berean bozkatzeko aukera ematen dutenak: autogobernua hobetzeko proposamena Estatuaren aldetik, eta independentziaren proposamena subiranotasun katalanaren aldetik. Baldin eta hitzartutako terminoetan independentziaren hautu ak irabaziko balu, emaitzari balio politikoa emango litzaioke, baina ez juridikoa. Estatuak, orduan, konpromisoa hartuko luke delako emaitza independentziaren aldeko hori legez eta modu hitzartuan gauzatzea ahalbidetuko luketen lege eta arau aldaketak egit eko. Baldin eta hitzartutako terminoetan autogobernuaren hobekuntza aterako balitz gailen, emaitzari balio juridikoa emango litzaioke eta berehala sartuko litzateke indarrean. Laburbildurik: erreferendum hitzartua adostuko litzateke bi galdera lituzkeena, eta halaber erantzunak gauzatzeko bi era ezberdin izango lituzkeena. Demokratikoa izango litzateke zeren azken erabakia herritar katalanek hartuko lukete, eta aldi berean, legezkoa izango litzateke ez bailitzateke alde bakarreko erabakirik egon go. Segur aski Zuzeuko irakurle gehienoi, neuri bezala, eszeptikotasuna nagusituko zaizue Masen proposamen horren aurrean, eszeptikotasuna bereziki Espainiako botere faktikoek bi galderako erreferendum bat onartu ote dezaketenari begira, eta Artur Mas bera ere, gu bezala, alde horretatik eszeptikoa da. Baina beste bi aukerak zein dira? Bata, Espainiako botereek autonomia katalana are gehiago murriztea, delako 155. artikulu hori are murriztaileagoa eginez, edota, bestea, independentziari alde bakarretik ekitea soberanistek, horrek berekin lekarkeelarik estatuaren aldetik etorriko litzatekeen mota guztietako bortxakeria eta joko zikinari aurre egiteko prest egotea. Irtenbide zailak, batez ere, bigarrena, aurrera eman baino lehen, kostuak ondo aztertzea galdegi ten duena. Romain Garyren oroimenezko plakan jarria dagoena gogoratuz amaitzen du liburua: “Beti jakin beharrak ditugu egingarri denaren mugak zein diren. Ez geldirik geratzeko, baizik eta baldintzarik onenetan ezinezkoa lortzen ahalegintze aldera”. Hirugarren partea Hitzaurrea Hirugarren partean, kulturari eskainitakoan, askotarikoak daude. Kultura ez dago politikatik aske, biek elkar baldintzatzen dute. Nolatan dago Donostiako plazarik enblematikoenean espainiar harrotasunaren ikur nagusietakoa de n Cervantes plaza eta On Kixote eta Santxo Panzaren estatua. Madrilen 1929an jarri zuten eskulturaren erreplika da. On Kixote Espainiaren sinbolo nazional esentzialista. Espainia Gaztela, eta Gaztela On Kixote. Cervantesi Donostian Jon Etxaide eta Txillard egiri baino leku mila aldiz hobea eskaintzea ez da kezkagarria?, adierazten duen mendekotasuna ez da garrantzizkoa? Gure burujabetza kultural linguistikorik eza ere ez? Kontrapuntu hein batean eta osagarri ere bai, Eduardo Txillidaren Haizearen Orrazia der itzan eskulturari buruzkoa da. Euskotar eskultore unibertsalaren eskultura arras bisitatua eta maitatua da bai bertakoek eta bai kanpotarrek. Frankismo garaian zein estimatua zen nazioartean Txillida eta zein estimazio gutxi zitzaion bere herrian! Denbora asko da baliabide gehienak ETB2ra bideratzen direla eta askoz gutxiago ETB1era. Ez al dago, bada, nahiko telebista kate gazteleraz Espainian, euskaldunok ere beste bat oparitzeko EAEn? Autonomi erkidego bat eta foru erkidego bat baino ez ditugu, ordea, Espainiako estatuan, eta ikurrinak sinbolizatzen duen euskotartasunari ere haizea eman behar zaio nonbait, nahiz eta euskotartasun horrek axala bakarrik izan euskaltasunetik eta muina espainiarra! ETB1 ehuneko 2k bakarrik ikusten dugu, eta eraberrit ze premia larria du baina arrazoi politikoak tarteko ez da horrelakorik aurrera eraman nahi. Ildo horretan, ETB2n arrakasta duten bi programen kritika dagit: “El conquis” arrakastatsuarena eta “Vascos por el mundo” rena Euskalonski programarekin alderaturi k. Eta irakaskuntza eta testuliburuak. Zer ikuspegi zabaltzen dute?, zein erreferentzia transmititzen dituzte EAEko testuliburuek? Ikuspegi espainola, hala dio Joan Mari Torrealdaik, eta hala zioen lehenago Imanol Murua kazetariak: “ Euskal Herria bere osoa n aintzat hartzen ez duten hezkuntz proiektuek arazorik gabe jasotzen dute Eusko Jaurlaritzaren onespena, Dekretuak ezartzen dituen oinarriak bete egiten baitituzte. Posible zen bestela jokatzea. Posible zen Curriculum Garapenerako Dekretua edukiz betetzea , eta euskal testugintzan ari diren Estatuko argitaletxeak Euskal Herriaren errealitatea aintzat hartzera behartzea. Baina ez zen egin. Katalanek edukiez bete dute historia eta bere naziotasunaren esparrua. Aukera galdu dugu guk, berriz diogu. ” Euskal kult uran erreferente handienetarik den Joxe Azurmendiri dagokionez, haren lanari etekina atera nahian, hark euskal historiaz Espainolak eta euskaldunak liburuan egindako irakurketa kritikoa jasotzen dut laburkiro; espainolena Espainiaren arimaz liburuan oin ha rturik, intelektual espainiarren esentzialismoa aberriaz hausnartzean, eta etorkizunari begira Hizkuntza, nazioa, estatua liburuan agertutako ikuspegia, burujabetza eta askatasun beharraren aldarriarekin bururaturik. Halaber, zegamar idazlearen azken libur u Pentsamenduaren Historia Euskal Herrian liburuan, espainiar liberalismoaz adierazitakoak laburbiltzen eta iruzkintzen ditut. Kultura erlijiosoari keinu bat da “Azken adioaz gogoetan”, hileta erlijioso eta zibilaz dihardudala. Eta “Done Jakue mairu hiltza ilea eta Jesu Kristo gurutziltzatua!” ezpataren eta aldarearen uztarketa espainiarraren salaketa, eta Roger Etxegarai kardinalari buruzkoak Eliza katolikoaren diplomaziaren hutsuneak eta konplizitateak salatzen ditu. Feminismoaren aurka zenbait gizonen art ean dagoen aurkakotasunaren salaketa da: “Feminismoaren aurkako gizon liga?”, eta Simone de Beauvoirren Bigarren sexuaz deritzan obra eskerga eta argigarriari buruzkoa, berriz, mirespenezko agergarri bat. Eta euskal telebista publikoan arrakasta duten bi p rogramei buruzko idatziak (“El conquis” eta “Euskalonski Vascos por el mundo”. Euskaldunok jasaten dugun kolonialismo kulturalarekin bururatzen da atal hau. 1. Cervantes eta On Kixote Donostian! 2019 0514 Bozen arteko bitarte honetan, politikariek belarriak promesez betetzen dizkiguten egunotan, are premiazkoagoa eta gomendagarriagoa da paseoaldi ederrak ematea, eta Donostian turista, edo besterik gabe paseolarien artean, leku enblematikoenak ditugu egun Alderdi Ederreko Cervan tes plaza, eta bertan dago On Kixote eta Santxo Panzaren brontzezko monumentua; eta, itsas gaineko paseoaren mutur batean, Igeldoren magalean diren Luis Peña Gantxegi plaza eta Haizeen Orrazia. Beste monumentuak beste, hiriaren sinbolo eta enblema bilakatu ak dira beste guztien gainetik. Cervantesek eta On Kixotek Donostiako hiriaren espainoltasuna agertzen digute brastakoan, eta Haizeen Orraziak Txillida euskal eskultore europarraren unibertsaltasuna esan dezagun. Honako honetan sinbolo espainolari errepara tuko diot. Egia da maiz hor ibiltzen garenok monumentua ikusi ere ez dugula egiten, baina, esaterako, Madriletik datorrenarentzat, edo europar askotxorentzat ere, ez da oharkabean pasatzeko modukoa. Brontzezko monumentu hori Madrileko Plaza de Españan dago enaren senidea da, L. Coullaut Varela eskultore sevillarrak lehiaketa nazionalerako egina (1915). Madrilen 1929an paratu zuten, eta Donostian 1973an, udalbatza frankistak, sinbolikoki Madril eta Donostia bikainki lotuz, eta han jarraitzen du 1978ko erregim enarekin ere. Entzuten ari naiz: baina gaur egunean Kixote eta Cervantes figura espainolak ez ezik unibertsalak dira, Shakespeare, Goethe edo Victor Hugo bezala, eta horiek auzitan jartzea kaikukeria edo ezjakinkeria! Itxaron poxi bat! Oso ondo azaldu zigu n Joxe Azurmendik Espainiaren arimaz en (2006) Cervantesen obra famatuenak nolako interpretazioak eragin dituen Espainiaren historiaren bidegurutze garrantzizkoetan, eta horietako bat 1898ko deskalabruaren ondotik, azken koloniak galtzean (Kuba, Filipinak eta Puerto Rico). Eta hor, besteak beste, Unamuno bilbotarra eta Ortega y Gasset madrildarra gailendu ziren. Unamunoren Vida de don Quijote y Sancho (1905) espainolismoaren gogo jardunak dira. Espainia, inperioaren itsasoaz haraindiko azken koloniak galtz ean penintsula barnekoak atxikitzen ditu oraino , espainiar intelektualentzat arima bat zen agonian zegoena, hots, hil edo biziko borrokan ari zen; kristautasuna XX. mendearen hasieran eraso liberalaren aurrean ari zen bezalatsu, zeren Unamunorentzat arim a espainolaren esentzia kristautasuna zen. Erdi Aroaren nostalgia sentitzen zuen eta gorroto zituen arrazoiaren defendatzaileak. Ez zitzaion batere axola Cervantesek zer adierazi nahi izan zuen XVII. mendearen hasieran nobelarekin; harentzat On Kixote Jesu kristo zen, Santxo San Pedro, eta nobela osoa ebanjelioa, Espainiaren salbamenerako mezu edo filosofiarekin: “¿Hay una filosofía española? Sí, la de Don Quijote (...) ¿Hay una filosofía española, mi Don Quijote? Sí, la tuya, la filosofía de Dulcinea, la de no morir, la de creer, la de creer la verdad. Y esta filosofía no se aprende en cátedras, ni se expone por lógica inductiva ni deductiva, ni surge de silogismos, ni de laboratorios, sino surge del corazón”. On Kixote Espainiaren sinbolo nazional esentzial ista. Espainia Gaztela, eta Gaztela On Kixote. Ideia horiengatik izan zuen Unamunok jarrera anbiguoa Francoren altxamenduarekikoan: “Apenas iniciado el movimiento popular salvador que acaudilla el general Franco me adherí a él diciendo que lo que hay que s alvar en España es la civilización occidental cristiana y con ella la independencia nacional”. Hil aurretitxoan, Millan Astray jeneralari aurre egin zion. Ortega y Gasset i Unamunoren Kixoteren interpretazioa burugabekeria alimalekoa iruditzen zitzaion; fedea ez, zientzia behar zuen Espainiak; Erdi Aroko fede itsua ez baizik eta Europaren iparraldetik zetorren zientzia. Ortega Unamunoren antitesia zen puntu gehienetan baina batean ez, bere Meditaciones del Quijote (1914) liburuan, Espainiaren arimaren esen tzia eta salbazioa bilatzen zituen, eta Hori Europa zen, eta Europa zientzia zen eta ez fedea. Eta hori Don Quijote eta Sancho Panza nobelan ez baizik eta Cervantesen estiloan aurkitzen zuen Ortegak. Aipatu ditugun bi saiakerak eta Donostiako eskultura gar ai bertsukoak dira, eta espirituz ere bai. Cervantes eta On Kixote Espainiaren arima, esentzia, betetasuna, gogoeta iturri amaiezina dira, eta Espainiaren harrotasun eta harrokeriaren ikur, sinbolo eta enblema. Eta monumentu bat izatea non eta Donostian, n on eta Alderdi Ederren, urtero hainbat euskaldun eta hainbat europar eta mundutar ibiltzen den lekuan, Espainari egindako gorazarre monumentala da. Donostiak izan ditu euskal idazleak XX. mendean. Hor dugu Agustin Anabitarte bat. Hor Jon Etxaide bat ere, b esteak beste, Joanak joan eta Gorroto lege eleberriak idatzi zituena. Frankismoko garairik bortitzenetan egin zuen bere euskarazko obra meritu handikoa, baina ez zen euskaldun unibertsala, eta ez du kalerik ere berari eskainitakorik. Izan dugu beste idazl e donostiar handiago bat, antigutarra, zazpi nobela eta ehundaka artikulu urregorrizko idatzi zituena, baina frankismo betean Francori baketsuki eskariak egin beharrean, ez zuen, ba, sortu zuen erakundea sortu, beste halako moduko dozena erdi bat lagunekin , eta, gainera, Espainiari egindako bekatu larri hori inoiz aitortu ez; gustura askorik egon liteke Antiguako Gaskuina plazan buru erdiko monumentu bat izatearekin; zer da udal liburutegiari haren izena jartzeko eskari burugabe hori, lehen esan bezala, Esp ainiari egindako laido larriaz inoiz damutu ez bazen. Cervantesi Donostian Anabitarte, Etxaide eta Txillardegiri baino leku miletan hobea eskaintzea ez da kezkatzekoa; adierazten duen mendekotasuna ez da garrantzizkoa. Gure burujabetza kultural linguistiko rik eza ere ez. Boto abertzalearen olatua gainean omen dugu, eta horrek salbatuko gaitu politikoki eta kulturalki! 2. Txillidaren Haizearen Orrazia Donostian 2019 0521 Honen aurrekoan, Alderdi Ederreko On Kixote eta Santxo Panzaren eskulturaz aritu nintzen, nola hark brastakoan Madrilekin eta Espainiaren arima esentzialarekin lotzen gintuen, eta oraingoan, berriz, Donostiaren beste ikono batetaz arituko natzaizue: Eduardo Txillidaz, eta haren Haizearen Orraziaz. Ezer kendu gabe Oteiz aren Eraikuntza hutsari edota Basterretxearen Bakearen usoa ri, Haizearen Orrazia besterik da. Donostia eta Gipuzkoa euskaldunarekin lotzen ote gaitu Txillidak?, euskaltasun unibertsalarekin?, euskalduna izanik aldi berean unibertsala, gizadi osoaren ondar e ote dugu? Zalantzan ibili nintzen honen aurrekoan, eusko edo euskal eskultore unibertsal gisa aurkeztu behar nizuen, eta azkenean, “euskal” jarri nuen. Jende gehienarentzat zalantza hutsala, baina artikulu hau irakurtzera abiatzen denarentzat, beharbada, izan dezake axolarik, eta helduko diot. 1975ean, artean Iparraldean egotera behartua zen Martin Ugaldek elkarrizketa luze bat egin zion Donibane Lohizunen, Txillida Donostiatik hara joanda, Ugaldek debekatua baitzuen Espainiako estatuan hanka jartzea, po litikoki arriskutsua zelako, nor eta Martin Ugalde! Elkarrizketa horrek liburu itxura hartu zuen, eta Txillidari egindako galdera askotatik bat izan zen zenbat obra zituen Espainian, eta erantzuna izan zen 15 zeudela Espainian, museo eta norbanakoen bildum en artean, eta zenbat obratatik?, eta erantzuna izan zen munduan zehar 150 bat zituela, New York (Utica), Paris, Basilea, Turin, Stuttgart, Erroma, Zürich, Kolonia, Pittsburgh, Lund, Brusela, Houston, Londres, Vatikanoa, Chicago eta Washingtonen, berak gog oan zituela. Eta Euskal Herrian? Txikiren bat izan ezik, bat bera ere ez enkargatua edo erosia. Bat, ba omen zen 1975ean Donostiari oparitua. Jaizkibel mendian ere bai Rafael Elosegiri eskainitako hilarria, eta beste bat Fleming i eskainia, eta gero Donost iari eskainiko zion Haizearen Orrazia aipatu zion Ugalderi, artean gauzatu gabeko ideia baina ordurako urteetan egosten ari zuena bere baitan. Garbi ikusten da non zen estimatua eta aintzat hartua, eta non ez. 1975ean, Europan eta Ameriketan eskultore gar rantzizkoa zen, eta gutxi(ago) aitortua Espainian, eta Euskal Herrian. Herri edo hirikide zuen Txillardegik, Ugaldek elkarrizketatu baino lehen, 1969an Bruselan zen orduan Txillardegi, erbesteratua; ez dakit ezagutzen zuten elkar Txillidak eta Txillardeg ik; segur aski ez! artikulu bat eskaini zion Zeruko Argia n. Aitortzen zuen antigutar handiak ideia zipitzik ez zuela irudigintzaz, baina Le Monde egunkariko delako P.M. Grand kritikariak Picassoren kidetzat jotzen zuela Txillida, eta harrotzekoa zela zio en. Europan eta Ameriketan famatua izateaz gainera, “Abendu hortantxe egindako kritikan ageri denez, aspaldidanik bezela, Txillida'ren imajiñek euskal izena daramate: «Iru Burni» (1966), «Bakuntza» (1968), eta abar. Txillida, hitz batez, geure Txillida da. Bere burnia harrigarriak euskeraz bataiatzen dituelarik, ekarria unibertsala du; eta itxura euskalduna. Hortara jokatuz, geure bidea erakusten digu donostiar famatuak. Zeren eta, artista edo idazle geran aldetik, gure ekarriak gizatarra izan behar baitu, gaurko arazoei erantzun bat; baiña ekarri horiek, unibertsalak izanagatik eta diralako, euskaldunak izan behar baitute formaz. Kultura eta hizkuntza baten seme gera; ala ez gera ezer (...) Aspaldi huntan gure herriak eman dituen artistak eta idazleak sorte rriaz lotsatu egiten ziran: Zuloaga, Unamuno, Baroja, eta beste anitz. Txillida, aldiz, Euskal Herria'z lotsatu beharrean, nun nahi euskalduntzat har dezaten nahi du. Ausardia haundia eta eskergarria! Bi arriskutatik iges egin du Txillida'k, beraz. Alde ba tetik. euskaldun izan nahiz, ez da jatorkerian edo folklorekerian erori: txapelik gabe, Txillida'ren burniak euskaldunak dira. Baiña, bestetik ere, sasihaunditasunak ez du itsutu eta bere herritik erauzi: Txillida ez da sustrairik gabeko artista bihurtu. Z orionak, beraz, behin eta berriz!”. Martin Ugaldek ere, nola ez, euskaragatik eta euskaltasunagatik galdetu zion. Zehazki: nola sentitzen zuen “lo vasco”?: “Es lo mío...Mira, yo he nacido en esta tierra y la quiero como se quieren esas cosas esenciales sin que haya necesidad de pararme a pensar mucho...Yo comencé a descubrir mi tierra cuando comencé a salir de ella. Y sobre todo al regresar, porque cuando uno vuelve a la tierra desde Madrid o desde París, el salto es grande. (...) Tú oyes hablar francés, ca stellano, en cualquier parte del globo, pero para escucharle a nuestra lengua el sonido, su música tienes que acercarte aquí...Por eso, para darle a la lengua de mi pueblo este paseo por el mundo, este “jalgi hadi plazara” de Dechepare (.) puse nombres eus kéricos a muchas esculturas mías y a toda mi obra gráfica. Y esto empezó muy pronto en mi obra, porque a la primera escultura no figurativa que hice (...) le puse “Illarriak”. Iragan mendeko 80ko hamarkadaren azken aldera, Joxe Azurmendik eta Paulo Agirreb altzategik elkarrizketatu zuten bere etxe Intzenean ama aldeko amona Urretxuko Intzenea baserrikoa zuen, eta hortik izena , Haizearen Orrazitik oso hurbil. Eta, jakina, haiek ere antzeko planteamenduak eta galderak egin zizkioten. Hona lagin bat: “Dimens ión universal e identidad vasca. No cabe duda que su obra escultórica ha adquirido una dimensión europea y universal. Sus esculturas están esparcidas en numerosos museos europeos y americanos;(...) Con todo ello, Vd. siempre ha afirmado y reafirmado su ide ntidad vasca y la radicación euskaldun de su obra. Efectivamente. Creo sinceramente que mi obra tiene profundas raíces vascas. Me siento radicado en este pueblo. Y mi escultura es en definitiva expresión de la tradición cultural vasca. Y el euskara, ¿la lengua vasca? Alguno ha dicho que su obra "habla euskara". ¿Qué lugar ocupa, en su sentir, el euskara en la identificación del Pueblo Vasco? ¿Cómo ve la lucha y la labor por su recuperación?. Por desgracia yo no hablo suficientemente el euskara. Llevo ahí una profunda espina. Mis nietos, sin embargo, lo hablan perfectamente. Yo considero que el euskara es algo fundamental, decisivo en la identidad de este pueblo. Y es sumamente importante y esperanzador su actual proceso de recuperación. Hay que seguir dec ididamente por ese camino. Hasta que todos los habitantes lleguen a hablar esta nuestra lengua...”. Ni bat natorkio J.M. Odriozolari, Levi Straussen ildotik, dioenean: “Hizkuntzaz haraindi ez dago ezer, kulturaren munduan sartzen garen unetik. Artistak, be ste lanbide askotan bezala, bere hizkera eta kode bereziak erabiliko ditu berariazko produktuaren ekoizpena mamitzeko. Nolanahi ere, kultur eta arte erreferentzia oro hizkuntza jakin batean edo bestean pentsatua eta hezurmamitua dagoenez, inspirazio iturri eta sormen gaiak ez dira hizkuntzaz haraindiko gertakari sozialak, testuinguru historiko eta kultural baten altzoan txertatuak daudelako”. Eduardo Txillida bere baitan pentsaketan ari zenean, gaztelaniaz arituko zen gehienbat, materiala lantzen ari zenea n ere bai; han edo hemen irakurritakoak burura zetozkionean ere hor nonbait, eta egindakoaren berri emateko adierazpide nagusia ere gaztelania izan zuen hain segur, eta frantsesa, ingelesa, alemana eta euskara beste maila axalekoago batean erabili zituen. Horrenbestez, euskotar euskultorea, baina, Txillardegik, Ugaldek, Azurmendik eta Agirrebaltzategik hedatu zuten bezala, bere jatorria goretsi zuen eskultore unibertsala ere bai, bere garai historikoa kontuan harturik, eta erakutsi zuen jarrera erakutsita, frankismoan bere obrei euskal izenak jarrita eta. Bederatzi urte behar izan zituen Haizearen Orrazia amestutako tokian jarrita ikusteko. Gaztetan hara joateko ohitura handia zuen, bakarrik edo bere bikotelagunarekin. 1952an, jada, buruan egosia zuen. Hasie ran, orrazi bakarra egitea pentsatzen zuen, baina azkenean 23 piezako serie batetik hiru aukeratu zituen. Ondarretako hondartzaren ipar mendebaldeko muturrean, Legazpiko Patrizio Etxeberriaren galdarategian egindako hamarna tonako altzairuzko hiru atal, ku rbadura artikulatuz osatuak, haizea orrazten! Euskaldun gutxi egongo dira leku hau gustuko ez dutenak, eta euskaldunak bezala zeinahi tokitako herritarrak hori bai, gero eta masifikatuago, baina hori beste gai bat da . On Kixote Alderdi Ederren, Donostiar en erdigunean, eta Txillidaren Haizearen Orrazia, hondartza mutur batean. Baina erdigunearen eta hondartza mutur baten arteko diferentziak iradokitzen dutena alde batera, eta eusko euskal gorabeherak gorabehera gauza berbera Oteiza eta Basterretxearekin d aukagu bai ondare ederra utzi digula eskultore unibertsal honek! 3. Done Jakue mairu hiltzailea eta Jesu Kristo gurutziltzatua! 2019 0723 Berriki izan naiz Done Jakue apostoluari eskainitako Ermuko parrokian, ahaide baten hileta elizkizunean. Erretaula barrokotik ezin begirik kendu hiletan. Aldarearen atzealdean Jesu Kristo gurutziltzatuaren irudia, gurutzearen tortura etsipenez pairatu begitartearekin, eta inguruan lau ebanjelistak; haren gainean, pare parean, erretaulako tokirik ikusgarrienean, Done Jakue mairu hiltzailea zaldi zuriaren gainean, aurreko hankak altxatuak eta eskuineko eskuko ezpata ere bai; bere oinetan, hildako mairu beltza, eta beste bat izuturik, santuaren ezpata lepora noiz helduko. Aldamenetan, Jondone Petri eta San Andres lehen bi apostuluak, Gorago Ama Birjina Jesus haur eta aingeruekin, eta aldamenetan, San Inazio, San Frantzisko Xabierkoa, eta Elizaren Gurasoak, eta goren Hirutasun Santua. Erdi erdian Done Jakue. Bereziki Jesu Kristo gurutziltzatuar i eta Done Jakue zaldizko mairu hiltzaileari ezin begirik kendu. Nori egin kasu: gizadia jatorrizko bekatutik berrerosteko bizia eman zuenari ala santu musulman eta indio hiltzaileari? Kontraesan bortitza inondik ere, meza emaileen bakezko hitzek ezin sun tsitua. Penintsulako euskaldunoi ez dakit azaldu beharrik dagoen; tradizio mitologiko baten arabera, musulmanen aurka guduan ari ziren kristauei agertu omen zitzaien Done Jakue IX. mendean, Clavijoko guduan, adorea emate aldera, buru musulman ahalik eta ge hienei lepoa moztu ziezaieten 5.000 lepotik gora moztu omen zituzten . Amerikako konkistan santu hori berori konkistatzaile espainol indio hiltzaileen adore emaile bihurtu zen. Espainian ez ezik Euskal Herrian ere parrokia asko ditu, eta egunotan jaietan izango dira. 1978ra arte, Done Jakue Espainiako santu nazionala izan da, baina gauza hauek ez dira berehalakoan itzaltzen. Nork enkargatu zuen Ermuko parrokiako erretaula barrokoa? Angiozar auzotik Ermura joandako familia batean 1672an jaio eta Madrilen 17 40an hil zen Andres Orbe Larreategik. Parrokiatik hurbil dago haren jauregi ederra. Bartzelonako gotzain izan zen (1720. Aragoi Herrialde katalanek gerra galdu eta bost urtera), Valentziako artzapezpiku (1725), Gaztelako Kontseiluko gobernadore (1727 1733) , Inkisidore Orokor (1733 1740) eta azkenik nuntzio apostoliko. Filipe V.a borboikoaren morroi zintzo eta era berean Vatikanoaren eta Espainiako Inkisizioaren. Bere meritu ugariengatik, besteak beste, herrialde katalanak menperatu zituen Filipe V.a borboik oak Valdespinako markesaren titulua eskuratu zion, bere ilobarentzat. Aldi berean, Jesu Kristoren irudi mantsoa eta bakezalea, eta Done Jakueren irudi basa, bortxazkoa, etsaiei lepoa mozteaz mehatxuka. Egia bakarra kristau katolikoena, eta gure kontzientz ia indibidual eta kolektiboan ongi txertatua eta landatua mentalitate hori. Mentalitate elizkoia gizarte auzietara ekarrita, bereziki hierarkiarena oinarriko eliztar eta apaizen artean pertsona zintzoak badira noski, eta irekiak dibortzioaren, abortuare n, eutanasiaren, homosexualitatearen aurka gogor, eta esku eskutik eskuin espainola eta hemengoa ere; eta maila politikoan, horretan ezkertiar espainol gutxiz gehienak ere elkarri eskutik helduta, estatu espainolaren batasun santuaren alde Gurutzadaren Te ologiatik Demokraziaren edo hobeto esanda Hauteskundeen Mitologiara ; euskaldunon eta katalanen autodeterminazio eskubidearen aurka eta, egun, 1978ko Konstituzioaren 155. artikuluaren alde setatsu, eta behiala Done Jakueren ezpata bezala, egungo arma sofis tikatuak eta polizien betiko astindu basa erdiarotarrak erabiltzeko prest, katalanak eta euskaldunok izutzeko, estatuak bortxaren monopolioa baitu, eta arrazionaltasun juridikoarekin estaltzen saiatuagatik, bere batasuna arriskuan ikusi orduko bortxara jot zen duenez gero, Katalunian berriki ikusi bezala. Gure kontzientzia indibidual eta kolektiboak baldintzatzen eta lotzen gaituen nazionalkatolizismoaren euskal nazionalkatolizismorik ere ez nuke nahi, noski irudi sinboliko horiek neure kontzientziaren baitan borrokatzera naramate han edo hemen ikusten ditudan bakoitzean, eta garbi daukat inor ez dudala nire hiletara joateko konpromisoan jarriko, mundu honetatik suntsitzean. Aska gaitezen mentalitate horretatik! 4. Boom…! 2019 0818 Segur aski ez zaizue ezezaguna egingo Espainiako Antena 3 kateko programa. Oraindik orain eraman du Los lobos ezizeneko taldeak kasik 7 milioi euroko dirutza, eta Espainia guztian milioiek ikusi omen dute, eta gurean ere, kopuru zehatzik ez bada kit ere, nago askotxok ikusi dutela. Honako bi galdera hauei erantzuten saiatuko naiz idatzi honetan: 1. Zergatik dute holako arrakasta era horretako lehiaketa programek?; Zer dute kritikagarri? Eta, amaieran, galdera batzuk paratuko ditut. Niretzat gako b at da horrelakoak programa kultural entretenigarritzat jotzen ditugula. Telebista kateetan hainbeste zabor, hainbeste programa merke dagoen honetan galdera erantzun esan dezagun “kulturaletan” oinarritzen diren programa hauek fama ona dute. Eta diru mordoa irabaz daiteke gainera; akuilu horren garrantzia ez dago azpimarratu beharrik bizi garen gizartean. Modu erosoan, zeure erudizioa proban jar dezakezu lehiakideek duten presio eta urduritasunik gabe azkar(regi) erantzun beharrak zailtzen die "ariketa" leh iakideei, aldi berean emozioa erantsiz ikuskizunari eta modu errazean lehen baino erudizio gehiago izatera hel zaitezke era horretako programak ikusita. Dokumentalek baino arreta gutxiago galdegiten dute, eta jostagarriagoak dira edo izatera irits daitezk e behinik behin. Entretenigarritasunarekin loturik, ikusleek lehiakideen alderako senti dezaketen enpatiak eta atxikimenduak axola handia dute. Pareko edo atsegin gertatzen bazaizkizu lehiakideak erraza da programarekin zaletzea eta kasik biziatzea ere, ho ts, programa hori ikusi gabe hutsunea nabaritzeraino heltzea. Delako Los lobos ezizeneko taldearekin horixe gertatu dela esango nuke: jende askori jatorrak, atseginak eta pertsona onak eta azkarrak gertatu zaizkio, maitagarriak eta programaren alderako zaletasuna sortu dute. Gainera bi urtetik gora egin dute programan, suertatu zaizkien aurkari guztiak gainditurik, eta lehiakide "jatorrenetako" bat abeltzaina lanbidez duela ez asko hil zen, eta horrek ere lagundu du jendea are eta gehiago programara lotze ko. Aurkezlea ez dut aipatu, eta, jakina, axola handia du, atsegin gertatzen bazaizu ikustea erabaki dezakezu, eta, bestela, aldatu egiten duzu. Halere, aipatzen ari naizen kasu honetan nago lehiakideek garrantzi handiagoa izan dutela aurkezleak baino. Laburbildurik, kulturalak izatearen fama dute, aurkezle eta lehiakideen alderako enpatia eta sinpatia eragin ditzakete eta eragiten dituzte, eta kasu batzuetan edo askotan adikzio sortzaile gerta litezke eta gertatzen dira. Diru asko irabaz daiteke gainera, d ena osatzeko. Zer dute kritikagarri? Benetan "kulturalak" dira? Egia da erudizioa txarra ez dela. Memoria lantzea eta erudizioa, berez txarrak direla ezin esan, baina programa horietan galdera bitxi, aldrebes, lerdo eta ergel ugari egiten da, eta lehiakide ak behartuak daude mila txorakeria ikastera, dirua lortu nahi badute. "Zenbat gol sartu zituen halako jokalarik halako futbol txapelketatan?” eta gisako askotxo. Memoria entziklopedikoa eta azkarra izan beharra ideien asoziazioa, analisiak eta sintesiak e giteko gaitasunak eta guztiz kanpo gelditzen dira; gaitasun horiek intelektualegiak dira nonbait, eta espektakulu herrikoiari ez diote, antza, laguntzen , eta lerdokeria mordoa ikasi beharra dakarte era horretako programek. Antiideologizazio eta akritizism oaren lagun dira era berean, eta ikuskizun eta espektakuluaren gizartea dute loditzen eta bazkatzen. Halaber, gure kasuan, "periferiakoak" asimilatzen laguntzen dute, Mendebaldeko erreferentzia orokortu eta hedatuenez gainera, espainol erreferentzia eta ik uspegiez blaitzen gaituzte tonto tonto Antena 3 n bezala ETB2n, noizik behinetan euskal erreferentzia bakan eta salbuespenezkoren batekin nahasian. Los lobos en kasuan kasik heroi nazional izatera heldu dira. Aurretik ere bagenekien espainiar jator asko da goela, baina horrelako programen bitartez, nabarmenago ikusarazten eta sentiarazten digute nolabait esatearren espainiar izatearen harrotasuna. Horrek onura edo kaltea dakarkigun irakurleak juzga beza. Gisa horretako lehiaketa arrakastatsuak ikustear ote g aude euskaraz? Mendebaldeko erreferentzia ezagun globalizatuez gain, euskal erreferentziez osatutako programarik?, berdin al dio gisa horretakorik egon ala ez?, zer deritzozue? 5. Valentziaren historia politiko kulturala euskal ikuspegitik 2019 0902 Azken urteotako bilakaera politikoagatik, kasik oharkabean, parekatu ohi ditugu Nafarroa eta Valentzia, edota bateko egoera politikoak bestekoa ekarri izan digu gogora. Oraintsu arte bietan eskuin espainola izan da nagusi, eta egun e re antzeratsu, eta ahaleginak eta bi egin ditu eskuin espainolak, bertako nafar erregionalisten laguntzarekin, Nafarroa EAEtik albait gehien bereizteko, eta era berean Valentzia Kataluniatik eta gainerako Herrialde Katalanetatik. Baina historiaren eta egoe ra politiko kultural linguistikoaren aldetik pareka ote litezke? Saiatuko naiz azaltzen ezetz, gai hain zabalerako artikulu honen xedea oso mugatua bada ere. Nagusiki Joan Fuster valentziarraren Nosaltres, els valencians liburuari segituko diot. Garbi utzi zuen idatzita hark, kazetari, saiolari eta poeta izan zen Fusterrek ezen valentziarrak izatea katalanak izateko modu bat dela, eta ez besterik. Baina goazen Valentziako erresumaren historia politiko kulturalari begiratu bat ematera. 1233 1244 urte bitarte an bururatu zen Valentziaren konkista militar eta diplomatikoa. Hiriburua 1238an errenditu zen Aragoiko Koroako errege Jaume I.aren aurrean. Valentziarrak ordurarte “mairuak” ziren, Al Andalusekoak bezala. Andaluziarrak bai, baina valentziarrak ere musulma nak ote ziren? Bai, Granadan edo Marokon bizi zirenen antzera, arabieraz mintzo ziren (“algarabieraz”), meskitetan otoitz egiten zioten Alari, eta ohitura zibil musulmanak zituzten; inbaditzaile eta konkistatzaileak nagusiki kristau aragoiar eta katalanak izan ziren, denak ere Aragoiko Koroako eta Jaume I.a erregearen menpekoak. Errege eta erresuma kristauen ikuspegitik, Balear Uharteak kolonizatzea Kataluniako Printzerriari zegokion bezala, merkataritza xedeetarako bereziki, Valentzialdea inbaditzea eta ko nkistatzea Aragoiko Erresumari zegokion, hain zuzen itsasorako bidea izateko, eta Aragoiko jaun feudalek Aragoin Behe Erdi Aroan jaun feudal lurjabe handiak ziren nagusi Valentzia hiriburua eta inguruko herri eta eskualdeak Aragoiko Koroari anexionatzea zuten xede, baina Jaume errege konkistatzaileak jaun feudal aragoiarrei kontzesio batzuk eginagatik konkistan laguntzeagatik, Valentziako Erresuma sortu zuen argudiatuz ezen Valentziaren konkistan aragoiarrak ez ezik katalanak gudukatu zirela. Horregatik, egungo valentziarrek Jaume I.a dute euren valentziartasunaren aitagoitzat. Zer gertatu zen 711tik 1238ra bitartean, Valentziako lurretan eta hirietan nagusi izan ziren valentziar musulmanekin? Aurkako erresistentziarik gabe nagusitu bide ziren eta Fusterr ek dioenez, bost mende luze horietan valentziarren arabiartzea oso sakona eta orokorra izan zen, eta kristau mantendu ziren mozarabiar gutxiak kristauen eskualdeetara aldatu ziren. Berriro, lehengo galderara etorriz: zer gertatu zen valentziar musulman edo moriskoekin? Jaume I.ak ez zituen kanporatu; ez errukiagatik baizik eta behar beharrezkoak zirelako herriak eta hiriburua biztanlerik gabe ez gelditzeko. 1270an, konkistatik 30 bat urtera jada, 30.000 kristau eta 100.000 musulman inguru bizi ziren Valentz iako erresuman; 1500ean: 160.000; eta, 1609an, Espainiako Filipe III.a erregeak moriskoen kanporaketa agintzean, 130.000 inguru ziren, populazioaren %35 inguru; eta horregatik, kanporaketak krisi demografiko ekonomiko larria eragin zuen. Moriskoen kopurua k behera eta kristauenak gora egin zezan Jaume I.ak eta haren ondorengoek, batez ere katalanen etorrera prestatu zuten XIV. eta XV. mendeetan, eta klase ikuspegitik, monarkia aragoiarra katalan burgesian bermatu zen jaun feudal aragoiarren eragina murrizte ko. Eskualde gehienak, ondorioz, katalan hiztunen esku geratu ziren, eta gaztelania hiztunen mende mendebaldeko herri eta eskualde batzuk denborak aurrera egin ahala mendebaldeko eskualde gaztelaniadun gehiago erantsi zizkioten zentralistek ; beraz, Valen tziako erresuma, haste hastetik elebiduna izan zen: katalanek populaturiko eskualdeetan eta Valentziako hiriburuan katalana guztiz hegemoniko, eta gainerako mendebaldeko eskualdeetan gaztelania. Nafarroako erresuman ere garai hartan, zatirik handienean eus kara, bereziki klase herrikoietan baina Erriberan, erromantzea zen nagusi. Eta moriskoak? Kopuruz berak ziren nagusi, baina kristau katalan eta aragoiarren mendean; gero eta lege murriztaileagoak jasan beharrean zirelako askok aldegin zuten Granadara edota Ipar Afrikara, eta haietako asko aragoiar jatorriko jaun feudalen menpeko izan ziren, eta besteak beste, hargatik ez zituzten lehenago kanporatu. Sarreran egindako galderari erantzuten hasirik, oso historia ezberdina izan dugu katalanek eta valentziarrek eta euskaldunok Erdi Aroan. Aragoiko Koroaren menpean, eta horrenbestez, aragoiarrekin batean, katalanak konkistatzaileak izan ziren Iberiar Penintsulan, eta are Mediterraneoan: Balear Uharteetan lehenik, eta aurrerago Sardinian, Sizilian, Napolin eta Aten as eta Neopatrian (Grezia. Egun Ypati) ere. Otomandarrak Konstantinoplaz jabetzean (1453), eta batez ere Gaztela eta Aragoiko koroak elkartzean, eta Ameriketako kolonizazio eta konkistari ekitean, Gaztela gora etorri zen eta Aragoiren Mediterraneo alderako zabalkundea behera. Historia politiko soziologikotik kultura eta hizkuntzara etorriz, XIII., XIV. eta XV. mendeetan, valentziarrek eta mallorkiarrek ere katalanez idazten zuten, bai literaturan eta halaber, gortean eta administrazioan. XVI. mendetik aurr era hasi zen aldatzen jokabide linguistiko hura, gaztelaniaren mesedetan, valentziar intelektual eta literatoak, salbuespenak salbuespen, ahoz erabiltzen jarraitzen zuten ama hizkuntzari idazteko orduan uko egiten hasi baitziren, inperio espainolaren lilur a eta eraginpean. Gure historia politikoari dagokionez, euskal jauntxoak, euskal eliteak bai izan dira konkistatzaile eta inbaditzaile, baina ez euskaldun gisa, baizik eta espainolen morroi gisa, eta euskaldunok ez dugu jendez ezein lurralde populatu. Kult urara etorriz, gure intelligentsiaren idatzizko jardunari dagokionez, badakizue Nafarroako erresuman beti erromantzeak (nafarra, okzitanoa) eta gero gaztelania izan zirela administrazioko hizkuntza, eta ez euskara. Funtzionarioak XVI. eta XVII. mendeetan e re elebidunak ziren, eta dokumentu bakan batzuetan erabili bide zuten euskara (irakur Monteano historialariaren liburuak), eta ahozko lekukotzak jasotzeko ere bai, baina idazteko hizkuntza gisa ez latinaren prestigio itzelak eta gurea latin hizkuntza ez i zateak oztopoak areagotu zizkigun, katalanari ez bezala, eliteen klaudikazio edo espiritu nazional ezaz gainera . XVI. mendetik aurrera, eta bereziki XIX. mendeaz geroztik, Espainiak estatuaren lehen baino baliabide indartsuagoz (administrazioa, irakaskuntza, apaizak, fraide eta mojak, soldadutza, hedabideak...) ekitean bere menpeko lurraldean nazio bakarra, nazio gaztelaua gailenarazten, hasten dira katalanen eta valentziarren eta euskaldunen historia hein batean elkarren antza h artzen, gure nazioen aurka indar zapaltzaile bera aritu delako lanean, gure nazioak ahultzen era askotara. Berriki izan gara Valentziako hirian eta ingurumarietan. Abertzaletasun politikoaren aldetik, EAEn eta Nafarroan hobeki gara. Honetaz badakien adiski de batek esan didanez, Valentzian boto abertzalea, hots, Herrialde Katalanetan integratu nahi duena, parlamentuz kanpokoa da (Esquerra Republicana de Catalunya ren botoak bertako parlamenturako: %0,50). Bloc Nacionalista Valencià (Herrialde Katalanetan sin esten duena, baina integrazioa nahi ez duena) kontuan hartzen baldin bada, botoen %9raino igotzen da Ipar Euskal Herrian bezalatsu, onenean . Hizkuntzari dagokionez, esango nuke Euskal Herrian euskara baino zertxobait gehiago entzuten dela katalana Valen tziako erkidegoan, eta hiriburuan. Oro har, %20 23k omen darabil. Valentziako Zientzien Museora bazoazte, han ikusiko duzue errotulazioan Valentziako katalana lehenetsita, gaztelania eta ingelesarekin batean. Alabaina, Katalunian baino askoz gutxiago mintz atzen da Valentzian, bereziki hirietan, eta informazioa falta bazait ere, ausartzen naiz esaten gure hizkuntzak gurean dituen zailtasunak baino gutxiago ez dituela katalanak Valentzian, hots, valentzierak, valentziar gehienek dioten moduan duela gutxi egi ndako galdeketa baten arabera, %52rentzat valentziera eta katalana bi hizkuntza ezberdin dira; eskola maila ona dutenen artean, aldiz, valentziarren %58 dira hizkuntza bakarra dela diotenak . Politikoki Kataluniak eta Valentziak bereizirik dirauteino, eta alde horretatik EAE eta Nafarroako Foru Erkidegoa baino elkarrengandik urrunago daude ez dago Valentzian nagusiki katalan sentitzen den eskualde edo herri handirik , valentzierak, eta kulturalki katalan sentitzen direnek etorkizun kaxkarra izango dute. B aditugu abantaila batzuk haiekiko: nafar espainolenek ere ez dute zalantzan jartzen Nafarroako euskara eta nonahikoa hizkuntza bakarra dela. Nafarroa Garaian badira euskaldun sentitzen direnak foru erkidegoaren iparraldean ez ezik Iruñerrian eta Lizarra et a Tafallaldean ere. 1978ko Konstituzioak aurreikusten du EAE eta Nafarroa Garaia batzeko aukera arras zaila izanagatik , eta Katalunia eta Valentzia ez. Valentziatik Bartzelonara 350 km daude; gu elkarrengandik hurbilago egonik, harreman usuagoak ditugu. 6. Roger Etxegarai kardinala eta militar espainolak Arantzazun. 219 0909 Etxegarai kardinal ezpeletarraren heriotzaren berria bizi bizi dugula oraindik, hara non jakiten dugun Arantzazuko santutegiko zabalgunean desfilaturik basilikara joan direla (2019 0906) Loiolako kuartelean dauden militar espainolak, Ama Birjinari lore eskaintza egitera, eta fraide frantziskotarrengandik bedeinkapena jasotzera, azaroan, Irakera doazelarik NBEren misio batean. Eliza eta politika diplomati koa dakarzkigu gogora Etxegaraik; elizaren eta militarren arteko uztarketa Arantzazuko gertakariak. Ez dira hamar egun, bestalde, EAEko lehendakaria Vatikanoan izan zela errefuxiatuak hartzeko share proposamena aurkezten. Gatozen hiru gertakarioi begia eza rtzera. Hil berriari dagokionez, jakingo duzue gehienok lehen eta bigarren mundu gerren artean, Jean Ibarnegarai baxenabartar politikari eskuindarrak aise irabazten zituela bozak Ipar Euskal Herrian, eta, besteak beste, hark zabaldu zuela jendartean, aberr i ttipiaren eta aberri handiaren arteko bereizketa Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoako aberri ttipiaren eta Frantzia aberri handiaren alderako atxikimendu guztiz osagarriak , eta Etxegaraik bi aberri horiek, handia eta ttipia, nola zerbitzatu zituen arakatzen zentratu nahi dut. Bai, ez zen Ibarnegarai bezala politikari hutsa izan, baina Vatikanoko diplomazia lanetan gatazka askotan ibili zenez, eta 2014an Manuel Valls orduko lehen ministroak Frantziako kondekorazio handiena eman zionez “Great Cross of the Legion of Honour”, esan liteke erlijioso ez ezik politikari diplomazialaria izan zela. Gurasoak jatorri apalekoak: aita mekanikaria, eta ama etxeko anderea. 1940 1945 urte bitarte bortitz haietan egin zuenaz, ez dut ezer atzeman. Esaterako, zendu berri arekin urtebeteren alderik ere ez zuen Xarriton zenak orduan Etxegarai bezala apaiz ikasketak egiten ari kontatu zidanez, 1942an, Alemaniara lan behartuak egitera bidali nahi izan zuten, eta uko egin zion. Ikasketak Uztaritzeko seminario ttipian, Baionak o seminario handian, eta Erromako Unibertsitate Gregorianoan. Apeztu ondotik, postu guztiz garrantzitsuak izan zituen Frantziako elizaren hierarkian, eta Europakoan ere: Pariseko apezpiku laguntzaile 1969an, Marseillako artzapezpiku (1970 1984); Frantziako apezpiku konferentziako presidente (1975 1981), eta Europako apezpiku konferentzien arteko harreman idazkaria (1971 1979). Elizari egindako lanen ordainetan, 1979ko ekainean kardinal izendatu zuen Joan Paulo II.a Aita Santuak, eta bereziki Wojtyla Aita Sa ntuarekin munduko gatazka askotan hartu zuen parte diplomazia lanean. Horietako bat Kubako Castro presidentearen eta Wojtylaren arteko topaketa ofiziala prestatzeko 1998an. Horren harira kontatzen du Berria ko zuzendari M. Otamendik hitzordua galdegin ziol a Etxegarairi elkarrizketa azkar bat egiteko, frantsesez. Lehen galdera: “Zu zara aspaldi Eliza katolikoan goren iritsi den euskal herritarra”. Kardinalaren erantzuna: “Ni ez naiz euskal herritarra, ni frantziarra naiz”. Handik urte batzuetara beste hitzor du bat lortu zuen Etxegarairekin Erroman; orduko hartan Etxegarairen biografia egitea zuen xede. Huts, orduan ere; baina ordukoan, Otamendiren bisitaren jakitun, horrela esan omen zion lekaimeari: “Utziozu sartzen, hori, ni bezala, euskal herritarra da eta ”. Bi erantzun ezberdinen arrazoia esplikatzeari emanik, lehenbizikoan, dio Otamendik, ezkutuko diplomazian ari zela Etxegarai, eta ez zuela batere arriskatu nahi izan. Bigarrengoan, aldiz, bisita pribatua izaki, “kardinalak ez zuen batere prebentziorik iz an bere euskaltasunaz hitz egiteko”. Harro erakutsi zizkion apartamentuko paretetan zintzilik zeuzkan Ezpeleta jaioterriko argazkiak, piper sorta bat, xisteran jokatzeko saskia… Otamendik kontaturiko anekdota horrek argiro erretratatzen du Etxegarai kardin alaren jokaera: bere lanean, osoki kardinal frantses, aberri handiaren zerbitzari erlijioso politiko diplomatiko, ez, euskal herritar, eta pribatuki, euskaldun aski konbentzional eta folkloriko: argazkiak, piper sorta, xistera saskia. Ez al duzue uste Manu el Valls ek merezita eman ziola Frantziako kondekorazio handiena? Guk, aldiz, ez daukagu euskal txapel edo bonetik zertan emanik, euskal elizari edo egindako mesedeengatik, dakigula, ez baitzuen halakorik egin. Euskal elizari ez, baina euskal gizarteari ez al zion mesede egin, ordea, ETA eta Espainiako gobernuaren arteko bitartekari lanean ariturik? HBko Otegi eta PSEko Egiguren Elgoibarko baserri batean hizketan hasirik, PP nagusi zela Madrilen, laster Vatikanoarekin harremanetan jarri nahi izan zuten, Esp ainiako elizaren hierarkian eraginik Espainiako eskuinean ere eragin zezaketelakoan. Egiguren eta Pernando Barrena joan omen ziren Etxegarai kardinalarengana 2004ko maiatzean. Kardinalak honako hau esan omen zien: “Etxegaraik ohartarazi zigun Vatikanoak ez duela bataiatzen, konfirmatu egiten duela baizik. Egigurenek askotan gogoratzen du haren esaldi hori. Esan zigun Espainiako Elizarekin hitz egiteko, nagusiarekin, [Antonio Maria] Rouco Varelarekin, eta guk ezta pentsatu ere, nola egongo ginen harekin kont u horiez. Beraz, Vatikanora joateko misioa bete genuen, baina otarrean ez genuen ezer zehatzik ekarri.” 1936ko urtarrilean, J.A. Agirrek eta euskal ordezkaritzak saskian ezer ekarri ez zuten bezala, Pizzardo idazkariarekin egonik; besteak beste, Iruiñean e goitza zukeen euskal elizbarrutia galdegiten zuten. Urte hartako udan bertan, Barrena berriz egon zen Etxegarairekin: “Konfirmatzera joan ginen: PSEkoak gurekin hizketan ari zirela, gaiak zein ziren eta abar. Euzkadi jatetxean bazkaldu genuen Etxegaraireki n, eta esan nion ezer berririk bazen informatuko nuela e posta bidez. Kardinalak erantzun zidan: «Ez, e posta bidez ez, antzinako testamendukoa naiz…».” Irakurleak juzgatuko du, nik bezala, zenbat lagundu zuen Etxegarai kardinalak. Hutsaren hurrengoa! Zerg atik ez du Elizaren hierarkiak inoiz Euskal Herria politikoki lagundu zinez, lagundu , bertako kide garrantzitsu batzuk euskaldunak izanagatik? Erantzuna da Elizaren hierarkiak beti San Paulok erromatarrei egindako gutunean adierazitako doktrinari jarrait u izan diola: “Kristauak agintarien menpeko. Gizaki orok izan behar du ezarritako agintarien menpeko. Ez baita aginterik Jainkoarengandik ez denik, eta oraingo agintariak ere hark ezarriak dira. (…) Joka ezazu ongi, eta haien onespena izango duzu, Jainkoar en zerbitzari baitira, zuri ongi jokatzen laguntzeko. Gaizki egiten baduzu, ordea, izan beldur, zigortzeko ahalmena ez baitute alferrik. Izan ere, Jainkoaren zerbitzari dira, justizia egin eta gaizkileak zigortzeko. Horregatik, beharrezko da agintarien men peko izatea, baina zigorraren beldurrez ez ezik, baita kontzientziaren eraginez ere.” (Elizen arteko Bibliaren bertsioa). Agintari espainiarrei (edo frantsesei) zigorraren beldurrez ez ezik kontzientziaren baitan ere obeditu behar diegu doktrina paulotarra ri jarraiki. Seguru asko Arantzazuko fraide frantziskotar euskaldunei ere ez die batere graziarik egin militarrei bedeinkapena eman behar izanak, baina erlijiosoen gustu eta sentimenduen gainetik, agintariei zor zaien menpekotasuna dago. Halarik ere, jarr aitzen dute gure ordezkari politikoek Vatikanoa gauza handitzat hartzen, legitimatzaile moraltzat edo. Sarreran esan bezala, EAEko lehendakaria izan berri da han, ez eduki politikoko afera batekin, baizik eta proposamen humanitario bat esku artean zuela. G ure preso politikoen giza eskubideen defentsan batere nabarmentzen ari ez den Eusko Jaurlaritzak errefuxiatuak hartzeko proposamenenean agertu nahi txapeldun, noren eta Etxegarai zenak garbi adierazi bezala, aurrez egina dagoena konfirmatu baino egiten ez duen estatu txiki “espiritual” baten buruaren aurrean? Sinesgarriago litzateke etxean beste ardura bat eta beste sinesgarritasun bat erakutsiko balitu. Gainera, otoi, nire eta nire modukoen izenean, ez bedi inor Vatikanora joan, ez baitugu haren moral stat us quo bermatzailean batere federik, ez eta haren bedeinkapen beharrik ere. Amen ! 7. Feminismoaren aurkako gizon liga? 2019 1113 Azkenaldian iritzi blog honen jarraitzailea naiz, irakurle eta kolaboratzaile moduan, zuetako batzuek dakizuen bezala. Atentzioa ematen dit kutsu feminista duten artikuluek, esaterako, Durangon egin berri diren V. Jardunaldi Feministen gainekoek zenbat irakurle daramaten gaitzespen keinuan klik egitera; desatsegina gertatzen zait arbuio itxura bate ra irrazional hori. Zenbat urte igaro ditugu gizonok emakumeez batere arduratu gabe, eta orain indar pixka bat hartu dutenean, erabat zapuzturik? Zientzia kognitiboan aditua den G. Lakoffek dio gure pentsamenduaren gehiena inkontzientea dela. Baina ez Freu den zentzuan, baizik eta literalki ez garela gure pentsamenduaren parterik gehienaz kontziente. Feminismoaren gaian beste horrenbeste gertatzen ote zaigu gizonezkooi eta emakumeei? Horrek ez du esan nahi, ordea, arrazionalizazio ahalegina ezinezkoa denik, eta ez du esan nahi, halaber, nik uste, merezi ez duenik. Zerk uxatzen gaitu feministengandik? Axolazko puntu batzuk ukituko ditut, exhaustibotasunetik urrun. Azken hamarkadetan, baina batez ere azken urteetan, ETA desegin ondotik indar handiagoz, genero biolentziaren presentzia arras handia tarteko goiburu honen bultzadapean bezala: bortxa politikoaren kontra bageunden, emakumeen aurkako biolentziaren kontra ere bai, noski! , instituzioen aldetik inoiz baino onarpen handiagoa jasotzen du emakumeen aurkak o diskriminazioaren kontzientziak, eta berdintasun teknikariak eta erakundeen aurrekontuetan sartu dira, eta beste itzal bat lortu du, oro har, erakundeetan eta jendartean. Badakigu berdintasun teknikari batzuk egoteak erakundeetan euskara teknikariekin g ertatzen den bezalatsu , sua itzaltzeko ere balio dezakeela, hots, nolabait erantzun gisako bat eman goraka doan errebindikazio sozial bati benetan inplikatu gabe, baina egia da inoiz baino aitortza instituzional gehiago duela. Horrek molestatzen gaitu giz onok? Neu ez behintzat. Puntu larrienetik hasirik, emakumeen aurkako indarkeriaren alde ez dut uste inor egongo denik. Egia da izendapen horren pean batzuetan hertsiki edo nagusiki genero biolentzia ez dena ere sartu nahi izaten dela, eta batzuetan zalantz ak sortu ohi direla, eta batez ere gaia kriminalizatzeak ez duela tarterik uzten kasu konkretuak hobeki ezagutzeko, baina hori segur aski saihets ezinekoa da horrelako kasu tragiko zoritxarrekoetan. Nolanahi ere, ekintza zorrotz kondenatzeak ez luke ikerke ta eragotzi behar, zergatik gertatzen diren hainbeste hilketa argitzeko, argi daitekeen neurrian, heteropatriarkatua aipatzea ez da aski nire iritzirako. Gatozen kanpoko lanaren eta familia lanaren kontziliazio zailaren arlora. Emakumeak etxetik kanpo lan egiten duenean ere, etxearen ardura nagusia berak daramala baieztatzea eta salatzea oso ohikoa da. Gizona gehiago brikolajean eta agian sukaldean, baina emakumea gehiago garbiketa lanetan eta umeen zaintzan; gizona, onenean, edo maiz, laguntzaile. Kasu geh ienetan ez al da hala?; horregatik kexatzeak molestatzen gaitu gizonak? Ez gintuzke molestatu behar, ezta? Eta horrekin zeharka bederen lotutako adinekoen zaintza lanak?, gehienetan emakumeen gain gelditzen diren zaintza lanak? Aitortuak, formakuntzaren me rezidun eta ordainduak behar lukete? Eztabaidak ez gintuzke molestatu behar, ezta? Kanpoko lanetara etorrita, gizon eta emakume arteko soldata arrakala. Lan bera eginez gero, nork defendatzen du soldata arrakala?, zeren izenean? Umea izateko adinean dauden emakumeak garestiagoak ateratzen zaizkiola enpresari? Horrek ez du inondik ere soldata arrakala zuritzen. Beste polemikagai bat: lanbideak sexualizatuak daudela; batzuek feminizatuak eta beste batzuk maskulinizatuak, eta horrek ez lukeela horrela iz an behar. Puntu honetan baditut zalantzak. Enpresetako goi karguetan gizonak dira nagusi, eta bai hobe parekidetasuna edo parekidetasunerantz jotzea. Irakaskuntzan emakumeak gehiago, eta zerbitzuetan, eta esku lanetan gizon gehiago. Ez dut uste irakasle ed o andereño izatea zerbitzuetako langilea edo eraikuntzako langilea izatea baino hobea denik. Zenbait lan zikinetan, esaterako, meatzeetan, gizonak dira nagusi, eta desabantailatuak horrenbestez. Beste gai polemiko bat: haurra jaiotzean, aski da genitaletar a begiratzea sexuak markatzeko? Oraintsu arte bai. Gaur egun badakigu badirela genitalez bestera sentitzen direnak. Baztertu behar ditugu? Garuna berez malgua omen da; ez dezagun zurrundu zahartzearen ondorioz erremediaezina izan baino lehen! Desegokiak ir uditzen zaizkigunak sala, jorra eta kritika ditzagun, baina sar dezagun gai honetan ere arrazionalizazio gehiago, onerako izango delako ustean. Arren, Liga antifeministarik ez! 8. Joxe Azurmendiren obrari etekina atera nahian (I) 2019 1218 Euskal historiarekin kritiko da Azurmendi, eta Espainiaren historiarekin ere bai. Lehenik, labur zurrean atzokoari begira arituko gara, eta ondotik egun biharkora etorriko gara. Zergatik ez genuen euskaldunok Errenazimenturik izan? Hegoaldeari d agokionez, eliteak Espainiako errege eta gorteari begira jarri zirelako. Italian, Dante eta Petrarca eta hasi ziren lehenik, orduan Europako hizkuntza landu nagusia zen latina (grekoa eta hebreera ere prestigiodunak) utzi, eta Toskanako hizkuntza arruntean idazten, eta Erroma inperioa zen garaiko literaturan oinarritzen, gainbehera etorriak gorabidean jarri beharrez; laster, antzeko xedez, gainerako herriak, idatziz landu gabeak ziren hizkuntza orduan arruntak erabiltzen, erabiliaren erabiliaz, eta landuare n landuaz, greko eta latinaren bikaintasunera iritsiko zirelakoan. Eta euskaldunak? Iparraldeko Etxepare, Leizarraga eta Sarako eskolakoak eta, Oihenart eta alde batera, kultur basamortu! Hegoaldeko euskararen apologisten, elite euskaldunen ordezkari para digmatikotzat har dezagun Esteban Garibai arrasatearra izen bereko fundazioaren berri ere izan dugu berriki, Urquijorekin eta! . Estutasun ekonomikoetan zela, Espainiako Filipe II.a errege eta enperadoreak liburuzain izendatu zuen, eta kronikari, eta Gari baik esker onez, eta estasiaturik audientzia pribatuan hartu zuela eta, honako trisagioa eskaini zion: “Dios le guarde. Dios le guarde. Dios le guarde muchos años. Amen”. Fausto Arozenak honela azaltzen zuen Garibairen erregezaletasuna: “monarquismo fervie nte, mayor quizá que el que constituía la tónica de su tiempo”. Caro Barojarentzat berriz, erregezaletasuna eta inperiozaletasuna eta foruzaletasuna ez zeuden derrigor elkarri muturka; aitzitik, batera gerta zitezkeen, Garibairen baitan bezala: “Que en el siglo XVI se pudiera ser imperialista y monárquico de un lado y partidario de las libertades forales de otro, es algo que hay que admitir, nos guste o no” (Espainolak eta euskaldunak. 1. edizioa. 474or.). Errege eta enperadore Filipe II.aren morroi morroi lehenik, Espainiaren eta Gaztelaren miresle bigarrenik, eta azken azkenean, euskaldun foruzale. Eta gaztelaniaren lantzaile, eta euskarazko errefrau biltzaile haren izena daraman fundazioko kideek baino gehiago egin zuen euskararen alde, gutxi eginagatik . Euskal eliteek ez zuten beren kontrolpean zituzten forupeko Batzar Orokorren bitartez eta unibertsitaterik eraiki eta finantzatu Oñatiko Unibertsitatea salbuespen bitxi bat izan zen, Rodrigo Mercado de Zuazola oñatiarrak eraiki eta finantzatua osorik, baina batzar orokorrek eta beren gain hartu gabea , eta badakigu arraina burutik kirasten hasten dela. Burujabetasun kulturalik gabe, politikorik ere ezin, bada! Foruak atxiki genituen bitartean, politikoki eta kulturalki burujabe al ginen? Egia da W. Humb oldt prusiar intelektual handiak 1799 1801 urteetan Euskal Herria Espainia baino oparoagoa eta batez ere ezberdina, bestelakoa ikusi zuela. Baina, jakina da, era berean, euskarari mende bateko bizia baino ez ziola iragarri, nazio kulturala desegiteko oinar riak paratuak zekuskielako. Baina berriro galderara etorrita: foruekin (kasik) independenteak al ginen? Joan Antonio Zamakola bizkaitarrak ez zuen batere erreparorik izan noiz eta 1818an, bere liburuari “Historia de las Naciones bascas” izenburua jartzeko, eta argitaratzeko. Laster, guztiz ezinezko izango zen (nazio bakarra Espainia). Zamakolak naturaltasun guztiaz aipa zezakeen: “la independencia absoluta con que siempre se habían gobernado los bizcaynos bajo la protección de los emperadores romanos y de l os reyes de España” (484or.). Bai, euskaldunek beren independentziaren kontzientzia osoa zuten XIX. mendearen hasieran bertan ere, eta, halaber, espainolek euskaldunen independentziarena XVI. XVII. mendeetan (1506an, Burgosko Gorteetan erabaki zen euskaldu nek ez zutela Gaztelako Gorteetan esku hartzerik “Estados separados” zirelako. “Nación separada” deizioa oso arrunta zen euskal nazioaz mintzatzeko. Baina aurki horrek bazuen ifrentzurik. Honela dio Azurmendik: “Errealitatean izan ere, Moderniarekin, bi pr intzipio absoluturen konfliktoa sortzen da: Foru Legearen subirania eta balio absolutua, batetik; bestetik, aldiz, Monarkaren aginpide, agian ez teorian, baina bai errealitatean, geroz eta gehiago absolutua; eta aurki baita teorian ere absolutua. Bi aginpi deprintzipio absolutuk ez daukate elkarren buruz buru koesistitzerik. Bietan batek atzera egin beharko du”. Denok dakigu atzera zein printzipiok egin zuen XIX. mendean. Honek guztiak burura ekartzen dit XVI. mendetik XVIII. mende bitarteko Euskadi forala (Nafarroa Garaia barne, Iparraldea bereiz) eta egun 1978ko Konstituzioaren pean EAEn eta NFEn duguna, diferentzia historiko kulturalak diferentzia, funtsean antzekoak direla, botere zentralarekiko mendekotasunean oinarritzen direlako. Hau ez diot zuzenbid e aldetik, baizik eta mendekotasun kultural linguistikoagatik. Nik baino gehiago dakitenek diote nazioarteko zuzenbide publikoaren ikuspuntutik Gipuzkoa, esaterako, burujabea zela 1839 arte, batasun konstituzionala inposatu zuten arte, eta horregatik 1794a n, Gipuzkoaren independentzia aldarrikatu zuten Batzar Orokorrek, eta frantziar Errepublikara batzeko erabakia hartu zuten, Gipuzkoa eta Gaztelako Erregeren arteko harremana aldebikoa zelako hain zuzen, eta ez gaur egun EAE eta Madrilen artekoa bezala. Ikusi dugu Azurmendik errotik hautsi zuela jeltzaleen artean nagusi zen ikuskera, hots, foruek iraun zuten bitartean guztiz independenteak ginela. “Manifestu atzeratuan” (1968) poetikoki adierazi zuenez: gure kondaira pobrea da, Agiñako zero bat da (Oteizak L esakako Agiña mendian Aita Donostiari, gorazarrez eskainitako estela). 9. Joxe Azurmendiren obrari etekina atera nahian (eta II) 2019 1218 Gatozen orain Espainiako historiari egindako kritikara. Nolako iraultza burgesa izan zen Espainiako Independentzia gerra deiturikoa? Iraultza bat iraganaren alde, dio Azurmendik. Frantses tropek Espainia osorik hartu zutenean, Fernando VII.ak abdikatu zue n Baionan, eta ilustratu espainol puntakoenak antiabsolutistak ziren (despota ilustratuaren aldeko, baina) eta frantsestuak zeuden, eta Jose Bonaparteren kolaborazionistak izan ziren. Frantzian Luis XVI.ari eta Maria Antonietari lepoa moztu zieten; Espaini an? Frantsesen inbasiopean, frantsesen aurka definitu beharra izan zuen iraultzak, eta frantsesa izateak berekin zekarren guztiaren aurka. Iraultza eskuindarra, funtsean, Francorena gertatu zen bezala, aldeak alde. J. Álvarez Junco historiako katedradunak (Madrileko Unibertsitate Konplutensean) honela dio: “Resulta díficil negar el predominio de llamamientos en defensa de la religión heredada frente a los revolucionarios ateos, especialmente por parte del bajo clero, a quien los franceses y sus colaboradore s denunciaron desde el primer momento como principal agente inductor de la insurrección” (Espainiaren arimaz. 51 52orr.). Azurmendirentzat, “Independentziako gerra” deritzana, mitologia nazional espainolaren asmazio bat izan da: “aitortu beharrekoa ematen du: hasteko, inbasorerik ez zegoela; gero, herriaren altxamendu espontaneoa, elizak eta nobleziak xaxatu eta antolatua izan dela; eta, amaitzeko, gerra krudel hori, independentzia gerrarik edo baino, gurutzada erlijioso bat izan dela, Errege Katoliko eta F ilipe II.aren tradizio espainolik hoberenean, zer eta “impíos, incrédulos, deístas, ateístas, herejes, apóstatas de la Francia y de la Europa toda”, hots, pentsamendu ilustratu jakobino modernoaren inbasioaren aurka”. Horixe dago, bada, estatu nazio espain olaren eraikuntzaren hasmentan. Eta haren bilakaeran? Zer eragin izan du estatu nazio espainolaren eraikuntzak galego, katalan eta euskal nazioentzat? Esperimentu txarra izan dela dio, katalan, galego eta euskaldunentzat liberalen asmakizuna den Estatu Nazioaren kontzeptua XIX. mendetik hona; izan ere, Antzinako Erregimeneko gorputz politikoa, monarkaren buruan bateratzen zena birpentsatzean, Gorputz Mistikoa hartu zuten erreferentziatzat Estatu Nazioa Eliza Nazional bihurraraziz, dogma eta inkisizio guzti ekin. Nazio espainol berriari, komeni bezalako historia asmatu zitzaion, hura dohain ederrez jantzirik, batez ere aurrerapen eta progresoarekin lotuaz, eta gainerako herrienak mespretxatuz. Orain, nahitaez, espainola izan beharra dago, eta Espainiaren esen tzia ez da inoiz katalana, galegoa edo euskalduna, baizik eta gaztelaua. Estatuko denok kultura eta memoria historiko bakarra: Konstituzio bat, hizkuntza bat (beste hizkuntzak toleratu egiten dira, baina bakarra inposatzen, lehenesten, pribilegiatzen, best e guztiak ahulduz eta galbideratuz). Eta Espainiaren ezina, intelektualena bezala letragabeena, Espainia benetan federala onartzeko. Zer izan da Estatu moderno espainolaren sorkuntza Azurmendirentzat?: “Gurutzada basati bat, berdin erlijioso erlijio laiko z orain , berdin krudel eta suntsikor, berdin dogmatikoa. Eta XI., eta XII. mendeko gurutzadak gustuko ez baditugu, zergatik gustatu behar zaizkigu gurutzada liberalak?” Etorkizunari begira zer? Iruñean, 2015ean egin zuen hitzaldian esandakoa jasotzen duen Hizkuntza, Nazioa, Estatua liburuan (2017), esan digu independentismoa beste itxaropenik geratzen ez deneko azken esperantza dela, azkeneko soluzioa. Espainia eta Frantzia hain zentralista eta j akobino izango ez balira, beste planteamendu batzuk posible izan zitezkeen, benetako federalismo edo konfederalismoaren ildotik. Frantzia eta Espainiaren artean komunitate txiki diferentziatu batek bizirik irauteko separatismoa da salbabidea, Azurmendiren ustez. Bestela, estaturik gabeko beste nazio guztien bidetik joango da gurea ere andeatzen, desegiten eta desagertzen. Jakina. separatismoa ez da harremanik ez izatea, burujabetasuna baizik: “Ez dependentzia Parisek eta Madrilek gure zeregin guztietan esk u hartu behar horretatik. Ez dependentzia Espainiako justizia zikin politikotik, Torturaren Barne Ministeriotik. Ez dependentzia gure lana, ekonomia, hezkuntza eta osasunbidea erabakitzeko. Hoberena guretzat zer den geuk erabakitzea. Erantzukizuna geurea i zatea. Ezdependentzia, azken buruan” (116or.). Ikusi berri dugu estatus politiko edo estatutu politiko berriari buruz zer adostu duten %80an, EAJ PSEPodemos gehiengo berriak, EAJ EHBildu gehiengoak adostutako oinarri konfederalak bazterturik EAJk. Azurm endiren hitzek argitasun bikoitza hartzen dute. Egungo statu quo ren bermatzaileak nola izango dira gauza hura hautsi eta beste bat, Euskal Herriarentzat demokratiko(ago)a izango litzatekeena abian jartzeko? Azurmendiri eskertu behar diogu historia eta pol itika eta beste gauza asko geure euskaldun begiz ikusteko egindako lana eta baliatzen saiatu. 10. Bigarren sexua 2019 1221 Ugaria da oso, ikaragarri emankorra. Zenbat ideia dagoen zortziehun orrialde filosofiko antropologiko politikootan, bor bor! Euskaraz ederki emanak. Noiz kontaera prosaikoa, noiz poetikoa. Irakurgai ederra jaiotarako. Hona lagin bat: "Mito guztien atzean, Subjektu bat dago bere esperantzak eta beldurrak zeru transzendente baterantz proiektatzen dituena. Emakumeek, Subjektu gisa agertzen ez direnez, ez dute sortu beren proiektuak islatzeko moduko mito maskulinorik; ez dute beren berena den erlijiorik, ez poesiarik: gizonen ametsen bitartez egiten dute amets. Gizonek fabrikaturiko jainkoak adoratzen dituzte. Gizasemee k, aldiz, gizonezko figura apartak asmatu dituzte beren burua goraipatzeko: Hercules, Prometeo, Pertzeval; heroi horien destinoan, emakumeak bigarren mailako toki bat besterik ez du. Dudarik gabe, badira gizonaren irudi estilizatu batzuk, emakumearekin dit uen harremanetan ikusia den aldetik: aita, seduktorea, senarra, jeloskorra, seme prestua, seme gaiztoa; baina gizonek berek finkatuak dira irudi horiek, eta ez dute erdietsi mitoaren gradua; klixe batzuk baino ez dira. Emakumea, aldiz, gizonarekin duen har remanean definitua da, eta horretan bakarrik (...) Zaila da beti mito bat deskribatzea; ez du onartzen ez harrapa dezaten eta ez muga dezaten; kontzientziei segika ibiltzen zaie, baina haien aurrean objektu finko bat izan gabe sekula. Hain da sigi sagatsua , hain kontraesanezkoa, hasieran sekula ez zaio antzematen orobatasuna: Dalila eta Judith, Aspazia eta Lukrezia, Pandora eta Atenea...emakumea Eva eta Ama Birjina da aldi berean. Idolo bat da, neskame bat, biziaren iturria, ilunpeko indar bat; egiaren isil tasun oinarrizkoa da, artifizioa, berriketa eta gezurra; sendatzailea eta sorgina da; gizonaren harrapakina da, haren galgarria, gizona ez den guztia eta gizonak eduki nahi duen guztia, haren ukazioa eta haren izateko arrazoia (...). Emakumea lurra da, eta gizona, berriz, hazia; emakumea Ura da, eta gizona, berriz, Sua. Kreazioa askotan irudikatu izan da suaren eta uraren uztartze baten gisan; hezetasun beroak sorrarazten ditu izaki bizidunak, Eguzkia itsasoaren senarra da; Eguzkia eta sua jainko maskulinoa k dira; Itsasoa, berriz, amaren sinbolorik unibertsalenetako bat. Inertea denez, urak izpi pindartsuen ekina pairatzen du, eta haiek ernaltzen dute. Nekazariak landuriko lurrak ere halaxe jasotzen ditu, geldi, bihiak ildoetan. Hala ere, ezinbestekoa da: ha rk elikatzen du hazia, hark ematen abegia eta mamia. Horra hor gizonak zergatik segitu duen emankortasunaren jainkosak gurtzen baita Ama Handia tronutik kendu eta gero ere; Zibeleri zor dizkio uztak, behiak, joritasuna. Bizia bera zor dio. Sua goresten due n bezala goresten du ura. "Aintza itsasoari! Aintza haren olatu su sakratuz inguratuari! Aintza uhinari! Aintza suari! Aintza abentura bitxiari", idatzi zuen Goethek Faustoren bigarren zatian. Ohore egiten dio Lurrari (...) Garai batzuetan, erromantizismo bitalista bat ere izan da. Bizia Espirituari gailentzea nahi zuena: halakoetan, lurraren, emakumearen emankortasun magikoa zoragarriagoa da gizonak prestaturiko operazioak baino; halakoetan, gizonak amets egiten du amaren ilunpean galduko dela ostera, han bere izatearen zinezko iturriak aurkitu nahian. Ama, hain zuzen, kosmosaren barrunbeetan sarturiko sustraia da, handik zukuak xurgatzen dituena; ur bizia ateratzen den iturria da, eta esne elikagarria ere bai, sorburu beroa, lurrezko eta urezko lohia, berr itzeindarrez betea. Baina, gehienetan, gizona matxinatu egiten zaio bere kondizio haragizkoari; jainko tronugabetu gisa ikusten du bere burua: zeru argitsu ordenatutik amaren sabeleko kaos ilunera erori izana, horratx gizonaren madarikazioa. Emakumeak pre so dauka lurraren lohian su hori, hats aktibo eta aratz hori, non gizonak bere burua aurkitu nahi baitu. Gizonak beharrezkoa izan nahi luke Ideia puru bat bezala, Bata bezala, Oro bezala, Espiritu absolutua bezala, eta preso dago gorputz mugatu batean, auk eratu ez dituen toki eta denbora batean, deitu ez dioten toki eta denbora batean, alferrikako, trabagarri, zentzugabe. Gizonaren izateari berari dagokio sufritzen duen haragizko kontingentzia, bere abandonamenduan, bere funsgabezia justifikaezinean. Kontin gentzia horrek heriotzara ere kondenatzen du. Umetokian (hilobi bat bezain ezkutukoa eta itxia den umetoki horretan) sorturiko gelatina dardartiak hainbesteraino dakar gogora sarraskiaren likitsa, non gizona hotzikara batez apartatzen baita hartatik" (172 175 orr.). 11. Azken adioaz gogoetan 2020 0103 Gizarte kapitalista indibidualista kontsumista honetan, bi modu nagusi daude mundu honetako bizialdia amaitu duenari azken adioa egiteko komunitate hurbilean: hileta erlijiosoa edo zibila. E ta hileta erlijioso motak erlijio bezainbeste egongo dira, baina adio erlijiosoari dagokionez, gurean usadiozkoa den hileta elizkizun kristau katolikoari lotuko natzaio, hori baita ezagun dudana. Berriki izan naizen hileta elizkizunean, hiru apaizek eman dute meza, eta aldi jakinetan eta eginkizun jakinekin beste hiru laguntzaile zituzten alboan: arrosarioa, irakurketak, eta gainerakoak egiteko. Koruan, berriz, emakume abesbatza, une tristea alaitzen, dena mundu honetan ez dela amaitzen iragartzen, hitz ka ntatuen bidez. Apaizek okasiorako Bibliatik hautaturiko hitzak berriz, San Joanen ebanjelioaren hasierakoak: “Hasieran bazen Hitza./Hitza Jainkoarekin zegoen/eta Hitza Jainko zen./Hasieran Jainkoarekin zegoen Hitza./ Gauza guztiak beronen bidez egin ziren ,/eta egindakotik ezer ez da berau gabe egin./Hitzarengan zegoen bizia,/eta bizia gizakien argia zen; argi horrek ilunpetan egiten du argi,/baina ilunpeek ez zuten onartu.(...) Hitza zen egiazko argia,/mundura etorriz/gizaki guztiak argitzen dituena./ Mund uan zegoen/eta, mundua haren bidez/egina izan arren,/mundukoek ez zuten onartu.(...) Eta Hitza gizon egin zen/eta gure artean jarri bizitzen./Ikusi dugu haren Jainko aintza,/Aitarengandik maitasun eta egiaz betea/datorren Seme bakarrari/dagokion aintza.” Egia da hiletan, aldian behin, hildakoarekin izandako harremanaren hondarrak etortzen zitzaizkidala burura: irudiak, hitzak, eta egungo bestelako kontuak ere bai, baina gorago aldatutako San Joanen ebanjelioko hitz horiek badute hitz poetikoaren misterio airea, eta lortzen zuten elizkizunari jantzi arranditsua, zerutiarra ematea. Sermoian, apaiz meza emaileak esperantzazko hitzekin batean, eta egun sinesmena izatea zaila dela aitortzearekin batera beti izan bide da zaila sinesmena izatea , aletu zituen hi ldakoaren merezimenduak, eta haren fedea azpimarratu zuen. Emakume ahotsezko koruak argi hitzak eta itxaropen hitzak ahoskatzen xaramelatzen zituen bizkitartean... Elizkizun amaieran, eliz atarian, ohiko berriketaldiak hildakoaz, eta biziez. Sinesmen eta itxaropen handirik ez izanagatik bertaratuek edo bai , hurbileko komunitateak emandako sostengu erlijioso humanista horrek segitzen du itzala izaten. Eta adio zibila? Bakanago gertatu zait partaide izatea. Gogoan iltzatuen dudanean, hitza eta musika izan ziren osagai nagusiak, eta, jakina, bertaratutako gizabanakoak, komunitate airean elkarri josiak ekitaldiak iraun zueino, nahiz asko ezezagunak izan batzuk besteekiko. Gehienetan, erraustu egiten da gorpua, eta errautsak zabaldu ere bai, baina garrantzizko ena oroitzapenak dira, eta hitzak, musikatuak edo errezitatuak. Ekitaldi zibilen hitzetan, ez ohi da erlijio hitzek izan ohi duten transzendentzia itxura edo xederik, geroko esperantzarik; gehienbat iraganean partekaturiko momentuak, hildakoaren goresmena k eta haren oroitzapena atxikitzeko asmoak agertu ohi dira, eta erlijiosoak baino pertsonalagoak, interpelazio zuzenagokoak izan ohi dira, eta maiz hunkigarriagoak. Era batera edo bestera egin azken adioa, merezi du ez ahaztea gure bizitza pindar bat dela bi eternitateen artean, eta ohartzea komunitate hurbilekiko azken adioa erlijiosoki edo laikoki egin nahi dugun, pare bat gogoeta egitea ez dela alferrikakoa, biziaz ere, biziaren laburraz, kontzienteago izaten laguntzen digun heinean. 12. Hegoaldeko testuliburu gehienek ikuspegi espainola 2020 0120 Halatsu dio J.M. Torrealdaik, Jakin en azken alean. Ez da salaketa eta kezka berria, bestalde. 1996an, ale bikoitz monografikoa eta azterketa sakonean oinarritua eskaini zion gaiari Jakin ek. Orduko ale hartan, esate baterako, honela zioen Imanol Murua kazetariak: Eusko Jaurlaritzak egin hezkuntz proiektuak, huts nabarmenak egiten ditu: Bat, euskara ez duela irakaskuntz hizkuntzatzat hartu. Bi, gureari lotuagoa: Euskal Herriari dagozk ion edukien eskasia. Euskal Herria aipatu egiten da dekretuan, baina Euskal Herriaz ari denean zertaz ari den zehaztu gabe; eta zehazten duen kasu bakanetan, Euskal Herriko Autonomi Elkartea aipatzen du. Horrela, Euskal Herria bere osoan aintzat hartzen ez duten hezkuntz proiektuek arazorik gabe jasotzen dute Eusko Jaurlaritzaren onespena, Dekretuak ezartzen dituen oinarriak bete egiten baitituzte. Posible zen bestela jokatzea. Posible zen Curriculum Garapenerako Dekretua edukiz betetzea, eta euskal testugi ntzan ari diren Estatuko argitaletxeak Euskal Herriaren errealitatea aintzat hartzera behartzea. Baina ez zen egin. Katalanek edukiez bete dute historia eta bere naziotasunaren esparrua. Aukera galdu dugu guk, berriz diogu. (…) Oro har esan daiteke kanpoko hezkuntz proiektuek, batzuetan eskas eta gehienetan gaizki tratatzen dutela Euskal Herria bere historian, bere geografian, bere hizkuntzan. Legea beteko dute, zaila ere ez da eta, baina gure ikuspegitik tratu txarra ematen diote Euskal Herriari. (“Testuli buruak eta Euskal Herria” Jakin, 93 94. 1996. 20.or)) . Hogeita lau urteotan zer bilakaera izan du gaiak? Testuliburu ekoizleak bitan banatzen ditu J.M. Torrealdaik: bertakoak eta kanpokoak. Bereizketa horren funtsa honela azaltzen du: Bereizketa horrek xe nofobiatik ez du ezer, baizik eta curriculum jatorritik. ‘Kanpoko/bertoko’, bestalde, ez da bereizketa geografiko hutsa, huskeria litzatekeena, baizik eta nork non duen erabakigunea, zertan eta hezkuntza kurrikularrean. Motzenak ere garbi ikusten du gai ho rren garrantzia. (“Euskal liburugintza 2017” Jakin, 235, 113or.) Jarraian, taula batean jasotzen ditu azken urteotako emaitzak hamar argitaletxe nagusien artean, hots, ekoizle nagusien pisua irakaskuntzan: Urtea Bertokoak Kanpokoak Gainerakoak 2013 35,0 65,0 0,0 2014 27,0 69,0 4,0 2015 31,3 61,4 7,3 2016 24,0 73,0 3,0 2017 34,7 58,7 6,6 Eta datu objektiboen analisitik interpretaziora iraganik, iritzi hau plazaratu du: Egun, lehengo lepotik dut burua. Denborak aurrera egin ahala egoera okertuz doala pentsatzen hasita nago. Gure eskoletan zabaltzen diren testuliburu gehienek suposatzen duten hezkuntza propioaren balio politiko, historiko eta kulturalen erosio edo higadura ez da moteldu, kontrara baizik. Gainera, azken urteotan edukiak auk eratzeko autonomia ere gutxitu egin zaigu: sozialisten LOEk (2006) edukien %55 estatuaren esku utzi zituen; gehiengoa, hortaz. PPren LOMCErekin egoera okertu egin da. Wert jaunak, «hay que españolizar Cataluña» esan zuen jaun berak, aipatu legearen bidez e dukien %75 uzten du estatuaren eskuetan, eta gure eskuetan %25. Eta sozialisten agintearekin, Isabel Zelaa Hezkuntza ministroa euskalduna delarik ere, berdin: zerumugan ez da aldaketa positiborik atzematen, kontrara baizik. Hori da Wert legea eta horiek di ra joko arauak.(Jakin 235, 117or.) J.M. Torrealdairekin partekatzen dudan kezka beretik egiten ditut galdera hauek: 1. Madrilen gobernu berria eta Eusko Jaurlaritzan estatus politiko berrirako eztabaidan PNV PSEPodemos alderdien bat etortzea hautematen de larik, onerako aldaketarik aurreikus liteke hezkuntza dekretuetan?, ala kontinuismoa? 2. Zein testuliburu hautatu erabakitzen den klaustro edo Kontseilu edo direnak direlako erabakiguneetan, nolatan irabazten dute kanpokoek gehienetan?; jakin iturri fidaga rrietatik jaso dudanez ez dut daturik , eskola publikoetan ez ezik itunpeko ikastoletan ere? Hobeki “saltzen” dituzte kanpoko argitaletxeek?, merkeago plazaratzen dituzte ikasmaterialak euren merkatua estatala izaki? Irakasleei ikasmaterial moduan egokiag oak iruditzen zaizkie kanpoan egindakoak bertan egindakoak baino, ikuspegi espainola gorabehera? 3. Nola aldatu hezkuntza dekretua bezala erabakiguneetako erabakiak?, eta nola ziurtatu iraganaren transmisioa belaunaldi berriei euskal ikuspegitik eta ez esp ainiar ikuspegitik? Euskal Autonomi Erkidegoaz dihardugu. Nafarroako Foru Erkidegoan egoera ez da hobea, eta Euskal Hirigune Elkargoan ere ez. 13. El conquis: ikurrina eta gaztelania 2020 0409 Badaukat lagun katalan bat, katalanista. EAEn asko, eta seguru asko Nafarroan ere, eta Errioxan eta abar dezente ikusten den “El conquis” programa maiz aipatzen dit. Horko balentria epiko, eta emozio liriko eta sesio komiko dramatikoez gainera, beti salatzen dit bi oinarri dituela Katalunian onartuko ez liratekeenak. Zuzeuko irakurleari ez dago aipatu beharrik ere zein diren: ikurrina eta gaztelania. Berak dio Katalunian ez lukeela horrelako arrakastarik izango estelada eta gaztelania horrela lotuko lituzkeen programa batek. Sekulakoak eta bi egin, lokatzetan txerriak bezala iraulkatu, kasu, eta zein da sari preziatua? Ikurrin handia, harro harro eutsirik lau haizetara astintzen duena talde garaileko kapitainak. Proba guztietan. Garrantzi handiko ikurra, beraz. Ala oihal folklorikoa?, ala iparretar batek batere konplex urik gabe programari ezarriko liokeen espainol izenondoa estaltzeko? Programaren bigarren zutabea gaztelania da, izaera ezberdinak dituzten partaideak elkarrekin harremanetan jartzeko, hots, elkarlanean taldean eta beste taldeekiko lehian aritzeko, ezinbestekoa guztiz. Lehiatik kanpo, telebistaren platoan egiten den debate edo hausnarketa eta iritzi trukean zer esanik ez! Jakin dezakezu euskara eta frantsesa, edota euskara eta ingelesa edota beste edozein hizkuntza; gaztelaniaz ez badakizu, jai duzu, eta gaztelaniarekin aski. Frankismoan guztiz debekatua zela, euskal erresistentziaren ikur nagusietakoa zen ikurrina altxatzen du aipatzen dihardugun programa honetan ere, harro harro, gainerako taldeekiko lehian garaile atera den taldeko kapita inak, baina ez du zerikusirik frankismo garaian ikurrinak zuen balio nagusiarekin, hots, erresistentziarekin. Bai, okerragoa izango zen bandera gorri horia altxatuko balute, garaile gertaturiko bakoitzean, baina nire lagun katalanak arrazoi guztiz behin et a berriz esaten didan bezala, EAEko herritarra izateko ikurrina garrantzizkoa den bezala, gaztelania ere oso garrantzizkoa dela adierazten du programak egitateekin, eta euskara, ez; bakarrik, “egun on”, eta “bat, bi, hiru” eta horrelako klixe batzuk esatek o, eta ez besterik, balio sinboliko edo folkloriko huts bat baino ez du euskarak programa horretan, jakina den arren partaideetako asko elebidunak direla. Orain hasten da benetan artikulu honen gaia, orain artekoa nahiko bistakoa baita, bistakoa bezain esanguratsua eta adierazgarria. Nork erosi eta lau haizetara zabaldu du ETB2n 2005az geroztik, hamabost urteotan, Globomediaren euskal filiala den Hostoil ekoizpen etxeak ekoitzitako programa? Bistan da aginte publikoek. 2005ean, ikurrina eta euskara ardatz z ituela hasi balitz programa hori, ez al zen programa garrantzitsua izango euskararen normalizaziorako eta euskal gizartearen kohesio hizkuntza gisa finkatzen joateko Euskal Herrian? Entzuten ari naiz, ez zen egun bezain arrakastatsua izango ikusleen kopuru ari dagokionez. Ados, baina bere ekarpen baliotsua egingo zuen.Nire iritzian, lehenik, aginte publikoek dute erantzukizunik handiena; herritarrek egindako ongietorria eta onarpena ahaztu gabe. Noiz izango dugu ikusterik Munduaren amaieraren konkistatzailea programa, euskara eta ikurrina ardatz ezinbesteko dituela? 14. Katalonski Euskalonski eta Vascos por el mundo 2020 0415 Ez narama programa hauek aipatzera turismoa bultzatu nahiak bereziki, noiz eta koronabirusaren krisiak gogor kolpatu duenean turismoar en arloa, baina turismoarekin batera beste zera batzuk ere lantzen dira programa horietan axalkiago edo sakonxeago, kasu, nortasun jakin bateko giza taldeen iritziak, zaletasunak edo herriminak, eta horretxegatik hartzen ditut artikulugai telebista publiko etako programa horiek. Euskalonski Kataluniako TV3 kateko Katalonski saioan dago inspiratua hala deitze diete poloniarrek eta hainbat eslaviarrek katalanei . 2018ko apirilean hasi ziren ematen Katalunian, Halldór Már musikari islandiar katalan berriak au rkezturik Bartzelonara duela 25 urte iristean, ez zekien katalanik bazenik ere. Katalana ikasi duten 12.000 atzerritar inguru omen daude munduan, eta programaren xedea zen haiek elkarrizketatzea eta haiek katalana zergatik ikasi duten azaltzea, katalanen baitan katalan izatearen harrotasuna txertatze aldera. Euskalonski programaren xedea ere antzekoa da: batzuetan, euskara ikasi duten atzerritarrak azaltzen dira, haiek izan duten motibazioa euskara ikasteko, eta beste batzuetan, aldiz, atzerrian bizi dir en euskaldunak mintzo dira, lanagatik edo maitasun harremanak tarteko aberritik urrunduak bizi direnak eta gehienetan itzultzeko asmoa dutenak. Pello Reparaz arbizuar musikari konpositore eta ekoizlea da aurkezlea, eta lortzen du erraz eta atseginez eta ja kinminez ikusten den programa burutzea. Audientzia datuei dagokienez, Katalonskiren bigarren programa 390.000 katalanek ikusi omen zuten, pantaila kuotaren 17,5ek, eta, oro har, 318.000 ikusle eta kuota 13,7koa izan omen du. Kataluniako hizkuntza politik ak sustatu du, besteak beste, eta katalan ikuspegitik programa egokia izan da katalanaren zabalkunderako. Euskalonski programara etorriz, Bruselako euskaldunei eskainitako programan lortu zuen ikusle kopuru handiena eta pantaila kuota gorena: 20.000 ikusle eta %3ko kuota (euskaldunen artean %10,7) hurrenez hurren. Eta, oro har, 12.000ko ikusle kopurua izan du, eta %1,8ko kuota. Audientzia datuetan aldea nabaria da, katalan hiztun eta euskal hiztunen artean dagoen bezala, eta kontzientzia aldetik ere hortxe nonbait, euskal eta katalan hiztunen artean. Esan bezala, ikusteko atsegina gertatzen da eta euskaldun izatearen harrotasuna sentiarazteko aproposa da. Pena da ikusle kopurua handiagoa ez izatea. Arrazoiak ugariak izango dira, baina, oker ez banago, ez du ikusle kuota kaskarra beste programa batzuekin alderaturik. Vascos por el mundo ere, 2018an hasi zen. Segur aski Españoles en el mundo programan eta/edo Ces français du bout du monde n (TV France) inspiratuko zen. Gaztelaniaz; xedea du agertzea euskal herritarrak ematen du gehienetan euskaraz ez dakitenak agertzen direla; ez dago zertan jakinik ere programa horretarako! zergatik joan diren atzerrira bizitzera eta ea herriminik baduten galdetzen zaie, zeren hutsunea nabaritzen duten... Programa arina da, fribolo antza, kaskarin txolina zenbaitetan, eta euskaltasun folklorikoa edo geografikoa edo gastronomikoa agertzen da gehienbat. Ahaide eta lagunen hutsunea nabaritzeaz gain, hemengo mendi, hondartza, eta janariak dituztela eskas adierazi ohi dute, eta be ren lurralde historikoko futbol taldearen oso zaleak agertu ohi dira sarri askotan. Audientzia datu txarrak ez ditu, kopuru altuena Miamiri eskainitako programak lortu zuen 229.000 ikuslerekin eta %10,9ko pantaila kuotarekin, baina, jakina, gazteleraz. Euskal ikuspegitik mintzaturik, baliabide publikoak Euskalonski programara edo haren hurrengora bideratu behar dira, prime time ordutegian kokaturik, eta komeni da programa hori gero eta gehiago Euskaldunak munduan bilakatzen joatea bi xedeak nahasiz; batetik , euskara ikasi duten atzerritarrak elkarrizketatuz, eta, bestetik, atzerrian bizi diren euskaldunen berri emanez eta euskaldunon konplexuak uxatzen laguntzea; Españoles en el mundo k edo Ces français du bout du monde k egin ohi duten bezala, eta era berea n, euskaldunok leialtasuna agertzea programaren audientzia datuak hobetuz. Ez al litzateke horixe euskal telebista publiko baten ikuspegi eta jokabide koherenteena, audientzia datuen mende ibili gabe beti? 15. Pentsamenduaren historia Euskal Herrian. Joxe Azurmendi. Jakin. EHU (2020 0629) Ez da euskal pentsamenduaren historia baizik eta izenburuak dioen bezala, pentsamenduaren historia Euskal Herrian, Euskal Herriko Unibertsitatea Euskal Unibertsitatea ez den a rrazoi beragatik. Interes puntu asko ditu, esaterako, Espainiako Inkisizio famatuaz dioena ondo gogoan hartzekoa da: Inkisizioa estatuaren tresna politiko poliziala da, Elizari maileguan hartua, eta, Euskal Herri foralean adibidez, erregeak bestela ezingo zituen moduetan Elizaren bidez interbenitzea zilegiztatzen zuen. Bera izan da gizartea kontzientzien barneraino kontrolatzeko eta eskulotzeko estatu modernoaren baliabide efikazena. Espainietan XIX. menderaino jardun da eginkor (68 or.). Eta badakigu Joxe Azurmendi ez dela ondorio horretara iritsi, sofan gora begira egonda, edota bere buruarekin bakarrizketa aspertuan, baizik eta gaiari buruzko bibliografia serioa irakurri, aztertu eta ondo hausnartu ondotik. Bigarren partean, besteak beste, deigarri gert atu zaizkit espainiar liberalismoaz adierazten dituen iritziak. Eskolan, unibertsitatean, prentsan, hedabideetan oro har, beti famatu izan digute liberalismoa, hura aurrerapenarekin lotuz, eta karlismoa eta tradizionalismoa atzerapenarekin eta dogmatismo atzerakoiarenarekin. Dogmatismoak Jainkoan eta lurrean haren ordezkari ziren Aita Santu eta erregean sinesten zuen, eta aurrerapen liberalak herriaren subiranotasunean. Baina, benetan, espainiar liberalismoak herriaren subiranotasunean sinesten al zuen? Hasteko eta behin, frantsesen aurkako altxamendu nazionalean Elizak rol garrantzitsua jokatu zuen (hierarkiak bereziki, baina herrietako apaizen ere bai). Eta harrigarria badirudi ere, Cadizko Gorte Konstituziogilera Cadizko gotzain A. de Vera Delgadok deitu zuen, eta bera izan zen Batzorde Zentraleko presidente. 308 diputatutatik 97, kasik heren bat, talderik handiena, Elizako jendea zen (sei gotzain, 46 kalonje); militarrek eta funtzionarioek elkarturik, beste 97 osatzen zuten, juristak 60 ziren. Batzar kons tituziogileak elizetan egiten ziren, eta mezarekin eta Espiritu Santuaren laguntza eskearekin hasten ziren beti. Frantzia erlijiogabearekin gerran, Espainiak erlijio katolikoa patriotismoaren osagarri ezinbesteko bihurtu du. Betidanik ere katolizismo espai nolak (mendez mende mahomatarren aurka, protestanteen aurka, orain frantsesen aurka) historia eta izaera partikularra zizun. Honek denak Konstituzioan bere marka utziko du (277 or.). Cadizko Konstituzioaren atariko gisa, artikuluen aurretik, honela irakur daiteke: En el nombre de Dios todopoderoso, Padre, Hijo y Espiritu Santo autor y supremo legislador de la sociedad. 12. artikuluan: La religión de la nación española es y será perpetuamente la católica, apostólica, romana, única verdadera. La nación la pro tege por leyes sabias y justas, y prohibe el ejercicio de cualquier otra. 366. artikuluan: En todos los pueblos de la Monarquía se establecerán escuelas de primeras letras, en las que se enseñará a los niños (...) el catecismo de la religión católica, que comprenderá también una breve exposición de las obligaciones civiles. Arrazoizkoa da hona aldatu ditugun adierazpen horiek irakurrita, honako konklusio hauetara heltzea: Liberalismo espainolaren bitxikerietako batzuk biluz biluzik ageri dira. Herriaren subiranotasuna adierazi behar zuen testuaren oinarrian <<supremo legislador de la sociedad>> Jainkoa aitortzen da. Konfesionala da: orain eta beti katoliko; are, teologiko dogmatikoa da (<<única verdadera>>), betiko intolerantzia espainolaren deklarazioa da ( <<prohibe el ejercicio>>), katiximaren eta obligazio zibilen begizta tradizionalarekin (281 282). Hala eta guztiz ere, Frai Casimiro Diaz Acevedo frantziskotarrarentzat, esaterako, Cadizeko Konstituzioko adierazpen katoliko dogmatiko horiek guztiak jende i nozoa engainatzeko amarruak baino ez ziren: se ha disfrazado de católico (...) Este terrible monstruo no podía con su concepto presemtarse a la faz de nuestro Católico Reyno con toda la deformidad, fiereza y malignidad que le es esencial y era necesario qu e su política infernal la cubriese y hermosease con velo brillante (...) se trata de la persecución más terrible contra la Iglesia y el Trono de España de toda la historia (...) más que bajo los emperadores romanos y los mahometanos. Hau da: Konstituzioa d eabruaren azken asmakuntza da kristautasuna deuseztatzeko. Bai, XIX. mendeko kontuak, eta espainiar liberalismoaren hasierakoak, esango dute batzuek. Gero, denborarekin, gauzak bere onera etorri dira, hots, demokraziara eta zuzenbide estatura. Bai noski!, horixe adierazten digute berriki Katalunian izandako gertakariek. Luziferren asmazioa orain autodeterminazio eskubidea galdegitea da, Espainia zatiezina zatitzeko arriskuaren atea irekitzea, atea irekitzea bera soilk, hots, espainiar demokrazia katoliko do gmatikoa! Batzuek gauza batzuk azpimarratuko dituzte liburu honetan, eta beste batzuek bestelakoak. Behin eta berriz irakurtzea merezi duen liburua, nolanahi ere! 16. Geure burua eta herria deskolonizatzeko premia. 2020 0825 Vicent Partalek Vilaweben berriki, Kataluniarako edo katalan herrialdeetarako diskurtso antikolonialistaren premia aipatu du. Espainiar armadak 1898an azken koloniak galdu ondotik, agintari espainiarrek militarrak nagusi zirela barneko nazioen kolonizazioari ek in zioten, eta ildo beretik, Marokoren konkista militarra eta kolonizazioa giltzarri izan ziren 1936an Espainian gerra sutzeko. Horrenbestez, nahiz eta Europan estatuen barneko nazioen diskurtso antikolonialistak baztertu egin ohi diren eskuarki, interesga rria izan liteke diskurtso horri ekitea deskolonizazioa lortze aldera. Kataluniatik Euskal Herrira etorririk, gurean espainiarrek eta frantsesek kolonizatuak gaudelako salaketa eta kontzientziazio ahalegina iragan mendeko 60ko hamarkadakoa da oker ez banag o, Krutwig, E. Lopez Adan “Beltza”, Txillardegi eta Joxe Azurmendi aitzindari izan genituela. Berrikiago, gogora bedi Xabier Letek nola kantatzen zigun gure morrontzak aurpegi asko dituela. Gauden garaira etorririk, zer nolako aurpegiak erakusten ditu kolo nizazioak egun? Laburkiro kolonizazio kulturalaz arituko naiz, ez ekonomikoaz edo politikoaz. Batetik, espainiar hizkuntzak eta kulturak mesede egiten digute frantses hizkuntza eta kulturarako ere balio dezake hein bertsuan , jende eta kultura askorekin h arremanetan jartzeko aukera ematen digute. Ahozko harremanak izateko, eta letren bitartez mundu zabal batera irekitzeko posibilitatea, baina, aldi berean, bestetik, euskaltasunari azpia jaten diote, gure hizkuntza eta kulturari dagokiona murriztuz, mehetuz eta argalduz. Irudi geometrikoak datozkit burura, euskarak biribil ttipi bat hartzen duela bi globo handiren baitan eta artean. Kolonizazio naturalizatutik gatoz. Gurasoek esaten ziguten ikasteko, formakuntzari esker lortuko genuela eta bizimodu itxurazkoa. Horretarako, gaztelania genuen bitarteko, ez euskara, eta gure aurrekoek ez zuten zalantzan jartzen; beraiek ez zuten eskolatzeko kasik aukerarik izan, ez gaztelaniaz eta are gutxiago euskaraz. Gazteagoek euskara eta ingelesa ere badituzte kult ur bide, baina gaztelaniarekin batean, eta ikus entzunezkoetan jarraitzen du gaztelaniak nagusi izaten haien kasuan ere, gehienbat. Nik uste kolonizazio naturalizatuaren alderdi arriskutsuena horixe dugula: menpekotasun kulturala. Hortik askatzeko, lehenik , aitortzea dugu ezinbesteko, hots, prentsa, liburuak, ikus entzunezkoak gaztelaniaz kontsumitzen ditugula gehienbat, euskarazko eskaintza urriagoa delako, besteak beste, eta horrela, euskal nazio kulturala flako eta kaskar atxikitzen dugula. Erakunde publ ikoek ardura handia dute euskaraz dastatzerik eta kontsumitzerik ez daukaguna eskaintzeko bideak jorratuz beste artikulu baterako lana litzateke zerrenda bat egitea, eta talde lana balitz hobe , eta geuk ere badugu zeregina, euskarazko produktu kulturalak galdeginez eta kontsumitzen enplegatuz. Hori egin liteke menpekotasun politikoan murgildurik gaudela? Samurra ez izanagatik, egin beharra dago geure kultura xumea aintzat badugu, eta askatasun politikoa ezertan badugu. Norbaitek esango dit kultura guztiak bateragarri eta elkarren aberasgarri direla, baina gutxieneko askatasun eta independentzia kulturalik gabe, kate kulturalak gailentzen eta egonkortzen zaizkigu. Diskurtso deskolonizatzailea eta praktika deskolonizatzailea, biak ditugu premiazko, geure bur uaren eta herriaren deskolonizazioa xede ditugula. Geure burua eta herria deskolonizatzeko premia. 4. partea: Covid 19aren ondoriozko konfinamendukoak 1. Koronabirusaren beldur antzean! 2020 0316 Ez dugu holakorik ezagutu gehienok. Gure aurrekoei entzun b ai gerrako kontuak eta gose urteetakoak (1940 1941), baina ikusten ez den birusagatik garbitasuna areagotzea, jende kopuru handiak saihestea, lanagatik edo janari edo sendagaiengatik ez bada, etxean gelditzea, establezimenduetan distantzia gordetzea, eta m usu eta esku emate eta holakoak ekiditea gauza berria da, inoiz ikusi ez duguna eta inoiz egin gabea. J.M. Pastorrek Berria egunkarian plazaratu du Camusen Izurria irakurria dugunok egunotan gogoan erabilitakoa: Orango izurritea, eta bereziki nobelako prot agonista nagusia den Bernard Rieux mediku kronikagilearen ahoz Camusek liburuaren amaieran adierazia: izurri garaietan ikusten da gizakiak mirestekoa gehiago duela mespretxatzekoa baino. Ez da ahaztu behar, bestalde, naziek Frantzia okupatua zutela idatzi zuela Aljerian jaiotako frantses idazleak liburu hori kazetari gisa nazien aurkako erresistentzian aritu zen , eta alegorikoki, erregimen naziak frantses gizartean sortutako izurrite moralaz ere ari zela, osasun larrialdiaren estalkipean. Jeneralean, gur e mendebaldeko gizarteotan, txoro txoro bizi ohi gara aisialdian gutxiz gehienok: bazkaria hemen, kirol ekitaldi edo ikuskizunen bat han; horra edo hara bidaiatzen dugu edo bidaiatzeko pozean izaten gara; eta bat batean hara non datorkigun Ekialde urruneti k, Italian barna, Gasteizera eta euskal herri guztietara lastertasun handiz mehatxu hedakor ikusezin hau, seriotasun airea ekarriz gure burmuinetara. Nahiz eta norberak osasun ona izan, eta horregatik norberaren beldur handirik ez, kontziente gara nornahi k noiznahi istripuren bat izan dezakegula eta osasun etxeak gaixoak ezin artaturik egon daitezkeela koronabirusagatik. Ideia hori zabaldu da, eta ardura komunitarioa berpiztu digu. Geure nartziso buruaren oskola pitzatzera ere etorri da koronabirusa, eta bizitzari seriotasuna eranstera, egoera ohiz kanpokoetan bezala. Eta alde makurrak? Lehenik, gaixoei eragiten dien sufrimendua eta haien zaintzaile eta ahaideei ere. Bigarrenik, osasun arloko langileek arrisku eta zama benetan astuna bizkarreratu behar du te, eta ez diegu merezi bezala eskertzen, inola ere. Beste hein batean, agintarientzat ere, estres handiko egunak bizi beharrean suertatzen dira eta. Hirugarrenik, denok dakigu horrelakoetan aprobetxategiek beren negozioak egiten dituztela; beti dago jende a laguntzea zer den ez dakiena, baina egoeraz aprobetxatzea bai. Azkenik, eztabaida politiko halamoduzkoa ere sorrarazi du: horrelako egoera ohiz kanpokoetan Txina bezalako alderdi politiko bakarrekoek beren eskumeneko lurraldean jokatu ohi duten bezala jokatu behar al da mendebaldeko demokrazia burgesotan? Txina eredu, eta Italia kontraeredu? Neurri drastikoak goitik hartuz ala herritarron ardura aktibatu eta indartu behar da nagusiki, neurri zorrotzak baztertu gabe? Eztabaida horretan katramilaturik ginela, Espainiako gobernuburua agertu zaigu hedabide guztietan esate ko izurriak Espainiako estatuan ez duela autonomien arteko bereizketarik egiten, ez dagoela Kataluniako eta Euskadiko naziorik, eta estatu zentralista bati dagokionez, larrialdiari aurre egiteko aginte bakarra jarriko dela indarrean. Politikak ez du zirrik itu askerik ezagutzen; estatuaren jabe denak agintzen du eta kito. Politika zentralista gorabehera, koronabirusaren izurria eta harekin batera beldurra hasi baino egin ez diren egunotan, ederrena izango litzateke izurriaren amaieran, Albert Camus idazlear en Izurria liburuko Bernard Rieux mediku kronikagileak bezalatsu, baieztatzeko moduan egotea gizakiok mirestekoa gehiago dugula mespretxatzekoa baino, komunitate sentimendu solidarioa gailendu delako gure egoismo indibidualaren gainetik. Oroimenera ekarri dugun liburua izurria gainditu ondoko festarekin amaitzen da, baina ohar honekin: edozein momentutan aktiba daiteke berriro ere izurriaren birusa. Geurean dugu eta ez dakigu noiz arte! 2. Konfinamenduko gogoetak 2020 0413 Apirilak 11 ditu. Utretchen edo Leipzigen, jendea kalean ibil daiteke, umeak ere bai; hemen ez. Txakurra baduzu zelako desfileak egunotan, era guztietako txakurrak; inoiz baino maiteago lau hankako txakurrak, inoiz baino abandonu gutxiago! , edo erosketak egitera bakarrik , edo lanera eta kito. Atzo irakurri nuen Berrian, Utrechen bizi den tolosar batek zioena: “...kalera irten gaitezke. Kontzientzia zibilaren esku utzi dute nola jokatu erabakitzea. Hala ere, ez dabil inor kalean”. Gaur bertan Leipzigen bizi den lagun batek : “Jendea binaka edo taldetxotan dabil. Etxe berekoak badira normal dabiltza eta bestela tarte handixeagoa uzten dute, 1,5 metro. Baina, orokorrean, jendea ikusten da bizikletan, belazeetan etzanda...alde handia dago horkoarekin alderatuta. Helduenak zaind uago daude, nik uste”. Ba, bai, alde ikaragarria dago! Hemen, Espainiako erresumaren menpeko Euskal Autonomi Erkidegoan edo Nafarroako Foru Erkidegoan, umeak etxean eta helduak ere bai, salbuespenezko irteeratxoak salbuespen. Kutsatuen eta ospitaleratze et a hildakoen emaitza kaskarragoak ote dituzte Herbehereetan eta Alemanian? Ez. Alderantziz. Non dago desberdintasuna? Kontzientzia zibikoan? Kontzientzia zibikoa indartzeko askatasuna ezinbestekoa da, eta eskubideekin batera betebeharrak ere baditugula sentitzeko, eta praktikan jartzeko ere. Kalera atera eta ertzainek edo udaltzainek gelditzen banaute, edo horren beldur banaiz, eta horregatik k onfinatuta bizi banaiz, nirea ez da hautu librea, behartua baizik, eta horrenbestez ez dut ez meriturik eta ez errurik, agintarien mendeko txotxongilo bihurtzetik gertu naiz edo bilakatua nago. Bai, baina, entzuten ari naiz, elkartasunagatik, komunitate s olidaritateagatik, etxean geratu behar da: gera zaitez etxean! Gero hedabideetan txalotu egingo dute gure jarrera. Ez da txalotzekoa, ez baita librea. Txalotzekoa da Utrechen edo Leipzigen, libertatea izanagatik libertate hori arduraz erabiltzea, baina ho rretarako askatasuna ezinbestekoa. Aginte handiak (Espainiako gobernua eta botere faktikoak) konfinamendua manatu zuen, eta erresumako autonomia guztietan, etxean konfinatuta. Aginte txikiak, hots, Eusko Jaurlaritzak ekonomia ez gelditu nahi, osasun eta ek onomiaren arteko sokatira; disidentzia neurri gogorragoen alde, Txinakoen, azkar gainditzeko pandemia. Kontua da hilabete dugula jada etxean, lau pareten artean errenditurik ezinbestean. Eta ez jakin noiz bigunduko diren manu zorrotzak. Eta askatasunik gab e, kontzientzia eta ardura zibikoa ere oso maila beherean. Oro har, agintariek ez heldutzat gauzkate herritarrak. Hondakinen gaian atez atekoa inposizio onartezina zen zoritxarrez, borroka politiko okerrenerako aitzakia eta bazka , eta askatasunean erakutsiko genuen gure kontzientzia zibikoa. Baina gezurra zen, zeren erraustegiaren proiektua jada onartua eta aurrera ematen hasia zen eta egun jada hastear da, herritarren kontzientzia zibiko bikainera apelatzea amarrua eta tranpa baino ez zen. Politika txarra, eta denok pairatuko ditugu politika txar horren ondorio tamalgarriak. Oraingo krisi sanitarioan alderantziz; askatasuna ia erabat moztera jo da. Bakarka ibiltzea paseoan edo korrika debekatua. Ume txikiekin banaka ateratzea debekatua. Mendira joatea debekatua. Autoan desplazatzea ere bai, nahiz inori kalterik ez egin. Hedabideetan bonbardaketa, etxean gelditzeko eta etxean gelditzeko. Eroa nintzateke bakoitzak nahi duena egitea aldarrikatuko banu. Ez. Erabilera arduratsua eta solidario a errebindikatzen dut. Baina askatasun gehiagorekin. Bestela betiereko umetzat hartzea da gu, herritarrok, agintariek hedabide eta polizien bitartez leziatu eta askatasuna ukaturik, azenario pozoitsuarekin kontentaraztea, azkenean txotxongilo bilakaraziz. Isuna merezi duten jokaerak isunekin zigortu baita hondakinak nolanahi ateratzen dituztenak ere , baina herritarrengan uste gehiago izan behar du agintariak aginte handiak aginte txikia nola irensten duen ere, ezin argiago ikusi dugu egunotan , askatasu n gehiago gero eta kontzientzia zibiko hobea izan dezagun. Ez gara umeak, ume gisa tratatuak izateko! Nola aterako gara honetatik?, lehengora itzuliko ote gara asko baino lehen ala ezer ez da lehen bezalakoa izango? Ez dut esperantza handirik gauzak hobera edo asko aldatuko direnik. Ez litzateke txarra ipartarrago bilakatzea, eta, besteak beste, hemengo aginte txikiak aginte handira jotzeko apustu ausarta egitearekin batean, gizabanakoen eskubide betebeharretan eta konfiantza zibikoan ere gora jotzea. 3. Tristuraren lainopean, Udaberriaren zain! 2020 0420 Tristeziaren lainopean gabiltza gutxiz gehienok hilabeteko etxealdia igaro ondotik, egoerak iraungo duela jakinik, eta zenbat luzatuko den ez dakigula. Natura dabil bakarrik betiko antzera: z uhaitzak loretan, zelaiak ere bai, basoak ederrak... Badakigu batzuk aspalditik bizi direla behe laino itxi itxiko egoeran, mila miseria tarteko: langabezia, seme alabak arazoak eskolan, kalean, genero indarkeria...; aspalditik, ostarte gutxiko laino itxia n murgildurik. Neguan. Askori, ordea, aldi honetan sartu zaizkigu laino boladak garunean, gorputz junturetan. Udaberrian udazkena! Osasunaren kezkak, lehenik. Inguruko norbait, edo norbera, osasun pattalaldian, eta arazoak hurbilenen berotasuna jasotzeko e do emateko. Norberaren osasunaren beldurra, maite dituzun pertsonena. Udazkena bihotzean! Heriotza tristeak zahar etxeetan eta. Gaixoen artan dabiltzanak egun luze eta astunetan katramilaturik, akiturik eta amorraturik aldi berean, hitz ederrak bai, eta tx alo batzuk ere, baina benetako laguntzarik ezean, sarri askotan. Udazken neguan udaberrian! Lanaren eta diru iturriaren arrangura, bigarrenik. Aldi baterako erregulazioan direnena, diru sarrerarik gabeko autonomoena, eta denok ere, murrizketen beldurrez, p rekariotasunean edo eskasien aroan sartzear bezala, etorkizunaren zalantzaren laino mardula dugula aurrean, dorpea, astuna, ostarte zirrikitu gutxikoa. Aurrez pentsatuak genituen ilusiotxoak bete ezinaren tristezia, hirugarrenik. Harako kontzertu, horrako ekitaldi, honako bidaia; harako plan polita, ostarte sortzailea histu izanak eragindako behe lainoa, lanbroa, gandua! Lanbropean geure baitara bildurik, gure bizi indar eta itxaropen eta harreman benetakoak zein diren hausnartzera etorririk, funtsezkoena nabarmentzera, atxikitzera. Egoera zenbat luzatuko den ezjakinean. Lanbroa garbitu eta ostarteak hedatzean, zer etorriko den, zer ekarriko dugun ezin sumaturik, funtsezkoenera bildurik. Hedadura aurrerago, egun bildurik geure baitara, tristura ren lainoa nagusi dugula! Udaberriaren zain! 4. Covid 19a: iraultzaren akuilu? 2020 0817 Oso presente segitzen du gure bizitzetan birus malapartatuenak gainerako birusek, gripearenak eta beste, ez gaituzte kezkatzen , eta hausnarketa koxkor bat eska ini nahi diot pandemiaren azken hilabeteetako bilakaerari gurean, jakinik ez dudala gaitzaren sorrerari buruzko konplotik argituko, ez eta txerto eraginkorra edo txertoak lortzeko zenbat itxaron beharko dugun ezagutzera emango ere Errusiak erregistratu du lehena, baina oraingoz OMSk baliozkotu gabea! . Iragan martxotik ekainera bitartean, inoiz bizi izan gabeko egoeran bizi izan gara. Gure ekonomia eta lana, eta gure kontsumo eta bidaia gizartea eta gure harreman sozialak eta bat batean gelditu egin ziren , ospitaleek gainezka egin zuten, eta harreman digitaletara murriztu beharrean gertatu ginen. Ezin etxetik atera kasik, ezin aldameneko herrira joan, are gutxiago ondoko lurraldera, ezinago atzerrira. Egoera guztiz ezohiko horren aurrean esaten genuen: honek derrigor ekarri behar ditu aldaketak, eta oroz lehen, geu aldatuko gara geure ohitura eta balio eta lehentasunetan eta. Ikasi genuen horrelako larrialdi egoera batean, estatuak hartzen dituela agintearen brida guztiak, eta Espainiako estatuan autonomi erkidegoak Alemanian landerrek dituzten eskumenen azpitik gelditzen direla, EAE eta Nafarroa barne Frantzian zer esanik ez . Balio izan digu administrazioan euskarak bizi duen egoera kaskarraren berri izateko ere, goi karguetatik hasita: gaztela niaz bakarrik edo gehiena gaztelaniaz, eta euskaraz hitz totelka. Ekainetik uztailera gauzak normaltzen bezala hasi ziren, salbu eta maskaren erabilera gero eta unibertsalagoa, normaltasun ezaren eta elkartasun beharraren seinale, eta halaber, polemika sor tzaile. Euskadiko Biologoen Elkarteko dekanoaren iritziz, gurean pandemia garaitzeko hartu diren neurriak ez dira egokiak, batez ere aire libreko maskaren erabilera dela eta. Espainian bakarrik da derrigorrezkoa musukoa barruan, eta kanpoan; eta, halere, g aitzaren eragina Europako handienetakoa da. Abuztu honetan, berriz ere, bigarren olatuaz mintzatzen hasi gara eta atzerapauso eta atzeraldien beldurra gailentzen ari da. Ziurgabetasun handiko egoera honek iraultza sozial eta politikoari bultzada emango ote dio? Globalizazioagatik izugarri azkar zabaldu den eta zabaltzen diharduen covid 19ak ekarri dizkigun ondorio kaltegarriei begira jarrita, lehenbizi kutsatuen eta gaixotuen taldea dago, eta haien artaz arduratu behar duten osasun langileak, bi hitzetan es anda: estres egoera orokortuan. Zahar egoitzak direla, ospitaletako ZIUak...Mediku eta zientzialariek herritarrok erlaxatzen ari garela eta lasaitzeko arrazoirik ez dagoela behin eta berriz gogorarazten digute, eta biologoek, aldiz, beste modu batera egin behar dela birusaren aurkako borroka. Nolanahi ere, orain arte baino baliabide gehiago bideratu behar lirateke osasungintza publikora; hori behintzat garbi dago. Bigarren talde handi batean lana kaskartu zaienak, eta are galdu dutenak daude. Denok dakigu z enbat industri arlo eta ekoizpen sail zigortu dituen gogor pandemiak. Lanpostu galera handi horrek protesta itzelak sorturik, bizi dugun eta bizi gaituen sistema kapitalista hondoratuko du ala erreforma batzuk eginda laster itzuliko gara betiko moduko bizi modura? Adierazgarria iruditzen zait Siemens Gamesa multinazionalak Agoitzen duen fabrikan gertaturikoa. Dakizuen bezala, fabrika itxiko du enpresa multinazionalak, eta langileek onartu dute batzarrean, enpresako zuzendaritzaren proposamena (148 aldeko eta 37 aurkako). ELAk eta LABek kritikatu dute enpresaren jokaera enpresaren irabaziak eta jasotako diru publikoa, eta aukeraturiko urte sasoia , eta administrazioaren portaera itxiera ez eragozteagatik, baina multinazionala berearekin atera da, langileek pa tronalaren proposamena onarturik. Hori izango da lan gatazken patroi orokorra? Pandemiak ekonomikoki gogor kolpatutako arlo jakin batzuetan egingo dira mobilizazioak, baina ez da uste izatekoa jipoitutako sailen arteko koordinaziorik gertatuko denik. Azken urteotan bezala, mobilizazio foku jakinak izango dira, gizarte osora zabaldu gabekoak, baina aspaldiko garai haietan, kasu, Franco hil aurretxoan eta hil berritan gertatu ohi zirenetik urrun, segur aski. Horrek, jakina, ez garamatza iraultza sozialistara, baizik eta sistema kapitalistaren beste doikuntza batera. Nola banatuko da Europatik etorriko den dirua? Nago dirutza hori zentralismoa sendotzera helduko dela. Europar Batzordeak estatuei emango die, eta estatuak bere irizpideen arabera erkidegoei, eta EAEn, esaterako, gobernu koalizioak kudeatuko du oposizioari benetako kasurik egin gabe, Madrilek proposaturikoari egingo dizkioten aldaketatxoren batzuk gorabehera. Euskararen aurrerapenari dagokionez, ematen du hezkuntzan, esaterako, online lanak egin dez akeela aurrera, eta horrek euskarari kaltea gehiago ekarriko dio mesedea baino. Gizartera etorrita, nik uste harreman sozialak murriztera garamatzala pandemia honek eta kostatuko zaigula lehengora itzultzen, baina alde honetatik baikorra naiz, denbora kon tua izango da ohiko harremanetara itzultzea. Ez dugu berehalakoan ahaztuko, eta segur aski bizitzan lehentasuna zerk duen kontzienteago egingo gaitu birus bolada honek. Sistema kapitalistak eutsiko dio, egoerara birmoldaturik, baina baliteke elkartasunean eta geure bizitzari buruzko autokontzientzian pixkatxo bat irabaztea, eta klima aldaketarekiko sentiberago bihurtzea. B. Hidalgo. “Gutun irekia EAJ eta EHBilduri” (2019 0528). 2019ko maiatzaren 26an egin ziren bozen ondotik, honako kalkulu hauetan oinarrituz, batzeko eskatzen zien EAJ eta EHBilduri. Lehenbizi datuak, eta ondotik nik adierazitakoak B. Hidalgori berari edo ezizenez sinatzen zuten beste batzuei erantzuna emateko. (Ezizenak kenduta daude) “Arabako Batzar Nagusietan 51ti k 29 batzarkide ditugu EAJ eta EHBilduren artean (%56,9). Hauei EPko beste 4ak gehitu, eta 51tik 33 ginateke Euskal Herriak Erabakitze Eskubidearen alde geundekeenak (%64,7). Bizkaian 51tik 35 batzarkide EAJ eta EHBilduren artean (%68,6). EPko beste 6ak ge hitu, eta 51tik 41 (%80,4) Erabakitze Eskubidearen aldekoak edo. Gipuzkoan 51tik 37 EAJ eta EHBilduren artean (%72,5). EPko beste 4ak gehitu, eta 51tik 41 (%80,4), Bizkaian bezala, Erabakitze Eskubidearen aldeko edo. Nafarroa Garaian 50 batzarkidetik 17 ba ino ez, herena pasa (%34). Gehi EPko (eta Eko?) beste 2/3ak, 19/20 Erabakitze Eskubidearen aldeko (%38/%40). ” . EAJk puntada bat ematen dio ikurrinari (autonomi estatutuaren baitako eskumenak lortzeko negoziazio instituzionalari) eta hiru puntada Espainia ko 78ko Konstituzioaren baitako egonkortasunari, akordioari, elkarrizketari eta mendekotasunari. Eta EAEko botoemaileek saritzen dute, dagoen soziologia eta dagoen hezkuntza politikoa dagoelako. Bildu ezkerreko muturreko alderdia dela esatea beste kritika asko egin dakizkioke baina hori ez , gezurra da, eta EAJren aldeko mezu garbia eman nahiak bakarrik ulertarazten du, uler daitekeen heinean. Kataluniak ere ez du inbidia handiegirik ematen gaur egun, tamalez, eta gure idealismoarentzat tristea bada ere, b este hamarkada batean horrelatsu jarraituko dugula ematen du. Idealismo abertzale euskaltzaleak ez lizkiguke begiak itsutu behar. . Galdera deseroso batzuk: 1. EAJri botoa ematen diotenen artean, zenbatek nahi ote dute benetan Euskal Herri euskalduna erai ki? 2. EH Bilduri botoa ematen diotenen artean, zenbatek nahi ote dute benetan Euskal Herri euskalduna eraiki?; zenbat ote dago prest nahikunde hori era batera edo bestera aurrera eramateko? Gure kezka honek zer isla du EAJren zuzendaritza eta goi kargueta n?; gure kezka honek zer isla du EH Bilduren zuzendaritza eta goi karguetan?; lehentasunen artean zenbatgarren dago? Gure kezka amankomunetik datozen galderak, EAEra mugaturik, badakigulako Nafarroakoa aldatzen saiatu direla berriki, eta porrot egin dutela . Zergatik ez dute serio eta benetan hartzen EAEko 1982ko Euskararen Legea euskararen onerako aldatzeko asmoa?, EAJ da horretarako prest ez dagoena, erdaldunen botoak galdu beldurrez?; EH Bildu da horretarako prest ez dagoena, arrazoi berberagatik? Biak? Bai, bai, legeak ez du dena egingo baina legerik gabe ere ez, ezta? . Idazten neka ez zaitezen eta nire denbora preziatua bestetara bidera dezadan, erantzun laburra eta azkena nire aldetik. Kataluniako proçesak erakutsi du espainolen dogmarik preziatuena z ein den: Estatuaren batasun ezin hautsizkoa. Eta horri men egin beharra dago botere militar, politiko judizial, soziologiko mediatikoa berea delako, baina geure borondatez inoiz ez, bizirik irauteko baino ez! Eta Kataluniakoari dagokionez, liburu bakarra g omendatuko dizut: Ignacio Sánchez Cuevas en La desfachatez intelectual (2016). Beste liburu bat ere badu iazkoa. PSOE inguruko espainol batek idatzia. Autodeterminazio erreferendum lotesle bat Katalunian zein arrazoizkoa izango litzatekeen azaltzen du, batetik; eta, bestetik, beren buruaz hantuak eta hanpatuak dauden intelektual espainolek (Savater, J. Juaristi, M. Azurmendi, A. Arteta eta barne) zer nolako lotsagabekeria egolatra merkea darabilten politika espainolaz eta nazionalismo periferikoez dihardute nean. . Bittor, zeuk kalkulatutako datuen beste balorazio bat egiten dut: “Baina Hegoaldean M26ko hauteskunde hirukoitzetan:Ia 434.000 mila herritarrek eman dio boza EAJri EAEn Batzar Nagusietarako (gehi beste 59.000k Geroa Bai ri Nafarroa Garaiko Parlame nturako). Eta EAJko buruzagiak direna izango dira, baina Hegoaldeko 500.000 herritar horiek gutako edozeinek adina ‘diskisizio’ du, hala eta guztiz ere, EAJri edo emateko boza”. “Diskisizio” ez baizik eta hitza “bereizmena” dela uste dut, hots, EAJri botoa eman dioten 500.000 herritar horiek beste edozeinek bezainbat bereizmen eta irizpide badutela egungo koiuntura politikoan boto komenigarriena zein den erabakitzeko. Beno, bada, EAJko agintariek, aparatuak, ez du deus ezkutatu; aitzitik, oso garbi utzi dut e kanpainan gizon eta emakume gailenek Kataluniako abenturarik ez dutela nahi eta Europara Junts ekin ez joatea nahikoa esplizitatzea da ; PSErekiko ezkontzaren balorazio ona egiten dutela, eta berriz ere errepikatu egingo zutela emaitzek ahalbidetuz gero , eta esandakoa betetzen ari direla ikusten dugu. Hori jakinda eman dute botoa 500.000 herritar horiek, zuk zeuk diozunez, eta hori ez da boto abertzalea, hori da egungo egoera gutxi gorabehera errepikatzearen alde egotea, hots, daukagun autonomiari goxo iriztea eta funtsezko aldaketarik nahi ez izatea. Kontinuismoaren botoa da, eta zuk nik bezain ondo dakizu, azken hamarkadek hala erakutsi digutelako, autonomismoaren bideak ez garamatzala independentziara eta autodeterminazio erreferendum a gauzatzera, baizik eta autonomismoaren gurpilean biraka eta biraka ibiltzera. . Desastrea ez da izan, [Kataluniakoa], desobedientzia ariketa txalogarria baizik. Gaizki atera da, bereziki pairatzen dugun estatua demokratikoa ez delako, eta bai nazionalis ta kartsua, batasun sakrosantuaren gurutzatua zure planteamendua da, hartz arrotzarekin itunak egitea, eta aldameneko independentistari ostikoak ematea ; eta, EAJk gutxi lagundu diolako, egin duenari laguntzea esatea badago, eta Estatuen kluba den Europa politikoak ere ez, nahiz Belgikak eta aterpe eman. Negargarria ez balitz, barregarria litzateke zure esaldi hau: “Estatu euskalduna egon badago, eta ditugun erakundeak dira”. Nolatan dei diezaiokezu autonomi erkidego nagusiki erdaldun honi estatu euskaldun a? Esaldi ergelen inbentarioan oso postu onean paratzekoa benetan! . Zer egin zuen estatuak katalan askoren nahia zapuzteko? Demokrazia aplikatu beharrean, indar hutsaren estalki den Konstituzioa eta legea behin eta berriz aipaturik eta mailukaturik eta ederki mehatxaturik, elkarrizketarako bide guztiak itxi. Felipe VI.a buru, eta haren mutil Rajoy. Adierazi dituzun ideia horiek guztiak tesi espainolak dira goitik behera. Azken momentuan ausardia falta izan zuten, beldurraren eraginez. Niri mirestekoak ir uditzen zaizkit Konstituzio zirriborro bat idaztea, pultsu gogor horri eustea, eta, oro har, egundaino egindakoa. Gaizki atera zaie momentuz, baina, beno, ikusiko dugu zer bilakaera izaten duen. Bigarren puntuari dagokionez, dekretuz ez da aldatuko erdaldu ntasunetik euskalduntasunera, eta orain arte bezala jarraituta ere ez, eta PSOErekin bat eginda are gutxiago. Irakaskuntzak euskararen unibertsalizazioa bermatzea gaur eta hemen lehentasunezko helburutzat ezarri behar da, eta baliabideak ezartzen joan ildo horretan, eta ez euskararen hizkuntza eskakizunak jaisten. Alderdi abertzaleek, benetan abertzale badira, etsenplu emanez jarraibidea erakutsi behar dute, etxe barrutik hasita. ETB1 benetan indartu egin behar da, eta ez ETB2, eta egungo baliabide digitale tan aurrerapausoak ematen joan; administrazioan eta lan munduan eta aisialdian eta nonahi bestelako politikak dira beharrezkoak, baina PSOErekin ezkonduta ez da posible izango. Hura gabe ez dakit, baina harekin ez. EAJren Ibarretxeren planaren ondoko bilakaera ikusita, gehiengoa lortuta, EAJk segur aski planteamendu federala edo egingo luke, burujabetza eusko espainola aldarrikaturik. Hori bai, gero salduko luke burujabeak garela, zu kasik gaurtik bertatik hasita, aldarrikatzeko prest zauden bezala. . Ezagutzen nautenek badakite umore onetik gehiago dudala garratzetik baino. Orain eraildako emakumeekin, istripuz hildako langileekin, presoei bisitan joandakoen istripuekin gosaltzen dugu, ustelkeria eta iruzur kasu askorekin halaber, baina, aizu, erakund e kriminala desagertu zenez, poza darigula bizi gara. Ez nuke erakunde armatua itzultzerik nahi. Euskadi eta askatasuna asko egon dira; frankismoan legitimoa eta miretsia zen; beranduenez, Lizarra Garazi ondotik, politikoki euskaldunontzat kaltegarri gerta tu da, eta ondo dago amaiturik. Frankismoaren sarraski, izugarrikeria eta basakeriengatik aitorpenik ez Espainiako estatuak (aizu, arazo pentsaezinak Italian edo Alemanian, Francoren gorpuzkiekikoak!); BVE, GAL eta gainerako indar parapolizialen erailketen gatik ere ez; polizia eta guardia zibilen hilketa, tortura eta gainerakoen aitorpena ere ez da beharrezkoa; Eusko Jaurlaritzak ere ez du ezer esan behar ertzainek eragindako tortura eta tratu txarrengatik…(Pako Etxeberriaren arabera, hirurehundik gora); be ti ezker abertzaleari eskatu behar zaio estatuari eta Eusko Jaurlaritzari eskatzen ez zaiona. Eta hori guztia zertarako? Funtsean, alderdi estatalekin egiten dituzten itunak justifikatzeko, iragan askotarikoa gainzuritzeko eta etorkizunera begira, daramate n politika eusko espainola estaltzeko eta saltzeko. Bada garaia hartzekodun jarrera edo pose hori pikutara bidaltzeko, nik uste. . Alde batetik, gauzak plazaratzea ondo dago, eta mezu truke honek horretarako balio du. Bestetik, EAJk eta EHBilduk euskal ag enda badutela baieztatu ondotik baieztapenaren zuribide bakarra: programak, aldarriak…badituztela , zein gauza utopikoak planteatzen diren: “behartu dezagun EAJ, PSE/PSOErekin osatu paktu guztiak gorabehera, Bildurekin batera jarduten ‘euskal agendari’ dagokionean. Behartu dezagun Bildu EAJrekin batera jardutera ‘euskal agendari’ dagokionean, EAEko ‘hegemonien gaineko’ amets guztiak gorabehera. EUSKARALDIA izan liteke adibide, edo beste.” Euskal agenda serio samar bat egiteak helburuak, bitartekoak, balia bideak, aurrekontuak, ebaluazioa, segimendua… gutxienez Autogobernu ponentzia egiteak bezainbesteko lana eskatuko luke, eta, esaterako, Euskararen Kontseiluak izango luke zeresana, eta beste hainbat eragilek, Eusko Ikaskuntza batek… politikariekin batea n (1982ko Euskararen Legearen aldaketa ere ekarri beharko luke). Itun handi bat izan beharko luke. Eta horren arrastorik ere ez dago, bestela jakingo genukeen. Autogobernu ponentzia ez aurrera ez atzera dago, baina aurrera egiten ez duen neurrian atzera eg itea bezalatsu da; ezen, bestela, aurrekoa geratzen baita indarrean, eta aurrekoa autonomi estatutu bat da, jada 1997an gainditutzat joa. Eta hor ekidistantziak mantendu nahi izatea ondo dago, beti betaurreko berberekin ikusi nahi ez izatea gauzak, ikuspu ntu kritikoa atxiki nahi izatea beti aipatu beharra dago, hots, batez ere EAJgatik dagoela geldirik, eta epeak bete gabe. Eta hor, EAJ PSE itunak zerikusirik ez duela pentsatzea xalotasunetik xalokeriara lerratzea dela esango nuke. Amaitzeko, beste ohartx o bat: norberak irtenbiderik ez edukiagatik, hots, ez jakin izanagatik zer egin litekeen, beste batzuen ideiak jorratzea badagoela iruditzen zait, ideiak, eta ez ideiak plazaratu dituzten pertsonak; hauek beti errespetatuz noski. . Zeuk ez diozu holakorik baina EHBildun agintean omen dagoen SORTUri “ezker zientifikoa” izatea leporatzen diozunez, zuk ezkutuan uzten duzuna esplizitatuz, gaur eguneko EHBildu, zure iritzian, marxista leninista da, SESBen 1991 baino lehen zegoen erregimenaren aldekoa edota Kuba ren miresle eta Kubako erregimena edo nahi luke onerako. Eta, EAJ, aldiz, ez litzateke euskal eskuina baizik eta Europako edozein alderdi sozialdemokrata baino aurrerakoiagoa. Duela gutxi entzun dut Otegi telebistako albistegian esaten prest daudela aurrek ontuez eztabaidatzeko. Azken urteotan udal askotan izan dira agintean EHBildukoak. Inon proposatu al dute zerbait ezker zientifikoa direla frogatzen duenik? Zure mezuko azken hiru lerro horietara etorriz, oso anbiguoak dira kalkulu politikorik gabe eta zintzotasunez denon eskubide guztiak bermatu behar dira , eta gotzain batek ere sinatzeko modukoak dira bere horretan, baina aipu hori Arraizena dela esanez ematen du dakarzula esateko zalditik erori dela, eta lehen ezker abertzalekoa izan bada ere, gaur egu n oso beste posizio batean dagoela, eta horrenbestez, EAJren aldera egin balu bezala, konbertso bat balitz bezala. Bi gehi bi, EAJren politika ez da kritikatu behar, sozialdemokrata oso aurrerakoia baita, eta behiala ezker abertzalekoak izandako batzuk ere ohartu baitira. Alde nazionalari buruz ezertxo ere ez diozu. Ciudadanos eko Arrimadas ek gaur bertan adierazi du Valls i sostengua kentzen diotela, ez hain justu Ada Colau ezkertiar zientifikoari babesa emateagatik, baizik eta Colau alkate gisa Bartzelona ko Udaletxeko balkoian xingola horia jarririk estreinatu delako, preso politiko katalanak espetxean egotea salatzeko. Hots, arrazoi nazionalengatik. Espainiaren batasuna hautsi nahi dutenekiko keinu solidario bat erakusteagatik. Horrekin esan nahi dut alde rdi espainolek bereziki ardatz nazionalari begiratzen diotela erabakiak hartzerakoan eta ez ezker eskuin diferentziei. Gurera etorrita, berriz, ez diozu ezer EAJk PSOE PSErekin berretsi berri duen akordioaz, hots, argi eta garbi eta inposizioz, guztiok sub jektu politiko bakar nahi gaituen alderdiarekin, gurean bezala Katalunian. Kontua politikoa balitz bakarrik, baina kultura eta bereziki hizkuntza politika eta burujabetza politikoa ezin dira bereizi, eta alderdi espainol unionistekin elkartuz gaztelaniarek in ere erabat ezkontzen eta uztartzen gara, eta gure herriaren euskalduntzea baztertu edota oso atzera botatzen da behintzat lehentasunen zerrendatik. EAJk esango balu anbiguotasunik gabe alderdi autonomista dela, bere helburua ez dela estatutuetako printz ipioetan ageri den bezala, burujabetzaren egiaztapena (anbiguoa da, baina ezin da inola ere ulertu alderdi autonomista edo erregionalistra dela), baizik eta espainolekin bizikidetza ona izatea eta akordioetara iristea Konstituzioaren barruan Imazek behial a espresuki zioen bezala , eta jada ez direla abertzaleak, abertzaletzat bide demokratikoetatik independentzia lortu nahia ulerturik, edo gutxienez halako konfederazio bat Espainiako nazioen artean (ezinezkoa Espainiak bere zentralismo jakobinoa baztertzen ez dueino, eta ez du inondik inora ere horretarako zantzu denik eta ttipienik ageri!) ni isilduko nintzateke, baina hori horrela ez den bitartean, EAJ horrela defendatzea kritikagarri irudituko zait, eta kritikatu egingo dut. Beren obretatik epaituko ditu zue, eta EAJren obrak garbi daude esandako ildoan, eta EHBildurenak inola ere ez ildo marxista leninistan, edo zuk diozun bezala, ezker zientifikoan. . Hego Euskal Herrian, 122 herritan, Bilduren izenean aurkeztu diren zerrendaburuak alkate eta hautetsi 1 .250, duela lau urte baino 9 alkate eta 59 hautetsi gehiago, zuk esatera “partidu marxista baten azpian dagoen koalizioaren” menpean. Herri horietako boto emaileak, eurak ohartzen ez direla, Kubara bidean abiatuak dira nonbait, bildots larruz mozorroturiko otso odolzaleek gidaturik. Patu tristea herritar horiena. Duela gutxi Gipuzkoako Diputazioaz jabetu zirenean castrozaleak fortuna handiei zergak goratzea eta sozietate zerga altxatzea eta horrelako barrabaskeria marxistakarak egin zituzten, eta erraustegi aren aurka atez atekoa bultzatu, eta horrelakoak. Iraultza sozialistaren atarikoak noski! Denbora falta izan zitzaien; eskerrak, bestela gure herriak Europa ez baizik eta Asiako Ipar Korea emango zuen, eta deskalabrua erabatekoa izango zen. ETA V. Biltzarr ean marxista leninista gisa definitu zen hori egia da; historia poxi bat badakigu , eta Mario Onaindia eta Eduardo Uriarte, besteak beste, han ziren; eta geroago Jon Juaristi bat, eta Kepa Aulestia bat, eta han ibili ziren 60 eta 70eko hamarkada berezi ha ietan, eta gero badakigu zer nolako bilakaera izan duten. Baina, ezker abertzaleak ez, aizu, milimetrorik ez da mugitu, 1967an ainguratua geratu da, eta boto emaileak ez dira jabetzen Bittorrek ez du batere arrazoirik boto emaileek bereizmena badutela dio enean, gizarajo gajo koitadu batzuk dira, botoa nori ematen dioten ez dakitenak! , eta benetako Brexit a Europan Euskal Herrian gauzatuko da, baldin eta Bilduk aurrera egiten badu, estatu sozialista ernatuko baita asko baino lehen. Baina nor engainatu nahi duzue? Ezker abertzaleak sufrimendua eragin du bai, baina seguru nago jasan eta pairatu askoz gehiago. Eta segitzen du pairatzen, Espainia eta Frantzia ezagutzeko bidaia turistikoak egiten kartzeletara Hernanin bizi naiz, herriko 19 daude preso, eta bate z beste 700 km ra daude; beraz, 1.400 km egin behar dituzte senitartekoek. Errepideko istripuz hildakoak 16 . Gaur egun Europan estatu sozialista ezinezkoa da, eta desiragarria ere ez, nire iritzian. Sozialdemokrazia aurrerakoi bat bai, baina EAJ alderdi s ozialdemokrata aurrerakoia da? Funtsean, kristau demokrata ez al da ba? Eztabaida teoriko hori ez zait interesatzen, bestalde. Batzuk eta besteek proposatzen dituzten neurri esanguratsuenei begiratzea jakingarriago izango litzateke. Eta daramagun bidean, b ereziki EAJren jarreragatik, espainol inposatzaileekin itunak eginez, euskal estatua ere ezinezkoa da. . Errealitate soziala aztertzeko marxismoa erabiltzeak ez du esan nahi Errusiako Iraultza edo Kubako Iraultza bezalakorik eragin nahi dutenik hemen. Oso gauza ezberdinak dira. Sozialdemokratek ere baliatzen dute errealitate sozialaren analisi marxista. Bestalde, giza eskubideen artean ez al da sartzen politikoki espainol, frantses, edo euskaldun izan nahi dugun erabakitzeko aukera izatea? Autodeterminazio eskubidea gure apeta bat da? Besteak beste, harritzen nauena da horrenbesteko eskrupulu iraunkorrak, eta kasik ezabaezinak nonbait, izatea EAJ eta Bilduren artean elkarlanean aritzeko, eta batere ez, sozialista espainolekin eskuz esku ibil tzeko. Espainian, Franco 1975eko amaieran hil, eta 1978an jada Konstituzioa adostu zuten 1936ko gerra irabazle izan zirenek gerra galtzaile izan zirenekin. Hiru urte aski izan ziren adiskidetzeko. Eusko Legebiltzarra 1980an eratu zen. Euskadi Normaltzeko e ta Baketzeko Hitzarmena —Ajuriaeneko Ituna — 1988ko urtarrilean sinatu zuten Alianza Popular (AP: Julen Guimón), Centro Democrático y Social (CDS: Alfredo Marco Tabar), Eusko Alderdi Jeltzalea (EAJ: Xabier Arzallus), Euskadiko Ezkerra (EE: Kepa Aulestia), E uskadiko Alderdi Sozialista (PSE: Jose Mª Benegas) eta Eusko Alkartasunak. Zazpi urte nahikoa izan ziren nahaste borraste horretarako. Bai, ados, ETAk lagundu zuen ezkontza bitxi hori gerta zedin. Zenbat urte ditu ETAk ekintzarik egin gabe, zenbat pasa dir a 2011tik? Zure hitzak irakurrita, ematen du beste hogei beharko ditugula. Ez dut ezer irakurri puntu honetaz: EAEn eta Nafarroan bizi garenotatik zenbati eragin dio “euskal gatazkak” esan dezagun modu gordinean, edo gordin samarrean? %10 i bai?, %15 i? Ge hiagori ez. Gainerakoek ez dute benetan bizikidetza arazorik, nik uste. Abertzaleen arteko elkarlana baino lehen, diozu: “Gizartea elkar lanean jartzean hitz egingo dugu estatu berriaz. Etxearen eraikuntza ez da teilatutik hasi behar.”???; 1. Hemendik urt e askotara? 2. Gure esku bakarrik dago?, Espainiako botereek ez dute zerikusirik? . Jo, bi baten kontra, ez da fair play, ezta?; beno, onena izango dut pentsatzea xake partida jokatzen ari naizela biren aurka, eta maisua ni naizela, eta lehenbizi txakur zaharraren aurka, eta gero, gaztearen aurka egin behar dudala. Jo, halere, Bahamak irlek tentatzen naute ba, eh…”Agur Ben hur, zuek hor eta ni hemen esan”, eta Bahamak irletara joateko irrikak, gaurko bero saparekin gainera! Txakur zahar, ez duzu in oiz ulertuko eta ez konprenituko…ehundaka hildako ere ehortzi behar izan ditu ezker abertzaleak, eta torturak jasandakoak hamar bat mila inguru izan dira, ezta?, eta preso daudenak ez dira aingerutxoak izango, baina zu eta ni ere ez, noski! Eta ezker abert zalearen aldean hildakoak eta torturatuak eragin dituztenak ere ez, koanto, eta horiei buruz, hitz erditxo bat ere ez jaurtitzea ere…marka da, e!, eta euskal abertzale omen den baten aldetik etorrita hori! Zenbat jendek eman duen bizia eta kendu duen Espai niagatik besteak beste, frantses aurrerakoi (omen) zirenen aurka 1808an, Fernando VII.a absolutista, Ancien Regimen zaharkituaren alde, bakean zeuden frantsesekin autonomi estatutua eta elkarrizketa eta akordioa bilatu ordez ; zenbat jendek eman duen bizi a eta kendu Frantziagatik Lehen Mundu Gerran bakarrik 25.000 erlijioso inguruk, haietako batzuk euskaldunak ; eta Euskadi askatuagatik?, zenbat jendek eman du bizia eta kendu? 1936ko gerran gudariek lehenbizi, eta gero Monzonek behiala zioen bezala, gaurk o gudariek, besteak beste. Paragrafo hau: “Ene Patxi, abertzaleen arteko zatiketa eta banaketa ezker abertzaleak eragin du eta hiri eta herrietako kaleetatik pasiatu besterik ez da behar ikusteko EAJri kontra egiten diona (eta ez da alderantziz) ezker aber tzalea dela (sindikatuekin, AHT kin, jubilatuekin, eta abar, eta abar, eta abar). Horrelako eraso baten aurrean sozialistak aliatuak dira. Eraso horrek ez baitu zerikusirik nazio arazoarekin baizik eta eredu sozialarekin (gizartea ezker abertzalearen mugim enduen menpe egon behar duela eta ez alderdi politikoengatik gidatua).”, “repe” ezta?; mezuak begiratzea aski da ohartzeko bigarren aldiz txertatu duzula. Plantillaren bat baduzu hor, harrapatu zaitut! Orain gazteagoarengana etorrita, ustez gauzak endelega tzeko buru pixka bat banuen gaurdaino, baina, urteen kontua izango da, orain zalantza larrian nago. Gaian sartu baino lehen, ohartxo bat: ez dagokit niri inondik inora Sortu defendatzea, beste arrazoiak beste, Sortukoa ez naizelako. Hori esanda, natorren h arira. Azkenik, Sortu n onartu dena hau izan bada: “Ados egonik ezker abertzalea gai izan dela historian zehar ezkerrean eman diren zatiketen gainetik egoteko, eta askapen nazionalaren eta sozialaren arteko sintesia dialektikan ulertzeko, uste dugu ez zaig ula komeni ponentzian gure buruak etiketatzea. Etorkizunari begira gainera, paradigma berriak eraikitzen joan beharko gara eta erreferentzia berriak behar ditugu gure buruak identifikatzeko.” Paradigma berriak, erreferentzia berriak, hori dogmatismoa eta k ontserbadurismoa baino gehiago bilakaera eta eboluzioa da, garai berrietara egokitzea, ezta? Eta beste lerro hauetatik: “Formula teoriko historikoaren arabera, euskal herritarrak dira Euskal Herrian bizi eta lan egiten duten pertsona guztiak edo, terminolo gia marxista erabiliz, Euskal Herrian bizi eta beren lan indarra Euskal Herrian saltzen duten pertsona guztiak. Hala ere, gaur egun guztiz beharrezkoa zaigu definizio hori egokitzea, ekonomiaren bilakaerak sortutako baldintza berriek eta horrek ekarritako aldaketek, gehikuntzek eta dibertsifikazioak eragin handia izan baitute egitura sozialak eratzen dituzten pertsona eta sektoreen osaeran.”; bai, terminologia marxista aipatzen da, ondo axaletik aipatu ere, baina nik ateratzen dudan ondorioa da euskal herri tarrak Euskal Herrian bizi garen guztiok garela. Euskotarrak, euskaldunak definitu behar zituzten? Baina, nire kaskezur uste baino kaxkalago eta ahulago honetan gogorkien iltzatu zaidana honako esaldi hau izan da: “Bai egia da, PSE eta EAJren artean akordi o gehiago daudela Ehbildurekin baino…”; eta lasai demonio gelditu zara horrelako esaldia idatzita?, norberak bere haragian unetxo batean bederen sumatu gabe euskal abertzaletasunarekin halako kontraesan ukitu bat, den ttipiena izanda ere? Horrela, harrotas un eta lasaitasun guztiarekin…! Beno, utzidazue biok ala biok xake partida hau amaitzen; erantzuten ez badizuet Bahamak irletan aurki nazakezue koktel kaxkarren bat eskuan…! Jakineaaaaan zaudete…! . Patxada ederrean nengoela gerizpean, brastakoan, atzo al de batera utzitako esaldia etorri zait gogora: “Ezker abertzaleak ehunka hildako eragin ditu eta jende mehatxatua eta traumatizatua utzi du bidean. Lehen horiek ez dute bere senideengatik bisitatua izateko aukerarik ere, hilik direlako.” Bat: hilketak ETAk o militante konkretuek egin dituzte, istripuak edo nahigabeko enkontruak alde batera, buruek agindurik. Eta gehienek behintzat pagatu dute, askotxok larregi, edota ondo pagatzen ari dira. Eta BVE eta GAL eta antzekoen hilketak mertzenarioek egin dituzte, e ta erantzukizuna hiltzaileena eta aginduak eman dituzten agintari polizial eta politikoenak dira. Eta mehatxu, eta tortura eta gisakoez berdin. Eta hemen inpunitatea nagusi, kasik salbuespenik gabe. Bi: ezker abertzaleak ez du hildakorik eragin, eta ez meh atxurik egin. Erantzukizuna baduela? Neurri batean, baina Espainiako Gobernuak eta alderdi politikoetako buruek, eta Eusko Jaurlaritzak eta alderdi politikoetako buruek ere bai. Horretaz tesia idatz liteke. Eta kontu hauetaz arduragabe aritzea moralki gaitzesgarria da nire iritzian. Hiru: kondenari dagokionez, Joxe Azurmendi irakurri. Haren ikuskera garrantzizko bat neure eginez eta harenak neure hitzez birmoldatuz: nik ez badut hilketarik eta holakorik egin, zein da estatua niri, nire kontzientzian, zer pe ntsatu edo zer sentitu edo zer oniritzi edo zer txarretsi behar dudan esateko. Nahikoa da nik neuk holakorik ez egitea. Gehiago ezin dit eskatu, batere instantzia moral ez den estatuak. Gauza hauek ondo aztertzeko eta jorratzeko lan handia hartu behar da. Ez dut erantzungo, Bahametan primeran nago eta! . “Ezker abertzaleak gogorkeri aparailu bereziak eraiki ditu (hala nola ETA eta Kale Borroka aingerutxoak) eta hauek gogorkeria gure herrietako azken bazterreraino sozializatu zuten. Eta gainera bere estrate gia, orain gutxi arte, politiko militarra izan da (bata eta bestearen erabilera konbinatua planteatzen duena). Beraz, gogorkeri estrategia eraiki eta praktika jartzean ezker abertzaleak badu bere ardura, horien artean 800dik gorako eraildako eta gure herri eta hirietan bizi diren hainbat pertsonei eraso, mehatxu eta ondoren txarrekin egin zaien mina.” Hor falta da esatea, gogorkeria hori gogorkeria handi baten ume ere bazela. Batetik, independentzia eta sozialismoaren aldeko borrokak eragina eta, bestetik, Espainiako gobernuak eta Eusko Jaurlaritzak guztion diruz eta giza baliabideez egiten zutena. Eta, gezurra badirudi ere, mozteko ahalegin benetakorik egin gabe, bereziki Espainiako botere faktikoen aldetik, etekin politiko elektoral oparoak ematen zizkiela ko eta diru funts bereziak ere tartean zirelako. “GAL, tortura polizialak eta ETA eta ezker abertzaleko kideen gogorkeri ekintzen artean dagoen diferentzia hauxe da (eta ez da makala): GAL eko militanteek eta torturatzaileek ez dute bere ekintzak eta bide a aldarrikatzen duen alderdirik; ETAko eta Kale Borroka militanteek, ordea, estatus berezia dute ezker abertzalearen baitan, “borrokalariak” dira, “dena” eman omen dute, heroiak dira eta horrelako harrera egiten zaie zenbait herrietan.” Hor falta da esatea estatuaren krimenak eta bidegabekeriak beti, irakurri ondo, beti, larriagoak direla, inpunitatez eta mila modutako tolerantzia edo are elkarlanez egiten direlako. Alderdien azpitik eta gainetik dauden botereez; oso ere ondo babestuta, beraz. Askoz hobeto babestuta, noski, disidenteak baino, hauek direnik eta azkarrenak izanda ere. “Oraintxe bertan, nire herrian, ETAko militante baten aurpegiaren plantilla bat egin dute eta gure herriko paretetan topatu behar dut gizatasunaren benefaktore bat izango balitz bezala. Hiltzaileak eta estorsiotzaileak aldaretara igotzeak kaltea besterik ez dio ekartzen gure herriaren etorkizunari, beren krimenak eredugarriak baitira ezker abertzalearen ustez.” Krimenak ez dira burua sano duen inorentzat eredugarriak, beti dira tamalgarriak; haiek aberriari eta sozialismoari (“aberriari dena eman bear jako” Lauaxeta) edota ustez behintzat onak ziren helburuei emandakoa goratuko dute, nik uste. Eta adierazpen askatasunak ere merezi du bere tokia, nahiz asko tan zaila gertatzen den gai horretan mugak zehaztea, baina “gorazarrea” toki guztietan ikustea, badakigu oso planteamendu politikoa dela, eta ez inola ere morala. “Heriotz, eraso, mehatxu eta koakzio historial hain paregabea duen eta aldarrikatzen duen mugimenduari (ezker abertzaleari alegia) jendea eraso eta erahiltzea gaizki zegoela eskatzea minimo etiko batzuen barnean dagoela uste dut nik. Nik uste dut gainera noizpehin horretara iritsiko garela (hainbeste pauso atzera eman ditu ezker abertzaleak, adib idez ETAko preso atxilotuen kasuan).” Damua eta barkamena norberaren kontzientziaren baitan ernatzen ez direnean benetakoak badira, aurrera, noski! , fartsa edo komenientzia hutsak izan ohi dira, eta azkena egin behar dena da inor behartu damutzera eta ba rkamena galdegitera. Nor dago legitimatua damua eta barkamena eskatzera? Zu eta ni ez behintzat. Eta estatua eta instantzia politikoak ere ez. Kontzientzia pertsonalaren hertsitze ezin onartuzkoa da. “Eta horretara iristeko beharrezkoa da exigentzia hori behin eta berriz planteatzea eta ez hamar mila kasuistikaz (hemen hainbaten aldetik ikusten dudan bezala) historia odoltsu, lotsagarri eta frakasatu bat zuritzea.” Aurreko mezuren baten ere esan nuen onartezina eta lotsa emangarri dela Espainiako estatuak frankismoarekin, eta ezker abertzalearen aurkako borrokan erabili duen joko zikina aitortu gabe; eta Eusko Jaurlaritzak beste maila batean berdin, behin eta berriz ezker abertzaleari hori galdegitea. . Zure mezuari erantzuten hasi baino lehen, esango dizu t Arraizen azken liburua irakurtzen hasia naizela. Merezi duela iruditzen zait. Noski, ez biblia bezala hartzeko, baina bai gogoeta egiteko. Euskaraz txukun idatzia gainera. Askatasunaren zenbat definizio eman ote dira han eta hemen! Beno, zure mezuaren ma mia hementxe dago: “Burujabetzak beraz bizilagun guztiak euskaldun edo euskotar bezela tratatzea behartzen gaitu, ez bakarrik “PTV”ko parte bezala izendatutakoak. Etxearen (Estaduaren) propietate osorik ez izateak ez du justifikatzen, hori lortu arte, bizi lagunen elkarbizitzarako gehiengoak izendatu ditugun araudiak ez errespetatzea eta gure esku dauden erakundeak adosten dutena erasotzea. Eguneroko bizitzako gauza xehak adosteko alternatibarik ez duten planteamentu orokorrak, Txiberta bezala, porrot batean amaituko du.” Zuk uste duzu EHBilduk helburu gisa euskal errepublika aipatzen duenean, EAEn edo Nafarroan (edo Ipar Euskal Herrian) bereizketak egin nahi dituela bertakoen, eta espainol zein frantses edo nonahikoen artean? Ez dut uste hori esan nahi zenue nik, baina eguneroko kudeaketaren garrantzia azpimarratzeko, zeren zure mezuak ezer esan nahi badu horixe esan nahi du: EGUNEROKO KONTU ETA ESKUMEN PUBLIKOEN KUDEAKETAREN GARRANTZIA, horra lerratu zara, delako Pueblo Trabajador Vasco hori aiputara ekarriz, behiala beste gizon klase batzuek sorginak identifikatzeko gorputzeko ez dakit zein ataletan halako seinaleren bat izaten zutela zioten bezala, ezkertiarkeriaren seinale garbitzat PTV delako hori joaz. Kudeaketa inportantea da noski, baina kudeaketaren le ge nagusiak Madrilek, eta Madrilen ezartzen dira. Eta nazional zein diren eta atzerritar zein diren ere bai, eta nazional izateko zein baldintza bete behar diren, eta abar, eta abar, eta autonomi erkidegoetan eskumen batzuk bai badaude, autonomi estatutuan jasotakoak, eta oraindik bete gabeak gurean…eta berriro ere leku berera goaz. EAJren helburua eta pentsaera bada, axolazkoena autonomi estatutuaren barruan eguneroko kudeaketa aurrera eramatea dela; benetan elkarrentzako eginak dira EAJ eta PSE, arima bik iak kasik. Badakit autogobernu lantaldean badagoela, eta hortik harago ere joan nahi duela. Baina garbi dago EHBildu dela zuentzat etsaia. Kuba, Aljeria, Che Guevara eta gauza horiek balio sentimentala baino gehiago nekez izan dezakete gaur egun. Denok dit ugu mitoak; denok gara mitomanoak neurri batean. Diosala. . Ez dakit Pako Aristi edo Ane Ablanedoren ideien ildokoa zaitugun. Nire hitzekin laburbildurik zuk adierazitakoa: Madrili edo Parisi ezer galdegin gabe, aldarrika dezagun independentzia, eta inori galdetu gabe joka dezagun independenteki! Ildo horretatik, Madrileko kongresurako bozetara aurkeztea alferrikakoa eta debaldekoa. Burutan atera ezina iruditzen zait. Zer gertatuko zen Katalunian benetan independentzia aldarrikatu izan balute? Lider guztiak atxilotuko zituzten Puigdemont eta gainerako “iheslariek” ez zuten ihes egiterik izango ; Europak ez zituen babestuko eta Espainiako botere faktikoek gider guztiak beren gain hartuko zituzten. Larrialdi nazionaleko egoera deklaratuko zuten. Politi koki autodeterminazio erreferendum loteslea demokratikoa izango litzateke. Lorgarri epe ertainera bai? Quebec eko planteamendua lorgarriagoa agian? Eta autodeterminazio erreferenduma irabaztea ez litzateke batere erraza izango, ez horixe. Baina honi gaurti k begiratuta, zientzia fikzio itxura hartzen bazaio, euskal agendarena are zailagoa begitantzen da. Erdal Herri bilakatua duguna Euskal Herri bilakatzea… Hautatuak (60) 1. partea: Euskara. 1. Jose Luisekin hizketan. 2019 0408. 2. Nolatan iraun du euskarak XXI. menderaino. 2019 0713. 3. Gasteizen ala Madrilen gaude. 2019 0805. 4. Herri people n etorkizun zalantzazkoa. 2019 0809. 5. Zergatik egin dugu urritzera. 2019 0924. 6. Gizarte gero eta arrotzagoan urturik. 2019 1102. 7. U dal legearen dekretua eta euskaraldia eta. 2019 1123. 8. Amaordearenera egingo ote dute ihes? 2019 1129. 9. Euskararen bidegurutzetik. 2019 1209. 10. Gotorlekutik (Berria ko “Gu” artikuluari erantzuna). 2020 0124. 11. Euskara euskaldunon arazo? 2020 0203. 12. Carlos Iturgaitz EAEko PPren buruzagi. 2020 0227. 13. Jokin Zaitegi eta Andima Ibinagabeitia: antibirusak! (I) 2020 0327. 14. Ibinagabeitia eta Txillardegi: antibirus indartsuak! (II) 2020 0401. 15. Nolakoak garen gaur egungo euskaldunok! 2020 0501. 16. Unamunok ideia arrazistak euskararekiko 2020 0706. 17. Iturriagaren goresmenak “Pentsamenduaren historia Euskal Herrian” liburuan. (2020 0713).18. Euskarazko egunkari bakarrera kondenaturik? (2020 0806). 2. partea: Politika 1. Telesforo Monzo n eta Iparraldea. 2018 0629. 2. Nafarroaren garrantzia Telesforo Monzonentzat. 2018 0703. 3. Monzon eta Txillardegiren irakaspenak. 2018 1105. 4. Brouard eta Monzon. 2018 1208. 5. Gure nazioaren egoeraz. 2019 0504. 6. Carmen Garcia Pellon nafarra baka rrik epaitegietan. 2019 0530. 7. Demokrata espainiar baten ikuspegia euskal eta katalan nazionalismoaz. 2019 0607. 8. Hasier Arraizen autokritika Sarrionaindiarenaren uberan! 2019 0626. 9. Euskal Herriaren egungo opioaz. 2019 0729. 10. Puigdemont: batu gaitezen berriz! 2019 0827. 11. Nazionalismo espainolista konstituzionalista. 2019 0905. 12. Egungo egoera politikoa. 2019 1027. 13. Burgotar aita semeak eta estatus politiko berria. 2019 1226. 14. Jainkoaren izen berria: Trump! 2020 0106. 15 16. Kat aluniako proçesari buruzko egia guztia. 2020 0210. 17. Iragan inperialaren eta frankismoaren herentzia militarra. 2020 0424. 18. Gobernantza partekatuaren gezurra! 2020 0511. 19. Foruak baieztatzen dira, Monarkiaren batasun konstituzionalaren kalterik g abe 2020 0720. 20. Carles Puigdemont: M´explico . 2020 0730. 21. Quim Torra eta EAEko lehendakariak. 2020 0811. 22. Espainiaren harresia zulatzeko ideiak. 2020 0901 3. partea: Kultura 1. Cervantes eta on Kixote Donostian. 2019 0514. 2. Eduardo Txillida ren Haizearen Orrazia Donostian 2019 0521. 3. Done Jakue mairu hiltzailea eta Jesus gurutziltzatua. 2019 0723. 4. Boom...! 2019 0818. 5. Valentziaren historia politiko kulturala. 2019 0902. 6. Roger Etxegarai kardinala eta militar espainolak Arantzazun . 219 0909. 7. Feminismoaren aurkako gizon liga? 2019 1113. 8 9. Joxe Azurmendiren obrari etekina atera nahian (I) 2019 1217 eta II) 2019 1218. 10. Bigarren sexua (Simone de Beauvoir) 2019 1221. 11. Azken adioaz gogoetan. 2020 0103. 12. Hegoaldean te stuliburu gehienek ikuspegi espainola. 2020 0120. 13. "El conquis": ikurrina eta gaztelania. 2020 0409. 14. Katalonski Euskalonski eta Vascos por el mundo. 2020 0415. 15. Pentsamenduaren historia Euskal Herrian. Joxe Azurmendi. 2020 0629. 16. Geure bur ua eta herria deskolonizatzeko premia. 2020 0825. 4. partea: Covid 19aren ondoriozko konfinamendukoak 1. Koronabirusaren beldur antzean. 2020 0316. 2. Konfinamenduko gogoetak. 2020 0413. 3. Tristuraren lainopean, Udaberriaren zain! 2020 0420. 4. Covid 19a: iraultzaren akuilu? 2020 0817

2023-12-01

booktegi_liburua_posteritatea-1

booktegi.eus ARITZ GALARRAGA posteritatea Artikuluak azala: František Kupka Mme Kupka among Verticals argia.eus Aurkibidea Gure –literaturaren – osasunerako. Angel Erroren hitzaurrea Mugetan, Hasier Etxeberria, Elkar, nobela, 1988. Buruxkak, Jean Etxepare Bidegorri, Elkar, artikuluak, 1989. Bi anai, Bernardo Atxaga, Erein, nobela, 1985. Ahardikeriak, Marie Darrieussecq (Joxan Elosegi), Alberdania, nobela, 2004. Eta emakumeari sugeak esan zion, Lourdes Oñederra, Erein, nobela, 1999. Joan zaretenean, Jokin Muñoz, Alberdania, nobela, 1997. Hau mundu arra no hau, Juan Bautista Bilbao Batxi, Susa, artikuluak, 1997. Ipuinak, Gabriel Aresti, Ikeder, narrazioa, 2007. Pasio hutsa, Annie Ernaux (Joseba Urteaga), Igela, nobela, 2002. Euri kontuak, Jose Luis Otamendi, Susa, narrazioa, 1999. Hitzak eta giltzak, Iñig o Aranbarri, Alberdania, saiakera, 2001. Hilerriko jolasak, Pilar Iparragirre, Elkar, nobela, 1989. Camembert helburu, Jon Alonso, Susa, saiakera, 1998. Isturitzetik Tolosan barru, Josanton Artze, Pamiela, poesia, 2007. Mugaldeko jendea, Xose Luis Mendez F errin (Bego Montorio), Elkar, narrazioa, 1998. Malintxearen gerizpean, Amaia Lasa, Pamiela, narrazioa, 1988. Tetris, Luistxo Fernandez, Elkar, artikuluak, 1995. Botoiletan, Antton Luku, Maiatz, narrazioa, 1998. Itzulera baten historia, Martin Ugalde, Elkar , nobela, 1990. Ilusioaren ordaina, Laura Mintegi, Erein, narrazioa, 1983. Gauza baten ametsa, Pier Paolo Pasolini (Josu Zabaleta), Alberdania, nobela, 1998. Hatza mapa gainean, Pello Lizarralde, Pamiela, nobela, 1988. Dirua galgarri, Mariano Izeta, Auspoa , nobela, 1962. Lehenago zen berandu, Arantxa Iturbe, Alberdania, narrazioa, 1995. Langosta baten inguruan, Telesforo Monzon, Elkar, artikuluak, 1995. Teleamarauna, Mayi Pelot, Maiatz, narrazioa, 1987. Euskal Erria, Salvador Espriu (Juan San Martin), Egan, poesia, 1967. Bazterrekoak, Xabier Aldai, Susa, narrazioa, 2000. Atzo, Agota Kristof (Eskarne Mujika), Alberdania Elkar, nobela, 2003. Mendekoste gereziak, Jean Etxepare Landerretxe, Erein, narrazioa, 1991. Ipuin euskaldunak, Iban Zaldua / G erardo Markuleta, Erein, narrazioa, 1999. Emakumeak idazle, Itxaro Borda, Txertoa, saiakera, 1984. Zoperna jenerala, Luis Berrizbeitia, Pamiela, poesia, 1987. Hunik arrats artean, Anjel Lertxundi, Lur, narrazioa, 1970. Eguzkipekoak, Pablo Sastre, Alberdani a, artikuluak, 2003. Hamairu ate, Askoren artean (Joseba Sarrionandia eta Mitxel Sarasketa), Elkar, narrazioa, 1985. Dantzaldia, Irene Nemirovski (Eider Rodriguez), Txalaparta, nobela, 2006. Atlantidara biajia, Jokin Muñoz, Alberdania, narrazioa, 2000. Hezur gabeko hilak, Xabier Montoia, Susa, nobela, 1999. Piztiak, Miguel Torga (Bego Montorio), Alberdania, narrazioa, 1997. Edo zu edo ni, Ixiar Rozas, Erein, nobela, 2000. Telefono kaiolatua, Harkaitz Cano, Alberdania, narrazioa eta poesia, 1997. Bazterrak, Uxio Novoneyra (Koldo Izagirre), Pamiela, poesia, 1988. Herriko bozak, Piarres Larzabal, Auspoa, antzerkia, 1962. Ilargia lekuko, Jexux Mari Mendizabal, Erein, narrazioa, 1989. Hirira doan bidea, Natalia Ginzburg (Pello Lizarralde), Igela, nobela, 2001. Sasiak ere begiak baditik, Aingeru Epaltza, Elkar, nobela, 1986. Poemas naufragos, Askoren artean (Joseba Sarrionandia), Susa, poesia, 1991. Koaderno gorria, Arantxa Urretabizkaia, Erein, nobela, 1998. Aberriaren alde (eta kontra), Ramon Saizarbitoria, Alberdania, saiakera, 1999. O tempora! O mores!, Eduardo Gil Bera, Pamiela, saiakera, 1989. Egiaren egarriz, Henriette Aire, Maiatz, poesia, 1989. Akaso, Juan Garzia, Erein, narrazioa, 1987. Mundu txikia, Alberto Barandiaran, Susa, narrazioa , 2005. Kadrila alegera festan da, Jose Enrike Urrutia Capeau, Pamiela, narrazioa, 1988. Munstro abertzalea, Ignazio Aiestaran, Elkar, poesia, 2003. Ixtorio hautatuak, Roald Dhal (Luis Berrizbeitia), Elkar, narrazioa, 1996. Neronek tirako nizkin, Sebastian Salaberria, Hauspoa, narrazioa, 2016. Gabeziaren khantoreak, Tere Irastortza, Pamiela, poesia, 1995. Eldarnioak, Karlos Linazasoro, Erein, narrazioa, 1991. Urtemuga lehorraren kronika, Itxaro Borda, Maiatz, nobela, 1989. Oraingo gazte eroak, Joxe Azurmend i, Enbolike, saiakera, 1998. Politikaren atarian, Rikardo Arregi, Lur, saiakera, 1969. Patri maitea, Hasier Etxeberria, Alberdania, artikuluak, 2003. Maitalea, Marguerite Duras (Mikel Garmendia), Ibaizabal, nobela, 1996. Hodei berdeak, Jon Alonso, Susa, no bela, 2003. Dramak, Abelino Barriola, Euskal Editoreen Elkartea, antzerkia, 1988. Ero hiria, Javi Cillero, Alberdania, narrazioa, 2006. Kaliforniatik bihotzez, Joseba Gabilondo, Elkar, artikuluak, 1992. Joanak joan, Jon Etxaide, Erein, nobela, 1986. Bertso bilduma, Pierre Topet Etxahun, Elkar, poesia, 1987. Tiroa kontzertuaren erdian, Belen Gopegui (Ainhoa Caballero), Txalaparta, saiakera, 2011. Septentrio, Aurelia Arkotxa, Alberdania, narrazioa, 2001. Bakartasunaz bi hitz, Filipe Bidart, Txalaparta, narrazioa, 2004. Beribilez, Jean Etxepare Bidegorri, Euskal Editoreen Elkartea, narrazioa, 1987. Ezezagun baten kuadernoa, Mari Jose Kerejeta, Kutxa, poesia, 1988. Bezperaren bezpera, Aingeru Epaltza, Pamiela, saiakera, 2007. Mea culpa, Uxue Ap aolaza, Elkar, nobela, 2011. Egunero hasten delako, Ramon Saizarbitoria, Lur, nobela, 1969. Literatura eta harrikoa, Inma Errea, Pamiela, saiakera, 2003. Leuropa, Pablo Sastre, Susa, nobela, 2002. Gauaz parke batean, Jon Mirande, Elkar, narrazioa, 1984. Mila ezker, Garbiñe Ubeda, Susa, saiakera, 2009. Lagun izoztua, Joseba Sarrionandia, Elkar, nobela, 2001. Larrosak, noizean behin, Jon Iriberri, Erein, poesia, 1990. Apoa eta beste, Marie Louise Legorburu, Maiatz, narrazioa, 1998. Urre urd inaren lurrina, Jurgi Kintana, Pamiela, saiakera, 2009. Euskal Herria 2050, Askoren artean, Gatuzain, narrazioa eta poesia, 2003. Errua eta maitasuna, Markos Zapiain, Elkar, saiakera, 2002. Eta harkadian ni, Angel Erro, Elkar, poesia, 2002. Ai, ama!, Arant xa Iturbe, Alberdania, saiakera, 1999. Nik ere Germinal! egin gura nuen aldarri, Koldo Izagirre, Susa, nobela, 1998. Hizlandia, Iñigo Aranbarri, Susa, saiakera, 2006. Hauxe zen posteritatea. Hitzatzea. Gure –literaturaren – osasunerako Angel Erro, idazlea Aspaldiko, oso aspaldiko, eskatima dago antzinako eta modernoaren artean. Irabazle, ibili eta buelta, beti berberak ateratzeak ez du saihesten eztabaida ia termino berdinetan jarraitzea urteetan eta belaunaldietan zehar. Badaezpada gogoratuko dut: modernoa k dira azken hitza izan dutenak beti. Horrela izan da, esaterako, Molièreren garaitik hona, irrigarri marraztu baitzituen, orain hiru mende baino gehiago, zahar zale hanpatuak. Onartu dugu eta urteekin garaipen horri etorkizunarenganako halako itxaropena ( edo are premia ere) gehitu diogu. Oraina ere zaharkitzapen sentsazio etengabeaz bizitzen hasi gara. Ez da arraroa parranda baten erdian, bidaia batean edo maiteari begietara begira gaudenean une hura disfrutatzearen ordez nola gogoratuko dugun pentsatzen e gotea. Hau guztia liburu denden erakusleiho eta nobedade mahaietan ere islatzen da, noski, zer esanik ez literatur kritikarien teklatuetan, liburu atera berriak iruzkintzen lehenak izatearen lehiak jota. Euskal merkatuaren txikitasunak tendentzia hau areag otu besterik ez du egin. Zertarako idatzi kalean hiruzpalau hilabete daramatzan liburu baten gainean, mundu guztiak, irakurri ez bada, bistaz behintzat ezagutzen badu? Nola salduko du horrela kritikariak bere burua deskubritzaile, preskriptore edo connoiss eur? Benetan harritzekoa da tradizio faltaz behin eta berriro arranguratzen den gurea bezalako kultura nola batu den hain alegeraki zurrunbilo zoro horretara. Ez du sakoneko beste zerbait salatzen? Berez, joera horren kontra hain modu desinhibituan arit zeagatik beragatik bada ere, biziki eskertzekoa eta laudagarria litzateke Aritz Galarragak Argia a ldizkarian hamar urtez egin duen lan ia probokatzailea, aspaldian, oso aspaldian, nobedade izateari utzitako liburuen kritikak idatzita, gaurkora ekarrita, de skatalogatuen bidean pause botoia sakatuta, beharbada idazteaz etsi duten edo zuten idazleei espero dezaketen posteritate ia bakarra eskainita, berak kritika arkeologikoa deritzona eginez. Kritika horien bilduma da begien aurrean duzun hau. Bertan euskal i rakurleak, besteak beste, topatuko du bere unean galdu zituenak berraurkitzeko aukera, dagoeneko irakurritakoak gaurko begiradapean berrikustekoa (orduan erreparatu gabeko hainbat kontu, garai bakoitzak bere interesak izaten baititu, ikuspegi berriarekin a urkituta), literatur pasio zaharrekin topatzekoa berriz eta, horrelakoetan gertatu ohi denez, orduko maitasuna berritu edo uxatu, baita guztiz kontrakoa ere, gure gazteagoan ikusezina izan genion obraren baitan menturatzekoa. Hori gutxi balitz, nik plazer testuala deitzen diodan hori eskaintzen dute, eskuarki, Aritz Galarragaren artikuluok, bertan baitarabil, umorez zipriztinduta, ohikoa duen prosa doinu hain bakan eta hain berea. Galarragaren hitzekin eman nahi nioke hitzaurre honi amaiera, berak besteez esandakotik ez gutxi aplikagarria zaiola egiaztatu baitut liburu hau irakurritakoan: “Liburu honekin konfirmatu ditut hiru gauza. Baga, prentsako zutabe, artikulu, kronikak, berriz liburuan biltzeak baduela zentzu, interesik”. “Ahul samar dabil gure kriti ka —2002an esan zuen jada Jon Benitok —”. “Idatzi izan da, noski, Iban Zalduak inoiz aitzindari deitu dituen haiengandik hasita (…). Baina ez generoa BBVA ligara igotzeko adina, edo adinakoa. Hala ere, eman izan ditu bakan ale bitxiak”. “Hasteko eta behin l otsagabe hutsa du idazkera”, “tarteka ateratzen dizu ez barrea, irriño gaizto bat, begian sartzen dizu hatza, eta egiten du ondo atsegin irakurketa ustez xaloa”. “Eta hori neguko hotza bezain ona iruditzen zait gure —literaturaren — osasunerako”. Schengen a urrekoak Hasier Etxeberria , Mugetan Elkar, 1988 Jurnalista ustez grazios batek, a rgika ri serios honetantxe, zera esan zion Hasier Etxeberriari: Bost idazle Hasier Etxeberriarekin berbetan liburuagatik zela ezagun idazle modura (nota bene: argikari honek ez du gisa horretako sasi kazetaririk merezi). Eta Etxeberr iak erantzun zion ezetz, noski, Eulien bazka edo Inesaren balada liburuengatik zela ezagunago, hori uste zuela behintzat, baina tira. Gaztak ager ditzadan: 1984tik argitaratzen du libururen bat tarteka, etenik gabe. Zerrenda luzea da, genero ezberdinak, ha lako baieztapen txepelik entzuteko. Baina kontua da, oraingoan ere, iradokizunei kasu egin ez eta hasieretara jo duela jurnalista ustez grazios eta orain kritikar i arropak beztitu dituen honek. Mugetan lehen eleberria aukeratu dio kritika arkeologikoa xede duen saila berrabiatzeko. Labur antzean nobela laburraren haria: Nati eta Mikel harrapatzen ditu poliziak, komisariara eraman, kanta dezaten nork eman zion pistola Tximuri, eraso ekintza armatuen garaiko etakideari. Hori ez, baina ezkutatzeko beste zerbai t dute bi atxilotuek, Tximu ere korapilatzen duen zerbait. Eta ezin Mikelek polizia etxekoa jasan: ateratakoak Tximuren arrastoan sartzen du polizia, ezinbestean. Mugetan honek jasotzen du garaiko errealitate politikoa, klabe politikoan idatzitako eleberri a izan gabe. Konpromisoa, militantzia, sasia. Baina bestelakoa da interpretazioa, pertsonaiak eta haien barrukoak karraskatzen ditu, Nati eta Mikel ziegara eta Tximu zulora daraman motiboa prosaikoa da oso. Ahaire beltz batean dago idatzia gainera, atxilot uen abokatua baino detektibe ez oso abila dirudien Beistegi izeneko pertsonaiak iradokitzen duen bezala. Schengen aurreko nobela da Mugetan , kronologikoki, baina baita Etxeberriaren bibliografian ere. Ondoren euri ugari egin duela, alegia, eta onerako. Gar airako izan zuen meriturik, Olaziregik dio: “Konta teknika modernoak darabiltza, plano alternantzia azkarrak, zehar estilo askean tartekatutako pasarteak, kameraren begiari jarraiki antolatutako deskribapen objektiboak”. Gaindituak dira, ordea, horiek guzt iak, eta irakurketa xalo xamarra, piperrik gabea da gaur egunekoa. Gorabehera urrikoa, zurrunegia, konparazioz betea. Zalantza gutxi: beste eleberri batzuekin lehenaren langa gainditu du Etxeberriak, nabarmen. Lerro beltzari jarraiki, eta gome ndioari kasu eginez (azkenik!), Eulien bazka , esate batera. Eta be stelako lerro batean, bakanago, Iturrino handia bikaina. Bost idazle Hasier Etxeberriarekin berbetan ahaztu gabe, noski. 2010 0926 Ez denik ez dela Jean Etxepare Bidegorri , Buruxkak Elkar, 1989 Ez du berritik: aho betez esaten da literatur tradizio urria dugula, eta santujalea (are Villasanteren Historia de la Literatura Vasca irakurri ondotik). Salbuespenaren bila jo nahi izan nuen: Jean Etxepare (Bidegorri, ez nahas Landerretxe, Gaztea ere deituarekin ). Kultua, progresista, laikoa Aldekoaren hitzetan, haren bizitza, obra eta abarrak jorratu zituen Kepa Altonag ak Etxepare Aldudeko medikua saioan. Jurgi Kintanak, atzera, idazle ezezagun, bere garaian menostu, baina gaur egun izugarri baliagarriaren bila, Etxepareren izena mahairatu zuen Urre urdinaren lurrina lanean. Horiek gehi legenda beltza: Buruxkak prentsa artikulu bilduma, 1910ean argitaratu bazuen ere, zentsuratuta egon da hirurogeita hamar urtez. Ez zeukan parerik ordura arteko euskal literaturan, diosku Altonagak. Eta eskandalurako, bi testu: heziketa laikoa mintzagai lehenak (“Apeza ez da eskola emateko egina”); amodio, nola esan, librea bigarrenak (“Nihau, behin ikusirik nago, bortuan, biarnes bat lau zangotako astaña bati lotua (…) Ez zautalarik bizkitartean amodio hori hain bitxia, ez zikina, nola gizona gizonari jarraikarazten duena”). Horiek gehi Jes ukristoren aurka inoiz euskaraz idatzi den aurreneko iraina: “Eskuara hoin uzkur balin bada eta kilika, apezek dute hortaratua. Ez noa aski barna: hortaratua dute Galileako zurgin seme pedoilaren irakaspenek”. Horiek gehi, batez ere, Etxepareren prosa, ida zkera, aratza eta aberatsa, joskera nola hiztegia, baxenafarra, laborantzaz aparte, erlijiotik kanpoko auziak azter eta idazgaitzat hartu zituen bakarra izateko, gerokoentzat argibide eta etsenplu parerik gabea, edozein gaitaz euskaraz idatz zitekeenaren e ta idatzi behar zenaren adibide garbia. Horiek gaur bere graziak. Amen. Egun eskuragarri dugun Buruxkak , 80koa, hirugarren edizioa, berez da irendubakoa, baina nik moztuko nioke zerbait, Piarres Lafitteren sarrera testua. Ez bakarrik edizio zahar zentsurat uaren hitzaurrea delako, baizik eta halako apropiazionismo ariketarik ez baita aspaldian ikusi: Etxepare, urte beltzen ondoren, nola bueltatzen den erlisionearen altzora, katoliko on eredugarriaren itxura hartzeraino. Beste Piarres batek, Xarritonek, dio: gehiegitxo. Edo, tira, ondo pentsatuta ez nuke ezer kenduko eta aho betez esan dadila literatur tradizio urria dugula, baina batez ere santujalea. Etxeparek berak esango lukeen moduan : ez denik ez dela , hemen, nahiz mundu zabalean. 2010 1031 Obaba non den Bernardo Atxaga , Bi anai Erein, 1985 Jakin nahi duenak Obabakoak ipuin bildumara joko du, itxura batean, sudurrari jarraiki. Eta ez da biderik luzeena, noski, nahiz eta Obaba, aipatu lanean baino lehen, agertu izan den beste zenbait lekut an. Obabakoak bera osatu aurretik bertako hainbat ipuin irakurri ahal izan ziren solte, han hemenka. Bilduma irekitzen duen “ Camilo Lizardi erretore jaunaren etxean aurkitutako gutunaren azalpena ”, esaterako, 1982an. 84koa den Sugeak txoriari begiratzen dionean delizios hori ere geografia hartantxe kokatu zuen Atxagak , beste liburu batzu en artean . Lehen aldiz baina, era oso eta sakonago batean Obaba non den benetan erakutsi ziguna (kontakizunaren gaitasun sinbolikoa, ahots desberdinen erabilera, errugabeen presentzia Javier Goñiren arabera) Bi anai izan zen. Ramon Sanchez Lizarraldek berresten du intuizioa. Bi anai , nobela motza, nubela , 85ekoa, Obabakoak anaia handiaren itzalak, ba hori, itzaletara kondenatua, baina ez horratik balio gutxikoa. Iñaki Aldekoa da oraingoan laguntzera datorrena, 80ko hamarkadako nobelarik onen etakoen artean sartzen duenean. Ea zergatiak. Bi anaietako batek, Danielek, badu zerbait, “buruan kanta ttiki bat besterik”, besteengandik diferente egiten duen zerbait. Eta umezurtz geratzen direnean, Paulo anaia gazteak, hamabost urte, hartu beharko du z aintzan, lotu beharko du motzean herriaren ustezko harmoniak krak egingo ez badu. Pultsioak ez dira eusten erraz, tentsioak sortzen dira Carmen eta Teresa eta gainerako gizon emazte zuzen eta korrekto eta mantxarik gabeekin. Mugimendu batek patua markatuko dion arte. Kontakizuna, bestela ezin, bukatu behar den bezala bukatuko zaigu. Ezen tragedia baita Atxagak azaltzen diguna, tragedia, narratzaileak txori, katagorri, suge edota antzara badira ere. Tragedia, nahiz eta azalean istorio lau, bele xamarra dirud ien kontatzen dena. Tragedia, sistema gizabanakoaren gainetik dagoela erakusten baitigu, desberdinak taradunak arraroak taldetik kanpo behar duela taldeak aurrera egin nahi badu, diferentea sakrifizioan ematen dela auskalo zein asmo gorenen izenean. Eta on ena, hori denori parodiaren bitartez egiten duela, fantastiko baino kontakizun miragarriarena, buelta ematen zaiola genero horretako irakurketa onbera eta azukre tuari, ifrentzua erakutsi. E z dago ihesbiderik, ez barkamen, ez erredentziorako lekurik. Horixe da Obaba, lagunok. Bi anai . Atxaga itxuraz orain Yangambira joan zaigun honetan, ez da Obabara bueltatzeko biderik luzeena ez, bistan da, malkarrena. 2010 1205 Emeki zerri Marie Darrieussecq , Ahardikeriak (itzulpena: Joxan Elosegi) Alberdania, 2004 Hizkuntzak ematen badio literaturari nongotartasuna, Marie Darrieussecq, bistan da, ez da euskal literatura. Aitzitik, euskarak hartzen duen geografiaren baitan sortua baitugu, Euskal Herriko idazletzat har genezake lasai antzean Baionan jaiotakoa. Hartara, eta estatistikarako, hemen aletu nahi dugun Ahardikeriak hau litzateke inoiz gehien saldutako e uskal, ezen ez euskarazko, literatur lana. Milioitik gora ale, hogeita hamarretik gora hizkuntzatan (Joxan Elosegik, egoki oso, gurean). Paraliteraturarekin amaitzeko, esan dezagun, bestelako erdal idazle euskal herritarrekin alderatuta zortea edo izan due la, beste bi eleberri ere badituela euskaraz, Tom hil da eta Herria . Detailea ahaztu gabe: frantsesez idazten duen euskal herritarra dugu Darrieussecq. Harira: tamainako arrakasta lortu zuen eleberriak emazte bat du protagonista, ahardi bilakatzen doana, emeki zerri. Metamorfosiaren ideia ez gutxi landua da, bai, lurrin denda bateko langileak, joan etorrian, gaztaina ezkurrez beteriko zelai zabal gozo bat ean bukatzeraino. Tartean baina, bezeroen apetak ase beharko ditu, ez disgustura, nagusi, senargaiarenak, kiloak hartzen joango da, ugatzak, tonu arroxka bat azalean. Eta istorioak hamaika bizi ditu, hola hala idatzian jarriko dituenak, aitormen gisara, ze rri idazkera betean, eta idazkera zerri askoan. Eleberria n marrazten direnen artean bik ematen dute atentzioa, besteren ondotik: batetik emaztearen egoerak, bestetik gizar tearenak. Hasteko, gauzak garbi : “Katearen zuzendariak eskuineko bularra zuen alde batean, eta kontratua bestean”. Eta jardun erdiko lanaldia d auka gutxieneko soldataren ia erdia jasota, basa da zibilizazioa, itxurakeriak blaitzen du dena, politikoek bezperako arrainaren usaina dute, beltzak apenas dabiltza kalean. Emazteak eta gizarteak, biek ala biek dute, geurea izan gabe, geure egunerokoarekin antza izugarrizkoa. Ai, baina umorea, batez ere umorea, eleberria hasi buka zipriztintzen duena, ez polita, politikoki okerra, tarteka ateratzen dizu , ez barrea, irriño gaizto bat, begian s artzen dizu hatza, eta egiten du ondo atsegin irakurketa ustez xaloa. Ez da hau, nire uste makalean, Darrieussecqen lanik onena, luze gabe euskaraz dituen beste biek gainditzen dutela iruditzen zait. Baina beste bi horiek ez duten bertute bat du honek, irr ibarreaz gainera: interpretaziorako tarte zabala uzten duela, ateak zabalik, literatura onaren seinale omen dena. 2011 0116 Hamaika urte Lourdes Oñederra , Eta emakumeari sugeak esan zion Erein, 1999 Mende hasierako ebento literario nagusietako bat izan zen Eta emakumeari sugeak esan zion : irakurleen estimu azkarra (lau edizio lehen urtean), kritikarena, sari zaparrada (Beterriko Liburua, Espainiako Kritika, Euskadi, Zilarrezko sariak), gaztelaniaratze berehalakoa. Joseba Gabilondok gaztigatzen gaitu: ez zen bakarrik gertaera izan, “baizik eta gizarte mailako gertakizuna, guztiok ukitzen gaituen jasokera. Hain zuzen, guztiok —askotan liburua irakurri gabe — iritzi bat izatera bultzatzen gaituen gertakaria”. Pentsa, nobela horrexekin bakarrik Zortzi unibertso, zortzi idazle kanonizatzailean sartu zuten Oñ ederra, Arantxa Iturbe, Castillo Suarez edota Uxue Apaolazaren aurretik, adibidez. Baina ikus dezagun, tango apokrifo hark zioen bezala, hamaika (11) urte ez direla joaten debalde. Haria arin jostearren, esan, eleberriak Teresa duela protagonista, senarrar ekin batera W. izeneko Viena hirira, amorante ohiaren etxera egiten duen bidaia eta egonaldia, lurrikara dakarrena. Eta, Iratxe Retolazak ikusarazi bezala, bestelako lerro ohargarri askoak ugari izan arren (erbesteratze ezina eta nahia, identitatearen ause ntziaren bilaketa, denborak, hizkuntzak, emetasunak, zuritasunak sorturiko mugak), emakumearen hutsunea dugu hemen gai, gailen, gizonekiko bikote harremanen hutsaltasuna, komunikazio eza, Teresa irakur daitekeen neurrian emakumearen irudikapen gisa . Are ur runago joanda, garaiko iritzien arabera klixe mugatuak haustera iritsi zen Oñederra aipatu pertsonaiarekin, euskal emakumearen irudi berri bat emateraino. Ez dakit zehatz gauzak nola ibiliko ziren mende hasiera urrun hartan, baina kosta egiten zait pentsat zea matrimonioaren instituzioa zalantzan jartzeko zalantzak dituena, gizon aktibo emakume panpina dikotomiarekin bueltaka dabilena, preziatuena birjintasuna dela dioena, nahiz kontra egiteko izan, nahiz planto esateko, euskal emakumearen irudi berriaren paradigma izan zitekeenik. Diskurtso horiek, ideia horien aurkako ideiak hamarkada bat, bi atzeragoko kontua zirela sinetsita nengoen. Edo agian arazoa da ez zutela islarik izan euskarazko literaturan Oñederra iritsi arte. Kontuak kontu, gaur egunean, eta zo rionez, gaindituta ditugu halakoak, maila teorikoan bederen, arkaikoak ere iruditzen zaizkigu literaturan. Eta ez dakit eleberri honek atera zenean izandako harrera beroa izango lukeen gaur egunean, segur aski ez. Interesgarriagoa dena, bidenabar, gauzak h amaika (makina bat) urtean bere horretan mantentzea baino. 2011 0220 Aitaren etxetik askatu Jokin Muñoz , Joan zaretenean Alberdania, 1997 Bada Bizia lo aurreko Jokin Muñoz bat. Ahaztua, atzendua, ezezaguna ez dakit, baina bada izan, eta irakurgarri, noski. Izan zitekeen estreinakoa, Hausturak narrazio lana, 1995ekoa. Izan zitekeen Atlantidara biajia bidaia liburua (nola definitu purrustada kitzikagarri hori?). Haragia ahula da, ordea, eta Joan zaretenean aukeratu diot, nobela nola ez, genero erregea, iragarpen txatxu bat eginda, eta gauzak daudenean, etorkizunean iraungo duen genero bakarra izango dena, akaso besteak bere baitan hartuta, nobela kreola. Edo, itxaron, ez al zen nobela hiltzen ari? Berdin dio, Aingeru Epaltzak aurreratu zigun Muñozen hau bikaina dela . Ikus dezagun. Hiru pertsonaiaren gainean eraikitzen da kontakizuna: Alvaro, lehenik, nagusiki, bera baita narratzailea, bera zuzentzen baitzaio Helenari, lagun izandako neskari. Helena dugu, hain zuzen, bigarrenik, eta hirukia osatzen du Mikelek, Alvaror en gazte garaiko adiskideak. Helena joana zaio dagoeneko, Mikel inpentsan eroriko da Alvaroren txapitulan, jarri berri duen bonba autoaren beste puska bat bailitzan, iragan hondarrak bortizki harrotuz. Mikel mendetan iraunkortasuna eta leialtasuna sobera e stimatu dituen mundu ikuskera baten o ndorengo da. Alvaro garaiokin hobeto ezkontzen diren ahuldade eta iraungikortasun neurrigabe baten semea. Baina biak ala biak, Helena, zera besterik ez dira: aurrekoek altxatutako etxea defendatu eta iraunaraztera konde natutako oinordeko ziztrin batzuk. Eta, bai, euskal gatazkaren presentzia etengabe eta molestagarria da hemen ere, Muñozek ohi dituen irudi gogor, kolpagarriez, nolabait esatearren, apaindua, espaloi bazterrean botatako haur gorpu lehertu haien imajinaz, e saterako. Bai, Bizia lo hartako estilo astun, zurrun, errepikakorra da hemengoa ere, obsesiboa, luze zabala, Helenari zuzentzen zaio bakarrizketa atsedenik gabean Alvaro nahasia. Bai, Muñozen ibilbide literarioan aurkitzen diren konstanteak ditugu hemen er e, ihesarekiko antsia, distantziaren beharra, errebeldia indibiduala. Bai, errealismoa da hemengoa ere, errealismo psikologikoa, existentzialista nahiago bada. Baina, bikain, harrapatzen du belaunaldi bat, egiten du haren erretratu gordin gupidagabe desero soa, aitaren etxetik askatzeko aldarria, aurreko belaunaldiek eragiten duten karga arintzeko ariketa, eta egiten du aipatu erremintekin, egiten du ondo, ados izan zein ez, egiten du zerbait mugiarazteko irakurlearen barrunbeetan. Beraz, bada Bizia lo aurre ko Jokin Muñoz bat, kurioski, Jokin Muñozen antz izugarria duena. 2011 0327 Lotsagabe bat idazle Juan Bautista Bilbao “Batxi”, Hau mundu arrano hau Susa, 1997 Ez dadila irakurlea nahas: liburu honen edizioa 97koa bada ere, bertan irakur daitezkeen testuak arinago idatziak izan ziren, gaur mende bat atzera, 1914, 15, 16aren hasieran ere bai. Hortxe azkenekoz, orduantxe hil baitzen Juan Bautista Bilbao, Batxi , marinel hartzen zuen barkua mina batek lehertuta. “Nor da Batxi delako hori baina?”, galdetuko du batek bain o gehiagok. “Nor da inongo paperetan agertzen ez den idazle modu hori?”, libururik gabeko idazlea, 1914ko urriaren 25ean euskal idazleen bilera historikoa atzeratzeko beste zena, Bilboko itsasadarrean barrena ezin eginda zebilen eta. Bada, auskalo nor izan go zen, baina zer utzi zuen idatzita kontuan hartzeko modukoa da, ezbairik gabe. Hiru ataletan sailka daitezke haren hitz lauzko idazlanak: bertako kronikak, ipuin saioak, atzerriko kronikak. Atzerriko kronikak ditu lan nagusi, Iñigo Aranbarrik eta Koldo Izagirrek apailatu bildumak agerian uzten duen moduan. Kronikaren aitzindaritzat ere hartzen dute hitzaurrean. Haize freskoa, zalantzarik gabe, garai hartako kontagintzan. Hasteko eta behin lotsagabe hutsa du idazkera. Herritik kanpo herrian baino areago, Rotterdamen ez baitago batzokirik, ez karlistak pairatu beharrik Durbanen. Adibidez Italiako Savona hirian, gozatua da, nola azaltzen duen makarroiak metroka jan daitezkeela eta ordaindu gabe ihes egin nahi duen euskaldunaren afera; nola aitatzen dituen alk oholaren kontra egiten duten hizlari mozkorrak; nola Ibarrangeluko batek gauez sardinarekin ingelesak uxatzen dituen, aiztoa duela sinetsarazita. Baina ez pentsa dena jai denik, orain ehun urte jada matrimonio civile bat badela erakutsiko baitigu, txinatar rek Cardiffen bi kale dituztela, Chiness Laundry ugari, Batxik berak bat jarri asmo duela Plaza Barrian. Argentinako euskaldunen egoeraz ere mintzo da, jatekorik ez, eta abisua pasatzen du: “Euskaldunak ez egin hara joateko biderik”. Baina ez pentsa hor geratzen denik, Lehen Mundu Gerrak Hegoaldean duen kronista bakarra bai baita, patuaren gauzak, alemanek jarritako mina batek hiltzen duen arte. Egia da euskotarrez hitz egiten hasten denean (bi euskaldun sei ingelesen aurka garaile jartzen dituenean bezala) , Euzkadiz, urrin susmagarria hartzen dutela testuek, ideologia atzerakoia erakusten dutela tarteka (“euskotar onagan ez dagoela opor egitea, ez ugazab en aurka joatea”); baina bestela demasa da bilduma, harribitxia, sorpresa zakua. Eta, besteren gainetik, bilduma lotsarik gabea. 2011 0508 Ta modernoak “basque speaking” Gabriel Aresti , Ipuinak Ikeder, 2007 Martin Ugalde izan omen zen ipuina literatur genero moderno gisa landu zuen lehen euskal idazlea. 1961era goaz, orduantxe argitaratu baitzuen Ugaldek, Venezuelan, bere euskarazko lehen ipuin bilduma: Iltzalleak (1985eko euskara batuko edizioaz geroztik, Hiltzaileak ). 36ko gerran eta ondorengo erresistentzian giroturiko kontu ak dira euskarazko lehen ipuin bilduma modernoa izendatu dena osatzen dutenak. Ordura arte ipuina kontakizun erraz, folkloriko eta irrigarria izaten zen, eta Ugalderenek iskin egin zioten kostunb rismoaren eragin zuzenari. Literarioki balioa aitortzen diete Xabier Mendiguren eta Koldo Izagirrek. Ibon Sarasolak, berezko balio literarioa baino, gerraondoko literaturaren jarraipen, literaturaren biziraupenaren balioa eman zion, oro har, erbesteko lite raturari. Literarioa eta jarraipenarena, biak iruditu zaizkit bateragarri Ugalderenak irakurri ondorenean. Baina, lehen euskal ipuin modernoez ari ginela, hara non topo egiten dudan liburuxka batekin, apenas 69 orrialde, Ipuinak epigrafea azalean, Gabriel Aresti delako batek sinatutako sei ipuin. Eta gogoratzen dut Susa argitaletxeak egin zuen lan eskerga hartan, Gabriel Arestiren lan konpletoetan, badagoela Narratiba izeneko ale bat, eta hemen ere bildu zirela sei ipuinok (gehi narrazio labur batzu k, gehi nobela bat). Eta 86ra arte liburuan jaso ez baziren ere, gogoratzen dut Egan aldizkarian argitaratu zirela seiak, lehena 1957an, azkena 1962an. Eta kontua da ipuin horiek ere erabat direla moderno, ez inolaz ere erraz, folkloriko eta irrigarri, nahiz eta barrerako tartea ere uzten duten ( “Olerkaria ” autoironikoak, esaterako). Hiria agertzen da, Bilbo, arazo sozialak, alde ekonomikoak; gaiak dira garaikoak, dirua, lana, giza kondizioa, sexualitatea, idazletza; euskara bera, batua sortu aurreko batua dugu. Ipuinak honekin kontuz, orde a: Xabier Monasteriok eskua sartu du, beharrik gabe, asmo onez, pentsatzen dut, ipuinak moldatuta eta erraztuta eskaintzen dira, baina egungo irakurleak arazorik ez du jatorrizkoekin, zertarako ezer ukitzen ibili beraz. Ho be da, hortaz, lehen aipatu dugun Susako liburura jotzea edo, nahiago bada, Egan aldizkarira bertara, edizio digital txukunean aurkitzen da armiarma.eus gunean. Ugalderenak edo Arestirenak, hau ez da noski konpetizioa, lehena nor izan zen ez da sobera garr antzitsua. Bai, ordea, jakitea garai bertsuan kezka bertsuei erantzun bertsuak ematen saiatu zela idazle bat baino gehiago, ipuina genero moderno eta, ondorioz, garaikide kontsideratzeraino. 2011 0612 Presentzia edo absentzia Annie Ernaux , Pasio hutsa (itzulpena: Joseba Urteaga ) Igela, 2002 Kolpetik hiru izan ziren: Pasio hutsa , Lekua eta Gertakizuna , hirurak ere Igela argitaletxean eta Joseba Urteagak itzuliak. Annie Ernaux idazleak loraldi labur baina intentsu hori izan zuen euskaraz, 2002 2003an, gerora, eta tamalez, jarraipenik izan ez zuena. Artean usaindu gabeko urrina ekarri baitzuen eta egun oraino gaurkotasuna baitute liburu horietan eg iten diren planteamendu literarioek. Pasio hutsa nobelakoek, esaterako. Ez hainbeste delako autobiografikoa edo autofikziozkoa edo dena delakoa. Bost axola. Liburua, liburu oro, idazlearen biografiaz haraindi irakurri edo gutxienez funtzionarazi beharko ge nuke, artefaktu independente gisa. Hori baino garrantzitsuago: lehen pertsonan idatzia, ez dakit testigantza, konfidentzia, kronika, baina pasio baten seinale pilaketa da testua, inbentario moduko bat, pasio horren errealitatea ulertzeko saiakera. Emakume baten pasioa du kontakizunak azaltzen (ezen ez esplikatzen), gizon batenganakoa, gizon ezkondu exekutibo arrotz batenganakoa. Pasioak dena hartzen dio, kronologia bera ezabatzeraino: gizonaren presentzia edo absentzia da denbora banaketa posible bakarra. P asioa da beraz liburuko sujeta, pasioaren absolutua eta unibertsaltasuna. Seinale, egite, gertaerak amaieraraino begiratzen dira hemen, xehetasun guztiekin, narratzaileak zentzua bilatu nahi dio bizitzen ari denari eta aurkitu ere aurkituko dio azkenerako, “inongo zentzurik ez izatearena”. Kolpagarria da oso gai korapilatsuez zeinen gordin, zeinen sinple, zeinen zintzo ari den irakurtzea, irakurtzea nola ilunetan utzi ohi ditugunak ekartzen diren eguneko argitara, dela sexuaz, dela beste batenganako depende ntziaz, dela haurrak izatea, oposizioak gainditzea, itsasoaz haraindi bidaiatzea baino inportanteago den arratsaldean gizon harekin ohean egoteaz ari denean. Gainera, etengabea da idazketa prozesuaren gaineko eta, ondorioz, idaztearen beraren gaineko hausn arra. Liburu laburra da Pasio hutsa , ez akaso, eta eskerrak, borobila, bai er tzduna, gorabeheratsua, kolpe batez irakurtzen dena, baina inor bere txokoan eroso uztea baino beste edozer lortzen duena. Bueltan datorrena ez dela xamurra, alegia. Bukatzeko, ez alferrik, korolario hau dauka: “Haurra nintzenean, niretzat luxua larruzko berokiak ziren, gau soinekoak eta etxe dotoreak itsasertzean. Gero uste izan nuen bizimodu intelektuala eramatea zela benetako luxua. Orain pentsatzen dut badela ere gizon edo emak ume batenganako pasio bat bizi ahal izatea”. 2011 0717 Euskal gatazkak Jose Luis Otamendi , Euri kontuak Susa, 1999 Jose Luis Otamendi entzun eta poeta erantzun, egingo luke lehiakideak. Saria eskuratzeko gainera, besteren gainetik genero lirikoa landu baitu Otamendik. Bi lduma gogoangarriak idatzi ere, Lur bat zure minari , adibidez, azkena bera, Erlojuen mekanika . Ez alferrik, hala definitu zuen Xabier Me ndiguren editoreak argik ari honetantxe: herri saminaren poeta fina. Bego. Baina, ekoizpen poetikoen artean, 1999an egin zuen narraziogintzan sartu irtena, eta ipuin liburu bat badu geroztik, Euri kontuak . Tira, orain baten batek oroitaraziko dit poesia eta ipuina ez daudela hain urrun, Sergi Pamiesek dioenaren haritik, argumentaziorako baino sentsazioetarako, emozioetarako ere ematen duela ipuinak. Heme n bada horren adibide garbirik, “ Biaoa ” esaterako, laguntasunaz, heriotzaz, maitasunaz nola dabilen, ekono miko, iradokitzaile, poema batean bezala kasik. Ezen horiek dira bildumaren ezaugarri nagusietako bi, narrazioak bai baitira laburrak, kolpe batekoak, gantzik ez dute, ez soberakinik, neurtuak dira tamainan, neurtuak baliabideen erabileran, hizkuntzan, hiz kera maisu maitasunez darabilte uneoro. Beste ezaugarri nagusi bat gatazkaren presentzia litzateke, gatazka modu orokorrean ulertua, sozialak, ekonomikoak, politikoak dute lekua hemen, euskal gatazka deiturikoak, egungoak, atzeragokoak ere bai, 36kora joat en baita ipuin batean baino gehiagotan. Ez da, haatik, geure zerari buruzko kontakizun bilduma bat, ez bederen zentzu hertsian. Aitzakia baino testuingurua ematen dio idazleari, nola esan, jaisteko plano pertsonalera, moralera, giza emeak erretratatzen dit u beren minean. “ Hagina ” antologatuak, kasurako, gatazka politikoa du atzean, biolentzia politikoa nahiago bada, baina era berean ari da haur izateari utzi dion haur batez, arrebarekin, aitarekin, lagunarekin dituen , han eta hemen antzera diren kontuez. Ba da esportatzeko nagusiki euskal gatazkaren gaia dugula defendatzen duenik. Eta, segur aski, arrazoirik ez zaio falta. Baina geure buruei ere zor diegu geure gai labainari, geure gai labainei buruz hitz egiten duten ipuinak idaztea, ipuin finean unibertsala k, Otamendik Euri kontuak honetan egin legetxe. Elkarrizketa batean irakurri nion behin poesian jarduten zuela erosoen. Narraziogintzara jauzi txikia egin duenean, ordea, airoso aritu da oso. Eta eskuartean zer duen jakin gabe, errepikatzeko modukoa irudit u zait esperientzia narratibo hau. Lehen bezala orain, herri saminaren poeta finak behar baititugu behar, baita prosan ere. 2011 0925 Hitzdeologia baterako Iñigo Aranbarri , Hitzak eta giltzak Alberdania, 2001 Pentsatzen dut hiztun komunitate guztiek izango dutela, gutxi asko, hitz egiten duten hizkuntzaren gaineko kezka. Komunikaziorako biderik zuzenena denez sarri, hiztunak izan ohi du hitz egiten duen horren gaineko zalantza, arreta, jakin mina. Are idazlea, hizkuntza lan tresna behinena duenez, maiz kezkatu izan dute hitz, hiztegi, gramatikek, eta idatzi ere idatzi izan du horiek guztiak buruan. Egiten duen literaturak (letrak elkarri josteak) e skaintze n baitu horrelakoei itzulipurdia e mateko, ausartzeko, ausaz, baita esku sartzeko ere. Iñigo Aranbarriren kasua da hori, Hitzak eta giltzak liburuarena. Orain hamar urte ka lean, Alberdania argitaletxeko Zerberri sailean (gogoratu: orotariko saiakera laburrak biltzen dituen bilduma), hizkuntzaren inguruko gogoeta da Hitzak eta giltzak , edo hizkuntzaren parte diren hitzen ingurukoa, nahiago bada. Edo hitzetatik abiatutako hizkuntzaren gaineko hausnarketa. Eta aurrera, hizkuntza hitz egiten duen jendartearen gainekoa. Alegia, hitza duela irteera helmuga jakinik gabeko bidaia noranahiko honek. Kolpe labur, printza zorrotz, ele zoli, handik eta hemendik hartutako puskek osatzen du te Aranbarriren saiakera, burutazio bat orain , pasadizo bat gero, apunte bat hurrena. Alor asko eta askotarikoak hunkitzen ditu bertan (alor asko, baserritik hirira egin duten hitzena, adibidez). Irakurlearen gozamen eta argibiderako guztiak ere. Argigarri ak egin zaizkit orriotan erabili dituen hainbat kontu. Esaterako, politika eta hizkuntzen arteko limurkeriez, zarata ateratzeaz, arerioari hitza zikintzeaz, norberaren lexikoa sortzeaz, zaintzeaz, hedatzeaz ari zaigunean. Albistegiek, hedabideek oro har, h itzen zikintze horretan duten ardura eta egiten duten lana aitatzen denean. Ez alferrik, boterearen ahotsa horietan modulatzen dela gaztigatuko digu. Eta hori esan ondorenean nabarmenduko digu euskal prentsaren garrantzia, egunero egunero kalean zirkulazio an jartzen duen hitz eta esamoldeen kopuruagatik bada ere, “hagitzez handiagoa literaturak izan dezakeena baino”. Eta idazle batek diosku hori. Zail da liburuan zehar hunkitzen diren guztiak hemen laburbiltzea. Baina ezin esan gabe utzi, arkeologia filolog ikoa baino hitzen bigarren bueltak maiteago dituen Aranbarrik, hizkuntzaren gaineko kezkak zabaldu dituela bertan, hitzek eta ideologiak duten harremanari buruzko bilduma honetan, saiakera labur eta emankor honetan. Laburra eta indartsua izatea baita luze eta eder jantzia eraisteko era bakarra. 2011 1030 Sartuirtena Pilar Iparragirre , Hilerriko jolasak Elkar, 1989 Ezagutzen genuen Pilar Iparragirre, a rgikar i honi esker ezagutu ere. Kazetari gisa, beraz, nahiz eta literaturari buruzko orrietan jarduten zuen. Xabier Mendiguren editoreak liburu ahantzien Sautrela hartan aipatu zuelako jakin genuen gero nobela bat bazuela, 1980 urrun haietan idatzia, Hilerriko jolasak hauxe. Begira begira, ikusi dugu Felix Likiniano militante anarkistari buruzko biografia bat eta deportazioari buruzko beste saio bat ere argitaratu dituela. Eta konprobatu dugu, tamalez konprobatu ere, fikzioaren eremuetan egindako sartu irtena Bartleby batena bezalakoa izan dela, ale bakarrekoa. Hilerriko jolasak , hortaz, 1960ko hamarkada hasierako hiri bazterreko langile auzo batean kokatzen da, bertako bizimodua harrapatzen du bi narratzaileren eskutik. Kontakizuna ahots bitan doa aurrera, paraleloan: auzora iritsi berri den neskato batek bere eta bere lagunen gorabeheren berri emango digu; eta narratzaile orojakile batek familia baten egunerokoa fokatuko du. Paian paian doaz lerrook aurrera, tupustean, ekaitz perfektua ematen den arte: ordura arteko hari ikusezin guztiak txirikordatzen dira. Dena gertatzen baita egun berean, deabruren baten liburuan txarrerako bidea idatzirik balego bezala, maiatzaren lehenaren bezpera batean. Batek pentsa dezake liburuaren meriturik handiena eskaintzen digun umeen begirada partikular hori dela, umeen esperientziak umeen ahotan j artzeko ausardia eta abildadea dela. Ikustea nola bizi duten kalea, nola eskola; ikustea nola bizi duten helduen mundu bat; nola heriotza bera ere gehitzen duten ohiko jardun ludikora; imajinazioa deitzen diogun horrek nola blaitzen dien guztia eta gehiago . Baina horien aldean —sinesgaitz tarteka, behartuegi marteka —, interesgarriago egin zait eleberriak ematen duen paisaia soziopolitikoa, garai bat nola erretratatzen duen hasiera batean bigarren maila batean dagoela dirudien arren. Auzoa aipatu dugu, jende iritsi berriaz gainezka. Extremadura edo antzeko parajeetatik etorriak, baina baita ere oso urrun egon ezin daitezkeen baserrietatik jaitsiak. Nola hizkuntzek eta ohiturek bereiziko dituzten, ez horratik patrikak. Eta nola sartzen diren konfliktoan osagai berriak ere, nola izatea txima luzeak, aditzea musika arrotz deitoragarria izan daitekeen errefusarako aitzakia, etorkinen ondorengo izatea bezainbeste. 1989an argitaratu zen nobela, 1993an izan zuen bigarren argitarapena. Horrelakoetan geratzen den zalan tza da nora eramango zuen Iparragirre literaturak, eleberri hau ibilbide literario baten hasiera izan balitz eta ez sartu irtena. 2011 1204 Hamazazpi urteko hamarkada Jon Alonso , Camembert helburu Susa, 1998 Hala esan nion lagunari: Jon Alonsok baduela hamarkada bat, oparoa oso, zeinean isuri zuen bere ekoizpen literario guztia, gero isiltasun berdin literario batean gordetzeko edo. Berandu hasi zela estandarretarako, 37 urteen bueltan, 1995ean, Idiaren eraman handia saiakera eta Katebegi galdua nobela ia aldiberekoekin. Eta hamarkada luzexkoa akitu zuela Erretzaileen eremua ipuin bild umaren ondoren, 2007an, Astrolabioa saioarekin. Tartean hartuko lituzke hartara tarte honetarako aukeratu dugun Camembert helburu edo berdin aukera genezakeen Euskal karma (ez naiz ausartzen sailkatzera, baina 2001ekoa da liburua). Camembert helburu , beraz , gaur hemen Alonsori hizpide hartuko dioguna. Euskal karma zail bada sailkatzen (rapsodia gisa eman zuen idazleak berak), eskuartean dugun hau ez da hainbeste, baina bai gutxienez bitxi. Edaten du, minimo, bi txorrotatik: saiakera eta nobela, nobela eta s aiakera. Batetik da saioa, eta ez prezisamente gastronomiakoa: mikroan Toulouse Lautrec margolaria du jomuga, makroan arteaz hitz egiteko. Eta bestetik da eleberria, bere pertsonaia, bere trama, bere apareju guztiekin. Eta nola egiten den bi horiek txiriko rdatzeko? Bada, gaizki ez, kontrara: leun, natural, hasieratik kristolako ostiakoa hartuko duela ikusten duzun protagonista baten bitartez, pertsonaia entrainablea azkenerako, hain da, hain, kalamidadea. Batetik ematen digu, luze eta zabal, artearen histor ian kapital izan zen denbora leku baten berri; arteak, gaur ezagutzen (edo ezezagutzen) dugun artea izateko, hartutako bihurgunea seinalatzen digu, dokumentazio ilun eskergarekin, eskuzabal, entsegurik mamitsuena bailitzan. Eta bestetik nobela bat ari gara irakurtzen, lasai demonio, patxada ederrean, gerturako betaurrekoak jantzi beharrik gabe. Nobelaren baselinak sartzen digula barruraino bestela saiakera gotorra litzatekeena. Ai, baina lagunak, horixe dira besteren aurretik, lagun, eta laguntzeko daude ta rteka. Okerretik atera ninduen berehala: Camembert helburu baietz, aldarrikatu beharreko liburua dela, baina hamarkadarena kentzeko kaskotik. Testu bat ederrestea gauza ederra dela, kuriosoa litzatekeela Alonso hamarkada batez hitz egin ahal izatea. Baina hamarkada hori luzatzen eta beraz papurtzen duela Tropiko tristeak itzulpenak. Aktibo asko dagoela Alonso, alegia. Intuizio bat izan nuen orduan: orain ere zerbait izango ote duen eskuartean. Haren lanak gogo biziz irakurri ditugunok hori desio genukeela o tu zait, urte berriari zerbait eskatzekotan . 2012 0115 Artze frikia JosAnton Artze , Isturitzetik Tolosan barru Pamiela, 2007 Jaio gabeak ginenok ere egin dezagun ariketa: 69an gaude —69 betean, ezen ez batean —. Euskal literaturaz ari garela, pleistozenoan edo. Lozorrotik esnatzen ari da dinosauroa —katutxoa, esango dute errealistenek —. Kolpetik agertzen da JosAnton Artze delako bat, Zeruko Argia neta kolaboratu iza n duena, harako Ez dok amairu hartan txalaparta berreskuratzen aritu izan dena; baina liburu argitalpengintzan artean b irjina duguna. Eta ateratzen du Isturitzetik Tolosan barru izeneko, xuabe esatearren, zera bat. Zera bat berria, berritzailea, apurtzaile a, uppercuta irakurlearen matrailezurrera. Ez dut nik esaten, Juan San Martinek daitor liburuan berean, garaiari pultsua hartuta: “Ez baita erreza izanen liburu honi kidekorik arkitzea”. Poema bilduma gisa dugu sailkatu, baina izatez da zer edo zer g aziagoa. Objektu artistikoa Koldo Izagirreren hitzetan, biltzen baitu poema sorta, bai, baina egiten du modu berezian, ikusgarrian, leitzeko testuak bakarrik ez, begiekin jatekoak ere bailiran. Estetika du ausarta, diseinua dago poemaren, bildumaren menera, libu rua bilakatuz eszenario multiplea. Eta liburua azkenerako da abentura bat, ez dakit Isturitzetik Tolosan barrurakoa, baina bai literarioa. Eta ez soilik abentura estetikoa, poemetan ere gai berriak ematen dira, edo gaiak ematen dira ikuspegi berritik, indarrean zeuden ideiekiko oldarkor; tarteka nahita lizun zikinak, marteka kolpe labur lirikoak. Eta esango dut: liburua irakurri ondoren, “ Txoria txori ” ez da akaso Artzeren poema lortuenetako bat. Edo tira, hain dago mitifikatua, onaren eta txa rraren gainetik dagoela jada —eta azpitik ere bai, estutzen banauzu —. Baina iruditeria popularrean iltzaturik geratu diren poemetatik harago, Artze osatuago bat ezagutzeko aukera ezin hobea eskaintzen digu Isturitzetik Tolosan barru lanak. Bere garaian oih artzuna izandakoa, ahanzturaren neguan ez ote zen erori gero, desmemorian geratzeraino. Ahanztura horrek kitzikatuta etorri da Pamiela ren 2007ko edizio a, edizio faksimilea, orijinala bere kontzepzioan errespetatzen duena. Bidean geratua berreskuratzeko. Bi dea ireki zuena berriz errailean sartzeko. Gaur egunekotik irakurketa berriak egin ahal izateko, zergatik ez. Eta literaturaz asko dakien irakasle batek esan izan dit, ahots apalean esan ere, idazle friki gisa kalifika lezakeela lasai asko Artze gaurko oin ezko irakurleak. Bego. Ez dateke agian erabat okerra, ez guztiz txarra halaber. 69an jaio gabeak ginenok ere ez baitezagun ahantz: irakurketak biziarazten duela denboran barrena literatur lana. 2012 0219 Konpromiso bat literaturarekin Xose Luis Mendez Ferrin , Mugaldeko jendea (itzulpena: Bego Montorio) Elkar, 1998 Literatura galegoari gutxi asko tarteka begiratzen diogunok sarri askotan egin dugu topo Xose Luis Mendez Ferrinekin. Dela idatziak dituen lanak ugari direlako —poesia, narratiba, saiakera —, dela belaunaldi ezberdinek aitortzen diotelako nolabaiteko aitatasuna. Pentsa, adostasuna erabatekoa izan zen 1999an, Mendez Ferri n Nobel sarirako hautagai proposatu zutenean. Eta arraro arraroa ere ez da, ez alferrik idazle hori dugu literatura galegoa modernitatera ekarri zuena, oraindik literatura ahots berezko eta indartsuenetakoa dena. Egia da ez dela beste batzuk bezain ezaguna , ez behintzat Madriletik honako bidean. Eta motiboak bilatzen hasita, egiten dugu topo harri kozkor batekin: politika. Eta jakiten dugu gaitz larri batek jota duela idazlea, independentista eta marxista dela aldi berean —jainko potzoloa! —. Eta horregatik akaso euskaraturik dioten lanik garrantzizkoenak, Mugaldeko jendea honek eragin dezake gauza bat besteren gainetik: harridura. Narrazio errealista mezudunak espero dituenak ken dezala laster batean ideia burutik, oso bestelakoak baitira hemen aurkituko dit uenak. Oso bestelakoak eta haien artean ezberdinak oso. Muga da Galizia eta Portugal bereizten dituena, Ourense hegoaldean. Eta ez da hainbeste lurralde literario baten sortzea, nola lurralde erreal baten literariotzea, diakronikoa gainera, liburuak kurrit zen baitu XIX. mendetik 36ko Gerra artekoa. Geografia baten denboran zeharreko ibilbidea, beraz, nahiz ipuinak izan ukitu fantastikoa ( “Galtza urdinak ”), nahiz izan onirikoa ( “Adosinda izuturik ”), toponimo errealak hemen irakurleak aurkituko baititu ziento ka. Berdin ipuin itxuraz errealistagoak direnean ere, Ignacio Martinez de Pison idazleak Partes de guerra hartan bildutako “Beste horiek ” adibidez. Edo a ntologia berean egon litezkeen “Gomazko botak ” eta “ Militantearen amets urdina ”. Eta denen gainean halako esperimentazio kutsu bat aurkituko dugu, denborak, pertsonak nahasteko joera, irakurketa exigente bat, irakurlea aktibo izatea eskatuko duena. Konpromiso bat literaturarekin, edozer, bertan goxo egotea baino. Eta egia da Mendez Ferrin ez del a beste batzuk bezain ezaguna, zer dakit, Manuel Rivas bat edo, Nunca mais antolamendukoei laguntzearren, Euskadi Irratiak egin kanpainan bildutako txekea hartzera etorri zenean El Paí s egunkariko bisita txartelak ematen zituen galegoa zen idazle ez galego hura bezain. Beharrik ere. Arazoa geurea da, haatik, inoiz utzi behar baikenioke Madrilen derrigor geltokia duen trena soilik hartzeari. 2012 0325 Emakume beltz arruntarentzat Amaia Lasa , Malintxearen gerizpean Pamiela, 1988 Bada Amaia Lasa bat, poeta, euskal literaturaren mundutxoan hartu duena tartea. Meritua, besteren gainetik: emakumearentzat arrotz zen lurraldean hasi zela eraikitzen alfabeto berri bat. Dena zegoen egiteke eta egiteko, beraz. Eta bekatutik eta amatasunetik libro den emetasuna ekarri zuen berak. Amaia Lasa da, Koldo Izagirreren hitzetan, gure literaturaren lehen emakumea, dakarrelako lehenengoz emakumea gure letretara. Baina izan bada beste Amaia Lasa bat, kasu honetan narratzailea. Eta izan badu narrazio bilduma bat, bakarra, 88koa: Malintxearen gerizpean . Poesia 70etan, narrazio laburra 80etan. Ez pentsa, Sarrionandia eta Atxaga ere orduantxe ari ziren ipuinekin, garai egokia izango zuten horretarako aurrekoen aldean. Kontua da narrazio laburraren eremuan, halaber, desertua zuela Lasak aurretik. Eta berak ekarri zuela lehenengoz, Arantxa Urretabizka iarekin batera, emakumea euskarazko narrazio laburrera ere. Emakumea edo emakumeak, egia esatera. Ipuin bilduma —poema pare bat ere badu, baina tira —, bi multzotan bana baitaiteke: Euskal Herriko ipuinak eta Euskal Herritik landakoak —badakit ez dela sailk apen sobera akademikoa —. Eta Euskal Herrikoak ez zaizkit hainbeste interesatu, lirikoagoak dira, iradokikorragoak. Baina Euskal Herritik landakoak bai, defendatzeko emakumeak ekarri zituela Lasak gure letretara. Nikaraguan girotuta daude hiru ipuin, laugar ren bat AEBetan, New York hiriko Harlem auzoan. Eta horiek dakarte berrikuntza, egiten baitute ez soilik genero aldetik ekarpena, baizik eta era berean klase eta arraza aldetikoa. Nikaraguako iraultza sandinistaren baitan, bertako emakume txiroen esperient zia azaltzen zaigu, gerrillariena, kanpotik etorri den yankiak iraultza egiten ari den nikaraguarrari lezioak nola ematen dizkion, eta azken honen akidura eta haserrea, betiko kritikaren aurrean: “Gaingiroki begiratzen gaituzue eta zuen herrietan egin ez duzuena, guk, orain, berehalaxe egitea nahi duzue. Zuek ere azken finean dolarrekin etorri eta epaitzeko eskubidearekin sentitzen zarete”. Eta Harlemgo Ritak nola esaten duen: “Kaleko edozein izkinetan, emakumea eta beltza naizela jakinarazten didate”. Edot a nola sentitzen den “beti zurien kakak kentzen”. Marisa Young Blanco Nikaraguako poetisak idatzitako hitzaurre argigarrian, esaten da liburua emakumeen arteko elkarrizketa dela: “Y justo ahora cuando escribo, siento que estoy conversando contigo, compañer a”. Liburua amaitu dudanean ohartu naiz osoki liburua emakume beltz arruntarentzat idatzia dagoela, baiki, ni ere banaizen emakume beltz arruntarentzat. 2012 0506 Eredu bat Luistxo Fernandez , Tetris Elkar, 1995 Orain hamazazpi urteko hitzaurrean esaten zaigu: zutabegintza ia garatu gabeko lana da euskarazko prentsan. Urteak ez dira joan debalde, egun zutabegileak baditugu, gutxi asko: irakurtzeko modukoak, jarraitzekoak, erreferentziazkoak. Baina irudipena daukat artean ez garela gintza horretan bereziki nabarmentzen. Oraindik gogoan dut, ez hamazazpi, baina urte batzuk bai, lagun arrotzak sinadurak eskatu zizkidala eta ireki zitzaidan desertu luze zabala —gaur asmatuko nuke, uste dut —. Prentsako zutabeen antologi a liburuak izan daitezke mankantza historiko hori neurtzeko beste termometro bat. Badago zutabeak ohiko agerkarietan soilik bizi behar direla defendatzen duenik. Liburuan bigarren bizitza bat —osatu, bahetu, luzeagoa — izan dezaketela uste dutenetakoa naiz ni. Eta gurean apenas publikatu izan dira horrelakoak. Tetris da liburu horietako bat, Luistxo Fernandez kazetariak apailatua. Testuetako asko aurretik argit aratuak izan ziren, Argia n bertan, Arrasate Press desagertuan, Euskaldunon Egunkaria armez zarratuan. Baina jasotzen dira bilduma honetarako propio idatzitako iritzi artikulu sakonxeagoak ere. Motz zuzenak lehenak, pausatuagoak bigarrenak, denek uzten dute agerian kazetaritza egiteko modu bat: aktualitatearekiko arretatsua, bizkorra, jaki nminez betea, munduaren norabideak ematen duen segurtasun gabezia horretan jokatzeko, arriskatzeko, bustitzeko apustu egiten duena. Benazko kazetaritza, nire uste makurrean. Internet eztandaren aurreko garaiko testuak izanik —nahiz eztandaren zantzuak jasotzen diren —, batez ere momentuko giro politiko kulturalean jartzen du arreta kazetariak. Garaiari hartzen dio pultsua, uneko hainbat gatazkari —Balkanak, Kaukasoa — kasu eginez, nahiz intelektualki arnasten denari —multikulturalitatea, korrekzio politikoa —. Eta garrantzitsuena, nagusiki munduan zeharreko kontuez ari den arren, Euskal Herria duela uneoro begi ertzean, kliska bat baino gehiago egiten diola bertako errealitateari. Hotz xamar hasten da bilduma. Hoztasun horrek Europako herrialde ezberdinetako e skumaren gorakadari buruzko Larrun batean jotzen du gaina. Hortik aurrera, ordea, abiada hartzen du kontuak, zirikatzaile, zorrotz, deseroso, oldoztu eta posizio hartzera behartuz irakurlea. Agian orain hamazazpi urte baino hornituago gaude zutabegileez or ain. Jarraitzen dugu horien liburu emaitzarik izan gabe ordea. Eredu gutxi dugu, eredu gutxi utziko dugu. Tetris honetan bada eredu bat behintzat, baliagarria, besterik ez bada hartu eta zalantzan jarri, eztabaidatu edo kontra egiteko. 2012 0610 Merezi du hainbeste Antton Luku , Botoiletan Maiatz, 1998 Antzerkigile gisara da batez ere ezagutua. Hala nahi luke gainera izatea gogoratua: “Bat oroitzen da, “gizon hori omen idatzi zuen antzerki bat denboran”, eta beste batek “ah, bai?”, eta hor uzten dute dena. Hori gustatzen zait niri”. Baina antzerkizale mengel honen begietara, 2009an egin zen Antton Luku osoki ezagun, Euskal kultura? deitu saioa argitaratzearen karietara. Txorrotxa duzu: “Iparraldeko euskal kulturaren erasopeko egoera eta gaia —ezagutza, inplikazio eta engaiamend u handiz — aztertuz, salatuz eta kitzikatuz, ordezkapen eta suntsipen joera eta ondoko arazo larriak ausart eta eraginkor maneran jorratzen dituelako”, horrexegatik eman zioten 2008ko Juan Zelaia saiakera saria. Gehituko diot hemendik euskal kulturaz ardura duen orok eman beharko liokeela irakurraldia. Murmurioa bazebilen, ordea, bazuela Lukuk ipuin bilduma on aski askoa, 98koa, Botoiletan izenekoa. Harik eta bilduma aurkitu, eskuratu eta irakurri arteko bakerik ez dut izan, bai haatik murmurioaren pilota ha ndiago egiteko denbora. Kito, bukatu dira desesperak. Irakurketaren emaitza: ez dio inondik inora murmurioari egiten iruzurra. Kontrara, bilduma oroz gain da irakurri eta kontuan hartzekoa. Biltzen ditu hainbat ipuin, dozena inguru, hamaika sarrera testua ipuintzat hartzen ez badugu. Guztiek ere atmosfera bat konpartitzen dute, Errobi gainealdeko memoria, sustut Garazi Baigorri Baigorri Garazi ardatza kurrituko dugula. Pisu handia hartzen dute pertsonaiek, giristinoek, errugbi jokalariek, turista landesek, xinaurri jaleek, zakurrek, arraintzariek, ihizi zaleek, etxalde itzaltsuetako auzoek, orobat behar den bezalako jendeak. Izan ere, ipuinok daude idatziak behar den bezalakoa zer den esplikatzearen beharrik ez dutenentzat. Bada mundu baten aurkeztea, ez hai nbeste jujatzea, egin dezagun geure irakurketa propiala. Begien aurretik pasarazten dizkigu itxura batean ezdeusak diren kontuak, pasarte ustez inoku oak, baina momenturen batean punturen batean kraska egiten dutenak. Besteren gainetik, tentsioa baita leku jende istoriook bizi dutena, azaleko bake moduko baten pean borborra da hemen lehertzen dena. Ipuinok badute beltzetik, exijenteak dira hizkera aldetik, askeak estilo aldetik, oroz gain nabarmentzekoak literatura aldetik. Segida ez dute izan, edo urria, Euskal K ama Sutra hartan ere parte hartu baitzuen Lukuk beste ilustre batzuekin batera. Antzerkigile gisara gogoratuko dugu, hartara, nahiz baita ere, eta ipuin bilduma bakarra kaleratzen badu ere, ipuingile destakatu modura. Botoiletan honek merezi du hainbeste. 2012 0715 Itzulerari pultsua Martin Ugalde , Itzulera baten historia Elkar, 1990 Martin Ugalderen idazle kasua da bitxia. Begiratzen dituzu manualak, eta exilioko idazletzat hartzen dute askok. Hain estrainioa ez dena, bidenabar: exilioan idatzi zuen bere euskarazko literaturaren zati inportante bat, batez ere antzerkia eta ipuina; besteak beste, euskarazko lehen ipuin bilduma moderno gisa hartu izan den Iltzalleak . Baina 1990ean, aspaldi Euskal Herrian, argitaratu zuen Ugaldek exilioarekin zuzen lotuta dagoen eleberri bat, exilioaren ifrentzu den itzulera gaitzat hartzen duena. Eta, ifrentzu guztien antzera, exilioaren itzalpean geratzen denez itzulera, bakan izateagatik merezi du arreta Ugalderen Itzulera baten historia eleberriak. Venezuelatik Euskal Herrira datorren neskatxa narratzaile, bitartean eta bertan gertatzen zaizkionak kontatzen dizkigu, bizipide pertsonal baina era berean unibertsa l izan daitekeen batean: nahiak eta ezinak, ametsak eta eguneroko gordinak, kontatu dizkiotenak eta benetan direnak, gero egiatan aurkitzen dituenak. Gurasoen aberria ez da erdia, ez berea, ez jada gurasoena; itzulerak ez dakar erabateko poztasuna, ez etxe koen batasuna, ez bada utzitakoaren nostalgia gazia. Itzulerako barkua hartzen denean ez baita bukatzen exilioa. Inoiz bukatuko balitz, gaitz erdi. Eta gero daude gutarrak, ez denak uste bezain aingeruak. Ai, gutarrak: “Ikusten da jende txarra dela; geure jendea bada ere”. Eta eleberriak ematen duen aberriaren kontzepzioak egiten du kirrinka gehien. Narratzailearen aitaren aberria da arrazista: “Venezuelan normala zen ahaidekoren bat beltza izatea, baina ez hemen; aitatxori askotan entzun nion argudio hau E uskal Herria goraipatzerakoan”. Eta aita bera da matxista: “Zer pena zu geure familiako gizonezko nagusia ez izatea!”, diotso alaba narratzaileari. Aipatu gabe familia tradizionalaren baloreek estutzen dutela hemen bizitza. Luze gabe aitak, heriotza, nahi luke “geure lurrean gertatzea, seme edo alabaren bat ezkonduta ikusi eta bilobaren bat ezagutu eta gero”. Amen. Herrenak aipatzen hasita, esan, estilistikoki hautu arraro batzuk daudela: kontakizuna dago, adibidez, harridura esaldiz josia —ondo legoke guzt ira zenbat dauden zenbatzea —. Baina horiek kontuan hartuta ere, bakan izateagatik da irakurgarri Itzulera baten historia ; hartzen diolako, fikziotik, euskal exilioaren itzulerari pultsua. Eta ondorio gisa uzten digulako sententzia bat: “Hasita nintzen pent satzen, egiatan, neuk ez nituela inoiz aitatxok bere lurrean ikusi zituen mirariak ikusiko”. Izan ere mirariak, ez literaturan, gauza jakina da non ematen diren. 2012 0923 Bueno, bai eta ez, badakizu Laura Mintegi , Ilusioaren ordaina Erein, 1983 Honezkero jakingo duzue: Laura Mintegi lehendakari da. Azken orduko berririk ezean, Euskal PEN Klubeko lehendakari da Laura Minte gi, Eusko Jaurlaritzako lehendakarigai izateaz gainera. Apenas aipatu da hautes lasterketan sartu zenetik, baina gauza ezaguna da lehendakarigai baino lehen Mintegi idazle genuela. Eta deskuidatzen bazarete lehen lehendakarigai idazlea ere bai —ez, ordea, lehen literaturzalea, Patxi Lopezek ondo baino hobeto erakutsi bezala —. Hemen, beraz, Mintegiren perfil —nahita edo nahi gabe — deskuidatu hori hartuko dugu mintzagai. Ezen ugari baitira argitaratutakoak, 80ko hamarkadan hasi eta gaur egunera artekoak; ipuin bilduma bat eta bost nobelako korpus literarioa osatzeraino. Nobelak izan dira gerora, baina ipuinak izan ziren aurretik, 1983an. Ilusioaren ordaina bildumaren genesia Ana Urkizaren Zortzi unibertso, zortzi idazle liburuan aitortzen digu Mintegik berak: Donostia Hiria sariketara aurkeztu eta irabazi egin zuen. Horri esker, Erein argitaletxeak liburu bat argitaratzeko eskaintza egin zion. Ipuin batzuen zirriborroak zituen eta uda eman zioten zirriborro haiekin liburua atontz eko: “Nik, ausart, baietza eman nien, jakin gabe gai izango ote nintzen liburua egituratzeko eta bukatzeko, eta bai, gai izan nintzen”. Eta bilduma irekitzen duen “ Satorzuloak ” ipuinak irabazi zuen aipatutako 83ko Donostia Hiria. Eta bildumako beste ipuin pare bat e re izan ziren garaian sarituak: “ Paris edo ” 83ko Santurtziko udala sariarekin; “Ez dadila belu izan ” suertatu zen 82ko Kirikiño sariko finalista. Eta bildumak azkenerako uzten duen inpresioa da, ez hainbeste sariketa batek ziurtatu beharko lukeen lan literario baten berezitasun, bakartasun, ertzez beteriko borobiltasunarena, baizik eta uda batean apailatua izan den sortarena. Laino, herabe, beharrezko puntxik gabe, bai eta ez, epel xamar uzten zaitu azkenerako. Gertatu izan da Laura Mintegiren bes te lan batekin, Bai… baina ez estreinako nobelarekin. Zuzenketa lan handia egin zela, sintaxia, lexikoa, estiloa, elkarrizketak. Berridatzia eman zela 86koa 99an. Eta ikusten dugu eskuetan dugun Ilusioaren ordaina hau ere, 99koa, 83ko haren edizio zuzendu eta eguneratua dela. Baina Bai… baina ez harekin gertatzen zenaren kontrara —lehen argitalpenak kritika zorrotzak jaso zituen, edizio berridatziak irakurketa berri eskuzabalagoak —, lehen ipuin bildumaren bigarren edizio honek ez dakit orijinala hob etzen duen, baina ez du emaitza bete beterik uzten. Edo, beste modu batean esanda, Iñaki Kamino estimatuak agerkari honetantxe 84an jaulki zituen laudorioek ez dutela ia 30 urteko galga gainditu. 2012 1028 Evviva, batez ere, la libertà Pier Paolo Pasolini , Gauza baten ametsa (itzulpena: Josu Zabaleta) Alberdania, 1998 Ez dakit, hartzen dut Gauza baten ametsa eskuartean , eta ezin diot nostalgia poxi bati izkin egin. Denbora zaharren mira txatxua izango da, joandakoa oraingoa baino txukunagoa denaren ustel ustea. Maria Isabel Llaudesek esaten zuen, iragan garai oro dirudikigu hobea. Azken batean, aro delikatu bezain loriatsu batez ari gara: orduko hartan sartu ge nuen serioago muturra literaturaren zera honetan, dena zen berri, dena ilusionagarri. Baina, langintza zaila izan arren, objektiboago begiratuta ere, sentsazioak esango nuke baduela egiatik zerbait. Ez dela soilik nostalgia txepela, baizik eta kritika konp aratiboa. Itzulpen estimagarriak egiten ziren garai hartan —gogoratu Miguel Torga eta Piztiak , Agota Kristof eta Koaderno handia , Josef Skvorecky eta Mundu mingotsa —; paraliteraturak ere laguntzen zuen, bilduma identifikagarriak, portada korrektoak, ukimen erako —bizio konfesaezin hori — atseginak. Inoiz entzun dut idazleren batek horiengatik nahi izan zuela publikatu hor. Iritzi horri galga jartzen dion elementu bat sartzen da, ordea, tartean: 14 urteren buruan ea irakurketak eusten dion, ea ni bilakatu naizen irakurle hau ez den sobera petraldu. Kontakizun pasionagarri gisa gogoratzen nuen Gauza baten ametsa , hain zuzen, bizitzara jaiotzen ari diren gazte batzuen gainekoa. Pasoliniren lehen eleberri argitaratua, idazlea gazte zeneko leku denbora k harrapatzen ditu, Italia ipar ekialdeko Friuli —eta friuliera bera, tarteka —, bigarren mundu gerra ondorengoak. Komunistak dira gazteok, ez hainbeste ideologiagatik, gehiago kondizio sozialak hartara behartuta, landa giroko langile; herrian ezin, emigraz ioaren bidea hartzen dute, Jugoslaviara —“han komunismoa zagok behintzat” —, Suitzara, atzera burumakur bueltatzeko etxera. Ezen, han nahiz hemen, beste ezeren gainetik, eguneroko herstureratik urrun, askatasuna baita bilatzen dutena. Eta, egia da, ez da nobela inondik ere biribila —eta agian eskerrak —. Are da lau xamarra. Nahi baduzu, teknikoki, herrenak ditu nabarmenak, elipsiak baino gehiago dira gabeziak. Baina, bestalde, zeinen ondo jasotzen duen gerra osteko giro hori, industrializazioak erabat harra patu gabeko testuinguru bat, non bizitzak aurrera egin duen denboran zehar apenas aldaketarik izan duela. Zabaleta itzultzaileak hitzaurre jakingarri askoan dioen bezala, hemengo gerra osteko giroa ere izan zitekeena, soilik aldatuta Nini Infant, Milio Bor tolus eta Eligio Pereisson, eta horien partez jarrita, adibidez, Amado, Demetrio eta gure Felix. 14 urteren buruan oraindik usain dezakegu askatasun, ez hainbeste egarria, ezpada gosea. 2012 1202 Sasi eta asuin Pello Lizarralde , Hatza mapa gainean Pamiela, 1988 Joan berri den urte zaharreko liburu onenen artean jarriko nuke, ezbairik ga be, Pello Lizarralderen azkena, Orbanak . Soil sotila, zurruna, intentsua, tentsioz betetako nobela su eztitan ondua. Ondo dio eleberriak western bat filmatzeko ematen duela dioenak. Eta ez da bakarrik azken liburua, aurrekoak ere halakoxeak ditu, Iragaitzaz —ilunbistan —, Larrepetit , Un ange passe —isilaldietan —, Sargori ; onak. Ez nizkion ezagutzen hasierak, 80koak, baina banuen erreferentzia baliotsua: E pericoloso sporgersi lehen nobela aitatu zuen Harkaitz Canok —eta Cano beti da garantia — liburu ahantzien Sautrela hartan. Bilaketa hasi nuen bada. Alferrik. Deskataloga tua. Aurkiezina. Desagertua. Lehen nobela eskuratzeko ezintasunak ekarri ninduen Hatza mapa gainean bigarren honetara. Haria ez du sobera konplexua: ez dakigu nondik, zer, norengandik, baina ihesean dabilena da liburuko pertsonaia protagonista. Mendian gor a, behera, inolako heldulekurik gabe: ez dakigu zer egin duen, zerbait, nor den, non dabilen. Euskal Herrian bai, hori seguru, ez bakarrik “intxaur batzuk, gazta eta ogia” jaten dituelako, ez bada “errosarioa errezatzen” entzuten delako. Ekintza ez armatu ez bestelakorik gabea da testua. Ihesa da osoa, sasi eta asuin. Ia ez da agertzen bestelakorik. Soilik neska batek lagunduko dio zereginean; tira, lagundu, hori irakurleak ebatzi beharko du irakurketa bururatu ondorenean. Beste ezer gutxi, eztarriko mina biziagotuko zaiola kontakizunak aurrera egin ahala, irakurleak min hori sentitzeraino. Eta ez da Lizarraldek pertsonaia bat ihesean jartzen duen lehen aldia. Orbanak nabarmendu dugunez, esan, bertako pertsonaia nagusietako bat, mendi tarra, orbanduna, zordun zaiola Hatza mapa gainean honetakoari. Oso zordun. Ez da, deabruak guarda, inondik ere salaketa. Pentsa, erremixaren alde bagaude eta, beti ere, Fermin Muguruza gogoan, zerbait berria aportatzen badu. Eta Branimir Scepanovicen A boca chea de terra hura er e gogorarazi dit, are, uneren batean, jazartzaileak imajinarioak direla pentsa daitekenean. Oroitzapen ona. Azken buruan, tanta bat da Hatza mapa gainean Lizarralderen obra osoan. Nobela laburtzat hartzen bada ere, ipuin, eta ez oso luzea, baita finean —Lizarralderen lehen ipuin argitaratua, inork ezeztatu ezean —. Zergatik ekarri hartara ipuinxko bat tarte honetara? Bada ez soilik halakoak gomendatzea, euskarri dijital berriekin eta abar, erabat gaurkoa delako —hala berreskura liteke, luze gabe, E pericolos o sporgersi deskatalogatua —. Baizik eta batez ere izan zelako literatura obra ezin interesgarriagoa martxan jarri zuen hastapen hazietako bat. 2013 0113 Lehen thriller nafarra edo Mariano Izeta , Dirua galgarri Auspoa, 1962 Zalapartatxoa eragin du ezjakintasunak: atera berri duten gaztelaniazko eleberri bat omen da lehen thriller nafarra. Noski, beste ezer baino lehen, sinetsi behar dugu izen hori merezi duen ezer egon daitekeenik. Gero, irribarrea marraztuko zaio Nafarroan egin den literatura gutxi asko ezagutzen duenari. Iban Zaldua eta Juan Kruz Lakasta aurreratu zaizkit: Miguel Sanchez Ostiz e ta enparauak ahaztu gabe, euskarazko hainbat etsenplu ekarri dizkigute. Alberto Ladron Arana aipatzen zuen Zalduak, eta Aingeru Epaltza eta Jon Alonso nabarmentzen. Atzerago jotzen zuen Lakastak, Oskillaso ekarriz, eta ustez guztietan aitzindaria, Mariano Izeta. Ez diot nik, ez Lakastak soilik. Aingeru Irigaray euskaltzainak gaztigatzen digu 62ko Dirua galgarri thriller nafarraren peredikuan: “Euskaraz leenbiziko liburua ote da hau Baztanen? Polizia nobela bezela bai, leena da”. Eta esaten duenak Baztanen, esaten du Nafarroa osoan —beti ere, bihar agertzen ez bada eskuizkribu bat, nik dakita, Zaraitzuko ibaxan —. Baten batek objekzioren bat jar dezake, hala ere. Esaterako eleberriaren haria Parisen gertatzen dela. Baina, zer, donostiar batek Nafarroan kokatze n badu thrillerra da nafarra, eta nafar batek Parisen kokatzen badu ez da? Gainera, ze demonio, “oraindik biotzean zituzten Euskalerriko oiturak eta mintzaira” liburukoek. Zalantzarik ez da thriller batek bete beharrekoak biltzen dituela: lapurrak, luze ga be, Subemandile, Mirue eta Zapelatza, Pizti eta Beltza —eta hemen neroni urduritu naiz, beltz ek ez orain atletismoan, aspalditik kendu baitigute lekua euskal nobeletan ere —. Poliziak, behar bezalakoak, atxilotuari esateko kapaz direnak: “Zuk ainbertze mait e baduzu zure sorlekua, zergatik etzara beingoan Kongora goaten? Emen eztugu beltz bearrik”. Eta, bistan da, heriotzak, kurioski, kasu honetan, erabat argitzen ez direnak. Baina ez pentsa literatura handiaz ari garenik —thriller bat literatura handia izan daitekeela uste badaiteke —: oso da lañoa eleberri osoa, dena ateratzen da ongi lehenengoan, zuzen doa aurrera gertaeren marra, presaka kasik beti batetik bestera. Mariano Izetaren Dirua galgarri honekin abiatzen den ibilbideak, momentuz, Jon Alonsoren Zintzoen saldoan hartan dauka azken geltokia —eta azken horrekin plazer puskaz handiagoa hartuko du irakurleak, baiki —. Eta ez zaizkit etiketak bereziki axola. Nahi baduzue prest nago “Mosen Bernat Etxepareren kantuia” bera lehen thriller nafar gisa onartzeko. Baina zeinen ondo datozen batzuetan besteren ezjakintasunak geure buruei errepasotxo bat emateko. 2013 0217 Hau ere esnetsu eta zopatsua Arantxa Iturbe , Lehenago zen berandu Alberdania, 1995 Literatur lanen zerrenda mehe baten jabe da Arantxa Iturbe. Agian irratiari eskaintzen dizkiolako ordurik behinenak —arratsaldero aritzen zaigu, aste barruan, euskarazko irrati publikoan —. Agian zutabegintzari ematen dizkiolako ordurik libreenak —igandero argitaratzen du artikulu bat, euskarazko egunkari bakarrean —. Eta, hala ere, literatur lanen zerrenda mehe baten jabe da Arantxa Iturbe. Mehea izanagatik ere, literatur lanen zerrenda interesgarri baten jabe. 1992koa du lehen narrazio bilduma, Ezer baino lehen . Gorka Bereziartuak kitatu zituen liburuarekikoak tarte honetan bertan. Besteak beste, best seller iz aera aitortzen zion —“18. edizioa” dioen gerruntze gorriarekin —, baina desberdintasunak —eta indarguneak — seinalatzen zizkion nazioartean gehien saltzen den liburu ereduarekiko. Hartara, esan genezake, betetzen zuela Iban Zalduak bere blogean oso zailtzat jotzen duen hura: aldi berean esnetsu eta zopatsu izatea, salmenta handiak —jarri nahi adina komatxo — eta, tira, goi mailako kalitate literarioa ez dakit, baina bai kalitate literario nahikoa, kritikak ere nabarmentzeko modukoa. 1995eko bigarren narrazio b ildumak, mintzagai dugun Lehenago zen berandu honek, edizio ugari izan ditu —eskuartean daukadan 2006ko aleak 6. edizioa dela dio —. Beraz, zeozer saldu da. Eta kalitate literarioari dagokionez maila nabarmengarria aitortu behar zaio, halaber. Hau ere esnet sua eta zopatsua dela, alegia. Arestian aipatu dugun Zaldua berriz aipatzeagatik, esan, adierazi izan duela inoiz Lehenago zen berandu honekin hartu zuela atzera interesa euskarazko literaturarekiko, eta, batez ere, euskarazko narrazioekiko. Eta 95eko krit ika apurrek era berean ondo hartu zuten —pentsa, Goenkale telesail arrakastatsuaren antzik bazeukala esateraino —. Baina guretzat garrantzitsuena: 2013an gustura irakurtzen direla bertako ipuinak, fresko mantentzen dutela gaurkotasuna. Izan ere, denborarekin gutxi aldatu diren giza harremanak dituzte ardatz: gizon emakumeen artekoak, senar emazteen artekoak, maitale, lagun, guraso seme alaben artekoak. Familia, zentzurik zabalenean, eta bere zirkunstantziak harrapatzen dituzte, begirada zorrotz, a rretatsu, sarri zirtolari batekin. Umorea baita nabarmendu beharreko beste ezaugarrietako bat, fina. Eta hizkera, azkenik, batere apaindurarik gabea, baina ez horregatik errazkerian erortzen dena. Ai, ama! eta Kontu jaten aurrekoengandik ezberdinek osatzen dute Arantxa Iturberen literatur lanen zerrenda mehe baina interesgarria. Ordurik behinenek eta ordurik libreenek uzten dituzten beste ordu horietan idaztera animatzea, asko eskatzea izango da akaso. 2013 0324 Burubuztan urrupatzekoa Telesforo Monzon , Langosta baten inguruan Elkar, 1995 Telesforo Monzon politikaria bai, noski, nola ez. Telesforo Monzon letragilea ere bai, Itziarren semea , Lepoan hartu , Batasuna . Telesforo Monzon poeta pixka bat, 36ko gerra osteko exilioak idatzitakoa begiratzen aritu zarelako. Telesforo Monzon antzerki idazlea entzutez, biografia irakurri diozulako. Baina Telesforo Monzon prosagilea ez, hori ez. Esan nahi dut erabat ezez agun zitzaidala Monzonen fazeta hori; eta pentsatzen dut niri bezala beste askori. Baina izan badu prosa lanik, aukeratu, bildu, liburuan argitaraturik esan nahi dut, Langosta baten inguruan izenarekin. Koldo Izagirrek egin zuen aukeraketa eta egin zion hi tzaurrea. Hitzaurrean esaten zaigu, adibidez: “Lizardiri bezala gertatu izan zaio Monzoni ere neurri batean, poetaren ospeak ezkutuan utzi izan du prosagilearen handia”. Poetarenak, antzerki idazlearenak, kantugilearenak, politikariarenak. Biak omen dira, ordea, Lizardi eta Monzon, prosan ere handi. “Uste izan dugu euskal kazetaritza Kirikiño zela eta ezer guti besterik”; baina gero gehitzen dira Larreko, Manezaundi, Jean Etxepare, Zerbitzari, Salaberry, Larzabal, Etcheberry, Monzon bera, “euskaraz idatzi d iren irakurgai ederrenen egileak”. Gaurko kazetaritzaren aitzindariak ezagutzeko lan horretan, beraz, geldialdia egin beharre an gaude Monzon Enean. Eta izan artikuluak dira liburu honetan biltzen direnak, Alderdi aldizkari klandestinoan 1949. eta 1960. urt een artean argitaratuak. Urte politikoki gorabeheratsuak Monzonentzat, 1952an utzi baitzuen kontseilari kargua, alderdia utzi gabe, Euzko Gobernuarekiko desadostasunengatik. Hala ere, “Agirre Lehendakariaren gaubeila ” artikuluan kontatzen zaigu nola Monzon en etxeak hartu zuen Jose Antonio Agirreren gorpua, dagoeneko 1960an. Baina ez pentsa, eta artikulu gogoangarri hori alde batera utzita, gainontzeko testuek zera politikoa hunkitzen dutenik. Kontrara, gai askoz mundutarragoak, egunerokoagoak, herritarren kezkengandik gertuagokoak dira hemen aurkituko dituzunak. Ondo baino hobeto laburbiltzen da hori hitzaurrean: “KAS alternatibaren puntuak buruz ikasaraztea baino eraginkorrago zeritzon ipuintxo bat kontatzeari”. Eta estiloa bera ere, hizkera, are euskara ba tuaren aurreko euskara batua —bizkai gipuzkoa mugakoa, lapurtarra, erabat gaurkoa —, eduki horiei dago hertsiki lotua, irisgarria nahi du izan —eta bada —, irakurria. Azken batean Langosta baten inguruan , hasi eta buka, oso egiten baita gozoa, irakurgarria, buru buztan urrupatzeko modukoa. Artikuluak argitaratu ziren garaian, seguruenera, baina baita 2013ko begiekin ere begiratuta. 2013 0505 Bakan ale bitxia Mayi Pelot , Teleamarauna Maiatz, 1987 Unibertsalki izan duen bigarren mailako estatusari gehitzen badiogu hizkuntza, begi kolpe batean ikusiko dugu ez dela bereziki oparoa euskarazko zientzia fikzioa. Idatzi izan da, noski, Iban Zalduak inoiz aitzindari deitu dituen haiengandik hasita —eta bereziki nabarmentzen zuen Xabier Kintana, Izar berria nobela (1969) eta Ukronia (1972) ipuinarekin —. Baina ez generoa BBVA ligara igotzeko adina, edo adinakoa. Hala ere, eman izan ditu bakan ale bitxiak. Zalduak espezialisten taldean kokatutako Mayi Pelotenak, esaterako. Kasu kuriosoa da Pelot: batetik, Itxaro Bordaz landa, Ipar Euskal Herriko emazte idazle gutxietarikoa baita —gehienak ere Maiatz en bueltakoak —. Eta, bestetik, idatzitakoa, esklusiboki ia, izan delako zientzia fikzioa. Maiatz aldizkariaren 5. zenbakian, 84ko apirilean, narrazio luze bat —“Telelabirintoa ”—, eta ipuin bilduma bat urte bete beranduago, Biharko oro itzapenak . Bikaina lehena; gorabeheratsuagoa bigarrena, Mikel Antzaren hitzetan. Eleberri laburra da hirugarren emaitza, Teleamarauna —eta ez du zerikusirik Antzak laudatuarekin —. Narrazioaren haria da fin fina: hainbat lagun, onak, elkartzen dira telepati aren bitartez galaxiako jendea kontrolatu nahi duen bat, gaiztoa, menperatzeko. Ados. Horraino argumentua. Nabarmengarriena, aldiz, iruditzen zait Pelotek sortzen duen mundua: traturra mañetikoaren lantzen dute lurra; airetxaluparekin lekutzen dira batetik bestera; mikroordenagailu EN 24 belarridunak erabiltzen dituzte. Jantzi ahal dute jeroihalezko galtzatorra, pontxo luze bat, bestela, gorrixka berdea, uso paparo margokoa, oinetan espartin G araberakoak. Bizi ahal dira kontainer jauregitxo kuttun zainduet an, iglubok modukoetan, barrua hyperfeldrozkoa, ohean thermotxarpoila. Laseraiztoak erabiltzen dituzte sugegorrien hiltzeko; droga gisa marruskatzen dute Deltako sashikat ostoa; esqwara bera, uronarra da, Antares aldekoa. Dena nahi bada oso xaloa, nahi bad a oso lañoa dena, baina, eta akaso urteek ematen duten distantzia ironikoarekin, irribarre batez irakurtzen dena. Eta ez zuen askoz gehiago argitaratu Pelotek. Irudipena daukat gerora ere ez dela bereziki hobetu euskarazko zientzia fikzioaren egoera. Auker a bat da, hartara, Iban Zalduak hasieretan gaztelaniaz idatzi zuen zientzia fikzioa euskarara itzultzea itxarotea —eta, badakizue, gero frantsesera, ingelesera, hungarierara, eslovenierara… azkenik buelta gaztelaniara itzultzeko —. Baina akaso emango digu s atisfazio berehalakoagoa euskarazko zientzia fikzio ez bereziki oparo horretan aztarrika aritzeak, bakan ale bitxi horietako batekin topo egiteko. 2013 0609 Bilduma izatera iritsi ez zen bildumakia Salvador Espriu , Euskal Erria (itzulpena: Juan San Martin) Egan, 1967 Hilaren hamarrean beteko zituen Salvador Espriuk ehun urte artean bizirik balego. Narratzailea, antzerkigilea, baina batez ere poeta, are Kataluniako poeta nazionala. Ospakizunetan dugu aberri ttikia: Espriu urtea 2013.a, suziri girlandak dira nagusi, idazleari, idazlearen obrari eginiko gorazarreak. Estaturik gabe baina nazio izanik jokatzearen abantailak. Gurera, poeta izan da esklusiboki ekarria. Jose Antonio Loidik poema bat, 1965. Koldo Izagirrek eta Gerardo Markuletak gerora, garaikideago. Baina Juan San Martin izan da Espriu gehien euskaratu duena. Haren bi lan garrantzitsu, Siner ako liburua (66) eta Zezen larrua (8386). San Martinek itzulitako beste lantxo batek, ordea, jartzen du makinaria guztia martxan. Egan aldizkaria, 1967ko alea. Bertan, hiru poema: “Illargia”, “Karlos Ospetsuaren illobia”, “Aizea”, Espriuk idatziak —lehen azkenaren tituluak orijinalean ere euskaraz —, San Martinek itzuliak. Dena hortxe geratuko zen, oso ondo, hiru poematxo, Espriuk hainbeste maite omen zuen Euskal Herriari esk ainiak, hartuko ez bazenitu 68ko obra osoak, aukeratuko ez bazenu Poesia liburukia, irekiko ez bazenu Zatikiak, bertsetak, intentzioak, matizak izeneko atal a. Hara, lau poema, País Basc epigrafepean: “Ilargi”, “La tomba de Carles el Noble”, “Aizea”, gehi 67 0806ko data daraman “Biar”. Saski naski bat da atal hori, enkarguz idatzir iko poema sortak dira gehienak, baina badira bildumakiak. Euskal Herriari itxuraz idatzi nahi izan zion bildumaren ernamuin horren gisakoak. Bilduma idatzi nahi zuela ez dago zehatz inon jasoa, baina gauza jakina da inork eskatu gabe idatzi zituela poemok. Logikatik badu: 58an adierazi zuen “kolektibitatearen zikloa” hasteko asmoa, poesia zibikoago bat, bertsoen diskurtsibitatea, salaketa bokazioa, herriaren errealitate politikoaren presentzia identifikagarria. 60ko La pell de brau k erakusten dizkigu ezauga rriak: transizio liburua dugu, Sinerako mitotik —aberri ttikia eta mundu galdua — Sepharadenera —iberiar penintsulari hala esaten zioten diasporako judutarrek —. Adituek diote: hasten da konbinatzen heriotzaren eta giza kondizioaren gaineko hausnarketa lirik oa, Espainia frankistaren gaineko kritika irmoarekin. Eta gero dago Euskal Herriarekiko Espriuren miresmena. Lehendakariari idatzi zion 83an: esku abil eta jakitunetan zegoela Euskadiren kausa gorena, bere sentitzen zuena. Obra osoen ondorengo edizioetan, guztira sei dira Euskal Herriari esk ainitako poemak: aurrekoei gehitu behar dizkiegu “Gau” (69) eta “Abesti bioztun bat naiz” (70). Eta onena: antza, oraindik geratzen da ineditoren bat. 2013 0714 Berdin udazken, negu, udaberrian Xabier Aldai , Bazterrekoak Susa, 2000 Hamahiru urteren buruan liburu bati atzera heltzea ez da beti ariketa samurra. Zertan den orain hainbeste egindako irakurketa, nola eragin dion denboraren iragaiteak, zu zeu zenbatean zahartu zaren. Are gogoratzen baduzu liburu hura zela nabarmentzeko modukoa. Baina, noski, hogei urte zenituen orduan, bizitzaz ez zenekien ezer. Aurretik ezagutzen zenuen autorea. Bala zeru urdina , 1993k oa. Gogoan duzula, zuk zeuk erositako lehen liburuetako bat. Gogoan duzula, harri eta belarri utzi zintuena erabat: zer jaten du mutil honek hemezortzi urterekin publikatzeko halako liburu bat. Demasa. Urpekari trapuak jantzita, beraz, hamahiru urte behera egin dut Xabier Aldairen Bazterrekoak ipuin bildumarekin. Eta, zer nahi duzue esatea, iruditzen zait denborarekin egin duela hobera, ardoen antzera. Izugarri harritu nau berriz, hamahiru urteren buruan, zer ahots, zer sendo, zer gordin. Izugarriak —eta hi tzaren edozein adieretan — egin zaizkit berriz “Ehiztariak”, “Jostailuak”, “Uruguai bizi da”, “Han belarra beti berde baita”. Udan irakurtzeko modukoak denak, plaian, mendian, etxeko sofan —nik neuk herriko bestetara ere eramango nituzke, lasai asko —. Baina irakurtzekoak, berdin udazken, negu, udaberrian. Pena bakarra daukat, 2000ko Bazterrekoak izatea Aldairen azken liburu argitaratua. Ez dakit idazten jarraitzen duen —agian, suerte pixkatekin, bai: 2010ean sari bat irabazi zuen “Lanbrotan” izeneko ipuinare kin—. Jarraituko balu, ordea, irrika biziz itxarongo nuke idatzi duen horren argitarapena. Bestela luzeegi egingo baita Bazterrekoak berrirakurtzeko beste hamahiru urte itxaron behar izatea. 2013 0728 Dena zen errazago Agota Kristof , Atzo (itzulpena: Eskarne Mujika) Alberdania Elkar, 2003 Nik ez dakit nola iritsi zen Agota Kristof euskarara. Esan nahi dut, mundu mailako izen ezagun bat izan gabe —gaur egunean ere ez da, nahiz inon irakurri dudan inoiz Nobel sarirako hautagai izan dela —, Espainiako liburu merkatuaren bermerik izan gabe —eta oraino da autore bat Espainia aldean nahikoa gaizki tratatua —, nola baten batek hartu zuen 1997an Kristof euska raz emateko deliberoa. Esango didazue Frantzian Le grand cahier argitaratu eta berehala izan zuela jesukristoren arrakasta. Ados. Esan nahi dudana da, euskaraz argitaratzeko apustua egin zen bezala, lasai asko utzi ahal izan zutela bere horretan. Ez zen lehen aldia izango. Baina baten batek izan zuen Koaderno handia ateratzeko ideia brillantea. Eta geroko istorioa ezagutzen dugu: auskalo zenbat edizio, auskalo zenbat ale saldu, auskalo zenbat irakurlerentzako erreferentzia. Pentsa, klubetara eramaten dute oraindik. Kristofek argitaratu zuen laugarren eleberria den Atzo honen kasua, ordea, are zait bitxiagoa. Literatura unibertsaleko 103. emaitza baita. Eta bildumaren arduradunek behin baino gehiagotan agertu baitute argitaletxe komertzialekin ez lehiatzeko borondatea. E sango dut berriz: Kristof ez zen —ez da — idazle kanonikoa. Beharko luke, hartara, gisa horretako bilduma batean lekua? Are aurretik euskaraz dagoeneko haren eleberri arrakastatsu bat bazela kontuan hartuta? Kontuak kontu, gauza da Atzo hau er e euskaraz daukagula —eta hirugarren bat, Berdin dio narrazio laburren bilduma —. Zer kontatze n zaigun bertan? Tobias Horvath en istorioa, Tobias Horvath berak azaldua —“Izenik gabeko herri batean jaio nintzen, garrantzi gabeko herrialde batean” —. Gerratik i hesi, babes herri bat hartzera behartua, fabrika bateko katean kondenatua —“beti zulo bera pieza berean; hamar mila aldiz egunean” —. Eta Kristofen biografia zertxobait ezagutzen duenak berehala igarriko dio bi bizitzen arteko paralelismoari. Kristofek aito rtu zuen Atzo zela bere testurik autobiografikoena. Tobias emakume baten oroitzapenak, hura inoiz elkartuko zaionaren esperantzak bizi du, gainera. Hemen biltzen du eleberri laburraren muina: “Nire bizitzari dagokionez, hitz gutxitan laburbil daiteke: Line etorri zen, eta gero berriro joan zen”. Zorrotza, gordina, krudela, umore beltz ukituekin. Lehorra, biluzia, garratza, hezurraren hezurra baino ez da. Atsekabe, desesperantza, min dosi doiak ditu. Eta erbestearen, bakardadearen, memoriaren gaineko ariketa kolpagarria da. Esaten du eleberriak: “Atzo dena zen ederrago”; baina esateko pixka bat aurrerago: “Oraina besterik ez dago”. 2013 1006 Garaiari zegozkion bidezidorretan Jean Etxepare Landerretxe , Mendekoste gereziak Erein, 1991 Batekin aski ez eta bi Jean Etxepare ditugu euskal literaturan. Irakurleon zorionerako, bistan da, bi biak izan baitira, bakoitza bere garaian, bere zereginean, izen nabarmengarriak. Gure gaurko Etxepare da Landerretxe, Gaztea ere deitua, ez umore beltz gu txirekin: gazterik hil zelako deitzen zaio hala. Eta gazte hil zen, alajaina, 24 urterekin, bihotzeko eritasunak eramana. Ordurako, ordea, idatzita utzi zituen antzerki lan batzuk, ipuinekin lortu zuen goren gradua. Mendekoste gereziak da azken gintza horr en emaitza. 1957tik 1961era bitartean hainbat aldizkaritan ateratakoak sartu zituen Piarres Xarritonek bertan, 1963an, Goiztiri etxean. Guk irakurri dugu 1991n Inazio Mujika Iraolak Ereinerako apailatu ziona. Eta ez dut liburua hona ekarri haurrentzat diruditen ipuin horiengatik. Nahiz batzuk diren karamelu hutsa: “murru guziak dena zukrea dira, arbola guziak dena xokoleta, fruita guziak dena oñoña”. Nahiz batzuk, azaleko lainotasunaren azpitik, ezkutatzen duten zerbait ilunagoa. Ez dut libu rua hona ekarri bukaera aldera dituen artikulu apur horiengatik. Nahiz 68a urrun delarik oraino euskara batua fermuki eskatzeko argitasuna erakusten duten: “Eskuararen batasuna ez badugu egiten, xahu gure eskuara maite”. Ez dut ekarri Baionako zezen plazako korriden kronikengatik —Luis Miguel Dominguin, “plazatik atera da, gaizoa, oihukatuta eta xistukatuta” —, edo bilduma errematatzeko irakur daitezkeen bi poemengatik —bata, gainera, portugesetik itzulia —. Liburua hona ekarri dut, batez ere, “Kurutze gorria k”, “Argi zirrinta”, “Itsas izarra” bezalako ipuinengatik. Harrapatzen duelako kanpañaren akitzea, hiriaren esklabotza, Ameriketako diru erraza. Esaten digulako, punkien aurretik, etorkizunik ez dagoela, edo egotekotan beltza. “Ardiez, bihiez, aroaz, herri ko sortzez, hiltzez eta ezkontzez” baizik ez dakigulako mintzatzen euskaldunok. Egiten duelako inmobilismoaren kontra: “Beti leku berean egoitea ere gibelerat joatea da”; irakurzaletasunaren alde: “ez dute senditu behar norbait katiximatik kanpo oraino kat ixima egiten ari zaiotela”; gizon emazte harreman osasuntsuagoaren aldarria: “Sobera maite dut Mayalen haren nagusi izateko”. Ikus zer dioen soldaduez “Kurutze Gorriak” ipuinean. Zer dioen gerlaz “Etxekoak” izenekoan. Zer dioen laborantzaz: “Eskual Herria ez dutela ote ta iratze zangoek salbatuko”. Xarritonek ere igarri zion. Eta ekarri dut, ez duelako agian Martin Ugalderen 1961eko Itzailleak haren, generoan lehena, batasun tematiko eta estilistikorik. Baina bai, ipuinak moderno izan nahi zuen hartan, nobe dadea ekarri zuelako, eta sartu zuelako generoa garaiari zegozkion bidezidorretan. 2013 1103 Neguko hotza bezain ona Iban Zaldua eta Gerardo Markuleta, Ipuin euskaldunak Erein, 1999 Halako gauza bitxirik. Izango da gehiago noski, baina ez dut gogoan gurean: bi liburu bakarrean, edo liburu bakarra bitan. Hartzen duzu alde batetik eta portada bat —Ramiro Arrueren “Erromerian ” margoarekin —, izenburu bat —Ipuin euskaldunak —, egile bat —Iban Zaldua —. Hartzen duzu beste aldetik eta portada bera, izenburu bera, baina beste egile bat —Gerardo Markuleta —. Guztira hemezortzi ipuin, bi eskutara idatziak: idazle bakoitzak bereak, alegia. Eta izenburuak beldur dezentekoa eman lezake hasiera bate an, egileak ez balira izango Zaldua eta Markuleta. Bi horiekin badakizu euskalduntasunaren alderdirik irringarri kritikable afrusenak izango direla jomuga, ez dela sekula izango euskalduntasun atsegin onbera kontsentsuzko bat. Eta horrek biziki lasaitu beh ar luke irakurlea. Zalantza bat izango du, halere, segur aski: irakurketa nondik hasi. Nik neuk ere izan nuen: eta erabaki nuen Zalduagandik hastea azkenean, baina barra kodea Markuletaren portadak duelako. Edo agian Markuleta narratzailea deskubritzearen plazera gehiago luzatzeko —badakizue plazer gehien sentitzen dugula plazera sentituko dugula sentitzen dugunean —. Zalduaren ipuingintza ezaguna dugu, eta alde horretatik esan genezake ez dela sobera aldatu hasiera haietatik; eta aldatu bada izan dela ipuin ak are gehiago fintzeko, soberakinak kentzeko, hezurretara ekartzeko, ipuinak efektiboago egiteko alegia, hobeto. Idazlearen beraren filtroa izan daiteke batzuetan galbaherik zorrotzena —nahiz esango nukeen beste batzuetan izaten de la laxoena —. Eta, hala, Zalduak 2010ea n apailatu zuen autoantologian, Ipuin euskaldunak honetatik bi ipuin sartu izana positibotzat har dezakegu —“Liburudendarena” eta “Zuloarena” —. Gutxi ematen du lehen kolpean, baina %25 da. Markuleta ipuingilea deskubritzea geratzen zaigu orai ndik, ordea. Poeta gisa batez ere ezaguna —nahiz azkenaldian buru belarri dabilen itzulpenetan —, Jon Iriberri izengoitiarekin zein izen propioagoarekin. Izan ere, hemengo hamarrak ditu, nik dakidala, liburu argitaratuan behintzat ateratako ipuin bakarrak. Zalduaren ipuinekiko diferenteak dira, noski, nola ez —ez dute irakurlearen estrainiamendua bilatzen, gaiak are fokatuagoak daude giza harremanen aspektu batzuetan —; baina badute ezaugarri komunik: hazkura eragiten dute, deserosoak dira, ez bertan goxo ira kurtzeko modukoak. Ezen azken batean, eta lehentxeago aipatu dugunez, euskalduntasun ofizial esaten diogun horren kontra ari baitira nolabait ipuin erabat euskaldun hauetan. Eta hori neguko hotza bezain ona iruditzen zait gure —literaturaren — osasunerako. 2013 1208 Oharrak gehiago Itxaro Borda , Emakumeak idazle Txertoa, 1984 Euskal literaturari kritika arkeologikoa egiterako orduan, zailtasun nagusietako bat da oreka mantentzea. Oreka kronologikoa, oreka industriala, oreka generikoa, aukeratzen diren liburuetan. Eta generikoa hainbat zentzutan: literatura generoei dagokionean, baina baita giza espeziearen generoei ere. Hala, denboran atzera egin ahala, gero eta zailago a zait euskal emakume idazleak aurkitzea. Hona ekarri izan ditugu batzuk, Lourdes Oñederra, Pilar Iparragirre, Amaia Lasa, Laura Mintegi, Arantxa Iturbe, Mayi Pelot. Baina, konfiantza egidazue, ez da kausa beti erraza. Hartara, poza merezi dute Itxaro Bord aren saiakera bezalakoek: Emakumeak idazle . Antologia eta ohar zenbait . Hasteko, pausatzen du oso galdera pertinentea: “Zergatik berezi behar dira, euskal literatura aztertzerakoan, gizonak eta emazteak?”. Erantzunak ez dit iluna argitu, ordea: “euskal literatura estudiatzean gizonen zerrenda mamitsuetan emazteen izenen agertzeko lekurik ez litzateke”. Zergatik, emazteen izenik izan ez delako, agian? Isilaraziak izan direlako izenok? Jarraian ematen den emazteen euskal literaturaren historia llab urrak bigarrena iradoki lezake. Jarraiaren jarraian ematen den testu antologiak zalantza gehiago sartzen du. Liburuaren hitzaurrea da desmitifikatzaile —euskal gizartea matriarkalarekin, adibidez: “XIX. mendean moldatu mitologia hori, askatasuna nahi duten herri zapalduetan aski komuna da”—; da probokatzaile —garaiko euskaldun abertzale gazteen garbizaletasunaz ari dela, “Apez batek diona da hori” —; da salatzaile —“emazteak nahi baldin badu gizonen mundu hertsian mantendu, behar du gizona balitz bezala idat zi”—. Nahiz gero idazleen aurkezpenean tarteka irrist egiten den —Amaia Lasa, “Mikel Lasaren arreba” dela nabarmenduz, edota Mari Treku “Mattin bertsolariaren esposa” —. Nahiz gero antologia geratzen den ia name dropping hutsean: goian aipatutako Lasa, Mint egi, Pelot, Trekuz gain, Henriette Aire, Mari Ameztoy, Itziar Alkorta, Nerea Azurmendi, Teresita (sic) Irastortza, Mariasun Landa, Maite Lazkano, Marixan Minaberri, Arantxa Urretabizkaia, Laura Uruburu eta Itxaro Borda bera —eta balirudike garai hartan aut opunpa ez zegoela hain penalizatuta; baina, bestalde, egin al daiteke euskal emakume idazleen antologia bat Itxaro Borda ezinbestekoa gabe? —. Batzuk idazle gisa ibilbide oparoa egin dutenak. Beste batzuk antologiaz haraindiko ibilbiderik apenas egin dutena k. Eta hona ekartzeko idazle berririk aurkitu ez badut ere —antologiako izen zerrendari gehixeago tira behar, akaso —, liburua ezagutu izana dut kontsolagarri, eta ohar zenbait aski interesgarri. 2014 0119 Libreak eta lotuak Luis Berrizbeitia , Zoperna jenerala Pamiela, 1987 Poesia , ez dakit mailua, baina zapata zolan iltzea zaigunoi, xamur egiten zaizkigu genero narratiboagoak, ez hain minbera. Horrexegatik, poeta izaera ezagun izanagatik ere, aitor daiteke itzulpenen bitartez ezagutu izan dudala Luis Berrizbeitia —itzulpenen bitartez itzultzaile bat ezagutzen ahal den heinean, noski —. Hau idazten duenaren heziketa sentimentalean ezinbes tekoa izan da, adibidez, Gauza guztien zergatia , Quim Monzó katalanarena; abadinarrak itzuli zuen. Berdin, geroxeago, Roald Dahl, eta hemendik eta handik hartu zizkion Ixtorio hautatuak . Berrikien euskaratu duena izango da Basamortua , J.M.G. Le Clezio Nobel sarituarena. Nagiak ere gainetik kentzeko daude eta, azken buruan, ausartu naiz Berrizbeitia poetarekin. Aukeratu behar eta jo dut estreinakora, 87ko Zoperna jenerala bildumara. Baina lasai asko izan zitekeen berdin Eremu karroinduak , olinpiko a, 92koa. Irakurlerik mendreenak atsegin hartuko du, orobat, Koldo Izagirrek apailatu zion kaierarekin —bada zerbait, XX. mendeko berrogeietarik bat —. Ezen, bateko besteko, poemek baitute elkarren artean lokarria, “denen azpian epaixkaz eta gorderik bezala dagoen sentsibilidade batean”. Ez da erraz definitzen: irudien dotorezia, tonuaren oreka, unibertsaltasun gogoa, tradizio kultuaren eta koblakaritzaren baliatzea egozten di zkio hitzaurrean Izagirrek. Gehituko genuke hizkerarekiko xera, herriaren literatur ari mira, arnas goratzeko gura. Eta, hara, aski azkar konturatuko da poesia irakurle alferrena ere poema narratiboak badirela halaber —dena delakoa dela p oema narratibo izendapen hori —: “Esperantzazko solasa ” edota “ Haurra eta katabuta ”, ia ipuintxo bat ko ntatzen dizutenak. Baina ez zaio bereziki kostako, era berean, bestela ebakita dauden poemak identifikatzea, koplariagoak: “Pariserat bidez ” —Arnaud Oihenarti kuku — edota “Amodioaren urrentzia ”. Ez gutxi kantatzeko modukoak begitandu zaizkit, Oskorrik “Negu partean mizpira ” eder harekin egin bezala —“zu nitaz baino ni zutaz nago/ askozaz gehiago zale” —. Izan ere molde bitako poemak aurkituko ditu, batzuk libreak eta besteak lotuak. Baina guzti guztiak esan daiteke direla aski askeak, aski buruaskiak, are as ki bustiak: lerratzen dira nolabaiteko espiritu kritiko batekin. Eta, zer demonio, batzuek badute tarteka ukitu apokaliptiko bat, oso garaira datorrena: “Etorriko da eguna/ lurra ikaratu eta eraitsiko baita dorrea” (…) “eta orduz geroz oin berriek ebakiko dute bidea” (…) “etorri behar baita eguna/ dena berdin izatekoa”. Zoperna handia baita, uholde jenerala, jainkoak bidalitako zigorra; edo, nondik begiratzen zaion, bedeinkapena. 2014 0223 Noizbait hasten baita Anjel Lertxundi , Hunik arrats artean Lur, 1970 Berrogeita lau urte luze eta oparoko ibilbide literarioa noizbait hasiko zen. Eta abiapuntua Hunik arrats artean honetan kokatu behar. 1970. Gutxigatik, Rafael Berrioren diskorik merezi ez duen urtea. Ipuingintza huskeria izatearen ustetik libratzen ari zen garaia. Anjel Lertxundi “izan zen lehena, Martin Ugalderen ondoren, ipuina modu sistematikoan lantzen eta gener o honi literatur balio osoa ematen”, esango digu Izagirre Mendiguren tandemak. Ipuin liburuaren azal hegala mintzo zaigu orain, akaso ausarki, estreinakoa baitzen, hogeita bi urterekin argitaratua: Anjel Lertxundi “euskal literaturako ipuinegileen artean o nenetako bat da”. Hasier Etxeberriaren Bost idazle elkarrizketa liburu an aitortzen du Lertxundik azal hegal horrekiko ahalkea; berak idatzi ez zuela aitortzeaz gainera. Emaitza gogoangarrienak nobelagintzan aitortu bazaizkio ere —Hamaseigarrenean, aidanez; Otto Pette —, Espainiako sari nazionala saiakera batekin irabazi duen arren —Eskarmentuaren paperak —, hasieran izan zen ipuina. Kasu honetan ipuin aski laburra, errebueltarik gabea, ez gutxitan bihurria. Tarteka, hegoamerikarren errealismo magiko deit u hura gogorarazten edo diguna. “ Luisa ” ipuinean, esate batera, eta ez bakarrik “maitasuna ahariekin egiten” dutelako; protagonistagatik: “hamabi urterekin haurdun zen eta ez zekien aitaren berri. Augusto bere aita izan zezakean. Edo Augusto, bere anaia. Edo Augusto, bere etxean bizi zen lengusua”. Marteka saiakeratxora gerturatzen den ipuina, iritz itik iristen dena: adibide dira “ Pentagrama bat osatu ezinean ” —abeslariek, “musika fusilatu, hurkatu ditek, hitza salbatzearren” — edota “Bizardunen bizarra eta lor etokia” —“Egun, estruktura etsai bat dugu eta ertilariak dira estrukturen salatzaileak” —. Tarteka eta marteka, azkenerako, izateko gure herri aren berri ematen digun ipuina. “ At joaten geranean ”, erakusgarri gisa: “Literatura eta ertia burgeskeriak dira”, a urrerago esateko “Marx bakarrik irakurtzea da burgeskeria”. Baina, tira, Lertxundik esaten zuen jada, 1970ean dagoeneko: “Snob zale gehiegi dago gure herrian”. Berrogeita lau urte ez dira alferrik pasa, ordea; gauza batzuetan, onerako gainera: “Ba diat nik lagun bat astero Zeruko Argia n idatziarren xentimorik kobratzen ez duena”. Lertxundiren obra gerora hazi da, sendotu, gainditu ditu hasierako ipuin haiek. Baina ia mende erdi bat geroago irakurririk, eta emailu batek kolpatzen digun bezala, “nekerik gabe atzemango dugu idazle baten sena bideratu zuela genero baztertu honek”. Ibilbide literario luze eta oparoena ere, beti, noizbait hasten baita. 2014 0330 Literaturan bertan Pablo Sastre , Eguzkipekoak Alberdania, 2003 Ez dut sobera ozen esango, badaezpada, baina Pablo Sastre da gure idazle ahaztua. Gure idazle ahaztuetako bat, bederen. Ez dut sobera ozen esango badaezpada, orain edozer jar daitekeelako modan berehala, batek daki ze mekanismo estrainioren arabera. Ezin asmatuzkoak dira sare sozialen bideak. Baina, bai, ez da esaten dudan lehen aldia —gutxienez, neure buruari —: ez du behar bezala ko aitorpenik izan Pablo Sastreren literaturgintzak. Bost axola. Literatura beharko litzateke interesatzen zaiguna, ez hainbeste errekonozimendua. Eta handik ugari aurkituko dugu Sastre Enean. Narrazio luze labur, azkenaldian saiakera, liburu berezi bat ebatsi diogu gaurkorako, harribitxia: 103 pieza labur, arin, ttiki, beste hainbeste liburutako pertsonaiengan inspiratutakoak. Jolasa sinplea da: jendeen historiak kontatzen dituzten liburuak irakurri, eta gero liburu bakoitzari buruzko testutxo bat idatzi . Irakurketarekin egin dituzun lagun horiek irakurleari aurkeztu, nolabait. “Azken batean, nire bizitza, hein handi batean, besteen bizitza baita, eta gehien miresten ditudan lagunetako asko liburuetan, ez hain gutxi liburu honetako liburuetan aurkitu ditu t”. Hemen eta orain sinatzeko modukoak iruditzen zaizkidan hitzak. Eguzkipekoak har daiteke irakurle baten irakurketa gida, katalogo, bilduma gisara. Har daiteke literatura unibertsalaren laburpen gisara. Har daiteke ipuin liburu gisara. Har daiteke tarte honetan egiten saiatzen garen liburu iruzkin sorta gisara. Denetarik aurkituko duzu bertan: hango hemengo, atzoko gaurko, beti ere lehenesten dela jende apalarekiko mira, errespetua, gorazarrea, ezezagunarekiko kuriositatea, desberdinarekiko burkidetasuna. Literatura handiko tituluak bildu dira. Bestela askotan dira, ez idazleen liburuak, baizik eta bizitza zirraragarria izan duen jendearenak, ez gutxitan jende horrek berak idatziak. Eta kasu guztietan ere jakingarri gertatuko zaizkigunak. Gerora Sastreren saiakeretan aurkituko dugunaren zantzuak igartzen dira: “inork ez bide zuen sumatzen inolako erlaziorik bere konfortaren eta inguratzen zituen munduaren dekadentziaren artean”. Tarteka, gainera, umore dosi doiarekin gatzozpinduta: “Molloyk, beste aktibitat e aipagarri batzuen artean, aldian aldian bere amari bisita egiten zion”. Eta liburua bururatuta, hondarreko hausnarketa bat: zenbat geratzen zaigun oraindik irakurtzeko, zenbat gauza gozo gordetzen dizkigun artean literaturak. Azken batean, literatura bizitzeko ustea sendotzen dizu Sastreren liburuak. Non ez den literaturan bertan bizitzekoa. 2014 0511 Betetzera jarrita Askoren artean, Hamairu ate (itzulpena: Joseba Sarrionandia eta Mitxel Sarasketa) Elkar, 1985 Literatura zulatua izateak hori dauka, hutsuneak nolabait bete beharra. Eta sartzen direla tarteka tartean bestela nekez sartuko liratekeen gauzak. Adibidez, erdal umore beltzaren antologiak. Luze gabe, Hamairu ate izeneko hau, zenbakiak hatxe bakarra zeraman garaikoa. Aukeraketaren arduradun, bi: Joseba Sarrionandia eta Mitxel Sarasketa, berdin arduradun itzulpenarenak. Argitaratu urteari begira, presondegian ondu zen antologia. Presondegiko baldintza eskasekin, pentsatzekoa da. Hauxe utzi zuen emaitz a: ipuin motz motzak batzuk, are motzagoak besteak —pentsa, aforismoren bat ere bai noizean behin, Francis Picabiaren hau esatera: “Mirestea, gaitzestea bezala, arrazoi txarren gainean eraiki ohi da” —; eta guztiak ere egiazkoena omen den umoreen artean bel tzenari dagozkionak. Autore batzuk ezagunak, Franz Kafka edota Gabriel García Márquez. Beste batzuk erreferentziazkoak, Ambrose Bierce edota Pere Calders. Beste batzuk gehiago ezagutu beharrekoak, Saki edota Max Aub. Eta beste batzuk harrigarriak, Kostas A xelos edota Gonzalo Suarez. Eta gehiago, noski hamahiru guztira. Gainontzekoak deskubritzea —adibidez, Leonora Carrington —, hori bai, utziko dugu irakurlearen eskura. Segidarik izan ez zuen “Erdal umore beltza” saileko ale bakarra —lastima! —, liburua berez ez da gauza handia; esan nahi dut, erdal umore beltzak mereziko lukeela antologia txukunago bat euskaraz. Adibidez, Anthologie de l’humour noir hartara gerturatuko litzatekeen zerbait, hemengo hitzaurrean aitortzen den bezala, “klasikoa eta eredua delako, Andre Breton surrealistarena” —hainbesteraino klasiko eta hainbesteraino eredu, hango autore testu batzuk hemen ere aurkituko ditugula, Picabia, Kafka, Carringtonenak —. Eta Gonzalo Suarezek badu ipuin bat nabarmena, “ Non lurra esferikoa dela frogatzen den ” izenekoa. Pere Calders, oro har, beti, da garantia, eta “ Trena ” eta “Hautsetatik gatoz ” eta gogoan hartzeko modukoak. Eta Kostas Axelos izango da, sorpresa atseginena izateaz gain, antologiako guztien artean finena. Baina izenburuak ondo islatzen du anto logiaren izaera, orokorrean antologia batena: ate bat eskaintzea, ate bana, kasu honetan hamahiru autoreon obra ezagutzeko. Gonbita da antologia. Eta, hartara, eskuartean dugunak betetzen du bere funtzioa. Literatura zulatua izateak hori dauka, hutsuneak n olabait bete beharra. Eta sartu beharrean erdal umore beltzeko ale gailenak zuzenean, sartzen direla tarteka tartean bestela nekez sartuko liratekeen antologiak. Ate forman sartu ere, funtzioa beteta, hutsunea neurri batean betetzera jarrita. 2014 0615 Gogoa sartzen dizu Irene Nemirovski , Dantzaldia (itzulpena: Eider Rodriguez) Txalaparta, 2006 Irene Nemirovskyren lanik ezagunena da, zalantzarik gabe, Suite frantsesa . Rafael Chirbesek orriotan bertan seinalatu zigun nobelatzarra; norbere ipurdia salbatzeko karrera horretan, gure garaiaz ere ari zelakoan: “Gerretan, etsaiaren aurrean gertatzen diren ihesaldi handiak duintasun ezaren eredu dira, edozein zapaltzen da, edoz ein entregatzen da norbera salbatzeagatik. Irakurri duzu Irene Nemirovskyren eleberri zoragarri hori, Suite française , alemaniarren mehatxuaren aurrean Parisetik nola ihes egiten duen? Bada, horrelako zerbait, baina ustezko bake sozialaren garaian”. Euskar az, haatik, Dantzaldia rekin egin zuen 2006an debuta —gerora etorri dira Arimen maisua, Suite frantsesa bera, Birjinak eta Odolaren sua —. Euskaraz debuta, euskalduna zenak. Euskalduna baitzen Nemirovsky, berak eta bere biografoek esaten dutena egia bada beh intzat —eta ez dakit, hartara, manualetan eta zergatik ez duten sartzen frantsesez idatzi zuten idazle euskaldunen artean —. Euskarazko lehen itzulpen honek asko zor dio, noski, bi urte aurretik, 2004an, Suite frantsesa ren eskuizkribua deskubritu izanari. B aina zerk ez dio zor Nemirovskyrenean deskubrimendu hari. Kontua da bigarren jaiotza horren aurretik Dantzaldia k egin zuela famatu idazlea, 1930.enean argia ikusi zuen eleberriak. Ez dezagun erabat ahitu, ordea, liburuaz aritzeko daukagun tartea. Suite frantsesa ren aldean Dantzaldia da nobela bat laburra, zuzena, kontatu nahi duen hori baino kontatzen ez duena: senar emazte aberastu berri batzuek ez diote alabari parte hartzen utziko emango duten lehen dantzaldian. Hori kontatzen du eleberri laburrak, eta n ola alaba mendekatzen den. Beste ezer ez. Zertarako. Nahikoa zaizkio 6 urteko haurrentzako liburuen neurrikoak diren letrekin osatutako 113 orrialde eskasak —kendu, bide batez, hitzaurrearenak —, Eider Rodriguezek “torturatzen zioten gaiak” definitu dituena k aletzeko: ama alaben arteko harremanak, aberats berriak, diruaren likitsa, kultura judua eta mendekuaren arma. Aletzeko, gainera, airean eramaten zaituen estilo batekin, arnasa hartzeko betarik apenas uzten dizun tentsio batekin, Rodriguez berriz: histor ian zehar herri, etnia, belaunaldi, zoko, geografia eta mende guztietan errepikatzen diren gertaera mitikoak pertsonalizatzen —Kampf senar emazteak eta haien alaba Antoinette —, geografia zehatz batean —Paris — eta kronologia jakin batean —1920ko hamarkada — finkatzen. Labur, Dantzaldia k gogoa sartzen dizu Nemirovskyren gainontzeko guztiak irakurtzeko jarraian. Eta euskaraz ere baditugu mordoxka, manualetan eta agertzen ez zaigun arren. 2014 0720 Freskura atseginean Jokin Muñoz , Atlantidara biajia Alberdania, 2000 Ez dakit nik zer dugun uda partean bidaiekin, urtean zehar egiten ez ditugunak denak egin nahi izaten ditugula. Baina fisikoki baino nahiago duenak bidaiatu liburuetan, urteko edozein sasoi zaio aldeko horretarako. Eta, udako gomendio, ez ote naizen ari proposatzen metabidaia bat. Ez, tituluak iradoki bezala, prezisamente Atlantidara. Ez, idazleak propio hala nahita, eusk aldun askoren imajinarioaren baitako Erriberara —Valdorbatik barna —. Ez. Katalunia aldean soldadu egon direnek, bai, baina zerbitzu garaikideagoak egiten ditugunok ere ondo ezagutzen, eta ondo pairatzen dugun Castejonera baizik. Zehatzago amona zenaren etx e handira, paseoan. Zer eta korraleko tejabana azpian esertzeko goxo goxo, gaueko freskura atseginean. Mendizaleen ohitura hautsiz, Etxauritik eguerdian aterako da ni bidaiaria, lau egunen buruan besta egiteko. Bitartean gertatzen zaizkionak, eta bururatze n —bidaia oro baita, eta batez ere, barne bidaia —, hobeto irakurleak berak deskubritzen baditu. Gauzatxo bat bakarrik: ez espero hemen kontzesio, erruki, miserikordiarik; bertako kontu guztiak, Jokin Muñozek idatziak dira. 2014 0803 Baina bizirik Xabier Montoia , Hezur gabeko hilak Susa, 1999 Gerra zikina existitu izanak gerra garbirik egon dela pentsatzera eraman gaitzakeen bezala, ausartzen gara esatera tamaina aldetik gerra diferenteak egon direla. Gerla Handia deitzen diogu, hartara, 1914 1918 artean eragin zuen txikizioari. Nahiz gerora gertatu diren handiagoak. Nahiz gerra bat sekula ezin daitekeen gerta txiki, ez behintzat bizi izan duenari. 14koa, ordea, handia izateaz gainera, ez zen inolaz ere arrotz izan euskaldunontzat; geratu zitzaigun bakarrik iparraldera. Armiarmako lagunak ari dira, haatik, gogoratzen efemeridea. Astez aste argitaratu ziren Eskualduna eta Euzkadi agerkarietako testuak on line jartzeaz batera, esaten digute: bizi izandakoen kronika eta oroitzapenen bitartez jaso zuela gure literaturak I. Mundu Gerlaren testigantzarik fidelena. Kirikiño eta Batxiren kronikekin, adibidez, edota Jean Elizalderen 57a g erlan. Baina narrazio eta eleberriek ere hartu dutela gaia, XX. mendean, halaber XXI.ean. Bi mendeon arteko saltoan argitaratu zen, hain zuzen, Hezur gabeko hilak . Xabier Montoiaren bigarrena den eleberri honetan —“beste ezusteko bat eman digu”, zioen Marko s Zapiainek orduko hartan —, Jean Etxegoien eta David Mandel soldaduen guduketa garaiko gorabeherak kontatzen zaizkigu. Euskalduna bata, errusiarra bestea, frantses dira biak paperean, eta, garrantzitsuago, gerrako lehen lerroan. Noski, izugarriak dira bata iletakoak, sekula erori gabe futbol partida baten narrazioan. Izugarriak dira noski batailaren ondorengoak, “soinetik bereizi besoak, zango solteak, buru baten zatiño ezagutezinak”. Baina berdin dira hemen izugarriak, noiz ez diren areago, hurrengo bataila ra artekoak: Etxegoien eta Mandelen arteko solasak, maiteaz, iragan bizitzaz, gizajendeaz, gerraz, jendarteaz, etorkizun denaz. Ahaztu gabe laguntasunaz. Laguntasun gordin eta muturreko baten istorioa baita, azken batean, irakurle maite, Hezur gabeko hilak . Eta ez sobera abegikorra euskaldunekiko: esaterako, Piarres Landa elkartzen zaienean, saratarra, 57koa —Jean Elizalde bezala —. “Frantsesez ere ez dakien ezjakin hori?”, dio Etxegoien eskolatuak. “Bertze euskaldun alu bat! Ardi eta emazte hilen bortxatzai le gorrotagarria”. Baina, oroz gain, basakeria handienaren erdian ere, bizitzaren aldeko kantu baten aurrean gaude. Edo gautza: “Berdina duk guztien lehia: une bat gehiago, bertzerik ez bada ere, bizitzen jarraitzea, handizki pairatu behar izan arren. Neho rk ez dik nahi mundu satsu honen uztea!”. Rosario ez dakit sainduko iraultzaile hark esan zuenaz bestera, alegia: “Hobe okerturik baina bizirik ezen ez harro katabut baten barnean”. 2014 0928 Erreparatuko bagenie Miguel Torga , Piztiak (itzulpena: Bego Montorio) Alberdania, 1997 Hara: “Vilarinhoko biztanle guzti guztientzat, salbuespenik gabe, gauak gau ziren; iluntasuna besterik ez. Eta egunak are okerrago, argitasuna gorabehera. Aberats nahiz pobre, ez zioten ez eta eguzkiaren distirari erreparatzen. Jan egiten zuten, edan, eta ildoak ireki, kondenatutakoen egonarriaz”. Ai, alabaina, erreparatu izan baliote gauari, egunari, eguzkiaren distirari, erreparatu izan baliote aurre aurrean zutenari, Miguel Torgak erreparatu bezala, ikusiko zuketen izan badela besteren artean piztia saldo bat, piztia gordin, goxo, anker, hunkigarri saldo bat. Luze gabe, Piztiak honetan bildutako horiek guztiak. Ez dakit zergatik, animaliak literaturan haurrentzako bazka izan ohi dira. Gizajendearen trasunto onbera, zuri, kalterik gabeko izateko, edo, kasurik onenean, ume koitaduak beldurrez akabatzeko. Aitzitik Torgarenak, Bego Montorio itzultzaileak hitzaurrean g aztigatu gisara, ez dira Disney faktoriako piztia melengen abenturen parekoak. Piztia horiek asko, gehiegi gogorarazten dizkigute hezur haragizko gizon emakumeak: eperrek, esate batera, “intzirika, pertsona ahotsa izaten zuten kasik, erruki eske”; aurrerag o, ardia, “hasi zen marraka eta marraka, ume batena zirudien etsipenaz”. Hainbeste non, hankabiko nahiz lauoineko, piztieria guztia gertatzen zaigun azkenerako etxeko: Nero, Mago, Premu, Soraio, ispiluan agertuko zaizkigu geure burua bertan begiratzera aus artzen garenetan. Txitxarra kexu da, baina berdin beharko genuke guztiok: “Lan egitea patua balitz bezala!”. Haren aldarria egin beharko genuke gure lelo: “Kantatzea bizitzan sinestea eta heriotza gainditzea dela”. Eta orain artekoak gutxi balira gainera, Miura zezenak eskainiko digu zezenketak benetan maite ditugunok beti amestu dugun korrida: toreatzailea adarkatua suertatzen dena. Piztiak bildumak, 1940an lehen aldiz argitaratua, askoren ustez mugarria ezarri zuen Portugalgo ipuingintzan. Pertsonalki iru ditu zait gogoangarri. Eta, ondorioz, harrigarria nolaz ez duen Torgak gurean izan itzulpen gehiago, pitxi honen ondotik, beste batzuek izan duten moduan. Montorio berriz —eta bide batez, itzulpena da kategorikoa —: aje zaharra, zoritxarrez, portugesezko li teratura urrunekotzat jotzearena. Piztiak dugu, behintzat, beste gaixotasun gaiztoagoren baten aldean, lusopatian erortzeko modukoa. Eta azkenerako, ondorio gisara: ai, erreparatuko bagenio gauari, egunari, eguzkiaren distirari, erreparatuko bagenie Miguel Torgak egin bezala piztia bat eta bakoitzari. Ipuin liburu honen moduko literatura gozagarri gehiago izango genuke hartara, eta besterik ez bada. 2014 1102 Erdibidean geratzea ere Ixiar Rozas , Edo zu edo ni Erein, 2000 Mende hasierako ebento literario nagusia beste bat izan omen zen, argitaletxe bereko beste nobela bat, modu berean emakume batek idatzit akoa. Baina, alajaina, Ixiar Rozasen estreinako liburuaren harrera ere ez zen izan nolanahikoa. Luze gabe harrera kritikoa: kaleratu eta ondorengo lau hilabeteetan, zortzi kritika literario. Batzuk, auskalo zirrarak eraginda, pertsona berak idatziak, berts io mejoratuan edo: “Bizitza aldatuz ” izenarekin lehenik, “Bizitza berreskuratuz ” gero. Kritiken hemeroteka markagailu balitz, 5 eta 8 esango genuke, Rozasen alde. Baina konpetizioa baino, literatura lehenetsi nahi duen tarte honetarako, hara: Graziana Barrenetxea dugu nobelako protagonista, 58 urteko emaztea. Bidegurutze batean aurkitzen da, seguru bere bizitzako garrantzitsuenean. Senarra du, nola esan, etxera iritsi, sofan etzan eta telebista pizten duen horietakoa. Seme alabak habiatik kanpo , lagunik apenas, bizitza soziala mugatuko zaio merkatuko erosketetara. Eta gero dago adinaren mamua, zahartzearen izorratzea. “30 urte ezkonduta, 10 auzo horretan, 28 Agustin jaio zenetik, 24 Laurarekin, eta horietatik zenbat izan ziren niretzat”, galdetu ko dio bere buruari. Galdetzeko gero, “egon al daiteke hilik norbera, hilik egon gabe”. Egiten duen arte bidaia bat, ezagutzen duen arte Anjel, txoferra, autobusa aparkatzeko garaje finkorik ez duena. Ez da izango, ordea, kromo kanbiatze soila, ez bada bi zitza berri baterako atea. Z alantzati: “Nola egingo diot uko egun batetik bestera azken hogeita hamar urteotako bizitzari”. Bada, igarriko diozue nobela irakurri ahala: aldatzen da bizitza, bai horixe, aldatzen du protagonistak, zehatzago esanda. Kontakizun ak aldatzen duen bezala, lehenengo, bigarren, hirugarren, narratzailea; aldatzen duen bezala narratzaileak solaskidea; berdin aldatzen da denbora: orainetik iraganera, iraganetik orainera. Eta egia da edabe, akelarre, sorginen irudia erabiltzea irudi liber atzaile gisa, zer nahi duzue esatea, pereza pixka bat ematen duela. Baina liburuak pasatzen duen mezua, mende hasierako ebento literarioak pasatzen zuena baino askoz ere iruditzen zait askatzaileagoa. Eta alde horretatik kritika errepikatzaileak arrazoi zu ela: bizitza aldaketa baino, bizitza berreskuratze baten istorioa da hemen kontatzen zaiguna, gaur hain modan dagoen ahalduntzearen bidetik. Bukaerak sorpresa du, gainera. Eta epitafio gisa ere balioko lukeen sententzia hau: “puzzlea osatzeko modu asko dag oela ikusi dut eta ez dagoela zertan osatu, erdibidean geratzea ere zilegi dela”. 2014 1207 Aliziak baino fantasia gehiago Harkaitz Cano , Telefono kaiolatua Alberdania, 1997 Gauza serioa da, baina parrimurria eskapatzen zait niri: “1994. urtean argi taratu zuen bere lehen liburua: Kea behelainopean bezala izeneko poema bilduma. Urt e hartan bertan argitaratu zuen Pavlov en txakurrak saio hibridoa. 1995ean, Radiografiak ipuin liburua eta Beluna jazz nobela argitaratu zituen. Euskaldunon Egunkaria n ere irakur daitezke bere idazlanak. Gaur egun Zuzenbide ikasketak egiten ari da”. Eta ez 55 urtetik gorakoentzako programa batean: 1975ean jaioa, 22 urtetxo baino ez zituen Harkaitz Cano k Telefono kaiolatua argitaratu zenean, 1997an, eta bibliografia hori jarri ahal izan zuenean azalhegalean. A uskalo nork pasatzen zizkion Zuzenbideko apunteak. Ez baita ulertzen bestela. Esan nahi dut, Rimbaud euskaldunik bada, Cano izan daitekeela hautagai nagusia; bikaintasuna eta loria hogei urteen bueltan lortzen hasi zen gure idazlea. Denek ez zuten berehalakoan ikusi. Edo aitortu zioten bibliografia gorabeheratsua. Garai hartako kritika batek konparatu zituen Telefono kaiolatua eta Beluna jazz aurrekaria: “Liburua interesgarria bada ere, gustora irakurri badut ere, aitortu behar dut ez duela bete lehengo eleberria irakurtzean sortu zitzaidan ikusmina”. Milurte berriko hamabosgarren honetatik, iruditzen zait pareko zahartu direla biak: lehen irakurketa hartako zirr ara berritzen dizutela, alegia, “Aldatz behera itsasoan ”, “Koltxoia ” edota “Whisky & N olotil ” ipuinek. Ipuinak eta poemak, baina iruditeria partekatzen dutenak: Heineken —begiak erabat zabalik zituela hil zen bati betazaletan txapak jartzeko —, Gillette —Jimi Hendrixek kopetan alderik alde ebakia egin eta koka xehetua zinta batean jarri ondo ren zinta hori buruan lotzeko —, Camel —geltokiko orratz zainaren alabaren ahoan kokatzeko —. Poetika moduko bat aurkezten dutenak, auskalo Canorena, gutxienez idazle berrientzat: “Urrutira joan zinen, urruntasunean zure idatzietarako ihesaren lasaitasuna au rkituko zenuelakoan. Iragana, hutsean emandako pauso bat zela eta, ahaztu egin nahi zenuela. Ez zenuen oraindik ikasi etorkizuna iraganera heltzeko lasterbide bat baino ez dela”. Eta ipuin batean aurki daiteke liburuak uzten duen inpresioa: “Aliziak baino fantasia gehiago nuela buruan”. Horiek gutxi balira, bozgorailuetatik Beti Mugan taldearen musika ozena: moztu ilea ispilu atzean etzanda daude zure begiak. Ezin erabat objektibo izan, beraz, liburu honekin. Diru propioarekin erositako lehenetakoa, memoria literarioan geratuko da portada lila arrosa, ukigarria, Olariagaren hiru telefono poste harilkatuekin. Eta orduko irakurle hura, bertan betirako kaiolatua. 2015 0125 Mapa eta lurraldea Uxio Novoneyra , Bazterrak (itzulpena: Koldo Izagirre) Pamiela, 1988 Galizia, Lugo, Coureleko mendietan barrena ibiliko gaitu Uxio Novoneyrak. Ibili gintuen bezala paraje berdintsuetatik Anxel Folek Kriseiluaren argipean . Hegoalderago bidaiatu ginen Xose Luis Mendez Ferrinen Mugaldeko jendea rekin, Ourense aldera, Galizia eta Portugal bereizten dituen arraiara —hain ju stu Miguel Torga portugaldarrak Piztiak bilduman bisi tatzen zuen Tras os Montes haien bestaldera —. Dena dela, beste garai batzuk ziren —Josu Landak, argikari honetantxe esan bezala, Novoneyraren poemen iritzira: “Baten batek galegotik gehiegi itzultzen ari dela pentsa dezake” —. Beste garai batzuk ziren, itzu ltzen genuen galegotik, Novoneyra, Fole, Mendez Ferrin, guztiek ere partekatzen zuten lurralde bat, mendi, landare, animaliez egina. Z erikusirik ez Iolanda Zuñigaren Post it bizitzak ipuin liburuak erakusten dizkigun Vigo eta enparauekin. Horiek gutxiek, o rdea, eta gehiagok, osatzen dute euskaraz irakur dezakegun literatura galegoaren kartografia. Koldo Izagirreren itzulpenean, eta bi liburukitan —antza, papera merkeago zegoen laurogeietan, edo ez hain gare sti behintzat —, Luis Pimentelen Sombra do Aire na H erba eta Celso Emilio Ferreiroren Longa noite de pedra poemategiekin batera, gerraondoko poesia galegoaren hiru oinarri nagus ietako bat da Bazterrak . Coureleko gailur ilunak, beraz, otso lurrak, euri, elur egunak. Beste ezer baino lehen, leku izenak, “haie tako asko esanguratsuak eta denotazio indar handikoak”, Izagirreren hitzaurrean. Horrexegatik daude galegoz, Pia Paxaro, Boca do Faro, Devesa da Rogueira. Pixka bat Joseba Sarrionandiak egiten z uena Ruper Ordorikak abestutako “Izen zaharrak ” hartan, edota Oskar Alegriak Emak Bakia baita ezin ederragoan, itsas azpiko harkaitz, etxe izenekin. Ez bakarrik, ordea: osinak, txiribiak, mendabelarrak, kardulatzak, andagarratzak; balirudike hasiberrientzako botanika gida baten aurrean gaudela, plazer estetikoa ahaztu gabe, hori bai. Baina, guztiaren gainetik, natura, bere gordinean, bere osotasunean, eta ez hiriarekiko kontrajarri, ez eta bereziki gizajendearen gogoa aletzeko eran. Nahiz “hemen ongi somatzen dela gizona zeinen guti den”. Eta gizona dioenak dio emakumea, eta gainontzeko genero guztiak, noski. Hirurogeietan galegoen artean nagusi izan zen poesia soziopolitikoaren aurreko poesia da Novoneyrarena. Garai batean gehiegi itzultzen zela uste bazuen inork, gaur egunean zilegi da pentsatzea gutxi egi itzultzen dela euskarara galegotik. Inork lurralde hori mapan zehatzago marrazten duen artean, ordea, ez ahantzi: Coureleko zeru lurrak, Galizia Portugal arraiakoak bezala, berdin Vigokoak, dira azkengabeak. 2015 0222 Hau deitzen da politika Piarres Larzabal , Herriko bozak Auspoa, 1962 Teatroa, daukagu erabat ahaztua. Nahiago nuke bakarrik hemen; aldiz ea nor doan gaur antzokira, are ea nork ateratzen duen testua irakurtzeko kuraia. Eta aitzitik ditugu teatro idazle azkarrak, Piarres Larzabal, aurten jaio zela mendea. Ibon Sarasolak: “Apaiz. Epe honetako autorerik hoberena. Ehunen bat obraren egile”. Larzabalek konfirmazioa: “Uste dut ehun ta hogei bat obra, handi eta ttiki, luze eta labur idatzi iz an ditudala”. Lehen ikusgarria, Irri eta Negar , gizon mozkor baten merkatutik etxera sartze a, Gure Herria aldizkarian argitaratzen zuena. 1934. Beste Piarres batek, Xarriton: “Irri eginarazteko xedea besterik ez dute hastapenean. Laster, irri eta negarren artetik, entzun ikusleari zenbait gogoeta eginarazi nahi dizkio. Gizarte arazoak harrotzen dituzten komediak dira”. Xarrito nen ustez Larzabalen larrienak: Orreaga, Paper mende, Sarako lorea, Urriki l atza 1964an, gero Lana eri, Suedako neskatxa 1965ean, Ibañeta eta menturaz hoberena, Matalas 1968an —Sarasolak berresten du azkena: “haren obrarik interesgarriena” —. Labur, Larzabalek berak idazlan osoen 6. liburukian dioena: “Otoi euskalduneri erakuts die zaiegun nolakoak diren eta direnarekin zer egin dezaketen. Bizia lagun dezala teatroak, biziarekin kurrituz. Ikusliarrak bete ditzagun ez bakarrik iragan ederraren penez, baina egiteko denarentzat xede suharrez”. Eta badakit lehenik departamendukoak direla , baina zer nahi duzue esatea: Matalasen bizitza eta mirariak baino, Ibañetako patriotismoaz bestera, puskaz gehiago gozatu dut udal hauteskundeen i tzulian ari den Herriko bozak honekin. Pertsonaiak, bozetako egunetan ardo gorritik edaten duten gorriak bat etik, zuritik edaten duten zuriak bestetik. Bakoitza bere aldeko bozen bila. Gehi Pako mozkorra, noski: “Heldu da bozkatzeko tenorea, ez da orduan erregerik ni baino ohoratuagorik”; “Ha zein goxo den hola jaun handi batzuen, zure eskale bilakatuta, ikustea !”. Eta Kattalin, ostalertsa, auskalo nagusia, baina a ze jefa: “Politika egin behar dela nahi dut, bainan politika saltsa… Hanitzentzat saltsan artzea da politika egitea”. Pakok, gorriak eta zuriak edan ondotik, sententzia: “Berdin denek leher egiten ahal dute enegatik”. Bainaren bat jartzearren, zalantza izan dut pertsonaia batekin, burxoroa baita. Gertaldi oso bat ematen dute haren kontura iseka: “Zakurrak saingaz eta haurrak harrika lotu zaizko”. Halere, azken gertaldiak ahantzarazten dizkizu oro makurr ak. Pakoren bozarekin, bozen kondaketarekin, bikaina. Ezen ondo baitio Kattalinek: “Ez izan beldur… Hau deitzen da POLITIKA”. 2015 0322 Mundu jakin bat Jexux Mari Mendizabal , Ilargia lekuko Erein, 1989 Geografia literario batzuek fikziozkoa dute izena. Gogoratu gurean Otsabide, Trilluelos, Obaba. Beste batzuek, aldiz, ez dute zertan asmatu izenik, eta ofiziozko mapetan agertzen direnak ekartzen dituzte literaturara: esate batera, Bera, Biriatu, Behobia, Pausu, Irun, Hendaia, Hondarribia, Jesusmari Mendizabalen Ilargia lekuko narrazio bilduma honetan. Joserra Garziak, hitzaurretik, “nobela izeneko askok lortzen ez duena lortzen duelarik: mundu jakin baten islada, ikuspegi askotatik eta askotariko ikuspegiz ematea. Polifonia deitzen diote horri adituek”. Eta zein da mundu demonio hori, ez baita bakarrik geografia: bada, “Bidasoa behereko kontrabandisten mundua” —gehi, azken ipuinean, Hondarribiko alegia aspaldiko bat, bonus track gisara —. Kontrabandistak, beraz, bai, “gau hotzetako gizon busti haiek”. Baina ez bakarrik: berdin etxean zain dauden emakumeak, zelatariarena e giten duen atsoa edota txalupa bitartez aritzen diren arrain saltzaileak. Eta ez halaber bakarrik tabako ron eta kanela: berdin hezur haragizko pertsonak, “marroki, portuges edo dena delakoak, Frantziko aldera eramateko”. Ondo esan zuen Josu Landak 90ean: pertsonaiak abenturero bezala aurkeztu gabe, heroismo erromantikoetatik urrun, kanpoko ikuspegi batek sortarazi ohi dituen joera moralizanteak erabat baztertuz. Baina Landak berriz ondo esan bezala, pertsonaiak modu positiboegian agertuta, “apenas maltzurk eriarik dagoen eta jende guztiak fideltasunik handienarekin jokatzen baitu aldioro”. Akaso izango da bilduma honek ahozko literaturarekin daukan zorraren ondorioa, ikuspegi apur batean manikeoa. Baina zorra ez da nolanahikoa, egileak berak aitortzen du: “P aperetan ez dugu euskaldunok ezer asko esan eta gurerik apenas datorren dokumentaturik. Alde horretatik motz mutu izan garen arren, ez ahotik belarrirakoan horratik!”. Garziak ere eskertzen dio ahalegina, nahiz egin aditz okerrarekin: “kontakizunak literat ur statusera jasotzeko”. Eta konturen bat aurretik irakurrita geneukan Mikel Tabernaren testuren batean, lehen aipatutako bonus track hori egiten zitzaigun noski ezaguna. Geografia partekatzearen ajeak. Baina gera gaitezen hitzaurrean aipatzen denarekin: “ Zail da gaur egungo euskal literaturan liburu honen sailkiderik topatzen”. Garaitsu har takoa da Obabakoak . Itzulpen —Eguzki kolpea , 2009ko Euskadi sari — eta gazteentzako liburuen egile, balirudike Juan Rulforen hura gertatu zaiola Mendizabali: helduentzako bilduma bakar, osaba ez baina, auskalo informazio iturria ahitu eta isiltasunaren bidea aukeratu zuela. Nork daki behin behinekoz. 2015 0503 Hiria eta ezkontza Natalia Ginzburg , Hirira doan bidea (itzulpena: Pello Lizarralde) Igela, 2001 “Esan ohi da haur asko dagoen etxea alaia dela, baina nik ez nuen batere alaitasunik aurkitzen gurean”. Delia da modu horretan mintzo dena. Hamazazpi urteko neskatoa. Bost neba ahizp en artean bigarrena. A hizpa du a itzindari : “Azkar ezkondu eta, Azaleak egin zuen bezala, handik alde egitea espero nuen. Azalea hamazazpi urte zituela ezkondu zen”. Eta alde egin bai, baina nora? Bada, hirira. Hiriak ez du izenik, II. Mundu Gerra aurreko edozein herrixkaren ondoan dagoen hiria izan daiteke. Bidea, ordea, ez da beti izango ibiltzen erraza. Ezkontza eta hiria, beraz. Hiria eta ezkontza. Bi horiek Deliaren zerumuga z edarritzen duten osagaiak. Hiria etorkizunaren sinbolo, aurrerabide, askatasunarena. Ez derrigor herria irrigarri utzita halere, ez bada urguilu txikia erakutsita: “Denak ez dira gu bezain sendoak. Gu nekazari artean bizi gara eta bera, aldiz, hir itik hurb ilegi hazi da”. B eti ere hiria helburu, hiria xede, hiria jomuga. Eta ezkontza, emakumeak garaitsu hartan izan zezakeen aterabide bakar. Baina, batetik, gainontzeko emakumeen oharrak: “Emakumeari ezkontzen denean hasten zaizkion arazoak. Hor ditun haurrak oihuka, senarra zerbitzatu beharra, bizitza zailtzen duten aitaamaginarrebak”. Bestetik, Delia beraren asmo fermuak: “Pentsatzen nuen ezkondutakoan aske izan nahiko nukeela, eta primeran pasatu”. Noraezean ibiliko dute —“limoi bat bezain berde dago eta beti ahoa okertzen ari da” —, aldiz pertsona sendoa da —“esan nion ez nuela neskame jartzeko gogorik, eta nahiago nuela fabrikan lan egin” —, eta gauzak konplikatzean, desio bakar bat izango du: “Lehengoa izatera itzultzea, nire soineko azula jantzi eta egun ero hirira alde egitea, eta Nini bilatu eta ikusi ea nirekin maitemindua zen, eta Giuliorekin ere pinudian ibili, baina ezkontzeko beharrik gabe”. Hori denori estilo lau, xehe, soil batean azalduko digu Natalia Ginzburgek, hamazazpi urteko narratzaileari d agokion moduan, konplikazio narratibo handirik gabe, hausnar bereziki lodirik gabe, xalo xalo eramaten gaituela lehen hitzetik azkenera, tentsioa mantenduz, atentzioa lotuz, gehiago gosez. Idazle italiarraren obrara sartzeko liburu aproposa iruditzen zait. Gerora etorri zirelako beste bi, Igela argitaletxean berean. Eta beti pentsatu izan dut Ginzburgek Pello Lizarralde bezalako idazle bat —ez bakarrik ona, halaber iradokitzaile a— eraman b azuen itzulpengintzara —auskalo motibo prosaikoagoak ere baziren tart ean—, derrigor izan behar zuela zer edo zer. Eta badu, alajaina, Hirira doan bidea zapaltzera ausartzen denak berehala igarriko dion bezala. 2015 0531 Iruñea besterik Aingeru Epaltza , Sasiak ere begiak baditik Elkar, 1986 Bada, iruindar maiteok, Asiron alkate izendatu izana baino amesgaizto gaitzagorik: adibidez, Pedro Mari Arrieta baztandar rak Hiri Buruzagian bizi izan zuena, pastiza deskubritu ziotelarik. Ordura arte, aldiz, kalma. Karanbola bitxi xamar batengatik: tropa karlistetan soldadu soil, teniente ospedun izatera pasa zen, bataila baten ondotik, liberalekin. Hau, orduan, Iruñea, zer bilakatu zitzaion: “Don Kaxildok bere predikuetan aipatzen zigun Jerusalem eta Babiloniaren pareko zen ikusitako oro”. Dena berri, dena zoragarri, dena gogo izpirituarentzako laketgarri. Eta gorputzarentzako, Urrezko Eskalapoina izeneko kantinara egindako bisitak kasurako. Nor harrituko da gero: “Ez dut leku zoragarriagorik ezagutu Iruñea besterik”. Baina ez da ehun urte irauten duen zorionik —ez eta, zorionez, errejimen foralik —. “Ederra zen, bai alafede, Torres tenientea izatea!”. Harrapatu egingo dute, ordea, karanbola bitxi hartan atzean utzitako diru moltsa kozkorragatik: “Ez zekiat oraindik zer haizen, zorte oneko ergel bat ala egundo baino zakurragoa”. Eta izango zuen akaso Arrietak arbaso kanidorik, lortzen baitu berriz eskapo egitea, kasu hon etan Euskal Herriko hiriburu historikoa omen denetik. “Antzerki txar batetako komeriante txirtxila senditzen nintzen une hartan”. Bertan kontatzen zaizkigun pasarteak lehen karlistadako bukaerari dagozkion arren —hala diosku irakurlearentzako zenbait argib ide dakartzan sarrera modukoak —, liburu osoa zeharkatzen du umore lerro benetan irringarri batek. Adibide ugari ekar liteke, baina, barre ederra atera zidan , esaterako, hasiera partean, Zumalakarregi hiru urtean hila dela, “Don Tomas Zumalakarregi, izan be di gure nagusiko!” oihu egiten duenean Arrietak, auskalo zer jeneral berri agertzen zaienean parean. Haatik ere, kontakizunak badu hausnar sakonagorik, adibidez, gerrari buruzkoak, karlistak noski, susmoa dut ez bakarrik: “Hamabortz urte antsu zeramaat ald e batetik bertzera iraultza delako baten alde”, edota “gerlaren akaberan etxera ailegatzen haiz (…) zorte ona izanez gero, atera hintzen bezain osorik, baina baita atera bezain esku huts ere”. Konpletoa iruditu zait eleberria oso, Aingeru Epaltza artean ga ztetxo baten lehena izateko. 1985. urteko Iruñeko Udalaren literatur sari, noizbait desagertu zen golardo hori, auskalo amesgaiztoa eta ametsa nahasten duten horien eskutik. Eta seguru Epaltza gaztetxoak ere izango direnez egun, zer hoberik, udal gobernu berriarekin euskal idazle belaunaldi berriak aterako balira, Epaltzarenaz gain, Alonso, Aranbarri, Lizarralderena ere baden hiri horretatik. 2015 0705 Aberasteko modukoa Askoren artean, Poemas naufragos (itzulpena: Joseba Sarrionandia) Susa, 1991 Galegotik “gehiegi” itzultzen zen garaikoa da argitarapena: 1991ko maiatza. Zehatzago, maiatzaren 17a, Día das Letras Galegas. Urtero, data horrekin, ospatzen baita egile galegoen eguna, gogoratuz Rosalía de Ca strok 1863koan argitaratu zuela Cantares gallegos famako hura. Zent ra gaitezen gurean: Poemas naufragos: galegoz heldutako poemak. Susa literatura aldizkariaren 27. zenbakiarekin liburuki bat opari. Joseba Sarrionandiak kartzelan itzulitako poemak. Xosé Es tévez eta Iñigo Aranbarrik jatorrizkoak aurkitu eta egile bakoitzaren fitxa txiki bat daraman edizioa prestatu. Eta Koldo Izagirreren sarrera. Elebiduna dena, galegoz eta euskaraz. Zortzi poeta, hamasei poema guztira. Poetak dira: Manoel Antonio, Luis Amad o Carballo, Alvaro Cunqueiro, Aquilino Iglesia Alvariño, Luis Pimentel, Luis Seoane, Celso Emilio Ferreiro, Manuel María. Salbuespen batzuekin (adibidez Cunqueiro, Literatura unibertsalean!), euskaraz hemen baino ez dauden poetak. Noski, denak gizonezkoak. Baina ez da antologia honek islatzen duen arazoa soilik. Urtero, maiatzaren 17ko datarekin, berritzen da polemika. Día das Letras Galegas, berrogeita hamar ediziotik gora, eta hiru dira emakume omenduak: Rosalía de Castro bera, noski, itsusia litzateke be stela. Francisca Herrera Garrido, 1987an. Eta 2007an María Mariño —bide batez, Euskal Herriarekin harremana izan zuen idazlea —. Antologiako zortziak omendu dituzte jada (tira, Manuel María izango da 2016ko idazlea). Eta poesia galegoarekiko interesa agertu duten poeten —Gabriel Aresti, Koldo Izagirre, Itxaro Bordaren — sator lana aitortuta —Iratxe Retolazaren terminoa erabiltzeagatik —, ez ote den lagina, kanona aberasteko ordua. Antologiako zortzi klasikoen aldean, ez ote luketen Luisa Villalta, Xela Arias g isako klasikoek beharko, bizirik daudenen artean Chus Pato, are gazteagoa María do Cebreiro ez ote genituzkeen gehituko. Beste la antologia beharrezkoa baita, Poeta katalan garaikideak haren ildokoa. Kontua ez baita orain arte egindakoa deuseztatzea —eginda ko gutxia deuseztatzeko gaude ba —, ez bada errebisatu, zabaldu, hobetzea —eta ari gara, ez soilik genero, beste norabide batzuetan ere: Lois Pereiroren euskaratzea adibide —. Inoiz irakurri izan dut, auskalo non, nori —ze autoritate moduri —, beste generoen aldean poesia garatua duen literatura —eta auskalo zer den hori — literatura azpigaratua dela —eta auskalo zer den hori ere —. Galegoena ikusita, gehiago iruditzen zait niri literatura baten bizitasunaren erakusgarri. Ekarpen berriekin etenik gabe aberasteko modukoa, beti ere. 2015 0913 Libre baizik Arantxa Urretabizkaia , Koaderno gorria Erein, 1998 Zergatik panpox eleberriari uztarturik darrai Arantxa Urretabizkaiaren idazle irudiak. Horixe bera defendatzen du haren obra xeheki aztertu duen Iratxe Retolazak. Uztarketak badu oinarririk: euskal eleberrigintzaren bilakaeran mugarri, emakume batek idatzitako euskarazko lehen eleb erria da, gainera modernoa. Eta Zergatik panpox eleberriari uztarturik darrai, nah iz hasi zen poesia publikatzen, San Pedro bezperaren ondokoak , adibidez, Euskal Literatura 72 izeneko liburu kolektiboaren barruan —Koldo Izagirrek: “liburu hartatik denboraren joanak higatu gabe iraun duten obra bakanetako bat” —, XX. mendeko poesi a kaiera bat merezi izateraino. Zergatik panpox eleberriari uztarturik darrai halaber, nahiz badituen nabarmentzeko moduko best e eleberri batzuk, ez hainbeste Saturno —maitasun istorio konbentzional bat, grazia handirik gabea —, gehiago 3 Mariak —zahartzaroari egindako erretratu ez topiko bat —, baina, batez ere, Koaderno gorria . Bi planotan dago narrazioa antolatuta: batetik, Venezuelara lagun baten seme alabak aurkitzera doan emakume baten gorabeherak azaltzen d ira, nola lagunak idatzitako koaderno gorri bat eman behar dien haur horiei; eta, bestetik, koaderno gorri horretan idatzita dauden pasarteak sartzen dira. Eta oso da interesgarria koadernoa irakurri bitartean lagunaren irudiak emakumearengan jasaten duen bilakaera, argi baitu ez dela edonor, emakume miretsia dela, Euskal Herriaren alde egiten duela borroka, edo askatasunaren aldeko gudaria dela. Azkenerako, ordea, miresmena zena bihurtzen da zalantza. Baina pisu gehien hartzen du, duela zazpi urte senarrak eramandako umeak topatzeko inkestak, hiru astean zehar emakume gazteak Caracas eta inguruetan aurkitzen duen jendearekin dituen harremanak, harreman berri horiek sortzen dizkioten hausnarrak. Labur, asko gustatu zait eleberriak erakusten duen emakumearen ahalduntzea, tradizionalki euskal literaturak eman duen emakume emazte are ama irudiarekin hausten duena, ekintzaile dena, gizona parez pare begiratzeko gauza, familiaren instituzioa kritikoki begiratzen duena; “ez da bakarrik sentitzen, libre baizik”. Hal a, aurreko eleberriek ez zuten konplexutasuna du egitura aldetik honek, trama aldetik, orobat planteatzen diren ideien aldetik. Ibon Sarasola: “nobela honetan daude Arantxaren orria lderik onenak”. Uste dut arrazoi zuela. Zergatik panpox eleberriari uztartu rik darrai Arantxa Urretabizkaiaren idazle irudiak. Ondo egingo genuke, ordea, Arantxa Urretabizkaiaren idazle irudiari beste liburu batz uk uztartzen hastea. Luze gabe, Koaderno gorria . 2015 1018 Zintzo jokatzea Ramon Saizarbitoria , Aberriaren alde (eta kontra) Alberdania, 1999 Euskal literaturan nobelagile gisa da ezaguna Ramon Saizarbitoria. Hori gogoratzen digu hegalean eskuartean dugun liburuak, orotariko saiakera laburrak biltzen dituen bilduma batean argitaratu zenak. Liburu arraroa da, beraz, idazlearen bibliografian beder en: 1970eko Mendebaleko ekonomiaren historia hartatik ez baitu saiorik egin; gerora ere ez, guk d akigula, ez behintzat berak bakarrik sinatutakorik. Eta ekonomia kontuak urrun, idazlea kezkatzen duten gure errealitate soziokulturalaren alderdi zenbait larr utzen dira Aberriaren alde (eta kontra) honetan. Zenbait, ugari, baina harritu naute euskararen i nguruan ari direlako horietako ez gutxi. Felipe Juaristik bazekien, eta ez zuen liburua irakurtzeko batere asmorik: “gogait gaizto egina bainago euskarari buruzko eta euskararen inguruko gaiei buruzko eztabaidez. Egiago esatera, euskararen gainetik nabil a spaldi honetan, aingeruak bezala hegan”. Eskerrak tarteka oinak lurrean izaten ditugun. Bai, ze, euskararen ingurukoak izango dira hemen larrutzen diren alderdietako ez gutxi —“geure egoera zehatzari ahalik eta estuen egokitutako konponbideak aurkitzeko ga i izan beharko ginateke” —, literaturari buruzkoak beste batzuk —“ez dut uste hobea denik irakurtzea, edozer gauza irakurtzea, eta azken finean, gauza txar bat irakurtzea, telezaborra ikustea baino” — eta, tituluari men eginez, abertzaletasunaren gainekoak e re badaude —“gure nazionalismoak okerrera egin du, kultura menderatu baten defentsatik, ezaugarri etnizistak erakusteraino” —. Mutur bateko zein bestekoei haserrea pitz diezaioketen kontuak; ez, bereziki, idazlea erdian jarri zale delako, ez ekidistantziaga tik, ez bada fatalitate hutsagatik, “kontrakoari neurri bereko alderdi positiboak ikusi gabe egitea” eragozten dion halabeharragatik. Ezin kontu guztiekin bat etorri, hartara. Markos Zapiainek esan zuen, 2000ko kritika batean: “Ezinezkoa da Saizarbitoriare kin erabat ados egotea, baina ezinezkoa da halaber punturen batean bederen bat ez etortzea”. Kontu guztiak dira, ordea, eztabaida pizgarri. Eta, azkenerako, esango nuke hausnarketek eurek bezainbat erakarri nautela hausnarketak plazaratzeko moduak, gogoak, jarrerak. Nire ustean esaldi honetan laburbiltzen direnak: “Geure buruarekin zintzo jokatzea; hori da, beraz, kontsigna”. Idazlearen bibliografian arraroa den liburu hau argitaratu zen bildumaz, Zerberri sailaz, zer esan: faltan dudala, hitz jario neurrig abea nagusi den garaiotan, berritsukeria gailendu den sasoian, ehun orrialderen bueltan gogoeta egiten duten liburu patxadatsu, jakingarri, eskurakoak. Saizarbitoriaren pieza bakan honen gisakoak. 2015 1122 Beste bizitza batean Eduardo Gil Bera , O tempora! O mores! Pamiela, 1989 Ramon Saizarbitoriaren Aberriaren alde (eta kontra) saiakera liburuan irakur daiteke: “Beharbada, barne kritika (…) zaila delako edo, kontua da, noizean behin, euskal kulturaren munduko norbaitek atea danbatekoz itxi eta alde egiten duela”. Hitz horiek irakurri eta Eduardo Gil Bera burura etortzea, bat. Atea itxi —zaratots handirik atera gabe, hori bai — eta alde egin iz anagatik —Angel Errok: “Euskal literaturak galdu duen egilerik interesgarrienetakoa” —. Eta auskalo barne kritika zaila delako. Akaso bai, a rgikari honetantxe aitortu baitzuen: “Tudelatik euskalduna! Ematen dik gainera jantzia dagoela, badakiela. Baina hasi duk hiperkritiko eta ganberro xamar eta, ixi!”. Auskalo zergatik, baina desertatu du, utzi egin dio, ez da gehiago izango —Hasier Etxeberriaren hitzetan: “Domaia den arren, seguru asko euskarak betiko galdu duena” —. Alberto Barandiaranek esango lukeen bez ala, ordea, “beste bizitza batean” euskaraz idatzi zituen lanak . Har diezaiogun bat, adibidez, O tempora! O mores! , bigarren saiakera liburua, lehena, Atea bere erroetan bezala , 1988koa, eskuraezina baita. “Kontzientzia eta moralari buruzko gogoeta zenbait ” aurkituko ditugu bertan, azpitituluaren arabera. Eta halaxe hasten da hasi, giza moralaz, kontzientziaz —”giza morala ikertzekotan baldin bagara, kontzientziarena dugu lehenik xuritu behar dugun prolema” —, baina gai filosofiko jakin bati buruzko liburu z urruna dirudiena, berehala bilakatuko da, hola eta hala, zentzuaz, obedientziaz, bestaz, erlijioez, suizidioaz, normaltasunaz, aisiaz, segurtasunaz eta abarrez hausnarrean ariko zaigun testu jakin atsegingarria. Azken aldera gainera jartzen da inoizko interesanteen, lastima da beste ehun orrialde gehiago ez irautea. Eta guztia irakurketa zabal, izpiritu kritiko, are burlaize ukitu batez idatzia. Hara zer dioen, bestela, anarkistez: “Kristaukeriari fideltasunean, haiek dira lehenak, gero sozialistak, protest antak eta, azkenik, puska batez gibelagoan, katolikoak”. Nik baino hobeto dio Josu Landak: “Jipoiak ezker eskuin luzatzeko duen elegantzia lotsagabea, aipamenak eta erreferentziak indiskriminatuki baina erudizio faltsuko itzalik gabe egiteko modua, irakurl earen usteak eta portaerak kuestionatzeko manera ez inkisidorea”. Joseba Sarrionandia, bukatzeko, Bost idazle elkarrizketa liburutik: “Ez nioke euskaraz idazteko esango Pablo Antoñana, Miguel Sánchez Ostiz, Pedro Ugarte edo Marie Darrieussecq moduko jendeari (…) baina nahiago nuke Eduardo Gil Berak euskaraz idazteari ez uztea”. Neronek ere bai, noski. Inoiz bueltatu artean, berriz, “beste bizitza” hartakoak dauzkagu irakurgarri. 2015 1227 Urradura sakon batetik Henriette Aire , Egiaren egarriz Maiatz, 1989 Lehenik, Itxaro Bordaren Emakumeak idazle saiakera hartan izan genuen haren berri —“esan nion ez nuela parte hartu nahi liburu horretan, ni ez nintzela ez idazle sentitzen, ez emakume idazle sentitzen ere. Eta atera egin zituen olerkiak!” —. Henriette Aire. Urepelen sortua. Kontxo, aitaren alaba, Aire ahizpa neben arteko bat, nagusia. Hazka gehixeago eginez, harrapatu genion poesia liburu bat, Egiaren egarriz . Bordaren antologiako bi poema aurkitu ditugu bertan —apur batean moldatuak, finduak —, hirugarren bat gelditu zen bidean. Ordainetan, beste hemezortzi poemekin osatu zuen bilduma, guztira hogeita bat. Josu Landak xehatu zituen: “Libre ezin bizitzeak eta maitasuna nahi bezala ezin gozatzeak” markatzen ditu denak —“Nahi duena ezin ukana duenak/ Eta ukan dezakena ez nahi/ Daukana ezin dezake maita” —; mundura egokitu ezinean dabilen gizakia dute protagonista —“Herria herri ma itea/ Nahi zintuzket askatu/ (…) Bainan nola ditzazket/ Moztu zure kateak/ Ni loturik nagoenian/ Preso gizartean” —; eta are arrotzago sentitzen da emakumea mundu horretan, zapalduta —“Altxa burua emazte/ Ez egon bide erditan/ Bizitzak balio du/ Bizitzea” —. Landak, oraindik: “Urradura sakon batetik sortzen dira hitzak”. Urradura sakon hori zein izan daiteke, ordea. Akaso besterik, baina bat egin izan du publiko inoiz Airek: “Parisen bizi izan naiz, hamaika urtez. Hamaika urteren buruan, senarrarengandik bana ndu eta erabaki nuen berriz Euskal Herrira etortzea, hiru semeekin. Aitak gaizki hartu zuen, eta esan zidan: ez dut nahi gehiago esan dezazun inori ene alaba zirela, eta ez dut nahi jin ziten gehiago etxera”. Urradu ra sakon hori garbi agertzen da “Uste zin uen” izeneko poema luzean, “dozena bat orrialdeetan zehar bizitzaren ikuspegi zapuztu baina azkenean optimista” eskaintzen digun horretan. Ikuspegi zapuztua: “Zure uztarria/ Ezin jasana duzula?/ Bakartasunean/ Eta zuhaurek/ Arduratu nahi duzula/ Bizitzeko gelditzen zaizun/ Zure biziaz?/ Burutik joan ote zira?”. Baina azkenean optimista: “Ikusten zaitut zoriontsu/ Zure osotasunean/ Zoriontsu/ Maitasunean”. Eta optimista, akaso, nork daki, inoiz publiko egin izan duen honegatik: “Gero etorri nintzen, aita Bor delen zegoen ospitalean, hara joan nintzen eta oso ondo pasatu zen, txuritxuri, larri zegoen ohetik ni ikusita jeiki zen eta besarkatu ginen… Bidean esan zizkidan haiek ez baitziren aitarenak berarenak, inguruak esanarazi zizkion, haren malkoetan ikusi nue n”. Bidean, halaber, nobela bat hasia, eta denbora eskasiaz ez egina. Domaia da, hartara, urradura sakon hark, edo beste batzuek, emaitza gehiago eman ez izana. 2016 0207 Aukeran nahiago bestela Juan Garzia , Akaso Erein, 1987 Ez dut ukatuko: Gorka Bereziartuak aipatu zuenetik, jada 2008 urrun hartan, nobedade ez diren literatur lanak hartzen dituen tarte hau abiatzeko, irakurketa maiteen artean izan dut Juan Garzia Garmendiaren Itzalen itzal . Pentsa, manifestazio bat antolatuko balitz, eta Bereziartuaren atxikimenduaz gainera, neronek ere sinatuko nuke Garzi ak berriro idatz dezan —1995ean Fadoa Coimbran eleberria argitaratu ondotik ez du fikziozko libururik atera —. Broma edo aurretik zetorren, ordea. Elkarrizketa gogoangarri bat ean —esaten zituenengatik, baina galdetzen zizkioten kontu batzuei iskin egiteko abileziagatik ere bai —, “Euskal Bartleby bat bihurtu ote zara?” galdetu zioten Volgako Batelariek. Erantzuna izan zen: “Zer pintatzen dut (edo nuke) oraingo euskal literaturan ? Ez da manifestaziorik antolatu, behintzat, nik dakidala, idaztera itzul nadin. Konformatzen naiz haren leloa euskaratu izanarekin: ‘Aukeran nahiago ez’”. Obra laburreko autore, bederen, honezkero aipatu dizkiogun bi liburuez gain, badu beste bat, aurreka ria, estreinakoa: Akaso . Ipuin liburua, guztira lau, tartean Ignacio Aldecoa saridun “Pernixio ” luzea , gehi Anjel Lertxundiren hitzaurrea, gehi egilearen beraren epilogoa. Aipatu elkarrizketan Garziak: “ Akaso ko pieza gehienak hor abiatu ziren, gaxtekeria e ta guzti: aiton amonen ipuin munduaren hustmina, eskolako fraideekiko kontu kitatze saioa”. Bigarren taldekoa litzateke, ale bakar, “ Bele jolasak ” izenekoa. Gainontzekoak, gutxi asko, b estekoak, nahiz “ Petiri landako kusoa ” gehiago izan Lertxundik aipatzen zuen “ahozko tradizio narratiboa jaso eta literarioki taxutu” horietakoa. Labur: lau ipuinek dutela nork bere izaera eta nortasuna. Xabier Mendiguren Elizegik egin zion kritika bakana, a rgikari honetantxe: “Ipuin liburua dugu hau, eta ona gainera. Oso ona ere esango g enuke”. Tranpa da, baina gerora Itzalen itzal etorri dela ikusita, iruzkina iruditzen zait ausartegia. Esan nahi dut, bigarrenarekin puskaz gainditu zuela lehenbizikoa. Gainera, ondoen jartzen d itu lehen multzoko ipuinak. Eta “Bele jolasak ” izenekoaz esan zuen: “Pretentsio haundiak dituen arren —edo beharbada horrexegatik — ez zait iruditzen guztiz ondo gauzatu dituenik”. Niri, aldiz, ipuin horixe egin zait, beste ohikoagoen artean, nabarmengarriena. Aldrebesena, bai, baina ondorioz interesgarri ena. Bi aldiz irakurri behar izan dudan bakarra; eta, segur aski, bi aldiz irakurtzeak pereza emango ez lidakeen bakarra. Mendigurenek, 1988an: “Juan Garziak narraziogintzan segituko duelako esperantzan geratzen gara beraz”. Urteak pasa dira, baina esperantza ez da galdu. Manifestazio bat antolatu behar badugu ere. Nahiz, aukeran nahiago bestela. 2016 0306 Bakarra eta bera Alberto Barandiaran , Mundu txikia Susa, 2005 Irakurketa batek eramaten zaitu beste irakurketa batera, eta irakurketa horrek eramaten zaitu hirugarrenera, eta hirugarren horrek beste batera, etcetera, etcetera. Halako katean iritsi naiz neroni, bidenabarkoan aspaldi handian za in neukan Alberto Barandiaranen Mundu txikia narrazio bild umara. Juan Garzia Garmendiaren Akaso irakurri berri —zehatzago “Bele jolasak ” ipuina, zeinean, sexu afera batzuk tarteko, mendeku txiki bat hartzen den eskolako fraideen kontra —, irakurri nuen Barandiaranen kazetari lana: Irungo La Salle, 1970eko hamarkada, gehie gikeriak ikasleen kontra. Baina Berria ko artikuluak bazuen ifrentzua, ba liokide bat fikziozkoa, Martxel, hain zuzen Barandiaranek fikzioan egin duen sartu irten bakarrekoa. Hasiera hasieratik da kolpagarria: “Nik, esperientzia, Adrianarekin —eta gero, atera zitzaidan —: eta Sebastianekin (…) Apaizgaitegiko arduradunetako bateki n”. Eta zeinen ondo islatzen duen, ez bakarrik esperientzia lazgarria, baizik eta, beste hark esango lukeen bezala, euskaldunen paralisi komunikatiboa. Baina ez da bakarra. Hartu bestela “Ekaitz ”, euskara errefusatzen duen haurra, hizkuntza afektiboa gaztel ania baita, hain erreala. Hartu “Elvira ”, ikusteko iraganeko gerrak zeinen presente dauden orainean, zeinen presente leizea, kolpe batean Sagardia Goñi familiaren hura gogora ekartzen diguna —ez ahaztu: emaztea eta haren sei seme alaba leiz ezulo batetik behe ra bota zituzten 1936an —. Edota “Kotte ”, ikurrinaren legeztatzearen 25. urtemugaren aitzakian, etorri ez zen iraultzaz mintzo dena —“erosotasuna aukeratu du: onartu du bere porrota, ez du mundua aldatu, kito” —, ibili ziren bideak zalantz an jartzen dituena —“Oraindik barruan zagok. Ez zian zigorren murrizketarik onartu. Berak, orduan, bai” —. Eta orain ondo pentsatuta, periodikoetan irakurritakoak izango dira narrazioetako ez gutxi. Baina liburukoak ez dira batere periodistikoak: neskato et orkin baten bizikizunak, desirak, desberdintasunak; amona zaharrak kantatzen ziona ulertzeko gai ez den biloba; aita baten kezkak ama baten absentzian. Guztiak, istorio ustez txikiak. Baina ondo dio “Kotte ” ipuineko protagonistak, bizitzaren kasualitateak, kazetari denak: “Argazki txiki baten bidez, argazki handia egin nezakeela”. Kasu honetan ere, argazki txiki askoren bidez, mundu txiki askoren elkarketarekin mundu zabalago bat erakutsiko zaigu, gure mundua deitzen diogun horretatik sobera urrun ez legoke ena. Irakurketa batek eramaten zaitu beste irakurketa batera, eta irakurketa horrek eramaten zaitu beste batera, eta azkenerako irakurketa guztiak dira bakarra eta bera. Gure mundu txiki hau osatzera irits daitekeena. 2016 0424 Oso gauza serioa Jose Enrike Urrutia Capeau , Kadrila alegera festan da Pamiela, 1988 Baina ren belaunaldiaz ari dela, hauxe dio Beñat Sarasolak: “Ez zuten inolako beldurrik edo lotsarik nahi zutena idazteko”. Orain ez be zala, kontsentsu denen aurrean baina k jartzeko prest zeudela, alegia. “Askatasun handia sumatzen dut testu haietan. Nahi dutenaz idazten dute, eta nahi duten tonuan”. Ubera hori hartu ta esango nuke dagoela idatzita Kadrila alegera festan da. Delako balazta, miramendu, errespeturik gabea. Guztiz askea. Eta aipatuko dugu, bistan da, egilea. Baina, liburuan bertan ohartarazten zaigun gisan, “ez galda nor den errailea, baina errana har ongi gogoan”. Errana, beraz, zertan den: “ Kadrila alegerak egun hautan egin gogoeta zoin burutazio”. Hizkera samurragora ekarriz: broma handi bat. Biltzen direlako Tartas, Gazteluzar, Harizmendi eta abarrekoak, Bertrand de Etxauz apezpikua bera. Kadrila osoa, alegia —edo ia: “Aita Larramendi ez ze n izan gonbidatua” —. Eta biltzen direlako orriotan ustez horiek guztiek idatzitako permisioniak, irakhurtzaileari oharrak, ipuin, poema, sermoi, berriketa eta abarrekoak. Denak ere aski falozentrikoak —ez bakarrik irudiak; eder askoak horietarik gehienak —. Batzu batzuk puskaz androzentrikoak: “Jinkoaren semiak, jujamendu emanen du faborable senarraren alde, emaztiaren kontra”. Emakum ea, alegia, ez dela Etxepareren Emazteen fabore hartakoa bezalakoa: “Gizona eta emaztekia gudukan, liskarran, disputan, erreie rtan bizi dira, gizona sortuz gero mundu hontan”. Baina, alea bihitik bereizita —“ene izkiributarik azal eta kanpoko den oro, bazter eginik soizu barrenagorat” —, liburua da benetan barre emangarria. Mongongo Dassantza agertzen da, esaterako, “enitxetan ekh artzen duela bere belhar eta onddo hautuenetarik”. Auskalo orriok ere izan diren horien eraginpean idatziak. Ikusirik nor den izkribatzailea (Jusef Urruty Borde), nor den irudigilea (Enry Kapondes Spondanus), ez da erabat okerra ondorioztatzea liburuaren e gilea dela Jose Enrike Urrutia Capeau. Edo egile nagusia, liburuan zehar agertzen baita, marrazkitua behintzat, kadrila bera. Ez zehazki Bainaren belaunaldikoa —nahiz Pott taldearen bueltan ibili zen, adibidez, Capeau —, baina bai akaso garaiaren izpiritua arnasten duena. Liburua 1979an argitaratu omen zen, nahiz hemen darabilgun bertsioa den 1988koa. Idazle partikularra Capeau. Haren idazkera du seinale. “Idazteko zaletasuna hizkuntzatik etorri zait, ez neur ri berean literaturatik beretik . ‘Neuk ere nahi du t Borgesek bezala egin… ′, ez. Nire kasuan hizkuntza izan da. Han eta hemen ikasitako moldeak nahastea eta. Jolas hori”. Jolasa, beraz. Broma handi bat, esana dugu. Eta broma handi guztiak bezala, oso gauza serioa. 2016 0529 Izan gaitezen Ignazio Aiestaran , Munstro abertzalea Elkar, 2003 Munstro abertzalea da, momentuz behintzat, Ignazio Aiestaranen poesia emaitza bakarra. Munstroa. Ez dakigu oraindik naturaren legeez at eraturiko izaki biziduna, edo jarduera intelektual eta ahalmen handiko pertsona. Baina munstroa. Nolakoa? Besterik ez bada, “nik neuk daramadan munstro hori”: nortasun agiri frankistek eman izena duena, euskara maitale duena, etorkizuna izanik etorkizunik ez duena, kalean eskubiderik aldarrikatu ezin eta kale borroka guztiak kritikatzera kondenatu dutena. “Denok barruan daramagun munstrokeria hori”. Eta abertzalea. “Abertzalea izan ez arren”. Alegia: “abertzalea naiz,/ Lurreko txoko hone tatik/ ilargia/ nola ikusten den/ gustuko izatea/ abertzale izatea bada”. Bestela ere esan daiteke: frantsesen artean espainiarra, espainiarren artean baskoa, baskoen artean nafarra, nafarren artean putobaskoa, etc. Ez bakarrik nolakoa munstroa eta zergatik abertzalea. Galdera gehiago ere badira: Zer da herria? —“Denok ulertzen dugun/ eta inork mugatu ezin duen zerbait” —. Zer naiz ni? —“Orojakileen artean ezjakina,/ bizidunen arteko hildakoa” —. Kristo hemen jaio balitz: Jainkoak esango zukeen ez zela bere semea. Eta galderarik ez denean, da sententzia, zuzen zuzenean urdailera doana: salatzailea —“hautestontzien demokrazia/ beirazko kutxa bezain hauskorra da”—, ekologista —“orain baskoak garela/ hasiera batean basokoak ginelako” —, herrijasotzailea —“Eraikuntza nazionala: Guggenheim museoa” —, beti gure miseriak agerian uzten dituena —“21 dira/ 1987an Bartzelonako hipermerkatuan/ jarritako bonba batek asasinatuak,/ zu eta ni bezalako 21 lagun hil” —. Poema batzuek, egia da, ideia on batetik —Itoizko urteg iaz ari dela: “Ura dakarrenak/ urrea darama” —, akaso ez dute behar besteko garapenik, edo hitz joko hutsean geratzen dira: “burujabetza lortu ordez/ burugabetza izango dugu”. Baina, oro har, eta urte gutxi batzuk joan diren arren, gaurkotasunik batere gald u ez duen bilduma da. Eta liburua hor geratuko balitz, ez litzateke gutxi. Baina, ez, badu bigarren zati bat, epilogoa: “Irakurketari jarraituz gogoetan”, Joxe Azurmendirena. “Poesiak ez digu puskailetan dagoen etxea birreraikiko. Eramangarriagoa eginen di gu, hala ere, gure patua”. Unibertsaltasunaz, diferentziaz, nongotartasunaz, mestizaiaz, gatazka politikoaz, poesiaz —“Poeta bat hori da: behin eta berriro mozorroak erori egiten zaizkion bat” —. Labur, Azurmendi, distirant, bere onenean. Esan daiteke, bera z, bi liburu direla bakarrean. Bukatu aurretik, ordea, Azurmendiren azken gomendioa: “Bere burua norma deklaratua daukan mundu anormal honetan, izan gaitezen, bada, munstro”. 2016 0703 Familia osoarentzat Roald Dahl , Ixtorio hautatuak (itzulpena: Luis Berrizbeitia) Elkar, 1996 Ehun urte aurten Roald Dahl jaio zela. Ospakizun handien ondotik, ordea, gure txikian: helduentzako bilduma bakarra dugu euskaraz, antologia modu bat, zazpi ipuin eta egilearen idazletzarako bideak azaltzen dituen narrazioa. Egia, ez da asko asko, baina gutxiago da ezer ez. Haur eta gazteentzat idatzi zituenak besterik dira, famako egin zute n, imajinario kolektiboaren parte ditugu dagoeneko. Aldiz, helduentzat idatzi zuenean ere, presente izan zituen adin tx ikikoak. Bilduma irekitzen duen “Guardasolaren gizona ” izenekoan, esaterako, areago titu luan berean agertarazten dituen “Animaliekin hitz egiten zuen haurra ” ipuinean. Iduri luke bizitzara jaiotze horretan zedarritzen direla gerora helduaroan garatuko diren hainbat jaidura, jokamolde, jarrera. Luze gabe, Dahlek ondotxo ezagutu z uen gerrak iza n lezakeen hazia; “Beltxarga ” kontakizunak erakusten duen “nerabeen ankerkeriarako gaitasun kasik infinituan”, —Edorta Jimenezen hitzak hona ekartzeko —. Narrazio guztiek du te irakurketa arretatsuago bat; “Autostoplaria ” deitur ikoan hatzgina k erakusten digu n moduan, zeinak ebasten dion poliziari berari jarri berri dion isuna: “Galtzaileei ez diet sekula ezer kentzen. Eta behartsuei ere ez. Dutenengana baizik ez naiz joaten, hau da, irabazle eta aberatsengana”. Eta nik ez dakit muga zehatz non den, zergatik h auek diren zuzen helduentzako, eta beste haiek haur eta gazteentzako literatura. Esan nahi dut, niri ere iruditu zaizkidala liburu honetakoak, Jose Luis Otamendik 1996 urrun hartan esan bezala, “edozeini —eta denei — gustatzeko moduko literatura”. “Familia osoarentzako modukoa”, alegia. Kontatzen direnengatik —ez dago intereseko zerbait aurkitzen ez diozun testurik —, baina, halaber, kontatzeko erabiltzen duen moduagatik. Zuzena, zehatza, xehetasunez betea — “detaile asko sartu. Horixe da garrantzitsuena gure ofizioan, detaile txipiak” —, eta nola halako umore ukitu bat duena —“umore finekoa bazara errexago baizik ez da” —. Dena den, eta Dahli inolako meriturik kendu nahi gabe, bat nator Otamendik azpimarratutakoarekin: “Luis Berrizbeitiaren itzulpena iruditzen z ait argitalpen honen alderdirik jakingarriena. Gozo, doi eta gertu ematen zaigu berez arrotz zena. Horregatik bakarrik merezi du irakurtzeak”. “Nola egin nintzen idazle ” narrazioan, Dahlen biografiako pasarte esanguratsuak ezagut daitezke. Ipuin baterako b aino gehiagorako emango luketenak denak. Ez zen sobera aldeko, idazlea: “Benetako gertakarietan oinarritutako kontakizunak idazteak, ez dauka tirarik enetzat”. Fikziozkoak ere ez, gehiago ezin idatziko ditu. Gehiago euskaratzeko aukera geratzen zaigu guri, hartara. 2016 0731 Anaien artekoa Sebastian Salaberria , Neronek tirako nizkin Hauspoa, 2016 Hizki baten garrantzia: hatxea erantsi dio Auspoa argitaletxeak bilduma berriari, Hauspoa. Hizki baten garrantzia: mutua izan arren, eta batuaren sorrera garaiak horren lekuko, zenbat esaten duen, zenbat gordetzen bere baitan. Baten batek esango du berandu, baina ongi etorria egiteko modukoa da ekimena: A uspoa zaharreko alerik esanguratsuenak berritu, euskara estandarrean jarriko ditu bilduma h onek. Estreinakoa, klasiko bat, Neronek tirako nizkin , Sebastian Salaberriarena. Autobiografikoa, haur gazte denboretako berri eman ondoren, gerrako ibile rak kontatz en dituena. Oker ez b adaude, Hegoaldean euskaraz publikatu zen 1936 39ko gerraren aurreneko lekukotza. Emailuak laburtzen digu: anaia “bestek esanda” Bilbora alde egina, abertzaleekin. Sebastian Donostian geratu, gerra berehala bukatu eta libratuko zelakoa n. Kukuak oker jo: frankotarrekin frentera. Hain zuzen ere, horixe da narrazioak nabarmentzen duen gatazka: “Beti kezka horrekin ibili nintzen gerra denbora guztian: ea nire anaia hori nonbait aurkitzen ote nuen hilda, erituta edo prisionero eginda”. Ondo azaltzen du Anjel Lertxundik, edizio batuaren hitzaurrean: “Soldadu berriak ez du bere eginkizunaren zentzu historikorik, bere jardunaren epikotasunik, sentimendu aberkoi berezirik”. Anaien artekoa da gerra, beraz —beti anaien, auskalo non sartzen ziren ah izpaarrebak —: gerra eremu familiarrera ekarrita, karga politikorik gabe, erabat deskontestualizatuta, errebisionismoak egiten duen irakurketarekin lerratuko litzateke kontakizuna. Ez, egia da, eta eskerrak, bereziki banderizo, ez etsaiak sobera itsututa: “Jeneral agintari hura, gizon ospetsua izan arren, soldaduen mendean baitzegoen. Gauza penagarria benetan!”. Esan dezagun besteren gainetik maite duela ordena. Eta, ordurako euskal nobelagintzak egina zuen arren urratsik modernitatera —Etxaideren saio hist orikoak, Loidiren nobela beltz ospetsua, Txillardegi ren lan existentzialak —, lehena izateagatik pasa dela n abarmen historiaren paperetara. Lertxundik, berriz: liburua irakurri zuen lehen aldian etxeko euskararekin egin zuen topo. Lehen aldiz: “Ez nuen etxe ko berorik topatzen ordura arte euskaraz irakurrita neuzkan liburuetan: batzuk garbizaletasunez zipriztinduak, eta beste batzuk, berriz, garo usainak markatuak, urrutikoak egiten zitzaizkidan edo idealizatuak, lehorrak, kasik arrotzak”. Horixe omen liburua ren bertuterik handiena: “Ahozkotasunaren jarioa ematen jakin izana. Liburua altxor txiki bat da ahozko baliabideak idatzizko testu batean nola txerta litezkeen aztertu, ikasi eta imitatu nahi duenarentzat”. Horrexekin geratuko gara ba. Eta Hauspoaren emai tza berrien zain. 2016 1002 Behatoki ezin hobea Tere Irastortza , Gabeziaren khantoreak Pamiela, 1995 1984koa den Itxaro Bordaren Emakumeak idazle hartan Teresita zena, Tere da Irastortza jada hemen, Gabeziaren khantoreak en. Esan nahi dut: eskukada bat poesia liburu argitaratuta, 34 urte, aurreko lan ia guztia biltzeko moduan dagoen poeta heldua dugu dagoeneko. Bost poemategi sartzen ditu bakarrean. Ez dira idatzitako poema guztiak. Aldaketa funtsezkorik ere ez dute jasan. Baina: “Ezin eutsi izan diot bilduma honetan zenbait oroitzapen josteko irrikiari”. J.V. Foix poeta katalanaren zita batek irekitzen du bilduma, hamar puxtarri. Eta jarraian lotzen zaio zenbait oroitzapen josteko irriki horri: “Aitor dezadan, lehen hiru liburuotan oso oso gaztearena topatzen dudala letra”, edota “onartuko al dute kritikariek, halakorik baldin bada gure artean, nire idatz garaiko adiskideentzat dastagarri izan daitek eena”. Hori hitzaurre orokorrean, poema liburuak banan banan komentatzen hasi aurretik. 1980ko Gabeziak estreinakoaz, zera dio gero: “Zertaz harro bizitzerik izango nuke orduko hitz guztiak idazteko adorerik banu”. 1983ko Gaia eta Gau aldaketak bigarrenari , besteak beste, hauxe gehitzen dio: “Joera nagusia zen euskal literaturan hizkuntza berarentzako atxikimendua, baina eguneroko bizimoduari heltzeko gutizia falta zitzaion. Mikel Arregi, Koldo Izagirre, Arantxa Urretabizkaiak ere arreta berezia zuten horre kiko, baina inork gutxik”. Eskertzen da, 1983ko Hostoak hirugarrenaz ari dela, zintzotasuna: “ Gaia eta Gau aldaketak zein Hostoak en aurreneko liburuko adierazpidetik urruntzen saiatu nintzen. Inondik inora, bilduma honetako testuen artean hauexek dira irakurlea, poema amaitu aurretik, gehien geldiarazten dutenak”. Halako batean, 1986ko Derrotaren fabulak laugarrenarekin, laburrerako joera hasten da azaltzen, poetak ahozko literatura tradizionalari lotzen diona: alegietako moralejak bezain labur nahi zit uen, “baina moralismoaren kutsu hori ezabatu eta errealitatearen datatzea e skainiz”. Bosgarrena den 1986ko Osinberdeko khantoreak bildumako poesietan, bestalde, “lehenengo aldiz txertatzen da ironia puntua. Ironia edo umore mindua”. Eta, azkenerako, poemak eurak baino interesgarriago ia, poemen gainean, iragandako denboraren perspektibarekin, egiten den irakurketa ote den. Ez gaizki ulertu, mesedez, poemak ere irakurgarriak dira, baina norbere lanarekiko begirada kritiko hori egin zait kasu honetan deigarri en. “Inork tentazioa izan dezake zaldibiarraren ibilbide poetiko sendo eta oparoaz ahazteko, baina gogoan hartu behar da 1980ko Gabe ziak hartatik euskal poesiako erreferenteetako bat dela”. Beñat Sarasolak dio, eta 2011tik. Liburu hau litzateke ibilbide po etiko horren lehen atzera begirako, geraleku, behatoki ezin hobea. 2016 1106 Frogatu baino frogatuago Karlos Linazasoro , Eldarnioak Erein, 1991 Hogeita bost urte bete ditu Karlos Linazasorok. Ez biologikoak, bistan da, nahiz ederki asko kontserbatzen den: gutxi batzuk gehiago dituela dio, espainiarra dela esateaz gainera, bere nortasun agiriak. Ez du ematen, bete betean baitago gizona: 2 016 honetan bakarrik atera ditu Trilogia hiperlaburra eta Zerua beti beherago dago . Luze gabe, iazkoan kaleratu zuen Literatura hiztegi tekniko laburra , liburu kritikari auskalo ausartegi bati “Linazasororen obra gorena izan daitekeena” atera ziona. Hogeita bost urte literario bete ditu, beraz, Karlos Linazasorok. 1991n argitaratu baitzituen estreinako, ez bat, bi liburuak. 1991ko urrian Udazkeneko karabana erratua , eta aurretik, ekainean, Eldarnioak . Hasieretatik erakutsi zuen, hartara, bere ibilbidea markatu duen ezaugarrietako bat: superprodukzioa. Orain hamar urte, hamabost zeramatzanean, zenbatu bagenizkion hogei liburutik gora, orain hogeita bost daramatzala gainditzen ditu erraz berrogeiak. Matematiketan trakets dabilenarentzat: asko asko argitaratu duela. Baina beti ez omen zen izan horrela. Hona ekartzeko aukeratu diogun Eldarnioak narrazio liburuan, zera irakur daiteke azal hegale an: “Barruan zeraman literaturzaletasun lo zorro xamartua, erabat esnatuko zen Tolosako Udal Liburutegiko ardura hartzearekin batera” —bide batez, bibliotekari hiltzaile ez be reziki abil bat du protagonista “Dowstowngo kronika ” ipuinak —. Hori bai, hasi baz en, ez gelditzeko egin zuen. Eta hasi zen gerora bere ibilbidea markatu duten elementuak erakusten: ahots askotarikoak, kezka konstanteak, umore korrosiboak. Joxemari Iturralde herrikideak idatzi zuen, estreinakoaren atzeko azalean: “Liburu honek maila ber ezi bat, goi maila bat lortzen du, narrazio ezberdinak irakurtzen joan ahala, gero eta gorago ezarriz doana”. Denboraren perspektibarekin erraza da, baina, liburuko ipuinak gero eta aurrerago maila igotzen doazen arren, ados, esango nuke Iturraldek aipatze n duen maila berezi hori, goi maila hori aurrerago lortzen duela Linazasorok, beste liburu borobilago batzuekin, aspaldi handian ez abandonatzeko gainera. Eta zentzu horretan adosago nago Felipe Juaristi kritikagileak adierazi zuenarekin: “Lehen ipuin bild uma izanik, liburuak ematen duenaz gain, bertan agertutakoen arabera espero izatekoak direnak ere kontutan hartu beharrekoak dira. Testu gozagarri ugari damaizkigu, baina hau inportantea eta euskal literaturan ez ohizkoa izanik ere, ez da garrantzi gutxiag okoa erakusten duen potentzialidadea”. Denborarekin, eta bibliografia ezin interesgarriago batekin, frogatu baino frogatuagoa geratu den potentzialidadea . 2016 1211 Libertatia zeinen eder den Itxaro Borda , Urtemuga lehorraren kronika Maiatz, 1989 Nobedade ez diren liburuak iruzkintzeko 2010ean hartu nuen tarte honetan, bazen inon idatzi gabeko lege bat: autorerik ez errepikatzea. Betetzea gero eta zailagoa zaidan lege bat, aipamena merezi dutenak ez baitira agorrezinak, eta hainbeste maite ditut idazle gutxi batzuk. Nire deskarguan esango dut Itxaro Borda apailat zaile gisa ekarri nuela soilik, Emakumeak idazle antologiaren karietara. Injustizia bat konpontzera nator, beraz, Borda behingoz autore gisa ekarrita. Eta etorkizunerako atea uzten dut irekita, behin hemen sartu diren idazleak berriz gonbidatu ahal izateko. Zer liburu aukeratu, ordea, zerrenda luze batetik. Bada, urt e askoan, Meettok argitaletxeak 100% Basque atera arte, gaztelaniara itzulitako liburu bakarra, 1989. Allegro ma non troppo , Hiru argitaletxe mitikoan agertu zena, euskarazko narratiba lanak gaztelaniaz ematen zituen Milia L asturko sail gogoangarrian (ino r gutxik jarraitu duen ekimena, Pamiela eta Diario de Noticias egunkariak abiatu zutena salbu, nahi baino oihartzun txikiagoarekin). Literaturaren zubitegian, ez narrazio, ez nobela, kronikaren atalean kokatu dute, ale bakar, izenburuak aitortu bezala, nahiz azken orrialdean “nobela bitxi honetan” aipatzen den. Kronika edo nobela bitxi, narrazio labur, gogoeta, elkarrizketa, elkarrizketaz mozorroturiko bakarrizketak biltzen ditu, umore pindarrez, melodramatiko, gorabeheratsu, brilliant batzuetan, afruskeriaren mugetan besteetan. Borda bere osotasunean. Baina esan dezagun kronika, ados. Zerena, ordea. Bada, 1989. urtearena, iraultza famatuaren urtemuga, berrehungarrena: bero garaia, euririk ez, artoak galbidean, “ETA eta espaino l gobernuaren arteko negoziaketak berriz abiatzen ziren”, “feministen mugimendua osoki integratua, eta halatan desbalorizatua dela”, eta “Frantziak, derrigorrezko azimilazioneaz beste aterabiderik ez du proposatzen”. Behar baino gehiago laburtuz, azalduko zaigu 1789az geroz Frantziak nola “aztertu, analisatu, kuadratu, normal normatu, errevoluzionearen baloreetara plegatu” dituen euskaldunak, “astoaren, irrigin arazlearen, itsuki langilearen, ridikuloki fededunaren” arrastoan sartzeraino. Irakurri bitartean topatuko dituzu hizki dantzariak, koma auskalo non jarriak, supituki agertzen diren gidoitxoak, akats ortografikoak, ahaztutako maiuskulak, desagerturiko letrak. Pixka batean tremendista jarriko da tarteka —“historian ez dago lekurik guretako, non ez den bentzutuen orrialde odolez kolorestatuetan” —, Godwin legea aplikatzeraino —“Zein da gizarte merdiko hau, populu baten aurkako soluzio finala, bakean, onartzen duena?” —. Baina libertatia zeinen eder den, beste behin ere, Bordaren eskuetan aske dabilenean. 2017 0122 Zer ari zaigu gertatzen? Joxe Azurmendi , Oraingo gazte eroak Enbolike, 1998 Markos Zapiainen Zenbait terrorista (Txalaparta, 2003) lanean aipat zen zen behin baino gehiagotan: Oraingo gazte eroak (Enbolike, Irun, 1998). Ez Espainolak eta euskaldunak , ez Demokratak eta biolentoak , ez Joxe Azurmendiren bibliografian nabarme ndu diren gainerako izenburuak. Oraingo gazte eroak , gauza interesgarriak esa teko gainera: “Beharbada Kronos ez da Goyak pintatu duen agure zahar terriblea, umeak jaten, eta bai gazte harro bat agure zahar gaixoak jaten?”, 1955 1965 bueltako gazteek gurean ekarri zuten haustura ilustratzeko. Behin galdetu ahal izan nion Zapiaini, A zurmendiren liburuaz baino, Joxan Elosegirekin batera sortu zuten Enbolike desagertu hartaz: “Euskarazko saiakera eta gogoeta sustatzea zuen helburu. Xoxari ordea ez genion merezi adinako garrantzirik eman eta hondoratu ginen”. Emaitza bakar, bera z, Azurme ndiren liburua, zeinak Gogoetak ETAren sorrera inguruko kultur giroaz eta gaurkoaz daukan azpititulutzat. Liburua berez hitzaurre bat zen —Nemesio Etxanizen gutunketaren bilduma ireki behar zuena —, “han eta hemen zerbait osatu eta luzatua”. Igartzen zaio h itzaurre zela, ez da erabat garbitu: “Irakurleak laster irakurriko ditu” dio, baina gero ezin irakurri eskutitz trukea. Ez da hil ala bizikoa: testua dugu, bere horretan, irakurlearen jakin mina asetzeko modukoa. 1955 1965 bueltako garai haren erradiografi a zehatz zehatza delako batez ere —“Batzuetan pentsatzen dut (…) gure arazoa belaunaldi bakarrean lau mende eta hiruzpalau iraultza batera bizi behar izatea dela” —; halaber gurea Europa mailan eztabaidagai zenarekin elkarrizketan jartzen duelako (“Modernia k gure artean erakusten zuen aurpegi —eta arima — erreakzionarioaren aurka izan da, zeren aurka altxatu den gazteria Euskal Herrian ere”); eta hori erreferentziazko autoreak aipatuz egiten delako —“Merleau Pontyk asko inpresionatu zuen Rikardo Arregi” —. ETAren sorrera inguruko kultur giroaz , orduan, bai, gaurkoaz aldiz ez da hainbeste luzatzen: “60. urteetara ari gara itzultzen berriro, nik uste. Dena da diferentea, eta dena antzekoa. Establishment kontzientzia on osoaren jabe ikaratu batek, berriz ere gazte ria ero bat ezin du ulertu”. Gure esku geratzen da, hartara, 1960ko hamarkadakoa zenbateraino den, ez bakarrik XX. mende bukaerakoa, berdin egungo egoeraren antzekoa. Azurmendiren “Zer ari zaigu gertatzen?” galderak, gaur, jarraitzen du izaten erabat perti nentea. Halere, filosofoaren nahikaritik ez ote gauden sobera urrun oraindik: “Guk ez dugu denok berdin pentsatu, berdin ibili nahi. Euskal Herriak artxipelago bat izaten jarrai dezala nahi genuke, mila unibertso txiki diferente, baina edonondik edonora jo atea libre —libre itsasoa —, eta irlen artean dialogoa beti bizi bizi”. 2017 0226 Eginkizuna eta dinamika Rikardo Arregi , Politikaren atarian Lur, 1969 “Merleau Pontyk asko inpresionatu zuen Rikardo Arregi”. Horixe i rakur daiteke Joxe Azurmendiren Oraingo gazte eroak lanean. Halako zirrara bat eragin zidan. Ez dakit zehatz zergatik, agia n oraindik batzuek (Marina Garce s filosofoak, esaterako) errebindikatzen duten autore ez bereziki kanoniko bat gure 60ko hamarkada hartan garaikideki irakurtzen zelako. Rikardo Arregi, kazetaritza sariketaz harago, ezagutzeko beharra dator jarraian. Zergatik ez hasi Politikaren atarian , lehen liburu, postumoarekin. “Zientzia politikoaz egiten den euskarazko lehendabizikoa da”, autorearen hitzetan. “Besteak ikasi dutena guk ere ikasi ta g erekasa pentsatzen” hasteko gomita. “Atari bat izateko asmoa du liburu honek”: lehenik politika hitzari buruzko argibideekin; politikologiaz mintzo den bigarren zati batekin; azkenik zenbait filosoforen teoria politikoen laburpenak ekartzeko: Platon Aristo tele, Montesquieu, Hobbes eta beste, guztira zortzi —pena da Merleau Ponty ez egotea —. Autoreez gauza bitxiak irakur daitezke: “Montesquieu ri bere liburu guzietan gizon zoriontsu bat bezala azaltzea gustatzen zaio”. Baina, oro har, gaur egunean erreferent ziazko diren pentsalariek erabiltzen dituzten ideiak: “Ekonomiak politika baztertu ta bigarren maila batean jartzen du”, adibidez, Michel Onfrayk dio hitzez hitz, Politique du rebelle izenekoan. Lur argitaletxearen sail berri bat abiatu zuen liburuak. Rika rdo Arregiren beraren ideia izan zen saila: “100 bat paiako liburuxkak ateratzea, dibulgazio eran, gaurko kulturari buruzkoak”; “ez ditezela izan, mamiaren aldetik, pauso bat atzera gaur eguneko euskal kulturaren egoeran”. Ezein baliabide baztertu gabe hel buru horretarako (“Plajiatzearen beraren beldur ez gara izanen”). Liburuak dakarren hitzaurre mamitsu batean bildu ziren ideiok, “Euskal liburu gintzaren problematika”, zeinari Martin Ugaldek ia garrantzia gehiago eman zion 69ko kritikan, segidan datorren testuari baino. “Ibiltzen ausartu behar dugu, eta behin emandako pausoak ez kanonizatzen”. Rikardo Arregiren lehen irakaspe na genuke hori, Joxe Azurmendik Herriaren lekuko , bigarren liburu postumoan dioenaren arabera: “Herria hezi nahi zuen Rikardok, eta h ezi ere maisu bezala ez baino solas eta lankide bezala gehiago. Hezi, hots, ez propaganda egin bakarrik. Ezta irakatsi bakarrik ere. Rikardok lanaldi baten hasieran lan egin zuen: eginkizuna eta dinamika utzi dizkigu, eta hortxe dago bizirik Rikardo”. Jose ba anaiak ere aitortu zion, ETBko ekinaldi batean: “Gu denon artean azkarrena zen” —eta badu meritua, Joseba bera oso azkarra izan baita, besterik ez bada jakaz aldatzen —. Azurmendirekin, amaitzeko: “Gu haren atzetik gabiltza, baina jadanik hura baino aurr erago”. 2017 0402 Hilda ere Hasier Etxeberria , Patri maitea... Alberdania, 2003 Jurnalista ustez graziosa berriz ekinean: orduko hartan aski ez (2010 0926: “irakurketa xal o xamarra, piperrik gabea” omen Mugetan eleberriarena), Hasier Etxeberriaren beste liburu bati heldu dio oraingoan, zer eta omenaldia egiteko edo. Ez dira gutxi utzi dizkigunak, tartean, gustura irakurtzekoak, Damian Arrutirenak. Artikulu bi lduma aukeratu, ordea, kritikari arropak beztitu dituen honek, auskalo izokinaren sindromeak jota. Bost urtez, 1999 2003, hamabostean behin, gutun itxurako zutabe bat Gara egunkarian. Edo zutabe itxurako gutun bat. Patri delako bati (“inork ez baitu jakin ahal izango zu nor zaren”). Dena delakoarekin: Etxeberriaren kezkak agertzen dituzte beren luze zabalean. Zein dira kezka horiek, bada: pentsalari ponposoak, txikion atsegin hartze eza, literaturaren luxua, Frantziaren handitasuna, Iparraldetik etortzen za izkigun ikasgaiak. Eta, batez ere, aspaldion berritsu dabiltzan gure mutilak (“argazkietan agertzen diren kaputxadunak beti mutilak direla baitirudi”). Ibarretxe planaren garaia da, Korta, Llu ch, Pagazaurtundua, Barandalla, Egunkaria ren itxierarena. Beste ren gainetik, ETAren jardunak aztoratzen du zutabegilea: “Ordaindu beharreko prezioa honelakoa izanik, kasik ez baitu merezi ezer lortzeak”. “Gure” posesiboak ematen dio min: “Gureak kezkatzen nau ni, gure jendeak egiten dituenekin dut sufritzen, izan Ertz ain edo izan ETAko. Zer egin dugu halako salbatzaileak merezi izateko?”. Azken batean, Etxeberriak barru barrutik sentitzen duena, ez ote den Segundo Mareyk gordeta zeukan min hura: “Bahitu zuten terroristak bere ezpal berekoak izatea”. Baina mezua da garb ia: “Indarkeria oro eten eta abertzaleen batasuna eraiki behingoz”. Hori bai, ezagun dugu: lagun asko galdu ohi ditu zutabegileak, bere lanari zintzoki heltzen dionean. Halaxe dio bildumako azken gutunak: “Patri maite maitea, besteren batek ere irakurtzen ditu gure arteko gutun hauek eta ez zaizkio batere gustatzen, antza”. Antza, dio, ze katxondoa. ETAren Zutabe batean aipatu zuten Etxeberria, ez loreak jasotzeko gainera. Azala ordurako gogortua zuen, ordea: “Neuk entzunda daukat ETAkoa naizela, troskoa na izela, PNVkoa naizela, anarkista naizela, HBkoa naizela, erosita nagoela”. Eta Gara egunkariko zutabea utzi arren, eskainia zigun irakasbidea: “Ez dagoela aske izateaz besteko biderik”. Mugetan eleberriaren iruzkina irakurrita (“gorabehera urrikoa, zurrune gia, konparazioz betea”), zera erantzun zidan: “Bizi banauk, 20 urte barru helduko zieat hik idatzitakoei, eta bi hitz esango, entzun beharko dituanak (bizi bahaiz)”. Entzun espero ditudanak. Konplituko baita, seguru, Oteizak Etxeberria berari esan ziona: “Hilda ere ez zaituztet utziko bakean”. 2017 0514 Ikastaldi baten kontaketa Marguerite Duras , Maitalea (itzulpena: Mikel Garmendia) Ibaizabal, 1996 Oso maite duzun idazle batek esaten du benetan idaztea gustatuko litzaiokeen liburu bat dela ixa, eta zer egingo diozu, bada, ez bada ixa liburu hori irakurri berehala, are ixa liburu hori literatura unibertsalaren klasikoetarik bada —eta puntu honetara iritsita, lotsaema ngarria ere gerta daiteke literatura unibertsalaren klasiko hori orain artean irakurri ez izana publikoki aitortzea —. Lagun artean gaude, ordea, eta lotsarako tarterik ez da —bide batez, ze gutxi hitz egiten den hedabideetan gero eta gehiago, gero eta hobe kiago euskarara itzultzen den literatura unibertsalaz, ezta? —. Nire deskarguan esango dut gainera, pelikula bai, pelikula bere garaian ikusi nuela —interes intelektual hutsagatik, noski —. Ondorioa: a zer aldea, pelikula eta liburuaren artean; liburuaren al de, bistan da. Pelikula zentratzen baita nobelaren aspektu bat eta bakarrean: Vietnamen, 1930eko hamarkadako kolonialismo frantziarraren menpe, neskato zuri nerabe baten eta amorante txinatar helduago eta aberatsago baten arteko amodiozko harremanean, eta harreman horrek askatzen duen erotismoan —ez ahaztu pelikula ikustearen interes intelektual hutsa —. Baiki, eleberriaren gaietako bat da erotismo hori, zehatzago, desioa bera —“desioa da kontua, baieztatze desioa, liberazio desioa, bere oso an ezagutu nahi du bizia, porrota barne” —. Baina interes intelektual hutsagatik soilik justifika daiteke pelikula aspektu horretara mugatu izana. Ezen, bestela, eleberria askoz ere aberatsagoa, askoz ere konplexuagoa, askoz eta betegarriagoa baita. Erotism oa, desioa, sexuan hastea, sexuan haste inozo bezain perbertitua. Harreman hori, hamabost urteko neskaren eta merkatari txinatar gaztearen artekoa, berandu gabe debeku sozial eta eskandalu publiko bihurtzen dena. Jendearekiko harremana, orobat, adiskideeki ko, nebekiko, batez ere amarekiko harremana: “Nire haurtzaroari buruzko kontakizunetan (…) esango nuke gure amarengana sentitzen genuen maitasunaz aritu naizela, baina ez dakit harengana orobat sentitzen genuen gorrotoaz aritu naizen, edota elkarrengana sentitzen genuen maitasunaz eta gorrotoaz”. Azken finean: “Ikastaldi baten kontaketa dugu, zalantzarik gabe, emakume izaten hasten den emakume batena”. Rosa de Diegoren hitzaurretik, berriz: “ Maitalea , 1984an Goncourt saria irabazi zuena, mugarri dugu Margue rite Durasen idazkuntzan, bai izan zuen arrakastagatik, baita bere literatur bilakabidean idazkera autobiografikoaren bidea ere abiatu zelako”. Oso maite duzun idazlearen literaturarekin batere zerikusirik ez duena —eta akaso horregatik gustatuko litzaioke benetan idaztea, ezin idatzi izango duelako sekula —, baina irakurketa maila bat baino gehiago eskaintzen duelako —ez da dena izango interes intelektual hutsa — irakurtzea merezi duena. 2017 0618 Orrialderik onenetakoak Jon Alonso , Hodei berdeak Susa, 2003 Jon Alonsoren hitz lauzko lana —bere adar anitzetan: narrazio, nobela, saiakera, horien arteko nahasketa posible guztiak — balio segurua dela badiot, ez naiz orain arte esan gabeko ezer esaten ari. Besterik da hitz lauzko lan horren barne hierarkizazioa aldakorra izan daitekeela esatea. Esan nahi dut, bere garai an tarte honetara ekarri banuen Camembert helburu , eta aitortu banuen “aldarrikatu beharreko liburua ” dela, gaur ekarri nahiko nuke Hodei berdeak , Jon Alonsoren orrialderik onenetakoak bertan daudelako ustean. Noski, hau ez da konpetizio bat, ez bada, orrialde bikainen artean aukeratu ahal izanik, irakurlearentzako pagotxa sekulakoa. Hodei berdeak , beraz, liburu int eresgarria ikuspuntu askotatik, hasteko planteatzen duen jolas metaliterarioarengatik: nobela gisa hasten da kontakizuna —“nobela hori, izan, bada. Edo nobela itxura duen zerbait, behintzat, osorik eta erabat bukaturik ez dagoen arren” —; baina nobela horre n gaineko oharrak irakurtzen hasiko gara halako batean —“sasinobela horren osagarri litezkeen ohar edo zehaztapen hauek idatzi baititut” —. Azkenerako, ustez lau eskutara idatzitako liburu bat irakurtzen ari garela jabetzeko: “Nire lehengusu Xabierrek idat zi zuen nobela bukatugabearen zirriborroa, baita nik berarekin proiektu honetan ibili nintzen denboran —gehi bere zirriborroa leituta burura etorri zaizkidanak —, idatzi ditudan ohar guztiak ere”. Hodei berdeak , beraz, liburu interesgarria ez bakarrik egitu ragatik, berdin harrapatzen dituen kontuengatik. Kokatzeko, kronologikoki, “etorri zen Iruñeko Aberri Eguna, Vuelta a España n jarritako lehergailua, salbuespen egoera. Etxebarrieta hil zuten”. Eta politikoki, bada, batetik, geopolitika kontuak, hala nola yank iekiko harremana —“Francoren Espainia nola pasatu zen etsai izatetik aliatu estrategiko garrantzitsua izatera” —, eta zehatzago EAJk izan zuena —“sozio erabilgarriak izan ziren garai batez” —; baina interesgarria, batez ere, indarkeriaren gaineko dilemaz ari delako, eta gurean sentsibilitate diferenteek borroka armatuarekiko hartu zuten jarreraz: “EAJk borroka armatuaren justifikaziorik onartzen ez duen honetan, bere jarrera beti ‘baketsua’ izan dela dioen honetan, garrantzizkoa da gogoraraztea ez zela hori bere jarrera 1968 69 urteetan”. Tesi orokorra izanik gurea ez dela zeozer originala, nabarmenduz “gure pieza izaera, gure txikitasuna, gure nazioartekotasuna”, eta berriz ekarriz ideia higatu baina zentzurik batere galdu ez duena: “Aje edo beston do izugarria bezalakoa da gurea (…) mozkor historiko baten ondorioa”. Hodei berdeak gaurkoan, beraz, Jon Alonsoren orrialderik onenetakoak bertan daudelako ustean, eta auskalo garai buelta hartako, XXI. mende hasierako euskal literaturako orrialderik onene takoak. 2017 0723 Gizarte berrien mailakoak Abelino Barriola , Dramak Euskal Editoreen Elkartea, 1988 1936ko gerra aurreko teatroan, nabarmen, izen bat: Abelino Barriola. Ez bakarra, noski, Toribio Alzaga izan zuen aitzindari, zeinari Barriolak berak aitortu zion maisugoa —“Zugandik etorri zait euzko antzerti gaietako zaletasuna” —. Baina Barriola, Lino Akesoloren arabera: “Idazle onekin euskal teatroa bide berria urratzen asiko da. Artean baño goragoko gaiak, gizarte berrien maillakoak”. Aurrerakoia, garaiari egokituagoa, “gizarteko arazo sakontxoak arrotzen ditu”, “Donostiako teatroa joxemaritarren girotik atera eta mundu zabalagora eta aize berrietara eraman naie z ari izan da”. Komedia bazter, Barriolak idatzitako lau dramak biltzen dira liburuan ( Zulo madarikatuak , 1911; Lagun txar bat , 1912; Maitasunak , 1923; guztietan gorena , Goi argi , 1935). Oro har emaitzarik onenak lortutako generoa izateaz gainera, “denboran zehar izandako aldaketen erakusgarri zabala osatzen dutelako”. Argi azaltzen ditu hitzaurrean Xabier Mendigurenek: irri antzerkitik dramara, gero eta lan luzeagoak, ideologia nabarmenduz, herritik hirira, pertsonaian gizarte maila gero eta jasoag oa, emakumearen garrantzia eta goraipamena. “Hasierako lanetan Soroagandik datorren usadiozko antzerki molde donostiarrari erabat lotzen bazaio ere, piskanaka antzerkikera berezi eta bere berea lortuko du”. Zertan da, bada, antzerkikera modu hori? Ez ekint za huts, ez eta hutsal ere, baizik eta hausnar —bakarrizketa gisakoak, barne pentsamenduak —, adibidez fedeaz. Fedegabeko pertsonaiak agertzen dira, mojei “alfer”, “zomorro” deitzen dietenak. Apaiza, gizon eta emakumeen arteko harremanen aldekoa da —“gizona k bere artean eta emakumeak berenean” dituzten bezala —. Suizidio bat azalduko da. Nagusien gehiegikeriez kontziente, klase urguilu amiñi bat. Emakume liberatuak orobat, jazband —jazband! — jotzen duen beltzarekin dantzatu zen emakume andaluziar bat, Biarrit zera hiru mutil euskaldunekin joaten den ingeniari aleman baten emaztea. Edota polimaitasuna iradoki dezakeen eztabaida: “Maitasun bakarrak betetzen duen biotza al dezu? Maitasunak! Nik asko ditut”. Ados, horien guztien azpian asmo moralizatzailea dago, id eologiak —abertzale, jelkide — sustrai sakonak ditu testuotan. Baina, zer egin behar ez den erakusteko besterik ez bada, testu zentsuratzaile haiek egiten zuten bezala, zer egin daitekeen erakusten digute. Gizarte berri haietan egiten —hasten — zena. 2017 1001 Begiak ireki eta Javi Cillero , Ero hiria Alberdania, 2006 Reno, Nevada, Ameriketako Estatu Batuak. Euskaldunon iruditerian hiri seinalatua: euskal kolonia garrantzitsua (zeren urrina duen, auskalo), artzain euskaldunaren omenezko monumentua (ados, ez dut txantxarekin jarraituko), are, Center for Basque Studies, euskara eta euskal ikasketak lantzeko ikerketa zentroa. Zilbor behaketa horretatik kanpora zer ord ea? Ilun, ez behintzat Las Vegas bizilagunaren argirik. Galdetuko dizu Ero hiria ipuin bilduma honetako pertsonaia batek: “Zer egin daiteke Renon arratsaldeko bostetatik aurrera?”. Aurrerago erantzuteko beste ipuin batean beste batek: “Renon ez dun ezer gertatzen”. Renon baitaude girotuta hamar ipuin hauetako bat eta bakoitza. Hamarrak irakurrita, ordea, kontxo, ezer ez baino zerbait gertatzen dela esan behar, eta zerbait asko: ez agian zaratots arranditsu artean, baina gehiago lurrazpiko dar dar ape nas atzemangarri eta konstante batean. Emakume eta gizonen (eta are emakume eta emakumeen, eta gizon eta gizonen) arteko harremanak dira nagusi, harreman, nola deitu, batez ere afektiboak —“Flirteatzea da gaur egun geratzen zaigun bide bakarra” —. Jatorri, kondizio, jaidura askotariko emakume eta gizonak, elkar ulertzera edo elkar ez ulertzera edo gutxienez elkarrekin interaktuatzera kondenatuta daudenak. Mundu guztia biltzen da hartara orriotan, mundu txiki bat, esan dezagun munduaren zabala har lezakeen mi krokosmos bat. Lasai, euskaldunok ere bagaude, zorionez dosi txikietan —“Euskaldunok ez gaituk santujale hutsak” esateko, adibidez; edota aberkide bat “immigraziokoek harrapatu eta etxera bidali ditek” —. Ero hiria, beraz, baina jende erabat normala aterpet zen duena bere baitan, osotoro arrunta, zu eta ni bezalakoa. Taberna ugari (billar mahai , musika jotzeko oholtza, han horhemen ageri diren hegazti eta piztien gorputz disekatuak), alkohol ugari (azenario zukua ere bai, tarteka), zinema ugari (“Egungo hezi ketan hain da sakona Hollywooden eragina”), milurteko berriaren karietara zalantza ugari. Horien artean gertatzen dira hemen gertatu beharrekoak. Eta hasieran egindako galderekin baino, geratuko nintzateke “Renora etorriz gero dena da posible”, “Renon egun ak hogeita lau ordu baino gehiago ditu” bezalako baieztapenekin. “Begiak ireki eta gauza asko ikusiko dituk Renon”. Besterik ez bada, Javi Cilleroren eskutik. 2017 1105 Kalifornia bat guztiontzat Joseba Gabilondo , Kaliforniatik bihotzez Elkar, 1992 Ameriketako Estatu Batuak utzi gabe, Kalifornia. Trumpatzerik ez, 1992an gaude, dei diezaiogun Disneyland Bushland. Joseba Gabilondo izeneko gazte bizargabe batek, ahoan ere bilo askorik ez duenak, eskutitzak bidaltzen ditu, eta argitaratu egiten dizkiote Gipuzkoako Aldizkari Ofizialean (zehatzago izateko, Zabalik euskarazko gehigarrian): “Norberaren erokeriak edonola bota eta gainera kobratzea —gero konturatu naiz negozioa hain zuzen horretan datzala”. Intelektuala izan nahi zuen (“familia erabat errural proletario bateko mugatasun kultural guztiak konpentsatu nahiz edo”), politikan aurrerakoia eta engaiatua, eta gaine ra oso tipo coola, alegia fina serioa elegantea. “Jean Paul Sartre izan nahi zuen gazte hark punk kultural baten aukera hartu du”, ordea. Lau urte eta erdi darama atzerrian (“eta oraingoz ez zait itzultzerik bururatu”), nahikoa “geroko Estatu Batuen sinbol o” den Kaliforniaz aritzeko. Hitzaurrean esaten da: “Gabilondo Kaliforniaz ari zaigunean, Kalifornia azal azalean besterik ez da ageri (Jainkoari eskerrak!)”. Ez nago ados: Gabilondo Kaliforniaz ari zaigunean, sakon ageri zaigu Kalifornia (nori eskerrak?). “Hemen” hitza zenbat aldiz agertzen den kontatzea baino ez dugu. Gero egia da Kaliforniaz ari denean, ari dela AEBez, eta Euskal Herriaz, eta oro har XX. gizaldi amaieraren garraztasunaz eta frustrazioez. Aitzakia baita Kalifornia: hitz egiteko utopiaz, n ostalgiaz, auzo globalaz, biolentziaz, erosle tribuez, gizarte lotura handirik gabeko bizitza zoriontsuaz, iraultza postindustrialaz, hiperespazioaz, betiko esplotazio kapitalistaz, deserriaz, modaz, erostearen erotikaz, euskaldunen garai unibertsalen buka eraz; hitz egiteko, indibiduoen ekintzetatik eta egitura sozialetatik abiatu eta, azken batean, sakoneko arrazoiez. “Inbasio kultural amerikar inperialistaren enbaxadore” izanik, baina “bizitza amerikarraren kontraesan eta arazoak ikuspuntu ahalik eta zorr otzenetik azaltzen” saiatuz. Eta erakutsiz badela Kalifornia bat guztiontzat, “Turkia edo Urretxu aldean lekuturik badago ere”. 2017 1210 Eleberri giristinoa (eta gehiago) Jon Etxaide , Joanak joan Erein, 1986 Jon Etxaide, adinez 36ko gerrarekin zerikusirik izan ez zuen Hegoaldeko lehen idazlea, Mendiguren Izagirre tandemaren arabera: obra guztizkoa nobela bat izan zuen, Joanak joan , eleberri luze, dotore, mamitsua; bete beteko nobela, ordura arte euskal nobelak eskas izandako zerbait. 1955ean argitaratu zen lehen aldiz, baina arazoa: 1986ko argitalpena, hirugarrena, da eskuragarri daukaguna. Eta aldaketak izan ziren tartean. Zein, zenbat? Zail da jakiten. Autoreari berari kasu eginez gero, garrantzitsuenak dira p onte izenen ingurukoak (irakur gibel azalpena). Bigarren izen bat, Pierre Topet, a.k.a. Etxahun, “bera baitugu elaberri honen ardatz, eta bere inguruan dabilzkigu itzuli mitzulika gainerantzeko pertsonaiak, gurdia martxan jartzeko ardatzaren gurpilak bailiren”. Ez puntulari, bai zirtolari, Etxaideren arabera “ederzale bertsogintzan”. Betiere fikzioaren eremuetan: “Alegia, elaberri honetako pertsonaiak, asmatuak ez direnean, ez direla hezur haragizko berberak, haien irudiak baizik”. Are: “Istor io horiek zinez al dira historia? Parte haundi bat, oinarrizkoa, izan daiteke, baino beste parte haundi bat ezetz esango nuke”. Asmoa baitzen tesidun nobela bat egitea: “Egiazko erlisioaren sustraia, erroa eta funtsa maitasuna dela adieraztea”. Primeran. Eleberri giristino bat, beraz, liburuaren barne azalak gaztigatzen digun gisara. Eta geh iago: lan koaderno bat tarteka, work in progress bat. Kolpetik, Haritxabalet jaun apezaren biografiatxo bat aurkituko baitugu. Etxahunen gudaritzaren aitzakian, Napoleo nen gorabeherak. Derrepente, esango baitu: “Topetia baserriaz, honela dio Pierre Lhandek”. Eta Zintzarrotsak, Tobera munstrak, Astolasterrak aipatuta, hasiko baita horiek zer diren luze esplikatzen. Kontziente izateraino: “Sobera saihestu gaituzu gure elab erriaren haritik”. Gehi halako klase kontzientzia bat: “Bizitza zaila eta garratza baita batzurentzat, besterentzat errexa eta goxoa izan dadin”. Gehi halako genero kontzientzia bat: “Ez dezake, bestalde, gizonak emaztea menpera, bizi laguntzat eduki baino , bere eskubide guztien jabe oparo eginaz”. Eleberri luze, dotore, mamitsua; bete beteko nobela, ordura arte euskal nobelak eskas izandako zerbait. Oraindik ere eleberri kostunbrista, mundu modernoa konkistatzeke duena, baina, nahi gabe bada ere, eleberri postmodernoaren urrin batzuk askatzen dituena. 2018 0121 Edizio gaurkotu bat Pierre Topet “Etxahun”, Bertso bilduma Elkar, 1987 Azkena aletu genuen hemen Pierre Topet, a.k.a. Etxahun poetaren bizitza aletzen zuen obra, Joanak joan , Jon Etxaiderena. Ekar dezagun gaurkoan Pierre Topet, a.k.a. Etxahun poetaren obra bera, zeinak era berean balioko digun ulertzeko bere bizitza. Hitzaurr ean dio Xipri Arbelbidek: “Kantu horiek izan ez balire, nehork ez zuen Etxahun izan zenik ere jakinen”. Kontziente da Etxahun halaber, aitortzen duenean doala “Ene bizitziaren koblaz ezartera”. Adibidez “Bizitzearen kantorea” izeneko sortan, zeinean berrog eita bederatzi estrofatan haizatzen diren, urtez urte, Etxahunen bizitzaren lehen berrogeita zortzi urteak. Bizitza bat bestalde sufrimenduz betea —“Etxa hon’en zorthia izan da aiphatü, / Mündian gütik dila haboro sofritü” —. Sortzetik beretik —“Aitetame r beininzan haurreti hügüntü” —: bullying a jasan behar izan zuen, premugoa kendu zioten, ondasunak galdu zituen; maite zuen emakumearekin jarraitzea debekatu zioten, beste emakume batekin ezkontzera behartu zuten, emaztea auzoarekin enbolikatu zen, bastart bat egiteraino. Ondorioz, tratu txarrak, presondegian egonaldiak, judizioak bizi osoan zehar. Eta suizidio saiakeraren bat: “Hüllan ezarri nintzan fi gaixto egitera”. Etxahun, beraz, poeta esan dezagun erromantikoa, ez akaso ikuspuntu teoriko batet ik, baina bai ezinbestean praktikan, bizimodu hain makurra eraman zuenez testuetara. Ni indibidualaren goraipamena, nahi bada “Ni” aren literatura, baina 1850 aurretik, XIX. mendearen lehen erdian. Ez bakarrik: orobat kronika beltza —“Bizia deronak idoki p ersonari / Beria ere zor diala, orhit hadi” —, kronika horia —“Haurrak aita nur din deikük erranen” , gai sozialak —esaterako emigrazioa: “Montebidorat dira hanitz abiatzen” —, edota engaiamendu politikoa —botoa eskatzeraino: “Egizie Musde Chahori zien botzen emaitia” —. Piarra Topet Etxahun. 1786 1862 biografiaren osagarri, bertso bilduma honek biltzen ditu ustez zubererazko testu originalak (ez baitira Etxahunek idatzi bezala jasotzen) eta ustez batura egin egokitzapenak (askotan hobeki ulertzen baitira zuber eraz omen diren bertsioak), Xipri Arbelbidek atonduak denak, iruditu zait pixka bat aliritzira. Sarean ere badaude Etxahunen testuak bestela. Baina uste dut XXI. mendeko irakurleak merezi duela edizio gaurkotu bat, garaikidea, auskalo kritikoa, Etxahunen b ertsoez gozaraziko liokeena. 2018 0225 Guregurea Belen Gopegui , Tiroa kontzertuaren erdian (itzulpena: Ainhoa Caballero) Txalaparta, 2011 Belen Gopegui ez da euskalduna, ez euskal herritarra, nahiz Araba aldean baden abizen bereko herrixka bat (273 biztanle, azken kontaketaren arabera). Hori izan zen aspaldi xamar euskarazko medio batean egin zioten elkarrizketa bateko lehen galde erantzuna (biztanleen datua ni k gehitu dut, interesatuko zaizuelakoan). Ez dakit zaputz izpirik sentitu ote nuen informazioa jakitean, jarraian irakurri nituen galde erantzunak interesgarri askoak iruditu baitzitzaizkidan, eta ordura arte nekez irakurritakoak. Geroztik, saiatu izan nai z Gopeguiren gauzak harrapatzen, ez bakarrik elkarrizketak, libururen bat ere bai ( La conquista del aire dut bereziki gogoan, akaso lehena izan zelako). Hartara, apirileko urik eza be zain eskergarria egin zitzaidan Tiroa kontzertuaren erdian liburuaren arg itaratzea, 2011n. Berez hitzaldi bat da, 2006an Kaliforniako unibertsitate batean emandakoa, publikoaren galderak eta horiek jasotako erantzunak biltzen dituena. Azp itituluak argitzen digu edukia: Eleberrietan politikaz aritzeari buruz . Bere laburrean luze a da ematen duen jokoa. Gopeguik dio: “Kontzertuaren erdian pistola tiroak nola, halako eragina du literatura eleberrietan politikari buruz aritzeak”. Alegia, “kontzertuan pistola tiroa entzutearen modukoa izango litzateke sistema berria ezarri nahian dabi ltzan norbanakoei buruz idaztea, horiek totalitariotzat, gaixotzat, inozotzat, eta abartzat hartu gabe”. Eta ez dugu testua gehiegi biluziko, baina bai aurreratuko, hitzaurrean esaten den bezala, “literatura eta iraultza binomioaren harreman gatazkatsua” a ztertzen duela, “eleberrietan politikaz jarduteko dagoen debeku eta auto debekuaren jatorria bilatuz eta aurkituz”. Kontxo, behingoagatik, ez bakarrik galderak, erantzunak ere ematen ditu norbaitek, besterik ez bada eztabaidarako. Aparteko aipamena merezi du, hain zuzen, Eider Rodriguezek idatzi hitzaurreak, bere laburrean honek ere jokoa ematen baitu. Gopeguik aletzen dituen ideiak euskal literaturaren eremura ekartzen dira, izen abizenekin ekarri ere, adibidez, elkar uler dezagun: “Xab ier Leteren ‘Heriotz a utopi izendatu dutenei ′ poema Joseba Sarrionandiaren ‘Literatura eta iraultza ′ poema baino apolitikoagoa al da?”. Eta Belen Gopegui ez da euskalduna, ez euskal herritarra, baina, liburu honetan egin bezala, ezin ukatuko diogu gure gurea ere baden problematika batez hain argiki idatzi izana. 2018 0401 Irla Chumea Aurelia Arkotxa , Septentrio Alberdania, 2001 Gurean portuari eskainitako obra gorenetako bat izango da segur aski Koldo Izagirreren Sua nahi, Mr. Churchill? . Portutik abiatuta, itsasoetan barrena egindako bidaiari lotuko zaio gehiago Aurelia Arkotxa b igarrena duen sorkuntza lanean, Septentrio . Portua n baina jendea, horixe zuen ardatz Izagirrerenak, jendea, halakorik gabe ez baitago portu, ez itsaso, ez amaren seme alabarik. Bazter utzi gabe giza generoa, garrantzi berezia hartzen dute Arkotxarenean lekuek, geografiak, zapaltzen ditugun itsaso lurrek. Nagusiki narrazio liburua Septentrio halaber, Aurelia Arkotxaren erudizioa (“abenturosa eta are erratikoa ere”) bilduko luke, Kenneth White poeta eskoziarrak hitzaurrean dioenagatik: “Liburu batez hasi zitzaidan. Hartan bermatuko zen bere erudizio guzia be ste mundu batera eramanik, bere barne izaeraren oldarraren osoki adieraztera”. Emaitza: lau narrazio handi, narrazio txiki ugariz beterikoak (eta poema gutxi batzuk bukaera partean, baten bat pop abesti baterako egoki: “Grand Manan V ferryan/ bi marinel cr ibaggean/ jostetan ari / killing time”). Lau narrazio, bilakatzen direnak, adibidez, populu bitxien katalogo, “Pliniok bere Historia Naturalean eta bertze anitz autoreek haren ondotik” egin izan duten moduan. Bilakatzen direnak, adibidez, biderako kontseilu xume, oso zuhurrak denak, esaterako hau: “Hiru eguneko arrotza eta arraina, usain gaitz direla”. Bilakatzen direnak, adibidez, mitologia bat baino gehiagoren ez dugu esango birrintzaile, baina bai kontrapuntu, edo behintzat osagarri. Esaterako eu skal baleazaleena: “Eta bazekiten, bidaiant euskaldunek, marinel haiek ez zirela euskal kantu zahar batzuetan aipatzen diren ‘indiano salbaiekin’ eta ‘iskimau gizabestiekin’ beti ontsa portatu”. Edota Quebec tatxarik gabearena, herri indigenen zapaltzaile ere agertzen baita orriotan: “Bakarrik frantsesez mintzatu behar genuela eskolan”. Ondorioa: “Hemen, Quebeceko ‘autoktonoek’ ez dute PQren alde bozkatu”. Esan dugu: lekuek, geografiak, zapaltzen ditugun itsaso lurrek garrantzi berezia hartzen dute Arkotxar enean. Horien guztien izenek ere, Portutxo, Ophorportu, Irla Chumea, izendegi kurios, gertuko, baina aldi berean exotiko ba t osatzeraino, Oskar Alegriaren Emak Bakia b aita hartan bezain iradokitzaile. Portutxo, laket portu, irla xume bat, Aurelia Arkotxak bigarrena duen sorkuntza lan hau. 2018 0513 Tortura xuria Filipe Bidart , Bakartasunaz bi hitz Txalaparta, 2004 Kartzela, ez dakit inoiz utzi dion egoteari, baina hain modako dagoena, kasik urte oso eta askotarako tendentzia baten gisa. Euskarazko literaturari kasu eginez gero, hasieretatik dago, Etxepare bera Biarnoko hartara sartu zutenetik. Sarrionandiaren kasu, ez noski azken, bai segur aski paradigmatikoraino. Eta hor badago tesi edo dena delako bat, euskal literatura eta kartzela lotzen dituena. Kartzelaren makurrena, ordea, bakartasuna. Pasa direnek diote, bakartasuna, isolamendua, nahi gabe ere, izerdi hotza balitz bezala, azalean itsatsi zaigun terminologia. Bakartasun ez bilatua, ez desiratua, fabrikatik bakarzale garenok hainbeste maite duguna. Baizik eta derrigorra, autoritatearen baitakoa. Filipe Bidartek ezagutu zuen, IK talde armatuko kideak, Frantziako kartzeletan. Eta liburutxo batean ema n zuen berri, laburtu zituen bakartasunean pasa behar izan zituen bi urtetik gorakoak (“non legez ez den hiru hilabete baino gehiagorentzat atxikitzen ahal”). Bi urte bakartasunean, irakurrita, ez du asko ematen, akaso, hogeita lau orenetatik hogeita hiru zeldan, goiz eta arratsaldez promenada bana —ordu erdiko —, giza tratu bakar funtzionarioen salutazio ez bereziki espansiboak. Tortura xuria, alegia, bestelakoen aldean oharkabea baita. Hitzek ez dute transmititzen, ezin, barruan bakarrik dagoenak zer senti tzen duen. Baina, sinistu, liburua irakurri ahala zuk ere senti dezakezu, atea ixtean, klanka, barruan bakarrik geratzen zarela, ezin aterako zarenaren itolarria, lehen ordu egunen noraeza. Gero pixkanaka egingo zara, harrabotsetara, denboraren izari berri ra, antsiak erabat sekula abandonatuko ez zaituen arren. Ez dakizu zer lasaitua hartzen den, denboragarrenera, irrati ttipi bat erosten ahal duelarik! Bakartasunaren testigantza gordina, beraz, inoiz zuloan sartuko ez gaituzten esperantza dugunok (gauzak n ola dauden ikusita, auskalo) bakartasuna, ez bilatua, ez desiratua, baizik eta derrigorra, zertan den ezagutzeko balioko diguna, inoiz zuloan sartzen bagaituzte (epaileak guarda!), gidaliburu modura ere erabil genezakeena, superbibentzia kit bat bailitzan, baina, besteren gainetik, denik eta egoerarik kontrakoenean ere, erresistentziarako, duintasunerako, umorerako tartea badagoela erakusten diguna. “Gizakia ez da bakarrik bizitzeko sortua”. Fabrikatik bakarzale garenok ere fedea aldatuta bukatuko dugu irak urketa. 2018 0617 Bidaiari sentimentala Jean Etxepare Bidegorri , Beribilez Euskal Editoreen Elkartea, 1987 Jack K erouac idazle estatubatuarraren On the road nobela euskaratzen hasi zela, zera egin zuen Iñigo Roque i tzultzaileak: “Jean Etxepareren Beribilez era jo nuen, itsu itsuan, hizkuntza tresnatzeko, jakinik harengan beti badela zer ikasia, eta ez nintzen t ronpat u”. Orain kalean da Errepidean , eta aukera ezin hobea daukagu Etxepareren Beribilez ere irakurtzeko. Supermerkatu bagina, eskaintza: 2×1. Nobedade ez diren liburuak iruzkintzen ditugunez hemen, goazen estreinako edizioa 1931koa duena aletzera. Eskuragarri dagoen 1987ko edizio ak Mari Jose Kerejetaren hitzaurre gordin bat dakar, eta horrexegatik biziki interesantea —nahiz gauza batzuekin ez nagoen ados —: “Etchepare medikua ez da Paul Morand bat”, ondo, askoz gauza xumeagoa da, gure literatura literatura frantsesarekin konparatuta gauza xumeagoa den bezala. Erregresio moduko bat detektatzen dio, “hala nola katolikotasun kutsu ageria, bere gaztaroko artikuluren bateko jarreratik urrun xamar geratzen dena, edota bere abertzaletasun nabarmen eta tr adizio zaharren gordetzailea”. Eta bukatzen du esaten “bere literatura apustuaren mailarik beherenean” dagoela liburu hau. Tira, ea, poliki. Akort, egia da bere garaian irakurri eta tarte honetan iruzkindu genuen Buruxkak haren aldean Beribilez honek galtz en duela puntxa, baina, positibo beti, kontu jakingarriak ere aurkituko dizkiogu. Egun bakarrean, autoz Kanbo Kanbo ibili bitartean, 357 kilometro guztira, agertuko zaigu progresoaren aldeko, basoen geroarekiko kezkati, lan komunalaren oroitarazle, Madrilg o turismoaren ohargarri —eta hori Hondarribitik ez zela pasa —. Egia da besteren gainetik jasotzen direla paisaien deskribapenak, esajerazioraino: “Hemengoaren aldean, ikusi duten gutarik biek hitsa dela diote Provence eskualdeko zeru gaina”. Eta zerk emate n dio paisaiari, bidaiari bizia? Gizajendeak, zalantzarik gabe, gizon emakumeek. Horretatik eskas du liburuak. Kerejetak Laurence Sterne aipatzen du hitzaurrean, haren A Sentimental Journey through France and Italy liburua. Eta dio bidaiari ereduen txantxe tako sailkapena zirriborratu zuenean, bere buruari honako izen hau ezarri ziola: “Bidaiari sentimentala”. Balio lezake izendapenak Jean Etxeparerentzat, Morand izan gabe, izan gabe Sterne —honek bai, honek hitz egin zuen gizon emakumeez, batez ere emakumee z—. Baina bidaiari sentimentala. Jakinik, gainera, Etxeparegan beti badela zer ikasia. 2018 0722 Bi ahotako atseginez Mari Jose Kerejeta , Ezezagun baten kuadernoa Kutxa, 1988 Izena ezaguna nuen, itzultzaile gisa neukan gordeta memoria internoan. Vla dimir Kaminer idazle alemanaren Errusiar diskoteka narrazio liburu komikoa euskaratu baitzuen (Pasazaite, 2015) Mari Jose Kerejetak —inpaktuzkoa izan zen, gainetik, aurkezpen bideoa, zeinean agertzen baita lorotxo batek in sorbaldan —. Jean Etxepareren Beribilez hartu arte, eta irakurri arte 1987ko edizioaren sarrera testua, idatzi ere idazten zuenik ez nekien, ordea. Esan nuen ordukoan: Mari Jose Kerejetaren hitzaurrea da gordina, eta horrexegatik biziki interesantea. Etxepareri egindako aitzinsolasak jakin mina piztu zidan; hala iritsi nintzen momentuz bakar ra duen sorkuntza lan honetara, Ezezagun baten kuadernoa , poema bilduma, Irun Hiria literatura sariketa irabazitakoa. Kerejetaren beraren hitzekin esateko, “amorioari buruzko erreflesioa” dukegu, “akaso gurean oso ohizkoa ez den malditismoaren kutsu horrekin. Ez maitasun xamar eta inozoa”. Osotoro akort, nahiz maitasunaz, denboraren iragaiteaz, galeraz egindako hausnarketaz gain, gauza gehiago ere baden liburua. Bada, a dibidez, halako carnet de voyage bat, Venezia, akropolia —“urrunean, Pireoa ere beste portu bat da” —, Bosforoko arrasgorri azkengabea. Bada erreferentzia literario sorta bat, Pavese, Celan, Lowry, halako batean Sapho eta Yourcenar. Bada trabestismo ariketa bat: “Neroni izan nintzen gizon hori”. Eta bada alkoholak zipriztindutako bidaldi bat, etilikoa, soluzio emailea tarteka, “Farmakopea” poeman bezala: “Urrun minarentzat ,/ itzulbiderik ez dagoenean, / ginebra hutsa, hotz hotza”. “Emakumeek idatziriko liburu gehiegi” ez zegoen garaian argitaratua, Felipe Juaristik aitortu zuen: “Aspaldian euskarazko poemak irakurtzean senditzen ez nuen sentsazioa jabetu da nigan, sentsazio itogarria eta itogarria moduan atseginkoia”. “Dibortzio tramitazioa ” poeman esaten den bezala, “bi ahotako atseginez” irakurtzen dela, alegia. Gerardo Markuletak, aldiz, gora ekarri zuen, “poema liburuak berezko balio handia du eta euskal poesiaren bilakaeran giltzarri ttipi jotzeko modukoa da”. Lastima da, hartara, Kerejeta liburu bakarrean geratu izana. Sasoia baluke oraindik, bete betean sartuko litzateke tropelaren belaunaldian —besterik da halakorik nahiko ote lukeen —, zeina ez dagoen, prezisamente, emakume idazleez gai nezka. Bien bitartean, hor dugu Ezezagun baten kuadernoa , gordina, eta horrexegatik biziki interesantea. 2018 0923 Batailaren baitako paisaia Aingeru Epaltza , Bezperaren bezpera Pamiela, 2007 Gogoan dut garai hartan kolaboratzen nuen gehigarri kulturalari p roposatu niola, Bezperaren bezpera iruzkintzea. Ez egiteko emandako arrazoia izan zen denbora, liburua ez zela nobedade nobedadea —udaberrian iruzkindu nahi izan nuen Durangorako atera zena, gauza ohikoa —. Arrazoia irentsi nuen, noski, nahiz orain liburua irakurtzean asmatu uste dudan zein izan zitekeen egiazko motiboa. Aingeru Epaltzaren lehenbiziko saiakera —gerora ez du gehiago atera —, Xabier Mendiguren editorearen hitzetan liburu guztiak onak idatzi dituen idazle arena. Jon Kortazarrek, “egilearen autobiografia intelektual gisa” onartu beharko genukeela dio, nahiz autobiografia politiko gisa onartzea litzatekeen agian zehatzena. Hori bai, bat nator kritikariaren iritziarekin: maisuki egiten du Epaltzak. Borroka arm atua “niretzat eta ni bezalakoentzat euskalduntasunaren markarik behinena” zen garaitik, “ekintza armatuek euskarari eta euskal kulturari ekartzen zizkieten zehar kalteez” ohartarazteraino, Franco hil ondotik liburua argitaratu arteko tartearen kontakizun politiko zorrotza da Epaltzarena; kontziente dena “aro baten akabantzaren bezperan gaudela. Edo bezperaren bezperan”. Batailaren baitako paisaia erakusten digu Epaltzak, hartara, paisaia maiz desolagarria —“Iduri du Euskal Herri politikoa eraiki nahiaren n ahiaz, ez dugula sendotzen jakin Euskal Herri kultural, ekonomiko eta sozialaren zimendua” —, paisaia ez beti erabat zuzena —“Hemengo jainkoak ez dira inor Endarlatsatik harata”; Epaltza bera horren froga garbia —, paisaia batzuetan zuzenean okerra —“Inoiz n afar eskuina Foru Jauregitik eta Iruñeko Herriko Etxetik bidaliko badugu, sozialistekin batera eginen dugu” —. Baina inondik ere zintzoa: “Egun, urrunegi daude politikoki bi erkidegoetako biztanleak. Urruntze horretan zer esana izan duten faktoreen azterket a guztiz pertsonala dira, bertzeak bertze, orrialde hauek”. Bertzeak bertze, ezen, idazle batek idatzitako memoria politikoak izanik, literaturaren gaineko ohar jakingarriak ezin falta: “Salbuespenak salbuespen, gure mataza odoltsuan korapilatutako nobelak euskal idazleok idazten ditugu, ez erdaldunek”. Baina, esandakoa: batez ere batailaren baitako paisaiaren kontaketa aurkituko dugu; zeina bestela ikusten baita, zalantzarik gabe, batailaren ondoko paisaiatik. 2018 1028 Norberaren portzentajea Uxue Apaolaza , Mea culpa Elkar, 2011 Katalanez argitaratu dutenez, hamahiru urt eren buruan berriz irakurri dut Umeek gezurra esaten dutenetik, Uxue Apaolazaren estreinako liburua. Eta hamahiru urteren buruan berriz aurkitu dut periferiko, estrainio, erradikal, kontziente, umoretsu, Iban Zalduak zioen bezala, gaur gurean oraindik indarrean dagoen literatura buenista tik urrun. De nboran gertuagokoa den Mea culpa ere irakurtzeko gogoa sartu zait hartara, bere garaian estreinakoak baino zalantza handiagoa eragin zidan eta. Ordukoan baino gehiago atsegin izan dut protagonista, esan dezagun suabe, ez ohikoa, horrexegatik erabat maitagar ria (“Inbidia ematen dit jendeak bizitzeari ematen dion garrantziak, jartzen duten gogoak zoriontasunari dei egiteko, denbora aprobetxatzeko “). Atsegin izan dut antagonista, hau ere “gizarte zibilizatu baten funtzionamendurako behar den hurkoarekiko eskuza baltasun minimoa” falta duena, bien artean sortzen den lotura afektibo definitzen gaitza. Baina, besteren gainetik, interesatu zait gatazkaren gaineko hausnarra, bereziki puntu batean fokalizatzen dena. “Miguel Angel Blancoren heriotza ospatzen zuen jendea ren artean bizi nintzen eta ez nien ezer esaten”, dio une batean protagonistak, esateko gero: “Jakin nahi nuke pilatu dugun sufrimendu injustu guztiaren artetik nire ardura zein portzentaje den, nire errua”. Bukatzeko aitortzen sententzia bat, auskalo ispi lu efektuagatik, barrenak aldrebesten dizkizuna: “Eta ez nintzen ez onena, ez txarrena, baina nire portzentajea da isiltasun konplizearena, biktima errudun egiten duenarena”. Orain zazpi urteko zalantzak hor daude, istorioak pisu egiten du aurrera tarteka, gertaerek salto egiten dute batetik bestera, estiloak usu ez du kontakizuna laguntzen, batzuetan kosta egiten da aurrera egitea. Motzean: gehiago afinatzen duela luzean baino. Baina nobela honi bertute handiagoak ikusi dizkiot orain, edo gain hartu diotel a bertuteek zalantzei, irakurketa kontuan hartzeko modukoa izateraino. “Belaunaldi baten hasiera ote?”, galdetzen zuen Gorka Bereziartuak Apaolazaren debutari eginiko kritikan. “Gu klase ertain horren ondorengo erreakzionarioak gara”, irakur daiteke Mea culpan. Belaunaldi bat, kontxo, gure belaunaldia. 2018 1202 Interesgarri jartzen Ramon Saizarbitoria , Egunero hasten delako Lur, 1969 Ibilbide literario bat ere noizbait hasten delako, hemen aletu ditugu Hasier Etxeberria, Anjel Lertxundi, Aingeru Epaltzaren lehenengo emaitzak —ibilbide literario luzeko hiru idazle aipatzea rren —. Ramon Saizarbitoriarenak Egunero hasten delako eleberri laburrean du abiapuntua, 1969 an, aurten 50 urte. Eta ospatzen beharko genuke honezkero. Ez bakarrik euskal eleberrigintzaren ordularia garaiko korronte literarioekin sinkronizatu zuelako; gaur egunetik ere —oroi, 50 urte —, irakurketa erabat freskoa eskaintzen digulako orobat. Gaurkotasunik batere ez duela galdu, alegia. Gaiengatik adibidez, abortua, noski, gai zentrala, gainditua irudi luke, baina gogoratu Nafarroako kasua, herenegun normalizatzen hasia. Migrazioa, present hemen, bigarren plano batean nahi bada, baina mende erd i beranduago bizi bizi dauden ustelak agerraraziz: “Gero eta etorkin gehiago ari gara hartzen eta jendea ez da kontent. Inbasioa omen da”. Eta gaiez aparte, kontatzeko moduagatik adibidez, bi lerro bereizi, bata protagonistari dagokiona: Gisèle Sergier, ho geita bi urte, kirrua, begi urdinak, luzea eta mehea; “beste klase batekoa da”, “beti daki behar dena egiten”. Haurdun geratu eta abortatu arteko borroka ezagutuko diogu. Eta beste lerroa, bakarrizketa, itxuraz neskaren istorioarekin zerikusirik ez duena, baina baduena, sartu irtenean baitabiltza ideiak, esaterako eleberriaren izpiritua harrapatzen duena: “Nik mila aldiz nahiago dut oraingo gazte hauen errebeldiaren arriskua gure garaikoen antzutasuna baino”. Irakurleak eskuragarri, 2007ko Erein argitaletxe aren poltsiko edizioa du, zeinak Saizarbitoriak berak idatzitako hitzaurre argigarria dakarren, nobela atera zen garaiko gure panorama zertan zen erakusten diguna. Eta aldaketa batzuk, idazleak han eta hemen sartu dituenak, baina kontuan izanik, “lehen ere irakurrita lukeen norbaitek oraingo bertsio hau berrirakurtzeko lana hartuko balu, ez litzatekeela konturatuko egin ditudan aldaketez”. Gisèle bezala eleberria, aurrera doa, adoretsu, euskal eleberrigintza, galdutako konfiantza berreskuratu batekin. Bihar ko bizitzaren aurrean esperantzat i, bizitzera. Bizitza egunero hasten delako. Euskal literatura ere noizbat hasten delako interesgarri jartzen. 2019 0120 Zoriontasuna, literatura eta emakumeak Inma Errea , Literatura eta harrikoa Pamiela, 2003 Brigita ez da Inma Errea, baina bada itzultzaile, emazte eta ama, liburuak zorion iturritzat dituen fikziozko pertsonaia. Orriotan argitu nahi duen afera, literatura eta emakumeen esperientziak lotzen dituzten hari fin eta ia ikusezin horiek zertan dautzan , nolakoak diren, norantz doazen. Saiakera moduko bat egiten hasi da, hortaz, work in progress , zeinak autore jakin batzuen bitartez egiten duen aurrera: Virginia Wolf, Angeles Mastretta, Danielle Steel, are Espainiako telebista kate bateko emakume aurkezle distiratsu plagiatzailea. Eta azierto bat da, esango nuke, batetik, protagonista fikzionatu izana, edo gutxienez tarte pixka bat utzi izana idazlearen eta testuaren artean; hartara, liburuko pasarterik zalantzagarrienak ere —“iruzurra iruditzen ba itzaio ama, edo gutxienik, emakume izan gabe, emakume batek ama gisa izan ditzakeen sentimenduak azaldu nahi izatea” — egiantzeko suerta litezke, autorearen aurkako bazka izan beharrean. Eta azierto bat da, bestetik, aurretik literatura eta emakumeen esperi entziak lotu izan dituzten testuen gainean ibiltzen dugulako bidea. Total, erakargarri egin zaidala Brigita: zalantza egiten du, kontraesanetan erortzen da, ez dakiela dio; gauza arraroa gaur egunean, eta benetan eskergarria. Kontu zorionez desfasatuak irakurriko dizkiogu —“badaki emakume askok muzin egiten diola informatikari” —, eta argitu, segur aski, ezer argitu badaiteke behintzat, ez du gauza handirik argitzen. Eztabaidagaiak mahaigaineratzen ditu, ordea. Eta ez da gutxi. “Batzuetan asmatzen zuela irud itzen zitzaion, bestetan, berriz, oker zebilela”. Agian gaur egunetik gauza berri handirik ez dakar —nahiz inoiz ez dagoen soberan kontzeptu oinarrizkoenak ere berriz gogoratzea —, baina, zalantzarik ez, 2003koa izanik, aitzindari gisa badu bere balioa. Ora in, eta zorionez, pentsamenduaz eta emakumeez ari diren bildumak (Lisipe, Eskafandra) gehixeago ugaritu diren honetan. “Senak zorionaren kontu horrek literaturarekin, baita emakumezkoen literaturarekin ere, zerikusia duela agintzen dio”. Zoriona, literatur a eta emakumeak, beraz, iruzkin honen goiburua ere —iragarki matxirulo baten leloa dirudien arren —. Errearen saiakerak harrapatzen dituen gakoak. 2019 0224 Hemen da paradisua Pablo Sastre , Leuropa Susa, 2002 Europa da kontinente bat, ados, kontzeptu geografiko bat, kultural bat, politiko bat. Baina da batez ere amets bat, utopia bat, paradisu moduko zerbait munduko beste hainbat bazterretatik hona lekualdatu nahi duen migrariarentzat. Tximi ez da zehazki migrari, ama Andoaingoa, aita Marokokoa, hamabi urte arte Frantzian bizitu zen, Donibanen eta Baionan. Eta hala ere “moro bat, pentsa tuko zuten, zergatik horren gainian giro petrala zegoen”. Ezagun duelako saiatzen da Europara joan nahi dutenak ohartarazten, ez dela hainbesterako, gutxi duela agindutako lurraldetik. Negozio batean sartuko da Sakirekin, ordea, jendea ekarri behar dute ha n behetik: “Hi, nahi al duk kamionian nerekin etorri?”. Hain zuzen, kamioi bidaia bat da liburuak harrapatzen duena, atari ondorengoekin, baina Euskal Herritik Marokora egindako joanaldia, gero buelta giza generoz kargatuta egiteko asmoarekin. Bidaia horre tako peripeziak ezagutuko ditugu, beraz, jakingarriak, ez batere aspergarriak, Tximiren ahotik kontatuak denak, ahots oso pertsonal batez, zeinak eusten dion irakurketari narrazioak irauten duen denbora guztian. Eta dena oso modu, hitzaren zentzu onean, no ski, pelikuleroan. Irakurlearen aurretiko esperientzia zenbateraino den garrantzitsu, behin eta berriro etorri zait burura orain ez asko ikusitako Oreina filma, Koldo Almandozena, zehatzago Khalil pertsonaia, Sastreren eleberriko protagonistaren anaia biki filmikoa. “Hi berriz, pelikula bat egiteko ere bahaiz”, esango dio uneren batean Sakik Tximiri. Almandozek izango balu sorkuntza lehorteren bat, Leuropa egokitzea ez litzateke aukerarik makurrena. 2002an argitaratua, migrazio ber ri deitu honen afera apenas gurean agertzen hasi zenean, hainbeste urte beranduago oraindik ere sekulakoa da gordetzen duen gaurkotasuna, gaiak bezala nobelak. Eta gauzak gehiegi aurreratu nahi gabe, baina tesi ezin kitzikagarriago bat uzten digu azkenerak o, Sussu pertsonaia erdi ero erdi bisionario baten ahotik: lurra ez dela horren erraz uzten, akaso zerutik joan nahi dutela auskalo nora. “Hemen duk paradisua!”. Irakurri nuen nonbait ziur aski Sastreren lanik onena zela. Hala ez bada, seguru ez dabilela sobera urruti. 2019 0331 Miranderekin zer egin Jon Mirande , Gauaz parke batean Elkar, 1984 Tarte honetan berean, orain zortzi urte inguru, debate ezdeus bat ebazten saiatu ginen: Martin Ugalde, Gabriel Aresti, nor izan ote zen ipuina literatur genero moderno gisa landu zuen lehen euskal idazlea. Ebazten saiatu baino planteatu egin genuen, lehena nor izan zen ez baita sobera garrantzitsua; bai, ordea, jakitea g arai bertsuan kezka bertsuei erantzun bertsuak ematen saiatu zela idazle bat baino gehiago. Hirugarren izen bat falta zitzaion konpetizio absurdu hari, ordea: Jon Mirande. Hori ematen digu aditzera Gauaz parke batean bildumak. Azpitituluan Ipuin izugarriak , eta Patri Urkizuren edizioan, jasotzen dira “han hemenka sakabanatuta zeuden ipuinak, Herria, Euzko Gogoa, Gernika eta Egan aldizkarietan”; bi sailetan banatuta: itzuliak eta asmatuak, “elkarrekin harremanik baldin badute ere”. Interesgarrien g uretzat hemen asmatuak —nahiz, Eduardo Gil Berak esan bezala, “fue un excelente traductor” —, 1951 1963 artean argitaratuak. Bi leitmotiv darabiltzate, Urkizuren arabera: “Bat ia kontu guztietan: Izua. Bestea Irlanderako itzulpenean: Ab erria”. Gil Berarent zat, aldiz, “morir y matar” , horiez dihardute ipuin guztiek —“excepto uno que trata de la nostalgia” —. “Ametsa ” izenburuko ipuinak, esaterako, zeinean gizon batek bere emaztea akabatzen duen: “Zerendako ez zuen ulertu nahi ez zuela hark gaiztakeriaz joiten , maite zuelakotz baizik?”, irakur daiteke bertan. Eta gauza goitikagarri gehiago. “Idazleak bere nahigabe bat fantasmatzen du”, dio hitzaurreak. Funtsean betiko debatea baitago, Miranderekin zer egin. Kezka ez da gaurkoa, ea inork literatura ona egin dezakeen eta, era berean, eta besteak beste, “antidemócrata y racista” izan. Afera zahar eta arantzatsua, artearen eta moralaren arteko harremanez hitz egitera behartzen gaituena, obraz eta berau sortu duen gizabanakoaz. Mirande idazle handi bat dena, aldiz, zalantzarik ez da, eleberri ahaztezin baten egile, XX. mendeko euskal idazle garrantzisuenetakoa. Joxe Azurmendiren hitzekin esateko: “Hain txairo zen euskal literaturara Europako haize berrien igurtzea dakarkigute bere poema eta ipuinek”. Hartara, hare n obraren bindikapena egiten jarraitu beharko genukeela iruditzen zait. Eta batez ere irakurtzen, lehen eskutik ahal dela. 2019 0512 Eskuinok ere Garbiñe Ubeda , Mila ezker Susa, 2009 Garbiñe Ubedari irakurri dizkiodanak denak egin zaizkit atsegingar riak: Ideia zabaldu tour 95 , Negu Gorriak musika taldeak Europan zehar eginiko bira baten kronika (zeinarengandik atera nuen nire banda maiteenaren gaineko a rtikulu bat idazteko aitzakia); Hobe isilik , aitona noiz desagertu zen, nora, galdu ote zen erabat eta benetan ezagutu nahi duen bilobaren eleberria (zeinaz kritika batean esan nuen urte luzetako esperientziarekin ondua zegoela zirudiela); ahaztu gabe, noski, ugari sinatu dituen kazetari lanak. Mila ezker da atseginez irakurri diodan beste lan bat, azkar esateko, ezkertasunaren hainbat konturi buruzko saiakera . Testu laburrez osatutako saiakera laburra, hunkitzen diena bereziki populazioaren %10 12 diren ezkerrei —“%10 12 horren bi heren gizonezkoei dagozkie, eta beste herena emakumezkoei” —. Denboran atzera gaitz gisa hartua, errebindikazio moduko bat egiten da hemen, edozein milikeriatatik urrun dena dela —“Nahiz eta ezker jenialak, zintzoki esanda, jenio ezkerrak baino askoz ere sarriago aurkitu” —, arteak, kirolak, zientziek kondizio hori nola ispilatu duten erakutsiz. Pertsonaia zerrenda ekarrita gainera: Jul ian Ajuriagerra sendagilea, Ned Flanders dendaria, Martina Navratilova tenista adibide gisa. Joan Inazio Retegi eta Paul Wittgenstein lotzen ditu, luz e gabe, eta gogora ekartzen Esku ezker bakarrarendako kontzertua : “Konposizio musikal liluragarri bat bain o gehiago, zailtasunaren aurrean amore ematen ez duenari, ametsak galtzen ez dituenari eskainitako omenaldia bezalakoxea da”. Azken batean ez baita bakarrik ezkertasunari buruzko liburua, ez bakarrik “papera trabeska ipini, ukalondoa gorputzetik urrundu, e skumuturra barrualdera bihurritu eta postura guztiz nabarmenean idazten” dutenei buruzkoa. Nola edo hala asimetriko garen guztiok —“unibertsoa bera da asimetriko. Bizitza bera da asimetriko” — plazer hartuko dugu bertan, irakaspen: “eskuinik ez dago ezkerri k gabe eta ezkerrik ere ez eskuinik gabe”. Mila ezker , beraz, saiakera atsegin eta gomendagarria, azkar esateko, ezkertasunaren hainbat konturi buruzkoa, eskuinok ere gustura asko irakurtzeko modukoa. 2019 0616 Irakurtzen lehenetakoa Joseba Sarrionandia , Lagun izoztua Elkar, 2001 Hanhemenka irakurri izan diot Bernardo Atxagari Joseba Sarrionandia poeta ona iruditzen zaiola, handia; inon gero jarraian irakurtzeko halaber poemak idaztea erraza dela. Baina poeta ona izatea oso zaila, “eta bera bada”. Sarrionandia. Azkenaldian saiakeragintzan ari da batez ere, emaitza nabarmenekin ari ere, Euskadi Sari polemiko bat tarteko. Nobela bat daukat, orde a, neronek behintzat, haren kutunen arteko. Nobela bat, ia bakarra, ipuin luze gisa hartze n baitu askok narrazio laburra, Kolosala izango da izenekoa. Dena delakoarekin, Lagun izoztua bada. Beñat Sarasolak joan den hamarkadako albiste literario sonatuenetakotzat dauka. Eider Rodriguezek tesi oso bat eskaini zion —zehatzago, itsasoak Sarrionandi aren lanetan duen presentziari ; hori bai, Lagun izoztua aztergai nagusi —. Ezin uka liburuak baduela txungurra. Pertsonaiak: Goio, Maribel, Andoni. Lekuak: Antartika, Erdi Hego Amerika, Kalaportu. Denborak: geroa, oraina, iragan garaia. Denbora kronologikoa desakreditatzen duela esango dizu Markos Zapianek, eta mugimendu dialektikoa. Denbora eta espazioaren inguruko gogoetak aupatuko ditu Iratxe Gutierrezek. Etxetik —dena delakoa dela etxearen kontzeptu hori — urrun denbora daraman honek, ordea, beste kontu bat nabarmendu nahiko luke: Sarrionandia, hain zuzen, erbesteratuaren paradigma, erbesteaz idazten irakurtzea. Hala hasten da liburua: “Ulisesen madarikazio a dun. Hemen bizi gaitun eta hara itzultzea dinagu beti gogoan, baina zenbat eta geroago orduan eta zailagoa dun”. Baikorrago bukatzeko: “Eta zure mentura Ulisesena baino ederragoa izango da, edonora joanda ere, egundo egon ez zaren lekura itzuliko zarelak o”. Eta tartean hamaika kontu, irakurleok, denok erbesteratu, nahiz gure jaioterrian —baina bizitza arrotz honengandik —, jakingarri aurkituko ditugunak. Joseba Sarrionandiaren obra gutxi asko erdaratzen ari den garaiotan (gaztelaniara, luze gabe, baina bai ta katalanera ere), ez da ulertzen nola nobela hau ez dagoen itzulita oraindik, idazlearen obrara sartzeko ezin egokiagoa izanik, ondo jasotzen baititu haren bideak, haren gaiak, haren kezkak. Eta poeta ona izateaz gainera eleberrigile nabarmena baita. Itz ulpen zerrenda horretan hurrena beharko luke honek, eta, originalen artean, irakurtzen lehenetakoa. 2019 0721 Lehertu gabe oraindik Jon Iriberri , Larrosak, noizean behin Erein, 1990 Gerardo Markuletaren poesia atsegin izanik, eta ez gutxi, kuriositatea neukan jakiteko Jon Iriberrirena nolakoa ote zen —ez bainuen ezagutzen, mea culpa —. Iriberri, Markuletaren pseudonimo, heteronimo edo dena delakoa (eskizonimoa, sortzailearen hitzetan), bi poesia libururen sinatzailea. Lehena, Larrosak, noizean behin , 1990koa —baina 87 eta 89ko sorta saritu pare ba tean oinarri duena —; bigarrena, Sagarraren hausterrea , 1993koa —berria, beraz, nahiz poema pare bat, hemen aldaketa txiki batzuekin, aurreko liburuan ere agertzen ziren —. Hasieratik hasteko, lehen bilduma abiatzen da denborarekiko kezkatik —“aho zabal eta ilun bat besterik ez dut ikusten” —, laketzen da maite kontuetan —“gezurretan ari ziren poetak / ala suziria sartu dit maiteñoak” —, begiratzen dio egunerokoari —“Nork du bere lanez / hitzek baino segurtasun urriagorik?” —, hiriari eta hiritarrari —“euren istorioen / pertsonaia haizen bezala xe,/ (…) heure istorioko eserlekuetan / agertuko zaizkik” —, goia jotzeko azken poema jakingarri batean, “Erretratoa ”: “Bai, bizi izan naizela aitor daginat”. Bigarren bildumak ere segitzen dio izpiritu berari, gai etan ez dabil aparte, jarraipen bat igartzen zaio, nahiz forma aldetik laburragoak ere saiatu, are haiku modukoak —“Damu ekaitzerako / ez aterpe / ez goardasolik” —. 2007an, jada Gerardo Marku letak sinatzen zuen liburu bat, Ezjakintasunak , iruzkintzea egokit u zitzaidan. Aurrekoa halaber buruan —Batak ez du bestea kentzen , 2003koa, nire uste makalean Markuletaren gailurra —, poesia egiteko molde jakin bat seinalatzen nion, ahots bat, zeinak poema biluziak atsegin dituen, zuzenak, ekonomikoak, kontrastez beteak, jolastiak, erritmodunak, ironia finekoak. Horiek guztiak intuitu egiten dira Jon Iriberriren liburuetan, lausoki agian, modu enbrionarioan, lehertu gabe oraindik. Oraindik dira nahasi xamarrak, ilunxeak, kriptikoagoak, iruditu zait batzuetan anekdota prib atuari lotuegiak. Markuletak gero erakutsiko duen argitasun, sinpletasun —ezen ez sinplekeria — hori gabeak. Alegia: Iriberri vs. Markuleta balizko bataila literario horretan, bigarrena ateratzen dela garaile, nabarmen. Zorioneko gaude hortaz, aktibo dagoen a —nahiz azkenaldian batez ere itzulpengintzan — Gerardo Markuleta baita. 2019 0922 Aintzat hartzeko modukoa Mailuix Legorburu , Apoa eta beste Maiatz, 1998 Okertzeko tarte handirik gabe, Maiatz argitaletxearen harrobiko emaitza gisa aurkez genezake Mailuix Legorburu. Liburu formatuan argitaratu dituen lanak oro, lau, egoitza Baionan daukan argitaletxean agertu baitira. Eleberriak dira hiru, Zozoaren kanta (1993), Ahizpa, non zira? (2009), Maitatua izandu banintz (2013). Ipuin liburu momentuz bakarra, Apoa e ta beste (1998). Hain justu, ondorengo lerrotan aletuko duguna, sorpresa pizar batekin aletu ere. Sorpresa, estreinako nobela irakurria bainion, eta ez baininduen askorik konbentzitu. Ez behintzat Juan Luis Zabalaren hau sinatzeko beste: “Estreinaldi bikai na, beraz, egile berri eta gazte honena, aintzat hartzeko modukoa zinez”. Esaldi horren bigarren parteari kasu eginez, ordea, ekin diot, zuhurtziaz beti ere, ipuin bildumaren irakurketari. Eta, homogeneoa baino beste ezer den arren —ez da, adibidez, alegia k biltzen dituen liburu bat —, tarte honetan berean aipatu genuen Miguel Torgaren piztia gordin, goxo, anker, hunkigarri saldo hura ekarri dit gogora tarteka, hezur haragizko gizon emakumeak gehiegi gogorarazten dizkiguten “Apoa ”, “Zakurra ” edo “Trikua ”, zeinean “haur ttiki bat eta triku zahar bat ari ziren kalakan”, esan dezagun filosofikoki: “Denetan asegurantzia holako gauza ederra ote da?”. Baina, aipatu dugu, bada gehiago. Ipuin kafkiarrak —“Bertzea izan ”: “Egun batean bere nortasuna kurutzat uz, ez zuen ezagutu” —, suspensedunak —“Iheska ”: “Armario haundiaren gibelean gordea han egoki zen emaztea” —, txantxa gisakoak —“Ardiak ”, nahiz karga sozialarekin: “Hezurretaraino sartua zuten administrazio, gobernamendu, justizia eta bertze holakoetan ez f idatzea” —, eta abarrekoak. Agian besteak baino nabarmengarriagoak bi: familia sortu eta emakume baten bakardadea islatzen duena bata —“Bakartasuna ”: “Denborarekin, lehenago aitz hurbil ikusten genuena urrundu da” —, emakume heldu baten maitasun berri bat ha rrapatzen duena bestea —“Maite banauzu ”: “Neska gazte bat bezain hunkitua naiz, nere emazte esperientzia guzia ahantzia dut” —. Nobelak, beraz, ez ninduen konbentzitu, eta sorpresa atsegina hartu dut bilduma hau irakurrita. Aintzat hartzeko modukoa zen, har tara, noski, Mailuix Legorbururen literatura. Ipuin sorta honengatik, besterik ez bada. 2019 1027 Egiazkoak zein apokrifoak Jurgi Kintana , Urre urdinaren lurrina Pamiela, 2009 Literatura ikerlari, ikastun, eskukatzaile guztien ametsa da seguru, auskalo hezea, idazle ezezagun baten aurkikuntza egitea, gutxienez idazle ezagunen baten obra ezezagunen batena, munduari deskubrimendu hori eskaintzea, mundu berri batena bailitzan. Euskaraz idatzi zu en Flaubert bat, Zola bat, G aldo s bat aurkitzeak, literatura historiografiaren Olinpora sartuko luke zuzenean eta hotsandiz ikerlari, ikastun, eskukatzaile hori. Zeregin gaitza, hain zuzen, Jurgi Kintanak bere buruari ezarri diona Urre urdinaren lilura liburuan. Euskal idazle galduar en bila (1810 1940) azpitituluan, poesiaren aukera posibleago eta sinesgarriagoari jarraikiko zaio bilatzailea: “Ez ote zen egon oharkabean geratu zaigun euskal poeta nabarmenik?”. Bilaketa bat da, beraz, hemen proposatzen zaiguna, bidaia bat, eta bilaketa bidaia guztietan gertatzen den bezala, askoz ere interesgarriagoa da helmuga baino bidea bera. Garaietan, obretan, hautagaietan barrena proposatutako hau da kitzikagarria, nahi baino epidermikoagoa, horregatik ere inspiratzailea. Helmuga, alegia aurkikunt zaren bat, edo bat baino gehiago, erdiesten duen jakiteko, liburua irakurtzea izango da onena. Baina onar bekit spoilerra: “Bilatutakoa ertzeko pertson engan azaldu zaigu”, aitortuko zaig u bukaera partean. Gauza jakina baita ertzak beti zentroa baino puskaz interesgarriagoak direla: “Joan etorrian zebiltzanengan, euskal erdal ertzean, arrotz gerturatuetan eta bertoko arroztuen artean”. Eta jakina den beste gauza bat, baina ez dena alferrikakoa behin eta berriz gogoraraztea: “Kultur testuinguruaren garapenak biderkatzen du autore jenialak agertzeko probabilitatea”. Izan ez ginen literatur historia loriatsua nekez osa dezakegu orain, diosku Kintanak, ez bada “euskal obra apokrifoen bidetik”. Ez luke balioko gure literatur tradizioa sendoago bihurtzeko, agian, b aina zer ondo pasako genukeen bitartean. Literatura jolaserako ere bada, beharrezkoak iruditzen zaizkit Kintanarena bezalako ariketak, establishmenta apur bat zirikatzen dutenak. Horren froga garbia, kritiken hemerotekak liburuaz bildu kritika gehienek —literatura ikerlari, ikastun, eskukatzaileenak, behintzat — liburua epel xamar utzi izana. Espero dezagun guk ere, hartara, “halako aurkikuntzak ez direla faltako (egiazkoak zein apokrifoak)”. 2019 1201 Hausnartzeko gonbidapena Askoren artean, Euskal Herria 2050 Gatuzain, 2003 Urtea bukatzen delarik ohikoak izaten dira atzera begirako, balantze, zerrendak. Zer esanik ez bukatu den urteak hamarkada aldaketa badakar. Gutxiago izaten dira urte berria hastearekin batera aurrera begi rako, iragarpen, proiekzioak. Baina literaturak badu hor bide bat, etorkizuna irudikatzekoa, sarri distopia forman egiten dena, hau da, fikziozko etorkizun aski oker baten errepresentazioan. Ez dira asko halako literatur emaitzak gurean, eta akaso horregat ik da ohargarri Euskal Herria 2050 liburu kolektiboa. 2003an argitaratua, gisako bildumek izan ohi duten nahas mahasa da emaitza, bai egileei dagokionez —ezagunak zein ezezagunak biltzen ditu —, bai testuei dagokionez —gehienak dira ipuin, baina bada poema, are komikirik —, bai, zer esanik ez, liburuko testuen interesari dagokionez. Egile batzuk osoki lotzen zaizkio argitaldariak jarririko erronkari: “Gai honen inguruan zure ikusmoldea eta projekzioak libreki lantzea eskatuko genizuke”. Beste batzuk gehiago a zken esaldi honi: “E do zuk nahi duzun beste edozer” —Gotzon Garateren ipuinak zer du gure etorkizuna irudikatzetik? —. Gaiari gehien lotzen zaizkionak dira interesgarrien, akaso irakurlearen espektatibengatik. Itxaro Bordarena ez da biribila, baina kurioski agertzen digu giza alienazioa ardatz duen etorkizu n negatibo bat. Biribilagoa da Iban Zalduarena, biribilena —ipuin honegatik bakarrik merezi du bildumak —, migrazio desberdinak hizpide. Eneko Bidegain eta Maritxu Lopeperenek, ustez 2050ean kokatuta egonagatik, antz handiegia dute dagoeneko intuitzen dugun munduarekin. Baina, urtea aldatu dugun honetan, hamarkada, batek bakarrik aipatzen du abiatu berri duguna, XXI. mendeko 20ko hamarraldia. Luzien Etxezaharretak, ez oso baikor noski: “2020 urte horietan ikaragarriko izurriteek jo zituzten munduko bazter ba tzu”. Eta ez osasun arloan bakarrik: “Euskal Herrian gertatu zen talde armatu batzu sortu zirela (…) Madrile eta Parise erasotuak izan ziren arma kimikoen bidez (…) Gipuzkoa osoaren deportatzea izan zen kapitulu lazgarrienetarik”. Ipuin distopikoa hau ere —hori desio, behintzat —, eta horrexegatik gure orainaz ere hausnartzeko gonbidapena. 2020 0119 Fiskaltza ala arrantza Markos Zapiain , Errua eta maitasuna Elkar, 2002 Badira genero batzuk liburugintzan, oro har, baina partikularki gurean, gutxitu, txikitu, menostuak. Poesiaren bazterketa garaikidetik has gintezke, teatroaren oilotokirako kondenaraino. Iraganik memoriaren literatura esaten zaien oroitzapen, karnet, egunkari eta abarrekoetatik. Bai eta, zergatik ez, bildumak, adibidez prentsan atera izan diren testu, adibidez libu ru iruzkinekin. Generoak nahastera jarrita, dietario literario modura irakur daitezke batzuk, autore baten irakurketa zerrenda komentatu gisa, are autore horrek deitura Zapiain badu, eta Markos izena. “Kritiko enpatikoa”, Xabier Mendiguren hitzaurregileare n hitzetan, liburuarekin erotu arte bat egiten baitu, “liburuaren gakoa atzeman eta nabaritzekotan”. Errua eta maitasuna titulupean, 2000. urtearen bueltan Zapiainek hainbat agerkaritan atera zituen kritikak biltzen dira. Kritika, iruzkin, erreseina, deitu nahi bezala, ze, Mendigurenen hitzak berriz, Zapiainek “prentsako erreseinen funtzio duin baina txepela gainditu egiten du, eta literaturaren larreetara hegaldatu”. Hemen primerako jeneroa aurkituko duzu. Filosofiatik gertu maiz, fikzioare n ingurumarietan ez gutxitan, are tarteka prentsa arrosarekin limurkeriatan. Liburu bat eta bakoitzaren gaineko iruzkin guztiek jarriko zaituzte martxan. Bainaren bat seinalatzearren, emakumezko idazle gutxi, Agirre, Highsmith, Woolf bi aldiz, erreferentzi aren bat: “Muguruzatarrak gero eta nabarmenago dira geure kulturako Brönte ahizpak”. Beste garai batzuk ziren, egia da, aro aurre feministan kokatu behar gara. Ezer ez inor mespretxatu gabe, baina bat nator: “Zapiainentzat literatura ezagutza bide goreneta ko bat da”. Gauza litzateke, hartara, literaturaren gainean nola jardun. Azken kapitulu xume batean, kritika literarioaren poetika moduko bat aurkezten zaigu, ados egon zein ez, jakingarri suerta dakigukeena: “Liburuez aritzeko orduan, batzuek epaitzea leh enesten dute; beste batzuek, ostera, ateratzea, atzematea”. Fiskaltza ala arrantza, beraz. Ahul samar dabil gure kritika —2002an esan zuen jada Jon Benitok —. Halako liburuek, generoagatik, autoreagatik, testuengatik, itzultzen dizute, tarte batez bada ere, galdutako fedea. 2020 0223 Garaiaz kanpoko garaikidea Angel Erro , Eta harkadian ni Elkar, 2002 Poesiaren, agian ez oraindik heriotza, baina zalantzarik gabe garrantzi galera nabarmen agerikoa prozesu atzeraezina ote den, geure begiekin ari gara ikusten. Biografia sentimentalean, z er bozkarioarekin jaso genituen Anemometroa, Aingurak erreketan, Norbait dabil sute eskaileran , zer epeltasun injustuarekin jaso ditugun azkenaldiko aleak. Maitale genuenez, esan beharko genuke: ez zara zu, ni naiz —baina zu ere izango zara pixka batean, seguru —. Lehen gauzak ziren bestela. “Iaz bi poema liburu jendarteratu omen ziren”, dio sku Angel Errok, 2002tik . Bat gogoratzen dut n ik, segur aski ereinotzeztuagoa; baina ezin ibiliko naiz gaizki erraten, maite izan bainituen, mende aldaketaren b uelta horretan, “Dostoievskiren Kirmen y Castillo ” haiek. Maite izan nuen hirugarren hank a bat ere, Errorena hain zuzen, Eta harkadian ni freskagarri, klasiko garaikide harekin. Justuki, C.S. Auluariori aitortzen dio etorkia: “Zure manuz, Auluario, buru eskuetara / dut hitz neurtuar en grina”. Gerardo Markuletaren Batak ez du bestea kentzen bildumako pieza batzuen aurrekaritz a igarri diot nik gerora. Mende aldaketaren bueltan, oso bestelakoa baitzen Erro: alde batetik Casta, beste alde batetik Vulcano, puntu bateraino Anacronio ere, balirudike zuzenean Erromatik etorritakoa. Nagusiki bildu zituen epigramak —“asmo satirikoz osa turiko poematxoa, zirto edo zirikada batez bururatzen zena”, L iteratura Terminoen Hiztegia —, CI hain zuzen, eta III egloga —“artzainen arteko elkarrizketez eratzen dira eta maitasun gaiei eta landako bizitzari buruz jardun ohi dute”, LTH berriz —. Bildu zit uen “poema latindarrak”, beraz, “ vasconum hizkuntza barbaroz” —“Garaiaz kanpoko epigramista xume hutsa naiz (…) poeta serioa izatera nola heldu apenas dakiena” —. Oso bestelakoa zen Erro, agian horregatik atxiki du denboraren joana hain ondo. Eta, tira, iri tsi da beraz, hauxe zen pos teritatea. “Helduko da egun bat/ non denek miretsiko duten/ orain mespretxatzen/ —eta are enoratzen — duten/ zure lana, hitz larriz/ Zure Lana, eta damutuko / beranduegi ezagutzeagatik”. Urte asko poesia bildumarik publikatu gabe, noren eskutik baino Errorenetik berreskuratu poesiarekiko grina, nostalgia ariketa gisa bada ere. 2020 0326 Ama bakarrik ez Arantxa Iturbe , Ai ama! Alberdania, 1999 Euri asko egin du, aldaketa klimatikoa gorabehera, Zergatik panpox aitzindari hartati k (Arantxa Urretabizkaia, 1979) Amek ez dute goratu honetara (Katixa Agirre, 2018). 40 urte. Baina amatasunarena da gai bat zeharkatu duena alderik alde euskarazko literatura garaikidea. Eta ez dena agortu, inondik inora, ez modaz pasa; Agirreren azken ele berriaren arrakasta, bertako nahiz kanpokoa, horren adibide. Nago, gainera, literaturak amatasunaren errepresentazio gertukoago, konplexuago, askotarikoago bat islatu duen neurrian, interesa ere ulergarriki areagotu egin dela. Arantxa Iturberen liburu bat, ez kritikak destakatuena, kokatuko nuke bide horretan mugarri, Ai, ama! saiakera, bere laburrean mamitsu, inspiragarri, gogo irekitzailea baita. Noski, ez du eskaintzen amatasunaren irudikapen ohikoa —“Nik ez dut eguneko hogeita lau ordutan ama izan nahi” —, ez lañoa —“Amaren zorion osoaren zati bat baino ez du asetzen umearen zorionak” —, ez onbera —“Umea ez da niretzat bizitzeko arrazoia, ni naiz bera bizitzearen arrazoia, eta horren ardura nirea da” —. Hitz egiten du beldurrez, zalantzez, minez, erruduntas unez. Ez du amatasuna gurtzen, goresten, idealizatzen —“Aukera bat delako hau ere, beste askoren artean” —. Hausten du, errotik, erraietatik, emakume ama binomioa: “Ama den emakumea, ama beste ezer ez izatera mugatzen duelako”. Eta uzten du, azkenerako, aztarna askatzaile bat: “Ez dugu denok berdin ulertzen amatasuna. Ez eta bizi ere”. Batzuetan iruditu zait arima biki bat —“gorroto ditut munduko parke guztiak”, “txiki txikitan ez dira politak” —. Baina bikiago izango ditu seguru Marie Darrieussecq —“Lehen bi hilabeteetan erdizka baino ez naiz izan munduan, esaten zidatena erdizka baino ulertzen ez nuela, jendea erdizka ikusiz, liburuak gaizki irakurriz” — edota Annie Ernaux —“Bi urtetan, bizitzaren lorean, nire bizitzako askatasun guztia haurtxoak arratsaldean egiten duen lo kuluxkaren suspentsera mugatu da” —. “Ama bakarrik ez naizela aldarrikatzeko beharrak bultzatu nau aurreko guztia idaztera”, dio halako batean Iturbek. Ama eta idazle, gutxienez, biak dira eskergarri hemen. 2020 0510 Duin harro solemne Koldo Izagirre , Nik ere Germinal! egin gura nuen aldarri Susa, 1998 Koldo Izagirreren literatura lotu izan da portuarekin (+1, haren bibliografia begiratzea besterik ez dago), politikarekin (0, literatura guztia ez al da politikoa, are politikotik ezer ez duela ematen duena ere?), zailtasunarekin ( 1, errazkerian ez ote den erortzen gaur egungo literaturaren zati handi bat). Beste lotura posible bat litzateke pertsonaiena, gogoangarriak sortu baititu ez gutxi: Metxa esaten dioten agirretarragandik, Lorea Gernika andrazkoaganaino. Germinal! honetara Michele Angiolillo ekarri zigun, 1897an Arrasaten Espainiako lehen ministroa hil zuen anarkista italiarra (“Hil da Canovas, fuera Canovas, pikaro gaizki heziya”). Ez bakarrik, egileak asmatutako narratzaile garaikideago bat ere bildu baitzen orriotara, zeina nahasten den maiz anarkista italiarraren ahotsarekin (“Zatoz nire ondora, Lilio, eg izu berba nire ordez”). Ez bakarrik, narratzaileak asmatutako Cienfuegos libertario euskalduna ere hemendik ibiliko baita, eta Txabi Etxebarrieta, Olasoneko jauna, katalanak, Bartzelonan, Liverpoolgo kaietan, Bergaran, noski, Bergaran. Hasier Etxeberriak p ertsonaiez galdetu zion bost magnifikoen lan hartan: “Korrontearen kontrakoak, nolabait”. Kausa galduen zale deskribatuko lituzke Jean Claudek, gure historia hurbila markatu duten kausen: “Zer nahi duzu, bada? Nik 15 urte nituen 1968an. Txabi Etxebarrieta hilik, Sarasketari heriotza zigorra, bi urte geroago Burgosko epaiketa”, erantzungo du Izagirrek. Liburuak bete betean egiten baitio erreferentzia gure historiaren nolabaiteko jarraikortasun kontraesankorrari, alegia, euskal gatazka deitu izan dena ez zela 58an, nahi bada 68an, ez zutela “gazte ero” batzuek abiarazi, baizik eta segida gisa uler daitekeela, auskalo Lehenengo Karlistalditik. Eta anarkismoa sartzen du liburuak lerro horretan: “Halan begitantzen dut orain nire epaiketa hura, zure ekintza ere ne ure gain hartu izan banu moduan”, esango dio narratzaileak Liliori. Angiolillo hiltzen da garrotean, baina duin harro solemne. Halakoxea da eleberri hau ere —Izagirrek ohiko dituen marro, jolas, parrimurriak ahaztu gabe —, “kondena txiki bat mereziko duen l iburu hau”. Kondena hori izan dadila urte luzetako irakurketa. 2020 0614 Bizitza, nola erabili Iñigo Aranbarri , Hizlandia Susa, 2006 Iltzatuta daukat oraindik: “Une honetan errazago idatz dezaket nobela bat poema bat baino”. 2011n eman zuen Iñigo Aranbarrik sententzia, eta emaitzek itzuli diote arrazoia, ordutik hona narraziogintzara lerratu baita argiki, lirika momentuz bazter utzita. Poeta gisa hasi, nobela ipuingile azkenaldian, beste genero bateko liburu bat izango diot nik maiteen, behintz at maizen iraku rri diodan lana: Hizlandia , 2004 2006 urteetan Berria n idatzitako artikuluen antologia. “Egunkariaren eguneroko martxa jarraituko zuen norbait nahi zuten, irakurle publiko eta kritikoa”. Kazetaritzaren herrenak seinalatzea zuen, beraz, zeregin, idatziarenak, irrati telebistenak. Kanpokoak eta barrukoagoak, barrukoenak. Ofizioaren gainekoak denak. Batzuetan irudi lezake txikikeriak seinalatzen direla, beste batzuetan gehiegikeriak esaten, baina ezin ezinbestekoagoak iruditzen zaizkit liburu honeta ra bildutako artikulu kasik guztiak, profano eta prof esionalentzat ofizioari buruzko master class bat. Hitzaurrean esaten da: “Kazetaritza arduratsuaren bindikapena izan da borrokaldi bakoitza”. Baina, azkenerako, hori baino askoz gehiago ez ote den: “Pren tsaz ez ezik munduaz eta mundutarrez dudan iritzia” ematen du Aranbarrik. Kazetaritzatik puskaz harago doazen iritziak, tarteka birrintzaileak —“Hirugarren Mundukoak maite ditugu gure olatuei kolorea emateko” —, beti jakingarriak —“Moussaouik gehiago laguntzen du herri hau ulertz en Mattin Partarrieu ren koadro kitsch guztiek baino” —. Eta guztien atzean dago idazle bat, nabari da karamelu zaiola ariketa: “Idazle bati egunkari batek eskain diezaiokeen la nik onena”. Azken azkenerako, harako Perec haren La vie, mode d’emploi etortzen zaizu gogora, eskuliburu baita Hizlandia , behin eta berriz kontsultatzekoa, bizitza nola erabili behar den argitzeko ezinbestekoa. Liburu honekin konfirmatu ditut hiru gauza. B aga, prentsako zutabe, artikulu, kronikak, berriz liburuan biltzeak baduela zentzu, interesik. Biga, Susako, zutabe ez izan arren, saiakera atalaren balioa —hemen iruzkindu ditugu Jon Alonso, Garbiñe Ubedarenak —. Eta higa, noski, Aranbarriren ekarri handia , zeina ez den berria. Hiru batean; halako eskaintzarik. 2020 0719 Hauxe zen posteritatea “Aritz Galarraga da batzuok espero dezakegun posteritate ia bakarra” Angel Erro Ohituta nengoen nobedadeen iruzkinak egitera. Gara egunkariko gazteen gehigarrian lehenik, egunkari bereko kultura gehigarrian, urtebete beranduago, 2005etik. Erritmo handia, presio azkarra, sosa guti, estuak ziren iruzkingilearen baldintzak. Garai batez, astean liburu bat iruzkintzera iritsi nintzen. Eta ez nau harritzen prentsako literatur kritikan oraindik ere jende gaztea ari dela ikusteak. Ea nork agoantatzen dituen baldintza horiek. 2009an utzi nion urgentziazko kritika egiteari, erreta edo. Horrexega tik, apirileko euri eza bezain eskergarria egin zitzaidan Argia ko adiskideen eskaintza. Bazegoen tarte bat, Gorka Bereziartuak 2008an abiatua, nobedade ez ziren liburuak iruzkintzeko. Ohar bakarra: merkatura atera berriak ez ziren lanak komentatzea. Halax e hasi nintzen zeregin horretan 2010eko irailean, aurretik ere bestelako lanekin kolaboratzen nuen argikarian. Eta askatu nintzen, presa, presioa, tirania batzuetatik. Hamar urteotan askatasuna izan da erabatekoa. Halere, ez da aliritzira egindako ariketa bat izan. Ia ehun liburu guztira, eta ez dakit kanpotik igarri den, baina oreka joko bat egon da iruzkindutako liburuen artean. Iruzkingilea ezabatu nahi gabe, indar bat egin da euskarazko literaturaren idazle, genero, argitaletxe, garai eta abarrekoen art eko oreka bat lortzen, hain zuzen literatura horren ikuspegi ahalik eta zabalena emateko. Esan nahi dut, ez naizela zentratu Lehen Mundu Gerrari buruzko liburuetan, adibidez. Besterik da lortu ote dudan. Euskal literaturari kritika arkeologikoa egiterako o rduan zailtasun nagusietako bat da izan baita oreka mantentzea. Oreka kronologikoa, oreka industriala, oreka generikoa, aukeratzen ziren liburuetan. Eta generikoa hainbat zentzutan: literatura generoei dagokienean, baina baita giza espeziearen generoei ere . Hala, denboran atzera egin ahala, gero eta zailagoa egin zait euskal emakume idazleak aurkitzea. Ekarri izan ditugu batzuk, Lourdes Oñederra, Pilar Iparragirre, Amaia Lasa, Laura Mintegi, Arantxa Iturbe, Mayi Pelot. Baina, konfiantza egidazue, ez da kaus a beti erraza izan. Aukeratutako idazle emakumezkoak izan dira guztira 26 (%27,95), gizonezkoak izan diren bitartean 64 (%68,81) –askoren artean idatziak izan dira beste 3 liburu (%3,22) –. Hasiera batean euskarara itzulitako liburuak ere iruzkintzen nituenez –2015etik aurrera asko bakandu ziren itzulpenak, euskarazko originalak lehenesteko –, horiekin saiatu nintzen desoreka generikoak arintzen: euskal idazleen artean emakumezkoak %27,27 ba ziren, itzulitako idazleen artean %58,33 izatera iritsi dira. Ez da aski, noski, baina gure literaturaren neurria ere ez ote duten datu horiek ematen. Beste aspektu batzuetan oreka izan da samurragoa. Ustez. Argitaletxe handiak izan dira, noski, ordezkatue nak –jarri nahi beste komatxo “handiak” horretan –: Elkar, 18 libururekin (%19,35); Alberdania, 14rekin (%15,05); Erein eta Susa, 12narekin (%12,90); eta Pamielak bildu ditu 11 (%11,82). Atzeraxeago agertzen dira txikixeago batzuk, kuriosoagoa egin zaidan s orta bat osatu dutenak, sarri iruzkin bilduma honetako ale bakan bitxiak suertatu direnak. Maiatz, esaterako, 5 alerekin (%5,37), edota Auspoa, Lur eta Txalaparta, 3na alerekin (%3,22). Euskal Editoreen Elkarteak eta Igelak 2na liburu jarri dituzte (%2,15) . Eta azkenik, liburu bakarrarekin (%1,07), Alberdania & Elkar, Egan, Enbolike, Gatuzain, Ibaizabal, Ikeder, Kutxa eta Txertoa daude. Literatura generoei dagokienez, bilduma honetan behintzat betetzen da Iban Zalduaren predikzioa, gurea, nobela nazio baino , ipuin herrialde izan daitekeela dioena. Ipuina edo, zabalago, narrazioa baita hemen genero gailena, 30 alerekin (%32,25); atzetik datorkio gaur egungo genero erregea, nobela, 27rekin (%29,03); eta harritu nauen beste datu bat, segur aski iruzkingilearen filiak erakusten dituena, saiakerak izan baitira 22 (%23,65) –eta horien artean artikulu bildumak, aldeak alde, orain epilogatzen ari garenaren gisakoak, 7 –. Gero eta presentzia urriagoa duen poesiako liburuak izan dira guztira 12 (%12,90) –gehi, partzialk i, beste 2 –. Antzerkia, sinbolikoki nahi bada, 2 libururekin dago ordezkatuta (%2,15). Estadistarena egiteari utzi baino lehen, aipatu nahi nuke iruzkindutako liburu gehien gehienak 1980 (25, %26,88), 1990 (30, %32,25) eta 2000 (29, %31,18) hamarkadetan ar gitaratutakoak izan direla, eta autoreez ari bagara, 50etan (18, %29,03) eta 60etan (20, %32,25) jaiotakoak –nire hamarkadako, hots, 80etako idazle bakarra sartu dut; ez garela hain arkeologikoak, alegia –. Datu hotzak dira horiek, seguru soziologoei baino interesatzen ez zaizkienak. Niri, hamar urteotan, gehiago interesatu zait abentura, hitzaren zentzu originalean: uneoro zer etorriko zen zehatz jakin gabe, arrisku puntu batekin beti iruzkintzeko liburuaren bila. Claudio Magrisek zioen egiazko kritiko lite rarioak detektibearen antza daukala. Eta agian arrazoi zuen, hamar urteotan eraman dudan ariketa honek gehiago izan duelako, testuen interpretaziotik baino, ezezagun, ezkutuan, ahaztuta zegoenaren bilaketatik. Alde horretatik, atsegin gehien eman didana iz an da hain zuzen bilaketa, aurkikuntza, partekatzea bera. Azken fase horretan, gainera, sorpresak hartu ditut, iruzkindutako ipuin liburu ustez original bateko ale gehienak idazle iparramerikarren beste hainbat istoriotan zuzenki inspiratuak zeudela esan z idatenean, adibidez. Sorpresak, ordea, maizenik izan dira atseginak: idazleren bat poztu egin da aspaldiko gauzek oraindik oihartzuna izan dezaketela ikustean, itzultzaileren batek izan dezakeen saririk hoberena hartu du iruzkinen batekin, editoreren batek harrotasuna erakutsi du gazte lotsabakoren bat idazle on bat zela atzemateagatik, eta liburua egitera animatzeagatik. Bada atalagatik beragatik inoiz zoriondu nauen idazle konsagraturen bat. Eta ba omen dago liburu zahar baten iruzkinagatik Erromara bidai an joan behar izan duenik ere. Hunkigarrien, segur aski, hildako idazlearen alabak eskerrak eman zizkidanean, aitaren literatur lana balioan jartzeagatik. Baina asko eskertzen den berrelikadura hori gabe ere, plazer iturri handia izan da ez nobedadeak iruz kintzeko atala, hainbat liburu bakarreko idazle, hainbat Bartleby ezagutzeko parada izan dudalako (Pilar Iparragirre, Mari Jose Kerejeta), ibilbide literario kontsagratuena ere noizbait hasten dela deskubritu dudalako (Anjel Lertxundi, Ramon Saizarbitoria) , hasieretako irakurketak berrirakurriz ni naizen irakurle hau nola zahartu den ikusi ahal izan dudalako (Harkaitz Cano, Alberdaniako 90etako liburu haiek), eta, azken hondarrean, ezin hobeki pasatzeko aukera eman didaten liburu ahaztu eta ahaztezin, ezkut u eta erdi ageriko, ezezagun eta ez aski ezagun sorta bat irakurtzeko aukera izan dudalako. Iruzkin batean esan nuen bezala, badira genero batzuk liburugintzan, oro har, baina partikularki gurean, gutxitu, txikitu, menostuak. Poesiaren bazterketa garaikide tik has gintezke, teatroaren oilotokirako kondenaraino. Iraganik memoriaren literatura esaten zaien oroitzapen, karnet, egunkari eta abarrekoetatik. Bai eta, zergatik ez, bildumak, adibidez prentsan atera izan diren testu, adibidez liburu iruzkinekin. Gene roak nahastera jarrita, dietario literario modura irakur daitezke batzuk, autore baten irakurketa zerrenda komentatu gisa. 2010 2020 artean Argia astekarian argitaratutako 93 iruzkinak, Kritiken hemerotekan agertzen ez den pare bat tartean, bildu ditugu li buru –momentuz digital – honetan, sinesten baitut halako bildumetan, beste iruzkin batean esan nuen bezala, prentsako zutabe, artikulu, kronikak, berriz liburuan biltzeak baduelako zentzu, interesik. Besterik ez bada, niretzat inspiragarri izan baitira, ez bakarrik bilduma honetarako, baizik eta oro har bizitza literarioan, Ignacio Echevarriaren Trayecto, Jordi Lloveten Brins de literatura universal edota Markos Zapiainen Errua eta maitasuna bezalakoak. Ezinbesteko. Eta, tira, iritsi da beraz, hauxe zen post eritatea. Aritz Galarragarena, behintzat. Seguru ariketa berdina beste batek egin izan balu erabat diferentea zatekeela. Hamar urte izan dira guztira liburu zaharrak eguneratzen. Nahikoa. Ariketa bukatu da asmo baten agortzeagatik, eta dinamika baten errep ikapenagatik. Saiatu bainaiz iruzkinei ukitu propio bat ematen, idazkera aldetik eta, azkenaldian dagoeneko ia txurroak bezala ateratzen zitzaidana. Ez nuen atalaren kopia txar bat egiten bukatu nahi. Ia ehun liburu izan dira, eta urte hauetan guztietan ap alategiak bete zaizkit beste hainbeste nobedade ez diren libururen iruzkinak egiteko beste. Pozik beharko nuke. Hori baitu literaturak ona, irakurri ondorengo iruzkinekin edo gabe, iturri agorrezina jarraituko duela izaten. Aritz Galarraga Bartzelonan, 20 20ko abenduaren 22an.

2023-12-01

simplicissimus

booktegi.eus PATXO TELLERIA simplicissimus 1 1 SIMPLICISSIMUS 0. HITZAURREA Pianojolea Faites vos jeux, mesdames et messieurs, rien ne va plus! Egin joko, jaun andreak, bete zue n apostuak! Manchen Sihe Ihre Einsätze, meine Damen und Herren. Nitchs geht mehr! 1. AURKEZPENA Gortinen atzetik kabareteko aurkezlea agertzen da, Werner Fink. Fink Andre maiteok, gabon eta ongi etorriak SIMPLICISSIMUS kabaretera. Gau honetan ez naiz bakarrik egongo, lagun bi datoz , espazio eta denboraren mugak gaindituta inbokaturik. Publiko arte an dagoen pertsonaia batek eteten du bere jarduna. Itxura androgino eta estrafalarioa duen korista bat da. Korista 1 Hasi baino lehen, jakin arazten dizuegu guretzat humorea oso inportantea dela. Bigarren korista androgino bat agertzen da publiko artetik. Korista 2 Seriotasunak tristatzen gaitu. Korista 1 Sakontasunak kikiltzen gaitu. Korista 2 Bizitzaren sentipen tragikoak deprimitzen gaitu. Korista 1 Beraz, dena serio hartzen duten horietakoa bazara, badakizu atea non dagoen. Korista 2 Zorigaiztokoak … Korista 1 …ozpindutakoak… 2 2 Korista 2 …erretxinduak… Korista 1 …umore txarrekoak… Korista 2 …ihes egiteko garaiz zaudete oraindik. Fink Aizue, mesedez… Korista 2 Eta gogoratu: antolatzaileek sari potoloak eskainiko dizkie gehien dibertitzen diren ikusleei. Fink Hori ez da egia! Korista 1 Bost punturekin sarituko da barre algara ozena. Korista 2 Lau punturekin barre sanoa. Korista 1 Hirurekin txalo zaparrada ber oa. Korista 2 Birekin irribarre xaloa. Korista 1 Eta puntu bakarrarekin… Korista 2 …onespen keinu apala. Fink Funtsean esan nahi dutena zera da… Korista 2 Kontuz! Korista 1 Ez dugu mutur beltzik nahi! Korista 2 Tentu ibili! Korista 1 Haserretuko gara bestela! 3 3 Fink Nire ustez, ikusleak askatasun osoa du… Korista 2 Ikusleak askatasuna bere etxean izango du, zorte ona badu. Hemen umorearen diktadurapean dago. Korista 1 Dibertitu ala hil! Fink Hara, mesedez ez gaizki ulertu. Gu ez gara friboloak… Korista 2 Friboloak bagara. Fink Ados. Friboloak bai, baina ez buruarinak. Korista 1 Buruarinak ere bai. Fink Ondo da, fribolo eta buruarinak, bai, baina ez inozoak. Korista 2 Intelektuala deitu didazu??? Fink Ez, inola ere ez! Friboloak gara, buruarinak eta inozoak. Baina inork ez du esango ganorabakoak garenik. Korista 1 Ba nik zin dagit ganorabako hutsak garela! Korista 2 Ados nago zurekin. Fink Ongi da. Friboloak gara, buruarinak, inozoak eta ganorabakoak. Baina ez gaude alienaturik. Korista 2 Apur bat bakarrik. Fink Eta kontzientzia sozial irmoa daukagu. 4 4 Korista 2 Gutxi gora behera. Fink Eta sinisten dugu umorea tresna bikaina dela… Korista 2 eta Korista 1 …zertarako? Fink Ba… Transgresiorako? Barre egiten diote. Korista 2 Transgresioa? Koristek barr e egiten dute. Fink Umoreak gizarte burgesaren zutabeak koloka jartzen ditu. Korista 1 Ez zutabe guztiak. Korista 2 Eta ez gizarte burges osoa. Fink Ados. Baina ez didazue ukatuko umore inteligenteak min egiten diola botereari. Korista 1 Esaldi horri buelta eman ahal zaio. Korista 2 Batzuetan, umoreak inteligentziari min emateko boterea dauka. Fink (Publikoari) Simplicissimus Kabaretean umore kritiko eta soziala lantzen dugu. Gau honetan… 2. ZER DA SIMPLICISSIMUS? Kanta hasiko da. Fink 5 5 Andreak, entzun arretaz : seriotasun eta larritasunez Ez dugu maite publiko inozo eta sinsorgoa. Beraz, zuek orain ez etorri ganora bako barre boboaz. gure ikusle faboritoa da jakintsu eta ganorazkoa. Kanta bukatu da. Fink Hau da gure plana. Gustatu ala ez. Korista 1 Gustukoa dugu! Nork ez du aspertzea maite? Korista 2 Ados nago kanta horrekin, baldin eta hitzak lekuz aldatzen baditugu. Kanta hasiko da berriro. Fink Andreak, hau da gure asmoa: Korista 1 eta Korista 2 umore erreza egitea. Fink Bakarrik inporta zaigu Korista 1 eta Korista 2 alienazioa elikatzea. Fink Beraz, zuek orain ez etorri Korista 1 eta Korista 2 seriotasun eta larritasunez, Fink ikusle faboritoa Korista 1 eta Korista 2 inozo eta sinsorgoa da. Fink Ez genuke inoiz onartuko 6 6 Korista 1 eta Korista 2 giza kontzientzia indartzea. Fink Ez zaigu interesatzen Korista 1 eta Korista 2 justizia eta libertatea. Fink Beraz, mesedez, entzun arretaz Korista 1 eta Korista 2 ganorabako barre boboaz. Fink Ez dugu maite publiko Korista 1 eta Korista 2 jakintsu eta ganorazkoa. Kanta bukatu da. Korista 1 Ongi etorriak, beraz, Simplicissimusera. Korista 2 Sinpletasunaren erreinua. Korista 1 Arazoak bazterrean utziko ditugu. Korista 2 Kezka guztiak ahaztu. Korista 1 Gure kontzientziak anestesiatu. Hor kanpoan zelatan dagoen errealitatearen ateak itxi… Korista 2 …eta istant batez zoriontsuak garela sinistu. Korista 1 Umeen moduan barre egin. Korista 2 Umeen moduan pentsatu. Erreparatu gabe hor kanpoan mundua erortzen ari dela. Korista 1 Erremediorik gabe! 7 7 Fink Horretara etorri gara, eta guztiz kontrakoa egitera ere. Korista 2 Izan ere, kabaretean, hitzak haizeak eramaten ditu. Korista 1 Eta zuri beltza zena beltzuri bihurtzen da. Kantuan, hirurak Fink Andreak, hau da gure asmoa: Korista 1 Giza kontzientzia indartzea Gunbraum Edo akaso umore erraza egitea! Fink Bakarrik inporta zaigu Korista 2 Justizia eta libertatea Korista 1 Edo agian alienazioa elikatzea? Fink Beraz, mesedez, entzun arretaz, Korista 1 seriotasun eta larritas unez Korista 2 Eta zergatik ez ganora gabeko barre boboaz? Fink Gure ikusle faboritoa da Korista 2 inozo eta sinsorgoa. Denak Eta hala ere gure ikusle faboritoa da jakintsu eta ganorazkoa! 8 8 3. GERRON ETA GRÜNBAUM Fink Simplicissimus en nahasten dira ongia gaizkiarekin, zuria beltz arekin, zintzoa maltzurrarekin, andrea gizonarekin. Korista 2 Atzo bihar izango da! Korista 1 Datorren astea aspaldian izan zen! Fink Kontatuko duguna gertatu zen, gertatzen ari da eta gertatuko da. Korista 1 Homo sapien sak ez baitu bere erruetatik ikasten. Korista 2 Basakeria modan egongo da beti. Fink Beraz, ez zaitzala itxurak nahastu: istorio hauek ez dira historia. Korista 2 Gaur egun gertatzen ari dira berriro ere, beste nonbait… Korista 1 …beste protagonistekin. Korista 2 Tokia eta protagonistei buruz ari garela, non gaude? Fink Hemen. Eta baita Berlinen ere. Korista 1 Eta noiz gaude? Fink Orain. Eta baita lehen eta bigarren mundu gerren artean ere. Korista 1 eta Korista 2 Eta nor gara? Fink 9 9 Berlineko eszenak ezagutu dituen komikorik bikainenetako bi. Korista 1 Gu? Korista 2 Komiko ospetsuak? Fink Ez duzue gogoratzen? Korista 1 Hainbeste denbora pasatu da... Korista 2 Gainera komikoak gara, eta umoreak ahazten laguntzen du. Fink Edo kontrakoa. Kanta hasiko da. Korista 2 Jaio nintzen negu gorrian Berno izeneko hirian. Hasiera izan nuen normala, zeharo konbentzionala. Haurra izan nintzen, mutiko gero, ondoren nerabe burubero, eta azkenik, gaztea ilusio ta gogoz betea. Vienara jo nuen orduan komediante, bertan eraman nuen bizimodu tunante. Kanta asko nuen konposatu eta zenbait bihotz urratu. Duelo batean borrokan egin nuen garbitzekotan nire familiaren ondra, antisemita baten kontra. Soldadu izan nintzen trintxeran Lehenengo Mundu Gerran, han bihurtu nintzen marxista nihilista antimilitarista. Geroago gertatu zena ahaztu egin zait, ze pena. Ezin dut gehiago kontatu, ez dut gogoratzen, barkatu, 10 10 aspaldi zen dena gertatu eta oroimena zait lausotu. Nekatuta sentitzen naiz, beraz mel odia alaiz, esango dut azken hitza hauxe da nire bizitza. Zuen arretagatik bihotzez esker anitz, abizena daukat Grünbaum, izenez Fritz. Kantatzen duen bitartean, Korista 2 itxuraldatuz joan da. Korista androgino horren mozorropetik, gizonezko bat agertu da, Fritz Grünbaum. Grünbaum historikoa gizonezkoa bazen ere, emakume batek antzezten du bere papera. Fink Hola, Grünbaum. Grünbaum Fink! Werner Fink! Fink Nitaz gogoratzen zara? Grünbaum Nola ez! Berlingo komikoetan ausartena! Aspaldiko! Korista 1 seinalatuz. Grünbaum Bide batez, zorionak. Zure konpainiako aktoresak aukeratzen ona zara. Fink Ez da ematen duena. Grünbaum Hemen ezer ez da inoiz ematen duena! Kanta hasiko da. Korista 1 Berlinen nintzen ni jaio, nahi nuelako, zer arraio. Ume eder, gazte xarmanta dotore, guapo, galanta, altu ilehori eta harroa, itxura germaniar petoa. Familia burges diruduna giro goxo ta leuna. 11 11 Osatu nuen goitik behera medikuntzako karrera. Baina gerrara deituta izan nintzen, errekluta, ondoren sindikalista ezkertiar eta artista. Antzerkian eta zineman txalo ugari nituen eraman. Lankide nuen Marlene Dietrich eta beste diba anitz. Bertolt Brecht en antzezlanak antzeztu ditut nik dan danak. “Mak The knife” kanta gogoan? Nik zabaldu nuen mundu osoan. “Und der Haifisch, der hat Zähne und die trägt er im Gesicht und Macheath, der hat ein Messer doch das Messer sieht man nicht.” Arrosa eta xanpaina ren garaia nire ondoan dena zen alaia. Baina isilduko naiz atoan, ez dut gehiago gogoan. Gozatu ta izan gau on, nire izena da Kurt Gerron. Kantatzen duen bitartean, Korista 1 itxuraldatuz joan da. Korista androgino horren mozorropetik, gizonezko bat agert u da, Kurt Gerron. Gerron historikoa gizonezkoa bazen ere, emakume batek antzezten du bere papera. Fink Hola, Gerron. Gerron ¡Fink! Fink (Zigarro bat eskeiniz) Habano bat nahi? Gerron Milesker, baina medikuak debekatu dit. Biek barre egiten dute. Grünbaum hurbiltzen da. Grünbaum Gerron… 12 12 Gerron Grünbaum! Hau poza! Noiztik, ba. ikusi gabe? 4. WEIMAR EKO ERREPUBLIKA Fink Haiek oraindik ez dakite, baina urte asko pasatu dira. Kabareteko komikoak izan ginen hirurak, Berlinen, joan den mendean. Garai z oriontsuak ezagutu genituen, eta baita garai latzak ere. Eta bietan, zoriontsuetan zein latzetan, kabareta egiten aritu ginen. Gaur gauean kabaret haietako eszena batzuk gogoratuko ditugu, garai desberdinetakoak. Hogeiko hamarkadan hasiko gara . Alemaniak G erra Handia galdu eta irabazleek mendekua hartu dute, Versalleseko Itunean. Gerron Berlinen, hogeiko hamarkada eroaren glamourrak, langileria pobretuaren miseriarekin partekatzen ditu kaleak. Logika guztien kontra, baikortasun ero bat sumatzen da hirian. Fink Bankuetan kreditua dago, etorkizunean konfiantza. Bizitza modernoko aurrerapenek jendea liluratzen dute. Gunbraum Eszenatokietan, zentzugabeko poztasun hori islatzen da: xanpainaren burbuilak, zango luzetako dantzariak eta umore inozoko komikoak. Gerron Kabaretean, askatasun sexual erdietsi berriari ongi etorria ematen zaio. Fink Fortunaren jainkosa iheskor eta aldakorra umore onez dago, eta haren gurpilak eskuzabal banatzen ditu urrea, zoriona eta eztia. Imajina dezagun orduko kabareteko eszena bat. Gerron Endreduzko vaudeville bat, sexualki ausarta. 13 13 Fink Aukeratu ditzagun protagonistak eta lekua. Grünbaum Eszenatoki bezala, garaiko aurrerapenen sinbolo bat proposatzen dut: izozkailua elektrikoa. Fink Pertsonaiak izozkailu batean sartu nahi dituzu? Gerron Ez al dira estu samar egongo? Grünbaum Barazkiak badira, ez. Fink Egia! Gerron Gustatzen zait! Eta garaiari dagokiona, gainera. Nire lagun Brecht en urruntzearen teoria. Fink Ondo etorriko zaigu Grun baumen okurrentzia. Pertsonaiak barazkiak badira, gizasemeak izan beharrean, errezago dibertituko gara haien tragediekin. Urruntze emozionala. Hala ere, tragedia oraindik urrun dago. Hogeiko hamarkada zoriontsuan gaude. Hain zuzen ere, i zozkailu bateko hirugarren pisuan. Demagun, Bosch markakoa, alemaniar teknologiaren aitzindaria. Han bikote bat bizi da, senarra, esparrago lata garesti bat, eta emaztea, kipula handiuste bat, zoriontsu, axolagabe, laster eztanda egingo duen burbuila ekonomikoaren magalean kulunka. Gau honetan, lata patata proletario batekin parranda jotzeko gogoz atera da. Kabareteko eszena hasten da. IZOZKAILUKO KABARETA 1 Lata sartzen da izozkailuan. Dotorea da, gehiegizko elegantziaz mugitu eta hitz egiten du. Lata 14 14 Sartu zaitez, sartu zaitez larderiarik gabe! Patata sartzen da. Kontrakoa da, apala, baldar xamarra, baina gaztea eta haragi freskoduna. Lehen aldia da izozkailu batean dagoena eta txundituta dago. Lata Laket zaizu, ene bihotzeko patatatxo koxkorra? Patata Uhau! Txala botatzeko moduen dao. Ze garbia! Ze hotza! Eskerrak ez zai tudala nire despentsara eruan. Han birrintzeko mouko berua dau, ta arrautz ustelen kiratsa. Kuskusean noa, bai? Lata Zure hozkailuan bazeunde bezala. Patata Aibadio, ze toki dot oria! Sarreran txanpain botila batek agur ein dost, sinistukozu? “Bon suar madmuasel” esan dost. Txisalarri da guzti sartu jat! Lata Zeinen xamurra zaren, nire goxokitxoa! Patata Kabiarrarekin topatzia besterik ez zan faltako, banketia eiteko. Lata Kabiarra beheko solairuan bizi da. Patata Joder! Piskolabis earra montau duzue hemen. Eta hau guzti hau zurea da? Lata Ba bai. Patata A ze betekada! Lata Zu hemen gera zintezke, esne mamitan. Patata Ez nitaz barre ein! Sustantzibako patata bat besterik ez n az. 15 15 Lata Gizaki zoragarria zarela deritzot. Patata Deritzot… Buah! Jakin banu esparrago lata batekin liatuko nintzala, apur bat gatzozpinduko nintzan. Lata Benetan diotsut, hemen kontserba zintezke, portaera egokia baduzu. Patata Ba zuritu nazazu, dedio! (Etena) Barka, apur bat piripi nao. Freskuegia nazala pentsaukozu. Lata Izozkailuan bizi garen guztiok freskoak gara. Patata A ze bizimodu galanta! Lata hurbiltzen zaio musu emateko asmoz. Patata Egon, komunera noa, adobatzera. Kipula (Off) Hemen nago bueltan! Kipula sartzen da. Bera ere dena glamour eta elegantzia, bokilla luze baten amaieran dagoen zigarroa axolagabe erretzen ari. Kipula “Entrecôte à l'échalote confite” egin behar zuten, baina azkenean menua aldatu dute, beraz, izozkail ura bueltan. Patata Zer? Nor…? Lata Ene laztana, ez da dirudiena. Kipula Eskerrak, ze patata zimel batekin otordua egiten ari zarela ematen du. Patata Aizu, potxua, hobe patata zimela, kipula ziztrina baino! 16 16 Kipula Ez naiz kipula, ni txalota bat naiz! (Latari) Ze despentsatan topatu duzu tripontzi hau? Patata Eh, insultau gabe, belarsiku! Kipula Tripazorro! Patata Begetarianoa! Kipula Zaborra! Patata Erne ibili, polit hori, nire Lata berotzen hasi da ta hemendik ostiaka aterako zaitu. Kipula Ez dut uste. Ni hemen kontserbatzen naiz. Patata (Latari) Eztozu esan bakarrik kontserbatzen zinala? Kipula Hori esan diozu? Bikain! Beraz, bigarren plater bat bilatu duzu? Lata guztiak berdinak zarete, esparragoarekin pentsatzen duzue! Lata Bera izan da , errezeta makurrekin liluratu nau! Entremeserako ere ez dut nahi, benetan. (Patatari) Ospa! Zoaz zure despentsara! Patata Baina nik… Lata Alde hemendik! Patata (Kipulari) Nik ez dodaz hozkailuak apurtu nahi. Sentitzen dot. Arrazoi dozu, zaborra besterik ez naz. Eta inozo bat, honelako toki batean kontserba nintekeela pentsatzeagatik. Nire amak 17 17 esaten eustan, ba… patata jaio, patata hil. Kipula Egon, egon… Agian leku bat izan dezakezu menu honetan. Patata Nola? Lata Nola??? Kipula Ez al gaude Berlinen? Ez al da hau hogeiko hamarkada eroa? Asma dezagun beste gastronomia bat! Gora sukaldaritza berria! Lata Ondo ulertu badut, esan nahi duzu…? Kipula (Patatari) Zuri ondo iruditzen zaizu? Patata Ni molde zaharrekoa naz, baina… Lata Esan baietz, txotxola, bankete ederra egin dezakegu hirurok batera! Kipula (Patatari) Zatoz, jan egingo zaitut! Patata (Kipulari) Egidazu kosk! Lata Hasi da jatordua! Egidazue tokia mahaian! Kipula Ah, ahaztua neukan. Esan dizut bueltatu naizela menua aldatu dutelako. Lata Bai. Eta? Kipula Esparragoak ozpin oliotan ipiniko dituzte. Lata 18 18 Zer? Kipula Sukaldaria hurbiltzen ari da. Agur, memeloa. Lata Ez!!! Kanta hasiko da. lata eta Kipula Harrigarria da zein azkar aldatzen ari den moral gastronomikoa. Lata Lotsagabeak! Lata eta Kipula Orain arte txalota eta patata batzera. inor ez zen ausartuko Lata Aberrazioa da! Lata eta Kipula Baina gustuak aldatzen dira, lehen janezina zena orain da delicatesen. Lata Gula da! Biak Patata eta kipula gutizia dira benetan zartaginean batzen direnean. Lata Antropofagia! Kanibalismoa! Biak 19 19 Eta argi dago esparragoa ez dela elkartzen ez patata ezta txalotarekin. Proba ezazu plater berri hau, ausar zaitez, ausar zaitez. Kanta bukatu da. 5. NAZIAK POTERERA. TXISTE POLITIKOA Fink Baina bukatu zen festa. 29ko krisiak eta Versalleseko Itunaren amorruak ateak ireki zizkioten Alderdi Nazional Sozialistari. Gerron Txiste politikoa ugaltzen da kalean eta kabaretet an. Grünbaum Funtsean, betiko txiste txepelak dira. Testuingurua da aldatzen dena. Txiste sorta azkarrari ekiten diote. Grünbaum “Gobernu honek jakinarazten du ez duela onartuko inork goserik ez hotzik pasatzerik.” Gerron “Hara! Hori ere ez digute utzik o?” Pausa labur bat. Fink Kazetari batek jakinarazten die gobernuko kideei, parlamentua sutan hasi dela gaueko hamabietan. Goering ek bere erlojuari begiratu eta dio: Gerron “A ze puntualtasuna!” Berdin. Grünbaum 20 20 Eroetxe batean elkarri agur egiten diote besoa altxatuz. Denak erizaina izan ezik. Fink “Ni erizaina naiz. Ez nago zoratuta”. Berdin. Gerron ¡Adolfo, kabroia! Grünbaum Zu, atxilotuta! Gerron Zergatik? Adolfo asko daude. Grünbaum Baina kabroi bakar bat. Berdin. Gerron Zer moduz gobernu berriarekin? Fink Ezin gara kexatu. Gerron Ze ondo! Fink Ez ondo ez. Ezin garela kexatu! Berdin. Grünbaum Zer moduz kartzelan? Gerron Itzel! Instalakuntza onak, janari goxoa, tratu bikaina… Grünbaum Ba nire lagun bat ere han egon zen et a txakur baten moduan tratatu zutela dio. Gerron Hori berriro eraman dute hara. Berdin. Fink 21 21 Zein da zure aita? Grünbaum Fhürera! Fink Eta zure ama? Grünbaum Alemania Handia! Fink Zer izan nahi duzu handitan? Grünbaum Umezurtza! Berdin. Gerron Kontzentrazio Esparru honetan egunean 25 ordu lan egingo duzue!!! Fink Ezinezkoa, jauna, egunak 24 ordu ditu. Gerron Ba ordubete lehenago altxatuko zarete! Berdin. Fink Zer gertatu zitzaion zure amari esparruan? Gerron Harrigarria bada ere, urtetan biziraun du eskasiari esker. Fink Ez dizut ulertzen. Gerron Aurrena urkatu nahi izan zuten, baina soka kalitate eskasekoa zen… Gero gaseatu behar zuten, baina gasa adulteratua zegoen… Azkenean lortu zuten. Akatu egin zuten. Fink Fusilatu zuten? Grünbaum 22 22 Ez. Errazionamendu kartilla bat eman zioten. 6. EZKERREKO KABARETA Fink Gauzak okertzen ari ziren, baina kalean oraindik baikortasuna ren txingarra pizturik zegoen. E romen horrek ezin omen zuen gehiegi iraun. Grünbaum Askok opilari buelta emateko indarra zutela uste zuten. Gerron Kabaretetan, odola gorria zen eta bihotza ezkerrean zuten. Fink Fortunaren gurpilak biraka jarraitzen zuen, zori oneko garaiak itzuliko ziren esperantza inozoarekin. Grünbaum Imajina dezagun orduk o kabareteko eszena arrunt bat. Bosch markako izozkailu berean gaude, baina jada ez da hain berria, eta ez dabil hain fin. Xanpaina eta kabiarra Ameriketara joan ziren. Latak, Kipulagandik banandu eta gero, ondoa jo zuen Wall Streeteko crackean. Kipulak iz ozkailuan dirau, klandestinitatean . IZOZKAILUKO KABARETA 2 Kipulak galdu du le hengo xarma. Itxura zarpaila du. Kantu klandestino bat kantatzen ari da. Kipula Zutik barazki langileak, garai dezagun gosea… Latak izozkailuko atean jotzen du hozkailutik kanpo. Lata Pum, pum, pum! Kipula erne, mesfidati. Kipula Pasahitza! 23 23 Lata “Berenjena alena, barazkietan zaharrena”. Kipula Okerreko pasahitza. Sentitzen da! Lata Egon! “Porrua batua inoiz ez zanpatua” Kipula Ez. Lata Eman azken aukera! Kipula Ondo da. Lata Zera… Kipula Tic tac, tic tac… Lata Espinaka… Kipula Ez… Lata Azalore… Kipula (Egonezinez) Erremolatxa!!! Lata Milesker! Erremolatxa… Erremolatxa… zer? Kipula Erremolatxa ga… Lata Erremolatxa ga… Kipula Joder… Erremolatxa garratza…! Lata Erremolatxa garratza…! Kipula Erremolatxa garratza fatxak… 24 24 lata Erremolatxa garratza fatxak… Kipoula …kanposantura… Latra …kanposantura… Kipula …garama… Lata …garama… Kipulak pazientzia galdu eta kanpora irten da, Latari zuzenean hitz egiteko. Kipula Erremolatxa g arratza fatxak kanposantura garamatza!!! Latak aukera probestu eta barrura sartzen da. Lata Pasahitza zuzena! Aurrera! Kipula barrura sartzen da. Kipula Eskerrik asko. Kipula endredatu dela konturatu eta zerbait esatera doa, baina lata ezagutzen du. Kipula Zu? Lata Kaixo, ene bihotzeko kipula koxkorra! Kipula Zer ari zara hemen? Lata Hozkailurik gabe geratu naiz. Kipula Ez ditugu onartzen barazki burgesak. Lata Mesedez! Kadukatzeko zorian nago, eta hor kanpoan uzten banauzu zabortegira 25 25 eramango naute. Hor erretzen zaituztela diote. Kipula Esamesak. Ospa! Lata Ez zaizu gupida izpirik geratzen? Kipulak ez duzue jada negar egiten? Kipula Ez naiz kipula! Ni txalota bat…! Lata Mesedez! Zeure burua ikusi duzu ispiluan? Kipula negarrez hasten da. Lata Barkatu! Sentitzen dut. Oraindik oso zera zaude… oso… Oraindik… oso… Kipula Hori denei esango diezu. Lata Utzi geratzen! Utzi, utzi utzi! Kipula Ez zaitez astuna izan! Lata Nire izakeran dago lata ematea. Zurean errepikatzea dagoen modu an. Kipula Ni ez naiz errepikatzen. Ez naiz errepikatzen! Lata Zu zeu. Lata eskuarekin keinu bat egiten du. Kipulak kolpea ematen dio. Kipula Zaborbiltzaile zikina! Lata Zertan zabiltz? Kipula 26 26 Zaborbiltzaileen agurra egin duzu. Haietako bat zara! Lata Ze agur? Ez dut inongo agurrik egin. Keinua errepikatu eta kipulak beste zartako bat ematen dio. Kipula Zaborbiltzaile zikina! Lata Joder, horrek min ematen du! Ze agurraz ari zara? Kipulak keinua egiten du. Kipula Honetaz. Latak zartakoa ematen di o. Lata Zaborbiltzaile zikina! Kipula Zertan zabiltz? Lata Zuetakoa naizela erakusten ari naiz. Kipula “Zuetakoa” diozunean, zertaz ari zara, gutakoei buruz ala haietakoei buruz? Lata Zuetakoei buruz, alegia, niretakoak, hau da, zuetakoak, zera, gutakoak. Kipula Inoiz ez haietakoak? Lata Inoiz ez haietakoak. Biziki gorroto ditut haietakoak. Kipula Ados! Hau da gure agurra. Eskuineko atzamar erakuslea sudurreko eskuineko zuloan sartuta. Kipula 27 27 Gora Hirugarren Internazional Makrobiotikoa! Keinua errepikatzen du baina kontrako eskuaz kontrako zuloan. Lata Gora Hirugarren Internazional Makrobioti… Kipulak zartakoa ematen dio. Kipula Traidorea! Errebisionista! Lata Zergatik? Kipula Beste eskuarekin da! Beste zuloan! Bestean integralek sartzen dute! Gu makrobiotikoak gara. Ez al zara zu integraletakoa izango? Lata Ez! Makrobiotiko ala hil. Kipula Gorroto ditut errebisionista ustel horiek! Lata Eta nik gehiago! Kipula Gora Hirugarren Internazional Makrobiotikoa! Kipulak okerreko zuloan sartzen du okerreko atzamarra. Latak zartakoa ematen dio. Lata Errebisionista! Integrala! Kipula Zertan zabiltz? Lata Beste zuloan sartu duzu atzamarra! Ez zara integraletakoa izango? Kipula 28 28 Liatu egiten nauzu ! (Etena) Eta zuk…? Ba al dakizu gure himnoa? Lata Bai. Gezurra da. Kipulak kantatzen du eta Latak jarraitzen dio ahal duen moduan, ezjakintasuna disimulatuz. Kipula y Lata Letxuga, tomate, txorizo, ireki dezagun atea. Gosea dugu etsai bakarra, gure nahia, libertatea. Giltza ingeles gazte bat sartzen da, eta batzen da, besteek baino kemen handiagoz kantatzen. Kipula, Lata eta Giltza ingelesa Eta garbitzaile zitala, mamu petrala, borreroa, hozkailuetatik botako dugu, gurea izango da geroa. Lata eta Kipula begira geratzen zaizkio. Giltza ingelesa hozkailuetatik botako dugu, gurea izango da geroa. Kanta bukatu da. Lata (Izututa) Zer egiten duzu hemen? Giltza ingelesa Bigarren ahotsa. lata Joan egin behar duzu! Giltza ingelesa Zergatik? Lata Giltza ingelesa zara! Giltza ingelesa Eta? Lata 29 29 (Kipulari) Giltza ingelesak onartzen dituzue hemen??? Kipula Azkeneko asanbladan erabaki genuen zapalduta dauden guztiak Internazional Makrobiotikoaren banderapean borroka dezaketela. Ez errebisionista sektario horiek bezala! Giltza ingelesa, lata eta Kipula Betiereko gorrotoa errebisionista integralei! Giltza ing elesa sloganak botatzen hasiko da. Giltza Ingelesa Janari batua, inoiz ez zanpatua! Kadukatzeko eskubidea! Latak ahoa estaltzen dio. Lata Honek arazoak sortuko ditu! Zabor biltzaileak atxilotzen dituzte giltza ingelesak ezkutatzen dituztenak! Kipula Badakit. Horregatik asanblada berean erabaki genuen giltza ingelesekin gaudela, baina giltza ingelesetatik distantzia egoki batera. Lata Egokia da. Kipula Makrobiotikoak gara, baina ez ergelak. Lata Gainera, zerbait egingo zuten. Giltza ingelesarengana be rriro. Lata Aizu, zoaz zure getora , bestela denak eramango gaituzte zure erruagatik. (Izututa) Nire kaduzidadea! Norbaitek begira dezala nire kaduzidadea! Lata badoa. Kipula 30 30 Arrazoi du, zure getora joan behar duzu. Giltza ingelesa Zergatik? Amak dio… Kipula Egon, nor da zure ama? Giltza ingelesa Patata. Kipula Patata??? Patata agertzen da. Patata Non demontre sartu zara? Giltza ingelesa Amatxo! Patata Sekulako sustoa eman didazu. Ezin duzu irten, ikusiko zaituzte eta! Kipulak Patata bazter batera eramaten du. Kipula Ezin duzu jaso topatzen duzun edozer gauza... Patata Ez esan ama bati zer egin ahal duen eta zer ez! Kipula Zu??? Ama??? Patata Ba bai! Kipula Baina bera giltza inge… Patata Tssst! Ixo! Giltza ingelesa Ni naiz, zer? Patata Ezer ez, laztana. 31 31 Giltza ingelesa Adoptatua naiz? Patata Hara, ez esan tontakeriarik, maitea. Giltza ingelesa Jatekoa naiz? Patata Jakina, ene bihotza! (Kipulari) Baietz? Kipula Eh… Beno.. Bai. Giltza ingelesa Orduan, zergatik ezkutatu behar naiz? Patata Nik ez dut esan “ezkutatzeko”. Ezkutatu esan dut? Ez. Baina hobe ez ikustea. Giltza ingelesa Nitaz lotsatzen zara? Patata Nola lotsatuko naiz zutaz, nire bizia baino gehiago maite zaitut eta! Giltza ingelesa Nik ere asko maite zaitut, amatxo. Baina asko asko. Kipula eta Patata negarrez hasiko dira. Patata Ea, ez izan tuntuna, eta zoaz, kipulari negargura sartu zaio eta. Kipula Negar egitea nire izakeran dago! Giltza ingelesa Amatxo… jatekoa banaiz… nola prestatzen da giltza ingeles bat? Patata Ba… ba… Ustekabean harrapatu du galderak. Kipula erreskatean doa. Kipula Oso erraza da. Apuntatu errezeta. 32 32 Kanta hasiko da. Patata eta Giltza Giltza ingelesa presta daiteke papillot ala meniere erara, arrautzatua ala curry saltsaz, baina nahi baduzu errezeta bat benebenetan makrobiotikoa Giltza txilindron erara. Giltza ingelesa Nola egiten da txilindron? Patata eta Giltza Osagaiak seirentzako: Giltza ingeles bat baratxuri alea Kipula oso bat eta tomate saltsa Giltza ingelesa Ze goxoa to mate saltsa! Patata eta Giltza Piper berde batzuk txorizo mutur bat, ardo txuri ona gatza, azafran ta laurel. Kipula Apuntatu duzu? Patata eta Giltza Zartagin baten olioa bota eta barazkia txiki txiki eginda, su geldoan, gorritu arte baina erabat txigortu gabe. Giltza biguna dagoenean bota ezazu zartaginean 33 33 Azken ikutua falta da soilik: zuzendu gatz puntua. Ez dago jaki xamurragorik, delicatessen gozoagorik lagunak txundituta uzteko, egin giltza txilindronera. Janari makrobiotiko ta internazionala. 7. WERNER FINK Gerron Urteak pasa eta jendea ulertzen hasi zen basakeriak irauteko asmoa zuela. Eta botereari iseka egiteko ausardia izan zutenak, garbituak izan ziren. Baina ez denak. Kabaret bat moldatu zen urterik beltzenetan ere ateak irekita edukitzeko. Grünbaum Kabaret hartan, komiko bikain batek, gauero gauero, zentsurari iskin egitea lortzen zuen. Gerron Komediante hura zentzu bikoitzaren malabarista zen, ekilibrista eroa, dantzan politikaren sokan. Grünbaum Fink zuen izena. Werner Fink. Fink Baina ez gaude hemen nitaz hitz egiteko. Grünbaum Aretoa itxi zioten hainbat aldiz. Atxilotu egin zuten beste hainbestetan. Baina behin eta berriro bueltatzen zen kabaretera. Finkek eszenatokiko gortinen artetik agertzen du bere burua. Fink “Gabon, publiko maitea. Aurreko astean aretoa itxi ziguten, gaur ireki dugu, 34 34 baina irekiegiak bagara, bihar berriro itxita egongo gara.” Gerron Aretoa beti egoten zen polizia sekretuez josia. Behin batean, Fink ek, txantxa politiko arriskutsu bat egin ost ean, haietako bati galdetu zion: Fink “Ondo jarraitzen didazu?... Ala nik jarraitu beharko dizut zuri?” Grunbam Imajina dezagun nolakoa zen Fink en Kabareteko eszena bat. Fink Ni ez naiz hemengo protagonista… Gerron Ikus dezagun zer gertatzen ari den, mendearen garai hauetan, gure Bosch izozkailuan. Pianojolea Garbitzaileek Giltza ingelesa aurkitu eta burdin labera eraman zuten funditu eta balak egiteko. Ezkutatzen lagundu zioten guztiak susmagarri bihurtu ziren. Agintearen mesfidantza zuritzeko asmoz, haien kumeak garbitzaileen partiduan sartu zituzten. IZOZKAILUKO KABARETA 3 Latakumea, Kipulakumea eta Patatakumea sartzen dira izozkailuan, martzialtasunez desfilatzen, instruktore paramilitar baten aurrera iritsi art e. Instruktorea Barazki kumeak, birsortzen ari den izozkailu berriaren itxaropena, esan, etorri al dira garbitzaileak? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Gaur etorri dira! Instruktorea Noren bila? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Giltza Ingelese n bila! 35 35 Instruktorea Zuek izozkailua zikindu duzue? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Guk ez dugu ezer egin! Instruktorea Eta zergatik ez duzue ezer zikindu? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Ez gara giltza ingelesak! Instruktorea Etorriko dira berriro? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Bihar etorriko dira! Instruktorea Noren bila? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Piper gorrien bila! Instruktorea Zuek piper berdeei lagunduko diezue? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Ez dugu ezer egingo! Instruktorea Ba duzue zerikusirik piper gorriekin ? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Ez gara piper gorriak! Instruktorea Bueltatuko dira garbitzaileak? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Etzi bueltatuko dira! Instruktorea Eta noren bila? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Azaloreen bila! Instruktorea Azalorei lagunduko diezue ? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Ez dugu ezer egingo! 36 36 Instruktorea Baduzue zerikusirik azaloreekin? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Ez gara azaloreak! Instruktorea Izozkailua garbi dagoenean etorriko dira sukaldariak, janari garbia prestatzeko? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Azkenean etorriko dira! Instruktorea Noren bila etorriko dira sukaldariak? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Gure bila! Instruktorea Egongo da zuen artean barazki ustelik? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Ez da inor egongo! Instruktorea Bukatzeko, barazkikume garbiak, etorkizun berriaren esperantza… Esan ozen: zertarako daude garbitzaileak? Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Gu defenditzeko! Kumeak badoaz, martzialtasunez. Fink Eszena garbia, zentsuraren ikuspuntutik. Zentsoreek ez zuten ikusten lerroartean irakurri zitekeen mezua. Publiko adituak, aldiz, ondo ulertzen zuen. Eta zuek ere. Kanta hasiko da. Kipulakumea, Patatakumea eta Latakumea Gaur etorri dira Giltza Ingelesen bila Guk ez dugu ezer egin Ez gara giltza ingelesak Bihar etorriko dira 37 37 Piper gorrien bila ez dugu ezer egingo Ez gara piper gorriak Etzi bueltatuko dira Azaloreen bila Ez dugu ezer egingo ez gara azaloreak Azkenean etorriko dira Gure bila Ez da inor egongo Gu defenditzeko. Kanta bukatu da. Grünbaum Werner Fink, komiko prestidigitadorea. Gerron Humore politikoaren jenioa. Fink “Politika nire bizitzan sartu zen nik baimenik eman gabe. Nire garaiko produktu bat besterik ez naiz. Han geundenetatik oso gutxik zeuzkan ideiak oso garbi. Ez dakit zuek ote zenituzten. Ni, korronteak eramaten ninduen, besterik gabe. Korrontearen kontra nindoan, hori bai. Nazien kontra nengoela diote. Argi utzi nahi dut, hori ez da egia. Errealitatea bestelakoa zen: naziak ziren nire kontra zeudenak.” Ixilunea. Fink Baina utz dezagun behingoz. Ez gara etorri nitaz hitz egitera. Grünbaum Zergatik ez? Hirurak ginen komikoak. Fink Baina ni ez ninduten akatu. Isilune astun bat. Egiaz jabetu dira azkenean ere. 38 38 Fink (Aztoraturik) Barkatu… Uste nuen jada hasiak zinetela gogoratzen… Gerron Gogoratzen hasi gara. 8. GRÜNBAUM Grünbaum Nire azken ekitaldia kabaret batean 38ko martxoan izan zen. Teloiaren zirrikitutik burua agertuz. Grünbaum Teloia ireki nuen, eta eszenatoki ilun eta hutsa agertu zen. Eta esan nuen: “Ez dut ezer ikusten. Ez dago ezer. Kultura Nazional Sozialistaren ere muan nagoela uste dut.” Biharamonean Dachaura bidali ninduten. Fink Bizirik irtendako batzuk diote han antzezten jarraitu zenuela, esparruko presoentzat. Gerron Kontsolamendu pixka bat eskaintzeko, hainbesteko minaren artean. Grünbaum Ez nintzen ni bakarr ik. Komiko asko zeuden esparruan. Eta ez genuen bakarrik presoentzat antzezten. batzuetan presozainentzat ere. Presozaina Barre egin nahi dugu, Grünbaum. Hobe duzue gu ondo pasatzea; bestela zuek oso txarto pasatuko duzue. Fink Nola egin daiteke komeria zure borreroentzat? Grünbaum publikoari zuzentzen zaio. Grünbaum (Publikoari) Umore mota bi daude, jatorra eta zitala. Umore jatorrak boteretsuen kontura egiten du barre. Umore zitalak, ahulen kontura. Borreroentzako antzezpen haietatik onik 39 39 irteteko, umore zital eta krudelena baliatu behar genuen. Eskenatokia prest dago jada. Grünbaum Urteak dira zoriaren gurpilak zaborra eta mina besterik banatzen ez duena. (Publikoari) Bosch izozkailua despentsa umel eta zikin bat da orain. Bertan, borreroek bereziki arbuiatzen duten giza talde bat bizi da: buhameak, zingaroak… Ijitoak. Grünbaum irtetera doa baina bueltatzen da. Grünbaum (Publikoari) Zuek ere baduzue rol bat eszena honetan. Ez zarete gaur eta hemengo ikusleak. Dachau ko presozainak zarete, eta artista talde bat saiatuko da zuek dibertiarazten. Ze erremedio! IZOZKAILUKO KABARETA 4 Patata eta Kipula izozkailu zahar, zikin eta argindarrik gabeko batean bizi dira. Hala ere, ijitoen estereotipoari dagokion poztasun zoro eta zentzugabeko batez dantzan ari dira, ekialdeko buhameen musikaren erritmora. Sirena hots batek eteten du dantza. Hitz egiteko modua eta doinua ere oso estereotipatua da, karikaturaraino eramana. Kipula Ostia, zabor biltzaileak! Marikoia azkena! Korrika abiatzen dira, norabiderik gabe, lekutik alde egin ezinik. Lata Nire kaduzidadea!! Begira nire kaduzidadea! Kipula Falta zena! Lata Kipula! Begira nire ipurdia! Kipula 40 40 Ala, lata zikin zorriztoa! Ez dit ba esan ipurdia begiratzeko? Lata Ez zaitez tontoa izan, kojona, kaduzidadea irakurtzeko da. Kipula Iraungitze data esaten da, paleto! Eta irakurri zuk. Lata Nik ezin dut. Kipula Analfabetoa! Lata Ze analfabeto eta ze…! Hor atzean daukat eta ez naiz iristen. Begiratuko didazu, bai ala ez? Kipula Potrotaraino naukazue denok, kojona! Ea, eman buelta. Lata Baina errespeta nazazu, eh? Kipula Ze errespetu ta ze errespetu, atxorrao! Dio: osagaiak... Lata Hori ez, tontolaba! Numerotxoak... Kipula Aizu, badakizu oraindik duzula ipurditxo harroa? Bero bero jartzen ari… Kipula eta Lata, barruko erresorte ezkutu bat balute legez hasiko dira berriro dantza eroan, buhameen musikaren erritmoan, lipar batez. Berehala bueltatzen dira lehengo tonura. Lata A zelako bizioa daukazuna, zurea ez da normala! Beg iratu data! Kipula Hemen dio, 43ko urria. Lata Ostia, kadukatua! Eta zabor biltzailea iristekotan! Lagundu! 41 41 Kipula Bai zera, guapo. Konpondu zaitez zu. Lata A ze bizitza zerria, dedio! Ze azkar pasatzen den dena! Kipula Egia galanta, kojona! A ze existentzia absurdoa! Patata agertuko da. Patata Ze eskandalua da hau, koño? Kipula Zaborra! Patata Intsultatu gabe, eh!! Sirena entzuten da. Patata Ostia, zabor biltzaileak! Kipula Ze esaten ari nintzen ni, ba? Lata Eramango naute! Kadukatua nago. Eramango naute! Patata Kipula eramango dute, geroz eta flakoago dago eta. Porrua ematen du. Kipula Ba zuk trufa bat ematen duzu, zimel zimel eginda! Patata Ui, esan didana! Kipula Eta berrugaz josita zaude . Patata Ez dira berrugak , kimuak dira, oraind ik haurdun geratzeko sasoian nagoelako, ez beste menopausiko batzuk bezala. Kipula 42 42 Falta zena, zu haurdun geratzea, hau dena patatatxoz betetzeko, potroak ukitzen! Patata Inbidia zikina duzuna. (Latari) Egia da berruga asko dudala? Lata Pilo bat. Patata Aborta itzazu! Lata Kaka zaharra zuretzat. Aldatu iezadazu zuk kaduzidadea! Patata Kaka zaharra zuretzat! (Kipulagana doa) Kipula, zuk eta biok bizi izan dugunagatik, kendu berrugak , horrela ikusten banaute eramango naute. Kipula Bai, zuk nahi du zuna da ni eramatea, flakoa izateagatik. Patata Flakoa zu? Nork esan du hori? Kipula Zuk! Porrua ematen dudala esan duzu! Patata Baina maitasunez! Lata Norbaitek aldatu diezadala kaduzidadea!! Kipula eta Patata Ixo behingoz, astuna!!! Txistu hotsa entzuten da. Zaindaria (Off) Lerroan! Zaindaria agertzen da. Barazkiak, beldurrak jota, lerroan ipintzen dira. Zaindaria (Patatari) Zu! Pausu bat aurrera. 43 43 Patata Ze berruga eta ze berruga ! Zaindaria Zer?? Patata Begira kipula ze flakoa den!!! Kipula Ez naiz kipula flakoa! Porru lodia naiz!!! Patata Gezur galanta! Ez du ezertarako balio. Ni lapiko batean oraindik goxo goxo nago. Eraman ezazue bera! Kipula Lata kadukatuta dago ! Patata Hori ere egia da, gauzak diren bezala. Lata Duela oso gutxi kadukatu naiz. Oraindik jateko moduan nago. Patata eta Kipula 43eko urrian kadukatu zen!!! Lata Putakumeak! Eraman ezazue kipula, flako flako dago eta. Edo patata, begiz josia dago. Patata, Kipula eta Lata Eraman ezazue hau!! (…) Ni balekoa naiz oraindik!!! Zaindaria Isilik!!! Kipula, Lata eta Patata tente jartzen dira, lerroan. Zaindaria Gaur Garbitzaile Gorenaren urtemuga dela eta, hozkailuko atea zabalik uzteko asmoa genuen, aireztatzeko. Baina hainbesteko gogoa duzuenez, erretzera eramango zaituztegu. Patata, Kipula eta Lata Ez!!! 44 44 Zaindaria Txantxetan ari nintzen! Ez duzue merezi, baina arnas hartzen utziko dizuegu. Lerroak hautsi. Patata, Kipula y Lata Eskerrik asko!!! Eskerrik asko!!! Eta gora Garbitzaile Gorena!!! Bizitza luzea berari!!! Izozkailuko atea ireki eta argitasuna sartzen da. Barazkiak kanpora doaz. Lata Begira zenbat argi! Patata Egun ederra dago. Kipula Eta ze haize freskoa. A ze gustua! Patata Ez duzue sentitzen eguzkiak modu berezi batez distira egiten duela? Lata Eta airea garbiagoa da. Kipula Garai berria datorrela ematen du. Patata Esperantzaz beteriko garaia… Kanta. Patata, Kipula eta Lata Zelaiak lorez janzten ari dira txoriak pozik kantari, hodeiak zeruan begira daude etorkizun berriari. Iturrietan ur kutsagabea egarriaren pozkari, izadia oro prestu esnatu da, gero garbi baten atari. 45 45 Kanta aire lirikoan hasi da, baina pixkanaka martzialtasunera lerratzen da. Bukaeran martxa militar petoa da. Grünbaum Ez dut gogoratzen nolakoak ziren presozainentzat egin genituen eszena horiek, baina honen moduko zerbait izan zitekeen. Gogoan dut ez nintzela harro sentitzen. Baina hemen sartzean bazterrean uzten den lehenengo gauza, duintasuna da. Gogoan daukat ere antzezlana bukatzean, presozainen zoriona jasotzean sentitzen genuen arintzea. Presozaina Oso ondo, Grünbaum. Grünbaum Beste egun bat gehiago biziko ginen. 9. GERRON Gerron Nik sorte handiagoa izan nuen. Theresienstadt era eraman ninduten. Holandan. K ontzentrazio esparru biguna izateko ospea zuen. Fink Theresienstadt en zuhaitzak zeuden, baratza, orkestra sinfonikoa eta kabaret konpainia bat. Grünbaum Munduarentzat erakusleiho bat zen; kontzentrazio esparruak toki abegikorrak zirela erakutsi nahi zut en. Gerron Asteazken arratsaldero kabareta irekitzen zen. Zergatik asteazken arratsaldez? Asteazkenetan goizero, presoz beteriko ganadu tren bat irteten zelako labeetara. Gaueko kabaretak goizeko min, beldur eta amorrua arintzen zuen. Askotan galdetu nion neure buruari preso kideei laguntzen ote nengoen ala borreroen lana errazten. Inoiz ez nuen galdera horretarako erantzun egokirik aurkitu. 46 46 Itzalpean, Gerronen kontzientziaren bi muturrak elkarren lehian. 1 Nola egin dezakezu zalantza, Gerron? Ez al duzu bihotzik? Naturak eman dizun talentuarekin zure kideen tristura arindu badezakezu, zergatik ukatu? 2 Ez egin, Gerron! Zure artea zure herriarentzako opio bihurtuko duzu. 1 Nork irabazten du ez baduzu egiten? Libreagoak izango dira, errebeldeago, kontzient eago? Ez. Ordubeteko zoriona kenduko diezu, besterik gabe. 2 Ordubeteko engainua! 1 Beraz, triste egotea nahiago duzu? 2 Erne egon daitezen nahiago dut. 1 Erne zertarako? Errebelatzeko? Askatzeko? 2 Ez naiz hain baikorra. 1 Zertarako orduan? Zergatik ez diezu gozagarri bat eskaini nahi? 2 Gutxienez ez ditut nire eskuak zikinduko borreroen odolarekin. 1 Beraz, hori zen! Ez da preso errukarriengatik, zugatik da. Zure kontzientziaren garbitasunak axola dizu, ez zure kideen minak. 2 Kontzientzia da gerat zen zaidan bakarra. 1 eta 2 (Gerroni) Ez duzu ezer esan behar? 47 47 Gerron Oso nekatuta nago. Gosea daukat, eta sukarra. Ezin dut gehiago pentsatu. Ez daukat indarrik. 1 eta 2 Guk hitz egin dugu jada. Orain erabakia zure esku dago. 10. TERESIESNTADTeko kabareta Gerron agertzen da, lataz jantzita. Gerron Badakit probokatzea dela esparrago lataz jantzita irtetea, daukagun gosearekin, ez dut besterik aurkitu kamerinoan. Bazegoen gau jantzi dotore bat, distiratsua, baina piano joleak jan egin du. Esan diot, ba, “lentejak ez, lentejuelak dira!” (Etena) Nire neurriko zapatak ere ez ditut aurkitu. 39ko hauek jantzi ditut baina oso estu ditut. Zapatekin komiko ezkertiarrekin bezala gertatzen da, errezago topatzen dituzula 39an 45an baino. (Etena) Igogailu an etorri naiz. Kartela aldatu dute. Lehen jartzen zuen: “6 pe rtsona, 400 kilo”; orain jartzen du : “400 pertsona, 6 kilo”. (Etena) Baina denak ez dira berri onak, nire lehengusu Hans goseak hil zen joan den astean. Familia gaixoaren egoera ekonomikoa itzela da. Eskela hau idatzi dute: “Gure Hans maitea atzo hil zen. Familiak jakin arazten dizue gorpua bere etxean beilatuko dela, Rubenstrade 90, bigarren eskuma. 80 metro karratu, bi logela, egongela, bainugela komunarekin, bizitzera sartzeko modukoa.” (Etena)Goibeltzen ari zaretela ikusten dut. Badoa txiste bat. Zein da munduko animaliarik azkarrena? Oilo bat kontzentrazio esparruan. Eta bigarren azkarrena? Bere atzetik korrika doan presoa. (Etena) Barkatu, ez dizuet janariarekin lata eman nahi, baina ezin diot eutsi, nire izakera da. Musika hasiko da. Gerronek musikaren erritmora hitz egiten du. Gerrom Aspaldi honetan burua 48 48 zorriak gordetzeko erabiltzen dut eta triparekin pentsatzen dut, batzuetan este lodiarekin, bestetan mehearekin. Eta filosofia gastrikoa asmatu dut. Sinisten dut egun batean hilko naizela, sinisten dut nire gorputza latoizkoa hauts bihurtuko dela, eta nire arima esparragozkoa zerura joango dela. Zerua da… Patata eta Kipula sartzen dira, koreografia astronomikoa eginez. Gerronek kanta tzen du. Gerron Kosmos infinitu bat non patata ta kipula eliptikoki dauden orbitatzen, distantzia eta masari proportzionala den indar grabitatorio batez. Eta nire buruari galdetzen diot: Patatarik ote dago bizitzaz haratago? Kipulak daude heriotzaren ostean? Kipulak eta patatak arimarik badute, nora ote doaz hiltzen direnean? Eta beste zalantza existentzial batzuk: Jaten dugun patata benetakoa baldin bada, irrealak dira jaten ez ditugunak? Kipula ustelak infernura ote doaz? 49 49 Galderak d itut baina ez erantzunak. Galderak ditut baina ez erantzunak. Galderak ditut baina ez erantzunak. 11. GERRON Fink Therensienstadt en, Gerron ek ukatu ezinezko proposamen bat jasoko zuen. Ofizial 1 Ez izan beldurrik, Gerron. Zurekin hitz egin nahi dugu, besterik ez. Gerron Bai, jauna. Ofizial 1 Zer moduz zaude? Gerron Ondo. Ofizial 2 Esan egia. Gerron Ondo. Ofizial 2 Egia, Gerron. Gerron Gosea daukat. Ofizial 2 Hara… Zure moduko artista bat… Gerron Eta hotza. Ofizial 1 Hotza ere bai? Hori ezin daiteke onartu. Honen berri emango dugu segituan. Gerron Ez, mesedez! Ondo nago. Benetan. Ondo nago. Ofizial 1 50 50 Pozten gara, ba. Zurekin pentsatu dugulako proiektu handi batetarako, eta gorputz eta arima eskaintzea nahi dugu. Gerron Ze proiektu, ze…? Ofizial 2 Pelikula dokumental bat egin nahi dugu eta zuk zuzentzea nahi dugu. Gerron Nola pelikula…? Hemen…? Ofizial 2 Non, bestela? Beste nonbaitera joateko asmoa duzu, ala? Gerron Ez! Baina ez dut ulertzen… Ofizial 2 Mundu guztiari erakutsi nahi diogu nola bizi zareten esparru honetan. Nazioarteko Gurutze Gorriari erakutsiko diogu. Ofizial 1 Pelikularen izenburua badugu jada: “Fhurerak hiri bat oparitu die judutarrei”. Ofizial Fink Segituan errodatzen hastea nahi dugu. Gerron publikoari zuzenean. Gerron Hadi denok. Mesedez, aurpegi alaiak ikusi nahi ditut. Irri egin. Garrantzitsua da. Oso garrantzitsua. Ez begiratu kamerari. Egin eskatu zaizuena, besterik ez. Laneko irudi batzuk hartuko ditugu. Eta gero futbol partidua grabatuko dugu. Mesedez, txalotu jo kaldi guztiak, gureak eta haienak ere. Mesedez. Nik moztu esan arte, dena grabatuta geratuko da. Ondo egingo duzue, ziur naiz. Uste osoa daukat zuengan. Forjariekin hasiko gara. Gogoratu, irribarrea. Goazen ba. Off1 Adi. 51 51 Off 2 Soinua grabatzen. Off 3 Kamara errodatzen. Off 4 Sekuentzia hogei. Bigarren toma. Gerron Ekin! Pelikularen zati bat ikusten da. Gerron Forjariak, hadi! Oso serio zaudete, irri gehiago. Oso ondo, horrela. Hadi, jostunak orain! Oso ondo irribarre hori. Orain zapatariak… erne. Ez begiratu kamarari! Orain laneko irteera. Aurpegi alaiak, pozik gaude, futbol partidua ikustera goaz! Hasi da! Mesedez, publikoa pozik! Irribarrez! Txalo egin! Hori da. Hadi, baratzeko bikotea prest, hasi paseatzen. Irribarrez. Hori da. Oso ondo… Moztu! Dokumentalaren proiekzioa bukatzen da. Fink Lekuko baten gutuna daukat hemen. (Gutuna irakurtzen du) “Ni pelikula horretan agertzen naiz. Parte hartu zuten ia guztiak hil ziren gas kameratan. Ni naiz bizirik irten ziren bakanetako bat. Gogoan daukat eszena bat, antzezlan bat ikusten ari ginen. Dibertigarria zela suposatzen zen, eta guk barre egin behar genuen, baina inork ez zuen ez gogorik ez indarrik. Gerron esan eta esan ari zen, baina toma bat egin eta beste bat eta beste bat, eta emaitza onik ez. Errod ajea gainbegiratzen ari ziren ofizialak haserretzen hasiak ziren. Gerron, izuturik, izerdi patsetan, eszenatokira igo eta mesedez kasu egiteko erregutu zigun. Bizkortzeko, berak erakutsi zigun nola egin behar genuen. Gogoan daukat Gerron, izerditan blai, b arre algaraka, bere gorputz lodia barre espasmo batean astindurik.” Gerron denen aurrean ipini eta barrea nola egin erakusten die. 52 52 Fink “Hurrengo toman imitatu genion, ahal bezain ondo.” 12. GERRONEN AMAIERA Grünbaum Gerronek errodajea bukatu bezain pro nto, ganadu tren batera igoarazi zuten. Lekuko baten gutunak hala dio: “Bultzaka igoarazi zuten trenera. Gerron belaunikatu zen, eta geratzeko erregutu zien.” Gerron Pelikula bat egin dut zuentzat! Eskatu zenidatena egin nuen! Mesedez! Mesedez! Ez dut hiltzea merezi! Ez dut merezi! Nik ez! Nik ez!!! Fink Ez zuten haintzat hartu Gerronen negarra. Handik gutxira, Auschwitz en hil zuten. Gerron joaten hasiko da. Grünbaum Itxaron, Gerron! Ez joan oraindik. Gerron Zer nahi duzu? Grünbaum Ez dut nahi hau izatea zutaz du gun azken oroitzapena . Gerron Baina hau izan zen azkena . Joan egin behar dut. Grünbaum Ez! Gerron Mesedez, utzi joaten. Lotsatuta nago. Fink Ez duzu zertan lotsatu. Zure historia odolez eta k akaz idatzi nahi izan zuten… Gerron Eta lortu zuten. Fink 53 53 Ez, ez zuten lortu. Guk beti gogoratuko dugu Mack The Kife kantatzen zuen aktore bikain eta ausarta. Gerron Milesker. Gerron suspertu eta kantat zen hasiko da. Gerron Und der Haifisch, der hat Zähne und die trägt er im Gesicht und Macheath, der hat ein Messer doch das Messer sieht man nicht. Gerron irteten hasten da. Fink Agur, Gerron. Gerron badoa. 14. GRÜNBAUM EN AZKEN ESZENA Fink Eta Grünbaum? (Etena) Gabonak dira, Dachaun. Grünbaum nekatuta dago, tuberkulosiak jota. Hil eta betirako atseden hartu nahi du, besterik ez, baina ez dakigu nola, gau hartan indarberritu da, eta preso kideei bere azken antzezpena eskaini die, gaixotegian bertan. Grünbaum ek ez dauka zutik egoteko indarrik. Arnasa ere kostata hartzen du, baina adorea biltzen du azken ekitaldi baterako. Grünbaum Hasi aurretik, ohar bat. Ez da Fritz Grünbaum zuentzako antzeztuko duena. 53.827 zenbakidun presoa naiz. Fink Hori esan zuela badakigu. gainontzekoa… batek daki. Grünbaum 54 54 Arraroa egingo zaizue ni honen alai eta animoso ikustea. Berlinen ez nengoen horrela aspalditik. Guztiz kontrara. Antzezten nuenean halako zirrara berezi bat sentitzen nuen bizkarrean. Kontzentrazio esparru batean bukatzeko beldurra. Ba begira, jada ez dau kat gehiago beldur hori: jada barruan nago eta! Etena. Badakit zuetako asko protestaka eta kexuka dabilela. Hara, nahikoa da negar eta lanturekin. Jakin esazue erabateko baraua eta gose sistematikoa diabetesaren kontrako metodorik onena direla. Etena. Ez dezagun galdu irabazteko itxaropena. Joan den astean, milaka lagun eraman zituzten fusilatzera, baina azkeneko orduan, urkatzea erabaki dute. Boterea bere ahulezia erakusten ari da: azkenetan daude, kartutxorik ere ez daukate. Grunbaun altxatu eta pianojolearen ondora doa. Grünbaum Garai zorionts uetan kantatzen nuen kanta bat gogoratzen dut maiz aspaldi honetan. (Pianojoleari) Maisu a, azken kanta. Kanta hasten da. Grünbaum Pentsatu nuen atzo afalostean, suizidatuko naiz hurrengo astean! Ta eraba kitako une berean, poza sentitu nuen barnean. Dirua ez da jada kezkatzeko kontua. hiltzea erabaki dudan une beretik ez daukat zertan dirurik aurreztu, txanpan garestiena edan dut nik, Kabiar langosta, trufa irentsi ditut gogotik, eta jaten hiru ordu egon ondoren sabela daukat guztiz pozik. 55 55 Pisuko errenta ordaindu behar petrala, huraxe zen izugarrizko ardura, baina jakin dudanez kanposantuan, ez dut pagatu behar faktura. Andrak eman dizkit disgustulatzak, lotsagabe jarri dizkit adarrak. baina mundu hontatik alde eginda, bukatuko dira nire negarrak. Asteartero, arratsaldez zortziretan tabernara noa partidan. Maitalea etxera sartuta nere ohean etzaten dira segidan! Baina hurrengo astean, alajaina, ezingo du jaso betiko zita, ohean ni egongo naizelako, zerraldo, ta bera ni beilan lutoz jantzita, lutoz jantzita. Andre horrek ez nau aintzat hartzen, baina ez naiz uste bezain mamala. Lezio eder bat emango diot: Suizidatuko naiz, berandu ez dala. Grünbaum irtengo da. Fink Agur, Grünbaum. Publikoari. Fink Grünbaumek bere buruaz beste egiten saiatu zen gau hartan . Ez nuen asmatu. Zaindariek galarazi zio ten. Hiru egun beranduago hil zen. Gosez, sukarraz eta duintasunez. 16. AMAIERA Pianojolea Eta zu, Fink? Bizirik irten zinen? Fink Bai. Abantaila bat baneukan. Ni ez nintzen giltza ingelesa. Hala ere hainbat aldiz atxilotu ninduten. 56 56 Libratzeko, gerrara joan nintzen, Errusiako frontera. Gerra bukatu zenean, Bertold Brechet poema bat idatzi zuen niri buru z: “Eulenspiegel überlebt den Krieg”. “Bufoia bizirik itzuli zen gerratik”. Zahartzaroan hil nintzen. H eroismorik gabe. Dramarik gabe. Nire heriotzak ez du merezi antzezlan batean agertzea. Zorionez. (…) Bide batez, ze urtetan bizi gara? Pianojolea 2019an. Fink Ze azkar pasatzen den denbora! (…) Eta zer moduz? Pianojolea Ezin gara kexatu. Fink Gauzak ez dira hainbeste aldatu, beraz. Pianojolea Batzuk bai. Lehen biktima ziren batzu orain borrero bihurtu dira. Fink Ah, bai? Pianojolea Esatebaterako, giltza ingelesak orain torlojuak estutzen dituzte. Fink Torlojuak? Pianojolea Palestindarrak. Fink Hara… Ez dugu ikasten. Pianojolea Ez dugu ikasi nahi. Fink Zurekin kantatzeko gogoa daukat, lagun. Finken kanta hasten da. Fink 57 57 Aspaldi zen gertatu horko laztura eta munduak ba du orain beste itxura, baina garbitzaileak ez dira joan, gure artean daude beste mozorroan, etengabe ari da fortunaren gurpila gupidagabe biraka ahulenaren bila. Gerron, Grünbaum, zer esango zenuten jakinez gero zer egiten duten zuen ana iak ekialde hurbilean, Jainkoak agindutako lurrean? Jarriko zineten ahularen alde? Bizia jokatuko zenuten berriz debalde? Munduak aldatu arren bere itxura barre egitea indartsuaren kontura, antzerki izan, poema edo abesti, ordaindu egiten da eta garesti. Hasierako koristak dira, ikusleekin solas alai arinean. Txarteltxoak banatzen dituzte. Korista 1 Baina bukatu baino lehen, goazen sari banaketarekin! Korista 2 Onespen keinu apalenaren saria zuretzat da! Puntu bat. Zergatik seriotasun hori? Ez dituzu gure txisteak ulertu? Lasai, hurrengoan zure mailara jaitsiko gara. Korista 1 Irribarre xaloarena ikusle jator honentzat. Bi puntu. Ez da gehiegi dibertitu, baina etxean duen panoramarekin konparatuta, hau zerua da! Korista 2 Txalo zaparradaren saria ikusle zoragarri honek irabazi du. Eskuak oraindik gorri ditu. Milesker, palmero bat behar dugunean zurekin gogoratuko gara. Korista Barre sanoaren saria ikusle maita garri honentzat da. Barrea baita sanoa duen gauza bakarra. Milesker. 58 58 Korista 2 Eta bost punturekin, sari nagusia, ikusle harrigarri honentzat. Barre eta txalo egin du… lotan zegoen bitartean!!! Zorionak. Fink begira egon da, hasieran haserre samar, bain a bukaeran amore ematen du. Fink Arrazoi duzue, zer arraio. Ondo pasatzera etorri gara, barre egitera! Ahaztu esandakoa. Istorio horiek iraganeko kontua dira. Ez dira berriro gertatuko. Koristek barre egiten dute. Fink Gizakumeak lezioa ikasi du azkenea n. Koristek barre egiten dute. Fink Arrain handiak ez du jada txikia jaten, ez Berlinen, ezta Palestinan ere. Koristek barre egiten dute. Fink Inor ez doa kartzelara botereari iseka egiteagatik. Koristek barre egiten dute. Fink Beraz, ahaztu kezkak, i reki xanpain botilak, eta inguruan dena erortzen bada ere, heldu zure kopari eta gogoratu mundua ez dela bukatuko, barre bat entzuten den bitartean. Korista biak eszenatokira igotzen dira, barre algaraka. Pianojolea Faites vos jeux, mesdames et messieurs , rien ne va plus! Egin joko, jaun andreak, bete zuern apostuak! Manchen Sihe Ihre Einsätze, meine Damen und Herren. Nitchs geht mehr! Azken kanta hastera doa. Fink, Korista 1 eta Korista 2 59 59 Gerron eta Grünbaum berandu datoz antza, izan dutelako istripu bitxi bat. Izan ere, ez duzue sinistuko, gaseatu dituzte txisteak kontatzeagatik. Eta aitzaki merkea badirudi ere ni sinisteko prest nago beti izan baitira hitzaren jabeak. Gerron eta Grünbaum berandu datoz antza, izan dutelako istripu bitxi bat. Dutxatu dituztelako gas hilkorrarekin. Ta inbidiosoren batek jelosiak jota agian esango du, ondo merezia zutela, komiko txarrak zirela. Gerron eta Grünbaum berandu datoz antza, izan dutelako istripu bitxi bat. Eta dauden leku hartatik Esan nahi dizuete Agur eskerrik asko hau izan da Simplicissimus Kabaret

2023-12-01

booktegi_liburua_triptiko_italiarra

booktegi.eus EDORTA JIMENEZ triptiko italiarra edizioa: Unai Begiristain Goiburu Il giardino di Alice Zinismoaz Goiz itzartuta nago, ‘Il giardino di Alice’1 delakoan. Lekuaren izena zelan idazten den begiratzeko ohetik jaiki behar izan dut. Sarrerako atearen ondoko armairu txikitik eskuko triptikoa harturik ohera itzuli naiz. Triptikoak Blaise Pascal delako baten aipua dakar: “Tutti i mali degli uomini deri vano da una sola ragione: non sono capaci di starsene in una camera a riposar ”2. Kanpoan, zakurren zaunkek neurtzen dituzte distantziak. Eguzkiak lurrun urrun bihurtzen duen laino batek baso multzoak bata bestetik bereizten ditu, astiro. Zaunkekin batera xerra makinaren eta mailuaren hotsak dira goiz honetan. Jabeak bere zakur, zakurrak bere etxe, horiek elkar zaindu behar. Begiez ikusi barik ere imajinatzen ari naiz bart ilunetan hona etorri nintzen leku hau. Txaletak, etxe familia bakarr ekoak, hesiak, hormak, landareak, baratzak, auto dotoreak; bizi maila. Eta ate denek zakur bana. Zakur subespezieak zaintzen ditu aberatsak, baita pobreak ere. Multzo bien artean simetria zehatza dagoela etorri zait burura. Zakurrak dira horretan arda tza. Txalet jabeen zakurrak eta kaleko eskekoen zakurrak. Azkenok gehienetan txikiak izaten dira; mandoak berriz beste haienak. Edo hemengoenak. Italiako inguru honetakoak. “Il giardino di Alice’ hau Italian dago eta. Zakurren zaunkei dagokien aldetik best e edonon ere berdin berdin egon zitekeen, ostera. Zaunkak ez diren beste hotsek gogora ekarri, gure auzokideen portaera dakarkidate; mailuarenak eta xerra makinaren hotsek. Zapatua da. Asteburua. Brikolaje apur bat egiteko tenorea. Bestela bai. Bestela i siltasuna dago hemen. ‘Il giardino di Alice’ honek saltzen duena, hain zuzen. Lehengoan supermerkatuaren aurrean eskean ziharduen gizona datorkit. Umoretsu, zerbait emateko eskatu zidan. Erdaraz mintzatu arren, erreguaren azkenean mutil esan zuen. Harriturik nentorren ni kanporantz, kutxako langileak kobratu zidana eta aldean neramanaren prezioa bat ez zetozela pentsatzen. Kutxazainak, behar baino gutxiago kobratu zidan. Segundo laurden batez atzera egitekotan izan nintzen. “Zenbatetan ez ote diaten kontrakoa egin, kokolo hori!”, pentsatu nuen. Behingoan. Orgatila bere lekuan uztean euro ziztrin bat neukan esku batean, eta poltsa bi jatekoz eta edatekoz beteak bestean. Euroa ateko eskaleari eman nion. Pozak begietara egin zion, lazunek urazalera ogi apurren bila egiten dutena baino bizkorrago. Bere poza nire poz, galde egiten ausartu nintzen. No vivirás solo de esto3. Zintzo esanda, galdera hori halakoak ikusten ditudan gehienetan etortzen zait. Ze, polizia mozorrotua bada? Madrile ko DGS hartan ikusi nituen mozorroak ezin erabat ahaztu nik. A veces trabajamos en el puerto. Los fines de semana. El otro fin de semana mi colega y yo sacamos4… 1 Alizeren lorategia 2 Gizakien gaitz guztiak arrazoi bakar batek eraginda datoz; ez gara gai gela batean atsedenean egoteko. 3 Ez zara honetatik bakarrik biziko. 4 Batzuetan, portuan lan egiten dugu. Asteburuetan. Aurreko asteburuan nire lagunak eta biok atera genituen… Zenbat atera zuten esan zidan. Ehun ala berrehun euro, ez dut gorde gogoan. Asteburuak p ortuan. Beste inork nahi ez duenean, halakoak lanean. Banindoan nire poltsa biekin, besotik heldu zidanean. ¿Sabes? Soy gruista5. Hitza –gruista – garunetako autobidean bere joanean geldiarazi, hitzari atzera etorri eragin, eta berriro kontrol neuronen iragazgailuaz pasatu nuen hitza. Gruista. Garabizalea. Garailaria. Begira lotu nintzaion. Hasta hace dos meses tenía trabajo6. Hark, nik poltsak eskuetan pisu egiten nituela jakin arren, begietara zein gertutik begiratzen zidan, eusteko gai ote nintzen galdetuz bezala begiratu ere, banekien ez ninduena erraz joaten utziko. Ez behintzat aitormenen sokaz ni une batez tenteago b ertan lotuta eduki barik. Lana Araban zela, eta lekuaren izena ere esan zidan. Datu zehatzak. Mozorrotua izateko, zehatzegiak. Frogagarriegiak, hurbilekoegiak ziren aldetik. Handik kasik hanka alde egitekotan izan nintzen. Sena! Baina berak beste karta b at zeukan gorderik. Eta ondo zekien haren balioa zein zen. Sen hutsez berak ere. Me echaron por ser seropositivo7. Hara zein zen maukan gordetako karta handia. Ez handiena, ostera. Beste bat ere bazeukan. En los análisis de empresa me dio8. Joskera euskaldun kutsukoaz esan zuen. Berari aldez aurretik inongo baimenik eskatu barik egin ei zizkioten. Analisiak. Horietan seropositiboa dela agertu, eta kalera! Poltsa biak eskuetan lotsaren lotsaz pisuago egiten, ez nekien zer esan. Elkarri artez begira, ezkerreko begi ertzetik ezpainetara eta ezpainetarik berriro hara, gora eta behera zebilkion galdera multzoa gurutzegrama modukoa zen. Neuk erantzun beharreko gurutzegrama. Segundo batean: Ezker eskuin; zuzena ez dena: zuzengabekeria . Behetik gora; bidegabekeriak eragiten duen sentimendua: amorrua . Eskuin ezker; bidegabekeriez kalte egin digutenenean gura dena: mendekua . Minak eragiten duen oihua, bi bokal: oi. 5 Bada kizu? Garabilaria naiz. 6 Orain bi hilabetera arte banuen lana. 7 Seropositibo izateagatik bota ninduten. 8 Enpresako analisietan eman zidan. Zuzengabekeria, amorrua, mend ekua, oi! Diskurtso oso bat zegoen haren aurpegi keinuan. Dantzan. Oi, bidegabekeria egin didatena, amorruaren amorruz mendekua eskatzen duena. Ez ote dut kalean diru eskean ibiltzeko eskubiderik? –esan balit moduan izan zen. Badaukak, bai, amorratur ik egoteko motiboa –hitzik gabe erantzun nion; keinu hutsez. Buruko ilea motz, prakak nasai, aurreko batean hantxe bertan ikusia nuen eskalea ez ote zen lotu nintzen. “Irudi bion arteko aldeak bilatu” jokoan bezala, irudi bien arteko bereizgarriak igarri behar nituen. Bata eta bestearen itxuraren aldetik ez zen erraza. Lehenagoko hura, oraingoa bezala, azal eta hezur huts eginda, makar, halaxe zegoen. Hark aldean neska bat zuen, ostera. Neskak hitz parea esan zuen euskaraz –eskerrik asko –, horrexegatik du t gogoan. Mutilak orduan txalo egin zion. Hitz erdirik ere ez zekien beste hark euskaraz. Eta zakurtxoa ere bazeukaten. Garailariak ez zeukana. ‘Il giardino di Alice’ honetan, hori dena etorri zait gogora eta, esaldi hau berau idazten hasi orduko, gizon hark kontatu zidana ipuina ez ote zen ere otu zait, bat batean, galdera modura. Legenda urbanoa? Kaleko ipuina? Kolegiotik irtetean Bilboko edozein kale kantoitan zain izaten genituen eskeko haien ipuinak bezala. Kartzelatik irten berri nago! Gure asaldadura. Lehenengoetan behintzat. Hura dena ipuin huts zela jabetu ginen arte. Baina zein ipuin ona, eta zein hiztun trebea eskekoa. Ipuina lehenengoz kontatu zidan eskekoa behinik behin. Kolegiotik irtetean zain izaten genituenak ez ziren karamelu pozonduak eskaintzekoak, ezta pederastak ere. Ipuin kontalariak ziren. Diru eskean. Triptikoan begiratu dut non nagoen. ‘Il giardino di Alice’ hau A 26 autobidetik gertu dago. Autostrada Milano Gravellona da A 26 hori. Hona iristeko irteera Arona da, edo bestela Meina. Non nagoen jakingura aserik, triptikoan Blaise Pascalek berak dioena egiten nago; egon egonean egon. Gero, lasaiturik, ohean idazten izan naizelarik, leku honen jabeak etorri dira. Senar emazteak. Zer moduz nagoen eta ezer behar dudan jaki tera. Espero izan ez dugun eguna argitu duela esan du gizonak. Dario da. Tedeskoak arribatuak direla esan du emazteak. Camila da. Terapeutak dira biak. Emaztea, ostera, lan horri utzita dago, giardanoko honetan egiteko. Idazlea ere bada. Gelan haren liburu argitaratu biak daude. Modu delikatuan, gizalege zibilizatuan, Dario senarrak bazkalostean lakura joan nahi nukeen galdetu dit. Kanoan ibiltzera. Baietz nik. Eta bazkalordua? Hamabi eta erdietan ala ordu batean? Hortxe luzatu gara, gurean jateko orduak zeintzuk izaten diren eta halakoak aipatuz. Dena ondo. Joan direnean lakura begira lotu naiz. Lekuak, gizonak, inguratsak, den denak gogora filmaren bat dakarkidatela eta, zein film ezin zehazturik nabil. Bart gauean ere halaxe etorr i zitzaidan. Gizonaren airea Joseph Loseyren Mezularia filmeko aristokratarena da. Ala Chacal lehengo hartako hiltzailearena? Duda egin dut. Ingeles airea du, nolanahi ere. Honelako lekuak ezagutu behar dira, gero filmetarako halako gidoi bilbeak asmatu ah al izateko. Kolegiotik irtenda eskeko hark kontatu zidan ipuina. Kartzelatik irten berri zegoela, eta etxera joan behar zuela, Burgosera, eta gau hartan ostatu hartzeko dirua behar zuela. Kartzela! Zenbat urte genituen guk? Hamalau? Ostiral iluntzetan et xera joateko libre uzten gintuzten. Eta ez ote nion emango diruren bat. Nik, berriz, autobusa har zezakeela erantzun, hain berandu ere ez dela eta. Autobusa? Horrek ere dirua edukitzea eskatzen du, eta dena dela autobuserako berandu dela. Nik ezin diodala inon ostatu hartzeko adina diru eman. Ba, zerbait jateko behintzat bai, ahalko niola eman. Horretara ailegaturik, haren kontraesanak garunetako labirintoan gurutzatzen dira. Hau dena gezurra da, ziur, harrapatu egin zaitu, ez dizu joaten utziko, zuk zeuk e re autobusa galduko duzu, neure buruari esaten. Alde egin nuen. Gaur irten dut kartzelatik! –berak oihu. Bigarrengo bider esan zidanean trikimailuaz jabetu nintzen. Kartzela! Ez zen ohartu aste batzuk lehenago gauza berbera esan zidana. Beste askota n ikusi nuen. Ihes egiten nion. Amorratu egiten ninduen. Lehenengoan kontatu zidan ipuina bigarren batean ere kontatu zidalako. Alde egiten nion eskeko hari. Eta antzeko besteei ere bai. Amorruz. Eurotariko bati kartzelaren ipuina lehenengoz mozolo legez a ditu nion ipuina gezurra zelako. Ipuin hain ederra, hain ondo kontatua, eta gezur hutsa izan. Berarekin egindako zuzengabekeriek eroan zutela kartzelara, errugabea zela, eta xehetasun bitxietan hainbeste luzatzen zen! Ipuin kontalari trebea zen. Hain trebe a, hura dena gezurra zela deskubritu nuenean zapuzturik lotu nintzen. Baina gezurra ote zen? Legenda urbanoa. Beste bat. Eguerdi ostean lakura joan gara. Gizonak orain ez dirudi aipatu filma horietakoa, marinel dotorea baino. Filmetako marinela, jakina. Lakuan ibili garen bitartean gogoratu zait goizean idatzitakoan eskaleen zakurren kontuak falta direna. Atzera eginda, idatzi egin dut. Gorago ageri den moduan. Kalean bizi direnek zakur txikiak gura izaten dituzte lagun. Gutxitan handia. Eta, handia iz anez gero, artzanora alemana. Txikiek jateko gutxi behar dutelako edo, leku zabalik behar ez dutelako edo. Edo beste zakur handiek jabea izaten dutelako ote da? Artzanora alemanak izan ezik. Holakoak –artzanora alemanak, italieraz tedesco ak– edozeinen esk ura daude. Baita eskaleen eskura ere. Eguerdian, ‘Il giardino di Alice’ honen jabeenera bazkaltzera joan naizelarik, kaleko abaroetan bizi direnen itzaletan ikusten ez diren zakur horietako bat agertu da atean. Txirrina jo dudaneko. Handia. Zuria. Arrazakoa, zilegi bekit hitza. Halako zakurren jabeen munduan arraza kontzeptua positiboa baita. Zakurrak kokoloarena egin du. Etxean sartu gara, eta bera kanpoan geratu. Rusti da. Etxe barruan berriz beste zakurtxo bat dago. Zuria. Txikia. Edozein asegu ruetxeren iragarkiak egiteko moduko zakurrak. Lorategitik lakua erakutsi didate. Bazkalondoan joan gara lakura. Laco Maggiore da. Halaxe deritzo, nahiz eta Italiako handiena izan ez. Gizonaren ontzia ederra da. Zortzi metro luze bai. Itsasoan zabal zabal edonora ibiltzekoa. Karelez kanpoko makina birekin, batari abant eta besteari atzera, halaxe eginez edozein auto bezain aise maneiatzen ahal da. Biak pizten horrexegatik saiatu da gizona. Ni batekin nahikoa dela eta, zertan biak piztu, horrexetan egon nai z. Lakua ez da itsasoa. Hala ere eguraldiak bere beharrak egiten ditu. Gero, gainera, lakuaren dinamika dago. Alde batetik sartu eta bestetik irten, ibaiaren korronteak hortxe dira. Ticino ibaiarenak. Ondo kontutan izatekoak. Ba ei da lakuko gune jakin b at, ontziak zein gizakiak desagertu egiten direla diotena. Ontziak, diotenez, gune horretan hondoratu eta alboko lakuetako batean agertu izan dira. Gizaki desagertuak, inon ez. Trikimailu ederra, dio gizonak, bere burua erditik kendu nahi duenarentzat. Han ka egin eta jo dezatela hiltzat. Psikoanalistak dira senar emazteak. Lakuak eragiten dituen emozioez hitz egin dugu. Ez da itsasoak eragiten duen barne baretasuna bezalakorik hemen. Han atzean itzel handi ikusten dira mendiak. San Gotardo ingurukoak. Urri aren erdia da. Hain goiz, gailurrak eta maldak zuri zuri. Desagertu izan diren gizakien aitzakiaz Bigarren Mundu Gerrara goaz, emakumeak berbatik hara baitio: Partisano ek Suitzara lakuan barrena ihes egiten zuten. Zenbat kilometro dira? Umearen ilu sio beti berriaz galdetu diet, pentsaturik arean oraintxe bertan egin genezakeela Suitzara. Beste muga marra bat gainditzeak eragin liezadakeen ilusioaz. Hirurogei. Gizonak erantzun du. Hirurogei kilometro asko dira. Egiteko prest ote den, ez dakit. E uria hasi du. Ziztuan egin diogu ihes goiko hodeiari. Hodei bakarra baita euri egiten duena. San Gotardo horrek Hemingwayren A Farewell to the Arms eleberria gogora ekartzen didala eta, aipatu egin diet. Bai, lakuan berton egin zen filmaren parte bat. Emakumeak esan du hori. Gizonak kontatuta daki, ziur. Gizona urte biko umea zela etorri baitzen lehenengoz hona. Euria dakarren hodeiaren mendetik ihes lakuaren hango aldea ikusten da. Haren goian orain San Karlos Borromeoren estatua alboz ageri zaigu. Ontziaren bila errepidean behera etorri garenean ohartarazi naute estatua presentziaz. New Yorkeko Askatasunaren estatua ren ostean munduko handiena da –esan du gizonak. Lakuko leku honetatik begiratuta urak eta lurrak zaintzen diharduelako jarrer an eraiki zutela dirudi. Zakurrarena eginez. San Karlos Borromeo, zakurra. Zakur ona. Estatuak ez errealaren kutsua ematen dio, lehendik ere guztiz benetakoa dela sinestea gaitz egiten zaidan leku honi. Lakuaren beste aldean, estatuaren eskuak seinalatze n ez duen direkzioan, Euro Atomoa delako erakundearen eraikina ikusten da. Esfera erdia, eta tximinia luzea alboan. Dariok gaitzespenez begiratzen dio. San Karlos Borromeoren irudia brontzezkoa dela uste dut. Santuaren irudiaren barruan gora eginez burur aino igo ahal dela diote. Inguruan eliza itxurako hainbeste eraikin dira. Via Crucis ibilbidea osatzeko eginak zirela diost gizonak. Ez ei zuten erabat osotu, ostera. Ez dit ematen estatua New Yorkeko Askatasunaren estatua ri aldera dakiokeenik. Ez nago b igarrena zuzenean ikusita, ostera. Beraz, neure begien amarrua ote da hau haren aldean txiki begitantzea? Ala beste hura, urrunekoa, benetan dena baina handiago ikusten dut, irudimenean? Gizonak nahiz ontziak desagertu egiten ei diren gunean gara. Nevadak o Piramide Lake datorkit gogora. Indioak hara ekarri zituzten, erreserbara, beren ingurumenaren aldean guztiz bestelakoa zen batera; mortura. Egokitu egin ziren, hala ere. Eta halako batean sinesmen berria sortu zela diote. Indioen arteko batek sortua. Bada, Renoko zuriak ez dira Piramide Lakera joaten, sinetsi edo egiten baitute haren itzal gaiztoa benetakoa dena. Eskizofrenia. Igande goiza. ‘Il giardino di Alice’ honetan ohetik ez jagiteko gogoa ematen du. Kanpoan udagoieneko argia igartzen da. Asfa ltozko kaminoan behera natorrela alboko bide bat ikusi dut, sarreran ezkerretara kanpai dorre taxuko metro eta erdiko eraikintxo bat duena. Hor irudiren bat izan behar dela uste izanda, ikustera sartu naiz. Santa Mariaren irudia, nahikoa galdurik, eta Padr e Pio dioen grafitia dira apaindura bakarra. Bidean pittin bat aurrera egin dut. Basorantz, ke usain batek erakarrita. Bidean barrena hogei bat metro egin ostean kea arnasten hasi naiz. Bideko albo batean nekazaritzako tresneria uherra. Ijitoen susmoa egin zait. Karabana bat. Hortik dator kea. Zakurren zaunkak. Nire pausoetan zapalduz atzera egin dut. San Karlos Borromeoren estatuaren ingurura iritsi naiz. Atearen aurrean bancarella deritzona dago, hau da, alonak eta mahai luzeak, banku legez, huskeriak saltzeko. Santuaren zerak, elastikoak, oroigarriak. Public Enemy. Atean hiru euro eta erdi ordainduta sartu naiz santuaren inguruko giardino an. Muino batean dago irudia. Errematxez josia da. Esan nahi baita zatika egin zutela, eta gero zatiok josiz gora altxatu irudia. Barrutik hutsik dagoena. Eskailerak dituela salbu. Irudiaren burura iritsi naizenean santuaren irudiak begi ninien balizko leku bietan zulotxo bana duela eta, lehenengo ezkerrekora jo dut, eta gero eskoikora. Inguruaren spot bana ikusten uzten dute. Ezer aipagarririk ez. Estatuaren kokotsaren barrualdeak kadira itxuraz erosoa osatzen duelako, idaztera hortxe eseri naiz. Ipurdiaz ukitu baino ez, eta ura dagoela sentitu dut. Ur hotza. Behingoan zutitu naiz. Estatuak itogina du buru an. Barandan jesarri naiz, oharrok idaztera. Halako batean, zer da eta, euliena edo den zarata aditzen hasi naiz. Gero eta ozenago. Buruaren goialdean euli mordoa hegan. Batek ukitu egin nau. Izuturik, banoa. Burua baino beherago estatuak gune zabalagoa du. Hor grafitiak badira, beste edonon bezala. Paola ti amo. Sick of you. ORA & SEMPRE RESISTENZA!!! LAURATINO by VINCI. Roby & Manu 20/05/01 Back for ever LETY T.A. Jesarrita, lekuari buruzko orriak dioena irakurtzeari ekin diot. Carlo Borromeo nacque il 2 ottobre 1538 nel castello che sorgeva sulla Rocca di Arona, distrutto succesivamente da Napoleone. Nel 1610, a soli 25 anni della sua morte, venne proclamato Santo9. Susmagarria. Hogei urteren buruan santu egina. Politikagatik, ziur. Behera noa. Historiako lehenengo parke tematikoa berton sortu gura izan zutela esan dit lehenago Dariok. Gogora datorkit Feltrinelli liburu dendan ikusitako liburua. Gesù lava più bianco; la chiesa e il marketing . Jesusek zuriago garbitzen du; eliza eta marketi nga. Parke tematikoa bisitatzen segitu nahi dut. Arona herrirako bidean barna. Aronarako bidean bazterrean utzi dut kamino nagusia, asfaltozkoa, antzinakora jotzeko. Bolibarretik Ziortzara diren harmailen antzekoak dira hemen ere, erromesek halakoak oine z egiten zituzteneko denboren hats. Harmaila bi baino ez dut egin, behean estanpa bi ikusi ditudanean. Makurtu egin naiz, batzera. Kristorena da bata, Padre Piorena bestea. Pioren izena, lehen grafitian eta orain estanpan. Harrigarria, ostera, bigarrenak , Padre Pio barik, San Pio dakarrela da. Santu egin zuten, bada. 9 Karlo Borromeo 1538ko urriaren 2an sortu zen Aronako arroka muinoan altxaturiko gazteluan, zeina Napoleonek sunt situ baitzuen behin eta berriz. 1610ean, hil eta 25 urte baino igaro ez zirela, santu egin zuten. Estanpako irudian Kristok berdeak ditu begiak, zizelez taxuturik ezpainak, zehatz orrazturik adatsa eta, oro har, metrosexual leunduaren airea. Horren eredua, edo Jesukristo Super Star, ed o bestela David Beckham. Burura datorkit, beste behin ere, Jesukristoren aurpegiak ikonoetatik oraingo irudietaraino egin duen bilakaera. Estanpak behera nork jaurti ote dituen lotu naiz une batez. Hori alde batera –neure buruari hori ere galdetu diodan ar ren–, Pioren irudia egin zait are deigarriago. Argazkia da estanpan ageri dena. Pioren beraren argazkia. Ez zait erabat ezezaguna. Gizon zaharra, bizarduna, aurpegian amorru edo haserre keinu okertu bat ageri du. Keinu hori nabarmenago egiten duena agian zera da, eskuak kasik kokotseraino altxaturik dituela, eta eskuotan artilezko esku babeserako batzuk dituela, abituaren marroi kolore berberekoak, eskua osorik estali beharrean hatz muturrak agerian uzten dizkiotenak. Ezta halako goante berri apal batzuk erosteko ere aski ez duen pobrearen itxura ematen diote artile zatiok. Estanpek otoitz bana dute atzealdean. Bidean noala otoitzen balioaz hausnartu dut. Psikoterapiaren aldetik baliagarriak dira. Otoitz bera behin eta berriro errepikatzeko gai izanez ger o, buruan izan daitezkeen beste denak aldenarazi egin. Formulak bilatu. Kosmobisioa formula errazetan laburtu. Dena formulon bidez ulertu, endelegatu. Edozeri zentzua antzeman, edo eman. Otoitzen funtzioa. Aronako erakusketa jauregian La femme fatale erak usketa. Ixteko ordua izan denean kanpora egin dut. Dario eta Camila zain ditut. Lakuan gaude. Ertzean. Leku hau, hau bezalako inguruetan ohi dena bezalako lekua da. Lehendik ezagutzen dugun honelako lekuren bati izena aldatu eta, hara, berau! Etxeen taxuaren aldetik behinik behin. Niza. Biarritz. Lake Tajo. Hots, eguzkia denean Nizan edo Biarritzen geundekeen moduan sentiaraztekoak. Beraz, horietako edozeinetan egondakoa hemen ere egona da. Goiz ederra. Aperitifa ekarri digute. Padre Pioz galdetu di et. Labur kontatu didate haren biografia. Zertzelada pare batez. Bere baita psikoanalisiaren uretan araztu duenaren hizkera leunaz dihardu gizonak. Padre Piok txikitan gurasoak nola akabatzen zituzten ikusi ei zuen. Zakurrekin akabatu. Naziek. Gero Padre Piok zakurrekin amesgaiztoak. Dariok naziak aipatu dizkidalarik harritu egin naiz, Pio nazien denboran bizirik baldin bazen hura santu zein goiz egin bide zuten oharturik. Lourdesekoaren antzeko business a sortu zuela diost gizonak. Ospitale eta guzti. Ha laxe egiten zituen mirariak, bare bare dio Dariok, ospitalera mediku on askoak ekarrita. Karlos Borromeoren kasuaz hitz egin dugu, hura ere zein goiz egin zuten santu. Nik politikaren arloko konturen bat ere tartean izango zela diot, gogoan baitut garai hartan Milano ingurua Gaztelako koroaren mende zegoela. Dariok baietz diost, eta zein ondo irakatsi didaten historia. Dariok berak eskolan beste modu batez irakatsi ziotela deitoratzen du. 60 urte ditu. Guk biok –Camila emazteak eta nik neuk – historia esko lan beste modu batez ikasi izanaz pozten dela dio. Horretan ez dabil zuzen. Guk ere beraren moduaren hain ezberdina ez zen modu batean ikasi genuen. Eguerdiko argia eguerdiko argi da. Niza. Biarritz. Lago Maggiore. Dena bat. Zakurrak eta jabeak. Nork zein zakur. Zakurrak jabeari ematen diona. Sinbiosia. I eta zakurra. I txikia, zakurra mandoa. I eta zakurra elkarrekin dabiltza. Kalean ezagunik ikusten ez duenean, I ez dabil bakarrik. Ezagunen bat ikusiz gero, balizko ezagun horrek I eta zakurra izaki bakar ra izan moduan hartu beharko. Zakurrari berba egin, aginduak emanez. Zakur terapeutikoak. Psikoanalistek etxean ez zieten berba egiten zakurrei. Premiarik ez. Bestela zakurrak psikoanalisiaren baliokide. Cataldoren institutura joan naiz. Bulegoan sartu ga renean lankide batek oparitu dion liburua erakutsi dit. “Eskola nire zakurrari azaldua”. Serendipity. San Pioren gaia buruan dabilkit. Metroan noalarik, atzo behearen gainetik batu nuen estanpa irakurri nahi izan dut. Santuaren irudia ikustean jantzirik d ituen eskukoei begiratzen diet. Oraintxe birziklatu ahal izan dut atzo terapeutek eman zidaten datua, zera, estigmak agertu izan zitzaizkiola. Odolaren jarioa eragozteko erabiltzen zituela halakoak. Orduan santu piccolo aren istorioa kontatu zidaten. Irudi hari begietan behera odol malkoen negarra agertu izaten zitzaiola eta, halako batean barruan begiratu eta hoditxoak ziren han. Trikimailua. Dariok Padre Pioren zauri eta estigmena eldarnioa zela esan zuen. Begirunez esan ere, histerikoak bere burua zigortz eko duen joera aipatuz. Piok burua hormaren kontra jotzen zuen, horra. Metrotik irtendakoan Duomo plazako Feltrinelli liburu dendara joan naiz. Ostiralean ikusi nuen beste haren bila. Santo impostore, controstoria di padre Pio10. Mario Guarino. Kaos edizi oni. Dariok kontatu zidana halaxe denentz jakin nahi dut. Ostiralean liburua esku artean hartu, aliritzian zabaldu eta begietan kolpatu ninduen pasartea agertu zitzaidan. Padre Piorena eldarnioa zela. Sarrerara joan, haren jaiotze data begiratzeko, lehenik eta behin. 1887an jaio zen. Gurasoak naziek akabatu zizkiotelakoa ez da horrela. Padre Pioren historia hainbestetan aditu du, zentzumenak lar adi izan barik, ze lainoturik gorde baititu datu nagusiak. Berdin dio. Liburua erostea erabaki dut. Kutxarako ilaran zain nagoela, horra euro binatan saltzen diren liburutxoak. Bat Marguerite Yourcenar harena. I trentatré nome di Dio11. Hartu eta zabaldu egin dut. Ikusi dudan lehen hitza, chiens ! Zakurrak. Bidean aurrea oinez jainkoaren hogeita hamahiru izenak irakurtzen noa. Italieraz eta frantsesez. Zakurren aipuaren bila, bai, baina aldi berean liburuari mamia antzeman nahirik. Liburuari ez diot mamia antzeman. Zakurren aipamena izenetako 28.ean dago. Halaxe dio: La femme – aux – chiens Duomo plazan, San Paolo liburu dendaren aurrean, afrikarrak liburuak saltzen. Bati 50 xentimo eman dizkiot. Beste batek frantsesez hitz egin dit. Frantsesez ez dudala irakurtzen esan diot, saltzeko dituen liburuen artean badu eta bat hizkuntza horretan; “L a nuit e…”, ez dut dena gogoan. Merci . Irribarre zabala eskaini dit. 10 Santu iruzurtia, aita Pioren kontrahistoria. 11 Jaungoikoaren hogeita hamairu izenak. Plazan aurrera eginda emakumezko eskale bat behearen gainean bertan behera. Esku bat, bendaz bildua, burua baino gorago du. Padre Pioren eskuetako estigmen babestailuak datozkik gogora. Plaza turistaz beterik da. Inork ez dio emakumeari jaramon egiten. Liburu dendan ikusi dudan beste bat datorkit gogora. Teresa Kalkutakoaren bizitza salatzen duena. Hori, damurik, ez dut erosi. Yourcenarren liburua behingoan amaitu dut. Via Porta Vitt orian larruazal iluneko gizon bat, eskean. Xentimo batzuk eman dizkiot, neure burua madarikatuz. Ganorazko zer edo zer idatzi beharko nuke halakoei buruz. Kaleko beste hegalera begiratu dut. Joseph Conrad izena ikusi dut, eraikin batean eskegita dagoen oih al luze zabal handi batean. Haraxe egin dut. Milango eraikin faxista taxukoen artean protofaxista den epaitegien eraikinaren goiko kantoia baino hogei bat metro lehenago, behearen gainean apatx jesarrita eskeko gazte bat, buruan halako kapelu artilezko l uze bat duena. Altzoan bilduta zakurtxoa. Beltza. Txikia. Eskeko, junki e, aterperik gabeko eta halakoen alboan ikusten den arrazakoa. Hau dena idazten hastean izan dudan ideia itzuli zait. Simetriarena. Aberatsen eta pobreen arteko simetria asimetria siste man zakurrak direla ardatza, edo ardatzetako bat behintzat. Eduki, edo ukan, denok daukagu, edo denok dugu, zerbait. Gure loa behintzat. Gure bakea lotan. Baita ezer ez duela uste izango genukeenak ere, alegia, kalean bizi denak badu bere loa, eta badu ba ketan lo egiteko gogoa. Eta lotan den artean baten batek hori kendu ez ezik eraso egin liezaiokeen balizkoaren beldurra. Horrexegatik zakurra. Loaren lainoaren beste aldetik hona etorraraziko dion zakurra. Aberatsak bezala, pobreak ere zakurrak. Aberatsak ere badu eta bere loa, eta baketan lo egiteko gogoa, eta badauka, bakea kendu nahirik inor baletor badaezpada ere, lotatik zaunkaz aterako duen zakurra. Landarez apainduriko burdinazko hesi, ate gotortu, bideokamera, alarma, arma eta halakoez gainera, jakina. Aberatsari loa kendu, lapurretan egin nahi izango liokeen balizko lapurrak kenduko lioke. Kalekoari loa kendu, hantxe bertan akabatu gura izango lukeen balizko faxistak, balizko xenofoboak, balizko zerak… Baina zein balizkoago? Eskaleak kalean hilda. O stikaturik. Lotan direla su emanda. Bilbon Milanen bezala. Piztiak. Gizakia eta zakurra. Sinbiosia eta simetriak. Asteartea. Milano euritan itzartu da. Grisari grisa erantsi zaio, grisago egin zaio. Kalean dabilen trafikoaren harrabotsa ozen iristen da ho naino. Horren bidez semaforo, tranbia, bus geraleku eta halakoen mapa buruan osa daiteke. ‘Il giardino di Alice’ hartan zakurren zaunken hurbil urrunaren bidez hango topografia osatu ahal zen lege berean. Uhinetan igarotzen dira hotsak. Padre Pioren ipuina ez zidan zuzen kontatu Dario psikoanalistak. Halaxe frogatu ahal izan dut haren kontrabiografia irakurtzean. Hala eta ere, egia zioen. Eldarnioari dagokion aldetik ez ezik, haren bizitzan izan ziren zakurren itzalaren aldetik ere bai. Behin batean, gauez , etengabeko zarata aditzen ari zela eta, kanpora egin zuen, zer zen begiratzera. Begiak sutan zituen zakur beltza! Aitaren eginez uxatu zuen. Zakur beltza, deabruaren irudietako bat. Batez ere Padre Pio bezala mendialdeko bazterrean jaio denaren irudimene an. Bart, astelehena, afaria izan genuen. Cristina Muccioli izeneko baten etxean, berak, Giovannik eta hirurok. Filosofia irakaslea da. Laster ikastaro baten gidaritza egingo du. Gaia, eromenaren irudiak filosofian. “ Gli archetipi della follia nella lette ratura ”12. Etxean sartu ginenean, mahian erretilua, eta erretiluan granada erdi bat, aranak gora begira. “Espainiako Erregetzaren sinboloetakoa”, esan dut. Hanka sartze galanta. Ondo etorria adierazteko erabiltzen da Italian. Afaldu ahala, eta granadare na ahaztarazteko, ikastaroan landuko dituen gaiak azaltzeko eskatu diot anfitrioiari. Gogotsu ekin dio, ahotsa leun, gaiari. Lehena Husserl aipatu du. La mancanza di senso13. Hitlerren garaiari lotu dio gaia. Ez diot ondo ulertu. Gero duela milaka urte eromena zer zen azaldu du; gerran huts egiteari irizten zitzaion eromena. Zein den eroa, gerra ustez ondo prestatu ostean hartan hasi eta huts egiten duena! Zelan izan ahal da zentzuzkoa horretan huts egiten duena. Eroa halakoa, etsaia zorrotz ezagutu duelakoan hari ekiten dionean huts egiten duena! Ez ote du dena behar moduan prestatu? Ezetz? Bada, hori bai eroa! Honetara begiraturik Bush eroa da. La folie de l’amour14 aipatu diot. Maitemindurik egotea mundua zentzun barik ikustea da. Maitemindua itsu dago. Cristinak zuzendu egin dit berriz. Maiteminarena gizakiaren etapa infantila ei da. Infantea, berbaren esangura hertsian, hitz egitera iritsi ez dena baita. Maitemind uak ezin du hitz egin. Zuhurtasunez behintzat. Berben esangura hertsiak Bibliara eroan gaitu. Ganbeluaren adibide ra. Behin batean, Cristinak greziera ikasten ziharduelarik, ebanjelioetako pasarte ezagun bat egokitu zitzaion. Ganbelus grekoz zer den beg iratu zuen. Ontzietako sokak lehorrean estekatzeko erabiltzen den lehorreko harriaren begia edo huts gunea da. Esteka harria. Portuetan aihena esaten zaiona. Gaitzago dateke aberatsa zeruko erresuman sartzea orratza ganbeluan sartzea baino. Eta ez, “ganbel ua orratzaren begi zuloan sartzea”. Ebanjelioko pasartea itzuli zuenak ez zuen Cristinak hartu zuen nekea hartu, hots, hiztegian begiratzearena. Grezierazko ganbelus hartan latinezko cambelus irakurri ei zuen eta, esangurak halaxe aldaturik, aurrera egin zuen. Eta hona gu, betidanik ganbelua –animalia orratzeko zirrikituan barrena sartzen imajinatu guran, eta ezinean. Ezin ganbelua hala irudikatu. Ezin aberatsa Zeruko Erresuman sartzen ikusi. Aberatsik ez Zeruko Erresuman! Eta gero zenbat odol huste, z enbat oinaze bide, zenbat gerra modu, irudi horren interpretazioaren kariaz. Aberatsik ez Zeruko Erresuman, ganbelua orratz zirrikiturik sartu ezean! Irakasleak testua bere hartan uzteko esan zion Cristinari. Bazterrak ez nahasteko, arren. Hobe ganbeluar en irudiarekin segitu. Bi mila urte beharko dira duela bi mila urteko hutsa zuzentzeko. 12 Eromenaren arketipoak literaturan. 13 Sen falta. 14 Maitasunaren eromen a. Giovannik jenio kolpe batez esan du ga nbeluak orratz zirrikituan barna egiteko dukeen eragozpena konkordurak direla. Barre egin dugu. Gure azpikontzientean horixe bai ta ezintasunaren gakoa. Konkordurak, eta ez ga nbeluaren beraren neurria. Ikusi izan dugu ga nbelu argal luzea are argalago eta luzangago eginez zirrikituan barrena sartzen, baina konkordura horiek! Eromenaren eredu klasikoetan klasikoena Ulises dela dio C ristinak. Jainko jainkosei behin eta berriro desafio egin zien, eta jainkoek behin eta berriro zigorra eman. Jainkoei desafio, hori eromena. Haatik, jainko jainkosek, haren ekinaren irmotasunaz ohartzean, barkatu egin zioten, eta Itakara onez itzultzen utzi. Etxera iritsi zelarik, zakurrak, beste inork ez zuen ezagutu. Hortik –dio Cristinak – ziniko hitza –grekoz kýôn , zakurra –, eta zinikoen filosofiaren ildoa; itxuraz erreala dena baino harago iristen den zakurra bezala jardutea. Usaimenari esker. Alegia, b egien bidez barik sudur zuloen bidez antzeman behar dela errealitatea. Eta maitasuna feronoma horien gorabehera besterik ez bada, zer? Usainduz maitemintzen ote garen, bada. Zakurrak bezalaxe. Erromarako trenean Padre Pioren kontrabiografia irakurtzen ama itu dut. Ez da inon ageri nazien zakurrek gurasoak zelan akabatu zizkioten ikusi zueneko pasartea. Beraz, Dariok huts. Heriotza 1968ko irailaren 23an etorri zitzaion. 2002ko ekainaren 16an Joan Paulo II.ak santu egin zuen. Karlos Borromeo egin zutena baino bizkorrago. Hogeita lau urteren buruan. Karlos eta Pio, laurehun urteren aldearekin, biak santu. Nahiz eta 1923an eta 1926an Fedearen Auzitegiak Pio inpostore aldarrikatu. Eskuetan eta ageri zituen estigmak –gogora datorkit estanpan ageri dituen goanteak, ustezko estigmak babesteko jarriak – ez zituen egiazkotzat Erromako burokraziak. Estigmok beti hor izaten ei zituelarik, egiazkoak ziren ala dena maskarada hutsa zen jakiteko tenorea Pio hiltzekotan zela etorri zen baina, oi!, miraria. Azken arnasa eman ba ino hiru egun lehenago estigmak desagertu egin ziren. Iruzurraren zirkulua, borobildurik. Karlos Borromeo zergatik egin ote zuten santu. Trentoko Kontzilioaren sustatzaileetakoa, Milango kardinala izan zen denboran Felipe II.aren menderakuntzari aurka egin ziolako, menturaz. Padre Pio, Santo Pio . Inpostore iritzi zioten dokumentuak zuzendu barik, santu egina. Historiako lehenengo kasua. Urtean zortzi miloi lagunek bisitatzen du haren hilobiaren inguruan eraiki den parke tematikoa. Trentoko espirituaren araberako santua, Trentoko espiritua berretsi duen Joan Paulo II.ak santutua. Ahaztu Pio, diotsot neure buruari, Erromako lagunen etxera noalarik. Eta ahaztu zakurrak! Gaitza hiri honetan. Ze, zakurrak ez dira, ba, otsoaren ahaideak? Hiriare n sorreraren legendarekin bat, Romulo eta Remo fundatzaileak otsemeak elikatu ei zituen, eta horra orain horren irudia nongura. Otsemearen irudia. Zer moduz hizkuntzarekin? Italieraz osorik irakurri dudan lehenengo liburua erakutsi diet; Santo impostore, controstoria di Padre Pio . Barreak. Afaria Il forte izeneko leku okupatuan. Gotorleku izandakoa da, Iruñekoa, Baionakoa eta halakoak gogora ekartzen dituena. Sarreratzat tunel moduko bat du, eta horretan horra berriro zakurrak. Eskaleen zakurren antzekoak. Hemen bizi direnak, horiek bai benetako zinikoak. Klasikoek, ziniko zaharrek, bizitzan askatasuna beste ororen gainetik estimatzen zuten era berean maite dute eurok ere hura. Zirkulua berton ixten da. Ez dut zakurren harira gehiago idatzi nahi. Azken eguna. Aireportura joan aurretik etxeko jaunak adarra jo dit. Urtezaharra datorrela eta, urteko azken eguna non eman erabakitzeko, atarian turista bidaien publizitatea utzi diote. Eskura eman dit. Italian berton leku dotore ugari iragartzen dute. Napoli, Capri, Portofino eta beste hainbat. Izarra, ostera, Padre –halaxe dio iragarkiak – Pioren sorterria da. Hogeita bat eurotan egun bi San Giovanni Rotondon. Lehenengo egunean, irteera, ailegaera, meza, afaria eta lo egitea, azken hori hiru izarreko hotelean, komuna eta dena duen birentzako gelan hain zuzen; ga inera, egun horretan serata danzante , alegia, dantza gaua. Bigarren egunean, gosaria eta erosketei buruzko aholkuak; gero bazkaria eta itzulera. Bidaia abenduaren hogeita lauan eginez gero, hirurogeita hamabost eurotan, Gabon Afari Handia sartzen baita egi tarauaren barruan. Hegazkinak Alpe mendiak ditu hor behean. Laco Maggiore. Arona herrixka. Borromeoren estatua. ‘Il giardino di Alice’. Triptikoan Blaise Pascalen aipua begiratzen dut. “Gizakien gaitz guztiak arrazoi bakar batek eraginda datoz; ez gara ga i gela batean atsedenean egoteko”. Il Cenacolo edo Kristo suizidaren azken orduak Ostatutzat utzi diguten palazioa aspaldion ospea harturik dagoen eliza horrexetatik hur dago. Honetaz, delako palazioaren bila maleta arrastaka eroateak ohartarazi dit, pisua noiz arte jasan beharko ataririk atari arima penatuen modura begiratuz ibili bain aiz, hau ote den eta ez, ba ea hori den eta ezta ere, azkenean izenak hortxe idatzita ikusi ditudan arte. Palazzo a eta Santa Maria delle Grazie, direkzioak gezi banaz seinalaturik. Elizari buruzko geziaren balizko ibilbideari begiez jarraiturik hortxe antz eman dut. Ondo. Ea kongresuaren tarte batean bisitatu ahal den. Bi egunean izan gara kongresuan, giza eskubideei eta munduko gerrei buruz hizketan, eta hirugarreneko goizean etorri zaigu gonbidapena. Antolatzaileen aldetik. Da Vinciren hori ikusteko, Il Cenacoloi. Ea hortxe goaz. Turista andanatxoa. Santa Mariako ateetan turista asiarrak daude. Gurekin datoz batzuk barrura. Ez dakit nongoak diren, ez baitut turismo gidariak hitz egiten dien hizkuntzan halakorik erabakitzeko lorratzik. Japoniarrak edo bestela korearrak direla esango nuke, baina zinez zaila egiten zait japoniarrak eta korearrak ezertan bereiztea. Jarri ere, ez naiz horretara inoiz jarri, egia. Nolanahi ere, bitxia da gure mendebaldeko ikono ezagunenetakoa horiei erakustea. Zer ote dakiten horretaz, erantzuna guk euren sinesmenez dakigunaz geure buruari galdetuz topatu ahal delakoan nago. Nik neuk, deus ere ez. Eurenaz. Eta Da Vinciren arteaz ere gutxi. Bisitaldia hamabost minutukoa izango dela dioskute, ate biren arteko tartean itxaroten dugun artean. Alboan suertatu zaidan taldekideari begiratu diot. Emakumezkoa. Idazlea. Hirurogei urte. Honekero amama, bardako afarian irri jostalari batekin argitu zidanez. Sartu gara. Itsu itsuan, lau hormetako reffetorio bestela biluzian. El karren pausoetan zapalduz goaz, sortzen ditugun hotsek bertan behera utzitako edozein lekutan bezalaxe oihartzun egiten dutelarik. Altzarien falta, jakina. Beste ezeri begiratu gabe, tropelean goaz koadroaren bila. Emakumea galdu dut. Bestela koadroa hort xe dago. Lau hormetako labur bietako atzekoenean. Beste horma laburrean ere badira irudiak. Il Cenacolo bera baino handiagoak. Inpresionanteagoak. Kristoren gurutziltzaketa hiru estanpatan. Horma bietakoen artean Pasioa eta Heriotza kontatzen dute. Lau est anpatan guztira. Hona jatera biltzen zirenek Jainkoaren Semearen azken penak eta nekeak gogoan izan zitzaten. Niretzat, katolikoa kulturaz, denean dabil dejá vu airea. Kristoren albokoak emakumea ematen du, diost halako batean norbaitek nire atzetik. Be giratu eta, bardako amama. Erotismoz begiratzen duena. Bere hirurogei urteen ostean gorde egin baitu gaztetan izan zen haren edertasunaren arrastoa. Gozatu egin du bizitzaz, pentsatu dut. Leihoa dagoen lekuan irudi bat falta dela dirudi, halaxe esanez ek in dit. Argia koadroan sar dadin utzia da hutsunea, erantzun diot. Gure interpretazioetan, airean bertan nolabait, Da Vinci Kodea ezagunaren itzala dabilela igarri dut. Ez dut liburua irakurri, esan diot. Ezta nik ere, berak. Goazen kafea hartzera, esan dit. Egon pittin batean, erantzun diot. Koadroari esangura sakona ateratzeko ahaleginean sartu naiz. Bat batean ideia argi bat gurutzatu zait, baina berehala alboratu dut, haragi minaren aldarri bortitza nabaritu baitut. Kafea onartu diot emakumeari. Kafearen bila gogora etorri zait laugarrenez nagoela Milanen, eta orain arte koadroa ikusi ez. Eta lehengo bidaietako irudiak etorri zaizkit, eta denen artean gizon trabesti ugariena. Gehienak, brasildarrak. Larruazala ilun denak, ia bi metro handi, hankak luze, ipurdiak mardo, feminitateaz dugun irudia astindu zidaten. Il Cenacolo horretako irudi hori, Codea liburuari esker ezagun egin dena, emakumezko batena dela eta ipuin hori guztia etorri zait gogora. Bardako amama nire pentsamenduetan sartu dela dirud i. Emakume airea hartu diozu, nire moduan, baina pentsa zein zen gizon lirainaren irudia Leonardoren garaian; emakumeak halaxe esan dit, eta gero kafea hartzera jesarri garenean gelato aii eskatu du. Badugu ordu bat edo hotelean egoteko, esan dit, gelat oa amaituta. Gelako giltza harreran utzi gabe etorri da eta, ez da kasualitatea Il Cenaculo horretatik il lettoiii bisitatzera etortzeko nahia. Hirurogei urterekin zerbait daki munduaz. Eta sexuaz. Berak jo dit eta larrua, inork inorena jo badu, eta nire gelato beroa edan gero. Zein da zure interpretazioa koadroaz?, titiak berriz estaltzen dituen artean galdetu dit. Mami sendoak dira. Horiekin mira eginda nago. Ez nire gelato a mamion artean hartu duenean bezain, baina mira eginda. Ohartu da, eta beste or du laurden bat badugula esan du. Elkarren ahoak bete ditugu berriz ere. Gero koadroa ikustean etorri zaidan ideia argia azaldu diot. Koadroak errepresentatzen duena suizida baten azken ordukoak dira, esan diot; horixe; Kristo suizida; berak bazekien heri otza eman behar ziotena, ezta? Eta hala ere aurrera egin. Bonbarik gabe baina, bere burua heriotzari eman. Egungo islamiar suizidak bezalaxe. Ze, jarraitu dut, zer dakigu horien azken orduez? Nik neuk ezer ez. Nik ere ez, bainugelan sartu da oraingoan, e ta handik hitz egin dit; ebanjelioetan begiratu duzu, ala? Begiratu egingo dut, erantzun dut, emakumearen bigarren dutxaren hotsek nire hitzek estaltzen ote duten igarri izanik. Ez dutxatzea erabaki dut. Usaina ez galtzearren. Bidali egidazu emailez zerbait, esan dit, gelako atea ixtean. Zertaz? Kristoren suizidioaz. Interesgarria dirudi. Fededuna zara?, galde egin diot. Ez, erantzun dit. Ni ere ez. L’Afrodite ritrovata Beroa da Brescia udan. Batez ere abuztuan. Hirian ez da inor geratzen, atso agure italiarren batzuk eta Afrikatik etorri direnak –horiek, denak! – izan ezik. Horiek ez dute oporretan nora joan. Edo badute, Afrikatik etorritakoek esan nahi dut, baina handik zerk ekarri dituen gogoan, hobe e z itzultzea. Herrimina badute, haatik, eta, Europa aberatseko beste edozein hiritan bezala, telefono lekuen inguruan biltzen dira. Lokutorioetan. Egun askotan egiteko izaten duten bakarra haraxe deitzea; etxera. Goizetan autobusean sartzen ikusten nituen, euren aterpetxetik –Hotel Monte zuen izena, gogoan dudanez – gertuko zeukaten geralekuan. Iluntzean berriz, ilara kide izaten nituen Loia plazako geralekuan. Tartean, espaloietan ikusten nituen, telefono hotsen gertuan beti. Larruazal iluneko gizonezko hai ek bakar bakarrik kalean –emakumezkorik ez nuen ikusten haien artean – Brescia hiriak bi mila eta hiruko abuztuaren sinkroniatik kanpo zela eman zidan. Aspaldiko gladiadoreen antzera, itsasoaz beste aldetik jopu etorritakoek kolpea jo zezaketela pentsa zite keen. Beren burua ez dute horretarako gai ikusten, nonbait, eta horretan ez ausartzean ageri dira arrotzen. Bestela, hantxe etor zitekeen Erromako Inperioaren Bigarren Gainbehera. Aurriak dira nagusi Italian, eta nolabaiteko hondamenaren aurriak dira Afri katik etorritakoak ere, baina abuztuko egun haietan hiria bera zen aurri nagusia. Garai bateko hiri zibilizazioaren hondakin hutsa, hain zuzen. Egun batzuk igaro nituen, tarteka italieraz irakurtzen, tarteka telebista ikusten, tarteka jatekoak prestatzen . Hori bai, egunero hurreratzen nintzen hiriko gunera, posta elektronikoa begiratzera, autobusean joan eta autobusean etorri, halaxe, Afrikatik etorritakoek telefono zokoetara, lokutorioetara, egiten zituzten antzeko txangoetan. Berririk ekarri ez postak, tenperaturak gora egiten segituko duela iragarri egunero telebistak –goizetan ekialdeko leihoak ixten nituen; arratsaldeetan, berriz, mendebaldekoak, horrela haizea sartuko delakoan edo bero galdak etxe barrua joko ez duelakoan, behintzat – eta, jatekoetan aldaketarik ezin eginik, asperdurak hantxe akabatuko ninduen, beste zerbait egin ezean, behinik behin. Eta, hara, abuztuko egunik inportanteena, hamabosta, bera beroena. Telebistako esatariak esan zuen moduan, “Italiarrek, urteko beren egunik inportantee na –Ferragosto delakoa – errepideetan emanen dute, beti egin izan duten lege berean”. Esatariak ironia finez esan zuen “lege berean” hura, nik neuk “lege zoroan” esango nukeen lekuan. Italiarrak! Frantziatik bero zitalaren eraginez hildakoen berri zetorre n. Beroak eta adinak, elkarturik, zahar mordoa ari zen akabatzen han. Pasioan irtetea eta bide batez Bresciako Museoa bisitatzea erabaki nuen. Hura ikusi barik ezin itzul nintekeen etxera. Ezinago, kaleetan L’Afrodite ritrovata iragartzen zuten afixak beh in eta berriro ikusi ostean. Ze, afixetako irudian ikusten zen Afroditak hegalak zituen. “Aingeruek bezala”, etortzen zitzaidan beti gogora hura ikustean. Baina ez nuen erabakitzen hura ikustera joatea. Ferragosto egun hartaraino. Etxe aurreko geralekuan ordu erdi eman nuen busaren zain. Etorri zenean ez zekarren inor, gidaria bera –noski – eta zerbitzuko beste langile bat izan ezik. Hirirainoko bidean sartu ziren bakarrak, Hotel Monte aterpetxekoak; larruazal ilunekoak. Poltsak hanken artean babesturik, be ti barre algaretan, beti ozen berriketan. Egun hartan emakumezko italiar bat ere hantxe sartu zela eta zutik geratu zela dut gogoan. Bestela, denok arrotzak. Telefono gelen aurreko geralekuan lotu ginen denok, emakumea eta gidaria izan ezik. Pasioari ekin aurretik posta elektronikoa begiratu nahi nuen, egunero bezala. Ez zegoen mezurik. Kristau Europan tankera, taxu eta izen guztietako andremariak dira eta, abuztuaren hamabostekoa gurean ere jai handia izaten dela oroitu nintzen. Museoa bilatz eari ekin aurretik, hiriaren gaineko muinora egin nuen. Aldatsean gora, beroak hiriaren gainean ezarria zuen hodei hautsezko antzeko zikinaz, hodei itogarri astunaz, ezerk ere iragazi ezineko hautsaz ohartu nintzen. Behin goian –nire burua kokatzeko – Bresciako geltokia bilatu nahi izan nuen, eta ezin. Aldean nekarren ura gerizpetan edanda, muino gainean dagoen Armen Museoan sartu nintzen, hango aire girotuak arnasa hartzea erraztuko zidalakoan. Polita zen museoko ezpaten bilduma. Arma kontuetan adituegia ez naiz, ostera, eta, Excalibur filmaz gogoratzeaz gain, han ikusitakoetatik deus gutxi gorde ahal izango nuen. Memoria ernean behintzat. Historian barna altzairua zenbat eratako ezpata bihurtu den ikusteaz asperturik, eta arnasketa berreskuraturik, behe ra egin nuen, Bresciako kaleetako gerizpe gozoaren bila. Laiotzak dira Bresciako kale zaharrak. Derrigorrez. Garai batean eguzkiaren mende lan egiten zelako eta eguzkiari itzala bilatu behar zitzaiolako. Ba horrek salbatu ninduen. Horrek eta hango Hiriare n Museoaren –L’Afrodite ritrovata gorderik zeukan museoa – kanpoko atearen eta barruko atearen artean dagoen baratz modukoak, edariak zerbitzatzeko atondua baita. Hantxe egin nuen bigarren su etena egarriarekin. Gero barrura jo nuen. Epel, isil, turistarik gabe kasik, Arte Museoaren barruan zerua zegoen. Eta horregatik edo, museoaren lekua, ikusteko beste ezer paratu gabe ere, bera litekeela nahikoa museo, halaxe otu zitzaidan. Erakusketa lekuak non eta soto, bebarru eta ziega ormen arteko labirin to batean elkarri loturiko eliza, kapera eta halakoen sorta eder eta niretzat endelega ezineko batean atonduak ziren. Haietan barrena galtzea erabaki nuen, L’Afrodite ritrovata haren bila beren beregi joan gabe. Agertuko zen hura ere, berez agertzekoa baze n. Bestela azken orduan joko nuen haren bila. Sarrerako azalpenak zioenarekin bat, hantxe neuzkan etruskoak, erromatarrak, lonbardoak, veneziarrak, faxismoa, Italiaren historiako datu eta data nagusiak. Bada, aldez aurretiko ezein plangintzarik gabe ekin nion bisitaldiari. Arau bat ezarri nion neure buruari, ostera; burua ez nekatzea. Historia datuzko betekadek larritu egiten nautenez, begiak bereziki ezeri eman gabe joatea erabaki nuen, eta halaxe iritsi nintzen Erromako Inperioaren garaiko etxe baten hon dakinetara. Handik oinek kanpora eroan ninduten, etxearen baratza izandakora. Behin batean teilape arkupeduna izana zena, zutabe erorien biltegi bihurturik zegoen. Han eguzkiak gogor jotzen zuen eta, horren eraginagatik beharbada, aurriei begira imajina e zina zitzaidan etxe hartako sutondoa bizirik izaten zeneko giroa. “Aurriak ez dira ezeren itzal”, pentsatu nuen, lehenago beste askotan bezala. Hondakinen artean begiratuz ikusten zenez, hondakinok zer eta osorik zegoen zerbaiten parte izanak ziren, kasu honetan etxe handi baten parte, bai. Baina etxe hura jausi egin zen halako batean, eta harrezkero ez dago zer eginik; hondakinetan hamaika mende emanda ere, ez nuke jakingo nire irudimenaz etxea berriro zutik ikusten. Museoek horren ahalegina egiteko eskat zen digute, ostera, eta gehienok egin egiten dugu. Berriro barruan, aurri haiek aurri bihurtu aurretik etxea nolakoa zen erakusten zuen bideoari adi paratu nintzen. Elektronikoegia zen trikimailua. Erromatar Inperioko jendeak imajinatu ahal izateko behini k behin. Lonbardoen gurutzeak eta armak alboetan nituelarik egin nuen aurrera, eta, azkenik, ormetan irudiak zituen kapera batera iritsi nintzen. Aingeruak ziren irudietan. Nongura, zenbat nahi. Deskubrimendu polita izan zen, egun haietan, telebista ikus ten edo bestela joan etorrietan ematen ez nituen tarteetan, Biblia irakurtzen ari izan bainintzen, Edengo Baratzeko Paradisuan izan ziren aingeruen arrastoaren bila. Bresciara iritsi aurretik, aspaldi zen Erik ustezko aingeruaren gaiaz arduratzen ez nintzela. Haatik, L’Afrodite ritrovata haren iragarki irudiak ziren kaleetan paraturik, esan dudan moduan, eta irudiotan ikusten ziren aingeru hegalek Eriken akordua ekarri zidaten. Afroditaren hegalok ikusi eta bertan, Erikek behin batean esan zidan harako hartaz gogoratu nintzen. “Geu gaituk historiako lehenengo poliziak!”, esana zidan, bere burua Paradisuko ateetan egondako aingerutzat aitortu zidanean. “Historiako leh enengo poliziak, geu, Paradisuko aingeruak!”, pluralean esan zuen bigarrenean ere, bere burua halakotzat aldarrikatuz. Norbaitek besterik uste izan balezake ere, aitormen hartan garrantzizkoa ez zen Eriken aingerutasunaren aldarrikapena. Muntarik gabekoa zen, zinez, bera aingerua ote zen ez ote zen, Paradisuan egona ote zen ez ote zen, eta beste ote denak, otezko bat izen ezik. Alegia, nola gogoratzen ote nuen nik Genesiaren ipuin hura? Zereginari ekin niolarik, maisuaren ahots erdalduna etorri zitzaidan. “Jainkoak bere aingerua bidali zuen, suzko ezpata batekin”, gogoan, halaxe nuen nik esaten zigutela eskolan. Eta hala izan baldin bazen, hots, Jainkoak Paradisura aingerua halakoetarako bidali baldin bazuen, arrazoia aitortu beharko nion Eriki; langintza zikina aingeruarena –singularrean –, historiako lehenengo poliziarena. Singularrean nahiz pluralean, orduan ez nion bere burua aingerutzat aldarrikatzean arrazoia zuen ala ez zuen eztabaidatu. Gaitz egiten zitzaidan bere aingerutasuna sinestea, ezer egite kotan horixe egin behar baitzen, sinetsi. Txunditurik, besteak utzi ninduen. Egia zela. Kristau Historiako lehenengo aingerua(k), bera(k) lehenengo polizia(k)! Brescian balego bederen, zuzen zioela aitortu ahal izateko! Baina Erik ez zegoen Brescian. Ala bai? Egia esan, garai hartan Erik edonon agertu izaten zitzaidan eta, litekeena zen han ikustea. Erik ere nonahi zegoen, Bresciara iritsi nintzenez geroztik Bibliako pasarte hura berriz irakurtzeko gogoa menderaezina egin zitzaidan. Urteko bizimodu arrunt aren aurria zen Brescia, ostera; biblioteka publikoak itxita zeuden. Zorionez, etxean bazuketen liburuen liburua omen dena. “Hoba ez!”, esan nion neure buruari, etxeko gizona Kristau Demokraziaren alderdi desagertu –aurri bihurtu – hartako kidea izana zene z gero. Gizona, ostera, ez zegoen etxean liburua non zeukan galdetzeko. Alpeetan zen, etxeko besteekin batera, neu ere egun batzuk lehenagora arte egona nintzen moduan. Han, milaka urtetan goi mendietan pilaturiko elurra urtzen ari zen uda erikor hartan, hondamendiaren testigu izatera deitu izan banindute legez sentitu nintzen. Memorian urtze hark eragiten zidan mina behingoz ahazturik, liburu a bilatzeari ekin nion. Ez nuen lar nekatu behar izan. Lo egiten nuen gelan bertan, gazteentzat egokituriko Biblia ren ale bat topatu nuen. Irudi ganorabakoz hornituta zegoen, baina harixe ekin nion, aukeran nuen bakarra zenez gero. Bilatzen nuen pasartea topatzea ez zen zaila. Hura irakurtzean, ordea, ezusteko galanta hartu nuen; Jainkoak Adan eta Eva Edengo baratzet ik suzko ezpatadun aingeruaren bidez egotzi zitueneko hura ez zen hala ageri Bibliako kontaeran. Erikek esana zidan moduan –geu gaituk historiako lehenengo poliziak! –, aingeruak –pluralean – Edengo baratzetik at jarri zituen Jainkoak, gazteei zuzenduriko italierazko Biblia hark ere bazioenez. Baina Biblia hura gaztetxoei zuzendua zela eta, duda egin nuen pasartea ez ote zen halakoentzat egokitua. Ezetz erabaki nuen, eta Gustave Dorék ilustraturiko Bibliaz gogoratu nintzen, eta gogoratu nintzen, halaber, E varen lehenengo goizaz idatzi nuena, hots, Adan eta Eva –biak– Paradisutik aingeru batek egotzi zituenekoaz15. Oker nengoen. “Traizionatu egin gaituzte! Txikitatik!”, pentsatu nuen, nork eta noiz traizionatu gaituen ez nekielarik, baina traizioren egiazkotasunaz ziur. Traizioaren berri emateko, hementxe daukat orain Biblia euskaraz. Dioena guztiz bat dator italierazkoan irakurri nuenarekin, italiera idatzian ulertu ahal dudanaren arabera, behintzat. “Beraz, Jainko Jaunak, Edengo baratza tik bota egin zuen, lurra landu zezan, handik izan baitzen hartua. Gizakia bota ondoren, izaki hegadun batzuk jarri zituen Edengo baratzaren ekialdean, suzko ezpata distiratsuak zituztela, bizi arbolarako pasabidea ixteko”. 15 Ikusi “Marihuanazko bufandak” (Txalaparta, 2002) bilduman dagoen ipuina “No da, bada, kea, Eba?” (105. orrialdea). Erikek16 esandakoa Bibliarekin bat dator; historiako lehenengo poliziak, eurak. Pluralean. Atezain beldur eragile paratu zituen, Jainkoak, Edengo baratzetik at. Ez dut indar egingo pasarte horretako beste xehetasun batzuetan –Jainko Jaunak Adan bota zuen, singularrean, eta Eva harekin joan bide zen; edo aingeru hitza barik izaki hegaldun dioela –, halakoetan luzatuz gero haria gal nezake eta. Bresciako Museoko irudietara itzuliz, berriz, han aingeruak zerutiar ageri ziren. Gorputz osorik gabe pintatuak, sorbalda ziren, eta buru, eta hega l. Ez besterik. “Horietan ere traizioa!”, pentsatu nuen, Jainkoak Edengo baratzeko atetan paratu ei zituen aingeru gerlariak freskoetako beste haiei alderatu nahi eta ezinean. Ez nekiena zen, ostera, traizioaren historiaren hastapenetako baten berri L’Afr odite ritrovata hark eman behar zidanik. Ormetako freskoetako aingeru haiek hartara zirikaturik L’Afrodite ritrovata zuzen bilatzera jo nuenerako Museoan barrena lau ordu kasik etenik gabean ibilia nintzenez, hango barruko kafetegira egin nuen, ura edatea rren. Kafetegiak terraza bazuen eta, ura hantxe edatea erabaki nuen, hala zigarrotxo bat ere erre ahal izango bainuen. Gogoan dut astiro ekin niola urari, astiro zigarrotxoari. Hiriko teilatuetan gora uhin zikinetan igotzen, lurruna igartzen zen. Bero ha rk bat baino gehiago akabatu behar zuela pentsatu nuen. Eta halaxe izan zen. Baina ez da kontua bi mila eta hiruko udako beroak eraman zituenak zenbat izan ziren esatea. Asko izan ziren, eta halaxe izan zirela aipatzea nahikoa. Eguna telefono zokoetako itz alpean ematen ari ziren afrikarren akordua etorri zitzaidan burura. “Egun osoa dei bat egitearen zain, horra herriminaren neurria!”, pentsatu nuen, neu ere herriminez nengoen arren beste haiena ezberdina zela ziur. Ezin itzuli duenaren herrimina, laster itzuliko denak sentituriko minaren halako hamaika da. Ez dakit ur hark ondo egin zidan, ala zigarrotxoaren eragina izan ote zen, ala kanpoan zegoen beroak eragin ninduen, baina L’Afrodita ritrovata bila azkenik, munduko edozein museotan lau orduko bisital diak egin dezakeen kalteaz pentsatzen joan nintzen. “Kalte nahikotxoa”, esan dezaket orain, Afrodita zegoeneko zokondoaren alboan kasik hari erreparatu gabe igaro bainintzen. Non zegoen ohartu banintzen, txiripaz izan zen. Hura kasik atzean utzia nuelarik argi horixka batek betertzean jo ninduelako, bestela jai. Han, argi horixka haren abaroan eta pasabideko ezker aldean, harrizko hiru horma eta laugarren bat –pasabidekoa – burdinazko ate eginik zituen gela karratu batean zegoen Afrodita. Pauso bat atzer a eginik, atetik begiratu nuen. Afrodita hura ez zegoen bakarrik. Aurrean bere berdin bat zeukan. Beste Afrodita bat?! Barrura egin nuen. 16 Ikusi “Ostarrak lurra ukitzen duen lekua” (Txalapara, 2018). Gelako argitasun horixka goitik behera zetorkien irudi biei, leun, lepoan behera minik eragin barik joan zekien bilatu izan balute moduan. Minbera, guztiz minbera, baitziruditen irudiek. Irudi biak elkarren ispilu izan zitezkeen, xehetasun batzuk gorabehera. Kolorea, lehenik eta behin; bat bestea baino ilunagoa zen. Horren zergatia garbi zegoen. Marmolezkoa zen irudi argia, brontzezkoa iluna. Bigarrenik, brontzezkoa bestea baino jantziago zegoen! Bai, zeren eta marmolezko Afrodita, argiena, zilbor hestearen zulotxoa baino gorago biluzirik eta titiak agerian zegoen, eta brontzezkoari, berriz, titien gainerain o iristen zitzaion soinekoa. Bestela, biak bat. Bi ak ziren keinu berean ebakiak. Biek zituzten besoak aurrera eta zabal luzaturik, eskuinekoa beherantz eta ezkerrekoa gorantz, esku bien artean objektu ikusezinen bat baleukate moduan, nabarmen nabarmen. Obj ektu galdua, harrezkero. Hori bai, biak zeuden moduan zeudelarik ziren elkarren berdinak; hots, aurrez aurre. Zeren eta lepoz lepo jartzeko aukera izanez gero, besterik izan baitzitekeen kontua. Bata eta bestearen inguruan astiro ibiliz ohartu nintzen hor retaz. Afrodita argiagoaren bizkarraldea –hots, Afrodita biluziagoarena – ipurdi mami borobil perfektu haietaraino luzatua bera, akatsik gabea zen; ostera, Afrodita ilunagoak, jantziagoak, hegalek utzitako zauriak eta ebatondoak zituen. Bizkarraldean. Ain geruen irudiei hegalak jarri izaten zitzaien alde bietan, omoplatoak baino beherago. Zauriak zituen, eta ebakiondo modukoak ere bai. Azkenok hegalak gorputzari lotzeko torloju hondarrak ziren. Zauri eta ebakiondo nabarmenak ziren. Hegalak erauztean eginda koak. Eta hegalak, non ziren hegalak? Gelako zokondo batean begiztatu nituen, aldare ematen zuen harrizko zutarrian paratuak. Jainkoren bati opari utzita bezala zeuden. Negarrak begietara egin nahi izan zidan. Aldare airekoaren alboan irudiei buruzko inf ormazioa zegoen eta, malkoak huraxe irakurriz eragotzi gura izan nituen. Lerro batzuk irakurri nituen, asko ere ez, baina bai irudi bien zerga itiez ideia bat osatzeko adina. Eskuen artean falta zuten objektua ispilua zen, Afrodita argiaren kasuan, eta gerr aezkutua, bestearen kasuan. Irudi bien artean jesarri nintzen. “Hona traizioaren historiaren beste atal bat; lepoan hegalak jarri eta, gainera, eskuetan, ispiluaren ordez, gerra ezkutua!”, esan nuen neure artean, Erik aingeru ustekoa gogoan. Traizioaren nondik norakoa ulertzeko, esan behar da irudi biak zirela Afrodita izandakoak, eta, halako batean, bietako bat berregokitu egin zutela, jarriz hegalak, izan zedin Hegaldun, izan zedin Garaitzaren mezulari. Horrela sortu zen La Vittoria alata, G araipen hegalduna, orain haren izena gogoan ez dudan baten garaipena gogorarazteko. “Maitasunaren jainkosa izana zena, gerra hotsen mezulari!”, deskubrimenduak min sorgorra eragin zidan. Gure zibilizazioaren aurrerabidean egindako pauso kultural garrantzi tsua, zinez. Irudi biak bestela hain ziren elkarren berdinak, molde beretik atereak ziruditen. Edertasunaren greziar molde klasikotik. Zutitu egin nintzen, eta Afrodita bien artean jarri. Neurriak hartu nahi nizkien. “Bikiak, eta hortxe hortxe metro eta erdi”, nire gorputza bien alboan paratuz erabaki nuen, irudiei zerien edertasunak garaiago, jagiago iritziarazi zizkidala pentsatuz. Armonia erabatekoan ebakitako irudiak ziren, ostera. Eta batbatean, Afroditaren emakume gorputz harrizkoa aztertzen niha rduela haren titiei erreparatzean, Yolanda etorri zitzaidan gogora. Yolanda Nafarroako hartan. Yolanda iluntzean begira eta gero dantzan. Eta Yolanda edanean. Eta Yolanda nire aurrean biluzten. Eta nire bizi guztian ikustea mesedea egin zaidan soinik doi tuena, armoniatsuena, Yolandaren soina. Titiak eta titiburuak, ipurdiak eta iturburuak, besoak eta besaburuak, belaunak eta belaunburuak, harengan dena zen biribilean burutua. Afrodita? Yolanda, denen artean txikiena, betargiena eta, biluzirik ikustea plaz era izan duenak dio, armoniaren legeak bete betean betetzen zituena. Gau labur bat egin genuen elkarrekin. Yolanda! Afrodita aztertu ostean, La Vittoria alata, Garaipen hegaldunari ekin nion. Eta berriro ikusi nituen haren omoplatoetako zauriak eta ebakiondoak. Eta hegalak hantxe zeuden, aldare moduko zutarrian, erredun. Afrodita hegalen pisuak nekatua, Afrodita hegal erauziek zauritua, Afrodita hil eta geroko hegalez aingeru birjaioa. Treblinka etorri zitzaidan gogora. Eta Auschwitz. Museoko sarrer an erakusketaren liburuxka erosi nuen. Gose nintzen eta, handik irten ostean Loia plazara egin nuen. Egun osoan ezer ahoratu barik, aurrien artean bilatu gura izan nuen non jan. Ez nuen gogoko ezer ikusi, ostera, eta oinez ibiltzeari ekin nion. Kale nagus iko espaloietan taldeetan bildurik, Afrikatik etorritakoak arratsaldea egon egonean ari ziren ematen, busa berriro hartzeko orduaren zain, nonbait. Nik kalean aurrerago hartzea erabaki nuen. Kilometro bat edo egin nuen oinez. Aztoratu egin nintzen arte. K ale nagusia bitan banatzen zen gunera iritsi nintzelarik, ezkerretara ala eskuine tara jo lotu nintzen. Ezkerretara jo nuen, eta, oker egin ote nuen beldurrez, kaleak banatzen ziren gunera itzuli nintzen. Ez neukan hartu behar nuen busaren zenbakiaren akord ua. Aztoratuago, are atzerago egin nuen, harik eta hura autobus ugariren geralekua zela zioen kartela zeukan batera iritsi arte. Hantxe itxaron nuen. Ordu erdiren bat igaroa zen –Ferragosto, urteko egunik garrantzizkoena Italian – lehenengo busa etorri zenerako. Ez zen hura hartu behar nuena. Halaxe esan zidan gidariak. Eta esan gabe ere igarriko nukeen. Ez zekarren afrikarrik. Afrikarrak zekartzan bus bat gelditu zenean, hantxe sartu nintzen. Busaren barruko giroa ohikoa zen. Berba ozenak, barreak, polts ak hanken artean, txartel trukeak eta, oro har, munduaren sinkroniatik at egotearen sentsazioa. Liburuxka irakurtzeari ekin nion. Busa etxearen gertuko geralekuan lotu zenean hantxe jaitsi nintzen. Irakurria nuen L’Afrodite ritrovataren historia, izatez a urkikuntza biren historia zena. Lehenengo aurkikuntza 1826ko uztailaren 20an izan zen, bi mila eta hiruko Ferragostoko hura bezain beroa nekez izana zitekeen egun batez. Capitolium delakoa eta ni lehenago egona nintzen muinoaren artean agertu zen. Hegal e ta guzti. Hain txundigarria izan omen zen La Vittoria alada, Garaipen hegalduna, agertu izana, ezen berehala bilakatu baitzen hiriaren ikur. Sortzez hirikoa ez zen arren, hipotesiak eginez, irudia, jatorriz, Kristo aurreko hirugarren mendekotzat eta grezi artzat jo ahal izan dute. Hori ahaztu gabe ere, sortzez hegalik gabea zela ohartarazi behar da. Bada, hegalak noiz jarri zitzaizkion, horra bigarren aurkikuntza. Itxura batean, irudia Korintokoa omen da eta, hura zakuratu ostean (K.a. 44an izan zen hori) Erromara eroan zuten. Hala ere, baztertu behar ez den beste hipotesi bat ere bada, alegia, Egiptotik ekarria izatea. Irudia Erromara nondik ere eroana zen, handik Bresciara ekarri zuten, eta halako batean hegalak paratu zizkioten. Hegalak paratu, Bedriaco rumgo bigarren batailaren kariaz egin omen zioten. Hori K.o. 69an izan zen eta, horra zenbaki esanguratsua, traizioarena umoretsu hartzeko gogoa ematen duena. Umorea gorabehera, hura dena Erik ustezko aingeruarekin izaten nituen berbaldietako gai nagusiar i lotu nion; traizioaren gaiari. Norbaitek alegiazko ipuin bat kondatu nahi izan balit legez zen. Greziatik Italiara joan, eta, hiru menderen buruan, Afrodita, maitasunaren eta edertasunaren jainkosa, aingeru gerra hotsen mezulari bilakatua zen. Horra tra izioa. Eta traizioaren tamaina borobiltzeko, Afroditari, hain eder ebaki zutenean esku artean jarri zioten ispiluaren ordez, gerra ezkutua paratu omen zioten, La Vittoria alata legez gerrariago ager zedin. Zorionez, galdua da ezkutua, ispilua galdu zen historiaren laino berean. Bestela, gerra ezkutuan bildu ahal zen odolak ispiluarena egin ote zezakeen, urak egin egiten moduan, ez dakidana da hori. Etxera ailegatu nintzenean, L’Afrodite ritrovata liburuxka maletan sartu nuen, egunen batean oraingo hau i datziko nuen esperantzan. Gero, biharamunari begiratuz, etxearen ekialdeko pertsianak jaitsi eta mendebaldekoak igotzeko maniobrari ekin nion. Bigarren alde horretan balkoia dagoenez, hantxe lotu nintzen. Euria zekarren. Itxura batean behintzat. Berriro e txe barruan, telebista piztu nuen, eta, afari xume bat prestatu artean, Ferragostoko berriek entretenitu ninduten. Harik eta Italiako teleberrietan ohikoa dena gertatu zen arte. Carabinierien ekintza heroikoa. Bero galdetan hiltzekotan izana zen norbait no la salbatu zuten. Egunero ateratzen zituzten horiek telebistan. Egunero eta albistegi oro. Aingeruen pare, karabineroak. Alferrik zen horretatik alde egiten saiatzea. Albistegi denetan, azken berrietako batean, aingeruak. Zapping egitea erabaki nuen. Hartan nengoela, haizea altxatu zuela sumatu nuen. Balkoira irten nintzen. Aurreko etxean pertsianen mugimendua ikusi nuen eta, bazen norbait han. Eta inguruko beste batzuetan berdin. Oporretan joan gabe geratuak zirenak. Telebistaren aurrera itzuli nintz en. Eliza Katolikoaren kanala hautatu nuen. Aita santu baten laudoriozko biografia ematen ari ziren. Ez dakit Joan XIII ala Paulo VI.aren biografia zen. Haxix pixka bat erretzea erabaki nuen, ohean Bibliako pasarte hura berrikusi beharko nuela gogoan. Oi!, Erikekin orduan hitz egiterik izan banu, bederen. Nik ere ez, bainugelan sartu da oraingoan, eta handik hitz egin dit; ebanjelioetan begiratu duzu, ala? Begiratu egingo dut, erantzun dut, emakumearen bigarren dutxaren hotsek nire hitzek estaltzen ote duten igarri izanik. Ez dutxatzea erabaki dut. Usaina ez galtzearren. Bidali egidazu emailez zerbait, esan dit, gelako atea ixtean. Zertaz? Kristoren suizidioaz. Interesgarria dirudi. Fededuna zara?, galde egin diot. Ez, erantzun dit. Ni ere ez. i Azken afaria . ii Izokia. iii Ohea.

2023-12-01

Argiak-maite-ez-zuen-gizona

booktegi.eus ENEKO BIDEGAIN argiak maite ez zuen gizona Bi segundoero klank, klank. Bi segundoero bat erortzen da kutxara; Afrikako termita mota batek arrautza erruten duen bakoitzeko bat. Klank. Bi segundoero euro bateko txanpona. Klank, klank. Minutu baten buruan 25 txanpon metatu dira. Oren batez, 1.500 txanpon. 1.500 euro orduko. Klank, klank. Han nonbait, kutxa bat betetzen ari da, klank, klank. * Egurrez kargatu du eskorga, eta ahal bezala darama, dinbilidanbala, lurrezko xendra meharrari segi, bere oinetako higatu eta galtza zikinekin. Negua dator; Karlosen bigarrena, etxola erdi erori hartan bizitzen hasi zenetik. Oihan zoko batean, hirigunetik ahal bezain bazter, bere burua zokoratu zuen, ingurukoek behin betiko baztertu baino lehen. Gaitz bitxi batek hartu zion gorputza duela urte eta erdi. Zegoen leku guztietan isiltzen ziren musika kateak, belzten ziren pantailak, itzaltzen ziren bonbillak, gelditzen ziren igogailuak, ixten ziren ate automatikoak, mututzen ziren medikuen aparatuak… Hots, argia joaten zen. Hain zen gaitz misteriotsua non medikuek berek ere ez zezaketen diagnostikorik egin, eta orri batean jarri zioten erabakia: sare elektrikoekiko intolerantzia. Karlosen begietan, alderantzizkoa zen egoera: sare elektrikoak zuen Karlosekiko intolerantzia. Bizia gero eta jasangaitzagoa zen etxean: bitrozeramikak ez zuen berotzen, irratiak ez zuen berririk kontatzen, kandelen hastapeneko kutsu erromantikoa zama gero eta goibelagoa zen arratsetan… Etxekoak ez ziren ausartzen deus leporatzera –gaizo gizona! Bazuen atsekaberik aski horrela!–, baina gaitz hark semealaben eta emaztearen ezinbizia ere eragiten zuten. Argiak itzaltzean sumina piztu zen. Gero eta minago. Etxean zaila bazen, etxetik kanpora ere ez zen aiseago. Lantokira ezin zen agertu, han zegoenean aire girotuak ez zuelako hozten, ordenagailuak kutxa beltz huts eta hutsal baizik ez zirelako… Saltegietatik uxatu zuten, eta tabernatik, eta museoetatik, eta zinematik, eta… Kutxazain automatikoak ere haizatu zuen: txartela irentsi zion eta billeterik ez zion bota… Etxera burumakur itzuli zen batean, zalaparta bat entzun zuen, argia batbatean joan zenean. Aulki bat erori izan balitz bezala, edo norbaitek bere burua mahai baten kontra jo izan balu bezala. Eta segidan zurrumurru batzuk. Gero, soinuak kanpotik hauteman zituen, eta sukaldeko leihotik ikusi zuen gizon bat biluz gorrian, lorategian lasterka, jantziak beso artean zeramatzala… Dena ulertu zuen. Emazteak maitalea zuela, eta emazteak maitalea izatea bera. Edozein etxe edo argindar kabletatik ahal bezain aparteko txoko baten bila hasi zen, orduan, eta hantxe aurkitu zuen etxola abandonatua. Supazterra bazuen behitzat, eta erreka ez sobera urrun. Ingurua hesitu zuen, baratzea landatu eta oilo batzuk hazi. Goibel heldu da bere eskorga kargatuarekin. Gogorra egin zitzaion aitzineko negua, eta ez daki beste bat jasanen ote duen! Supazterrak larrua berotzen dio, baina bakartasunak bihotza hozten. Eta bakartasuna gogorragoa eta beldurgarriagoa zaio zerua goizik iluntzen eta lurra izozten denean. Urrats batzuk hauteman ditu franko urrun. Eta ikaratu da. Ez dira orein urratsak, ez basurdearenak… Urrats mantsoak dira, nekatuak, baina nahiko dorpeak ondorioztatzeko bi hanka luzeren azpiko bi oin zabalenak baizik ez daitezkeela izan. Urtebetean belarria zorroztu zaio. Eta badaki ez dela urrats mota hura entzuteko egun eta tenorea. Etxolan gorde da, eta leiho gibeletik jarri da barrandan, makila eskuan. Etxola xahar horren inguruan eraiki duen bere errepublika –ñimiñoa, baina bere errepublika– arriskuan ikusi du. Ez diezaiola nehork eraman barazkirik, ez arrautzarik, ez oilorik! Ez dezala nehork etxolatik kanpora! Ez dakiola nehor sar etxolan eta nagusi jar! Azkenean agertu da, bi zuhaitzen artetik, Karlosen mehatxua. Herrestan, zarpail, artilezko txaketa mehetua eta galtza erdi erori, hits eta urratuak soinean, eta bota zulatuak oinetan, hezur eta larru. Hilotz baten gisako begi zuloetatik, ikara begitarteak itzali dizkio begiak. Gutxien nahi zuena zen beste jendeki bat gurutzatzea, eta Karlosen desafio soak lurrera bota du. Literalki. Alditxartu da. Berak baizik ez daki zer nolako leherraldia hartu duen haraino heltzen, eta noiztik ez duen ahamen bat ere irentsi. Erortzen ikusi duenean, Karlos lasaitu da. Bere errepublika ez dago arriskuan; ez du triste paketa horrek konkistatuko. Polikipoliki hurbildu zaio, makila askatu gabe, oraindik ausiki egin lezakeen otso abaildua balitz bezala lurreko gizon hori. Makilaren puntarekin hunkitu dio besoa, bizirik ote dagoen segurtatzeko. Gizona milimetro batzuk mugitu da, eta Karlos txabolara joan da. Gizonari minutu batzuk kosta zaio begiak berriz zabaltzea. Lanbro ilun batek estaltzen dio bista. Ez daki non dagoen, ez daki zer gertatu zaion. Eta lanbro ilunaren erdian itzal bat, itzal handi bat, bere begietatik metro laurdenera… Soinuen paisaia ere estali du laino beltz horrek. Eta burumuinetik ari zaion ziztu etengabe eta desatsegina baizik ez du aditzen. Pixkanakapixkanaka urruneko oihartzun bat ari zaio hurbiltzen… eta gero eta garbiago entzuten du: «Ongi haiz?»… Eta lanbroa ere haizatzen hasi da. Ikaratu duen gizon hori dauka begien parean, baso bat ur ekarri diola ezpainen parera. Oraingoan begitarte amultsuagoarekin egin dio harrera. Ilunabarretik biharamun arratsaldera arte egin du lo gizon ezezagunak. Seko. Karlosek bere ohea utzi dio eta bera lurrean egon da etzanda. Ez du lo handirik egin, eta bizkarra gogorturik jaiki da, goizean goizik. Egun batzuk behar izan dituzte ahoskatu gabeko «egun on» baino zerbait gehiago erraten hasteko. Hastapenean, mesfidantzak mesfidantza, Karlosek artoski zaindu du gizon etorri berria: supazterrean egositako salda beroarekin elikatu du lehen egunetan, arrautza opila egin dio hirugarrenean… Gizona bere baitarik altxa denean ohetik, Karlosek begi bazterretik barrandatu du… Ez ahal zaio, eskutik jaten eman ondoan eta horri esker indarrak berreskuratu ondoan, jazarriko, lekua hartzeko! Zazpigarren egunean egin dio galdera Karlosek: –Nola duk izena? Gizonak burumakur erantzun dio, Karlosen beldur balitz bezala. Hain segur galderaren intonazioa bera oldarkorra iruditu zaio… –Nik?… Karlos –ihardetsi dio, ia ez entzuteko gisan. –Karlos? Nik bezala, orduan! –Eta esku eman dio, irri zabala ahoan– Beraz, hi izanen haiz Karlos B eta ni Karlos A. Egun horretan ez dute solas gehiagorik trukatu. Karlos B baratzean laguntzen hasi zaio Karlos Ari. Afaria prestatu du Karlos Ak, isilik afaldu dute eta isilik egon dira afalondoan. Karlos zaborren artean aurkitu zuen liburu lodi bat irakurtzen hasi da, supazterraren argira. Karlos B ohean etzan da, logaletua delakoan. Begiak itxi ditu, ez dakielako besterik zer egin. Begiak itxi ditu baina burumuina ez zaio isildu. Garuna ez da gelditzen ipuinak kontatzetik: iraganeko mamuak eta etorkizuneko ametsak. Pentsamendu ederretan balakatu nahi luke, baina irudikatutako egoera eztiek lokarrarazteko ordez, iratzarririk uzten dute. Maite datorkio gogora, dibortziatu aitzineko Maite, ohe epela, fereka luze haiek, goizetako ogi txigortua, Haizea eta Ane bikien zalaparta ikastolara joan aitzin… Zenbat eman lezakeen haien artera itzultzeko! Dena okertu zen, ordea, eta pentsamendu beltzak datozkio loari erasoan, orain. Dibortzioa. Beretzako etxe bat alokatu beharra, eta prezio astronomikoei ezin aurre egin… Lan prekarioa, eta, inflazioaren ondorioz, langileak oraino zigortuagoak… Bankuko kontuko zakua gero eta hutsagoa zen eta fakturak gero eta puztuagoak. Eta hala hasi zen faktura batzuk ez ordaintzen. Kilometro batera dagoen zabortegira joan dira koltxoi zahar baten bila, Karlos Ak uste duelako bere ohea berreskuratzeko tenorea duela, baina krudela iruditzen zaiolako Karlos B lur gogor hartan uztea. Bidean galderak egin dizkio; gehiago jakin nahi luke Karlos Bri buruz, baina Karlos Bk deus gutxi kontatzen du bere buruaz. Isilik iragaten du egunaren zati handiena. Karlos A nagusi gisa portatzen ari delako? Hark agintzen duelako zer egin eta nola? Karlos Bk bere burua langile zapaldu eta apalduaren lekuan jarri duelako berriz ere, rol hori larruan iltzatuta balu bezala? Karlos Ak hasierako beldurrak galduak ditu. Ez du mehatxurik ikusten jadanik bere zerbitzaritzat daukan gizon ahul horrengan. Lasai ederrean kontatzen dizkio bere zorigaitzak. Gaitz bitxi hura agertu zitzaionean, ikerketa franko egin zuten, misterio haren jatorria ulertu beharrez. Medikuek erantzunik eman ez ziotenez, beren betiko elektrikariari galdetu zioten, baina hark ere ez zion azalpen arrazionalik ikusten. Exorzista bat ere ekarri zuten etxera, konbentziturik madarikazio bat baizik ez zitekeela izan. Gorputza deabruak hartua ziolaeta, hura uxatu beharrez aritu ziren… alferrik. –Baina nik banekian noiz hasi zen hori guztia… Karlosen ingurukoek, ordea, ez zuten hain argi. Egia erran, ez ziren oroitzen noiztik aitzina gertatu ziren bitxikeria haiek. Ez ziren berehala ohartu argia joatearen arrazoia Karlos bera zela. Uste zuten argindar konpainian zeuden arazoek eragin zutela, edo matxura handi bat gertatu zela. Ez zitzaien burutik pasatu –Karlosi ere ez– beste lekuetan ere ez zenik antzeko arazorik gertatzen. Karlosek atzera begirako kronologia osatu zuen, eta anomaliaren lehen eguna zein izan zen erran zuen etxean. Emaztea ez zegoen konbentzituta, lehenago ere joan izan baitzen argia, eta ez zukeen eskua sutan jarriko Karlosen hipotesiaren alde. Ez zioten kanorerik ikusten. Karlosek zioen ospitalean gertatu zen argi mozte handi baten eraginez jarri zela hala. Ez zuten argitu zerk eragin zuen argi mozte hura: tximista batek, uhin erradioaktibo batek, eguzki ekaitzak… –Ohartzen ninduan, bai, emazteak eta haurrek ero bat banintz bezala begiratzen zidatela. Erraten zidatean ergelkeriak baizik ez nituela erraten, egun hartan ospitalean zeuden besteek ez zutela halako arazorik izan… Zer zekitean bada? Joan ote zituan besteengana, galdetzera? –Eta zu joan zinen? –Nola jakin nor egon zuan ospitalean egun hartan? –Eta zer ari zinen ospitalean? –Ebakuntza txiki bat egin zidatean… Karlos Bk badaki zer den argia moztea; ez gisa berean, ordea. Argia ez da joaten bera dagoen lekuetan. Argia moztu zioten etxean. Fakturak ez zituelako ordaintzen. Karlos A ez da mintzatu diruaz, baina ez bide du diru arazorik. –Eta zer lan egiten zenuen? –Enpresa baten jabea ninduan… nauk… Karlos A ez da ausartzen erraten zein den enpresa. Komikoa litzateke, hain tragikoa ez balitz. –Orain ohartzen naiz nor zaren –Karlos B itxuraldatu da batbatean. Bere boz beldurtua abandonatu du, bizkar konkortua tentetu du, sua ateratzen zaio begietatik. Karlos A zur eta lur gelditu da, beldurrak –ikara mota berri batek, ez hastapeneko mesfidantza hark eragindakoak– hartu du. Garai hartan denen ahotan ibili zen Karlos Aren zorigaitz misteriotsua, albistegietan aipatu zuten, egunkarietako azalak bete zituen, istorio paranormalei buruzko saioetan erreportajea egin zuten… Ordurako, Karlos Bri argia moztua zioten, eta etxegabetzeko agindua ere heldua zitzaion. –Badakizu zer? Ez zenuen besterik merezi! Karlos A portzelanazko egin da, zuri bezain geldirik. Ez da fededuna, mezara joaten bazen ere; ez du superstizioen kontuetan sinesten, eta kostatzen zaio sinestea sorginkeria baten biktima dela! Oraingoan fededun bihurtu nahi luke. Jainkoaren baitan sinetsi nahi luke, otoitz egin diezaion sorginkeria hori kentzeko. Lehenik barkamena eskatu beharko lioke mezara itxurakeriagatik joateagatik, ateoa izan arren. Jainkoaren baitan sinetsi nahi luke, baina lehenik sinesten du deabruaren baitan. Erotzen ari da. Ez zuen uste bere zorigaitzaz pozten zen batekin egonen zenik parez pare! Ikaratu da: Zertara etorri duk gizatxar hau? Zer jasan behar diat oraino? Oraingoan, Karlos Bk hartu dio gaina Karlos Ari, errepublikako presidente bat bezain lerden agertu den Karlos Ari. Presidentea bere ohean kiribildurik dago, dardarka, Karlos B deabrua azken ukaldia ematera etorri balitzaio bezala. Zakur zanpatuaren begitartearekin so egiten dio hurbiltzen zaion guztietan… Karlos Bk, ordea, amultsuki prestatzen dizkio otorduak, arretaz zaintzen du supazterra, eta behar denean elikatzen, oiloak bazkatzen ditu, etxe aitzina garbi mantentzen du. Eta horrek berak ikaratzen du Karlos A. Ez ote du pozoituko? –Denek uste genuen hila zinela… Zenbait eguneko isiltasuna haustea erabaki du Karlos Bk. Karlos A desagertu zela jakin eta zenbait astera, talde anonimo batek agiri bat zabaldu zuen, eta hartan kontatu zuen egia. –Badakizu, Karlos? Zurea ez zen sorginkeria bat izan. Zuri ebakuntza egin zizuna ez zen uste zenuen medikua. Isilpeko erakunde batek zure medikua bahitu zuen ebakuntza baino minutu batzuk lehenago, eta beste bat izan zen ebakuntza gelan sartu zena. Mediku bat zen hura ere, baina ez ospitalekoa. Eta han mikrotxip bat txertatu zizun. Txip hura da argindarrarekin dituzun gaitz guztien iturburua. Etsaiak badituela… Hori bazekien. Bazekien, bai, bere bolizko dorre kaskotik aginduak ematen zituenean, diru kontuak gainbegiratzen zituenean edo burtsarekin jostatzen zenean, jende xehearen negarren auhena belarrietara ez bazitzaion heltzen ere, min hori bazegoela. Ontsa kexu zen, ordea! Aise ahanzten zituen beste enpresaburuekin eta agintari politikoekin astean hirutan edo gehiagotan izaten zituen batzar, koktel, afari eta abarretan botatzen zituen irri gizenekin. Argindar konpainiako lehendakaria da… zen… da… ez daki gehiago… Norbaiti argia moztu ziotela? Eta zer? Legea alde zuen. Aski zituzten fakturak ordaintzea! Nahiz eta berak ez jakin zertan gasta metatzen zuen diru guztia… –Zure erabakiarengatik moztu zidaten argia –jarraitu du Karlos Bk–. Sakelak ederki bete zenituen, xumeon bizkar… Azken hitz horrekin agurtu du Karlos A. Eta joan da, bizia beste nonbait egitera. * Karlos Ak bankuan duen diru kutxara euro bateko txanpona erori da, klank, eta bi segundoren buruan beste bat, klank… Badira bi urte euroak sartu eta sartu ari zaizkiola, klank, klank eta klank, eta bakar bat ere ezin izan duela atera kutxatik. Egongela oso bat dago txanponez kokorreraino beteta… Bitartean, munduaren beste puntan, beste multinazional bateko enpresaburu bat dutxan sartu da. Ur beltza atera zaio, ikatza bezain beltza, azukrez betea, saltzen duen edariaren gisakoa…

2023-12-01

booktegi_liburua_desobedientzia_zibila-1

booktegi.eus HENRY D. THOREAU desobedientzia zibila Itzulpena: Edu Lartzanguren Hitzatzea: Marko Zapiain Edurne eta Eiderri, César eta Jos é Manueli, Olatz, Mikel, Alberto, Fernando, Sabino, I ñaki eta Mariori. Hitzaurrea Henry David Thoreau (1817 1862) Ameriketako Estatu Batuetako idazleak ez zuen inoiz kargu politikorik izan, ez zen ezkondu eta ez zuen haurrik sortu. Eta, halere, Historia alda tu zuen. Haren bizitzako gertaerarik garrantzitsuenak bi izan ziren: ekintza xume bat —Basoan etxola batera bizitzera joan zen bi urtez — eta ez ekintza bat —zergak ordaintzeari uko egin zion (kartzelan sartu zuten, egun batez) –. Baina etxolan idatzitako Waldenliburuarekin gaurko ekologismoaren aitzindaria bihurtu zen. Kartzelako esperientziatik abiatuta, berriz, Desobedientzia Zibilamaisulana idatzi zuen. Testu horretatik atera zuen Gandhik Indiaren independentziarako bere mugimenduaren izena. Hortik ater a zuen Martin Luther Kingek indarkeriarik gabeko erresistentziaren ideia. Pertsona gutxik eragin dute horrenbeste hain gutxirekin. Thoreauk berak honela laburbiltzen zuen: "Bizitzan asko bidaiatu naiz... nire herriaren barruan". Desobedientzia Zibila Bat nator, bihotz bihotzez, honako leloarekin: “Gobernurik hoberena gutxien gobernatzen duena da”; eta nire pozerako litzateke hori ahalik eta azkarren eta sistematikoen gauzaturik ikustea. Gauzatzen bada, beste honen baliokidea bihu rtzen da azken batean, hau ere nire iritziarekin bat: “Gobernurik hoberena, batere gobernatzen ez duena da”; eta gizonak horretarako prest direnean, hori izango dute gobernutzat. Kasurik hoberenean gobernua aurrerabide bat besterik ez da; baina gobernu geh ienak normalean, eta gobernu guztiak batzuetan, atzerabide izan ohi dira. Armada iraunkor baten kontrako arrazoiak, asko, funtsezko eta konbentzigarriak izanik, berdin erabil daitezke, azken batean, gobernu egonkor baten kontra ere. Armada iraunkorra gober nu iraunkorraren beso bat besterik ez da. Herriak bere borondatea gauzatzeko aukeratu duen baliabidea besterik ez bada ere, gobernua desbidera eta oker dezakete herriaren nahia bete baino lehen. Honen lekuko dugu, gaur, Mexikoren aurkako guda: gobernu irau nkorra bere tresna gisa erabiltzen ari diren gizabanako gutxi batzuen lana; izan ere, hasieran, herriak ez zuen halako neurririk onartuko. Zer da, bada, Ameriketako gobernu hau, tradizio bat besterik ez bada, tradizio berri xamarra izan ere, bere burua os orik etorkizunera transmititu nahian dabilena baina uneoro osotasun eta zintzotasun pixka bat galtzen ari dena? Gizon bizidun bakar baten adinako indarrik eta sasoirik ez du; gizon bakar batek bere nahiaren arabera makurraraz baitezake. Herriarentzat ere, egurrezko fusil antzeko bat da Gobernua. Halere, ez du horregatik hura gutxiago behar; jendeak tramankulu handi bat behar du eduki, eta haren harrabotsa entzun, buruan duen gobernu ideia hori asetzeko. Honen bidez erakusten digute gobernuek zein erraza den gizonak menpean hartzea edota beraiek gizonen menpean jartzea, batzuen mesederako. Zoragarria da, onar dezagun. Baina gobernu honek ez du, bere kabuz, inongo ekimenik lagundu, ez bada bidetik azkar kendu denean. Gobernu honek ez du aberria aske gordetzen. Gobernu honek ez du mendebaldea kolonizatzen. Gobernu honek ez du hezkuntzarik ematen. Ameriketako jendearen prestutasunari esker lortu da egindako guztia; eta gehiago ere izango zuen egiterik, gobernua, hainbatetan, traban jarri ez balitzaio. Izan ere, g izonak elkarrekin bakean gogo onez uzten saiatzeko tresna da gobernua; eta, esan bezala, mesederik handiena egiten du, gobernupekoak bake santuan uzten dituenean. Gomazkoak ez balira, merkataritzak eta negozioek ezingo lituzkete gainditu legegileek etengab e bidean jartzen ohi dizkieten trabak. Eta gizon horiek, dituzten asmoengatik ez ezik, euren ekintzen ondorioengatik juzgatuz gero, trenbideetan trabak jartzen dituzten gaiztaginekin parekatzea eta zigortzea mereziko zuketen. Baina zuhurki eta herritar le gez mintzatzekotan, euren buruak gobernu gabeko gizontzat jotzen dituzten horiek ez bezala, zera eskatzen dut nik, ez berehala gobernu eza, baizik eta berehalaxe gobernu hobea. Utzi gizakume bakoitzari zer nolako gobernua errespetatuko lukeen adierazten eta horra hura lortzeko lehenengo urratsa. Azken batean, boterea herriaren eskuetara heltzen den orduan, uzten bazaio gehiengo bati agintera heltzen eta luzaroan agintzen jarraitzen, horren arrazoi praktikoa ez da gehiengo hori zuzenago ibiltzea litekeena dela edota gutxiengoaren oniritzia duela, b aizik eta fisikoki indartsuena dela. Kasu guztietan gehiengoaren arabera agintzen duen gobernuak ezin du justizia oinarri izan, sikiera ere gizonek justiziatzat duten horren arabera. Ez al da posible gobernu bat non gehiengoek ez duten birtualki erabakitze n zer den zuzena eta zer okerra, baizik eta kontzientziak? Non gehiengoek soilik kontzientziari eragiten ez dioten aferetan erabakiko duten? Utzi behar al du herritarrak, une batez eta neurririk txikienean bada ere, bere kontzientzia legegilearen eskuetan? Zertarako du orduan gizon bakoitzak kontzientzia bana? Lehenbizi gizonak eta ondoren menekoak izan beharko ginatekeela uste dut. Ez genuke legearekiko errespetua landu behar, zuzentasunarekikoa baizik. Soilik betebehar bat har dezaket nire gain zilegitasu nez: beti neuk zuzentzat dudana egitea. Ongi esan ohi da talde batek ez duela kontzientziarik; baina kontzientzia duten gizonen elkartea, elkarte kontzientziatsua da. Legeak ez ditu sekula gizonak apurtxo bat ere zuzenagoak egin; eta, harenganako errespetu a dela eta, zintzoak ere zuzengabekeriaren agente bihurtzen zaizkigu egunero. Legearekiko errespetu desegokiaren ondorio natural eta arruntaren adibidetzat, ikus dezakezu soldadu lerro bat, koronela, kapitaina, kaboa, kintoak, bolbora mutil eta dena, mendi an gora eta haranetan barrena, lerro lerro, gerretara martxan, gogoz kontra eta, ai ene!, senaren eta kontzientziaren kontra, horrek, benetan, martxa oso aldapatsu egiten dielarik eta bihotza estutzen. Lantegi deitoragarrian dabiltzala badakite, zalantza izpirik gabe; baketsuak dira denak berez. Orain, berriz, zer dira? Gizonak akaso? ala bolborategi eta gotorleku mugikorrak, agintean diren gizon lotsagabe batzuen zerbitzuan? Bisita ezazue Itsas Armadaren basea eta marine bat behatu, Ameriketako gobernu ba tek sor dezakeen gizon mota, alegia, bere sorginkeriaren bitartez sortu ere: gizatasunaren itzal eta arrasto bat, bizirik eta zutik, eta dagoeneko, esan genezake, armen azpian lurperaturik, hileta doinuz lagundurik. Danbor hotsik ez zen entzun, ezta hil eta doinurik ere, Haren hilotza harresira eraman genuenean; agur tirorik ez zuen egin soldadu batek ere Gure heroia lurperatu genuen hilobiaren gainean. Honela zerbitzatzen du jende multzoak estatua, ez batez ere gizon legez, baizik eta makina gisa, go rputzekin. Horiek dira armada egonkorra eta miliziak, kartzelariak, poliziak, eta sheriff aren laguntzaileak. Kasu gehienetan ez dago senaren edota zentzu moralaren ariketa librerik; egurraren, lurraren eta harrien pare jartzen dituzte euren buruak; eta, b eharbada, badago egurrezko gizonak fabrikatzerik, helburua haiek bezain ongi beteko luketenak. Simaur pilo batek edota txorimalo batek baino errespetu handiagorik ez dute halakoek merezi; zaldien eta zakurren balio mota bera dute. Eta, halere, halakoak har tzen ohi dira herritar prestutzat. Beste batzuek, legegileek, politikariek, abokatuek, ministroek eta, oro har, kargudun gehienek, estatua zerbitzatzen dute batez ere buruekin; eta hausnarketa moralik gutxitan egiten dutenez, berdin ibil daitezke Deabruare n morrontzan, nahi gabe beti ere, zein Jainkoarenean. Bakan batzuek, heroiek, abertzaleek, martiriek, erreformatzaileek zentzu onean, eta gizonek, kontzientziekin ere zerbitzatzen dute estatua eta, halabeharrez, gehienetan kontra egin behar izaten diote; e ta, normalean, estatuak etsaitzat hartzen ditu. Gizon zuhurrak soilik gizon den heinean egin dezake mesede, bere burua kondenatu gabe “buztina” izatera “zuloa estaltzeko, haizea sar ez dadin”. Lan hori, gutxienez, bere errautsari utziko dio: Goregi jaio nintzen ni, besteren jabetza eta esaneko izateko, munduko edozein estaturen morroi eta tresna bihurtzeko. Bere burua osorik hurkoei ematen diena, ezgauza eta berekoitzat jotzen dute; bere burua erdizka ematen diena, berriz, ongilea eta filantropoa dela diote. Nola jokatu behar du gaur gizon batek Ameriketako gobernu honekiko? Erantzuten dut ezin duela harekin elkar hartuta ibili zorigaitzik gabe. Ezin dut nire gobernutzat hartu, inolaz ere, esklaboen gobernua ere baden erakunde politiko hori. Gizon guztiek onartzen dute iraultzarako eskubidea; hau da, gobernuari arbuio eta kontra egiteko eskubidea, haren tiranokeria edo ustelkeria handiak eta jasanezinak direnean. Gaur ez dela hori kasua diote ia denek. Baina hori bai zela kasua, uste dute, 75eko iraultzan. Baten batek esango balit gobernu hura txarra zela atzerritik porturaturiko zenbait salgairi zergak ezartzen zizkielako, ez nioke kasurik egingo, ziurrenik, gai horiek gabe ere molda baininteke. Makina guztiek dute frikzioa; hala ere, sorturiko g aitza kitatzeko adina mesede egiten dute, ziurrenera. Frikzio hori dela eta protesta egitea oker handia litzateke, inolaz ere. Baina frikzioa makinaz jabetzen denean, eta zapalketa zein lapurreta antolatuak ditugunean, zera diot, ken dezagun makina hori al damenetik. Bestela esateko, bere burua askatasunaren babeslekutzat duen nazioaren sei biztanletik bat esklabo denean, eta armada atzerritar batek herri oso bat bidegabe inbaditu eta menperatu eta lege militarpean jarri duenean, ez dut uste goizegi denik gizon zintzook matxinatzeko eta iraultza egiteko. Eta are premiazkoa da matxinatzeko betebeharra, ez delako geurea inbaditutako herria, bai, haatik, armada inbaditzailea. Kontu moraletan askoren artean itzal handia duen Paleyk, Gobernu Zibilari Obeditzeko Obligazioa atalean, betebehar zibil guztiak batean biltzen ditu: onuragarritasuna; eta honela dio: “Gizarte osoaren interesak eskatzen duen heinean, hau da, dagoen gobernua onura publikoari kalte egin gabe aldatzerik edo ukatzerik ez dagoenean, Jainkoaren n ahia da, orduan eta bakarrik orduan, dagoen gobernuari obeditzea...Printzipio hau onartuta, desobedientzia kasu bakoitza zuzena ote den erabakitzeko, nahikoa da kalkulatzea alde batean dagoen arrisku eta kalte kopurua eta bestaldean hura konpontzeko dagoen aukera eta kostua”. Honen inguruan, haren aburuz, norberak erabakiko du. Ez dirudi, ordea, Paleyk sekula kontuan izan duenik komenigarritasunaren legearen barruan jarri ezin diren kasuak, zeinetan herri batek zein gizabanakoak justizia egin behar duen kos ta ahala kosta. Itolarrian dabilen bati, indarrez eta bidegabe ohola lapurtu badiot, itzuli egin beharko diot, neu itoko banaiz ere. Hori, Paleyren arabera, ez litzateke onuragarria. Bere bizitza horrela salbatzen duenak, galdu egingo du. Jende horrek esk laboak edukitzeari utzi egin behar dio, bai eta Mexikori gerra egiteari ere, horren kostua herri gisa desagertzea bada ere. Praktikan nazioek Paleyren arabera jokatzen dute; baina, inork uste al du Massachusetts zuzen jokatzen ari denik egungo krisian? Estatu zikina, zilarrezko soinekoz jantziriko urdanga, dandarra altxatzen diote, eta arima lokatzetik arrastaka darama. Egia esateko, Massachusetts honetan legea aldatzearen aurkakoak ez dira hegoaldeko ehun mila politikari, baizik eta bertoko ehun mila nekazari eta merkatari; merkataritzaz eta nekazaritzaz arduratuago daude, gizateriaz baino, eta ez dira prest esklaboari z ein Mexikori justizia egiteko kosta ahala kosta. Ez nabil urruneko etsaiekin ika mikatan, baizik eta etxe ondoan urruneko haiei laguntzen dieten morroiekin, hauek gabe haiek jai izango baitzuketen. Ohituta gaude esatera jendetza ez dagoela prestatuta; bain a hobekuntza astiro dator, gutxiengoa ez baita gehiengoa baino hobea edo jakintsuagoa. Ez da horren garrantzitsua zu bezain on diren asko egotea, garrantzitsuagoa da nonbaiten ongi absolutu apur bat izatea; legamia horrek altxatuko baitu ore osoa. Milaka d ira esklabotza zein gerraren kontrako direnak, iritziz, eta, dena den, haiek amai daitezen ezertxo ere egiten ez dutenak; beraien buruak Washington eta Franklinen seme alabatzat dituzte eta, eserita eskuak poltsikoetan, esaten dute ez dakitela zer egin, et a ez dute ezer egiten. Libertatea beharrean, librekanbioa lehenesten dute eta lasai irakurtzen dituzte afalostean prezio indizeak, Mexikotik datozen azkeneko albisteekin batera, eta, beharbada, bien gainean seko geratzen dira lo. Zein da gaur gizaseme zint zo eta abertzale baten prezio indizea? Duda mudatan dabiltza, eta deitoratzen, eta batzuetan protesta agiriak sinatzen dituzte, baina ez dute egiten egiazko eta eraginkorrik ezer. Asmo onez itxarongo dute beste batzuek gaitza konpondu arte, geroan deitorat zeko arrazoirik ez izateko. Zuzentasunari, boto merke bat, sostengu ahula, eta ongi ibili! bat besterik ez diote emango haien aldamenean igarotzen denean. Gizon bertutetsu bakoitzeko bederatziehun eta berrogeita hemeretzi bertutezale dago. Hala ere, erraza go da gauza baten benetako jabearekin tratutan ibiltzea haren behin behineko zaintzailearekin baino. Bozkatzea joko mota bat da, dama jokoa edo backgammon bezalakoa. Nola halako ñabardura morala dauka, jokatzen baita ongia eta gaitzarekin, moral kontuekin ; eta apustua du, halabeharrez, lagun. Boto emaileen izen ona ez da arriskuan jartzen. Zuzen ustean ematen dut botoa, beharbada; baina zuzentasuna nagusitzea ez da niretzat hil ala biziko kontua. Hori gehiengoaren ardurapean uzteko irrikan nago. Haren bete beharra, hortaz, ez da gai praktikoetara baino harago heltzen. Zuzentasunaren alde bozkatzea ere, horren alde ezer ez egitea da. Zuzentasuna nagusitzea nahiko zenukeela gizonei ahapeka adieraztea da soilik. Gizon zuhur batek ez du utziko zuzentasuna zoriar en eskuetan, ezta hura gehiengoaren indarrez nagusitzea nahi izango ere. Bertute eskasa dago jende multzoen ekintzetan. Gehiengoak, egun batean, esklabotza deuseztatzearen alde bozkatzen badu, esklabotza bost axola zaiolako izango da edota haren botoaren b itartez deusezta daitekeen esklabotza gutxi geratzen delako. Beraiek izango dira orduan esklabo bakarrak. Bere askatasuna botoaren bidez baieztatzen duenak soilik azkar dezake esklabotzaren abolizioa. Baltimoren edo ospatzekoa den kongresu baten berri ent zun dut: egunkari zuzendariek eta politikari profesionalek, nagusiki, osatuko dute, presidentetzarako hautagai bat aukeratzeko. Baina neuk zera diot: zer axola zaio erabakia edozein gizon independente, argi eta errespetagarriri? Ezin al dugu horren zintzot asunaz eta jakinduriaz baliatu, dena dela? Boto independente batzuk ere ezin al ditugu bada izan? Ez al da bada herri honetan kongresuetara joaten ez den gizabanako asko? Ez nonbait: gizon errespetagarria deituriko horrek segituan utzi du bere postua eta a berriarekin etsita dabilela sumatzen dut, aberriak berarekin etsitzeko arrazoi handiagoak baditu ere. Berehala, horrela aukeratutako hautagaietako bat onartzen du, eskura dagoen bakarra delakoan, eta horrela frogatzen du bera ere eskura dagoela demagogoare n edozein asmotarako. Horren botoak ez du gehiago balio eros daitekeen printzipiorik gabeko atzerritarrarenak edota bertako saripekoarenak baino. Oi gizona den gizona, eta nire auzoak dioen bezala, bizkarrean hezur sendoa daukana! Gure estatistikak oker dira: populazio handiegia agertzen dute. Zenbat gizon dugu herri honetan hiru mila kilometro koadroko? Bat eskas. Ez al du bada Amerikak gizonak hemen bizitzen jartzeko nahia pizten? Amerikarra urritu egin da, Odd Fellow bat bilakatu arte: hura ezagutu daite ke taldean ibiltzeko joera asko garatu duelako eta bere buruarekiko konfiantza sendo zein adimen eza nabarmenagatik. Mundura sortzean haren kezka lehen eta nagusia zaharren egoitzak egoki paratuta daudela ikustea da eta gizonezkoen toga janzterik duen bai no lehen, diru eske ibiltzea inguruko alargun zein umezurtzak laguntzeko. Aseguru etxearen babesean baino ez da bizitzera ausartzen, zeinak behar bezala hilobiratuko duela agindu dion. Ez da gizon baten betebeharra, ez behintzat normalean, inongo okerrik zuzentzen ahalegintzera dedikatzea, okerrik handiena bada ere; bestelako kezkak izan ditzake gogoan arrazoi osoz, baina badu, bederen, oker horretatik eskuak ateratzeko betebeharra, eta, besterik ez badu egiten ere, ez emateko okerrari laguntzarik praktika n. Beste kontu eta hausnarketetara dedikatzen banaiz, lehenbizi behintzat, inoren lepotik ez nabilela ikusi beharko dut. Askatu beharko dut aurretik, beste horrek ere bere zereginetan ibiltzerik izan dezan. Ikusi, bada, zer nolako kontraesana onartzen den. Nire herrikide batzuei honela entzun izan diet: “Gustuko izango nuke haiek niri esklaboen matxinadaren bat zapaltzen laguntzera deitzea edota Mexikora gerrara joateko agintzea..., ikusiko zuten orduan joango ote nintzatekeen”. Haatik, gizon hauetako bakoi tzak, euren leialtasunaren bidez zuzenean eta, azken finean, euren diruaren bidez zeharka ere, ordezko bat bidali du. Bidegabeko gudan zerbitzatzeari uko egiten dion soldaduari txalo jotzen diote gerra eragiten duen gobernu bidegabea sostengatzeari uko egi ten ez dioten horiek. Txalo jotzaile horien jokabidea eta autoritatea arbuiatu eta gaitzesten du halako soldaduak. Emango luke estatua prest legokeela penitentzia egiteko, norbaiti ordaintzeko bera zigor dezan, bekatua egiten duen bitartean, ez ordea, une batez ere bekatu egiteari uzteko. Ordenuaren eta Gobernu Zibilaren izenpean, honela, behartzen gaituzte geure doilorkeria omentzera eta indartzera. Bekatuaren hasierako lotsa pasata, axolagabekeria dator. Morala ez zena amorala edo bihurtzen da, nolabait esateko, ez oso alferrikakoa antolatu dugun bizimodurako. Okerrik zabalduenari eta iraunkorrenari eusteko, bertuterik desinteresatuena behar da. Gizonik zintzoenek dute joerarik handiena erortzeko abertzaletasunaren bertuteari ikus dakiokeen akats txikian: gobernu baten joera eta neurriak gaitzesten dituzten bitartean, sostengu eta leialtasuna eskaintzen dizkioten horiek dira, dudarik gabe, haren sostengatzailerik kontzienteenak eta, sarritan ere, aldaketaren oztoporik handienak. Batzuek Batasuna desegiteko eskatzen diote Estatuari, presidentearen deialdiei muzin egiteko. Zer dela eta ez dute beraiek desegiten Estatuarekin duten lotura eta haren ogasunari zerga ordaintzeari uko egiten? Estatuarekiko duten harremana, ez al da Estatuak berak Batasunarekiko due n berbera? Estatuak Batasunaren aurka ez jotzeko izan dituen arrazoiak, ez al dira beraiek Estatuaren kontra ez aritzeko izan dituzten berberak? Nolatan ase daiteke gizon bat jakite hutsarekin eta, gainera, lasai ibili? Lasaituko al du bada bera kaltetzen ari direla jakite hutsak? Auzoak txanpon bakar bat bera ere lapurtzen badizu, ez zaitu asetzen jakiteak iruzur egin dizula, ezta dagokizuna ordaintzeko eskatzeak ere; haatik, berehala hartzen dituzu neurri eraginkorrak diru guztia berreskuratzeko eta ziur tatzeko berriz iruzur egiten ez dizutela. Printzipioetatik sorturiko ekintzak –justizia hautemateak eta gauzatzeak – egoerak eta harremanak aldatzen ditu; iraultzailea da mamian eta ez dator guztiz bat iraganeko ezerekin. Ez ditu soilik estatuak eta elizak banantzen, senitartekoak banantzen ditu, ai ene! gizabanakoa banantzen du, eta haren baitan deabruarena eta jainkoarena bereizten du. Zuzengabeko legeak egon, badaude: obeditu besterik ez al dugu egin behar, ala zuzentzen saiatu? Zuzentzea lortzen dugun a rte obeditu behar ditugu, ala besterik gabe hautsi? Hau bezalako gobernu baten agintepean, gizonek uste izaten dute itxaron egin behar dutela gehiengoa legea aldatzearen alde konbentzitu arte. Kontra eginez gero, konponbidea gaitza baino okerragoa izango l itzatekeela uste dute. Haatik, Gobernuaren errua da konponbidea gaitza baino okerragoa bada. Hark bihurtzen du okerrago. Zer dela eta ez da Gobernua prestuago aldaketa igarri eta laguntzeko? Zer dela eta ez du gutxiengo jakintsua estimatzen? Zer dela eta e giten du negar eta borroka zauria jaso aurretik? Zer dela eta ez ditu herritarrak adi egotera bultzatzen, bere akatsez ohartarazteko, hobe beharrez? Zer dela eta iltzatzen du beti Kristo gurutzean, eta Lutero zein Koperniko eskomikatzen, eta Washington zei n Franklin matxinotzat jotzen? Pentsa dezake batek gobernuak kontuan hartu ez duen lege hauste bakarra dela bere aginteari uko egitea apropos eta praktikan. Zer dela eta ez du, bestela, horretarako zigor irmo, egoki eta neurrikorik arautu? Ondasunik gabek o gizon batek, behin bada ere, uko egiten badio berak irabazitako bederatzi txelin Estatuari emateari, kartzelan sartzen dute, nik ezagututako inongo legek mugatzen ez duen epe baterako, soilik giltzaperatu dutenen erabakiaren menpe. Haatik, laurogeita ha mar bider bederatzi txelin lapurtu badizkio Estatuari, berehala uzten dute libre. Bidegabekeria gobernuaren makinak ezinbestean duen frikzioaren atal bat bada, hala bedi, hala bedi. Beharbada gastatu eta leunduko da; ziur makina erabat higatuko dela. Bide gabekeriak malguki, txirrika, soka edo eragingailu propioak baditu, pentsa dezakezu konponbidea gaitza baino okerragoa ez ote den izango. Baina, haren izaerak behartzen bazaitu beste baten kontrako bidegabekeriaren agentea izatera, orduan zera esango dizut : hauts ezazu legea. Zeure bizitza izan dadila makina gelditzeko kontra frikzioa. Ziurtatu behar dut ez dudala edozein neurritan bultzatzen gaitzesten dudan okerra. Gaitza konpontzeko Estatuak eskura jartzen dituen bideak erabiltzeari buruz, nik ez dut ha lako bideen berririk. Luzeegi jotzen dute eta gizon baten bizitza joango da tartean. Baditut beste zereginak ere. Ez nintzen mundu honetara sortu, nagusiki, mundua bizileku ona bihurtzeko, baizik eta, bertan bizitzeko, ona ala txarra izanda. Gizon batek ez du zertan dena egin behar, zerbait baizik. Eta dena egiterik ez badu, horrek ez dakar ezinbestean, zerbait oker egin behar duenik. Ez dut zertan ibili behar eskariak aurkezten Gobernadore edo Legebiltzarrari, ez, behintzat, hauek niri eskariak aurkezteko beharrik ez duten bitartean. Nire eskaerei entzungor egiten badiete, zer egin dezaket orduan? Irtenbiderik ez du utzi Estatuak halakoetan: Konstituzioa bera dugu gaitza. Esan dudanak eman dezake bortitz, kaskagogor eta liskarti; baina bihotz onez eta konts iderazioz tratatzea da horrela merezi eta estimatzen duen izpiritu bakarra. Horrela gertatzen da onerako aldaketa guztietan: jaiotzak eta heriotzak legez, gorputza astindu egiten dute. Ez dut zalantzarik honako hau esaterakoan: euren buruak abolizionista izendatzen dituzten horiek berehala eta eraginkortasunez kendu behar liokete sostengua Massachusettsko Gobernuari, pertsonez zein ondasunez, itxaron gabe gehiengo sinplea osatu eta nagusitzeko eskubidea eskuratu arte. Jainkoa euren alde badute, nahikoa dut ela deritzot, beste inoren zain egoteko beharrik gabe. Are gehiago, aldamenekoa baino zuzenago dabilen edozein gizonak gehiengo sinplea osatzen du dagoeneko. Ameriketako Gobernu hau, edo haren ordezkari Estatuko Gobernua, urtean behin –ez gehiagotan – topatzen dut aurrez aurre, haren zerga biltzailearen pertsonan. Hori da gizartean ni bezala kokaturiko gizon batentzat Gobernuarekin halabeharrez topo egiteko modu bakarra. Orduan zera esaten dit, argi eta garbi: nire agintea onar ezazu. Harekin tratatzeko mo durik sinpleena, eraginkorrena eta, egungo egoera dela eta, ezinbestekoena, harenganako zein poz gutxi eta maitasun urria dituzun adierazteko, hura une horretan ukatzea da. Nire auzoa, zerga biltzailea, da tratatu behar dudan laguna, ez bainabil paperezko agiriekin borrokan baizik eta pertsonekin, eta hark bere borondatez gobernuaren agentea izatea aukeratu du. Nola jakingo du hark gobernuaren ofiziale gisa, edo gizon legez, zer den eta zer egiten duen, ni, errespetatzen duen bizilaguna, auzokide eta izaera oneko pertsona legez ala ero eta bazter nahasle gisa tratatu behar ote nauen erabaki beharrean aurkitzen den arte. Ikusi beharko du orduan, bere jatortasuna kolokan jartzen duen arazoa gaindi ote dezakeen bere ekintzari dagozkion gogoeta edo hitz zakarrik gabe. Ondo dakit nik mila, ehun, hamar gizonek –hamar gizon prestuk soilik –, zera! gizon ONDRATU bakar batek, Massachusettsko Estatu honetan, esklaboak edukitzeari utzi eta bere konplizitatea hautsiko balu eta, honen ondorioz, konderriko kartzelan giltzap etuko balute, esklabotzaren azkena litzatekeela Ameriketan. Hasierak zein xumea dirudien ez du axola, behin zuzen egiten dena, betiko dago egina. Baina nahiago izaten dugu hitz egiten ibiltzea gure misioa deitzen dugun horretaz. Erreformak hamaika kazeta d itu bere alde lanean, baina gizon bat bera ere ez. Nire lagun estimatua eta Estatuaren ordezkaria, Kontseilu Ganbaran giza eskubideen arazoa konpondu nahian jo eta su dabilena, Karolinako espetxeekin mehatxatu beharrean, Massachusettsen preso balitz, hau da, bere senideari esklabotzaren bekatua leporatzeko horren prestu dabilen Estatu honetan bertan –nahiz eta egun abegikortasunaren aurkako ekintza bat baino ez duen ikusten haren kontra – Legebiltzarrak ez lioke gaiari erabat muzin egingo hurrengo neguan. Inor bidegabeki giltzapetzen duen gobernu baten menpean, gizon zintzo bati dagokion tokia kartzela da. Leku egokia egun, Massachusettsek bere izpiritu askeen eta kementsuenentzako egun egokitu duen leku bakarra, kartzelatan da, han Estatuarengandik eta Es tatu beraren eskutik apartatuak eta giltzapetuak izan daitezen, euren buruak dagoeneko jarri baitituzte aparte, printzipioak direla eta. Hor aurkitu beharko lituzke esklabo iheslariak, baldintzapeko askatasunean dabilen gatibu mexikarrak eta bere herriari eginiko kaltea salatzera datorren indioak, toki baztertu baina libreago eta ohoretsuago horretan, non Estatuak, alde beharrean, kontra dituenak sartzen dituen: esklaboak dituen Estatu batean gizon libre batek ohorez erabil dezakeen etxe bakar horretan. Nor baitek uste badu hor barruan haien indarra galdua legokeela eta haien ahotsek Estatuaren belarria jadanik atsekabetzerik izango ez luketela, hau da, pareta horien artean jadanik etsai izango ez zirela, horrek ez daki noraino den egia okerra baino indartsua goa, ezta ere zein eraginkorrago eta indartsuago borroka dezakeen zuzengabekeria bere soinean apur bat jasan duenak. Eman ezazu boto osoa, ez soilik paper puska bat, zeure eragin osoa. Gutxiengoa indarge da gehiengoari men egiten dion bitartean. Gutxiengo bat ere ez da orduan. Geldiezina da, ordea, bere pisu guztiarekin traba egiten duenean. Aukera bada gizon zintzo guztiak kartzelan sartzea ala gerra eta esklabotza gelditzea, Estatuak ez du zalantzarik izango. Mila bat gizonek aurten zergak ez ordaintzea e rabakiko balute, hori ez litzateke neurri bortitz eta odoltsua izango, bai, ordea, ordaintzea eta Estatua ahalbidetzea indarkeria erabiltzeko eta errugabeen odola isurtzeko. Hau da, izan ere, iraultza baketsuaren definizioa, halakorik posible bada, behintz at. Zerga biltzaileak edo beste edozein funtzionariok “zer egingo dut bada?” galdetzen badit, eta hala egin dit dagoeneko batek, nire erantzuna honako hau izango da: “benetan zerbait egin nahi baduzu, utzi kargua”. Menekoak leialtasunari uko egin dionean e ta funtzionarioak kargua utzi duenean, orduan egina dago iraultza. Suposa ezazue, halere, odola isuri behar dela; ez al da odolik isurtzen moduren batean kontzientzia zauritzen denean? Zauri horretatik isurtzen dira gizon baten benetako gizatasuna eta hilezkortasuna, eta betiko hiltzeraino odolusten da. Odol jario hori dakusat orain. Legea hautsi duenaren kartzelatzea ibili dut gogoan, haren ondasunen bahitzea barik, nahiz eta biek xede bera izan, zuzentasunik garbiena defendatzen dutenak, eta, beraz, Esta tu ustel batentzat arriskutsuenak diren horiek ez direlako, normalean, asko ibili ondasunak biltzen. Horiei mesede gutxikoa zaie Estatua, besteekin alderatuta, eta zergarik txikiena ere neurrigabekoa iruditu behar zaie, batez ere eskuekin eginiko ezohiko l anaren bitartez ordaindu behar badute. Erabat dirurik gabe biziz gero, Estatuak berak ere zalantzan izango luke hari dirua eskatzea. Gizon aberatsa, berriz, konparazio bekaiztirik ez egitearren, bera aberasten duen erakundeari salduta dago beti. Absolutuki hitz eginez, zenbat eta diru gehiago, orduan eta bertute gutxiago. Dirua gizonaren eta haren gauzen artekaria baita, honek eskuratzen ditu gauzok harentzat; eta ez dago bertute handirik dirua eskuratzean. Diruak erantzun beharreko galdera asko isilarazten ditu, eta, aldiz, galdera bakarra sortzen du, erantzuten zaila baina azalekoa: zertan gastatu? Honen bidez, gizonak oinarri morala galtzen du. Bizitzeko aukerak murriztu egiten dira “erraztasunak” omen diren horiek handitzen diren heinean. Gizon batek, behin aberastutakoan, bere kulturaren alde egin dezakeen gauzarik hoberena da pobrea zenean zituen egitasmoak gauzatzen saiatzea. Jesu kristok Herodesen aldekoei haien izaeraren araberako erantzuna eman zien: “Erakuts iezadazue zerga dirua”, esan zuen, eta b atek, poltsikotik, txanpon bat atera zuen; erabiltzen baduzue Zesarren irudia daukan txanpona, hark balioztatu eta zirkulazioan jarritakoa, hau da, Estatuaren gizonak bazarete eta Zesarren gobernuaren abantailez pozik baliatzen bazarete, orduan, berea den horretatik zer edo zer itzultzeko eskatzen dizuenean: “Itzul iezaiozue, beraz, Zesarri Zesarrenak direnak eta Jainkoari Jainkoarenak direnak”. Nori zer zegokion jakin gabe utzi zituen, hasieran bezain ezjakin, haiek ez baitzuten jakin nahi. Nire auzokide libreenekin solasean aritzen naizenean, aferaren garrantziaz zein larritasunaz eta lasaitasun publikoari dioten begiruneaz diotena diotela, kontua da, azken batean, ezin dutela bizi egungo Gobernuaren babesik gabe, eta desobedituz gero, euren fami liak zein ondasunek jasango lituzketen ondorioen beldur direla. Nik, neure aldetik, ez nuke pentsatu nahi inoiz Estatuaren babesa ezinbestekoa zaidala. Zerga ordaintzeko eskatzen didanean, berriz, Estatuaren autoritateari muzin egiten badiot, laster asko b ahitu eta alferrik galduko ditu nire ondasunak eta ni zein nire seme alabak etengabe zigortuko gaitu horrela. Gogorra da hori. Gizon bati zintzoki eta aldi berean eroso bizitzea ezinezkoa egiten dio honek. Ondasunak pilatzeak ez du, beraz, merezi izango, b erriz ere, galduko baitira. Lekuren bat alokatu edo okupatu behar duzu eta uzta txiki bat besterik ez hazi, eta hura berandu gabe jan. Zure baitan bizi behar duzu, eta zeure ahalmenez, maukak beti jasota eta prest hasteko, eta zeregin askorik gabe. Turkia batean ere badu gizon batek aberasterik, Turkiako Gobernuaren meneko zintzoa bada beti. Konfuziok esan zuen: “Estatua arrazoiaren printzipioen arabera gobernatzen bada, miseria eta pobrezia lotsagarriak dira; estatua ez bada arrazoiaren printzipioen araber a gobernatzen, aberastasunak eta ohoreak dira lotsagarriak”. Ez: nire askatasuna galzorian dagoen urruneko hegoaldeko porturen batetik Massachusettsen babesa eskatzen dudan arte edota sorlekuan, etxaldea bakebidez eraikitzeari ekiten diodan bitartean, orda in dezaket Massachusettsi leialtasuna zein nire bizitza eta ondasunen gaineko eskubidea ukatzearen prezioa. Gutxiago kostatuko zait Estatuari desobeditzearen zigorra jasotzea, obeditzea baino, zentzu guztietan. Obeditzekotan, gutxiago balio dudala sentituk o nuke. Orain dela zenbait urte, Estatua etorri zitzaidan Elizaren izenean eta apaiz bati laguntzeko diru kopuru bat ordaintzeko agindu zidan; nire aita joaten zen haren peredikua entzutera, baina sekula ere ez neu. “Ordain ezazu”, esan zidan Estatuak, “e do kartzelan giltzapetua izango zara”. Uko egin nion ordaintzeari, baina, zoritxarrez, beste norbait agertu zen nire ordez ordaintzeko prest. Ezin nuen ulertu zer dela eta ordainarazi behar zaion maisuari apaiza laguntzeko eta ez, berriz, apaizari maisua l aguntzeko; ni ez bainintzen Estatuko maisua, haatik, borondateko harpidetzaz sostengatzen nuen neure burua. Ezin nuen ulertu zer dela eta Lizeoak ezin zituen bere zergak luzatu, eta Estatua eskaera babesteko izan, Elizak bezala. Dena den, eta zinegotziek eskatu zidatelako, baieztapen hau paperean jartzea onartu nuen: “Idazki honen bitartez jakin dezatela guztiek, nik, Henry Thoreauk, ez dudala nahi inongo elkarteko kidetzat hartua izan, horretan izena eman ez badut”. Udal idazkariari eman nion idazkia; eta hark dauka gordeta. Eliza horren kidetzat hartua izan nahi ez dudanaren jakinaren gainean jarririk, ez dit Estatuak, harez geroztik, halako eskaerarik egin, hartan, aurretik zuen ustea aintzat hartu behar zuela adierazi bazidan ere. Nola izendatu jakin iza n banu, izenik eman ez nien elkarte guztietatik izena kendu beharko nukeen orduan, banan bana, baina ez nekien zerrenda osoa non aurkitu. Sei urteotan ez dut gizabanakoen gaineko zergarik ordaindu. Hori dela eta, kartzelan sartu ninduten, behin, gau bater ako. Metro erdi eta metro bat arteko harrizko paretei zein 30 zentimetroko zur eta burdinazko ateari eta argia iragazten zuen burdinsareari so nengoela, harritu egin ninduen erakunde haren zentzugabekeriak, zarratzeko haragi, odol eta hezurrak besterik ez banintz hartzen baininduen. Nire buruari galdetzen nion erabaki ote zuen hura zela ni enplegatzeko modurik hoberena eta ez ote zitzaion sekula bururatu nire zerbitzuez beste modu batean baliatzea. Ni eta nire hirikideen artean harresi bat baldin bazegoen, beste bat bazutela ikusi nuen, igo edota zeharkatzen zailagoa, haiek ni bezain libre izan aurretik. Ez nintzen inoiz preso sentitu eta paretak harrizko eta mortairuzko alferrikako gastu itzela iruditu zitzaizkidan. Zerga ordaindu zuen hiritar bakarra banin tz legez sentitu nintzen. Ni nola tratatu ez zekiten, besterik gabe, eta heziketarik gabeko pertsonak bezala portatzen ziren. Mehatxu zein hitz gozo bakoitzarekin huts egiten zuten, nire desiorik handiena harresiaren bestaldean egotea zela uste baitzuten. Irribarrez ikusi nuen atea ixteko nolako lanak hartzen zituzten eta nire gogoetak inongo baimen eta oztoporik gabe irten zitezkeela haien atzetik; eta gogoetok ziren gauza arriskutsu bakarra. Ni heldu ezin nindutenez, nire gorputza zigortzea erabaki zuten; umeak bezalatsu, gorroto duten lagunari aurre egin ezin diotenean, haren txakurraren aurka jotzen dute. Estatua ergel xamarra zela ikusi nuen, bere zilarrezko koilaratxoekin arduratuta dabilen neskazaharra bezain izuti, lagunak eta etsaiak bereizi ezinik zebilela, eta gordetzen nion errespetu kondarra galdu nuen eta errukigarria egin zitzaidan. Bistan denez, Estatuak, ez dio sekula nahita aurre egiten gizon baten senari, intelektual zein moralari, baizik eta, soilik, haren gorputzari, haren zentzumenei. E statua ez dago adimen edo zuzentasun handiagoz horniturik. Bai, aldiz, indar fisiko handiagoz. Ez nintzen bortxatua izateko jaioa. Nire erara hartuko dut arnasa. Indartsuena zein den ikusiko dugu. Zer nolako indarra du jendetzak? Soilik behar nazakete nire a baino garaiago den lege baten esanetara daudenek. Haiek bezalakoa bihurtzera behartzen naute. Noiztik behartzen ditu jendetzak, bada, gizonak modu batean ala bestean bizitzera. Zer nolako bizimodua litzateke hori? “Dirua ala bizia” botatzen didan gobernu batekin topo egiterakoan, zer dela eta ibili beharko nintzateke dirua emateko irrikan? Estu eta larri dabil hura, beharbada, eta noraezean. Nik ez daukat laguntzerik. Berak lagundu beharko dio bere buruari, neuk egiten dudan bezala. Negarretan ibiltzeak e z du merezi. Ni ez naiz gizartearen makina ongi ibiltzearen arduraduna. Ez naiz ingeniariaren semea. Ezkurra eta gaztaina elkarren aldamenean erortzen direnean, ez da bata ernatu gabe gelditzen besteari lekua uztearren. Bakoitzak bere legeari jarraiki, ern atu, hazi eta ahal duen bezain eder loratzen dira, bestea, beharbada, itzalpetu eta suntsitzen duen arte. Landare batek ez badu bere izaeraren arabera bizitzerik, hil egiten da; baita gizona ere. Kartzelan igaro nuen gaua aski berria eta interesgarria iza n zen. Sartu nintzenean, presoak jakak erantzirik solasean ari ziren atarian, ilunabarreko giroaz gozatzen. Baina kartzelariak orduan, “tira mutilok, ixteko ordua da”, esan zuen. Presoak sakabanatu ziren eta haien urratsen hotsa gela hutsetara itzultzen en tzun nuen. Kartzelariak gelakidea aurkeztu zidan: “tipo jatorra eta azkarra” zela esan zuen. Atea itxi zuenean, kapela zintzilikatzeko tokia erakutsi zidan, baita han moldatzeko modua ere. Hilean behin gelak karez margotzen zituzten. Gurea, behintzat, ezin zuriagoa zen, altzariz apalena eta, ziurrenik, hiriko gelarik txukunena. Nongoa nintzen eta nolatan giltzapetu ninduten jakin nahi zuen hark, noski. Kontatu nion, eta, nire txanda heldu zenean, nolatan kartzelatu zuten galdetu nion, gizon zintzoa zela sup osatzen bainuen eta, egun ere, hala zela uste dut. “Borda bat erretzea leporatu didate”, esan zidan, “baina nik ez dut halakorik egin”. Argitu ahal izan nuenez, ziurrenera mozkorturik sartuko zen bordan lotara, eta bertan pipa erretzen hasi..., eta horrela kiskaliko zen borda. Gizon argia zela zioen jendeak, epaiketaren zain hiru hilabete inguru pasata zituen han, eta beste horrenbeste itxaron beharko zuen. Eroso eta zoriontsu samar zegoen, ordea, ostatua doan zeukalako eta ongi artatzen zutela uste zuelako . Leiho batean jarri zen eta ni bestean, eta kartzelan luze egonez gero, zeregin nagusia leihotik begira egotea litzatekeela ikusi nuen. Berehala irakurri nituen han utzitako idazki guztiak, eta preso ohiek nondik egin izan zuten ihes aztertu zuen, eta ba rrote bat non zerratu zuten, eta gela hartan egondako hainbaten berri entzun nuen. Hemen ere, historia eta istorioak bazirela aurkitu nuen, espetxearen harresietatik at sekula igarotzen ez direnak. Hau da, ziurrenik, hiriko etxe bakarra non bertsoak idazte n diren, ondoren barnean ibiltzeko paperean, baina sekula ez argitaratzeko. Bertsopaper luze bat erakutsi zidaten, gazte batzuk jarritako koplak: ihesaldi batean harrapatu zituzten eta bertsook abestuta hartzen zuten mendekua. Ahal bezain beste kontakizun atera nizkion kartzela kideari, berriz ikusiko ez nuelakoan, baina, azkenean, nire ohea zein zen erakutsi zidan, eta argia amatatzera joateko utzi ninduen. Gaua han etzanda igarotzea herri urrun baten barrena bidaiatzea bezalakoa izan zen, sekula ikustea espero ez nuen moduko herrian. Hiriko erlojuaren kanpaia ordura arte entzun gabe neukala iruditu zitzaidan, ez eta kaleko gaueko zaratak ere; leihoak irekirik egin genuen lo, burdinsarearen barnealdean baitzeuden. Nire jaioterria Erdi Aroaren argitan ikus tea bezalakoa izan zen, gure Concord Rhin ibaia bihurtua, eta zaldun zein gazteluak irudikatu nituen. Betiko hiritarren ahotsak ziren, ordea, kaleetan aditzen nituenak. Aldameneko ostatuaren sukaldean egiten zein esaten zenaren ikus entzule nintzen, nahiga be, bai bizipen berri eta bitxia niretzat. Nire jaioterriaren hurbilagoko ikuspegia zen. Haren barne barnean nengoen. Hango erakundeak ikusi gabe nituen ordura arte. Herriko erakunde berezietako bat da kartzela, eskualde burua baita. Hango biztanleak zerta n ari ziren ulertzen hasi nintzen. Goizean, ateko zulotik sartu zizkiguten gosariak, neurrian eginiko latorrizko ontzi karratu luzanga txikietan: barruan litro erdi txokolate, ogi beltza eta burdinazko koilara bat. Ontziak bueltan eskatu zituztenean, so bratutako ogia itzultzekotan izan nintzen, inozo halako! Lagunak hartu eta hura bazkarirako edo afarirako gorde behar nuela esan zidan. Luze gabe, inguruko zelai batean segan aritzeko utzi zuten kanporatzen, egunero bezala, eguerdian itzultzeko. Agurra luz atu zidan, ni berriz ikusiko ote ninduen zalantza zuela esanez. Askatu nindutenean, norbait tartean sartu eta zerga ordaindu baitzuen, ez nuen egunerokoan aldaketa handirik sumatu, gazte sartu eta buruzuri eta agure ateratzen denak ez bezala. Eta hala ere , nire irudiko, aldaketa handia gertatua zen hirian, Estatuan eta herrialdean, denbora hutsak sor dezakeena baino handiagoa. Are argiago ikusten nuen bizilekutzat nuen Estatua. Inguratzen ninduen jendea, auzo on edota adiskidetzat noraino nuen hartzerik ik usi nuen; haien adiskidetasuna jaiegunetarakoa soilik zela, zuzen jokatzeko asmo handirik ez zutela; nigandik berezitutako arraza ziren, haien aurreiritziak eta sineskeriak direla eta, txinatarrak edo malaysiarrak bezala. Gizateriari egiten dioten sakrifiz iotan arriskurik ez dutela, ondasunentzat sikiera ere; azken finean, horren noble ez zirela, lapurrak egindakoa lapurrari egiten baitzioten eta arimak salbatzea espero zuten kanpora begirako keinu batzuen eta otoitz bakan batzuen bidez zein noizean behin b ide zuzen baina alferrikako batetik ibiltzearen bitartez. Auzoak gogor epaitzea izan daiteke hau, beharbada, uste baitut horietako asko ez direla jabetu ere egin euren herrian kartzela bezalako erakunde bat dutenaz. Ohitura zen antzina gure hirian, zordun gizagaixoren bat kartzelatik ateratzean, ezagunek hatzak gurutzatzea, espetxe leihoko burdinsarea irudikatzen, eta hatzetatik zeharka begiratuta agurtzea: “ze mouz?”. Nire herrikideek, ordea, ez ninduten horrela agurtu. Lehenbizi niri eta gero elkarri beg iratzen zioten, bidaia luze batetik bueltan banentor bezala. Zapatariari konpontzeko utzitako oinetako baten bila nindoalarik atxilotu ninduten. Hurrengo goizean askatu nindutenean, mandatua bukatzera abiatu nintzen, eta, konponduriko zapata jantzita, ahab iak biltzera joatekoa zen talde batekin elkartu nintzen; nire gidaritzapean jartzeko irrikan ziren. Ordu erdi batean, zaldia azkar prestatu baitzuten, ahabi soro baten erdian ginen, geure mendixka altuenetako batean, hiritik hiru kilometrora. Estatua ikust erik ez zegoen orduan inon. Hauek dira Nire kartzelak, kontakizun osoa. Ez diot errepide zerga ordaintzeari sekula uko egin, meneko txarra bezain auzo ona izan nahi baitut. Eskolak sostengatzeko eta aberkideak hezteko dagokidana egiten ari naiz. Ez diot uko egiten zerga ordaintzeari zerga agiriko atal zehatz batengatik. Estatuari leialtasuna ukatu nahi diot, besterik gabe, eta harengandik aldendu eta zinez libre bizi. Ez da nire ardura nire dolarra nora doan jarraitzea, jarraitzerik ahal banu ere, harik e ta inori tiro egiteko fusila edo gizona erosten duen arte. Dolarra errugabea da, baina nire leialtasunaren ondorioen jarraipena egitea bada nire ardura. Izan ere, lasai deklaratzen diot gerra Estatuari, nire erara, hura ahal dudan bezala erabiltzen eta har engandik ahal adina abantaila ateratzen jarraituko badut ere, halakoetan ohikoa denez. Beste batzuek niri eskaturiko zerga ordaintzen badute, Estatua maite dutelako, dagoeneko euren kasuan eginikoa berretsi besterik ez dute egingo, edo hobeto esateko, Est atuak eskatu baino harago lagunduko dute bidegabekeria. Zerga ordaintzen badute zergapeturiko gizabanakoarenganako kezka erratuak bultzatuta, haren ondasuna salbatzeko, edota kartzelatzea saihesteko, alegia, hala egingo dute ongi hausnartu ez dutelako sent imendu pribatuek ongizate publikoa noraino kaltetzen duten. Hona, beraz, nire jarrera gaur. Halakoetan ezin duzu erneegi ibili, ordea, nahikeriak edota jendearen iritziekiko begirune desegokiak zeure ekinbidea baldintza ez dezaten. Ziurta ezazu zure buruarekin eta unearekin bat datorrena egiten ari zarela soilik. Batzuetan pentsatzen dut, hara! jende horrek asmo zuzenak ditu, ezjakinak besterik ez dira; nola jokatu jakinez gero, zuzenago ibiliko ziren. Orduan, zer dela eta bultzatu behar ditut nire auzoak ni tratatzera berez egingo ez luketen bezala? Berriz pentsatuz gero, ordea, hori ez da arrazoia nik haiek bezala jokatzeko, ez eta bidea emateko beste inork beste motako kalte handiago bat paira dezan. Berriro, zera esaten diot, batzuetan, neure buru ari: hainbat milioi gizonek, sutu gabe, gaizkinahirik gabe, inongo sentipen pertsonalik gabe, txelin bakan batzuk eskatzen dizkizutenean, aukera eman gabe, euren konstituzioa dela eta, eskaera atzera botatzeko edo aldatzeko eta zeure aldetik aukerarik izan gabe beste milioika gizoni laguntza eskatzeko, zer dela eta jarri beharko zenuke zeure burua indar basati ikaragarri horren pean? Ez diezu horren setati kontra egiten hotzari eta goseari, haizeei eta uhinei. Halako mila halabehar lasai asko onartzen dituz u. Ez duzu zeure burua sutara botatzen. Beste indar hura, ordea, indar basatia izateaz gain giza indarra ere badela iruditzen zait, eta uste dut baditudala harremanak milioika gizon horiekin, eta beste milioika gizonekin ere, eta ez soilik piztiekin eta bizigabeko gauzekin eta, horrexegatik, erreklamatzerik badagoela iruditzen zait, lehen lehenik eta berehala haiek euren Sortzaileari, eta bigarrenik euren buruei. Burua apropos botatzen badut sutara, ordea, suari edo suaren sortzaileari erreklamatzerik ez du dala iruditzen zait, eta neu naiz errudun bakarra. Nire burua konbentzitzerik banu eskubidea dudala gizonen egungo izaerarekin pozik izateko eta haiek horren arabera tratatzeko eta ez, hainbat alorretan, haiekiko eta neure buruarekiko ditudan nahia eta itx aropenen arabera, orduan, musulman eta fatalista prestuak legez, egoerarekin kontentatzen saiatu eta jainkoaren nahia dela esan beharko nuke. Beste ezeren gainetik, indarkeria horri edo indar basati edo natural bati aurre egiterakoan dagoen aldea honakoa d a: lehenari aurre egiterik badudala hein handi batean, baina ezin dut espero, harri, zuhaitz eta piztien izaera aldatzea, Orfeok aldatzen zituen bezala. Ez dut inongo gizon edo naziorekin ika mikatan ibili nahi. Ez dut txikikeriatan ibili nahi, bereizketa sotilak egiten edota neure burua auzoen gainetik jarri. Haatik, herrialdearen legeen menpean jartzeko aitzakia baten bila nabilela esan dezaket. Horien menpean jartzeko prestuegi ere banago. Are gehiago, hori dela eta neure burua susmagarritzat jotzeko ar razoirik badut; urtero, zerga biltzailea hurbiltzen zaidanean, gobernu orokorra eta Estatuko gobernuaren ekintzak eta jarrera zein herriaren izpiritua berriz aztertzeko prest aurkitzen dut neure burua, men egiteko aitzakia bat aurkitzearren. Gurasoak adina maite behar dugu herria; eta, sekula ere, gure maitasun edo ekintzak hari ohore egitetik urruntzen baditugu, ondorioak onartu behar ditugu eta arimari irakatsi kontzientziaren eta erlijioaren ikasgaia, ez eta aginte edo etekin nahia Estatuak au rki lan hori guztia eskuetatik kenduko didala uste dut, eta orduan ez naiz nire herrikideak baino abertzaleagoa izango. Ikuspuntu baxuago batetik ikusita, Konstituzioa, dituen akats guztiak izanda ere, oso ona da; legeak eta auzitegiak errespetagarriak dit ugu oso; Estatu hau eta Ameriketako gobernu hau ere, hein handi batean, gauza miresgarri eta bitxiak ditugu oso; eskertzeko modukoak, askotxok deskribatu dituzten bezala. Baina ikuspuntu zertxobait garaiago batetik ikusita, nik deskribatu bezalakoak dira, eta ikuspuntu are garaiagotik, eta garaienetik, ikusita, nork esango luke zer diren, edota merezi ote duten aztertzea edo gogoan ibiltzea ere? Dena dela, ez nau gobernuak asko kezkatzen, eta ahal bezain gutxi ibiliko dut hura gogoan. Gobernuaren pean bizi ditudan uneak ez dira asko, mundu honetan ere. Gizon bat pentsaera askekoa, irudimen librekoa, bada, ez dena ez bazaio luzaroan badela iruditzen, ez dute inoiz gelditzerik izango agintari edo erreformatzaile okerrek. Badakit gizon gehienek nik ez bezala pentsatzen dutela; baina gai hau edo antzekoak aztertzea lanbide dutenek beste inork bezain gutxi konbentzitzen naute. Estatu gizonei eta legegileei, erakundeen baitan erabat murgilduta egonik, ezinezkoa zaie hura argi eta garbi ikustea. Gizartea mugiarazt eaz mintzo dira, baina handik at ez dute aterperik. Baliteke eskarmentu eta adimen handiko gizonak izatea, eta zalantzarik gabe sistema burutsuak eta erabilgarriak ere asmatu izan dituzte. Eskerrak ematen dizkiegu, bihotzez, horien guztiengatik. Baina gizo n horien agudezia eta balioa oso zabalak ez diren mugen artean daude. Joera dute ahazteko mundua ez dutela politikak eta komenigarritasunak gobernatzen. Websterrek ez du sekula gobernuaren atzetik dagoena ikusi, eta hori dela eta, ez du hartaz autoritatez mintzatzerik. Haren hitzak jakinduriaz beterikoak dira soilik dagoen gobernuan funtsezko aldaketa beharrik ikusten ez duten legegileentzat. Pentsalariarentzat, eta betiko legeak sortzen dituztenentzat, berriz, hark ez dio inoiz gaiaren funtsari heldu. Ezag utzen ditut gai hauei buruzko espekulazio bare eta argien bidez luze gabe Websterren adimenaren eta ahalmenaren mugak agerian utziko lituzketenak. Halere, erreformatzaile gehienen jardun merkeekin parekatuz gero, eta, oro har, politikarien jakintasun eta h itzjario are merkeagoekin, Websterrenak ditugu hitz zuhur eta baliotsu bakarrak, eta eskerrak ematen dizkiogu Zeruari harengatik. Alderatuz gero, hura beti da indartsua, originala eta, batez ere, praktikoa. Halere, haren bereizgarria ez da jakintasuna, zu hurtzia baizik. Legegilearen egia ez da Egia, baizik eta koherentzia, edota komenientzia koherentea. Egia beti dator bat bere buruarekin, eta ez da nagusiki kezkatzen argitzeaz zer justizia izan daitekeen koherente oker jokatzearekin. Konstituzioaren Defen datzaile izena ongi merezi du hark, eta hala esan diote. Ukabilkadarik jotzen badu, defentsarako izango da. Ez da aitzindaria, jarraitzailea baizik. Haren aitzindariak 87ko gizonak dira. “Ez naiz sekula saiatu”, dio, “ezta saiatuko ere, ez dut inoiz saiori k babestu, ezta babestuko ere, Estatuak Batasunera ekarri zituen jatorrizko akordioa nahasteko”. Konstituzioak esklabotza legeztatzen duela gogoan duelarik, zera dio: “Jatorrizko itunaren atal bat denez, gorde dezagun”. Zorroztasun eta gaitasun berezia iza n arren, ez da gai datu bat bere testuinguru politikotik ateratzeko eta adimenaren aurrean biluzik datzala aztertzeko: esaterako, egungo Amerika honetan gizon bati nola dagokion jokatzea, esklabotza dela eta. Hori egin beharrean, absolutuki eta gizabanako gisa mintzo dela adierazten badu ere, funsgabeko erantzuna ematera ausartzen da, edo horretara bultzatzen dute –eta, horretatik, zer nolako betebehar kode berria atera daiteke gizarterako? “Esklabotza nola arautu behar den”, dio, “hura ametitzen duten Esta tuetako Gobernuen kontua da, boto emaileen aurrean, jabegoaren, gizatasunaren eta zuzentasunaren lege orokorren aurrean eta Jainkoaren aitzinean erantzule direlarik. Gizatasun sentipenak edota beste edozein arrazoik bultzatuta beste inon sorturiko elkartee k ez dute horretan zeresanik. Niregandik ez dute inongo sostengurik jaso, ezta jasoko ere”. Egiaren iturbegi garbiagorik ezagutzen ez duten horiek, haren isuria gorago bilatu ez dutenek, alegia, Biblia eta Konstituzioan gelditu dira, zuhurki gelditu ere, eta errespetuz zein apaltasunez, handik edaten dute; baina ur xirripa aintzira honetara edo putzu hartara nondik heltzen den ikusten dutenek, kemena bildu eta erromesaldia jarraitzen dute iturbegirantz. Ameriketan ez da legegintzarako jeinuz jantziriko g izonik agertu. Urri dira munduaren historian. Badira milaka hizlari, politikari eta hitz ederreko gizon; baina gaur egungo arazo gatazkatsuak konpontzeko gai den mintzalari batek ere ez du oraindik ahoa zabaldu. Elokuentzia elokuentziarengatik maite dugu e ta ez, adieraz dezakeen egiagatik edota susta dezakeen heroitasunagatik. Gure legegileek ez dute oraindik ikasi librekanbioa eta askatasuna, batasuna eta zuzentasuna zein baliotsuak diren nazio batentzat. Ez dute jeinu edota talenturik konparazioz apalak d iren gaientzako: zerga eta finantzarako, merkataritzarako, industria eta nekazaritzarako. Kongresuko legegileen mintzatzeko trebetasuna izango balitz gure gidaritza bakarra, eta herriaren eskarmentu egokiaren eta kexu eraginkorrek zuzenduko ez balute, Amer ikak ez lioke luzaroan eutsiko nazioen artean duen postuari. Orain dela mila eta zortziehun urte idatzi zuten Testamendu Berria, beharbada esateko eskubiderik ez badut ere; non da, ordea, legegintzaren zientziarako isurtzen duen argiaz baliatzeko behar adi nako jakituria eta trebetasun praktikoa duen legegilea? Neure burua Gobernuaren autoritatearen menpean jartzeko irrikan naiz, nik baino gehiago dakiten eta trebeago diren horiek gogotsu obedituko baititut, eta, gauza askotan, hainbeste ez dakiten edo horr en iaio ez diren beste horiek ere bai. Autoritate hori, ordea, ez da garbia oraindik: guztiz zuzena izateko, gobernatuen baimena eta onarpena behar du. Nire pertsona eta ondasunen gain ezin du hark inongo eskubiderik izan, nik emandakoaz aparte. Monarkia absolututik mugatura dagoen aurrerapena, eta monarkia mugatutik demokraziara, gizabanakoarekiko zinezko errespeturantz eginiko aurrerapena da. Filosofo txinatarra ere behar bezain jakintsua izan zen gizabanakoa inperioaren oinarritzat hartzeko. Demokrazia a l da, ezagutzen dugun moduko demokrazia, alegia, gobernugintzan egin daitekeen azken hobekuntza? Ezin al da giza eskubideen ezagupen zein antolaketarantz beste aurrerapausorik egin? Estatu zinez aske eta ilustraturik ez da izango harik eta Estatuak gizaban akoa indar garaiagotzat eta independentetzat onartzen eta gizabanakoarengandik indar eta autoritate oro datozkiola ametitzen eta horren arabera tratatzen duen arte. Plazer hartzen dut irudikatzen azkenean gizon guztiekiko zuzen izaten lortuko lukeen Estatu a, gizabanakoa auzo gisa, begirunez, tratatuko duena; bere lasaitasunaren kontrakotzat hartuko ez lukeena gizon bakan batzuk harengandik aparte, harekin nahastu gabe, haren baitatik at bizitzea, betiere, auzoen eta hurkoen betebehar guztiak konplituko zitu zketen gizonak. Halako fruiturik eman eta heldu ahala erortzen utziko zukeen Estatuak bidea prestatuko zion Estatu are perfektuago eta bikainago bati. Azken hau ere imajinatu dut, baina ez dut inon ikusi oraindik. Hitzat zea: Thoreauren inguruan MARKOS ZAPIAIN idazle eta filosofoa da (Irun, Gipuzkoa, 1963). Besteak beste, artikulu bildumak argitaratu ditu Errua eta Maitasuna (2002) zein saiakerak Zenbait Terrorista (2003), Ia guztiaren funtsaz (2006), Txillardegi eta zimino a (2007) . Paperean argitaratu duen azken lana Talatik tiroka da (2009). Luisma Urkizari Deleuzek zioenez, Ameriketako Estatu Batuek (AEB) nazio gatazkak immigratze unibertsalaren bidez konpondu zituzten (Marxen ustez proletarizatze unibertsalak klase desberdintasunak gaindituko zituen bezalaxe). AEBetako hiritar ugari europar iraganera begira bizi da, Las Vegasen Koliseoaren eta Partenoiaren kopiak dituzte. Aldiz, Thoreauk azpimarratu zuen AEBek badutela iragana, europarra baino miresgarriagoa: indiarr ak. New Yorketik Mendebaldera begiratu beharrean, Paris, Erroma eta Atenasera, hobe Ekialdera jo, indiarren lurraldeetara. Hauen kultura benetakoagoa zitzaion gurea baino, lurrean eta haizean sustraituagoa. Jarri zibilizatua eta jarri indiarra, basamortuan edo oihanean, zein orientatuko ote den hobeki. Elikadura osasuntsuagoa zuten, kolesterolik ez. Ausarkiago egiten zioten aurre oinazeari. AEB zibilizatua indiarren genozidioaren gainean eraiki zen, eta Thoreauk ez zuen inoiz ahaztu, bere garaian inork ai ntzat hartzen ez zuen arren. AEBetako etorkin zuriek aspaldi akabatu zituzten indiarrak. Baina gaur egun oraindik ezikusia egiten diote haien edozein aztarna eta oroitzapeni. Michel Onfrayk idatzi du ederkien Thoreauri buruz1, berari ostu dizkiot aitzinsolas honetako ideia guztiak. Onfrayk kontatu du badela New Yorken mundu osoko arte indigena jasotzen duen museo erraldoi bikain bat, Metropolitan Museum delakoa, bost kontinenteetako edozein bazterretako obrak aurki ditzakezu bertan, baina ez daukat e Ipar Amerikako indiarren pieza bakar bat ere. 1 Michel Onfray, ‘Contre histoire de la philosophie’ ko seigarren liburukia: ‘Les radicalit és existentie lles’, ‘Henry David Thoreau et “le bonheur parfait”’Grasset, Paris, 2009, 43 175 orr. Era berean, europarrok nekez sartzen dugu amerikarren bat Filosofiaren Historian. Thoreau, gehienez ere, literaturgile gisa dugu ezagun (Albert Sánchez Piñolen iturri nagusietako bat da, indiarretik franko zuten Kafka eta Henry Miller ekin batera). Are eskandalagarriago, Thoreau filosofoak nahiago ditu indiarra, egurgilea eta brahmana, pizgarriagoak baitziazkio bizimodu libre bat asmatzeko orduan, Platon, San Agustin eta Kant baino (inoiz ez ditu aipatzen). Thoreauk ez zuen natura bere bulegoan eserita goraipatzen; aitzitik, harreman fisiko ezin hurbilagoa zeukan harekin: hegal galduaren edo belar izpiaren xehetasunak aztertzen zituen, oihaneko aldaketak neurtu eta idatziz jaso, zuhaitzera igo habia begirat zera… Naturak irakasgai ugari dauzka gordean; gozatu egiten zuen Thoreauk gordeleku horietan barneratzen, eta sekretu horiek gidari hartuta saiatu zen bere bizimodu filosofiko librea asmatzen. Ezinezkoa zitzaion ordea nortasun eta bizimodu libre hori zibi lizazio industrialean gauzatzea. Umearengan naturaren presentzia eta kulturaren absentzia maite zuen. Natura kontrakultura gisa erabili zuen. Natura ezeztatuz eraiki baitugu gure zibilizazioa, bietako batera hurbiltzeak bestetik urrutiratzea dakar. Edonola ere, soilik naturak senda gaitzake kulturatik. Gure kulturak makina motordun bilakarazi gaitu, dirua dugu errege, ezertarako balio ez duten trasteak erosteko grinak itsutzen gaitu, borondatez onartzen dugu bizimodu esklaboa (ordutegi zitalak, besteak best e), gure arteko harremanak penagarriak dira, ametsik gabeko bizimodu zekena eta etsipen otzana dira nagusi. Thoreauk ez du etsiko, eta naturarekin bat eginda sortutako bizitza bikain baten bila ibiliko da. Thoreaurentzat, Indarkeriarik gabeko 500 ekintza liburuko hitzaurrean Mabel Cañadak idatzi duenaren aurka2, ez gara libre sorkuraz, askatasuna ez dagokigu berez, asmatu beharra dago, sortu. Nork bere moduan: Thoreauren jarraitzaile izatea ez da basoan txabola eraiki eta bertan bakartzea, egunero lau orduko ibilaldia eta aintzira izoztuko bainua errepikatzea, baizik nork bere ahalmenak eta askatasuna ahal bezain sakonki eta ederki mamitzeko moduko bizimodua bilatzea, inertzia gorabehera, normaltzat jotzen dena eta bestek zugandik espero duena gora behera. 2 ‘Indarkeriarik gabeko 500 ekintza’, Manu Robles Arangiz Instit utua, Bilbo, 2009, 7 or. BIZITZA David Henry Thoreau 1817ko uztailaren 17an jaio zen, Concorden, Bostondik iparralderantz, Kanadako mugatik hurbil. 2.000 biztanle zituen orduan. Oihan, muino, arboladi, erreka eta aintzirek inguratzen dute herrixka, natura zoragarriak. T horeauren haurtzaroa txango, ibilaldi, kanoa, belar biltze eta bainuek edertu zuten. Txabolak eraiki, zuhaitzetara igo, behin zuhaitz puntan zango artetik mundua nola ageri den begiratu, arrantza… Haurtzaroko askatasun hori iraunarazi nahia nabari da Tho reauren filosofian, baserri giroko ume askok sentitu izan duten oztopo gabezia eta libertate basatia du Thoreau helduak ere helburu. Helduaroan ere bere gisa bizi nahiko baitu, helduen mundu modernoa mespretxatu eta gorrotatu egingo du. Bere bizialdi ia o soan misantropo gogorra izan zen. Guraso filantropoak zituen haatik, abolizionistak, etxean militanteak ez ezik esklabo iheslariak ere hartzen zituztenak. Kanadan debeku zen esklabotza eta iheslariek AEBetatik Kanadara jotzen zuten. Bidean, abolizionista batzuek lagundu egiten zieten, etxean ezkutatuz, jaten emanez… Thoreauk ez zuen gogoko gurasoen etxean horrenbeste jende ibiltzea atzera eta aurrera. Abegikortasuna kritikatu egin zuen, bere betixutasuna azpimarratu. Ikasketei dagokienez, txikitandik ater a zituen nota bikainak. Oso gazte hasi zen grekeratik eta latinetik ingelesera itzultzen. Hala ere, maiz egiten zuen eskolatik piper anaia Johnekin, eta mendira joaten ziren benetan ikastera. Gero, lau urte eman zituen Harvardeko unibertsitate ospetsuan, e ta hogei urte zeuzkala ikasketa amaierako hitzaldia idatzi zuen: Garai modernoetako espiritu komertziala eta bere eragina nazio baten izaera politiko, moral eta literarioaren gain. Bertan aurki daitezke bere gai nagusi batzuk: espiritu komertzialarenganako gorrotoa, dirua jainkotzearen eta mekanizazioaren kritika eta idolo moderno horien aurkako erresistentziaren goraipatzea. Thoreau “David Henry” bataiatu zuten, baina berak ordena aldatu eta “Henry David” bilakarazi zuen. Ez zuen jasotako deus bere horret an onartu nahi, izena bezala bizitza ere berak aukeratua eta asmatua nahi izan zuen. Oso gazte zela ekin zion “Egunkari” bat idazteari. 20 urte geroago amaituko zuen: 14 liburuki. Bertan oharrak jaso zituen, hitzaldien zirriborroak, liburuen iruzkinak, al darte aldaketak eta sentimenduak, gogoetak, belar biltzeak… (Thoreau beti zebilen belarra biltzen, txapelapean zeraman, mikroskopioz aztertzen zuen.) Dena den, Thoreaurentzat idaztearen funtsezko xedea bere burua hobeki ezagutzea eta horrenbestez libreago bizitzea zen, liburua eratzeaz batera bere burua ere egituratzea. Maisu jarri zen Concordeko eskola publikoan, baina ez zituen ikasleen aurkako zigor fisikoak onartu eta dimisioa eman zuen. Hurrengo urtean eskola bat ireki zuen anaiarekin batera, eta peda gogia naturazale libertario bat erabili zuten: mendira irteerak goizalban; belarra, zuhaitzak, errekak eta animaliak ezagutu eta aztertu, ilunabarra gozatu; zigor fisikorik ez… Ikasleek esku hartze aktiboa zuten zigorgintzan eta diziplina prozesuan. 1839a n anaiarekin kanoan ibiltzera abiatu zen aste beterako, Merrimack ibaian barrena. Liburu txiki polit batean jasoko zuen gerora egun haien berri. Anaia hil ondoren, ordurako laguntzen hasia zitzaion Emerson filosofo transzendentalista ospetsuak New Yorker a bidali zuen Thoreau, haren ilobaren tutore; literatur munduan izen bat egitera ere bultzatu zuen. Zortzi hilabete eman zituen New Yorken. Behin Concordera itzulitakoan, aurkakotasun teoriko garbi bat ezarri zuen: New York zibilizazioa da, lilura faltsua eta itxurakeria, aurrerapen teknologikoaren erlijioa, bankaria, sal eroslea eta kazetaria, hitzontzikeria; aldiz, Concord natura da, benetakotasuna, bizimodu filosofiko eta jakintsua, indiarra, egurgilea eta nekazaria, isiltasun argia. TXABOLA ETA ESPETX EA Thoreauren bizitza osotik bi gertaera iritsi zaizkigu oroz lehen, bi ekintza nabarmendu izan dira: batetik, bere eskuez txabola txiki bat eraiki zuela basoko txoko batean, Walden aintziraren aldamenean, eta bertan bakartuta bizi izan zela. Bestetik, zergak ordaintzeari uko egiteagatik espetxeratu zutela. Kartzelaldi hau dugu hain zuzen Desobedientzia zibila testuaren sorburu. 1845ean ekin zion Thoreauk, Emerson filosofoaren lur eremu batean, Walden lakuaren ertzean, txabola bat eraikitzeari. Txabola aintzira ondoan ez zuen jaso soilik praktikotasunari begira. Thoreauren haurtzaroan gurasoek maiz aldatzen zuten bizilekuz. Behin batean, Thoreauk lauzpabost urte zeuzkala, Bostondik Concordera joan ziren. Baso zelaiak zeharkatu zituzten, Walden aintzira ingurukoak. Liluratuta gelditu zen Thoreau umea. Bestalde, amonaren lorategitik erreka bat abiatzen zen, Merrimack ibaira zihoana, eta Merrimack horrek inguruko lakuak ureztatzen ditu, Walden barne. Hain zuzen, anaia hil berriarekin Merrimack eta inguruko ibaietan egin zituen kanoa txangoak. Alegia, txoko hura toki zehatz bat ez ezik Thoreauren ume ametsetako paisaia zoragarria ere bazen. Proustek biziki gustuko zituen Thoreauren obra eta jarrera. Thoreauk Walden aintzira hondorik gabe irudikatzen du, ur s arrera eta irteera barik, mitologiko, betiereko. Bekatuak garbitzeko ura omen du. “Egunkaria”n aintziraren kolore mugagabeen aldaketa eta ñabardurak jaso zituen, baita ur mailaren igoera jaitsierak, piztiaren arnasaldiak bailiran. Thoreau egunero egunero b ainatzen zen bertan, nahiz ikaragarri hotza izaten den maiz. Jelatuta zegoenean etzan egiten zen biluzik izotz plakaren gainean. Psikoanalista batzuek amaren altzora itzuli nahi amorratua sumatu dute ohitura horretan. Txabola txikia zen: 3 bider 4,5 metro, 13 metro koadro. Altzari soil batzuk zeuzkan eta tximinia; kanpoan baratzea. Walden edo bizitza basatiaz liburuak eragin handia izan zuen hippiengan. 80ko hamarraldian hondarribiar bat baino gehiago bakartu zen Jaizkibel inguruan Thoreau eredu. Ba ina Thoreauren bakarraldia idealizatu eta esajeratu egin da. Azken batean, 1845eko uztailaren 4tik (AEBen Independentzia eguna) 1847ko iraila arte baino ez zen bizi izan bertan, 26 hilabetez. Gainera, bi egunean behin Concordera joaten zen, filosofo transz endentalisten bileretara, amatxok prestaturiko anoaren bila…; eta txabolan nekazariak hartzen zituen, baso mutilak, filosofoak, bidaiariak, esklabo iheslariak… Hori bai, ez zituen hiru aulki baizik, egundo ez zuen taldea eta jendetza gustuko izan. Lagunen bisita atsegin zuen, baina atseginago bisita eza. Thoreauk, bere bizitza goitik behera jasotzen duten 14 liburukietan, ez zuen inoiz maitemindu zenik jasotzen, ia ez da emakumerik ageri, ama bera ere ez. Aldiz, sentimendu ilun bat erakusten du, gizonik m iserableena izateagatik errua, baina sekretua sekula ez dela argituko abisatuz... Zenbait berezilarik masturbatzaile porrokatu izateari egotzi dio aldarte goibel hori. Oihartzunaz ere behin baino gehiagotan mintzo da: horrek ere masturbatzaile zoro izan ze la erakutsiko omen luke, azken batean bai oihartzunean eta bai onanismoan ez baitzara zure mugetatik irteten, ez diozu gorputza edo ahotsa besteri eskaintzen, harreman osoa gelditzen da norberarenean. Maitasunezko laudorio bat ez emakume bati baizik eta b igantxa bati egin zion Thoreauk, biziki sakona, biziki hunkitu eta erotikoa. Hain zuzen, Thoreau “taureau” da, “toro”, zezen; lacaniano batzuen ustez, gure izenak, izenaren esanahiak, gure joerak baldintzatzen ditu, oharkabean bada ere: ezinbestez maitemin du behar, zezenak bigantxaz. Espetxealdiari dagokionez, gau bakarra eman zuen barruan. Waldenen bizi zela, 1846an, Concordeko zapatagilearengana zihoala poliziak geldiarazi eta espetxeratu zuen, ez baitzuen ordaintzen gobernuak esklabotzari eusteko eta Me xikoren aurkako gerra elikatzeko erabiltzen zuen bere zergen zatia. Ezaguna zuen kartzelaria: fidantza ordaindu nahi izan zion berehala, baina Thoreauk ez zion utzi, espetxera nahi zuen. Biharamunean bertan ezezagun batek fidantza ordaindu eta Thoreau ask atu egin zuten. Zenbait biografok uste du Thoreauren izeko bat izan zela. Azkenik, bere zapata berreskuratu eta mendira joan zen, ahabiak biltzera (oso ona ei da ahabia ikusmena bizkortzeko). 1849an argitaratuko zen espetxeratze hori abiapuntu izan zuen gu re Desobedientzia zibila. Txabola utzita Waldenetik Concordera itzuli ondoren, lanbide apalen bitartez bizi izan zen: etxeak pintatu, lorategiak zaindu, lurra neurtu, aitari arkatzagintzan lagundu… Bere buruarentzako askatasuna sortu, hori nahi izan zu en beti: lan finkorik ez, kontsumoa funtsezkora mugatu, alferrikakoa zeharo ezabatu, loturak ekar ditzaketen emazte, ume edo sendirik ez, ezta adiskide inbaditzailerik ere: ahal bezain libre bizitzeko antolatu zuen bizimodua. Biografoek, hala ere, haust ura bat nabarmendu dute Thoreauren bizitzan, politizatze gogor batek bizi izan baitzuen azkeneko urteetan. Ziaboga hori Anthony Burnsen eta John Brownen kasuek erabaki zuten. Burns esklabo iheslari bat zen. Bostonen atxilotu zuten. Abolizionistek bere fi dantza ordaindu zuten arren espetxean atxiki zuten. Protesta manifestazioa zapaltzeko lanetan zebilen polizia bat hil egin zen. Haserre, Estatuak lege berri bat aldarrikatu zuen, AEBetako hiritarra esklabo iheslariak salatzera behartuz. Thoreauk ezin izan zuen jasan eta abolizionisten alde engaiatu zen. Orduan, aurreko bizimodu filosofikoa, txabolan bakartuta eta naturarekin bat eginik bere buruaren bila, interesik eta baliorik gabekotzat jo zuen. John Brown kapitain bat zen, zuria, abolizionista, dozena b at militanterekin batera komando bat osatu zuena. Brownek hitzaldi bat eman zuen Concorden 1857an; Emerson eta Thoreau entzuleen artean zeuden. Behin batean, Kansasen, Brownek esklabotzaren aldeko bost lagun garbitu zituen. Beste batean, Virginian, Brown a rmategi batez jabetu zen, esklaboak armez hornitzeko asmoz. Berehala harrapatu zuten ordea, espetxeratu eta urkatu. Thoreauk 1859an John Brown kapitainaren aldeko alegatua idatzi eta Concordeko enparantza batean ozenki irakurri zuen. Urte hartan bertan Joh n Brownen martiritza argitaratu zuen. Eta 1860an John Brownen azken egunak. 1854an, Walden argitaratu zuen urtean, tuberkulosia harrapatu zuen. Hiltzera zihoala jakinda, bere liburuen argitalpena apailatu zuen. Uko egin zien analgesikoei: une guztiak sako nki bizi nahi izan zituen, azkenekoak barne. 1862ko maiatzaren 6an hil zen, 44 urte zituela. BIZIMODU XIXTRINETIK ASKATZEN HASTEKO Thoreauk bizimodu filosofiko bat mamitzeko bide bat erakutsi digu, berea. Gizarte industrialaren eta modernitatearen kritika du oinarri. Lehen aipatu dugu Thoreauk Harvarden 20 urte zituela idatzi zuen hitzaldia: “Garai modernoetako espiritu komertziala eta bere eragina nazio baten izaera politiko, moral eta literarioaren gain”. Bere obra osoaren ernamuin a dugu. Bertan dioenez, gure garaia teknikarien garaia da, ingeniari, bankari eta merkatariena, eta horrek bizimodu sakon eta ederretik urrutiratzen gaitu. Thoreauk ez ditu hiriak gogoko, ez sosa, ez salerosketa, ez industria; nahiago du landa, basoa, bu ruaskitasun naturala. Kontsumoak eta aberasteak gidaturiko ekoizpena zentzugabea iruditzen zaio eta maiz identifikatzen du filosofia “bizimodu ekonomiarekin”: era soilean bizitzeko behar duguna ekoiztera behar dugu mugatu, horixe da ezinbestekoa den lan ba karra. Thoreauk ezagunak zituen John Adolphus Etzlerren ikuspuntuak, utopista ekologista teknofilo bati dagozkionak: aurrerapen teknikoak lanaldia murriztea ahalbidetuko digu, orobat sufrimendua; teknikari esker lorategi eta paradisu bilakarazi ahalko dugu gure Lur hau... Thoreau ere ekologista duzu, baina teknofoboa: ez dugu puntako teknologiak saltzen dizkigun aparailuen zinezko beharrik; hegazkinek, igogailuek, hirietako argiteria artifizialak ez gaituzte barrutik hobetzen; industria iraultzak ez gaitu zoriontsuago egingo, alderantziz baizik. Nolanahi ere, Thoreauk ez du federik inongo iraultza orokorretan, indibiduo zehatzen erreforma moral eta espirituala zaio iraultza ernai eta egingarri bakarra, ez baititu aintzakotzat hartzen gizabanako pa rtikularrak baino. Thoreaurentzat bizimodu xixtrina da gurean nagusi. Gizartea, politika zein Estatua, kontrako eztarrian gelditu zaigun okela ustela dira, goitika eginarazten diguna. Erdipurdiko bizitza tentelak bizi ditugu, konformitate koldarraren menp eko. Ondo begiratuz gero, “lasaitasun” deritzoguna ez baita desesperazioa baizik. Bizimodu xixtrin honek balio faltsuen bila bultzatzen gaitu: dirua, ohoreak, agintea, jabetza, ospea. Era berean, kontsumo gizarteak dakartzan bizio eta gurpil zoroetan katra milatzen gaitu: apeta, erosi, poseditu, kontsumitu, aspertu, ostera ere apeta… Xixtrinak gara orobat besteekiko harremanetan, itxura hutsean eta axalkerian amilduak baititugu harreman horiek: irribarre hipokritaren azpiko gorroto lehiakorra, zapatu gauetak o mozkor tristea, hitzontzikeria eta ergelkeria hutsala… Oro har, bere buruarekin harreman sakonak ez dituenarena da bizimodu xixtrina. Putzutik irteten hasteko ez da txarra filosofia. Thoreauk, haatik, filosofia irakasle franko dugula dio, baina filosofo bakar bat ere ez. Filosofo izatea ez baita gogoeta korapilatsu eta sotilak adieraztea, ezta filosofia eskolak sortzea ere, baizik jakinduria maitatzea eta honen araberako bizimodu sinple eta independentea mamitzea; eta bizitzak dakartzan arazoen arteko ba tzuk konponbidean jartzea, ez soilik teorian, praktikan baino. Ezin da akademiara mugatu filosofia, egunerokora behar da ekarri: alegia, bizitza pentsatu eta pentsamendua bizi. Bide egokiaren bila, botika eupeptiko bat errezetatzen digu Thoreauk, bizitzar en digestioa ederki eramateko pilula filosofiko batzuk. Aurrena, bizitze hutsak dakarren atseginaz gozatzen ikasi beharra dago, egunsenti bakoitzaren distira berriagatik zure burua zoriondu. Gainera, zure baitako muzinaren eta laiotzaren etengabeko azpilan ari aurre egin behar diozu, zorion eta gozamen nahi sendo baten bidez. Zoriona eraiki egin behar baita, ez zaigu berez etortzen. Ordea, gure gizarteotan ez gara gure buruaren jabe, makina bilakarazten gaituzte; Thoreauk, aitzitik, jabetza hori beharrezkotz at jotzen du, alienazioa gainditu beharra dago, zure burua behar duzu zure bizitzaren erdigunean kokatu, ez, ohi bezala, aberastasuna, lana edota prestigioa. Halakoen bila gabiltzala galtzen baitugu bizitza, oharkabean joaten zaizkigu egunik ederrenak. Eto rkizunerako uzten dugu beti benetako bizitza, halako batean hiltzen garen arte, ia beti itxarondako etorkizun hori heldu baino lehen. Thoreaurentzat, ez dago nork bere burua asmatu eta eraikitzea beste biderik, bizimodu osasuntsu, neurritsu eta soila so rtzea besterik. Erromatarren “otium”ak, aisialdiak, behar luke nagusi. Ikasi beharko genuke, halaber, negatiboan onuragarria bilatzen, hasiera batean kaltegarri zaigunaren irudiarekin lan egiten, harik eta atsegin bilakatuko zaigun arte, estoikoek erakutsi tako bidetik. Thoreauk bere bizitzan hainbat bider asmatu zuen lehen begiratuan zalantzarik gabeko zoritxartzat jo beharrekoa azkenik atsegin iturri gisa gozatzen. Esaterako, Desobedientzia zibila n kontatzen digun espetxealdia Concord eta mundua begi be rriez maitatzeko akuilu bihurtu zuen. Beste behin, lagun batekin oihanean zela, janaria erretzeko sua piztu, inguruko adaxka batzuk hartu eta zabaldu egin zen ustekabean, istripu larria; baina Thoreau eta laguna muino batera igo eta suzko paisaia bikain ba tez gozatzeko aukera gisa aprobetxatu zuten, zuhaizti kiskalien jabeek ez bezala ziur aski. Haratustela eta sarraskia bizitzaren garaipen gisa ikusarazten zizkion bere buruari. Eta bere eguneroko ibilaldia oztopatzen zion ekaitza, ostera, bedeinkazio modua n naturarentzat. Azkenik, hilzorian zela, bizitzako une trinkoak inoiz baino sakonkiago sentitzeko bultzada sumatu zuen, eta, esan bezala, uko egin zien analgesikoei, agoniari dagozkion uneak goitik behera bizi nahi izan baitzituen, agoniaren sentsazioak poliki nabaritu. Sentsazio horiek bizitzari lotuz gero, hilzoria eta agonia bigarren mailan gelditzen dira. Ez da pentsatu behar “hil behar dut”, heriotza etorkizunari baitagokio eta ez dugu zertan etorkizunaz itsutu; baizik eta “bizirik nago oraindik”: h orrek orainaldia oparitzen baitizu, bizia sentitzeko eta gozatzeko aukera luzatu. Thoreaurentzat bizitza ospakizun alai bat da funtsean, jai handi maitagarri bat. ASKATZEN JARRAITZEKO BOST GOGO JARDUN Thoreauk zure burua estatua gisa zizelkatzera akuilat zen zaitu, eta bost gogo jardun proposatuko dizkizu barne estatua ederra xede, lotura barik eta libre bizitzea xede: zure burua aztertu eta ezagutzea; ametsak bizitzea; bizitza maitatzea; bizimodua sinpletzea; eta gorputz perfektu bat eratzea. Banan banan aztertuko ditugu. Hawaira goaz oporretan, aurki ilargira, baina hurbilen duguna, gure burua, ez dugu ezagutzen. Emersonek zioen bidaiatzea tentelen paradisua dela. Thoreaurentzat kanpoko munduranzko norabidea beharrean gure baitara daramana behar dugu jor ratu, gure baitako kontinente ezezagunen Kristobal Kolon bilakatu, gure barruko mapetan ezkutuan datzana desestali, gure bihotzeko alde ilunak argitu, horiek erabakitzen baitute sarritan egun argiko gure jokabidea. Bestalde, zuhurtzia estu batek oinak lur rean finkatzeko agintzen digun arren, Thoreauk ukatu egingo du gure desirak errealitatetzat hartzeari ukoa, zibilizazio modernoan gailen, eta gure ametsengana abiatzera gonbidatuko gaitu, irudimenaren alde egingo du argiki eta garbiki. Aurrena, airean erai ki behar dira gazteluak, asmo liluragarriak egikaritu; soilik ondoren etorriko da zeruko gazteluari oinarri bat emateko lana. Amaieratik hasi beharra dago, eta hasieran amaitu. “Errealitate” deitua bigarren mailan utz dezakegu. Naturak gure bitartez sortze n dituen ametsei konfiantza osoz eman behar diegu bide, normaltasun sozialak ezartzen dizkigun mugak gorabehera. Hirugarrenik, Thoreauk bizitza maitatzeko aholkatzen dizu. Ez du gustuko kristauen zenbait jarrera: jatorrizko bekatua, sufrimendua bertutetz at hartzeko masokismoa. Uste du gure ohiturak, santuekiko harremanen ondorioz, usteldu egin direla, martirologioak eta mina bertute gisa saldu baitigute. Konfiantza eduki behar duzu zaren animaliarengan, naturak zuregan dioena aintzat hartu. Eliza jende tx epel eta odolbakoak osatutako nahaste borraste bat iruditzen zaio, eta apaizak, berriz, gonak janzten dituzten emagizonak, pentsamendurik ederrenak gonapean dauzkatenak. Koruen kantua Elizan baino ederragoa ei da igelena basatzetan. Thoreauk maila berean ipintzen ditu Biblia, Homero eta Shakespeare, Yahve eta Thor, Jesus eta Zoroastro. Guztiak goraipatzen ditu. Baina gogor joko du Elizaren zenbait inplikazio politikoren aurka: kasu, esklabotza iraunarazteko tema. Thoreauk gorroto du filantropia, ez du hurkoa maitatzeko agindu kristaua maite, ongintzak eta errukiak injustizia iraunarazten omen baitute: erremusina emateak, adibidez, txiroa laguntzara ohitzea dakar. Errukiak ezabatu beharreko sistema iraunarazten du. Dena den, sistema ere ez zaio larregi a xola. Anarkistek ez bezala, Thoreauk iraultza espirituala laudatzen du, gizabanako bakoitzarena: ez gara gizateria salbatzera etorri, baizik bizimodu filosofiko indibidual bat asmatzera. Laugarren gogo jardunak gure bizitza sinpletzea dakar, bizilekua, janzkera, elikadura eta zereginak arintzea. Thoreauk dioenez, bizitza irabazteko ahaleginaren ahaleginez, azkenean galdu egiten dugu: dauzkagun gauzek lotuta gauzkate, gure jabetza eragozpen zaigu eta traba, gure menpekoen menpeko baikara. Bizim odu sinpleak libreago egiten gaitu. Aurrena, bizilekua sinpletu: ahal bezain soila izan dadila, apaingarririk ez. Antzina bezala, eguraldi txarretik eta piztiengandik babesteko aski eta kito. Horixe bilatu zuen Thoreauk Waldengo txabolan. Bestalde, nor k bere etxea eraikitzea litzateke komenigarriena. Eskolan irakatsi beharko ligukete etxea egiten, ezdeuskeriak irakatsi beharrean; horrela ez ginateke beti hipoteken eta alokairuen menpe biziko. Hurrena, janzkera ere sinpletu beharko genuke: janztea egur aldiaren erasoetatik babesteko balio baitu, eta lotsariak estaltzeko. Aski genuke soineko sinple, funtzional, erabilgarri, iraunkor eta merkea. Arropa zaharra ahal bezain luzaro erabili beharko genuke, adabakiak eta edonolako konponketak lagun. Moda perbe rtsio barregarri bat da, eta modaren arabera janztea zure burua kako altzari edo pertxerotzat hartzea. Gure gizarte txotxoloak gaizki hartzen du “desegoki” janzten den pertsona, edo usain naturala dariona; ondo, berriz, zornea darion arima zikina. Hiruga rrenik, elikadura sinpletu: jateak galdutako indarra berreskuratzea du xede nagusi; beraz, modu sinple, osasungarri eta merkean jan dezakegu, baratzea erabiliz, nork bere garia erein eta ogia eginez… Eskura dauzkagu, halaber, arrantza, ehiza, uzta bilketa. Apeta garestia eta mizkinkeria baztertu beharrekoak dira. Azukrea, esaterako, beterrabak dakar berez; dena den, azukrerik gabe ere bizi gintezke. Kafea, tea eta alkohola, alferrikako pizgarriak zaizkio; aski dugu ura. Okela ere ez zaio beharrezko Thoreauri. Ez da barazkijale peto, baina badu joera. Thoreauren elikadura aszesia egoki kokatzen da bere bizi aszesi orokorrean. Laugarren, zereginak sinpletu: bizimodu korapilatsuak baitakartza asperdura, kezka, tristura, melankolia, depresioa eta larridura. Diruari begira lan egiten dugunez, lan gehiegi egiten dugu. Zinez ezinbesteko zaiguna ekoizteko baizik ez bagenu lan egingo, nahikoa genuke astean lan egun bakarra. Gainerako seiak, atseden. Aisialdia indartu behar genuke, natura sakonkiago bizi ahal izateko: maizago ibili (lau orduko ibilaldia egiten zuen Thoreauk egunero); gogoeta eta kontenplalaritzari denbora luzea eman (orduak eta orduak igarotzen zituen naturari begira estasian). Bestalde, irakurri bai, komeni da, baina ez literatura zibilizatua, baizik basatia, bizitzako arazo gordinak arakatzen dituen literatura: Homero, Eskilo, Shakespeare… Ez dira hamar liburu baino gehiago behar, baina denak ondo aukeratuak eta onak, eta ez literatura entretenigarria, edo ihes egitekoa, baizik no rberaren bizimodua libreago bilakarazten laguntzen duena. Egunkariak saihestu behar dira: oso gogor epaitzen ditu Thoreauk kazetariak, salbuespen gutxi batzuk gorabehera. AEB gobernatzen duten tirano berriak direla dio, gizakion alderik zitalena pizten o men dute. Kazetariek ez dute idazten ordaintzen dietenek irakurri nahi dutena baizik, eta desinformazioaren bidez nazioaren iritzia formateatzen dute. Tenteldu egiten dute irakurlea txutxumutxuen eta zurrumurruen bidez. Garrantzi handiegia ematen diote ger taerari, ez dakarte behar bezalako analisirik. Eta behin behinekoan dabiltza beti plisti plasta, irauten duenaz ezaxola; baina, ia dena errepikatzen denez, atzoko eta biharko egunkariak ez dira batere desberdinak. Labur: egunkari irakurlea bere goitikinera itzultzen den zakurraren antzekoa da. Bosgarren gogo jardunak gorputzaren perfekzioa ahalbidetuko digu. Aurreko lau gogo jardunen bitartez sinpletasuna, arintasuna eta neurritasuna lortzen da, gorputz osasuntsu, garbi eta aratza; hortaz, arima akasgabea ere bai. Horrela, Thoreauren jakintsua ez da ez hotzaren beldur, ez beroaren edota euritearen beldur. Gose egarriek ere ez dute izutzen, ezta asperdurak edo basoan galtzeak ere, edota tristurak, etsipenak eta angustiak. Libre da, libertario bat izan daitek e, loturatik gabe bizi eta aske. Heldu da Estatuari desobeditzeko ordua. LIBERTARIO Michel Onfrayk uste du Thoreau libertario bat izan zela. “Littré” hiztegiko definizioari ondo egokitzen zaio Thoreauren aiurria: libertarioa “askatasun indibiduala mugat zea inolaz ere onartzen ez duena da, ez gizarte kontuetan, ez politikan.” Nola jokatzen du libertarioak bere buruarekin, besteekin, munduarekin? Beregain duzu Thoreauren jakintsua, gai da bakarrik bizitzeko, badaki bere buruaz pozten, ez ditu besteak beha r. Azken batean, besteren zoriona ez dut neuk sentitzen, gehienez ere horren lekuko izan ninteke, baina bakoitzak bere aldetik gozatzen du. Hagineko mina ere, nork berea. Bakarrik egiten dugu amets. Eta inor ezin da nire ordez hil. Gure bakardadea metafisi koa dela onartu beharra dago; baina libertarioak maite ere egiten du bakardade hori. Lagunen bisitekin, esan bezala, Thoreau pozik; bisitarik gabe, pozago. Besteekiko harremanari dagokionez, izan ere, gizakioi trikuari neguan bezalaxe gertatzen baitzaigu: hurbilegi, elkarri eztena sartu, nahi gabe ere elkar zauritu; urrutiegi, berriz, erabateko bakardadean, inolako komunikaziorik gabe, hotzak hiltzen gaitu. Libertarioa distantzia egokia aurkitzen saiatzen da. Munduak, azkenik, ez dio ardura Tho reauri. Mundu osoaren deuseztea zuzenean ikusi ahal izateko ez luke alboko kale kantoira joateko lanik ere hartuko. Are, munduaren suntsitzea eragoztea bere esku balego, ez omen luke egingo. Bestalde, Thoreau libertarioari pairagaitz zaio otzantasuna, d omestikotasuna, bai abereengan eta bai gizakiengan, piztia basatiak basati behar du eta patetikoa da otsoa etxabere bilakaraztea. Hiriak patologia indibidual eta kolektiboak eragiten ditu; naturarekin harremanik ez izateak enkoniadura eta goibelaldia dakar . Aitzitik, naturak bakea eta sosegua pizten ditu. Naturaren baretasuna ezagutu dutenek sekula ez dute etsipena, tirania edo menpekotasun espiritual zein politikoa sorrarazi. Thoreauren gisako libertarioak bizimodu soila bilatzen du: ez lanik, ez sendirik , ez aberririk; ez inoren ez ezeren menpeko; joan, etorri, alde egin, gura legez: inori azalpenik eman behar ez; ez obeditu, baina ezta gidatu ere, dizipulurik eta eskolarik ez; dagokizun unean bizi eta zure denboraren jabe izan; harremanak, soilik nahi du zunarekin eta, nahi izatean, harremana eten; zure naturari entzun, zure joerak bete, zure baitako bizi indarrak nahi duena onartu; eta ametsak bizi, bizitza amestu, arte lan bilakarazi. Edozein gisaz, Thoreauk bere buruari bezperako iritzien kontrakoei e usteko askatasuna ere ematen dio, libertateak zure atzoko usteen menpean ez bizitzea eskatzen baitu. Eta zenbait berezilariren ustez, Thoreauren azken urteetako jarrera politikoa filantropikotzat jo liteke, Walden en nabari den misantropiaren aurkakotzat. Gogora dezagun konbertsio antzeko hori Anthony Burns eta John Brownen aferek erabaki zutela: gobernuak lege bat aldarrikatu zuen esklabo iheslariak salatzera behartuz eta Thoreauk hori Estatuaren gerra aldarrikapen gisa hartu zuen beraren aurka (aurretik e re iheslariak lagunduak zituen eta bere etxean aboliziozaleen batzarrak eginak… “misantropo” deitu garaian!). Estatuaren erabaki doilor horrek bere onetik atera zuen, naturaren ikuskizunaz patxadaz gozatzea eragotzi, txangoak eta hausnarketak arranguratu… DESOBEDIENTZIA ZIBILAZ Michel Onfrayk dioenez libertario bat izan zen Thoreau, bai, baina ez anarkista. Ez zuen proiektu komunitario, komunista, berdinzale edota sozialistarik. Ez zuen iraultza politikoan sinesten, baizik iraultza espiritualean. Anar kistek eta liberalek ez bezala, ez zuen Estatua abolitzeko militatu. Zerga jakin batzuk ez zituen ordaintzen, baina ez zuen zergen sistema arbuiatu. Hiritar zintzotzat zuen bere burua, gustura ordaintzen zituen herri bideak egin ahal izateko zergak. Esklab otza eta Mexikoren aurkako gerra sendotzeko zergak ordaindu beharra izan zen inolaz ere onartu ez zuena, eta horrexeri egin zion zehazki uko. Thoreau ez dator bat anarkisten baikortasun ireniko aingerutarrarekin, ez du uste Iraultza Handiaren ostean giza kia hobetuko denik, jabetza pribatua deusezteak jelosia ere desagerraraziko duenik; aldiz, libertario pragmatiko gisa dihardu. Estatuaren kontra borrokatuko da baina ez beti eta nonahi, Estatuaren ideia absolutuaren aurka, soilik Estatua gizabanakoaren biz imoduari poxelu zaion heinean. Libertarioak badaki Estatuak ez duela definizioz askatasuna trabatzen; zenbaitetan babestu eta bermatu ere, egin dezakeela. Anarkismoaren katekesian nekez kabitzen da halakorik. Sosegu filosofikoa aztoratu ziolako ekin zion beraz Thoreauk Estatuaren aurkako indarkeriarik gabeko borrokari. Gizabanako gisa galarazi zioten patxada berreskuratzeko asmoz murgildu zen politikan. Bere bizitzako azken urteak eman zizkion, batez ere azkeneko zortziak, turbekulosiak jo ostekoak. Desobedientzia zibila 1849an argitaratu zen. Oso laburra da, filosofia politikoko beste maisulan batzuk bezala (Borondatezko morrontzaren diskurtsoa, Printzea, Alderdi Komunistaren Manifestua). Onfrayk dioenez, Walden etikari zaiona zaio Desobedientzia zi bila politikari. Liburuko lehenbiziko ideiaren arabera, gobernurik onena gutxien gobernatzen duena da; eta gobernu perfektua bat ere gobernatuko ez lukeena litzateke. Bestalde, gobernuek agintea ezartzen dute ez zilegizkoak direlako, baizik eta indarrar en jabe direlako, Weber ek “indarraren monopolio” deituko zuenaren jabe, armadaren, epaitegien, espetxeen eta polizien jabe. Thoreauri erantzun geniezaioke egoera demokratiko batean gobernuari hauteskunde garbiek zilegitasuna ematen diotela; Thoreauk ihard ukiko zigukeen Estatuaren funtsa, edozein gisaz, ez dela zilegitasun hori, baizik indarra, polizia eta legea ezartzeko bide irmo eta bulartsuak. Printzea n Machiavellik politikariari aholkatu zion helburu politikoa lortzeko lehoi bortitz zein azeri maltzu r bilaka zedila, komenentziaren arabera; nolanahi ere, politika, proiektu politikoa, Italiaren batasuna, etikaren gainetik jarri zuen; Thoreauk, ostera, aurrena etika jarriko du, gero politika. Zuzentzat duzuna egizu; ez duzuna, aldiz, legala izan arren, e z egin. Legeren bat ez bazaizu morala iruditzen, ez ezazu bete, ez obeditu lege inmoralei, kontzientzia legearen gainetik baitago, eta lehenago gara gizaki hiritar baino. Jarrera honen aurka gure artean Arantxa Azurzak eta Joseba Arregik jo izan dute. Bibiek aldarrikatzen dute legea edozein kasutan bete beharra, eta, bidegabetzat joz gero, adostasunean eta gehiengoetan oinarrituta aldatu beharra. Kristautasunari estu loturiko heziketa nozitu dute, eta baliteke horregatik agertzea beren ikuspuntuan lege a aura sakratu antzeko batez apaindurik. Thoreau ez zegokeen ados. Eta, Thoreauren jarrerak, Azurza eta Arregirenak ez bezala, faxismoaren aurkako erresistentzia ahalbidetzen du: nazien eta Vichykoen lege antisemitak legezkoak ziren, baina erresistentziak zorionez ez zituen etikotzat onartu eta borrokatu egin zituen. Gaur egun Frantzian lege agindu bat aldarrikatu nahi omen dute, hiritarra paperik gabeko etorkinak salatzera behartzeko; aise irudika liteke Thoreauri zer irudituko zitzaiokeen eta zer jarrera hartuko zukeen. Desobedientzia zibila k dakarren beste ideia interesgarri bat: bidegabekeriaren eta injustiziaren laguntzaile bilakatzen zara, ez badituzu salatzen, ez bazara haiek abolitzeko borrokatzen. Maila berean jartzen ditu Thoreau k lege zitalen bultzatzaileak eta lege horien aurka ezer egiten ez duten hiritarrak, lege bidegabeak desaktibatzen edo oztopatzen ahalegintzen ez direnak: erantzule, kolaboratzaile eta errudun. Thoreauk gainera azpimarratzen du Estatuak automatikoki etsa itzat jotzen duela obeditu aurretik bere kabuz zalantzatzen eta hausnartzen duen edonor. Eta ez dago arrazoi egokirik esklabotza aldezten duen gobernu bat deusetan ere onartzeko. Errepideak eta eskolak xarmanki egin ditzake gobernu horrek, baina badira be te beharreko gutxienekoak. Ezin da inondik inora bat egin esklabismoa zilegitzen duen Estatuarekin. Kontzesiorik ez. Thoreaurentzat, ongi da esklabotza amai dadin eskatzea, manifestuak izenpetuz eta abar. Baina are zuzenagoa da intsumisioa, desobedientzi azko ekintza; esaterako, zergak ez ordaintzea. Lege bidegabeak ez dira bete behar, bistan da; eta, gobernu bidegabearen aurkako kontrabotererik eragingarriena, gizabanakoen ekintza da. Estatuaren injustiziaren aurka borrokatzeko ez duzu Alderdiak zer egi n erabaki arte itxaron behar, edo zure taldexkak. Ez duzu zertan Iraultza Handiaren zain egon, baizik eta zerorrek, gizabanako zehatz horrek, orain bertan egin beharko zenuke zerbait, albait arinen iharduki. Egia bada ere lan guztia ezin duzula zeuk bakarr ik egin, zerbait egin beharko zenuke lehenbailehen. Gutxi garateke hasieran; baina, Thoreauren ustez, gutxiengoa garaitezina dateke, bidegabekeria eragoztera serioski deliberatzen delarik.Talde txikiek ondorio handiak ekar ditzakete, blokeoa erabakimenez bilatzen dutelarik. Ez duzu gehiengorik behar erabakigarri bilakatu ahal izateko; gutxiengo batek Estatua eragotzi dezake: bidea Estatuari aurre egiteko elkartzea da, intsumisoen antzera sareak eratzea, Onfrayk “Lilliput hastapen” deritzonaren arabera, Gu lliver erraldoia sareztaduran harrapatu eta ibilgetzea lortu zuten txikerren omenez. Behin desobedientzia hedatuz gero, Estatuak ezingo dituenez desobedientzialari guztiak espetxeratu, bere burua amore ematera derrigortua ikusiko du, makurtu egingo da azke nean. Eta, Estatuak atzera egin eta borroka uzten duenean, iraultza egina dago, iraultza baketsua. Tolstoi, Luther King, Gandhi, Sabino Ormazabal eta Jose Bovék Thoreauren maisutza aitortu dute. Thoreauren pentsamenduek ondorio nabarmenak izan dituzte hi storian eta gizabanako askoren jokabidean. Maiz amaitzen du desobedientzialariak espetxean itxirik. Adibidez, militarren aurkako Bovéren ekintzek lau hilabete igaroarazi zizkioten presondegian; McDonald’sen aurkakoek, berriz, hiru hilabete. Azkenik, Bovére ntzat, transgenikoak badira legalak, baina bere etikak ez dio bidezkotzat hartzea baimentzen, eta, horrenbestez, bere buruari transgeniko plantazioak erretzea zilegitu zion, ondorioz presondegia pairatu beharko zuela jakin arren, zigor kode frantziarrak ek intza kriminaltzat jotzen baitu. Oraingo honetan hamar hilabete barruan. Emerson espetxera joan omen zitzaion bisitan Thoreauri, eta galdetu zion: “Baina zer dela eta zaude zu hemen?” eta Thoreauk erantzun: “Eta zer dela eta ez zaude zu hemen?” Alegia, z inez harrigarria, bere burua zintzotzat duenak legedia injustuari beste barik men egitea da. Borrokak espetxeratzea badakar, espetxera. Norbera gainera, bizilaguna zertan ote dabilen jakin guran ibili gabe. Desobedientzia zibila eragingarria izaten da ma iz, eta, besteak beste, Espainiak derrigorrezko soldadutzari dagokionez eta Frantziak transgenikoen aferan atzera egin eta jarrera aldatu behar izan dute. Luther King eta Gandhik ere arrakasta lortu zuten. Hori bai, asasinatu egin zituzten biak. Mark os Zapiain

2023-12-01

booktegi_liburua_gezurrari_gorazarre

booktegi.eus AMAIA IRIONDO ARISTONDO gezurrari gorazarre AURKIBIDEA ILUNTASUNAREN ARGIA KANTUKA LOREA KARIBE ETXEA REMEDIOS GERANIOAK OROIMENEKO HERRIA ILUNTASUNAREN ARGIA Maite ditut(…) Behin baino gehiagotan egia esaten ez dutenak. Jakinaren gainean legeak apurtzen dituztenak.(…) Gorrotatzen ditut(…) Gezur ederrak badaudela inoiz jakingo ez dutenak. Eta mundu honetan bizi diren errugabeak oro . Luigi Anselmi Etxeko atea zabaldu nuen, egunean hogei bat aldiz zabaldu eta itxi egiten dena. Akaso, gehiagotan. Beno, egia esan, ez dut hori inoiz zenbatu. Eta , gainera, ez dauka garrantzirik. Garrantzizkoa da, gehienetan, nik zabaltzen dudala atea, eta besteek itxi egiten dutela. Nik barrutik zabaltzen dut, beti egoten naizelako etxean. Besteek ixten dute, kanpora joaten direlako, badaukatelako nora joan. Nik, ordea, badaukat non egon. Etxeko atea zabaldu nuen, beti bezala, aparteko ezer espero gabe. Nire ahizpa lanetik etortzeko ordua zen, eta hura espero nuen. Betiko orduan, betiko pertsona. Horrelakoa zen gure ̶ edo zehatzago esanda, nire ̶̶ bizimodua. Etx ekoon ordutegiak eta joan beharrak ondo baino hobeto ezagutzen nituen, bakoitzaren urratsen erritmoa eta zapaltzeko modua. Berbarik egin gabe ere, mugitzen ziren moduagatik asma nezakeen zein zen haien unean uneko aldartea. Etxeko atea zabaldu nuen, eta ordura arte ikusi gabeko irribarre zabal batek goitik behera astindu, aztoratu ninduen. Erdi lotsatuta sartu zen gure etxean. Ez zuen ezer esan, hasieran. Nire ahizparen atzetik, nire ahizparen eskutik, zihoan korridorean barrena. Biak eskutik helduta. Nik, haien atzetik, barrutik, etxeko atea itxi nuen. Egongelan gelditu ziren une labur batez, ni iritsi arte. Orduan, Ziortzak esan zidan “hau Xabi da”, eta Xabiri esan zion “hau nire ahizpa da, Miren”. Ziortza bere gelara abiatu zen. Xabi eta biok aurrez au rre gelditu ginen, zer esan asmatu ezinik. “Afaria dugu Xabiren lagun batzuen etxean, eta berandu helduko naiz” esan zuen gelatik Ziortzak ahotsa dezente goratuz. Xabik, bitartean, irribarre zoragarri hari eusten zion. Ziortza inoiz baino ederrago azaldu z en eta, orduan ere, eskutik heldu zion Xabiri. “Agur, Mirentxo” esan zidan Ziortzak. Ateraino lagundu nien. “Hurrengo batera arte” esan zidan Xabik. Horiek izan ziren luzatu zizkidan lehenengo hitzak. Atea ireki nien, eta haiek, kanpotik, itxi egin zuten. Etxean gelditu nintzen. Bakarrik. Argia itzali nuen, eta telebista piztu. Nire ohiko iluntasunera itzuli nintzen. Saio gogaikarri bat ikusi nuen. Ez nuen beste ezer egiteko gogorik. Horrela gelditu nintzen afaltzeko ordura arte. Gurasoak kaletik heldu arte . Amak arte galeria bat zeukan, ezkondu baino lehen jarritakoa, gure hirian izena lortu zuena. Amak edertasunarekin egiten zuen lan: edertasuna saldu eta erosi. Edertasunera ohituta zegoen. Artea, letra larriz idazten zen artea, zen bere mundua. Bera er e ederra zen, horrelako lan baterako propio jaiotakoa, nahiz eta, orain, azalean denborak arrasto gupidagabea zizelatu zion. Ederra eta azkarra zen, jendetasunaren jabe, atsegina, interesgarria, dotorea… Nirekin zerikusirik ez zuena. Ni, berarengandik jai otako hori, itsusitasunaren gauzatzea nintzen. Itsusitasunaren zigorra neraman. Oraindik, biziki gogoratzen ditut eskola sasoian jasan nituen burlak, aurpegira botatzen zizkidaten irainak, jolastorduetako bakardadea, lagunik gabeko nerabezaroa, adiskidetas unaren berotasuna ezagutu gabeko hazkuntza, amaren tristura, ahizparen lotsa, eta nire betiko etsipen garratza. Nire ikasgelako neskak lerdentzen eta edertzen hasi zirenean, nire zangoak gero eta trauskilago bihurtzen ari ziren, motz eta izugarri sendo. Je sarleku arruntetan jartzea arazoa zen niretzat, eta lortzen banuen, hankak eskegita gelditzen zitzaizkidan, lau edo bost urteko umeen antzera. Burua izan zen hazi zitzaidan bakarra, baina hura ere neurritik kanpo, handiegia nire gorputz desorekatuarentzat. Eskolatik etxera eta etxetik eskolara nindoanean, jendeak buruari buelta ematen zion ni pasatu ostean; batzuetan “ze pena” eta horrelako adierazpen mingarriak entzuten nituen. Bakarrik egiten nituen egin beharreko kale osterak, ez nuen nahi ahizparentzat zama izan, ez nion estutasunik sortu nahi, ez berari ezta beste inori ere. Horrek guztiak indartsu egin ninduen, baina aldi berean barnerakoi eta bakarti. Asteburuetan, ikasten eta ikasten ematen nuen denbora. Nire neurri gabeko buruari etekina ateratzen a halegintzen nintzen, eta azterketen emaitzetatik hasi nintzen poztasuna zer izan daitekeen antzematen. Horregatik, hasi nintzen gero eta gutxiagotan kalera irteten; izan ere, ez neukan nora joan, ezta norekin ibili ere. Zorioneko batxilergoa bukatu nuene an, gurasoei esan nien ez nuela unibertsitatera joateko kemenik. Ezin niola jende ezezagun pilo bati aurre egin, ezin nuela erruki irribarre gehiago sufritu. Amak, kosta lain kosta konbentzitu nahi ninduen; ahal zuen guztietan, asko balio nuela esaten zida n, adimen izugarria nuela, ikasteko erraztasun hori aprobetxatu egin behar nuela, unibertsitatean nire lekua aurkituko nuela, agian lagunak ere egingo nituela. Aitari, baina, aurpegiera iluntzen zitzaion. Hitzik ez zitzaion irteten, eta, eskutik heltzen zi dan ezer esan gabe, xamur eta estu. UNEDen Filosofia ikasteko matrikulatu nintzen. Etxean ikasiko nuen; liburuak erosi, eta etxetik ikasi; bakarrik eta lasai. Azterketa egunetan baino ez nuen joan beharko. Etxetik irten gabe bizi nahi nuen, nire gotorleku an, ezberdina izatea inork uste baino zamatsuagoa baita. Hasieran, nire erabakia tristuraz hartu zuten familiakoek. Animatu nahi ninduten, aurrera egiten lagundu nahi zidaten. Kosta zitzaien nire etsipena, nire amore emate hori onartzea, baina hamazortzi urterako bihotza ubelduraz eta orbainez josia nuen, gaizki josia, gainera; eta gutxi behar izaten nuen zauriak zabaldu eta odoletan hasteko. Ziortzak kontatzen zizkidan bere eguneroko joan etorriak, bere arazoak eta pozak, lagunekin izaten zituen eztabai dak eta, beranduago, parranda gauetako gorabeherak. Gazte sasoirik ezagutu ez nuen arren, Ziortzaren gaztaroa bizi izan nuen urratsez urrats, bertatik bertara, neurea bailitzan. Maitasunaren nolakotasuna eta indarra, ahizparen eskarmentuetatik ezagutu eta bizi izan nituen, Ziortzaren mutil lagunak —neurri batean, noski — nire maitasun istorioak ere baziren. Nire ahizpa maitemintzen zen bakoitzean, mutil batekiko lilura adierazten zidanetan, ni ere txundituta gelditzen nintzen, Ziortza baitzen benetako mundua rekin nuen lotura bakarra, eta Ziortzaren bizipenetatik ikusten nuen etxetik kanpoko guztia. Ziortza amaren modukoa zen: ederra eta azkarra. Ez zitzaion, baina, ikastea asko gustatzen, eta tirriki barraka amaitu zituen batxilergoko ikasketak. Gurasoek nahi izan zuten hura unibertsitatean ahalegintzea, baina alferrikakoa izan zen. Arropa denda bat jarri zuen gurasoen laguntzaz, eta bertan arropa ausartak eta berritzaileak saltzen zituen. Gustatzen zitzaidan goizetan nire ahizpa ikustea, txarolez ko botak eta minigonak jantzita. Atsegin nituen haren distira eta edertasuna. Ziortza maite nuen, bekaizkeriarik gabe, benetan eta zintzo; hura baitzen nire bizitzaren parterik alaiena. Etxeko atea zabaldu, eta Xabi ikusi nuenetik, haren irribarrea ezin nuen burutik uxatu. Orduak ematen nituen ametsetan: inoiz gauzatuko ez ziren elkarrizketak asmatzen, hartaz eta hortaz hitz egiten, berarekin eskutik helduta paseatzen, bazkaldu ostean kafe bat hartzen, hau da, bikoteek edozein egunetan egiten zutena egite n. Ziortzak Xabiren inguruan kontatzen zizkidan txutxu mutxuei protagonistetako bat aldatzen nien, eta ni neu jartzen nintzen nire ahizparen ordez. Betiere, ni itxurosoago bat: luzatu egiten nintzen, liraindu, orekatu, edertu, normaldu. Nik ez nion inoiz a itortu Ziortzari zer burutazio nerabilen, nora joaten zitzaizkidan pentsamenduak, nola lortzen nuen zoriontasunaren izpi makal batzuk antzematea, nola egiten nion ihes nire errealitate zurrun eta ilunari. Ez nuen uste hori jakiteak on egingo zionik. Ilunt ze askotan, ia ia egunero, atea zabaltzen nien. Ziortza aldatu bitartean, nire ametsetan bezala, Xabirekin mintzatzen nintzen. Edozein gai zen egoki gure elkarrizketen hizpide izateko, barre ere egiten genuen, gero eta gehiagotan. Ahizpak, askotan, ez zuen presarik hartzen, eta gure solasaldiak luzatu egiten ziren. Xabi mutil argia zen, iritzi sendokoa, kritikoa, jantzia, eta aldi berean apala. Nire ametsik ederrenean ere ezin izango nukeen irudikatu horrelako pertsona bat nire etxeko egongelan nirekin egon zitekeenik. Xabi ere gustura egoten zela esango nuke. Behin, “zurekin hizketan aritzea gustua da” esan zidan. Beste behin, nire umore garratza bat zetorrela berearekin, brausta, bota zidan. Nire ahizpa, gure logelatik komunerako bidean, begira gelditzen z itzaigun. Uste dut gu berriketa bizian ikusteak pozten zuela. Ziortzaren urtebetetze egunean, Xabi bazkaltzera etorri zen. Lore sorta zoragarri ederra eta ikaragarri handia ekarri zion nire ahizpari. Xabik, orduan, ni ere han nengoela konturatuta, lore sortatik arrosa zuri bat atera zuen kontu handiz eta nire esku dardaratian pausatu zidan “hau zuretzat, Miren; ezagutzen dudan emakumerik azkarrenarentzat”. Gorritu egin nintzen. Lotsatu. Eta, une horretatik, betiko maitemindu. Ez Ziortzaren bitartez, berak esaten zizkidan kontuekin, nire bizipen propioekin baizik. Xabi gutako bat bihurtu zen epe laburrean. Ohikoa zen bera bazkaltzen edo afaltzen geratzea, Ziortzaren bila etortzea, bere zain gelditzea. Bitartean, Xabi nirekin egoten zen, nirekin berbetan, n igandik gero eta hurbilago, gero eta ezagunago. Pasadizo asko kontatzen zizkidan, Ziortzak berak ezagutzen ez zituenak. Nire etengabeko ikasketez galdetzen zidan, irakurtzen nituen liburuez, entzuten nuen musikaz, jaisten nituen filmez... Nik Ziortzaren et a, bereziki, Xabiren zain ematen nuen egun osoa, berarekin hitz egiteko, bere ondoan egoteko. Baina halako arratsalde batean, ni bezalako emakumerik ez zuela inoiz ezagutu, ezta ezagutuko ere esan zidan. Bat batean nire gorputz aldrebesaren gainean sentitu nuen bere begiradaren pisua. Nik txarto hartu nuen, oso txarto. Amets gozoetatik errealitate ilun eta gupidagabera bueltatu nintzen. Aspaldiko irainak eta lotsak burura etorri zitzaizkidan kolpera. Xabi besteen moduko ikusi nuen. Ez nuen pentsatu ere egin nahi gure adiskidetasunaren oinarria errukia izan zitekeenik, nahiz eta arrazoia eman behar izan nion. Ni bezalako emakume gutxi zegoen, nire akats genetikoa zuen emakume gutxi zegoen. Egia biribila. Arrazoia eman nion. Xabiri begietara begiratu nion, zuz en eta latz. Une horretan, ezin izan nuen bere pentsamendua irakurri. Amorruak itsutu ninduen, eta nire logelara ezkutatu nintzen, nire barruko orbanetatik zerion odolaren bor bor mingarriaren kiratsa bakarrik niretzat gorde nahian. Hurrengo egunean, gaix otuta sentitzen nintzen, ondoezik. Gurasoak eta Ziortza lanera joan ziren, kezkatuta. Ohean geratu nintzen. Telefonoak, telefono madarikatuak, eten zuen nire lasaitasuna. Xabi zen. Nirekin hitz egin nahi zuen. Ziortza eta gurasoak lanean zirela aprobetxat u nahi zuela, nirekin gaizki ulertze negargarri hura argitu behar zuela, ez zuela lorik egin, hanka sartze hori barkatu behar niola, ezin niola berari egotzi urteetan pilatutako irain guztien karga, ez zela bidezkoa. Hitz egin behar genuela. Etxera etorrik o zitzaidala. Ordu erdian, bertan egongo zela. Etxeko atea ireki nion. Egongelan eseri ginen, bata bestearen aurrean. Ni bezalako emakumea ez zuela inoiz ezagutu esatean, ez ninduela mindu nahi esan zidan. Azkarra eta argia nintzela, jakin min handikoa, interesgarria... Malkoak bere hitzen dantzara irr istatzen zitzaizkidan aurpegian behera. Xabik eskuetatik heldu zidan. Negar anpulu biribil handiak erortzen zitzaizkidan begietatik. Ezin nituen geldiarazi. Eskuekin lehortu nahi izan nuen nire aurpegi gorritua; baina, ezin. Nire esku txiki eta potoloak be re esku luzeen artean gorde zituen, malko pozoitu eta garratzetatik babestu nahiko balitu bezala. Gero, astiro astiro eskuak musukatu zizkidan eta nire burua bere gorputzaren kontra estutu zuen. Negarrez jarraitzen nuen. Gertutik begiratu ninduen, begietar a. Nik ere begiratu nuen. Nire malko tematiak nire ahoaren hegalera iritsi ziren, eta, orduan, Xabik xurgatu egin zituen banan banan nire ahora iristear zeuden guztiak. Gure ahoak elkartu egin ziren. Gure eskuak askatu, bestearen gorputzean endredatu ziren . Gure arnasak erritmo berean estutu ziren. Nire ametsetan bezalaxe sentitzen hasi nintzen: arin eta lirain, aske eta distiratsu. Gertatu behar ez zena gertatu zen, baina gertatu zen. Ez ginen damutu — ni ez, behintzat —. Jazotakoa isilpean gordeko genue la adostu genuen. Gezur eder batek babestuko gintuen. Ez genion ez Ziortzari ez beste inori ezer kontatuko. Gainera, jakin bagenekien inork ez zuela horrelakorik sinetsiko. Nork nahiko luke ni bezalako batekin oheratu? Imajinatze hutsa ere, surrealista sam arra izan zitekeen edonorentzat. Etxeko atea itxi baino lehen, muxu luze eta hezea eman nion. Horrela eman nizkion eskerrak. Berak ezagutu gineneko irribarre berberarekin erantzun zidan. Ez zitzaigun damutu, ez. Ez orduan ezta hurrengoetan ere. Erraza zen elkartzea eta elkarrekin egotea. Xabik telefonoz deitzen zidan, prest nengokeen galdetu, eta ordu erdira etxeko atea zabaltzen nion. Nik hartzen nuen eskutik, nire eskutik abiatzen zen etxeko korridorean barrena, nire bila zetorren, nirekin egoteko. Poliki hasten ginen, elkarri begiratzeko astia hartzen genuen, eskuekin jolasten ginen, muxuekin bestearen arnasaz elikatzen ginen, joko berriekin ausartzen ginen, plazer iturri berriak probatzen genituen — debekatuak ere bai —. Guretzat ez zegoen langarik, gu re gorputzek ez zuten sentitzen mugarik, malgu eta eroso geunden elkarrekin, urteetako maitaleak bagina bezala. Gure “zitak” bakandu egin ziren, apur bat; batez ere, Xabik eta Ziortzak ezkontzeko erabakia hartu zutenean. Xabik, berria besteei zabaldu bain o lehen, esana zidan ezkontzarena. Bagenekien horixe zela gertatuko zena, gureak ez zuela Xabi eta Ziortzarena oztopatuko. Gurea biontzat zegoen argi, baina ilunpean bizitzeko jaioa zen: ilunpeko maitasuna izateko. Horregatik, bihotzez zoriondu nuen Xabi. Ziortza aukera ezin hobea zelako. Nire ahizpa maitea baino hoberik ez zuelako inon aurkituko. Ziortza pozarren zegoen. Alaitasunak ez zuen nahikoa lekurik bere baitan, eta ahotik irribarretan ateratzen zitzaion, gainezka. Etxean, guztiok geunden alai, ezk ontzarako gauzak prestatzen eta Ziortzaren eta Xabiren apartamentua janzten. Ama gaztetu ere egin zela esango nuke. Hara eta hona zebiltzan Ziortza eta bera, lanetik irten eta gero, beti izaten zuten zer ikusi edo zer erabaki. Beste elkarrizketarik ez zego en gurean. Ezkontzaren bueltan bizi ginen. Dena ondo atera zedin. Dena perfektua izan zedin. Ederra. Ezkontza eguna zoragarria izan zen. Arrakalarik gabeko perfekzioan, eder. Eta, ondorengo guztia ere pentsatu bezala zihoakien. Burbuila zoragarri batean bizi ziren, aireak leun mugitzen zuena, hodeien gainetik, lurra ukitu gabe, bizitzaren ekaitzetatik urruti. Horrela igaro zitzaizkien pare bat urte zoragarri. Denontzat izan ziren onak, niretzat ere bai. Xabik lantzean behin telefonoz deitzen zidan, eta Z iortzarekin batera konpartitzen zuen burbuilatik irteten zen, nire bizitza ilunaren itzalean nirekin egoteko. Gurea ez zen eten, ez zen apurtu. Bere horretan jarraitzen zuen mailatu gabe. Hori guztia jakinda, batek pentsa zezakeen gupidarik gabe jokatzen ari ginela. Ziortza engainatzen ari ginela. Ez genuela horretarako eskubiderik. Gaizto eta zikin jokatzen ari ginela. Gu, ordea, aratz eta garden sentitzen ginen. Gure artekoak ez zion inori minik egiten. Ezta Ziortzari berari ere. Gurea maitasun liluragar ri haren ifrentzua zen. Txanponaren alde ezkutua, akaso, itsusia. Gutxira jakin genuen ume bat egin nahi zutela. Aspaldi zebiltzala ahaleginetan. Ezkondu eta gutxira, hasi zirela haurdunaldia gauzatu nahian. Horixe zen haien zeru oskarbian zegoen hodei bakarra. Gero eta handiagoa. Gero eta ilunagoa, haien zorioneko burbuila astintzen zuena. Amak laguntzen zion Ziortzari mediku osterak egiten. Probak, analisiak, tratamenduak. Hilabete bat, bi, hiru… Urduritasuna, nekea, tristura. Guztia bukatuta, jakin gen uen Ziortzak ez zuela haurdun gelditzeko arazorik. Xabirengandik zetozen oztopoak. Ez omen zen ezinezkoa. Baina bai, oso zaila. Sasoi horretan Xabik inoiz baino gehiagotan, ia ia egunero, deitzen zidan. Beti bezala, goizetan. Amorruz eta bortizki egiten genuen larrutan. Gero, luze hitz egiten genuen eta berak barrena husten zuen. Batzuetan, garratz egiten zuen negar. Nik ahal nuen kontsolamendu guztia ematen nion, eta Ziortzarengana lasaiago bidaltzen nuen. Errua, tristura eta negarra nire eremukoak ziren : alde ezkutukoak. Baina Ziortza bera ere goibelduta zebilen, distira galtzen ari zen, normaltzen. Ni , ostera, — nire itsusitasunean —, inoiz baino ederrago nengoen. Ematen zuen Ziortzak galtzen zuena nik zurrupatzen niola. Ondo sentitzen nintzen. Zerbait ezberdina sentitzen nuen nigan. Hasieran, ez nekien zein zen arrazoia. Gero, nire sabel hantuak emango zidan erantzuna. Ezin izango nuena ezkutatu. Nire haurdunaldiaren notizia Hiroshiman jaurtiriko lehergailua baino indartsuagoa izan zen gurean. Benetak o eztanda. Familiaren orekaren habeak abaildu zituena. Gurasoak harrituta gelditu ziren. Behin eta berriro akats edo errakuntza bat izan behar zela errepikatzen zuten. Amesgaizto bat baino ez izatea nahi zuten. Ez zuten sinetsi nahi. Ziortzak negarrez emat en zituen egunak eta gauak. Ez zitzaion begitantzen nire haurdunaldia bidezkoa zenik. Berari zuzendutako zigor bezala ulertu zuen eta, gure bizitzan, lehendabiziko aldiz, nirekin haserretu zen. Berbarik ere ez zidan egiten. Bera gutxiesteko gelditu nintzel a haurdun pentsatzen zuen. Apropos egin niola uste zuen. Urteetako mendekutzat hartu zuen. Xabik ez zuen ezer esaten. Nahikoa zuen Ziortza kontsolatzen. Horrez gain, bere kontua izango ez balitz bezala jokatzen zuen, berak horretan zerikusirik txikiena iza ngo ez balu bezala. Bestalde, inori ez zitzaion burutik pasatu bera izan zitekeenik mundura etortzear zegoen umearen aita. Bere balizko antzutasunak babesten zuen kulpa guztietatik. Xabik betiko gordeko zuen isilean bere aitatasuna. Hori zen besteen aurrea n egin behar zuena. Biok adostu genuena. Nire ahotik sekula santan aterako ez zena, eta berak inoiz aitortuko ez zuena. Guztiek jakin nahi zuten nola gertatu zen, norekin, zein momentutan. Etxe barruan pasatzen nituen egunak, asteak, hilabeteak. Ez nuen l agunik. Ez nuen inor inguruan. Are gutxiago, gizonezkorik. Galderak eta galderak. Baina nire erantzun bakarra mututasuna zen. Mututasun tematia eta egoskorra. Erabateko hutsunea. Aitak eta amak haurdunaldia aurrera zihoala ikustean, abortatzeko bidea proposatu zidaten. Pentsatzeko. Denborarik bagenuela. Arriskutsua izan zitekeela bai niretzat bai umearentzat. Zaila izango zitzaidala umea haztea, ia ia ezinezkoa. Umeak ere bizimodu malkartsua izango zuela, eta abar, eta abar, eta abar. Nik entzun egiten nien, baina ez zitzaidan haien letania batere inporta. Jakin nahi nuen bakarra zen umea ni bezalakoa, nanoa, izango zen ala ez. Medikuarenera lagundu zidaten, era guztietako probak egin zizkidaten. Itxaron egin nuen, luze. Emaitza guztiak, halako batean, heldu zitzaizkigun. Eta, ez. Ez zegoen nanotasunaren zantzurik txikiena ere. Genetikak, arrazoirik gabe, ni zigortu ninduen, baina nire umea ez. Nik nire itsusitasunetik edertasuna sor nezakeen. Bizitzak aukera hori eman zidan eta bizi nahi nuen. Xabik go iz batzuetan deitzen zidan, eta hizketan egoten ginen. Xabi harrituta zegoen. Izugarria iruditzen zitzaizkion nire ausardia eta nire kemena. Uste dut inoiz baino gehiago maite izan ninduela. Hori esaten zidan, behintzat. Dida batean pasatu zitzaizkidan haurdunaldiaren azken hilabeteak. Sarritan joaten nintzen ospitalera probak egiten, akaso haurdunaldi normal batean baino gehiagotan. Baina oso ondo joan zen guztia. Etxekoak pixka bat baretu ziren, eta Ziortzak oso bakan egiten zizkidan bisita oso laburra k. Hotz eta erdi derrigortuta. Etxean erditu nintzen. Nik erabaki nuen moduan. Beste behin, nire gurasoen iritziaren kontra. Ospitaleko emagina batek lagundu zidan. Ez zen arazorik egon. Umea, nire neskatila ederra ikusi nuenean, nire gainean eduki nuenean, jakin nuen zer zen zoriontsu izatea. Benetan zoriontsu izatea. Haurdunaldian sentitutako zalantza eta kezka guztiak, atoan desagertu zitzaizkidan. Nire alaba ondo zegoen. Normala zen. Akatsik gabea. Ederra. Itsusitasunetik jaiotako edertasuna. Nire bizitzari argitasuna eta ilusioa ema ngo ziona. Ilunpetik aterako ninduena. Gertutik ikusiko nuen nire alaba hazten, nahiz eta beste etxe batean biziko zen. Bai, horixe erabaki nuen nik. Ziortzari eta Xabiri emango nien nire alaba, haiena bailitzan haz zezaten. Ni beti egongo nintzen gertu, alboan. Baina ez nion bizitza txarrik eman nahi. Ni bezalako ama bat izatea ez baitzen erraza izango. Ziortzak eta Xabik, ordea, bizimodu ona eta normala emango zioten. Hobe nuen, beraz, hasiera hasieratik izeba Mirentxu bihurtzea. Ziortzari deitzea. Ziortzari nire erabakiaren zehaztasun guztiak azaltzea. Nire alaba entregatzea eta nire ahizparen adiskidetasuna berreskuratzea. Xabi, beste behin, harrituta utzi nuen. Etxekoak guztiz baretu ziren. Urak bere bidera bueltatu ziren. Gurasoak amesgaizto lotsag arri hartatik libratu ziren. Xabiren eta Ziortzaren zoriontasun burbuila inoiz baino gorago zegoen, haize fin eta suabe batek eusten zion. Ziortza eta bion harremana berriro estutu eta loratu zen. Xabik, goiz askotan, “bisitatzen” ninduen. Nik, izeba Miren txuk, Ziortza lanean zegoen bitartean, nire alabatxoa gozo gozo zaintzen nuen. Argi ume osasuntsua eta indartsua zen. Ez zuen nire itxura arrastorik txikiena ere. Eskerrak! Xabirena, ordea, gero eta nabariagoa. Batez ere, irribarrea lehertzen zitzaionean. Kalean, edozeinek esaten zien Xabiri eta Ziortzari alabak aitaren itxura zuela. Hasieran, ezer esan gabe, elkarri begiratzen zioten. Orain, ordea, normaltzat hartzen dituzte horrelako komentarioak. Ohitu dira. Gutako inork ez ditu aintzat ere hartzen. Iza n ere, egia jakitea ez da beti onena izaten, ezta? KANTUKA Aitormena “Zin dagizut izan zarela ene bizitzaren onena” esan, eta, eskutik helduta, zeure ondoan jesarri ninduzun egongelako sofa granatean. “Aitortzen dut ez dizudala inoiz gezurrik esan eta”, baina zure esaldi hori bihotzaren sakonera erori zitzaidan hamar tonako harkaitz zatia ur barera bezalaxe: bortitz. “Baina orain, maitia, lehen baino lehen aska gaitezen”, eta hatz erakuslea ezpainen gainean jarri zenida n. Egia esan, nik ez nuen ezer esateko adorerik; zure jokabideari azalpen logikorik aurkitzen ez niolako. Sofa granatearen gainean mugitu ezinik gelditu nintzen, hanka falta duen panpina zahar bat bezala, atzera gelditutako jostailu baten antzera. Bitarte an, zu gelditu ezinik hara eta hona, gurpildun maleta handia betetzen ari zinen, lehenengo arropekin, gero zapatekin, ondoren liburuekin eta, azkenik, elkarrekin egindako bidaietako argazki eta oroigarri batzuekin. Nire aurretik pasatzen zinen bakoitzean, kulpak zabaltzen zizun irribarre urduria luzatzen zenidan. Nik, bitartean, ezinegon ikaragarri horri arrazoi bat bilatu nahi nion: hainbeste denbora elkarrekin egin ostean, zerbait esan beharko zenidan, ezin zenuen horrela joan, beste barik, betiko desager tu. Antzematen nuen, ordea, alde egiteko gogo bizia zenuela, zure bekokian behera izerdi tantak bidea azkarregi egiten ari zirelako, zure eskuek zugan naturala ez den dardara erakusten zutelako, eta zure pausoen erritmoa nik ezagutzen nuena baino dezente biziagoa zelako. Zorioneko maleta eta beste hiru poltsa erraldoi bete eta gero, taxi bati deitu zenion sofa granatearen ondoko telefonotik, helbidea eman zenion askatasunerako bidean abiatuko zintuen ezezagun bati; telefonoa bere lekuan utzi, eta nire esku aren gainean azken muxua pausatu zenuen, nire begirada bilatu gabe. Zure traste guztiak hartu, eta, egongelako alfonbrari zuzendutako “sentitzen dut” batekin, kanpoko ate hotsak aditzera eman zidan sei urteko elkarbizitzak amaiera jo zuela. Izoztuta geldi tu nintzen, zainetako odola gatzatuta, atzamar puntarik mugitu ezinik eta zirkinik egin gabe. Orduak, minutuak edo segundoak pasatuko ziren; ez dakit. Harridura egoeratik esnatzen hasi nintzenean, benetan eta betiko alde egin zenuela ulertzen hasi nintzene an, musika jarri nuen nire malko garratzek hobeto dantza zezaten masailetan behera. Baina, bat batean, gure apartamentu hustu berrian aspaldi entzun gabeko disko bat bilatzeari ekin nion nire onetik aterata, pieza jakin bat entzuteko premia nuen, udako egu n sargoritsuetan ur freskoaren beharra sentitzen den legez. Begitandu zitzaidan kantu horretan aurkituko nuela zure hitz apurrek eman ez zidaten esplikazioa. Ez zenituen, bada, erabili kantu horretatik hautatutako esaldiak niri agur esateko! Horretan ere a rtista, ezta? Bitxia dela pentsatuko duzu, baina ondo ezagutzen nauten lagunek badakite horixe dela nire kanturik kuttunena: euskaraz egin den maitasun (akaso, ez maitasun) kanturik ederrena, baina gertatutakoaren ondoren beste zentzu bat hartuko du, lehe n baino neureago egingo da, neureago hori latza eta mingarria izan arren. Beraz, gure diskoen artean hori bilatu, eta entzun egin behar nuen: Aitormena. Baratze bat Izeba Teresak oparitu zigun sofa granatea elkarrekin bizitzen jarri gineneko lehenengo urteurrenean. Inoiz ikusi dudan sofarik ederrena iruditu zitzaidan: belusezko luxua. Teresari zer esan ez genuen asmatu, opariaren neurria handiegia egin zitzaigulako, akaso dotoreegia gure moduko bikote gazte batentzat. Gogoratzen dut aurretik t xistirrik esan gabe egin zigula Teresak erregalua, neurria eta gustuko kolorea zein izan zitekeen galdetu gabe. Alabaina, bete betean asmatu zuen gure maitasunaren erresumako belardi gorrixka izango zen zorioneko besaulkiarekin. Izeba Teresak asko maite z uen Martin, lobetan gazteena zelako eta hark zeukan artista traza atsegin zuelako. Teresak ez zuen asko hitz egiten, nahiago izaten zuen besteek esaten zutena entzun, eta ingurukoen keinu edo begiradak irakurtzen isilean gelditu. Aparteko trebetasun horri esker, bera izan zen lehena gure arteko erakargarritasunaren hizkuntza ulertzen, ez zitzaion ezer oharkabean pasatzen: fereka txiki bat, belarrira xuxurlatutako zerbait … Izan ere, behin baino gehiagotan harrapatu nuen guri begira, eta, holakoetan, hain be rea zen irribarre txiki batekin aditzera ematen zidan gustuko zuela gu horrela ikustea. Ezagutu ninduenean, Martinen beste kapritxo bat izango nintzela pentsatu zuela uste dut, ez zen gehiegi saiatu (ez bera, ez beste inor) ni ezagutzen eta, are gutxiago, aintzat hartzen; hasierako familia bazkari edo bileretan Martinen itzala baino ez nintzen haientzat, bere ondoan jartzen zena eta harekin batera alde egiten zuena. Baina, poliki poliki, Teresa konturatzen hasi zen etxeko neskazalea eta ustez betiko ezkong abea zeharo tematuta eta itsututa zegoela nirekin. Martinen ingurura egokitzeak denboratxoa iraun zuen, ni baino lehen makinatxo bat neska ezagutu zuelako familiak, eta hoztasunez hartu ninduten. Gurasoek Bilboko zabalgunean zuten pisu erraldoi horretan b iltzen ginen gehienetan. Asko zirenez, sarri egoten zen urtebetetzeren bat, urteurrenen bat, edo bestelako gertakizun alairen bat ospatzeko. Etxeko jangelako mahai luzearen bueltan estutzen ginen, eta han egoten ziren denak berriketa batean etxeko zerbitza ri biek platerak eraman eta ekarri etengabean ibiltzen ziren bitartean. Uraren gaineko aparrean bizi ziren denak. Gurasoak nagusiak izan arren, gazte eta kolore biziz janzten ziren, algaraka egiten zuten barre eta bidaiez, antzezlanez edo lagunekin azken asteetan egindako afariez hitz egiten ziguten. Agerikoa zen disfrutatzen zutela elkarrekin egoten zirenetan, horrexegatik nahi zuen Martinek ni ere han egotea: euren tartean eta euren elkarrizketetan murgiltzea. Martinek guztiei elkarrekin bizitzeko asmoa genuela esan zienean ere, ez nuen izan espero nuen onarpena. Martinen ingurukoek urtebete baino gehiago behar izan zuten gure artekoa benetakoa zela ulertu arte, eta Teresak, nola ez, egin zuen lehendabiziko urratsa gure alde, sofa granatea oparitzearekin batera. Ordura arte, bageneukan besaulki trauskil bat egongelan, balkoi luzearen ate bien erdian. Onartu behar dut kretonazko lore urdinkarak nahiko lausotuta zeudela eta bertan jesarrita egotea ez zela oso erosoa, gorputza ez zelako haren formara erraz e gokitzen; badakizu, lehen beste modu batean egiten ziren etxeko altzariak, eta gure sofa zaharra sasoi hartakoa zen. Luismik eta Begok eman ziguten, elkarrekin bizitzeko pisua alokatu eta pare bat egunera “lurrean eserita baino hobeto egongo zarete” esan e ta gero; guk, eskertuta, afaltzera gonbidatu genituen lagunok, eta horrela hasi zen elkarrekin egiteko genuen bidea: ilusioa, lagunak, pasioa, afariak, irribarreak, musika, ardoa... eta sofa zahar batean sartzen ez zen maitasun berria. Lehenengo urte hartan etxea habia egiten ahalegindu ginen; ez genuen gauza handirik behar, eta lagunek edo senideek emandako traste zaharrekin moldatu ginen. Poliki poliki bion gauzak nahasten joan ziren, arropa zikinaren saskian gure alkandora, galtzerdi, praka eta kule ro kide egin ziren moduan. Etxean gero eta nire/zure gutxiago zegoen; egunetik egunera gure hitza gailentzen zihoalako. Udaberriko igande goiz batean Martin Arenalera joan zen, ni ohean erdi lo lagata. Bueltatu zenean, plastikozko poltsa zuri mordo bat ut zi zuen egongelako ate ondoan, eta nire bila abiatu zen, atzetik estali zizkidan loak txikitutako begiak bere esku ahurrekin, eta egongelara eraman ninduen itsu. Nire aurpegi gainean pausatuta zeuzkan atzamarrak zabalduz, aurrean neukana ikusi ahal izan nu enean (Arenaletik ekarritako landare eta lore piloa) “baratze bat nahi dizüt egin” astiro eta leun kantatu zidan belarrira. Igande hartan, Berzaice ren kantua auzoko guztiek entzuteko moduan jarrita, Martinek benetako baratzea egin zidan gure balkoi luzean , elkarrekin bizi izan ginen denbora guztian goxo goxo zaindu zuena. Igande arratsaldeetan ez ginen usu kalera joaten. Gehienetan, Martinek bazkaldu ondoren aprobetxatzen zuen landareak ureztatzeko, orri iharrak kentzeko eta gure baratzean behar zen guzti a egiteko. Bukatzen zuenean, balkoira eramaten ninduen nire oniritziaren zain, eta nik musu umel eta estuekin eskertzen nion gure amodioa loretan iraunaraztea; gero, sofa granatearen gainera erretiratzen ginen. Ez, ez genuen aparteko ezer egiten, batzuetan film bat ikusten genuen, edo liburu bat hartu eta musika entzuten pasatzen zitzaigun denbora. Udaberriko igandeetan, balkoiko ate biak irekitzen genituenean, haizearekin batera krabelin loratu berrien usaina sartzen zitzaigun, eta Martinek nire oinak hart zen zituen astiro astiro igurzteko, maitasunezko uhinak nire zangoetatik gora zabal zitezen. Askotan, sofan gelditzen ginen lo eguna zabaldu arte. Erdi jantzita eta izerditurik esnatzen ginen: nire oinak haren izterren artean korapilaturik, eta haren burua nire beso eta bularraren magalera egokiturik. Gure maitasunak ez zuen parekorik, geometria perfektua osatzen genuen, erpin arrastorik gabeko biribila. Gure artekoa erabateko konplizitatea zen. Ondo baino hobeto ezagutzen nituen bere aurpegiak egiten zitu en mugimenduak, eskuen erritmo orekatua, eta probatuta nituen haren gorputzaren tolestura tentagarri guztiak. Nekez ezkutatu ahal zidan Martinek nahigaberik edo ezustekorik, ez genuen sekreturik den dena partekatu nahi genuelako. Inguruan genituen bikoteen aldean gureari zerion magia apartekoa zela pentsatzen genuen; jende artean geundenean ere, elkarren begirada bilatzen baikenuen. Imana eta metala ginen, bata bestearen ondoan egoteko sortuak, maitasunezko baratze berean bizi ginen espezie bakanak. Zure begiek, ene maitia… — Utziko didazu zure begiei argazki bat ateratzen? — Barkatu, ez dizut ondo ulertu. — Beno, ikusi zaitut nire argazkiak interes handiarekin begiratzen, eta pentsatu dut, beharbada, ez zitzaizula inporta izango hurrengo erakusketa baterako zure begien argazkiren bat gordetzea. — Nire begiena? Horixe zen hain zuzen ere, nire gorputzetik gutxien gustatzen zitzaidan atala Beti esaten zidan amak despistatu itxura nuela, esnatu berriaren traza zuela nire begiradak; horregatik, aholkatzen zidan begiak apur bat pintatzeko, marra beltz batek indar hand iagoa emango ziolakoan nire aurpegiari. Hortaz, pentsa dezakezu zein harrituta gelditu nintzen, nire begi ezkelei norbaitek argazki bat atera nahi ziela entzun nuenean. — Bai, ondo entzun duzu, zure begiei. — Ez dut uste gordetzeko moduko ezer aterako d uzunik … Konturatu nintzenerako, baina, klik segida arin bat entzun eta kamera bat sentitu nuen aurpegia inguratzen. Une horretan munduko pertsonarik ergelena nintzela pentsatu nuen, eta bakarrik niri gerta zekidakeela horrelako zerbait. — Erratuta zaud e; nik ez dut gazte eredugarri horien begirada perfekturik nahi, benetako begiak harrapatu nahi ditut, ez kirurgiak findutakoak edo modelatuak. Ez ditut modeloak gustuko, kaleko jende arrunta nahiago aukeran; bestela, begiratu berriro aurpegi horiei guztie i, haietan erraz asko topatuko dituzu zimurrak eta urteek txikitutako begiak, lo ezak uzten duen arrasto ubela eta pozak eragiten duen txinparta dantza. Etorri handiko gizona zela ezin zen zalantzan jarri, baina bazuen zerbait gustuko ez nuena. Erraza zen imajinatzea ni bezalako beste inuzente bati antzeko gauzak esaten; egiten eta esaten zuen guztiak antzezlan eskas bateko atal ikasiegia zirudien. Gainera, Argirekin jarritako hitzordura arinegi heldu nintzelako sartu nintzen ditxosozko argazki erakusketa hartan, ez nuen inongo interesik munduko beste puntan bizi zen jendearen begiradetan, ezta ere aurrean nuen gizon harro haren lanean. Egoera txatxu hura ez nuen gustuko, eta ez nekien zergatik jarraitzen nuen han, denbora eta pazientzia galtzen. — Uste du t berandutu zaidala; eskerrik asko zure azalpenengatik baina joan beharra daukat. Lagun batekin gelditu naiz, eta dagoeneko nire zain edukiko dut. — Nahi baduzu zure lagunarekin etor zaitezke, eta astiroago azter ditzakegu erakusketako erretratuok. — Asko eskertzen dizut eskaintza, baina hurrengo batean beharko du izan. — Ondo da, baina zure izena jakin nahiko nuke, argazkien atzeko aldean jartzeko. Ahal dudan guztietan, horrela sailkatzen ditut: izena eta data. Irribarre zabala erabili zuen ni konform e geldi nendin. Argi zegoen ohituta zegoela nahi zuen guztia lortzen, batez ere emakumeengandik. Nik, ostera, ez nituen gustuko tankera horretako gizonak, haien ondoan ez nintzen batere eroso sentitzen, ziria noiz sartuko zain barneko alarma gorria automat ikoki pizten zitzaidalako, eurek intentzio ezkuturik eduki gabe ere. Egia esan, itxura oneko gizona zen. Janzkera ere halakoa zerabilen, baina nabarmenena zen bazuela bere xarmaren berri. — Jone, Jone naiz. — Itxaron, paper txatal batean idatziko dut, e z ahazteko. Erakusketa gelaren bazter batean zegoen mahaira hurbiltzen hasi zenean “zure begiek / ene maitia / badute biek / dir dir eztia” kantatzeari ekin zion, bere ziurtasun probokatzaile hura agerian utzi nahian. “Harro halakoa!” pentsatu nuen neure bostean; eta, atzera nirekin elkartzeko buelta eman baino lehen kalean nintzen, ia ia ezertaz ezagutzen ez nuen gizon batekin zeharo haserre. Nire begiek Baziren pare bat urte Argi Bartzelonara ikastera joan zenetik, eta hasieratik nabaritu nuen haren hutsunea. Ohituta nengoen oso gaztetxoak ginenetik elkarrekin egoten, bion sekretutxoak partekatzen eta adiskidetasunaren berotasuna zer den berari esker sentitzen. Baina institutukoak amaitu zirenean, bakoitzak bide berri bati ekin zio n: nik nire betiko Bilbon, eta Argik urteekin hainbeste maite izango zuen Bartzelonan. Jarraitzen genuen telefonoz sarri hitz egiten, korreoak eta mezuak trukatzen eta — ahal zenean — oporrak batera egiten. Hori dela eta, ahal nuenetan Argi bisitatzera joa ten nintzen. Beste bi lagunekin batera berak alokatuta zeukan pisuan gelditzen nintzen beti, edo zehatzago esanda, Argiren gela berean. Saiatzen nintzen traba ez izaten, Argik ikasteaz gain, jatetxe dotore horietako batean zerbitzari lan egiten zuelako as tean hiru edo lau iluntzetan. Beste pisu kide biekin, ordea, ez nuen tratu handirik izaten, ezta Argik berak ere. Alde batetik, etxean denbora gutxi egiten zutelako guztiek; eta bestetik, ohikoa zelako ikasturte batetik bestera batek alde egitea eta beste kide berri bat sartzea. Horregatik, besoak eta bihotza zabal zabalik hartzen ninduen Argik, han benetako lagunik ez zuelako eta bakardadearen zama — egun batzuetan, gutxienez — arintzen niolako. Hala ere, ez zitzaidan gustatzen bere gainean egotea, noiz libratuko zuen edo beste norbaitekin geldituta zegoen galdetzen ibiltzea. Atsegin nuen hiri handi horretan ibiltzea, nire betiko Bilbon baino askeago sumatzen nuen nire burua ezagutzen ez ninduen jendetzaren artean. Bisita horietako batean, Argik lo egi teko premia zuela eta ilunabarrera arte etxean geldituko zela esan zidan; hego haizea zebilen gogor samar eta hodei arrastorik ez zegoen hiriaren gaineko zeru amaigabean. Hori dela eta, Gracia Pasealekutik ibiltzea erabaki nuen, erakusleihoei erreparatzea, presarik gabe nonbaiten bazkari legea egitea, neure buruari zerbait oparitzea, akaso film bat ikustea, edo beste edozer egitea. Halako batean — eta benetan diotsut ez dakidala nolatan — kafe bat lasai hartzeko toki egoki baten bila nenbilela, arte galeria baten ate ondoan suertatu nintzen, eta, beste ezer pentsatu gabe, barrura abiatu nintzen. Galeriaren hormetatik errukia eskatzen zuten begiek, bizipozaren sekretua aurkitu berri zuten begiek, maitatzen zein gorrotatzen zekiten begiek, eta beste begirada askok bideratu zuten nire ibilbidearen nondik norakoa. Gelaren erdian, mahai dotore batean, erakusketaren gaineko informazioa eskura nezakeela konturatu nintzen, koloretako paperek letra tamaina izugarri batean Mundu zabaleko begiradak eta argazkilariaren inguruko informazioa eskaintzen zuten. Normaltasunetik harago zihoan kasualitatea zela pentsatu nuen, ia ia zerbait magikoa, horregatik hasi nintzen erretratu bakoitzari arreta jartzen, haietako bat nirea izan zitekeelako. Beharbada, nire begiak nire gorpu tzetik kanpo ikus nitzakeen, marko dotore baten barruan, beste batenak balira bezala. Hasi nintzen banan banan erretratuak aztertzen, hurbiletik zein urrutitik, astiro zein arin. Laster batean aurkitu nintzen, hobeto esanda, aurkitu nuen nire begien argaz kia. Argazki guztiak ez ziren neurri berekoak — ohiko erakusketetan bezala —, eta nireari txikitasuna egokitu zitzaion, baina han nengoen izen, data eta guzti: “Jone/ Bilbo, 2009”. Begi dotoreak iruditu zitzaizkidan nireak, — ez ezkelak eta hilak amak tx antxetan esaten zidan moduan — berez asko adierazten duten horietakoak, eta, bat batean zeharo alai sentitu nintzen, argazkia etxera eramateko gogo bizia sentitu nuen, are gehiago, oheburuan gustura jarriko nukeela pentsatu nuen eta besterik gabe, Ruper Or dorikak aspaldi kantatzen zuen kantu bat etorri zitzaidan lehenengo burura eta gero, erdi isilka, ezpainetara: Ene begiek ez dute malko isurtzeko gogorik denik eta bizitza bakarra bizi dutelako (...) Begira erlojuetako orratzak uneka herdoiltzen zenbat ga uza utzi dudan estarta bazterretan edo laku urdinen hondoan bizitza bakarrean (...) Eguerdia baino ez zen. Banekien Argi jota zegoela, eta, eguneroko martxari aurre egin behar bazion, deskantsatu behar zuela; banekien iluntzean elkarrekin egongo ginela eta nire ibileren berri emateko aukera edukiko nuela, baina aurkikuntza hura, demaseko kasualitate hura, Argiri kontatu behar nion, ezin nuen iluntzera arte itxaron; gainera, seguru nengoen Argik ulertuko zuela nire emozioa eta, zergatik ez, nire po za. Beraz, birritan pentsatu gabe… Argi kezkatuta iritsi zen, nahiz eta nik esan nion ez zuela arduratuta egoteko arrazoirik. Bekokiaren zimurretan eta begien gehiegizko zabaltasunean antzeman nuen haren ezinegona. Nire ondora heldu zenean, besotik heldu nion, eta, azalpen ganorazkorik eman gabe, erakusketa aretora sartu ginen, eta nire argazkiaren aurrean —“Jone/ Bilbo, 2009” — jarri nuen beste ezer esan gabe. — Zer iruditzen zaizkizu ene begiak? — Jone, burua galtzen ari zara? Ez dut ezer ulertzen — Ez duzu ikusten? Hor nire izena dago, eta ikusten dituzun horiek nire begiak dira; orain dela pare bat urte gertatu zitzaidan pasadizo surrealista baten emaitza da ikusten ari zaren argazkia. Uste dut ez nizula ezer kontatu, guztia patetiko sam arra izan zelako; baina ulertu behar duzu zelakoa izan den nire emozioa gaur eguerdian argazki hau, duela bi urte niri egindako hau, non eta Bartzelonan, ikusi dudanean. — Zuri gertatzeko ez da asko! — Ez haserretu nirekin. Badakit nekatuta zaudela eta e txean egoteko plana zenuela, baina... — Zer demonio duzu orain? — Argi, begiratu disimuluz aretoaren erdialdera, mahaia dagoen lekura. Hori da argazkilaria, erretratuen egilea eta harroputz galanta. — Badauka zertaz harro egon!, oso mutil erakargarria, interesante horietakoa. Hantxe zegoen, aretoaren erdian, ni bezalako tentel itxurako neska lotsati bati argazkien gaineko azalpenak ematen. Seguru nengoen hurrengo urratsa argazkiak ateratzea izango zela, tupustean aterako zizkiola, eta neska gajoak lot sak jota alde egingo zuela. Guztiz seguru nengoen irribarrea aterako zitzaiola gure ehiztariari neskaren aztoramena antzematean. Seguru dibertitzeko egiten zituela horrelakoak, bere ziurtasuna elikatzeko, hiri jendetsuegian lehoia oihanean baino boteretsua go sentitzeko. Amorrua sentitu nuen. Atera kontuak, ostera ere ezagutzen ez nuen gizon horrekin haserre! Lehendik ere ezagutzen nuen amorru horren zaporea, ez zen niretzat ezezaguna; izan ere, antzeko gizonak ziren nire espezialitatea, edo ni eurena. Pare bat harreman moduko eduki nituen, eta bietan zeharo engainatu nindutela sentitu nuen, aurpegira eta gogotik egin zidatela barre; hori dela eta, ikasi nuen beste hoztasun batekin tratatu behar zirela gizonezkoak eta ez zela esaten zuten guztia sinetsi beha r, “ene begiek ez zuten malko isurtzeko gogorik”, eta horretarako, “zenbat gauza utzi nituen estarta bazterretan edo laku urdinen hondoan”. Orduan pentsatu nuen aretotik irten berri zen neskarengatik gizon harekin jolastuko nintzela, bera errukirik gabe ed ozein emakumerekin jolasten zen bezalaxe. Norbaitek irakatsi behar zion emakumeak bestela tratatzen, merezi dugun duintasunaz. Ez nekien ezer bere bizimoduaz, baina nik neuk piztutako amorrazioaren garrean, Argi aretoaren bazter batean aho zabalik lagata, eta nire irribarre erregistrotik kitzikagarriena aukeratuta, bere aurrean plantatu nintzen: — Ez dakit gogoratzen nauzun, Jone naiz. Ez nion beste pistarik eman nahi, buruari apur bat eragin ziezaion. Bitartean, irribarre gozoari eutsi nion, eta aitortu behar dut ongi sentitzen hasi nintzela berehala, batez ere nire gorputzaren gainean bere begirada apur bat kikildua nabaritu nuenean. — Barkatu behar didazu, oso aurpegi ezaguna egiten zait zurea, baina oraintxe bertan ez dakit... Jone deitzen zarela es an didazu, ezta? — Bai, Jone. Ez estutu, ulertzen dut hainbeste emakume ezagutzen duen gizon batek ez lotzea guztion izenak eta aurpegiak, lasai. — Gehienetan ondo akordatzen naiz, baina atzo zabaldu genuen erakusketa, eta burua daukat ez dakidala zertan nabilen ere. — Ez kezkatzeko esan dizut. Ziur nik buelta eman, eta orduantxe etorriko zaizula akordura nondik ezagutzen nauzun. Gizona gero eta deserosoago ikusten nuen, ez zuelako egoera menderatzen; nik, ordea, berak ezagutzen ez zuen j okoarekin jarraitu nahi nuen, disfrutatzen hasia baino ez nintzelako. — Ez dakit, akaso ausartegia izatea begitanduko zaizu, baina apuntatu hor mahai gainean daukazun paper txatal batean zure telefono zenbakia eta izena, badaezpada. Nik agindutako eran, zenbakia jarri zidan paper batean, eta eman egin zidan hitz egokirik asmatu ezinik. Ene begiek ez dute malko isurtzeko gogorik denik eta bizitza bakarra bizi dutelako (...). … Zer gehiago behar dut nik? Martinek alde egin ostean, egun pare bat eman nituen gertatutakoa sinetsi ezinik. Ez zen posible horrelako zerbait guri gertatzea; zenbat eta gehiago pentsatu eta hausnartu, orduan eta argiago ikusten nuen gaizki ulerturen batek izan behar zuela guztiaren zioa. Ez nuen gogoratzen eztabaida esangu ratsurik, haserrealdi berorik edo antzeko ezer. Gure bizitzak lasaia eta goxoa izaten jarraitzen zuen, gorabeherarik gabea, orekatua eta ordenatua, ia ia akatsik gabea. Ez zen posible horrelako zerbait guri gertatzea. Gure adiskide batzuk, Luismi eta Bego esaterako, aurreko urtean banatu ziren, baina guztiok antzematen genuen haien artekoa ez zihoala behar bezala, maitasuna maiztu zitzaiela. Gainera, haiek bazituzten bi seme alaba txiki, euren arteko harremana total aldatu zutenak; argi genuen besteok Bego k eta Luismik ez zutela aspalditik elkarrekin egoteko denborarik hartzen, lagunekin — betiko lagun minekin — ibiltzeko aukerak uxatzen zituztela behin eta berriro, aitzakia arin eta zuriekin, bikotea lausotu egin zela, egunerokotasunean urtu zitzaiela. Bai na, hori ere ez zen, inolaz ere gure kasua. Elkarrekin bizitzen jarri eta denboratxo batera, lagunak mundu malapartatu honetara umeak ekartzeko burutazio inuzente horrekin hasi zirenean, Martinek eta biok erabaki genuen ez ginela sartuko gizarteak normal tzat zuen bidean, ez genuela ohiko familia eredugarri bat osatu nahi. Ez genuen beste ezer behar gure unibertsoari kolorea emateko, ez genuen bilatu nahi emozio berririk edo bizitasun zororik. Bagenekien aurrerantzean ere primeran moldatuko ginela bikotean , biok biotara, hasi ginen bezala: elkarrekin eta elkarrentzat. Hori guztia entzunda batek pentsa dezake bikote itxi eta estua ginela, besteen beharrik ez genuela edo lagun gutxi gelditzen zitzaigula; baina ez zen hori, ezta pentsatu ere! Martinek han eta hemen argazkiak ateratzen jarraitzen zuen, haren izena gero eta ezagunagoa zen kazetaritzan, batzuen iritziz artista handia ere kontsidera zitekeen beraren argazkiei zerbait ezberdina zerielako. Gehienetan oso estilo biluzia erabiltzen zuen, baina nekez a hatz zitezkeen haren kameran sortzen ziren zuri beltzezko irudi indartsu eta sotilak. Askotan, heltzen zitzaizkion kanpora joateko gonbidapenak; gehienetan, erakusketak izaten ziren deien arrazoi, beste batzuetan aldizkari ospetsuren batek eskatzen zion la nen bat edo beste egitea, eta azken boladan denbora gehiago ematen zuen atzerrian etxe inguruan baino. Nik oso gutxitan lagundu ahal izaten nion, nire lanbideak aukera gutxi ematen zidalako. Martinen lana eta nirea zeharo ziren ezberdinak. Nirean dena zeg oen aldez aurretik pentsatua, eta gehienetan, prestatua. Agenda eta ordenagailu eramangarria ziren nire lagunik leialenak, enpresako bilerak, aurrekontuak eta balantzeak zirelako nire eguneroko betebeharrak eta buruhausteak. Urtetxoak neramatzan enpresa be rean, horregatik ondo baino hobeto nekien zein ziren nire ardurak baita nire menpe nituen beste kideenak.ere. Lanean oso eraginkorra nintzen, oso denbora gutxian egin nuen gora, eta gero eta ardura handiagoak hartzera behartzen ninduten. Nagusien begiko ni ntzen, baina nire menpekoek ez zuten nitaz iritzi on onik. Horrek, ordea, ez ninduen batere kezkatzen. Gehienentzat emakume hotz eta segurua nintzen, negozioetan zuhurra eta mesfidatia, nekez urduritzen zen horietakoa eta, batzuetan, pentsatzen nuen lankid eei ez zitzaiela arrazoirik falta. Oso gutxitan gelditzen nintzen eurekin kafe bat hartzen edo afaltzen. Ez nuen gustuko izaten ospakizunetan endredatzea, ezta tratu bat ondo itxi eta etekin onak lortzen genituenean ere. Saiatzen nintzen hurbilegi ez egote n, lana eta adiskidetasuna ez direlako erraz uztartzen. Nire lanbideak eta enpresan betetzen nuen lanpostuak horrelako jarrera eskatzen zuten, edonor bihur daitekeelako lehiakide edo etsai, eta konfiantza gehiegi emateak ez dakarrelako ezer onik. Nik ere bidaia ugari egin behar izaten nituen, enpresa ekialdeko Europan zabaltzeko ahaleginean zebilelako, eta, tratu gehienak hemen bideratzen ziren arren, beti azaltzen zen gorabeheraren bat dena delakoaren lekuan argitu beharrekoa. Gehienetan, baina, hurbi leko bidaiak egiten nituen, gehien jota astebetekoak, eta Bartzelona ingurura joan behar izatea ilusioz eta poztasunez hartzen nuen. Horietan, aukera aprobetxatzen nuen Argi ikusteko, bera baitzen nire benetako adiskide bakarra, nahiz eta urteen joan etorr ian gure bizimoduak erabat muturrekoak bilakatu. Argi adiskidea baino gehiago zen niretzat; batez ere, ama nire aurrean ziplo jausi, eta egun pare batera hil zitzaidanetik. Unibertsitateko ikasketak bukatu berri nituen, eta ahalegin guztian nenbilen lan b ila, ondo baino hobeto nekielako amarentzat neketsua eta gogorra izan zela nire ikasketei aurre egitea. Nik lan ona eta duina izateko, amak bulego triste batean ematen zuen egunaren zatirik handiena, eta, enpresa berean urte mordoa eginda ere, ez zituen in oiz jaso ez merezi zuen soldata ezta begirunea ere. Gutxitan ibiltzen zen lagunekin, eta asteburuak joaten zitzaizkion etxe zuloa garbitzen eta txukun itxuran jartzen; asko jota, erreka ondoan paseatzen zen bere bakardadearen konpainia leialarekin. Aitak u tzi gintuen hiru urte nituenean, eta harrezkeroztik amak bere bihotz zauritua giltzapen ezkutatzea erabaki zuen. Ez neukan, hortaz, neba arrebarik. Familia amarekin hasi, eta bukatzen zen; ondorioz, pentsa zenbat kostatu zitzaidan amaren bat bateko heriot za gainditzea. Bene benetan bakarrik eta ezlekuan gelditu nintzen, munduaren orbitan harri bat biraka eta noraezean ibili daitekeen moduan. Inork ez ninduen behar eta ez nintzen inoren bizitzaren parte. Biztanle bakarreko uhartea nintzen itsaso beldurgarri eta zabalegian. Argik etorri behar izan zuen Bartzelonatik. Bere etxera eraman zituen nire puskak, eta, doan oparitu zidan egunetako eta asteetako goxotasuna hartuta ere, estuegi lotu omen ziren nire ahultasunaren zatiak. Ez nuen jakin beste modu batean egiten, eta Jone berri bat bueltatu zen Bilbora, aurrekoa baino gogorragoa eta hotzagoa. Argik Biologia ikasketak bukatu eta gero, lana aurkitu zuen Bartzelona ondoko araztegi batean; gerora, ezkondu, hiru seme alaba izan, herri kozkor batean landa etxe bat erosi, eta hiria ia zapaldu gabe bizi zen. Argik beti bezala hartzen ninduen, bihotza eta besoak zabal zabalik zituela. Gogotsu hartzen zituen nire bisitak. Mesede handia egiten zigun solasaldi luzeetan murgiltzeak, elkarren bizitzak egunean jartzeak edo elkarren ondoan isilik egoteak. Gustatzen zitzaion nire hiriko arropa dotorea ikustea, nire maleta astintzea, soinekorik estuenak janztea, zapata takoidunak probatzea, eta senarraren aurrean imintzioka jartzea. Landa etxeko gelarik handiena eta argitsu ena izaten zen nirea — bertan bezerorik ez bazuten, behintzat —, eta aitortu behar dut, eurekin nengoenean, etxean sentitzen nintzela. Argik gutxitan galdetzen zidan ezer Martinen kontura, inoiz kortesiak agintzen zuen zerbait, baina nik ondotxo nekien ez zuela gogoko, eta ahalegintzen nintzen haren gorabeherarik ez aipatzen. Argiri hasiera hasieratik, ezagutu zuen egun beretik, harroputz jasanezina iruditu zitzaion Martin, eta urteek ez omen diote iritzia aldatzeko arrazoirik eman. Martinekin bizitzen ja rri nintzenean, ezin zuela sinetsi esaten zidan aukera zuen guztietan, edozein nerabe inuzenterekin topatuko nuela ligatu nahian bihar edo etzi, nik beste zerbait merezi nuela, sakontasun gabeko gizona zela, itxura hutsa, telebistan eta modako aldizkarieta n agertzen diren horietakoa zela, eta abar, eta abar … Ezin zuen ulertu zelan egon nintekeen hain maiteminduta, hain itsututa — berak esaten zuen moduan —; ez zuen uste luzaroko kontua izango zenik gure artekoa, beroaldi bat baino ez, kapritxo hutsa. Jauma oso bestelakoa zen: atsegina, gozoa, lasaia … Berak ere benetan estimatzen ninduela sentiarazten zidan: ardo botila onak zabaltzen zituen nire etorrera ospatzeko, afari bikainak prestatzen zizkigun Argik eta biok logelan nire traste apurrak egokitu bit artean, eta, gehienetan, umeak oheratzeaz ere bera arduratzen zen gure elkarrizketa eten ez zedin. Afaloste luzeetan beti bukatzen genuen kantuan “badut semea, badut andrea, alaba ere badut nik, osasun ona batetik, ondasuna bestetik. Zer gehiago behar dut nik?” Argiren aitak ospakizunetan kantatzen omen zuena, Argirentzat hunkigarria eta xamurra zen kantua, haurtzaroko eremu epel eta goxora bidaiatzen laguntzen ziona. Baina ez zen hori bakarrik, bertso horietan bere bizitza goitik behera deskribatzen zen. B azuen hori guztia; nik, ordea, ez semerik, ez alabarik, ezta etxe txiki zuri politik ere. Batzuetan, min ziztada zital batek astintzen ninduen, baina berehala ahalegintzen nintzen pentsamendu horiek uxatzen. Argik eta biok kantu bera kantatzen genuen, bain a ahots bitan, eta, beharbada, niri zegokidan ahotsa garratzagoa zen, zailagoa kanturako. Aupa Etxebeste! Martinek alde egin ostean, astebete eman nuen etxean. Sofa granatearen gainean eserita, telefono tematia eta mutua altzoan nuela. Jan gabe, lo egin ezinik, balkoiko nire baretzeko landareen martxan zimeltzen. Aste santu osoan inorekin hitz egin gabe, Martinek prestatutako mokadu mikatzari digestio astuna egin nahian. Egun gutxira, bulegotik deitu zidaten. Lehendabizi, asmatutako ondoezaren gainean ga ldezka, baina, gero, bospasei esaldi hutsalen eta zuriren ostean, beste edozein unetan, ezetz biribila emango nion proposamenaren berri emateko. Praga ingurua sobera ondo ezagutzen nuen. Hilabeteak neramatzan han koka zitekeen lantegi baten proiektuak eta aurrekontuak gorpuzten, eta lau bat aldiz bertan egona ere banintzen. Aspaldi bateko bilera gehienetan, sutsu defendatu nuen Pragako proiektua beste batzuen aldean, ekonomikoki bideragarriena zelako, buruhauste gutxirekin gauza zitekeelako eta, egun, egin samartuta zegoen. Ondotxo nekien lankideren batek pare bat urteko egonaldia — edo akaso luzeagoa — egin beharko zuela bertan enpresa berria martxan jarri arte, baina ez nuen inolaz ere pentsatzen aukeratua ni izan nintekeenik. Ez nengoen, ordea, mementori k egokienean, ahulduta eta indarge sentitzen nintzen, ezgauza, nahiz eta estimatu nuen enpresak nigan jarritako konfiantza. Ardura handiegia zen, zaila ganoraz zuzentzen, ume txiki batentzat amaren takoidun zapata altuekin korrika egitea bezalakoa. Bulego koekin hitz egin ostean, ez nuen izan burua berotzeko gogorik. Sofa granatera eta telebista aurrera bueltatu nintzen. Telebista nuelako konplize berri eta adiskide bakar. Ez zidan ezer eskatzen, eta ni bezalako izaki tristeak ekartzen zizkidan parera nire mina arintze aldera. Itxura barregarria zuen film bat suertatu zen: Aupa Etxebeste! Horixe behar nuen, burua nekatu gabe orduak pasatzen utzi, baina berehala harrapatu ninduten filmaren nondik norakoek. Ematen zuen telebista bera ari zitzaidala irtenbide b at eskaintzen, ordura arte niri burutik pasatu gabeko bat, filmean ikusten niharduen hori nik neuk egin nezakeen. Herri koxkor bateko alkatearen familiaren gorabehera penagarriak modu umoretsuan kontatzen ziren. Alkateak ez zuen ohiko udako oporrak egiteko dirurik, eta ezin Benidormera joan, baina, euren mailari eutsi behar ziotenez, ezin zuten onartu herriko beste edozein familiaren modukoak zirenik agerian utzi, eta uda herrian pasatu. Eztabaida bihurri eta surrealista luzearen ostean, familiakoek adostu zuten etxe barruan ezkutatzea ustezko oporrak bukatu arte, kanpoan egon izan balira bezala. Guztiei gezurra esatea eta gezurraren itzalpean gordetzea. Eustea. Agian, horrela esanda, ez zaizu oso interesgarria irudituko, baina gezur horrek salbatu zituen. J arraitu zuten euren bizimoduan eta ez zioten inori azalpen mingarririk eman behar izan. Hortaz, erraz asmatuko duzu zer erabaki nuen, ezta? Bada, zorakeria izugarria izan arren, nik ere filmeko familiak bezala, pentsatu nuen gezurrak lagunduko zidala neng oen zulotik ateratzen. Ez nion inori ezer azaldu behar, inork ez zuen jakin behar Martinek utzi ninduenik. Hori zabalduta, muturreraino barregarri garatuko nintzen askoren begietan, patetiko, eta ez nuen nahi nire babeserako eraikita nuen harrizko murru se ndoa suntsitzerik. Inork ere ez zuen gure porrotaren berri izan behar, ezkutuan gordetzea eta hanka egitea zen onena, Etxebestetarrek egin zuten bezala. Ondo pentsatuta inor ez zen harrituko Martinek erakusketa berri bat antolatzeko edo etxe inguruan ez eg otea; eta bestetik, Pragara joateko proposamena une ezin hobean heldu zitzaidan, horri esker betiko bizimodua errotik aldatzeko aukera izango nuen, inori ezer aitortu gabe. Gure lagunek, lankideek ez zioten susmo txarrik hartuko nire laneko ardura berriari , pentsatuko zuten gorago nahi izango nuela igo, ardura handiagoak eskaini zizkidatela enpresan… Gainera, batek daki, bitartean, Martinena konpontzea ere litekeena zen: agian, denbora kontua izan zitekeen, krisi txiki bat. Itxuran eta inork ezer susmatu baino lehen joan behar nuen. Batez ere, Teresak edo Argik zeozer jakin edo sumatu baino lehenago. Telebistari eman behar nizkion eskerrak, une egokian Aupa Etxebeste! paratu zidalako. Ez zara gaueko izar bakarra Pragara joan aurretik ez nuen izeba Teresa agurtu, ez nintzen gai izan haren aurrean jartzeko. Ez zuen sinetsiko bi edo hiru urteko proiektu malkartsu eta arazoz betea abian jartzeko gure etxea uzteko prest egongo nintzenik, Martini buruz hitz egin beharko nioke eta azalpen korapilatsuetan endredatuko nintzen, seguru. Eman nahi ez nituen arrazoiak asmatu beharko nituen, gezurretan nenbilela igarriko zuen eta nire duintasun ondo mailatuak ez zidan horrelakorik baimentzen. Teresak, denboratxoa pasatuta, izang o zuen gure banaketa ulertezinaren berri; beharbada, Martinek berak kontatuko zion nik entzun ez nuen azalpena, baina ordurako urruti egongo nintzen, distantziak ematen duen abaroan, haren begirada zorrotzetik hainbat kilometrotara. Argiri, ihes egin bain o lehen, telefonoz eman nion nire bat bateko erabakiaren berri eta zehaztasun handirik ere ez nion eman. Egun horretan bertan ez zidan kontrarik egin, ustekabean harrapatu nuelako. Gero, Pragatik bertatik deitzen nion bakoitzean sermoia entzun behar izaten nion. Dena iruditu zitzaion arraro, horrexegatik nire diskurtsoaren hurrenkeran piezak falta balira bezala hitz egiten zidan; Martini buruzkoak, hain zuzen ere. Argik ez zidan zuzenean ezer galdetzen eta nik ez nuen Martinen konturik ateratzen. Ahizpa nag usiaren antzera mintzatzen zitzaidan, erdi haserre errepikatzen zidan ez zekiela zertan nenbilen hain urruti eta hainbeste denborarako, nire bizitza hankaz gora jartzen ari nintzela, zentratu behar nintzela, nituen lagun apurrak galduko nituela, ez nuela d iru gehiago irabazteko premiarik: lana ez zela bizitzan zaindu beharreko guztia esateari ekiten zion, ezin nuela horrela jarraitu, begiak zabaldu behar nituela, bakarrik geldituko nintzela, bakar bakarrik, eta bakardadea ez zela konpainia egokia, bizitza a ldatu behar nuela … Horrelakoak ziren gure elkarrizketa guztien hasierak, behintzat. Gai berberaren inguruko bakarrizketa antzuak, nik gero eta isilago entzuten nituenak . Gabonetako oporretan, Argi eta Jaumaren etxean egin nituen zortzi egun. Ez nuen go gorik Argiren aurrean paratzeko, ezin izango nuelako Martini buruzkoa saihestu, baina joan ezean, Argik antzemango zuen zer edo zer eta okerragoa izango zen nire gezur koldarra agerian geratzea. Hala ere, Argiri berari ere ezin izan nion egia aitortu, gert atutakoak eta Martinen mututasun tematiak min handiegia eragiten zidatelako eta ahotik ezin nuelako ezer atera ihesaldi ulertezin hartaz. Ez nion esan, berak aspaldi aurreikusten zuen bezala, ezer esan gabe, perfekzioa gauzatzen zuen Martinek laga nindueni k eta ez nekiela kapaz izango nintzen bakardadearen eta umilazioaren zulotik ateratzeko. Ni lanari eta proiektuari buruz ibili nintzen luzaro berbetan, aukera aparta zela azpimarratzen, goimailako lanpostua zela, emakumeok horren alde egin behar genuela , lanean ez ginela gizonezkoak baino gutxiago, gure balioa erakutsi behar genuela, familiak eta sentimenduek ezin zutela mugatu gure lanean gora egitea. Martinek ahal zuen guztietan bisitatuko ninduela azpimarratzen nuen, berak lagundu zidala erabaki zamat su hori hartzen, Martinek ondo ulertu zuela proiektu bazterrezina zela, bion artean adostutako parentesia zabaldu genuela, eta dena bukatutakoan, parentesia itxiko genuela eta era naturalean elkarrekin jarraituko genuela. Martinek berak izugarri animatu ni nduela, gurea ez zela eten, Martinen “gaueko izar bakarra” izaten jarraitzen nuela eta nik “ilargia lapurtuko nukeela gauero” Paragatik edo beste leku batetik berari oparitzeko. Ez dut uste Argik ezer sinetsi zuenik, baina ez zidan kontrarik egin, lar ondo ezagutzen ninduen eta bazekien alperrik jardungo zuela. Gogor ekin nion lanari, gorputz eta arima. Adostutako datan, proiektua zena errealitate bihurtzea nahi nuen, beste lorpen garrantzizko bat gehitu nahi nion nire curriculum distiratsuari. Enpresaburu ak, behin baino gehiagotan, nuen kemena eta oztopoak gainditzeko tinkotasuna goraipatzen zituen besteen aurrean baita lan taldea bideratzeko irmotasuna miresten zuela ere. Hitz horiei esker bizi nintzen, ez nuelako beste ezer. Lagunik egiteko gogorik ez zi tzaidan pizten inguruan talde bikaina nuen arren, eta, nire uharte bakartian gero eta hondoratuago nengoen handik irteteko aukerarik antzeman gabe. Pozik nengoen nire lorpenekin, baina gero eta kezkatuago proiektuaren amaiera gertu zegoelako. Pentsatzen nu en Pragako egonaldiak Martinen gaixotasunetik sendatuko ninduela, kapaz izango nintzela etxera bueltatzeko eta errealitateari parez pare begiratzeko eta gezurrekin bukatzeko. Hasi nintzen amesgaiztoak izaten, haietan Teresa agertzen zitzaidan begietara art ez begiratzen, Argi betiko letaniari ekiten, Martin neska gazte baten eskutik paseatzen … Gauetan esnatzen zitzaizkidan lozorroan beratzen izandako mamu guztiak, gero eta urduriago nengoen ur jauzi erraldoi baten burrunba unean unean berresten zelako nire buru gaixoan. Proiektuaren azken txanpan eta lanez lepo geundenean, mila kontu lotzeko eta erabakitzeko denbora faltan geundela, Jaumaren dei batek zeharo aztoratu ninduen. Ezagutzen nuenetik, ez zidan inoiz deitu eta ahotsak ere ez zuen berea ematen. Eur en etxera joateko erregutu zidan, Argi gaixotu zela eta on egingo ziola nire bisita batek, animatuko zela ni bere ondoan ikustean. Lasai hartzeko, pare bat aste barru joanda hobeto aurkituko nuelako, tratamenduaren txarrenean zegoela, eta niri ere denbora tartetxoa eman nahi zidala bidaia antolatzeko, Argiri berari ez esateko ezer, ez genuela ezusteko pozgarri hori zapuztu behar. Azalpenak ondo neurtuta eta pentsatuta eman zizkidan, horrek areagotu zuen nire ezinegona eta laneko estutasun guztiak bigarren m ailara jaitsi ziren automatikoki. Ez zidan zehaztu gaixotasunaren konturik, baina nire berezko ezkortasuna hasi zen txarrean txarrena irudikatzen eta eraikitzen. Aurkitu nuena ez zen izan neure buru neurotikoak sortutakoa; hala ere, inpresionatu ninduen errealitateak. Argi akitu bat aurkitu nuen: kimioterapia saio bortitzek jandako emakumea, hezur eta azal, ile arrastorik gabe eta ezer gutxirako adorerik ere ez zuena. Ikusi ninduenean, negar egin zuen eta nik ere malkotan lagundu nion. Luze egon ginen besar katuta ezer esan gabe, hitzik ez genuelako behar. Jaumak bakarrik utzi gintuen, eta, besteetan bezala, afaria prestatu zuen denontzat. Seme alaben aurrean ez ginen gaixotasunaz mintzatu, nire proiektuaren buruhausteak eta lorpenak kontatu nizkien, euren es kolako kontuak plazaratu zituzten, landa etxearen arrakastaz hitz egiten zuen Jaumak, Argi dena eta denei entzuten zegoen bitartean. Ez zuen ezer afaldu, gehienetan bezala, ez omen zuen gogorik. Umeak oheratu ostean, Argiren ondoan etzan nintzen; astiro ko ntatu zizkidan gaixotasunaren ipi apa guztiak, tratamenduaren unerik latzena igaro berri zuela, pasatu behar zela, eustea zela bere egitekoa, itxaropentsu zeudela, itxura eskasa zuela baina ez zuela amore emango, hainbeste kostata eraiki zuen guztia ezin z uela utzi, bizitzen jarraitu behar zuela. Han egin nituen egunetan, aurrekoetan ez bezala, Jaumarekin solasaldi luzeak edukitzeko aukera izan nuen, Argiri gaixotasunak neke handia sortzen ziolako eta ohean eta lotan egotea komeni zitzaiolako. Jaumarentz at dena zen Argi eta haren ingurukoa, ez zegoen beste hizpiderik. Sakon hunkitzen ninduen gizonaren samurtasunak ikusten nuenean Argi janzten, garbitzen laguntzen, ohera sartzen, ohetik altxatzen, mokadurik goxoenak prestatzen … eta batez ere, ikusten nuen ean nola entzuten zuen, begiratzen zion, besarkatzen zuen… Bartzelonatik bueltan, Pragara bueltatu nintzenean, nik espero baino dezente hobeto aurkitu nuen zorioneko proiektua. Ez zen ezer larririk gertatu ni ez nintzelako gainean egon, ez zen ezer atzera tu, eta aitortu behar dut benetako amorrua sentitu nuela. Ez nintzen nik uste bezain ordezkaezin eta beharrezko, ezta lanean ere. Horretan ere erratuta nengoen! Horrez gain, erabat hutsik sentitu nintzen, Argik inguruan zuen maitasun guztia ikusita, nire b izitza penagarria eta antzua iruditu zitzaidan. Lana eta lana, ez nuen beste burutaziorik beste ezer ez nuelako. Ez nuen familiarik, bikoterik, lagun hurkorik, eta askotan neure burua engainatzen ahalegintzen banintzen ere, nork ninduen ni zainduko, lagund uko, entzungo, begiratuko, besarkatuko? Zertarako nahi nuen irabazten nuen diru guztia ez banuen proiektu propiorik eta norekin disfrutatu? Zertan nenbilen? Handik gutxira, lasaitasuna bueltatuko zidan lan proposamen berria jaso nuen. Egin berri genuenar en antzeko proiektua zen. Beste bizpahiru urte egingo nituen Varsovian, eta, ez nekienez zer aurkituko nuen Euskal Herrian, eta egindako ihesari aurre egiteko nahiko indartsu ez nenbilenez, diru kontuak ondo lotu ondoren, zirkinik egin gabe onartu nuen pro posamen berria. Halere, pozik egon beharrean, tristurak janda nengoen, barrutik arrakalatuta. Varsoviakoak, nire mamuak baretu zizkidan arren, ez zidan jakin minik bizten, hori ere neketsu egiten zitzaidan: beste hiri bat, beste etxe bat, beste lankide ba tzuk … Pragan egon bitartean, lankideekin harreman atsegin samarra garatzea lortu nuen, adiskidetasun moduko bat bakar batzuekin, eta akaso horri esker ez nintzen hain isolatuta sentitu, baina hori ere ez nuen aprobetxatzen jakin, eta, tokiz aldatzeko une an, gogoratu nituen Argik hainbestetan errepikatzen zizkidan hitzak; orduan konturatu nintzen nik neuk uxatzen nituela inguruan nituen pertsona guztiak, ez nintzela gauza harreman naturalak sortzeko eta elikatzeko. Konturatu, bai; baina beti bezala, berand u! Nirekin jardun zuten lau taldekideei eskerrak emateko eta proposamen berri bat onartu nuela jakinarazteko, adeitasunak agintzen duenari jarraiki, afaltzera gonbidatu nituen. Guztiek zoriondu ninduten. Euren aurrean pozak zoratzen nengoela adierazi nie n, beste erronka berri bat hiri ezezagun batean. Topa egin genuen behin, birritan, hirutan, lautan, barre egin genuen zoriontasunaren iragarki bat egitea enkargatu izan baligute bezala, berandura arte egon ginen pasatutako gorabeherez hitz egiten, algaraka barrez eta elkarri txanda eman ezinik altu berbetan. Jatetxea itxi behar zutelako alde egin genuen, batzuek erretiratzeko ordua ere bazela adierazi zuten. Nik, ordea, ez nuen etxera joateko gogorik; aspaldiko partez berbetan jarraitu nahi nuen, barre egit en, dantza egiteko gogoa ere loratu zitzaidan... Andreei hurreratu zitzaidan adierazten inor ez zuela etxean zain, eta, birritan pentsatu gabe, besotik heldu nion. Andreeik, nik ez bezala, ondo ezagutzen zuen Pragako gau giroa eta laster topatu zuen non sa rtu. Nire lankideetan gertukoena bazen ere, ez nekien ezer bere bizitzaren gainean, ez nekien nongoa zen, ezta zein izan zen Pragara etortzeko arrazoia ere. Laster batean, baina, hasi zitzaidan kontatzen bikoteak bat batean utzi zuelako hartu zuela dena bertan behera uzteko erabakia, urteetako harreman orekatu eta pozgarria egun batetik bestera txiki txiki eginda geratu zela, azalpenik eta argibiderik entzun gabe. Etxe erdi hustu batean geratu zela emaztea noiz bueltatuko zain: egunak, asteak… Harritu ni nduen Andreeiri gertatutakoa eta nik bizi izandakoa hain pareko izateak. Ematen zuen nire bizitzaren pasarterik ilunena deskribatzen ari zela. Agerikoa zen azalpenik gabeko banaketa horrek eragin zion mina eta utzi zion arrastoa. Niri ez zitzaidan batere k osta izan haren lekuan jartzea, eta, konturatu gabe, negar puxuluz bete zitzaizkidan begiak. Andreeik harrituta begiratu, eta galdetu zidan zein zen nire malkoen arrazoia, ea niri inoiz antzeko zerbait gertatu zitzaidan. Ez nuen jakin zer esan, une batean pentsakor gelditu nintzen, aitormenari ekiteko tentazioa izan nuen, nire barrua askatzeko; izan ere, modu naturalean hasteko aukera nuen, baina, azkenik, orduan ere, ezetz esan nion, ez nuela inoiz izan harreman luze eta egonkorrik. Tabernatik irten gine nean, ez zebilen inor kalean, haize epelak inguratu gintuen, nik besotik heldu nion, burua altxatu nuen eta zerua izar txiki eta handiz josita zegoela konturatu nintzen. Luze egon ginen paseo geldoan elkarri ezer esan gabe, Andreeiren etxe parean agertu gi nen arte, begiratu zidan eta buruarekin baietz esan nion, atea zabaldu zuenean, belusezko sofa granate eder bat baino ez nuen ikusi begien aurrean. Elkarren gorputzak ezagutzen pasatu zitzaizkigun gaueko ordu txikiak eta, eguna zabaltzear zegoenean, sofa n etzanda, erdi jantzita eta izerditurik, nire oinak bere izterren artean korapilaturik, eta haren burua nire beso eta bularraren magalera egokiturik esnatu ginen. Egongelako balkoitik ikus nitzakeen, dirdirka, ezkutatzear zeuden bi izar bakarti. Martineng an pentsatu nuen eta, neure bostean, isilean, betiko agurtu nuen “ez zara gaueko izar bakarra, ez zara”. Bizitzak bigarrenez eman zidan sofa granatea opari. Lehenengoa, Bilbon geratu da, betiko; eta, bigarrena, orain, hemen dago. Beharbada, gurekin eramango dugun munduko edozein txokotara bertatik gaueko izarrak ikusteko edo Etxebestetarren azken filma ikusteko. LOREA Soilik lerdoek uste dute isiltasuna hustutasuna dela. Inoiz ez dago hutsik. Eta, batzuetan, komunikatzeko modurik onena isiltasuna da . Eduardo Galeano Seiak eta hamar. Bost minutu geratzen zaizkit makinako kafe bero bat hartzeko, aurreko saioko gorabeherak ahazteko eta datorrenari eusteko nahikoa kemen biltzeko. Egia esan, gero eta gehiago kostatzen zait egune ko azken saiora behar bezala heltzea, ez inplikatzea, neure lekuan egotea, besteen arazoak hoztasunez baloratzea, aholku neurritsuak eskaintzea, aukera egingarriak proposatzea… Ematen du eguneko saio bakoitzean energia apur bat galtzen dudala, zaharkitutak o tutu pitzatuek urari ihes egiten uzten dioten bezala. Tamalgarria bada ere, ahul sentitzen naiz, indarge eta akitu. Urteetako esperientziak babestuko nauen geruza gero eta lodiagoa ehuntzen lagundu beharrean, bezeroen estutasun guztiekin osatutako mazkor gero eta zamatsuagoa itsatsi zait azalaren gainean. Askotan, narrasti astun eta geldo bat bihurtu naizela pentsatzen dut, bizitzak beherantz sakatzen nauela: tristuraren erdigunera. Ez dakit zer pentsatuko luketen nire lankide batzuek hau guztia jakingo b alute, inoiz sentimendu mataza honen guztiaren erdiaren erdia aitortzeko ausardia bilduko banu. Seguru nago ez luketela sinetsiko, baina hola nago: saileko burua, gure lanbideko urrezko arauari eutsi ezinik. Seiak eta hamar. Bost minutu geratzen zaizkit Lorearen ikastetxetik gomendatu diguten psikologoarenera heltzeko, ilobak gustuko izango ez duen beste kontsulta batera eramateko eta bertan egingo dizkiguten galdera guztiei erantzuteko nahikoa kemen biltzeko. Egia esan, gero eta gehiago kostatzen zait e guneko eginkizun guztiak egitea, adoretsu mantentzea, ingurukoen txutxu mutxuei kasurik ez egitea, Lorearen isiltasun tematiari eustea, irtenbide egingarriren bat irudikatzea… Ematen du istripua gertatu zenetik zeharo zahartu naizela, birritan edo hirutan tximurtutako paper txatal bat bezala. Tamalgarria bada ere, ahul sentitzen naiz, indarge eta akitu. Bizi izandako urteek egoera lazgarri honetatik bideren bat topatzen lagundu beharrean, ezintasuna eta etsipena barru barrutik barreiatu zaizkit. Askotan, in darra galdu duen hartza bihurtu naizela pentsatzen dut, bizitzak izugarri zigortu nauela: bakerik gabeko eremura kondenatua. Badakit nire inguruko guztiek ez nautela aurrera egiteko gauza ikusten, baina ez dago beste inor, Lorea eta biok bakarrik gelditu g ara. Seguru nago askok pozik entzungo eta ulertuko lituzketela nire penak, baina ez diot inori aitorpenik egin nahi, hola nago: amona zahar eta erdi gaixoa, umezurtz geratu berri den nerabearen kargu egin ezinik. Gero eta gehiago gustatzen zait etxera he ltzea, batez ere saio gogorren ostean. Gaurkoan, etorri den neskatoari ezin izan diot hitz erdirik atera, ez dit galdera bakar bati erantzun, bere baitan gotortuta sartu da kontsultara eta berdin bukatu dugu; hurbildu ere ez natzaio egin. Haren begiradaren hoztasunak, ordea, leize baten esparru ezezagun eta deserosora bideratu, eta bertan eduki nau kateatuta saioak iraun duen bitartean. Haren isiltasunak menperatu du saioa. Ez dut asmatu, ez dut jakin saioa bideratzen. Amamak azaldu behar izan dit gertatuta koa, eta horrek ekarri dien ezbeharren soka luzea; hala eta guztiz, kontakizun lazgarri horren unerik gorenean ere ez du neskatoak jerarik egin, ez zirudien hezur haragizkoa, panpina izoztua baizik. Bost hilabete dira eguzkiak ondo jotako Gaztelako errepid e batean gurasoak eta ahizpa nagusia betiko hoztu zirenetik. Etxerako bidean zetozen, oporretatik: hegoaldeko argitasunez, itsasoz eta haizez blai. Baina hari finegia da zoriontasuna, eta beste auto baten kolpea nahikoa izan zen hura eteteko. Ordutik hona mutu dago Lorea. Ez du berbarik egiten, ez dio inori ezer esaten. Betiko lagunei ere izotz begirada horrekin erantzuten omen die eta ingurutik uxatu ditu, amona zaharra lehengo errutinari eusteko gomendio antzuari jarraitzen tematu den arren:e txetik institutura eta handik etxera. Baina kolpera itxi zaizkio ezpainak ilobari, bata bestari itsatsi. Badirudi, inguruko guztia urrun geratzen zaiola eta bera, besteongandik aparte, beste nonbaiten geratu dela, isiltasunaren erresuma idorraren erregina bihurtuta. Amonari min handia egiten dio ilobaren isiltasun tematiak, duen bake apurra ebasten dio, ez diolako uzten istripua ahazten. Orain, zahartu ostean, ikasi behar izan du erabateko isiltasuna edozein garrasi zorrotz baino bortitzagoa dela, jasanga itzagoa eta suntsitzaileagoa; izan ere, etxeko ormak arrakalatu eta pitzatu ditzake erabateko isiltasunaren oihartzun izugarriak. Gero eta gutxiago gustatzen zait etxera bueltatzea beste mediku, psikologo, irakasle edo sasi aditu baten kontsultatik ezer garbirik atera gabe. Nazkatu samartuta nago: betiko galderak, betiko begirada harrituak, betiko irribarre penatuak, betiko… Hiru hilabete dira Lorearekin medikuz eta psikologoz eraikitako via crucis amaigabea egiten hasi nintzela; batak beste lankide hobe baten izena ematen dit, eta beste horrek beste batena. Askotan, Lorearekin zer egin ez dakitela pentsatzen dut, baina ezin dut etsi. Ez dakit gaurkoak pausorik ematen lagunduko digun, baina aurretik sentitu ez dudan zerbait antzeman diot haren begiradan et a galderak egiteko moduan. Baliteke emakume izateak laguntzea, baliteke emakume hori ama izatea, eta, horregatik, Lorearengana beste xamurtasun batekin hurbiltzea. Nirekin ere oso adeitsua izan da, uste dut berehala konturatu dela Loreak ez ezik neuk ere l aguntza behar dudala. Ez nuen inoiz pentsatuko laurogeita hiru urterekin, bizitzaren azken hondarrean, halako zigorrik jasoko nuenik. Amona alargun bati halako loteria makabroa tokatu zitzaiokeenik. Beste burutazio batzuk nituen, bizitza oso bestela bukat zeko planak. Izan ere, uda ostean alabaren etxera joango nintzen bizitzen, ez ninduelako neure kaxa moldatzeko moduan ikusten, zaintza eta deskantsua behar nituela adierazi zion alabari ospitaleko medikuak, bihotza mantsoago zebilkidala, botikei lasaitasun arekin lagundu behar geniela… Aitortu behar dut pozarren nengoela alabaren etxera joateko eta egun osoko konpainia izateko, baina istripuak nire haritxoa ere eten zuen, nahiz eta laurehun kilometroko distantzian gertatu. Pentsatutako guztia lanbroa bezala desegin zen, bat batean. Lorea eta biok bakar bakarrik gaude: bera isiltasunaren itzalpean, eta ni gelditzen zaidan indar apurraren garrean. Dena galdu dugu: Loreak, gurasoak eta ahizpa nagusia; nik, alaba bakarraren familiaren babesa. Anttonek jakin minez entzuten ditu sortzen zaizkidan buruhausteak Lorearekin saioa eduki ostean. Azken hiru hilabetean eta astean birritan horixe izaten dugu afarietako hizpide, nahiz eta Lorearen eta haren amonaren penek mingostasun apur bat ematen dieten Anttonek maitasun ez prestatutako arrain erreei eta ondo aukeratutako ardo zuriei. Lorearekin terapian hasi nintzenetik, kosta egiten zaio nire urdail makalari digestioa egitea, tristura murtxikatzea, eta txiki txiki xehatuta ere, gorputz barruan gobernatzea. Anttonek inoiz ez dit aholkurik eman bere burua ez duelako horretarako gai ikusten, eta bere lanbidea oso urrutiko esparru batekoa delako; halere, zeharo hunkituta entzuten ditu kontatzen dizkiodanak. Loreak izoztuta jarraitzen du, eta amonak gero eta nekatuago onartze n ditu luzatzen dizkiodan proposamenak. Ez nuen uste hiru hilabetean terapian egon ostean, hasierako puntu berean egongo ginenik, seguru nengoen pausuren bat emango genuela, Loreak berak mututasuna abandonatuko zuela eta bihotzeko orbanak sendatzen hasiko ginela. Loreak izoztuta jarraitzen du, eta, askotan, ez dakit zer egin, nondik abiatu, zer proposatu… Miresgarria da, ordea, amonaren kemena eta indarra ikustea, hau da, saio bakoitzaren aurrean jartzen duen itxaropena eta iloba isolamendutik irtengo den k onbentzimendua. Amonak erakusten duena nahiko nuke nik, baina beldur naiz, beldur isila eta koldarra, ezkutuan ondo gorde behar dudana. Zerbaitek hautsi behar ditu Lorearen mututasun eta hoztasun horiek, zerbaitek astindu behar du barrutik eta garrasi egit era bultzatu, baina ez dakit zerk eragingo duen irrikaz espero dudan eztanda hori. Badakit Anttonek pentsatzen duela, batez ere horrelakoak entzun ostean, biok biotara zorionekoak garela, eta hartu dugun erabaki guztietatik hoberena izan dela zoritxarrez beteriko mundu honetara umerik ez ekartzeko erabakia. Bizimodu antolatu, ordenatu eta baketsua dugu. Dena kontrolpean. Anttonek bizitzak horrelakoa izan behar duela pentsatzen du; horrexegatik, ez dugu ume negartirik zaindu behar izan, ezta nerabe petral b aten ateraldi zitalik jasan ere. Gure lanbideetan aukera izan dugu gogor jokatzeko, lanpostu onetatik hobeetara igotzeko, ingurukoen artean miresmena eta izen ona sendo eraikitzeko. Bidaiatzeko astia ere hartu dugu, munduan dauden paraje liluragarri asko e zagutu ditugu eta urteetan begiak edertasunez bete ditugu. Lorearekin egon ostean, askotan, lotsatuta eta nazkatuta irekitzen dut nire etxeko atea, ondoegi diseinatutako eta jantzitako etxea, eta orduan mundua gaizki antolatutako ekitaldi eskasa eta desor ekatua iruditzen zait. Iluntzeetan, saio guztiak bukatu ostean, karpetak itxi, gorde, eta nire paradisura egiten dut alde. Kontsultan utzi behar ditut han entzundakoak, ezin diet utzi etxerako bidea nirekin egiten, are gutxiago nire baitan lekutxo bat egit en. Niretzat ere, hoztasuna da urrezko araua, baina Lorea barruraino sartu zait, erraiak mugitu dizkit, obsesio bihurtzen ari da; akaso, hori dela eta Anttoni ere deskribatu behar diot txikikeriaz ondo hornituta saio bakoitzean gertatutakoa. Egunen batean asmatuko dut, negar egiten ikusiko dut eta lau haizeetara oihukatzen lehertuko da. Seguru nago egun hori heltzear dagoela, zerbaitek aterako duela lozorrotik, zerbaitek apurtu behar ditu mututasun eta hoztasun horiek, zerbaitek astindu behar du barrutik et a garrasi egitera bultzatu. Goizeko hamabiak eta hamar dira. Bost minutu falta dira martxan dudan saioa bukatzeko. Kontsultako atean, baina, kolpe hotsak entzun ditut: kax kax. Amorruz begiratu diot erlojuari eta ziurtatu dut bost minutu falta zaizkidala. Berriz ere, kax kax, behin e ta beste behin, gero eta gogorrago eta gero eta indartsuago. Haserre nago. Ez dakit non egongo ote den kontsultako idazkaria, kafe makinaren ondoan edo komunean egongo dela pentsatzen dut. Haserre nago, ezin dudalako saioa ganoraz bukatu. Eskerrak halako b atean idazkariaren ahotsa entzuten ari naizen atearen beste aldean, norbaitekin bakarrizketan. Atean, berriz ere, kolpe hotsak: kax kax oso fuerte, oso indartsu. Ahal izan dudan moduan bukaera eman diot saioari; nire onetik aterata egon arren, atsegin eta irribarretsu lagundu diot bezeroari ateraino. Begiradarekin norbait garbitzeko asmoz zabaldu dut ditxosozko atea, eta han Lorea ikusi dut idazkariaren berriketaldiari entzungor. Harritu nau han ikusteak. Loreak arratsaldeetako azken saioak izaten ditu, ins titutuan egon beharko luke. Ingurura begiratu dut amonaren azalpena entzun nahi dudalako, baina ez dut ikusten. Lorea nire parean dago bakarrik. Amona ez da ageri. Ez dakit nola moldatuko garen, halere saiatu naiz azaltzen erratu dela, arratsaldean etorri behar duela, institutuan egon behar duela. Zergatik etorri den galdetu diot, zer pasatu den jakin nahi dut, eta orduan mila puska nimiñotan kraskatu zaio begietako izotza eta negar malkotan ito da. Harrituta begiratu diot. Ez dut ezer ulertzen, eta begiak nireetan iltzatuta amonaaaaaaaaaa oihukatu du behin, eta amonaaaaaaaaaa beste behin, eta beste behin gero eta gogorrago, indartsuago. Labankada bat baino mingarriagoa egin zait aspaldi espero nuen Lorearen garrasia. Zerura begiratu dut azalpen eske; baina bai, mundua gaizki antolatutako ekitaldi eskasa eta desorekatua baino ez da. Izutu nau haren bakardadearen tamainak. Neure kontra estutu dut Lorea eta giltzaz itxi dut kontsultako atea. Etxera abiatu gara. Bidetik, eskua estutu dit eta pare bat aldiz gel ditu zait begira. Badakit zer galdetu didaten Lorearen begiek. Ez diot ezer esan, baina oso argi daukat erantzuna. Mututasunaren eremuan ikasi dugu elkar ulertzen. Nik ere izerditutako eskutxoa estutu diot. Ez dakit Anttoni zer irudituko zaion, baina uste dut badela garaia kontrolpetik kanpo bizitzen ikasteko. KARIBE ETXEA Teilatu bat Gurea ezkontza tristea izan zen. Herriko eliza nagusitik irten ginenean, ez zen entzun algararik, ez zen ikusi arroz zaparrada zuririk, ez zen sortu –guri muxuak emateko irrikan – lagun ilara zalapartatsurik, ezta –benetan eta bihotzez – zoriontsu izan gintezen desioarekin gure ingurura senitartekorik urreratu ere. Herriko eliza nagusitik irten ginenean, Luis Mariren arreba biak, koinatuak, euren bost seme alabak, et a nire senar berriaren urteetako adiskide mutilzaharra izan ziren –hotz eta behartuta – hurbildu zitzaizkigun bakarrak. Luis Mari, ordea, pozak zoratzen zegoen; mutiko nerabe txoro baten emozioak betetzen zion arima eta argitzen zion begirada. Luzaroko bak ardadea gure ezkontzarekin betiko uxatuko zuela pentsatzen zuen, eta horrek sakon sentiarazten zuen zoriontsu. Betiko amaituak izango ziren otordu bakartiak, domeka arratsaldeetako etxeko isiltasun zamatsua, armairu erdi hutsak eta ohekiderik gabeko gau a ntzuak. Gurasoak hil zirenetik, baserria handiegi gelditu zitzaion; horregatik, goiko pisuko logelak eta egongela handia itxita zeuzkan. Bakar bakarrik arrebak etxea txukuntzera joaten zitzaizkionean –hamabostean behin eta txandaka – zabaltzen ziren goiko a ldeko saretak eta leihoak. Neba mutilzaharrak sukaldearen ondoko gela txiki batean bilduta zeukan behar zuen apurra: ohe estu bat, ispilurik gabeko armairua, aulki herren bat eta mesanotxearen gainean gurasoen ezkontzako erretratu zimurra; hau da, sukaldea , komun txikia eta logelaren azalerak batuta, berrogei metro koadro eskasera mugatzen zen Luis Marinen unibertso iluna. Arrebek errietaka egiten zioten hasierako diosala eta berdin irteten ziren haiek egin beharreko guztia bukatzen zutenean. Ez zitzaien g ustatzen nebaren bizimodua, eta etengabeko marmar bakartian ibiltzen ziren astinketan eta garbiketan. Luis Marik ez entzutearena egin behar izaten zuen. Hala ere, sarri askotan mailu handi baten indarrez buru barruan behin eta berriro errepikatzen zitzaizk ion arrebon esaldi zorrotzak: “eskerrak gure ama zenak ez zaituen ikusten”, “kaleko eskaleen tankeran bizi zara”, “duintasuna galdu baduzu, sikeran itxurak egin familiagatik”. Bazekien Luis Marik ekaitza baten moduko zaparradari eutsi behar ziola ahalik et a isilen, bazekien arrebei eskertu behar ziela ahalegina eta lana, bazekien bere bizimodu ganorabakoa zuzentze aldera egiten zutela egiten zutena; baina nekatuta sentitzen zen, bere barne bakardade tristean isolatu nahi zuen, ez zuen laguntza gehiagorik na hi, bere bizitza –ona edo txarra – bizi nahi zuen, bakean. Argi gorri bat Larunbat iluntzeetan, dutxatu eta arrebek garbitutako arropa berrienak jantzi ostean, herrira abiatzen zen baten batekin egoteko esperantzan. Gehienetan, Esteban izaten zen bere konpainia bakarra, urteetako berbalaguna. Luis Mari gizon estimatua zen herrian, bere adineko gehienek agurtzen zuten, jatorra eta langilea zela uste zuen jendeak, baina gaztetako lagunek beste bizimodu bat zeukaten: andrea, seme alabak, beste obligazio bat zuk… eta Luis Marik ez zuen lekurik inoren bizitzan. Horregatik, plaza ondoko tabernetan pare bat txikito edan ostean, Estebanen alboan pilota partida telebistan ikusi ondoren, berriz ere etxerako bidean jartzen zen hurrengo zapatu iluntzera arte. Lantzean behin, tristurak gogor kolpatzen zuenetan, bortitz eraso egiten zionetan, Pettit Maison izeneko etxean sartzen zen burumakur eta erdi lotsatuta. Farola single gorri batek argitzen zuen herritik kilometro pare batera zegoen etxe bakartia, han emakume eder eta gazteekin egoteko aukera izaten zuen. Baina, ez zen ausartzen. Ez zen inorekin berbetan hasten, nahikoa zuen begiratzearekin. Gustuko zuen emakume haien papar alde irekietan –inor konturatzen ez zenean – begirada sartzea, ipurdi biribil oparoen kulunkan amets egitea, ezpain gorri distiratsu haiei so egarria asetzea. Etxe barruko taberna moduko barran iltzatuta gelditzen zen, koñaka eskatu, eta edan bitartean, han egon. Besteek bizitzen zutena ikusten egon, besteen bizitzaren ikusle izan. Gabonetako lar unbat batean, Luis Mari Estebanekin elkartu zen. Ohiko txikito parea hartu zuten ingurukoen alaitasun behartuari begira, eta beste bi hartu zituzten ospatzeko ezer izan ez arren, eta beste bi haiek beste bi hartzeko gogoa biztu zien zoriontsu egoteko esku bidea bazutela aldarrikatu eta gero. Orduan, alkoholaren langa gainditzeak ematen duen ausardiaz baliatuta, Estebanek aitortu zizkion Pettit Maisonen pitean pitean izaten zituen abenturak. Luis Marik ez zekien horiek guztiak erdi asmatuak edo benetakoak iz an zitezkeen; zirenak eta –seguruenik – ez zirenak bota zizkion, baina denak handiarekin aurrera. Entzundako kontu guztiek adorea eman zioten –aurretik, inoiz ez bezala – beste intentzio batekin argi gorri batek argitzen zuen etxe isolatu hartan sartzeko. Bertan zeudela, aurretik ezagutzen ez zuen neska beltzaran eder bat inguratu zitzaion, tratua egin zuten, goiko pisura igo, eta, ordura arte ezagutu gabeko lasaitua eman zion zahartzen hasita zeukan bere gorputz baldarrari. Egun horretatik aurrera, asteak e maten zituen emakume haren esku luzeekin amets egiten, haren adats kiribilen artean atzamarrak kateatuta zituela pentsatzen, haren azal beltzaranaren usaina gogora ekartzen. Horrela, astero, zapatu guztietan elkartzen hasi ginen Luis Mari eta biok . Zuri izandako etxe bat Aste batek beste bat ekarri zuen, zapatu batek beste bat, eta beste bat…, eta udaberriko astegun batean herrira jaitsi behar izan zuen Luis Marik, ezinbesteko eginkizunak zituelako bertan; bukatu zituenean mandatuok, mokadu bat hartzek o betiko tabernan sartu zen. Bihotza irauli eta saltoka hasi omen zitzaion saihetsen kartzelatik ihes egin nahian, han ikusi ninduelako katilu ketsu baten aurrean, eta, beste ezer pentsatu gabe, gerturatu zitzaidan. –Egun on, Margarita. Asko pozten naiz zu ikusteaz. Hau ustekabea! –Egun on, Luis Mari. Ni ere pozten naiz eta benetan eskertzen dizut hurbildu izana, baina ez dut uste komeni zaizunik nirekin egotea jendearen aurrean. Hau herri txikia da eta hemen inork ez dit kalean hitz egiten, inork ez nau agurtzen, ezta ezagutzen ere, nahiz eta guztiek dakiten nor naizen, eta non egiten dudan lan. Uste dut hobe duzula beste mahai batean jartzea, badakizu zenbat hitz egiten duen jendeak… –Ez zait inporta, ez naute txutxu mutxuek beldurtzen; eta gainera oso gustura hartuko nuke zerbait zure konpainian. Luze egon ginen berriketan. Bere bizitzaren zenbait gorabehera kontatu zizkidan, zelan joan zitzaizkion urteak igarri gabe, zenbat ordu ematen zituen bakarrik egunero egunero baserri handiegi hart an, eta zein galduta zeukan bizitza aldatzeko itxaropena. Nik ere kontatu nion lau bat esaldira mugatu nahi izan nuen nire biografia urria. Hala eta guztiz ere, bitxia zen egiten ari nintzena, nire bezeroei ez nielako ezer aitortzen nire iraganaz; baina, b este inor ez zen herriko plazako tabernan –inoiz ez, eta are gutxiago egun argitan – nirekin jesarri zerbait hartzen. Ordubete egongo ginen guztien begiradapean; berandutu zitzaigunean Luis Marik ordaindu zuen biona, eta, Land Roverrean sartuta, eraman nind uen etxera. Hurrengo asterako hitzordua –egun eta toki berean – jarri genuen, biok genuelako barrua askatu beharra, hitz egin beharra. Konturatu gabe, oso era naturalean, hasi ginen eroso egoten elkarrekin. Hasierako ordubetea luzatu genuen, eta nire egun l ibrea elkarrekin pasatzen hasi ginen zuri izandako etxe erdi itxi batean, sukalde ondoko gela txiki bateko ohe estuan. Aste batek beste bat ekarri zuen, ostegun batek, eta beste bat…eta uste dut poliki poliki hasi nintzela Luis Mari ezberdin ikusten, herr iko beste gizon guztien aldean ausartagoa iruditzen zitzaidan, ez zegoelako herri txatxar hartako esames ustelen menpe. Egia zen ez zela nire ametsetako gizona: nire ondoan urte piloa zeuzkan, kilotan ere ezberdintasun esanguratsua zegoen bion artean (sabe laldean, batez ere), urteek bakandutako ile fin batzuk baino ez zeuzkan, lanak zakartutako esku handituak eta betazpi saonek azpimarratzen zituzten ilusioa galdutako begiak. Laburbilduz, ez zeukan zerikusik nire ametsetako Waldorekin. Urrutiko herri bat Behin ezkonduta, zuri izandako baserri zaharrari karibeko etxe baten itxura eman genion laster batean. Biok jarri ginen lanean: goiko pisuko leihoak eta ateak zabaldu genituen; pintura berdez, laranjaz, granatez eta urdinez pintatu genituen hormak; lorez e ta landarez bete nituen barruko gelak eta etxeko balkoi luzea. Bion logela goiko pisuan jarri genuen, Luis Mariren arropa zaharrak zaku batean sartu eta bota nituen, ispilu handi bat eskegi genuen ohearen parean, eta horrela hasi zen –gainerako guztien har ridurapean – gure bizitza berria. Luis Mariri esker irten nintzen hainbeste gorrotatzen nuen etxe hartatik, gainera berak zuen guztia eman zidan. Eskertuta sentitzen nintzen; xamurtasunez begiratzen nion nire senarrari, bere ondoan bizitzea benetan erraza zelako, baina ezin nuen uxatu Waldoren irudi tematia nire burutik, batez ere Luis Mariren gorputza ukitzen behartuta sentitzen nintzen bakoitzean. Ezkondu eta urtebetera, familia ikustera joan nahi nuela esan nion Luis Mariri. Aspaldiko desioa zela aitor tu nion, bost urte zirela karibe aldetik joan nintzela eta gure ama bizirik ikusi nahi nuela, ahizpekin egon, loba jaioberriak ezagutu, nire herria berriz zapaldu. Primeran ulertu zuen nire nahia eta lagundu zidan bidaia prestatzen, guztientzat bion partez opariak erosten, eta diru kopuru dezentea eman zidan etxekoen artean partitzeko. Bidaia hamabost bat egunekoa izango zela adostu genuen; itxura batean nahikoa egin nahi nuen guztia egiteko. Baina ez nion esan han gelditzeko erabakia hartua nuela, ez nintz ela inoiz gehiago bueltatuko, familiaren hutsunea handia zelako, eta batez ere Waldoren faltak gaixotu erotu behar ninduelako. Nire gorputzak berea behar zuen, nire azalak bere eskuen dantza sentitu behar zuen, ezin nuen maitasunik gabe bizi, Waldo behar n uen arnasa bueltatzeko, bost urtean gordetako maitasun itoa kanporatzeko, eta gorputza bizirik nuela egiaztatzeko. Dirua egiteko esperantzan etorri nintzen eta ezin nuen ezer gabe bueltatu. Ez nion Luis Mariri minik egin nahi, baina ezkontzeko eskatu zida nean, argi ikusi nuen nire zulotik irteteko aukera nuela, herrira abiatzeko dirua aitzakiarik gabe emango zidala, eta Waldorekin utzitakoa berreskuratzeko beste unerik ez nuela izango. Waldok nire zain egongo zela agindu zidan, eta jakin banekien horrela i zango zela, baina ez bizitza osoan. Bestetik, ezin nuen gehiago itxaron. Banekien Luis Mari lur jota geldituko zela nire ihesaren ondoren, horregatik ezin nuen denbora gehiago bere ondoan eman, ezin nuen luzaroago engainatu, gainera nire sentimenduak ere gero eta nahastuago nituen, esker ona maitasun moduko batekin uztartzen hasia nintzelako. Herrira heltzea izugarria izan zen. Berriro sentitu nituen karibeko berotasuna eta musika bihotzean eta erraietan itsatsita. Poztasun, musu, besarkada eta barre zapar rada bat izan zen nire itzulera. Zoriontsu nengoen ama eta familiakoak ondo zeudelako, eta, nik bidaltzen nien diruari esker, bizitza duina zeramatelako; baina egun batek beste bat ekarri zuen, eta beste bat, eta senitarteko gehienak ni ikustera eta agurtz era etorri ziren, ezagunak eta lankide ohiak, auzokoak eta ingurukoak, baina ez zegoen Waldoren arrastorik. Hamabost egunak igarri gabe pasatu zitzaizkidan, inork ez zidan galdetzen noiz bueltatuko nintzen, edo zein asmo nuen. Hasierako emozio zurrunbiloa baretu zen, eta eguneroko bizitzak bere bidea hartu zuen; nik espero ez nuena, ordea. Baneramatzan pare bat hilabete nire herrian, hiritik Jenifer –lehengusina eta gaztetako laguna – ni ikustera etorri zenean bere lau seme alabekin; elkar ikusteak poztasun itzela eman zigun bioi, aspaldiko kontuak ekarri genituen gogora, aspaldiko ibilerak eta amodioak, barre algaraka jardun genuen kontu kontari kotxe trauskil baten klaxonak dena eten zuen arte. Jeniferrek alde egin behar zuen, senarra zeukan kotxe barruan zain. Nik, baina, ezagutu nahi nuen Jeniferren gizona, nahiz eta berak kontrako imintzioak egin, nahiz eta presa handia zutela azkar eta urduri antzean errepikatu. Ez nion kasurik egin, noski; etxe aurreko espaloira abiatu nintzen, eta, kotxera hurbildu ah ala, pausuak moteltzen hasi zitzaizkidan, bihotzak errementatzeko moduko abiadura hartu zuen bitartean. Waldo ez zen kotxetik atera, irribarre derrigortu batez begiratu zidan, eta burua makurtu zuen. Ez zidan hitz bakar bat luzatu, ezta maitasun keinu txik i bat egin ere. Jenifer eta haien lau seme alabak hartuta, alde egin zuen kortesiazko “zer moduz” xume bat esan gabe. Une hartantxe ulertu nuen zergatik ez zituen nire gutunak erantzun, konturatu nintzen ez zela nire itzuleraren zain egon, argi ikusi nuen Waldoren maitasun hitzak hasieratik izan zirela ustelak eta ez nintzela inoiz ezer izan bere bizitzan. Argitasun gabeko karibea Batbatean nire karibeak kolorea galdu zuen, dena ilundu zen, guztiak galdu zuen interesa niretzat, ez nuen gelditzeko arrazo irik eta gelditzen zitzaidan diru apurrarekin ezin nuen pentsatu zer egin: alde egin edo bertan geratu. Ez nekien non zegoen nire lekua, lotsatuta eta erabat zaurituta sentitzen nintzen, nekien gauza bakarra zen gaizki jokatu nuela nire bizitzaren karta jokoa: gaztetan, maitasuna nuenean, dirua egiteak bultzatuta, ozeanoa zeharkatu nuen; urteak pasatuta, dirua eta erosotasuna lortu nituenean, gaztetako maitasunaren bila berriro ere ozeanoa zeharkatu nuen. Beste bati gertatutako pasadizo xelebrea zela ematen zuen; baina, ez; nire bizitzaren laburpen mingarria zen. Gaixotu nintzen, ahuldu, makal eta indarrik gabe gelditu nintzen. Amak xamurki zaintzen ninduen, ezer galdetu gabe; medikua etortzen zen ni ikustera, hiru egunetik behin; familiakoek egiten zidaten konpainia, egun guzti guztietan. Inork ez zekien zein izan zitekeen nire gaixotasunaren funtsa, baina klima aldaketari, larregizko beroari eta beste zenbait txepelkeria inuzenteri egozten zioten nire ondoeza. Nik bitartean, bizitzari aurrez aurre begiratzeko kemena galdu nuen, eta gaixotasunean aurkitu nuen babes a: ez nuen ezer egiten, ez nintzen ezertaz arduratzen, ez nuen kalera irteteko gogorik eta gero eta gusturago onartzen nituen etxekoon mimoak eta ferekak. Goiz batean, ohean nengoela, amak Euskal Herritik heldutako eskutitz bat luzatu zidan. Atzealde zuriari begiratu nion eta, lozorrotik kolpean esnatuta, berehala urratu nuen gutun azala. Margarita, maitea: Badira zenbat hilabete gure ingurutik alde egin zenuela, eta bihotz bihotzez espero dugu zu eta zure familia guztia ondo egotea. Carmenek eta biok asko pentsatu dugu zuri gutun hau bidali aurretik, baina kontuak bere onera eta baretu beharrean, kontrarako bidea hartzen ari dira. Zuk alde egin zenuenea n, eta Juan Marik ez zinela bueltatuko ulertu zuenean, erabat gaixotu zitzaigun: ez zuen ezertarako ganorarik, baratzako lanak bertan behera utzi zituen, egun osoak ematen zituen ohean etzanda, ez zuen jaten eta ez zen larunbatetan herrira jaisten; laburb ilduz, galdu zuen bizitzeko adorea. Hasieran, pasatuko zitzaiolakoan geunden, denbora kontua zela pentsatzen genuen. Baina orain dela denbora gutxi hasi da zure itzulera prestatzen, berak dio laster bueltatuko zarela eta etxea zure gustura jarri behar dugu la: landare ximelak kendu eta berriak jarri behar ditugula etxeko bazter guztietan, dena garbi eta txukun egon behar dela…. Behin eta berriro esan digu telefonoz deituko dizula, zehatz mehatz jakin behar duela noiz itzuliko zaren zure bila aireportura joat eko.Ikaratuta gaude, eta ez dakigu zer egin. Guk bagenekien zuen ezkontza gezur hutsa zela, zure moduko emakume bat ezin zela gure Luis Marirekin maitemindu, eta espero genuen egin zenuenaren antzeko zerbait gertatzea. Badakizu guk ez genuela ondo ikuste n zuen artekoa, are gutxiago Luis Marik bere ondasun guztiak zurekin partekatzeko paperak egitea, baina ezin izan genion hori burutik atera eta horrela gertatu zen gertatu zena. Nahikoa min egin diozu, diguzu guztioi. Orain, Luis Mari majo izorratu ondor en, pozarren egongo zara zure etxekoekin, baina txiripa batez Luis Marik zurekin hitz egitea lortuko balu, arren, ez eman esperantza faltsurik, ez esan itzultzeko asmoa duzunik, berarekin akordatzen zarenik edo antzekorik. Gu bagabiltza ahaleginak egiten b egiak behingoz zabal ditzan, baina alferrikakoa da guk esaten diogun guztia eta horregatik erabaki dugu zuri gutun hau idaztea, seguru gaudelako gure neba ahaleginduko dela zurekin berba egiten. Jakin badakigu aurpegira barre egin diguzula, dirua eman zizu la Luis Marik bidaia egiteko eta etxekoei eramateko, baina ez dugu zurrunbilo beltz honetan beherago jaitsi nahi, duintasun apur bat behar dugu eta Luis Mariri zutaz duen irudi faltsua ezabatu behar diogu. Ez pentsa, ordea, zurekin gaizki jokatu nahi dugu nik eta egin diguzuna ordainarazi nahi dizugunik, hori dela eta, berriro gure bizitzetan inoiz sartuko ez zarela ziurtatzen badiguzu, prest gaude diru kopuru bat bidaltzeko hilabete guztietan. Azken batean, familiakoak ere bagara. Ulertuko duzulakoan: Zure koinatak: Carmen eta Elvira Karibe Etxea Carmenen eta Elviraren artean zintzilikatu dute Karibe Etxea zabaldu zeneko urteurreneko jaiaren argazkia. Jai bikaina prestatu genuen denon artean, inguruko herrietako jende mordoa etorri zen, gure alkatea ere bertaratu zitzaigun, ohiko bezeroak eta ez horren ohikoak, familia osoa eta gure lagun guzti guztiak. Argazkian denok agertzen gara irribarrez: Luis Mari eta biok beheko ilararen erdian, eta, gure albo banatan, Carmen eta Elvira beraien senarr ekin. Nork sinetsiko luke holakorik orain dela hiru urte, Kubatik esku hutsik bueltatu nintzenean? Nork pentsatuko luke inguruetako jatetxerik preziatuena Luis Mariren baserri zaharberritua izango zenik? Nork antzemango luke Elviraren senarra, lanik gabe g eratu zenean, Luis Mari eta bion langilea izango zenik? Nori okurrituko litzaioke herriko putetxean lanean egondako emakumeak hain negozio biribila sortuko zuenik? Pentsaezina! Karibe Etxearen bigarren urteurrenean, herriko alkateak berak itxuraz prestatu gabeko diskurtso txiki bat bota zuen nire kemena goraipatzen, krisi garaietan irudimena erabili behar zela, Luis Marik eta biok erabili genuen moduan, ditugun baliabideei etekina ateratzen ikasi behar zela… Barregarria da, ezta? Pettit Maisonen lan egiten nuenean, Luis Marirekin ezkondu nintzenean, Kubatik errudun eta lotsatuta bueltatu nintzenean, inork ez ninduen aurpegira begiratzen, ez nuen ezertarako balio, ez nintzen inor, ez nuen lagunik, eta Luis Mari ren familiak sano gorrotatzen ninduen. Orain, ordea, Karibe Etxeko señora naiz, Karibeko sukaldaritza Euskal Herrikoarekin uztartzen asmatu duen jatetxeko arima eta buru, askoren eredu, emakume ekintzailea… Harrigarria da, ezta? Bai, harrigarria hainbeste lagun edukitzea, Luis Mariren etxekoek eta herrikoek, orain, horren ondo ni onartzea! Ahalegintzen ari naiz egunero egunero sasoi bateko irainak eta isekak barkatzen eta ahazten, erraza ez den arren. Luis Marik laguntzen dit horretan, inork baino hobeto e zagutzen duelako barkamenaren artea. Bere ondoan onartu ninduen eta, egun, maite nau ezer leporatu gabe, ezer galdetu gabe, bakarrik esan zidan luze egin zitzaizkiola kanpoan pa Nik, gelditzen zitzaion diruarekin, jatetxe hau jartzeko ideia eta kemena eman nizkion, eta horri esker herriko mutilzaharra izatetik modako jatetxe dotore baten jabe izatera pasatu da; tristuraren putzu iluna betiko atzean utzi du, eta erakutsi nahi izan diot Karibearen bizitasunaren alaitasuna zuri izandako baserri zahar batean er e gauzatu daitekeela. REMEDIOS ̶ Remedios, Remedios dut izena. Hori esan, eta, zerbait esango niolakoan, begira begira gelditu zitzaidan. Beharbada, mutututa gelditu nintzelako errepikatu behar izan zidan bere izena: astiroago, hobeto ahoskatuta, eta azkeneko pluralgilea dezente luzatuta. ̶ Remediosssssss naiz. Zorioneko izena hirugarrenez errepikatu zidanean, burua makurtu nuen eta barrura sartzeko imintzioa egin nion, hitzik esan gabe. Beste behin ere, lo gelditu nintzen egonge lako besaulkian eta ateko txirrinak kolpean esnatu ninduen. Nire itxura errukarriaz lotsatu nintzen, iruditu zitzaidan nire betazpi urdinkaretan eta bekokiko zimurretan iltzatu zuela bere begirada gazte eta freskoa, konturatu zela banuela bizitzan zer konp ondu, zer aldatu; eta ahoskatutako ese luzatuak arindu zezakeela gainean neraman zama., Ez, ez zen erratu. banuen erremedio bat baino gehiagoren premia. Ez zitzaidan, beraz, gaizki etorriko erremedio sortzaile eta banatzaile bat nire inguruan, erremedioak pluralean zabalduko zituen norbait. Etxeko egongelara sartu, eta aurrez aurre eseri ginen biok. Egoeraren berri eman nion, gehiegi zehaztu gabe, ez bainekien lana komeniko zitzaion ala ez, eta, kanpoko inoren jakin minik sortzen ez zuten arren, gure bizit zaren gorabeherak ahalik eta gordeen mantendu nahi nituen. Remedios hasiera hasieratik gustatu zitzaidan, eta ez bakarrik bere izenak eragin zidanagatik. Ez dakit zer izan zen, baina aspaldiko partez lasaitasun apur bat sentitu nuen biok berbetan ari ginel a. Erraza izan zen tratua ixtea. Bazuen esperientziarik, lan egiteko gogorik; bazuen entzuteko pazientziarik, eta, hurrengo egunetik bertatik, gurean hasteko aukerarik. Iluntze hartan, Remediosekin hitz egin ostean, amaren etxetik bertatik deitu nion Mar tini, ez ohiko alaitasunez. Bera ere bazebilen baretzeko premian, eta gure bizitza hobetuko zuen elkarrizketaren zehaztasun guztiak eman nahi izan nizkion ahalik eta lasterren. Gure ama gaixotu zenetik, oso ordu gutxi egiten nituen etxean. Lanetik irten, eta amarenera joaten nintzen gure etxea zapaldu gabe; arratsalde osoa ematen nuen bertan. Amari afaria eman ostean eta oheratu ondoren, etxera joaten nintzen, gaueko hamarrak ald era: lur jota eta ezertarako adorerik gabe. Gehienetan, seme alabak lokartuta aurkitzen nituen eta Martin eguneroko nekeak eragindako erneguan murgilduta. Ohitu ginen saltsa lodian egositako isiltasuna afaltzen, harik eta nire neba arreben telefono deiek m ahaitik altxarazten nindutenera arte. Egunero, urrutiko ardurak arintzen eta lasaitzen ahalegintzea ere tokatzen zitzaidan, ni nintzelako amaren inguruan bizi zen bakarra. Ezin dut esan amaren zahartzaroko bakardadeak eta ondorengo gaixotasunak kezkarik er agiten ez zietenik, ahal zuten bakoitzean etorri etortzen zirelako eta laguntza eskaintzen zidatelako, baina jakina da zaila dela bostehun kilometrotik gorako distantziatik ezer konpontzea. Sei hilabete neramatzan martxa zoro horretan, eta, hasieran dena kontrolpean nuela uste nuen arren, pare bat hilabetera konturatu nintzen nire bizitzako oreka ahulari arrakala izugarri sakonak ageri zitzaizkiola. Gure egunerokotasuna leizez eta amildegiz betetako bide zulatua baino ez zela, nik neure borondatez eta kost a lain kosta, zeharkatu nahi nuen bidea, baina Martinek eta gure seme alabek ez zuten parte hartu erabaki horretan, eta uste dut eurei malkartsuegia eta, askotan, zentzugabea iruditzen zitzaiela. Dena aldatu zen edo aldatu behar izan zen. Ez nintzen umee n bila eskolara joaten, ez nien laguntzen etxerako ariketak egiten, ez nintzen joaten zapatu goizeko saskibaloi edo futbol partidetara, ez nituen medikuarenera nik eramaten, ez nien afari gozorik prestatzen, ez nituen haien eskolako gorabeherak entzuten. D endena Martinen esku laga nuen, amaren egoeraren latzaz jabetuko zirelakoan, baina umeak txikiegiak ziren hori guztia ulertzeko eta bakarrik sentitzen zuten amaren falta itzela. Martinen iritziz gehiegizkoa zen nire familiarekin nuen ardura etengabea eta atxikimendua. Ez zituen normaltzat jotzen, eta batez ere amarekin nuen obsesioa. Akaso, gurasoak gaztetan galdu zituelako ez zuen nire jokabidea ulertzen, ez zidan gauza handirik esaten ezta ezer leporatzen ausartzen ere, baina haren konplizitatea eta mait asuna inoiz baino gehiago behar nuenean, berak entzungorrago erantzuten zien nire laguntza garrasi mutuei. Ondo ezagutzen genuen elkar. Martin eta gure ama ez ziren inoiz ondo konpondu, nahiz eta, gehienetan, nire aurrean itxurak egiten ahalegintzen zire n. Ezkondu aurretik, amak ez zidan inoiz ezkutatu ez zuela batere gustuko: gizon azala iruditzen omen zitzaion, kalean eta hortik zehar firin faran ibiltzeko modukoa, ez ganorazko familia bat sortzeko egina. Esaten zidan bizimodua gogorra dela eta gizondu gabeko senar batekin arrastaka baten emango nuela bizitza osoa, hainbeste mutil egonda hobe nuela begiak ondo zabaltzea. Ez zuen ezertarako Martin aintzat hartzen. Egiten eta esaten zuen guztia xelebrekeriekin edo inuzentekeriekin uztartzen zuen; gainera, grazia zipitzik ere ez zion egin jakiteak Bilboko Zazpi Kaleetan ireki berria zuela denda bat antzinako eta bigarren eskuko liburuak saltzeko, jakin zuen une beretik denbora pasa erromantikoaren etiketa jarri zion bere lanbidea izango zen horri, etekin urr iak emango zituen negozioa, eta inolaz ere etxe batean sor zitezkeen gastuei aurre egiteko modukoa. Ezkondu ostean, euren artekoa ez zen batere samurtu. Hori dela eta, ustezko errespetuan oinarritutako hoztasun gero eta sendoagoko horma ikusezina altxatu zuten bien artean, baina, jakina, bakoitzak bere aldetik. Hortaz, laga ninduten gustuko ez nuen eremu arrotz eta ozpelaren erdigune ezerosoan, ez batera ez bestera egin ezinik: alde batetik, sei seme alabaren ama alargunaren bakardadea arindu nahian; best etik, maite nuen gizon zoro horren emazte izateko ahaleginean. Zaila zitzaidan biek tenkatzen zuten sokaren gainean dantzatzea, oreka mantentzea eta mutur batetik bestera pasatzea. Ez zidaten laguntzen, ez zidaten eskurik luzatzen, ezin ninduten konpartitu ; izan ere, ez batak ez besteak ezin zuen amore eman, eta urteekin horma zena muga bihurtu zen. Medikuak gupidarik gabe mintzatu zitzaizkidan; horregatik, ilargiaren islarik gabeko gau beltza baino etorkizun ilunagoa deskribatu zidaten. Nik, ordea, ez nu en sinetsi nahi amaren despiste modukoak – gero eta sarriago azaltzen ziren horiek – konponketa bako gaixotasun lazgarri baten adierazle argiak zirenik. Ezin nuen gure ama txotxinduta irudikatu, gero eta ahulago, egunetik egunera ezgauzago. Ez nuen begien aurrean nuena ikusi nahi. Tamalez, iragarri zidaten guztia urratsez urrats gauzatu zen. Goizero, pare bat aldiz deitzen nion bulegotik. Batzuetan, lasaitu ederra hartzen nuen betiko amak erantzuten zidala iruditzen zitzaidalako, beste batzuetan, ostera, ez nuen lortzen elkarrizketa ganorazkoan jarduterik; ez zidan ezer ulertzen, eta edozein saltzaile lotsagabe banintz bezala eskegitzen zidan telefonoa, bere alaba nintzenik konturatu gabe. Arratsaldero, ama ikustera joaten nintzen, eta aitortu behar dut ge ro eta beldurtuago zabaltzen nuela etxeko atea. Ezinegon itzela sortzen zidaten arratsaldeetako bisitek, tripak uzkurtuta egiten nion lehenengo diosala, zertan harrapatuko nuen beldur. Gehienetan, egoera sinestezinak eta elkarrizketa surrealistak bilbatzen genituen, eta normaltasuna gero eta urrutiago ikusten nuen. Kosta lain kosta lagundu nahi nion amari, zurrunbilo zoro horretatik atera nahi nuen. Hala ere, medikuek agintzen zizkioten botiketan ere ez nuen aurkitzen behar zuen soluziorik. Beharbada, gure ama ez zen luzaroko izango, eta denbora horretan nire bizitzaren norabidea aldatzeari normala irizten nion. Ama zaindu nahi nuen, guri emandakoaren pusketa nimiño bat bueltatu nahi nion. Bidezkoa neritzon. Neba arrebak kanpoan zeuden, eta zegokidan ardura bete nahi nuen. Remediosek salbatu gintuen. Poliki poliki gure etxeko bizitza lehengo arrastora bideratu zen. Seme alabak berehala bueltatu ziren galdutako amaren babesaren aterpera: ikasten laguntzen nien, euren kontuak entzuteko astia hartzen nuen, k atarroa batzen zutenean medikuarenera eramaten nituen, zapatuko partidetan euren jokaldiak sutsu txalotzen nituen. Martinek liburu dendan atzeratutako lanari ekin ahal izan zion, eta bion esparru gaineko zeruan ostarteak zabaltzen hasi ziren, berriz ere ha si ginen elkarren ondoan epeltasuna igartzen, eta, konturatu gabe, etxeko atetik eta leihoetako zirrikituetatik hego haizeak dakarren zoriontasun leuna sartu zitzaigun. Neba arrebek ere izugarri eskertu zuten Remediosek gure bizitzetan ezarri zuen erreme diosegida. Distantziak amaren zaintza eragozten bazuen arren, ez ziren lehen bezain errudun sentitzen, bazekiten Remedios zegoela amaren alboan, amak nahi edo behar zuen guztirako, eta ez zegoela bakarrik. Horrez gain, argi zuten eguneroko sartu irtenak e giten jarraituko nuela, eta ez nuela ardura guztia bertan behera utziko, baina neurritsu egingo nituela, nire etxekoen bizimodua hondatzen jarraitu gabe. Espero baino hobeto zihoan guztia, denok berreskuratu genuen galdutako oreka. Guztiontzat izan zen i rtenbide egokia, niri hori onartzea asko kostatu zitzaidan arren. Gaixotasunak bueltarik ez zuela izango jakin genuenean, ahizpa nagusiak egun osorako emakume bat hartzea proposatu zidanean, ezezko biribila bota nion, neuk zaindu eta lagunduko niola, molda tuko nintzela, zela edo hala aurrera egingo nuela, egin behar nuela. Ni horretan tematuta nengoen bitartean, handik gutxira jakin nuen Martinek nire ezkutuan hitz egiten zuela nire neba arrebekin, eta gure arteko ipi apa guztiak eurei kontatzen zizkiela. H ori jakitean, pare bat aste eman nituen erabat muturtuta, haserrearen garrak hartuta, bai Martinekin bai neba arreba guztiekin. Sentitzen nuen inork ez zuela nire ahalegina aintzat hartzen eta ez nindutela gai ikusten neuk bakarrik ama zaintzeko. Erratuta zeudela oihukatu nahi nien banan banan begietara begiratua, baina haserreak elikatuta ere neure burua gero eta nekatuago eta estutuago sumatzen nuen, amak gero eta gehiago behar ninduen, beranduago heltzen nintzen etxera eta Martin bakarrik afaltzen hasi z en. Neba arrebei ez nien deirik hartzen, azalpenik merezi ez zutelakoan eta irmo eusten nion neure temari arratsalde batean amak txirrist egin, eta lurrera erori ostean, ama altxatzeko Martini deitu behar izan nion arte. Gerora frogatu nuen besteek arraz oia zutela. Ama ere lasaiago zegoela esango nuke, atsegin zitzaion pertsona bat egun osoan bere ondoan egotea; ez zen ezertaz arduratzen Remediosek erremedioa jarri ziolako egin beharreko guztiari: etxea txukun eta dotore mantentzen zuen, erosketa txikiak egitera amarekin joaten zen, otorduetarako mokadu gozo askoak prestatzen zizkion, arratsaldeetan pasieran ibiltzen ziren edo elkarren ondoan telebista ikusten gelditzen ziren. Dena den, ama gero eta nahasiago ikusten nuen: ez zuen ezer egiten, jesarrita pa satzen zitzaizkion orduak minutuak lez, aspaldiko kontuak baino ez zituen errepikatzen, eta agertzen nintzenean ezagutu ere ninduen egiten. Banekien gaixotasunaren bidea horixe zela, baina izugarri mintzen ninduen Remedios tratatzea ni banintz bezala. Deitu ere horrela deitzen zion, nire izenez: Ane. Ni, ordea, ez ninduen ezagutzen. Ez zekien auzokoa edo medikua nintzen: Batzuetan, “Ane, lazta na, lagundu ateraino bisita egiten etorri den andre honi” esaten zion Remediosi; beste batzuetan, “ez dakit nor den andre hau” xuxurlatzen zion Remediosi belarrira. Horrelakoetan, arin egiten nuen alde, ezin nuelako jasan amarentzat ni ikusezina izatea. Ba tzuetan, gure etxera lur jota heltzeaz gain, amorru bizian egoten nintzen. Holakoetan, Martinek barre egiten zidan aurpegira, eta jeloskor nengoela esaten zidan Remediosen lekuan egon nahiko nukeela. Nik, ezetz. Ez zuela tutik ere ulertzen. Ea ondo iruditz en zitzaion Remediosek janztea aitak aspaldi amari oparitutako eraztunak eta zetazko zapiak. Martinek, ez nuela zertan kezkatu, ez larritzeko horrenbeste, txikikeriak baino ez zirela, gaixotasuna zela amaren eraldaketaren arrazoi, eta amarekin obsesionatut a nengoela berresten zidan. Ni nintzen, beraz, konforme ez zegoen bakarra. Sentitzen nuen minaren minaz apur bat urruntzen ahalegindu nintzen. Eguraldi eguzkitsuko egunetan, ez nintzen hurbildu ere egiten haiek egoten ziren parke ingurura. Ez nuen nahi ik usi ama Remediosen eskutik helduta, mingarria zitzaidan “hau dut alabetan gazteena” amaren ahotik entzutea Remediosi begiratzen zion bitartean, baita Remediosen irribarre garailea ere. Remediosek ama lapurtu zigun, poliki poliki, zalapartarik atera gabe, isilik baina urrats seguruekin. Egoeraz baliatu zen: amaren gaixotasunaz eta guztion erosotasunaz. Amak ez ninduen ezagutzen eta nik bera ere ez. Ez zitzaion geratzen izan zenaren arrastorik: ama, eskuzabaltasun; ama, poztasun; ama, maitasun; ama, aterpe; ama, haitzulo eta babes; ama, neguko epeltasun; ama, udako freskura; ama, argi; ama, kontsolamendu; ama, segurtasun; ama, ausardia; ama, konpainia; ama, gertutasuna; ama, familiazale; ama, gurea; ama, guztiona; eta hain zuzen ere, nirea. Hil baino dezente lehenago joan zitzaidana. Iragarritako heriotza ere heldu zitzaigun, baina ez gintuen ezustean harrapatu. Aspalditik ikusten genuen haren itzala, eta usaintzen genuen haren ustel kirats sarkorra. Horregatik, espero genuelako ez zuen heriotza txarr a izan gure amak: seme alabez inguratuta, eta, betiko ohean zetzala. Astia izan genuen despedidarako, eta bihotzak agintzen zizkigun berba goxoez azken agurra emateko, nahiz eta berak ezin zigun begiradarekin ere erantzunik bueltatu. Herriko elizan egin ziren hileta elizkizunak, eta, aspaldiko ohiturek agintzen duten lez, aurreko eserlekuetan eseri ginen seme alaba guztiok gure familiekin, Remedios gure artean zela. Niri Remediosen ondoan jesartzea suertatu zitzaidan, eta horrela ikusi ahal izan nuen aita k amari ezkontzeko eskatu zioneko eraztun izugarria bere atzamar batean. Lotsagabekeria barkaezina iruditu zitzaidan egun horretan, gurekin guztiokin egon behar zenean, zorioneko eraztuna janztea. Ez nuen Remedios gehiago ikusi nahi, begien aurretik betiko joango zitzaidan, eta hori gertatzeko benetako gogoa nuen. Denak joan zirenean eta etxekook bakarrik gelditu ginenean, ordea, Remedios hurreratu zitzaidan nire baitarako pentsamenduak irakurri, eta barnean bor bor nuen ondoeza nabaritu izan balitu bezala. Amaren etxeko egongelako bazter batera besotik helduta eraman ninduen, eta han “ jakizu nirekin egon den minutu bakoitzean zurekin zegoela uste zuela, horregatik deitzen zidan Ane. Jakizu zoriontsua izan dela bere alaba gazteenaren maitasunaren epelean, h uts egin ez dion maitasunean. Horrexegatik, nahi zuen Carmen andereak eraztun hau zuretzat izatea. Egunotan nik eraman dut, eta nire atzamarra zurea izan da haren begietan”. Une horretan, Remedios ezagutu nuen egunean bezala, begietara begiratu zidan artez , eta neure buru miserableaz lotsatu nintzen. Aitak amari erregalatu zion bitxia esku ahurrean estutu nuen, eta amaren heriotzagatik orduan urtu nintzen negar mantsoan. GERANIOAK ...Baina azpimarratu du ez dagoela iparraldeko haizeak jotzen duen lekuan bizirik irautea lortu duen geranio bat baino indartsu eta ederragorik. Zu bezain ahul. Karmele Jaio Lolak oso gustuko zuen etxeko leihoetan hazten ziren geranioak zaintzea. Denbora igarri gabe pasatzen zitzaion orri iharrak kentzen, tiestoetako lur apurra harrotzen, behar zenetan ureztatzen, eta egunero egunero atzera gelditutako hortz eskuila batekin landareen orrietako zainetatik kedarra kentzen. Askotan ordu erdi baino gehiago joaten zitzaion horretan, eta gero estu ibiltzen zen etxeko zeregin g uztietara ailegatzeko. Horrelakoetan, kalera ematen zuten bi leiho baino ez izateaz pozten zen. Duela zenbait urte, Antoniorekin bion pisua izango zena ikustera joan zen lehendabiziko egun hartan, iluna iruditu zitzaion etxea, patio estuegia zuela, eta on do baino hobeto gogoratzen du sukaldeko leihotik burua atera zuela, eguzkiaren izpi galdu baten bila. Ondo zekien jauregian bizitzeko jaioa ez zela, eta onartu behar zuela Antoniok ordaindu ahal zuena; horregatik, konformatu zen pentsatuta amak emandako ge ranio landareak jarri ahal izango zituela kanpora ematen zuten bi leiho estuetan. Egia zen Lutxanako Artzain Ona kaleko etxeetan oso landare, eta are gutxiago lore, ikusten zela; auzoan, inork ez zuen astirik hartzen landareekin endredatzeko, inork ez zie n landareei garrantzirik ematen, baina Lolak oso gustuko zituen eta pentsatzen zuen euren etxeak ‒ kanpotik, behintzat ‒ bizitasun berezia zuela. Batzuetan, udaberrian batez ere, etxe aurreko espaloira joaten zen eta bere lorategi nanoari begira egoten zen ; izan ere, handik hobeto ikusten ziren berak hazitako lore anpulu gorri gorriak, eta orduan alaiago sentitzen zen; begiak itxi, eta haizeak lore usaina eskaintzen zion, txikitatik hartzen ohitu zena. Antoniok ikusi ere ez zituen egiten Lolak hainbeste mi matzen zituen geranioak, eta, domeketan, goizean goiz, landareak ureztatzen ikusten zuenean, errieta txikiak egiten zizkion, alperrik zebilela, loreak hautsaren hautsez itoko zirela esaten zion, auzoko emakumeek ez zutela inuzentekeria horietan denborarik galtzen... Ez zen erraza landare edarrak han haztea, etxe pareko lantegi erraldoiak gau eta egun botatzen zuen ke lodi horixkak inguruko zirrikitu eta bazter guztiak betetzen zituelako, baita geranio hostoetako zainak ere. Lolak, ordea, ez entzutearena egi ten zuen eta bereari ekin eta ekin jarduten zuen. Gure Lola zen emazte esanekoa: senarraren iritzia, ezbairik gabe, bere egiten zuena. Baina, jakina, kexatzeko arrazoirik ere ez zuen. Antonio senar ona eta langilea zen, etxe aurreko Sefanitro erraldoian lan egiten zuen Euskal Herrira etorri zenetik, duela makina bat urte. Herriko mutil gazte bat baino gehiago etorri zen itsasadar zikin eta koipetsuaren bazterreko lantegietara, eta berehala aurkitu zuten espero zuten lana; guztiek zuten aurrera irteteko gogoa, gogor lan egiteko indarra eta kemena eta prest zeuden lanaldia behar beste luzatzeko diruaren gose aseezinak itsututa. Oso ondo ikusitako langilea zen Antonio eta ez zuen uste kexatzeko arrazoirik zuenik, lantegiko nagusien iritzia, ezbairik gabe, bere egiten zuen eta oso eskertuta sentitzen zen. Batzuetan, zenbait iluntzetan, Antoniok lanaldi nekagarria bukatu ostean, etxera heldu, eta azazkaletatik makinetako grasa beltza kentzen saiatu ostean, sukaldean jesartzen zen eta Marina txikiaren egurrezko sehaska eragiten zuen goxo, astiro; orduan, Lolak a fari pobrea prestatzen zuen, eta, Antoniok esaten zion urte gutxiren buruan bizitza aldatzeko aukera edukiko zutela, etorkizun oparoa edukiko zutela antzematen zuela: hainbeste ordu lan egin gabe biziko zirela; astegunetan ere, paseatzeko astia hartuko zut ela; asteburuetan, Marina txikiarekin trena hartuko zutela eta kostaldeko herrixketan arratsaldeak pasatuko zituztela eta Kantauri itsasoko olatu gogorrek haien aurpegi zoriontsuak zipriztinduko zituztela. Orduan, fideo zopa urtsua jan bitartean, poza sent itzen zuten elkarri begiratzean, zorioneko egun horiek iristeko zain; egun argitsu eta haizetsuetan, Antonioren hitzezko ametsak gauzatzear zeudela sentitzen zuen eta Lutxanako etxera kresal usaina eta olatu talken zarata heltzen zitzaizkion Lolari, Sefani troren ke hori eta mardularen artetik. ***** ***** ***** – No se imagina, madre, lo hermoso que es ese mar del norte. Es bravo y fuerte; las olas golpean los acantilados, las rocas, y los bosques poblados y oscuros llegan casi hasta la misma orilla. A Marina le gusta oir el rugido de ese mar que se oye por las n oches desde nuestra casa… Lolaren amak hori guztia entzunda, poztasun handia sentitzen zuen; alaba urruti egon arren, zoriontsua zela antzematen zuelako. Urte bitik behin joaten ziren Ecijara eta hilabete eskas ematen zuten herrian. Horretarako, harrapa tzen zituzten txanpon txiki guztiak gordetzen ibiltzen ziren, soldata urritik asko aurreratzen eta bakarrik behar beharrezkoa zena erosten. Domeketan eta jaiegunetan, Marina txikiarekin paseatzen ziren herrian bertan, Sefanitro erraldoiaren itzalpean, eta, itsasoaren hegaletik ibiltzeko, trenaren txartelaren dirua ere ez zioten euren buruari opa izaten, “hurrengo batean joango gara” esaten zuten, eta, hola, domekaz domeka, Marina txikia koskortu zitzaien. Udaberria heldu baino lehen, hasten zen gure Lola s oineko zuriak eta loredunak josten; hori dela eta, jaiegun euritsu edo hotzetan etxean gelditzen ziren lana aurreratzeko eta arropak bukatzeko. Izan ere, herrian ikusi behar zuten zein ondo zeuden, zein ondo zihoakien bizitza herritik kanpo. Ezin zuten arr opa zarpailik eta maizturik eraman, itxura txarrik eduki, ezta tristurarik adierazi ere. Antonik herritik alde egiteko erabakia hartu zuenean, bazekien bizimodu hobearen bila joan zela eta ezin zuela edozein modutan bueltatu. Antoniok herriko tabernan kont atzen zien lagunei lantegi erraldoiak zeudela hemen, lana egin ahala sortzen zela, estranjeriatik ere enkargu asko jasotzen zituztela, beste inon ikusi ez dituen auto itzelak inguruan ugariak zirela, eta hango langileak pobreziatik libro zirela. Oporrak e uren Andaluzian bukatu ostean, Lutxanara bueltatuta, kedarrez eta hauts horiz estalitako leiho ertzak garbitzen zituen Lolak afanean, geranio zaharkituak eta keak erdi itoak kendu, eta Ecija zuritik ekarritako berriak jartzen zituen. Landareak zaintzen zi tuen bakoitzean, urruti utzitako amaren begi urtsuak zetozkion burura, eta samurtasunez gogoratzen zuen haren irribarrea euren bizimoduaren gorabeherez hitz egiten zionean. Horrela, ikasi zuen Lolak asmatutako egiek, askotan, bizitzen laguntzen dutela eta mesede galanta egiten digutela. Baina urteak konturatu gabe pasatzen dira, eta denborak krudeltasunez higatzen ditu gaztetako ilusioak, gure begien distira apaltzen den bezalaxe. Antoniok aspaldi ez zuen etorkizunik aipatzen eta itsasoari buruz ere ez zue n hitz egiten; Lolak eskatu ere ez zion horrelakorik eskatzen, zertarako? Hori bai, Marina zen oraingoan ilusio guztien ardatza, amets guztiak gorpuzten ziren berarengan. Neska gazte, ederra eta esanekoa zen. Txikitan, herriko eskolan; eta Barakaldoko institutuan, gaztetan, ikasi zuen gurasoek ikasi ez zutena. Ezagutzen zuen bizitzaren latza, hori dela eta ondo saiatu zen gurasoen ahaleginari etekina ateratzen. Egun batean, afaldu ostean, mediku izan nahi zuela aitortu zien gurasoei; Marinak zalapartarik gabe esan zien erabaki sendoa zela, eta haien baimena nahi zuela. Lolak afaloste hartan pentsatu zuen bere eskuek zaindutako geraniorik ederrena eta gorriena zuela begien aurrean, eta inoiz baino harroago sentitu zen. Hala izan zen, esan eta izan. Marina medikuntza ikasten hasi zen eta gurasoak saiatzen ziren albari laguntzen. Gau askotan, goizaldera arte ikasten gelditu behar zenetan, Lola bere ondoan jesartzen zen arropa zaharren bat konpontzen, puntua egiten, eta takin takin kafesne beroa eskaintzen. A labaren ezpainetako mugimendu bizkorrari eta isilari begiratzen tarte luzeak joaten zitzaizkion, arrosario mutua eta paper hotsa lagun zituela. Amari ez zitzaion neketsu egin alabaren goizaldeetako kide bihurtzea, gainera ordu horiei esker, Antoniok sarria go estreinatzen zituen Lolak eskuz eginiko jertseak. Horrela, bata bestearen atzetik joan ziren ordu geldoak, gau hotzak, hilabete aldakorrrak eta etorkizunez betetako urteak. Marinarengan jarritako ilusioak errealitate egiten joan ziren, eskailera alda patsuak igotzen diren bezalaxe: astiro. Antoniok eta Lolak ezin zuten sinetsi haien alaba mediku izan zitekeenik, eurek zekiten apurretik alaba horraino hel zitekeenik, eta atzera begira jartzen zirenean, gogora etortzen zitzaizkien, Lutxanara heldu zirene tik, argitasun gabeko egun amaigabeak, euri langar tematia, sukalde hotza, izara erdi hezeak, Antonioren esku lakarrak, Lolaren betazpi urdinduak eta oso gutxitan ikusitako itsaso gogorraren olatuen zarata. Eskerrak ez zuela Lolaren amak inoiz alabaren zor ioneko etxe iluna bisitatu, amari luzeegia iruditzen zitzaion bidaia eta nahikoa izaten zuen Lolak bidaltzen zizkion argazki apurrak ikustea konforme gelditzeko; eskerrak Lolak kontatzen zizkion gezur ederrak sinesten zituen eta galdera gutxi egiten zizkio n, amak begiekin irribarre egiten zion eta horri esker Lolaren barrua baretzen zen. Lolak eta Antoniok pasatutako guztia atzean zegoen, iragana zen; Marinak, ordea, etorkizun oparoa zuen espero, eta bizitzaren ederraz gozatzeko aukera merezi zuela pentsat zen zuen. Amets egiten zuen bizitza on batekin: Lutxanatik irtengo zela, etxe dotore, epela eta eguzkitsua erosiko zuela, beste paraje batzuk ezagutuko zituela, beste hizkuntza batzuk entzungo zituela eta lan ona edukiko zuela. Horregatik, ikasketak bukatz eko bi urteko beka batekin Berlinera joateko aukera izan zuenean, ez zuen bi aldiz pentsatu. Lehenengo urte osoan bizpahiru bisita labur egin zizkien Marinak gurasoei; bitartean, gutunak idazten zizkien, argazkiak bidali, eta astean behin telefonoz ere berba egiten zuten. Udako oporretan, Lutxanako etxera bueltatu zen inoiz baino dotoreago eta alaiago gurasoak bisitatzera. Hamabost eguneko oporraldia zuelako, minutuak ere aprobetxatu behar zituen guraso zaharkituekin egoteko eta argi uzteko zein ondo moldatu zen Alemaniako bizimodura. Horrez gain, bazirudien lanean bertan gelditzeko aukera bikaina edukiko zuela eta bizitzak eskaintzen zion aukera hori aprobetxatu behar zuela. Oso eskertuta sentitzen zen. – No te imaginas, madre, lo hermosa que es esa tierra del norte, cómo se elevan sus montañas y còmo se asientan sus verdes llanuras. Allì se palpa el progreso, la vida en las ciudades es generosa, no falta el trabajo y... Lolak isilik entzuten zituen Marinaren hizketaldiak; saiatzen zen p oztasuna erakusten eta dena sinesten zuelako begirada jartzen, Lolak inork baino hobeto zekien zer zen ilusioaren kulunka goxoan bizitzea, baina tamalez, bazekien ametsak gutxitan gauzatzen zirela. Alabari entzuten, bizitza errepikatzen ari zela iruditzen zitzaion eta sasoi bateko Ecijako egunak zetozkion burura, han pasatutako oporraldiak, amarekin paseatzen egindako iturri osterak, aire epelaren igurtzia azalean, berak asmatutako gezur ederren mikaztasuna ahoan, eta geranio emankorren usain sarkorra. Hau guztia buruan zebilkiola, duela zenbait urte amak Ecija hartan egin zuen bezalaxe, leiho hegaletako lorontzietatik geranio landareak eman zizkion berak ere Marinari, geranio helduari artaziekin zati bat moztu zion eta beste lorontzi batean, urrutian, ondo hazteko eta zaintzeko agindua eman zion. Lolak ondo asko zekien udaberri oro geranioek gorritasun distiratsua ematen zuten bitartean, Marinaren bihotzean bizitza hobearen itxaropena ez zela itzaliko; horregatik, alaba lasai agurtu zuen Berlinera bueltatu behar zen egunean. Orain hemen naukazue begien aurrean daukadana ezagutu ezinik, nahiz eta urte andana eman izan dudan kale hauek zapaltzen. Ez dakit ondo, noiz hasi ziren gauzak aldatzen, noiz hasi nintzen bakarrik geratzen. Ez dakit ondo, noiztik sentit zen dudan denboraren pisua sorbaldetan saka egiten, noiztik egiten zaizkidan egunak eternitate txikiak eta gaindiezinak. Gauzak ondo doazenean, gaztetan, denbora igarri gabe pasatzen da, arin eta arintasunez, ilusioaren motorrak bultzatuta. Orain, ordea, m atxuratutako motorra baino ez naiz eta denbora dut etsai. Orain hemen naukazue desagertutako Sefanitro erraldoiari begira, nire betiko etxe aurrean dagoen leku hutsari so. Begien aurrean gertatutako aldaketa guztiei buelta eman ezinik eta puzzle erraldoi h onen piezak kokatu ezinik; horregatik, ezin dut sinetsi buzodun langilerik ez egotea kaleetan, kamioirik ez entzutea inguruan, makinen etengabeko zarata eta tximinietako ke horirik ez antzematea. Baina gauzak aldatu dira, ezer ez delako betiko. Sefanitrore n orube handian etxeak egingo omen dituzte, ez gurearen modukoak, noski; etxe txukunagoak, tarteka txalet modukoren batzuk ere egingo omen dituzte, eta Lutxanari beste aire berri bat eman nahi diotela iragartzen dute hemengo agintariek. Orain hemen naukaz ue jende ezezagunaren artean. Auzokide batzuk herrira bueltatu ziren, lanerako urteak bete ondoren, eta erretiro urria hartzeko garaia heldu zitzaienean; beste batzuk beste nonbaitera joan ziren, hemengo ke horiarekin gogaituta eta birikak erdi ustelduta zituztela; beste batzuek hemen, Lutxanan, jarraitzen dute, etxe zuloan sartuta. Dendara edo paseatzera ateratzen naizenetan, gutxitan egiten dut ezagunen batekin topo. Gauzak asko aldatu dira; orain beste leku askotatik etorritakoak ikusten ditut: Afrikatik , Txinatik, Errumaniatik... Guztiak ilusioz beteta etorri dira, bizitza berri eta hobe baten bila. Nik ondo ezagutzen dut hori guztia, Ecijatik ekarritako fardel zaharrean ilusio bera nekarrelako, Antoniok kontatzen zizkidanak egia bihur zitezkeela sinistu ta, ni neu ere etorri egin nintzelako. Orain hemen naukazue, ez daukadalako nora joan. Gure sasoiko emakumeok ez genuen hautatzen, gure gurasoek edota gure senarrek erabakitzen zuten, esaten ziguten zer zen onena eta zer egin behar genuen, gure bizitza e txekoengan pentsatuta egin behar genuen, etengabean moldatu eta egokitu. Horrela, Antoniok Lutxanara etortzea pentsatu zuenean bere erabakiaren itsasontzi singlean abiatu nintzen, Lutxana izeneko portua zein zen eta non zegoen jakin gabe. Gure sasoiko emak umeok ez genuen usu lagunik egiten, ez genuen lagunik behar, etxekoak behar genuen izan eta gure mundua familia esparrura mugatu. Ni beste askoren modukoa izan naiz, eta egin behar nuena egin dut. Hala ere, harro nago Marinari eman diodalako bere bide prop ioari ekiteko aukera, eta berak nahi dituen erabakiak hartzeko askatasuna. Orain hemen naukazue, Antonio joan zenetik, bakar bakarrik. Ecija hegoegi geratu zait, hainbeste urte pasatu ostean; Berlin, ordea, iparregi, hotzegi, ezezagunegi urte gutxi batzuk egiteko. Horregatik, hemen jarraitzen dut, neure egin dudan lekuan, geranioei orri iharrak kentzen, tiestoetako lur apurra harrotzen, behar denetan ureztatzen, eta egunero egunero atzera gelditutako hortz eskuila zahar batekin landareen orrietako zainetat ik kedarra kentzen. OROIMENEKO HERRIA Ez da erraza izan bueltatzea, baina aspaldiko haurtzaroa pasatu zueneko auzora itzuli denetik, Solek sentitzen du, urteetan ausartu gabe eman beharreko saltoa zahartu samartuta eman arren, bakearen putzu epelera erori dela, arinagoa dela, nasaitu zaizkiola gorputzeko giltzadurak eta urteetan erraietatik sortzen zitzaion ezinegon sorra ez duela apenas antzematen, nahiz eta ez duen bertan inor ezagutzen eta sasoi hartako seniderik edo lagunik ez duen aurkitu. Denborak dena aldatu du. Auzoa bera aldatuta dago, ez du zerikusirik memorian hain babesturik eta gorderik zuenarekin: buzo urdineko langile okertuen arrastorik ez da gelditzen, ezta eztulka zebiltzan meatzari iharren itzalik ere; horiek desagertu dira sas oi bateko tximinia altu eta pitzatuetatik ke lodi beltz astuna haizetan desegiten zen bezalaxe. Zerua urdindu da, berunetik kolore biziak erne dira. Orduko langileria pobrearen etxeak, kanpotik behintzat, garbitu dituzte; eta beharbada, egin berritan baino itxura txukunagoa dute. Denborak dena aldatu du. Auzoko zarata moteldu da, kalean ez da ikusten umerik jolasean, etxeetan ere gutxi omen dira, euren barre algara zaratatsurik edo amen haserre oihurik ez delako patio estuetan gora eskapatzen, Sole txikia zen sasoian gertatzen zen moduan. Dena da ezaguna, baina aldi berean diferentea. Plazako elizatzarra bera, orain, gehienetan, hutsik egoten da, eta, beste askotan, itxita; auzoko aldaketa horien guztien lekuko bakartia eta isila bihurtuta. Denborak den a aldatu du. Kaleetako izen gehienak ere ez zaizkio ezagunak egiten, baina, zorionez bakan batzuk lehengoak dira. Solek ez du inoiz ahaztu orduko etxeko helbidea, sarri errepasatzen zuen, ia ia egunero, bizia salbatuko zion otoitz baten indarrarekin: Artza in Ona kalea 7, 4.a ezkerra, Artzain Ona kalea 7, 4.a ezkerra … Hor daude biak: txikitako etxea eta bera, bata bestaren parean, aurrez aurre. Atari estuaren gaineko laugarren pisuko leihoetara burua altxatu duenean, baina, barru barrutik sortu zaion olatu indartsu batek begiak emozio gaziz bete dizkio eta, berehala, gogor itxi behar izan ditu enbatari eusteko. Han dago euren etxea, oroitzapenen kutxakoa baino estuagoa; halere, zutik, irmo, aspalditik zain izan balu bezala. Denborak dena aldatu du. Gogorr a eta ederra izan da emozioaren astindua, espero zuena eta mila aldiz irudikatu duena baino bortitzagoa, iragana kolpera etorri ziolako. Emozio gehiegi, oroitzapen gehiegi denak ahokada batean irensteko, poliki poliki murtxikatu behar da lehenaldia, are ge hiago mingarria bada, nahikoa da egunero egunero apur bat, dosi txikietan banatu. Horregatik, ez du Solek birritan pentsatu behar izan erabakitzeko kale horretan bertan topatu behar duela bizilekua, parean duen horietako batean. Akorduan dauka eurena ez ze la pisu handia, baina orain primeran egokituko da antzeko batean. Izan ere, emakume alargun eta bakar batek ez du gehiago behar; altuenaz jota udan eta Gabonetan, urtean pare bat aldiz, etorriko zaizkio Niko eta Sonia egun gutxi batzuetako bisitan. Ez, ez du birritan pentsatu behar izan, ez du gehiago behar. Nikok ez zuen ulertu amaren erabakia, eta gero ez zuen batere ondo hartu. Hasieran, aita hil berritan, alargun bizitzaren hastapenetan, ez zion Euskal Herrira bueltatzeko burutazioari jaramon handirik egin, amari pasatuko zitzaiolako segurtasuna zuelako. Amak bizitza ia osoa egin zuen San Petesburgon eta ez zuen ordura arte jakin hara heldu aurreko oroitzapenek ama hainbeste zamatzen zutenik. Batzuetan, baina oso gutxitan, pertsona nagusi guztiek egiten duten moduan, txikitako kontuez mintzatzen zen: han utzitako ama, aita, bidaia, ahizpa nagusia, beldurra, hango eskola, hango herria … Halakoetan, urrutitik eta etsipen moduko batetik mintzatzen zela iruditzen zitzaion semeari, sendatu gabeko mina zuela e maten zuen kontu zahar haietaz hitz egiten zuen bakoitzeko; horregatik, pentsatzekoa zen amak uxatu nahi izaten zituela oroitzapen triste horiek guztiak, eta, aldi berean, ahalegintzen zela beste inor ez tristatzen atzean utzi beharreko gertakizun horiekin . Senarrak beste nonbaitera bideratu nahi izaten zituen amaren une ilun horiek, eta iragana gordetzen eta lurperatzen ikasi behar zuela esaten zion: “ez dizu onik egiten, Sole, konpondu ezin denari gira eta buelta ematen ibiltzeak. Zu hemengoa zara, dagoe neko total gutarra, han ez duzu ezer, dena desegin zen gerra madarikatu hartan. Ez begiratu atzera, beti aurrera, Sole, beti aurrera.” Carmen eta Sole aurrera doaz ilara luze batean. Beldurrak aurrera begiratzera derrigortzen ditu, ez dute atzera begira tzen, jende gehiegi dagoelako amaren soineko beltza antzemateko hainbeste beso, malko, zapi, garrasi eta azken muxuren artean. Carmenek ere ez du ama ikusten eta, ezinbestean, aurrera doaz beste hainbeste neska mutil izuturen artean. Aurrean duten itsasont zira doaz, ilarako ume txiki guztiak irentsiko dituen itsasontzi erraldoi horren sabel ilunera; batzuk beste norbaiti helduta doaz, beste batzuek, ordea, maleta txiki bat dute euskarri bakar. Bidaia luzea izango dela esan die amak, leku ezezagun eta poli t batera helduko direla, han ondo hartuko dituztela eta denbora gutxi egingo dutela urrutiko leku hartan. Carmenek eta Solek ez dute bidaia hori egin nahi, ez dute etxetik beste inora joan nahi, arrazoiak arrazoi, ez dute ezer ulertzen, amaren aurpegiak ez duelako batere poztasunik adierazten bidaiaz mintzatzen zaienean. Ama gezurretan ari dela sumatzen dute, baina ez dakite zergatik. Hala ere, Carmen lasaitu omen da apur bat ikusi duenean ume asko, asko eta askori euren amek gauza bera esan dietela eta ez direla bidaia kezkagarri horretan abiatuko diren bakarrak. Carmenek eskutxoa estutu dio Soleri, eta eztulen arteko une labur batean eguneko lehen irribarrea luzatu dio. Gorputza erabat minduta dute, egurrezko aulkiek ez dietelako lagundu bidaiaren gogorr a leuntzen. Carmenek eztularen eztulez errementatu beharrean egin du bidaia, eta Solek gauetan ahizpa nagusiaren bularraren kontra paratu du burua bere gorputzaren epeltasunak nahigabea arintzen lagunduko diolakoan. Orduak astun dabiltza urrutiko olatuen k ontra talka eta talka. Ez da ezer gertatzen eta ez da inor mugitzen, ume guztien gorputzeko beldurra lurrundu da eta batu da barkuko aire pisutsuarekin nahasteko. Berba egiteko ere ez dute adorerik, tarteka xuxurlaka hitz solte batzuk esaten dizkiete elkar ri, bakarrik entzuten dira eztulak, olatuak, itsasoaren orroak eta kolpeak, eztulak … Halako batean, irribarre zabala egiteko ahaleginetan dabilen emakume zimel bat agertu da eta itsasontzitik laster jaitsiko direla esan die. Heldu omen dira nonbaitera. Be hean, lehorrean, txikitik handira, gazteenetik zaharrenera ilaran jarri dituzte. Carmen askoz atzerago geratu da, baina Solek haren txakur eztula entzun dezake. Ez daki zenbat denbora eman duten ilaran: ordubete edo egun santu osoa, baina, bat batean, isiltasuna aditu du, begiak ondo zabaldu ditu, eta hara eta hona begiratu ostean, eskuak izerditu zaizkio, arnasa estutu, eta oinpeko lurra biguntzen sentitu du. Erori da arbola abaildu baten antzera: erroak leku batean eta enborra bestean dituela. Erori da ez agutzen ez duen leku hotz batean, galduta eta bakarrik. Artzain Ona kaleko pisua alokatu eta gero, bere bihotzeko Nikori deitu dio barruko poztasuna semearekin partitzeko. Esan dio ez dela zaila izan txikitan bizi zeneko kalean pisua aurkitzea, hiru ikus i dituela, eta, denak antzekoak izan arren, hirugarren solairuan dagoena aukeratu duela, eta logela bik kanpoko aldera ematen dutela, eta sukaldea ilun samarra dela, baina ez duela sukaldean luze egoteko asmorik eta nahiago dituela argitasuna eta eguzki ap ur bat, hirugarrenera oinez igo behar badu ere. Nikok amari entzun dio ezer esan gabe, ez daki zer erantzun behar dion, ezta poztu edo muturtuta jarraitu behar duen ere. Aita hil zenerako, Nikok bazeramatzan zazpi urte San Petesburgotik kanpo lanean eta Soniarekin bizitzen. Aitaren heriotzak ustekabean harrapatu zituen ama semeak, une batetik bestera bien bizitzak irauli ziren eta egunak eman zituzten zer egin eta zer erabaki asmatu ezinik. Kolpe latza izan zen biontzat, baina batez ere amarentzat. Nikok e ta Soniak amari lagundu nahi zioten eta, hiletaren bueltako gorabehera guztiak bukatu ostean, euren etxera eraman zuten ama. Sole babestuta eta eskertuta zegoen arren, ez zuen bidezko jotzen bikote gaztearen bizitza baldintzatzea. Urteak gorabehera, sasoik o ikusten zuen bere burua, bizitzeko gelditzen zitzaiona benetan bizi nahi zuen, ez zuen inoren menpe egon nahi, are gutxiago traba bihurtu. Hilabete horietan, esnatu zitzaion urteetan lozorroan izandako ideia: bere herrira bueltatzeko nahia. Hasieran idei a zoro eta lauso bat baino ez zena, indarra hartzen joan zen, egunetik egunera handitzen, hedatzen, bere barruan zabaltzen, burua ere kolpatu egiten zion, talka eta talka itsaso handiaren olatuek bezalaxe, eta, azkenean, ia ia egunero, gogora etortzen zitzaizkion senarraren hitzak: “Ez begiratu atzera, beti aurrera, Sole, beti aurrera”. Nikok ez zuen ezer ulertzen, “Zertarako? Ideia horrek ez dauka zentzurik! Han ez duzu inor ezagutzen, bakarrik egongo zara eta oso urruti gugandik. Ez daukazu abentura antz uetan ibiltzeko adinik. Hemen ez zaizu ezer falta, edo, nahiago baduzu, bueltatu zuen betiko etxera, ondo bano hobeto bizi gaitezke elkarrengandik gertu”. Dena alperrik! Nikoren argudioak eta erreguak txikiak eta epelak ziren Soleren erabakiaren aldean. Pe ntsatzen zuen bakoitzean, gero eta argiago zuen umetan egin ez zuen bueltako bidaia egin behar zuela. Jakin behar zuen zergatik gelditu zen han, zergatik ez zitzaion inor bila etorri, zergatik ez zitzaion inoiz gutunik edo erretraturik heldu, zer pasatu zi tzaien gurasoei … Ezin zuen onartu bera han utzita bizitza normala egin zutenik. Zaila izango zen hori guztia argitzea ordutik urte gehiegi pasatu zirelako, baina, gutxienez, iraganari begietara begiratu nahi zion, berriz ikusi herria, plaza, eskola … Urte etan itxi gabeko zauria ondo osatzeko, etxera bueltatu behar zuen, urrutiko etxe ilun hartara. Sole logela argitsu eta dotore bateko ohe zabalean esnatu da, usain goxoko maindire zurien artean. Ez dago beste inor. Ez daki non dagoen. Leihoa zabaldu du, z irrikitu bat baino ez. Aireak ez du betiko usaina. Belardi zaindu ederra du begien aurrean eta zuhaitz sendo ilunak altxatzen dira ikusten ari den paisaiari muga egiten. Zeruak ore pisutsu baten itxura dauka. Begiak kliskatu, eta bere etxeko logela heze et a biluzian egon nahiko lukeela pentsatzen du. Carmenen eztul hotsa entzun nahiko luke. Ez dago auzokoen zalapartarik inguruan, ez da kaleko oihurik aditzen, ezta sukaldeko ontzi hotsik ere. Isiltasun baketsuegi batek hartua du bera dagoen gela hori. Bat batean, ama baino dezente gazteago ematen duen andre ilegorri irriabartsu bat sartu da gelan, atean kax kax jo eta gero. Ez dio ulertzen esaten duena. Ez daki zer nahi duen eta zergatik dagoen etxe horretan. Amarengana joan nahi du eta amaren altzoan jarri. Baina andre ilegorria dago bere alboan, ohe gainean eserita, berba eta berba egiten. Eztarria soka tenkatu batek baino gogorrago estutzen dio Soleri barruan duen negargurak, ez du, ordea, negarrik egin nahi. Emakume horri etxera bueltatu nahi duela esan na hi dio, Carmen galdu dela eta ondoezik dagoela. Ez daki zelan adieraz diezaiokeen hori guztia, eta konturatu denerako izerditu zaizkio eskuak, ikusmena lanbrotu zaio, tripetan ziztada minkorra igarri du eta berehala konturatu da txizak barruko eta kanpoko arropa guztiak busti dizkiola. Emakume ilegorriak Sole eskutik helduta darama, ez daki nora doan ezta zertarako ere. Ohitu da emakumearen ahotsa bere inguruan entzuten, etengabean egiten du berba eta eskuak bere hitzen erritmora astintzen ditu, hegazti dotore baten hegoen antzera. Batzuetan, mututzen den une laburretan, berari begira begira gelditzen zaio, begiekin ere badaki hitz egiten, eta eskuarekin kokotsa altxatzen dio. Pena da, baina Solek ez dio ezer ulertzen. Ez du konprenitzen zergatik ez dagoen amarekin, non dagoen, zergatik sartu zituzten itsasontzi handi hartan. Ez daki noiz etorriko zaion ama bila ezta zenbat denbora pasatu behar duen horrela. Solek ez daki zer den gerra eta ezin du oraindik ikasi hitz horrek sakontasun itzela eta be ltza duela. Pilatu zaizkio erantzunik gabeko kezka gehiegi bere gorputz txikian, ozta ozta kabitzen zaizkionak barruan gainezka egin gabe. Etxe zapal eta luzanga bateko atea zabaldu du emakume ilegorriak. Egurrezko mahai pilo bat dago ondo lerrokatutako i laratan, eta haien atzean ondo orraztutako neskatila isilak aurrera begira. Emakume ilegorriak gela argitsuaren aurrean dagoen emakumearen parera eraman du Sole, andre biak berriketan hasi dira eta Solek ez du bururik altxatzen aurrean dituen neskatilen aurpegiak ikusteko, nahiz eta beste guztiek ez dioten begirik kentzen. Nahiago du zoruko egur horixkaren biribil ilunei erreparatzea, tamaina eta itxura desberdinetako orbanetan begirada galtzea, biribil batetik salto egitea begiekin beste batera; ohol xafla bakoitzak gutxienez badauzka holako bat edo bi, denak antzekoak eta denak dira diferenteak, zoruko egur guztiak bereiz daitezke zipriztinduta dituen beltzuneei esker, kolpe ilun horiek bereizgarri direlako, xafletako identitate markak. Berak, bitartean, a tzamar puntak igurtzi ditu bata bestearekin, eta konturatu da ez duela hatz markarik, azala berdindu zaiola, lehen zituen arrasto finak ez dituela aurkitzen, bera ez dela egurraren modukoa, ez duela identitate markarik. Agian, ez dagoelako berez dagokion l ekuan, sustraiak ebaki dizkiotelako, etxetik urrutiegi dagoelako eta argi dauka bidaia luzeegiaren ondorioz gertatu zaiola, balea baten tamainako barku hartan sartu ziren guztiei berdin pasatuko zitzaiela … baina, bat batean, eztul hots ezagun bat entzun d u, errepikatu da, berriz ere entzun du, belarrietara heldu zaizkio talka eta talka, itsasoa handi dagoenean olatuek egiten duten antzera, uxatu ditu bere atzamarren gaineko kezka inuzenteak eta Carmenen aurpegia topatzeko altxatu du burua. Badaki ahizparen eztula dela, ezin da beste inorena izan gau gehiegitan izan duelako lagun. Irakasleak eraman du libre dagoen aulki bateraino, eta, aurreko egunetan ez bezala, pozik sentitzen da. Carmenekin berriz elkartzeak izugarrizko poza eman dio. Saltoka eta arineke tan egiten du etxetik eskolarako bidea. Eskolan ezin dira bata bestearen ondoan jesarri, eta, dagoeneko, kargutu da etxe banatan biziko direla egokitu zaien familiekin, baina atsedenaldia biona da, amaitu arte hitz egin dezakete eta barruko kezkak trukatu, barre egin, kantatu, jolastu ... Carmenek ezin izaten du luze ibili soka saltoan, arnasa estutzen zaio eta eztula zitaldu. Holakoetan, Solek ere gehien gustatzen zaion jolasari uzten dio eta Carmenen ondoan jesartzen da, eztula bakandu eta berriz lasaitu arte. Carmenekin dagoenean ama etortzen zaio akordura, eta, heldu zirenetik, ahizpa nagusiari galdetu nahi diona esaten ausartzen da: Noiz etorriko da ama gure bila? Ez kezkatu, Sole. Amak ez gaitu hemen utziko, ahal dutenean, dena bukatzen denean, aita eta ama etorriko dira gure bila. Eta, zergatik etorri gara hona? Etxera bueltatu nahi dut Nik ere bai!!! Hala ere, gure moduan beste asko etorri dira eta ez gaituzte gu hemen utziko beste guztiak doazenean, ezta? Hemen seguruago gaude, arriskuetatik urruti, gainera ondo zaintzen gaituzte eta laster batean bueltatuko gara etxera. Nikori deitu dio, berriz ere, notizia onak eman nahian. Arindu nahi dio distantziak puzten dion kezka, jakin badaki erruak luzatuko dizkiola gauak eta, askotan , ama abandonatu duelako mikaztasunak sakatuko diola barrua. Solek ez du horrelakorik nahi. Distantziak distantzia, semea Soniarekin eta eraikitzen ari diren bizimoduarekin zoriontsu nahi du, kezka antzurik gabe, eta konpontzen zailak diren buruhaustetatik libre. Horregatik, aprobetxatzen ditu egun alai guztiak semearekin berba egiteko eta gertatu zaizkion txikikeria pozgarri guztiak handiarekin aurrera deskribatzeko: pisuan oso gustura dagoela esaten dio, askoz hobeto egiten duela lo, lasai, ez dela bakarr ik sentitzen, mejoratu ere egin dela eta herrira bueltatzeak mesede nabarmena ekarri diola. Gainera alboko ateko andrearekin elkartu da nahikotxo egunetan, arratsaldeko pasiera bide beretik egiten dutelako, luze egoten direla berbetan eta, bitartean, euren bizitzaren berri ematen diotela elkarri. Lola deitzen da eta Sole baino gazteagoa da. Lola ere alarguna da eta alaba bakarra Alemanian dauka lanean: Marina. Soleri beti gustatu izan zaio izen hori eta Lolak irribarre batekin eskertu du alabaren izenaren gaineko komentarioa. Lolak gaineratu dio hemengo itsasoaren indarrak liluratuta jarri ziotela neskatoari izen hori. Horixe nahi zutela alabarentzat: indarra eta bizitzari aurre egiteko kemena, baina Lolak berak barre egiten du esandako inuzentekeriaz jabe tuta. Irribarre errazekoa da Lola, alaia eta bizia. Igartzen zaio ez dela hemengoa egun gris eta euritsuetan berak jositako soineko kolore bizikoak eta lora handiko alkandorak janzten dituelako eta bere etxeko leiho hegalak udaberri udetan anpulu gorri han di ederrez bete daitezen, geranioak ̶ kale osoan beste inork ez bezala ̶ zaintzen dituelako. Harro begiratzen die bere landareei, sinetsita fatxada grisa edertzen dutela, eta, aldi berean, bertan bizi direnen bizimodua alaitzen dutela; baina batez ere, ber e gaztetako Ecija gogorarazten diotelako. Lolak lauretan puntuan jotzen du Soleren etxeko tinbrea. Biek adostu dute ateri dagoen egunetan elkarrekin egingo dutela bazkalosteko osteratxoa. Gehienetan, Barakaldoko herriko plazaraino heltzen dira eta han ka fesne beroa hartzen dute mahai libre bat ikusten badute inguruko tabernaren batean. Solek gustura entzuten ditu Lolaren gorabeherak, alaitzen diotelako eguna eta ezagutu ez zituen kontuz eta pasadizoz hornitzen diolako memoriaren kutxa hutsa. Ia ia egunero aipatzen dio Sefanitro erraldoia hango orube paretik pasatzen direnean, hango langile piloa, hango mugimendua, hango zarata, hango kamioi ilarak, hango tximinien altuera, hango kea, hango ke lodia, hango ke lodi horixka … Antoniok hogeita hamar urte egin omen zituen bertan lanean, Ecijatik etorri zirenetik beste lantegi batean proba egin gabe, pozik izan zuten zortearekin. Antonio langile fina izan zen eta irabazten zuenaz bizitza duina egin zutela aitortzen dio Lolak. Solek ez daki zer pentsatu. Askotan, denborak makilatzen ditu iraganean pasatutako miseriak, eta geure buruak uxatu egiten ditu ahazteraino, baina beti geratzen da arrastoa arkatzarekin zerbait gogor idatzita ezabatu nahi denean bezalaxe. Ezin du sinetsi bizimodu abila eduki zutenik Lolari ar gitasunez betetako begiak iluntzen zaizkiolako Antonioren eskuetako lakartasunez, azaleko ximur goiztiarrez, nekeaz, nekearen nekeaz, eztulaz, tarterik gabeko eztul tematiaz eta goizegi heldu zen amaiera ankerraz hitz egiten duen bakoitzean. Badira hiru egun Carmen ez dela eskolara joan. Sole lehenengo egunetik beretik kezkatzen hasi da, ez daki non dagoen, ez daki zergatik ez dagoen eskolan, ez daki nork jakingo duen zer gertatu zaion, ez daki irakaslari galdetzen asmatuko duen, ez daki non bizi den Car men... Berriz ere kezkaz bete zaio gorputza. Eskolatik bueltan, arratsaldean, Sole saiatu da ikasi duen errusiera trakets apurrean emakume ilegorriari galdetzen ahizparen etxeko helbidea, eta zerbait jakin nahi duela adierazten, esan nahi dio eztul txarra duela Carmenek. Soleren ama ilegorriak une labur batez begietara begiratu, eta aurpegia ferekatu dio, baina ez dio garrantzi handirik eman kontuari, eta, ohikoa den moduan, etengabeko bakarrizketa ulertezin horri ekin dio. Etxean, ez dago beste umerik; em akume ilegorria eta Ivan izeneko gizon handikote bat baino ez. Biak dira oso atseginak gerratik ihesi etorri zaien neskatilarekin eta bene benetan saiatzen dira umea ahalik eta ondoen zaintzen. Izan ere, haiek ezin izan dute seme alabarik eduki, eta Sole u rteetan desio izan duten alabatzat hartu dute. Domeka goizetan, Ivanek goiz samar esnatzen du alaba heldu berria eta inguruko parajeetatik ibiltzen dira. Ivanek ez du apenas berbarik egiten, baina Sole seguru sentitzen da haren ondoan; batzuetan, bere bene tako aitaren traza hartzen dio nahiz eta Esteban askoz argalagoa den. Gainera, ez du gogoratzen noiztik ez duen aita ikusi eta haren itxura eta aurpegia ahuldu zaizkio memorian. Carmenek ere horixe esan dio aurreko batean, begiak itxita ere, ez zaiola aita ren aurpegia akordura etortzen. Solek astebetera jakin du Carmen gaixorik dagoela etxean, eta etxean hobeto sendatuko delako usteak apur bat lasaitu du. Berak baino hobeto inork ez daki Carmen aspalditik dagoela gaixo; izan ere, eztulak ez dio apenas uzten soka saltoan jolasten, ibiltzen ere ezin izaten die bere adineko lagunei jarraitu, oso zurbil eta argal dagoela pentsatzen du Solek. Horrez gain, hotza izugarri areagotu da, belardiak eta teilatu gainak zurituta daude eta ondotxo daki horrek e z diola mesederik egingo. Hobeto egongo da etxean, ohean sendatzen, gogortu bitartean. Egun batzuetara, Ivan eta Olga ilegorria etorri zaizkio bila eskolara goiz erdian. Biak sartu dira barrura eta irakaslearekin hitz egitera abiatu dira. Haiengana hurbil tzeko keinua egin diote, Ivanek esku sendoa pausatu dio sorbalda gainean, Olgak irribarre behartu bat egin dio eta ohikoa ez den mututasunean irten dira eskolatik, gero bere parean makurtu da, kokotsetik heldu dio eta muxu leun bat eman dio masailean. Egur rezko etxe dotore baten parean gelditu dira, kanpoko atea bultzatu eta barruan sartu dira. Solek ez du inor ezagutzen, baina emakume bat berehala hurbildu zaio eta estu estu besarkatu du, gero negarrari eman dio. Ivanek, berriz ere jarri dio esku pisutsua sorbalda gainean, eta, Olgak eskutik tiratuta, beste gela batean sartzen lagundu dio. Han, kirruzko izara zuriz edertutako ohean dago Carmen, bidaian soinean ekarri zuen beroki ilunaz jantzita eta geldi geldi etzanda. Ivanek lagundu dio ohe hegaleraino, eta arrastoak galdutako atzamar puntekin Carmeni aurpegia ukitu dio. Carmenen hotza sentitu du atzamarretan eta berehala sartu zaio erraietan. Mutu gelditu da. Solek bilatu ditu Ivanen eta Olgaren begiak, galdetu nahi die zerbait, noiz jakin duten, zer gerta tu zaion, zergatik … baina gaztetxoa izanda ere, ondotxo ikasi du galdera batzuek ez dutela erantzunik. Ivanek besoetan hartu du, Ivanen besoek ere hitz egiten dakitelako. Negar mantsoan hasi da Sole eta atzamar puntak igurtzen eta berotzen saiatu da. “Ait a, goazen etxera” negar malkotan eskatu dio Ivani; lehendabiziko aldiz, aita eta etxera. Eguraldi euritsua tematu da negu hasierako asteetan, ematen du luze jarraituko duela berdin eta ez duela sekula atertuko. Solek eta Lolak eten behar izan dituzte baz kalosteko osterak, baina euren arteko berriketaldiak, ez. Iluntzeak hartzen dituzte kontu kontari jarduteko. Lolari gogaikarria egiten zaio euri xehe eta lanbrotsua, ez dela oraindik ohitu esaten dio Soleri, horixe dela Euskal Herritik gutxien gustatzen za iona, susmoa duela ez dela inoiz hezetasunera egingo, eguzkia behar duela, bere herriko eguzkiaren indarra eta hark ematen zuen berotasuna ekarriko lituzkeela bertara, geranioak ere erkinduta gelditzen zaizkiola negu luzeetan, itota hilko zaizkiola pentsat zen duela negu guztietan, lore gorri ederrik ez dutela aterako udaberri uda bitartean … Lolak, behin baino gehiagotan, luzatzen dizkio Soleri txikitako eta gazte zeneko argazki mordoa, eta banan banan azaltzen dio nor den bakoitza, zein tokitan atera zuten , zein egunetan eta egun hartako pasadizoren bat. Erretratu gehienetan ama, aita, neba arrebak, amama eta lehengusu lehengusina irribarretsuren bat agertzen da Lolaren ondoan. Soleri esaten dio Antonio eta Marina berarekin bizi zirenean ez zituela argazki zaharrak apenas begiratzen, baina orain gero eta gehiagotan errepasatzen dituela album zaharrak, atzamarrak pasatzen dizkiela amaren aurpegiari, aitaren eskuei, amamaren ile zurituari … Begiak ixten dituenean, batzuetan, argazki zaharren barruan etxekoen o ndoan dagoela sentitzen duela, eguzki indartsuak aurpegia argitzen diola eta bero zapak bekokia umeltzen diola. Solek gustura entzuten ditu Lolaren kontuak, baina berak ez daki zer konta diezaiokeen. Ez dio esan nahi txikitatik, Lutxanatik alde egin zuene tik, ez duela ezer jakin ez amaz ezta aitaz ere. Garratzegia iruditzen zaio ez jakitea zergatik ez ziren joan haien bila, zergatik ez zitzaion inoiz gutun triste bat heldu, zergatik ez zuen jakin noiz eta non hil ziren gurasoak, zergatik ahaztu zitzaien ze lakoak ziren euren aurpegiak, zergatik moldatu behar izan zen leku arrotz batera, zergatik gelditu zen bakarrik, zergatik ikasi behar izan zuen beste guraso batzuk maitatzen eta berea ez zen mundu batean bizimodua eraikitzen. Solek, orduan, ez hain aspaldi ko oroitzapenak kontatzen dizkio Lolari: noiz ezagutu zuen Alexander, Nikoren jaiotza eta haurtzaroa, San Petesburgon egiten zuena, hango ohiturak, hango bizimodua, hango hotza eta Nikori eta Alexanderri buruzko hamaika xelebrekeria. Holakoetan, tristurak hartzen dio gorputz osoa, eta Lutxanara bueltatzeaz damutzen da; batez ere, Lolari gurasoez hitz egiten entzuten dionean, sustrairik gabeko arbola baino ahulago ikusten du bere burua. Erantzun bila etorri da, baina ez du indarrik gurasoen aztarrenak topat zen egunak emateko, paperak eta agiriak eskatzen ibiltzeko, kanposantuetako harlauzetako izen higatuak irakurtzen ikusmena galtzeko. Urte gehiegi utzi ditu pasatzen, eta, Lutxanara bueltatuta ere, seguru daki galdera batzuek ez dutela erantzunik. Askotan, hainbestetan pentsatu ostean, irudimenak berez sortu dituen gertaerak eta egoerak errepikatzen zaizkio errealitatearen parte izango balira bezala. Askotan, irudikatu ditu aita gerran, ama bakarrik gerra zikin hark iraun bitartean, eta haren osteko miseria Asun negar batean heldu da etxera. Ondo kostata igo ditu laugarren pisuraino dauden eskailerak. Atea zabaldu du eta hustutasun sendo baten zama ikaragarria sentitu du. Ez dago inor eta ez da inor etorriko. Bakardade hotza sartu zaio etxean apopilo. Umeen logelara abiatu da, bi ateko armairu biluzia parez pare zabaldu du, eta Soleren jertse zahartxo bat esku batean hartu du, eta bestean Carmeni txiki geratutako jaka gorria, eta biekin aurpegi bustia estali du. Atzerrira bidalitako alaben usaina begi, sudur, belarri eta azaleko xularme guztietan antzeman, eta betiko gorde nahiko balu bezala. Esteban etxean egongo balitz, dena bestelakoa izango litzateke. Berarekin hitz egiteko aukera izango balu, elkarrekin egoteko tartetxo bat edukiko balute, laster dena bu katuko dela entzungo balio, berak idatzitako gutunen bat helduko balitzaio … Baina badira bost hilabete Estebanen aztarrenik ez duela. Pentsatu nahi du zaila izango dela boligrafoa eta papera inguruan edukitzea, are gehiago une txiki baketsu bat izatea fam iliari hitz gozoak idazteko, edo bere eguneroko jardun lazgarriaren berri emateko.Ez da erraza izango idatzitako gutunak etxerako bidean jartzea, eta, jartzekotan, zorte hori izatekotan, gutunak bidaltzeari ez dio inork lehentasunik emango. Gerran gaude, e ta ez da txepelkeriatan pentsatu behar. Asunek ondotxo daki Estebanek gustura asko idatziko lizkiokeela egunero, gertatutakoak eta zehatz mehatz burutik pasatutakoak. Jario bizikoa du senarra, etorri handikoa. Gogoratzen du ezkondu aurretik, soldaduskan z egoela, asteko hiru gutun baino gehiago jasotzen zituela. Oraingoa, baina, ez da gauza bera; sasoi hartakoa baino dezente krudelagoa da. Egunetik egunera malkartsuagoa, zailagoa eta mingarriagoa. Asunek ez daki bere senarra non dagoen, eta gerran dagoela esateak ez dio ezer argitzen, ez du baretzen. Gerra eremu handia eta sakona dela konturatu da, nahiz eta hizki gutxiko hitza den. Amesgaizto hau hasi baino lehen, Esteban maisua zen. Maisu errepublikazalea. Emazteari askotan azaltzen zion zergatik defend atzen zuen horren sutsu zorioneko Errepublika. “Ideiak eta idealak behar dira bizitzeko” hori zen politika kontuez aritzen zirenean gehien esaten zuen esaldia. Kultura lau haizeetara zabaltzearen aldekoa zen. Behar beharrezkoa iruditzen zitzaion pertsona g uztiek irakurtzen eta idazten jakitea, are gehiago, nork bere ideia propioak eraikitzea eta horiek defendatzea: “gure gazteei burua erabiltzen irakatsi behar diegu, Asun”. Horrexegatik, maite zuen bere lana horrenbeste; hezkuntzan aritzeari, irakasteari, z eregin handia eta garrantzitsua zeritzon. Benetako ohorea. Tamalez, gerra hasi zenean, berehala konturatu zen hitzak ez zirela nahiko, arimaz eta eskuez defendatu beharko zutela herritarron askatasuna, eta frentera abiatzea erabaki zuen. Asunek onartu beha r izan zuen senarrari beste irtenbiderik ez zitzaiola geratzen, eta, beste asko bezala, noiz itzuliko ziren jakin gabe, joan zen. Estebanek alde egin eta gero, Asuni tokatu zaiona ez da samurragoa izan. Beste emakume asko bezala, etxean geratu da, Lutxanan alaba biekin. Esteban frentera joan eta gutxira, bion artean ondo kostata aurreztutako diru apurra berehala amaitu zaio, eta Asunek lanean hasi behar izan du. Beheko pisuko Martinak lagundu dio lana topatzen hura ere antzeko egoeran dagoelako eta itsasada rraren beste aldeko etxe handi batean hasi berria delako garbitasunean arduteko, eta neskame gehiagoren premian daudela esan dio Asuni. Itsasadarraren beste aldeko etxean ematen du egunaren zatirik handiena. Eguna zabaldu baino lehen, abiatzen dira bera b ezalako emakume gazte ilunak alde eguzkitsuan dauden etxe erraldoietara. Asun eta Martina elkarrekin joaten dira etxe berera asteko sei egunetan. Martina jo eta suan ibiltzen da alde batetik bestera etxeko garbitasunean beste bi neskamerekin batera. Asun, ordea, sukalde ondoko gela handi batetik ez da apenas mugitzen; egunero egunero zain edukitzen ditu izara amaigabeak eta lihozko mahai oihal pisutsuak lisatuak izateko zain. Sukalde ondoko gela horretan ez dago leihorik, eta ez du ikusten egunaren argia; e z daki zer gertatzen den kanpoan, eta ezin izaten du beste inorekin egin berba. Eguerdian, Martina eta goiko aldean ibiltzen diren neskameak sukaldera jaisten dira mokadu bat jateko. Arin pasatzen zaie tarte hori, baina nahikoa izaten da bakoitzaren bizimo duaren gorabehera txikiak konpartitzeko. Asun konturatu da guztiak daudela antzeko egoeran: senarrak kanpoan dituzte inork ez dakien lekuren batean borrokan, seme alaba txikiak atzerrira bidali behar izan dituzte hobeto egongo direlakoan, dirurik ez zaie g elditzen eta lan egitea da duten irtenbide bakarra. Martinari Feliperen gutun bat heldu zaio, eta guztiei irakurri die. Gutun laburra da, ez kezkatzeko esaten dio bere emazteari, gerra ez dela luzea izango, itzuliko direla irabazle eta urak bere bidera bu eltatuko direla. Gutuna jaso duenetik, Martina alaiago dago; ordutik, erdi kantuan etortzen da bazkari legea egitera. Feliperen gutuna txiki txiki tolestuta sostenaren barruan gordetzen du, bere bihotzaren gainean, paper txatalak bizirik irauteko segurtasu na bermatuko balio bezaleta. Ederra da Martinaren alaitasuna ikustea, baina beste neskame guztiei, ezer esaten ez duten arren, handitu zaie beldurra eta kezka areagotu: “Zergatik ez zait Estebanen gutunik heltzen?” “Non egongo ote da?” “Ez al da zauriturik egongo, ezta?”. Egunak bata bestearen atzetik doaz. Egun guzti guztiak plantxaketan ematen ditu, beste batzuen izara, oihal, alkandora eta azpikogona zuri ederrak dotore jartzen. Beroaren beroaz eskuetako azala sikatu, eta aurpegia goizegi zimurtzen hasi zaio. Azaleko penazko zimurrak ezin ditu kendu, ez baitago plantxarik horiek lisatuko dituenik. Pilarri eta Rositari ere senarren gutunak heldu zaizkie. Gerra kontuak ez ei doaz Martinaren gizonak dioen bezala, ezin omen dute aurrera egin, zauritu eta baja asko dagoelako haien gudarostean, baina euren emazteek, behintzat, badakite bizirik daudela eta oraindik ez daudela zauriturik. Asunek nabaritzen du barruko kezkaren adarrak ugaltzen dituela, bere erraiak estutu eta arnasa ito nahian, ez du uste norma la denik besteen gizonek idaztea eta Estebanek ez. Gero eta gehiagotan hasi da beltz koloreko pentsamenduak edukitzen. Orduan, Carmen eta Sole etortzen zaizkio burura “gutxienez, haiek nire ondoan edukiko banitu …”. Solek txikitako koaderno zahar eta erd i birrindu bat erakutsi dio Lolari. Bertan Lolak ezagutzen ez dituen letrak daude eta Solek irakurri dizkio esaldi batzuk. Arratsalde horretan barrezka ibili dira, koadernoko orri marroixkarak atzera eta aurrera pasatzen. Lolak goraipatu ditu txukuntasuna eta ordena, marrazkietarako trebetasuna eta letrakeraren armonia. Solek kontatzen dio zenbat kostatu zitzaion hizkuntza berrian mintzatzen hastea, oso gutxi hitz egiten zuela, ez hango gurasoekin ezta eskolako beste kideekin ere. Iruditzen zitzaion ez zuel a merezi izango hizketa berri hori ikastea gurasoek laster baten eramango zutelako berriz ere etxera, Lutxanako etxera. Koadernoaren azken aurreko orrian, itsasontzi erraldoi batetik irteten gizon argal bat eta beltzez jantzitako emakume bat agertzen dir a marraztuta. Eguzki ederra dago zeruan eta hodeiren arrastorik ez. Itsaso bare eta urdin urdina. Beste inor ez dago inguruan. Gizona eta emakumea oso irribarretsu daude; pozik, azkenik, alabaren bila doazelako. Behin eta berriro errepikatzen zuela marrazk i bera esan dio Lolari, eta koaderno guztietan uzten zuela azken orria hutsik Lutxanan egonda nahi zituelako koadernoak bukatu. Ondo pentsatuta zuela zein izango zen azken orrietako marrazkia, baina ezin izan zuela bakar bat ere osatu. Ordura arte Lolak e z dio inoiz gerraz hitz egin Soleri. Berak gogoratzen dituenak gurasoek kontatzen zizkietenak dira: alde bietako gizon gazte asko hil ziren, haien gorputzak metatuta lurperatzen omen zituzten, askotan familiek ez zuten euren heriotzen adierazpenik jasotzen , esperoan bizi izan ziren urte luzeetan amak, emazteak eta alabak. Horren harira Lolak kontatu dio bere auzoko emakume batek arratsaldero arratsaldero, negu zein uda, aulki bat ateratzen zuela etxe ondoko atera eta gerrara joandako semearen zain egon zela hil zen egunera arte; etxeetan miseriaren gorritasuna gero eta biziagoa zen bitartean. Gerra gogorra eta krudela izan zela, baina gerra ondorengoa ere ezpal berekoa izan zela. Gauean, Solek berak idatzi du ez amak ez aitak inoiz idatzi ez zioten gutuna. Urteetan espero izan duen hori. Bertan, aitaren gerraren kontrako adierazpen sutsuak egongo dira, gerraren pasarte lazgarriak baita hunkigarri askoak ere. Amaren negar malkoak si katuta agertuko dira arrasto txikietan, alaba biak joaten utzi zituen egunekoak, itsasadarren beste aldeko etxeko lanak eta nekeak kontatuko dizkie alabei, ez dakitelako haietako bat urruti hartan hil denik. Muxuak egongo dira papera biguntzen eta gutxi ba rru joango gara zuen bila askotan errepikatuta, eta maite zaituztegu azpimarratuta, eta laster hitza gutunean sakabanatuta. Gauero irakurri ahal izango du, bizia salbatuko dion otoitz bat bezala eta ez zaio berriro burutik pasatuko lurralde hotz hartan gur asoek alaba ahaztu edo galdu zutenik. Guda madarikatuari egotziko dio errua; gerra krudeltasunaren sinonimo garbia delako. Denborak dena aldatu du. Nikoren haserrea ere bigundu da; dagoeneko, normaltasunez hitz egiten dio amari, eguneroko txikikeriez min tzatzen dira, elkarri ezer leporatzeko asmorik gabe. Ez zaio egin erraza amak herrira bueltatu behar zuela onartzea, baina haren baitan amaren herria ezagutzeko kirria sortu zaio, ama nahi duelako ikusi bere sorterrian, aspaldi zegokion lekuan; frogatu nah i du ama badagoela esaten dion bezain zoriontsu eta telefonoz adierazten dion guztia errealitatea dela. Denborak dena aldatu du. Sole bera ere aldatu da, urteek eta bizi izandakoek malgutzen lagundu diotelako, baina batez ere itzultzeak aldatu du. Atzama rpuntak gustura igurtzi ditu. Dagoeneko, ez dauka mingostasunik, ezta baten bati kontu eske jarduteko premiarik ere, kosta ere kosta egin zaio onartzea, baina bere istorioan ez dago gaizkilerik, ez dago errudunik. Azkenik, bake hitzarmena sinatu du bere i raganarekin; eta horregatik, gurasoek idatzita egotea nahiko lukeen gutuna zati txikietan tolestuko du, eta sostenaren barruko partean sartuko du, bihotzaren taupadak igartzen diren lekuan, eta, akaso, Lolari irakurriko dio arratsalde euritsuren batean.

2023-12-01

booktegi_liburua_gaspar_ruiz

booktegi.eus JOSEPH CONRAD Gaspar Ruiz itzulpena: Josu Zabaleta 1 Iraultza gerrak pertsonaia berezi asko atera ohi ditu gizartearen barealdietan bizitza apal askoren patua izan ohi den iluntasunetik. Pertsona banaka batzuk beren bizio edo bertuteengatik egiten dira ospetsu , edo beren egintzengatik, beste gabe, gerta baitaiteke aldi batean garrantzizkoak izatea ; eta gero ahaztu egiten dira. Buruzagi banaka batzuen izena k berez geratzen dira bizirik borroka armatua bukatu ondoren eta luzaroago gordetzen dira historian; eta hala, gizonen oroimen bizitik desagertu ondoren ere, liburuetan jarraitzen dute . Santierra jeneralaren izenak erdietsi zuen paper eta tintazko hilezkor tasun hotz hori. Famili a oneko hegoa merikar bat zen, eta kontinente hura Espainiaren aginpide itogarritik askatu zutenen artean aipatzen dute bere garaian argitaratu ziren liburuek . Alde bate k independentziaren alde eta beste ak menderakuntz aren alde borrokatu zuten liskar luze hark hil ala biziko borroka baten basakeria zko eta ankerkeriaz ko aiurria hartu zuen urteetan zehar eta fortuna aldakorraren gorabeheratan . Gupida eta erruki sentimendu oro desagertu zen gorroto politikoa zabaldu ahala. Eta gerra orotan ohi den bezala , herri masa izan zen, ondorioekin zer irabazi gutxien zuena, beren pertsona ilun eta ondasun apaletan gehien pairatu behar izan zuena. Santierra jeneralak teniente bezala hasi zuen zerbitzua, gerora Lima konkistatu eta Peru aska tuko zuen San Martin ospetsuak antolatu eta gidatzen zuen gudarostean. BioBio ibaiaren ertzetan gudu handi bat jokatu berri berria zen orduantxe. Erregeren tropa menderatuei hartutako presoen artean bazen soldadu bat, Gaspar Ruiz izenez. Haren gorpuzkera sendoak eta haren buru handiak nabarmendu egiten zuten bere preso lagunen artean. Guztiz izaera berezia z uen. Hilabete batzuk lehenago Errepublikazale en gudarostetik ihes egina zen, gudu handia n baino lehen izan ziren gatazka ugarietako baten ondoren. Eta orain, Erregeren t ropen artean armak eskuan zituela harrapatu zutelarik, ezin espero zezakeen desertore gisa fusilatuta hiltzea beste zoririk. Gaspar Ruiz ez zen desertorea, ordea; haren adimena k nekez uler eta ikus zitzakeen garbi traiz ioaren abantailak eta arriskuak . Zergatik aldatu behar zuen alderdiz? Egiaz, preso harrapatu izan balute , tratu txarrak eta eskasia handiak pairatu behar ko zituzkeen. Ez alderdi batek ez besteak ez zu ten samurtasunik etsaiarekin. Behin , preso zeuden beste errebelde batzuekin batera , Erregeren gudarostearen aurrealdean joateko agindua jaso zuen. Fusil bat jarri zioten eskuetan. Hartu zuen. Aurrera jo zuen. Ez zuen nahi, ibili nahi ez izateagatik , ankerkeria bereziko modu batean hil zezat en. Ez zuen ulertzen heroismoa, baina aukera rik txikiena zuenean fusila hortik zehar botatzeko asmoa zuen. Bien bitartean kargatzen eta tiro egiten aritu zen, lehenengo uzkurtasun seinalearekin Espainiako Erregeren ofizialordeetakoren batek garuna leherra raziko ote zion beldurrez. Bera eta bera bezala besterik gabe tiroz hiltzera kondenatuta zeuden beste hogei ren bat desertore zaintzapean zeuzkan sarjentuari gogoeta bakun horiek azaltzen ahalegindu zen. Valparaisoko badia mendean hartzen zuten baterien atze ko gotorlekuko plazan gertatzen zen hori. Bera identifikatu zuen ofiziala k bere adierazpenak entzun gabe alde egin zuen. Erabakita zegoen bere zoria ; eskuak atze an gogor lotuta zeuzkan; gorpu tza goitik beheraino minberatua , harrapatu zuten tok itik gotorlekuaren aterainoko bide atsekabetsuan bizkor ibiltzera behartzeko eman zizkioten makilakada eta kulata kolpeengatik. Horixe izan zen presoek lurralde hartako paraje lehor mortuan zehar egin zuten lau eguneko bidaian zaintzaileengandik jaso zuten arreta sistematiko bakarra. Erreka bakanetako ren bat igaro behar zutenean, zakurrek bezala bizkor bizkor edanez uzten zieten egarria itotzen. Ilunabarrean okela soberakin batzuk jaurtikitzen zizkieten, beren pausalekuko harrizko zoruan akiturik etzaten zirenean. Gaspar Ruiz, gau osoan nekearen nekez ibili eta ibili aritu ondoren, goizean goizetik gazteluko patioan zegoenez, egarriak hil behar zuel a, eta mingaina ahoan arras handituta eta lehor zeukala sentitzen zuen. Eta, egarri larriaz gainera, amorru sor bat sentitzen zuen, zehazki adierazi ezin a, bere espirituaren kemena inondik ere gorputzaren indarrar en parekoa ez balitz bezala. Kondenatuen taldeko gainerako presoak burumakur zeuden, lurrera temaz begiratu z. Gaspar Ruizek, berriz, behin eta berriro errepikatzen zuen: –Zer dela eta desertatu behar nuen nik Erregeren aldera? Zer delaeta desertatu behar nuen? Esadak , Esteban! Sarjen tuari hitz egiten zion, eskualde berekoa k suertatu baitz iren. Sarjentuak, ordea, bizkar argalak jasorik, ez zion gehiago ar retarik egin atzetik marmarka ari zitzaion ahots sakonari. Harritzekoa zen, benetan, Gaspar Ruizek desertatu izana. Haren jendea, iza n ere, egoera apalegian baitzegoen ezein gobernu motaren alde txarrak bereiziki sentitu ahal izateko. Ez zegoen arrazoirik, beraz, Gaspar Ruizek Espainiako erregeren legea bere gain jasan nahi izateko. Eta inoiz ez zuen agertu, ezta ere, hura hankaz gora botatzeko zale berezirik ere. Oso modu a rrazoizko eta natural batez partaidetu zen independentziaren aldeko taldean. Goiz batez abertzale talde bat azaldu zen bere aitaren landetxe inguruan, etxea zaintzeko zeuden zakurrak lantzaz zauritu eta behi giz en bati belaunpeak ebaki zizkioten, begi kliska batean guztiak, “Gora Askatasuna! ” oihu eginez. Haien ofizialak suhar ki eta hitz beroz arengatu zituen, Askatasunaz hitz eginez, loaldi luze bizkorgarri baten ondoren. Ilunabarrean, beren zamari abailduak ald atzeko Ruiz aitaren zaldirik onenetako batzuk eramanez alde egin zutenean , Gaspar ere haiekin joan zen, ofizial ele ederrak hartara hertsatuki bultzaturik. Handik pixka batera, eskualdea baketzeko etorritako Erregeren tropa de stakamendu batek landetxea err e eta geratzen zen ganadua eta zaldiak eraman zituen, horrela xahar gaixo ek mundu honetan zituzten ondasun guztiez gabetu eta sasi batzuen azpian utzirik, bizitzaren dohain neurrigabea goza zezaten . 2 Gaspar Ruizek, desertore izateagatik hiltzera kondenaturik , ez zituen gogoan ez jaioterria ez gurasoak, nahiz haientzat seme ona izan beti, bere izaera xaloarengatik eta besoen indar handi agatik. Indar horren abantaila praktikoa hala ere, are estimatuagoa zuen aitak, mutilaren menekotasuna kontuan hartuta. Gaspar Ruizek oso izaera otzana zuen. Orai n, ordea, halako asaldura beltz baten bulkada sentitzen zuen, traidore baten moduan hil beharraren gorrotoz. Ez baitzen traidorea. Eta berriro esan z ion sarjentuari: –Zuk badakizu nik ez dudala desertatu , Esteban. Badakizu destakamenduak ihes egin bitartean etsaiari eusteko geratu nintzela atzera zuhaitz artean, beste hirurekin batera! Santierra tenientea, garai hartan iaia mutil koskorra artean , oraindik gerra egoerako ergelkeria odol tsuetara ohitu g abea, han inguruan ger atua zen , komandanteak esa n bezala, “eskarmenturako ” berehalaxe fusilatu behar zituzten gizon haien ikuskariak liluraturik bezala. Sarjentua, presoari begiratzera makurtu ere gabe, nagusitasunezko irribarrez hasi zitzaion ofizial gazteari : –Hamar gizon ez ziratekeen aski izango gizon hori preso hartzeko, teniente jauna. Are gehiago, beste hiru rak destakamendura bildu ziren ilundu zuenean . Zergatik ez zuen berak ere beste horrenbeste egin, onik zegoela, eta beste guztiak baino indartsuagoa iza nik gainera? –Nire indarra ezer ez da lakioa darabilen zaldizko baten kontra –ihardetsi zion biziki Gaspar Ruizek –. Milia erdiz eraman nau zaldiaren atzean arrastaka . Horren arrazoi sendo aren aurrean , erdeinuzko barre bat besterik ez zuen egin sarjentuak . Ofizial gaztea lasterka joan zen komandantearen bila. Handik gutxira gotorlekuko laguntzailea azaldu zen. Hezurra eta azala besterik ez zen gizon erretxin bat zen, uniforme zarpail batez jantzia. Aurpegi zapal horizta batetik ateratzen zitzaion ahots totela. Haren bide z jakin zuen sarjentuak iluntz a arte ez zituztela fusilatuko kondenatuak. Orduan, bitartean haiekin zer egin behar zuen galdetu zion. Laguntzaileak begirada basati bat bota z uen patio inguru guztian, eta airea eta argia barrote lodiz gurutzatutako leiho bakar batetik sartzen zen ziega moduko guardia gela txiki bateko atea erakutsiz, erantzun zion: –Sartu hortxe jendaila hori. Sarjentuak, bere graduagatik zegokion makilari estuago oraturik, arin eta pozik bete zuen agindua. Gaspar Ruiz, astiro mugitzen baitzen, buruan eta bizkarrean jo zuen. Gaspar une batez geldi rik geratu zen, kolpe zaparrada haren pean, gogoetetan ezpain ei hozka egine z, harridurazko gogoeta prozesu batean murgildurik balego bezala; eta gero presolagunei jarraitu zien, presatu gabe. Atea giltzaz itxi zuten, eta laguntzaileak eraman zuen giltza. Eguerdian, sabai apalezko gela bobedadun hartan ezin eraman ezkoa zen beroa. Presoek, leiho inguruan pilaturik , urtanta bat emateko erregutzen zieten guardiei ; soldaduek , berriz, horma ondoan itzaltxo bat zegoen toki etan naginagi etzan da jarraitzen zuten ; zentinelak, aldiz, ate kontran, zigarro bat errez, aldian behin bekainak jasotzen zituen filosofoaren moduan . Gaspar Ruizek inork eutsi ezin zion indarraz leihoraino bidea egin zuen. Haren bular zabalak besteenak baino aire gehiago behar zuen ; haren aurpegi handi ak, kokotsa barlasaian jarririk, barroteen kontra estuturik, hara arnasa hartzera pilatutako guztie i eusten ziela zirudien . Negarrezko erregu etatik etsimenezko oihu etara igaroak ziren, eta gizon egarri haien garrasi iskanbilak, oihu egitera behartu zuen une hartantxe patioan zehar zihoan ofizial gazte bat, entzungo bazioten: –Zergatik ez diezue ematen ura preso horiei? Sarjentuak, harridura aire xalo bate z, jende hura handik ordu gutxira hiltzera kondenatuta ze goelako aitzakiaz zurit u nahi izan zuen . Santierra tenienteak ostikada bat eman zuen lurraren kontra. –Hiltzera daude kondenatuta, ez tortura tuak izate ra –esan zion –. Emaiezue ura oraintxe bertan. Haserre jarrera horrek erag in zien zirrara rekin , soldaduak mugitzen hasi ziren, eta zentinela , fusila berriro harturik, irmo jarri zen. Baina murko pare bat aurkitu eta pozaderan bete zituztenean, barroteen artetik ezin zituztela sartu konturatu ziren, estuegiak zirelako . Egarria hiltzeko esperantzarekin, leihoan jartzeko borrokan mende an hartzen zituztenen garrasiak erdiragarriak ziren zinez . Baina murkoak jaso zituzten soldaduek, sartu ezinez, berriro lurrean utzi zituztenean, are beldurgarriagoa izan zen desilusioaren is kanbila . Independentziaren aldeko gudarosteko soldaduek ez zuten kantinplorarik erabiltzen. Azkenean latorrizko ontzi bat aurkitu zuten; baina halako zirrara sortu zen leihora hurbildu zutenean, halako oinaze eta amorru uluak aurpegi egarrietatik leihorant z luzatzen ziren besoen masa itxuragabean, non Santierra tenienteak oihuka agindu baitzuen: –Ez, ez; atea zabaldu behar duzu, sarjentua. Sarjentuak soinak jaso eta, giltza eduki baleuka ere , atea zabaltzeko baimenik ez zuela erantzun zion. Baina ez zeukan giltzarik, gainera. Gotorlekuko komandante laguntzaileak zeuzkan giltzak. Gizon haiek istilu asko ari ziren sortzen, alfer alferrik, edozein modutan ere ilunabarrean hiltzera zihoazen eta. Eta ez zuen ulertzen zergatik ez zituzte n behingoz akabatu goizean goiz . Santierra tenienteak leihoari bizkar eman ez jarraitzen zuen , nahita . Berak eskatu ziolako atzeratu zuen komandanteak presoen hiltzea. Bere familia ospetsuaren begiramenez eta aitak Errepublikazaleen alderdiko buruzagien artean zuen g oreneko tokiari esker egin zion mesede hori. Santierra t enienteak uste zuen jeneral buruzagia arratsalde hartan bertan gotorlekura bisita egitekoa zela, eta bere xalotasunean itxaropen a zuen be re esku hartze asmo onekoak gaizkile haietako batzuei behintzat barkazioa ema tera samurtuko zuela jaun zorrotz hura. Gero, sentimenduak batbatean aldaturik , arauz kontrako eta alferreko mutur sartzea iruditzen zitzaion esku hartze hura. Eta begibistakoa iruditu zitzaion jeneralak ez ziola eskabidea entzun ere nahi izango. Dohakabe haiek ez zituen inola ere salbatuko ; alderantziz, haien zoritxarraren ankertasunari gehitu tako sufrikarioen errudun a izango zen . –Ba, zoaz oraintxe bertan laguntzailearengana eta eskatu giltzak –esan zion Santierra tenienteak. Sarjentuak burua mugitu zue n, irribarre muker moduko bate z, eta bien bitartean barroteen artean geldi eta isilik, beste aurpegi horizta, mudatu, izumenezkoek eratzen zioten atzealdetik nabarmendurik agertzen zen Gaspar Ruiz en aurpegiari begiratzen zio ten zeharka haren begiek . Gotorlekuko komandante laguntzaile jauna siestan zegoen; eta harengana sartzen utziko ziotela emanik ere, haren loa eten nahi izanagatik arima gorputzetik bereizi araztea besterik ez zuen espero horrekin lortzerik. Gaitzespen keinu bat egin zuen eskuez, eta geldirik jarraitu zuen, begirada bere oinetako behatz ilunetara apaldurik. Santierra tenienteak haserre begiratu zion, baina zalantza egin zuen. Aurpegi borobil ederra, neska batena bezain leuna, gorritu egin zitzaion, bere zalantzaz lotsaturik. Zalantzaren izaerak apalarazten zuen. Goiko ezpain bibote gabeak dardara egiten zion; haserrearen haserrez oihuka edo kemen faltaz negarrez hasteko puntuan zirudien. Handik berrogeita hamar urtera ere, Santierra je nerala, iraultza garaietako er likia beneragarria, gauza zen teniente gazte haren sentimenduak gogoratzeko . Zaldiz ibiltzeari utzi eta lorategiaren mugetatik kanpora irtetea ere kosta egiten zitzaion ez, kaira iristen ziren atzerriko eskuadretako ofizialak etxean bisitan hartuz izaten zuen beterano hark gozamenik handiena. Ingelesak izaten zituen nahien, behinolako arma lagunak balitu bezala. Ingeles armadako edozein gradutako marinelek jakin minez onartzen zioten abegi on hura, lord Cochrane ezagutu baitz uen, eta marinel handi haren agindupean parte hartu , gainera, abertzaleen ontzidian, Callaoko portua blokatzeko opera zioetan –Independentziako gerretako itsas ekintza handi eta ezin ahaztukoa n, hain zuzen, Ingalaterraren gerrako tradizioen ohorerako –. Hizkuntzalari trebea zen Askatasun gudarosteetatik bizirik geratutako agure hura. Ingelesez edo frantsesez hitzen batek huts egiten zionean, bizar zuri luzea leun tzeko trikimailuak halako duintasun sosegatuzko itxura bat ematen zion bere oroitzapenen doinuari . 3 «Bai, adiskideak –esan ohi zi en solaskideei –, zer nahi duzue bada? Hamazazpi urteko mutil gaztea, munduaren esperientziarik batere gabe, eta militar gradua aitaren, goian bego, abertzaletasun suharrari zor niola, ikaragarrizko lotsaria pairatu behar izan nuen, ez batez ere neure mendeko hark desobeditu zidalako , bera baitzen azken finean presoen erantzukizuna zuena, baizik eta, mutiko bat baizik ez nintzelarik, halakoxea bainintzen, komandante laguntzailearengana joan eta giltza eskatzeko beldur nintzelako, hain zuzen. Lehenago ere entzuna nintzen haren hizkera garratz tak arra. Ausardia basatia beste meriturik ez zuen gizaje arrunt bat baizik ez zelarik, gotorleku hartan nire batailoira azaldu nintzen lehenengo egunetik bertatik sentiarazi zidan bere mespretx ua eta aiherkundea. Hamabost egun lehenago, hori ! Pozik desafiatuko nukeen ezpataz, baina haren burlen zakarkeria isekariak kikiltzen ninduen. «Ez dut gogoan nire bizitza guztian, ez lehenago eta geroztik, orduan bezain dohakabe sentitu izanik. Nire senti mendu aren oinazea hain zen handia , non pozik ikusik o bainukeen sarjentua nire oinen aurre an hilda erori izan balitzait, eta hilotz bihurtu izan balira begira neuzkan soldadu saskarrak; eta baita nire eskariez beren akabera atzeratzea baizik lortu ez nien dohakabe haiek, zeren ezin bainien aurpegira begirat u lotsarik sentitu gabe. Bero kirastu bat ateratzen zen pr esoak itxita zeuden leku ilunetik, infernutik letorkeen bafada bat balitz bezala. Leihoan zeudenak, zer gertatzen zen entzunda, etsimenez trufatzen ziren nitaz; haietako bat, burutik eginda, inondik ere , soldaduei leihotik barrura tiroka hasteko agintzeko erregutzen hasi zitzaidan hitz jario batean. Haren hitz jario zoroak ahul sentiara zten zidan . Eta oin ek berunezkoak ziruditen . Eta ez zegoen beste ofizialik, norengana jo. Eta besterik gabe handik alde egiteko kemenik ere ez nuen. «Kontzientziako kezkak soraioturik , leihoari bizkarrez jarraitzen nuen. Ez pentsa, ordea, horrek guztiak lu zaro iraun zuenik. Zenbat? Minutu bat? Nire larridura z neurtuz gero, mende bat adina ; nire ordu arteko bizitza guztia baino luzeago. Ez, minutu batera ere ez zen iritsi, seguru. Zorigaiztoko preso haien ahots erlastuak beren eztarri lehorretan itotzen zitzaizkien eta, horretan, ahots batek hitz egin zuen, ahots sakon bat ek, bare bare. Birat zeko hots egiten zidan. «Ahots hura Gaspar Ruizen ahotik zetorren, señores . Gorputzarenik ez er ez nion ikusten. Ziegakide batzuk bizkarrera igota zeuzkan. Gainean eusten zien. Begiak kliskaka zituen , niri begiratu gabe . Bazirudien hura eta ezpainen mugimendu a zela karga haren azpian egin zezake en gauza bakarra. Eta biratu nintzenean, buru hark –beste buru pila baten azpian haren lepo gainean ezein gizakirena baino handiagoa zirudien –, egiaz presoen egarria arindu nahi al nuen galdetu zidan. «–Bai, bai –erantzun nion biziro, eta leiho ondora hurbildu nintzen. Haur bat bezalaxe ari nintzen, e ta ez nekien zer gertatu behar zuen. Bihozmina eta ezintasuna arindu ziezadaten nahi nuen. «–Ba al duzu aginpiderik, señor teniente, nire eskumuturrak askarazteko? –galdetu zidan Gaspar Ruizen buruak. «Haren aurpegierak ez zuen ez antsiarik ez itxaropenik erakus ten; betazal astunak nire gainetik patiora begiratzen zuten begien gainera erortzen zitzaizkion. «–Zer esan nahi duzu? –esan nion, zezelka , amesgaizto batean banengo bezala –. Eta nola kenduko dizkizut eskumuturrak lotzen dizkizuten loturak? «–Saiatuk o naiz –esan zuen, eta buru handi, finko hura mugitu zen azkenean, eta leiho hartan pilatuta zeuden aurpegi basati guztiak desagertu ziren , lurrera erorita. Mugimendu bakar batez astindu zuen zama osoa , hainbesterainoko indarra baitzuen! «Eta ez astindu ba karrik, baizik eta zanpaketatik askatu eta nire bistatik desagertu zen. Une batek ez zen inor ikusten leihoan. Buruaz eta bizkarraz batera eta bestera joz inguruak astindu eta eskuak atzean lotuta zeuzkala egin zezakeen modu bakarrean zabaldu zuen lekua beretzat . «Azkenean , leihoari bizkarra emanez, barren artetik eskumuturrak, hainbat soka biraz lotuak , luzatu zizkidan . Haren eskuak, arras handitu ak, zaintsuak, ikaragarri hand iak eta baldarrak iruditu zitzaizkidan. Haren bizkar gihartsua ikusi n uen. Oso zabala zen. Ahotsa , zezen baten marrua bezalakoa . «–Moztu, señor teniente ! Moztu! «Ezpata atera nuen, artean zerbitzuan erabili gabe nire ezpata berri berria, eta hede loturak ebaki nizkion . Zergatik egiten nuen eta zer ondorio izango zuen ohartu gabe egin nuen hori, gizon harengan nuen fedeak bultzatuta ari banintz bezala. Sarjentuak oihu egin behar zuela zirudien, baina harridur ak ahotsa erago tzi zion, eta geldirik geratu zen, aho zabalik, kolpetik erabat ergeldu izan balitz bezala . «Ezpata berriro zorroan sartu eta soldaduengana biratu nintzen. Harridurazko ikusmin batek hartu zuen haien ohiko apatia gogogabearen lekua. Barruan Gaspar Ruizen ahotsa entzun nuen, baina ez nituen hitzak bereizten. Eskuak libre zituela ikusi zutenean, iruditzen zait are indartsua goa bilakatuko zela haren indarraren eragina, jende ezjakinak gorputz bereziki indartsu bati aitortu ohi dion eragin espirituala, esan nahi dut. Hain zuzen ere, ez zen lehen baino beldurgarriagoa, haren beso eta eskuen zurrun tasuna kontuan hartuta, ez baitzitzaion berehalaxe arindu . «Sarjentuari hitz egiteko ahalmena itzuli zitzaion. «–Santu guztien izenean! –hasi zen oi huka –. Zaldun bat ekarri beharko dugu, lakioarekin lotzeko, hiltzeko lekura eraman behar badugu. Enlazador on bat beharko da, zaldi on batean, hori menderatzeko. Ez daki ondo berorrek nolako erokeria egin duen. «Ez nekien zer erantzun. Harrituta nengoen neu ere , eta haur bate n jakin mina nuen zer gertatu behar zuen ikusteko. Sarjentuak, ordea, eskarmentua emateko garaian Gaspar Ruiz menderatzeko izango zen zailtasuna zerabilen buruan. «–Edo atea zabaldu eta kanpora ateratzen denean egin beharko diogu tiro –jarraitu zuen nahigabezko doinu batez. Sententzia betetzeko modu egokiaz zituen kezkak azaltzen jarraitzera zihoan; baina bat batean deiadar eginez eten, soldadu bati fusila eskuetatik kendu eta begira ger atu zen begiak leihoan finko zituela . 4 «Gaspar Ruiz, leiho arasara igorik, hantxe zegoen eserita, oina k hormaren lodieraren kontra eta belaunak tolestu samarrak zituela. Leihoa ez zen hankak luzatzeko bezain zabala. Nire etsimenerako, iruditzen zitzaidan beretzat nahi zuela leiho osoa. Postura eros oa hartu nahi zuela zirudien. Barruko inor ez zen ausartzen, orain eskuak jotzeko libre zituela, harengana ondoratzen. «–Por Dios! –entzun nion esaten sarjentuari nire ondo ondoan –, bala bat sartu ko buruan oraintxe , eta kito arazoak. Kondenatuta dago. «Haserre begiratu nion. «–Jeneralak ez du berretsi sententzia –esan nion, nahiz eta ondotxo jakin nire barrenean, funtsik gabeko hitzak baizik ez zirela haiek. Sententziak ez zuen berrespen beharrik –. Hori hiltzeko eskubiderik ez duzu, ihes egiten saiatzen ez bada behintzat –gehitu nion irmo. «–Ba, sangre de Dios! –esan zuen orroka sarjentuak, fusila bizkarrera jasoz –, oraintxe ihes egiten ari da. Begira! «Baina , Gaspar Ruiz ek sorgindu izan banindu bezala, fusilari kolpe bat eman nion gora, eta bala teilatuen gainetik joan zen hegan norabait. Sarjentuak arma lurrera bota eta bertan geratu zen geldirik. Bazuen soldaduei tiro egiteko agintzea, baina ez zien agindu. Eta agindu izan balie, ez dut uste obedituko ziotenik, une hartan behintzat. «Hankak hormaren loditasunaren kontra eta esku ilet suak burdinazko barrari helduta , Gasparrek eserita jarraitzen zuen. Egoteko modu bat zen. Une batez ez zen ezer gertatu. Eta batbatean garbi ikusi genuen bere bizkar konkortua atzerantz zuzentzen eta besoak tenkatzen ari zela. Ezpainak ufaka zimurtuta zeuzkan. Hurrengo gauza, haren indar harrigarriaren eraginez, burdina forjatuzko barra okertzen ari zela ohartu ginen. Eguzkiak bete betean jotzen zuen haren aurpegi zurrundu, irmoa. Bekokitik turrustan zerizkion izerdi tantak. Burdinazko barrari begira, odol jariotxo bat ikusi nuen Gasparren azkazalen azpitik irteten. Orduan jaregin egin zion. Une batez hantxe geratu zen, kuzkurtuta, bur ua zintzilik, lozorrotuta balego bezala bere esku biratuen ahurrei begira. Loak hartuta zegoela zirudien, egiaz. Batbatean, ordea, leiho arasaren kontra oldartu zen, oinazpiko zola biluziak erdiko beste barrote baten kontra bermatu eta okertu egin zuen hu ra ere, baina lehenengoaren kontrako alderantz. «Hainbesterainoko indarra zuen, non une hartan arindu egin baitzizkidan nire gogoeta saminak . Eta bazirudien ez zuela ezer egin. Bere oinez baliatzeko jarreraz aldatzea salbu –horretan denak harritu gintuen haren bizkortasuna k–, haren gelditasuna baizik ez dut gogoratzen. Baina arras zabaldu zituen barroteak. Eta orain bazuen kanpora irtetea, nahi izan balu; baina hankak barru alder a zintzilikatu zituen; eta, bizkar gainetik begiratuz, soldaduei deitu zien. «–Ekarri ur hori –esan zien –. Edate n emango diet. «Obeditu egin zioten. Murkoa eta gizona irrikazko amorruak itota desagertuko zirela uste izan nuen une batez; hortzaka lurreratu behar zutela. Izan zen oldarraldi bat, baina Gasparrek, murkoa altzoan zuela, oinen balantzada batez uxatu zuen dohakabe haien erasoa. Ostikada bakoitzeko atzeraka erortzen ziren, oinazez oihuka; e ta soldaduek barre egiten zuten leihora begira. «Denak ari ziren barrez, sabelari eutsiz, sarjentua salbu ; hark goibel eta muker jarraitzen zuen. Presoak altxatu eta ihes egingo ote zuten beldur zen, eta hori etsenplu txarra izango zatekeen. Baina ez zego en zertan beldur izanik, neu ere leihoaren aurrean nengoen, ezpata aterata . Gaspar Ruizen indarrak nahikoa otzandu zituenean, banan banan ondoratu zitzaizkion, le poa luzatuz eta ezpainak erraldoi hark altzotik halako onginahi, adeitasun eta erruki harrigarri batez luzatzen zien murkoaren ertzera eramanez. Onginahi itxura hura urik alferrik ez galtzeko jartzen zuen arretaren eta leiho arasan eserita zegoen moduaren ondorioa zen, noski; zeren, presoren bat, Gaspar Ruizek “Aski duzu” esan ondoren ezpainak murkoari erantsita luzatzen baldin bazen, ez baitzen samurtasunik edo errukirik ziega barrenera, zokoan erori baino lehen bidean bizpahiru kide botata, orroka eta bit an tolestuta bidaliko zuen ostikadan. Behin eta berriro etortzen zitzaizkion ondora; bazirudien pozadera osoa hustu nahi zutela hiltzera joan baino lehen; baina soldaduei hain jostagarria iruditzen zitzaien Gasp ar Ruizen banaketa sistematikoa, non alai eta pozik ekartzen baitzuten ura leihora. «Komandante laguntzailea siesta egin ondoren azaldu zenean, arazoak izan ziren kontu horrekin, ez izan dudarik. Eta okerrena, espero genuen jenerala ez zela etorri gotorlekura egun hartan ». Santierra jeneralaren gonbidatu ek aho batez adierazi zuten hainbesteko indarra eta horrelako pazientzia zuen gizon bat salbatu ez zelako pena. «Ez zen salbatu nire eskuhartzeagatik –esan zuen jeneralak –. Presoak eguzki sarrera baino ordu erdi lehenago eraman zituzt en hil behar zituzten lekura. Sarjentuaren beldurrak gorabehera, Gaspar Ruizek ez zuen inolako arazorik sortu. Ez zen zaldunik ekarri beharrik izan, lakioarekin, hura menderatzeko, landetako basazezen bat balitz bezala. Beste preso lotuen artean eskuak lib re zituela joan ze n, nik uste . Ez nuen ikusi. Ez nengoen han. Atxilo nengoen, presoen guardiari zegozkion kontuetan sartu nintzelako. Ilunabarrean, nire gelan triste eserita, hiru tiro zaparrada entzun nituen, eta Gaspar Ruiz berriro ez nuela ikusiko pents atu nuen. Besteekin batera erori zen. Baina entzutekoak gi nen haren berri, hala ere, sarjentuak harro esanagatik hildakoen pilan hiltzen edo hilda ikusi zuelarik, bere ezpataz moztu ziola lepoa. Mundua traidore beldurgarri bate z libratz en zuela seguru egoteko egin omen zuen hori. «Zinez aitortzen dizue t, señores, halako esker on pixk a batez eta miresmen puntu batez gogoratzen nuela beti gizon hura. Prestutasunez baliatu zen bere indarraz. Haren ariman ez zen, inondik ere, haren gorputzaren indarrari legokiokeen aberekeriarik ». 5 Gaspar Ruiz, ziegako burdinazko barrote astunak aise zabal zitzake ena, besteekin batera eraman zuten heriotza lekura. “Bala orok bere itua” dio atsotitzak . Laburtasuna eta adierazkera bitxia dira atsotitzen meritu bakarra. Irudimenean eragiten diguten ustekabeko zirraran datza konbentzitzeko dut en ahalmena. Beste era batera esanda, zirrarak jotzen eta konbentzitzen gaitu. Formak harrapatzen gaitu ustekabean, ez mamiak. Atsotitzak artea dira, arte merkea. Ez dira egiak, oro har; inozokeria hutsak ez direnean, honako hauek bezala: “txoria eskuan hobe, arranoa airean baino ” edota “gutxiagatik huts egin, askoagatik huts egin, trenak alde egin ”. Esaera batzuk ergelkeria hutsak dira, beste batzuk inmoralak. Erru siar herri handiaren bihotz bakun etik ateratako beste hura –”Gizonak egiten du tiro, baina Jainkoak eramaten bala”– deboziozko basakeria bat da, eta kontraesan bortitza du Jainkoa errukitsu baten ideia onartuarekin. Pobreen, errugabeen eta behartsuen babes learen nahiko eginkizun kontraesankorra izango bailitzateke, izan e re, bala aita baten bihotzera eramatea , esate baterako. Gaspar Ruizek ez zuen haurrik, ez zuen emazterik, inoiz ez zen maiteminduta egon. Emakume batekin ozta ozta inoiz hitz egin zuen, ama rekin eta azala errautsaren kolorekoa zuen adinak bitan tolestutako etxeko neskame zahar beltz iharrarekin ez bazen. Hamabost pausotara disparatutako fusilen bala batzue k Gaspar Ruizen bihotza baldin baz uten ere jomuga berezia , huts egin zuten denek . Batek, alabaina , belarriko puskatxo bat kendu zion, eta beste batek bizkarreko haragi puska bat. Purpurazko ozeano batean hondoratuz zihoan e guzki gorri, hodei gabeak begirada suhar bat egiten zuen mendikateko horma erraldoirantz, bere iraungitzearen lekuko duina bailitzan. Baina ezin pentsa daiteke eguzkia gizakiei begira egon zitekeenik: inurriak bailiran, elkar hiltzeko eta hilik geratzeko ahalegin zentzugabe eta hutsaletan, zergatik eta umekeria hutsak izan ez ezik , ulertu ere batere ongi ulertzen ez zir en arrazoiengatik. Hala ere tiratzaileen bizkarrak eta kondenatuen aurpegiak argitzen zituen. Batzuk belaunik atu egin ziren, beste batzuk zutik zeuden oraindik, beste batzuek buruak biratu eta ez zuten begiratzen fusilen kanoi jasoetara. Gaspar Ruiz, denet an handienak, zutik, burua makurtuta zeukan. Eguzki beheratuak itsutu egiten zuen zertxobait, eta dagoeneko hiltzat ematen zuen bere buru a. Lehenengo tirokadarekin batera erori zen. Hilda zegoela uste zuelako erori zen. Astun astun jo zuen lurra . Erorikoaren kolpeak harritu zuen. “Itxura denez e z nago hilda ” pentsatu zuen, agindua eta hiltzaileen pelotoia berriro fusilak kargatzen entzun zuenean. Orduantxe piztu zitzaion lehenengo aldiz ihes egiteko itxaropena. Luze geratu zen etzanda, gorputz atalak zurrun, bizkar gainean gurutzaturik erorita zeuzkan bi gorputzen pisuaren azpian. Soldaduek azkeneko inarrosaldietan zeuden erorien pilari hirugarren tiro zaparrada bat bota ziotenerako, eguzkia desagertua zen eta, ozeanoa iluntzearekin batera, iluntasu na zabaldu zen errepublika gaztearen itsasertzetan. Behe lurretako iluntasunaren gainean, mendikateko gailur elurtuak luzaro geratu ziren argitan gorriturik. Soldaduak tabakoa erretzeko eseri ziren, gotorlekura itzuli baino lehen. Sarjentua, ezpata eskuan biluzik zuela, hildakoen artetik zebilen. Bihotz oneko gizona zen, eta gorputz atalen baten mugimendu edo ikara oro zelatatzen zuen, bizi zantzurik arinena ematen zuen edozein gorputzetan bere lamaren mutur ra hondoratzeko errukizko asmoz . Baina gorputz haietako batek ere ez zion eskaintzen bere ka ritatezko asmoa gauzatzeko aukerarik. Gihar bat bera ere ez ze n mugitzen haien artean, ezta Gaspar Ruizen gihar indartsuak ere, ingurukoen odoletan blai eta hildako itxura eginez, gainerakoak baino hilag o zegoelako itxura egiten ari baitzen ahalegintzen . Ahuspez zegoen. Luzeragatik ezagutu zuen sarjentuak eta, bera oso txikia zenez, bekaitzez eta mespretxuz begiratzen zion hainbesteko indarra hantxe lurrean ikusi ta. Beti gorrotatu izan zuen soldadu hura. Aiherkunde ilun batek bultzaturik, ebaki luze bat egin z ion lepoa n, gizon indartsu hura hilda zegoela seguru egoteko, nolabait, gorpuzkera sendo batek balei aurre egiteko ahalmen handiagoa balu bezala. Sarjentuak ez baitzuen zalantzarik leku bat baino gehiagotan igaro zutela balek Gaspar Ruizen gorputza alderik alde . Orduan leku hura utzi, eta handik pixka batera bere soldaduekin urrundu zen , gorputzak beleen tzat eta putreentzat utzirik. Gaspar Ruizek ez zuen oihurik egin, lepoa kolpe batez ebakitzen ziotela iruditu bazitzaion ere; eta ilundu zuenean, azpian zeukaten gorp uen pisua gainetik kendu eta arrastaka joan zen zabaldian zehar, eskuen eta belaunen gainean ibiliz. Piztia zauritu baten gisan, azaleko errekatxo batean luzaro edan ondoren, zutitu, eta balantzaka eta zorabiatuta abiatu zen, nora gabe, gau argi hartako izarren artean galdurik balego bezala. Bere aurrean lurretik etxetxo bat azaltzen zitzaiola iruditu zitzaion. Estropezu ka atarian sartu eta ukabilaz atea jo zuen. Argi izpirik ere ez zen ageri . Bere ate kolpeei erantzun zioten irain hotsengatik izan ez balit z, Gaspar Ruizek pentsa zezakeen ihes eginak zirela etxe harta ko biztanleak, inguru ko beste asko bezala. Ahulezia eta sukar hartan, eldarnioaren ondorioa iruditu zitzaizkion oihu haserre haiek, espero ez zuen heriotza kondenarekin, pairatutako egarriarekin , hamabost pausotako distantziatik egin zizkioten tiroekin eta burua moztu nahi zion ezpata kolpearekin b atera nahasturik. –Zabaldu atea! –egin zuen oihu –. Zabaldu atea, Jainkoaren izenean! Ahots h aserre batek erantzun zion barru tik: –Sartu, sartu. Etxe hau zurea da. Eta lur hau guztia ere bai. Sartu eta hartu. –Jainkoaren izenean! –esan zuen Gaspar Ruizek xu xurla batean. –Lurralde osoa ez al da bada zuena, abertzaleena? –egin zuen oihu ateaz beste aldeko ahotsak –. Ez al zara abertzalea, bada? Gaspar Ruizek ez zekien. –Zauritu bat naiz –esan zuen gogorik gabe. Barruan dena isildu zen. Gaspar Ruizek hartuko zut en itxaropena galdu zuen eta etzanda gelditu zen , atarian ate ondoan . Ez zion batere axola zer gerta zekiokeen. Lepoan jarria zeukan arreta guztia, oinaze bizia sentitzen baitzuen han. Gertatu behar zitzaionaren ezaxola hura erabatekoa zen. Sukar loaldi batetik esnatu zenerako eguna argitzen ari zuen; ilunpetan jo tako atea zabal zabalik zegoen orain, eta neska bat atalasetik bereganantz makurtuta zegoen, besoak zabalduta. Gaspar Ruizek, bizkarrez etzanik, begiratu egiten zion. Aurpegia zurbil a zuen eta begiak beltz beltzak; ilea, ebanoa bezain beltza, masaila zurien gainera eror ia; ezpa inak, beteak eta gorriak . Haren atzean beste buru bat ikusi zuen, ile gris luzea eta aurpegi ihar zahar ra, koko spean esku pare bat egonezinez estuturik . 6 «Ikustez ezagutzen nituen –esan zien Santierra jeneralak afaltzeko mahairatuta zeuzkan gonbidatuei –. Gaspar Ruizi babesa eman ziotenak, esan nahi dut. Aita espainiar zahar bat zen, iraultzak porrot eginarazitako lurjabea. Lursailak, herrian zuen etxea, dir ua, munduan zuen guztia konfiskatu zioten dekretuz , gure independentziaren etsai amorratua zelako. Erregeordearen Kontseiluan duintasun eta eragin handiko lekua izatetik, gure aintza handiko iraultzak askatutako bere esklabo beltz ak baino ezerezago bilakatu zen. Beste espainiar askok bezala lurralde honetatik ihes egiteko modurik ere ez zuen. Litekeena da, erreka jota, etxerik gabe eta noraezean zebilela, bere bizitza beste zamarik gabe –eta hura ere Behin behineko Gobernuaren errukiak barkatua –, teila zahar rezko aterpe erori hartan sartu izana, besterik gabe. Leku bakarti bat zen. Bazirudien etxeko txak urrik ere ez zegoela han. Baina sabaian zuloak baziren ere, kanoi balaren batek edo bestek zulatu izan balute bezala, zurezko kontraleihoak lodiak ziren, eta ondo itxita egoten ziren denbora guztian. «Nire ibil iek maiz eramaten ninduten miseriazko rantxo haren aurre ko bide tik. Ia arratsero joaten nintzen gotorlekutik hirira, maite nuen dama baten leihoari begira hasperen egite ra. Gaztea zarenean, badakizu… Abertzale zintzoa zen, egon zintezkete seguru. Caballeros, sinistuko didazue ala e z didazue sinistuko, baina hainbesterainokoa zen garai hartan jaidura politikoa non ez baitut uste erregezaleen aldeko emakume baten xarmak ino la ere liluratuko nindukeenik… Sinesgogortasun jostarizko marmar batzu ek eten zuten jeneralaren solasa; eta marm arrek zirauten bitartean berak oso serio igurzten zuen bizarra. «Señores –kexatu zen –, Erregezaleak munstroak ziren gure sentimendu asaldatuentzat . Niregan erregezale zahar haren alabarekiko samurtasunik txikiena ere zenik pentsa ez dezazuen esaten dizuet hau. Badakizue, ga inera, beste norabait jotzen zu ela nire atxikimenduak. Baina horrek ez zidan eragozten etxeko atea zabalik zela atarian egoten zen bakanetan hari erreparatzea. «Jakin behar duzue gizon bat izan daitekeen eroena zela erregezale zaha r hura . Bere zoritxar politikoek, bere erabateko gainbehera k eta porrot ak erabat nahastuta zeukaten. Abertzaleek egin zezaketen orori zion mespretxua adierazteko, barre itxurak egiten zituen bere espetxeratzeaz, bere lursailen bahituraz , bere etxeak erre i zanaz eta ber e eta bere emakume en miseria egoeraz . Barre egiteko ohitura hori hainbesteraino nagusitu zitzaion non barre algaraz hasten baitzen ezezagun bat ikusi orduko . Eromen hori zuen. «Nik, noski, ezentzuna egiten nion ero haren zaratari, guri, amerikarroi, gure kausaren arrakastak ematen zigun nagusitasun sentimendu harekin. Egiaz, iruditzen zait gaztelar zaharra, Espainian jaioa eta erregezalea zelako erdeinatzen nuela. Ez ziren gizon bat mespretxatzeko arrazoiak, zinez; baina espainiarrek mend e luzetan erakutsi izan ziguten beren erdeinua amerikarroi, haiek bezain prestuak izan arren, beraiek kolono deitzen zutenak ginelako, besterik gabe. Menderaturik eduki gintuzten, eta gizarte harremanetan mendekotasun hori sentiaraz ten. Eta orain gure txan da zen. Guretzat, abertzaleontzat, zilegi zen horrelako sentimenduak adieraztea; eta abertzale gaztea, abertzale baten semea nintzenez, mespretxua nion espainiar zahar hari eta, hari mespretxu a nionez, ez nituen aintzat hartzen haren laidoak, nire sentimen duentzat samingarriak baziren ere. Beste batzuek ez zuketen horren pairakor jokatuko, beharbada. «Oihu batez hasten zen beti “Hona abertzale bat. Beste bat!” ni ate aurretik igaro baino nahikoz lehenago. Haren zentzugabeko irainen tonua, barre algarekin nahasia, sarkorra izaten zen batzuetan, eta batzuetan sakona. Erotuta zegoen erabat; baina iruditzen zitzaidan duintasunak eskatzen zidala nire zaldia pausuan jartzeko, etxerantz begiratu ere gabe, atariko gizonaren irainezko oihuak txakur baten zaunka baino gutxiago balira bezala. Aurrera jarraitzen nuen, aurpegian ezaxola harrozko espresio bat jarririk. «Oso jarrera duina zen, zalantzarik gabe; baina hobe nukeen begiak ondo zabaldu izan banitu. Soldadu batek, gerra garaian, inoiz ez luke p entsatu behar zerbitzutik libre dagoenik; are gutxiago iraultza gerra bat baldin bada, etsaia atez kanpo ez baina zeure etxean dagoenean. Horrelako uneetan konbentzimendu kartsuen suhartasuna gorroto bilakatzen da, eta ohorearen eta gizalegearen hertsadurak kentzen dizkie gizon askori, eta emakume batzuei adeitasunarenak eta beld urrarenak . «Emakumeak, hain zuzen, beren sexuaren herabetasuna eta neurrizkotasuna galdurik, erraldoi ongi a rmatuak baino arriskutsuagoak bihurt zen ditu beren adimenaren zorroztasunak eta erresumin errukigabearen bortiztasunak. Jeneralak ahotsa goratu zuen; baina haren esku handiak bi bider igurtzi zuen bizar zuria, halako baretasun beneragarri batez. «Sí, señores. Emakumeak gai dira gizonontzat ezin iritsizkoak diren suhartasunezko gailur retara iristeko, edo baita gure gizonezko aurreiritziengatik txundituta uzten gaituzten degradaziozko amildegietan hondoratzeko ere. Ohiz kanpoko emakumeez ari naiz, ulertzen ahal didazue… ». Horretan, gonbidatu etako batek ohartarazi zuen berak ez zuela inoiz topatu sentimenduak bortizki ukitzen zizkion egoera batean modu berezian agertzeko gauza ez zen emakumerik. «Ausarkeriarako gure aldean duten gailentasun edo horrexek egiten ditu gizadiaren erdirik interes garriena » –bukatu zuen esanez. Jeneralak oso serio entzun z ion eten zionari eta jendetasunez baietsi zion buruaz. «Bai. Bai. Egoera batzuetan… Horixe. Gai dira batzuetan ezin konta ahala oker egiteko, gutxien espero den moduan. Zeren nork imajina zezakeen bizitza etsaien mespretxuari esker baizik gordetzen ez zuen erreka jotako erregezale baten alaba gazte bat gai izango ze nik bi probintzia aberatsetan heriotza eta ausiab artza zabaltzeko eta iraultza gailentzen ari zen uneunean haren buruzagiei oso kezka larriak eragiteko! » ––Isildu egin zen, esandakoak gurean txundimena zabal zezan. «Heriotza eta ausiabartza –xuxurlatu zuen norbaitek hunkiturik –, izugarria! –Jeneral zaharrak begirada bat bota zuen esan zuenaren aldera eta jarraitu zuen: «Bai. Gerra hain zuzen, zoritxarra. Baina gure hegoaldeko mugetan triskantza haiek egiteko aukera eman zion medioa are izugarriagoa iruditzen zait niri, nik ikusi eta hitz egin bainuen berekin. Nire geroztiko bizitzako esperientziak, berrogeita hamar urtetik gorakoak, ezertan leundu ez didan txundidura izugarri bat utzi zidan egitate horrek zeh azki». Adi geundela seguru egoteko ingurura begiratu eta doinua aldatu zuen: «Ni, errepublikazalea naiz, badakizue, Askatzaile baten semea –argitu zuen –. Nire ama berdingabea, Goian bego, frantsesa zen, errepublikazale sutsu baten alaba. Gaztetan askatas unaren alde borrokatu nintzen; beti sinetsi izan dut gizakien berdintasunean; eta baita gizakien anaitasunean ere, are eta gauza ziurragoa baita nire iritzirako. Begira nolako herra erakusten duten beren tirabi retan. Eta ezagutzen al duzu e munduan anai arteko liskarrak baino saminagorik eta ankerragorik? ». Zinismorik ezak ito z ituen gizakien anaitasunaren ikuspegi horrek eragin zitzakeen irribarreak. Alderantziz, haren doinuan bazen errotik gizatiarra izan baina betebeharrak, konbentzimenduak eta premiak behartuta bortizkeria ankerreko eszenetan parte hartu izan duen gizonak ohi duen malenkonia puntua. Anai arteko borroka asko ikusia zen jenerala. «Gizakien arteko anaitasunaz zalantzarik ez da, noski –errepikatu zuen –. Gizon guztiak dira anaiak eta, hala direnez, gehiegitxo dakite elkarri buruz. Baina –eta haren begiek umorezko kliska bat egin zuten , une honetan, zilarra bezain zuria zirudien haren patriarka buruan –, gu guztiok anaiak bagara, emakume ak ez dira guztiak gure arrebak ». Entzule gazteenetako batek adostasunezko murmur bat egin zuen, hori zela eta. Jeneralak, ordea, aurrera jarrait u zuen, adore bizi batez: «Hain dira desberdinak! Bere tronuan partaide izateko neska txiro bat hartu zuen erregearen ipuina aski polita izan liteke gizonok geure burua eta maitasuna nola ikusten ditugun adierazteko. Baina bere edertasun harroagatik ezaguna zen neska gazte batek, Erregeordearen jauregiko dantzaldi guztietan miretsia zenak, artean aspaldi ez zela guaso bati, nekazari arrunt bati eskutik heldu izana, onartezina zen emakumeez eta haien maitasunaz dugun iritziarentzat. Erokeria zen. Baina gertatu egin zen. Esan beharra dago , hala ere, haren kasuan gorrotozko eromena izan zela, ez maitasunezkoa ». Gizalegezko zintzotasun desira batez horrela ederreztaturik, une batez isilik geratu zen Jenerala. «Ia egunero igarotzen nintzen zaldiz haren etxe aurretik –hasi zen berriro – eta horixe gertatzen zen barruan. Baina nola gertatzen zen, ez dago ulertzerik. Neskaren desesperazioa ezin gehiagoraino koa zen, inondik ere, eta Gaspar Ruiz mutil otzana zen. Esaneko soldadua izan zen beti. Lurrean utzi eta handik jasotzen duen eskuak nora jaurti, hara jotzeko prest dagoen harritzar baten antzekoa zen haren indarra . «Garbi dago behar zuen babesa ematen ziotenei bere historia kontatu ziela , nonbait . Eta laguntza premia larria zuen, izan ere. Zauria ez zuen arriskuzkoa, baina bizit za galduan zuen. Erregezale zaharrak, bere eromen irrigarrian nahasturik zegoenez, bi emakumeek ezkutaleku bat antolatu zu ten zaurituarentzat etxe osteko fruitu arbolen arteko etxoletako batean. Gordezulo hura, sukarra zuen bitartean ur garbi ugari, eta er rukizko h itz batzuk, horixe zen eman ziezaioketen guztia. Eta han zegoen janari pixarra ere banatuko zuten, nik uste. Ez askorik, inondik ere: eskutadaren bat arto txigortu , indaba plateren bat agian, edo ogi puskaren bat piku batzuekin . Halakoxe miseriatan hondoratuta zegoen behinola aberatsa izandako jende harro hura ». 7 Santierra jeneralak arrazoia zuen bere susmoetan. Horixe zen, izan ere, etxeko alabak haren erabateko estuasunari beren miseriazko babeslekuaren atea zabaldu zion familia erregezalearengandik Gaspar Ruiz, nekazari eta nekazarien semeak jaso zuen sokorria. Haren deliberamendu goibelak gaina hartu zien aitaren er omenari eta amaren durduza ikaratiari. –Nork zauritu zaitu? –galdetu zion atalasean zegoen gizon arrotzari. –Soldaduek, señora –erantzun zion Gaspar Ruizek ahots indarge batez. –Abertzaleek? –Bai. –Zergatik? –Desertore –erantzun zuen hatsik gabe, neskaren begi beltzen begi radapean hormaren kontra bermaturik –. Hiltzat utzi naute bertan . Neskak, etxe barrutik, baratze sarri bateko belar garaien artean ezkutatuta zegoen lasto buztin eta lezkazko etxola batera eraman zuen. Arta lastozko pilatxo baten gainean etzan zen, akiturik, eta hasperen sakon bat egin zuen. –Hona ez zaizu inor bila etorriko –esan zion neskak , begirada mutilarenganantz beheratuz –. Gurera inor ez da etortzen. Gu ere hiltzat utzita gauzkate, hemen. Urduri mugitzen zen lasto pila zikinaren gainean , eta lepoko minak eldarniotan intzirika eginarazten zion. –Egunen batean erakutsiko diot Estebani bizirik nagoela oraindik –esaten zuen murmurika. Isilisilik onartzen zuen neskaren laguntza eta oinaze egun asko joan ziren. Neska etxolan agertzen zenean, lasaitu egiten zen, eta ohatzera bisitan etortzen zitzaizkion sukar ametsetako aingeruen bisitekin nahasten zituen askotan; zeren Gaspar Ruiz ikasia baitzen bere erlijioko misterioei zegokienez, eta bazekien irakurtzen eta idazten ere zertxobait , bere herriko apaizak irakatsita . Irrikatan egoten zen neska noiz azalduko, eta atsekabe urragarri batez ikusten zuen bere etxola ilunetik irten eta eg uzkiaren argi distiratsutan desagertzen. Ahulezia hart an zetzalarik, begiak itxi hutsarekin, haren aurpegia zehaztasun nabarmen batez gogora zezakeela ohartu zen. Eta gaitasun aurki tu berri horrek xarmatu zizkio n bere bakardadezko osaketa orduak. Geroago, indartzen hasi zenean, ilunabarrean etxolatik etxeraino herrestatu eta lorategirako ate ko zapalda harrian esertzen zen. Geletako batean aita, eroturik, aurrera eta atzera ibiltzen zen, aldiro bere baitarako batbateko barrealdi laburrak eginez. Sarreran, ama, a ulki batean eseririk, hasperen eta intziri aritzen zen. Alaba, zapi piltzartu latz batez jantzirik, aurpegi zurbil, zargaldua mantelina lakar baten azpian erdi ezkutaturik, ate markoaren kontra bermaturik egoten zen. Gaspar Ruizek, ukalondo ak belaunetan eta buru a eskuen artean zuela, ahots beheran hitz egiten zuen emakume biekin. Beren behartasuneko miseria partekatuak iseka mingotsa bihurtuko zukeen beren arteko desberdintasun sozialak gehiegi nabarmendu nahia. Gaspar Ruizek garbi ulertzen zuen hori, bere xalotasuna gorabehera. Erregezaleen artean egindako kartzelaldiak aukera ematen zion haiei beren ezagunen berri emateko. Haien i txura deskribatzen zi en; eta berriro preso hartu zuteneko gudua kontatzen zienean, beren kausaren zoritxarra eta beren ezkutuko itxaropenen porrota deitoratzen zuten bi emakumeek . Berari bost axola zion. Baina berebiziko nahitasuna zion neska gazteari. Haren onespenaren d uina izateko gogoz, bere indarraz harrotzen zen pixka bat. Ez zuen beste zerez harroturik. Gaitasun horrexegatik bere kideek errespetu handiz tratatzen omen zuten, sarjentua balitz bezalaxe, bai kanpamenduan bai guduan. –Nahi adina bilduko nituzkeen beti niri jarraitzeko, señorita. Ofizial izendatu beharko ninduketen, irakurtzen eta i dazten badakit eta. Atzean, andre isilak aihenezko intziri bat egiten zuen aldian behin; aita arretagabeak marmarka egiten zuen gelan batera eta bestera; eta Gaspar Ruizek begiak jaso eta jende haren alabarengan pausatze n zituen noizean behin . Ikusminez be giratzen zion, bizirik zegoelako, eta baita arrisku edo estuasun egoeretan babesa eskatzen zaien santuen irudi bizigabe eta ahaltsuei begiratu ohi zien familiartasun eta izuaz ere. Bere estuasuna zinez handia zen. Ezin zen betirako geratu baratze batean ezkutaturik . Oso ongi zekien, orobat, edozein norabidetan egun erdiko bidaia egin baino lehen landa lurretan zoko guztiak miatzen ari ziren zaldizko patruiletakoren batek harrapatu eta Peru askatzeko izendatutako gudaroste abertzalea kontzentratuta ze goen eremuetakoren batera eramango zutela. Azkenean Gaspar Ruiz –erregezaleetara alde egindako desertorea – zela ezagutuko zuten eta orain go ho netan benetan fusilatuko zuten, zalantzarik gabe. Ez zirudien, beraz, munduan Gaspar Ruizentzat inon lekurik ze goenik. Eta gogoeta horrekin, haren arima xaloak erabat galtzen zuen adorea eta gaua bezain erresumin beltz bat nagusitzen zitzaion. Behartuta egin zuten soldadu. Inoiz ez zuen soldadu izateko asmorik izan. Soldadu zintzoa izan zen, seme zint zoa izan zen bezala, bere esanekotasunagatik eta bere indarragatik. Baina orain ez batak ez besteak ez zion ezertarako balio. Gurasoengandik bereizi egin zuten, eta ezin zuen soldadu izaten jarraitu, ez soldadu ona behintzat. Inork ez zizkiokeen azalpenak entzungo . Hura bidegabekeria! Hura bidegabekeria! Eta saminezko marmario batean, hogeigarrenez errepikatu zuen lehen eta bigarren atxilo keten historia. –Bai, señorita –esaten zuen hasperen sakon bat eginez, begiak ate markoan pausatuta zegoen neska isilar engana jasota – bidegabekeriak ezertarako ez dela utzi dit, jende guzti ari bezala, bularreko arnasa gaixo hau. Eta berdin dit nork kentzen didan. Arrats batean, bere arima zaurituaren arrangura isuri zuelarik, neskak amore eman zion esanez, giz asemea izatera , ez zukeela alfertzat joko noizbait mendekua hartzeko aukera eskain ziezaiokeen bizitza . Bere buruari ari zitzaiola zirudien. Ahots beheran ari zen. Eta Gasparrek atsegin berezi batez, ametsetan bailitzan, edan zuen bularra ardo oparo batek bezala berotzen zion hots ezti hura. –Egia da, señorita –esan zuen begiak geldiro geldiro neskarenetarantz jasoz –. Hor dago Esteban ere, eta jakin behar du oraindik ez nagoela hilda . Aita erotuaren marmarioak aspaldidanik bukatuak ziren; ama negartia gela hutsetakoren batera erretiratua . Dena geldi zegoen barruan zein kanpoan, itzal ilunez beteta zegoen baratza basatia eguna balitz bezalaxe ar gitzen zuen ilar giaren argitan. Gaspar Ruizek bereganantz beheratzen ikusi zituen Doña Erminiaren begi beltzak . –Hara! Sarjentua –xuxurlatu zuen erdeinuz. –Zer! Ezpataz zauritu ninduen –ihardetsi zion , neskaren aurpegi zurbilean distira hits bat egiten zuen mespretxuak harriturik. Neskak suntsituta utzi zuen begiradaz. Haren ulertarazteko gogoa hain zen indartsua, non esan gabekoak ulertzeko gaitasuna piztu baitzion mutilari. –Zer espero zenuen besterik niregandik? –egin zion oihu, bat batean etsimenera bultzatu izan balute bezala –. Egin dezaket ezer gehiago? Jeneral bat al naiz, bada, eta gudarostea al dut nire ondoren, azkenean zeuk ere mespretxu a didazun zoritxarreko bekatari honek. 8 –Señores –kontatzen zien jeneralak gonbidatuei – nire gogoetak maitasunari zegozkionak baziren eta liluratuta banindukaten ere, etxe har i itxura txarra hartzen nion beti, ilargiaren argitan batez ere, kontraleiho itxiek eta utzikeria bakartiak hondamen itxura ematen baitzioten. Hala ere, erreka ondoko lasterbidea erabiltzen jarrait u nuen , laburragoa zeneta. Erregezale eroak lehertu beharrean egiten zidan garrasi eta barre arratsero; baina handik aldi batera, nire ezaxolak nekatu izan balu bezala , atarian agertzeari utzi zion. Uzteko nola konbentzitu zuten, ez dakit. Nolanahi ere, Gaspar Ruiz etxean zela, ez zegoen inolako eragozpenik hura bertan behartuta edukitzeko. Beren asmoetan edukiko zuten ni proboka nintzakeen guztia saihestea. Hala iruditzen zait behintzat . «Txileko begi pare distiratsuenaz nuen apeta gorabehera, horrek ez zidan eragotzi hand ik astebete ingurura, agur ea falta zela erreparatzea. Egun batzuk igaro ziren. Pentsatzen hasi nintzen bazitekeela Erregezale haiek beste norabait joan izana. Baina gau batez, hirirantz presaka nind oala, norbait ikusi nuen berriro atarian. Ez zen eroa; neska zen. Zutik zegoen zurezko habe baten kontra bermatuta, jasoa, aurpegia zuri, begi handiak urritasunak eta tristurak sakondurik. Finko begiratu nion, eta hark, bere aldetik, jakin nahizko begirada bitxi batez erantzun zio n nire begirad ari. Eta o rduan, etxe paretik igarotzean burua biratu nuelarik, bere adore guztia bilduz, zirudienez, atzera itzultzeko keinua egin zidan. «Obeditu egin nion pentsatu ere egin gabe, señores; ha lakoxe harridura bainuen. Eta are harridura handiagoa, esateko zuena entzun nuenean. Lehenik eta behin eskerrak eman zizkidan bere aitaren txorakerienganako izan nuen bihotz zabaltasunagatik; lotsa sentitu nuen. Nik erdeinua adierazi nahi izaten bainion, ez bihotz zabaltasuna! Hitz haietako bakoitzak ezpainak erre behar ziz kion, baina un etxo batez ere ez zen aldendu nahi gabe ere errespetua eragin zidan halako duintasun samur eta malenkoniatsu batetik. Emakumeen mailara ez gara iristen , señores. Baina bere historia kontatzen hasi zenean, kosta egiten zitzaidan belarriek entz uten zutena sinestea ere. Probidentziak bizirik zaindu zuen, nonbait, bidegabeki kondenatutako soldadu bat, eta orain nire caballero ohoreaz eta nire errukiaz fidatzen zen bere sufrikarioetarako . «–Bidegabeki kondenatua –adierazi nuen hotz –. Horixe uste du t nik ere; eta zuk zure kausaren etsai bat eduki duzu etxean. «–Jainkoaren izenean gure atean babes eske zetorren kristau gaixo bat zen, señor –erantzun zidan besterik gabe. «Neska m iresten hasi nintzen. «–Non dago orain? –galdetu nion ho tz. «Baina ez zidan erantzun. Maltzurkeriarik handienaz eta ia deabruzko fintasun batez, guardia gelako presoen bizitzak salbatzeko ahaleginean izan nuen porrota gogoratu zidan, nire harrotasuna mindu gabe hala ere. Historia osoa ze kien, jakina. Gaspar Ruizek –esan zidan– San Martin jeneralaren beraren ibil baimen bat eskuratzeko erregutzen zidan. Garrantzi handiko berri bat zuen Buruzagiari eramateko. «Por Dios , Señores, osoosorik irentsi arazi , eta gizagaixo haren bo zeramailea baizik ez zela sinistarazi zidan . Bidegabekeria hura ulertu ezinik , babesa eman zion erregezale familiak erakutsi tako eskuzabaltasuna adinakoa espero omen zuen nire aldetik . «A! ezin hobeto eta ezin jatorrago esana ni bezalako mutil gazte bati. Handitzat hartu nuen. Baina, ai!, gupidagabea baizik ez zen. «Azkenean eginbehar harengatik poz ez alde egin nuen handik, Gaspar Ruiz ikusteko ere eskatu gabe, nahiz eta ia seguru egon etxe hartan zegoela. «Baina hausnarketa sosegatuxeago batean, neuk bakarrik gaindi nitzakeela askorik fidatzen ez nintzen zenbait oztopo hasi nintzen ikusten . Ez zen batere gauza erraza buruzagi nagusiarengana horrelako historia batekin joatea. Beldur nintzen huts egingo ez ote nuen. Azkenean nahiago izan nuen kontua nire dibisioko jeneralari, Robl es jeneralari erama n, nire familiaren adiskidea baitzen eta bere landa laguntzaile izendatu berria baininduen . «Batbatean libratu ninduen eginkizun horretatik, inolako zeremoniarik gabe. «–Etxean! Etxean, noski –esan zuen erdeinuz –. Ezpata eskuan hartuta sartu beharko zenukeen, eta errenditzeko agindu, neska erregezale horrekin atarian berriketan jardun ordez. Aspaldi ehizatua behar genukeen jendaila hori. Nork jakin zenbat espioi ez ote duten ostatatu gure eremuen erdi erdian? Jeneral buruzagiaren igaro baimena? Ausarta da, gero, gizona! Ja, ja! Gaur gauean bertan atxilotuko dugu, eta igaro baimenik gabe esan beharko digu esateko daukan hain gauza garrantzitsu hori. Ja, ja, ja! «Robles jenerala, goian bego, gizon mozkote, lodia zen; begi biribil, finkoak zituen, eta alaitasun anker bat. Nire larritasuna ikusirik, gehitu zuen: «–Tira, chico, tira. Hitz ematen dizut bizirik utziko dugula aurre egiten ez badigu. Eta ez digu egingo, seguru asko. Ez dugu soldadu on bat akabatuko, hari laguntzeko modurik badago. Zaude seguru! Badut gogoa zure indartsu hori ikusteko. Nor eta jeneral bat ikusi nahi duela pikaro halakoak; ederki, izango du jenerala hitz egiteko. Ja, ja! Neu joango naiz atxilotzera, eta zu nirekin etorriko zara, jakina. «Eta halaxe egin zen gau harta n bertan. Ilunabarrean, isilpean inguratu zituzten etxea eta baratzea. Geroago j eneralak eta biok hiria n geunden dantzaldi bat utzi eta lauhazka lasai batean joan ginen . Etxetik ez urruti gelditu ginen. Zaldizko laguntzaile batek heldu zien gure zaldiei. Txistu sor batez abisatu genien trokan zehar zelatan zeuden gure gizonei , eta zaratarik egin gabe abiatu ginen atarira. Etxe langatuak hutsik zegoela zirudien ilar giaren argitan. «Jeneralak atea jo zuen. Handik une batera nor zen galdetu zuen emak ume ahots batek. Buruzagiak ukalondo kolpe gogor bat eman zidan. Arnasarik gabe geratu nintzen. «–Santierra tenientea –erantzun nuen totelka, itota banengo bezala –. Zabaldu atea. «Geldiro zabaldu zen. Neska, eskuan kandela mehe bat zuela, nirekin beste gizon bat ikustean, gure gandik geldiro atzera tzen hasi zen, argia eskuaz babestuz. Haren au rpegi zurbilak mamu batena zirudien. Robles jeneralaren atzetik nindoan. Neskatxak niregan finko zituen begiak. Ezintasunezko keinu bat egin nion nire buruzagi aren bizkarraren atzetik, aldi berean neure aurpegian espresio lasaigarri bat jartzen ahaleginduz. Hirurotako inork ez zuen hitz bat esan. «Zorua eta hormak biluziak zituen gela baten geunden. Mahai l andugabe bat eta aulki pare bat , ez zegoen besterik. Ile urdina askaturik zuen emakume zahar batek eskuak bihurritu zituen gu agertu ginenean. Algara ozen, bitxi eta arraro baten burrunba entzun zen etxe huts osoan. Eta atsoa gure aurretik igarotzen saiatu zen. «–Gela honetatik e z dadila inor irten –esan zidan Robles jeneralak. «Ateari bultza egin nion, kisketaren hotsa entzun nuen eta barrea motelago iritsi zitzaigun belarrietara. «Gelan beste hitz bat esan baino lehen, harrituta geratu nintzen trumoi urrun baten hotsa entzunda. «Zeruan hodei baten aztarrenik ere ez zegoen i largi argi eta ederreko gau baten inpresio biziarekin sartua nintzen etxe an. Ezin nien sinistu nire belarriei. Oso gazterik ikasketak egitera atzerrira bidali nindutelarik, ez nuen ezagutzen nire jaioterriko fenomeno naturalik beldurgarriena . Baina, harridura handiz, izumenezko begirada ikusi nuen buruzagiaren begietan. Batbatean, zorabioa sentitu nuen. Jenerala estropezuka jausi zitzaidan gainera , neska gelaren erdian zabuka ari zela iruditu zitzaidan , kandela eskuetatik erori eta argia itzali egin z itzaio n; atsoaren Misericordia ! oihuak belarriak zulatu zizkidan. Iluntasun be ltzean hormetako igeltsua lurrera erortzen entzun nuen. Eskerrak sabairik ez zegoen. Atekisketari helduta, buru gainean puskatzen ziren teilen karraska hotsa bukatzen entzu n nuen. Izumena igaroa zen. «–Kanpora! Atea! Ospa hemendik, Santierra –egin zuen oihu jeneralak. «Badakizue, señores , gure herrialdean ausartenak e re ez direla lotsatzen lurrikar ek gizon baten zentzu guztietan eragiten du ten izuaz. Sekula ez zara ohitzen horretara. «Esperientzia errepikatzeak areago handit zen du egiten izenik gabeko izu horren neurria . «Nire lehenengo lurrikara nuen, eta neu nintzen denetan sosegatuen nengoena. Kanpoko b urrunba, ataria bere zurezko zutoinekin eta teilazko teilatuarekin erori zelako izan zela ohartu nintzen. Bazitekeen hurrengo astinduak etxea erabat suntsitzea. Trumoi baten antzeko hots hura gerturatzen ari zen berriro. Jenerala zalaparta batean zebilen gelan hara eta hona, a tearen bila nonbait. Horman gora igo nahian ari balitz bezalako zarata bat egiten zuen, eta argi eta garbi entzun nion hainbat santuren izenei laguntza eske. «–Kanpora, kanpora, Santierra! –egiten zuen oihu. «Neskaren ahotsa izan zen entzun ez nuen bakarra . «–Jenerala –egin nion oihu –, ezin dut atea mugitu. Giltzatuta gaude , nonbait. «Ez zitzaidan haren ahotsa iruditu hark bota zuen amorru eta etsipen garrasia . Señores, gizon askorekin izan dut tratua nire herrian, lurrikarek gehien zigortzen dituzten probintzietan batez ere, eta ez dute ez jaten, ez lo egiten, ez otoitz egiten, ez kartetan jokatzeko esertzen ateak itxita. Arriskua ez dago astirik ez izatean, hormen mugimenduak ateak zabaltzea erago ztean baizik. Horixe gertatu zitzaigun guri. Tranpan harrapatuta geunden, eta ezin zigun inork lagundu. Nire herrian ez dago lurra dardarka denean etxe baten barrura joango den gizonik. Inoiz ez da halakorik izan, bat salbu : Gaspar Ruiz. «Ezkutatuta zegoen ez dakit zein zoko tatik atera eta suntsitutako atariko zur guztien gainetik gora igo zen. Dagoeneko bazetorren suntsipenaren lurpeko urruma izugarriaren gainetik ahots ozen bat entzun nuen, erraldoi baten birikez oihu batean “Erminia!” deika. Lurrikara bat kategorien berdintzaile handia iz an ohi da. Nire bipiltasun guztia bildu behar izan nuen egoera izugarri hari aurre egiteko. «–Hemen dago –oihu egin nion erantzunez. «Piztia basati amorratu baten urrumak erantzun zidan; burua biraka zebilkidan, bihotza gelditu egin zitzaidan eta larrimina ren izerdia euria bezala zeridan kopetatik. «Gasparrek bazuen atariko zutoin astunetako bat jasotzeko indarra. Hura lantza baten gisan besapean harturik, bi eskuez heldu, ahari buru baten indarrez ekin zion balantzaka ari zen etxeari, atea lehertu zuen eta buruz aurrera oldartu zen barrura, gure gorputz erorien gainera. Jenerala eta biok bizkor jaiki eta elkarrekin ihes egin genuen kanpora, geure buruak bidean salbu ikusi arte ingurura begiratu gabe. Orduan, elkarren kontra estuturik, etxea bat batean hondakin pilo bat bihurtzen zela ikusi genuen , besoetan emakume bat zekarrela balantzaka guregana zetorren gizon baten atzean. Haren ile beltz luzea bere salbatzailearen oinetaraino iristen zen ia. Gizonak begiramendu handiz em akumea dardarka ari zen lurrean utzi zuen eta ilargiak haren begi itxiak argitu zituen. «Señores, kostata igo ginen zaldietara. Gure zaldiak, eroen moduan zutitzen ziren aurreko hankak jasoz, alde guztietatik lasterka etorritako soldaduek eutsirik. Orduan inori ez zitzaion bururatu Gaspar Ruiz atzitzerik. Gizonen eta abereen begietan beldur basatiaren distira ikusten zen. Jenerala Gaspar Ruizengana hurbildu zen; hura geldirik zegoen, estatua baten gisan, neskaren ondoan. Eta adiskidetasunezko kolpe bat eman zion bizkarrean, baina hark ez zituen begiak neskaren aurpegitik kendu . «–Bai neska ederra! –oihu egin zion jeneralak belarrira –. Eta zu mundu honetako gizonik ausartena. Bizia salbatu didazu. Robles jenerala naiz. Etorri bihar nire kuartelera, Jainkoak beste egun bat ikusteko aukera ematen badigu. «Ruizek ez zuen ikararik ere egin; mutua, sentimendurik gabea, bizirik gabea bailitzan. «Lasterka joan ginen hirira; gure ahaidez eta lagunez beteta zegoen, eta pentsatzera ere ez ginen ausartzen zer zori izan ote zuten. Soldaduak lasterka zihoazen gure zaldien ondoan. Dena ahaztu zen herrialde osoak pairatutako hondamendi izugarri hartan ». Gaspar Ruiz neskak begiak nola zabaltzen zituen begira zegoen. Betazalak jasotze n ikusteak trantzetik atera zuen. Biak bakarrik zeuden; etxe rik gabe geratutakoen izu eta larritasun garrasiz betetzen ziren kostalde urrun eta baztergabe harta ko lur zelaiak, eta oinazezko hasperen baten moduan iristen z iren haien bakardaderaino. Neska gel diro zutitu zen, alde guztietara beldur begiradak botaz. –Zer gertatzen da? –galdetu zion ahots apalez, Ga sparri aurpegira begiratuz –. Non nago? Gasparrek triste mugitu zuen burua, hitzik esan gabe. –Nor zara zu? Orduan neskaren aurrean geldiro belaunikatu eta oihal lakarrezko gona beltz, sendoaren ertza ukitu zion. –Zure esklaboa –erantzun zion. Erminiak bere etxea izandako hondakin pila ikusi zuen, hautsezko hodei batean lauso. –A! –egin zuen, eskua bekokiaren kontra estutuz. –Nik atera zaitut hortik –xuxurlatu zion Ga sparrek haren oinetan. –Eta besteak? –galdetu zuen neskak zotin handi batez. Gaspar zutitu eta, neska besoetan hartuta, lurjauzi batek ia estalita zeuzkan hondakinen ondora eraman zuen emeki emeki. –Etorri eta entzun. Ilargi garbi ak hilobi ba t zen harri, habe eta teila pila haren gainera igotzen ikusi zituen. Belarria k zirrikitue n kontra estutzen zituzten, ea intziriren bat, oinazezko aieneren bat entzuten zuten . Azkenik, Gasparrek esan zuen: –Kolpetik hil dira. Bakarrik zaude. Erminia habe hautsi baten gainean eseri zen, aurpegia beso batez estali rik. Gaspar zain geratu zen; gero, ezpainak neskaren belarrira hurbilduz, xuxurlatu zion: –Goazen hemendik. –Ez horixe; ez naiz hemendik mugituko –egin zuen oihu, eskuak buru gai nera jasorik. Gaspar neskaren gainera makurtu zen eta haren beso jasoak sorbaldetatik behera jaitsi ziren. Neska jaso zuen, une batez zutik egon zen, eta ibiltzen hasi zen, zuzen aurrera begiratuz. –Zer ari zara egiten? –galdetu zuen ahots apalez. –Etsaiengandik ihes i noa –erantzun zion Gasparrek, bere zama arinari begiratu gabe. –Nirekin? –egin zuen hasperen egin zuen neskak, ahul. –Zu gabe inola ere ez –erantzun zion –. Zu zara nire indarra. Eta bere kontra estutu zuen. Gasparren aurpegia serio a zen, eta pausoak bizkorrak . Etxe suntsituen hondarretatik lehertzen ziren garrek su gorrixkez zipriztintzen zuten zabaldia; eta urruneko aieneen hotsek, “Misericordia ! Misericordia !” garrasiek marmario erdiragarri bat eratzen zioten belarrian. Arran ditsu eta bere baitaraturik zihoan, gauza sakratu, hauskor eta baliotsuren bat balerama bezala. Lurrak aldian aldian dardarka egiten zuen haren oinen azpian ». 9 Zehaztasun mekanikozko mugimenduak eginez eta bere baitan bilduta balego bezala zigarro lodi, luze bat piztu zuen Santierra jeneralak . «Ordu mordoxka bat joan zen trokara berriro soldadu talde bat bidali ahal izan genienerako –esan zien gonbidatuei –. Hiriaren heren bat lur jota aurkitu genuen, gainerakoa mugituta; eta biztanleak, aberats zein behartsu, hondamen unibertsal hark nahasmendu egoera berera mugatuta. Batzuen itxurazko alaitasunak besteen etsipenarekin kontrastatzen zuen. Nahas te orokor hartan, ez Jainkoari ez gizonei beldurrik ez zieten zenbait lapur burugabe arrisk utsu bilakatu ziren beren etxe erorietatik baliozko zenbait gauza salbatzeko moldatu zirenentzat. Lurraren ikararik txikienarekin, “ Misericordia ! Misericordia !” beste inork baino ozenago oihukatuz eta esku batez bularrean kolpeak joz, beste esku az biktima gaixoei lapurtzen zieten gizagaizto horiek , hilketa egiteko ere atzerat u gabe . «Robles Jeneralaren dibisioa hiriko auzo suntsituak munstro anker haien lapurretetatik babesten lanpetuta zegoen. Militar laguntzaile lanetan nenbilela, hurrengo goiza arte ezin izan nuen neure familia salbu zela ziurtatu. «Ama eta arrebak onik eta bizirik atera ziren arratsaldean lehenago utzi nituen dantza aretotik. Oraintxe bertan ikusten ari banintz bezalaxe gogoratzen ditut bi emakume gazte eder haiek –Goian beude –, gure etxe suntsituaren lorategian, zurbil baina gogotsu, gure auzoko biztanle gaixo batzuei laguntzen, beren dantzarako jantzi zikinduekin eta ilea horm a erori etako ha utsak zikinduta . Amari dagokionez , arima estoikoa zuen bere gorputz hauskorrean. Xal garesti batean bildurik, landa estiloko eser leku batean zegoen etzanda, gau hartan bertan betirako agortu zen iturri baten aska monumentalaren ondoan. «Ozta ozta izan nuen haiek denak pozez zoratzen besarkatzeko astia, zeren nire nagusiak, ondora etorrita , trokara bidali baininduen soldadu talde batekin, nire indartsua, hark deitzen zion bezala, eta neska zurbil hura ekartzeko . «Baina han ez zegoen inor ekarri ahal izateko. Etxearen hondakinak luizi batek estalita zeuden; eta lur tontor bat zirudien, han eta hemen egur batzuk agerian ikusten zirela; ez zegoen besterik. «Horrela bukatu ziren erregezale bikote zahar haren nahigabeak. Hilobi erraldoi kontsakratu gabe ba tek bizirik irentsi zituen, herri batek libre izateko zuen gogoaren kontrako beren zoritxarreko teman. Eta beren alaba desagertu ta zegoen. «Neska Gaspar Ruizek eraman zuela garbi neukan. Baina horrelako egoera aurreikusi gabe zegoenez, ez nuen haien atzetik joateko agindurik. Ez horretarako gogorik ere , noski . Ez nintzen fidatzen nire esku hartzeaz ere. Sekula ez nuen ezer lortu esku hartze horietan, eta fidatzekoak ere ez ziruditen. Alde egin zuen. Oso ondo, alde egitea zuen. Eta neska erregezalea er aman zuen! Hobeto. Vaya con Dios! Ez zen garaia zuzen edo bidegabeki hilik egon behar zuen desertore batez eta jaio ez balitz hobe zukeen neska batez kezkatzen hasteko. «Nire jendearekin hirira itzuli nintzen, beraz. «Handik egun batzuetara, ordena berreza rrita, familia nagusi guztiak, neurea ere barne, Santiagora aldatu ziren. Etxe eder bat genuen han. Garai hartantxe, Roblesen dibisioa hiriburutik gertu ko kuartel berri batera eraman zuten. Aldaketa hori oso ongi egokitzen zen nire maitasun eta familia sentimenduetarako. «Gau batean, nahikoa berandu, buruzagiak deitu zidan. Haren bulegoan topatu nuen Robles jenerala, bere gogara, uniformea kenduta, brandi hutsa uretarako baso batetik edaten; eltxoen ziztadek eragindako loezinaren aurkako erremedi oa, esan ohi zuen. Soldadu ona zen, eta hark irakatsi zizkidan gerraren artea eta praktika. «Dudarik ez dut Jainkoak barkatuko ziola, zeren, haserrekorra bazen ere, abertzaletasunak bultzatzen baitz ituen beti haren arrazoiak. Eltxoen kontrako sareak erabil tzeari dagokionez, maritxuen gauza, lotsagarria eta militar batentzat duintasunik gabea iruditzen zitzaion. «Lehen begiratuan ohartu nintzen haren aurpegiak, lehendik ere oso gorria, oso umore ona adierazten zuela. «–Ai, señor teniente –egin zuen oihu ozenki, atetik agurtu nuenean –. Aurrera! Zure indartsu hori azaldu da berriro. «Gutun tolestu bat luzatu zidan; ‘Errepublikar Gudarosteen Buruzagi Gorenari’ helbidea ikusi nuen gainean idatzita. «–Hau –jarraitu zuen Robles jeneralak bere ahots ozenaz – muti ko batek eman dio eskutik eskura, Kuartel Nagusian, zentinela bati; hura ere bere neskalagunarengan pentsatzen ariko zen, nonbait, zeren konturatu denerako mutikoa desagertua baitzen merkatuko jendearen artean, eta orain zin egiten du ezin ezagutuko zukeel a, bere bizia salbatzeko ere. «Nire buruzagiak esan zidan soldaduak guardiako sarjentuari eman ziola gutuna, eta azkenean jen eral nagusiarengana iritsi zela . Bere Gorentasunak bere kabuz ezagutu nahi izan zuen gutunak zioena . Ondoren, Robles jenerala gaiaren jakinean jarri zuen sekretuan. «Gutuna ez dut hitzez hitz gogoratzen, señores. Baina Gaspar Ruizen sinadura ikusi nuen. Mutil ausarta , hura. Hondamendiaren erdi erdian arima berri bat bereganatu zuen . Eta orain arima berri hark diktatu ziz kion bere gutunaren hitzak. Gutunaren tonua oso independentea zen. Gogoan dut haren nobletasunak, duintasunak harritu ninduela. Letra neskarena zen, zalantzarik gabe. Orain ikara eragiten dit haren faltsukeriaren norainokoak . Gaspar Ruiz egin zioten bidegabekeriaz kexarazten zuen. Aurretiko fideltasun eta adore frogak aipatzen zituen. Probidentziaren mirarizko esku hartze batek hiltzetik salbaturik, bere prestutasuna berreskuratzea beste ametsik ez zuen. Hori, ordea, idatzi zuen, ezinezkoa zen izen o na galdu eta artean susmopean zegoen soldadu soil gisa. Bazuen bere fideltasunaren froga argi bat emateko modua. Eta Jeneral Buruzagi Nagusiari Monedako Plazaren erdian gauerdian elkartzea proposatuz bukatzen zuen. Suharriz eta arraspaz hiru aldiz sua pizt ea izango zen seinalea, hori ez baitzen nabarmenegia baina bai nahikoa bereizgarria ezagutzeko. «San Martin, Askatzaile handiari, gizon ausart eta kementsuak gustatzen zitzaizkion. Hortaz aparte, zuzena eta errukiorra zen. Gaspar Ruizen historiaz nekien gu ztia kontatu nion, eta izendatutako gauean topaketara laguntzeko agindu zidan. Seinaleak agindu bezala trukatu ziren. Gauerdia zen, eta isilik eta ilun zegoen hiri osoa. Bi irudiak, kapa lodietan bildurik, Plaza zabalaren erdian elkartu ziren, eta nik, zuh urtasunak agintzen zuen distantzia batera gelditurik, ordubete baino gehiagoz entzun nuen haien solasaren zurrumurrua. Gero jeneralak hurbiltzeko seinalea egin zidan; halaxe egin nuen , eta San Martinek, adeitasun berbera izaten baitzuen nobleekin zein jend e xehearekin , Gaspar Ruizi gauerako ostatua kuartel nagusian nola eskaintzen zio n entzun nuen. Baina soldaduak ez zuen nahi izan, esanez zerbait egin arte halako ohorerik ez zuela merezi. «–Ezin duzu desertore bat ostatuz hartu, jaun agurgarria –gehitu zuen, barre arin bat eginez, eta, atzera eginez, gaueko ilunpetan hondoratu zen poliki poliki. «Jeneral Nagusiak, topaketatik itzultzean, esan zidan: «–Gure adiskide Ruize k bazuen norbait lagun. Une bat ean bi irudi ikusi ditut. Lagun isila zen. «Nik ere ikusia nuen beste irudi bat Gaspar Ruizen isla iheskorraren ondoan. Gizon txikitxo baten itxura zuen, pontxo batez eta kapela handi batez estalita. Eta ergel baten moduan hasi nintzen pentsatzen e a norekin ausartu ote zen halako konfiantza izateko. Pentsa nezakeen zorigaiztoko neska hura baino ezin izan zitekeela , horra! «Non eduki zuen ezkutatuta, ez dakit. Gasparrek bazuen –hori geroago jakin genuen – osaba bat, amaren anaia, Santiagon dendatxo bat zuena. Agian han aurkitu zituen neskak sabaia eta janaria. Zer ere aurkitu zuen han, ez zen aski haren harrotasuna sumintzeko eta haren haserrea eta gorrotoa pizteko. Gauza segurua da ez ziola lagundu Gasparri hark egiteko prestatu zuen lehenengo balentria burutzen. Linares izeneko Hegoaldeko hiri batean espainiar agintariek ezkutuan eraikitako gerrako material biltegi bat suntsitzea zen, hain zuzen, helburua. Gaspar Ruizi patruila txiki baten kargua baino ez zioten eman, baina San Martin jeneralar en konfia ntza benetan merezi zuela frogatu zu en. Urtaroa ez zen egokia. Gainezka eginda zeuden ibaiak igerian igaro behar izan zituzten. Bazirudien, hala ere, gau eta egun galap an eginez joan zirela, beren sarraldiaren berriei aurrea hartuz, etsaien lurraldeetan ehun milia eginik zuzen zuzen hirirantz jo, egunsentian ezpata eskuan zutela hartan sartu eta hango goarniziotxoa ustekabean harrapatzeko. Goarnizioak ihes egin zuen erresistentziarik batere gabe, ofizial gehienak Gaspar Ruizen eskuetan utziri k. «Bolboraren leherketak eman zion buru erasotzaileek astirik galdu gabe su emandako biltegien suteari. Sei ordu baino gutxiagoan abiapuntura itzultzen ari ziren, lehengo abiadura ero berean, gizon bat bera ere galdu gabe. Jende ona bazen ere, halako egit andi bat ez da egiten are buruzagi hobe bat izan ezean. «Kuartel nagusian bazkaltzen ari ginen Gaspar Ruizek berak bere garaipenaren berria ekarri zigunean. Eta kolpe izugarria zen erregezaleen tropentzat. Froga bezala, goarnizioaren bandera aurkeztu zigun . Bere pontxo azpitik atera eta mahai gainean zabaldu zuen. Gizon hura itxuraldatuta zegoen; bazuen zerbait pozgarria eta mehatxagarria aurpegian. San Martin jeneralaren aulkiaren atzean geratu zen zutik, gu guztioi harrotasunez begira. Buruan kapela urdin biribil bat zeraman, zilarrezko xingola batekin, eta garondo errean ebakiondo luze zuri bat ikusten zitzaion. «Norbaitek galdetu zion ea zer egin zuen harrapatutako espainiar ofizialekin. «Soinak altxatu zituen, erdeinuz. «–A zer galdera! Gerra partisano batean ez zara presoz kargatzen. Joaten utzi nien, eta hemen daude haien ezpata lokarriak. «Haietako mordoxka bat bota zuen mahaira, bandera gainera. Orduan Robles jeneralak, laguntzaile ninduenak , bere ahots ozen, lodiaz esan zuen: «–Hori egin duzu? Orduan, nire adiskide kementsua, oraindik ez dakizu ongi nola gidatu behar den gure hau bezalako gerra bat. Hau egin behar zenuen... «Eta esku ertza zintzur gainetik pasatu zuen. «–Ea, bada, señores! Egia zen, bai, bi alderdietan ere, borroka, izatez hain heroikoa dena, krudelkeriak orbanduta zegoela. Robles jeneralaren hitz haiek eragin zituzten marmarrak ez ziren den denak zentzu berekoak. San Martin eskuzabal eta kementsuak, berriz, gizalegezko jokabidea goretsi zuen eta Ruizi bere eskuinaldean zegoen le ku bat seinalatu zion. Gero, bere kopa beterik jaso eta topa egin zuen: «–Caballeros eta ar makideak, edan dezagun Gaspar Ruiz kapitainaren osasunera –eta kopak hustu genituenean Buruzagi Nagusiak jarraitu zuen: – Gure hegoaldeko muga zaintzeko ardura emango diot, gu Peruko anaiak askatzera urruntzen garen bitartean. Etsaiak bere bihotz bihotzean halako kolpea ematea eragotzi ezin izan dionak ongi jakingo du gure eginkizun sakratua betetzera goazelarik atzean uzten ditugun herritar baketsuak defenditzen . –Eta besarkada bat eman zion bere ondoan isilik zegoen Gaspar Ruizi. «Geroago, mahaitik altxatu ginenean, zorionak ematera joan nintzaion gudarosteko ofizial berri ari. «–Eta, Ruiz kapitaina –gehitu nion – esango al diozu zure leialtasunean beti sinetsi iz an duen gizon ari zer gertatu zen Doña Erminiarekin gau hartan? «Galdera adiskidetsu horren aurrean, aurpegia aldatu zitzaion. Bere bekainen azpi tik guaso baten, nekazari baten begirada astun, moldakaitzaz begiratu zidan. «–Señor teniente –erantzun zidan ahots ilunez, hondoa jota balego bezala –, ez galdetu señoritari buruz; nahiago dut hartan ez pentsatu zuen artean nagoen bitartean. «Bekozko ilunez begiratu zuen inguru osora, t abakoa erretzen eta hizketan ari ziren ofizialez betetako gelan. Ez nintzen gehiago saiatu, jakina. «Horiek izan ziren, señores , luzaroan , oso luzaro entzun behar nizkion azken hitzak. Hurrengo egunean bertan, Perurako espedizio neketsurako ontziratu ginen , eta gure guduen erdian baizik ez genuen entzuten Gaspar Ruizen ekintzen berri. Gure hegoaldeko probintziako zaindari militar izendatu zuten. Partida bat sortu zuen. Baina menderatutako etsaiekiko zuen barkaberatasuna ez zitzaion gustatzen Gobernari Zibilari, gizon protokolozalea, kezkatsua eta susmotsua baitzen. Gaspar Ruizen kontrako txostenak igorri zituen Gobernu Nagusira; haietako batean zioen Gaspar Ruiz emakume erregezale batekin ezkondu zela publikoki eta ponperia handiz. Hain izaera desberdinetako bi gizon haien artean zalantzarik ez zegoen liskarrak sortuko zirela. Azkenean alferra omen zelako kexatzen hasi zen gobernadore zibila, traidorea ote zen iradokitzen, hain zuzen ere ez baitzen harritzekoa izango –idatzi zuen – Gaspar Ruizek zituen aurrekariak izanda. Gaspar Ruizek horren berri entzun zuen. Amorrua piztu zitzaion, eta beti ondoan zuen emakumeak oso ongi zekien nola berotu, hitz maltzurrez. Ez dakit Gobernu Gorenak egiaz hura atxilotzeko agindua eman ote zuen, Gaspar Ruiz gero ra kexatu zen bezala. Baina badirudi egia dela Gobernadore Zibila bere ofizialak manipulatzen hasi zela, eta Gaspar Ruizek maniobra horren berri jakin zuela. «Arratsalde batean, gobernadorea bere lagunarteko solasaldian zegoela, Gaspar Ruiz, fidatzen zen sei gizonekin batera, hirian zaldiz sartu, Gobernu Etxeko atera joan eta armatuta eta kapela jantzita sartu zen aretoan. Gobernadorea, nahigabetuta, harengana aurreratu zelarik, Gaspar Ruizek gizajoari gerritik heldu, bere solaskide txundituen artetik atera eta haur bat balitz bezala bota zuen kalera, kanpoko harmailetan behera. Gasparren besarkada haserre bat nahikoa zen erraldoi baten bizitza zanpatzeko; baina, orduan, horrez gainera, Gasparren zaldunek tiroka ekin zioten beren pistolez Gober nadorearen gorputzari, eskaileraren oinetan mugitu gabe zegoen bezala». 10 «Justiziazko ekintza horren ondoren –horrela deitzen zion berak –, Ruizek Rio Blanco igaro , ia bere talde osoarekin, eta muino batean babestu zen, lubaki batean. Zuhurtziarik batere gabe haren kontra bidalitako tropa erregularren konpainia bat inguratu eta a zkeneko gizoneraino suntsitu zu en. Beste espedizio batzuek ere, hobeto antolatuak izan arren, ez zuten arrakasta handiago rik izan. «Gudu odoltsu haietan hasi zen haren emaztea bere eskuineko aldean zaldi gainean agertzen. Garaipenek harroturik eta konfiantza emanik , Ruizek e z zuen eraso egiten bere partidaren buru zela, baizik eta, harrokeriaz beterik, gudaroste baten mugimenduak zuzentzen dituen jeneral b aten moduan, atzean geratzen zen, tontor baten gorenean zaldi gainean eta mugitu gabe, aginduak emanez. Emaztea ondoan edukitzen zuen askotan, eta luzaro hartu izan zuten gizonezko tzat. Aldi hartan a sko hitz egin zen gure armen porrotak egozten zitzaizkion aurpegi zurbileko buruzagi misteriotsuaz. Indiar emakume en modura ibiltzen zen zaldiz, zangalatrau, hegal zabaleko gizon kapela bat eta pontxo ilun bat jantzita . Gero ago, oparotasun handieneko garaian, urrez brodatu a izaten z en pontxo hori , eta Don Antonio de Leyva gizajoaren a izandako ezpata erabiltzen zuen. Txiletar ofizial beterano hori, bere indar urriarekin inguratua iza teko zoritxarra izan zuenez , munizio gutxirekin gainera, Gaspar Ruizen indiar arau kano aliatu eta laguntzaileen esku hil zen. Hori izan zen gerora 'Uharteko Sarraskia’ izenaz gogoratuko zen zoritxarreko gerta era. Ofizial d ohakabearen ezpata Peneleo araukaniar buruzagiak oparitu zion E rminia andrear i; indiar haiek, izan ere, emakume haren itxura k eta aurpegiaren hilotz zurbiltasun ak –aire zabalean ez egoteak eragina, hain zuzen – eta borrokan izaten zuen ezaxola sosegatuak txunditurik, naturaz gaindiko izakitzat edo, gutxienez, sorgintzat zeukaten . Sineskeria horrek are gehiago handitzen zituen Gaspar Ruizek jende ezjakin haren artean zuen ospea eta autoritatea. Erabat dastatu zuen, seguru, mendekua, Don Antonio de Leyvaren ezpata gerrian lotu zuenean. Sekula ez zuen askatzen, bere emakume jantziak ja nzten ez zituenean behintzat, ez inoiz erabili nahi edo behar izan zuelako, baina gustatu egiten zitzaion ezpata bere izterra jotzen sentitzea, Errepublikaren desohorearen etengabeko gogorapen eta sinbolo gisa. Aseezina zen . Horrez gainera, Gaspar Ruiz ibiltzera bultzatu zuen bidean ez zegoen gelditze ko modu rik. Ihes egin dako gatibuek –ez ziren asko, bestalde – esan ohi zuten nola hark belarrira xuxurlatutako hitz batzuk aski izaten ziren senarraren aurpegia aldatzeko eta ezinikusia baretzen ari bazitzaion berriro pizte ko. Orobat esaten zuten gudu bakoitzaren ondoren, ekintza arrakastatsu bakoitzaren ondoren, emaztearengana joaten zela Ruiz eta aurpegira begiratzen ziola. Aurpegi har en baretasun harroa ez zen inoiz eztitzen . Haren besarkadak estatua baten besarkada bezain hotza izan behar zuen, señores . Gasparr ek ahaleginak egi ten zituen haren izotzezko bihotza odol berozko turrusta batez urtze ko. Garai hartan bisita egin zioten Ingalaterrako itsas armadako ofizial batzuk harrituta ohartu ziren haren maiteminaren izaera bitxi hartaz». Entzuleen artean sortu zen harridura eta jakinmin mugimendua ikusirik, etenaldi labur bat egin zuen Santierra Jeneralak . «Ingalaterrako itsas armadako ofizialak , bai –errepikatu zuen –. Ruizek haiekin biltzea onartu zuen herrialdeko zenbait presoren askata sunaz tratua egiteko. Berak agintzen zuen lurraldean, itsasertzetik mendietaraino, bazen badia bat garai hartako itsasontziek Hornos Lurmuturrari bira egin ondoren egurrez eta urez hornitzeko erabiltzen zutena. Han, tripulazioa lehorrera erakarri rik, Hersa lia baleontzia z jabetu z en le henik, eta gero ezustean beste bi ontziz , bata ingelesa eta bestea iparramerikarra. «Garai hartan zurrumurrua zabaldu zen bere itsas ontzidi bat antolatzeko ametsa zerabilela. Baina ezinezkoa zen, jakina. Nolanahi ere, baleontzia bertako tripulazioaren parte batez osaturik, bere ofizial baten eta zenbait gizonen zuzendaritzapean, Chiloeko uharteko espainiar gobernariarengana bidali zuen, bere balentriei buruzko txosten batekin eta errebeldeen kontrako gerran haren lagunt za eskatuz. Gobernadoreak ezin izan zuen haren alde ezer egin; baina artilleria arineko bi pieza, laudoriozko gutun bat, erregeren gudarosteko koronel izendapena eta Espainiako bandera handi bat bidali zizkion. Ikurrin hori solemnetasun handiz jaso zuten Gasparren etxean, Araukaniako lurraldearen bihotzean. Egun hartan, emazteak harrokeria gutxiagoko irribarrea egin zion, seguru, senar guasoari. «Gure itsasaldeko ingeles eskuadroiko komandanteak kexuak bidali zizkion gure gobernuari harrapaketa horiengatik . Baina Gaspar Ruizek ez zuen gurekin tratatu nahi izan. Orduan ingeles fragata bat badian sartu zen, eta ontziko kapitaina, sendagilea eta bi teniente lehorreratu ziren, igaro baimen batekin. Harrera ona egin zieten, eta hiru egun igaro zituzten partisanoen buruzagiaren gonbidatu gisa. Haren egoitzan halako araudi militar, barbaro bat jarraitzen zen. Mugako hirietan lapurtutako harrapakinez hornitzen zen. Ingelesak areto nagusian sartu zirenean, etzanda ikusi zuten emaztea (ez zegoen osasuntsu une hartan), eta Gaspar Ruiz sofaoinetan eserita. Kapela lurrean zeukan, eta eskuak ezpataren giderrean. «Lehenengo elkarrizketa harta n, behin ere ez zituen eskuak ezpataren giderretik kendu, behin salbu , gaixoari izarak konpontzeko, ukitu leun eta samurrez. Ofizialak ohartu ziren emazteak hitz egiten zuenean, Gasparrek harengan finkatzen zituela begiak, halako arreta adi batez, arnasari eutsiz, mundua bazenik ere edo bera bazenik ere ahaztuta balego beza la. Agur oturuntzan, zeinetan emaztea bere sofan etzanik egon baitzen, Ruizek protesta haserrea adierazi zuen jasotako tratuagatik. San Martin jeneralak alde egin zuenetik, espioiz inguratuta egon zela, funtzionario zibilek kalumniatuta, ez zituzte la aintz at hart zen bere zerbitzuak, eta Txileko Gobernuak arriskuan jarri zitue la bere askatasuna eta are bizitza ere. Mahaitik jaiki eta madarikazioka hasi zen, gelan basa piztia bat bezala hara eta hona ; eta gero emaztearen oinetan eseri zen, arnasestuka, begiak lurrean iltzaturik. Emaztea, burua burko batzuen gainean zuela zetzan, begiak ia itxita. «–Eta o rain espainiar ofizial gisa ohoratzen naute –gehitu zuen ahots sosegatuz. «Ingeles fragatako kapitainak aukera aprobetxatu zuen jakinaren gainean jartzeko Lima erori zela eta, hitzarmen bateko erabakien arabera, espainiarrak kontinente osotik erretiratzen ari zirela. «Gaspar Ruizek burua jaso eta, inolako zalantzarik gabe, grina bridatu batez aldarrikatu zuen, Amerika osoan espaini ar soldatu bat bera geratzen ez bazen ere, azken odol tanta isuri arte jarraituko zuela berak Txileri aurka egiten. Parrastada ero hura amaitu zenean, haren emazteak esku zuri mehe bat jaso eta bere behatz puntez belauna ferekatu zion segundo lipar batez. «Ofizialen egonaldiak iraun zuen gainerako guztian –oturuntza bukatu eta ordu erdi baino gehiago ez –, adeitasunez eta amultsutasunez gainezkatu zituen partida desesperatu haren buruzagi oldarkorrak . Ordu arte abegitsu jokatu zuen, baina handik aurrera bazi rudien ezer ez zitzaiola aski iruditzen bere bisitariak ontzira itzultzeko egin behar zuten bidaian eroso eta salbu egon zitezen. «Ezerk ez zezakeen kontrastasun handiagorik adierazi –esan zidatenez – haren lehengo bortizkeriarekin eta beti izan ohi zuen jo kaera uzkurr arekin. Espero ez zuen z orion batek harrotuegi , onginahiz , amultsutasunez eta adeitasun erakutsiz gainezka egin zuen. Anaiak balira bezala besarkatu zituen ofizialak, begietan ia malkoak zituela Urrezko diru ba na oparitu zien askatutako presoei. Azkeneko momentuan , bat batean, merkataritza ontzien jabeei beren ondasun pertsonal guztiak itzuli baino gutxiagorik ezin egin zezakeela adierazi zuen. Ustekabeko eskuzabaltasun horrek taldeak alde egiteko unea zertxobait atzeratu zuen; haien lehenengo ibilaldia oso laburra izan zen. «Ilunabarrean Gaspar Ruiz eskoltarekin agertu zen haien kanpalekura, ardo upelez kargatutako mando bat eramanez. Bere adiskide ingelesekin azkeneko trago bat edatera joan zen –esan zuenez –, ez baitzituen sekula gehiago ikusiko. Umore onekoa eta alaia zegoen. Bere balentrien historia k kontatu z izkie n, mutiko batek bezala barre egin zuen, eta, ingelesen mandazain buruari gitarra hartu , bere pontxo mehe mehea txingarren argitan zabaldu eta haren ga inean hankak gurutzatuta eseririk maitasun abesti guaso bat abestu zien ahots eztiz. Gero burua bular gainera makurtu zuen, eskuak lurrean jarri zituen; gitarra belaunetatik erori zitzaion, eta isiltasun sakon bat nagusitu zen kanpalekuan, gure hainbeste h erritarri beren etxe suntsituengatik eta etendako maitasunengatik negar eginarazi zion gerrillari gupidagabearen maitasun abestia bukatu zenean. «Inork hitz bat esan baino lehen, lurretik altxatu eta bere zaldia eskatu zuen. «–Agur, adiskideak! –egin zien oihu – Jainkoak lagun dagizuela ! Maite zaituztet. Eta esan Santiagon Gaspar Ruiz , Espainiako erregearen koronelaren eta Txileko be lamika errepublikazaleen artean azken arnasa arte izango dela gerra, gerra!, gerra!, gerra! «Gaspa rren eskoltak ‘gerra!, gerra!, gerra! ’ oihua errepikatu eta alde egin zuen, eta zaldien apatxen eta oihuen hotsa urruti galdu zen, mendi malde tan. «Bi ofizial ingeles gazteak sinetsita geratu ziren Ruiz erotuta zegoela. Nola esaten duzue zuek? Buruan tantaren bat falta, ez? Baina sendagileak, eskoziar buruargia, zorrotza eta filosofia askokoa bera, oso posesio kasu bitxi bat zela esan zidan. Handik urt eetara berriro topatu nuen, baina oso ongi gogoratzen zuen oraindik ere esperientzia hura. Haren ustez , emakume hark ez omen zuen Gaspar Ruiz zuzenean konbentzituz eramaten plan odoltsuak betetzera, haren arima xumean konpondu ezinezko bidegabe baten sentipen bizi bat piztu eta bizirik edukitzeko baliabide sotilaz baizik. Baliteke, baliteke. Baina nik esan go nuke bere mendeku izpirituaren erdia isurtzen zuela gizon haren buztin sendoan, edonork kopa huts batean mozkorkeria, eromena eta pozoia isur lezakeen bezalaxe. «Gasparrek gerra nahi baldin bazuen, benetan izan zuen gerra, gure gudaroste garailea Peruti k itzultzen hasi zenean. Operazio sistematikoak prestatu ziren ederki kostata lortutako gure askatasunaren ohore eta joritasunean geratzen zen orban haren kontra. Robles jeneralak gidatu zituen, bere ohiko zorroztasun gupidagabe ongi ezagunaz. Errepresalia bortitzak izan ziren bi aldeetatik, eta ez zen errukirik izan gudu zelaietan. Peruko kanpainan graduz jaso nindutelarik , estatu nagusiko kapitaina nintzen. «Gaspar Ruiz presiope larrian aurkitu zen; aldi berean, alaba bat jaio zitzaiela jakin genuen, bere herriko parr okiatik atera eta bataioko zeremonia egiteko mendi artean laurogei milia egitera behartu zuten eta gero ihes egin zuen apaiz batek esanda. Gertaera hori ospatzeko, iruditzen zait niri , bi sarraldi distiratsu egin zituen Ruizek gure gudarostea baino askoz atzerago, eta atzerako bidea moztera bidalitako destakamenduak garaitu zituen. Robles jenerala k ez zuen asko falta izan amorruaren amorruz odol kolpe batek jotzeko. Eltxoen ziztad ez bestelako arrazoi bat aurkitu zuen lo ezina izateko ; arrazoi horren kontra, ordea, pattarrak ez zuen urak baino askoz gehiago laguntzen. Alderantziz, erasiaka eta irainka hasi zitzaidan nire indartsuaren kontura. Eta beldur naiz ohorerik batere ez zuen kanpaina hura bukatzeko presarengatik gu, ofizial gazt eak, ez ote ginen ausartegiak bihurtu, zerbitzuan behar ez ziren arriskuak hartzeko prest. «Nolanahi ere, geldiro, gutxika gutxika , gure soldadu taldeak Gaspar Ruiz inguratzen ari ziren, hark araukaniar indiar basatien herri osoa gure kontra jartzea lortu bazuen ere. Handik urtebete edo gehiagora, gure gobernuak jakin zuen, bere espioi eta agenteen bidez, itun bat egin zuela Carreras, mendiez beste aldeko Mendozako errepublika deituko diktadore deituarekin. Ezin esan dezaket Gaspar Ruizek asmo politiko sako n bat zuenik horretarako ala, berak gure kontra errukirik gabeko segada eta hilkintza gerra egiten jarraitzen zuen bitartean, emaztearentzat eta haurrarentzat babes segurua izatea ziurtatu nahi ote zuen. Ituna egiazkoa izan zen, edozein modutan. Itsas ald etik barnerako gure aurrerabideari aurre egiteko ahalegi nean huts egin zuelarik, ohi zuen bizkortasunaz erretiratu zen, eta, beste eraso gogor eta arriskutsu baterako prestatzeko , emaztea eta alabatxoa Pequeña mendikatetik zehar Mendozako mugara bidaltzea egin zuen lehenengo gauza». 11 «Carreras , politika eta liberalismoaren mozorropean , arrazarik txarreneko gizatxar bat zen, eta diktadore haren alderdia osatzen zuten lapur, traidore eta hiltzaileen harrapakina zen Mendozako zorigaiztoko estatua . Itxura jator baten azpian, bihotzik, errukirik, ohorerik edo kontzientziarik batere ez zuen gizon bat zen. Tiranoa izatea beste helbururik ez zuen, eta pozik baliatuko zatekeen Gaspar Ruizez bere helburu tamalgarri etarako, berehalaxe ohartu izan ez balitz Txileko gobernua alde edukitzea mesedegarriagoa izango litza iokeela bere asmo etarako. Lotsagorritu egiten naiz esatean gure gobernuari proposamenak bidali zizkiola zenbait baldintzaren pean bere hitzaz fidatu zen gizonaren emaztea eta haurra gure esku uzteko, eta eskaintza hori onartu egin zela. «Mendozarako bidean zihoala, Pequeñako mendi lepoan Carrerasen gizonek traizioa egin eta txiletarrek mendi sail nagusiar en oinetako zabaldian zuten gotorleku bateko ofizial buruzagiaren esku utzi zuten. Tratu lazgarri hori gerta zekidakeen oso garesti, zeren Gaspar Ruizen kanpamenduan preso bainengoen horren guztiaren berri jakin zuenean. Esplorazio batean preso hartu ninduten, Ruizen bizkartzain taldeko indiarrek nire eskolt ako soldadu urriak lantzaz hil ondoren. Gasparrek nire aurpegia garaiz ezagutu zuelako salbatu nintzen akabera berbera izatetik. Ez zegoen zalantzarik hilda nengoela uste zutela nire lagunek, eta neuk ere ez nukeen lau arditik emango nire biziaren truke. Indartsuak, ordea, oso ongi tratatu ninduen, nik beti sinetsi izan nuelako errurik ez zuela eta bera injustiziaren biktima zenean laguntzen ahalegindu nintzelako, esan z idanez. «–Eta orain –hitz egin zidan –, ikusiko duzu egia esaten dudala beti. Salbu zaude . «Ez nuen sinesten egiaz salbu nengoenik gau batean beregana joateko deitu zidanean. Basapiztia kaiolan bezala zebilen aurrera eta atz era, oihuka batean: ‘Traizioa! Traizioa!’. Ukabilak estututa etorri zitzaidan . «–Zintzurra moztu ahal izango nizuke. «–Horrek emaztea itzuliko dizu? –esan nion ahal nuen sosegu guztiaz. «–Eta haurra! –egin zuen garrasi, erotuta balego bezala. Besaulki batean hondoratu zen, barre lazgarri, bortitz bat eginez –. Oi, ez; zu salbu zara. «Bere emaztea ere salbu zegoela ziurtat u nion nik; baina ez nion esan konbentzituta nengoela emaztea ez zuela berriro ikusiko. Hil arte gerra egin nahi zuen, eta gerra ezin buka zitekeen bere heriotzarekin baino . «Begirada harrigarri, ulertezin bat egin zidan, eta marmar betiberdin bat eginez eseri zen. «–Beren eskuetan dute . Beren eskuetan. «Sagua katuaren aurrean bezain geldirik nengoen. Batbatean zutitu egin zen. «–Zertan nago ni hemen? –esan zuen oihuz; eta atea zabaldurik zaldiei zelak jarri eta igotzeko aginduak banatu zituen –. Zer d a? –esan zuen zezelka, niregana hurbilduz –. Pequeñako gotorlekua; oholesizko gotorlekua ! Ezer ez da! Mendiaren barren barrenean ezkutaturik bale ukate ere nireganatuko nuke. «Txundituta utzi ninduen, ahalegin batez gehitu zuenean: «–Neure bi besoetan eduki nuen lurrak ikara egiten zuenean. Eta haurra, hura behintzat bai da nirea! Hura behintzat nirea da! «Hitz bitxiak ziren horiek; baina ez nuen harritzeko astirik izan. «–Nirekin etorriko zara –esan zuen bortizki –. Negoziatu egin nahi dut, eta Ruiz gaizkilearen beste edozein mezulariri zintzurra moztuko liokete. «Nahikoa egia zen hori. Haren eta gainerako gizateria haserretuaren artean ez zeg oen harremanik, gerrako arte prestuko ohituren arabera. «Ordu erdi baino lehen zaldiz gindoazen, eta gau osoan egin genuen hegan eroen gisan. Hogei gizoneko eskolta bat zuen kanpalekuan, baina ez zuen gehiagoren zain geratu nahi izan. Mezulariak bidali ziz kion, nolanahi ere, Peneleo, garai hartan mendi oinetan kokaturik zeuden indiarren buruzagiari, goi ordokietara joateko aginduz , Ojo de Agua aintziran biltzera, zeinaren ertzetan baitzegoen Pequeñako gotorlekua. «Gaspar Ruizen sarraldiak hain famatu egin z ituen mugimendu bizkortasun nekaezinaz igaro genituen beheko lurrak. Beheko bailaretatik ibili ginen ibarburuetako amildegietaraino. Sarraldi hark bazituen bere arriskuak. Basaltozko horma perpendikular batean egindako erlaitz bide bat zihoan harkaitz zutiak inguratuz, eta azkenean zintzur sakon baten ilunantzetatik aterata Pequeñako goi ordokira iritsi ginen. «Belar berde finezko eta sastraka loratu mehezko zelai bat zen; baina gure buruez oso goian elur orbanak ageri ziren haitzezko horma ha ndietako arrakala eta zirrikituetan eskegita. Aintziratxoa begi zabaldu bat bezain biribila zen. Gotorlekuko goarnizioa bere abere taldea etxeratzen ari zen gu agertu ginenean. Orduan egurrezko ate handiak erdiz erdi zabaldu ziren eta abandonaturik, hutsik , arima bizi bat gabe zegoela zirudien barruko etxolen belarrezko sabaiak ozta ozta ezkutatzen zituzten hesola puntazorrotz, beltz zabalez inguratutako barruti karratu hark . «Baina, Gaspar Ruizen agindua betez beldurrik gabe aurrera egin zuen gizon batek errenditzeko agindu zienean, zaldizkoa eta zaldia, biak hankaz gora bota zituen tiro zaparrada batez erantzun zioten barrukoek. Ruizen hortzak karraskatzen entzun nituen nire ondoan. «–Ez dio axola –esan zuen –. Orain zoaz zu. «Nire uniformea ren zarpailak urratuta eta kolorea galduta egonagatik, ezagutu egin zuten hartatik geratzen zena, eta hitz egiteko moduko distantzia batera hurbiltzen utzi zidaten; eta orduan itxaron egin behar izan nuen, zeren kanoizulo batetik poz eta harridura oihuak egite n zituen ahots batek ez baitzidan uzten hitz bat ere esaten. Nire aspaldiko adiskide Pajol maiorraren ahotsa zen. Beste kide askok bezala, aspaldi hiltzat emana baininduen hark ere. «–Sartu ezproiak zaldiari, mutil! –oihu egin zidan, gogoa bero bero eginda –; atea zabalduko diagu eta. «Bridak askatu eta burua astindu nuen. «–Ohorezko hitza eman dut –oihu egin nion. «–Horri? –hark, berebiziko atsekabez. «–Bizitza salbu agintzen dizu e. «–Gure bizitza gurea da. Eta zuk, Santierra, rastrero horren aurrean errenditzeko aholkatzen diguzu? «–Ez! –oihu egin nion –. Baina bere emaztearen eta haurraren askatasuna nahi du, eta ura moztu diezazueke. «–Orduan emaztea izango da sufrituko duen lehenengoa. Esaiozu hori. Entzun, ho nek guztiak ez du zentzu rik: ateraldi bat egin eta harrapatu egingo zaitugu. «–Ez nauzue bizirik harrapatuko –esan nion irmo. «–Ergela! «–Jaungoikoarren –erantsi nuen biziro –, ez zabaldu atea. «Eta aintziraren ertzak estaltzen zitu en Peneleoren indiar jendeketa erakutsi nien. «Inoiz ikusi gabea nintzen hainbeste jende basati batera. Haien lantzek belarra bezain ugariak ziruditen. Eta haien garrasi erlastuek itsasoaren marmarraren antzeko zarata nahasi bat egiten zuten. «Nire lagun Pajol bere baitarako madarikazioka ari zen. «–Ederki hortaz; zoaz pikutara –lehertu zen, bere onetik aterata. Baina jiratu nintzenean damutu egin zen, eta agindua entzun nion: – Bota zaldi hori, ero horre k alde egin baino lehen. «Tiratzaile trebeak zituen. Bi tirok jo zuten ; biratzen hasi besterik ez eta balantzaka hasi eta tximistak jo izan balu bezala erori zen zaldia . Hankak oinburdinetatik kanpoan neuzkan eta harengandik aske erori nintzen; baina ez nintzen saiatu jaikitzen. Eta haiek ere ez ziren etorri nire bila. «Indiar masak gotorleku aldera abiatu ziren. Eskuadroietan antolatuta mugitzen ziren, chuzo1 luzeak jasota; gero, fusilen irismenetik kanpo zalditik jaitsi, eta larruzko kapotak erantzita, biluzik oldartu ziren erasoan, lurra ostikoka zapalduz eta erritmo jakin batean oihuka. Hiru aldiz igaro zuen su mihi batek gotorlekuaren aurrealde osoa, baina ez zuen gelditu haien martxa. Hesolen kontra pilatu ziren, beren aizto zabalak eskuetan jasorik, Baina oholesia ez zegoen ohi bezala larruzko lokarriz lotuta, burdinazko iltze luzez baiz ik, eta haiek ezin izan zituzten moztu. Sarrera bat b ehar tzeko ohiko metodoak huts egin zielako atsekabeturik, fusilen tiroketari hain irmo eutsi zioten jentil ak sakabanatu eta ihes egin zuten setiatuen deskargen pean. «Beren aurreraldian atzean utzi nindu tenean , jaitsi eta Gaspar Ruizekin elkartu nintzen berriro zabalditik goratzen zen bizkar apal batean. Bere partidako fusileriak babestu zuen erasoa; baina, keinu baten ondoren, korneta batek sua eteteko seinalea jo zuen. Biok isilik geratu ginen basatien hondamendi konponezinari begira. «–Setioa beharko da, beraz –xuxurlatu zuen. Eta ezkutuan eskuak bihurritzen sumatu nuen. «Baina zer eratako setioa ? Ez zuen nire adiskide Pajolen mezua errepikatu beharrik izan; ez zen ausartzen setiatuei ura mozte n. Nahi adina haragi zuten. Eta, hain zuzen, eskas izan balute ere, ez nukeen zalantzarik izango, bera izango zatekeela lehenengoa, ahal izanez gero, oholesiaren barrura janaria bida ltzen . Alderantziz, ordea, zabaldian geundenak ginen, izan, gosearen zizta da sentitzen hasten ari ginenak. «Peneleo, indiar buruzagia, gure suaren ondoan zegoen eserita, bere gu anako larruzko kapa zabalean bilduta. Basagizon atletiko bat zen, sekulako burutzar karratua zuen, formaz eta tamainaz lastozko erlategi baten itxurakoa, eta aurpegia serioa, mukerra, zimurtsua. Bere gaztelania gaiztoan behin eta berriro esaten zuen, basoko animalia goseti baten antzera marmarka, oholesian zulo bat, txikia bazen ere, eginez gero bere jendea sartuko zela eta andrea ekarriko zuela, baina bestela ezetz. «Gaspar Ruizek , haren aurrean eseririk, gotor lekuan iltzaturik zituen begiak, gau eta egun, nolabait esateko, isiltasun eta gelditasun beldurgarri batean. Bien bitartean, bere ordezkarietako batek Maipuko haran ean izandako porrotaren berri jakin genuen, behe aldeko lurretatik ia egunero iristen zitza izkigun mezularien bitartez. Urrutira bidalitako beste ikusketari batzuek bestelako berriak ekarri zizkiguten: infanteriako zutabe bat zetorrela mendiko urrutiko igarobideetatik gotorlekuari laguntzera. Geldiro zetorren, baina bagenekien beheko bailaretan egiten ari ziren aurreramendu neketsuen berri. Asko harritzen ninduen Ruiz nola ez zen abiatzen indar mehatxagarri hari segada bat antolatzeko egokia zen 1 Makila edo ziri luzea trokaren batean eraso eta suntsitzera, gerrilla gerrarako zuen jeinuak eskatzen zuen bezala. Baina baz irudien jeinu hark alde egin ziola, etsipenean murgilduta uzteko. «Niretzat garbi zegoen ez zela gauza gotorleku haren bistatik alde egiteko. Zinez esaten dizuet, señores, ia ia errukia pizten zidala gizon indartsu ahuldu hura han, tontortxoan eserita, egu zkiak, euriak, hotzak, haizeak batere axola ez ziola, eskuak hanken inguruan eta kokotsa belaunen gainean jarrita, begira, begira, begira ikusteak. «Eta begietatik harrapatuta zeukan gotorlekua bera bezain geldirik eta isilik zegoen. Goarnizioak hila zirud ien. Gotorlekuaren kanoizuloetara egiten ziren tiro desordenatuei erantzun ere ez zieten egiten. «Gau batean, ondotik paseatzen ari nintzela, bat batean hitz egin zidan, jarreraz aldatu gabe. «–Kanoi baten bila bidali ditut –esan zidan –. Zure Robles hori h onaino igo baino lehen Erminia eskuratu eta erretiratzeko astia izango dut. «Ordokietatik kanoi bat ekartzera bidali zituen. «Kosta egin zitzaion iristen, baina azkenean iritsi zen. Zazpi librako kanpaina kanoi bat zen. Desmuntatuta eta bi haga luzetara zeharka lotuta, aise ekarri zuten bidezidorretatik bi mandoren artean. Oraindik ere entzuten ari naiz nire belarrietan Gasparren pozezko oihu basatia, egunsentian, kanoiaren eskolta bailaran gora agertzen ikusi zuenean. «Baina ez daukat hitzik, se ñores, martxa hartako azken gauean, kanoiaren armazoia zekarren aberea, zerbaitengatik edo hargatik amildegi batetik erori zela jakin zuenean nagusitu zitzaion harridura, amorrua, etsipena, nahasmendua adierazteko. Eskol taren kontra heriotza eta tortura mehatxuka hasi zen. Harengandik urruti igaro nuen egun osoa, sastraka batzuen atzean etzanda, orain zer egingo ote zuen pentsatzen. Bazuen erretiratzea; baina ezin zen erretiratu. «Ni baino beherago Jorge artilleroa, espainiar soldadu zaharra, zaldi zelak p ilatuz halako egitura edo bat antolatzen ikusi nuen. Kanoia, kargatuta eta prest, gainean jarri zuten, baina piztu zutenean traste hura dena erori, eta oholesiaren gainetik igaro zen tiroa. «Ez zen beste saiorik egin. Munizioa zekarren mandoetako bat ere galdu egin zuten, eta sei tiro besterik ez zituzten egiteko; kanoia ondo kokatuz gero atea behera botatzeko nahikoa eta sobera. Hori, ordea, ezinezkoa zen kanoia behar bezala muntatu gabe. Ez zegoen ez astirik ez baliabiderik beste armazoi bat egiteko. Edozein unetan espero nuen harkaitz artean Roblesen korneten oihartzuna entzutea. «Peneleo, bere larruetan bildurik hara hona kezkatsu ibili ondoren, bere betiko kontua xuxurlatuz eseri zen une batez nire inguruan. «–Egin entrada bat, zulo bat. Zulo bat e ginda, bueno . Zulo bat ez egin, orduan vamos , alde egin behar. «Ilunabarrean harrituta ikusi nuen indi arrak beste eraso baterako bezala ari zirela prestatzen . Haien errenkadak mendien itzalaren babesean ilaratan kokatuta zeuden . Gotorlekuaren atearen aurreko zabaldian, gizon talde bat ikusi nuen leku berean mugitzen. «Muinotik behera jaitsi nintzen, inor ohartu gabe. Ilargiaren argiak, goialdeetako aire garbian, egun argitan bezala dirdiratzen zuen, baina itzal trinkoek ikusmena nahasten zidaten, eta ezin izan nuen erreparatu zertan ari ziren. Jorge artilleroaren ahotsa entzun nuen, doinu bitxi, ikarati batez esanez: «–Kargatuta dago, jaunak. «Orduan talde hart ako beste ahots batek irmo esan zituen hitzok: «–Ekarri riata . –Gaspar Ruizen ahotsa zen. «Isiltasuna zabaldu zen; setiatutako goarnizioaren tiroak nabarmen entzuten ziren. Haiek ere ikusia zuten taldea. Baina distantzia handiegia zen; eta zorua zulatzen zuten bala galduen zipriztinen artean, taldea zabaldu, itxi, mugitu egiten zen eta denen erdian irudi makurtu bat begiztatzen utzi zidan. Ingurura gerturatu nintzen, hura guztia ikuspen bitxi bat, amets kitzikagarri eta z entzugabekoren bat ote zen dudatan. «Ahots ito berezi batek agindua eman zuen: «–Estutu hedeak. «–Bai, jauna –erantzun zioten beste zenbait ahotsek, bizkor eta izututa. «Orduan ahots itoak esan zuen: «–Horrela. Arnasa hartzeko libre egon behar dut. «Orduan zenbait gizonen zarata kezkatsu bat izan zen. «–Lagundu iezaiozue, hombres . Eutsi! Beste besoaren azpian! «Ahots motel hark agindu zuen: «–Bueno! Alde nire ondotik, mutilak. «Elkarrengandik bereizten ari zirenen zirkulu hartan barruratu nintzen eta berriro entzun nuen ahots larr itu hura serio agintzen: «–Jorge, ahaztu gizon bizia naizela. Ahaztu erabat, eta egin behar duzunari bakarrik erreparatu. «–Ez beldurrik izan, señor . Zu kanoiaren armazoia baino ez zara niretzat; tiro bat bakarra e re ez dut alferrik galduko. «Metxa baten zirtakak entzun nituen, eta po spoloaren kresal usaina aditu nuen . Batbatean, irudi deskr ibaezin bat ikusi nuen aurrean, lau hank an, piztia bat bailitzan, baina gizon buruduna, garondotik gora luzatzen zen hodi baten azpian zintzilik, eta brontze masa biribilkara bat bizkarrean. «Gizonezko zirkuluerdi baten aurrean, bakar bakarrik makurtu zen, atzean Jorge zuela eta ondoan turuta jotzaile bat geldirik, tronpeta eskuan zuela. «Jorge, makurturik, xuxurlaka ari zen, pizgailua eskuan zuela: «–Ontza bat ezkerrera, señor . Ez hainbeste. Hortxe. Orain, jaitsi pixka bat, ukondoak tolestuta, nik... «Alde batera jauzi egin zuen, pizgailua jaitsi zuen eta su turrusta bat atera zen gizonaren bizkarrean lotuta zegoen kanoiaren ahotik. «Orduan Gaspar Ruiz geldiro beheratu zen. «–Tiro ona? –galdetu zuen. «–Bete betean, señor . «–Orduan, k argatu berriro. «Nire aurrean zetzan ahuspez, bere bularra munduaren historia negargarrian gizonaren maitasunak edo indarrak inoiz jasan behar izan ez duen bezalako karga erraldoi haren brontze ilun distiratsuak zanpaturik. Besoak luze zituen eta penitentziagile ahuspeztu bat zirudien, ilargiak argitzen zuen lurrean. «Berriro ikusi nuen esku eta belaunen gainean altxatzen, jendea urruntzen, eta Jorge zaharra haren gainera makurtzen, hodiaren zentzuan begiratzeko. «–Pittin bat ezkerrera. Ontza bat eskuinera. Por Dios, señor, ez ikararik egin. Non dago zure indarra? «Soldadu zaharrari emozioak ahotsa eteten zion. Pauso bat egin zuen alde batera eta, tximista bezain bizkor, pizgailua metxari ezarri zion. «–Bikain! –egin zuen oihu malkoz beterik; baina Gaspar Ruiz luzaro geratu zen isilik, lurraren kontra zapal zapal eginda. «–Nekatuta nago –xuxurlatu zuen azkenean –. Beste tiro bat aski izan go da? «–Dudarik gabe –esan zuen Jorgek, haren belarrira makurturik. «–Kargatu hortaz –entzun nion esaten garbi –. Turuta! «–Hemen nago, señor, zure agindutara. «–Ba, agintzen dizudanean, jo deia Txile ren bazter batetik besteraino entzuteko moduan –esan zuen, berebiziko ahots ozen batez –. Eta zuek, gainerakoak, prest egon riata madarikatu hau mozteko, zeren erasoan zuen buru jartze ko garaia izango baita . Orain jaso nazazue eta zuk, Jorge, apuntatu eta jo bizkor i tua. «Gotorlekutik zetorren fusileriaren burrunbak ia erabat itzali zuen haren ahotsa. Oholesia kez eta garrez koroatuta zegoen. «–Saiatu atzerakadari eusten, mi amo –esan zuen artillero zaharrak ahots dardaratiz –. Iltzatu behatzak lurrean. Horrelaxe. Orain! «Pozezko oihu batek ihes egin zion tiroaren ondoren. Kornetak bere tresna ezpainetara jaso eta itxoin egin zuen. Baina ez zen agindurik iri tsi etzanda zegoen gizonarengandik. Belaun bat haren ondoan jarri nuen eta esateko geratzen zitzaio n apurra entzun nuen. «–Zerbait hautsi zait –esan zuen arnasoska, burua zertxobait jaso eta erremediorik gabe hondoa jotakoaren jarreran begiak niregana itzuliz. «–Atea pusketatik zintzilik dago –egin zuen oihu Jorgek. «Gaspar Ruiz hitz egiten ahalegindu zen, baina eztarrian ito zitzaion ahotsa , eta nik kanoia haren bizkar hautsitik kentzen lagundu nuen. Sorgor zegoen. «Ahoa itxita eduki nuen, jakina. Indiarrei inork ez zien erasotzeko seinalerik egin. Haren ordez gotorlekuari laguntzera zetozen indarren turuta hotsa, nire belarriek hainbeste denboran desiratu izandakoa, entzun zen, gure etsaiak, ustekabean harrapaturik, Azken Juiziorako deiak bezala izutuz. «Ihesaldian zihoazen gizonen, zaldi basatien, zaldizko indiarren tornad o bat, egiazko urakan bat igaro zitzaidan gainetik , artean gurutze baten itxuraz ahuspez zetzan Gaspar Ruizen ondoan lurrean kuzkurtuta nengoela . Peneleok, bizitza salbatzeko lauhazka zihoala, ziztada bat egin zidan bere txuzo luzeaz ondotik igaro ahala, l agun zaharren arteko agur gisa, seguru asko. Airean zebilen plomuari nola ihes egin nion azaltzen zailagoa da. Goizegi ausartu nintzen, gainera, belaunik o tente tzen, eta 17. Taltal erregimentuko soldadu batzuek, bizirik zegoen edozeri jazarri nahian, baion etaz ia zula zula egin ninduten hantxe bertan. Oso nahigabetu ziren, gainera, zaldi lasterka etorri eta sableen albo kolpez handik uxatu zituztenean. «Robles jenerala eta haren Estatu Nagusia ziren. Kosta ahala kosta preso batzuk hartu nahi zituen. Hark er e nahigabetua zirudien une batez. «–Zer? Zu hemen ? –egin zuen oihu. «Baina segituan jaitsi zen zalditik ni besarkatzeko, gure familiaren aspaldiko laguna baitzen. Gure oinetan zetzan gorputza seinalatu nion, eta bi hitz hauek besterik ez nizkion esan: «–Gaspar Ruiz. «Besoak jaso zituen harriturik. «–Hara! Zure indartsua. Akabera arte zure indartsuarekin. Berdin dio! Heriotzatik libratu gintuen lurra ausartenak ere beldurtzeko moduan dardarka hasi zenean. Neu ere nire onetik aterata nengoen beldurrez. Hori ez! Qué guapo ! Non dago menderatu duen heroia? Ja, ja, ja! Zerk hil du, chico ? «–Bere indarrak, jeneral jauna –erantzun nion ». 12 «Baina Gaspar Ruizek arnasa hartzen zuen oraindik. Bere pontxoaren gainean jarri eta heriotza ikusezina dageneko gainean hega n zebilkion bitartean gotorlekuari hain finko begiratzen egondako tontortxoaren gorenera, zuhaixka batzuen babesera eramanarazi nuen. «Gure tropak gotorlekuaren inguruan zeuden kanpatuta. Egunsentian ez nintzen batere harritu segituan Santiagora eraman beha r zen preso baten eskolta buru izendatu nindutela entzun nuenean. Presoa Gaspar Ruizen emaztea zen, jakina. «–Zure sentimenduei diedan begiramenagatik izendatu zaitut –adierazi zidan Robles jeneralak –. Emakume hori fusilatu egin beharko genukeen arren, Errepublikari egin dion kalte guztiarengatik. «Eta ihardespen haserre bat emateko keinua egin nuelarik, jarraitu zuen: «–Orain, Gaspar hilda dagoenez, emazteak ez du garrantzirik. Inork ez du jakingo zer egin. Baina Gobernuak eramateko eskatzen du. «Roblesek soinak jaso zituen. «–Seguru asko harrapakinen parte handi bat emazteak baizik ez daki zkien lekuetan ezkutatuko zituen Gaspar Ruizek . «Egunsentian andre gazte hori muinora igotzen ikusi nuen, bi soldaduren artean, haurra besoetan zuela. Harekin elkartzera joan nintzen. «–Oraindik bizirik dago? –galdetu zuen, Gaspar Ruizek adorazioz begiratu ohi zion begitarte sor hura nireganantz biraturik. «Bekokia makurtu eta hitzik esan gabe gidatu nuen sastraka baten atzera. Gaspar Ruizek begiak zabalik zeuzkan. Nekez hartzen zuen arnasa eta ahalegin handi bat eginez emaztearen izena xuxurlatu zuen. «–Erminia! «Gasparren buruaren ondoan belaunikatu zen. Alabatxoa, aitaz ohartu gabe eta bere begi handiez ingurura begiratu z, berriketan hasi zen bat batean, ahots ala i, zoli batez. Behatz mehe batez egunsentiko eguzkiaren distira gorrixka seinalatu zuen gailurren isla beltzen artean. Eta belarriarentzat ulertezina eta gozoa zen haur hizketaldi hark iraun zuen bitartean, hiltzen ari zen gizona eta belauniko zegoen emaku mea, isilik egon ziren biak, elkarri begietara begira, hots mehe hura entzunez. Orduan hizketaldia eten zen. Haurrak bere burua amaren bularraren kontra estutu eta lo hartu zuen. «–Zure gatik zen –hasi zen –. Barkatu. –Ahotsak huts egin zion. Eta berehalaxe xuxurla bat entzun nuen eta hitz errukarri haue k entzun nituen: – Indarra falta. «Emakumeak intentsitate harrigarri batez begiratu zion. Gaspar rek irribarre saio bat egin zuen. «–Barkatu –errepikatu zuen –. Utzi egingo zaitut... «“Emaztea gainera makurtu zitzaion, begiak lehorrik, eta ahots irmoz esan zion: «–Mundu osoan zu bakarrik maite izan zaitut, Gaspar. Gasparren burua mugitu egin zen. Begiak piztu zitzaizkion. «–Bazen garaia ! –hasperen egin zuen. Eta gero, larri: – Baina benetan... egia da? «–Mundu honetan justiziarik eta errukirik ez dagoela bezain egia –erantzun zion suharki. Gasparren aurpegirantz makurtu zen. Hark ahalegina egin zuen burua jasotzeko, baina atzera erori zitzaion, eta emazteak ezpainetan musu eman zionerako hilda zegoen . Haren begi beiratsuak zerura begira zeuden finko, eta hartan arrosa koloreko hodeiak hegan, oso goian. Baina a maren bularraren kontra estututa lo zegoen neskatoaren betazalak geldiro apaldu eta itxi egiten zirela ohartu nintzen. Lotan zegoen. «Gaspar Rui z, gizon indartsuaren alargunak malko bat bera ere isuri gabe utzi zidan handik eramaten. «Bidaiarako, aulki baten antzeko zela bat prestatu gen uen, azpian oinak jartzeko zintzilikako ohol batekin. Lehenengo egunean hitz bat bera esan gabe ibili zen, magal ean zeraman haurtxoari ia behin ere begiratu gabe. Lehenengo kanpamendua paratu genuenean, inguruan paseatzen ikusi nuen , haurra besoetan kulunkatuz eta ilargiaren argitan hari begira. Bigarren eguneko martxa hasi genuenean, biztanlerik gabeko lurralde hartan jendea bizi zen lehenengo herrira noiz iritsiko ginen galdetu zidan. «Eguerdi aldera iritsiko ginela esan nion. «–Eta emakumerik izango da han? –galdetu zidan. «Herri handi bat zela esan nion. «–Badira, beraz, gizonak eta emakumeak, señora –esan nion –; estutasun eta gerra guztiak bukatu direla jakinda pozez zoratuko dira haien bihotzak. «–Bai, dena bukatu da –errepikatu zuen. Eta handik gutxira berriro: – Ofizial jauna, zer egingo du nitaz zure Gobernuak? «–Ez dakit, señora –esan nion –. Baina ondo tratatuko zaituzte, dudarik ez. Errepublikazale ak ez dira basatiak eta ez dira mendekatzen emakumeekin. «“Errepublikazaleak” hitz a esan nuenean iraungiezinezko gorrotozkoa iruditu zitzaidan begirada bat bota zidan. Baina h andik ordubetera edo, bestela, zamak zekartzaten mandoak, amildegi baten ertzetik zihoan bidezidor batetik aurrea har ziezaguten, aurrera bidali genituenean, halako aurpegi zurbil, larriz begiratu zidan, non berebiziko errukia piztu baitzitzaidan. «–Ofizial jauna –esan zidan –, makal nago, dardaratan nago. Beldur ero bat dut . «Ben etan, ezpainak dardarka zeuzkan eta, hala ere, hain arriskutsua ere ez zen bidezidor estuaren hasiera ikustean irribarre egiten saiatzen zen. «–Beldur naiz h aurra eroriko ez ote zaidan . Gasparrek bizia salbatu zizun, gogoratzen zara... Har iezadazu. «Luzatuta zeuzkan besoetatik haurtxoa hartu nion. «–Itxi begiak, señora , eta fida zaitez mandoaz –aholkatu nion. «Halaxe egin zuen; bere zurbiltasunarekin eta aurpegi akitu, argalarekin, hildako baten itxura zuen. Bidezidorreko bihurgune batean –porfido gorrizko harkaitz handi batek beheko zelaiak ikustea eragozten zuen – begiak zabaltzen zituela ikusi nuen. Ni atzetik nindoan, hain zuzen ere, neskatxoa eskuineko besoan neramala. «–Haurra ondo doa –egin nion oihu, animatzeko. «–Bai –erantzun zidan motel; eta orduan, izuturik ikusi nuen oinetarako oholean zutitu, begiak izutzeko moduan finko zituela, eta gure eskuineko amildegian behera botatzen zuela bere burua. «Ez naiz gauza ikuspen lazgarri hura ikusita bat batean nagusitu z itzaidan izumena deskribatzeko. Amildegiaren izumena zen, keinuka ari zitzaizkidala iruditzen zitzaidan harkaitzen izumena. Burua zabuka zebilkidan. Haurra nire kontra estutu eta estatua bat bezain zurrun geratu nintz en zaldi gainean . Izozturik eta mutu . Emakumearen mandoak estropezu egin zuen ; harkaitzaren kontra estutu eta aurrera jarraitu zuen. Nire zaldiak belarriak tentetu eta irrintzitxo bat egin zuen. Bihotza gelditu egin zitzaidan, eta amildegiaren hondo hondotik erreka haserrean itzulika zihoazen harrien hotsak are gehiago erotzen ninduten beren zarata z. «Une baten buruan bihurgunea igaro eta belarrez betetako ezponda zabal batean geunden. Eta o rduan oihu egin nuen. Soldaduak lasterka etorri zitzaizkidan, asaldatuta. Badirudi hasieran oihu baizik ez nuela egiten. «–Haurra nire eskuetan utzi dit! Haurra nire eskuetan utzi dit! –Eskoltak erotu egin nintzela uste zuen». Santierra jenerala isildu eta mahaitik altxatu zen. –Eta horixe da dena, señores –bukatu zuen esanez, altxatzen ari ziren gonbidatuei begiratu adeitsu bat eginez. –Eta haurraz zer gertatu zen, Jeneral jauna? –galdetu genion. –A, haurra , haurra . Bere zahartzaroko babeslekua zuen lorategi ederrera jotzen zuten leihoetako batera joan zen . Fama handia zuen lurralde osoan. Esku keinu batez atzean utzirik, dei egin zuen: –Erminia!, Erminia! –eta zain geratu zen. Eskua ohartarazteko jaitsi zuen, eta leihoetan pilatu ginen. Zuhaitz multzo batetik emakume bat atera zen lorez inguratutako ibilbide zabalera . Haren azpiko gona almidoiztatuaren igurtzi hotsa entzun genuen eta haren modaz pasatako sedazko gonaren zabaltasuna ikusi genuen. Gora begiratu zuen, eta begira zegozkion begi haiek guztiak ikusirik, gelditu, bekozkoa zimur tu eta behatza jaso zion Jeneralari, hark maltzurki barre egiten zuen bitartean, eta buruan zeraman parpaila beltza bere isla burgoia partez estaltzeko moduan luzatuz, gure bistatik alde egin zuen, duintasun zurrun batez ibiliz. –Ikusi duzue nire zahartzaroko aingeru zaindaria, nire abegi onak eskain diezazuekeen on eta erosotasun oro zor diozuena. Maitasunaren garra nire bularrean goiz piztu arren, inoiz ez naiz ezkondu. Eta horrexegatik, beharbada, su sakratuaren pindarrak ez di ra oraindik itzali hemen . Eta b ere bular zabala jotzen zuen. –Oraindik bizi da; oraindik bizi da –esan zuen enfasi erdi komiko erdi serio batez –. Baina ez naiz ezkonduko Hori da Santierra jeneralaren alabatzakoa eta oinordekoa. Mahaikideetako batek, Itsas ontzidiko ofizial gazteak, “berrogeiren bat urteko neskazahar txiki, lodikote” gisa deskribatu zuen geroago. Guztiok ikusi genuen ilea urdintzen hasia zuela eta oso begi beltz ederrak zituela. –Eta –jarraitu zuen Santierra jeneralak – ezkontza kontuak entzuterik ere ez du inoiz nahi izan. Lastima! Ona, eraman onekoa, agure gaixo honi atxikia. Arima bakuna. Baina ez dizuet aholkatzen haren eskua eskatzerik, zeren zuen eskua bereen artean hartuko bal izue, hezurrak xehatzeko izango bailitz ateke. A, horretan broma gutxi harekin. Bere aitaren alaba bete betea da, bere indarrak –bere gorputzaren , bakuntasunaren, maitasunaren indarr ak– hil zuen gizon indartsuarena.

2023-12-01

Aparejadorea-1

Aparejadore titulatua naiz, ez dut esango bikaina, oso ona ez dakit, zabarra ez behintzat, baina ez da hori koska. Lana bitarteko hustzat hartuta bizitzan objektibo nagusia egunean egunekoaz gozatzea izan dut. Beti. Unibertsitate urteak, estropada eta kart oi bandaren garaiak, ezkondu ostekoak, tartean seme bien haurdunaldiak eta jaiotzak, batez bestekoan gozamenezkoak izan ziren. Eta halako batean dena okertu zen. Hasierara joz, arkitekturarako nire bokazioa goiztiarra izan zen, erromantikoa, gaztetxo bate n inozokeriak puztua. Txikitan eta gero nerabezaroan nola bizi nituen, nola baina, gure sorterriko jauregi ederra, txalet kolonialak, dorretxeak, kasinoa, portuko kale estuetakoak, ontziolak eta beste, gehienak gaur egun suntsituak edo bestela lotsagabe e raldatuak! Atilarenak ez zuen oraingo negozio ejertzitoek suntsitzen ari direnaren ezta laurdena ere suntsituko. Eraikinok umetatik jada neure hezurretan bizi nituela esan zitekeen, zer gertatzen zitzaidan artean jakitera iritsi gabe. Konsekuentzia? Arkite kto izan nahi nuela. Halako ikasketarik hemen ez, ezta ere etxean dirurik Madrilera joateko, Burgosen arkitekto laguntzaile, aparejadore alegia, horixe egitea erabaki genuen denon artean amak eta anaia arrebok. Ordurako aita hila zen eta, etxean halaxe ha rtzen genituen erabakiak. Aho batez. Beraz, Burgosera. Zenbait ikaskidek bat eginda pisua alokatu genuen. Jabea militarra omen zen, nik neuk ez nuen hura inoiz ikusi. Burgos militarra! Hango eraikinek, militarren kuartelek eta etxe blokeek, gure pisua hala ko batean zegoela argitu behar dut, maiz zurrundu egiten zidaten gorputza. Hezurren ordez burdinak baneuzka bezala. Orain begiratuta esango nuke hartan erein zela nigan depresioren hazia, buruko terrazetan tarteka lore beltzak ernalarazten dizkidana. Azken hori alde batera, karrera amaitu nuenerako argi neukan txikitatik gertatzen zitzaidana. Joera nuen eraikinak somatizatzeko, aldika eta era gorabeheratsuan somatizatu ere. Eskerrak Burgosekoa hiru urtez baino izan ez zena. Baziren zorionez munduan barna al aitzen zidaten bestelako eraikinak. Burgosen bertan, katedrala eta errebala ez ezik, hiriaren gaineko gaztelua ere. Sarritan joaten nintzen hara, haren harmoniekin gozatzera eta bide batez gautu ahala inguratzen ziren emakumezkoei kuku inuzenteak egitera, diot orain, orduan ez neukan oso argi. Hura alde batera, sorterrian baziren txikitan ezagutu nituenak, gehienak ordurako desagertuak ziren arren, berriro diot. Tira! Artean ez nekien zenbat arkitekto zeuden, tekniko nahiz oso, soberan gure munduan. Neu bes te bat, karrera amaitu nueneko. Dena dela, orain arte jakin dut hala edo nola bizimoduari buru ematen. Aparejadore lanetan ezin izan dudanetan, hau da, gehienetan, marrazkigile edo nik dakit zer bestetan. Karrera amaitu osteko hileetan, esaterako, taberne tan zerbitzari. Zortez, portuan orain erdi jausita dagoen etxera lehenengoz agertu nintzenean aldi baterako aparejadore kontrataturik nengoen. Ofizioan oso gora iritsi den arkitekto baten estudioan, ez dut izenik esango, bai ostera haren aitaita eta aita ere arkitektoak i zan zirela, eta eskola egin dutela eta horri segida emateko semeetako bat ofizio berekoa. Harena bai arrakasta, lotsa pittin bat ere eragiterainokoa. Pittin horren aringarritzat edo, nolabaiteko mezenasgoa praktikatzen zuen, eta praktikatzen segitzen duela koan nago. Karitate kristauren aldaera bat azken finean. Lagun baten beste lagun batez hari nire izena gomendaturik aldi baterako hartu ninduen, haren eskolako talentudun beste dizipulu bat bihur nintekeelakoan. Halaxe, lehen lehen egunetik niri marrazkila ri bikain iritzirik, begiko gertatu nintzaion. Laurogei urteak gainditurik estudioan denaren buru segitzen bazuen ere, marrazteko gaitasuna galdua zuelako beharbada. Esku dardarak eta guzti hori. Adinaren ajeak. Begikotasun hari esker igaro nintzen marrazt e hutsetik txostenak egitera. Ze, bai, gure lanbidean argazkiak ezinbesteko izaten badira ere, “hobe marrazkiak” zen haren leloetako bat. Lan egiteko modu eta arkitektura klasikoen zalea zen, ikustea baino ez dago eginak dituen eraikinak, tartean zenbait a rrantzale portutan burutu dituen erreforma integralak. Elantxoben eta, Bermeon eta, Lekeition eta. Azken batean haren klasikotasunaren kontzeptuaren barruan langileen etxe apal xumeen bizitoki historikoak ere sartzen zirelako. Hori bai, ni harekin izan nintzen aldian uko egiten zien baserri klasikoak txalet mozorrotu bilakarazteko eskaintzei. Neobasko horiek ondare hori ere suntsitzen ari dira. Halaxe etorri zitzaidan ezustean harrapatu ninduen enkargua. Zure herriko portuan da. Bertakoak kexu dira, ondoa n egiten ari diren hotelak euren eraikina behera botako ez ote dien beldurrez. Orain urte erdi bat, artean zu hemen ez zinela, gurera jo zuten, eraikina arkitektura ondare bezala sailkatua dela eta, holakoak biziberritzeko laguntzetara aurkezteko txostena osatzeko eskatuz. Egin egin genien, eta gaur arte. Orain berriz hotel madarikatuaren mehatxua azaldu didate, telefonoz. Turismo deabrua! Zoaz, eta ekarri txostena. Ez ahaztu dena zehatz marraztea, bai? Halaxe sartu nintzen kanpoz jaiotzatik ezagutzen nuen eta orain erdi jausita dagoen etxe horrexetan lehenengoz. Eraikina erdi jausita dagoela diot; goitik beherako kanpoko pareta nagusietako erdi bat eta beste baten beste erdi bat edo, atzealdekoa, horiex ek dira behera etorri zaizkionak. Portu begian duen fatxadak, nagusia, eta alboko eraikinari itsatsiak, hotela bihurtu nahi duten horrexekin bitarteko horma dena, zutik irauten dute. Teilatu zati bat ere jausita dago. Karreran marrazten ikasi genituen era ikinebakidura haietako bat bezala lotu da. Edo edonork ulertzeko moduan esanda, etxearen oraingo irudia panpina etxeenaren tankerakoa da. Panpinarik ez han, ordea, eta bistan geratu diren altzariak fantasiazkoetatik urrun, beharbada zuzenagoa litzateke es atea esku gaiztoren batek hiru pisuen ikuspegia eskaini nahi izan baligu legez lotu dela eraikina. Nabarmenena solairuen arteko eskailera pikoa egin zait, eta horrek areagotu egin dit eraikinak somatizatzeko dudan aldizkako joera, nire patologien artean bitxiena. Nola konpontzen ziren etxe horietan bizi ziren zaharrek eskailerotan gora eta behera ibiltzeko, nirea bai sufrimendua haiek zapaldu nituen lehen aldian. Ez orain agirian ikustean sentitu dudanaren bezainbestekoa inondik ere. Marrazketarako dudan tr ebetasuna joera horrexeri zor diodalakoan nago. Edozein eraikinen marrazkiak egitean hark bere aldetik zerbait itsasten didala eta nire aldetik hari bizi hatsa ematen diodala sentitzen dut. Horri enpatia esaten diote, baina, nire kasuan hori baino ezohikoa da, badiot, eraikinak somatizatzeko “aldikako joera patologikoa daukat” psikiatraren hitzetan, hau da, niregan haragitzeko, nire gorputzaren parte egiteko. Atseginez batzuetan, minez besteetan. Indiferente gutxik uzten naute. Eskailera horiek inondik ere ez. Eskailerok esku biko hiru solairu lotzen zituzten, beraz, sei etxebizitza ziren, lehenaldian esan beharko, taxuz eta tamainaz seiak elkarren berdinak. Portura begira sukaldea, baldosak norberaren buruaren pareraino, sukaltarria, arasak, jan mahaia eta aulkiak, hozkailua, ikuzgailua; komuna, dutxarik edo bainuontzirik gabea; pasilloa, estua; lotarako koartoak, hiru, nanoak. Elementu guztietako goietan eskegita hortxe diraute bonbillek, horiek ere biluzik, kableetako batzuk paretetatik erdi solte, agerian , eskeleto huts, nigan tristura kosmikoa eraginez. Denak ematen du antigoalekoa, hormetako paperek batez ere. Gorengo solairuko ezkerreko etxebizitzako koartoetako batek izan ezik. Orain kaletik ikusten da. Paretak eta sabaia iluntzeko itsaso kolorekoak di ra eta iruditxoak ditu marrazturik; ilargi moroa eta izarrak; oraindik hantxe eskegita dirau vintage lanparak. Horixe obszenoena, orain etxeari begira jar litekeen edozeinek galde egin lezakeelako, Itsaso koloreko hori, izarrak eta dituena? Eta norbaitek g alderaren haritik logela hori norena zen argitu lezakeelako, Etxeko alaba bakarrenarena segurenik. Eta horra hor Goiuriren eta bion arteko harremanaz hitz egiteko aitzakia ederra, batez ere edozein huskeriaren hariari tiratuz sekulako pelikulak asmatzen di tuztenentzat. Hau da, herriko gehienentzat. Obszeno deritzot ba oraindio etxearen zati eroria estaldu ez izanari. Hala iriztea nire somatizaziorako aldizkako joerarekin bat dator. Ez dakit beste inori niri eragiten didana eragiten ote dion. Baiezkoan zein ezezkotan, noiz arte utziko dute hartan bizi izandakoen biografiaren nahiz izaeraren parte handi batzuk, Goiuriren ameslaritasuna esaterako, edonork ikus eta interpreta ditzan? Asegurukoak etorri arte ziurrenik. Horren ostean habetu egin beharko dute, euts diezaion. Eta gero gerokoak. Sarezko zein olanazko estaldurak jartzea eta auskalo zer beste. Bitartean ez beza euririk egin, arren! Goiuri bera ez dut uste agertu denik. Ikusi behintzat ez dut ikusi. Gurasoak bai. Urrundik. Ikusi ez nautelakoan nago. Hobe . Etxearen irudiak bolo bolo dabiltza. Gertatua eskandaluzkotzat joz horra iruzkinak udalaren kontra, hotelaren jabearen aurka, hau, hori eta bestea. Eta gero, hauteskundeak datozenean, kaka! Desaktibatu egin dut balkoi merke hori. Trapu zikinen beste kako a, Facebook, ez daukat. Gainerako halakoen kasuan ez dut ez eta izanak jakin nahi ere. Androideen mendu bizi gara. Gaur ez naiz portura joango. Ezin izango nuke halako obszenitaterik begien aurrean zeharo larritu barik izan. Jagi ere, berandu jagi naiz . Insomne, nire bizitza errepasatzeaz gogaiturik eta frakasoaren sentsazioak gainez eginda, buruan obszenitate hitzak mailukadak jotzen hasi zaidanean egin dut ohetik jauzi. Hamarrak aldera. Te gorri arin bat prestaturik, hari zurrupaka sukaldeko lanei ekin diet. Horiexek direlako ezagutzen ditudanik eta zeregin sendagarrienak. Piluletara ez naiz itzuliko. Hautsetara ezta ere. Psikiatrarekin alferrik litzateke, utzia dut aspaldi. Hozkailukoak eta potoen ilarakoak luzaz aztertu eta haztatu ostean erabaki dut; menestra. Bitartean garagardo latak neuri hizketan bezala sentitu ditut. Ei! Gure aparra zure sosegua! Gogoa egin zait balkoi merkeari kuku bat egiteko. Ez dut amore eman, ez batean eta ez bestean. Hamabi eta erdiak jota lata bati esta lkia kendu diot. Bai sosegua aparrak! Buruak ematen izan ez didana, obszeno hitza hartatik kendu ezinik eman dut eta horrainoko tartea. Hitza estetika irakasleari hartu nion, aspaldi. Gaztelaniaz. Euskaraz ez dut hoberik ezagutzen. “Obsceno es lo ofensiv o al pudor”, esaten zigun. “Jatorriz, antzerkian erabiltzen zen, esaten zigun, atzealdean, eszenaren beste aldean dagoena adierazten du; hau da, erakutsi beharra ez dagoena erakusteari deritzogu obszeno. Eta jakin ezazue, badira eraikin obszenoak; hala bar ruz nola kanpoz. Arkitekturan obszenitatea debekaturik beharko luke baina, begiratu Pompidou zentroari. Hesteen iraultza!” Barre egiten genuen. Burura etorri, ostera, hitzak antzerkian duen esangura barik, sexuarekin duen zerikusia etortzen zitzaigun. Deno i. Kasik pornografiko hitzaren sinonimotzat jotzen genuen. Ba hark zioena zuzena zen. Eraikinak orain, besteak beste, nire barru barrukoak modu obszenoan erakusten dituela sentitzen dut. Haren parean pasatzen direnei aldarrika esaten dizkielako nik hartan bizi izandakoak. Kontzeptuak azkenean Burgoseko egunetara eroan nau. Haietan ere idatzi egiten nuen, ezinbestez, kalea parranda egunetan izan ezik besteetan, gaztelura egiten nituenetan salbu, gogoko ez nuelako eta etxera noiz itzuliko bizi nintzelako. Idaztea nire buruari sosegua emateko nerabiltzan terapia bideetako nagusia izaten zen, gordeta dauzkat hartan idatzi nituen egunekoak, ez ditut berrirakurri nahi. Zera, orduan gaztelaniaz idazten nuen, euskaraz egiten dut orain. Ez dut esan, baina, zergatik h artu ninduen ez dakidan arkitektoak, mezenasgoz ala karitatez?, Frankismoan aldi batez motibo politikoengatik kartzelan egona bera, bulegoan euskaraz mintza gintezen nahi izaten zuen. Jakintza Baitha akademiako kidea zen eta, pentsa haren harrikada. Berari zor diot, besteak beste, subjuntiboaren erabilera. Goiurik ez dit deitu, neuk ere ez diot deitu. Deitzea berari dagokiola deritzot. Mingarria da isiltasun hau. Beharbada What sapp bidez mezuren bat bidali dit, ez dut begiratu. Deituko du, deitu behar bad u. Hark ez, etxe erdi jausiaren jabeetako beste batek deitu dit. Goiuriren osabak, arrantzale erretiratua bera. Beste familiak eta Goiurik berak legez, aspaldi zeukan utzita etxea. Egun on. Goiuri zure lagunaren osabie nai, ba’kizu gure etxearena, ezta? Konfiantza tonuak loba eta gu bion arteko zein zabaldurik dabilen berretsi dit. Esan diot ez nagoela arkitekto karitatetsu haren estudioan eta ez daukadala ezer egiterik. Dena dela, kontua zertan den azaltzen utzi diot. Euskara eta gaztelania artean batet ik bestera ageriko logikarik gabe jauzi eginez azaldu dit eurena legezko arrantzale familiena izandakoa ondoko eraikina hotel bihurtzeko lanetan dabilela horren jabe berria, horretan ezer berririk ez. Niretzat berria izan da ostera jabea udal lizentziak et a ondorea babesteko arauek diotenaren gainetik egiten ari delakoa. Balkoiak aipatu dizkit, horiekin bereziki haserre. Oraintsu arte egon direnak baino handiagoak izango omen dira. Arkitekto haren estudioari deitzeko esan diot. Kalakan segitu du. Eutsi egin diot. Errematekoa esan didan arte. Eta ganera hotelekoa ez da partidukoa! Ea ba zortea daukazuen eten egin diot deia, amorruak gainez eginda. Kostatu zait nire onera etortzea. Tartean, Goiurik osabaz behin esandakoa gogoratu zait. Osaba mutilzaharra zinegotzia da eta hala ere ezin ezer egin. Logelari agertzen hasiak zitzaizkion arrakalak, pitzadurak, horiexek seinalatuz eta aldi berean esan zidan. Ikusiak nituen, eta somatizatuak. Alabaina, ez nituen txarrerako somatizatuak, onerako baiz ik. Hari “Goiuri efektua” esan niezaiokeen. Gure gorputzak ere ez dira etxe perfektuak, eta zer?, esaten nion nire buruari. Zerez eginak diren da inporta duena; haragiz eta hezurrez, azalez eta mamiz, begiz eta ilez, odolez, luzea litzateke materialen ze rrenda. Dena dela, humanotasunaren aldetik inportanteena, zerez eginak baino, zertarako eginak diren etxeak, horixe da; ametsetako hareak zapaltzeko eta desiorako behar den guztirako. Maite nituen hango arrakalak. Humanoak, oso humanoak ziren. Etxe humano ak behar ditugu. Ikea ez dut maite. Patek eta biok hipotekaturik erosi genuen etxeko altzariak eskuz eginak ziren. Damurik, hila da zurgina, Anton Mendizabal gizon dotore, jakintsu eta euskaldun fina. Gainbeheraren beste sinbolo bat. Goiurirena bazen huma noa. Hain humanoa ze, antzina pirata etxea izan ez ote zen galdetu izaten zidan, zeremonietan hastear. Herri honetan ez da inoiz piratarik izan, kortsarioak asko baina piratarik ez erantzuten nion. Magia hutsez inauterietarako legezko halako pirata zapi bat agertzen zitzaion eskuetara. Begiak estaltzen zizkidan. Ba orain bada bat. Ziurrenik irudi gehiago eskegi dituzte androideen mendeko balkoietan, ez daukat begiratzeko gogorik, ezta beharrik ere. Gaur zuzenean ikusi dudanagatik mingarria da etxear en egoera. Ze, bai, ikustera lehenengoz joan nintzenetik astebete pasata, goizeon urrundik begiratu diot; portuko beste aldetik. Oraindio ez dute estaldu. Zorionez tartean ez du euririk egin. Egingo du. Ez da hori baina kontua, ala bada? Hobe ikustera joan ez banintz, ezta urrundik ere. Insomnioa nolabait gainditzen hasi naizenean, ni bai tentela. Loak hartu ezinezko tarteetan nire burua gogoratzen dut, Goiurirekin han, sukaldean, arkitekto mezenas karitatetsuak hara joateko agindu zidan lehenengo hartan. E ta gerokoetan ere. Orain itsaso kolorez pintaturik ageri den gela polito apainduan, artean hori ere paperez estalia zela, pasilloan eskutik erdi biluzik, komunean, eskaileretan gora eta behera. Horietako bonbillak ere agerian daude, soil eta apal, elektriz itatea miraritzat jotzen zen garai baten lekuko. Hirugarren solairu hartara iristeko behar izaten ez nituen bonbillak dira. Pospoloekin moldatzen nintzen. Gaueko itzaletan beste itzal izatearren. Ondarea zen eraikina, bai, eta hartako altxorra Goiuri. Zego eneko han bizi zen bakarra, alabari aitarekin txanda tokatzen ez zitzaionetan. Horrelakoetan bi izaten ziren, eta banekien tabua zena han hirugarren bat izatea, izan ni nahiz izan beste edozein gizon. Banandu ostean itzuli zen jaiotetxea zuen hartara, ala baren ardura bere gain hartuta. Ordurako han beste inor bizi ez zela. Besteak, haren gurasoak tarteko, etxe berriagoetara joanak ziren, ezkondu zenean berak egin bezala. Denak zeuden itzuliko zirelakoan, behin eraikina eraberriturik. Horretarako erakundeen dirulaguntzak behar, ordea. Lehen urratsa, hura dena ondarea zela egiaztatzearena, egina zen, lehen esan dudan moduan. Alabaina txosten hari erantsi beharrekoa zen hotelak eraikinari egiten zion mehatxuarena. Horra zertan bidali ninduen hara arkitekto karitatetsuak. Goiuri enera. Egia esanda, etxe orain erdi erorian hartu ninduenean ez nekien haren izena Goiruri zenik. Arkitektoen ametsetakoa dirudi goiuri hitzak. Zera, han goian eraiki genezakeen zorionaren uria, jainko jainkosen aginduz egina, geuk geu retzat. Amets ustela, badira eta Goiuri deritzen auzuneak, izena gorabehera beste edozein bezain arruntak Izena ez, banekiena zen nola begiratzen ninduen, nola begiratzen nion. Begiratzen ninduenetan begi bietatik kable bana luzatzen zidan, eta ezta kableo k muturrean entxufea bazeukaten ere; ninietan iltzatzen zitzaizkidan, eta ez dakit energia kentzen zidaten, kendu, ala eman egiten zidaten, eman. Karranpak sentitzen nituen. Hori ere somatizazioa, bai. Jakina denez, elektrizitatearen printzipio behienenetakoa da korrontea izan dadin potentzial diferentzia bat behar da, eta, hura ni baino hamar urtetik gora gazteagoa zela esanda ez daukat zertan besterik azaldu. Dena dela elektrizitate haren iturria ez zen huts hutsik urteen aldea. Tabe rnetako argi joko tranpatietan txinpartak izaten zituen dir dir ninietan, eta nireetan ere halakoak izango zirelakoan nago, tximist kolpeak sentitzen nituen eta. Ekaitz elektriko haiek artean alkohol zulo barruetan erretzearen debekuaz paso egiten zuten l ekuetan izaten baziren ere, ez zen keagatik niri negarrak kasik kanpora egitea. Nor zen, ez neukan ondo lokalizatuta. Adinaren horrexegatik. Banekien bai ume baten ama zena, egunez ama hau eta ama bestea esaten zion neskatotxo batekin ikusi izaten nuelako. Susmatzen nuen ordurako aitarekin ez zegoela. Bada, egunez ere elektrizitatez kargatzen ninduen. Txinpartak eta hain ikusgai agertzen ez zituen arren gorputzaren taxu hutsarekin. Sentitzen nuen bateriak nituela gorputzeko atalen baten. Non baina? Gibelean ? Giltzurrunetan akaso? Aurrera! esan zidan, atea lehengoz zabaldu zidanean . Goiuri naiz. Jimmy naiz esateko izan nintzen, lagunek halaxe esaten didate eta. Aurrea hartu zidan. Jimmy, ezta? Ez dakit nondik nora hasi zen. Ezta zenbatez iraun zuen ere. Dakidana da goiz erdia zela eta sartu bezain laster hasi nintzela pasilloko arrakalak erdi somatizatzen. Ez erabat, Goiuriren hurbiltasunak ez zidan uzten. Zer egin, nondik hasi ez nekiela sukaldera laguntzeko esan nion. Sukaldeko leihotik portua ikusten z en, kirol ontziz josia, zuriak gehienak, horretan ezer berririk ez. Talaia hartatik ostera argiro jabetu nintzen beste fenomeno artifizial batez: galdua zuen hark arrantzontziek aspaldi ematen zioten kolore aniztasun ederra. Burua horretan nuela gerria uk itu nion, pittin bat bazterrera egin zezan, barkatu! esanez batera. Ukitu hark etengailuarena egin zuen. Elektrizitate pilatuak bazuen nora jo, zeri ekin, zertan lan egin. Biok zutik, hark leihoari lepoa emanez ipurdia sukaltarrian eusten eta begietan fin ko nireetan konektaturik, bildutako elektrizitate karga hura guztia sukaldean bertan hustuko zitzaidala sentitu nuen. Hark ere bere aldetik beste karga bat zuela gogoan hartu gabe. Koarto txiki haietako batera eroan ninduen. Egun batzuen buruan iluntzeeta ko itsasoko kolorez margotu nion. Ilargi moroa eta izarrak, paper itsasgarrizkoak, berak jarri zituen. Ezkondu ginen ermitatik Pat eta biok besotik irteteko une berean, sast! Zerbait ederra eraikitzen hasia nintzela sentitu nuen, argiro, zeremonia antzeztu zuen Txabi fraidearen hitzak gogoan. “Ezkontza zorionaren etxea duzue”, esan zuen, nire lanbidea zein zen jakitun zegoelako ziurrenik. Paten gurasoek kontratatu zuten eta, esango zioten zerbait. Hirurentzako etxea, pentsatu nuen, egun h artan lehenengo semea jada bidean zetorren eta. Eguerdiko eguzki betearen aurrean, ezkerretara itsasadarra marea goran eta aurrean gonbidatuak guri loreak jaurtitzen, zoriontsu izan nintzen. Ingurua somatizatu nuelako?, datorkit orain zalantza burura. Berd in dio. Zoriontsu. Patriziak eta biok elkar ezagutu genuen gauean baino zoriontasunez hagitz aseago. Harik eta gu hiruron etxearen balizko ezaugarrien ideia zoroa bururatu zitzaidan arte. “Edozein etxeren iraupena hura egina den osagarrien gaitasunen mende dago.” Tarte batez Pati kasu egin beharrean gaitasun horietaz gogoratu nintzen. Tenperatura aldaketak ekiditeko kanpoko paretak, pisuei eusteko gai den hormigoia, tentsioak eta marraskadurak jasateko material egokiak, isolamendua eta energia aurrezteko beste zerak. Una hartan hiruron etxeak zutik luzaroan iraungo zuelakoan egon nintzen. Patek atera ninduen zoroaldi hartatik. Aurpegi hori, orain ere lainoetan? Gonbidatuak kesebesenka ari ziren. Elkar musukatu genuen, eztitasunez. Beste bat, b este bat! eskatu zuten. Maite zaitut esan genion elkarri. Pelikuletan bezalaxe. Hautsa sartu dudan azken eguna huraxe izan zen. Jatetxeko komunean Patekin batera. Takoietan igoa, buru erdiaren aldea ateratzen zidan. Azkenengoz esan nion. Bai esan zi dan. Gezurra. Hauts hondar batzuk paparrera jausi zitzaizkion, nabarmen lotuz arropa granate haren hantura absolutuan. Mihiaz kendu nizkion. Han zer besterik egin genuen ez dut esango. Eztei bidaian Greziara joan ginen. Gazi gozoa izan zen. Atenasen suf ritu egin nuen, gozatu beste. Bi egunez. Gozamena izan zen eraikin klasikoen aspaldiko edertasunaren itzal urrunetik haiek berreraikitzeko nire ahalegina, eta sufrimendua berriz haien galera tarteka somatizatzea. Hangoa bai hondamena. Patek ez zekien zer g ertatzen ari zitzaidan. Ez nion esan. Bigarren eguerdian, Partenoia ikustetik muinoan behera eguzki galdatan eginez merkatu nagusiarekin topo egin genuen. Sartu ginen. Pati goragalea egin zitzaion. Berehala. Hangoa zen hangoa arrain usaina! Hemengo osasun zerbitzuengatik balitz hura aspaldi zegokeen itxita. Eskerrak biharamunen Patmos irlara aldatu ginena. Hartan ere baziren aiurriak baina, gaitz erdi. Autoa alokatu genuen. Vintage hutsa, zera, hondartzara joateko asmatua omen ziren aspaldiko Citroen Méhari haietako bat. Harrigarri egin zitzaidan irlan halakoak zein ugariak ziren. Batxilergoa amaitu nuen urteko neguan Parisen gauero ale batzuk erretzen zituztela etorri zitzaidan gogora. Sorterrian bazen bat, eta, halaxe, koadrilan Pariseko erreketa haien seg idara jarri ginen, moda gurera iritsirik ez ote zioten hari ere su emango. Polita izango zen berria irakurri izatea. Titularra, “Parisen nola, hala hemen ere”. Patmosekoak Pariseko erreketa haietatik salbatuak ote ziren pentsatu nuen. Utikan baina halako z erak. Pat neukan ondoan, bera gidari. Hareatza bakartuen bila ekin genion. Patek kolore ederra hartu zuen. Gorputz osoan. Sabelaldea jadaneko biribiltzen hasia zuen eta, hartan batik bat. Goizeon artean ohean nagoela euri hasi du. Ezin izan diot telefonoko balkoian eskegita zer dagoen kasu egin gabe ezeri ekin. Bai, estaldurik da etxea. Eta Goiuriren mezurik ez. Bizkor joan zen Pati eta bion artekoa, bizkorrago Goiurekin izan nuena. Bizkortasunarena ekuazio matematikoen bidez adierazteko gogoa s ortzen zait. Bai, den dena materialen gaitasunez, matematikez, teknikez eta halakoez azaltzeko mania daukat. “Zure mania hori!”, Patek beti esaten zidan. Karrerak halaxe markaturik utzi ninduen, filosofia edo historia edo antropologia ikusi dutenen kasueta n bezalaxe. Zer esan medikuez eta biologoez. Patologiak dira. Nor bere munduko irudien bidez mintzatzen gara denok. Nire aldetik mani patologiko hori ere gainditzeko ahalegina egin behar nuke, Pati galdetu. Hobe beraz esan beharrekoa pasadizo jakin baten b idez adieraztea formulez baino. Alabaz erditu zenetik harekin berrogeita zortzi ordu egin omen zituzten Goiurik eta seinaren aitak. Hirurak hantxe, klinikako logelan, mediku, erizain eta garbitzaileei izan ezik inori ezertarako sartzen utzi gabe. Ezta gura soei ere. Emozioari inorekin partekatu gabe eustearren. Intentsitaterik ez galtzearren. Horraino pasadizoa. Emozioak ostera gasak lakoak dira, gas huts direla ez esatearren. Gasek gordailu egokiak eta tenperatura orekatua eskatzen dituzte. Gordailua lar be rotzen bada lehertu egingo da, eta hozten bada hangoa likido bihurtuko da. Bata zein bestea geratu, segurua hondamena. Esan nahi dudana laburtuz, edozein bikote arruntek sei hilabetean metatu zezakeen gas bolumena, egun bitan metatu zuten haiek. Ez ziren b a bikote arrunta. Hurrengo sei hilabetean, eta hurrengo horren hurrengo urtean metatu eta metatu egin zuten. Halako batean emozioaren gasak gordailua leherrarazi behar ziela ematen omen zuen, Goiurik berak kontatu zidan, klinikako pasadizoaren amaierakotza t. Zorionezko hiru urte haietan emozioen emozioz barrutik errementatu behar nuela sentitu nuen. Eta? galde egin nion, iluntzeko azulaz, ilargi moroaz eta izarrez apainduriko sabaiari begira elkarren ondoan ohean etzanda biok. Hotz sentitzen hasi nintzen. Aisialdiko teknikaria da Goiuri, ez dut uste gasei buruzkoan askorik dakienik, ozta ozta gaztetxoei “Kontuz gasarekin!” esateko. Ba, hozten denean gasa likido egiten da, esan dut, eta, jakina, gas likidotuak espazioa txikiago behar du eta hortaz g arraiatzen errazagoa da bestea baino. Hotz mantentzea da gakoa. Gero, nora garraiatu hantxe gorde, tenperatura egokian. Goiurik emozio likidotu hura beste norbaiten gordailura eraman zuen, ez zidan esan norenera. Berotu egiten ninduen horra esan zidan ba karra. Harekin nahikoa emozioa gas egoerara itzultzeko. Haatik emozio hura ere likidotu egin zitzaion, baina, beste gordailu batera aldaturik, hartan, beroaren beroz, berriro gas bihurtu. Egoera aldaketa zenbat aldiz geratu zen, ez dakit. Nago ni azkena iz an naizelakoan. Pandemiak ez digu inori halako garraioetarako gehiegizko zirrikiturik utzi. Dena dela ez dut uste egia osoa zenik bikotekidearekin bat batean hoztu izanarena. Begien bidez niri karranpak eragiten zizkidan legez beste baten bati ere eragingo zizkion eta haren ulertu keinuek tenperatura igo arazi. Dibortzioak gutxitan izaten dira ez dut esango gozoak, adiskidetsuak. Gurea ez zen izan. Goiurirena ezta ere. Pat ezkontza eguneko zina hausten hasia zela jakin nuenerako Marcelek hiru urte eta Bert randek bost zituzten. Egia esan, ez nion txartzat hartu. Astean bitan, astearte eta ostiraletan, bulegotik zuzenean jotzen zuen frantses akademiara. Ostiralekoetan noiz edo noiz, gero eta maizago, egia, berandutu egiten zen. Giro ona dugu ikaskideen artea n, badakizu. Trago bat hemen, beste bat hor, azkena han, frantsesez hasiz gero gaitz egiten zaigu etxera itzultzea. Etxera berandu agertzen zen haietan poztasun berezia ekartzen zuela eta, susmoa hartu nion. Eta buruko errotan nerabilen hari buru eman nion . Hautsa berriro! Ostiralen baten edo bestean baino ez. Giroan egotearren. Bestela, beti umeekin, nahikoa isolaturik bizi gara, ezta? Hautsena eta trapu zikin asko eskegi genituen batak bestearen kakoan epai geletan. Batzuk izan ziren. Hautsez hornitzen zuenarekin liatu zela jakin nuenean hasi zen jausten gure etxea, ermitatik irteteaz bat eraikiko genuela pentsatu nuena. Eraiki, eraiki genuen baina, zutarriak ez ziren antza sendoak, ezta ere isolamendu sistema. Iruzurra materialetan? Sarri gert atzen da eraikuntzan. Horrelakoetan aparejadorea edo parte izan da edo bestela huts egin dut. Esan dut ez naizela aparejadore bikaina. Kostatu zitzaidan eraikinaren gainbeheraz jabetzea. Gau pare bateko kontua baino ez da izan esaten zidan, eraikina salb atzearren. Sinetsi gura nion. Alferrik. Ostiralak gau beila bilakatu zitzaizkidan. Guzti guztiak. Halako batean gurasoen etxera itzultzeko agindu zidan. Mindurik, nire sexu gaitasunengatik ote zen galdetzera ausartu nintzen. Hori ere tartean erantzun zi dan. Ordura arteko guztia gorroto bihurtu zen. Esaten den legez, energia ez da sortzen, ezta deuseztatzen ere, transformatu baizik. Zorionez lehenengo epaiketa hartan epaileak ez zituen deklaratzera deitu gure umeak. Errukitu egin zen. Alabaina, axiomati koa da: bizkor bideratzen ez den dibortzioa luzaz luzatuko da eta horretara ez da trapu zikinik faltako kakoetan. Hori ere obszeno esan diezaiokegu, bai, begira eraikin berrietan nolakoa ahaleginak lehen fatxada kanpoetan eskegi izaten zirenei toki alterna tiboak bilatzearren. Pat eta biok ostera balkoietako tradiziokoak gara. Behin lotsa galduta, jendaurrean edozer eskegitzekoak. Halaxe, semeek hamabi txikiak eta hamabost handiak zituztela, epaileak testigantza ematera deitu zituen, Paten abokatuaren eska riz. Banan bana agertu ziren, txikia lehenik eta bestea bigarrenik. Etxean izaten nituenean aita on legez tratatzen nituenetz. Aita on? Biei azaldu behar izan zien Paten abokatuak, zera, jatekoak ganorazkoak izaten al ziren, eskolako lanak egiten lagunt zen nienetz eta gogoratze hutsarekin gonbit larria eragiten didaten beste hainbat zitalkeria. Eta ezetz biek. Neu ere ez nintzen atzetik geratu. Nire abokatuak hautsena aipatu beharreko zela esan zidan. Aurrera! esan nion. Bikotekide berriarekin eta se meekin laurak elkarrekin bizi izaten hasi ziren egunetik hautsari berriro ukitu ez diola. Gezurra, baina, tira. Erabateko katastrofea. Ekonomikoa ez ezik, pentsioa pasatu behar nien eta, mentala ere. Piluletara bidali ninduten. Birentzako ari naiz sukaldatzen, seme nagusiak, Bertrandek, bizitzera hona etortzea erabaki du eta. Iraganekoak iraganda ere ezin ezetz esan, nahiz eta etortzeko motiboa argitu ez. Amarekin zerbait larria gertatu zaio, edo anaiarekin beharbada. Zein den ez dakidan azken herri aldetik itzuli denean ez du hiru egun egin haren etxean. Zergatia ez dit azaldu, non ibili den zehazki azaldu ez didan legez. Dena dela jakin badakit azken urteotan Italian, Frantzian, Ingalaterran eta nik dakit beste non ibili dena, tartekako lanak eginez Horietako hizkuntzetan ostalaritza hiztegia baino kaleko birao eta zirtoen bildumatxoak osatu dituelakoan nago. Ez dakidana da ohekoen zerrendarik osatu duen ala ez. Gureak, betidanik, gor mutuen arteko elkarrizketak izan direla esan liteke. Keinu hutsezk oak kasik. Eskerrak bazkaltzera eseri garenean zerbait esan didana. Lana eman didate; Frontoi hotelean. Hizkuntzei esker? Buruaz baiezkoa eginez erantzun du. Errudun sentitzen naiz. Pandemiak likidotu zuen Goiuri eta bion artekoa. Etxealdia hurrengo igandean hasiko zela iragarri zuteneko gurasoen etxera aldatu zen, alabarekin batera. Aspaldi batean arrantzalea izandako aitak eta neskatila portuko lanetan ibilia zen amak etxe ederra zeukaten, terraza eta guzti. Osaba mutilzaharra ba i, baina gurasoak nekez itzuliko ziren portuko etxera. Hartan ariketa egiteko kirol teknifikaturako tresnez hornitu zuen terraza, hura izan zen bai zuhur jokatzea. Astebeteren buruan agortuak ziren estatikoak eta lekutik mugitu barik korritzeko uhalak. Ordurako tabu hartaz hausnartzen hasiak ginen. Alaba, haren izena ez zuen inoiz esaten, alaba zen, kito, etxean izaten zenetan ere ni behin edo behin hara joateko aukeraz alegia. Horra emozioen, hau da, gasen indar hedagarriaren ondorio logikoa. Baina zein ga sarekin erkatu ahal zen gure emozioena? Helioa datorkit gogora. Horrexek igoarazten ditu baloi aerostatikoak. Begiratoki apartak, munduari goragotik ikusteko aukera aukerakoak. Pandemiarekin gu bion enean alaba sartzeko ala ez sartzeko erabakia iraganeko p lanen karpetan geratu zen gordeta. Hori bai, egunero Whatsapp mezu mordoa, telefonoz eta emailez ere komunikatzen ginen arren. Ez geunden gas faltan, ez horixe. Lehengoetan terapiarako eta erreflexiorako tartetzat hartu nuen zigorraldia, hark halaxe hartze n zuela esaten zidan, eta ez zela luzerako izango, eta erabakiko genuela, lasai hartzeko. Halaxe hartu nuen. Azken aldian marrazkigile kontraturik nindukan estudioak telelana egiteko eskatu zidanez banuen diru iturria segurtaturik, eguneko orduak zertan em an erabaki gabe gainera. Guk guztiok polito dakigun legez martxoaren erdi erdian hasi zen askok zibilizazio krisia deritzon aldia. Etxepetik anbulantziak gau eta egun igarotzen ziren. Telebista piztuz gero dena bihurtzen zen itomen eta aztoramen. Hura gabe eta marrazkiak eginez sendatzen ari nintzela sentitu nuen. Ez neukan zer somatizaturik, ez baldin bazen inguruko etxeek erakusten zizkidaten akatsak. Egin nuen horren digestioa ere. Badiot, sendatzen ari nintzen. Marrazten nituen planoak eta sortzen nitue n irudiek perfekziora iritsarazten nenbilen, hura zoriona. Ez zorion erabatekoa ostera. Goiurirenganakoa hozten hasi zitzaidan, hari nireganakoa hein berean. Hozte prozesuak ez dira berehala antzematekoak izaten. Eraikinetan igartzen da hoberen. Gurean, es aterako. Harri eta zurezkoa denez, urria aldera hasten da inguruko tenperatura beherakada geldoa barneratzen, gero oharkabean ia berogailuk piztu beharra nabaritzen du norberak, eta hortik aurrera argiaren fakturak laburbiltzen du egoera; ostera, martxoa apirila aldera etxea epeltzen hasten eta ekainerako jakin ez beroa nola atera. Hau guzti hau klima aldaketa ez aipatzearren. Atzera bueltarik ez daukana izatekotan ere, eta ez dakit hala denetz, itsasoak portua ez du bihar goizaldean tragatuko. Ustez behint zat. Prozesuak dira. Apirilean jabetu nintzen erabat gu bion arteko hoztearenaz. Mezuak bakanduz joan ziren, atzeratuz deiak, protokolozkoak bilakatzen emailen edukiak. Horietan denetan ostera Goiuri zoriontsu bizi zela igartzen nuen. Azken batean hantxe zeukan familia izatearen emozioa. Emozio berria, beste erabateko gasa beste gordailu batean. Gurea likidotua zen. Itxialdia amaitutzat jo zutenean bitan izan ginen elkarrekin. Porrota. Egoeraren berri edo ematen zuten giza erroboten ahots mekanikoek gaztetxoek ezeren beldurrik zertan izan igartzen zuten arren, alaba kutsatu zitzaion. Izua. Izu librea, hara eta hona hegan. Eta jendearen gogoa estatistiketako gailurretik esperantzaren haranera, gora eta behera, behera eta gora. Gabonetan izuak goia jo zuen. Urte zaharreko afaria bakar bakarrik egin nuen. Ez zegoen zer eginik. Patek etxetik joateko agindu zidanean esan zizkidan azken lau hitzekin esanda, C´est fini gure artekoa. Uda aurrera doa, eta Goiuriren berririk ez. Whatsappetara itzuli naiz. Horien bidez etxe erdi jausia konpontzen ari direla jakin dut, norbait etengabe ari delako argazkiak bidaltzen. Ez dut telefono zenbakia ezagutzen, eta erabiltzaileak ezizena darabil; Portuko Lamia. Goiuri bera ote da, niri inoiz eman ez didan telefono zenbak i batetik? Udalaren kontrako kalakak eta hotelaren jabeari buruzkoak etengabeak dira. Azken urte erdian hilik egon den etxearen konpontzea eta hotelaren fatxada eta teilatua berritzea buruturik direla iragarri du Whatsappean argazkien bidez Portuko Lamiak . Hotelari dagokionez arauz kanpokoak konpondu gabe amaitu dute. Balkoien gehiegizko tamaina erakusten duten argazkiak dira ugarienak. Bost niri dagoeneko horrek. Zertan ote da orain itsaso koloreko logela? Goiurik berriro kolore horixe eman ote dio? Ilarg i moroa eta izarrekin apaindu ote du. Desioaren gasak itotzen nago. Bertrand antza pozik dabil hotelean, nahiz eta tarteka gauak lanean eman behar. Elkarrekin hitz egiten hasiak gara. Amaren urtebetetzea bihar dela gogorazi dit. Ikustera joango zara? Ez. Zorionak, Pat. Gabon zaharra. Badoa 2021a. Bisigua afaldu dugu semeak eta biok isiletan kasik. Horren ostean izozkia, neuk egina, eta xanpaina. Horretantxe hitz egin du Bertrandek. Gaupasa egiteko asmoa daukagu pluralean esan du. Hotelean? Ez dit erantzun. Joan aurretik egizu harrikoa. Egin egin du. Bada bizi garena ospatzeko sasoia. Kalera noa. Urteko lehen goiza. Goiuriren besoetan kateaturik itzartu naiz. Logela berrituan kolorea betikoa da. Ilargi moroaren ordez ilargi erdia dago. Ilgoran ote goaz? Eta hortxe dira izarrak ere. Faltan bota ditut aspaldiko arrakalak.

2023-12-01

booktegi_liburua_nemesisen_jaia

booktegi.eus SAKI Nemesisen jaia Itzulpena: Ana Morales —Eskerrak San Balendin Eguna modaz pasatu den —esan zuen Thackenbury andreak —; Gabonak eta Urte Berria eta Pazkoa direla eta ez direla, urtebetetzeak ez aipatzearren, nahikoa eta sobera egun gogoratu behar ditugu. Gabonetan saiatu nintzen arazoa gainetik kentzen nire lagun guztiei loreak bidaliz, baina ez zuen funtzionatu; Gertrudek hamaika berotegi dauzka eta hogeita hamar lorezain inguru, beraz erridikulua izango zen loreak bidaltzea, eta Millyk lore denda bat jarri berri du, hortaz, pentsatu ere ez. Gertrude eta Millyrentzako opariak presaka pentsatu beharraren estutasunak, noiz eta uste nuenean kontu horretaz hain xamurki ahaztu ahal izango nintzela, hondatu egin zizkidan Gabonak erabat. Eta gero eskerrak emateko gutunen monotonia: «Eskerrik asko lore ederrengatik. Zein jatorra, nitaz gogoratzea». Jakina, kasu gehienetan ez nintzen hartzaileez ezertarako ere gogorat u; haien izenak «ahaztu ezineko jendea» ren zerrendan zeuden. Dena memoriaren menpe utziz gero, omisio bekatu larriak egongo ziren. —Arazoa da —esan zion Clovisek izekoari — gogoratu behar intrusiboko egun horietan ekin eta ekin jarduten dela giza izaeraren alderdi bakar batez, bestea albo batera utzita zeharo; horregatik bihurtzen dira hain behartuak eta artifizialak. Gabonetan eta Urte Berrian konbentzioek zirikatu eta bultzatzen gaituzte onginahi baikorrez eta morroikeriazko afektuz beteta dauden mezu koi petsuak bidaltzera nori eta bazkaltzera ere gonbidatuko ez genukeen jendeari, azken minutuan norbaitek bazkaltzeko huts egin ezean behintzat; Gabon Gauean New Yorken jatetxe batean afaltzen bazaude, zilegi da, eta horixe espero da, «Garai Zaharrengatik» ab esten hastea sekula ikusi ez dituzun eta berriz ikusi nahi ez dituzun ezezagunen eskutik helduta. Baina beste norabidean, aldiz, ez dago lizentziarik. —Beste norabidean? Ze beste norabide? —galde egin zuen Thackenbury andreak. —Ez dago aterabiderik zure se ntimenduak erakusteko sinpleki gorroto duzun jendeari. Horixe da benetan gure zibilizazio modernoa aldarrika eskatzen dabilena. Pentsa zelako bozkarioa litzatekeen egun berezi bat izendatuko balitz kontu eta arrangura zaharrak kitatzeko, egun bat zeinetan batek hauspo betean eman liezaiokeen airoski mendeku hartzeari altxor gisa jagon duen «ahaztu ezineko pertsonen» zerrenda batekoei. Gogoan dut eskola pribatuan bagenuela egun bat, uste dut hiruhilekoaren azkeneko astelehena zela, liskarrak eta arrangurak konpontzeari eskainia; jakina, ez genuen merezi bezala apreziatzen, zeren, azken buruan, edozein egunek balio baitzuen helburu horretarako. Hala ere, aste batzuk lehenago mutil txikiago bati agiraka egin bazenion lotsabako izateagatik, egun horretan beti ah al zenion episodio hori oroitarazi berriz ere agiraka eginez. Hori da frantsesek «krimenaren urratsak berritzea» deritzotena. —«Zigorraren urratsak berritzea» deituko nioke nik —esan zuen Thackenbury andreak —; eta, edozelan ere, ez dut ikusten zelan txerta litekeen eskola mutilen mendeku sistema primitibo bat helduen bizimodu zibilizatura. Ez ditugu gure grinak gainditu, baina suposatzen da ikasi dugula dekoro zorrotzaren mugen barruan edukitzen. —Jakina, isil ostuka eta gizabidez egin beharko litzateke —esan zuen Clovisek —; grazia izango litzateke ez litzatekeela inoiz nahitaezkoa izango, bestea bezala. Orain, esaterako, zeure buruari esaten diozu: «Esku erakutsiren bat egin beharko diet webleytarrei Gabonetan, oso jatorrak izan ziren Bertierekin Bournemout hen» eta egutegi bat bidaltzen diezu, eta Gabonen osteko hurrengo sei egunetan Webley arrak egunero galdetzen dio Webley emeari ea gogoratu den zuri eskerrak emateaz bidali zenien egutegiagatik. Ederto, orain transplantatu ideia hori zeure izatearen beste alderdi humanoago horretara, eta esan zeure buruari: «Datorren asteartean Nemesis Eguna da; zer arraio egin niezaioke alboko jende nazkagarri horri, halako iskanbila zentzugabea sortu zuten horiei Ping Yangek haginka egin zionean beren ume txikienari?» Ord uan, egun seinalatuan, ikaragarri goiz jaikiko zinateke eta euren lorategira salto egingo zenuke, lorezaintzarako sarde on bat hartuta, beren tenis zelaia zulatzeko trufen bila, eta, jakina, horretarako aukeratuko zenuke ereinotzek behatze lana eragozten d uten zelaiaren partea. Ez zenuke trufarik aurkituko, baina bai bake ederra, inongo opari kopuruk sekula eskuratuko ez lizukeen tamainakoa. —Ez nuke halakorik egingo —esan zuen Thackenbury andreak, haren protestak amiñi bat behartua bazirudien ere —; zizare bat sentituko nintzateke hori eginda. —Larresten ari zara zizare batek hain denbora mugatuan sor lezakeen nahasmendua —esan zuen Clovisek —; hamar minutuz sarde zinez on batez buru belarri arituz gero, emaitzak pentsaraziko luke sator harrigarriki trebe bat en edo azkonar presati baten lanak direla. —Igar lezakete neu izan nintzela —esan zuen Thackenbury andreak. —Jakina igarriko luketena —esan zuen Clovisek —; hortxe legoke graziaren erdia, Gabonetan nahi izaten duzun legetxe jendeak jakitea zein opari edo po stal bidali diezun. Jakina, kontua askoz ere errazago kudeatuko litzateke itxura batean harreman ona daukazunean gogoko ez duzun izakiarekin. Agnestxo Blaik tripontzi hori, esaterako, janariaz beste ezertaz pentsatzen ez duena: oso erraza litzateke gonbida tzea piknik batera basoren bateko puntaren batean eta bazkariaren aurretixe bera galtzea; eta, aurkitzen zenuenerako, kasualitatez janari hondarrik ere ez geratzea. —Ez dago gizaki arrunten esku bazkari bat gertu dagoenean Agnes Blaik galtzeko beharko litzatekeen estrategia: egia esan, ez dut uste halakorik egin litekeenik. —Ba orduan gonbidatu beste batzuk, gogoko ez duzun jendea, eta gal ezazu bazkaria. Okerreko lekura bidalia izan liteke nahaste bategatik. —Piknik negargarria izango litzateke —esan zuen Thackenbury andreak. —Haientzat, ez zuretzat —esan zuen Clovisek —; irten aurretik zuk bazkari goiztiar eta bizkorgarri bat hartuko zenuke, eta eguna hobetu zenezake zehatz eta mehatz zerrendatuz galdutako oturuntzaren item guztiak: otarraina Newburg erara , arrautzak maionesaz, eta labe txikian berotzekoa zen kurria. Ardoen zerrendara heldu baino askoz lehenago, Agnes Blaik eldarniotan egongo litzateke, eta bitarteko itxaronaldi luzean, bazkaria azkenean agertzeko itxaropena erabat gal zezaten baino lehen, zuk jolas tontoak egitera bultza zenitzake, adibidez «alkate jaunaren afaria» ren jolas ergel hori, non bakoitzak janari baten izena aukeratu behar duen eta txorakeriaren bat egin janari horren izena esaten den bakoitzean. Kasu horretan ziur aski negarrez urtuko lirateke egokitu zaien janaria aipatzen zen bakoitzean. Piknik zerutarra izango litzateke. Thackenbury andrea isilik geratu zen une batez; San Barau Eguneko piknikera gonbidatu gurako lituzkeen pertsonen zerrenda egiten bide zebilen. Azkenean galdetu zuen: —Eta gizon gorrotagarri hori, Waldo Plubley, bere burua beti mainatzen ibiltzen den hori... bururatzen zaizu hari egin lekiokeen zeozer? —Argi zegoen Nemesis Egunaren posibilitateak ikusten hasia zegoela. —Jai horren ospakizuna inoiz nolabait zabaltzera helduko balitz —esan zuen Clovisek —, hain izango litzateke handia Waldo lortzeko eskaria, non asteetako aurrerapenaz erreserbatu beharko zenukeen, eta, hala ere, ekialdeko haizea balebil edo laino bat edo bi ageriko balira zeruan, agia n tentu handiegiz ibiliko litzateke bere izate preziatua etxetik ateratzeko. Ze bozkarioa, kilikatuko bazenu baratzean hamaka batean etzateko, juxtu liztorrek udaro habia egiten duten tokian. Arratsalde bero batean hamaka goxo bat erakargarria izango litza teke bere gustu alfer nagietarako, eta orduan, goxo goxo geratzen ari zenean, habiara botatako pospolo piztu batek liztor guztiak ateraraziko lituzke masa sumindu batean, eta laster aurkituko lukete «bigarren etxe bat» Waldoren gorputz lodian. Lan pixka ba t ematen du hamaka batetik presaka irteteak. —Hil egin lezakete eztenkadekin — protesta egin zuen Thackenbury andreak. —Waldo da heriotzarekin ikaragarri hobetzen diren pertsona horietako bat —esan zuen Clovisek—; baina horren urrun joan nahi ez bazenu, iza n zenezake eskura lasto umel apur bat, eta hamakaren azpian hari sua eman zeniezaioke pospoloa habiara botako litzatekeen une berean; keak eztenkada eremutik at edukiko lituzke liztor gehienak, militanteenak izan ezik, eta Waldo haren babesaren esparruan g eratzen zen bitartean, ez luke kalte larririk izango, eta azkenean bere amari bidal lekioke bueltan, sardinzar ketu bat eginda eta handituta han eta hemen, baina, hala ere, inongo arazorik gabe ezagutzeko moduan. —Haren ama nire etsaia bihurtuko litzateke betiko —esan zuen Thackenbury andreak. —Postal bat gutxiago Gabonetan bidaltzeko —esan zuen Clovisek.

2023-12-01

booktegi_liburua_buztinezko_etorkizuna

booktegi.eus ITXARO BORDA buztinezko etorkizuna Mundu psikotiko batean bizi gara. Eroak daude boterean. Noiztik gara horretaz ziur? Noiztik dugu errealitate hori etsai ? Eta… Zenbat gara jakinean ? Philip K. Dick HITZAURREA 2019ko Loraldiaren itxiera ekitaldia iragarria zen. Guggenheimeko auditorioan lotu ginen literatura maite dugun lagun talde handia. Jesarlekuak ezpondan, bost mikrofonori begira, poesiaren, bertsoaren eta soinuen zain. Bost emakume jalgi, publikoa adi, argiak amatatu, eta Itxaro Bordaren ahotsak euri bizi batek legez melatu gintuen. Aterkirik gabe, mikrofonoa hartuta, ahots hura urte luzez aurrea n genituen kolapso seinaleen agiria irakurtzen hasi zen. Gogoratu zizkigun, itxuratu zizkigun; ezinezkoa zen ez ezagutzea. Hurrengo urtean, seinale horiek guztiek banpez lehertuko zuten gure abaroa. Mendebaldeko hiritar gajook, gure e hodeian lebitatzen, goxo; urrutiko hondamendiak hamalau —eta guri bost —, baina bertara heldu, eta hau: “Apocalypse Now”. Bordaren boz sakonak irudi sendoak eta bortitzak jaurti, hedatu zituen; eta guk, haiekin batera, tarte apokaliptiko bat ibili genuen, ahoa bete buztin. Orain badakigu, ondo jakin ere, igande hartan entzun eta bizi izan genuen ustezko fikzio distopikoa, urtebete beranduago, errealitate bihurtu zaigula. Ez, Itxaro Borda ez da igarle motela, totela edo erdi itsua; bai, ordea, totala, zehatza eta zuzena. Odolez eta min handiz eraikitako zibilizazio psikotiko honek, lurraz eta buztinaz ahaztua denak, gezurrezko segurtasunaren eta ordenaren diskurtsoekin engainatzen gaitu. Azal ilunekoak bazterrera kondenatuta, gure bistatik at. Ikusi ezin ditugun birusek te knologia aurrerapenak edo inteligentzia artifizialak kolapsa ditzakete. Ate guztiak itxi ditzakete, gu barruan konfinatuta. Orain badakigu, bizi dugu. Alabaina, Bordaren ahots apokaliptikoak erantzunak ekarri, eta bide zahar berriak ireki zizkigun: buzti nera itzultzea, buztinaren argi loa berreskuratzea, ikasgai ahaztuak gogoratzea eta munduari berriro neurria hartzea. Geuk hondatu dugun planeta bezain zaurgarriak gara, osagai berdinez sortuak. Zibilizazio honetako dorre, horma eta pantaila altuegiek itza l hertsiak luzatzen dituzte, seduzitzen gaituzte, inguratzen gaituzte. Eta ahaztu egiten dugu gizakiok garen buztina. Ahaztearen ordaina gogoratu zigun Itxaro Bordak, itxaropenez. Aterako gara. Hala uste du egileak. Aterako gara, goiz hartan atera ginen bezala; eraginda, baina sinapsi berriak abian. Begien aurrean duzun material hau antidoto bat da. Kolapsologoek zein pandemiologoek oraindik aurkitu ez duten txertoa. Behar hainbat dosi hartu, beldurrik gabe. Skolastika Taldea I. Apokalipsia iragarria zen. Egunkari eta telebistetan, kolapsologoak agertzen hasi ziren. Jakintsu aireak zituzten. Jakintsu ero muturrak. Munduaren azkenaz desafiatzen gintuzten, ahoak eman ahala, zotinka, irri maltzur bat ezpainetan, iragarleak, gainerako herritarrek pairatuko zutenetik salbatuko balira bezala. Mihi puntan zerabilten. Horma gaindi ezina. Horma erraldoia. Guztiak lehertuko gintuen horma. Kopetak apalik, hormaren kontra tematzen omen ginen, borrokatzen, hormaren abegi ezinbestekoa indartze ko. Hormak ez zuen erori behar . Zer bilakatuko ginen hormarik gabe? Gutako bakoitza, horma bat zen, apokalipsiaren kontra, urguiluz eta kemenez eraikia… Inork ez zituen berri txar hedatzaileak aintzakotzat hartzen. Bazen halako beratasun espektakulu bat. Betikotasunaren sindromeak jo zituen ehunka belaunaldi, jende, aberats ala pobre, txiki ala handi, gizon ala emazte. Nola errautsiko zen, milaka urteetan, hain azkarra eta distiratsua izan zen zibilizazio hori? Gure zibilizazioa? Nola irudikatu, harrizko, beirazko eta berunezko dorreen oinarriak, funtsean, buztinezkoak baino ez zirela? Abereek zuten, soilik, etorriko zen ezin egona usnatzen, uhuriez, zaunkaz, harramantzaz, marrakaz, auhen elkorrez. Herioa nabari zen haizearen norabidean, elurraren absen tzian, euriaren gorritasun geldoan. Sumendiak iratzartzen hasi ziren, banaka, plaka tektonikoak higitzen, uhin handiak oldartzen, tsunamiak izuz eta desafioz esnatzen, pandemiak hedatzen, zabortegiak lerratzen, natura bera, bere gerruntzean txikiegi sentit zen bailitzan. Uhartea, eta inguruan, zabor itsaso bat. Plastikoaren kosmografia adoratua. Fede berekoen arteko lotura kimikoa, elkartasunaren gailurra. Lurra, halaber, lurra, eman zezakeena baino gehiago ekoiztu zezan. Azkenean agortzeraino. Azkenean l ehortzeraino. Azkenean buztinaren emankortasuna ukatzeraino. Iragarle totela nintzen. Bazka artifizialen erosotasunetik urrundua, aspaldian. Batzuetan, negarra begian jarraitzen nuen ingurumenaren amiltzea, eta besteetan, irri zakarrak inarrosten ninduen , emariaren aurkako edozein pataska debalde zelako... II. Pastelaz mintzo ziren. Neurri berekoa, itxuraz, beti eta betidanik. Ordea, bixkotxa erreegia jango zutenen kopurua gero eta handiagoa zen. Sukaldari zekenak imajinaziorik ez zeukan. Robin Wooden sindromeak ez zuen balio: ausarki zutenei hartzea, gabetuei emateko… gabetuetara deus ez baitzen iristen. Edo purrustak. Edo zor zitzaienaren itzal fantasmatua. Partekatzea, urriki maltzurraren arabera obratuz. Xederak itxiz. Mehatxu baten antzeko zerbait bazebilen airean. Anartean, zirkuetako musika airosak entzuten genituen, jarraiko informazio kateetako pantailetan hamar lerrotan pasatzen ziren notiziak leitzen, ezker, eskuin, gain, behere, erdi… berri soberakinetan itotzen gintuzten, zirt zart katodiko horretan, sinapsiak deskonektatzera behartuz. Clown tristeak, txiste matxistetan higatzen ziren, eta gobernariek ez zekiten gehiago, diru publikoa zurrupatzeaz aparte, zergatik zeuden boterean. Munduaren azalean bizitzeko eskubiderik ez zuen arrotzaren nortasuna finkatu zen. Munduaren. Mundu baten. Mundu ororen. Larru beltzak. Zaurituak. Burdinazko harresiak ahur hutsez gainditzean, urratuak. Erretentzio zentroetan gatibatzen zituzten, mugetatik hurbil. Kontrolak, gauez, de partamenduko autobusetan. 816 jargia ilun, zortzietatik aitzina. Haur hotzak, kopetak makurtuz otoitzean, jainkoen laguntza erregutuz, frontera pasatzeko unean. Inch Allah. Hala biz. Bamakotik Tangerrera. Gineatik guregana. – Zure amak badaki bidean zaud ela? – Bai, bistan dena, Parisera noa. Osaba bat badut bertan. Igurikatzen nau. – Zer egingo duzu han? – Ikasiko dut, arkitektoa izan nahiko nuke eta dirua bidali etxera, sei haurride ditut herrian. Uste duzu Baiona eta Paris arteko autobusetan kontrolik ba dela? – Bai, denetan badira kontrolak, baina zu pasatuko zara. Munduaren. Mundu baten. Mundu ororen. Hamazazpi urteko gazte hutsa, hori bai mehatxua. Haurra papoan zeukan arrebarekin zetorren, Malaga eta Bilbon gaindi. Mundua. M undua mugitzen ari zen, mudatzen, mututzen. III. Erran gabe doa, mentalki prest geundela. Aspaldidanik. Filmak, liburuak, ikerketak, astekariak eskura genituen etorkizuna irudikatzeko. Indartsua ikusten genuen. Teknikoa. Gaurko betikotasunaren ildokoa. En ergia termodinamikoaren eta numerikoaren hegalak gerizatuko gintuen, bukaerarik ez zatekeen, nahiz eta irratietako lokutoreak bukaera aire sentitzen ziren, akituak, zahartuak, tai gabeko berritasunen harian zaharkituak. Leihotik, anartean, euri azidoak. Ttantta gorrituen testamentuak irakurtzen genbiltzan. Ez genekien gorritasuna, odolaren ala lokatzaren kolorea zen. Etxetik ateratzean, larruko poroak oro emokatzen zitzaizkigun, buztinez, ondarez, oin zolak minberatzen zituzten harri pikorrez. Ur gorria e daten zuten emazteek, haurdun zirela, eta umeak besorik gabe sortzen zitzaizkien. Edo sei behatzekin. Edo sexu erdi batekin. Edo belarri bakarrarekin. Edo… Eta haizeak, zakar, azkar, zabar buhatzen zuen. Biribilka. Tornadoak denetan. Ufako bakoitzaren arteko isiltasunean zetzan behialako larderia, zurian beltz, beltzean zuri, niri eta guri eragiten zion, urakanak eramanak zu eta ni bolera zakarretan, azkarretan, zabarretan. Egoitzak eramaten zituzten, lantokiak, biribilguneak, hipermerkatuak, eskolak eta eliza ezberdinak. Birindika. Han hara. Nora lora ez. Begiak zerratzen genituen, sarraskiaren hedapena ez haztatzeko, minik ez sentitzeko. Itsasoaren marrumak entzutean, beldurra pizten zitzaigun erraietan. Gure arrain nostalgia uhertu zitzaigun. Jatorria n, arrainak baizik ez ginen, noizbait eta nolabait elkar aurkitu zuten zelula anfibio soilak, zakatz ahul eta buztan zilarrekin. Ibai zoletako buztinetan gordetzea maite genuen, eta udaberrian, barrakietan gora lehiatzen ginen, biharraz erditzeko. Dunetako espezia belarretan bilatzen genituen gerizak eta unbeliferoak eskuz harrapatzen, ez erortzeko, ez erortzeko, ez erortzeko. Eroriko ginen alta. Bagenekien. Espero genuen, lerroan eta ongi antolatuak erortzea, ahalik kalte gutxien eraginez, jasanez, pair atuz. Bizitza higienearen praktikarako baliabideak ikasteko prest geunden, uhin beltzen menpe. Bulimia morbidozko egunak bihikatzen ziren, molekula anitzak eta gorotza berdeak irensten, ahoak bete buztin, sabelak huts etorkizun. Iragarle motela nintzen . Erdi itsua, gainera. IV. Biziirauteko kit a geneukan sakelan. Bistan dena, barne zartatze orokorra ez zen aitzinetik pentsatu bezala gertatu. Ez horixe. Sartaldeko jendartea urratu zen, kotoizko mihise baten moduan, hariak hautsi ziren, iruna andeatu zen denborarekin, suntsiketak ez zuen bakerik eman, koloreak eta materiak desagertu arte. Gitarra eta oud batek sortu melodia ozendu zen hondamendiaren gainetik, Japoniako gerezi ondoak loratu ziren eta zalantzak, guztia galdu zutenen urratsak ernaltzen zi tuen! Ez genuen deus konprenitzen. Naturaren bortitza kontrastatzen eta balakatzen saiatzen ziren muturreko diskurtsoak. Debaldetan. Hiritarrak, sintesizko irudiz eta solasez beteak zeuzkan burumuinak. Barne zartatzearen itxurak erakusten eta komentatz en zizkion murruko pantailaren abagune gozo eta sukratuaren maldatik ez zen mugitzen ahal. Katastrofea hor zen, inor ez zen buztinezko etorkizunaren hurbiltzearekin, eskapatzeko gai izango. Aire olde saturatuak hauts hodei beilegiak bultzatzen zituen . Suk alde minetaraino. Hatsa, garbi hartzeko eskubidearen aldeko manifestaldiak antolatu ziren, uhinek itsas ertzeko hiriak itotzen zituzten bitartean. Gehiengoak, ehun urteko ekin moduaren jarraipenaren premia aldarrikatzen zuen, gasolio merkea, ikatza halaber , negu betean bero gailuen eta udaran hozkailuen eromena, elektrikaren ezinbestekoa. Baina akabatu zen guztia, energia, aberatsenentzat zegoen eta diru gabeak biluz zihoazen, trinkili trankala, elkarren artean aiher eta gorrotozko hitzak ahoan. Inork ez zuen bere herriaren legeei eta aburuei obeditzen. Moralaren pragmatismoaren larrua urratu zen. Denak, beti, denen aurka. Denak, beti, nire alde. Etsaia, zu zara. Nire baratza ez da zurea. Labana atera dut. Urdaila zirikatuko dizut. Garuna saltsan erreko dut. Agurrik eta eske rrik gabe. Zure kalipuaren premia daukat, zurrupatuko zaitut, baliorik ez duzu, biribil gune honetan, ni naiz ni, suntsipenaren erdian balio duen bakarra. Bide hegian nengoen. Gordetzeko ezer gabe. Begia zulatu zidan maite ez ninduen auzoak. Iragarle tot ela nintzen eta lekuko aldekoia. Apokalipsia urtzen zihoan, bekaizkeria distiratsuaren ganga magmatikoan. V. Bakoitza bere aldetik ari zitzaion izuaren oihalari tiraka. Ez genuen tokirik. Otsoak iratzartu ziren jendeen bihotzetan, eta ikusten genituen, malkarretan gora, ihesean: goseak akuilatzen zituen. Gintuen. Ninduen. Jendartea zurkaizten zuten tresnak oro desagertzen zihoazen, kontzeptu filosofikoak, jakitate sareak, informazio autobideak… ezer ez zegoen, ezer ez zegoen, nora gindoazen? Norekin? Nol a? Hormaren maldan aurkitu ginen. Lagun maskaratuak, anonimoak, Jondoni Joanek Patmoseko harpe hotzean, bi mila urte atzera, beltzatu zuen esku izkribua erakusten zigun, kopeta apalik, eta horrela, uztai gordinetik libratzeko bidea ireki nahian! Ez, sei ehun eta hirurogei eta sei deabruak ez ziren esnatu, baina suzko zaldunak ezpondetan errotzean, jatorrizko aingeru zurbilek beldurraren gelako ateak banpez itxi zituzten: Apokalipsia gutariko bederaren baitan ohatzen zen, gure biriketan, gure gogoetan, gur e zelulen arteko zirrikituetan. Amets gaiztoaren gibelean zer zegoen asmatzen saiatzen ziren, urrezko dorretan gerizaturiko buruzagi hamikatuak. Dudaren ezpatak ez zituen hunkitzen. Hormaren beherean, jendailak, gorputz saltsa burbuilatsu batean ihalozka mirets zitzaketen, eta hor, etork izuneko buztinaren edukia sumatuko zuten, ber sortzearen materia prima. Ariketa matematikoak eta kalaka zurrunak silogismo antzuetan bukatzen ziren, oihu, negar eta auhen. Kanoi haragia. Menderakuntzaren oinarria. Baztertze sistematikoa. Egitura baten a hultasun sinets ezina. Herritarrak, harrak bezala lurrean herrestaz. Sabel hantuak. Esku zirrimarratuak. Behartuak, denak, zopa kimikoak irenstera, buztin mokor pozoituak, salda mikatzak, pentsamendu likitsak botatzeko gero, bi eztul elkor eta lau zotin oz en. Nitasun lodituaren likido irakinek, galderak malgutzen zituzten, ezezko borobil batean. Zauriaren zolan mamuak. Ego sum. Hego susmoak. Iraupen baldintzatua, ekai molde gaitzaren zurrunbiloan. Hitz trakestuak. Diskurtsoak ere fake. Horma lehertu zen, berehala, urrikirik gabe, eraiki zutenak azpian zirtzikatuz. Hertze marmitakoa, zilbor eta garun metak, aluak hamalau zatitan banatuak, desioak eta lehiak kobrezko tupinetan egosten. Gaua, etsipenetik zetorren, ni bezain totel. VI. Laino beltzak. Euri urdinak. Haragi ustelduak, globoaren beste aldetik ekarriak. Lur azalean, hotz izugarria txertatzen zuen vortex polarrak. Teknikak gerizatuko gintuen. Hori zen logaritmoen usterik zabalduena. Garestiena. Zuhurtziaren neurria galdu genuen, maitasunarena hal aber . Lokatzezko aditzak ezpainetan, berunezko gogoetak buru muinean, burdinazko egikerak bata bestearen aurka: ez genuen deus aldatuko, ez zegoen eskubiderik, eredua betikoa zen, betikoa, negoziaezina. Deboilaren urakanak eraman gintuen. Jendarte hiperk onplexuetan bilbatzen ginela zioten. Primitiboak suntsituz geroztik, ideia hori absolutua zen gure baitan. Denbora eta lekua, utopia berdinaren bi ezpalak omen ziren. Automatak bezala aitzinatzeko programatzen gintuzten, zokoratzen, apalesten, inteligentzi a artifiziala, izaki arruntaren pentsamendu maila baino eraginkorragoa zela sinetsaraziz. Puntuak irabaztea zaila zitzaigun. Nehork ez gintuen lagunduko. Alabaina. Buztina, sortaldeko mundu laurdeneko jendartea bezain konplexuak zen: silikatozko etorkizu na elastikotasun handikoa iruditzen zitzaigun, leuna, beroa, aldi berean molda erraza eta gogorra. Planifikatzaileek lurralde osoak betonatzen zituzten, buztinarekiko mesfidantza estaltzeko, zemai bermatzen zelako hortxe, hantxe, hementxe. Berdea zekusaten , eta sutan jartzen ziren, ibai ertza, edo, mendi mazela lainoa, eraiki, neurtu, ustiatu, kutsatu, zikindu, beltzatu beharrean: buztinaren musika naturala isilarazten zuten arraiki. Damurik gabe. Damurik gabe. Start up nazioak desiratzen zituzten, robotez mukuru, ordenak argi eta zelda kaiolak garbi. Metodo zurrunak salgai ziren. Sekreturik ez zen. Berinazko murruek gardentasuna ziurtatzen zuten. Hormaren oinetan, aurpegi izutuak deika agertzen zitzaizkigun. Bakoitzak bere salbamena zeukan helburu. Izerdi tantak. Esperma xortak. Odol bitsak. Malko birl ak. Likidoak. Makina erraldoiaren azken perfusioak. Fede lakarren hondar epifaniak. Azkenaren hasiera. Hasieraren azkena. Zazpi episodiotan. Iragarle totela nintzen eta ihes egin nuen. VII. Dante eta Descartes bezala, oihanen minetan galduak genbiltz an, elkarri kolpeka, elkar kuzka eta iraintzeaz beste, nora jo ez jakin, zer egin ezin asma. Metafora ezaguna zen. Zuhaitzen artean gordetzen ginen. Gure itzalak, arbola gorakoien itzaletan dilindatzen ziren. Ez genuen urrunerako so ahalmenik. Iluneko bist arik gabe, argitasun urreak begi ñiñiaren atzeko kristalinoak zarpailtzen zizkigun, eta kasik itsu mandoka aitzinatzen ginen. Zain optikoak gogortu zitzaizkigun eta besoak laburtu. Ez ginen ezer . Liburu horitua zabaltzen genuen, oihan trinkoaren mapa ge ografikoa aurkitzeko. Cassinirenean adibidez, lur muturrak eta itsasoak nahas agertzen ziren, zehaztasun eskasez. Paperean, norabideak ezabatu eta eleak elkor hegalda zihoazen, oihan bazterretan begiak zimurtuz, bizidun makurtuak galdezka akitzen zirela. A uhen luze eta dorpeak hartu zuen leherketaren aurreko haserre uhin gotorra: orduan, denek bazuten zer erran, zer sala, eta botererako bidean, politikari gehienek kolera hori baliatzen, erabiltzen eta manipulatzen zuten. Hormaren hurbila ezkutatuz. Bost axo la, zioten, ni, ni, ni, nik neuk, nik neuk… ni, ni, ni, nini. Buztinez emokatu xendretatik abiatu ginen. Harri zaharren higamenetik isuri errauts sedimentuz moldatu lurra lokatz egiten zen, den mendreneko euri uharraren azpian. Zapata zolak astuntzen zit uen, ibiltzea nekatuz. Ez ginen ohituak. Mendeak eta mendeak eraman genituen lohia eta buztina, herioa bezala, zikinak zirela errepikatzen. Ahantzia genuen, bizitzaren buruan, guhaur buztin bolak baizik ez ginela. Haize hotzek eta enbata idorrek errausten gintuzten, porroskaz porroska desegiten eta hala beharrak, asturuz, ezinezko tokietan uzten. Funtsean, ahulak ginen, gure hiltzaile armadura eta garaile sozial maskaren gibelean. Oraino eta oraino. Oraino eta oraino. Memoriak, inta latz heze irekitzen z itzaizkigun. Arbolak izu iturri ziren, abar biluziak neguan, birika lehor antzera hedatzen zirela, Cassiniren maparen moduan zeru goibelen eremuak hornituz, bideak ziren, xendrak ziren, errepide sarraskituak. Urmaelaren hegian, nola mintza ikasten ari gi nen. Osagaia, aditza, subjektua. VIII. Kaolinita eskuetan. Zuhaitz handien maldan. Aitzina. Haize indartsuak biribilka. Hara. Hona. Hodeiak zeru mugan. Ez dakusagu ezer . Ondoan dugu ezezaguna. Euri uherra dator . Lohituak dira begitarteko buztinezko mas karak. Mateletako marra zurbilak ere. Den dena dugu berriz ikasteko. Soa, mintzoa, ibilera. Hats hartzea. Goroldioz estali zoletan bermatzen ginen, oreka amets. Erori ginen. Zartatu ginen. Baina iratzartu ginen. Nehork ez zekien zer egin, eta bakoitzak berea zulatu behar zuen, sinesten zuenaren arabera. Jendarte termodinamikoari uko egitera behartuak izan gara eta orain, energia elektriko eta karboniferorik gabe, oihanaren erdian, mamuen eta piztien beldurrez gabiltza. Ziurtasunik ez dago. Zazpi metro ka rratutan segur geunden, azkar eta guztiaren jabe. Baina orain, alderantziz: euriak, haizeak, buztinaren presentziak, gugan, zalantza pizten dute. Ohartzen gara, analfabetoak garela egunerokoan, eta memoria zirtzikatuak ditugula. Zer egin? Nola egin? Noreki n ekin? Buztinaren argi loa berreskuratuko dukegu. Betazalak apalduko dira eta irudi zoharrak miretsiko ditugu, pixeletatik urrun, kolore naturalez. Etsiko gara, baina eskuetan lur mokor hezeak hartuko ditugunean, harreman mineralaren lizunak gure errai bakartuak ikara araziko ditu. Egin bedi zure nahia marmaratuko dugu, ahapez, eta sei aldeetako isiltasunak gatibatuko gaitu. Eguzkia agertuko da. Aire hotzak, gorputzak tinkatuko ditu. Aterako gara. Aterako gara. Eta aurkituko zaitut, gabetua, zafratua, arranguratua. Gure barne ahultasunaren kontzientziak errotik aldatuko du munduaz dugun ikuskera. Metileneko urdinarekin sailkatuko ditugu balizko etorkizuneko materia eta ekai lehenak. Artiko aldeko zeru koloreak hedatuko dira Atalanten zirkuluetan. Negar eginen dugu, solas, kanta eta gutxiagorekin irauteko prestatuko gara, oinarrizko hitzak ahoskatu eta munduaren neurrian oinatza pausatuz. Etorkizuna buztinarekin moldatuko dugu, Buztinaren balore sendagarriak gogoan. Itxaro Borda 2019 ko Loraldia n sortua, Bilbo n Zuzeneko emanaldietan Itxaro Mursegorekin eta Ibon RGrekin aritu da

2023-12-01

Bizitzaren-aukerak

booktegi.eus JOSEBA KOLDO ORTEGA bizitzaren aukerak Narrazioak AURKIBIDEA Galdutakoak Bi eguzki zeru batean Mira, La Flaca. Zirt edo zart Oporretako lagunak Bizitzaren aukerak: Elena arriskuan A aukeraren araberako istorioa B aukeraren araberako istorioa Galdutakoak Musu goxoa sentitu nuen ezpain haragitsuek nireak ukitu zituztenean. Aldi berean marrubi zaporea eta bainila usaina nabartu nituen. Nitaz kontzientzia berezia izan arren, bikoiztuta sentitzen ari nintzen. Arraroa zen: ni ez nintzen ni eta ni baino gehiago nintzen; ni eta dena momentu berean. Kandelen argitan larru gorri hori beroek ukitu zuten elkar. Haize leunak dardararazten zituen kandelen sugar goxoak, kanpai batzuen danbateko luzeak giroa sorgintzen zuen bitartean. Danbek belarri barnetik oihartzun egiten zuten. Pixkana, gero eta nabarmenagoak izanda, intentsuago sentitu nituen, desatsegin bihurtzerain o. Batbatean, min sarkor batek zeharkatu zidan burua, burdin gori gori batek zulatu izan balu bezala. Begiak irekitzen saiatu nintzen. Argitasun itsugarriak mindu ninduen, artean nitaz erabat jakitun izan ez arren. Burura eraman nuen eskua. Kontuz ukitu nuenean, minak jauzi bat egin zuen eta desagertu bezain laster plazer bihurtu zen. Hodei batean banintz bezala, argitasunera zuzendu nintzen eta ezinezkoa gertatu zitzaidan eskua gehiago luzatzea. Bestearekin egiten saiatu nintzen. Erabat kontzie nte, minak gidatuta, librea nuen eskua burura eraman nuen. Ez nintzen gehiegi harritu bendatuta neukala konturatzean. Ziurrenez, durbante itxura izango zuen. Kaskezurrean ikaragarrizko kolpea edo jaso omen nuen. Nola, ordea, ez nekien. Ez nuen istripurik ezta ebakuntzarik oroitzen. Ez gogoratzeagatik ez nekien nor nintzen. Gela ez zen oso handia. Ohetik, ia ia eskuineko horma osoa betetzen zuen leiho zabalak. Hutsik zegoen beste oheak eta sabai zabalak nire ikusmira bete zuten. Atzealdera begiratu nuen: ohe ondoan mahaitxo altu estuan pakete batzuk eta besoan iltzatuta, amaiera zuten goteroen plastikozko tutu gardenak ikusi nituen. Atea itxita zegoen. Kanpotik jendearen joan etorriak eta solasen oihartzunak heltzen ziren. Usain kitzikagarria sudurrean, as eptikoa ere bai. Garbi zegoen erietxe bateko gela zela, baina... Baina ez nekien zer gertatu zitzaidan. Orduan, erizain gazte bat sartu zen goteroen mailak begiratzera. –Hara! Lotia esnatu zaigu! Nola zaude? Minik sentitzen al duzu? –ez nuen txintik ere esan. Ez nuen berehalakoan erantzuten asmatu. Ahoa lehor neukan. –Min handia dut, bai. Zer gertatu zait? –Duela lau egun ekarri zintuzten. Ordutik koman egon zara, konortea galduta. –Oroitzen al duzu zerbait? Nola hartu zenuen kolpe ikaragarri hori? –galdetu zidan. –Ez dakit, ba! Ez dut ezertxo ere gogoratzen. Nor naizen ere ez dakit. –Lasai! Kolpe handia duzu buruan. Normala da ez gogoratzea. Sendagileari deitu behar diot. –Goteroari lotutako poltsak begiratu eta maneiatu zituen. Joan behar zuenean bere laguntza eskaini zidan. –Lore nauzu. Zerbait behar baduzu sakatu mahaitxoaren ondoko botoi gorria. –Ateratzean, erizain batek galdetu zion Loreri nor zen gelan zegoena. –Oroimena galdu duen gizon bat –erantzun zion honek. –Beste gizon ahanzkor bat –aipatu zuen txantxetan besteak. Horra nor nintzen ni! Oroimengabe bat nintzen. Sendagile talde bat agertu zen. Berriro galdetu zidaten zerbait oroitzen ote nuen. Alferrik. Buruko kolpe eta zauriak miatu ondoren, zera esan zida ten: ongi sendatzen ari zirela eta eskanerrek erakusten zuten buru hezurraren barneko kolpearen ondorioak desagertzen ari zirela. Zirudienez geratu zitzaidan ondoriorik txarrena oroimen falta zen, behin behinekoa izan ala betikoa. Handik gutxira komunera joaten lagundu zidaten eta lasaitua hartu nuen. Ispiluan, hogeita hamabost bat urteko gizon altu eta beltzaran bat ikusi nuen, egunetako bizarra zuena. Goteroak kendu zizkidaten eta botikak agindu, mina kentzekoak izango zirenak. Eguerdia zen eta zerba it ekarri zidaten jateko: salda, Jogurta eta fruta bat. Ordura arte ez nuen goserik sentitu. Hala ere, behin jaten hasi ezkero, gustura hartu nituen jakiak. Hala ere, urduri nengoen. Lore agertu zen ea ongi nengoen segurtatzeko. Buruko min sarkorragatik iz an ez balitz ongi egongo nintzen. Botikak harrarazi zizkidan eta ni lasaitzea lortu zuen erizain atseginak. Jende arrotzarekin egin nuen amets, urruneko herrialdeetakoak zirenak. Lotan geratu omen nintzen. Konturatzerako, gizon batzuk sartu ziren gelan. Poliziak zirela zioten. Beraien izenak eman zituzten eta galdetzen hasi zitzaizkidan. Manuel izenaz aurkeztu zena hasi zen itaunketa egiten. –Ezer gogoratzen al duzu? –Ez. Konortea galdu aurreko ezer ez dut gogoratzen. –Gizonak atsekabea adierazi zuen. B egiratzen zidan moduagatik ni erruduna nintzela edo nahita isildu nahi nuela pentsatzen zuen. Nik saiakera eginda ere, ez nuen ezer gogoratzen. –Sentitzen dut, baina ez dakit nor naizen eta zer egiten nuen. Ez al nuen dokumentaziorik edota inork ez al ziz uen nitaz ezer aipatu? –Ez. Udaltzainei deitu zietenek aipatu zuten zu atari batean bakarrik eta buruan kolpatuta topatu zintuztela eta ez zenuen ezer aldean. Desagertutako gizonen artean ez dago zu bezalako gizonik. Zure ahoskera eta hizkeraz ingurukoa za ra, baina ez dugu ezer topatu –lehenengoz hasi nintzen benetan kezkatzen. –Eta oroimena berreskuratzen ez badut, zer gertatuko zait? –Ez dakigu. Zerbitzu sozialekoek esango dizute zer egin. Zurekin harremanetan jarraituko dugu. Orain utzi behar zaitugu. Han utzi ninduten bakarrik. Arratsaldean eta gauean noizean behin agertzen zen erizain bat edo beste zaintzak egiteko, askari afariak edota botikak emateko. Bendarik gabeko argazki batzuk ere egin zizkidaten. Lorek arratsean agurtu ninduen txanda bukatu zu enean. Dena den, bere jarrera eta izaeragatik asko lagundu zidan. –Lasai, Juan. Ongi ari zara sendatzen eta oroimena berreskuratu ala ez, bihar edo etzi zerbitzu sozialak laguntzera agertuko dira. –Juan? Harrituta nengoen eta horrela deitzeko arrazoiaz galdetu nion. –Donibane bezperan gauerdia pasa topatu zintuztenez, izen horrekin bataiatu zaituzte eta gainera, Martin Azpilkueta kalean izan zenez, abizen horiek jarri dizkizute. Beraz, Juan Martin Azpilkueta deitu dizute, izen bat eman behar z izutelako. Anima zaitez lagun. Orain joan behar dut. Ikusiko zaitut bihar. –Bai. Bihar arte eta milesker. Gaua ongi pasa nuen, ezertaz konturatu gabe. Goizean, minez esnatu nintzen. Denbora pasatu zen eta botikek beren eragina egin zuten. Komune an garbituak egin eta gosaldu ondoren hobeki sentitu nintzen. Erizainek eta laguntzaileek zainketak egin zituzten eta Lorek berak adierazi zidan oso ongi ikusten ninduela. Bendak betiko kendu zizkidaten. –Juanito, azken proben emaitzak heldu dira eta kolp earen ondorioak ez dira kezkatzeko. Zure kaskezurraren barneko zauria sendatzen ari da. Proba batzuk egingo dizkizute eta ongi zaudela erabakiz gero, bihar edo etzi alta emango dizute. Zu nola zaude? Zerbait gogoratzen al duzu? –galderak gogogabetu ninduen neurri batean, nire egoera tamalgarria agerian uzten baitzuen. –Ez. Esnatu naizenetik zerbait gogoratzen saiatu naiz eta ez dut ezer lortu. –Ez itsutu eta obsesionatu oroimen faltagatik. Hiltzetik libratu eta onik atera zara. Agian ez duzu ezer oroit uko, baina oraindik gaztea zara eta bizitza oso bat duzu aurrean –hura entzuteak arrazoia zuela pentsarazi zidan. –Arrazoi duzu. Milesker lagundu eta animatzeagatik. –Hara, hara! Lasai lagun, bizitza edonola ere gogorra da. Momentu zailak ere pasatuko di tuzula gogoratu behar dizut. Erizain hark ongi zaintzeaz gainera, maitagarri batek bezala, bazekien arrazoia, gogoa eta animoak berpizten. Handik gutxira, psikologoa eta ospitaleko gizarte zerbitzuko langilea agertu ziren. Eduardo izeneko psikologoak gald eren bidez ezer ez nuela gogoratzen jakin zuen. Ondoren ongi nengoen ala ez egiaztatu zuen. Maikak, zerbitzu sozialetako emakume gazte batek galdetu zidan alta emanez gero pisu batean bizitzeko prest ote nengoen. Ni prest nintzen, nahiz eta Lore bistatik g altzea ez gustatu. Dokumenturik gabe nengoen eta poliziaren paper batzuk eskuratu bitartean erietxean geratu behar nuen. Maikak azaldu zidan denbora batez pisu batean bizitzen jarriko nindutela. Betebehar batzuk izango nituen eta egunero tutore batek egiaz tatuko zuen ni ongi nengoela. Garbi utzi zuen bere ikuspuntutik zein zen nire egoera eta zer espero ahal nuen ondorengo egun edo asteetan: –Hala eta guztiz ere, libre ibili ahalko zara urrutiratzen ez bazara. Ezin zara Iruñetik atera eta prest egon behar duzu poliziarengana astean behin joateko. Denbora batez gurekin egongo zara, zure bizitza berreskuratu arte edo berri bat egiteko prest izan arte. Ahoskeraz eta hizkeraz ez zara atzerritarra eta zutaz jakingo dugu laster batean. Bestalde ere, poliziak esan digu zu bezalako gizonik ez dela desagertu, ez azken egunetan behintzat. Beraz, lasai hartu eta presta zaitez gurekin denboraldi batean egoteko. Bazkari legea egin nuen. Handik gutxira poliziek dokumentu bat eta medikuek alta eman zizkidaten. Txukundu on doren, arropak jantzi nituen eta erizaintzatik pasa nintzen agurtzeko. Lorek irribarrez agurtu zidan. –Ongi ibili Juantxo. Hoberena opa dizut –esan zidan euskaraz. Hizkuntza ez zitzaidan arrotza egin. Orduan konturatu nintzen eta baita besteak ere hizkunt za ulertu egiten nuela. Gehiago kostatu zitzaidan erantzutea, saiatu arren. Horrek adierazten zuen ni ere euskalduna nintzela, nahiz eta asko ez erabili. –“Eskerrik asko... Berdin...!” Maikak harrera etxera eraman ninduen. Oliva monasterio etorbidean zuten pisua, Donibane auzoan eta konorterik gabe topatu ninduten Martin Azpilkueta kaletik hurbil. Arratsaldea zen eta ez zen inor pisuan. Denak kalean ziren derrigorrezkoa zen bezala. Goize an ere atera behar zuten eta pisuan egon behar zuten gaueko bederatzietatik goiza arte eta otorduetarako. Pisuak hiru logela zituen, haietako bakoitzak armairu bat eta bi ohe zituenak; sukalde handia, egongela eta bi komuna, bat handia eta bestea txikia. Balkoi txikia zuten eta sukalde ondoan, patiora jotzen zuen galeria ere, arropak lehortzeko erabiltzen zutena. Nire gelakidearekin konpartitu behar nuen gela ez zen handiegia. Gelan justu sartzen ziren bi ohe estuak eta armairua, baina gortina irekiz ger o kaleko bizitza ikusi ahal zen. Maikak nire ohea seinalatu zidan eta armairuaren nire erdian eman zizkidaten arropa gutxi haiek utzi ahal izan nituen, baita eskuoihala eta nezeserra ere. Maikak azaldu zidan nire gelakidea Alain zela, Frantziarra eta droga zale izandakoa. –Gizonak aspaldian utzi du droga eta pertsona ona da, burugogorra bada ere. Ongi ezagutuko duzu, berak beti norbaitekin atera behar duelako eta hori izango da zure betebeharretako bat, bera laguntzea kanpora ateratzen denean. –Larritu nint zen hura entzutean eta ihesbidea bilatu nuen. –Bera gabe, ez al dut ibiltzeko aukerarik izango? –Bai, beste batekin egoten denean. Maika edo beste laguntzaile sozial bat pasatuko zen noizean behin eta Boni izeneko emakume bat agertuko zen egunero itzuli bat egiteko. Ez zen garbitzailea, guk egin behar baikenuen garbiketa, baina berak zeukan dirua erosketak egiteko eta segurtatzen zuen pisua bizitzeko moduan zegoela. Maika edo beste laguntzaile bat edozein momentutan ager zitezkeen, nahiz eta normalean as tean bitan baino ez agertu. Harrigarriki, emakumeak hamar euro eman zizkidan, badaezpadako paga bat bezala, baita hiriko plano bat ere bai. Ondoren nire betebeharrak adierazi zizkidan. Denok denetatik egin behar genuen lanplagintza batean. Dena den, babes tutako batzuk ez ziren gauza edo gaizki egiten zituzten lanak eta horregatik garbiketak txandaka egin behar genituen eta nik hasteko Alainekin egon behar nuen. Horretaz gain, bazkariak eta afariak prestatzea egokituko zitzaidan. Hozkailuan ez zegoen gauza handirik, baina bai dozena bat arrautza, gaztatxoak eta esnea. Armairuetan galletak, kakao boteak, sardina lata batzuk, arroza eta tomate frijitu bote batzuk. Saski batean frutak zeuden eta telazko poltsa batean ogia. Artean, goiz zen, baina afaltzeko ask i zegoela pentsatu nuen. Maika eta biok inguruan itzuli bat egin genuen. Planoan hurbileko kaleak, denden eta parkeen kokapena eta norabideak egiaztatu genituen. Parke batean egon ginen, pisukideen gorabeherak azaltzen zizkidan bitartean. Alain , nire gelakideaz gain, beste lau pisukide zeuden. Mamadou eta Bakary, Senegal eta Maliko bi subsahariar ziren, lan istripu batean zaurituta eta kale gorrian utzita. Beraien herrikideek ezin zituzten lagundu eta han, babes pisuan biziko ziren denbora labu r batez. Eulogio, zahar alkoholiko eta gaixo bat zen eta Atanase buruko gaixotasunen bat zuen atzerritar bat zen. Baztertutako jendea zen. Gustura egon nintzen Maikarekin. Emakume atsegina zen eta hurbil sentitu nuen, laguntzeko prest. Berandutzen ari z enez pisura itzuli ginen. Giltzak eman zizkidan eta afariarekin lagundu zidan, pisukideak agertu eta aurkeztuko zizkidan arte. Arroz Kubako erara edo antzekoa prestatu behar genuen. Arroza eta arrautzak egosten jarri genituen eta tomatea frijitzen. Arrautz ak egosi genituen oliorik gelditzen ez zelako. Bigarrenerako sardina lata handia irekiko genuen. Arrautzak zuritutakoan dena prest zegoen. Bederatzietan, puntualki agertu ziren pisukideak, atarian elkartu izan balira bezala. Maikak aurkezpenak egin zit uen eta joan zen. Alain begira geratu zitzaidan, baina Eulogiok eta Atanasek agurtu ninduten eta bi beltzek eskua luzatu zidaten, irribarre eginez. Afaldu egin genuen. Gehienetan frantsesez egiten zuten afrikarrek; Alainek, Eulogiok, Atanasek eta laurok g aztelaniaz egiten genuen bitartean. Eulogiok han egoteko arrazoiaz galdetu zidan eta nik kontatu nion. Gizonak animoak eman zizkidan eta besteek oihartzun egin zioten, baita Alainek ere. Ondoren, Atanasek harrikoa egin zuen eta telebistan film bat ikusi ge nuen. Hurrengo eguna arte agurtu genuen elkar eta lotara joan ginen. Alain oheratu eta lotan geratu zen berehala. Ekainaren 24an, ostiralean, buruan kolpatuta topatu ninduten eta sei egun pasata, ekainaren 30a zen, osteguna. Ongi egin nuen lo. Goizean gar bituak egin eta gosaldu egin genuen, bakoitza bere martxan ibiliz. Nik oso goiz gosaldu nuen Mamadou eta Bakaryrekin. Biak oso atseginak ziren. Eraikin batean istripua izan zuten pisu handiko zerbait gainera erori zitzaienean, bati hanka eta besoa besteari hautsi zitzaizkien. Bien artean nola edo hala garbiketa orokorra egiten hasi ziren. Beste pisukideak beranduxeago mugitu ziren eta gosaldu ondoren Alain gelara itzuli zen goizeko paseora atera arte. Boni agertu zenean hozkailu eta armairuetan begiratu bat egin ondoren zerrenda egin genuen elkarrekin. Gero, erosketak egitera joan ginen. Lixiba, azaloreak, patatak, oilasko bat, entsalada egiteko barazkiak, dilistak, olioa, ozpina, eta amuarrain batzuk erosi genituen. Elikagaien bankutik gauza batzuk ekar riko zizkiguten, garbiketa pertsonalerako produktuak eta esne botila batzuk, besteak beste. Hamarretan denak atera ginen kalera, eguerdira arte. Binaka banatu ginen, afrikarrak batetik, Eulogio eta Atanase bestetik eta Alain eta biok hiri erdigunera abiatu ginen. Alainek berrogei bat urte zituen. Gizona altua, meharra, eta ilez eta larruz gorrizt a zen. Sudur eta kokots luze zorrotzak zituen, belarriak handiak. Aho mehe zabala eta bekain gorri ilun haien azpian begi urdin argi handiek haserrea adierazten zuten. Alainek bere bizitzaz zerbait kontatu zidan. Baiona ondoko herri batekoa zen eta harro zegoen droga utzi izanaz, sei hilabetetan probatu gabe baitzebilen. Iruñean azkeneko urtean ibili zen eta zerbitzu sozialen laguntza jaso zuen azken hiru hilabeteetan, desintoxikazio etxetik atera ondoren. Hirierdigunera joan ginen isilik. Etxe sail hand i batera helduta, planoan Edificio Singular jartzen zuela egiaztatu nuen. Plano turistiko hartan eraikin batzuk nabarmentzen ziren eta Alde Zaharrean sartu ginen parkea saihestuz. Kaleetan jendetza zebilen eta entzun nuenez Sanfermin aurreko giroa festare n aurrekari bat zen. Eguraldi ederra genuen. Kale haietatik ibili ginen isilik eta noraezean. Redin inguru politean izan ginen eta jarraitu baino lehen Gaztelu Plazan deitutakoan eseri ginen banku batean. Alain erdi lo geratu zen ia bi orduz. Nik, jendeari begira nengoela, ikusten nuenak nitaz zer adierazten zuen galdetzen nion neure buruari. Jendea mota guztietakoa zen. Baziren zaharrak eta gazteagoak; lasai eta presaka zebiltzanak; Poza edota kezka adierazten zutenak. Batzuek esaten zutenagatik, e ztabaidan ala txantxetan ari zirela pentsatu nuen. Batbatean Alainek hipokritak eta gezurtiak zirela aipatu zuen. Azaldu zuen gauza batzuek esan eta beste batzuk desberdinak egiten zituztela. Bere esperientzia halakoxea izan omen zen, lagunak uste zituena k ez baitziren hain lagunak. Iruñekoaz ari ote zen galdetzean, guztiez esaten ari zela erantzun zidan zakar, berriro isildu baino lehen. Nik bazkaria egin behar nuenez, pisura itzuli ginen. Alain gelara sartu zenean nik oilasko puskak frijitu eta entsalada prest utzi nuen garbituta, ordu bietan denak agertu arte. Arratsaldean, lo kuluxka egin ondoren, berriro atera ginen paseatzera, orduan Sanduzelai eta Arga errekaraino eta itzuleran Ermitagaña eta Yamaguchi parkeetan geldialdiak egin genituen. Azken hone tan, bizitokitik hurbil, pisukideekin topatu ginen. Itzal batean, banku batean ziren pisukideak, ondoko bankuko emakume batzuekin hizketan edo. Gure zaharra, Eulogio, ez dakit noren aurka ari zen oihuka eta haserre. Edanda zegoen. Atanase esaten ari zen Eulogio une batean lasterka joan zitzaiola eta konturatzerako kopa pare bat edanda zegoela. Eulogiok zioen tabernariak hiru eurorengatik hiru kopa agindu zizkiola eta azken kopa ez ziola jarri. Beste taldeko emakume batek lasaitu nahi zuen. Eskuetatik hart uz goxo hitz egiten zion. Alainek esan zidan emakume hura Eva zela, gurearen ondoko beste harrera etxe batekoa. Nire adinekoa zen Eva, erakargarria eta atsegina. Ezagutzeko gogoa sortu zitzaidan. Beste pisu batean errekurtsorik gabeko eta gehienetan bortiz keriagatik babesa behar zuten emakume batzuk omen ziren. Nik afaria prestatu behar nuen eta Alainekin joan nintzen pisura. Ez nekien zergatik baina gogoz geratu nintzen Eva ezagutzeko. Ziur asko ordura arte ezer eta inorekin harreman librerik izan ez nue nez, berez erakartzen edo interesatzen zitzaidan jendearekin izan nahi nuen harremana. Nire izaera eta bizitzaz jakiteko beste zentzu bat topatu nuen. Zein interes, zaletasun eta izaera ote nituen? Barazkiak zuritu, garbitu eta egosten jarri nituen. Alain ek ez zuen ezertan lagundu, gaizki sentitzen zelako aitzakian. Amuarrainak frijitu nituenerako han ziren pisukideak, gosetuta nonbait. Alain gaizki zegoen eta ia ezer afaldu gabe sartu zen gelara. Afalondoan galdetu egin nion Atanaseri Eulogioz, zer nolako ohiturak zituen. Gizon hark buruko arazoak izateaz aparte, onkotea eta lasaia zen eta bazekien zertan zen. Berak zioenez Eulogio ez zen problematikoa. Noizean behin nahi edo nahiez edateko premia handia zuen eta ez zen horretan geldituko zuenik. Bestela e re, aski zuen kopa pare batekin bi egunetan behin. Lotara joan nintzenean, pentsatzen geratu nintzen. Harrigarria zen oroimenenik ez izatea, nik bezala oroimena galdu zuen batentzat, behinik behin. Txikitako oroitzapenik ez nuen. Ez nituen ez nirea ezta inoren izenik gogoratzen, lankide, familiakoenak edo lagunenak. Ikasketak, ibilitako lekuak eta egindako lanak ez nituen gogoan. Dena den, nolabaiteko oroimenik banuen. Izan..., banuen. Zeren eta hizkuntzak, ezagutza praktiko asko, janaria prestatzea adibi dez; jendearekin tratuan aritzeko ohitura eta abar luzea bainuen... Bizitzan aritzeko ez nuen arazorik, ez gehiegi behintzat. Hurrengo egunean Alain gaizki zegoen. Gibela gaizki omen zeukan eta abisuak eman ondoren sendagile baten zain geratu z en pisuan. Bonirekin erosketak egin ondoren atera nintzen kalera. Mamadou eta Bakaryrekin hitz egin nuen atarian. Kontatu egin zidaten aste gutxitan berriro kalean eta lanean izango zirela. Harreman ona egin genuenez emakumeen pisuaz galdetu nien. Bakaryk irribarrez erantzun zidan. –Batzuk oso ederrak dira ezta? Ba, ez espero haiekin laguntasunik lortzea. Oso erreta daude gizonekin! –nire jarrera eta galderaren zentzua argitu nien. –Ez. Ez da ligatzeko. Atzo nabaritu nuen oso elkartuta zeudela. Garbi daud e pisuan egoteko gure arrazoiak. Beraienak zein dira? –Mamadouk erantzun zidan. –Gureak bezalakoak askotan, errekurtsorik gabeak dira.. Baina gehienetan bortizkeria tratuen ondorioz daude horrela. Ondoko atarian bi pisutan daude. –Eskerrik asko erantzute agatik, Mama... –Niri Madou deitu eta honi Kary. –Niri... Badakizue ez dakidala nor naizen, baina Juan deitu. Hiriaren erdigunera abiatu nintzen, bakarrik ibiltzearen askatasunaz gozatuz. Eguraldia zoragarri zegoen. Hamarrak izateko ez zuen gehiegi berotzen eta gustura ibiltzen ahal zen goizeko freskura dastatuz. Kaleak zabalak eta txukunak ziren. Inguru haietan itxura desberdinetako eraikin altuak zeuden, hamar bat solairutakoak gehienak. Eraikin artean plazatxoak zeuden eta plazetan eta bid e ondoan zuhaitz ederrak. Auto zirkulazioa ez zen gehiegizkoa eta arazorik gabe ibiltzen ziren oinezkoak semaforoak errespetatuz. Mediana batzuetan eta errotonda erdietan, berdeguneak zeuden eta ongi antolatu eta diseinatutako landare loredunak ikusten zir en. Tabernek terrazak zituzten arren, jendea pasatzeko beharrezko lekua uzten zuten. Espaloien ondoan autoak aparkatuta eta tarteka zabor eta birziklagaien edukiontziak izaten ziren. Kaleko leku pare batean linea desberdinetako bus geltokiak zeuden, hiri s are zabala osatuz. Etorbideetatik jarraituz erdigunera heldu nintzen. Pisutik hamar bat minutura, erdialdean, gaztelu itxurazko hura zegoen. Planoan begiratuta gogoratu nuen Gotorleku edo Ziudadela deitzen zutela eta bertan parke bat izateaz gainera arte erakusketak antolatzen zirela. Beste baterako utzi nuen bisita. Aurre aurrean, beste gotorleku garaikide bat zegoen, harri beltzez egina, Baluarte deitua eta balio anitzetarako aretoa omen zena. Aurrera jarraituta, bi gune desberdin zeuden maparen arabera: hiriko zabalguneak kale zuzen eta zabalekin eta Alde Zaharra. Urbanismo garbia zen hura. Zabalguneak utzita, etxe zahar eta kale estuetatik ehunka urte zituen erdigunera sartu nintzen. Hiri zaharra berezia zen. Oinezkoentzako kaleak ziren gehi enak, gainerakoetan auto zirkulazioa ongi antolatuta izanda. Kaleak estuak ziren, bost sei metrokoak. Beheko solairuetan, mota guztietako dendak, tailerrak, baina gehienetan aisialdirako tabernak eta elkarte asko ikusten ziren; goikoetan, ordea, pisu estu eta luzeetan lau bost solairu konta zitezkeen. Kanpoaldean, leiho eta balkoi txiki txukunetan, landare berdeen ondoan gorri gama guztiko eta zuri koloreko lore lerroak ziren nagusi. Alde berri eta zaharraren artean Sarasate pasealekua zegoen, bi guneen ar datz. Lorategi eta bankuen artean ibili nintzen, tonbola handi batera heldu arte. Jostailu, etxetresna eta mota guztietako sariak apaletan lerratzen ziren. Jendetza ari zen boletoak erosten eta sariak jasotzen. Atzean Foru monumentua deitua ageri zen polit eta lirain inguru apain batean. Haruntzago, Foru Diputazioa eta hiriko egongela bezala ezaguna zen Gaztelu Enparantza topatu nituen. Aurreko egunean bisitatutako enparantza zen hura, hiriko plazarik ezagunena eta txukun politena. Jauregi neoklasikotik, l ehengo Foru Diputazioa oraingo Nafarroako Gobernuaren egoitza nagusitik, Carlos III etorbide zabal dotorea, hau ere oinezkoentzako etorbidea, alde berrira barneratzen zen, hiriko denda erakusleihoa izaki. Gaztelu Enparantzara itzuli eta Estafeta kale fam atua ikuskatu nuen. Jende piloa zegoen kalea animatuz. Taberna kanpoaldeetan upel handi eta banketetan, lagun kuadrillek edariak gertu, hizketan eta umore onez kale erdiko pasabide estuegi bat uzten zuten. Kale famatutik jarraitu nuen Merkaderes eta Udal p lazaraino. Bisitari mordo bat zebilen, eguerdia eta momenturik jendetsuena izan gabe. Lasaitasun pixka bat bilatu nuen. Kale lasaixeago batean sartu nintzenean, zerbait hartzeko gogoa sortu zitzaidan. Taberna batean kafe bat eskatu nuen. Nire jarrer agatik kanpotarra nintzela igarri zuen gizon batek galdetu zidan festetara agertu nintzen. Nik esan nion ezagun baten etxean nengoela, baina bakarrik nengoela. Bere burua aurkeztu zidan. Valentin Sarasa, jubilatua eta Iruñarra zen. Hiriaz eta jendeaz aritu zitzaidan, baita historiaz ere. Nafarroa aspaldiko erresuma zen eta Espainian egonda ere, foruak zituen, gaur egunean autonomia ekonomiko handia mantenduz. Nik pertsona batzuk euskaraz mintzatzen entzun nituenez horretaz galdetu nion gizontxoari. –Barka tu, baina ez al da hau Euskadi? Nik euskaraz entzun ditut kuadrilla eta lagun batzuk. Egunkarietan ere euskaltasuna aldarrikatzen da eta gobernua horren alde dagoela dirudi. Ez ditut arazoak ulertzen, baina… –orduan eten zidan jarduna. –Hori ez da horrel a. Nafarroako zonalde batean euskaraz egiten da, baina hau ez da Euskadi. Nafarroa berezko autonomia erkidegoa da eta gehienok horrela jarraitu nahi dugu, Euskadin sartu gabe. Hau ez da Euskal Herria, Espainia baizik. Probarik onena ni neu naiz. –Zergatik diozu zu zeu zarela probarik onena? Ez dut ulertzen. –Begira... Nire gurasoak mendialdekoak ziren, euskaldunak eta beraien artean bascuencez egiten bazuten ere, pentsatzen zuten lanerako eta bizitzarako gaztelaniaz egin behar zutela. Euskara horrekin milaka batzuekin baino ezin da harremanik izan; espainieraz ehunka milioiekin egin daitekeen bitartean. Batzuek hizkuntza zaharrean egin nahi badute ongi dago. Nik neuk zerbait ulertzen dut. Hala ere, gauza bat da ohitura batzuk mantentzea eta beste gauza des berdin bat Euskadi batean mundutik apartatu nahi izatea. Gu Espainian ongi gaude, Nafarroa zaharrean eta autonomiarik handienean. –Nola daude nazionalistak Nafarroako gobernuan? –izan zen nire galdera. Egin orduko damutu nintzen, ez ote zen erantzun luze egia eta aldrebestua izango! –Begira gaztea, nazionalistak ez dira herena baizik, baina ezkertiarrek lagundu diete eta badirudi gehiago direla. Ez dago dudarik, eta edonon aurki ditzakezu inkesten frogak, nafar gehienok gure autonomian eta Espainian jarra itu nahi dugula. –Milesker erantzuteagatik. Kontaketa astunetik libratu nahi nuen. Eskua eskaini eta beso osoa eramateko arrisku bizian izan nintzen. Ondoko beste gizon bat, adin bertsukoa eta ziur asko haren ezaguna zena tartekatu zen solasean erretolika luzatuz. –Barkatu, baina ezin naiz isilik geratu. Mariano naiz eta entzun dut dena. Ez egin kasu handirik Valentini. Berak horrela pentsatzen du, baina denok ez dugu berdin pentsatzen. Gure artean euskaltzale asko dago. Iruditu zait hemengo jendeaz eta hiriaz interesatzen ari zinela. Jakingo duzu Sanferminetako festak hemendik egun gutxitara izango direla. Sanferminak festa herrikoiak dira. Jende asko etortzen da kanpotik, baina hemengook, zahar, heldu, gazte eta umeek kalean bizi ditugu. Adin guztietako kuadrillek eta peñek parte hartze handia dut e hainbat eginkizunetan. –Interes gehiago nuen festa giroan. Jendeak zer egiten zuen galdetu nion. –Dantza, musika eta kantuak dira gazte kuadrillen ekintzak, edatea eta jatearekin batera, besteekin ongi pasatzea. Hala ere, badakizu zer? –Zer? –Zaharrek in horretaz hizketan baino hobe zaudela karriketan festa nolakoa izango den ikusten eta bizitzen. Gaur “Peñen Eguna” da eta zoaz libertitzera, gazte! –Agurtu ondoren, hala egin nuen. Uztailaren 2a zen, larunbata. Sanfermin giroa zen nagusi kaleet an. Kafea hartutako tabernatik kale batera, San Nikolas plazan hain zuzen, bi peñek zabaldu zituzten beraien pankartak plazako muturretan. Musika bandek aire desberdinak jotzen zituzten, zuriz jantzitako gazteek kantuan eta dantzan jarraitzen zuten bitarte an. Pankartetan, politikoen ustelkeria eta bertako alderdi politikoen arteko borrokak adierazten ziren, besteak beste, boterean aurreko alderdiko espainiartasuna eta orduko “Aldaketa” deitutako berrien garbizaletasuna. Musika alaia zen. Hogei bat musikariz osatutako fanfarreek kalejirak jo zituzten martxan ziren bitartean. Hala ere, plazara helduta, trago bat edateko atseden txiki bat egin zuten. Musika taldeak Danubio urdina baltsa jo zuen bikoteen pozerako. Bikote asko mistoak ziren, beste batzuk neskez e do mutilez osatuta izanik. Beti ez, baina askotan mutilez osatuta zeuden kuadrilla batzuk, lerroka beso batekin sorbaldetatik hartuta eta beste eskutik plastikozko edalontziak zituztelarik, kulunkatzen ari ziren musikaren erritmoan. Danborren eta txunden g ainetik klarineteak, tronpeta, trobon eta saxoen soinuak ongi heltzen ziren. Musika modernoa ere jo zuten ondoren. Orleanseko doinu batzuen ondoren, Rockeko pieza ezagun batzuk jo zituzten, maisutasunez. Hiri zaharrean zehar beste peña batzuk eta txarangak aurkitu nituen. Jendeak betetzen zituen kaleak, batzuk erosketetan ibiliz, gehienak denbora pasan giroaz gozatuz. Inoiz gutxitan ikusten zen horrelako festa girorik. Benetan jai herrikoiak Iruñean ospatzen zirenak! Kaleak bizitasunez beterik ziren, lekuak , dendak eta tabernak gainezka. Esan zidaten bezala, edonon musika, dantza eta kantua ziren nagusi. Harrigarriena izan zen kale nagusian bertan, festaren erdian, erakusleiho baten atzean hutsik zegoen liburu denda bat ikustea. Sartzera nindoanean konturatu nintzen liburuez gain leku hura taberna jatetxea ere bazela. Taberna aldeko jendea eta giroa gainditu eta liburu denda aldera sartu nintzen. Liburuen gaiak anitzak ziren, baina literatura, saiakera eta gizarte gaiak ziren nagusi. Guneari kartele k eta errotulazioek kutsu ezkertiar eta alternatiboa ematen zioten. Liburu batzuk hartu eta begiratu nituen. Bertako langile batek esan zidan giro zaratatsutik isolatu eta zerbait irakurri nahi banuen, ondoko aretora eramateko eta lasai irakurtzeko. Mahai batean gainbegiratu nituen liburuok. Kazetaritza eta herrialde desberdinetako egoera sozioekonomikoko gaietan nire interesa kontuan izanda, ni kazetaria izango ote nintzen galdetu nion neure buruari. Konturatu nintzen berandu zela, bazkaria prestatzera joa n behar bainuen. Ia ordu biak ziren eta entsalada atontzea falta zitzaidan. Platerak eta zerbitzua jartzen ari nintzelarik, telefonoak jo zuen. Maika zen. Gehiegi luzatu gabe nire oroimenaz galdetu zidan. Egia esan nion. Ez nuen ezer gogoratzen. Jarraian , Alain sendatu bitartean Eulogio eta Atanaserekin ateratzeko eskatu zidan. Ez omen zen ona bakarrik ibiltzea. Pisukideak agertu ziren eta entsaladarekin lagundu ondoren bazkaltzen jarri ziren. Gehienak Iruñeko alde zaharrean ibiliak ziren eta festa giro az eta Sanferminez mintzatu ziren. Kontatu zituzten istorio guztiak berdintsuak ziren. Festan oso gustura ibili ziren edaten eta dantzatzen kanpotar eta bertakoekin. Arratsaldean, atsedenaren ondoren Eulogio eta Atanaserekin atera nintzen. Doniban e auzotik hiriko zabalgunera joan ginen. Hiriaren txukuntasuna galdu gabe, nabari zen eraikin batzuk zaharragoak zirela. “Damero” tan, erregularrak eta koadrotan eginak ziren kaleak eta espaloiak ez ziren zabalegiak. Zuhaitzak gehienetan plaza bakanetan to patzen ziren. Eulogiok ezagutzen zituen tabernetara hurbildu ginen. Batean edo bestean gizon kalekumeak, ezagun batzuek ardo batera gonbidatzea lortu zuen. Eulogiok hirurogeita sei urte zituen eta kalean pasatutako hamar bat urteetatik bi edo hiru kale eta taberna haietan pasa zituen. Atanasek berrogeita hamar bat urte zituen eta pastillak behar zituen bere buruko gaixotasuna kontrolatzeko. Bere herrian, Rumanian, ezin zioten tratamendurik eman eta kondenatuta zegoen instituzio batean edo bestean izatera on gi artatua izanez gero. Aurreko eguneko parkera joan ginen. Yamaguchi leku atsegina zen. Urruneko banku batean emakume batzuk begiztatu genituen. Hurbildu ginenean, beste pisuko emakume taldekoak zirela konturatu nintzen. Momentu batean gizon gazte astun batzuk haiekin sartzen hasi zirenean uxatu nahi izan zituzten. Defendatzera hurbildu ginelako edo emakumeengatik beraiengatik, gazteak joan ziren ezaxolarena eginez. Hogei bat urteko beste bi neska gazteen ondoan Eva zegoen. Nire bi pisukideak gazteekin mi ntzatzen ziren bitartean Evarengana hurbildu nintzen. Ez nekien nola hasi eta emakumeak berak egin zuen bere buruaren aurkezpena. –Eva naiz, Kolombiakoa. Senarrarekin etorri ginen ezkondu berritan, orain dela zortzi urte. Senarrak askotan lan gutxireki n ibili da eta azken aldian jotzen ninduen. Nik uste dut botatzen nauela umeak ez izatearen errua. Egia esanda... Baina gehiegi hitz egiten ari naiz. Zu nor zara? –Lelotuta geratu nintzen emakumeari begira. Hogeita hamar bat urte zituen eta erdi mulatoa ze n, polita eta irribarretsua. Erantzuten saiatu nintzen. –Barkatu. Ni.. Fernando naiz. Duela egun batzuk buruan kolpatuta topatu ninduten eta oroimena galdu nuen erabat. Lehenengoz gogoratu dut Fernando naizela, baina ez dut gogoratzen ezer gehiagorik. –Evaren irribarrea oso polita zen. Pikardiazko begirada batekin erantzun zidan. –Nik esan ahal dizut ingurukoa zarela, hemengoa edo hurbileko probintzia batekoa. Duzun azentua baskoa dela esango nuke. –Aipatzen zuena zentzuzkoa zela adierazi n ion. –Bai. Uste dut arrazoi duzula. Ez naiz euskaraz mintzatzen, baina konturatu naiz ulertzen dudala. Ea pixkana oroimena berreskuratzen dudan! –Ea denok bizitza duina berreskuratzen dugun! Gustura nengoen lagun berriarekin. Tamalez pisuetara itzuli b ehar genuen eta hara abiatu ginen. Denon ahotan festak ziren. Dena den, eguneko bizitzaz aparte emakume haiek bestelako historiak bizi izan zituzten. Oso egoera gogorrak. Evak kontatu ahal izan zidan beste emakume gazteak ekuatoriarrak zirela eta emakume salmentatik eta prostituziotik ihesean, pisura azken hilabetean sartu zirela. Evak azkeneko bi hilabeteak pasa zituen haien artean. Afaldu eta gero telebista ikusten geratzen ginen, baina batzuetan, une aspergarrietan edo iragarkiak bitartean bestelako solasak sortzen ziren. Alainek aprobetxatzen zuen afrikarrekin frantsesez hitz egiteko. Alain frantsesa zen berak esaten zuen bezala. B erez Baiona ingurukoa zen eta beti prest zegoen esateko ez zela ez euskalduna, ezta baskoa ere, gaskoia baizik eta edozeren gainetik frantziarra. Gainera, tematzen zen Nafarroa ez zela Euskal Herria eta gizonak edonor konbentzitu behar zuen. Oraingoan ere antzeko aipamenak egin ondoren, Frantziako leku desberdinei buruz ari ziren mintzatzen bera eta afrikarrak. Zirudienez frantsesa ere ulertzen nuen. Ez nintzen saiatu beraien solasean sartzen, baina ongi jarraitzen nuen haria. Ingelesa ere ezagutzen nuen. P ixkana nire bizitzaz gehiago ezagutuko nuen. Besteak logeletara mugitu zirenean bi afrikarrekin geratu nintzen. Mamadou eta Bakaryrekin hitz egiteko aukera izan nuen. Beren abenturez eta bizimodu gogorraz mintzatu ziren. Madouk hitz egiten zuen gehien, b esteak baieztatu baino ez zuen egiten. –Kary k eta biok berdintsu egin genuen etortzeko. Patera batean Ceuta ingurutik Aljecirasera egin nuen ongi ordaindu ondoren. Erdi ezkutuan pasa nuen denboraldi bat. Lana obra desberdinetan egin dut azken hamar urtee tan Frantziako leku desberdinetan eta hemen; baina istripua gertatu zenean erietxean artatu ondoren ez nuen non geratu, Bakaryk bezala, eta hona ekarri gintuzten –penaz baino etsipenez esaten zuen gizonak. –Ez al zenuten dirurik? –Ez. Dirua etxekoei bida ltzen diegu eta ezin gintuen inork zaindu. Kontatu zidaten nola bizi izan ziren denbora luzez eta zer nolako egoerak jasan izan zituzten lanean. Ez zuten erraz izan. Lan egin ahal izateko soldata txarrak eta baldintza eskasetan ibili behar izaten zuten. Hurrengo egunean, uztailak 3a, igandea zen. Alainek gaixo jarraitzen zuenez pisuan geratu zen Alain. Eulogio eta Atanasekin joan nintzen hiriko erdigunera. Aurreko egunean ezagutu nuen taberna liburu denda itxita zegoen. Alde Zaharrean giro handia eta jende andana zebilen. Ez zen peñen arrastorik, aurreko egunekoa ia festen lagina, erakusgarri izan zelako. Hala ere, baziren ikuskizunak. Musikariak, pailazoak, antzezleak eta txaranga batzuk beren ikuskizuna ematen ari ziren hirian. Gure zaharrak, Eulogio k, beste gizon zahar batek trago batera gonbidatzea lortu zuen arren, Atanasek, guardiako aingerua hark gehiago ez hartzera lerratu zuen eta, gainera, niri pasa zidan garagardo bat. Eguerdian ez nuen pisura joateko beharrik, behingoz bazkaririk prestatu be har ez nuelako. Egun hartan, Sanfermin festen aurreko igandean, babes etxeetako eta egoitzetako jendea elkartu egiten zen festa batean. Bazkari berezi bat ospatzen zen Paris 365 jantoki sozialean. Laurogei bat bazkaltiar baino gehiagok, harrera etxeetak oak gehienak, eta babes egoitzetako batzuek, babespekoak eta zaindari arduradunak zirenekin batera, egun berezia antolatzen zuten Sanferminak baino lehenago. Maikak aurreko egunean azaldu zidanez, Paris 365 egitasmoa elkartasun jantoki bezala ezagutzen z en gehien bat. Hala ere, gizarte elkartasun alderdi asko lantzen zuten. Gizakia Herritar fundazioak proiektu anitz eramaten zuen aurrera, baztertuak integratzeko eta boluntario eta bazkide batzuen bidez antolatzen zituzten ekintza eta proiektu desberdinak. Eulogio eta Atanaserekin jantokira heldu nintzenean, San Lorenzo karrikan, aurreko txanda bateko otorduko nahasmena jasotzen lagundu genien boluntario batzuei. Handik gutxira, babespeko harrera pisuetako beste lagun batzuk agertu ziren. Haien artean hobeki egonda, aukera galdu nahi ez zuen Alain eta beste pisukideak. Baina baita Maika, Eva eta beste emakumeak ere. Giroa ezin hobea zen. Aspaldiko lagun asko elkartu zen. Otordua berezia izan zen, ohikoak baino pixka bat exotikoagoa. Plater goxo desberdinak dastatu ahal izan genituen: zainzuriak, fritoak, entsaladilla, solomo, arrain irin arrautzeztatuak, frutak, jogurtak, flan eta tarta aukeran. Edateko ez zegoen alkoholezko edaririk, baina freskagarriak eta beste edari goxo batzuk bazeuden. Auke ra izan nuen pertsona askorekin hitz egiteko eta haietako batzuk ezagutzeko. Kamila izeneko arduradun batekin mintzatu ahal izan nintzen. Jantoki hari buruz eta zituzten harremanez galdetu nion. Erantzuna uste baino luzeagoa izan zen. –Gizakia Herritar eg itasmokoek elkartasun soziala gauzatzeko ekinbide batzuk dituzte. Udal, gobernu eta ospitaleko zerbitzu sozialekin osatzen dugun sarea... –Bazirudien hitzaldi aspergarri bat hasi behar zuela eta gelditu nahi izan nuen. –Barkatu baina ez dut propaganda ent zun nahi, bakarrik zuen arteko harremana zein den jakin. –Barkatu. Esan dizudan bezala helburu bereko sarean gaude. Guk, erietxean agertu eta ateratzean oraindik zaintza behar duten eta inolako babesik ez duten pertsonak behin behineko pisuetan artatzen ditugu, zure kasuan bezala. –Eta Paris 365ean zer egiten dute? –Egunero hiru otordu eskaintzen dizkiegu ehun pertsonari eta zerbitzu batzuk eskaintzen zaizkie. –Edonor etortzen ahal da? –Ez. Larrialdian norbait agertuz gero la guntzen zaio, baina hona etortzen direnak benetan beharrean dauden ezagunak dira. Otordua, hiru platerekin euroan ematen zaio lagun bakoitzari. –Informazioa eskertu nion. Beste batzuekin hitz egin nuen, baina gehienak harrera pisuetan guk bezala laguntza behar zutenak ziren, gehienak familiarik gabeko baztertuak. Arratsaldean Evarekin egon ahal izan nintzen. Bazkalondo luzea izan zen eta handik atera ginenerako zazpiak ziren. Egun hartan soberako janaria eraman ahal izan genuen eta baimena genuen hamarrak arte kalean ibiltzeko. Gure pisuetakoak Takonera parketik paseatzen ibili ginen eta Ezkaba mendiaren aldeko ikusmirak gozatzen pasa genituen ordu haiek. Lasai mintzatu nintzaion lagun berriari eta berdin egin zuen berak. –Juan, edo Fernando... –barre egin zuen joko batean ibili bagina bezala –. Zer moduz zure oroimena? –Poliki berreskuratzen ari naiz, baina ez uste, oraindik ez dakit nor naizen –Evak sorbaldan jarri zidan eskua. –Ziur naiz zure bizitza berreskuratuko duzula. Zerbait gehiago jakin al duzu? –Zeharka eta kasualitatez konturatzen ari naiz atzerrian ibili naizela. Frantsesa eta ingelesa ezagutzen ditut eta ziur asko lana munduan zehar egiten dudala. Horrek azaltzen du inon nire desagerpenaren berri ez izatea. Bestetik, zuk komentatu zenidana ere kontuan izatekoa da. Badirudi ingurukoa naizela, euskara ere ongi ulertzen dudala, baina ez dudala normalean erabiltzen. –Ziur asko etsipenez esaten ari nintzela, zeren eta animoak eman behar zizkidala uste baitzuen. –Ikusten! Ikusten nola be rreskuratzen ari zaren oroimena? Lagunak, gure pisukideak, handik ez urrun ziren eta ligatzen ari ginela pentsatzean barre egiten zuten. Guk biok bakoitzak ulertzen zuen bestearen egoera eta gustura sentitzen ginen elkarrekin. Lagunak ginen. Han dik gutxira pisuetara joan ginen, nor berera. Soberakin goxoak afaldu genituen eta telebista ikusi bitartean eguneko gorabeherak komentatu zituzten pisukideek. Egun berezia eta polita izan zen guztiontzat, festa egun handi bat. Gauean amestu nuen Afrikako herrixketan erreportajeak egiten nituela. Haur alaiz inguratuta, emakume eta gizonei elkarrizketak egiten nizkien. Goseteaz eta laguntza faltaz galdetu egiten nien eta jende beltz irribarretsu haiek ur edangarri eta janaririk ez zutela esaten zidaten. Hurrengo egunean, astelehenean, Alainekin goiz pasa egitera atera nintzenean konbentzitu nuen liburudenda tabernara joateko. Kafe bat hartzera gonbidatu nuen, nik liburuak aztertzen nituen bitartean. Liburuen artean kazetaritza sozialari buruzko liburuak mia tzen aritu nintzen. Senegali buruzko erreportaje eta argazki liburu bat hartu nuen esku artean. Zerbaitengatik egiten zitzaizkidan ezagun herrialdea eta jendea. Kontrazalean ezagun egiten zitzaidan beste baten ondoan nire argazkia ikusi nuen. Nik egindako liburua zen hura. Argazki oinetan ageri ziren egileen izenak: Tomas Blanco Tobar eta Fernando Lopez Txabarri. Horra nor nintzen ni. Erreportari eta kazetari ezagun bat. Liburua hartu nuen eta galdetu nion langileari mesedez eraman nezakeen, dirurik ez nuel ako. Laburki kontatu nion oroimena galdu nuela eta liburua behar nuela neure burua ezagutzeko. Gazteak egoera ulertu zuenez, esan zidan liburua ahal nuenean ordainduko nuela. Liburua eraman nuen beste momentu batean lasai aztertzeko asmoz. Hala ere, Alain konbentzitu nuen parke batera joateko ikustaldi bat bota ahal izateko. Alainek kafearengatik eskertuta edo, ezagutzen ez nuen parke batera eraman ninduen. Redinetik paseo ederrean, inguru eder bat erakutsi zidan. Medialuna beraren gustuko parkea zen. Banku batean eseri ginenean Alain erdi lotan geratu zenez, liburua ikuskatzeko parada probestu nuen. Argazkiei begira egonaldia eta lana gogoratzen hasi nintzen. Ez dena. Ez normalean egiten den bezala, irregularki eta kolpeka baizik, ametsetan bezala. Ar gazkiko pertsonetako batzuk aurrez aurre ezagutzen eta beren historiak kontatzen ekarri nituen gogora. Gero eta gehiago oroitzen nuen. Bat batean gauza asko gogoratu nuen, ez dena hala ere. Kazetari autonomoa nintzen, freelance bat. Bilboko nire famili a eta lagunekin izan omen nintzen oporretan. Dirudienez Madrilera lanera itzuli baino lehen lagun batekin geratu nintzen Iruñean. Orduantxe ez nekien norekin, ordea. Pisura bidean Maikari deitu behar nion berarekin mintzatzeko. Pisuko telefono tik ezin genuen kanpora deitu, deiak jasotzeko baitzen soilik. Kabina batetik egin nuen, baina emakumea ez zegoen, zerbitzuko beste batek jaso zuen nire premiazko deia. Otordua prestatzen ari nintzela jaso nuen Maikaren deia. Dena kontatu nion eta esan z idan berak poliziei jakinarazpena kontatuko ziela. Nortasun agiria lortu behar nuen eta poliziekin azken adierazpenak izan behar nituen, alta eman baino lehen. Zerbitzu sozialetako langile hark hurrengo goizean zehar dena konpondu eta nire bizitza berresku ratzen lagunduko zidan. Jendea agurtzen hasi behar nuen. Alainek zekiena eta azkenekoak kontatu nizkien pisukideei. Poztu ziren nire oroimena eta bizitza normala berreskuratuko bainituen. Beraiek denbora gehiago beharko zuten edo adina kontuan izanda, send agileen gainbegiradaz aparte, betiko egongo ziren instituzio baten menpe, Eulogio kasu. Madou eta Bakary laster ibiliko ziren kalean eta lanean, eta Alainek eta Atanasek menpekotasuna kontrolatu behar zuten ateratzeko. Tamalez, gutxi ziren instituzioek bul tzatuta, arazo larriak zituzten pertsonentzako lanak. Bestalde, Eva bezalako emakumeek bortizkeriaz babesteko segizioa eta laguntza psikologikoa behar zituzten bizitza normala izateko. Beste pisu batean, haurrak zituzten emakumeak bizi ziren. Arratsaldeko paseoan ibili ginen bitartean, pisukideek, nire agurra zela eta, beren ezintasunak eta itxaropenak adierazi zituzten. Afrikarrek klandestinitatearen ondoriozko arazoak kontatu eta aukera berdintasuna aldarrikatu zuten; drogamenpekotasunean bizi zirenak zerbitzuen eskasia eta laguntza berantiarra; eta guztiek jendartearen sentikortasun falta eta haiek bezalako gaixoek duintasunez bizitzeko zailtasuna adierazi zuten, kontradikzioak aparte. Beranduago, Evarekin elkartu ahal izan nintzen. Berak be re bizitzaren xehetasunak kontatu ez zizkidan arren, banekien bizitza gogorra pasa zuela. Gure harremana pertsonen arteko kidetasunean oinarritzen zen. Beste pisukideak gaixo eta arazoen menpekotasunean bizi ziren bitartean, Evak bestei laguntasuna eta ma itasuna ematen zizkien. Ikusi bezain pronto lasaiago sentitzen ginen guztiok, ni ere bai. Gezurra bazirudien ere, azken orduetan oroitutako gauza asko berreskuratu nuen. Nire bizitza nolakoa zen adierazi nion: Afrika, Amerika eta Asiako leku askotan ib ilia nintzen lanean, hirugarren mundua deitutako jendearen arazoak eta egoera sozialak jasotzen eta kontatzen. Telebista handi batentzat egiten nuen lan. Atsedenaldi batean, oporretan, Bilbora itzuli nintzen familia eta lagunak bisitatzera. Autoa hartu eta Madrilera itzuli baino lehen, ekainaren 23an lankide izandako Iruñeko lagun batekin geratu nintzen gauean. Elkartu baino lehen lapurtu eta kolpe bat emanez utzi ninduten konorterik gabe. Horra gertatu zitzaidana. Banekien Madrilen ez zirela nire esperoan uztailaren 4a arte behintzat. Gogoratzen nituenak kontatu ondoren, despeditzen, elkar agurtzen hasi ginen. Nik sentitzen nuen berriki lagun egindako bat hain azkar utzi behar izatea. –Eva, hemen biziko banintz lagunduko nizuke bizitza berri bat antolatze n. Zoritxarrez, Madrilera joan behar dut lan egitera... –Irribarre eginez garrantzia kentzen saiatu zen emakumea. –Lasai Fernando, nire bizitza berregiten ari naiz dagoeneko. Pozten naiz zurea berreskuratu duzulako. –Bai, milesker. Hala ere, kontaktuan egongo gara. Deituko dizut nola zauden jakiteko... –Lagun..., ez kezkatu nigatik. Gustura jakingo dut zure berri, baina ez da beharrezkoa zure laguntza. Aski dut zure laguntasunarekin. –Nik ere bai Eva. Hala ere, zure bizitzaz jakitun izateaz gain, ahal badut lagundu nahi dizut. –Ez naiz zutaz hain erraz libratuko ezta? –Umore ona zuen emakumeak. Hurrengo egunean poliziaren egoitzara joan ginen Maika eta biok. Aurreko egunetako poliziek berriro egin zidaten galdeketa. Nik oroitutako guztia ko ntatu nien eta liburua erakutsi. Maikak esan zidan liburua ordainduko zuela eta ahal izanez gero beste bat erosiko zuela, ni gogoratzeko. Poliziek lan ikaragarria egin zuten niri laguntzeko. Hasteko, nire nortasun agiria eta gida baimena eman zizkidaten. Ez nuen uste egun bakar batean egingo zutenik. Are gehiago egin zuten: familiako etxeko telefonoa, Madrileko nire laneko eta etxeko telefono helbideak, nire autoaren matrikula, orduko galdutakoa, eta banku batean aurrezkiak nitueneko informazioa eman zidat en. Polizia haiek azkar eta oso ongi egin zuten lan. Maikak lagunduta, bankura joan eta dirua lortu nuen. Poltsa handi bat eta arropa erosi nituen. Hotel batean gela bat hartu nuen. Gero, nire telefono konpainiako denda batean mugikorra erosita, lapurtut ako telefonoaren klonazioa egin zidaten. Etxekoekin eta ordurako gogoratu nuen lagun batekin mintzatu nintzen. Madrilerako bidaia 8rako utzi nuen. Egun haietan egindako lagunekin egon nahi nuen Sanferminetako egun batzuetan. Iruñeko lagunarekin mintzatzea lortu nuen. Lankidea izandakoa Iruñean bizi, baina ni bezala Bilbokoa zen. Bat batean berataz gogoratu nintzen. Rafa Murgia zuen izena. Desagertu nintzen egunekoa kontatu zidan: lagunak ez ninduen topatu. Ez zuen lortzen mugikorraren bidez kontaktatzerik e ta arraroa izanda ere, uste zuen ezusteren bat izango nuela eta Madrilen egongo nintzela. Hurrengo egunean, uztailak 6, Iruñeko festen hasiera izango zen eguerdian. Pare bat edo hiru egunetan txikitako lagunarekin, Evarekin eta egun haietan egindako lagu n berriekin momentu gogoangarriak pasatuko nituen. Nik bizitza berreskuratuko nuen; hala ere, ziur asko, den dena gogoratu gabe itzuli beharko nuen Madrilera eta eguneroko bizitzara. Edozein modutan ere, bizitzan galdutako pertsona haiek betiko izango ni tuen gogoan. Egun gutxi batzuetan ni galduta ibili nintzen, nire bizitzaren lema galduta. Are gehiago..., pentsatu nuen arrazoi desberdinengatik bizitzan galduta egotea gutako edonori gertatu ahal zitzaiola. Gainera..., ez al gara donok galduta ibiltzen bi zitzako momentu batean edo bestean? Bi eguzki zeru batean Gazteak koadernoan idatzi zuen gertatu zitzaiona aspaldiko kontua izan balitz bezala: “Bart gaizki egin nuen lo. Gauerdiko hamabiak pasa, loak hartu ezinik nengoen eta bostak aldera mugitu behar izan nuen, seiak eta hogeita bostean trena hartzeko. Seiak baino lehen geltokian nengoen taxia hartu nuelako. Trenaren leihotik begira nengoela, bi eguzki ikusi nituen urrunean, ortzemugatik ateratzeko prest. Hitz ematen dut egunsenti arraro hura, Tuterako geltokira heltzen ari ginela ikusi nuela. Une bat lehenago , gaixo eta goragale nintzen. Logale eta era berean ezin loak hartuz, ezohiko irudipen haren ondoren esna ote nintzen zalantzan nengoen. Pasaiariok Bartzelonarako trena ordu bat lehenago hartu genuen Iruñean. 66 minutu beranduago, zazpi eta erdietan sortu zen eguzkia astelehen hartan, abuztuaren 20an.” “Efektu optikoa izan ote zen hura? Izan ere, bazirudien eguzkiaren lehen zirrintak, puntatik izan ezik mendixka baten bi alboetatik ikusteak bi eguzki zirela. Kasualitatea ote? Ez nekien bi eguzki begiztatz eak zerbait esan nahi zuen. Kasualitate hutsa ala nolabaiteko iragarpena izan zitekeen; baita lo faltagatik nekeak eraginda bikoitz ikustea. Ez nekien, baina edonola ere, berezitzat hartu nuen ikusitakoa, bizitzen ari nintzen momentuaren adierazpen berezi bat bezala. Une hartan uste eta pentsatu nuen bi mailatan mugitzen ari nintzela. Errealitatearen mailan, betiko bizitokitik Bartzelonara nindoan aste edo agian urte batzuk pasatzera. Irudipenezko mailan, aldiz, sinbolikoki, desberdina zen. Bizitzaren bideg urutze batean nengoela sentitzen nuen. Momentu hark betiko alda zezakeen nire bizitza; bestalde, ordura artekoarekin jarraitzea zen seguruena. Arte historian gradua Gasteizen ikasten ahal nuen euskaraz; baina, bestelako gogoa eta bizi itxaropenak nituen. N olanahi ere, atzean uzten nuena nola edo hala berriro aztertu eta erabakia hartu behar nuen.” Garazik hemezortzi urte zituen eta arte historia ikasi nahi zuen. Margoen ederra! Eskultura, arkitektura eta Arte Ederrak maite zituen, musika ere bai, baina ez zen artista. Artelanak aztertzea eta sentitzea zen gehien gustatzen zitzaiona. Margoetan espres ionismoa, inpresionismo eta abstraktuak maite zituen; baina, Antzina, erdi aro, eta berpizkundeko adierazpenek ere margoetan bezala eskulturan eta arkitekturan erakartzen zuten. Besteak beste Bartzelonako arte modernista berezia egiten zitzaion. Ordura a rte gustura bizi izan zen Iruñean, etxekoekin. Alaba bakarra izaki, gurasoek maite zuten eta lagundu zioten gauza guztietan. Haurtzaro eta nerabezaro zoriontsuak pasa zituen ikasten eta lagunekin jolasten. Helduaroaren atarian, bizitzaz gozatzeaz gain, art e adierazpenak aztertzea, ikastea eta sakontzea izanen zen bere gogoko eginkizuna. Arte historia ikastea zuen helburu, ez zuen dudarik. Non ikasi ordea? Gasteizen gustura eginen zuen; leku irekiagoa behar zuen, ordea. Italia zeukan gogoan, baina hizk untza zuen muga, eta galga. Hizkuntzak ikastea gustatzen bazitzaion ere, garbi zuen urte pare bat kostatuko zitzaiola horretan barneratzea. Italian ikastea garestia zen gainera. Estatuan, Bartzelona baino leku aproposagorik ez zuen ezagutzen. Edonola ere, aste batzuetan aztertuko zuen Bartzelonan ongi ibiliko zen ala hangoa gaizki aterako zelakoan beste nonbaitera joanen zen. Hala ere, aurrematrikulazioa egina zuen Bartzelonako UNEDen. Asmoa zuen arte historiako gradua egitea eta fakultatean ikasi baino le hen, katalaneraz moldatu arte behintzat, libreki eginen zuen, lan egiten zuen bitartean. Raval auzoan, fakultatetik hurbil, unibertsitatean ikasitako lagun batzuen lagunak bizi ziren. Haietako batek, Katik, aurretik Bartzelonara egindako egonaldi b atean ezagutu zuena eta Arte Ederrak ikasia, abuztuan utziko zuen hiria eta lana. Emakumea atsegina zen eta gustura ibiliko zen berarekin, bere ordezko izan nahi zuen erabaki bitartean. Kati baikorra iruditu zitzaion: pertsonalitate onekoa, lasaia, irekia, atsegina eta argia; Ilehoria, begi urdin, potxoloa, aurpegi ederrekoa eta nahiko altua zen itxura aldetik; Garazik haren negatiboa zela uste zuen: beltzarana eta baxuagoa, aurpegi zorrotzagoa eta pertsonalitatean kontrakoa. Kostatzen zitzaion jendearekin irekitzea, urduria zen eta uste zuen ez zela oso argia. Trenean, hainbat burutazio izan zituen bidaia egin artean, geltoki eta paisaietan erreparatu gabe. WhatsAppa bidali zion lagun taldeari. Laster elkarrekin egonen zirela eta etorkizuna egitera zihoala adierazten zien. Mireni aparte idatzi zion, berak ezagutzen baitzituen zeuzkan zalantzak, ez kezkatzeko, eta laster ongi egonen zela ziurtatzeko. Gauean lasai hitz eginen zuten. Beste lagunekin mintzatuko zen handik gutxira, etxekoekin ere bai. Ike rrekin... itun bat egina zuen, denbora behar zuen bere ideia eta nahiak argitzeko. Bartzelona. Garazi goizeko hamarretan heldu zen Santsera eta ordu erdian zen Ravalen. Katik baimena lortu zuen lanean berari harrera egiteko. Emakumeak giltzak eman, ge la erakutsi eta arratsaldera arte agurtu zuen lanera itzuli behar zuelako. Garazik amarekin hitz egin zuen une batez ongi heldu zela esateko. Arropak armairuetan antolatu zituen eta inguruan itzuli txikian paseatzera eta pentsatzera atera zen. Nahiko ongi ezagutzen zuen hiria eta inguruak. Familiakoak txikitatik Paskua Astean Saloura eta Portaventurara joaten ziren guztietan Bartzelonara joaten ziren eta azken urteetan maiz izan ziren beste momentu batzuetan. Agian horregatik aukeratu zuen hiri hura ikastek o eta bizitzeko. Ordu pare bat pasa zuen jendez betetako toki haietatik paseatzen: Rambletatik, Kataluniako Plaza, Portal de l´Angel, Katedrala, San Jaume Plaza, Boqueriaraino eta buelta. Pisutik hurbil zegoen Bartzelonako Arte Garaikide Museoan sartu ze n azkenean. Ezin izan zion irrikari eutsi, laburra izanda ere. Ikasle karnetarekin Garazik dohainik zuen sarrera. Handik ibiliko zen bazkaltzera joan arte. MACBAn, museo minimalista hartan, ikustaldi azkar bat egin nahi zuen aspaldiko partez. Betiko sele kzioa behin baino gehiagotan ikusia zuenez, gain gainetik begiztatu zuen. Ez zuen bake egoera bilatzen, arte mota hura pentsatzeko eta sentiarazteko zela uste baitzuen. Domenec en hiriaren maketak eta argazkiak ikusi zituen. Garai desberdinetako Bartzelona hiriko argazkiak oso interesgarriak iruditu zitzaizkion. Erakusketak, ehun urte baino gehiagotako argazki zuri beltz anitz, XX. mende osoko kale argazkiak, eta eraikin maketak erakusten zituen. Argazkietan maila sozial desberdinetako pertsonek janzten zut en paisaia eta bizitasuna ematen zioten kaleari. Emakume dotoreek edertzen zituzten bilera sozialak, burges serio engomatuek gobernatzen zituzten eremu haiek eta emakume eta gizon langileak lantegietara mugitzen ziren. Arkitektura industriala eta eraikin z atar edota ederrak ziren orduko jendartearen lantoki eta bizitokiak. Aspaldiko Bartzelonako erdialdea eta auzoak ziren protagonistak, jendea gonbidatua. Beste areto batean, Bartzelonan bizi izandako artista batek, berrogei urte lehenago, artista argenti nar on batek egiten duen bezala, artearen inguruan psikoanalisia eta teoriak egin zituen, bere marrazki, margo txikien bidez eta idazki mordoetan adierazita. Interesgarria izanen zen, baina ez zuen sakontzeko denbora eta gogorik. Ondoko gela handi batean a rtelan handi eta koloristak ikusten ziren. Melanie Smithen colage puzzle karratu moduko konposizioak gustukoak izan zituen. Artistak Mexikoko margolari eta errealitatearen gainean hausnartzen zuen. Konturatu gabe bazkaltzeko ordua heldu zen. Gazteak best e batean jarraitu eta sakonduko zuen bisitaldia. Hala ere, joan baino lehen beste aukera batzuk topatu zituen. “Departamento Esoterico” izeneko proiektu bat zegoela jakin zuen. Hemezortzi urtetik aurrerako ikasleekin urtean zehar proiektu kolektibo irekia antolatzen ari ziren. Interesgarria izanda ere, proiektuak artistentzat egina zirudien. Umeentzako tailerretatik pasa zen. APP baten bidez museoan nabigatzeko aukera zegoen eta pentsatu zuen hurrengoan erabiliko zuela. Museo asko zituen helburu hurrengo a steetarako: MUHBA Bartzelonako Historia Museoa, Kataluniako Arte Museo Nazionala, Picassoren Museoa, Caixaforum, Mapfre Fundazioa, Gaudiren eraikinak... Zenbat bisita egin behar zituen! MACBAn bisita egin ondoren, selfia egin zuen kanpoan, lagun eta etxeko ei bidaltzeko. Bi saltotan pisuan zen berriro. Entsalada ilustratua prestatu eta bazkaldu zuen. Ondoren, bere gelara joan zen behar zuen lo kuluxka egitera. Gauez oso lo kamutsa egin zuen eta behar zuen. Arratsaldeko seietan agertu zen Kati. Harrigarria zen, baina emakumeak bere gela utziko zion Garaziri, aste hartan berak Mertxerena erabiliko baitzuen. –Aste bete barru ni joanen naiz eta Mertxe izanen da zure pisukidea. Gela utziko dizut atzo garbiketa ikaragarria egin bainuen eta gauzak eramateko erdi prestatuta utzi nituen. Gogoa dut aste betez bada ere Mertxeren gela zabal eta argiaz gozatzeko... A, ahaztu baino lehen, ezagutzen al duzu Raval auzo hau? –Ez gehiegi. Zergatik diozu? –Gauez, egunez bestela iruditu arren, arriskutsua delako –Garazik harridura erakutsi zuen. Begiradaz azalpena eskatu zion Katiri. Honek berehala luzatu zion. –Raval auzoan, azken aldian areagotuta gainera, lapurreta asko gertatzen ari da. Jakinen duzu “Barrio Txino” deitua izan zela duela urte asko. Hemen zentra tzen zen prostituziorik gordinena. Hemen saltzen eta erosten ziren drogak eta delinkuentzia handia zegoen. Denbora batez auzoa berpiztu zuten, instituzioak eta zerbitzuak jarriz, Liburutegi Nagusia eta Museo Garaikidea besteak beste. Baina, azken aldian be rriro sartu dute heroina eta lapurretak izan dira aspaldiko partez. Azken boladan modan jarri da tiroia, bizikleten bidez poltsak eta mobilak harrapatzeko. Beraz, kontuz ibili eta mugitu beti norbaitekin. Denok eramaten dugu piper espraia. Ni joatean utzik o dizut nirea –etorri berriak ez zuen azalpen eta oharpen hura espero eta ezuste txarra izan zen berarentzat. Hala ere, ongi hartu zuen. –Mila esker esateagatik. Espero dut gauetan, egun hauetan, zuk laguntzea. –Bai noski. Gaur edo bihar aurkeztuko dizki zut lagun batzuk. –Oso atsegin eta lagunkoia izan zara nirekin. Bartzelona ezagutzen nuen pixka batean. Zuek ezagutu zintuztedan aurreko Gabonetan; baina bizileku berrian, lagunak, pisua eta lana eskaintzea ez da nolanahiko erraztasuna. Eskerrik asko zuri eta zuen lagunei –Katik barre egin zuen. –Ez uste, niri ere lagundu zidaten. Niri, zuk ezagutzen duzun Maiak lagundu zidan. –Bai. Berarekin etorri nintzen eguberrietan. Arte Ederrak ikasi zituen lehengusina da Maia. Edozein modutan, Katik azaldu zuen ez, plaza hartan ez zen arrisku handirik, behin ordutegi batzuk errespetatu eta talde batzuk saihestuz gero. Denek zekiten nor bizi zen han edo nor zen turista edo despistatua. Arte fakultatea, museo garaikidea eta Bartzelonako leku interesgarrienak gehien ez handik hogei minutura zeuden oinez eta metro bidez berehala heltzen zen edozein tokitara ordu erdi batean. Kontatutakoaz aparte, Garaziri gustatu egin zitzaizkion pisua, gela eta bereziki Katik egin zion harrera. Egindako paseoan, gainetikoa izanda ere , baieztatu zuen Bartzelona bizitzeko leku aproposa zela. Bi emakumeek hizketan eman zuten arratsaldea. Itzuli txiki bat egin zuten inguruan. Katik erakutsi zizkion inguruko leku batzuk, taberna bat, erosketak egiteko arrandegia eta supermerkatu txikia, og i goxoa egiten zuen forn bat eta ixten ari baziren ere arropa erosteko leku pare bat. Berriki irekitako denda alternatibo asko zegoen: bigarren eskuko bizikleta dendak, traste eta arropa dendak, artisten eta artisau tailer eta dendatxoak... Bazegoen etxeko janari prestatua eramateko eskaintzen zuen denda eta jatetxea. Batzuek, self service moduan plateretan aukeratzen zuten nahi zutena eta ordaindutakoan esertzen ziren mahaietan. Beraiek kartoizko kutxetan wokean egin berritan, pasta plater goxo bana eta postreak aukeratu zituzten. Merkea zen, gainera. Diru gutxigatik jaki goxo eta naturalak erosi, paperezko poltsetan sartu eta etxera abiatu ziren. Gustura afaldu zuten giro onean. Beranduago, bere gelan lasai, Garazik etxekoei eta Mireni deitu zien. Beste lagunei hurrengo egunean deitu edota bidaliko zien mezu bat. Ikerri deitzeko tentaldia izan zuen; ez zuen egin, ordea. Loak hartu baino lehen, Garazik etorkizun hurbila izan zuen buruan. Aste hartan Katik eta Garazik elkarrekin eginen zuten lan. Mert xe oporretan izan bitartean, Garazik eginen zuen haren partez eta gainera Katik asko lagunduko zion. Mertxe Donostiarra zen eta oso emakume atsegina. Berarekin ongi egonen zela uste zuen. Astea pasata, Katik utziko zituen lana eta pisua eta ongi bidean Gar azik ordezkatuko zuen. Asteartean, goiz mugitu ziren lanean aritzeko. Bien artean zortzietatik gosariak eta hamaiketakoak, kafeak eta ogitartekoak zerbitzatu behar zituzten. Beraien lanaldia laurak arte bete behar zuten; baina, ordu bata aldean beraiek ba zkaltzen zuten, lan gutxi izaten zela aprobetxatuz. Ordu bietarako beste bi zerbitzari etortzen ziren bazkarietan haiei zerbitzatzen laguntzeko, bi sukaldariak jo eta ke aritzen ziren bitartean. Arratsaldeko txandakoek meriendak zerbitzatzen zituzten eta b ederatzietan bukatzen zuten lana. Ez zuten afaririk ematen, gauean han behintzat mugimendu gutxi izaten zen eta. Kafetegia ez zen oso handia, baina bai ongi antolatua. Barneko eta terrazako mahaietan berrogeita hamar pertsona baino gehiago oto rdua edo kafea hartzen egon ahal ziren batera. Txukun eta dena nahiko berrituta zegoen. Altzari modernoak eta dekorazio kolorista nagusi zen, elementu tradizional batzuekin: lanpara eta margo batzuk kasu. Estilo desberdinetan, baina beti kolore alaietan. G iro atsegina zuten. Lehen orduetan Katik kafeak prestatzen eta gosarietarako martxa ongi antolatzen erakutsi zion. Pare bat ordutan jo eta ke aritu ziren, baina bezero guztiekin hizketa arinean ibiliz. Musikak, oso ozen jarri gabe, giroa atseginagoa egiten zuen. Goiz hartan orduko musika kataluniarra ezagutu zuen Garazik, gehienetan alaia: Manel en “Al mar”; Blaumunt, Catarres, Txarango... Sopa de Cabra taldeen kantak entzun zituen eta Lluis Llach en “Que tingem sort” ere bai. Garazi, bezeroekin elkarrizke ta arin eta umoretsuen artean eta Katiren laguntzarekin gustura aritu zen hasierako momentutik. Udako musika deitua ere entzuten zen. Reik taldearen “Me niego” itsaskorra entzun zuen, Rosaliaren “Malamente” eta modako beste kanta batzuk. Goiz erdia baino lehen, azkeneko gosariekin batera lehenengo hamaiketakoak ematen lan gehiago izan zuten. Eskerrak ordu batzuetan Tonik lagundu egiten zien eta sukaldean gogoz ari ziren bokatak, sandwichak eta tostak prestatzen. Hamabietatik aurrera, lasai eta brometan ibili ziren, lan gutxia aprobetxatuz. Konturatu gabe bazkariak zerbitzatuko zituzten eta gose gehiegirik gabe, ordu eskas bat lehenago beraien hamaiketakoa hartu zutelako, bazkaldu egin zuten. Hura ez zen maila goreneko jatetxea, baina entsal adetan mota pare bat zegoen, plater beganoak eta tradizionalak ere eskaintzen zituzten eta konbinatu batzuk bazituzten aukeran. Goserik gabe, Garazik entsalada eta arraina pixka bat eskatu zituen eta harritu zen zein goxo eta ongi atonduta zeuden. Ematen z iren kafeak, otartekoak eta pastak ere onak iruditu zitzaizkion, baina ez zuen espero hain jaki goxoak prezio onean izatea. Lanarekin gustura, Katirekin ez ezik, besteekin ongi moldatu zen. Kafetegian bezero gehienak bertakoak ziren eta asko eg unerokoak, inguruan lan egiten zutenak. Baziren Arte Garaikidearen Museoan, MACBAn ibilitako bisitariak ere, handik hurbil baitzen. Leku guztietako turistak ere izan zituzten. Guztiekiko harreman ona hizkuntzan ere nabari zen. Normalean katalaneraz aritzen ziren bezeroak, baina giro elebiduna eta aniztuna zen nagusi: gaztelania, frantsesa eta ingelesa pixka bat erabili behar baitzuten. Garazik pentsatu zuen katalanera azkar ikasiko zuela, hizkera arrunt eta egunerokoan behintzat. Kati ongi moldatzen zen hiz kuntzekin, baita katalaneraz ere. Garazi euskaraz aritzen zen normalean bere betiko inguruan. Ziur aski, gradua bukatzean Gasteizen osatuko zituen ikasketak euskaraz; baina, pentsatzen zuen inguru kosmopolitagoa eta arte mailan interesgarriagoa behar zue la. Bartzelona arte historia ikasteko leku aproposa zela uste zuen eta prest zegoen urte batean katalaneraz moldatzeko. UNEDen ikasiko zuen lehenengo urtean, baina asmoa zuen UBAn ikasteko. Bartzelonako unibertsitatean ulertu behintzat ulertu behar zuen ka talanera, azterketak gaztelaniaz egiten ahal baitziren. Pisura heldu zenean, Garazi Mirenekin eta Uxuerekin mintzatu zen telefonoz. Besteei mezu laburra eta tabernako selfia bidali zizkien. Beranduago, kuluxka egin ondoren etxeko garbiketa batzuk egin zi tuzten bi lagunek. Lasai ibili ziren eta goiz afari merienda eginda ateratzeko prestatu ziren. Garazik bazekien Bartzelonan kuadrilla, betiko zentzuan behintzat, ez zuela izango. Han harreman pertsonalagoak eta zuzenagoak izaten ziren, baina taldeko asko e uskaldunak izaki nolabaiteko kuadrilla zentzua sartu zuten erabat itxia izan gabe. Haien artean lagunek beste lagun batzuk eramaten zituzten tarteka, talde irekia eta aldakorra osatuz. Dena den, emakumea zalantzan zegoen nola jokatu eta hain zuzen ere ez z ekien arratsean ibiliko ziren pertsonekin zer espero zezakeen. Arrats bero eta sargoria egiten zuen. Kuadrillako euskaldunak, Mertxe eta Jonan, ez zeuden hirian. Rambla ondoko tapa taberna moderno eta garbi batean elkartu ziren, hirian izan eta libre zirenekin. Aurkezpenak egin zituzten. Pera eta Mariela ezagutu zituen Garazik. Dolors eta Andreu, kuadrillako beste kataluniarrak ere kanpoan ziren. Pera, azken urteko arte ikaslea, Vic ekoa zen. Mutil altu, beltzaran eta ederra zen, erakargarria eta haren irribarreak ironia edo adierazten zuen. Mariela Gironako herri batekoa zen, txikia, beltzarana eta irribarretsua. Arte historia UBAn bigarren urtea egin behar zuen. Kañak eta tapak aukeratuta, mahai batean eseri ziren. Adiskidantza handia nabari zen Kati eta Marielaren artean. Elkar ezagutzen eta norberaren bizitzaz eta esperientziaz mintzatzen egon ziren, askotan Garazi protagonista izanik. Hurrengo urterako planez ere aritu ziren. Lagun haiek, Kataluniako leku desberdinetakoak gehienak, arte ikasketa desberdinak egiten edo ikasitakoak ziren. Gezurra bazirudien ere, ia Iruñeko poteoan bezala ibili ziren. Bazeuden Gotikoan tapak dastatzeko tokiak. Bi euroan kaña, ardoa edo beste edari bat eta jatekoa lortzen zuten. Leku bakoitzean ordu bat eman zut en gutxi gorabehera. Euskal kutsuko bi tabernatan ibili ziren; zerbitzariak, ordea, ez ziren baskoak, batzuk bertakoak eta beste batzuk Europa ekialdekoak edo asko hegoamerikarrak. Beranduago, hamaikak aldean, Eixamplen ibili ziren. Baziren azken urte etan ireki edo berritu zituzten taberna asko. Gehienetan denetarik zerbitzatzen zuten egunean zehar: kafetegiak, tabernak eta jantokiak ziren aldi berean, baita pub eta disko txikiak gauean lan egiten zutenean. Dantzan ibili ziren disko musika atsegin bate n erritmoan. Harrezkero alai zeuden edandako garagardoen eraginez. Bi lagunek, hurrengo eguneko lana zela eta, hamabietarako etxeratu nahi bazuten ere, ordu horretan Kati Marielarekin ari zen hizketan beraien gauzez. Musikak ez zuen uzten denak batera hizk etan egoten eta egoera aprobetxatuz Pera hurbildu zitzaion Garaziri belarrietara xuxurlatzeko. Mutil katxarroa zen, begi urdin ederrak zituen eta ahots erakargarria. –Garatxi, atsegin dut artea maite eta artista sentitzen ez den jendea. –Garazi. Nire i zena Garazi da. Nahi baduzu Garaxi edo Garasi ahoskatu... Aizu Pera, zu ez al zara artista? Gorroto al duzu zeure burua? Mutilak begiratu eta irri ederra erakutsiz ez zion galderari erantzun. Azaldu zion berak artista sena zuela, baina ez zuela bere ingur uko jendea jasaten. Gehienak sasiartistak omen ziren. Eten baten ondoren jarraitu zuen. –Maite ditut euskaldunak zuzenak direlako, zuzenak eta harira jotzen dutelako. –Eta zeu, ez al zara zuzena? –Garazik ezin zion harroputzari berearekin ateratzen utzi . Erakargarria zen benetan; baina, ez zitzaion morroiaren jarrera gustatu eta nahi baino zakarrago adierazi zuen galdera. –Zuzena izatea nahi duzu? –esan zuen gizonak ironiaz edo adarra jo nahian. –Zergatik diozu? –Agian zuzenegia izango naizelako. Asko gustatzen zatzaizkit! –bota zuen lasai. –Moztu erretolika! –Harroputza gizona! Garazik ez zuen atsegin. –Mundu miresgarri berezi bat ezagutarazi nahi dizut: hilezkortasuna. Egin dezagun esperientzia berezi bat... –Begiratu misteriotsua eman nahian, erdi itxita zituen begiak hizketa egin bitartean. Garazik hozkirria sentitu zuen. Gelditu behar zion hitz jarioa. –Aizu, ez dakit zer nahi duzun, baina kontu txarra ematen du horrek. Ez segitu, mesedez. –Irribarre polita duzu; oso ongi zau de eta baduzu izaera interesgarria. –Hoa popatik hartzera! –Perak ezentzunarena egin zuen. –Ai zure begi berde arreek ezkutatzen duten misterioa! –Neskak ez zion erantzun. Altxatu zen eta Katiri esan zion joan behar zutela. Katik Perarekin zerbait gertat u zitzaiola ulertuta laguna agurtu eta kanpora abiatu ziren. Marielak ere keinu bat egin zien egoera ulertzen zuela adieraziz. Behin etxera bidean, Katik galdetu zion gertatuaz. –Hordagoa bota al dizu? –Bai. Ez dakizu zein harroa den! Hordago a bota ez ezik, zakar eta desatsegin jokatu du. Horrelakoa al da beti? –Katik baieztatu egin zuen buruaz. –Barkatu lehenago kontatu ez izana. Pera harroa da bai, baina ez dut ulertzen. Inoiz ez dut hain baldar eta zakar ikusi. –Nola onartu duzue lagun taldean? –Marielaren lagun mina da. Asko lagundu dio eta orain arte, harropuzkeriaz aparte, ez du arazorik sortu. Egia da berezia dela eta Marielak izan ezik, beste inork ez duela benetan atsegin. Hainbat gaitan friki samarra izan arren artista handia denez, inguru batzuetan onartzen dute... Ez uste, niri ere ez dit graziarik egiten, baina ate asko ireki die gure lagun batzuei. –Zein gaitan interesatzen da? Ez nuke nahi ez jakiteagatik beraren jokoan sartu. –Gotikoa da, itxuragatik ikusten dene z eta parapsikologia gustuko du. Gotikoa eta neobarrokoa da arte jokaeran. –Eta zergatik uste duzu interesatu dela nirekin? –Ezin naiz bere buruan sartu, baina zu bezalako neska beltzaranek erakartzen dute. –Bila dezala beste bat, ba! –Katik z erbait gehiago pentsatu ondoren luzatu zion lagunari. –Dena den, gaurkoa ez dut inoiz ikusi. Kontuz ibiltzeko aholkatuko nizuke. Larrua jotzeko eskatu al dizu? –Hori da arraroena. Ligatu nahi izateaz gain, beste zerbait gehiago eta arraroagoa nahi zuela pentsatu dut. Gaia alde batera utzi zuten. Katik kontatu zion hirira beste bi lagun agertzekotan zirela. Dolors eta Andreu bikotekideak biharamunean helduko ziren Bartzelonara. Dolorsekin geratu zen Kati hurrengo egunerako WhatsApp bide z. Ordu bata hurbil, lagunak arin itzuli ziren etxera, isilik, gertatutakoaz hausnarrean. Handik gutxira, garbituak egin eta ohera joan ziren. Garazik ezin zuen loak hartu. Lur jota zegoen. Bizitza berria egitekotan, horrelako jendilajearekin topatu behar! Ez zion gizon ergelari aukerarik utzi behar. Horretan pentsatzen ari zela loak hartu zuen. Asteazken goizean berrituta sentitu zen ongi esnatu eta gosaria hartu ondoren. Etxebizitza zahar haietatik kale estura atera ziren arin lanera. Kafetegia hu rbil zegoen, baina Katiri gustatzen zitzaion garaiz heltzea, kafe kargatu bat hartzea eta lankideekin une batez hizketan egotea, are gehiago handik egun batzuetara Bartzelonako bizitza utzi eta herrira itzuliko zenean. Alba eta Joanekin hizketan hartu zute n berriro gosaria: tosta bat eta kafe goxoa. Alba kolonbiarra zen eta Joan bertakoa, baina gaztelaniaz eta katalaneraz egiten zuten nahasian arazorik gabe. Goiza azkar eta ongi pasa zuten lanez gainezka, solas arinak eta musika latinoaren lagunt zaz. Txarangoren “Agafant l´horitzó“ kanta, erritmo ona eta poza kutsatzen zuen runba bat zen. Manu Chao, Alvaro Solerren “Mi cintura”, Aitana eta Ana Guerraren “Lo malo” asko entzuten ari ziren irratian. Tartean, ingelesezko kantaren bat entzuten zen. Gar azik, Kenzazpi, Zea Mays eta Gatiburen kanta bana ere entzun zituen. Une batean Celtas Cortos taldearen “La senda del tiempo” entzutean tristura sentitu zuen. “Paseando por las calles todo tiene igual color, siento que algo echo en falta, no sé si será el amor.” Leloak gogorarazi zion bere egoera. Hala ere, gustura ibili zen lankide, giro eta jendearekin, asko, bezeroak baino gehiago zirenak. Dolors goiz erdian pasa zen kafetegitik, beraiek bazkari goiztiarra hartzen zuten bitartean. Elkar aurkeztu ondoren, Garazik Kati eta laguna hizketan utzi zituen lasai eta sukaldera sartu zen Albarekin bazkaltzera. Arratsaldean, berriro geratu ziren Kati eta Dolors, aspaldian egon gabe, banaketagatik gauza asko zuten kontatzeko, nonbait. Katik gonbidatu bazuen ere, Gara zik nahiago izan zuen bi lagunak bakean utzi eta bakarrik zerbait ikustera aterako zen. MACBA bezala bazituen noizbait bisitatzeko beste museo pila haiek eta hainbat leku interesgarri. Hurbil izateagatik, Gaudiren Batlló eta La Pedrera kanpotik ikusi ahal zituen. Grazia pasealekua eta etxe eder haiek lasai eta gustura bisitatuko zituen ordu pare bateko paseoan. Kaleratzeko zegoela, atean jo zuten. Ireki zuenean Pera ezin ederrago eta irribarretsu bat topatu zuen. Ezustean, kontuz jokatzea erabaki zuen. –Zer nahi duzu nirekin? –Ez dakit. Benetan ez dakidala. Ahal dudana... suposatzen dut. Ezagutu nahi zaitut. Zurekin egon nahi dut –Garazik, zakarki ezer lortuko ez zuelakoan jokamoldez aldatu zuen. Lasaitu ondoren goxoago erantzun zion. Konbentzitzen saiatu zen. –Pera, lasai zaitez. Badugu eta elkar ezagutzeko denbora –gizona, dena den, inoiz baino ederrago ikusten zen. Une batean neskak pentsatu zuen gizon haren ondoan gustura ibiltzen ahal zela. Perak eskua luzatu zion eta suabe baino irmo erantzun zion. –Ez dut tontakerietan ibiltzeko gogorik. Geldituko al gara bakarka? Nirekin bizitza interesgarria izango duzu. Nahi duzuna emango dizut –Gizonaren erakarri handia sentitu zuen. Erraza izanen zen eramaten uztea eta begi haiek agintzen zuten bizitza atseginean murgiltzea. Baina ez. Bera Garazi zen, bere buruaren jabe eta inork zer egin behar zuen erratea onartuko ez zuena. Morroi harekin alferrik izango zelakoan berriro jokaera gogorra hartzea erabaki zuen emakumeak. Gaixoak pen tsatu zuen gizon harekin kontu gutxi izan behar zuela. Ahalik eta zuzenago jokatzea hobe. –Ez estutu mesedez! Horrela eginez gero, salatu eginen zaitut. –Perak bere irri faltsua erakutsi eta ezer aipatu gabe eskuarekin agurtu zuen. Poliki itzuli eta lasa itasun osoz joan zen etorritako lekutik. Bazirudien lortu arte ez zela geldituko adierazten zuela. Garazi jota geratu zen. Gizon hark zerbait nahi zuen, zerbait ezkutua eta ikaragarria, alegia. Kontuz ibili behar zuen harekin. Ez zegoen ziur, ba ina asmo txarra zuela zirudien. Begiradak gaiztakeria adierazten zuen. Dena den, gizona burutik kentzeko lehengo asmoak betetzea erabaki zuen. Kalera atera, inork jarraitzen zuen ala ez egiaztatu eta lasaiago ibili zen Katalunia Plazatik pasa eta Grazia pa seora. Momentu txarra ahaztu zitzaion ingurua eta Gaudiren eraikin haiek ikustean. Paseo mantsoan ibili zen etxe bakoitzean geldialdia eta argazki batzuk eginez. Itzultzean, ibilaldia bukatzeko Aingeruaren Portaletik pasa zen, baina berehala utzi zuen kale komertzialean jende gehiegi zebilelako eta Santa Ana kaletik auzora itzuli zen. Etxeratu zenean han ziren Kati eta Dolors. Afari arina, baina goxoa hartu zuten: “patumacat” eta pernil. Solasa eta giro goxoa eta arina izan zuten. Nabari zen bi lagun hain diak zirela eta sentitzen zuten handik gutxira banatuko zirela. Dolors atsegina zen eta arte historiako hirugarren urtean hasiko zen. Emakumeak bere laguntza eskaini zion etorri berriari. Bazirudien euskal jendea gustuko zuela, hitz eta esaldi labur batzuk zentzuz erabiltzen baitzituen. Berandu zen lotara joan zirenerako. Loak hartu baino lehen Garazik mezu eta argazki bat bidali zien lagunei eta etxekoekin hitz egin zuen. Miren eta Uxuerekin hirurak aritu ziren konferentzian batera. Dena den, Garazik ez zi en Perarena osotara kontatu, ez zituen eta kezkatu nahi. Ostegunean, aurreko egunetan bezala ibili ziren kafetegian, lanez lepo, baina gustura. Egun grisa eta umela izan zuten, zaparradak tarteka. Bezero batzuk bustita sartzen ziren eta gehienek biltz en zituzten aterkiak. Leku faltagatik une batean euritako denda zirudien kafetegiaren sarrerak. Edonola ere, bero ari zuen eta terrazan ere egon zitekeen toldo azpian. Zaparrada gogorreko momentu batean izan ezik, eserita egoteko lekua lortzeko ez zuten ar azorik. Orduan, barnealdea erdi beteta, jendea pilatzen zen sarreran euritik libratzeko eta ez zieten langileei ongi lan egiten uzten. Katik eta Garazik pasabidean molestatzen zutenak barnealdera pasatzera gonbidatu zituzten, nahiz eta ezer kontsumitu. Edo nola ere, ordu erdiko kontua baino ez zen izan. Musika atseginak lagundu zien lan handiko momentuetan. Egun hartan ezin izan zuten hamaiketakoa hartu, orduan gertatu baitzen zaparrada eta jende pilaketa. Hala ere, ordu bata aldera lasai hartu ahal izan zu ten bazkari goxoa. Ordu bietatik lauretara lan jarraia izan zuten, ohikoa. Arratsaldean bakarrik geratu zen Garazi. Hurrengo astean Katik Italiara joan nahi zuen oporretara eta gauza batzuk prestatu behar zituen. Bidaia ajentzia batera joan zen Dolorse kin biak joanen baitziren. Hurrengo astelehenetik beste asteko astelehenera egiteko asmoa zuten. Kati kanpoan izanen zen bitartean, Mertxe izan ezik pisuan Garazik ez zuen beste inor izanen irailaren bukaera arte, Isa eta Karla, beste pisukideak, agertu eg ingo ez zirelako. Garazik Iker deitzeko gogoa zuen, baina ez zuen eginen, berak hari egun batzuetan ez deitzeko eskatu baitzion, pentsatzeko astia eta askatasunaren aitzakian. Orduan damu zen, baina errespetatu behar zuen berak jarritako baldintza. Kalera paseatzera atera zen. Alde zaharretik eta Ramblatik ibili zen bueltaka hiriaren eta askatasunaren sentsazioak dastatu nahian. Auzo Gotikoan ibili zen, turistak nonahi. Katedralaren plazatik Generalitate eta Udaleko San Jaume plaza bisitatu zuen. Plaza Rea lera joatekotan egon zen, baina Santa Maria del Mar elizaz gogoratu zen, nobela eta telebistako serieagatik ezaguna egin zena. Jaume I plazatik La Ribera auzoan sartu zen, artisautza eta bestelako denda eta tailer alternatiboak, jatetxeak eta arte galeriak ikusten ziren. Carrer de l´Argenteria zen auzoko karrikarik biziena eta jendetsuena ere bai. Kalearen bukaeran Santa Maria del Mar eliz soil eta ederra zegoen, arkitektura gotiko kataluniarraren izarra, katedrala baino ederragoa barnetik. Nolanahi ere, Santa Mariaren ataria ez zen beste mundukoa: gotorra zen, baina bi aldeko hiru solairuko bi dorre oktogonalek arintasun ukitua ematen zioten. Hala ere, sartzeko nahiari ezin eutsiz, laster sartu zen alboko ataritik. Barnetik, bestelakoa zen eliza. Bat bate an ahaztu zituen hitz teknikoak: girola, abside, ganga, giltzarriak eta abar; izan ere, sentimenduei bidea egin behar zien. Apaindura gutxikoa eta soila zen, baina espazio garbi eta handikoa. Gora begira zutabe oktogonal finek gorabidea markatzen zuten. Hi ru nabeak ia ez ziren desberdintzen. Nabe nagusiak goialdera eramaten zituen beste biak espazio bakar batean. Santa Mariak zutabe arin soilekin eta beirateetako argiaren eraginez grazia eta bakea transmititzen zituen. Garazi, abside eta osotasunari begira eserita, lasai eta zoriontsu sentitu zen. Han geratu zen ordu luze batez, bakean. Izanen zen intsentsuaren eraginez, baina erdi zorabiatuta atera zen passeig del Bornera. Kalean gora, mendialdera, Montcada kalea ikuskatu zuen, hura ere jendez gainezka. K ale berezia, jauregi ezagun asko zuena, beste batean ibiltzeko utzi zuen. Laster, Picasso Museoa eta euskal etxea behintzat bisitatzeko asmoa zuen. Borneko plaza hura bizia zen, terraza eta denda ederrekin. Itsaso aldera jo zuen, Barceloneta aldera. Tren g eltoki handi eta ederrean sartu zen, Estació de França famatuko hall ederra miresten geratu zen. Novecento estiloan, marmolek eta brontzezko moldurek eder egiten zuten dena; hiru gangek, kupulek, handi. Beste mundu bat balitz bezala nasetara pasa egin zen. Hamar bat trenbideak babesten zituen egitura burdinazkoa zen. Ez edonolakoa, ordea, mende hasierako arkitektura industriala zen, oso ederra, Paris Orsay bezalakoa, batzuen arabera geltoki hura gogoratzen zuena behintzat. Berak ez zion antzematen. Berandu tzen ari zen eta portu aldera jo zuen. Ez zebilen jende askorik eta itsasuntziak begiratzen ibili zen. Urrutian Barceloneta aldera barku handiagoak nabari ziren. Gehienak, hala ere, itsasuntzi txikiak ziren, hamar hamabost metrokoak. Urrutiago turismo egit eko itsasuntzi erraldoi bat sumatu zuen: itsasuntzi eder baten gainean hotel handi bat jarri izan balute bezalakoa zen. Carrer Ample eta carrer Avignotik itzuli zen pisura. Garai batean, ehunka urte lehenago, besteak baino kale zabalagoak eta komertzialak izandakoak. Une batean auzo Gotikotik atera, Ramblak gurutzatu eta Ravalen sartu zen. Pisura igo aurretik, ohar batean apuntatutako jakiak erosi zituen etxe ondoko dendan. Handik gutxira, WhatsApp bat jaso zuen. Pera zen eta ez zekien nola jokatu. Edozein modutan, morboagatik izanen zen, ireki eta erantzun zuen pentsatu gabe. –Kaixo Garazi, zer moduz? –Irribarre handia zuen emotikonoarekin bukatzen zuen, baita musuka bihotza botatzen zuena. Jarraitzen zuen bigarren lerroan adierazpen harrigarri bateki n. –Zerbait garrantzitsua kontatu nahi dizut. Eskaintza berezia egingo dizut. Erantzun nire mezua edo gera gaitezen lasai hitz egiteko –neskak erantzutea erabaki zuen. –Konta ezazu zer nahi duzun! Ez dut jolaserako gogorik. –Haserrea adierazteko emotikonoa jarri zuen. Berehala jaso zuen erantzuna. –Elkarrekin... gauza pila bat egiteko proposatu nahi dizut. Zuk nahi duzuna egingo duzu. Gustukoak ez badituzu, ez dituzu e gin behar izango. Mundua gurea da! –Emakumeak aski zela pentsatu zuen. Ez, ez zuen egingo nahi ez zuena. Zer uste zuen morroi hark? Ederra, erakargarria eta aberatsa izateagatik nahi zuena eginen zuela? Baita zera ere! Ez zuen bera manipulatuko. Haren jost ailua aste batzuetan izan, eta gero popatik bidaltzea espero zuen. Ez zitzaion gizona eta bere jokaera gustatzen eta moztea erabaki zuen. –Utzi bakean –Emotikono aproposa aurkitu ez, eta aurreko aurpegi haserretua sei aldiz errepikatu zuen. Itxi zuen elk arrizketa eta itzali zuen telefonoa. Ideia txarra izan zuen. Ez zekien zer espero zuen, imajinatu behar baitzuen gizona harroa bezain ergela zela. Tartean zerbait harrigarri eta interesgarria egiteak ez zuen gizonaren tontakeria deusezten. Ez. Ez zuen garbi bere bizitzarekin zer egin nahi zuen. Ordura arte, ziurtatuko zuen egin nahi zuena egiten zuela. Hura zen bizitza guztian eduki zuen bere buruarekiko araua. Ez zion inork erranen zer egin behar zuen. Bertzeen aholkuak eta iritziak kontuan h artu eta onartzen zituen, baldin eta azkenean erabakia berak hartzen bazuen. Jokaera honek bazuen alde txarra. Zer egin ez zekienean oso gaizki pasatzen zuen; baina edonola ere, orduan ere mantenduko zuen jokaera. Bartzelonan Arte, Hitz larriz idatzita, ik asi nahi zuen eta momentuz ez zuen alternatiba kontuan hartu nahi. Alternatiba, Ikerrekin itzultzea eta etxetik hurbil ikastea zen. Ikerrekin hitz egin behar zuen, baina ez zuen dependentziarik nahi. Haren laguntza ongi etorriko zitzaion arren, adostu zu ten bezala ostegun arratsaldera arte ez zuten hitz egingo. Garazik berak hitz emanarazi zion maite zuen gizonari lasai hausnartzen eta pentsatzen utziko ziola. Eta osteguna zen. Sakelekoa berriro piztu zuenean ikusi zuen Ikerrek mezu bat bidali ziola. Gizo nak ez zion aste osoan deitu edo mezurik bidali, berak eskatu zion bezala. Epea beteta, erantzuna eskatzen ez zuen mezu sinple bat jaso zuen: –Kaixo Garazi. Zu gabe ez naiz ni. Hitz egin behar genuke. Nahi duzun arte. Maite zaitut. Garazi ez zegoen I kerrekin mintzatzeko prest. Afari arina hartu zuen eta ordu batez irakurtzen aritu zen. Edozein modutan ere, ezin zuen momentuko egoera ahaztu. Perak bere apeta guztiak beteko zituela agindu zion. Ikerrek maitasuna eta laguntasuna emanen zizkion. Ez zuen d udarik. Garbi zuen zer nahiago zuen, baina edozeren gainetik behar bat zuen: arteaz gehiago jakitea. Arte Ederretan sakondu eta ikastea zen bere helburua, orduko bere ezinbesteko beharra. Lotara joan zen pentsamendu haiek bueltaka zituela. Ostirala kontur atu gabe pasa zitzaien. Lan egin ondoren arratsaldean elkarrekin ibili ziren bi lagunak paseoan eta zerbait ahoratu ondoren laster etxeratu ziren Larunbatean lan handiko eguna izaten baitzuten. Eskerrak Garazik aurreko lau egunetan lanetan ongi trebatu zen eta Alfonsek, larunbatero laguntzera joaten zen zerbitzariak, beraien lana arindu zuen. Larunbat gehienetan bezala museo garaikidera, MACBAra joaten ziren bisitariak ziren bezero gehienak. Ongi moldatu ziren lanean, trabarik egin gabe, kafe orduetan ez ez ik hamaiketako eta bazkariak ematen geratu gabe ibili ziren. Ia ez zuten atsedenik hartu eta mokadurik sartu. Leher eginda bukatu zuten bi lagunek. Kati eta Garazi etxera joan ziren kuluxka egitera, nekatuta eta propinetan dirutza lortuta. Arratsaldean Caixaforumera joan ziren bi lagunak. Kati eta biak, fundazioaren eraikin modernistan “Turbulencias” bilduma bisitatu zuten lehen lehenik: hogeita hamar bat artisten estilo desberdinetako lanak ikuskatu zituzten, munduarekiko kritika azaltzen zut enak. Lanetan ezohiko ikuspuntu sozial eta kulturalak azaltzen ziren. Adierazpen handiko lanak zirenez, ikusleek bere pentsamendu edo ikuspuntua adierazten zieten aldamenean zituztenei. Beste areto batean, “Faraón” izeneko erakusketan, Britsh Museotik ekar ritako piezek antzinako Egipto eta errege haien bizitza erakusten zuten. Oso interesgarria zen eta bisita gidatu bidez erakusten zuten, baita umeentzat bereziki prestatuak ere. Beste gela batean, “Una cierta oscuridad” titulupean, argazkietan erakusten zut en sozietate edo jendarteko hainbat egoera eta jarrera. Bi lagunak ezin hobeki ibili ziren, lagunekin geldituak zirela gogoratu ziren arte. Joseph Beuys en lan iraunkorra ikusi gabe utzi behar izan zuten. Aretotik museoaren terrazara igo ziren. Han ziren A ndreu eta Dolors haien zain. Montjuic mendia eta inguruak ikusten ahal ziren eta haiei begira hurrengo batean elkarrekin eginen zituzten bisitaldiez mintzatu ziren. Zer eginen zuten erabaki behar zuten. Ez ziren orduan Montjuic era joanen, berandu bai tzen. Hurrengo asteburuan, igande goizean joanen ziren inguru hartako museoetara: begibistan zuten jauregi handi eta eder hartara lehen lehenik, Kataluniako Arte Museo Nazional handia; Museo Arkeologikoa eta Miró Fundazioa ikusiko zituzten indar eta gogori k izanez gero. Garazik, ikusi nahi zituen beste leku batzuk errepasatu zituen: Atarazanak, Colon, Barceloneta, Gaudiren artelanak, Sagrada Familia eta Güell parkea bereziki; Mapfre Fundazio modernista ere bai. Denak noizbait bisitatuko zituen. Kanpoan, Espainia plazan, Les Arenes zezen plaza izandako merkatalgune modernistan sartu ziren. El Terrat izeneko miradorean, mota guztietako jatetxez inguratuta, ikusmira ederrez gozatu ziren. Egunaren azken orduetan, garagardo bat hartu zuten inguruari begira. Orduantxe besteek aipatu zioten Garaziri hurrengo egunean, iluntzean, festa batera joanen zirela. Aspaldiko zezen plaza hura, merkatal zentro handia zen eta beheko lau solairuetan mota guztietako dendak topa zitezkeen. Dendetan jendetza zebilen ero sten, probatzen eta begiratzen. Beheko solairuan janari azkarreko hainbat jatetxe zeuden. Haietako batean, urdaiazpiko ona zuten jangai nagusi eta merienda afaria han egitea erabaki zuten. Iberikoen ogitarteko goxoak eta garagardo freskoak dastatu zituzten . Larunbat gaueko festa giroa sumatzen zen eta beraiek orduko eta hurrengo egunerako planak zehaztu zituzten. Lagunek hurrengo egunean Peraren festara joateko konbentzitu nahi zuten Garazi. Berak, azkenean, jende asko joanen zela entzun zuenean onartu zu en besteekin egoteagatik; Peraren erruz lagunarte hura ez galtzeagatik. Gaueko plana disko batera dantzatzera lerratu zen. Dantza gogoak eta elektronikoa ez entzuteak auzo gotikoan zegoen disko pub berezi batera bideratu zuen aukera. Leku hartan ez zen ele ktronikorik entzuten eta musika dantzagarria omen zen. Lizeo metro geltokitik hurbil, Escudillers karrikan lokal kolorista eta dotore batean sartu ziren. Sei eurogatik sarrera eta kontsumizioa ematen zuten. Konbinatuak eskatuta sofa batzuetan eseri ziren. DJ batek musika funk eta soul tartekatzen zituen. Ipar amerikar beltzen musika zen hura. Giro ikaragarria lortu zuten. Jendea lagunkoia zen eta ez zen giro txarrik nabaritzen. Kanta ezagunak ziren denak eta gustura egon ziren kantatzen, entzu ten eta dantzatzen. Lekua nahiko txukuna zen gainera. Konturatu orduko beste hiru kubata hartu zituen Garazik, besteek bezala eta leher eginda zegoen, besteak bezala. Goizeko lauretan elkar agurtu zuten arratsera arte. Kati eta biak etxeratu ziren. Eskerra k hurrengo goizean festa zuten. Igandea zen, festa eguna, eta gaztea ohean geratu zen ordu batez. Ez zuen presarik, bazkari hotza eginen baitzuten hirurak aldera. Buruari eragin eta eragin ondoren, erabaki zuen beranduago Ikerrekin hitz egitea. Garazik garbi izan zuen hark ez ziola ezertan eragozpenik jartzen. Ordura arte uste zuen Iker ala bizitza berriaren artean aukeratu behar zuela. Baina Ikerrek inoiz ez zion baldintzatu nahi, ez ikasketa ezta bizitokia ere. Garazik berak uste zuen Ikerrekin jarraitzeko Iruñean edo Gasteizen geratu behar zuela. Hala ere, zergatik izan behar ziren inkonpatibleak maite zuen gizona eta egin nahi zuen bizitza? Iruñera itzuli baino lehen, beste leku batean, kultura desberdin batean egin nahi zituen ikasketak. Iker ri nahi hori adieraziko zion eta berarekin Bartzelonara etor zedin eskatuko zion. Gizonak informatika ikasi zuen eta edonon egiten ahal zuen lan. Biak euskalzaleak ziren, baina esperientzia berriek eta beste hizkuntzek ez zituzten beldurtzen. Hala ere, Per a eta bere erasoen aurrean zalantzan jarri zuen Bartzelonako egonaldia. Zer egin behar zuen, beste leku bat aukeratu? Madril aukeratu, Gasteizera joan edo Iruñera itzuli behar zuen? Ikerren babesa bilatu behar al zuen? Inola ere ez. Inork ez zion bere auke ra zapuztuko. Ikerrek ez zion ezer derrigortzen eta Perak ez zuen kikilduko. Eguerdian bi pisukideek elkarrekin bazkaldu zuten, isilik eta nork bere kontuetan pentsatzen. Arratsaldean, lasai ibili ziren. Katik bere gauzak jaso zituen. Astelehenean hegazk ina hartuko zuen Dolorsekin Erroman aste bat pasatzeko. Kati eta Garazi Peraren festara mugitu ziren. Gracia auzoan, Peraren familia etxea hiru solairuko txaleta zen, lorategi handia zeukana. Inguruan beste txalet asko zegoen. Sarrera irekita top atu zuten eta beste pertsona batzuk ari ziren sartzen. Haien atzetik sartu ziren. Etxearen atzealdean lorategi zabalaren mutur batean, jakiz betetako mahai luze bat zuten antolatuta. Delicatesen asko zuten aukeran: iberikoak, gaztak, pateak, kabiar, ostrak , entsalada, entsaladilla eta mariskoak. Gonbidatu gehienak zerbait zerbitzatzen ari ziren plater banatan. Hura zen hura bufet dotorea eta goxoa! Mota askotako edariak, Cava eta xanpaina errege, plastikozko edalontzietan banatzen zituzten. Lorategiaren erd iko gunea libre zegoen une hartan eta bestaldean etxeko negutegiaren ondoan oholtza altu bat jarria zuten. Ospakizun berezi bat egin behar omen zuten. Gonbidatuak janariaz hornitu ahala erretiratzen ziren eta lekua uzten zieten besteei. Han top atu zituzten Mariela, Dolors eta Andreu. Haiek beste guztiak ezagutzen zituzten. Hirurogei bat gonbidatu elkar agurtzen eta hizketan ari ziren, “delicatessen” haiek ahoratzen zituzten bitartean. Handik gutxira edariak izanen ziren denen intereseko gauzak. Zortziak ziren eta afari merienda pil pilean zegoen. Garazik ez zuen beste inor ezagutzen, baina bere lagunek aurkeztu zizkioten haietako batzuk, artistak edota arte gaietan zale. Iluntzen ari zuen eta su ziri batzuk piztu zituzten handik zebil tzan zerbitzari batzuek. Pera ez zen ikusten, baina norbaitek aipatu zuen laster izanen zela. Lagun taldea mahaira hurbildu zen. Garazik entsaladilla pixka bat eta pate kanape batzuk hartu zituen platerean. Zilarrezko sardexka txiki bat hartu zuen eta buru arekin agurrei erantzuten zebilela, janari goxoa dastatu zuen. Edarietara zuzendu ziren ondoren. Cava eta xanpaina aukeran zuten. Freskagarriak, ardoa eta garagardoak zituzten aurrean. Garazik pentsatu zuen kontuz ibili behar zuela. Buru argia behar zuen e ta ura aukeratu zuen. Musika ez zuten oso ozen jarri. Zerbitzariek Veneziako inauterietako bezalako karetak banatu zituzten aukerak eskainiz. Une hartan Garazi konturatu zen oholtzan meza baterako parafernalia antolatu zutela, aldare eta guzti. Orduantxe norbaitek hitz egin zion. Pera zen. –Kaixo Garazi. Etorri zara! –Hain harrigarria al da? –intimitate tonu erakargarri bat aukeratu zuen gizonak. –Uste nuen beldurtuta zeundela. –Zergatik diozu? –Nigandik ihesean zabiltzalako. Geldituko al zara nirekin gaua pasatzera? –Ez. Baina, zer uste duzu zuk? Nondik atera duzu zurekin interesatuta nagoela? Beldurrik ez izateak ez du erran nahi zurekin egon nahi dudala. –Gizonak ahotsaren tonua aldatu zuen. Bere burua animatu nahi izan balu bezala, sekretu bat kontatu zion. –Gero, errito bat egingo dugu. Posesio bat ikusiko duzu. Musikak ozenagoa zirudien. Garazik musika koloretan ikusten zuela pentsatu zuen. Konturatu zen edalontzietan zerbait bota zutela, LSD edo haluzinogenoren bat. Eskerrak gutxi edan zuen. Pentsatzeko gauza zen, ingurukoak haluzinazioan murgiltzen ziren bitartean. Doinu sideral eta zeharkako argitasunak lagunduta giro intimista batera pasa ziren segundo batzuetan. Bat batean su ziriez gain argizariak piztu zituzten eta argi artifi zial bakarrak taula gaina argiztatzen zuen. Egurrezko oholtzaren gainean Perak tunika zuri luze bat zuen jantzita. Fokuen argitan izaki dirdiratsu eta transzendente zirudien gizonak, Kristo berpiztua edo. Eskuak altxatu zituen denei dei egin nahi izan balie bezala. Ez zuen ezer erran, baina modu batean edo bestean emankizun edo adierazpenari eman zion hasiera. Danbor hotsak urrunetik hurbildu balira bezala entzun ziren. Soineko gorriz jantzitako emakume beltz altu batzuk agertu ziren. Irrintzien antzeko o ihuak egin zituzten intsentsu ontzietatik kea eta usaina zabaltzen ari ziren artean. Santeria, Brasil edo Karibeko aztikeria saioa zen hura? Hala zirudien danborren erritmoa areagotu eta ozenagoa egin zenean. Ahotsak azentu afrikar eta karibeko doinuaz kan tatzen edo errezitatzen ari ziren. Bat batean isiltasuna egin zen. Ezerezetik oilarrari, edo oiloa ote zen ezin jakin, matxetez lepoa moztu eta odol zorrotadak zerizkiola inguru hartan odol euriz zoruan puntu gorriak zabaldu ziren. Emakumeak ezin zuen si netsi. Hura guztiaren protagonista Pera zen. Berak zeukan oiloari lepoa moztu zion matxetez. Botila batetik ura edo kolorerik gabeko isurkia ihinztatu zuen, putz eginez, ingurukoak bedeinkatuz. Hitz mordoilo eta nahasiak ziren kantuan egiten zituztenak. Be rari gehiegizkoa iruditu zitzaion hura. Santeria errito bat zen hura. Ezin zuen jasan. Zer nolako komedia edo antzerkia antolatu zuen zoro hark? Inguruan denak liluratzen ari ziren. Komentarioak entzun zituen: “Hau bai ikuskizun harrigarria eta ederra!”, “Mesias bera dirudi!”. Egoera surrealista zen. Garazik begiratu zien Kati eta Dolors lagunei. Ez ziruditen hain liluratuta. Katiri joanen zela adierazi zion eta poliki ateruntz jo zuen. Meta anfetaminaren eragina nabari zuen. Metroaren sarrerara hurbiltz ean zorabio txiki bat jasan zuen. Gutxi, baina ez zuen burua erabat ongi. Ondorioak oso kezkagarriak ez izatea espero zuen. Hala ere, pentsatzeko gauza zen. Zer zen Perak antolatu zuen hura? Santeria saio edo horren simulazio bat. Horiek ziren Perak eskain tzen zituenak; ez zen haluzinazio kolektibo bat baizik. Metroan berehala zen pisutik hurbil. Argiztatutako lekuetatik ibili zen arin. Pisuan giltzaz bai, baina ez zuen kisketaz barnetik itxi. Gogoratu zuen Katik esan ziola Mertxe gauean agertuko zela eta b era ere bai. Komunetik pasa zen eta dutxa bat hartu zuen. Oheratu zenean ez zuen loak berehala hartu. Hurrengo egunean lan egin beharko zuela pentsatu zuen. Katiz gogoratu zen. Egindako lagun berria betiko joanen zen, lehenik Italiara eta Euskal Herrira gero. Damutu zen Katiren zain geratu ez izanaz, agurtu eta bere harrera eskertu nahi izango baitzion. Bera agertu bitartean bere bizitzan pentsatu zuen. Epilogoa: Bartzelona eta bizitza berria utzi behar al zuen zoro batekin topo egin zuelako? Gainetik kenduko al zuen? Gauza izanen al zen arazoa eta oztopoa saihesteko? Tonto ergel babu batengatik errenuntziatu, uko egin, edo utzi behar zion bizitza berria amesteari? Eta Iker aparte eta betiko atzean utziko zuen? Garazik, mendi eta zeruertzean bi eguzkir en imajina izan zuen buruan, mendi tontor baten bi aldeetatik ateratzen. Eguzki bakarra mendi puntadunaren atzetik bi balira bezala ikustea ez zen haluzinazioa, efektu optikoa baizik. Gogoratu zuen bi eguzkiren irudikapena, eguzki handi, bakar eta erreal b ihurtu zela. Bere bizitzako bi gogoak batera eraman ahal zituen. Bere bizitzako bi eguzkiak Ikerrekin bizitzea eta arteaz disfrutatzea ziren. Arte historia ikasi nahi zuen leku interesgarri batean, etxetik kanpo, baina ez oso leku urrun edota arrotzegi ba tean. Italiara edo Parisera ez zen joango garestiak eta arrotzegiak zirelako. Ez zuen aukeratu behar maite zuen mutil eta gustuko eginkizunaren artean. Hura izan zen hilabeteetan aztoratu zuena. Uste zuen Iker, edo hobeki erranda, Ikerren ondoan bizitzea a ukeratuz gero, Gasteizen, gustuko baina betiko inguruan geratu beharko zuela. Berdin edo antzera gertatuko zen, Bartzelonara, ia leku idealean, bizitzera joanez gero: lehen ez zuen ulertzen eta uste zuen Iker atzean utzi beharko zuela, ezin zuela Iker beha rtu bere bizitzan sartzen. Bigarren hori egia zen. Iker gustura bizi zen Euskal Herrian, inguru euskaldunean bizi nahi zuelako. Dena den, elkarrekin, lagun batzuekin, Bartzelonako Euskal Etxean eta sare sozialen bidez euskaraz bizitzen ahal izanen ziren. G izonak ez zuen arazorik izanen programatzaile lana bilatzeko. Garazik, hala ere, erraza zuen: bere nahia eta egoera azaldu eta berarekin Bartzelonara joateko eskatu. Ez zekien zergatik ez zuen lehenago pentsatu. Lau, bost edo gehienez sei urtez Bartzelona n bizi izanez gero ere, Iruñetik lau ordutara egonen ziren eta urtean zenbaitetan egoten ahal ziren etxean. Mira, La Flaca. Zirt edo zart Zirt edo zart erabaki behar zuen bere etorkizuna. Izan ere, hilabeteetan bizitza aldatzeko aukera kontuan izan bazuen ere, ordura arte ez zuen posibletzat hartu. Ez zuen erabat sinistu. Dena den, orduantxe erabakiko zuenaren arabera aldatuko zuen bizimodua , erabat. Askatasuna. Askotan aipatzen da askatasuna. Gehienetan abstraktua, zerbait egiteko edo maizago egin nahian ezin egin daitekeenaren erreferentzia izaten da. Balore absolutu bezala hartzen da. Praktikan, hala ere, ez da horrela. Berarentzat ere a skatasuna, zerbait zehatza zen. Egun bakar batean zer eginen zuen erabakitzea zen askatasuna. Mira, emakume, etorkin eta beste arraza batekoa zen. Beltza. Esan gabe doa pobrea ere bazela. Hau da, haiek ziren sektore ultra kontserbadoreek sozialki okerre n onartzen zituen izaera, egoera eta kualitaterik txarrenak. Berez, Mira, La Flaca lagunentzat, beltz beltza ez zen, baina mulatoa bai. Hogeita hamahiru urteko emakumeak aipatutako egoera eta ezaugarriengatik batzuetan sufritzeaz landa, dena gainditu, ar azoak alboratu eta libreago izateko asmoa zuen. Hala ere, horretarako bazuen egun batean erabaki garrantzitsu bat hartzeko beharra. Zirt edo zart. Ordura arteko bizitzarekin jarraitu, ala behar eta sentitzen zuen bezala, erabat aldatu. Hogeita lau orduko a tzerako kontaketa egin behar zuen arratsaldeko zortzietan hasita. Bere bizitzako mugaeguna zela sentitu zuen. Egun hartan, egunero bezala, goiz guztian garbiketa enpresarako egin zuen lan: goizean goiz bulego batzuetan, eskola publiko batean gero eta e npresa bateko hornitegietan bukatzeko. Sei ordutan lan eginda, erosketa batzuk egin eta bazkaria prestatu zuen bera eta senarrarentzat. Mirenek, hamaika urteko alaba, eskolako jantokian bazkaltzen zuen eta arratsaldeko eskolak hartzen zituen lau eta erdiak arte. Juan, senarra, lanera itzultzen zenean emakumeak etxeko lanak egiten zituen. Horrela egunero eta arratsetan afaria prestatu bitartean alabarekin izaten zen. Emakumea, alaba eskolatik jasotzera joan zen. Batzuetan Lucreciarekin kafetxo bat hartu et a itzuli bat egiten zuen. Edonola ere, azken aldian alaba kozkorrak ez zuen bere beharrik eta emakumeak bakardade izugarria sentitzen zuen. Dormitalerian bizi zen. Bost minutuan San Frantzisko eskoletara heldu zen haurren irteerarako prest. Miren atera zen ean neskak musu iheskor bat eman eta merienda eskatu zion. Lucrecia, bere laguna, ez zen agertu. Elenek, haren alabak, esan egin zion ama lanean zela eta merienda goizetik hartu zuela. Mirenek ia ez zuen beltz arrastorik. Bertako neska beltzaran bat zirudi en: ile beltz kizkurra, sudur txikia, larruazal argi samarra, begi arreak eta gorputz liraina. Batek baino gehiagok galdetzen zuen ea ijito ez ote zen. Neskak hamaika urterekin, lotsatuta edo, amari ia ez zion kasurik egin, merienda hartu bai, baina Elener ekin geratu nahi zuen eskola ondoko plazan jolasten. Biek bazekiten nola jokatu eta zer egin behar zuten inor arrarorik hurbilduz gero. –Miren, maitea, meriendatu ondoren, jolasean ibiltzen ahal zarete Elene eta biok; baina kontuz, ez ibili jende ezezagun ekin. Dena den, sei eta erdietarako etxean izan... –haurrak, haserre, jarioa moztu zion amari. Aipatu bezain laster ama konturatu zen alaba ez zela jada txikia eta astuna zela kontu horiekin, alabaren segurtasunarekin. –Badakit. Aldiro esaten didazu. Ez naiz umemoko bat. –Ez, ez zara jadanik. Barkatu, baina ezin naiz isilik egon. Badakizu... –alabak berriro eten zion jarduna. –Bai, ama. Ez kezkatu. Kontuz ibiliko naiz. Elene eta biok badakigu hemendik ibiltzen. Biok ordurako itzuliko gara etxera. Orain, zoaz lasai. –Ondo da. Gero arte maitea. Neska argia eta ona zen Miren, estutzen ez zutenean bederen. Miraren ilusioa zen alaba. Horregatik jasan zuen eta ez zuen lehenago etxetik alde egin. Juan, aita eta senar ona zen, gehienetan. Mira k Ikasketak bukatu eta kazetaritzan aritzeko kontuan, berarekin ulerkorragoa izan balitz, behintzat...! Baina, senar burugogorrak uste zuen diru gutxiago izateaz aparte, Flacak, alaba eta bera alde batera utziko zituela, ikasten jarraituz gero. Egun osoan lanean pasa ondoren, bakarrik sentitu zen Mira. Lagunek lana edo zeregina zuten. Denbora zuenez, Dormitaleriara mugitzeko zuzenean egin beharrean itzuli txiki bat egin zuen. San Lorentzo eliza ondotik pasa zen arin, kasurik egin gabe. Kalea pasa zuenean, ordea, Takoneran sartuta, hosto berriko udaberriaren indarra sentitu zuen. Pausoak mantsotu eta Atari Berrira hurbildu zen. Gustatzen zitzaion leku hura. Alde Zaharraren eta berriaren artean, goiko hiria eta Argaren bestaldeko beheko auzoen artean hiriko parke eta pasealekurik handi eta ederrenean ongi sentitzen zen. Leku eta paisaia haietan, bi mundu desberdintzen ziren bezala, bere bizitzako muga batean zegoela pentsatu zuen emakumeak. Alde batean geratzen zen pasatako bizitza eta egoera gogorra: etorkin eta titulazio baliagarria ez izateagatik gaizki ordaindutako lana onartu behar zuen. Okerragoa zen batzuetan jasan behar zituen irainak: nagusien tratu mesprezagarriak eta gizonen jokaera lizun, matxista eta erasokorra zen txar txarrena. Juani, senarrari, ez zion ezer kontatzen, hasieran egoera aldatuko zelakoan eta auzo lotsaz gero. Bestalde, uste zuen di da dena ahaztu eta iragana atzean utziko zuela. Paseoko pasarteak bere bizitzakoa irudikatzen zuela pentsatu zuen. Lasaitzeko eta bere senera itzultzeko aukera ematen zioten paseoek. Oko Andre Maria birjinaren plaza ondoko balkoitik Errotxapea eta Ezkaba begiztatzen ahal ziren. Egunaren ederraz eta paisaia berdetuaz gozatu zen. Lasaiago, jarraitu egin zuen Errondako pasealekutik. Hala ere, ez z uen arazoa baztertu erabat. Buruaren zoko batean sentitu zuen zirika. Errondatik jarraitu zuen paseatzen. Santo Domingo gurutzatzeak arazoa saihestea bezala izan zen. Aparkalekua zeharkatu eta harresiko bidea pasata, Nafarroako artxibategi eta Errege jaure gitik Zumalakarregiren atarira heldu zen pauso mantsoez. Redinera pasa zen. Zaldi Zuriaren ostatua ipuinetakoa iruditu zitzaion beti. Medialunara joaten zen askotan; baina bestela, egin beharrekoak egin gabe, berandutuko zelakoan etxeratu behar zuen. Arnas a hartu eta abiatu baino lehen San Jose plazan egin zuen azken geldialdia. Bizitzaz gozatu behar zuela sinistu nahi zuen. Mugitzen ibili zen bitartean, landare, harri eta inguruari begiratuz, xehetasunetan, betikotasunean pentsatu zuen. Aurreko momentu tx arra ahaztuta, naturaren ederra eta unibertsoaren lilura sentitu zuen. Mugitzen ari zela, paisaiei eta zeruari bezala, gauza txikien edertasunean erreparatzen ari zenean ez zuen bere egoeran pentsatu: erabakia hartu egin behar zuela. Eguneroko gauza arrunt en edertasunaz ere gozatzen bazekiela pentsatu zuen. Dena den, eseri zenean, emakume ezezagun bat hurbildu zitzaion. –kaixo gazte, zer moduz zaude? Behin baino gehiagotan ikusi zaitut hemendik, zure familia eta lagunekin. Ni Amalia naiz, ondoko etxe hor retan bizi dena. –Plazako izkinako ataria seinalatu zuen –. Kubatarra zara, ezta? –Bai. Mira naiz. Kubatarra, baina duela hamabi urte bizi naiz hemen. –Mira? Beste ezizen bat entzun dut zuri deitzeko. –B... Lagunek aspalditik La Flaca edo Flaca deitzen zidaten eta horrela deitzen didate hemengoek. Neska luzexkei deitzen diete horrela Ameriketan. –La Flaca. Nola ez. Liraina eta ederra zara. Deigarria... –batbatean gaiz aldatuta zuzendu zitzaion emakume gazteari –. Oso triste eta kezkatuta ikusten zaitut. Zer duzu? –Barkatu Amalia, baina ez zaitut ezagutzen. –Ez, baina lagundu nahi zaitut. Gauza bat esan behar dizut orain dena beltz ikusten duzu. Lasai, larritzen ez bazara zure bidea eta zure ingurukoena topatuko duzu. –Mirak hotzikara bat sentitu zuen. Ez zirudien emakumea asmo txarrez zebilenik. Edonola ere, ez zuen ezezagunarekin jarraitu nahi. –Barkatu, baina egitekoak ditut. Mila esker aholkuagatik. –Altxatu eta joan zen. Errealitate krudelera itzuli behar zuen. Etxeko lanekin jarrait u eta afaria prestatu behar zuen. Bere hausnarrean jarraitu zuen. Lan hura bederen gustura egiten zuen. Lanean, ordea, esplotatuta sentitzen zen eta nagusi doilorrak ez zuen ongi hartzen, berak askotan gaizki egina isiltzen ez zuelako. Iruñean ze netik, eten egin zuen neurri handi batean Kubako bizitzarekin, ia denak oroitzapen txarrak baitziren. Txikitako eskolaz eta laguntxoez ez zuen oroitzapen txarrik. Hala ere, pobreak ziren, baina okerrena zen etxeko giroa. Ama gaixorik izaten zen askotan, et a nahikoa zuen seme alaba txikiekin eta etxea gobernatzearekin. Baina aitak gaizki pasarazten zuen. Aita autoritarioa eta berekoia zen; gaiztoa eta matxista ere bai. Aitak txikitatik jotzen zuen Mira tontakeriengatik. Aldian behin leporatzen zi on beragatik gogor lan egiten zuela. Behin eta berriz errepikatzen zion deus ez eskatzeko, ez arropa eta ez jostailurik, ordura arte Estatuak baleen bidez ia dena ematen zien bitartean. Gaizki begiratzen zion gehiegi jateagatik. Ez zuen bere etxean alabare n lagunik ikusi nahi. Aita zitala. Kubako erara, baina gaiztoa. Kubatarra izateagatik kantua eta dantza, edaria eta tabakoa gustatzen zitzaizkion eta behin pixka bat edanda, denei lagunartekoan parte hartzeko gonbita egiten zien. Bai, ezagun, lagun eta fam iliako festetan gizonik atsegin eta animatuena agertzen zen. Hala ere, behin baino gehiagotan erakutsi zuen bere alde iluna. Batzuetan etxera bueltan erabat mozkor eta doilor jokatzen zuen, etxekoekin fisiko eta psikologikoki tratu txarra emanez; Mirarekin , alaba zaharrenarekin gehienetan. Mira ikasle ona zen. Kasu egiten zuen eskolan eta gustatzen zitzaion azalpenak entzutea, gauzak ikastea eta ezagupenak praktikara eramatea. Gustura ikasten eta erabiltzen zuen matematika, baina are gehiago profitatzen zi tuen irakurketa eta idazketa, literatura eta gramatika. Hizkuntzak ere gustatzen zitzaizkion. Eskerrak Estatuak ikasketak guztiei segurtatzen zizkien; bestela, aitarengatik balitz ez zuen ikasketekin jarraituko. Hamar urte bete zituenean Habanatik ehun kil ometrora zegoen barnetegi batean ikasi ahal izan zuen. Han ikasketak behar bezala jarraitu zituen eta pozik aritzen zen ikaskideekin aktibitate desberdinetan. Lagun handiak egin zituen. Etxera oporraldietan itzultzen zenean faltan izaten zituen. Emakume tu zenean, oporretan, ateratzen hasi zen. Berehala, auzoko bere adineko lagunak aparte, turistekin eta “jinetero” ekin topatu zen. Beraiekin ibili gabe ere, dirua lortzeko egiten zutena ikusi zuen. Dirua, arropa eta janaria eskuratzearren prostituitzen zi ren asko. Hala ere, hango giroa ona zen parranda eta dantzarako. Hura gustura gogoratzen zuen Mirak. Hamazazpi urterekin hasi zen unibertsitatean kazetaritza ikasten. Bost urtetan antolatutako ikasketak lau urtetan burutu zituen. Udetan gida bezala egiten zuen lan. Aitak egun batean adierazi zion “jinetero” bezala diru dezente lortu ahal zuela. Neska, hari etxeko traste bat botatzeko zorian izan zen. Aitak ez zuen jo, ausartu ez zelako. Iraina balitz bezala negra deitu zion. Aitak ahaztu egiten zuen bere ama, alabaren amona ere mulatoa zela. Aitaren familiakoak beltzaranak ziren, oso latinoak, amarenak zurbilagoak ziren bitartean. Txarrena zen aitak zerbait txar bezala leporatu ziola. Bestalde, aitaren iritziz bizitzan inportanteena diruarekin gauzak lortz ea zen. Ordura arte Miamira joan ez izana arraroa zen. Izango zen itsasoaren beldur zela. –Mira, nik ezin dudalako, bestela turisten dirua jasotzen ibiliko nintzateke. –Esaldia, umorez zebilen egun batean bota zion aitak. Mirak, burua beste gau zetan, ez zuen ongi ulertu eta erlazionatu zuen bere gida lanarekin. Aitak are gehiago azpimarratu zuen –. Bai, erraz lortuko nituzke egunero ehun bat dolar. Edonola ere, dirua sartuko nuke etxean. Zure amak eta senideek behar dute arropa erosteko. –Ulertu zuen, ederki ulertu ere. Aita manipulatzailea zen, txantaje emozionala egiten maisu. –Badakizu gida turistikook ezin dugula eskupekorik... –Aitak moztu zion. –Kaiku alaena! Gidariok tonto hutsak zarete. –orduan, tontoarena egiten ezin zuela jarraitu kont uratu zen neska. –Dirua lortzeko jinetero ak askotan prostituitzen dira. Ezin dut sinetsi esaten ari zarena! Nola esan dezakezu horrelakorik? –Hara tuntuna! Dirua dirua da. Hamahiru urte lehenago, hogeita bat urterekin ikasketak bukatu berritan, Habanako egunkaririk garrantzitsuenean praktika eta lan xumea egin arte hilabeteak pasatuko ziren. Bitartean aurreko uda batzuetan bezala gidari lanetan ibili zen Estatuko Agencia Cubana de Turismo an. Berak turista taldeak gidatzen zituen, Haban ako alde zaharrean gehienetan: Malekona, portua, monumentu garrantzitsuenak, bertako kultura produktuak eta musika eskaintzak; tabernak eta museoak. Jinetero en artean mugitzen ziren. Turistak La Bodegita del Medio n mojitoak hartzen utzi zituenenean jinet ero ak agertu ziren. Gidek ezer egin ezin zutenez, bera ondoko etxe atari batean eseri zen. Ezagutzen zuen Lucrecia, Lulu lagunentzat, bi turistekin zegoen hizketan. Lucreciak bera ikusi zuenean hurbildu zitzaion eta aurkeztu zizkion. Esteban eta Juan zire n, Iruñekoak eta jinetero arekin ibiltzen ari ziren. Lucrecia, Lulu, Estebanekin ari zen ateratzen eta eskaintza berezia egin zioten Mirari. –Flaca, bisita honekin bukatuko duzu gaurko lanaldia. Etor zaitez gurekin. Malekon ondoan festa bat antolatu dugu eta musika eta ron ona dauzkagu. Berak ez zuen jinetero arena egin nahi, baina Lulurekin ongi konpontzen zen eta iruindar haiek gustatu zitzaizkion. Ez ziren desatseginak eta ongi tratatzen zituzten bertakoak. Ez zuten prostitutarik bilatzen eta beraien a rtekoa naturala zen. Juan gustatu zitzaion Mirari. Horrela ezagutu zituen Juan eta bere lagun Esteban. Egun hartatik elkarrekin atera ziren lau lagunak. Mirak libre zuen denboran Juanen ondoan pasa zuen. Biak elkarrekin maitemindu zirenez Juanek oporraldia luzatu zuen. Hilabete pare bat beranduago Juanek lortu zuen ezkontzeko baimena. Kuban agertu zenean epaitegian ezkondu ziren, ospakizun xumea egin zuten eta Iruñera joan ziren bizitzera. Handik gutxira, Lucrecia eta Esteban ere ezkondu eta ondoan jarri ziren bizitzen, Dormitaleria kalean bertan ere. Mirak uste zuen Iruñean bestelako bizitza izanen zuela. Haurdun geratuta, hurrengo hiru urteetan ia bere bizitza guztia, haurra, Juan eta etxea izan ziren. Lulu izan zen bere salbazioa. Bikotekideek ia ez zuten beste lagunik, Esteban eta Lulu izan ezik. Lau lagunak elkarrekin ateratzen ziren gauetan, alabak, Miren eta Elene, beste norbaitek zaintzea lortzen zutenean. Asteburuetan, egunez seiak ibiltzen ziren Iruñean, inguruan edo opor batzuetan mendi edo h ondartza ondoko kanpinetan. Hiru urte haiek pasatu ziren. Mira, kazetaritzako lana bilatzen hasi zenean konturatu zen ezin izango zuela. Balidazioak eginda ere, urte bat baino gehiago pasatu behar baitzuen, ikasgai batzuk gainditu ondoren bertako titula zio baliagarria lortzeko. Alaba txikia haur eskolan utzita, momentuz, lan kontuetan garbiketekin hasi zen. Juanek zioen ez zutela askoz diru gehiago behar bizitzeko. Kazetaritza egiteko Mirak bi urte eman behar zituen eta gero lana lortuz gero, beti kanpoa n eta desorduetan ibiliko zen. Hala eta guztiz ere, Mirak mugitu behar zuen. Bizimodu harekin, mundua txiki egiten zitzaion. Jendearen arazo eta inguruan gertatzen zenaren jakitun izan behar zuen. Jendearen beharren berri izan eta gertatzen zena jendeari e skaini nahi zion. Urteak pasata, jende gutxirekin zuten harremana. Eguneroko bizitzan oso harreman zabalak ez bazituzten ere, tratu zuten batzuekin. Izeba Eli beti gainean zuen Mirak. Emakume horrek Juan hezi zuen bigarren ama balitz bezala, be ra oso txikia izaki, bere ama hil zenean. Izeba Eli sarkin bat zen. Gauza guztietan sartzen zen ahal zuen guztietan. Mirenentzat amona zen eta Mirarentzat, berriz, amaginarreba, amaginarreba doilorra. Kubatarrak alferrak eta parrandazaleak zirela ez zuen e saten, baina pentsatzen zuen; emakumezkoak freskoak eta lotsagabeak zirela, alegia. Anitzetan agertzen zen beraien etxean. Beti gauzak nola egin behar ziren eta emazte on baten betebeharrak ahotan. Aldian behin Miraren huts egiteak aipatzen zituen bere hob e beharrez. Gainean zebilen gupidarik gabe. Izeba Elik, berarekin bederen misogino jokatzen zuen. Langile, isil, meneko jokatu behar zuen Juan eta familiakoekin. Alienante eta aspergarria izan behar zuen Miraren bizitzak, etxekoak, Juan eta Miren benetan m aite bazituen. Izebaz gain, bertako ezagun batzuk bazituen Mirak. Eskolako guraso batzuekin erlazionatzen zen arren, ez zuen harreman gehiegi, ordea. Batzuk euskaldunak ziren eta Mirak hitz egiten zuen pixka batean, Mireni laguntzeko bere kabuz hizkuntza ikasi zuenean. Hala ere, lagun gehienak dominikarrak eta kolonbiarrak ziren eta Lulu lagun minena. Biak lagunak ziren La Habanako garaitik, biek adin bereko alabak San Frantziskoko eskoletara eramaten zituzten eta Dormitalerian bizi ziren; baina, Mirak... Mirak bestelako bizitza behar zuen. Berak ikasketak zituen arren, kazetaritza ikasi baitzuen, garbiketetan egiten zuen lan. Mirak ezin zuen bizitza aldatu eta berri bat bilatu beharrean zegoen. Zalantzatan, erabat nahasita zebilela, egun batean Ernesto ag ertu zen lanean. Hilabete batzuk lehenagotik emakumeak bulegoan eta eskoletan lana bukatu ondoren motor txikia hartu eta industriaguneko enpresa hartara heltzen zen bere lan eguna ez, baina lanaldiko azken geltokira. Hornitegi handi hura garbitzen hasi bai no lehen, goiz erdian, beste langile batzuekin hamaiketakoa hartzeko ohitura zuen. Bere lankidearen esperoan, besteak agurtu eta hutsik zegoen atseden gelako mahai batean eseri zen. Ogitartekoa eta termoa atera zituen. Jaten hasi baino lehen, ezin izan zio n kafe zurrutada luze bat egiteari eutsi. Orduan ezezagun bat eseri zen ondoko aulkian. Gizona ez zen oso ederra baina bai erakargarria. Altua, gihartsua, eguzkiak beltzarandutakoa. Ile beltz luzea xingola batekin biltzen zuen lanean ez molestatzeko. Aur pegi luze samarra zuen eta ezpain lodi gorriak, baina bekain finen babesean begi berde irribarretsu batzuek bere barnea ukitu zuten. Bere burua aurkeztu zuen esertzeko baimenik aipatu gabe. Ernesto bere bizitza kontatzen hasi zen. Lasaia, komunikatiboa eta oso atsegina zen. Hippie bat zen. Bilbon hogeita hamabost urte lehenago jaioa, antropologoa zen, baina azken urteetan Arabako herri batean bizi zen komuna txiki batean. Komuna kideak, berrogei bat, nahi zutena egiten bizi ziren. Gehienek baratza eta g ranjan lana egiten bazuten ere, jangai eta artisautza produktu batzuk ere egiten zituzten. Hala ere, hura ez zen enpresa bat, askatasunean bizitzeko toki bat baizik. Beraien legea askatasuna zen. Ondorenean, han zergatik zegoen azaldu zion. Ernestok hila bete batzuetako bidaia egin nahi zuen Ameriketan eta dirua lortzeko lana egin behar zuen enpresa hartan. Familiako lagun batek gomendatuta, bulegoan ari zen lanean. Bestalde, lan hartan aspertzen zen eta lankideak desatseginak omen ziren. Edonola ere, esan zion pertsona interesgarriak ezagutzea gustatzen zitzaiola. Bera, Mira, horrelako pertsona bat zela aipatu ondoren, galdera pertsonalak egiten hasi zitzaion. –Nabari da ez zarela hemengoa. Nor eta nongoa zara? –emakumeak ez zekien nola jokatu. Hala ere , gizonak formak zaindu zituenez, atsegin eta heziketa onean aritu zenez, erantzutea erabaki zuen. –Mira naiz, Flaca lagunentzat. Kuban jaioa, baina hemen bizi naiz duela hamabi urte. Ezkonduta eta alaba zoragarri bat dugu –eten egin zuen azalpena. Ez zekien zer gehiago kontatu. Ernestok aprobetxatu zuen bere jardunarekin jarraitzeko. –Flaca, garbi dago ez zarela zoriontsua. Alaba zoragarria izango da, baina nabari da ez duzula nahi duzuna egiten. Zer gertatzen da? Emakumeak inoiz ez zio n inori bere bizitza eta kezkak hain zehatz kontatu. Lucreciari kontatu ez zion moduan egin zion ezezagun edo ezagutu berri hari. Bere bizitza, ezintasun eta ametsak kontatu zizkion beldurrik gabe. Ernestok adi entzun zion bere historia. Laburtuta ere, txi kitan gaizki pasatzeaz gain, gizonak ulertu zuen zein bizitza estu eta alienatua bizi zuen emakume hark. Konturatzeko, jende gehiago agertu zen. Ordu erdiko atsedena pasa zen, kafea bai, baina bokata txikia bukatu gabe utzi zuen Mirak. Berandu heldu zen la nkideak lanerako deia egin zion. Mirak agurtu zuen Ernesto eta lanera abiatu zen. Ernestok hurrengo eguna arte agurtu zuen, ozenki gonbidapena eginez. Ernestok aurreko egunean “mulata” eder eta lirain hura ikusi zuen bezain laster galdetu zion bulegoko lankideari nor zen eta zertan zebilen emakumea. Gustukoa izateagatik, itxuragatik ezagutu nahi zuen emakumea. Dena den, graziaz mugitzen bazen ere, begirada triste eta kezkatua nabaritu zion. Horrek interesa piztu zion. Ezagutu eta lagundu behar zuen. Hurrengo egunean berriro hitz egin zuten. Ernestok bere bizimodua kontatu eta pentsaera adierazi zion. Hippien utopia nolakoa zen kontatu zion hurrengo egunetan. Mirak amestu ere egin ez zuen pentsaera ezagutu zuen. Liluratuta zegoen. Interesgarriena zen pert sonak nahi zuena pentsatzeko eta egiteko askatasunari ematen zioten garrantzia. Norberaren ongizatea taldearen gainetik zegoen. Pertsona goratzen zuten edozeren gainetik, jendarte eta taldeen gainetik. Askatasunez pentsatu eta bizi ziren komuna haietan, ba ita Estatuaren legeen mugetan. Ernesto arazorik gabe bizi zen komunan. Lasai, nahi zuena egiten, baina dirurik ez zuen. Dirua, bidaia bat egiteko behar zuen eta lortzeko kanpoko lan batean ibili behar zuen. Ernestok garbi adierazi zuen zer nahi zuen. Ber arekin eraman nahi zuen komunara. Kazetari izan nahi bazuen lagunduko zuten. Berak hilabete batzuetan ibili nahi zuen bidaiatzen Amerikan. Hilabete parean bidaia burutuko zuen eta maiatzerako itzuliko zen bera eramateko. Bere familiarengandik elkarrekin bi zitzeko eta nahi bazuen Bilbon kazetaritza ikasteko diru nahikoa lortu ahal zuela segurtatu zion: –Flaca, egun hauetan lagunak egin gara. Egun gutxi barru abiatuko naiz, baina maiatzaren erdian zure bila agertuko naiz. Bidaia egin ondoren komunara itzult zeko asmoa zuen. Orduan beraren bila itzuliko zen. Hiru hilabeteren buruan agertuko zen. Maiatzaren 15ean arratsalderako hitz ordua eman zion. Hiru hilabeteak pasata, aurreko egunean, Ernesto itzuli zenean telefono mugikorrera deitu zion Flacari eta berrir o gonbidatu zuen berarekin komunara joateko. Beraien artekoa ez zegoen erabat erabakita, baina elkarrekin egon ziren momentuetan laguntasuna baino haratagoko harremana sortu zen. Mira berriro maitatua sentitu zen. Musu batzuk baino askoz gehiago ez zizkiot en elkarri eman, baina laguntasunaz gain, emakumeak erakarmen sexuala ere sentitu zuen. Aurreko goizean Ernestok deitu zionean emakumeak kontatu zion nahasita zebilela eta gizonak, aldiz, segurtatu zion handik aurrera Bilbon bizitza zoriontsua izanen zutel a. Ernestok maitasuna adierazi zion La Flacari. Hilabete haietan zenbait alditan telefonoz mintzatu baziren ere, pixka batean beren gauzez aritu ondoren, hurrengo egunerako arratsaldeko zortzietan geratu ziren hitz egiteko eta berehalakoan elkartzeko. Mira afaria prestatzen hasi zen. Hogeita hiru ordu falta ziren elkartu arte. Miren eta Juan agertu ziren. Laster afaltzen hasi ziren. Mirak Juan maite zuen. Bere erara maite zuen, baina hark ez zuen bera ulertzen. Juan, mekaniko lanarekin eta lagunekin zorion tsua zen eta Flaca eta Mirenekin osatuta sentitzen zuen bere bizitza. Ez zuen ulertzen Flacak kazetaritzan edo beste lan batean aritu nahi izatea. Flacak lan horretan aritzeko berriro unibertsitatera joan beharko zuen balidazioak aparte. Urte pare bat gehi ago eman beharko zuen gradua lortzeko, eta gero izugarrizko zailtasunak izanen zituen lan horretan bizitzeko moduan aritzeko. Mirak eguneroko desberdin eta interesgarriagoa nahi izango zuen. Mugitu, jendearekin harremanak izan eta afera eta zeregin desbe rdinetan ibili. Juanek ulertzen ez zuenez, ez zion Flacari lagunduko, ikasketak osatu eta bizitza lana aldatzeko. Uste zuen, uste, bera bezala Flaca ere, behin mania hura pasata pozik izanen zela. Une batean Lucreciak deitu zion Flacari hurrengo egunean geratzeko. Emakumearen harremanak ez ziren anitzak. Familiakoak aparte, laneko harreman arruntak eta bera bezalako beste emakume latinoamerikar batzuk. Aparteko harreman bakarra, Lucrecia, Lulu zen, lagun minena. Lanean ongi konpontzen zen lankideekin. Bi lagunek beraiek bezalako beste emakume eta ama gazteekin ateratzen hasiak ziren noizean behin, zerbait hartzeko edo baita zenbaitetan asteburuko gauetan dantzatzera ateratzeko. Lagunarteko gehien gehienak beraiek bezala Ertamerikako etorkinak ziren. Juane kin gutxitan ateratzen zen bakarka, ez baitzuten ohiturarik. Juanen lagunak zirela eta, beste bikoteren batekin elkartzen ziren behin edo behin, baina lagun laguna Lucrecia zen eta gehienetan bi bikoteak ateratzen ziren, alabekin. Luluk ulertzen zuen Fla ca. Biak hazi ziren Habanan eta elkar ezagutu zuten turistekin egiten zituzten festetan, Lucrecia jinetera bezala eta Mira gida turistikoa izanda. Ia bateratsu, Mira Juanekin bezala, Lucrecia Juanen lagun minarekin, Estebanekin ezkondu zen eta Iruñera etor ri ziren bizitzera. Garai hartatik ez ziren banatu. Ona zen Lulu, baina ez zekien Flaca nola laguntzen ahal zuen. Hala ere, La Flaca kezkatia zen bezala, laguna berez oso primarioa zen. Negar egiten zuen bezala, berdin egiten zuen barrea edozein gauzarengatik. Ez zen kezkatia, lagunaren arazoa ulertzen bazuen ere. Edonola ere, zer egiten ahal zuen berak? Bera pozik bizi zen familia, lagunak eta superrean egiten zuen lanarekin. Noizean behin lagunekin ibiltzeak eta larunbatetako dantzaldiek oreka e maten zioten. Lucreciak beste batzuetan bezala, laguna triste sumatzen zuenean animatzen saiatzen zen. Egun batean, bi hiru aste lehenago, alabak eskolako irteeran jasotzera joan zirenean Miraren arazoaz mintzatu ziren serioago. –Flaca, anima zaitez. Ez dakit zergatik jartzen duzun aurpegi tris... serio hori! –lagunak horrelakoetara ohituta, hainbat alditan kontatu ziona errepikatu zion Luluri. –Lulu, badakizu... Lan txar horiek lau sosen truke egin behar ditut eta gainera nagus iaren tontakeriak jasan behar. –Denok jasan behar ditugu nagusiak –adierazi zion Luluk irribarretsu. –Ez dakit nola jasaten duzun dena eta beti irribarretsu ibili. –Ez da hain larria eta bizitza zoragarria da. Zuk pentsa ezazu familia zoragarria duzula eta lagunok ongi pasatzen dugula festetan. –Egia da esan duzuna, baina... –Orduan? –Behin baino gehiagotan kontatu dizut. Nik bestelako lana egin nahi nuke. Garbiketena ez zait gustatzen. Goizean berriak entzuten ditudanean gogoz joango nintzateke info rmazio horiek direla eta elkarrizketa bat egitera edota arazo bati buruz gehiago aztertzera... Mirak bazuen premiaz erabaki beharrekoa. Ernestorekin joanez gero, gertatuko zena pentsatu zuen. Berarekin komuna batera joanen zen eta gero denbora batez elka rrekin biziko ziren. Ernestorekin haserretzea zaila zen, beti atsegin, baina ziur aski, hark utziko zuen beste batekin bizitzeko edo beste leku batean bizitza aldatzeko. Orduan La Flaca bakarrik geratuko zen. Suertea izanez gero, ordurako kazetari lanetan aritzeko moduan egonen zen eta Bilbon berritik hasi beharko zuen. Ez zuen bere burua engainatu. Gizonak asmo txarrik ez bazuen ere, ez zuen betiko babestuko. Azken batean zertara konprometitu zen? Egia zen libre izanen zela, nahi zuena eginen zuela. Eta ze r? Horregatik libre izatea beste kontu bat zen. Benetan nahi zuena bizitza itogarri hartatik ateratzea zen. Oso garbi ikusi zuen. Kazetari lanetan ibili nahi zuen. Gogorra eta baldintza txarretan izanda ere, bizitza interesgarria eta jendea laguntzen pasa tuko zuen. Berak munduan gertatzen ari zena jakin eta informatu nahi zuen. Jendearen arazoetan sartu eta informatu. Alaba, Juan eta Lulurekin denbora konpartitzea nahiko zuen; baina, aukerarik izan ezean maite zituenak atzean utzi beharko zituen. Berandu zen. Afaldu ondoren, harrikoa egin, telebista piska batean ikusi eta lotara joateko prestatu ziren. La Flacak gau txarra pasa zuen. Esnatu zen zalantzak bueltaka. Juan maite zuen. Alabaren ondoan eta lagunekin bizi nahi zuen, baina ezin zuen egun erokoarekin. Bat batean aurreko eguerdian izebarekin izandako solasa gogoratu zuen. Izebak deitu zien eguneroko kontuez galdetzeko. Deitu zuenean La Flacak zakarki agurtu zuen bazkaria prestatu behar zuela esanez eta erretolika moztu zion. Orduan, izebak Miren eta Juanez galdetu ondoren galdera zuzena egin zion. –Mira, Juan maite al duzu? –Bai. Zergatik egiten didazu galdera hori? –Zure bizitzarekin konforme ez zaudelako –Emakume gazteak ez zuen hura espero eta bere buruari erantzuteko moduko erantzuna pentsatu zuen. –Hara logika! Zerbait gaizki egiten duenean, maite badut Mireni ezin diot errieta egin? Berdin gertatzen da nire bi zimoduarekin. Ez dut parte bat onartzen: garbiketa lanean aritzea. Horregatik ez ditut nireak maite? –Baliteke. Nik ere maite zaituztet. Horrek ez du esan nahi ez kezkatzea zure asaldurarekin. –Nire asaldura edota errebeldia desagertuko litzateke gustuko lana eginez gero. –Ulertzen zaitut. Ez uste. Baina... Mira, pentsatu Juan eta Mirenengan! –Egin egiten dut. Hurrengo egunean betiko martxan aritu zen. Lanera abiatu baino lehen gosarikoak prest utzi zituen. Juan eta Miren beranduago mugitzen ziren. Ber ak bulego eta ikastetxeko lanak bukatutakoan Landabeneko enpresara abiatu zen motor txikian. Hornitegiko garbiketak egitean berriro gogoratu zituen Ernesto eta beraren eskaintza. Ordu gutxi zuen erabakia hartzeko eta orduko ez zekien zer egin. Goizean au tomatikoki aritu zen. Egin beharrekoak egin zituen, baina zonbi bat bezala jokatzen zuen. Mundu guztiak galdetzen zion ea ongi zegoen. Garbi zegoen denek ezohiko portaera nabaritzen ziotela. Luluk eta izebak zer zuen galdetu zioten. Egoera gainditu behar z uen. Ordu gutxitan amaituko zen kontu guztia. Bazkaria prestatu eta bikotekideek bazkaldu zuten elkarrekin. Juan ere hasi zitzaion gaidezka. –Azken aldian oso kezkatuta ikusten zaitut. Zer duzu Flaca maitea? –Badakizu. Ezin naiz gustura egon bizimodu honekin. Aldatu nahi nuke. –Mintzatu gara mila alditan, baina ikusten dut ezin garela horrela segitu... Ongi da, osa itzazu ikasketak eta egin ezazu nahi duzuna. Estuago ibiliko gara, baina konponduko gara. Ezin gara horrela jarraitu. Burutu ikasketak hur rengo ikasturtean. Ea lasaiago eta gusturago ibiltzen zaren. Miren eta biok behar zaitugu... –Mirak aldatu zuen jarrera. –Izeba Elik jarraitu behar al du ni estutzen? Esan dizut behin baino gehiagotan bizitza ozpintzen didala bere aholku eta egin beharrekoekin. –Hitz eginen dut berarekin. Babeslea da gurekin eta oraindik ez du zurekin konfiantzarik. Bai, arrazoi duzu. Batzuetan jasanezina jartzen da egin beharrekoekin. Niri ere horrela dabilkit. Juan lanera mugitu zen eta bera Mirenen bila abiatu behar zuen. Aipatua aipatuta, zalantza zuen zer eginen zuen. Eskolako irteerara heldu zenean Lulu topatu zuen. Emakumeak pozik hartu zuen laguna. –Flaca, gaur ez dut ezer egin behar seiak arte. Kafetxo bat hartzen ahal dugu. Mirak pentsatu zuen m omentu txarra zela. Ez zuen ezer erabakita eta Luluk asmatuko zuen zerbait larria gertatzen zitzaiola. Lagunari ez zion kontatu Ernestok berarekin joateko egin zion eskaera. Egia esanda azken unera arte ez zuen sinistu gizona bere bila agertuko zenik eta h orregatik ez zion kontatu. Orain damu zen. Luluk La Flacaren duda eta erreakzioa nabaritzean harridura adierazi zion lagunari. –Flaca, badirudi ez duzula nirekin egon nahi –esan zion lagunaren erreakzioari erreparatuz –. Momentu txarra bada eta ezin bazar a geratu, kontatu; baina..., esadazu zer duzun. –Barkatu Lulu, baina momentu larrian nago –aipatu bezain laster lagunaren laguntza behar zuela `pentsatu zuen –. Nahi baduzu kafetxo hori hartzean kontatuko dizut. Orduantxe hasi ziren beraien alaben talde koak ataritik ateratzen. Bi neskek musu azkar bana eman eta merienda eskatu zieten. Miren ohituraren kontra mintzatu zitzaion Flacari. –Ama, gure kabuz ibiliko gara jolasean, baina gero etxean lagundu nahi dizut afaria prestatzen. Erakutsi behar didazu af ariak egiten –Mirak pentsatu zuen gauzak horrela ezin izanen zela zortzietan Ernestorekin geratu. Orduan garbi ikusi zuen zer eginen zuen, momentuz behintzat. Alabari laztan bat egin zion. –Ongi da. Etor zaitez zortziak aldera. Bi lagunak ondoko kafete gian sartu ziren eta kafe kargatuak eskatu zizkioten zerbitzari ezagunari. Kafeekin eseri zirenean Mirak Ernestoren eskaintza eta itzulera kontatu zizkion lagunari, lehenago kontatu ez ziona. Bere zalantzak eta azken aldiko berriak ere kontatu zizkion. Lag unak serioski erreakzionatu zuen. –Flaca, ez zenidan ezer kontatu. Ernestoren asmoez mintzatu zinenean ez zenuen eskaintza zehatzik aipatu –ez zuen haserre adierazi, kezkatuta baizik. Mirak eskua laztandu zion jarrera eskertuz eta erantzun zion. –Uste nu en haserretuko zinela lehenago kontatu ez izanaz. –Lasai Flaca. Garbi adierazi duzu ez zenuela espero Ernesto agertzea. Kontatu duzunez ez zenuen eskaintza serioski hartu. –Ez. Egia da. Orain konturatzen naiz horretaz eta agian horregatik ez nizun kontatu. Barkatu. Oraindik ez dut erabat garbi zer egingo dudan, baina justu orain Juanek onartu du nik ikasi ahal izatea eta Mirenek atseginago jokatu du. Ernestori adierazi behar diot ez estutzeko, pentsatu behar dudala. –Ongi iruditzen zait. Ulertzen e z dudana da zergatik ez duzun eskaintza errefusatzen. Nahi duzuna egiten ahal baduzu... –Mirak moztu zion. –Barkatu, baina ziur ez nagoen bitartean ez dut erabakia hartuko. Orain nahi baduzu paseatzen itzuliko gara etxera. Bost eta erdiak ziren. Bi lagunak besotik hartuta Sarasate pasealekura abiatu ziren. Habanako festak eta beraien ibilerak gogoratu zituzten. Zortzietan Mirak deitu zion Ernestori. Suposatzen zen orduantxe elkartu behar zutela, baina hara non Ernesto ere ez zegoen elkartzeko prest. Bilbon zen. Emakumeak eskaintza berriro eta polikiago pentsatu behar zuela esan zion. Ernesto pausoa emateko konbentzitzen saiatu zen une batez. Emakumea garbi mintzatu zitzaion. –Begira Ernesto, eskertzen dizut zure laguntza eta eskaintza. Hala ere, une honetan ez dakit zer egingo dudan. Juanek lehenengoz onartu du nik ikasketak burutzea eta lanbidez aldatu nahi izatea. Badakizu oraindik senarra maite dudala. Nire alaba uztea ez da erabaki erraza eta baditut lagunak... –Ernest ok eten zion hitz jarioa. –Ulertzen dut atzera egin nahi duzula... –Mira izan zen orduan bestearen jarduna eten zuena. –Ez. Atzera ez. Nik ezin dut bizitza aldatzeko une honetan erabaki. Nik zerbait sentitzen dut zurekin, baina nire senarra eta alaba mai te ditut eta bizitza aldatzea lortzen badut segituko dut hemen. Nik ezin dut bizimodu hau jasan, baina aldatzerik badut ez ditut maite ditudanak bertan behera utziko. Garbi esan nahi nizun. Baina, era berean adierazi behar dizut hemendik hilabete batzuetar a gauzak aldatzen ez badira senarra utziko dudala. Zurekin ala zu gabe egingo nuke. Beraz, emadazu urte bat erabakitzeko. –Garbi utzi duzu zure senarra eta alabarekin bizimodua aldatzea espero duzula. Ni zure bigarren aukera baino ez naiz. –Ez. Ez da hor rela!. Ni zoritxarrekoa nintzen eta zuk lagundu zenidan une txar batean. Nik bizimodua aldatuko dut modu batean edo bestean. Nik lagun bezala maite zaitut, baina inoiz ez nizun ezer ziurtatu. Nire erantzuna da ezin dudala zure eskaintza orain onartu. Nahi baduzu ahaztu egingo dugu proposamena eta kito. –Ernestok ulertu zuen ezin zuela manipulatu. –Ongi da. Ez zaitut estutuko. Badakizu prest nauzula edozertarako. Komunara joango naiz bizitzera. Zerbait nahi baduzu bidali mezu bat. Elkar agurtu zuten, h oztasun puntu bat sortu bazen ere. Handik gutxira Miren agertu zen eta afaria prestatzen hasi ziren. Ez zuten beste munduko gauzarik prestatu behar, baina Mirenek gustura lagundu zion ziazerbak prestatzen. Patatak zuritu eta egosten utzi zituzten. Ziazerba k garbitu eta Mirak azaldu zion alabari egoste denbora kontua. Mirenek ulertu zuen patatekin konparatuz, espinakek oso denbora gutxi behar zutela. Ondoren lirioak irin arrautzetan pasatzen irakatsi zion frijitzen zituzten artean. Olioa xurgatzeko platereko paper gainean utzi zituzten egindako arrainak. Afariaren prestaketa bukatu zutenean Juan agertu zen eta afaldu zuten, Mirenek aitari sukaldeko esperientzia kontatzen zion bitartean. Beranduago, izebak deitu zuenean betiko moduan hasi zitzaion Mirari, beti ko erretolikarekin, etxeko martxaz egin behar zuena eta partea emateko eskatu zion. Mirak eten zion jarioa. –Izeba, aski da. Sarkin eta bizkarroi bat bezala tratatzen nauzu. Esklabo bat bezala egiten dut lan goizetan eta gero familia zaintzen dut. Bakarrik zure tratu txarra falta zitzaidan. Hemendik aurrera berdin jarraitzen baduzu eten egingo dut zurekin dudan harremana. Entenditu? –Izeba Eli moztuta gelditu zen. Desenkusatzen hasi zen. –Nik... Zuen hobe beharrez ari nintzen. Barkatu... Zu langile a zara. Nik zuen ongizatea baino ez dut nahi... –Izeba... –jarraitu zuen Mirak –, lana utzi behar dut eta kazetaritza ikasketak burutu. Diru gutxiago izango dugu, baina asteburuan tabernetan lan egingo dut zerbait irabazteko. Zu, gurekin eta laguntzen ibiltzen ahal zara edo gutaz ahaztu, zuk erabaki. –Nik... lagundu nahi dizuet. Ikasi nahi baduzu, zuek ikusiko duzue... Nik ez nuen enbarazurik sortu nahi –izan zen izebaren erantzun umila. –Ongi da izeba. Ongi gaude guztiok. Nahi baduzu afaltzera etor zai tezke bihar. –Bai, gustura joango naiz. Barkatu... –Barkatuta zaude izeba. Zure iloba eta Mirenen hobe beharrez ari zinen, nirekin oso gogorra eta astuna zarela konturatu gabe. Dena den, gure arteko harremana atseginagoa izan behar da. Bihar arte izeba . –Bai. Bihar arte. Oporretako lagunak Martinikako Casino Royal, Kostalde Urdineko kasinoak bezalakoa zen. Itsasotik hurbil, labar eta hondartza txikietako inguru eder batean, Neoimperio edo Napoleon III. estiloan baina txikiagoa, Frantziako eta Europako goi mailako jendartearen opor leku bihurtu zen azken hamarkadetan Frantziako karibean. Areto dotore handian ruleta jokoa zen protagonista nagusia. Mahaiaren inguruan lumaje ederreko txori bandako jokalariak ari ziren jardunean. Bele beltzak eta ko torrak, berdean, parketean ari ziren mokoka. Pili eta Fran, hogeita hamar bat urteko bikotekideak, kasinora joan ziren gau eder hartan, hotelean lagun egindako bikote batekin. Eraikin zuria eta ingurua miretsi ondoren, gela desberdinak ikuskatu zituzten. Areto handian liluratuta geratu ziren. Glamourra nagusi zen han. Andere eta jaun dotoreak jokoan ari ziren mahaietan. Konbinatu bana eskatu zuten ondoko barra batean. Lagun bikotekideek pokerrean aritu ziren denbora batez, Franek eta Pilik begiratzen zute n bitartean. Denbora eta diru dezente galdu ondoren, black Jack mahaiak ia kasurik gabe pasatu zituzten. Orduan Pili erdiko aretoko erruletak erakarrita jokatzera ausartu zen. Ehun euro fitxa bihurtu ondoren jokatzen hasi zen Franen harridurarako. Ruleta ko bolatxoa bueltaka ari zen. Beltza, bikoitia eta pasa zen Piliren aukera. Itzulika, indarra galtzen ari zen bolatxoa. Pilik espero zuen dirua bikoiztea edo laukoiztea, aurreko bi jokaldietan gertatu zen bezala; beste bitan sartutako gutxia galduta, ordua n dena jokoan jarri zuen. Berrehun euro zuten jokoan eta zorte onekoak beraien zenbakian erori zen bola, hogeian. Jokalarien oihuen artean croupierrak hogei zenbakia kantatu zuen eta hasi zen tapetean bakoitzari irabaziak ematen edo apustutakoa kentzen. Pi lik hogeita hamasei bider gehiago irabazi zuen. 7.200€, bizitzako zorterik onena zuten eta fitxak erretiratu zituzten. Bikoteak ezin zuen sinetsi eta dirua jasotzera joan ziren beren lagunekin. Dirua jaso zutenean, bankako portzentajea kenduta ere kopuru p olita zuten, ia zazpi mila euro. Zortekoak izan ziren eta dirutza lortu zuten. Franek gonbidatu zuen beste bikotea. –Lagunok, har dezagun kopa bat Champagne –oihukatu zuen pozez gainezka. Pilik baieztatu zuen. Bere ideia izan zen kasinoan jokatzea eta zen bakiaren hautaketa. Kasinoko terrazan mahai batean eseri ziren eta edaria eskatu zioten kamareroari. Sarak zoriondu zuen Pili ongi jokatzeagatik. –Cuca, oso ongi jokatu duzu eta ongi egin duzu erretiratzean. –Inoiz ez dut horrenbeste dirurik lortu jokoan –izan zen emakumearen erantzuna, une hartan harrituta –. Honekin opor zoragarri hauek eta gehiago ordaindu ahal izango ditugu. Gu ez gara aberatsak zuek bezala. –Zuek aberatsak izan ala ez merezi duzue. Pili, zuek zoragarriak zarete eta hau eta gehiago merezi duzue. Ez al da Felipe? Sara emakume ikusgarria zen, baina baita atsegina, hezia eta hurbila, bere senarra bezalakoa. Ez zuten elkar ezagutzen, baina elkarrekin ibilitako ordu gutxitan oso ongi konpondu ziren maila sozial desberdinetakoak izan arren. Laurek gustura edan zuten kopatxoa. Gau zoragarria egiten zuen. Terrazan argi gutxi zegoen, kandelak baino ez baitzituzten ikusteko. Izarren ikusmiran, haize leun goxoek atseginagoa egiten zuten giroa. Kresa laren usainean eta itsasoaren marrumaren isiltasunaz gozatu zuten pixka batean, inguruari eta besteei irribarrez. Kopa bukatu zutenean, Felipek beste erronda hartzera gonbidatu zituen besteak. Edaria eskatuta, gizon gazte dotoreak xarma isurtzen zuen keinu eta mugimendu bakoitzean. Ahotsa ere sakona eta xuxurlaria zuen. –Francis, sinets iezadazu. Zuek zoragarriak zarete. Bikote polita osatzen duzue eta agerian dago pertsona onak eta ezin atseginagoak zaretela. Ziur gainera zuen eginkizunetan onak zaretela. .. –Francis ia lotsatuta zegoen. Ez zekien nola jokatu, bromatan zen edo benetan. Berak garbi hitz egitea erabaki zuen. –Begira Felipe, Pilik bidaia agentzia batean egiten du lan eta ni bigarren mailako abokatua naiz. Justu bizi gara, hipoteka ordaindu b ehar dugu eta. Ezin gara zuekin eta zuen bizitzarekin konparatu –esan zuen irmo nahiz eta ia xuxurlatu. Felipek buruarekin ezetz adierazi zuen eta azaldu zuen. –Barkatu baina oso umilak zarete. Bistan dago pertsona onak zaretela eta ez zaretela arruntak. Ziur zuen lanetan ongi hartuak zaretela. Zu Francis zer lanetan espezializatu zara? –Nik enpresentzako lizentziak, patenteak eta baimenak bideratzen ditut. Ez ditut auzitegiak bisitatzen eta bufeteko eginkizun garrantzitsuetatik kanpo uzten naute. Ikusten duzuenez ez naiz oso inportantea –Felipek harrituta erantzun zion. –Hori da hain zuzen ere niri gehien interesatzen zaidan arloa. Ni ingeniaria naiz eta gure enpresarako patenteak eta baimenak lortzea da nire lanik gogokoena. Gehiago hitz egin behar dug u negozioez. Ziur naiz elkarrekin zerbait egin ahal dugula Gaia utzi zuten orduan. Moët & Chandon botila eta lau kopak ekarri zituen kamarero gazteak eta edaria zerbitzatu zuen trebetasun handiz. Felipek beren bizitzaz hitz egin zien lagun berriei. Sarak ikasketa desberdinak egin zituen, askotan osatu gabe, baina arte gaietan zerbait egina zuen eta momentuz etxeak apaintzen egiten zuen lan edo. Felipek, aldiz, familiako enpresan zuzendaritzako diru sarrera politak zituen eta bikotekideek familiako ondasun ei esker luxuzko bizitza izan ahal zuten. Feliperen bizipenak ez ziren nolanahikoak. Irlako joko etxerik sonatuenean ziren. Casino Royal Monakokoaren berdina zen. Giroa ere frantsesa zen, irlako izana eta historia bezala. Turistentzako leku gehie netan dolarretan ordaintzeko aukera izan ezik, Frantziako kolonia garaiko aireak ziren nagusi. Felipe eta Sara oso atseginak ziren, ezkondu berriak eta aberaskumeak. Pilik eta Franek aurreko egunean ezagutu zituzten irlan zehar egin zuten itzulian topatu zituztenean. Konturatu ziren elkarrekin etorri zirela Pariseko hegazkinean eta hotel berean ziren. Haiek Bilbokoak ziren eta Pili Irurzun eta Fran Zabalza Iruñekoak. Hala ere, orduantxe ez zuten harremana egin. Pilik eta Franek oso gogoan zituzten irlan egindako egun guztiak. Lehen eguna hotel ondoko hondartza zoragarri batean pasa zuten eta bigarrenean irlako hiriburuan egin zuten bisita antolatua. Bazkaldu ondoren, bisita jarraitu zuten beren kabuz, erdigune ko mertziala eta alde historikoan, dendetan, tabernetan eta kaleetatik ibiliz. Hirugarrenean hondartzara itzuli ziren. Etzaulkiak eta guardasola alokatzen zituzten, edari goxo bat eta zerbeza eskatu eta iragarkietako hondartzaz gozatzen zuten, tartean eguzkit an, itzalean edo ur gardenetan egonaldiak eginez. Hotelean bazkaldu zuten eta arratsaldean berriro joan ziren ondoko hirira itzuli txikia egitera. Laugarrenean, irlan zehar ibili ziren itzuli gidatu batean. Orduan ezagutu zituzten Felipe eta Sara. Bosgarr enean lasai egon ziren hondartzan. Hala ere, Pilik ezohiko zerbait egin nahi zuen. Dotore jantzi eta afaltzera ateratzeko konbentzitu zuen Fran. Inguruko restaurant on batez galdetu zutenean Chez Vicky gomendatu zieten. Soineko dotore luzea eta bitxiak jan tzi zituen Pilik eta traje beltz garestia Franek. Jatetxea hiri bidean zegoen eta taxiz joan ziren. Palmera eta lorategiz inguratutako terrazan eserarazi zituzten. Kandela eta gau tropikalez inguratuta zeuden. koktel bat eman zieten kartan aukeratu bitarte an. Entsalada goxo berezi eta exotiko bana aukeratu zuten lehenengoz. Haragi erre kriolloa eskatu zuten gero, Burdeoseko ardo on batekin lagunduta. Lehenengo platera bukatzen ari zirela, Sara eta Felipe eseri ziren ondoko mahai batean. Elkar agurtu ondoren bikote bakoitzak berean jarraitu zuen. Pili liluratuta zegoen eta Fran gustura. Postreetan fruta tropikalez osatutakoak ziren espezialitateak. Ronez egindako edaria eskaini zieten bukatzeko. Orduan Sara eta Felipe hurbildu zitzaizkien. Emakume gaztea irri barrez gadetu zien: –Gabon. Eseri gaitezke zuekin? Bikotekideek gustura gonbidatu zituzten beraiekin esertzera. Segidan irlako mirariez eta egun haietaz mintzatu ziren. Ikusitako lekuak eta egin zitezkeen gauzak komentatu zituzten. Felipe aurretik izana zen irlan eta leku zoragarri asko ezagutzen zituen. Une batean Sarak gauerako gonbidapen berezia egin zien. –Gu kasinora joango gara. Diru gutxi gastatuko dugu. Ez pentsa, ehun euro baino ez eta aukera izan dezakegu asko irabazteko. Nahi al duzue gureki n etorri? Ondo pasatuko dugu eta gau zoragarriari erremate ezin hobea emango diogu. –Pilarrek onartzeko adierazi zion Frani begiradarekin. Eskatu ere egin zion. –Bai. Egia da gau zoragarria bukatzeko ideia ona dela! –Ongi da. Goazen kasinora! Kasin oan ongi pasa zuten. Denek probatu zuten joko desberdinetan. Baina, Sararen jokaldi zoragarria ezustekoa izan zen. Emakumea zoriontsu sentitu zen aspaldiko partez. Moët & Chandon chanpagne botila hustu zuten. Goizeko laurak ziren eta hurrengo egunean elkar rekin ibiltzeko planak egin zituzten. Joan bezala taxiz itzuli ziren hotelera. Iruñeko bikotekideek urte larri batzuk pasa zituzten hipoteka ordaintzeko eta aurrera egiteko. Biek egiten zuten lan baldintza txarretan eta zeukaten denbora librean di ru gutxi izateak ez zien laguntzen. Pilik bidaia agentzia batean egiten zuen lan astelehenetik larunbatera eta urteko opor sasoien aurretik eta bitartean izaten zuen lanik handiena. Egun osoan egiten zuen lan eta ez zuen mila euro irabazten. Franek, ordea, lan aspergarria zuen abokatu bufete batean eta soldata askoz hobea izan arren, beti nagusien nahikeria eta umore aldakorren arabera sufritzen zuen lana. Edonola ere, hipoteka ordaindu ondoren diru gutxi zuten. Azken urtean, ezkondu zirenetik beren zazpigarren urtean, harremana pikutara joaten ari zen. Biek lanez itota, ez ziren gustura bizi eta nor bere aldetik hasi zen bidea bilatzen. Fran lagun malapartatu batekin hasi zen ateratzen eta edateari eman zion; Pil i, berriz, bere lagun Paularekin bingora joaten zen. Kontua zen lanetik atera eta ez zutela bizitza elkarrekin egiten. Egun batean, igande hits batean, Pili kezkatuta zegoen diru jokoan asko galdu zuelako; bitartean, Fran esnatu zenean, parranda baten ond orioz kristoren buruko mina zuen. Franek kafea hartu zuenean Pili dutxan zen. Biak damu ziren hartutako bidearekin eta kasualitatez sintonia berean zeuden elkartu zirenean. Franek beren bizitza eta harremana berreskuratzeko proposatu zion emazteari eta hon ek bere adostasuna sentimendu osoz onartu zuen. Ez zekiten nola, baina lanarekin eta zuten bizitzarekin moztea erabaki zuten. Beraien artekoa berreskuratzea ere izan zen bigarren erabakia. Ez zuten aurrezkirik, baina nola edo hala moztu nahi zuten eta opor bereziak izatea erabaki zuten. Aspaldian ez zuten benetako oporrik izan eta udaberri hasieran hartu ahal zituzten, udan ezin zutelako. Udaldietan, Fran bulegoan geratzen zen zaintzan, besteek oporrak hartu bitartean eta Pilik ere bezeroen erreklamazioak b ideratu behar izaten zituen. Apirilean, Aste Santuaren ondoren ezkonberrientzako eskaintza bereziak aztertu zituen Pilik. Bietako inork ez zuen arazorik izango orduan oporrak hartzeko. Karibeko Irla xarmangarri batean hamar eguneko egonaldia egiteko auke ra ezin hobea zuten, merkea gainera. Bidaia egin artean, aste gutxi haietan bikotekideek berriro berreskuratu zuten konfiantza. Larunbat gauetan edo igandeetan elkarrekin ibiltzen ziren, betiko lagunekin gutxiagotan ibiliz. Lana eta bizitza ezin zuten egun etik egunera aldatu; hala ere, itxaropentsuago bizi ziren. Oporretako seigarren egunean, ez zen oso goiz, gosaldu eta bi bikoteak hirira abiatu zirenerako. Zentrora heldu zirenean emakumeak alde komertzialera mugitu ziren erosketak egitera eta gizonek itzuli kulturala egingo zuten auzo historikoan taberna famatuenak bisitatuz. Eguerdian elkarri deitzeko asmoa zuten, bazkaltzekotan edo. Denbora asko pasa baino lehen, emakumeak kale zabal dotoreetatik ari ziren paseatzen. Oinezkoentzako kale batean sartu ziren. Sarak eta Pilik luxuzko dendak bisitatu zituzten. Lehenengoan soinekoak probatu zituzten. Asko eta garestiak ziren eta konturatzeko bakoitzak bizpahiru zituen aukeratuta. Azkenean nork bestearentzat hautatu behar izan zuen bat. Pilik inoiz ez zuen hain garestia zen soinekorik erosi eta ausiki, gaizki egiteko sentimenduaren harra sentitu zuen. Sara garbi mintzatu zitzaion. –Hara panpoxa! Zeure burua zaindu behar duzu. Emakume ederra eta berezia zara, ni bezalakoa, eta bizitzarik hoberena merez i duzu. Zuk irabazi zenuen erruletan. Baina hala izan ez balitz ere, nahi duzuna egin behar duzu bizitza honetan. –Pili harrituta zegoen eta bere errealitatea zein zen adierazi zion lagun berriari. –Sara, zuk ez dakizu zein bizimodu dudan. Langile xumea n aiz eta ezin dut horrelakorik egin. Zu aberatsa zara, baina nik egunero ordu asko sartu behar dut goiz eta arratsaldez agentzian esklabo, mila euro eskas irabazteko. Zuk diozuna ametsa da, baina guk ezin dugu bizitza hau eraman. –Sarak ezetz egiten zuen bu ruarekin. Pentsatzen zuena adierazi zion. –Cuca, gauzak nahi dituzun bezalakoak izango dira. Zuk ez duzu lan horretan jarraitu behar. Bila ezazu bestelako bizimodurik, nola eraman asmatuko duzu. –Zu ez zara gure mundukoa. Ez dakizu zer esaten ari zaren . –Bai, badakit. Ez duzu oraindik ulertzen, baina ulertuko duzu. Denda honetatik atera eta osagarri on batzuk erosi behar ditugu. Sarak besotik hartu zuen Pili kaxara ordaintzera joan zirenean. Sarak laguntzat hartu zuen Pili, honek zer pentsa eta zer egin ez zekiela. Emakume hark luxura zaletu nahi zuen, baina berak ez zuen asmatzen nola lortu ahal zuen bizitza hura izatea. Bitartean, gizonak bisita kulturala egiten ari ziren auzo historikoan. Gizon pilek taberna berezi eta exotiko haietan edan egit en zuten eta baita jan edo beste gauza anitz gehiago ere. Klub batean zeharkako argitasun artifizial difuminatua baino ez zegoen. Argiek, gainera, efektu futurista ematen zuten, zenbait lekutan gorrizta eta beste batzuetan urdinxka argituz. Barra gainekoa eta apaletako edariak baino ez zituzten zuzeneko argi indartsuz agerrarazten. Musika disko neutro eta letrarik gabea zuten, ukitu karibetarrak atsegin egiten zuena. Giro beroa neska eder askok areagotzen zuten. Arropa gutxi zuten barmanek eta mahai barradu netan argi gorriaren azpian dantza egiten zuten neskek mugimendu sentsualak egiten zituzten. Zerbait nahi zuten galdetu zietenean Felipek etxeko espezialitateak eskatu zituen bientzat. Berehala ekarri zituzten edariak. Erretilu batean haragiak eta barazki ek parrillan eginak ziruditen. Baina zerbitzariak ez ziren erretiratu eta beraien ondoan eseri ziren disimuluz laztantzen zituzten bitartean. Felipe gauzarik normalena balitz bezala ari zen jokatzen. Solas arinean eta bromatan ari zen neskekin; Franek, est u eta larri, zer egin ez zekiela edaten zuen bitartean. Neskek handik gutxira zerbait gehiago nahi zuten galdetu zieten. Felipek ezetz esan ondoren, dirutza ordaindu eta propina utzita, joan egin ziren. Handik gutxira bisitaldia jarraitzeko beste leku bate ra mugitu zirenean gizonak aipamen arin bat egin zion mutu zegoen Frani. –Francis, lagun, ez eman buelta gehiegirik eta momentua bizi. Eguerdirako telefonoz emazteekin hitz egin zutenean ez ziren bazkaltzera geratu. Emazteek lunch arina hartu zuten goiz eta beren aldetik itzuli ziren hotelera lo kuluxka egitera. Gizonek ere ez zuten bazkaltzeko gogo nahikorik, pikatu baitzuten. Hotelera joan ziren eta itzal batean geratu ziren hamaketan konbinatu bana hartzera eta erdi lo, lasai ederrean solasaldi etenak eginez egon ziren. Franek kontatu zion lagun berriari nola sentitzen zen. Aspaldian ez zuen nahi zuena egiten. Galtzaile sentitzen zen. Lanean, bufeteko abokatuen artean azken lerrokoa zen, besteen zerbitzari, administratibo eta idazkariez aparte. Orduteg i txarra zuen, goizeko lanaz gain askotan astean zenbait alditan desorduetan eta berandu deitzen baitzioten presazko lanak egiteko. Behin baino gehiagotan lagun batekin lasterketa egitean mugikorrez deitzen zioten dena bertan behera utzita bulegora joateko . Bere zuzeneko nagusiak txotxongilo bat bezala erabiltzen zuen, edukazio handiz eskerrak ematen zizkiolarik; hala ere, garbi utziz lanean jarraitu nahi bazuen bufetearen esanetara egon behar zuela. Rafael ere, nagusi hura, lanaren beharren arabera bizi ze la egia zen; baina dirutza irabazten zuen berak ez bezala. Franek bere frustrazioak bota zizkion Feliperi lotsarik gabe, gizon hark gauzak aldatzeko ahalmena izan balu bezala. Haren jarrera konfiantzako lagunarena zen. Beste mundu batean bizi zen eta ulert zeko ahalmena izateaz gain, ez zen lehiakidea edo antzeko bizitza zuena. Arrotza zen aldetik Franek dena mugarik gabe kontatu zion, baita bizitza hits hark bere bikote bizitzan zuen eragina. Bitartean, Felipek, hamakan erlaxaturik eta begiak itxita denbora guztian entzun zion arretaz eta noizean behin galdetzen zion ongi ulertzen ez zuena. Harridura adierazten zuen lanean jasan eta jasotzen zuen esker faltagatik. Une batean biak isilik geratu ziren. Franek uste zuen bestea lotan zegoela. Baina ez. Giro go zo hartan Felipe ere hasi zen bere bizitza kontatzen. Berea ez zen hain gogorra eta gazteagoa zen. Bere kexa nagusia zen familiak behartu zuela enpresarekin zerikusia zuena ikastera. Berak nahiago izango zuen zerbait artistikoa, baina aukeren artean ingeni aritza elektromekanikoa Madriden ikasi zuen eta Bostonen masterra egin zuen. Gizona ez zen atzean geratu eta bere bizitzako xehetasunez eta bere laneko sekretuez aritu zitzaion Frani. Azken bizpahiru urteetan, Felipe ingeniari nagusia zen familiaren enpr esa batean. Zuzendaritzakoa zen. Lanean ez zegoen gaizki. Ordutegi librea zuen ingeniari talde baten buru eta asko irabazten zuen. Bere esanetan txarrena zen ez zuela inguruan konfiantzazkorik eta lana aspergarria egiten zitzaiola, behin lanaren alderdi et a prozesu sortzailea bukatu ondoren. Azken aldian kanpoko enpresekin harremanetan hasi zen patenteak erosten eta saltzen. Hain zuzen ere Franen hirira, Iruñera joaten zen urtean zenbaitetan negozioak egitera. Hiri hartan beste enpresa batzuekin frankizia e ta patente haietaz aritzen ziren. Kasualitatez Fran ere bere lanean eskubide merkantilez aritzen zen gehien bat eta konturatu ziren biek lagundu ahal ziotela elkarri. Berehala Felipek proposatu zion elkartzeko. Konfiantzako abokatua behar zuten eta enpresa rekin bazkide izanez gero, biek onurak aterako zituzten. Felipek zuzenean egin zion gonbita harritutako abokatuari. –Francis, izugarria da. Une honetan zu bezalako konfiantzako abokatu bat behar dugu enpresan. Are gehiago, nik pozik egingo nuke lan z urekin. Ia ez dugu elkar ezagutzen, baina sentitzen dut guk biok gauza handiak egin ahal ditugula eta gainera lagunak izan ahal garela. –Felipe hunkituta zegoen. Eseri zen eta bere proposamena luzatu zion Frani –. Gure abokatua izanez gero, lan segurua eta hobea izango zenuke. Zuk bufetea irekitzen baduzu lana emango dizut. Guk urtean berrehun mila euro gastatzen dugu zuk egin dezakezun lanetan. Bilbora astean behin etorri beharko zenuke egun pare batez, gainerako lana zure hirian egiteko. Beste abokatu eta idazkari baten laguntza beharko zenuke behin lana ongi bideratua duzula egiaztatuta. –Fran harrituta zegoen. Ez zekien zer esan, zer erantzun, hura proposamen zehatza baitzen. Zalantzak zituen eta azaleratu zituen. –Nire lana utzi? Zergatik ez diezue gure nagusiei lan hori eskaintzen? Ni ager ninteke bitartekari paperean, zuentzako lana egingo duena... –Ez. Guk badugu dagoeneko bufete bat eta ez dute gaizki egiten. Nik proposatuko dudana da patente eta eskubide komertzial kontuak zuk eramatea, zuri laguntzea. Zertarako nahi ditugu zure nagusi malapartatuak? –Nik ezin dut bufete bat antolatu. Ez dut dirurik... –Felipek moztu zion jarduna. Bazirudien gaizki hartu zituela abokatuaren esanak. Haserre bizian zegoen. –Esnatu hadi! Gaizki tratatzen zaitu zte eta orain zuri eman nahi dizut aukera, ez beste inori. Zenbat diru behar duzu bufetea irekitzeko? Lau edo bost mila euro bulegoa eta altzariak alokatzeko eta lehenengo hilabetean irauteko. Bueno, agian… pixka bat gehiago enpresa bezala hasteko eta gure kin kontratuak eta bazkidetza gauzatzeko. –Denbora beharko nuke guzti hori egiteko, hipoteka berriro negoziatzeko eta dirua lortzeko. –Hori da erantzuna. Gurekin eta eskuratuko dituzun bezeroekin ziur naiz dirutza irabaziko duzula, lagun. –Felipe altxa tu zen. Ez zuen gaiaz gehiago hitz egin nahi eta adierazi zuen barnera mugitzen zen bitartean. –Mintzatuko gara beste batean, benetan interesa baduzu. Banoa bainu bat hartzera. Afarian egongo gara. Francis txundituta zegoen. Hamakan geratu zen une b atez solasaldia hausnartu eta barneratzeko. Ezin zuen sinetsi. Bera nagusia izango zen. Bezero bezala lortu ahalko zituen enpresen lanarekin ez zuen izango soldata bat ateratzeko adina. Enpresa txikiak ziren azken batean, handiak orduko bufetearekin geratu ko baitziren; baina, berrehun milako fakturazioarekin nahiz eta idazkari edo bulegari bat kontratatu, dirutza irabaziko zuen. Felipe, gainera, bazkide eta lagun ezin hobea izango zen. Amesten hasi zen. Gelara joan zen. Logelako atea itxita zegoen. Dutxa ha rtu ondoren eskuoihala jantzita egongela txikira sartu zen. Orduantxe agertu zen Pili, esnatu berritan. Ezer esan gabe ondoan eseri, besarkatu eta sorbaldan jarri zion burua. Gustura zegoela nabari zen. Berehala hasi zitzaion kontatzen. –Fran, oso ongi pa sa dut erosketetan. Sara harrigarria da. Bizitza liluragarria du eta nire laguna izan nahi du. Amets bat bezalakoa da dena. Badakit opor miragarrietan gaudela, baina zoriontsua naiz azkeneko partez. Zu nola ibili zara? –Piliren arnasak kilikatzen zuen bela rrian. Pentsatu zuen bera ere pozik eta txundituta zegoela. –Ez duzu sinetsiko. Felipek bazkidetza eskaini dit. Enpresa handi batean dago zuzendaritzan eta nagusietako bat da gainera. Lanabes makinak egiten dituzte eta beti ibiltzen dira patente eta eskub ideak negoziatzen, justu nire espezialitatea dena. Dirutza irabaziko nuke bufete bat antolatuz gero. –Pilik ere harridura adierazi zuen. –Ametsa dirudi honek. Zu bufete bateko nagusia! Beste bizitza bat izango genuke. Sarak dio luxura eta bizitza zorion tsurako eskubidea dugula. –Fran hasi zen posible zela pentsatzen. –Arrazoi du. Dirutza horrekin merezi dugun bizitza izango genuke. Zuk lan ziztrin hori utzi ahalko zenuke. Bikoteak ez zuen mintzatzen jarraitu. Musu goxoak ematen eta laztantzen hasi zir en. Aspaldian sentitzen ez zuten maitasuna berpiztu zuten. Amodioa egin zuten. Gero, Pilik goizekoa kontatu zion, erosketetara joan eta Sarak luxura zaletu nahi zuela. Erosi zituen bitxiak erakutsi zizkion. Harrezkero gutxi geratzen zitzaien irabazitako di rutzatik. Franek onartu zuen. Biak ezin hobeki sentitzen ziren, paradisuan. Afaltzera joateko prestatu ziren. Hotelean bertan afaldu zuten bi bikoteek. Gustura egon ziren giro onean, hizketan eta bromak egiten. Ez zuten ezer serioski komentatu. Dezente eta gustura afaldu ondoren ondoko disko batera joan ziren dantzatzera ordu txikiak arte. Une batean bi emakumeak dantzatzen ari zirela, gizonak zerbait edatera hurbildu ziren barrara. Felipe belarrira isilka mintzatu zitzaion Frani. –Laguna, horrela bizi ga itezke bizitza guztian, argiak izanez gero. Gure emazteek merezi dute. Begira zein ederrak diren eta zein pozik dauden! Hurrengo goizean snorkel egitera joan ziren. Aurreko egunean koraletara itzuli bat egitera apuntatu ziren. Gosaldutakoan taxian joan ziren portura. Itsasuntzia dotorea eta handia zen eta hogeita hamar bat bidaiarik egin zuten koraletara bidaia. Luxuzko itz ulia zen. Jendea aberatsa zen edo dirutza ordaintzeko modukoa behintzat. Ordu betera zeuden koral harkaitzak. Bitartean, kabina txiki batzuetan bainujantziak jantzi eta itsasuntziaren bizkarrera, estaldurara igo ziren bidaiaz profitatzera. Felipe eta Sa ra estalduraren azpiko bi eserlekutan zeuden inguruari begira. Lagunei aurreko bi eserlekuak gorde zizkieten haiek agertu zirenean. Gorputz lirain ederrak eta aurpegi politak zituzten bikotekide gazteek. Hogeita zortzi urte ingurukoak ziren. Sara, gazteago a, ez oso garaia, ilehoria, gorputz eskultorikoa eta aurpegi atseginekoa zen. Felipe, aldiz, altua, beltzarana eta neurrian gihartsua. Aurpegi serioagoa zuen, baina oso erakargarria zen. Pili eta Fran hogeita hamabost eta berrogei urtera heldu gabe, mardul agoak baina itxura onekoak ziren. Pili gaztainkara, zurbil samarra eta potxoloa zen, baina ez lodia. Beti irribarretsua eta mundu guztiarekin ongi moldatzen zena. Franek ile beltza zeukan, belarri inguruan ileurdin batzuk izan arren. Freskagarri batzuk ba natu zizkieten. Laurak solasaldi animatuan aritu ziren, brometan eta barrezka. Franek aldatua zuen izaten zuen aurpegi serioa. Irla txiki batzuen artetik pasa ziren koraletara bidean. Franek pentsatu zuen zoriontsua zela, leku hartan eta pertsona haiekin. Pili ere pozik sentitzen zen eta beste bikoteak laguntasunaren irudia ematen zuen. Koral gunera heldu zirenean itsasuntziko behera jaitsi ziren ibilaldiko partaideak. Bi aldeetan kristalak eta aulkiak zituzten. Ur azpiko leihoetatik koral baso eta animal ien erresuma miragarria ikusi ahal izan zuten. Bi gidarik kontatu zieten koralen bizitzaren misterioa. Bost bat metrora arrain taldeak eta ale ederrak ikusi zituzten, koral arrezife, landare eta harkaitzen artean. Azalpenak bukatuta, snorkel ak nola erabil i entzun ondoren sartuko ziren mundu miragarri hartan. Atera ziren uretan murgiltzera. Snorkelak, betaurrekoak eta aletak jantzi, eta ur azpira sartu ziren. Hondoa ez zen sei zortzi metro baino askoz baxuagoa eta behin gora eta behera ibilerak arnasaldie kin konpasatzea lortu zutenean, atseginez ibili ziren mundu hartan. Noizean behin barkura hurbiltzen ziren atseden hartzera. Lagunak elkarrekin ibiltzen ziren arrain handiak eta landare koral politenak seinalatuz. Pare bat ordu eman zuten beirateetatik i kusi eta murgildu artean. Gero, koktelak hartu zituzten, dutxatu, arropa aldatu eta kanpora atera ziren. Koral hesiak eta irlatxoen arteko hondartza eta itsasarte garden ederretan ibili ziren. Hondar zuriek eta ur esmeralda eta urdinek paisaia zoragarria o satzen zuten. Itsasuntziaren gainetik eta estaldura batetik begiratzen zuten, taldeka hizketan aritzen ziren bitartean. Barkuaren bizkarrean, lauko mahai batean eseri ziren bazkaltzera. entsalada desberdinak zituzten aukeran eta otarraina eta azpizuna pl ater nagusi. Platerak eta Champagne bat aukeratu zuten bazkaltzeko. Gustura egon ziren eta konturatzeko postre goxoak hartzen ari zirela, portuan ziren. Hotelera heldu zirenean emazteak geletara joan ziren lo kuluxka egitera. Gizonak hizketan geratu ziren terraza batean cocktail bat hartzeko. Bikotekideez mintzatu ziren. Felipe hasi zen Piliri buruz hizketan. –Inoiz ez dut Sara ikusi Pilucarekin bezain ongi; ez egun pare batean ezagutu ondotik, behintzat. Ez da harritzeko zoragarria baita. Ederra izateaz gain oso atsegina da –esan zuen gizonak lotsarik gabe. Fran larritu zen, ez baitzekien zerbait berezia adierazi nahi zion ala ez. –Zer esan nahi duzu ederra eta atsegina dela diozunean? Ligatu nahi al duzu? Bikote aldaketa proposatu nahi al duzu?... –Felipek barre algara egin zuen. –Ez dut ezer esan nahi. Bakarrik bikotekide ona duzula. Begira, argi utziko dizut ni zurekin ongi konpontzeaz gain, laguntzat nahi zintuzket eta ez dago gaizki beste baten bikotekidea ere gure gustukoa bada. Nik jakin nahi nitu zke zein diren zure sentimenduak horretaz. –Fran lasaitu zen. –Ni ere laguntzat nahi zintuzket eta ongi iruditzen zait gure emazteak ere lagunak izatea. –Ez al zaizu nire emaztea polita iruditzen? –galdetu zion Felipek zirikatzaile. –Bai, oso... –Felip ek berriro egin zuen algara. –lasai, Francis. Ohituko zara nire txantxetara. Gizonak erlaxatuta zeuden. Une batean gizon gazteak beren negozioaz hitz egin zuen. Bere hizkera dotorean ere hurbiltasuna adierazten zuen. –Hitz egin dezagun gure lan harremanaz. Astero etorri beharko zenuke Bilbora. Egun pare batean gure enpresako lana egingo zenuke gure zerbitzu juridikoan. Zure espezialitateko bat behar genuen eta ongi moldatuko zara Ramonekin. Bera abokatu arrunta da. Bilboko tramitea eginda, Iruñean jarraitzen ahal duzu lana. Dena den, asteburuetan elkarrekin ibiliko g ara lana bukatuta. Pili ere ekar dezakezu Sararekin egon ahal izateko. Laurok pozik ibiliko gara. Zer iruditzen zaizu? –Franek ez zekien ametsetan zegoen ala ez. Ez zuen dena ongi kontrolatzen eta zalantzak zituen. –Pilik bere lana dauka eta... –Felipek m oztu zion. –Baina, Francis, irabaziko duzunarekin berak ez du lanik egin beharko. Bere lana zu zoriontsu izatea izango da. Komentatu dizut. Behin gure enpresen kontratuak eginez gero, zure kabuz egingo dituzun lanak aparte, berrehun bat mila euroko sarre rak izango dituzu. Ahaztu txikikeriak, lagun. Nik ez dut askoz gehiago irabazten. Lana egin beharko duzu gogotik, guretzat patente eta eskubideak lortzen eta beste batzuei saltzen, baina bizitza berrira egin behar duzu. Ez al zaizu bizitza hori gustatzen? –Bai. Hala ere, ez dut dirurik enpresa bat antolatzeko... –Felipek, bere irribarrerik hoberena erakutsiz eta ironia adierazten zuen hizkeraz erantzun zion. –Dena duzu eskura. Egin behar duzun bakarra da enpresa utzi, bezero batzuk eskuratu, gurekin kont ratuak itxi eta bizitza berri bat lortuko duzu. Handik gutxira, Fran gelan zen Piliren ondoan ohean etzanda. Emakumea lotan zegoen eta Fran sabaiari begira geratu zen hausnarrean. Pili esnatu zenean Franek dena kontatu zion. Emakumea zoratzen zegoen. –Baina, Fran, hau guztia amets bat da. Ezin dugu aukera hau galdu. Zuk merezi duzun lana izango zenuke. Nik utziko nuke nire esklabo lana eta ahal dudan gauzetan lagunduko nizuke, baita idazkari lana nahi baduzu. Zer arazo ikusten duzu? –Txikikeria bat. Enpresa sortzea hilabete pare bat eta hamar bat mila euro kostatuko zaigu gutxienez eta enpresa elektromekaniko horrekin bazkidetzeak beraien kapital sozialean parte hartzea dakar. Horrek, agian beste berrogei edo hirurogei mila euro eskatuko digu. Guk ez dugu dirurik. Badakizu daukagun gauza bakarra pisu hipotekatu bat dela –Pilik moztu zion. –Maitea, lasai zaitez. Garbi dago hau gure bizitzako aukera dela. Gure gurasoei eta lagunei eskatu ahal diegu laguntza. –Badakizu ez dudala inorekin zorretan egon nahi, familiakoak edo lagunak izanda ere. Bestela... –Pili haserretu zen. –Bestela, hipoteka birnegoziatuko dugu dirua lortzeko eta bazkidetza merkeagoa lortu behar zenuke –Franek baietz egin zuen buruaz. –Arrazoi duzu, negoziatu behar dut ametsezko biz itza lortzeko. Gautu zuenean Felipe eta Sara kanpoan ziren hirian ezagun batzuekin afaltzen. Pilik eta Franek hotelean afaldu zuten eta hondartzan itzuli bat egin zuten diskotekara joan baino lehen, han geratu baitziren lagun berriekin. Hondartza ondoko pasealekuan banku batean eseri ziren. Gau izartsu ederrari begira erlaxatu ziren. Gizona ongi sentitzen zen, baina irrealitate sentimendu handia zeukan eta hala adierazi zion bere bizikideari. –Hau guztia amets bat da. Gu biok zoriontsu sentitzen g ara leku miragarri honetan, ametsezko opor hauetan. Bizitza berri bat eskaini digute, baina ez dakit zergatik iruditzen zaidan ez dela erreala... –Pili urduritu zen hura entzutean. Berak ez zuen amets eta bizitza zoragarri haren aukera galdu nahi. –Fran , aldaketari beldurra sartu zaizu. Nik ere zorabio antzeko bat sentitu dut bizitza berria aipatu didazunean. Sinesgaitza iruditu zait une batean, baina ezin dugu aukera pasatzen utzi. Kasualitatez bikote zoragarri bat ezagutu dugu. Zorte ona izan dugu jend e hau eta lan aukera topatzean. Ezin dugu aukera hau galdu. –Franek Piliren itxaropena eta zoriona baloratu zituen. Pilik bizitza hobea merezi zuen. Gizonak hotzikara txiki bat sentitu zuen. Eskutik helduz altxarazi zuen. –Bai. Ezin dugu galdu. Goazen di skotekara. Beste gau zoragarri bat pasa zuten bi bikoteek. Dantza eta dantza egin zuten nekatu arte. Izerdi patsetan zeuden, Fran bereziki, lodi samar baitzegoen eta ariketa fisikoetarako ohitura gutxiago baitzuen. Azkeneko tragoa egin zuten hotelera i tzuli baino lehen. Gero, paseoan emakumeek aurrea hartu zuten pauso mantsoan kilometro eskasera jendez gainezka zegoen hoteleraino. Atzetik bi gizonak irlari buruzko leku zoragarriez aritu ziren. Hurrengo egunean uharteko ekialdean ziren irlatxoetara joang o ziren. Une batean Felipek aldatu zuen solasgaia. –Hitz egin al duzu Cucarekin gure proiektuari buruz? –Franek espero zuen galdera eta erantzun zion. –Bai. Ilusio handia du. Nik oraindik zalantzak ditut, dirua lortu egin behar dugulako eta niretzat apu stu handia delako. –Harridura aurpegia jarri zuen Felipek. –Ulertzen dut aldaketa handia izateagatik zalantzak sotzea, baina diruagatik? Familiak ezin dizue utzi hirurogei mila euro? Ulertu behar duzu gurekin konfiantzako lanak egiteko enpresako bazkidet za itxi behar dugula. –Bai, ulertzen dut, baina guretzat dirutza da hori. Bulegoa eta bufetea martxan jartzeko beste hamar mila euro lortu behar dugu. –Bazirudien Felipe haserretzen ari zela eta iritziz aldatzeko prest zegoela. –Hori bada arazoa, saiatu ko naiz aita konbentzitzen bazkidetza kontratuak diru gutxiagotan egiten, berrogeita hamar mila eurotan edo. Ulertu behar duzu gure konfiantza osoa izateko enpresako kapital sozialean parte hartu behar duzula. –Franek ulertu zuen diru gutxiagotan ezin zuel a lortu eta gizonaren pazientzia ahitzen ari zela. Bere burua animatuz hitz egin zuen. –Eskertzen dizut proposamena eta erraztasuna. Bai, nola edo hala lortuko dut dirua, baina ez dut uste bazkidetzarako 40.000 baino gehiago lortuko dudanik. Nola egin dezakegu dena? –Hori da erantzuna. Urteko irabazietan gutxiago lortuko duzu, baina. Itzuli bezain pronto utzi behar duzu bufetea eta zurea antolatzeko urratsa eman. Denbora beharko duzu egiteko. Gure bazkidetza kontratuak, dena den, aste batean egin ahal ditugu. Larunbatean etor zaitezkete Bilbora notariotzan sinatzeko. Bazkidetza hitzarmenaren zirriborroa lehenagotik bidaliko dizut zuk ikusteko. Ordurako txeke baieztatua prest izango duzuela espero dut. –Franek uxatu zituen azken erresistentziak. Hotelera heldu ziren eta nor bere gelara banatu behar zuten. –Egin egingo dugu, bai. Francisco eta Pili goizean gosaltzera joan zirenean Felipek egun guztirako plana egina zuen. Lantxa batean Saint Laurent irletan itzuli bat egitera gonbidatu zituen. Pilik eskerrak eman zizkion gonbidapenagatik eta lasai gosaldu zuten hirurek, Sararen zain. Hau agertu zenean gosari arina egin zuen eta egun pasaren kontua argitu zien. –Felipek zerbait berezi batera gonbidatu nahi zintuzten, baina ez zitzaion ezer bururatzen. Nirea izan da irletara joateko ideia. Felipek dirua izango du, baina batzuetan ez daki zer egin. Ni naiz bikote honetan sormena duena. Saint Laurenten snorkel eginez ongi pasatuko dugu. Irla horren inguruan dago arreziferik ederrena eta badian izaten den itsasuntzi jatetxe ospetsuan bazkalduko dugu. Goazen kaira. –Felipek baieztatu zuen emazteak esandakoa bainujantzien bila gelara joaten ziren bitartean. –Sarak arrazoi du. Berarenak dira ideiarik onenak. Goazen irla horietara. Asko gozatuko dugu bidaian ere. Hara ez ziren turistak heltzen. Eremu babestu berezi bat zen. Taxitik kaira jaitsi zirenean sei metroko lantxa dotorea ikusi zuten. Giltzak eskuratuta, aurrean Felipe jarri zen gidari eta Fran gonbidatu zuen kopilotuaren jarleku erosoan esertzera . Atzean sofa estali batean jarri ziren emakumeak txangoaz gozatzeko prest. Irla handiari itzuli erdia egin zioten koral haietara heltzeko eta iparraldeko kostalde zoragarriaz gozatzeko. Abiadura osoa hartu gabe ere ia orduko 80 kilometroan ibiltzen ari zi ren. Toki apropos batera heldutakoan, urpean koral kolonia anitz eta zoragarrien artean egin zuten igeri. Arrain multzo desberdin politak ikusten ziren. Noizbehinka lantxaren atzealdeko plataforman hartzen zuten atseden. Haiek bai irla xarmagarriak! Nekat u zirenean, pareoak, jantzi arinak eta oinetakoak jantzi zituzten eta badiaren erdira mugitu ziren. Irla handiko hondartza luzeko badia batean aberatsen itsasuntzi garestiak ikusten ziren untzi handi eta dotorearen inguruan. itsasuntzi jatetxe hura Queen o f the Sea zen, munduko onenetakoa. Ondoan geldituta, amarradura parera pasa ziren eta handik goiko bizkarrera edo kubiertara igo ziren. Kubierta osoa jantokia zen. Jantokian hirurogei bat bazkaltiarrentzako tokia zegoen. Orduan erdi hutsik zegoen jantoki a beteko zen, gourmet ek jakirik onenak eta hobekien prestatuak dastatu ahal izateko. Han ez zen janaria aukeratzen, eguneko dastatze menu desberdin zoragarria antolatzen baitzuten. Lau lagunentzako mahaia hondartzara begira zegoen. Lau lagunok sportez jan tzita baina dotore, lagunarteko solasaldi arina eta dibertigarria egin zuten. Etxeko koktel arina eman zieten eta soseguz platerak eta edari apropos desberdinak zerbitzatu zizkieten, beraien atseginerako. Dastatzeko menua zoragarrian zortzi plater ziren . Hasteko, urdai azpiko eta gaztako quesadilla izeneko pasta arinak dastatu zituzten ardo beltz berezi batekin, baita bakailao eta guacamole accras izeneko tortita zoragarriak ere. Plater nagusian jengibre saltsan egindako oilaskoa, sesamo, komino, Jamaika ko piper gozoa, babarrun beltzak arrozarekin eta banana frijituak zituen. Oilasko afrodisiakoa deitua zen etxeko espezialitatea. Hura hartu zuten denek, baina limoiz eta albahaka resiff saltsan. Basmati arrozarekin enperadore arrain dotoreak bazuen itxura ona eta zerri saihetsak Caribe erara, limoi eta ezti saltsan zoragarria zen. Azkeneko bietatik dastatze txikia baino ez zuten egin, enpo baitziren. Ardo zuri kitzikagarria eman zieten arrainarekin hartzeko eta Borgoñako erreserba bereziko beltza haragirako . Postre bariatuak eskaini zizkieten bukatzeko, chanpagne onarekin lagunduta. Oso gustura bazkaldu zuten eta beteta geratu ziren. Chef a agertu zen postreetan. Bere plateren harreraz pozik, beraiekin denbora batez egon ondoren, beste kopa bat chanpagne bat era gonbidatu zituen. Azkenik untzi jatetxeak hondartzan zuen eremura joan ziren etzaulkietan gin tonic bat erlaxatuta hartzera. Hondartza ondoko palmondoen artean eta barnera paseatu ziren esnatzeko eta paisaia zoragarria ikusteko. Hondartza eta urak ez in ikusgarriagoak ziren. Berandutzen ari zen eta beren hotelera itzuli ziren lantxa arinean. Iluntze azkarra eta ederra kaian sartzean ikusi ahal izan zuten. Hotelera itzuli zirenean mokadu bat hartu zuten, snack xume bat afari lege bezala eta bi bikoteek agurtu zuten elkar. Gustura baina nekatuta zeuden. Hurrengo eguna azkena zen, ongi aprobetxatu beharreko eguna. Gelara itzuli zirenean Pilik eta Franek hitz egin zuten. Pili pozak zoratzen zegoen. Lotarako arropa jantzi eta atsedenerako prestatu ziren. –Fran, egun zoragarria izan da. Paisaia txoratzeko modukoa zen, itzulia ikaragarria, eta Queen of the Sea jatetxeko bazkaria ezin hobea. –Franek arrazoi eman behar zion. Berak ere primeran pasa zuen. –Bai, Pili. Egun zoragarria izan da. Tamalez oporrak bukatuko zaizkigu eta itzuli behar dugu betiko bizitzara. –Pilik etorkizunaz mintzatu nahi zuen. –Horixe da kontua. Oporrak bukatuko zaizkigu, baina ezin gara aurreko bizitza ilunera itzuli, beti lanpetuta, triste, eta elkarrengandik urrun ibiltzen ginen bizitzara. Noizbehinka, honelako oporrak izateko eskubidea ere badugu. –Gizonak berdin pentsatzen zuen, baina ez zuen osotara sinesten Felipek eskaintzen zien aukera. –Bai. Berdin pentsatzen dut, baina dudak ditut oraindik. Politegia da dena..., egia iza teko. –Pilik ezin zuen onartu atzera egite bat. –Ez duzu atzean egingo, ezta? –Ez. Baina tentuz egin beharko genituzke egin beharreko urrats guztiak. –Ulertzen dizut eta ados nago. Baina gogoratu biok gaudela bizitza aldaketa honetan. Ni izango naiz zure idazkaria, dena onbideratu arte behintzat, urteak behar badira ere. Denbora guztirako gure bizitza hobetuko badugu. –Eskerrik asko Pili. –Ez horregatik. Bikotekideek musu bero bat eman zioten elkarri. Azken egunean, bederatzigarrenean, hirik o alde zaharrean itzulia egin zuten bi bikoteek. Gizonak klub batera joan ziren jokoan aritzera eta nesken ikuskizunaz gozatzera; emakumeak erosketetara abiatu ziren. Hurrengo egunean, hamargarrenean, itzultzeko egunean, ez zuten ezertarako astirik izango. Goizaldean altxatu eta prestutu behar izan zuten hegazkina hartzeko eta Pariseko aireportura hegan egiteko. Fakturatu eta ordu betera igo ziren hegazkinera, eguneko lehen argitan. Bidaia luzea zen, baina ongi eta erraz eraman zuten, catering eta sn acken eskaintzekin. Lehen momentutik, eserlekutik altxatu ahal zirenean, bi bikoteek trukea egin zuten gizonak alde batetik eta emakumeak bestetik elkarrekin egon ahal izateko. Sara eta Pili egindako erosketez eta aurrerantzean elkartzeko planak egiten ari tu ziren; gizonak, berriz, aurreko eguneko ibiliari buruz. Lanaz eta negozioez ere hitz egin behar zuten. Felipek zirikatu zuen laguna. –Atzoko “mulata” rekin asko mintzatu zinen –Franek bazekien kontu horrekin hasiko zela. Ez zitzaion egoera hura gustatzen eta haserretu zen. –Chantalekin horixe besterik ez nuen egin, mintzatu. Zuk, aldiz, denbora eman zenuen atzeko alde hartan. –Felipe haserretu zen orduan. –Ez izan puritanoa. Jolas pixka bat egin genuen. Ni ez nintzen zirri egiteko gogotan gera tu, zu bezala. Nik ez dakit nire “mulata”ren izena, baina bere gorputza ezagutu nuen. Baina..., utz dezagun kontu hura. Negozioez hitz egin behar dugu. Egun gutxitan burutu behar dugu gure bazkidetza... Noizko egingo ditugu paperak? –Nik hilabetea behar d ut lana uzteko. Bitartean, prestatuko ditut paperak, bufetea erregistro merkantilean alta eman, eta beharrezko bitartekaritzak gauzatu; baita zuekiko bazkidetzarako dirua lortu ere. –Bazirudien Felipek ez zuela hainbeste denboraz zain egon nahi. –Ezin du zu astebetean burutu? –Ez. Hilabetea pasatu behar dut lana uzteko. Denbora horretan antolatuko ditut dokumentuak eta gure pisuaren hipoteka berrantolatuz lortuko dut dirua. Espero dut zuekiko bazkidetzarako nahiko dirua lortzea, baina ez dut lortuko berrogeita hamar mila euro. –Felipek etsitu aurpegia jarri zuen. Konturatu zen Franek ez zuela diru gehiago lortuko. –Hala bada, gure enpresako zuzendaritzakoak konbentzituko ditut gutxiago izateko, baina etekinetan gutxiago irabaziko duzu. Hamar mila gutxiago sartzeak aurtengo etekinetan ia hogei mila euro gutxiago irabaztea dakar. Atera kontuak. –Sentitzen dut. Baina, orain ezin izango nuke diru gehiago lortu. Klausula bat sar dezakegu, epe mugatu batean parte hartzea handitzeko, baina orain ezi nezkoa da. –Onartu behar dut. –Une batez bi lagunak elkarri begira geratu ziren. Handik aurrera bi gizonek planak egiten aritu ziren. Bien artean zabalduko zuten enpresaren indarra eta garrantzia. Zabaltze planez gain elkarrekin izango zuten bizi tzaz aritu ziren. Astero elkartuko ziren Bilbon eta zenbaitetan kanpora joango ziren lanera eta ongi pasatzera. Felipek animatu nahi zuen lagun berria. –Ostegunetan etortzen bazarete, bi egunez lan eginez gero, ostiral gauetan eta larunbatetan Bilboko eta inguruko lekurik interesgarrienetara eramango zaituztegu. Ongi pasatuko dugu. Londres eta Parisera ere asteburu batean edo bestean joango gara hegaldi erosoak baititugu Loiutik. Francis, ez al zara animatzen? –Gizonak bufete berria eta hasierako lana zuen buruan, asteburuetako denbora pasak baino. –Begira Felipe, bufetea martxan jartzeak kezkatzen nau. Ez da erraza Iruñeko bezeroak egitea. Denbora pasatuko da negozioa egonkortu arte. –Felipek ez zuen interesik horretan. Jarraitu nahi zuen plan atsegineki n. –Utzi kezkak alde batera. Gure lankidetzarekin nahikoa irabaziko duzu. Bidaia arin pasa zitzaien tartean catering ona eskaini baitzieten eta konturatzeko Parisera heltzen ari ziren. Pili eta Fran beren eserlekuetan eseri zirenean, jarduna komentatu zuten. –Zer moduz egon zarete emakumeok? –Primeran. Planak egiten. Bilbon, Londresen eta Parisen toki zoragarriak daude kultura eta aisiarako. Zuek antzera ibili zarete, ezta? –Bai, baina negozioez ere hitz egin dugu eta baikorregia iruditzen zait Felip e. Nabari da bizitzan ez duela arazo handirik izan. –Hala ere, guk geure bizitza hobetzeko egin behar dugu, Fran! –Bai, Pili. Bizimodua hobetuko dugu. Parisetik beren etxeetara bi bikoteek garraiobide eta ordutegi desberdina zutenez, elkar agurtu zuten hurrengo egunetan beren planen martxaren berri besteei telefonoz eman arte. Sarak eta Felipek Parisen pasastuko zuten hurrengo eguna etxera itzuli baino l ehen. Pilik eta Franek Miarritzeko hegazkina hartu zuten eta handik beren autoz jarraitu zuten Iruñera. Oso berandu heldu ziren etxera. Leher eginda zeuden eta taberna batean mokadu bat hartu ahal izan zuten, etxera heldu eta lotara joan baino lehen. Hurrengo egunean berandu altxatu ziren. Errotxapeako alde berrian bizi ziren eta gauza asko egin behar zuten. Eskerrak egun oso bat zutela betiko bizitzara itzuli baino lehen. Eguna arropa garbitzen eta erosketak egiten eman zuten. Lasaitzeko eta atseden har tzeko ere aprobetxatu zuten. Gauean, Franek egin behar zuena telefonoz hurbileko lagunei kontatu zien. Gehienek ezin zuten sinetsi, baina arrazoia eman zioten hura egiteko. Hala ere, Manuel Zubiak, lankidea eta azken urteetan lagunik handiena, ez zuen os o garbi ikusten kontua. –Fran, pozten naiz zuregatik, baina ez dut bat ere garbi ikusten. Inork ez du lanpostu eta soldata zoragarria besterik gabe eskaintzen. Bizitza honetan gurasoak, aitona amonak, gertuko familiakoak edo aspaldiko oso lagunak ez badir a, inork ez du ezer handirik oparitzen. Nik Felipe hori ikertuko nuke... –Fran harritu zen lagunaren jokaeragatik. –Felipe ikertu? Mecánicas del Nervión sektoreko enpresarik garrantzitsuenetakoa da eta Bernabe eta Felipe Larrazabal nahiko ezagunak gure mu nduan... –Hala izango da, baina nik ez dut zure istorio hau erabat sinesten. –Fran zen sinesten ez zuena. Bere bizitzako aukera zuen eta ustezko bere lagunik onenak zapuztu zuen momentua. Haserre erantzun zion. –Istorio deitzen al diozu? Ea zer diozu n gurekin lan egiteko deitzen dizudanean? Bihar hitz egingo dugu. Piliren lagunak hasiera batean harrituta geratu ondoren, zoriondu egin zuten aukeragatik eta ongi ikusi zuten. Baten batek ez zuen erabat garbi ikusiko, baina ez zion ilusioa kendu nahi. M onica Sanchezek, bere lagunik onenak, ez zuen zalantzarik. –Zorionak. Zure lan esklaboa utziko duzu. Lan handia izango duzu bulegoan eta bufetearen hasierako momentuetan, baina esan duzunez bizitza zoragarria izango duzue. Baiona etorbideko Subiza Ab okatuetan bederatzi eta erdietan irekitzen zituzten bulegoak publikoarentzat. Hala ere, bertako administratibo, idazkari eta bereziki garbiketako langileak lehenago hasten ziren lanean. Fran lanean zen zortzietarako. Manuelekin partekatzen zuen bulego gelan azken berriak komentatu zituen. Fran oporretan izan zen bitartean aldaketa eta berri gutxi gertatu zen, lizentzia eta baimen arloari zegokionez behintzat. Eginbeharrekoa ez zen nekagarria, baina prozedurak konplikatuak ziren eta burokrazia ikaragarria. M akina berri baterako ideia hasten zenetik merkatuan jarri arte, hau da, enpresa batean funtzionatzen aritzeko moduan jarri ahal izateko dena burutu arte, bi urte edo gehiago pasatzen zen gutxienez. Bi lagunek lanean aritzeko moduan dena prestatu ondoren , Franen asmoak eztabaidatu zituzten. Bien agindupean lan egiten zuen bulegaria paper batzuk prestatzen ari zen eta beraiek goizean egingo zutena programatu zuten. Franek, Rafael Fonsecarekin, bere nagusiarekin hitz egin zuen hamarretan agertu zenean. Zeha ztasunik eman gabe, bufetea utzi nahi zuela eta bere kabuz lanean aritzeko asmoa zuela adierazi zion. Ongi zekien bezala hilabete batez jarraitu behar zuen lanean. Gainera, handik aurrerako beharrezko leialtasunaz aipamenak entzun behar izan zizkion nagusi ari. Ezin zizkion enpresari bezeroak kendu, ordura arteko lanak bukatu bitartean behintzat. Edonola ere, gutxiago irabaziz, egun desberdinetan ordu batzuk hartu ahal izango zituen hurrengo asteetan, bere bufetea ireki eta martxan jarri ahal izateko. Buro kraziaren erritmoan eta errutinan murgildu zen Fran. Goizean beharrezko prozedurak bete zituen bulegoan. Hainbat korreo bidali zuen eta pertsona batzuekin hitz egin zuen telefonoz. Manuelek begiratuak botatzen zizkion noizbehinka. Franek bien arteko elkarr izketa zeukan buruan. Lagunaren aholku eta zalantzek iluntzen zioten gogo aldartea, animoa. Dena den, laneko kontuekin jarraitu zuen. Franek Feliperekin hitz egin zuen eguerdian. Agurtu ondoren abokatuak azken berriak eman zizkion lagunari. –Felipe, dagoeneko baja eskatu dut bufetean eta etzi ordu batzuk hartu ahal izango ditut nire enpresa martxan jartzeko. –Ingeniari senak edo, lagunari galdetzera behartu zuen Felipek. –Gure enpresak makina batzuetarako baimen eskubideak saldu nahi dizkie Iruñeko enpresa batzuei. Premiazkoa da dena martxan jartzea. Ezin al duzu lehenago zure lana utzi eta gurekin lan egin? –Fran gogoz bazegoen ere, ezin zuen ezer egin. Feliperi itxoiteko eskaera egin zion. Konbentzitu behar zuen. –Felipe, hilabete batean egin ahal izango dugu. Ez zaizu damutuko. –Telefonoaren bestaldean urduritasuna eta haserrea sumatu zituen. Bazirudien Felipek ez zuela onartu nahi Franek hilabete oso bat behar zuela lana uzteko. –Ezin duzu hamar egunetan bufetea martxan jarri? –Ez. Le geak ez du ahalbidetzen hori egitea. Gauzak behar bezala egin behar dira. Abokatua naizen aldetik pazientzia eskatu behar dizut. –Ongi da. Ulertu dizut, baina lehenbailehen hasi behar dugu. –Hala izango da. – Bi lagunek harremanetan jarraituko zuten. Egun hartan planifikatu zuten egitasmoa jarri zuten martxan. Hurrengo egunean Franek lan arrunta egiten jarraitu zuen, baina bazirudien zerbait aldatu zela. Lankideek inbidiaz begiratzen zioten eta bezeroek harreman berri batera gonbidatzen zuten. Esaten zut enez ahal zutenean berarekin lan egitea zuten helburu. Uste baino errazagoa izango zen etorkizuna, nahiz eta zailtasunak izango ziren. Hurrengo egunetan lanaz gain mailegua bideratzen aritu zen eta merkataritza erregistroan bufete berria sortzeko alta ema n zuen gizonak. Bere enpresa bufete asoziatu bezala ere antolatu behar zuen. Pilik lagunduta bulego bat bilatu zuen alokatzeko. Lehenengo zabalgunean, Padre Moret kalean, komuna, harrera gela eta langela zituen bulegoa lortu zuten. Ez zen oso garestia erai kin zaharra zelako eta altzari arruntak zituelako. Ez zen handia, baina erosoa eta ongi kokatuta zegoen. Pilik lanerako behar zituzten altzari eta traste batzuk lortu zituen: telefonoak, bi ordenagailu sarean, inpresora eta modema prezio onean, baita telef onokontratu ona ere. Hipoteka berrantolatuz, behar zituzten 50.000 euroak lortuko zituen. Diru hartatik bazkidetzak eramango zuen gehiena, 40.000. Bestela ere, bufetea martxan jarri eta hilabete batzuetan aurrera egiteko dirua behar zuten. Momentuz lehe nengo 10.000 euro lortu zituzten mailegu pertsonal gisa, ia erdia bufetea sortzeko eta bulegoa alokatzeko. Gainerako dirutzaren mailegua, hurrengo astean lortuko zuten pisuaren hipoteka berrantolatuz. Denbora, ziztu bizian pasa zitzaien Pili eta Fra ni. Lanera joaten ziren, baina lan aldaketak eraginda, uste baino mandatu gehiago egin behar izan zuten eta ez zuten denbora gehiegirik lasaitzeko, ezta denbora librean ere. Izan ere, lagun eta familiakoekin orduak ematen zituzten aldaketa komentatzen. Fra nek zailtasunak izan zituen bere gurasoak eta anaia arrebak konbentzitzen, Pilik ez hainbeste. Franen amak, dena den, ez zuen erabat onartu lan aldaketa ona izango zenik. –Seme, lana daukazu. Langabezia ikaragarria den garai honetan eta dagoen krisiarekin ez dut zure lan aldaketa oso segurua ikusten. Daukazun lana egonkorra da eta bizitzeko adina irabazten duzu. Ezin duzu atzera egin eta lan horretan jarraitu? –Franek erreakzio hura espero zuenez prestatu zen eztabaida luze baterako. Gainera, ez al zuen le henbailehen lana uzteko eskaera egin, aldaketa gauzatu ahal izateko? –Ama, ez dago atzera egiterik, baina ez kezkatu. Lana ziurtatzen ari naiz, bezero izandako askok niregana joko baitute aurrerantzean lan egiteko. –Hitz ematen al didazu kontuz ibiliko zarela? Pilik betiko lana utzi ahal izan zuen lehenago, kontratatu zuten langile berriak berehala ikasi baitzuen eta neurri handi batean lan gutxi zutelako. Hori zela eta, aukera izan zuen Norarekin, Manuel eta Franen idazkari bulegariarekin, lanare n alde administratiboa ikasteko. Piliren ikasketak administratiboak zirenez berehala jabetu zen lanaz, erdi ezkutuan Norarekin emandako orduetan. Bulego berria eta ordenagailuetan egitura administratiboa prestatu zuen egun gutxitan. Gizonak, Franek, ask otan hitz egiten zuen Feliperekin. Hamar egunetan bulego berria antolatzen ari ziren eta prozedura burokratiko guztiak martxan jarriak zituzten. Mailegua berrantolatzea eta bazkidetza hitzarmena baino ez ziren falta. Felipek lehenbailehen burutu nahi zuen lankidetza. –Francis, nik ezin dut gehiago atzeratu bazkidetza. Gure enpresaren zuzendaritzak ez du ulertzen atzerapena, lizentzia eta baimen batzuk burutu behar baititugu Iruñeko enpresa batzuekin. Zurekiko hitzarmena burututa egongo balitz atzerapena ho beki onartuko lukete. –Behin eta berriro aipatu dizut. Badakizu ezin dudala oraingo enpresa utzi. Bulegoa prest daukagu eta lan egiteko lizentzia emango digute aurki. Bi aste barru lan egin ahalko dugu. Ezin zarete zain egon pixka batean? –Segundoak pasa ziren. Feliperen isiltasunak haserrea adierazten zuen. Zerbait esan zuen azkenean. –Ezin dugu horrela jarraitu. Hitzarmena behintzat aurreratu beharko genuke, nahiz eta baliotasuna bi aste beranduago gauzatuko den. –Franek garbi ikusi zuen ez zuela aukera rik eta Feliperen proposamena onartu zuen. –Ados. Zer egin dezakegu? –Esan dizut bada. Bazkidetza hitzarmena lehenbailehen aurreratu. Datorren larunbatean Bilboko notariotzan geratuko gara. Ekar itzazu zure bankuak baimendu eta gurutzatutako ordain agiriak. Azken hau izan dadila eramaileari edo Alfredo Mungiari zuzendua, errazago kobratu ahal izateko. Zuk ikus dezazun bazkidetza hitzarmenaren zirriborroa bidaliko dizut. –Ongi da. Hitz egingo dugu. Egunean bertan jaso zuen dokumentua. Bazkidetza h itzarmenaren zirriborroa aztertu zuen Franek. Dena ongi zegoela zirudien. Mecánicas del Nervión S.A.L. k bera bazkide gisa onartzen zuen, enpresaren dirupartaidetza gauzatuz gero. Felipe Larrazabalek ingeniari nagusi bezala sinatzen zuen eta Alfredo Mungi ak zuzendari exekutibo bezala. Feliperen aita, Bernabe Larrazabal, zuzendari nagusi bezala agertzen zen paperetan baina sinatzaileak Felipe eta Alfredo Mungia izango ziren. Hiru egun falta ziren, baina beharrezko prestaketa guztiak egin zituzten. Larubat goizean Fran eta Pili Bilbora joan ziren hitzarmena gauzatzeko. Sara eta Feliperekin elkartu ziren taberna batean sinatu baino lehen. Feliperen ezagun baten notariotzan gauzatu behar zituzten kontratuak. Elkar agurtu eta eseri ondoren, kafeak eskatu zituzt en. Berehala, gizonak eta emakumeak solas desberdinetan hasi ziren. Sara eta Pili sinaduren ondorenerako planak egiten hasi ziren. Asteburua elkarrekin pasatuko zutenez bazkaltzera joango ziren, baina arratsaldean eta gauean egingo zutena komentatu zuten. Gizonak, berriz, negozioez ari ziren. Lankidetza gauzatu eta gero egin beharreko lan batzuk aipatu ondoren, Felipek bufete berriaz galdetu zion Frani. –Francis, zer moduz ibili zara bulego berria antolatzen? –Honek espero zuen betiko galdera, eta lasaitz eko ahalegina egin ondoren erantzun zion. –Oso ongi. Pilik prest dauka dena. Bi aste barru legalki egin ahal izango dugu lan. Gustatuko zaizula espero dut. –Felipek irri maltzurra egin zuen. –Lagun, nik ez dut zure bulegoa askotan bisitatuko. Lankidetza gauzatuko dugu nik Iruñera gutxiagotan agertzeko. Bulegoa zure gustukoa izan behar da. –Abokatuak zalantza bat adierazi zuen. –Oso lanpetuta ibili naiz egun hauetan. Hala ere, zuen lantegiak eta bulegoak ez ditut oraindik ezagutzen. Bisitaldi b at egin nahi nuke oraintxe bertan ahal izanez gero. –Une honetan ez da posible. Nazkatuko zara gure enpresetan ibiltzeagatik. Sinatzea ordu erdi bat barru egingo dugu hemendik hurbil eta gero hotelera eramango zaituztet maleta uzteko. Bazkaria bertan egingo dugu. –Ongi da. Gogo handia dut hau guztia bukatzeko. –Ez nik baino gehiago. Sinatu ondoren dena amets bat irudituko zaizu. Hitz ematen dizut bizitza osoan gogoratuko dituzula egun hauek. –Hura esaten zuen bitartean irri maltzurra baino gehiago kezka garria iruditu zitzaion Frani. Notarioaren bulegora joan ziren kontratua sinatzera eta bazkidetza gauzatzera. Notaria bulegoa arrunta zen. Lege liburuz beteriko bilera gelara pasarazi zituzten denak. Han, notarioarekin Mungia jauna zegoen, hirurogei bat urteko gizon dotore eta serioa. Idazkari batek agiriak pasa zizkion notariari. Gizon hura ez zen oso zaharra eta laguntasunez hurbiltzeko esan zien hiru sinatzaileei. Denak eseri ondoren agiria irakurri zuen. Bukatutakoan, ados zeuden eta zalantzarik zuten galdetu zien. Inork ezer galdetu ez zuenez, paperak eta diru ordainagiriak gurutzatu behar zituzten. Ordainagiria, Alfredo Mungiaren izenean eta ongi zegoela adierazi zuen. Notarioak, Alfredo Mungiak eta Felipe Larrazabalek sinatu zutenean, Fran ezustean altxatu zen eta dei azkar bat egin zuen poltsikoko telefonotik. Segidan gizon batzuk sartu ziren bilera gelan. Franek berak eman zien azalpena harritutako guztiei. –Polizia judizial hauek zuen nortasun agiriak eta identitateak egiaztatu egingo dituzte. Z iur nago Alfredo Mungia gizon honen benetako izena dela, edo behintzat izen horrekin dirua erretiratu ahalko lukeela, baina Felipe Larrazabal ez da zure benetako izena. Zuek ez duzue “Mecánicas del Nervión” enpresarekin zerikusik. Iruzur handi bat da hau. Denak lur eta zur zeuden. Ustezko Felipe eta Sara, ezustean harrapatuta beldurtu ziren. Notarioari ere N.A.a eskatu zioten. Polizia batek hitz egin zuen segidan. –Bagenekien notariotza honek gaur itxita egon behar zuela. Gizon hau ez da notarioa eta Fel ipe Larrazabal izenez ezagutzen duzuena Miguel Rodezno da. Mungia benetako izena du gizon honek, baina inork ez du zerikusirik enpresarekin. Sara Sarasola gaizkidea da. Laurok eta idazkari papera egin duena atxilotuta zaudete, iruzur eta lapurreta saiakera honengatik eta auzipetuko zaituztegu. Urte batzuk emango dituzue ziegan, Rodeznok besteok baino zenbait urte gehiago. Han zeuden guztiak iltzatuta bezala zeuden lekutik mugitu gabe. Pilik ez zekien hura guztiaz ezer eta Frani begira geratu zen. Ahoska tu gabeko galdera egin zion Frani. Honek erantzun zion. –Sentitzen dut Pili. Ez zara oso antzezle ona eta itxurak egin behar genituen. Aspaldian susmatzen nuen zerbait gertatzen ari zela, baina zuk bezala ez nuen amets honetatik esnatu nahi. Manuel Zubia ri esker ez gara tranpa honetan erori. Lagun horrek ikertu zuen eta berehala topatu zuen gezurra. Egia zen Felipe Larrazabal, Bernabe Larrazabal presidentearen semea zela, baina benetako Felipek ez zuen honetaz ideiarik. Manuel, Mecánicas del Nervión enpre sakoekin harremanetan jarri zen eta jakin zuen Felipe Larrazabal hau gezurtia eta iruzurtia zela. Enpresa haietan ez zekiten gure bazkidetzaz ezer. Ustezko Felipek agiri batzuk faltsutuko zituen iruzurra gauzatzeko. Manuelek eraman du poliziarekin ikerketa eta harremana. Orduan Felipek edo Miguel Rodeznok egin zion zuzeneko galdera Frani. –Baina, nik jakin eta ikusi nuen lana utziko zenuela! –Eta hala da. Bufete berria antolatu dut. Nire aldetik ibiliko naiz hemendik aurrera. Espero dut aurrera egitea. –Sara bezala ezagutzen zutena ezin sinetsiz xuxurlatu zuen zerbait. Ulertu ez zutela ikusita, errepikatu zuen. –Uste nuen dena irentsi zenutela. Pilik dena sinistu du! –bota zuen beste emakumeari begira. Pili ezin zen isildu. –Francis, ongi egin duzu ezer ez kontatzean. Nik ezin dut disimulatu, emakume suge honek egin duen bezala. Ustel zaitez infernuan! 40.000 euro lapurtu nahi zenizkiguten, lapur madarikatuok! Izorratu eta kale gorrian nahi gintuzuen, zerriok! –Sarak erantzun zion. –Ez dakizu nola aspertu naizen zurekin. Bizitza oparo nahi zenuen eta ez dakizu zer den bizitzea! –Pilik zuzen begiratuta erantzun zion. –Ez uste zu apartekoa zarenik. Jasanezina zara kondesa aire horiekin. Bizitza hobea nahi nuen biontzat eta oker ez banaiz saiatuk o gara horretan. Ez da izango amets hura, baina ez ditugu zuek antzeztutako aberaskumeak jasan beharko. Poliziek atxilotuak eraman behar zituztenean berriro hitz egin zion Felipek Frani. –Gizajo horrek zer egin behar duzu!? –Nire aldetik arituko naiz la nean. Egun hauetan bezeroek nirekin lan egin nahi dutela esan didate. Aurrera egingo dugu, ez izan zalantzarik. Harrapatu zaituztegu, putre horiek! –Gaizkileak eraman zituztenean, poliziek azkeneko ekintzak burutu artean, bikotekideak une batez geratu zire n bilera gelan. Pilik zalantza batzuk zituen. –Ordainagiria egiazkoa al zen? –Ez. Poliziaren laguntzaz bankuak itxurazko bat egin digu, baina ez da benetakoa. Ez dugu hipoteka birnegoziatu. Espero dut 10.000 euroko mailegu pertsonalarekin aski izatea. –Fran, ez dut ulertzen! Zergatik egin digute guri hau guztia? Nola egin dute jukutria hau antolatzeko? –Uste dut kasualitatez aukeratu gintuztela. Martinikarako bidaiarien artean ikertuko zuten eta ez dakit zergatik, baina ni aukeratu ninduten. Izango zen nik profila ematen nuela. Abokatu edo ingeniari bat bilatuko zuten ziur asko. Abiapuntu harekin Felipe Larrazabal eta emaztearen pertsonaiak asmatu zituzten. Hori da behintzat Manuelek eta biok susmatzen duguna. Poliziari galdetu beharko genioke. –Orain itzuliko al gara Iruñera? –Franek tentsio egoera pasata, irribarrez erantzun zion. –Ez, Pili. Orain hotelean utziko dugu maleta eta bazkaltzera joango gara. Asteburu hau ongi aprobetxatu behar dugu Bilbon. Gure bizitza berriaren lehen eguna ospatu behar dugu. Pili Irurzun eta Fran Zabalza eskutik helduta atera ziren bulego hartatik. Bizitzaren aukerak: Elena arriskuan Elena Garzia Etxegoien idazle gazte bat zen, hogeita hamahiru urtekoa, pertsona argia eta itxura onekoa. Modernoa zen eta edozein gauza jantzita dotore ematen zuen. Ez zen mehea, baina bere hirurogeita sei kiloak ongi banatuta zeuden, metro eta hirurogeita hamahiruko garaieran. Ile gaztainkara eta luze samarra zuen. Begi handi nabarrek interesa adierazten zuten. Ezpa in lodi irribarretsuek eta masailek gozatzen zioten aurpegia. Sudur handi samarra izan arren ondo geratzen zitzaion. Ez zen oso deigarria, baina harreman hurbiletan atsegina zen, oso. Gizonak erakartzen zituen ezer egin gabe eta emakumeekin ondo komunikatz en zen. Erraz konpontzen zen edonorekin, zahar eta ume, heldu edo nerabe, gizon edo emakumezko. Kazetaritza ikasi ondoren freelance bezala egin zuen lan zenbait urtez. Gogorra zen berriak sortzen ziren lekuetan lan egitea. Hondamendiak eta gerlak zeuden lekuetara joaten zen jendearen egoera tamalgarriak eta zoritxarrak kontatzeko. Hondamendi naturale tan, lurrikara, uholde, urakan edota sute handien ondorioak deskribatzen zituen. Gerra eta jazarpenen ondorioz ere familiek jasaten zituzten egoerei buruzkoak ziren bere berriak; erailketak, goseteak, gaixotasunak eta jendearen sufrimenduak bere gaiak. Munduan zehar ibili zen zoritxarren eta sufrimenduaren geografia ezagutzen: Afrika, Amerika, Asia edo hondamendia gertatutako edozein lekutan. Urte batzuetan lan ikaragarri hura egiten ibili zen. Argitaletxe batek Siriako gerrari buruzko familia batzuen ist orioen bilduma idazteko eskatu zionean fama eta diru pixka bat lortu zuen. Suertez lan hura egiten zuen bitartean hango gerraz nobela bat idatzi eta literatura saririk ospetsuena lortu zuen. Urteko libururik salduenetako bat izan zen. Horrek dirutzaz gain sona eta lana eman zizkion aurrerantzean. Egunkari ezagun batzuek ondo ordaintzen zizkioten artikuluak, gehienetan kutsu zozialak eta internazionalak zituztenak. Ordutik, urte pare bat pasa zen eta bizitza lasaia izan zuen Madrilen. Ondo kokatutak o pisua zeukan hiri hartan eta lan finkorik ez bazuen ere, ondo bizitzeko adina irabazten zuen bizpahiru egunkaritarako egiten zituen artikuluekin. Primeran bizi zen, lagunak zituen eta gautxori ederra zen. Asteroko bizpahiru artikuluekin idazle ezagunen a rtean mantentzen zen, baina azken aldian ez zegoen hain pozik. Orokorrean lana aldetik ez zuen arazorik. Interes sozial eta internazionala zuten gaiekin jarraitzen zuen. Zorionez, ez zuen miseriarik ikusi behar. Ez zuen bizitza gogorrik eraman behar aurr era egiteko. Berandu altxatzen zen eta aski zuen egunean zehar zenbait ordutan berriak jarraitzeko eta asteroko artikuluak idatzi ahal izateko. Lan gehiena informazioak egiaztatzen ematen zuen, lana ematen zioten egunkari eta aldizkarietako kazetariekin, i a lankideekin lan harremanak eginez. Lanorduez gain, ardura gutxi zeukan, beti kanpoan egiten baitzituen otorduak eta etxeko garbiketak egiten zizkiotelako. Gainera, akademia batera joaten zen bere ingeles eta frantses ezagutze eta mintza maila mantentzeko eta arte ikastaro batzuk jarraitzen zituen, gehienetan margo tailer batean. Astean hirutan gimnasio batera joaten zen goizetan, sasoian egoteko. Baina arratsaldeetan lan egin ondoren, lagunekin elkartzen zen kirola egiteko edo zerbait hartzeko. Azken aldi an lagun berri batzuk egin zituen eta bizitza sozial interesgarria egiten zuen, pertsona, leku eta ekintza bereziak burutuz. Askotan asteburuetako jarduerez gain, festetara joaten zen asteko edozein egunetan. Ordu txikiak arte izaten zen leku bitxi eta per tsona bereziekin, mota guztietako artistak, musikariak eta aktoreak gehienak. Behin baino gehiagotan astegunetan gaupasa egiten zuenez, goiza lotan ematen zuen eta ez zuen kiroldegia bisitatzen. Pixkana pixkana pentsatu zuen alkoholismoan erortzeko arris kua zuela. Bizitza festa bat zela sentitzetik, faltsua zela pentsatzera pasa zen. Bere lagunik hurbilena Pedro zen, bere mutil laguna azken hilabeteetan. Oso harreman berezia izan zuen urte bat lehenago ezagutu zuenetik. Hasieran harreman berezia eduki zue n, aktore, eskultore eta idazlea zen artista harekin. Liluratuta egon zen, eder, erakargarri eta dibertigarria zen gizon puska harekin. Ez zen bere arte eta lanaz oso ezaguna, baina zituen harremanak, bere grazia eta abenturazaletasunagatik zen miretsia. B eti izaten zuen zerbait berezia egiteko. Pedrok Elena sorgindu zuen. Hasieran festa lagun bezala, gero lagun, eta azkenean amorante, bere bizitzako ardatz bihurtu zen azken hilabeteetan. Hala ere, hasieran dibertigarria zena arriskutsu bilakatu zen. Elen a berandu altxatzen zen. Gehienetan etxeko garbiketak egiten zituen Margak esnatzen zuen eguerdian agertzen zenean. Haserre hasten zuen eguna, edonon edozer ahoratzen zuen eta lanean saiatzen zen ondo ordaintzen zion egunkari nagusian. Freelance jarraitu a rren, mahai bat uzten zioten eta lankidetzat har zitezkeenen laguntzaz gaiak eta historiak ikertzen zituen. Hala ere, artikulu eta ikerketa onak egiten jarraitzen bazuen ere, Elenak lanerako interesa eta gogoa galtzen ari zela nabaritzen zuen. Baziren asteak hutsik eta gogorik gabe sentitzen zenetik. Gauetan ondo pasatzen zuen, gauza bereziak egiten zituen eta pertsona bitxiekin ibiltzen zen. Edonola ere, hasieran ezustean leku eta gauza bitxiak egiteak betetzen bazuen ere, aspertzen hasia zen. Gau za berriak eta abenturak izatea ez zen nahikoa ondo sentitzeko. Alkoholak eta drogek kezkatzen zuten Elena. Bera orduan ez zen horien menpe; baina erortzeko arriskuan zegoela uste zuen. Horrela ibiliz gero, bizitza hura jarraituz, gaueko bizitzako pertsona ia batzuei gertatu zitzaien bezala, haien morroi biziko zen. Drogez aparte, buruko gaixotasunen menpe eta obsesioz beteta bizitzea zen bere bigarren beldurra. Pedrorekin mintzatzen saiatu zen Elena. Alferrik. Gizona fantasiazko mundu batean bizi zen ber e adierazpen artistikoen bitartez. Eskultura eta literaturazko adierazpenetarako gau bizitza hura ez zen arazoa, ezta aktore lanetarako, baina Elenarentzat bai. Berak artikulu eta erreportaje burutsuak eta sakonak idatzi behar zituen astean faltarik gabe. Errealitate eta arazo sozialak, egoera internazionalak eta hondamendiak ez ziren bateragarriak gaueko bizitza surrealista eta ludikoarekin. Alferrik izan zen sentitzen eta pentsatzen zuena Pedrori esaten saiatzea. Berak ez zuen ulertzen edo horrela adierazten zuen. Tontakeriak zirela esaten zion. Drogak kontrolatu zitezkeela eta ez zela arazorik izango errepikatzen zuen. Desberdin pentsatzen zuten amoranteek. Behin Pedrok deitu zion haserre. –Elena, atzo oso goiz joan zinen Emilioren etxeti k. Ia arrazoirik eman eta desenkusatu gabe joatea ere! –Barkatu, baina gaur lan handia nuen eta ezin nintzen geratu... –izan zen harritutako Elenaren komentarioa. Gizonak ez zion jarraitzen utzi. –Ezin da festa batera joan eta anfitrioia horrela utzi. Au rpegi txarra jarri zenuen koka pixka bat eskaini zizutenean. –Elena ere haserretu zen. –Badakizu lana dudanean ezin dudala ezer hartu. Ondo egin behar dut lo lan bat dudanean. Deskantsatu! –Baina, ezin duzu jendea mesprezatu! –Jarrera desatsegina hartu zuen Pedrok. –Ez dut egiten, baina astegunez ezin naiz festa, ospakizun edo abenturetan ibili. –Badirudi ez duzula nirekin ezer nahi. –Badirudi, zu, zure mundua eta nire lana ez zaretela bateragarriak. Gauzak horrela, gure harremana eten egin behar du gu. Ongi ibili, Aio –bota zuen telefonoko haria moztuz. Ordutik ez zuten hitz egin. Pedrorekin egindako bizitza bukatutzat eman zuen Elena. Bat batean Madriletik mugitzeko eta lan serioagoa egiteko gogoa izan zuen. Garbi zuen han geratuz gero, ez zuela biziegoera gaindituko eta bizitza aldatu nahi zuen. Betiko artikuluez gain, Siriako errefusatuen egoeraz liburu on bat idazteko beharra sentitu zuen. Madrilen zaila izango zitzaiolakoan leku lasai bat bilatu behar zuen. Orduko bere lagun handienarekin hi tz egin zuen. Ana lankidea zuen, baina lagun hark bazuen bere zalantzen eta ezinegonen berri. –Elena, ordua zen Pedro alu hori uzteko! Hori artista? Horrek zu erabiltzen zaitu artisten munduan ibiltzeko. –Orduan ados zaude denboraldi batez Madriletik a tera eta liburua idazteko ideiarekin? –Galdetu zion segurtasun falta erakutsiz. –Bai. Egin dezakezun hoberena da. Orain alferrik ari zara gaueko bizitzatik atera nahian eta gure lanetan erabat sartu gabe. Denboraldi batez on egingo dizute bizitokia aldatz eak eta liburu berria idazteak ere. –Elenari grazia egin zion. Nork eta Anak hura esatea ere! –Gezurra dirudi! Zu zara gautxoriena eta gaueko bizitza uzteko aholkatzen didazu!? –Hala da. Baina mundu isolatuak ditut. Gauetako txorakeriek ez didate eguneko lana oztopatzen. Nik behar dut gauekoa, egunekoa jasateko; baina neurrian daukat. Lotarako be har ditudan orduak eginda, eguneroko bost kilometroak egin eta prest izaten naiz lanean ondo ibiltzeko. –Bai garbi dago. Ez dakidana da zergatik bihurtu zaren Pedroren etsai? –Ez naiz haren etsai. Hala ere, berarekin lelotuta zeundenez, ez zenidan sine tsiko Pedro ez dela benetako artista bat. Dena itxurakeria du eta jendearekin atsegina izatea du bertuterik onena. Txarrena zen zu erabiltzen zintuela mundu horretan mugitzeko. –Beno, orduan denboraldi batez hemendik joatea aholkatzen didazu, ezta? –Bai. Elenak txikitako udak gogoratu zituen. Amaren herrira joaten ziren aitona amonen etxean hilabete pare bat pasatzera. Laguntxoak ere egin zituen, lehengusinak eta bere adineko beste lagun batzuk. Orduan ere harremana zuen baten batzuekin. Gogoratzen zuen bazkalondoan besteak lo kuluxka egitera joaten zirenean berak sentitzen zuen lasaitasuna eta bakea. Une hartan, hasi zen ipuinak eta istorioak idazten, nahi gabe bere etorkizuna egiten. Ezin zuen ideia pasatzen utzi eta Interneten alokairuzko etxeak bilatz en hasi zen. Kokapena idatzi zuen: Bizkaiko kostaldean apartamentuak. Gorlizeko apartamentu batzuk agertu ziren Web batean. Ez zuen amaren herrian egon nahi, lanerako txarra izango zelakoan. Gorlizen bertan bizitokia bilatuz gero, ziur zen familiako edo e zagunen batek bere lan asmoetan traba egingo ziola. Ez zuen interferentziarik nahi eta erabaki zuen Interneten bilatzen jarraitzea. Ez zuen hartuko agertuko zen lehenengo apartamentua, baina aukera desberdin on batzuk inguru hartan izanez gero, egingo zuen . Gustura joango zen Gorlizera bisita egitera. Bere izeba eta baita txikitako lagun batzuk ere han bizi ziren eta lanerako denbora behar zuen. Bakea eta lasaitasuna behar zituen idazteko. Ondoko herrietan ere baziren aukera batzuk. Haietako batean etxea on do zegoen; herrixka batean erdigunetik ez oso urrun, baina leku lasai batean. Azken zalantza izan zuen eta gainera lanbazkaria zuen handik gutxira. Arratsaldean etxe bilaketari berriro ekin zionean bi edo hiru etxe topatu zituen aproposak izan zitezkeena k. Gehienak txaletak ziren edo udarako alokatzen zituzten apartamentuak. 2016. urtean Aste Santu goiztiarra izango zuten martxoaren bukaeran. Berak hurrengo hiru hilabeteetan, apiriletik ekainera, behar zuenerako nahikoa izango zuelakoan Bilboko agentziar a bidali zuen mezu bat hilabete horietarako aukera gehiago ote zuen jakiteko. Bidali eta ordu betera jaso zuen erantzuna. Halaxe zen. Korreo elektronikoz hogei bat etxe eta apartamenturen datuak bidali zizkioten, denak kostalde hartatik hurbil. Salneurriak ez ziren merkeak, baina hiru hilabete haietarako ez hain garestiak. Gorlizetik hamar kilometrora Lemoizko Urizar herrixkatik hurbil, baserria izandako etxe moldatu batean hiru apartamentu zituzten alokatzeko eta berak hegoaldera jotzen zuena auker atu zuen. Apartamentuak, egongela handian balkoira ateratzeko aukera ematen zuen eta sukalde bainuaz gain bi logela zituen, bisitaren bat izanez gero, gonbidatuak beste logelan sartzeko. Agentziakoak esan zioenez belardi polita zuen inguruan eta leku lasai a ematen zuen. Herrixkaren erdigunea berrehun metrora zegoen eta jakin zuen taberna pare bat, denetarako denda bat eta autoentzako tailer bat zituela. Gorlizetik komunikabide onik ez zegoenez, auto bat alokatzea pentsatu zuen. Berak ez zuen autorik, Madril zentroan beharrezkoa ez zelako, baina zenbait lanetan ohitura hartu zuenez ondo etorriko zitzaion batere arazorik gabe mugitu ahal izateko. Herriko pisua eta auto bat alokatu zituen agentzian, salneurri onean denboraldi baxua izateagatik. Hurren go astean Aste Santu goiztiarra izango zenez, pisua ez zen libratuko apirilaren lehenera arte. Dena den, ostiral gauean bertan aukera izango zuen apartamentu hartan sartu ahal izateko. Bi aste eskasetan Pazko astearen bukaerarako dena prestatuta utziko zue n hara joateko. Bilbon bizi zen Marta lehengusinarekin mintzatu zen. Berdin egin zuen Mirianekin, Gorlizen bizi zen lagunarekin. Aspaldian ez zuen euskaraz egiten eta hasieran kostatu zitzaion. –Beraz, hiru hilabete pasatuko ditut Urizarren lanean, zue ngandik hurbil. Behin baino gehiagotan egongo gara elkarrekin. Hala ere, leku lasaia bilatu dut lanean aritzeko. Mirian, ulertzen duzu ezta? –Bai. Herrian ezagunek ez zintuzkete bakean utziko. Pozten naiz, aspaldian elkarrekin egon ez garelako. Beste inor i kontatu al diozu? –Bai, duela minutu batzuk Martari. Beste inori ez, ezta izebari ere. –Ondo egin duzu. Marta da txikitatik mantendu dudan lagunik bakanetakoa. Ondo pasatuko dugu hirurok. Egidazu mesede eta ez deitu beste inori, momentuz. Batzuekin ia ez dut harremanik eta ez dut uste orain hobeto konponduko naizenik. Beste lagunik behar izanez gero, nire oraingo lagunak aurkeztuko dizkizut. Oso atseginak dira, ikusiko duzu. –Ondo da. Oraingoz ez diot beste inori deituko, izebari ez bada. Egunak pasatu ziren. Konturatzeko joateko unea hurbildu zen. Elenak agurtu zituen lagunak. Anak eta Marisak bisitatuko zutela esan zioten; Federicok ere hitz eman zion asteburu batean edo bestean berarekin elkartuko zela. Elena azkenean Bilborako autobusa hartu zuen. Ohitura zuen maletak egiten eta ordenagailu eramangarriaz gain, ondo antolatutako maleta bat eraman zuen. Bilboko agentzian, aukera ona egin zuela pentsatu zuen. Amaliak, agentziako arduradunak, liburuxka bat eman zion informazioekin. Giltzak, planoak, turistentzako gidak eman eta autoa utzi zizkion arratsalde hartan. Gorlizeko bidean ere lagundu zion autoan, Elenak Bilboko irtenbideak ezagutzen ez zituelako. Leioan Amaliak Gorlizera ongi bideratuta utzi zuen Elena. Honek gustura egin zituen falta zitzaizkion hogei kilometroak. Iluntze polita eta udaberriko inguruko paisaia zoragarriak dastatu zituen. Gorlizetik pasa zen, baina hurrengo egunetarako utzi zituen bisitak. Azken kilometroak egin zituen Urizarreraino. Herria txikia zen. Ez zituen berrehun biztanle eta ikusgarria iruditu zitzaion. Baserria eta apartamentua espero bezala gustukoak izan zituen. Orduantxe aukera izan zuen eguzkiaren azken argitan paisaia ederra miresteko, ia dastatzeko. Denbora pasatzen utz i gabe, herrira joan zen autoz denda itxi baino lehen. Supermerkatu txikian gosaltzeko beharrezko janaria erosi zuen eta gosetuta zegoenez jatetxe tabernan geratu zen zerbait afaldu beharrean. Bokata bat hartzeko asmoz sartu zen tabernan. Tokia tradizionala zen itxuraz eta giroaz. Egur zaharrez egindako mahai, aulki eta barra zituen. Baserria izandako leku hartan harria eta egurra zen nagusi. Euskarazko musika lasaia entzuten zen, Benito Lertxundiren kantu ezagun bat gogoratzen zuenez. Hala ere, bereziena jendea zen. Familiakoak eta txikitan ezagututako bezalakoak ziren pertsona haiek, atseginak. Tabernaria neska gazte bat zen. Agurtu ondoren, zer hartu nahi zuen galdetu zion euskaraz. Berak kostata erantzun zion eta kontatu zion kanpoan bizi zel a eta ulertzen bazuen ere, asko kostatzen zitzaiola euskaraz egitea. Gaztelaniaz egiteko lasai esan zion gazteak, baina berak euskaraz egingo ziola, berari erdaraz egitea kosta zitzaiolako. Ondoren, bokata baino behar bezalako afaria hartzeko aholkatu zion. Bazituzten barazkiak eta entsalada; eta bigarrenetan haragia eta arraina aukeran. Borraja patatekin eta labean egindako lupia aukeratu zituen. Oso goxo zeuden eta etxeko familiako afariak gogorarazi zizkion afari hark. Pisura itzuli zenean nekatuta bai na pozik zegoen. Bat batean ama gogoratu zuen. Aspaldian zendu zen, baina iruditzen zitzaion ondoko herrian egongo zela. Txikitako hizkuntza berriro entzun zuen. Han ez zen bizi izan, bizitzako lehenengo urteetan, Bilbon baizik; baina, udako hilabeteetako abentura eta lasaitasunarekin lotzen zuen inguru polit hura. Idazteko gogoa baino gehiago zeukan hondartzan eta mendian ibiltzeko. Hurrengo egunean, goizean goiz esnatu zen. Gorlizera hurbildu zen inor izango ez zelakoan, hondartzan ibiltzeko eta dendet an astebururako janaria erosteko. Hondartzan eta ondoko pasealekuan uste baino jende gehiago zebilen, gehienetan adineko emakume eta gizonak, taldeka, binaka edo bakarrik ariketa egiteko, batzuk urrats moteletan, adinagatik gehiagorik ezin zutelako. Gaztea goak ere ibiltzen ziren korrika egiten. Hondartza ertzera hurbildu zen. Zapatilak kendu eta prakaren petralak altxatu zituen. Oinak busti egin zituenean hotza iruditu zitzaion ura, baina handik gutxira ez zuen nabaritu. Itsasoa nahiko bare zegoen egun ilun hartan. Zapatilak utzi zituen aldera itzuli zenean gizon gazte bat topatu zuen handik hurbil. Ez zion kasurik egin, baina hark galdera zuzena egin zion agurtu ondoren. –Egun on. Zu ez zara hemengoa, ezta? –Elenak behatu zion gizonari, nahiz eta kasu gehi egirik ez egin. Gizona, bere adinekoa eta itxura onekoa zen, irribarre polita zuen eta ez zirudien jokaera desatseginez hasiko zenik. Hala ere, ez zuen inorekin hitz egin nahi eta hala adierazi nahi izan zion. –Egun on. Barkatu, baina gauza asko egin beh ar dut. Berandutu naiz. –Aizu, ez dut enbarazurik sortu nahi. Besterik gabe, kanpotarra izanda laguntza eskaini nahi nizun behar bazenuen... –Barkatu. Esan dizut ez dudala astirik. Eskertzen dizut eskaintza, baina ez dut laguntzarik behar... –Zapatilak jantzi gabe, hartu eta pasealekura abiatu zen. Gizona ahots lasaiez ia desenkusatu zen. –Barkatu. Ez didazu esan nongoa zaren! –Behartuta sentitu zen zerbait esatera. Gizona atsegina eta itxura onekoa zen. Hala ere, ez zuen gizonik ondoan nahi, besterik gabe. –Madrilen bizi naiz, baina ama hemengoa zen –erantzun zion euskaraz. Gizonak baiezko keinua eginez agurtu zuen hizkuntza berean. –Banengoen bada! Zerbaitek esaten zidan euskalduna zinela baina kanpotarra era berean. Topatuko gara beste batean. Ondo ibili. –Baita zu ere. Barkatu, joan behar dut. Elena gaizki sentitu zen zakar jokatzeagatik, baina ez zuen gizon astunik nahi. Gizon hark itxura ona izateaz gain, atsegina ematen zuen. Edonola ere, hilabete haiek lanerako behar zituen. Elenak aspaldian galdu zituen gurasoak auto istripu batean. Izeba eta lehengusinak ziren zituen senide bakarrak. Lehengusinak Bilbon bizi ziren eta Gorlizen mantentzen zituzten harremanak gutxi ziren. Eguerdian izebari eta Mariani, bere txikitako lag un handiari deitu behar ziela pentsatzen ari zen bitartean, arrandegi batean amuarrainak eta harategian oilasko puska batzuk erosi zituen. Barazki eta fruta denda batean ere entsalada onak egiteko barazkiak erosi zituen. Gainerako gauzak aurreko egunean er osiak zituen herrixkan. Behin erosketak eginda, Urizarrera itzuli zen bere egonaldia eta lana antolatzeko. Ordenagailu eramangarrian eleberrirako ideiak idazten aritu zen denbora batez. Gero, pentsatu zuen bakardadea behar zuela eta ez ziola une hartan izebari deituko, bestela honek bazkaltzera gonbidatuko zuen eta bere bizitzaz hitz egin beharko zion. Berdin gertatu ahal zen Marianekin. Nahiago zuen beranduago edo egunaren bukaeran denbora mugatua eman beraiekin. Ez zegoen bere intimitateaz mintz atzeko moduan. Bazkaltzeko entsalada eta oilaskoa prestatu zituenean deitu zion izebari. Egia izanda ere, Urizarreko egonaldia justifikatu behar izan zuen lanerako lasaitasuna eta bakardadea behar zituelako aitzakian, edo izebak bisitak bakantzea onartzea nahi baitzuen. Marianekin antzera jokatu behar izan zuen eta arratsaldean, afaldu aurretik geratu ziren mintzatzeko. Bere lasaitasunerako neurri eta lan gehiena egina zuen. Lasaiago ibiliko zen aurrerantzean. Aski izango zuen noizean behin izeba bisitatzea rekin. Laguna gehiagotan ikusiko zuen eta momentu egokian gustura kontatuko zizkion bere bizitzaren gorabeherak. Bazkaldu ondoren lo kuluxka egin zuen. Arratsaldean presarik gabe aritu zen aspaldiko partez. Marianekin elkartu zen Gorlizeko kafetegi batean . Lagunak goizez egiten zuen lan administratibo bezala Plentziako arrain enpresa batean eta haurrak ziren bere kezka nagusia. Zoriontsua zen bere senarra, familia eta bizitzarekin. Elkarren berri zutenez solas arina izan zuten. Lagunaren jarduna beraren it xuran zentratu zen, behin diosala eginda. –Elena, oso ondo zaude! Gorputz liraina mantentzen duzu eta aurpegi ona ere bai. –Lagunak inbidia sanoa sentitzen zuen eta hala adierazi zion. Elenak berdin egin zuen. –Marian, mundura bi haur ekarri ondoren zu ez zaude gaizki. Nahi nuke nik zuk dituzun aingerutxoak eta bizitza izan. Kilotxo horiek oso ondo geratzen zaizkizu. Txikitako Mafaldatxoren itxura duzu oraindik, ilearekin eta aurpegiarekin. –Marianek jarraitu zuen lagunaren itxura goraipatzen. –Metxa argiago hauek oso ondo ematen dizute, zure begi arre argien tonalitatean gainera. Lagunek jarraitu zuten solasaldi lasaian kafeak hartu bitartean. Elenaren azkenekoak eta Marianen haurren gorabeherak izan zituzten mintzagai. Bederatziak aldera iz ebarenean zen afaltzeko. Erretiratuta zegoen eta alarguna zen. Bere bizitza, katuek, alabek eta bilobek osatzen zuten, baita zaharren egoitzan laguntzera joatea ere. Izeba nahiko argia zen Elenaren bizitza pertsonalean gehiegi sakontzeko eta lan kontuez et a asmoez galdetu zion. Ilobak gustura dastatu zituen Izebaren platerak, ziazerba arrautzopila eta sardina irin arrautzeztatuak, txikitako oroitzapenetakoak bezalakoak. Izebak kontatu zion hurrengo egunean, igandean, Marta eta familia bazkaltzera agertuko z irela. Elenak esan zion kafea eta postrea hartzera helduko zela, laguna agurtzeko eta berarekin hitz egiteko. Larunbat gaua zen eta goiz samar. Jendea beranduago aterako zen afariak bukatutakoan eta eguraldi txarra ez zegoenez, giro ona izango zuten. Bitartean, Elenak paseo txiki bat egiteko aprobetxatu zuen pisura itzuli baino lehen. Kale nagusitik jaitsi zen hondartza aldera. Paseo ederra egin zuen argitutako pasealekutik. Banku batzuetan bikoteak ikusten ziren. Hondartzan iluntasuna zen nagus i. Ez zuen espero inork berarekin sartzerik. Gizonezko baten ahotsak agurtu zuen erdaraz. –Gabon. Bakarrik zaudela ikusi dut. Arazorik al duzu? Zerbaitetan laguntza nahi duzu? –Elenak hurbiltzen ikusi zuen gizona gaztea zen, beltzarana eta itxura onekoa. Gigolo bat izango zelakoan erantzun zion. –Begira mutiko, ez dut inoren laguntza behar. Paseo bat egiten ari naiz. –Barkatu, baina hemendik ordu hauetan emakume bakartiak gizon bila ibiltzen dira. Benetan ez duzu nire laguntza nahi? –Atsegina mutila. –Ez. Txikitan bizi nintzen hemen. Paseo bat baino ez dut egin nahi ateri dela aprobetxatuz. –Lastima. Ikusi zaitudanean pentsatu dut behingoz zorte ona izan nezakeela eta emakume eder batekin egon ahalko nintzatekeela. Gabon eta gogoratu hemendik ibiltzen naizela festa egunetan. –Gizon gaztea oso atsegina zen. Irri batekin agurtu zuen. Elenak pentsatu zuen aspaldian ez zegoela gizon batekin gustura. –Bai, gabon. 2016ko maiatzaren 3a zen. Igande goizean lasai ibili zen. Gosaldu eta dutxatu ondoren mugikor retik egunkarietako azken berriei errepasoa egin zien. Goizean zehar eleberrirako ideiak jorratu eta zehaztu zituen. Une batean lanetik atseden hartzeko altxatu eta leihora hurbildu zen. Paisaia ederra zen. Handik ez zuen itsaso aldea ikusten, baina inguru ko etxe eder batzuk eta ikusmira berde politak zituen aurrean. Kanpotar batek esango zuen Euskal Herriko paisaia tipikoa zela, belardiak, baserriak eta zuhaitz basoak zituena. Bazkaltzeko ordua hurbil zen eta atzealdeko belarditik itsas hegia behatzeko gog oa sortu zitzaion. Kanpoan etxearen babesean banku pare bat zeuden. Handik hegoaldeko paisaiaren antzekoa ikusten zen, baina Gorlizeko hondartza eta itsasoa zegoen guztiaren protagonista. Egun hodeitsua zen, baina horrek ez zuen xarma zapuzten. Sakonki har tu zuen arnas. Gustura zegoen eta begiak itxi zituen. Batbatean ahots batek eten zion unea. ––––– Amodio eta intrigazko istorio honetan bi aukera daude. Elenak bi pertsona oso desberdin topatu ahal ditu eta une honetatik aurrera gertatuko dena oso desberdina izan daiteke. –A aukera: Benito Sukia, izen hori erabiltzen zuen behinik behin, langabetua zen baina ez zitzaion dirurik falta. Ingeniaria. –B aukera: Patxi Aranbarri, Bilbo udaleko abokatua. Dibortziatu ondoren baimen sabatikoa eskatu zuen sei hilabetez. ––––– A aukeraren araberako istorioa –Kaixo, auzokide. Benito Sukia naiz, Donostiar ra; baina Bilbon bizi naiz. Ondoko pisua alokatu dut denboraldi baterako. Herenegun leihotik begira nengoela, agertu eta baserrira sartu zinen. Kasualitatez berriro ikusi zintudan hondartzan. Neure burua aurkezteko eta laguntza eskaintzeko asmoa nuen. Ez dut ligatu nahi. Zaude lasai. Duela gutxi lana galdu dut eta andregaiak utzi ninduen. Elkarrekin bizi ginen Bilbon. Ingeniaria naiz eta ez dut arazo gehiegirik izango berriro lana aurkitzeko, baina bizitzan eten bat behar dut eta berriro hasi nahian, inguru eder honetan atseden eta opor denbora emango dut zenbait hilabetez. Hau dena esaten dut jakin dezazun ez dudala inolako harremanik nahi, auzokide ona izan baino ez. Orain utziko zaitut, baina espero dut auzokide onak izatea. Eguerdion. –Elenak ez zekien z er esan. Ez zuen espero halakorik. Gaizki sentitzen zen eta desenkusatzen hasi baino lehen gizona bazihoan. –Barkatu... Ni Elena naiz, kazetaria eta sentitzen dut horrela jokatu izana... Gizona etxean barneratu zen. Altua zen, itxura onekoa eta aurpegi ederra zuen. Roger Moore, aspaldiko 007aren itxura zuen, ilehoria eta begiurdin guapoa zen. Beste batean atseginago jokatuko zuen gizonarekin. Bankuan eserita, gustura geratu zen une b atez. Benito gizon atsegina eta erakargarria iruditu zitzaion. Ahots xuxurlari hark oso ongi sentiarazten zuen. Konturatu zen gizonak gehiegi hunkitu zuela eta baztertu behar zuela gogotik. Apartamentura joan eta bazkari arina prestatu zuen. Laster batean bukatu eta harrikoa egin zuen lo kuluxka egiteko. Kafe bat hartu zuen esna egoteko. Harrezkero joan behar zuen izebarenera. Izeba eta lehengusinaren senarra eta haurrak agurtu zituen. Une batez azaldu zien liburua idazteko Urizarren apartamentu bat a lokatu zuela, lasai lan egiteko bakardadea behar zuelako. Gero lehengusinarekin atera zen itzuli bat eta lasai hitz egitera. Marta, bera baino gazteagoa zen. Dena den, bere adineko Maribelekin baino hobeki konpontzen zen aspaldiko partez. Paseatzera atera ziren. Marta irekia eta atsegina zenez gustura hitz egiten zuen Elenak harekin. Aspaldian ez ziren egon elkarrekin, baina arratsalde hartan gustura kontatu zion azken aldian izan zuen bizitza hutsala, alkohol eta droga gauak, Pedroren faltsukeria eta senti tzen zuen aldatzeko beharra. Hurrengo astebururako planak egin zituzten, Marta, Marian eta hirurak larunbat gauean ibiltzeko. Iluntzean denak agurtu zituen eta goiz etxeratu zen hurrengo egunetik lanean aritzeko. Hurrengo bi egunetan ez zuen lana besterik egin. Beno, egunean behin paseo eta erosketak egiten zituen herrian, Plentzian edo Gorlizen. Hara joaten zenean hondartzatik ibiltzen zen eta oinak bustitzen zituen. Une haietan Benito zetorkion burura. Baina, bestela, gustura zegoen lan handia eg in baitzuen. Asteazken arratsaldean Marianekin afaldu zuen Urizarreko jatetxe hartan. Postreetan zirenean, ondoko pisuko Benito agertu zen zerbait afaltzera. Jantokian beste hiru mahaitan baino ez ziren afaltiarrak, beste bi bikote eta lauko familia bat o porretan izango zirenak. Auzokideak agurtu zuen Elena eta eskatu zuen afaria. Bazirudien askotan joaten zela hara, zeren zerbitzariak lagunkiro hitz egin baitzuen berarekin. Bi lagunek bukatu zutenez ordaindu eta kanpora atera ziren. Kanpora irten bezain p ronto Marianen lehenengo komentarioa Benitori buruzkoa izan zen. –Zertaz ezagutzen duzu aingeru eder hori? –Nire auzokidea da. –Oso erakargarria iruditu zait, eta atsegina. Zer egiten du hemen? –Ez dakit zer egiten duen. Topo egin ge nuenean ligatzeko zetorrela uste nuenez, garbi utzi nion ez nuela gizonekin ezer izateko asmorik. –Tuntun halakoa! Begirada eta gorputz horiekin pasatzen uztea ere! Zu bezala libre egongo banintz, nik ligatuko nuke. –Elenak barre egin zuen. Lagunak arraz oi zuen. Gizon erakargarria eta hezia zen. Lastima aukera hori moztu izana. Lagunari adierazi zion nolabaiteko damua, nahiz eta bere buruari esaten ziola konturatu. –Tamalez, zapuztu dut horretarako aukera. –Ez uste. Zu oso ederra zara. Pixka bat prestat uz gero, eskotea erakutsiz, rimel emanez eta ilea libre utziz, edozein txoratzeko moduan egongo zinateke. –Uste dut orain ezin dudala atzerarik egin. Uxatu nuen eta ezin dut ezer egin. Egia esanda pare bat aldiz ikusi zuen pisura sartzen edo handik ateratzen. Beti atsegin. Eskua mugituz agurtu zuen leiho bestaldetik ikusi zuenean eta gabon batekin aurreko gauean etxeratzean iparraldeko belardian itsaso eta Gorlizeko argiei begira bankuan topatu zuenean. Orduan hitz batzuk baino ez zituzten gurutzatu. –Ederra da hemengo ikuspegia, ezta? Nire apartamentuko gela batetik ere ikusten bada ere, egunero etortzen naiz lasaitzera. Dena den, ez dizut enbarazurik egingo. Lasai, joango naiz. Gabon. –Elenak ez zuen astirik ezer esateko. Uxatu zuen gizon hura eta orduan ezin zen hasi berriro ezer gertatu izan ez balitz bezala. Damu zen, baina ez zekien zer egin eta ezin zuen hura aldatu. Orduko, gizona itzuli eta etxe atarira bidean zen, erantzunik espero gabe. –Bai... Gabon –esan zuen emakumea k berekiko. Ez zuen uste besteak entzungo zuenik, baina entzun zuen eta baita hitzen tristura nabaritu ere. Gizona joan zenean Elena pentsatzen geratu zen. Damu zen atseginagoa ez izateagatik. Benetan gizon ederra hura! Ordurako, libururako ideia k gauzatuta zituen, pasarte batzuk idatzi ahal izateko. Hiru egunetan ia berrogei bat orri idatzi zituen eta aurretik erdi prestatutako artikuluak osatu eta bidali zituen. Lana behintzat egiten ari zen. Ohera joateko ordua zen. Ez zuen logalerik, ordea. Ordutegi finkoa jarraitzea garrantzitsua zen berarentzat. Ondo lo egiten zuen, egunero ariketak egiten zituen: paseo luze bat mendian; eta ongi elikatzen zen. Baina..., Benitoren jarduna imajinatu zuen. Zekienez, bera ere lanen batean zebilen. Egun pare ba tean sumatu zuen etxean sartzen, goizean goiz, ziur asko korrika edo ariketa fisikoa egin ondoren. Bazirudien otordu asko jatetxean egiten zituela. Leku hartan ondo jaten zen eta merkea zen, gainera. Une hartan zer egingo zuen Benitok? Elenak bakardadea sentitzen bazuen ere, bazekien lagunak zituela. Marta eta Marian hantxe zituen. Izeba zen amaren ordezko ona, eta Madrileko lagun batzuekin hitz egin zuen zenbait alditan. Lankide eta ezagun asko zituen. Dena den, bikotekiderik ez zuen. Pedro, bere azken m utillaguna, amets gaizto bat izan zen berarentzat, bere gezur eta faltsukeriarekin. Berarekin izan zuen bizitza eroa eta zentzugabea zen. Droga eta alkoholaren egunak urrun ziren, baina sexuarenak ere bai. Hilabetea baino gehiago pasa zen Pedrorekin egon zen azken alditik. Sexua ala maitasunaren falta izango zen, baina hutsunea sentitzen zuen. Ohera joan zen. Burutazio txarrak aldentzeko eta loak hartzeko, inguruan egin nahi zuen itzulian pentsatzen lasaitu zen. Hurrengo goizean, herriko kostaldeko arrantz aauzora, Armintzara joatea pentsatu zuen eta bide batez arrainak erosiko zituen. Autoa erabiliz, paseoa eta guzti bi ordu eskasetan itzuliko zen lanera. Goizeko zazpietan ateraz gero, ia goiz osoa izango zuen beharrerako, lanerako, izebarenera bazkaltzera joan aurretik. Hurrengo goizean, pentsatu zuen bezala iparraldera bidean zen. Ondo lo egin zuen eta baita gosaldu ere. Portu ondoan utzi zuen autoa eta ingurutik paseatu zuen. Auzoa, Urizar baino handiagoa zen. Txaletak, aspaldiko baserriak eta berriki e raikitako pisu batzuk. Kaitik hurbil etxe txiki polit batzuk ikusten ziren, arrantzaleenak izandakoak. Eliza ederrak, dendek, kafetegiek, jatetxeek eta osasun etxeak osatzen zuten panorama. Itsasertzean hareaz baino harri txintxarrezko hondartza txikia, la barrak eta kaia zeuden. Kirol portu bat zegoen. Txalupa, batel, lantxon eta belauntziak neurri berean ikus zitezkeen eta arrantza portuan hogeita hamar bat untzi txiki eta sei bat handiago zeuden. Hornitegiak kontserba lantegien ondoan ziren. Lonja batean arrainak sartzen ari ziren. Areto batean enkantea izango zena hastekotan zenez, Elena hurbildu zen. Hogei bat pertsonek arrain loteen eskaintza egiten zuten, eskaintzarik altuenak lotea eramaten zuelarik. Ia bukatzen ari ziren eta kutxa batzuk baino e z ziren geratzen. Herritar arrunt itxura zuten andre eta gizon batzuk hurbildu ziren. Bati galdetu eta arraina gutxika eros zitekeela esan zion. Pertsona bakoitzak zer erosi nahi zuen azaltzen zuen eta gizon batek esaten zion salneurria. Merkea zenez, be rak txitxarro eder pare bat seinalatu eta hiru euro eskatu zizkioten. Ordaindu zuenean poltsa batean sartu zizkioten arrainak. Gustura atera zen etxera itzultzekotan. Elenak beste kafe bat hartzeko gogoa zuen. Kaiaren ondoan bazen itxura oneko kafetegi bat. Sartu eta kafesne bat eskatu zuenean, han, mahai batean gosaltzen, Benito ikusi zuen. Honek esertzeko gonbidapena egin zion. Agurtu ondoren, Elenak adeitsu zertan ari zen galdetu zion. –Kaixo. Egun on. Autoz hurbildu naute hona. Paseoa egin dut eta orain gosari ederra, ikusten duzunez. Zu zertan ari zara? –Itzuli bat egiten, lanean jarri baino lehen. Arraina erosi dut lonjan. –Biek kafea edan zuten isilik. Tarteka elkarri begira, Benitok hitz egin zion. –Ni proiektu bat egiten ari naiz , beti marrazki eta kalkuluak egiten. Garbi dago zu zerbait serioa egiten ari zarela. Zuk zer lan duzu esku artean? –Elena Garzia Etxegoien naiz, kazetaria eta liburu bat edo beste argitaratu dut. Siriako gerra eta errefuxiatuei buruzko liburu bat idazten ari naiz. –Gizonak interes aurpegia jarri zuen. –Niri erreportajeak eta kazetaritza asko gustatzen zaizkit. Pozte n naiz zu ezagutzeaz. Ni ingeniari hutsa naiz, kalkuluetan trebea, baina ondo idazten eta errealitatea ongi adierazten dutenen mireslea. Zure idazkiak bilatuko ditut. Zu ezagututa, egiten duzuna interesgarria izango da –hura esan bitartean miresle aurpegia eta ahots atsegina jarri zuen Benitok. Elenak, ordea, ez zekien hain lotsagabeki jokatzeak haserrarazi edo lotsagorriarazi behar zuen. Txantxetan ari zen? Edonola ere, gizon haren interesak pozten zuen. –Zure lausenguek lotsagorritu egiten naute. Ez se gi mesedez! –Zuk merezi dituzunak. Ondo ari zara lanean? –Poliki ari naiz zerbait idazten. Ikusiko dugu zer aterako den! Eta zu zertan ari zara? –Proiektu bat burutzen ari naiz, makina baten hobekuntza baino ez –eten bat egin zuen –. Zure lanarekin konp araziorik ez duena, hala ere. Ez dakizu nola pozten nauen gure artekoa argitzeak –Elenak ez zekien ondo zer esan. –Bai... Oso gogor jokatu nuen. –Elenak espero zuen harremanak normaltzea. Gizonak egoera aprobetxatu zuen. –Erosi duzun arraina afaltzera gonbidatu behar nauzu. –Gizona lotsagabea iruditu zitzaion, baina ez zuen mesfidati jokatu behar. Nahiko ezulertuak izan ziren ordura arte. –Sentitzen dut, arrainak izoztu eta lagunei afaria prestatzeko asmoz gorde behar ditut. Nahi baduzu jatetxean afal dezakegu gaur gauean. Orain lanera itzuli behar dut. Nahi baduzu eramango zaitut. –Bai. Eskerrik asko. Itzultzean Benitok inguru haiei buruz hitz egin zion emakumeari. Bazirudien ahaztu zuela Elenaren familia ingurukoa zela. Baserrira heldu zirenean ber en apartamentura eta lanera itzuli ziren. Gauean afaltzeko geratu ziren. Elenak lan dezente egitea lortu zuen, nahiz eta tartean gizonarekin gogoratu. Lotsagabea iruditu zitzaion, baina neurri berean bere jarrerak eta moduek ongi sentiarazten zuten. Oso e rakargarria zen eta aspaldiko partez laudorioek pozten zuten bera. Bazkari legea eta kuluxka egin zituen lan pixka bat egin aurretik. Afaltzera joan baino lehen dutxatu eta ondo apaindu zuen bere burua. Jatetxera sartu zenean Benito mahaian zegoen dot ore eta ikaragarrizko edertasunaz jantzita. Altxatu zen Elenari aulkia eskaintzeko. Gizonak sportez janzten zuen, baina marka, kalitate eta modelorik onenekin. Garbi ikusten zen aberatsa zela, edo janzten diru mordoa gastatzen zuela. Eseri zirenean Benitok Champagne kopa bete zion. Eskaera egina zegoen eta gizonak esan zion gonbidatzen utzi behar ziola. Afari berezia izan zen. Hasteko, ostra batzuk eskaini zizkieten, ezin freskoagoak eta goxoak; gero, iberikoak eta Borgoña bat ekarri zizkieten; lehen plater nagusia udaberriko barazki parrillada zen txakoli baten laguntzaz; kontsome bat tartekatuz, bigarrenerako benetako idi txuleta puska txiki batzuk eta otarraina thermidor erara zuten, Errioxa eta Albariño edateko eskainiz; Postreetan Pantxineta eta jelatu onak zituzten. Whiski zahar bat eta Armagnac eskatu zuten bukatzeko. Harrigarria izan zen jatetxe arrunt eta herrikoi hartan jaki haiek eskaintzea. Esan gabe ere, garbi zegoen Benitok gutizia haiek erosi zituela. Benitok dotore jokatu zuen, jaun bat bezala eta Elenak ongi pasa zuen gizonak kontatu zituen pasadizoekin. Jende asko eta famatuak ezagutzen zituen eta bazirudien lagun hurbilak zituela. Otordu gogoangarria izan zen. Elena zorabiatuta zegoen, nahi gabe ere, eta gutxi edanda, edari goxoak dastatuz burura eter haiek igo zitzaizkion. Hodeitan zegoen. Altxatu zirenean oso berandu zen. Beste afaltiarrak aspaldian joan ziren. Benitok dirutza ordaindu zuen eta eskupeko ederra utzi ere bai. Kanpora atera zirenean gaueko magia sentitu zuten. Ez zen ilargia ikusten, ilberria baitzen eta hodeien artean ilargi arrastorik izanez gero ezkutuan izango zen, baina gau epela eta polita zen. Haiek bizi ziren baserrira heltzean atzealdeko banku batean e seri ziren une batez. Elenak pisura igo behar zuela adierazi nahi zuen eta agurtzen hasi zen. –Afari izugarria izan da, goxoa eta atsegina ere bai. Nekatuta nago eta uste dut loak hartuko nauela berehala. Eskerrik asko gonbidatzeagatik. –Altxatu zen. Benitok luzatu nahi zuen afalondoa eta elkarrizketa luzatzearren hasi zen hizketan. –Nik eman behar dizkizut eskerrak, zure ondoan afaltzeagatik. Oso eder zaude eta gustura egon naiz... –Elenak ez zekien zer egin. Zuzenean begiratu gabe, desenkusatu zen joan aurretik. –Barkatu, baina nekatuta nago. Lotara joango naiz, bihar lan handia egin behar baitut. –Altxatu zenean gizona ere atzetik mugitu zen. Beren pisuen ateetara helduta hitz batzuk gurutzatu zituzten agurtu beharrean. –Gabon Elena. Oso atse gina izan da zure ondoan afaltzea. –Gauza bera esan behar dut nik. Gabon. Elena konturatu zen berak ez zuela bere bizitza pertsonalaz edo lanaz hitz egin, ezta Benitok bereaz ere. Hobe. Ondo zegoen denbora batez betiko kezkak eta asmoak alboratzea. Pisu an sartu bitartean bera ere oso gustura egon zela pentsatu zuen. Gizon hura oso guapoa zela eta gustatzen zitzaiola onartu behar zuen. Dena den, une hartan ez zuen gizonekin harremanik nahi. Hurrengo egunetan lan handia egin zuen. Nahiz eta ordu batzueta n bere idazkian zentratu, aldiro, ondoko pisuko gizona etortzen zitzaion burura. Imajinatzen zuen uneoro, erakargarri. Ostegunean auzoko supermerkatu txikian topatu zuten elkar arratsaldean erosketa batzuk egiten, Elenak fruta eta barazkiak eta Benitok kafe ehotua eta esnea. Hori zela eta gizonak kafe on bat hartzera gonbidatu zuen berera. Bere pisuak logela bat zuen hegoaldera, eta beste gela guztiek, sukaldeak bezala, mendebalde eta iparraldera jotzen zuten. Kafetera italiar klasiko batekin oso kafe go xoa egin zuen Benitok. Lau tontakeriaz hitz egin zuten, baina gustura egon ziren biak sukaldean kafea hartzen zuten bitartean. Ostiral goizean euririk egiten ez zuela aprobetxatuz elkarrekin egin zuten herri inguruan ibilaldi bat. Ordu eta erdiz herri in guruan ibili ziren paseo arina eginez. Gutxi hitz egin zuten, baina arratsaldean zerbeza bat hartzeko geratu ziren jatetxean. Benitok bere bizitzaz galdetu behar ziola pentsatu zuen. –Zer nolako lana egiten duzu? –Aktualitate internazionalari buruzko artikuluak idazten ditut egunkari batzuentzat. Dena den, orain eleberri bat idazten ari naiz. Horregatik etorri nintzen hona, lana lasai egin ahal izateko. –Orduan famatua zara! Zure izena ezaguna egiten zitzaidan, baina ez nekien zertaz. Zuk liburu bat idatzi zenuen, ezta? –Bai. Suerte onekoa izan nintzen eta nire lehenengo eleberria izanda ere, sona handiko saria irabazi nuen duela urte batzuk. Orain libu ru onargarri berri bat idazten saiatzen ari naiz. –Oso interesgarria da. Zeri buruz idazten ari zara? –Errefuxiatuei buruz... –baina, Benitok ez zion jarraitzen utzi. –Bai, gaurkotasun handiko gaia da. Ziur naiz liburu interesgarria idatziko duzula. Benitok bere bizitzaz galdetu zion, Madrileko bizitzaz eta familiaz. Elenak gainetik eta pertsonalena saihestuz kontatu zion. Elenak larunbatera aurreratu zuen lehengusinarekin eta lagunarekin afaltzeko eguna. Madrileko lagun batzuk hurrengo asteburuan iz ango ziren, ostiral gauean agertu eta igande goizean joateko asmoa zutenak. Beraz, larunbatean bertan jarraitu zuen egunean zehar idazten, denbora aprobetxatzekotan. Gauean Plentziako jatetxe batean geratu ziren lagunak. Hirurak aspaldian elkartzen ez zi renez, jaki goxoak dastatu bitartean hizketan aritu ziren beren egunerokoaz. Marta lehengusina Bilboko bizitzaz mintzatu zitzaien, laborategiko gorabeheraz, familiaz eta lagunez. Marian arrain enpresan zuten lan eskasiaz aritu zen. Une batean Marianek gizo n ederraz galdetu zion Elenari. Martak ez zuen gizon hura ezagutzen eta galdetu zien. –Marianek galdetu duen moduagatik, gizon interesgarri bat ezagutu duzu. Ez didazu txintik kontatu. Ea, konta ezazu gizon eder horrekikoa. –Emakumea harrapatuta se ntitu zen eta laburki kontatzea erabaki zuen. –Baserriko ondoko apartamentuan Benito bizi da, urte sabatikoan ez dakit zer egiten eta zenbaitetan elkartu naiz azken aldian paseatzeko edo kafe bat hartzeko. Ez berari ezta niri ere ez zaigu harreman konpli kaziorik interesatzen eta lagunak baino ez gara –orduan Marianek adierazi zuen harridura. –Duela hiru egun ikusteagatik baino ez zenuen ezagutzen eta orain lagunak zarete. Zer gertatu da? –Elenak ulertu zuen besteei dena kontatu behar ziela. –Etorri e ta hurrengo egunean hondartzan paseatzen nenbilela, kanpotarra nintzela pentsatuta, Benito agertu zen laguntza eskainiz eta nik uxatu nuen, gizonekin ezer ez nuela nahi esanez. Handik bi egunetara baserrian topatu nuenean kontatu zidan auzokide on bat beza la eskaini zuela bere burua. Beste gauza bat kontatu zidan: ez duela emakumeekin ezer nahi. Hala ere, asteazkenean Marianek eta biok topatu genuenetik zenbaitetan egin dugu topo, kafeak hartu ditugu eta paseoren bat egin dugu. Orain lagunak gara... –Marta k jarraitu zuen. –Ez dakizuna da zein mutil ederra den. Niri ilehoriak ez zaizkit gustatzen, baina honek badu Roger Mooreren itxura eta edertasuna. Begirada sorgingarria du eta oso interesgarria da. Ahots eta modu ederrak ditu. Benetan jateko modukoa. –Hiru emakumeek egin zuten barre. Marianek bota zuen proposamena. –Aurkeztu behar diguzu gizon hori. Afariarekin jarraitu zuten. Bapo geratu ondoren, paseatu eta geldialdiak egin zituzten pare bat pubetan, hizketan eta dantza pixka bat egiteko. Igandean berandu altxatu zen emakumea. Lasai gosaltzen ari zela, konturatu zen ez zegoela lan egiteko moduan. Paseo luzea egitea komeni zitzaion. Pentsatu zuen goiz bazkaltzea eta arratsaldean lanean jarraitzea. Paseatzeko Benitorekin gogoratu zen eta azk ar prestatuta haren atean jo zuen. Ez zuen inork erantzun. Aspaldiko partez bakardadea sentitu zuen. Ez zen gizona bera erakartzen zuena. Nahi ez bazuen ere, gizonezko batekin harremana behar zuen: ez sexua, harreman pertsonala eta laguntasuna baizik. Gain era, ondo pentsatuta, berak ez zuen lagun bat bezala ikusten Benito. Aurpegi eta gorputz ederrak izango zituen, baina komunikazioa ez zen hain ona. Egun hartan gauzak mekanikoki egin zituen. Astelehenean oso goiz esnatu zen Elena eta ateratzeko prestatut a zegoenez, ondoko pisuko mugimenduen zain geratu zen. Benito noizbait agertu edo aterako zen. Liburu bat irakurtzen aritu zen. Hamarrak pasa, eskaileretan mugimendua nabaritu zuen. Ez zen Benito. Beste apartamentuko bizikideak ziren, Frantziako bikote bat . Aurrekoak bi kataluniar oso isilak, ia ezagutu gabe joan ziren. Frantziarrak agurtu eta lanean zerbait egiteko prestatu zenean berriro entzun zuen kanpoko zarata. Orduan espero zuena zen. Agurtutakoan honek kontatu zion Bilbon egon zela. Kafe bat hartu z uten elkarrekin gizonaren pisuan. Norberak egin zuena kontatu zion besteari. Benito lagunekin ibili zen larunbat gauean eta igandean. Handik aurrera ohitura bihurtu zuten goizeko kafea Benitorenean egitea, gehienetan herri inguruan ibilaldia egin ondor en. Eguneroko energia hartzea bezalakoa zen Elenarentzat. Afariak jatetxean egiten zituzten. Astean zehar lan dezente egin zuen Elenak. Bere liburua bideratuta zegoen. Siriako gerra zela eta, pertsona erreal batzuen bizitzetan oinarrituz garatu egin zuen e leberria. Alepo ingurutik basakeriak eta gerraren ondorioak ikusita, ihesean, Turkia, Grezia eta Europan zehar ibilitako errefuxiatu batzuen historiak ziren. Benetako izanak baino ez zituen aldatu. Ostiral gauean Elenaren Madrileko lagunak agertu ziren BMW X3 eder batean. Ana, Federico eta Marisa kazetariak eta fakultateko garaitik aspaldiko lagunak ziren eta konfiantza osokoak. Azken aldian pixka batean baztertu bazituen ere, beti ondoan izan zituen eta krisi momentu hartan lagundu nahi zioten. Pedro et a beste lagun gautxoriak ziren betiko utzi nahi zituenak, alkohol eta droga gaueko lagunak. Egunkari desberdinetan egiten zuten lan eta lagunarekin egon nahi zuten. Bazkal orduan heldu zirenez, herriko ostatuan egin zuten otordua. Gustura bazkaltzen e ta kontu kontari zebiltzala, Benito agertu zen. Elenak aurkeztu zien eta beraiekin geratu zen bazkaltzen. Emakumeak liluratuta zeuden bere edertasunarekin eta atsegina izateagatik. Federicok, aldiz, nahiz eta bisexuala izan, gizona izateagatik edo jarrera pentsakorragoa izateagatik ez zuen iritzi bera. Gainera, bazen gustatzen ez zitzaion zerbait eta Elenari adierazi zion bazkaria bukatu eta pisuan bakarrik geratu zirenean. –Elena, gizon hori oso erakargarria egingo zaizue, baina itxurati bat da. Ez du ben etako interesik zuengan. Beno, agian zuregan bai. Zerbait lortu nahi du zuregandik, baina ez du agerian utzi nahi eta ezkutatzen ari da. –Elenak ez zuen espero entzun zuena. Haserretzen hasi zen. –Aizu, zer diozu? Atsegina da eta gizon normala da. Zergati k esaten duzu zerbait ezkutatzen duela? –Zuek itxurekin liluratuta, ez zarete bere pertsonalitateaz konturatu. Ikusi dut hoztasunez jokatzen duela. Hala ere, zurekin zerbait gehiago du, zeren eta maiz begiratzen dizu arreta handiz –hura ez zuen espero eta ia oihuka galdetu zion. –Zer nahi duzu? Beldurtu nahi al nauzu? –Ez. Kontuz ibiltzeko esan nahi dizut. Gizon hori ez da dirudiena eta ezkutatzen duen zerbait nahi du zurekin erlazionatuta –erantzuna gehiegizkoa iruditu zitzaion. –Aski da! Imajinazio g ehiegi duzu. Utzi asmazioak eta izan gaitezen bakean. –Ondo da. Ez dizut berriro esango, baina kontuz ibili berarekin. Ostiral gauean Elena eta lagunak Bilbon ibili ziren afaltzen eta gaupasa egiten. Larunbatean ingurua ezagutzen ibili ziren. Benito, etxean geratu zen, baina lagun bat agertu zitzaion larunbat arratsaldean: Rafa. Bien lagunekin denak ibili ziren Plentzian pub batzuetan portuaren inguruan. Ordurako Elena eta Benito ia bikote, anfitrioi bezala a ziren, lagun soilak zirela esaten z uten arren. Igande goizean, denak herrixkako jatetxean elkartu ziren agurtzeko. Beste batean elkartzekotan, Madrildarrek bidaia luzea egin behar zuten eta Rafari lagundu zioten Plentziaraino Bilboko metroa hartzeko. Benito eta Elena herrian gerat u ziren eta itzulia egiten zuten bitartean mintzatu ziren. Benito hasi zen azalpen bat egiten. –Elena, aspaldi honetan gaizki ibili naiz eta ez dut ezertan benetako interesik. Orain, zu ezagututa, hasi egin naiz berriro bizitzen. Zuk ekarri nauzu berriro mundura. Zurekin ondo eta neure buruarekin gustura sentitzen naiz. Hemendik gutxira, pisua utziko dut Bilbon lan batean hasi behar dudalako. Etorriko zinateke Bilbora nirekin? Mesedez, nik zurekin harremanetan hasi nahi nuke. Esadazu behintzat bisitatzera etorriko zarela. –Elenak ez zuen hura espero. Gizonaren jarrera bortitz samarra iruditu zitzaion. Sentimendu kontrajarriak sentitu zituen. Ondo pentsatu nahi zuen zer esan, baina erantzun behar zion. –Benito, ez dakit zer esan. Uste dut harremanetan jarra itu ahal dugula. Edonola ere, etorri ahal zara hona ni bisitatzera... –Benitok moztu zion. Kezka aurpegia zuen eta premia adierazi zuen hitz egin zuenean. –Elena, pisua utziko dut eta berehala ez bada ere, zu nire ondoan nahi zaitut Bilbon. –Emakumeak ez zekien nola jokatu. Beldur puntu bat sentitu zuen premia horren aurrean. Gizona ederra eta atsegina egiten zitzaion. Une batean ia laguna zela pentsatu zuen. Dena den, ez zitzaion gustatu gizonaren jokaera eta egoera kontrolatzen saiatu zen. Apalki erantzu n zion. –Benito, lagun onak gara. Ez dugu zertan larritu behar. Harremanetan jarraituko dugu. –Gizona penatuta ikusten zen, baina begirada iheskorra ere bazuen. –Nik uste nuen zerbait sentitzen zenuela nirekin. Lanagatik utzi behar dut apartamentua eta B ilbora joan. Beldur naiz banatzen bagara harremanetan jarraituko ote dugun. Nik zerbait sentitzen dut zurekiko. Ez zaitut gehiago estutuko; baina, mesedez, pentsa ezazu ondo eta etor zaitez nirekin. –Pentsatuko dut. –Elenak Federicok esandakoa gogoratu zu en. Kontuz ibili behar zuen gizon harekin. Beldurra sentitu zuen eta tentuz jokatzea erabaki zuen. Zerbait gehiago aipatu zion gizonari. –Oraingoz Urizarren geratu behar dut. Hemengo lasaitasuna behar dut liburua bukatzeko. Harremanetan jarraituko dugu et a hitz egingo dugu lasaiago. Ezin dizut ezer erantzun. Barkatu, baina ez dakit zer esan. Orain pisura joan behar dut. –Gizonak irribarre xumea eginez eta eskua sorbaldan jarriz lasaitasuna adierazi nahi zion. –Ulertzen dut bat batean eskatu dizudala, bain a zenbait egun barru Bilbora joango naiz eta ez dugu egunero elkar ikusiko. Oraintxe ez bada ere, kontuan izan eskaintza. Nahi dudan bakarra da zure onena eta ondoan izan. Isilik itzuli ziren baserrira. Elenak garbi zuen Benitok zerbait txarra ezkutatzen zuela. Orain garbi zuen buruko gaixotasunen bat izango zuela. Arriskua sentitu zuen eta lortu behar zuen harengandik libratzea. Haien pisuen atarietara heldu zirenean gizon bat atera zen beste apartamentutik. Frantsesak joango ziren eta hura izango zen au zokide berria. Gizon altua eta argala zen. Haiekin topatzean formalki aurkeztu zuen bere burua. –Kaixo, Patxi Aranbarri naiz, Bilbokoa eta hilabete batzuk pasatuko ditut hemen tesia behingoz bukatzeko asmoz. Nahiz eta lanerako lasaitasuna behar dudan, d ei iezadazue zerbait behar baduzue. Ondo konpondu behar dugu auzokideok. –Irribarre batekin agurtu eta atera zen kalera. Elenak lasaitasuna sentitu zuen gizon haren adierazpen eta jarreraren aurrean. Pentsatu zuen gizon hark benetan lagunduko ziola behar i zanez gero. Dena den, bere sentimenduak disimulatu zituen eta Benitori behatu zion. Gizonak atea ireki zuen. Zerbait aldatu zen bere jarreran. Bazirudien urrun zegoela. Aurpegi zurbila zuen eta ia ahopeka hitz egin zuen. –Ez egin kasu gizon guztiei. Batzuek itxura baino ez dute egiten. Gauean afalduko dugu elkarrekin. –Elenak beldurraz eta gizon hartaz libratu behar zuela sentitu zuen. –Hala uste nuen, baina ez da posible izango. Orain gogoratu naiz lehengusinak goizean deitu didala esateko izeba gaixorik dagoela eta arratsaldean haiekin izango naiz Gorlizen. Bihar arte beraz. Hitz egingo dugu. Elenak oso garbi zuen ez zela Benitorekin bakarka geratuko, jendez inguratuta ez bazen. Tentuz urrutiratuko zen harengandik. G izonak, sartu eta atea itxi zuenean, aurpegia aldatu zuen. Itxurazko irria seriotasun osoko bihurtu zen. Benito izena hartu zuen gizon hura konturatu zen txoriak ihes egin ziola. Alferrik saiatuko zen nahi zuena lortzen. Elenaren aurpegiagatik bazekien ez zuela menperatuko. Azkarregi bota zion hordagoa. Ez zuen nahikoa sorgindu, menperatu edo beldurtu, nahi bezala erabiltzeko. Emakume konplikatua zen hura. Ez zen berak behar zuena. Ez zuen merezi saiatzerik. Ez zuen kontzienteki pentsatu, baina emakume inde pendente, irekia eta argiegia zen berarentzat, pertsonalitatea eta lagunak zituena. Herri hura utzi eta beste tranpa bat prestatuko zuen beste batean, txori gaixo bat erori zain. B aukeraren araberako istorioa Patxi Aranbarri, Bilbo udaleko abokatua zen. Dibortziatua zen eta baimen sabatikoa eskatu zuen sei hilabetez. (Egoera: Elena, hiru egun lehenago agertuta, apartamentu ondoko bankuan berriro topatuko da hondartzan ezagutu zuen gizonarekin.) –Kaixo berriro. Barkatu zure atsedena moztu izana, bain a gauza bera egin behar nuen. Lehen edo beranduago esan behar nizun auzokideak garela. Begiak ireki zituenean aurreko egunean hondartzan ezagutu zuen gizona ikusi zuen. Ez zen altu altua, baina gorputz liraina eta gihartsua nabari zitzaion. Beltzarana zen eta aurpegi ederrekoa. Begirada irribarretsuak umore ona adierazten zuen. Elenak ez zuen erreakzionatu eta gizon gazteak azaldu zion aurreko egunekoa. –Zure ondoko apartamentua alokatu dut uda bitartean. Herenegun ikusi zintudan etorri zinenean eta kasu alitatez atzo goizean hondartzan nintzen zu agertu zinenean. Neure burua aurkeztu nahi nizun, baina ligatu nahi nuela pentsatu zenuen. Barkatu molestatzen bazaitut. –Emakumeak erreakzionatu zuen azkenean. Argi eduki zuen aurreko eguneko ezulertua. –Kaixo. Barkamena nik eskatu behar dizut. Bai, uste nuen ligatzeko asmoz agertu zinela. Ulertzen dut, auzokideak izango garenez, harreman ona izan nahi duzula. Hala ere, esango dizut lan egitera etorri naizela eta ez dudala gizonekin ibiltzeko asmorik. –Ondo d ago jakitea, baina ez dut ligatzeko intentziorik. Tesia bukatzeko eta bizitzan sabatiko bat hartzeko etorri naiz. Harreman ona baino ez dut nahi zurekin. Nik ere ez dut ligatzeko gogorik... Bide batez, bakean utzi baino lehen esango dizut Patxi Aranbarri n aizela, zerbaiterako laguntza behar izanez gero kontuan izateko. –Patxik irri xume bat ezpainetan, buelta egin eta joatekotan zegoenean emakumeak erantzun zion. –Eskerrik asko. Ni Elena naiz eta sentitzen dut lehor hartzeagatik. Nik ere espero dut auzok ide onak izatea. Emakumeak ikusi zuen gizon ederra joaten. Ederra zela pentsatu zuen, baita gustatzen zitzaiola... Edonola ere, ez zuen harreman berezi baterako edo ligatzeko astirik. Liburua idatzi behar zuen. Arin bazkaldu zuen. Bazekien izebarenean berandu egingo zutela eta postreetarako ordu luze pare bat falta zela. Lo arina egin zuen eta kafea hartu zuen esnatzeko. Ez zuen gogo handirik bazkalondo giroan lehengusinarekin egoteko, baina familiakoak agurtu ondoren bilatuko zuten lasai hitz egiteko aukera eta halaxe egin zuten. Haurrak, senarra eta izeba agurtu ondoren, paseatzera atera ziren. Marta, bera baino ia bi urte gazteagoa zen. Maribel bere adinekoa zen eta txikitan lagun handiak ziren, baina urteekin hobeki konpondu zen Martarekin, irekiago eta atseginagoa zelak o. Lagun mina ez zen, gutxitan egon zirelako azken urteetan, baina arratsalde hartan, Elenak bi ordutan gustura kontatu zion bere bizitza mugitua eta aldatzeko beharra. Hurrengoan ez bazen beste batean geratuko ziren Marta, Marian eta hirurak larunbat gaue an ibiltzeko. Iluntzean besteak bezala etxeratu zen. 45. orriraino begiratuta. Hurrengo egunetan gogotik egin zuen lan. Goizean goiz altxatzen zen, ibilaldi azkar bat egiten zuen, dutxatu eta gosaldu ondoren orduetan eta orduetan aritu zen idazten, ba i liburuaren atal batzuk, bai asteroko artikuluak. Erosketak egiteko eta hondartzatik itzuli bat egiteko mugitu zen zenbaitetan. Asteazken arratsaldean Marianekin afaldu zuen Urizarreko jatetxe hartan. Postreetan zirenean ondoko pisuko Patxi agertu zen zer bait afaltzera. Jantokian beste hiru mahaietan baino ez ziren afaltiarrak, beste bi bikote eta lauko familia bat oporretan edo izango zirenak. Auzokideak agurtu zuen Elena eta eskatu zuen afaria. Bazirudien askotan joaten zela hara, zeren zerbitzariak lagu nkiro hitz egin baitzuen berarekin. Bi lagunek bukatu zutenez, ordaindu eta kanpora atera ziren. Atera bezain pronto Marianen lehenengo komentarioa Patxiri buruzkoa izan zen. –Nondik ezagutzen duzu gizon eder hori? –Nire auzokidea da. –Oso erakargarria iruditu zait, eta atsegina. Zer egiten du hemen? –Tesi bat lantzen ari da. Ez dakit gehiagorik. Topo egin genuenean ligatzeko zetorrela uste nuenez, garbi utzi nion ez nuela gizonekin ezer izateko asmorik. –Tuntun halakoa! Begirada eta gorp utz horrekin pasatzen uztea ere! Zu bezala libre egongo banintz, nik ligatuko nuke. –Elenak barre egin zuen. Lagunak arrazoi zuen. Gizon erakargarria eta hezia zen. Lastima aukera hura moztu izana. Lagunari adierazi zion nolabaiteko damua, nahiz eta bere b uruari esaten ziola konturatu. –Tamalez, zapuztu dut horretarako aukera. –Ez uste. Zu oso ederra zara. Pixka bat prestatuz gero, eskotea erakutsiz, rimel emanez eta ilea libre utziz, edozein txoratzeko moduan egongo zinateke. –Uste dut orain ezin dudal a atzerarik egin. Uxatu nuen eta orain ezin dut ezer egin. Egia esanda, azken egunetan pare bat aldiz ikusi zuen pisura sartzen edo ateratzen. Beti atsegin. Elenak eskua mugituz agurtu zuen leiho bestaldetik ikusi zuenean eta gabon batekin aurreko gauean etxeratzean iparraldeko belardian itsaso eta Gorlizeko argiei begira bankuan topatu zuenean. Orduan hitz batzuk baino ez zituzten gurutzatu. –Oso ikuspegi polita da hau. Nire pisutik hain ondo ikusten ez dudanez, egunero etortzen naiz hona lasaitzera. De na den, utziko zaitut bakean. Gabon –ez zuen erreakzionatzeko astirik izan. Uxatu zuen gizon atsegin hura eta orduan ezin zuen berriro ezer gertatu izan ez balitz bezala hasi. Damu zen, baina ez zekien nola aldatu egoera. Orduko, itzuli eta etxe atarira bi dean zen, erantzunik espero gabe. –Bai... Gabon –esan zuen berekiko. Ez zuen uste besteak entzun zuenik, baina entzun zuen eta baita hitzen tristura nabaritu ere. Gizona joan zenean pentsatzen geratu zen. Damu zen atseginago ez izateagatik. Gizon erakargarria hura! Libururako ideiak gauzatuta zituen, kapitulu eta atal batzuk idatzi ahal izateko. Egun gutxitan berrogei bat orri idatzi zituen, eta asteko artikuluak, a urretik erdi prestatuak, osatu eta bidali zituen. Lana behintzat egiten ari zen. Ohera joateko ordua zen, logalerik ez zuen ordea. Ordutegi ona jarraitzea garrantzitsua zen berarentzat. Ondo lo egiten zuen eta egunero ariketak egiten zituen. Pa seo luze bat egiten zuen mendian eta ondo elikatzen zen. Baina,... Patxiren jarduera imajinatu zuen. Zekienez, bera ere lanean edo tesia egiten zebilen. Egun pare batean sumatu zuen etxean sartzen goizean goiz, ziur asko korrika edo ariketa fisikoa egin on doren. Bazirudien otordu asko jatetxean egiten zituela. Leku hartan ondo jaten zen eta merkea zen. Elenak lagunak zituela zekien arren, bakardadea sentitu zuen. Marta eta Marian hantxe zituen. Izeba amaren ordezko ona zen eta Madrileko lagun ba tzuekin hitz egin zuen zenbait alditan. Lankide eta ezagun asko zituen. Dena den, bikotekiderik ez zuen. Pedro, bere azken mutil laguna, amets gaizto bat zen berarentzat, bere gezur eta faltsukeriekin. Berarekin izan zuen bizitza eroa. Droga eta alkoholare n egunak urrun ziren, baina sexuarenak ere bai. Hilabetea baino gehiago pasa zen Pedrorekin egon zen azken alditik. Sexua ala maitasunaren falta izango zen, baina hutsunea sentitzen zuen. Ohera joan zen. Burutazio txarrak aldentzeko eta loak hartzeko, ingu ruan egin nahi zuen itzulian pentsatzen lasaitu zen. Hurrengo goizean Armintzako kostaldeko arrantza auzora joatea pentsatu zuen eta bide batez arrainak erosiko zituen. Autoa erabiliz, paseoa eta guzti bi ordu eskasetan itzuliko zen lanera. Goizeko zazpiet an ateraz gero, ia goiz osoa edukiko zuen beharrerako, lanerako, izebarenera bazkaltzera joan aurretik. Hurrengo goizean, pentsatu zuen bezala iparraldera bidean zen. Gauean ongi lo egin zuen eta gosari ederra ere egina zuen. Portu ondoan utzi zuen autoa eta ingurutik paseatu zuen. Armintza Urizar zaharra baino handiagoa zen. Txaletak, aspaldiko baserriak eta berriki eraikitako pisu batzuk. Kaitik hurbil etxe txiki polit batzuk ikusten ziren, arrantzaleenak izandakoak. Eliza ederrak, dendek, kafetegiek, jatetxeek eta osasun etxeak osatzen zuten panorama. Itsasertzean hareaz baino harri txintxarrezko hondartza txikia, labarrak eta kaia zeuden. Kirol portu bat zegoen. Txalupa, lantxon eta belauntziak neurri berean ikus zitezkeen eta arrantza portuan hogeita h amar bat untzi txiki eta sei bat handi zeuden. Hornitegiak bi kontserba lantegien ondoan ziren. Lonja batean arrainak sartzen ari ziren. Areto batean enkantea izango zena hastekotan zenez, Elena hurbildu zen. Hogei bat pertsonek arrain loteetan eskaintza egiten zuten. Ia bukatzen ari ziren eta kutxa batzuk baino ez ziren geratzen. Herritar arruntak izateko itxura zuten andre eta gizon batzuk hurbildu ziren. Bati galdetu eta arraina gutxika erosi zitekeela esan zion. Pertsona bakoitzak zer erosi nahi zuen esaten zuen eta gizon batek eskatzen zuen salneurria. Merkea zenez berak txitxarro eder pare bat seinalatu eta hiru euro eskatu zizkion. Dirua eman eta poltsa batean sartu zizkioten arrainak. Gustura atera zen etxera itzultzekotan. Elenak beste kafe ba t hartzeko gogoa zuen. Kaiaren ondoan bazen itxura oneko kafetegi bat. Sartu eta kafesne bat eskatu zuenean han mahai batean gosaltzen, Patxi ikusi zuen. Honek esertzeko gonbita egin zion. Agurtu ondoren, Elenak adeitsu zer egiten zuen galdetu zion. –Kaixo. Egun on. Mendiz sei bat kilometro egin ditut oinez hona etortzeko eta gosari ederra egindakoan itzultzeko asmoa dut. Zu zertan ari zara? –Itzuli bat lanean jarri baino lehen. Arraina erosi dut lonjan –biek kafea eskatu eta edan zuten isilik. Tarteka el karri begira, Patxik ezustean hitz egin zuen. –Elena Garzia Etxegoien zara. Siriako gerraren inguruko testigantza liburua irakurri nuen eta ordutik zure idazkiak eta artikuluak irakurtzen ditut. Ondo idazten duzu eta zure iritziak zentzuzkoak dira. Zorion ak sariarengatik, nahiz eta nobela hura komertziala iruditu zitzaidan. –Emakumea harrituta zegoen. Patxik jarraitu zuen. –Aurreko egunean gauean hitz egin ondoren konturatu nintzen nor zinen. Zure liburu sariduna apalean nuenez argazkiagatik egiaztatu ah al izan nuen zu zinela. Barkatu atrebentzia, baina zer moduz zure lana? Aprobetxatzen ari al zara? –Erreakzionatzeko aukera izan zuenean Elenak ez zekien zer esan. –Barkatu, ez nuen hau espero. Eskerrik asko esan duzunagatik. Poliki, zer edo zer idazten ari naiz. Espero dut zerbait interesgarria izatea. Zu tesi bat egiten ari zara. Zer moduz ari zara? –gizonak irri mimiño bat egin zuen erantzun bitartean. –Ez dakizu zenbat pozten naizen solas honengatik. Bazirudien zerbait txarra egin nizula! –eten luze rik egin gabe, jarraitu zuen. –Tesia burutzea kostatzen ari zait. Bilboko udalean abokatu egiten dut lan. Soziologia ikasketak ere burutu nituen, baina ez nuen aukera doktoretza osatzeko. Hala ere, sabatikoa eskatuta, uste baino gehiago beharko dut –jarduna eten zuen –. Espero dut nire tratu eta jarrera sarkorregia izateagatik enbarazurik ez sortzea. –Elenak gizon harekin harremana normaldu behar zuela pentsatu zuen. –Nik ere sentitzen dut ezulertuak sortu izana. Barkatu zakar izateagatik –gizonak aprobetxatu zuen galdera zuzena egiteko. –Orduan bakeak egiteko arrain hori afaltzera gonbidatu behar nauzu edo bestela jatetxean gonbidatzen utzi behar didazu. –Gizona zuzenegia iruditu zitzaion, baina ez zuen berriro mesfidantzekin hasi nahi. –Arraina izozteko asmoa dut. Bai. Nahi baduzu jatetxean afal dezakegu elkarrekin... Orain itzuli behar dut lanera. Nahi al duzu auzora eramatea? –Bai. Eskerrik asko. Gosaria ordaindu zuten. Itzultzean, paisaiaz eta eguraldiaz baino ez zuten hitz egin. Baserrian nor berera itzuli ziren. Iluntzeko bederatzietarako geratu ziren jatetxean. Elenak gustura egin zuen lan, batzuetan gizonaren irudia tartekatzen zen arren. Izebarenean bazkaldu zuenean familiako kontuez aritu ziren eta arratsaldean lo kuluxka txiki bat egin ondoren, lanean jarraitu zuen ia etenik gabe. Lan egin bitartean noizean behin gizon harekin afaria zuela pentsatzeak urduri jartzen zuen. Zortzi eta erdietan dutxa bat hartu eta apaindu zuen bere burua. Soineko diskretua jantzi, rime l piska bat eman, ezpainak markatu eta ilea moldatu zuen pixka batean. Jatetxean sartu zenean Patxi betiko mahaian zen. Gizonak ere ohi baino dotoreago jantzi zuen. Atorra marradun polit bat jantzi zuen eta aulkian jaka utzi zuen. Eseri zirenean biek txakoli eskatu zuten edateko. Ondoren menua eta eskaintza bereziak egin zizkieten. Sarrera bezala, entsalada bereziak eta frijitu batzuk aukeratu zituzten. Denak oso goxoak eta bigarrenerako mero bat partekatu zuten. Hain gustura ari ziren, ezen bigar ren botila txakoli eskatu eta bukatu zuten. Postreetarako beteta zeuden eta anana eskatu zuten. Kopa batera gonbidatu zituzten etxekoek eta bi armagnac eskatu zituzten. Afaria bitartean beren eguneroko bizitzaz hitz egin zuten. Elenak kon tatu zizkion lagun berriari Madrileko gaueko arriskuak eta bizitza hutsalaren sentimendua. Gizonekin izandako harreman txarrez eta Pedroren faltsukeriaz hitz egin zion. Kontatu bitartean konturatu zen azkeneko gaia bere jarreragatik desenkusatzeko azaldu z iola. Patxik Bilbo hiriko administrazio lanaz hitz egin zion. Lan eramangarria, baina aspergarria neurri batean. Dibortzioaz ere hitz egin zion. Berak ere ez zuen emakumeekin harremanik nahi, momentuz. Konturatzeko bezero guztiak desagertu ziren eta kanpo ra atera zirenean gaueko magia sentitu zuten. Ez zen ilargi beterik, ilbehera aurreratua baizik, hodeien artean zenbaitetan sumatzen zena. Baserrira heltzean atzealdeko banku batean eseri ziren une batez. Elenak pisura igo behar zuela adierazi nahi zuen et a agurtzen hasi zen. –Afari goxoa eta atsegina izan da. Nekatuta nago eta uste dut loak hartuko nauela berehala. Eskerrik asko gonbidatzeagatik –Altxatu zen. Patxik luzatu nahi zuen afalondoa eta bururatu zitzaion bakarra adierazi zuen. –Nik eman beha r dizkizut eskerrak zure ondoan afaltzen uzteagatik. Oso eder zaude eta gustura egon naiz... –Elenak ez zekien zer egin. Begietara begiratu gabe, desenkusatu zen joan aurretik. –Barkatu, baina nekatuta nago. Gabon. Pisuan sartu bitartean bera e re oso gustura egon zela pentsatu zuen. Gizon hura gustatzen zitzaiola onartu behar zuen. Dena den, betiko leloa errepikatu zion bere buruari: orain ez zuen gizonekin harremanik nahi. Hurrengo egunetan Elenak lan handia egin zuen. Nahiz eta ordu batzueta n bere idazkian zentratu, askotan ondoko pisuko gizona imajinatzen zuen eginkizunetan, atsegin eta erakargarri. Ostegunean auzoko supermerkatu txikian topatu ziren arratsaldean erosketa batzuk egiten, Elenak fruta eta barazkiak eta Patxik kafe ehotua eta e snea. Hori zela eta, gizonak kafe on bat hartzera gonbidatu zuen berera. Bere pisuak gela bat zuen hegoaldera, bere egongela, eta beste gela guztiek iparraldera jotzen zuten. Apartamentuan topatu zuen kafetera italiar klasiko batekin kafe goxoa egiten zuen Patxik. Lau tontakeriez hitz egin zuten, baina gustura egon ziren biak sukaldean kafea hartzen. Ostiral goizean elkarrekin egin zuten herri inguruan ibilaldi bat. Ordu eta erdiz ekialdeko mendietatik ibili ziren, bide erdian kostaldeko ikusmira ederraren aurrean egin zuten geldialdia eta itzulia burutu zuten maldan behera arin. Gutxi hitz egin zuten, baina arratsaldean zerbeza bat hartzeko geratu ziren jatetxean. Larunbatera aurreratu zuen Elenak lehengusinarekin eta lagunarekin afaltzeko eguna. Madrileko lagunak hurrengo asteburuan izango ziren, ostiral gauerako agertu eta igande goizean joango zirenak. Beraz, larunbatean bertan jarraitu zuen idazten, denbora apro betxatu beharrean. Gauean Plentziako jatetxe batean geratu ziren lagunak. Hirurak aspaldian egon ez zirenez, jaki goxoak dastatu bitartean hizketan aritu ziren beren egunerokoaz. Marta lehengusina Bilboko bizitzaz mintzatu zitzaien, laborategiko gorabehe raz, familiaz eta lagunez. Marian arrain enpresan zuten lan eskasiaz aritu zen. Une batean Marianek gizon ederraz galdetu zion Elenari. Martak ez zuen gizon hura ezagutzen eta galdetu zien. –Marianek aipatu duen moduagatik, gizon interesgarri bat ezagutu duzu. Ez didazu txintik kontatu. Ea, konta ezazu gizon eder horrekin duzun harremana. –Emakumea harrapatuta sentitu zen. Laburki kontatzea erabaki zuen. –Baserriko ondoko pisuan Bilbokoa Patxi dago alokairuan tesia osatzen eta zenbaitetan elkartu gara azken aldian paseatzeko edo kafe bat hartzeko. Ez berari ezta niri ere ez zaigu harreman konplikaziorik interesatzen eta lagunak baino ez gara –orduan, Maria nek adierazi zuen harridura. –Duela hiru egun ikusteagatik baino ez zenuen ezagutzen eta orain lagunak zarete. Zer gertatu da? –Elenak ulertu zuen lagunei dena kontatu behar ziela, ezer gorde gabe. –Etorri eta hurrengo egunean hondartzan paseatzen nen bilela, kanpotarra nintzela pentsatuta, Patxi agertu zen bere laguntza eskainiz eta nik uxatu nuen, gizonekin ezer ez nuela nahi esanez. Handik bi egunetara baserrian topatu nuenean kontatu zuen heldu nintzenean ikusi ninduela eta auzokide on bat bezala es kaini zuela bere burua. Gainera, kontatu zidan dibortziatu berria zela eta ez zuela emakumeekin ezer nahi. Hala ere, asteazkenean Marianek eta biok topatu genuenetik zenbaitetan egin dugu topo, kafeak hartu ditugu eta paseoren bat egin dugu. Orain lagunak gara... –Martak jarraitu zuen. –Ez dakizuna da zein mutil ederra den. Beltzarana, altua, begirada sakona eta interesgarria. Dirudienez, umore handikoa da eta oso atsegina. Benetan jateko modukoa. –Hiru emakumeek egin zuten barre. Marianek bota zuen pro posamena. –Aurkeztu behar diguzu gizon hori. Afariarekin jarraitu zuten. Bapo geratu ondoren atera ziren eta geldialdiak egin zituzten pare bat pubetan. Igandean, berandu altxatu zen Elena. Lasai gosaltzen ari zela, konturatu zen ez zegoela lan egit eko moduan. Paseo luzea egitea komeni zitzaion. Goiz bazkaldu eta arratsaldean lanean jarraituko zuen. Paseatzeko Patxirekin gogoratu zen eta azkar prestatuta, haren atean jo zuen. Ez zuen inork erantzun. Pixka bat beranduago, itzulia egin zuen. Aspaldiko partez bakardadea sentitu zuen. Egun hartan gauzak mekanikoki egin zituen. Astelehenean oso goiz esnatu zen eta ateratzeko prestatuta zegoenez ondoko pisuko mugimenduen zain geratu zen. Patxi noizbait agertu edo aterako zen. Liburu bat irakurtzen aritu ze n. Hamarrak pasa, eskaileretan mugimendua nabaritu zuen. Ez zen Patxi. Beste pisuko orduko bizikideak ziren, Frantziako bikote bat, aurrekoak bi kataluniar oso isilak ia ezagutu gabe joan baitziren. Frantziarrak agurtu eta lanean zerbait egiteko prestatu z enean berriro entzun zuen kanpoko zarata. Orduan espero zuena zen. Agurtutakoan honek kontatu zion Bilbon egon zela. Kafe bat hartu zuten elkarrekin gizonaren pisuan. Nork zer egin zuen kontatu zion besteari. Patxik dibortzio paperak sinatu zituen azkenik eta ondasun kontuak gaurkotu. Lagunekin egon zen larunbat gauean eta igandean. Handik aurrera ohitura bihurtu zuten goizeko kafea Patxirenean egitea, gehienetan ibilaldia egin ondoren. Eguneroko energia hartzea bezalakoa zen Elenarentzat. Afariak jatetxea n egiten zituzten. Astean zehar lan dezente egin zuen Elenak. Bere liburua bideratuta zegoen. Siriako gerra zela eta, pertsona erreal batzuen bizitzan oinarrituta eraiki zuen eleberria. Alepo ingurutik basakeriak eta gerraren ondorioak ikusita, ihesean T urkia, Grezia eta Europan zehar ibilitako errefuxiatu batzuen historiak ziren, berak aurreko udazkenean jasotakoak. Ostiral gauean Elenaren Madrileko lagunak agertu ziren BMW X3 eder batean. Ana, Marisa eta Federico kazetariak eta fakultateko garaitik aspaldiko lagunak ziren, konfiantza osokoak. Elenak azken aldian pixka batean baztertu bazituen ere, beti ondoan izan z ituen eta haiek krisi momentu hartan lagundu nahi zioten. Pedro eta beste lagun gautxoriak ziren betiko utzi nahi zituenak, alkohol eta droga giroko gaueko lagunak. Lagun kazetariek egunkari desberdinetan egiten zuten lan eta Elenarekin egon nahi zuten. As teburu luzeagoa izateko, pare bat egun eskatu zuten lanean, ostiral goizean Madriletik abiatzeko. Urizarrera bazkal orduan heldu zirenez, herriko ostatuan egin zuten otordua. Ostatuan jende asko zegoen, baina berandu zenez lehenengo bazkaltiarrak bukatz en ari ziren eta berehala eskaini zieten mahai bat. Orduan ere, aukeratu ahal izan zuten bi barazki mota eta entsalada desberdinen artean. Arrain, haragi eta barazkijaleentzako plater pare bat zeukatenez, Marisak ziazerba edo espinaka kanalonak eskatu ahal izan zituen eta Elenak seitan albondigak, orojalea izanda ere, ostatu hartakoak gustatzen zitzaizkiolako. Federicok entrekota eskatu zuen eta Anak txitxarro. Txakoli goxo bat dastatu bitartean Madrileko eta lanbideko berriez aritu ziren. Une hartan Patxi agertu zen eta elkar aurkeztu zuten. Bi mahaitan bazkaltzen ari zirenez nahikoa lekua zuten. Muturrean Ana zen eta Elenaren ondoan eserarazi zuten etorri berria. Patxik entsalada eta albondiga goxoak tomatearekin eskatu ondoren Anaren arreta erakarri zuen. Ana Elenaren gertuena eta lotsagabeena zenez, galdezka hasi zitzaion Patxiri. –Patxi, kazetarion lana oso aspergarria da, zaintza eta lan astunez beterik, itxura eta une berezien gainetik. Zuk zer egiten duzu inguru miragarri honetan? –Gizonak j akin bazekien erantzun behar zuela lehen edo beranduago. Elenari komeni ote zitzaion jakin nahi zuten. Duda egin zuen bere bizitzaz hitz egitea gustatzen ez zitzaiolako. Edonola ere, Elenaren lagunak zirenez argi eta zuzen mintzatu zen. –Abokatua naiz Bil boko udalean, baina sabatikoa eskatu dut soziologian tesia eta doktoretza burutzeko. Gainera, dibortziatu berria naizenez hemen egingo dudan etena ondo etorriko zait bizitza berritzeko. Dagoeneko hobeki nago eta tesia burutzen ari naiz. Elena ezagutzea,... nola esango nuke... azken aldiko gauzarik politena izan da. Bizitza interesgarria eta ederra dela pentsatzen hasi naiz. Galdeketa bukatzeko zuk edo beste edonork galdera gehiagorik ez baduzue, bazkariaz eta lagunarteko giroaz gozatu nahi nuke. –Ana ez zen berehalakoan desenkusatu. Gizona zuzena eta atsegina iruditu zitzaion, itxura ona izateaz gainera eta ia horrela adierazi zuen. –Elenaren ongizateaz arduratzen gara. Ikusten dut lagun ona aukeratu duela. Lasai, oraingoz bukatu dut galdeketa. Handik aurre ra gustura bazkaldu zuten. Bazkalondoan lo kuluxka egitera joan ziren Elenaren pisura, egun hartan oso goiz altxatu zirelako. Patxi bere pisura sartu zen haiekin larunbat gauean ibiltzeko gelditu ondoren. Ostiral gauean Elena eta lagunak Bilbon ibili zire n, afaltzen eta gaupasa egiten. Larunbatean ingurua ezagutzen ibili ziren. Patxi, berriz, lanean geratu zen, baina Ramon izeneko lagun bat agertu zitzaion larunbat arratsaldean. Patxi eta Elenaren lagunekin, denak elkarrekin ibili ziren Plentzian pub batzu etan portuaren inguruan. Ordurako, Elena eta Patxi ia bikote bezala aritu ziren, lagun soilak zirela denek bazekiten ere. Federico, Ana eta Marisa ondo konpondu ziren Ramon eta Patxirekin. Elena ez zen hain ondo sentitu aspaldiko partez. Ramon, Montxo lag unentzat, irekia eta festazale amorratua zen. Hitz errazekoa izateaz gainera denak dantzatzera animatu zituen. Montxok, Ana eta Marisa dibertitu zituen eta Federico ere bisexuala izaki liluratu egin zuen. Erdi diskoteka zen Pub batean esertzeko lekuak lort u zituzten. Marisa eta Federico Montxoren erritmora ibili ziren dantza egiten. Bestalde, nahiz eta tarteka dantzatu, Anak ez zituen Elena eta Patxi bakean uzten, haiekin zarataren gainetik hitz egin nahi baitzuen. Behin gizona ezagututa, lagunarentzat gizo n ideala iruditu zitzaion. –Zuek biok bikote ederra egiten duzue. Hemengoak zarete biak eta izaeraz ongi konpontzen zarete. Libre zaudete maitasun harremana izateko. –Elenak ezagutzen zuen laguna eta geldiarazi nahi zuen. Saiatuko zen behintzat. –Elena, isil zaitez. Zelestina ederra egina zaude! Utzi bakean, bakean daudenak. Patxi beldurtuko duzu horrela segituz gero. –Patxik ere zerbait esan nahi zuen. –Ana, ez Elenak eta ez nik ez dugu inor behar gure arteko harremanetan sartzeko. Nik gustukoa dut Elena eta espero dut berak berdin sentitzea nirekin. Hortik aurrera denborak eta gure sentimenduek egingo dute lana. Mesedez, utzi bakean. –Anak ulertu zuen gehiegi sartu zela eta ziurrenez ez zutela inoren laguntza nahi. –Ondo da. Utziko zaituztet. Ni liga tzera joango naiz pistara. Dantza geldia jotzen dutenean pega pega eginda ikusi nahi zaituztet. –Biak bakarrik geratu zirenean Elena desenkusatu zen. Patxik ez kezkatzeko esan zion. Orduantxe musika erromantikoa jarri zutenez, gizonak gonbita luzatu zion e makumeari. –Goazen dantzatzera. Oso eder zaude eta probatu behar dugu hurbilean ondo konpontzen garen! Elenak ez zekien zer esan edo egin. Dena arrapaladan zihoala iruditu zitzaion, baina gizonak eskaini zion eskua hartu zuen. Gizonaren begirada erakarg arria hurbildik ikaragarriagoa iruditu zitzaion. Pistatik agertzen ari ziren lagunek, dantza eroa egin ondoren eserlekuetara itzultzean, irribarre batekin agurtu zituzten dantza geldian ibilitako bi lagunak. Gustura, kopa bana gehiago hartu zuten, broma artean erlaxatzen ziren bitartean. Berandu zenez, dena itxita zegoen eta herrixkara itzuli ziren. Nekatuta eta logale, ia zaratarik egin gabe, apartamentuetan sartu ziren atseden hartzera hurrengo egunera arte. Igande goizean denak jatetxean elkartu ziren agurtzeko eta gosari on bat egiteko. Oso gustura ibili ziren denak aurreko egunean. Beste batean elkartzekotan, Madrildarrek bidaia luzea egin behar zuten eta Montxori lagundu zioten Plentziaraino Bilboko metroa hartzeko. Elena eta Patxi beren pisuetara itzuli baino lehen paseatzera atera ziren. Hasieran isilik mugitu ziren arin. Gero, itzultzen ari zirela, derrigorrezkoa zen lagunak joan berritan haiei buruz eta beraiei buruz hitz egitea. Patxik hitz egin zuen lehena. –Zure lagunak oso atseginak dira, baita Ana ere, nahiz eta oso sarkina izan. Montxo oso ondo sentitu zen haiekin eta zurekin bart gauean. –Gauza bera esan behar dut nik –izan zen Elenaren erantzuna. Hala ere, bien artekoaz hitz egin beha r zuten. Elenak ezer aipatuko ez zuela uste zuenez eta eragozpenik jarriko ez zuelakoan, gizona beraien artekoari buruz mintzatzen ausartu zen. –Elena, atzo sorgindu ninduzun. Lagunak izan ez bagina musukatzera ausartuko nintzen. Zurekin oheratzeko gogoa izan nuen. Aspaldian sentitzen ez nuen gauza. –Elena lotsagorritu zen. Une bat pasa ondoren bere sentimendua adierazi zion gizonari. –Nik... gauza bera esan behar nizun. Orain ez naiz gauza hitz egiten jarraitzeko, baina bazkaltzeko geratu behar dugu. –Baserrira heldu zirenez beren pisuetara igo ziren. Bazekiten ez zutela lan handirik egingo, baina lotsa arraro bat sentitzen zuten momentu hartan elkarrekin jarraitzeko. Hala ere, Patxik ezin zituen gauzak horrela utzi. –Elena..., kopatxo bat hartzera gonbi datzen zaitut. Whiski on bat daukat edo nahi baduzu gin tonic batzuk prestatu egin ahal ditut. –Elenak Patxiri begiratu zion eta konturatu zen ezin zuela hura luzatu. –Gintonic bat nahiago nuke, mesedez. Patxiren pisura sartzera zihoazenean, beste apar tamentutik gizon bat atera zen orduan. Dotorea zen eta Roger Moore itxura zuen. Haien ondotik pasatzean agur iheskorra egin zien, itxuraz bikotekideak ziren haiei.

2023-12-01

booktegi_liburua_oro_bat

booktegi.eus ASIER LI oro bat Asier Ahotsa, pianoa Fredi Pelaez Hammond organoa Iñaki Telleria Barrena Perkusioa Musika eta hitzak: Asier Grabaketa: 2016ko abuztua, Pottoko Studio, Beasain Ekoizpena: Fredi Pelaez, Asier AURKIBIDEA Baina Aditz trinkoak Aldagelak Psiko soma Oheko aztarna Bidaia Batbat Oroaroan Itzulera Lautada eta bailaren ostean, Erromeria Inoiz berriz ziega Desioaren arima Ñabardurak I Baina Aditz trinkoak Hutsera atxikipena: adimena. Hautematea sumatzetik banantzen duena desio ta nahikari bidez menak zeratuz. Beraz behin banantzea, geu zatikatzea, oso omen den oro horren antzeratzera. Batere Hala, porrot egiten orok ezin osatuz oro. Hala, denok arrotzak omen “mugetan lur gorputz honen”. Goibel Bekoz Malenkoniaz Ilun Batere Sumatze honexeri eutsi diezaiodan. Soinez soinu, ukiz ukan, hatz, adieman. Bertsu mugak sor ta esan nor arrotz, nor legezko etor kin. Hutsa bete nahi duenaren hutsaltasuna Kaskar Purtzil Txatxar Deus Ezer Batere Adi hotsa, hatsez gogo, bihotzez so egin. Soinez soinu, ukiz ukan, hatz, adieman. Nor, zer naizen baino dagidana: ari naizena. Gogoa tinko ekintzaratu atzera kanpora. Hautematea hausnarkerietan zingiratu gabe. Aldagelak Banoa Dagit Badakusat Goizean soinketa eduki dugu ikastolan. Ta zer egin duzue soinketan kuttun? Dantzut Aieru ahuendu lotsazko imintzio gorpuzkerak. Ariketa batzuk eta gero dutxa, aldageletara. Ta zer moduz klase lagunekin? Esan didate gizena nagoela, biluztean. Norbaitako antzezpenen entseguzko bizikerak. Dasumat Dasoingit Eta gero Bio geneukan eta atzera gelara. Eta zein gai ikusi duzue Bion kuttun? Dakusat Badagit Banoa Izaki bizidunak elikatu egiten direla. Dantzut Bakantasun ukatuzko zurruntasun murriztua. Zein ondo maittia, ta zer gehiago? Jonek esan du arima ez dela elikatzen ez hiltzen. Aita, Ama, zer dira gorputza eta arima? Nahikari besterenduzko Euria, intzigar, lurruna, iruntz...hodeiak, lanbroa, oro dira ur. Egurra ta sua bezain diren bero. Banoa Dagit Badasumat Dantzut soinalde erresuminduak. Psiko soma Azkura. Azala pitzatuta zenbait soinaldetan: besaurre, oin, txorkatila, zak...Izkutuko sakrifizio ixhibizionista bat... Beldurra, autosabotaia, ekiteko ikara...Itolarria, arnasestua...Zer zegoen irteteke ta zuen aingura batek lez urpera sakonagotzen? Ez zen bera. Hats berea lurperatuta zeukan. Bere b egirada bera ahaztuta. Deskuidoan, edo SOS deiadar izkutuan, ispilura zuzendu eta bere begitarte eroria ezezaguna egiten zitzaion. Inoiz ezagutua zuen ezta? Masailezurraren urduritasun hertsiak ezinegonean zebilela begibistan uzten zuen, eta min egiten zio n: masailezurrean, bular erdian eta begitartean. Aingurak orori egiten zion tira. Masail, sudur eta belarrialde osoa mukiz beteta zeukan eta ezin zuen arnasa hartu ez bota. Tapoi batek isolatuta zegoen bere baitan. Hatsa kanporatu eta bere kolkorako entzut en zuen, arnasketa aparatuan harrapatuta bailegon. Bi eskuez sudurzuloetatik alboetara tira egin eta aurpegia eraitsi nahiko zukeen hats eta muki pliatu guztiak purrustan askatzeko; jadanik arrotz zitzaion aurpegi hura. Ardura hartu eta aitzaki, erru eta a marruzko kiribil hertsia hautsi! Banantzea ez baitu azal pitzadurak sortzen, pitzadurari berezko zaion hunkipenaren grinari aurre ez egiteak baizik. Arrakala, gorputza, objektu, fetitxe bilakatzeak. Auto irakurketa sinbolikoak dakar zatiketa: pitzadura zuk zeure gorputzari egiten diozun zerbait delakoaren ideia. Baina azala zara pitzaduran, pitzadura bizi duzu. Pitzadura zara. Bizipen indartsu bat, asaldatuta zaude, hunkituta. Pitzadura zerbait zirraraz bizi duzulako agertzen da. Zure zirrara da. Zatiketa g ero dator. Berez ez dago ezer batzeko. Oheko aztarna Ernaldiaren ikusmiran, miresle ereintza zurean, zeru ta lur natzaizula zure barreialdietan. Egurats, lur, su eta ur, ongarri, gai ta ez murru. Beti zure habi berri, onartuko al ninduzun!? Nire izaitea zure haziaren ingurumen ugalkor lez atondurik, propio gela bat zure. Fereka ta muxu Baina ni ere naiz ernal hazi, abasa lurren leher bizi, naiz aire ahalbidetzaile zein haize barreiari. Gara baratz ta fruitua, sustraia zein ongarria, lorea eta askazia bezain diren landarea. Fereka ta muxu Joan, bihotza, hala behar baduzu. Baina, oheko zure aztarna desegin gabe nola etzan, nola lo egin. Bidaia Hain zuzen, lo sakon bat zeriola, oheko haren huts aztarna ukitu zuen eta zerua oraindainoruntz zetorren aitzinez antzin. Kolore gabe, baina ortzia zen orduan datorrena, zabalditik atzora, etzitik haranera; aran gozo ihinztura. Nora barreiatu ote zen bapatean? Bere soinalde oro aro eta lautada anitzen gune bailitzan, aitzinez antzin z etzan eta, edestiaurrez aurre, behin betiko berriz, ostera aurreruntz dasoingi, ostertza aitzin atzera; ostots. ...ukitu nuen eta hutsez oso bete nintzen. ****** II Batbat Oroaroan Iratze artean, han eguerdian, loalditxo bat bota dut hemengo arratsaldetik bueltan, horko goizeko ihintz lurrinak esnarazi nauen arte. Une hartan ez nukeen esango galduta nengoenik artean, ez nintzela inoiz hemen egon izango, nehoiz hala balitz. Gaur oraindik bai, nahiz eta oraindaino agian. Oroaro Ondoren hego haizea. Hegoaldean denarekiko iparretiko hego haizea, edo iparraldean denareriko hegotiko ipar haizea. Haizea beti bat da, hegoaldeko mendeetan zein antzin aroetako iparrean. Baina gaur urria da, hemen bederen. Oroaro Itzulera Lautada eta bailaren ostean, haranetako zelaien atzean, ordokietako ibarrak aitzinean. Bihar ere gaur, osterantzean. Irlatik entzuten zen: Edan, erre, irentsi, akatu bizia! Zer konpondu nahi duzu? Gogoetaz gogoeta gogamenetan gogaituta, gogoa gatazka garratzka. Zeri, nori kalte ordaina, kontuak eskatu zu sein izanagatik? Nerabekoi. Noiz, zerk, nork zauritu zintuen? Nortzuk atera zintuzten s oinetik gorputzera? Ustezko arima baten ziega omen zenera? Beti asekaitz, ez dago bakerik. Ostera hau bukatu zuenetik antzinean, itsaso atzera ere osteratuan, naia lehertu da azkenean. Zabaldi eta muinen artean, aro honetako ondartza guztietan. Eta entzuten zen: Zarta, zigor, barau, akatu bizia! Zein ikustoki gotor, bestea xehe xehe behatzeko! Eta inoiz ez ireki ezta ukitu, inola ere ez loitu bizitzaz, zu beti hortxe, azterkoi. Inor barneratzen ez bazaizu inoiz, posible lirudiketzut en dena izaten jarraitu dezakezu bakan bakan zarela aitortu beharrik gabe. Erromeria Soina ikur bezala erabiltzea, zigilu ta amu lez kanporatzea; norbere panpin ta txontxongilo. Hutsa hasierako balizko osotasunaz beteko duen osagaia garela dion zintzilikario idazkun. Gaitza, aldaketa: zena egoera da galera, lirudikegu. Zein den ederra! Besoak zabal, hankak irmo, burua niri so baleino, panpin maiteño. Behin lurreraturikan (Loiolan) erromeria zan. Dantzak ziren anitz aro ta lekutakoak. Bete, galera beteko duen –keria, ta –tasun hutsezko hutsaltasun, beharren araberako norgai. Oholtza, begira elkarri entsegutan, bestea aiduru egongo omen delakoan; eredu ororen asegai. Zein den ederra! Soineko lirain askoaz airos, kaletik ba leino. Nola itzuli zena denera, dena zeneko egoerara. Noizbait egoerarik egon bailitz gure bizi jarioketan. Zein den ederra! Giar indartsuzko botere, jarreretan gotorrik gotor, gerlara baleino. Behin harat iritsita langan zaindari bat zan, zutik, galdeketa arrotz bat zerakuskidan. Bertako dantza, gutixi, jaki eta jantzi lirainik dastatu nahi baduzu fite, erantzun hok segidan. Zeri dario bizirauterunzko jario eztandazko a. Oro, izan behar dugu beti eta edonon dena, osotasuna berrestuko duen betetasuna, berealdiko betegintzarre. Zein den ederra! Zati bat izatean gara, aldiz, izaten bat: besteari ta norberari aitorturiko soin bakan, osoki zati den norbait. Zein den egokia! Egoera bikainean atondurik irudi oro; inoiz baino b aterago. Nik ez nituen ulertzen hitzak ezta galderak; binaka bereiztutako zerak azaldu behar: Ze gorputz eta ze arima!? Ze burmuin eta ze adimen!? Fisiko eta espirituzko... Ahantzi bide dut! Hok bereiztu ezean, zer den betiko zer hilgai, nik zuri atea zabaldu? Nik zurekin? Jai jai! Inoiz berriz ziega Nola omen aunitzek dariten igazkor, Bat dea betiko. DE PARMENIDES ET HERACLITUS Ludia bakar edo anitza Inarbete ihintza. Li Qinzhao, Hildegard von Bingen, ELKARRIZKETAK Inoiz ez leotz, aizun. Tufayl al Mahdi QASIDA Azti rollak Sortu ala zortuak? Adoretu ala adoratuak? Inoiz ez leotz, aizun. Soin bakan berariazko zein bestearenanzko. Inoiz ez leotz, aizun. Ez, ez da izango ziega, inoiz berriz ziega. Nehoiz abesten badut, nehoiz ari banaiz dantzan, edonola, soinmenagaz dagit. Ez, ez, ez, ez da izango zigor, inoiz ere hilator. Neheoiz izango mingai, nehoiz izan zirraragai. Edonola, bizigarri dagit. Nehoiz balizko zeru batera hilezkortzen banaiz, hori dena soinmenagaz dagit. Desioaren arima Delako soinmena sasiarima moduko bat suertatuko ote den; nahirik gabeko haragi odolgea. Trikimailu bat egiten ari ote. Desio edo desirrikari ihesi ari ote. Irrika norberaren erantzukizuna den edo. Bakantasun erabatekoa berdin ote den mazkor, besterendu, irrikage. Edo bakana, bakanagatik ez, baizik eta ederragatik izan behar den irrikatua. Nahi ote. Osobetetzearen bateratzeaz, elkarri bakantasunak aitortzearen biluzteaz, ez ote den gorputza odolustu, edo norberagabetu den haragia, eta elkarri ezin aitortuzko arimak hezurrezko ziegetan gordetzen ari ote. Esanak esan, hutsez oso betetzea hustea baino ez ote den, eta bi bat egitea bata zein bestearen balizko desaitortzea ote izanik, arima gabek o haragi izpiritu grinabako nor ezak bilakatu ote. Ñabardurak Soinu bat, adi, paretaren bestealdean ote denak piztu haurrari arreta. Noren ahotsa den eta zer dioten nabari igarri, antzeman nahi. Naia lez barreiatu, etxeko hormen zirritu denak igaro eta den dena entzutea. Errietan nortzuk ari diren bereizi eta zer dioten nabarmen entzun.

2023-12-01

booktegi_liburua_tximino_atzaparra-1

booktegi.eus W.W. JACOBS tximino atzaparra Itzulpena: Ana Morales I. ATALA Kanpoan gaua hotza eta bustia zen, baina Laburnam Villako egongelan pertsianak behean zeuden eta beheko sua txinpartaka zegoen. Aita semeak xakean zebiltzan. Lehenak, muturreko aldaketez betetako ideiak zeuzkanez jokoaz, halako arrisku bizi eta premiagabean jartzen zuen bere erregea, non sutondoan lasai lasai puntua egiten zegoen ile zuriko dama zaharraren iruzkinak ere sortzen zituen. —Entzuten duzu haizea? —esan zuen White jaunak, akats fatal batez beranduegi ohartuta, semeari hura ikustea galarazteko asmo xamurraz. —Entzuten nago —esan zuen semeak, tableroa ilun aztert uz eskua luzatzen zuen bitartean — Xakea. —Ez dut uste gaur etorriko denik —esan zuen aitak, eskua tableroaren gainetik jarrita. —Matea —erantzun zuen semeak. —Hori dauka okerrena honen urrun bizitzeak —lehertu zen White jauna, bat bateko eta arrazoi gabeko oldarkeriaz —; bizitzeko leku basati, umel, baztertu guztien artetik, hauxe da txarrena. Bidea dena da basatza, eta, errepidea, uholde hutsa. Ez dakit jendeak zer daukan buruan. Errepideko bi etxetan baino ez denez jendea bizi, uste dute ez duela ardur a. —Ez kezkatu, maitea —esan zuen emazteak, gizona goxatu guran —; beharbada hurrengoa irabaziko duzu. White jaunak begiak jaso zituen zorrotz, amaren eta semearen arteko begirada konplizea harrapatzeko punttuan. Hitzak hil zitzaizkion ezpainetan, eta ir ribarre erruduna ezkutatu zuen bizar urdindu mehean. —Hortxe dago! —esan zuen Herbert Whitek, burdin ateak danbateko ozena jo eta urrats sendoak etxera hurbiltzen zirela. Agurea, abegitsu, presaka jaiki zen eta, atea zabaldurik, etorri berriarekin errukitzen entzun zioten etxekoek. Etorri berria ere bere buruarekin errukitu zen, eta, White andreak esan zuen «Ai, ai, ai...», eta eztultxo bat egin zuen senarra gelara sartu zenean, atzetik gizon garai, mardul bat zetorrela, harritxo distira tsuak bezalako begiak eta bisaia gorria zituena. —Morris sarjentu maiorra —esan zuen, gizona aurkeztuz. Sarjentu maiorrak bostekoa eman zien denei, eta sutondoan eskaini zioten aulkia hartuta, pozik geratu zen begira nola bere anfitrioiak whiskya eta eda lontziak ateratzen zituen eta kobrezko ontzi txiki bat jartzen zuen suan. Hirugarren basokadarekin begiak distiratsuago jarri zitzaizkion sarjentuari eta berbetan hasi zen, senitarte txikia urrungo lekuetatik etorritako bisitariari interesez begira zegoel a, hark sorbalda zabalak tentetu eta eszena harrigarriez eta ekintza ausartez berba egiten ziela; gerrez eta izurriteez eta jende arrotzez. —Hogeita bat urte hortik zehar! —esan zuen White jaunak, emazteari eta semeari baiezko keinuak eginez —. Joan zenean biltegiko mutiko koskorra zen. Eta begiratu orain. —Txartu denik behintzat ez du ematen —esan zuen White andreak gizalegetsu. —Ni ere gustura joango nintzateke Indiara —esan zuen agureak —, begiratutxo bat emateko baino ez, badakizu. —Hobeto zaude zaude n lekuan —esan zion sarjentu maiorrak, ezezkoak eginez buruarekin. Hustutako edalontzia mahaian jarri eta, zizpuru txiki batez, berriz astindu zuen burua. —Tenplu zahar horiek, eta fakirrak eta malabaristak ikusi gura nituzke —esan zuen agureak —. Zer ha si zinen lehengo egunean kontatzen tximino atzapar batez edo, Morris? —Ezer ez —esan zuen soldaduak, presaka —. Entzutea merezi duen ezer ez, behintzat. —Tximino atzapar bat? — esan zuen White andreak jakinguraz. —Zera, beharbada magia edo esango geniokeen kontu bat baino ez —esan zuen sarjentu maiorrak, motz. Hiru entzuleak aurrerantz makurtu ziren irrikaz. Bisitariak edalontzi hustua ezpainetara eraman zuen pentsamenduetan galduta, eta jaitsi egin zuen berriro. Anfitrioiak bete egin zion. —Kanpotik begiratuta —esan zuen sarjentu maiorrak, eskuaz patrikan bilatuz —, atzapartxo normal bat baino ez da, momifikatua. Patrikatik zerbait atera eta erakutsi egin zien. White andreak atzera egin zuen muzin batez, baina semeak, hura hartu eta jakin mi nez aztertu zuen. —Eta zer dauka ba berezia? —, galdetu zuen White jaunak semearen eskutik atzaparra hartuz. Aztertu zuenean, mahaian utzi zuen. —Fakir zahar batek, oso gizon santuak, sorgindu egin zuen —esan zuen sarjentuak —. Erakutsi nahi zuen patuak gidatzen duela jendearen bizitza, eta patuari traba egiten diotenek beren zoritxarrerako egiten dutela. Sorgindu egin zuen atzaparra, hiru gizonek hiruna gurari eskatu ahal izateko. Hain modu izugarrian mintzo zen gizona, non entzuleak ohartu ziren barre arinak nolabait moteldu egin zitzaizkiela. —Ba, zergatik ez dizkiozu zuk hiru eskatzen, jauna? — esan zuen Herbert Whitek, zirika. Soldaduak begiratu zion pertsona helduak gazte harroxkoari begiratzen dion bezala. —Eskatu dizkiot —esan zuen apal, e ta aurpegi gorria zurbildu egin zitzaion. —Eta bete egin ziren?. —Bai —esan zuen sarjentuak, eta edalontziak talka egin zuen haren hortz sendoen kontra. —Eta beste inork eskatu dio guraririk? —Lehen gizonari bete egin zitzaizkion hiru gurariak —erantzun zuen —. Ez dakit zeintzuk ziren lehenengo biak, baina hirugarrena hiltzea izan zen. Horrela eskuratu nuen nik atzaparra. Hain ahots ilunaz mintzatu zen, isiltasuna zabaldu zen taldean. —Ba zure hiru gurariak bete egin baziren, zuri orain ez dizu ezertarako balio, Morris — esan zuen agureak azkenean —. Zertarako gordetzen duzu? Soldaduak ezezkoa egin zuen buruaz. —Gustatzen zaidalako, diot nik ba —esan zuen astiro. —Burutik pasatu zitzaidan saltzea, baina ez dut uste egingo dudanik. Nahikoa kaltea egin du dagoeneko. Gainera, ez du inork erosiko. Uste dute ipuin hutsa dela; hori batzuek... Eta zeozer izan daitekeela uste dutenek probatu egin nahi dute ordaindu aurretik. —Beste hiru gurari eskatzerik bazenu —esan zuen agureak, tinko begiratuz —, eskatuko zenituzke? —Ez dakit —esan zuen besteak. Atzaparra hartu zuen eta atzamar erakuslearen eta erpuruaren artean eutsi zion, eta bat batean sutara bota zuen. White, oihu txiki batez, makurtu eta harrapatu egin zuen. —Hobe erretzen uz tea —esan zuen soldaduak, solemne. —Ez baduzu nahi, Morris —esan zuen besteak — eman niri. —Ez —esan zuen lagunak, burugogor —. Sutara bota dut. Gorde gura baduzu, ez bota niri gertatzen denaren errurik. Izan zentzuzkoa eta bota berriro sutara. Besteak buruaz ezezkoa egin eta bere jabetza berria aztertu zuen gertutik. —Zelan egiten da? —galdetu zuen. —Eduki altu eskuan eta esan guraria ozen —esan zuen sarjentu maiorrak —, baina kontuz ondorioekin, abisatuta zaude. —Mila gau eta bat gehiago ematen du —esan zuen White andreak, aulkitik altxatu eta afaria prestatzen hastearekin batera —. Nik lau esku izatea eskatzea duzu, ez zaizu iruditzen?. Senarrak talismana patrikatik atera eta hirurek batera barreari eman zioten, sarjentu maiorrak, alarma aurpegian, besotik heltzen ziola. —Ezer eskatu behar baduzu —esan zion muturtuta —, eskatu zentzuzko gauza bat. White jaunak patrikan gorde zuen berriro, eta aulkiak mahaiaren inguruan jarrita, laguna eraman zuen bertara. Afari kontuarekin talismana er di ahaztuta geratu zen, eta gero hirurak egon ziren soldaduaren Indiako abenturen bigarren entrega entzuten, liluraturik. —Tximinoaren atzaparraren istorioa ez bada egiazkoagoa kontatu dizkigun beste istorio horiek baino —esan zuen Herbertek, atea gonbi datuaren atzean itxi zenean, hark trena harrapatzeko denboraz ozta ozta—, arreglata gaoz. —Eman diozu zeozer, aita? — andreak, senarrari gertutik begira. —Huskeria bat —erantzun zion gizonak, zertxobait gorrituz —. Ez zidan ezer hartu gura, baina behartu egin dut. Eta berriro esan dit atzaparra botatzeko. —Bai, oraintxe! —esan zuen Herbertek, izutu itxurak eginez —. Ene! Aberats, famatu eta zoriontsuak izango gara! Hasteko, aita, eskatu enperadore izatea; horrela etxeko oilandak ezin izango zaitu gobernatu. Salto batez mahaiaren jiran hasi zen korrika, White andre iraindua atzetik zuela, trapu batez armatuta. White jaunak atzaparra atera zuen poltsikotik eta zalantzaz begiratu zion. —Ez dakit zer eskatu, benetan diotsuet —esan zuen astiro —: munduan nahi dudan guztia daukadala iruditzen zait. —Etxea ordainduta izatearekin pozik egongo zinateke, ezta? —esan zuen Herbertek, eskua aitaren sorbaldan —. Ba eskatu berrehun libra, horrekin eginda daukazu. Aitak, irribarre lotsatia eginez hain sines bera izateagatik, gora jaso zuen talismana. Semea piano aurrean jesarri eta nota larri batzuk jo zituen aurpegiera solemneaz, amari egindako begi keinuak solemnitate itxura hondatu bazuen ere. —Berrehun libra nahi ditut —esan zuen gizonak garbiro. Piano burrunba handi batek agurtu zituen hitzok, baina agurearen oihu larri batek eten zuen. Emaztea eta semea arineketan joan zitzaizkion. —Arg!!! Mugitu egin da! —egin zuen gizonak aldarri, lurrean zetzan objektuari nazkaz begiratuz —. Guraria esan dudanean bihurtu egin zait eskuetan, suge baten moduan! —Bo, nik ez dut dirurik ikusten —esan zuen semeak, atzaparra lurretik jaso eta mahaian jartzen zuen bitartean —, eta postura, ez dudala sekula ikusiko. —Iruditu egingo zitzaizun, aita —esan zuen em azteak, gizonari antsiaz begiratuz. Gizonak ezezkoa egin zuen buruaz. —Berdin da; ez da kalterik gertatu, baina susto galanta hartu dut. Sutondoan jesarri ziren berriro, gizon biek pipa erretzen amaitu artean. Kanpoan haizeak inoizko gogorren jotzen zuen, eta agureak jauzi egin zuen, urduri, goiko solairuan ate batek danbatekoa jotzean. Isiltasun bihotz beheragarri eta ezohiko bat jauzi zen hiruren gainean, bikote zaharra oherako jaiki arte iraun zuena. —Orain dirua ohearen erdian aurkituko d uzu, poltsa handi batean —esan zuen Herbertek, gau on esan eta gero —, eta gauza ikaragarriren bat egongo da makurtuta armairuaren gainean, zuri begira, amarruz lortutako irabaziok poltsikoratzen dituzun bitarteaaaan. Bakarrik geratu zen jesarrita ilunpea n, su erdi amatatuari begira, aurpegiak ikusten sugarretan. Azken aurpegia hain horriblea eta tximinotarra izan zen, begira geratu zitzaion zur eta lur. Hain benetakoa egin zen, non, barrexka deseroso batez, Herbert haztamuka hasi baitzen eskuaz bilatzen b aso bat ur mahaiaren gainean, sutara botatzeko. Bere eskuak tximino atzaparra hartu zuen, eta, Herbertek, dardara batez, eskua jakan igurtzi eta ohera joan zen. II. ATALA Hurrengo goizean, neguko eguzkiaren distira gosariaren gainean isurtze n zela, Herbertek barre egin zien bere beldurrei. Gelak bazuen halako osasun prosaiko bat, aurreko gauean ez zuena, eta atzapartxo zikin eta lehortua arasako apalean botata zegoen, haren bertuteei buruzko sineste handirik erakusten ez zuen arduragabeziaz. —Pentsatzen dut soldadu guztiak berdinak direla —esan zuen White andreak —. Eta guk halako ganorabakokeriei kasu egitea ere! Zelan beteko dira ba gurariak gaur egun? Eta beteko balira, berrehun librak ez lizukete kalte egingo, e, aita?. —Zerutik buru gainean jausiz gero... —esan zuen Herbert kaskarinak. —Morrisek esan zuen gauzak hain modu naturalean gertatzen direla —esan zuen aitak — non, gura izanez gero, kasualitatetzat jo daitezkeen. —Tira, ez ukitu dirua ni itzuli arte —esan zue n Herbertek mahaitik altxatuz —. Beldur naiz ez ote zaituen gaizto eta zeken bihurtuko, eta arbuiatu egin beharko zaitugun. Amak barre egin zuen, eta semeari ateraino lagundurik, bidean urruntzen ikusi zuen. Gero, mahaira itzulita, ederto pasatu zuen tarte batez aitaren sinesberatasunaren lepotik. Horrek ez zion galarazi antxintxika joatea atea zabaltzera postariak jo zuenean, edo sarjentu maior zurrutero erretiratuen aipamen labur bat egitea ikusi zuenean postariak jostunaren faktura bat zekarrela. —Herbertek adarra jotzen jarraitzeko motiboa izango du etxera datorrenean —esan zuen bazkaltzen ari zirenean. —Eta hala ere —esan zuen White jaunak, garagardoa isuriz bere basoan —, gauza hori mugitu egin zitzaidan eskuan. Zin egiten dut. —Zeuk pentsat u —esan zuen andre zaharrak goxo. —Mugitu egin zela diotsut —erantzun zuen besteak —. Nik ez nuen ezer pentsatu; hasi nintzenean... Zer...? Zer gertatzen da? Emazteak ez zion erantzun. Kanpoan zebilen gizon baten mugimendu misteriotsuei begira zegoen. Gizona etxeari kirika zebilen zalantzaz, barrura sartzeko adorea biltzen bezala. Berrehun librekin lotura mentala eginez, emakumea ohartu zen ezezaguna ondo jantzita zegoela eta berritasun distiranteko zetazko kapela zeramala. Gizona hiru aldiz joan zen jardineko atera eta atzera egin berriro. Laugarrenean eskua jarri zuen burdin atean, eta bat bateko deliberamenduaz zabaldurik, bidetxoari ekin zion. Une horretan White andreak eskuak gerri atzera eraman eta, amantaleko kordelak azkar askaturik, janzki erabi lgarri hori jarri zuen aulkiaren kuxinaren azpian. Ezezaguna, zeina deseroso ematen baitzuen, gelan sarrarazi zuen. Gizona andreari kukuka eta kezkatu itxuraz entzuten geratu zen, dama zaharrak barkamena eskatzen zion bitartean gelaren egoeragatik eta se narraren soingainekoagatik, normalean lorategian lan egiteko janzten zuen eta. Orduan andrea zain geratu zen, bere sexuak uzten zion adineko pazientziaz, ea gizonak ekiten zion bere errekaduari, baina isiltasun arraroari eutsi zion gizonak hasieran. —Zera... etortzeko esan didate —esan zuen azkenean, eta praketatik kotoi tindi bat kentzeko makurtu zen —. Maw eta Meggins en bulegotik nator. Fabrikatik. Dama zaharrak jausi egin zuen. —Zeozer gertatu da? —esan zuen arnasa estuturik —. Zeozer gertatu zaio Herberti? Zer da? Zer da? Senarra tartean sartu zen. —Lasaitu, ama, lasaitu —esan zuen bizkor —. Jesarri, eta ez hasi gauzak asmatzen. Ziur naiz ez dakarzula albiste txarrik, ezta, jauna? —eta besteari begiratu zion antsiaturik. —Sentitzen dut —esan zuen bisitariak. —Zaurituta dago? —galdetu zuen amak. Bisitariak baiezkoa egin zuen buruaz. —Larri zaurituta —esan zuen apalki —, baina ez dauka minik. —Jainkoari eskerrak! —esan zuen andre zaharrak, eskuak bildurik —. Eskerrik asko, Jainko Jauna, eskerrik as... Batbatean isildu egin zen, ziurtapenaren esangura siniestroa buruan argitu zitzaionean, eta bere beldurraren baieztapen izugarria ikusi zuenean bestearen aurpegi aldenduan. Arnasari eutsi zion, eta senar buru motelagoarengana jiratu ta, esku zahar dardaratia jarri zuen haren eskuaren gainean. Isilune luze bat egon zen. —Makinak harrapatu du —esan zuen bisitariak azkenean, ahots apalean. —Makinak harrapatu —errepikatu zuen White jaunak, burua lausoturik —. A. Agurea jesarri zen eta leihotik ezerezari begira geratu zen, eta emaztearen eskua bere eskuetan harturik, estutu egin zuen, aspaldiko gorteiatze egunetan, ia berrogei urte lehenago, egin ohi zuen legez. —Munduan geratzen zitzaigun bakarra zen —esan zuen, bisitariarengana leun jiratuz —. Latza da. Besteak eztula egin, jaiki eta leihora joan zen astiro. —Enpresakoek eskatu didate doluminik zintzoenak emateko galera handi honengatik — esan zuen, ingurura begiratu barik —. Arren eskatzen dizuet ulertzeko ni mandatari bat ba ino ez naizela, eta aginduak betetzen baino ez nabilela. Ez zen erantzunik egon; andre zaharrak zuri zuen aurpegia, begiak zabal zabalik, arnasa entzunezina; gizonaren aurpegia bere lagun sarjentuak aurreneko gerra ekintzan eduki zezakeenaren antzekoa ze n. —Esan behar dizuet Maw eta Megginsek ez duela inongo erantzukizunik bere gain hartzen —jarraitu zuen besteak —. Ez dute inongo betebeharrik aitortzen, baina zuen semearen zerbitzuen kontsiderazioan, zenbateko bat eman gura dizuete kalte ordain gisa. Gizonak andrearen eskua jausten utzi zuen eta, zutundurik, horrorez begiratu zion bisitariari. Ezpain lehorrek hitzak moldatu zituzten: —Zenbat? —Berrehun libra —izan zen erantzuna. Emaztearen garrasiaz ohartu barik, gizon zaharrak irribarre nimiño bat egin zuen, eta, itsuen gisara besoak luzaturik, zerraldo jausi zen, konorte bako moltxo bat lurrean. III. ATALA Zaharrek kanposantu berri erraldoian, etxetik hiru bat kilometrora, lurperatu zuten beren hildakoa, eta gero itzaletan eta isiltasunean murgildutako etxera itzuli ziren. Hain azkar amaitu zen dena, non hasieran ia ez ziren jabetu, eta itxaroten bezala geratu ziren, beste zerbait gertatu beharko balitz bezala, karga hau, pisutsuegia bihotz zaharrentzat, arinduko zuen beste zerbait. Baina egunak joan ziren, eta itxaropenak etsipenari utzi zion lekua, zaharren etsipen itxaropen gabe horri, zeinari batzuetan, oker, apatia deitzen zaion. Batzuetan ez zuten apenas hitzik trukatzen, orain ez zeukatelako zertaz berba egin, eta egunak unatzerainoko luzeak ziren. Astebete inguru joana zen gizon zaharrak, gauerdi batez bat batean esnaturik, eskua luzatu eta ohean bakarrik zegoela ohartu zenean. Gela ilunpean zegoen, eta leihotik negar isilaren soinua zetorkion. Ohean jesarri eta entzuten geratu zen. —Erdu ohera —esan zion goxo andreari —. Hoztu egingo zara. —Hotzago izango da nire semea —esan zuen andre zaharrak, eta negarrari eman zion berriz. Negar zotinak aienatu egin ziren gizonaren belarrietan. Ohea epel zegoen eta gizonaren begiak astun loguraz. Hasieran lo kuku batzuk egin zituen tarteka, baina gero lo seko geratu zen, harik eta emaztearen alauri zoro batek jausi batez itzartu zuen arte. —Atzaparra! —egin zuen alauri andreak, zoro baten moduan —. Tximinoaren atza parra! Gizonak jausi egin zuen ikaraz. —Non? Non dago? Zer gertatzen da? Emakumeak estropezuka zeharkatu zuen gela gizonarengana. —Nahi dut —esan zuen apal —. Ez duzu txikitu, ezta? —Egongelan dago, hormako euskarrian —erantzun zion, harriturik —. Zergatik? Emakumeak, aldi berean negarrez eta barrez, gizonaren gainean makurtu eta musu eman zion masailean. —Oraintxe bururatu zait —esan zion histeriko —. Zelan ez zait lehenago bururatu? Zelan ez zaizu zuri bururatu? —Bururatu zer? —galdetu zion gizonak. —Beste bi gurariak —erantzun zuen andreak azkar —. Bat baino ez dugu eskatu. —Ez da nahikoa izan? —galde egin zion bortizki. —Ez! —oihu egin zuen emakumeak garaipenez —; beste bat eskatuko dugu. Jaitsi eta hartu azkar, eta eskatu gure mutila berriz ere bizirik egotea. Gizona ohean jesarri eta mihisarropak baztertu zituen hanka dardartietatik. —Jainko maitea, burutik zaude! —egin zuen aldarri izu ikaraz. —Hartu —esan zuen emakumeak arnas estuka —; hartu arin, eta eskatu... Ai, nire mutila, nire mutila! Senarrak pospoloa piztu eta kandela izeki zuen. —Itzuli ohera —esan zuen, kordokan —. Ez dakizu zer zauden esaten. —Lehen guraria bete egin zitzaigun —esan zuen andre zaharrak, sukartsu —; zergatik ez bigarrena? —Kasualitatea —esan zuen totelka gizonak. —Joan, hartu eta eskatu —oihu egin zuen andre zaharrak, pozez dardaraka. Gizon zaharrak buelta eman eta begiratu egin zion, eta haren ahotsak dar dar egin zuen. —Hamar egun daramatza hilda, eta gainera... ez nizun esan gura, baina... arropagatik baino ezin izan nuen ezagutu. Orduan ikaragarriegia bazen zuk ikusteko, zer izango da orain? —Ekarri bueltan —oihu egin zuen andre zaharrak, eta dandarrez eraman zuen gizona aterantz—. Uste duzu beldurra izango diod ala bularra eman nion umeari? Gizona behera jaitsi zen ilunpean, egongelarako bidea egin zuen haztamuka, eta han sutondo gaineko apalerakoa. Talismana bere tokian zegoen, eta gizonari beldur izugarria sartu zitzaion, esan gabeko gurariak ez ote zuen seme mutilatua ekarriko bere aurrera gelatik ihes egiteko astia izan baino lehen, eta arnasari eutsi zion konturatu zenean ez zekiela atea non zegoen. Bekokia izerdi hotzaz estalita, mahaiaren jira egin zuen eskuaz lagundurik, eta hormaren kontra haztamuka jar raitu zuen, harik eta bere burua karraju txikian aurkitu arte, gauza osasungaitz hura eskuan. Gelan sartu zenean emaztearen aurpegiak ere ematen zuen aldatua. Zuri eta erne zegoen, eta, bere beldurrean, gizonari iruditu zitzaion aurpegiera ez natural ba t zeukala. Beldurra eman zion. —Eskatu! —oihu egin zion andreak, ahots sendoaz. —Tontakeria eta gaiztakeria bat da —gizonak dudati. —Eskatu! —errepikatu emazteak. Gizonak eskua jaso zuen. —Semea berriz bizirik egotea gura dut. Talismana lurrera jausi zen eta gizonak beldurrez begiratu zion. Orduan aulki batean hondoratu zen dardarka, emakume zaharrak, begiak sutan, leihora joan eta pertsiana igotzen zuela. Gizona jesarrita geratu zen hotzez izoztuta geratu arte, noiz edo behin so eginez leihotik kukuka zegoen andre zaharraren figurari. Kandelak, euskarriaren portzelanazko ertzetik behera urtuta, itzal keinukariak bidaltzen zituen sabaira eta hormetara, eta, azkenik, distira luzeago batez, iraungi egin zen. Gizonak, adierazi ezi nezko arindua harturik talismanak huts egin zuelako, ohera itzuli zen arrastaka, eta handik minutu batera edo bira emakumea, isilik eta apatiko, ondora etorri zitzaion. Inork ez zuen berbarik egin, baina biak geratu ziren etzanda erlojuaren tiki taka ent zuten. Eskailera batek kra egin zuen eta sagu txilioti bat antxintxika pasatu zen horma barrutik. Iluntasuna itogarria zen, eta, denbora batez adorea biltzen egon ondoren, senarrak pospolo kutxa hartu eta, bat piztuta, behera jaitsi zen kandela baten bila. Eskaileren amaierara heltzean pospoloa amatatu egin zen, eta gizona beste bat pizteko geratu zen. Orduantxe kox kox bat jo zuten kaleko atean, hain isila eta gordea, apenas entzun baitzen. Pospoloak jausi egin zitzaizkion eskutik. Geldi geratu zen, ar nasari eusten, berriz ere jo zuten arte. Orduan buelta eman eta ihes egin zuen ziztuan logelara, eta atea itxi zuen. Hirugarrenez jo zutenean etxe osoan entzun zen. —Zer izan da hori? —hots egin zuen andre zaharrak, jauzi eginez. —Arratoia —esan zuen gizon zaharrak, doinu dardaratiaz —... Arratoia. Nire aurretik pasatu da eskaileretan. Andrea ohean jesarri zen, adi. Atean jo zuten ozenki eta kolpearen oihartzunak etxea bete zuen. —Herbert da! —egin zuen aldarri — Herbert da! Atera joan zen kor rika, baina senarra aurrean jarri zitzaion, eta, besotik hartuta, tinko heldu zion. —Zer egingo duzu? —esan zion hasperen erlaitz batez. —Nire mutila da; Herbert da! —oihu egin zuen, mekanikoki borrokan —. Ahaztu zait hemendik hiru kilometrora zegoela. Zertarako heltzen didazu? Utzi joaten. Atea zabaldu behar dut. —Jainkoarren, ez utzi gauza horri sartzen —egin zuen oihu gizonak dardara batean. —Zeure semearen beldur zara —egin zuen aldarri emakumeak, borrokan —. Utzidazu. Banato r, Herbert; banator. Beste kolpe bat entzun zen, eta beste bat. Emakumeak besoa zafatu zuen astindu batez eta arineketan irten zen gelatik. Gizonak karrajura jarraitu zion eta erreguz deitu zion, andrea eskaileretan behera ziztuan zihoala. Gizonak entzun zuen ateko katea askatzen, eta gero beheko burdina bere zulotik astiro eta zurrun ateratzen. Gero andre zaharraren ahotsa, arnaska esfortzuaz. —Krisketa —egin zuen oihu ozen —. Etorri hona. Ez naiz heltzen. Baina gizona lau hankatan zegoen lurrean zor oaren pare haztamuka, atzaparraren bila. Aurkitu behar zuen kanpoko gauza hori sartu baino lehen. Ate kolpeen zaparrada perfektu baten oihartzuna entzun zen etxe osoan, eta gero aulki bat erreskan, emazteak atearen kontra zeramala. Gizonak entzun zuen atea ren beheko burdinaren kirrinka, astiro ateratzen zela zulotik, eta une horretantxe tximino atzaparra aurkitu zuen, eta, senetik irtenda, hirugarren eta azken guraria eskatu zuen arnaskada batez. Kolpeak isildu egin ziren bat batean, oihartzunak artean ere entzuten ziren arren. Entzun zuen aulkia erretiratzen eta atea zabaltzen. Haize bolada hotza igo zen eskaileran gora, eta emaztearen etsipenezko eta atsekabezko alauri luze eta ozenak adorea eman zion haren ondora abiatzeko, eta gero kanpoko burdin atera. Kalearen bestaldeko farola keinukariak bide isil eta mortua argitzen zuen.

2023-12-01

Beribilez

booktegi.eus JEAN ETXEPARE Beribilez Beribilez Jean Etxepare medikua k (1877 1935) Beribilez bidaia liburua 1931n argitaratu zuen. Euskal Herrian zehar egindako auto bidaia baten kontakizuna da, lagunartekoa, non lurraldearen iruditeria zabal eta berezi bat eskaintzen zaigun garai hartako prosarik ederrenetako batean , Kanbotik abiatu ta. Jean Etxepare nortasun handiko humanista izan zen, eta hizkuntzaren maisua. Beribilez da idazlea k bizitza ren azkenean zituen ideien bilduma. Etxepare helduak bazituen 58 urte orduan, eta gaztetan baino neurritsuagoa agertzen da, bere hautu intelektualak azaltzean : medikuak bazekien laster hilko zena. Ezagunak dira gaztetan izan zituen arazoak Buruxkak (1910) lehen liburuarekin, horren bestekoak non ale guztiak merkatutik erretiratu behar izan zituen, aitaren mehatxupean. Etxepare kategoriako intelektuala zen, eta bitxi samarra , tokatu zitzaion Iparralde ko garai klerikal hartan : hori gutxi balitz, urte haietan bizi bizi zegoen Estaduaren eta Elizaren arteko talka Frantzian . Garai hartako pentsamendua gertutik ezagutu zuen (Schopenhauer, Nietzsche, Haeckel, Reichenbach…), ez baitzen ohikoa inguru eta sasoi hartan. Beribilez en ikusten da idazleak egiten duen ahalegina eta autozen tsura , testu onargarriak sortzeko gizarte haren aurrean bere ideiei uko egin gabe. Aipagarriak dira hainbat pasarte liburu honetan. Aipagarria da duen asmo diplomatikoa mugaren alde bietako euskaldunak elkarri hurbiltzeko kontakizun legendario komun baten abaroan (Orreagako gudua), eta Historia hurbila ere aipatuz “zauriak berritu” gabe , Napoleonen inbasioa z ari dela . Aipagarria da Loiolako Santutegi ko bisita ren kontakizuna , non hizkuntzaren efektu sotilen bidez adierazten duen bere ikuspuntu kritikoa luxu barrokoari buruzkoan , hauts ik harrotu gabe. Aipagarria da Zarau zko etxeen deskribapen enpatikoa , belaunaldiz belaunaldi irauteko asmoz egindako etxe sendo ederrak . Aipagarria da Donostiako giroa nola kritikatzen duen , eta gizarte hartako arinkeria , arazo latzei itzuri egiteko ihesbidea : Belle Époque eta gero etorri behar zue n Bigarren Mundu Gerrako hondamendia ren zantzu iragarlea. Hazkunde ekonomiko eta sozial etengabearen baitako sinesmena putzura eroria zen , Lehe n Mundu Gerrarekin… Aipagarriak dira, era berean, herri bizimoduaren laginak , estanpa modukoak : euskal bazkaria, Iruneko jaiak, euskararen soziolinguistika… Aipagarriak dira ere, jakintzaren ikuspuntutik egiten dituen ekarpenak , hala zientifikoak nola humanistikoak. Zientzien aldetik, honakoak jaso egiten d itu: munduaren sorrera “ziliporta” ( zipristin) batetik, ikastun askoren gogoan oraindik Kreazioaren baitako sinesmena zegoenean ; petrikilo ren eta sasimedikuntzar en estanpa umoretsua ematen du ; itsasoa k labarrak nola higatzen dituen deskribatzen du , ikuspegi positibistaz ; landa garapena ( baso gintza , sagardogintza, ur termalak ), eta abar Ikuspuntu humanistikotik jasotzen ditu: euskaldunek modernizazio industrialarekin di tuzten kezkak eta erronkak ; Greziako espiritu neurritsua beretzen du, bere biografiako aldarte suharrago batzuen aldean, noiz fedea galdu baitzuen , besteak beste : azken puntu honi dagokionez, hala ere, ez dakigu xuxen noraino hartu zuen asmoa bere benetako iritziak estaltzekoa Beribi lez liburu honetan , zer gerta ere bere idazle bokazioarekin , eta bere sortze lanen arrakastarekin. Beribilez en edizio h au Beribilez en argitaraldi honetan gaurko grafia hobetsi da irakurketa errazteko, nafar lapurteraz idatzitako testuan, azken aldi honetako argitaraldietan egin den bezala, adibidez Maria Jose Kerejetaren 1988ko edizioan (Euskal Editoreen Elkartea arg.)… Etxeparek lib uruaren amaieran Errata izeneko atala erantsi zuen, garai hartan (1931) egin ohi zenez. Gaur eguneko baliabide teknikoek erraztu egiten dute akats horiek testuan txertatzea , erraztasun handiz. Berak seinalatutako hutsak edo erratak zuzenean sartu ditugu te stuan. Uste dugu idazleak berak hori nahiago lukeela, sarritan hartu zuen burubide didaktiko harekin; hipotesia ausartegia, agian, baina testuaren alderdi komunikatiboari erreparatu diogu, batez ere. Asmo filologikoak badu non bermatu, Azkue Bibliotekako a le historikoan edo bestela , beherago azalduko den gisan. Hala ere, zenbait oin ohar sartu ditugu. Oin ohar horietan hizkuntza aldetiko interesa duten elementuak sartu ditugu. Hau da, gure ustez, inprentako akats soilak ez direnak, alegia, idazlearen hautu linguistiko eta estilistikoak argitzeko balio lezaketenak . Ez dira asko, baina badira. Jatorrizko testuaren edizio printzea eskaneatua Euskaltzaindiaren Azkue Bibliotekan kontsultatu daiteke, besteak beste ; Kepa Altonaga ikertzaileak bertan laga du paperezko ale bakana , katalogoan bertan adierazten den moduan , zeinetan Jean Exepareren oharrak eskuz idatzita irakur daitezkeen inprentako hasierako akatsak zuzentzen . Irakurleak hauek aurkituko ditu , ale horretan : • Jatorrizko 1931ko ortografia, Sabino Aranak bultzatutako erreforma gauzatu baino lehenagokoa ( Lecciones de ortografía del euskera bizkaíno , 1886). • Liburuaren amaierako Hiztegia atal interesgarria, non testuko hainbat hitz azaltzen diren frantsesez. Ordez, irakurleak aisa aurkituko ditu sarrera horiek online, Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hizteg ian. Ahaleginak merezi du. • Idazleak egindako hutsen zuzenketa (errata) testuaren ondotik; baita Etxeparek bere eskuz egindako apunteak ere, huts horiek kokatzeko dagokien orrialdean. Oinarrizko bibliografia : ▪ Altonaga, Kepa (2006) Etxepare, Aldudeko medikua . Bilbo: Euskaltzaindia & UPV/ EHU. https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/66692.pdf [2022 0727] ▪ Altonaga, Kepa (2022) Axularren gerizan . Iruñea: Pamiela. ▪ Arrigain, Isabel (1992) “J. Etxepare” in: Etxepare, J. Buruxkak . Bilbo. Euskal Editoreen Elkartea. http://zubitegia.armiarma.com/?p=mar 154 [2011 X23] ▪ Etchepare, Jean, (1931 ) Beribilez . Baiona: Laserre. http://www.memoriadigitalvasca.es/handle/10357/873 https://www.euskalmemoriadigitala.eus/handle/10357/873 [2022 0727]. ▪ Gartzia Trujillo, Sebastian (2014) Jean Etxepare, Aldudeko medikua. Euskal modernita tearen brankako irudia . Bilbo: Desclée de Brower. ▪ Ortiz de Pinedo, Aitor (2018) Jean Etxepareren Beribilez (1931): bidaia eta ideologia . EHU/UBM III Doktorego tesia https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/aitor ortiz depinedo [2022 0727] ▪ Ortiz de Pinedo, Aitor (2023) Uztaro eta Beribilez ondoz ondo . Lapurdum aldizkaria (argitaratze bidean) Aitor Ortiz de Pinedo (202 30321) AITZIN SOLAS Broussain mediku eskualzale khartsuak maite baitzituen bihotzez eskualdun probintziak, laket zitzaion hango eremuetan barna zonbait egunen artetan iragaitea. Oinez zabilan ardura, aizina osoarekin. Abiatzean ez baitzuen gogoari emana norat hel, ez noizko, nun nahi bazagon herritarrekin solasean, edo bazterrari so. Eta nolako begi erneak etzituen, beharriak zoin zabal etzatxikizkan eskuarazko hizkuntz a edozoini! Bere biziko gozorik hoberenak Eskualerriari berari kendurik hil izana da. Orhoitgarrienak Donostiatik Bilbaorainoko itsas hegiak, Lekeitio bid'erdi, utzi zaizkola zion. Haren ahaleko eskualzale guti orai, gutartean. Astia nun ginuke bertzalde ? Urthe idorrak erori zaizkigu bizkarrerat: egiteko hanitz edo gutiegi, irabaziak xuhur, gogoa bethi artegatua... Noizean behin baizik ez gitazke herritik athera, mendiez bertzaldeko joan jin batentzat; orduan ere beribilez, tarrapataka, burrunban, begi beharriak gelditzen zaizkularik zoro eta burubarnea eltzagortua. Ikusi ala adituez zer derasakegu geroztik ahoz edo lumaz, mami hazkurritsu zerbait dakarkenik? Gauzen itxuraz, axalaz baizik ez gitazke mintza, izaitez nolako diren ezin dukegulakotz gure lasterkan zilatu. Irakurlea gogorkiegi jazarriko etzaitalakoan, ausartatuko niz halere, berriki auzoan eginikako itzuliño batez zonbait lerroren hemen ezartzera. Bioazi ene lumatik erori bezala. Irakurtu arau adituko ez nuenak, hel egin beza, othoi, libur uxkaren ondarrean jarria dutan hiztegirat. Huni esker, agian elgar adituko dugu biek, orai eta gero. J.E. Aldudetik, 1929 ko otsailaren 5 ean I MUGARAINO Agorrilaren lehen astezken goiz batez abiatu ginen beraz Cambotik zazpi lagun —hiru gizon eta lau andre, bi beribil atherbedunetan — aratsean berean gibelerat sartzeko xedearekin, Loiolako ikusgarri omen handikoez begiak betherik. Gerla aitzinean lauzpabortz aldiz mendiez haraindiko eskualdetan ibilia nintzelakotz, —zoin urthez ez nakike orai xuxen — lehen beribilean jarrarazi ninduten bidearen erakusle, jabe gidariaren eskuinetarik. Aro ederra ginuen. Gu abiatu orduko, iguzkiak suntsitua zuen luarraren sapak gauaz airatu langarra; zerua gora zagon, urdin zuhail; bazterrak ederki arg itzen zuen, beroa sartzen zitzaiolarik eztiki gainbehera; lanhoetarik garbi, mendiak berak lirainago zitzaizkigun agertzen; landarerik xumeena uda minaren indarrak harrotzen zuen, eta bere erroen gainean lerdentzen. Aire onak bizkortzen ez othe dauzkigu nentz ere gure beribilak? Erasia gogorrean lotu zaizkigu, behinik behin, bideari. Motorren joite azkarrak indartzen gitu guziak. Bagoazi gaztetuak hamar urthez, dena begi, dena beharri, gogoa arin. Etxeaz, ez gure egitekoez, ez herritarrez, ez ahaideez, ez gira gehiago orhoit. Bertze kezkarik deus ez dugu buruan, Loiolaren ikustea baizik. Ororen jatekoa, bi otoetarik baten gibeleko malan kokaturik, guhaurekin bagineraman. Cambo Gainean leihoak idekitzen ari zituzten. Dena xori kantu ziren erregebideare n bi bazterretako arbola handiak. Ezin erranezko lelo batean bagoazi Itxasuko zubi berri ederraren gain arku azpietarik harat. Zer aro xoragarria! Nolako urustasuna geure baitan! Hau bizitzearen zoriona! Sartu giren errekako mazeletarik batean bizpahir u zilokek, lur xuri metaska bederarekin aitzinean, orhoitarazten gituzte Luhosotik hurbil girela. Patar luzesko baten zolara jautsi ta laster, aurkitzen dugu herri pollita, bere etxe apainduen eta eliza zaharraren artean artharekin zaintzen duena orok daki gun plaza zahar famatua. Ez Azantzaren, ez Larralden ukaldi gogorrek eta joko garbiak, ez Beheran ezkerraren beso bihurriak ez dute zorigaitzez ospetzen gehiago. Bidea ez dugu beharrik galtzen, hanitzek egiten ohi duten bezala Heletako alderat xuxen aitzinatuz, Luhosoko haran gixenak apur bat lilluraturik: jakinaren oldez eskuin gira motz zeiharkatu, Doniane Garazirat buruz. Ehun eta berrogoi ta hamar bat metretan, eihera tarro bat, leihoak eta teilatua zurituak, bainan ez irinez. Hemen dute porrosk atzen, erhausten, garbitzen bere zikinetarik lur xuria, igortzeko gero Limoges hirirat, porzelenakien gei. Adituak gira porzelenaren egiteko behar dela alde batetik, eta guziz, kaolin deitzen den buztina, bertzetik feldspath deritzaion harri xuri gogorra, eta pegmatite erraiten dioten bertze lurki batetarik lipar bat. Lehenbiziko bietarik ba omen du ausarkian eskualde huntako lurrak, Makea eta lekorne auzo herrietako eremuak barne, bainan ez orotan berdin lodi, ez mamitsu, ez hel menean. Diote, hurbileko a urkintze hoberenak hustu ondoan, Baigura mendiko erraietan barna zilatzen ari direla orai. Atsegin dugu jakinik ez derabilatela alferretan lana. Bihurgune andana bat iragaiten dute gero errexki gure otoek, berriki zabaldu izanak baitira, bide zola bera o rozbat leuntzen ziotelarik. Baionatik Donianera joaitea, eta hemendik behar orduan Iruñara, besta bat da bizi giren mendean; ephe laburrik barne, handiagoa baizik ez dela izanen badugu uste, Baigorrin harat Alduden barna, Ahadiko mendiaren sahetsetik, Iruñ an sartzeko bidea otoentzat antolatua izanen denean. Solas horiek derabiltzagularik, Harnabarrea uzten dugu eskuin. Burdin bideak erditsutarik urratu balin bazuen ere, ondikotz, erreka izigarri batez, etxalde gizenagorik ez dugu hanbat1 ezagutzen, nihun. Hango laborantza jaten bezala dute gure begiek, bere hedadura nasai ordokian. Errobia agertzen zaiku berehala, burdin bidearekin haren eta gure artean; ibaia badoa naro itsas alde, iguzkiak perekatuz han hemenka, eta argituz dirdir. Hartzamendiren konkor gora bezain zabal eta gaitzak ez ditu zorionez orainokoan lehertu ibaiaren bertzaldeko bospasei laborari etxe pollitak! Goizeko iguzkiari bat bertzea baino goxokiago badaude guziak. Multxoan, Bidarraiko auzo bat egiten dute. Ikus aldi bakotx, berazten dautet bihotza, haurreko orhoitzapen batzuen mina bat batean jabetzen baitzait. Heien ondotik goiti, Hartza inguratuz, ama zenarekin igaiten nintzen bada, noizean behin, aitatxo eta amatxoren ganat... * * * Gure otoen zalua! Ikusmenean dugu ja Bidarraiko herria; ikusi orduko, haurren eskoletxea mutturrean goititzen zaion munhoari landatu zaizko gure behakoak. Han dira plaza, han ostatua, han apeztegiak; han, mail bat beherago, harateko hegiaren ozka batean apur bat sartua, eliza bera. Erromanoek egin zubi zahar beregizkoaren muthurretik etxe xuriño batzu, eslaian, harrapatzera bezala badoazkio petik gora. Munhoaren inguruan, ez urrunegi, mendi murritz gora batzu. Toki begikoagorik guti Eskualerrian. Grezian izan balitz holako bat duela b i mila urthe, segur erdi erdian eraiki lioketela, marbrez, Olerkiaren tenplo bat. Adéma Zalduby zenak egin zituen bakarrik hor ertor etxea, eliza pareta bat, eta, menuzergoko jeinua baitzuen, muble batzu ez nola nahikoak. Bainan nork daki etzaizkonez hor berean Olerkiak bihotzean piztu, geroxago bere neurthitzetan aurdiki behar zituen urrezko pindarrak? Badu bertzela Bidarraiko herriak xoko laketgarri bat baino gehiago, bere ibarretan ere. Hala nola aldeanbertze iragaitera goazina: emazu, lats baten bi aldetarik, bospasei etxeñorekilako zabalgune bat, mendi lerro handiari buruz idekia. Arrotzer hemen trikatzea goxo zaie; atzerritarrer, zonbait ilhabetez egoitea, osagarriaren ontzen. Edozoin bozten da ikusteaz beraz. 1 Jean Etxeparek 1931ko argitaraldiaren honela dio , hutsen zuzenketan : "PASSIM. Au lieu de hanbat et hanbatenaz , lire hambat et hambatenaz ”. Ez da Euskaltzaindiaren gaurko hizkuntza arauak onartu duen zerbait. Berehala zorigaitzez, harana hertsit zen da, errekatzeraino; mendiek elgarri hurbiltzearekin egiten duten artekak lur xerranga mehar batzu baizik ez ditu uzten alhortzat; erregebideak, burdin bideak, Errobiak, hiruek badaukate garaitikoa. Sartzearekin, gogoa den gutien bat ilhuntzen zaizu; laster jartzen zira bizkitartean; denik ere, luzesko badoalakotz erreka, lotsa batek uzkurtzen zitu; gero, etxeño bat edo bertze ikustearekin bidearen bazterrean edo mendi mazelan xut, edo ibarño batean banakatuak, horra nun alegeratzen ziren; ondotik, big arren ilhundura bat, etsimenduz guti edo aski belztua, arteka tinkatzen delakotz berriz; azkenean ilhundura, bozkario laburregia, lotsa eta batzutan izia bera gainditzen dauzkizu, estaltzen, esperantza bizi batek: noizbait bada noizbait, zerbait xoragarri behintgotz agerturen zaizulako esperantzak. Ezterenzubitik ala Urepelatik Baionaraino, noiz zabal, noiz hertsi, noiz herri, noiz bortu, nihoiz ez muthiri, Errobiaren harana holaxe da bidez bide deramanaren begiekin, bihotzarekin ere ba, kukulaukari. Hort ako bereko dugu hoinbertze maite, mendiez hunaindiko Eskualdunek. Erran dugun artekatik athera gireneko, horra nun zaikun begien aitzinean agertzen igurikian ginaudena: zelai gizen eder bat, Ortzaizeko zelaia. Bideak, inguru handi bat eginez, ordokiaren erditsutarik aldeanbertze geramatza gure beribilekin. Zendako ordean holako ingurua? Etxe multxo bat aurkitu baitugu bi aldetarik, heien gatik othe? ala handik adar bat baitoa herrirat buruz, hunek hurbilago ukan zezan Baionatik Donianerako erre gebidea? Sinets dezala nahi duenak: guk, ez dezakegu, ez bat ez bertzea. Halako ingurua, eta hain eztiki, egin izan behar balin badute gure otoek Errobiatik baztertuz, gure ustea da bidetako aintzindariek nahi ukan zutela, noizbait, han gaindi ibiliko zi renak aski luzaz eta astiki egon zitezin beha Arrosako xoko pinpirinari... Gutaz bezenbatean, ez dugu faltatzen. Toki berean lehengo guzien gainera, fotografia berri bat hartzen dute gure begiek; fotografia berri bat sortzen da eta atseginez bethetzen gi tuelarik hazten guru buru muñen barnean. Bizi gireno, agian, nahiko dugun aldi bakotx edo berdin uste gabetarik erakutsiko dauzkigu, harek, Arrosako ibarra bere bizitegi apainekin, Arrosako mendia, aztaparkatzen zaizkon laborari etxe xuriekin, Arrosako eli za bixkar baten gainetik zelaiari gibelaz dagona, ahalgetu nahi balu bezala inguruneko edertasunaren zoragarria. Hilarrien ikusteak gitu bakarrik apur bat ilhunduko, oraiko araberara... Horiek hola, hurbiltzen gitzaizko emeki emeki Errobiari. Eskuin uzte n dugu Baigorrirako bidea eta sartzen gira hamabortz bat kilometra luze ditaken erreka batean. Leunagoa da Bidarraitik Ortzaizerakoa baino; bi bazterretako mendiak berde ditu; zolan badauzka, hertsisko izana gatik, landa eta pentze batzu gizenak. Etxe gu ti bizkitartean. Gure sahetsetik ibaia, apur bat lohitsu, xurrungan jausten da, iguzkiaren hunkiak dirdira batekin han hemenka kizkurtzen diolarik gaina. Aire goxo batek hanpatzen dauzkigu bulharrak. Begiak pausatzen zaizkigu. Errekatik landa, Azkarateko herriaren hegitik aitzinat goazilarik, ohartzen gira xoko hunek badituela lur batzu hautak, eskuaire bezenbat amodiorekin erabiliak oro. Gora hemengo laborariak! Bainan Donianeko zelai ederraren ikustea begiak zurituak igurikitu ondoan, ez ikustetik his ten zaizkit ene lagunak. Larre muthur batzu othartzen ohi diren bezala, urthetik urthera bizitegi berriz ari da alabainan estaltzen mendeal elderat. Egoitza eder eta iraupeneko arras guti, bertzela. Berehala Uharte. Hunen karrika buruan, xixtez ohartu gi reneko harresi gorrats lodi batean idekitzen den athe bati, —Doniane hiriko athea, alde huntarik — burrunban lotzen gira, eskuin, patar luze bati. Bideari hurbil, mendixkaren mazelan azkarki jarria, ondoan itzalpe batzuekin, aurkitzen dugu jauregi zabal ede r bat. Donianeko zelai guzia bixtan duke, hunek; bainan adinak bere baitan sartua iduri du, eta aldetik gu bezala doakonari emaiten dio ahalako errespetu bat. Gogoa halere ene lagunek Donianeko zelaian derabilate. Ageri zait atsegabe dutela ez ikusirik, aditzen dutalakotz: «zendako bada hoin mozki itzuli gitzaizko bizkarrez?». Bihurtzen nitzaie bizi bizia. Diotet Doniane Garaziz gozatu nahi duenak ez duela guk orai arte gineraman erregebideaz joan behar harat, bainan ba burdin bideaz; eta garalat jautsi orduko, Izpurako eliz ondorat igaitea duela hoberenik. Handik da, handik bakarrik, ontsa ezagun Donianeko zelaia, etxe berriek zorigaitzez geroago gehiago jana, bai eta Donianeko hiri zaharra, bere inguruko harresi lodi gorratsak mendixkaren gaineko zitad elaren laguntzarekin hain gogorki zaintzen zuena etsaiaren oldarretarik; nahi bezala handik ditzazkezu ikus hiru herri elgarri josiak, bat bertzea bezain xoragarri, beren aldapa eta ordokiekin: Izpura, Doniane eta Uharte. Etsia ez dute hartzen ene lagune k, Lasako herri bildu, ñimiñoa eskuinetarik, bazter aire, ikustearekin baizik. Ttipia izanagatik, ez du batere gaixtoa iduri laborantzako. Hirugarren erreka batek, bertzela, osoki bahitzen dauku gogoa: nolakoa izanen othe zaiku, hunatekoan ikusi ditugun bien ondotik? Biekin baduelarik eite, bietarik eiken da. Hertsatzen duten mendi pareta goraskoak ez ditu leun, arbola zonbait lotzen bait zaizkote; ez latz, ez baitute arkaitzik. zolan, pentze eta alhor batzuentzat bada doileku. Ur handia ez da baitezpa da zabal, barnasko balin bada ere ohatzen. Laburra da erreka; bospasei kilometra baino gehiago ez duke bururen buru. Eta zelaiik ez dugu zeren iguriki harateko puntan, baizik herri xuri pollit bat: Arnegi, emokatua bezala bi mendi lerroen arteko xokoari. Zortziak eta erditako, zubiaz bertze alderat helduak gira, muga zubi erditan iraganik. Karabineroekin badugu orai behingo lan, errezibidore jauna ez omen dutelakotz jaikia. II NABAR GOITIN HARAT Anartean bagaude behin errekari beha. Nun dira ordean, duela bi urthe lanho baten lehertzez goititu zenuhalde izigarriaren herexak? Etxe sahets baten arraildura baizik ez da orai ezagun. Ixtudiant gazte bat, sotanaz jauntzia, ikusten dugu etxe batetik atheratzen. Atxo xahar bat hurbiltzen zaiku, guk deus galdegin gabe erraiten daukuna, begiak dirdir, badituela aurthen eskoletan Arnegik hamabortz apez gei. Karanbilo! Fede suharrekoa ditake Garaziko xoko hau! Errezebidorea ez bizkitartean ageri! Igitzeko, ezpata sista baten beharra baluke nunbait , alfer zotz zarek, Primo de Riverak berak emanik... Oren bat osoa baderamagu tokiaren gainean. Noizbait, haatik, karabinero batek ekartzen dauzkigu gure paperak: erdi lotarik, kirrimarra batez sinatu daizko aitzindari nagiak! Bagoazi karraskan mendi mazela bati goiti. Laster, huna Luzaide, bere karrika labur eta elizaren inguruko etxe multzoñoarekin. Bainan zer erreka ikaragarria gure ezkerretarik, bere basura zolan! Arnegikoari darraio, edo, hobeki erran dezadan, Arnegikoaren hastapena da; bainan he rtsiago hanitzez bere petik goran, eta hiruzpalau aldiz bederen luzeago. Bethi goitiago geramatzate beribilek. Gu gorago, eta xutago gerenda, barnago ere ba. Amilka eror baginte, ekaitz batek bota balitza han hemenka kasik dilindan dauden etxeño batzu, z er itzulipurdia leize behererat!... Bihotza pilpil bagoazilarik, agertzen zaiku atxe multzoño bat erreka hegiaz bertzaldetik; urrunago, Luzaideko elektrik eihera aipatua. Noizko ordean helduko gira mendi leporaino? Etsigarria da, zinez, hogoi kilometra luzeko patar hau, bihurgunea bihurgunearen ondotik. Bide ona da bizkitartean, eta askitto zabala; erreka hertsiaren bertzaldeko mendi handiek gozatzen ere dauzkute begiak. Oihanez estaliak ikusten ditugu, ostotsu, gordin. Aire hoxpil batek phag oen abarrak, farrastatuz, elgarri xaflatzen ditu xurruntxa ezti batekin. Erdilotsatuak baratzen gira eta jausten, gibelerat behatzeko. Erreka gaitza, diogu berritz orok batean, gain behera gure begiez ikher baitezakegu bigarren aldikotz, kasik Arnegirai no. Bizkitartean, lurra ez baita larrutua nihun, belharrak estaltzen baitu eremu guzian, gaineraino helduxeak ere baikitazke, gerendari beha egoiteak ez gitu orai hanbat lazten. Begikoago zaiku halere eta laketago Izpegiko erreka; Izpegi, Baigorri herrik o ikusgarrietan orhoitgarriena. Han, errekaren mazelak larre idor izana gatik eskuin ala ezker, arkaitz mokor batzuek tokika goxoki beltzuritzen dituzte. Aithortzeko dugu, bertzalde, sei kilometra baizik ez dela luze Izpegiko patarra... * * * Iragaiten dugu azkenekotz Ibañetako lepoa, Hainbertze mende huntan hainbertze miliun gizon, hanitzak armadetako soldado, bere arteka xabalari esker bidatu dituen lepoa. Napoleon Handiaren soldado aipatuak, zonbat etzen zuetarik eskualde hotan galdu, 1811 ko itzuli deithoragarrian! Zeren bilha zinabiltzaten ere hemen gaindi, zortzigarren mendearen ondartsurat, Charlemagnen gizonak, Roland gaizoa buruzagi? Egia othe da Charlemagne adostua zinutela lehentxago Moroekin? adixkidantzaz emana zuela Moroer, Zaragozarekin , Aragoniako bazterra? Moroak alderat koka zitezin Eskualerrian, Charlemagnek zuela urrarazia Iruñako hiria zaintzen zuen harresi gora? Egia balin bada, Eskualdunek bazuten zertaz izan hasarre, zuzenak Frantziako erregek ostikatu zaizkotenaz geroz; ostik atu, Nabarreko hiri nausia Moro higuinari idekitzerainokoan. Ala, haratekoan nola hunatekoan, gure menditar gaizoen arthaldeer zineten gehienik oldartu?... Dena den, lepoaren bertze ixurkian, lepotik berehala, huna egun Orreaga, bere komentu famatuarek in. Zoin zahar orai, zoin huts eta hits, komentu hau bere etxe andana gaitzarekin! Nork erranen luke bazirela noizbait, hortik atheraiak, bospasei mila fraidetaraino, erleak beren kofoirat bezala horrat biltzen zirenak noiztenka? Badakiguia ere Eskualdun ek, komentu hortako fraide gaizoek zituztela, hamabigarren mendetik hamaseigarreraino, laguntzen Frantziatik Santiago Compostellakorat (Galizian), mendiz mendi eta oinez bide egiten zuten beilatiar fede azkarrekoak? Zaintzale hek ukan ez balituzte, zonbat gehiago frantses eta eskualdun zintzo etziren hilik geldituko, gure mendi zoko guzietan gorderik zauden ohoinek buluzi ondoan garbiturik! Baratzen gira. Agur bat zor dugu Roland zenaren lagun hoberenetarik zonbait ehortziak izan ziren tokiaren gainean er aikirik dagon kapera komentukoari. Ttipia da, ilhunskoa. Ez dugu astirik sakristiak dauzkan elizkizunetako untzi eta jauntzi aberatsen ikusteko; ikusi gabe utzi behar dugu halaber komentuko liburutegia, adituak girelakotz berdin ez dela gehiago han Nabarre ko erregeek gainean zin egiten ohi zuten zilar estalgiarekilako liburu handia. Bertzerik ikusi nahiak dira orobat hemen gure andre lagunak, guziz bat. Nun othe da, gainean jartzen zitzaizkon emaztekiak amageitzen zituen harri aipatua? Abiatzen gira galde ka. Bizpahiru orreagatarrek ihardesten daukute ez dakitela; bertze batzuek, hitzik erantzun gabe, beren sorbalden goiti beheititzeaz eta begien harritze larriaz, erakusten daukute beren ez jakinarekin batean halako ahalge izi bat, guretzat berdin bitxia se gur nola baita gure galde pikor tupustadakoa heientzat. Argirik ezin ukanez, neraman otomilaren jabea sartzen da azkenekotz alhor batean, hemen orga bat etxe ongarriren hustera doan laborari zahar batek badakikela, nehork jakitekotz. Sarde gider puntaren gainean trebesatzen ditu gizonak bere besoak, besoen gainera burua ukurtzen, eta irriño batekin ezpain xokoetan: —Ez da gehiago hemen harria. Duela bi urthe eremana du berekin Burgozeko artxapezpikuak. Arras mehatua zen... Uste etz uten berri hau entzutearekin: «joanen gira beraz Burgozerat», diote gure andre lagunek bixi bixia, apur bat samur Orreagatik harri hura kendu izan delakoan. Orai behintzat, ez lukete opor osorik nahi: «harria ereman badute, utzi dukete arabez Orreagako m irakuluen bertze ithurburua: komentuko pentze batean sortzen den ur hotxa?». Hasiz geroz, mirakuluz mirakulu hegaldaka baitabil emazteen irudimena, eta hamekak joak izana gatik Loiolarat baikinuke egun berean xede, agertzen dut ene barneko khexua... Berr iz otomobiletarat iganik, adio erraiten dugu behingotz. Orreagako herri ñimiñoari. * * * Erregebidearen bi bazterrak hesten dituzten zuhatz lerroen hutsgunetarik, ordoki bat gaitza agertzen zaiku eskuin ala ezker —guziz ezker — mendixka batzuek inguratzen dutena urrundanik. Laster, zuhatzik ez dugu gehiago betare bide bazterretan: oso osoan huna orai ageri, bi aldetarik, Auritzeko zelaia, den akasik pentze eta larre. Zortzi ehun metra goratasun badituzke munho hunek: ez ditake izan bazka leku baizik. Eremuño batean ikusten dugu behi andanaño bat; zaharoa eskuan, zain badagote, itzea bezain xut, unhaia. Aldude eta Urepeleko behi batzu behar bada, jabeek hunenbertzeko batean zonbait ilhabetherendako harat asetzera igorriak. Bitxi zaiku haatik nolaz bada ez den mendixketan oihanik: pinoak bederen ez othe lezake har? Sugeiaz bertzalde, heze gehixago eman lezoke zelaiari, eta hunek belhar nasaiagoa aberentzat. Alhagia murritz iduritu baitzaiku eta ez Frantziako aldean bezain musker, baditake hob endun ere den Nabar Goitiko iguzki samina. Bainan jin giren tokietan baino zendako ditake hemen saminago iguzkia? Berotzen badu gehiago Nabar Goitin, ez othe da Nabar Goitiko lurra idorrago delakotz, tinkiago, gogorrago Lapurdikoa baino? Gogoeta horiek x imixta bezala dabilzkitalarik pindar ilhaunka buruan, Auritzeko etxe multzoaren erdi erditik bageramatza emeki bideak. Herri ttipi pollit bat da Auritze, bere etxe xuri garbietako leiho margoztatuekin; etxeek, apal izana gatik, teilatuko lau ixurkiak bizik i gora dituzte eta xut, neguko elhur erauntsi lodiek ez ditzaten leher. Ixurkiak erran dugun moldean izanez, elhurra edo lasterrago da urtzen edo lurrerat erortzen amilka, nahiz hegatz hertsi bat badaukan trebeserat teilatu inguruak, begiarentzat, nik uste , behereko hegi murritzaren leuntzeko. Otomobil andanaño bat aurkitzen dugu karrikan: udako toki goxoa omen zaiote hau, Madrileko egoiliar batzuei. Tenore huntan haatik bero egiten izan behar du, hemen, nun nahi bezain. Herritik atheratzean, ezkerraz agur bat igortzen dugu mendixkek gordetzen daukuten Ahezgo idorrari, eta berehala jausten gira bi lerdoin larrutuek hertsatzen duten erreka bati behera. Han gaindi zabilan «scout boy» batek erakutsia dauku oraitan. * * * Jainko mai tea! Ahezgoari bizkarraz itzulirik harroan baikinen, Auritze murritza zela baikinion, erreka hau da, hau, zinez murritza! Ohantze harritsu itxuxi batean koskatuz, bidearen sahetsetik gurekin badoa beheiti lats mehe bat, neguko erauntsiek larritzen dutenean larderia handiko ditakena. Bidearen ezkerretarik, latsaren eskuinetarik lerdoinen mazelak bethi ta buluziago agertzen zaizkigu; legar zurimokor batzu lerratzen zaizkote kaskotik zolaraino; arraildura batzuetarik ezagun da gei beretik egina dela lur barne a; han hemenka, bizkitartean, ilharka motz batek jaunzten dio, bere lore ñimiño amuskoez apaintzen ere ba den gutien bat, azal kazkarra. Bizpahiru ehun metraren buruko, zabaltzen hasten da izpi bat, guneka, erreka hertsi kakola. Huna, bi aldetarik, gari landa ttipi batzu, berriki ebakiak. Kizkia bera urre kolore dago: kizkien arteko belhar gaixtoak ere iguzkiak eta zola gogorretik airatu sapak horailduak dauzkate. Lerdoin konkor biribilen orde, mendixka batzu ditugu orai eskuin ala ezker, zuhatz bat gab e, ttutturruan ala mazeletan arkaitz zurpail izigarri batzuek khabarrotuak. Ez behirik, ez ardirik ez dugu ikusten. Eremu hits, agorrak!... Ixil ixila bagoazi gure beribiletan patar eztiari beheiti. Zeru urdinetik, jostatuz, iguzkiaren iñarrek kizkietako u rrea eta mendietako legar zuria argitzen dituzte eta orozbat berotuaren berotuz kixkailtzen. Bizpahiru kilometretarik, bide bazterrari hurbil aurkitzen ditugu hiruzpalau herrixka. Etxe gehienak elgarren ondoan dituzte, direnak eliza ttipi baten inguruan kurubilkatuak. Bazterrari doazkon laborari etxeak: leiho txar batzuekin, batere emokatzekoak ez thindatzekoak, harri lantu gotorrez eginak bizkitartean, bainan haize, euriek, erhautsarekin batean mendez mende ñabar likistuak. Erreka zabaltzen da apur bat . Bidearen eta ibaiñoaren sahetsetarik gari alhorrak erakusten dauzku bethi urre kolore; azauak oraino gainean dituzte, etxerat eremaitekoak. Ebakitzeko lana bururatua da orotan. Epailerik nihun ez ikusirikan ere, gogoak emaiten dauku igitagiaz egina izan dela lana, ez segaz, are gutiago mekanikaz. Etxe zonbaitetan ekarriak dituzte bizkitartean azauak larrainerat. Badugu uste «larraina» deitzen duten, hemen ere, etxetik hurran lurra joz eginikako ordoki ñimiño biribila. Ezpartzutik askatu ta, haren gainea n ari dituzte hedatzen azauak. Abere pare batek edo biek, buztarturik, beren harat hunat ibiliaz zangopean bihitzen dituzte gero. Iguzkia samiñ izana gatik, gizonek poneta dakarte buran; begitartea zimail dute, eta gantza arin. Ogijoiteko mekanikak ezag utuarren, moda xaharrari badarraizkio zuhurki, gizagaizoak: zonbatez xahubideak ez dituzte horrela gutiago! Aroa lagun, etxekoz etxeko egiten den lana da merkeenik, ahantzixea balin badugu ere Lapurdi eta Benabarreko aldean. * * * Sigisaga erreka latz, bere moldean osoki begiko hura oren erditsu batez iraganik, sartzen gira Agoitzeko herri tarro bezain hutsa ohatzen duen xilokan. Gaude ez othe direnetz Agoitze eta Luzaide, bat mugaz hunainditik, bertzea harainditik, biak goratasun berean. Bazterra, h emen ere, berdin buluzi. Merkaturik ez balu, Iruñatik ez balitzaizko iragaiten egun guziez beribilak, Zaraitzu eta Erronkari, Ziberoako alderdirat goititzen diren bi eskualdun erreketako herrietarat, Agoitze ez litake berez bere gauza handirik. Bere bizitegi larrien gatik, hutsa iduritu zaiku hango karrika makur, luze, kakola. Orai artio eguerdi alderat baikinoazin, bihurtzen gira bata batean mendealerat buruz. Eta zonbait ehun metraren buruko, zer ikuskizun zoragarria! Zelai bat gaitza, begi ukaldi a hel ahal baino luzeago, bi kilometra bederen zabal, erregebidea erdiz erdi, eremu guzia urre kolore. Alhor gutitan datza2 azauak; garia sartuxea da eta jadanik ehoa, bihia geroztik selauruetan idortzen ari. Arimarik ez da ageri nihun. Nihun ez dezak egu berex baratze bat, ez zuhatz bat, bide bazterreko bakar batzu baizik. Hanhemenka herrixka bildu batzu, harri gotorrez eginak oro, bainan apaindurarik gabe; nork daki noizko iguzkiek apur bat horailduak, harri hek ere! Zelaiaren bi aldetarik, erreg ebidetik urrunsko, aipatu herriak zolan, mendixkak dira guziz ikusgarri: mailka zaizkote gari alhorrak igaiten mazelari gora, gailurreraino batzuei. Bihotza jauzten zait, malda heier so nagolarik, urgoiaren ondotik ilhundura batek hausten dautala bizkita rtean laster: zuen bizi xumearen atheratzeko, zer lanak ez dituzue hemen erabili, zer nekeak ez jasan eta zonbat mendez ez, ontasunarekin batean odola utzi daukuzuen arbaso maiteak! Orai niz garbiki ohartzen zer hazta daukan, eskualde hotako hizkuntzak d akarran «garesti» hitz sarkorrak... 2 Jean Etxeparek dauntza forma hobesten du, datza ren ordez , inp rentako hutsen zuzenketan . Berez, Euskaltzaindiak dautza forma onartu zuen 1977an , etzan aditzaren pluraleko hirugarren pertsonarako . III NABARREKO HIRI NAUSIAN Beribilak firrindan badoazkigu. 70 kilometra irets bailitzazkete oreneko. Iruña! Iruña!... Lehengo errege Nabarrekoen hiria huna nun dugun berehala begien aitzinean, munho ttipi bateko ordoki gainean jarria, iduri alde orotarat so: baituke ere zeri egon beha, munhoa zelaiaren erditik eraikitzen delakotz, eta zelaia bera oixtiko mendi urrunek dutelakotz eguerdi ala ipar aldetik hesten. Aspaldiko orde, zelai huntan halanola hirian ikusten dugu zuhatz andana pollita, atsinartzen baitute gure begiek. Sartzen gira Iruñan patar ezti bati goiti, kazerna berriak diren hegitik. Barnaxago bagoazi, datxikola, etxe andana handi baten artetik, berriki eginak hok ere. Aditu ak ginen jadanik Iruña urthetik urthera aitzinatuz zoala, ederrago, garbiago, argiago ereba, urrundanik ekarri ur eta elektrikari esker. Ez dezakegu uka badela aurrerapen asko, bainan ez baita arabez merkatu ez besta eguna, nehor guti da ezagun karriketan; erdia lo bizi dela Iruña erraitera ginoazke, ez bagine orhoit San Ferminetako jaiek urthe guziez, aste bat dirauno, burburbur pizten duten alaitasun erhoaz. Beribileko ene lagunak behatzen du xixtez buru gaineko saretik dilindan ezarria duen sakelorenar i: hamabiak eta hogoi! Ez othe da berantegi, hiriko edergailuen ikusteko? Sartzen gira etxe gora batzuek lau aldetarik hesten duten Plaza Castillo aipatuan. Inguru guzian etxeek egiten dute arku azpi; harrizko itzalpe goxoagorik ez dakigu badenez nihungo hirietan, nahiz ez den ageri hemen saltegi eder bat bakarra. Bi «kafe» handi ba haatik zoko batean, zumezko jar alkiek hartzen daietenak parreko arku azpi guzia. Bihurtzen gira erne kathedraleko alderat, eta hemen baratzen. Heltzearekin, hamar bat hau r itxura gaiztoko lotzen zaizkigu oihuka eta aztaparka beribiler. Ukondoez leihoetan bermatuz, lepoa luzatzen dute barnerat, zer guzier behaka; sudurraz hunkitzen gituzte kasik. Irri egiten diotet gozoki, orhoiturik gaztean hek bezalako batzuek zoin jaki nki eta gogotik zautaten erakutsi, behin bat edo biez, hiria. Beribilaren aldean xut, huna haatik hamasei urthetako muthiko egin bat, beldurtzen nauena; zamar urdina soinean, galtzak histuxeak, espartin zabal batzuetan oinak biluz, larrua horail lodi du eta behakoa beltz, dirdira leunekoa, beribil barnerat ikherkan derabilana begiak guti igituz. Soa gu ganat itzuli ere gabe segurtatzen gitu, mintzo ezti batekin, beribila nahiko dugun bezain luzaz zainduko daukula harek. Jausten gira, besoez baztertuz xe heria ausarta. Muthiko txarrak aiher baitzitzaizkon azkarki, gibeleko beribilaren jabea ohartzen niz ari dela bereari athe guzien hesten gakoz. * * * Kathedrale sahetseko mailer gora bagoazi, Baionan egiten ohi dugun bezala. Omen handiko eliza da hau. Jakintsuek diote, Carlos hirugarrena eta haren emazte Leonor Castillakoa zirelarik Nabarreko buruzagi, hamalaugarren mendearen ondarrerat zutela Eskualdunek eraiki, ordukotz Parisen asmatua izana zen ara berrian. Huna nola: Bazter harresiak guneka beheretik gaineraino gogorki lodi; harri lantuz eginikako estalgi arkatu xutaren jasaile, harresi hek; harresi hek berak teilatuaren jasaiteko, teilatu bat behar baitzen alabainan harrizko estalgiaren euritik beiratzekotz: hegatz alde, beraz, teilatuko gapirioak bazter harresietako gainhegietan pausatuak; leihoak gora bezain zabal, tenteño batzuez petik goiti zatituak, eta gain alderat ahoa xorrotx. Ordutik haste, ara hortara zituzten egin elizak, aitzineko mendetan baino hanitzez luzeago eta zabalgo egin beharrez, doi argirekin orozbat. Biziki zabal nahi zutelarik leihorra, barnetik zango azkar batzuen gainean eraikitzen zituzten bertzalde, soailuraino, bi harresi lodi, erran dugun harrizko estalgi dorpea etzadin eror, eta harek in batean teilatua. Hiru barne zerranga bazauzkan geroztik elizak, erdikoa gorenik, eta hiru soailu. Soailu bakotxean, begiaren gozagarritzat, azkarrago izan zadin ere estalgia, harri lantu batzu lerroan ezartzen zituzten, zorro biribil konkor bederare kin gain beheiti. Lerro bakotxak iduri zuen, ordu beretik, gapirio arkatu bat. Harrizko gako azkar batzuetarat heltzen ziren gaineko muthurraz gapirio hek, soailuaren ardi erdirat, batzu zeiharka, bertzeak trebesean xuxen. Horra zer moldetan egina izan z en, bertze asko bezala, Iruñako kathedralea. Denik ere, bazter harresiak hain lodi egin zaizkoten non harrizko arku arin batzu ez baitziotzaten ostikoan eratxiki kanpotik, Baionakoari bezala. Hunen araberalat haatik, badauzka barnean hiru egoitegi luze, erdikoa gorenik, zabalenik ere ba, Baionakoarena baino zabalago. Jakintsuek kausitzen diote bizkitartean akatz bat: aitzinaldea, bere ezkila dorre lau hegiekilako apalskoekin bazterretan, eta, erdian, sarguiako bere atherbeñoarekin —hau harrizko zango ba tzuen gainean xut — hanitzez berantago egina izan omen du aitznalde hura, dena ere ez garaitikoari eman zen molde beretan. Garbiki erraiteko, badu eite kotsua theatre batenarekin. * * * Sartu orduko, sakristaua han dugu edergailuen erakusle. Ohartzen gira aldare aitzina hetsia dela burdin ziri gora batzuez, burdina ingudian jorik eginak. Bainan bitxikeria hau duzu: kalonjeen jar alkiek eta elizako kantoreak jendeen aitzin aitzineko jar tokiak hartzen dituzte, haletan non mezatiarrek ez baiteza kete ikus aldarea! Kantore eta apezen jar alki, zurezko kaiola handi bat bezala dauzute egiten, gainetik eta aitzinetik idekia, elizaren trebeseko bideak aldare aitzineko grillatik berexten duena. Ikusgarriak dira haatik zureriari datxizkon esku lanak. Damurik da eliza ilhunskoa: ezin ditazke xeheki ikus, ez ditzazkete ere begiek gai litazken bezala ikher aldarearen gibeleko erretaula handiaren zati margoztatuak. Erran dugun kalonjeen jar alkietako ozka lanak ez gitu halere nehor harritzen. Ezagutzen ditugu guziek StBertrand DeComminges elizako eskulturak, Luchoneko ondoan, Frantzian ez nihun ez baita bertze hainbertzekorik, hala nola harriaren gaineko eskulturentzat ez baitugu uste baden Chartresko kathedraleari nausi izan ditakenik. * * * Sakristauak bageramatza, orai, sartu ginen athearen parreko bertze athe batetik harat. Eta plazaño bat inguratzen dugu kalostrazpiz kalostrazpi, zabalak hok eta osoki miresgarriak beren soailu arin xorrotxekin. Iduri luke harat hunat irakurtzen ibiltzeko , edo aire hartzeko bederen, eginak izan direla. Ez bizkitartean. Ohartzen gira berehala harri handi, zabal baino luzeago batzuez zolatuak direla; harri hotarik bakotxak badauzkala ere xixelaz askaturikako bi marka, noizbait burdinazko bi erhaztun gotor kokatzen baitzitzaizkioketen han, altxa gidertzat. Erakasten dauku sakristauak Iruña alderdi batetako hilak zituztela lehengo mendetan harri heien azpian ehortzen. Ontsa orhoit baniz gaztean ikusiez, elizaren beraren erdiko egoitegia halaber zolatua bide d a. Eliza bere kalostrazpiekin hilerritako izana da beraz noizbait, elizkizunetakotz bertzalde. Huna orai bertzerik. Kathedralea, sahetseko bere plaza kalostrapiz inguratuarekin, San Agustinen ordenako fraide batzuek omen zuten zaintzen, eta arthatzen bere n esku lanaz. Sakristauak erakusten dauku fraideen egoitza: kalostrazpiari lotua, elizaren sahetsari datxiko halaber. Huna, barnez barne, fraideen jan tokia, orai kaperatzat derabilatena kathedraleko buruza giek; huna fraideen sukaldea bera. Hamar bat met ra luze, bertze hainbertze zabal, gogorki gora, soailu arkatu xorrotxaren erdi erditik khe bide luze batekin goiti, soailuaren lau kantoinetarik zirritu batzuekin, khearentzat hok ere arabez! Zolaren erdi erdian, lehengo su tokian, marbrezko mahain bat, sahetsak nola hegiak antze handirekin lantuak, Carlos errege eta Leonor erregina zirenen hobia estaltzen duena: mahainaren gainean luze luzea etzanik senar emazteen marbrezko gizairudiak elgarren ondoan, batek ala bertzeak bere harrizko korona buruan. Sukalde bat hilerritua errege eta erregina batentzat, ez bide da hanbat ikusten nihun holako sukalderik.... * * * Sartu ginen athe ederretik bagoazi erdi lasterka kanporat, ni lehen. Beribilak ikusten ditut nehor gabe inguruan, haurrek aserik utzi jostaga ilu batzuen pare. Erna! erna! daiet egiten mokorki ene laguner: bazkariterat joanak ditugu gure otoen zaintzale maitagarriñoak; eskupeko sariaren beha ere ez dute nahi ukan gaixoek egon! Abiatzen gira berriz burrunban eta berehala karrika bethean gelditz en, bi botoila arno onen erosteko, lauzpabortz ogirekin. Beribiletarat berriz! lehen bai lehen jaustekotan haatik gure ahamenaren jateko, ezen ahulduak gira guziak eta beranta ditake. Aldeanbertze baderamagu bigarren aldikotz hiria, ohartzen girelarik xi xtez karrika eder, zuhatz eta loredun bati —Paseo de Valencia ez othe? — eta heltzen gira musika joiteko atherbeño bat erdian daukan itzalpe baterat. Zer toki ona, elgarrekin goxoki bazkariteko! bainan gazte andana bat buruz buru heldu baitzaiku, ez oro itx uraz gardatsak, eta eskelari soberaren beldurra baitaukute emaiten, bagoazi zalu munhoari behera, mendeal alderat. Eguerdi baino gehiago ez ditake orobat, oren zahar. Bagoazi, bagoazi bidez bide, bainan nihun itzalpe goxorik ez ezagun, han hemenka zuhatz argal gazteño batzu baizik ez. Ogi leku da hemen ere zelaia; mendixka larrutu batzuek zaintzen dute ipar aldetik. Huna, hogoi bat minutaren buruko, Irurzuneko herri bildu tarroa, Iruña inguruko abere merkatu handienetarik bat. Tipust tapastean, beribileko ene lagunak behatzen du goiti, saretik dilindan ikusiren duelakoan zertsu tenore den. Behakoa goiti, eskua ondotik atzemanka, ikherka..., bainan gathearen muthurra baizik ez ageri beheiti! Ikher berriz eta berriz, bainan deba ldetan. Ni ene xokoan, barneak ordukotz erakitzen dautalarik. Etsiturik azkenean, erraiten daut eztiki, itxuraz odol hotz: —Muntra ebatsi dautate... Zilarra baitzen, ez urrea... Hiru ehun liberaren galtzea badut halere... Goazen aitzinat... Oixtiko mut hiko tzar heien lana ditake... Ahalgez urtua nago nere alkian. Itsu izan niz beribilaren ez gakarazteko; haurra baino haurrago, ez ohartzeko lapur xikin batzuen lehia gaixtoari. Beribila bera ebatsirik ereman zezaguketen, okaztagarriek! Zainhartago zan goa bere khexuarekin, lasterragotzen du oraino ene lagunak motorraren itzulika. Zonbait ehun metraren buruko, huna zorionez bidearen ezkerretarik haritz oihan pollit bat, bere itzala erregebidearen arditsutaraino hedatzen duena. Jausten gira, sartzen oih anean burdin harien artetik ixtaklok ukurtuz, jatekoak guahurekin baderamatzagula. Hemen bederen gure otoak begien aitzinean idukiko ditugu... Ez niz sobera fida, haatik: erregebidearen bertze sahetsari luzatzen da laborari etxe handisko bat, batere emok atzekoa, eta leihoak idekiak. IV BAZKARIA Hariztegi hunek garbia zuelarik iduri, ez dugu bizkitartean errexki aurkitzen toki xahu bat nun bazkariteko jar. Barnasko atzemaiten dugu azkenan behar bezalakoa, bospasei haritzondoren artean, erdiiguzki, erdi itzal. Sorhopilan hedatzen daukute andretarik biek dafaila, mahaineko untzi eta tresneria guziarekin, bertze lagunak bizkarraz zutoier ahal bezain erosoan gaudelarik, elgarri buruz buru. Bainan zer jateko urintsu, hotz, usain gozo gabeko, muthiriak! Pizteko orde, lotsa lezagukete zinez barnea, ez bagine oro gose amikatuak. Bego nausi etxeko xokoa, eltzetik bafadan athera salda beroarekin. Urriki dugu Iruñan ez gelditurik, ostatu on batean. Zer bitxikeria bertzalde, halako hiri zahar orhoitzapenez hanpatuari ikuska gehiago ez emanik! Gai zitaken bada, nihun izaitekotz bat, bere jauregi, museo, udaletxe, liburutegi eta eliza ederrez. Kathedraleak berak merezi zuken egon gindizkion astikixago beha; etzaikular ik nehori iduritu Baionakoa bezain arin eta begikoa barnez, orhoituko gira gure bizian haren gorputz gaitzaz eta sahetsari datxizkon kalostrazpi miragarriez. Nun da ere, erraiteko, Strasbourgekoan izan ezik, Baionako eliza nausiak daukan erdiko egoitegia b ezain lirainik? Norbaitek miresten du bertzalde ez dugula ikusi San Frantses Javierekoaren sor etxea. Egin ginuken gogotik, gure bidean izan balitz; bainan, Iruñako bertzaldean da aurkitzen Javier, urrunsko, iuzpegi alderat. Nabar Goitiko ogi ona lagun , baderamatzagu kilimiliklik xerriki hotz xeheak eta lotuak gira ja biperrekilako arroltze moletari, noiz ere ohartzen baikira gure bi botoila Rioja hautak hustuak ditugula azken xortaraino. Berrogain bizkarra! Emazteek berek zoin gogotik hurrupatzen duten arnoa oihanean!... Ordaintzat, batek eskaintzen dauku urez betherikako botoila bat, ezin bertzean hartarik bederen dezagun edan: orok ezetz, burua inharrosiz urari beltzurika... Hainbertzenarekin, laborari etxearen aitzinean agertzen zaiku haur bat, bi begiez guri beha eta beha, bere zangoñoen gainean tente. Etxe hunek badauzkazke egoiliarrak, badukete arno xorta bat, ihintz bat sal lezagukete segur gogotik, dio berehala ene beribileko lagun sakelorenaz gabetuak, eta badoa eskuz keinuka haurraren ganat . Ikusten ditugu biak etxean sartzen, aita seme batzuen arteko trebearekin elgarrentzat. * * * Zonbait minuta iragaiten zaizkigu, aiduru. Ba, hobendun gira egiazki —derasa oixtiko gure mintzolariak, bere solasari jarraikiz — Iruñan luzazago ez egonik. Eskualerriko hiri guzien artean aipagarriena da Iruña. Hamaseigarren mendearen hastapenean, Espainiako errege Ferdinand Katolikoa deitzen dutenak hartu zuen, bainan, nahi bazuen edo ez, nabartarrer utziz beren zuzenak. Geroztik hunat, Nabar Goitiko hiri nausi dago bethi Iruña. Espainiaren meneko izana gatik, berez bere dabil asko zeretan; hango buruzagier daude gehienik, gaur den egunean ere, Nabar Goiti probintzia zabaleko eskualdunak, hein batean —ez dakigu noiz artio — lege zaharraren jabe, hala nola ar basoetarikako ekanduen bai eta mintzaiaren. 1521 ean, Jean d'Albret kondeak, Biarnoan, Amikuzen eta Garazin barna Iruñarat jo zuen bere soldadoekin, hiriaren Espainiari kentzeko xedetan; bainan jin bidetik itzultzea behartu zitzaion, ederki zafratua izan ik. Nabarreko erregeren alde gudukatu zen orduan Inazio Loiolakoa. Saki bat itsusia egin baitzioten belhaun batean biarnesek, zalditik alditxar erori zen aitzindari gaztea, eta ereman zuten ordu berean Gipuzkoako bere jauregirat. Loiolaren ikusterat gu abiatuak egun, ez denez bada deithoragarri, ez baitugu hartu ahal oren erdi bat, San Inazioren orhoitzapenetan Iruñan eraikia izan den eliza handirat joaiteko, ikustaldiz!... Duela mende baten ingurua, Iruñak gogor egin zion halaber Napoleon Handiari, h unek itsumenduz ezarri zuelarik Espainiako erregetzat bere aneia Joseph; bainan, xo! ez ditzagun hemen lehengo zauriak berri... Irria heldu zaiku berdin orori ezpainetarat, ikusiz gure arnoketaria emeki gutaratzen, botoila beltz bat eskuan. Orozbat ohart zen gira badirela orai, laborari etxearen aitzinean, ez bat bainan hiru haur, elgarri ukondoz ukondo, lerroan guri so daudenak begiak ernerik. Ordu oneko jina dugu arnoa, oilasko errekia zintzurrean kokatzen zitzaikun. Badut uste haatik, derraiku karkailaz ekarzaleak, txakolin pinta bakar hau aski ukanen dugun aldi huntan. Erhiaren lodi hartzen dugu bakotxak geure basorat, usaintzen, jastatzen, ahurraren barnean berotuz untzia. hauta kausitzen dugu guziek. Badu, ba, Axularrek erran zukena, zahagi zapore kotsua, halako jan edan bethe bat ere ba; berriskoa dirudi; irestearekin, sudur barnetarat gibel aitzin lanhotzen da pindarka; bainan zer berotasun gozoa ez deramauku laster urdailerat, hainbertze urinki hotzer gain behera su eman nahi baliote bezala ! Itzal handiko arnoa da zinez xakolin hau; hurrupañoka dugu edaten, beldurrez... Oilaskoen ondotik maionesa ruso titarratu guri leun bat xirrixtatzen dauku eta akulatzen zalu patarrari behera: berdin laguntzen derauku bidean, mahats melatuz jorikako pud ding tinki bat. Zorionezko xakolina! Hiru haurrak hurbilduak ditugu hariztegiaren hegiraino; burdin harien artetik beha dagozkigu, sagu batzuen pare. * * * Gasna. Tuaxak. Madariak. Xakolinetik azken hurrupa. Etxearen leiho batetik ukurtzen da, erreg ebideari harat hunat so, emazte adinetako bat. Ez iduria gatik, ohartu zaikegu. Haurren ondotik othe zabilan, bertzerik deus gogoan gabe?... Hemen bederen, español olio higuingarriaren usainak ez gitu nardatu, dio niri buruz itzulirik gure zerbitzarietar ik batek. Egiaren aithortzeko, zor naizkon eskerren bihurtzea ahantzia zitzaitan. Gai zenez da guzia haatik, hainbertze jateko eta halakoak guri emanik. Han ginen bi medikuek lauda ginezakena zinez, baginakielarik bidean dabilanak guti duela behar jan —ogi eta gasna baizik ez, ahalaz, zaharren eta jakintsu zonbaiten arabera — eta edan are gutiago: xahakorik ez derabilanean, ithurriko uretik bakarrik noizean behin zintzurra bustiz. Oliourrin bortitz hura baino jasangaitzagorik bazen, lehengo urthetan bed eren, Nabarreko eta bertze probintzietako ostatuetan, diot ihardesten noizbait zerbitzariari. Espainiako olioa berez bere ona da, hoberenetarik; urrinari gizonki edozoin jarria zaioke zortzi egunik barne. Bertzerik da garbitasun eskasa: huntaz etzuten de ngutieneko axolarik hemen gaindi, lehen. Mahain gainak okaztagarriak zituzten, jatekoak hautak zituztelarik eta gogaindigarriki nasaiak. Ez niz, bertzeak bertze, orhoit janik nihun eskualde hotan bezalako saltsa onik. Ikasi duketela garbitasuna geroztik h unat, ez dut bizkitartean dudarik. Lurraren ipar aldeko atzerritar hanitz baitzabilkion ikuskari, diot ahoan bilorik gabe Lapurdi aitzinatuago izan dela bethi garbitasunean. Ganberak, aldiz, arras garbiak aurkitzen nintuen probintzietako ostatuetan. Baka rrik, oheko zomiera zen, lauetarik hiruetan, erditik gain behera kraskatu, hautsi, lehertua: erreka hertsi batean luzaturik zineraman gaua. Gaztelarren gain zoan bethi zomieraren askatze itsusi hura. Egia erran, aditurik nago ez dela, Europan, nihun ikusi gaztelarren sorjesekorik oheen xehatzeko, bainan ez dakit egia denez. Ostatu hetan, atheratzen ere zaizkizun ba ardurasko, ohe zur arteketarik, zimitz batzu guriki haziak. Zer harritzekoa ordean? Ez duguia Biarritzen berean ikusten, oraiko egunean ere, hor renbertze? Ene otomobil lagunak keinu eginik irriño batekin, hiru haurrak jinak ditugu aitzinerat urrats ñimiñoka, erabearekin begiak larrituak., sorbaldez eta buruz zeihar airean. Norat zoazkioken, etxetik atheratzen da oixtiko emazte adinetakoa, eta gu ri so gelditzen. Bihotz oneko bezain sudur xorrotxeko baita ene laguna, solas emaiten daie erdaraz, ondorat bilduak dituen bi nexker eta muthikoñoari. jakiten ditugu izenak, adina, aitamak zer ari zaizkoten. Soin xumeko haur batzu dira, xuhurki haziak it xuraz, bainan xailak beren ginartza mehean. Pastitza xerra bat eskaintzen daiegu bederari. Eskuan idukitzen dute, hunki gabe. Zendako bada? Para la mamá, daukute ihardesten hiruek, kasik batean. Ohartuko zirete ardura, jende xeheen umeek sendimendu maiteagoak erakusten handienenek baino, dio bihotz bethez gutarik batek. Atheraldi gotorra! Irriño bat jauzarazten dauku bertze bazkaltiarrei. Eskuaraz deitzen du orai gure lagunak haurren amaxo. Jiten zaiku emeki, urrats luzean haatik, soingaina den gutien bat aitzineratua. Hiruetan hogoi ta hamabortz bat urthe eman zaioken atxo gurbil bat, zurpailduxea, zimurtua apur bat, ttipoi batez gerruntzetik goiti jauntzia, taulier kantail bat petik gora zeiharrean gerrirat bildua, zangar beherea k zaia xaharraren azpitik larru has, espartin ihetxe batzuetan oinak zabal. Motho adardun histu batek gordetzen dio buru gibela. Bere begi beltz ttipietako dirdira iduri luke zorroztua diotela urtheek. * * * Eskuaraz gogotik, lorietan, dauku erantzuten emazte xaharrak; solas guti haatik: ihardesteko baizik ez. Asko xehetasunen artetik, hau badatxikogu gogoan: ez girela lehenbizikoak, oihan hartan ikusten gituenak; udan noiz nahi baratzen direla han donostiar familiak, gu bezala lurrean bazkariteko. Bertze zer hau ere ba: garia bihitzen dutela larrainean, bi behi uztartu espalen gainean lasterka erabiliaz; haratxago badela ba —erhiaz erakusten dauku — herri bat, orok elgarrekin partzuer jarririk, garijoiteko mekanika erosia badaukana; makanikaz joiten du tela ba han garia, ba, ba, bainan... Sineste ttipia du atxoak, hobeki heltzen direla herri hartako laborariak, beren moda berriarekin. Biziki garbiki, ederki kasik, mintzo zaiku eskuaraz emazte gaixoa; ez du arras Gipuzkoako mintzaia, ez Baigorri aldekoa , ez lapurdikoa; halere, ezin xuxenago heltzen daukute adimenerat mihiak, ezpainek, jabearen gogo erabakia. Haurrak, jan zazue bada pastiza hori, huna oraino gainera tuaxa eta madari batzu, diozte ene aldekoak, eskuaraz, bi nexka maitagarrier eta muttiko pollitari, udareak eskainiz. Bat ez da hiruetarik kantitzen; eskuetan dauzkate tinki madari, tuaxa eta pastiza. Gu harrituak, haurño heien begiratuaz. Orduan amaxok: —Erdaraz mintza zaizkiote. ez dakite eskuara. —Eskuara ez dakitela! Nolaz bada hori ? Zuk badakizu ontsa bizkitartean! —Nik, ba. —Ama da, orduan, ez dakikena? —Ama ene alaba dute. Badaki eskuara ene alabak. —Aita beraz, ez dakikena batere? —Aitak ere badaki ba, haratxagoko herri batetakoa da ta, Iruñ'alde. —Eta haurrek ezdakitela eskuararik batere!? Burua inharrosiz, amaxok adiarazten dauku ezetz, ez dakitela haurrek eskuara hitzik. Axola handirik baduela ez du haatik iduri, ez da kexu, etzaizko den gutienik gorritzen mathelak. Ixildua orai, behakoa ximixtan derabila g ure dafailako ondarretan gaindi. Comed, diote azkenean erraiten bere haurtxoer, eta hok ausikiño bat doidoi pudding xerrari, garaitikoa oso beiratzen dutelarik Para la mamá. Bagaude behin gure aldetik, ez jakin zer asma, zer erran ez jakin. Nunbaitik solasari berriz lotzeko, galdegiten digogu atxoari etxetiar direnez, ala etxezain, ala etxearen jabe. Etxetiar dio, eta etxaldeaz guk elhe. Aditzen dugu badela lan hanitz, jiteak xuhur direla, bizia garesti, arrandak handi, zonbat abere buru duten, ze r uzta biltzen urtheka. Aditu bezala ditugu hartzen emaztearen erranak, begiz ez baititzazkegu egizta. Iduri luke bizkitartean alderdi huntako etxetiarrak gogorkixago bizi direla, nausiarekilakoaz bezenbatean, Hazparne aldeko dazkigun batzu baino. Badi take haatik etxetiarrak hemen bezain guriki ez diren nihun, erran nahi dugu etxetiarrak Hazparneko eskualdean. Abiatzen gira dafailako pusken biltzen. Amaxok bere taulier beheitituaz altzo, nexkek beren jaka laburrez ohantze, muthikoñoak bere besoez uste i. Baderamatzate hiruen artean direnak oro, hiru botoila hustuak ahantzi gabe, esker mila eta agur bietan erdaraz erranik, ezpainetan irriño bederarekin, begiak idurikatzen zuten afaritekoñoari landatuak. V BAZKAL ONDO Ezinegon batek hartuak gitu guziak. Jar tokiz aldatzen gira, etzaten, jaikitzen, etzaten berriz, burua pisu, zangoak malet, gogoa totolotua. Beroarena othe den —samin baita beroa itzalpean ere — ala Rioja eta xakolina othe zaizkigun beren oldar gaitzean nausitu? Loeria ba t, ororen gainera, betespalak erdi hestera deramazkuna. Eian hortik ixtorioño bat, daut eskatzen irriz «Oihanarteko» andereak; iduri zait beharra baginukela, sekula ukaitekotz... Ikustateño hori, segur zor diotala ene aminarre on maiteari. Bainan ez ba iniz hain fleitean nihau ere! Ez dakit nola, hurritu baitzait ene buru muñetako jogia!... Doala bada helduan heldu ene ixtorioñoa, diot mihi zabal ihardesten, eta hauxe badarit nolazpait: Eskualde hotakoak bide ziren Garro'tar hiru aneiak, hamalaugarre n mendearen erditsurat, 1336an, bizitzera jin zirenak Gerezietarat, Lapurdin. Ontsa jakin nahia egon izan niz bethi, zoin herritakoak zitazken sortzez, Nabar Goitin, gizon hek. Nehork ordean ez nu argitu ahal nihoiz. Bertze aldi batez Iruñako liburutegien ikhertzea behartuko zait nihauri. Anartean, aditurik dakitana erranen dauzuet: gerlari batzu zirela hiruak Nabarreko erregeren meneko, jende xumeetarik ororen arabera, bainan emeki emeki aitzindarigorat helduak. Ase bide ziren azkenekotz menpeko ibiltz eaz, Gerezietako zeluri gixena hautatu zutenaz geroz egoitzatzat. Biga ezkondu omen ziren, hirugarrenak donado hiltzearekin apur bat aberats uzten zituela bertze biak. Hok aitatik semera, umez ume, aldaskatu ziren Lapurdiko bazter hoberenetarat, Landeset araino hedatuz. Gerezietako etxeñoa gaztelu egina zen mende baten buruko. Zonbat jende handi athera den handik, Baionako eskualdun museoak balakike; hanitz, diotenaz. Eihartu zen bizkitartean azkenekotz familiako arbola, eta hil: gaingaineko abarraren puntaren puntatik, «oro emaiten eta oro bere ganat eremaiten dituen lurrak» zeramala hura ere, zen erori, lauetan hogoi ta bederatzi urthetan, ondoriorik gabe, Garro'tarren endako azken umea, baron Armand d'Urtubie de Garro, nik ezag utu dutan Garro'tar bakarra. Ez dut behinere ikusi haren soin izari oneko gizonik. Zer urrats bizia, bertzalde! Eta zer buru jasotze ederra! Odol handikoa zen, pindarra zarion. Ez dakit haatik noren ganik zituen, edo nundik, begi urdin garrez betherika ko zuhail hek; etzuten Nabarrekoak iduri kolorez. Zintzurretik mintzo zen, idorki. Manua manu zen haren ahotik. Jauntziz ere ez da halako jaunik agertu Gerezietan, ez eta hanbat bertze nihun. Eskuara maite zuen eta mintzatzen garbiki. Beraz, egun batez, muthiko gazteskoa nintzelarik oraino, jauregirat joan behartu nintzaion. Aurkitu nuen jan tokiko sutondoan, zangoak surat, bere pipa beltx fina astirekin murtxatuz ahoratzen zuela khe. Jar arazi ninduen ximinia xokoan, eta maltzur maltzurra: —Bazkari hit sa egin diat egun, puttil!... Ah! etzuian, ez eskualdun bazkaria... Ez hurbilik ere... Badakika gero hik, zer den eskualdun bazkaria? Ixilixila nindagon erabez, begiak larri, bi beharriak zabal. Ezetz erran nion, ahapetik, kasik izitua. Sinesten ahal nu zu: ez nuen oraino jan, adin hartan egun oihan huntan egin dugun bazkaria bezalakorik. Harek, aitzina: Bazterra frango badiat kurriturik, ikusirik ere ba mahaian ederra frango. Bainan bego bethi nausi eskualdun bazkaria. Eskualdunek bakarrik zakie jaki o na zer den, zer eta nolako jakiek duten egiten apairu ona. Geroago harrituago nuen entzuten Garro jauna, herriko auzapeza ere baitzen. Adizak ontsa, puttil, eta ez ahantz. Lehenbizikorik, harzkik hirekin hiru lagun onak, ahalaz adin, jite eta gostu ber etakoak. Etxe barneaz ez axolarik ukan, garbia den ber; mahainak dik izan behar, mahainak guziz, garbia: dafaila xunaren gainean, ahorat poxien eremaiteko zerak ez bakarrik xilarrak, bainan zilarrezkoak. Emazterik ez mahainean! Zerbitzaritzat haatik nesk ato gazte gurbil, eder, mathela gorriño bat etzaitak niri hastio. Bahiza? Orai, segidan, oren bat barne: oilo salda, ogi axal gogorño batzuekin, amarrain uretik athera berriak olioan errerik, erbia saltsan, errekitzak bihian hazi oilaskoa, entselada lagu n. Ura heldu baitzitzaitan ahorat, galdegiten diot orduan gora gora: —Eta gero? Ez dut ahantziko bizi nizano zer behako garratzaz itzatu ninduen ene xokoari. —Gero?!!... Penarekin ikusten diat ehizala izanen, hi, sekula deustako; aseko hiz behar bada noizean behin, jaki onaren jakituz jaten jakinen dukan ez diat uste. Gero, to, ardi gasna xerraño bat, ahoaren garbitzeko, eta pastiza xafla mehe bat, ahamen bat edo bien doian. Kafe beroa ondotik, ez beltzegi ez azkarregia, kopa bat koñaka fi n, eta zigarro ontto bat, pipa baino laketago zaionarentzat. Bertze oren bat jan edan eta ondoko horiendako, artetan gozoki eginez irri, alegia zonbaiti esker. Aitzinxago emana zaundan sista bihotzaren gaineana bainuen, oldartu nintzaion aitoren seme hari: —Arnoak? —Arno bat, bat bakarra, ahalaz Medokeko gorritik; dena, neurriñoan. Hortan, haatik, etzaundan arras egia erran. Handik zonbait urtheren buruan bazkariten gertatu bainintzan harekin Lekorneko dakizun etxe batean, eta eskaini baitzioten ama rrainen ondotik Sauternesko arno xuritik, ikusi nuen ahotik ezin utziz ttinttaka zeramala, harritzeko begirunearekin. Supazter xokoko azken solasa, hau izan zuen ene alderat jaun baroinak: —Orhoit hadi, nik erranik: eskualdun bazkaria bezalakorik ez du k. Harek bakarrik dik egiten eta uzten gizona dena odol, dena ginarri, dena zain. * * * Ez dakit amak ontsa hartzen zauzkitanez solas harrosko horiek oihanean, ez othe nuenez ere ohartu gabean apur bat apaldu egun hartako bazkaria; dena den, irriño bate kin entzun ninduen bururaino. Bertze lagunak ja aspaldiskoan loa ezin garaituz zabiltzan, burua koskatuz batzutan haritzen enborrari. Ez ninduten hek aditu; aditu banindute ere, baditake lokartuko ziren berdin, ene kondera luzeak loa emanik, ematurik ber e zilinaz xakolinaren beraren zihika gaixtoa. Batbatean ikusten dut ene otomobil gidaria aharrosi handi batekin besoak goititzen, gero eskuez betespalak thorratzen, diolarik oihuz: Nun gira hemen?... Zer tenore da?... Beranta ditake engoitik!... Goazin berehala norapait, kafe bero batez lanho dorpe hok ditzagun lehen bailehen aizka. Xutitzen gira, eta oihan hartan bethierekotz utzirik gure bihotzetik zerbait, berriz igaiten otomobiletarat. Bide bazterreko laborari etxearen leihoetarat etzaiku agertz en nehor... Bospasei minutaren buruko, herri bat; hobeki erraiteko, erregebidearen bazterretik eskuin eta ezker etxe pollit lerro bat lauzpabortz ehun metraren luzetasunean: Lekunberri. Geldiarazten ditut otoak: bada hemen hôtel bat hauta, duela zonbait urthe aloitu zituen hazpandar batzuek Lapurdirat ekarri zuten omenaren arabera. Lekunberrirat jiten da bertzalde gaztelar hanitz, indarren berritzera udan. Mahain bat bezain ordoki da zela ia; gure begi ukaldi laburra ez da ohartzen badutenetz orhoitgarri zerbait, ipar ala eguerdi aldetik hesten duten mendixka lerroek. Iguzkiak erre nahi du, hanbatenaz non ez baita zuhatz handirik ezagun, bide bazterretakoez bertzalde. Zertako othe duten gaz telarrek hunarateko lerra hoinbertze, zoazi zu. Hiruak eta erdia ditake. Herrian sartu orduko, hôtela ikusia dugu eta begiztatua. Etxe handi bat da, ezkerretarik, bertze guziak baino larriagoa. Erregebiderat du athea. Zabal, gibelerat luzesko, bi est aiez gora da, harri pikatuz hegitu leiho nasai batzuek airez eta argiz bethetzen dutela ausarkian. Ipurdi sahets bati badiote eratxikia, trebes, zati berri bat. Orotarat, berrogoi bat ganbera, gure ustez. Begira badu eite zerbait Itxasun bide bazterrean au rkitzen denarekin; handiagoa da bizkitartean eta azkarkiago egina, Lekunberrikoa. Badu jende. Barnez barne bagoazi etxe sahetseko terrazarat, alderdi zahar eta berriaren juntak egiten baitu han iuzpegirat itzal, eta bertzalde begien aitzinean hedatzen ba itzaiku pentze ñimiño bat, dena platanaz landatua, dena alki: aire hartzeko toki goxoenetarik, guziz tenore huntan. Hiritar andanaño bat badago ja itzal azpietan, batzu irakurtzen, bertzeak esku lan zerbaitetan erhiak borroka. * * * «Café de curé, sans chicorée», dugu jarri orduko manatzen. Ozpine! zuken egin behialako beskoiztarrak, gure kafea jastatzearekin. Beltza da ba kafea nahuzun bezain, kafea beroa da behar bezala, bainan kafe liparrik ez du gure kafeak: dena xikorea da kafe hau! Hobeak dira denik ere ondokoak; ez haatik mendiez bertzaldean ohi direnak bezain onak. Etzaitela khexa, daut erraiten ene aldeko hurrupariak: kafezko kafea ez da arras toki gutitan baizik edaten Espainian; gei guti sartzen bide zaiote itsasotik, zergak handiegi izan ez edo... Ez niz khexatzen bertzalde, khexa ez naiteke: iguzki beroarena othe den, ala ene ixtorio luzearen akidurarena, ala ene lagunen oixtiko idurirat xakolinaren pottokak aurdikitzera neramanez, loak hartzera noa. Badihardukot bizkitartean nolazpai t, ez aise. Oihan aldeko etxetiar etxean dabilkit, ilhun, gogoa: nola mirakulu ehortzi dukete han gazteek amaxoren mintzaia? Ezin dezaket asma. Emazte xahar haren beraren hobena izan behar dik, zait azkenekotz gogoratzen. Erdarari emana zikeian aspalditik etxean bere mihia, eskuaraz ari bazian ere auzoekin... Badiagu holako, zorigaitzez, bazterretan. Lapurdin berean etxetiarsa gazte batzu hasiak ditiagu haurrari ohakoan frantsesez mintzatzen, estakurutzat emanez eskuara ez dela deustako! «Ama» baino aditu nahiagoz «maman»! Ibañetako lepotik hunaratekoan, ohartu niz bertzalde herri bakotxak baduela bere etxeetarik bateko aitzin paretan burdinazko plaka xuri bat: huntan beltzez thindaturik herriaren bi izenak, bat erdarazkoa , bertzea mendeen mendez herritarrek ahoan zerabilaten eskuarazkoa. Nori ere gogoratu baitzaio eskuararen alderako atxikimendu seinale hori, bigarren lerroan ezarria bada ere eskuarazko izena, eskerreak hari! Bainan, laztu nu eskuararen eta erdararen a rteko guduaren ikusteak, burdin zatiño hartan. Nabar Goitin galtzen ari da eskuara. Beiratuko dituztenez herrien eskuarazko izenak, nago. Ikusi ditugun plakañoen gainean, baditake, bainan mihian eta bihotzetan?... Badute segur nun berma Iruñako esk ualzaleek. Moroak aizkatu zituzten nabartarrek. Ez ahal ditu balinba ithoko gaztelarren erdarak?... Hôteletik athera baino lehen, egiten ditugu bi solas etxekanderearekin. Berekin ditu, sahetsean, alabak. Doniane Lohitzuneko komentu batean egonak dira askitto luzaz. Hiruek, bai amak, bai alabek, mintzatzen dute eskuara. Hemen bederen bizi da orainokoan nabartar odola. Beribiletarat! Ene ustez, Nabar Goitiko mugarat helduak izanen gira laster, Gipuzkoako eremuetan sartzeko. VI GIPUZKOAKO SARGIA Mendealerat buruz goazi. Lekunberriko zelaia utzi orduko, horra nun sartzen giren arteka hertsi batean halako izialdura batek hartzen baikitu guziak: ezker, erregebidearen sahetsetik, erreka txar mehar barna bat, nasaiki urez bethea, et a hunen zaintzeko bezala bere luzetasun guzian, bixkar bat askitto xuta, gaineko hegi xorrotxa berrogoi ta hamar bat metraz gora, gure alderat daukan mazela belharrez jauntzia denik ere, zuhatz bakar batzuek ilhuntzen dutena han hemenka beren itzalaz; esku inetarik, lur pareta xutsko bat, ezkerrekoa baino goraxago. Guneka haatik gogorki kazkarra, eskuineko hau; harri mokor zuri zuri kantoinka hautsi bazu lerratzen zaizko gain beheiti, gu iragaitean. Goizetik hunat ez ginuen oraino ikusi holako arteka herts irik. Erne dauzkagu begiak alde orotarat: hainbertze gaztelar Lekunberrirat jiten ohi denaz geroz udan, nunbait hemen izan behar dela zerbait, bertzetan ez denik... Errekako ur laster hura bera nundik sortua ditaken, gaude, ez baiginitzaizkon den gutienik ohartuak Lekunberrin. Eite hanitz badu erreka hunek Agoitzekoarekin, bainan eitziar gehiago, eite baino. Meharrago da, behinik behin. Bertzalde, Auritzen beheiti Agoitzerat jausten ginelarik, eskuinetik ginuen erreka; puska batez zabalago hangoa, dena ha rri konkor, agortua ere kasik. Han, bazterretako bi mendixka lerroak larre murritz idor batzu ziren luzetasun gehienean, artetan arkaitz zurpail batzuekin; hemen, bederen ezkerreko alderdiak goxatzen dauku begia. Laster eskuinekoak ere iduri du bertze ha inbertze nahi laukegula egin. Erakusten dauku, eremu puxka batean, egundaino ikusi ez ginuen bezalako xara bat: osto ñimiño gordin batzuekilako landareska pollit andana handi batek, elgarri tinki, beren abarrez elgar hunkitzen dutenak, elgarren neurrikoak oro —metra bat baino goraxago — dirdira berde leun bat hedatzen dute beren gainez gain, mendi hegitik erregebideraino. Ezpelki zerbait? Ezin ezagutu dugu, ontsa jakin nahian ginelarik. Xara edo oihan apal hura ez da segur bere baitarikakoa; legarren mando tzetik beiratzeko ereina izana da edo landatua han noizbait, zer ari zen ontsa zakien norbaitek. * * * Bainan xafla musker haren aurkintzetik haratxago, mendi pareta sekula baino buluziago zaiku agertzen. Euriak eta hormak emeki emeki arrailduz, kraskat uz, harrotuz deramaten harri zuri batez egina da dena. Han hemenka bizkitartean lur azal mehe berde batek estaltzen du, larruarekilako haragi zirtzikatu batek bezala hil baten hezurrak; halaber, nahiz bakanago oraino, arbola txar batzu beren erroetako zain guziez lotuak dagozkio, doidoia xutik, makurtuak, bihurdikatuak, etsituak kasik beren bizitze xuhurraz. Errekaz bertzaldeko paretak aldiz badakar bethi bere hastapeneko itxura; zuhatz multzoño batzu ikusten ere daizkogu tokika, ez hanbatekoak haatik. Aroa eder denean, iguzkiak kiskailtzen duke erreka hunen alderdi bat, bertzea uspel dagolarik. Bagoazi bethi, bainan ez xuxen xuxena: mendealerat buruz geramatzalarik bideak, eskuin, ezker, andarkatzen gituzte noiz nahi bihurguneek. Ustez zerbait berri ikusiko dugun, bethi bi aldetarik ager berak; erreka bethi berdin hertsi, bere bi pareta xutekin. Lotsa batek hartzen gitu, Loiolarat goazinez ala bertze norapait... Ez, ez gabiltza makur: gure sahetsean, gutarik hurbil hurbila, errekako ura gurekin batean badoa, suge luze bat bezala bihurdikatuz ixil eta ezti, ez dakigu nola loditurik bere ohantzea barnatuz, apur bat zabalduz ere ba bere auzkia. Gehienik harritzen gituena, hauxe: ez baitugu arima bizirik ikusten, ez jende ez abre, ez eta orga bat bidean utzia, ez otomobil bat ere. Bero izana gatik, bada aire; saparik ez dugu hautemaiten. Bospasei kilometra badituzkegu doidoi eginak, gure kafe xirrixta hartuz geroz. Toki arrotzetan, holakoak direlarik guziz, luze doazi orenak. Azkenekotz, huna erregebide sahetsean, etxe bat dena leiho, biziki luzea, nahiz askitto apala. Mapari behatzen diogu: Betelu. Hurbiltzearekin, etxe aitzineko paretan irakurtzen ditugu hitz hok, larri larri thindatuak: Baños de Betelu. Aguas sulfurosas de Betelu, edo holako zerbait. Bainan ez eskuin, ez ezker, ez aitzinatu ta haratxago ere, bertze etxe bihirik ez! Elgarri solas emanez, gaude ez othe duen etxe bakar harek egiten Beteluko herri guzia; ez othe diren etxe bakar haren beraren barnean bizi beteluarrak oro, alkat ea eta ertora berekin. Gure irriñoak!... Egiaren aithortzeko, atsegin dugu guziz bizitegi bat bederen ediren baitugu, nahiz hainbertze leihoetan etzaikun agertu kristauik... Adio, Nabar Goiti! Oraitan gira sartzen Gipuzkoako lurretan. * * * Zer mila s orgin! Ez girea egun atherako arteka hertsi bezain lazgarri huntarik? Badiagu hoberik, Manex: hertsiagotzen zaiku ta gure arteka, hertsiaren hertsiz irestera bezala geramatza artekak, bere bi pareta xuten artean. Eta nola murriztu den bat batean ezkerrekoa bera! Ama maitea, zer behar othe dugu ikusi?... Begizta ahal urrun, Jainkoak daki noraino, agertzen zaizkigu mendi kasko zorrotz batzu, zuri zuria, lerro lerro, harri dirdira idor bat daritela. Ez dugu toki hau ahantziko gure bizian. Laburzki, huna no lakoa den. Begien gozagarritzat ez duzu deus, bi aldetako mendixka larrutuak baizik: lur mamirik ez da ezagun, ez belhar ondo bat, ez zuhatz bat. Bidearen gainean ere, ez ginuen ikusi edozer, ez nehor. Eskuin ala ezker, beroak eta hotzak, haizeak eta eurit eek mendez mende emeki emeki zizkatzen, zilatzen, irrikatzen, porroskatzen dituzten mendixka batzu baizik ez, deus. Badira itxura guzietakoak, biribilik ez haatik bihi bat, bainan ba dena ozka, dena arrail, dena sarraski, dena zurruta agor, dena hegi dir en harrizko mendoitz hits batzu. Dituzten ziloetan sartuz geroz, lurrerat lehen bailehen ezin jautsiarekin euriak janez deramatza hurriki, eta, zerenak zura egiten ohi duen bezala, barnez barne suntsituz. Tokiaren gainean ari dira endurtzen bai azalez b ai mamiz, holakorik erran baditake harriaz mintzatuz. Saheskatzen gituztenek 30, 40, 50 metraren goratasuna dakarte; bazterxago dira goitiago aikatzen direnak, guziz eskuineko aldetik, ostikoan datxizkitela, nahiz ahulki, Pyrénées mendi lerro izigarriare n hunaindiko mail konkorrak. Izialdurra badoakigu halere laster. Harrizko hilerri batean barna geramatzate ba beribilek, harrien hilerri gogoetagarri batean; bainan iguzkiak argitzen du, berotzen, arintzen ere ba hilerri gogorra, han hemenka eztiki urreztatuz lurrerat irintzen ari diren peña zurpailak; bainan gure buruen gainetik alaitzen dauku bihotza agorrileko zeru garbi urdinak. * * * Peña kazkar ustel hek elgarrekin josteta ere ari direla erran zinezake batzutan. Betelutik laster, ezker ala e skuin, berexten dira osoki bat berzetik, bizpahiru tokitan; husguneari esker, bazterrak agertzen dauzkigu etxe txar apal batzu, teilatu xaharra baizik ez dutenak biziaren kolorekorik. Urruntxago, lerro bakotxean elgarri lotzen dira mendixkak; ezkerreko bat aitzinatzen da, eskuin aldean parrekoa hunki nahiz bezala, hau ere aitzinatzen zaiolarik edo... gibelatzen. Batzuek badakarte orratza bezain zorrotzeko buru bat; bertze batzuek moztua dute aspaldi danik, lurrerat eroria. Hunek ehortzia ez denenan, porro skak oraino zolan badaude ageri. Ura geroago lodiago sigisagaka baitoa bethi, bai eta hari kontra erregebide zuriaren gainean gure beribilak, iduri zaiku noiztenka gurekin batean igitzen direla pareta hil mutu hek, kakolatuz, bihurdikatuz eskuin eta ezke r zirurika nakaitz batean, igitzen ere ba iguzki argiaren jogiak, igitzen iguzkia bera. Zoragarri da eta bitxi, orozbat. * * * Gure begietako besta hunek badirau hemezortzi kilometraren luze. Gune batean bakarrik zaiku zabal ideki hilerriaren erreka, bu rdinbideño bati zeiharrean leku egitea gatik, bainan are tinkiagotzeko berehala. Lapurtar, benabartar, ziberotar aberatsak baitabiltza hanitz aldiz herritik urrun, begiak ikusgailu arrotz zerbaitez ase nahiz, dathozila Izpegitik edo Ainhoan barna Gipuzk oako sarguia huntarat egun eder batez: etzaie urrikituko. Gutarik bat ibilia baita Frantzian gorges du Tarn deitzen duten errekan gaindi, dio hau luzeagoa dela oraino hogoi bat kilometraz bederen, zabalagoa, harrigarriagoa bere sahetsetako arkaitz osoki mu rritz eta gainetako munho bipilekin, bainan halarik ere ikusgarria gelditzen dela Lekunberritik Tolosarako bidea, orhoitzapen goxo jostagarri bat uzten baitu hunek, ikusberriko iziaren ondotik. Labur egon ondoan ordu bat osoa eta bere atzarrian bildu, hu na nun bat batean zabaltzen zaikun airos behakoa, bulharrak beren aldetik hampatzen zaizkularik nasaikiago: ohantzearen bazterrek elgarretarik urrunduz bide gehiago uzten diotelakoan edo lagun zonbait ezkerretarik jin zaiolakotz guk uste gabean harekin bat zera, gure errekako lats gottortua bilakatua dugu kasik tanpez ibai. Baiona Santespiritako ibaiaren bortzetarik bat ur bederen baderama orai, halako andiantza naro batekin. Erregebiderat daudela huna eskuinetarik, banaka, etxe pollit batzu, hiritarren et xeak segur; ibaiaren bertze aldetik, luzera, zelai puxka bat: ezkerrago, bizkar biribil konkor batzu, artetan artho landa gori batzuekin. Minutan Tolosan gira sartzen. VII XINTXIMARIAK Zer harrizko etxe gorak hemen ere, eta zer zahar itxura duten! Gero, zer dute hau tolosarrek, iduri baitu atherbe luze bat ibaiaren gainean trebes, hegitik hegira airean jarria, bere sahets margoztatuaz guri dagona? Zubia dukete segur, zurezko zubi estali bat... Hain bitxia zaiku gur e iduripena non, gauzen araberako denez argitzea gatik, egiten baitugu galde gizon bati, Loiolarateko bidea nundik den hunen ganik jakinen dugulakoan orozbat. —Hori azoka da, baratzeko gauzen merkatu tokia, dauku ihardesten gizonak. Bihur zaitezte, zoazk iote alde aldetik, eta ezkerretarik aurkituko baituzue harrizko arku bat, hunen azpitik egizue bide «Loiolaruntz». Bihurtzen gira beraz eguerdi alderat, delako azokaren barnea agertzen zaikularik bere luzetasun guzian. zilarra bezain garbia da. Hutsean g inen: etzen ez zubia, baizik merkatu atherbe bat, gizonak zion bezala; ez dabiltza ere orai gure otoak harrizko zubi baten gainean. Tolosarat heltzean, ukondo bat egiten duke ibaiak, eta ukondo hartan da jarria, ur hegian, zurezko atherbe bitxia; etzitak en baserritarrentzat toki hoberik egun guzietako bizigailuen, euri eta iguzkitik beiran, hiritarrer eskaintzeko. Porroskak urerat aurdikiz geroz aldi bakotx, errexki dagoke xahu Tolosako azoka. Bainan nolaz eta norat begien aitzinetik zaikun ibaia itzali, gaude gogoetatuak, haur bat bezala handitzen ikusia baikinuen, gero laguntzat hartua, eta azkenekotz kasik maitatua, Lekunberritik hunat. Bare karakoilaren urratsean goazi. Eskuinetarik hiruzpalau karrika laburren ahoak kurutzatzen ditugu: etxe gorak, or o harri zahar hits horailez. Karrika hetarik batean, bada haatik etxe andanaño bat, balkoinak begien atsegingarritzat lorez apainduak dituztenak. Zola ez dute karrikek arras ordoki: den gutien bat patar gu ganat. Gipuzkoako hiri nausia zen hau lehen. Nim iñoa da bizkitartean, bere hamabortz eta hogoi mila bizizaleekin. Elizarik, ez udaletxerik, ez tribunalik, ez eskolarik, ez urraskako itzalperik, ez trinketik, ez aipatzeko gai litaken jauregirik ez dugu ikusten. Oro izan behar dira bizkitartean, bainan oro dudarik gabe xumeak, xoko batzutan han hemenka gordeak oro. Donostia baita zonbait urthe huntan Gipuzkoako hiri nausi, ez dukete Tolosako buruzagien egoitzek hango agintarienen larderiazko harrokeria. Nago ez othe diren, halarik ere, hiri ttipiko eskualdun umeak zintzoago gelditu, arbasoen odola garbi idukitzetik jabeago beren buruaren, xedez zuzenago, zuhurrago beren urratsetan eta orozbat itzal handiagoko gipuzkoarrentzat. Zernahi izanik, hiriño huntaz mintzatzearekin frantsesek erraiten dute bethi: La noble Tolosa. Geroago emekiago goazi; beribilen gidariek begia luze, harrizko arkua noiz agertuko zaioten. Kask!... Firritx!... Baratzen gira, iziturik; bertzalde, bi urratsetan gure ezkerretarik ikusten dugu idurikatzen ginuen harrizko arkua. Bainan otoaren aitzinaldea inguraturik, atheko leihorat hor agertzen zaiku muthiko luze mehats bat, buru has, ile beltz azkar batzu kopetatik goiti zut aikatzen zaizkona. —Ez duzue tuta jo. Bizikleta kaskatu dautazue eta hautsi. Damu domaiak zor dauzkidazu e. Apur bat gibelatu ondoan, zelatik bi eskuez dilingo erakusten dauku bere pirripita: atzeko errota uspeldua du eta irringarriko kakola makolatua, ingurunetik erdirat biltzen diren burdin aihenak halaber. —Damu domaiak nik? dio ihardesten beltzuri batekin ene lagunak. Ez dut bada uste, muthil. Zuk ba, izaitekotz, niri. Bide huntan ibiltzeko zuzena balin badut, nola ezin emekiago bainindabilan nehor etzaiket errangura. Lasterregi bazinabiltzan zu, itsu batek baino gehiago aitzinerat behatu g abe, ez dut nik hoben. Zuk, ba zuk, duzu hoben, zuk bakarrik. Jo bazinu tuta, adituko nuen nik. * * * Gataska luze batean sartzen dira bi gizonak, biak erdaraz, elhe gaixtorik gabe haatik bat ala bertzea, odol hotzean, gizonki. Botearen araberako erre fera, erreferaren araberako botea, hizkatzen dira ausarki ehun moldetarat, solas bera bethi haste. Tuta etzuen jo, ez, ene lagunak, bainan jo izan balu ere etzuken den gutienik adiaraziko, ximixta bezala heldu baitzitzaguken sahetsetik gazte goiarina, esku ineko karrikatik beheiti, gainerat. Behari saldo bat badagokigu berehala so, otoen bazterretik urrunxago; emazte gehiago gizon baino, hogoi ta hamar bat orotarat. Garbiki jauntziak dira, langileen jauntzian; halere Lapurdin eta Benabarren aspaldiskoan hi ritar langilearen soinekoer ohartzen ez gitzaizkoten hits aireño batekin. Nor ala zer guziei, aldizka eta zalu, luzatzen dituzte beren begi beltz dirdiratsuak. Diren guziek badute elgarrekin ei te: sudur mehar luxe, kokots lirain, kopeta neurrian bipil, bal doki gainak xorro arineko, buruari garondoa leunki harpetua, ileak beltz bezain ugari larrua beltxaan. Mirakulua: nehork ez du idekitzen ahorik. Ixil ixila daude, entzuten. Errana baita bazter guzietan, gipuzkoarrak direla eskualdunen artean larrienak, bierartekoak dira bizkitartean hemen oro; oldartu zaikun muthikoa da gorenik, hertsiskoa bada ere egitatez bezala sorbaldez. Multzoaren aitzinean dago tente, bere themazko elhasturi buztangabean, pirripita markistuaren jabe hori; gibeleko errota bi esk uez airean dauka orai lurretik, minhartua balitz bezala errota dohakabea, edo, nork daki? erakutsiaren ariaz alde jarriko zaiolakoan norbait ozarrari. Horiek hola, ene laguna hautemaiten dut ahultzen; ixilik egon ondoan minuta bat, galdegiten dio aurkerasle zailari zonbat nahi duen azken hitz. —Ehun libera, dio zart erantzuten. —Ehun libera?... Baduzu horrenbertzeren eskatzeko bekokia, duzun makurrarentzat!?... Ori, eskaintzen dauzkizut berrogoi ta hamar, bakearen gatik. —Ez. Behar ditut eh un. Eta gataska berriz haste, aldi huntan bizixago. Sinets gitzala irakurleak: gaur Loiolarat heltzea etsitua dugu bertze bidezkari guziek. Ostatu bat nun dukegun hurbilsko, behaka abiatuak gira alkietarik. * * * Hor, bristi brasta heldu zaiku nunbaitik hirizain bat gaitza. Orai gira orai pollitak! Tolosako jujeak nun diren, eta nun behar bada presondegia, jakinen dugu orai berandu gabe, ni beldur. Hemen bigarren mirakulu bat; hirizaina xut xuta dago, ahorik ideki gabe hura ere, entzuten. Hirizaingoaren eta jendetasunaren ikasteko hunat jitea on lukete Pariseko hirizain hogoi ta bortzek... So nagolarik Tolosakoari, laztura batek hartzen nu behin, gero begirune haundi batek, eta azkenik irria jauzten zait gozoki. Ondar gerlan alemaner ikusi gi nuen jauntzi hura bera dakar, sasiko gizon gaixtoen jauntzi ñabarra, bainan zer oinetako ederrak ez derabiltza, nolako plaka disdiranta ez xilko parean, nolako gerrikoa ez halaber, larru lodi leunezkoa, sabre laburraren untziñoa datxikola, ezkerreko ixtarr aren eretzetik beheiti dilindan! Bera handia, kepia ordean bera baino handiago du, araberan; Austriako soldadoen kepia hura bera, erreka hegietan ikusteak berak izitzen omen baitzituen italianoak Lombardiako guduetan. Aurpegi bat badu bertzalde bitxienet arik: hori horia, matrailek egiten diotela muthur biribil bat aitzinerat, labeño bat balu bezala ahoaren orde. Ukarea moztera utz nezake, gizon hura ez dela eskualduna, gaztelarra baizik. Gaztelarra edo ez, gizona da haatik, nihun balin bada bat, eta ont sa ikasia. Mintzatu baino lehen, badaki entzuten; entzun ondoan, badaki zentzuz mintzatzen eta izariz. —Ez bazaizkete, dio, neholere zeuren artean antola, bitarteko behar duzue hartu garagista bat, eta hunen hitzetik zuen eztabada hautsi. Onhartzen ez baduzue epaia, jujearen aitzinerat dukezue agertzea. Ez baititake bertzerik. Bi buruzkariek ez adituarena egiten diote. Badago entzuten oraino apur bat; eta berriz, batere khexatu gabe, solas bera adiarazten daie. Onhartzen du ene lagunak, hain baita segur alde itzuliko zaizkola gauzak. Bagoazi gure otoetan haratxago, tranbide bat daukan karrika zabal batetarat. Ikusten ditugu bi gizonak garagistaren lantegian sartzen, pirripita madarikatua kirrinkaz aitzinean deramatela, hirizaina athean aiduru barat zen delarik. Ixilixila gaude gure otoetan, gogoa ilhun. Gure laguna ditaken gizonik hoberena dela badakigu, bihoztiarra ezin gehiago, diru pegeseria bati nihoiz behatzen ez duena; halarik ere, zuzenean dela iduri zaionean, ez da errexki barkatzen dutene tarik. Beltzuri gogorrean ikusia dugu sartzen. Ordu erdi bat baino gehiago bertzalde, gure andreek ez dutela atheratzen tintik! Agian etzaie orai berriz gogoratuko Burgozerat baitezpada beren buruen eremanaraztea, Orreagako harri higatuaren ondotik! Ez niz soberarik fida... Auzi zozo baten beldurra, akidura, oihaneko xakolinaren azken uztarra edo ez dakit zer, lo kuluxka batek hartzen nu ene alkiaren gainean. Bi minuta gabe, laguna sahetsean dut, inharrosten nauela irri gozo batekin. —Nahi bezala egin dut tratua, diozt: hameka pezetetan. Goazin orai hemendik berehala... Ehun bat metraren buruko atheraiak gira Tolosatik, burdin bide zubi baten azpitik barna. Ordu zen. * * * Malda bati zeiharka lotzen girelarik, azken behako bat igort zen diot Gipuzkoako hiri nausi izanari. Ohartzen niz ximinia gora luze batzuei: paper fabriketako khe atherabideak ditazke, itsusi kankail hek, zerua zikintzen baitute beren bafada nahasi beltzez. Ahantzera nindoan industria azkarki sartua dela, aspaldisko danik huna, Gipuzkoako lurretan. Zeren gatik den azkarki sartua, ez nakike. Itsasoko harat hunata hurbil izaitetik naski; Frantziako industria bere zedarrietan nekesko zabilalakotz ere orobat; behar bada elektrikaren indarra ausarki bazelakotz e ta merke hemen gaindi; lurpeko gei batzuez aberatsago zelakotz ere omen Espainia... Dena den, behin baino gehiagotan aditurik gogoan daukatana, hauxe da: industriaren tupustadako trumilka sartze horrek itzulipurdikatu zituela eskualde hok. Ez da ameste ko gaitz. Duela hiruetan hogoi bat urthe artino, Eskualerria goxo goxoa laborantzatik bizi zen eta hazkuntzatik, nehorateko atherabide handirik gabe mendien artean hetsia, bere mintzai xaharra baizik ez kasik ezpainetan, arbasoen ganikako fede zintzo eta o itura zuhurren gerizan. Jakitaterik ez, dirurik ere ez hanbat, bakartiarra berzalde eta bere tokiko berri baizik ez jakinki, eskualdun gaizoek nola zezaketen iharduk hainbertze atzerritar gose bezain argituen aztaparrari? Gider asko utzi behar ukan zaizkot en. Jinberriek eraiki zituzten beraz lantegiak , nunnahi. Ohartu ziren urthetik urthera eskualdunak zonbatekoa den mekanikaren indarra, zoin aixe eta xuxen derabilan bere ahopiloa; hurriki bada hurriki ikasi zuen zer den lan baten xeheki sailkatzea, esk u berek sailño bat deramatelarik bethi berdina; ikasi nola behar duen geroztik izan lantegi bakotxak sail tokikatua, nahi bada zerbait egin laster, ontsa, merke; ikasi nahi t'ez konduen atxikitzen, jiteen eta joaiteen egun oroz xifratzen artharekin, geien erosten zuhurki eta salgeitu arau zuhurtziarekin dirutzen. Ohartua ez bada oraino arras, ohartzen hari da halaber egunetik egunera, kimiak industriari dakarkeon laguntza neurri gabeari. Ez dugu uste holako iatzar aldirik ukan zuela nihoiz eskualdunak, guziz Bizkaiko bazterretan eta Gipuzkoan. Zer inharrostea! Bizipide, urratsbide, sineste, oitura, mintzai, salerospen, leihor eta itsasoetako harat hunat, oro koskean joak, oro kotsatuak! Gainera fotografiak, telegrafak, telefonek3, beribilek, aireplanek, radiofoniak etzaizkotena dardaratzen zainak, bihotza pilpiratzen, adimenduari emanez bertzalde ezin geldituzko xinaurri alha bat... Azken behako luzea igortzen diotalarik behar bada gehiago ene bizi laburtuan ikusiko ez dutan Tolos a zahar maiteari, iduri zait mintzo zaizkitala hango bi adixkide: —Ez iduk grinarik gutaz; mende hunek ekarri daukun guduari ez gira den gutienik lotsa; jarriak gira eskualdun guziak ukondoz ukondo; begiak erne dauzkagu, erne gogoa, beso aazkar. Gure geldi tuko da, gu jabe eta gu nausi, Gipuzkoako lurra. * * * Zeiharkatuz bagoazi malda eztiari gora, noiz eguerdi alderat, noiz mendeal alderat, bainan eguerdirat mendealerat baino izpi bat adarkatuagoz. Bidearen eskuin aldetik, lerroan doazila nor mandoz, zor asto bizkarrez, atzemaiten ditugu bospasei emazte eta gizon, Tolosako merkatutik gibelerat heldu ditazkenak. Aberea iziturik, zaloin jausten ere dira zonbait, ez bidearen erdirat, bainan ba arlako alderat. Jausteko4 eskualdeaz ez, beren begitarte zima ilaz ere ez, bainan garaitiko zer guziez Baigorritik etxerat itzultzen diren Bankar batzuentzat hartzeko litazke. Lauzpabortz kilometraren buruko, lerdoin apal batzuen artetik igaiten gira Bidanian harat. O herri bildu pollita, bere etxe xuri garbi, leih o ontsa thindatuekin! Hirian aberastearekin gizonari osagarriak balirau, holako herriño batean litzaioke goxo azken urtheen iragaitea, hiritik lau urratsetan, hirirat artetan adixkide xa har batzuekin bazkari ontto baten egitera joanez. 3 Jean Etxeparek telefonak zuzentzen zu, telefonek hitzaren ordez. 4 Inprenta tik irtendako testuan Iausteko zetorren “i" letrarekin , orrazketan, ordea, Jean Etxeparek Jausteko zuzendu du. Mazelaren gaineko hegiz hegi huna nun goazin orai. Berehala ezkerretarik, eguerdi alderat, erreka luze ikaragarri bat, bi mendi lerro goren artean. Zola zolan basur zonbait, orai agortuxea ditakena: erregebidea goraxago, parrez par, eskuin aldetik; hunen gainean herri tarro zahar bat; Errezil, goria izan behar dena, garbi baitauzka bere harri pikatuzko bizitegi larriak. Inguruka jautsiz geroz, han gaindi dukegu aitzina joaitea. Iguzkia sartzerat abiatua baita, ez ditake erran bazter hunen ederra: mendien mazelak ez dira larrutuak nihun, nihun ez dira erreak; halako berde bat badute, begiarentzat ezin eztiagoa. Ordu osoa banagoke hemen gogotik, alfer, begiak bakarrik alha. —Bortz pinta ezantza baizik etzaizkit gelditzen, karatxo! daut adiarazten motz motza ene lagunak. Hau litake, hau orai ixtorioa, hoinbertze itzuliren ondotik Loiolarat ez baginite hel ahal ezantza eskasez! Berehala jautsirik, ja oihuz dago harrizko mailadi baten gainean bere etxeñoari gibelaz ikusia duen xamardun bati: —Etzinuke fortunaz ezantza xorta b at? —Ez, dio behin erantzuten gizonak, alde orotarat eta urrun behatu ondoan. —Ontsa paga nezazuke bada, eta gogotik. Behatzen du berriz gure gizonak alde orotarat, eta horra nun, eskuaz keinu eginik, zipoteka etxerat ezantzaren bilha ba doakigun. Eskualdu nik ez bide da, Gipuzkoan ere, kontrebandaz guti edo aski bizi ez denik. Berantak lotsatua bainiz, biltzen dut besotik ene laguna sahetserat, eta abiatzen gira karraskan, gizonaren beha egon gabe. Bospasei kilometrako bat egiten dukegunez ez dakit, noi z ere patar xut kakola baten gainetik ikusten baitugu, mendi lerro andana gora batzuez inguratua, ametsetan baizik agertzen etzaizkizun zelai biribil pollit hetarik bat. Ez da zelaia ere: ibar bat, izaitekotz, urina bezain gixena. Ibar hartan, mendixka a pal baten gibeletik, begiak hets idek artean itzali zait —ohartu othe zaizko berdin ene lagunak? — Loiola komentuko goipularria. Nere atsegin bethea! Harrotzen nu, Erromarat heltzean Michel Angelen harrizko obrari ohartzen zaizkotenek duketen atsegin berak. Bainan ixilixila nihaurentzat dadukat behin, zikoizki. VIII LOIOLAN Aurkintze hau zinez xoragarria da. Beheititurik gordetzera doan iguzkiak urreztatzen du oraino zeru xoko bat, garaitiko eremu guzia urddin argi dagolarik, eta lurra berotzen eztiki. Atsegin dute gure begiek, begien atseginaz alaitzen zaiku araberalat bihotza. Hemengoaren aldean, ikusi duten gutarik biek hitsa dela diote Provence eskualdeko zeru gaina, iguzkiaren bero handixagoak langar arin batez azpiltzen diolakotz b ere kapa urdina; gordina aldiz, aditu dutenaren arabera, Greziakoa, hau argiarenarekin batean iguzkiaren saminak lambro lipits argalenetarik garbitzen omen duelakotz goien goienean. Bainan zonbat eta zonbat mendi lerroek inguratzen duten jaustera goazin ibarra! Hainbertze eta halako lur mokorrek lotsa bat sortzen dauzute barnean. jakintsu hanitzek baitiote Lurra ez dela Iguzkiak noizbait airez aire aurdiki ziliporta bat baizik, hastapenean su zarionetik emeki emeki hoztua, daukat etzela iguzkiaren errai s amurretarik arroltzeren idurirat osoki biribil eta leun jauzi pikorra, bainan ba ordukotz dena zimur eta konkor, guneka; gune hotan, azala gogortu zelarik behin, eta gero euriteekin zonbait menderen buruko gozatu, zela egin, hanitzez berantago ez dakigu no la Biziaz amatzeko, orai gabiltzan Gipuzkoako eskualde maitea. Zertako ordean mintza luzazago, inguratzen gituzten mendiez? Jada, patarrari behera zeiharkatuz goazilarik, itzali dauzkigute bere kaskoak: doidoi ohartzen gitzaizko eskuin aldean xutitzen zaikun Itzarraitz mendi aipatuaren mazelako peña kaskailari. Oixtiko ibarra zabaldu da bat batean; zelai eder bilakatua, zelai gizen, dena pentze, dena artho landa, daukute xoraturik ikusten begiek; bazter batean, eskuin, huna nun zaikun agertzen Azpeitiako herri tarro polita, hainbertze pilotari aipatuen sor lekua. Sartzean, bizpahiru etxeek beren leiho guzietarik agur egiten daukute lañoki, aireak idortzearekin xafla xafla igitzen dituen xuriketez. Karrikako bertze etxeak ez ditugu haatik hoin abegiar: hotzhotza daude beren pareta xuri eta harri pikatu beltzaan dorpeekin, leiho hegalak elgarri hurranduak, athe aitzinean alhartzerik ere gabe. Gora dira gehienak, hiruna estaiekin bederen, lerro luze bedera egiten dutela bide galtzaratuaren bi sahetsetarik. Emazte bakar batzu gune batean, urgulu gutirekin jauntziak. Karrikatik athera orduko eguerdi alde, bidea zabaltzen zaiku handizki eta beltz beltza leuntzen, xuen xuena luzatuz urruneraino. Zerbaiti bigarren aldikotz oharturik ixil itxila egoiteko xedea bigarren aldian hartu dutaneko, bozkariozko oihu batzu gaitzak aditzen ditut ene gibelean, lau aho bederen baitira zintzurreraino idekiak: «Hara, hara Loiola! Hara komentua! Berehala han gira!» Botzago etzitazken, segur, itsasoz itsaso lehen lehenik Ameriketako lurra atzeman zuten eskualdun itsasturiak. Behatzen diot ene lagunari. Ezpain ala begi, oro irriz ari zaizko eztiki bere begitarte onean. Ahapetik erraiten daut: «Ederra da», hitzik ez gehiago, eta zangoa dank kentzen du motorra ren akulatzetik. Bagoazi emeki, harrabots den gutienik gabe, begiak luze bezain larri eta geldi. * * * Ba, zinez ederra da aurkintze huntarik Loiolako komentua, Azpeitiako zelaiaren xoko bati erran baitzinezake gibelaz lotua. Gogoari emazu orok dakigu n Larressohoko semenario ohia bezalako etxe bat gaitza, kilometra bat luze eta lau ehun metraren ingurua zabal den ordoki baten buru buruan; zer diot! Larressohoko semenarioa baino bat eta erdiz zabalagoa, goragoa heren batez bederen. Ez ditu haatik pare tak xuri, bainan ba beltzaan, murritz eta bizkitartean leun, beheretik gaineraino egiten duten harri pikatu gorratsak iguzki sistek eta euriteek aspaldiko urthetarik hunat histu dituztelakotz, ara beraz nolazpait apainduz. Aitzinaldea iparrari dagokio, h alako samur batean, leihoak bakan, teilatua hegatzik gabe. Lurretik gorasko, bi athe, bakotxa bere alhartzearekin, hunen hegirat heltzen dela, atalkia geroago ttipituagoz, harrizko mailadia. Athe hetarik bat etxearen erdiz erdi, nasaia; bertzea, etxear en erditik ezkerreko hegirat biderdi, hertsia athe hau eta orozbat apalxagoa. Lehenbizikoa, alhartzeaz bertzalde sarguia batekin, harrizko tente andana batek jasaiten diola, sartua izana gatik, bere atherbea; bigarrena, harri lantuz inguratua kanpo alderat . Urrunetik ezagun da, Larresohoko semenarioaren idurirat, badituela komentu aitzinalde hunek gibelerat bi hegal luze, eta hok harateko buruan lotuak direla trebes eraikia den laugarren etxe bati: lau etxeen gorputzek zedarri egiten baitukete inguruan, L arresohon bezala, ibil toki huts zonbaiti. Larresohoko semenario ohiak ez duen edergailu zerbait badu bizkitartean Loiolako komentuak: aitzinaldea baino gibelxagodanik zerurat buruz goititzen zaion bulhar biribila. Harri argiagoz egina baita garaitiko ha rresi guziak baino, harek du ere joiten lehenik begia, hanbatenaz non molde hartako obrarik ez baita hanbat ikusten Eskualerrian. Erromako eliza nausiarenaren aldean ttipia litake, bainan ez dugu uste Erromakoa bere tokian hobeki adozten den, begiarentzat, ingurunearekin. Atsegabe dugu ez oharturik kurutze bat badukenez mutturrean, ala San Inazioren gizairudia. * * * Barkatu, irakurle maitea, ene luma hoin tontoki balin baderabilat orai, egun hartan gure begi ukaldi osoa hain zalu izan zelarik eta erne. Xehetasun bakar zonbait eman nahi nauzkikezu oraino. Komentuko aitzinaldearen ezkerreko hegiari lotua, luxatzen da guri buruz etxe apal bat: athezainaren egoitza othe? dautet galdatzen ene lagunek. Komentuko aitzinaldetik gureganatago apur bat, badira ere bi platana lerro, apal mozkinduak, komentuko athe nausiaren parretik doidoi aipatu dugun atxeñoaren muthurreraino baitira trebesean heltzen. Gabiltzan zelaia pentze bat baita bere eremu gehienean, belharraren muskerrak, platana ostoen ber deak, komentuko pareten gorrats ilhun ilhunak, goipularriaren nabar arinak bazinaki zoin ontsa emaiten duten elgarrekin... Huntarik dathor guziz, begiarentzat, Loiolako xokoaren pollit, atsegingarria. Gure otoen hararatze hurrian, planaderaren erdirat ez gira arras helduak oraino, noiz ere ohartzen baikira, eskuinetarik, duela hamabortz bat urthe eraikia izan den serora komentu handi bati. Aberaski egina da; bainan, estalgiaren nola atherbeen goratasuna desbardin duelakotz han hemenka, berinazko beranda bat agertzen ere daukulakotz bidearen gainerat, bitxia kausitzen dugu eta dorpeskoa. Itxura hobea du, haratxago, eskualde beretik, bizkarño batean, bigarren serora komentu batek: berria da hura ere, dena leiho zelai alderat, bainan oso osoan harri pikat u gorratsez egina da, pareta gainetako hegiak mailka antze handirekin ozkatuak, eta neurri berekoa bere hedadura guzian. Bizpahiru ehun metra oraino, eta zubi labur xabal, sahetsak marbre xuriz dituen baten gainetik bagoazi, erran ditugun platana lerroak ezker utziz; ez ordean komentuko athe nausiari buruz, bainan ba, bihurrian, bertze athearen aitzineraino. Hamabortz bat otomobil eder gelditurik badaude hemen, jadanik hustuak. Bortzak eta erdia da. Gehiagoko solasik gabe, zaloin igaiten niz mailadi ari gora, ene lagunak ondotik. * * * Huna nun giren sartuak komentuaren barnerat, eta bizkitartean kanpoan gira oraino, zerua gure buruen gainetik... Huntarik dathor bitxikeria: zonbait urrats barnaxago baita eraikitzen San Inazioren jauregia, eremu hut s puxka batek berexten duena komentuaren beraren aitzinaldetik. Komentuaren barnean da geroztik, komentuaren hegal ari bere eskuineko sahetsaz baizik ez lotua, delako jauregia; gordea dago hau osoki, komentuari inguruetarik beha legozkiokenentzat. Jauregiaren aitzinean bagaude zonbait minuta, nolakoa ditaken so. Etxe gora bat da, bi estai bederen badituzkena, bainan gora baino puska batez hertsiago, ez hain barna ere aitzin gibel. Behere aldea harri pikatuz egina du, athea —etxe aitzinaren erditik e zkerrerat bazter — ederki lantua; garaitikoak adailuz dela du iduri, bainan zoin tinki ez josiak oraino elgarri adailuak, hoinbertze menderen buruan! Arku batzu derakuste, arkuen zango batetik bertzerako artean pareta askatzen delarik apur bat, zangoer atxi kiz bizkitartean. Leiho guti, direnak ere hertsiak. Hor zen sortu 1491an, duela lau mende baino gehixago, eta bizi izan, haur haurrean, Inazio Loiolakoa geroztik hunat orok deitzen dugun saindua. Jauregiaren aitzineko eremuñoa hutsa zela baikinion doidoi , makur ginen mintzo. Huna lurrean, hobeki erraiteko, harri pikatuzko zolaren gainean, erdi etzana, Inazioren gizairudi bat bronzaz; Iruñako guduan biarnesek zaurturik erori zitaken bezala, dugu hemen begien aitzinean erregetiar aitzindari gaztea, lagun ba tek belhauniko atxikitzen diola burua. Ontsa egina da gizairudia; behar zen tokian ezarri zuten hemen; hunkigarria da zinez. Huna oraino zipu bat, harresi biribil batek ziloa inguruan ezpaintzen diona goiti; harresi hegiaren gainean xut, bronzazko bigarr en gizairudi bat: Inazio berriz ere, bainan orai zaldizko aitzindari baten apainduran, hets eta idekaraz ditaken kaska batez estalirik buru lepoak. Aurpegia bera ez du haatik bronzaz, bainan ba xuri gorratsezko orhe gogor batez egina, ez baitzira guti harr itzen, aldarteka agertzen dauzunean kaskaren aho zabaldutik. Burdin gider batek goiti ta beheiti derabil ponpa bat, ur hotx garbia lupetik ausarkian dakarrana agerrerat. Gu hurbiltzearekin, bospasei ikusliarrek gogotik klaskarazten dute ponpako esku ziria, bainan baso beretik edateak kilikatzen daie barnea... elgarren ganikako kotsuen beldurrez! Basoa betherik dago sainduaren oinetan; tintik ez du edaten nehork! Nitaz bezenbatean, sartzen niz lehen bailehen jauregirat. Eta sartu orduko, duela hemezor tzi edo hogoi urtheko orhoitzapen bat jauzten zait berehala sudurrerat, holakorik erran badezaket: etxe barne hartako usain onaren orhoitzapena, orduan. Ene ahal guziaz usnaturikan ere, usain hura den gutienik ez dut hautemaiten egun: gaztetasuna hihauri j oan baitzaik segur, gehiago ikusiko ez dukana, daut adiarazten bizkar hezurrari beheiti trufari kixkil batek. Gogoa ilhun, banoa ezkaratzeko athe baten jotzera, ezkerretarik. Hetsia! Gauzak ez dituk lehen bezala hemen: bertzelakatu dituk zorigaitzez, eta h ekin batean hiahu... * * * Han, ezkaratz barneko athe hartan, ene lehenbiziko ikustaldian zitzaitan bada agertu apez jauntziarekilako gizon ttipi gaztesko bat, Jesuita batendako hartu nuena. Eskuaraz galdegin nion jauregiaren ikuskatzeko baimena; eskuar az zaundan erantzun. Trebe jarri ginen ordu beretik elgarrentzat. Guti haztatu dut ene bizian harena bezalako lañotasunik; eskualdun aneia batena zen, gainera gizon handizki argitu batena, fedezko khar ezti batek berotzen zuena eta sarkortzen orozbat. Iduri zait ene ondoan dutala oraino, egun, apezño hura. Duela hogoi urthe, solasean hasi eta laster, urraska ereman nuen atherat, galdegiten niolarik San Inazioren ithurriak egiten zuenez mirakulu hanitz. —Guti, arras guti, zaundan hotz hotza erantzun, bide hortazko mirakuluek haren iduripenerat gibelondorik b atere ukan ez balute bezala. Harritu nintzen, behin, haren atheraldi axola gutikoaz. Gero, ezkaratzerat itzultzearekin biak, aipatu nion bada etxe barneko usain goxoa. —Zedrarena da, ninduen ohartaraz i irriz; jauregiko eskalerak zedra taulaz berrituak izan dira, hala nola zureriaren bertze zati asko. Orhoitzapen horiek trumilka dabilzkitalarik buruan, hunat! hunat! dautet egiten ene lagunek. Eta bertze ikusliar andanaño batekin ikusten ditut sartzen ezkaratz eskuinetarikako athe batetik barna. Gibelxago danik banarraie, begiz ikusten ez dutan ene lehengo apez maitea sahetsean. Kaperaño batean gira, paretak, soailua, aldarea bera, oro mozaika xehe, xuri eta urdin batez estaliak. Elektrik argi bakar batek eztiki argitzen du guzia. Begientzat goxo balin bada barne hura, arimakotzat goxoago oraino ez othe den, gaude. Jabalduaz hausten ere zaizula apur bat bihotza, aithortuko dut den gutieneko eraberik gabe. Erakusletzat badugu gizon luze bat, hartakoa, galtza sahets eta maipuliseko esku muthurrak gorriz galonatuak. Erdaraz mintzo da, lele aire batekin, bere zereginaz iduri bailuke nardatuxea. Kaperaño hari datxikola, bertze kapera ttipi bat: hau dena zeruria urreztatuz; hain gordin eta samur urre apaindura, nun itsutzen baitzitu. Nihun ditaken ederrena orobat, batzuentzat... Aditzen dut ene sahetseko apezñoa, han balitz bezala izaitez, ez baitakit ez dutanez ere ene burua itzultzen haren ganat: «Bi barne hauk —dio ene beharrirat nunbai tik— zuten egiten duela lau mende jauregi huntako barrokia. Oraiko etxetiar etxeeen araberalat ziren, beihala, eskualde hotako aitoren semeen egoitzak. Sei edo zortzi abere buru koka zitazken doidoi hemen. Bizi giren mendean bekaizti guti zuketen, segur, s aindu geiaren aitamen aberastunek, inguruetan bertzerik ez balute jabeek ukan». Itzultzen gira mozaikazko kaperalat. Aitzinaldeko paretaren zolan huna nun ethe ñimiño bat ideki daukun erakusle muthilak. Ukurturik behatzen dugu guziek paretaren barnean ag ertua zaikun xiloka ilhunari. Uste gabeko gure zaintzoztea! Kanoi kurlo bat dugu begien aitzinean, besoa baino luzexago, ixterra bezain lodi, bere xangoaren gainean oilarkatua kanpo alderat. Duela lau mende zukeen larderia, bizkitartean, Jainkoak begir ala gitzala gutiestetik! Berrogoi ta hamar metretan harat bederen igortzen zuken bere burdin pikorra, nork daki zer zartako ikaragarr ian? Bi zakur muthur motzek hobeki zaindu zuketela jauregia ez guri erran, halako zaintzaleak baitzitazken etxe gahienetan, ihausiz ala ausikiz etsaia izitzen etzuketenak hanbat. Hainbertzenarekin, ene aldeko ikusliar baten hitz hauiek jotzen dautate beharria frantsesez: —Ehun debruak berekin dituzte Jasuistek. Bazterretan dituzten komentu guziak holaxe zainduak dauzkate, beherean kanoiez, gainean aldiz mitrallusez. Orroaz jauzi baledi egun edo bihar jende xehea, baluzke hemen azpitik odoletan idukitzeko gupida ez litzaizkiokenak! —Ori, diot ihardesten mintzai berean, izan bedi norbait iharduk lezokena: oilo batzu bezala iziturik lasterka bailoazke ihes, jende handien hogoietarik hemeretziak! * * * Marbrezko ezkaratz xuri ederretik barna bagoazi multzo handiagotuan —hogoi ta hamar bat orotarat — zedrazko eskaler xabalari gora. Gerezi ondoaren zura baino ilhuntxago batez ditu mailak. Eztia da, lau batzuekin bihurgunetan. Bitrall batzuek argitzen dute, San Inazioren biziko gertakari zonbait agertzen dituztenak. Lehen estaian bertze kapera bat, handiagoa hau beherekoak baino. Soailuko zureria zaharra dena ezagun du, trebes eko habe lodiari datxizkola gapirio lerroak, aizkoraz ezpalka lantu izanak oro, berritako thindu gorrats ilhunak ez baititu zorionez sobera leunduak utzi. Aldare mahainaren gaineko arretaulak erakusten dauku saindua othoitzean, Jainkoarekin bekoz beko, Man resako harpean. Dezagun erran hemen, ez lakiketenentzat, Loiolan bere zauritik sendatu urthearen buruko, Inazio fedearen suak ereman zuela Arantzazuko kaperalat, Loiolatik beheraxago, bospasei orenen bidetan, Oñateko herri ederretik askitto hurbil. Mendi kazkar ikusgarri batzuen mazelan eraikia zen eta geroztik hunat handitua izan den kapera hartan zituen iragan, zeruetako Amaren itxuraren oinetan ahospez, bi egun eta bi gau. Handik landa jo zuen gero, oinez eta esketik biziz, Barzelonarat buruz, Manres ako hiriñorat. Hunen bazterreko harpe batean ikusi zuten hanitz aldiz, bakarrik, gogoetatsu, othoitzari ardura kenduz arimakotzat indar. Han omen zuen asmatu Jesusen Lagundiaren egitea, batza hunek ethorkizunean erabiltzeko zituzken urratsekin. Azkenik, ha ratxago zen kaperaño batean zituen ereman zortzi gau eta egun datxikola, hazkurrik deus hartu gabe, osoki gogerauntzia Jainkoa baitan. Ikuska gabiltzan kaperako erretaula hau igeltsuz egina ditake eta margoztatuz apaindua. Orhoitzarenago zitaken, gure iduriko, oihalaren gainean finkatu ukan balute margolariek sainduari Manresako kaperañoan gertatu gogo bahitzea. Bainan huna nun beharrirat mintzo zaitan ene sahetseko lagun soingabea: —Barne hau, jauregiko belhartegia edo sabaia zen, lehen; hemen etzaten ere ziren, belharrean, jauregiko hiru nuthilak; orai, lerro lerro ikusten dituzun alki horietan dira jartzen meza entzuleak, hala nola hemengo Aita jesuisten erakaspenen aditzera jiten direnak. * * * Geroago begiak erneago bagoazi goiti, bigarr en estairat. Hemen laugarren kapera bat, athearen orde burdinazko grilla apal batekin sarguian. Aldarea dena altzeiruz, sahetsetako bi paretak dena marbrez, biak erle orrazeak bezala dena xilokatuak; xiloka bakotxak badaukalarik barnean, berinazko athe bat en gibelean, urrezko kutxa ttikitto bat: eliki untzia. Berriz ere ene beharrirat lehengo boza: «Hemen dira bederatzi ehun sainduren erlikiak, lurreko bazter guzietarik bainan guziz Erromatik hunat bilduak». Espantiturik gaude oro, urrezko kutxaño heier so. Muthil erakusleak izendatzen dauzkigu sainduetarik zonbait. Erdaraz ari bada ere ezpain bare batzuekin, iduri baino jakintsuago da, bai eta ikuslarrier atsegin egiterat ixuriago. Ohartaratzen gitu emeki emeki gibeleko paretan bi erretauler: batek badauka, ontsa aditu badut, Golgothako kurutzearen izpika bat; bertzeak, aldiz, oihalaren gainean olio margoztatuz erakusten dauku Inazio bere aitzindari arropan, belhaun bat lurrari, apezpiku bati agurka, jende andana handi baten erdian. Astia baginu, ho bekixago beha ginezoke, ez bide baita nola nahikoa. Xeheki ikuskatzekoa litake halaber kapera guzia, hain delakotz begikoa eta aberatsa: miliun bat baino gehiago gostaia, omen, egin zenean. Bainan arthaldeño bati bezala bere artzainaren ondotik, igaitea behartzen zaiku hirugarren estairat. * * * Berehala erran dezadan, badute hemen ere gure begi bihotzek nun ase eta nun goza. Huna jauregiko bortzgarren kapera. Pareta guziak estaliak ditu onyx deitzen duten marbreaz, hau atheraia Eskualerritik hurbil Espainiako lurrean aurkitzen den harrobi batetarik. Soailuak aldiz, ez aldareak ere, ez dute aipagarririk deus. Bilha nabil badenez —izan behar da nunbait — erretaula bat, Inazio erakuts lezagukena Pariseko bere sei lagunekin, Montnma rtreko eliza batean elgarri jarraikitzeko egin zutelarik zin, edo eliza hartarik lekora ithurriño baten inguruan jarri zirelarik baruraren hausteko ogi idorxerra batez, elgar nihoiz ukatu behar etzuten zazpi lagun khartsuak. Badakigu orok hetarik bat zela Frantses Javierekoa, Inaziori Parisen eskukaldi on batzu egin ondoan Inaziok emeki emeki bere ganat bildua zuena. Ez dut bada ikusten halako margo lanik. Ikusgarriagorik badugu berdin, bi urratsetan. Kapera huni datxikola bada bertze bat, zurezko tente batzuek berexten dutena huntarik. Bigarren kapera hau da jauregiko orhoitzapen ederrena. Ikusliarrik ez da haizu sartzera. Tenteen arteketarik gagozkio beha bi begiez. Erditsutan badu harri xurizko aldare balios bat; bazter batean, Inaziore n gizairudia, zur margoztatuz. Jarririk dago Inazio, eskuineko belhauna lotura batez inguratua. Barne huntarat zuten goititu aitzindari gaztea frantsez batzuek, Iruñako gudutik landa; hemen zituen iragan, oinhaze eta auhenen erdian, hamar edo hamabi ilabet he etsigarri, bere fedeak eta jite zailak sendalarien arthek baino zuhurkiago sendatzera zeramatelarik lehengo neurri bererat. Xoko batean bada oraino erretaula ttipi bat osoki begikoa, bainan orhoitzaren horiek guziak guti, paretako marbrearen xiloka ba tek agertzen daukunaren aldean. Han da, Lagundiak Erromatik ekarririk kokatua, bere lehen buruzagi Inazio sainduaren buru hezurra bera. Diamant larri batek erdian, bazterretan diamant xehe batzuek izar dirdira batez argitzen dute erlikiaren untzia. * * * Atheratzen gira, begiak apur bat lilluraturik. Estai berean, orai, begien ondotik bihotza zaiku behar tanpako batez estali. Muthilak sartzen gitu berehala barne hertsi ñimiño baterat. Bertze guziak bezala elektrikaz argitua da hau ere, ezin eztikia go. Xuriak ditu soailua, paretak, zola bera, bainan ez dute gisuaren xuria, ez paperarena, ez marbrearena, ez thinduarena, ez zetarena. Gotorragoa da xuri hura, zertarik ere baita, hotza, beregizkoa, erraitera ginoazke berkoia. Harateko buruan, gizonak i dekitzen dauzkgigu, zabal, armairuño baten athearen bi alderdiak: zurezko gizairudi ttipi andana bat agertzen zaiku, erdian zeruko Amarena, oro urrez margoztatuak. —Hemen —dugu jakiten erakuslearen ahotik — zuen ohi biltzea egun guziez jauregiko familiak; elgarrekilako othoitz lekutzat zaukaten barneño hau. Behazue orai armairu atheari, parater, gainari: zilar hutsez dira guziak. Arkuan jarria den soailuan, zilar plaka lodi bakotxa hegiz hegi zilarrezko lore ñimiño batzuek bere lagunetarik berexten dute, z edarritzen, ikusliarrarren begi atseginarentzat. Behazue oinetarat: zola bera zilarrezkoa da, harri pikatuz balitz bezain zangoarentzat gogor. Xoratuak gaude zonbait minutaz, kokatzen ahal girenak oro. Halako othoitz leku bat balu etxe bakotxak, segur he men guhauri bezenbat bihotza uzter litzaikeela bizizaleer. Duda zirringila bat hautemaiten dut bizkitartean neure baitan: holako barnerik, orhoit bahiz, etzukean duela hogoi urthe estai huntan? Geroztik egina izan behar dik. Inazioren gelari kendua zioke ie xoko bat, oratorio karialat dadin ager. Haren familiak etzikekan, orobat, othoitz leku berezirik: sainduekilako armairuño hori ba, bakarrik, Inazio bere zortzi semetarik gaztenaren ohe ondoan5. Arras durduzatua, ene gaztetasuneko apez lagunari dei eg iten diot argi nezan, bethi sahetsean dagokitala ustez: bainan ikusten nuen baino gehiago ez dut aditzen, ez dut hautemaiten ere orai. Zendako othe zait bertan ezeztatu? * * * Bakar gelditzetik gogoa ilhun, banoa ene lagunen bilha. 5 Bere zazpi aneiez bertzalde, Inaziok bazituen bortz arreba. (Jean Etxepareren oin oharra) Korridor hertsiaren bertzaldetik aurkitzen ditutu zazpigarren kaperaño batean sartuak, haztatzeko eskutik eskura batek bertzeari irriz emaiten dituztela aldare gibeleko gandeler zango batzu. Ez dira baitezpada hain handi ez lodiak, bainan ba, altzeiru hutsak direla kotz, doidoi jasan ahalekoak. Zer diot altzeiru hutsak? Guneka, eta gainetik behereraino, ez dakigu nolako ez zer tresna zorrotzarekin zango bakotxak bere azala alde orotarat pikaturik, arrailkaturik izana du, zur guri bat zirrizti zarrasta batzutan marr atzen duen bezala xitxuketariaren kanibet puntak. Eta ara hortaz urratua izan zen ildoxka mehar bakotxari bazaio bere bethean sakatua, tinki, urre xixter luxe dirdiratsu bat. Ildo hek etzituzten bizkitartean itsura egin; urrea han dute lekuko, antzez erabi li zuela ofizialeak bere eskua, desinu pollit zerbaiten atheratzeko lehiarekin. Zer lan xehe, xuhur, miragarria! Auzo herrian, Eibarren, dela izan egina, atsegin dugu muthilak erranik. Ohartarazten gitu, bertzalde, delako zangoen alkia gei berez eta ara be retan obratua dela, halaber ziborioa gorderik dagon armairuñoa, halaber aldare mahaina jasaiten duten tenteak. Orori badarite urre dirdira ezti bat: alzeiruaren argi gaixtoak nundik nahi baitu hautsi eta histu, zangoa osoki urrea izaitetik jauz zitaken igu zkisista beroa. Bainan, ezti bada ezti, ez da bihotzerakorrago baizik. Saminegi etzadin izan urre iguzkia, egin zuten oraino hemen bertzerik. Etzinezake neholere asma zer: aldarea bizkarraz dagon pareta apaindu zuten marbre urdinez, bizkarraren eremua b aino zabalago bat duela hunek hartzen. Austriatik ekarria izana da lapis lazuli deritzaion marbre hura. Eta biderditarik so egoiten bazinaizko kaperañoaren buru aldeari, han ginen guziak orduan egon ginen bezala, aithortzeko zinuke xedea bethe zutela osoki : begiak goxatuaren goxatuz, bihotzaren beraztea baitzitaken. Xede hori bera zuketen segur, ezen, gainera, bertze hiru paretak onyxez apainduak dira; xafla neurrikoetan onyxa, hunen mamiko zain gorratsek izariz zezaten ager beren argia, aldare tokikoaren ez bortizteko. Ohartzen niz behinik behin xoratuak dagozila gure ondoko emazte guziak; durduzaturik, gizonek berek ez dakigula norat itzul. Etxe huntako sorginkerier, holakorik erran badezaket, bihotz gogorrenekoentzat ihardukitzea lan. Ederrenez begi ak lilluratuak, burua goititzen dugu soailu alderat; beheititzen ere ba berehala, xoradura guziak galdurik: apala da, gapirioen artetan berina batzuekin kanpoko argiarendako. Nimiñoago baizik ez da agertzen kapera, ñimiñoegi bere edergailuentzat. Muthila ren arabera, ikusiak omen ditugu etxeko ikusgarri guziak. Bageramatza bi ixtapez sakristiarat, hemen ixil ixila xoko batean baratzen delarik bera. Barne handi apal bat da sakristia. Orhoitmeneko iduk dezakegunik ez du deus, non ez den ornamentak bere tir etetan etzanak daduzkan armairu beltz, zabal, laburra. Hoin beltza izaiteko, ebenazkoa du izan behar. Eskultura ugari batzuek musikatzen diote aitzinalde guzia. * * * Baratu ere gabe, ene lagunak oro badoazi, muthilari eskupekoaren emaiteko baztertu ondoan, igan eskaleretik jaustera. Banago bakarrik, khexu hogoi ta bortz minutaz hoin arinki ibili izanik hainbertze ikuskizun miresgarrien artean, egun osoa bederen aztertuak izaiteko ez baitzuketen sobera. Gero, gogoa hasten zait erasiaka, hun elaxe: beren aita, beren buruzagi eta nausi lehenaren sor etxea xutik iduki nahi ukan baitute Jesuistek, goretsiak izan bedite beren ezagutzarentzat. Bakar batzuendako hobeki zitaken, orobat, zen bezala beiratu balute etxea, zen bezala Inazio bere aitama e ta haurridekin han bizi izan zenean. Bainan jendeak sinetsiko zukena halako jauregi xume batek ohatu zuela noizbait, eta moldatu, saindu handienetarik baten arima? Beiratu zukena luzaz huni bere atxikimendua, ez balu etxe barna guziak erakutsi, begien ondo tik bihotzak joz, jendeak gehienik maite dituen lurreko edergailu eta aberastasunetarik lipar bat? Ditzagun eskerrak bihur Lagundiari, lilluraz lillura gauza baliosenen arartekoz arima baitauku goratu, ulertzerainokoan nolakoa zen Inaziok beretzat hautatu ontasun bakarra, hau baitzen —eta baita bethi — lagunaren alderako amodioa Jainkoa baitan. Gogoa horrela dabilkitalarik, ohartzen niz itze batetik dilindan dagon erretaulaño bati. Egiaren aithortzeko, duela hogoi urthe aurkintze berean ik usia nuelakotz, ez nuen ahantzia. Hurbiltzen nitzaio emeki, muthila oldar dakitan ez fidaz. Begien aitzinean ditut Inaziok berak izkiriatu lerro batzu. Irakur zitazken ene ondar ikustaldian, orai ez: erdoilak jaten ari ditu hitzak, papera bera andeatzen hasia da. Lauzpabortz mende baizik ez dirauke beraz, berinapean ezarririk ere, idazle baten esku lanak. Zer deithoragarria!... Berdin, histuaren gatik irakurtzen ahal baginu, adi othe ginezakea den gutienik sainduaren orduko hizkuntza? Gure oraiko mintzaia rena balitz ere, beldur niz ezetz. Beldur itsusiago bat badut —barkatu lumatik erortzen bazait aithorra — beldur niz Inazio gutarterat ager baledi eta dakigun eskuaraz aholka bagintza, behin Azpeitiarriak karrikan gaindi egin zituen bezala, gor eta elkor eg on ginitzozken. Idek nola solasek, nola idaztiek, ez ote duten beren garaia edo sasoina, nago dardarika batekin... * * * Hain xuxen, farrasta bat hautemaiten dut ene sahetsean, eta huna nun ikusten dutan —nundik jina othe? — uste gabetarik oixtian itxali a zitzaitan ene apez laguna. Ez daut orai behatzen ere. So gelditurik erretaulako izkirioneari, erhia xut adiarazten daut idorki: —Inazio etzen jakintsua. Nekez mintzo zen, hurriki zitzaion atheratzen elhea; haren idaztietan, halaber, ez da ezagun idazle aren antzerik. Solas berak atxikiak zauzkitan, lehen. Ez diot ihardesten batere. Baditake etzen hanbat aho ederrekoa Inazio; izan ditake lumaz ere etzela trebeenetarik. Bainan ez jakintsua! Ez dut sinesten tuntik. Argi laburretakoa, gizon egin artio jend e argituen artean hazia izan zen aitoren semea, gizondu ondoan bere adimendua ezin aski argituzko themarekin ikastetxe aipatuenetan hogoi urthe ereman zituen entzule bipila, ohartze apurrekoa izan zela gizon hura!... Zonbat buru oneko gizon, buru handikoak ere ba eta gain gainetik argituak, idazteko ala mintzatzeko deus guti direnak izan! Apezñoa aitzina bereari, idorkiago oraino, izaitekotz: —Inazio baitan izan den handia, da bakarrik bertutea. Maitatzearen ariaz, bere begiz ikusi zuen Jainkoa. Jainko legearen ezagutarazteko lehiaz errea, bere indarrak higatu zituen Elizaren erakaspenak leihorrez leihor hedatuak izan ziten lurreko bazter urrunetaraino. Guti ibili zen bizkitartean bera, herriz herri. Erroman zituen ereman bere azken hamabortz urtheak, ez deusez bizi, ardurenik othoitzean, bere gorputzaren alderat garratz, hartu xedeetan egunetik egunera gogorrago. Hurbiltzen zitzaizkonetarik hanitzak bereganatzen bazituen, bertuteaz zituen bereganatzen. Bertan eskaintzen zitzaizkon laguntzat, eta abiatzen lanerat. Dena sua baitzen, hura zen ororen berozale, hura ororen gider. Hil izan zelarik 1556an, hiruetan hogoi ta bortz urthetan, baziren idekiak mila ikastetxe baino gehiago gazteriarentzat; milaka baziren Jesuistak, bazabiltzanak nun nahi Jainko legear en predikatzen, guziz haurrer. Ez da gutiago egia, diot ixil ixila ihardesten, Inaziok nahi ukan zuela bere lagunek eta ondokoek gazteriari erakats zitzaten, ez bakarrik Elizaren erakaspenak, bainan oraino zuzenki eta ontsa bizitzeko behar diren jakitate mota guziak. Ez balitu berak jastatu bederen ukan, nundik zukeen bere laguner hainbertze arthamendatu erakats zitzaten? Atheratzen gira adixkide halere sakristiatik, biak. Zonbait urrats oraino elgarrekin, eta eskaleretarik petik gora heldu den argiak i atzartzen bezala nu. Ametsetarik ari bide nintzen: betespalak thorratu ondoan, ez dut ene aldean ikusten apez maitagarriaren itzalik ere... Nun othe dituzket ene lagunak?... * * * Mailak tarrapatan behereraino jautsi gabe, baratzen niz ezkaratzari so. Ttipia da, bainan dena marbre xuriz apaindua, eta begikoa osoki. Bat batean paretan thindatu hitz batzuek jotzen dauzkitet begiak: eskuaraz dute jakinarazten hau dela San Inazioren sor etxea. Eta atsegin zait, atsegin handi, eskuaraz baitira. Doidoi, etxearen erakuslea eskuaraz mintzatu izan balitzaiku eskualduner, atzerritarrentzat idukiz erdara, orhoitzapen hobea baizik ez ginuken beiratu, hemen iragan minuta ezin ahantzizkoez. Jauregi aitzinean atzemaiten ditut ene bideko lagunak, alde oro tarat haserre dabiltzala, nere berriz ikusteaz etsituxeak, erasiaka. Agertu nintzaieneko, hasperen batekin besoak hagatzen dituzte ortzalde, eta, berehala, komentutik athera gabe sartzen gira, zipuko gizaiduriaren gibeletik, arteka batean barna. Hemen, b at bertzearen ondotik hiru neskatxa gazte, azkar eta eder, harat hunat badabiltza, apezen ofizioetako liburu handi bati bat bederak behakoa landatua, noiztenka kurutzearen seinalea eginez. Eretzearekin gu, begi larri beltz batzu eztiki zeiharkatzen dituzte bizkitartean gu hunat, mundutar batzuei urrikalmenduzko agur baten karialat. Serora gei zonbait? dautazu eginen. Ez: bazterretarat behatzen dute. Beata batzu? Ez eta: othoitzean neurriz derabiltzate ezpainak. Hiruak hiru sintsa, geroztik? Are gutiago: bur uahuleria mikorik badutela ez dirudi; aitzitik, gogoa bizi molde bati finkatua dute ezagun. Neskatxa baten ethorkizunaz nork on egin? Halere gogotik berme jar gintazke ama familiako batzu hautak izanen direla hiruak: emazte batzu berekin ukanen dituzten ak osasuna, fedea, esku lanaren amodioa, jakitatea, bertze zerbait gehiagorekin oraino, hau baitzaiku nausi eta etxekandere gehienen gainerako itzala, herrian. Bere ohore eta edertasun berezia, halako emazteer ditu izan, bethi danik, zor gure Eskualerri ma iteak. Bi urratsez helduak gira komentuaren erdiko athe nausi zabalerat. Azpeitiaraino hedatzen den planaderari so egoiteko tirriak erretzen gitu, bainan nola utz Loiola, eskerrak bihurtu gabe holako aroa eta hoinbertze gauza ederren ikusteko zoriona ema n dauzkigun Jainkoari. Sartzen gira beraz goipularriak estaltzen duen kaperan; komentuko Jesuista eskolemaileek, ixtudiantek, bai eta auzoek hau bide dute, goizetan, beren othoitzetako toki. Bagaude behin ixil eta geure baitan sartuak; eta gero, orok gur e begiak goiti. Ez luzaz haatik, ez baita zorigaitzez gain hartan miresteko deus handirik. Kapera biribil biribila da, askitto nasaia, argitua izariz bere inguruko tenteen artean ohatzen dituen aldaretaraino, bainan egiaz arruntkiegi duela gapeluak hesten, arroltze kusku baten idurirat. Bertzerik ginaukan kanpotik Loiolako goipularria. Laster itzuliak gira athe aitzinerat. Mailadiaren hegian xutik elgar hunkitzen dugula, bagaude ittan bat Azpeitiaraino luzatzen den planaderari so. Zer ordoki ederra, erreg ebide leun beltz zabalak hausten duela erditsutarik! Zer xoko maitagarria Eskualdunentzat! Beren hauturala lerro lerro ibil ditazke hemen, herritar saindua othoiztuz, kantatuz bi bulharrez haren laudorioak. Gizon guti izan da lurraren gainean harek bezenba t eta halako kharrarekin gizoner Jainkoaren hitza ezagutarazi nahi ukan duenik; guti, harek bezalako sua piztu duenik laguntzara bildu zituenen bihotzetan; guti, halako lanak lurreko eskualde guzietan eginarazi dituenik bere xedeen arabera; nehor ez, bera bizi zeno bere erakaspenez langile bat argitu eta indartu duen nausirik, nola baitzuen egin harek bertze eskualdun bat: San Frances Javierekoa. Bi sainduen alderako beila toki da, geroztik, Loiola eskualdunentzat. Gozo zaizkigu gogoeta horiek, San Inazio ren sor etxeko komentu aitzinean. Baginagozken han luzaz, begiak aski ezin asez, noiz ere ohartzen baikira gure otoen sahetsetik jaun eta andre multxo bat zalu badoazila, komentu hegiari lotua den etxeñoari buruz. Ardia ardiari bezala, gu berehala heien ondotik... IX ZIRIKANDO Bere luzetasun gehienean badu apiriko azpi bat etxeño hunek, komentuko aitzinalderat idekia, hegatza jasaiten diotena harrizko pilar batzuek. Alderdi batean ikusten ditugu zurezko mahain luxe mehar bat, eta gibeleko paretan itzatuak estaiera batzu, San Inazioz orhoitzarentzat salgei zurruburru batzuez mukurru betheak. Badute hok erosle, Senar emazte batzu ari dira, harrapaka, gauzetan truk jendeari sos biltzen. Bertze alderdiak erakusten dauku kafe eta edari edozer zerbitza tzen ohi dutela hemen, egarri ditazkenendako; barnaxago baita etxeko athea, ezagun ere da jatera emaiten dutela berdin, galdatuz geroz. Gaineko estai bakarrean izan behar da orobat ganbera andana Loiola berean etzan nahi luketenentzat. Itxur a onekoa, bertzalde, etxea: dena harri pikatuz eta beltzaana, komentua bezala. Ez egarri, ba egarri, ikusteko bagoazi jartzera mahain zabal baten ingurunerat. Eta ordu berean, ondoko mahain ttipi baten bazterretik erdi xutitzen zaiku buru has jaun bat, f rantsesez erraiten daukuna: «Ene bihotz guzitik urrikari zaituztet , jaun andereak». Kopeta beheititzen dugu, harriturik hainbertze ausartziaz. Eskuin eta ezker, irriz hasi dira bertze batzu: frantximantaren atheraldiaz othe, ala gure ahalgetzeaz? Zainak ernatu zaizkit; jaun horren mintzoa aditua duk hik berriki nubait? Behatzen diot aurpegirat: eniz ordean orhoit nihun ikusirik gizon hura, nor ditaken etzait gogoratzen batere. Zendako gituen urrikari, begiak ñirñir eta erkaitzak ximurtzen daizkola ezpai nxokoak, salhatzen dauku gora gora: —Badu oren erdi bat, hemen jarri ta edateko bat galdegin nuela. Eta behazue ene mahai gainari! Huts hutsa, latsaarri bat bezain berdina duela ez ginezoke uka, bainan ez diogu erantzuten hitzik, gurea halaber egoitek oa ez othe denetz ez baikira orai fida... Khexatzera goazineko agertzen zaiku beharrik emazte adinetako bat, zer nahi dugun galdez. Ikustekoa da orduan gure jauna: ahantziarena eginez edo ahantzia dela ustez, tokiaren gainean xiribolaka baita abiatzen ur txintxa baten pare. Jin berri guzien mahainez mahain badabil emakumea, etxekandere haundi baten urratsean, kasaka nabar luze batek jauntzia lepotik belaunetaraino, ile zuri beltz adaska lodi batzu buru gibelean antze handirekin kurubilkatuak. Noizbait ek artzen dauzkigu gure basoak, ur freskoz bethe garrafla batekin, bainan eskatu ginion hormarik ez. Nekez, arras nekez, diogu adiarazten horma beharretan gintazkela bada, behar handitan. Zonbait minutaren buruko, azita batean eskua bezain zabaleko horma mok or batzuekin, emaztea berriz gure ganat. Bainan zerekin hauts halako peñak? Gaixoak aithortzen dauku ez dutela etxean hortako tresnarik. —Hau da, hau egiazki Jesuisten kafea! dio bazterretik frantses harroak. Nahi dituzten sos guziak biltzen beren museoa erakutsiz, horma puska baten kraskatzeko aldiz mailuxkarik ere ez! Sakelak bethe ondoan, arrats guziez sorhopil huntan, gehiagoko deusen axolarik gabe, diren bezalakoek egiten ahal dituzten jauzi putinkak! Madarikatuen gatik, egarriarekin hiltzea luke hem en gizonak. Ximista zarrasta bat orduan nere buru muñetan. Zilatu dut azkenekotz mihi gaixtoa nor den: kapera mozaikadunezko kanoiaren ondoan frantsesez algerrekin hizkatu ginen gizon hura bera! Mintzoaren otsetik dut zilatu, hala nola mintzaiaren pollit arinetik. Bitartean, horma mokorren hausteak ez gitu den gutienik lotsatu. Ene bigarren lagunak, lurreko gizon ixilenetarik bat izanikan ere jeinutsua baita, bere makila ferratuari giderra kendu dio, eta burdin gerren zorrotzaz eztiki zirringilatuz harr i gogor hotzak, zapartarazi dauzkigu bederazka. Gero, edateko goxoagorik hurrupatu ginuela nihun, ez ginen orhoit nehor... Azkenean bada, zerbitzariak ekartzen dio gure aldeko frantximantari baso bat, ortzadarraren margo guziak nahastekatzen zaizkon edar i batez bethea. Behatzen dio jaunak begi pinpalet batzuekin, jastatzen du behin, jastatzen bietan, jastatzen hiruetan, eta zazpi debru batean zintzurrari beheiti sartu zaizkola erran zinezake, halakoak baitira eta hain bitxiak gizonaren ihakinak. Bere ezin egonaz urtxintxa bat zirudiela baikinion oixtian, orai mathel, begi, esku eta zangoen igitzetik ximinoa dirudi. Ez dakit zer bidez. Voltaire zenaren orhoitzapena heldu zait gogora. Haren ilobasoetarik bat ditake gure auzoa. Jesuiste n erakaspenari edo sinesteer berer sistako baten emaitera loake segur bere mihi ozpinduaz —bihotzean min egiten duten, eta sekula nehori buruz igortzeko ez litazken sistako hetarik — noiz ere ene beribil gidariak tinkatzen baitaut besoa indarrekin, bekurunt za gorri samur dautalarik agertzen. * * * —Ez dezagun gehiago beha gizon horri! daut egiten bortizki. Ni, okaztatzen nu. Horra nolakoa den frantsesa: bazter guzietan gizonkiaren desohoratzeko tresna bat. Ergela baizik ez balitz, ez litake oraino hanbat arranguratzekorik; bainan gaiztoa delakotz bertzalde, da ezin jasana. Harrigarriak dira bere mihi txarraz, bere burujopeaz, bihurriaz, ihakin eta trufez, bere buruari lehenik eta gero bere herriari dakartzan kalteak. Horren gatik da bertze gizadi guzien ar tean gaizki ikusia. Bertzelakoak balitu bere bihotza eta egintzak, baluke doi itzal; adimendu ernekoa dela aithor lezakete bederen, eta onets orok. Ikusten duzun bezalakoa baita, azpitik daukate eta apal. Bizipide herresta batzuetan higatzen da ardunerik f rantsesa. Erran behar ere da ez dela langile handia; jarraikia, are gutiago oraino; unhatzea ez du maite, aho xuria da, bertzeen enganatzea zaio guziz laket. Sinets nezazu. Amerika beherean aski luzaz egona bainiz. Ez da erresumarik, Frantziak eskualde har tan bezain gizon egiazko guti duenik: koziner, ile mozle, thindazale, musikari, tapizatzale, dantzari, komediant, ostaler, azti, kazeta egile, modista, horra zer ofizio zurruburruak dituzten frantses umeek han gaindi. —Biltzen dute ordean sos? diot galda tzen ene lagunari. Ihardesten daut, nakaitz batekin: —Irabazten dute ba, nahi baduzu, bainan ez halako izigarririk. Frantsesa bainiz gisa batera, nola zuhau, ahalgetzen niz hoinbertzeren erraiteaz; nundik halere gorde dezazuket komerzioko ala industria ko giderrik hoberenak aspaldiskoan jadanik frantsesek galduak dituztela han beren faltaz! Banketxe handiak, halaber, bertzeen eskuko dira. Zer erran, ororen gainera, gobernioak bere ordain harat igorri gizonez? Aleman, ipar amerikano, angles, italiano, esp añol kontsuletarik badu edozoin frantsesek argi eta laguntza gehiago, bere herritar aitzinekoetarik baino, hain baitira hok ardurenean fluxak. Bihotz erdiragarri da, zinez! Gerla hunen ondotik ez bazaio frantsesari bere kanaitatea ontzen, xahu da Frantzia; alferretan luke irabazi gerla. Garbiki derratzut: frantses guzien artean, guk Eskualdunek dugu, denik ere, konfiantzarik gehiena Ameriketako jendearen ganik. Nungo nahikoek badakite hitzeko gizonak girela, aho onekoak bana bertze, garbiak lagunaren aldera t, zu entzutea ohore bezain zu erraitea atsegin zaikunak: goraki, aithortu dute, bethi, lan gogorrenek ez gituztela lotsatzen, guk ditugula hango eremu zabaletan erein aberastasunaren bi azi baitezpadakoak, hok baitira laborantza eta hazkuntza. Aita batek luken bihozminik handiena nuke, ene semetarik batek hartzen balitu aitzinean dugun pikabuztan horren manerak. Bere erasia luzeak akiturik, gelditzen zait mutu ene mintzolari sarkorra. Ohartzen niz makur erori ere dela azkenerat: nehork ez baitzioken kasurik egiten, basoa husturik Voltairen ilobasoa elizako saindu bat bezain geldi dago eta ixil, orai, bere kaderan. Alha zaizko haatik begiak, nahiz eztiki. Ihizi on baten aurpegia daukalarik, etzait iduri halako gizon gaixtoa dela. Zonbat al diz ez ditut aditu ene lagunaren solasak, bertze batzuen ahotik! Ez dira segur oro gezurrak. Bizkitartean, ez nute nihoiz hunki barne barneraino. Gizadi guzien artean frantses gizadia badaukat lehen, bat ez baita harek bezalako adimendu erne eta bihotz ona mendez mende erakutsi izan dituenik. Nausi da bertze guziei. Ohart ez zitezin —eta ez dira ohartu nihoiz — nago bere izaitezko zilar bizia deusek hobeki gorde othe zezoken axaleko zanpailkeriak baino... Banagoke oraino hemen gogotik oren bat, ene lagunek besotik ez baninderamate otoetarat. Nahi t'ez igan behar dut. Jar orduko abiatuak gira, azken behako bat emanik Loiolako komentuari. Azken aldikotz ez othe dugun ikusi zonbaitek? Biziki argi dago eguna. Uste ginuenetik hanitzez goizago dugu. Emeki bagoa zi, emeki, planaderan harat. Ezkerretarik, hunatekoan baino ederrago baizik etzaizkigu agertzen seroren bi komentuak. Nehor ez da leihoetarik ezagun. Gure aitzinean, elgarrekin elhe eta elhe badoazi oinez bi apez: bat adinetakoa, bertzea gazte hutsa, kasik haur bat bere lepo xuri luxe eta sorbalda hertsiekin. Urrats bakotx, bere sotana handiaren hegalak zaflaka sartzen zaizko zangar meharren arterat. Jesuista gei ixtudiant zonbait? Behatu ere gabe aldaratzen zaizkigu biak, bethi beren solasari. Gure gibel etik, beribil barnean, aditzen ditugu solas hauk: —Hemen ez dute, Frantziako aldean baino gehiago, eliza gizonek ixtudiant gazteer eman jautzi egoki bat. Semenario ttipietakoak, hasteko, gaztegi dira sotanaren erabiltzeko soinean. Etzaizkizu bixi, eta irringarri apur bat, holako haurrak beren jaka luzearekin? Nola etzaioten aitzindarier gogoratu, ixter erditarainoko tunika bat aski zuketela, papoan floka beltx batekin! Gapelua haatik, ez dut ikusten nolakoa zitaken begikoenik. Buruzagiek ixtudianten ama eta arreber galdegin belute bederen kontseilu... Apaintzeko zeretan, berez bere gizonak deus ez dira. * * * Azpeitiako karrika iragan eta, hartzen dugu ezker; bainan, herriko etxetarik urrundu gabe, zubi baten ondoan horra nun elgarrekin hitzharturik b ezala gelditzen zaizkigun bi otoak. Nor zen orhoit burdinazko zaldiek ere hatsa galtzen dutela azkenekotz, doi zaldare ez bazaiote emaiten? Beharrik orhoit zituzten ba gidariak... Ezantzaz zurrustan bethetzen ari zaiolarik berea, ene laguna, biderat jaut sia, egundaino ikusiak ez dituen bi azpeitiarrekin mintzo da karraskan eskuaraz. Nunnahi berehala egiten ditu adixkideak, errotik lotzen dela bihotzetik sakelerat eta sakelatik bihotzera doazin solaser. Gaitza da. Bekaizti nitzaio bere amarruarentzat. B ertze otoaren jabea, aldiz, bethiko ixil gogoetatsu hura, bere alkian. lau andreak jarririk elgarrekin zoin gehiagoka Loiolako ikusgarriez, ez baitzituzten —aithor dutenaz — hoinbertzekoak uste. Lauek osoki ahantzia dute Orreagako harria. Burgozerat joaiter ik ez dute orai den gutienik gogoan. Nik ere ez mihian... Eta berriz abiatzen gira, mendealerat buruz xuxen, aldi huntan. Bide ona dugu. Beude Giouzkoarrak nausi bide egiteko; egin ondoan, ontsa atxikitzeko. Hunat igortzeko litazke, lanean ikastera, Fran tziako kantonierat. Gogoa arintzen daukute, bertzalde, itsas aldetik zeruari gora iguzkiak botatzen dituen urrezko iñar ahuldu goxoek. Zelai hertsi, gixen batean sartuak gira. Bortz ehun metra zabal balin bada, gorenaz. Bazter aire, bere luzetasun guzi an gure beribilek bezala ibaiño batek kurritzen du, ura lodi eta barna. Urola ere du bere izena. Han hemenka, laborari etxe bakar batzu, baratze on batzuekin aldean. Pentze zolak berde agertzen zaizkigu. artho alhorrak musker, belhar ala landare guziak hez ean ditazkelakotz alha. Zelaiaren bi sahetsetarik bizkitartean, guziz eskuinetik, mendi paretak larre, eta tokika harriraino larrutuak. Zonbait minutaren buruko, erregebidearen ezkerretarik etxe lerro bat, luzatuz doana han harat urrunsko. Ez dugu galdeg itearen beharrik nun giren, afixa zozo batzuek erakutsia baitaukute. Cestonako hiriñoan gaindi bagoazi, alde orotarat beha, hanbatenaz begiak erneago non frantsesek toki hau irriz jokatzen ohi baitute, diotelarik: Cestona, le Vichy espagnol! Ene lagunak, eta ni ez gira den gutienik jostagura, harrituak baikaude hamabortz urthe huntan hiriño hunek, handitzera ez bada, edertzera egin duen jauziaz. Bidetik barnaxago, itzalpe batzuen gibelean, ikusten ditugu bai hôtelak bai ur onen hartzeko atherbeak beren pa reta xuriekin, leihoak berriki gorriz thindatuak, lorez apaindurikako askaño batzu erran baitzinezake behereko hegitik badatxizkitela dilingo. Badakigu bertzalde zer gibelondo ona duten hemengo urek. Medikurik jakintsuenak alde dituzte. Ezagutuak dira ba zter guzietan. Eta zonbat bertze ithurri mota ez dute xokoetan Gipuzkoako, Nabarreko, Bizkaiko, Arabako lurrek, elgarren lagunak oro ithurri hok, osagarriarentzat ezin hobeak, ezin hobeak asko gaitzen sendagailutzat! Cestonako zelaia bera da hertsiskoa, Vichy bezalako hiri bildu baten egiteko. Aithortzeko ere dute Gipuzkoarrek, ez dutela orai artean burua hanbat berotu hemen, hargintzako ala zurgintzako edergailuetan. Murritzak dira, lantze ttipikoak, berdinegiak, hotz eta motzak beren loreen gatik, Cesto nako hôtelak Vichykoen aldean. Eskas ditu bertzalde toki hunek Vichyko itzalpe nasaiak, sar atheratzeko burdin bideak, eta naski jolas ala josta lekuak. Durduza batek hartzen gitu bizkitartean, karrika luzearen harateko buruan ikusten dugularik, bere eli za apalarekin, lehengo herri zaharra. Askitto zabal emaiten du; etxeen kantoinetako nola athe, leihoen inguruetako harri pikatu beltzaan dorpeek, pareta histuek begia jotzen daukute, beratzen bihotza. Hor bizi izan ziren orai bizi direnen arbasoak, langile antzetsuagoak bere heinean, hek, oraikoak baino. Sail berari jarraikiz, ara beretan thematuz, semeak aitaren eskuan bere eskua, zendako ez dute bada ondokoek arbasoen herria toki berean ederragotuz goititu, zendako bada ez lezakete oraino goiti? Gure au henez axolarik gabe, beribilek tarrapataka bageramatzate bethi mendealeratago. X ITSASOA KUKULAUKA Bihurtzen gira ezker. Bide puxka baten buruko, patar ezti batzuen ondotik, itsasoari arras hurbil, bainan itsasotik lur hegi gorasko batek maldatua, agertzen zaiku haran bat ezin pollitagoa. Eguerdi aldetik iparrera dago, erregebide handiak luzerat hautsiz. Erregebidearen harateko bazterrean, ditaken herririk begikoena: Zumaia. Ez goazkio bizkitartean ikustatzera. Aski zaiku, emeki hartzen daukutelarik otoek ipar alde, jakitea zer tokitan den eta nolakotsua bera. Herri bildu bildu bat, Zumaia. Pentokaño baten gainetik eliza zahar eder batek ospetzen du, zainduz. Itsasotik beiratzen duen lur hegiak badu arteka bat, legartzaraino heltzen dena, bainan itsasorik ez da zorigaitzez ezagun. Haranak zola onekoa emaiten du. Jin giren eskualderat ez du bizkitartean lur mendoi batzuez bertzerik, hor iuzpegiratago eta elgarren ganik hurbilago, mailez mail gorago ere ba eta id orrago: zer bazka finen ez ordean jabe! Herriaz guziz zaizkigu alha begiak. Nun, gabiltzan eskualdetan etxe xuri hobeki atxikirik, nun etxe bilduma maitagarriagorik? Haran xokoan, elgarri tinki dagozi, mendiak ez itsasoko uhinek ezin hertsatuzkoak nehole re. Baditake haatik, berdin, tenore huntako egun argi eztiak diren baino pollitago dituen egiten. Maite dugu orok Zumaia. Errana daukute hor bizi izana dela hanitz urthez, omonier, Domingo Agirre apeza, eskual idazle aipatuenetarik bat. Nolaz etzuken izk ribatu liburu ederrik, holako tokian? Gizonak zoriona ez aurkitzekotz hemen, nun aurki? Eskuarazko liburu eder batzu egin zituen bada, eta argitaratu, apez on jakintsu harek. Badira hiruzpalu, urrea balio dutenak. Damurik oraiko gazteek guti dituzte mait e eskuarazko liburuak! Damurik, bertzalde, gira eskualdunak hoin ezazol eta hoin zozo, gure arbasoen mintzaiaren alderat! Damurik, oraino, hoinbertze aldasketarat da abartua, sasitzerainokoan, gure eskuara zaharra! Dena den, antze handirekin mozkindu zu en Agirrek. Bizkaiko eskualkian berdin trebe zen nola bere herrikoan, ez bazen trebeago. Bizkaitarrez ez othe duen ere erakutsi zain gehiago, eta gemen indartsuago bat? Laborariez eta laborantzaz egin du gehienik solas, itsas arraintzariez, eskualdun zahar ren oitura ezin ahantzizkoez, oraiko bizipide berri batzuez, lehengo eskualdun sainda batez. Nehor ez da hura bezain gizonki mintzatu eskualdun emaztekiaz; nehor, neskatxaren bihotzean sor ditazken sendimendurik ederrenez. Bada, egun batez Euskaltzaindia k deitu zuen bere ganat idazle bikaina. Joan zen Agirre, bainan laster etxerat itzuli ere ba hura: ohore xumeenek izitzen zuten gizagaizoa. Etzuen onik bere Zumaia maitean baizik. Harrigarri da etxerat buruz zoin erne dabilzkigun gure zaldiak. Patar kots ua gora behera, haranaz haran eremanak gituzte jadanik zelai idorsko baterat. Hemen, etxe berri pollit banakatu andana bat. Ohartzen gira badituztela, artetan, moda zaharreko egoitza azkar batzu, paretak zuri, harri pikatu beltzaan desbardinekin leiho hegietan. Ordu berean, aire fresko gaziño bat hautemaiten dauku batbederari sudurrak. Botz eta erne, hatsa hartzen dugu orok bulhar bethez. Itsas hegitik arras hurbil gitazke, Zumaian ginen baino hanitzez hurbilago. Izaitez, Zarauzen sartzera goazi. Lehen biziko oto gurea, Tolosako kaskañoak zentzaturik edo, aitaso baten urrats zuhurrari jarri da tanpez; bigarrena badarraio gibeletik, berdin eme. Bitxikeria ordean: berriz etzaikuia, berehala, bidea bihurtzen ipar alde? Itsasoa ez othe dugunez, hemen ere, ikusi gabe utzi behar? Hala luke iduri, behin. karrika zabal, luze, i a bezain xuxeneko bat dugu aitzinean. Begi ukaldi batez ikusia dugu dena, bururen buru. Gogorki ederra da, nahiz bi bazterretako etxe lerroek baduten guretzat halako pisu aire bat. Athe ala leiho inguruetako harri pikatuak gaitzak dituzte: balkoinez brokatuak dira aitzin pareta gehienak, eta ez dituzte baitezpada arinak, dela beren harrizko zolaz —airean gogorki baita ere azpitik atxikia — dela beren burdin grilla lodiez. Hegatzak, ber tzalde, erdirategi zaizkote zabaltzen karrikarat buruz, etxe zonbaiti. Aithortzeko dugu, bizkitartean, azpitik ezagun dituzten gapirio ozkatuek durduza bat emaiten daukutela, hiriaren alde. So batez hartzearekin guzia, karrikak badu zerbait, gogoeta gauzkazkena. Ahaldunak zituzken egileak; iraupenaz grinatsu zitazken; xedeen araberako zituzketen jakitatea, ederrerako jaidura, tokiaren amodioa, beren eta ondokoen ontsa nahia. Ez diogu luzazago behatzen hargatik; ez dezakegu. Ezkerretarik, xux enerat, sartzen zaizko karrika labur batzu. Behin, bietan, hiruetan, xixtez ikusten dugu itsasoa, aditzen ere ba hunen burrunba ilhun eztia; bertze hainbertze aldiz, alaitzen daukute bihotza etzatera doan iguzkiaren urrezko iñarrek. Bozkario handi batek ga inditzen gitu zazpiak. Gizon, emazte eta haur andana bat baitabiltza karrikan alde orotarat, itsasoaz den gutien bat gozatzetik dukete segur hek ere beren zangarretako bizitasuna. Bainan zer uste gabeko bihotz ximikoa: karrikaren harateko burutik zonbait ehun metra egin orduko, etzaikuia bat batean itzaltzen itsasoa! gogotik eta luzaz oraino, urrunsko danik bazen urrunsko danik, guziak beha egoitera ginoazkion Ameriketarako itsasoa! Haran batean sartuak gira orai; ezkerretarik, bizkar gorasko batek dauku estaltzen, ikusmenean izaitea hainbertze atsegin ginuken itsaso zabala. * * * Dagola bada gorderik! Xixtez baizik ez badugu ere ikusi, ikusi dugu; labur bazen ephea, laburregi, ikusi nahi ginuena ontsa dugu ikusi; bihotzak lagunduz. Ez gagozke ixilik. Elhasturi bat gaitza jauzi zaiku orori. Bazterrari ez dugu gehiago eskerrik. —Etzen samur itsasoa. Goxo aldian zen. Haizerik ez, bero, uda mina, zertarik edo hartarik, jabal zagon. —Errazu uste duzula. Ditazken dirdira gaixtoak oro bazituen urak; gune ka, berdaatsa eta lohia nausi. Bera igitzearekin —hemen ohantzetuz, haratxago bizkartuz zorrotz — orozbat zitzaizkon igitzen bere kolore likits guziak, eta batzutan nahasten. Badira andre batzu begi niniko argia hola holakoa dutenak; ez niri erran andre hek direla laialenak. —Zaude othoi ixilik. Iduri ta gizon batzuek ez dituzten begi berak, andre gaixoak baino miletan maltzurragoak baitira gizon hek! —Eta gero, ohartu ziretea uhin heier? Ehun metratik ehun metrara, bizpahiru altxatzen ziren batean, kuku rusta gora. Orroaz eta haguna burrustan zariola, bat bedera xutitzen zen bertan pareta zabal baten idurirat, eta, erho bat bezala oldartua, zipoteka aitzinatzen leihorrari buruz. Beharrik jainkoaren eskuak zapatzen zun bere aikatze sorjesean! Laster, goiti ka izigarri batzuez barnetik hustuz zoan. Sabela ethentzen zitzaion, hausten gerruntze konkortua, mustupiltzen bere aurpegi oiesa, burbutzika zartatzen bere soin aberea. Azkenekotz, lehertzetik ahuldua, izurrak izurraren ondotik mehatua, hats bizi, legartz aren gainerat hura bera zen milika txar batean ahospez hedatzen. Eta zarraizkion guziak berdin, bakotxa bere aldian. —Iguzkiaren perekak zituen hola ematzen uhinak; iguzkirik izan ez balitz... —Sinets nezazue: Kantauriako itsasoak xede on guti dakar be rekin. Eremu osoak baditu ja iretsiak. Irets ez ditzazken erkaitzak berak, bere ur gaziaz zafratuz emeki emeki gesaltzen ditu. Mendetik mendera Eskualerriari eremanak daizkon ahamenak! Luzara itho beharra du guzia. —Gu, hasteko, ez gitu egun atzemanen. —Hobe ginuken, gaua ereman baginu Zarauzen berean. Hain xuxen, bada hôtel bat hauta, legartzaari dagona. Itzul baginte? —Gau batentzat bakarrik, zendako? Bizpalau asterendako, nunbait hor. Gerla aitzinean, Espainiako haundi maundiek Zarauzrat udako jitea laket zuten; frantsesek ere ba, bainan jende bier artekoa zen guziz, Frantziatik haratekoa. Bere itsas hegia ttipisko izan gatik zabalerat, hirixka pollit bat da Zarauz, eta ikusgai hanitz baduena, ez balu ere Espainia ko aberatsen ospa baizik erakusteko. * * * Otomobilaren barnean, ene lagunak hasiak ditut berriz itsasoaz mintzatzen. Sartzen niz, nihau ere, solasean: —Aditu zaituztet. Bi begiez behatu diozue orok itsasoari, bainan ez da zuetarik bat, ohartu denik zer ere baitzuen espantagarrienik eta hari. —Ezetz?! Zer zen bada ohartzaren mirakuluzko hura? —Odaiertzean, urrutirat, ezagun zen erresuma bat gaitza, nihun ikusten ez den bezalakoetarik. Ametsetarik baizik etzaiku halakorik agertzen. Etzen ametsetak oa bizkitartean hura; zinezkoa zen. Uraren gainetik goititzen zen, eta heltze zeruraino. Osoan hartuz, iduri zuen elhurrez egina. Bainan bazituen hiruzpalau mail bederen, bat bertzea baino zokorat sartuago, eta mail bakotxean ageri ziren han hemenka itza lgune batzu, guti edo aski beltzak: erresuma hartako herriak edo hiriak, behar bada... Goien goienean, nun ere baitzuen hunkitzen zeru urdina, erranen zinuten elhurra harro harro zela metatua, meta bakotxari zatxikola kukula zuri, biribilean ozkatu bat. —Hauxe da atheraldi erhoa! Lanho tzar zurpail batzuek hola dauzute kaskoa berotzen zuri? —Lanhoak?! Nork daki lanhoak direnez? Eskua suan eman zinezake hedoiek bakarrik dutela egiten, dezaketela egin halako erresuma? Ori, nahuzu jakin ene barneko berri ? Ene ustea da, ene siniestea, hari luzaz so egonik zirela noizbait abiatu itsasoz itsaso gure arbasoak. Hauk bethi joanki, joanki bethi aitzinago, eta hura bethi haratago gibelatzen, bainan bethi bere tokian halere eta bethi berdin eder; egunetik egunera zoragarriago baizik ez, izaitekotz. Ez dakit behinere kausitu ahal ukan zuten gaizoek; dakitana da kausitu zutela bederen Ameriketako lurra. Etzen hau lillurazko erresuma bat, ala ba? —Zozoen lerrorat, alegia hori entzunik, nahi gintuzkezula gure oldez e rortzen ikusi, aithorrazu bederen! Guk gure aldetik aithortuko dauzugu ez dela arras egiarik gabea zure alegia. —Alegia edo egia, ez du deus ederragorik Eskualerriari oldartzen den itsaso handiak, erran dauzuetan erresuma baino. Zagozkiote luzaz beha bertze aldi batez, Biarritzeko dakizuen hegibatetarik; gogo bereko izanen girela orduan, hitz dauzuet. Zernahi izan dadin, Mediterranea deitzen duten itsasoak holako erresumarik ez du bere uhartzean, hedoiezko erresumarik ez bertzerik. —Mediterranea ezag utzen dugu guk ere. Hura itsaso goxo, maitagarria! Lau dago eta naro bere hedadura guzian. Bere hedadura guzian, halaber, urdin urdina da. —Urdin urdina, ez; osoki laua ere, ez. Urak, bere aitzin gibelka ezin geldituzkoan nun nahi egiten daizkon izurren hegiak, erran zinezake zilar biziz dituela. Zeruak aldiz bere urdina sotilago du itsaso haren gainetik, xixtez agertu zaikunarenetik baino. —Xuxen mintzo zira. Abantail horiek ez ditut ukatzen. Aithortuko dut Mediterranea osoki karana zaitala. Lehen ik usaldian berean bildu ninduen. Ez dakit zendako maiteago dutan, halere, Ameriketarako itsasoa. Odolean dut hau; gogoratzeak berak harrotzen dauzkit zainak. Eta zuri, ameslaria, zer zaizu? —Ni, iduripen bereko ninzake, gazteago banintz. Oixtiko erres uma haren ondotik banindoakela suhar, ez ahal duzu dudarik? Zahartu bainiz, ez dakit ez nukenez orai maiteago Mediterranea. Leihorretik bizkitartean, bere ontasun eta lillura guzien gatik. Inguratzen duten lurrek dituzte hazi, jakintsuen arabera, gizon en artean izan diren gizonenak. Gutiak baziren ere, miresten ditut ziren gutiak. Egiaren ondotik erabili zituzten bada, hek, beren urratsak. Jainkoaren6 oldez, Legea amestu zuten, eraiki, jarri beren eta lagunen arteko. Hek daukute erakutsi, jakintzarako bidearekin batean, zuzenarena; hunen ondotik, eta datxikola, ederrerakoa. hekiei dugu zor, baitakigu zer den neurria. Erakaspena ez ginezoten ahantz ni hoiz, itsasoaren hegi batean, mahain bat bezala ordokitzen den arkaitz gora baten gainean, utzi zaukuten beren deia eta beren manua, marbrezko tente batzuek alde orotarik hegatza jasaiten dioten tenplo baten itxuran. Urrundanik erran omen ginezake urso x uri bat, bethiereko han pausatua. Oixtiko ene erresumaren ordain, geldi bekit urso hura. 6 Jean Etxeparen Iainkoaren ordez, hutsen zuzenketan Jainkoaren hobetsi du. XI BERTZE BIETAN AGERTZEN Gain behera luze bezain ezti batek bageramatza xuxen bertze herri bildu bildu, pollit batetarat. Embil aita seme pilotariak hemen direla bizi nik erran orduko, ihardesten dautet bertzeek: Orio! Bi oren lehenago iragan bagine, plazaratu zitzaizkikedan ene lagunak, ikusteko «joko garbiaren» aldezkari biak han othe zirenez. Aithor dut jarraiki nintzaikeela gogotik, beso zalu, xuxen, eta indar neurri onekoa baitute bai aitak bai semeak. Badugu bertzalde zer ikus, gure bideari goazilarik. Ohartzen gira Bilbaoko olhentzat adailu bereziak egiten dituen fabrikari. Etzen segur hoin handi, gerlako lehen urthean. Aitzin pareta tik hitz larri batzuek iragartzen daukute, han moldatu adailuari sua ezin ditakela aiher. Ez balakite orok, guk bezala, ez dela adailurik su gar biziskoarentzat guti edo aski minbera ez denik! Behinik behin, olhetako labeak berotuaren ariaz barnetik erre ak eta janak izaiten ohi dira hiru ilhabeteren buruko. Azken gerlaren ondarrerat, lasterrago ere ez othe ziren kaskailtzen? Berri berritarik egin batzu aldean badituzte beharrik ordaintzat, andeatu direneko. Horrela, lana bethi aitzina badoa, Bilbaon eta.. . Orion. Burdin bide bat sartzen da delako fabrikaren barneraino. Aldeanbertze iragan orduko, agertzen zaiku Oria deitzen duten ibai polita. Apur bat zabaltzen da aipatu fabrikaren gibelean, hunek ukan ditzan, geiez bethetzeko nola etekinetarik husteko, bi errextasun: bat burdin bidez, bertzea urez ur. Erregebidea behar orduko, hirugarren. Ederki. Ephe berean, arteka batetarik, ibaia ikusten dugu sartzen itsasorat. Gure loria itsasoaren begiztatzetik bigarren aldikotz, erran dugun bizkarrak Zarauzetik h unat gordetzen baitzaukun! Bainan, agertu orduko, egundaino bezala itzaltzen zaiku, egundainoko bizkar konkor luzeak gure sahetsaren parrez par kukutua. Ikusi diogu haatik, nahiz doidoi, belazko untzixka bat, uhin gaxtoetarik landa eztiki zalantzatuz han harat zoana, urrun. Guti bada guti, zonbat atsegin eman daukun guti horrek, nola adiaraz? Burrunban badoazkigu otoak mazela batean harat, bethi iparrerat buruz, Eskuinetarik, harana badarraikigu luzatuz, bainan zabaldu gabe hanbat, konkor berak erakuste n dauzkigularik mendi alde. Estaltzen den bezenbat du apaintzen belhar xehe batek. Sagardirik ez dugu bizkitartean ikusten. Adituaren adituz, uste ginuen Gipuzkoa sagar ondoz landatua zela guzia! Ontsa nahi ginuke jakin nun egiten diren bada sagarno gozo, ezti, ahotik ezin utzi hek, Normandiakoak heien aldean ez baitira pitar batzu baizik. Eskualde huntan, Gipuzkoako urgulu bakarra erregebidea ditake. Erdian bezain berdina da eta leuna bazterretan, sahetsetako arlaraino. Izerdiño bat badario bere azal beltzetik, iguzkiaren beroak jauzarazia. Nun holako biderik Frantzian? Zuhatzik ez du bizkitartean, doi itzal emaiten luketenik bidezkariaren gozagarritzat. Urrun othe gira bada oraino Donostiatik? Ez dut uste. Eta orhoitzeak berak atsegabe tzen nu. Garbiki erraiteko, ez dut maite Donostia. Aspaldiskoan, urthetik urthera ttipitu zait, ez bakarrik hiriarenzat naukan amodioa, bainan oraino tokiaren beraren alderakoa. Iduri zuen hunek ohantze bat lehen, laborantzako alhor bat, baratze bat kasik. Itsas aldet ik, dakizun bizkar konkor harek berak beiratzen zuen. Ez osoki, haatik; arteka batetarik uzten zuen itsaso muttur bat sartzera alhorreraino, zabaltzera ere ba apur bat, eztiki. Arteka haren arditik xutitzen zen mendoi kazkar arkaizdun bat, iduriz itsasoare n oldarra hobeki hausteko oraino. Iuzpegi ala eguerdi alderat, lerdoin gorasko batzuek inguratzen zuten, mailez mail bat bertzea baino larriago. Orai, baratze, alhor, pentze, iraztor, bazka leku hek, dena etxe dira. Egoitzetako harri lantuek dituzte esta li. Badela egoitza ederrik ez dut ukatuko, bainan arras gutiak dira begiarentzat bezala adimenduarentzat eder direnak. Geihenek badute eskas bat: arimakoa. Egileek beldurra dut etzakiten Olerkia zer den. Erosoan bizitzea, ba; ez, ordean, zeru alde noizea n behin gogoaren airatzea. Mediterranea etzuketen ezagutzen; Grezian gaindi etzitazken ibiliak nihoiz. Gaur den egunean, arruntago baizik ez da bilakatu jendea, han nola bertzetan. Metaka sartzen da atzerritarra. Aberasten duke tokia, bainan ez hobetzen. Aberastasuna ez da aski, gizonaren ontzeko. Ardurenean ez othe du apaltzen, bizizale zuhur eta geroago lehiatsuago batetik eginez gozazale iztil bat? * * * Herri handi eder bat aurkitzen dugu bidean: Usurbil. Eder eta handi bezain aberatsa iza n behar da, bazter zabala du eskuin alderat. Ez gira baratzen. Uste baino urrunago kausiturik Donostia, gure otomobilen gidariek akulatzen dute zoinek gehiago bere zaldia. Aurkintze huntako laborantzak ez du bertzalde deus, so gagozkiokenik. Kilometra an danaño baten buruko, gure ezkerretarikako bizkarra goratzen da, mendixka bat egiterainokoan. Ohartzen niz hunen gainean eraikia den hôtel handiari. Begien aitzinean dugu geroztik Igueldo deitzen duten mendiñoa; helduak gira Gipuzkoako hiri nausirat. Huna , zolan, hiriko karrikak; huna, ezkerretarik, itsasoak berriki ginion artekatik hiriraino sartzen duen muttur kamutsa. Itsasoa bera ez da zeiharka baizik ezagun, bere mutturraren erditsutan xutitzen zaion mendoiak erdi gordetzen duelakotz, xuxenetik beha l egokeonari. Huna oraino, gure eskuinetarik, lerdoin batzu dena jauregiz estaliak: hotarik ederrena lehen mailean, gorrats, luze, itzalpe batzuekin harateko aldetik: erregeren eta hunen familiaren udako egoitza. Tranbiek, otomobilen ugariak, oinkarien usu ak, alde orotarik beharrietarat heltzen zaikun burunba bitxiak, hiriko zer guziek, hots, erne baino erneago ezartzen gituzte eta orozbat erabetzen. Gainera, soldadoz eta hirizainez ebroa etzaikuia atheratzen zoko guzietarik! Xuxen ibiltzeko duke hemen gizo nak, nor nahi izan dadin. Hiriaren erditsutako karrika bazter baterat lekuratzen dira gure otoak. Berehala jausten gira, bainan ez oro xede bereko. Beransko izana gatik —zortziak eta laurden da — itsas mainu baten hartzeko, ene lagunek nahi dute egin legartzarako itzuli bat bederen. Jende hanitz ikusiko dutela han, iduri zaie. Aithor dut biziki egun argi dela oraino, nahiz iguzkia bere osoan itzalia ditaken. Bainan, ene lagunekin berekin bada ere, harat hunat hortako gogorik ez dut. Akitua nizalak o estakuruan, banago bakarrik. Izaitez, erabeak nauka legartzarat joaitetik. Goainditzen nu hango nagikeriak; ez dezaket jasan, itsasoari errara beha dagozin zonbaiten aberekeria. Zitzi eta mami, papo eta gibelalde ozar sobera dakusketalako izia larru barneari datxit. Urrats zonbait egin banitza karrika bazterrez... Ikus nitzazke eta adi eskualdun zonbait. Gelditzen da oraino hotarik multxo bat Donostian, atzerritarrek ezin ithoak. Ezagut errexak dira begitartetik, mintzotik, ibileratik; lerden, ginarri eta zail, gogoz bezala mihiz osoki herrikoi, beren odol garbia ageri dute gizaseme hek. Bainan eriondo, uste baino akituago ere ba, nekez nabil; alki baten hunateko buruan jartzera banoa. Jende guti, karrikan. Hirizain bat urraska dabil, etxerat joaitek o tenorearen beha hura ere, naski. Jarririk nagon alkiaren harateko buruan ohartzen niz haatik badirela bi gizon, eskuaraz mintzo direnak. So banagote: poneta buruan, ontsasko emanak, Lapurdiko botiges batzu izan behar dira, edo amerikano ttipi zonbait. Al de orotarat derabiltzate begiak. Khexusko dirudite. Zeren aiduru othe dagozi? * * * Hor, karrikaren bertzaldetik, hurbiltzen zaizkote bi gizon. Eta, erdi eskuaraz, erdi erdaraz, hasten dira elgarrekin lauak: —Hôtela bethea zen. Zortzi egunez ez da egi tekorik deus. Ondoko zortzian behar bada, izena aitzinetik emanez... —Hanbat gaixtoago. Luze doakegu hola, jaun haren ikustea. —Zer nahuzu, mediku handien mintzatzea ez da nahi delarik. Eta hunen heinekorik ez da orainokoan agertu nihun. Magnetismoan d u bere segeretua. Eta nor da bertzerik, horrek bezala dakienik magnetismoa zer den? —Errazkizu direnak oro. ez derabil magnetismoa bakarrik. Elektrik orratz goritu batez sudur barnea toki batean edo bietan erretzen. Han aldaskatzen den zain batetik doa g ure osagarriko gora behera guzia. Mediku horrek du atzemana zer hori. Ohartzea bazen zerbait; zainaren xuxen kausitzea, hori da, hori handi! Hain da trebe jarria lan hortan, non bi begiak hetsirik kausitzen baitu zaina. —Eta, segur, sendatzen dituela guz iak? —Oro xoratuak doazi gibelerat. Munduko bazter guzietarik abiatua du trumilka jendea. Bakotxa bere aldian baizik ez dezake haatik ikus ez artha, naturalki. Loriatua nago ene alkiaren gainean, ene errangura guzietarik sudur erretzerik gabe orai bere tik sendatua, ni. Lanak ditut bizkitartean irria ezin atxikiz. Hogoi ta hamalau urthez gaztetu nute, aditu solasek. Duela hogoi ta hamalau urtheren ingurua, hola hola Frantzian mediku jakintsu batek eri batzuei erretzen ohi zuen sudur barnea. Zainik etzuen ikusten bizkitartean harek, eta ez du nehork egundaino ikusi, ez baititake ikus elektrikargiarekin ere. Oinhaze hanitz gabatzen zuen ara hortaz, bainan zonbait egunendako baizik ez. Berriz agertzen ziren gero, berdin samin. Sendatze labur horiek ere, em aztekiekin zituen ardurenik. Noizetik noizera, bertzalde, asthmatika batzuei ederki bakantzen zerauzten aldigaizteak; bakar batzu alderat sendaturik gelditu ere zirela, diote. Horiek ba, gehiagokorik ez haatik. Donostian, holetan, bertzela dabiltza gauzak eta gehiagokoak dira. Erran behar dut frantses medikuak haro guti erabili zuela aitzinetik, gutiegi segur. Oraiko mendeak haroa duke nahi. Ene lau gizonak, guziz bi jin berriak, ez dira espantutik athertzen: —Aberastua da jadanik. Nork daki zonbat miliun badituen irabaziak? Jende beharrentzat urririk ari delarik bizkitartean, bainan jende beharrentzat bakarrik. —Izena eman, eta hôtelean sartzea, hôtelean egoitea dukezue hoberenik. Jan edanak eta oheak onak dira. Eta aldiaren beha egon, bakotxa zuen ganberetan! Hanbat gaixtoago, aldia ebatsiz medikuaren aitzinerat agertzen denarentzat: bertze zortzi egunez berandua zaio, hari operazionea. Ikustekoak dira ene bi lapurtarrak: begiak handituak, ahoa xabal, bertze mundu batean dira oraikot z bizi. Deus handirik ez balin bazuten, elhe onek jada sendatu hurran dituzte. Zinez eri balin baziren, hala ez iduri gatik, sendatzeko esperantzak arintzen derauete gaitza. Joanen dira segur hôtelerat. Nolako astea ez dute han iraganen, zain eta odol os asunerako segurtamenak egunetik egunera jabalduak! Sudur barnea delako orratzak erre ondoan ez badira ontzen arras, hobekitu bederen direla usteko dute. Bizitzen badira luzaz eta zahartzen, zonbat aldiz ez dute errepikatuko beren ondokoer, gosta bazen gost a mediku haundi batek zituela salbatu behin Donostian! Eta medikuari berari zeren gatik ginuke aihertzeko? Zendako litzaizkioke lagunak bekaizti? Bizpahiru ilhabeteren buruko eroria izanen da, utzia bazterrerat, jendeak alda maitez labur baitu ezagutza. Anartean ahur bethez aberats dadila beraz ahal badu, Donostiako sendalaria. Barkatua izanen zaio gogotik: dirua baino gehiago ez othe da, eta osagarria bera baino ere ez orobat, esperantzazko amets gozo, ederra? Ene alki lagun gaizoekin banagok e aitzina gogotik, emeki emeki hek bezain haur bilakatuz; gibelerat heldu zaizkit ordean, aztalez aztal, legartzarakoak. Aurpegia hits dute, elhea bakan: ez omen dute ikusi nehor, ez deus, legartzan. banuen beldurra. Bigarren otomobilaren gidariak aithor tzen dauku, bertzalde, berearen mekanikari hauteman daizkola, Donostiatik hurbiltzean, hats bahidura batzu gogoetagarriak. Galtzen dut han berean ene barneko gozoa, egun guzian ukan dutan hoberena; xutitzen niz kezka saminetan. Bagoazi bi lagunak otoaren g anat. Ezagun du ba motorrak, nundik duen bere makurra, kasketarena ez badu; bainan ez dezokegu neholere xuxent, eta abiatzen gira berriz, nihoiz baino eztikiago aldi huntan, Jainkoaren menturalat. Ehun bat metretan ibai zabal, naro, polit bat, izaitez ba ino izenez maitagarriago oraino: Urumea. bainan zeren gatik umea? Zoazi zu... Zubi eder batetik harat bagoazkio gainez gain. Norat doaken ibaia begiak luzatzearekin ezker, huna bigarren aldikotz agertzen zaikula, bainan agertzen eremu handian, itsasoa. Noizbait bederen gaitezin ase haren ederraz! Galdua du ordean, zorigaitzez, bere edertasunik handiena. Iguzkiak egiten zion, eta, iguzkiak zerua argitu arau, zeruak. Itzali baitzen iguzkia, eta ilhunduxe baita zerua, ur pulunpakari, gordin, hotz, burrunba tsu izigarri bat baizik ez da orai gure itsasoa. Graziarik ez du. Uhinik etzaio goititzen; talastatzen da; indarrak berak ez othe zaizkion ttipitu? Ez diogu eskerrik, ez delakotz gai. Beharrik laster gordetzen dauku «Monte Ulia» deitzen duten lerdoin gotho rrak; huni daude ordainez estekan gure begi, bihotzak. Gau on zure ohantzean, Donostia! XII GAUAZ Ez gira bizkitartean oraino hiritik atheraiak. Nola luzatzen den ipar alderat Donostia! Eta zonbat egoitza eder ez ditu hemen ere, eremu handian hedatuak! Gipuzkoako hiri nausia ez ginuen uste hoinbertzetua zela azken urthe hotan. Atsegin dugu karrika baztarren luzara argaltzen ikustetik. Banakatuz doazi etxeak. Bihi bat ez dugu haatik aurkitzen, eskualdun egoitza zahar edo zahar berrikatuaren itxura duenik. Berriak dira guziak. Eta bizitegi bezenbat lantegi ez othe den, gaude: athe zabal gaitzak dituzte hanitzek, leihoak ugari —hanhemenka burdin zirrituekin — eta teilatu gorriak zelaisko dira ixurkiz. Eskualde hau dukete industriare n lekutzat hautatua Donostiako ahaldunek. Renterian harat bagoazke, ohartu ere gabe Donostiatik zedarritzen duenez deusek herria. Bidea marratzen duten tranbiek bagauzkate luzaz, utzi dugun hirian gaindi goazkelako ustean. Halaber, beren argiak nigarka p izturik, guri buruz artetan heldu diren beribil batzuek. Ez gira halere berehalakoan ohartzen gaua jina dugula gainerat, agorrilean egiten ohi den bezala ilhundu duela oren erdi bat barne. Itzal batek orai lanbrotzen dauzkigu etxeak. Geroago nekezago d itugu berexten, multzoka aurkitzen ere baititugu bethi. Renteria bere aldian zoin luzea den! Ala bertze herri bat —Lezo —, ez othe zaion, gu ohartu gabetarik, hegalaz lotu? Zerua bera ilhun da, nahiz ez den lanhorik. Nun nahi ari zaizko pizten izarrak, diamant ñimiño batzuen dirdirarekin. Ilhargirik ez da ezagun. Airea epel da, bainan izariz. Noizean behin gibelerat behatzen dugu, bigarren otoa mainguka bada mainguka badarraikunez. Gureganatzen da nolazpait, lasterra emekitzen dugunean bederen guk. Orduan bi oihu elgarri, eta berriz abiatzen gira zalu, hura bethi ta gibelago gu ganik, guhalako lotsaño batekin haren heltzeaz; airos halere guziak, etxerat gaur berean sartzeko esperantzarekin. Bitartean, otomilak usutuz doazi Donostirako. Beren argiak idekixa go ere dituzte, oixtian baino. * * * Horra nun gure ondo ondoan, ezkerretarik, agertzen zaikun ur eremu handi bat, tokika dirdira hits bitxi batekin, alde orotarat igitzen dena ixil bezain eztiki. Intha zonbait? Aintzira bat? Pasajes, dauk u erraiten beribilaren jabeak. Arimaz egia, bazenetz ere ez ginen bertzeak orhoit, hainbertze aldiz orok ikusia dugun itsas beharri hura. Den bezala erraiteko, noiz ikusi izan ere dugu tenore hunekin eta agorril bethean? Beha gagozkio begiak zabaldurik. Halako latz bat emaiten dauku hastapenean. Gero, emeki emeki jartzen gitzaizko, oharturik ipar aldeko buruan argi zirrinta batzu sartzen zaizkola gain behera, zolaraino. Hiriño bat baita han, eliza ikusten dioguna, hango argiak dira ur barnean ageri, igiko r eta berdaats ura bezala. Ondo ondoan, untzixka batzuen hagek hedatzen dute, uraren gainerat, bere bethekoa baino itzal luzeagoa bakotxak. Dardarika batek hartzen gitu: hiri hartako hilen gorputzak ez othe dira, zoko hartan pulunpaka dabiltzanak? Hainbe rtzenarekin, itsasoa sartzen den arteka agertzen zaiku. Hertsia da, guk uste baino luzeagoa ere; egundainoko lerdoin okilaren bi zatiek saheskatzen dute motzki. Itsasoa begi ukaldi batez baizik ezin dezakegu bihotzera; aski ba, haatik, ohartzeko izarrek ja beren neurrian ordaindua diotela iguzkiaren itzaltzetik galdua zuen aurpegi zoragarria. Barneko opila abian lekutzen zaiku. Baginuen arintzearen beharra. Hiriñoaren parerat heltzearekin, gure alkietarik bihurtzen gira guziak, azken behako bat behar diog ula eman itsas aintzirari. Baginakiena agertzen zaiku, uste ez ginuelarik: harateko buruan, Donosti alderat, bigarren hiriño bat, hura ere uraren bazterrez bazter jarria; sahetsean dugunaren araberarat urak egiten diona, hari ere, apur bat mirail; untzixka batzu bere ondoan ohatzen ohi dituena harek ere gauaz, etxe multzoaren gerizan. Erditsuan aintzira ilhun dago; muthurretan aldiz, ez ilhunbe, ez argi. Lerdoin beltzak, bere urraduraren gatik, beiratzen du eta zaintzen. Hirixka biak, seaska batean haurño batzu bezala elgarri zangoz, eztiki lokhartzera deramatza itsasoaren orro ahulduak. Pasajes, arraintzari bihoztoien sor lekua, ehintugun egun artio ontsa ezaguntzen. Orhoitzapenik meitena idukiren diagu hitaz, hobea oraino jakinen dugunean hire es kuarazko izen garbia. gaztelarren errabiak ahortzia othe, izen hau ere, ala hemengo umeek berek beren nagikeriaz galtzerat utzia? * * * Bide puxka batean aitzinatzen gira, bainan geroago nekezago: aurrez aur, beren argi handiak piztuak, gainera bezala j iten zaizkigu lerroan otoak, eta firrindan sahetsetik iragaiten. Biarritz, Cap Breton, Hossegor, itsas bazterreko hiru herri horietatik ditazke itzultzen Donostirat. Hiruek, guziz azkenak, ez dute nihoiz ukan hoinbertze ikusliar, alderdi hotarik. Hastape nean, otomobil ederren ikusteaz atsegin dugu, bainan laster akitzen gituzte: sobera dira! Eta gero, gertatzen zaiku bitxikeria hau: ez baitugu ikusten zerua, ez bidea, ez deus, otomobil handien argi hotz bortitzek lilluratzen gituztelakotz eta itsutzen. Ez gatzaizkete ohar, ondo ondorat —zer ximixtan! — hurbildu zaizkigunean edo hegikatzen gaituztenean baizik. Bihurgune bat edo bietan apur bat iziturik, eskuin alde lekuratzen gira, ahal bezain eskuin arroilarat eroriko bagira ere. Bare karakoil batzu bilak atu dira gure karrosañoak; ilhunbe egiteko, hurriki bada hurriki aitzinatzea gatik nolazpait, horra nun gidariek hiltzera doazinen ohe mahiko argi hitsa ezartzen dioten muthurrean, bi aldetarik! Gizagaixoak gu! Handienak ikusteko gintuen. Batbatean agertzen zaizkigu, gizotsoak iduri, hiru begiekilako mamu beltz larri batzu, beren larru leuna dirdir. Eta zer lerroa! Batek bertzea hunkitzen dute, kasik. Erretzen dauzkigute begiak, erretzen dute bidea. Gu ohartu orduko iraganak, haize emaiten daukute begitarterar eta bihotza zarrastatzen. Industriako arranoak, bankoetako saiak, negozioko apalatzak, theatretako gau ainharak, politikako miruak, zer aztaparrak dituzten orok, zer bekokia eta zer hegalak! Errabiazko khexu batek gaindi egiten duku . Ez dea bada hemen legerik, jaun eta andre haundi horien atxikitzeko neurrian? Nun dira poliza gizonak? Hoinbertze argi zendako otoen muthurrean? Zerentzat, holako firurika erhoa? Soinka elgarri, lepoa bihurrian luze, iraina atheratzen zaiku zonbaiti ah obethez. badakit gure artean menditar bat, odola gogorki asaldatu zaiona. Egiaz, gerla denboran baitzen no man's land —gizonik ezin bizizko bazterra — gizontasunik gabeko lekua da Gipuzkoako bazter hau; eta araberako angles hizkuntza baten gai litake, ikar an gabiltzan erregebidea. Eztitzen zaiku azkenean zirimola. Buztan, huna oraino oto batzu, bainan geroago argalagotuz doa lerroa; xumeago ere ba, bana bertze, tresna bakotxaren mustra. Atseden ginezake, begiak goza ahal bagintza gauaren ederraz. Argitik ilhunbera, ilhunbetik argira baino lasterrago ez baitira ordean jartzen, guziz adin batean... Gogoeta nago, ez dituzkegula horren bareren gatik ere aski ontsa ikusi, ez Iruñako eliza nausia, ez San Inazioren sor etxeko kaperak. * * * Bide puska baten bu ruan, urrunerat, gorasko —mendixka baten kaskoan ez othe? — horra nun ikusten dutan etxe xuri osoki pollit baten iduriko zerbait; erraiten diot ene lagunari. —Ez duzu ezagutzen? San Martzialen kapera da. —Barkatu, ez nintzaion behinere ohartu egun bezala. E giaren aithortzeko, batere ez nintzen orhoit, orai, nun ginen. Irunerat hurbiltzen ari gira beraz? —Ba, eta ez da goizegi. San Martzialek gogoratzen dauzkit, diot aitzina ene lagunari, Iruneko jaiak. Batere ez nakielarik urtheko jaien bezpera zutela Irun darrek, hirixka hortan baratu behar izan zitzaitan arats batez. Afal ondoan, hirugarren estaiko ganbera baten leihotik bazterrari so nindagon, ene zigarretaren kheaz ahogozo, eta gogoa han harat goiti, lanhoetan barna, noiz ere karrikatik beharrietarat hel tzen baitzait neurriz gaineko burrunba bat. Behatzen dut beheiti. Minutan burburbur bethe zen jendez karrika guzia, eta, berehala xirula, klarinet, ttunttun, gitarra, atabal eta ez dakit oraino bertze zoin musikek harrotzen zituztelarik dantzako aireak, hamar bat mulko hasten dira fandangoetan, dantzari galtzadunek bertzalde kriskitinak beren ahur barnetan joz. Jautsi nintzela zalu, hitz dauzut. Ez nuen oraino ene bizian ikusi halako alegrantziarik. Ez halako dantza begikorik ere; ez muthiko ala neskatx a gazte hain zaloin, hain lerden, hain zainhart, hain ginarririk. Zoin gehiago ari ziren, berex, noiz elgar ganatzera, noiz elgarretarik urruntzera, bainan bethi arte berarekin hek bat bertzetik, nahiz bekoz beko. Etzuten elgarri behatzen bizkitartean, bai zik zangoetarat. Artetan, ingurukatzen ziren tokiaren gainean, bainan begiak argirikako zoradura batekin eta irriñoa ezpainetan. Piko bat etzuten galtzen: oinen, zoinaren, gogoaren beraren ibilera bizia mentzen zioten eta zaintzen neurtuz, musika soinuak. Hau gelditzen zenean —ez luzatzat, atsedentzeko — izerdi onaren xukatzeko, baratzen ere ziren gazteak. Den gutieneko eraberik gabe, elhe emaiten zuten elgarri orduan. Bazituzten izen batzu, zoratzen nindutenak7: Leandro, Castor. Encarnita, Maria Cruz, Le onardo, Asuncion, Juncal. Eta beren arteko solasak hain onak zituzten, hain garbiak eta goxoak, non zorion bethearenak baitzitazken. Berehala, gero, dantzak aikatzen zituen bere sail berrirat. Orduan nintzen ohartu lehen aldikotz, emaztekiaren baitan zin tzotasuna eta grazia gaient ditazkela edertasunari berari; batek ala bertzeak bizkitartean, edertasun doi bat dutela eskatzen, lasterrenik gizonaren bihotzerako. —Aithor: dena pindar jarria zitzaikezun zuhauri bihotza? —Pindar eta gar ere, baditake; ba inan erretzetik beiratu ninduten han berean aurkitu frantses adixkide batzuek. Orhoituko niz bethi, hetarik baten orduko atheraldiaz. Ikusi duzuna, zaundan erran maltzurki adixkide harek, jai guztietakoa da, Baionatik Bilbaoraino itsasoari hurbil banakatua k diren herri guzietan. Eskualduna hemen da, hemen bakarrik, osoki egiten. Hemen du agertzen bere lorea; hemen uzten bere azirik hoberena, bertze gizadien azi hautenak odoleratuz batzutan. Ontsa doake hartu emana, azkar daudeno erroak mendi ta zelaietan. Kurkurkur gidaria ene sahetsean irriz, beribila sartzen zaiku Iruneko karrika handian. Nehor ez; elektrikargi guti; etxeak berak mutu. Udaletxeko plaza ere hutsa. Afariten ari ditazke Irundarrak. Gain behera xut luzesko baten zolan gelditzen gira zankez. Apalgune hau ilhun beltz legoke, berrogoi ta hamar bat otomobilek, lerroan eta geldi, bide bazterretik ez balute legearen kontra beren argi handien dirdiraz ithotzen. Karabineroekin badukete bizkitartean behingo lan. Guardekin gureek, agian e z! Behobiako mugan gira bada, batzu Espainiarat buruz, bertzeak Frantziarat. Bi minuta gabe itzulia dut bere alkirat ene laguna, paperak sakelan sartuz diolarik: «prest gira. Aspaldiko adixkidea dut guarden aitzindaria». Holako adixkideak ez dira guti, tenore huntan guziz. * * * Bidasoa bazenetz ere ez niz orhoitu: ez girea bethi Eskualerri barnean? Hargatik, mugaz hunaindiratu bezain laster, gozatu zaitala eta berritu zainetako bizia, hori ba. Jabalago barnea, hatsa hobeki hartzen dut. Bihotz bihotz ez eskualdun izan gatik, garaitiko nizan guzia frantsesa duketalakotz ez othe? Adimenduz eta buruz uste baino ere maiteago ez othe dugun guziek Frantzia? 7 Jean Etxeparek ninduztenak adizkiaren ordez, nindutenak hobetsi du hutsen zuzenketan. Menditik bulharretarat heldu zaikun aire sendoari hautemaiten diot, Frantzia guzitik harekin nahastekatzera jina, halako hazkurri arin, haztarik gabeko zer bat, osagarrizkoa hargatik, odoleratzeko gure lehenbiziko arbasoek etzuketena. Ezkerretarik, ezponda gora luze batek ilhunbe egiten dauku; eskuin alde, gurekin ipartzen da, luzatuz, haran zab alsko bat, sahetseko mendien itzalak eta izarretarikako argi xuriak, elgarren batuz, ametsetarik bezala eztiki daukutena agertzen. Ez dugu berorik, ez hotzik. urdinaren urdinaz beltza litake zerua, diamantezko joi dirdiratsuek orai ez baliote, ugari, hedad ura guzian apaintzen bere kapa handia. Urruñako hegal bat dugu hau. Eskualerriko gizenena, dut aditzen bazterretik. urruñako herria bera puska batez haratago dugu. Karrikan sartzearekin, ez gitzaizko ohartzen baizik, erdi ilhunbeak hits daukalakotz. Gure hiru andreak, otoaren gibel alkietan ixil ixila dagozi Renteriako izialduratik hunat. Gogoetatzen gitu ixiltasun horrek, bainan ez ohartuarena egiten dugu, lo ditazkelakoan orobat. Noiztenka hurrantzen bezala zaiku, halako behaztopa bitxi batzuekin, big arren otoa. Bertze bizpahiru baizik ez ditugu ikusten, mug'alde zoazinak, hek. Arimarik ez da ezagun. Zonbait ehun metraren buruko, ezkerretarik, elektrikargiak usu, etxe multzo bat, untzixka andana bat dena haga eta bela, eta gero itsasoaren espalda bat , leihorrari sartua; itsasoa bera, frango urrun ezagun, osoki eztitua orai eta baketiar. Doniane Lohitzune! Gure loria! Plaza huts, dena bizitegi pollitez inguratu batean gira baratzen, eta jausten zoin lehenka. Bederatziak eta erdia, elizako ezkilatik. Berehala huna nun giren, zazpiak, jateko sala baten mahain ttipi batzuen inguruan ukondoz ukondo jarriak, behar dugula afaldu. Bainan, geure baitarik, bi andanetan jarri gira, nahiz oro elgarrekin eta berdin adixkide: afari eder baten alde hiru, ezin alege rago hiruak, bertze lauak aldiz, hits, mintzoa bakan, bederea gathelu esne aski dugula dute xorta batekin. Ikustekoak dira, handik laster, gure hiru amikatuak; bi gizonek eta andretarik gaztenak birazka baderamatzate ahamenak ahamenen ondotik, irriz artetan eta ez dakit nungo zerez —egungoez hitz bat ere gabe! — elgarri emaiten dutela solas. Bertze lauek lanak ditugu ixilik ere, kuller ttipia eskuan. Ene sahetsean nola aitzinean betondoak ubel ditut ikusten, mathelak sartuak, kalipua ttipi. Nihau gog orki unhatua niz, ebaindua kasik, eta bizkitartean goizean bezain arin dut gogoa, goizean bezain on omorea; liburu baten egitekoa bainuke egungo goiti beheitiez, gaur berean izkiriatzen hasten banintz? Jateko sala ezin argiago dugu, bere marbre xuriekin; b ainan gu zazpiez bertzerik ez da nehor, muthiko gazte bat baizik; hau, afalondo, oherat joaiteko tenorearen beha dagoke, burua gibelerat aldi bakotx uzkailirik bere zigarretako khea soailurat ufatuz. Ez dira ere ixtorio gose, ene mahain lagun maiteak. Ge roago bakanago emaiten dautet elhe. Bitartean, ni, ororen gidaria, ene kontzientzia azterzearekin ohartzen niz zoin erho izan naizen eta izan giren oro, egun. Urriki handi batekin, eta huts beretan berriz ez erortzeko xedearekin, egiten diotet aithormena. Ez, hiru egun oso ez litazke sobera holako bide luzearen egiteko: lehenbizikoa Iruñakotzat, gaua Tolosan eremaitekotan; bigarrena Loiolako, goiz eta aratsalde; hirugarrena, itsas bazterraz xeheki gozaturik, etxerat itzultzeko, ilhundirian. Emeki zabiltza n gure arbasoak, emeki, makila eskuan; neurriz egiten zuten bide, beihalako Greziatarrek; bere buru onarekin, asti osoaren hartzen bazakien Broussain mediku eskualzaleak. Gu haur batzu izan gira. Zonbat goxoago ere ez litazke holako harat hunatak, mendie z haraindiko gure haurride zonbaitekin egiten baginu ezagutza, hek ordainez gure ikustera ethortzekotan noizean behin. Bainan xutitzen zaizkit ene sei adizaleak, batzu afaldurik, bertzeak aire galdez. Barnetik landa, o zoin ilhun den kanpoan! Urrats ñi miñoka, galtzarpetik laguntzen ditugu alditxartzera doazinak. Laguntza ttipia ordean: xutik ezin egonez, etxe pareta bati eskuz, besoz eta buruz lotzen dira gaixoak. Pekatzeko ziren nolazpait egungo erhokeriak; bainan, nork du zinez hoben? Ahalgetzen nu or hoitzeak berak. Ama maitea, zoin hiski behar ditugun ereman etxerako azken orenak! Ixilik bederen egon banindadi! Bainan ez. Holako aldartean Pelo eiherazainak ere etzuken athera segur, mintzo gogor batekin adiarazten dutan solas hau: Beharrik ez baituzu e gogoan atxiki, Orreagako laborari tetele harek erakutsia! Nun gintazke orai, zuek eta gu, Burgoz alderat egin ukan baginu bide? Hain barna zuten sartua behin, dohakabeek, Burgozerat joaitea! Hor, heldu zaiku ondorat, bere mekanikari —ikusteko — harro aldi emanik, bigarren otoaren jabea. «Geroago marhantago doakit ene beribila, dio ezpainak daldaratuz. Badut beldurra ilhargi izarxuritara dukegun etzatea orok, gaur, kanpo zabalean». Zer medikuak, hura eta ni, eri batzuen aitzineko! Beharrik han du gu, bertzelako gizona. Ez du burua galdu, harek. Aitzindari batek bezala manatzen du, aita familiako batek bezala kontsolatzen: —Lehenik doala oto erlastua, bortz ehun metraren artearekin gutarik. Makur zerbait gertzatzen bazaio, laster ondoratuak gituzk e horrela, eskukaldi baten beharretan balitz ere. Gurea, aldiz, gibeletik ibiliko da biziki emeki hastapenean, leihoak oro zabal idekirik. Nahasi denean barnea, ez da deus kanpoko aire handia bezalakorik, pirkoiltzeko. Erran eta egin. Eriak kokatzen ditugu ahal bezain polliki. Beribil eria, hatsa itsuzki labur, bere senar emazte gazte sendoekin aitzinatzera uzten dugu, gure bixtatik itzali artio. Gure aldi, gero: bidearen erdi erditik gu, eztiki, leunki, inharroste den gutienik izan ez dadi n. Abiatzean, «anbulantzetako» karrosa bat dirudi gure beribilak, nahiz puska batez ttipiago. * * * Gidaria ez da grinarik gabe. Begitik ageri du; are gehiago, bi eskuak ingurukatuz deraman lan minberatik. Ohe batean bezala geramatza. Berrehun bat m etraren buruko, horra nun bi mintzo mehe idorrek akulatzen gituzten gibeletik: «Bazoazkete, ba gero zaluxago! Pasatu zaiku». Solas goxoa! Atsegin dut, daut erraiten irriz ene lagunak, ez dira oraino hilak. Gogoa arindua, bazterrari so nago. Zerua bethi ilhun da, bainan izarrak argiago baizik ez. Noiz nahi, bizkitartean, klixkatzen zaiote beren ñirñira: zerbait gaizkiri ohartzen othe diren Lapurdiko xoko huntan, ala pindarrak biziago zaizkoten jauzten beren baitarik, ala urrikari othe gituzten gure aldarte txarrean! Arimarik ez dugu aurkitzen; ez otomobilik, ez orgarik, ez abereik ere. Hegaztinak berak ixil daude beren ohantzetan. Osto bat ez da, igitzen denik. Zeruko izarrez bertze zer guziek iduri lukete, bakotxak bere moldean, oraiko itxura geld iari bethiereko menduak. Bada hargatik doi aire; alhorretan gaindi bildu usain on beregizko bat hautemaiten diogu. Larrun mendiari ez gira xixtez baizik ohartzen. Azkaingo herria ere, eskuara mintzazale garbienen herria, gordetzen zaiku ber haran gixenea n, bizpalu etxaldeez garaitiko guzia. Eta bihurtzen gira Senpereat buruz. Zelaia hertsisko dugu behin, ezpondak itzal egiten baitauku ere ezker aldetik. Etxe andanaño baten artetik iragan eta, agertzen zaiku bizkitartean askitto laster, urrunerat bixkar biribil apal batzuek hesten duten zelai handia. Handi bezain ederra da. Alha bide dira hemen gozoki landareak, edozoin izan diten, agorrileko gauetan ere: buru gaina estalten diote, doidoi ezagun den sapazko langarño batek. Bainan zer ixiltasuna! Zer bak ea, hedadura guzian! Zaldia apur bat ernatu baitzaiku, ez gaude luzaz herrirat heldu gabe. Etxe lerro beltz bat ikusten dugu lehenik, trebes gure aitzinean, eskuin alde. Etxeak baino goragoko arbola batzuek belzten dute gehiago oraino, beren itzalaz. Kar rikan sartzean, elektrikargi gorrats ehul batzu, direnak ere arras bakan. Karrika bera ilhunsko, arima bat gabe. Elizaren ondo ondoko etxe batean, argiño bat haatik. —Ertora ditake izkiriatzen ari, diot ene koinatari. —Ez, gibelxago utzi dugu karrikan ertor etxea, bertze aldetik. Behatu diot; argirik etzuen, harek. —Argirik ez bazen ere ageri, segur niz izkiriatzen ari zela, Barbier, eskuarazko bertze liburu zonbaiten egitekotan. Langile gaitza da. Irakurtu duzu Piarres? —Hemen dago ertor B arbier? Uste nuen Doniane Garaziko ertora zela... Piarres irakurtua dut ba; liburu polit batzu dira, eskuara errex eta garbiz. —Hala zaizkit nihauri ere. Badute liburu biek halako goxotasun bat, bihotzetik ezin utzizkoa, lehengo Galileatar jende onari ba izik aurkitu izan omen ez dena nihoiz. Goxotasun hartarik kotsua hedatu zen bizkitartean orotarat, oixtian ginion Mediterranean berean gaindi; sartu ere ba ausarkiñoan Eskualerrirat, Senperen behar bada gehienik. Bainan hau duzu guziz miresgarria: Eskual duner beren jaidura hoberenak ez baitzaiezten den gutienik ahuldu; azkartu ba, izaitekotz. Bigarren liburuak, gerlako zerez baita egina, erakusten dauku aski garbiki: etsai izigarriarekilako gudu beltzean, ez bide da izan gure herritarrak bezalakorik zango besoz, begiz, hatsaz, asmuaz, beldurrik gabeko gemen iraunkorraz. Alta, liburu beraren arabera, emazteen eskukaldia eta burua etziren ttipiagoak izan, dela etxaldearen erabiltzeko, dela haurren hazteko, dela senar urrundaren elhe onez eta goxokeria zerb aitez laguntzeko, dela zaharren eta erien arthatzeko, dela hilen alderako eginbidetan. Hortik Eskualdunek Piarresi egin dioten esker berezia. Badirauke luzaz gutartean Barbier apez khartsuaren orhoitzapenak. —Bertze gerlarik ez baledi gerta, ba. —Bertze gerlarik? —Ba, bertze gerlarik gerta ez baledi. Jendea ez duzu ikusten sekula baino aztapar zorrotzago eta tzarrago bilakatua berriz? —Izan bedi nahi duena. Eskualdun umeentzat irakurgei ederrak gelditzen dira Barbier apezaren liburuak. —Hori ba, eta handitzen abiatu direneko, ene semeek irakurtuko dituzte biak. —Halaber, agian, bertze hanitzek. Barbier mendiez alde huntarik, eta bertzetik Domingo Agirre, Zumaiako idazle bikaina, gure gazteen erakasle on izan bedite. Lur huntako gudu oies eta zi rtzilak ez ditu, ondoan, lotsatuko hainbertze. * * * Solas eta solas bagoazi holaxe bide puska batean, baginoazken ere solas beretan luzaz , basa lapin sasitik brixt athera batek ez balu bere xoxoan trebetsatzera egin. Otoa gainerat jitenarekin, beharrik sasi bererat itzultzen zaiku berdin laster, aldi huntan begi eta beharri handien orde ipurdi xuria erakutsiz. Bainan aitzinerat behatzearekin berriz, zer dugu hantxeko patar luzesko haren bihurgunean? Hau mamu beltz, larria! Eta zoi n bitxiki dabilan! Aitzinerat batzutan, artetan guti edo aski gibelerat ere ba; noiz astoaren urratsean, noiz mandoaren takatakan; azkenik, arnasa ilhun batekin, behor español baten lauazka pisuan. —Etzira ohartzen zer den? —Ni ez, batere. —Gurekilako otoa da. Gaur ez dela etxeraino heltzen, lepoa. Gu bien irriak! Karitatez, bizkitartean, lasterka bagoazi neketan denaren atzemaitera. Badiagu hoberik! Gu bihurgunerat heldu orduko, hura, haizea bezala, firrindan harateko aldapa eztiari beheiti. Jabeak l eihotik irrintzina zinkaño bat ez daukuia ere igortzen? —Baia baa! dut aditzen norbaiti hortzen artetik, eta zango punta ikusten diot geroago zapanago apaltzen. Karraskan bagoazi orai, gu ere. —Emeki, bada! Emeki, othoi! Zer dira manera hok! Goxa giten orai bederen ittan bat! Holako aroarekin! Aholku saminak, horiek: aire handiak sendatu baitzituen, gure andreenak. Hurritzen da berehala motorraren jokada. Bidea ilhunduz doakigu bertzalde. Ilhuntzen ere zaiku itsuski, Zuraideko herri bilduaren p arrean. Elektrikargiaren eskasean, etxe argirik ere ez delakotz ageri, diren baino handiago xutitzen zaizkigu beren bixkarretik aliza eta hunen inguruko bizitegiak. Nork lakike ere zendako diren beltz izar dirdiraren azpian, egunaz xuriak direlarik? Beren itzalaz estaltzen gituzte. Zoin mokorrak gauazko bidezkariarentzat! Ez gira hemen nehor jostagura. Lazten gitu, ororen gainera, bazterraren ixiltasunak. Bretainiako xoko batzuez orhoitarazten gitu. Bizkitartean, niri hurbil, bertze gogoeta batzu izan behar dira; ez iduri gatik, zalu doa beribila, harrabots gutirekin. —Bere bi zintzur meharretarik batean bazuken kokatua porroska zerbait, daut noizbait salhatzen gidariak. Patarreko indarka hetan zaioke libratu. Zalu bada zalu, neurrian doa halere gure b eribila, etxekandere gaztea bere alkitik samur dakion beldurrez. Nor jarraiki, bertzalde, zintzurra bat batean ideki zaion odoleko zamariari? Ezpeleta. Elektrikaz argitua, dena. Athe leihoak oro hetsiak, bainan nola ez margoztatuak oro, paretetako xurien artetik! Karrikak zilarra bezain garbi. Arima bizirik ez karriketan. Ixiltasuna bera nolazpait mintzo, bizkitartean, dabilanaren bihotzari. Besta bat, hots, guziz gure begientzat. Handik harat Canboraino, bidea berdin ixil, bazterra berdin geldi, zerua berdin eder. Zakur sainga bat ere ez nihundik. Jende ala abere, oro lo ditazke, indarrak biharamuneko berritzen daieztela loak! Oi, laborariaren bake eta zuhurtzia! Canbo bere aldian loak hartzera deramake, hamekak eta erdia baita. Ez dugu ikusten nehor, aditzen ere ez deus, tipust tapastean Urtsu mendi zolatik tuta soinu ozen bat baizik: bertzearena. Zirurikarik saminenean baderamagu guk ere azken patarra gaineraino; bainan, aitzindua aitzindu, bertze otoa ari da oraikotz bere tegirat sartzen. Elgarretaratzen gira laster etxe aitzinerat. Atheko elektrikargi maiteak, intzaurrondoak, baratzeak, orok ongi ethorri, eta gu oro ixil, zer erran ez jakin! Tente, begiak ñirñir eta ezpainetan irriño batekin beha dagokigu bertzeer, lehenik heldu izan dena. Ondotik jinen gidariak orduan, azpiz doakon trufañoari ohartzen ez balitz bezala, eta berdin irriz: —Itzuli ederra, egungoa: 357 kilometra inguratu ditugu, bat gutiago ez. Bainan nori esker? Doietarik egin du ez baitzarete Orreagan gelditu, zuen harri famatuaren ondotik. Beharrik han baitzen dakizuen laboraria, eta serio heldu bainautzuen haren solas maltzurra. —Zer zen, gezurra? diote egiten, harrituak iduri, lau andreek batean. —Dudan zaudete? Segurki, gezurra baitzen, ez ttipia. Ba eta zuek or ok sinetsi!!! Jainko Maitea! —Ba eta zu Jainkoak punitu! Zuk Iruñan muntra galdu! Merexi! Merexi! —Han da han, bere tokian, ez Burgozen, delako harria. Harendako bakarrik, bertze aldi8 batez eremanen zaituztet. Eta, gogotikago oraino irriz, badoa en e lagun gidaria bere etxeko athearen idekitzera. Aitzintzea behartzen zaio haatik barnerat, hiruzpalau ukomilo ttipik atabalatzen baitiote bizkar zabala, erasiaño hunekin: —Zu! Zu! Zu! 8 Jean Etxeparek hutsen zuzenketan aldi zuzendu du, aldiz formaren ordez.

2023-12-01

bertsolaritza

Euskal HerriaPaís Vasco Basque CountryBertsolaritzaEl bertsolarismo BertsolaritzaBertsolaritza El bertsolarismo BertsolaritzaJoxerra GarziaEuskal Kultura Saila Colección Cultura Vasca / Basque Culture SeriesEuskal Kultura Saila9KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA BertsolaritzaEl bertsolarismo BertsolaritzaJoxerra GarziaEuskal H ErriaPaís VascoBasque countryEuskarazko batbateko bertsogintzaren gaur egungo egoera, tradizioa eta etorkizunaRealidad, tradición y futuro de la improvisación oral vascaThe Reality, Tradition and Future of Basque Oral Improvisation Euskal Kultura Sailaren editorea Editora de la Colección Cultura Vasca Basque Culture Series Editor: Mari Jose Olaziregi© Testua / Texto / Text: Joxerra Garzia© Euskarazko itzulpena: Jose Antonio Sarasola© Translation into English: Cameron Watson© Diseinua / Diseño / Design: Tiktak multimedia© Azala / Portada / Front Cover Argazki PressInprimatzailea / Imprime / Printed by: Gráficas DosbiL.G. / D.L. / L.D.: VI580/2012ISBN: 9788461497638Etxepare Euskal Institutua Instituto Vasco Etxepare / Etxepare Basque InstitutePrim 7, 1E 20006 DonostiaSan Sebastiánetxepare@etxepare.netwww.etxepareinstitutua.netEuskal Kultura Saila Colección Cultura Vasca / Basque Culture Series 1 Eusk araren historia laburra / Breve historia de la lengua vasca / A Brief History of the Basque Language 2 XX. mendeko euskal literatura / Literatura vasca del siglo XX / Basque Literature in the Twentieth Century 3 Euskal musika klasikoa / Música clásica vasca / Basque Classical Music 4 Euskal kantagintza: pop, rock, folk / La canción vasca: pop, rock, folk / Basque Songwriting: Pop, Rock, Folk 5 Estanpa bilduma / Colección de estampas / A Collection of Prints 6 Euskal zinema / Cine vasco / Basque Cinema 7 Arkitektura eta diseinua / Arquitectura y diseño / Architecture and Design 8 Euskal dantza / La danza vasca / Basque Dance 9 Bertsolaritza / El bertsolarismo / Bertsolaritza 10 Tradizioak / Tradiciones / Traditions 11 Euskal sukaldaritzaz / Sobre cocina vasca / On Basque Cuisine 12 Euskal antzerkia / Teatro vasco / Basque Theater En 1545, se publicó el primer libro en euskara Linguae Vasconum Pri­mitiae de Bernart Etxepare, quien formuló un deseo: “Euskara, jalgi hadi mundura” (Euskara, muéstrate al mundo) .El Instituto Vasco Etxepare toma su nombre de este primer autor vasco, y convierte, además, su deseo en nuestro lema. Siendo el objetivo y la misión del Instituto la de promocio nar y difundir la lengua y la cultura vasca por todo el mundo.Por un lado, es nuestra tarea fomentar el conocimiento sobre nuestra lengua, y su aprendizaje en el ámbito académico. Y por otro, queremos dar a conocer internacionalmente las manifestaciones artísticas de nuestros creadores: artistas plásticos, músicos, bailarines, escritores, directores de cine, actores, etc.Una de las primeras tareas en la internacionalización de nuestra lengua y cultura ha sido crear esta colección con el objetivo de informar sobre nuestro idioma, el euskara, y sobre todas las disciplinas artísticas y culturales que conforman la riqueza de nuestra cultura.In 1545 the first book in Euskara, Linguae Vasconum Primitiae, was published by Bernart Etxepare, who expressed one wish: Euskara, jalgi hadi mundura Euskara, go forth into the world.The Etxepare Basque Institute takes its name from this first Basque author and, moreover, converts his wish in our motto. The Institute’s objective and mission is to promote and diffuse the Basque language and culture throughout the world. On the one hand, our task is to promote knowledge about our langua ge, and its study in the academic sphere. And on the other, we want to introduce the creative expressions of our artists: visual artists, musicians, dancers, writers, film di rectors, actors, and so on. One of the first tasks in the inter nationalisation of our language and culture has been to create this collection with the aim of informing people about our language, Euskara, and about the artistic and cultural disciplines that make up the wealth of our culture. Aizpea GoenagaEtxepare Euskal Institutuko zuzendariaDirectora del Instituto Vasco EtxepareDirector of the Etxepare Basque Institute1545. urtean, Bernart Etxeparek bere Linguae Vasconum Primitiae, euskarazko lehenengo liburua, argitaratu zuenean, desira bat adierazi zuen: “Euskara, jalgi hadi mundura”.Etxepare Euskal Institutuak gure lehenengo idazlearen omenez har tu du izena, eta, haren desira gure izatearen ardatz bilakaturik, euskara eta euskal kultura mundura ateratzea eta zabaltzea du helburutzat.Batetik, gure eginkizuna euskararen ezaguera sustatzea da eta haren ikasketa bultzatzea esparru akademikoan; eta bestetik, gure sortzaileak eta haien adierazpen artistikoak nazioartean ezagutarazten ahalegintzen gara: gure artista plastikoak, musikariak, dantzariak, idazleak, zinezuzendariak, an tzez leak...Gure hizkuntza eta kultura munduan barrena zabal tzeko ahalegin horretan, liburusorta bat sortzea izan da gure lehenengo lanetako bat, horren bidez informazioa emateko euskarari buruz eta gure kultura osatzen eta aberasten duten alor artistiko eta kultural guztiei buruz.Euskara, jalgi hadi munduraEuskara, muéstrate al mundoEuskara, go forth into the world HitzaurreaIntroducciónIntroduction 6Gaur egungo bertsolaritzaren gorakadaLa pujanza del bertsolarismo actualThe Strength of Contemporary Bertsolaritza 10Bertsolaritzaartearen agerpenakManifestaciones del arte del bertsolarismoDemonstrations of the Art of Bertsolaritza 20Bertsolari ofizioaEl oficio de bertsolariThe Bertsolari Profession 32Bertsolaritzaren historia laburraBreve historia del bertsolarismoA Brief History of Bertsolaritza 42Bertsolaritza Informazioaren GizarteanEl bertsolarismo en la Sociedad de la InformaciónBertsolaritza in the Information Society 106 Bibliografia / Bibliografía / Bibliography 110 Argazkiak / Fotografías / Photographs 111 Joxerra Garzia 112AurkibideaÍndice Index Sarrerako gorabehera batzuk Liburu honen helburu nagusia bertsolaritza zertan datzan ulertu ahal izateko argibideak eskaintzea da. Lehenengo eta behin, bertsolaritzak gaur egun bizi duen egoera bere konplexutasun guztian azaltzen saiatuko gara. Behin fenomeno honen egoera aur keztu ondoren, bertsolaritzaren historia aztertuko dugu hasi, bere hastapen ilunetatik eta gaur egunera arte, ahozko tradizio honen bizitza luze eta arrakastatsuko protagonista nagusietako batzuen bitartez.Kontuan hartuta, zorionez, gaur egun oso erraz lor daitekeela bertsolaritzari buruzko nahi den infor mazio guztia, egokiago iritzi diogu, liburu honetan informazio hori pilatzen jardun gabe, berorren interpretazio zuzenerako giltzak eskaintzeari. Obra honetan zehar kasu jakin bakoitzaren gaineko infor mazio gehigarria aurkitzeko erreferentziak ematen dira. Aurrera jarraitu aurretik, bertsolari, bertso eta bertsola ritza kontzeptuak argitzea eta zehaztea komeni da.HitzaurreaIntroducción Introduction Joxerra GarziaJose Manuel Lujanbio “Txirrita” 7Algunos aspectos preliminaresEl principal objetivo de este libro es ofrecer las claves necesarias para la comprensión cabal del bertsolarismo. En primer lugar, trataremos de dar cumplida cuenta de la realidad actual del bertsolarismo en toda su complejidad. Una vez expuesta la realidad actual del fenómeno, recorreremos la historia del bertsolaris mo desde sus oscuros orígenes hasta la actualidad, a través de algunos de los principales protagonistas de la larga y exitosa historia de esta tradición oral. Como quiera que, por fortuna, la información sobre el bertsolarismo es hoy abundante y de fácil acceso, hemos procurado huir de la mera acumulación de datos, en la firme creencia de que la mejor aportación que puede hacer esta obra es ofrecer las claves necesarias para interpretar la información sobre el bertsolarismo. A lo largo de la obra se indican las referencias en las que puede encontrarse más información en cada caso.Antes de seguir adelante, conviene aclarar y precisar los conceptos de bertsolari bertso y bertsolarismo.Some Preliminary AspectsThe principal goal of this book is to present the necessary means for fully understanding bertso­laritza. Initially, I will attempt a detailed description of the current reality of bertsolaritza in all its complexity. Once the current reality of the phenomenon has been addressed, I will trace the history of bertsolari­tza from its obscure origins to the present, by means of its main protagonists in the long and successful history of this oral tradition. Given that luckily information on bertsolaritza is today plentiful and easily accessible, I have tried to avoid merely accumulating facts, in the firm belief that the best contribution this work can make is to offer the necessary means for interpreting information about bertsolaritza. I have added clear references throughout the work where in each case one can access further information. Before continuing, it is worth clarifying and explain ing precisely the concepts of bertsolari , bertso and bertsolaritza. Bertsolaritza filmeko fotograma bat / Un fotograma de la película Bertsolaritza / A Still from the Film Bertsolaritza 8 Nor da bertsolari? Gaur egun, bertsolaritzat hartzen da entzuleria baten aurrean bertsoak batbatean asmatzeko gaitasuna daukana, eta ez beste inor. Beraz, bertso paperak idazten dituenari, edo aurretiaz sortu eta buruz ikasiriko bertsoak abesten dituenari ez zaie aitortzen bertsolari estatusa, bertso horiek kalitaterik handienekoak badira ere. Zer da bertsoa? Bertsoa, erdarazko verso edo verse ez bezala, estrofa osoa da, eta ez estrofa horretako lerro bakoitza. Bertsolaritza hitzak adieraz dezake bertsoak batbatean asmatzeko artea edo gaitasuna (bertsogintza), edota aipatu fenomenoaren inguruan sortu den mugimendu soziala. Eman ditugun argibide hauek zehaztapen terminologikoak baizik ez dira eta daukaten helburu bakarra gaizkiulertuak saihestea da. Oinarrizko kontzeptu horien eta beste batzuen definizioa, eta horrekin batera, bertsolaritzaren errealitate konplexua, orrialde haue tan zehar argituz joango da. Horixe da, be hintzat, egileak espero duena.Gaur egun, bertsolaritzat hartzen da en tzuleria baten aurrean bertsoak batbatean asma tzeko gaitasuna daukana, eta ez beste inor. 9 ¿Quién es bertsolari? Hoy en día se considera bertso lari sólo a quien es capaz de improvisar bertsos ante un auditorio. A quien escribe bertsos, o canta ber tsos previamente creados y memorizados, no se le reconoce es estatus de bertsolari, por más que sus bertsos sean de extraordinaria calidad.¿Qué es un bertso? Bertso, a diferencia de verso o verse , no es una línea de una estrofa, sino la estrofa entera.Bertsolarismo puede designar tanto el arte de improvisar versos (bertsogintza) como el movimiento social creado en torno al mismo ( bertsolaritza). Conviene tomar estas primeras indicaciones como lo que son: meras precisiones terminológicas cuyo ob jetivo es sólo evitar malentendidos. La definición de esos y otros conceptos básicos, y con ella la compleja realidad del bertsolarismo, irá aflorando a lo largo de estas páginas. Al menos, ésa es la esperanza del autor.Who is a bertsolari ? Today a bertsolari is only consid ered to be someone capable of improvising bertsos in front of an audience. Anyone who writes bertsos, or sings previously created and memorised bertsos, is not accorded the bertsolari status, however ex traordinary the quality of their bertsos might be.What is a bertso? A bertso, unlike a verso or verse, is not a line in a stanza, but rather the whole stanza itself. Bertsolaritza can designate both the art of improvising verses (bertsogintza) and the social movement created around it ( bertsolaritza). One should take these initial indications for what they are: mere terminological definitions whose goal is only to avoid misunderstandings. The defini tion of these and other basic concepts, and with this the complex reality of bertsolaritza, will be demonstrated throughout these pages. At least, that is the author’s hope. Gaur egungo bertsolaritzaren gorakadaLa pujanza del bertsolarismo actualThe Strength of Contemporary BertsolaritzaNahitaezko soldadutzaren aurrean intsumiso deklaratzeagatik ezarri zioten epaiketan, Jon Sarasuak, epailearen galderari erantzunez, bertsolari ofizioa zertan zetzan azaldu behar izan zuen. Epaian jasoa geratu denez, Jon Sarasuaren adierazpenetatik epaileak zera ulertu zuen, bertsolariak zirela “una especie de juglares sabelotodo”; halere, definizio horri zuzenketa batzuk egin beharra dago.Hasteko, bertsolariaren profila hurbilago legoke trobadoretik eta ez juglaretik, bertsolariak ez baititu abesten beste norbaitek (edo berak aurretiaz) moldaturiko koplak; aitzitik, inprobisatu egiten ditu, abestu ahala, bere bertsoak. Dena dela, eta alder di hau aurrekoa baino askoz ere garrantzitsuagoa da, gaur egungo bertsolariak juglare edo trobadore gisa definitzeak okerreko iritzi bati eman liezaioke bide, hots, antzinako fenomeno bat dela, arrazoi misteriotsuren batengatik, duela hainbat mende praktikatzen zen bezalaxe gure egunetara arte iraun duena. Hor, beraz, erlikia batez ariko ginateke, gauza miresgarri bezain alferreko batez, lehenbiziko asmakari aeronautikoak edo XIX. mendeko idazmakinak bezala. Ezer ez egiatik urrunago. Bertsolaritza gaur egun errealitate sendo eta onarpen sozial handikoa da euskarak bizirik dirauen eremu geografikoetan. Bertsolaritzak gizarte euskaldunetan daukan sasoi bete hori argi eta garbi islatzen da egin diren azterketa soziologikoetan.11 Bertsozale Elkartearen enkarguz SIADECO enpresak, 1993an, egindako azterketa soziologikoak azaltzen zuen euskaldunen %15ak bertsozaletzat zuela bere burua; %35ak zaletasun nahikoa zuen, eta %28 bertsolaritzarekin interesatuta zegoen. Hamahiru urte geroago (2006), Xabier Aierdi eta Alfredo Retortillo Euskal Herriko Unibertsitateko irakasleek egindako azterketaren arabera, elkarte beraren enkar guz, anzteko datuak azaltzen zituen: %14 zale amorratuak; %26 moderatuak; %28 noizbehinkakoak; %32 zaletasunik ez. Azken azterketa horren laburpena ikusteko: http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/retortillo_aierdi. 11 In the trial which he was subjected to for refusing to do compulsory military service, the bertsolari Jon Sarasua had to explain, at the request of the judge, what exactly the profession of bertsolari was. Ac cording to court records, the judge deduced from Sarasua’s declarations that bertsolaris must be “kinds of knowall minstrels,” a definition one should clarify in certain aspects.In the first instance, the profile of bertsolaris would resemble more that of troubadours than minstrels, given that they do not sing things composed by oth er people (or by themselves previously), but instead they create and sing bertsos as they go along, in a pure form of improvisation. In any event, and this is much more important, defining contemporary bertso laris as minstrels or troubadours might lead us to think of this an oldfashioned phenomenon that, for some mysterious reason, has survived down to the present in the same way it was practiced centuries ago. If this were the case, we would thus be speaking about a relic, an object as admirable as it was impractical, like the first aeronautical models or typewriters of the nineteenth century. However, nothing could be further from the truth. Improvised bertsolaritza is today a powerful and highly prestigious reality in those geographic areas where Euskara continues to exist. Indeed, the strength and importance of bertsolaritza in the Basquespeaking community is clearly reflected in several sociological studies.11 The sociological study commissioned by the Bertsozale Elkartea and undertaken in 1993 by the SIADECO company revealed that 15% of Basquespeakers considered themselves great enthusiasts of bertsolaritza; 35% said they were very interested in it, and 28% said they had some interest in it. Thirteen years later, in 2006, another study carried out by two professors at the Univer sity of the Basque Country, Xabier Aierdi and Alfredo Retortillo, commissioned by the Association of the Friends of Bertsolaritza, came up with similar results: 14% were great enthusiasts; 26% had a moderate interest; 28% an occasional interest; and 32% En el juicio a que fue sometido por insumisión al servicio militar obligatorio, el bertsolari Jon Sarasua, tuvo que explicar, a instancias del juez, en qué con sistía su oficio de bertsolari. Según recoge la sentencia, de las declaraciones de Jon Sarasua el juez dedujo que los bertsolaris debían de ser “una especie de juglares sabelotodo”, definición que habría que matizar en algunos aspectos.En primer lugar, el perfil de los bertsolaris se asemejaría más al de los trovadores que al de los juglares, puesto que no cantan lo compuesto por otros (o por ellos mismos con anterioridad), sino que crean los bertsos según cantan, en pura improvisación. En todo caso, y este aspecto es mucho más relevante que el anterior, definir a los bertsolaris actuales como juglares o trovadores podría hacernos creer que nos encontramos ante un fenómeno antiguo que, por alguna misteriosa razón, ha sobrevivido hasta nuestros días tal y como se practicaba hace siglos. Así pues, estaríamos hablando de una reliquia, de un objeto tan admirable como inservible, a la manera de los primeros modelos aeronáuticos o las máquinas de escribir del siglo XIX.Nada más lejos de la realidad. El bertsolarismo improvisado es hoy una realidad pujante y de gran prestigio social en los ámbitos geográficos en los que el euskara sigue vivo. La pujanza y centralidad del bertsolarismo en la comunidad vascoparlante se refleja con claridad en los estudios sociológicos realizados.1 1 El estudio sociológico realizado en 1993 por la empresa SIADECO por encargo de Bertsozale Elkartea, revelaba que el 15% de los vascohablantes se declara gran aficionado al bertsolarismo; el 35% dice tener bastante afición, y el 28% declara interesarse algo por el bertsolarismo. Trece años más tarde (2006), otro estudio realizado por los profesores de la Universidad del Pais Vasco Xabier Aierdi y Alfre do Retortillo, por encargo de la Asociación de Amigos del Bertsolarismo, arrojaba datos similares: 14%, grandes aficionados; 26%, moderados; 28% ocasionales; 32% no afi 12 Edo, bestela, bertsolaritzaren bizitasuna egiaztatu nahi duenak, ez dauka bere agerpen masiboenetako batean erreparatu besterik: bertsolarien txapelketa nagusiko finala, lau urtean behin egiten den lehiaketa. 2005ean final hori Bizkaian egin zen, zehazkiago BECen (Bilbao Exhibition Centre). Finala, euskaldun dentsitate kopuru handiena daukan probintzian, Gipuzkoan, egiten ez zen lehenbiziko aldia zen, benetako erronka, alegia.Emaitza gogoangarria izan zen. 15.000 lagun izan ziren lehiaketaren lekuko (eta beste hainbatek irrati eta telebista bidez ekitaldi guztia jarraitu zuten). Beste horrenbeste gertatu zen 2009ko edizioan.2Irudiaren gizarte honetan, erritmo gero eta zorabia garriagoekin, arreta guztiz lehiatua eta mezu gero eta laburragoekin, nekez ulertzen da nola den posi ble 15.000 lagun sei ordu baino gehiagoan egotea (goiz eta arratsaldeko saioetan, tartean bazkaltzeko etenaldi batekin) funtsean bideokliparen antitesia den emanaldi bat atseginez entzuten: bertsolariek “a capella” abesten dute, zutik, jarrera hieratikoan mikroen atzean parapetaturik, hutsaren hurrengo eszenografiarekin, eta emanaldiaren erritmoa bertsoen edukiak markatzen duela. Datu hauek daukaten garrantziaz jabetzeko, gogorarazi beharra dago mota honetako ekitaldi batek erakar dezakeen publiko bakarra, esan beharrik ere ez dago, populazio euskalduna dela, eta iturri fida garrienen arabera, komunitate hori 750.000 bat lagunek osatzen dugula3 (kopuru hori zertxobait gehitu 2 Merezi du John Foley, Oral Tradition Centreko zuzendariak beste aditu batzuekin batera 2005eko finalera joan ostean idatzitako kronikari begirada bat botatzea: http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/foley. Kronikaz gain, 2005eko finaleko hainbat une ikus daitezke, argazkitan zein bideoz.3 Aipaturiko Aierdi eta Retortilloren artikuluan (http://jour nal.oraltradition.org/issues/22ii/retortillo_aierdi), egileek gaur egungo euskal gizartearen errealitate soziokulturalaren deskribapen ongi dokumentatu eta bikaina egiten dute, eta bertsolaritzari dagozkion datuak ulertzeko eta baloratzeko testuingurua eskaintzen du.2005eko finalean, 15.000 lagun izan ziren lehiaketaren lekuko (eta beste hainbatek irrati eta telebista bidez ekitaldi guztia jarraitu zuten). Beste horrenbeste gertatu zen 2009ko edizioan. 13Otra manera de constatar la vitalidad del bertsolarismo es observar una de sus manifestaciones más masivas: la final del campeonato nacional de bertsolaris, competición que se celebra cada cuatro años. En 2005, la final se celebró en Bizkaia, más concretamente en el BEC (Bilbao Exhibition Center). Era la primera vez que la final salía de la provincia que mayor densidad de vascoparlantes tiene, Gipuzkoa, lo cual era todo un reto.El resultado fue espectacular. Aproximadamente 15.000 personas asistieron al evento (y otras muchas lo siguieron por radio o televisión). Otro tanto ocu rrió en la edición de 2009.2En esta sociedad de la imagen, donde los ritmos cada vez más vertiginosos, la atención más disputada y los mensajes más cortos, no resulta fácil explicar cómo es posible que 15.000 personas atiendan con deleite durante más de seis horas (repartidas entre mañana y tarde, con una pausa para la comida) a un espectácionados. Ver el resumen de este último estudio en: http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/retortillo_aierdi.2 Merece la pena consultar la crónica de John Foley, direc tor del Oral Tradition Centre,tras asistir, junto con otros expertos, a la final de 2005: http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/foley. Además de la propia crónica, pueden verse diversos momentos de la final de 2005, tanto en fotografía como en vídeo.Another way of demonstrating the vitality of bertso­laritza is to observe one of its largest expressions: the national bertsolari championship final, a competition held every four years. In 2005 the final was held in Bizkaia, and specifically in the BEC (Bilbao Exhibition Centre). It was the first time the final had been held outside the most Basquespeaking province, Gipuzkoa, which was a major challenge for the organisers. The result was spectacular. Approximately 15,000 people attended the event (with many others follow ing it on the radio and television). And it was a similar story during the 2009 edition.2 In this imagedriven society, with an ever dizzying rhythm of life, shorter attentionspans and fleet ing messages, it is not easy to explain why 15,000 people are happy to spend over six hours (divided up between morning and afternoon sessions, with a break for lunch) attending an event which is, in essence, the antithesis of the pop video; bertsolaris not particularly interested. See a summary of this latter study at: http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/retortillo_aierdi.2 On this one should consult the feature by John Foley, director of the Oral Tradition Center , after attending the 2005 final together with other experts, at http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/foley. Besides the feature itself, one can see several moments from the 2005 final, both in photographs and on video.Bertsolari Txapelketa Nagusia (2009) / Campeonato Nacional de Bertsolaris (2009) / Bertsolari Championship final (2009) 14 daiteke, euskaraz mintzatzeko gai izan gabe ere, uler tu egiten duen jendea barne hartzen bada, baina ino laz ere ez da milioira iristen). Bertsolaritzak gaur egungo euskal gizartean daukan garrantzia ez da kasualitatearen emaitza; aitzitik, neurri handi batean behintzat, azken 25 urte hauetan egin den berrikuntzaren aldeko apustuari zor zaio, bertsolari, bertsozale eta antolatzaile belau naldi batek landutako estrategia soziokulturalaren barruan kokatzen den apustua, beren gidaritzapean hartu dutelarik bertsolaritza kolektibo gisa, Bertsozale Elkartearen inguruan antolatuz. Bertsozale Elkartea Bertsozale Elkarteak, gaur egun milatik gora bazkide dauzka, horien artean ia bertsolari guztiak. 1986an sortu zen, “Bertsolari Elkartea” izenarekin eta bere lehenbiziko eginkizuna bertsolarien txapelketa antolatzea izan zen, ordura arte Euskal tzaindiak egiten zuena. 1995ean, birfundatze bat gertatu zen, besteak beste, izena aldatuz, eta harrezkero etengabe ari da hazten eta erantzukizun berriak bere gain hartzen.2008az gero, Mintzola Fundazioan barne hartua, Elkarteak gestionatzen du Ahozkotasunaren Xenpelar Dokumentazio Zentroa; bertsolaritza eta ahozkotasunari buruzko ikerketa antolatzen, koordinatzen eta sustatzen du, eta beste hainbat materialen artean, urtero, batbateko bertso onenen antologia argitaratzen du; bertsolaritza artearen transmisio mugimendua koordinatzen du, bai bertso eskoletan eta bai Hezkuntza arautuan; Euskal Telebistako Hi­tzetik Hortzera bertsolaritzari buruzko asteroko programa ekoizten eta koordinatzen du; Lanku enpresa elkartuaren bitartez, bertso saioetarako bertso larien kontratazioa gestionatzen du... Gainera, Elkarteak presentzia aktiboa dauka Euskal Herriko bizitza sozial eta kulturalaren beste hainbat arlotan ere. Horrez gain, betiere harremanean dihardu ahozkotasunarekin zerikusirik daukaten nazioarteko elkarte Bertsozale Elkartearen webgunea / Web de Bertsozale Elkartea, Asociación de Amigos del Bertso larismo / Website of the Bertsozale Elkartea, the Association of the Friends of Bertsolaritza 15 culo que es, en esencia, la antítesis del videoclip: los bertsolaris cantan a capella, hieráticamente parapetados tras los micrófonos de pie; la escenografía se reduce a su mínima expresión, y el ritmo del espec táculo lo marca el contenido de los bertsos.Para ponderar como es debido estos datos, conviene recordar que el público potencial al que el evento puede aspirar ser reduce, por razones obvias, a la población vascoparlante, que conforma, según las fuentes más fidedignas, una comunidad de algo más de 750.000 personas3 (la cifra puede revisarse algo al alza si se cuenta la gente que, aun no siendo capaz de hablar en euskera, puede entenderlo, pero en nin gún caso llegaría al millón).La centralidad del bertsolarismo en la sociedad vasca actual no es fruto de la casualidad, sino que se debe, en gran parte, a la apuesta de renovación realizada en los últimos 25 años, apuesta que se enmarca en la estrategia sociocultural desplegada por una generación de bertsolaris, aficionados y organizadores que han tomado el timón del bertsolarismo como colectivo, organizándose en torno a Bertsozale Elkartea (Asociación de Amigos del Bertsolarismo). La Asociación de Amigos del BertsolarismoBertsozale Elkartea, Asociación de Amigos del Bertso larismo, cuenta en la actualidad con más de mil asociados, entre los que se encuentra la práctica totalidad de los bertsolaris. Nacida en 1986 bajo el nombre de “Bertsolari Elkartea” (Asociación de Bertsolaris), su primera función fue organizar el campeonato de bertsolaris que hasta entonces organiza3 El ya citado artículo de Aierdi y Retortillo (http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/retortillo_aierdi) los autores hacen una concisa, documentada y excelente descripción de la realidad sociocultural vasca actual, como contex to que permite entender y valorar los datos referidos al bertso larismo.sing a cappella, standing solemnly and taking refuge behind microphones; the stage design is reduced to a minimum, and the rhythm of the event defines the content of the bertsos. In order to weigh up these facts, it is worth remembering that the potential audience for an event like this is limited, for obvious reasons, to the Basquespeaking population, which is, according to the most reliable sources, a community of just over 750,000 people3 (this figure might rise a little if people who, although they cannot speak Euskara, do understand it, are taken into account, but it would still never reach the million mark).The importance of bertsolaritza in contemporary Basque society is not just the product of chance, but instead is the result, in many ways, of a commitment to overhaul the phenomenon during the last twentyfive years; a commitment framed in a sociocultural strategy deployed by a generation of bertsolaris , enthusiasts and organisers who have taken the helm of bertsolaritza as a collective, organising themselves around the Bertsozale Elkartea (Association of the Friends of Bertsolaritza). The Association of the Friends of BertsolaritzaBertsozale Elkartea, the Association of the Friends of Bertsolaritza, has at present over a thousand members, including almost all the bertsolaris . Created in 1986 under the name “Bertsolari Elkartea” (Bertso­lari Association), its first task was to take charge of the bertsolari championship which had until then been organised by the Basque Language Academy, 3 In the already cited article by Aierdi and Retortillo (http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/retortillo_aierdi) the authors offer an excellent concise and welldocumented description of the current Basque sociocultural reality as a context which allows one to understand and evaluate the data regarding bertsolaritza. 16eta erakunde guztiekin. Lan horren emaitzak dira, besteak beste, 2003ko maiatzaren 16 eta 17an Renon egin zen mintegia, bertan Jon Sarasuak, Andoni Egañak eta Joxerra Garziak bertsolaritzari buruzko liburuan4 dituzten ideiak kontrastatu ahal izan zituz telarik amerikar ahozkotasun adituekin; edo, Donos tian, 2003ko azaroaren lehen astean egin zen Ahozko 4 Liburu beraren lau bertsio argitaratu ziren aldi berean: inge lesez, gazteleraz, frantsesez eta euskaraz. Elkartearen web orrian testu osoa irakur daiteke lau hizkuntzetan: The Art of Bertsolaritza. Improvised basque verse singing (www.bertsozale.com/liburua/ingelesa/sarrera); El arte del bertsolarismo. Realidad y claves de la improvisación oral vasca (www.bertsozale.com/liburua/castellano/sarrera); L´Art du Bertsolarisme. Réalité et clés de l´improvisation orale basque (www.bertsozale.com/liburua/frantsesa/sarrera); Batbateko bertsolaritza. Gakoak eta azterbideakn (www.bertsozale.com/liburua/euskara/sarrera).Hitzetik hortzera telesaioko lankide batzukAlgunos miembros del programa de televisión Hitzetik hortzeraSome members of the television programme Hitzetik Hortzera 17 ba la Academia de la Lengua Vasca, Euskaltzaindia. En 1995 se produce una refundación, que incluye el cambio de nombre, y en todo caso no ha cesado de crecer y asumir nuevas funciones.Integrada desde 2008 en la Fundación Mintzola (Fábri ca de la oralidad), la Asociación gestiona el Centro de Documentación de la Oralidad Xenpelar; or ganiza, coordina y promueve la investigación sobre bertsolarismo y oralidad, editando, entre otros muchos materiales, una antología anual de los mejores bertsos improvisados; coordina el movimiento de transmisión del arte del bertsolarismo tanto en las Bertso Eskolak (escuelastalleres de bertsolarismo), como en la enseñanza reglada; produce y coordina el programa televisivo semanal sobre bertsolarismo de Euskal Telebista Hitzetik Hortzera; gestiona, por medio de la empresa asociada Lanku la contratación de los bertsolaris en las diversas actuaciones… Por otro lado, la Asociación tiene una presencia activa en otros ámbitos de la vida social y cultural del país. Tampoco descuida las relaciones internacionales y los intercambios con todas aquellas organizaciones y entidades que tienen que ver con la oralidad. Fruto de esa labor son, por ejemplo, el seminario celebrado en Reno los días 16 y 17 de mayo de 2003, en el que Jon Sarasua, Andoni Egaña y Joxerra Garzia confrontaron las ideas expuestas en su libro sobre bertsolarismo4 con expertos oralistas americanos, o 4 Se publicaron simultáneamente cuatro versions del libro: inglés, castellano, francés y euskera. En la web de la Asociación puede accederse al texto completo de cualquiera de las cuatro versiones: The Art of Bertsolaritza. Impro­vised basque verse singing (www.bertsozale.com/liburua/ingelesa/sarrera); El arte del bertsolarismo. Realidad y cla ­ves de la improvisación oral vasca (www.bertsozale.com/liburua/castellano/sarrera); L´Art du Bertsolarisme. Réali ­té et clés de l´improvisation orale basque (www. bertsozale.com/liburua/frantsesa/sarrera) ; Bat­bateko ber tso laritza. Gakoak eta azterbideakn (www.bertsozale.com/liburua/euskara/sarrera).Euskaltzaindia. In 1995, it was refounded and even changed its name and since then, it has grown steadily and taken on new functions.Integrated since 2008 into the Mintzola Foundation (the orality factory), the Association runs the Xenpelar Orality Documentation Centre; it organises, coordinates and promotes research into bertsola­ritza and orality, publishing (amongst a lot of other material) an annual anthology of the best improvised bertsos; it coordinates the movement which focuses on transmitting the art of bertsolaritza both in the Bertso Eskolak (schoolworkshops of bertsolaritza) and the statutory education system; it produces and coordinates the weekly television programme on bertsolaritza by Euskal Telebista (the Basque public television station), Hitzetik Hortzera; and it manages, via an associate company Lanku, the contracting of bertsolaris for various performances. Elsewhere, the Association is active in many other spheres of Basque social and cultural life. Nor does it neglect international relations and exchange with all those organi sations and bodies that have something to do with orality. Results of these efforts include, for example, the seminar held in Reno in the United States, 1617 May, 2003, in which Jon Sarasua, Andoni Egaña and Joxerra Garzia compared the ideas expressed in their book on bertsolaritza4 with American oral experts; and the First Intercultural Meeting on Oral 4 Four versions of the book were published simultaneously in English, Spanish, French and Euskara. One can access the entire text in any of its versions on the Association’s website: The Art of Bertsolaritza. Improvised Basque Verse Singing (www.bertsozale.com/liburua/ingelesa/sarrera); El arte del bertsolarismo. Realidad y claves de la improvisación oral vasca (www.bertsozale.com/liburua/castellano/sarrera); L´Art du Bertsolarisme. Réalité et clés de l´improvisation orale basque (www.bertsozale.com/liburua/frantsesa/sarrera); Bat­bateko bertsolaritza. Gakoak eta azterbideakn (www.bertsozale.com/liburua/euskara/sarrera). 18 Inprobisazioari buruzko Kultura arteko Lehenbiziko Topaketa. Harreman horien ondorio da Oral Tradi ­tion aldizkari prestigiotsuak, John Foleyren5 zuzendaritzapean 2007an bertsolaritzari buruz plazaratu zuen ale monografikoa.Elkarteak berak webgune bikain bat dauka (lau hizkuntzatan kontsulta daitekeena: euskara, gaztelania, frantsesa eta ingelesa).6 Bisitariak bertan aurkituko ditu, besteak beste, honako baliabide eta zerbitzuak: bertsolaritzaren jarduerari buruzko agenda zehatza, hainbat ekitaldiren bideoak, bertsolarien eta bertsolaritzarekin loturiko beste zenbait agenteren biografiak, inprobisazioaren hainbat alderdiri buruzko azterketak, argitalpenen katalogoa, biblioteka birtuala, bertsolaritzari buruzko datu basea, edo bertsolariek erabili ohi dituzten ia 3.000 doinuak entzuteko aukera.5 John Foleyren 2005eko txapelketako finalari buruzko kronika, egiazki bertsolaritzari buruzko ale monografikoaren hitzaurrea bezala da. Ale horrek, euskarri informatikoan bakarrik editatu den Oral Traditioneko lehenbizikoa, material grafiko askotariko eta interesgarria eskaintzen du, bai argazki finkoan eta bai audioan eta bideoan. Aldizkariaren lehen orriaren helbidea honako hau da: http://journal.oraltradition.org/issues/22ii.6 Elkartean web orria ondokoa da: http://www.bertsozale.com. Bertsolari Elkarteak webgune bikain bat dauka (lau hizkuntzatan kontsulta daitekeena: euskara, gaztelania, frantsesa eta ingelesa). 19 el Primer Encuentro Intercultural de Improvisación Oral celebrado en DonostiaSan Sebastián la primera semana de noviembre de 2003. De estos contactos deriva el número monográfico sobre bertsolarismo publicado en 2007 por la prestigiosa revista Oral Tra­dition , dirigida por John Foley.5 La propia asociación dispone de una excelente pági na web (que puede consultarse en cuatro idiomas: euskera, castellano, francés e inglés),6 en la que el visitante encontrará, entre otros muchos, estos recur sos y servicios: una amplia agenda sobre la actividad del bertsolarismo, vídeos de diversas actuaciones, biografías de bertsolaris y otros agentes del bertsolarismo, estudios sobre diversos aspectos de la improvisación, un catálogo de publicaciones, una biblioteca virtual, una base de datos sobre el bertsolarismo, o la posibilidad de acceder a las casi 3.000 melodías que los bertsolaris emplean.5 La crónica de John Foley sobre la final del campeonato de 2005, que hemos citado anteriormente, es en realidad como un prólogo al número monográfico sobre el bertsolarismo. En este número, primero de Oral Tradition que se editó sólo en soporte informático, ofrece diversos e interesantes materiales gráficos, tanto en foto fija como en audio y vídeo. La dirección de portada de la revista es: http://journal.oraltradition.org/issues/22ii.6 La página principal de la asociación es: http://www.bertsozale.com. La página se abre en euskera, pero allí mismo se ofrece la opción de cambiar de idioma. Improvisation, held in DonostiaSan Sebastián during the first week of November 2003. These contacts led to a special edition of the prestigious journal, Oral Tradition , edited by John Foley,5 being dedicated to bertsolaritza in 2007.The Association itself has an excellent Web site (which can be consulted in four languages: Euskara, Spanish, French and English),6 in which the visitor will find, amongst many other things, the following resources and services: an ample agenda on bertso­laritza activities, videos of different performances, biographies of bertsolaris and other agents involved in bertsolaritza, studies on various aspects of improvisation, a catalogue of publications, a virtual library, a database on bertsolaritza, and a chance to access the almost three thousand melodies used by bertsolaris .5 John Foley’s previously noted feature on the 2005 championship is, in reality, the prologue to a special issue on bertsolaritza. In this issue, the first entirely online edition published by Oral Tradition , there is diverse and interest ing graphic material, whether in the form of photographs or video and audio recordings, on the subject. The homepage of this edition is at http://journal.oraltradition.org/issues/22ii .6 The Association’s homepage is at http://www.bertsozale.com . The page opens in Euskara, but one can choose one’s language right there. Manifestaciones del arte del bertsolarismoDemonstrations of the Art of BertsolaritzaAlegia ezagun batean, hiru itsuk, bakoitzak bere aldetik, elefantea zer eta nolakoa den jakin nahi dute. Lehenbizikoak, animaliaren hanka bat haztatu ondoren, dio elefantea zutabearen antzeko zera bat dela; bigarrenak, animaliaren tronpa haztatu du eta dio elefantea zutabea bezalakoa ez baizik soka lodilodi bat bezalakoa dela; eta hirugarrenak, animaliaren belarri bat haztatzea egokitu baitzaio, ondorioztatu du elefantea ez dela ez zutabea bezalakoa eta ez soka bezalakoa, alfonbra zimur baten antzeko zera bat baizik. Hazta daitekeen objektu bat hain era desberdin eta are kontrajarritan deskribatzen bada, aztertzai learen ikus (edo hazta) puntuaren arabera, ez da harritzekoa izango antzeko zerbait gertatzea bertsolaritza bezalako errealitate soziokultural konplexu baten definizioa ematerakoan.Azalpen honetan, bertsolaritza genero, arte edo ofi zio gisa aztertuko dugu batez ere.7 Dena dela, hemen deskribatzen dugun errealitateak hain nabarmenak ez diren oinarriak dauzka, ezinbestekoak halere bertsolaritzaren biziraupenerako. Gaur egungo bertsolaritza mantentzen, elikatzen eta berritzen duten oinarri nagusiak honako hauek dira: bertsoeskolak deritzen ikastegitailerrak; bertsolaritzaren irakaskuntza eskola arautuan; eta fenomeno honen presentzia medioetan, idatzietan zein ikusentzunezkoetan eta Sarean. Bertsolaritzaren beste alderdi hauek gehien eta on gien aztertu dituena Jon Sarasua8 izan da; beraz, haren lana gomendatuko diogu aipaturiko alderdi ho 7 Bertsolaritza ofiziotzat jo daiteke jarduteko modu profesionala den heinean, ez bizimodua irabazteko bidea den aldetik. Bertsolaritzak hainbat lagunei lana ematen die, baina ia ezinezkoa da ekitaldiekin irabazten denarekin bakarrik bizitzea. 8 Bereziki, kontsulta daiteke: “Gaur egungo bertsolaritzaren errealitate soziala”, www.bertsozale.com/liburua/castellano/sarrera: Ikus halaber: “The social features of Bertsolarism”, http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/sarasua.Bertsolaritza artearen agerpenak 21 En una conocida fábula, tres ciegos intentan, cada uno por su lado, averiguar qué cosa es un elefante. Así, el primero, que ha palpado una pierna, afirma que el elefante el como una columna; el segundo, que ha palpado la trompa, sostiene que el elefante es como una gruesa soga; y el tercero, al que ha correspondido palpar una oreja, concluye que el elefante no es ni una cosa ni otra, sino que es una especie de alfombra rugosa.Si un objeto palpable es susceptible de ser descrito de tan diversas y contrapuestas maneras en función del punto de vista (o de tacto) que el observador adopte, tanto más lo será una realidad sociocultural tan compleja como el bertsolarismo.En esta exposición nos centraremos sobre todo en los aspectos del bertsolarismo entendido como género, arte u oficio.7 Sin embargo, la realidad que aquí se describe tiene bases menos visibles, sin las cuales no sería viable. Las principales bases que sostienen, alimentan y renuevan el bertsolarismo actual son los talleresescuelas de bertsolarismo (bertsoeskolak); la enseñanza del bertsolarismo en la escuela reglada; y la presencia del género en los medios, tanto en los escritos y audiovisuales como en la Red.Quien más y mejor ha investigado estas otras dimen siones del bertsolarismo es Jon Sarasua,8 a cuya obra remitimos a quien quiera profundizar en esos aspectos, ya que aquí nos centraremos sobre todo en la propia actividad bertsolarística, en el bertsolarismo como espectáculo o actividad pública. 7 El bertsolarismo puede considerarse como oficio en el sentido de que supone un saber hacer que podemos lla mar profesional, no tanto como modo de subsistencia. El movimiento del bertsolarismo da trabajo a bastantes pertsonas, pero es casi imposible vivir exclusivamente de lo que se gana en las actuaciones. 8 En especial, pude consultarse: “La realidad social del ber tsolarismo actual”, www.bertsozale.com/liburua/castella no/sarrera Ver, asimismo: “The social features of Bertso larism”, http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/sarasua.In a wellknown fable, three blind men attempt, separately, to find out what an elephant is. Thus, the first one, who has just touched its leg, contends that the elephant is a column; the second, who touched the trunk, maintains that the elephant is a thick rope; and the third, who touched its ear, concludes that the elephant is neither one thing or the other, but instead a kind of coarse rug. If a palpable object can be de scribed in such different and opposing ways according to the point of view (or touch) the observer adopts, this will be even more the case when it comes to a sociocultural reality as complex as bertsolaritza. In this account I will focus above all on those aspects of bertsolaritza considered a genre, art or profession.7 However, the reality described here has less visible foundations, without which it would not be viable. The main foundations which sustain, nurture and revitalise contemporary bertsolaritza are the bertsolaritza schoolworkshops (bertso­eskolak); the teaching of bertsolaritza in the statutory education system; and the genre’s media presence, both in written as well as audiovisual and Web form.The most prolific and best researcher of these di mensions of bertsolaritza is Jon Sarasua,8 whose work I would recommend to anyone who wants to learn more about these aspects, given that here I will concentrate more on bertsolaritza activity itself, in other words on bertsolaritza as a performance or public activity.7 Bertsolaritza can be considered a profession in the sense that it implies a knowhow one might classify as professional, rather than in the stricter sense of a means of sub sistence. The bertsolaritza movement employs significant numbers of people, but it is virtually impossible to make a living exclusively from what one earns by performing. 8 See especially “Sociocultural Reality and Presentday Bertsolaritza”, at http://www.bertsozale.com/liburua/ingelesa/sarrera/. Likewise, see also “The Social Features of Bertsolarism” at http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/sarasua. 22 riek sakonkiago aztertu nahi dituenari, izan ere, gu hemen bertsolaritza ikuskizun edo jarduera publiko gisa hartuta deskribatzen saiatuko baikara.Alderdi hori bakarrik kontuan hartuta ere, gaur egungo bertsolaritzan agerpen aniztasun ugaria sumatzen da, eta horietako ezeinek, bakarka hartuta, ezin du fenomenoaren errealitate guztia azaldu. Aipatu ditugun Txapelketa Nagusiak, esate baterako, mugimenduaren oihartzun gisa, edo baliabide ekonomikoen iturri gisa, eduki dezaketen garrantzi guztiarekin, ez dira bertsolaritza fenomenoaren alderdi nabarmen eta ikusgarriena besterik.Bertsolarien jarduera (bertso saioa) egin daiteke areto itxi batean, zabala zein txikia, antzoki batean, pilotaleku batean, jatetxe bateko mahai baten ingu ruan, baina bai eta aire zabalean ere, plaza bateko kioskoan, edota kalean balkoitik balkoira.Azken hamarkada honetan, batez beste, urteko 1.500 bat bertso saio antolatzen dira. Gehien eskatzen diren bertsolarien artean, belaunaldi guztietakoak daude, 20 urtetik beherakoak zein 70 urtetik gorakoak. Goren mailako bertsolaritzan emakumearen presentzia azken urte hauetan errotu den fenomenoa dugu, edonola ere, Maialen Lujanbiok 2009ko Txapelketa Nagusia irabazi baino lehenagokoa, final hartan parte hartu zuen emakume bakarra, eta historia guztian txapela lortu duen lehenbiziko emakumea. Urteko 1.500 bertso ekitaldi horien artean, mota eta formatu askotakoak daude. Hona hemen ohikoenetako batzuk:Bertso jaialdi edo errezitalakAurretiaz iragarritako jardunaldia izaten da, eta bertan parte hartzen duten bertsolarien kopurua, ia beti, lautik zortzira bitartekoa. Areto itxietan egiten da (zine, antzoki, pilotaleku...), eta normalean ordubete eta er ditik bi ordura iraun ohi dute bertso saio hauek. Mota honetako jardunaldietan, bertsolariekin batera, funtsezko beste pertsonaia bat agertzen da: gai Bertsolariak kantuan / Bertsolaris improvisando / Bertsolaris improvising 23 Incluso considerando sólo ese nivel, el bertsolarismo actual se concretiza a través de una gran variedad de manifestaciones, ninguna de las cuales agota, por sí sola, la realidad del fenómeno. Los ya mencionados campeonatos nacionales, por ejemplo, con toda la importancia que puedan tener como caja de resonancia del movimiento o incluso como fuente de recursos económicos, no son sino la parte más visible y vistosa del fenómeno del ber tsolarismo.La actuación de los bertsolaris (bertso­saioa ), puede producirse en un recinto cerrado, sea grande o pequeño, lo mismo en un teatro que en un frontón o alrededor de la mesa de un restaurante, pero también al aire libre, en el quiosco de una plaza, e incluso de balcón a balcón.En la última década se vienen realizando unas 1.500 actuaciones al año. Entre los bertsolaris más solici tados los hay de diversas generaciones, desde los menores de 20 años hasta los mayores de 70. La incorporación de la mujer bertsolari en la elite del bertsolarismo es, por otra parte, un fenómeno con solidado en los últimos años, incluso antes de que el campeonato de 2009 lo ganara Maialen Lujanbio, única mujer participante en aquella final, y primera de toda la historia en conseguir el campeonato nacional.Entre las más de 1.500 actuaciones anuales, las hay de diverso tipo y formato. He aquí algunos de los for matos más habituales:Festival o recital de bertsos Se trata de un evento previamente anunciado, en el que participa un número de bertsolaris que, por lo general, varía entre 4 y 8. Suele celebrarse en recintos cerrados (cine, teatro, frontón…), y lo más habi tual es que tenga una duración de entre hora y media y dos horas.Junto a los bertsolaris, aparece una figura clave en este tipo de actuaciones: el presentadorconductor Even by just considering this level, contemporary bertsolaritza takes shape in a great variety of ways, none of which exhausts in and of itself the reality of the phenomenon. The already mentioned national championships, for example, for all the importance they might have as a soundboard of the movement or even as a source of financial income, are just the most visible and eyecatching part of the broader bertsolaritza phenomenon.The performance of bertsolaris (bertso­saioa, literally a bertso session) can take place in any large or small closed area, as well as in a theatre or a handball court or around a restaurant table, but also in public, in the pavilion of a square, or even from balcony to balcony. During the last decade there have been over 1,500 annual performances. The most soughtout bertsola­ris come from different generations, from those un der twenty to those over seventy years of age. At the same time, women bertsolaris have constituted an increasingly stronger presence amongst the bertso­laritza elite in recent years; this, even before Maialen Lujanbio, the only woman taking part in that final, won the 2009 championship; the first woman in his tory to win the national championship.Amongst those more than 1,500 performances, there are events of all kinds and formats. Here are some of the most typical formats: Bertso Festival or Recital This is a previously announced event in which, gener ally speaking, between four and eight bertsolaris take part. It is usually held in a closed area (a cinema, theatre, handball court, and so on), and it typically lasts be tween an hour and a half and two hours. Together with the bertsolaris, there is a key figure in these kinds of performances: the themepresenter, who proposes the topics and exercises the bertsolaris must address, according to a previously elaborated script. 24 jartzailea (sarritan emakumea izan ohi dena); berau arduratzen da bertsolari bakoitzari dagozkion gaiak eta ariketak proposatzeaz, aurretiaz prestatua duen gidoi baten arabera. Jardunaldi honetan zehar, bertsolariek hainbat bertsoaldi egiten dituzte, bikoteka, hirunaka zein bakarka. Gaijartzaileari dagokio bertsoaldi ba koitzean zein bertsolarik jardun behar duten erabakitzea, zein izango den formatua, eta zer gairi buruz aritu behar duten. Asmatu beharreko bertsoen kopuru zehatza txapelke tetan bakarrik ezartzen bada ere, mota honetako bertso jaialdietan, normalena, bertsolari bakoitzak aldiko hiru bertso kantatzea izaten da. Gaijartzaileak gaia formulatzen duenetik bertsolariak kantatzen hasi arte pasatzen duen denbora, aldatu egiten da jardueraren seriotasunaren arabera. Txapelketetan minutu erditik gorako isilaldiak onartzen dira; hain formalak ez diren saioetan, ordea, guztiz desegokiak lirateke horrenbesteko isilaldiak.Txapelketak eta sariketakBertso jaialdien adierazpen berezietako bat bertsolari txapelketak eta sariketak dira; berauetan lehia kideek bertsotan jarduten dute epaimahai baten aurrean, zeinak bertso bakoitza ebaluatzen eta pun tuatzen duen bertso baten amaieratik hurrengoaren hasierara dagoen tarte laburrean. Bana daitezkeen sarietatik aparte, irabazlearen bereizgarria betiere txapela izaten da. Adierazi dugun bezala, bertsolari lehiaketa guztietan garrantzitsuena Euskal Herriko Txapelketa Nagusia da, lau urtean behin egiten dena, baina hortik aparte probintzia bakoitzak egiten du bere txapelketa, eta badira lehiaketa formatua duten beste norgehiagoka batzuk ere (haur mailakoak, eskola artekoak, herri mailakoak, eskualde mailakoak, etab.).99 Txapelketei buruzko informazio zehatz eta eguneratua lor tzeko, ikus: http://www.bertsozale.com/castellano/txapelketak/historia/sarrera.htmBertsolari zahar eta gazteak elkarrekin aritzen dira bertsotanBertsolaris jóvenes y mayores improvisan versos juntos en el escenarioYoung and old bertsolaris improvise bertsos together on the stage 25 (o presentadoraconductora, como ocurre con frecuencia), que va proponiendo a los bertsolaris los temas y ejercicios que correspondientes, de acuerdo a un guión que ha elaborado previamente.A lo largo de la actuación (bertsosaioa), los bertsolaris efectuan diversas intervenciones (bertsoal diak), bien por parejas, en trío o en solitario. Es el conductor presentador de la sesión quien decide qué ber tsolaris protagonizarán cada intervención, qué formato tendrá la misma, y cuál será el tema sobre el que han de improvisar los bertsolaris. Aunque sólo en los campeonatos se establece el número exacto de bertsos a improvisar, lo normal en este tipo de recitales es que cada bertsolari cante tres bertsos por intervención. El tiempo máximo que puede tomarse un bertsolari desde que el conductor formula el tema hasta que empieza a cantar varía según el grado de formalidad de la actuación. En los campeonatos se toleran silencios de más de medio minuto, que en una actuación menos formal resultarían totalmente inadecuados. Certámenes y campeonatosUna expresión especial de los recitales son los certámenes y campeonatos de bertsolaris, donde los improvisadores compiten ante un jurado que evalúa y puntúa cada bertso en el escaso lapso de tiempo que transcurre entre el final de un bertso y el comienzo del siguiente. Con independencia de los premios que pue dan repartirse, el distintivo del campeón es siempre la txapela.. Como ya se ha indicado, el máximo acontecimiento de competición bertsolarística es el Campeonato de Euskal Herria, que se celebra cada cuatro años, pero cada provincia tiene su propio campeonato, y hay otros certámenes con formato competitivo (infantiles, interescolares, comarcales, locales, etc).99 Para una información detallada y actualizada de los diver sos campeonatos: http://www.bertsozale.com/castella no/txapelketak/historia/sarrera.htmThroughout the performance (bertso ­saioa) the bertsolaris participate in different kinds of ways (bertsoaldiak), whether in pairs, in threes or alone. The themepresenter decides which bertso­laris will participate in each way, what format this will follow, and what the topic will be on which the bertsolaris have to improvise. Although an exact number of bertsos to be improvised is only established in championships, it is customary in this kind of recital for each bertsolari to sing three bertsos each time they take the stage. The maximum amount of time a bertsolari has from the moment the themepresenter explains the topic until she or he begins to sing varies according to how formal the performance is. In championships, for example, there can be up to half a minute’s silence, which would be totally inappropriate in a less formal performance. Contests and CompetitionsOne special expression of these recitals is the ber­tsolari contest or competition. Here, the improvisers compete before a jury which evaluates and scores each bertso in the brief moment of time that elapses between the end of one bertso and the beginning of the next. Regardless of whatever prizes might be handed out, the distinctive feature of a champion is always the txapela (Basque beret). As already noted, the main event in bertsolaritza competitions is the Championship of the Basque Country, which is held every four years. However, each province has its own championship, and there are other contests with a competitive format (junior, school, regional, local, and so forth).9In championships a specialised group, rather than a themepresenter as such (who in this case just car 9 For detailed and uptodate information on the different championships, see http://www.bertsozale.com/english/txapelketak/historia/sarrera.htm. 26 Txapelketetan, jardueren diseinuaz eta garatu beharreko gaien formulazioaz talde espezializatu bat arduratzen da; ez da gaijartzailearen eginkizuna, kasu hauetan aurkezpenak egitera mugatzen baita. Ez da erraza bertsolari txapelketa nagusien historia osatzea, antolaketan, mailan eta oihartzunean alde handiak baitaude urte batzuetatik beste batzuetara. Bertsolaritzaren historia azaltzean, txapelketa batzuk sakonkiago aztertuko baditugu ere, jarraian, eta laburpen gisa, gaur egungo lau urteroko txapelketa gisa onar daitezkeen eta onartu ohi diren 15 txapelketetakoren bat irabazi duten bertsolarien zerrenda eskaintzen dugu (ikus 1. T AULA ).UrteaAñoYearTxapeldunCampeónChampionLekuaLugarPlace1935 Iñaki Eizmendi, Basarri Donostia1936 Jose Manuel Lujanbio, Txirrita Donostia1960 Iñaki Eizmendi, Basarri Donostia1962 Manuel Olaizola, Uztapide Donostia1965 Manuel Olaizola, Uztapide Donostia1967 Manuel Olaizola, Uztapide Donostia1980 Xabier Amuriza Donostia1982 Xabier Amuriza Donostia1986 Sebastian Lizaso Donostia1989 Jon Lopategi Donostia1993 Andoni Egaña Donostia1997 Andoni Egaña Donostia2001 Andoni Egaña Donostia2005 Andoni Egaña BEC/Barakaldo2009 Maialen Lujanbio BEC/Barakaldo1. T AULA : 15 Bertsolari Txapelketa Nagusiak TABLA 1: Los 15 campeonatos nacionales de bertsolaris TABLE 1: The Fifteen National Bertsolari ChampionshipsTxapelketetan, jardueren diseinuaz eta garatu beharreko gaien formulazioaz talde espezializatu bat arduratzen da; ez da gaijartzailearen eginkizuna, kasu hauetan aurkezpenak egitera muga tzen baita. 27 En los campeonatos, el diseño de las actuaciones y la formulación de los temas a tratar corren a cargo de un grupo especializado, no del conductor o conduc tora del evento, que en este caso ejerce sólo labores de presentación.No es fácil recomponer la serie histórica de los campeonatos nacionales de bertsolaris, porque la organización, nivel y repercusión son muy diversos en las distintas épocas. Aunque al exponer la historia del bertsolarismo analizaremos con más profundidad algunos de los campeonatos, ofrecemos a continua ción, a modo de resumen, la lista de los bertsolaris que han logrado ganar alguno de los 15 campeonatos que pueden y suelen homologarse al actual campeonato cuatrienal (ver T ABLA 1).ries out a presenting role), is responsible for design ing the performance and formulating the topics to be addressed. It is not a straightforward task to reconstruct the his torical series of national bertsolari championships because the organisation, level and repercussion were so different from one era to another. Although I will analyse in more detail some of these champi onships when I examine the history of bertsolaritza, here in modified form is a list of the bertsolaris who have managed to win the fifteen championships to date, to which is added the most recent of these fouryear championships (see T ABLE 1).Bertsozale zahar eta gazteak bertsosaio batean / Oyentes jóvenes y mayores en un recital de bertsos / Young and old aficionados at a bertso performance 28Bertso saio libreakGai jartzailearekin eginiko bertso jaialdiaren formatua nahiko berria da oraindik, eta segur aski txapelketetatik eratorria izango da. Badirudi bertso saioen formatu zaharrena desafioa dela: bi bertsolarik or duak eta orduak jarduten zuten ikamika bietako bat besteari nagusitzen zitzaion arte. Bertso jaialdi eta errezitaletan ez bezala, saio libreetan bertsolariek eurek erabakitzen dute zein formatu erabili eta zeri buruz aritu euren jardueran. Bertsolari kopurua jaialdietan baino txikiagoa izaten da (normalean 2 edo 3 baino ez). Ospatzen edo omentzen den gertaera zein pertsonari buruzko aipamenak nagusitzen dira, eta bertsolariek luzaroago jardun dezakete jorratzen den gai bakoitzaren gainean. Gai batetik besterako igarotzea pixkanaka egiten da.Buruz buruko bertsoaldietan sumatzen da antzinako desafio formatuaren aztarna, baina, dena dela, hori badirudi ohikoagoa dela beste kultura batzuetako inprobisazioan (repentista kubatarrak, rageifeiro galegoak, etab.).Dena dela, Maximiano Traperok oso ongi adierazi duenez, inprobisazioaren beste agerpen poetikoago horietatik bereiziz, bertsolaria gehiago zentratzen da alderdi argudiatzaile eta dialektikoan.1010 TRAPERO, Maximiano (1998a) «Un campeonato de bertso laris», Las Provincias, 9811. Hispaniar munduko batbateko ahozkotasun motei buruko ikuspegi orokor baterako, ikus: TRAPERO, Maximiano (1996), El libro de la Décima. La poesía improvisada en el Mundo Hispánico. Las Palmas de Gran Canaria, UniversidadCabildo Insular de Gran CanariaUnelco. Ezinbesteko beste erreferentzia bat da: DIAZ PIMIENTA, Alexis (1998), Teoría de la Improvisación. Primeras páginas para el estudio del repentismo. Oiartzun, SendoaAuspoa (Antropología y Literatura bilduma).Bertsosaioa herriko plazan / Actuación de bertsolaris en la plaza pública / Performance by bertsolaris in a town square 29 Actuaciones libresEl formato de festival o recital con conductor es relativamente nuevo, y es muy probable que se derive de los campeonatos. Al parecer, el formato más antiguo de la actuación de bertsolaris es el desafío, en el que dos bertsolaris polemizaban libremente durante horas, hasta que uno de ellos se imponía al otro.Al contrario de lo que ocurre en los recitales o festivales, en las actuaciones libres son los propios bertsolaris quienes deciden los formatos y los temas que utilizarán en su actuación. El número de bertsolaris suele ser menor que en los recitales (lo más habitual es que sean dos o tres). Predominan las referencias a la situación en la que se desarrolla el evento, y los bertsolaris pueden dedicar más tiempo a cada tema tratado. La transición entre los diferentes temas tiende a ser gradual.En las intervenciones a dúo de los recitales también puede verse un rastro del antiguo formato del desafío, que, en todo caso, parece ser más común en la improvisación de otras culturas (repentistas cuba nos, rageifeiros gallegos, etc.).Con todo, como muy bien ha señalado Maximiano Trapero, frente al carácter más poético de esas otras manifestaciones de la improvisación, el bertsolaris mo pone más el acento en el aspecto argumentativo y dialéctico.1010 TRAPERO, Maximiano (1998a) «Un campeonato de ber tsolaris», Las Provincias , 9811. Para una visión general de las modalidades de improvisación oral en el ámbito hispánico: TRAPERO, Maximiano (1996), El libro de la Dé­cima. La poesía improvisada en el Mundo Hispánico. Las Palmas de Gran Canaria, UniversidadCabildo Insular de Gran CanariaUnelco. Otra referencia imprescindible es: DIAZ PIMIENTA, Alexis (1998), Teoría de la Improvisación. Primeras páginas para el estudio del repentismo. Oiartzun, SendoaAuspoa (Antropología y Literatura bilduma)Public PerformancesThe festival or recital format with a themepresent er is relatively new, and most likely it derives from championships. Apparently, the oldest form of bertso lari performance is that of the challenge, in which two bertsolaris openly debated a topic or top ics for hours, until one of them prevailed over the other. Unlike the case of recitals or festivals, in public per formances the bertsolaris themselves decide the formats and the topics they will use in their perfor mance. Typically, less bertsolaris (for example, two or three) take part in these performances than in recitals. References to the situation surrounding the event predominate, and the bertsolaris can dedicate more time to the topics under consideration. Fur thermore, the transition from topic to topic tends to be gradual. When pairs take part in recitals one can see a trace of the old challenge format. That said, this challenge format appears generally more typical in other cul tures’ improvisation (Cuban repentistas, Galician rageifeiros, and so on).Nonetheless, as Maximiano Trapero has pointed out, in contrast to the more poetic nature of these other demonstrations of improvisation, bertsolaritza puts more emphasis on the argumentative and dialectic aspect.1010 TRAPERO, Maximiano (1998a) “Un campeonato de ber tsolaris,” Las Provincias , 9811. For a general overview of different forms of improvisation in the Hispanic world, see TRAPERO, Maximiano (1996), El libro de la Décima. La poesía improvisada en el Mundo Hispánico. Las Palmas de Gran Canaria, UniversidadCabildo Insular de Gran CanariaUnelco. Another key reference is DIAZ PIMIENTA, Alexis (1998), Teoría de la Improvisación. Primeras pá­ginas para el estudio del repentismo. Oiartzun, SendoaAuspoa (Antropología y Literatura series). Bazkalafalondoko saioak Askotan, bertso saioak bazkari edo afari baten ondoren izaten dira, eta horietarako normalean aurretiaz izena eman behar izaten da.Bazkalafalondoko bertso saio hauetako batzuetan ere izaten da gai jartzailea; horrelakoetan, beraz, bertso jaialdien antzeko gertatzen dira. Kasu horietan hiruzpalau bertsolarik parte hartu ohi dute. Gai jartzailerik ez dagoenean, saio hauek jarduera librekoak izaten dira eta ohikoena bizpahiru bertsolarik parte hartzea da.Ospakizunetan txertaturiko bertso saioakOso ohikoa da bertsolariak eramatea edozein motatako ospakizunetara: ezkontza, hileta, inaugurazio, ekitaldi politiko, mota guztietako kongresu, omenal di, azken agur edo agur festa, kirol gertaera, etab. Ekitaldi hauetan bertso saioak jarduera osagarria baizik ez dira eta bertsolaritzaren eta bertsolarien euren prestigio soziala nabarmentzen dute. Bertsolariak Donostiako Jazzaldian kantuan / Actuación de bertsolaris en en Festival de Jazz de San Sebastián / Performance by bertsolaris in the DonostiaSan Sebastián Jazz FestivalBertsogintza formatu berriakAzkenik, esan beharra dago bertsogintzan hainbat formatu berri sortu direla azken urte hauetan. Horien artean, aipatzekoa da, besteak beste, bi bertsolarik edo gehiagok antzerki moduko bat inprobisatzen dutenekoa, gidariak proposaturiko gidoi batetik abiaturik; gidoi hori egokitu egiten da bertsolariak antzerkia garatuz doazen heinean. Era berean beste jarduera mota batzuk ere probatu dira: monografikoak (umore beltza, erotismoa, etab.); esperimen talak (bertsolari bakar batekin, elementu poetikoak, dantza, jazza, komikia, etab. txertatuz). 31 Actuaciones de sobremesaEn numerosas ocasiones, la actuación de los bertsolaris se desarrolla tras una comida o cena, a la que por lo general hay que apuntarse con antelación.Algunas de estas actuaciones de sobremesa cuentan con un presentadorconductor, por lo que pueden asimilarse a los recitales. Es esos casos, suelen inter venir tres o cuatro bertsolaris.Cuando no hay presentadorconductor, la actuación de sobremesa se convierte en una variedad de la actua ción libre, y lo más habitual es que actúen dos o tres bertsolaris.Actuaciones integradas en eventosLa actuación de los bertsolaris es también muy común en todo tipo de eventos: bodas, funerales, inau guraciones, actos políticos, congresos de todo tipo, homenajes, despedidas, eventos deportivos, etc… Son, como se ve, actuaciones complementarias, que ejemplifican el prestigio social del bertsolarismo y de los propios bertsolaris.Nuevos formatos de actuaciónPor fin, hay que señalar que durante estos últimos años ha surgido una variedad de nuevos formatos de actuación. Entre ellos destacan, por ejemplo, la trama bertsolarística, en la que dos o más bertsolaris improvisan sobre una especie de guión teatral abier to que el conductor propone modificándolo a su vez a medida que los bertsolaris lo desarrollan. Se han ensayado también otros tipos de actuaciones: mono gráficas (de humor negro, eróticas, etc.); experimentales (con un solo bertsolari, integrando elementos poéticos, danza, jazz, cómic…).PostPrandial PerformancesFrequently, bertsolaris perform after a lunch or din ner, to which one must usually sign up beforehand. Some of these postprandial performances have a themepresenter, thereby resembling recitals. In such cases, three or four bertsolaris usually take part. Yet when there is no themepresenter, the postprandial performance turns into a real public perfor mance undertaken, most typically, by two or three bertsolaris . Performances Integrated into EventsBertsolaris also typically take part in special events: weddings, funerals, inaugurations, political acts, all kinds of meetings, tributes, farewell parties, sporting events, and so on. These are clearly complementary performances which exemplify the social prestige of bertsolaritza and the bertsolaris themselves. New Performance FormatsFinally, one should point out that in recent years a variety of new performance formats have emerged. Amongst these, for example, the bertsolaritza plot stands out. Here, two or more bertsolaris improvise on a kind of open theatrical script which the themepresenter proposes, all the while adjusting it according to how the bertsolaris develop the plot. Other kinds of performances have also been tried out: monographic performances (involving black humour, eroticism, and so forth); experimental performances (with one single bertsolari combining, amongst other things, poetic, dance, jazz, or comic book elements). Bertsolari ofizioaEl oficio de bertsolariThe Bertsolari ProfessionGaiak: Zer abesten du bertsolariak?Bertsolariak bere inprobisazioan poesia eta txantxa nahastuz, hainbat arlotako informazioa eskaintzen du. Bertsolariaren ekarpena, hain zuzen, maila desberdinen nahasketa horretan datza: gizarte albis teak, politika, sexukontuak, kultura, diharduten herriko gorabeherak... entzuleriaren egoerari buruzko aipamenak nahastuz eta dena beste bertsolariek esandakoaren aurkako zirikadez zipriztinduta. Moduak: Nola inprobisatzen du bertsolariak?Bertsolariak betiere doinu jakin batean bermatuz eta “a capella” abestuz inprobisatzen du.11 Doinuak ezartzen du eredu metrikoa, alegia, silaba kopurua; halere, bertsolariak ez ditu zenbatzen silabak, hau taturiko doinuaren barruan egokiaraztea besterik ez du egiten.Errimari dagokionez, hori ere doinuak markatzen du, eta betiere errima kontsonante edo osoa izaten da. Joanito Dorronsorok12 3.000 doinu desberdin inguru zentsatu, katalogatu eta komentatu ditu. Horietako gehienak euskarazko herri abestietatik hartuak dira, halere, gero eta sarriago, bertsolariek ad hoc doi nuak enkargatzen dizkiete beren konfian tzako musikariei, edo eurak arduratzen dira melodia ezagunak aukeratzeaz eta beren premietara egoki tzeaz. 11 A capella kantatzea da bertsolarien eta beste kultura batzuetako inprobisatzaileen arteko berezitasunetako bat. Azken horiek musikak lagundurik inprobisatzen dute. Alexis Días Pimienta kubatar repentistak esaten duen beazala, musikak lagunduta ez aritzeak askozaz laudagarriagoa bihurtzen du bertsolariaren jarduna, ezin baitu batbatekotasuna atzeratzen lagun diezaiokeen interludioarekin kontatu.12 DORRONSORO, Joanito (1997), Bertsodoinutegia, Donostia, EHBE (4 liburuki). Eskuragarri sarean: http://www.bertsozale.com/castellano/doinutegia/ 33 Los temas: ¿Qué canta el bertsolari?El bertsolari mezcla mediante improvisación poética y lúdica diversos ámbitos de información. La aportación del bertsolari es precisamente la mezcla de niveles: el tratamiento de temas de actualidad sociales, políticas, sexuales, culturales, locales mezclado con referencias a la situación del auditorio, todo ello salpicado de alusiones personales y en controversia con los mensajes de los compañeros improvisadores.Los modos: ¿Cómo improvisa el bertsolari?El bertsolari improvisa apoyándose siempre en una melodía y cantando a capela.11 Es la melodía la que le marca la pauta métrica, que es silábica, aunque el bertsolari no cuenta las sílabas, simplemente las encaja en la melodía elegida.En cuanto a la rima, viene también marcada por la melodía, y es siempre consonante. Joanito Dorron soro12 ha censado, catalogado y comentado cerca de 3.000 melodías. La mayoría de ellas provienen del cancionero popular vasco, aunque, cada vez con más frecuencia, los bertsolaris encargan melodías ad hoc a músicos de su confianza, o adaptan ellos mismos melodías conocidas, adaptándolas a las necesidades expresivas de cada bertsolari.11 Cantar a capela es una de las diferencias entre los ber tsolaris y los improvisadores de otras culturas, que improvisan con acompañamiento musical. Como se ñala el repentista cubano Alexis Días Pimienta, el hecho de no disponer de acompañamiento musical hace más meritoria la labor del bertsolari, pues no puede recurrir a interludio alguno que le permita retardar la improvisación.12 DORRONSORO, Joanito (1997), Bertso ­ doinutegia, Do nostia, EHBE (4 tomos). Disponible en la red: http://www.bertsozale.com/castellano/doinutegia/The Topics: What do Bertsolaris Sing About?Bertsolaris blend, via poetic and playful improvisation, varied fields of information. The bertsolaris ’ contribution is, effectively, this blending of different levels: addressing contemporary social, political, sex ual, cultural and local subjects combined with refer ences to the situation in the auditorium, and all this dashed with personal allusions and discussion with messages aimed at their fellow improvisers.The Methods: How do Bertsolaris Improvise?Bertsolaris improvise by relying on a melody sung a cappella.11 It is the melody that conditions the metric guideline, which is syllabic, although bertsolaris do not count the syllables; instead, they simply fit them together in the chosen melody. As regards the rhyme, it is also conditioned by the melody and it is always consonant. Joanito Dorron soro12 has gathered a list of, catalogued and commented on around three thousand melodies. Most of them derive from the Basque folk songbook, although it is increasingly more typical for bertsolaris to commission melodies ad hoc from musicians they are friends with; or they themselves adapt wellknown melodies, adjusting them to their individual expressive needs. 11 Singing a cappella is one of the differences between bertsolaris and improvisers in other cultures, who typically improvise with musical accompaniment. As the Cuban repentista Alexis Días Pimienta points out, ber­tsolaris deserve great credit for the fact their efforts are not accompanied by any music because they cannot fall back on any interlude that might allow them to gain some time when improvising. 12 DORRONSORO, Joanito (1997), Bertso ­ doinutegia, Do nos tia, EHBE (4 volumes). Available online at http://www.bertsozale.com/english/doinutegia/doinutegia1.htm. 34 Bertsogintzan gehien erabiltzen diren estrofak zor tziko deritzenak dira: zortziko txikia eta zortziko handia. Zortziko txikiak 13 silabako lau puntu edo segmentu ditu, eta horietako bakoitzeko azken hitzak markaturiko errima osatu behar du betiere. Tradizioz, Hego Euskal Herrian behintzat, puntu bakoitza hurrenez hurren 7 eta 6 silabako bi lerrotan idazten da, hortik zortziko izena. Osaera berbera aurkezten du zortziko handiak; desberdintasun bakarra, kasu honetan puntu bakoitzak 18 silaba edukitzea, hu rrenez hurren 10 eta 8 silabako bi lerrotan idazten direnak. Beraz, oinarrizko bi estrofa edo bertso motak adieraz daitezke honako eskema hauen bidez (ikus 2. T AULA ).Zortziko txikiari puntu bat gehituz (bi lerro, hamahiru silaba, dagokion errimarekin), hamarreko txikia lortzen da, eta beste horrenbeste gertatzen da zortziko handiarekin. Euskal herriabestietako asko eskema metriko hauetara egokitzen dira. Beste estrofa mota asko daude baina, oro har, bertsogintzan erabiltzen den oin errimatuen kopurua oso gutxitan izaten da bederatzitik gorakoa.13 Bestalde, oso ezohikoak dira errima mota bat baino gehiago konbinatzen direneko estrofak (adibidez, dezima inprobisatuan gertatzen dena). Normalean, bertsolariak, proposatu den gaia (edo bakarka ari ez den kasuan, kideak bota berri duen bertsoa) entzun ondoren, ezer baino lehen, bere bertsoaren akabera moldatzen du (azken puntua, bere errimarekin), formulazioa zainduz eta hautaturiko doinuaren egitura metrikora egokituz. Hortik abiaturik, eta menu informatiko bat balitz bezala, errima osatzeko balia ditzakeen hitzak bilatzen ditu eta gidoi moduko bat eraikitzen du, pentsatua 13 Bertsolaritzaren ezaugarri formalei buruzko atzerketa bikaina; LEKUONA, Juan Mari, 1998, “Euskal estrofez”, in Ikaskuntzak Euskal Literaturaz (19741996), Ed. E. Pérez Gaztelu, A. Toledo eta E. Zulaika, Deustuko Unibertsitatea, Donostia, pp. 640670.Zortziko txikiaZortziko menorChampionZortziko handiaZortziko mayorPlace7 106A 8A7 106A 8A7 106A 8A7 106A 8A2. T AULA / TA BLA 2 / TABLE 2Bertsolariak kantatzeko beren txandaren zainBertsolaris esperando su turno para cantarBertsolaris waiting their turn to sing 35 Las estrofas más usadas en la improvisación son los llamados zortzikos, tanto el menor como el mayor. El zortziko menor consta de cuatro puntos o segmen tos de 13 sílabas, cada uno de los cuales termina con la palabra que porta la rima. Tradicionalmente, al menos en el Pais Vasco peninsular, cada punto se transcribe en dos líneas o versos de 7 y 6 sílabas respectivamente, de ahí el nombre de zortziko (“zortzi” es ocho en vasco). La misma configuración presenta el zortziko mayor, aunque en este caso cada punto consta de 18 sílabas, que se transcriben en dos líneas de 10 y 8 sílabas respectivamente. Por tanto, los dos tipos básicos de estrofas o bertsos pueden representarse por medio de los siguientes esquemas (ver T ABLA 2).Añadiendo un punto (dos líneas, trece sílabas con su correspondiente rima) al zortziko menor se obtiene el hamarreko menor, y otro tanto ocurre con el zortziko mayor. Muchas de las canciones populares vascas encajan en estos esquemas métricos. Hay otros muchos tipos de estrofa, pero, en todo caso, el número de pies rimados que se utiliza en la improvisación rara vez es superior a nueve.13 Por otra parte, son contadas las estrofas en las que se combina más de un tipo de rima (a diferencia de lo que ocurre, por ejemplo, en la décima improvisada).Por lo general, el bertsolari, tras escuchar el tema propuesto (o el bertso que acaba de cantar su compañero, si es que la intervención no es en solitario), suele pensar en primer lugar el final del bertso (el úl timo punto, con su rima correspondiente), cuidando su formulación y adecuándolo a la estructura métrica de la melodía elegida. A partir de ahí, despliega, 13 Una excelente exposición de los aspectos formales bertsolarismo:LEKUONA, Juan Mari, 1998, “Euskal estrofez”, in Ikaskuntzak Euskal Literaturaz (19741996), Ed. E. Pérez Gaztelu, A. Toledo y E. Zulaika, Deustuko Unibertsi tatea, Donostia, pp. 640670.The most used stanzas in improvisation are the socalled lesser and greater zortzikos. The zortziko txikia (lesser zortziko) consists of four puntuak (rhymes) or segments made up of thirteen syllables, each of which ends with a word that carries the rhyme. Traditionally, at least in the peninsular Basque Country, each puntu is transcribed in two lines or verses of seven and six syllables respectively, from where the name zortziko derives (zortzi meaning “eight” in Euskara, and zortziko literally “of eight”). The zortziko handia (greater zortziko) is configured in the same way, although in this case each puntu consists of eighteen syllables, which are transcribed in two lines of ten and eight syllables respectively. Therefore the two basic types of stanzas or bertsos can be represented in the following way (see T ABLE 2).By adding one puntu (two lines, thirteen syllables with their corresponding rhyme) to the zortziko txikia , one gets the hamarreko txikia (lesser hamar­reko, with hamarreko literally meaning “of ten”). Many Basque folk songs are structured in these met ric outlines. There are many other kinds of stanzas, but at the end of the day there are rarely more than nine rhyming words in this improvisation.13 Meanwhile, stanzas in which more than one kind of rhyme is used are not typical (in contrast to what happens, for example, in the improvised décima or tenline stanza). Generally speaking, after hearing the topic proposed (or the bertso their companion has just sung if not performing alone), bertsolaris usually think first about the end of the bertso –the final puntu, with its corresponding rhyme– taking care to formulate it 13 For an excellent explanation of the formal aspects of bertsolaritza see LEKUONA, Juan Mari, 1998, “Euskal estrofez,” in Ikaskuntzak Euskal Literaturaz (19741996), ed. E. Pérez Gaztelu, A. Toledo and E. Zulaika, Deustuko Unibertsitatea, Donostia, pp. 640670. 36 daukan akaberarekin ongi etorriko dena. Eginki zun horretan joaten zaizkio kantatzen hasi aurretik dauzkan segundo horiek. Bertsoaren gainerakoa, beraz, abestu ahala asmatuko du.14XX. mendeko 80ko hamarkadara arte, oso gutxitan erabiltzen ziren lau errimatik gorako bertsoak. Sei errima eta gehiagoko bertsoen ugaritzea gaur egungo bertsolaritzaren ezaugarrietako bat da eta, zalantzarik gabe, bertsolaritza garatzen deneko ingurua bar soziopolitikokulturaletan gertatu den aldaketa sakonari zor izan zaio hori. Bertsolaria, emozioen kudeatzaileOraindik asko ez dela arte, bertsolaritzari buruzko ikerketa guztietan gauza jakintzat ematen zen bertsolaritza literaturaren azpigenero bat zela, ahozko literaturaren barruan kokatua. Ia ikerlan guztiek poetika idatziaren marko teorikotik aztertzen zuten batbateko bertsolaritzaren fenomenoa, baina horrela ezin azaldu zitekeen batbateko bertsoen gehiengoa.Orain dela berrogei urte, bertsolari gehienak baserritar girotik zetozen eta prestakuntza akademiko urria edo batere ez zeukaten; gaur egun gehienak unibertsitarioak dira. Bertsolarien prestakuntza intelektuala areagotuz doan heinean, berauek garatzen duten arteari buruz teorizatzen hasi dira, eta zalantzan jar tzen dituzte orain arte erabili izan diren parame troak, gehienak kritika literariotik ekarriak.14 Andoni Egañarena dugu bertsolariak bertsoak inprobisa tzeko jarraitzen duen prozesu mentalari buruzko azalpenik zehatzena. Ikus www.bertsozale.com/liburua/castellano/sarrera, tercer capítulo (“El proceso de creación del ber tso improvisado”). Ikus egile beraren: http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/egana (“The process of creating improvised bertsos”). Gia honi (eta beste batzuei) buruzko beste erreferentzia bikaina da jadanik aipatutako DIAZ PIMIENTA, Alexis (1998), Teoría de la Improvisación. Primeras páginas para el estudio del repentismo. Oiartzun, SendoaAuspoa (Antropología y Literatura bilduma)Bertsolaria bertsoa bota aurretik pentsatzenBertsolari pensando antes de ponerse a cantarA bertsolari thinking before singing a bertso 37 como si de un menú informático se tratara, la gama de palabras que puede utilizar como rima, y establece un mínimo guión, encaminado a potenciar el final que ha pensado. En esa labor se le van los pocos segundos de que puede disponer antes de empezar a cantar. El resto del bertso lo improvisará pues sobre la marcha.14Antes de la década de los 80 del siglo XX, rara vez se utilizaban estrofas de más de cuatro rimas. La proliferación de estrofas de seis y más rimas es una característica del bertsolarismo actual, y se debe, sin duda, al cambio radical que han sufrido desde entonces las circunstancias sociopolíticoculturales en las que se desarrolla el bertsolarismo.El bertsolari, gestor de emocionesHasta hace bien poco, toda la investigación sobre el bertsolarismo daba por sentado que se trataba de un subgénero de la literatura, encuadrado dentro de la literatura oral. La práctica totalidad de las investigaciones se acercaban al fenómeno del bertsolarismo improvisado desde el marco teórico de la poética escrita, lo cual dejaba sin explicación posible la gran mayoría de los bertsos improvisados.Hace cuarenta años, la mayoría de los bertsolaris procedían del ámbito rural y tenían poca o nula for mación académica; hoy en día predominan los uni 14 La explicación más detallada del proceso mental que utiliza el bertsolari para improvisar sus bertsos es la de Andoni Egaña. Ver www.bertsozale.com/liburua/castella no/sarrera, tercer capítulo (“El proceso de creación del bertso improvisado”). Ver, del mismo autor: http://jour nal.oraltradition.org/issues/22ii/egana (“The process of creating improvised bertsos”). Otra excelente referencia en estos (y otros) temas, es el ya citado de DIAZ PIMIEN TA, Alexis (1998 ), Teoría de la Improvisación. Primeras pá­ginas para el estudio del repentismo. Oiartzun, SendoaAuspoa (Antropología y Literatura bilduma)correctly and adapt it to the melody chosen. From this moment on, almost like a computer menu, a range of rhyming words that might be used opens up to them in their heads and they work out a basic script designed to lead to the end of the bertso they have already thought out. They do all of this in the few seconds they might have at their disposal before beginning to sing and then they improvise the rest of the bertso as they go along.14Prior to the 1980s, stanzas of more than four rhymes were rarely used. The proliferation of six or more rhymes is a feature of contemporary bertsolaritza and is undoubtedly the result of a radical change in the sociopolitical circumstances in which bertsolari­tza has developed since then.Bertsolaris, Agents of EmotionsUntil quite recently, all research on bertsolaritza naturally assumed that it was a subgenre of lit erature framed in general terms within oral literature. Therefore almost all research addressed the phenomenon of improvised bertsolaritza from the theoretical framework of written poetry, which was unable to explain the vast majority of improvised bertsos.Forty years ago, most bertsolaris came from a rural background with little or no education; today they are mostly universityeducated. As the bertsolaris ’ 14 The most detailed explanation of the mental process used by bertsolaris to improvise their bertsos is that of Andoni Egaña. See http://www.bertsozale.com/liburua/ingelesa/sarrera/, chapter 3 (“The Process of Creating Improvised Bertsos”). By the same author, see also http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/egana (“The Process of Creating Improvised Bertsos”). Another excellent ref erence in these (and other) subjects is the already cited DIAZ PIMIENTA, Alexis (1998 ), Teoría de la Improvisación. Primeras páginas para el estudio del repentismo. Oiartzun, SendoaAuspoa (Antropología y Literatura series) 38Gogoeta horietatik abiaturik, batbateko bertsolaritzaren azterketarako marko teoriko berri baten formulaziora iristen da, azken urte hauetan onarpen maila handia irabazi duena, hainbat aplikazio eremutarako baliagarria dela ikusi baita.15Marko teoriko berriaren funtsezkoena zera da, bertso laritza genero erretorikotzat hartzen duela. Erretorika da, beraz, marko teoriko berriaren zutabe nagusia, eta bertan integratzen dira, noski 15 Ikus www.bertsozale.com/liburua/castellano/sarrera (IV kapitulua, “Propuesta de marco teórico”). Ikus ere: GARZIA, Joxerra, “A theoretical Framework for Improvised Bertsolaritza”, in ARMISTEAD, Samuel G. & ZULAIKA, Joseba (editors), (2005), Voicing the Moment. Improvised Oral Poetry and Basque Tradition, Reno, Center for Basque Studies, University of Nevada, Reno pp. 281305. Egile berarena: “Toward true diversity in frame of reference” in http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/garzia4)Bertsolariak oholtzaren gainean / Bertsolaris sobre el escenario / Bertsolaris on a stage 39 versitarios. A medida que la formación intelectual de los bertsolaris crece, comienzan a teorizar sobre el arte que desempeñan, poniendo en cuestión los parámetros al uso, la mayoría de ellos importados de la crítica literaria.A partir de esas reflexiones, se llega a la formulación de un nuevo marco teórico para el estudio del bertsolarismo improvisado, que en los últimos años ha ganado un gran consenso, y que se ha revelado eficaz en diversos ámbitos de aplicación.15Lo esencial del nuevo marco teórico es que considera el bertsolarismo como un género retórico. La retórica es, pues, el soporte principal del nuevo marco teórico, soporte en el que, por supuesto, se integran los conceptos e instrumentos de análisis de los más destacados investigadores de la oralidad.16La consideración del bertsolarismo como género retórico supone, entre otras cosas, la relativización del texto producido, que habrá de considerarse siempre en función del contexto y de la situación en la que el bertsolari improvisa en cada caso.Al fin y al cabo, el objetivo del bertsolari improvisador no es la producción de textos de alto nivel literario, sino provocar emociones en los oyentes. Todo bertso necesita un texto, y, como veremos más adelante, los bertsolaris actuales producen a menudo textos exce15 Ver www.bertsozale.com/liburua/castellano/sarrera (ca pítulo IV, “Propuesta de marco teórico”). Ver también: GARZIA, Joxerra, “A theoretical Framework for Improvised Bertsolaritza”, in ARMISTEAD, Samuel G. & ZULAIKA, Joseba (editors), (2005), Voicing the Moment. Impro­vised Oral Poetry and Basque Tradition , Reno, Center for Basque Studies, University of Nevada, Reno pp. 281305. Y , del mismo autor: “Toward true diversity in frame of reference” in http://journal.oraltradition.org/issues/22ii/garzia4)16 (Una excelente introducción a lo más avanzado de las metodologías para la investigación de la oralidad: FOLEY , John Miles (2002), How to Read an Oral Poem, Chicago, University of Illinois Pressacademic level grew, so they began to theorise on the art they practiced, questioning the fashionable parameters imposed on their craft, most of which had been imported from literary criticism. As a result of these reflections, a new theoretical framework was devised for the study of improvised bertsolaritza, which in recent years has gained a major consensus and shown itself to be effective in the various ways it has been applied.15The central idea of the new theoretical framework understands bertsolaritza as a rhetorical genre. Rhetoric is, then, the main foundation of this new theoretical framework; a foundation which, naturally, includes new analytical concepts and instruments stemming from the most prestigious researchers on orality.16Understanding bertsolaritza as a rhetorical genre implies, amongst other things, relativizing the text produced, which should now be considered always dependent on the context and the situation in which bertsolaris improvise in each case. At the end of the day, the goal of improvising ber­tsolaris is not to produce highly literary texts, but rather to provoke emotions amongst their listeners. All bertsos require a text and, as we will see below, contemporary bertsolaris often produce excellent 15 See http://www.bertsozale.com/liburua/ingelesa/sarrera/ (chapter 4, “Proposals for a Theoretical Framework”). See also GARZIA, Joxerra , “A Theoretical Framework for Improvised Bertsolaritza,” in ARMISTEAD, Samuel G. and ZULAIKA, Joseba (editors), (2005), Voicing the Moment: Improvised Oral Poetry and Basque Tradition , Reno, Center for Basque Studies, University of Nevada, Reno, pp. 281305. And, by the same author, “Toward True Di versity in Frame of Reference,” at http://journal.oraltradi tion.org/issues/22ii/garzia4.16 For an excellent introduction to the latest methodolo gies for researching orality, see FOLEY , John Miles (2002), How to Read an Oral Poem, Chicago , University of Illinois Press. 40 ahozkotasunaren ikertzaile garrantzitsuenen analisi tresnak eta kontzeptuak.16Bertsolaritza genero erretorikotzat hartzeak berekin dakar, besteak beste, sortu den testuaren erlatibi zazioa, betiere, bertsolariak kasu bakoitzean inprobisatzen duen testuinguruaren eta egoeraren arabera aztertu beharko baita.Izan ere, batbateko bertsolariaren helburua ez baita balio literario handiko testuak sortzea, entzuleengan emozioak eragitea baizik. Bertsoak betiere testua behar du, eta, aurrerago ikusiko dugunez, gaur egungo bertsolariek sarritan testu bikainak sortzen dituzte. Halere, batbateko bertsoaren balioa testuaren kali tatera murriztea batbateko bertsolaritzaren funtsari iruzur egitea litzateke. Liburu honen hasieran, bertsolaria publiko baten aurrean bertsoak inprobisatzen dituena dela esan badugu ere, egokiago litzateke bertsolaria emozioen kudeatzaile dela esatea. Emozioak sortzea eta eragitea, horixe da bertsolariaren helburu nagusia. Batzuetan zaila izango da testu on bat gabe entzuleak hunkitzea (adibidez, egoera formaletan, edo entzuleria ugaria eta heterogeneoa denean); beste batzuetan, ordea, nahikoa izango da inguruneko elementu bat aipatzea, pertsonaia miretsi bat edo balio partekatu bat gogoraraztea, emozioak eztanda egiteko. Era berean, hautaturiko doinua eta kantatzeko modua ere bertsolariak kudeatzen jakin beharreko elementuak dira, bere helburua lortuko badu. 16 Ahozkotasuna aztertzeko azken metodologien sarrera bikaina: FOLEY , John Miles (2002), How to Read an Oral Poem, Chicago, University of Illinois PressEmozioak sortzea eta eragitea, horixe da ber tsolariaren helburu nagusia. Batzuetan zaila izango da testu on bat gabe entzuleak hunkitzea beste batzuetan, ordea, nahikoa izango da inguruneko elementu bat aipatzea. 41 lentes. Sin embargo, reducir el bertso improvisado a mero texto es adulterar la esencia del bertsolarismo improvisado.Aunque al comienzo de este libro hemos afirmado que bertsolari es quien improvisa bertsos ante el pú blico, deberíamos más bien decir que el bertsolari es un gestor de emociones. Crear e inducir emociones, ése es el principal objetivo del bertsolari.En ocasiones, será difícil que la audiencia se emocione sin un buen texto (por ejemplo, en situaciones formales, o cuando la audiencia es amplia y heterogénea), pero otras veces bastará con mencionar algún elemento del entorno, un personaje admirado o un valor compartido para que la emoción estalle. Así mismo, la melodía elegida y la forma de cantar son también elementos que el bertsolari debe saber gestionar para conseguir su objetivo.texts. However, reducing the improvised bertso to a mere text is to adulterate the essence of improvised bertsolaritza.Although at the beginning of this book I argued that a bertsolari is someone who improvises bertsos before an audience, I should qualify this by saying that a bertsolari is an agent of emotions. In other words, the principal objective of bertsolaris is to create and induce emotions.Occasionally it will be difficult to move the audience without a good text (for example, in formal situations or when there is a large heterogeneous audience); yet on other occasions it is enough to mention some element of the surroundings such as an admired character or a shared value which might touch the audience. Likewise, the melody chosen and the way of signing are also elements which bertsolaris must know how to manage in order to achieve their aim. Bertsolaritzaren historia laburraBreve historia del bertsolarismoA Brief History of BertsolaritzaSarreraBertsolaritzaren inguruan bada mito bat baieztatzen duena haren jatorria antzinaantzinakoa dela, eta beste muturrean bada kontramito bat esaten duena nazionalismoaren “asmazio” berri bat besterik ez dela; Koldo Mitxelena erdibidean kokatzen da, eta horixe dirudi arrazoizkoena:“Tradizioa [bertsolariena] zaharra da, Garibayk aipatzen dituen XV. mendeko dama inprobisatzaileen garaikoa gutxienez.”17Joxe Azurmendik,18 bere aldetik, Bizkaiko Foru Zaharrean aurkituriko bi aipamen dakartza (1452an paperean idatziak). Kontuan hartzekoak dira, zalantzarik gabe, bertsolaritzari buruzko aipu zaharrenak direlako; froga ukaezina, beraz, 1452an jadanik bertsolaritza gauza arrunta eta sustraitua zela, espresuki debekatua izatea merezi izateko. Foruak bi mota aipatzen ditu. Alde batetik, erostari edo hiletariena, oso ezaguna beste kultura batzuetan ere. Interesgarriagoa da emakumeek garatu zuten genero satirikoa eta Foruak “profazadas” deritzona. Dirudienez, azoka eta beste zenbait ospakizunetan garatzen zuten beren inprobisazioartea, eta, segur aski, hauek har daitezke gaur egungo bertsolarien aitzindaritzat.Dena dela, emakume inprobisatzaile haien kasuan egin dezakegun gauza bakarra behinola existitu zirela baieztatzea da. Aintzat hartzeko moduko bertsolaritza korpus bat aurkitu ahal izateko, XVIII. mendearen amaieraraino joan beharra dago. XIX. mendea hobeto dokumentatua dago, bai izenei eta datu biografikoei dagokienez eta bai kontserbaturiko piezei dagokienez ere. Fenomeno aipagarri bat eta oraingoz azalpenik aurkitu ez zaiona da nola eta zergatik, XV. mendetik XIX.era dagoen tarte horretan, desagertu zen emakumea 17 MICHELENA, Luis. Historia de la Literatura Vasca. Madrid: Minotauro, 1960, 25 orr.18 AZURMENDI, Joxe (1980), «Bertsolaritzaren estudiorako», Jakin, 14/15, 1980apirila/iraila, 139164. 43IntroducciónFrente al mito que atribuye al bertsolarismo unos orígenes ancestrales y al contramito que pretende reducirlo a un moderno “invento” del nacionalismo, Koldo Mitxelena se sitúa en un punto medio que parece ser lo más razonable: “La tradición [de los bertsolaris] es antigua, y se remonta por lo menos a las damas improvisadoras en verso del siglo XV de que nos hable Garibay.”17Joxe Azurmendi,18 por su parte, aporta dos citas del Fuero Viejo de Vizcaya (puesto sobre el papel en 1452), que conviene tomar en consideración, pues se trata, sin duda, de las citas más antiguas sobre el bertsolarismo, y son prueba irrefutable de que, en fecha tan temprana como 1452, el bertsolarismo, o algunas de sus manifestaciones, eran algo tan común y arraigado como para merecer su prohibición expresa. El Fuero menciona dos modalidades. Por un lado, la de las plañideras, bien conocida también en otras culturas. Más interesante es el género satírico que 17 MICHELENA, Luis. Historia de la Literatura Vasca. Madrid: Minotauro, 1960, p. 25.18 AZURMENDI, Joxe (1980), «Bertsolaritzaren estudiorako», Jakin, 14/15, 1980apirila/iraila, 139164.IntroductionIn contrast to the myth which attributes ancient origins to bertsolaritza and the countermyth that attempts to reduce it to a modern “invention” of Basque nationalism, Koldo Mitxelena fell somewhere in between both positions; something which appears the most reasonable perspective to take: “The tradi tion [of the bertsolaris ] is old, and goes back at least to the improvising verse ladies of the fifteen century that Garibay speaks about.”17 Joxe Azurmendi,18 meanwhile, adds two mentions of the phenomenon in the Old Law (Fuero Viejo) of Bizkaia, written down on paper in 1452. These are important since they unquestionably represent the oldest mention of bertsolaritza; and they provide ir refutable proof that, as early as 1452, bertsolaritza or one of its expressions was something as common and deeprooted as to deserve its express prohibition.The Old Law mentions two modalities: On the one hand, there were paid female mourners at funerals, 17 MICHELENA, Luis (Koldo). Historia de la Literatura Vasca. Madrid: Minotauro, 1960, p. 25.18 AZURMENDI, Joxe (1980), “Bertsolaritzaren estudiorako,” Jakin, 14/15, 1980apirila/iraila, 139164.Fernando Aire Etxart, “Xalbador” Basarri eta Uztapide 44bertsolaritzatik, jarduera horretako subjektu aktibo gisa behintzat.Halere, garai hartatik kontserbatu diren bertsoak ia beti bertso jarriak dira, paperean idatziak alegia eta ez inprobisatuak. Badakigu, erreferentzia batzuei esker, bertso haiek idazten zituzten bertsolariek inprobisatzen ere jardun ohi zutela, baina kontserbatzen den bertso inprobisatuen kopurua oso urria da, eta ezer gutxi esan daiteke garai hartako bertso inprobisatuaren ezaugarriei buruz (sortze prozesua, zabalkundea, kontsumoa). Lehenagoko aipamenen bat ere badagoen arren, batbateko bertsogintzaren lehenbiziko erreferentzia dokumentatu eta sinesgarria XIX. mendearen hasierakoa19 da, zehazki 1802koa, eta hor ikusten da ber tso saioen ohiko formatua desafioa izaten zela, ia beti bi bertsolariren artekoa eta orduak eta or duak iraun zezakeela . Dauzkagun datuen arabera, desafio horietako batzuetara 4.000 inguru entzule bildu omen ziren. Horrek erakusten du zenbaterai19 GOROSABEL, Pablo, 1899, “Noticia de las Cosas Memorables de Guipúzcoa”, Donostiano zegoen errotua bertsolaritza, baina hortik apar te, jendearen aldetik zegoen zaletasunetik aparte, ezer gutxi esan dezakegu garai hartako batbateko ber tsolaritzaz.Bertsolari inprobisatzaileen bertsoak sortzeko moduak eta azken produktua aztertzeko orduan, esan beharra dago XX. mendeko hirurogeiko hamarkadara arte ez dagoela behar besteko garrantzia daukan batbateko bertsoen corpusik. Aipatu datara arte daukaguna ber tso zati eta pasadizoen bilduma bat besterik ez da; beraz, ez dago materialik ikerketa fidagarririk egin ahal izateko. Bertsolaritzako “klasikotzat” hartzen direnak (Etxahun, Xenpelar, Bilintx, Otaño…), dauden aztarnen arabera, inprobisatzaile handiak izan ziren (gehienak, ez denak); halere, bertsolaritzaren historian ematen zaien garrantzia, idatzi (edo diktatu) zituzten bertsoei eta gure egunetara arte iritsi direnei zor zaie, eta ez, inolaz ere, batbateko bertsoei. Sortzeko moduagatik, bertso horiek gehiago dagozkio kordel literaturatik hurbileko genero bati bertso gintza inprobisatuari baino. XX. mendean zehar, bertsolaritzak aldaketa sakon eta progresiboa jasan zuen. Izenak bere horretan 45 desarrollan las mujeres que el Fuero denomina “profazadas”. Por lo visto, desarrollaban su improvisación en ferias y otros eventos, y, con toda probabilidad, pueden considerarse como antecesoras de los bertsolaris actuales.Con todo, la realidad es que, en el caso de estas mujeres improvisadoras, apenas podemos hacer otra cosa que constatar su existencia. Para encontrar un corpus bertsolarístico de cierto relieve, hay que remontarse hasta finales del siglo XVIII. El siglo XIX está mejor documentado, tanto en cuanto nombres y datos biográficos como en cuanto a las piezas con servadas. Un dato reseñable, que hasta ahora nadie ha sabido explicar, es cómo y por qué en ese salto del siglo XV al siglo XIX la mujer desaparece de la actividad ber tsolarística, al menos como sujeto activo de la misma. Sin embargo, se trata mayoritariamente de ber tsos no improvisados (bertsos escritos / bertso jarriak). Se sabe, por referencias, que los bertsolaris que escribían estos bertsos acostumbraban también a improvisar, pero el número de bertsos improvisados de que disponemos es ciertamente escaso, y difícilmen te puede decirse gran cosa sobre las características del bertso improvisado de esas épocas (su proceso de creación, su difusión y consumo).Aunque hay alguna mención anterior, la primera referencia documentada y fidedigna del bertsolarismo improvisado de principios del siglo XIX,19 concretamente de 1802, y en ella se constata que el for mato habitual del bertso improvisado era el de los desafíos, normalmente entre dos bertsolaris, y que podían durar horas y horas. Según las noticias de que disponemos, parece ser que en algunos de esos desafíos llegaron a congregarse alrededor de 4.000 oyentes, lo que da una idea del tirón que el bertsolarismo improvisado debía de tener en la época. 19 GOROSABEL, Pablo, 1899, “Noticia de las Cosas Memorables de Guipúzcoa”, Donostiaa wellknown phenomenon in other cultures. More interesting still, though, is the other modality: a satirical genre practiced by women that the Old Law termed profazadas. Apparently, they improvised at fairs, festivals and other events, and in all likelihood, they might be considered the predecessors of contemporary bertsolaris .Nevertheless, the truth is that, in the case of these women improvisers, we can do no more than mention their existence. In order to find the first reasonably important body of bertsolaritza work, one must go back to the late eighteenth century. The nineteenth century is better documented, both as regards names and biographical data and in terms of the pieces of work preserved. One fact worth mentioning, which until now no one has been able to explain, is how and why during the period from the fifteenth to the nineteenth centuries women disap peared from bertsolaritza activity, at least as an active subject within this activity. However, all this activity was mostly a case of nonimprovised bertsos (written bertsos / bertso jar riak). The references tell us that the bertsolaris who wrote these bertsos were also used to improvising, but the number of improvised bertsos we have at our disposal is truly limited; and it is difficult to say anything in great detail about the characteristics of improvised bertsos at that time (in other words, their creative process, diffusion and reception).Although the phenomenon had been mentioned previously in history, the first reliable documented refer ence to improvised bertsolaritza dates from the early nineteenth century,19 specifically in 1802. Here it states that the most typical form of improvised bertso was that of the challenge, normally between two bertso­laris, which might last for hours. According to the data we have, it would appear that in some cases those 19 GOROSABEL, Pablo, 1899, “Noticia de las Cosas Memorables de Guipúzcoa”, Donostia. 46 badirau ere, XX. mendearen hasierako bertsola ritz ak ia ez dauka zerikusirik aurreko mendearen azken urteetakoarekin. Besteak beste, bertsolaritza mota idatziak, mendearen hasieran garrantzitsuena, bere nagusitasuna lagako dio batbateko bertsolaritzari. Liburuaren hasieran esan dugun bezala, bertsolaria, gaur egun, bere bertsoak batbatean eta publiko baten aurrean asmatzen dituena da. Laburbilduz: nahiz eta gauza jakina den bertsolaritza askoz ere lehenago erroturiko jarduera dela gure artean, bertsogintza inprobisatuaren historia dokumentatua 1935. urte inguruan hasten da. Data horretara arte daukagun bakarra desafio batzuen berri eta bertso solte batzuk dira, oroite kolektiboan bizirik iraun dutenak. Ezer gutxi esango dugu, beraz, data hori baino lehenagoko batbateko bertsogin tzaz. Bertsolaritzaren gainean egin diren historiak nor malean 1800. urtetik aurrera hasten dira, hainbat denboraldi luze ezarriz, horietako bakoitzean protagonista handi bat edo batzuk nagusitzen direla. Halere, lan honetarako ezarri dugun ikuspuntutik 47 Ocurre, sin embargo, que poco se puede decir sobre el bertsolarismo improvisado de aquella época, más allá de constatar su arraigo.El caso es que, a la hora de investigar los modos de producción y el producto final de los bertsolaris improvisadores, sólo a partir de la década de los sesenta del siglo XX disponemos de un corpus de bertsos improvisados de cierta entidad. Lo anterior a dicha fecha es un compendio de fragmentos y anécdotas que difícilmente posibilitan una investigación fiable. Los bertsolaris considerados “clásicos” del bertsolarismo (Etxahun, Xenpelar, Bilintx, Otaño…) fueron, según todos los indicios, grandes improvisadores (la mayoría, no todos), pero el estatus de que gozan dentro de la historia del bertsolarismo se debe casi exclusivamente a los bertsos escritos –o dictados, pero, en todo caso, no improvisados– que han llegado hasta nosotros. Por su modo de producción, estos bertsos pertenecen a un género más afín a la literatura de cordel que al bertsolarismo improvisado.A lo largo del siglo XX, el bertsolarismo sufre un cambio progresivo y radical. Aunque el nombre se mantiene, el bertsolarismo de principios del siglo XX poco tiene que ver con el de finales de siglo. Entre otras cosas, la modalidad escrita del bertsolarismo, que era la más significativa a principios de siglo, cede su primacía a la modalidad improvisada. Como afir mábamos al comienzo del libro, bertsolari es, hoy en día, quien improvisa sus bertsos ante el público.En resumen: aunque hay constancia de que era una actividad muy arraigada mucho antes, la historia do cumentada del bertso improvisado comienza hacia 1935. Hasta esa fecha sólo disponemos de noticias de desafíos y de algunos bertsos sueltos, conservados en la memoria colectiva. Poco diremos, pues, sobre el bertso improvisado anterior a esa fecha. Las historias del bertsolarismo al uso arrancan por lo general hacia 1800, estableciendo grandes periodos, cada uno de ellos dominado por una o más figuras señeras. Sin embargo, desde el punto de vista challenges managed to attract up to four thousand listeners. This gives us some idea of the appeal that improvised bertsolaritza must have had at that time, beyond just demonstrating its deeprooted nature. The fact is that, when it comes to researching the production methods and the final product of improvising bertsolaris, it is only from the 1960s onwards that we have at our disposal a reasonably important body of improvised bertsos. Prior to this time, all we have is a compendium of fragments and anecdotes which do not really allow for reliable research. Most although not all of those bertsolaris considered the “classic” figures of bertsolaritza (Etxahun, Xenpelar, Bilintx, Otaño, and so on) were, according to all indications, great improvisers. Yet the status they enjoy within the history of bertsolaritza is almost exclusively due to written –or dictated, but whatever the case, nonimprovised– bertsos which have survived to this day. Because of the way they were produced, these bert­sos belong to a genre closer to cordel literature than improvised bertsolaritza. Bertsolaritza experienced a progressively radical change throughout the nineteenth century. Although it retained the same name, early twentiethcentury bertsolaritza had little in common with that of the late nineteenth century. Amongst other developments, the written modality of bertsolaritza –the most significant form at the beginning of the nineteenth century– had given way to the improvised modality. As I maintained at the beginning of the book, today bertsolaris improvise bertsos before an audience. In sum, then, although there is evidence that it was a deeplyrooted activity long before, the documented history of improvised bertso starts around 1935. Until that date we only have information about challenges and the odd bertso preserved in collective memory. I will say little, then, about improvised bertso before this date. Stories of bertsolaritza being fashionable begin around 1800, and establish major periods with each 48 begiratuta, sailkapen horiek ez digute balio hainbat arrazoirengatik . Lehenengo eta behin, esan dugun bezala, zaku berean sartzen direlako bi genero desberdin: bertsolaritza inprobisatua eta inprobisatua ez dena. Bigarren, kontuan hartzen diren denboraldien izendapena bera batbateko bertsolaritzari arrotzak zaizkion kategoriei dagokielako (prerromantizismoa, erromantizismoa...). Guk nahiago izan dugu batbateko bertsolaritza dokumentatuagoan zentratu, beste hainbat arrazoi ren artean, XIX. mendeko bertsolaritzari buruz historia asko eta oso gomendagarriak daudelako.20Egin dugun denbora banaketa, 3. T AULA n jasoa dagoena, behin behinekoa da eta eztabaidagarria. Ikusten denez, XX. mendea baino lehenagoko bi aldi barne hartzen dira, halere, gure analisia, esan bezala, taulan ageri diren ondorengo sei aldietan zentratuko da (ikus 3. T AULA ).20 XIX. mendeko bertsolaritzaren denboraren araberako banaketa bat Juan Mari Lekuonak Literatura Oral Vascan (Ahozko Euskal Literatura) proposatzen duena da, Ikaskuntzak Euskal Literaturaz (19741996) antologian bar ne hartua, Ed. E. Pérez Gaztelu, A. Toledo eta E. Zulaika, Deustuko Unibertsitatea, Donostia, 53122 orr. Euskaraz, obra baliagarri eta erabilienetako bat Joanito Dorronsororena da, bi liburukitan argitaratua, lehenengoa (1981) Bertsotan I. 17891936, eta bigarrena (1988), Bertsotan II, 19361980, biak ere Donostian Gipuzkoako Ikastolen Federazioak editatuak. Era berean, aipatu beharra dago ZABALA, Antonio (1964), Bosquejo de historia del bertsolarismo (Bertsolaritzaren historiaren zirriborroa), Zarautz, Auñamendi; AULESTIA, Gorka (1990), Bertsolarismo, Bilbo, Bizkaiko Foru Aldundia. Bada ingelesezko bertsio bat ere: AULESTIA, Gorka (1995), Improvisational Poetry from the Basque Country, (Itzulpena: Lisa Corcostegui eta Linda Whitek), Reno, Nevada, University Press. Euskal literaturaren historia batzuek bertsolaritzari buruzko historia interesgarriak barne hartzen dituzte: OLAZIREGI, Mari Jose (zuzendaria), http://www.basqueliterature.com/basque/historia URKIZU, Patri (zuzendaria), Euskal literaturaren historia, Madril, UNED.Bertsolaritza mota idatziak, mendearen hasieran garrantzitsuena, bere nagusitasuna lagako dio batbateko bertsolaritzari. 49 que aquí hemos adoptado, estas clasificaciones resultan insatisfactorias por varios motivos. Primero, porque, como ya se ha dicho, se mezclan dos géneros dispares entre sí: el bertsolarismo improvisado y el bertsolarismo no improvisado. En segundo lugar, la propia denominación de los períodos considerados alude a categorías externas y extrañas al bertsolarismo improvisado (preromanticismo, romanticismo...).Nosotros hemos preferido centrarnos en el bertsolarismo improvisado más documentado, entre otras razones porque hay muchas y muy recomendables historias sobre el bertsolarismo del siglo XIX.20Nuestra propuesta de periodización es, por supues to, provisional y discutible, y se recoge resumido en la TABLA 3. Como puede verse, la tabla incluye dos periodos anteriores al siglo XX, aunque nuestro análisis se centrará, como ya se ha dicho, en los siguientes seis periodos que aparecen en la tabla (ver T ABLA 3).20 Una razonable periodización del bertsolarismo del siglo XIX es la que propone Juan Mari Lekuona en su “Literatura Oral Vasca”, incluida en la antología Ikaskuntzak Euskal Literaturaz (19741996), Ed. E. Pérez Gaztelu, A. Toledo y E. Zulaika, Deustuko Unibertsitatea, Donostia, pp53122. En euskera, una de las obras más útiles y recurridas es la de Joanito Dorronsoro, editada en dos tomos el primero (1981), Bertsotan I. 1789­1936, y el segundo. (1988), Bert­sotan II, 1936­1980 , editados ambos en Donostia por la Federación de Ikastolas de Gipuzkoa. Hay que mencionar también ZAVALA, Antonio (1964), Bosquejo de historia del bertsolarismo , Zarautz, Auñamendi; AULESTIA, Gorka (1990), Bertsolarismo, Bilbo, Bizkaiko Foru Aldundia. Hay también una versión inglesa: AULESTIA, Gorka (1995), Im­provisational Poetry from the Basque Country, (Traduc ción: Lisa Corcostegui eta Linda Whitek), Reno, Nevada, University Press. Algunas historias de la literatura vasca incluyen interesantes historias del ber tsolarismo: OLAZIREGI, Mari Jose (directora), http://www.basqueliterature.com/basque/historia URKIZU, Patri (director), Historia de la literatura vasca, Madrid, UNED.dominated by one or more unique figures. However, on the basis of my approach here, such classifications are unsatisfactory for several reasons. Firstly, because, as has been noted, two genres are mixed up: improvised bertso laritza and nonimprovised bertsolaritza. In second place, the denomination of periods itself alludes to categories which are external and foreign to improvised bertsolaritza (PreRoman tic, Romantic, and so on).I prefer to focus on more documented improvised bertsolaritza, amongst other reasons because there are many and highly recommended histories of nine teenthcentury bertsolaritza.20My proposed periodization is, of course, provisional and open to debate, and is summarised in TABLE 3. As one can see, the table includes two periods prior to the twentieth century, although my analysis will focus, as mentioned, on the following six periods which appear in the table (see T ABLE 3).20 Juan Mari Lekuona proposes an acceptable periodization of twentiethcentury bertsolaritza in his “Literatura Oral Vasca,” included in the anthology Ikaskuntzak Euskal Literaturaz (19741996), ed. E. Pérez Gaztelu, A. Toledo and E. Zulaika, Deustuko Unibertsitatea, Donostia, pp. 53122. In Euskara, one of the most useful and consulted works is that of Joanito Dorronsoro, published in two vol umes: the first (1981), Bertsotan I. 1789­1936 , and the second (1988), Bertsotan II, 1936­1980, both published in Donostia by the Federation of Ikastolas (Basquelanguage schools) of Gipuzkoa. One should also mention ZAVALA, Antonio (1964), Bosquejo de historia del bertsolarismo, Zarautz, Auñamendi; AULESTIA, Gorka (1990), Bertso­larismo , Bilbo, Bizkaiko Foru Aldundia. For the Englishlanguage version see AULESTIA, Gorka (1995), Improvi­sational Poetry from the Basque Country (translated by Lisa Corcostegui eta Linda White), Reno, Nevada, Univer sity of Nevada Press. Some histories of Basque literature include interesting stories about bertsolaritza. See, for example, OLAZIREGI, Mari Jose (director), http://www.basqueliterature.com/basque/historia; URKIZU, Patri (director), Historia de la literatura vasca, Madrid, UNED. 50 51AldiaPeríodoPeriodUrteakAñosYearsBertsolariakBertsolarisBertsolarisHistoriaurreaPrehistoriaPrehistoryHasieratik 1800. urtera arteDesde los orígenes hasta 1800From its origins to 1800Desafioak eta bertsopaperakDesafíos y bertsopaperakChallenges and bertsopaperakXIX. mendeaSiglo XIXNineteenth centuryPernando Amezketarra, Etxahun, Xenpelar, Iparragirre, Bilintx, Otaño...1 Bazterreko bertsolaritzatik lehenengo txapelketetara arte Del bertsolarismo marginal a los primeros campeonatosFrom marginal bertsolaritza to the first championships19001935 Txirrita, Kepa Enbeita2 Isiltasun aldia Tiempo de silencio The time of silence 193619453 Biziraupen bertsolaritzaBertsolarismo de supervivenciaSurvival Bertsolaritza19451960 Basarri, Uztapide, Lasarte, Joxe Lizaso, Agirre, Lazkano, Lazkao Txiki, Mattin, Xalbador...4 Erresistentzia bertsolaritza Bertsolarismo de resistenciaResistance Bertsolaritza19601979 Azpillaga, Lopategi, Uztapide, Basarri, J. Lizaso, Agirre, Lazkano, Lazkao Txiki, Mattin, Xalbador...5 Herriari kantatzetik publikoarentzat kantatzera De cantar al pueblo a cantar para el público From singing to the people to signing for the people19801998 Amuriza, Egaña, Sarasua, Peñagarikano, Murua, Mendizabal, Sebastian Lizaso...6 Bertsolaritza multipolarraBertsolarismo multipolarMultipolar bertsolaritza1999 Maialen Lujanbio, Unai Iturriaga, Igor Elortza, Jeus Mari Iraza, Amets Arzallus...3. T AULA : Bertsolaritzaren historiaTABLA 3: Historia del bertsolarismoTABLE 3: Periods in the History of Bertsolaritza 52 Bazterreko bertsolaritzatik lehenbiziko txapelketetaraBertsolaritzaren errebindikazioa: Manuel LekuonaXX. mendearen hasieran, Euskal Herriko intelektual gehienek erdeinatu egiten zuten batbateko bertsolaritza, bazterreko generotzat zeukaten, kalitaterik eta duintasunik gabekotzat. Salbuespen bakarretako bat Manuel Lekuona oiartzuarra dugu (18941987). Apaiz gaztea zela, Bergaran, 1930ean egin zen Eusko Ikaskuntzaren V. Kongresuan aurkeztu zen euskal herri poesiaz hitz egitera, adibideak eman zituen, bertsolaritzaren mekanika sistematizatu zuen, dauden generoak sailkatu zituen eta horrela finkaturik utzi zituen bertsolaritzaren azterketa zientifikorako oi narriak. Berari zor diogu, neurri handi batean, ahozko literaturaren birgaitzea oro har, eta batbateko ber tsolaritzarena bereziki; eta urte batzuk geroago haren iloba Juan Mari Lekuona (19272005), apaiza bera ere, gailenduko zen eginkizun horretan. Bazterreko bertsolaritzatik lehenbiziko txapelketetara: 193536Espainiako gerra zibilaren21 aurreko urteetan, Euskal Herriko intelektualetako asko oinarri sendo baten bila zebiltzan berorren gainean “euskal kulturaren berpizkundea” eraikitzeko, baina ez zetozen denak bat berpizkunde horretan bertsolaritzari zegokion tokiaren gainean. Joxe Ariztimuño apaiza amesturiko berpizkunde horren giltzarria bertsolaritza izatearen defendatzaile sutsua zen. Auzi horri buruz idatzi zituen artikulu ugarietako batean bertsolariak nola aurkeztu behar duen proposatzen du: 21 “Espainiako Gerra Zibila” delakoa, hots, legezko erakunde errepubikarren kontrakoa zen eta Francisco Franco buru zuen estatu kolpeak eragin zuen gerra fratizida, 1936ko uztailaren 18an hasi zen, eta bukatutzat jo zuten 1939ko apirilaren 1ean, 40 urteko diktadurari bide eginez (19361975)Manuel Lekuonari zor diogu, neurri handi batean, ahozko literaturaren birgaitzea oro har, eta batbateko bertsolaritzarena bereziki; eta urte batzuk geroago haren iloba Juan Mari Lekuona gailenduko zen eginkizun horretan. 53 Del bertsolarismo marginal a los primeros campeonatosLa reivindicación del bertsolarismo: Manuel LekuonaA principios del siglo XX, la mayoría de la intelectualidad vasca despreciaba el bertsolarismo improvisado, lo consideraba un género marginal, de poca calidad y muy poco decoroso. Una de las pocas excepciones es Manuel Lekuona (18941987), un joven sacerdote oiartzuarra que se presentó en el V Congreso de Estudios Vascos celebrado en Bergara en 1930, donde habló de poesía popular, puso ejemplos, sistematizó la mecánica del bertsolarismo, clasificó sus géneros y sentó así las bases del estudio científico del bertsolarismo, y a él se debe, en gran medida, la rehabili tación de la literatura oral en general y del bertsolarismo improvisado en particular, tarea en la que más tarde destacaría sobremanera su sobrino Juan Mari Lekuona (19272005), también sacerdote.Del bertsolarismo marginal a los primeros campeonatos: 193536En los años anteriores a la guerra civil española,21 una parte significativa de la intelectualidad vasca estaba empeñada en encontrar una base sobre la que edificar el “renacimiento de la cultura vasca”, pero no todos coincidían sobre el papel que al bertsolaris mo debiera corresponderle en ese renacimiento. El sacerdote Joxe Ariztimuño era acérrimo defensor de hacer del bertsolarismo la piedra angular de ese soñado renacimiento. En uno de los muchos artículos que dedicó al tema, propone que el bertsolari actúe “discretamente tocado con arcaicas vestiduras”, para 21 La llamada “guerra civil española”, es decir, la guerra fratricida que provocó el golpe de estado liderado por Francisco Franco contra las legítimas instituciones republicanas, comenzó el 18 de julio de 1936, y se dio por con cluída el 1 de abril de 1939, dando paso a casi 40 años de dictadura (19361975)From Marginal Bertsolaritza to the First ChampionshipsThe Recovery of Bertsolaritza: Manuel LekuonaAt the dawn of the twentieth century most Basque intellectuals scorned improvised bertsolaritza, considering it a marginal genre, of little quality and not at all proper. One of the exceptions to this general outlook was Manuel Lekuona (18941987), a young priest from Oiartzun who attended the Fifth Confer ence on Basque Studies, held in Bergara in 1930; there he spoke about popular poetry, offered examples, systematised the mechanics of bertsolaritza, classified its genres and thus created the bases for the academic study of bertsolaritza. Indeed, in many ways, in the Basque context both oral literature in general and improvised bertsolaritza in par ticular owe their recovery to him; a task in which his nephew and likewise a priest, Juan Mari Lekuona (19272005), would later stand out in remarkable fashion. From Marginal Bertsolaritza to the First Championships, 193536In the years prior to the Spanish Civil War,21 many Basque intellectuals were determined to create the foundations for a “renaissance in Basque culture,” but not all of them were agreed on the role that ber­tsolaritza should play in this renaissance. The priest Joxe Ariztimuño (nicknamed Aitzol) was a staunch defender of making bertsolaritza the cornerstone of this long hopedfor renaissance. In one of the many articles he dedicated to the subject, he contended 21 The socalled “Spanish Civil War” –in other words the fratricidal war provoked by the coup d’état led by Francisco Franco against the legitimate republican institutions– began on 18 July, 1936, and came to an end on 1 April, 1939, giving rise to almost forty years of dictator ship (19361975). 54 “discretamente tocado con arcaicas vestiduras”, era horretan adats horaileko trobadore erromantiko bat gogoraraz dezan (“un romántico trovador de doradas guedejas”); gainera, bertsolariaren deklamazio mimikari nolabaiteko mugikortasuna ematearen eta dekoratu prosaikoa zeharo aldatzearen aldeko agertzen da.22Neurri horiek ez ziren sekula ezarri, baina aipuak argi eta garbi erakusten du bertsolaritzari aitortzen zitzaion balioa ez zela, kasurik onenean ere, balio instrumental soiletik pasatzen. Euskal kulturaren berpizkunde irrikatu hura aurrera eramateko tresna gisa balio zezakeen neurrian balioesten zen bertsolaritza, oso nekez lor zitekeen helburua bestalde, populazioaren gehiengoa analfabetoa baitzen bere hizkuntzan. 1934. urtearen erdialdean Aitzol eta beste intelek tual batzuk bildu ziren, eta hala sortu zen lehenbiziko Bertsolari Txapelketa bere araudi, bere epaimahai eta bere sari eta guzti. Mugimendu nazionalistako gazte erakundea, Euzko Gaztedi, arduratuko zen bertsoak kopiatzeaz, gero argitaratzeko. Sistema guztiz fidagarria ez bazen ere (eskuz egiten zen, bakoitzak bertsoaren zati bat kopiatuz, ondoren denen artean osatzeko), horrela sortu zen batbateko bertsolaritzari buruzko nolabaiteko fidagarritasuna daukan lehenbiziko dokumentua.Bertsolaritza klasikoaren paradigma: TxirritaBatbateko bertsolaritzari dagokionez, XX. mendearen lehen herena Jose Manuel Lujanbio, Txirrita (18601936), hernaniar bertsolari handiak betetzen du ia erabat, mendearen hasieran jadanik bere garaiko bertso laritzako funtsezko erreferentzietako bat baitzen. Gorpuzkera handiko gizona eta bertsolaritza ez beste edozein lanetarako afizio handirik gabea, bere irudia 22 AITZOL (Joxe Ariztimuño) (1931), «Concurso de bertsolaris», Euzkadi, 1011931.Manuel Lekuona 55 que dé así una imagen de “romántico trovador de doradas guedejas”, y aboga por dar cierta movilidad a su mímica declamatoria y por cambiar radicalmente la prosaica decoración...22Esas medidas no llegaron a adoptarse, pero la cita deja bien claro que el valor que se le asigna al bertsolarismo es, en el mejor de los casos, un valor ins trumental. El bertsolarismo sólo era apreciado en la medida que pueda servir como vehículo para llevar adelante el tan ansiado renacimiento de la cultura vasca, empresa harto difícil teniendo en cuenta que la mayoría de la población era analfabeta en su propio idioma.A mediados de 1934 se reúnen Aitzol y otros intelectuales, y es así como surge el primer Campeonato propiamente dicho de bertsolaris, con su normativa, su jurado y sus premios. La organización juvenil del movimiento nacionalista, Euzko Gaztedi, se encargará de copiar los bertsos para su posterior edición. Aunque el sistema no es muy fiable (se hacía a mano, copiando cada uno un trozo del bertso, para recomponerlo más tarde), de ahí surge el primer documento de cierta entidad sobre el bertsolarismo improvisado.El paradigma del bertsolarismo clásico: TxirritaEl bertsolarismo improvisado del primer tercio de siglo está dominado por la imponente figura del hernaniarra Jose Manuel Lujanbio, Txirrita (18601936), que ya a comienzos de siglo era una de las referencias fundamentales del bertsolarismo de su época. Hombre de gran corpulencia y escasa vocación para cualquier otro trabajo que no fuera el de cantar bertsos, su figura nos llega velada por ese halo de leyenda que también poseen otros bertsolaris más lejanos a nosotros en el tiempo.22 AITZOL (Joxe Ariztimuño) (1931), «Concurso de bertsolaris», Euzkadi , 1011931.that bertsolaris should perform “discretely dressed in oldfashioned clothes” thereby promoting an image of the “romantic goldenhaired troubadour” and advocated applying a certain degree of mobility to their declamatory body language, as well as a radical change in the prosaic decorations surrounding ber­tsolaritza.22These measures were never adopted, but his words clearly show that the value assigned bertsolaritza was, at best, as a means to an end. Bertsolaritza was only appreciated insofar as it might serve as a means to carry forward the long awaited renaissance of Basque culture; a quite difficult undertaking in that most of the population was illiterate in its own lan guage. In mid1934 Aitzol met with other intellectuals, and thus the first proper championship was established, with rules, a jury and prizes. The nationalist movement’s youth organisation, Euzko Gaztedi, took charge of writing down the bertsos improvised there and these were later published. Although this was not a very reliable system (different people wrote dif ferent pieces of each bertso down by hand, and they were later recompiled), this led to creating the first reasonably important document about improvised bertsolaritza. The Paradigm of Classic Bertsolaritza: TxirritaImprovised bertsolaritza during the first third of the twentieth century was dominated by the imposing figure of Jose Manuel Lujanbio, Txirrita (18601936), from Hernani, who was already by the turn of the century one of the main referencepoints of bertso­laritza at that time. A physically large man with little vocation for any other work outside singing bertsos, his personality is shrouded by the same mist of legend that envel22 AITZOL (Joxe Ariztimuño) (1931), “Concurso de bertsolaris,” Euzkadi , 1011931. 56 antzinagoko beste bertsolari batzuek ere baduten kondairazko lauso horretan bildua iristen zaigu. Desberdintasuna da Txirritaren batbateko bertso asko kontserbatzen direla, ia denak ere pasadizo xelebreak eta pertsonaiaren izaera bihurriarekin lotuak. Txirritaren bertso ospetsuenei dagokienez, baliabi deen banaketak eta irudien trinkotasunak pentsarazten du ez zirela beti batbateko bertsoak izango, paperean idatziriko bertsoak baizik edo, hobeto esan, diktaturiko bertsoak, Txirritak berak ez baitzekien idazten. Bertsopaperen corpus horren gainean garatu da, esplizitu edo inplizituki, bertsolaritza klasikoaren eredua.23Txirritaren irudia ezinbestekoa da XIX. mendearen azken laurdenean eta XX.aren lehen herenean. Hala, hor aurkitzen dugu lehenbiziko bertsolari txapelketan, pronostiko guztien aurka Iñaki Eizmendi, Basa­rrik irabazi zuena, Zarautzen finkaturiko bertsolari gazte bat bera. Txirritak hurrengo urtean irabaztearekin konformatu behar izan zuen, 1936ko txapelketan, hil baino hilabete batzuk lehenago.Txirritak, normalean, parranda giroan botatzen zituen bere bertsoak. Topiko bihurtu da garai har tako ber tsolaritzari “sagardotegiko bertsolaritza” dei tzea, horiexek baitziren bertso saioak egiteko lekurik ohikoenak –eta gogokoenak–, noizbehinka antola tzen ziren lehiaketetan ere parte hartzen zuen arren. Txapelketak, ordea, gertakizun solemnea ziren, bertso laritzari berari arrotzak zitzaizkion irizpi de batzuen arabera antolaturiko errito moduko bat. Entzu leria ere desberdina zen. Han izaten ziren betiko bertsozaleak, baina baita Euskal Herriko intelek tualak ere.Txirrita ez zen batere eroso sentituko giro arranditsu hartan, eta garbi ikusten da hori, txapelketan, bere 23 Txirritaren errekurtso estilistikoei buruzko ikuspegi zehatz baterako, ikus: GARZIA, Juan (1997), Txirritaren baratzea Norteko trenbidetik, Irun, Alberdania.Txirrita eta Salburu bertsolariak / Los bertsolaris Txirrita y Salburu / The bertsolaris Txirrita and Salburu 57 La diferencia es que de Txirrita se conservan bastantes bertsos improvisados, casi todos ligados a alguna anécdota, relacionada a su vez con carácter pícaro del personaje. Con respecto a la los más festejados bertsos de Txirrita, la distribución de los recursos, la densidad de las figuras, todo parece indicar que no se trata de bertsos improvisados, sino más bien de bertsos escritos o, mejor dicho, de bertsos dictados, pues Txirrita no sabía escribir. Es sobre ese corpus de bertsopaperak sobre el que se ha elaborado, explícita o implícitamente, el modelo de bertsolarismo clásico.23La figura de Txirrita es omnipresente en el último cuarto del siglo XIX y en el primer tercio del XX. Así, lo encontramos en el primer campeonato de bertsolaris, que ganó, contra todo pronóstico, Iñaki Eizmen di, Basarri, un joven bertsolari afincado en Zarauz. Txirrita tuvo que conformarse con ganar el siguiente, celebrado en 1936, pocos meses antes de su muerte.Txirrita acostumbraba a cantar sobre todo en ambientes informales. Es ya un tópico definir el bertsolarismo de su tiempo como “bertsolarismo de sidrería”, pues eran esos locales su lugar más frecuente –y preferido– de actuación, aunque también frecuentaba los concursos que se celebraban de vez en cuando. Los campeonatos, por el contrario eran una ocasión solemne, una especie de rito organizado de acuerdo con criterios ajenos al propio bertsolarismo. El público era también distinto. Estaban los aficio nados de siempre, pero también la intelectualidad vasca.Que Txirrita no se encontraba nada cómodo en aquel ambiente tan pomposo, se refleja a las claras en este bertso que Txirrita improvisó en el campeonato señalando con su bastón a Aitzol, que formaba parte del jurado:23 Para una visión detallada de los recursos estilísticos de Txirrita, ver: GARZIA, Juan (1997), Txirritaren baratzea Norteko trenbidetik, Irun, Alberdania.ops other bertsolaris from the far off reaches of history. The difference is that quite a few of Txirrita’s bertsos have been preserved, almost all of which are con nected to some anecdote or other which is, in turn, linked to his mischievous nature. As regards Txirrita’s most celebrated bertsos, the dis tribution of resources and depth of characters would seem to indicate that these were not improvised, but rather written –or more accurately transcribed, because Txirrita could not write– bertsos. The classic model of bertsolaritza was developed, whether explicitly or implicitly, on the basis of this corpus of bertsopaperak (published sheets of bertsos).23The figure of Txirrita was omnipresent during the last quarter of the nineteenth and the first third of the twentieth centuries. We thus find him at the first bertsolari championship, which was won (against all predictions) by Iñaki Eizmendi, Basarri, a young bertsolari from Zarautz. Txirrita had to make do with winning the next championship, held in 1936, a few months before he died.Txirrita used to sing mostly in informal situations. It is now a cliché to define the bertsolaritza of his time as “cider house bertsolaritza,” since these places were the most typical (and preferred) location to perform. That said, he also took part in competitions that were held now and then. Championships were, in contrast, serious occasions; a kind of rite organised along specific criteria which differed from bertsolar­itza itself. The audience was also different in that the usual enthusiasts attended, but so did the Basque intelligentsia.That Txirrita was far from comfortable in this rather pompous atmosphere is reflected clearly in this bertso he improvised in the championship, pointing 23 For a detailed account of Txirrita’s stylistic resources see GARZIA, Juan (1997), Txirritaren baratzea Norteko trenbi­detik, Irun, Alberdania. 58 bastoiarekin Aitzol epaimahaikidea seinalatuz, batbatean bota zuen honako bertso honetan: Larogei urte gainean ditutnago hanketako minez,Donostiara etorria naizherren haundia eginez.Bi bastoiekin txit larri nabilpausorik eman ezinez.Euskera ia ahaztu zait etaerderarikan jakin ez,maixu batekin eskolan lasterhasi behar det latinez.Mota honetako bertsoetan Txirritaren bertsoek du ten beste adierazgarri bat sumatzen dugu, erabat moderno bihurtzen duena: bere gatza eta zorroztasuna, egoera dialektiko konprometituenetan irtenbi dea aurkitzeko zeukan abilidadea. Isiltasun aldia: 19361945Gerraren izugarrikerien ondoren, gerraostea ez zen hobea izan, batez ere, Euskal Herrian bezala, frankis tek “traidore” deklaratu zituzten lekuetan. Aitzol, lehenbiziko bi txapelketen sustatzaile nagusia, fusilatu egin zuten Hernanin 1936. urte hartan bertan (Tolo san jaioa zen 1896an). Aldi haren funtsa Juan Kruz Zapirainen bertso honen isiltasun deiadartsuan isla tzen da; analfabetoa izaki, lo hartzen alferrik ahalegintzen zen bitartean, andreari diktatu zion honek sublimatzen du garai hartako izugarrikeria:Sentimentu asko dauzkat nerekinorain kontatu beharrakez dakit nola zuzenduko ‘iranegin dituzten okerrak,pazientzitik ez naiz ateraJaungoikoari eskerrak;leku askotan jarri dituztetristura eta negarrak,lehen hamar lagun ginan etxeanta orain hiru bakarrak.Gerraren izugarrikerien ondoren, gerraostea ez zen hobea izan, batez ere, Euskal Herria bezala, frankistek “traidore” deklaratu zituzten lekuetan. Aitzol, lehenbiziko bi txapelketen sustatzaile nagusia, fusilatu egin zuten. 59 Cargo sobre mí ochenta añosy me duelen las piernas, he venido a San Sebastiáncojeando visiblemente.Apoyado en dos bastones,apanas consigo dar un paso.Casi se me ha olvidado el euskeray nunca aprendí castellano:pronto tendré que empezara aprender latín con un maestro.En este tipo de bertsos encontramos otro aspecto del estilo de Txirrita que lo hace rabiosamente moderno: su ingenio, manifestado en su habilidad habilidad para encontrar una salida en las situaciones dialécticas más comprometidas. Tiempo de silencio: 19361945Tras los horrores de la guerra, la posguerra no fue menos horrorosa, sobre todo en zonas que, como el Pais Vasco, habían sido declaradas “traidoras” por los amotinados. Aitzol, el principal impulsor de los dos primeros campeonatos, fue fusilado en Hernani el mismo 1936 (había nacido en Tolosa, en 1896). La esencia de este periodo se refleja en el clamoroso silencio de este bertso de Juan Kruz Zapirain, un ber tsolari analfabeto que sublimaba el horror dic tándole a su mujer los bertsos que escribía mientras trataba en vano de conciliar el sueño:Muchos sentimientos me embargan,y tengo que cantarlos,no sé cómo van a remediartodos los males que han hecho; aún conservo la pacienciagracias a Dios;han traído a muchos hogarestristeza y llanto: antes éramos diez en casa ya no quedamos más que tres.to Aitzol (who was on the jury) with his walkingstick as he did so: My eighty years weigh heavily on meand my legs ache,I have come to Donostialimping heavily all the way.I hobble along with two walkingsticks,unable to take a step.I’ve almost forgotten my Euskaraand I cannot speak Spanish:soon I’ll have to startlearning Latin with a teacher at school.We find in this kind of bertso another dimension of Txirrita’s style which makes him very modern: his wit, manifested in an ability to find a way out even in the most compromising dialectical situations. The Time of Silence, 19361945Following the horrors of the civil war, the postwar era was equally dreadful; especially in areas, like the Basque Country, which had been declared “traitor ous” by the rebels. Aitzol, the main driving force behind the first two championships, was executed immediately in Hernani in 1936 (he was born in Tolosa in 1896). The essence of this period is captured in the resounding silence of this bertso by Juan Kruz Zapiraian, an illiterate bertsolari who sublimated the hor ror by dictating bertsos to his wife which she wrote down while he tried in vain to induce sleep: Many feelings overwhelm me,and I have to sing them,I don’t know how all the evil that has been donewill ever be remedied;I have not yet lost patiencethanks be to God; sadness and weeping have been broughtto many places,before there were ten of us at home,and now there are only three. 60 Biziraupen bertsolaritza: 19451960Funtsezko erreferentziak: Basarri eta UztapideHiru urte erbestean eta beste hiru zigor batailoi batean gatibulanetan eman ondoren, Iñaki Eizmendi, Basarri (19131999), Gipuzkoara itzuli zen 1942an. Basarri Errezilen jaioa zen (1913), baina ia bere bizitza osoa Zarautzen egin zuen, jaioterritik kilometro gutxira. Erbestetik itzultzean, egundoko lana egin zuen. Euskal Herriko herri gehienetan jardun zuen bertsotan, aurrena Gipuzkoan eta gero gainerako probintzietan ere bai. Bere ohiko laguna, Zestoako beste bertsolari gazte bat izaten zuen, Manuel Olaizola, Uztapide (19091983), 1935 eta 1936ko txapelketetan lehiakide izana bera ere. Hemen ezer gertatu ez balitz bezala jardun behar izaten zuten, iraganeko eta egunean egungo gauza asko alde batera utzita. Uztapideren bertsolaritza Basarrirena baino errazagoa eta herrikoiagoa da. Segur aski, ez zeuzkan Basarriren kezka intelektualak baina, halere, osagarririk egokiena zen harentzat. Basarrik urratzen zuen bi dea, berak erabakitzen zuen aldi oro nola komeni zen gai bakoitza tratatzea. Basarriren bertsolaritza intelektualagoa da, nolabait esatearren. Juan Mari Lekuonak adierazi zuen bezala, ongi definituriko proiektu bati erantzuten dio.24 Zaletu arruntak, halere, mirespen handiagoa zion betiere Uztapideri. Basarriren ekimenaren atzean babesturik, Uztapidek ez zuen aukerarik galtzen Basarrik gai bakoitzaren gainean egiten zituen komentarioei azken ukitua emateko. Basarrik kazetaritzan ere jardun zuen, bai egunkarian eta bai irratian, eta bertso asko idatzi zituen. Uztapide, berriz, gehiago gailendu zen inprobisatzaile eta konta tzaile gisa. 24 LEKUONA, J.M, «Basarriren bertsolari proiektua», in LEKUONA (1998), 364379.Basarri eta Uztapide / Basarri y Uztapide / Basarri and Uztapide 61 El bertsolarismo de supervivencia: 19451960La referencia fundamental: Basarri y UztapideDespués de tres años de exilio y otros tres de trabajos forzados en los batallones disciplinarios, Iñaki Eizmendi, Basarri (19131999), vuelve a Guipuzcoa en 1942. Basarri había nacido en Régil (1913), pero la mayor parte de su vida se desarrolla en Zarauz, a pocos kilómetros de su pueblo natal. Al regresar de su exilio, desarrolla una actividad incesante. Como ber tsolari, visita la práctica totalidad de las poblaciones vascas, primero en Guipúzcoa, y más tarde también el las demás provincias. Su compañero habitual es un joven de Cestona, Manuel Olaizola, Uztapide (19091983), que había participado también en los campeonatos de 1935 y 1936. Deben cantar como si nada hubiese pasado, ignorando muchas cosas, pasadas y presentes.El bertsolarismo de Uztapide es más sencillo y popu lar que el de Basarri. Probablemente ajeno a las in quietudes intelectuales de Basarri, fue, sin embargo, su complemento ideal. Basarri actuaba de desbrozador, abriendo camino, decidiendo cuándo y cómo convenía tratar cada tema.El bertsolarismo de Basarri es más intelectual, por decirlo de algún modo. Responde, como bien ha in dicado Juan Mari Lekuona, a un proyecto bien definido.24 La admiración del aficionado medio, sin em bargo, se decanta más por Uztapide. Agazapado tras la iniciativa de Basarri, Uztapide no perdía ocasión para remachar los comentarios que sobre cada tema hacía Basarri. Basarri cultivó también el periodismo, tanto escrito como radiofónico, y ha sido un gran escritor de bertsos. Uztapide, en cambio, destaca sobre todo como improvisador y como narrador. 24 LEKUONA, J.M, «Basarriren bertsolari proiektua», in LEKUONA (1998), 364379.Survival Bertsolaritza, 19451960The Key Figures: Basarri and UztapideAfter three years of exile and another three years of forced labour in the so called disciplinary battalions, Iñaki Eizmendi, Basarri (19131999) returned to Gipuzkoa in 1942. Basarri was born in Errezil but spent most of his life in Zarautz, a few kilometres from his birthplace. On returning home from exile, he made an interesting life for himself. As a bertsolari he visited practically every town in the Basque Country, first in Gipuzkoa and then in all the other provinces. His usual companion was a young man from Zestoa, Manuel Olaizola, Uz­tapide (19091983), who had also participated in the 1935 and 1936 championships. In the aftermath of the civil war, they were obliged to sing as if nothing had happened, ignoring many things both past and present. Uztapide’s bertsolaritza was simpler and more popu lar than that of Basarri. Although he did not share his intellectual concerns, Uztapide was the ideal complement to Basarri. Basarri forged ahead, clear ing a path, deciding when and how to deal with each topic. Basarri’s bertsolaritza was, to put it one way, more intellectual. As Juan Mari Lekuona points out, it was all part of a welldefined plan.24 The average enthu siast, however, tended to prefer Uztapide. Crouch ing behind Basarri’s initiative, Uztapide wasted no opportunity to pick up on one of his comments on a particular subject. Basarri was also a journalist, working for both the written press and the radio, and a great composer of written bertsos. Uztapide, meanwhile, stood out as a gifted improviser and nar rator. 24 LEKUONA, J.M, “Basarriren bertsolari proiektua,” in LEKUONA (1998), 364379. 62 Basarri eta Uztapideren meritua beren bertsoen testua baino askoz harago doa. Erregimenak euskaraz onartzen zuen jarduera bakarretako bat bertsolaritza zen garai hartan, bertsolaritzaren biziraupena segurtatzen jakin zuten, ondorengo garapenerako oinarriak finkatuz. Daukagun espazio urritasuna dela eta, ez diogu eskainiko aipamen labur bat besterik bertsolaritzaren iraupenaren eta ospearen alde, batez ere Bizkaian, lan eskerga egin zuen bertsolari familia bati. Enbeitatarrez ari gara, noski: Kepa Enbeita, Urretxindorraz (Muxika, 18781942), eta neurri handi batean, haren seme Balendinez (19061986).Baldintza historikoak, jakina, oso desberdinak ziren Ipar Euskal Herrian. Bigarren Mundu Gerra amaitu zenean, mediku gipuzkoar erbesteratu bat, Teodoro Hernandorena, herriz herri korritzen hasi zen ipa rraldeko hiru euskal probintziak bertsolarien bila, eta bertsojaialdiak eta lehiaketak antolatzen, sarritan bere poltsikotik ordainduta. Horrela agertu zen bertsolari talde aski ugari bat, horietariko batzuk hi rurogeiko eta hirurogeita hamarreko hamarkadetan bertsolaritzaren gailurgailurrean ibili zirenak, batez ere Xalbador eta Mattin. Erresistentziako bertsolaritza: 19601979Berrogeita hamarreko hamarkadaren amaieran, Eus kaltzaindiak egundoko lana egin zuen euskal geografia guztia bertsolari bila korrituz, publikoan jardun zezaten animatuz eta probintzia mailako txapelketak antolatuz, gero onenen artean Euskal Herriko Txapelduna erabakitzeko. Ahalegin horien emaitza da 1960ko bertsolari txapelketa, Euskaltzaindiak berak antolatua. Aurrena probintzia mailako txapelketak egin ziren, eta txapelketa nagusira (1935ean hasi zen saileko hirugarrena, gerra zela eta, hainbat urtetan bertan behera utzia egon ondoren) Euskal Herri guztiko onenak aurkeztu ziren.Berrogeita hamarreko hamarkadaren amaieran, Euskaltzaindiak egundoko lana egin zuen euskal geografia guztia bertsolari bila korrituz, publikoan jardun zezaten animatuz eta probin tzia mailako txapelketak antolatuz. 63 El mérito de Basarri y Uztapide va mucho más allá del texto de sus bertsos. En una época en la que el ber tsolarismo era prácticamente la única actividad en euskera tolerada por el régimen, supieron asegurar la continuidad del bertsolarismo, sentando las bases para su posterior desarrollo. El escaso espacio dispo nible nos impide dedicarle otra cosa que no sea una mera mención a una familia de bertsolaris que hizo una gran contribución al mantenimiento y prestigio del bertsolarismo, sobre todo en Bizkaia. Nos referimos a Kepa Enbeita, Urretxindorra (Muxika, 18781942), y también, en gran medida, a su hijo Balendin (19061986).Los condicionamientos históricos eran, por supuesto, muy diferentes en el País Vascofrancés. Al terminar la segunda guerra mundial, un médico guipuzcoano exiliado, Teodoro Hernandorena, comienza a recorrer pueblo a pueblo las tres provincias vascofrancesas, en busca de bertsolaris, y organizando festivales y concursos, a menudo con su propio dinero. Aparece así un nutrido grupo de bertsolaris, algunos de los cuales llegarán a formar parte de la elite del bertsolarismo de los sesenta y de los setenta, en especial Xalbador y Mattin.El bertsolarismo de la resistencia: 19601979A finales de la década de los cincuenta, la academia de la lengua vasca, Euskaltzaindia, realiza una labor ingente, recorriendo la geografía vasca en busca de bertsolaris, animándoles a actuar en público, y organizando campeonatos provinciales, de cara a la celebración del campeonato de Euskal Herria.Fruto de estos esfuerzos es el campeonato de bertsolaris de 1960, organizado por la misma Academia. Previamente se organizaron campeonatos provincia les, y a la cita del campeonato (que podemos consi derar como el tercero de la serie inciada en 1935 e Basarri and Uztapide’s merit goes far beyond the text of their bertsos. At a time when bertsolaritza was almost the only activity in Euskara tolerated by the regime, they made sure bertsolaritza survived and laid the foundations for its future development. Space precludes anything more than a mere mention of a family of bertsolaris that made a major contribution to the preservation and prestige of bertsolaritza at this time, especially in Bizkaia: Kepa Enbeita, Urre txindorra (Muxika, 18781942), and also to a great extent his son, Balendin (19061986).The historical context was of course quite different in the French Basque Country. After the Second World War an exiled doctor from Gipuzkoa, Teodoro Her nadorena, began visiting towns in the three French Basque provinces in search of bertsolaris ; as well as organising festivals and competitions, often paying for these out of his own pocket. As a result, a large group of bertsolaris emerged, some of whom would go on to form part of the bertsolaritza elite in the 1960s and 1970s –prime amongst which were Xalba dor and Mattin. Resistance Bertsolaritza, 19601979In the late 1950s the Basque Language Academy, Eus kaltzaindia, undertook a major project to seek out bertsolaris all over the Basque Country and encourage them to perform in public. At the same time it organised provincial championships with the aim of holding a national championship of Euskal Herria (the Basque Country). The result of all this effort was the 1960 bertsolari championship, which was organised by the academy itself. The best bertsolaris to emerge from the aforementioned provincial championships attended the event in 1960 (which might be considered the third in the series that had begun in 1935 and that was interrupted by the civil war). 64 Basarri izan zen txapeldun, pronostiko guztiak betez. Halere, hurrengo txapelketa (1962) Uztapidek irabazi zuen, eta, prentsako polemika garratz baten ondoren, Basarrik ez zuen gehiago parte hartu txapelketetan, beste zenbait jardunalditan lehiatzen jarraitu bazuen ere. Basarri erretiratu ostean, Uztapidek irabazi zituen 1965eko eta 1967ko txapelketak ere.Auspoa Bertsolaritzaren motorra, hirurogeiko hamarkada honetan, ezbairik gabe, txapelketak dira, bertsolariek herrietan antolatzen diren bertso jaialdietan parte hartzen jarraitzen badute ere. Txapelketa nagusie tako batbateko bertsoak Auspoan argitaratzen dira, Aita Antonio Zabalak (19282009) 1964an sorturiko bilduma, bere egoitza Tolosan duena, bertsolaritzaren eta, oro har, euskal ahozko literaturaren benetako altxorra. Bildumaren izena, Auspoa, metafora ezin egokiagoa gertatu da, berak mantendu baitu bizirik ahozko literaturaren sua. Hirurogeiko hamarkadako lau txapelketak Txapelketa hauetan agertuko dira frankismo garaian eta trantsizioko lehen urteetan bertsolaritza bizirik mantenduko duten bertsolariak. Basarrik eta Uztapidek osaturiko bikote erreferentzialarekin eta aipatu ditugun Xalbador eta Mattinekin batera, beste ber tsolari batzuk agertuko dira orain, Basarri eta Uztapide erretiratu ondoren, arte horren biziraupena segurtatuko dutenak: Jose Lizaso (Azpeitia), Jose Agirre, Garmendia, Mitxelena, Mugartegi, Azpillaga, Laz kao Txiki, Lopategi, Gorrotxategi... Badira aldi honetan bertsolari batzuk, txapelketetan parte hartu gabe ere –edo oso gutxitan behintzat– bertsolaritzaren historian tarte bat edukitzea merezi izan dutenak. Horien arteko aipagarriena Manuel Lasarte da (Leitza/Orio, 19272012), Leitzan jaioa eta Orion finkatua, oso bertsolari maitatua eta miretsia Aita Antonio Zabala 65 interrunpida por la guerra) acudieron los mejores de esas previas.Basarri fue proclamado campeón, cumpliendo así los pronósticos. Sin embargo, el siguiente campeonato (1962) lo ganó Uztapide, y, tras una agria polémica en la prensa, Basarri no volvió a participar en los campeonatos, aunque sí en otros concursos. Retirado Basarri, Uztapide ganó también en los campeonatos de 1965 y 1967.Auspoa: el fuelleEl motor del bertsolarismo en esta época de los sesenta son, sin duda, los campeonatos, aunque los bertsolaris siguen actuando en las sesiones organizadas en los pueblos. Los bertsos improvisados en las finales se publican en Auspoa, una colección creada por el padre Antonio Zavala (19282009) en 1964, con sede en Tolosa, verdadero tesoro del bertsolaris mo y de la literatura oral en general.El nombre de la colección ha resultado ser mucho más que una metáfora. “Auspoa”, significa “fuelle”, y en verdad la colección ha sido y es un verdadero fuelle que no ha dejado de avivar la llama de la literatura oral.Los cuatro campeonatos de los sesentaEs en estos campeonatos donde se dan a conocer los bertsolaris que van a sostener el bertsolarismo durante todo el franquismo y los primeros años de la transición: junto a la pareja referencial, formada por Uztapide y Basarri, y los ya mencionados Xalbador y Mattin, aparecen ahora algunos de los bertsolaris que asegurarán la pervivencia del arte tras la retirada de Basarri y Uztapide: Jose Lizaso (Azpeitia), Jose Agirre, Garmendia, Mitxelena, Mugartegi y Azpillaga, Lazkao Txiki, Lopategi, Gorrotxategi... Hay algunos bertsolaris de esta época que, aún sin participar en los campeonatos –o haciéndolo sólo muy esporádicamente– se han hecho un hueco en la historia del bertsolarismo. El más significativo de todos ellos es Basarri was proclaimed champion, as most people had predicted. However, Uztapide won the next championship in 1962 and, after a major dispute in the press, Basarri never competed in the national championship again (although he did take part in other competitions). Without Basarri to compete with, Uztapide also won the 1965 and 1967 championships. Auspoa: The BellowsThe driving force of bertsolaritza in the 1960s was definitely the championships, although bertsolaris continued to perform at events organised in various towns and villages. The bertsos improvised in finals were published in Auspoa, a collection of works established by Father Antonio Zavala (19282009) in 1964. Published in Tolosa, this collection constitutes a true treasure chest of bertsolaritza in particular and oral literature in general. The title of this collection is much more than just a metaphor. Auspoa means “bellows,” and it has in deed functioned (and continues to function) as a real pair of bellows, constantly stoking and reviving the flame of oral literature. The Four Championships in the 1960sThe bertsolaris who would ultimately come to sustain bertsolaritza during the later years of the Franco re gime and the initial years of the political transition af ter 1975 emerged in the four national championships held in the 1960s. Alongside the key duo of Uztapide and Basarri, and the already mentioned Xalbador and Mattin, a group of bertsolaris emerged during this decade that would make sure the art form sur vived after Basarri and Uztapide retired: Joxe Lizaso (Azpeitia), Joxe Agirre, Garmendia, Mitxelena, Mugartegi and Azpillaga, Lazkao Txiki, Lopategi, Gorrotxategi, and so on. Moreover, some of the bertsolaris who also emerged at this time, even though they did not compete (or only rarely) in the championships, 66 zaletuen aldetik. Lasarteren bertsogintza gauzak ongi esatean oinarritzen da batez ere, bere errimak moldatzerakoan eta esaldiak bertsoaren barruan txertatzerakoan erakusten duen erraztasun eta naturaltasunean. Bertsolariak, hirurogeiko hamarkada honetan, eta baita hirurogeita hamarrekoaren lehen urteetan ere, mundua eta funtsezko balioak ikusteko eran, berarekin bat datorren publiko batentzat kanta tzen du. Testuinguru horren oinarria Euskal Herriak eta bere hiz kuntzak jasaten duten zapalkuntzan datza. Testuinguru horretan, hizkuntzaren iraupena segurta tzera datorrela dirudien edozein elementuk, aparteko testurik edo baliabiderik gabe ere, sortzen eta azalarazten du entzuleriaren emozioa. Euskal sentimenduak garbi adierazteko askatasunik ez dagoenez, gai eta balio tradizionalek, horien artean erlijioa gailentzen dela, ahalbidetzen diote bertsolariari entzuleengan emozio sakonak eragitea bertso soilen bitartez, balio eta erreferentzia horiek aipatze hutsarekin. Txapelketetan ere apenas erabiltzen den lau errimatik gorako ber tsorik. Txapelketa horietako batbateko bertsoetan sakon tasun poetiko handiko testuen bila doanak desilusio latza jasango du. Bertsolariei proposatzen zaizkien gaiak gehienbat topikoarketipikoak dira. Bertsolariak badaki euskaltasunaren baieztatze hutsak, ezkutuena dela ere, bertso saioaren inguruabar ia liturgikoetan (performancea), emozio sakona eragin go duela bere entzulerian. Badaki entzulea bat datorrela kristau fedearekin eta balio tradizionalekin: amatasuna, lana, zintzotasuna... Ez dago esaterik, noski, aldi horretako bertso guztiak kalitate eskasekoak direnik. Bi bertsolari daude beren bertsoen testuaren kalitateagatik gainerako guztien artean gailentzen direnak, beren sendotasun puntuak desberdinak badituzte ere. Bat Lazkao Txiki da; bestea, Xalbador. Bertsolariak, hirurogeiko hamarkadan, eta bai ta hirurogeita hamarrekoaren lehen urteetan ere, mundua eta funtsezko balioak ikusteko eran berarekin bat datorren publiko batentzat kantatzen du. 67 Manuel Lasarte (Leiza/Orio, 1935), nacido en Leiza y afincado en Orio, bertsolari muy querido y admirado por los aficionados. El bertsolarismo de Lasarte se basa sobre todo en el bien decir, en la muy elaborada apariencia de naturalidad con la que engarza las rimas y encaja sus frases en los moldes de las estrofas. El bertsolari, en esta década de los sesenta y también, en parte, en la de los setenta, canta para un público con el que comparte estrechamente un modo de ver el mundo y unos valores fundamentales. El fondo de este contexto lo da el sentimiento de opresión en el que malvive el pueblo vasco y su idioma. Sobre ese fondo, cualquier elemento que parezca asegurar la pervivencia del idioma provoca, por sí mismo, una emoción que no precisa para manifestarse de grandes textos ni de recursos. A falta de libertad para expresar directamente los sentimientos vascos, los temas y valores tradicionales, entre los que destaca la religión, permiten al bertsolari susci tar grandes emociones en sus oyentes por medio de bertsos sencillos, con la mera mención de esos valo res y referencias. Incluso en los campeonatos, rara vez se utilizan estrofas de más de cuatro rimas. Quien pretenda encontrar en los textos de los bertsos improvisados en estos campeonatos piezas de gran densidad poética sufrirá un gran desencanto. Los temas que se proponen a los bertsolaris son mayoritariamente tópicoarquetípicos. El bertsolari sabe que la mera afirmación de lo vasco, por velada que sea, producirá, en las circunstancias casi litúrgicas de la sesión bertsolarística (performance ), una emoción intensa en su auditorio. Sabe que el oyente comparte la fe cristiana y los valores de la tradición: la figura de la madre, el trabajo, la honradez…No todos los bertsos de esa época presentan, por supuesto, esa escasa relevancia textual. Hay dos bertsolaris que destacan sobremanera por la calidad textual de sus bertsos, si bien sus puntos fuertes son distintos. Uno es Lazkao Txiki. El otro, Xalbador.also made a name for themselves in the history of bertsolaritza. The most important of these was Manuel Lasarte. Born in Leitza in 1935, he settled in Orio and was much loved and admired amongst bertso­laritza enthusiasts. Lasarte’s bertsolaritza was mainly based on good expression, the finely crafted natural appearance which threaded together his rhymes and matched his words to the mould of the stanzas. Bertsolaris in the 1960s and to some extent in the 1970s sang for a public with whom they shared the same outlook and basic values. The basis of this con text was the sense of oppression felt by the Basque people and their language. In this context, anything that appeared to help preserve the language evoked feelings that did not need to be expressed in great texts or resources. Lacking the freedom to directly ex press any Basque sentiment, traditional subjects and values –amongst which religion was paramount—al lowed bertsolaris to stir up tremendous emotion, just by mentioning such values and references, amongst their listeners by means of simple bertsos. Even in the major championships, for example, they rarely used stanzas of more than four rhymes. Anyone seeking out work of major poetical complexity within the texts of the improvised bertsos at this time will be disappointed. The topics proposed to the bertsolaris were in the main clichéd and ar chetypal. Bertsolaris knew that the mere mention of the word “Basque” (however veiled) would evoke, in the almost liturgical setting of a bertsolaritza perfor mance, an intense emotional rersponse amongst the audience. They knew that their listeners shared the Christian faith and traditional values: the figure of the mother, work, honesty, and so forth. Obviously though, not all bertos dating from this time were of little textual merit. Indeed, there were two bertsolaris who stood out significantly for the quality of their bertsos, even though they had dif ferent particular strengths. One of them was Lazkao Txiki; the other, Xalbador. 68 Lazkao TxikiJose Miguel Iztueta, Lazkao Txiki (Lazkao, 19261993) bertsolaritzako mitoetako bat dugu, zalantzarik gabe, bere bizitzako azken urteetan jadanik halaxe zen. Mutilzaharra, Txirrita bezalaxe, baina gorpuzkera txi kikoa izaki, aurkezten duen pikaro mota hernaniarrak irudikatzen zuenaren guztiz desberdina da. Txirrita bezala, Lazkao Txiki ere, guztiaren gainetik, bertsolaria da. Ezagunak dira haren zorroztasuna eta gatza, eta horri gehitzen badiogu bere gorpuzkera txikia, bere ahots mehe eta hauskorra eta kantatzeko zeukan era kadentziatsua, aise ulertzen da bertsolari maitatua izan zela bizi izan zen denboran eta nostalgiaz oroitua hil zenez geroztik. Lazkao Txikik, bere belaunaldiko beste hainbat bertsolarik bezala, denboren aldaketara egokitzen jakin zuen eta beti izan zen bertso jaialdietara gehien deitzen zutenetakoa. Bertsolaritzako pasadizo go goangarrienetako bat 1989an Hitzetik Hortzera te lebista programak antolaturiko bertso afari batean bota zuen bertso hauxe dugu. Gaia esku ispilu txiki horietako bat zen, gaijartzaileak kantatzeko une berean eman ziona. Ispiluan islatzen zen irudiaren gainetik begiak kendu gabe, Lazkao Txikik hiru bertso antologiko bota zituen, horietako bat honako hauxe:Aizak nik hiri bota behar ditbertso koxkor bat edo bi,behingoan jarri geranez gerobiok aurpegizaurpegi.Neri begira hortik daduzkak alferrikako bi begi:hik ez nauk noski ni ikusiko,baina nik ikusten haut hi.XalbadorFernando Aire Xalbadorren kasua (Urepel, 19201976) guztiz desberdina da. Beharbada bere euskalkiak, behenafarrerak, baldintzaturik, nahiko urrundua bertsozale gehienak ohituak zeuden eredu Jose Miguel Iztueta, Lazkao Txiki 69 Lazkao TxikiJose Miguel Iztueta, Lazkao Txiki (Lazkao, 19261993) es, sin duda, lo era ya en los últimos años de su vida, una figura mítica del bertsolarismo.Comparte con Txirrita su empedernida y tópica soltería, que, unida a su escasa estatura corporal, completa un tipo de pícaro distinto al que encarnaba el hernaniarra. Como Txirrita, Lazkao Txiki es, ante todo, bertsolari. Son ya proverbiales su agudeza y su ingenio, que unidas a su estampa diminuta, a su voz candorosa y frágil y a su cadenciosa forma de cantar hicieron de él un bertsolari querido en vida y añorado tras su muerte.Lazkao Txiki, como algunos otros bertsolaris de su generación, supo adaptarse al cambio de los tiempos, y nunca dejó de ser solicitado en las actuaciones. Una de las estampas inolvidables del bertsolarismo es su actuación en una cena de bertsolaris organi zada por el programa televisivo Hitzetik Hortzera en 1989. El tema lo constituía un espejo de mano, que el conductor de la sesión le entregó en el momento oportuno. Sin dejar de mirar la imagen reflejada en el espejo, Lazkao Txiki improvisó tres bertsos antológi cos, uno de los cuales transcribimos a continuación:Mira, ya que por una vez nos encontramos cara a cara te voy a cantar un bertso, o quizá un par de ellos. No sé qué miras con esos ojosque de nada te sirven: porque, claro, tú no me ves,pero yo sí que te veo a tí.XalbadorEl caso de Fernando Aire Xalbador (Urepel, 19201976) es totalmente distinto. Quizá el condiciona miento de su dialecto bajonavarro, bastante alejado del modelo, básicamente gipuzcoano, que la mayoría de los oyentes estaban acostumbrados a oir tenga Lazkao TxikiJose Miguel Iztueta, Lazkao Txiki (Lazkao, 19261993) is without doubt –and already was by the final years of his life– a mythical figure of bertsolaritza. He shared with Txirrita a confirmed and somewhat clichéd bachelor existence which, alongside his tiny physical stature, imbued him with a different kind of mischievous nature to that of the bertsolari from Hernani. Like Txirrita, though, Lazkao Txiki was above all a bertsolari. His wit and ingenuity are now proverbial. And added to his diminutive appearance, his simple fragile voice and his rhythmical way of sing ing, it all made him a treasured bertsolari during his lifetime and sorely missed after his death. Lazkao Txiki, like several other bertsolaris of his generation, understood how to adapt to the times and was always in demand to perform. One of the most unforgettable images of bertsolaritza is his perfor mance in a bertsolari dinner organised by the television programme Hitzetik Hortzera in 1989. The topic was a handmirror, with which he was presented by the themepresenter of the session at the appropri ate moment. Without taking his eyes off his reflection in the mirror, Lazkao Txiki improvised three memorable bertsos, one of which is transcribed here: Hey, since we’re facetoface for a change,I’m going to sing you a bertso or perhaps even two.I don’t know what you’re doing looking at mewith those useless eyes:because of course you won’t see me,but I can see you.XalbadorThe story of Fernando Aire, Xalbador (Urepele, 19201976) is completely different. Perhaps his dialect of Euskara, that of Lower Navarre –which was quite dis tinct from the essentially Gipuzkoan model that most 70gipuzkoarretik, Xalbador, bizi izan zen garaian, ber tsolari miretsia izan bazen ere, ez zen gertatzen jendearentzat Uztapide, Lazkao Txiki edo Martin Treku Mattin bezain hurbileko edo herrikoi. Halere, edo agian horrexegatik, Xalbadorren batbateko bertsoen testuak dira denboraren iragaitea ongien jasan dutenak, gure gaur egungo sentsibilitatearentzat modernoenak gertatzen direnak. Bere jaioterri Urepeleko artzaina izanik, harrigarria gertatzen da Xalbadorren fintasun poetikoa. Bere bertso idatzien liburua Odolaren mintzoa benetako harri bitxi bat da, maila gorengoreneko antologia. Bere bertso idatziak alde batera utzita, haietako asko gaur abesti bihurtuak, Xalbador batbateko bertsolari harrigarria izan zen, ohi ez bezalako sentsibilitate poetikoz hornitua. 1965eko txapelketan, bakarka egiteko bertsoaldi baterako gai hauxe jarri zioten: “Zure emazte zenaren soinekoari”, eta Xalbadorrek nekez hobe daitezkeen bi bertso hauexek bota zituen:Pentsa zazute alargudu batez daike izan urusa,dolamen hunek, oi, ez dezalaanitz gehiago luza!Orai urtea ziloan sartuandreñoaren gorputza,haren arropa hantxet dilindanpenaz ikusten dut hutsa.Geroztik nihaur ere nabilaguzia beltzez jantzirik;ez dut pentsatzen nigar eitekoene begiak hesterik.Ez pentsa gero, andre gaxoa,baden munduan bertzerikzure arropa berriz soineanhar dezakeen emazterik.Xalbadorrek inprobisatzaile gisa lortu zuen ospe guztia –eta orain aitortzen zaion meritua– goiko ho rren mailako bertsoei esker irabazi zuen. Ez zeukan Basarrirena edo Uztapiderena bezalako ahots ederrik Xalbador, Michel Labeguerie eta Mattin 71algo que ver con el hecho de que fuera en vida un bertsolari admirado, pero no tan entrañable para la gente como Uztapide, Lazkao Txiki o Martin Treku Mattin.Sin embargo, o quizá por eso mismo, los textos de los bertsos improvisados de Xalbador son los que mejor han resistido el paso del tiempo, los que más moder nos resultan a nuestra sensibilidad actual.Siendo como era pastor en su Urepel natal, llama la atención su finura poética. Su libro de bertsos escritos, Odolaren mintzoa (La voz de la sangre), es una verdadera joya, una antología de primerísimo nivel. Aparte de sus bertsos escritos, muchos de ellos con vertidos hoy en canciones, Xalbador fue un improvisador extraordinario, dotado de una sensibilidad poética fuera de lo común. En el campeonato de 1965, en una de sus intervenciones en solitario, le correspondió el tema “Al vestido de tu difunta mujer”, y Xalbador improvisó dos bertsos difícilmente mejorables:Sabed que es imposible que un viudo sea feliz; ¡Que no se alarge este sufrimiento! Hace un año depositamossu cuerpo en el nicho;su ropa se balancea ahora, vacía, ante mi apenada vista.Desde entonces vistoyo también negro luto; ni siquiera para llorar he de cerrar mis ojos. No temas, pobrecita mía,no hay en el mundo otra mujer que pueda llegar a vestir un día tus vestidos.Todo lo que Xalbador fue como improvisador –y los méritos que se le reconocen ahora– se lo ganó a base de bertsos de parecido nivel. Ni su voz era un portento, como lo eran las de Basarri y Uztapide, por ejemlisteners were used to hearing– had something to do with the fact that, during his lifetime, he was an admired bertsolari but he did not touch people as much as Uztapide, Lazkao Txiki or Martin Treku, Mattin. Nevertheless, or maybe even because of this, the texts of Xalbador’s improvised bertsos have best withstood the passage of time; in other words, they sound the most modern to our presentday ears.Given that he was a shepherd in his home town of Urepele, his poetic refinement was particularly striking. His book of written bertsos, Odolaren mintzoa (The Voice of Blood) is a true gem, a firstrate anthology. Besides his written bertsos, many of which were later turned into songs, Xalbador was also an extraordi nary improviser, blessed with an unusual poetic sensibility. In the 1965 championship, during one of his solo performances, his was given the topic “To the dress of your deceased wife.” In response, Xalbador improvised two unforgettable bertsos: Understand that it is impossiblefor a widower to be happy;let this sufferingnot last too long!A year ago we placedher body in the niche;her clothes sway nowempty before my sorrowful eyes. Ever since then I too haveworn black in mourning;I will not close my eyesto my tears;don’t worry, my poor darling,there is no other woman in the world for mewho may wear one day your dresses. Everything Xalbador was as an improviser –and the merit given him today– he earned on the basis of ber­tsos of this kind of quality. He was not blessed with a marvellous voice like Basarri or Uztapide, for example, and he was not as popular as Mattin or Lazkao Txiki. 72 ez eta M a ttin edo Lazkao Txikirena bezalako sinpa tiarik ere. Esan dugu, Xalbadorren euskara zela eta, entzule arruntak nekez ulertzen zituela haren bertsoak bere sakontasun eta osotasun guztian. Horren adibiderik adierazgarriena 1967ko txapelketan gertatu zen, epaimahaiak bere erabakia azaldu zuenean: Xalbador aukeratu zutela, eta ez Lazkao Txiki, azken urteetako irabazlearen aurka, Uztapideren aurka amaierako saioan txapela jokatzeko. Erabakiaren berri jakin bezain laster, publikoa protestatzen eta txistuka hasi zen, ez dakigu seguru Xalbadorren aurka ala epaimahaiaren aurka. Txistualdia zaratatsua eta luzea izan zen, oso luzea. Horretan, Xalbador mikrofonora hurbildu eta bertso hau kantatzen hasi zen, ia entzuten ez bazitzaion ere iskanbila haren erdian:Anaiarrebak, ez otoi pentsaene gustura nagonik;poz gehiago izango nukealbotik beha egokikZuek ez bazerate kontentu,errua ez daukat ez nik…Eta batbatean txistuak Xalbadorren aldeko esku zar ta eta eupada bihurtu ziren eta, kostata bada ere, honelaxe amaitu zuen bertso hura: …Zuek ez bazerate kontentuerrua ez daukat ez nik:txistuak jo dituzute bainamaite zaituztet orainik.Edizio hartatik aurrera, Euskaltzaindiak utzi egin zion bertsolari txapelketak antolatzeari. Laster iritsiko ziren errepresio urte gogorrenak, ETAren heriozko lehen atentatuak eta Burgosko epaiketak. Parentesi laburren batzuk kenduta, salbuespen egoera izan zen hainbat urtetan Estatuaren ohiko araua Euskal Herriarentzat.Xalbador bere sorterri Urepelen hil zen, bertsolaritzak omenaldi bat eskaintzen zion egun berean, 1976ko azaroaren 7an, nekez hobetu daitekeen li buru bat, eta urteak igaro ahala handiagotuz doan bertsolari ospea utziz. Xalbadorren bertso idatzien liburua “Odolaren mintzoa” benetako harri bitxi bat da, maila gorengoreneko antologia. Batbateko bertsolari harrigarria izan zen, ohi ez bezalako sentsibili tate poetikoz hornitua. 73 plo, ni su popularidad era comparable a la de Mattin o Lazkao Txiki. Hemos dicho que el idioma impedía al oyente medio apreciar en profundidad sus bertsos. La máxima expresión de ese desencuentro se produjo en el campeonato de 1967, cuando el jurado dio lectura a su veredicto, en el que se elegía a Xalbador, y no a Lazkao Txiki, para jugarse la txapela en el último asalto contra el sempiterno campeón, Uztapide. Leída el acta, el público comenzó a protestar, silbando no se sabe exactamente si contra Xalbador o contra el ju rado. La pitada fue sonora y larga, muy larga. En un determinado momento, Xalbador se acerca al micrófono y comienza a cantar un bertso, apenas audible en el estruendo de la pitada:Hermanos, hermanas, no penseis que me siento a gusto: ¡Cuánto mejor estaría mirando desde un rincón! Si no estais contentos no será por mi culpa.En ese instante, los pitos se tornaron aplausos y vivas hacia Xalbador, que apenas pudo terminar su bertso:Si no estais contentos no es culpa mía: a pesar de vuestros silbidos yo os sigo queriendo. A partir de esa edición, la Academia dejó de organi zar campeonatos de bertsolaris. En seguida llegaron los años de represión más encarnizada, los primeros atentados mortales de ETA, los juicios de Burgos. Salvo algún efímero paréntesis, el estado de excepción fue, durante años, la norma del estado en el País Vasco.Xalbador murió el día en el que el bertsolarismo le dedicaba un homenaje en su Urepel natal, el 7 de no viembre de 1976, dejando un libro difícilmente superable y un recuerdo como bertsolari que se agiganta a medida que pasan los años.I remarked that Xalbador’s dialect prevented his listeners from fully appreciating his bertsos. This was most evident during the 1967 championship, when the jury announced its decision, choosing Xalbador instead of Lazkao Txiki to compete for the txapela in the final round against the reigning champion Uztapide. After the decision was announced the audience began to protest, jeering at either Xalbador or the jury (no one knows for sure). The booing was loud and extended, lasting a very long time. Xalbador then walked up to the microphone and started to sing a bertso which was barely audible over the din: Brothers and sisters, do not think that I am happy; how much better would I feel looking on from some corner! If you are not happyit is not my fault… At this moment the whistles turned into applause and cheers for Xalbador, who was barely able to fin ish his bertso: …If you are not happy it is not my fault:in spite of your whistles I still love you.After this event, the Basque Language Academy stopped organising bertsolari championships. And soon afterwards came the harshest years of Franco’s repression, ETA’s first deadly assassinations and the Burgos trials. With the exception of the odd fleet ing reprieve, a state of emergency was for years the norm in the Basque Country. Xalbador died on the day the world of bertsolaritza arranged a tribute to him in his home town of Urepele, on 7 November, 1976. He left behind a book which would be difficult to better and a memory as a bertsolari that grows more with the passing of the years. 74 Francoren garaian eta ondoren: Lopategi eta AzpillagaHirurogeita hamarreko hamarkadan protagonista bihurtuko dira aurreko hamarkadako txapelketetan parte hartu zuten bertsolariak. Diktadorearen akabera gero eta hurbilago ikusten den neurrian, gauzak zuzenago esateko premia ere areagotuz doa, agintarien baimenarekin edo gabe. Bertsolaritza politikoerrebindikatzaileago baten premia nagusituz doa pixkanaka, horrekin zigorrik asko ere jasan beharko duten arren publikoak eskatzen duena esatera ausartzen diren bertsolariek. Bi bertsolari gailentzen dira aldi honetan: Jon Lopategi eta Jon Azpillaga. 1997an eskaini zitzaien ondo merezitako omenaldi batean, bi protagonistek, Lopategi hasita, honela deskribatu zuten garai hartako bertsolaritza:Animu asko ez zan izaten,pertsekuzino ugari,baina bihotzak hala agindutaez ginan ibili nagi.Zazpi probintzi pasa genduzenbertso ederrez kantari,ze egun eder gozoak haiekEuskadiren pregoilari.Deitzen euskuen leku danerabotatzen gendun pausua;alaitasunez jartzen genduanherria eta basua;arrazoitzako berba genduan,arma moduan bertsua,gaurko moduan eskatzen gendunEuskal Herri bat osua.Honek premisak joten zituzeneta konklusinoak nik, ez zan hain gatxa sentimentuaargumentutzat izanik.Lopategi eta Azpillaga 75 Antes y después de Franco: Lopategi y AzpillagaEn la década de los setenta, el protagonismo recae en los bertsolaris que había aparecido en escena a raíz de los campeonatos de la década anterior. A medida que se percibe el fin inminente del dictador, aumenta la necesidad de decir las cosas de una manera más directa, con o sin permiso de la autoridad gubernativa.Un bertsolarismo más directamente políticoreivin dicativo se impone poco a poco, lo que reporta no pocos castigos a los bertsolaris que se atreven a decir lo que el público demanda. Destacan en esta época dos bertsolaris: Jon Lopategi y Jon Azpillaga. En un merecido homenaje que se les tributó en 1997, ambos protagonistas, comenzando por Lopategi, describen así el bertsolarismo de aquella época:Faltaba ánimo,sobraba represión, pero el corazón nos impulsaba a no permanecer ociosos. Recorrimos las siete provincias cantando hermosos bertsos; días felices porque éramos pregoneros de EuskadiNunca dejábamos de acudira donde se nos llamara; llevábamos alegría a pueblos y aldeas; la palabra era nuestra razón, el bertso nuestra arma, reclamábamos, como hoy, un Pueblo Vasco unificado.Éste ponía las premisas y yo sacaba las conclusiones: no es tan difícil si la razón se basa en el sentimiento. Before and After Franco: Lopategi and AzpillagaIn the 1970s bertsolaris who had emerged on the scene during the championships of the previous decade took over the leading role in the field. As the imminent end of the dictator became more and more apparent, so there was a greater need to express things more clearly, whether with or without the permission of the ruling authorities. Gradually, a more obviously political and protest bertsolaritza began to take shape, resulting in many bertsolaris who dared to express what the public wanted being punished. And two bertsola­ris stand out from this era: Jon Lopategi and Jon Azpillaga. In a welldeserved tribute to them in 1997, both men, starting with Lopategi, described the bertsola­ri tza of that time: Too few good spirits,too much repression,but our hearts prompted usnot to remain idle.We travelled the seven provincessinging beautiful bertsos;such happy daysforetelling of the Basque Country to come.We always wentwherever we were called;we took happinessto towns and villages;words were our reason, bertsos our weapons, we demanded then as we do now a unified Basque Country.He gave the premisesand I drew the conclusions;it is not so difficult when argumentis based on feeling. 76 Asko ez ziren kontuan jaustenabertzaleak ziranik,baina bihotza zabaltzen jaken“hau Euskadi da” esanik.Francoren heriotzarekin, Euskal Herrian optimismo eta itxaropen giroa sortu zen eta hainbat garaipen pozgarri ospatu ahal izan zituen herriak: kartzelan zeudenen lehenbiziko askapenak, ikurrina legeztatzea, amnistia, etab. Giro politikoa zeharo desberdina bada ere, bertsolariak oraindik ere, bere itxaropen berberak partekatzen dituen publikoa dauka bere aurrean. Horregatik, nahiago izan dugu Francoren heriotzaren ondorengo lehenbiziko urteak “Erresistentzia bertsolaritza” epigrafe honetan barne hartu, izan ere trantsizioko lehen urteetako bertsolaritza garatzen den testuinguruko baldintzak direla eta, hurbilago baitago diktadura garaiko bertsolarit zatik, geroago, publikoaren zatiketatik eta desengain utik sortuko den bertsolaritzatik baino.Herriarentzat abestetik publikoarentzat abestera: 19801998AmurizaHamahiru urteko parentesiaren ondoren, Euskal tzaindiak berriz ere bertsolari txapelketa bat antolatzea erabaki zuen, eta finala Donostian egin zen, 1980ko urtarrilaren seian.Gauzak (bertsolariak, bertsoak egiteko era) ez dirudi askoasko aldatu direnik azken txapelketatik, 1967an Xalbadorri txistuak jo zizkioteneko hartatik.Zortzi finalistetako batzuk 1967an ere finalista izanak ziren: Garmendia, Azpillaga eta Gorrotxategi. Hauekin batera Patxi Etxeberria eta Angel Larrañaga ager tu ziren, bertsolaritza erraza, zuzena eta herrikoia praktikatzen zuten bi gipuzkoar. Xanpun ere han zen, Iparraldearen ordezkaritzan (Xalbador hila zen eta Mattin, handik urtebetera hilko zena, apenas agertzen zen jendaurrean).Hamahiru urteko parentesiaren ondoren, Euskal tzaindiak berriz ere bertsolari txapelketa bat antolatzea erabaki zuen, eta finala Donostian egin zen, 1980ko urtarrilaren seian. 77 Muchos no tenían conciencia de ser abertzales, perose les ensanchaba el corazón al oírnos: “esto es Euskadi”. Tras la muerte de Franco, se crea en el Pais Vasco un clima de optimismo y esperanza, jalonado con explosiones de júbilo por cada conquista que se va realizando: primeras excarcelaciones, legalización de la ikurriña, amnistía, etc. Aunque el clima político es radicalmente distinto, el bertsolari sigue teniendo ante sí un público que comparte sus mismas esperanzas. Es por eso que hemos preferido englobar los primeros años tras la muerte de Franco en este epígrafe de “bertsolarismo de la resistencia”, pues las condiciones contextuales en las que se desarrolla el bertsolarismo de los primeros años de la transición lo hacen más asimilable al bertsolarismo del tiempo de la dictadura que al bertsolarismo posterior, que surge del desencanto y de la división del público.De cantar al pueblo a cantar para el público: 19801998AmurizaTras un paréntesis de trece años, Euskaltzaindia decide organizar un nuevo campeonato de bertsolaris, cuya final se celebró en San Sebastián en el día seis de enero de 1980.Las cosas (los bertsolaris, la forma de hacer bertsolarismo) no parecen haber cambiado grandemente desde el último campeonato, aquél de 1967 en el que Xalbador fue silbado.Algunos de los ocho finalistas lo habían sido también en 1967: Garmendia, Azpillaga, Gorrotxategi. Junto a ellos, aparecen Patxi Etxeberria y Angel Larrañaga, guipuzcoanos que practican un bertsolarismo sencillo, directo y popular. Está también Xanpun, en representación de la zona vascofrancesa (Xalbador había Many did not realisethey were nationalists, buttheir hearts beat faster when we said: “this is the Basque Country.”After Franco’s death the Basque Country experienced a wave of optimism and hope marked by joy ous outbursts with every advance made: the first releases from prison, the legalisation of the ikurriña (the Basque flag), amnesty, and so on. Although the political climate was radically different, bertsolaris continued to share the same hopes as their audience. It is for this reason that I have included the initial years after Franco’s death in the section entitled “Resistance Bertsolaritza.” This is because the contextual conditions in which bertsolaritza developed during the early years of the political transition made it more similar to that of the dictator ship than its later counterpart, which grew out of a growing disappointment and division amongst the public. From Singing to the People to Singing for the Public, 19801998AmurizaAfter a break of thirteen years, Euskaltzaindia decided to organise another championship, the final of which was to be held in DonostiaSan Sebastián on 6 January, 1980. At the time, the general situation (the bertsolaris themselves, the way of practicing bertsolaritza, and so forth) did not appear to have changed much since the last championship in 1967, when the audience had booed Xalbador. Three of the eight finalists in 1980 had also been there in 1967: Garmendia, Azpillaga and Gorrotxategi. They were now accompanied by Patxi Etxeberria and Angel Larrañaga from Gipuzkoa, who both practiced a simple, direct and popular bertso­ 78 Berritasuna bi bertsolari bizkaitar ziren, bertsolaritza desberdin bat, teknikoki elaboratuagoa, praktikatzen zutenak. Jon Enbeita (bertsolarien seme eta biloba) eta, batez ere, Xabier Amuriza, gure egunetako bertsolaritzaren ia ikuspegi guztien aitzindaria. Xabier Amuriza, ZornotzaEtxanon 1941ean jaioa, apaiz izana zen eta beste elizgizon abertzale batzuekin batera espetxeratua. Bere presoaldian bertsolaritzari buruz gogoeta egiten eta bertsoak idazten eman zuen denbora. Baina itzul gaitezen 1980ko txapelketara. Kanpo raketa saioetan jadanik harriturik utzi zuen jendea ber tsoak moldatzeko zeukan erarekin. Halere, txapelketa hartako finalean argi utzi zuen nola ulertzen zuen berak bertsolaritza. Txapelketa hura izan zen Amurizak irabazi zuen lehenbizikoa, azken saioan Jon Enbeita gainditu ondoren. Bi urte geroago berriro izan zen txapeldun, berdinketa hauste dramatiko baten ondoren, jadanik aipatu dugun beste bertsolari baten aurka: Jon Lopategi (Muxika, 1934), denbora berrietara ongien egokitu den bertsolarietako bat, eta bera ere txapelketa bat irabaztera iritsiko zena, 1989koa, bertsokera distiratsu, sakon eta oso ongi moldaturiko batekin.Asko hitz egin da 1980ko txapelketan Amurizak eragin zuen iraultzaz. Hona hemen aipatu ohi diren alderdietako batzuk: bere bertsoak euskara batuan egiten hasi zen lehenbiziko bertsolaria izan zen; or dura arte sekula erabili ez ziren errimak ekarri zituen; Amurizaren irudiak sakontasun poetiko handikoak dira eta haien aurrekari bakarra Xalbadorren batbateko bertsoetan aurki daiteke.Halere, hemen sustatzen dugun ikuspegi berritik, erretorikoa gehiago poetikoa baino, esan beharra dago Amurizaren ekarpen handienak, aipatu ditugu nak ere gutxietsi gabe, honako hauek direla: errimak antolatzea berariazko komunikazio estrategia baten arabera, alde batetik, eta ahozko baliabideak estrategikoki baliatzea intentzionalitate berri batekin, bestetik. Xabier Amuriza 79 fallecido ya, y Mattin, que moriría al año siguiente, apenas aparecía en público).La novedad son dos bertsolaris vizcaínos que practicaban un bertsolarismo distinto, técnicamente más elaborado. Eran Jon Enbeita, (hijo y nieto de bertsolaris) y, sobre todo Xabier Amuriza, precursor de prácticamente todas las facetas del bertsolarismo de nuestros días. Xabier Amuriza, nacido en ZornotzaEtxano en 1941, había sido sacerdote, y fue encarcelado, junto a otros clérigos afines al nacionalismo. Durante su encarcelamiento, se dedica a reflexionar sobre el bertsolarismo y a componer bertsos escritos. Pero volvamos al campeonato de 1980. Ya en las sesiones eliminatorias había sorprendido su forma de componer bertsos. Fue, sin embargo, en la final de aquel campeonato cuando terminó de exponer su forma de entender el bertsolarismo. Aquel campeonato sería el primero que ganara Amuriza, tras un desempate con Jon Enbeita. Dos años más tarde, volvería a repetir txapela, esta vez tras dramático desempate con un bertsolari que ya hemos mencionado: Jon Lopategi (Muxika, 1934), uno de los bertsolaris que mejor ha sabido adaptarse (y adaptar su bertsolarismo) a los nuevos tiempos, y que llegaría a conseguir también un campeonato, el de 1989, con un bertso brillante, profundo y muy elaborado.Mucho se ha hablado de la revolución inducida por Amuriza en el campeonato de 1980. He aquí algunos de los aspectos que suelen mencionarse: por primera vez un bertsolari compone sus bertsos en euskara batua (estandar unificado); aparecen rimas antes nunca usadas; la imaginería de Amuriza, de gran calado poético, sólo tiene precedente en los bertsos improvisados de Xalbador.Sin embargo, desde la nueva perspectiva, más retórica que poética, que propugnamos aquí, ha de decir se que las mayores aportaciones de Amuriza son, sin negar las mencionadas: la ordenación de las rimas laritza. Also competing was Xanpun, representing the French Basque Country (Xalbador had passed away by this time and Mattin, who would die a year later, hardly ever appeared in public any more at that time).The novelty this time around was the presence of two Bizkaian bertsolaris who practiced a different, technically more elaborate bertsolaritza: Jon Enbeita (the son and grandson of wellknown bertsolaris ) and, especially, Xabier Amuriza, the forerunner of practically all the facets of contemporary bertsola­ritza. Born in ZornotzaEtxano in 1941, Xabier Amuriza had formerly been a priest and had spent time in prison, together with several other clerics, for his Basque nationalist sympathies. During his time in prison he studied bertsolaritza and spent his time composing written bertsos. But returning to the 1980 championship, he had already surprised many people during the qualifying rounds with his style of composing bertsos. It was, though, during the final itself of that championship when he fully managed to demonstrate his own particular understanding of bertsolaritza. That was the first championship Amuriza won, following a tiebreak with Jon Enbeita. Two years later he won the txapela again, this time after a dramatic tiebreak with a bertsolari we have already come across: Jon Lopategi (Muxika, 1934), one of the bertsolaris who had best adapted –and adapted his bertsolaritza– to the new era; and who managed to win the 1989 championship with a brilliant, profound and elabo rate bertso. Much has been said about the revolution Amuriza introduced during the 1980 championship. Some of the most talked about aspects include the following: it was the first time a bertsolari had composed ber­tsos in Euskara Batua (Standard or Unified Basque); he used rhymes that had never been used before; and Amuriza’s great poetic imagery had only ever 80 Bigarren alderdi hau dela eta, aipagarria da nola erabiltzen dituen Amurizak oralistek “formulak” deritzen horiek, eta nolako karga poetikoerretorikoz horni tzen dituen. 1980ko txapelketako finalean, Amurizak, bakar saioan, honako gai honi buruz kantatu behar izan zuen: “Gizona ez da ogiz bakarrik bizi”. Hona bere saioko lehenbiziko bertsoa: Gai horrek badu mamiabaldin ez banago gor;hainbat jende gizasemeikusten ari naiz hor;ogiaz gain gizonarianitz gauza zaio zor,bestela mundu hontarahobe ez gintezen sor:ogiakin justiziabehar dugu derrigor;hau sinisten ez duenik ba al da hemen inor?Amurizarekin lau errimatik gorako bertsoetarako joera hasten da, hurrengo txapelketetan areagotuz joango den joera. Bertsoak luzatzeko joera hori ez da arrazoi gabea, sendotasun poetikoerretoriko handiagoko bertsoak egiteko premiak eragina baizik, eta premia horrek aldi berean testuinguru partekatuaren homogeneotasunaren galera ekarriko du.Hori egiaztatzeko, aski da Uztapidek 1962ko txapelketan bota zuen bertso bat Amurizak 1980ko txapelketan abestu zituenekin konparatzea. Gaia antzekoa zen bi kasuetan: “Ama” Uztapideren kasuan, eta “Aita”, Amurizarenean. Hauxe izan zen Uztapidek abestu zuen aurreneko bertsoa: Hauxe da lan polita orain neregana alboko lagunendik etorri zaidana. 1980ko txapelketan, Amurizak bertsoak euskara batuan egiten hasi zen; ordura arte sekula erabili ez ziren errimak ekarri zituen, eta haren irudiak sakontasun poetiko handikoak dira. 81 conforme a unas estrategias comunicativas conscien tes, por un lado, y el aprovechamiento estratégico de los recursos orales con una nueva intencionalidad, por otro.En este último aspecto, destaca el empleo que Amuriza hace de eso que los oralistas llaman “fórmulas”, a las que Amuriza dota de una gran carga poéticoretórica. En la final del campeonato de 1980, Amuriza tuvo que cantar en solitario sobre el siguiente tema: “No sólo de pan vive el hombre”. He aquí el primer bertso de su intervención:O yo estoy sordo o este tema tiene su miga; veo ahí ante mí bastantes hombres; además del pan, el hombrenecesita muchas más cosas.Si no las tiene, más le valdríano venir a este mundo;Como el pan, la justicianos es imprescindible.¿Hay alguien aquí que no lo crea así?.Con Amuriza comienza una tendencia hacia los bertsos de más de cuatro rimas, tendencia que se irá acrecentando en los siguientes campeonatos. La tendencia a alargar el bertso no es arbitraria, sino que está relacionada con la necesidad de producir textos de mayor consistencia poéticoretórica, necesidad que a su vez ha de relacionarse con la pérdida de ho mogeneidad del contexto compartido.Para comprobarlo, basta comparar uno de los bertsos improvisados por Uztapide en el campeonato de 1962 con los que cantó Amuriza en el campeonato de 1980. El tema era parecido en ambos casos: “La madre” en el caso de Uztapide, y “El padre” en el de Amuriza.Este fue el primero de los bertsos que “Uztapide” cantó:been matched by Xalbador’s improvised bertsos. That said, from the new more rhetorical than poetic perspective advocated here, one must conclude that Amuriza’s main contributions (without denying those already mentioned) have been: on the one hand, the fact that his rhyme order complies with conscious communicative strategies; and on the other, that he makes strategic use of oral resources with a new kind of intent. As regards the latter aspect, it is especially worth highlighting Amuriza’s use of what oralists term “for mulas,” which he imbues with a significant poeticrhetorical dimension. In the final of the 1980 championship, Amuriza had to sing solo in response to the topic “Man does not live on bread alone.” His first bertso was as follows:Either I’m deafor this topic is tricky; I see before mea lot of men; as well as bread, man needsmany more things,otherwise, betterto not have been born:as well as breadwe need justice;Is there anyone herewho does not agree?Amuriza began a trend towards the use of bertsos with more than four rhymes; a trend which became more commonplace in the following championships. The tendency to prolong a bertso is not an arbitrary decision but is instead linked to the need to produce more consistent poeticrhetorical texts; a need which, at the same time, is connected to a loss of the single shared text. In order to demonstrate this, one only need compare one of Uztapide’s improvised bertsos during the 1962 championship to Amuriza’s in the 1980 championship. The topics were similar: 82 Bertsoak bota behar dira hiru bana hortan emango nuke nik nahitasun dana: beste zeesanik ez daesatian “ama”.Jakina, ia ezinezko da testu horrek, berez, inor hunki tzea. Bertso guztiak ere ez zukeen hunkituko, en tzuleria baten aurrean abesturik, baldin “ama” izan ez balitz entzuleek eta bertsolariak partekatzen zuten ongien sustraituriko balioetako bat, benetako arketipo bat euskaldunen irudigintzan. Horrexegatik, Uztapidek nahikoa zuen ezarritako gaia aipatze hutsarekin, bere entzuleria hunkitzeko. Ikusten den bezala, gainerako silaba guztiak komunikazio egoeraren beste elementu batzuk aipatzeko baliatzen ditu. Uztapidek abesten dion ama, bestalde, edozein ama da, ama bere horretan, han bildurik dauden guztiek ezbairik gabe partekatzen duten balio arketipiko bat. Gaur egun, ordea, ezein bertsolari ez litzateke ausartuko Uztapidek orduan baliatu zuen estrategia bera erabiltzera. Baina horrek ez digu eskubiderik ematen bertso hura arbuiatzeko, ez eta bere garaian eragin zuen hunkidura pantomima edo fartsa tzat hartzeko ere. Segur aski bertso sofistikatuago batek ez zukeen hainbesteko emoziorik eragingo. Beraz, esan beharra dago, amaitzeko, bertso bikaina dela, nahiz eta bere testuak ez daukan aparteko baliorik, poetika idatziaren teoriaren arabera. Amurizak, ordea, 1980an badaki, bere entzuleria hunkiarazteko, ez dela nahikoa “aita” aipatze hutsa, zerbait gehiago behar duela, eta zerbait horrek elaborazio erretoriko handiagoa eskatzen du. Lehenengo eta behin, arketipoari abesteko aukera baztertzen du, eta berea besterik izan ezin daitekeen aita bat aurkezten digu. Zehazpen horrek, elaborazio erretoriko handiago horrek, bestalde, bertso mota handia goa eskatzen du. Bertsolaritzari buruzko argitalpenak Publicaciones sobre bertsolarismo Publications about Bertsolaritza 83 Bello tema éste Bello tema éste el que me propone ahora mi compañero. Hemos de cantar, pues, tres bertsos cada uno; estoy seguro de que podré decir todo lo que quiero, pues nada queda por decir cuando se dice: “madre”.Evidentemente, el mero texto difícilmente puede emocionar a nadie. Tampoco lo habría hecho el bertso en su totalidad, cantado ante el auditorio, si “la madre” no hubiera sido uno de los valores más fuertemente compartidos por oyentes y bert solari, todo un arquetipo en la imaginería popular vasca. En realidad, a “Uztapide” le bastaba con mencionar el tema impuesto, pues su mera mención producía emoción en su auditorio. Como puede apreciarse, las sílabas restantes las emplea para aludir a distintos elementos de la situación comunicacional. La madre a la que canta “Uztapide” es, por otra parte, cualquier madre, la madre en sí, un valor arquetípico fuertemente compartido por todos los allí reunidos. Hoy en día, en cambio, ningún bertsolari se atrevería a utilizar la misma estrategia que en su día usó “Uztapide”. Pero eso no nos da derecho a descalificar el bertso, ni a tildar de pantomima o farsa la emoción que en su día produjo. Con toda seguridad, un bertso de texto más sofisticado no hubiera conseguido inducir tanta emoción. Hemos de concluir, por tanto, que se trata de un excelente bertso, por más que su texto no resulte, a la luz de la teoría de la poética escrita, ninguna maravilla.En cambio, Amuriza, en 1980, sabe que para provocar la emoción de su auditorio no es suficiente la mera mención de la palabra “padre”, que necesita algo más, y ese algo más significa mayor elaboración “The mother” in Uztapide’s case, and “the father” in that of Amuriza. The first bertso Uztapide sang was the following: Nice topic hereI have before me given to meby my companion.We must sing, then,three bertsos each; I’m sure I could say anything I wanted about thisbut there’s nothing left to saywhen you say “mother.”Clearly, the text itself would hardly excite anyone. Nor would the bertso as a whole, sung before an audience, if the importance of “the mother” had not been one of the strongest values shared by the lis teners and the bertsolari ; in effect, being an archetype of the Basque popular imagination. In reality, Uztapide only had to refer to the topic he was given since the mere mention of the word “mother” was sure to move the audience. As one can appreciate, he used the remaining syllables to allude to differ ent elements within the communicational situation. The mother Uztapide sang about was, moreover, any mother –the figure of the mother itself– and an archetypal value which was strongly shared by all those present. Nowadays, no bertsolari would dare use the same strategy that Uztapide used. Yet this does not give us the right to discredit the bertso, nor brand the emotion that it evoked a pantomime or farce. I am convinced that a more textually sophisticated bertso would not have induced such emotion. I would conclude, then, that this was an excellent bertso, even though according to the theory of writ ten poetry it was hardly anything special. In contrast, in 1980 Amuriza knew that in order to evoke an emotive response amongst the audience he could not just mention the word “father.” He needed some 84 Bigarren bertsoan, segur aski saileko onena, areago zehazten du bere aitaren irudia, harekiko lotura aitasemeen arteko lotura baino zerbait gehiago dela adieraziz. Bere aita ez ezik, maisua ere bada, izan ere berak txertatu baitzion bertsolaritzarako zaletasuna. Horrela lotzen du Amurizak bere iragan pertsonal eta afektiboa bertsotan dihardueneko leku eta unearekin: Aita nuen nik umoretsua, inoiz geza ta gazia, harek agertu zidan bidea baitzen bertsoz ikasia; oi, nere aita, nire egunak ere aurrera doaz ia, baina zugandik hartua baitut bertsotarako grazia, nik egingo dut arbola haundi zuk emandako hazia.Hirugarren eta azken bertsoan, aitari zuzendua bada ere, Xabier Amurizak entzuleria inplikatzen du, aurretiaz berak aitari eskaini dizkion txaloak eskatuz. Ber tsoaren estrategia nagusia honetan datza, ga ratzen diharduen gaia lotzean bertan bizi duten benetako egoerarekin: Gai hau kolpera jarriko zenik ia ametsa dirudi; baserri hartan izan genduen hainbat harri eta euri; zu, aita, zinen hain on niretzat, ez gogorra, baizik guri; Euskal Herria nola dagoen orain Donostin ageri, niri jotako txalo guztiak bidaltzen dizkizut zuri. Azken bertso horretan aurkitzen dugu Amurizaren beste abilezia handietako bat: bere antzerki gaitasuna, nolako maisutasunez uztartzen dituen bertso saioa gauzatzen ari deneko planoak eta denborak une horretan asmatzen ari den fikziokoekin. Nor Xabier Amurizak entzuleria inplikatzen du, aurretiaz berak aitari eskaini dizkion txaloak eskatuz. Bertsoaren estrategia nagusia honetan datza, ga ratzen diharduen gaia lotzean bertan bizi duten benetako egoerarekin. 85 retórica. En primer lugar, desecha la opción de cantar al arquetipo, y nos presenta un padre que sólo puede ser el suyo. Esa concreción, esa mayor elaboración retórica requiere, a su vez, un tipo de estrofa más amplio. En el segundo bertso, quizá el mejor de la serie, profundiza en la concreción de la figura de su padre, poniendo de manifiesto que su relación con él iba más allá de la relación paternofilial. Se trata de su padre, pero también de su maestro, pues fue él quien le inculcó la afición por el bertsolarismo. Amuriza relaciona así su pasado personal y afectivo con el lugar y el momento presente en el que desarrolla su improvisación:Mi padre fue un hombre alegre, aunque tenía momentos tristes y amargos; él me enseñó el camino a seguir, pues entendía bastante de bertsolarismo. Querido padre, también yo voy agotando mis días, pero ya que a ti te debo mi habilidad de bertsolari, te prometo que haré un gran árbol de la semilla que pusiste en mis manos.En el tercer y último bertso, aunque se dirige a su padre, Xabier Amuriza implica directamente a los oyentes, a quienes solicita un aplauso que él dedica de antemano a su padre. La estrategia principal del bertso es su conexión directa a la situación de la sesión:Que me haya tocado este tema me parece casi un sueño; en aquel caserío vivimos días de granizo y de lluvia, tú, padre, eras tan bueno conmigo, nada riguroso, todo dulzura; ahora que todo el Pueblo Vasco está aquí reunido en San Sebastián, todos estos aplausos te los dedico yo a ti.thing else, and this “something else” meant greater rhetorical elaboration. In the first place, he rejected the option to sing about an archetypal figure and instead introduced someone who could only be his own father. And that specific touch, together with his greater rhetorical elaboration, required at the same time a more extensive kind of stanza. In his second bertso (arguably the best of the series) he expanded on the specific figure of his own father, revealing that his relationship with him went beyond that of father and son. He was his father, but also his teacher, since it was he who instilled in Amuriza his love of bertsolaritza. In this way, Amuriza connected his personal and affective past with the time and place he was creating his improvisation in: My father was a happy man, although he had some sad and bitter moments; he showed me the way since he knew a lot about bertsolaritza. Oh dear father, my days are catching up on me too, but given my debt to you for my bertso skills, I promise to make a great tree from the seed you gave me.In his third and final verse, although directed at his father, Xabier Amuriza directly involved the listeners, inviting them to applaud him; an applause which he in turn dedicated in advance to his father. The ber­tso’s main strategy, then, was directly related to the session he was taking part in: As I have touched on this theme it’s almost like a dream; in that farmhouse we lived so much hail and rain, you father, who were so good to me, not hard, but gentle; now that the whole Basque Country is here in Donostia, 86 txalotu zuen publikoak, Amurizak bere bertsoa amaitu zuenean? Bertsolaria? Aita? Biak? Dena dela ere, final guztiko unerik hunkigarrienetako bat izan zen hura. Ikusten denez, bai Uztapidek amaren gaian eta bai Amurizak aitarenean, elementu berberak baliatzen dituzte: testua, testuingurua eta egoera. Aldatzen dena elementu horiek erabiltzeko modua da, eta batbateko komunikazioaren multzoan ematen zaien garrantzi erlatiboa.Amurizatik EgañaraAmuriza da ia nagusi bakarra laurogeiko hamarkadako lehen urteetan. 1982ko txapelketa, esan dugun bezala, berak irabazi zuen berriz ere. Hurrengo txapelketaren antolaketa zela eta, polemika garratz bat sortu zen eta ez zen izan txapelketarik 1986ra arte, antolaketaz Bertsolari Elkartea (gaur egungo Bertsozale Elkartea) arduratu zelarik. 1986ko txapelketa Sebastian Lizasok (Azpeitia, 1958) irabazi zuen, jadanik aipatu dugun beste bertsolari baten semea, Joxe Lizasorena (19272009). Sebastian Lizasok, ahots sendoaz gainera, erraztasun harrigarria dauka bertsotan zernahi esateko, une egokian arrazoi egokia aurkitzeko eta bertsolariek hain berea duten abilezia hori lehiakidearen argudioak ezeztatzeko. Horri guztiari gehitu behar zaio berezko in tuizioa beste zenbait bertsolarik erabiltzen dituzten baliabide eta estrategiak airean harrapatu eta bere egiteko. Aspaldian izan da, eta da oraindik, publikoak eta antolatzaileek gehien eskatzen duten bertsolarietako bat. Lizasoren bertsolaritza esan daiteke bertsolaritza dialektikoa dela, zuzena, eta etekinik han diena ateratzen diela ahozko baliabide ohikoenei. Bere estrategiak garatzeko ez du errima kopuru han diko bertsoen beharrik. Alderantziz, mota horretako bertsoetan, txapelketetan hainbesteko garrantzia ematen zaien horietan, moldatzen da gaizkien, eta horrexegatik erabaki zuen gehiago ez aurkeztea. Ar gudiatu behar denean, ordea, entzuleriaren aurrean Sebastian Lizaso, bertsotanSebastián Lizaso improvisando un bertsoSebastian Lizaso improvising a bertso 87 En este último bertso encontramos otra de las grandes habilidades de Amuriza: su capacidad teatral, la maestría con que imbrica los planos y los tiempos en que se celebra la sesión y los de la ficción que está improvisando en ese momento. ¿A quién aplaudió el público al terminar Amuriza su bertso? ¿Al bertsolari? ¿A su padre? ¿A ambos? En todo caso, ese fue uno de los momentos más emocionantes de toda la final. Como se ve, tanto Uztapide en el tema de la madre como Amuriza en el del padre, manejan los mismos elementos: texto, contexto, situación. Lo que varía es la gestión de los mismos y la importancia relativa en el conjunto de la comunicación improvisada.De Amuriza a EgañaLa figura de Amuriza domina prácticamente en su totalidad los primeros años de la década de los ochenta. El campeonato de 1982, como ya hemos indicado, lo vuelve a ganar Amuriza. La organización del siguiente campeonato generó una amarga polémica, y el campeonato no se celebró hasta 1986, ya con la Asociación de Bertsolaris (hoy Asociación de Aficionados al Bertsolarismo) a cargo de la organización.El campeonato de 1986 lo ganó Sebastian Lizaso (Azpeitia, 1958), hijo de otro bertsolari que ya hemos mencionado, Joxe Lizaso (19272009). Sebastián Lizaso une a su potente voz una facilidad pasmosa para expresarse en bertso, y una capacidad de encontrar la razón oportuna en el momento oportuno y de rebatir las razones de su contrincante que ya son proverbiales entre los bertsolaris. A todo ello hay que añadir una intuición innata para cazar al vuelo y hacer suyos recursos y estrategias que otros bertsolaris utilizan. Ha sido, y es, uno de los bertsolaris más solicitados por público y organizadores. El bertsolarismo de Lizaso es un bertsolarismo dialéctico, directo, que explota al máximo los recursos orales más comunes. Para desarrollar sus estrateall these applause for me I dedicate to you. Here in this final bertso we see another of Amuriza’s great skills: his capacity for drama, together with his masterly weaving together of the time and place in which the session was being held with the fiction he was improvising at that moment. Who were the audience applauding at the end of Amuriza’s ber­tso? The bertsolari? His father? Both? Whatever the case, this was one of the most moving moments in the final.As we can see, then, both Uztapide with the topic of the mother and Amuriza with that of the father handled the same elements: text, context and situa tion. What differed between them was the way they individually managed each of these elements and the relative importance they gave to them in the improvised communication as a whole. From Amuriza to EgañaThe figure of Amuriza almost completely dominated the early 1980s. As noted, he won a second time at the 1982 championship. There was controversy over organisation of the next championship and it was not held again until 1986, this time with the Association of Bertsolaris (nowadays the Association of Bertsolaritza Enthusiasts) in charge of the organisation. Sebastian Lizaso (Azpeitia, 1958), the son of another bertsolari mentioned above, Joxe Lizaso (19272009), won the 1986 championship. Sebastian Lizaso combined his powerful voice with an incredible gift for expressing himself in bertsos, as well as an almost proverbial ability (among ber­tsolaris) to find the right argument at the right moment and come up with brilliant responses to his opponent’s statements. One should add to this his innate ability to catch onto something and make use of resources and strategies employed by other 88 hainbat ordutan kantatu behar denean, gutxi dira itza lik egingo dioten bertsolariak.1989ko txapelketako irabazlea, esan dugun bezala, Jon Lopategi izan zen, gaur egungo bertsolaritzako beste erreferente nagusietako bat. Urtebete lehenago, 1988an, Euskal Telebista bertsolaritzari buruzko programa bat ematen hasi zen, Hi­tzetik Hortzera, eta huraxe izango zen bertsolaritzak laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran ezagutu zuen gorakada nabarmena eragin zuten faktoreetako bat. Faktore nagusia, halere, beste bat izan zen: laurogeiko hamarkadaren amaieran agertu zen bertsolari belaunaldi berria. 1986ko txapelketaren finalean lehiatu zen bertsolari taldea da esan dugun belaunaldi berri horren adierazgarri: Sebastian Lizaso txapeldunarekin batera, han ziren Jon Enbeita, Xabier Amuriza, Jon Sarasua, Jon Lopategi, Angel Mari Peñagarikano, Iñaki Murua eta zarauztar gazte bat: Andoni Egaña.1989ko finalean gauzak ez ziren asko aldatu. Jon Lo pategi txapeldunaren ondoan, hor ageri dira berriro Jon Enbeita, Andoni Egaña, Sebastian Lizaso eta Iñaki Murua (Bertsozale Elkarteko gaur egungo lehendakaria). Horien artean daude Imanol Lazkano (Elkarteko aurreneko lehendakaria) eta Mikel Mendizabal ere, Sebastian Lizaso eta Iñaki Muruaren belaunaldiko beste bertsolari bat. Gauzak horrela, eta aurreko txapelketetan gertatzen ez zen bezala, 1993ko txapelketa antolatu zenean, bertsolariak jadanik euskal kulturako per tsonaia ospetsu dira. Haurrek autografoak eskatzen dizkiete kalean, etengabe agertzen dira irratiko zein telebistako programetan eta ez dago bertsolaririk gabeko ekitaldi sozialik. Bertsolaritzaren gorakada hori 1993an, Egañak bere lehenbiziko txapela irabaztean, iritsiko da gailurrera. Ia hogei urte igaro ondoren, Egaña, jarraian lortu dituen lau txapelekin (1993, 1997, 2001 eta 2005), bertsolaritzaren historian txapelketa gehien irabazi dituen bertsolaria bihurtu da.1986ko txapelketaren finalean lehiatu zen bertsolari taldea da belaunaldi berriaren adie razgarri: Sebastian Lizaso, Jon Enbeita, Xabier Amuriza, Jon Sarasua, Jon Lopategi, Peñagarikano, Iñaki Murua eta Andoni Egaña. 89 gias, no precisa de bertsos de gran número de rimas. Antes bien, es en ese tipo de bertsos, que tanto se han primado en los campeonatos, donde peor se desenvuelve, por lo que hace tiempo que decidió no participar en ellos. Por el contrario, cuando se trata de argumentar, cuando se trata de cantar durante horas ante un auditorio, pocos bertsolaris pueden hacerle frente.El campeonato de 1989 lo ganó, como queda dicho, Jon Lopategi, otro de los grandes referentes del bertsolarismo actual.Un año antes, en 1988, había comenzado su anda dura un programa de televisión sobre bertsolarismo, Hitzetik Hortzera, que sería uno de los factores del gran boom del bertsolarismo, a principio de los no venta, aunque la principal causa del ese boom es la aparición de una nueva generación de bertsolaris hacia el final de la década de los ochenta. El plantel de bertsolaris que disputaron la final del campeonato de 1986 es un buen reflejo de esa nueva generación: además del campeón Sebastian Lizaso, participaron en la misma Jon Enbeita, Xabier Amuriza, Jon Sarasua, Jon Lopategi, Angel Mari Peñagarikano, Iñaki Murua y el joven zarauztarra Andoni Egaña.En la final de 1989 las cosas no varían demasiado. Junto al campeón Jon Lopategi, encontramos de nuevo a Jon Enbeita, Andoni Egaña, Sebastián Lizaso e Iñaki Murua (actual presidente de la Asociación de Amigos del Bertsolarismo). A ellos se une Imanol Lazkano, primer presidente de la Asociación, y Mikel Mendizabal, otro bertsolari de la generación de Sebastian Lizaso e Iñaki Murua.Así las cosas, y a diferencia de lo ocurrido en los campeonatos anteriores, cuando se celebra el campeonato de 1993 los bertsolaris se han convertido ya en personajes conocidos de la cultura vasca. Los niños les piden autógrafos por la calle, su presencia en todo tipo de programas televisivos y radiofónicos es cons tante, y no hay acto social en el que el ber tsolarismo be rtsolaris. He has been and still is one of the most requested bertsolaris by both the public in general and organisers of specific events. Lizaso’s bertso­laritza is dialectic and direct, exploiting the most common oral resources to maximum effect. In order to develop his strategies, he does not need bertsos with many rhymes. Indeed, it is in these kinds of multiplerhymed ber tsos (which have so dominated in championships) where he struggled most, and for this reason he decided to give up competing in them. On the other hand, few of his fellow bertsolaris can match him when it comes to arguing and singing for hours in front of an audience. As noted, Jon Lopategi –another of the key figures of modern bertsolaritza– won the 1989 championship. The previous year, in 1988, a television programme called Hitzetik Hortzera began broadcasting. It would come to be one of the main factors in a subsequent boom in bertsolaritza during the early 1990s; although the main reason for this boom was the emer gence of a new generation of bertsolaris during the late 1980s. The group of bertsolaris which competed in the 1986 championship was a good reflection of this new generation: in addition to the champion Sebastian Lizaso, the other finalists were Jon Enbeita, Xabier Amuriza, Jon Sarasua, Jon Lopategi, Angel Mari Peñagarikano, Iñaki Murua and the young Andoni Egaña from Zarautz.It was more or less the same story in the 1989 final. Alongside the champion Jon Lopategi, there were repeat appearances for Jon Enbeita, Andoni Egaña, Sebastian Lizaso and Iñaki Murua (the current president of the Association of Bertsolaritza Enthusiasts). And the lineup was completed by Imanol Lazkano, the first president of the aforementioned associa tion, and Mikel Menizabal, another bertsolari from the same generation as Sebastian Lizaso and Iñaki Murua. 90 Urruntze bertsolaritza: Andoni EgañaAndoni Egaña bertsolari atipiko eta autodidakta da, bertsolari formazioari dagokionez, behintzat. Zarautzen jaioa (1961), euskal filologian lizentziatua da, eta Gasteizko Udaleko funtzionario izan zen, baina 1993an utzi egin zuen lanpostu hura, erabat sorkuntzara dedikatzeko. Bertso idatzia ere landu du bai paper euskarrian eta bai beste euskarri batzuetan. Nobelagilea eta euskarazko komunikabide gehienetako kolabora tzailea, bertsolaritza ulertzeko era berri baten aitzindaria da. Egañak bere belaunaldiko estilorako ekarpen handia egin badu ere, belaunaldi horren definizio oso bat eman ahal izateko, aipatu beharra dago, gutxienez, Jon Sarasua (Aretxabaleta, 1966), Sebastian Lizaso (Azpeitia, 1958), Xabier Euzkitze (Azpeitia, 1966) eta Angel Mari Peñagarikano (Anoeta, 1957). Gainerakoak gutxietsi asmorik gabe, esan daiteke aipaturiko bost bertsolari horietan aurkitzen ditugula belaunaldiko joera eta estilo guztiak; halere, aurrekariak aurkitzeko bertsolari zaharrago hauetara jo behar da: Amuriza, Lopategi, Enbeita, Lazkano, Agirre, Lazkao Txiki, etab.Boom edo gorakada hori gertatzea ahalbidetu zuen bertsolaritza motaren adierazgarri bakar batzuk gogorarazi beharko bagenitu, honako hauek aipatuko genituzke: urruntzea lantzen dituzten gaiei dagokienez, zorroztasuna eta estrategien zein inprobisazio baliabideen planifikazioa. Lehenbiziko ezaugarria, urruntzea, hein handi batean entzuleriaren irizpide zatikatu edo dibergenteari zor zaio. Egañak berak honela azaltzen du: “Basarrik eta Uztapidek behin baino gehiagotan komentatu izan dute zeinen amorragarria gertatzen zen, Francoren garaian, esan nahi zena esaterik ez izate hura. Ez zen izango batere atsegina.Baina askoz ere mingarriagoa da oraingo egoera: zalantza bat hemen, xehetasun bat han, hemen hitz baten esanahia, han esan nahi genukeen zerbait... Andoni Egaña Imanol Lazkanorekin, 2005eko Txapelketa NagusianAndoni Egaña e Imanol Lazkano en el Campeonato Nacional de 2005Andoni Egaña and Imanol Lazkano at the 2005 National Championship 91 no esté representado. Es el ya mencionado boom del bertsolarismo, que alcanza su cenit con la coronación de Egaña como campeón de bertsolaris, en 1993. Transcurridos casi veinte años, Egaña, con sus cuatro txapelas consecutivas (1993,1997,2001 y 2005), se ha convertido en el bertsolari más laureado de la historia.El bertsolarismo del distanciamiento: Andoni EgañaAndoni Egaña es un bertsolari atípico y autodidacta, al menos en lo que a su formación bertsolarística se refiere. Nacido en Zarauz (1961), es licenciado en filología vasca, y fue funcionario del ayuntamiento de Vitoria, puesto que dejó en 1993 para dedicarse por completo a la creación. Ha cultivado también el bertso escrito, tanto en soporte de papel como en otros soportes. Novelista y colaborador en casi todos los medios de comunicación en euskara, es la punta de lanza de una nueva forma de entender el bertsolarismo. Aunque Egaña ha aportado mucho al estilo de su generación, para una definición cabal de esa gene ración habría que citar, cuanto menos, a Jon Sarasua (Aretxabaleta, 1966), Sebastian Lizaso (Azpeitia, 1958), Xabier Euzkitze (Azpeitia, 1966) y Peñagarikano (Anoeta, 1957). Sin desmerecer para nada al resto, en estos cinco bertsolaris encontramos la práctica totalidad de las tendencias y estilos de su generación que, sin embargo, no se entiende sin los más vetereanos Amuriza, Lopategi, Enbeita, Lazkano, Agirre, Lazkao Txiki, etc.Si hubiéramos de mencionar sólo unas pocas características de este bertsolarismo que fue la base sobre la que se fraguó el boom, citaríamos las siguientes: el distanciamiento respecto a los temas que tratan, el ingenio y la planificación de las estrategias y recursos de la improvisación.La primera característica, el distanciamiento, se debe en gran parte a la situación escindida del auditorio. This was the situation at this time, then, yet in contrast to previous championships, by the time of the 1993 event, bertsolaris had become wellknown public figures in Basque culture. Children asked for their autographs in the street, they were regular guests on television and radio programmes, and bertsolaritza was represented in all kinds of social activities. This was all part of the already mentioned bertsolaritza boom and it culminated with the crowing of Egaña as bertsolari champion in 1993. Almost twenty years later, Egaña, with four consecutive txapelas (1993, 1997, 2001 and 2005) has become the most successful bertsolari in history. The Bertsolaritza of Distancing: Andoni EgañaAndoni Egaña is an atypical and selftaught bertso­lari, at least as far as his bertsolaritza training is con cerned. Born in Zarautz in 1961, he has a degree in Basque Philology and was a civil servant in the town hall of VitoriaGasteiz until he left this position in 1993 to concentrate fulltime on his creative activities. He has also composed written bertsos, both on paper and in other formats. A novelist and habitual collaborator in almost all the Basque media, he is the linchpin today of a new way of understanding the art of bertsolaritza. Although Egaña has contributed a great deal to the general style of his generation, a more precise definition of this generation would have to include along side him at the very least Jon Sarasua (Aretxabaleta, 1966), Sebastian Lizaso (Azpeitia, 1958), Xabier Euzkitze (Azpeitia, 1966) and Peñagarikano (Anoeta, 1957). Although there are others worthy of merit, these five bertsolaris represent almost every tendency and style associated with their generation. That said, one cannot understand this generation without also taking account of more veteran bertsolaris like Amuriza, Lopategi, Enbeita, Lazkano, Agirre, Lazkao Txiki, and so on. 92 Nolako zoriona bestea Madrilgo harresiaz haraindi zegoenean, edo entzuleen artean infiltraturiko po lizia sekretu bat zenean! Eta nolako larridura orain, beste hori hementxe bertan dagoenean, beste hori gu geu garenean.”25Entzuleria zatitu baten aurrean, balio partekatuak aipatze hutsarekin emozioak eragiteko aukera nabarmenki murrizten da. Batzuentzat pozgarria dena beste batzuentzat mingarria da. Gauzak horrela, urruntzea metodo bihurtzen da, baina metodo horrek beste gaitasun osagarri bat exijitzen du: zorroztasuna, bertsolariari, gai konprometigarri edo korapilatsuenaren aurrean ere, “irtenbidea” (ateraldia) aurkitzea ahalbidetuko diona. Urruntzea eta zorroztasuna ezinbesteko ditu bertsolariak, gaur egun publikoaren aurrean zenbait gairi buruz jarduteak suposatzen duen segadatik airoso irteteko. Bestalde, Uztapideren garaian, bertsolariak errepika zezakeen bertso bera edo ia bera, bizpahiru plazatan. Gaur egun, bertso saioak irratiz edo telebistaz ematen dira, batbateko bertsoen antologiak argitaratzen dira, eta Interneten konta ezin ahala dira bertso jardunaldiei buruzko bideoak. Eta horri guztiari jardunaldien kopurua gehitzen badiogu, aise ulertzen da nolako sorkuntza erritmoa eta orijinaltasunmaila eskatzen zaizkion gaur eliteko bertsolariari. Gaur proposatzen dizkieten gaiek, gero eta sofis tikatuagoak eta ez hain arketipikoak, bertsolariari, Euskal Herriko ez ezik, munduko gorabeherez jakitun egotea exijitzen diote, lehen gertatzen ez zena. Eskakizun horien aurrean, Andoni Egañak bere belau naldiko beste inork baino hobeto jakin du batbateko bertsoak bertsolaritzaren historian sekula ezagutu ez zen mailara igotzen. Bestalde, ez da ahaztu behar euskarak gero eta hiztun gehiago dituela eta erabilpen eremuak ere gero eta zabalagoak direla. Hizkuntzaren normali25 EGAÑA, Andoni eta SARASUA, Jon (1997), Zozoak beleari, Irun, Alberdania.Andoni Egaña Jon Sarasua: Zozoak beleari 93 El propio Egaña lo expresa de la siguiente manera: “Basarri y Uztapide han comentado más de una vez lo sórdido que resultaba, en la época de Franco, aquel no poder decir lo que se quería. No debía de ser nada agradable.Pero es más doloroso esto de hoy en día: una duda aquí, un detalle allá, aquí el significado, allá el deseo de decir…! Qué felicidad cuando el otro estaba del otro lado del muro de Madrid, o era un policía de la secreta infiltrado entre el público! Y qué angustia ahora que ese otro está casi aquí mismo, que ese otro somos nosotros mismos.”25Ante un auditorio dividido, la posibilidad de suscitar emociones por medio de la mera mención de valores compartidos se reduce considerablemente. Si se agrada a unos se incomoda a otros. Así las cosas, el distanciamiento se convierte en método, pero un método que requiere de otra cualidad complementaria: el ingenio, que permite al bertsolari arreglár selas, encontrar una “salida” (ateraldia) ante cualquier tema, por muy comprometido o complicado que sea. Sólo el distanciamiento y el ingenio permiten al bert solari salir airoso del trance en que se ha convertido tratar ciertos temas ante el público. Por otra parte, en la época de Uztapide, un bertsolari podía prácticamente repetir el mismo bertso en dos o tres pla zas. Hoy en día, las actuaciones de los bertsolaris se emiten por radio o por televisión, se editan antolo gías de bertsos improvisados, y en Internet abundan los vídeos de las diversas actuaciones. Si a eso añadimos el número de actuaciones, podemos hacernos una idea del ritmo de creación y del grado de origina lidad que se le exige hoy al bertsolari de elite.Los temas que se les proponen son cada vez más sofisticados y menos arquetípicos, exigen del bertsolari 25 Citamos de la traducción, ya realizada pero aún no publi cada, de EGAÑA eta SARASUA, Jon (1997), Zozoak beleari, Irun, Alberdania.If one had to mention just some of the characteristics of this bertsolaritza which underpinned the boom of the early 1990s, they would be the following: the distancing of the topics dealt with and the ingenuity and planning involved in the improvisational strategies and resources. This first characteristic, distancing, was to a great extent the result of a growing division with the audience itself. Egaña himself describes this in the following way: “Basarri and Uztapide said on more than one occasion how depressing it was during the Franco era not being able to say what you wanted. It must have been terrible. But what’s going on nowadays is worse still: a doubt here, a detail there, here it’s the meaning, there the yearning to say something! How much better it must have been when the “others” were on the other side of the Madrid wall, or the secret police had infiltrated the audience! And what a shame it is now that the “others” are right here, that these “others” are none other than ourselves.”25Nowadays, the possibility of stirring up common feelings when the audience one is facing is itself divided is much more complicated. What pleases some people will almost certainly make others feel uncomfort able. In the light of this, distancing became a method, but a method requiring another complimentary quality: ingenuity – the ability of bertsolaris to work things out, find an ateraldia (literally a “way out” or an effective response) for any topic, however compromising or complicated. Only distancing and ingenuity allow bertsolaris to emerge victorious from the battlefield which certain topics have become when facing the public. Moreover, in Uztapide’s time, a bertsolari could more or less repeat the same bertso in two or three different town squares without anyone being any the wiser. 25 EGAÑA and SARASUA, Jon (1997), Zozoak beleari, Irun, Alberdania. 94 zazio prozesua aurrera doan heinean, bertsolariak (idaz leak ere bai) lehen ez zeuzkan hainbat baliabide dauzka. Euskaran ezarri diren lexiko eta erregistro espezializatuek, esate baterako, bide ematen du berauek gogora ekartzeko eta parodiatzeko ere bai. Estrategia eta baliabideen berariazko erabilpenari dagokionez, mota guztietako bertsoetan sumatzen bada ere, bost errimatik gorakoetan igartzen da hori beste inon baino nabarmenago. Errima askotako bertsoetan, dio Egañak, jakin beharra dago non komeni den metaforak sartzea, non harridura esaldiak eta non mugatu argudioak azaltzera. Horren adibide ona da Egañak, Aretxabaletan, 1994an, Luis Ocaña ziklistaren heriotzaren, esan zenez, suizidioaren gainean bota zuen batbateko bertso hau: Geure buruen txontxongillo tasarri besteren titere,ustez antuxun ginanak erebihurtzen gara titare;Luis Ocaña hor joana zaiguisilik bezin suabe:pistola bat parez pare,zigilurik jarri gabeez lore ta ez aldare;baina inortxo ez asaldatuegin zazute mesede,askatasunak mugarik ez duheriotz orduan ere.Ikusten dugunez, lehenbiziko bi errimak aprobetxatuz, Egañak, aipamen metaforikoen bidez, gizakiaren erabateko hauskortasuna iradokitzen du. Bertsoaren hasieran sortu duen giroaren gainean, Egañak gero elipsi eta metonimiaz beteriko deskribapen bat egiten du, gaia entzutean burura etorri zaion aurreneko argudioarekin bertsoa errematatzeko azkenean. Ezinezko litzateke lan honetan Andoni Egañaren in guruan aglutinatu dugun bertsolaritza honen baliabi Sebastian Lizasok, ahots sendoaz gainera, erraztasun harrigarria dauka bertsotan zernahi esateko, une egokian arrazoi egokia aurkitzeko eta bertsolariek hain berea duten abilezia hori lehiakidearen argudioak ezeztatzeko. 95 un conocimiento de la realidad del Pais Vasco y del mundo que no se requerían anteriormente. Ante estos requerimientos, Andoni Egaña encabeza una generación que ha sabido elevar el bertso improvisado a un nivel desconocido en la historia del bertsolarismo. Por otra parte, no puede ignorarse que el euskera continúa conquistando nuevos hablantes y nuevos ámbitos de uso A medida que el proceso de normalización del idioma avanza, el bertsolari (también el escritor), dispone de recursos de los que antes carecía. La implantación social de léxicos y registros especializados en euskara, por ejemplo, permite su evocación y su parodia.En cuanto a la utilización consciente de estrategias y recursos se constata en todo tipo de bertsos, pero es en las estrofas de más de cinco rimas donde aparecen con más nitidez. En los bertsos de muchas rimas, declara Egaña, es preciso saber dónde conviene metaforizar, dónde exclamar, dónde limitarse a exponer los argumentos.Buen ejemplo de ello es este bertso que Egaña improvisó en Aretxabaleta (1994), sobre la muerte, presuntamente suicidio, del ciclista Luis Ocaña:Somos nuestro propio guiñol,cuando no títeres en manos ajenas,incluso quienes creímos ser vasijanos convertimos en dedaSe nos ha ido Luis Ocaña,discretamente, sin decir palabraEn frente, sólo una pistola,el seguro desactivado;ni una sola flor, ni un solo altar;pero que nadie se escandalice,hacedme el favorque la libertad no admite límitesni siquiera en la hora de la muerte.Como vemos, aprovechando las dos primeras rimas, Egaña sugiere, por medio de alusiones metafóricas, Today, however, bertsolaritza performances are broadcast on both radio and television, anthologies of improvised bertsos are published and videos of different events are readily available on the Internet. If we add to this the increasing number of perfor mances in general, we have some idea of the pace of creative change and degree of originality demanded nowadays of the top bertsolaris . The topics proposed today are increasingly more sophisticated and less archetypal, and they invariably demand of bertsolaris a profound understanding of both the Basque Country and the rest of the world which they were not previously required to know. Faced with such demands, Andoni Egaña heads a generation which has been able to elevate improvised bertsos to previously unknown heights in the history of bertsolaritza. Meanwhile, one should not forget that Euskara con tinues to gain new speakers and new areas of use. As the language normalisation process advances, so bertsolaris (like writers) have at their disposal resources they previously lacked. For example, the growing social use of specialised lexicons and registers in Euskara enables bertsolaris to both use and parody these new forms. As regards the conscious use of strategies and resources, they show up in all kinds of bertsos, yet they are most apparent in stanzas of more than five rhymes. In multiple rhymed bertsos, contends Egaña, it is vital to know where best to use metaphor, where best to use exclamation and where best to just stick to presenting one’s arguments. A good example of this is a bertso Egaña improvised in Aretxabaleta in 1994 about the death (and presumed suicide) of the cyclist Luis Ocaña:We are our own puppets,when not marionettes in the hands of others,even those who thought ourselves vessels,become thimbles. 96 de guztiak zehaztea; horregatik, adibide bakar batzuk ematera mugatuko gara. Lehenbiziko txapela irabazi zuen finalean, Egañak aita baten papera egin behar du, gaixotasunak jota bere seme bakarra, oraindik umea, galdu berria duen aita batena. Hildako haurraren ama ez bezala (lehiaketa hartan Jon Enbeitak egiten zuen papera), hark bere fede sendoan aurkituko baitu kontsola mendua, aitak (Egañak) mota guztietako zalantzak ditu. Hona hemen Egañaren jardunaldiko hirugarren eta azken bertsoa: Sinismentsu dago ama,haurra lurpean etzana;nola arraio kendu digutehain haurtxo otzana?Hossana eta hossana,hainbat alditan esana!Damu bat daukat: garai bateanfededun izana!Bertsolaritza bera ere ez da libratuko zenbait gogoeta ironikotatik, hamarkada bat lehenago pentsaezinak ziratekeen gogoetak. Hona hemen Sarasuak eta Egañak Arantzan (Nafarroa), 1992an, afari batean batbatean moldaturiko bi bertso. Gau berandua zen eta Egañak bertsotan jarraitzeko egokiera defendatzen zuen, harik eta entzuleek amaitzeko agindua ematen zuten arte. Sarasuak, ordea, lehenbailehen amaitu nahi zuen saioa. Aurrena, Sarasuaren bertsoa, eta jarraian Egañaren erantzuna: Honek jarraitu egin nahi lukeene, hau da martingala!Aitortzen dizut azkenaurrekonere bertsoa dedala.Ta honek berriz eman nahi lukeoraindik joku zabala,hau begiratuz gaur erizten dutlehen beldur nintzen bezala,bertsolaria ta prostitutaantzerakoak dirala.Jon Sarasua 97 la extremada fragilidad del ser humano. Sobre en ambiente creado en el comienzo del bertso, Egaña hace luego una descripción plena de elipsis y metonimia, para rematar el bertso con el argumento que en realidad fue lo primero que le vino a la mente al oir el tema.Sería imposible explicitar aquí todos los recursos de este bertsolarismo que hemos aglutinado en torno a la figura de Andoni Egaña, así que nos limitaremos a unos pocos ejemplos. En el campeonato en el que se proclamó campeón por primera vez, Egaña tuvo que representar el papel de un padre que acaba de perder por enfermedad a su único hijo, de corta edad. Al contrario de lo que le ocurría a la madre del niño fallecido (papel representado en aquella controversia por Jon Enbeita), que encuentra consuelo en su inquebrantable fe, al padre (Egaña) le asaltan todo tipo de dudas. He aquí el tercer y último bertso de aquella intervención de Andoni Egaña:La madre persiste en su fe, el niño yace bajo tierra; ¿Por qué nos han arrebatado a nuestra inocente criatura? Tantas veces he cantado “¡Hossana, hossana!”Ahora bien que me arrepiento de haber sido creyente.Tampoco el propio bertsolarismo se libra de consideraciones impensables irónicas, impensables una décadas antes. He aquí dos bertsos, improvisados por Sarasua y Egaña en una cena en Arantza (Nafarroa), en 1992. Ya de madrugada, Egaña venía defendiendo la necesidad de continuar cantando hasta que los oyentes dieran la orden de parar. Sarasua pretendía terminar la sesión cuanto antes. Canta primero Sarasua, y a continuación replica Egaña:Luis Ocaña has left us,discretely, without saying a word:opposite him, just a pistolwith the safetycatch off;not a single flower, not a single altar;but don’t anyone be shockeddo me this favour,freedom allows no limitseven at the hour of death.As we can see, making use of the first two rhymes, Egaña suggests the extreme fragility of human beings by means of metaphorical allusion. After establishing the atmosphere at the start of the bertso, he then goes on to provide a description full of ellipsis and metonymy before concluding the bertso with an argument that, in reality, was what first sprung to his mind after hearing the topic. It is impossible here to detail all the resources of this bertsolaritza which I have centred on the figure of Andoni Egaña. I will therefore restrict myself to just a few examples.When he first won the championship in 1993, Egaña had to represent the role of a father who had just lost his only child to an illness at a very young age. In contrast to the reaction of the deceased child’s mother (a role portrayed in the session by Jon En beita), who found consolation in her unswerving religious faith, the father (Egaña) was riddled with all kinds of doubt. Here is Egaña’s third and final bertso: The mother persists in her faith,the child lies buried below;why the hell did you takeour innocent child?How often I have cried“Hossana, Hossana!”I do now indeedregret having once been a believer! Bertsolaritza itself is quite capable of ironic considerations that would have been unthinkable just a 98 ***Sarasuaren aldetik datorez dakit zenbat atake,errez salduko naizela etahor ari zaigu jo ta ke;lantegi honek berekin daukahainbat izerdi ta neke,bertsolariek ta prostituteksufritzen dakite fuerte,baina gustora dauden uneangozatu egiten duteAzkenik, hutsalkeria edo txantxa baten adibide bat ere ematearren, ikus dezagun noraino irits daitezkeen gaur egungo bertsolarien analisi gaitasuna, ironia eta baliabideen planifikazioa. Egañaren bertso bat da, beste bertsolari bati dedikatua, hain zuzen Gregorio Larrañagari (Mañukorta), mutilzahar baserritar eta eskolatu gabearen betebeteko estereotipoa: Mañu eskolan ikusten det niksarri ezin erantzunda:eme ta a, ma; eme ta i, mi;letzen ikasi nahi zunda.Eme ta i, mi; eme ta o, mo;arrotz zitzaion burrunda;mu bakarrikan ikasi zuenetxeko behiei entzundaBertsolaritza multipolarra: azken belaunaldiak2009ko Txapelketa Nagusiko irabazle Maialen Lujan bio (Hernani, 1976) koroatu izana har daiteke duela hainbat urtetatik hona bazetorrela ikusten zen belaunaldi txandaketaren burutze gisa. Egañaren on dorengo belaunaldiko goimailako bertsolarietako batzuk, Maialen Lujanbiorekin berarekin hasita, ho nako hauek dira: Unai Iturriaga (Durango, 1974), Igor Elortza (Durango, 1975); Jesus Mari Irazu (Larraul, Mintzola ahozko lantegiaren egoitza eta logotipoaSede y logotipo de MintzolaHeadquarters and Logo of Mintzola 99 Éste quiere continuar, ¡Vaya jaleo que estamos organizando! Declaro que este serámi penúltimo bertso, aunque mi compañero quiera seguir exprimiendo el bertso. Cuando veo su actitud se me confirma lo que ya sospechaba: que lo más parecido al bertsolari es una prostituta.***Ya veis que Sarasua no deja de atacarme Quizá piensa que soy fácilmente sobornable. En este oficio nuestro hay que sudar y sufrir; y de eso saben mucho los bertsolaris y las prostitutas, pero también tienen momentos de intenso placer.Por último, y para dar también algún ejemplo de algún tema más banal, veamos hasta donde puede llegar la capacidad de análisis la ironía y la planificación de recursos de los bertsolaris actuales. Se trata de un bertso que Egaña dedica a otro bertsolari, Gregorio Larrañaga, Mañukorta, cuyo estereotipo público responde al del típico solterón rural iletrado:Me imagino a Mañu en la escuela incapaz de responder a las preguntas: la eme con la a, ma, la eme con la i, mi; pues Mañu aprendió a leer. La eme con la i, mi, la eme con la o, mo; todo le sonaba rarísimo; lo único que aprendió fue mu,porque se lo oía decir a las vacas en casa.few decades ago. Here are two bertsos improvised by Sarasua and Egaña at a dinner in Arantza (Nav arre) in 1992. It was already the early hours of the morning, and Egaña was defending the need to continue until those listening gave the order to stop, while Sarasua was trying to end the session as soon as possible. Sarasua sang first, and then Egaña in response: This one wants to go on my, what a todo here! I swear this is my penultimate bertso. Even though my companion wants to carry on dragging out the bertso, when I see his attitude it confirms what I suspected: that the bertsolari is much like a prostitute.***You see that Sarasua doesn’t stop attacking me, maybe he thinks that I am easily bribed. In this profession of ours there is sweat and tears; and bertsolaris and prostitutes know what suffering is, but they also have moments of great satisfaction.Finally, and in order to give an example of a more playful topic still, here we see the extent of contemporary bertsolaris’ analytical capacity, irony and planning of resources. It is a bertso which Egaña dedicated to another bertsolari, Gregorio Larrañaga, Mañukorta, whose stereotypical public face was that of the confirmed rural uneducated bachelor: 100 1972), Jon Maia (Zumaia, 1972), Aitor Mendiluze (Andoain, 1975), Xabier Silbeira (Lesaka, 1976), Estitxu Arozena (Mutriku/Lesaka, 1975)…Belaunaldi gazteenak bere artea garatzeko aurkitu duen testuinguru soziala ere, funtsean, Andoni Egañak deskribatu duen berbera da: publiko zatitu eta kontrajarria, sendotasunez partekaturiko baliorik eza, etab.Publikoaren eta bertsolarien erreferentzia kulturalak ere askotarikoak dira eta hori bakoitzaren estiloan eta bertsolaritza ulertzeko eran igartzen da. Hala, Amuriza eta Egañaren baitan erreferentzia nagusiak, ahozko tradiziotik aparte, literarioak diren bezalaxe, erreferentzien aniztasuna nabarmena da epigrafe honetan aipatu ditugun bertsolarien artean. Unai Iturriagak, adibidez, oso estilo definitu eta berezia lortu du, komikien munduko elementuak, kaleko euskara mordoiloak, eta bertsolari tzaren munduan orain arte ia sekula erabili ez diren beste hainbat erreferentzia konbinatzen dituena. Maialen Lujanbiorengan behaketagaitasuna eta sentimendu eta bizipenen azterketa zehatza gailentzen dira. Lujanbioren estiloa literaturaren mugan kokatzen da eta, sarritan, lortzen duen plastikotasunak zinemagintzakoa gogorarazten du. Horra, diogunaren adibide gisa, 2001eko finalean abestu zuen bertso bat. Gaia, gertatu berria zen istripu batean oinarri tua, honako hau zen: “Zure lagun min bat joan den astean hil zen Himalaian. Gaur jaso duzu hil aurreko egunetan idatzia zizun postal bat”. Hau da saio har tako bigarren bertsoa:Negar egin nahi dut bainaez egitea hobe da,malkoak jausiko dirabestela postal gainera,ta korritu ta borratuhemengo muxu ta zera...Intzirika hasi nahi bainanihoa aguantatzera.Maialen Lujanbio eta Joxe Agirre. 2009ko finalaMaialen Lujanbio y Joxe Agirre. Final 2009Maialen Lujanbio and Joxe Agirre. Final 2009 101 El bertsolarismo multipolar: últimas generacionesLa coronación de Maialen Lujanbio (Hernani, 1976) como vencedora del campeonato nacional de 2009 bien puede tomarse como la culminación del relevo generacional que se veía venir desde hace varios años. Algunas de las figuras señeras de la generación inmediatamente posterior a la de Egaña son, además de la propia Maialen Lujanbio: Unai Iturriaga (Durango, 1974), Igor Elortza (Durango, 1975); Jesus Mari Irazu (Larraul, 1972), Jon Maia (Zumaia, 1972), Aitor Mendiluze (Andoain, 1975), Xabier Silbeira (Lesaka, 1976), Estitxu Arozena (Motriku/Lesaka, 1975)...El contexto social en que la generación más joven de bertsolaris ha tenido que desarrollar su arte es, en lo fundamental, el mismo que Andoni Egaña describe: público dividido y enfrentado, carencia de valores fuertemente compartidos...También son variadas las referencias culturales del público y de los propios bertsolaris, y eso se nota en su estilo y en su forma de entender el bertsolarismo. Así como, aparte de la tradición oral, las principales referencias de Amuriza y Egaña son literarias, la diversidad es manifiesta entre los bertsolaris que nos ocupan en este epígrafe. Unai Iturriaga, por ejemplo, ha conseguido un estilo muy definido y diferenciado, en el que se combinan elementos del mundo del comic, jergas urbanas y otras referencias hasta ahora casi inéditas en el mundo del bertsolarismo.De Maialen Lujanbio destaca la capacidad de obser vación y la minuciosa exploración de los sentimientos y vivencias. El estilo de Lujanbio, se sitúa en la frontera de lo literario, y a menudo consigue una plasticidad que recuerda a la del cine. Valga como muestra un bertso cantado en la final de 2001. El tema, basado en un suceso reciente, era el siguiente: “Un íntimo amigo tuyo murió la semana pasada en I can see Mañu at school now unable to answer the questions: ‘m’ and ‘a’, ‘ma’, ‘m’ and ‘i’, ‘mi’; as he learnt to read. ‘M’ and ‘i’, ‘mi’, ‘m’ and ‘o’, ‘mo’; it all sounded strange; all he learnt was ‘mu’,because he’d heard it from the cows at home..Multipolar Bertsolaritza: The Latest GenerationsThe crowning of Maialen Lujanbio (Hernani, 1976) as winner of the 2009 national championship might well be understood as the culmination of a generational change that had been coming for many years. Some of the major figures of the generation immediately following that of Egaña include, as well as Lujanbio herself, Unai Iturriaga (Durango, 1974), Igor Elortza (Durango, 1975), Jesus Mari Irazu (Larraul, 1972), Jon Maia (Zumaia, 1972), Aitor Mendiluze (Andoain, 1975), Xabier Silbeira (Lesaka, 1976), and Estitxu Arozena (Mutriku/Lesaka, 1975).The social context in which the youngest generation of bertsolaris have had to develop their art is, essentially, similar to that described by Andoni Egaña: a divided and conflicting public that lacks shared values.Today both the public and the bertsolaris themselves also have a wide variety of cultural references from which to draw on, and this is evident in both their style and the way they understand bertsolaritza. Thus, besides oral tradition, Amuriza and Egaña’s main references are literary, and such diversity is also obvious amongst the bertsolaris I will discuss in this section. Unai Iturriaga, for example, has developed a very specific and distinctive style in which he combines elements from the world of comic books, ur ban slang and other references which have until now been practically unheard of in bertsolaritza. 102 Imajinatu dezaketkanpobase hartan bera...Bere ilusio ta ametsguzia juan da gainbehera,ikurrinarekin juan nahizazpi milako batera,ta orain Makulun dagoheriotzaren bandera.Laburbilduz, XXI. mendearen lehen hamarkada bete den honetan, gaurko bertsolaritzaren bereizgarri nagusia proposamenen ugaritasuna eta aniztasuna da; horrek, zalantzarik gabe, generoaren heldutasuna adierazten du (antzeko zerbait gertatzen da, adibi dez, euskal literaturarekin). Epigrafe honetan sartu ditugun bertsolarietatik aparte, laurogeiko hamarkadan jaiotako bertsolari batzuk aipatu beharko genituzke, jadanik bertsolaritzaren gailurrean dabiltzanak, horien artean Amets Arzallus (Hendaia, 1983) gailentzen dela. Bertsolari gazteago batzuk ere badira, jadanik bertsolaritzaren eremuan nabarmentzen hasiak, baina oraindik azkarregi dela uste dugu azken labealdi hauetako bertsolarien lana analizatzen hasteko; dena dela, uste izatekoa da proposamenen aniztasunak areagotzen jarraituko duela. Zalantzarik gabe esan daitekeena da bertsolari hauen abiapuntua ere bizi izatea egokituko zaien errealitate soziala izango dela, eta etorkizunerako sumatzen diren aldaketa handiek (krisi ekonomikoa, ETAren amaiera...) are konplikatuago egiten dute datozen urte hauetan zer nolako bertsolaritza mota ezagutuko dugun iragartzea. Esan dezagun, amaitzeko, bertsolari belaunaldi berriek argi eta garbi aitortzen dutela aurreko belau naldiei dieten miresmena. Bertsolaritzaren historian gutxitan ezagutu den harreman eta bizikidetza adiskidetsua dago belaunaldi gazte eta ez hain gazteen artean . Diogunaren haritik, ez da kasualitatea, 2009ko txapelketan, Maialen Lujanbiori txapela Laburbilduz, XXI. mendearen lehen hamarkada bete den honetan, gaurko bertsolaritzaren bereizgarri nagusia proposamenen ugaritasuna eta aniztasuna da; horrek, zalantzarik gabe, generoaren heldutasuna adierazten du. 103 el Himalaya. Hoy has recibido la postal que te había enviado previamente”. Este es el segundo bertso de la intervención:Quisiera llorar, pero mejor será no hacerlo, no vaya ser que mis lágrimas emborronen los besos y las caricias que la postal contiene... Quisiera estallar en sollozos, pero sé que he de contenerme. Imagino el campobase e imagino allí a mi amigo... Sus sueños, sus ilusiones, todo ha caído en picado. Él quería poner la ikurriñaen la cima de un sietemil, y ahora en el Makalu ondeala bandera de la muerte.En resumidas cuentas, cumplida ya la primera década del siglo XXI, el bertsolarismo actual se caracteriza por la multiplicidad y variedad de propuestas, lo cual es sin duda alguna un signo de madurez del género (algo parecido ocurre, por ejemplo, con la literatura vasca).Aparte de los bertsolaris mencionados en este epígrafe, habría que añadir los nombres de algunos bertsolaris nacidos en la década de los ochenta integrados ya en la elite del bertsolarismo, entre los que destaca Amets Arzallus (Hendaia, 1983). Hay bertsolaris aun más jóvenes que ya destacan en el panorama bertsolarístio, pero consideramos que es muy pronto para analizar el bertsolarismo de estas últimas hornadas de bertsolaris, aunque es previsible que la diversificación de propuestas siga acrecentándose. Lo que es seguro es que también estos bertsolaris tendrán como punto de partida la realidad social que les toque vivir, y el hecho de que se vislumbren grandes cambios (crisis económica, posible final de ETA…) hace aún Maialen Lujanbio, meanwhile, stands out for her observational ability and scrupulous exploration of feelings and experiences. Lujanbio’s style borders on the literary and she often achieves an expressiveness that reminds one of film. As an example, one only need look at the bertso she sang at the 2001 final. The topic, based on a recent event, was the follow ing: “A close friend died last week in the Himalayas. Today you received a postcard that he had sent you before his death.” This is her second bertso: I’d like to cry, but I’d better not, otherwise my tears might smudge the kisses, and caresses on thepostcard… I’d like to burst into tears, but I know I must contain myself. I can imagine the base camp and my best friend there ... His hopes and dreams, have all come crashing down. He wanted to plant the ikurriñaat the seventhousandmetre summit, and now only the flag of his deathflies on Mount Makalu.In short, after a decade of the twentyfirst century, contemporary bertsolaritza is characterised by a multiplicity and variety of dimensions, and this is clearly a sign of the genre’s maturity (it is a similar case, for example, with Basque literature). Besides the bertsolaris mentioned in this section, one would have to add the names of others born in the 1980s who are now members of the bertso­laritza elite, amongst whom Amets Arzallus (Hendaia, 1983) stands out in particular. There are even younger people who are already making a name for themselves in the current bertsolaritza scene, but I think it is still too early to discuss this latest batch of 104jartzeko ardura Joxe Agirreri egokitu zitzaiola, oraintxe bertan jardunean dagoen bertsolari zaharrenetako bat, eta final hartako une gogoangarri bat protagonizatu zuela, protokoloaren arauak hautsiz, txapeldunari eskaini baitzizkion, ez bertso bat edo bi, bost baizik.2626 Maialen Lujanbio, Joxe Agirre zein Andoni Egaña Oral Traditionek argitaratutako monografikoaren harira elkarrizketatu egin zituzten. Elkarrizketen transkripzioa zein haien gainean egindako bideoa ondoko helbidean ikus daitezke: http://journal.oraltradition.org/issues/22ii Maialen Lujanbio bertsotan. Amets Arzallus ondoanMaialen Lujanbio improvisando un bertso. A su lado Amets ArzallusMaialen Lujanbio improvising a bertso. Next to her, Amets Arzallus 105 más complicados los pronósticos sobre el tipo de bertsolarismo que conoceremos en los años venideros. Señalemos, por último, que las nuevas generaciones de bertsolaris reconocen abiertamente su admiración hacia las generaciones anteriores Hay un diálogo fluido, y una convivencia como pocas veces se ha dado en la historia del bertsolarismo. En ese sentido, no es casualidad que, en el campeonato de 2009, el encargado de imponer la txapela a Maialen Lujanbio fuera Joxe Agirre, uno de los bertsolaris en activo más veteranos del momento, que por cierto protagonizó uno de los momentos álgidos de la final, al saltarse el protocolo y dedicar a la campeona no uno, ni dos, ni tres, sino cinco bertsos.2626 Tanto Maialen Lujanbio como Joxe Agirre, así como Andoni Egaña, fueron entrevistados con motivo del número monográfico de Oral Tradition. Tanto la transcripción de las entrevistas como parte de la grabación en vídeo de las mismas pueden consultarse en: http://journal.oraltradi tion.org/issues/22ii bertsolaris (although I think it likely that the afore mentioned diversity will continue to grow). What is certain is that these bertsolaris will have to address the social reality they are experiencing and the fact that significant change seems to be on the horizon (the global financial crisis, the potential end of ETA, and so forth), which will no doubt complicate any predictions about the kind of bertsolaritza we should expect in coming years. I would point out, finally, that these new generations of bertsolaris openly acknowledge their admiration for the older generations. There is now a fluid dia logue and a quite harmonious coexistence that has rarely been experienced in the history of bertsolarit­za. In this regard, it is hardly coincidental that, during the 2009 national championship, Joxe Agirre –one of the most veteran bertsolaris still practicing the art– was given the honour of placing the txapela on Mailalen Lujanbio’s head. Indeed, at this very instant Agirre was responsible for one of the most memorable moments in the entire championship when he dedicated not one, two or three, but five bertsos to the new champion.2626 Both Maialen Lujanbio and Joxe Agirre, together with Andoni Egaña, were interviewed on the occasion of the special issue of Oral Tradition . See the transcriptions of the interviews, as well as parts of the video recordings of these interviews, at http://journal.oraltradition.org/issues/22ii . Gabrielle Simonek27 dioen bezala, telematikaren eta komunikabide berrien bat egitearekin aro berri bat sortu da XX. mendeko azken urteetan, eta beronen ezaugarri nagusietako bat informazioa lortzeko eta trukatzeko moduetan gertatu den aldaketa sakonean datza. XX. mendeko teknologiek (telefonoa, zinema, irratia, telebista) ahozkotasunaren uste ez bezalako gorakada eragin bazuten, badirudi XXI. mendekoak ahozkoaren eta idatzizkoaren arteko aldea ezabatzen ari direla. Komunikologo28 batzuek adierazi dute, adibidez, chat eta email zerbitzuak erabiltzean, oraingoz hizkuntza idatziaren mekanika baliatzen badugu ere, medio horietako mezuei eraginkorrak izateko komeni zaien barne egitura hurbilago dagoela ahozko hizkuntzatik idatzitik baino.Baina bestalde, asko dira hizkuntzaren pobretze prozesu azkarraz ohartarazten gaituzten ahotsak. Pobretze hau, gure ustez, ez da teknologia berriek berekin dakarten ezinbesteko ondorioa, gaikuntza erretorikodiskurtsibo gabezia nabarmen bati zor zaiona baizik. Gazteenen gaitasun diskurtsiboaren gabezia erremediatzeko, hizketaeskola gisa familia gunea hondatu izanari eskolasistemaren gaitasun falta nabarmena gehitzen zaio.Jasaten dugun komunikazio txirotasun honen aurka, bertsolariaren gaitasun erretorikoa, hain zuzen, segundo bakar batzuetan eta inprobisatuz ahozko arrazoibide ongi egituratuak sortzean datza, entzulerian emozioak eragiteko gai izango diren arrazoibideak. Gaitasun horri guztiz baliotsu deritzogu bertsolari tzari ez dagozkion beste eremu batzuetarako ere, besteak beste, teknologia berrien babesean sortu diren komunikatzeko era berri horietarako. 27 SIMONE, Raffaele (2001), Hirugarren fasea. Galtzen ari garela jakiteko erak, Madril, Taurus.28 CRYSTAL, David (2001), Language and the Internet, Cambridge, University Press.Bertsolaritza Informazioaren GizarteanEl bertsolarismo en la Sociedad de la InformaciónBertsolaritza in the Information Society 107Como bien señala Gabrielle Simone,27 la confluencia de la telemática y los nuevos medios de comunicación configuran, a partir de finales del siglo XX, una nueva era, que se caracteriza, entre otras cosas, por un cambio radical en los modos de adquirir e inter cambiar conocimiento.Si las tecnologías del siglo XX (teléfono, cine, radio, televisión) provocaron el auge impensado de la oralidad, las del siglo XXI parecen tender a diluir cada vez más las fronteras entre lo oral y lo escrito. Algunos comunicólogos28 han señalado, por ejemplo, que al emplear el chat o el email utilizamos, al menos por ahora, la mecánica de la escritura, pero que, sin embargo, la configuración interna que conviene a los mensajes de esos medios para ser efectivos se asemeja más al discurso oral que al escrito.En contraste, son muchas las voces que nos alertan sobre el empobrecimiento galopante del discurso. Creemos que este empobrecimiento no es consus 27 SIMONE, Raffaele (2001), La tercera fase. Formas de saber que estamos perdiendo , Madrid, Taurus.28 CRYSTAL, David (2001), Language and the Internet, Cambridge, University Press.As Gabrielle Simone points out,27 the confluence of telematics and new media have been shaping, since the end of the twentieth century, a new era which is char acterised by (amongst other things) a drastic change in the ways we acquire and exchange knowledge. If twentiethcentury technologies (the telephone, cinema, radio and television) led to an unexpected growth in orality, their twentyfirst century counter parts appear to be diluting even more the boundaries between the oral and the written. Some communications experts28 point out, for example, that by accessing chat or email we use (at least on an hourly basis) written mechanics, but that the internal configuration employed to produce effective messages via these media resembles more oral than written discourse.In contrast, there are also many voices which warn against the rapid deterioration of discourse. I believe such deterioration is neither consubstantial nor inev itable, but is more a question of the flagrant lack of a 27 SIMONE, Raffaele (2001), La tercera fase. Formas de sa­ber que estamos perdiendo , Madrid, Taurus.28 CRYSTAL, David (2001), Language and the Internet, Cambridge, University Press.Jon Sarasua bertsolaria Mexikoko inprobisadoreekin kantuan / Jon Sarasua cantando junto a improvisadores mexicanos / The bertsolari Jon Sarasua singing along with Mexican improvisers 108Testuinguru horretan, bertsolaritza eredu izan daiteke gainerako ahozko generoentzat, tradizional zein berrientzat, bai eraginkortasunez komunikatzeari dagokionez, eta bai kasu bakoitzak eskatzen duen generoaren motor eta iparrorratz gisa balioko duen mugimendu sozial bat egituratzeko premiari dagokio nez ere. Baina, guztiaren gainetik, bertsolaritzak, berez dibertitzeko generoa bada ere, balio jakin batzuk hauta tzen, ordezkatzen eta sendotzen ditu, horrela elementu bateragarrien halako premia daukan herri honen kohesioa sustatuz. Utz dezagun, bada, Maialen Lujanbiok 2009ko txapelketa irabazi ondoren abestu zuen eskaintzako azken bertsoa izan dadin liburu honen akabera ere: …ta amaituko dut txapel zati bat zuek guztiontzat lagaz gure bidea ez da erreza bete legez juizioz trabaz Euskal Herriko lau ertzetara itzuliko gara gabaz eta hemen bildu dan indarraz grinaz eta poz taupadaz herri hau sortzen segi dezagun euskaratik ta euskaraz. 109 tancial e inevitable, sino que se trata, más bien, de una flagrante falta de capacitación retóricodiscur siva. Al deterioro del núcleo familiar como escuela conversacional se une la incapacidad del sistema escolar para remediar la falta de capacidad discursiva de los más jóvenes.Frente a esta indigencia comunicativa que padecemos, la capacidad retórica del bertsolari consiste precisamente en producir improvisando en unos pocos segundos un discurso oral estructurado, capaz de generar emociones en la audiencia. Es ésta una capacidad que se nos antoja muy valiosa en otros ámbitos ajenos al propio bertsolarismo, entre los que se cuentan esos nuevos modos de comunicación surgidos al socaire de las nuevas tecnologías. En ese contexto, el bertsolarismo puede ser un modelo para el resto de los géneros orales, ya sean tradicionales o nuevos, tanto en lo que a comunicar eficazmente se refiere, como respecto a la necesidad de articular un movimiento social que sirva de motor y brújula para el desarrollo del género de que en cada caso se trate.Pero, por encima de todo el bertsolarismo selecciona, representa y refuerza unos determinados valo res, contribuyendo así a la cohesión de una comuni dad muy necesitada de elementos aglutinantes. Dejemos, pues, que el final de la dedicatoria de Maia len Lujanbio tras ganar el campeonato de 2009 sea también el punto y final de este libro:…y quiero terminar dedicandoun trozo de mi txapela a todos vosotros.No es el nuestro un camino sencillo, está lleno de leyes, juicios y trabas,pero regresaremos, de noche, a recorrer los rincones de Euskal Herria,y con la fuerza, el afán y el pálpito de entusiasmo aquí reunidos,seguiremos creando cada día este pueblo, desde el euskera y en euskera.rhetoricaldiscursive education. In other words, one might add to the more general decline of the nuclear family as a basic conversational school the increasingly obvious inability of the formal school system itself to remedy the lack of discursive ability amongst the youngest members of society. In the light of this communicative deficiency we are suffering, the rhetorical capacity of bertsolaris consists, effectively, of producing (by means of an improvisation thought up in seconds) a structured oral discourse capable of generating emotion amongst an audience. This is an ability that we are envious of in other areas far removed from bertsolaritza, which in clude the new methods of communication emerging from the development of new technologies.In this context bertsolaritza might serve as a model for other oral genres, whether traditional or new, both in terms of communicating effectively and as regards the need to articulate a social movement which might serve as a driving force and compass for developing the genre, whatever it may be. Yet above all, and although it is an entertainment genre, bertsolaritza selects, represents and reinforces certain values, thereby contributing to the cohesion of a community that is in great need of binding elements. Allow me, then, to use Mailen Lujanbio’s dedication after winning the 2009 championship to mark the full stop to this book: …and I want to finish up by dedicatinga piece of my txapela to all of you.Ours is not an easy journey, it is full of laws, judgements and obstacles,but we will return, at night, to cover the four corners of the Basque Country,and with the strength, passion and feeling of the enthusiasm gathered here,we’ll carry on building this nation day by day, from the foundation of Euskara and in Euskara. 110GARZIA, Joxerra (ed.), SARASUA, Jon EGAÑA, Andoni (2001), El arte del bertsolarismo. Realidad y claves de la improvisación oral vasca, Donostia, Bertsozale Elkartea. www.bertsozale.com/liburua/castellano/hiru/hiru1.htmOral Tradition, Volumen 22, N 2, Edición Especial País Vasco. http://journal.oraltradition.org/issues/22iiBibliografia / Bibliografía / Bibliography 111Argazkiak / Fotografías / Photographs*(Azala / Portada / Front Cover) © Argazki Press(6) Indalecio Ojanguren(7) Bertsolaritza filma(12) Argazki Press(16) Argazki Press(22) Argazki Press(24) Xenpelar dokumentazio zentroa (XDZ)(27) Argazki Press(28) Argazki Press(30) Argazki Press(34) Argazki Press(36) Argazki Press(38) Argazki Press(43) Wikipedia / Kutxa Fototeka(44) Argazki Press(46) Argazki Press(50) Argazki Press(54) Sendoa(56) Indalecio Ojanguren(60) Xenpelar dokumentazio Zentroa (XDZ)(64) Sendoa(68) Argazki Press(70) Kazeta.info(78) Zaldi Ero(86) Argazki Press(90) Alberto Elosegi(96) Argazki Press(98) Mintzola(100) Argazki Press(104) Argazki Press(107) Argazki Press(108) Argazki Press* Parentesi artean doaz argazkiak azaltzen diren orrien zenbakiak. Entre paréntesis se indican las páginas en las que aparecen las fotografías. The pages on which the photographs appear are indicated in parenthesis. 112Filosofian eta Kazetaritzan lizentziatua da eta Ikusentzunezko komunikazioak eta publizitate arloan doktore –gaur egungo bertsolarien baliabide poetikoerretorikoak izeneko tesia egin zuen–. Euskal Herriko Unibertsitatean irakasle da; publizitatea irakasten du. Eta idazlea ere bada. Horrez gainera, euskal prentsan eta irratietan kolaborazioak egiten ditu. Bere ibilbide profesionala oso lotua egon da hedabideen munduari eta bertsolaritzari: irratian eta telebistan bertsoprogramak egin eta zuzendu ditu hainbat urtez. Eskoletan bertsolaritza lantzeko material didaktikoa prestatzen ere lan handia egina da eta bere lanak garrantzi handiko erreferente bihurtu dira batbateko bertsogintzaren fenomenoa azaltzeko eta ulertzeko orduan. Idazle moduan hainbat esparru jorratu ditu (haur literatura, poesia, pasadizo nobelatuak, gogoeta pertsonalak...). Euskal Idazleen Elkartearen lehendakari izan zen.Es licenciado en Periodismo y Filosofía y doctor en el área de la publicidad y las comunicaciónes audiovisuales realizó su tesis sobre los recursos poéticosretóricos de los bertsolaris contemporáneos. En la actualidad, es profesor titular de la universidad pública vasca, Euskal Herriko UniberstsitaeaUniversidad del País Vasco, además de escritor. Colabora asiduamente en la prensa vasca, tanto en la escrita como en la radiofónica. Su carrera profesional ha estado estrechamente ligada a los medios de comunicación y al bertsolarismo: ha sido director y presentador de programas sobre el bertsolarismo durante muchos años, tanto en la radio como en la televisión. Ha realizado un enorme trabajo en la creación de material didáctico para el estudio del bertsolarismo y la expresión oral en la escuela, y su obra en ese campo es un referente para entender y explicar el fenomeno de la improvisación de versos. En su faceta de escritor ha trabajado en diferentes campos y géneros (poesía, literatura infantil, novela, reflexiones personales...). Fue presidente de la Asociación de Escritores en Lengua Vasca (Euskal Idazleen Elkartea).He is a graduate in journalism and philosophy, and holds a doctorate in the field of publicity and audiovisual communications, for which he completed a thesis on the poeticalrhetorical resources of contemporary bertsolaris. He is currently a lecturer at the University of the Basque Country, teaching publicity, in addition to being a writer. Besides this, he contributes to the Basque written press and radio stations. His professional career has been closely linked to the media and to bertsolaritza: for many years he directed and presented programmes about bertsolaritza for both radio and television. He has undertaken a major effort to create di dactic material for the study of bertsolaritza in schools, and his work in this field is a reference point in order to understand and explain the phenomenon of improvised bertsos. As a writer, he has cultivated different genres (children’s literature, poetry, novels, personal reflections, and so forth). He was the president of the Basque Writers’ Association (Euskal Idazleen Elkartea).Joxerra Garzia (Legazpia, 1953) Euskal HerriaPaís Vasco Basque CountryBertsolaritzaEl bertsolarismo BertsolaritzaBertsolaritza El bertsolarismo BertsolaritzaJoxerra GarziaEuskal Kultura Saila Colección Cultura Vasca / Basque Culture SeriesEuskal Kultura Saila9KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA

2023-12-01

booktegi_liburua_argiak_ilunari_gain_hartzean

booktegi.eus Beñat Sarasola Argiak ilunari gain hartzean azala: Idoia Beratarbide Moduluan begiratzeko esan dit dendari uniformedunak, handik deskargatu dezakedala liburua. Harriturik begiratu nau, begiak arranpalo, urteak balira bezala halakorik galdetzen ez ziotela. Dena esatera, hala baita, ziur aski. Barkatu, esatera nindoan, antigoaleko tipo bat nauzu, liburuei liburu eta fitxategiei fitxat egi deitzen dien horietakoa, eta galdu egiten naiz leku berri hauetan. Ez dira hain berriak, esango lidake alabak, badira hamabost urte gutxienez Donostian lehena jarri zutela, ni jaio gabea nintzen. Saiatu izan naiz denboraren kontzientzia erlatiboaz az alpenak ematen baina berehala egin izan dit keinu baztertzaile bat, eskumuturra goitik behera astinduz, nire matrakarekin jarraitu ez dezadan eskatuz. E, tio, ez niri kontatu XX. mendeko gauzak (nerau XX. mendea ezagutzera , iritsi , ez iritsiagatik ). Bere ozarkeriak kontrakoa aditzera eman balezake ere, neska argia da Lia, etxeko argiena, sarritan Alazneri esan izan dion bezala, bere amorraziorako; hura ere, ni ez bezala, bestalde, klaseko lehena izan baita beti: ez du alferrik lan egiten egun Ibermática ko goi postuetan. Alabaren azkartasunaren baitan dago bere irakurzaletasuna ere, bere adinekoen artean bitxikeria bat dudarik gabe, baina, besteak beste, amaren enpeinuagatik erdietsi duena, eta nire etsiaren kontra; izan ere, zaharreriak jotako aitaren rola osoro nire gain hartuta, urteak eraman ditut Alazneri esaten, uztan bakean, orain horrela zatozan, mundu berrirako ez dit en behar, hori du n gure gurasoek eskolan oraindik latina ikasi zitenan bezalaxe, onartu ezan, beste mundu batera goazan. Opariarena ere Alazneren kontua izan da, noski. Zerbait erosi behar niola urtebetetzerako eta erosi behar niola, ez dut besterik izan etxean azken asteon, baina ez nekiela zer arraio erosi, jada Lia pertsona independente izateko bidean izaki, nerabeen mund u horretan –geroz eta lehenago hasten dena, bide batez – galdu egiten naizela. Errazagoa zen lehen, doike. Lehen eta aspaldian. Harekin hain ondo moldatzeko galdu samar ikusten haut ba, gaiztoz bota zidan Alaznek bart. Sekula leporatu ez diodan arren, ezagu n baitu nirekiko bekaitza, Liarekin sano ondo moldatzen naizelako, leun joaten direlako gure artekoak, haien artekoak burrunbatsu ak eta espantuzkoak izaten diren bitartean. Ez naiz sekula ausartu, baina, berdinak zareteka hastera, ondo dakidalako alferrik ez ezik kalterako izango litzatekeela; nik, ordea, kiroltasunez, egonarriz eta etsimenduz hartu izan dut aita enrollatua izatearen akusazioa. Gratuitoa? Baietz esango nuke, nire borondatez behintzat, ez delako sekula halakorik egon, ezpada alaba albait hob eren ulertzeko kuriositatea, eta nire burua beraren aurrean erridikuluan geratzeko beldurrik eza, zeina, bide batez, Alaznek ezin duen eta ezingo duen sekula gainetik kendu. Horrek egiten du, egitekotan, Lia eta nire artekoa gozo joatea; beti izan dudala i zan nahi duena eta dena arazo handirik gabe onartzeko dohaina. Eta bere kontuetan gehiegi ez sartzeko a ere bai, noski, Alaznek inoiz nire parteko utzikeria legez ulertu izan duena; egia aitortzera, haren interbentzionismoagatik ez balitz segurua da Lia ez litzatekeela liburu artean ibiliko. Zein liburu arraio erosi, bada, Alaznek esan zidan ere. Erosiok Pandemon, duela urte batzuetakoa duk, mende hasiera samarrekoa, zientzia fikzioaren boomaren garaikoa. Zu ere Pandemonekin galdetu dit dendariak liburuak jasotzera joan naizenean, ez dago besterik azken boladan. Oparitarako dela esan niezaiokeen, baina zertarako bi orduan, laster harrapatuko lidake alibia. Niri ere kuriositatea piztu baitzait liburu madarikatu horrekin; aspaldi ezer irakurri gabea naiz, gai nera, eta besterik ezean alabarekin hitz aspertua egiteko baliatu ahal izango dut. Argiak ilunari gain hartu eta eguna abiatu zenean, Eastio hiriko inork ez zuen espero ordu gutxiren buruan denak beren etxeetan geratu beharko zirenik. Entzunak zituz ten zurrumurruak, azken boladan ez zen besterik albistegietan, baina gehiengoak zentzu komunari egiten zion dei: Yun hirian posible izan zen, bai, dena zigilatzea, baina Eastio besterik zen. Hiriaren antolamenduak bezala herritarren izaera eta ohiturek ez zuten zerikusirik Yunekoekin, eta ho rrenbestez, hiritarrek beren buruei esaten zietena zen kontua ez zela izurriterari aurre egitea edo ez, baizik eta nola aurre egin. Baina arratseko albistegian gobernadoreak hitza hartu eta tonu sakonez, egoeraren larriaz eta ohiz kanpokoaz gaztigatu zuenerako, denek bazekiten zetorrena ez zela samurra izango. –Egoera ezohikoek erantzun ezohikoak eskatzen dituzte, eta dakizuenez, guztion batasuna ezinbestekoa dugu izurritearen kontrako gudua irabazteko. Horregatik, prentsaurreko honen bidez iragarri nahi dizuet datozen hamabost egunetan hiritarrak soilik betebehar ezinbestekoetarako atera ahalko direla etxetik. Honakoak dira sail horretan sartzen diren egitekoak: elikagai eta botiken erosketa, osasun zerbitzuetarako bidaiak, haur, nagusi edo mendekotasunen bat duten pertsonen zaintzarako mugimenduak, finantza edo aseguru erakundeetarako mugimenduak, edo oro har, premia premiazko egin beharretarakoak. Maryri kosta egiten zitzaion oraindik entzundakoa sinestea eta biharamuna nolakoa izango ote zen galdetzen zion bere buruari: jendea kalera aterako ote zen ezer gertatuko ez balitz bezala? Egoeraren nahaste borrastea profitatuz, arpilatzeak egongo ote zire n denda abandonatuetan? Kapaz izango ote zen jendea beren etxeetan geratzeko hainbeste orduz? Auzotik paseo txiki bat ere eman gabe? Hurrengo egunean, bada, harrigarria egin zitzaion jendearen esanekotasuna. Eastion fama zuten autoritatearen ezein formek iko uzkur izatekoa. Araudi, legedi eta ordenamenduen zirrikituak bilatzen iaioak omen ziren, kontestatarioak zirela esan ohi zioten atzerritarrari herriaren idiosinkrasiaren inguruan galde egiten zietenean, baina kontua da garaia iritsi zenean, aspaldi han diko agindu zorrotz eta estuena jaso zutenean, denek ia, aho batez, men egin zietela gobernadorearen aginduei. Etxean geratu ziren, Maryren harridurarako. Baina topikoak bezain faltsuak izaten dira antitopikoak, eta egun gutxiren buruan hasi ziren albiste gietan urliaren arau hausteaz hitz egiten, sandiak ondo merezitako isunaz, lagundiaren portaera osotoro gizabiderik gabeaz. Ez ziren falta horretarako balkoietako salatariak, mugikorra fusila nola lege hauslea berehalakoan akusatzeko. Gizakiak gehiago goza tzen baitu besteren gaitzetik norbere zorionetik baino. Eta halaxe hasi ziren gero eta ozenago ingurukoen marmarrak: desastre hutsa zela dena, halakoaren jokabidea ez ezik gobernu zentralaren neurriak, herrialdeko autonomiaren paralisia, eskualdeko gobernu txoaren politika zentzugabeak, azpieskualdeko gobernu are txoagoaren neurri estranbotikoak, udalaren… Eta gobernarien kontrako herrarekin aski ez eta adituen kontrakoak hasi ziren entzuten hitzetik hortzera: nork eman dizkiete tituluak ezgai hauei? Aditua k? Ustezko adituak izango dira izatekotan. Lanetik bueltan zetorrela James auzoarekin topo egin eta halaxe esan zion distantziara: nolatan ez dute kontuan hartu lehenengo astean eztarrian kokatzen dela birusa, ezarian joaten dela zabaltzen, gaitza isil hedatzen dela gorputzea n zehar, baina ordurako kutsagarria dela, eta garbi esan duela halako ikerketak, harako ebidentziek neurriak lehenago hartu behar zirela, gauza bat dela latentzia garai a eta beste bat inkubazio garaia, ez direla nahasi behar… –Aizu, bihar nahi baduzu etor zaitezke nirekin ospitalera, nire nagusiek harreman zuzena dute osasun kontseilariarekin. –A, egia, ahaztua nuen, ospitalean zabiltzala lanean. –Zu zer moduz, yoga klaseak online ematen, ezta? –galdetu zion azken egunetan h ormaz bestaldera entzuten zuen musika akuosoarekin akordatu zelarik. Izan ere, etxeko tarte luzeak berehala joan ziren betetzen gero eta aisialdi aukera aberats bezain harrigarri agoekin. Musikari, idazle, poeta, funanbulista, titiritero eta enparauak bako itzak berea eskaintzeko prest z iren musutruk, horietako batek Instagrameko zuzeneko batean esan zuen bezala “itxialdi anker hau samurragoa egin dakizuen”. Eskuzabaltasun hori hurkoarekiko begirunea zen, ez besterik, zeren, instagramerraren hitzetan “bakoit zak hobeki egiten dakien hori eskaini behar du, horretan denok gaude ados, eta nik zera esan nion nire buruari, nik zer eskain diezaioket gizarteari egoera latz honetan? Nire musika”. Dena esatera, Maryk nekez zuen halakoen eskaintza paregabeaz gozatzek o aukerarik, lanaldi amaigabeetan kateatua, leher eginda ailegatzen zen gauero etxera, egun osoan ohatilak alde batetik bestera mugitzen ibili ondoren. Lanaldia bikoiztu zioten, eta ordainetan, arratsero jendearen balkoietako txalo zaparrada jasotzen zuene tako bat zen, nahiz eta, normalean, mediku eta erizainak aipatzen zituzten andariak edo garbitzaileak bainoago. Esker ugari jaso zituen ere mezu bidez, “eskerrik asko egiten ari zareten guztiagatik”, “zuek zarete guda ezezagun honetako heroiak” “eskerra k bihotzez lehen lerroan jarraitzeagatik” eta halakoak, zeinak, dudarik gabe, bihotz altxagarriak zitzaizkion, batez ere gauetako txandan ehun kilotik gorako morroia zeraman ohatila –egun horretako berrogeigarren bultzaldia, demagun – mugitzeari ekin behar zi onean. Egunak igaro ahala, txaloak beheititzen joan ziren, hori ere egia da, baina berak berdin sumatzen zuen herriaren hatsa bizkarrean, Tom Simpsonek Mont Ventouxen gora errepide bazterreko zaleen animoak sentitu zituen gisa berean. Honenbestez, Maryk ez in izaten zuen online kultur eskaintza pare gabeaz gozatu, eta bere buruari etsipen puntu batez esaten zion sikiera txaloak zituela. Hirugarren asterako, ospitaleko arlo buruak bilera motz batera deitu zituen eta ber aien buruak ere zaintzeko premiaz gazti gatu. Ezin zietela lanaldia murriztu, noski, osasun zerbitzuak kolapsoaren hari harian zeudelako, baina hain justu horregatik onik behar zituztela, eta ohiko segurtasun neurriak hartzeaz gain –eskularruak, maskarak, jantzi bereziak eta abar –, osasun onerak o hiru giltzarriak bete behar zituztela ber aien egunerokoan, alegia, kalitatezko loaldiak, elikagai naturalak eta ariketa fisikoa. Egiazki, ordura arte jaramon gutxi egin zien hiruei, baina bereziki gutxi ariketa fisikoa egiteari, areago lanean horretatik aski zuelako. Halere, arlo buruak lanean egiten zuten jarduera fisikoaz kanpoko ariketa mota ezberdin bat egiteko komenientzia azpimarratu zien, eta halaxe bururatu zitzaion kaxa batean egongelako armairu handiaren sakonean gordeta zuen bideo kontsola –zeina anaiak erregalatu zion bi urte atzera, Jessica rekin harremanaren haustura leunagoa gertatu zekion – hartzea, ariketa egiteko joko batekin etorri zitzaiola akordatzen zelako. Halaxe hasi zen, libre zituen ordu eskas horietan, bideo kontsolako txorimalo aren mugimenduei hala moduz jarraika, hasieran kostata samarrean, pixkanaka gero eta errazago. Txorimaloak besoak mugitzen zituela erroten moduan, Maryk ere, telebistaren aurrean paraturik, halat su egiten zuen; txorimaloa tokitik mugitu gabe belaunak igot zen hasten zela gero eta azkarrago, Mary ez zen gutxiago. Pertsianak jaisten zituen inork ikus ez zezan, eta ahalik eta isilen aritzen ahalegintzen zen, baina jokoan zenbat eta aurrerago joan, hainbat exigenteagoak ziren ariketak, eta ia ezinezkoa egiten z itzaion zaratarik ez ateratzea. Berak ondoko yogiaren musika akuosoa entzuten bazuen, zer ez zuen entzungo behean bizi zen matrimonio bereziak, alimaleko jauzi ei eta bestelakoei ekiten zienean? Horixe etorri zitzaion burura , egun batez, goizean goiz laner a joatekotan zela autoaren lau gurpilak zulatuak aurkitu zituenean. Ez zen dudarik, norbaiten borondate makurrak egindako zerbait zen, bezper an autoa osorik parkinatu baitzuen eta lau gurpilak baitzeuden zulaturik halako moldez non autoa ohi baino beherago baitzegoen, zimelduta bezala. Ez zituen zalantzak uxatu zitzaizkion pneumatiko bakoitze an ikusi zuen zarratu nabarmenak (laban edo aizto batez eginak, dudarik gabe) bistaratu zituenean. Taxi bat hartu behar izan zuen, beraz, eta autoarekikoak gerorako utz i, alarma egoeran ezin baitzuen inolaz ere bere lanpostua utzi; koldarrak baino ez dira batailaren erdian lubakitik eskapo egiten dutenak. Beheko matrimonioa zen bere susmagarri nagusia. Garajerako sarbidea bere etxebizitza blokekoek baino ez zuten, oso arraroa litzateke norbait kanpotik sartu izana. Gainera, mudatu berritan kexatu zitzaizkion, zabaldua utzi zuen arropa k tantak isurtzen omen zituela eta. Besteren batena izan behar zuela pentsatu zuen, berak zentrifugazio potenteena erabiltzen zuelako, bai na haien begi gehiegi irekiei eta hizketa modu arranditsuari erreparatuta, eta ez diskutitzearren, baietz esan zien, kontu handiagoz zabalduko zuela arropa aurrerantzean. Egun horretan eta hurrengoan, bada, atseden hartu zuen txorimaloari jarraika aritze tik. Luze gabe, ordea, bigarren eraso bat izan zuen autoak. Oraingoan espraiz zikindu zioten aurreko beira mezu ezin argiago batekin: “Urde kutsagarria!”. Kontuaz jada aski amorraturik, egun hartan inoiz baino jauzi handiagoak egin zituen txorimaloari segika. Poliziari deitu eta ur sakonagoetan sartu baino lehen, lursailaren administrariarekin hitz egitea deliberatu zuen. Bere harridurarako, bazuen erasoen berri, eta arduratuta hitz egin beharrean, auzoekiko enpatiaz hitz egin zion. Erasoak paliatiborik gabe kondenatzen zituela esan zion hasteko, makulu hitz baten konbikzio ustel berberaz, baina segidan azpimarratu zion ohartu behar zuela auzoak –ez gutxi, zehaztu zion – kezkatuak zeudela, ulertzen zutela bere lana zela andari izatea, baina era berean ulertu behar zuela berak eraikinean jende nagusi, ume eta mota askotariko arrisku taldeetan sartzen ziren hainbat lagun bizi zela. Bere egoera ulergarria izan zitekeela ikuspuntu pertsonal batetik, baina komunitatearen izenean, auzotar askok eskatzen ziotela lanari uko egin ziezaion , edo, bestela, beste bizitokiren bat bila zezan krisiak iraun bitartean. –Zure interesak ezin dira bizilagun guztion gainet ik jarri. –Nola guztion? –izan ere, administraria ez zen bloke horretan bizi, hiriko bizitegi auzo batean baizik. –Hitz egiteko modu bat da. Badakizu, asko inplikatzen naiz nire lanean. Asaldaturik utzi zuen solasaldiak, baina ez zegoen luzamendu askot arako, lanetik etxera eta etxetik lanera, ozta ozta konpon zezakeen autoaren kaka nahastea aseguruaren laguntzari (eta, batez ere, oztopoei) esker. Eta halaxe jarraitu zuen, bada, denborak buruhausteak konponduko zituelako esperantza xaloaz. Berandu gabe ailegatu behar zen ailegatu beharrekoa, baina, eta administrariarekin hitz egin eta egun gutxira topatu zituen bebarruan lau auzokide, hiru bere blokekoak eta beste bat parekokoa. Bere txundidurarako, ez zegoen beheko matrimoniokoen arrastorik; aldiz, bere blokekoetako bat James zen, yogia. Mehatxuz eta irainez hartu zuten, eta handik hanka egiten ahalegindu zenean bultzada bat eman zion lehenik batek, eta amorruaren amorruz erreakzionatu zuenean bultzatu zionari aurre eginez, lauen artean heldu, hormaren kontra eraman eta gogor estutu zuten . Argia izan zen ospa egin aurretik helarazi zioten mezua: “Datorren asterako auzotik kanpo ikusi nahi haugu”. Ez zuen erabakirik hartu beharrik, pasatutakoak pasatuta, ez zegoen balentria heroikoak egiteko moduan. Op orretarako maleta handiena hartu, goraino bete, eta datorren asteari itxaron gabe, biharamunean egin zuen hanka ahizparenera. Lau ziren haiek, baina etxea handia izaki, gela libre bat zuten, eta txikia izanagatik eta kanporako leihorik gabekoa, horrekin on do moldatuko zela adierazi zien. Gezurra esan zien, ospitaletik askoz ere gertuago zegoela euren etxea eta larrialdia bukatu artean nahiago zuela handik gertu ibili, batzuetan ospitaletik deitzen ziotelako ospitaleratu olde bat iritsi zelako eta errefortzu ak behar zituztelako. Egoera ahalik eta lasterren baretuko zen esperantza zuen, gehienez ere hilabeteko kontua edo, eta gero bere etxera itzultzekotan zen, auzoek ordurako beste kezka gairen bat edukiko zutelakoan. Larrialdi egoera, ordea, uste baino g ehiago luzatu zen, eta ahizparenean zegoela hilabete konplitzera zihoanean gertatu zitzaion, ospitalean. Egun batzuk ziren kutsatuen kurba jaisten hasi zela, baina azkeneko hiru egunetan geldialdia iritsi zen: ospitalera kutsatuak eta kutsatuak iristen jar raitzen zuten. Zortzietan amaituko zuen bere txanda, baina ordu laurden lehenago gaixo berri bat transferitu zioten larrialdietatik. Ziztuan bi solairu jaitsi eta zegokion ohatilarantz joan zenean, berehala jabetu zen morroiaren ile sarri kaotikoak eta aza laren kolore laranjatu hori bakarrarenak baizik ezin zirela izan, Jamesenak. –Eraman ezazu ziztuan ZIUra, oxigeno saturazio oso baxuarekin iritsi da. Halaxe egin zuen, zer bestela. Ohatila bultzatu zuen, parez pare jarrita Jamesi begiratzen ziola; berak soa itzuli zion oxigeno maskar aren gainetik. Profesionaltasunak horixe exijitzen ziola pentsatuta, Maryk ere ez zion ezer esan; izanak izan, berari ohatilari bultzatzea zegokiola, eta hobe isilik, ahoa irekitzen bazuen ez zelako onerako izango. Ez zuen at zera tipoa ikusi ospitalean, harik eta ordutik pare bat astera alta jaso zuela jakin zuen arte. Pandemia ahultzen joan zen ezarian, eta horrekin batera, konfinamendu neurriak arintzen. Ez zuen ahizpen etxea uzteko gogorik, baina kontziente zen, era bere an, ezin zuela bere etxerako buelta sobera atzeratu. Tabernak eta jatetxeak ireki zituzten egunean itzultzea erabaki zuen; auzo gehienak kalean egongo zirela espero zuen eta errazagoa egingo zitzaiola zuhurki itzultzea. Halaxe izan zen: bebarruan sartu eta arrapaladan hartu zuen igogailua etxerako, eta eskailburuan ere ez zuen beste inorekin topo egin. Lehen roundean bizirik atera zen. Mugiroa, ordea, biharamunean iritsi zitzaion. Ailegatu da erosketetarako orgatxoarekin bueltan, atezuan, eta bekoz beko t opatu du pankarta kale kantoia hartu eta bebarrurantz abiatzean, lehenengo pisukoen leihoetan alderik alde: “Ongi etorri, Mary!”. Bizilagun guztiak irten dira batera balkoietara, sinkronizazio handiz, eta aurreko asteetan medikuei oro har txalo jo zieten b aino are indar handiagoaz jo diote txalo orain pertsona konkretu bati, Maryri. Gora begira geratu da, harri eta belarri, areago denak isildu eta Jamesi begira jarri direnean. Emozio betez hitz egin dio bizilagunak. –Hemen bildu gara denok, zuri, Mary, esk errik beroenak emateko. Eta bereziki nik, hemengo denek ondo dakitenez, bizitza salbatu baitidazu. Zer gertatuko zatekeen larrialdietatik ZIUrako bide horretan berandutu izan bazina? Zer, nagikeriaz hartu izan baninduzu eta zure lanak eskatzen duen temarik gabe eraman izan baninduzu? –hunkiturik, dardar egin zion ahotsak segundu batzuez –. Aurretik ere besteekiko elkartasun zantzu izugarriak erakutsi zenituen gu guztiongatik krisialdia amaitu arte etxea uzteko prestutasuna izan zenuenean –txalo eztanda bat e ntzun zen berriz ere, baita kalean bere inguruan pixkanaka pilatzen ari zen jendearen partetik (tartean administraria) ere–. Gu guztion alde egin duzunagatik esker ona adierazteko hitzik ez dugu. Zuoi –esan zuen 4. Bko eta 5. Dko gazteei begira – historiako heroi asko irakatsiko dizkizuete ikastolan, baina entzun ezazue hau eta gogoan hartu ezazue betiko: benetako heroiak herri xeheko jende anonimoa dira: hemen duzue adibiderik onena. Mary, Mary bai dela heroietan heroiena, harrokeriarik gabe, isilka, umilta sun osoz bere lana egitera dedikatu dena; distirarik gabeko lana askoren ustez, lan ezkutua, lan gutxietsia, baina jakin dezala jende guztiak beragatik ez balitz ni ez nintzakeela hemen izango zuokin guztiokin, ez nuela zuen konpainia eder hau edukitzeko a ukerarik izango. Eta bestela, esker txarreko gizarte honetan, beste inork omenaldirik egingo ez dizunez –bereganantz biratu zen berriro – har ezazu zure bizilagunen omenaldi xume hau, gure asmo onenekin egina eta esan dezagun ozen biba Mary, biba eta biba M ary. Maite zaitugu! Ordura arteko txalo zaparrada ozenena etorri zen segidan, eta zer egin ongi ez zekiela, banan banan hasi zen bizilagun bakoitzari begira, esker oneko keinu bana entseatuz; estimatzen zuela, noski, ongi etorria. Luze gabe, James bebarrutik agertu zen eta zuzenean joan zitzaion. Ia erreakzionatzeko tarterik gabe, besarkada estu batean bildu zuen, txa loak oihu bihurtzen ziren bitartean: “Biba Mary! Biba eta biba! Biba zu! Biba zuek! Biba urlia! Biba sandia! Biba lagundia !”. Alde batera eta bestera begiratuz, irribarre itxi bat atera zitzaion, ordura arteko lehenengoa, eta banan banan hasi zen ingurat zen zuen oldeko kideak ikusten: lursailaren administratzailea ez ezik, beheko solairuko matrimonio berezia –lehen aldiz bozkario betean –, Mary hormaren kontra estutu zuten beste bi bizilagunak, eta pareko blokeko bestea –hura ere han zen –, eta beste asko seguru han zirela : autoaren gurpilak zulatu zituena, autoan pintada egin ziona, administrariari kexatu zitzaizkienak. Denak aho batez, hunkiturik, ospatu zuten Maryren itzulera eta berak, istant batez, begiak malkotzen sentitu zituen. Besarkada itzuli zion Jamesi besaburua k ondo estutuz, eta biratu eta denei begira, besoa luzatu zuen, eskerrik asko esanez behin, eskerrik asko, bigarrenez, eskerrik asko, hirugarrenez ere bai, eta azkeneko bat ere esan zuen, aurrekoak baino are ozenago, inguruko bozkario demasekoaren gaindi nabarmendu zena: eskerrik asko. Arrautzopilari buelta ematen ari nintzaion une zehatzean entzun dut atearen hotsa eta Liaren ohiko sartualdi zalapartatsua: kaixo aita, gaur ere bai? Arrautzopila etxean egiten jarraitzen dudan bakarra omen naizela, ber e adiskideen gurasoek eskatu egiten dutela, bost minutuan izaten dela etxean bero bero. Gainontzeko janariarekin bezala, alegia. Uztan, momentu delikatua dun eta. Irribarre batekin, sukaldea utzi eta bere gelara egin du, ni bertan uzten nauela eskua plater ari zartaginaren gainean presio egiten, eskua ez erretzeko eginahaletan . Gogoratu, gero ipuinarena egin behar dugu, e. Zoratzen utzi zuen opariak, bete betean asmatu nuela; erosi nahi zituenen zerrendan zuela esan zidan, Alaznek zeharretik begiratzen gin tuen bitartean. Berak oparitutako jertseak ez zuen hainbesterako arrakastarik izan, milikeriarik gabe galdetu zion Liak, nerabearen espontaneotasunaz, ea aldatzerik zuen. Niretzako beste ale bat erosi nuela jakin zuenean, gainera, liburua irakurritakoan Pe rform! programan irudikatu –hitz hori erabili zuen – behar genuela esan zidan alegera. Afaldu bitartean atera diot gai a, irakurritakoarekiko mesfidatiegi ez agertzeko saiatzen naizela . Literaturak irakurlea sinesbereegi bihurtzeko arriskua duela , hamarkada luzetan entzun izan ditugula arriskuari dei egiten dioten abisu sentsazionalistak , baina gero, gertatu, ez dela ezer apartekoa gertatu izan. Iritsiko zela gaixotasun hilgarri eta kutsagarri berri baten tenorea eta orduan etorriko zela munduaren ez ezik gi zakiaren gainbehera; zenbatetan ez ote ditugu halakoak entzun! Eta nolakoak diren gauzak, zientzia fikzioarekin gertatu ohi den gisara, historiaren joanak erakutsi duela hipotesiaren hutsegitea; argitaratu zenean urrutitxo ikusiko zen 2020a, baina jada urt e hura ondo pasata gaudelarik, oraindik balizko birus hilgarri eta kontrolaezinaren notiziarik gabe. Berehala moztu dit erretolika. Literatura literatura dela , ez besterik, eta gainera, berari osoro sinesgarria egiten zaiola halako zerbait gertatzeko aukera, noiz gertatuko den detaile hutsala baita; gizakiak ahalguztidun tzat ditugu geure buruak baina azken batean erabat zaurgarriak gara, esan dit, eta onena Per form! horretan jolastea izango dugu , konturatzeko zientzia fikziozko errelato horrek kontatzen duena ez dela hain harrigarria : norbere larrutan bizi zer litzatekeen halako zerbait gertatuko balitz, eta ohartu , bide batez , ez litzatekeela hain sinestezina e re. Tortilla prestatzen dudan bakoitzean sentitzen dudan hori sentitu dut berriz ere, hau da, ez dutela merezi dudana bezala estimatzen platera prestatzeko nire esfortzua, eta hurrena hobe izango dudala nik ere tele dela kora eskatzea . Isildu egin naiz haren esanei kontra egiteko kemenik gabe. Afalostean bildu gara proiektorearen bueltan eta hasieratik esplikatu beharko didazu dena ka hasi natzaio, ondo baitaki ni kontu hauetarako Aginako zero bat naizela. Esplikatzen ari zitzaidala etx eratu da Alazne, egunero bezala soslai nekatuarekin. Sukaldearen bazterrean afaria apartatu diodala jakinarazi diot. Ez duela goserik, zer edo zer pikatu duela lankideekin honerako bidean eta ea zertan ari ginen. Liak esplikatu dio Perform! ditxosozkorako ari garela prestatzen, Pandemon ipuina irudikatu behar dugula bion artean; antzeztea bezalakoa dela, baina 3Dn, eta egiazki, irakurritako ipuina azal eta hezur bizitzen ariko bazina sentitzen duzula, kontakizuneko pertsonaietako bat bilakatzen zarela, eta haren sentimendu guztiak sentitzeko gai zarela, bere intentsitate osoan eta zuzenean. Ea mugikorrak edo horiek antzinako gauza haiek ote diren, horixe galdetu dit kontuarekin hasi aurretik. Baietz, dispositibo hauen amonak direla, nolabait. Alazne, sukal deko taburetean eserita bioi begira geratu delarik, berataz kupitu naiz, ezagun baitu, bere planta irmo eta serio hori gorabehera, gurera batu nahi duela. Sekula ez litzateke berez etorriko, ez dut alferrik 20 26tik ezagutzen. Are gutxiago batuko litzateke nik esango banio etortzeko, beretzat ere badela lekurik. Momentu batez aldendu den unea aprobetxatu dut Lia kuraiatzeko berak gonbidatu dezala, bestela biongandik aparte geratuko dela (hori ez diot esan). Ama, zuk ere jolastu nahi duzu? Ez, lasai, ondo zau dete zuek. Begiradarekin aski izan dut jardun dezala adierazteko, jardun dezala. Bai, ama, ikusiko duzu, oso erraza da. Irriño batez hurbildu zaigu, dena esplikatu beharko didazue ka, eta berehala erantzun diot, lasai, ni ere halatsu nago. Kontua da bak oitzak pertsonaia bat hautatu behar duela, baina berak dena du pentsatuta. Amak, Pandemon irakurri ez duenez, bukaerako koruaren –hitz hori erabili du – papera har dezake , oso erraza izango da. Txalo egin eta bibaka hastea, ez du beste zereginik izango. Ait a, zuk egingo duzu protagonistarena, ezta? Hori bai ez nuela espero, oparia berari egina zenez, segurutzat nuen berari zegokiola paper hori. Burutik pasatu zait, arrapaladan, protagonistaren generoaren aitzakia erabiltzea, baina berehala baztertu dut: nire gurasoen komentario bat zirudikeen. Ilusioa egiten dit, esan dit zalantzati ikusi nauelarik. Ez gara orain hasiko urtetan goldatutako familia posizioa desafiatzen, eta konforme, egingo dudala nik Maryrena, sekula ez naizen izan arren batere iaioa antzezte kontuetan. Barre egin du, ez naiz gauza ondo bereizteko satisfazioz edo burlaizez. Alaznerena ere ez da oso bestelakoa izan. Hasierako urratsak ez zaizkit zailak egin: konfinamendu giroa, lanerako joan etorriak, bizilagunarekin hitz aspertua: eroso sent itu naiz, pozik kasik, besteren larruan aritzearen liberamenduaz edo. Banoa autoa hartzera eta gurpil zulatuak, gero pintadak urde kutsagarria. Joan naiz lanerantz eta atarian bizilagunak, bata k, bultza , bestea k, heldu , Lia, heldu . Nahieran izan naiz arreb arenean, aspaldi ez bezala, munduaren ankerkeriaz libre, lanetik etxera, etxetik lanera. Gatazkak eta jipoiak gorabehera, plazera ematen du bizi honek, inondik ere. Liari egin diot so, Perform! honetan gero eta murgilduago, gero eta atsegin handiagoaz ari naizela ni izateari uzten. Aprobaziozko keinu batez adoretu nau aurrera egitera. Bitartean, Alazne oraindik kieto, zer egin ez dakiela, saltsa honetan parte hartzeaz damuturik ziur aski. Abiatu naiz etxerako bueltan eta hantxe ikusi dut bizilagun saldoa le ihoetan, pankarta bipila zintzilik: “Ongi etorri, Alex!”. Hasi da hitz egiten Lia, diskurtso borobila osatu du –bikain egin du hori ere –, hitzak hitze kin lotuz, bihozti, halakoak sarri egitera ohiturik bailegoen. Alex, Alex bai dela heroietan heroiena, harrokeriarik gabe, isilka, umiltasun osoz bere lana egitera dedikatu dena; distirarik gabeko lana askoren ustez, lan ezkutua, lan gutxietsia, baina jakin dezala jende guztiak beragatik ez balitz ni ez nintzakeela hemen izango zuokin guztiokin, ez nuela zuen konpainia eder hau edukitzeko aukerarik izango. Eta bestela, esker txarreko gizarte honetan, beste inork omenaldirik egingo ez dizunez –niganantz biratu da berriro – har ezazu zure familiaren –gidoitik aldendu da baina jokoaren kontua izango da – omenaldi xume hau, gure asmo onenekin egina eta esan dezagun ozen biba Alex, biba eta biba Alex. Maite zaitugu. Txalo zaparrada etorri da gero; Alazne, egongelako bazter batean luze ipinita, txalo eta txalo, eskuak zartatu beharrean, orain bai, orain erab at barneratua eta okasioarekin gozatzen. Biba Alex, biba! Besarkatu nau Liak estu, gidoiaren eskakizunei , orain bai, irmoki jarraituz, eta bera ere hasi da bibaka; biba Alex, biba aita. Biba. Eskerrik asko esatea zegokidala pentsatzen ari nintzela aurrez L iari besarkada itzuli behar diodala oroitu naiz eta , ez naizenez gidoitik aldentzera ausartzen, inoizko estutu handiena eman diot, Alazne, bere onetik kanpo ia, mahaira igo eta txaloaldi eta oihu are ozenagoarekin hasi denean. Bizilagunak zaratagatik kexat uko ote diren errezeloarekin, azken ekitaldirako unea dela jabetuta, Liarengandik pixka bat aldenduz, keinu zinezko, keinu zintzo batez, ukabila bihotzera eraman dut eta, tap tap, tap, eskerrik asko esan dut, eskerrik asko benetan, Lia, Alazne; eskerrik as ko. Ni ere ez nintzateke naizena zuek gabe.

2023-12-01

Posidonia-australis

booktegi.eus IRATI MAJUELO posidonia australis Ez sinestekoa dirudi, baina hala da. Igandeko egunkariak zekarren berria: munduko izakirik handiena deskubritu dute. 200 km2 zabal da eta 4500 urte darama bizirik. Australiako mendebaldean aurkitu dute, Shark Bay badiako ur gero eta beroagoetan. Kilometrotako izaki bat, hantxe, europarrek lehen aldiz Australiako lurretan euren oin zuriak busti zituzten itsasbazter berean, izeba Sonia iazko udan paseoan ibili zen kostalde berean. Ez sinestekoa, benetan. Egia esan, ez daki zergatik behar lukeen hain harrigarri, gauza bat baita bere intelektoak horrelako izakirik imajinatzeko gaitasunik ez edukitzea eta beste bat, desberdina zinez, halakorik existitzeko aukerarik ez egotea. Nor da bada bera, tarrataturiko sofa urdin batean hankak zabal zabal irekita datzan gorputz mengela, erabakitzeko 200 km2ko izaki batek berea baino existentzia harrigarriagoa izan behar ote duen. Hasiera hasie ratik onartu du hankasartzea, irakurketa ariketan huts, gaurkoan. Edo ispilu aurrekoan. Argi dago mundu hau ez dagoela 162 cmko izaki hutsal eta kaltebera baten neurrira eginda. Ez behintzat eguzkitan 15 minutuz egonez gero azala erretzen zaion, bere kasa ugaldu ezin daitekeen, sustraiak non bota ez dakien baten neurrira. Eta hala ere. Oinek kuxinetik jauzi egin dute eta belaunak tolestu zaizkio, ia konturatzeke, sofaren gainean dago zutik, besoak luze, egunkariko argazkiari begira, nolatan halakorik, non eta han, zer eta hori, nola eta hala… harridurak ez dio esku artetik ihes egiten. Argi dago, bai, mundu hau ez dagoela 162 cmko izaki hutsal eta kaltebera baten neurrira eginda. Egia da, halaber, zientzialarien adierazpenek ez dutela uzten izakiari axola gabetasunez begiratzen, gasaren prezioaren igoerari edota Tigray ko hildakoei nola. Arrunkeria litzateke kasik. «Zur eta lur gelditu ginen», aitortu du Jane Edgeloe Proceedings of the Royal Society B aldizkari zientifikoan aurkikuntzari buruz argitaratut ako ikerketaren buruak. «Txundituta utzi gintuen zeharo», adierazi du Martin Breed doktoreak. «Halakorik sekula ikusi gabeak ginen», gehitu du Kathryn McMahon adituak. Eta irudikatu ditu, betaurreko lodi eta txaleko urdinekin, oinetako mina katiusken pean, oharrak hartzeko bloka besagainean, txima ez guztiz garbiak mototsean bildurik, lehenengoa lana baita eta gero norbera, hiru eguneko loezina zimur sortuberri bakoitzean kateatuta, aurkitu berri dutena beste ezeren gainetik baitago orain, bereziki itxuraren gainetik, haiek zientzialariak dira, gainera. Ahoak zabal zabal, irribarre erdiranzko joera eginaz baina harriduraren hedadura osoa irensten oraindik, elkarri begira baina itsasoari beha, olatuarteko apar hartara, ur kulunkariak estaltzen duen belard i dantzarira, zeina munduko izakirik handiena den. Eta haiek topatu dute. Halaxe dago bera ere, zurtuta, aho zabalik, oinak egongelako zorura lurreratu eta gizatasunaren ahuldadeak egiaztatu nahiean. Harritzea ez dago lekuz kanpo, beraz, ados. Ikerlarien gogo aldarte berean geratu dela onartu, ez eurek bezain harro, eta leihoa zabaldu du: haize piska bat, arren. Etxeko landareek ere eskertuko dute, hiltzear daude uda sargori honen ostean. Nahi gabe, ingurura itzuri zaio begirada: mahai gainean barreiatuta ko ogiapurrak, apal liburuz beteegiak, bildu gabeko arropak sofaren alde banatan, landare iharrak hautseztatutako hostoei heldu ezinik; souvenir inozoz beteriko halako kutxa gotorrik gabe ezingo luke mundu honetan luzaro biziraun. Egia objektiboa da hori. Eta izaki zikin horrek 4500 urte daramatza urpean. Ez armazoi, ez arantza, ez oskol. Pozoirik ere ez du bere alde. Joder. Haserratzen hasia da. Ez zuen uste munduko izakirik handiena landare bat izan zitekeenik, eta amorrarazten du horrek. Landare bat! Argi du, zaintzea bere esku egongo balitz, landare hori ez zen halako patxadaz kilometro koadrotan zabalduko, bizirik bi aste iraungo balu ere, pozik. Liburutegipeko begoniak dira testigu, aspaldi da hosto horituak baino ez direla zurtoinera eusten. Gutxi ureztatuz gero, loreak segidan erortzen dira, ur gehixeago botata, orban marroixkak edonon. Dena den, ez da guztiz hiltzen, sekula. Pentsarazi behar lioke horrek, bera zer da, begonia bizirik mantentzen duen azken esperantza, zainketa paliatiboak eskaintze n dizkion esku traketsa, edota biziraupena muturreko erronka bilakatzen duen zoro sadikoa, hots, itxaropen torturatzailea. Agian, irakurri beharko luke nonbaiten zer behar duen begonia batek, loradendan galdetu bestela, zer argi, zein ordutan, nolako ura, zenbatero, zein substratu mota, noiz kimatu. Baina lan handiegia da hori. Agian, bakean utzi beharko luke. Azken finean, hori da Australiako landare horrekin pasa dena, bakean utzi zuten, 4500 urtez bake bakean, eta begira orain: munduko izakirik handien a da. Hazi bat zen, hazi bat besterik ez, eta orain 20.000 futbol zelairen hedadura hartzen du. Babarrun bat baino txikiagoa zen hazi bat, zulo egokian eroria, unerik aproposenean esandako gutxiespen hitzak garunaren muinean txertatu eta ernaltzen diren modura hazi, eta ohartzerako, gutxinaka sustraiak garatu eta lehen hostoak atera zituena, belar ezdeusa zenean inolako arrain, karramarro edota arraun kolpek mokadu batez irentsi, ebaki eta erauzi ez zuena, itsas korronte indartsuen eta lehorteen aurka nolab ait malgu eta irmo mantendu zena, eta berezko antzutasuna gorabehera, bere kabuz ugaltzeko sistema garatu zuena, urtero 35 cm luzatuz, zentimetroz zentimetro zabaltzeko bidean oztopo edo mugarik aurkitu gabe, 20.000 futbol zelairen lekua hartu arte. Momen tu batez, munstro bat iruditu zaio Posidonia, hala deitzen baita landarea, munstroek dakarten izu eta higuin kiratsez blaitua, eta beldurgarria bere hedapen gaitasuna, isila baina etengabea, mantu baten gisara itsas azpiko lautadak eta sakonuneak, hutsak eta gorputzak estaltzen, aldiro apur bat handiago, aldiro apur bat izugarriago. Bururatu zaio, inteligentea behar duela, derrigor, eta maltzurra, akaso; haren izenean beldurrezko pelikula bat egingo balute, olagarro xurgatzaile baten gisara irudikatuko luketeela Posidonia, jendez gainezka dauden hiriak, auto pilaketak dituzten errepideak eta, are, ume gaixoak artatzen dituzten ospitaleak irensten dituen kreatura litzatekeela, indar geldiezin bat, begi gorriak ezkutuan, bere handinahikeriaren biderkatze konpu ltsiboa kontrolatu ezin duen emakume izendun munstro bat. Baina, berez, Posidoniak urpean firinfaran dabiltzan itsas belar zelaiak baino ez dira, kostaldera iristen diren alga berde ubel horien tankerakoak, eta berriz gogorarazi dio bere buruari, inork inoiz ukitu ez zuelako egin dela horren izugarriki handia Australian aurkitu duten izaki hori, bake santuan utzi zutelako, alegia, eta ez leherketa nuklear baten ondorioz, pelikuletan agertu modura. Ez dauka superbotererik. Horrenbesteko beldurrik ere ezin du eman, beraz. Baina, ai, piztia bat eraiki du izen exotiko horren itzalean, eta ez daki orain harekin zer egin. Ukatu nahiko luke, sentiarazten dion guztia desagerrarazi, baina egia da notizia irakurri duenetik lurrikara txiki bat sortu diola sabelaldean , diafragma tentsionatu, bihotz taupadak arinki bizkortu. Ez da beldurra baina, ez daki, ez dio lasai egoten uzten. Zerbait arrotza da. Hala ere, beste zer edo zer ere bada, biriken azpiko zera hori bestelako forma bat hartzen ari dela iruditu baitzaio arestian, mudatzen ari dela, mutatzen. Samurtasuna dei diezaioke? Ez du maite duenik esango, ea, landare bat baino ez da, baina lotura bat ezarri du izaki harekiko, eta hurbila sentitzen du, komunikabideen flashetara makurregi agertu den izate babesgabea iruditzen baitzaio orain. Eta ez al zen bera ere 162 cmko izaki hutsal eta kaltebera bat? Etxean izatera, mimoz zainduko lukeela pentsatu du. Badaki ez dela lorazainik onena, bai, baina oraingo honetan arreta berezia jarriko lioke, benetako esfortzu bat egin . Bihotza ukitu dio, nolabait. Eta horrek mugiarazi. Urpean egon beharrak ere lagunduko dio zerbaitetan, ez du ureztatzeetan pentsatu beharko behintzat. Eta ureztatzearen kontuarekin gogoratu du, batbatean, nola halako zerbait esan zion izebak horri buru z, iaz uda amaieran izango zen, begi dizdiratsuak zituen eta azala beltz, Australian egona baitzen 20 egunez, han xahutu zituen harategiko lanarekin irabazten zituen urteko opor guztiak, “bizitza osoko ametsa zen, neska” errepikatzen zuen hiru esaldiz behi n, xerratutako solomo kopurua aski arrazoi ez balitz bezala oporretan nahi duen lekura joateko, eta orduan errepikapen eta errepikapen artean, orduan esan zion: “opari bat ekarri dizut, tentelkeria galanta, badakit eta ez zarela batere abila horrelako kont uetan, baina edonon saltzen zituzten han halako haziak, erraz hazten omen da, asko preziatzen dute han bederen, eta gainera, ez duzu ureztatu beharrik izango.” Eta poltsatxo more bat jarri zion esku artean, lazo bat eta eta paper txiki bat zintzilik. Eskerrak eman eta poltsatxoa bizkar zorroan sartu zuen, etxera iristean atera eta egongelako mahai gainean uzteko. Aste batzuetara ohartu zen traba egiten ziola han, eta apal batera mugitu zuen, eta handik armairura edo kaxoi batera, eta gero… gero haren presentziaz zeharo ahaztu zen gaur arte. Ez du kasualitateetan sinesten, eta bada, gaur gogoratu bada poltsatxo hartaz, zerbaitengatik izango da. Egunkaria esku artean hartu, landarearen berria irakurri eta ostean sabelaldean sortu zaion gorabeh era arraro hori ezin da kasualitatearen esku utzi. Seinale bat izan da eta estu heldu behar dio, ezin dio ihes egiten utzi. Nonbaiten egongo da hazipoltsa, etxean zegoen eta etxean jarraituko du, beraz, bilatzeari ekin dio, aurkitu behar du, beharra du. Eta beharra zuenez eta seinale bat zenez, hantxe aurkitu du, ezinbestean, galtzerdien kaxoiaren ezkerreko aldean, aspaldiko bikiniak eta zikindutako kulero zaharrak pilatzen diren zulo beltzean. Espero zuen gisara Australiatik ekarritako aleak dira, ilar zanpatuen itxura daukate. Oraindik ere belusezko lazo txikiari helduta jarraitzen du bitan tolestutako kartulina horixka batek, zeinak letra tipo elegante samar batean hala dion: Posidonia australis Eskuarki xingola belar modura ezaguna, Australiako hego eta mendebaldean ohikoa den itsas belarra. Urpean 115 metrora dagoen harea zurian sustraitu ohi da eta 1530°C tenperatura tartean hazi. Muturreko egoeretara moldatzeko gaitasun handia du. Jarraibideak: 1. Hazia harea zurian erein, 10 cmko sakonera utzi hondoraino, 5cm koa gainazaleraino. 2. Kristalezko potea, gardena ahal izatera, goraino itsas urez bete. 3. Leku argitsu batean jarri. Ez diezaiola argiak zuzenean jo. 4. Ez du ureztapen gehigarrik behar, bere kabuz hazten utzi. 5. Sustraiek leku askirik ez dutela ohartzean, poto handiago batera lekualdatu. Zientzia, horren zehatz beti. Kalabaza hazi berde bat dirudien gauzatxo hori harean sartu eta urez bete, hori da, beraz, egin behar duen bakarra. Eta gero, noski, bakean utzi. Ea, bada, harea zuririk ez dauka etxean, lur lehor apur bat bai, baina horrek ez omen du balio. Australiaraino ez du inolaz ere joateko asmorik, grazia egin dio landarearen kontuak, baina atxikimendua ez da horren estua. Ez da aukera erreal bat. Kantaurira bisita egin lezake, asteburua Zarautzen igaro udari amaiera eman eta bere proiektu berrirako materiala jasotzeko. Hala ere, zurizuria ere ez da, ez gaitezen engaina, eta gainera hurrengo larunbata iristerako, kontuarekiko sentitzen duen suhartasun maila nabarmen jaitsiko zaio, lanegun bakoitzeko esponentzialki beheratuko. Beraz, erabaki du etxean aurki dezakeenarekin aurrera egitea. Ez du besterik. Eta hala, une horretan, Agatha etorri zaio gogora une horretan. Ile luzeluzea zuen Agathak, zuribeltz urdindua, zilarrezko izaera haizatze n ziona. Begi berde biribilak, etorkizuna aurreikusteko kristalezko bolak. Akaso horregatik hil zen, hain gazte. Maite zuen Agatha, ateko zirrikitutik sartu eta bere magalean pausatzea gustatzen zitzaion, oin artean kiribiltzen ibili gabe. Zuzena zen, zintzoa zen. Kontua da duela urte t’erdi inguru hil zela, auzokidearekin izandako gorabehera bat tarteko. Deus dramatikorik ez, baina azkenerako, ai Agatha. Maite zuen ilezaku hura. Joan bazen, joan zen, eta etxean geratu ziren Agatharen zainketari zegozkio n traste guztiak, tartean katuentzako harearen lau zaku. Harea zuria, ongi gogoraratzen duenez. Kristalezko botila katuentzako harea zuriz bete du, beraz, 15 zentimetro inguru. Kontu handiz Posidonia hazia erein, txorrotako ura ireki eta leporaino bete. Amaitzeko, lauzpabost goilarakada gatz, eta indarrez eragin dio goilararen kirtenekin, guztiz disolba dadin. Iraila da, tenperatura egokian dago etxea momentuz. Orain, itxarotea baino ez da geratzen, hazten uztea. Madari zukua gordetzen duten kristalezko botiletan sor liteke paradisu txikirik? Ongi daki ezetz. Are gutxiago ekosistema australiarrik. Hori dela eta, pentsatu du, behintzat, itxura emateko bada ere, ingurua girotu beharko lukeela, hazitxoa etxean sentiarazi horrenbeste kilometro egin ostean. Gutx ienekoa da. Ordenagailuan Shark Bay googleatu, labar gorri eta harea zurizko hondartzetako bat aukeratu eta horrelako larrialdi uneetarako erosi zuen inprimagailuan papereratu du. Horman bermatu eta kristal gardenean islatzen dela ziurtatu da. Hobeto. Hala ere, ez du inolako mugimendurik sumatzen. Argi gutxiegi du agian? Sukaldean eduki du orain arte, ereite prozesurako lekurik egokiena zelakoan, baina aurrerapen urriak —nuluak, argi hitz egiteko— ikusita, egongelako apal batera aldatu du. Apal horretan, baina, hautsak janda, badaude jadanik bi begonia lehor eta ilargi lore burumakur bat. Ez du ematen lurzoru egokiena denik bizitzarako. Lehio ertzera eraman du segidan, eta tarte batez egon zaio beha, ea sustrairik ikusiko katuen pixaren modura, harea harritsu zurigrisean bidea egiten; baina, ezer ez. Mutur horixka fin bat ere ez. Haserratzen hasia da: nola izan liteke horren zaila? Bakean uzteko esan diote, eta hori da egin duen bakarra, hazia landatu eta bere horretan utzi. Bere kasa, bere kabuz, bere gisa, bere berezko beretasunean bere. Eta begi parean du emaitza: deus ere ez, kristalezko botila batean sartutako hondartza faltsu bat baino ez. Argia du soilik benetakoa, eta hori ere gehiegi, konturatu denez, zuzen zuzenean jotzen baitio loront zi bitxiari. Azkenerako egongelako mahai gainean utzi du, hasiera batean behar luken leku horretantxe, eta etsita, alga txatxuari hazteko pizgarriak bilatu dizkio. Euriurez ureztatu —hobe esanda, ihinztatu — du lehenik, flexo baten argi fluoreszentean berotu, emankortasun erritu bat egin; auzokideari ere galdetu dio trikimailu bereziren bat, bera baita eraikin osoko lorerik ederrenak dituena, baina katu hareaz egindako substratuarena ez dio aitortu, noski, gehiegi litzateke hori. Ez duela landare mota hori ezagutzen, eta leihoa itxi dio behar baino lehenago, elkarrizketa amaitu aurretik. Zerbait ezkutatzen du, seguru, katu hiltzaile horrek. Ez dauka horretarako denborarik, ordea. Erabaki bat hartu beharrean dago: frakasora kondenaturik dagoen nahi eta ezinean jarraitu edo porrota onartu. Azeleraturik mugitzen da etxeko gela batetik bestera, eta horrelakoetan ezin du argi pentsatu, baina egia esan ez dago asko hausnartu beharrik, nahiko agerikoa da hautua. Frustrazioa lepagainean, masailak lotsatuta, aurreti k haserrea, beldurra, are samurtasuna sentitu izanak amorru biziz jarri du, sututa, zergatik pasa ote du bere egun libre bakarra landare zikin horrekin bueltaka. Zertarako. Aski da. Kristalezko botila hartu eta egunez egun betzuloak gainjartzen doazen modu an pilatzen joan zaion zabor mendira jaurti du, zorte txarra alde, kuboaren ertzean jo eta oinarrian arrakala bat ireki baita, harea eta ura itzuri. Lehortuko ahal da garbantzu zapal madarikatua. Ahaztu zaio, baina, baldintza muturrekoenetan, egoerarik mak urrenetan hazten dela Posidonia.

2023-12-01

Filosofia-37-ipuinetan

booktegi.eus ERMANNO BENCIVENGA filosofia 37 ipuinetan Itzulpena: Josu Zabaleta “La Filosofia in quarantadue favole” liburutik Azala: Oihana Itzulpenaren eskaintza: Be ñat, Amaia, Irati bilobei, aspertzen ez badira irakur dezaten, eta, disimulu pixka batez, haien gurasoei eta amonari ere bai, haurra izatea zer den orain dik ere ahaztu gabe edukiko dutelakoan, de nentzat baitago zer ikasia. Nahi adina denbora zegoenean, gauzak zergatik gal detzen genuen. Eta, horretarako astia bagenuenez, erantzuten ahalegintzen ginen. Baina galdera gehiago eta gehiago ekartzen zizkigu n erantzunak; horregatik, jende asko aspertu egin zen bilatu eta bilatu. Orain, bukatu da denbora. Hitzak geratu dira. Baina balite ke esatekorik ezer ez izatea ere. Ilarg ia Garai batean ilargirik ez zegoen. Baziren, hala ere, ilargia ikusten zutenak, g auez batez ere, ia gauero: bi hankako giza kiak. Baina baziren hiru hankako gizakiak ere, eta haiek ez zu ten ikusten ilargirik, ez gauez ez egunez. Horrela bada, bazen gaixotasun bitxi bat bi hankako gizakiei ikusmena nahastu eta gauez, ia gauero, zerua n ilargia ikusi ordez, gauza zuri bat ikusarazten ziena. Ezin sendatuzko gaixotasuna zen, baina ez zen arazo handi handia ere, ez baizuen beste sintomarik era giten, eta ez zuen laburtzen bizitza. Nolanahi ere, bi hankako gizakiez ez zen fidatu behar, ia gauero ikusten baitzuten existi tzen ez zen gauza zuri bitxi hura: arrastoan eduki behar ziren, ez zitzaien garrantzi handiko erabakirik hartzen utzi behar, eta goiz bidali behar ziren ohera. Bestelako guztian normalak ziren erabat; are gehiago, zentzuzko jendea ziren, ganoraz eta probetxu handiz lan egiten zutelako. Hala, beste gaixotasun bat azaldu zen behin, baina hark hiru hankako gizakiei erasotzen zien. Hirugarren hanka inu rritu egiten zitzaien hasieran; ondoren punttu gorriak azaltzen zitzaizkien , eta astebeteren buruan beste mundura bidaltzen zintuen. Gaixotasun horrek ere ez zuen sendabiderik eta oso bizkor zabaltzen zen. Handik pixka baterako hiru hankako gizakirik ez zen geratzen, eta beste inor gabe moldatzen ikasi behar izan zuten bi hankako ek. Denbora luzea joan da harrezkero; hiru hankako gizakiez inor ez da gogoratzen. Bi hankakoek hartzen dituzte erabaki garrantzitsu guztiak, eta norbait kexuka hasten bada, lotara bidaltzen dute. Eta orain badago ilargia, gauez batez ere, ia gauero. Lauarenarazoa Behin lau zenbakia aspertu egin zen beti bikoitia izanez. Zenbaki bakoitiak askoz ere alaiagoak eta pipertsuagoak zirela iruditzen zitzaion. Eta nekatu egin zen bere itxuraz ere, aulki itxura zuela iruditzen zitzaion. Begira zazpiari –esaten zuen bere baitarako –, hura bai luzea eta dotorea, eta baita hirua ere, biribila eta irribarretsua; ni, berriz, koskaz eta erpinez be tea, inolako nortasunik gabea. Eta bi gehi bi izatez ere aspertu egin zen; denek dakite hori, eta gauza jakin bat a dierazi nahi denean, horixe esaten da: “Zenbat da bi gehi bi?”. Zenbaki luze, zail bat izatea amesten zuen; beti ahazten dituzun eta batuketa egin nahi baduzu papera eta arkatza behar dituzun zenbaki horietako bat nahi zuen izan. Ez zen egiteko erraza, ze ren kontua ez baitzen lauak beste zenbaki bat bihurtu nahi zuela, nik al dakit zein? bosta, adibi dez, edo 1864372. Lehengo berbera izan nahi zuen, zen ber bera izaten jarraitu, baina bosta bezalakoa ere izan nahi zuen, bakoitia, edo 1864372 bezalakoa, luzea eta zaila. Badirudi, ordea, ezinezkoa dela laua bakoitia izatea, eta ezinezkoa dela luzea eta zaila izatea ere, bestela ezin laua izan. Beste zerbait izango litzateke, eta lauak ez zuen beste zerbait izan nahi: le hendik zena izan nahi zuen, baina ga uza batzuetan desberdi na, horra. Eta horrelako problemarik ebazten lauak ez zekien. Ger ta zitekeen problema horrek soluziorik ez izatea ere, gainera. Baina soluziorik baldin bazuen, Matematikari Handiak jakin go zuen, seguru. Horrela bada, Matematik ari Handiarengana jo zuen lauak eta arazoa azaldu zion. Matematikari Handiak irribarre egin zuen. Hark ere izana zuen bere garaian beste era batekoa izateko gogoa: ez beste bat, jakina, zena izanez jarraitu nahi zuelako, baina Dantzari Handiaren, edo Tenis la ri Handiaren edo Erdiko Aurrelari Handiaren antz pixka bat izatea, hori bai, gustatuko zitzaiokeen. Horregatik, berak ere izana zuen orain lauak zuen arazo berbera, eta bazekien no la konpondu. Lurrean esertzeko esan zion (zertarako eskaini aulkia lau bati?), eta hitz egiten hasi zitzaion. –Begira, lau –esan zion –, ez dago zertan desberdina iza nik, bakoitia edo luzea eta zaila, adibidez. Ez dago desber dina izan beharrik, dagoeneko bazarelako desberdina, nahiz eta zeu ohartu ez. Iruditzen zaizu bi gehi bi –denek dakiten hori – egiten duen aulkitxo ergel bat besterik ez zarela, baina badituzu beste inork ez dituen gauzak ere, oso gauza bereziak, hain zuzen. Esate baterako, bi gehi bi zara, bai, baina baita bi bider bi ere, eta baita (hau zailxeagoa da ) bi ber bi ere. Eta guztiz gauza berezia da hori: hiru gehi hiru, adibidez, ez da hi ru bider hiru, eta are gutxiago hiru ber hiru. Eta begira beste hau ere: lau bider lau, gehi hiru bider hiru, berdin bost bider bost da; horrek esan nahi du hiruak, laua k eta bostak elkarren segidako pitagoratar zenbakizko familia bat osatzen dutela, eta horrelako familiarik hori besterik ez da. Zazpiak, hainbes te miresten duzun zenbaki horrek, adibidez, ez du horrelako familiarik. Edo... Baina laua nahiko nahastuta ze goen ordurako, eta aski ze la esan zion Matematikari Handiari. Pitagoratar zenbakien kontu hura ez zuen ulertzen, eta hobeto aztertu nahi zuen, garrantzizkoa iruditzen zitzaion eta. Joan zen eta horretan ari da oraindik ere. Pitagoratar zenbakiena ulertu zuen, eta beste gauza asko ere bai, eta egunero aurkitzen du berezia egiten duen gauza berriren bat. Usai nak Garai batean gizakiek bazekiten usainak zein lekutan zeu den sentitzen, sentitzen zituzten gainerako gauza guztiak be zala. Badakizu e nola gertatzen den hotsekin, dastarekin eta gainerako guztiekin: trenaren zarata trena dagoen lekuan entzuten da, ez belarrietan; eta marrubiaren dasta mingaine an sentitzen da, hantxe dagoelako marrubia. Eguzkia zeruan ikusten da, ez begietan; eta alfo nbraren biguntasuna hanka pean sentitzen dut, hankak alfombra gainean ditudalako. Ba, horra, gizakiek arrosa zegoen lekuan sentitzen zuten arrosa ren usaina: eskuan baldin bazeukaten, gertuan sentitzen zu ten; hamar pausotara eta ezker aldera baldin baz egoen, hamar pausotara eta ezker aldera sentitzen zuten. Baina horrek ezin zuen iraun. Arrosa edo marrubiak ba ziren, hainbestean, ezin hobeto; baina kiratsa darien gauzak baldin baziren, orduan arazo larriak izaten ziren. Gauza bat ikusi nahi ez badut, aski dut beste aldera begiratzea; eta nor baitek zarata eginez traba egiten badit, eska diezaioket isiltze ko. Aranak gustatzen ez bazaizkit, ez jan eta aski, eta lapikoak erre egiten badu, ez ukitu. Usain txarrarekin, ordea, ez du funtzionatzen beste al de batera begiratzeak edo eskuak pa trikan sartuta edukitzeak edo mesedez usain ona botatzeko eskatzeak. Horregatik, bada, kiratsa darien hainbeste gauza egonda, gizakiak ez ziren pozik bizi, kiratsez inguratuta. Horrexegatik, hain zuzen, gizaki bati loteria suertatuta, hi ru desira betetzeko aukera eman ziotenean, ez zuen zalantza rik izan. Harrezkero sudurrean sentitzen da usaina, urrutitik badator ere. Usain txar bat gogaikarria gertatzen bazaigu, aski da zapitxo bat koloniatan busti eta sudurrera eramatea: kiratsa kanpoan geratzen da, eta guk pozik eta alai jarrai dezakegu. Arraz oiak Dortokak itsasotik atera ziren eta haztamuka jo zuten au rrera uharrien artean. Harriak igarota, hondardi zabal bat ze goen, haitzuloraino. Hilabete batzuk lehenago arrautzak jarri zituzten haitzuloaren berdin berdina zen; oraingo honetan, ordea, ez zegoen inolako arrautzarik han. Bazirudien oraingo honetan ez zegoela hara zergatik joanik. Geldiro zihoazen, ehunka. Balantzaka zebiltzan, beren hankatxoen gainean, beren ezkutu marroiak ezin garraiatuta, aurrera finko finko begira. Ez zuten gidaririk, ez buruzagirik; zein bere gisara zihoazen, baina harmonia eta adostasun one an. Aldian behin gelditu eta arnasa hartzen zuten, eta berriro abiatzen ziren, denak batera, elkarri seinalerik edo keinurik egin gabe, elkarri begi iskinatik ere begiratu gabe, baina jo muga galdu gabe, hala ere: dagoeneko aurrera zihoan goizeko bero itsugarrian sumatzen zen itzaltxo hura, uste zutena baino pikoagoa zirudien aldapa baren buruan espero zuten fresko tasun gunetxo hura, hain zuzen. Inguruan, isiltasuna besterik ez, erresakatxo arin, bare samar batek aldian behin urrutian eten a, hain urruti ere non ez baitzuen merezi arreta jartzerik; hegan zebilen antxetaren baten garrasiak are nabarmenagoa egiten zuen isiltasun hura. Iritsi ziren azkenean haitzuloraino, eta haren sarreran pi latu ziren. Ez zuten barrura sartu nahi; biratu e ta itsasoran tz eta zerumugarantz begira geratu ziren, orduak eta orduak. Elkarren kontra estu estututa, gorputz bat bakarra ziruditen, ezkutu erraldoi geldi bat, ilunabarra zetorrenean. Zergatik mugitu ziren horrela? Zergatik egiten du batek edozer gauza ? Egun batean haizeak bestelako usain bat dakar kizulako, edo argia ortzadar iheskor batean zatikatzen delako; eta orduan badakizu abiatu egin behar duzula, irten egin be har duzula uretatik, uharriak igaro eta hondarretan gora igo behar duzula. Behin b atean banintzen ni, baina horrek ez zuen funtzio natzen. Kalean nindoala norbait topatu eta hizketan hasten baginen, adibidez, ederki egoten ginen eta ondo moldatzen ginen, baina une batean beti galdetzen zidaten “Nor zara?” eta nik erantzuten nien “Ni na iz”, baina ez zuen funtziona tzen. Egia zen, ni bainaiz ni, horixe naiz gehiena, eta hori bai no gauza hoberik ez zait bururatzen nor naizen esateko. Baina ez zuen funtzionatzen, aizu, ez zuela funtzionatzen: besteak deseroso begiratzen zidan, eta albait bizkorren urruntzen zen. Edo norbaiti telefonoz deitu eta “Ni naiz” esaten nion, eta egia zen; hori baino modu hoberik, zehatzagorik eta osoago rik ez zegoen nor nintzen esateko; baina bestea madarikazioka eta builaka hasten zitzaidan, edo barrez, eta te lefonoa eskegi tzen zidan. Etsi beharra izan nuen, beraz. Lehenik eta behin, izen bat hartu nuen niretzat, eta orain, norbaitek nor naizen galdetzen badit, “Be ñat” erantzuten diot. Ez da erantzunik dotoreena, badakit: Be ñat nor den galdetuko balidate, ni naizela eran tzungo nieke, seguru asko. Baina, ez dakit zergatik, Be ñat nai zela esanda hobeto funtzionatzen du. Hain zuzen ere, inork ez dit galdetzen Be ñat nor den: balekite bezala jokatzen dute denek. Beñat nor den galdetu ordez, non eta noiz j aio nintzen, non bizi naizen, aita eta ama nor ditudan galdetzen didate. Erantzuten diet eta pozik geratzen dira. Halako lekutan eta halako egunetan jaio eta beste halakotan bizi den urliaren edo berendiaren semea eta halakoaren edo beste halakoaren aita naizela uste dutelako geratuko dira pozik, beharbada. Eta ez da egia, jakina: halako edo bestelako lekuak edo urliak edo berendiak ez dute ezer berezirik. Beste nonbait, beste fami lia batean jaioa banintz ere, neu izango nintzateke, naizen berbera: naize n hauxe naiz naizen gehiena, naizen gauzarik egiazkoen eta zehatzena. Hori, ordea, badirudi inori ez zaio la interesatzen: beste hori interesatzen zaie eta, hori jakinda, gustura geratzen dira. Behin batean banintzen ni, baina ez zuen funtzionatzen. Orai n Be ñat dago, X en jaioa eta Y n bizi dena, eta abar. Eta ni ez naiz horrelako ezer, baina gauzak primeran doaz. Uler tu beharrekoak Amaiak ulertu beharreko guztiak ulertzen ditu. Ulertu be harrekoak lapiko handi batean, babarrunak prestatzeko era biltzen diren lapiko horietako batean, daude gordeta, esaten zuten pertsona nagusiek: lapiko hori, ordea, ezin babarrunak prestatzeko erabili, ulertu beharreko guztiak hantxe gordetzea bururatu zi tzaiolako norbaiti. Horregatik, bada, lapiko ori so toan gordeta daukate pertsona nagusiek, beste mila trasteren artean, eta, ulertu beharrekoak kanpora atera eta lau haizetara barreiatu ez daitezen, estali eta estalkia zinta itsaskorrez lotu zioten, eta lisatzeko plantxa bat, burdinazko palanka bat eta ingude bat jarri zizkioten gainean; gauza astunak, barrukoa seguru egon zedin. Baina horrek ez zuen atzeratu Amaia, ez zuen desanima tu, eta lapikoaren bila hasi zen. Etxepeko sotora jaistea izan zen gehi en kostatu zitzaiona: sotora jaisteko eskailera estua eta iluna da oso, eta behe behean iskina batean biratu egin be har da, gainera; jaisten ari zaren bitartean, iskina haren atzean gauza beldurgarriren batek egon behar duela iruditzen zaizu, ipuinetan a ipatzen diren munstro horietakoren batek edo; ge zurrezko ipuinetan esaten dira horrelakoak, jakina, jendea na hasteko eta beldurtzeko propio idazten diren horietan, alegia. Gehixeago edo gutxixeago kostata, hortzak estutu eta begiak itxiz, eskailera beh eraino iritsi zen Amaia, azkenik; eta hori lortu zuenean, berriro probatu nahi izan zuen segituan, eta behin eta berriro errepikatu zuen, harik eta kantuan eta eskai leramailak binaka jaitsiz beheraino iristeko gai izan zen arte. Eskaileraren oztopo hori gainditurik, handik aurrerakoa ezin errazagoa izan zen: sotoko atea ez zegoen itxita, lapikoa begi en bistan zegoen, eta haren gainean jarritako gauza astunak jaso beharrik ere ez. Lapikoa okertu eta berez erori ziren albo batera, burrundara eginez. Zint a itsaskorra askatu eta estalkia kentzea geratzen zen. Behin baino gehiagotan kendu eta jarri zuen berriro estal kia. Lehenengoan harrituta geratu zen, lapiko barruan ezer ikusi ez zuelako. Ordu txarra izatea bazitekeela pentsatu zuen: gauzak arratsean u lertzen direla beharbada, edo gauez, edo goizean goiz, dagoeneko argi bai, baina eguzkia artean atera gabe dagoenean. Horrela bada, berriro itzuli zen gauez, eta baita goizean goiz ere, inor ez esnatzeko hankatxoak arin mu gituz, isil isilik; baina lapiko a beti hutsik. Amaiak desilusioa hartu zuen, eta kezkatu ere egin zen pixka bat. “Ez ote zen gertatuko, bada –pentsatzen zuen –, lapikoa zabaldu dudane an, ulertu beharreko guztiak handik atera eta lau haizetara barreiatu eta orain inork ezin aurkitzea?”. “Baina ez, ez da po sible –erantzuten zion bere buruari –, kontuz jokatu dut. Ezer ez dut ikusi handik irteten. Eta, ezer ikusi ez baldin badut, zer zegoen ulertu beharrekorik?”. Ulertu du, azkenean; Amaiak ulertu du. Ulertu du oker zeudela pertsona nagus iak: ulertu beharrekoak ez direla la piko batean gordetzen, ez direla sotoan ezkutatzen, ulertu beharrekoak ezin daitezkeela kanpotik etorri, ezin dizkigula beste batek eman. Ulertu du, barruan daramaguna beti eta ongi ulertzen bada, atera ere atera dezak egula kanpora eta ha la etxeak eta zubiak eta autoak eta traktoreak egin ditzakegu la; baina barruan daramaguna ulertzen ez badugu, kanpoan ez dagoela zer ulerturik. Eta hori ulertu duenean, Amaiak zinta itsaskorrez itxi du berriro lapikoa, eta, nekez ba da ere, lisatzeko plantxa, burdi nazko palanka eta ingudea gainean jarri dizkio. Eta harrez kero denbora asko ematen du bere gelan, barruan daramana ulertzen; gero handik ateratzen da eta, ulertu duenaz baliatuz, mundua aldatzen du. Erok eriak Behin batean gauzak matxinatu egin ziren. Ibaiak atzeraka joaten hasi ziren, ura izoztu egiten zen eguzkitan eta harriak airean hegan ibiltzen ziren alai alai. Gizakiek ez zekiten zer egin. Pixka batez, erotuta zeudela iruditu zitzaien, baina gero, bak oitzari gertatzen zitzaiona besteei esatera ausartu zirenean, denek gauzak berdin ikusten zituztela ohartu ziren: mundua zen, beraz, erotuta zebilena. Gizakiek ordezkari batzuk aukeratu eta gauzekin hitz egi tera bidali zituzten. Hankarik ez zuen mahai b aten inguru an eseri ziren, hutsik zegoen baso batetik ur zurrutada bana edan, eta kexuka hasi ziren. –Ezin dugu horrela jarraitu –esan zuen gizonik zaharren eta jakintsuenak –, zuen jokaera hau izadiaren legeen kontra doa, eta ez bururik ez hankarik ez d u. Haluzinazioak baizik ez zaretela aldarrikatzera behartuko gaituzue, horrela jarraitzen baduzue. –Hauxe ederra –erantzun zion borratu ordez idatzi egiten zuen borragoma batek –, nor zarete zuek izadiaren legeak zein diren esateko? Izadiaren zati bat izan go zarete, gehienez ere, eta beste zatia gu gara, zuen eskubide berberekin. Zergatik jokatu behar dugu guk zuei komeni zaizuen moduan, buru dunak eta zentzudunak garela esateko? –Banengoen bai, ni, horrelako zerbait azalduko zela –eran tzun zion gizon g azteago eta suharrago batek –; gerra hasi du zue, eta gerra bada gerra izango duzue, eta halaxe erantzungo dizuegu, ez hitzez, armaz baizik. –Bai, noski; baina zer armaz? –gehitu zuen fusil batek –. Nork esaten dizue zuei armak zuen alde daudela? –eta gauz ak argi uzteko, katua estutu eta tiro bat egin zuen. –Egon; gauden pixka batean –eten zuen jakintsuak –, ez dugu berotu behar. Guk ez zaituztegu ezertara behartu. Men detan egon gara zuei begira, eta nola jokatzen zenuten ikusi eta ikasi dugu: izadiaren legeak behaketa horien laburpen bat, horixe dira. –Horixe da, bada, kontua –bota zuen lurrari lotuta zegoen lanpara batek –, mendetan egon zarete zer egiten genuen be gira, zuen ondorioak atera dituzue, eta orain ez diguzue begi ratzen ere. Aspertu gaituzue, dagoeneko ez gaituzue ikusi ere egiten, eta zuek jarritako jardunbideak betetzen ez baditugu, existitu ere ez garela existitzen esatera ausartzen zarete. Baina, ex istitu, badakizue existitzen garela, traba egin dezakegulako. Gizakiak ergelduta zeuden. –Zer egin orain? –galdetu zuen begi samurreko txikitxo batek –. Horrela jarraitzen baduzue, ezin biziko gara. –Ez dugu nahi zuek hiltzerik –erantzun zion bote egiten ez zuen pilota batek, denen izenean –. Arreta pixka bat jartzea, besterik ez dizuegu eskatzen. Beti harrapa zaitzakegu usteka bean eta, hori ahazten baduzue, berriro egingo dugu. Hitz horiekin bukatu zen bilera: leihoak zabaldu ziren eta etxeko suak pizt u ziren. Lehengora itzuli zen dena, baina han dik aurrera arreta gehixeago jartzen zuten gizakiek gauzetara ko, eta beldur pixka bat ere hartu zieten. Mila koloretako txoria Beste txori batek aise ulertu izango zukeen. Zapelatzak ulert u izango zukeen: ziztu batean jaitsi, kolpetik harrapatu eta penarik eta mirarik gabe eramango zukeen handik. Muti koak ezin zuen ulertu, ordea. Harentzat mila koloretako izaki bat zen, mundua txilioz bete, eguzkia bezain gora hegan egin eta murgilean jai tsi, haizearekin eta hodeiekin, euriarekin eta tximistarekin jolas egin beharko zukeen izaki bigun, lumatsu, samur eta atsegin bat zen. Baina ez zen mugitzen: balkoi zabal hartako zoko batean kuzkurtuta zegoen, aurrera finko begira, geldirik eta bare. Beste txori bat berehala ohartuko zatekeen haren kolore ek ez zutela distirarik, haren lumak ez zirela bigunak lehen bezala, haren gorputza ez zela arina eta bizkorra dagoeneko, haren lumak dagoeneko ez zirela haizeari eusteko gai. Baina mutikoak ordu arte e z zuen inoiz ikusi hainbeste koloretako izaki bat, inoiz ez hain gertutik izaki hegodun bat. Txoritxoa bakarrik eta triste zegoela iruditu zitzaion, eta horrexegatik ez zuela kantatzen eta hegan egiten, horregatik ez zuela mundua txioz betetzen eta ez zuel a eguzkia bezain gora hegan egiten. Lagun egiten saiatu zen. Eskuan hartu zuen, abesti bat abestu zion, bere gelara eraman eta han zituen altxorrak erakutsi ziz kion. Haziak bilatu eta ura ekarri zion bazkari on bat eskain tzeko. Baina txoritxoak ez zuen ezer jan, ez zuen ezer edan. Haurtxoari nekatuta egongo zela iruditu zitzaion. Leiho arasan pausatu zuen; handik eguzkia eta hodeiak ikusten zi ren, eta kaiolatxo bat egiten hasi zitzaion. Mutiko trebea zen: bazituen zur arinezko puska batzuk, eta torl ojuak, iltzeak eta ziriak ere bai. Mailua ere bazuen. Orduak eman zituen lane an, ganoraz eta fundamentuz. Kaiola bukatu zuenerako eguzkia beheratua zen eta txoritxoak begiak itxita zeuzkan. Harrezkero, z ertan huts egin zuen pentsatzen ari da oraindik ere mutikoa. Bi eskolak Bi eskola mota daude munduan. Batean egiazko gauzak irakasten dituzte: nork eraiki zuen egiaz Erroma, zein den egi az munduko mendirik garaiena, nor bizi den egiaz urpean. Bestean, berriz, egia ez direnak irakasten dituzte: Erroma Re mok edo Numa Pompiliok eraiki zuela, urpean dragoiak eta sirenak bizi direla. Alde ederra dago eskola batetik bestera. Egia bat izaten da, ez bi edo hiru: Erroma Romulok eraiki zuela egia bada, ezin izan beste inork sortua. Horregatik, era horretako eskoletara joaten diren haurrek gauza berberak ikasten dituzte denek, eta behin ikasi d ituztenean, ikasitakoak errepikatzen igaro tzen dute denbora guztia: “Erroma Romulok eraiki zuen”, “Urpean arrainak bizi dira”, eta abar, eta abar. Urteko edozein egunetan horrelako eskola batean sartzen bazarete, gauza bera errepikatuko dute haur guztiek , Erroma Romulok eraiki zue la, esate baterako. Batek huts egin eta Erroma beste norbaitek eraiki zuela esaten badu, asto hutsa dela esango diote. Eskola horietan egia irakasten baita, eta egia bat da, ez bi edo hiru. Eta, denborarekin, horrelako eskolet ara joaten diren hau rrak ere berdinak bihurtzen dira luzarorako: mantal txuria, ile horia edo beltza, begiak hori urdinak dituzte eta basa frui tuzko izozkiak jaten dituzte denek. Handiak egiten direnean, auto handi handiak nahi izaten dituzte, barruan telefonoa, hozkailua eta arropa garbitzeko makina duten autoak. Bestelako eskolak era askotakoak dira. Egiazko gauza ba koitzeko egia ez direnak ezin konta ahala direnez, era ho netako eskola bakoitzak gauza desberdinak irakasten dizkie haurrei, eta horregatik, horrelako eskola bakoitzean beste es koletan ikasten ez diren gauzak ikasten dituzte ikasleek. Ba tek ikasten du Erroma Remok eraiki zuela, beste batek Numa Ponpiliok eraiki zuela, beste batek osaba Haritzek eraiki zu ela, beste zereginik ez ba itu izaten. Horrelako eskola batean sartuz gero, sekulako nahaste borrastea topatuko duzu; haur bakoitzak bere modukoak kontatuko ditu, eta inork ezin du esan bestea oker dagoenik, denak baitaude oker eta hasieratik bertatik dakite hori. Eta haurrak ere er a askotakoak dira: ba tek begiak berdeak ditu, besteak zuriak; batek sudurra aurre an du, besteak atzean; batek mantala du, besteak eskafandra. Haur horiek handitzen direnean, barruan hozkailua duen au toa nahi du batek, besteak barruan autoa duen hozka ilua; bat trajea eta gorbata jantzita ibiliko da, bestea trajerik eta gorba tarik gabe. Horietatik egiaz eskola zein den, hori da orain arazoa. Gizakiak eta hitzak Behin batean erabat muturturik esnatu ziren gizakiak, eta ez zuten ezertxo ere esa n nahi. Ez dut esan nahi hitz egiten ez zutenik, uler dezagun ongi: lehen adina edo gehiago hitz egiten zuten, batzuetan ozen bai ozen hitz egiten zuten eta beste batzuetan xuxurla hutsa bihurtzen zuten ahotsa. Zuzen ahoskatzen zituzten hitzak, bakoitzak i rakatsi zioten hizkun tzaren arabera, eta gramatikak inolako eragozpenik izango ez zukeen moduan josten zituzten esaldiak eta ahapaldiak. Baina hitz haiekin, esaldi haiekin eta ahapaldi haiekin ez zuten ezer esan nahi, horra. Pentsa, esate baterako, hank an edo bizkarrean hazkura du zuenean. Hazka egiten duzue, baina, hazka eginagatik, horre kin ez duzue adierazi nahi hazkura duzuenik. Hazka egiten duzue eta kito, hazkura duzuelako. Baliteke norbait ohartzea hazkura duzuela, baina ez hori adierazi nahi i zan diozuelako. Hazka egiten ikusi zaituzte eta, bere gisa arrazoituz, zergatik hazka egiten duzuen ohartu da. Ba, begira, horixe bera ger tatzen zen gizonen eta hitzen artean. Batek hotza zuela eta “Hotzak nago” esaten zuen, baina ez zuen esan nahi hotza k zegoenik. Esan egiten zuen, eta kito, hotzak zegoelako. Gerta zitekeen ondoan norbait egotea eta hotzak zegoela ohartzea, baina ez hotzak zegoela esan nahi izan ziolako. Edo norbaitek gorroto zion beste bati, edo maite zuen, eta “Gorroto dizut” edo “Mait e zaitut” esaten zuen, baina ez besteari ezer adierazi nahi ziolako edo ezer esan nahi zuelako: hazka egiten den be zala, hortzek karraska egiten duten edo negar egiten den edo barre egiten den bezalaxe esaten zuen. Automatikoki. Eta bes teak ulertu egit en zuen askotan, malkoak eta barrea ulertzen diren bezalaxe. Hitz gutxitan esateko, inork ez zuen ezer esan nahi, baina lehen bezalatsu ulertzen zuten elkar. Egun batean gauzak horrela funtzionatzen hasi ziren. Bali teke geroago gauzak aldatu izana. Edo ez. Sokatxoa Txikia nintzenean, arazo handi bat nuen. Aldian behin buruko mina edo eztarriko mina izaten nuen; horrek ez du ezer berezirik: ez zen gauza gustagarria, baina denei gertatzen zaie noiz edo noiz eta, esan ohi den bezala, askoren mina... B aina banuen min bat batere arrunta ez zena; areago, min as ko nituen. Adibidez, galtzek mina egiten zidaten amak arropa garbitzeko makinan sartu eta han barruan izaten den haize gailu moduko hark batera eta bestera erabiltzen zituenean. Ateak min egiten zidan, haizeak danbateko batez ixten baldin bazuen; katuak min egiten zidan, norbaitek isatsetik tira egi ten bazion, eta aulkiak ere min egiten zidan amaren osaba Pe dro gainean esertzen bazen, tona bat pisatzen baitu eta aulkia ia mila puska egiteko eg oten baita. Halako batean amak medikuarengana eraman behar nin duela erabaki zuen. Gizon garai bat zen, zuri zuria; betaurre koak lodi lodiak zituen; hain lodiak, non begiak ia ikusi ere ez baitzitzaizkion egiten. Esertzeko eta etzateko agindu zidan, au rretik eta atzetik ukitu ninduen, lehendik zituenak baino are betaurreko lodiago batzuez begiratu zidan; azkenean aho tsa garbitu eta hitz egiten hasi zen. Mundu honetara etor tzen garenean, gainerako gauza guztietatik bereizi egiten ga ra –esan zuen –. Gauza batzuek gureak izaten jarraitzen dute, buruak eta eztarriak, adibidez, eta beste gauza batzuek –gauza gehienek – ez. Katua, galtzak, aulkia, adibidez, ez dira gureak; edo, hobeto esanda, gureak dira guk eduki ditzakegun zen tzuan; beste norbaitek nah i baldin baditu, eskatu egin behar dizkigu; baina ez gure zati bat diren zentzuan, burua eta ez tarria bezala. Horrela gertatzen da denengan edo, hobeto, ia denengan. Oraindik ez dakigun arrazoiren batengatik, beste gauzetatik bereizten ez den haur bat ja iotzen da aldian behin. Ni horietakoa nintzen: sokatxo ikusezin baina oso sendo ba tek lotzen ninduen katuarekin eta aulkiarekin, eta baita jateko pastarekin eta ilargiarekin ere. Besteak bezalakoa izateko, eba ki beharra zegoen sokatxo hori. Esan eta e gin: medikuak ikusiezinezko tresna sendo bat hartu zuen (nolakoa zen ez dakit, ez nuen ikusi eta), eta so katxoa ebaki zuen. Harrezkero, ederki. Edo gaizki ez, zehaz tu beharko nuke beharbada. Amak galtzak arropa garbitzeko makinan sartzen dituenean ez d idate minik egiten, katuak ere ez, norbaitek isatsetik tira egiten dionean, eta ateak, haizeak danbateko batez ixten duenean, eta, oro har, ez naiz kexatzen buruko mina edo eztarriko mina baizik ez dudalako. Baina bada gustatzen ez zaidan gauza bat. Lehen, galtzak arropa gar bitzeko makinatik atera eta amak eguzkitan zabaltzen zitu enean, neguan katilu bete txokolate egina edan eta barruan sentitzen duzun bero hori bezalakoxea sentitzen nuen gorputz osoan. Gero amak mendafin urrinez gozatuta edukitzen zue n armairu freskoan sartzen zituen, eta baloiaren atzetik korrika ibili ondoren kanpoan bazkaldu eta zuhaizpe batean belarre tan etzatea bezalaxe izaten zen orduan. Katua aulki gainean, ilea larru leun, belusatuaren kontra kukubilkatzen zenekoa ez esateaga tik. Edo amak liburu baten orriak pasatzean, ohartu gabe, orrialdeak ferekatzen zituenekoa. Laztan haiek, soka txoa eten zenez gero, ez ditut sentitzen. Orrimarka Gure etxean bada orri marka bat. Ez, ez da: zen, garai ba tean bazen. Eta, zentzu batean, baliteke oraindik ere izatea. Bueno, badakit hau mordoilo hutsa dela, eta hobe izango dut hasiera hasieratik azaltzea dena. Gure etxean bazen larru marroizko mihitxo bat, mehe mehea, urre koloreko harizko greka polit bat zuena. Aitak, eta amak eta haurrek, irakurtzen ari ziren liburua utzi baino lehen, orrien artean sartzen zuten, noraino iritsi ziren gogo ratzeko. Horren ordez bazuten orriaren ertza tolestea, baina hori eginez gero hondatu egiten dira liburuak, eta gure etxe an zaletasun handia dago liburuetarako. Bazuten beste edozer gauza erabiltzea horretarako, nik al dakit zer, gutun zorro za har bat, arkatz bat, elurretako lore bat. Baina larru mihi hura xe gustatzen zitzaien denei, larru usain gozoa zuelako behar bada, edo urre harizko zerrenda hark gauza asko gogorarazten zituelako, izarrek gauez, ilargirik ez denean eta argia itzalita dagoenean, marrazten dituzten dituzten zerrendek bezala. Esan beharra dago denak aritzen zirela haren bila eta elkarri kendu eta ezkutatu egiten zutela, eta “Orri marka ikusi du zu?”, “Orri marka galdu dut!”, “Nork hartu dit orri marka?” besterik ez zela entzuten etxean. Horrelaxe deitzen baikenion larru mihi hari: orri marka. Egun batean larru mihia haserretu egin zen. –Ez naiz kexatuko honen bizimodu aspergarria dudala ko –bota zuen denen aurrean –, ez naiz kexatuko nire gaztaro guztia liburu baten orrialdeen artean lizuntzen eta erretzen ari naizelako, baina begirune pixka bat eskatzen dizuet, besterik ez! Zer izen da hori, “o rrimarka”? Horretarako baizik etorri ez banintz bezala mundu honetara, zerbait markatzera, ni ez naizen beste zerbait markatzera! Neure nortasunik ez banu bezala, beste modu askotan ere erabili ezin izan baninduzue bezala! Larru marroizko mihi mehe eta on gi dotorea naiz ni, urre harizko zerrenda eder honekin. Zaldi urduri bat gida tzeko hede gisa ere balioko nuke (zaldi txiki txikia beharko luke, badakit), edo modako galtzak lotzeko gerrikoa izateko ere bai (miniaturazko galtzak, ados), eta artelan gisa e rakusgai jartzeko ere ez nintzateke txarra izango. Eta, horren ordez, hemen naukazue, arkatz batetik edo gutun zorro batetik edo elur lore batetik ezerk bereizten ez duen “ez dakit zeren mar ka” izanez. Erabil nazazue nahi duzuenerako, baina emadazue izen itxurosoago bat behintzat: “mihia”, nahi baduzue, itxura hori dut eta. Aita eta ama eta haurrak harritu samar geratu ziren pu rrustada hura entzunda, baina arrazioa zuela aitortu behar izan zioten. Ez zuten nahita egiten, baina iraingarria zen be ren j okaera hura. Handik aurrera “orri marka” izen hura de bekatuta geratu zen gure etxean. Gure etxean larru marroizko mihitxo bat dago orain, me hemehea, urre koloreko harizko greka polit batekin. Aitak eta amak eta haurrek irakurtzen ari diren liburuan o rrialdeak adierazteko erabiltzen dute, baina haren bila ari direnean edo hartaz dihardutenean ez dituzte lehengo gauzak esaten. Alde rantziz: “Orri mihia ikusi duzu?”, “Orri mihia galdu dut!”, esaten da orain. Horrela bada, gure etxean ez dago orri marka rik. Lehen bazen, garai batean. Eta, zentzu batean, baliteke oraindik ere izatea. Begira, mordoilo bat atera zait, baina orain badakizue nola gertatu zen eta zeuek erabaki. Gald u zen neskatxoa Marina neskatxoa galdu egin zen. Unetxo bat lehenago hantxe zegoen, ingurura begira, patxadan eta soseguz; begi etan distira izaten zuen pertsona nagusien berriketak, beti berari buruz ziharduten, zein polita eta txintxoa zen eta me rienda osorik nola jaten esaten zuten solas luze haiek entzu ten zituen bitartean. Ondoren gauzaren bat gertatu zen; inoiz ez da jakin zer. Planetak eguzkiaren aurrean lerrokatu ziren, edo kopetan itzal hotz, ilun bat erori zitzaion; edo pertsona nagusietako bati ahotsa eten eta nota faltsu, behartu, gezu rrezko bat a tera zitzaion; edo neskatxoaren begiek beste begi batzuk topatu eta haiek deseroso beste norabait biratu ziren; nork jakin. Kontua da desagertu egin zela. Haren lekuan bes te bat dago orain, haren antzekoa, baina kopia bat baizik ez dena, hura ezagutu ez zuena baizik engaina ezin dezakeena: honen begiek ez dute distirarik, ez dute inolako konfidantza rik adierazten. Beste Marina honek badaki denei lotsarik ga be begiratzen, badaki haientzat merienda prestatzen, badaki itzaletan eta hotzetan bizitzen; bai na, beti gaua noiz iritsiko balego bezala, ezerk ardura ez balio bezala, egin beharreko gauzak eta egiten direnak baina inork egingo ez lituzkeenak, baina azkenean lotara joateko bizkor egin beharko liratekee nak balira bezala. Harrezkero askori iruditu zaie oraindik ere Marina neska txoa ikusten zutela. Badira egun batzuk airea epela eta urrin tsua izaten dena; badira une batzuk batek etsi, bere beldurrak uxatu eta istorio atseginak kontatzen dituena, kontatzeko go zamenagatik, besterik gabe; badira aldian behin disko baten ildoetatik ateratzen diren hots atseginak, orrialde batean era tzen diren sentimenduz betetako hitzak; eta askok esan izan dute horrelakoren bat gertatzen denean, orduan berriro itzul tzen dela Marina neskatxoa bere lekura, haren b egiek distira izaten dutela berriro, eta berak jan nahi izaten duela berriro merienda, areago, norbaitek presta diezaiola nahi izaten du ela, ogian gurina zabaldu eta eskain diezaiola keinu amultsu batez. Baina unetxo bat izaten da, hain zuzen; aski izat en da es kaintzen ari zaion eskuak ikaratxo bat egitea, istorioa konta tzen ari zaion ahotsak zalantzatxo bat izatea, ahotsa zertxobait jasotzea, negu antzik txikiena izatea, eta neskatxoa desagertu egiten da. Galdu den lekuan ez dago ezer, ez dago inor, baina kalte egiten duen ezer eta inor ere ez dago. Konp lota Behin, urrutiko mundu batean, sekulako konplot bat an tolatu zuten makinek. Oso plan erraza zen: denbora guztian arazorik gabe, matxurarik gabe, errukirik gabe funtzionatzea zen kontua. Arropa garbitzeko makinek garbitu egingo zuten, kalkulagailuek kalkulatu, hozkailuek hoztu, eta sukaldeek ja naria prestat u. Lan handia zen eta arreta handia eskatzen zu en, baina merezi zuen –pentsatu zuten makinek. Aldi batez, gizon zein emakume, denak poztu ziren. Ez zen gertatzen futbol partida baten emanaldian telebista hon datzea, trafikorik handiena zenean semaforoa itzaltzea, argia joandakoan kandelak ez piztea. Alde guztietan ikusten ziren esker oneko begiradak, hitz amultsuak makinei buruz; nor baitek ospakizun publiko bat egitea ere proposatu zuen, hi tzaldiekin eta adoreagatiko domina banaketarekin. Baina ez z en ospakizunik izan, bitarte horretan gauzak okertzen hasi zirelako. Elektrizistak, iturginak, mekanikariak, erlojugileak goize an goiz esnatzen ziren (iratzargailuak bere orduan jotzen bai tzuen beti), bizarra mozten zuten (bizarra mozteko makinak behi n ere ez baitzuen huts egiten), gosari gozo bat jaten zuten (ogi txigorgailuaren eta irabiagailuaren laguntza seguruare kin) eta nork deituko zain geratzen ziren. Baina deirik ez zen iristen. Ez zen telefonoak funtzionatzen ez zuelako: entzun gailua jasot zea aski zen, beti entzuten zen seinalea, argi, ozen, garbi. Baina inork ez zuen deitu beharrik: makinak ez ziren hondatzen. Beraz, elektrizistak, iturginak, mekanikariak eta erlojugileak telebista aurrean eseri (hura ere ez baitzen inoiz hondatzen) eta ha ri begira egoten ziren, ikusteko guztiak iku siz, publizitatea ere barne. Publizitatea, nolanahi ere, geroz eta gutxiago ematen zu ten. Zertarako egin auto berri baten publizitatea, zaharra oraindik ere martxan badabil, edo bizarra kentzeko makina baten a edo ogitxigorgailuarena, hutsik egin gabe funtziona tzen dutenak badituzu, edo koloretako telebista batena, etxe koa ongi badabilkizu? Horrela bada, auto , irabiagailu eta txigorgailu fabrikak bata bestearen ondoren itxiz zihoazen bezala, filma filma ren ondoren ematen zuten telebistan, eta jendeak segidan ikus zitzakeen, jendearen beharrik beste ezer tan ez zegoen eta. Baziren denbora hura guztia mendi gailurretara igotzen edo itsasoa igerian igarotzen emateko asmoa zutenak, baina ez ziren asko: men dira funikularrean ere igo zintezke, eta itsa soa igarotzeko baziren itsasontzi handi eta txikiak, hegazkinak edo itsaspekoak. Labur esateko, beraz, konplotak arrakasta osoa izan zuen: gizon eta emakumeen beharrik ez zegoen, alferrik zeuden, eta makinek hartu zuten aginpidea. Eta orduan makinek atseden hartzea erabaki zuten. Eta harrezkero urrutiko mundu hartan ez da zaratarik entzuten. Ondarea Koldok ondare handi bat zeukan irabazita. Ospe onezko ondarea. Txikitandik hasi zen horretan: gainerako haurrek habailaz txoritan edo amonari lepotik behera igelak sartzen ziharduten bitartean, Koldok olerkiak buruz ikasten zituen edo mahaia prestatzen zuen. Sardexka ezkerrean, labana eta koilarea eskuinean, zapia ongi tolestuta platerean. Geroago m otolasterketak, komunean zigarroak erretzea, eskolako la nak ondokoari kopiatzea, goizak eskolan eman ordez piper egitea etorri ziren, besteentzat. Beretzat grekerazko aditz pa radigmak, Poloniako eta Espainiako erregetzarako gerrak eta opor osasuntsuak izan ziren, mendialdean betiere: pasieraren bat, zuhaitz baten itzala eta liburu on bat. Eta diplomak eta dominak, ikasteko dirulaguntzak eta bizkarreko adeitsuak etorri ziren. Irakasleek emanda, jakina. Eskola bukatu ondoren ere, ordea, Koldok ez zion u tzi os pe ona irabazteari. Haren hitz guztiak ziren jakintzaz beteak eta ongi pentsatuak, haren egintza guztiak zuhurtziak agin duak, haren aukera guztiak guztiz zentzuzkoak. Inoiz edo be hin burutik pasatzen zitzaion bere ondaretik pixka bat gastatu be harko zukeela, ez zuela merezi gordetzerik, zerbaitetarako erabili ezean. Baina erdipurdiko jendea eta ideal hutsalak bai zik ez zituen ikusten inguruan: hainbeste kostata lortutako altxorra arriskuan jartzea merezi zuenik ezer ez. Beste batzuk ez ziren u ste horretakoak, nonbait, eta suhartasun handiz eki ten zieten garrantzi handirik ez zuten lanei, baina ulertzekoa ere bazen hori: zer galdu askorik ez zuten, beste horiek. Berak, berriz, arrazoi duin bat behar zuen, bere ospearen eta bere merituen mailako eginkizun bat behar zuen, ekiteko. Antzi nako garaiak amesten zituen, munduan heroiak eta erdijain koak bizi ziren, artean aurkitu gabeko kontinenteak ziren eta Itsaso Gorriaren beste aldera eraman beharreko herriak zeu den garai haiek. Garai haiek joa n ziren, ordea, tamalez: horre lakorik ez zen orain. Eta hala, Koldok ez zuen gastatzen bere altxorra, eta ondasunak handituz zihoazen. Egun batean Koldo hil egin zen. Oso hileta ospetsuak izan ziren, noski. Bere azken egoitzara laguntzeko, batera joan zi ren herria eta agintariak, triste triste denak: neurriz, zuhur tziaz, diskrezioz. Musika banda batek maila handiko musika jo zuen. Gaur egun Koldoren ondarea baztertuta dago. Edo saguek jan dute. Erosi behintzat, inork ez du hartatik erosi. Aurpegi bera Markos eta Lukas anaiak ziren eta aurpegi bera zuten. Begi berde berde berberak, handiak eta almendra itxurakoak: ile horizko kizkur berberak, sudur harro berbera, masail biribil berberak. Aurpegi ederra, egia esan: munduan zehar ibiltze ko bisita txartel bikaina. Horrelako aurpegi batek alaitasu na ematen dizu, begi berdeetan irribarre baten txispa nabari bada, masaila biribilean irri zulotxo bat badu eta kizkurrak lasterraldi luze baten ondoren deseginda badaude, batez ere. Hor relako aurpegia zutela, txerazko begiradak jasotzen zituz ten Markosek eta Lukasek, nora ere joaten ziren, eta besteek haiekin elkartu nahi izaten zuten, haiekin hitz egin, eta inoiz, lotsa pixka batez, edozein aitzakiz baliatu, eskua luzatu eta kizkur ha iek, masaila puztu haiek ferekatu. Gauzak ezin ho beto zihoazen, beraz, arazotxo batengatik izan ez balitz: aur pegi berbera, berdin berdina zutenez, Markosek eta Lukasek ezin zuten aldi berean erabili aurpegi hura. Aurpegia Marko sek zeukanean, Lukas b atere gabe geratzen zen, eta alderan tziz. Hori ez dela arazo larria, esango duzue, hobe delako den boraren erdian aurpegi ederra edukitzea, denbora guztian aurpegi itsusia edukitzea baino. Markos eta Lukas molda zitezkeen, funtsean. Egun batean batek e rabil zezakeen aur pegia –Markosek, eman dezagun –, eta ingurukoak harekin egongo ziren, hitz egingo zioten, eta edozein aitzakiz baliatu ko ziren ilea ukitzeko. Bitarte horretan Lukas aurpegirik gabe egongo zen, baina hurrengo egunean erabiliko zuen, eta bi tarte horretan ingurukoek lagun egiten ez bazioten (aurpegi rik ez dutenek ez baitute estimazio handirik izaten), denbora kontua izango zen: hurrengo egunerako beste modu batera izango ziren gauzak, eta lagunak inguratuko zitzaizkion. Bi en bitartean beste gauza batzuk ere egin zitzakeen: gutun bat idatzi, diskoak entzun edo eskolako lanak bukatu. Ezagunak izatea oso gauza polita da, baina astia kentzen dizu. Hori esango duzue, Markosek eta Lukasek bezala aurpegi bat ez duzuelako, baina esaiezue haie i. Horrelako aurpegi bat duzunean, konponbideak ez dira errazak izaten. Ohitu egiten zara besteak zurekin egotera eta barre egiten ikusi nahi izatera eta eskua luzatu eta ilea ukitu nahi izatera; aurpegirik gabe ba zaude eta inguruan inor ez baduzu, beraz , teorian izango ze nuke eskutitz bat idaztea edo eskolako lanak bukatzea, baina, izan, ez duzu gogorik izaten eta sofan etzanda geratzen zara, aurpegia zenuenean gauzak nola ziren pentsatzen. Horregatik ahalegintzen dira Markos eta Lukas aurpe gi berbe ra ez izaten. Batak gezurrezko biboteak jartzen ditu, besteak oinetakoak garbitzeko lustreaz tindatzen du ilea, edo atzeraka orrazten du gel pixka bat emanda, edo belarritako bat edo kateko orratz bat jartzen du sudurrean. Baliteke lehen bezain ederrak ez izatea, baina bai egunero lagunak izateko adina. Ez dituzte eskutitz asko idazten, ez dute eskolako lan asko egiten, baina pozik daude: orain aurpegi berbera ez du tenez, bakoitzak berea izan dezake. Denbora joan Garai batean denbora e z zen bere kabuz joaten: bultza egin behar zitzaion, igaroko bazen. Gogotik lan egiten bazenuen, hara eta hona lasterka ibiltzen bazinen, bizkor igarotzen zen denbora; baina sofa batean esertzen bazinen, bertatik geldi tzen zen denbora eta denboraren gurp ilak ez ziren mugitzen. Gizakiek lehen bezalatsu lan egin izan balute, gauzak on gi joan izango ziren, baina ez zen hala izan. Goizean, batzuk ohetik jaiki eta eguneko lanei ekiteko prestatzen ziren bitar tean, beste batzuk alferkerian geratzen ziren oh ean, maindi reak astindu gabe. Eta eguerdian, platerak garbitu eta gaueko afaria pentsatu beharra zegoenean, batzuk siestatxo bat egite ko etzaten ziren, beste batzuk lanerako prestatzen ziren. Ho rrela, beraz, batzuentzat ziztu batean igarotzen zen den bora, eta beste batzuentzat mugitu ere ez zen egiten; batzuk begien bistan zahartzen ziren, eta beste batzuk haur geratzen ziren betiko. Handik pixka baterako Jaungoiko Jaunak aitortu beharra zian zuen sistema horrek ez zuela funtzionatzen: baziren gu rasoak baino zaharragoak ziren seme edo alabak eta elkarre kin mendetako aldea zuten anai arrebak ere. Baina Jaungoiko Jauna ez zen haserretu, horrenbestez: bazekien gauzak lehe nengo aldiz egiten direnean, beti izaten dela konpondu be harreko akatsen bat . Horrela, bada, ongi pentsatuta, handik aurrera denbora gizaki guztientzat abiada berean igaroko zela erabaki zuen, zernahi eginda ere, lo egin ala arrantzan jardun, berdin zion. Harrezkero ez du merezi kutxa batean edo armairu batean ezkutatzeak, edo ar nasari eutsi edo batere mugitu gabe egote ak. Berdin erdin igarotzen da denbora, bere gisara. Musikanota urdina Behin batean bazen musika nota urdin bat. Nota baxu bat zen, ez zen batere adierazgarria: gainerako notek ez zioten jaramonik egiten eta ez ziren arduratzen harekin harmonian egoteaz. Nota urdina bakarrik geratzen zen eta ia sumatu ere ez zen egiten: kaleko eta patioetako zaratarekin nahasten zen eta inoiz ez zen musika biurtzen. Ez zekien urdina zenik ere, inork ez baitzion esaten. Gainerako notek ez zuten kolorerik, eta ez zioten kasurik egiten: haientzat tinbrearen distira, irau pena eta intentsitatea baino ez ziren kontuan hartzekoak. Ho riekin baizik ezin zitekeen musikarik egin. Nota urdina baxua eta indarrik gab ea zen, eta dantza egiten saiatu eta etengabe lore batetik belar batera, soro goldatu batetik mendi gailur batera jauzika jarduten bazuen ere, inoiz ez zuen lortzen abes ti alai baten doinua entzunarazterik. Triste eta deprimituta bizi zen, horregatik. Baina ez zen bakarra, horretan. Zeren bazen besteek en tzuten zituzten notak berari iristen ez zitzaizkiolako eta musi karik sortzen ez ziotelako triste zegoen mutiko bat ere. Beste mutikoak abesten ari ziren bitartean, ahoa arrunkeriaz eta do toreziarik gabe zabaltzen ikusten zituen, eta ez zuen ulertzen zergatik barre egiten zuten. Eta, entzuten ez zuenez eta uler tzen ez zuenez, ez zen gai hitz egiteko eta musika egiteko. Egun batez, entzuten ez zuen mutiko horrek nota urdina rekin topo egin zuen, n ota hura ezkila lore zuri baten ingu ruan hegan egiten saiatzen ari zen unean. Zoragarria iruditu zitzaion: haren kolore urdina eta lorearen zuria ezin hobeto egokitzen ziren elkarrekin, eta belarraren berdearekin eta mi txoleten gorriarekin, eta nota urd inaren zalutasunak eta arin tasunak poza eta alaitasuna ematen zion. Mutikoak inoiz ez zuen notarik ikusi, beste nota guztiak kolorerik gabeak zirela ko; horregatik, txundituta geratu zen, eta haren atzetik abiatu zen, zohi batetik ahuntzaren bizarretara , leiho arasa batetik lorategi bateko loreetara hegan zihoan bitartean. Eta haren atzetik ibiliz, irribarrea ateratzen zitzaion, ikusten ari zen hura musika zelako eta orain bazekielako musika nola egin. Denbora behar izan zen nota urdina mutikoaz ohartze ko: bakarrik luzaro egoten ohitu denak, azkenean besteei ez die arretarik egiten. Erreparatu zuenean, ordea, txundituta geratu zen bera ere: gainerako notak zoliagoak, luzeagoak, distira tsuagoak ziren: zergatik jarraitzen zion, hortaz, berari, muti ko h ark? Gero, poliki poliki ohartuz joan zen, eta poztu egin zen. Handik aurrera bera ere konturatu zen urdina zela. Inorez Behin batean inor ez zegoen, baina nork esan? Inork ez, jakina: inor ez zegoenez, inork ezin ezer esan. Horregatik, oso bitxia zen i nor ez zegolako istorio hura. Egia zen, hori bai, inor ez zegoelako, baina inork ezin zuen esan hori. Geroago, noizbait, norbait izan zen, baina gauza bitxiak ez ziren bukatu horrenbestez. Norbaitek noizbait inor ez zegoe lako istorio hori kontatu zuenea n, gainerako guztiek kopeta zimurtu zuten eta sekulako galdera ikur handiak jarri zituz ten. Zeren, nola jakin garai batean inor ez zegoenik? Inor ez zegoenean, hori jakin zezakeenik ere inor ez zegoen, eta nor bait izan zenean, ezin esan inor ez zegoeni k. Beraz, behin egia izan zen inor ez zegoelako istorio hori, baina inork ezin esan. Orain denek diote beti izan dela norbait. Ez da egia, ja kina, garai batean inor ez zegoelako. Baina esan al daiteke besterik? Map a Anttonek mapa bat aurkitu nahi zuen. Seguru nahi zuen orientatu, eta gauzak eta lekuak non zeuden jakin nahi zu en: etxetik kioskora edo izozki dendara zenbat zegoen; non biratu behar zen plazan lagunekin elkartzeko; futbol zelaia iparraldean ala hegoaldean, ala erdialdean zegoen ; trenbidea airetik edo itsaspetik zihoan. Baina hainbesteko zehaztasuna ezinezkoa zela zirudien: gauzak aldau egiten ziren, mugitu egiten ziren, eta Anttonek ezin zuen den dena laburbildu. Egun batean izozki denda ixten zuten; hurrengoan izozki denda bih urtzen zuten kioskoa; astelehenean lurrikara batek futbol zelaia bota eta adreilu pila bat eginda uzten zuen; as teazkenean Lurraren berotzeak airetik zihoan trenbidea itsas peko trenbide bihurtzen zuen. Lurraren ardatza ere kontuan hartu behar zen, gain era, batzuetan kolpetik aldatzen baitzen: iparraldeko haizea hego haize bihurtzen zen eta Saharako hai zea Groenlandiatik zetorren. Horrela ezin zuela segi erabaki zuen Anttonek. Goiz ba tean animoso jaiki zen, kioskora joan (une hartan kioskoa zegoen l ekura) eta gurutze bat jarri zuen gainean; eta harrez kero kioskoa ez zen mugitu. Ondoren gauza bera egin zuen izozki dendan (une hartan izozki denda zegoen lekuan) eta futbol zelaian eta eskolan eta plazan eta Groenlandian eta Tinbuktun. Lan asko zegoen egiteko, gurutze haiek guztiak jartzen; baina oso lan polita zen, zeren orain egin baitzitekeen mapa on bat eta seguru egon hurrengo egunean ere balioko zuela, eta baita hurrengo hilabetean ere eta baita mende baten buruan ere eta berdin mila menderen buru an. Gaur egun Donostia inguru guztian daude gurutzeak. Eta pozik eta seguru dago horrekin. Inoiz edo behin burutik pa satzen zaio gurutze bat jarri beharko lukeela bere gainean ere; hala gauza bakoitzak bere leku jakina edukiko luke mapan, eta zalantza g uztiak kito izango lirateke. Mun duko gaitzak Garai batean haurrek inoiz ez zuten indijestiorik izaten. Kiloka goxoki eta turroi jan, eta mantapean kuzkurtzen ziren, suge bat sator bat jan ondoren lurrean kiribilkatzen den beza la. Goxoki haiek guztiak irentsita egin beharrak egitea neke tsua izaten zen, jakina, eta inoiz malkoak ere etortzen zitzaiz kien begietara. Baina goxokiak jatea hobea zen ez jatea baino, eta inor ez zen hasten estuarena egiten: gauzak zetozen bezala ha rtzen ziren, malko eta guzti, eta, oro har, gauza txarra ez zela pentsatzen zen. Behin bekozko iluneko sendagile serio bat azaldu zen, be sapean liburu lodi pila bat zuela. Haurrei eserlekuetan eser tzeko agindu zien eta lezioa ematen hasi zitzaien. Urdailaz, kiloaz, zukuez, humoreez, azidoez eta gatzez hitz egin zien: horrek denak oso oreka hauskorrean nola egon behar duen, eta nola beti dagoen arriskua oreka hori gutxien uste denean hausteko eta zarata handi batez erortzeko. Haurrak beldurtu egin ziren, eta beldurrarekin arazoak hasi ziren. Lehen, izan ere, dijeritu egiten zuten, jakin gabe: zenbaitetan errazago, besteetan gehiago kostata , baina dijeritu egiten zuten. Orain berriz, “ dijeritu ” hitz misteriotsu eta mehatxagarri hura eta beste hitz misteriotsu eta mehatxagarri asko ikasita, kezkaz beterik zeuden beti. “Dijerituko ote dut hau? –pentsatzen zu ten edozer gauza ahora eraman bain o lehen –, dijeritzeko mo dukoa ote da? zer ondorio izango ote du nire dijestio prozesu etan?, ez ote dit indijestioren bat emango?” Eta kezkatuta zeudenez eta hainbeste galdera zutenez, arreta handia eskaintzen zioten beren barruan gertatzen zen guztiar i. Min pixka pixka bat sentitzen zuten orduko, der diot?, gurgura bat sentitzen zuten orduko, hitz uholde bat hasten zitzaien belarrietan burrunbaka: “Begira, ez dut ongi dijeritu ”, “Indijestioa eragin didan zerbait jan dut”, “ Dijestioa errazteko zerbait h artu behar dut!”. Eta, azken buruan, ezin ezer jan; ez bakarrik goxokiak eta turroia, baizik eta ezta me nestra eta okela ere, eta ez ziren jolas egiteko gauza ere. Jolas egiteko gauza ez zirela ohartu zirenean, haurrek bilera bat egin zuten lore hori pi la bat zegoen belardi berde batean eta erabaki hauek hartu zituzten. Lehenik eta behin, senda gileari ipurdian ostiko bat eman eta handik uxatzea. Bigarre na, eserlekuak kendu eta eskolara ez joatea. Hirugarrena, hitz kezkagarririk eta mehatxagarririk ez erabiltzea. Esan eta egin; sendagileari ostiko bat eman zioten, eserlekuak belardira era man eta piknik bat egiteko erabili zituzten, eta kiloka goxoki eta turroi jan zuten. Handik pixka baterako, bakea zegoen. Eta puska batean bakea izan zen. Harik eta handien gelatik zarata handi bat entzun zen arte. Haurrek, jakin minez, atea zabaldu zuten, eta zer ikusiko? Beraiek ostikoz bidalitako sen dagilea handiengana joan eta haiek hitz egiten utzi... eta hark dijestioarenak ez ezik gainerako gauza ilun eta be ldurgarri haiek guztiak irakatsi zizkien. Eta orain, sendagilea bere ka tedratik urrumaka eta poz pozik irribarrez ari zen bitartean, handiak garrasika eta etsita zeuden, elkarri ostikoka. Aurkitu berriak zituzten munduko gaitz guztiak. Haurrek soinak ja so eta atea itxi zuten. Belarrietan kotoia sartu eta mantapean kuzkurtu ziren, turroi puska eder bana rekin. Aingeruaren izerdia Aingerua etorri zen lekuan hotz egiten zuen. Malkoak, masailetan behera irristatu ordez, izoztu egiten ziren; izer dia poroetan gogortzen zen; horregatik, Aingeruak ez zuen ez izerdirik ez negarrik egiten. Inguruan zuen guztiari begira egoten zen bere begirada garbi eta argiaz; begirada bat aski zuen belar printza ororen, inurri ororen, ipurtargi ororen ez kutuko egitura atzemateko. Eta bakar bakarrik geratzen zen, argitasun harekin gaiztakeria guztiak uxatzen zituelako, gezur guztiak argitzen zituelako. Jende guztiaren eguneroko ogia di ren gezur eta gaiztakeria haiek bakardade hartatik askatu ahal izang o lukete, beharbada. Behin Aingeruak begiak itxi zituen eklipse bat ez ikusteko, iktiosaurio bat bidera atera zitzaionean beste alde batera be giratu zuen, ez zien arretarik jarri zerumugan eratzen ari ziren ekaitzei. Bere barnera begiratu zuen, horren o rdez; eta hu tsune handi bat ikusi zuen. Eta negar egin zuen; eta malkoei kosta egin zitzien hodi zurrunduak zabaltzea, baina azkenean bidea zabaldu zuten eta uholdeka atera zitzaizkion masailetan behera. Eta berotasun handi bat sentitu zuen barruan, dese rosotasunaren edo tentsioaren eraginez, beharbada; eta izerdi tan blai zegoela ohartu zen. Hain beste historia Historiaren une batean, norbaitek kontentu ez zegoela adierazi zuen. Historiaz, alegia: ez zegoela batere kontentu historiak zeraman bideaz eta berari jokatzea suertatu zitzaion paperaz. Bigarren mailako pertsonaia zen; talde ekintza ba tzuetan parte hartzen zuen eta esaera dibertigarriren bat edo beste botatzen zuen, baina gertakizunen nondik norakoan ez zuen pisurik , ez zuen historia aldarazten, jende guztia arnasa rik gabe uzten zuten uneetan inoiz ez zen agertzen. Mundu berri baterantz abiatu behar zenean, justu justu agertzen zen kaian pilatzen zen jendearen artean; maitale gazteak ilargiaren argitan neska ederra beso artean estutzen zuenean, bera ohe ratuta egoten zen, hotza harrapatuta. Ez zegoen eskubiderik, esaten zuen gure pertsonaiak: hainbeste denbora eta hainbes te eszena eduki jokatzeko, zirkunstatziarik desberdinenetan, eta al ez zegoen modurik paper e sanguratsoagoren bat joka razteko? Lehenago ere izanak ziren horrelako kexuak, baina etsiak, beldurrez eginak ziren denak: korridoreetako ahotsak, festa hondatzaile petraltzat inork har ez zitzan segituan itoak. Gure pertsonaia hau, berriz, ahots goran mintzatzen zen, haserre samar, eta aitzakia asko ematen zuen; eta haren errebindika zioak hasiak ziren nabarmentzen, kontentu ez zeuden beste batzuengan ere oihartzuna aurkitzen. Autorearekin harrema netan jartzen saiatu ziren orduan, baina ez zuten aurk itu: His toria idatzi ondoren urrutiko uharte batera erretiratua omen zen; uharterik perfetuena omen, eta ezin omen daiteke ames tu ere hura baino hoberik; eta Autoreak ez zuen nahi inork traba egiterik. Testua bilatu zen, aldaketa batzuk egin eta bes te pasadizoren bat txertatzeko, baina inork ez zekien non ze goen testua; areago oraindik, zurrumurrua zebilen testurik ez zela existitzen, ez zegoela idatzita. Bakoitzak bazekien zer egin eta zer esan behar zuen; beraz, ez zegoen Testu bat izan be harrik; automatiko joka zitekeen Historia, korda emandako erloju batek gelditu gabe funtzionatzen duen bezala. Puska batean horrela jarraitu zen, beraz, giroan geroz eta tentsio handiagoa sumatzen bazen ere: alde batetik pertsonaia errebeldea, geroz eta jarraitz aile gehiagorekin, eta bestetik ir tenbideren baten bila saiatzen ziren bolondres setatiak. Egun batean ordea, pertsonaia errebeldea aspertu egin zen hainbes te itxaron eta itxaron eta hainbeste historiarekin: zerbait egin beharra zegoen, aukera ausart b at egin beharra zegoen. Ho rrela, bada, karabela bat mundu berri baten bila itsasoratzera zihoan hurrengoan, kapitaina itsasontziko zubitik jendetza ri agur egiten ari zen bitartean, jende artetik atera, itsason tziraino zegoen tartea urrats handiak egi nez igaro, sokazko eskailerari sendo heldu, kapitainari eskuetan erratz bat jarri eta bultzada batez itsasontzi barrua garbitzera bidali zuen, eta bera jarri zen haren lekuan, itsasontzia helmuga ezezagun ba terantz abiatzen ari zen bitartean jendetzari a gur egiten. Egun hartaz geroztik haren berri ez da askorik entzun, bai na haren ekintza hura betirako geratu da Historian idatzita. Eta Historia bera ere Egun hartan eta Ekintza harekin buka tu zen, errebeldearen aldekoek haren ereduari jarraitu baiti ote, eta era guztietako aukera harrigarriak, apeta hutsezkoak eta askotan zentzugabeak egiten hasi baitziren geroztik. Gaur egun, beraz, hainbeste historia, hainbeste ekintza, hainbeste testu eta hainbeste autore daude, denak letra xehez idatziak, non, nor baitek bere burua serioegi hartu eta Autorea dela esa ten hasten bada, Historia hura kontatzen diote (edo Historia txoa, orain eßsaten den bezala), eta nola bukatu zen azaltzen diote: nola horretarako aski izan zen jendetzaren artetik ir ten eta urrats handiak eginez norbere patutik bereizten zuen tartea igarotzea. “Norbere” hitza nabarmenduz, eta ez “patu” hitza. Hogeita ham abigarren orrialdea Hogeita hamabigarren orrialdean ez zegoen ezer idatzita. Ezta “32” ere. Hogeita hamabigarren orrialdea zuri zegoen. Lehenengo kapitulua hogeita hamaikagarren orrialdean bu katzen zen, eta argitaratzaileak hurrengo kapitulua ezkerreko orrialdean hasterik nahi ez zuenez, hogeita hamahirugarren orrialdean hasi zuen, hogeita hamabigarren orrialdea zuri utzita. Gainerako kapitulu guztiak ezkerreko orrialdean bu katzen ziren eta ez zegoen, beraz, orrialde zuririk utzi beha rrik; horregatik, hogeita hamabigarren orrialdea zen liburu hartako orrialde zuri bakarra. Liburu bateko orrialde zu ri bakarra izatea ez da gauza atse gina. Liburuak munduaren gainerakotik bereizitako herritxo batzuk bezala izaten dira. Denbora gehienean apalean egoten dira, bakar bakarrik, eta azalak baino ez du harremanik izaten kanpoko munduarekin: beste liburu azal batzuekin, gehien bat, baina baita eguzkiarekin eta hautsarekin, eta aldian be hin kanpoko albisteak dakartzan euli berritsuren batekin ere bai. Norbaitek apaletik ateratzen baditu, ez ditu zabaltzen ere; beste norbaiti erakutsi bai, beharbada, baina or duan ere aza lak baizik ez du gozatzen munduaz. Eta zabaltzen direnean ere, orrialde bakoitzak minutu bakan batzuetan baizik ez du ikusten argia, eta argiaz ahal den guztia gozatzeko ahalegin horretan askotan gertatzen da nahastea eta gero ezertaz ez go goratzea. “Zenbat pertsona zeuden eserita ni irakurtzen, bi ala hiru? Eta nitaz hitz egiten zuten? Eta gustatzen nintzaien? Ez naiz ohartu, ez naiz gogoratzen, eta baliteke beste inoiz halako ukerarik ez izatea”. Horregatik, bada, liburu bateko orrialdeek elkarrekin hitz egiten dute batez ere. Eta, zer esan askorik izaten ez dutenez, elkar larrutzen aritzen dira gehienbat. Pentsatzen ahal duzue nolakoak entzun behar izaten dituen orrialde zuri batek. “Be gira horri: zenbakirik ere ez du”. “Ondoan duen orr ialdeaga tik ez balitz, zein den ere ez luke jakingo”. “Batere ez balego ere berdintsu izango litzateke”. “Liburua garestitzeko baizik ez du balio”. Eta halaxe, isildu ere gabe. Horrelako gauzak ez dizkiote aurpegira esaten, baina leku askorik ere ez da i zaten liburuen artean eta lehenago ez bada geroago entzun egiten dira. Hogeita hamabigarren orrialdeak pazientzia handia zuen eta ez zuen protestarik egiten, baina asko sufritzen zuen. Behin jabea agertu zen bere semearekin; mutikotxo geldi gaitz bat zen ; okerren bat errazago egingo zuen, zuzena bai no; hori seguru. Liburu azalak kezkatuta zeuden. Askok egin zuten asperen, aitari entzunda lasaiturik: “Oraintxe emango dizut puskatzeko liburu bat. Hartu hauxe. Ez du ezertarako balio”. Orrialde zuria zuen l iburu huraxe zen, eta mutikoak paper pila bat bihurtu zuen santiamen batean. Orrialdeak ha serre eta txundituta zeuden, baina haien abenturak ez ziren hartan bukatu. Handik pixka batera orri artean bila hasi zen aita; orrialde zuria hartu eta hegazkintxo bat egin zuen. Alde zuria kanporantz jarri zuen, hala politagoa iruditzen zitzaio lako; hala bada, hogeita hamaikagarren orrialdeak (lehenengo kapituluaren bukaera zenez, erdiraino zegoen idatzita) ezin zuen ikusi zer ari zen gertatzen. Geroxeago ama azaldu eta esan zuen: –Zer egin duzue? txukundu hori dena! Gainerako orrialdeak sutara joan ziren eta haietako hi tz eder guztiak errauts bihurtu ziren. Hogeita hamabigarren orrrialdea, berriz, lorategira joan zen hegan, eta zuhaitzak eta tximeletak ikusi z ituen, eta ongi begiratzeko astia eman zion. Hogeita hamabigarren orrialdean ezer idatzita ez zegoelako, hori dena. Ezta “32” ere. Gizon hilezkorra Behin, ezin jakin nola, gizon hilezkor bat jaio zen. Zeha tzago esateko: nahi zuenean hil zitekeen; horretarako aski zen Iturri Gaiztoko ura edatea; baina nahi ez bazuen ez zen hilko, eta hori bai zori handia. Iritzi horretakoak ziren behintzat ha ren lagunak eta familiartekoak; eta zorionak eman eta eman aritz en zitzaizkion. Gizon hilezkorra handitu egin zen, lana aurkitu zuen, ez kondu zen eta seme alabak izan zituen. Eta pozik eta kon tentu bizi izan zen, aldi batez. Gero, ordea, inguruko jendea hiltzen hasi zen: ezagutzen zituen guztiak eta emaztea eta se mealabak desagertuz joan ziren banan banan. Orain jende berria agertzen zen, eta gizon hilezkorrak hutsetik hasi behar izan zuen berriro: berriro ezkondu, beste seme alaba batzuk izan, beste lagun batzuk bilatu. Lagun berri bat egiten zu en bakoitzeko, hutsetik hasita kontatu behar izaten zion bere historia guztia, bere historia ezagutzen zuenik ez baitzen iza ten dagoeneko, eta historia luzea zen, gainera, egunetik egu nera luzeagoa. Eta gizon hilezkorrari iruditzen zitzaion ez zu ela merezi histori a hura kontatzea, zeren lagun berri hura ere galdu egingo baitzuen handik urtebetera edo ordubetra. Eta geroz eta gutxiago agoantatzen zuen besteen begietan ikusten zuen beldurra eta amorrua. Udaarratsalde batean, beraz, gizon hilezkorra Iturri Gaiz tora joan zen, hari zerion uraren aurrean eseri zen eta ordu luzeak eman zituen hari begira. Egia esateko, ikusi ere ez zuen egiten, ura: bere bizimodu gogor eta kupidagabe hartan pen tsatzen zuen. Azkenean jaiki, makurtu eta edan egin zuen; han zeuden perts ona bakanak harrituta geratu ziren. Eta baita gainerakoak ere; amorruz eta beldurrez erotutako hiri handi etan berria zabaldu zenean ezin izan zuten asmatu zergatik. Bihar Behin batean bazen bihar. Orain dagoeneko ez da. Beste egun bati deitzen diote bihar, baina bihar dagoeneko ez da go. Bihar atzo bihurtu zen, edo iaz. Mutiko jatorra izan eta oilasko lapur bihurtzen denarena bezala: ez da bera, beste bat da orain. Bihar egun eguzkitsu eder bat zen. Goizean goiz jaiki eta sasoi sasoian sentitzen zinen. Kanpora atera eta belardian lau salto egiten zenituen, eta gero barrura berriro, dutxa on bat hartu eta ongi gosaltzeko. Kafesnea aurrean jarri eta egun har tan egin beharrekoez hitz egiten zen: eskolaren ondoren eros ketak egin behar z iren, lagunak ikusi behar ziren, eta gauean garrantzi handiko partida bat eman behar zuten telebistan. Gure ekipoak aski zuen berdinketa egitea azken finaletara jo ateko; kontrakoek erasoan jo beharko zuten, eta erasoan de fentsa ahaztuko zuten... Ni bi har zalea zintzen. Aldian behin behar dira horrelako egunak: umore onean jartzen zaituzte eta irribarreak luzaro irauten dizu, itzaltzeko denbora luzea behar duen garrak be zala. Orain, ordea, biharrik ez dago: atzo bilakatu da, edo iaz. Eta ez da gauza bera: bihar atzo bilakatu zenean euria ari zuen eta ezin zitekeen etxetik irten eta inork ez zuen hitz egiteko gogorik, eta gure ekipoak bost huts galdu zuen. Kontrarioak eraso egitera behartuta zeuden eta eraso egin zuten. Orain beste egun bati deitzen d iote bihar, eta norbaitek esaten du egun honetan eguzkia egiten duela eta joan gaitez keela kanpora eta irabazi egingo dugula partida. Eta baliteke egia izatea, baina beste egun hau ez zait interesatzen; okerra go, ez dakit zergatik deitzen dioten bihar. Biharrik ez dago: atzo bilakatu da, edo iaz. Adar bakoitzen lurraldea Sinestekoa ote da adarbakoitzak, begi amultsu eta mantsu ko hipogrifoak, sirena atsegin ederrak, denak desagertu zirela? Ez horixe: hemen daude oraindik. Ez ditugu ikusten, hori ez. Argiak ez du atseginik hartzen haien gorputz ederrak zipriz tintzen, teilatuko urak egun euritsuetan zipriztintzen duen bezala. Barrenera sartzen zaie, ura lur harrotuan sartzen den bezala, eta hantxe ezkutatzen da, pozik eta kontentu. Argiak mai te ditu eta beretzat nahi ditu. Usaina, ordea? Goroldio eta belar bustiaren usain hura, eguzkiaren eta urrutiko hondartzen usain hura, erle berritsu ek gortejatutako lore hostoen usain hura? Usain hark ez du nahastu nahi planeta hau hutsatuta daukaten ki rats nazkaga rriekin. Beldur da kutsatuko ez ote den, ez ote duen galduko bere arintasuna, bere garbitasuna, eta hala jarraitzen du lotu rik, ez da ateratzen aire kutsatuetara, ez zaigu iristen guregai naino. Egia da topa genitzakeela oraindik, laztand u genitzake ela haien forma harmoniaz beteak, besarkatu genitzakeela. Edo entzun genitzakeela haien kantuak ilargi beteko gauetan, amesteko nahikoa argi baina ikusteko ilunegi egiten duenean. Gu, ordea, telebistari begira geratzen gara gauean, eta egunez geroz eta gehiago urruntzen gara haiek beren irtenaldietan erabiltzen dituzten bidezidor ibilgaitzetatik. Bide berberetatik ibiltzen gara denak batera, zarata handia eginez. Eta zaratak, gauza jakina da arreta jartzea eragozten duela. Zaratak itsutu egiten du. Ez sinistu kontatzen dizuetena: adarbakoitzak ez dira bizi mundu honetatik kanpoko iritsi ezinezko urrutiko lurralde batean. Gure artean daude, inoiz ez dute hemenik alde egin, eta betiko bideetatik kanpo bilatzen baduzue, ilargi beteko gauetan belar ria luzatzen baduzue, egonarriz eta adi itxaro teko ausardia baduzue, baliteke egunen batean haiekin topo egiteko eta haien harmoniaz betetako formak laztandu eta besarkatzeko aukera izatea. Orduan, nork jakin, baliteke go roldio eta belar bustiaren usai nak ez izatea zuekin kutsatzeko beldurrik, eta argia ados egotea haiengan ispilatu eta haiei di en maitasuna zuekin ere partekatzeko. Batez besteko bizitza Tomas nekazari arrunt bat zen. Bazituen emaztea, seme alabak, lehengusuak eta ilobak, oiloak eta untxiak, eta petral itxurako astotxo bat. Astean sei egunez lan egiten zuen eta zazpigarrenean atseden hartzen zuen: normala, eskoba parti da bat, basoerdi ardo eta solasaldi batzuk lagunekin. Gaztea zenean mend iko soldadu izana zen, eta aldian behin oraindik ere joaten zen haien topaketetara; elkarrekin kantuan egiten zuten eta emozio handiz besarkatzen zuten elkar. Egun batean emazteak babarrunak prestatu zizkion. Hain besteraino gustatzen zitzaizkion babarru nak, eta hain ona zen gainera egun hartan prestatu ziona, non hamar platerkada jan baitzituen, eta bete beterik sentitu zen, urdailak danborra bailitzan azala tenkatzen ziola. Oheratu zen eta han hil zen. Hemen bukatu da historia, esango duzue. Ba, ez: has i egiten da hemen, zentzu batean. Zeren jakin behar duzue begiak betirako itxi zituen une hartan, garai hartako gizonezkoen batez besteko bizitza doi doi bete zuela Tomasek: hirurogeita hamabi urte, lau hilabe te, hamaika egun, hiru ordu, hogeita bost minutu, berrogeita zazpi segundo eta hogeita hemeretzi ehunen. Eta denbora ho ri zehazki bizi izandako bakarra zen, gainera, zeren, nola esan, den denak justu bizidenbora horixe beteko balute bezala bai ta batez besteko bizitza, baina inor ez da denbora horretan zehazki bizitzen. Batek hogeita hamar urte egingo ditu, beste batek berrogeita hamar, eta batez bestekoa berrogei izango da, baina gerta daiteke berrogei urte inor ez bizi izana. Datu guztiak jasotzen dituen ordenagailuak Tomasen he riotzarenak jaso zituenean, argi gorri pila bat piztu zitzaion eta txirrin pila bat hasi zen joka eta bata zuriaren patrikan bo ligrafoa zuten gizon pila bat mugitu zen. Kointzidentzia han diegia zen, aukera hura galtzeko. Batez besteko bizitza zehazki bizi izandak o gizon bat gizon guztien ordezkaria da, nolabait, horretan eta zehazki ikertu behar da, ongi arakatu behar da, denei buruz dena jakiteko modu bat delako, nolabait. Herrialde osoan ezagutu zen kasua. Espezialista, ikertzaile, kazetari, tele aurkezle, irit ziemaile, komentatzaile eta kanta ri arin pilak inguratu ziren etxaldera; emazteari, seme alabei, lehengusuei eta ilobei elkarrizketak egin zizkieten, oiloei eta untxiei argazkiak, astoaren arrantza zuzenean emititu zuten, babarrunen prestaeraren ikerket a zientifiko bat egin zuten. Ekimen handiko pertsona batzuek aste osoak igaro zituzten han inguruan kartatan jokatzen, Tomasen lagunak izandako ak hobeto ezagutzeko, eta izan zen soldadu txanoa jantzita soldadu ohien topaguneetara azaldu zenik ere. Handik hila bete batzuetara zokorik ezkutueneraino aztertua eta miatua zuten Tomasen bizitza, eta ikerketa horren guztiaren fruitu, azal forratuzko liburu handi bat argitaratu zen; Tomas neka zaria: gure garaiko gizona zuen izena. Herritarrek, harro bai harro, monumentu bat eraiki zioten plazan. Horrela bada, aldi batez Tomas ez zen besteak bezalako gi zon arrunta izan. Ez zitzaion askorik axola, egia esateko: nor bait izaten hasi zenean, orduantxe galdu zuen interesa gauza horietan. Eta funtsean ongi dago, zeren ez baitzuen batere sufritu batez besteko bizitza hamabi segundo ehunen luzatu eta berriro beste edozein bezalakoa bilakatu zenean. Liburutegia Behin, haitzuloetako gizona baino lehenago, mamuta k eta dinosauruak baino lehenago, lur honetan baziren oso zibiliza zio aurreratua, gurea baino askoz ere aurreratuagoa zuten iza ki batzuk. Hain ziren zibilizatuak non den dena baitzekien; ez ordu arte gertatutakoa bakarrik, baita gero gertatu behar zuen a ere, handik minutu batera, urtebetera, mende batera gertatu behar zuena ere. Bazekiten euria egin behar zuen ala ez, edo nork irabazi behar zuen Frantziako Tourra, noiz izan go zuen gosea Iratik eta zer jango zuen. Egia da ez zirela den bora guztian gogoratzen horretaz: haiei ere gertatzen zitzaien gauzak ahaztea, edo zerbaitetan ez pentsatzea. Eta haiei ere gertatzen zitzaien harritzea euria egiten bazuen edo Iratik go sea bazuen; baina mahaian eseri, bi kontu atera eta zertaz ha rriturik ez zegoela ohartzen ziren. Gauzak gertatu ziren bezala gertatuta, ezinbestekoa baitzen euria egitea edo Irati goseak egotea. Egun batean (egun tamalgarri batean, ikusiko dugunez), aginte handiko norbaitek ustekabeko haiek guztiak bukatu egin behar zirela erabaki zue n. Gauza guztiak aurrez jakin zitekezkeela, zer gertatu behar zuen jakiteko kontuak egitea aski zela bazekitenez, merezi zuen kontu haiek behin eta beti ko egitea. Horrela bada, aginte handiko gizon hark liburutegi handi bat eraiki zuen, kontugile pila ba t bildu eta lanean jarri zituen. Kontugile haiek X egun batetik aurrera hasi ziren, eta egun hartan gertatu behar zuen guztia argitu, liburu handi batean idatzi, eta liburutegiko apal batean jarri zuten liburu hura. Eta hurrengo egunari ekin zioten. Eta ha laxe segidan, egun bakoitzeko liburu bana, hilabete bakoitzeko apal bana, urte bakoitzeko horma bana. Hasieran gauza dibertigarria iruditzen zitzaien, eta balia garria ere bai. Igandean zer eguraldi egin behar zuen jakin nahi bazenuen, liburutegira joan eta segituan erabaki zeneza keen hondartzara joan ala etxean gelditu. Zer erabakiko ze nuen ere liburuan idatzita zegoen, jakina; baina arrazoizko erabakia izaten zen, eta inor ez zen kexatzen lehendik idatzita egonagatik. Handik pixka batera arazoak has i ziren, hala ere. Berehalaxe ikusi zen inork ez zuela korritu nahi Frantziako Tourrean edo futbol partida bat jokatu, nork irabazi behar zuen aurrez jakina zelako. Haur bat jaiotzen zenean, gauza polita izaten zen lehenengo hortzak zenbat hilabeterekin at e rako zitzaizkion jakitea, baina eskolan diktaketan lau bat ate rako zuela edo oporretan besoa hautsiko zitzaiola jakitea ez zen horren polita. Hiru urtez lan egin ondoren, kontugileek hogei horma be teta zeuzkaten, eta ondorioak ezin txarragoak ziren . Noiz hil behar zuten aurrez zekitenak oheratu egiten ziren eta ez zuten handik jaiki nahi izaten (hori ere liburuan idatzita zegoen, ja kina); gainerakoak urrutiko gauzez baizik ez ziren arduratzen, beren seme alabei edo bilobei gertatu behar zitzaizkie nez eta abarrez. Bien bitartean liburutegia aurrera zihoan. Hamar urteren buruan solairu oso bat zegoen beteta, bai na lanak geldiroago zihoazen, kontugile asko ohean zeudela ko eta handik jaikitzerik nahi ez zutelako. Kanpoan ere gau zak ez zihoazen ho beto: familietan ohe gehienak hartuta ego ten ziren goizetik gauera, eta baita hurrengo goizera arte ere. Geroz eta jende gutxiago zebilen kalean, eskolan, tabernetan; autobusak erdi hutsik zebiltzan, eta zenbaitetan ibili ere ez, auto gidaria oheratuta z egoelako eta jaiki nahi ez zuelako. Kontugileetako bat izan zen oheratzen azkena. Ordurako dena itxita zegoen, baita liburutegia bera ere, baina hori ere idatzita zegoen liburu batean. Baina inolako liburutan idatzi ta ez zegoena zera zen, ordurako libur utegia itxita zegoelako: hain mundu zibilizatua hautsak jango zuela aurki, eta hauts haren gainetik igaroko zirela mamutak eta dinosauruak, eta haren gainetik igaroko zirela arrastaka eta arituko zirela bo rrokan haitzuloetako gizonak. Oinatzak Oinatzak erabat haserretuta zeuden oinekin, oinak harro putz hutsak zirelako. Oin bat hondarretan edo zementu be rrian edo jangelako aulki bigunean pausatzen zen bakoitzeko, oinatza agertzen zen: unean bertan, segundo zatirik txikiena ere igaro baino lehen. Oina pausatu eta oinatza agertu ia gau za bera izaten zen, atzerapenik txikiena ere utzi gabe. Oinak eta oina tzak konpondu zitezkeen maila bera izanda, elkarre kin adostu eta elkar errespetatuz, bakoitzak berari dagokiona eginez, baina zoaz eta esaiezu hori oinei! Gauza guztien jato rria, bizitzaren oinarria zirela uste zuten. –Guregatik ez balitz zuek ez zina teke existitu ere egingo –esaten zuten –. Zer axola dio noiz agertzen zareten? Gu pau satu baino lehenago azalduko bazinate ere, guk zer erabakiko egongo zinateke. Inori ez litzaioke buruan sartuko esaterik oinatzak badirelako direla oinak: alderantziz esa ten da beti, eta ez arrazoia falta dutelako. Geroago, egun batean, pertsona bat azaldu zen dendan, jantzi irazgaitz bat jantzita eta ur izoztuzko sifoi bat zuela, “Guardiak eta lapurrak” jolasaren azkeneko edizioa ematen ez bazioten denak bustiko zituela mehatxatuz. Bezeroak, izutu rik, eman egin zioten eskatzen zuena, eta hark norabait ihes egin zuen. Polizia inspektorea azaldu zen, eta oinatzak aurki tu zituen mendetako hautsetan. –Lapurrak hemendik alde egin du, inondik ere –atera zu en ondorioa. Po liziamorroiak miresmenez begiratu zion, eta polizia inspektoreak ospetsu bihurtu zuten bere esaera haieta ko bat bota zuen –. Oinatzak dauden lekuan, oinak ere izan behar. Kolpe latza izan zen oinentzat. Oinatzak barrez ari dira oraindik. Leku bat ideia batentzat Amaiak ideia bat izan zuen. Oso ideia ona: pentsatu hu tsarekin irribarrea eragiten dizun horietakoa. Amaiak gorde egin nahi zuen, gustatzen zitzaizkion gauzak gorde ohi zituen bezala. Behin, esate baterako, amona mantangorri bat aur kitu zuen, gorri gorria, puntu beltzekin; esku gainean zebilenean kilimak egiten zizkizun; alde egin ez zezan, mentazko goxo kikaxatxo zahar batean sartu zuen. Nahikoa leku bazuen mu gitzeko, eta Amaiak ogi apurrak jartzen zizkion beti, amona mantangorr iak goserik izan ez zezan. Gero, esku gainean nola zebilen eta kilimak nola egiten zizkion sentitu nahi zuenean, kaxatxotik atera eta jolasean aritzen ziren elkarrekin. Beste ba tean maskor zuri urdin handi bat aurkitu zuen; belarrian ja rri eta itsasoar en orroak entzuten ziren; komodako tiraderan gorde zuen, galtzen azpian. Han bigun bigun egon zitekeen, hondartzan bezala, hondartzan baino askoz ere garbiago, gai nera. Eta itsasoaren orroak entzun nahi zituenean, aski zuen tiradera zabaldu eta galtzak j asotzea. Ideiari zegokionez, ordea, arazo handi bat zegoen. Ideiak ezin baitira kaxa batean sartu, ezin dira galtzen azpian gorde. Ideiak eskuan ere ezin dira eduki. Nola moldatu ideia bat ez galtzeko? Idazten baneki –pentsatu zuen Amaiak –, paperean josi eta ez luke alde egingo. Edo amari esan beharko nioke bestela, hark idatzi dezan. Baina ez –erabaki zuen ongi pen tsatu ondoren –, nork esaten dit niri paper gaineko marra ho rietan ongi josita geratzen dela ideia? Ideia da marra horien ondoan egon behar d uena, eta marra horiek ideia ondoan du telako dira marra hutsak baino gehiago, baina egunen batean ideiak alde egiten badie, marra hutsak geratuko dira eta ez dute ezer esan nahiko. Amaia amorratuta zegoen, eta amorratuta zegoenean beti egiten zuen bezal a, aitonarengana jo zuen aholku eske. Aitona kulunkatzeko aulkian zegoen eserita, zerura begira edo. Hari ere ideiaren bat bururatuta, nonbait. –Aitona, oso triste nago –esan zion Amaiak. –Zer, bada? –galdetu zion aitonak. –Ideia bat izan dudalako. –Ideia txarren bat? –galdetu zion aitonak, kezkatu samar. –Ez, oso ideia polita: pentsatu hutsarekin irribarrea etor tzen zaizu. –Zergatik zaude triste, hortaz? –Galtzeko beldurra dudalako. –Galtzeko? –aitonari gauzak argi esanagatik, batzuetan ez baitzi tuen ulertzen, itxuraz. –Bai, galtzeko. Orain beste zerbait bururatzen bazait, ahaztu egingo dut, eta berriro gogoratu nahi dudanean ez dut aurkituko, eta ezingo dut irribarre egin. Aitonak burua astindu zuen. –Amaia –esan zion –, badakizu zergatik ideiak ezin diren eskura eduki? –Ez, aitona. –Jendeak kaxa batean edo kutxa batean itxita gordeko li tuzkeelako bestela, zuk zure altxorrak gordetzen dituzun beza la, eta ez litzateke ideiarik geratuko hortik zehar , ez ideia po litak behintzat, irribarre eragiten duten horietakoak. Orain, berriz, ideiak inork ezin ditu harrapatuta eduki, eta hortik zehar hegan dabiltza beti. Gaur zuri bururatzen zaizkizu, bi har beste bati, baina ezin dira preso eduki, ez dira ino renak zehazki, eta den denenak balira bezala da, nolabait. Eta edo nori bururatu dakizkioke eta irribarrea eragin. –Baina, aitona –esan zuen Amaiak –, nire ideia hau galtzen baldin badut, ez naiz pozik egongo lehen bezala. –Bai, pozik egongo zara, ez duz u betirako galduko eta. Beste egunen batean berriro bururatuko zaizu, eta irribarre egingo duzu berriro, aspaldi ikusi gabeko lagun bat topatzea bezala izango daeta. Denbora pixka batean edukiko duzu, eta gero agurtu eta bere lekura itzuliko da berriro, jende guz tiaren artera. Beste bana Hasiera hasieran gauza bakoitzetik bat baizik ez zegoen: txakur bakar bat, linterna bakar bat, aseguru poliza bakar bat. Aski zela zirudien, eta askoz merkeago, gainera: era horretan energia eta material berberarekin era gehiagotako gauzak egin zitezkeen, eta gauza mota gehiago, asmamen gehiago, aberas tasun gehiago izango zen munduan. Baina bazen arazotxo bat ere. Poxpolo batek (zegoen poxpolo bakarrak, hain zuzen) piz tu zuen eztabaida: –Poxpoloa nai zela esan didate –kexatzen zen –, baina zer dakit nik zer den poxpoloa? Inoiz ez dut poxpolorik ikusi. Nire burua bai, ikusi dut, baina buruaren erdia eta atzeko al dea ez, eta ikusten dudan zatia neu naiz, gainera, ez poxpolo bat. Ni naiz sufre zati gorri zta hau, ni ziritxo arin hau, ni isla mehe hau; barruko aldetik sentitzen naiz beti, eta barruko al detik ez zara poxpolo bat, ez zara ezer, zeu zara, eta kito. Eta ez dakit zer arraio naizen, izan. Beste poxpolo bat beharko nuke, ni ez naizen poxpolo bat , eta orduan bai, hari begiratu eta esango nuke: “Begira, hauxe da poxpoloa eta hori bezala koxea naiz ni”. Hasieran, baina hasiera hasieran, poxpoloak baizik ez zuen egiten protesta. Geroztik, ordea, zabaldu egin zen, eta edozein kale kantoitan metronom oak eta gaueko guardiak, manometroak eta errementariak, gatzontziak eta igogailuak, kexa berberak errepikatzen zituzten denek. Horregatik nagusiak iritziz aldatu behar izan zuen. Ustez ongi jokatu zuen energia eta material berberaz gauza mota asko eginda. Baina denak ari ziren kexu eta kexu. Ez zegoen beste erremediorik, beraz: gauza mota gutxiago, baina mota bakoitzetik beste bana egin. Ez zen erraza izan zein kendu eta zein utzi erabakitzea, eta oraintxe bertan ere ez dago batere garbi nagusiak ongi auke ratu ote zituen. Herensuge berde rik, esate baterako, ez dago (herensuge berdea, hobeto esate ko), berde hura guztia beste alkatxofa bat eta beste altzifre bat egiteko erabili behar izan baitzen, eta buru askotako hidrarik ere ez dago, buru haiek orangut anak eta nanoak egiteko be har baitziren, baina badira oraindik hidraren eta herensugea ren mira dutenak, eta pozik emango lituzketenak orangutan, nano eta alkatxofa guztiak, lokazti eta zingiretatik hidrak eta herensugeak ateratzen ikusteko. Poxpoloa be hintzat gustura geratu zen, zer zen ikasi zuen eta ez zen gehiago liskarraren sua pizten aritu. Harrezkero, denetik dago beste bana, eta kito arazoa. De na konpondu da; ia dena, hobeto esanda. Zeren handik gutxi ra nagusia bera hasi baitzen kezkatzen, b era baizik ez baitzen geratzen bakarra. Baina ez zegoen zer eginik: nagusi bi izatea ezinezkoa da. Beldurra zuen mutikoa Behin batean bazen gauza guztiek beldurra ematen zioten mutiko bat. Etxekonekoen txakurra bazkalondoko siestatik esnatzean ahozabalka hasten baldin bazen, mutikoak lasterka ihes egiten zuen (txakur gaixoa zur eta lur utzita). Norbaitek eskua luzatu eta laztanen bat egin nahi bazion, ikaratu eta atzera egiten zuen. Etxean ezezagunen bat sartzen baldin ba zen, korrika batean joaten zen bere gelara eta ohepean ezkuta tzen zen. Eta inoiz etxeak berak ere, edo gelak, izutzen zuen, eta orduan handik ere ihes egiten zuen, lorategian babesten zen eta izuaren izuz begiratzen zuen ingurura, norantz jo e zin asmatuta. Garai hartantxe, leku hartan bertan, bazen itxuraz ezeren beldurrik ez zuen gizon bat. Gerra eta zoritxarreko gertae ra guztiak ikusia zen, mila hondamen gainditua, basamortu erreak igaroa, zerurainoko mendietara igoa, itsasoaren hon dorai no eta lurraren erraietaraino jaitsia, eta inoiz ez zuen ezerk izutu. Behin, itxuraz ezeren beldurrik ez zuen gizon hark den denak izutzen zuen mutikoaren berri izanik, hari laguntzea erabaki zuen. Haren etxera joan, haren gelan sartu, lasai lasai eseri et a hala, mutikoa ikusi gabe, ohepean bilatu gabe, hitz egiten hasi zitzaion. –Hor, hagoen leku horretan, beldurra joan zaik? –galdetu zion. –Ez –erantzun zion mutikoak –, oraindik badut beldurra. –Eta badakik zergatik? –esan zion gizonak –. Beldurtzen haue na beti heurekin daramaalako, heure barruan dualako. –Eta zer da? –galdetu zion mutikoak. –Ez zakiat –erantzun zion gizonak –, inork ez zakik. Jaki nez gero, ez liake beldurrik emango. Baina bazakiat ez duela merezi ihes egiterik; bazakiat beldurra ez di adala nik ematen, ez txakurrak, ez eskua luzatzen dian jendeak. Orduko hartan ez zen ezer gertatu. Gizonak alde egin zu en, baina mutikoak ohepean jarraitu zuen. Lehenengo aldian inoiz ez da ezer gertatzen; bigarrenean ere ez. Baina poliki po liki zerba it aldatzen hasi zen. Beste batzuetan ere gertatu zen gelak mutikoa izutzea, gaua etorri eta hormetan itzal bitxiak marrazten zirenean; oraindik ere ihes egin zuen lorategira eta begiratu zuen ingurura, nora jo ezin asmatuta. Baina gerta tu zitzaion gizon ak esandakoak gogoratzea ere, eta ihesi alde egitea alferrik zela iruditzea, eta orduan berdin zion barru ra itzultzea ere. Egunak eta egunak joan ziren; eta mutikoak adi adi begiratzen zuen ispiluan, beldurra zeri zion asmatu ezinik, eta ahoa ahal zuen g uztia zabaltzen zuen gauza txarren bat irentsi zuelako ote zen ikusi nahiz. Baina ez zuen ezer aur kitu, jakina: aurkitu izan balu ez ziokeen beldurrik emango. Baina beldurra zuen, hala ere; une batetik aurrera, ordea, ez zion axola. Igande goiz batean e txetik atera eta etxekonekoaren txakurrari laztan bat egin zion; txakurra txundituta geratu zen. Harrezkero inork ez du ikusi mutikoa. Zenbaitek esa ten dutenez, basamortu erreetan eta zerurainoko mendietan galduta omen dabil, eta itsasoaren hondoraino et a lurraren erraietaraino ere jaitsi omen da. Liburua Behin batean bazen liburu bat inork irakurtzerik nahi ez zuena. Jakinduria handiko hitzez eta esaera zorrotzez betetako liburu bat zen, baina oso zaila zen ulertzeko. Hura ulertzeko, liburua bera bezain jakintsua eta zorrotza izan behar zenuen, liburu asko irakurria, hitzaldi asko entzuna, eta argia eta ilu na bereizten ikasia behar zenuen izan. Hain jakintsua, hain irakurria eta hainbeste hitzaldi entzuna ez bazinen, mentura ra irakurriko zenituen haren orrialdeak; hemendik esaldi bat, handik hitz bat jasoko zenuen, zerbait gogoratzen zizutelako, baina oker egongo zen gogoratzen zizuna: ez zen izango libu ruak esan nahi zuena. Eta liburua mindu egingo zen: gauza tristea da norbaitek hartu eta arreta gabe irakurtzea eta gaizki ulertzea. Horregatik, beraz, ezin ulertuzko orrialdetan, para grafo ilunetan eta aipamen kodetuen atzean gordetzen zituen bere jakinduriazko hitzak eta esaera zorrotzak. Inork ez zuen hura irakurtzeko gogorik izaten, eta apalean abandonatuta ze goen; bakar bakarrik zegoen, baina ez zuen sufritzen behin tzat. Baina denbora aurrera zihoan, eta iritsi zen jendeak gai nerako liburu guztiak erabat irakurri eta erabat ulertu zituen egun bat, eta norbaitek inork irakurtzerik nahi ez zuen liburu hura hartu zuen. Irakurlea ez zen oso gizon jakintsua eta zo rrotza. Lehenengo hiru orrialdeak ahozabalka irakurri zituen: baina laugarren orrialdean zerbaitek arreta deitu zion; glizina zuhaitz bat aipatzen zuen. Zentzu metaforikoan aipatzen zu en, jakina, sinekdokez edo katakresi bidez, ez zegoen seguru: ezkutuko aipamena bikaintasunaren esperientziari buruz zen, helburuen erre inura asintotikoki hurbiltzen den zentzuan. Gizon hark ordea, ez zuen bikaintasunaren, asintotaren eta katakresiaren berririk: etxean, txikitan, glizina zuhaitz sendo, harro bat bazutelako, eta urtero gogotik inausi eta urtero are indartsuago eta urrintsua go berpizten zelako gogoratu zen. eta, hala, luma bat hartu eta bere historia kontatzen hasi zen: txikia zenean munduak glizina usaina zuenekoa. Orain bada beste liburu bat inork irakurtzerik nahi ez zu en beste liburu haren ondoan, eta elkarri lagun egi ten diote. Zentzu batean, oso zentzu zabalean, gauza berari buruz dihar dute biek. Inork irakurtzerik nahi ez zuen liburua inork ez du ulertzen oraindik ere: ez dago hura irakurtzeko bezain jakin tsua eta zorrotza den edo argia eta iluna ikusi dituen ino r. Bai na konpainia apur bat izatea hari ere gustatzen zaio pixka bat. Isiltasuna Garai batean orain ez bezalakoak ziren gizakiak. Askoz ere ikusmen zorrotzagoa zuten, entzumena ere guztiz fina, eta usainik finen eta arinenak ere ez zien ihes egiten. Egia esateko, ezerk ez zien ihes egiten: den dena atzematen zuten. Olatuak uharrien kontra hausten zirenean, argi eta garbi be reizten zuten tantarik txikienaren hotsa ere; udako gauetan kilkerrak kirrinka hasten zirenean, batere kosta gabe bereizten zut en haien hegoen igurtzia. Ez zieten begia kentzen beti ze latan dauden germen gaiztoei, eta azukea kafean nola urtzen zen entzuten jostatzen ziren. Dohain horiek ez ziren muga tzen hurbileko gauzetara; bailara barren barreneko zuhaitzak zenbatzen edo its asoaz bestaldeko kanpandorreetako kanpai en hotsa entzuten ere trebeak ziren. Harik eta behin, giza ki haietako bat, bide horretatik ezer onik ez zetorrela ohartu zen arte. Distrazio gehiegi zegoen, gauza gehiegi beti kontuan hartzeko; ez zegoen inoren s olasari adi egoterik, inguruan hiz ketan ari zen beste edonoren hitzen oihartzuna entzun gabe. Sekulako nahasmentua zen, beraz, eta horrela ez zegoen lan egiterik. Aurkikuntza horrekin, besteak ere txundituta geratu ziren eta zerbait egin behar zela erabaki zuten. Betaurreko beltzak jarri zituzten, belarrietan argizaria sartu zuten, eta arropa zin tzilikatzeko gantxo batez itxi zuten sudurra. Azkenean gan txoak, argizaria eta betaurrekoak kendu zituztenean, itsu eta gor samarrak zeuden, orain bezala tsu, baina ez zuten garai bateko nahasmendu hura. Batzutan isiltasuna ere bazela iru ditzen zitzaien. Beste neska Irati nora joan, han izaten zen beti beste neska hura ere. Batzuetan kosta egiten zitzaion aurkitzea, lekurik bitxienetan ezkutatz en zen eta: barrinoi barrenean, Irati bere eskutxoez uretan txipli txapla aritzen zenean, leihoko beiran, gaua etorri eta kanpoan pauso batera ere ikusten ez zenean, ardo boti lan edo zilarra iruditzeraino garbitutako lapikoan. Baina ar mairuetan agertze n zen batez ere beste neska hura: ama gela handian ohea egiten ari zenean, Irati neska haren bila joaten zen, eta beti aurkitzen zuen, armairuek barruan zer dagoen ikusteko duten zulo handi horretan. Ikusi bai, baina ukitu ez, amak esaten zuen bezala, hari heltzeko modurik ez baitzego en, behin besterik ez bazen ere elkarri besarkada bat ematen biak ala biak gogotik ahalegindu arren. Ukitu ezin bazuen ere, ordea, ongi ezagutzen zuen Iratik. Ezagutzen zituen haren begi urdinak eta haren kopetako ile gaztai na kolorekoa, haren lauzpabost hortzak, haren ibilera zalantzatia eta haren jakin minezko begirada. Eta bazekien atsegina nola eman ere: elkar ikusten zutenean irribarre egi ten zion, eta besteak berdin erantzuten zion, berriro ikusteak poztu egiten zuela ko. Irati aldian behin petraldu eta negar egiten zuen; horrelakoetan amak armairura eramaten zuen, laguna ikustera. Hasieran laguntxoak ere negar egiten zuen, baina Irati sosegatu bezain laster, hura ere sosegatu egiten zen. Oraindik zotin pixka bat egiten zuten biek, baina gero joan egiten zitzaien eta barrez hasten ziren. Beste neskatxoak ere bazituen bere ama eta aita, eta, bai gauza bitxia, Iratiren amaren eta aitaren antz handia zuten, eta haien gauza berak egiten zituzten beti. Iratiren ama gela hand ian ohea egiten ari zenean, beste neskatxoaren ama ere bere ohea egiten aritzen zen armairu barruko gela handian; Iratiren aita gorbata janzten ari zenean, beste neskatxoaren ai ta ere gorbata janzten aritzen zen. Horrela bada, Iratik ez zuen biratu behar rik izaten amak ohea egitea bukatu zuen jakiteko: aski izaten zen armairu barrura begiratu eta beste amak buka tu zuen ikustea. Eta bere ziba aurkitzen ez zuenean, armairu an begiratu eta beste neskatxoaren ziba non zegoen begiratzen zuen: nahita egina z irudien, bere ziba ere hantxe egoten zen. Poliki poliki, hala ere, Irati pentsatzen hasi zen beste nes katxo hura beharbada ez zela bere laguna bakarrik izango, amak jarria izango zela, beharbada, berari laguntzeko. Armai ru barruko ama bere ama berbera izango zela beharbada (hain antzekoak ziren!). Armairu barruan zeuden gauzak kanpoan zeuden berberak zi rela, beharbada. Amaie rarik gabeko istorioa Behin batean bazen nola bukatu ez zekien istorio bat. Las tima zen, zeren oso istorio polita baitzen eta gustura entzu ten zen. Istorio hartako heroiak oso pertsonaia maitagarriak, kezka gabeak eta atseginak ziren; pertsonaia gaiztoak, berriz, ilunak eta harrigarriak; eta gertakizunen haria, ustekabez eta bihurgunez betea. Baina biribildu gabe zegoen, ez zen ikusten nora zihoan, ez zen burutzen. Pixka baten buruan istorioa agortu egiten zen, ifarra g aldu izan balu bezala; horretaraino ez dago ezer txarrik, istorioak ere nekatzen baitira eta atsedena behar izaten baitute: liburu bat osatu behar da eta, orduan, ikusiak ikusi. Baina bukaeran ikasteko zerbait izan behar du te, halako lezio lauso bat izan , bide seguru bat erakutsi, non dik jo izateko. Gure istorioak, ordea, ez zuen horrelakorik: ezta jakinduria pixka bat ere, zentzuzko gauzarik batere ez. Eta liburu batean ez da sartu behar horrelako gauzarik. Istorio batek garrantzizko gauzaren bat iraka sten ez badu, sertarako sartu liburu batean? Eta istorio bati gerta dakiokeen gauzarik makurrena gertatzen da orduan: jendeak ahaztu egiten du. Gure istorioak sekulako beldurra zuen jendeak ahaztuko ez ote zuen. Egun batean, ordea, ia indarrik geratzen ez zitzai onean eta etsi etsita zegoenean...

2023-12-01

Deserria-haurtzaro

booktegi.eus MADDI ZUBELDIA AROZENA desherria haurtzaro Unai, Nahia eta Ibairi, lerroen artetik maitasuna jaso dezaten. Aitzin solasa Honako liburu eder hau ez da ustekabean sortu, ez da udaberriko goiz batean bat batean sorturiko lili polit usain onekoa, ez, liburu honek baditu bere aitzindariak, badu bere bidea egina, badu bere istoriotxoa. Egilea Maddi Zubeldia ziburut arra dugu, gazte gaztetik euskalgintzari lotua dena, Azkaingo ikastolan andereño, H eden taldean kantu egile eta abeslari, hor tarteka olerkari... Ongi ondutako sortzailea da. Eleberri hau, nolabait erraiteko, orain arteko bidearen gailurra da, ongi irabaz itako gailurra. Maddik bihotzez eta sentimendu sakon handiaz idazten du, ez du errealitate gordina xerkatzen, sentikortasunez ikusiriko errealitatea baino. Horrek, hala ere, ez dio bere liburuari deus kentzen, aberasten eta edertzen baizik. Eleberri honetan maisutasun han dia erakutsi du, lumaren nondik norakoak ongi zuzentzen dakiela garbi azaldu digu. Bere idazkera zuzena eta halaber zorrotza dugu, hasieratik amaieraraino kontakizunaren ildoa ongi lotzen eta uztartzen dakiena. Gaia arras berezia eta bi zatitan banatuta dago. Lehen zatian Ana neskatila horaila dugu protagonista nagusia eta bigarrenean Mila izeneko neska. Nahiz eta bi pertsonaia izan, Maddi Z ubeldiak ongi lotzen jakin ditu bi neska hauen inguruan sorturiko pasadizo eta gertakizunak. Bi dira, baina, azken finean, liburua irakurtzean ikusiko dugun bezala, bat baino ez dira. Odolak uztartzen ditu bi biak. Tramak edo gidoiak, beraz, ongi harilkatu tako istorioa dakarkigu gogora. Bi pertsonaia hauen inguruan Hego Euskal Herria odolez blaitu zuen 1936ko gerla madarikatuaren ondorengo hamarkada hits luzeetan biziraun behar izan zuten euskaldunen bizimodu gogorra eta sentipen urratuak azaltzen dizkigu maisukiro. Barne barneraino umiliatu eta katakonbetara behartutako Herri baten eguneroko penak eta pozak agertzen dizkigu. Hor azaltzen den Arozena familia ez al da Maddirena? Landesetako Mezos herrira bizitzera joandako Ana neskatilak ez al digu nolabait Maddiren haurtzaroa islatzen? Bai, horixe! Liburu hau, neurri batez, auto biografikoa dela erran daiteke. Bigarre n zatian, Mila / Kandi binomioaren bitartez, garai hartako euskal gizartean jazotako gertaerak aurkezten dizkigu: Burgosko prozesua, Meliton Manzanas hil zutenekoa, haur lapurtuen auzia..., baina ez da horretan geratzen, eta kontakizuna gaurko gizartearen arazo edota problematika berrietara hurbiltzen du, inolako hausturarik sortu gabe. Horrela lesbianismoa du aipatzen, naturaltasun osoz, neholako taburik gabe. Aitzin solas hau idazten aritu izan naizen bitartean, H Edenen Intimitartean disko berria entz uten aritu naiz. Kantu gehienak Maddik idatziak eta musikatuak dira. Ekar dezadan lerro hauetara Xuxurla kantuaren lehen kobla, hortxe biziki ongi islaturik ikusi baititut nik Maddi Zubeldiaren barne sentimendua, etengabeko bilakaera eta estilo berezia. Haitzondo nintzeneko oroimenean, zainetan barna neraman bizia oraindik ere, xuxurlaka ari da zur naizenetik, gogortu naizenetik, gogortu. Laburbilduz, erran genezake liburu bikaina dela, hastapenetatik bukaeraraino istorioaren ildoa xuxurla batean, arte z eta zuzen, eroat en duena. Alabaina, ez dut uste liburu hau Maddi Zubeldiak eskainiko digun azkena izanen denik. Liburu hau goi goian ibili den arren, ziur naiz Maddiren luma ez dela hor baratuko, eta gailur garaiagoen xerka abiatuko delakoan nago. Geroak erranen. Joseba Aurkenerena Urruñan, 2016ko apirilaren 8an. LEHEN PARTEA Frantziara bizitzera Zenbat kilometro ote Irundik Mezos era? Ehun eta hogeita hamar bat, asko botata. Alabaina, sei urteko haur hari etengabea iruditu zitzaion. Ezin jakin xuxen n ola joan ziren: autoz, kamioiez ... ez zekien. Baina bidaiaren goitikin gustua betiko gelditu behar zitzaion eta Landetako pinudia zeharkatu bitartean, urdailetik ahoraino zintzurretik gora igo zitzaion txistu garratza ere bai, leku hartatik hurbiltz ea urdailak onartuko ez balio bezala. Mezos. Herrixka tristerik bazen, huraxe... Iritsi ziren bada etxe berria izan behar zuen hartara. ‘Frantziara bizitzera! ’ Aitak han lan egingo du eta. Eta poeta. Azal penik izan zenik ezin segurtatu ; neskatxak ez zuela tutik ulertu, hori segur . Irungo bizitzatik ez bat ez bi, Mezos eko hilerrira. Autotik edo jautsi, eta neba arrebak sarrerara hurbildu ziren. Ataritxoa zegoen eta bertara berehala haur talde bat gerturatu zen. Zein ote zen haien arteko hizketa? Neskatilak ikus zitzakeen haur haiek mintzaira arraro misteriotsu irrigarri hartan etorri berriei zerbait erran nahika, irudiz. Eta hauek, ‘gui, gui, no, no ’ errepikatzen (horixe zen frantsesez zekiten guztia eta) . Luis, neba, Ana baino lau urte zaharrago ere bazen eta hura berehala egokitu zen egoerara. Hantxe abiatu zen mutiko parrasta harekin lasterka eta, batez ere, keinuka. Ana, haatik, aita amekin etxe berria ikustera. Sei urterekin zuen hizkuntza maila n ormatik gorakoa ez izanik ere, berria nozioa a ski finkatua zuen: ‘berria : zaharraren aurkako zerbait ’, antza. Zaila, ondorioz, etxe triste ilun heze harekin lotura egitea. Bigarren erran nahia intuitu zuen, beraz: lehenagotik ezaguna ez dena. Hori. Gendarmerie hitzaren hizkiak oraindik ere irakur zitezkeen aitzinaldean. Jendarmerian biziko zirela! Izan ere, egoitza gris eta zaharkitu hura bere garaian jendarmeena izan baitzen. Une h artan ez zion haurrak txisteari graziarik hartu. Etxe inguruan, baratze antzeko belardi tristea zegoen eta gibelaldean etxola zahar bat, noizbait tresnak edukiko zituena, agian. Larreak nagusitu zitzaizkion eremuari, inongo aitzur ukaldirik ezean. Zur belt zezko eskailera dardarti batzuk igo eta etxebizitzako atea. Ireki amak. Sartu Ana amaren atzetik. Puskak deskargatu aitak. Iluna. Ilunpea. Ezer g uti ikus zitekeen, baina amaren begi urdinak lausotzen ikusi zituen, bai, neskatilak ; edo, bederen, barneko malko isilak sumatu, sukaldeko espazio hitsa bete zuen zotin mutua, zoko usainak gaina hartu zion arte. ‘Ea ume, eon zaitxe ataixan, garbitxu biar det eta! ’ Aita isilik, garraiatu eta garraiatu. Neskatxa ataixan jarri, traban ez, baina, baxter batean xintxo xintxo, geldi geldi, isil isil. Huraxe zen Ana. Isil isila, baina bere buruari amesgaitz hartatik noiz deabru iratzarriko ote zen galdezka. Lekuz kanpo zegoen. Hura ez zen bere mundua, ez bere herria, ezta ber e etxea ere. Hura ezinezkoa zen. Atzo Irungo Alfonso Morales kalean bizi zen neska horaila zen; neba ri eta biei pollitos de oro esaten zieten ilea urre kolorekoa ba itzuten; eta begi urdin urdinak ; eta Anari ama k bi motots alai egiten zizkion; eta gona tx ukuna janzten zion ; eta bekainak txistuz orrazten zizkion kalera irten baino lehen, polit polit joateko; eta Tia Angelesen La Vergaresa dendatik pasatzen ziren; eta Mariasunek donuts bat eskaintzen zien; eta igandeetan bonba bana ere erosten zien amak, kremaz betetako bonba gozoa, eta zoriontsu ziren; eta Gabonetan erregeak ikusten zituzten; eta San Martzialetan txuriz jantzi eta kantinerak txalotzen zituzten; eta udan Hondarribiko hondartzara joaten ziren autobusez. Eta gaur Mezosen zeuden... Orduantxe berean, arratsalde hartan, harrizko koskan jarririk zela ezagutu zuen sei urteko haurrak arroztasun sentipena, bizi guztirako berarekin eramango zuena. Berria huraxe ere. Ondoko hilabeteak laino lodi batez inguratuak bailiran igaro zituen. Flash zenbait baizik ez: aita leher egina pinudian lan egitetik itzulita; Bleyni (nagusia) alua; ama leher egina zerratokian ari izan ondotik; ama haurdun, aita pozik. Haurrak eskolan. Ikasten. Frantsesez egiten ikasi zuten amen batean. Murgiltzea bezalakorik ez da horretarako. Hobeki erranda, beharra bezalakorik ez. Murgiltzea baino, ez itotzea baitzen kasu hartan premiazkoa. Irakasleak ez zion Anari eskatutakoa ematen, ongi ahoskatu arte. Adinik gabeko emakumea zen Madame Baris. Betaurreko handiek aurpegi s erioa egiten zioten eta ile urdindua motto batez bildua zuen, mutxurdin itxura areagotuz. Ik asgelan etorkin bakarra zen Ana ; irakasleak hegalpean hartu zuen berehala, zorroztasunez tratatzen zuen arren. Guraizeak behar zituen batean, ‘zizo’ eskatu eta ezet z besteak, ‘ciseaux ’, ezpainak oilo ipurdi gisan emanik bigarren silaban. Anak berriz ‘siso’. Ezetz. ‘Sizo? ’ Eta horrela, ciseaux madarikatuak ahotik errun arte. Baina ikasi, ikasi zuen behintzat. Ikasle onak ez zion poza baizik ematen irakasleari. Berehala harrapatu zuen bere ikaskideen maila, baita gainditu ere. Eta irrigarriena edo, frantsesean ikasleetan azkarrena bilakatu zela hilabete guti barru. Gustatzen zitzaion entzutea (horretan esperient zia luzea baitzuen), ikastea; Poucet et son ami irakurtzea; eta luma mahai gaineko ziloan sartutako tinta ontzian busti eta letrak idaztea, txukun, bi lerroren artean ongi kokatuz, gorakoan marra a rina eginez eta beherakoan lodiarazteko presioa behar bezala neurtuz, ondoren x ukapaperaz lehortze a; eta emaitzari begira egotea, lan garbiak ematen duen gogobetetzeaz gozatuz. Lagunak ere berehala egin zituen eta, kanpotik ikusita, zaila zen asmatzea barnean zeraman tristura. Horretan ere, asko ikasi zuen neskatxak, sentitzen zituenak disimulatzen , alegia; harengandik espero zena zer zen bete betean harrapatzen zuen eta horretara egokitzen zuen jarrera. Lagunak beraz bazituen. Ikasle onaren dirdira erakargarria zuen eta beste haurrak hurbiltzen zitzaizkion jolasera gonbi datzera: harrapaketan zein kuku gordeka edota pilota jokoetan aritzeko, beti zegoen prest. Zango makoletan ibiltzen ere laster ikasi zuen; makuluak besape etan kokatu eta urratsak luzatzearen trukoa aise harrapatu zuen, zailena, haatik, bertara igotzea eta abiatzea zitzaiolarik, horretarako neurri egokiko horma bilatu behar baitzen hantxe bermatu ahal izateko, zango luzeetara hupatzekotan. Behin hori lortuz gero, oso jostagarriak izaten ziren haurren arteko lasterketak. Aste batzuen ondoren, bertako landestartzat zeu katen Ana! Garai hartan, osteguna izaten zuten jai ikasleek. Baina gurasoak laneko zirenez gero, haurrak bere n kabuz ibiltzen ziren, eta erreka ingurua zuten topagune. Herri hits hark zuen lekurik jasangarriena erreka zen. Ez zuen, ez , Bidasoaren dotorezi a, baina egiazko zuhaitzek hegiak apaintzen zizkioten eta Ana askotan joaten zen bertara, zurzuri altuek osaturiko katedral naturalera, babes bila. Besarkatu ere egiten zituen, inork ikusten ez zuela segurtatu ondoren, noski, azal leunaren kontra belarria ezarriz, bere bihotz taupadak arb olaren hatsarekin nahastu arte. Pinuekin aldiz ez zuen inoiz horrelakorik egiten, gorroto zituen pinuak. Agian bere egoeraren hobenduntzat zeuzkalako, baina ez horregatik bakarrik; pinuak, berez, ez baitzion mespretxua bai no iradokitzen: ergela iruditzen zitzaion, erro gabea, edozein haizetek hankaz gora barregarri uzten duena, hostoen ordez orratz jaurtitzaile inozoa, itzala ere xuhur ematen duen soldadu lerrokatua; izerdi gabeko erretxin a likatsu eta azal lakarreko gerlari hutsala, hau da, pinua, dena den, k omuneko ziloan bukatzeko sortua. Luis primeran moldatu zen. Taldeburu jarri zen iritsi ordu. Tratuan aritzen zen mukizu guztiekin. Kanika eman eta tiragoma jaso, tiragomaren truke pist olatxoa... etxe hartan bera zen komertziorako sena zuen bakarra, gaitasun guztia haren baitan bildua izaki! Behin batean, auskalo zer besta izan zen herrian. Bo, hango besten egitaraua lerro bakarrean zetzan: bi barraka zaharkitu eta lapinodromoa. Bai , jaunandereak: lapinodromo izeneko joko zirraragarria: untxi gaixo bat pista zirkular baten erdian , eta zenbaki batez seinalatuak ziren ate zilo batzuk inguruan. Bost libera zenbaki bat hautatzeko. Untxia hortik ateraz gero, zuretzat. Luis begira begira ego n zen , eta etxera. ‘Ama, zestua eta bost franko eman, konejua irabaztera nixe ta. ’ Ama irriz, semetxoaren atrebentziaren xarma pean. Eman zizkion eskatutakoak. Baita ekarri ere bueltan untxia etxera Luisek harro harro. ‘Esan nizun ba! ’ Handik egun batzue tara kazolakada ederra jan zen J endarmerian. Lapinodromoaz gain, jaiak alaitzeko ekitaldi harrigarria bez ain arrakastatsua zuten Mezosen : majoretteen desfilea. Fanfarreak lagundurik abiatu ziren herriko etxearen gibeletik, suspensea mantentzeagatik, antza. Urteko gertakarietan igurikatuena izaten zen herriko haur eta helduen tzat. Majorette haien janzkia ikustekoa zen benetan. ‘Sekula halakoikan! Zer da hau halakua? ’ atera zitzaion amari , harridurak jota. Izan ere, ez baitzuen lehenagotik inoiz halakorik ikusi. Anari ere bitxia iruditzen zitzaion haien itxura: gona motz motz pleguduna zeramaten, jaka brodatua, aztaletarainoko botak eta, bukatzeko, kapela luzea, luma erratza eta guzti. Horiek guztiak zuri eta urdinak. Ez zen baitezpada itsusia, baina bai dotorezia gabekoa behinik behin, eta ibilera militarrak ukitu komikoa gehitzen zion koadroari. Neskatilak San Martzialetako desfilearekin parekatu zuen ikusten ari zena: gogora ekarri zituen kantineren gona luze dotoreak, haien jarrera duina, txilibituen soinu fina entzun zuen, konpainia haiek guztiak sortzen zuten h armonia, herriaren alaitasunaren adierazle. Zer ikusirik ez Mezoseko izter desfile arrunt harekin! Luis lerrokadaren alboan ezarri eta nesken ibilera imitatzen hasi zen, belaunak altxatuz urrats bakoitzean, beso bat t olesturik eta majorettekin b atera iru dimenezko makila itzul araziz, ikusleen begirada gaitzesleei kasurik egin gabe, poz pozik. Ondotik zetorren fanfarreko musikariak imitatu zituen ondoren, bat banazka. Bonbo jole potoloaren ondoan zuen bide gehien egin, amak , ‘Eon za itxe geldik, lotsagabia halakua!’ erranez , belarritik hartu eta geldiarazi zuen arte. Laster ospetsu egin zen herrian mutikoa, eta ez baitezpada bere ideia onengatik. ‘Okerra da geo gure mutikoxkor hau! ’ Amak ez zekien gehiago nondik lotu semearen b ihurrikeriei aurre egiteko. Batean, auzoko katuak batu, zaku batean sartu eta txabolako teilatu gainetik banan banan jaurti, beti lau hanken gainean erortzen direlakoa egia zenez zientifikoki frogatzearren. ‘Ba ez, e, eztia denak salbatzen. ’ Bestean, herriko atso guztiak latsagian zeudela, errekan gorago ur hondoko lohiak ongi nahastu, eta ur jarioa neurtzeko zegoen tranpa ohola altxatu, ikuztegira ur zikina bidaliz. Emazteen oihuak herri osoan aditu ziren! Anak halako balentriarik batere ez. Ana Luisi begira, aitaren eskuen zai nei begira, haren hatz luzeei (alabak aitaren eskuak omen ditu), amaren tripa handiari begira. Laster sortuko, omen, ninia. Niniak baziren jadanik etxean bertan, auzoen apartamentuan, hain zuzen. Han bizi ziren Pettan eta Katalina, Baigorriarrak. Izan ere, euskaldunak atzematea izugarrizko pagotxa izan zen gipuzkoarrentzat. Amarentzat , batez ere. Katalinak lagundu baitzuen papereria guztietan eta eguneroko bizia eztitzen. Pettan artzain ibilia zen Ameriketan hogeita bi urtez, eta handik bueltan, andrea sorterrian hartu eta Mezoseko zerrategian hasi zen. Urte luzeak artaldeen konpainian pasatzeak zeharo mugatu zion adierazpena. Batzuei agian poesiarako gaitasuna garatuko zien; honi, haatik, holakorik batere ez. Gizon hertsia zen Pettan, dena zuen hertsi: bizkarra, burua, kopeta estuak ideien laburtasuna salatzen ziola, begi motelak, bata bestetik hurbilegi plantatuak. Helburu bakarra zuen Pettanek: dirua egin eta Baigorrira itz ultzea, han aberats gisa bizia bukatzeko. Katalina emazteetan goxoena zen, dena zuen leun eta fin. Serora bati pentsarazten zion Anari, Irungo eskolan haurrez arduratzen ziren horietako bat izan zitekeen, hain zen xuri, mehe. Edozein momentutan gorputzik gabe gelditzeko modukoa. Bikiak ukan zituen, alta. Bi neskatila, fin finak haiek ere, baina bitxiak, burua handi eta gorputza mehe; Anari arras normalak iruditzen ez zitzaizkionak, hasteko. Eta espero zuen amak ez zuela agian halakorik erdituk o. Lasaitu ere berehala: tripa bonbona hartan bazen bikiak bezalako seirentzat adina leku. Eta medikuak batto b aizik ez zuela segurtatu zuenez ... Behin baino gehiagotan, Anaren amak Katalina negarrez atzematen zuen, alabak eri edota ahul zeudelako, eta beti lelo bera izaten zen. Pilar haserre, haur horiei esnea baino ez ematea arriskutsua zela, behar zutela besterik, haragi eta barazki, indartzeko. Katalina negarrez, Pettanek ez zuela ezer entzun nahi, bildotsak esne hutsez hazten direla e ta haurrentzat berdin dela zioela. Eta Pilar sutan, senar astakirten harekin gauza onik ez zuela, ea bere burua ardiekin ko nparatzea nola jasan zezakeen ( errape huts haietatik ez zen bildots b akarra ere haziko, beraz bikiak ...) eta ea alabak hil arte aguan tatuko ote zuen. ‘Ze nauzu Pilar, hola da, ez dut fitsik iten ahal! ’ Pettan harria baino zekenagoa zen, eta nahiz eta dirua ausarki metatua izan, jateko doia erosteko baino ez zion andreari uzten. ‘Honek tximinixako kedarria re eleuke emango! ’ haserre Pilarrek. ‘Umiak eiteko re, tiro batekin bikua irten zaio artzaiai, hortan ere xurra!! ’ Anaren aitak grazia ateratzen zion edozein egoerari. Orduan, mendetako legeari jarraikiz, gordeka antolatu zuten emakumeek erresistentzia. Edo, zuzenago erranda, Pilarrek zituen neurriak hartu: etxean papilak eta pureak prestatu eta Artaburu jauna lanean zegoenean neskatoei ematen zien jatera. Baita gustura jan ere txikiek! Aste gutitan gertatu zen eraldaketa: hamar hilabeteko zapaburuei beso eta izter txoak bete zitzaizkien, matelak ere, lehenago aurpegia jaten zieten igel begiek tamaina normalagoa hartuaz, ilea ere areagotu zitzaielarik. Indartzen ziren neurrian, jartzen, xutitzen ere hasi ziren, irri egiten, jolasten... beste batzuek ziruditen. ‘Ikusteuzu, emaztia, esniaekilan aski utela! ’ Denak kontent! Katalinari berari ere irriño kokina atera zitzaion auzo lagunari kontatzerakoan. Tripa bonbona lehertzeko unea iritsi zen, 1968ko martxoaren 30ean. Erditze gurutzefikatz eko mila sufrikario pasata, Aki zen sortu zen Amaia, etxeko txikia, familiako frantses bakarra. Eta panpina bezain polita ez bazen ere, ederra zen, pottolo pottoloa. Zimur franko ikusten zion Anak eta eskutxo larrutuez kezkatua zen; ez ote zuen legena, bederen? Normala zela, l asaitzeko. Isildu zen, baina arrunt lasaitu ez. Herri hartatik deus onik ez baitzuen espero. Ongixko oroitzen zen iritsi eta pare bat astera zorriz emokatuak gertatu zirela. Amak ez omen zuen sekula santan halakorik ikusi, ezta gerla denboran ere! Hura zen nazka, hura! ‘Behekoengatik , seguru! ’ amak, neskatxaren ilean miaka. ‘Narrasak dia gero !’ (Klik! Zorri bat gutiago) ‘Ikusten ditxut bai, hazka ta hazka tximetan ’ (Klik!) ‘Nazkagarrixak ’ (Klik! Klik!) Susmopean zen familia Frantziako iparraldekoa zen, ch'timiak . Jende jatorra, baina Pilarren irizpideen arabera, ‘txarrixak baino zikinaguak ’. Luisen adin bereko semea zuten, Patrick, mutiko alaia, bisera gabe inoiz ikusi ez zutena . ‘Hoixe, biseria bai, ta azpixan, zorrixak multiplikatzen! ’ Etxera maiz etortzen zitzaien, Luisen bila, eta Pilarren pat ata tortilla itsuski maite zuen : ‘Om'let' de pom' de ter' ’, oihukatzen zuen, emazteak errepika zezan. Huraxe izango zen Mendaroko Pilarrek ikasitako frantsesezko lehendabiziko gauza. Zorriez gain, Patricken etxekoek bazuten beste altxorrik: telebista. Eta haurrak, nola ez, liluratuak zeuden, ikusten ahal zutelarik. Baina kasu, ez pentsa tresna hura nolanahikoa zenik: martxan jartzeko txanpon a sartu behar zitzaion, eta txanponari zegokion denbora agortzean, adio. Itzaltzen zen eta kitto, beste norbaitek beste moneta bat botako zion arte. ‘Pettanena izan behar zuen traste horrek! ’ Anaren aitak, barrez, alabak hainbeste maite zuen soinu gabeko irri hark sorbaldak saltarazten zizkiolarik. Haurrek , aldiz, umore gutiagorekin hartzen zuten kontua, noski. John Waynek Natalie Wood indioengandik salbatuko zuenez ez dute sekulan jakin. Dena dela, telebista ikusterik ez izanik ere, bazuten han beste ikuskizunik. Patricken amak larunbatero etxe aurrean desfilea antolatzen baitzuen, mozkorraren eraginez, buru gainean sukaldeko iragazkia jantzi eta gogotik kantuz ari zela. Senarra, aldiz, etxean gelditzen zen, bera atarira ateratzeko er e gauza ez izaki! ‘Narrasak ta mozkor lotsagabiak! Umiak, etorri zaitxezte barrura segitxuan! ’ Amaia egunetik egunera politago bilakatzen ari zen, eta Anak onartu behar izan zuen amak egia esan ziola, normala zela; eskutxoetako azalak bete zitzaizkion, hatz erroetan zilotxo adierazgarriak markatuz; antzeko zilotxoa ere ateratzen zitzaion ezkerreko masailean, irri egiterakoan, eta irriño bereziak berari zuzentzen zizkiola iruditzen zitzaion ahizpari, ‘ez kexa, laster alde egingo dinagu heme ndik’ errango balio bezala. 1968ko maiatzean han zeunden betiere, baina bazirudien Europa guztia inarrosi zuen oldar uhina Mezos uhartearen ondotik pasatu zela, ziliporta ttanttarik utzi ere egin gabe. Herri fosildu harengan ezin ezerk eraginik ukan. Aita, lehengo bizian, kamioilari gisa aritu zitzaien Irunen, lagun batekin enpresatxoa sortu ere egin zuen, adiskide onak kutxa eta guzti alde egin zuen arte. Gizonak negoziorako gaitasun handirik ez zuen, maleziatik ez baitzuen mikorik, eta, b estalde, eskuzabalegia izaki. Etxean zegoen apurra banatzeko prest zen beti, inor etorriz gero. ‘Atera, ateraizu ardo pixkat eta jateko zeozer . Tragoxkara bat eingo deu behintzat. ’ Eta andrea isilik, baina barnak irakiten ziola, arroltze moleta, xingar eta tomate prestatzera, plater hartan ematen zuena biharamuneko erraziotik kentzen zuela ohartzen zen bakarra baitzen, errealitatearen kudeaketa zuhurra bere kontu egonik. Hule loredunez estalitako mahai haren inguruan biltzen ziren zerrategian lanean ari ziren haiek bezalako etorkinak. Haiek bezalakoak, baina haiek baino okerrago zeudenak aitaren ustez, haiek familiarik gabe zeuden eta. Ez zegoen eztabaidatzerik. Atea zabalik bilatuko zuten beti etxean eta jateko zegoena banatuko zen denen artean. Horiek ziren etxe hartako legeak: inor ez da ate aurrean uzten. Sartzeko esaten zaio jendeari. Eta sartu ondoren, zerbait eskaini behar zaio. Elkartasuna txikitatik ikasi zuten haurrek aitarengandik. Etxe hartatik pasa ziren andaluzak, portugesak, galegoak, denak ongi etorriak ziren. Baina hori bai, eta hau beste lege hautsezin bat zen, beren artean egon orduko, euskaraz hitz egin behar zuten. Euskaldunak zirela esan behar zioten espainoltzat zituen orori, zuzenketa ezinbestekoa zen. Ez ziren espainolak, euskaldun ak baizik, eta harrotasunez aldarrikatu beharko zuten hori bizitza osoan! Etsaiak z eintzuk zituzten ere argi zen: f rankistak eta txakurrak. Nuarbeko Jose Manuel ek ez zuen dudarik, eta 1968ko ekainean ETAk Meliton Manzanas garbitu zuelarik, Mezoseko J endarmer ian sagardoa edanez ospatu zen, ‘ manzana para Manzanas! ’. Beste lege sakratua , honako hau: iganderoko garbantzuak. Eguna dotore seinalatzeko, aitarentzat ez zen modu hoberik: bazkariko , garbantzuak , haragi egosiarekin. Haurrek nahiago i zango zuten beste edozer, baina hala zen eta ez bestela; Gabonetan bisigua, San Josetarako angulak, eta igandeetan garbantzuak. Eta kitto. Goserik ez zuten pasa tu dirudienez, orduko argazki bakanek neska luxe txankamehe triste bat erakusten badute ere. Anak sufritzen zituen eskasiak bestelakoak ziren, ordea; eta hamaika jakik baino mesede hand iagoa zerk eginen zion bazekien: Euskal H errira itzultzeak. Itxaropena ez zuen ez galdu, egunak bere egutegi mentalean marratzen zituen, presoen gisara, baina kondenaren muga ezagutu gabe! Zerbait gertatu beharko zen nahi eta nahi ez handik alde egin zezaten. Horretan zalantzarik ez zuen. Uda bertan igaro zuten, alabaina. Uda bero zakarra. Aitak auto bat eskuratu zuen, bigarren mundu gerrak o filmetan agertzen diren Citroë n beltz haietako bat ; eta, igande batez, hondartzara eramango zituela. Mimizan era buruz abiatu ziren, bada. Autoa utzi eta oinez hareazko malda igo behar, pi nuak han ere, eta itsasoa azkenean. Horretan ere, Anak zuen hondartzaren oroitzapena aski argia zen, Hondarribira autobusez joaten baitziren lehengo bizitzan; eta hondarretan jostatzen ziren; eta uretan bainatzen ziren; eta uhainetan saltoka ibiltz en ziren. Bada, ahantzi hori ere, Landetako itsasoa hain zen bortitza, non ezinezkoa baitzen bainatzea. Baina, tira, itsasoa , behintzat, ikuspegia mugatzen ez zuen mundu irekia, arnas zitekeen aire gazi bizia. Eta han, ikusmugaz bestaldera, neskatxaren err oak, bere ametsak han nonbait, inoiz baino hurbilago. Edo urrunago ... Eta momentu hartan bertan, itsasoari begira zegoela, gertatu zen. Lehenik, buruko min ikaragarri batek etzan zuen hondar errearen gainera, eta arnasa hartu ezinik egon zen une batez, in gurukoak ezertaz ohartu ez zirelarik. Harriduraren ondore n, ez zuen beldurrik sentitu; alderantziz, sentipen atsegina zen hura: hondar errearen kontaktua, eguzkiaren usain beroa eta bera hantxe, inguruaren kontzientzia galdurik, beste mundu atseginago bate rako atean nonbait, gustura. Ez zuen, haatik, luzaz iraun momentu magikoak. Iratzarri zenean, hondarraren laztasunaren eraginez hotzikarak zabaldu zitzaizkion gorputz osora eta errealitate gordinera itzuli behar izan zuen. Baina esperientzia horren oroitz apena ez zuen galdu eta ez zezakeen susma istripu haren ondorio harrigarriak zein izanen ziren. Amets bidaiak Lehendabiziko ondorenak gau hartan bertan jasan zituen. Sukarraldi bortitz batek astindu zuen , lo sakonetik iratzarrarazi zuen arte. Beste batek, agian, gurasoak deituko zituen, baina Anak ez. Dena beregain hartzen ohituta zegoen eta jakin bazekien amak aski lan zuela Amaiaren negarrak kontsolatzen (niniak belarriko min handiak izaten zituen); eta aitak goizean goiz lanera joan behar zuela, lo guti egin eta; beraz, neskatxak disimulatzen ikasi zuen, lanik ez emateko ahalegin guztiak eginez. Izerdi hotzak maindireak busti zizkionez, estalkian kiribildu zen eta leihotik hurbildu, ilargi betearen argitasun eztiak erakartzen zuela. Eta hor, go rputzetik atera zela ohartu zen : logelako sabaitik ikus zezakeela bere burua zutik, leihoari begira, estalki marradunean bildurik, eskuineko oina ezkerrekoaren gainean gurutzaturik, usaia zuen bezala, eta dardarka. Ohea zimurturik zegoen, gaineko mihisea oinen aldean bildua, burkoan izerdiaren hezetasunak itzal berezia markatzen zuen. Kadira gainean, Anak erantzitako gona berdeak pleguak lurreraino zabaltzen zituen, abanikoa larruzko zapata beltzetaraino luzatuz. E ta gau mahaian, eskolatik hartutako Les malheurs de Sophie liburu barneko orri markatzailea ageri zen. Beste Anak, haatik, sabai gainekoak, ez zuen ez sukar , ez hotzik, alderantziz, inoiz baino arinago eta beteago sentitzen zen. Hondartzan bizi izan zuen aren antzekoa zen, baina oraindik ere bikainagoa: Irungo bizitza z oroitzeak sortzen ziona bezalatsu. Beldurrik ez zuen batere sentitzen, alderantziz, ausardia mugagabea, edozertarako gaitasun txundigarriak zuen betetzen. Kanpora begiratu zuen, ilargirantz, hain maite zuen ilargirantz, eta hegan joan zitekeela pentsatu orduko, kanpoan zen, J endarmeriaren t eilatu gainetik zihoala; eta gaua izanagatik, belar punta bakoitza, bakoitzaren kolorearen ñabardura, bakoitzaren luzera berezia bereizten zituen, eta ez zen zaila, berez zihoan gauza zen. Ohartu zen, ikusteaz gain, usain zezakeela ere lorategian amak land atutako arrosondo bakoitzeko arrosa bakoitzaren lurrina: arrosa horiarena gozo gozoa zelarik, gorriarena berriz beroagoa; eta usain bakoitzak bere tokia zuela, ez zuela batak bestea trabatzen, Madame Barisek ikasgelan koloretako margoak ordenatzen zituen b ezalaxe, bakoitza bere tokian. Zoragarria zen benetan. Dena gogoan atxiki nahi zuen, dena dastatu, usaindu, entzun eta ikusi nahi. Eta zentzu mozkortze horretan zebilela, konortea galdu zuen. Bere onera itzuli zenean, estalki marradunaren barnean zegoen, sukarraldia baretu zitzaion, eta ohera itzuli zen, amestu ala bizi zuenaren aztarna izate osoan zeramala. Uda hartan ospatu zen Amaiaren bataioa; Mezoseko euskaldunentzat hori gertakari gaitza izan zen, senide batzuek bidaia eginen baitzuten bertaraino. P ilarren ahizpa Felisa eta Bixente senarra etorri ziren, Amaiaren aita ama ponteko izendatuak izan baitziren. Jose Manuel ek anaia bakarra zuen, Inaxio, mutil zaharra eta hark autoa gidatzen ez zekienez, horretan mugatu zen gonbidatuen zerrenda. Pettan eta Katalinari ongi etorriak zirela esan zien bai Pilarrek, baina Pettanek aitzaki maitzaki bat bilatu zuen gomita ekiditeko, oparitan gasturik ez egiteko hain segur . Katalina pozik etorriko zen, baina senarraren meneko otzana izateari ezin utzi. Elizan ospat u zen bataioa. Egun seinalatu horretarako, denak apain apain prestatu ziren: Pilarrek soineko urdin ilun lepo zuri zabalekoa erosi zuen okasiorako eta senar rari larru koloreko jaka jantz araztea lortu zuen; baina atorra beso luzeari, jantzi orduko, mahukak urratu zizkion gizonak, ukondoetaraino jasotzeko, ez baitzuen bestela jasaten. Luisek berak ere bazituen bere maniak: hamar urterekin, galtza luzerik ez zuen jantzi nahi, ezta negu gorrienean ere. Galtza motzak jarri zituen beraz, alkandora zuriarekin. Ana k amak hautatutakoa ezarri zuen: soineko loredun motza, eta ile horail luzearekin belarrien inguruetan biribilduriko b i txirikorda orrazten utzi zion , Luisen isekei gor eginez. Amaia ez zen ia ageri puntilla txuri eta begizten artetik. Pilarrek harro harro begiratzen zuen bere familiatxoa, txukun eta apaina, gustatzen zitzaion bezalakoa. Pilar oso irtirina zen; edozein tokitara joateko, baita gutunontzira baino ez bazen ere, amantala eranzten zuen eta ezpainetan gorri pixka bat ematen, badaezpada ere. Anari barregarri zitzaion ohitura hori, Mezosen ez baitzen inor ageri etxe inguruan, auzoko zorritsuak izan ezik! Irunen egongo balira, tira... Baina Pilarri bost. Basamortuan egon arren, ez zukeen ohitura aldatuko. Norbere buruarekiko errespetuaren izenean. Amen. Elizkizuna hasi baino minutu batzuk lehenago iritsi ziren Mendaroko senideak. Anari sinestezina iruditzen zitzaion osaba izebak Mezosen ikustea, eta espazio ontzi batetik jautsi izan balira, ez zen gehiago harrituko. Harritu bai, pozt u ikaragarri! Bere mundua zeharo suntsitu ez zelako lekukoak ziren Tia Felisa eta Tio Bixente. Hildakoen mundura bizidunen mundutik zetozela iruditzen zitzaion, itxaropenezko mezu ekarle. Besarkada haietan b etiko lotuta geldituko zen neskatxa, itolarrian dag oena buiari lotzen zaion bezala; tiaren usai gozoa arnasten zuen birikak lehertu beharrean, tioren hitz goxoak ahogozatzen zituen. Gurasoen poza ere naba rmena zen. Edo, hobeki erranda, aitarena. Pilarren baitan poza eta lotsa lehian ari baitz iren. Ahizparen aitzinean itxura mantendu nahi zuen: dena primeran zihoan primerako mundu bikainean! Felisak eta Bixentek sinetsiarena bikain egin zuten, eta dena bikain iragan zen. Eliza bikainean sartu eta bataio bikaina eman zuen apaiz bikainak, Amaiak bikain bota zuen orro bikaina ur bedeinkatu bikaina kopetan behera hartzean. Bazkaria etxean gertatu zen. Euskal Herriko produktuak ekartzearen aitzakiaz, osaba izebek etxea jakiz gainezka utzi zuten: txorix o, urdaiazpiko, oliba, txistor , solomo, gasna, turroi, mazapan, arno, sagarno, Mendaroko bizkotxoak eta txokolatea..., Ali Babaren harpea zirudien sukalde xumeak. Pilarrek etxea bisitarazi zion ahizpari, koinatuek topa egiten zuten bitartean. Anari izebaren ohar baikorrak gehiegizkoak iruditu zitzaizk ion, baina ama lasaiago ikusten zuen, lotsaldia pasatu balitzaio bezala. Felisa beti izan zen oso adierazkorra: ‘Ene! Ene! Ze soineko dotoria daukazun! ’ Anari. ‘Ene ba, ze praka dotoriak daukazuzen! ’ Luisi. ‘Ene, Pilar, bai ondo zaudetela hemen! Leku trankila behintzat! ’ Alaitasuna sarrarazi zuen etxe ilun hartara eta Mendaroko bi ahizpek berriak trukatu orduko joan zen eguna, eta bakoitza itzuli zen bere mundura. Anak izeba osabak espazio ontzian sartzen irudikatu zituen, eta beraien planetara a biatu zirelarik, bere buruari hitzeman zion egunen batean haienganaino iritsiko zela amets bidaian , horrela deitu baitzuen sukar gaueko esperientzia. Zoritxarrez, ez zuen haurrak erabakitzen amets bidaiak noiz gertatuko zitzaizkion; saiatu zen, bai, begia k itxi eta gorputzetik irteten zuela irudikatzen, baina ez zuen nahi zuena lortzen. Gehienetan, botaka bukatzen zuen saiakera. Pilar kezkatzen zen noizean behin alabarengatik, batez ere hain guti jaten zuela ohartzen zelarik. Izan ere, Ana txorikumea beza in aise asetzen baitzen, eta horretan ere amari plazer egiteko ez zen gehiago jateko gai izaten. ‘Ume, jaizu barren txorouseinak lagata, gaixotu eingo zea ta! Beitxu iozu Amaiari : laste zuk baino geixo pisauko deu ta! ’ Amaiarekiko konparaketak alferrikakoak ziren, haatik. Anak ezin zuelarik ezin zuen. Ogi papur bakarra ere ez zezakeen irents asea zelarik. Are gehiago, nazka sortzen zion janari usainak eta askotan bere buruari gogor egin behar izaten zion mahaian zerbait hartzeko. Fruta zen gustura jaten zuen bakarra. Baina gosea gutitan sentitzen zuen eta ama hor izan ez balitz, lasaiki igaro zitzakeen egunak baraurik. Gainera, amets bidaian hasi zenetik, arinago izatearren edo, gutiago elikatzen zen, horrela gorputzetik errazki airatuko zelakoan. Bazen , halere, astean behin zertxobait jaten zuen momentu berezia: igande goizean aitarekin hartzen zuen hamaiketakoa. Hor aita alabak buruz buru aurkitzen ziren, eta Pilar etxeko lanez eta Amaiaz arduratzen zen bitartean, eta Luis herrian bihurrikeria berriren bat planifikatzen buru belarri zebilela, erritu bilakatu zena ospatzen zuten biek. Zeruko argia astekaria irakurtzen zuten elkarrekin, eta aitak zartaginetik bertatik jaten zituen arrautza frijituak eta txistorra alabarekin banatzen zituen; eta haurrak oh arkabean jaten zituen aitaren sardexkatik, bertsoak irakurtzen zituzten bitartean. Jose Manuel bertsozalea zen eta Txirrita, Uztapide eta Lazkao Txiki miresten zituen. Ana ahozabalik egoten zen kontu haiek entzuten, aitak gogoan atxikitako bertso parrasta kantatzen zionean, komentario eta guzti. Maiz kantatzen zuen Txirritak hasiera haietako txapelketa batean azaldu zelarik botatako bertsoa, bera sagardotegiko bertsolari izaki eta Donostiak o handikeria ikusiz sortu zuena : Larogei urte gainean ditut nago hanketako minez Donostiara etorria naiz herren haundia eginez. Bi bastoiekin txit larri nabil pausorik eman ezinez. Euskera ia ahaztu zait eta erderarikan jakin ez. Maixu batekin eskolan laster hasi behar det latinez. Eta azkena kantatzean, eri erakuslea astintzen zuen Jose Manuel ek, ustezko etsaiei buruz, euskararen defentsarako ezpata saindua bailitzan. Eta Anak bete betean jasotzen zuen gizonaren asalduraren zuzentasuna, arrautza frijitutan bustitako ogiaren gustuare kin batera. Mezoseko etxean benetako esanahia hartzen zuen Zeruko argia k. Bizi ilun hartara argitasun izpia paperean bilduta, altxor baten antzera ekartzen zuen aitak astero, bitartekari misteriotsu bati esker , eta bertan irakurtzen zizkionak alabak era bat ulertzen ez bazituen ere, oxigeno bafada baten modura hurrupatzen zuen iganderoko hamaiketakoa. Pilarrek alabari jateko agintzen zion aldi berean, bere buruari zernahi zigor jasanarazten zion argaltzearren. Haurdunaldietan metatutako kiloak gainetik ezin kendua sufrikarioa zitzaion eta edozertarako prest izaten zen gaztetako oroimenezko irudiari hurbiltzeko. Izan ere, Pilar oso neska liraina baitzen gaztetan. Berak harro aipatzen zuen nola bi eskuez gerriaren buelta egin zezakeen! Berrogei ur terekin gerria loditu izana jasangaitza zitzaion. Senarrari, haatik, halaxe gustatzen zitzaion andrea , eta ondotik pasatzen zen guztietan, ipurtaldea ferekatzen zion, emazteari amorrazioa eraginez. ‘Txipi, earra zaude ta! ’ ‘Bueno, bueno, mesedez, geldik eon zaitxez! ’ Txipi zen andreari Jose Manuel ek ezarri zion izengoitia. Gizonak bazuen denentzat ezizenik, eta Anak ez zion sekulan entzun norbaiti bere benetako izena ematen. Andrea txipi zen, katu begiak zituelako, pitxitxi, txipi .... Luis koxkor zen, ulerterraza zen arrazoiagatik. Ana berriz, kiri, txikitan arrautzari kiritzia esaten ziol ako eta Amaia txatu, sudur motzagatik. Eta horrela inguruko guztientzat; nagusia alua deitzen zuen, besterik gabe. Lucas andaluza Luki Luciano batai atu zue n, auzoko Patricken ama la generala zen, desfileengatik; senarra el general eta semea omele, patata t ortilla gustatzeagatik. Pettan artzaia zen, Katalina mojatxua eta alaba bikiak tirodobliak. Eta haurrek, amarengatik izan ez balitz, ez z ituzten jakinen etxe harta n aipatzen ziren gehienen izen ofizialak. Otorduetako elkarrizketetan naturaltasun osoz gonbidatuak ziren Buruh andi eta Cantinflas, Faustokopi ren berri galdetzen zen, Turtur gaixorik egon zela komentatzen zen, Macarras joan zit zaiola bisitan Patxibigotesekin ... Eta Pilar, beraz, Txipi . Aldizkarietan bi astez zortzi kilo kentzeko ikusten zituen errezeta guztiak saiatzen zituen, izan pilulak zein erregimen bereziak. Behin jakin zuen zigarro erretzeak gosea mozten zuela. Eta hara non abiatu zen Pilar zigarro erostera . Gustu hobea izango zutelakoan edo, menta gustukoak hautatu zituen , eta etxera. Lehendabizikoa piztu eta erretzen hasi zen bada, baina berehala nazkatu eta gustu txarra kentzearren txokolatezko bonboia jan zuen! Hasi orduk o bukatu zen Pilarren erretzaile garaia. Hori irrigarria bazen, pilulekin jostatzeak ondorio larriagoak eragin zizkion emakumeari. Hau da, kiloak galdu zituen , bai, eta kiloekin batera umorea, zainek gaina hartu zioten arte, eta ez zen giro haren inguruan garai haietan. Edozergatik sumintzen zen, oihuka ari zitzaien haurrei eta eskua joaten zitzaion behar baino maizago. Eta halakoetan, Anari zeharo eteten zitzaion jateko gogoa, amaren haserrea areagotuz. Aitak zuen giroa baretzea lortzen. Aski zuen ahotsa altxatzea isiltasuna nagusi zedin berehala. Jose Manuel ek ez zuen inoiz haurrik jo, berezko autoritatea zuen. Gizon gozoa izan arren, ukabila mahai gainean tinkatzen zuelarik, inguruko iskanbila eta zaratak kuxian gelditzen ziren. ‘Trankil biar da bizi! Pakia biar deu! Kiri, jan biar ezpaezu, ohera! ’ Ana ohera joaten zen, zigorrari eskerrak emanez. Halere, aitaren kexuaren iturri izatea oso gogorra egiten zitzaion neskatxari. Amaren oihuekin ohituta zegoen, eta bazekien nola jokatu: belarriak z erratzen zituen barnetik, eta ekaitza pasatzera uzten zuen. Aitarekin aldiz, ezin hori egin. Aitaren baitan sentitzen zuen etsipenak bihotza erditzen baitzion eta errudun zela pentsatzea jasanezina zitzaion. Afaldu gabe oheratu zen uztaileko arrats batean gertatu zitzaion bigarren amets bidaia. Aldi hartan, etzanik zegoela zuen gorputza utzi, eta iruditu zitzaion aho zulotik atera zela, baina ez zen hortaz ziur . Sabaian kokatu zen, aitzineko aldian bezalaxe, eta gelari errepasoa eman zion, baina lasterrago . Bere buruari ere doi doi begiratu zion, etzanik ahoz gora zegoela erreparatuz. Eta kanpo aldera jotzeko gogoa zuela konturatu bezain laster, baratzearen gainetik hegan zihoan eta ibilbidea kontrola ezinean abiatu zen pinudian barna, errekatxoraino. Han b erehala ezagutu zuen besarkatu ohi zuen zurzuri dotorea eta, une batez, goiko hostoetatik zintzilik gelditu zen, dilinda n; abar batetik bestera jautsiz , enbor luzetik behera lerratuz joan zen, arbolarekin bat eginez, posible zitekeela inoiz pentsatuko ez z ukeen bezala; zurzuriaren zerizana bilakatu zen, haren baitan murgildu, haren izerdi taupada epelek busti zuten arte. Maitasuna ote zen zuhaitzak ematen zion hura? Anak halaxe hartu zuen behintzat, eta bat batean errekan aurkitu zen, uharri xabalen artean, uraren gulu gulu kantaria gozatzen. Izkira zuri bati bidea ireki zion; honek eskerrak eman zizkion eta neska ez zen hortaz harritu. Korrontearekin jostetan hasi zen Ana, zapatarien zango luzeen artetik gordeka, eta urari gustua aldatzen ari zitzaio la jabetu zen, gazitzen ari zela, alegia, itsasotik hurbildu ahala. Itsasora heltzea bikaina zitekeela pentsatu zuen haurrak, baina hantxe utzi behar izan zuen ibilaldia, istant batean ohean baitzegoen berriz ere, ahoz gora lotan. Biharamun goiza deus ge rtatu ez balitz bezala iragan zuen neskak, Amaia zaindu zuen amak herriko auzapezaren etxean garbiketa ordu batzuk egiten zituen bitartean; ondoren bazk aldu edo mahaian egon zen, bederen; arratsaldea errekan pasa tu zuen eskolako lagunekin. Danièle Bero sapa izaten zen herrian eta errekaren freskura eskertzekoa izaten zuten haurrek. Hara iritsi eta denek uretara jauzi egiten zuten; denek , batek izan ezik. Danièle zortzi urteko neskak, Anaren justu kontrako i txura zuen , larru beltzarana, begi eta ile beltzak zituen m ezostar potoloak. Umorez ere itxuraz bezain iluna zen haurra , eta Ana zen hura alaitzea lortzen zuen bakarra. Ez zion besteen moduan galdetzen ea zergatik ez zuen bainatu nahi, ez zion trufarik egiten mahuka luzetan agertzen zelarik berorik zakarrenean. Bainatu ondoren, bere ondoan esertzen zen eta Madame Baris imitatzen zuen, eskolako azken egunean ikasitako olerkia haren ahotsa hartuz erranez, galdera bakoitzean doinua aldatuz : La mer s'est retirée, qui la ramènera ? La mer est démontée, qui la remontera ? La mer est emportée, qui la rapportera ? La mer est déchaînée, qui la rattachera ? Un enfant qui joue sur la plage avec un collier de coquillages. Eta Danièlek irri egiten zuen, une batez bere tristuraren sekretu astuna ahanzten, Anaren imintzioei esker . Anari gustatzen zitzaion lagunaren irria entzutea, karkaila ozena askatze an burua gibelera nola botatzen zuen ikustea. Eta ‘ Avec un collier de coquillages ’ erratean, madame Barisen bularralde be tea imitatzen zuen, ipurdia atzera botaz eta urrats batzuk emanez, ikaskideari beste algara bat eraginez. Behin, horrela zebiltzala, Danièleri atorraren gerrialdea altxatu zitzaion eta Anak ikusi zizkion hain artoski ezkutatzen zituen uspelak: bizkar erdia estaltzen zioten. Baina ez zion adiskideari deusik aipatu. Aipatu beharrik ere ez; bere begirada urdin grisarekin aski izan baitzuen Anak lagunaren ar imaraino sartzeko; eta begirada sakona Danièleri fereka baten gisakoa izan zitzai on, zauriak bat banazka gozatzeko ahala zuen fereka sendagarria. Anak, berriz, adiskidearen pairamenak berak biziko balitu bezala sumatu zituen, aita horren bortizkeria, ankerra bezain koldarra, ukaldien gogorkeria, gizonak bere ezintasunaren mugak marrazteko lez, behin eta berriro larru biguna joka markatzeko ahalegina; horiek denak irakur zitzakeen Anak begiratu batean. Eta une labur hartan, begirada urdin gris horren iraut e laburrean, finkatu zen bi haurren arteko lotura, sekretuaren korapiloak bermaturiko lokarri tinkoa. Gau hartan bertan Anak amets bidaia berri bat bizi izan zuen, amets gaizto baten antzekoa hura. Gela ilun eta hertsi batean zegoen neskatxa , soineko zuri batez jantzia, oinutsik, zoru heze eta hotzean. Halako batean, soinekoari begira jarri zen eta orban odoltsuak hasi ziren oihalaren zuritasuna gorritzen. Hasteko, orbanari zegokion gorputz atal bakoitzean odol jarioaren berotasuna sentitu zuen; eta laster , zauriek eraginiko oinazea, eta oinazea jasangaitz bilakatzen ari zelarik atera zen Ana gorputz minberatutik; iruditu zitzaion zainetatik jalgi eta zeldako ate gainean berrosatu zela. Ez zen ordea han luzaz gelditu, ate azpiko tartetik pasa tu eta kanpora atera baitzen berehala. Paisaia nolakoa zen ohartzeko astirik ez zion eman, eta eraikuntza desberdinetako hormak zeharkatu zituen, arrapaladan, batzuek latzak, besteak leunak, berinazkoak zituelarik gogokoenak, gardentasunagatik bere izatea biderkatua nab aritzen zuelako, ispilu lerrokada batek espazioa errepikatzen duen bezalaxe. Eta etxe bakoitzaren arima berpizten zuen bertatik pasatzean, irudi garbi bezain iheskorrak sortuz, denboraren dilatazio eta konpresio hartan. Bikoteen gorputzak nahasten, elkart zen, erditzeen irudi gogorrak, haurren jolasak eta borrokak, eritasunen kiratsak, herioaren melodia hitsak, eta, bat batean, lur iluna ren hezetasun epela, isiltasuna ... Airea, airea eskas, ahoa ireki arren birikak bete ezina, sudur zuloak lur beltzez beteak, ahoan ere lur gustua. Ondoko goizean Anak lasaitu ederra hartu zuen ohe garbian esnatzean , eta egun hartan arnasaldi bakoitza gozatu zuen, bere baitan aire erre serba baten egiteko asmoz, beste inoiz gertatu beharko balitzaio edo... Udako oporrak bukatu ziren, eta eskolara abiatu ziren haurrak. Anarentzat ez zen gauza handirik aldatu, Madame Baris izanen baitzuen berriz ere irakasle. ‘Berriz madan Barriz! ’ zioen Jose Manuel ek irriz , ‘ederra bularrez, ederrago gerriz! ’ Ikasgela aldatu zuten, alabaina, orain handien gelara pasatzen baitziren. Eta nagusitasun delakoaren adierazlerik nabarmenena irudien urritasuna zen. Bazirudien kontu serioek kolorega beak izan behar zutela, zuribeltzezko mundu hitsean mugitzen zirela ideia eta kontzeptu garrantzitsuak; eta haurtzaroa agurtzen joateko, inprimategiko karaktere ek osaturiko paperezko bide grisean ibiltzen ikasi beharra zegoela. Horma irudien ordez horma hizkiak zeuden; mapamundia bera ere zurbil zegoen, hainbeste ikasturtetan hainbeste ikasleren ezjakintasun geografikoak eraginiko asealdiak eraginda bezala. Bestela, betiko zurezko mahai lerrokadak, betiko ikatzez kargatu beharreko berogailua, betiko apalategiak, kaierez eta liburuz hornituak. Tokiak ere lehengoko berak atxi ki zituzten ikasleek, guti gora behera; Ana aitzineko lerroan kokatu zen, irakaslearen oholtzaren pare parean eta beste ikasleak beren sailkapenaren araberako distantzian, txarrena k gibeleko hormaren kontra kondenaturik zeudela, madame Barisengandik urrun, baina atetik hurbil, jolas garaira irteteko unean lehenak bilakatzen zirelarik, zigortuak ez zirenean noski. Mahai bat huts ik zegoen, haatik, Danièlerena. Madame Barisek azaldu zien Danièleren familia beste herri b atera zihoala bizitzera, Aki zen zabalduko baitzuen aitak mediku kontsulta berria. Agurtzera etorriko zela arratsaldean eta helbideak trukatzen ahalko zituztela, elkarri idatziko ziotela, harremana atxiki zezaketela egun ero ikusiko ez bazuten ere... Erretolika merkea ongi saldu zuen irakasleak, baina Ana ez zuen engainatu; ongi zekien Anak urruntasunak a itzurtzen zuen amildegia gaindiezina zela eta emakumearen hitzaldia hutsala iruditu zitzaion. Arratsaldean, Danièle aitarekin ikasgelako sarreran agertu zelarik, Anari bihotza hozmindu zitzaion. Gizonari begiratu zion, behetik gora; gizon handi eta indartsuari zehazki so egin zion, jantzi dotore eta garestien azpian ezkutatzen zen gizon bortitza ik usi zuen, ezkerreko esku estokak alabari eskutxoa nola estutzen zion, itxura adeitsua nola lantzen zuen irribarre zabalak lau haizetara barreiatuz. Irakasleari urre paperez bilduriko oparia eskaini zion, baita goxoki pakete handia ere ikasleentzat. Anaren begi urdin grisak gurutzatu zituen une batez gizonak eta haurrak be girada iltzatu zion barneraino, lotsarik lotsagarrienak zapartatzeraino, eta mediku ospetsuak neska mehe horailaren epaiketa isila bete betean hartu zuen, bazekiela jakin zuen eta alabari nahigabe eskua askatu zion. Orduan, Danièle Anarengana hurbildu zen eta bi lagunek elkar besarkatu zuten. Luzaz egon ziren horrela, besarkaldi samurrean, eta isilpeko laztan luze hartan amarratu ziren haurrak, bien arteko esteka tinkatuz. Baina luze gabe esku gogorrak bi adiskideak bereizi zituen eta Danièle eraman zuen burumakur, bere paturantz, Ana bere ezintasunarekin utzirik. Orduantxe pentsatu zuen Anak jendearekiko atxikimendua neurtzea komeni zela, gehiegi ez sufritzeko gisan, eta gizon gaizto hura hil zedin desiratu zuen. Ondoko gauean, amets bidaian abiatu zen, Mezos herria zeharkatu eta ziztu bizian Aki zeraino iritsi zen, eraikin berri baten gainean gelditu, eta berehala asmatu zuen non zegoen. Danièleren etxe berrian , hain zuzen. Horma sendoa zeharkatu zuen inongo zalantzarik gabe , eta logela batean aurkitu zuen bere burua. Altzari ederrek argizari usaina botatzen zuten, eta armairuaren ispilu atzean kokatu zen u ne batez, zur beroak eta mirail hotzak sortzen zioten kontrastea gozatzeko. Zegoen lekutik, ohe zabala ikus zezakeen, baita gorputzen arnasketa sumatu ere. Bi ha tsartzeak ongi bereiz zitzakeen : bata arina, zalantzati, ez zitzaion loari osoki ematen, erne egon behar izan balu bezala, erasoari aurre egiteko prest, baita gauaz ere. Bigarre na, berriz, sakona, astuna, erregularra, espazio osoa betetzen zuen erritmo ahaltsua zen. Gizonarena. Eta ezer erabaki gabe Ana arnas sakon horren muineraino murgildu zen eta bertan hanpatu zen, gizonaren birikak betez, haren sudur ziloak itxiz, itolarria n zegoen gorputzaren ahaleginak eragotziz, borroka geldia kontrolatuz bihotza gelditu zion arte. Logelan emaztearen arnasketa nagusitu zen, bere lekua emeki emeki hartuz, espazioa bereganatuko balu bezala, azkenean. Anak emakumea lo lasaiaren eskutan utzi zuen eta iritsi bezain laster bueltatu zen Jendarmeriako ohe txikira. Hurrengo goizean, eskolara iritsi eta Madame Barisen inguruan beste guraso taldetxo bat zegoen, isilpeko berriak emateko helduek hartu ohi duten doinu apalean hizketan. Laster zabaldu zen berria: Danièleren amak senarra hilik atzeman zuela ohean atzartze an. Suhiltzaileen ahaleginak alferrikakoak izan ziren gizona salbatzeko, bihotzekoak emanda hil baitzen gauean. Ikasgelan marrazkiak eta gutunak idatzi zituzte n haurrek Danièleri bidaltzeko. Anak Mezoseko errekatxo polita marraztu zuen, zurzuri garaiak lerrokatu zituen ur hegian, eta eskutik heldutako bi neskatila irribarretsu margotu zituen. Zeru urdinean eguzki borobila kokatu zuen, eta hari ere irri zabala it satsi zion. Ez zuen tristurarik sentitzen lagunari gertatutakoarekin, bere azken amets bidaia ez zuen ongi gogoratzen, eta ez zuen inondik ere loturarik egin bizitako esperientzia eta medikuaren heriotzaren artean. Baina penarik ez sentitzeak harritu egin zuen haurra, gehienetan inoren nahigabeak bere egiteko gaitasun ikaragarria izaten zuen eta. Berak aita galtzearen irudikatze hutsak bihotza puskatan ezartzen zion, baina Danièleri pentsatzen zuelarik, ordea, lasaitasuna zen nagusitzen zitzaio n sentipena. Eguberri Bigarren E guberriak Mezosen. Opariek ez zuten etxeko giroa alaitzea lortzen, Jose Manuel ek ahalegin guztiak egin arren. Anak ez zuen zehazki gogoratzen noiztik bilakatu ziren tristeak Gabonak, baina atsekabea amarengan nabarmen sum atzen zuen. Eta ezin zion aldaketa Landetara etorri izanari leporatu, aurretik eman zela baitzekien. Hau da, amak ninia galdu zuenetik, hain justu. Gaia ez zen etxean aipatzen, baina Pilarri aldar tea goibeltzen hasten zitzaion a benduaren erditsutan beti. B este nonbait izaten zuen gogoa eta etxekoek portaera egoerara egokit zen zuten. Luisek berak ere, su etena errespetatzen zuen egun haietan, bihurrikeriarik asmatu gabe egonez. Ninia sortu eta ordu gutxira zendu zen. Ana oroitzen zen nola galdetu zion amari lepotik zintzilik beti zeraman urrezko medaila txikia nork eskaini zion. Pilarrek, orduan, alaba altzoan hartu zuen eta adierazi zion Luis sortu baino lehen beste alaba bat ukan zutela, sortzean hil zela eta haren oroitzapenez zeramala medailatxoa. Azalpe na bukatu orduko, Ana lurrean utzi zuen berriz eta ez zion beste galderarik egiteko paradarik eman. Ez zen gehiago inoiz aipatu hildako umea. Neska zela bazekiten haurrek. Besterik ezer ez. Bizitzaren ibaiak bere joaira berriz hartu zuen. Eta E guberri gu ztiz, mahaira gonbidatzen zen hildako alabatxoaren mamua, eta Anak irudikatzen zuen nolakoa izanen zen. Izena ere eman zion : Kandida, aitaren amaren izena. Amama hura ez zuen ezagutu, oso gaztetan hil baitzen, eta izen egokia iruditzen zitzaion hildako sor tu berriarentzat. Berak Kandi deitzen zuen, irudikatzen zuelarik. Bada, Kandik hamalau urte beteko zituen abenduan. Neskatila polita izango zen Kandi. Begi berdeak jartzen zizkion Anak, Amaiarenak bezalako begi berde ederrak, ile luze eta horailaz apaintze n zuen, xerlo kizkurrak kopetan behera dantzan ezartzen zizkion, eta kokots ziloa gehitzen zion, aitarena bezalakoa. Eguberri hartan, marrazki bat egin zuen Kandirentzat, eta ohe azpiko kutxan gorde zuen, bere altxor txikien ondoan. Opariak eskuratzen z ituzten Gabonetan beti. Gauza guti bazen ere, beti zerbait. Gehienetan jantziak , eta urte hartan jostailu bana ere bai: Luisentzat kanabera dotorea, azken garaian arrantzarako zaletasuna piztu zitzaion eta; Anarentzat idazluma berria eta paper loreduna , eta Amaiarentzat panpinatxoa. Honen bizi esperantza ez zen luzea izango, zorigaitzez, Luisek begiak nola itxi eta irekitzen zituen ulertzeko, anestesia gabeko ebakuntza jasanarazi baitzion aste bete gabe. Zorte bera izan zuten etxeko metalezko iratzargailue k, Luisek, lata irekigailuaz zabaldu ondoren, tripak aterata utzi zituelarik. Kanaberaren baitan itxaropena ezarri zuten gurasoek, mutikoak arrantzan segituko zuen bitartean , bederen, etxeko mekanismoek luzapena lortuko zutelakoan. Zizareek, ordea, bazuten kezkatzeko arrazoirik, arrantzale gaztea errepira lohitsuak arakatzeari buru belarri lotu zenez gero. Harrotasun handirekin ekartzen zuen noiznahi harrapakin baliosa etxera, baldea beterik. Esku beltzak Anaren aurpegiaren aurrean astintzen zituen; arreba nazkarazi nahian, zizareetan lodiena hautatuz, ahoa ireki eta irenstearen itxurak egiten zituen, ama oihuka hurbiltzen zitzaion arte: ‘Nazkagarrixa, jun zaitxez garbitzera ointxe bertan! ’ Ustekabeko oparia ere izan zen negu hartan Mezos en: elurra . Luis izan zen ohartzen lehena, igandea zenez, etxekoak oraindik ere atera gabe zeudela irten baitzen mutikoa arrantzara. ‘Aiba, edurra ai du! ’, oihukatu zuen etxeko atea zabal zabala irekitze an. Inoiz ikusi gabea zuten haurrek elurra , eta berehala atera ziren atarira malutekin jostatzera. Amaiari mototsak punpuila zuriz estali zitzaizkion berehala , eta barrez ari zen , eskutxoetan elur lumak hartu bezain laster desagertzen zirela ikusiz. Ana eta Luis ere harrituta zeuden paisaia nola al datzen zen ohartuz. Amak ordea ez zituen luzaz kanpoan egoten utzi. ‘Sartu etxera gaixotu baino lehen, Jangoikuaren izenian! Ze da hau halakua! ’ Emakumeak oroitzapen txarrak zituen elurrarekin. Hamabi urterekin, gerra denboran, Mendarotik Lasturr era joan behar izaten baitzuen oinez, hango hiru baserritako mutilei irakurri eta idazten irakastera, hauek soldaduskarako prestatzeko. Launa hilabete igarotzen zituen Ansorregin, Ugarte Berrin eta Usarroenen. Astea hantxe pasatzen zuen, goizez maistra lanak e giten, mutilak lanera irten baino lehen; gero, artaldeak zaintzen, gari lanetan edota jezten aritzen zen janari truke. Asteburuan herrira jausten zen, zakua bete arto, arrautza eta barazki zeramala. Eta bidea elurpean egitea egokitzen zitzaiolarik, nekeza eta beldurgarria izaten zen, xendrak elurretan ezkutatzen zirelarik, norabidea galtzeko arriskutan gertatu baitzen behin baino gehiagotan, lainoak elurrarekin bat egiten zuenean. Elurrak, ondorioz, lilura guti sortzen zion Pila rri. ‘Edurrak ankia lotzen dau! ’ ‘Mendian elurra elurra, artzaien txapela makurra! ’, erantzun zion senarrak, semeak jaurti elur pilota gutitarik saihestuz. ‘Ta beheko suan egurra! ’, gehitu zuen Luisek, harro harro, bertsoa osatu zuelakoan. ‘Atia itxi ta barrura! ’ Pilarrek; azken hitza lortu zuen, etxekoak ahoa bete hortz utziz. Leihoko berinetan itsatsi zituzten neba arrebek sudur gorrituak eta laster sortu zen lurrunean marrazkiak egin zituzten. Anak eriaz Kandi izena idatzi orduko ezabatu zuen, elurrak kanpoan haurrek egin berri zituzten oinatzak ezabatu zituen bezala. Kandi Gau hotza izan zen hura. Anari ohea berotzea kostatu zitzaion, ur beroz beteriko botila izanagatik; eta azkenean, loak hartu zuelarik, amets bidaiak leku eguzkitsu bate ra eraman zuen. Ingurunea ezezaguna zitzaion haurrari: hiri handia zen hura, etxe zuri eta teilatu zapalez osatutakoa. Ibaia ere bazuen, ibai zabal eta dotorea, zubi zoragarri batek zeharkatzen zuena. Ez zen harrizko zubi arrunta, ez eta ere liburuetan ikusi izan zuen erromatar garaiko zubia, ez, zubi hura koloretsua zen, azulejo alaiez apaindua, aingeruz, hegaztiz eta lore urdin eta horiz. Baina ez zuen izan gogoetatzeko asti handirik, ez, ohartzerako abiadura bizkorra harrapatu eta eliza erraldoitzat hartu zuen eraikin gotorra gainez gain iragan baitzuen Irungo Juncal elizarekin konparatzeko aizina doi doi izanik. Lorat egi dotore baten gaindi pasatze an laranja eta limoi usai naz gozatu zuen, sudur ziloak zabal zabal irekita. Eguzkiaren izpi beroak ere hezur muinetaraino sarrarazi zituen, goxotasun uhina gorputz atal guztietara bideratuz. Hura plazera, hura! Mezoseko elurtetik ateratzea paradisua iruditu zitzaion. Dena zen eder, bero, koloretsu eta garden. Eta begiak irudiz betetzen ari zituela, hara non ikus i zuen zurezko aulkitxo batean eserita, berehala ezagutu zuen hainbat aldiz irudikatutako Kandi. Ondora joan zitzaion, baina ustezko ahizpa ez zen ohartu, ez zezakeen ikus. Saiatu zen, bai, Ana , neskaren belarrira hitz goxoak xuxurla tzen, haren ile horaila ferekatzen, alferrik baina. Begi berde ederrek ez zuten Ana ikusten, aulki gainean zegoen andrea zuten begi berdeek begiratzen, haren hitzak zituen neskak aditzen, harekin zuen hitz egiten. Zergatik aztertu gabe, Anak emakume hura b erehal a gorrotatu zuen. Eta Kandiri, ‘ Sí, mamá ’, erantzuten entzun zionean, lur jota gelditu zen. Nola zitekeen Kandik, bere Kandik, arrotz hura amatzat edukitzea? Ez baitzuen duda mudarik, neskatila hura Kandi zen, odola mintzo zitzaion, ahizpa zuen, berea zuen, etxekoa, beren etxekoa. Etxekoen zantzu guztiak zituen: Anak bezalako ile horaila, aitaren begi be rde zabalak eta kokots zulo ber bera. Eskuak ere berdinak zitue n eta eskuek ez dute tronpatzen ! Kandi zelako frogak bat bestearen ondotik hel du zitzaizkion neskatxari, eta ‘ Sí, mamá ’ entzutea onartezina zuen. Amaordeari zuzendu zion begirada Anak. Hau irribarretsu zegoen; dotoreziak eta diruak ematen duen segurtamena agerian zeraman, perlazko koilare eta urrezko eraztunekin batera. Ile apaindegiko orrazkera txukuna zuen, baina ahalegin guztiek ez zuten lortzen funtsezko arrunkeria estaltzea . Kandiren liraintasunarekin ezer ikusteko ez zuen emazte zaparrotea zen: Kandiren argazkiaren negatiboa. Gazteleraz ari zirela ohartu zen batbatean Ana, eta elkarrizketari jarri zion arreta. Ongi ulertzen zuen gaztelera neskak. Izan ere, Irunen eskolan euskaraz mintzatzerik ez zegoen , eta, Landetan zeudenetik, etxera zetozen etorkinekin praktikatzeko aukera ukan zuen. ‘Quiere un bollo, car iño? ’, atsoak. ‘No, grasia, mamà, no tengo hambre ’, Kandik. Hara, goserik ez duela erran du: froga bat gehiago! Hitz egiteko doinua ezaguna zuen Anak: Lucas andaluzak horrelaxe ahoskat zen zuen, hitzen bukaerako sak ahantzita eta zetak euskaraz bezala esanez. Andaluzian ote zegoen, beraz? ‘Bueno, Mila, vamo ya pa casa! Que pronto llega papi ’. Mila? Zer zen izen hura? Mila, Milagros, Mirari izena eman zion bere ahizpari atso tzar hark. Anak ez zuen etsitzen. ‘Kandi du izena! ’ oihukatu nahi zien, ‘Kandi, amama Kandidaren omenez !’ Ama alabek ez zioten, ordea, kasurik egiten. Beraien artean segitzen zuten, Anaren erreguen jakingabean. Aulkia utzi eta abiatu ziren biak , eta Ana atzetik joan zitzaien. Pare bat kale igaro eta iritsi ziren Kandiren etxera. Harri landuzko aitzina zuen, armarri eta guzti. Sarrerako atea ikaragarria iruditu zitzaion Anari: zurezko ate beltza burdinazko iltzeek apaintzen zuten, erdi aroko ukitua emanez. Atea zeharkatzean, Ana ren baitan hitz bat durundatzen hasi zen, gero eta ozenkiago, behin eta berriro, buru hezurra osoki bete zion arte. Gezurra. Gezurra. Gezurra zerion etxe hartako horma orori. Urteetan elikaturiko engainua indartsu hazi zen, gizendu, hanpatu, gelak bat best earen ondotik hartu arte, mutxi usaina zabaltzen den bezala. Atzipe gustu karmina zen han nagusi. Jangelaren horma zabala osorik hartzen zuela, margolan espantagarria zegoen: Franco diktadore okaztagarriaren erretratua. Gizon txiki biboteduna harro harro ageri zen, baina margolari milikariak itxura duina eman nahi izan zion arren, ez zuen lortu botereak eskaskeriari ematen dion ankerkeria estaltzea. Gezurra hura ere. Etsaien etxea zen hura, eta Kandi bertan nolatan aurkitzen zen ulertezina zitzaion Anari. Beste ezer pentsatu gabe, zurrunbilo ilun batek hartu zuen neskatxa eta erdiguneraino irentsi, hantxe itzulika ikusi zituelarik ge zu rra silabak dantzan, eta horren guztiaren gainetik litania obsesiboaren kantua , gezurra, gezurra, gezurra ... Iratzarri zelarik, Ana izerditan blai zegoen, eta beste askotan ez bezala, amets bidaiaren oroitzapen garbia atxiki zuen. Madame Monge Madame Monge hirurogei bat urteko Mezoseko elizaren ondoko etxe atsegin batean bizi zen alarguntsa zen. Bizitzak seme alabarik eman ez zionez, eskasia herriko haurrei goxokiak banatuz konpentsatzen zuen. Beti zuen bakoitzarentzat hitz eztiren bat eta haurrak, nola ez, hurbiltzen zitzaizkion kontu kontari; hori bai, beren jokoen ibilbidean topatzen zutelarik zioten kasu eg iten, baina ez ziren bestela emazteaz anitz arduratzen, harenganako interesa goxokia irentsi bitartekoa izaki. Haurtzaroaren axolagabekeriak laster ahantzarazten zien andrearen irriño polita. Herriko haurren artean, Monge andereak laster hauteman zuen Ana, eta neskatila isila bereganatzea lortu zuen aise. Aste guti barru, etxera gonbidatzen zuen krakadarako, eta berak eginiko udare zuku berezia dastarazten zion. Bien artean lotura polita sortu zen. Andereak aipatzen zion nola bera ere beste herri bateti k etorria zen, Markesa uhartetatik, hain zuzen. Senarra landestarra zuen, baina administrazioarentzat lan egitera Ozeaniako uhartedian izendatua izan zen. Bertan hogeita bi urte iragan zuen bikoteak, gizona zendu zen arte. Horrela itzuli zen Monge anderea senar zenaren herrira, zailegi baitzitzaion uharteetan elkarrekin eraiki zituzten oroitzapenei bakarrik aurre egitea. Baina bihotza han utzi zuen, bai, Nuku Hiva uhartean, eta Anari hango edertasuna biziarazten zion. Asteroko hitzorduetan, anitz ikasi zuen neskatxak andre jakintsuarengandik. Markesa uharteak Alvaro de Mendaña espainiarrak deskubritu zituela, esate baterako. Horretan ukan zuten lehendabiziko eztabaida bi lagunek. Ana ohituta zegoen etxean, aitarekin, hitz bakoitza neurtzen. Jose Manuel i ez zitzaion ezer eskapatzen, hala nola, amak seme alabei mahaia jasotzeko agintzen zien aldiro, gizonak : ‘Noraino ba? ’, galdetzen zuen beti, mahai a bi eskuz altxatzearena eginez . Eta, orduan, Markesa uharteak Alvaro de Mendaña espainiarrak deskubritu zituela entzutearekin, Anak emazteari erran zion euskalduna izan behar zuela, deituragatik, eta ez espainiarra; andereak interesarekin jaso zituen haurraren oharrak. Euskarari buruz ere jakin mina agertzen zuen eta Anarentzat horrek jendearen ba lioa emendatzen zuen zeharo. Bigarren arazoa deskubritu aditzarekin zeukan neskatilak. Ez al ziren bada lehenagotik ere uharte horiek hor, esploratzaile delakoak agertu aitzin? Deskubritu hitza ez zen beraz egokia, ez zen zuzena, ez zen egia! Zer esango lu kete espainiarrek, beste planeta batetik etorritako batzuek haien lurra zapal du eta deskubritu dutela aldarrikatuko balute? Eta lurraldeari izena aldatuko baliote, zer? Andreari asko gustatu zitzaion neskatxa meharraren sugarra, dialektikarako gaitasuna g utitan ikusi baitzuen bederatzi urteko haur batengan. Eta haren sentikortasuna ulerturik, gogotik azaltzen zion Markesetan bizirik zirauen hizkuntza, bertako kultura, gudurako errituetan oinarritutako gizonezkoen tatuaia ederrak, eta etxean apaingarri gisa zeuzkan tapa dotoreak nola eginak izan ziren, nork eskaini zion bakoitza, eta Eo enana, hau da, haien hizkun tzaren izena ikasi zuen Anak; Eo enana k gizakien hizkuntza erran nahi zuela. Madame Monge eta Anaren artean harreman berezia sortu zen eta azkartuz joan zen egunetik egunera. Lehen aldiko, neskatxak bazuen bere barneko sentipenak norekin banatu eta, emeki emeki, pentsatu zuen, inorekin aipatzekotan, Madame Mongekin aipa zezakeela amets bidaiena, nonbait intuitzen baitzuen halako kontu bitxi b ezain sinesgaitza entzuteko gai izanen zela. Usna hura emakumeak kontaturiko kondaira misteriotsuetan finkatua zuen haurrak. Magia eta errituetan sinesten zuen; herria begirunez hartzen zuen andrea amets bidaiena sinesteko ere gai izan zitekeela ziur zen. Arratsalde batez, andereak eman zion sekretua salatzeko aukera. Tau'ak, hau, da Markesetako aztiak aipatzen hasi zitzaion: ‘Tau'ak ’, erran zion marrazki bat erakutsiaz, ‘azti boteretsuak dira Nuku Hivan. Hauek dute lotura egiten gure mundua eta hildakoenaren artean. Eta hori, botere magikoak erabiliz dute egiten ’. Ana adi adi, ezer galdu nahi ez zuela, irudiko gizon tatuatu duinari begira. ‘Eta badakizu, Ana? Emakumeak ere izan daitezke botere horren jabe, txikitatik hasten dira iragarpenak egiten, gertakariak aurrez ikusten, edo amesten, eta urtetik urtera, hildakoekin komunikatzen hasten dira... ’ Isilunea markatu zuen andreak, suspensea atxiki nahian. ‘Eta nola lortzen dute hori? ’ neskatxak. Monge andereak bekain margotuak altxatu zituen, eta hatsa sa konki hartu ondoren segitu zuen : ‘Trantzeen bidez dute hori lortzen. ’ Eta azaldu zuen, Tau'ak trantzean sartzeko dantzan ari zirela, erritmo errepikakor obsesiboek poliki poliki egoera berezia sortzen zutela haiengan, edabe misteriotsuak zirela tarteko, eta halako batean, beste munduko ateak irekiko balitzaizkie bezala, bidaiatzen hasten zirela, hildakoen mezuak jaso bitartean. Mezua herritarrei zabaldu ondoren bukatzen zen trantzea, eta lotan geratzen ziren aztiak. ‘Niri ere antzekoa gertatzen zait batzuetan. ’ Esaldia nahigabe askatu zuen Anak. Eta askatzearekin batera, arinago sentitu zen, baina beldurtuta ere, madame Mongek sinetsiko zuenez jakin gabe. Alarguna hitzik gabe gelditu zen une batez. Zer pents atu ez zekiela, errepikarazi zion neskatilari. ‘Niri ere batzuetan antzekoa gertatzen zaidala. ’ Errateko doinu lasai ak haurra benetan ari zela ulert arazi zion helduari. Begirada gardenak ziurtasunari indar eman zion. ‘Konta iezadazu. ’ Emakumeak pasa hitza asmatu zuen, Anari konta zezan galdetzearekin, sinesten zuela aditzera eman baitzuen. Orduan, hilabeteetan atxikia izan zen hitz uholdea turrustan isuri zen, neskatila horailak nazaren ur atea altxatu izan balu bezala, eta hats batez ko ntatu zituen gogoan hartu zituen amets bidaiak, azken tantaraino. Monge andereak arreta handiz entzun zuen, beti entzuten zuen arretaz, baina orduan arreta handiagoz oraino. Ez zekien neskarengatik kezkatu behar zuen edo haren irudimenagatik poztu; eta Ma rkesetako ipuin haiek guztiak kontatu izanak haurrarengan nahasmendua eragin ez ote zuen galdetu zion bere buruari. ‘Zu ezagutu aurretik hasi zitzaizkidan amets bidaiak. ’ Anak, emakumearen zalantzak irakurri izan balitu bezala, idorki bota zion esaldia. Zaila zen, bai, engainatzea. Alarguna eztiki hurbildu zitzaion eta eskua sorbalda gainean ezarri zion, bakezko keinu gisa. Gehien kezkatzen zuena azken kontakizuna zen, Kandi, ustezko ahizparena, hain zuzen. Harrigarria zen haurrak bizitokiaz, kli maz, fruitu usainez ematen zituen xehetasun haien guztien berri ukan zezan. Ez zuen uste asmatu zuenik, a smatu ez, orduan … eta begirada gris hura nola jasan, ongi asko ohartzen zen andrea haurrak beregan ezarritako konfiantzaren balioaz, ez zion huts egin nahi. Ezer gehitu gabe, egongelako liburutegirantz itzuli zen, eta apalategi zabalean, Andalousie, terre de contrastes larru berdez eginiko azala zuen liburu dotorea atera eta Anaren ondoan eseri zen besaulkian. “Séville et ses monuments ” orria bilatu eta ireki zuen, Anaren aldera erakutsiz. Honi bihotza gelditzen zitzaiola iruditu zitzaion. Hitzik ahoskatu ezinean, hatz erakuslea luzatu zuen Torre del oro dorrerantz, eta gero la Giralda ere ukitu zuen, Alcazarren ondoko harresiak hurrena, katedral erraldoia, eta ibaiaren izena irakurri zuen ahapetik: Guadalquivir . Eta zubia, zubi apaindua ere ezagutu zuen bertan. Hantxe zeuden, hantxe, argazki ederretan, berak hain zehazki ikusi, ukitu eta sentitu zituen lekuak. Sevilla zen, hortaz, Kandi bahituta zegoen herria! Monge alargunari buruz zuzendu zituen begi gris malkotuek eskerrak ematen zizkioten andereari, enigmaren giltzari izateagatik. ‘Ikusten egia dela ’, ziotsoten. Monge anderea zer pentsatu ez zekiela zegoen. Nola adieraziko zion bad a bere buruaz hain ziur zegoen haurrari amets bidaiak irudimen aberatsaren ondorioak baino ez zirela. Egia, gauza zonbait harrigarriak ziren, baina ametsa amets da, eta ez zuen nahi neskatilarengan nahasmendua sortzerik. Eta begi gris haien ziztada … ‘Begira Ana, kontatu dizudan bezala, pertsona batzuek badituzte, bai, ahal bereziak, nik hori ikusia dut hainbat aldiz. Eta badirudi zuhaurrek gaitasun bitxiak dituzula, hori dudarik gabe. Baina kasu, Ana, horrek ez du erran nahi amets bidaietan ikusten duzun guztia erreala denik; ametsen lana errealitatea eraldatzea baita hain zuzen. Mezu gordeak dira zure ametsa, eta bertan errealitatea mozorrotuta zaizu agertzen, izan lekuak zein pertsonak. Zuk ahizpatzat duzun neskatxa hori ez da behar bada zure ahizpa, amets horiek beste mezuren bat bidali nahi dizute. Ulertzen al duzu? ’ Isilune luzea. Anaren baitan etsipena nagusi. Ametsa zer zen bazekien. Ametsak egin egiten zituen noiznahi, onak zein txarrak, eta esnatzean ongi bereizten zituen ametsa izan ze na eta mundu erreala. Ametsa gauza bat zen, eta amets bidaia beste zerbait. ‘Nireak ez dira ametsak, zuk duzu ez ulertzen, bota zuen azkenean, besaulkitik altxatzearekin batera. Etxera joan behar dut. Agur . ’ Eta atearekin betan itxi zuen Anak elkarrizket a, baita bien arteko historiaren liburua ere; ez zen gehiago itzuli Monge anderearen etxera, eta kalean gurutzatzen zuelarik, agurtzen zuen, baina besterik gabe, mintzatzen hasteko paradarik eman gabe. Bukatutzat eman zuen harremana, konfiantzaren mugak zeintzuk ziren konturatu be zain laster . Horrelakoa zen Ana : osoa. Dena ala ezer ez. Udalekura Ondoko hilabeteetan, haurrak ez zuen amets bidaiarik egin. Bizitza arruntean murgildu zen buru belarri, eskolan ikasle bikaina izanez, eta etxean goserik gabeko alaba. Luisek hamahiru urte bete zituelarik, mekanikarako zuen gaitasunak ikusirik batetik, eta eskolarako zaletasun eza bestetik, lanbide ikastetxe batean hasi zen; aste osorako joaten zen bertara. Amaia eskolaurrean hasi berria zen, eta gustura jo aten zen. Anak eguneroko ekintzetan jartzen zuen gogoa, monotonia hartan sartzeak tristura ahantz araziko ziolakoan. Ustekabean alta, postariak ekarri zion udaberriko eguerdi batez alaitzeko arrazoia. Gutuna Anaren izenean zetorren, eta idazkera berehala e zagutu zuen neskatxak. Danièleren letra txiki eta tinkatua zen. Lagunak bere berri ematen zion, ama eta biak ongi zeudela; aita zendu zenetik ama lanean hasi ze la erizain gisa Aki zeko klinikan; eta eskola berrian lagunak egin zituela. Asko oroitzen zela An az, eta elkarri idazten segi zezaten proposatzen zion, harremana mantentzeko gisan. Bestalde, gomita berezia luzatzen zion udako oporretarako: Mousteyko udalekura elkarrekin joan zitezen, lau egun kanpamentu batean Anarekin igarotzea amesten baitzuen Daniè lek. Anak eskutitza utzi eta erantzuna idazteari ekin zion. Ideia bikaina iruditzen zitzaion noski udalekuarena, baina diru aldetik ez zekien egingarri izango zitzaionez, gurasoekin aipatuko zuela eta jakin bezain laster idatziko ziola. Eskolako lagunen b erri ere ematen zion, Madame Barisi zangoko zain odoluria kendu ziotela ere gehituz: adieu les varices de madame Baris! Udara bitarteko hilabeteetan, asteroko idatzizko hitzordua atxiki zuten bi lagunek. Anak gurasoekin aipatu eta diru laguntzak eskuratzeko urratsak eman ondoren, udalekurako prestatu zen. Lau egun etxetik kanpo pasatzeak zirrara berezia sortzen zion. Abentura gustua hartzen zion egonaldiari , eta abiatzeko egunean autobusa iritsi zelarik, pozik utzi zituen gibelean Mezos eta bere g oibeldura. Moustey herri txikia zen, Mezosen antzekoa, baina inguruko oihana egiazkoa zuen, zuhaitz desberdinez osatua, eta pinurik gabekoa! Hortaz ohartu zen berehala Ana. Ongi hasten zen afera. Beste berezitasun batek atentzioa eman zion neskatilari, he rriko plazan bi eliza zeuzkala herriak, aurrez aurre. Burutik pasatu zitzaion astero bi meza jasan behar ote zuen bertako jendeak, eta irudikatu zituen bi apez tripandi, nor bere elizaren ate aitzinean, giristinoei deiadarka, elizarik onena berea zela alda rrikatuz, ostiarik goxoenak zituela batek, ardotik ere ematen zuela bigarrenak, sartzeko, sartzeko, mirari bila bertara! Ipuina ez zuen, haatik, askoz gehiago garatu ahal izan, autobusa oihal etxolaz inguratutako kanpalekuan gelditu baitzen. Jaitsi orduko, inguruetara begira jarri zen Ana, Danièleren bila, baita laster ezagutu ere haurren artetik lagunaren ile kizkur iluna. Danièle lasterka etorri zitzaion, besarkatzera. Hura poza, hura! Bi neskatxak elkarri begira zeuden, elkarri ukituz, adin horretan hila bete batzuk aski izaten baitira gorputzean aldatze nabarmenak gertatzeko. Danièle zeharo eraldatua atzeman zuen Anak: luzatu zen, mehatu, gerria findu zitzaion eta titiak hazi, emaztetxo itxura hartu zuen. Airerik gabe egoniko puxika bati pentsarazten zion Anari, bat batean askatasunak arnasez bete eta puztu izan balu bezala. Ana berriz luzatu eta luzatu bai, baina emakumeen zantzurik ez zuen garatu. Baina gehien harritzen zuena ez zen Danièlek eman zuen aldaketa fisikoa, baizik eta haren irribarre zabalak, haren jarrera tenteak, bizipoza berreskuratu zuenaren frogak irakurtzen zituen Anak lagunaren jestu guztietan, zoragarri! ‘Aizan, madame Baris irudi dun, e? ’ Anak lagunaren bularrak haztatuz. ‘Ba hi, aldiz, taula bezain leuna hago! ’ Danièlek zimikoa itzuliz. Kilikilika eta pitxikatuz eman zuten bi adiskideek bilgunerantz zeraman bidea. Han, begiraleek beren burua aurkeztu zieten haurrei, egonaldiaren arau parrasta zerrendatu z uten doinu alegera hartuz, ongi etorri alaia emanez debek uen herrira. Haizu ez zuten guztia afixa handietan argi utzi ondoren, jarduerak aipatu zituzten eta, hor ere, betebeharretatik hasi ziren: garbiketa txandak, mahaia ezartzeko txandak, harrikoa egiteko txandak eta oihan inguruko zabor biltze txandak. Azken ean, denek ongi pasa tuko zutela aisialdi jolasgarri bezain hezitzailean azpimarratu zuten. Bi lagunei berdin zitzaien eginkizunen kopurua, baldin eta elkarrekin egiteko baimena ematen bazieten, eta oihal denda berean lo eginen zutela ziurtatu zutelarik, zoriontsu izan ziren. Lau egun zoragarri igaro zituzten neskek kanpamenduan. Orotara berrogeita hamar bat neska ziren egonaldi hartan, eta hamarnaka banatuak ziren oihal etxoletan. Lehendabiziko ardura taldeari izena asmatzea izan zuten haurrek. Berehala nabaritu zen gidaritza hartzeko irrika zutenak zeintzuk ziren. Danièle eta Anaren taldean Cathy izeneko ilegorriak zuen aitzina hartu, ahots sendoaz beste guztiak isilarazten zituela. Presentzia handikoa zen neska, bazuen larderia, eta bere tokia ez zion inork aise ukatuko. Hort az, borobiletik zutitu eta les gazelles! bota zuelarik, denek aho batez onartu zioten proposamena, eta gazela guztiak lotu ziren beren puskak oihal etxean sartzeari, lo zakuak zabaltzeko Cathyk berea ezar zezan igurikatu ondoren, noski. Afaltzeko ordua iri tsi zen berehala eta oheratzea berantesten zuten neskek. Azkenean, hantxe, lo zaku birekin bat eginez, elkarren ondoan etzan ziren Ana eta Danièle, eta begiralearen linternaren izpi azaoak tarteka geldiarazi bitartean ari izan ziren kontu kontari, xuxurlat zen eta irriz, Cathyk lo egiteko garaia iritsi zela erabaki zuen arte. Gazelen etxea mututu zen tupustean eta hamar hats hartzeen artean bik erritmo ber bera hartu zuten, ametsetan ere elkarri loturik. Goizeko argi hastea oihal dendaren josturetatik keinu ka hasi zelarik, neskatilak hasi ziren emeki emeki iratzartzen, eta banan banan dutxako bidea hartzen. Ana eta Danièle azken momentua arte egon ziren etzanik, bereizteko unea egin ahala gibelatu nahian. Bigarren egunean, ibilaldia eta pista jokoa ziren me nuan. Izugarrizko beroa egiten zuen, eta ibilalditik landa errekan geldituko zirela jakin zutelarik, besta izan zuten haurrek. Bi errekek zuten Mousteyen hitzordu: Leyre handiak eta Leyre txikiak, freskatzeko aukera polita eskainiz. Hunkigarria izan zen bi lagunentzat elkarrekin bainatzea, lehendabiziko aldiko. Mezosen ez bezala, Danièl e, bainu jantzi loreduna e zarri eta, jauzi zipriztintzailea emanez, uretan zegoen, lagunen artean gozatzen, Ana keinu batez festara gomitatuz. Ur gardenak larru iluna dirdira razten zion eta oraindik agerian zituen orbanak laztantzen. Momentu alaia partekatu zuten bertan bi adiskideek, elkarri ura jaurtikiz, Cathyk antolaturiko zirkuitu jolasgarriak eginez, murgildu, haurrek zangoak irekita osaturiko tuneletik igaro eta ur azpi ko altxor bila. Giro bikaina zuten, bai, gazelek beraien artean, baita beste taldekoekin ere. Pista jokoan ez zuten, haatik , irabazi, Printzesek baizik, baina gozokiak denen artean banatuak izan ziren. Egunak zirurikan pasatzen ziren eta azkeneko gaua iri tsi zen. Anak gau hura berezia izan zedin nahi zuen ; eta, Cathyren laguntzarekin, sorpresa prestatu zion Danièleri, izar zuritara lo eginen zutela biek. Horrela, beraz, begiraleak azken erronda egin eta atera ziren bi lagunak oihal etxolatik, zakuak eta bu rkoak harturik eta kanpamendutik urrundu. Anak arratsaldean begiztatu zuen ametz ederraren ondoan prestatu zuten ohea. Gau izartsu eta beroa izan zen eta isiltasun hartan bildurik egon ziren bi haurrak, ilargia gogaide zutela. Hitzik gabeko loturak batzen zituen biak eta, erran gabe, jakin bazekiten unea bururaino dastatu beharra zegoela, hilkortasuna barnetik bizi izanagatik. Iheskorrak ziren zorioneko momentuak, hatzen artetik doan area bezain itzurtiak; ez zuten, hortaz, galtzera utzi nahi eskainia zitza ien aukera paregabea. Lorik gabeko gau liluragarria igaro zuten eta goiztirian oihal dendara itzuli ziren, isiltasunean, gazelen artera etzatera. Biharamuneko agurrak ahal bezain labur egin zituzten Anak eta Danièlek. Bakoitza bere autobusera igo zen elkarri idatziko ziotela agindu ondoren. Hitza bete zuten bai, bi adiskideek ondoko hilabeteetan, baina oharkabean, eskutitzak bakanduz joan ziren, arrunt desagertu arte. Danièle amarekin Borde lera bizitzera joan zenetik, ez zuen Anak haren berririk gehiago uk an; Anak bere bizitzan segitu zuen, nola hala, Mezoseko Jendarmeria grisean herrestan zihoan denbora biketsuan. Koruan Egunerokotasunean zentratzen saiatzen zen arren, ez zuen aise lortzen b izimodu haren tristezia ahanztea , eta abestiek zuten horretara laguntzen. Musika sendagai zitzaion eta, egunero, kantuz ar itzen zen, amarekin edo bere baitatik. Pilarrek askotan aipatzen zuen kanturako zuen dohaina, nola abesten zuen M endaroko elizan, solista gisa Ave Maria de Schubert; zaletasuna aitak tran smititu ziola, oso gogoko baitzuen Toribiok ( a ze izena!) kantatzea, eta aita alabak maiz ari zirela elkarrekin kantuz. Horrela ikasi zuen Anak kantu ugari, hala nola D oce cascabeles , eta Gabonetako villancico ak. Orduan, e skolan, ostegun arratsaldetan m aîtrise deituriko haur korua sortu nahi izan zutenean, Anak izena eman zuen zalantzarik gabe. Beti oroituko zen koruko lehendabiziko klaseaz. Betiko ikasgelaren ondoan, bazen beste gela handikote bat, non dotrinako ikasgaiak ematera heldu baitzen herriko apeza astero, eta astero karia horretara igeltsu berria estreinatzen zuen zuzendari serorak , erretoreari ongi etorria emateko edo: ‘Une craie neuve pour monsieur le Curé! ’ agintzen zuen , ezinegonagatik ahotsa zorrotz bilakatzen zitzaiola. Ikasleek apez tripandia eta serora potoloaren arteko maitasuna irudika zezaten ez zen bada harritzekoa, atsoak jarrera zeharo aldatu ohi baitzuen asteazken goizetan. Beste egunetan ez bezala, hainbat urtean bridatuta egondako emetasuna astean behin agertzera eman baitzezakeen. Usaiako militar ibilera zurruna bat batean dantzatua bilakatzen zen, aldakak dantzan hasten zitzaizkion gizonari atea zabaltzera zihoalarik, eta eskutik eskura ematean kl arion luze eta gogorra ferekatzen zuelarik, nabarmen geratzen zitzaion sortutako plazer kilika… Gela hartan bertan iraganen ziren hortaz kantu saioak. Irakaslea iritsi zelarik, sorpresa hartu zuten haurrek, ez baitzuten aurretik ezagutzen. Mademoiselle Augustine berrogei bat urteko emakume beltzarana zen. Irribarretsu agertzen zen beti, baina irribarrea aurpegian josita zeraman, izoztua bezala. Lehen begiratuan ohartu zen Ana irakaslearen berezitasunaz: itsua zen. Betaurreko beltzek lokiak estaltzen zizk ioten, baina ez zuen makilarik erabiltzen, ez, ez eta txakurrik ere. Hélène izeneko neska zaharrak zuen besotik heldu eta harat honat laguntzen. Hélènek irakaslea harmonium gibeleraino gidatu zuen, eta bertan esertzen lagundu. Esku fin zuriak teklatu gai nean ibiltzen hasi ziren, beren gisara, fereka arinez eremu ezaguna bereganatzeko artean. Burua altxaturik atxikitzen zuen beti, sudur ziloak zabalik, inguruko aireak garraiaturiko informazioa usnatuko balu bezala. Haurrak agurtu zituen, eta bakoitzari zeg oen tokitik bere izena erran zezan galdetu zion. Hamabi ziren ikasleak, eta izenak atoan hartu zituen gogoan itsuak. Arauak azaldu zituen, ongi entzuteko eskatu zien neskei, eta entzundakoa errepikatzeko. ‘U A E U A E U : un, deux! ’ Mademoiselle Augustin e mordoilatzeko asmoz, jarlekuak trukatzen zituzten, baina alferrik, itsua berehala ohartzen baitzen aldaketaz, eta hori haurrak kantatzen hasi aitzin! Aski zuen hitz erdia aditzea, edota haurren arteko xuxurlarik apalena sumatzea, txantxa bertan indargabetzeko. ‘Ez nauzue engainatuko ’, zioen irriz, ‘saia zaitezkete, baina ez duzue, ez, lortuko! ’ Harrigarriago zen oraino, emazteak zein garatua zuen usaimena: gelakideen arteko inor txikle edo gozokiren bat marruskatzen ari izanez gero, berehala j artzen zuen sudur antena martxan eta erratu gabe izendatzen zuen hobenduna. ‘Xingoma zakarrontzira, Michèle! ’ Michèle herriko familiarik aberatseneko alaba bakarra zen. Aita ardo tratulari gisa aritzen zen, Bordeleko gaztelu ospetsuekin , eta ama ez zen etxetik kanpo lanean ari. Etxe ikusgarria zuten herrian, errekari buruz kokatua, jauregi itxurakoa. Alabari nahi zuen guztia eskaintzen zioten gurasoek, berak eskatu baino lehen. Hamar urteko neskatila batek amets zezakeen guztia zeukan Mic hèlek, hots, jostailu, jantzi, bitxi, edota zernahi edergailu. Etxe hartan dena zen eder, handi eta dotore. Zola estaltzen zuen urre koloreko moketa lodi eta bigunean oinak desagertzen ziren, are berotan bezala, eta pasabidean zehar luzatzen zen tapiza, Mi chèleren logelaraino. Logela baino bizigela izan zitekeen hura, hain zen zabal eta argia. Lo egiteko eremuaz gain, jostalekua zeukan, panpinen etxe eta guzti, baita bulego ederra ere, koloretako arkatz, luma eta pinturaz hornitua. Baina Anaren irudiko, al txorretan preziatuena liburutegia zuen lagunak: logelako horma osoki betetzen zuen zur argiz eginiko apalategi zabalaren aurrean miretsirik egoten zen neska, liburu bilduma osoei so, begiak zurituak zegoela. Eskolako liburutegiak eskaintzen zuen guztia ika sturte bakarrean irentsi zuen Anak, eta irakur egarria nola ase bilaka zebilen beti. Orduan, Michèleren logelako horma paradisua zeritzon. Michèlek berak, haatik, ez zion bestelako interesik jartzen irakurketari. Hark dantza zuen maite. Logelako armairuan zintzilik zeuzkan dantzarako gona, soineko eta mota guztietako tutuen artean bat aukeratu, jantzi eta balleteko klasean ikasitako mugimenduak errepikatzen zituen Anaren aurrean. Honek imitazioz barneratzen zituen, baita desbideratzen ere: belaunak barruran tz sartuz, sorbaldak altxatuz lepogabe gelditu arte, tripa kanpora botaz, dantza komiko baldarrak bi lagunak irriz lehertzen uzten zituen arte. Eskuzabala zen Michèle, eta Anari berak nahi bezainbat liburu hartzen uzten zion, etxera eraman eta lasai ira kurtzeko gisan. Jendarmeriara joatea ere gustatzen zitzaion neskatxari , eta horrek Ana harritu zuen hasiera batean. Alabaina, jauregi batean bizi zenak zer interes ote zion etxe zaharkitu batera joateari? Baina laster ohartu zen Michèlek euskal etorkinen etxean bilatzen zuena bestelako ontasuna zela: giro goxoa, umorea eta etxekotasuna. Izan ere, palazioan bizi arren, oso bakarrik sentitzen zen, aitak astea kanpoan iragaten baitzuen batetik eta, bestetik, a ma etxean egonagatik, ez baitzen alabaz materialki baizik arduratzen. Emakumea arraro samarra iruditzen zitzaion Anari, izaera gorabeheratsukoa behinik behin . Egun batetik bestera jarrera arras kontrakoa har zezakeen pertsona zen: gaur dena irri eta kontu, bihar mutu eta ilun. Michèlek azaldu zion ama eri zuela, zainetatik ahul , eta horregatik zela hain aldakorra. Ondorioz, Jendarmeriara joatea aire freskoa arnastea bezalakoa zitzaion haurrari, eta sukalde xume hartan une alaiak pasatzen zituen, euskarazko hitz zenbait ikasiz, kartetan eskoba eta txintxon ean arituz Jose Manuelekin, kantu berriak ikasten Pilarrekin, Amaia eta tirodobliekin jostatuz eta, batez ere, Luisen begi urdin bihurriei begira. Egia erran, Luis oso mutil ederra baitzen, eta hamalau urtetan metro eta laurogeiak ez zituen urrun, gorputz lerden eta gihartsua zuen, bizikletaz hainbeste kilometro ibili izanari esker . Eskolatik larunbat eguerditan itzultzen zen, eta nonbaitik ere, hantxe azaltzen zen beti Michèle Jendarmeriara, edo zein aitzakiarekin, Anari liburu berria ekartzera, edo aitak emandako ardo botila eskaintzera, ez zuen aukera bat galtzen neskatxak; denek e z jakinarena egiten zuten, ongi etorria ematen zioten bisitariari, jartzeko, eta bertan bazkaltzen gelditzeko proposa tzen. Anak mahaian plater bat gehitzen zuen, Luisen ondoan, eta Michèleri plazer handia egitearekin batera, neba amorrarazten zuen. Harri batez bi txori! Liskarrerako denbora guti izaten zuten , haatik, neba arrebek, larunbat eguerdiko bazkaria bukatu beza in laster alde egiten baitzuen nerabeak lagunengana, herrian zeukaten garaje batean brikolajean aritzera, motor zaharrak desmunta tu, piezak eskuratu eta motor berriak eraikitzeko proiektuarekin. Ikasturtea hasi zenetik, mekanikari gaiak bazituen jada bi eg inik eta saldurik, beretzat mobilet ederra muntatzeko asmoz. Erran eta egin. Hilabete guti barru Mezoseko karrika tristeak triste izateaz gain burrunbatsu ere bihurtu baitzituzten mutikoek, ihes hodiak artoski trafikatu ondoren, dezibel besta zeingehiagoka zaratatsua antolaturik. Michèle gaixoari bihotz zimikoa egiten zitzaion Luisen motor hotsa entzuten zuen bakoitzean. Azkeneko amets bidaia Anak, aldiz, erreka aldera joateko baliatzen zuen, zalaparta hartatik babesteko. Bere zurzuria besarkatu eta azal leunaren kontra malkoak isurtzen utzi, elkarren kontsolagarri, arbolarengan ikusten baitzuen adarrek zeru alderantz ematen zuten ahalegin antzua, erroek lurrari estuegi lotzen zutenez gero, kate lodiak balira bezala; ezintasun berak lotzen zuen haurra bera, kate ikusezinek berea ez zen lur hartan sustraitu nahi baitzuten hura ere, gero eta sakonkiago. Lau urte pasa desterratu zirela eta ez zuen lortzen bertako bizimodura usatzen. Saiatu zen bada, entseatzen zen bada, eta mementoka ongi pasatzera heltz en ere zen, baina ez luzerako. Ez zen inoiz besteak bezalakoa sentitzen eta pentsatzen hasi zen ez ote zen anormala zeharo, batez ere amets bidaiez oroitzen zelarik. Liburuetan zuen atseden har tzen, edota bere zurzuriarekiko besarkadetan. Nazkatua zegoen h ainbesteko galdera, sufrimendu eta buruhauste ibiltzeaz, eta ez zuen amets bidaiarik egin nahi gehiago, horrek ez ziola ezer onik ekartzen ohartzen zen eta. Horrela hasi zen gauaz ahal bezain lo guti egiten, irakurri eta irakurri aritzen zen, edozer iraku rtzen zuen, eta loak hartuko zuela konturatu orduko, jaikitzen zen, leihoa ireki, gelara airea sarr arazteko, eta idazteari lotzen zitzaion, leher egin arte, kaieraren gainean lo seko gelditu arte, frogatua baitzuen horrelakoetan amets gabeko lo zakarra egi ten zuela. Zoritxarrez, erritmo horri ezin izan zion luzaz eutsi, eta udaberriko gau batez gertatu zitzaion amets bidaiarik luzeena. Azkena. Hurrengo goizean aurkitu zuten ohean konorterik gabe. Pilar eskolarako deitzera etorri zenean, berehala ohartu ze n eta orroka hasi. Katalina auzokideak entzun eta suhiltzaileak deitu zituen. Bitartean, Anaren amak alaba astintzen zuen, esnatzeko, esnatzeko, baina gorputz guriak ez zuen erantzunik ematen. Amaia begira begira ari zen ohe aldamenetik, han gertatzen zena rekin harrituta. Katalinak eraman zuen bikiengana. Ana sabaian zebilen, angelu batetik bestera, beheko gertakariari so. Ohartu , ongi ohartzen zen bere ohean bera zegoela, eta inguruko zalapartaren iturri zela, amaren histeriaz ere jabetzen zen, baina ezin ezer egin. Lasaitu nahiko zituen denak, ez larritzeko esan, ongi zegoela hortxe, amets bidaiatik ez zela oraindik itzuli, besterik gabe, eta ez zela agian itzuliko, besterik gabe. Suhiltzaile eta soroslez bete zen bat batean logela xumea. Erreanimazio ar iketak hasi zituzten beheko Anarengan, goiko Anak jestu guztiak interes handiz segitzen zituela. Hodia eztarritik behera nola sartzen zioten harritu zen, edozer irensteko hainbeste lan izaten zuenez, sinesgaitza halako tuio puskarentzat adina leku bazuenik ere! Globo antzeko bat lotu zioten ondotik tutuari, eta puzten hasi zen gizon bat, erritmo jarraikian, beste bik andetan etzaten zuten bitartean. Ez bat ez bi, anbulantzian zegoen ; eta goiko Ana ere bai. ‘Putz, putz, putz ’, globoak. ‘txin, txintatxin ’, metalezko tresnak ‘burrun burrun burrun burrun ’, motorrak ‘piiipooo piii’, sirenak . Bidaia musikala izan zen arras, eta Anari ikasi berri zuen abestia etorri zitzaion gogora: Je chante ! Je chante soir et matin, Je chante sur mon chemin Je chante, je vais de ferme en château Je chante pour du pain je chante pour de l´eau Je couche Sur l´herbe tendre des bois Les mouches Ne me piquent pas Je suis heureux, j´ai tout et j´ai rien Je suis heureux enfin. Eta kantuaren melodia anbul antzia orkestrak laguntzen zuen ezin hobeki. BIGARREN PARTEA 2012ko agorrilaren 25a, Ziburuko hilerria. Besotik helduta datoz bi emakumeak. Ama alabak dirudite. Ama laurogei bat urteko emazte dotorea da, ezkerreko eskuan makila daraman arren, urratsak irmoki ematen ditu hilerriko harri xehez estalitako bidean gora. Bidea ezaguna baitu. Hantxe, bigarren lerrokadaren eskuineko aldean, azken aurreko hilobiaren aitzinean gelditzen da. Hilobi xumea, harrizkoa. Marmolik ez zuen nahi. Harria bai, harri larri eta grisekoa nahi zuen hilobia, lauburu handi batek apaintzen duena. Eta lauburuaren azpian, zizelkaturiko hiru lerro. Ana Arozena ( 1960 1970) Jose Manuel Arozena (1932 1980) ‘Eta Jainkoak esan zion : zatoz nerekin beste aldera ’ Dirdirarik ez, urrezko hizkirik ez, harria, harri grisa, urtetan zehar euriek leundu duten granitoa, haizeek laztandu eta txingorrek azotatu duten harria. Eta parez pare, hantxe patarra beheiti, itsasoa, Zokoko hondartza polita, gotorleku sendoa Kantauriko atearen zainda ri duela. ‘Le gustar ía mucho a Ana, seguro ’. Adineko emazteari begi urdinak lausotu zaizkio hitzok erraterakoan. Besteak besoa tinkatu dio, amultsuki, eta irriño eztia luzatu. ‘Cuanto hubiera querido conocerla, no imaginas, ama. ’ ‘Y ella a ti, Mila. ’ Milak krabelin sorta utzi du hilarriaren gainean. Jose Manuelek gehien maite zituen lore ak direlako, krabelin gorriak, Itziarren semea kantuan, amak semeari eskaini zizkion bezalakoxeak. ‘Éstas para aita. ’ ‘Le encantará. ’ ‘Y éstas para Ana. ’ Bitxilore zuriak Anaren argazkiaren ondoan etzan ditu. Erretratuan neskatxa horailak irribarre egiten du, ahoaz baino gehiago begiez da irriz ari, eztiki, begirada xamurra dio ikusleari eskaintzen, lañoki. Milak kristalaren gibeleko aurpegitxoa ferekatzen du, bitxiloreak atondu aurretik eta Pilarrek barneko elkarrizketa buka dezan zain egoten da. Adineko andereak harri latzaren gainean eskua pausatzen du, agurtzeko bezala, abiatzeko seinalea emanez. Hilerriko irteeran bertan dagoen aulkian eseri dira bi emaku meak. Isiltasunean egon dira. Milak ez du Pilarren besoa askatu. Pilar itsasoari begira dago, azken urteetako gertakariak gogora datozkiola, uhinak hondarretara bezala, bat bestearen ondotik, etengabeko isurtze gazi gozoan. Anaren heriotza nola gainditu duen gaur ere ez du ulertzen. Rupture d'anévrisme, ez zen deus egiten ahal. Gertatzen da, gutitan, baina gertatu ohi da haurrengan halakorik. Zaina lehertzen da burmuinean, odol isuria eragiten , eta, zorigaitzez, ez da ezer eg iterik. Ez du sufritu. Ez du sufritu. Berak ere horixe nahi izan du orduan : hil eta gehiago ez sufritu. Gehiegizkoa zen Anarena, gehiegizkoa. Beste alaba galdu zuenean, nahikoa min ukan zuen, pertsona batek jasan dezakeenaren muga hortxe zegoela zeritzon . Eta bigarren aldiko halakorik bizi behar . Fededuna zen Pilar . Fedeak lagundu zuen lehendabiziko dolua eramaten. Baina bigarrenean, fedea galdu egin zuen. Alferrik hurbildu zitzaion apeza kontsolatu nahian, kristo guztiak igorri zituen popatik hartzera et a ez zuen eliz kizunik onartu Anarentzat. J oseManuelek andrea utzi zuen erabakiak hartzen, bera ez baitzen horretarako gai. Gelditzen zitzaizkion seme alabez arduratu zen, eta Pilarri haserrea lagungarri zitzaiola oharturik, haren alde jokatu zuen. Ondori oz, Pilarrek erabaki zuen herri hartatik alde egingo zutela berehala, esketik bizi behar bazuten ere, Euskal H errira itzuliko zirela, kosta ahala kosta. Eta aste betean gertatu zen miraria: Jose Manuel i kamioilari lana eskaini zion Ziburun Etcheto bide garraio enpresak, eta lantegiaren parean zegoen etxea proposatu alokatzeko. Katalinak zeru lurrak harrotu zituen Anaren gorpua Ziburura eraman ahal izateko, traba administratibo guztiak gainditu arte; Pilarrentzat ezin pentsatua baitzen alaba hantxe uztea, arau ala ez arau, alaba ez ziola inork hartu ko, eta eramanen zuela handik, ‘Hori pentsau baietz’ . Horrela itzuli zen Ana Euskal Herrira, Lapurdiko Zokoko hilerrian bazen ere, Landetatik urrun. Azkenean. Askotan pentsatu du Pilarrek zein zoriontsu izanen zen Ana Ziburun , eta hilerrira joan zaio ostegunero kontu kontari, etxekoen berri ematera. Harri latzaren gainean eseri da eta hitz egin dio, esku batek legar zuriak hautatu, besteak hil harri gainean marrazkiak osatu eta desegin dituen bi tartean. Dena aipatu dio Anari: nola hasi den Luis Donibane Lohizuneko tailertx o batean mekanikari gisa lanean ; nola ari den Amaia euskal dantza ikasten Ziburuko Bixintxo taldean; nola joan den aita aste osorako lanera kamioi handia gidatzen; nola izan diren Amaia eta biak Irunen Tia Angeles bisitatzen; Pantxoa eta Peioren diskoa gordeka nola eraman dioten; eta muga zeharkatzean zelako sustoa hartu duten , guardia zibilek zakuak miatuko zizkiotelakoan. Ostegunez ostegun, udaberritik udaberrira, urtea joan urtea etorri, ez du alaba zenarekiko hitzordu bat bera ere huts egin Pilarrek. Hantxe egon da, tenk, lanetik bueltan, eta jubilatu ondoren berdin, ostegunero, kafesnearen orduan, hil harrian jarri eta kontu kont ari. Ziburura joateko parada suertatu zitzaielarik, etxe zahar batean bizitzea egokitu zitzaien berriz ere, Errekalde Baita izenekoa, Mezoseko J endarmeria bezain zaharra izanagatik, xarma gehiago zuena. Kuriosoa bai, hasteko. Sartu eta ezkerretara zuen eg ongelatxoan paretak ziren ikusgarrienak: mahats mulkoz eta dantzariz osaturiko zerrendak lau hormen itzulia egiten zuen. Pilarrek ukitu zuen: ez zen tapizeria, pintura baizik. ‘Zer da hau halakua? ’ pentsatu zuen, eta une berean, emango zion lana eskertu zuen , lanean sartu beharra aurrera egiteko modurik egokiena ez bazen ere, ezagutzen zuen bakarra zelako. Lanean sartu, lanari lotu, lanari ekin, lanean bere pena ito edo bederen isilarazi. Ondoko hilabetea etxea txukuntzen igaro zuen emakumeak. Tin datu, papera ezarri, gelaz gela astetik astera itxura hobea har tuz joan zen Errekalde Baita. Jabeak bi ahizpa ziren, Ziburuko garaje baten jabeak. Euskaldunak ziren biak, horrek harremanak errazteko behintzat balio zuen ; baina bestalde, euskalduntasunak ez zion inongo abantailarik ekartzen gipuzkoar familiari, bi neskazaharrek ez baitzuten sentimenduentzat inongo tokirik. Aferak afera, eta sosa sosa, ez zuten sekulan xentimorik xahutu alokatzen zuten etxe zaharra konpontzeko edo zaintzeko. Hilabetero alokai rua jasotzea ez zuten haatik ahazten, eta horretan ez zuten ez kezkatzerik, Pilarrek ez baitzuen zorrik egingo, aberastasunik ezean duintasuna baitzuen soberan. Hantxe egokitu zen familia, Ziburun. Amaiak Saint Michel eskolan lagunak egin zituen berehala, baita egunero bertara joateko bidelaguna bilatu ere, errepideaz bestaldean bizi baitzen bere adin bereko neskatxa, Linda. Honen etxekoak portugesak ziren, etorkinak, Arozenatarrak bezalaxe. Etorkin, k anpotar, espainiar, portugaldar … eta euskaldunak Euskal Herrian ere etorkin sentitu behar! Amaia eta Linda bertako sentitu ziren laster ; bigarren belaunaldikoak izaki, gurasoak zituzten kanpotarrak, beraiek ez. Herritarrengandik ez zuten inoiz errespetu faltarik jasan, herriko beste edozein haurren gisara hartuak izan ziren beti , portugesek eta espainolek fama ona baitzuten, langileak eta umilak zireneko fama , hain zuzen. Horretan zetzan gakoa: lan egin eta isildu. Ematen zaizuna onartzeaz gain, eskertu eta gehiagorik ez eskatu. Horixe bera zen etxean ikasi zutena txikitatik: inoiz ezer ez eskatu, eta ematen zaizuna eskertu. Luisek mekanik a ikasten segitu zuen, eta zaletasun berria deskubritu zuen: argazkilaritza. Denbora ongi betetzen zuen, garajean lanean astean zehar, eta asteburuetan motorra hartu eta argazki egitera ezker eta eskuin ibiliz. Gelatxoa muntatu zuen ere , argazkiak errebela tzeko materialaz hornitua, bonbilla gorria atean jarri zuen, inork sartzerik noiz haizu zuen eta noiz ez ezin argikiago adierazteko. Laster bilakatu zen etxeko paparazzi ofiziala. Hantxe zebilen, edozein momentuan klik eta klik, suertatzen zen edozer hartz en. Ama nazkatu samar zeukan, prestatu gabe harrapatzen baitzuen, etxeko lanak egiten ari zela erratza eskutan mantala eranzteko astirik ere ematen ez ziola. Amaiak ere bakerik ez zuen, bainugelaraino sartzen baitzitzaion neba, hortzak garbitzen ari zela e do egongelako besaulkian telebistari begira berdin, eta behin batean hatza sudur zuloetan miaka zebilelako unea betiko finkatu zuen, baita formatu handian garatu, arreba gehiago nardatzeko. Hamar urte igaro zituen familiak Ziburuko Errekalde Baita etxean. Hamar urte horietan bakoitza bizitza berrian kokatu zen, aitzina egin zuen, eta inguramenari ongi egokitu. Pilarrek lana laster atzeman zuen Zokoko P .E.P zentroan, sukaldean eta garbiketan. Horrez gain, elizako koruan hasi zen astean behin kantuan, plazer ari tartetxo bat utzirik. Jose Manuel ek astea joan etorriak egiten ematen zuen, kamioiaz botila hutsak garraiatzen Borde le aldera. Ardo onak ezagutzen hasi zen, eta n ola eskuratu laster asmatu zuen : frantsesak Ricard zaleak izaki, trukaketa sistema martxan jarri zuen. Ricard a arnoaren truke. Autoaren motorrean gordelekua antolatu ondoren, igande goizetan Ibardin era itzulia egiten zuen gizonak, kontrabandozko botilaz kotxea kargatu eta altxorrarekin abiatzen zen astel ehen goizetan , edari preziatua Bordele inguruko mahastietan arno kutxen truke uztera. Horrela ezagutu zituzten Errekalde Baitan Monba zillac, Saint Emilion, Pauillac deituriko arnoak, eskailera pean antolaturiko sotoan gordetzen ziren ontasunak, egun berezi etan ireki eta dastatzeko. Jose Manuel ek frantsesa ikasi zuen nahi ala ez, eta ongi moldatzen zen. Etxerakoan anekdota irrigarriak ekartzen zituen beti, frantses horiek benetan arraroak zirela azpimarratuz. Kamioilariak bazkaldu ohi duten routier deituriko ostatuetan gelditurik, hasiera batean, bazkalondoren abiatzerakoan au revoir ongi ahoskatzen saiatu arren, ez omen zion inork erantzuten. H ortaz, behin bururatu zitzaion ‘porrua! ’ oihukatzea, eta ord uan dene k aho batez au revoir! erantzun omen zioten ! Halako kontuekin etxekoak alaitzea lortzen zuen beti gizonak. Horrela aipatze n zuen ere frantziar ortografia : ‘Hau dek hau letrak alperrik galtzea! Pentsa : boku esan eta beaucoup idazten dute prantses hauek! Letra erdiak sobran! Behar gabeko xahutzea hoixe! ’ Ana zendu eta hamar urtera, Jose Manuel eritu eta xangreak sei hilabetez eraman zuen. Andreak beste dolu bati aurre egin behar izan zion, eta seme alabentzat kolpe dorpea izan zen aitaren heriotza. Azken eguna arte, Jose Manuel ek etxekoak babestu nahi izan zituen. Umorea ez zuen inoiz galdu, ezta une mingarrienetan ere. Ospitalean zegoela, ebakuntzaren ondotik, etxera noiz itzuliko zen galdetzen zien er izain eta medikuei, eta hauek: ‘bientôt, bientôt ’, erantzuten. Orduan gizonak andrea eta semeari begikliska batez: ‘Bota, bota haizea, viento, viento !’, esaten zien. Azken hatsa ematerakoan, ‘Hau da hau gauza ederra !’ erran zuen, eta hitzok Pilarrentzat kontsolagarriak izan ziren, giz onari heriotzaren atarian mundu zoragarri bat ireki zitzaiolakoan. Senarrarentzat elizkizuna onartu zuen Pilarrek, baldin eta Mattin apezak kudeatzen bazituen ehorzketak. Mattin izan zen Pilar elizarekin adiskidetzea lortu zuen bakarra, izan ere euskaldun eta abertzale izateaz gain, gizon irekia baitzen bikarioa. Jende xumearekin harreman hurbila zuen, eta edozein laguntzeko prest egoten zen beti, orduko erretore hantuste burges zalea ez bezala. Hileta elizkizunetik landa, hilotza Ziburuko hilerrian ehort zia izan zen, alabaren ondoan betiereko pausarako. Eta geroztik, lehen ere bezala, ostegun guztiz segitzen du Pilarrek kanposantuko hitzordua betetzen, betiko tenorean. Mila Itsasgora Zokoko hondartzan. Udatiarrak hasi dira lekua husten. Eguzki krema u saina goraino heldu zaie bafadaka bi emazteei. Laster hartuko du berriz Zok oko hondartzak itxura lasaiagoa : jendearen zurrumurruari olatuen joan etorriak dio gaina hartuko, eta eguzkia, emeki emeki, ortzimugaperatzen hasiko da. Milak burua amaren sorbalda ren gainean pausatu du, nahiz eta horretarako aulkiaren kanpoalderantz lerratu behar izan duen. Haur txikiaren postura hartu du, berrogeita hamar urte pasatan ohikoa ez den postura, batik bat, baina bost axola ohidura eta usadioek diotena: ama atzeman berri izanak eskubide guztiak ematen dizkio. Nork erranen zuen Sevillan hazitako neska zintzoari bat batean bizitza hainbesteraino aldatuko zitzaiola urte betean! Tsunamia, bai, tsunamia izan zen burutik beheiti erori zaiona 2012ko urte honetan. Aurrez aurre uhainetan jostari dabiltzan kaioei begira geratu da istant batez. Amets gaiztoa amets eder nola bilakatu den o ngi gogoratzen du, noski. Lehen lehenik amets bitxi bezain kezkagarri haiek ditu oroitu: neska horail mehar hura nola etortzen zitzaio n zegoen edozein lekura. Eta aldi oro gauza bera izaten zen: ‘Kandi, Kand i!’ xuxurlatzen zion belarrira , ‘hire ahizpa naun; Ana, hire ahizpa. Hi ez haiz hemengoa, hi gurea haiz, Pilarren alaba. Gezurra sinetsarazi zitenan urtetan, Kandi. Gezurra. Hi ez haiz Mila. Begira itzan hire ustezko gurasoak, begira hire burua ispiluan, eta ulertuko dun ez dunala horiekiko ezer . ’ Eta hitzok entzutearekin, izugarrizko maitasun besarkada sentitzen zuen. Eta izerditan esnatzen zen, hasperenka eta goragale. Hamabost urte zuen ametsa lehendabiziko aldiz egin zuenean. 1970eko udan kokatzen zuen. Gerora jakinen zuen Anaren heriotza garai hartan bertan gertatu zela. Orduz geroztik, etengabe errepikatu zen ametsa, aldaera batzuekin izanik ere, baina mezua haatik beti bera izaki: hala nola, ez zela bere gurasoen alaba, beste batzuena baizik; eta ez zuela Mila izena, Kandi baizik. Beste bitxikeriarik ere bazuen amets delako hark, hizkuntzarena hain zuzen. Ana izeneko neska horaila ez zitzaion gaztelaniaz zuzentzen amets hai etan, beste hizkuntza arraro batean baizik. Eta harritzekoa zen zein errazki ulertzen zion dena, hainbestetaraino non elkarrizketak ukaitera ere iritsi baitziren bi neskak behin baino gehiagotan hizkuntza misteriotsu hartan. Abesti bat ere gogoz ikasi zuen Milak ametsetatik: ‘Itsasoa laino dago Baionako barraraino, nik zu zaitut maiteago, arraitxuak ura baino’ , eta etxean bakarrik suertatzen zenean, ardura kantatzen zuen, melodiak eta hitzek bere baitan sortzen zuten emozioa ez baitzuen beste inongo egoeratan bizi. Mi canción mágica deitzen zuen berekiko. Amari inoiz ez zion ametsena aipatu Milak. Batetik , ez zi olako kezkarik sortu nahi, baina bestetik beldur ere bazelako, egia zerbaiten mezulari ote ziren amets haiek... Urte luzeetan beretzat atx iki zuen ametsen sekretua. Nola nahika ere , susmoa aspalditik zeraman berarekin. Susmoa baino gehiago, sentipen berezia , zerbaiten eskasia, hutsune arraroa hortxe, barne barnean, edozein momentutan pizten zitzaion sabeleko urraduratxoa, ximiko antzeko zerbait. Pentsatzen jarrita, beste familiak ikuste an sortzen zitzaion delako inpresioa. Besteen familiek koadro orekatua os atzen zuten, kideen arteko osagarritasuna perfektua zeritzon Milari, begi bistakoa, bere etxeko argazkian ez bezala. Soza Barrancotarren margoa akastuna zela ezin ukatu. Hirukotean Milak bere burua ez zuen ongi kokatzea lortzen, baina, zergatik, ez zezakee n asma. Bizkitartean, harra sagarrean bezala, zalantza habia egiten hasia zen, zalantza isil bezain adierazgarria, gurasoen muin guztiengatik ere. Eskolako ikasturteko lehendabiziko egunean izan ohi zuen neskak ezongia bizitzeko aukera errepikakorra, irudimen gutiko irak asleek urterik urte idazlan berbera eskatzen ziotelarik ; hau da, etxekoen aurkezpena egiteko agintzen ; alaba bakarra zenarena idazteak ziztada minbera eragiten zion aldi oro, iruzurkerian ari izango balitz bezala, etxe handi haren armarrien usurpatzaile maltzurra irudi. Argazki albumean ikusi , ikusten zuen alta, amaren besoetan nini burusoil hura, aitamen bi begirada amultsuek inguratzen zutela, baina hala eta guztiz, ez zuen lortzen arroztasun sentimendua bazterrera uzterik. Handitu zen Mi la, ikasketak burutu zituen irakasle eskolan, irakasle postua ere berehala lortu Sevillan bertan. Gurasoak harro zeuden alabaz. Beti goraipatu izan zituzten eman zituen urrats guztiak, txikitatik, eta loriatzen ziren alaba ideala atera zitzaiela eta. Arraz oirik ez zitzaien, ez, horretan falta, Mila benetan neska xarmanta baitzen arlo guztietan. Encantadora zen gehien entzun ohi zuen kualifikatzailea. Eta halakoxea zen, bai, zoragarria. Edozein gurasok amets zezakeen alabarik onena. Denak zituen xarma pean hartuta, gurasoak nola ez, auzoko, irakasle, lagun zein ezagun guztiak. Zoriontsu izateko dena eta geh iago zuen neskak. Gazte liraina zen eta, adiskideek esaten zioten bezala, trapuz jantzita ere dotore zegoen horietakoa zen. Umore oneko a, bestalde, jendekina eta esku zabala. Arrakasta bazuen nahi bezainbeste. Mutil gazteak ere ondotik zeuzkan, baina horrek in kontuz ibili beharra zuen, aitak hurbiletik zaintzen baitzuen bere perla, eta ez zuen inor altxorrari inguratzen aise uzten. Teniente koronel Antonio Soza Barranco Guardia Zibileko buruetako bat zen frankismoaren urte gogorretan, eta harekin txantxa gu ti. Etxekoekin goxoa bezain krudela izan zitekeen gustuko ez zituenekin, horretan duda izpirik ez, eta etxekoekin ere ez zen edozer onartzeko prest, alaba kuttunarengandik izanik ere. Milak ongi hartu zuen ikasgaia 1970ean, Burgosko epaiketak hasi zirenea n. Hamabost urteko neskak, institutuan komentatzen zenez gero, etxera ekarri zuen gaia, hau da, hamasei euskal presok heriotza zigorra arriskatzen zutela, eta bazkalorduan halaxe askatu zuen: ‘Estatu atzeratuaren marka, arazoak heriotza zigorraz konpontze n dituena! ’ Teniente koronelari paella sardexkatik erori zitzaion. Aurpegiko gihar guztiak banan bana tinkatu zituen, eta gorrotoak inoiz bisaiarik hartu badu, huraxe izan behar . Mila harrituta geratu zitzaion begira, hura ez baitzen berak ezagutzen zuen aita. Ama , berehala, zetorren ekaitza aurreikusita, senarrari aitzinatu zitzaion. ‘Mila maitea, halakorik ez ezazu esan, Jaungoikoaren izenean! Batzuetan, estatuak neurri zorrotzak hartzera behartuta egoten dira, be hartuta, ez plazerez, baina. Gaizkile horiek, terrorista hiltzaile horiek eskuak gure odolean busti baitituzte, heriotza ere eztiegi da merezi dutenaren ondoan. Kontuan har ezazu eraildakoen familiakoen sufrimendua. Nork itzuliko die horiei aita, senarra, anaia, semea? E, nork? Zenbat bizitza kendu dizkigute euskaldun nazkagarri horiek? Zenbat? ’ ‘Bai, noski, ama. Baina guk erailtzen baditugu, haien pareko garela ez al dugu bada frogatzen? Ez al genuke barkatu behar, elizak agintzen duen bezala? ’ ‘Sangre! Puta sangre! Odolean daramate! ’ Mahaitik altxatu zen gizonak eroa zirudien. Andreari ari zitzaion oihuka: ‘Esan nizun nik, Dios santo! Odolean daramate! Madarikatua ni! ’ Mekauenka alde egin zuen sukaldetik. ‘Denak garbitu behar ziren, denak! Denak akabatuko ditugu! Madarikatua ni! ’ ‘Tranquila cariño! ’, andreak senarra segitu zuen bulegoraino. Atea gakotzen entzun zuen Milak eta, ondotik, ezer ez. Ahotsak gelan preso zeuden, ate kapitonatuak bere zaindari lana ongi eginik. Barne hartan esandakoak ez ziren inoiz hand ik atera, heriotza zigorra erori zitzaien hitz haiei ere, Burgosko presoei bezalaxe. Odol gustua larregi zuketen, antza. Egun hartatik goiti, Milak bestela begiratu zion aitari. Honek ez zuen gertakaria berriz aipatu, eta deus gertatu ez balitz bezala portatzen saiatzen zen, baina alabak zuen aitaren irudia pitzatu zen eta bien arteko harremanean ere distantzia bat instalatu zen egunetik egunera, oharkabean, arraildurak horma sendoan barna bide egiten duen gisara, isil isila. ‘Puta sangre !’ oihua zen Milak aitaren begirada gurutzatzen zuen bakoitzean entzuten zuena. Zainetan zebilkion odola ez al zen bada aitarena? Eta bereh ala, ametsetako Anaren hit zen oihartzuna heldu zitzaion: ‘Ez haiz Mila. Gurea haiz. Kandi. ’ Eta probokazio gisa, aitaren begi hotzetan bereak plantatzen zituen, Itsasoa laino dago kantuaren doinua lelotuz . Burgosko auziak mundu zabalean eragin protestaren ondorioz, euskal presoak ez ziren heriotzara kondenatuak izan, bizi bitarteko presondegira baizik. Horrek etxeko giroa, nonbait, baretu zuen, aita alaben arteko mesfidantza desagerrarazi ez zuen arren. Suetentzat hartu zuten biek berria, baina armak ez zituzten horrenbestez utzi. Milaren baitan gero eta argiago gauzatu zen helburu berria: etxe hartatik lehenbailehen joatea, bere buruaren jabe izateko gisan. Gakoa esku tartean zeukan, ikasteari lotu eta bizitza bere modura eramateko baldintzak be te bezain laster, aire! Anaren koadernoa Su gorrizko eguzki bola itsas gainean pausatu da, eta borobila osoosorik ageri den unea gozatzen ari dira ama alabak aulki gainean. Osotasuna lortzea zein den gauza zaila bururatu zaio Pilarri. Uneak, horrelako momentu laburrak suertatzen direnean dastatzen ikasia da, halabeharrez. Hortxe, Ziburuko hilerriko aulkian jarrita, ustez betiko galdua zuen alabaren buruaren pisua sorbaldan sentitzea, hori da momentu perfektu horietako bat, une borobila, betea, noizean b ehin ezbehar guztiak ahantzarazten dituen minutu liluragarria. Lilurazkoa izan zen, izan ere, Anare n heriotzaren ostean, Mezoseko J endarmeria husten ari ziren egunean gertatutakoa. Kartoizko kaxak betetzen hasi zela, Amaia etorri zitzaion, eskutan koaderno gorri bat zekarrela. ‘Ana, Ana ’, zioen txikiak, aurkikuntza amari eskainiz. Pilarrek bildu beharreko platerak mahai gainean utzi zituen berehala eta kaiera hartu zion alabari. Amets bidaiak izenburua irakurri zuen eta kadiran eseri zen. Anak azken hilabeteetan idatziriko orrialdeak itzuli zituen lehenik, banan banan, eta eskua ida tziaren gainetik pasatu zuen behin eta berriro, alabaren izana fereka horretan berreskuratuko balu bezala. Laurogeita lau ziren belztutako orriak. Bertan kontatzen zituen amets bidaietan bizitakoa, baita eguneroko sentipenak ere. Pilarrek dena irakurri zu en kolpe batez. Nola ez zen bada Anak bere baitan zeraman ondoezaz ohartu? Hobendun sentitu zen, baina berantegi zen. Ez zen hortaz ezer egiterik. Edo bai. E gin zezakeen gauza bakarra Ana E uskal Herrira eramatea zen. Besterik ez bazen, hori bederen. Horr etan behintzat asmatu zuela ohartzeak kontsolatu zuen. Eta harritu zen lerro bitxi haiek irakurtzeak eragin zioten lasaitasunaz. Negarrez ari zen, noski, malko beroak mateletan behera isurtzen zituen, baina, aldi berean, Anaren ahotsa entzuten zuen hitz ha iek ira kurri ahala, Anaren ahots goxoa , eztiki belarrira mintzatu izan balio bezalako ahots laztana, sendagarria, kontsolagarria. Momentu borobila. Kandi. Kandi izendatu zuen galduriko alaba Anak. Pilarrek oroitzen zuenean Aingeru deitzen zuen, bere ainge rutxoa, abenduko aingeru samina. Anaren lerroak irakurtzean, betidanik isilpean gorderik zeraman sentimena azaleratu zitzaion, idatzirik ikusteak egiaztatu izango balu bezala. Ez baitzuen inoiz heriotza hura onartu, funtsean. Onartuarena egin behar izan zu en, zer egin bestela? Mediku eta serora jantzi haien hitza zalantzan jartzeko nor zen bada Mendaroko Pilar? Sortu zenean sano zegoen ninia, bizirik, eta handik ordu betera, hil zela esan ziotenean, azalpen teknikoak onartu behar izan zituen, nola ez: gorpu az haiek arduratuko zirela; eta gertatu ohi zela zoritxarrez; eta beste... Ongi inguratu zuten, kontsolatu, serora bihoztun haiek, elkarrekin otoitz egin zuten, Jainkoak ninia berekin har zezan, eta horretan bukatu zen dena. Eta Anak zioen bezala bizirik balego? Pilarrek ideia hura gogoan hartu bezain laster baztertu zuen, ez baitzuen momentuan horri aurre egiteko indarrik aski. Kaier gorria sukaldeko mahai gainean pausatu eta kartoizko kaxak betetzeari ekin zion. Mila eta Carla ‘Itsasoa laino dago, Baionako barraraino, nik zu zaitu t maiteago arraitxuak ura baino’, Mila kantatzen hasi da, amaren eskua berean harturik. Pilarrek bere ahots polita gehitu du, bigarren bozean, apalago, doinua erliebe berri batez aberastuz. ‘Mi cancion m ágica’ , dio Milak bukaeran. Magikoa izan zen, halaber, azken urteetako gertakizunen uztarketa. Berrogeita hamar urte pasatan, bizitzak eskain ziezaiokeen onena hartutzat zeukan Milak. Lanean gustura ari zen, irakaskuntzan gozatzen baitzuen, batez ere zailtasun berezi ak zituzten ikasleekiko harremanean. Asko eman zioten haur haiek, asko irakatsi, eta orain helduak diren ikasle ohiak gurutzatzen dituenean, oparitzat hartzen du egiten dioten harrera baikorra. Etxekoengandik ez zuen ez araberako jarrera baikorrik beti jaso. Ikasketak bururatu eta autonomia hartzen hasi zenetik, gauzak okertzera buruz joan ziren, gurasoekiko harremana ahulduz joan zen urtetik urtera, aitarekikoa behinik behin. Mila eta bien arteko elkarrizketa agurtze formulatara mugatzen zen, eta gizonak lotura eteteko aukera ez zuen huts egin, suertatu zelarik. Milak hogeita sei urte zuen gertatu zenean, ordura arte isilpean mantentzea erabaki zuena, agertzera eman nahi izan zuen uda bero hartan. Bi urte zeramatzan maiteminduta eta Carl arekin bizitzeko erabakia hartu bezain laster, gurasoei jakinarazi nahi izan zien. Gordinki esan zien, itzulingururik gabe askatu zuen esaldia: ‘Neska bat maite dut eta harekin bizitzera noa. ’ Eta espero zuen bezala, Teniente koronel Antonio Soza Barranco zuritu zen, matela hezurra tinkatu zuen, eta behin betiko sententzia eman zuen: ‘Etxe honetan halakorik ez da inoiz izan, ez eta izango ere. Perbertsioan bizitzea erabaki baduzu, guk irakatsi dizkizugun balore guztien kontra joatea aukeratzen bad uzu, lizunkeria nazkagarri horiek ez dituzu guregana ekarriko. Hauta duzu: edo bide zuzenera bueltatzen zara, oraindik garaiz zabiltza eta, edo horko ate hori pasatuz gero, ez zara gehiago gure alaba. ’ Mila amari buruz itzuli zen. Emakumeak aurpegia eskuez ezkutatu zuen, lotsaren lotsaz, eta logelara ihes egin zuen. Milak maleta bat bete zuen eta etxe hura utzi zuen, ustez beti ko. Minduta zegoen, noski, gurasoen ez ulertzeagatik, baina lasaialdia handiagoa izan zen mina baino. Burdinazko at e erraldoia atzean utzi zuenean, Caudilloaren erretratu erraldoiari azken begiratua emanik, aske sentitu zen, eta Carlaren besoetan isuri zituen malkoak gazi bezain gozoak izan ziren. Carlarekin hamalau urte biziko zituen, hamalau urte eder , pasio eta err espetuz beteriko urteak. Haien arteko harremana Carlak zuen eten, ez maitasun faltagatik, ez, hasieran bezain maiteminduta baitzegoen bukaeran ere, baina Milak zuen haur beharra bien artean leku gehiegi hartzen ari zela ohartu zenean, ezin izan zuen jasan; Carlak argi baitzuen, izan ere, ama ez zuela izan nahi, inondik ere. Amatasuna ez zen beretzat egina, besterik ez. Milak, haatik, gero eta biziago sentitzen zuen erraietatik zetorkion haur beharra. Ama izan nahi zuen. Ez baitezpada biologikoki, ar baten semena bere barrenean edukitzearen ideia ez baitzitzaion atsegin batere, baina amatu gabeko bizitzari ez zion zentzurik hartzen. Carlaren jarrera onartzen zuen, nola ez, zeharo errespetagarritzat jotzen zuen, eta urtetan saiatu zen bere burua konbentzitze n, bizi zuten amodioa aski zuela eta zoriontsu zen, egia, baina eskasia hor zegoen, gero eta handiago, eta Carla ezin zen erdizkako maitasun batekin konformatu. Horrela bereizi ziren bi maitaleak, oraindik elkar maitatuz. Berrogei urterekin, ongi pentsat u ondoren, Milak adopzioa aterabide egokitzat hartu zuen eta txostena onartu eta hilabete gutira deitu zuten Ukrainara alabaren bila joateko esanez. Etorkizun hobea eskainiko ote zion alabari Espainian? Gizonezko irudirik gabeko heziketa ez zion inposatu n ahi, baina jakin bazekien aitonarik ez ziola aurkeztuko, harreman toxikoa baino hobe baitzen harremanik ez ukaitea. Hamaika itzuli eman zion kontuari erabaki aitzin, ez baitzen nolanahiko deliberoa haur baten ekartzearena, bere sustraiak moztea, ingurumen berria inposatzea, hori dena bera bezalako emakumeen eskasiak osatzeko. Baina, ororen buru, haur desioa izan zen azkarrena. Argazkia igorri ziotelarik, txokea bizi izan zuen Milak, aurpegia ikusi aurretik haurraren izena irakurri baitzuen: Anna. Anna. Hiru urteko neskatila horaila zen Anna. Eslaviar itxura zuen arras, eta ametsetako bisitaria gogorarazten zion Milari. Keinua igortzen ziola pentsatu zuen, eta erabakia hartzen lagundu zuen ideia hark. Kievetik 300 kilometrora dagoen Tcherechenkiko umezurztegira iritsi zenean, argazkiko alabatxoa berehala ezagutu zuen. Txikia hurbildu zitzaion eta inongo zalantzarik gabe, bi beso argal luzatu zizkion. Elkarren adopzioa bat batekoa izan zen eta haurtxoa besoetan hartu orduko, Milak osatua zela sentitu zuen, haurraren begi urdin gardenak amaren begi berdeetan murgildu ziren, eskutxoak bere habia bilatu zuen esku xamurrean , eta betidanik zain eduki zuen txokoa eskutxora neurriratu zitzaion, naturalki. Luis Silueta altu bat hurbildu da Zokoko hilerri aitzineko aulkira. Luisek bisera kendu du Milari bi musu emateko. Txikitako begirada bizia atxiki du urtetan zehar, eta mutil koskor bihurria kazetari ezaguna bilakatu da. Autodidakta. Hitz hori da hobekien defin itzen duena. Ikasketak gazte utzi bai, baina beti ikasten jardun duen pertsona da Luis. Amaren ondoan eseri da. Itsasoari begira jarri da bera ere. Itsasoaren deia Ziburura irits i orduko entzun zuen ; garai hartan, Dakarretik zetozen afrikar arrantzaleekin pasatzen zuen denbora libre guztia, haiekin joaten zen atunetara, tripak botatzen baina itsasoak eskaintzen duen askatasuna gozatzen. Askatasun egarriak dio bizitza gidatu. Itsasoaren maitasunetik argazkilaritzara, argazkil aritzatik kazetar itzara. Irrati gintzan ere ari izana da; 1981etik aitzina sortu ziren irrati libre horietako batean, esatari gisa, itsasoko kontuak aipagai zituela. Librea izan behar zuen irratiak Luisek nagusi baten aginduak jasan ahal izateko, mutiko bihurria k bizirik baitirau gizon helduaren baitan ere. Arauak edota legeak onargarriak iruditzen bazaizkio, betetzen ditu, noski; baina, bestela, uko egiten die, ondorio guztiekin. Horrela eraiki du bere bizitza, bere gisan, inoren menpe egon gabe. Arrantza ontziak kaira bur uz doaz. Luisek Nahikari ontzia ezagutu du. Azken mohikanoetako bat. Gaur egun arrantzatik modu duinean bizitzea ez baita gauza erraza. Zakar biltzen aritu behar izaten dute arrantzale zenbaitek udan, diru zerbait irabazi ahal izateko. Negargarria. Pelagik oek hondo guztiak xehatu ondoren, bertako arrantzaleak zikinketari bihurtu! Amari eta arrebari so egoten da une batez, eta gogora heldu zaizkio azken hilabeteetako pasadizoak. EFE agentziako Pepe aspaldi ko lagunari esker hasi zen dena ; zurrumurruaren berr i hark eman baitzion Luisi, Espainiar estatua inarrosiko zuen eskandalu ikaragarria zetorrela : Franko garaian hasi eta 1980 arte, bederen, iraun zuen haur jaio berrien lapurretaren afera. Lekukotasunak hasi ziren plazaratzen, bakar batzuk hastapenean, ham arnaka ondoren, ehunka laster ... Hastialkeriaren lehergailuak eztanda egin arte. Luisek interes bereziarekin segitzen zuen gaia. Anak idatziriko koadernotxoa berak zeukan gordeta , eta behin baino gehiagotan irakurri zituen arrebaren bitxikeriei bestela begiratzen zien orain. Peperekin komentatu zuen behin. Baina nola frogatu, nola ziurtatu, nondik hasi? Orratza lasto metan bilatzea bezain zaila. Pilarri ADN froga egitea baitezpadak oa zen, nonbait alabak berak bilatzen badu, parekatu ahal izateko. Luis ondoko hilabeteetan errealitatean edota fikzio betean ote zebilen dudatan zegoen. Pepe , aldiz, segurtamen osoz mintzo zitzaion, kontua ez zela horretan utzi behar, inola ere; ahalegi n guztiak egin behar zirela egiaren jalgi arazteko, gobernuak ezarri nahi zuen estalki irazgaitza idoki behar zela; eta laguna horrela bildu zuen. Datu banku erraldoia osatu zen fite; Pilarren geneak taldea handitzera joan ziren. Botila itsasora bota zuten, eta mezua jasoko zuenik izango zenez, ezin jakin. Amaia Auto bat geratu da Zokoko hondartza ondoan. Gidaria jaitsi da, berrogei bat urteko emazte polita. Gibeleko atea zabaldu du, eta eskua eman dion neskatilari eguzkiaren azken izpiek burua urreztat u diote. Maldan gora doaz biak, hilerriko sarreraraino eta urrats bakoitzean, neskatxa horailari soineko loreduna saltari dihoakio, gorputz finaren arintasuna azpimarratzeko bezala. ‘Amama ! Me he bañado con Amaia !’ Aulkira joan da zuzenean; osabak lumatxoa altxatu du, Pilarren altzotan uzteko , eta Mila xutitu da Amaia besarkatzera. ‘Ai, Amaia, no me lo creo !’ Egia esan, sinestezina izan da denentzat elkar aurkitzea. Film batean ikusi izan balute, gehiegizkoa irudituko zitzaiekeen . Amaia ez da aspertzen Milari begira. Ispilu miresgarri batean begiratzearen efektua egiten dio ikusten duen bakoitzean. Hain guti ezagutu duen ahizparen dolua egitea ez zaio erraza izan. Ana gogora ekartzea zaila zaio, irudia lausotua datorkio, zatika, sak ailatua, eta Milari esker argazkia osatuago agertzen zaio. Itxuraz gain, Anaren irriaren hotsa irudika dezake Mila barre egiten entzuten duenean. Bitxia da sentsazioa, zinez, ahizpa bat galdu eta beste bat irabazi izanak sortzen dion emozioen gainbehera. Hilerrira ez z en askotan bisitan etortzen, ez ; aita zendu zenetik , guttiago. Tristura baizik ez zion eragiten leku hark. Ama laguntzeagatik urtean behin bertaratzen zen, hobia garbitu, lore batzuez apaindu, baina ez krisantemoez, hori ez. Urreliliak hitsetan hitsenak baitziren Amaiaren ustez. Krabelinak, margaritak, loretxo alaiak zituen aukeratzen. Eta arrosa zuri bat gehitu ohi zuen Amaiak Kandirentzat, ahizpa galduaren omenez. 2011ko azaroan, arrosatxoa hilarriaren gainean ezarri zionean Kandiri, ez zekien azkenekoa izanen zenik, ez eta zendutzat zeukan ahizpa hilen ar tetik itzuliko zitzaionik ere! Ez zituen aintzat hartu Anaren ametsetako mezuak, nola pentsatuko zuen iragarle zirela, Amaia sineskerietatik hain zen urrun, non ezinezkoa baitzitzaion lotura egitea. Gertatu zen arte. Orduan bai. Amets errepikakorra uler tu zuen, orduan. Ana azaltzen zitzaion Ziburuko plazaren gibelaldean dagoen iturri zaharrean, beste neska bat eskutik zeramala. Eta iturri zaharretik ura hartu eta ematen zion , ‘Hau Kandirentzat! ’, erranez. Kandi izendatuak ura edan eta ‘Gracias Ana ’, eran tzuten zion. Ondoren, bi neskak harrizko eskaileran eseri eta Amaiari begira begira egoten zitzaizkion, irribarreka, eta besoak Amaiaren alderantz luzatuz, ‘Laster arte, Amai a!’, zioen Anak ‘Hasta pronto, Amaia !’ Kandik. Eta, halako batean, hegan abiatzen ziren biak eskutik helduta, kale hertsiko etxe garaiek ezkutatzen zituzten arte. Ametsa ametsa baizik ez zela sinetsi zuen Amaiak hilabeteetan, Mila haien artera iritsi arte, ikusi orduko ezagutu baitzuen ametseko Kandi. ‘No me lo creo, Amaia ’, errepikatu zuen Milak. Epilogoa Miraria izan zen, hori, miraria. Azkenean, Milagros izenak zorte ona ekarri zion! Mila izenak eta Facebookek ere, aitortu behar da... Luisek Facebooken informazioa jarri zuen, kontaktu guztiei zabaldu, Pepek bere aldetik gauza bera egiten zuen bitartean , eta hara nola iritsi zen mezua batetik bestera, Ziburutik Sevillara, Carlarenganaino. Carla. Carla izan zen puz zle erraldoiaren azken pieza, gakoa. Luisen mezua ikusi zuenean, argazkiek zioten arreta eman: Luise k argazki sorta bidali baitzuen, hiru haurrideen argazkiak, aita amenak, txikitakoak eta oraingoak ere. Carlak Amaiaren argazkia ikusi zuenean, Mila ikusten zuela uste izan zuen. Begirada zabala, aurpegi forma, kokots zulotxoa, harrigarria zen! Eta Milare n ametsetako bisitaria, Ana, bikote ohiak hainbeste aldiz deskribatu zion neskatxa meharra, hantxeko hura zirudien bada! Milarekin harremanetan jarriko zen Carla, lehenbailehen. ‘Puta sangre! ’, Milak ez zuen ahaztu. Lotura eten zuen aitarekiko, baina amarekiko harremana mantendu zuen. Maiz elkar ikusten zuten , Milaren etxean; Carla ere onartu behar izan zuen emakumeak, alaba ikusi ahal izateko baldintza ezinbestekoa baitzen. Bi emazteak bereizi zirelarik, amari alaba gizonen batekin e zkonduko zelako ametsa berpiztu zitzaion , bai, haurdun ikusiko zuelakoarekin batera, bera amona eginen zuelako itxaropena elikatuz. Herriko gizon pare bat aurkeztu zion bikotetzat hautatuko zituelakoan, baina arrakastarik ez zuen lortu. Milak esperantza haiek guztiak bertan behera utzarazi zizkion laster, haur bat adoptatzeko asmoa azaldu bezain laster . Amona normala izatea ahantzi behar izan bazuen, hala ere amona izanen zeneko kontsolamendua pozik hartu zuen, eta azken urtean, ama alabek ilusio bera bizi zuten, adopzioa zela eta. Amatasunaren esperientzia partekatu nahian, Milak hamaika galdera egiten zion amari. Haurtzaroko oroitzapenak gogotik aipatzen zizkion amak: Milaren sabeleko minak, digestio arazoak, zenbat gau igaro zituen nini negartia kulunka tzen; eta une alaiak: Milaren lehen irriñoak, lehen kika, lehen urratsak nola eman zituen amaren eskuetatik aitaren besoetaraino; eta lehendabiziko hitza: haur gehienek ez bezala, zenba t kostatzen zitzaion haurrari mamá erratea, amaren saiakera guztiengati k ere, eta nola bota zion baba harro bat. Gustura gogoratzen zituen kontutxo haiek oro. Gai batekin ordea ez zen gauza bera. Behin baino gehiagotan galdekatu zuen Milak haurduna ldiaren gertaldiez, ama durduz araziz. Urduri jartzen zen emakumea, dena ongi i garo zela erranez kapitulua hesten zuen, Milarengan errezeloa sustatuz. Anna aurkeztu zionean, amona berria lorietan zegoen. Ez zen, baina, luzarokoa izanen zorioneko garaia , 2012an mundua goitik behera erori zitzaion eta emazteari. Gezurra oinarri duela eraikitakoa, goiz ala berant, egiak baitu suntsituko. Hala zen gertatu. Carlarekiko hitzordua ez zuen inoiz ahaztuko Milak. Begiradan irakurri zionak larritasunaren antza z uen. Ordenagailua ireki eta Peperen mezua erakutsi zion zuzenean, inongo zeharkakorik gabe. Mila isilik egon zen. Carlak jarlekua utzi zion. Egongelan entzun zitekeen bakarra teklatuaren gaineko emaztearen hatz finen dantzaren hotsa zen. Argazkiak pasarazt en zituen banan banan, behin eta berriro. Minutu luze batzuen ondotik, Carlari buruz itzuli zen, begiak malkoz beterik. H onek eztiki : ‘Lo sabias, Mila, verdad? Siempre lo supiste. ’ Eta besarkatu zuen. Egia zuen, bai, betidanik zekiena baizik ez zen. Bere ametsetako Anak jakinarazi ziona baizik ez. Lapurtua izan zen eta saldua, edozein objektu bezala. Eta bizitza engainuaren gainean eraiki zuen. Ez zekien zerk zion min gehien egiten: gezurrak ala giro horretan jasotako maitasunak. Zorabioan zebilkion bizita ko guztia, ordura arte gidatu zuten baloreak dardarka zeuden, hari baten gainean dantzan zebilen, erori ala ez erori, hortxe, dilindan, bi aldetan amildegia zeukala. Argitu behar zuen. Zerbait egin behar zuen. Ekintzan sartzeak lagunduko zuen; egin, zerba it egin, edozer hobe egotea baino, zalantzari zenbat eta leku gutxien utzi eta hobeto. Amarengana joan zen zuzenean. Urtetan ikusi gabeko burdinazko ate erraldoira hurbildu zen. Amak harrituta ireki zion eta harridura laster beldur bilakatu zen, alabak am a saihestu eta pasabide luzean zehar abiatu zenean. Teniente koronelaren bulegoan sartu zen, eta uko egin zion aitari aurre egiteko prestatu zen. ‘ADN froga egin araziko dut. Baina, lehenik, egia errateko aukera eman nahi dizut. Lapurtutako haur sortu berri horietakoa al naiz? ’ Larruzko besaulkian eserita zegoen agureak eskutan zeukan liburua belaun gainetan pausatu zuen. Anderea ondora joan zitzaion, eta negarrez hasi zen: ‘Perdona cariño, perdona, cariño... azalduko dizut… ez da zuk uste duzuna... ’ Aitak, haatik, ez zuen barkamenik eskatu. Betaurrekoak kendu eta andereari isiltzeko esan zion bortizki. Ondoren, alabari bota zion: ‘Eskerrak eman beharko zenizkiguke eskaini dizugun guztiagatik. Maitasunean hazi zaitugu, nahi izan duzun guztia ukan duzu. Nire abizena eman dizut, nire etxearen ohorearen jabe egin zaitut. Zer uste duzu bizi izango zenukeela beste horiekin? Pobrezia materiala eta intelektuala, hori da irabaziko zenukeena, atzeratu horiekin handitu izan bazina. Justiziarik ez dago. Holak oek haurrak egiten badakite, edozein animaliak bezala. Eta guk ere bagenuen guraso izateko eskubidea, horiek bezainbeste, horiek baino gehiago! Zuzentasunaren izenean egin genuen egindakoa. Besterik ez. Beste guztia detaileak dira. ’ Besterik ez zuen ahosk atu. Liburua belaunen gainetik hartu zuen eta irakurtzen segitu zuen. ‘Puta sangre la tuya, teniente koronel! ’ Mila bulegotik sartu bezain laster atera zen. Burdinazko ate erraldoia itxi zuen, aldi hartan betirako. Ana Zokoko hondartzari begira dago. Kr esal usaina gogoko izan du beti eta ez da arnasteaz asetzen. Gustura dago Ana, itsasoari begira. Uhinen aparretan jolasten aritu da une batez, hagun zuri bezain arinean jauzika ibili da, hondar hezean lurrartu arteko txirristan. Gustuko du ikusten duen gu ztia: Untxinen itsasoratze goxoa, belaontzi txikien dantza koloretsua, portuko battelekuen kulunka eta euskal etxeen lerrokadak koadroari ematen dion nota gorri eta urdinen neurkada alaia. Harmonia dario inguruko guztiari. Hala, bakoitza bere tokian dag o, bera barne. Hauxe du bere tokia, azkenean berreskuratua. Etxekoak ere ongi daude, bakoitza bere bizitzan bilatuko duenari aurre egiteko jantzia; eta falta dituenen hutsunea gero eta hobeki eramateko gai. Horretan lagunduko ditu beti Anak, dagoen lekut ik, amets bidaietan zehar haiekin harremana atxikiko baitu, zorionez. Damurik ez du, dena dago bere tokian, madame Barisen koloretako arkatzen modura! Gorrotorik ez, beldurrik ez, nazkarik ez. Iganderoko garbantzuen gustua bera ere, gogora datorkionean, plazerez dastatzen du. Eta gehien pozten duen irudia, horko horixe: Pilar eta Kandi (beretzat beti da Kandi!) elkarri besarka, hilerritik badoazela, hasi berri duten kapituluaren segida zoragarria bizitzera! Ortzadarraren gainean, erle gida rien burrunba lagun, euri berri bihurtuko dela badaki Anak. Ama lurrarengana itzuliko da, halako batean, denborak inongo garrantzirik ez duen mundu honetatik. Noiz, nola eta bestelako galderek zentzurik ez dute gehiago hemen. Ez hemen, ez hor eta ez han; inon eta nonahi egotea, zoragarria da. Arrotz sentitzerik ez da gehiago. Zarena zarela gozatzearekin aski da. Izan, bat izan eta dena izan, osotasunean sartu, bat egin, eta maitatu.

2023-12-01

Mesedez-itxi-atea

Zuri Enara, atxitxen txoritxue 2021 Udaberria Joseba Mikel Ugalde LG BI 00626 2021 ISBN 978 840929453 4 Diseinua eta argazkiak egilearenak dira. n Inprimatzailea: Leitzaran Gra fikak, S.L. Andoain (Gipuzkoa) JOSEBA MIKEL UGALDE Mesedez itxi atea Azala mamitzen Azalak beti du bere mamia, urria bada ere Atean, barandaren itzal ebakian, zure `e´ txikia somatzen dut, eta sabaiko habeek zure `E´ handia irudikatzen dute. Azala liburuarentzat soinekoa bezalakoa da, bere hitzen mamiari aterpea eta babesa ematen diolako. Kasu honetan, gure etxeko atea eta izenburua barrutik agertzen dira, gero etorriko diren hitzak, gure arteko solasaldi intimo bat balitz bezala irudikatzeko. Idazten ari naizen urte madarikatu honetan, denok izan gara etxekartzelatuak, perimetralizatuak, bahetuak edo pezerretuak, txertatuak, gaixotuak edo zoritzarrez asko baita zenduak ere. Etxeko ordu luzeetan, pentsatzen egon naiz abesti haren hitzak egia bihurtzeko, oraindik urte asko geratzen direla, eta badaezpada egun hura ez baletor, hobe zela zuri zerbait idatzita uztea, denbora alde nuelako. Izenburua izatez, abesti batetako pasarte bat da. Originalean hitzak erdarazkoak dira, eta gaia, kafetegi batetan dauden bikote gazte baten solasaldia da, beraz izenburuko hitzak ez dira abesti horretan agertzen direnak, ezta handik itzulitakoak ere. Urte asko dira jada, melodia hori hartu eta letra berri bat jarri nionetik. Hortik ateratakoa da liburuaren izena. Nire abestian ere solasaldia da xedea, baina kasu honetan, ni aitona eta zu lobatxoaren (biloba) artekoa. Euskal Herritik Ameriketara aukera hobe baten bila joandakoa, bere azken helgaldiaren azken zuhaitzardazkan dago, eta aurrean bere lobatxo maitea. Abestiaren sortzailea zen Luis E. Aute ere urte honetan hil denez, aipamen hau, bere aldeko omenalditxo bat ere bada. Haren abestiak ` Las cuatro y diez´ izena zuen, nireak aldiz ` Azken agurra´, eta bere hitzak, nire Soundcloud eko lainoetan entzungai daude. Azken agurra Nere lobatxo maitea ur baso bat, mesedez itxi atea jezar zaitez eta entzun agure honen azkenengo berbea Urrundik etorri nintzen bizi berri bila mundu honera gogorra izan zan baina uxatu nun betirako gosea Sustraiak landatu ditut baita galdu ere lehengo neureak mintzaira barria ikasi ahaztu ama bularreko euskera Bizitzak ematen digu burruka hotza, nekea ta negarra baina lobatxo ez galdu jorratutako bide ta iparra Ekarstazu zure eskua aitonan bizi haria badoa hozkara, arnas estua baina bihotzan atseden beroa Emaidazu zure hitza hire azkenengo opari modura bildu gozo nire errautsak botaizuz nire herriko portura … Erraza duzu errautsena, etxe aurrean ontzien itzaletara. Letra hau egin nuenean, banekien ` ur baso bat ´ idaztea baino `baso bat ur´ i daztea egokiagoa zela, baita ` mesedez itxi atea ´ baino ` itxi atea mesedez ´ xeratsuago izango zela, baina abesterakoan batak ez zuen prosodiarik, eta besteak ez zuen errimarik egiten, helarazi nahi nituen mezurako, aukeratuta nituen beste azken hitzekin. Eta izenburuak zintzoa izan nahi zuen izan, liburuaren arima sustatu duen istorioarekin. Jarri musika eta egiaztatu bekatua den ala ez. Baina niri bost axola…….. Mamia azaltzen Azalik gabeko mamia, galdu egiten da Zure lehen udaldia da, niretzat ahaztezina izango dena. Geltokian trena heltzear dago, eta ni pozez gainezka, zugana eramango nauelako. Gero honanzko bidean lotan ez bazaude, imintzioka eta `gure´ hitzekin kontatuko dizut dena. Nola lehen aldiz, mugikorrean ari naizela liburuak irakurtzen. Italo Sevoren ` Zenoren kontzientzia´ eta Julio Ramon Ribeyroren `Mutuaren hitza´ direla lehenbizikoak, eta baita geltokian hartu dudan erabakiarena ere. Mugikorrean zuretzat idazten hasi naiz. Hasierako hitzak, eskema bat egiteko izan ziren. Artxiboak zure izena du. Hitzez hitz, honela dio: `Zuretzat opari idatzia. Hitzen haria?. / Gaia bizitzaren bidaia. Ildoa etxekoa. Bizipenak eta bidaiak, literatura, musika, familia, ohiturak, etab. Etxean. Biok bakarrik. Zu heldua eta ni agur bidean, ahul baina lasaitasunez´. Hurrengo egunetan, artxiboa handitzen eta aldatzen joan zen. Idatzita edo audio modura gordeta nituen lanak gehitzen nizkion, liburuak izan behar zuen gidoaren kontuak, eta beste hainbat ideia eta xehetasun. Geltokiek bidai baten hasiera eta amaiera direnez, han bertan izan nuen ideia. Bizitza ezer bada, bidai bat delako. Zuk hasi berria duzu, oraindik txiorik gabe baina heganean, eta ni indarge, nire azken hegaldian, izandakoak ahazten. Behin, Muakiss liburutxoan zera idatzi nuen. `Bidai batek, bi day gutxienez, bestela egunpasa da´ . Txantxetan ari nintzen, minutu bakar batetan, bidai zoragarri bat egin dezakezulako. Gakoa bidean da. Pertsona bat, leku bat, liburu bat, kanta bat, bideak eta bidaiak dira. Zoaz beti lasai, irribarre batekin eta kuriotsitatearen begiak irekita. Zerbaitek kilika egiten dizunean, bidean eta bidaian zara. Bai zu gabeko urteetan, eta bai zu habiaratu ostean, idatzita edo audio modura bilduta nituen testu batzuk hartu ditut, eta inolako kronolagiarik gabe eta behaztopaka bada ere, zuri kontatzeko modukoak direla pentsatu izan dut. Imajina ezazu gure arteko solasaldi birtual bat dela, ni zimeltzen, ahultzen, eta zu indarrean loratzen. Baina hori bai, hitzontzia ni naizenez, lema nire eskuetan da. Gehienak nire bizipenak dira, badira gogoetak, badira idazleen aipuak, agerian edo izkutuan aholkuak ere bai, eta nola ez baita ateraldiak ere, gure bizitzan barre egitea ezinbestekoa delako. Baditut beste bizipen batzuk nahita idatzi gabe utzi ditudanak, noizbait aukera badugu, aurrezaurre, patxadaz eta lasaitasunez, zuri kontatzeko geratu direlako. Bestela nirekin joango dira. Tarteka, `Egun batean´ izenburupean, urte hauetan zurekin bizi izandako bizipenak, hitzez hitz egun horretan idatzitako moduan agertuko dira. Nire kontakizunen eta zurekin bizitako momentu haien ondoren, ` Etxean ´ izenburupean, amestutako egun imaginario horretan, gure artean sortuko liratekeen solasaldi arruntak, modu idatzian irudikatu ditut. Narrazioen bukaeretan eta hitz etzanez idatziak, testu batzuk agertuko dira. Batzuetan, kontakizunari gehigarri gisa amaiera xeratsuago bat emateko, eta beste batzuetan espresuki zuretzako idatziak dira. Idazten jartzen nintzen bakoitzean, nirekin zeundela sentitzen nuen, eta zerbaitek hunkitzen ninduenean, zuk nire eskua hartu eta zure atzamartxoak nireetan tartekatzen zenituela somatzen nituen. Milaka momentu ditugu zureak digitalizatuak, amonak eta biok, herritik kanpo zaudenean edo gaudenean, edo arratsalde umeletan, kafe orduetan, edo noiznahi eta nonahi zutaz blaitzeko, baina bada bat klikatu gabea bada ere, nire memorian iltzatuta geratu dena. Nirea ez, baina gure arteko lehen uztaila da. Talaian gaude biok, itsasoa aurrean, zu lotan eta nire eskuetan liburu bat. Baina hitzak zure betiletan, eta ipuinak zure ezpainetan daudela konturatzen naiz. Zu zara idazlea. Zu nire liburua, eta ni zure irakurlea. Oraingoan ni idazlea, eta zu nire irakurlea. Mesedez itxi atea Bakoitzak idazten du ez bakarrik nahi duena baizik eta ahal duena. BERNARDO ATXAGA ETXEAN 17:03 Gaur azterketak bukatu dituenez, orduan helduko da, bestela ez dago harekin geratzerik. Txikitatik datorkio, langilea, saiatua, eta heldua izatearena. Bostetan grabagailuari On eman diot, eta hasi da bereak egiten. Horrela gure solasaldia, kronologikoa eta kronometratua izango da, gaurko egun amestu hau, noiznahi nire eskura eta lagungarri izan dezadan. Batez ere min mutua bisitatzera etortzen zaidanean. Kafemakina martxan ipiniko dut, kolarrean zaratak dira eta ordu hauetan bera izan behar delako. Hemen da nire txoritxue bere irribarre gozoarekin. Baina ze polita da baina. Perfumearena ere txikitatik datorkio. `Atxitxeeeee!´ Besarkadak&musuak. Kontuz atxitxe apurtu barik !. Hor duzu kafea maitea, amaitzear dago. Hartu zure gailetak. Mesedez itxi atea, jezar zaitez eta entzun,….. Ahoa hatzez estaliz eta begiak itxiz, kafea usaintzen du, eta aldi berean, entzun nahi nauela esan nahi dit. Zure lehen orduetan ondorengo hitzak idatzi nituen. ZURE LEHEN ORDUETAN 17:07 Zure sorteguna, guretzat zorte egun gorena izan zen, eta genuen poztasuna mundu guztiari jakinarazteko, harrotasunez lainoetan hitz hauek idatzi nituen. Txio berri bat Gaur, gure teilatupeko habiatxoan, Enaraño bat jaio da. Zizpuru eta txioen artean, `Atxitxe´ esaten didala amestu dut. Berehala, harrotasunezko irribarre umel bat atera zait. Happy bird day gaurkoa. Txoriontsua naiz. Egun hura, piano pieza batekin lotzen ditut. Hatxe (Idoia Hernandez) `Lehena´ diskatik > Sorteguna. Musika astiro eta tantaka dator, zu bezala ateratzen, munduratzen. Gero doinu biziak hartzen du lekua, eta gozotazunez laztantzen du lurralde berria. Zoragarria. ETXEAN 17:12 Diska jarriko dut. Lainoan dut, baina erosia e !!. Nire eskua eztitsu hartzen du, biok batera entzuteko. Itxaron, Bluetooth aktibatu behar dut lehenago. Egilearekin hitz egin nuen, eta atera zituen diska apurrak lagunen artean saldu zituela esan zidan, eta sarean erosi behar izan nuen audioak. Sooool, Si, Si, Si, Sooool, Si, Si, Si Miiiiiiii, Sol, Sol, Sol, Reeeee, Fa, Fa, Fa Sooool, Si, Si, Si Biok duoan Zein ederra den !!. Barreak, bion hitzak eta tonuak berberak izan direlako. Musua eman dit, eman diot. Orain nire amaren azken orduak, eta nire idazteko zaletasuna batzen dituen poematxo bat irakurriko dizut. Gero aitonaren ateralditxo bat eta bizipen batzuk. KOMA ETA PUNTU 17:18 Inolako lotsaizunik gabe aitortzen dut, idazterakoan komekin eta puntuekin, ez naizela ondo konpontzen. Euskaraz eskolatua ez naizenez, halabeharrez hitzkolatua naiz. Niretzat idaztea solasaldi bat bezalakoa da. Bi alde daude, hitzak itsumustuan, natural ateratzen dira. Baina nola diren gauzak, sekula idatzi dudan poemarik intimoena, bi zeinu madarikatu hoiei esker izan da. Ama ohean da, bere azkenetan. Arnas estuak dakarkion atsedentxoan, lasai dago lotan. Horrela joango balitz. Ni, bere aurrean, butakatxoan idazten ari naiz. Egun gutxitara, Amatatu egin zen. Amaitu zitzaidan Ama. Koma eta puntu Idazten koman nago. Nire istorioa, hitz zorian, zain dago. Bera ere, koman eta zain dago, hilzorian. Haren historiaren amaiera aldiz, idatzita dago. Modu heterodoxo batetan idatzia. Koma eta puntu. BRITANIAR BAT BILBON I 17:23 Londoneko Marylebone auzoko gazte bat Loiura heldu da. Betidanik izan du Bilbo ezagutzeko gogoa. Birraitona hemengo meategietan ibilitako ingenieria izan zen, eta hark kontatutako bizipenak, familian belaunaldiz belaunaldi iraun dute, bazkalosteetan agertzen zirelako. Agian birraitona izango zen, meategi hartako burdin beta edo zain garbi hura ikusterakoan, hasieran ohikatuz eta gero arbelean `All iron´ idatziz utzi zuena. Gerora, sasoi batean Athletic animatzeko ere balio izan zuena. Gauza da gure gaztea Bilbora heldu dela, eta ez turismoa egitera, euskara ikastera baizik. Alde zaharreko zazpi kaleetan pisotxo bat alokatu du, eta hango euskaltegi batetan apuntatu da. Gutxikagutxika hasi da Botxoa ezagutzen, txikitoak hartzen, eta baita hitz and aditz batzuk ikasten ere. Behin irakasleak `azpian eta menpekotasuna´ kontzeptuak jorratzeko, beltzean zuriz hitz batzuk idatzi ditu arbelean, Zubipean eta Gizonen menpean hain zuzen ere. Heldu da azalpenen sasoia, eta lehen txanda britaniarrena da. Irribarre batekin gazteak zera diotso irakasleari ; `Ulertzen dut bai hitz hoien esanahia. `Zubipean´ zubi azpian esan nahi du, eta `gizonen menpean´ gizonen aginduetara egotea adierazten du. Baina azken esaldian, niretzat gauza bera esateko hitz bat soberan dago´. Denak harrituta utzi duenez, irakasleak soberan dagoen hitza ezabatzeko esaten dio. Patxada handiz altxatu, eta arbelean Gizonen hitza borratzen du. Klasea mutuan geratzen da, klasekide bat barre algaraka hasten den arte. Gero bi, gero beste bi, eta gero klase osoa lehertzen da. Azkena irakaslea da, baina harena irribarre behartu bat dela ematen du. Bere irudimena gazteena baino laburragoa da. Azkenean bai, irakasleak ulertzen du britaniareuskaldun baten umore elebiduna and sarkastikoa. Istorio honen giltza, hitz batek wordetzen du. BIDAI BATEN HELMUGAK 17:33 Nork esango zidan niri garai haietan, hain urruneko hiri hura ezagutzeko aukera izango nuela, eta han ikusitakoak gerora nire memorian hain markatuak geratuko zirela. Lan kontuetako bidaia izan zen Ekuadorrera joatearena, baina beste alorretako bizipen tantak ere izan zituen. Hasieran, Quito, Manta eta Montecristi hirietan ibili nintzen, baina gero Guayaquilera joan behar nuen, eta han hasten dira nire gogoetako bideak. Lehen eta behin, bidaia bera ahaztezina dut oraindik. Egunez egin behar zen, zeren gauez oso arriskutsua zela zioten. Kotxez izan zen Mantatik haranzkoa, eta bueltakoa bi plazetako hegazkin txiki, kaskar eta zaratatsu batetan. Kotxean nindoala, Garcia Marquezen Macondon nengoela zirudien. Hango paisaiak, herritarren aurpegi ilunak, nonahi janariedariak saltzeko mahaiak, baina batez ere zeibo zuhaitzak eta bide basterrean armaz lotu eta lapurtutako kamioia, nire begininietan betirako klikatuta geratu ziren. Kamioia gure enpresakoa zen. Zeiboen itxura magikoen edertasuna, eta indarkeriak sartzen dizun izu isila, ahaztezinak egin zitzaizkidan. Hiriko sarrerako mendi batetan, zerutik eroritako milaka txaboladun auzo marjinatu erraldoi bat ikusi nuen. `Monte Sinai´ izena du eta orduan Bilboko biztanlekopuru antzekoa zuena. Lankidea ekuadortarra zen eta da, adintsua bada ere oraindik bizirik baitago. Gizon estimagarria bezain kulturzalea izanik, eginbeharrekoak egin ostean Guayasimin Arte Zentrora eraman ninduen. Oswaldo Guayasiminen margoekin txundituta geratu nintzen. Haren indigenen aurpegi koloretsuetan, haien garrasiek ere entzuten hasi nintzelako. Dardarka atera nintzen, eta nire aurpegia ispilu batetan agertu zitzaidanean, ezezagun batena zen. Gauean hotelean, afalosteko kopatxoa hartzen nengoela, pentsakor oraindik, apal batetan liburu batzuk ikusi nituen. Eskua luzatu eta esperantza handirik gabe, bat hartu nuen. Bigarren edo agian hirugarren whiskiarekin, Joaquín Gallegos Lararen `Guaraguao´ izeneko ipuin eder bat irakurri nuen. Aurton, hogeita bost urte geroago, irribarre batekin hartu nuen, Aritz Brantonen Booktegian, E. J. Agirre Lazkanok itzulia euskaragarri eta eskuragarri ikusi nuenean. Ipuina zoragarria iruditu zitzaidan, eta gaur oraindik ge h i a go , z e r e n b e r a r i e s ke r, n i r e m e m o r i a entziklopedikoan alfabetikoki agertzen diren hiru GUAk (Guaraguao, Guayaquil, Guayasimin), oraingoan modu idatzian, berriro nirekin elkartu direlako. Bidai batek helburu bakarra izan lezake, eta aldi berean, zure kuriotsitateak hainbat helmuga ezagutu, haren amets bidai bideetan mugarik ez direlako. Jakintza harriduran hasten da. SOCRATES EUSTEAREN SARIA 17:42 Duela hogeita hamar urte, telebistan Dakar inguruan dagoen Goree irlari buruz ari ziren. Irla hau sasoi batean, esklabotza merkatuaren mapan leku estrategikoa izan zen. Han `biltegiratzen´ zituzten esklaboak, gero Ameriketara, Karibera edo Brasilera bidali, eta han beste edozein merkantzia balitz bezala salgai jartzeko. Esataria hango historia azaltzen ari zen, bere atzetik kanta bat hasi zenean. Txundituta geratu nintzen, gitarra hutsa, hango hizkuntzan ahotz baxu eta gozo bat, eta tarteka koru baten laguntzaz osaturiko abesti zoragarri baten pasartetxoa entzun nuenean. Ez nuen jarraitu hurrengo azalpenak, nire barruan zerbaitek kilika egin zidalako. Berehala altxatu eta geldirik geratu arren, martxan nengoen. Abesti haren izena jakin behar nuen. Orduko gailu kaskar batekin, abesti zati bat grabatzea lortu nuen. Urte guzti hauetan, ahalegindu naiz abestiaren jatorria aurkitzen. Dakarreko, Bartzelonako eta auskalo nongo afrikar musika dendetara mezuak bidaliz, herrian ezagutzen nuen afrikarrei audiotxoa jarriz, baina ez nuen erantzunik jasotzen, edo inork ez zuen ezagutzen. Azken saiakera, noizbehinka Dakarrera bidaiatzen duen herritar bati eman nion audioa, eta zain nengoen ea handik itzultzen zenean zerbait esaten zidan. Duela gutxi, mugikorreko ikonotxo batek ezagutu du abestia. Exile du izena eta abeslaria Geo ffrey Oryema izan zen, jada zendua baitago. Sarean, aise entzungai nuen, baina barne haizeak, Erosi esan zidan. Etxean da jada, eta apaletan begibistan den diska bakarra bera da. Geoffrey ez zen senegaldarra izan, ugandarra baizik, eta Idi Amin ` Ugandako harakina ´ diktatoreak agintea hartu eta arerioak hiltzen hasi zenean, bere aita tarteko, maleta baten barruan sartu, eta kotxez ihez egitea erabaki zuen. Gerora Oryema mundu guztian ezaguna egin zen, batez ere Frantzian, han ´ Afrikako Leonard Cohen ´ deitzen ziotelarik. Exile abestia, izen bereko diskan 1990ean argitaratutakoa denez, argi dago abestiaren gaurdainoko historia eta nire haren bilaketaren istorioa, batera joan direla. Nire abesti desiratuena Exile izan da. Zerbaitek kilika egiten dizunean, ekin eta jarrai, plazerrari bidea eman arte. (Beste esanahi bat ere badu. Biak onak). Lobatxo maitea, zure bidean hainbat amets edo bilaketa izango dituzu, baita beste batzuena ezagutzeko aukera ere. Bi proposamen. Sakondu ezazu Oskar Alegria Suescun eta Paco Gómez Garciaren bilaketa lan iraunkorretan. EGUN BATEAN 17:51 Bakarrik ginen. Zure boloa aldatzen nenbilen, zuk ` Asise ´ esan zenidanean, edo hori nahi nuen sinistu. En nion inori ezer esan, ziur ez nengoelako. Egunak garrenean jakin nuen egia zela, ipuineko burusoila ikusi zenuenean, berriro ` Asise ´ esan zenidalako. Gaur egun, jada lau urte dituzu, eta ez duzu inolako arazorik ahoskatzerakoan, argi deitzen didazu `Atxitxe´ esanez. Orain bai, nire pailazokeriei muga jartzeko, edo nigandik zerbait lortu nahi duzunean, doinu gozo batekin, eta zure aurpegitxoa bigunduz, ` Atxitxetxu´ esaten didazu. Orduan, urtutako iceberg bat naiz. ETXEAN 17:56 Bere begi ederrak, nireetara so daude. Nire soilgunea laztantzen hasi da, `Asise´ eta `Atxitxetxu´ esanez. Zer esaten dizu Bengala hitzak ?. BENGALA 17:59 Leku izen bat edo hitz arrunt bat, norberaren memorian grabatuta geratzeko, ez da beharrezkoa ezagutza pertsonala izatea, sarritan dirdira edo inpaktu batek nahikoa izaten delako, gugan eragin egiteko. Bengala izatez, Bangladés eta Indiaren mendebalde artean dagoen lurraldea da. Hala ere, bengala izena lurraldetik haratago, beste arlo batzuekin ere lotzen ditugu. Esaterako, mundu osoan ezaguna da hango animalia nazionala, tigrea. Felido handienetarikoa, laranja kolorekoa eta bakarra marraduna dena. Tigreak bezain ezagunak, bengala argiak edo ke bengalak dira. Antza denez, jatorria bertako arrantzaleek seinaleak egiteko, sufrea, kresala eta arseniko orpimentoa nahastuz, egiten zituzten argi urdin dirdiratsuzko zuzirietan dute. Baina nire memorian, bengala hitza ez da neuronizatu ez tigreengatik, ezta ke edo suengatik ere, hobe horrela izan bazen. Nirean, 1943ko argazki bat izan zen eragilea. Ikusi nuenean izututa geratu nintzen eta argazkia ninietan dut oraindik. Kale estu bat, zoruan hilotzak, eta putreak zain. Bigarren Mundu Gerran, gizaki aseezin eta eskrupulu gabeak eragindako Gosete ikaragarri hark, milioika hildako utzi zituen Bengalan. Rabindranath Tagore, Indiak eman duen idazlerik ospetsuena eta Bengalako Santiniketan jaio zenak, ez zuen Gosetea ezagutu, bi urte lehenago hil zelako. Bestela, ondorengo hitzak baino askoz gogorragoak idatziko zituen. Gizakia, putreak edo txakalak baino askoz basatiagoa da. ETXEAN 18:09 Lehengo irribarrea ezabatu egin zaio. Bilatu egizu argazkia Interneten. Jarri ezazu Bengala 1943. Aurkitu du. Pentsakor geratu da. Gero goibel jarri da. Orain aurreko ateraldiaren jarraipena eta bizipen gehiago. BRITANIAR BAT BILBON II 18:16 Gure britaniarra, pausu arinean ari da bilbotartzen. Hasi da San Mamesen partidak ikusten, Pagasarrira eta Artxandara igotzen, eta footingean ere, errekan gora eta behera dabil, Tamesisen ertzetatik balitz bezala. Gaur pozik dago, eta bi motibo ditu horretarako. Batetik etxekoekin hitzegin du, eta aitak esan dio, bere birraitona hemengo meatzegietan ibilitakoa, asteburuetan noiz behinka footballean ere aritzen zela, porturatzen ziren MacAndrews ontzietako marinel britaniarrekin, bere zaletasuna asetzeko eta aldi berean herrimina baretzeko. Abandoibarra inguruan aurkitzen zen joko lekua, `Ingelesen zelaia´ izenez ezaguna zena, eta antza han sortutakoa da gerora Bilboko Athletic Club taldea dena. Beste arrazoi bat ere badu gure gazteak pozik egoteko. Aste honetan korrika zebilela, Olabeaga moila parean, neska bat ezagutu du, hankako uzkurdura batez makurtuta ikusi, eta harengana hurbildu eta laguntza eskeini dionean. Iluntzean Indautxun geratu dira zerbait hartzeko. Neskatoa, bermiotar jatorra, prettya, eta Euskal Filologiako ikaslea da. Mutila liketuta dago. Euskaltegira piper egitea erabaki du. Neskak, beraiek kalba egitea esaten dutela diotso. Londonekoak bere historia kontatzen ari zaio, birraitonatik honainokoa. Kontatu dio baita, gizonen menpean hitzekin, klasean muntatu zuen alagara partya. Tabernako telebistan, euskal idazle bat elkarrizketatzen ari dira. Ez da ondo entzuten, baina neskak pantailan idatzita `Bukatu dut liburua´ irakurri duenean, zera esan dio mutilari, `Gauza bera esateko, niretzat hitz bat soberan dago. `Bookatu dut eta kito´ . Mutilak, liketik loverako bidea hartu du. Mundua paradoxa bat da. Ipuin hau irribarre bat ateratzeko idatzitakoa da, besterik gabe, baina nork daki protagonistaren arbasoren bat ez ote zen izan, Bengalaren gosete izugarri hura eragin zuenetariko bat, bere Britainiar Inperioaren egintza izan baitzelako. Auskalo beti. GAUERDIKO GOIARGIA 18:25 Gau hartan, idazteari utzi eta irakurketari bidea ematera nihoan. Egongelako butakatxoan Sarriren Habanako azkena, eta gero, ohemahaian Atxagaren Kilkerra zain nituen, telebistak Xabier Leteren heriotzaren hamargarren urteurrena zela gogorarazi zidanean. `XL, neurri handiko giza aberea ´ esan nuen, eta amaierarte paralizatuta gelditu nintzen. Errezitaldikantaldielkarrizketaldi eta denetikaldi ederra izan zen. Gero, telekomandoari o ff eman, mahaian eseri eta zigoarrekin hasi nintzen hitzketan. `Ze ona Atxagak esandakoa, eta benetan bitxia Valverdek kontatutakoa´. Atxagak , poesia bat kanta egiten denean, poesia poesiagoa dela, gorena dela edo antzeko zerbait esan zuen. Leteren `Xalbadorren heriotzean´ abestia zuen gogoan. Valverdek aldiz, Xabierrek berari kontaturiko txantxa batez aritu zen. Behin XLk zera esan zion; `Ni zerura heltzen naizenean eta San Pedrok galdetzen didanean, Nor zara zu?, `Xalbadorren heriotzean´ abestia egin zuena erantzungo diot. Hori entzutean seguru nago sartzen utziko nauela´ . Zigarroa ketan zegoen, baina zera esan nion, Ni zerura heltzerakoan, San Pedrori zera esango diot. `San Pedro Jaun txit agurgarria, ezagutzen du berorrek Xabier Lete eta haren kantarik ezagunena ezta, ba nik kanta horri, letra aldatu eta `Ai nire Bermio´ izeneko kanta bat egin nuen. Abestia entzun nahi badu, nire Soundcloudean dago entzungai´. Kearen jabea oraindik eszeptiko samar somatzen nuenez, zerbait gehiago behar nuen asmatu atezaina biguntzeko. `San Pedro Jauna, Galileako itsasoetan arrantzale izandakoa denez, jakingo du atunaren arrantza munduan nire herria lehena dela, gure arbasoen txalupa haiek, itsasoetako ontzi onenak bihurtu direlako. Jakingo du baita, Munduari Lehen Bira ematen ere, gure arrantzaleek izan zirela lehenak. Bai pluralean diot, lortu zuten guztietatik zazpi bermeotarrak izan zirelako´. Ba aipatu dizudan kanta horrekin, nahi izan dut goraipatu ez bakarrik gure sena lorpen handienak egiteko, baita eta batez ere, gure herriko emakumeek eta gizonek duten dohaiak. Zeren benetan mundialak direnak, bermeotarren kemena, alaitasuna, ahalegina, elkarkidetza, bihotza eta eskuzabaltasuna direlako. ´. Zigarroari begiratu nionean, itzalita zegoen. Ni ere bai. Ohean zerbaitxo irakurri behar, eta autopistako kilkerra ireki eta 315. orrialdea zen. Lehengo begiradan, Aste Santua, astesantu, Asteasu, Asteasun, Asteasun, Asteasun, ….. irakurri nuenean, erabat In albis nengoen. Bernardo gabon ! esan nuen, eta seko geratu nintzen. EXILEREN UBERAN 18:32 Exile kantaren bilaketak, Afrikako musiketan murgiltzeko aukera eman zidan, eta esperantzara kondenatua nengoenez, hango musikariak ezagutzen hasi nintzen. Esango nuke, Youssou N’Dour izan zela lehena. Gero etorriko ziren Cesaria Evora, Miriam Makeba, Eddie Grant, Amadou et Mariam, Salif Keita, Ayud Ogada, Ismael Lo, Mulatu Astatke, Habib Koite, Rokia Traoré, Ablaye Cissoko, Angélique Kidjo, Sona Jobarteh, eta abar. Baina dudarik gabe, nire Afrikako kantarik kutunenak, Ismael Loren Tajabone , Ayud Ogadaren Kothbiro, eta jakina Geo ffrey Oryemaren Exile dira. Abesti hauen mezuetan sakontzen baduzu, beraien musika ere gehiago barneratuko zaizu. Kantak kontatzeko sortuak direlako, nahiz eta batzuk ez dute ezer kontatzen. Etxean badugu kartoizko kutxa bat, niretzat edertasunaren eredu dena, barruan, liburu bat, diska bat, fitxak, ilustrazioak eta olerkiak biltzen dituena.`UR Euriaren liburua´ izena du, eta Juan Kruz Igerabide, Elena Odriozola eta Oihane Igerabideren lan bikaina da. Doinuren batek kilika egiten dizunean, abiatu zaitez. ETXEAN 18:36 Apaletara begiratu duenean, irribarrez keinu egin dit. Bai hor da Exile diska!. Bakardadean, niretzat bakarra delako, eta izkina hartan URren kaxa dago Gauzatxo bat, jada ahaztuta izango duzu zure txikitako fonoteka zein izan zen. Bizpahiru urte zenituenean, hauexek izan ziren zure abesti gogokoenak. Ea gogoratzen dituzun; Aldapan gora, Doraemon, Rikiriki, Astronauta, Jon Braun, Txerri kumeak, Sorgiña Piruliña, Pintxo, ea. Zarataka edo nigarrez hasten zinen gutxienetan, zu lasaitzeko Iriondo&Lete bikotearen `Handitzen zeranean ikusiko duzu, isilik egoteak zenbat balio du,..´ abesten nizun, sarritan kontrako efektua izaten bazuen ere. Gogoan izango duzu, nola hiru urte egiteko zeundela, amona eta biokin `opor txikiak´egitera joan zinela. Ba jakin zazu, gu geunden hotel berean, orduan ospe handia zuen Fito abeslaria ikusi genuela, eta baita harekin argazkia atera ere. Bera bere alabatxoarekin eta ni zurekin. Hemen da argazkia. `Bai, gogoan dut `opor txiki´ haiek. Argazkia aldiz ez´. Orain ipuin bat, eta gero idazle bati buruz ariko naiz. LORETXOAREN BIDEAK 18:42 Goizean portutik ibiltxoan nindoala, eta jakinik gauean gurera lo egitera zentozela, ipuin bat asmatzeko ahaleginetan murgildu nintzen. Presaka, astokada edo harrikada pentsatu, eta harrikada aukeratu nuen. … Antzinako antzinean, gure inguruko mendi batetan, bazen lore koloretsu bat, alai eta pozik bizi zena. Usaia ere berezia zuen, labako ogiaren aroma gozoa. Behin, erbitxo batekin hizketan ari zela, zerutik ardi baten tamainuzko harri puska bat erori zitzaien gainera. Plaust !!! Bi egunetan, dena lotan geratu zen. Hirugarrenean, loretxoa pentsatzen hasi zen. Bere lehen hitzak, erbiarentzat izan ziren. `Erbitxo gaixoa, korrika eta saltoka bizi izan zara hara eta horra joanez, baina orain betirako lotu zara. Lagun ona izan zara. Behean bego´ . Gero, bere baitarako, ` Nire azaleko loreak, hostoak, eta usaiak, apaingarriak besterik ez dira, nire benetako izaera, lurpean, nire sustraietan dagoelako. Hor dago nire geroa´. Hurrengo egunetan, alboko sustraiekin hizketan hasi zen, eta orduan jakin zuen, eroritako harri haiei auzoko baserritarrek `meteorito´ deitzen zietela. Goiz batean, haritz baten sustraia besarkatu zuen eta astirotxo bazen ere, pausuak ematen ari zen. Zizareak, satorrak eta lore igokari bat ere ezagutu zituen, eta haren sustraiari eskua emanda ekin zion berriro lur azpiko bideari. Udaberriko goiz eguzkitsu batetan, lehengo bizitokitik bostpasei metrotara gutxi gorabehera, azken lur pikorra alboratu, eta berriro belarrak, zuhaitzak eta baserriak ikusten hasi zen. … Gauean, amona ta bion artean ohean zeundela, ipuina kontatzera nihoan, Ezetz , hobe zela bihar esan zenidanean. Gure harridurarako, nahiago zenuela telebistako `Goazen´ ikusi esan zenigun, bertan zure izeneko neskato bat aritzen zelako. Azkenean, ez bat ez bestea. Jolas apur bat eta nekeak jota lo. Hurrengo goizean, amona gosaltzen ari zela, ipuina kontatu nizun, eta ez nuen ondo amaitu, zera esan zenidanean, `Atxitxe, etxean badut nik bi satorren ipuina ´. Igandea zen, eta ogia eta egunkaria erostera lagundu zenidan. Bidean, zu kantatzen zindoazela, ipuin idatziari eransteko, amaiera hau bururatu zitzaidan. Be h i n l o re t xo a , ` Au sk a l o go i ko a ´ b a s e r r i ko Antxontxorekin hizketan ari zela, mendizale gazte errubio bat pasatu zen beraien ondotik. Irribarre batekin haiei begira geratu zen, eta gero kemenez mendi tontorrera zihoan bidezidorra hartu zuen. Urte batzuk geroago, jakin zuten bai loretxoak eta bai Antxontxok, gazte hurak Benito izena zuela, kantaria zela, eta baita ere, eurei eskeinitako kanta bat egin zuela. Mendian larrartean, aurkitzen da loretxo bat, aurrean umetxo bat, loretxoari begira,… … HAREN ZAIN NAGO 18:57 Emakume gaztea da, idazlea eta itzultzailea. Ingeles Literatura Ikasketak egindakoa, Illinoisko Unibertsitatera joateko Fulbright beka irabazitakoa, eta bere obra, ipuina, eleberria, eta antzerkia, hamar bat hizkuntzetara itzulitakoa. Itzultzaile gisa, Philip Larkin eta Robert Crawforden lanak itzuli ditu. Idazle gazteen Europako Literatura Saria, Raimons Gerkens Saria, eta baita bere herriko Literatur Saria ere lortutakoa da besteak beste. Haren zain nago. Beno, haren lana euskaraz irakurtzeko irrikitan, esan nahi dut. Baina ez bere Curriculumak txunditu nauelako, ez, bideo batetan hizkuntza arrotz batetan izan bazen ere, hizketan ikusi nuelako eta haren begietan, zerbait berezia somatu nuelako baizik. Gero haren esanetan, ` Letoniako literaturarekiko, interes gehiago egon beharko lukeela uste dut, bakarra delako, ezberdina eta berariazkoa; kalitate gorenekoa. Eta espero dut laster men hori jasotzea mundu osoan´ irakurri nuenean, zerbait egin behar nuen. Uberan.eus 2014 abenduak 5ean zabaldu nuen mezua; `Aspaldidanik zain nago, baina ez dut etsiko. Zin dagizut Inga, zure irribarreak noizbait euskararekin topo egingo duela. Ziur nago berandu baino lehen, zure ametsek gure tezeta eta teixekin idatziko direla. Proposamen bat gure argitalletxeei. Inga Zoluderen lana euskararatzeko zain dago. Ni ere bai.´ Lehena `Kontsolamendu bat Adanen zuhaitzerako´ izan dadila mesedez. Eskerrik asko. ETXEAN 19:02 Behin, Ikastolan Benito Lertxundiren `Loretxoa´ abestia hasi zineten ikasten, eta zera esan zenidan, `Atxitxe, zure ipuineko abestia ikasi dugu, nahi duzu kantatu´. Hor goiko apalean, Inga Zoluderen hiru liburu daude, hirurak euskaraz. Aitonaren kexak balio izan zuten. Zuk ez nauzu ezagutu ez betaurrekoekin, ez lentilekin, zu jaio zinenean jada kataratetatik operatuta nengoelago. Hurrengo kontakizunean, gaztetxoa eta miopea nintzen. MEMORIA MIOPEA 19:09 Hamalau urte izango nituen, Institutuko goiz erdiko atsedenaldian, klasekide bat, bere laguna gu baino urtebete gazteagoa zena eta hirurok, portura abiatu ginenean. Garai haretan, portua gainezka zegoen, ia berrehun arrantzaontzi zeuden orduan, eta ikusgarria zen haien deskarga lanak ikustea. Ikustea, eta baita entzutea eta usaintzea ere. Arrantzaleen eta neskatilen ohiuak, karroen garrasiak, kresala eta arrai odolaren usaiak, geuregeureak ziren. Ez dakit harantzean, honantzean edo portuan bertan, auskalo zertaz ariko ginen, gazteenak `Miopeak erraztasunak dute margotzerakoan´ jaurti zuenean. Gerora, hura margolaria trebea izan zen eta da oraindik. Ni miopea nintzen, oraindik armairutik atera gabea, gero etorriko ziren betaurrekoak, lentila bigunak, gogorrak,… Nire buruak zerbait bazekien hartaz, eta ` Bai´ esango zion, nire eskuak duoan, ` Ezetz ´esango zuten bitartean. Duela gutxi, mende erdi geroago, aldizkariren batean Philip Barlow margolari hegoafrikarraren koadro hiperrealista lausotu batzuk ikusi nituen. Han zeuden kataratenebakuntza aurretik ikusten nituen paisai lauotsuak, nire ninien aspaldiko lagun zaharrak. Barlow izan zen bere lanbroekin, neureak ateraerazi zituena. Ganbara zaharretan beti aurkitzen da aspaldiko zerbait bitxia, sarritan hango giltza non den ez dakigun arren. ETXEAN 19:14 Zuk txikitatik izan duzu arte plastikoetarako a fizioa. Orduak pasatzen zenituen marrazten eta margotzen. Zure artelanak, hasieratik goraipatuak izan ziren. Bi urte izango zenituen, gure logelan eta bainugelan dauden koadroak egin zenituenean. Eta hor daude. Gogoan dut, etxea atontzen genbilenean, nola gremiotetako langileak harridurazko aurpegia jarriz, galdetzen zidatenean ea pintura abstraktu horiek izen handikoren baten obrak ote ziren. Nik harrotasunez baietz esaten nien. Nire lobatxoarenak. Hurrengoa, zure lehen irakurketetaz ariko naiz. EGUN BATEAN 19:21 Amonarekin, ohean zinen ipuina irakurtzen. Ni egongelan idazten nengoen, zure ahotsa entzuten hasi nintzenean. Ipuinaren lema zurea zen, amona isilisilik adurra dariola, zure grazia eta ganora miresten zegoen. Ezer esan gabe, ate ondora hurbildu eta klik batez audioa martxan jarri nuen. Zu entzutean, bidai goren batetako bidean sartu nintzen. Hitzez hitz, tarteka zure ukituekin, ari zinen Anita Bijsterboschen ` Mitxi udazkenean ´ ipuinaren orrialdeak bizitzen, aitak zuri kontatzen eta antzezten zizun bezala. Odolean datorkizu zaletasuna. Gogoan dut, Santa Agedaren bezperaren bezpera zela, zeren biharamunean, ikastolara lepoan zapia jarrita joan behar zenuen, nahiz eta zuk ez zenuen jarri nahi, lehenago klasekideak ea zeramatzaten ikusi nahi zenuelako. Zure zuhurztia ere goiztiarra izan da beti. Jakin ezazu zure aitak ere, zortzi urte inguru zituenean, A. Lertxundi & I. Zubizarretaren ` Lekeitioko Plazan ´ ipuin liburu ederra hitzez hitz irakurtzen zuela, eta ez ohiko moduan, hark liburua ez baitzuen irekitzen. Noizbait, birus madarikatu honek herritik ateratzen uzten gaituenean, eta Anjelekin egoteko aukera dudanean, liburutxoa eraman behar diot, zure aita izan aurretik zen mutikoari, hitz batzuk idatz diezaion. Eta irakurketarako zaletasuna, bai idazteko edo bai bizitzako beste edozein arlotarako oinarrizkoa denez, noizbait sarean zure izena tekleatuz, zure ibilbidearen lorpenak agertuko dira, eta ez txori arrunt baten izena, UGALDE ENARA. "( Riparia riparia ), avión zapador”. Zu izatez, Atxitxen txoritxue zarelako. ETXEAN 19:27 Mesedez, ekarri egidazu han dauden pastilak eta ura. Hauengatik ez balitz, porruak hazten egongo nintzateke. Zein ordutan geratu zara `Sugarrekin´?. `Zortzi eta erdietan´. `Lasai atxitxe, oraindik goiz da, gainera lanpetuta dabil´. Zergaitik deitzen zarete `Sugar´elkarri?. `Nire asmazioa izan zen. Bi esanahi onak dituelako. Eta biak nahastuz, berotasun gozoa adierazten du´. Bion begikeinuak gurutzatu egin dira. Azkenean, COVID 19ak utzi gintuenean, amona eta biok joan ginen Anjelengana, eta hark zure aitaren liburuan, adeitsuki hitz batzuk idatzi zizkion. Baita zuri ere. Hurrengoa erdi egia, erdi ateraldia. Gero etxeko kontuak. ZERUKO ATEETAN 19:32 Nire ametsetan San Pedro konbenzitu ezinik nenbilen. Xabier Leteren kanta ezagunenari hitz berriak jartzearena, ez zuen hartu motibo handiegirik atea irekitzeko. Orduan, estres larriak eraginda, beste gauza bat gogoratu zitzaidan, ea onezpena lortzen zuen. Honela esan nion; `San Pedro jauna, ezagutuko du berorrek Xabier Lizardi ezta, beno hemen Jose Maria Agirre Egaña bezala erregistratua izango da, baina hori zen bere ezizen literarioa. Gure herriko poetarik handienetarikoa izan zen. Haren poema eder bati `Bihotzean min dut´ izenekoari, Antton Valverde musikariak, oraindik lurrean dena, baina hona datorrenean bere Santu itxura eta hark egindakoak parekoak direnez, sartzeko boleto denak dituenak, musika jarri eta abesti hunkigarri bat egin zuen. Bada nik, abesti hura hartu, eta berriro nire herriko arrantzaleei eskeinitako beste bat egin nuen. Lizardiren poeman, amona hiltzen zaio, eta haren hileta eguna da hitzen xedea. Nire abestian, porturatzean arrantzale batek lagunaren alabaren heriotzaren berri jasotzen du. Laguna barruan da, ontzian esan nahi dut. Urte asko pasatu dira hitz hauek idatzi nituenetik, beraz San Pedro izan zaitez errukitsua nire lana epaitzerakoan´. Lagunaren negarra (Antton Valverderen “Bihotzean min dut”) Ene lagun maitia zugatik galdezka hitz ilunak datozkit, zotinka, dardazka goibeltasun honetan bihotza hozkarez zure aurpegi etsia oihuka saminez Oi, oi, nire kutuna, oi, oi, nire kutuna Umeak ginen arren batera lanean urteak joan zaizkigu laguntasunean barrezka ta negarrez, ugarian, gosez nahigabe guztietan eskua emanez Biziak dakarzkigu sarri ezustean itsasoan barea ekaitza etxean ondorengoak sortuz izaten dan zeru euren azken agurrek inpernu bihurtuz Oi, oi nire laguna, oi, oi nire laguna Jainkoari eske nago ene lagun maitia gau ilun garratz hontan har dezazun argia BIS Oi, oi, nire laguna / Oi, oi, nire laguna oi, (ooi), oi, (ooi), nire laguna oi, (ooi), oi, (ooi), nire laguna Oraindik, San Pedroren azken erabakiaren zain nago. ARRANTXATZEN 19:39 Kostako herrietan, bada hitz bat itsas gizonek porturatua bada ere, ontzitik kanpo ere erabiltzen dena. Arrantxatu. Bere esanahia, gauzak bere lekuan jartzea, ordenatzea edo prestatzea da. Antza bere jatorria, frantzesezko ranger, rang ilaran jartzetik dator. Itsasoan erabiltzen denean, ez du arrainekin zerikusirik, itsasontzia bera prestatzetik baizik. Herrian, etxeetan aldiz, gauzak bere lekuan berriro ipintzea da, edo armairu desordenatu batetan, garbiketa edo atontze lanak egitea esan nahi du. Horrelako lanak, gehienetan etxe aldaketak direnean edo baita gurasoak hiltzen direnean egiten ditugu. Kaxoi eta kutxa zaharrak miatuz, paper edo gauzaezakin botatze lanak egitea tokatzen zaigunean. Konfinatuta egon garen garai hauetan, gure etxeetan hainbat eta hainbat armairu edo kaxa garbitzen eta arrantxatzen ibili gara. Etxe askotan tarteka ezustekoak ere izango ziren. Halako lanetan nenbilela, behin aitaren libretatxo bat aurkitu nuen. Egia esanez, banekien noizbehinka `burua ez galtzeko´ gerrako kontuak idazten zituela. Libretatxoak 1993ko urriak 23 data du, beraz 81 urte zituen. Bospasei orrialde dira bere hitz etzanez idatziak. Telegra fikoki hauek dira bere bitakorako hitzak. Gordexola batailoia, moroen kontra (esaldi errekurrentea), Elgeta, Bilbo, Durango bonba batek 18 gazte hil zuen, Lekeitio, Nafarreteko batailan moroak tinta atera ziguten, berrehun baja, Iruña, moroen kontra, moroen kontra, ……. Baina Artxandakoa da ondoen gogoratzen dudana, askotan kontatzen zigulako. Moroak behetik gorantza zetozen, eta aitaren batailoia edo harena geratzen zena, haitzulo batetan izkutatua zegoen. Bera atzeguardiako arduraduna zen, eta moroak zetozelako irteteko agindua jaso zuten. Oraindik gogoan dut nola kontatzen zigun. Gizon asko izututa, kikilduta zeundela, eta gure aitak ahaleginak egin bazituen ere, askok ez zutela adorerik izan ateratzeko, ezta mugitzeko ere. ETXEAN 19:43 Zuri tokatzen zaizunean gure etxea arrantxatzea, kaxoietan eta kutxetan, papertxo asko aurkituko dituzu. Miatu eta behatu itzazuz, eta zaborretara bota nahi badituzu, bota itzazuz hurrengo batean. Halakoetan sarritan azkarregi ibiltzen garelako, eta gero beranduegi izaten da. `Arin eta ondo, txoriak hegan´. Paper asko eta asko, herriko esaerak eta berbak izango dira, gehienak jada lanen batetan batuak direnak. Beste batzuk, idazleen edo liburuen izenak izango dira. Izango dira baita, bitxiak egiten nituen sasoiko notak, edo egunkarietako artikulen errekorteak, web orrialdeen izenak, kanten edo kantarien izenak, ordenagailu zaharren pasahitzak, bidaietatik ekarritako txartelak, bulegoko kontuak, telefono zenbakiak, eta beste bospasei abar luze. Gehienak eskuz idatzitakoak dira, medikuen errezetetan, iragarki paperen atzekaldean, edo koadernoen orri zatitxoetan idatziak. Eskutitzak, bi besterik ez duzu aurkituko. Bata, Marisol Bastidak Mikel Laboaren emazteak, txoriari egin nion *poematxoak hunkitu egin zuela esateko, diska eta guzti bidali zidana. Gutunazalean dira oraindik. Bestea, herritar batek Asturiasko Villabonako kartzelatik, `Ai gure bermio´ liburua idatzi nuelako eskerrak emateko bidalia da. Berarentzak baltsamoa izan zela dio. Ez nuen espero ez bata ez bestea jasotzea, eta zirrara egin zidaten, biak barrubarrutik idatzitakoak zirelako. Ondoren zu ordenagailuaren aurrean. *Hirurehun eta hamar segundo haiek, 124 o. EGUN BATEAN 19:48 Gaur, hamabost hilabete egiten dituzu. Zein azkar doazen egunak. Goizean sukarra izan duzunez, ez zaitut ikastolara eraman. Gure ohean egin duzu lo. Bazkaria prestatu dizut, gaurko arroza barazkiekin, sabela arinean darabilzulako. Ikastolara deitu dut, ez zarela joango esateko. Idazkaritzako Bego zure lagunak ( Joneren amonak) hartu dit telefonoa. Eta txantxetan esan dit, andereño Amaiari, pira edo kalba ez jartzeko esango diola. Esnatu zaranean, nire portatilaren aurrean jarri zara, eta hauek izan dira zure lehen hitz idatziak. dbvvddbb cbbbb3#hy™™™jtzrn e31s1qa1QZ ETXEAN 19:51 Simetriaz hasi zinen idazten, aitonari adarra jotzeko. Nola zenekien ni Oteiza zalea nintzela?. Sarritan aipatzen dut haren, `Simetria ergelen errekurtsoa da´. Gauzatxo bat. Nola egin zenuen ™ txiki hoiek idazteko. Kopiatu eta itsasi egin behar izan dut. Gure bihurritxoa. Hurrengoa laburra da, baina Agotatu egingo zara. Entzun. AGOTA KRISTOF 19:59 Gaur, hiru liburu irakurri ditut. Agotatuta geratu naiz . Atzo, Analfabetoa idazle, eta Berdin dio. Batera esaldi arrunt bat egiten dute, banaka aldiz, hiru liburu laburrak bezain sakonak eta ederrak dira. Analfabetoak, hasierako hitzetan, `Irakurri egiten dut. Gaixotasun bat bezalakoa da´ dio. Nik behin, niretzat idaztea gaixohiztasuna dela idatzi nuen. ETXEAN 20:06 Barreka lehertzen ari da. Ni besarkatzen ere bai. `Atxitxe, non daude hiru liburuak, bihar irakurtzeko´. Han daude, laburrak dira, erraz irakurtzeko modukoak. Baina liburu eder bat nahi baduzu, patxadaz irakurtzeko modukoa, aberatsa, sakona, eta zu bezala nire kutunena dena, Anjel Lertxundiren `Eskarmentuaren paperak´. Logelan dago beti. Ohemahaitxoaren atal bat da jada. Orain bi bizipen oso desberdinak. PAREKATZE KONTUAK 20:11 Nire memorian bada lekutxo bat, bizitako esperientzia batetik sortzen diren parekatze kontuak biltzen dituena. Hark esan zidan hau, edo han izan zen beste hori. Bi kasu ditut, bata bestearen oso desberdinak, ezkutuan dagoen arrazoiren batengatik, eta urte asko pasatu diren arren, nire burutik desagertzen ez direnak, nahiz eta nire oroimenak gainbehera nabarmena izan. Bata, liburuaren azaleko atearen barrukalden gertatu zen, etxea oraindik nire eskulanen sorlekua zenean, eta bestea aldiz, urrunean izan zen, Hierro uharteko Las Puntas inguruan hain zuzen ere. Egun batean, Berdela ezizendun herrikide gazte bat etorri zitzaidan bisitan. Gaztea diot, ni baino gazteagoa delako. Nire gauzak ezagutzera etorri zen, eta kasua bazen erostera, azkenean halaxe izan zen. Bistaz ezagutzen nuen, baina sekula ez nuen hitzik gurutzatu berarekin, eta izatekotan, noizbait gurasoek izan zuten tabernan txikitoren bat eskatzeko izango zen . Gizon jatorra eta atsegina benetan, aurpegian igartzen zaien hoietakoa. Gustura egon ginen biok. Solasean ari ginela, bere hobbyaren gaia atera zuen. Nire harridurarako, bere denborapasa Killi arrainak ziren, eta uste dut oraindik ere izango direla. Modu errazean azalpen guztiak eman zizkidan. Txikiak eta koloretsuak direla, ehundaka espezie mota daudela, haientzako arrainontzien eta janarien zehaztasunak, eta batez ere, niri gehien erakarri ninduena, non eta nola jartzen dituzten arrautzak, eta horren ondorioz, nola diren deituak, edo zein ezizenez diren ezagunak. Killiak antza denez, eremu lehorretako putzuetan bizi dira. Hala izanik, beraien arrautzak idorte garaien aurretik jartzen dute, baina ez edonola, lurrean sartzen dituzte, txorien eta intsektuetatik salbu egon daitezen. Han lotan bezala egoten dira, eta horrela hilabeteak ere egon daitezkelarik, euriteekin batera jaio eta azalera atera arte. Horregatik dira deituak, ` Euriak ekarritako arrainak´, `Lur azpiko arrainak´ edo baita ere `Zerutik eroritako arrainak ´. Historiako lehen gizakiak, harrituta geratuko ziren noizbait, nola euriarekin batera, putzu lehorretatik saltoka arraintxo bizibiziak ateratzen ikustean, eta ordutik Killi koloretsuak, haiek asmatutako ezizenak daramatzate. Berdelak kontatu zidan, eta hark motiboak ditu arrain kontuetaz hitzegiteko, eremu berekoak direlako, naiz eta gaztea kresaletakoa izan, eta Killiak gezatakoak. Beste kasua, esan dudan bezala, Hierro uharten bizitu nuen. Ez da hain bitxia, koloretsua, baina sakona niretzat ezin gehiago, pertsonen artekoa delako. Oporretan geunden, munduko hotelik txikienean, horrela ezagutzen baita gaurko laino saretuetan. Hotelak lau gela zituen, baina gu ginen bezero bakarrak. Gogoan dut hango gauak. Goiko solairuko balkoian, itsasora eta izarretara begira, esku batean tragoa eta bestean Anjel Lertxudiren ` Letrak kalekantoitik´ liburua. Hoteleko arduraduna bihotzekoak jota zegoenez, haren eta beste zeregin guztiak, garbiketako emakumearen lepoan zeuden. Emakume apala, zehatza, atsegina eta batez ere duina. Gosaltzen ari ginela, gurekin esertzen zen, eta harekin denetaz hitzegiten genuen. Goiz batean, haserre ikusi genuen, eta ea zerbait gertzatzen zitzaion galdetu genion. Modu lasaiean kontatu zigun dena. Emakumeak goizero herritik lanera joateko, hiruzpalau kilometro egiten zituen oinez. Ohituta zegoen. Egun hartan, bidean zihoala bere ondoan kotxe bat lotu zen. Barrukoak adeitsu, sartzeko esan zion, lanera eramango zuela. Gure emakumeak, ezetz erantzun zion. Egunero doala bide hartatik, eta sekula ez dela gelditu, eta jarrai dezala betikoa egiten, esan zion gidariari. Guri eman zizkigun azalpenak, hauexek izan ziren; Kotxeko tipoa, egunero pasatzen zela handik, bere lanera edo auskalo nora, eta inoiz gelditu ez badu, gaur zertarako egin behar zuen. Beno, berak uste zuela bazekiela arrazoia. Udal hauteskunde garaia zen, han bertan bai behintzat, eta tipoa alkategai aurkezten zenez, orain xeratsuagoa izan nahi zuelako zela. Hitz gutxitan azaltzeko, botoa erosten ari zela. Hirurok emozionatu eta besarkatu egin ginen. Hori da duintasuna ! esan genuen kalera atera ginenean. Eta nire memoriak, Berdela eta Killi arrainak parekatzen dituen bezala, berdin egiten du Hierro irla eta duintasunarekin, nahiz eta jakin badakit, izatez emakume hura izan zela duintasun klasea eman ziguna. ETXEAN 20:21 Bizitzako kontu guztiek bi alde dituzte, eta bietan egotea tokatzen zitzaigunez, bietan duintasunez egotea komeni da, gure gizatasun maila, uneoro neurtzen ari delako. Hurrengoa ahaztuta izango duzu. Liburu azal bat eta zu. EGUN BATEAN 20:25 Zure hirugarren udaldiko larunbat batetan, inguruko Merkataritza Zentro batetara joan zinen gurasoekin erosketak egitera. Hango denda batetako liburuen apaletara begiratu, eta patxada handiz, gurasoen harridurarako, `Aitaren liburua´ esan zenuen. Ikusi zenuen liburuaren azala, hori kolorezkoa zen eta orban ikusgarri gorri bat zeraman, zure margoekin egiten zenuen txirriborroen antzekoa. Erraza zen gogoratzeko, aitaren mesanotxean ikusita zenuelako. Harkaitz Canoren `Fakirraren ahotsa´ zen zure aitak egun haietan lo hartzeko zuen irakurteka. ETXEAN 20:27 Beste lan batetan ere*, aritu nintzen liburuen azaletaz. Mugikorrean deia du. Ematen du berri ona dela. `Ze ondo. Atxitxe, azkenean ez goaz kalera. Jarraitu.´ Ederto. Orain Isopoz eta gaixotasunaz. * Hirurehun eta hamar seguno haiek 87, 93 orrialdeak GORAINTZIAK ISOPO 20:32 Gaur entzun dudan zerbaitek, haserretu egin nau, Isoporen `Txakurra eta haragi zatia´ alegia gogoraraziz. Bizitzen ari garen garai kaskar eta triste hauetan, badira egoera amankomunak eraginik ez, eta berdin edo txarrago jarraitzen dutenak. Beraiena gutxietsi, eta begiek, bestearenganantz abiatzen dituztenak. Txakurra ahoan haragi zati bat zeramala, ibaia zeharkatzen ari zen. Uraren ispiluan ageri zen haragi puxka, zuena baino handiagoa zela sinetsiz, zeramanari muzin egin eta bestea harrapatzea ahalegindu zen. Gero, alegia deus ez. OSPITALEAN 20:36 Laguna COVID 19ak jota ingresatuta egon da. Gaur azkenean etxera doa. Txarrena pentsatzen ibili naiz. `Bizitza hau ospitale bat da, eta bertan gaixoak ohez aldatzeko nahiaren menpe daude´. Charles Baudelaire ETXEAN 20:40 Atsedentxo bat lobatxo, komunera joan behar naiz. Ez dut beharrizanik. Bonbako ura da hoditik doan bakarra. Zorabio txiki bat izango zen, tentsioarena agian. Ateratzean, bere arreta desbideratzeko, apaletan dagoen zerbaitetaz ariko naiz. Maitea, apaletan goikaldean dagoen argazkian, zenbat urte uste duzu ditugula?. `Ez dakit ba, hogeita hamabi?. Antzerkibarre bat askatu dut. Ez bihotza, hamar gutxiago, ezkonberriak ginen. Normala da, ni betaurrekoekin, eta amona orrazkera horrekin, nagusiagoak ematen dugu. Zuri ere berdin gertatuko zaizu. Argazki zaharrak ikusterakoan, beti pentsatuko duzu gazteagoa zarela ikusten ari zaren momentuan, argazkian bertan baino. Estilo kontuak dira. Baina denbora beti doa aurrera. `Atxitxe, gauzatxo bat´. Esan bi ere, bihotza. `Idatzi gabe utzi dituzun kontuetaz jakin nahi nuke. Heldutzat eta asketzat dut nire burua, eta jada badakit ipuinetako koloreak ez direla bizitzan diren bezalakoak. Prest nago zuri entzuteko, eta jakiteko zure iritzia honetaz eta haretaz. Badakit `Inoiz esan ez dena, zain dagoela noiz esango´. Esaidazu, kontaidazu, entzungo dizut eta.´ `Joan den astean, amonarekin luze hitz egin nuen.´ Bihar bertan, esan diot . Besarkadak. Lainoetan naiz, adio ateetan ezin da gehiago eskatu. Arnasa hartzen dut . Beno, hurrengo hitzak, txorietaz eta partxisaz izango dira. EGUN BATEAN 20:47 Goizetan, ikastolara bidean, zu zure karroan txorien txioak eta txakurren zaunkak edo ahausiak entzuten joaten zinen. Zure hatz erakusleak adierazten zidan nondik ari ziren. Lehenago, etxetik atera bezain laster, nireak erakusten zizun bezala zein ederrak diren egunsentiak, Ogoño aldeko hodei urdin, beltz edo gorrizkak seinalatuz. Baina jakin zazu lobatxo maitea, nahiz eta guk pentsatu txoriek hegan eta txio egiten besterik ez dakitela, gai direla pentsatzeko, sentitzeko, gogoratzeko, maitatzeko, eta baita buruhaustekoak egiteko ere. Ez denak noski, guk bezala. Denetik dira eta gara. Hasi zaitez kilikak bilatzen, zure kuriotsitatea lantzen, eta egunen batean, larunbat euritsu batetan esaterako, sakondu egizu gehiago txorietaz. Horretarako irakurri egizuz, Jennifer Ackermanek eta Irene Pepperbergenek egin duten ikerketak. Kontuz aurreiritziekin, sasi bidezidorrak markatzen dutelako. BIZITZA JOKOA DA 20:52 Heldutasunak etxetik ateratzen gaituenean, bizitzako jokoan sartzen gara. Gure aurrera pausuak, zehaztasunez eta zuhurtziz emandakoak izan arren, bidean bertan, patuak markatuko digu, noiz dugun zoriontasuna eta noiz atsekabea. Baina dena delakoa izan, bideak aurrera darrai. Eta lotzea, ez dugu galtzearekin lotu behar. Erabakiak hartu, estrategiak markatu eta datorrena hartu, inoiz patxada galdu gabe. Aurrera beti, helmugara heldu arte, oraingoan ez bada, hurrengoan izango da esanez. Atsedena lo hartzeko edo pentsatzeko. Baina bizitza gauza denen gainetik, taldeko lana da. Ez du ezertarako balio, helmugara bakarrik heltzea, gure kideak atzean geratu badira. Helburua taldearena delako. Baina bidean, patuak beti markatuko digu, noiz eta zer. Gaixotasunak etxean sartzera behartzen gaituenean, ganbarak eta armairuak garbitzen eta arrantxatzen aritzen gara. Jan eta edan aurretik edo ostean, pelikulak, liburuak, eta luzatzeariketak amaitzen direnean, beste zerbait aurkitu beharrean gaude. Eta zoritxarrez, horrela ibili gara aurton. Horrela hasi ginen etxeko hirurok, aspaldiko partez partxisean jolasten. Baina arazo txiki bat genuen, partxisa bi edo lau lagunek jokatzeko egina dela, eta gu hiru ginela. Bakoitiak ezin partxisarekin dantzan egin. Kartoi batean, hiru irteera eta helmugadun helize itxurazko taula bat marraztu eta koloreztatu genuen, horrela hirurok simetrikoki eta berdintasunez jokatzeko. Jolasean konturatu ginen, bizitzaren antzekoa dela. Ahal dugunean, ia egunero, ordulaurden bat pasatzen ditugu hiru koloreko kartoi haren aurrean. Lau fitxa gara, gorputza, burua, bihotza eta espiritua. Baina azken hitza, patuarena izaten da. ETXEAN 20:58 Maitea, amona laster helduko da, uste dudalako pelikula bederatzietan bukatzen dela. Eta gurekin afaltzen baduzu?. `Bai atxitxe. Gero partxisa, ipuina eta baita lo ere´ dio. Konpletoa egiten duenean, gaua laburragoa egiten zait. `Atxitxe, etxetik ateratzen naizenean, beti begiratzen dut Ogoño aldera, lainoei egun onak emateko´, diost keinuz. Eta txorien kontuena irakurriko dut bai, ni ere zure txoritxue naizenez, espezie berekoak baikara. Bihar goizean kafea balkoian Izarora begira´ , dio bere irribarre gozoaz. Goiz batean, gu biok zerua ukitu genuen. EGUN BATEAN 21:07 Gaur goizetik atera gara kalera. Gosaldu, jantzi eta L amerako parkera abiatu gara. Amona etxea arrantxatzen geratu da, baita balkoian eguneko lehen zigarroari kea ateratzeko ere. Badakit zer den, gero etorriko dira biak. Nire kea eta amona esan nahi dut. Bidean galdetu dizut ea lehen kafea hartzera joango ginen nire tabernara, jolastokia hutsik zegoela eta geroago joango ginela argudiatuz. Heldutasunez, Bai! esan didazu. Andekon, Egun on + kafea baino askoz gehiago izaten dut, hara sartzen naizenean, neurri batean etxean naizelako. Kristi eta bai bere barra barruko eta kanpoko mutilak, niretzat senideak bezalakoak dira, idiolekto berean hitz egiten dugulako. Kon fiantza lore ederra da, alde bietatik ureztatzen bada. Eta han horrela da. Izurritearen aurretik, kea botatzeko kanpora ateratzen nintzenean, bazen han beste bezero lagun bat, betikoa, orain izututa, etxean sartuta bizi dena, Fernando. Bai sudur handiduna, pailasokeriak egiten zizuna. Ba hura, gaztetan rokerogitarreroparrandero itzela izan zen. Behin, garrantzi gehiegirik eman gabe, hark duela mende erdi bizitutako anekdota bat kontatu zidan. Deustuko entzute handiko distoteka batetan, bere musika taldeak, ABBA ospetsuaren kontzertu batetan telonero lanak egin behar izan zuen. Laukote suediarreko bi gizonezkoak, antza denez auzotik tragoka ibili ziren eta ez dakit mozkortuta heldu ziren, edo agertu ere ez ziren egin, gauza da gure mutilak eta beste kide batek hartu behar izan zutela haien lekua. Sarritan esaten zidan eta esango dit kaleratzen denean, haien kanta famatuenetarikoa den `Fernando ´, bere izenagatik zela. Amestea librea da. Gero parkean, zabu gainetik `Z eruraino ´ bultzatzeko esan didazu, eta nik zure esanetara, sakatu eta sakatu egon naiz. Zerua eta parke hutsa, zureak izan dira. Halako batean, puzkerra bota dut, eta laster euria egingo zuela esan dizut, trumoiak zarataka hasiak zirelako. Biok, barrealgaraka hasi eta ezin lotu ibili gara. Gaur goizean, gu biok Lamerako parkean, zerua ukitu dugu. ETXEAN 21:12 Hemen da amona. Amonak `Kaixo maiteaaa!!!´. Musuak. Laster amaituko dugu ipuin kontaketa. Bion begikeinuak. `Amona gaur `konpletoa´ egingo dut´, diotso musuka. Amona `Ai ze ondooo!!. Eranztera noa´. Kantatzen doa. `Atxitxe, Lameratik noanean, beti begiratzen dut zure tabernara ea ikusten zaitudan, nahiz eta jakin etxean zarela. Ordukorik ez da inor geratzen, izena bakarrik.´ Buruarekin, nire nostalgiak baietz esaten dio. Orain, xakea jeloskor jarri zeneko kontakizuna. XAKE MATE 21:16 Partxisarena idatzi nuenetik, jolasen apaletatik zurrumurruak entzuten hasi nintzen. Xakeko fitxak, haserre eta betondo ilun zeuden. Beraien ondotik pasatzen nintzen bakoitzean, lagun gutxiren aurpegia jarri, eta hormara begiratzen zuten. Uste nuen beraien arteko buila zela. Baina gero pantailara hurbiltzen nintzen bakoitzean, orain zuria, beltza gero, peoi bat alboratzen zitzaidan, ahots leun eta harro samar batekin, Eta gu zer? esanez. Gero dorre bat, eta gero bi al fil. Argi zegoen, taldeko lana zela. Gaur goizean erregina beltza izan da hurbildu zitzaidana, eta emakumeek duten dotoresiaz, beraiek gaur egun eta mundu osoan, inoiz baino estimazio gehiago dutela esan dit, bere hitzetan Modan gaude! . `Erreginaren ganbitoa´ izeneko nazioarteko telesail baten eraginez, dendetako xake taula guztiak agortu egin dira . Eta hori kontutan hartzeko modukoa da ´, argudiatu zuen. Duela ordu erdi, errege zuria izan da harrokeri puntu batekin, `Beste jokoak, (izena aipatu gabe) ez du mundu mailako txapelketarik, gureak duen bezala´ esan didana . Agur esatera nihoan, ahots ozen eta lodi batekin, `Ondo pentsatu zer egiten duzun´ jaurti didanean. Bere atzetik zaldi zuriak hartu du erreleboa. A ze pazientzia nirea. Bere estilo adeitsuarekin, diplomaziaz zera esan dit, `Gogoan izango duzu, 1987ko Munduko Xake Txapelketa, Kárpov eta Kaspároven artean Sevillan jokatu zena. Asteburu batetako atsedenaldia aprobetxatuz, herritar batek txapelketan epaile lanetan ari zen Ulf Andersson xakelari suediarra herrira gonbidatu zuen. Halako batean ikastolan agertu ziren, eta tipoa ikasleekin aldi bereko xakepartidak jokatzen hasi zen. Zu han zinen, eta begira argazki hau, hemen zure semea ere agertzen da´. Nire amorrazio aurpegia ikusirik, zaldiak bere estrategia erabat aldatu zuen. `Badakit literatura zalea zarela, eta hala izanik, jakingo duzu Julio Cortazar idazlea xakezale amorratua izan zela, eta zer diostazu Icchokas Merasen `Taulak segundoengatik´ liburuaz, edo bestela baita ….´. Nahikoa da !!!!! esan nion. ` Zuen jokoan, jakintsuenek eta adimentsuenek irabazten dute beti, patuak ez du lekurik. Beraz ez du bizitzarekin inolako antzekotasunik. Gainera zuena, isilen eta bakartien jokoa da, ez du bere inguruan familia batzen. Zuenean ez da poztasunik antzematen !!!!!. Zuena, Erregeen jokoa da, eta haiek gerra irabazteko, beste guztiak hiltzeko prest zaudete !!!!!.´ `Baina, baina, baina,…´ hasi ziren peoiak koruan. Ez nuen gehiago entzun nahi, eta pantailara begiratu nuenean, harriduraz, aipatutako elkarrizketa guztiguztiak idatzita utzi nituela ohartu nintzen. Ordenagailuari ezabatzeko agindua eman nion. Baina haren erantzuna, `Xakemate´ izan zen. ETXEAN 21:23 Badakizu lobatxo, atxitxeri ateraldiak botatzea izugarri gustatzen zaizkiola, eta hau adibide argia da. Baina Ikastolakoa eta argazkiarena, benetan gertatu ziren. Nahiz eta nire xake maila erdipurdizkoa izan, igandeetan ikastolako eskolaz kanpoko ekintzetan, xake klaseak ematen hasi nintzen. Eta behin hori gertatu zen. Zure aitak zortzi urte zituen, eta argazkiak etxean dira. Bizitzako kontuek denetik dituzte. Lanean eta lagunartean, partxisan bezala elkarlanean jokatu behar da. Aldiz, irakurtzea eta idaztea, isilen eta bakartien kontuak dira. Baina ez inoren aurka xakean bezala, gu gure alde baizik. Edo nahi izan ezkero, gu gure kontra. Baina gu beti . Nekatzen hasia naiz, hurrengoak arinka irakurriko dizut eta denetik izango dira. Bideoak, Birziklapena, itzalak, bertsoak, familia, eta abar. NIRE TUBEAK 21:27 Urte batzu badira, sarean Ji Lee ezagutu nuenetik, eta haren ` Word as Image ´ lanarekin berehala zurtuta geratu nintzen. Hitzek irudien laguntzaz, eta edertasuna helburu. Hori da bi hitzetan, korearrak lortzen duena. Lan hori ikusirik, nireak egitea bururatu zitzaidan. Ahaztuta ditut garai haiek, baina sasoi batean buru belarri aritu nintzen. Nire lan gehienak ingelezko hitz arruntak dira, beste batzuk aldiz euskal kirolak, idazteko gaiari ere bat egin nion, eta ateraldi bat ere sartu behar nuenez, eta ni miopea izanik, ikusmena hartu nuen gaitzat. Haien esparrua (Youtube) ia in finitua denez, hiru bideo gehiago egin nituen. Bata, amari eskeinitakoa da, bestea amonari, eta bestea Xabier Lete kantariari. Norbaitek esana utzi zuen, irudi batek mila hitz baino gehiago balio duela. Hala balitz, auskalo bideo batek. Ez nago ados, ehun hitz nahiko direlako, poema zorragarri bat, amodiozko gutun bat edo abesti gorena idazteko. Baita jaiotza agiri edo eskela bat egiteko ere. Idaztea, hitzekin ideia bat marraztea da. EGUN BATEAN 21:32 Zure lehen hiru urteak betetzear zeudenean, gurasoekin `opor handietara´ joan zinen, horrela izendatu bait zenuen, handik gutxira amona eta biokin `opor txikiak´ egitera joateko zinelako. Izenekin ere beti izan zara zehatza. Badakit bi opor haiek gogoan dituzula. Lehenago kontatu dizut, `opor txikietan´ Fitorekin aterarako argiazkiarena, baina orain sekretotxo bat kontatuko dizut. Gurasoekin `opor handietan´ zinenean, zure ustetan atuna txokolatearekin zena, izatez sesamoarekin izan zen. Gurasoen tranpatxoa izan zen. Gurekin egindako oporrak, izenez txikiak izan ziren, baina jakin ezazu, guretzat mundialak eta ahaztezinak izan zirela eta izango direla. Beste behin, zure heldutasunaren lekuko izan ginen. Beste bidaiak, lehortzen ari diren urtegien modura, ahazten doazen bitartean, zurekin egindako hura, hazten eta hazten doa, itsasora doan errekatxoa bezala. Asteburu bat lobatxoarekin eta etxetik kanpo, ametsetako bidairik gozoena da, eta jakin ezazu plater hori dastatzea, oso gutxiren pribilegio izaten dela. ETXEAN 21:34 Bihotzean ziztada arraro bat somatu dut. Ohikoak baino luzeagotxoa delakoan nago. Disimulatzeko eta aldi berean egia esateko, `Gutxi geratzen zait´ diotsat. Bihotzari aldiz, ` Eutsi gogor oraindik ´ erregutzen diot. BIRZIKLATUAK 21:47 Eserita nago, mahai gainean aurrez aurre pantaila, eta eskubira, gutunazal batetatik ateratako aspaldiko sei papertxo. Noizbait idatzitako hitzak eta urte luzeetan gordeta egon direnak, orain niri begira daude momentuaren zain. Haietatik lau, libreta batetik ateratako orrizatiak dira, beste biak, bata amaren errezeta medikoaren erdia, eta bestea taberna batetako zerbitzariren bati eskatutakoa ematen du, upategi baten eta bere ardoen izenak, eta zaldi baten marrazkia logo gisa inprimituta agertzen direlako. Sarrisarritan eskatu diet boligrafoa eta papera. Upategiko papertxokoak, liburu bat irakurri eta gero egindako oharrak dira. Liburua ` José Saramago en sus palabras´ du izena, eta jarlekutik mugitu gabe, aurrera eta gora begiratzen dut, liburua hor egon behar baitu. Nire hitzetan, aipu bat eta oharra, orri zenbakiak eta guzti. `Literatura osoa palinpsesto bat da´ 207.o. / `deberia ouparse´( ocuparse) gra fia akats 209.o. Jaiki, liburua hartu eta han daude orriak, goiko puntak tolestuta. Nire irribarrea eta zigarroa balkoira doaz. Sartu ostean ere, nire burua ketan jarraitzen du. Hurrengo pausua, hitz arraro horren esanahia aurkitzea. Wikipediaren iritziz, Palinpsesto hitza grezieratik dator eta “ berriro grabatua ” esan nahi du. Antza denez, VII. mendean hasita XII. mendera arte, papiro eta pergamino eskasia bai eskariak oso handiak ziren, eta papera aldiz ia ezezaguna. Egoera horretan, eskuizkribu zaharretan arraspatze lanak eginez, ezabatzen hasi ziren gero gainean berriz testu berriak idazteko. Beraz birziklapena aspalditik dator. Literaturaren birziklapena & birziklapenaren literatura. Oraingoan nire irribarreak ezkerretara begiratu du, eta Aiba !! loreontzia !! ikusi eta berehala pentsatu dut, birziklapen kasu bitxia hau ere, kontatzeko moduko historia duelako. Metalezkoa da, brontzezkoa uste dut, eta bere erabileraren historian lau bizitza izan ditu, bi biziak eta zaratatsuak eta azken biak isilak eta geldiak. Gure loreontzia pertsonak hiltzeko egindako izan zen. Bera izatez, ziztu bizian atera eta helburua jotzen duenean, zarata handiz eztanda egiten duen obus baten zorroa edo kaskiloa delako. Gerra zibilearen ostean, nire aitona Justok troka edo bazterren batetan aurkitutakoa da. Aitonak, hargin fina izateaz gain buru argikoa zenak, zorro hura baserriaren kanpokaldean kanpai gisara jarri zuen. Nire amak sarritan esaten zidan, haren dandak oso zorrotzak eta iraunkorrak zirela. Gerora, kanpaien soinu hura ez ahazteko, etxera ekarri zuen, nahiz eta kanpai izaera galdua izan, erdiko mihirik ez zuelako. Han egon zen luzaroan, nire arreoan gurera heldu arte. Zorroaren hirugarren bizitza, nire eskulanen garaietan hartu zuen, nire errotulatzaile potoloen baranda izan zenean. Esan behar dut, nire loreontziari ez zaiola gehiegi gustatzen bizitza bakoitiak gogoraraztea, estimu gehiago hartu dituelako beste bietan. Gaur egun, gure etxeko egongelan bere laugarren bizitza ari da gozatzen, isilik eta geldirik. Talaian, kanpaia zenean aurkitzen zen tokitik berrehun bat metrotara batzen ditugun belar eta lore lehorren babeslekua da. Gure loreontzia, historikoa bihurtu da. Auskalo nondik ateratako brontzeaz egindakoa den gure loreontzia, nongo artilleri lantegian eginda, auskalo zein langileak itxura eman eta zeinek kamioietan kargatua, eta auskalo zenbait hildako ditu berebizkarrean, edo agian jaurti zuenak huts egin, eta auskalo zein baserriko sagarrondoa zapuztutakoa den gure loreontzia, eta gerora, zenbat ongietorri emandakoak haren kanpaidandak, eta zenbat marrazki edo diseinu egingo zituzten, haren horma hesietan eta zutunik, nire aginduen zain zeuden kolore guztietako errotulatzaileak, eta …. ITZALAK ETA ZU 21:52 Goizaldeko ordu txikietan esnatzen naizenean, gehienetan bihotzerrearekin edo puxika husteko izaten da, baina askotan gaur bezala idazten jartzen naiz. Baso bat esne hartu, eta balkoira ateratzen naiz gaua dastatzera. Bai, baita kea botatzera ere bai. Kaleko argiak lurzoruan sortzen dituzten itzalak ikustean, zutaz oroitzen naiz, txikitxikitatik nahi izan dudalako, zuri itzalen logika azaltzea, eta gaia markatuta geratu zait. Zu ikastolara eramateko, amona eta biok zure etxera joaten ginen goiz haietan, gogoan izango duzu nola atera bezain laster, Ogoñotik zetorren eguzkiari lepoa eman, eta aurrera begira jartzen ginela, gure gorputzek sortzen zuten itzalek ikusteko. Bada argazki bat, gu hiruron itzalek hamar hamabi metro inguru izango dituztena. Izugarriak ginen. Beti esaten nizun, eguzkia atzean itzala aurrean eta alderantziz. Gogoan dut behin ikastolara gindoazela, kalean zure laguntxo batekin topo egin genuela, eta bidean nik galdera maltxur bat bota nuela airera. Non dago itzala !. Banekien zuk berehala aurkituko zenuela, baina jakin nahi nuen laguna nola zebilen itzaletaz. Bueltaka hasi zen, norabide guztiera begira, ea itzala nondik agertu. Gure etxeko balkoira ateratzen bazara, bi argizutoin ikusiko dituzu, bata ezkerraldean hamar bat metrotara, eta eskubira bestea, hogeita hamar bat metrotara. Orain begiratu kalean ezkerretik datorren pertsonari, eta gero eskubitik datorrenari. Ikusiko duzu bata eta bestearen itzalek nola doazen aldatzen, argiekiko duten distantziaren arabera, eta konturatuko zara baita, nola bi argien erdikaldetik doazenean, bakoitzak bi itzal izango dituztela. Bi itzal hoiek, bata aurrean eta bestea atzean, ez dira hain ilunak izango, argietatik urrun samar daudelako. Distantzia eta ezabatzea batera bizi dira. Hartu begiak ixteko ohitura, ikusi duzuna imajinatzeko, zure neuronek, irudimenean egoeren logika aurki dezaten. Ekinean dena ikasten delako. Blake Ross estatubatuarrak ixten zituen begiak, baina bere adimena itsua zela konturatu zen. Nahiz eta Miamin jaiotakoa izan, ez zen gai hondartza bat irudikatzeko. Rossek ez du iraganik, edo izatekotan itzalpean dago. Ez du gogoratzen bere neskalagunakin bizitako momentu bat ere ez, ezta kotxe istripuz joan zela ere. Berak bazekienez bere adimena ez zela gai, lagunei galdezka eta ikertzen hasi zen. Orain badaki bere arazoak, afantasia izena duela. Zuk ez duzu inolako afantasiarik, baina Rossena irakurri eta balkoira atera nintzenean, bi itzal motak elkartu egin zitzaizkidan. Harenak eta zureak. Logikak ez du itzalik, itzalek aldiz logikan blai. BERTSOAK ETA GU 22:03 Sukarra izan zenuelako, ez atzo ez herenegun, ez zaitut Ikastolara eraman. Elkarrekin igaro ditugun orduak, zoragarriak izan dira. Zu jostailuak lurrera botatzen, eta nire gerria batzen. Zu lotan, eta ni zuri bertsoak abesten. Dela gutxi, aita eta biok, BECen izan ginen bertso finala ikusten. Maialenek, bere maila erakutsiz, bigarren txapela lor tu zuen. Noizbait jabetuko z ara, herenaitonetik aitarengana, Ugaldetarrok bertsoarekiko dugun loturaz. Gaur berriz andereño Amaiarekin zaude, sukarrak beste bide bat hartu duelako. Ni pozarren nago, ez bakarrik sendatu zarelako, baita telebistako nahieran ikusteko gogoa nuen saioak, erabat asetu nauelako ere. Aulki jokoa aurkeztu zuen neskatoa zu zinela amestu dut, eta hango errimak eta nire negar anpulotxoak, bertso bat osatu dute. Bada etxean liburuxka bat ` Kepa EnbeitaUrretxindorra ´ izena duena, haren heriotzaren ostean bere familiak ateratakoa dena. Guretzat berezia da, barrukaldean Keparen lagun mina zen zure herenaitona, argazki batetan agertzen delako. Hari buruz dugun argazki bakarra da, eta agian baita berak izan duena ere. Azalaren bizkarraldeari itsatsita, zure birraitona Mikelen argazki bat ere badago, hori neuk jarritakoa da, aitasemeak bata bestearen ondoan egon daitezen. Bi hitzetan zure herenaitonaz esango nizuke, Eukeni izena zuela, beraz haren inizialak daramazu, bere herrian `Ingenieru txikia ´ ezizenez ezagutzen zutela, eta bertsozalea zela. Keparen herrikidea eta haren ` Hamabi apostoluak ´ taldeko kidea ere izan zen, eta nik ez nuen ezagutu, gaztetan zendu zelako. Eta jakin ezazu, gure abizenaren sagan, bera dela sarean aurkitu ditzakezun aipamenik zaharrena. Armiarma webgunean, 1917ko esteka batetan, Urretxindorrarekin izan zuen bertsoelkarrizketa bat aipatzen da, Euzkadi egunkariaren azalean agertutakoa hain zuzen ere. Nire `Muakiss ´ liburuan agertzen da haien arteko bertsoa. Birraitona Mikelen argazkia, liburuarekin bat dator, Keparen hileta egunean ateratakoa delako. Bertan gorpuaren hilkutxa eta anderoak agertzen dira. Lehen lerroan eskubian dena, nire aita eta zure birraitona zena da, eta egun hartan hogeita hamar urte zituen. Muxikako Usparitxa auzotik hilerriraino lau kilometro inguru daudenez, lan gogorra eta luzea izango zuten. Baina halakoetan, atsekabeak nekea arintzen duenez, eramangarriagoa egingo zitzaien zerraldoaren zama, auzopatriarka galtzeagatik sentitzen zuten minarena baino. Minak mina estaltzen du. Nire aita buru argiko gizona zen, bere aitaren ezizena eramateko modukoa, izaera bizikoa, bihotz onekoa, eta aitaren semea eta Muxikarra izanik, bertsozale amorratua. Hau dena kontatzen dizut, hein batean zure historiaren laurden bat ere badelako, baina baita oraintsu zure aitak esan zidalako, egun batean telebistaren aurrean, bertsolari bat entzuten geldi eta adi egon zinela, eta bai zure aitari eta baita niri ere, ilusio handia egingo ligukelako, etorkizunean bertsolari ez bazara, bai behintzat bertsozale izango bazina. Azken ohartxoa. Atzeregi joango naiz, baina sarean aurkitu nuen gure aztarna bat kontatu nahi dizut. Zure herenaitonak, ez zuen herenaitonarik izan, beno izan izango zuen, baina inork ez daki nor izan zen. Gauza da zure herenaitonaren herenamona bilbotarra zena, hango zazpi kaleetako San Anton elizan bataiatua, berak zekien eta bereak ziren arazoengatik, Aretxabaletako Iruzurieta auzoan semetxo bat erditu zuela. Bakardadean eramango zuen dena, zeren jaio berriari bere abizenak jarri zizkiolako. Garai haietako desohore konturen bat agian. Edo ez. Beraz haren atzetik munduratu garenok, zu barne, emakume hark emandako abizena daramagu, eta nolabait hitz hauek idaztea, ziurrenik hain egun latzak pasatuko zuen Ramona Ugalde Idirin zenari, berrehun urte geroago bada ere, omenaldi xume bat egitea ere bada. Inoiz ez da berandu halakoetarako. Eta oraindik aurrera, abuztuaren zortzi guztietan, trago bat hartuko dut haren omenez, eta beste bat apirilaren hemeretzietan, bere seme Ramonengatik. Haiengatik Ugalde deituak garelako, eta izango garelako. OHITURAK 22:14 Larunbat goizetan atera zaitez goizetik, kale bakartietatik ibiltzeko, Talaian atsedenaldia hartu, eta Izaro atzekaldetik ateratzen ari den eguzkiari egunonak emateko. Portutik zoazela amonaren etxeari irribarrez kikadatxoa egin, eta ontziak uretan ateratzen duten itzal dardartiek agurtzeko. Ez jarri aurikularrik musika entzuteko, hobe baita begietan eta gainerako zentzumenetan azalduko zaizuna entzutea. Irribarrearen doinuak ederrak dira. Igande arratsalde euritsuetan, egizu tarte bat zure jakinmina asetzeko. Orduan bai, jarri ezazu musika, lasaitasunez gozatzeko. Hartu liburu bat eta abiatu zaitez. Aholku bat emango dizut. Hobe irakurketa garaikideak eta aspaldikoak tartekatzen badituzu, horrela zure mundua zabalagoa, irekiagoa, munduagoa izango delako, eta garai guztietako harribitxietaz jabetuko zarelako. Ohituratxo hori txertatzen zaizunean, irrikitan izango zara gelako atea itxi, eta munduan diren eta izan diren obrak ezagutzeko, eta munduak dituen sekretuak zeuganatzeko. Ez dago liburu bat baino lagun leialagorik . ERNEST HEMINGWAY ETXEAN 22:18 Esan nizun moduan, kontakizun guzti hauek, zuk lau urte zenituela idatzikoak dira, eta arratsalde hau nolabait markatuta geratzea gustatuko litzaidakeenez, tramankulu horri esker, esan dugun guztia grabatuta geratu da. O ff. Amaitu dudanean, hirurok besarkatu egin gara, amona ere bai, etorri denetik dena entzuten egon bait da. Gure lehen besarkada Jakingo bazenu zenbait maite zaitudan, atxitxen txoritxue. AGURRIK EZ 22:25 Nire lan honek amesten duen eguna bizitzeko aukera izango banu, prest nengoke jada San Pedrorengana joateko, eta zerura sartzeko baimena eman diezadan, zure atxitxe naizela esanez, liburuxka bat oparituko nioke. Barruratu eta lehen orduak, ama laztantzeko, eta aita eta senideek besarkatzeko izango lirateke. Hurrengo egunean, Laboa, Lete eta Auterekin elkartuko nintzateke, haiekin abesteko eta bizpahiru eguneko parranda luze bat egiteko. Zeruan ez da gaupasarik. Aje egunak igaro ondoren, halakorik bada, gure historiaz zerbait gehiago jakiteko, Ramonarekin hitzegitea gustatuko litzaidake, ea norekin eta zergatik izan zen kontua, zer dela eta Izurietara joatearena, eta zein baserrietan egon zen galdetzeko. Abade etxean agian. Gero paradisuan, hango bizita laket eta eternala egiten hasiko nintzake. Etxekoekin eta lagunekin solasaldi luzeak egiten, hizkuntza guztietan irakurtzen, diren eta sortuko diren kanta eta musika guztiak entzuten, bihotzerrearen inolako bildurrik gabe jaten eta edaten, idazten, eta idazten dudan heinean, nola idatzitakoa zuzentzen ari den ikusten, eta baita batbatean beste hizkuntzetara itzultzen ere, … .Baina … … zaude lasai lobatxo maitea, zeren hala edo hola, wi fi edo ametsen bitartez, zurekin kontaktuan jarraituko dudalako. AURKIBIDEA Kronologikoa & kronometratua ETXEAN KONTAKIZUNAK EGUN BATEAN Azala mamitzen Mamia azaltzen 17:03 17:07 Zure lehen orduetan 17:12 17:18 Koma eta puntu 17:23 Britaniar bat Bilbon I 17:33 Bidai baten helmugak 17:42 Eustearen saria 17:51 17:56 17:59 Bengala 18:09 18:16 Britaniar bat Bilbon II 18:25 Gauerdiko goiargia 18:32 Exileren uberan 18:36 18:42 Loretxoaren bideak 18:57 Haren zain nago 19:02 19:09 Memoria miopea 19:14 19:21 19:27 19:32 Zeruko ateetan 19:39 Arrantxatzen 19:43 19:48 19:51 19:59 Agota Kristof 20:06 20:11 Parekatze kontuak ETXEAN KONTAKIZUNAK EGUN BATEAN 20:21 20:25 20:27 20:32 Goraintziak Isopo 20:36 Ospitalean 20:40 20:47 20:52 Bizitza jokoa da 20:58 21:07 21:12 21:16 Xake mate 21:23 21:27 Nire tubeak 21:32 21:34 21:47 Birziklatuak 21:52 Itzalak eta zu 22:03 Bertsoak eta gu 22:14 Ohiturak 22:18 22:25 Agurrik ez __________ Behin, Euskadi Irratiko `Arratsean´ irratsaioan, `Urertzeko mamarrua´ liburua aurkezten nengoela, Arantza Iturbek galdetu zidan zergatik ez zuten zenbakirik nire liburuko orrialdeek. Nik argi eta garbi erantzun nion. Koaderno batetan oinarrituta zegoenez, eta haiek zenbakirik izaten ez dutenez, ba liburuak ere ez zuela zenbakirik behar. Kasu honetan, orrialdeek zenbakiak dituzte bai, baina liburua etxean bertan gertatzen den elkarrizketa batean oinarrituta dagoenez, zenbakiak ez dira arruntak, hari gustatutako litzaizkiokeen bezalakoak, elkarrizketan igarotzen den ordutegiari buruzkoak baizik. LIBURU HAU LEHEN OLATUAREKIN HASITAKOA DA ETA TXERTOEKIN BATERA BOOKATUTAKOA AZKEN UKITUA BEHEKO ARGAZKIA IZAN ZEN PUBLICO TEXT LETRA ERABILI DUT IRAKURTERRAZA DELAKO ETA BAITA TERRAZAN IRAKURTZEKO MODUKOA ATXITXEN TXORITXUE

2023-12-01

Euskaldun-abertzale-baten-burutazioak

booktegi.eus PAKO SUDUPE euskaldun abertzale baten burutazioak Zuzeu n argitaratutako artikuluak AURKIBIDEA Hitzaurrea 1. Gaztelania boterearen hizkuntza Katalunian (2020 0915) 2. Carles Puigdemont: Independentzia aldarrikatu ez izanaren damua (2020 0922) 3. Gaurtik fikzioa euskaraz hedabide publikoetan (2020 1013) 4. Ertzainak eta euskara (2020 1019) 5. Euskaraldiak albo kalterik bai? (2020 1102) 6. Andima ibinagabeitia: abertzale handia eta euskaltzale bikaina (2020 1104) 7. UPV/EHU: euskaldunon estatusaren erretratua (2020 1110) 8. NAPARRA kasu irekia. Jon Alonso. Elkar. 2020 (2020 1118) 9. Borondatezkoa eta derrigorrezkoa (2020 1123) 10. Euskaraldian, Odriozolaren Euskalgintzaren lekukoak berrirakurtzen (2020 1126) 11. Eskolan euskaraz mintzatzeagatik, mihi haria moztu eta buruan zauria egin! (2020 1201) 12. J.L. Vilallonga Castellvelleko markesa zenaren aitortza (2020 1209) 13. Gaizk a Garitano euskaltzalea Athleticetik kanpora! (2021 0109) 14. Telesforo Monzonen heriotzatik 40 urtera (2021 0126) 15. Hizkuntza berdintasuna: ipuina eta ametsa! (2021 0302) 16. Arnasguneak gogoetagai. 2021 0322 17. Larrialdi linguistikoaren aroan (2021 0428) 18. Autodeterminazioaren beharra (2021 0512) 19. Selek tibitatea eta hizkuntza literaturak (2021 0607) 20. Heribert Barreraren ikuspegi jeniala (2021 0621) 21. Gaztelaniaz idaztea, banitate kontua! (2021 0628) 22. SPD eta PSOE Espainiako trantsizioan (2021 0705) 23. Espainiako 1977ko hauteskundeak Konstituzioaren atariko (2) (2021 0712) 24. Nazioa eta nazionalitateak (3) (2021 07) 25. Autodeterminazio erreferendum proposamena Konstituzioaren debatean (4) (2021 0726) 26. Hizkuntzen hierarkia Espainiako Konstituzioan (eta 5) (2021 0730) 27. Hitanoa (202 10802) 28. E. Hemingway: Fiesta (Itzul.: Koro Navarro) & A. Kollontai: Erle langileen amodioak (Itzul.: Aroa Uharte) (2021 0810) 29. Euskal Osakidetza (2021 0813) 30. Abertzaletasun *zibikoa eta *etnikoa: nazionalismo frantsesa eta alemana (I) (2021 0819) 31. Jainkoa izan, “errealitatean” pixka batetik askoraino izan liteke (eta II) (2021 08) 32. Andorran, katalana hizkuntza ofizial bakar (2021 0908) 33. Espainiako indar faktikoengatik bereziki (2021 0915) 34. Natural natural? (2021 1002) 35. Basque Culinary Centerrek hamar urte (2021 1005) 36. Independentziarako bidea “alde bakarrez” hasteko proposamena (2021 1012) 37. Komunikazioaren eta transmisioaren garrantzia (2021 1020) 38. Espainolak izateari utzi dioten katalanak (2021 1029) 39. Egunkaria. Gizarte zibilaren arrakasta. Joan Mari Torrealdai Nabea (2021 1126) 40. Euskaldunak garelako euskaraz, ala euskaraz ari garelako euskaldun? (2021 12) Hitzaurrea Euskara erabiltzea ez da beharrezkoa Euskal Herrian; aldiz, gaztelania Euskal Herri penintsularrean, eta frantsesa, kontinenta lean, bai. Espainiako erresumako 78ko Konstituzioak 3. artikuluan, eta Frantziako Errepublikako 1958ko Konstituzioak bigarrenean, hala jasotzen dute. Horrek hizkuntza politika guztia baldintzatzen eta mugatzen du euskararen ezagutza eta erabilerari dagokio nez. Euskal Herrian euskara derrigorrezkoa ez, baizik eta borondatezkoa izateak eta euskararen egoera soziolinguistikoak euskaldunok euskaraz gutxiago eta erdaraz gehiago bizitzera kondenatzen gaitu, hein handi batean. Eta hori, jakina, ez da 1958 edo 1978tik honakoa soilik; askoz lehenagokoa da –oroit, eraztunaren eta antzeko makilatxo eta gainerakoen erabilera bidegabea, eta erabilera makur horren ondorioak ; lehen Modernitatetik bai baitator jadanik –guretzat, Errenazimenturik ez zen izan , eta are agotzen da Ipar Euskal Herrian batez ere Frantziako Iraultzaz gero, eta Hego Euskal Herrian, XIX. mendean konstituzio liberal zentralista espainola finkatuz joan ahala. Denok dakigun bezala, Euskal Autonomi Erkidego osoan euskara ofiziala da eta badugu Eus kara normalizatzeko legea 1982tik, eta Nafarroako Foru Erkidegoaren zati batean ere ofiziala da eremu hori ere bitan banatua; eremu mistoan, ofizialtasun gradu apalagoarekin eta bada Nafarroa Garaian ere, euskarari buruzko 1986ko Foru Legea, eta horrek a bantaila batzuk ekarri dizkigu azken hamarkadotan, bereziki hezkuntzan, administrazioan eta hedabideetan, baina betiere gaztelaniari bere posizio hegemonikoa aitorturik eta lehiatu gabe, eta horrek hizkuntza aldetik harreman tirabiratsuan paratu gaitu, eta euskara indartu ezinean corpusean, eta batez ere estatusari dagokionez. Bizkitartean, badirudi EAE eta Nafarroako Foru Erkidegoko agintarientzat, oro har, abertzale askotxo barne direla, hizkuntza politika ondo doala. Ez dute pertzepzio bera Katalunian ka talanari dagokionez, eta denok dakigu gu baino hobeki daudela hizkuntzaren erabilerari doakionez, nahiz azken hamabost urteotan nabarmen behera ari den han ere, eta estatuaren aldetiko erasoak ere badiren. Europara begira jarrita, garbi ikusten da hizkuntz a bat baino gehiagoko estatuetan, haiek estatu hizkuntzak direnean, lurralde eskubideak defendatzen dituztela; begira, urrunagora joan gabe, Suitzara edo Belgikara, non alemanak, italierak, frantsesak eta nederlanderak eremu geografiko jakinak dituzten berentzat hartuak; eta estaturik gabeko nazio hautsietako hizkuntzetako hiztunek, aldiz, kasu, bretoiak, galestarrak, galiziarrak, katalanak edo euskaldunok, onenean, eskubide indibidualak ditugu eta ez lurraldekoak geure jatorrizko eremu propioetan. Gure hiz kuntzen eta gure nazioen menpekotasun politiko kulturalak senidetzen gaitu eta sarri askotan elkarri begira jartzen, gorago aipaturiko estaturik gabeko hizkuntzak hitz egiten ditugunok –katalana estatu hizkuntza ere bada Andorran, baina salbuespena bere er emu geografiko osoa kontuan harturik . Horregatik, honako artikulu hauetan presentzia handi samarra du Kataluniak eta katalan hizkuntzak, azken urteetan bereziki politikoki, borroka gogorra egin dutelako katalanek eta hartan dirautelako orainokoan, zatike tak zatiketa. Bi estatu boteretsu berek mugatzen gaituzte, zeinek gure nahi politiko eta linguistikoak zigortzen eta zapuzten dituzten, bertako kolaboratzaileekin batean, autodeterminazioa ukaturik, eta erdara inposaturik, eta sarri askotan etsipenera edo asimilaziora garamatzatela. Gure zapalkuntza historikoa kontuan, eta gure hizkuntza eta nazioaren mendekotasuna, euskara bai baina erdara ere bai ariturik, biak maila berean baleude bezala, euskarak mendeetako bazterketa eta gutxiespena pairatu ez balu bez ala, eta autonomia lorturik biek eskuak libre balituzte bezala, gizartearen askotarikotasuna maiz gure hizkuntzaren egoera kaskarraren zurigarri dela, eta erdara edo euskara erabili euskaldun izateko berdin balitz bezala jokaturik eta aldarrikaturik, euska ldun gisa bizirik jarraitu ote dezakegu XXI. mende teknologiko eta globalizatu honetan? Kezka nagusi horiek bultzaturik sorturiko idatziak dira hemen bildutakoak. Eguneroko bizitzan edota egunkarietako artikuluetan edo liburuetan zer pentsa emandako gaien analisia eta ikuspegiak daude jasoak eta garatuak. Euskaldunon arazoak euskaraz normal bizitzeko, eta politikoki askeak izateko oztopoak, eta haiei buelta emateko egiten diren proposamenen analisiak eta kritikak. Iragan hurbilaren ezagutzaren transmisioa xede, orainaren argigarri izan nahian, eta etorkizun hobe bat irrikatuz. 1. Gaztelania boterearen hizkuntza Katalunian (2020 0915) Tesi nagusia horixe du Enric Gomá idazle eta hizkuntza dibulgatzaileak aurten argitaraturiko El castellà, la llengua del costat liburuak. Gaur egun oso arraroa da gaztelaniaz ez dakien katalanik aurkitzea Ipar Kataluniako hemezortzi mila katalan alde bate ra utzita behintzat ; baina nola heldu da gaztelania Katalunian hain ezaguna eta erabilia izatera? Zuzeu ko irakurleari berehala etorriko zaio gogora horrelako pentsamenduren bat: euskara Euskal Herrian bezalatsu!, hots, era askotako inposizioz, eta ez da bil oker, erabat harturik, baina xehetasun bereizgarriek badute beren munta, eta horregatik interesgarria gertatzen da euskaltzaleontzat, eta irakaspenak ateratzeko. XVXVI. mendeetan hasten da jada Katalunian gaztelania sartzen. Inkisizioak haste hastetik gaztelaniaz egiten du. Jesuitak ere aitzindari dira Katalunian gaztelania erabiltzen, Euskal Herrian bezalatsu. Eskolapioak ere nabarmentzen dira gaztelaniaren erabileran, eta, harrigarri gerta badaiteke ere, Montserrateko beneditarrak ere bai. Horietaz g ain, gotzain gaztelaniadunak Carlos I.ak 1526tik aurrera Vatikanoari aurkeztuak eta hark onartuak , eta Aragoiko Koroako funtzionario gaztelaniadunak halaber gogora Aragoiko erresuman, Aragoiko gaztelaniadunez gain (XV. mendera arte edo Aragoiko erromant zez, eta aurrerantzean gaztelaniaz), Printzerri, Valentziako eta Balear uharteetako katalanak eta Sizilia eta Sardiniako italiarrak zeudela , baina gatozen denboran jauzi bat eginda, 1714ko okupazio militarraren ondotik, 1716ko “Decreto de Nueva Planta” n Gaztelako Kontseiluak eman zuen gomendio honetara: Que, en todas las escuelas de Primeras Letras y de Gramática, no se permitan libros impresos en lengua catalana, escribir ni hablar en ella dentro de las escuelas y excepcionalmente aprendan la Doctrina C ristiana en nuestra lengua, que por estos y otros medios suaves [azpimarra neurea] se irá haciendo común en el Principado (74 or.). Gaztelako Kontseiluko fiskal Rodrigo Villalpandok berriz, “sin que se note el cuidado” ziotsen Kataluniako korregidoreei, 1 716an igorritako Instrukzio Sekretuan: ...el genio de la Nación como el de los catalanes es tenaz, altivo y amante de las cosas de su País, y por esto parece conveniente dar sobre esto instrucciones y providencias muy templadas y disimuladas, de manera que se consiga el efecto sin que se note el cuidado. (75 or). Joan Mari Torrealdai zendu berriari gauza berbera irakurria diodala esaten dit oroimenak. Filipe V.aren 1717ko ebazpen batean, berriz: “Se procure mañosamente ir introduciendo la lengua castellana en aquellos pueblos”. Eta 1770an, Kataluniako Elizako agintariek: No puede negarse que la diversidad del idioma causa extrañeza i [sic] retarda el enlace. La uniformidad de lengua no puede lograrse sino con el beneficio del tiempo y por medio de las provi dencias suaves de que tenemos muchos ejemplares (Ib.). Horra, bada, lehen irakaspena gaztelania, katalana, euskara edo beste edozein hizkuntza hedatzeko: okupazio militarra lehenik, eta funtzionario zibil eta erlijioso katalan edo euskaldunen hedapena ondo tik, hau da, boteredunen hizkuntza gisa kokatzea bere herrian edo aldameneko herrian, eta aginduzko neurri leun eta eztiak ezartzea, hartara hizkuntza berez bezala, ezari ezarian, hedatzen eta nagusitzen joan dadin. Eta botererik ez baduzu? A, orduan, kostatuko zaizu bi txanpon, asimilazioa eta elebitasun behartua eta diglosikoa nagusitu daitezen saihestea, zeure herrian bertan. Neurri leunek arrakastarik izan ezean, neurri zakarrak hala izan zen Carlos III.aren 1768ko Errege Zedula. Neurri leu nen eta zakarren aldizkatzea, horrenbestez! Hala eta guztiz ere, XVIII. mendearen amaieran katalan herritarren %10ak omen zekien irakurtzen eta idazten, eta gaztelaniaz irakurtzen eta idazten zekitenak %10a baino gutxiago bide ziren, eta eguneroko ahozko h arremanetan apenas erabiltzen zuten gaztelania. XIX. mendea garrantzitsua izan zen katalanek gaztelaniaz ikasteko eta espainol sentitzeko, nahiz eta gaurko egoerara heltzeko garai erabakigarriena frankismoa izan zen. XIX. mendean, frantsesen aurkako gerra ren (1808 1814) ondoko epealdia erabakigarria izan zen, bereziki 1833tik 1860rako urte bitartea, 1838ko Irakaskuntza Legea eta halaber 1857ko Moyano Legea bitarteko zirela, haur guztiek gaztelania ikasten has zitezen behintzat. Katalan noble eta burgesek X IX. mendean, lehen mailako espainolak izatea nahi zuten, eta ahaleginak eta bi egin zituzten gaztelaniaz gaztelauek baino hobeki ikasteko. XIX. mendearen azken herenera arte, inork ez zuen proposatu katalan hizkuntzak gai izan behar zuela erabilera guztiet arako, bereziki erabilera landu, akademiko eta administratiboetarako. Bere bizitzako azken urteetan, 1895 baino lehen (Tarragona. 1852 1895), Josep Yxart literatur kritikariak defendatu zuen beti katalanez idaztea komeni zela bizitzako arlo guztietan: No s e piensa nunca en lo que sería la literatura catalana (toda ella: poesía, historia, periodismo, documentación oficial, etc.) si hubiéramos seguido constituyendo verdadera nacionalidad con lengua propia. (...) ...los literatos catalanes se hallan hoy con do s lenguas, que es no tener ninguna; porque nadie puede negar que este singular estado bilingüe esteriliza por lo menos la mitad de nuestras tareas y acota y limita nuestro campo, colocándonos en posiciones desfavorables (205 or.). Liburuaren amaieran dio E nric Gomà idazleak Kataluniaren gaztelaniartze progresiboak eraldakuntza nabarmenak ekarri zizkiola katalan hizkuntza, kultura eta katalanen autoestimuari. Beraien mintzoa patois bat ez, baizik eta hizkuntza bat zelako kontzientzia atxikitzeak, eta erakund e propioak, erresuma bat, gorte bat, estatu bat behiala izana gogoratzeak salbatu zituela. Naufragioak gorabehera, katalanak jarraitzen zuen hizkuntza bat izaten, katalanen hizkuntza alegia. 2. Carles Puigdemont: Independentzia aldarrikatu ez izanaren damua (2020 0922) 2017ko urriaren 10ean, artean urriaren 1eko erreferendum arrakastatsuaren aparrean, Espainiako gobernuak 155. artikulu zoritxarrekoa prestatu gabe zeukala, zergatik ez ote zuen independentzia aldarrikatu? Damu bakar horixe du Pu igdemontek. Eta etorkizunari begira konbentzimendu irmo bat: Espainiako estatuarekin konfrontazio demokratikorik izan gabe, autodeterminazio erreferendumik ez dela izango eta, beraz, independentziarik ere ez. Eta independentziarik gabe, Katalunia nazioa ez da izango, erregioa bai, baina nazioa ez; hala dio berriki argitaraturiko La lluita a l´exili deritzan liburuan, M´explico liburuaren jarraipenean. Berak dioenez, Puigdemont sartu zen politikan katalanen hizkuntza defendatzeko, eta Espainiak eta Frantziak ez dute katalan hizkuntza defendatzen; onest omen da hala aitortzea. Katalan hizkuntzari buruzko bi erreferentzia baino ez daude liburu berri honetan, eta aurrekoan ere apenas. Bata, horixe, politikan katalanen hizkuntza defendatzeko sartu zelakoa eta ez in da gutxietsi aitorpen horren balioa , eta bestea, Bruselan, 2019 034an, Plataforma per la Llengua k Europako Parlamentuan antolaturiko “The Catalan Language: 10 Million European Voices ” zeritzan erakusketan parte hartu zuela jakinarazteko (228 or.). Espainiako botere faktikoekin daramaten borrroka gogor honen buruan eta baitan, hizkuntzarena oso isildua edo isilarazia dute, komeni ez delakoan, hain segur. Hala ere, bere zailtasunekin, noski, nik uste Kataluniako errepublika independentean lortuko lukete la katalana asko baino lehen gailenaraztea; hots, batak bestea ekarri ahalko lukeela, epe ertainera edo! Gurean, zailagoa geneukake! Jakina denez, duela hiru urteko urriaaren amaieran, erbestera jotzea erabaki zuen Puigdemontek. Beste kontseilari batzuek e re hala egin zuten (Belgika, Suitza, Erresuma Batua), eta Junqueras lehendakariordeak Katalunian gelditzea erabaki zuen, beste kontseilari batzuek bezala, eta Katalunian geldituak kartzelan daude, salbuespena salbu. Ez zen estrategia bateraturik egon gover neko kontseilarien artean. Nork asmatu zuen: erbestera jo zutenek ala etxean gelditurik, espetxeratuak dituztenek? La lluita a l´exili liburuan kontatzen du zer gorabehera bizi izan dituen Espainiako justizia politizatuak emandako hiru euroaginduri aurre egiteko, eta nola lortu duen, azkenik, Europan askatasunez ibiltzeko eskubidea eta Espainiako sistema auzitan jartzea: nola da posible Europan libre ibiltzea ez da denbora asko Ipar Katalunian izan zela, mugatik hamar bat kilometrora, hots, Frantziako est atuan , eta, aldiz, Espainiako estatuan hanka bat jarriz gero, atxilotu eta kartzelatzeko agindua egotea indarrean? Frantziako estatua Kataluniako errepublika askearen aurka dago Espainiakoa bezainbeste, baina errespetatzen ditu Europako estandar demokrati koak eta Espainiak ez. Hedabide espainiarrek zabalduagatik Puigdemonten erbestea urrezkoa dela, ez du bizimodu samurra izan. Danimarkan hitzaldia egitetik itzulian, Alemanian atxilotu eta 16 egun igaro zituen kartzelan. Orduantxe hasi zen garbi gelditzen A lemaniako justizia, eta, esan liteke Europakoa, eta Espainiakoa, zorionez, biga zirela. Libre atera zen Alemaniako justiziaren eskuetatik, eta Belgikan ere bai. Azkenean, lortu du Europan libre ibiltzeko eskubidea, askotxo kostatu bazaio ere. Baina ez da b atere samurra izan. Hitzaldi asko egin ditu Europan. Behin baino gehiagotan izan da Londresen, Berlinen edo Hamburgon, edota Zurich edo Genevan, eta Danimarkan eta Finlandian. Esaterako, Londresen, 2018 1213an, Frontline Club delakoan, hirurogeita hamar b at nazioarteko kazetariren aurrean egindakoan, Esloveniaren independentziarako prozesua goraipatu zuen eta serbiar bidea gaitzetsi. Puigdemont bera egon zen Eslovenian independentziaren aldarrikapenaren ondotik, eta han herri baketsu bat ikusi zuen demokra ziarekin konprometitua eta yugoslaviar armadak bidegabeki erasotua. Esloveniako herriak baketsuki autodeterminazio eskubidea gauzatu zuen, eta etsenplu eman zigun. Serbiak ez. Espainiako estatuari galdetu behar zaio ea prest dagoen biolentziari uko egitek o, baldin eta Kataluniak alde bakarretik independentzia aldarrikatzen badu, edota autodeterminazio eskubidea gauzatze aldera egin behar duela iruditzen zaiona egiten badu? Bada garaia Espainiako gobernuari entzuteko biolentzia erabiltzeari uko egingo diola katalanek estatu independentea sortzeko duten nahia gudukatzeko (168 or.). 2019ko otsailaren 12an, Berlinen izan zen, gonbidatu berezi gisa “Cinema for Peace” zinemaldiaren ohorezko galan. Veronika Nikulshina (Pussy Riot punk rock taldeko kidea) eta Piotr Verzilov ekintzaile errusiarrek “Europako errepresaliatu ezagunen eta aitortuen” gisa aurkeztu zuten. Madrilen biharamunean hastekoa zen epaiketa bidegabeaz mintzatu zen: “Gure presoek galdegin didate geldirik ez egoteko egunotan, Waterloon ez gelditzeko, baizik eta epaiketaren bozeramaile izateko eta kausa nazioartekotzen jarraitzeko, eta hala egiten dut. (...) Mundu guztiak ikusi behar du”. Nahiko adibide dira. Ez da geldirik egon Belgikan, baizik eta katalanek beren etorkizun politikoa erabakitzeko dute n eskubidea aldarrikatzen eman du denbora Europako hiriburu nagusietan hitzaldiak eginez. Eta katalan alderdiekiko harremanei dagokienez?, nola konpondu da, esaterako, Espainiako justiziak sedizioa eta diru publikoaren erabilera bidegabea leporaturik 13 ur teko espetxe zigorrera eta inhabilitaziora kondenatu duen Oriol Junquerasekin? Harik eta Le Figaro frantses egunkariak Junquerasi egindako elkarrizketa argitaratu arte ahalegindu zen ongi konpontzen, baina elkarrizketa hura ezin jasanezkoa gertatu zitzaion , eta moztu egin zuen alderdi independentisten batasuna galdegiteari eta gogoz kontra hauteskunde lehiari ekin zion, eta ez zaio gaizki joan. 2019ko maiatzeko bozetan, Junts Lliures per Europa izeneko hautagaitzarekin, Puigdemont, Comín eta Ponsatí buru zi rela, Espainiako estatuan miliotik gora boto lortu zituzten, Katalunian 987.149 boto. Beraz, eurodiputatua da. Zer esan zion Junquerasek Le Figaro ri? Bera Katalunian gelditu zela herritarren alderako erantzukizunagatik, jakinik segur aski espetxea ekarrik o ziola. Sokrates, Seneka eta Ciceronek ere izan zuten ihes egiteko aukera eta uko egin zioten. Asko hunkitzen zuen filosofo horiek izandako erantzukizun zibiko eta etiko hark. Puigdemonten jokaerari buruz, adierazgarriro, hitz erdirik ez. Ikaragarri mind u zen Puigdemont. Justu, aurreraxeago, Puigdemont eta Junqueras elkarrekin artikulu bateratu bat argitaratzekotan ziren The Guardian egunkarian, Puigdemonten ekimenez, eta zer da eta, frantses egunkariari erantzukizun etikoagatik gelditu zela, eta Puigdemonten jarrerari buruz, deus ez. ERCko Marta Rovira eta CUPeko Anna Gabriel Suitzan daude erbesteratuak; ez bakarrik Puigdemont eta haren sokakoak. Gisa da Puigdemontek bere hautua defendatzea, erbestean espetxean baino lan gehiago egin daitekeela eta hala ari dela argudiatzea govern guztia Belgikan egon balitz, askoz gogorragoa izango zela Espainiako estatuari egindako presioa, pentsat zen du , eta, alderantziz, Junquerasek aldeztea espetxean egonik, katalan herriagatik sufritzen, gehiago egiten ari dela, baina distantzia batetik begiraturik, eta ikuspegi independentistatik, aitortu beharra dago ERCren une honetako jokabideak ez daramatz ala autodeterminazio eskubidea gauzatzera baizik eta, onenean, EAEn daukagun moduko egoerara. ERCk bere jokaera itunzalea defendatzeko darabilen argudio nagusietakoa edo nagusia da oinarri independentista zabaldu beharra dagoela, hots, %48 ez dela nahikoa. Lovainako unibertsitate katolikoan, 2018 1128an egindako hitzaldian, galdeturik 2017ko urriaren 1ak legitimitaterik bazuen?, honela erantzun zuen Puigdemontek: azken astuburuan Suitzan egin diren hiru erreferendumetatik batek ere ez du lortu %50eko parta idetza. Brexita Erresuma Batuko populazio osoaren %37,4k bozkatu zuen. Eta Espainian, Europako Konstituzioari buruzko erreferrendumean %40,3k hartu zuen parte eta bakarrik %31k bozkatu zuen alde, eta NATOn sartzea ere espainiarren %31k erabaki zuen. Oso ga rbi dauka Puigdemontek Kataluniako errolda osoaren %55 independentista izanik ere, Espainiak ez lukeela Kataluniaren independentzia onartuko bere hausnarketa bat hauxe da: Rajoyrekin, edo are Sanchezekin ere, ezin duzu hitz egin ere aberriaren batasunaren inexistentzia posiblearen ideiaz. Haientzat zerutiarra da Espainiaren batasuna, sakratua. Errazagoa lizateke Aita Santuarekin Jainkoaren inexistentziaz mintzatzea . Damu da 2017ko urriaren 10ean, alde bakarreko independentzia aldarrikapena egin ez izanag atik, baina, bere ustean, Espainiak ere gaizki jokatu zuen katalanek eskainitako elkarrizketarako leihoa itxita, zeren horregatik saihestezina da hirugarren alde bat egotea Espainiarekiko zeinahi negoziaziotan, ez direlako fidagarriak, engainatu egin zituz telako hain zuzen. Pandemiak gauza guztiak baldintzatu baditu ere, proçesa hor da latente, alderdi independentista nagusiak bateratu ezinik direla. Espainiako gobernuaren ezetzak eta behin eta berriroko engainuak elkar ditzake hain segur, eta beldurrak bel dur, era batera edo bestera independentziarako bideari berriro ekin! 3. Gaurtik fikzioa euskaraz hedabide publikoetan (2020 1013) Kirolak leku aparta du EITBn, nork uka! Denok dakigu euskaldun mota bat oso kirolzalea dela, hasi herri kiroletatik eta pilota futbol saskibaloi tenis eta txirrindularitzaraino, kirol ikusle eta hedabideetan kirol kontsumitzaile handia, eta horrelakoek, du darik gabe, eskertzen dute dagoen eskaintza zabal hori. Euskaldun batzuk kirol epikaren zaleago dira fikziozko istorioetako lirika eta dramatikarena baino, batez ere, gizonak. Beste euskaldun mota bat, berriz, fikzio eta istorioen zaleagoak, nahiz eta bi zaletasunak pertsona bakar eta berarengan bildu ezinik ere ez dagoen, noski! Behintzat garbi dago euskaldun guztiok ez garela kirolzale amorratuak eta fikzioaren gorroto. Gaur egun nork ez du Netflix edo gisakoetan telesailik ikusi?, nori ez zaio gustatzen filmak ikustea telebistan? Bada, bigarren mota honetako euskaldunak ez dauka zer eskerrak emanik EITBri, hark fikzio aukera zabala eskaintzen diolako. Eta bizkitartean gutako askoren desira eta eskaria da, ez banaka batzuen apeta edo tema. Berria egunkari an, esaterako, J.L. Zabala kazetari eta idazlea aspalditik ari da fikzioa euskaraz aldarrikatzen, bertan egina edo/eta bikoiztua, zeren herri txikia izanik, literaturan itzulpenen beharrean garen bezala, fikzioari dagokionean ere, beste horrenbeste, bikoiz keten beharrean garenez gero. Berriki Argia astekarian Xabier Letonari irakurririk Enric Marín Otto irakasleak katalanaren egoeraz “Euskarazko komunikazioa 2020ko hamarkadan” ikastaroan adierazitakoak, are garbiago ikusi eta sentitu dugu zer nolako garrant zi itzela duen helduentzat ez ezik haur eta gazteentzat, haiek eta hauek euskal sareetan nabigatzen ikusi nahi baditugu. Aipaturiko irakaslearen arabera, 1980tik 2000ra, katalanaren berreskuratze prozesu nabarmena gertatu zen; 2000tik 2010era geldialdia, e ta 2010tik 2020ra pixkanakako atzerakada. Eta atzera, batez ere umeen eta gazteen artean egin du katalanak. Haiek berehala murgiltzen direlako OTTn (Over The Top: Netflix, Google, Amazon...), eta bizitzarekin, sozializazio eta abenturarekin lotzen dituzten programak edo ikusgarriak gaztelaniaz eta ingelesez jasotzen dituztelako, eta ez katalanez. Gurean ere, antzekoa gertatu da, 2000. urteraino hortxe nonbait igoera; gero geldialdia eta pixka bat behera. Eta gazteengana etorriz, Soziologia Klusterrak berri ki gazteen euskararen erabileran eragiten duten faktoreen gainean egindako azterlanaren arabera Gernika, Zornotza, Pasai Donibane eta Zumaiako gazteak , besteak beste, sare sozialak eta ikus entzunezkoak axola handikoak dira erabileran eragiteko: Familia eta eskola zutabeak dira, baina erabilera sostengatzeko ahalmen mugatua dute. (...) Sare sozialak, ikus entzunezkoak , musika, moda, kirola, kuadrilla, lokalak, diskotekak, jaiak… gazteen mundua betetzen duten elementu, produktu eta praktika dira, eta hor euskarak oso toki gutxi dauka. Gazteen kulturak eta euskarak bat egiten ez badute, erabileran eragiteko aukerak oso mugatuak izango direlakoan gaude. ( Gazteak euskararen eszenatokian: erabileraren auzia . Soziolinguistika Klusterra. 2020ko maiatza). Ildo beretik, aipatu zuen Enric Marón Otto irakasleak bi tren erraldoi ditugula hartu beharrekoak katalanak edo euskarak aurrera egitea nahi badugu: OTT eta 5G iraultza teknologikoa. 2025erako, Europan nahiko zabaldua egongo omen da –mugikor guzt iek izango omen dute – eta borroka geopolitiko estrategikoa ekarriko bide du. Azaldu zuenez, azken hamarkada hauetan Espainiako estatua ondo arduratu da esparru horretan autonomi erkidegoak eskumenik gabe uzten, eta katalana eta euskara aurrerarazteko derri gorrezkoa omen da esparru horretan gudukatzea, estatuan bezala Europar Batasunean ere, katalanak eta euskaldunok batera: “Estatuan, euskaldunak eta katalanak batera; eta Europan eskoziarrekin, daniarrekin eta beste hizkuntza txikiago batzuekin, izan hauek estatua edo ez”. Zerrenda hori emateko, egoera linguistikoari baino gehiago politikoari begiratu dio hain segur; bestela, zergatik baztertu galegoa?, eta zergatik aipatu eskoziarrak? Halaber, gomendatu zuen Ikus entzunezkoen Kontseilua sortzea. Zer gehiago jakin eta ikasi behar dugu euskarazko fikzioari benetako bultzada eta aukera eskaintzeko hedabide publiko edo pribatuetan, telesail jatorrizkoak eta bikoiztuak, film jatorrizkoak ahal bada , eta bikoiztuak, haur gazte eta helduon olgeta eta gozamenerako. Denbora pixka bat beharko dugu fikzioa euskaraz dastatzen ohitzeko, baina, jakina, aukerarik eskaintzen ez bazaigu, inoiz ez gara laketuko. Europako funtsak edo beste edozein funtsa, zergatik ez bideratu fikzioa euskaraz eskaintzeko?, eta katalan irakasl eak aipaturiko bi arlo ezin garrantzizkoago horietan (OTT eta G5 teknologia) estatuarekin (edo estatuekin) borroka egiteko katalan, galego, eta hiztun gutxi(ago)ko gainerako europarrekin batean? 4. Ertzainak eta euskara (2020 1019) Aurten, jakina denez, 1993z geroztik orduan, lehenbizi, 600 eta gero 1.200 plaza atera ziren , egin den plaza deialdi zabalena egin da: 700 plaza. Ertzain berriak gai izango al dira euskaraz egiteko? 1993an, ETAren eta Espainiako guardia zibi l eta polizien arteko gudua gorienean zegoen, eta EAEn Ardanza lehendakari eta Atutxa barne sailburu zirela, ertzaintza ere ETAren aurkako borrokan guztiz engaiatua zebilen. Gogoan dut, esaterako, 1991ean, Tturko Ormazabal hernaniarra eraila gertatu zen enfrentamendu armatuak zenbat zeresan eman zuen. Euskal gizartearen zati batentzat, ertzaintza euskal guardia zibila bilakatu zen, eta beste batzuentzat, terroristen aurkako heroiak, guardia zibil eta poliziekin batean. Nik uste, ez zela euskaldun asko aurk eztu plaza haietara, eta euskaraz jakitea ere ez zen eskatzen, zertxobait bakarrik baizik: 11.1.b. oinarri arauan jaso den prestakuntza aldiaren bigarren fasea bukatzen denean, euskaraz dakiten neurtzeko saio bat egin beharko dute saio aldiango funtzionar iek. Helduen Alfabetatze eta Berreuskalduntzerako Erakundeak ematen dituen ikastaroetako laugarren mailari dagokion zailtasuna izango du ariketa horrek . Euskara maila horrekin, onenean, turista gisa ibiltzea dago euskaraz egiten den lekuetan; kafe bat eska dezakezu edota euskaraz trebatzen lagundu nahi dizunarekin, elkarrizketa labur bat, biok nekatu eta gogaitu arte, baina ez zara gauza elkarrizketa informal xume bat euskaraz egiteko euskaldun arrunt batekin. Orduan sartu ziren ertzainetatik euskaraz norma l samar egiteko gai direnak zenbat ote dira? 1993tik 2020ra eginda, denok dakigun bezala, egoera politikoa asko aldatu da, nahi genukeen bezainbeste ez, baina aldatu da, eta oso litekeena da euskaldun gehiago aurkeztu izana. Oraingo honetan, zer eskatu da ? 450 plazetan B2 egiaztatu behar dute, EGAk adierazten duen maila baino bat gutxiago, eta 250 plazak ez dute derrigortasun datarik; horrek esan nahi du maila hori orain ez eduki arren, gerora, epe baten buruan, egiazta dezaketela, esaterako, liberaturik e uskaltegietara joanez. Eskatzen den maila horrek bermatzen al du ertzain horiek euskaraz egin nahi duenari euskaraz egingo diotela? Hizkuntza eskakizun hori egiaztatua dutenen artean, euskaldun mota ezberdinak egon daitezke. Batzuek, segur aski gutxienak, etxean eta eskolan ikasi dute, eta ahoz maila aski ona badute, baina idazteko ez dute erraztasunik eta ez dira gai EGA (C1) gainditzeko. Horiek badute ahoz gaitasun aski euskaldunekin euskaraz egiteko. Eta B2 eskolan eta/edo euskaltegietan atera dutenek, a tera berri badute, badute gaitasuna, baina atera zaharrek, euskaltegitik kanpo praktikatu ez badute, arrazoiz pentsatzekoa da gazteleraz egingo dutela guztiekin. Horixe da errealitatea, halako tipologiakoek ez dituztela euskaldunon eskubideak bermatuko. Beraz, uste izatekoa da deialdi honetan plaza lortzen duten 700 ertzain horietatik erdia ere ez direla gai izango euskaraz hitz egin nahi duenarekin euskaraz egiteko, eta horrenbestez, lehen hitza euskaraz egiteko eta jarraitzeko; segur aski gaztelaniaz ha si eta buka egingo dutela. Egia da, bestalde, euskaldun askotxok, badaezpada ere, ertzainari erdaraz egingo diola. Horri buelta emateko jendaurrean ibili behar duten ertzainek ahoz, gutxi gorabehera, EGAk (C1) adierazten duen maila izan behar dute salaket ak eta idazten dituztenek idatziz ere bai , eta lehen hitza euskaraz egin behar dute. Ertzain plaza hauetara aurkezteko gaztelaniazko informazioan, honako gonbidapen hau dator webgunean: El acceso a la Ertzaintza, como plaza de carácter público, tiene as ignado un perfil lingüístico que garantice el conocimiento básico del euskera, pero en el caso de estas oposiciones, no es obligatorio y se valorará en la fase de concurso según el nivel exigido. Garbi dago mezu hori erdaldunei zuzendua dagoela, eta horrek susmoak baieztatu baino ez ditu egiten. Badago beste puntu bat mingarria euskaldunontzat deialdi honetan, eta gisa honetako beste deialdietan ere, askorentzat onartezina eta ulertezina ere gertatzen dena, eta da lanposturako eskatzen den hizkuntza gaitas unetik gorako tituluei puntu bat bera ez zaiela ematen lehiaketan, eta, aldiz, atzerriko hizkuntzen tituluei bai. 700 plaza horietako bat lortzeko lehiaketan, EGA (C1) edukitzeak ez dizu puntu bat bera ere ematen eta, aldiz, First (B2 ingelesez) batek bai. Gauza berdina gertatzen da Eusko Jaurlaritzan ez ezik aldundi eta udal batzuetan edo gehienetan ere. Zer motibazio dauka horrela euskaldunak EGA (C1) edo C2 ateratzeko? Bat ere ez. Zer ematen du aditzera horrek? Benetan ez dagoela administrazio autonomiko a eta tokikoa euskalduntzeko asmo eta borondate argirik, eta amore ematen dela EAE erdalduna nahi dutenen aurrean, euskaldunon mendekotasunari men eginik geure herrian. Kasik 40 urte eta gero holaxe gabiltza, hots, zinez aurrera egin gabe. 5. Euskaraldiak albo kalterik bai? (2020 1102) Euskaraldiaren aurtengo edizioa ezberdina izango da, dena desberdina baita aurten birus malapartatuaren ondorioz, eta, zer esanik ez, jendaurrean eta belarriprest eta ahobizien arteko jokoan oinarritzen den prak tika batez ari garenez gero. Prestalanak ondo doazela ematen du. Zorterik onena opa diogu hamabost eguneko hizkuntza praktikari, eta elkartasun euskaltzalea eskaintzen diegu antolatzaile, bultzatzaile eta parte hartzaileei. Hori esanda, gatozen ekimen hone k albo kalterik izan dezakeen erreparatzera. Itzulingurutan astirik galdu gabe, aurrera dezagun sumatzen diogun albo kalte nagusia: politikariek herritarren bizkar gainean utzi nahi izatea herri erdaldundu hau berreuskalduntzeko erantzukizuna. Denok dakigu oraindik zenbat hutsune dituen euskararen normalizazioak; esaterako, estatuak EAEn eskaintzen dituen zerbitzuetan: Renfe n alde aldera beti “buenos días”, Correos en askotan “buenos días”, polizia etxeetan beti “buenos días”. Gobernu autonomikoak askoz ge hiago egin dezake eskualdatutako edo eskualdatu gabeko administrazioari dagokionez. Eskualdatutakotik beraren mendeko administraziora etorrita: Justizia, Osakidetza, Ertzaintza...; eta euskararen normalizaziorako hain garrantzizkoa den EITBri (bereziki ETB 2, Radio Euskadi, etab.) gagozkiola, oraindik orain izendatu dute zuzendari pertsona bat euskaraz (ondo) moldatzen ez dena. Zergatik jazotzen dira gurean Espainian eta Frantzian pentsaezinak eta guztiz onartezinak izango liratekeen gertakariak? Guretzat, g arbi gera bedi, euskara eta euskal kulturarik gabe EAE Errioxako edo Kantabriako erkidegoaren pareko bilakatuko litzateke identitate nazionalari dagokionez; badirudi, administrazio autonomikoak ez duela horrela ikusten. Badaude planteamendu okerrak eta hor ietako bat pentsabide hauxe da: denok dakigu espainieraz. Ez da kontuan hartzen askotxo gaudela euskaraz egitea nahiago dugunak, eta gure ohiko hizkuntza euskara delako euskaraz egiten ohituago gaudenak edota soil soilik, euskaldunon hizkuntza euskara dela ko euskaraz egin nahi dugunak. Zenbat egiten da euskaraz Eusko Legebiltzarrean, Batzar Nagusietan, udaletan?, eta zenbat gehiago egin dezakete politikariek euren praktikarekin etsenplu emanez? Askoz errazagoa da, noski, hamabost eguneko epean itxura egin, edo gehixeago erabili, onenean, eta handik hamabost egunera betikora itzultzea. Tabakismoarekin, esaterako, bestela jokatu da. Erretzaileen erantzukizunaren gain ere badago, noski, erretzaile ez direnen eskubideak errespetatzea, baina administrazioak neurr i zorrotzak hartu ditu afera horretan erretzaile ez direnen eskubideak babeste aldera. Hizkuntza kontuan, aldiz, herritarren gain utzi nahi da ia erabat erantzukizunaren zati handiena. Baldin eta Euskaraldiak aitzakia bezala funtzionatuko balu, hizkuntza politika ausartagoak ez hartzeko eta politikariek beren ardurak hobeki ez betetzeko, zinez, albo kalte larria izango litzateke. Aitzitik, politikariak zirikatzeko balioko balu, Kataluniako proçesarekin gertatukoaren antzera, azkenaldian izan dugun euskarare n aldeko dinamika eraginkorrena bilakatuko litzateke. Euskaraldiaren arrakasta eta eraginkortasuna gorabehera, euskaldunon biziraupenak araugintza galdegiten du, progresibotasuna aplikatuz eta desberdintasun soziolinguistikoak kontuan harturik, baina 1982k o lege xaharkitua hobetzeari sendo lotuz, gehien gehiena borondate hutsaren gain utzi gabe, eta betiere politikariek eurek etsenplu emanez. PLAZARA GATOZ taldea NAZIOGINTZA taldea 6. Andima ibinagabeitia: abertzale handia eta euskaltzale bikaina (2020 1104) 1967ko azaroaren 2an hil zen Caracaseko deserrian, abertzale handi eta euskaltzale ezin bikainago hura. Asko eman zuen zazpi lurralde historikoz osaturiko Euskadi askatuaren alde, eta are gehiago, Euskadi euskaldunaren ald e, gure aberri eta hizkuntzak igaro duen garairik gogorrenean, frankismoaren erregimenaren pean, eta, erbestera jo beharrean gertaturik, hogei urteko erbestealdiaren ondotik (Paris, Guatemala, Caracas) zendu zen bihotzekoak jota. Merezi du izan duen baino aitortza eta ezagutza gehiago. Ibinagabeitiak bere adin eta belaunkideekin ez ezik Txillardegi bezalako gazteekin ere izan zuen gutun trukea. Txillardegik irakurtzen zuen Caracaseko Irrintzi aldizkaria non euskal idazle emankorrena alde handiz Ibinagabeit ia zen, eta Ibinagabeitiak berriz, irakurtzen zituen Txillardegiren nobelak eta artikuluak. Adin, formakuntza eta ideologia desberdintasunak gorabehera, Euskadi aske eta euskaldunaren xedeak lotzen zituen. Txillardegik, jakina denez, eragin handia izan zue n jakinlariengan. Euzko Gogoa lehenbizi, gero Jakin, eta Egan, eta beste hainbat. Kate beraren begi askotarikoak gara. Ibinagabeitiaren heriotzaren efemeridea baliatuko dut haren idatzien lagintxo labur bat eskaintzeko. Hona Irrintzi aldizkarian 1958an argitaraturiko artikulu bat “Odol gabeko matxinada” deritzana: “Euskadi, aspalditik ari zaigu zainak ebakita odolusten, euskara gabetzen. Zainok elkar itsatsi behar dizkiogu aberri maiteari hil ez dakigun. Nola ordea? Euskarari soin et a gogo, gure indar guztiekin eutsiaz. Horra hor odolik jario gabe egin dezakegun eta egin behar dugun matxinada. Matxinada horretarako egitarau (programa) txiki bat aurkeztera ausartzen gara, hutsuneak zuek beteko dituzuelako uste osoarekin. Denon laguntas una behar du euskarak dagoen egoera negargarritik ateratzeko, eta ez dut uste ukatuko diozuenik. OINARRIAK I.— Eralguntza honetan parte hartu behar dute Euskadin eta mundu guztian zabalduta dauden euskaldunak oro, gizaseme eta emakume, txiki eta handi, abe rats eta txiro, arrantzale eta nekazari, langile eta ugazaba, jakitun eta ezjakin, agintari eta mendeko, herri gizon eta eliz gizon, idazle, hizlari, olerkari, bertsolari eta mota guztietako mintzalariak oro. Hitz batean, euskara dakiten guztiek eta ikasi nahi luketenek ere bai, ar eta eme, zahar eta gazte denak nahaste. II.— Euskara beti eta nonahi erabiltzera behartuko dira, lotsa konplexua gure artetik zeharo baztertuz: a) GURASOAK, horiexek baititugu euskararen euslerik nagusienak, euskara erabiliko dut e beti euren artean eta senitartean hizkera bakartzat. b) HERRI AGINTARIAK saia daitezela euskara bakarrik erabiltzen udaletxetako batzar, eztabaida eta agiri guztietan. Euskara sar dezatela, nahiz eta bortxaz, euren mendeko eskola guztietan, eta euskarari k ez dakienik ez dezatela hartu otsein, langile eta ogipekoen artean. d) ELIZ GIZONEK euskara erabil dezatela euren artean komentuetan eta elizetan, batez ere herriari Jainkoaren hitza banatzeko orduan, nahiz izan apaiz, lekaide edo lekaime. Har dezatela euskara, behin betiko, euren mendeko ikastetxe eta eskola guztietan kultur tresna nagusitzat erabiltzeko, baita argitaratzen dituzten aldizkarietan, erdara zeharo baztertzeko. f) MAISU ETA IRAKASLEEK erabil dezatela ahalik neurririk handienean aberri hizker a euren mendeko ikastola eta ikastetxe guztietan. g) EPAILE, LEGE GIZON, EPAI MAISU, epaitegi, tribunal eta bestelako toki guztietan erabil dezatela euskara agiri eta hizketaldietan. Eta Auzitegira deitua izango litzatekeen euskaldunak ez dezala erantzun e uskaraz baizik. i) LANGILE ETA UGAZABAK, lantegietan, euskara dezatela hartu eman guztietan hizkera bakar. j) SALEROSTE, DENDA eta bestelako garatzetan, euskara bedi hizkera nagusi. k) Orobat ITSAS GIZON, ARRANTZALE eta NEKAZARIEN artean. l) IZPARKARI, EGUNEROKO, IRRATONTZI, ZINEMA eta era guztietako zabalkundean, euskara erabil dezatela arduradun guztiek. m) EUSKO ALDERDI, ERALGUNTZA eta aberri hotsezko higikunde guztietan euskara bedi hizkera bakar. III.— Euskal matxinada honetako bazkide gu ztiak, zinez behartuko dira, Euskaditik, era eta modu guztietara, analfabetoen kasta lotsagarria zeharo erauzi eta kentzeko. Horretarako beren ahalmen guztiekin saiatuko dira euskaldun guztiei euskaraz irakurri eta idazten irakasten, askatasunaren zain egon gabe. Euskal matxinadaren etsaiak Eralguntza honek etsaitzat joko ditu, erdara erabiliz euskarari bizibidea ukatzen dioten guztiak: Abertzaletasunaren larrupean estalita, erdaraz ari diren idazle, hizkari eta aldizkariak oro, geuretik hasita. . Euskara u katzen duten Auzitegi eta Tribunalak. . Euskara ezesten duten izparringi, aldizkari eta abar. . Euskara ostikopean darabilten herri agintari eta udaletxeak. . Euskararen aurka ari diren eliz gizonak: Obispo, apaiz, lekaide, lekaime eta abar. . Guraso zabar rak, eta emazteki erdaltzaleak. . Euskara laidotu eta irainduko lukeen edonor. Aipatu etsaiak oro, gure indar guztiekin lotsatu eta isiltzen ahaleginduko gara, agerian eta estalian, erruki gabe, beldur gabe, baina gezurrik gabe. Horra hor, odol gabeko matx inada, hala ere kementsuen matxinada, sendoena, gudari azkarrena, herri osoarena, ez txepelen matxinada, ezta euskotar salduena ere. EUSKARA, heldu da zure garaia. Euskaldunak, jar ditzagun gure aizkorak sorbatza gora begira, gure hizkuntza ito nahi digun erauntsi izugarriari aurpegi emateko!” Eta, hona, beste bat, garai berekoa eta aldizkari berean argitaratua, arnas literario gehiagokoa, “Astoaren gorazarre” deritzana: “Arrantzaka ari omen gara. Hala diote behintzat, biribil erdi honetan, agertzen den iz parkaritxo batean. Eta arrantzalari gogortzat jo gaituzte astoaren izena guri ezartzeko zakartxo edo, aurkitu dutelako. Eta jakina, arrantzaka ari garenez gero asto izan behar derrigorrean, arrantzak astoa, keak sua bezala salatzen duelako, ez baitago lurb ira guztian halako kantu ederrik ematen duen beste abererik. Beharbada, ez dute gure adiskide on haiek astoa ondo ezagutzen, bestela, ziur ziur nago, beste edozein abere arruntago batekin berdinduko gintuztena, ur zaldi edo hipopotamoarekin, esate baterako. Astoa lur gaineko abererik apal eta langileena izan ordea. Astoa pataririk burutsuena; astoa lau hankadun setatiena; astoa gizonaren laguntzailerik kirmenena; hitz batean esan, astoa Jaunak mendez mende gizaseme langileari eman dion ondasunik bikainena. Non zitezkeen gure errotari eta nekazariak astorik izan ez balute? Eta non arrantzaleak? Haiek ere astodunak behar izaten zituzten herri barruetan arraina saltzeko. Hala ere zeinen zitalki erabili izan duen gizonak abere gor agarri hori. Egiten dion laguntasunaren alderako, makila eskaintzen dio; lanaren alderako gosea, eta hori guztia gutxi bailitzan, era eta modu guztietara astotxoaren izen ona galtzera ekin dio. Halakoxeak gara, izan ere, gizonak; esker txarrekoak. Izan dir a, horregatik, edestira pasatu diren asto ospetsuak. Bat, antzina xamar, Balaam igarlearen asto hiztuna. Galdua igarlea, astotxo hori izan ez balitz. Beste asto bat, izen handikoa hau ere, Josu haur jaioberria arnas lurrintsuz berotu ondoren Herodes errege gaiztoaren eskuartetik askatu zuena. Beti astoa on egiten. Asto jakitunak ere izan dira. Nork ez du Apuleius'en «urrezko astoa» ezagutzen? Baina asto bihurtutako gizon bat zen hau, benetakoa baino eskaxagoa beharrik ere. Eta olerkariek ospatu dituztenak? Oraindik bizi dela esan daiteke Platero, Jimenez'en astoa, bere bidean utzi zigun argi litsa ez baita behingoan itzaliko. Eta Junqueiro'k olerki zoragarri batean goraipatu zuena? «A moleirinha branca, branca de luar», ilargi txuriz txuri zegoen bolu atsotx uaren asto zoragarria. Bataiatzea ere merezi zukeela dio olerkariak, asto hark. Horra iraizean bildutako astotxo argiak. Ez uste izan gero, arrantza ere noiznahi eta noragabe egiten duenik. Ez horixe. Oihu ozen eder haiek, zergatikorik gabe ez ditu jaulkit zen. Sua dela, lapurrak direla, arriskuren bat, nahigaberen bat, gosea, egarria... Eta zergatik ez? Zelaietako isiltasuna urratzeko ere bai, heriotzaren antzekoa den isiltasun samina, Euskadiren askatasunaren inguruan hogei urtez gero euskotarrok egin izan dugun isiltasun hilgarriaren antzekoa. Gizon askotxok ezer ere ez lukete galduko abere on hauen antzera jardungo balute. Balaam'ena bezala, hizketan zuhur eta eginetan setati balira, Euskadiri bere izatasunean eusteko. Junqueiro'rena bezala, apal eta xalo, gure euskarari, bolu atsotxo zoragarri honi, laguntzeko. Jimenez'ena bezalakoak, ameslari, alai eta arrai ASKATASUN BIDETIK ibiltzeko. Belengoa bezala, Euskadi etsaien mendetik askatzeko. Behar orduan arrantza egiten dakitenak, batez ere Aberria amil bera lerratzen, eta galzorian dagoenean, beste asto lokartuak esnatzeko. Guk ere halakoxeak izan nahi genuke, eta esker onerako ez dugu nahi ez sekula bedarrik, ez entxuferik, ez artalerik, ezta zaldalerik ere. Inoiz ez gara bizi izan askatik jaten, eta or ain arte bezala jarraituko dugu aurrerantzean ere: jarei, askatasun belardi oparoetan kantari. Artale zaldale sekula belarrak, beude beste batzuentzat, ABERRIA sabelaren neurriz neurtzen dutenentzat. Horra esan, astoaren gorapenak.” Gehiago irakurri nahi i zanez gero, hona esteka: https://armiarma.eus/emailuak/elkar/ibinagabeitia.htm . 7. UPV/EHU: euskaldunon estatusaren erretratua (2020 1110) Berria egunkariko kazetari Irati Urd alleta Letek elkarrizketatu berri du Ekonomia Aplikatuko katedraduna den Eva Ferreira (Barakaldo, Bizkaia, 1963) UPV/EHUrako errektoregai bakarra. Botoen herenak eskuratzea aski izango duenez, itxura guztien arabera, hurrengo errektorea bera izango da. Esan beharrik ez dago goi karguetan euskaldunak egotea garrantzitsua dela, lehenik, euskarari behar duen sona emateko; bigarrenik, Euskal Herrian euskararen premia azpimarratzeko, eta hirugarrenik, errektore euskaldun batek askotxo egin dezakeelako bere ingu ru hurbilean eta, erabat harturik, euskara unibertsitatean normalizatzeko. Ildo horretatik, euskaldunok gustura egoteko moduan al gaude? Kazetariari biziki eskertzen diot euskarari buruzko galdera zorrotzak egin izana, gurean eta egun ez baita ohikoena, h ark haiei emandako erantzunetatik errektoregaiaren erretratua ez ezik, euskaldunok gizarte honetan dugun estatusa azalarazten ere laguntzen digulako. Azaltzen digu kazetariak Eva Ferreirak gaitasun mugatua duela euskaraz, eta euskararen gaineko galderei eu skaraz erantzun diela, eta gainerakoetan, gazteleraz aritu dela nagusiki. Oroitarazi dio elkarrizketatuari hamabi urte joan direla azkenekoz errektoregaia gaztelaniaz elkarrizketatu zuenetik. Arazo giltzarri bat dago azpian: azken hamarkadan errektoreak euskaldunak izan dira UPV/EHUn, baina hala izanagatik, ez dago bermatua aur rerantzean hala izango dela, bermatua ez dagoen bezala, hurrengo udal hauteskundeak egiten direnean, EAEko hiriburuetako alkateak berriz ere euskaldunak izango direla (are gutxiago Nafarroan eta Euskal Herri kontinentalean). Euskarak irabazten dituen plaza k ez daude bermaturik, hots, etorkizuna bermatu gabe dugu euskaldunok, eskumen politiko juridikorik ezean. Gatozen galdera erantzunetara. Gaur errektoregai izanik, bihar errektore izan daitekeenak zer nolako euskararen ezagutza du?: Nola ikusten duzu zeur e burua? Oso kontziente naiz hobetu behar dudala. Ikasten hasi nintzen duela hamar urte, errektoreorde nintzen bitartean, eta oso zaila zen. Orain, euskaltegi batean ari naiz larunbatetan, B2 C1 mailan. Nire arazo handiena hitz egitea da. Arazo handia dauk at gauza oso konplexuak euskaraz azaltzeko, baina ulertzeko edo entzuteko, nahiko ondo moldatzen naiz. Errektoreorde izateko ez zuen debeku izan euskaraz ez jakitea barakaldoarrak. Orduan sentitu zuen euskaraz ikasteko premia. Baina denbora falta. Orain ere denbora gutxi du: larunbatetan ari da. Inori ez zaio bururatzen gaztelaniaz ondo jakin gabe kargu garrantzizko batera inor aurkez daitekeenik; euskaraz jakiteke, aldiz, EAEko unibertsitate publiko garrantzitsuko errektoreordetzara hel zaitezke, e ta errektoretzara ere bai, aski jakin gabe. Hortik eratorririk, kazetariak egiten dizkion hurrengo bi galderak, eta erantzunak ere, hitzez hitz jasotzekoak dira: Uste duzu euskaraz daukazun gaitasun horrek EHUren eguneroko jardunean eragina izango duela? A dibidez, Gobernu Kontseiluko bilerak zein hizkuntzatan egingo dituzue? Esango nuke erdia edo gehiago euskaraz egiten dela. Normalean itzulpena egoten da, eta oso erraza da euskara ez dakitenentzat. Esango zenuke, oro har, EHUk euskaraz funtzionatuko duela? Bai. Noski, Euskal Herri osoan bezala, hobetu behar dugu. Denok dakigu menderatzen ez dugun hizkuntzan luzeak egiten zaizkigula hitzartze ez hain luzeak ere, eta “erdia edo gehiago” esaten duenean, “erdia baino gutxiago” ulertu beharko dela, eta, dioenean , “normalean itzulpena egoten dela”, esan nahi duela, batzuetan, eta ez du zertan gutxitan izan, ez dela itzulpen zerbitzua egoten, eta orduan, denek ulertzearren, bilerak erdaraz egiten direla. Eta bigarren erantzunari dagokionez, garbi ulertzen den bakar ra da hobetu beharra dutela , baina nola hobetuko ote duten? Auskalo! Beti daude arrazoiak, eta batez ere, aitzakiak eta estakuruak euskara baztertzeko, hurrengorako uzteko, hurrengotasun kate luze ezin hautsizkoan. Euskaraldiari dagozkion pare bat galdera ere badaude, bata bestea bezain esanguratsuak: Ba al daukazu asmorik Euskaraldian parte hartzeko? Bai, noski. Hautagaitza moduan, gainera, talde bat sortu dugu. Ahobizi ala belarriprest izango zara? Oraingoz, belarriprest. Erronka da bi urtean ahobizi izat ea. Konklusioetara iraganik, Barakaldon jaiotako pertsona bat egon daiteke lasai asko 47 urtera arte euskaraz jakin gabe, eta EAEko unibertsitate publikoko errektoreorde izatera heldu. Ondarroan edo Otxandion edo Azkoitian jaiotakoa ez, erdara jakin gabe, eta are gutxiago UPV/EHUko errektoreorde izan nahi badu. Baina euskaraz aski jakin gabe ere, mintzatzeko eragozpenak izanik ere, hel zaitezke errektore izatera. Borondate ona erakustea aski euskararen alderako, eta, esaterako, Euskaraldian parte hartzea, t alde moduan. Horrelakoxea da euskaldunon estatusa 2020an, Euskal Autonomia Erkidegoan. Errealitatea hauxe esaten ari zaigu: ikas ezazu ongi espainiera, eta ingelesa ere, eta euskaraz B2n bazaude ere, hitz egiteko zailtasunekin, aski duzu borondate ona age rtzea euskararen alderako, eta ikasle eta irakasle gehien dituen unibertsitateko errektore jaun edo andere izatera hel zaitezke. Ez da albiste ona baina errealitate gordina erakusten digu, planta eta itxurakerietatik harago. 8. NAPARRA kasu irekia. Jon Alonso. Elkar. 2020 (2020 1118) Bi gauzagatik gertatu zait oso garrantzizkoa eta hunkigarria ere argitara berri den Jon Alonsoren liburu hau; bata da Jose Miguel Etxeberria Alvarez Naparra ren familia bidegabeki oinazetuari aitortza eta justizia poxi bat e giten diolako; eta, bestea, gure memoria kolektiborako pieza beharrezkoa delako. Naparra desagertu zela berrogei urte igaro ziren ekainaren 11n. Gorpua ez da agertu, eta familiak berrogei urte hauetan era askotako ahaleginak egin ditu jakiteko zer gertatu zen, non hil zuten, eta non ehortzi edo desagerrarazi zuten, eta oraindik kasu irekia izaten jarraitzen du liburuaren egileak dioen bezala. Badaude ildo batzuk irekiak eta baliteke halakoren baten une egokia iristea zer gertatu zen jakitera heltzeko, nahiz oraingoz direlako ildo horiek geldirik dauden, behar bezalako bultzadaren zain. Desagertu zenean, bi hipotesi nagusi egon ziren: 1. BVEko (Batallón Vasco Español) mertzenarioek hil eta desagerrarazi zutela Espainiako inteligentzia zerbitzuek agindurik eta ordaindurik, autonomo antikapitalisten lider teorikotzat jotzen zutena arriskutsutzat jorik, eta 2. ETA militarrekoek hil zutela komando autonomoekin zituzten ika miken ondorioz, autonomoak burugabetzeko, nahiz autonomoek, teorian behintzat, buruzagirik e z izan. Hipoteka politikorik gabeko familiak beti lehen hipotesia jo du sinesgarritzat. Egia da iraultzaile batentzat askoz ohoragarriago dela inteligentzia zerbitzuek ordaindutako mertzenario batzuek eraila izatea, ezen ez iraultzaileen arteko kontu garbi ketaren ondorioz. Spoilerregia ez izateko ez dut salatuko liburu egilearen hipotesi nagusia zein den, nahiz hipotesi hori ere behin behinekoa izan, eta ez tesia. Familiaren desmartxak Frantziako estatuak berehala itxi zuen kasua (1982), oso ikerketa gutxi eginda, talde armatuen arteko kontu garbitze bat zela aditzera emanez, eta Espainiakoak 2004an, 1999an aurkeztutako kereila kriminala modu iraingarrian itxiz, esanez ez dagoela garbi d esagertu zen ere; egon litekeela bizi bizirik patxada ederrean nonbait. Familiak laguntzaile leial batzuk izan ditu baina ez ezker abertzaletik, oro har, eta ez euskal instituzioetatik izan dute laguntzarik apenas, azkeneko bost urtera arte. Bien bitartea n Naparraren gurasoak hil dira, baina Eneko anaiak, bere familiarekin batean ez du etsi, eta Genevan egoitza duen Nazio Batuen Borondatez kontrako eta Bortxazko Desagerketen Lan Taldeari esker, 2014an egoitza hartara bera bakarrik joanda, lortu zuen Nazio Batuen Erakundeak Bortxazko Desagertzearen Biktima izendatzea. Aurten berriz joan dira Genevara, iruzkintzen ari garen liburuaren egilea barne, eta berretsi diote aipatutako izendapena. Izendapen horren garrantzia handia da. Familiari ematen dion kontsolam enduaz gain, aipatu dugun Bortxazko Desagerketen Lantalde horrek norbait bortxaz desagerrarazi dutela aitortzeko baldintza moduan jartzen du Estatu baten inplikazioa egotea, nahiz eta inplikazioa zeharkakoa izan. Horrenbestez, NBEk ez du zalantzarik egilet zari buruz. Gainera, izendapen horrek euskarri sendo bat ematen die gaiaz arduratu nahiko luketenei, nahiz eta Frantziako eta Espainiako estatuak orain arte gai horretaz ezer jakin nahi izan ez duten. Irakurlea 1980ra eramateko ahalegina Hementxe dago niretzat gorago aipatutakoaz gainera, liburuaren baliorik handiena. Joera handia dago printzipio etiko orokor ustez objektiboetara jota, goresmen edo gaitzespen erabatekoak egiteko, gauzak gertatu zireneko zirkunstantzia historikoei muzin eginik, lan hori hartu barik. Hilketak eta torturak eta tratu txarrak ez ditu testuinguruak justifikatzen, baina zerbait ulertzeko edo manipulazio errebisionistei horma sendoa jartzeko ezinbestekoa da gertakarien testuinguru historiko zehatzari albait gehien erreparatzea. Eta liburu honek horretan laguntzen du. Balio literarioko zatiak ere baditu, zintzurra estu estu egiten dizuten horietakoak, egilearen esku literario trebearen erakusgarri. Liburuko zati batzuk aldaturik amaituko dut iruzkin hau, liburua irakurtzeko gomend ioa eginik: Testuinguru historikoa: 1980. urtea Estatu terrorismoaren eta talde ultraeskuindarren ekintzarik gehien ezagutu zuen urtea izan zen. Baita ETAk atentaturik gehien egin zuen urtea ere. Komando Autonomoak eta Iparretarrak ere jardun betean zeuden . Berrogei urte pasatu dira ordutik, eta, batek atzera begiratzen duenean, denak irreala ematen du. Esan daiteke 1980. urtean belaunaldi oso bat zela, ia ia, mundu hobe eta justuago baten utopian sinesten zuena. Belaunaldi hartako kide guztiek ez zuten arm en hautua egin. Baina bai ehuneko esanguratsu batek. Eskuzabalenak eta gaituenak, batzuek esaten duten moduan? Odolzaleenak eta fanatikoenak, beste batzuek uste duten bezala? Ez da nire asmoa hori ebazten saiatzea, ezta gutxiagorik ere. Baina iparrik gabek o fanatiko odolzale batzuk baino askoz ere gehiago izan ziren. Biktimak eragin zituzten, egia da, baina biktimak izan ziren haiek ere, ez gutxitan. Eta ez ziren biktimak eragin zituzten bakarrak, ez horixe. Historia pendulu baten antzera mugitzen da, eta o rain, ordukoarekin alderaturik, esan daiteke penduluaren ibilbidearen beste muturretik gertu gertu gaudela. (42 or.) Memoria inklusiboaz: Memoria inklusiboa denbora batetik hona gure artean indarra hartzen ari den kontzeptua da, Foro Sozialak eta bestek bu ltzatuta. Gure herrian eraiki behar den bizikidetza demokratiko sendo batek behar dituen oinarrietako bat omen da. Zer da memoria inklusiboa? Foro Sozialeko Agus Hernanentzat, esaterako, errelato guztiak errespetatzen dituena: gertatutakoa ahaztu gabe, err elato guztiak eroso egoteko modua eskaintzen duena. Hernanek eta Foro Sozialeko kideek gaztigatzen dutenez, memoria inklusiboaz gain, herri honetan gertatu den guztiaren memoriari dagokionez, beste bi aukera gehiago dago: bat, errelato bat nagusitzea; eta, bi, inklusiboa ez den beste memoria bat, beste errelato bat nork berea, bestearenetik bereiz, adostasunik gabea , sortzea. Beste bi aukera hauek, bizikidetza demokratikoaren ikuspegitik, guztiz arriskutsuak dira, aise ulertzen diren arrazoiengatik (...) Pentsatzen hasi, eta errelato inklusibo baten falta ez da oraingoa. Mendeetakoa da. Betikoa. Egon zen errelato inklusibo bat lehenengo karlistadatik bigarrenera? Bistan da ezetz; bigarren karlistada da horren frogarik nabarmenena. Eta bigarrenetik hirugarr enera? Berdin. 36ko gerra zibilaren eta ondorengo diktaduraren errelatoa ere hala moduz itxi zen. 76an haustura demokratikoa eskatzen zutenen oihua hor dago, oihartzuna entzun nahi duenarentzat. Esan liteke errelato guztien errespetu bat dagoela? (...) Ez alferrik, irabazleek idazten dute historia, norbaitek oso aspaldi gogoratu zuen bezala. Foro Sozialak esaten dituen gauza gehienekin, maila teorikoan, ados egonik ere. Ez dago zertan pentsatu kasik berrehun urtean lortu ez den memoria inklusiborik guk lort uko dugunik. Errelato inklusibo bat eskatzea, gaur eta hemen, “euskal arazoa” deitu den (gaizki deitu, baiki) horren konponbide orokorra eskatzea bezala da. Soluzio politikoak eskatzen dituen zerbait. Errealista da? Gero, kasuak eta kasuak daude. Asko. Oso gogorrak eta mingarriak. (...) Ni kasu horietako batez arduratu naiz, pixka bat. Naparrarenaz. Eta, esan dezagun behingoz, Naparraren familiarenaz, biak bat baitira, eta aldi berean oso diferenteak, paradoxa eman lezakeen arren.(325 327). Autokritika Jose Miguel Etxeberria desagertu zenean, edo, esan dezagun argiago, bahitu eta hil zutenean, asko ez ginen behar bezala portatu. Fenomeno orokortu eta sozial bati buruz ari naiz, ez banakako ardura jakin bati buruz. Egia da oso urte nahasiak zirela, eta egia d a batzuk gazte txoro batzuk baino ez ginela, baina piramide baten erpinetik behera botatzen den olio zurrusta bat balitz bezala, oinarri guztia blaitu zuen sektarismo umel, lika eta erraldoi batek blaitu gintuen gu ere, orduko ezker abertzaleko oinarriok, eta ez genion kasuari merezi zuen arretaren laurdenaren laurdena ere eskaini, norbaitek nonbait, gu guztion ordez, “ez zela gutarra” erabaki omen zuelako. Eta guk sinetsi. Hartaraino geunden itsu: ez ginen gauza izan injustiziaren tamainaz konturatzeko, ek intzaren ankerkeriaz jabetzeko, Jose Migueli ez ezik, haren familiari eragiten zion sufrimenduarekiko enpatiaz jokatzeko. Hartaraino geunden une politikoaren urgentziak menderatuta. (323 324). 9. Borondatezkoa eta derrigorrezkoa (2020 1123) Euskaldunt ze edo berreuskalduntzearen txaluparen masta nagusian, borondatearen bandera dugu ezarria azken hogeitaka urteetan. Haren azpian, aldiz, gaztelaniaren derrigortasuna dugu ongi itsatsia EAEn, eta Nafarroan. Jakina, horrela ezin aurrera eginik dabilkigu txal upa: borondatez aurrera egiten hasi orduko, artean irabazitakoa finkatu gabe dugula, derrigortasunaren gilak galgatzen eta hondartzen baitigu aurreratutako bidea. Baina gaztelaniaren derrigortasunaren oinarria Hego Euskal Herriko herritarretatik %34,55ek baino ez zioten oniritzia eman Espainiako Konstituzioari 1978an. Abstentzioa %51,21ekoa izan zen. 3. artikulua: ”El castellano es la lengua española oficial del Estado. Todos los españoles tienen el deber de conocerla y el derecho a usarla” , eta euskarare n borondatezkoarena ez dizkigute ukitu ere egin nahi aginte politiko ekonomikoa eskuetan dutenek, eta, gainera, egoera hori legitimatzeko behin eta berriz entzun beharra dugu nazionalisten eskutik, bi hizkuntzak geureak ditugula: azken berrehun urtean bere ziki, bortxaz eta mespretxuz eta irainez ezarri digutena, eta geurea. Ahozkora mugatzen den Euskaraldia idatzira luzatu asmoz, Joxe Manuel Odriozolaren Euskalgintzaren lekukoak (Elkar. 2004) liburu bikaina berrirakurtzeari ekin diot, eta atal ezin utzi honekin egin dut topo: “Hizkuntza hertsapena”: Euskararen berreskurapenean hertsapenaren edo koakzioaren gaia planteatzen dugunean, zentzu demokratiko sakona duen jendeak ez du ad itu ere egin nahi izaten behartu edo derrigortu adizkirik. Askatasun osoan burutu behar dugu beraz eginkizun hori, bestela laster gogoraraziko dizute frankismoaren garai beltza. Ez dezagun, otoi, inor ezertara hertsatu; euskara ez da nonbait gainerako mintzairen antzekoa, gizarte elkarreraginetan ainguraturik bizi dena; aitzitik, gizarte izaeraz gaindi hegaldaturik, metafisikaren goi hatsetan bizi da. Tira, bada. Goazen ustezko askatasunaren bila hizkuntza harremanen paradisura: “Me gustaría s er vasco Joseba Arregi ari zaigu sin que tampoco nadie me lo imponga desde fuera, como en su día me lo impuso Franco, obligándome a una lealtad para conmigo mismo y para con unos elementos culturales que formaban parte de mi personalidad. Me gustaría pod er utilizar el euskera cuando lo crea conveniente, cuando quiera hacerlo, en las relaciones que me apetezca, siempre que también lo quieran aquellos con los que quisiera comunicarme en relación personal. No me gustaría que nadie me obligara a utilizar el e uskera, ni que nadie me lo impidiera” (Joseba Arregi: “Deseos para el 96”. Diario Vasco. 1996/1/6.) Merezi du aipu hori birritan irakurtzea, bestela posible baita eskapatzea Joseba Arregik dioela Francok “euskara” inposatu ziola, eta ez “gaztelania”. Jakin a, Joseba Arregi euskaldun familia baten jaio zen Andoainen, familia nazionalistan, eta bere buruarekiko leialtasunez eta familian jarauntsitako kultur elementuei eusteko, hots, jeltzaletasunari, euskarari eutsi zion. Francok behartuta eutsi zion euskarari ; harrapa ezak hori hankatik! Euskal Herriko hizkuntza gatazkaren ingurumarian nagusi zebilen (dabilen) ideiaren erakusgarri zuzena zela aipatu ondotik, besteak beste, Eusebio Osa zenaren artikulu batetik ideia hauek jaso zituen Odriozolak: Liberalismoaren haizeak jo du eta astindu mendebaldeko lurraldea. Nola liberalismo ekonomikoak hala liberalismo politikoak eta kulturalak. Orain moderno izateko eta fanatiko, basati, intrantsigente edo diktadoretzat hartua ez izateko, liberalismoaren eta tolerantziaren eskolan ikasi behar duzu. Jakina, hori itxura besterik ez da, distira bat, berniz kapatxo bat. Azala zentimetro bat urratuz gero, behar sorta galantaren erresuman zaude, intolerantziaren erresuman. Non ditu mugak liberalismoak? Erantzuna erraza da eta begi bistakoa: botere ekonomiko eta politikoaren interesetan. Zu mila gauza egitera behartuta zaude. Horretarako daude Konstituzioa, legeak, aginduak, dekretuak eta nahi duzun (edo nahi ez duzun) guztia. Ezker eskuin behartuak gizarte liberal omen den honetan. Baina gero Herri txiki baten hizkuntza ikastera ezin omen da inor behartu. Zergatik muga hori? Hain zuzen ere, Herri txiki baten kontua delako. Gaztelera ikastera behartzen gaituzte, eta ardiekin basora gabe bizi nahi badugu, ikasi beharra dugu. Zergatik? Ez gaztelerak eskubide gehiago duelako, ez hizkuntza aberatsago edo ederrago delako, edo eta gaztelerak takoak botatzeko balio duelako eta euskarak ez (euskararen pobretasunaren azken teorizazioa). Ez. Gaztelera boterean dagoelako bakarrik. Beraz, botereak erabakitzen du hemen dena. Beraz, liberal eta tolerante izan behar dugu geurea ezartzeko tentazioak sentitzen ditugunean. Bestek guri bestena ezartzerakoan ez dute liberal izan beharrik. Eta gorago esan bezala, gure botere autonomikoak, hots, Espainiako b otereen eranskin txapeldunak erabakia du borondatearen haizeak bultzaturik soilik egin behar duela aurrera euskaldun erdaldun txalupak. Are gehiago, gizarte erdaldunduak kohesiorik gal ez dezan, botere espainiar eta autonomikoen indarrez ondo itsatsirik d aramagun gila bedeinkatuari egiten dio putz, galgatze eta hondartze lana egiten jarrai dezan. 10. Euskaraldian, Odriozolaren Euskalgintzaren lekukoak berrirakurtzen (2020 1126) Euskaldun batzuk, erdaldun batzuk bezala, ahozkotasunean bizi dira, baina oso oker ez banago, gutxienak dira. Gehienok irakurri egiten dugu, gutxienez, egunkaria, eta horrenbestez, nola edo hala euskaldun gehienok gaude idatzizko errepublikan ere pulunpatuak. Euskaraldiak ez du alor hori jorratzen, eta hutsune hori nolaba it berdintze aldera, horrixe helduko diot lehenik, eta ondotik, EAEko 1982ko Legearen gaineko aspalditxoko eztabaida saiatuko naiz egungo egunera ekartzen, artikulu honen izenburuan aipaturiko liburua gidari. Jose Inazio Basterretxeak 2002an, hedabide idat ziak azterturik ateratako ondorioei jarraikiz, honako baieztapen hauek egin zizkigun J.M. Odriozolak: Euskarazko hedabide idatzietan sozializatzen ez den herria da Euskal Herria. Gizarte moderno baten ezaugarri nagusia kultura idatziaren kodea baldin bada, ezin esango dugu euskal gizarte modernorik badenik, gizarte horren informazio iturri idatziak erdarazkoak direlako. Jakina, izan bada euskal prentsa idatzirik, baina lerro hauen irakurleak nik baino hobeki daki haren hedapena eta errotzea zenbaterainokoa den. Basterretxeak erdal prentsaren esparruan egin duen azterketak, berriz, begien bistan utzi digu euskal izaeraren eta izatearen bazterkeria eta arrazakeria. Hau guztia testuinguru jakin batean gorpuzten denez, jarrera beldurgarrien berri eman digu ikerl ariak: “Erdaldunarentzat euskalduna ez da pertsona modernoa, ez da pertsona europar bat; kultura folkloriko baten partaide besterik ez da. (165or.) Handik hona, Interneten erabilera biderkatu da ikaragarri. Azterketa berriagoen ezjakinean, irakurlearen gai n utziko dut balioestea ea 2002tik hona gauzak aldatu diren ala berdin samar jarraitzen duten. Artikuluaren sarreran iragarritako bigarren mintzagaiari helduz, oso harrigarri gertatu zait erreparatzea 1991erako jada entzun zirela gurean, 1982ko euskara nor malizatzeko legea motz gelditzen zelako kritikak, eta jakina, haren defentsa sutsuak ere aditzera emanez ezen ustiatu gabeko potentzial handia zuela hark, eta luzerako langaia genuela, hura berritzeari ekin aurretik. Eta lege motz hura luzea ari zaigu gertatzen zinez, kontu eginik indarrean dugula 2020ko urte berezi honetan ere. Beste autore batzuek beste, Karmele Aierbek honela zioen 1991n: Euskal Herriko Autonomia Estatutua Konstituzioaren magalean hazi eta hezitakoa denez, gaztelaniaren estatu sa baino ez da bermatzen eta ziurtatzen, gaztelaniak aldez aurretik daukan statu quo delakoa uneoro osoki babesten delarik, (...) Beraz, argi dago euskara legedi berri baten premian dagoela, bere biziiraupena eta normalizazioa bermatu eta ziurtatuko duena (“Euskarak legedi berria behar du”, Egin, 1991/10/26). Mari Karmen Garmendiak, aldiz, lehenago, beste hau esana zuen: Gaur egun euskararen legeak jasotzen duena gauzatzeak izugarrizko lana emango digu. Lege hori txikitxo geratzen zaigunean ni prest nago beste gauza bat lortzeko. Baina, gaur gaurkoz, euskararen legeak esaten duena hezur mamitzeak urtetako lana emango digu (“Elkar hizketak”, Euskal Kulturaren Urtekaria 88, Argia, 24). Eztabaida horren baranoan, Odriozolari Lluis Aracil soziolinguista katala n begi zorrotza etorri zitzaion gogora, hark ireki baitzituen hemen askotxoren begiak, jada 1982an, delako legea onartu aurretik: Aracilek zorrotz adierazi zigun bezala, gerta dakigukeen gauzarik okerrena hizkuntza lege motz bat luze bihurtzea da. Eta hori xe bera gertatu zaigu, inondik ere, Euskararen Erabilera Normalizatzeko Legearekin. Horixe bera gertatu bide zaie lege horren moztasuna luzetsi dutenei. Legeak izatez ez du normalizazio ahalmenik mendeko egoera murriztuan dagoen hizkuntza bere onera erakar tzeko, ez duelako gutxieneko berme babes juridikorik eskaintzen; baina, hala eta guztiz ere, delako lege hori legitimatu egiten da, bere baitan omen dituen balizko gaitasun iturriak agortu arte zereginik faltako ez zaigulako edo. Labur zurrean esanda: gert a zitekeen gauzarik okerrena gertatu zaigu, berez motza den legea luze gertatzea alegia, borondaterik edo/eta ahalmenik eza estali nahi izan delako aginte autonomiko jakin baten izenean (184or.). Nik uste borondatea bakarrik, edo euskararen alderako maitas una soilik ez direla aski; euskara normalizatzeko lege hobea behar dugu, borondate eta maitasunarekin batean, eta, jakina, botere politikoarekin batera. Zenbat Euskaraldi beharko ote dira Lege hobea lantzeko giroa sor dadin euskal politikarien artean? 11. Eskolan euskaraz mintzatzeagatik, mihi haria moztu eta buruan zauria egin! (2020 1201) Hona hemen, lehenik, Euskal Herriko bertako agintariek duela hiru mende nola jokatzen zuten salatzen duen lekukotasuna. Beasaingo Udalak Domingo Artieda mais uarekin 1730eko ekainaren 9an egindako kontratuan, besteak beste, honako agindu hau ematen zen: maisuak ez diezaiela euskaraz mintzatzea onartu ikasleei, eraztuna jarriz, eta haiek merezi bezala zigortuz (J.M. Torrealdai: Asedio al euskera . Txertoa. 2018. 47or. Itzulpenak neureak). Herritar xume euskaldunengandik aldenduta eta botere arrotzarekiko konplizitatean bertako elite elebidunak euskara baztertzeko ahaleginean. Bigarrenik, Juan Antonio Mogel apaiz eta euskal idazlearen 1803ko lekuk otza salaketa laburtua. Maisua epaile zorrotz larderiatsu eta zigor emaile bilakatua, bertako elite eta kanpoko botereekiko lankidetzan: Heltzen da larunbata. Esertzen da epaile jarlekuan maisua (...) galdetzen du izua emateko moduko aurpegiarekin nork da ukan eraztuna, eta denek akusatzen dute erruztatua; hark ezin du krimena ukatu, eta belaunak dar dar dituela bere zoritxarreko bereizgarria ateratzen du, eta maisuaren agiraka zorrotza entzunik bere aberri hizkuntzan mintzatzeagatik eta ez atzerrikoan, eskuak hartzen dizkio maisuak eta esku barruetan kolpeak ematen dizkio, eta erretiratu egiten da mutikoa malko bakar bat isuri gabe, zigorra bikoiztu ez diezaioten. Baina maisuak jarraitu nahi badu zorroztasun judizialarekin, esklabo bat bezala zehatuko du, l etra gaztelaua “odolez sartzen dela” irudikatuz .(Aip.lib.70) Hirugarrenik, Joxe Miel Barandiaranen lekukotasuna, Martin Ugaldek elkarrizketaturik. Kasu honetan, ikaslearen ikuspegitik, euskara baztertzeko sistema horrek nolako eraginak sorrarazten zituen adingabeengan: Inoiz ez zizueten erakutsi testu bat euskaraz irakurtzen? Inoiz ez. Gure artean gure hizkuntzan hitz egiten harrapatzen zuena eraztunaren sistemarekin zigortzen zuen, orduan normala gure eskoletan.(...) Don Manuelek [Arrese] euskaraz hitz egiten aditzen zuenari eraztuna jartzen zion; eraztun hori ikaslerik ikasle igarotzen zen, eta horrek gure artean beldur handia sortzen zuen eta eraztuna patrikan zeukanari hurbiltzeko errezeloa, ze hark eragin ziezagukeen falta, gutako edono ri euskaraz eginez, eraztun iraingarria pasaraziz, eta horregatik denok ihes egiten genuen eraztuna zeukanarengandik; hartara, eraztunak helburu bikoitza betetzen zuen: norbera bakarrik sentiarazten zuen, ikaskideek baztertua, eta halakoari jipoiaren beldu rra gelditzen zitzaion; izan ere, aste bukaeran eraztuna zeukana zigortua izaten zen (79). Eraztunaren sistema ez zen, damurik, Euskal Herriaren Hegoaldera mugatua. Euskaraz artikulu bat eta beste bat frantsesez astero hogeitaka urtez Herria astekarian ida tzi izan zuen Etienne Salaberrik, maisu frantsesaren laguntzaile kolaboratzaile ziren ikasle euskaldun zaharrenen ikuspuntutik ematen digu sistemaren berri, mendeak aurrera joan ahala, euskara eta euskaldunen aurkako sistema finezian eta malezian aurreratu a zen seinale: Baginuen haundienek bertze lan bat, ez pollita. Eskolarat orduko, erakasleak emaiten zaukigun “buchette” deitu erhiaren heineko abar pixka bat. Gure egitekoa, barrandan egoitea. Nork ere jalgitzen baitzuen hitz bat euskaraz, eta hari zura s aka, ixil ixila, nehor ohartu gabe. Eta orduz geroztik hura euskaldun hitzen zakur usmakor, alegia eta basurde zikin zitazkeen solas euskaldunak, Askatasunaren, Berdintasunaren eta Anaitasunaren herrian altxatuak ginen izeiteko, trebe barrandari, trebe sal atari, Judasen semeak ginela iduri. Hola zen Euskal Herriko ikasetxe guzietako ohidura. Azkenik buchetta zuena, zen gaztigatua (Prest. P. Sudupe: Etienne Salaberry (I) (1903 2003) , Egan, 2003, 15or.) Haatik, sadiko bortitza izateagatik sari nagusiaren mer ezidun, euskaraz mintzatzeagatik Euskal Herriko eskoletan ezarritako zigorrik ankerrenak eta krudelenak burutzeagatik hain zuzen, Jose Mari Satrustegiren lekukotasunean ageri den Nafarroako maisuarena: Duela bospasei urte, Nafarroako maisu bat iritsi zen h aur bati mihia konpas batekin heldu eta mihi haria urratzeraino. Odoldurik, amarengana joan zen. Maisu horrek berak beste haur baten buruan erregelaren ertz zorrotz batekin irekitako zauria ez zen hiru hilabetean itxi. Eta hori egunero egiten ziotelarik se ndaketa! Gertakari horiek 1969an gertatu ziren. Haur horien gurasoek kontatu zizkidaten (J.M. Odriozola. Euskalgintzaren lekukoak . Elkar. 2004. 293or.). Kanpoko botereek bertako eliteekin elkarlanean, eta, beste arloak beste, eskolaren bitartez, beldurra eta izua erabiliz ekarri gaituzte gauden egoera kaskarrera hizkuntzari dagokionean, eta azken hogeitaka urtean, estatusak eskatzen zuen neurri erradikalagoak hartu ez izanak. Baina, zertarako, hein baten bederen ezagunak izaki, euskaraz mintzatzeagatik esko letan ezarritako zigor bidegabe baina iraganeko horien lekukotasun zerrenda adierazgarria tolestu, jada eraztunaren sistema, beharrik, indarrean ez dagoenean? Irakurle, ez dakit nola erantzungo diozun galdera horri; niri neuri erantzun hauxe datorkit gogo ra: bi auzo herriek konkistaturiko lurraldeetan nazio linguistiko bakar izateko xedez, bertako elite arroztuekin batean gure hizkuntza erauzteko mihi haria urratu eta buruan zauria irekitzeraino eragin dizkiguten tratu txarrek euskaldunoi indar gehiago e man diezaguten euskal naziogintzan jarraitzeko, gutako bakoitzaren eta erakundeen ahalen eta arduren arabera, eragozpenak eragozpen, eta nekeak neke! 12. J.L. Vilallonga Castellvelleko markesa zenaren aitortza (2020 1209) Frantzian eta batez ere Espa inian famatua izan zen J.L. Vilallonga aristokrata, bon vivant emakume seduzitzailea. Halaber, nobelagile, idazle (frantsesez eta espainieraz) eta zinema aktore 73 filmetan, eta ez zion fama gutxi eman Espainiako Joan Karlos I.a errege emerituaren biografo a izateak. Elkarrizketa asko egin zizkioten oso pertsona(ia) mediatikoa izan zelako, baina haietako batean, jada adinean aurreratua, bi minutuko tartean, oso garbi kontatu zuen kontzientzia lasai eta zigorgabearekin nola aritzen ziren jendea fusilatzen: El confidencial: “Oficinista de la muerte”. 2018 0118; ( https://www.elconfidencial.com/cultura/2018 0118/villallonga guerra civilespanamemoria historica_1507316/ ). Barruak aztoratu dizkit elkarrizketa horrek eta ikerketatxoa eginik, hona hausnarketa. Familia aristokratiko baten jaio zen. Aita katalan lur jabe aberatsa zuen, Castellvelleko markesa, Franco eta militar afrikanistak bezalatsu, Marokon ibili zena balentria militarrak egiten, hots, sekulako gizonkeriak eta barrabaskeriak, koronel gradua lort urik. Bada, aita markes militar horrek semea militar izatea nahi zuen, eta gerra hasi orduko gomendio gutun bat idatzi zion 1936ko udazkenean, bere tropekin Arrasate aldean zebilen bere lagun Joaquin Gual de Torella koronelari beste afrikanista bat esane z ikastetxe batetik atera berri zela bere semea, artean 16 urte zituela, eta frontera bidaltzeko gaztetxoa izanagatik, fusilamendu pelotoi baten ohitu zitekeela tiro hotsetara. Oso ideia ona iruditu zitzaion koronelari, eta Arrasaten, gorriak eta nazionali stak apaizak barne fusilatzen aritu zen eta gerran hiru urtez, erreketeen Oriamendi tertzioan, alferez graduarekin lehenik; bi hilabetez Falangearen banderapean Aragoiko frontean; Valentzian eta Guadalajaran italiarrekin eta, azkenik, armada erregularrar ekin Bartzelona hartu eta gerra amaitu arte (Vilallonga: La cruda y tierna verdad . Plaza&Janés. 2000. 232or). Parisera joan zen 1950ean, eta Bartzelonan hasitako kazetaritzari eta nobelagintzari ekin zion eta zinemako aktore ere aritu zen, eta 1971n, aurr etik beste sei bat nobela idatzi ondotik Fiesta bataiatu zuen nobela idatzi zuen 1968 1970 urteetan, eta 1971n argitaratu frantsesez izenburua ironikoki gaztelaniaz zuela. Roman gisa plazaratu zuenez, ezin da jakin bertan zenbat den autobiografikoa, baina ematen du katarsi gisa idatzi zuela, aitak beharturik 16 urtetik 19 urtera bitartean egin behar izan zituen gauzek gerora, handik urteetara sortutako atsekabea kanporatzeko. Ofizial faxisten erretratuak, fusilamenduetan parte hartzen zuten kapilauenak, fu silamenduak ikustera Donostiatik Arrasatera joandako andereño aberats morbosoenak, eta batez ere kontatzeko darabilen hiztegia benetan matxista, militarista eta okaztagarria da, hain segur bizi izandakora aski egokitzen zena. Nobelaren amaieran, protagonis tak idazlearen alter egoa , hamabost urteko neskatxa bat erailtzen du garondoan tiro bat emanda. 1983an, jada Felipe Gonzalez Espainiako presidente zela, gaztelaniara itzulita agertu zen. Eta handik aurrera hainbat kazetariri emandako elkarrizketetan, aho an bilorik gabe salatu zuen nola fusilatzen zituzten gorriak, nazionalistak eta halaber apaiz nazionalistak fusilamendu pelotoiek erretagoardian, bera ere fusilatzaile zela, kafea eta pattar katilukada bat gosaldurik, eta izan zitzaketen eskrupulutxoak hirugarren egunerako ezabatuak jada, untxiak edo oiloak akabatzen ari balira bezala. Beste batzuek bulegora joaten ziren bezala, beraiek gaiztoak hiltzera joaten ziren. Orduan aitak esandakoari errespetu handia zitzaion, eta hark fusilamendu pelotoi baterako gomendatu zuenez, agindua onartu baino ezin zuen egin! Beste bandokoek ere egiten zituzten fusilamenduak, baina bando nazionalean, kontzientzia hobearekin, gotzain eta kapilauen bedeinkapena lagun zutenez, gaiztoak fusilatzeko. Geroago konprenitu zuen as takeria haiek erantzukizun faltagatik egin zirela edo egin zituztela: erantzukizuna kentzen badizute, abereki bat bihurtzen zaituzte, zioen. Agintzen dizutena egiten duzu eta kito, zioen. Eta agintzen dizutenera ohitzen zara. Izugarriena ez da hiltzea baiz ik eta heriotzaren bulegaria bihurtzea. Errutina bihurtzean, judu bat hiltzea edo milioi bat, berdin da. Gorago aipatu dugun memoria liburuan garbi agertzen du ez dagoela batere harro egindakoaz; hori bai, hori aitortzeak 2000. urtean ondorio penalik ekarriko ez ziolako uste osoan, 1977ko amnistia legeari esker, eta trantsizioan ezker eta eskuin espainiarren artean egondako isiltasun itunaren ondorioz. Hala eta guztiz ere, aitortu behar zaio izandako ausardia itsuskeria horiek, inork behartu gabe, kontatzeko. Hark egindako aitortzek bestelako herrialde baten, amorraziozko astindu bat sortuko zuten iritzi publ ikoan, egia, justizia eta erreparazioaren eskea ozenduko zuten, baina Espainian ez. 1936ko gerrari buruzko kontakizunak aldaraztea ez zuen lortu, eta jendea eskandalizatzea ere ez. Ehunka milaka hildakoren arduradun ziren militar kriminal handientzat amni stia eta ahaztura, buruzagientzat bezala haien morroi ibilitakoentzat, era askotako sariekin batean, eta, aldiz, euskal presoentzat zigor ikaragarriak eta gatazka amaitu zela kasik hamarkada bat daramagunean, oraindik mendekuzko jarrerak, sakabanaketa tant aka baino ez urratuz. Eta aldeak alde, ehun urteko kartzela zigorra autodeterminazio erreferendumaren aldeko borroka baketsua egin duten katalan politikarientzat! Proportziorik gabeko injustizia eskierki! Besteak beste, J.L. Vilallongaren aitorpenei esker dakizkigun gauzek oroitaraziko digute beti, Franco hil ondoan justiziarik ez zela egin, eta nago merezi duela hori transmititzea. 13. Gaizka Garitano euskaltzalea Athleticetik kanpora! (2021 0109) Ez dago futbolzalea izan beharrik G. Garitano Athlet icetik kanporatu dutela jakiteko. Historia handia du Bilboko futbol taldeak eta UEFAko postuetatik kanpo dabilenean, entrenatzaileak ez dauka ziurtatua lanpostua, eta hala gertatu zaio G. Garitanori ere, bidaltzeko modua zakarra eta begirunetsua ez izateti k harago. Horraino denok ados egongo gara. Futbol profesionala kirol profesionala da; entrenatzaileak ondo ordainduta daude pribilegiatuak dira , eta jokoa eta emaitzak zaleek espero baino kaskarragoak direnean, entrenatzaile zaharra bota eta berria hart zea, izan litekeen gauzarik ohikoena da. Denok dakigu, ordea, futbolak, zaleentzat grina piztaile eta denbora pasa estimatuenetakoa izateaz gain, beste osagai batzuk ere biltzen dituela. Bilbo inguruan lan egiten duten gipuzkoarrei maiz entzun izan diet At hletic, Bilbo inguruan bereziki, erlijioa dela, sakratuetan sakratuena; askotan suertatu zait, halaber, “Vascos por el mundo” programan entzutea “Gora Athletic”, identitate zeinu nabariena bezala, eta ikurrina eta Athletic lotuta daude eta baskotasuna eusk altasuna eta Athletic ere bai. Bartzelona futbol taldeak duen identitate balioa izatera ez dakit heltzen den, baina gertu ibiliko da, eta historian zehar Euskal Herriko futbol talde transbertsalena ere bera izan da. Esaterako, arraroa da bizkaitar realzale bat aurkitzea, baina, alderantziz, ez hain arraroa! Natorren, baina, artikulua idaztera jarri nauen motibazioa azaltzera. Zuzeu blog honetan bertan jaso zen kontatzera noan gertaera hau: 2015eko apirilean, Eibarrek Almeria futbol taldearen aurka jokatu zuen eta bi eta huts galdu zuen, Eibar futbol taldeak entrenatzaile G. Garitano zuela. Partida ondoko prentsaurrekoan, ETB1eko kazetari batek euskaraz egin zizkion galderak Garitanori, eta hala erantzun zituen hark, baina Almeriako kazetariak kexu azaldu zir en ez ziotelako ulertzen. Prentsa arduraduna Garitanoren alde paratu zen, baina prentsaurreko hartan giro txarra sumatuta, Garitanok altxa eta alde egin zuen. Bartzelona futbol taldearekin ez ziren berdin portatu Almeriako kazetariak, nahiz eta Bartzelona ko entrenatzaileak Garitanok egindako gauza berbera egin, hots, lehenbizi, katalanez erantzun katalan kazetariei. Katalanfobia baino euskarafobia gehiago erakutsi zuten, Espainian ohi samarrekoa denez. Oraindik orain adierazi zigun, bestalde, Andoni Egañak Berria egunkarian idazten duen zutabean (2020 1201), Euskaraldi garaian, Getaferen aurka Athleticek jokaturiko partidan, erdaraz izanik telebistako emankizuna, zelai ertzean zegoen kazetariari galdetu ziotela bi entrenatzaileen jarreraz. “«Garitano agind uak eman eta eman ari da bere jokalariei. Baina zer esaten dien ezin dizuet kontatu, gehienei euskaraz zuzentzen zaie eta». Egia. Zertxobait entzun genezakeen guk ere etxetik. Tentsio betean, zinez ahobizi ari zen Gaizka.” Badu beste goresgarri bat ere der iotarrak: entrenatzaile euskaldun mordoxka dago, eta emakumeen futbol taldeetako entrenatzaileen hizkuntza gaitasunaren berririk ez dudan arren, G. Garitanoren gorazarretan esan liteke euskara batu aski txukunean mintzo ohi dela jokaturiko partiden berri e matean onentsuenetakoa izango da euskaraz mintzatzeko orduan, onena ez bada , eta horrenbestez, etsenplu ona ematen digula euskaldunoi. Zilegi bekit neure dolutxoa agertzea Athleticetik kanporatu duelako, eta pentsatzen dut kazetari euskaldunak eta Zuzeuko irakurleak ere lagun izango ditudala dolutxo honetan. Laster aurkituko du lana berriz ere, ez dut dudarik egiten, eta zorterik onena opa diot bere ibilbide profesionalean, eta noski, jarrai dezala euskaltzaletasunean fin eta kontsekuente, eskertuko diogu eta! 14. Telesforo Monzonen heriotzatik 40 urtera (2021 0126) Plazaratu zuen azken artikuluan (Egin, 1981 0212), azken nahiaren erakusgarri, gure aberriaren lehenbiziko oinarri gisa lurraldetasuna aipatu zigun: Beti ohitu behar dugu Euskal Herria oso osorik ikusten. Euskal Herria aipatzen dugularik, osorik ikusten ez baldin badugu oker handi bat dugu honetan. Gurez etorri behar zaigu osorik ikustea. Euskal Herria, gaur, Adurren hasi eta Ebroraino doa. (...) Hego aldeari begira gauza bera esango nuke. Hau nire iritzia da, baina nik ez nuke sekulan ere onartuko politikazko irtenbide bat Hego Euskadirentzat Nafarroa ez baldin badago barne. Bost urte pasatxo ziren Franco diktadorea ohean, ohore guztiekin eta politikar en bridak ondo lotuta hila zela. Gerra irabazi zuten militar matxinatuek Errepublikak ordezkatzen zituen balio demokratikoen aurka finkatu zituzten ordena berriko zutabeak, eta Franco buruzagia hilda ere, atxiki zituzten: monarkia, Espainiaren batasun zati ezina autodeterminazio eskubiderik gabe, gaztelaniaren derrigortasuna, TOPen oinordeko Auzitegi Nazionala...Mugimenduan gidari izandako Suarezek gidatu zuen trantsizioa, bereziki PSOEren eta gainerako ezkerreko indarrek amore eman zutelako. Dakizuenez, Esp ainiako 1978ko Konstituzioa, ez EAEn, bai Espainian onartua izan zen, eta Nafarroako indar frankistek eta PSOEren aldaketa itzelak ahalbidetu zuten Nafarroa EAEtik kanpo gelditzea. Horren aurka, Herri Batasunak eta erakunde armatuak estrategia politiko militarra eraikia zuten euskal estatu independentea sortzeko, eta Telesforo Monzon itxaropentsu hil zen, eta ukaezina da hegoaldera itzulirik, azken lau urteetan dena eman zuela bere aldetik, amets hori egia bihur zedin. Abertzaleon gogoan jarraitzen du Eus kal Herriaren ikuspegi osotasunak, baina estrategia politiko militarrak porrot eginik, praktikan, politikoki hiru subjektu politiko garelakoak onarpena du gizartean. EAE eta Nafarroako Foru Erkidegoaren arteko arrakalagatik asko sufrituko zuen Telesforok. Eta sufrimendua ez zion gozatuko abertzaleak Madrilen negoziatzen ikusteak. Errepublika garaian ezagutu zuen berak parlamentu espainiarra, eta gogoan iltzatua gelditu zitzaion han esaten zutela: “espainiarra bazara, joka ezazu espainiar moduan; eta, ez baz ara, zer egiten duzu hemen?”. Denok bezala, egokitu beharra ere izango zuen, baina zenbat kostatuko zitzaion! Bigarren oinarri gisa, Euskal Herrian bizi diren biztanleen osotasuna aipatu zigun. Euskal gizartea bitan zatitua zegoela esatea bertakoak eta ka npotik etorriak tranpa bat zela zioen; gu zatitzeko inperialistek erabilia. Baieztapen hori adibideekin argitzeko, egia esan, aspaldiko kontuak gogorarazten zizkigun: Euskal Herriko nagusiek, oligarkek, bai Sabino Aranaren denboretan eta gerotxoago, eta g ero ere lanerako esku merkea behar zuten eta han hemenka bilatu zuten. Horra hor nolako jendetza multzo izugarria etorri zitzaigun Euskal Herrira. Jauntxoen politika hau begi onez ikusi zuen Estatuak ere, politika ona zela iruditu baitzitzaion. Honela, oli garkei lagunduz batera bertako hizkuntza eta kultura zapaldu eta ito. (...) Baina dena gaizki atera zaie. Kanpotik etorritako horien haurrak, horien seme alabek (...) Euskal Herria sentitu dute, eta gaur, urte batzuk pasatu ondoren, kanpotik etorritako hor iek Euskal Herriari laguntza izugarria eman diote. Horretarako ikustea baino ez dago 36garren guda denborako gure gudarien arteko zerrendetan agertzen diren kanpotarren abizen piloa. Aspalditxoko adibideak dira. Telesforo Monzon hil ondoan, kanpotiko beste migratzaile batzuen etorrerak ere izan ditugu eta euskal mintzairan eta kulturan integratzeko eskumen eta baliabiderik aski ez izaki, duela berrogei urte bezalatsu, jarraitzen dugu euskaldunok gutxiengoan geure herrian. Hirugarren eta azken oinarri gisa, euskararen balio integratzailea aipatu zigun. Biharko Euskal Herria euskalduntzen ez badugu, (.) esan dezakegu hori ez dela Euskal Herria. Euskal Herriari lokarri bat eman behar diogu. Zein lokarri emango diogu? Arraza? Denok dakigu gure geroko Euskal Herr iari ezin diogula arraza eman. Erlijioa? Honetaz ere denok dakigu Euskal Herrian badirela erlijio gabekoak, beraz ezin diogu eman. Dantzak eta ohiturak? Beno, honekin ere kontsola gaitezke, baina sasi folklorezko Euskal Herri bat egingo dugu eta hori ez da nahiko. Beraz, benetako Herri bat sortu nahi baldin badugu eta bere buruaren jabe izan nahi baldin badu oinarri nagusi bat behar dugu eta oinarri hau Euskara da. Alde horretatik, zer esango ote zuen, Ertzaintzaren lehen burua izan zenak egungo ertzainen e uskara mailaren berri izan balu? Jakingo duzue Monzonek baldintza ezinbesteko gisa ezarri zuela ertzain izateko euskalduna izatea. Zer jokabide izango ote zuen ertzainekin gaztelaniaz egin beharra suertatuz gero, edota Osakidetzan edo Lakuan, edota ikusi b alu, bera hil eta laster sortutako EiTBn aurrekontu gehiena erdal kateak eramaten duela eta maizenik espainiartasunaren eskola dela, erreferentzia espainiarrez mukuru. Telesforo hil zenetik berrogei urtera, autonomismoa eta erdaltzaletasuna daude boladan. Euskara hegemoniko bilakatzeko xedea eta euskal abertzaleen batasuna tabu ditugu, bereziki PNV PSEren Eusko Jaurlaritzaren erabakiz eta aginduz. Zenbat dugun eginkizun oroitarazteko balio dezake Telesforo Monzonen borroka abertzalearen berri izateak, mart xoaren 9an, utzi gintuela berrogei urte beteko direnean! 15. Hizkuntza berdintasuna: ipuina eta ametsa! (2021 0302) Oraindik orain izan dugu “Ama hizkuntzak: denon ondarea” deritzan artikulua irakurtzeko parada prentsan. Valentziar Gorte, Galiziako eta Balear Uharteetako eta EAE eta Nafarroako parlamentuetako presidenteek sinatua, Unescok otsailaren 21ean Ama Hizkuntzen Nazioarteko Eguna ospatzen duela profitaturik. Esanguratsua begitantzen zait Kataluniako parlamentuko presidenteak sinatu ez izana. Zergatik ote? Baina gatozen artikuluaren mamira. Aipatzen dute idazkiaren sinatzaileek erantzukizun publikoak dituztela bi hizkuntza ofizial dituzten autonomia erkidegoetan, eta horregatik, bi hizkuntza ofizialak berdintasunean eta inolako diskri minaziorik gabe gero eta normalizatuago erabiltzen saiatzen direla. Aldi berean, babes berezia ematen omen zaie hizkuntza mendeetan gutxitutakoei: “Izan ere, herri administrazioek bermatu egin behar dute herritarrek bi hizkuntza ofizialetako edozein erabiltzeko duten eskubidea, bai eta hizkuntza horien ezagutza bermatuko duten hizkuntza politikak gauzatzekoa ere. Esparru horretan ere esperientzia handia dugu hizkuntza koofizialen normalizazioan eta hizkuntza horiek ikastea bermatuko duten hezk untza sistemak sustatzen”. Zer pentsatuko eta/edo sentituko ote dute nafar euskaldunek aldatu ditugun hitz autokonplazentziazko horiek irakurrita? Eta EAEko euskaldunok? Gure eguneroko bizitzan zenbat aldiz utzi behar izaten dugu ama hizkuntza edo hitz egi n nahiko genukeen hizkuntza alde batera, eta gaztelaniara igaro? Euskal Herriko zenbat etxepetako bilera egiten dira euskaraz?, zenbat euskaldun gaude behartuak euskara baztertzera, bestela, berehala esaten digutelako ez gaituztela ulertzen, eta ezin dela ko aurrera egin? Etxepetik beste era bateko jendaurreko bileretara iraganik, Euskal Herriko zenbat bilera publikotan baztertu behar izaten dugu euskara eta gaztelaniara jo, bilera antolatzaileek ez dutelako hizkuntza neurririk hartzen euskaldunok eroso min tza gaitezen geuk nahi dugun hizkuntzan? Batzuetan, gertatzen da bilera antolatzaileak euskaldunak direla, baina jakinik bilera partaide guztiak ez direla elebidunak izango, euskararen erabilera gutxi asko sinbolikoa egin ohi dute; azkenean, denak “natura lnatural” gazteleraz mintzatzeko. Ez dakit zer den hobea: elebakarrek gaztelaniaz antolatutako bilera publikoak orduan, badakigu nora goazen , edo elebidunek gaztelaniaz antolatutakoak. Bi elebidun dira hizlariak, eta galderak euskaraz edo erdaraz egin d aitezke; teorian, baina antipatiko gertatzen da, ze badakizu askok ez dizutela ulertzen, eta tentsioa sortzen duzula. Horrelakoetan, bi bide egoki ikusten ditut euskaldunok Euskal Herrian gaztelaniara igarotzeko beharrik ez izateko: bata da bi talde egite a, euskaldunena eta erdaldunena. Bestea, aldibereko itzulpena jartzea. Azken aukera hau guztiz egingarria da eta, egungo teknologia mugikorrei esker, inoizko merkeena, baina borondate apur bat eskatzen du, eta aldez aurretik barneratzea interpreteak kontra tatu beharra. Gehienetan, errazena delako, jendaurreko bilera gaztelaniaz egiteko hautua egiten da. Kohesio hizkuntza gaztelania. Gaztelaniadun elebakarrek ez dute euskara ikasi beharrik. Euskaldunak onartu behar du gaztelania dela jendaurreko hizkuntza, e ta praktiko izanik hobe duela gaztelaniaz erraztasuna lortu, eta ahal badu, ama hizkuntza erdara dutenek baino hobeki egin, oratoria dohainak gaztelaniaz landurik, eta, jakina, erabiliena da egokien ezagutzen dena, eta erabiltzen ez dena gutxi landua geldi tzen da, hizkuntza nagusiaren premia tristean. Non dago hizkuntza berdintasuna? Auzoan! Ama hizkuntza gaztelania dutenen aldean. Noiz izango dugu posible euskaldunok Euskal Herrian, jendaurreko bileretan, euskaraz egitea natural natural, erdaldunek egiten duten bezala, pentsatu beharrik izan gabe batzuek ez digutela ulertuko, batzuek bekozkoa jarriko digutela edota modu onez edo txarrez hizkuntzaz aldatzeko eskatuko digutela, bizikidetza linguistiko harmoniatsuaren izenean? Horri buelta emateko agintariek , besteak beste, parlamentuetako presidenteek, bai diskurtso publikoan, eta batez ere erabaki politikoetan, euskararen unibertsalizazioaren beharraz hitz egin behar dute behin eta berriz, eta hura lortzeko plangintza zorrotzak burutu, jarraipen estua egin eta jendaurrean horren berri eman, euskal herritarrak argi ikus dezan euskalduntzearena serio doala Euskal Herrian, eta euskara ikasteko betebeharra duela euskaraz egin nahi duena ez oztopatzeko, eta euskaldun osoa sentitzeko, behingoz, kontxo! Abiapuntutz at hartu dugun artikulua honela amaitzen da: “Ama batek alabari bere sentimenduak bere hizkuntzan adieraztea munduko gauzarik naturalena da, gehiegitan horrela izan ez bada ere. Europako ezein lurraldetan inor ez dadila gehiago bere ama hizkuntzari, altx or handi berezi eta denona den horri, uko egitera behartua sentitu”. Oso mezu kuttuna da, baina Euskal Herrian bertan, Euskal Herrian bakarrik, ehun bat ama hizkuntza dituzte bertako herritarrek, eta horietatik gaztelania eta frantsesa bakarrik eskubide gu ztiekin, bakoitza bere lurraldean, eta euskaldunoi dagokigunez, hizkuntza berdintasuna 2021ean, ipuin samin sumina da. Noiz arte jarrai dezake, onenean, etorkizunerako ametsa izaten? 16. Arnasguneak gogoetagai. 2021 0322 Dakizuen bezala, oraindik orain Nafarroako eta EAEko erakundeetako ordezkariak Etxarri Aranatzen izan dira, nagusiki edo behintzat modu nabarian euskaraz bizi diren herriek duten garrantzia aitortzeko eta balioztatzeko, eta halakoek erreferentzia izaten jarrai dezaten bult zada emateko. Zergatik ikusi da horren beharra?, arnasguneetako euskararen erabilera datuek okerrera egiten dihardutelako. Egin dezagun gogoeta poxi bat arnasguneen garrantziaz. Hasteko, aitortu behar dut arnasguneen kontu honek aspalditik irudi desatsegin ak sortu izan dizkidala gogoan: Ameriketako indio erreserbak, Hego Afrikako bantustanak... Bai, badakit ezberdinak direla hiru errealitateak, eta horien artean lotura arrazional handiegirik ez dagoela, nire garun irrazionalaren irudikeriaren ondorio baino ez direla, baina ez dezadan azkarregi gogoeta bertan behera utzi. Etxarri Aranatzek bi mila eta bostehun bat biztanle ditu. Kontsultaturiko informazio iturriek engainatzen ez bagaituzte, horietatik euskaldunak lautik hiru edo dira, hots, bi mila inguru, et a erabilerari dagokionez, bi solasalditik kasik bat, euskaraz egiten da. Bistan dagoenez, ezagutza horrekin erabilera hori altua da. Datu zehatz gehiago beharko genituzke egoera soziolinguistikoaz erretratu osatuagoa izateko. Pare bat mila euskaldun horiet atik zenbatek egingo ote dute bizitza nagusiki Etxarri Aranatzen? Batzuk Altsasura joango dira lanera, beste batzuk Iruñera. Uste izatekoa da euskaldun horiei egunaren buruan maiz gertatuko zaiela gaztelaniaz egin beharra, eta, beharbada, bizi diren baldin tza soziolinguistikoetan, askoz gehiagotan ere ezin dute euskara erabili. Eta baliteke, beharturik, erdaraz egiteko ohitura hartu izana gurean erdaraz ondo ez dakiena, benetan errukarria da , eta euskara gero eta atzenduago eta kamutsago izatea eta horreg atik gutxiago erabiltzea. Orduan, gauzak horrela, arnasguneetako euskaldun batek baino gehiagok pentsa dezake: zergatik esaten ari zaizkigu instituzioetatik, mendeetan gutxietsiak eta baztertuak eta jazarriak izan garen euskaldunon hizkuntza hau atxiki dug ulako pribilegiatuak garela, eta horregatik erantzukizuna ere badugula euskara gehiagotan erabiltzeko, euskaldun txarrak izan nahi ez badugu! Zergatik ez dituzte baldintza egokiagoak bermatzen euskara gehiagotan erabili ahal izan dezagun? Euskaldunok erda ra derrigor ikasi behar izan dugu, eta gaurko egunean ere derrigor erabili beharrean gara hainbat instituzio publikotan, eta zer esanik ez pribatuetan, eta gainera instituzioek berek aditzera ematen digute, gehienetan, era batera edo bestera esaterako, ET B2ren bitartez, euskaraz hobeki moldatzen diren elebidunak ere erdaraz mintzatzera gonbidaturik , biak ditugula gureak, eta horrenbestez, biak erabili behar ditugula, udalerri euskaldunetan eta ez direnetan, eta orain zer da eta, arnasguneek gero eta arnas euskaldun gutxiago dutela eta, euskaraz egitera adoretzen gaituzte! Kontraesanak?, hipokrisia? Batzuek nahiago dugu euskaraz hitz egin eta euskaraz idatzi erdaraz baino, eta ez daukagu inork esan beharrik euskaraz egiteko, eta halakoak badaude udalerri eu skaldunetan eta ez euskaldunetan ere, eta hala jarraituko dugu/dute, baina ez zait koherentea iruditzen helmuga bezala guztiz ezinezkoa den elebitasun orekatua duten erakundeetako ordezkariek udalerri euskaldunetako euskaldunei koherenteak izatea galdegite a. Koherentzia gehiago ikusiko nuke udalerri ez euskaldunetan denok dakigu zenbat erdal arnasgune dauden! , eta batez ere gure lau hirietan Euskal Herri penintsularraz ari naiz , benetako kanpaina eraginkorrak egingo balituzte instituzioek, haiek gero eta e uskaldunagoak izan daitezen, eta kanpainekin batean, baliabideak eta neurriak hartuko balituzte, euskararen erabilerak behera egin beharrean gora egin dezan. Hala egitera, ziur egon, egun euskal arnasa galduz doazen arnasguneak ere arnasberrituko lirateke erabilera areagotuz, eta euskararen ardura arnasguneetako euskaldunen gain egotetik denon bizkar gainean egotera igaroko litzateke. Euskal udalerriak ez dut uste behiala, Errenazimentuaren hasmentan, Italian errepublikak izan ziren bezalatsuko udalerri a ske euskaldunak izan daitezkeenik, egun indarrean dauden legeekin; denak ere, 1978ko Konstituzio espainiarrentzat sakratutik eratorritakoak, eta egungo joan etorri guztiz hedatuak kontuan harturik, eta halakoak gero eta euskal arnas gutxiagorekin gera lite zke, pixkanaka lurralde osora hedatuz joan ezean. 17. Larrialdi linguistikoaren aroan (2021 0428) Oraindik orain jakin dugu Arrue ikerketaren 2017ko txostenaren berri, duela lau urtekoa izanagatik. Emaitza nagusia: LH4ko eta DBH2ko ikasleek eskol a eremu guztietan egin dute atzera euskararen erabileran. D ereduko gaztetxoen artean, handiagoa izan da jaitsiera. Azkenaldian, ohikoak bihurtu dira gisa horretako berriak, eta ez gaituzte jada harritzen –zorionez, halere, ez gaituzte axolagabe uzten –; eta, apenas, erantzunik sortzen duten erakunde eta alderdi politikoen aldetik. Zer gertatzen ari zaigu? Euskarak balio digu euskaldunak garela berresteko. Ez da nahikoa euskaraz jakite hutsa, ingeles jakite hutsa aski ez den bezala ingelesa izateko, baina ezinbestekoa da. Ez da nahikoa bi hitz jakitea euskaraz, eta zein lurraldetan bizi zaren, hango futbol taldeko zalea izatea. Ez da nahikoa hemengo janariaren eta hemengo klimaren hutsunea nabaritzea kanpoan zarenean; ezta bizi maila hobexeagoa dugula ko hemengoa sentitzea ere, ez, euskaraz jakin beharra dago euskalduna izateko, bestela erdalduna izango zara Euskal Herrian. “Eta zer?”, pentsatu eta esaten ere dute hemengo askok: lasai ederrean bizi liteke erdaraz Euskal Herrian. Eta arrazoi dute, noski! Eta gure anormaltasunaren seinale garbiena da. Ondo etortzen da irakaskuntzan edo administrazioan edo hedabideetan lan egiteko euskaraz jakitea. Batzuetan beharrezkoa da, baina gehienetan, nahikoa da ezagutza apal bat, erabili beharrik izan gabe. Eta duda rik gabe garrantzizkoa da irakaskuntzan, administrazioan eta hedabideetan, batzuetan beharrezkoa izatea, eta ezagutza apalagoa edo handixeagoa behar izatea, nahiz eta erabili beharrik ez egon, gutxiz gehienetan. Baina hiru arlo horietan ere, leku zabala iz an dezakezu euskaraz jakin gabe, edo apenas jakin gabe, eta halakoak esan dezake bost axola zaiola euskararik ez jakitea, erdaraz lan egiteko arlo horietan ez duela batere arazorik eta. Erdara, aldiz, euskalduna izan edo ez, behar beharrezkoa dugu Euskal H errian bizitzeko. Aldamenekoarekin hitz egiteko beharrezkoa izan dezakegu, edota etxepeko batzuekin, edo askorekin, mintzatzeko. Beharrezkoa izan dezakegu ertzainen batek lanera bidean baimena eskatzen badizu; beharrezkoa izan dezakezu ospitalera edo anbul atoriora zoazenean; postetxe gehienetan, merkataritza establezimendu eta taberna edo jatetxe askotan, edo gehienetan. Beharrezkoa duzu polizia nazionalekin, guardia zibilekin... Ezinbestekoa duzu filmak ikusteko telebistan edo zinema aretoetan. Askoz auker a zabalagoa duzu arlo askotan erdaraz euskaraz baino... Egoera honi jendartean buelta ematen hasten ez garen bitartean, sarreran adierazi dugun bezalako albisteak entzuten eta deitoratzen jarraitu beharko dugu honi buelta eman nahi diogunok. Eta erakunde eta alderdi politikoetako buruek zer diote?, bost axola, herritarrok jarrera gogorragoa eta kontsekuenteagoa hartu zain? Herritarron ahalegina axola handikoa da, noski, baina guztion dirua kudeatzen dutenena are axola handiagokoa. Irakaskuntza, administrazi oa bere arlo guztietan eta hedabideak eta Internet euskalduntzeko neurri eraginkorragoak hartu ezean, eta euskarak burujabetzarako ere duen garrantzia azpimarratu ezean, beheraka joango da euskararen erabilera goraka joan daitekeen eta joan behar lukeen lu rraldean, hots, Euskal Herrian. Urte asko (gehiegi) daramatzagu esaten “bidegurutze” batean gaudela; ohartarazten oraingoa berebiziko “inflexio puntua” dela; “paradigma aldaketa” bat behar dugula lehenbailehen; errotiko aldaketarik ezean euskararenak egin duela... Eta aldaketarik ez dator. Urteak joan, urteak etorri, lehengo inertzien eta jokabideen mendeko gaude, bai makropolitikaren jokoan –euskararen lege xaharkituak berritzeko kontsentsu falta beti –, bai norbanakoen eta taldeen hizkuntz portaeren mailan ere. Eta esan gabe ere, garbi ikusten da euskarak bere kaskarrean lege aldetik baldintzarik onenak dituen erkidegoaz ari garela batez ere, zeren Nafarroa Garaia gehienean, eta Euskal Herri kontinentalean, kontrakotasunak are handiagoak dira, Frantziako As anblea Nazionalean ustekabean onarturiko hizkuntza gutxituen legeari, berehala helegitea jartzeak aditzera ematen duen bezala. Gustatu zein ez gustatu, osasun eta ekonomia eta klima larrialdiei, gurean euskaldunon larrialdia erantsi behar. Ageriko dramatis morik gabe, jakina, ikusezintasuna da eta hizkuntzak desagertzeko prozesuen ezaugarri bitxiena. Osasun larrialditik txertoek salbatuko omen gaituzte; klima larrialdiak luze joko du, eta, gure larrialdi linguistikoak ere bai. Txerto eraginkorrik ez izanik, noizko euskara Euskal Herrian ezinbesteko bihurtzeko gailurrak eta neurriak eta araberako diskurtsoa?, beranduegi izan baino lehen bai? 18. Autodeterminazioaren beharra (2021 0512) Egungo 78ko erregimenarekin kontent dauden historialari eta intelektual eta alderdikide espainiar eta euskotar euskaldunentzat ere, Franco hil ondoko trantsizio espainiarra (aski) eredugarria izan zen. Juan Carlos erregeari, Adolfo Suarezi, Felipe Gonzalezi eta Santiago Carrillori esker, frankista ohi eta opositore ohien arteko ituna tarteko, baketsuki igaro ginen Francoren diktaduratik monarkia parlamentariora eta “Movimiento Nacional” etik bi alderdi estatalen alternantziara, AEBetan edo Europako estatu gehientsuenetan bezalatsu. Badakigu Euskal Herrian errepresi oa basatia izan zela, inondik ere ez baketsua, eta alderdi bitasunik ez dela egon, baina gurean ere, Espainiako Konstituzioa erroldaren %35ak bakarrik onartuagatik, autonomi estatutuari emandako baietzarekin, nolabaiteko zilegitasuna eman zitzaion, estatut utik askatasunera errazago iritsiko ginelakoan edo, eta kontra soilik HB eta talde armatua(k) posizionatu zirela. Alabaina, Trantsizioarekin kritiko agertu diren hainbat autore espainiarrentzat, eredugarri ez baizik eta posible zenaren frustrazioa izan zen A. García Trevijano, J. Navarro Estevan, J. Vidal Beneyto, G. Puente Ojea, A. Guerra Gil, Gregorio Morán, etab. . 1976 1978 bitartean ez zen prozesu eratzaile demokratikorik egon. Horretarako, behin behineko gobernu bat osatu behar zen, sufragio uniber tsalez hautaturiko Gorte Eratzaileak osatzeko eta hark Konstituzioa idazteko; eta hauteskundeak demokraziaren aurkako murrizketarik gabe eta askatasun publikoen araubidean burutu behar ziren. Ez zen betekizun horietatik bat bakarra ere bete. Felipe Gonzal ez Manuel Fragarekin 1976ko martxoan elkartu zen –1974an izan zituen lehen harremanak alderdi klandestinoak frankistekin , Gasteizko hilketen ondotik, eta urte hartako abuztuan, birritan bildu zen Adolfo Suarezekin, afaria barne, frankismoak erreforma pol itikorako jartzen zituen baldintzak ikasteko, eta, funtsean, haiek onartu beharraz, bere gogaideekin batean, alderdiko militanteak konbentzitzeko. Monarkia edo errepublika hautatzeko plebisziturik ez, lehendabizikoa. Handik eratorri ziren laster, indar arm atuek inposaturiko estatuaren zatiezintasuna; autodeterminazio eskubiderik eza, eta autonomien Espainia; gaztelania derrigorrezkoa; beste hizkuntzak ez; merkatu ekonomia, eta NATOn sartzea, eta Eliza katolikoaren pribilegioen berrespena. Ahaztu beharra zegoen kolpe militar faxista, klase menderatzaileek herri klaseak menperatzeko gerra, haren ondoko 40 urteko diktaduran gertaturiko errepresioa eta eskubide zibil politikoen urraketa larri iraunkorrak, kontsentsuaren eta espainiarren arteko berradiskidetzearen izenean. Eta, horretan, paradoxikoki, frankismoan oposizioan egondako indarrak nabarmendu ziren: PSOE eta PCE bereziki, eta halaber beldurra ereiten ere; frankistei beren marra gorrietan amore eman ezean, berriz ere matxinada armatura j oko zutela eta. Ahaztu Errepublika, ahaztu planteamendu konfederalak eta autodeterminazio eskubideak, eta 1977ko ekainean egingo ziren hauteskundeetarako prestatu behar zen, horrek ekarriko zuen eta aldaketa. Alemaniako alderdi sozialdemokratak –Willy Bra ndt buru zela eta AEBetako alderdi errepublikanoak ere zerikusi handia izan zuten –Henry Kissinger eta Gerald Ford . Juan Carlos Borboikoa Kapitolioan izan zen 1976ko ekainaren 2an, zer egin nahi zuen azaltzera joanda, eta hango eliteen oniritzia lortze ra. Suarezen gobernuak ezkerreko poltsikotik ateratako Ponentzia Konstituzionalean, Puente Ojearen arabera –frankismoan eta PSOErekin ere diplomatiko izana zenez, ongi ezagutzen zituen , honako profileko politikariek ordezkatu zituzten espainiarrak –eusk aldunok ez genuen ordezkaririk izan : bi frankista eta katoliko irmok (Gabriel Cisneros eta Manuel Fraga); hiru monarkikok (Miguel Herrero, G. Peces Barba, eta Miguel Roca, katalanista, katoliko eta kontserbadorea) eta José Pedro Pérez Lorca transfugak et a Jordi Solé Tura, PSUC eta PCEren morroiak. Euskal Herrira etorrita, eta zehazkiago PNVrengana, Mitxel Unzetak dio eztabaida konstituzionalean PNVk ez zuela autodeterminazioaren gaia planteatu. Letamendiak eta Goyo Monrealek bai. Letamendiak zioen Nazio Batuen Batzar Orokorrak 1966ko abenduan onartu eta 1976ko martxoaren 23tik indarrean den Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunari jarraikiz –169 estatuk berretsia; tartean, Espainia , Euskal Herriak eskubidea zuela autodeterminatzeko, eta horrenbestez, hori nola egin azaldu zuen bigarren zat ian. Goyo Monrealek zioen gorago aipaturiko itun hori legedi espainolaren parte zenez gero, besterik gabe, har zitekeela autodeterminatzeko erabakia. Kongresuko Batzordean PNVk onartu zuen Letamendiaren zuzenketa, baina gainerako bozketetan abstenitu egin ziren. Zergatik? UCDk esaten omen zien xedapen gehigarriaz hitz egin zitekeela, baina autodeterminazio eskubideaz ez –J. Ugarte (Ed.): La transición en el País Vasco y España. UPV/EHU. 1998. 190 191orr . Itun foralaren bitartez autodeterminazio modu bate ra irits zitezkeela pentsatu zuten, eta foruen aurrekari historikoa egoteaz gainera, “politikoki salgarriagoa” zela. Orduan, autodeterminazio eskubidean amore eman zuten, eskubide historikoen gaineko xedapen gehigarria adostu zuten, eta ibili ibili eginda, orduan egindako amore emateek eta erabakiek PNV PSOEren Euskadi foralera ekarri gaituzte. Pandemiak erakutsi digu, besteak beste, gure menpekotasun politikoa eta politikoarekin batera, sozioekonomikoa eta linguistiko kulturala , zenbaterainokoa den eta zein egoera urrikalgarrian gauden alde askotatik. Ondorio gisa, inoiz baino beharrezkoagoa dugu euskaldunok autodeterminazioa eta euskal errepublika berri bat sortzea. 19. Selektibitatea eta hizkuntza literaturak (2021 0607) Egunotan, dakizuen bezala, adinaren lorean daudenak selektibitateko azterketak egiten ari dira Euskal Herri penintsularrean. Zientzia eta Letretako gaiez gain (Matematika, Fisika, Historia...), Euskara eta Literatura II, Gaztelania eta Literatura II, eta Ingelesa –ingelesa s oilik. Seme gazteenari galdeturik hizkuntzen lanketa nola ari den prestatzen, duda mudarik gabe erantzun dit: euskara eta ingelesa ez dago errepasatu beharrik, baina gaztelania bai. A, bai?, noan iazko azterketa ikusmiratzera! Interneteko bilatzaileak b erehala narama iazko ohiko azterketara (https://www.ehu.eus/documents/1940628/23172319/Euskara+eta+Literatura+II.pdf/). Euskara eta Literatura II n, Karmele Jaioren honako artikulu hau, irakurriaren ulermeneko galderetarako (aukera anitzekoak: a, b, c, d; egia ala gezurra, eta abar), eta idazlana egiteko ere bai. Hona testuaren laburpena, eta idazlana egiteko aukeretako bat: Erraza Zerbitzari hori, barrara iritsi aurretik zuri begira dagoena, itxaron beharrik izan ez dezazun; lankide hori, lanez lepo zauden ean zure telefonoa berera desbideratzen duena; oporretara zoazenean etxeko landareak ureztatzen dizkizun auzokidea; ikasgaia berriz azaltzeko pazientzia duen irakasle hori, modu batera ulertzen ez baduzu beste modu batera azalduko dizuna (...) Denok ezagut zen dugu pertsona horietako bat. Bizitza errazten diguten pertsonak dira. Bizitzaren makineria koipeztatzen duen noizbehinkako oparia dira. Izan ere, bizitza berez zaila da.(...) Idazlana egiteko bi aukera eskaini zituzten iaz; bata, gutuna, eta, bestea, i ritziartikulua. Ziur hamarretik hamarrek ez bada bederatzik gutuna hautatu zutela. Gaia, gorago aldatu dugun testuarekin erlazionatua: Testuak dio, besteak beste, denok ezagutzen dugula bizitza errazten digun pertsonaren bat. Zuk ere inguruan izango duzu zeure bizitza errazagoa egiten ahalegintzen den norbait. Idatz iezaiozu gutun bat pertsona horri, eskerrak emanez bizitzak hainbat unetan pasarazi dizkizun une zail horietan hor egoteagatik eta zuri laguntzeagatik. Oso gai polita gutuna egiteko eta azterke ta gainditzeko ere. Egia da gisa horretako azterketarako ez dagoela estudiatu beharrik. Maila ona duenak ederki egingo du, maila erdi bitartekoa duenak erdipurdiago, eta txarra duenak txarto. Gatozen Gaztelania eta Literatura II ra, labur zurrean. Hasieran Milagros Hervadaren testu bat, eta euskarakoan bezala, galderak eta erantzunak eta idatzia egiteko gaia, testuarekin lotua. Baina azterketariari gehiago eskatzen dioten galderak. Hona lagintxo bat: 5B. Indique qué registro predomina en el texto <<Combatir armas con armas>>. Argumente su respuesta, indicando, al menos, dos características de dicho registro. Ejemplifique su respuesta con citas del texto. (80 palabras: no se incluirán en el cómputo de l as 80 palabras las citas del propio texto) (1 punto) Secuencias 1. ¿Qué hacer para que los fuegos no acaben con los árboles? 2. Entran en las escuelas y disparan a todo lo que se pone por delante. 3. No se concibe que un profesor pueda ir armado. 4. Cuando algunos proponen en sus programas electorales poder llevar armas se me hiela la sangre. Elige una de estas opciones de respuesta: a. 1. Subordinada final. 2. Coordinada disyuntiva. 3. Subordinada de relativo. 4. Subordinada temporal. b. 1. Subordinada fin al. 2. Coordinada copulativa. 3. Subordinada sustantiva. 4. Subordinada temporal. c. 1. Subordinada concesiva. 2. Coordinada adversativa. 3. Coordinada ilativa. 4. Subordinada temporal. d. 1. Subordinada sustantiva. 2. Coordinada disyuntiva. 3. Subordinada consecutiva. 4. Subordinada temporal. Horretaz gain, beste bi testu, bata, Isabel Allenderen “La casa de los espíritus” etik aldatua, eta, bestea, Antonio Machadoren bertso batzuk, eta haien gaineko galderak. Ez luzatzearren, Machadoren bertso eta galderetara mugatuko naiz: I El ojo que ves n o es ojo porque tú lo veas; es ojo porque te ve. XV Busca a tu complementario, que marcha siempre contigo, y suele ser tu contrario. LI Demos tiempo al tiempo: para que el vaso repose hay que llenarlo primero. Esan egia ala gezurra diren: a. Los versos de I se refieren a la pérdida de identidad del ser humano. b. Los versos de XV muestran la complejidad del ser humano. c. Los versos de LI hablan de lo esencial del tiempo en el desarrollo de la vida. d. En todos los poemas predomina el carácter íntimo y emotivo y el poeta muestra sus propios sentimientos y conflictos. Ingelesekoari ere begiratu bat emanik, ikusi dut euskarakotik askoz hurbilago dagoela gaztelaniakotik baino. Esan liteke euskara eta ingelesa maila bertsuan daudela azterketan euskaran gehi ago eskatzen da, beharbada , eta, gaztelania, aldiz, gorago. Euskara eta ingeleserako ez bezala, gaztelaniarako errepasatu beharra dago, gehiago eskatzen delako. Zergatik eskatzen da gehiago? Erantzuna zure esku irakurle! 20. Heribert Barrerare n ikuspegi jeniala (2021 0621) Gurean ez da ezaguna Heribert Barrera. Labur zurrean, katalan politikari eta kimikaria izan zen, eta ERC alderdikidea (Bartzelona, 1917 2011). 1977tik 1980ra diputatu Espainiako Kongresuan; 1980 1984 artean, Kataluniako Parl amentuko lehenbiziko presidentea, eta 1991 1995 artean, ERC alderdiko burua. Zientzialari gisa, artikulu ugari idatzi zuen, ohore franko bildu ere bai, eta politikari gisa; erreferente, batetik, eta bestetik, polemikoa izan zen. Haren esan batzuk polemiko ak dira, berez hala direlako, eta manipulatu egin direlako, eta beste batzuk ikaragarri argiak eta oso gogoan hartzekoak, eta, autore egiatia izan zen dudarik gabe, sinesten edo pentsatzen zuena aditzera emateko indarra izan zuena, unean uneko komenientzia k eta “zuzentasun politikoak” bazter utzirik. 1978ko maiatzaren 5, 8 eta 9an, Konstituzio Gai eta Askatasun Publikoen Batzordean konstituzio proiektuaren debate orokorra egin zen. Hitzartzeetatik zati bat “nazionalitateen” aferari eta “nazio espainiarraren ” izaerari eskaini zitzaion. Zer zegoen eztabaidaren muinean? Bada, ea nazio bakarra zegoen Espainiako estatuaren lurralde barruan, hots, espainola, eta hiru nazionalitate berezi, galego, katalan eta euskalduna; eta, zer esan nahi zuen “nazionalitate” hitz ak, ea estaturik ez zeukaten nazioak izendatzeko balio zuen, eta, horrek autodeterminazio eskubidea berekin zekarkien hiru nazionalitate horiei, eta, horrela izatera, Konstituzioan, nola jaso behar zen errealitate hori. Frankismoan nagusi izan zirenek eta nagusi izaten jarraitu nahi zutenek –Licinio de la Fuente, kasu, Lan ministro ohia frankismoan, eta Alianza Popular alderdiko liderretako bat , ukatzen zuten posible zenik batasun nazionala aniztasun nazionaletik plante atzea, eta nahi ziren interpretazio doktrinalak egin zitezkeela zioten, baina Espainiako herriei nazio izaera aitortuz gero, hortik ondorio logiko gisa autodeterminazio eskubidea ezagutzea zetorrela. Horretan Heribert Barrerarekin bat zetorkien, katalanak justu kontrako helburua izanagatik. Orduko alderdi politikoen ordezkarien zentralitateak –UCD, PSOE, PCE, CDC, PNV eta abar , zentralitatea marko espainolaren barruan noski, bakoitzak bere ñabardurekin, zioen funtsean, “nazionalitate” kontzeptuak orduko hartan autonomia izateko eskubidea esan nahi zuela, hots, Galizia, Katalunia eta Euskadiri autonomia zegokiela, eta, horrek ez zuela autodeterminazio eskubidea inplikatzen. Testuinguru hartan, Heribert Barrera izan zen ahots katalan bakarra konstituzio pr oiektu osoari ezezkoa ematea aldarrikatu zuena. Zergatik? Beste eragozpenak beste, Espainiako estatuak albo batera uzten zuelako estatuaren benetako izaera. Espainia osoari ezin zitzaizkion Nazio eta Aberri kontzeptuak aplikatu, zeren eta Espainiak Estatua ren egungo lurralde guztia hartzen badu, Espainia ez da nazio bat, baizik eta Estatu bat zenbait nazioz osatua. Aspaldiko garaipen militarrak eta 1939ko garaipena ez ziren aski Nazio espainola eratzeko. Konstituzioa benetan Espainiaren neurrira egina izate ra, hark adierazi behar zuen burujabetza Espainiako nazioen herrietan zetzala, eta herri haiek bereizita burujabe izanik, elkartu egiten zirela Estatu amankomunean, guztien mesederako. Estatua zen bere funtzioak legitimatuak ikusi behar zituena hura osatze n duten nazioek hari espresuki eta partzialki egindako burujabetza lagapenen bitartez (Molinero, Carme; Ysàs Pere: La cuestión catalana. 2014, 238 245). Jakina, Heribert Barreraren ikuspegi konfederala ez zen aurrera atera. Hargatik daukagu harlauza moduan buru gainean, aske izan nahi genukeenok, Konstituzioaren 2. artikulua: La Constitución se fundamenta en la indisoluble unidad de la Nación española, patria común e indivisible de todos los españoles, y reconoce y garantiza el derecho a la a utonomía de las nacionalidades y regiones que la integran y la solidaridad entre todas ellas. Hori 1978ko eztabaidan. Gatozen orain mende honen hasierara. Enric Vila kazetariari adierazitakoaren arabera, trantsizioari buruz honela zioen: La transició va se r un desastre perquè no s´hauria d´haver acceptat de cap manera que les primeres eleccions les convoqués un franquista com en Suárez, amb un govern format per franquistes o simpatitzants del règim. Jo sempre he estat contra aquesta idea de la reconciliació i que hem d´esborrar la Guerra Civil i ja no n´hem de parlar mai més. No, no, no! L´oposició s´hauria d´haver mantingut ferma i no hauria d´haver acceptat de cap de les maneres que les primeres eleccions democràtiques les fes un govern de franquistes; com a mínim havia de ser un govern meitat meitat. I amb totes les garanties i sense la monarquia com una cosa prèvia (què pensa Heribert Barrera, entrevistat per Enric Vila. Deria. 2001, 52 or.) Liburu berean, honako adierazpenak egin zituen beltzei buruz: Alguns pretenen que els negres són, de mitjana, una mica menys intelligents que els blancs, però la intelligéncia és el resultat de factors molt diversos arbitràriament escollits i per tant estem en un terreny cientific mal definit. (...) El quocient intelle ctual dels negres dels Estat Units és inferior al dels blancs. Ara, això no és una prova, perquè els tests utilitzats per determinarlo no poden corregir prou la influència del medi en què es viu, l´entorn familiar, etcètera. D´altra banda, es absolutament segur que si hi ha diferències són inferiors a la variabilitat individual. És a dir, suposant que collectivament fossin una mica menys intelligents això no voldria dir que una persona negra determinada no pogués tenir un quocient superior al dels blancs. E n tot cas, de la mateixa manera que fisicament s´accepta que els negres tenen més aptituds en la cursa de velocitat, per exemple, no hi ha cap raó científica per creure que hi poden haver diferències en la intelligencia, cosa que no necessàriament implica superioritat o inferioritat perquè, com he dit, el que anomenem intelligencia és el resultat de components diversos (96 97). Erantzun horretatik, begitan zutenek hau bakarrik jaso zuten: "En América, los negros tienen un coeficiente inferior al de los blan cos", eta hala dakar gaztelaniazko wikipediak. Urte berean, El periódico de Cataluña egunkariak egindako elkarrizketan, honako iritzi hauek agertu zituen: "antes hay que salvar a Cataluña que a la democracia", uler bedi "demokrazia espainola" eta Katalunia nazio gisa; eta, halaber: "el bilingüismo implica la desaparición de Cataluña como nación". Beste artikulu bat beharko genuke tesi horiek nola zuritzen zituen azaltzeko. Gustura irakurri izan dudan autore egiatia da, ausarta eta originala oso. Pena, bere idatzi edo adierazpenak eskura errazak ez izatea gurean. 21. Gaztelaniaz idaztea, banitate kontua! (2021 0628) Izenburuko esaldi hori, lau urtez ezker abertzaleko kideetan inoiz inork izan duen botere instituzional handiena izandakoak emandako erantzuna da, Berria egunkariko kazetariak galdetuta (2021 0627), ea zergatik aritu den gehienetan gaztelaniaz eta ez eusk araz. Zer pentsa ematen du, ezta?, gure barneko kolonizazio onartuaren tamainaz. Kazetari zaildua da erantzun hori eman duena, Egin, Euskadi Información eta Gara n aritu da, irratian halaber, eta Gipuzkoako diputatu nagusi izan zen 2011tik 2015era. Bergar an jaioa, eta ez edonon, baizik eta leku enblematiko batean: monzondarren Olaso dorrearen hirugarren solairuan hain zuzen. Txikitatik izan zuen harremana abertzale eta euskaltzale handiarekin, eta hark galdeturik ea zer ikasi nahi zuen, eta Martin Garitano k kazetaritza erantzunik, Monzonek esan omen zion Euskal Herriak aske izan arte poetak eta kazetariak behar zituela; geroago beharko zirela ingeniariak eta gainerakoak. Nonbait ez zion espresuki aditzera eman euskaraz lan egingo zuten kazetariak behar zitu ela Euskal Herriak, edo ez zion kontuan hartu behinik behin. Dena den, ikuspegi hori ez da diputatu ohiarena bakarrik –berak egiati jokatu du , da hari boterea eman zion koalizioaren aparatuarena, eta da elebidun askorena edo gehientsuena segur aski. Telesforo Monzonek bere azken artikuluan, “Hiru oinarri” izenburupean, zazpi euskal lurraldeen eta bertan bizi diren euskal herritarren batasunaren premiari, euskararen balioarena erantsi zion: Biharko Euskal Herria euskalduntzen ez badugu, Euskal Herriaren hizkuntza, mintzaira, hizkera, bene benetan, beheko mailetatik hasi eta goiko mailetaraino egiten ez baldin badugu, esan dezakegu hori ez dela Euskal Herria (...) Beraz, benetako Herri bat sortu nahi baldin badugu eta bere buruaren jabe izan nahi baldin ba du oinarri nagusi bat behar dugu eta oinarri hau Euskara da. Beste batzuk ere izan ditugu Monzon baino lehen: Jokin Zaitegi, Andima Ibinagabeitia, Txillardegi eta abar –Txillardegi kronologikoki beranduago noski, eta ideologia ezkertiarragoarekin , oinar ri horren ezinbestekotasunaz hitz egin eta idatzi izan dutenak, eta horretarako abertzaletasuna, estatu independente bat osatzeko nahi sendo baten behar noraezekoa aipatu dutenak behin eta berriz, baina oraindainokoan, ez du behar bezalako bidea egin, eta, horretan, esan beharrik ez dago honako ikuspegi honek zer kalte egin duen eta egiten ere jarraitzen duen: Gehienetan gaztelaniaz aritu zara. Zergatik ez euskaraz? Euskaraz idazten eroso sentitu naiz, baina hobeto idazten dut gaztelaniaz. Banitate kontua izango da. Garai bateko semea naiz. Gaztelaniaz irakurtzen dut batez ere, eta horrek ematen dit erraztasuna. Nire mugak ezagutzen ditut. Hitz horietatik honako ondorio hau ere atera daiteke: ba, euskaraz edo erdaraz, ez du hainbeste axola, edukia da inpor tanteena; ez dute horrela pentsatzen eta jokatzen hainbeste kritikatzen ditugun arduradun politiko espainiar eta frantsesek eta! Gaur egun, Telesforo Mozon edo Martin Garitano bera ere gazteak zirenean baino baliabide gehiago dugu euskaraz, geure burua ja nzteko eta erdaraz bezain eroso sentitzeko, baina egia da asko falta zaigula euskaraz eta erdaraz baliabide eta aukera berdintsuak izateko, eta arlo horretan gobernatzen gaituztenek ez dutela aski egiten inondik ere, eta oposizioak ere, gehienbat ahuleziag atik, ez, aldeak badiren arren. Gobernuan direnen eta are independentista zenbait edo askotxoren pipi horixe dugu gure euskaltasunaren minbizietarik bat, elite politikoaren desertzioa edo atxikimendu aski eza, eta koherentzia eskasa. Eta nola tratatu gaitz hori? Batzuek pentsatuko dute erremedioa izan ezean, hobe dela horrelakoak ez haizatzea; ez natorkie bat. Pipiak jota gaude, minbiziak, eta presazkoa da tratamendu on batekin sendabide onak jartzea, eta banitateak alde batera utzita, euskaltasun koherentean aurrerapausoak ematen joatea . 22. SPD eta PSOE Espainiako trantsizioan (2021 0705) Euskaldunok garrantzi handia ematen diogu aspalditxoko historiari, eta ez dut esaten ez duenik, baina azken berrogei berrogeita hamar urtekoak ez du gutxiago, eta hor Espainiako trantsizioa d eritzona giltzarri da eskierki, haren ondorio izan baitzen 78ko Konstituzioa. Bost artikulu eskainiko dizkiot gaiari, eta hau da lehenbizikoa. Hasteko, zergatik PSOE? Ez al da agintzen ari Madrilen?, eta EAEn, EAJrekin batean?, eta NFEn, Geroa Bairekin? PS OEren trantsizioko arrakastaren gainean argibide batzuk eskainiz ekingo diot artikulu sorta honi. 1975eko apirilaren 18an, Bonnen izan ziren PSOEko Felipe Gonzalez, Nicolas Redondo eta Carlos Pardo, eta Alemania Federaleko alderdi sozialdemokrata SPDtik (Sozialdemokratische Partei Deutschlands; SPD) zuzendaritzakoak, famatuena Willy Brandt (Antonio Muñ oz Sanchez: El amigo alemán. RBA. Barcelona. 2012). Felipe Gonzalezek konbentzitu egin zituen, aleman sozialdemokraten estrategiarekin erara zetorrelako Gonzalezek trantsizioaz zuen ikuspegia, eta hiru eratako laguntza ematea erabaki zuten: ekonomikoa (lib eratuen ordainketa, lokalena; laguntza inportantea), pedagogikoa (ikastaroak koadroak hezteko) eta diplomatikoa (Espainiako gobernuarengan eta Internazional Sozialistan PSOEren alde eraginez), eta hein handi baten laguntza horren guztiaren ondorioz, PSOE i garo zen 1975ean testimonial izatetik, bi urteren buruan, 1977 0615eko bozetan, oposizioko alderdi nagusia izatera –PSOEk botoen %29, eta PCEk %9 . Alemania Federaleko alderdi sozialdemokratak 1959an baztertu zuen marxismoa, eta 60ko hamarkadan, Ekialde ko estatu komunisten aldera bezala Europa Hegoaldeko diktadurenera –Grezia, Portugal, Espainia , errotikako oposizioa baztertu eta hurbilketa politika jarri zuen abian, eta Europako mendebaldeko Internazional Sozialistan bera zenez nagusi, haren estrategi ek pisu handia zuten gobernu komunistetan, eta halaber, diktaduretan ere. Okzitaniako Tolosan bizi ziren PSOEko militante zaharrak, Francoren matxinadaren aurkako gerra galdurik, eta haien burua Rodolfo Llopis zen. Hasiera batean harekin izan zituen harre manak SPDk, baina ohartzean haiek Franco eraistea beste xederik ez zutela distantzia hartu zuten aleman sozialdemokratek, eta Tierno Galvan irakaslearen PSI PSPra hurbildu ziren. 1972an, Felipe Gonzalezek eta Alfonso Guerrak eta, Llopis eta haren sokakoak baztertu zituztenean, hasiera baten aleman alderdi sozialdemokratak ez zien kasu handirik egin, baina Portugaleko 1974ko apirileko “krabelinen iraultza” k ezkerrera jo zuenean, Spinola jenerala bazterturik, Portugaleko alderdi komunista nagusi zela, Mario Soares politikariaren Alderdi Sozialistari laguntzen hasi ziren eta Espainian gorago esan bezala, 1975eko apirileko bilera hartatik aurrera ekin zioten PSOEri laguntza handia emateari. Aleman sozialdemokraten helburua Europa Hegoaldeko diktaduretan alderdi komunistari indarra kentzea, eta alderdi sozialdemokratak sustatzea. Gogora Gerra Hotzaren aroan zirela, eta Alemania bitan zatitua zela. Nola konbentzitu zituen Felipe Gonzalezek SPDko liderrak? Laburkiro, Gonzalezek esan zien Espainiako egoera eta Portu galekoa biga zirela: Espainiako egoera soziopolitikoa egonkorra zen, Espainiak ekonomia indartsua zuen eta armada leiala gobernuarekiko, eta Franco hil ondoan ere ez zen iraultzarik gertatuko, eta beraiek ere ez zeuden prest bazterrak nahasteko, hots, bazt ertzen zuten diktaduraren amaiera bat batekoa, eta haien nahia zen monarkiaren Gobernua izatea Francoren erregimena desmuntatu eta oposizioarekin batera, Espainian demokrazia burgesa zentralista eraikiko zuena. Komunistei buruz aditzera eman zien PCE alder di lehiakide nagusitzat jotzen zutela eta garaitu beharrekotzat trantsizioan, eta euren alderdiaren egiturak sendotzeak Santiago Carrilloren alderdiaren ahultzea ekarriko zuela berekin. Ezkerrean hegemoniko izan behar zuten. Komunistek 100 liberatu baino g ehiago zituzten, eta berak bi baino ez. Era berean, UGT indartu behar zen, CCOO ahuldu eta hegemonia sindikala lortzeko. Aleman sozialdemokratei transmititu zien inpresioa izan zen, funtsean, gizon nazionalista zela –erabat asmatu zuten , dogmatismo orota tik askea eta ez marxista, eta ausarkeria zeritzola Espainiako ezkerra batzeari; horrek, 1936an bezala, polarizazioa ekarriko zuelako. Kaleko mobilizazioak ere ez zituen aipatu Gonzalezek; haren asmoa zen posizio pribilegiatua lortzea oposizioan, goitik, a lderdi aparatuetatik demokrazia burgesera heltzeko, eta gizartean zegoen presioak erradikalizaziora jotzea saihesteko. Aleman sozialdemokratek, diruz, hezkuntzaz eta diplomaziaz lagundu behar zuten, PSOEk Batzorde Exekutibo indartsu bat eduki zezan, alderd ian oinarriak ez baizik eta buruek agindu zezaten, eta monarkiaren gobernuarekin negozia zezan trantsizioa. Eta, dakigun bezala, lortu ere lortu zituen bere xedeak Felipe Gonzalezen PSOEk. Arrazoi horiengatik baztertu zuen Junta Democrática delakoa, komun isten menpean zegoelakoan, eta eratu zuen Plataforma, eta abar. Luzeegi joko liguke 1975etik 1977ra aleman sozialdemokraten eta espainolen arteko harremanen berri emateak; azpimarratu nahi nituzke ildo nagusiak: PSOEren xede nagusia ez zen izan trantsizioa n oposizio demokratikoa batu, indartu eta gizartea mobilizatuz frankismoa eraistea eta oinarri demokratikoekin errepublika berria eraikitzea, baizik eta Francok hautaturiko Juan Carlos erregeak marrazturiko erreformari babesa ematea, hasteko, beren aurkari nagusi PCE eta Carrillo deklaratuz –beste eskala baten, ardatz nazionalean, EAJ eta ezker abertzalearen artekoa ekartzen dit gogora , eta frankista erreformistei armadaren eta frankista porrokatuen aurka laguntza emanez, eta horretan, erabakigarri gertat u zitzaien SPD alderdi sozialdemokrata aleman indartsuaren laguntza hirukoitza: ekonomikoa, pedagogikoa eta diplomatikoa. Hurrengoan, 1977ko hauteskundeen garrantzia. 23. Espainiako 1977ko hauteskundeak Konstituzioaren atariko (2) (2021 0712) Sanchez egungo presidentea eta Zapatero atzokoa, eta Felipe Gonzalez herenegungoa, eta XIX. mende amaieratik honainoko sozialisten belaunaldi kate luzea inposizio espainol berari lotuak, eta ez gutxiago eskuin espainiarra, noski, bat bat eginda: autodetermin azio eskubiderik ez, nazio estatuaren batasun zatiezin txit santua, Eliza katolikoak guztiz bedeinkatua. Kate horren mugarrietako bat 1977ko ekaineko bozak. Errepara diezaiegun laburkiro. Francok izendatu eta Juan Carlos erregeak eraturiko lehen gobernuan berretsia izan zen Carlos Arias Navarro presidenteak ez zuen lortu sinesgarritasunik frankismotik demokrazia espainolera, legerik lege, erreforma bidez heltzeko, baina haren ondotik, 1976ko uztailean izendaturiko Suarezek bai. Nola lortu zuen hori, 1976ko uztailetik 1977ko ekainera? Axola handiko mugarri bat Gorte frankistek 1976ko azaroan onartutako Erreforma Politikoaren Legea izan zen (531 prokuradoreetatik 425ek onartu zuten), eta abenduko erreferendumean, erroldaren %77k botoa emanik, %94,17ren aldeko boto izan zituen. Garaipen horrekin eta orduko hedabideak berak kontrolaturik, bereziki RTVE, Suarezek ez zuen zaila zentralitate itxura ematea, bunker frankistaren eta oposizio demokratikoaren artean kokatzea, eta azak ontzeko, presidente izanik, hots, botere instituzional garrantzi(tsu)enak bere esku izanik, hauteskundeetara aurkeztea, eta irabaztea, noski! 1976ko uztaila arte, frankistak eta oposizio demokratikoa zeuden, bi polo politiko, eta handik laster, Suarezek oposizioa zatitzeko eta bunkerra arras toan edukitzeko (106 prokuradore, nolabait kuantifikatuz) egindako saioen ondorioz, Suarez bera erdian kokatu zen, eta bunkerra eta oposizioa bi izkinetan: bozak irabazteko kokapen ezin hobean. Suarez presidenteak Francok oinordeko izendaturiko Juan Carlos errege estatuburuarekin batean, bunkerra nola kontrolatu zuen, eta frankista erreformistak UCDn nola bildu zituen aztertzea interesgarria izan daiteke, baina are interesgarriago azaltzea nola lortu zuen oposizio demokratikoaren programa guztia suntsitzea, eta behialako aurkarien helburu guztiz nagusi 1977ko ekaineko bozak irabaztea izatea, eta batez ere, oposizioan hegemonia lortzea, hots, PSOEk PCEri aise irabaztea. Honen aurreko artikuluan aipatu nuen nola Felipe Gonzalez 1975eko apirilean elkartu zen Al emaniako alderdi sozialdemokratako lider boteretsuekin, eta nola konbentzitu zituen haiek esanez Espainiako egoera eta Portugalekoa ezberdinak zirela, Franco hil ondoan ez zela iraultzarik gertatuko Espainian, eta gainera baztertzen zutela diktaduraren ama iera bat batekoa, eta haien nahia zela monarkiaren Gobernua izatea Francoren erregimena desmuntatu eta oposizioarekin batera, Espainian mendebaldeko demokrazia eraikitzea. Eta PCE lehiakide zutela, ez aliatu. Horrekin erara, errepublikanismoaren memoria hi storiko antifaxista ahanzturaren leize sakonera bidali behar zen PCEk zeukan nagusitasuna frankismoaren aurkako borrokan , kale mobilizazioak eten behar ziren alderdien aparatuek negoziatzeko erreforma , betiere 1977ko ekaineko bozetan oposizioko indar h egemonikoa bilakatzea xede. Suarez laster bildu zen Felipe Gonzalezekin, eta hura urduri jartzeko Llopis historikoaren PSOE legalizatu zuen, baina aldi berean garbi utzi zion PSOEri bera zela oposizioko bere begiko ninia, eta PCE deabrua, sozialista europ arrak eta bunker espainola xaramelatzeko, eta halaxe egin zuen. PSOE 1977ko otsailean legalizatu zuten, Erreforma Politikoaren Legeak ekarri zion arrakasta eta autokonfiantzaren ondotik. Alderdi bakar frankista "Movimiento" delakoaren bunkerra desegin zuen , eta, azkenik, alderdi politiko handietatik azkena, PCE legalizatu zuen, 1977ko apirilean. PCE asko estutu zuen jakiteak PSOE prest zegoela hauteskundeetara aurkezteko nahiz eta berak ez legalizatu. Monarkia, eta hark izendatutako gobernuaren erreforma, n abarmen gorestera heldu zen Carrillo, legalizazioa xede, eta hauteskundeak giltzarri nagusi. Beste hainbat alderdi ez zituen legalizatu, kasu, Kataluniako ERC, eta Euskadiko hainbat, jakina denez; bakarrik alderdi historikoak, esan dezagun. Katalunian Jord i Pujolen CDCri eman zion lehentasuna, eta Euskal Herri penintsularrean, Xabier Arzallus eta Carlos Garaikoetxearen EAJri. Hauteskundeak irabazteko ikaragarri garrantzitsua Hauteskunde Legea izan zen. Ezin dugu pentsatu Adolfo Suarez azti edo igarle orojak ilea zenik, eta, lege hori lantzean dena kontrolatu zuenik –aurreikusizko faktore zehazgaitz ugari egon ohi da , baina kontua da UCDk eta PSOEk, botoen %62,7rekin, %80,2 eserleku lortu zituztela Kongresuan, eta PCE, AP, eta Tierno Galvanen koalizioak %21, 8 botorekin %12 eserleku. Sistema proportzionala landu zuen Suarezen gobernuak, D´Hont sistema famatua, hots, boto gehien lortzen duten alderdiak mesedetzen dituena. PSOEk botoen %29,32 lortu zituen, eta PCEk %9,33. UCDk %34,4 boto, 165 eserleku eta 106 se natari; PSOEk 118 eta 35, PCEk 20 diputatu eta senataririk ez. Senatarien %20 errege estatuburu Juan Carlosek izendatu zituen “behatzez”. Frankismoaren aurka borrokatu zirenak ahanzturara kondenatuak izan ziren; hauteskunde demokratikoak egiteko ezinbestek otzat jotako behin behineko gobernu inpartzialaren noraezekotasuna ipuin gertatu zen; Suarez gobernuburuak prestatu zituen hauteskundeak, botere guztiak eskuan, eta bera aurkezturik UCDrekin, berak irabazi zituen. Eta parlamentu hura jo zen eratzaile, eta horrenbestez, boz haietako emaitzek baldintzatu zuten erabat 1978ko Konstituzioa, berrogeita hiru urtez inposatu zaiguna. Konstituzioa idazteko ponentzian, zazpi gizon, UCDko hiru, PSOEko eta APko bana, eta bi katalan; euskaldunik ez. Baina hori beste arti kulu baterako gaia da. 24. Nazioa eta nazionalitateak (3) (2021 07) 1977ko ekaineko bozen emaitzen ondorioz eraturiko Diputatuen Kongresuak Konstituzioaren zirriborroa idazteko, esan liteke, gehiago edo gutxiago diktadura frankistarekin lotutako lau gizon hautatu zituela: APko Manuel Fraga (Francoren ministro ezaguna) eta UCDko Gabriel Cisneros (Gorte frankistetan 1971tik, Soriatik, kontseilari nazional), Miguel Herrero (1976 1982 UCD, 1982 1989 AP, eta 1989 2004 PP), J. Pe dro Pérez Llorca (Puente Ojearen arabera, transfuga, FLPtik Frente de Liberación Popular UCDra, eta Suarezen gobernuan ministro izatera); eta, oposizio antifrankistako hiru: PSOEko Gregorio Peces Barba, eta bi katalan, Talde Parlamentario Komunistaren ordezkaritzan PSUCeko Jordi Sole Tura, eta, Kataluniako Konbergentzia Demokratikoko Miquel Roca, nazionalista katalan eta euskaldunen ordezkari gisara. Beste batzuek ere kolaboratu zuten, baina zazpi horiek izan ziren Konstituzioaren idazle, hein batean be hintzat, zeren beste batzuek ere idatzi edo finkatu baitzituzten artikulu garrantzitsu batzuk jarraian ikusiko dugun bezala. Konstituzioaren bigarren artikuluak polemika handia sortu zuen parlamentuan bezala handik kanpo. “Nazionalitateak” kontzeptua sartu behar zen edo ez, hori zen eztabaidaren muina. Hiru posizio nagusi agertu ziren, eta posizio horietako bakoitzaren barruan ñabardurak. Lehen posizioa, nazio bakarra espainola zela defendatzen zutenena, termino esentzialistetan; bigarrena, Espainia nazioa ez baizik eta Estatua zela eta estatu horrek bere baitan nazioak zituela defendatzen zutenena, lehen posiziokoek nazioaz zuten kontzeptu berbera izaki bigarren posiziokoek ere; eta, hirugarren posiziokoek defendatzen zuten Espainian elkarre kin bizi zirela nazio edo nazionalitate ezberdinak, eta Espainia Estatua ez ezik “nazioen nazioa” zela1. Alderdi katalan gehienentzat, Katalunia nazio bat zen Espainia plurinazionalaren baitan. Nazionalismoaren beste zati batentzat, Katalunian bezala Euska l Herri penintsularrean edo egungo EAEn, Espainia ez zen nazioa, baizik eta Estatua. Baina definizioak definizio, alderdi bakoitzak etorkizun politikorako zer defendatzen zuen? Orduan EE alderdian zegoen F. Letamendia eztabaida hartan izan zen, eta haren l ekukotasunaren arabera, nazioen arazoa sakontasunean azaldu zutenak, hain zuzen ponentziaren markotik noranzko ezberdinetan ateratzen zirelako Fraga eta Arzallus izan ziren2. Fragaren iritzian, nazionalitateak terminoa ez zuen Konstituzioak jaso behar, zer en hortik bidea irekitzen zen nazionalitateen printzipioari, eta ustezko autodeterminazio eskubide eta Estatu propioari. Eta Arzallusek? Hura nazionalitateak terminoa sartzearen alde, noski, baina hortik autodeterminazio eskubidea defendatzera igaro gabe, auto mugatuz termino horren norainokoa. Besteak beste, Arzallusek gogora ekarri zuen nazionalitateen printzipioa agertu aurretik Euskal Foruetan bazela Koroarekin ituna hausteko aukera, eta haren arabera: “babestuko gaituena eta ondo tratatuko gaituena bi latzea zehazki formula sezesionista zela” baina amaitu zuen esanez, Monarkian bazuela konfiantza: “guretzat, Koroaren balio berezi eta berariazkoa da beren burujabetza mugatzen duten herri askeen elkargune eta batasun lotura izatearena3. Aurrerago, Arzallu sek berriro lasaitu zituen Espainiaren batasun zatiezinaren aldekoak: “Ez dugu bilatzen ez ´nazionalitateak´ terminoan, errepikatzen dut, ez autonomian, sezesiorako tranpolina”4. Letamendiak izan ezik autodeterminazio eskubidea ez katalanetatik inork –ñaba rtu beharra dago ERCko Heribert Barreraren posizioa , ez eta euskaldunetatik inork argi eta garbi ez defendatuagatik, eta Espainia nazioen nazioa edo nazionalitateen Estatua zela aitortuagatik, hortik autonomiarako eskubidea baino ez zela ondorioztatzen a rgitu eta azaldu arren, agintari militar espainolak ez ziren lasai gelditu “nazionalitateak” terminoa Konstituzioan jasotzearekin, eta Miquel Roca eta Jordi Sole Turaren testigantza ez gezurtatuen arabera, beraiek izan ziren, 1978ko Konstituzioaren 2. arti kulua egun dagoen bezala finkatu zutenak, 8. artikulua finkatu zuten bezalatsu: La Constitución se fundamenta en la indisoluble unidad de la Nación española, patria común e indivisible de todos los españoles, y reconoce y garantiza el derecho a la autonom ía de las nacionalidades y regiones que la integran y la solidaridad entre todas ellas. Jakina, agintari militar espainolen injerentziak Konstituzioa zehaztu eta finkatzeko orduan ez ziren izan, noski, onartezinak espainiar erako demokraziarentzat, eta fra nkismoaren hautsi ez izanak ekarritako beste hainbat eragozpen ere ez. Espainiako Kongresuan autodeterminazio eskubideari buruzko debatea nola joan zen zehaztea falta zaigu, bereziki katalan eta euskal ordezkarien parte hartzeari dagokionez, eta halaber, Konstituzioaren 3. artikuluari buruzkoa, hots, hizkuntzei dagokiena. 25. Autodeterminazio erreferendum proposamena Konstituzioaren debatean (4) (2021 0726) Pernandoren egiekin hasita, Katalunian egun autodeterminazio erreferendum loteslea eta Estatuak onartua nahi dute, eta Estatuko botereek ez dute nahi. Euskal Herri penintsularrean, batez ere EAEn, badago erreferendum nahia, eta erreferenduma nahi duten gut xiz gehienek independentzia nahi dute. Madrilgo Kongresuan, 1978ko ekainaren 16an, Francisco Letamendia Ortzik autodeterminazio eskubideari buruzko zuzenketa bat aurkeztu zuen. Une hartan Euskadiko Ezkerra taldean zegoen Letamendia, eta handik laster Herri Batasunera igaro zen. Letamendiak zioen Nazio Batuen Batzar Orokorrak 1966ko abenduan onartu eta 1976ko martxoaren 23tik indarrean den Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunari jarraikiz –169 estatuk berretsia; tartean, Espainia , Euskal Herriak eskubidea zuela autodeterminatzeko, eta horrenbestez, hori nola egin azaldu zuen Goyo Monrealek, berriz, zioen gorago aipaturiko itun hori legedi espainolaren parte zenez gero, besterik gabe, har zitekeela autodeterminatzeko erabakia . Zein zen Letamen diaren proposamena? Erreferendumera deitzeko proposamenak Autonomi Erkidegoko Biltzarretik abiatu behar zuen, haren laurdenak proposatu eta Biltzarraren gehiengo osoak onarturik. Erreferendumak garaile ateratzeko gehiengo osoaren aldeko botoa behar zuen Eu skadiko lurralde bakoitzean, ez lau lurraldeetako biztanleria osoa kontuan; hots, Araban, Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroa Garaian, gehiengo osoa. Emaitza baiezkoa izatera, Espainiako Estatuak aitortu beharra zuen Estatu berria, eta haren burujabetza osoak barne hartzen dituen funtzio guztiak eskualdatu behar zizkion1. Gaur egun EAE eta Nafarroa Garaia hartuko genituzke subjektutzat seguru asko, baina azpimarratu beharrekoa iruditzen zait batere anbiguotasunik gabe adierazi izana erreferenduma Estatu berria sortzeko zela. Esan beharrik ez dago alderdi espainol guztiek, bakoitzak bere ñabardurekin, aurka egin ziotela eta iraindu ere egin zutela eskuindarrek, nork gehiago nork gutxiago. Eta katalan eta euskaldunek? Roca Junyent salatik atera omen zen bozketa b aino lehen. Sole Turak aurkako botoa eman zuen esanez komunista katalanek ezberdin ulertzen zutela autodeterminazio eskubidea. Ez omen ziren konstituzio ideologista testimonial bat egiten ari, gehiengoak onartzen ez zituen proposamenak alde batera utzi behar omen ziren, halakoek zatiketa eta urradura ikaragarriak eragin zitzaketelako. Eskuin espainolak irainak eta ezker espainolak Sole Turaren antzeko anbiguotasunak; teorian, nolabait bai, baina praktikan inola ere ez. Eta EAJk? Marcos Vizcayak zuzenketa proposamenari baiezkoa eman zion, baina honela azaldu zuen bere botoa: el PNV ha votado sí al derecho de autodeterminación como tal derecho teórico, pero no a su ´constitucionalización´, y añade que `me gustaría que los aquí presentes sepan valorar y entende r el sentido de nuestro voto, y se abstengan de interpretaciones distintas a las que acabamos de dar2. EAJren anbiguotasun ezagunak. Autonomi estatutua nahi zuen, eta eskubide historiko foralak xedapen gehigarri batean jasotzea Konstituzioan. Handik urte b atzuetara Mitxel Unzetak azaldu zuen ezen eztabaida konstituzionalean EAJk ez zuela autodeterminazioaren gaia planteatu. Letamendiak eta Goyo Monrealek bai. Kongresuko Batzordean EAJk onartu zuen Letamendiaren zuzenketa, baina gainerako bozketetan abstenit u egin ziren. Zergatik? UCDk esaten omen zien xedapen gehigarriaz hitz egin zitekeela, baina autodeterminazio eskubideaz ez3. Itun foralaren bitartez autodeterminazio modu batera irits zitezkeela pentsatu zuten, eta foruen aurrekari historikoa egoteaz gain era, “politikoki salgarriagoa” zela. Letamendiaren autodeterminazio eskubideari buruzko proposamena bozkaturik, bost aldeko boto eta 11 abstentzio egon ziren. Boto horiek katalanenak ziren. Trías Fargasek azaldu zuen diputatu katalan gehienen ikuspegia: Nosotros ya nos hemos autodeterminado. Nosotros somos partidarios de esta Constitución (...) No hemos votado la enmienda del señor Letamendia por razones obvias, porque nos ha parecido que su autodeterminación llevaba un objetivo final separatista, que evide ntemente no es el nuestro4. Trías Fargas EDCko (Esquerra Democràtica de Catalunya) diputatu izan zen Bartzelonatik 1977an eta 1979an CIUtik. Hark adierazi zuen ikuspegiaren gainean, Letamendiak zioen oker zegoela. Ezker abertzalearen helburua ez zen separa tismoa, baizik eta independentismoa; eta autodeterminazio eskubideak ez zuen derrigor esan nahi independentzia, baizik eta aukera berdinak eman nahi zitzaizkiela independentziaren aurka zeudenei, eta alde zeudenei. Jakina, hori demokrazia defendatzea bada, edo izan liteke, baina espainiar erako demokrazian ez da kabitzen, orain arte behinik behin ez. 26. Hizkuntzen hierarkia Espainiako Konstituzioan (eta 5) (2021 0730) Denok dakigu espainiar orok duela Madrilen bezala Abaltzisketan edo Amoroton, gaztelaniaz bizitzeko eskubide osoa, eta eskubidea ez ezik jakin beharra ere 78ko Konstituzioko hirugarren artikuluak –ez ahaztu Konstituzioaren atarikoan dagoela, hots, artikulurik funtsezkoenen barruan hirugarren , hala agintzen duelako. Beste hizkuntzak, onenean, beren berezko lurraldean erabil litezke, baina, kontuz, ez dakitenak molestatu gabe. Nola joan zen artikulu horren debatea ponentzian, batzordean eta kongresuan? Ez zuen “nazionalitateak” kontzeptua sartzeak eragin zuen lurrikararik s ortu, eta militarrek ez zuten parte hartu, era agerian behintzat, baina bere ibilbidea izan zuen. Azken berrogei urteko dinamika ezaguturik uste izatekoa denez, autodeterminazio eskubidean Letamendia bezala, hizkuntzen gainean katalanak nabarmendu ziren. Jakina, eztabaidaren puntu nagusia hizkuntzen arteko tratamendu ezberdina izan zen: espainiarren ikuspegitik nazio espainol bakarrari hizkuntza derrigor jakin beharreko bakarra espainola dagokio, eta nazionalitateetako hizkuntzak beren lu rraldean ofizial izan daitezke baina espainiar hiztunak molestatu gabe. Zer proposamen aurkeztu zituzten katalanek? Konstituzioaren “gurasoek” proposaturiko artikuluaren lehen idatzaldiari zuzenketa aurkeztu zioten Gutxiengo Katalana talde parlamentarioko kideek. Lehen paragrafoa honela aldarazi nahi zuten: Todas las lenguas nacionales serán oficiales en sus respectivos territorios. El castellano será la lengua oficial de los órganos del Estado, sin perjuicio de lo que dispongan los Estatutos de autonomía q ue se establezcan1. Garbi ikusten da zer nahi zuten: Katalunian (eta Euskadin eta Galizian) katalana (euskara eta galegoa) ofiziala izatea, gutxienez gaztelaniaren hein berean, eta onarturik Estatuko organoen hizkuntza gaztelania izango zela. Bigarren para grafoari dagokionez, Gutxiengo Katalanaren zuzenketak ezartzen zuen gaztelaniaz besteko hizkuntza zuten lurralde autonomoetan, autonomi estatutu bakoitzak zehaztuko zuela “el carácter oficial exclusivo o transitoriamente cooficial con el castellano de la respectiva lengua”. Zuzenketa horrek aurrerabiderik ez zuela eta, Konstituzio Gaien Batzordean erretiratu egin zuten, eta beste bat planteatu zuten, erreserban zeukatena, lehenbizikoak atarramentu onik ez bazuen: Las demás lenguas de España serán también o ficiales en los territorios autónomos de acuerdo con sus respectivos Estatutos. Todos los residentes en dichos territorios tienen el deber de conocer y el derecho a usar aquellas lenguas. Zuzenketa zuritzeko orduan argudiatu zuten ezen ofizialtasunaren ai tortza: “quedaría minimizado si no se correspondiera con la obligación que tienen cuantos residen en territorios autónomos, con lenguas también oficiales, de conocerlas”. Euskal Talde Parlamentarioak berriz, proposatu zuen “gurasoen” artikuluaren lehen bi paragrafoak batzea eta honela idaztea: “el castellano es la lengua oficial del Estado y las demás lenguas de España son también oficiales en los territorios autónomos, de acuerdo con sus respectivos Estatutos”. Gaztelaniarekiko eskubidea, eta batez ere bet ebeharra, kentzea. UCDrentzat (diskretuago) eta APrentzat (zakarrago) hizkuntzen (hots, hiztunen) arteko desberdintasun argia aditzera eman beharra zegoen, hots, gaztelaniaren eta gainerakoen artean: “con argumentos que iban desde la universalidad de la le ngua de Cervantes a la protección de los castellanoparlantes residentes en territorios con lenguas propias que podían ver amenazado el uso de su lengua materna”. Batzordeko debatean, Trías Fargasek, autodeterminazio eskubidearen ez bezala, Gutxiengo Katala naren zuzenketaren defentsa sutsua egin zuen. Lehenbizi, baieztatu zuen katalanek elebitasuna onartzen zutela baina gaztelaniaren eta katalanaren arteko ezberdintasunak beharrezko egiten zuela neurriak hartzea bi hizkuntzen berdintasuna lortze aldera, bere ziki katalanez mintzatzen jakitea Katalunian derrigorrezkoa izatea, eta katalanari Katalunian zenbait abantaila ematea ofizialtasunari zegokionez. Hori beharrezkoa zen beraren iritzian, bi hizkuntzen arteko parekotasuna eta oreka lortze aldera. EAJko diput atu Iñigo Agirre Kerexetarentzat, gaztelania espainiar lurralde guztian ofiziala izateak berekin zekarren hura jakitea eta erabiltzea eta la reiteración puede interpretarse como una imposición de una lengua sobre otra, en un claro atentado contra el espír itu de igualdad y respeto que el reconocimiento del hecho cultural de las nacionalidades y regiones del Estado debe inspirar, a no ser que precisamente se pretendiera una cláusula defensiva para el castellano. (…) La Constitución debía propiciar una políti ca reparadora de situaciones de prolongada injusticia y prolongada discriminación. Eztabaida betean, Socialistes de Catalunya taldeko Felip Lordak zuzenketa bat proposatu zuen, zehazki, honako esaldi hau: “los poderes públicos pondrán los medios para que t odos los residentes en los territorios autónomos conozcan la lengua respectiva y garantizarán el derecho a usarla”. Haren iritzian, ezin ziren satisfacer los deseos de los catalanes, si no aseguramos desde la Constitución unas condiciones de existencia y desarrollo iguales para el catalán y el castellano en Cataluña”. (...) en modo alguno contiene elementos de coacción para los incorporados a las comunidades autónomas procedentes de otras áreas lingüísticas, a los que se asegura, en cambio, el aprendizaje y uso de la lengua de la comunidad de adopción, si libremente deciden aprenderla y usarla. Zuzenketa posibilistak ere ez ziren onartu, eta hizkuntza nagusi menderatzailea betiko finkatu nahi zutenek irabazi zuten. Hala gabiltza, gabiltzan moduan. Gure esta tus politiko linguistikoa aldatu nahi dugunontzat behintzat, interesgarria da begi bat edukitzea Espainiako trantsizioari, frankismoaren auto erreformari, handik baitatozkigu aje eta eragozpen askotxo. 27. Hitanoa (2021 0802) Hika hitz egiteko erak toka eta noka alegia , alde batera, galbidean dagoen espezie baten trazak ageri ditu. Ekialdeko euskalkietako zutanoaren antzera1, gero eta gutxiago erabiltzen da euskaraz aski natural mintzatzen den herri eta herrixketan; eta handik kanpo ez da entzuten et a, jakina, ez da transmititzen. Euskaldunok, bai, nahi baduzue, baditugu aurretiagoko kezkak, euskararen beraren erabilera orokor apala, eta halaber, erabileraren kalitate sarri askotan hala moduzkoa, bi nagusiak aipatze aldera, baina kontxo, lagunarteko giro berezian, mendez mende mamitu eta helarazi zaigun jardun bat ez bakarrik lagunartean erabiltzekoa , hain egokia lagunarte hizkera berezi eta adierazkorrak modu naturalean lantzeko, tristea da galbidean ikustea, eta, zorionez, banaka batzuk hitanoa s uspertu nahi txalogarrian dabiltzan honetan, merezi du mugimendu osasungarri honen aitzakian gaiaz gogoetatzea2. Bi ezaugarri nagusi ditu nik ezagutzen dudan hitanoak: ahozko jardunari lotua da gehienbat, eta eskualdekoa da. Bere orain arteko ingurune natu rala ahozkoa izan bada ere, idatziz ere berdintsu erabil liteke, ahozkoan bezala, konfiantza giroan, lagun edo ezagunekin, eta pertsona bati zuzendurik bereziki; eta, usa liteke egun erabiltzen den baino gehiago, antzerkian, ikus entzunezkoetan, telebistan eta sare sozialetan; telebistan eta sare sozialetan ere bai, eta esan beharrik ez dago gaur egun telebistak eta sare sozialek zer nolako hedadura eta indarra duten. Eta irakaskuntzan? Tartetxo bat egin dakioke ezta?, azterketarik gabe, baina ahalik eta t xukunen eta adierazkorren erabiltzen ikasteko, eta agian prestigioa ere emateko. Ez dut hagiografiarik egin nahi, eta horregatik aje(txo)ak ere aipatuko ditut. Batez ere transmisio eskasak eta erabilera urriak, eta zabarkeria linguistikoak sorrarazten dituelarik, bi aipa litezke: bata, nesken artean edo neskei zuzentzean, noka erabili beharrean toka erabiltzea, eta forma alokutiboak esaldi nagusietan ez ezik menpekoetan ere erabiltzea, hots, “joango *naukela (naizela) esan dinat”, “ikusten * baninan (banuen), emango niola esan ninan; “ez *diatelako (dutelako) euskara bizia...; “ea suspertzen *diagun (dugun)”. Zergatik galdu ditu erabiltzaileak eta transmititzaileak? Bastotzat jo delako, jende finarentzat ezegokitzat. Ergelkeria, ezta? Gainditu beharreko aurreiritzi txepela, nire iritzian. Egia da hitanoa erabiltzeko arau sozial sotilak egon direla. Urola aldean, esaterako: gurasoek euren artean zuka –gehienek behintzat , gurasoek seme alabei hika, baina seme alabek gurasoei zuka; ezezagunekin zuka, eta ezagun norbera baino zaharragoekin gehienbat zuka, eta adin bertsuko edo gazteagokoekin hika. Arau gehitxo? Guretzat ez ziren, eta ez daukate zertan izan, eta laxatu ere egin litezke, ezta? Batzuek gura garaian ere laxatzen zituzten bezala, kasu, senar emazte artean hika eginda elkarri. Ajeak eta zailtasunak gaindi daitezke dudarik gabe, eta gorago esan bezala, ez al du merezi lagunarteko giro euskaldun berezi hori, ondorengoei ere helaraztea, ahalik eta txukunen eta adierazkorren? Euskaldunok hai n beharrezkoak ditugunean deskribatu ditugun bezalako giroak! Horretan dabiltzanei txaloak jo eta laguntza pixka bat ere eman diezaiegun, geure eta euskaldun guztion onerako. 28. E. Hemingway: Fiesta (Itzul.: Koro Navarro) & A. Kollontai: Erle langileen a modioak (Itzul.: Aroa Uharte) (2021 0810) Irakurri ditudan hurrenkerari jarraikiz, Iruiñeko sanferminak lau haizeetara zabaltzeko ekarpen handia egin zuen E. Hemingway estatubatuarraren Fiesta Eguzkia jaikitzen da nobela komentatuko dut laburkiro lehenik, eta ondotik, Aleksandra Kollontai errusiar feminista marxistaren Erle langileen amodioak. Iazko abenduan argitaratu zen emakume errusiarrarena, eta oraindik orain gizon estatubatuarrarena. Biak ala biak euskaldunontzat itzuliak, eta euskal literaturan be tebetean sartzen direnak; hala izanagatik, oker ez banago, euskal hedabideetan propaganda gutxiago egin zaie erdarazko literaturak gizentzen dituzten euskaldun batzuen lanei baino. Gustu handiz leitu ditut, eta merezi dute aipatuak eta goraipatuak izatea. Oso errealista, eta oso zehatza da 25 bat urte zituela Hemingwayek idatzi zuen testua. Pelikula bat egiteko erraztasunak eta xehetasunak ematen ariko balitz bezala kontatzen ditu Jake Barnes narratzaileak bere lagun amerikar kazetarien zurrutak eta festa gogoak. Beti zurrutean dira, ez dago edari alkoholdunik dastatzen ez dutenik sanferminetan eta sanferminetatik kanpo ; bitalismoa, besteak beste, alkoholarekin lotzen dute, eta festarekin, jakina; eta, narratzaileak, Hemingway pertsonak bezala, heriotzare kiko, beren burua hiltzeko arriskuan jartzen duten toreroen alderako interes eta miresmen berezia erakusten du, eta korridako zenbait trantze; batez ere, zezenak pikadorearen zaldia erasotzen duenekoa (zaldiaren heriotza arriskua), eta zezenketaria zezena hiltzera doanekoa (toreroarena), konkretutasun osoz eta karga emotibo handiz kontatzen ditu. Bestera etorriz, narratzaileak Baionatik Iruiñera egitean, Frantziatik Espainiara egiten du, eta bereziki Iruiñeko bazterrak, kaleak eta tabernak xehe xehe marrazt en dizkigu, eta euskaldunekiko topadarik kontatzen du? Bai, Iruñetik Auritzera arrantzan egitera joateko autobusa hartzen dute Iruiñean, eta dena betea doanez, goiko teilatuan egokitzen dira eta han mendialdera zihoazen euskaldun baserritar xalo, jator, ad eitsuekin egin zuten topo. Bateko ardoz beteriko zahagia, hurrengo zahatoa eskaintzen diete euskaldunek amerikar turista aberatsei aberatsak euskaldun baserritarren aldean ; gaztelaniaz egiten diete noski; eta bidean, herri bateko ostatu baten gelditurik, han euskaldunek kopa batera gonbidatzen dituzte, eta ingelesez pixka bat egiten zuen indiano batek ingelesez hitz egiten die, eta beste euskaldunak harriturik ingelesez ari delako beren moduko indiano hori, harik eta ingelesez egiteaz nekaturik, isilik ge lditzen den arte. Horiexek dira narratzaileak euskaldunei buruz ikusiak, bizitakoak eta jasoak. Bi hitzetan: mendialdeko baserritar jatorrak. Emakume protagonista bat dago nobelan: Brett. Edalea da, bere gizon lagunak bezala. Beraz enamoratua den judu bat baztertzen du lagunek ere ez dute judua maite ; torero gazte on eta eder batekin maitemintzen da..., ez nadin espoilerr(egi)a izan! Gizon ikuspegitik trazaturiko pertsonaia da. Atentzioa eman dit itzultzaileak zenbat hitz arrunt, ahoz maiz erabiliak baina idatziz gutxiago erabiliak usatu dituen: leitu, entenditu, enamoratu desenamoratu, mostradore, baso (edalontzi), korriden inguruko hiztegi berezituaz gain: korrida, pikadore, ba nderillero, eta hitz etzanetan: paseo eta abar. Baten bat oraindik Euskaltzaindiak bere hiztegian onartu gabea, bihar onartuko dituenak seguru asko, kasu: pisu ("etxebizitza" adieran). Aparta da hitanoko formak ikasteko. Gustura leitzen da. Aroa Uhartek it zulitako liburuan, berriz, narratzailea orojakilea da eta protagonistak emakumeak dira; garai historikoa Errusiako Iraultza da, eta gizonak emakume ikuspegiz kontatuak dira. Emakume horiek iraultzaile dira, kolektibitatearentzat lanean dihardute, jendarte berria sortzeko beren alea jartzen, eta iraultza ez da politikoa eta ekonomikoa bakarrik, baizik eta bete betean harrapatzen ditu gizon eta emakume arteko harremanak (LGTB kolektibokorik ez da ageri). Hiru istorio ditu liburuak eta lehenbizikoan, emakume i raultzailea da protagonista eta ahaldun; ideologikoki gizon batekin esposatua da, baina sentimendu edo bestelako irrikei men eginik maitalea du, eta tirabira horretan ez du batarengana edo bestearengana egin nahi, amak diotson bezala; hiru belaunalditako e makumeengan, istorioak tirabira hori du ardatz; eta, azkenean, ematen du pasiozko maitasunaren alde egiten duela. Bigarren istorioan, emakume protagonista iraultzaren eta gizon "desleialaren" biktima da; eta hirugarrenean, luzeen eta landuenean, emakume p rotagonista errusiar indiano –Ameriketan urte batzuetan egona anarkista batez maitemintzen da; iraultzako lanek bereizten dituzte eta bereizketa horretan errusiar amerikanoa desleiala zaio, eta horretaz gainera, ustelkeriaz akusatzen dute, eta emakume pr otagonistari bi nahigabe sortzen zaizkio: maitearen desleialtasunarena eta iraultzaileak injustuak izan daitezkeenarena. Merezi du bilakaera jarraitzea. Ez dakit errusieratik ongi itzulia dagoen baina bai euskaraz gustura irakurtzen dela. Liburu batean, gi zon estatubatuar bat, duela kasik ehun urte Iruiñeko sanferminetan, festaren eta heriotza arriskuaren artean; eta, bestean, Errusiako Iraultzaren ingurumarian, emakume aske bat, narrazioen bitartez harreman ekonomiko politikoetan ez ezik iraultza gizakien arteko harremanetan ere jokatzen dela esanka, emakume ikuspegitik. Biak euskal literatura. Biak gomendagarriak. 29. Euskal Osakidetza (2021 0813) Oraindik orain lagun min batek esandakoa laburtuko dizuet, zer pentsa emango dizuelakoan. Proba bat egitera joan zen berriki Donostiako Onkologikora –dakizuen bezala, erabat zentro publikoa den zalantzan dago . Beheko solairuan egiten dira proba horiek, eta lehen leihatilan, informazioan zegoenarekin, euskaraz egin zuen. Itxaroten egon eta jada barrura sarturik, ziztada eman zionak erdaraz baino ez zekien, eta bi orduz itxoin behar zuela esan zion. Kate espainol bat jarria omen zegoen itxaron gelan, eta h iru emakume eta bi gizonezko zain. Ordu laurdenean denak isil isilik telebistari begira edo. Guadalajarako herri batean entzierroak bertan behera utzi eta mehatxuak egon omen ziren, eta horren inguruko elkarrizketak eta iritziak eta abar errepikatzen omen zituzten, behin eta berriz. Baina isilik ezin etsirik, laster hasi omen zen bost laguneko talde horretako berritsuena, gizon bat, hitz eta pitz, bere bizipenak eta abenturatxoak kontatzen. Salamankakoa zela esan omen zuen, Tolosan bizi eta inguruan ibiltz en zena igeltsero lanean, lurzoruak eta jartzen. Hasieran, gizon berritsu horri beste emakume batek bakarrik laguntzen omen zion solasean, eta gerora nire laguna ere sartu omen zen elkarrizketan. Jakina, denak erdaraz, eta bizkitartean, telebistan, zezen e ta entzierro kontuak. Itxarote gelan batzuk irten eta beste batzuk sartu egiten omen ziren, baina beti berriketan gai jartzaile salamankarra, eta gizon adintsu bat, isilik, solasa berarekin ez balihoa bezala. Zergatik ote dago gizon hori isilik, pentsatzen omen zuen, bere artean, nire lagunak. Halakoren batean tokatu zitzaion nonbait mutu egondako gizon horri itxarote gelatik proba egiteko makinara joatea, eta lehenbiziko hitzak orduantxe entzun omen zizkioten. Erizainak erdaraz egin zion, eta gizonak ere h ala erantzun zion. Solasean ari zirenen artean komentatu omen zuten gizon hori gaixo txarra izango dela, bere gaixotasuna umore txarrarekin hartzen duena. Beharbada, euskalduna zen, pentsatu omen zuen nire lagunak –abizena euskalduna bide zuen : solasaldi an parte hartzeko behar zibikoa urratu zuen! Lagunaren esanetatik neure hitzetara etorririk, Donostiako ospitaletan –Euskal Herriko edozein ospitaletan, salbuespenak salbuespen, eta euskaldun kontsekuenteak gorabehera , euskaraz egiteko aukera loterian sa ria tokatzea baino zertxobait errazagoa izan daiteke baina alde handirik ez: suertea alde baduzu, euskaraz harekin edo honekin egin dezakezu, jendearen arretan, lehen lehiatilan batez ere, baina barrura sartzean, eta medikuekin eta, askoz nekezago, eta ger ta dakizuke bi orduz itxaron beharra Espainiako edozein ospitaletan bazeunde bezala, igual igual, telebistan kate espainola eta erdaraz egin beharra, betebehar zibikoa dela medio. Ez zaizue inoiz gertatu atean honako errotulu bat ikustea: "Euskaraz egin, n ahi baduzu!" eta bertako langileek erdaraz baino ez jakitea? Niri bai. Baina, noski, hori ez da ezer mundu honetan, eta Euskal Herrian ere gertatzen diren hainbat miseriarekin alderaturik, eta komentatzea ere merezi ote du? Ez dute zerikusirik gisa horreta ko gertakari aski arruntek gure ongizatearekin? Diru faltak edo arrazak edo genero aferek bakarrik dakarkiote norbanakoari gaizki izatea edo gaizki sentitzea? Euskaldunok beharturik gaude erdal munduan murgiltzera; eta alderantziz, berriz, ez; gutxiz gehi enetan, guztiz borondatezkoa da. Eta ez Eusko Jaurlaritzak, eta are gutxiago Nafarroako Gobernuak, dute plangintza errealik horri buelta emateko. Gaztelaniaz jakitera legez derrigorturik, eta euskaraz, aldiz, norbanakoaren borondate huts hutsalaren mendean gaude. Ez da harritzekoa asimilazioak, ordezkapenak, jarraitzea. Baina gauden lasai!, politikari abertzaleek berehalakoan emango diote buelta hizkuntzaren aferari, legegintzaldia amaitu aurretik, apika, edota independentziaren biharamunean! 30. Abertzaletasun *zibikoa eta *etnikoa: nazionalismo frantsesa eta alemana (I) (2021 0819) Gurean, mendizale asko dago, kirolzalea ere bai; bertso eta kantuzalea ere, baina euskarazko saiakerak irakurtzeko zaleak askoz gutxiago. Euskarazko saiakerak ira kurtzeko aukera ere ez da zabalegia, irakurleen eskasiarekin erara, orain enplegatuko ez naizen arrazoiak eta aitzakiak tarteko direla. Saiakera onak leitzeko aukera eskaini digun bat, handiena, nire iritzi apal edo harroan, Joxe Azurmendi. Haren bi liburu ederretan oin harturik, honako artikulu hau, eta hurrengo beste bat, eskaintzen dizkizuet. Une honetan ez dago boladan, baina klixe bezala oso finkatua dago estatudun nazionalisten abertzaletasuna goresteko, eta estaturik gabekoon abertzaletasuna txarrest eko, gertakari politiko edo aitzakiaren batek berpiztu ahala. Bestela formulatuta, abertzaletasun zibiko frantsesa goresgarri, arrazionala, moderatua, eta abertzaletasun etniko alemana txarresgarri, emozionala, eta biolentoa, eta bereizketa horren iturburu tzat Ernest Renan bretoia jotzen da, haren Qu´est ce qu´une Nation?, Sorbonan, 1882an egindako hitzaldia. Bereizketa hori zein faltsua den, eta batez ere nola interpretatu behar den erakusten saiatuko naiz artikulu honetan. Berez, onena, Joxe Azurmendiren Historia, arraza, nazioa liburua (Elkar, 2014) irakurtzea da, baina egungo egunean liburu mardul hori irakurtzeko astirik ez izanagatik, biharko egunean izan dezakeenarentzat, aurrerapen bat izan daiteke hau. Hasteko, Renan ez zen teorialari p olitikoa izan, eta “Zer da nazioa?” ez da nazioari buruzko ikerketa teoriko ikaragarri baliotsuren bat, objektiboa, distantziatua, inpartziala, baizik eta aldarrikapen patriotikoa, gero politikari eta eskoladun frantses askok, patriotikoki eta interesatuki , arrakasta handiz, teoria eta doktrina bihurtua. Noiz eta zertarako idatzi eta egin zuen hitzaldi famatu hori Renanek? Erantzun baino lehen, ohartxo bat “noiz” eta “zertarako” galderen axola handiaz: definizioak eta eztabaidak bere testuinguru historikoti k erauzten baditugu, ez da ezer ulertzen. Prusiak Frantziari edo Alemaniak Frantziari, zeren Alemaniako estatu guztiak batu zituen gerra horrek , gerra irabazi eta hamaika urtera. Gerra hori deskalabru ikaragarria izan zen Frantziarentzat, eta Alemania batzeko giltzarri. Wikipediako datuen arabera, gerrak iraun zuen hamar hilabetean (1870ko uztaila 1871ko maiatza) Frantziak 909.951 soldadu mobilizatu zituen, eta Alemaniak 1.200.000. 138.871 frantses hil ziren; zauritu 143.000, eta preso hartu 474.414 (7 56.285); 28.208 aleman hil ziren, eta 88.488 zauritu (116.696). Aldea alimalekoa! Frantses nazionalismo kolpatuaren herra alemanekiko konpreniarazten laguntzen du. Gizaki frantses askoren hondamendi erabatekoaz gainera, lurraldeak ostu zizkion Alemania bat u garaileak Frantzia galtzaileari: Alsazia eta Lorena; batez ere Alsazia. Renan bretoiak ezagutzen zuen aleman kultura, eta estimu handitan zuen 1870eko gerraraino, baina harrezkero, esan dezagun frantsesen artean sortu zen giro nazionalista beroarekin era ra, nazionalismo frantsesaren aitzindari abantailatu moduan agertu nahi izan zuela, eta hitzaldi famatu hartan Alsazia kulturalki, ezaugarri objektiboei doakienez alemana izanagatik, borondate zibikoz, frantsesen destino bera partekatu nahi zuelako frantse sa zela defendatu zuen arrakasta ikaragarriz, gorago esan bezala, nazionalismo frantses zauritu eta goritu hartan. Zinez, Alsaziak edo alsaziarrek frantsesak izan nahi al zuten, euren jatorrizko hizkuntza, alemanaren dialektoa izanagatik? Ez naiz ausartze n galdera horri erantzun biribila ematen. Han eta hemen irakurri dudanez, Frantziako Iraultza ongi heldu zitzaien alsaziar burges eta are herritar xumeei ere, eta erlijioz katoliko izan dira alsaziarrak, eta ez Alemanian bezala, iparraldeko prusiar gehiena k protestante eta hegoaldeko bavariar eta bestelako gehienak katoliko, eta ziur alsaziarren artean gorabehera ugari egon dela nazio kontzientziari zegokionez, eta garbi dago oraindainokoan behintzat, frantsesek irabazi dutela partida. Euskal idazle Jean Sa intPierre Cartagoko apezpiku izanari irakurria diot Lehen Mundu Gerrako kroniketan, alsaziarrak beren borondatez eta beren katolikotasuna zela kausa, frantsesak zirela eta aberkide zituztela. Renanengana itzuliz, ez zion garrantzirik ematen hizkuntzari, kulturari, arbasoei? Bai, dudarik gabe, eta frantsesek ere bai, noski; baina, alemanekiko gerra galdu ondoko giroan, alsaziarren frantses izan nahia zen nabarmendu beharrekoa, ezin baitzuen ukatu alsaziarrak hizkuntzaz alemanak zirela. Liburu berean dio Jo xe Azurmendik nazioaren kontzeptu alemana arraza, hizkuntza, etc., berdineko jendearen komunitatearena dela esan ohi den arren, de fakto gaur Alemania izendatzen dugun Nazio/Estatu alemana ez dela arrazoi “objektibo” horiengatik batu, egitate horrek lagund u duen arren, baizik eta batasun alemana hiru gerraren ondorioa izan dela. Lehenbizikoa, 1864an, Austriak eta Prusiak Danimarkaren aurka egindakoa; bigarrena, 1866an, Prusiak eta Italiak Austria eta haren aliatu Saxonia eta Bavariako erresumen aurka, eta a zkena, eta garrantzitsuena, Frantziaren aurkakoa, non estatu aleman guztiek bat egin zuten. Halaber, Frantziari buruz esaten da, borondatean oinarrituriko nazioa dela, subjektiboa, nazio aleman kultural edo etnikoaren kontrara, baina Frantzia ez da sortu j endearen gogozko nazio bezala baizik eta, lehenik, erregearen, eta gero errepublikaren armek nahi izandako eta inposaturiko nazio (Estatu) bezala baizik, bortxak ezarrita alegia, Alemania eta Europako beste guzti guztiak bezalaxe, bakanen bat ez bada. Hau da, lotura kultural linguistikoaren sentimendua baztertu eta gutxietsi gabe, bortxak egin ditu estatuak. Eta bortxak atxiki ditu. Espainiako egungo 1978ko Konstituzio famatuaren oinarrian, 1936ko kolpe militar garailea dago, eta haren ondorioz, errepublika ren porrot erabatekoa, eta era berean monarkiaren eta batasun “nazio estatal” aren inposizio erabatekoa, eta gure autodeterminazio politikoaren ukoa. 31. Jainkoa izan, “errealitatean” pixka batetik askoraino izan liteke (eta II) (2021 08) Zer esan na hi du esaldi horrek? Jainkoaren kasuan, dikotomia antagonikoa ez al da, bada, honela planteatzen: sinesten duzu Jainkoa badela edo ez duzu sinesten, baina Jainkoa pixka batetik askoraino izan daitekeela esanda, nola ulertu behar dugu? Joxe Azurmendi ondori o horretara iristen da Azken egunak Gandiagarekin liburuan (352 361orr.), batez ere B. Russel eta A. Einstein zientzialari eta intelektual handien sinesmen edo sinesmen gabezien bilakaerak aztertu ondotik. Eta hain zuzen, konplexutasun horixe da batzuetan Azurmendi idazle zaila bihurtzen duena, eta aldi berean ikaragarri erakargarri eta aberasgarria. Labur zurrean, B. Russell handiaren Jainkoarekikoetara etorririk, lehenik eta behin, ateista zen. J Paul Sartrek bezala gizakiaren askatasuna aldarrikatzen zue n: gizakiaren eta giza adimenaren gainetik ez dago beste instantziarik, ez intelektual eta ez moralik. Gizakiak bere buruarekin nahikoa izan behar du, eta bere patuaren erantzule eta jaun edo andre bakar altxatu mundu honetan. Baina aldi berean, erlijioti k askatu ondotik, B. Russellek suposatzen duen gizon emakumea sentimendurik kristauenez jantzia ageri da hurkoen alderako: bihozbera, solidarioa, etab. B. Rusellentzat erlijioa, gizadiaren lehen aroko pentsaera eta ezjakintasun primitiboaren ekarpena da, gizakiaren ahuleziaren adierazpide hutsa, beldurrarena, funtsean. Heriotzaren edo ezinaren aurrean zeruetako ilusio eroetan kontsolamendua bilatzeari edota egitate moral debekatua infernuaren beldurrez alde batera lagatzeari koldarkeria irizten zion eta ha laber, ausardiarik eza, hil ondoko sariaren esperantzagatik hurkoari on egitea eta laguntzea. Ongia desinteresatuki egin behar da, ongiagatik beragatik. Zergatik? Ez dago zergatirik. Gure egitekoa da bizitza hau behar bezala bizitzea, ametsik gabe. Jakind a mundua injustua dela, ankerra; hain da gaiztoa ezen errazago baita sinestea mundu injustu honen kreatzailea, inor izatekotan, deabruren bat izango zela eta ez aingeru onbera bat. Edgar.S. Brightman amerikar filosofoak Russellen erlijioaren filosofiari bu ruzko azterketa bat burutu zuen eta B. Russellek azterketa hori irakurri ondotik, hiru plano hauetan zehaztu zuen erlijioari buruzko bere jarrera: erlijio pertsonala, erlijiozko erakundeak, eta teologia(k). Erakunde erlijiosoei buruz aritzea soziologo eta historialariei dagokie; B. Russellek berak ez zuen batere iritzi positiborik haietaz. Filosofo gisa, teologiak interesatu izan zitzaizkion, eta haiei buruzko iritzia suntsigarria zen. Erlijio pertsonalari zegokionez, honela argitzen du bere postura: What m akes my attitude towards religion complex is that, although I consider some form of personal religion highly desirable (...), I cannot accept the theology of any well known religion, and I incline to think that most churches at most times have done more ha rm than good. Jainkoaz denaz bezainbatean, haren pentsamenduan Edgar. S. Brightmanek interpretatu duen “jainkozko” sentimendua baduela irizten zion, mugagabekoaren egarria, baina inola ere ez kristauek aipatzen duten Jainkoa. Sentimendua edukitzeak ez du f rogatzen sentimenduaren objektuak sentimendutik kanpoko existentziarik duenik. Paradoxikoki, ordea, pasarte berean, sentimenduak justifikazio baliozkotzat jotzen zituen balio gorenentzat: “In the realm of value, I admit the significance of religious experi ence”. Beraz, erlijio lauso bat, bazuen B. Russellek; balio absolutu batzuk ere bai (pertsonaren duintasuna eta); jainkozkotasun edo infinituaren desira ganduzko bat ere bai. Horrenbestez, Jainko pixka bat ere bai?, galdetzen du Joxe Azurmendik. Eta bereha la, berak egindako galderari honako erantzun hau erantsi zion: Azkeneko itaun hau euskaldun gehienei funsgabeko boutadea begitanduko zaie. Haatik, Jainkoaren arazoa ulertzeko, agian funtsezkoena da ulertzea Jainkoa izan, “errealitatean” pixka batetik askor aino izan litekeela, bai pertsonetan eta bai kulturetan, erlijioetan. B. Russellengandik beste zientzialari handi batengana etorriz, A. Einsteinengana, haren erlijioari buruzko bilakaera azterturik, honela amaitzen zuen Azurmendik: Einstenek guri zerbait elementala oharrarazten zigun, Einstein bera baino harago joateko, eta merezi du hori xehatzea: erlijioa ez da berdin erlijioa nahitaez, eta Jainkoa ez da berdin Jainkoa. Hasteko, erlijioa gabe, erlijioak dago; eta Jainkoa gabe, Jainkoak (Jainko ba taren barruan ere). Izan ere, gizon emakumea gabe, dagoena gizon emakumeak dira; kulturak, historiak, tradizioak; geure barruko arima diferenteak. Irakurketan pixka bat aurrerago egiten badugu, lerro estonagarri hauekin egiten dugu topo: Beharbada ateismoa –ateismo bat ez da abiapuntu desegokiena, paleolitoan hasi eta, erlijioaren fenomeno konplexu guztiaren birpentsaketa positibo baterako, enpatikoa, librea, orain artean ateismo "nihilistak" egin izan duen negatibo soilaren ordez: "bera inoiz ez balio sortzaile!", besteren balioen parasito hutsa baizik (Ik. Nietsche, Genealogia, & 25). Azkenean, bada, Sartre eta Russell soiletan ezin zara gelditu –beharbada baita ere, horiek proklamatu duten gizabanako guztiz bere buruaren jaun harro hori, lehenag o Ilustrazioaren ametsen esnatze goyatarrean bezalaxe, berriro XX. mendean zehar fidagarriegia agertu ez delako. Erabat ulertzen ez diezuna da, nola izan litekeen gaur osoki "fede" bakar batekoa, hori kasik hutsa izanda ere. Aukeran Einstein nahiago: egon, erlijioak, Jainkoak dago. Denak "egiazkoak". Baina orduan Jainkoak, erlijioak, ezerlijioak, ateismoak, etengabe bata bestea transfiguratzen ari dira (andre gizon guztiak eta kultura guztiak euren artean bezalaxe). 361or. Horra Joxe Azurmendi meditatzen, g izadiaren pentsamenduaren historia zabalarekin enpatizatzen, aintzat hartzen. Autore zaila eta oso erakargarri eta aberatsa aldi berean. 32. Andorran, katalana hizkuntza ofizial bakar (2021 0908) Jeneralean, 85.000 herritar inguruko mikro estatu hori famatua da bere dendengatik; paradisu fiskala izateagatik, eta Pirinioetako mendien artean kokatua egoteagatik; ez, ordea, 1993ko Konstituzioan ezarri bezala %75 andorratarrek onartua , eskubide politikoak izateko, hots, botoa emateko eta hautagai izate ko, Andorrako naziotasuna izan beharragatik, eta horretarako katalan hizkuntza jakin beharragatik. Kopuru aldetik, ohiz katalanez mintzatzen direnen eta ohiz gaztelaniaz mintzo direnen artean aldea txikia da; halere, eskubide politikoak izateko derrigor ja kin beharreko hizkuntza ofizial bakarra katalana?, hori posible da? Bai, halaxe da ba! Nola lortu dute hori andorratarrek? Ibili naiz Andorrako historiaren zertzelada nagusien bila, eta hizkuntzarena ere; emaitza nik nahi baino apalagoa izan da, batez ere hizkuntzari dagokionez, eta horrenbestez lan hau behin behinekotzat jotzen dut eta hobegarri, jakina! Hein baten Suitzaren Alpeetako bailaren elkartze politikoaren historia oroitarazten du Andorrakoak, kronologikoki ere. Pirinioetako Andorrako bailaren bu ru gisa, 1278an sinatu zuten lehenbiziko Tractat de pareatge Lleidan, Foixeko kondeak eta Urgelleko gotzainak, bi printzeen arteko subiranotasuna ezarririk, eta zazpi mendetako historiaren ondotik, delako burutza politiko bikoitz hori 1993ko Konstituzioak berretsi zuen: Frantziako presidentea eta Urgelleko gotzaina dira estatuburuak egun Andorran, baina orain Konstituzioak andorratarrei aitortzen dizkien eskubideen menpean. Urgelleko gotzaina Espainiako erregeak hautatzen zuen –Aragoiko Bartzelonako kondeak lehenik eta XVI. mendetik aurrera Espainiakoak, eta Foixekoa Frantziako erregearen mendekoa zen XVII. mendeaz geroztik behinik behin; beraz, bi auzo erresuma handien oniritzia lortzen zuten bietako baten menpean ez erortzeko, biekiko izan zitzaketen edo z ituzten mendekotasunak gorabehera. XVIII. mende hasieran, Kataluniaren Gaztelarekiko mendekotasuna ekarri zuen Ondorengotza gerran, neutral jokatu zuen Andorrak. Simeon Guinda Apeztegia –Zaraitzuko Espartzan jaioa; euskalduna izango zen segur aski 1714a n Urgelleko gotzain bilakatu zen, eta borboizale hotsekoa zenez, bazirudien Espainiako erresumarekin bat egin zezakeela, baina ez, Andorraren mendeetako independentziari eutsi zion agindua emanez ezen Frantziako erregearen manuei baino ez obeditzeko. Urgel leko gotzainak elizbarrutiaren interesak eta jabetzak lehenetsi zituen, eta burujabetza atxikitzeko Frantziako erregearengana jo zuen. Bi handiren artean, baina aske edo –bertako jauntxoek aginduko zuten hain segur . XIX. mende amaieran eta XX.aren hasier an krisi sozioekonomiko larria izan zuten Andorrak eta Pirinioetako bailarek eta andorratar askok Bartzelonako metropoli eremura emigratu zuen, eta beste askok Okzitaniako Béziersera. Eta modernizazio prozesua XX. mendeko 30eko hamarkadan hasi edo areagotu zen, Forces Histroelèctriques d´Andorra enpresa eratzearekin (FHASA). Milaka langile ekarri zituen enpresa hark, asko CNTri lotuak, eta horrenbestez, ideia politiko eta sindikal berriak. 1933an Kontseilu Orokorrari sinadura andana bidalirik, gizonen sufra gio unibertsala onartu zen –emakumeena, Suitzan bezalatsu, 1970ean . 1936 1939ko gerran eta II. Mundu gerran ere neutral iraun zuen Andorrak, eta XX. mendearen bigarren erdian populazioa hamarkoiztu zuen, 85.000 biztanlera heldurik (Ikus: Història d´Andor ra en onze claus. Oliver Vergés Pons. 2016). Gorago aipatu dugun enpresa hidroelektriko handi hartara lanera etorritakoetatik gehienak espainiarrak batez ere, eta portugesak ziren. Ez dakit 1993ko Konstituzioa baino lehen Andorrako herritar izateko baldint zak zein ziren, baina garbi dago etorkinen etorrera handia hastean, arriskua ikusi zutela katalan izaera eta burujabetza galtzeko eta agintariek neurriak hartu zituztela andorratarren oniritziarekin, eta 28 urte dituen lege nagusi horrek berretsi egin ditu ela. Nola? Neurri bat izan da naziotasun bikoitza ez onartzearena. Andorratar naziotasuna eskuratzeko, zure aurreko naziotasuna galdu behar duzu, eta horretarako estatu handi(ago)etan kontuan hartzen diren betekizunak hartzen dira kontuan: andorratarrekik o ezkontza, bertan urte askoan bizi izana eta katalanaren ezagutza. Andorratar ez denak urte luzez bertan bizi behar du andorratar bilakatu eta eskubide politikoak lortzeko eta katalana ikasi beharra dauka. Andorran bizi arren andorratar bilakatu beharrik ez duzu, baina andorratar izan gabe eskubide politikorik ez duzu izango. Wikipedian agertzen denez, 2015eko datuen arabera, Andorrako populazioa espainiarra (% 32), portugaldarra ( % 16) eta frantziarra ( % 6) da; eta andorratarrak % 38 dira. Ekonomiari d agokionez, turismoa da %80, eta horregatik eta merkataritza harremanengatik, espainieraren eta frantsesaren erabilera handia da. Ama hizkuntza edo lehen hizkuntzari dagokionez, eta hizkuntza erabilienari dagokionez, hona 2005eko datuak: Ama hizkuntza Ohiko hizkuntza Katalana 38,8% 58,3% Espainiera 35,4% 37,3% Portugesa 15% 3,5% Frantsesa 5,4% 2,2% Besteak 5,5% 0,5% Urte berean, Institut d'Estudis Andorrans egindako inkestaren emaitzen arabera, %80k uste du katalana beharrezkoa dela Andorran integratzeko eta %18k uste du ezetz. Irakaskuntzari dagokionez, ez dute eskubide politikoekin bezala egin: irakaskuntza katalanez eta kito. Hiru sistema daude: andorratarra, espainola eta frantsesa, eta sistema bakoitzean, irakaskuntzako hizkuntza ezberdina da: katalana, espainola eta frantsesa hurrenez hurren. Hona Andorrako Estatistika Sailaren datu batzuk: Hezkuntza sistema 2004 2005 2006 2007 2008 Andorrako sistema 3.328 3.612 3.800 3.911 4.002 Espainiako sistema 3.499 3.541 3.434 3.390 3.326 Frantses sistema 3.650 3.636 3.570 3.549 3.468 Guztira ikasleak 10.470 10.789 10.804 10.850 10.796 Ikusten da gutxigatik Andorrako sistema nagusitzen doala. 2006an, Victor Alexandrek salatzen zuen Andorrari, NBEn aulkia eta bandera dituenez, estatuekin “hi bahaiz n i banauk” jokatzea gustatzen zaiola eta estatu gabeko Katalunia bezalako nazioak gutxiesten dituela, nahiago zuela Espainiako ministroekin negoziatu katalan kontseilariekin baino. 2010etik aurrera katalanismoa asko hazi dela ere irakurria dut. Gorago adier azi bezala, Andorrako historia bereziki linguistikoaren berri zehatzik ez dut; halarik ere, honako ondorio hau atera daitekeelakoan nago: kontzientzia linguistiko jakina duen nazio txiki batek har dezake immigrazioa handia bere hizkuntza eta izaera naziona la galbidean jarri gabe, baldin eta estatua edo burujabetza politikoa badu. Gurea oso bestelako historia da eta ezin estrapolatu, tamalez, baina jakingarria iruditzen zait. Andorra estatu demokratiko bat da, eta bertako naziotasuna populazioaren %38k du, e ta katalana du hizkuntza ofizial bakarra. 33. Espainiako indar faktikoengatik bereziki (2021 0915) Ez da Katalunia independente 2021eko Diada honetan. Hedabideetan entzuten eta irakurtzen ari gara alderdi independentistak zatituta daudela, eta katalan independentistak haserre daudela horregatik –badakigu hala dela , baina katalanak independenteak ez badira 2021eko Diada honetan da 2012tik 2017ra katalanek autodeterminazio erreferendum demokratiko loteslearen alde osatzen jakin zute n tsunami demokratikoa indar faktiko espainolek suntsitu zutelako. Nola? Errepresio antidemokratikoa baliatuz: herritar xumeen aurkako polizia bortizkeria fisikoa –mila lesionatu inguru , agintari politikoen aurkako errepresio juridiko politiko eskerga, C DR eta beste hainbat militante independentistaren aurkakoa halaber –guztira lau mila inguru, Vincent Partalek oroitarazi bezala, errepresaliatuei katalan parlamentuak eskainitako aitortzan bi alderdi politiko espainol nagusien babes eta bultzadarekin; enpresari espainol indartsuenen eta haiek diruz kontrolatzen dituzten hedabideen laguntza alimalearekin; eta hierarkia erlijioso katoliko espainolaren bedeinkapenarekin; erregea ororen buru zela. Gu ere ez gara independenteak Euskal Herri penintsularrean –kontinentalean, frantses jakobinismoagatik, noski , batez ere espainiar indar faktiko armatuen ukazioagatik. Egia da Espainiako indar armatuen aurkako borroka armatuak ez zuela garaile ateratzeko beharrezkoa zuen herri indar aski bildu, eta alderdi abertzal een artean –abertzaleen zakua gurean askotarikoagoa da: independentistak, federalistak, autonomistak , arrakala ezin gaindituzkoa sortu zuela, denboran aurrera eta are handiagoa, espainiar errepresio itzel bidegabeaz gainera, baina gurean ere aterabide demokratikoen aurkari handienak –gogora Ibarretxeren plan moderatu eta uste onekoak izan zuen errefusa eta mespretxu negargarria gorago aipatu ditugun indar faktiko horiexek berak izan dira, eta izaten jarraitzen dute. Noiz lortuko dute katalanek, 2012tik 2017ra, alderdi independentista eta herritar independentisten artean lortu zuten batasuna berrirotzea? Espainiako Gobernuaren eta Generalitatearen arteko elkarrizketa mahaia bertan behera geratzean?, zer paper jokatuko dute ANCk eta Omniumek eta herritar s ubiranista independentistek delako bi gobernuen arteko mahai hori amnistia eta autodeterminazio edukiz bete dadin, edo bestela alderdi independentistak hortik alden daitezen, denbora galtzeko baino balioko ez duelako? Benetako etsai antidemokratikoa zein d en beti garbi edukitzea garrantzitsua izan daiteke, haren amarru eta trikimailuetan ez erortzeko. Horrekin batera, katalanek euren balio eta indarretan uste osoa izatea eta Espainia ez bezalako estatu eta gizarte bat sortzeko konbentzimendua sendotzea. Zer gatik ez dira gai izanen, gauden hamarkada honetan bertan, atzera berriz indar handiagoz bigarren tsunami demokratiko katalan espainiar errepresioz suntsiezina osatzeko? Horretan guztian, katalan hizkuntzan eta katalan herriaren historian bermaturik katal an identitatea sendotzea lagungarri handia izan liteke, ikus entzunezkoak eta batez ere ikus entzunezko espainiarrak gailentzen diren honetan zaila izanagatik. Esan beharrik ez dago, guretzat ere balioko lukeela gorago esandakoak, oraingoz heldugabeago eta urrunago hautematen badugu ere. Gogoratzea komeni da 2005era arte edo, Espainiatik askatzeko bidean, euskaldunak aurreratuago sumatzen gintuztela katalanek. Orain, alderantziz da. Bihar edo etzi? Zaila bai. Ezinezkoa ez! 34. Natural natura l? (2021 1002) Feminismoak bultzaturiko “desnaturalizazioa” kontzeptua hizkuntzaren eta kulturaren esparrura eramanez gero, pentsatu behar omen dugu emakume edo gizon inor jaiotzen ez den bezala, euskaldun ere ez dela inor jaiotzen, euskaldun norbera egit en dela ingurune kultural eta baldintza jakin batzuetan (Itziar Nogeras: “Euskalgintzaren eta feminismoaren arteko elkarlana”, Berria, 2021 0926). Buruan iltzatuta gelditu zait. Nire uste xaloan, natural natural jaio nintzen euskaldun edo jaio ninduten. Nire jaioterrian arruntena zen jaio nintzen garaian euskaldun jaiotzea. Eta natural eskuraturiko izaera euskaldun horri geruza kulturala erantsi nion, kontzienteki egindako hautuaren ondorioz. Bai, baina euskaldun jaio ote nintzen? Lehenbizi, gurasoek, osaba izebek –aitona amonengandik nortasuna jasotzeko aukera handirik ez dut izan, eta senide eta lehengusuek eta transmitituriko eta partekaturiko hizkuntzak eta kulturak egin ninduten euskaldun, eta lau urterekin eskola erdaldunean abiatu ban intzen ere –egia esateko ez nuen traumarik bizi izan erdal eskolan, segur aski gehienok euskaldunak ginelako eta gure artean hala egiten genuelako , gure egoera politiko zapalduak hartaraturik, naturalki euskaldun jarraitu nuen, lagun taldean eta abar. Gu txiren kasua izan dela hori Euskal Herrian?, bai, badakigu, baina, gutxi edo asko, ez al gara naturalki jaio euskaldun eta izaera euskaldun natural horri geure borondate kontzientez erantsi geruza kulturala, erantsi diogunok. Baina, berriro, gatozen lehena go egindako galderara? Euskaldun jaio nintzen ala familia eta gizarte baldintzek egin ninduten euskaldun hasiera baten, eta neuk osatu dut jaiotza “natural” itxurako baina, finean, kulturala den hori? Hizkuntza bezain natural, kontzientzia dudanetik, mutil sentitu izan naiz. Testosteronagatik edo fisiologiagatik edo naturagatik mutil ikusi dut neure burua, eta ingurune hurbilak ere hartara bultzatzen ninduelako mutil jokatzen saiatu naiz. Arrebek baino muskulu gehiago nuela konturatzen nintz en, indar fisiko gehiago, eta hamabi urtez gero, neskek erakartzen ninduten fisikoki, ez mutilek. Badakit beste hainbati ez zaiela hala gertatzen eta nire modukoak bezain errespetagarriak direla. Alabaina, sexu ezaugarri ezberdinak, lehen mailakoak eta big arrenekoak, naturalak dira, baina, esaterako, neskak ikasketa eta lanbide batzuetara bideratzea eta mutilak beste batzuetara, ez, ezta? Sexua ez bezala, generoa eraikuntza psikosoziala baita, labur esanda. Sexu ezaugarri natural ukaezinak badaude, baina generoa eraikuntza da. Oraindik orain irakurri dut berriz Joxe Azurmendiren “Gizaberearen bakeak eta gerrak”. Honela dio hitzaurrean: “Niretzat, gizona, lehen lehenengo, animalia bat da. Hain datu sinplea eta elementala iruditzen zait hori, ezin bait dut kon prenitu, zergatik, holakorik testuinguru politikoan, edo, berdin da, teologikoan eta erlijiosoan ere, ateratzea, inori probokaziorik iruditu behar zaion” (Elkar, 1991, 13.or.). Joxe Azurmendik hitz horiek 1975 urte inguruan idatzi zituen. Orduan, bere bela unaldiko askok uste zuten iraultza posible zela, euskal estatu sozialista posible zela; aski zela gizakiari buruzko teoria bereziki marxista on batekin, eta teoriari zegokion praxia aurrera eramatea. Iritzi orokortu horri kontrapuntua jarri nahi zion zegam arrak: kontuz, gizakia –artean, “gizona” idazten zen beste ezer baino lehen, aberea da, eta iraultza handi perfektuetan sinestea baino hobe da helburu apalagoak ezartzea gizakioi, eta beti inperfektua izango den munduan, askatasuna eta justizia pittin ba t lortzeko bide ez ziurra egiten ahalegintzea. Nik, berriz, aipu hori dakart hona aditzera emateko feminismoak ez duela gizakiaren alderdi naturala ukatzen, baizik eta genero inposizioak. Seguru nago ezen, Euskal Herritik kanpo biziko banintz, neure inguru ne natural kultural propiotik at, laster galduko edo urardotuko nukeela neure izaera euskalduna, bestelakoak gaina hartuko lidakeelarik, eta hori berori dago esaten zirkunstantziek egiten gaituztela geure hautu propioez gainera. Era berean, baldin eta lehe n mailako sexu osagaiak erauziko balizkidate, nire izaera naturala ere aldatuko litzateke, baina generoa ez, eta gainera naturak ez gaitu erabat baldintzatzen; horixe baitugu gizakiok abantaila animaliekiko, baldintzapena erabatekoa ez izatea. Horra nola e lkartu zaizkidan Joxe Azurmendiren aspaldiko idatziak eta oraintsu Itziar Nogerasi irakurritakoak, sexua generoa eta hizkuntza kultura kontzeptuen paralelismo iradokitzaile batez. 35. Basque Culinary Centerrek hamar urte (2021 1005) Gurea n jan edanaren poza eta prestatzeko artea beti izan dira garrantzi handikoak; ez al dugu merezitako fama gastronomiaren arloan munduan barena, eta garbi dago Guggenheim dena arte plastikoentzat dela BCC gastronomiarentzat. Hamar urte bete berri dituenez, g isa da zuzendariei eta elkarrizketak egitea. Hala egin dio oraindik orain Berria egunkariko kazetari Enekoitz Telleria Sarriegik BCCko zuzendari nagusi Joxe Mari Aizegari (2021 0928). Galdera batek eta hari emandako erantzunak bildu du nire arreta: Izene an ez, baina euskara presente dago BCCn? Noski, gure identitatea, euskal identitatea, oso errotuta dago hemen. Komunikazioan, menuetan, afixetan...Nazioarte mailan jokatu nahi dugu, baina bertakoak gara eta bertan gaude, nahiz eta uztarketa hori ez den bet i erraza izaten. Hori da gure erronka. Komunikazioan, menuetan, afixetan, agertzen omen du euskal identitatea. Aurrez adieraziko dut: gure identitatearen parte handiena eta inportanteena, niretzat, euskara da. Irakurle, Internet bilatzailean “Basque Culinary Center” idatzi, eta informazio guzt ia gaztelaniaz aterako zaizu. Klikatu eta webgunera bazoaz, gaztelaniaz agertuko zaizu aurrena. Goian ikusiko duzu beste bi hizkuntza badituzula aukeran: euskara eta ingelesa. Euskarazkoan –irakurleak, nire moduan, pentsatuko du gaztelaniatik itzulitakoa d ela, ez da garbi ikusten ikastaroak zein hizkuntzatan izango diren, euskaraz ageri baitira; alabaina, ingelesezkora bazoaz, informazio orokorra ingelesez aurkituko duzu, baina ikastaroen izenak gaztelaniaz ageri dira. Adierazgarria, ezta? Ikastaroak gazt elaniaz dira, ez euskaraz eta ez ingelesez. Zinez Basque Culinary Center zentro espainiar bat da Gipuzkoan kokatua? Menuetan, euskal identitatea du, ordea! Hau da, Euskal Herrian, Donostia pinpirinean prestatzen direnez gero menu eraberritzaileenak, zentro a kokaturik dagoen lurrak eransten diona kontuan izanik, eta, besteak beste, gure amonen errezetak eta biltzen edo lantzen dituztenez gero, ezin bada ukatu euskal identitatea duenik zentro horrek. Menuen espiritu eta tradizio eta lanketagatik da euskalduna zentroa, ezen ez hizkuntzagatik. Afixetan, karta, eta gainerakoetan euskara ere erabiltzen dute?, zein neurritan? Ez dakit. Dakizuen bezala, Mondragon unibertsitatearen fundazio bat da BCC. Zaila izanagatik, jar gaitezen une batean fundazioaren nondik nor ako nagusiak ezarri zituzten erabakitzaileen larruan, eta demagun nazioarteko txapelketan jokatuko duen erakunde gastronomiko bat sortu behar dugula. Hizkuntzari dagokionez, badakigu hizkuntza ere axola handikoa dela, zeren plater finak egiteko eskuak eta burua erabili beharra egoteaz gain, landutako plater goxoen berri emateko eta eskoletako azalpenak emateko eta hizkuntza behar beharrezkoa baita. Orduan, demagun, erabakitzen dugula %50 euskarari eskainiko diogula, %25 gaztelania eta frantsesari, eta gain erakoa ingelesari. Beno, niri ulergarria egingo zitzaidakeen. Eskola erdiak euskaraz, laurdena gaztelaniaz eta frantsesez, eta beste laurdena ingelesez. Horren arabera egin taldeak; kontratatu irakasleak...hizkuntza aldetik hizkuntza banaketa itxurazkoa ir udituko zitzaidakeen: errealista eta aldi berean Donostian kokaturik egonik, euskarari dagokion lekua egitea edo, baina hala gertatzen al da egun BCCn?, eta hurrengo hamarkadarako ba al dago alde horretatik aldatzeko asmorik? Berriako kazetariak egindako g aldera orokor samarra da: aukera ematen du erantzun zehatz zintzo bat emateko, eta aukera ematen du ihes egiteko ere, eta nire inpresioa da BCCko zuzendari nagusiak ihes egiten diola. Ba al dago BCCn euskaraz ikasten duen talderik?, zenbat taldetan ematen dira eskolak gaztelaniaz?, zenbat ingelesez? Menuetan, afixetan, euskaraz ezer sortzen da?, gaztelaniaz sortutakoa itzuli egiten da? Nire usteak konfirmatuz gero, gure hizkuntzari dagokionez, gauzak ezkutatzearen eta errealitatea mozorrotzearen beste eraku sgarri bat gehiago da BCCko zuzendariaren erantzun hori. “Euskal identitatea? Bai noski“ esan, baina ezer zehatzik argitu ez hizkuntzari dagokionez. Ez al da Basque Culinary Center Donostian kokaturiko zentro gastronomiko bat euskara bazterturik duena, os o erabilera apalera zokoratua? Gezurtatuko ote naute?, euskarari presentzia duina emateko asmorik ba ote dute? 36. Independentziarako bidea “alde bakarrez” hasteko proposamena (2021 1012) Nork proposatu du?, zein alderdi politikok?, Puigdemo nten alderdiak Kataluniarako? Ez ginen batere harrituko; oso ulergarria egingo zitzaigun. Baina ez, ELA euskal sindikatuak proposatu du Euskal Herrian independentziarako bidea alde bakarrez hastea, azaroan egingo duen XV. Kongresurako txostenean (Ikus Berr ian, Ion Orzaiz Paulo Ostolazara ren erreportajea. 2021 1005). Berehala datozkit galderak: 78ko Konstituzioaren aginduz, alderdi politikoei esleituriko arloa eta eginkizuna lehiatu nahi ote die ELA sindikatuak? Alderdi politikoen gabeziak salatu nahi izan ote ditu? Bietarik? Historia hurbilari begira, nire akorduan, Franco hil ondoko urteetan, diskurtso ideologiko politikoak baztertu, delako iraultza nazional eta sozialaren amets urdinak errepikatzeari utzi, eta langileen patrika gizentzearen aldeko diskurtsoa eta praxia burutzen ahalegintzeagatik nabarmendu nahi zuen ELAk. Honela laburbil liteke orduko ELAren goiburua: hemengo langileak soldata eta lan baldintza hobeak behar ditu; eta guk, sindikatu gisa, horretan jarri behar dugu gure ahaleginaren ardatza, eta ez helburu politiko handietan; horretarako daude alderdiak. Denok dakigu hori iragan zela, eta beranduenez, 1997an, Elorrietak autonomi estatutua hilda zegoela aldarrikatzean, ELAren gurari politikoa argiro aditzera eman zue la: gure lan harremanen esparrua Euskal Herria da, eta horrenbestez, euskal errepublika independentearen premia dugu. Handik hona, ETA desegin da, baina autonomi estatutua beti hortxe da, erabat bete gabe, eta horren erabateko betetzeak, Espainiako gobernu arekiko nolabaiteko bitarikotasunaz gainera, EAJren xede nagusi izaten jarraitzen duela; eta hara non agertzen zaigun orain ELA, ez bakarrik baina bereziki Puigdemonten jokabide politikoarekin identifikatzen dugun alde bakarreko independentziarako bidea aldarrikatzen. Autonomi estatutuarekin zer gertatu den jakinik, aldarri horrek ere antzeko patua ez ote duen izango etortzen zait lehenbizi burura; bestalde, atsegina gertatzen zait aldarrikapena. Gurean, ez dugu, tamalez, ANC bezalako erakunde indartsurik, indar abertzaleak euskal errepublika sortzearren batu eta bideari ekin diezaioten bultzada emateko, eta halakorik ezean, 100.000 afiliatu inguru omen dituen sindikatuak hartu nahi luke eragile papera. ELAk alderdi abertzaleei egindako kritika, zorrotza bez ain sinesgarria da. Honelatsu dio: bozetan arrakasta izan arren, indar abertzaleetan aldaketa ideologiko eta programatikoak gertatzen ari dira. Aldaketa handienak “agintean den nazionalismoan” sumatzen ditu ELAk; EAJrentzat autonomismoa da gaurkoz hipotesi politiko bideragarri bakarra, eta autonomismoa eta neoliberalismoa txanpon beraren bi aldeak dira. Ezkerreko indarrei, berriz, nazio eta klase auzian, 2017ko irailean ELAk eta LABek sinatutako Alde bakarreko prozesu subiranista sozial baten alde izeneko a girian zehaztutako eskarietatik urruntzea leporatzen die; zehazki, Uxue Barkosen gobernua osatzeko ituna, Maria Txibiteren gobernuari egonkortasuna emateko akordioa, Eusko Jaurlaritzari aurrekontuak adosteko egindako proposamenak eta Madrilen Pedro Sanchez en aurrekontuei eta Europako Funtsen Errege Dekretuari emandako babesa, besteak beste. Eusko Ikaskuntza ez da Omnium Cultural; “Gure esku dago” ere ez ANC; eta hemengo alderdi abertzaleak ere ez Kataluniako alderdi independentistak, eta horrenbestez, alde batetik, gure egoera soziopolitiko anormalaren erakusgarri da ELAren aldarri hori, eta, bestetik, ELA bera ere horren oso jakitun da, hots, gaur gaurkoz ez dagoela gehiengo instituzional nahikorik estatus politiko berri bat lortzeko, aski indar ez dagoela estatuarekin hausteko, ez eta gure aitortza nazionala iristearren negoziazio politiko bat lortzeko ere, eta hortik aldebakartasuna aldarrikatzea, atxikimendu zabalagoa lortze aldera eta beste eragile batzuen posizioa mugiarazteko. Ildo horretatik, diote, alde bakarreko prozesu subiranista sozial batek klaseko bektorea, euskararena, bektore feminista, ekologista, dekoloniala...bilaka ditzakeela indarrak metatzeko funtsezko bektore. Zer deritzozue? Eszeptiko uzten zaituzte?, bektore horien aktibazioarekin, a ldebakartasunak izan lezake ibilbiderik epe ertainean? Indar abertzaleen batasun eta herritarron aktibaziorako presio moduan balio ote lezake? 37. Komunikazioaren eta transmisioaren garrantzia (2021 1020) Altsasun, 1936an, gehienak errepub likazaleak ziren; egon ziren, baina, falangean sartu zirenak ere. Alberto Barandiaran Amillano kazetari altsasuarrari amaginarrebak beraren anaia zaharrenarena izandako libreta bat eman zion; falangistekin gerra eginik Lemoaitzen hil zuten Luis Fernandez Arregirena zen. Falangista horren gerra kronika da, batetik, berriki Susa argitaletxearekin plazaratutako “Gurea falangista zen” liburua; baina hori baino gehiago ere bada, liburu horren azken kapituluan: aitortza ausart bezain eskergarria. Oso bakan gertat u dira horrelako aitortzak; milatik bederatziehun eta laurogeita hemeretzitan isildu egin baitira. Zer aitortu du, ba? Kazetariaren Pablo Amillano aitona falangista Altsasuko herritarren kontrako epaiketetan deklaratzen aritu zela, eta haren deklarazioak erabakigarri gertatu zirela zigor larriak ezartzeko. Familian orain arte inork ez omen du jakin. Lehengusu zaharrenek esaten omen zuten aitona “Francoren aldekoa” zela, baina besterik ez zietela azaldu etxean. Lehengusuren batek inoiz aipatua omen zuen Fal angeren aldekoa zela aitona, baina “Falangeko inozoena”, ez zuelako inoiz erabili bere posizioa aberasteko edo karguren bat lortzeko. “Ondradua izan zen, muturreraino ondradua”. Beno, bada, ez! Ricardo Urrizola Uhalde ikerlariak “Consejo de guerra: injusti cia militar en Navarra (1936 40)” liburua argitaratu zuen 2017an, eta horretarako Errepublikaren alde aritutako ehunka pertsonaren aurkako gerra kontseiluen dokumentazioa arakatu zuen, milaka orritako dokumentazioa. Zentratu zen lekuko, abokatu, fiskal eta epaileen babesarekin burutu zen errepublikazaleen aurkako errepresioan, eta hortik iritsi da jakitera Barandiaran lekukotasun erabakigarriak eman zituela bere aitonak hogeitaka altsasuarren aurka, eta beste lekukotasun batzuekin batera haiek axola handiko ak izan zirela herrikide errepublikazaleak injustuki zigortuak izateko. Baina gauza bat da jakitera heltzea, eta bestea kontatzea, gorago esan dugun bezala. Eta hori ez da guztia. Zenbateraino zabalduko dira bi liburuok; bata, Ricardo Urrizola Uhalderena, eta bestea Alberto Barandiaran Amillanorena? Ikastetxeetan ez; argitaletxeek lan itzela egiten ez badute, oso zaila da. Batez ere, gazteengana heltzea. Sare sozial, plataforma digital, mugikor, eta tableten aro honetan, ikaragarri zaila da. Eta aldi berean, zein axola handikoa den; are gehiago, gurea bezalako herri baten, burujabe ez izaki. Oraindik orain argitaratu den liburu horrek duela urte mordoxka irakurritako beste bat ekarri dit gogora: Iñaki Irasizabalen “Burua txoriz beterik” (Elkar, 2 004). Alde batera, oso ezberdina da. Alberto Barandiaranen liburuan, gerraren atzeguardian egindako izugarrikeriak eta haien isiltzeak; Irasizabalen liburuan, aldiz, etxe barruko kontuak. Aita eta semearen arteko inkomunikazio arazoak; protagonistaren alab en eta senarren artekoak, hainbat gorabehera tarteko; eta, komunikazio kaskarraren ondoriozko banaketa mingarriak; eta, halere, badute zerbait amankomunean. Zer? Isiltasun eta komunikazio falta, barruko gauzak hurbilenekoei ez transmititzea. “Burua txoriz beterik” liburuko protagonista semearekin bizi den gizon alargun bat da. Senar emazteek hiru ume izan zituzten: bi alaba eta semea. Banatu egin ziren, eta banatu ondotik, istripuz hil zen emaztea. Semearekin bizi da. Bi alabak ezkonduak eta familiatuak di ra, eta era berean, bananduak. Protagonistak ez daki ezer berarekin bizi den semeaz; ez dute komunikaziorik; eta zer da eta, ustekabean, bere buruaz beste egiten du semeak. Hainbeste banaketa eta arrakala nolabait josteko amaiera oso bitxia du nobela labu rrak, baina ez naiz espoilerra izango. Inkomunikazioa du ardatz. Idazlea ez da inkomunikazioaren arrazoietan enplegatzen; bakarrik erakutsi egiten ditu ondorioak. Nobelatik egunerokora etorriz, guraso garenok badakigu zenbat kostatzen den seme alabekin harremanak izatea. Haiek beren munduan bizi ohi dira eta gu geurean; seme alabak errealitate digital birtualean askoz barneratuago eta haien menpekoago; eta belaunaldi ezberdinen arteko harremanak betiere zailak izan badira, arrakala teknologiko digitalarekin ez dira ez errazagoak! Nola hobetu komunikazioa eta transmisioa? Kontua ez da errua eskolari botatzea, edo lagun taldeari. Hezkuntza sistemak dagoen bezala, ez duela aukera handirik uzten, esango dizute, eta arrazoi pixka bat izango dute. Curriculuma ezar tzean, estatuaren aldetik mugatua egoteak ez du lagunduko; hala eta guztiz ere, ikastetxeek ez al dezakete gehiago egin? Familian –jakitun naiz era askotako familia unitateak daudela egun , komunikazioa eta transmisioa zailak badira, ez da errazagoa belau naldien arteko transmisio pertsonal eta politiko kulturala. Izango al dute Ricardo Urrizola Uhalderen “Consejo de guerra: injusticia militar en Navarra (1936 40)” liburuak, eta Alberto Barandiaran Amillanoren “Gurea falangista zen” ek merezi duten zabalkun dea? Gomendatuak dizkizuet. 38. Espainolak izateari utzi dioten katalanak (2021 1029) Josep Costa eivissarra da horietako bat, Kataluniako Parlamentuko lehendakariorde izandakoa. Urriaren 27an atxilotu zuten Kataluniako Auzitegi Nagusiari men ez egiteagatik; hango magistratu Alegret andreak mossoei agindua eman zien Costa auzitegi horretako kalabozora eramateko, eta Costak txiokatu zuen ez zuela auzitegi horren autoritatea onartzen Kataluniako parlamentuaren ezein erabaki epaitzeko. Alegretek Costaren aurkako ikerketa desobedientziagatik abiarazi zuen, hark Kataluniako Parlamentuko lehendaka riorde gisa, 2019ko azaroan, autodeterminazioaren alde eta monarkia gaitzesteko onartutako akordioak tramitatzeagatik. Beste batzuek ere deklaratzera joateko deiak jaso zituzten eta joan ziren, baina bera ez. Desobedientzia kolektiboagoa espero zuen berak, herri desobedientzia. Goiza kalabozoan igaro zuen, eta arratsaldean kalean zen; hogei minutuko deklarazioa egin eta magistratuaren aurka kereila jarrita atera zen, ilegalki atxilotzeagatik. Gertakari errepresibo judizial hori dela eta, Vilaweb eko zuzend ari Vincent Partalek editorial batean idatzi du berriki, gaur egun izan zaitezkeela eivissarra eta gutxiago edo gehiago espainola, baina aldi berean eivissarra eta katalana ez. Zer esan nahi du horrekin? Printzerrian, Katalunian, hautu politiko arrazionala eginda, gaur egun izan zaitezke independentista, nahiz eta sentimentalki edo erreferentzia nagusiei doakienez, hizkuntza eta gainerako, espainola izan. Jakina, independentista asko dago Printzerrian katalana soilik sentitzen dena, eta hautu horrekin konts ekuente, espainol ez izaten ahalegintzen dena, baina halakoak ez bezala, eta Printzerriko katalana ez izanik, Partal bezala valentziar katalana izanez gero, edo Costa bezala balear uhartetar katalana, garbiago gelditzen omen da katalan izatearen eta espain ol izatearen arteko leizea edo bateraezintasuna. Zer pentsa ematen duen gaia da, ezta?, seguru nafar eta iparraldeko batzuek islaturik dakusatela euren burua! Jende gehienari, seguru asko, ez zaio asko axola(ko), ez Katalunian eta ez gurean, identitate esp ainol eta katalan edo euskaldunaren arteko talka; ez da horretaz kontziente(egi), beharbada, eta lasai asko murgiltzen da eskura dituen erreferentzia espainoletan; eta, ondorioz, gero eta asimilatuago dago, nahiz eta, menturaz, oso kontziente ez izan. Lagu nak erdaldunak edo erdaraz dihardutenak; lankideak beste horrenbeste; gustu literarioak edo irakurtzeko ohiturak espainolak; ikus entzunezkoen kontsumoa erabat edo gehienbat espainola –aukera ere askoz zabalagoa ... Begi bistakoa da egungo egoera soziokul turalean askoz errazago dela espainola izatea katalana edo euskalduna izatea baino. Kontua da errenditu nahi ez dugunok zertan egin behar dugun gogor, edo erresistentzia, eta horretan katalanei begira jartzea, ez zait alferrikakoa iruditzen; aitzitik, onur agarria. Han, duela 4 urteko indar erakustaldi nazionalaren ondore suspergarriak ez dira oraindik itzali. Bai, iritzi politikoak bereizi dabiltza alderdi independentisten artean; ERCk nazioarteko komunitateak onartu eta behaturiko autodeterminazio errefere ndum loteslea lortu nahi du, eta horretarako Espainiako gobernuarekin elkarrizketa mahaian dago, eta Junts eta CUP eszeptiko dira elkarrizketa mahai horrekin eta alde bakarreko bidea ikusten dute irtenbide bakar, eta ildo horretan, Errepublikaren Kontseilu rako hautetsiak aukeratzeko bozketa elektronikoa egingo da urriaren azken hiru egunetan; bozketa hori izena eman dutenen artean, zerrenda irekiak dituztela, eta 81 independente eta 40 kargudunen artean hautatu ahal izango dutelarik. Horrek mentalitate alda keta ekarriko du dudarik gabe. Baina iritzi ezberdinak gorabehera, oraindik ez da itzali 2017ko urriaren 1eko erreferendumaren eta hil hartan gertatutakoaren eragina, eta badaude valentziarrak eta baleartarrak gero eta arbuio edo desatxikimendu handiagoa sentitzen dutenak espainol izatearekiko, eta, ez politikoki bakarrik, baizik eta erraietatik, norberaren izaera osoari dagokiola. Hizkuntzara etorrita, funtsezko gaietako bat da katalanentzat; han ere kezkaturik dabiltza hizkuntza katalanaren egoeragatik; Herrialde Katalanetan %32k erabiltzen dute katalana ohiz, eta gainerako gehienek gaztelania. Halaber, kezkatuta daude gazteen katalanaren erabilera jaitsi egin delako. Gu, esan beharrik ez, okerrago gaude, eta badirudi ez gaudela kezkatuago –instituzioak eta alderdi politikoak ez eta, bistan dago katalanek ez gaituztela euskaldunago egingo, baina ona da hara begiratzea –han ez dute borroka armatuaren “hipotekarik”. Terra Lliurek ez zuen inor hil! . Ausardia dute epaile espainole i desobeditzeko, haien autoritaterik ez onartzeko, eta Errepublikaren Kontseilu nazionala hautatzekotan dira: bi hitzetan, politikoki eta linguistikoki beren burua sendotzeko. Behera etorriak gabiltzan honetan, haize freskoa ematen digute eta espainolak i zateari uzteko gonbita ere egiten digute, norberaren izaera osoa inplikaturik, adimena bezala sentimendua. 39. Egunkaria. Gizarte zibilaren arrakasta. Joan Mari Torrealdai Nabea (2021 1126) Adinean aurrera goazenoi, besteak beste, gure haut u kultural eta politikoei errepasoa emateko aukera bikaina eskaintzen digu Torrealdairen liburu postumo honek; gazteago direnei, berriz, historia hurbilaren berri gehiago izateko, eta egungo egoera politiko kulturala hobeki ulertzeko gako batzuk. Frankismo luzean, euskalgintza guztia zen estatu botereetatik independentea Euskal Herri penintsularrean, baina 1978ko Konstituzioaren eta 1979ko autonomi estatutuaren onarpenaren ondoko erakundetze garaian, euskalgintza bitan banatu zen, eta Torrealdai eta Azurmen di eta beste askoren iritzian, erakundetze horrek errespetu gutxi erakutsi zuen frankismo garaiko euskalgintza merezimendu handikoarekiko, eta arrakalak sortu zituen. Eta arrakalak gehiago zabaldu ziren Ajuriaeneko ituna sinatu zutenean 1988ko urtarrilean. Pantxoa eta Peio kantariekin ikasi eta kantatu genuen Telesforo Monzonen lelo “abertzale izan ezkero gaur, gauden denok anai” hura, guztiz higatu zen, eta abertzale/espainolista dikotomiatik demokrata/biolentora igaro ginen. Demokrata izateak ez zuen esan nahi Espainiako estatua onartzea eta autonomiarekin etsitzea –hori orain garbiago dakusagu , baizik eta politikoki errealista izatea eta etiko moralki zintzoa, eta demokrata ez bazinen, HBkoa zinen edo ingurukoa, eta ETAren aldekoa hortxe nonbait; eta, b eraz, onenean, erromantiko txoro bat eta moralki guztiz gaiztoa. Eta erdian egotea ia ezinezko bilakatu zen, ekimen kulturaletan ere. Politikari eta hedabide indartsuenen mantra horrek guztiz mendean ez hartzeko Joan Mari Torrealdairi Joxe Azurmendik irek i zizkion begiak (eta beste askori, neuri barne): euskal gizartea bi frontetan polarizatua dago. Franco ren ondorengo historia errepasatzen bada, niretzat PSOEren, konkretuago Jauregui ren, sekulako exitoa kontsideratu behar da hori (eta azken urteotako da turik inportanteena politikan): Euskadiko gizartean halako eboluzioa eragitea, kontraesan politiko nagusia bizitza publikoan abertzaletasunarena izatetik, orain demokratismoarena izatera. (Abertzaletasuna bera lau alderditan laurkituta dagoela, gainera, eta lau sektak herio suharki elkarri kontrajarrita.) Horrela nazio arazoa praktikan bigarrentiarra da “abertzale”entzat berentzat: indar politikoak polarizatzen, edo elkartzen/kontrajartzen dituena, “demokrazia” da. “Marxista” batzuen kontra lehenago “abertz ale”ok sutsu ahalegindu ginen, nazio arazoa ez zegoela klase borrokaren planteamenduari subordinatzerik. Erakundetxo kultural eta politikoetan, ikastoletan, ETA n bertan, borroka gogorra izan zen. Begira, bada, subordinatuta dago. (b) Ez askatasunagatik. Bakeagatik. Bakea absolutu bihurtu da. (...) (“Abertzalea” deritzon mugimendu baten balio sisteman, egon ote daiteke bakea askatasuna baino lehenago? Zein modutako logikarekin? (55 or.) Kontu horiek aspaldikoak bezala ematen dute, baina k ondenamania ez, egun ere bizirik baitago, politikoki oso etekintsua gertatzen ari baita. Isilik gelditzea, konplize izatea: Nire tesia oso sinplea da: bortxaren kondena esijitzea ez da demokratikoa, eta hori esijitzen ari direnak ez dira demokratak, menta litate inskisitorial fanatizatuak baizik. (Dela amorru politikoagatik, galdatzailearen olde fundamentalistagatik, edo jarrera erlijioso moral legitimo baten zabalkunde faltsuagatik esijentzia publikotara). (...) Euskal independentziaren kontrakotasuna, bor txa erabiliz bada ere (Konst., 8.art.), morala da, demokratikoa da eta konstituzionala da. Alderantziz, Euskal independentzia eta sozialismoaren alde egotea, batez ere bortxaz baldin bada, baina ez orduan bakarrik, ez da razionala (XIX. mendeko erromantizi smoa), ez da morala (herrien arteko solidaritatearen aurka dihoa, etab., edo eskluientea da, etc.), antidemokratikoa da (nazionalismoa eta demokrazia elkartezinak omen dira), eta antikonstituzionala ere bai apika, azken helburuetan behintzat (...) (60 61or r.). Testuinguru politiko hori gabe ezin ulertu “Egunkariak” 1990etik 1994ra izan zituen arazoak Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailarekin lehen hitzarmena adosteko. HBk ez zuen Ajuriaeneko ituna sinatu, eta ezdemokrata bihurtu zuten. Botere autonomikoari u ko egin eta herri mugimenduetatik aritzea erabaki zuen. Eta horregatik “Egunkaria” aurrera atera nahi zutenek ere herri mugimenduen joko zelaian jokatzen zutenez, instituzioei erraza gertatu zitzaien euskalgintza ezker abertzalean “urtu” zela sinetsaraztea , politikak kulturak baino erresonantzia kaxa indartsuagoak dituelako. Baina, benetan, ezker abertzalea erabat engaiatu al zen “Egunkaria” n? Hona Torrealdairen hitzak: Nire uste apalean, erakunde autonomikoei uko eginez [HB], uko egin zioten, halaber, hizkuntza politika bizkorrago eta erabakigarriago bat indarrean jartzeari, esaterako. Esan izan nien gurekin pankartan baino nahiago nituela aginte bulegoan ikusi gurekin batera egitasmoak sustatzen eta elikatzen. Diruz, baina ez diruz bakarrik. I ruditzen zait huts egin digun “konplizitatea” hizkuntza alorrean lortu ahal izango genukeela (59 or.) Liburuaren muin batera etorriz –bestea, dudarik gabe, denok dakiguna da: guardia zibilen txosten lotsagarriak eta haien sinestamendu emaile Del Olmo epail earen jokabidea, torturak, epaiketa eta Egunkariarekin egindako bidegabekeria alimalekoa , hots, Jaurlaritza eta Egunkariaren ordezkarien arteko bilera tirabiratsuetara, oinarrian bi helburu aski kontrajarriak zeudenez: Egunkarikoen nahia botere publiko e ta alderdiekiko independentzia begiratuz diru iturria bermatzekoa; eta, aldiz, Jaurlaritzarena, diru ordainetan Egunkaria kontrolatzekoa, Ajuriaenekoaren gurpilera eramatekoa; gailurra laugarren kapituluan harrapatzen du liburuak, Joseba Arregiren deskargu a Ardanza lehendakariari ardatz duela. Ikusi baduzue Borgen telesail daniarra, berehala esango duzue zeuen artean: horra euskal Borgen, maila ttipian! Liburua amaiturik, Torrealdairekin esan dezakegu Egunkaria gizarte zibilaren arrakasta izan dela, baina astelehenetan ez da ateratzen, eta prentsari dagokionez, oro har, euskaldunok ez daukagu harrotzeko moduko panoramarik, beste hainbat arlotan ez daukagun bezala, baina horren errudun ez da Egunkaria eta liburu hau ere ez. 40. Euskaldunak garelako euskaraz, ala euskaraz ari garelako euskaldun? (2021 12) Vincent Partal katalan valentziarrari ostu diot izenburuko pentsamendu bikain hori. Berak vilawebeko editorial batean dio, gutxi gorabehera, bera katalanez entzun, mintzatu, irakurri eta idazten duen neurria n dela katalana eta komunitate bezala horixe baino ez dutela beste herrietatik berezirik munduari eskaintzeko, katalan bakoitzak bere aldetik munduari eskain diezaiokeenaz gainera, eta horrexegatik esan dezakeela katalan valentziarra dela. Hausnarketa hor i bere barrutik azalera ekarrarazi diona berriki Kataluniako Auzitegi Nagusiak Kataluniako ikastetxeetarako hartu duen erabakia izan da, hots, gogoraraztea eta agintzea irakastorduen %25 gazteleraz ematera derrigortua dagoela Kataluniako Generalitatea, eta halaber kritikatzea oraindainokoan gutxieneko kopuru hori betetzeko neurririk hartu ez izana. Kataluniako Auzitegi Nagusia, EAEkoa edo Nafarroakoa bezala, Espainiako sistema judizialaren parte denez, badakigu Espainiako 78ko Konstituzioa betetzera eta be tearaztera behartua dagoela; horrek ez gaitu batere harritzen; baina gertaera horrek beste galdera bat sorrarazten dit: nork jarri du salaketa auzitegian? Bada, kasu honetan Mariano Rajoyk, Espainiako gobernuburu zenean; hark salatu zuen Generalitateak ez zuela bermatzen gaztelaniaren erabilera komunikazio hizkuntza gisa, eta hortik etorri da epaia. Espainiako gobernua kezkaturik bide dago Katalunian gaztelaniaren ezagutza eta erabilera bermatzen ez direla eta. Katalanak ere kezkaturik daude katalanaren era bilera behera doalako ikastetxeetan batxilergoan, esaterako, irakasleen %47 gazteleraz mintzo omen zaizkie ikasleei ; politikariak baino gehiago Plataforma per la Llengua eta Omnium Cultural bezalako entitateak. Jakina denez, ERCk ikus entzunezkoen lege aren tramitazioan %6ko kuota sartzea lortu du estatuko hizkuntza koofizialentzat –gure ordezkariek ere babestu dute . %6a hasteko zerbait bada; nahikoa inondik ere ez, eta gainera Netflix, HBOMax eta Amazon prime ez omen ditu barne hartuko, egoitza Espain iatik kanpo dutelako; soilik Filmin edo Movistar+ bezalakoak. Horrekin asebeteta gelditzen badira, zer eskerturik ez dugu izango. Gurean, Eusko Jaurlaritza kezkaturik al dago haur eta gazteek euskara oso gutxi erabiltzen dutelako EAEko ikastetxeetan, azken azterlanen arabera? edota NFEkoetan, Nafarroako gobernua? Badakigu erantzuna ezezkoa dela. Espainiako CISek (Ikerketa Soziologikoen Zentroa) hedabide batzuen irakurle eta entzule datuak bildu ditu, eta datu bilketa irizpide bakartzat harturik, Eusko Jaurl aritzak 5.000.000 euro onartu berri ditu honako hedabide hauek pandemiak sortutako galerei aurre egin diezaieten: El Correo k 1.608.716 euro, Diario Vasco k 747.535, Deiak 558.126, SER ek 520.244, Gara k 305.580, eta Berria k 290.427 euro jasoko dituzte. E rdarazkoek jasoko dituzte ia sos guztiak; hemen ez da mendeetako zapalkuntza eta asimilazio linguistikorik egon, eta neoliberalismo linguistiko erabatekoa aplikatu beharra dago. Irakurleen edo entzuleen hizkuntza ohiturak alda daitezkeen aztertzeko azterla nik ez; diskriminazio positiborik ez euskararen alderako. Pandemiak instituzio eta gizarte zibil antolatutik datozen ekimen batzuk galarazi ditu, kasu, Euskaraldia. Borondatean eragitea dute helburu jarduera horiek guztiek. Borondate onenez, borondatean er agitea xede. Gizarte zibil antolatuari ahalegin eta meriturik ukatu gabe, nago instituzioak lasai gelditzeko eta lege aldetik aurrerapausorik ez emateko ere balio dutela, eta, autokonplazentziazko adierazpen harropuztuak egiteko. Ikusiko duzue abenduaren 3 ko adierazpen instituzionaletan: arrazoia emango didazue. Euskararen Nazioarteko Eguna gainean dugun honetan, Vincent Partalekin batera arreta pixka bat jar diezaiogun urregorrizko pentsamendu honi: ez dugu euskaraz entzuten, hitz egiten, irakurtzen edo idazten euskaldunak garelako baizik eta euskaraz aditzen, mintzatzen, leitzen eta izkiriatzen dugulako gara euskaldunak, eta horixe da besteetatik berezirik munduari eskain diezaiokeguna, euskaldun bakoitzak bere aldetik eskain diezaiokeenaz gainera. Denok e re horren arabera jokatuko bagenu, beste kuku batek joko liguke! Euskarari 365 egun eta bisurteetan 366!

2023-12-01

Poesiaren-xendrak-Europan-barna

booktegi.eus FITO RODRIGUEZ Poesiaren xendrak Europan barna AURKIBIDEA Sarrera Erdi aroa Emakumeen kanta Txatillongo Gautier Ventadorngo Bernart Lorrisgo Guillaume eta Fran tziako Roman De La Rose deritzana Portugalgo Denis Gaztelaniazko erromantzea Dante Alighieri Francesco Petrarca Ausiás March Francois Villon Jorge Manrique Milia Lasturkoren eresia Errodrigo Zaratekoaren eresia Martin Bañezen eresia (1464) Arrasateko erreketa (1456) Igorren gerra Bandadrapa Arturo erregearen kondaira Sarrera Literaturak, eta poesiak bereziki, hizkuntza zurruna gainditzen du mintzaira iradokitzaile berriak sortuz. Hauxe da haren ekarpena. Bada, metaforaren miraria: lotura denaren hizkuntza eratzen duen logo komunean deskribapenetik ihes egitea , eta artearen lana kontzeptuaren lanera hurbiltzea, beraz. Horixe dugu literatura eta, zehazkiago, poesiaren kausa. Idazle poetaren ekarpena ez da, horrenbestez, edukirik gabeko arrazoibide logikoa soilik ezta irudikape n moduko irudimenik bakarrik ere. Gogoeta literarioa giza gaitasun guztien (sentsibilitatea, irudimena, ulermena eta arrazoia) inplikazioa benetakoa da hizkuntza egintza batean laburbildurik, eta norberaren objektibotasunaren bila aritzea da literatura egi ntza horren zeregina. Ekintza hori, bada, poesia idatzia bera baino ez da, non hizkuntzak bere burua aurkitzen baitu eta, non giza gaitasunek indarra eta berrikuntza ematen dioten esparru edo irakasgai gisa. Samuel Beckettek idatzitako Proust testuan, esat erako, bere nitasunaz aritzeko bidea erakutsi zuen eta, halaber, literaturaren bidezko ikerketa ere zertan datzan erakutsi zigun, zeren idazketa, horretarako bidea besterik ez da. Hori dela eta, 1938an kaleratutako Murphy eleberrian Spinozaren itzala nabar mena da baita ezagutzarako adierazpen umoretsuaren aldarria ere. Beckettek Murphy ingelesez idatzi zuen baina Proust , eta gainerako testuak, frantsesez. Goethek literatura unibertsalaren kontzeptua sortu zuen ( Weltliteratur )... Alemaniar poeta handiena, i kuspegi aski frantses batetik abiatu zen, nahiz eta eskatzen zuen literatura iraultza Frantziako Iraultzak baino dezente lehenago proposatu. Herderengandik ikasi zuen ez zegoela eredu unibertsalik, herri bakoitzak bere hizkuntza duela; idazleak esperientzi a eta bizipenak bere herri kulturari egokitzen dizkiola. Goethek adierazpenaren naturaltasuna bilatzen zuen, bere gogoetara egokitua, filologiaren gainetik nahiz eta anakronismoetan erori … Hizkuntzaren eta nortasun kulturalaren arteko erlazioari buruzko di skurtsoa hasi zuen biak batera doazelako bizitzan. Alde batetik hizkuntzak norberaren barne bizitza adierazten du, eta Goetheren proiektua literatura izan arren, berean literatura nazionala eta literatura unibertsala ez dira bateraezinak. Izan ere, literat ura unibertsala ez da literatura proiektu berezi eta espezifikoetatik sortzen dena baino ezer gehiagorik. Saramagok “idazlea literatura nazionala sortzen duela eta, itzultzaileak, berriz, literatura unibertsala egiten duela” zioen. Ez nago ados. Ikus dezag un Aharon Appelfeldek horri buruz dioena: "Hebreera zailtasunez ikasi nuen. Hizkuntza zaila, zurruna eta aszetikoa da. Isiltasunean oinarritzen da, jakintza babesten duen harresitzat hartzen baitu isilunea. Hebreeraz pentsatzen, hitzak ekonomizatzen, erabi litako adjektiboak neurtzen … irakatsi zidan hizkuntza horrek, ikasi izango ez banuen ez nuelako nire literatura bidea aurkituko". Izan ere, literaturak hizkuntza bat aukeratzea dakar, berez. Horixe egin zuten Kafkak, Pessoak, Beckettek edo Goethek. Kunder ak, Cioranek edo Kallifatidesek… Esan daiteke, ordea, hainbeste hizkuntzen artean, europar literatura edo Europako poesiaren bat ba ote dagoen? Baietz uste dut, izan ere, hizkuntza bakoitzetik metaforaren miraria gauzatzen denean, lotura denaren hizkuntza bakoitzean eratzen delarik, logo komun europarra baitago egon, partekatutako kultura komuna, alegia, literatura garatzeko erabili den hizkuntza ezberdin bakoitzaren arabera adierazia eta, halaber, norberaren hizkuntzaren arabera ulerturik. Hemen duzue, bad a, horretaz guztiaz jabetzeko aukera … Erdi Aroa Erdi Aroa n aukera gutxi eman zitzaion poesia itzultzeari, baina oso hedatua izan zen hizkuntza batetik bestera istorioak zabaltzea eta, halaber, birsortzea ere. Kasu askotan, jatorrizko bertsioa rekin nahikoa zen. Gesta ka ntu batean, abeslari probentzalen bertsoen edo monologo juglareskoen erritmoa (batez ere dantzara bideratutako piezez baina ez hitzez hitz errepikatze agatik), jatorrizko letra bezain garrantzitsuak edo garrantzitsuagoak z iren erabilitako doinuan, musika n, exekuzioaren kalitatea n eta mimika n. Horra hor, esaterako, rockaren zale gehienek italiera eta ingelesa ez dutela ulertzen ziurtatzen duen hastapena . Baina horrela gertatzen ez zenean, Erdi Aroak egokitzapenera jotzen zue n, hots, ez itzulpenera. Karlomagnoren eta Roldanen keinuek Norvegiatik Siziliara eta Galesetik Euskal Herrira jo zuten . Balada asko kontinenteko hizkuntza guztietan eta Atlantikoko uharteetan izan ziren entzunak, egokituta noski . Trobadoreen lir ikak ez zu en ia itzulpenik izan baina , horien beharrik gabe , Europako poesiaren zatirik sendoena eman zu en. Ahozkotasunak Erdi Aroko poesian agindu ohi du: abestua, dantzatua, irudikatua baita irakurria ere, irakurketa beti ozenki egiten zelako, ondo ahoskatuz. Ahozko izaera indartsua duen testu bat irakurketa hutsa baino praktika aktiboagoa da, irakurlea transmisorea baino gehiago egile kide bilakat zen baita. Ikuspegi honek, garai hartan idazlan beraren kopiek agertu ohi zituzten desberdintasun ugariak azaltzeaz gain, Erdi Aroko poesiaren ezaugarri orokorrenetako bat ere bada, ezinbestean, erabilera balioa izateak, bizitza ez artistikoaren ordena bat ean bete tzen duen funtzioa nagusitzen baita . Herri xeheko kantariak, juglareak, emakumeak eta apaizak bat badatoz poesia bere baitan ez dela helburua baizik eta giza praktika hutsa, beste helburu batzuen zerbitzura dagoen bitartekoa eta, maiz, izugarrizko errealismoarekin markatzen dute testuak, tokian tokiko egokitzapenak emandako gertutasunez poesiaren unerik onenak lortuz. Emakumeen kanta XI. mendeko kanta hau izan daiteke gure poesiaren aintzindaria. Europar hizkuntzetan 800. urtean dok umentatu diren poesiak, “Wulf eta Eadwacer” izeneko hau kasu, anonimoak izan arren, emakumezkoek eginda direla ez dago dudarik. Hauetan leloa errepikatzen da ( Nola artatu behar dituzte bidetik badatozen gerlariak?) eta hitzek balizko doinuekin daukaten lo tura azalarazten zaigu. Hala gaiaz nola haiek garatzeko moduek emakumezkoek sortutako poesiaren berri ematen digute. Gure egungo literatura oinarritzat har daitezkeenak, bada. Elizaren arrastorik ez eta kultismo greko latinoen landa, mota honetako ekarpen lirikoek Europako herri poesiaren abiapun tutzat har dezakegu. Guduan sartzea bezala izango da nire herriarentzat: Nola artatu behar dituzte bidetik badatozen gerlariak? Gureak, zer nolako zorte desberdinak! Bera Wulf uhartean dago ni beste batean nagoen bitartean. Gotor sendoa da, putzuz inguratua. Uharte horretako gizonak gerlari basatiak dira. Nola artatu behar dituzte bidetik badatozen gerlariak? Gureak, zer nolako zorte desberdinak! Urrutitik nire Wulfekoa doa alderraia eta ni haren zain nago ia . Txatillongo Gautier Frantzia (Lille, 1135 Reims, 1180) Agian inork ez ditu Gautierrek baino hobeto azalduko Erdi Aroko poesia latindarraren aniztasuna eta lorpenak. Ikasle izan zen Parisen eta Reimsen, eta oso literatura prestakuntza ona lor tu zuen. Ingalaterrako Enrike II.aren zerbitzurako egon zen lanean. Txatillonen irakatsi zuen, legeak ikasi egin zi tuen Bolonian, Erroman paseatu Reimsera itzuli arte non amaitu zituen bere egunak bertako Guillermo artzapezpi kuaren babespean. Berari eskaini zion bere lan gorena, Alexandreida izenekoa (1176 inguruan amaitua), non buruzagi ma zedoniarraren lorpen ak eredu gisa proposatzen baitira fedearen alde mundu guztia menderatu beharko lukeen Frantziako errege batentzat. Aipa tu Alexandreida ren milaka bertso garbien ondoan, Gautieren lirika hutsala dirudi, eta ez da horrela. Gautier maitasun poeta fina izan zen, bere garaian modan zeuden formak eta gaiak dotoreziaz eta erraztasunez erabiltzeko gai. Baina, bestalde, borroka poes ian ez du aurkaririk ezagutzen. Jakintsu handia izanik erreferentzia klasikoekin amaitzen du ahapaldi bakoitza. Irudimen eta adimen handia izan zuen, erritmoaren eta hizkuntzaren zentzu sakonaz gain, Gautierrek e dertasun eta eraginkortasunez jokatu zuen. Batzuetan, idazteko biderik lauena hartu ohi du, trabarik gabeko salaketarena, askatasun handiz; beste batzuetan, berriz, figurazio alegorikoetara jotzen du, hitz erditan, lehenik ilunak, gero Gautier ek berak argituta, ez bai titu salatutakoen izeni k isiltzen eta xehetasun gogorrak ere ez baititu barkatzen. Poesia mota hon ek badu zerbait gure bertsolariek egin duten herri salaketatik eta gure poesia kultuaren erreferentzia erudito etatik. Udaberriko urtaro ra itzultzen du belard iak lorez apa induz lurraren zolak irribarre egiten du gure nahietara : olgeta guretzako maitasuna bait a, gosetea asetzeko jana. Bi gauza kontrajarriek beren ondorioen botere uztak gehituz nahasten d ituzte. Naturak ditu asetzen bere zorrak eta bat ere etortzen ez direnez haurdun dira geratzen behar ez direnak . Alai daitezen, beraz, Kupidok lagundutako guztiak. Neroni, aspaldiko gaitzetik oso makal atera nintzena, errua, ezkongabe maltzur bat ena maitasunagatik nire bizitza err e zuena . Alaba bat eman zidan egunari deitu behar izan nio n zoritxarra hari Natura k utzi tako zorragatik . Halako batean, aita bihurtu ninduen. Hala ere, umetxoa hazten da hemen, aitaren etorkizuneko makulua lehen, zahartzaro kexatsuan herren , nire ikusmena gutxitu behin eta bakardadez ibili azkenen , gizon bat en laguntza ren baina handiagoa izanen zen alabatxoa hura emanen . Ventadorngo Bernart Okzitania (1147 1170) Ventadorn en lana ( haren jator ri xumea besterik ezjakin arren, bai ta Akitaniako Leonorri poema bat eskaini ziola ere ) Erdi Aroan ohikoa zen ideia bati buruzkoa da, zeina praktikatu baino maizago aldarrikat u egiten zen: poesiaren perfekzioa maitasunaren perfekzioaren eta ag ertzen den egiaren araberakoa dela, alegia . Bere gar aiko bes te trobadore batzuek, Bornelhgo Giraut bezala , adibidez, bere n artea formalki lantzean oinarritzen z uten ikuspegi erretorikoan. Bernart ek, aldiz, estiloaren argitasunean oinarritutako kantua lantzen du, sentimenduaren adierazpenean oinarritua. Hain zuzen, trobadore gehienen ohiko topiko eta prozedurek beti aurkitzen dute formulazio fresko bat, hain itxura naturalekoa, non Ventadornek azaldu nahi duen haragietan bizitako esperientzia sentsazioa lortzen baitute: hura haren benetako errealitate biograf iko izan ala ez, ahultasunak agertarazteak eta ahoskeraren erraztasunak, egiazkotasun efektua sortzeaz gain, bere baitan hartzen duen zintzotasun guztia sortzen baitute. Okzitaniar poesia europar poesia modernoaren oinarria da, herri erritmoak eta tokian tokiko hizkuntzaren garapena bateratzen ditu. Denbora joan eta etorri denean , egun, hilabete eta urtetan, eta nik, ai, ez dakit zer esan: beti ez da berdina nire aldartea n. Beti da ber dina, beti berdin, berez, nahi dudana ez baitut maite eta ez dudana nahi dut maite . Berak ez du barrea galtzen, eta niri dolua eta samina etortzen , dadoen erdiak dituen partida batera noa iruditzen zaidalako maitasun galdua bitan b anaturik bakerik aurkitzen ez du ena. Ondo madarikatu nuen, arrazoiez, neure burua , jaiotzeke dagoen ezeren truk zerbitzatu zuena eta berak indarrez ematen ez badu pena , eromen bikoiztua izango dut azkena («eman iezaiozu zoroari: ikasiko du lema »). Ez dut kantiga gehiago abestuko , ezta Eblonek abestiak irakatsiko nire errimek ez didate balioko , ez eta nire kopla k kantatzeko , ez bait ira nireak ezertarako ez baitute ezer esango ez eta ezer probestuko , ez dut ikusten gehiago zer izatera joan go. Itxuraren gozamena eta bihotz ditut larriturik . Nork ikusi du inoiz bekatu aurretik penitentziarik? Zenbat eta gehiago eskatu, orduan eta neke gehiago rik: laster ez badu konponbiderik , ihes egin behar ko dut ezinbesterik . Baina ona da bere erabateko askatasunak menpera nazala, ezen maltzurra bada ere, aurrera egin beharko duela; hara iristeko hori baita Biblian irakurtzen dela egun batek beste ehunen balio du ela. Lorrisgo Guillaume eta Frantziako Roman De La Rose deritzana (1230 inguruan) Beta nahiz olgetaren laguntzaz , poet ak gorteko maitalearen bizioen horma zeharkatzen du (Gorrotoa , Gezurra eta abar ...), eta maitas unaren lorategi zoragarrian Plaz era, Gozo tasuna , Sotiltasuna eta beste bertute batzuk aurkitzen ditu. Narziso loreen iturrian, lorategi osoa islatzen den tokian, arrosa bat eta arrosa z janzten dena bereizten ditu; Amodioak geziekin zauritzen du, amore ematera behartzen du , eta bere legeak ematen dizkio poetari . Xalotasunari esker, Errukia eta Lotsaren baita Jeloskortasunaren aurka arrosaren hosto eta musu bat lortu ditu poetak. Ondorioz, Jeloskorregiaren gazteluan itxiko dute, etsipenerako zaintzapean. Horixe da poetak Roman de la Roseren lau mila bertsoetan kont atzen digun ametsa. Ovidioaren tradizio zko elementuekin batera , eta Sotiltasunaren maitasunari dagozkion egoereki n batera, narrazio forma hartuko dute irakurleak Errenazimentura arte liluratu zituzten irudi alegorikoak, pertsonaiak, paisaiak eta grinak pro tagonista dituen Roman de la Rose delakoaren poema luze a. Kaleratu zenean ez zen egilea ezagutzen , eta mende erdi geroago argitu zuen Jean de Meun poeta ezagunak Lorrisgo Guillaume izan zela idazlea. Lorrisen ideiak naturalismo gordinarekin kontrajarri z iren, eta Jean de Meun en estilizazioak bidea utzi zien diskisizio kosmologiko ei, filosofia ri eta mor alari. Olerki honek hainbat bertsio ditu, eta Errenazimentuaren ondorengo narratiba modernoaren ernamuina aurki dezakegu bertan . Gure literaturan antzeko adibide bat Juan Perez de Lazarraga ren lana izan liteke. Ispiluan, eta hain beste mila gauzaren artean , arrosaz beteriko astoarrosa bat ikusi nuen pakean , leku ezkutuan zegoena, beste landareen inguruan. Eta sortu zitzaidan hain desira handia, ezen, Paviaren edo Parisen truke hartuko nuke hemen , ez bailidate galaraziko leku horretara joaten . Haserre horrek nitaz jabetu zen bertan , beste ba tzuek ezagutu zuten haserrean , eta har tara jarraitu zuten nire urratsetan . Sinetsi egin behar didazue, hurbil nengoenean , arrosen usainaren sakonenean , barruan sartu zela usai gozoa nirengan , eta konorte a galdu nuela uste nuen . Zigor baten beldurrik ez banu edukiko arrosa bat nukeen gutxienez hartuko, eta horrela ez nuen inoiz ahaztuko. Beldurra izan nuen horrela jokatzeko , eta lorategi haren jabe bihurtzeko . Portugalgo Denis (Lisboa, 1261 Santarém, 1325) Alfontso Jakitunaren biloba, On Denisek Erdi Aroko poesiaren tradizio berezienetako bati segida eman zion: lirika galiziar portugesa deritzana ri, Penintsula iberiar osoko trobadoreek eta, batez ere, galegoak, astureak eta le ondarrek landutako eredua. Haren inguruan lehen lerroko errimatzaile askok bat egin bazuten ere, hark sortutako ekoizpena bera, ia ehun eta piko olerki luze dituena, beste edozeinena baino zabalagoa da eta berak oinarritutako eskolar en bertute onenak bil tzen ditu. Hark sortutako maitemindutako morroiaren abestiak, erabilitako teknika paralelistikoaren arabera dantzaren irudi errepikariekin zorretan dago eta bertso jostalariei aukera berezia ematen die. Horretan, bada, Denisen fintasuna orduko poesiaren gail urra izaten da, batzuetan irudien garbitasunagatik eta beste batzuetan “haragikeria” lantzeko moduagatik. Gizonezkoen maitasun kantuetan, galizierazko bere aurrekoen kontzeptismo obsesiboari aurre egiten dio, poeta proventzalek erakutsitakoaz baliatuz, hai etan tokian tokiko herri oihartzun batzuk atzeman daitezke zehaztapen erakargarriak eskaintzeko . Santillanako markesa zenak ere aintzat hartzen zituen bere asmakizun sotilak baita hitz barregarri eta gozoak ere. Ene loreak, ai pinu berdeko loreak, Ba al dituzue nire lagunaz berriak? Ba al d ituzue nire lagunaz berriak? Ai Jainkoa, eta non dago bera? Ene loreak, adar berdeko loreak, Ba al d ituzue nire lagunaz berriak? Ai Jainkoa, eta non dago bera? Baldin baduzue n ire lagunaren berririk, Biok hitzartutakoaz ez zuen esan egiarik, Ai Jainkoa, eta non dago bera ? Baldin baduzue nire lagunaren berririk, Hitza em an zidan eta al zen gezurrik ? Ai, eta non dago bera ? Zuen lagunaz didazu e galdetzen , Eta ni seguru nago da goela bizitzen . Ai Jainkoa, eta non dago bera ? Nire maiteaz didazu e galdetzen, eta nik bizirik dagoela dizuet ziurtatzen. Ai Jainkoa, eta non dago bera ? Eta nik osasuntsu dagoela dizu et ziurtatzen eta zu ekin egongo dela lehen bait lehen Ai Jainkoa, eta non dago bera? eta nik ondo esaten dizuet dagoela bizirik eta zu ekin egongo dela lehen bait lehen Ai Jainkoa, eta non dago bera ? Gaztelaniazko erromantzea (XII eta XIII. mendea) Espainiar erromantzea Europa osoan errotutako poesia modalitate baten bertsiorik besterik ez da eta, beraz, beste hainbat kulturatan agertzen diren antzeko gaiei heltzen die balada edo kanta narratibo formatan. Gaztelaniaren lehen garaietan, forma desberdinak egon behar izan ziren epika eta lirikaren artean, baina, XIV. mendetik ezagutzen ditugun ak maitasun istorioak eta zor lizunak egoten dira gesta kantatan. Herri estimazio berezia zuten kant uen zati batzuk zaleen oroimenean grabatu ziren, eta bakan batzuk kantatu ziren orduko ikuskizunetan. Horrela kantatutako zatiekiko gustua hain izan zen handia, ezen, haien irudiak balada gehienetan birmodelatu baitziren. Horrenbestez, Erromantze zaharrek (hau da, 1550 baino lehen agokoak) epopeien estilo ezaugarri asko mantentzen dituzte, zeren eta haietan oinarr itzen baitziren eta, bestela, asmakizun berriko narrazi oak ere badaude, gertaera historikoen poetika adierazpen ohiturak agertarazten dituztenak modu deskribatzailean. Zenbait sekuentzia indartzen dituzte patetismo eta inpresionismo bereziekin, zatikakoa e ta eszena bakartuak bultzatzen dituzte, eta egoerei kutsu lirikoa ematen diete. Sendotasun handiagoarekin edo txikiagoarekin, gaztel ar hizkuntza komunitate guztien ahozko tradizioan irauten du munduan zehar eta, gaur egun arte bederen, gaztelaniaren poeta handiek ere landu ohi dute erromantzea . Gaztelan Gaizki maite naute Nire zain egon behar zutena k Santx a andrearen seme alabak Mehatx u gaiztoa egin didate Gona moztuko d idate lakoan Uzteko ni lotsagarri, Belatzen gizengarri Ene usoak jango dituelakoan Ene neskameak bortxatuko Ezkondu gabeak ez ezkontzeko Sukaldari bat hil didate Errukirik gabe hil ere Oso modu lotsagabe , Horra ni dohakabe . On Rodrigok hitz egin zuen esan zuena entzuteko zen : Sales etako infant eez Mendekatuko zaitut erraz Hortako sarea daukat prest ondo zainduko zaituztet egin go diedana egin ondoren kontatu beharko dute hemen . Dante Alighieri Italia (Florentzia. 1265 Ravena. 1321) Inongo Erdi Aroko beste literatura lana k lortu izan du herri desberdinen gogoetan Komedia deitutakoak baino gehiago irauterik. Biziraupen horren arrazoia ez dago haren doktrina filosofikoan edo poema kolosal horren diseinuan hura osatzen duten atalen dramatismoan baizik eta hizkuntza erregistro en ugaritasunean baita idazle ak erkaketarako eta formulazio inpresionistentzat duen jenialtasunean ere. Noblezia txikiaren guelfoen alderdikoa, ezkondua eta seme alabak zituena, Dantek aktiboki hartu zuen parte kanpaina militarretan eta bere jaioterriko administrazioan . 1302an erbesteratuta, Enrike VII.a iritsi zenean (1310), inperio unibertsal baten itxaropenak bertan behera utzi zituen, garaiko auziak amaiaraztearekin ahaztu , eta hainbat gortetan funtzio diplomatikoak bete zituen. Vita nova izeneko olerki an forma eta zentzua eman nahi izan zien prosazko pasarteekin lotutako poema labur batzuei. Beatrizekiko maitasun prozesua kontatzen du hartan, bederatzi urterekin ikusi zuenetik hil zen arte bere amodioa izan zena nahiz eta donna jentile baten bidez bizit zan kontsolatzea lortu . Rime izenez b atzen diren hirurogeita hamar olerki solteak, era berean, adierazpen gai eta ikerketa prozeduren beste hainbeste saiakera izan ziren bai ta, azkenean, Commedia antolatzeko baliagarriak izan ere . Nire gogoet ek Amodiori buruz hitz egiten dute; eta elkarren artean hain duten handia barietate, batek bere nagusitasuna deseatzera naramate , eta beste ba tek bere balioaz kateatzen naute. Baten bat , fidakor ra, gozo gordetzen da kausan , beste batek , berriz, negar egiten dit askotan eta errukia eskatzen dute nire bihotzean beldurra izaten duten bakoitzean . Beraz, zein ikasgairi buruz ez dakit nik eta ez dakit hitz egin ere nahi dudanik . Denek nahi badut bateratzea Hobeto gure etsaiari deitzea , Eta erruki andreak ni defenda tzea. Francesco Petrarca Italia (Arezzo, 1304 Arká, 1374) Petrarcaren ondorengo Europako lirikaren zati handi bat hura gogora ekartzeko eta, halaber, berau baztertzeko ahalegina izan da batzuetan. Florentziako familia erbestean zegoela, Petrarca Colonna familiaren alboan bizi izan zen lehenik, bai eta Avi gnongo aita santuaren giroan ere. Hantxe Klasikoen azterketan eta erromatar ilustratuen latinezko produkzio ikerketan ere lanean aritu zen. Helduta sunarekin batera, Italian lekua bilatu zuen Visconti eta beste handiki batzuen babespean, eta filosofia moralera bideratu zuen bere egitekoa, Senideak eta Zahartuak izeneko bi karta bilduma handitan argitaratua. Humanismoaren aita, Antzinateko ereduen arab era eraikitako zibilizazio berri batez amesten zuen, gaur egun, ordea, Canzoniere edo, zehazkiago, Rerum oularium fragmenta izeneko poeta italiarren bildumaren bidez gogoratzen da (hirurehun eta hirurogeita sei olerki, gehienak sonetoak, hogeita bederatzi abesti, bederatzi sei puntuko eta hainbat balada eta madrigal deritzanak). Liburu bateratu gisa sortua baina narrazio antolamendu zorrotzik gabe, Canzonierea k autorearen ibilbide espirituala aurkezten du, Laura izendatzen duen dama batek bere maitasunaren fase eta alderdi guztietan —bizirik eta hilik —. Triumphietan, ibilbide bera giza izaeraren esparru or okorrean proiektatu nahi izan zuen. Lirika petrarkarra Proventzako trobadoreak eta dolce stil nono deritzenak —Guinizzelliti rengand ik Danter engana — nobletu egiten ditu, iradokizun klasikoen ekarpen garrantzitsu batekin betiere . Petrarcaren estiloak, dotorezia artifizial samarrekoa eta musikazaleltasun jakintsua duena, uko egiten die lexiko eta gramatika arau ohiko ei baina erreferentzia puntualak ekiditen ditu eldarnio lausoaren alde eta, aldiz, atsegin bihurtzen du hizkuntza eta erretorika elementu gutxi batzuen erabilera. Ur argi eta gozoak, non beso eta hanka ederrak emakumeak bakarrik d ituena k benetan dotoreak diren adar rak, non (gogora dakarkidan hatsak ) bere euskarri ederrak nahi dut izan euskarriak loreak eta belarra k soineko barregarriak estaltzen ez zituen bularr ak aire sakratu lasaia k, non Maitasunaren begi ak izan ziren niretzat zauriak : entzun nire hitz mingarriak. Nire patua izan behar badu eta hortik zeruak zaindu maitea nire begiak ilundu gorputzak aurkituko du zugan grazia eta ukendu eta bere etxera itzuli a arindu . Heriotza ez da hain gogorra izango hala badut itxarongo espiritu tristeak ezingo inoiz ihes egin go ezta bilatu portu lasaiago edo hobi hobeagoan akabo zure haragitik gertu baino. Ausiás March (Valentzia, 1400 1459) Alfontso Handiaren menpean Mediterraneoan borroka militarretan aritu ondoren, Marchen bizitzaz dakiguna familiako auziei eta jaun feudal txiki baten jarduerei buruzkoa besterik ez da. Bai orduko poesia menderatzen zuen Proventzako herentzia berantiarraren aurrean, baita orduko Europako beste idazleekiko erkaturik ere, Marchen lan literarioa originaltasun harrigarrizkoa da, maitasunaren, bi zitzaren eta heriotzaren ikuskera bati lotua betiere (harentzat oso elkartuta dauden nozioak), sailkapen akademikoei ihes egiten die. Bere produkzio poetikoaren muin obsesiboa zituen aldarte egoera kontraesankorrak aztertzea izan zen eta, alde horretatik, ezin da eskola ikasgaien bidez harengan iritsi berau irakurri gabe. Berak maitatzen duen bitartean (eta idazten duen bitartean, bi ekimen bereiztezinak baitira berarentzat), gogoeta egiten du gertatzen zaionari buruz: desioa eta grina eta haien ondorioak, espirituaren parte hartzea, ondorio moralak, maitasun ideala ez lortzean sortutako atsekabea … Askotan, Erdi Aroko literaturan hain agerikoak diren konparazio trinkoen bidez lantzen dira gai horiek, eta, beste batzuetan, abstrakzioraino heltzen dira. March, batez ere, minaren poeta da. Sentimendu hori adimenez ikertzen du, eta ez du adierazpen hutsalik egin behar, ez formazko lanketa konplexu baten bidez, ez eta bere aurreko hurbilekoen ohiko probentzalean ere, baizik eta katalanaren osagarri den aldaera val entziarrean, bizitza errealeko hizkuntzaz haren poemek kontatzen dutena bere egia izaten da. Ametsetan gozatzen den koroak izaten ditu plazer zoroak, horrela nago ni, iragana hor dagoelako eta nire buruan ez dago lekurik ezertarako, jakinik mina dagoela zelatan eta ni haren haien eskuetan. Ez dut etorkizun onik espero; niretzat ezer ez da hobeago. Iragana neurriz kanpo dut maite, ezer ez maitatzea dut xede, hura joaten egiten denean. horrekin nagoelako ezabatzean . Francois Villon (Paris, 1431tik 1463ra) Adituek bere ustezko bizitza zalantzan jartzera gonbidatzen dute. Ikerlari moderno batek baino gehiagok ez du onartzen Francois Vil lon hezur haragizko gizona zenik ezagutzen diren hainbat idazlanen egilea izateaz gai n, eta literatura pertsonaia bat besterik ez dela diote , izen gaizto baten benetako irudian oinarritua. Hala ere, aski fidagarriak dira Francois de Montcorvier, autrement dit Villon Sorbonan bere unibertsitate titulua lortu zuen klerigo baten semea izan ze la dioten datuak. Ildo horretatik, badirudi bohemiarekin eta Parisko delinkuentziarekin zituen harremanek justiziaren eskura eraman zutela eta bi aldiz heriotza zigorra ezarri ziotela. Bigarren aldian, Parisetik erbesteratu , eta hamar urteko zigorraz trukatu ondoren, desagertu egin zen. Bere idatzietan ironiaren eta errealismoaren batura erakusten du, bere maisulanean, Testamentua (1461), gailentzen dena. Kutsu ziniko franko tonuak, h izkuntzaren zehaztasunak, aipu erudit oak eta literatura oihartzun ospetsuak oso kategoria handiko gaietan aplikatzeak fisonomia nahastezina ematen diote Villonen poesiari. TESTAMENTUA Sentitzen dut nire gaztaroko denbora (inoiz baino gehiago joan bai nintzen dibertsiora baita geroago iritsita hel duarora ), eta ez zihoan denbora joan hori gogora . Ez da joan , urratsez urrats, oinez ibilitakoa ezta zaldiz ere. Nola zen denbora joandakoa ? Batbatean joan zen, hegaldi azkarrekoa , eta onurarik ez dit utzi, inolakoa ... bere garaian nik ikasi banu , ai, Jainkoa, gaztaroa bizi beharrean, ondo ikasitakoa ! izango nuke egun, bada, biguna nire etxekoa . Eskola gorroto n uen, zertarako negar egin? beti bezala, beteginik haur gaizto ekin. Eta orain idazten dudanean testamentua hartzen dut nire oroitzapenen pentsamendua … Jorge Manrique (1440 1479) XV. mendeko kronikak Jorge Manrique On Rodrigo maisuaren semea zela esan ohi da, eta aipamena ezin da zehatzagoa izan. Laratarren leinukoa, beraz, Gaztelako nobleziako ospetsuenetako baten kidea, Santiagoko zalduna izan zen eta bere aitaren jitei jarraitu zien, Ordenuko maisua Isabel printzesaren bandokoak babestuz e ta ekintza militar ugaritan parte hartuz hazi zen. Ekintza horietako batean, ordea, Garcimuñozeko gazteluko erasoan hain zuzen ere, hil egin zuten. Idazle gisa, aristokrata bati dagokion poesia konposatu zuen, baina ospea Aitaren heriotzaren ondorengo kopla direnak eskuratu zuen (1476). Agian, poemaren lerro bakar bat ere ez in da jatorrizkotzat har: gaiak, ideiak, teknikak oso tradizio luzea dute Erdi A roko espiritualtasunean. Baina Kopl ek naturaltasun baten erritmoan esaten dute dena , non heriotza b era ere eder bihurtzen baita, O n Rodrigok aurre egiten dion duintasun eta gogo aldarteagatik. Lotan dagoen arima , heldu eta esnatu, begiesteko igarotzen den bizitza hiltzerako nola doazen isilik; ze agudo doan plazera, eta gogoratzean , ematen du en minik nola, gure ustez iraganeko denbora hobea izan zen , zinez . Eta, beraz , orainaldia ziztu bizian joandakoa eta amaitutakoa zentzuz epaituz gero, emango dugu egunero iraganakoa. Milia Lasturkoren eresia (Anonimoa) Milia Lastur ko hileta kanta Erdi Aroko a da, eta Esteban Garibaikoa ren memorietan jasoa eta argitaratua izan zen . Erdi Aroko hileta kantak aristokrazia gerlariaren fruitu izan ohi ziren . Tradiziozko kantuak dira, baina haietatik gutxi izan dira guregana heldu direnak, salaket ak eta kritikak baitzituzten, eta Elizak eta botere zibilek debekatu egin zituzten askotan . Kantariak emakumeak ziren beti, eta, kasu hon etan, hildakoaren ahizpak, ustez, inprobisatutako lau ahapaldi dira. Zer ete da andra erdiaren zauria? Sagar e rrea, eta ardao gorria. Alabaia, kontrarion da Milia: Azpian lur hotza gainean harria. Lasturrera behar dozu, Milia. Aita jaunak eresten dau elia, Ama andreak apainketan hobia. Hara behar dozu, Milia. Hara behar dozu, Milia. Jausi da zerurean harria, Aurkitu dau Lasturren dorre barria, Edegi dio almeneari erdia. Errodrigo Zaratekoaren eresia Errodrigo Zarate koare n kantua balada bat da. Ziur aski ahozko tradizi otik zetorren balada hori Ibargu enCachopin deitutako kronikan jaso zen (1570 1620). Kronika horrek 1448 eta 1468 artean kokatzen du egiletza, eta garai hartan bizi izan zen Errodrigo Zaratekoaren heriotzak kontatzen ditu bertsotan. Arma escuduac on dira dardos, pareric estabe canporacos, çaratearrac galdu ei dabe Marquia Çuya çecu laco. Errodrigo Çarateco, selan engana sindean jaun Juane Abendañocogas gudua ar çensanean, bi milla guiçon oi ditus bere lelengo deiean, lau milla bere baleduque premia letorrenean, Cortaçarretarrac delanterea, Ibarguendarrac urrean, Gastelan Sarmientuarr ic asco, es pareric arean, jaun Asençio Guebaraco ganean darda ordean, Billela ta Arteaga, anage onac urrean, saldi suriac on dorenean, onac arin, gogoa sendo, arerioaen asean. Martin Bañezen eresia (1464 ) Oso ezaguna den Ibarguen Cachopin kronika tik aterea da Butroeko andrearen kanta. Bertan Erdi Aroko bizimoduaren berri ematen da baita bertoko eta orduko poesiaren notizia ere . Adibide gisa hona hemen Sancha Otsoa Ozaetak Martin Bañez Artazubiagari, bere senarr ari, jarritako kanta dago: Oinetako lurrau jabilt ikara lau haragiok bere an berehala Martin Bañes Ibarretan hil dala. Artuko dot esku batean gezia bestean zuzi iraxegia, erreko dot Aramaio guztia. Arrasateko erreketa (1456) Arrasateko Erreketaren Eresian , nonbait, sumi(tu/ du) aditz erroa, orain arte esanahi ilunekoa zen baina, Jorge Etxague adituak dioenez, gaztelaniazko sumir(se) aditzaren mailegua omen da, Erdi Aroko moduan azaldua, eta honek ematen dio testu poetiko zail horri beste esanahi berezia non, zenbait hegoaldeko lurralde euskaldunen izenak borrokan agertzen zaizkigun: Gal da dila Un zueta ta B ergara, Zaldibar rek bere parte deba la, Aramaio suak erre hazala Guraiarra jauna k sumi z ala, Zuen gaiti hil da ene z aldun zana … Gomizek asko lagunik, Zabal arabarrik, Giputz ondo ederrik, Bizkaitar urduri gogorrik. Ez diatzo bakarrik, Ze han daz Presebal hilik, Juanikotegaz lagundurik, Txibulen ospe bagerik, Ez urrun Malogen ik… Igorren gerra (XII. mendekoa) 1795ean aurkitu zuten Errusian eskuizkribu zahar batean idatzia olerki hau edo, hobeto esanda, epopeiaren zati hau, eta P uxkin poeta ezagunak argitaratu zuen ustez XII. mendeko den dokumentu hau . Halaber ezezaguna den egile errusiar batek herri hizkuntzan idatzitako ekoizpen gisa aurkezturik eta, berez, hango errusiar literaturaren monumenturik zaharrentzat hartua izan dena. Antzinako konposizio hauxe kontu handiz aztertzeko modukoa da. Autoreak antzinako eslaviar idazleen ezaugarri poetiko guztiak adierazt en dituen sentimenduetan aurkitzen dugu: sentiberatasun inuzente bat, naturaren alde misteriotsuaren benerazio sakona eta, batez ere, kristautasunak orduan moderatu ez zuen grina aberkoia. Beste lekukotasunik ezean, mirariz kontserbatutako eta guregana iri tsitako literatura pasarte horiek nahikoa lirateke XII. mendean errusiarrek uste baino joera basati gutxiago zutela frogatzeko. Haren historia goraipatu egiten d iren gertaera onartezinetan aurkitzen da daukan poesiaren xalotasuna . ANAIAK, ez al da bidezk oa Igorrek Sviatosdosen semeari egindako espedizioaren kontakizuna hizkuntza zaharrean hastea? Kantua, beraz, tradizioen arabera has dadila, eta ez Boianen ohituraren arabera? Boian bardoak, kantu gerlaria osatzen zuenean, bere pentsamenduak basoetan zeh ar hegan egiten uzten zuen, lautadaren erdian bizi zen otsoa bezala, zeruan arrano urdina nola. Iraganeko gerraren batekin egiten duzu amets? Beltzargeen tropa baten aurka hamar gezi jaurtitzen zituen, eta hartutako lehenak hasierako garaipen kantua kantat zen zuen, bai Iaroslav zaharrari buruz baita Mistislaw ausartaz ere, Kazoskes tropen aurrean Redediaren jarreraz, bai eta Sviatoslavitch istorio ederraren gainean. Bandadrapa XI. mendearen hasierako idazle bikingoa izan zen Eyjuventáld (gertaeren poeta haietako bat ). Bandadrapa izeneko olerki sorta idatzi zuen, bere egiletza duen poema ezagun bakarra, eta zortzi ahapaldi eta esaera zaharren bat ere gorde dira berak sortutakoak. Bandadrapako zati ezagunek Eirík erregearen lehen gertaerak kontatzen dituzte: Skoptiren heriotza, Baltikoan egindako erasoak eta abar … Olerkia aztertuz gero, ziurrenik poema askoz zabalagoa izango zen, Svolderreko batailan izandako parte hartzea eta ondorengo beste gertaera batzuk barne 1100. urtearen inguruan ko nposatu zituela ematen du. Meita hara joan zen, oso berandu iluntz ean, gizon gazte batekin urrats sendo batekin, armadaren fronte ra, eta odol erori zitzaion . Hodsveigir ek erortzen utzi zuen eta kolpe bizi bezain gogor bat ez lurra eta harea lurreratu zuen bere ondoan. Arturo erregearen kondaira Cattraetheko borrokari buruzko poema bat da, Aneirin Liburuan dago eta seigarren mendeko Aneirin bardoari egozten zaio. Poemak Cymryren Gododdingo biztanle en eta Saxoien arteko borroka kontatzen du (600. urtearen inguruan), eta g aelikoz idatzita dago. Gaur egun uste da eskuizkribua bi idazlek egin zutela, A eta B izenekoak. Ak 88 poema ahapaldi idatzi zituen, antzinako gaeliko z. B idazleak 35 ahapaldi gehitu zituen. Horietako batzuk A ahapaldien alda erak dira, eta beste batzuk, ordea, erabat berriak. Helduaroan, baina urtetan gaztea, gerraren indarraren artean galantea, Zaldi azkar indartsuek heroi egiten zint uzten; Ezkutu zabal eta arina z Besteen zaldi saihetsak txikitzen zituen; Haren ezpata urdin distiratsuak, Urrezko ezproiak eta artilezko arropak zituen. Ez da nire eginkizuna zuri ezer aurpegiratzea, Beraz, nahiago laudorioak kantatzea; Mahai odoltsu batean etzatea , eztei oturuntza n bezala ezartzea Beleak zugandik elikatzeko egotea Hori al da ezkontza saria eskuratzea … Liburu honen audio bertsioa helbide honetan entzun daiteke: https://www.booktegi.eus/audioak/poesiaren xendrak europan barna/

2023-12-01

ESTRESA-ARINDU-NERBIO-BAGOA-AKTIBATUZ-ETA-UMOREA-LANDUZ.docx-KOPIA-1

booktegi.eus MIKEL HARANBURU OIHARBIDE NEKANE BALLUERKA LASA ARANTXA GOROSTIAGA MANTEROLA estresa arindu nerbio bagoa aktibatuz eta umorea landuz EHUko Psikologia Fakultatea I. ATALA ESTRESA ARINTZEKO BALIABIDEAK SARRERA ESTRES EREDUAK ETA GAIXOTASUNA ESTRES MOTAK ESTRESAREN ETIOPATOGENIA ONDORIO PSIKOFISIOLOGIKOAK : MOLDAERAREN SINDROME OROKORRA BIZITZAKO ALDAKETA ESTRES SORTZAILEAK ESTRES AKUTUKO NAHASTEA TRAU MA OSTEKO ESTRESEKO NAHASTEA ESTRESARI AURRE EGITEN NERBIO SISTEMA AUTONOMOA ETA NERBIO BAGOA BAGOAREN FUNTZIONAMENDUA , BIHOTZ ERRITMOAREN ALDAKORTASUNA ETA ALOSTASIA PORGES EN TEORIA TRIBAGALA NERBIO BAGOAREN KITZIKATZEA TERAPIA GISARA NERBIO BAGOA AKTIBATZEKO BALIABIDEAK BIBLIOGRAFIA II. ATALA NERBIO BAGOA KITZIKATZEAREN BIDEZKO TERAPIA LABURPENA LEHEN ZATIA : NERBIO SISTEMA AUTONOMOA ETA NERBIO BAGOA 1. ZER FUNTZIO DU NERBIO SISTEMA AUTONOMOAK ? 2. ZEINTZUK DIRA NERBIO SISTEMA AUTONOMOAREN ZATIAK ? 3. NON KOKATZEN DIRA ANATOMIKOKI NERBIO SISTEMA AUTONOMOAREN ZATIAK ? 4. ZER ERLAZIO DUTE NERBIO SISTEMA PARASINPATIKOAK ETA NERBIO BAGOAK ? BIGARREN ZATIA : NERBIO BAGOAREN FUNTZIONAMENDUA , BIHOTZ ERRITMOAREN ALDAKORTASUNA ETA ALOSTASIA 5. PERTSONAREN OSASUN EGOERAK ZER NOLAKO ERLAZIOA DU NERBIO SISTEMA AUTONOMOAREKIN ? 6. NONDIK DATOR PERTSONAREN OSASUN EGOERAREN DESOREKA ? 7. NERBIO BAGOAREN DESKRIBAPEN ANATOMIKOA . ZEINTZUK DIRA NERBIO BAGOAREN ADAR SENTIKOR ETA MUGIKORREN FUNTZIOAK ? 8. ZER ERLAZIO DAGO NERBIO BAGOAREN FUNTZIONAMENDUAREN , BIHOTZ ERRITMOAREN ALDAKORTASUNAREN , HOMEOSTASIAREN , ALOSTASIAREN ETA GAIXOTASUNEN ARTEAN ? 9. ZER ERLAZIO DAGO NERBIO BAGOAREN FUNTZIONAMENDUAREN , SISTEMA IMMUNITARIOAREN , EGOERA AFEKTIBO NEGATIBOEN ETA GAIXOTASUNEN ARTEAN ? HIRUGARREN ZATIA : PORGES EN TEORIA TRIBAGALA 10. PORGES EK TEORIA TRIBAGALA EGITURATU ZUEN . ZERTAN DATZA TEORIA HORI ? 11. ORNODUNEN GARAPENEAN HIRU FASEAK , PORGES EN ARABERA 12. EGOERA ESTRESAGARRIEK SORTUTAKO PATOLOGIEI NOLA AURRE EGIN ? LAUGARREN ZATIA : NERBIO BAGOAREN KITZIKAPENA TERAPIA GISARA 13. BAGO NERBIOAREN KITZIKAPENAREN ERAGIN TERAPEUTIKOA BOSGARREN ZATIA : NERBIO BAGOA AKTIBATZEKO BALIABIDEAK 14. NERBIO BAGOA SUSPERTZEKO ZER TEKNIKA ERABIL DAITEZKE ? MUSIKA 14.2. SOINU TERAPIA 14.3. NERBIO BAGOA AKTIBATZEKO , SOINUAZ ETA MUSIKAZ GAIN , ZER BALIABIDE ERABIL DITZAKEGU ? BIBLIOGRAFIA III. ATALA UMOREA ETA BARREA SARRERA UMOREARI BURUZKO TEORIAK UMOREA , BARREA ETA IRRIBARREA BARREAREN NEUROFISIOLOGIA UMOREAREN EBALUAZIOA BARREAREN GARAPENA BARREAREN TESTUINGURUA UMOREAREN ETA BARREAREN FUNTZIOAK UMOREA ETA OSASUNA UMOREA TERAPIAN UMOREA ETA GENEROA BARREA ETA IRRIBARREA HERRIALDEZ HERRIALDE UMOREA ETA NORTASUNAREN BEREIZGARRIAK SORMENA ETA UMOREA GELOT OFOBIA ETA GELOTOFILIA ONDORIOAK BIBLIOGRAFIA I. ATALA ESTRESA ARINTZEKO BALIABIDEAK SARRERA Bere ingurunean aldaketak gertatzen direnean eta erronka berriei aurre egin behar dienean, jokaera berri batzuk eskatzen zaizkio organismoari, baina jokaera horiek sarritan zailak izaten dira eta energia asko eskatzen dute. Ingurunean gertatzen diren aldaketak ustekabekoak eta kontrolagaitzak direnean, informazio konplexua azkar prozesatzea eskatzen duten erronkei aurre egin behar die subjektuak; erant zun egokia azkar eman beharrean gertatzen da, baina ez du erantzun bizkor horrek eskatzen duen baliabiderik. Subjektuak egoera berri bati informazio gutxirekin aurre egin behar dionean, segurtasun falta izaten du. Informazio asko duenean, baina hura prozesatzeko denbora eta baliabide gutxi dituenean ere, antzeko zerbait gertatzen zaio. Kelly k esango lukeen bezala, egoera berriko gertaerak pertsonaren eraikuntza sistematik kanpo gelditzen direnean, ezin iragar ditzake etorkizuneko gertaerak. Horrek barneherstura eragiten du. Adibidez, subjektuak hitzordu garrantzitsu bat du lanpostua lortzeko. Ordua iritsi da eta auto ilara batean dago. Egoera horretan ez du behar beste baliabiderik arazoari aurre egiteko. Estresa gertatuko den jakiteko, ingurunearen eskaerak, organismoaren baliabideak, subjektuaren bereizgarriak eta gizartearen sostengua hartu behar dira kontuan. Pertsonak inguruneko gertaera estresatzaileei emango dien erantzuna haren baliabide fisiko, psikologiko eta sozialei lotua dago. Inguruneare n eskaeren eta organismoaren baliabideen artean egokitzapenik ez dagoenean, estresa ager daiteke. Hala, estresaren sorreran garrantzia handia dute subjektuaren bereizgarriek ere. Estresik egongo den ala ez jakiteko, beharrezkoa da jakitea egoera berriko es kaeren aurrean subjektuak bere ahalbideak eta gaitasunak nola hautematen dituen. Pertsona batentzat estresatzailea den egoera edo gertaera bat beste batentzat beharbada ez da halakoa izango. Gertaera bat ez da estresatzailea izango pertsonak arriskutsutzat eta erronkatzat hartzen ez badu. Pertsona baten pentsatzeko moduak arindu egin dezake berez estresatzailea den gertaera baten eragin traumatikoa. Pertsona batek gertaera baten aurrean jasango duen estresa berak ematen dion esanahiarekin lotua dago. Egoera berrian dagoen subjektuak eduki dezakeen gizarte sostengua ere faktore garrantzitsua da, estresik egongo den ala ez jakiteko. Ez da gauza bera situazio estresatzaile bati norberak bakarrik aurre egitea edo gizarte sostenguaz aurre egitea. Gizarte sostengu ak eragin nabarmena du gertaera estresatzaileak ebaluatzeko orduan. Familiaren eta lagunen sostengua funtsezkoa gerta daiteke estresari aurre egiteko, sostengu horretaz gogobeterik dagoenarentzat behintzat. Gizarte sostengu handia dutenek gaixotasun psikik o eta fisiko gutxiago izaten dituzte. Pertsona baten bizitzan garrantzitsuak diren osagaiak galtzeak —pertsonen arteko harreman garrantzitsuak galtzeak, adibidez — estresa eragin dezake. Kanpoko presioak edo inguruneko indar bortitzek eragin dezakete estre sa; dena dela, barneko borrokak edo tentsio psikikoek ere sorraraz dezakete. Ingurune estresatzaile batek estresa eragin dezake; baina ez da ezinbestekoa horrelako ingurune bat estresa ager dadin. Estresa sortzeko, nahikoa da subjektuak inguruko errealitat ea mehatxutzat hartzea. Are gehiago, nahikoa da subjektuak barnean beldurra, tirabira, tentsioa, egonezina, depresioa edo barne herstura sentitzea. A. Beck ek aspaldi (Beck, 1976) iradoki zuenez, pertsona batzuk barneko estresagatik gaixotu daitezke. Pertsonaren neurotizismoa eta helburuak ez lortzeko beldurra izan daitezke barnetik so rtutako estresaren zergatietako batzuk. Nolanahi ere, kanpoko indar estresatzaileak eta nortasun gatazkatsua konbinatzen direnean, handiagoa da estresa gertatzeko probabilitatea. Ikuspegi honetatik, estresa ez da ingurunearen kinada bat, ezta pertsonaren b ereizgarri bat ere, ingurunearen eskaeren eta subjektuaren erantzuteko gaitasunaren arteko lotura baizik. Pertsona batek inguruneko eskaerei aurre egiteko duen gaitasuna gainditzen denean gertatzen da estresa. Estresean, inguruneko eskaerak bezain garrant zitsua da subjektuak eskaera horiei aurre egiteko duen gaitasuna. Pertsonaren eta ingurunearen arteko trukea da estresa: egoerak jartzen dizkion erronkak eta haiei aurre egiteko trebetasunak neurtu eta erantzun psikofisiologiko bat ematen du subjektuak. Lotura estua dago organismoaren inguruko gertaera psikosozialen eta osasunaren artean. Ingurunearen eraginez, pertsona batek osasunarentzat kaltegarria den bizimodua aukera dezake eta, ondorioz, estres erreakzioak eduki ditzake. Pertsonaren bizimoduak eta jokamoduak garrantzia handia dute osasunean. Presaka bizi den pertsona batek —ariketa fisikorik egin gabe, gehiegi edo modu desorekatuan jan eta edanez, drogak kontsumituz eta sexu harreman higienikoki arriskutsuak edukiz — galdu egin dezake osasunaren orek a. Bere barneko atalen arteko oreka eta harmonian oinarritzen da pertsona baten osasuna. Horregatik, artikuluaren bigarren zatian gure organismoaren oreka homeostatikoaz eta alostatikoaz hitz egingo dugu. Nerbio Sistema Autonomoa organismoaren barne home ostasiaz arduratzen da. Pertsonak inkontzienteki egiten dituen funtzioak koordinatzen ditu. Nerbio Sistema Autonomoaren adar sinpatikoak inguruari borrokaz eta ihesaz erantzuteko prestatzen du organismoa. Adar parasinpatikoak erlaxapenerako eta atsedenerak o prestatzen du organismoa. Nerbio Sistema Sinpatikoa hiperaktibatua dagoenean, Nerbio Sistema Autonomoa desorekatu egiten da eta desoreka horretatik nahaste batzuk eratortzen dira. Osasuntsu jarraitzeko oreka homeostatikoa zaindu behar dugu; estresari eta sinpatikoaren gehiegizko aktibazioari bagoa aktibatuz erantzun behar diogu. Baina, ez da nahikoa homeostasiari eustearekin. Inguruaren baldintzak eta eskakizunak aldatu egiten dira etengabe. Beraz, inguruaren aldaketei erantzun egin behar zaie, bihotz tau paden erritmoa aldatuz. Inguruaren eskaerak aldatzen direnean, aldakortasunezko ereduaz erantzun behar zaie aldaketa horiei. Egonkortasun eta erregulazio zurrunak gaixotasunarekin erlazionatuagoak daude osasunarekin baino. Homeostasia zaintzen bezain garra ntzitsua da inguru aldakorrari erantzutea. Egokitzapen alostatikoa lortu behar da, etengabe aldatzen doan ingurune batera dinamikoki egokitu behar da. Artikuluaren amaieran nerbio bagoa aktibatzeko eta oreka dinamiko alostatiko berri batera heltzeko teknik a eta jarduera batzuk proposatuko ditugu (zimatika, musika, ariketa fisikoa, arnasketa, barrea, tartekako baraua…). ESTRES EREDUAK ETA GAIXOTASUNA Estresa kinadatzat hartzen duen eredua: jende arrunta, baita zenbait ikertzaile ere, pertsona nahas dezaketen inguruneko kinadez ari da estresaz mintzo denean. “Stress” hitza fisikatik hartu zuen Selye k; objektu batean eragiten den indarra adierazi nahi du hitz horrek. Estresak eragindako aldaketak adierazteko, “strain” hitza erabiltzen da. Beharbada egokiagoa z atekeen Selye k “strain” hitza erabili izan balu estresak eragindako aldaketei buruz mintzatzeko, baina “stress” terminoa hautatu zuen; “stressor” hitza, aldiz, kinada estresatzailea adierazteko erabili zuen. Estresa kinadatzat hartzen duen eredu honetako ikertzaileen arabera, pertsona guztiek modu bertsuan erantzuten diete gertaera estresatzaileei. Gertaera estresatzaile bakoitzak estresa eragiteko potentzialitate bat du. Horregatik egiten da pertsonaren bizitzako gertaera estresatzaileen arterketa sistema tizatua eta taxonomikoa; gertaera horien balio estresatzaileen baturak (Social Readjustement Rating Scale: Holmes eta Rahe, 1967) pertsonak bizi duen estres maila adierazten du. Gertaera estresatzaileen azterketa egitean, bi eredu erabili izan dira: “uholdearen” eredua eta “itoginaren” eredua. Uholdearen ere duaren arabera, gertaera katastrofikoak dira estresa eragiten dutenak. Itoginaren ereduaren arabera, aldiz, gertaera estresatzaile txiki multzo batek eragiten du estresa. Estresa erantzun gisa hartzen duen eredua: organismoak egoera estresatzaileei erantz uteko modutzat hartzen da estresa; inguruneko kinada estresatzaileei organismoak ematen dien moldaerazko erantzun orokortzat hartzen da. Garrantzitsua, beraz, ez da inguruneko kinada, organismoaren erantzuna baizik. Organismoak erantzun egiten die egoera e stresatzaileei; erantzun berbera kinada guztietarako: odol presioa igo, arnasketa aldatu, hormonak jariatu, etab. Estresa prozesutzat hartzen duen eredua: kinadaren eta erantzunaren ereduak gainditzen ditu. Gertaera estresatzaileak eta gertaera horiei eman dako erantzun psikofisiologikoak biltzen ditu. Garrantzitsua hauxe da: pertsonak gertaerak nola hautematen dituen eta haiei nola erantzuten dien. Estresa pertsonaren eta ingurunearen arteko elkarreragintzat hartzen da. Pertsonak egoeraren eskaerak eta bere baliabideak alderatzen ditu, eta egoerak beraren baliabideak gainditzen dituela ikusten badu, estresa sentituko du. Beraz, aztertu egin behar da gertaera estresatzaileak nola hautematen eta interpretatzen diren: lehen ebaluazioan, egoeraren mehatxua eta a rriskua zenbaterainokoa den neurtzen du; bigarren ebaluazioan, egoera horri aurre egiteko zer nolako baliabideak dituen ebaluatzen du. Baldintza organikorik gabeko eredua: antolamendu psikologiko berezia duen subjektuak jokaera desegokiz erantzuten die biz itzako gertaera estresatzaileei (ardurak utziz, edanez, drogak kontsumituz...). Gizarteak modu berezi batez erantzuten die jokaera horiei (sariak, zigorrak, etiketatzeak, diagnostikoak...). Eredu organikoa: subjektuak inguruneko estresatzaileak modu berezi an interpretatu eta erantzun desegokia ematen du (tabakoa errez, ariketa fisikorik ez...). Jokaera desegoki horren ondorioz, gaixotasun organikoa sortzen da (minbizia, zirrosia...); gizarteak sintoma horien aurrean erreakzionatzen du (sariak, zigorrak, dia gnostikoak, bazterketak...). ESTRES MOTAK 1. Estres akutua: Estres mota ezagunena da, iragan hurbileko eta etorkizun hurbileko eskaera eta presioetatik sortua. Kitzikagarria gerta daiteke dosi txikitan, baina epe laburreko gehiegizko estresak atsekabe psik ologikoa eta sintoma psikosomatikoak sor ditzake. Epe laburrekoa denez, ez da epe luzeko estresa bezain kaltegarria izaten. Sintoma ezagunenak hauek dira: Haserrekortasuna, barne herstura eta depresioa. Tentsiozko buruko mina, barailako mina, giharre tako tentsioak, zurda eta lotuneetako arazoak, bizkarreko minak. Urdaileko eta hesteetako arazoak, bihotzerrea, aerofagia, idorreria, beherakoa, odol taupada bizkorregiak, bihotz palpitazioak, bihotzeko gaixotasunak, esku ahur izerditsuak, esku edo oin h otzak, migraina, buruko minak, arnas estua… Estres akutua sarritan gertatzen denean, gaixotasun kardiakoetarako joera duen A tipoko nortasun baten aurrean egon gintezke. Hona hemen A tipoko nortasuna adierazten duten ezaugarriak: egonarririk eza, presaka b izitzea, lehiarako gehiegizko joera, erasokortasuna eta etsaitasuna. B tipoko nortasuna, berriz, alderantzizko bereizgarriak dituena da. A tipoko nortasuna dutenek B tipokoek baino probabilitate gehiago dituzte gaixotasun koronarioak edukitzeko. 2. Estres kronikoa: Estres kronikoa, egunak joan eta egunak etorri, urteak joan eta urteak etorri, pairatzen denez, ez da estres akutua bezain kitzikagarria eta zirraragarria izaten, baina kalte handiak eragiten ditu. Baldintza txarretan, txirotasunean, familia disf untzionaletan bizi diren pertsonek pairatzen dute. Pertsona batek estres kronikoa izan dezake haurtzaroaren hasieran esperientzia traumatikoak bizi izan dituelako edo, urteak joan eta urteak etorri, miseriazko egoeran bizi izan delako. Estres kronikoaren a lderdirik txarrena jendea hartara ohitzea da. Estres akutuaz berehala ohartzen da jendea, berria delako; baina, estres kronikoaren kasuan sarritan galdu egiten da estresaren kontzientzia. Estres kronikoaren ondorioz, minbizia, bihotz eritasuna, suizidioa e ta abar gerta daitezke. ETIOPATOGENIA Gure bizitzako edozein gertaera garrantzitsuk eragin dezake estresa: bikote harremanetan arazoak izatea, heriotzak, arazo ekonomikoak, istripu edo gaixotasunak, erditzeak, etxe aldaketak, lan aldaketak, oporretara joatea... Horrelakoetan, odol presioa igotzen da eta bihotz taupadak ere bai, giharrak tenkatu egiten dira eta odolbideak estutu. Nolanahi ere, gertaera estresatzaile horiek are estresatzaileagoak bihurtzen dira ezin iragar daitezkeenean; ezin i ragar daitezkeen gertaera estresatzaileek, gutxi izanagatik, gaixotasun gehiago eragiten dituzte iragar daitezkeen gertaera estresatzaileek baino, nahiz eta horiek ugariagoak izan. Dena dela, gertaera iragarri ahal izateak ez ezik, kontrolatu ahal izateak ere badu eragina. Izan ere, pertsonak bere inguruan zer gertatuko den aurretik jakiteko duen premiak zerikusia du osasunarekin. Gertaera kontrolaezinak kontrolagarriak baino askoz estresatzaileagoak dira. Adibidez, zarata estresatzaileak adrenalina eta nor adrenalina gutxiago eragingo dio zarata hori kontrolagarria dela pentsatzen duen pertsonari kontrolaezintzat duen pertsonari baino. Horregatik, lan bat estresatzaileagoa da langilearen bizkar ardura asko eta kontrol gutxi jartzen denean, ardura eta kontrol a maila berean daudenean baino. Estresak Nerbio Sisteman eta sistema endokrinoan eragiten du. Sistema autonomoa da barneko atalez arduratzen den Nerbio Sistemaren zatia. Nerbio sistema autonomoa ez da hain autonomoa, hipotalamoak, bizkarrezur muinak eta garun enborrak kontrolatzen baitute. Sistema honek bi atal ditu: nerbio sistema sinpatikoa eta nerbio sistema parasinpatikoa. Nerbio sistema sinpatikoak bihotz taupadak bizkortzen, digestioa inhibitzen, birikak irekitzen, begi niniak zabaltzen, listujaria keta gutxitzen eta metatutako energia askatzen du (glukosa askatzen du odolean). Nerbio sistema parasinpatikoak, aldiz, bihotz taupadak moteltzen, digestioa bizkortzen, arnasbideak estutzen, begi niniak estutzen, listu jariaketa areagotzen eta energia berr eskuratzen laguntzen du. Sinpatikoak katekolaminak (epinefrina eta norepinefrina) jariarazten ditu giltzurrun gaineko muinetik, eta organismoaren arousala (aktibazioa) gehitzen du. Arousal edo aktibazio horrek organismoaren sentimen atalasea murrizten du, eta ondorioz, ohiko kinadak baino ahulagoak ere hauteman daitezke. Erantzun bizkorrerako prestatzen da aktibazio horren ondorioz: odoleko glukosa maila igo, adrenalina gehitu, odol presioa handitu, bihotz taupadak eta arnas erritmoa bizkortu eta giharren t onua igo egiten da. Indar handiagoz eta bizkorrago erantzuteko prestatzen da. Hipofisiak eta giltzurrun gaineko guruinek osatutako sistemak zerikusi handia du estres egoerak organismoari eragiten dion aktibazio areagotze horretan. Estres egoeretan, borroka rako edo ihes egiteko prestatzen da organismoa. Aktibazio kognitiboa ere gertatzen da, jasotako datuak hobeto prozesatu eta antolatzeko. Larrialdia amaitzean, hipotalamoak abian jartzen du berriro sistema parasinpatikoa, sinpatikoaren funtzionamenduaren on dorio kaltegarriak desagerrarazteko. ONDORIO PSIKOFISIOLOGIKOAK : MOLDAERAREN SINDROME OROKORRA Estres egoerak erasorako, borrokarako, iheserako edo kolapsorako prestatzen du organismoa. Estresak erantzun fisiko baterako prestatzen du organismoa. Beharbada, organismoak erantzun fisikoak eman behar izan dizkie estres egoerei milaka eta milaka urtetan, eta erantzun horiek moldagarriak izan dira. Gaur egungo ingurunea bestelakoa da, ordea; mundu industrializatu honek, erantzun fisikoak baino areago, erantzun ko gnitiboak eskatzen ditu. «Although the fight orflight response may still be necessary in some cases for actual survival, the stresses of society today usually do not require such behavior (physical fight or flight)» (Friedman eta DiMatteo, 1989) . Batetik, erantzun kognitiboek ez dute erabiltzen organismoak abian jarri duen energia guztia. Bestetik, erantzun kognitibo egokiak hobeto funtzionatzen du giro lasai batean giro aktibatu batean baino. Gainera, aktibazioan parte hartu duten produktu kaltegarrien metaketak nahaste psikofisiologikoak sor ditzake. Ingurunearen eskaeren aurrean, gure or ganismoak moldatu egin behar du, eta horrek energia eskatzen du. Batzuetan, inguruneak energia eskaera handiegiak egiten dizkio organismoari, eta, egoerara egokitzeko, barne oreka hautsiko duten aldaketak eta erantzunak ematen ditu organismoak. Hiru fase b ereiz daitezke organismoak inguruneko kinada estresatzaileei ematen dien erantzunean: Alarma erreakzioa: inguruneko estresatzaileek gehiegizko aktibazio fisiologikoa eragiten dute subjektuarengan. Nerbio sistema autonomoaren alderdi sinpatikoak eta giltzurrun gaineko guruinen muinak eragiten dute organismoaren aktibazio hori: ingurunearen eskaerei aurre egiteko abian jartzen dira gorputzaren baliabideak. Fase honetan, katabolismoa da nagusi. Erresistentzia fasea: egoera estresatzaileak luzaz irauten duenean, edo inguruneari aurre egiteko organismoak trebetasun egokirik ez duenean, estres egoerak iraun egiten du. Organismoak behar baino denbora luzeagoz eutsi behar die defentsei eta mobilizazioari. Organismoaren gehiegizko aktibazio hori etengabea bad a, agortu egin daitezke organismoaren energia erreserbak. Egoerak bere horretan jarraitzen badu, organismoaren energia amaitzean, hirugarren fasera gatoz. Iraungitze fasea: erresistentzia fasea gehiegi luzatu denean, organismoak galdu egiten du aktibatua j arraitzeko gaitasuna; aktibazioa normala baino txikiagoa da eta organismoak atsedena eskatzen du. Sistema neuroendokrinoak txikiagotu egiten du defentsarako hormonak jariatzeko gaitasuna. Gorputza ez da gai gaixotasunaren kontrako defentsak indarrean jartz eko. Defentsa sistemak (inmunitate sistema) modu apalean funtzionatzen du eta gaixotasunak ager daitezke (giltzurrunetan, odolbideetan, bihotzean, larruazalean...). Jende askok pairatzen ditu estresaren ondorioak. Nekea, lorik eza, barne herstura, buruko minak, bizkarreko minak, apetitua galtzea edo gehiegi jatea eragin ditzake estresak. Estres maila altuak luzaz irauten duenean, osasun arazo larriak sor daitezke: odol presioak gora egiten du, bihotza nekatu egiten da eta gaixotasunekiko erresistentzia apal du egiten da. Sendagileei eta psikologoei egiten zaizkien ikustaldi askok zerikusia dute estresarekin. Estresak lotura du heriotza eragiten duten gaixotasun nagusiekin: bihotzeko gaixotasunak, minbizia, biriketako gaixotasunak, istripuak, zirrosia eta suizidioa. Kostu ekonomiko handiak ditu estresak: botika asko erosi eta baja asko eskatzen dira. Estresaren ondorioz, nahaste psikofisiologiko asko sor daitezke: buruko minak, hipertentsioa, bihotzeko gaixotasunak, asma, lorik eza, espasmoak... Zenbat eta maiz ago gertatu eta iraunkorragoa izan organismoaren aktibazioa, orduan eta handiagoak izango dira nahasteak ere. Aktibazioa modu estereotipatuan gerta daiteke, gorputzaren atal espezifiko batzuetan, edota gorputz osora orokortu daiteke. Nolanahi ere, estresar en ondorioak ez dira beti kaltegarriak. Estres kontrolatua kitzikagarria eta bizitzarentzat gozagarria gerta daiteke. Ondoren, estresak organismoaren sistema batzuetan dituen ondorioak aztertuko ditugu: 1. Estresa eta sistema kardiobaskularra: Alde bateti k, estresak Nerbio Sistema autonomoaren zati sinpatikoa aktibatzen du; sinpatikoaren funtzionamendu handiagoaren ondorioz, bihotz taupaden maiztasuna gehitu egiten da, digestio hodira, larruazalera eta giltzurrunetara doazen odolbideak estutu egiten dira e ta giharretara nahiz garunera doazen odolbideak zabaldu. Bestetik, hipotalamoak basopresina eta hormona antidiuretikoa jariatzen ditu, atzeko hipofisiaren bidez; ondorioz, giltzurrunetatik ur gutxiago kanporatzen da eta igo egiten da odol presioa. Horrek g uztiak ekintzarako prestatzen du organismoa. Egoera hori behin eta berriro errepikatzeak sistema kardiobaskularraren higadura eragin dezake. Odolbideen barne geruzaren azpian plaka aterosklerotikoak metatzen dira, eta horrek, besteak beste, bularreko angin a, miokardio infartua edo garun tronbosia eragin ditzake. 2. Estresa eta digestio sistema: egoera estresatzaileetan, nerbio sistema autonomoaren atal parasinpatikoa moteldu egiten da, eta atal sinpatikoa bizkortu. Sinpatikoaren funtzionamenduak urdailaren kizkurtzeak makaldu eta azidoen jariaketa moteldu egiten du; azidoetatik gutxiago babestu behar izaten dutenez, txikitu egiten da urdaileko pareten lodiera. Estresa amaitzean, gehitu egiten dira azidoak eta urdailaren pareta meheak zulatu egin ditzakete (u ltzerak). Sinpatikoaren funtzionamenduak listujariaketa moteldu, ahoa lehortu eta hesteetako mugimendu peristaltikoak apaldu egiten ditu. Urdaileko ultzeren sorreran, nerbio sistema autonomoaren funtzionamendu desorekatuak ez ezik, bakterioak ere Helicob acter pylori, adibidez parte hartzen dute. Egoera normalean, sistema immunitarioak kontrolatu egiten ditu bakterio horiek; estres egoeran, aldiz, apaldu egiten dira defentsak, eta bakterioek eraso egiten diote urdail paretari. 3. Estresa eta sistema endok rinoa: sistema endokrinoak nerbio sistema autonomoarekin batera lan egiten du, odolera jariatutako hormonen bidez. Nerbioen bidez egiten diren ekintzak hormonen bidez egiten direnak baino makalagoak dira, baina haien eragina iraunkorragoa izaten da. Sistem a endokrinoak bi bide erabiltzen ditu: 1) Sinpatikoaren eta giltzurrun gaineko guruinen muinaren jarduera sinergikoaren bidez: giltzurrun gaineko guruinen muinak katekolaminak (epinefrina eta norepinefrina) jariatzen ditu eta haiek sinpatikoaren efektu ber berak eragiten dituzte: bihotz taupadak eta arnasketa bizkortu, giharrak indartu eta gogamen jarduera bizkortu. 2) Hipotalamotik guruin pituitariora eta guruin horretatik giltzurrun gainekoetara doan sistemaren bidez: hipotalamoak Corticotropin Releasing F actor (CRF) hormona jariatzen du. CRFk guruin pituitarioan jarduten du eta Adrenocorticotrophic (ACTH) hormona jariatzen du. Horrek giltzurrun gaineko azala aktibatu eta kortikosteroideak jariatzen ditu: mineralokortikoideak, gorputzeko mineralak erregulat zeko, eta glukokortikoideak, odoleko glukosa erregulatzeko. Kortikosteroideen egitekoa organismoak jardun ahal izateko energia askatzea (glukokortikoideak) eta infekzioetako hantura gutxitzea (mineralokortikoideak) da. 4. Estresa eta sistema immunitarioa: organismoan agente arrotz bat sartzen denean, monozitoek (globulu zuri mota bat) T zelulak iratzartzen dituzte eta haiek agente arrotzari erasotzen diote. B linfozitoek (beste globulu zuri mota bat) agente arrotza identifikatzean, antigorputzak sortu, agen te arrotzari eraso eta desegin egiten dute. Estresak, sistema neuroendokrinoaz eta sistema endokrinoaz baliatuz, aldatu egin dezake immunitate sistemaren funtzionamendu hori. Nerbio Sistema Autonomoaren atal sinpatikoak apaldu egiten du jarduera immunitari oa; atal parasinpatikoak, ordea, bizkortu egiten du. Sistema endokrinoari dagokionez, estresaren bidez glukokortikoideak gehitzen dira, eta gehikuntza horrek linfozito berrien produkzioa geldiarazten du timoan; horrek ondorio nabarmena du immunitatean. BIZITZAKO ALDAKETA ESTRES SORTZAILEAK Pertsona baten bizitzan aldaketa garrantzitsu bat gertatzen denean, sarritan gaixotasunak jarraitzen zaizkio atzetik. Gaixotasuna gertatu baino bi urte lehenagotik hasi eta gaixotasuna gertatu bitarteko gertaerek eragin h andia izaten dute haren sorreran. Bizitzako gertaera positibo nahiz negatiboek handitu egiten dute gaixotasuna edukitzeko probabilitatea. Dena dela, gertaera negatiboak dira batez ere gaixotasunarekin erlazionatzen direnak, iragarri ezinezkoak eta kontrola ezinak direnean batik bat. Selye k (Selye, 1975) eustresa deitu zion gertaera positiboek sorturiko estresari, eta distresa, gertaera negatiboek sorturikoari. Bizitzako aldaketa estresatzaileak neurtzeko, Bizitza Aldaketako Unitateak erabiltzen dira. Subjektu batek bizitzako uneren batean Bizitza Aldaketako Unitateetan altu puntuatzen badu, gaixotasun fisiko bat nozitzeko arriskua h andia du; gaixotasuna agertu aurreko bi urteetan Bizitza Aldaketako Unitateen gehikuntza nabarmena izaten da sarritan. Lantokiko estresa: lana galtzeak gaixotzera, depresiora, barne hersturara edo suizidiora eraman dezake pertsona. Langile askok lana dut e bizitzako estresatzailerik handiena. Langile askoren ustez, gaur egungo lantokietan lehengo lantokietan baino estres gehiago izaten da. Sarritan, osasun arazoek lotura handiagoa dute laneko estresarekin familiako arazoekin edo arazo ekonomikoekin baino. Lanaren eskaerek norberaren gaitasunak edo baliabideak gainditzen dituztenean, laneko estresa organismoaren erantzun fisiko edo emozional kaltegarritzat hartzen da. Estres honen zergatietako bat ezintasun sentimendua da. Ezina sentitzean, depresioa eta et sipena agertzen dira. Langileari ardura handiko lana ematen zaionean baina lan hori egiteko ahalmen gutxi duenean, edota lanbaldintzak behar bezala zehaztuta eta negoziatuta ez daudenean, estresa sor daiteke. Zarata, argirik eza, argi naturalik eza, airez tapen eskasa, gauez lan egitea, tenperatura baxuegia edo altuegia… estres iturri izan daitezke. Lanbide, egoera edo egoera batzuk arriskutsuak eta estres iturri etengabeak dira: gerrak, suhiltzaile edo anbulantzia gidari izatea, gaizkilez inguratuta bizit zea, loaren nahasteak, egoera beldurgarriak, gaixotasun fisikoak, zarataren kutsadura kronikoa. Gaueko erreleboak, adibidez, moldagaiztasun sindromea eragin dezaketen arrisku faktoreak dira, antza: loaren nahasteak, neke kronikoa, depresioa, umore aldaketa k eragin ditzakete. Dirudienez, duodenoko ultzera eta gaixotasun kardiobaskular gehiago izaten dira gaueko langileen artean egunez lan egiten dutenen artean baino (Taylor, 1997) . Haurtzaroko estresa: estres mota honek jatorri ugari izan ditzake: gurasoen banantzearen ondorioz sorturiko barne herstura; eskolako eta lagunarteko presioek sorturiko estresa; senid e baten gaixotasunak edo familiako arazo ekonomikoek eragindakoa; janari eskasa, haurrari entzuteko denborarik eza, haurrak estres egoeretatik ez babestea. Haurdunaldiko estresa: haurdunaldian gertatzen diren zenbait nahaste estres iturri gerta daitezke, haurdunaldiaren aurretik egiten zuen guztia egiten jarraitu nahi badu emakumeak. Haurraren osasunari buruzko kezkak eduki ditzake, arrisku handiko haurdunaldi bat izan daiteke, haurdunaldia dela eta ekonomia arazoak ager daitezke edo nahi gabeko haurdunald i bat izan daiteke. Estrespean bizi diren emakumeek garaia baino lehen erditzeko joera dute, eta pisu gutxiagoko haurrak izaten dituzte. Haurraren osasunari buruzko kezkak dituztenek ere epea baino lehen erditzeko joera izaten dute. Dirudienez, estresak ge hitu egiten ditu karenaren odol fluxua hertsatzen duten hormonak; ondorioz, umekiak ez du hartzen hazteko behar duen beste elikagai eta oxigeno. Estresarekin loturiko hormonek emakumearen odol presioa handitu eta jaioko den haurraren pisua gutxitu egiten d ute. Estres handia duten emakumeek sarritan ez dute behar bezala jaten, alkohola edo drogak kontsumitzen dituzte, ez dute behar beste lorik egiten, ariketa fisikorik ez dute egiten. ESTRES AKUTUKO NAHASTEA Selye ren arabera (1956), inguruneak pertsonari ge hiegi eskatzen dionean, eta horrek egoerari modu egokian erantzun ezin dionean, prozesu fisiologiko eta psikologiko batzuk jartzen dira abian, eta borrokarako nahiz ihes egiteko prestatzen da organismoa: adrenalina eta glukokortikoideak jariatzen dira, err itmo kardiakoa eta arnasketa erritmoa bizkortzen dira, odol presioa gehitzen da, hipergluzemia agertzen da, eta giharren tentsioa gehitzen da. Estresa organismoaren erantzun normala da, eguneroko bizitzako hainbat estresatzaileren aurrean sortzen dena. Estresa patologiko bihurtzen da, ingurunearen eskaerek organismoaren moldaera gaitasuna gainditzen dutenean. Horrela, eskaera handiak dituzten inguruneetan edo oso traumatikoak diren gertaeren aurrean (istripuak, atentatuak, hurbilekoen heriotzak, bo rtxaketak, bahiketak…) barne hersturaren sintoma saila agertzen da. Pertsonak jasan duen trauma motaren arabera garatuko du estres akutuko nahastea; esate baterako, bortxaketa baten ondoren pertsona askok garatzen dute nahaste hori. Estres akutuko nahastea diagnostikatzeko honako irizpide hauek bete behar dira: a) Pertsonak gertaera traumatikoa jasan izan du, hau da, heriotzaren bat, edo bere osasun fisikoaren edo besteenaren kontrako mehatxuak jasan ditu, eta beldur, etsipen eta izu handiz erantzun du. Ge rtaera traumatikoa modu iraunkorrean birbizitzen du, ondorengo modu hauetako batean gutxienez: irudiak, pentsamendua, ametsak, flashback errepikatuak. Atsekabea sentitzen du gertaera traumatikoa gogorarazten duten objektu eta egoeren aurrean jartzen denean . b) Gertaera traumatikoaren garaian edo ondoren, sintoma disoziatibo hauetako hiru edo gehiago agertzen ditu: 1. Emozio erreakzioak kamusten dira, atxikimendu afektiboa galtzen da, edo erreakzio emozionalik ez dagoela iruditzen zaio. 2. Ingurunearen ez agutza maila jaisten da. 3. Desrealizazioa: inguruko mundua ezezaguna, irreala edo arrotza gertatzen zaio. 4. Despertsonalizazioa: norberaren hautematea edo esperientzia aldatzen da; bere gorputzetik edo bere gogamen prozesuetatik bereizia sentitzen da, kanpoko behatzaile bat balitz bezala edo ametsetan balego bezala. 5. Amnesia disoziatiboa: traumaren alderdi garrantzitsu batez oroitu ezina. c) Gertaera traumatikoa etengabe birbizitzen da. d) Trauma oroitarazten duten kinadak (pentsamenduak, sentimenduak, solasaldiak, jarduerak, lekuak, pertsonak) modu nabarmenean ekiditen dira. e) Barne hersturako eta arousaleko sintoma esanguratsuak agertzen ditu: lo egin ezina, haserrekortasuna, kontzent razio ahula, gehiegizko zelatatzea, gehiegizko izualdiak, etengabeko mugimenduan egon beharra. f) Atsekabe esanguratsuak pertsonaren jardueran interferentzia nabarmena eragiten du: ondoez kliniko esanguratsua, edo pertsonaren jarduera sozial nahiz laboral aren edo beste arlo garrantzitsuren bateko jardueraren hondatze esanguratsua. g) Aldaketa horiek gutxienez 2 egun eta gehienez 4 aste irauten dute, eta gertaera traumatikoaren ondoko lehen hilabetean agertzen dira. h) Aldaketa horiek ez dira gertatzen su bstantzia baten (drogak edo sendagaiak) efektu fisiologiko zuzenengatik, gaixotasun mediko batengatik edo nahaste psikotiko labur batengatik. Estres akutuko nahastearen irizpideak (DSM IVTR, 2000) Pertsona gertaera traumatiko baten aurrean egon da, eta 1 eta 2 baldintzak bete ditu: Heriotzak edo bere edo besteen osotasun fisikoaren kontrako mehatxuak agertzen diren gertaera bat edo gehiago ikusi edo bizi izan ditu, edo halako gertaerak kontatu dizkiote. Beldur, etsipen edo izu handiz erantzun du pertsonak . Gertaera traumatikoaren garaian edo ondoren honako sintoma disoziatibo hauetako hiru (edo gehiago) agertzen ditu pertsonak: Kamustasun afektiboaren, atxikimendu emozionalik ezaren edo emozioen erreaktibitatearen gabeziaren sentipen subjektiboa. Bere ingu runearen ezagutzaren gutxitzea. Desrealizazioa. Despertsonalizazioa. Amnesia disoziatiboa (traumaren alderdi garrantzitsu batez oroitzeko gaitasunik eza). Gertaera traumatikoa modu iraunkorrean birbizitzen du, modu hauetako batean: irudiak, pentsamenduak, ametsak, ilusioak, errepikatzen diren flashback pasarteak, edo esperientzia birbizitzen ari den sentipena; eta gertaera traumatikoa oroitarazten duten objektu eta egoeren aurrean jartzean atsekabea sentitzen du. Trauma oroitarazten duten kinadak nabarmenki ekiditen ditu (pentsamenduak, sentimenduak, solasaldiak, jarduerak, lekuak, pertsonak). Barne hersturaren edo aktibazioaren (arousalaren) gehitzearen sintoma nabarmenak (adibidez, lo egiteko zailtasunak, haserrekortasuna, kontzentrazio txarra, gehiegizko zelatatzea, neurriz gaindiko ikarazko erantzunak, mugimenduzko ezinegona). Asaldu hauek atsekabe kliniko esanguratsua edo narriadura soziala (lan arlokoa edo pertsonaren jardueran garrantzitsua den beste arloren batekoa) eragiten dute, eta modu nabarmenean okerragotzen dute pertsonaren eginkizunak betetzeko gaitasuna; adibidez, bere familiako kideei gertaera traumatikoa azaldu eta haiengandik laguntza lortzeko gaitasuna kaltetua gelditzen da. Asaldu hauek gutxienez 2 egun eta gehienez 4 aste irauten dute, eta gertaera traumatikoaren ondorengo lehen hilabetean agertzen dira. Asaldu hauek ez dira gertatzen substantzia (droga, farmako) baten efektu fisiologiko zuzenengatik edo gaixotasun mediko batengatik; nahaste psikotiko labur batek ez ditu hobeto azaltzen. ESTRES AKUTUKO NAHASTEAREN ETA TRAUMA OSTEKO ESTRESEKO NAHASTEAREN ARTEKO ALDEAK Estres akutuko nahastean, gertaera oso traumatiko baten aurrean barne hersturaren sintoma multzo bat agertzen da gertaera traumatikoa agertu osteko lehen hilabetea n, eta sintoma horiek bi egun baino gehiago eta gehienez 4 aste irauten dute. 4 aste baino gehiago irauten badute, trauma osteko estreseko nahastearen aurrean egongo ginateke. Probabilitate handia dute estresa dutenek trauma osteko estreseko nahastea garat zeko, baina trauma jasaten duten guztiek ez dute garatzen trauma osteko estreseko nahastea. Pertsona asko, erresilientzia dela eta, beren onera etortzen dira trauma jasan osteko hilabeteetan. TOENa garatzeko gertaera traumatikoaren mailak garrantzi handia du, baina erasotzailearen borondateak ere badu zerikusirik: nahaste hori jasateko aukera gehiago du pertsona batek, kaltea nahita egin baldin bazion erasotzaileak. TRAUMA OSTEKO ESTRESEKO NAHASTEA Lehen Mundu Gerrako esperientzia traumatikoekin erlazionat uta hasi ziren trauma osteko estreseko nahastea aztertzen (neurosi traumatikoa, gerra neurosia, kontzentrazio eremuko sindromea). Muturreko egoerak (gerra, tortura, bahiketa, istripuak, kontzentrazio eremuetan bizirautea) bizi izan dituztenei hiru motatak o sintomak gertatzen zaizkie: Gertaera traumatikoak birbizitzen dituzte: gertaera traumatikoaz oroitzen dira, eta hari buruzko amesgaiztoak izaten dituzte. Gertaera traumatikoekin erlazionaturiko kinadak ekiditen dituzte; haiei buruz ez dute pentsatu nahi izaten, edo ahaztuak dituzte (amnesia) eta besteenganako emozio positiboak makaldu egiten zaizkie. Gertaera traumatikoaren alderdi batzuk ahantziko dituzte, eta erantzun afektibo motela emango dute pertsonarteko harremanetan, emozio biziek traumaren oroitz apena berpitz baitezakete. Gertaerak birbizitzearen eta gertaerak ahanztearen artean kulunka dabil pertsona. Gehiegizko aktibazioaren sintomak: kontzentrazio arazoak, insomnioa, neurriz gaindiko izuzko erantzunak. Pertsona horiek erraz asaldatzen eta haser retzen dira, oso aktibatuak daudelako. Siderazio erreakzioak: trauma psikikoak hautsi egiten du pazientearen defentsa sistema, eta atsekabearen kinada estresagarriek pertsonaren barne herstura maila igotzen dute. Lotarako zailtasunak izaten dituzte, eta burutik ezin dituzte kendu amesgaiztoak. Trauma akutuko nahastea gertaera traumatikoaren ondorengo hilabeteetan berehala diagnostika liteke, baina trauma kronikoa izateko iraupen luzeagoa izan behar du. Trauma akutuan, 3 hilabete baino gutxiago irauten dute sintomek; trauma kronikoan, 3 hilabete edo gehiago irauten dute sintomek. Trauma osteko estreseko nahastea ezin diagnostika liteke trauma osteko lehen hilabetean, lehen hilabeteko nahasteari estres akutuko nahaste baiteritzo. Trauma osteko nahastearen ager pena batzuetan atzeratu egiten da, eta trauma gertatu eta handik urte batzuetara ager liteke. Gainera, nahaste akutua duten askok ez dute trauma osteko estreseko nahastea garatzen. Nahaste akutua dutenen % 40 inguruk garatuko du trauma osteko estreseko nah astea. Gertaera traumatiko bat bizi izan dutenen % 1530k agertzen du trauma osteko estreseko nahastea. Maiztasun handiagoz gertatzen da bortxazko gertaeren biktima izan direnen artean. Nahaste horren maiztasunik handiena terrorismoaren edo eraso sexualen biktima izan direnen artean gertatu da ( Wittchen, Gloster, Beesdo, Schönfeld eta Perkonigg , 2009). Trauma osteko estreseko nahastearen maiztasunari dagokionez, gizonek trauma egoerak gehiagotan bizi izaten dituztela dirudien arren, nahaste hori gehiagotan agertzen dute emakumeek. Egia da gizonek gehiagotan ematen dutela hilgarri diren edo bizitza arriskuan jartzen duten mehatxuen berri, baina emakumeek gehiagotan ematen dute eraso sexualen, bortxaketen, haurtzaroko abusu eta baztertzeen berri. Emakumeen art ean bortxaketa da inpaktu emozional handiena eragiten duena (Kilpatrick, Best, Veronen, Amick, Villeponteaux eta Ruff, 1985); bortxaketaren biktimen % 20k suizidio saioak egiten ditu. Trauma osteko estreseko nahastearen definizioan eta etiologian agertzen dira traumak. Etiologiaren faktore biologikoei dagokienez, biki monozigotikoetako batek TOENa garatu badu, handiagoa da beste biki monozigotikoak ere nahaste bera jasateko probabilitat ea, biki dizigotikoen artean gertatuko litzatekeen probabilitatearekin alderatuta. Etiologiaren faktore sozialei edo kulturalei dagokienez, trauma jasatean sostengu sozial handia dutenek trauma osteko estreseko nahaste gutxiago jasango dute, sostengu gutx i dutenek baino. Era berean, traumari aurre egiteko estrategiak irakatsi bazaizkie, traumak eragin gutxiago izaten du. Sare sozial zabala dutenek trauma osteko nahaste gutxiago jasaten dute. Traumaren larritasun eta jarraipenaren alderdia kontuan hartuta, Foy, Sipprelle, Rueger eta Carroll en arabera (1984), Vietnamgo gerrako beteranoen % 67k garatu zuen TOENa. Beraz, % 33k ez zuen garatu. Populazio orokorrean, berriz, % 13ko maiztasuna zuen Estatu Batuetan (Helzer, Robins eta MCEvoy, 1987). Zaurgarritasun psikologikoari dagokionez, estres edo trauma maila garaiak gertatzen direnean, ez da haurrak txikitan jasandako gertaera iragarrezin eta kontrolaezinen eraginik nabarmentzen, biktima gehienek garatzen baitute TOENa; baina trauma maila txikia gertatzen den ean, haurraren zaurgarritasunaren eragina nabarmenago geratzen da ( Foy, Carroll eta Donahoe , 1987). Trauma osteko estreseko nahastea jasateko zaurgarritasuna honako faktore hauen araberakoa da: bizitza arriskuan jartzen duten gertaerak hautematea, emakume izatea, familiaren historian nahasteak izatea, gurasoengandik goiz aldentzea, aurretik jasandako trauma eta nahasteak egotea, barne herstura eta depresio maila altua edukitzea (Ehlers, Mayou eta Bryant, 1998; Shalev et al., 1998). TOENa garatzeko beste arr iskufaktore bat disoziaziorako joera da. Traumaren garaian disoziazio sintomak garatzeak handitu egiten du gerora trauma osteko estreseko nahastea jasateko probabilitatea, traumaren oroitzapenenak ez baititu kontrastatzen. Disoziazio maila altua agertzen zuten emakumeek TOEN gehiago garatzen zuten (Ehlers, Mayou eta Bryant, 1998). Beste arrisku faktore bat da hutsegiteen ardurak hartzeko joera eta emozioetan arreta jarrita estresari aurre egitea, arreta arazoetan jarri ordez (Solomon, Mikulincer eta Flum, 1988). Ikaskuntzaren teoriaren arabera, beldurraren baldintzapen klasikotik dator TOENa. Auzo bateko kale batean eraso bortitz bat jasan duen pertsona auzo horretatik berriro pasatzeko beldur izan daiteke. Auzo hori ekidin egingo du, eta ekidite horr en bidez kaleari eta auzoari zaien beldurra negatiboki indartuak gelditzen dira. Trauma osteko estreseko nahastea diagnostikatzeko irizpide hauek bete behar dira: bere bizitzarako edo osotasun fisikorako arriskutsua den gertaera estresatzaile eta traumatik o bat jasaten du pertsonak: heriotzen eta zauritzeen lekuko da, edo bere familiak jasandako esperientzia traumatikoen berri jaso du. Gertaera horren aurrean, beldurrez, itxaropen gabeziaz eta izu handiz erantzuten du pertsonak. Gertaera traumatikoa iraunko rki berresperimentatzen du. Traumari lotutako kinadak iraunkorki ekiditen ditu, eta erantzuna emateko gaitasuna kamusten zaio. Aktibazio sintoma iraunkorrak agertzen ditu, eta koadro sintomatikoak hilabete baino gehiago iraun behar du. Atsekabe esanguratsu a eta hondamen sozial nahiz laboral esanguratsua eragin behar dute sintomek. Hemen aipatu diren sintometatik at, beste batzuk ere ager daitezke traumaren ostean: norbere irudia oso negatiboa bihurtzen da; zoratzen ari dela edo kontrola galtzen ari dela pen tsa dezake; ezin du sentitu lehen sentitzen zuen gauza bera maite dituen pertsonenganako. Trauma osteko estreseko nahastea (DSM IVTR, 2000) A. Pertsona gertaera traumatiko baten aurrean gertatu da, eta egoera horretan 1 eta 2 gertatu dira: Heriotzak eragi n dituzten edo bere edo besteen osotasun fisikoarentzat mehatxagarriak diren gertaera (edo gertaerak) ikusi eta bizi izan ditu, edo hartaz (haietaz) hitz egin diote. Beldur, etsipen edo izu handiz erantzun du pertsonak. B. Gertaera traumatikoa iraunkorki berresperimentatzen du, modu hauetakoren batean edo gehiagotan: Atsekabea sortzen duten gertaera errepikakor eta sarkorrak: gertaera horietan, irudiak, pentsamenduak eta hautemateak gertatzen dira. Atsekabea sortzen duten amets errepikakorrak gertaerari buruz. Pertsonari iruditzen zaio gertaera traumatikoa jazotzen ari dela (esperientzia birbizitzen ari den sentipena, ilusioak, haluzinazioak eta flashback pasarte disoziatiboak, esnatzean edo toxikatzean agertzen direnak barne direla). Gertaera traumatik oaren alderdiren bat sinbolizatzean edo gogoratzean, edo, barneko nahiz kanpoko kinaden aurrean jartzean, egonezin psikologiko intentsua agertzen du. Barneko eta kanpoko kinaden aurrean jartzean erantzun fisiologikoak ematen ditu. C. Traumari lotutako ki nadak iraunkorki ekiditen ditu, eta beraren erreaktibitate orokorra kamustua dago, ondorengo sintoma hauetako hiruk edo gehiagok adierazten duten moduan: 1. Gertaera traumatikoari buruzko pentsamendu, sentimendu edo solasaldiak ekiditeko ahaleginak. 2. Trauma oroitarazten duten jarduera, toki edo pertsonak ekiditeko ahaleginak. 3. Traumaren alderdi garrantzitsuren batez oroitzeko gaitasunik eza. 4. Jarduera esanguratsuekiko interesaren edo haietan esku hartzearen urritze nabarmena. 5. Besteen aurrean at xikimendurik ezaren edo besterentzearen sentipena. 6. Bizitza afektiboaren hertsatzea (amodio sentimenduak eduki ezina). 7. Etorkizun beltzaren sentipena (ez du espero enplegua lortzea, ezkontzea, familia osatzea edo, azkenik, bizitza normala eramatea). D. Aktibazioa gehitzen dela erakusten duten sintoma iraunkorrak, ondorengo sintoma hauetako bik edo gehiagok agertzen duten moduan: 1. Lo hartzeko edo loari eusteko zailtasunak 2. Haserrekortasuna edo haserre erasoak 3. Kontzentratzeko zailtasunak 4. Gehie gizko zelatatzea 5. Gehiegizko izu erantzunak E. Asaldu hauek (B, C eta D irizpideetako sintomak) hilabete baino gehiagoz luzatzen dira. F. Asaldu hauek egonezin kliniko esanguratsua edo atsekabe kliniko esanguratsua edo gizarte nahiz lan arloko edo pertsonaren bizitzako beste arlo garrantzitsu bateko narriadura eragiten dute. Bereizi egin behar dira: Akutua: 3 hilabete baino gutxiago ira uten dute sintomek. Kronikoa: 3 hilabete edo gehiago irauten dute sintomek. Hasiera atzeratukoa izango da, gertaera traumatikoaren eta sintomen hasieraren artean gutxienez 6 hilabete pasatu badira. Trauma osteko estreseko nahastea (DSM 5, 2013) Oharra: irizpide hauek helduei, nerabeei eta 6 urtez goitiko haurrei aplikatzen zaizkie. 6 urteko haurrentzat eta txikiagoentzat, behean jarritako irizpideak erabiltzen dira. Heriotza errealaren edo mehatxaturikoaren, lesio larri baten edo bortxa sexualare n aurrean gertatzea, ondorengo modu hauetakoren batean edo gehiagotan: Gertaera traumatikoa(k) zuzenki bizi izanez. Besteei gertatutako gertaeren lekuko zuzena izanez. Gertaera traumatikoa(k) familia hurbileko kideren bati edo hurbileko lagunen bati gerta tu zaiola (zaizkiola) jakinez. Heriotza erreal edo mehatxatua familiako kideren bati edo lagunen bati gertatu zaionean, gertaera(k) bortxazkoa(k) edo istripuzkoa(k) izan zitekeen (zitezkeen). Gertaera traumatiko abertsiboak modu errepikatuan edo gordinean bizi izanez (adibidez, giza hondakinak jaso dituzten sorosleak, haurren tratu txarren xehetasunen lekuko zuzen behin eta berriro izan diren poliziak). Oharra: A4 irizpidea ez da aplikatzen esposizio hori bitarteko elektroniko, telebista, filme edo argazki bidezkoa izan denean, esposizioa lanarekin erlazionatua egon ez bada behintzat. Ondorengo intrusio síntoma hauetakoren bat edo gehiago agertzen da, gertaera traumatikoarekin erlazionaturik; sintoma hori (horiek) gertaera traumatikoaren ondoren agertzen da (dira): Gertaera traumatikoaren (traumatikoen) atsekabezko gertaera errepikakor, nahi gabeko eta sarkorra (sarkorrak). Atsekabea sortzen duten amets errepikakorrak, haien edukia eta afektua gertaera traumatikoarekin edo gertaera traumatikoekin erlazionatua dagoela. Disoziazio erreakzioak (adibidez, eszena erretrospektiboak), zeintzuetan pertsona (pertsonak) sentitzen baita (baitira) eta jokatzen baitu (baitute) gertaera traumatikoa (gertaera traumatikoak) errepikatzen ariko balitz (balira) lez. (Erreakzio h oriek gerta litezke modu jarraituan, eta haien adierazpenik muturrekoena oraingo ingurunearen kontzientziaren galera da). Gertaera traumatikoaren (traumatikoen) alderdiren bat sinbolizatzen duten eta alderdi horren antza duten barneko edo kanpoko faktoreen aurrean gertatzean sortzen den egonezin psikologiko intentsu eta luzea. Gertaera traumatikoaren (traumatikoen) alderdiren bat sinbolizatzen duten eta alderdi horren antza duten barneko edo kanpoko faktoreen aurrean erreakzio fisiologiko biziak sortzen dira. C. Gertaera traumatikoari (traumatikoei) lotutako kinadak iraunkorki ekiditen ditu, ekidite hori gertaera traumatikoaren (traumatikoen) ondoren hasten delarik, ondorengo bereizgarri hauetako baten edo bien bidez agirian jartzen den moduan: Gertaera traumatikoari (traumatikoei) buruzko edo gertaera horiekin estuki erlazionaturiko oroitzapen, pentsamendu edo sentimenduak ekidin edo ekiditeko ahaleginak egin. Gertaera traumatikoari (traumatikoei) buruzko edo haiekin estuki erlazionaturiko oroitza penak pentsamenduak edo sentimendu mingarriak eragiten dituzten kanpoko oroigarriak (pertsonak, lekuak, solasaldiak, jarduerak, objektuak, egoerak) ekiditea edo ekiditen ahalegintzea. Kognizioen eta aldartearen aldaketa negatiboak, gertaera traumatikoareki n (traumatikoekin) erlazionatuak, jazo diren gertaera traumatikoen ondoren hasi edo okerragotu direnak, ondorengo bi edo gehiago bereizgarrik agertzen duten modura: Gertaera traumatikoaren (traumatikoen) alderdi garrantzitsu bat oroitzeko gaitasunik eza (a mnesia disoziatibo bati zor zaiona tipikoki, eta ez garun lesioari, alkoholari, drogei edo antzeko beste faktorei). Norberari, besteei edo munduari buruzko uste edo igurikimen negatibo iraunkorrak eta gehiegizkoak (adibidez, “Gaizki nago”, “Ezin naiteke in ortaz fida”, “Mundua oso arriskutsua da”, “Nerbioak jota dauzkat”). Gertaera traumatikoaren (traumatikoen) zergatiaren edo ondorioen hautemate distortsionatu eta iraunkorra, pertsonak bere burua edo besteak salatzea eragiten duena. Emozio egoera negatibo i raunkorra (adibidea, beldurra, izua, haserrea, errua edo lotsa). Jarduera esanguratsuetan jarduteko interesaren edo haietan esku hartzearen murrizte garrantzitsua. Besteekiko atxikimendurik ezaren edo haiengandik arroztearen edo besterentzearen sentimendua . Emozio positiboak (adibidez, zoriontasuna, gogobetetzea edo amodio sentimenduak) bizi izateko gaitasun gabezia irankorra. Gertaera traumatikoari (traumatikoei) loturiko aktibazioaren edo erreaktibitatearen asaldura nabarmena, gertaera traumatikoa(k) gertatu ondoren hasi edo okerragotu direnak, ondoko bi edo gehiago bereizgarrik agertzen duten moduan: Portaera narritakorra eta haserrealdiak (probokazio gutxirekin edo probokaziorik gabe), pertsona eta objektuen kontrako hitzezko erasoan e do eraso fisikoan tipikoki adierazten den moduan. Zuhurtziarik gabeko portaera edo norbera erasotzen duen portaera. Gehiegizko zelatatzea. Gehiegizko izu erantzuna. Kontzentrazio arazoak Loaren asaldurak (adibidez, lo hartzeko edo lotan jarraitzeko zailtas unak edo lotan geldi egon ezina). Asalduraren luzapena (B, C, D eta E irizpideak) hilabete bat baino gehiagokoa da. Asaldurak klinikoki esanguratsua den ondoeza edo gizarte, lan edo beste funtzionamendu arlo garrantzitsu batzuetako kaltetzea eragiten du. Asaldura ezin dakieke egotzi substantzia baten (adibidez, sendagaia, alkohola) edo beste gaixotasun fisiko baten efektuei. Tratamendu psikologikoaren helburua gertaera traumatikoaren oroitzapena ekiditea izan daiteke. Horretarako, distraitzen eta bizitako esperientziak ahanzten saiatzen da biktima. Baina, biktimak egoera traumatikoa irudietan eta amesgaiztoetan birbizitzen duenean, ez du saiatu behar bizitako esperientziak ahanzten; terapeutaren laguntzaz gertaera traumatikoaren irudien aurrean jartzen saiatuko da. Aurrean jartzearen teknika printzipio honetan oinarritzen da: pazientearen arreta traumaren oroitzapenean fokatzen da, gertaera hura kognitiboki eta emozionalki prozesatzeko. Traumaren historia gero eta xehetasun gehiagoz kontatzen eta bi rkontatzen du, haren oroitzapenaren zama gero eta arinagoa izan dadin. Pazienteak bizi izan duena hitzetan jartzea da lortu behar dena. Bizipenak oroitzapen bihurtuko dira, eta oroitzapenak pazientearen biografian integratuko dira. EMDR (Eye Movement Desen sitization and Reprocessing; Shapiro, 1995) teknika ere erabil daiteke. Irudimenez gertaeraren aurrean jartzen da pazientea, eta begiez mugimendu sakadikoak (azkarrak eta erritmikoak) egin behar ditu. Pentsamendu traumatikoez oroituko da, eta, aldi berean, burua geldi duela begiekin terapeutaren hatz erakuslearen mugimenduei jarraituko die; gero, burua zurian utziko du pazienteak, eta arnasa hartuko du sakon (Ventura, 2006). Begien alborako mugimenduek traumaren prozesaketa kognitiboa errazten dute. Tratame ndu farmakologiko moduan antidepresiboak eta serotoninaren birjasotzearen inhibitzaileak erabiltzen dira, sistema serotoninergikoa asaldatua egoten baita traumaren biktimetan (Stein, Ipser eta McAnda, 2009). ESTRESARI AURRE EGITEN Egoera estresatzailearen aurrean, erantzun kognitibo emotiboa edota jokaerazko erantzuna ematen du/ditu subjektuak. Erantzun kognitibo emotiboaren barnean sartzen dira distrakzioa, alderaketa soziala, autokontrola, borondatea indartzea, arazoen minimizazioa, etab. Jokaerazko erant zunaren barnean sartuko lirateke informazioa biltzea, ihesa, negoziazioa, ekintza zuzena, jokaera asertiboa, erlaxatzeko ariketak, jokaera alternatiboak, etab. Estresaren zedarritzaile nagusiak bi dira: subjektuak egoera hautemateko duen modua, eta subjekt uak egoerari aurre egiteko dituen baliabideak (eta baliabide horien hautematea). Inguruneko gertaeren, gertaera horien ebaluazioaren eta haiei aurre egiteko erantzunaren arteko elkarreraginetik sortzen da estresa. Egoerari aurre egitea egoera nola ebaluatz en duen aztertu behar da; baina aurre egitearen emaitzek egoera eta egoeraren ebaluazioa alda ditzakete. Bizitzako aldaketek gizabanakoaren araberako eragina dute; aldaketa berak baino garrantzia handiagoa du subjektuak hari ematen dion esanahiak. Bizitzan aldaketa traumatikoak jasan arren, pertsona asko ez dira gaixotzen. Zergatik? Egoera estres sortzailearen hautemate berezia dutelako, egoerari aurre egiteko baliabideen hautemate berezia dutelako, eta estresaren ondorioak arintzen dituzten jokaerak dituzt elako. Gertaera estresatzaileei aurre egiteko baliabide psikologiko, sozial eta espezifiko egokiak dituztelako. Baliabide psikologikoak: autoestimua, kontrol sentimendua, nork bere trebetasunean eta gaitasunean konfiantzaizatea. Autoestimu egokia eta bere trebetasunetan konfiantza duen subjektuak berehala gainditzen ditu babesgabetasuna eta etsipena. Gertaera asko ez dira estresatzaileak izaten, norberak arriskutsutzat hartzen ez baditu; horregatik, subjektuak gertaeren esanahia kontrolatzeko ahaleginak egi ten ditu. Estresari aurre egiteko gai den subjektuak ahaleginak egingo ditu gertaera bat traumatizatzailetzat ez hartzeko, eta pentsaera aldatzen saiatuko da. Adibidez, lanean estresa sentitzen duen pertsona bat, lana bizitzako alderdi bat gehiago gisa iku sten saiatuko da. Subjektuak gertaera estresatzaileak kontrolatzeko bitarteko asko erabiltzen ditu; horien arteko bat da informazioari dagokiona. Adibidez, ebakuntza bat jasan behar duen subjektu bat oso kezkatua egon daiteke ebakuntzarengatik eta informaz ioa biltzeari ekin diezaioke; beste subjektu bat batere kezkarik gabe egon daiteke, eta inolako informaziorik ez bildu. Ikerketek diotenez, kezka pitin bat dutenak hobeto sendatzen dira kezka handia edo kezkarik ez dutenak baino. Barne kontroleko lekunea d utenek informazio gehiago edukitzen dute gaixotasunaz kanpo kontroleko lekunea dutenek baino, eta babes neurri gehiago hartzen dituzte. Baina kontrol lekunearen eragina gaixoaren beste aldagai batzuekin lotua dago; adibidez, gaixoaren balio sistemarekin. G ainera, barnekoen eta kanpokoen arteko aldea egoeraren araberakoa ere bada: egoera batean zerbait egin daitekeenean edo zerbait egin daitekeela sentitzen denean, barne kontroleko lekunea dutenek egoera aldatzeko jarduera gehiago egiten dituzte. Horregatik, kontrolari buruzko igurikimen orokorraz (barne kanpo kontrol lekuneaz) gainera, kontuan hartu behar da, halaber, egoera partikularretan helburu desiratuak lortzeko gaitasuna (autoeraginkortasuna). Estresaren eta gaixotasunaren arteko lotura nabarmen gutxi tzen da subjektuaren autoeraginkortasun sentimenduaren arabera. Autoestimuarekin eta autoeraginkortasunarekin batera, nortasunaren konplexutasuna ere aldagai garrantzitsua da estresari buruz ari garenean. Autokonplexutasuna bizitzako alderdien artean berei zkuntza kognitiboak egin eta zaintzeko gaitasuna da. Nortasunaren konplexutasuna edo autokonplexutasuna estresaren kontrako biguntzailea da. Alde horretatik, ona da alderdi berezi ugari dituen autokontzeptu berezi eta konplexua edukitzea. Pertsona batek a utokontzeptu konplexua duenean, ni aren arlo batean gertatutako gertaera estresatzaile edo porrotek ez dituzte beste alderdiak ukitzen. Bizitzako arlo edo alderdi batean eraginkortasunik gabe sentitzen bada ere, horrek ez ditu nortasunaren beste alderdiak ukitzen. Bizitzako alderdi batean idealetik urrun senti daiteke, eta beste arloetan, aldiz, eraginkor eta idealetik hurbil. Baliabide sozialak: estresari aurre egiteko garaian, senideek edo lagunek laguntza handia eman dezakete, laguntza hori gogokoa badu te behintzat. Laguntza sozialak, alde batetik, estimuzko sostengua edo baldintzarik gabe onartua izatearen sentimendua ematen du; bestetik, sostengu materiala ematen du: atxikimendua, babesa; egoera ulertzeko informazioa eta denbora pasatzeko laguntasuna e re ematen ditu. Gizarte laguntzak estresaren eta gaixotasunaren arteko biguntzaile gisa jokatzen du. Bai gizonen kasuan, bai emakumeen kasuan, ezkongabeek eta batez ere dibortziatuek ezkonduek baino arrisku handiagoa dute gaixotasun arazoak edukitzeko. Ezk onduak osasuntsuago bizi dira. Gerta daiteke fisikoki gogorrak direnak bizitzako zailtasunak (ezkontide bizitzakoak barne) gainditzeko gaituagoak egotea; edo gerta daiteke, halaber, ezkontza bizitzak laguntza soziala ematea estresetik eta gaixotasunetatik babesteko. Baliabide biologikoak: organismoaren ezaugarri fisiologikoen atzeraelikaduraz baliatzen da. Efektu erlaxatzailea duten ariketa fisikoak egin ditzake, horrek giro aldaketa, kinada estres sortzaileetatik ihes egitea eta norberaren sentipenetan ( arnasketa, izerdia, bihotz taupadak...) arreta jartzea baitakar berekin. Erlaxatzeko ariketak ere egin ditzake. Estresari aurre egiteko beste baliabide batzuk: Meditazioa praktikatzea. Laneko giro estresatzailea aldatzea. Zirkulazio handiko orduetan autoz ez ibiltzea. Lanean helburu eta ilusio gehiegirik ez jartzea. Lana gogor eginez gero edozer lortzea posible dela uste izateak perfekzionismo zurrun batera eraman dezake. Errealitatetik kanpoko helburu eta itxaropenek porrotera daramate. Horrelako pertsonak laneko hiperaktibitatean murgiltzen dira. Zerbait gaizki ateratzen bada, are eta gogorrago ekingo diote lanari, ametsak egia bihurtzeko, eta gero eta neke eta frustrazio handiagoa izango dute. Bi prebentzio mota bereizten dira eskuarki: arreta emozioetan jartzen duen prebentzioa eta arreta arazoetan jartzen duen prebentzioa: 1. Arreta emozioetan jartzen duen prebentzio motak beldurra, haserrea eta antzeko sentimendu negatiboak kontrolatu eta askatu nahi izaten ditu; egoeraren eskaerei aurre egin ordez, ego erak berengan zer nolako eragina duen aztertzen saiatzen dira. Beren kezketan, pentsamenduetan, sentimenduetan eta aktibazio fisiologikoan jartzen dute arreta. Prebentzio mota hori egokia gerta daiteke hondamendi kontrolagaitzen kasuan. 2. Arreta arazoetan jartzen duen prebentzio mota: problemak kontrolatu eta ebatzi nahi izaten ditu, eta, horretarako, ekintza plan bat diseinatzen saiatzen da; estresari aurre egiteko jokaera egokiak hartzen dituzte, situazio espezifikoari dagozkionak. Prebentzio mota hori egokiagoa da egoera kontrolagarria denean eta ebazteko moduko problemei aurre egin behar zaienean. Egoera kontrolagarri gisa ikusten denean, arazoari aurre hartzen ere saiatzen da sarritan subjektua, barne kontroleko lekunea duenean batez ere: bizimodua eta jokaera ohiturak aldatu, estresatzaileak saihestu, aurre egiteko baliabideak garatu. Aurre hartzea edo prebenitzea ezina izan denean, estresatzaileak kontrolatu eta erasotzeko baliabideak antolatzen dira. Kontrol gabezia estres esperientziarekin loturik agertzen da. Gertaerak kontrolaezinak direnean, babesgabetasun sentimendua agertzen da; kontrolagaiztasunaren aurrean, depresio eta etsipen sentimenduak eta egoerari aurre egiteko motibazio gabezia nagusitzen dira. Gertaera iragarri ezinezkoek eta kontrol aezinek norberaren askatasun sentimendua galarazi, eta estresa areagotu egiten dute. Subjektuak kontrol sentimendua berreskuratzeko, gertatu behar duenari buruzko informazioa, kinada kaltegarriak saihesteko edo aldatzeko bitartekoak eta aukerak jarri beha r dira haren eskura. NERBIO SISTEMA AUTONOMOA ETA NERBIO BAGOA Gorputzaren barneko homeostasiari eustea; organismoaren barneko atalak kontrolatzea: bihotza, birikak, urdaila… B orondateari ihes egiten dioten jarduerak edo gorputzaren funtzio inkontzienteak kontrolatzea: giharreria lisoaren jarduera, bihotz taupadak, odol presioa, guruinen jariaketa. Nerbio Sistema Parasinpatikoa erlaxapen giroan suspertzen da eta atseden hartzeko, digestioa egiteko eta iraizketarako prestatzen du organismoa. Arriskurik ez dagoen lekuetan aktibatzen da parasinpatikoa. Testuinguru horietan jan liteke, harreman sexualak izan daitezke, eraso beldurrik gabe. Odol presioa jaitsi eta energia pilatzera edo aurreztera eramaten du parasinpatikoak organismoa. Pertsonaren begi niniak t xikitzen ditu, listu jariaketa eragiten du, bihotz taupadak makaltzen ditu, urdailaren, behazun ziskuaren eta hesteen jarduera bizkortzen du. Nerbio Sistema Sinpatikoak borroka eta ihes portaeretara egokitzen du organismoa: begi niniak dilatatzen ditu, lis tuaren jariaketa murrizten du, bihotz taupadak goititzen ditu, bronkioak eta bihotzeko arteriak dilatatzen ditu, urdailaren jarduera makaltzen du, gihar ildaskatuetako odol jarioa gehitzen du, gibela aktibatu eta azukrea odolera bidaltzen du, behazun zisku aren eta hesteen jarduna makaltzen du. Sistema Sinpatikoa kitzikatzean, giltzurrun gaineko guruin muinek epinefrina eta norepinefrina askatzen dituzte, izerdi guruinek izerdia jariatzen dute eta makaldu egiten dira digestio eta iraizketa prozesuak. Bi adar nagusi ditu: energiaren kontsumoa aktibatzen duen sinpatikoa eta energiaren berreskurapenaz arduratzen den parasinpatikoa. Sinpatikoak borrokaren eta ihesaren portaerak sustatzen ditu; organismoa lanerako eta ekintzarako prestatzen du, adrenalinar en eta kortisolaren bidez. Parasinpatikoak portaera lasaiak eta erlaxatuak eragiten ditu, mugimenduak makaltzen ditu eta atsedenerako prestatzen du organismoa Sistema Sinpatikoaren nerbio izpiak bizkarrezurraren zati toraziko eta lunbarretik irteten dira. Sistema Parasinpatikoaren nerbio izpiak garun enborreko garezur nerbioetatik eta bizkarrezurraren zati sakrotik irteten dira. Gorputzaren atal gehienek sinpatikoaren eta parasinpatikoaren eragina jasotzen dute eta horrek oreka eragiten du haiengan. Nerbio bagoa edo neumogastrikoa garezurretik ateratzen diren nerbio bikoteen arteko hamargarrena da eta Nerbio Sistema Autonomoaren osagai nagusia da. Nerbio bagoa da Nerbio Sistema Parasinpatikoa erregulatzen duena. Horretarako bitartekari moduan azetilko lina erabiltzen du. Azetilkolinari esker pertsonaren arnasketaren erritmoa eta bihotz taupadak pausatzen dira eta urdail eta hesteen mugimenduak bizkortzen dira. Azetilkolinak erregulatzen ditu odol presioa, bihotz taupadak, arnasketa erritmoa, portaera se xuala, digestio prozesua eta portaera sexuala. NERBIO BAGOAREN FUNTZIONAMENDUA , BIHOTZ ERRITMOAREN ALDAKORTASUNA ETA ALOSTASIA Gorputzeko atal gehienek sinpatikoaren eta parasinpatikoaren aginduak jasotzen dituzte eta bi sistema horien arteko esku hartze orekatutik sortzen da pertsonaren osasun ona. Bi sistema horiek modu desorekatuan funtzionatzen dutenean, osasun arazoak agertzen dira. Oreka dinamikoa aurkitzen dugu normalean pertsona baten adar sinpatikoaren eta parasinpatikoaren artean, baina ingurunea k presio asko egiten duenean eta distresa gehitzen denean, pertsona zaurgarri bihurtzen da. Nerbio Sistema Autonomoaren desoreka eta psikopatologia nagusitzen dira Nerbio Sistema Sinpatikoa hiperaktibatua dagoenean eta sistema parasinpatikoa hipoaktibatua dagoenean. Adar sinpatikoa denbora luzez nagusi denean eta inguruneak energia gehiegi eskatzen duenean, alarma egoera luzatu egiten da eta emozio negatiboak agertzen dira. Egoera estresagarrian aurkitzen garenean eta egoera hori luzatzen denean, Nerbio Sistema Sinpatikoaren aktibatze aldia luzatu egiten da. Estres egoerari erantzuteko hipotalamoak guruin pituitariora CRF bitartekaria igortzen du eta guruin pituitarioak ACTH askatzen du; ACTHk giltzurrun gaineko guruinetan adrenalina eta kortisola askarazik o ditu. Egoera estresatzailea luzatu egin denez, nerbio bagoak ez du bidaltzen erlaxazioa sortuko duen seinalerik; Nerbio Sistema Sinpatikoak agintzen jarraitzen du eta horrek pertsonaren barne herstura goititzen du. Ondorioz, glutamatoaren maila goititzen da garunean eta kortisolaren goititzen da hipokanpoan; horrek hipokanpoa makaltzen du eta oroimenaren indargabetzea dakar. Nerbio bagoaren jarduera egoera emozionalari lotua dago. Barnea lasai dugunean, esker oneko eta errukizko emozioak ditugunean, nerbi o bagoa dago aktibatuta eta bagoaren balazta edo galga abian jartzen da. Estresak harrapatzen gaituenean, sistema sinpatikoak bihotz taupadak bizkortzen ditu, inguruneari borrokaz edo ihesaz erantzuteko. Nerbio bagoaren ezkerreko eta eskuineko adarrak biz karrezur erraboileko muin oblongatuko nukleo anbiguoan sortzen dira eta zulo jugularretik zehar ateratzen dira garezurretik. Nerbio badoa, lepotik eta toraxetik zehar, abdomeneraino heltzen da. Nerbio horrek sentimen funtzioak eta funtzio higikorrak betetz en ditu. Bago nerbioaren izpien % 80 aferenteak edo sentikorrak dira eta izpien % 20, eferenteak edo mugikorrak. Bagoaren sentimenezko informazioa periferiatik bizkarrezur muineko traktu solitarioaren muinera eta hortik garun prefrontalera eta garun enbor rera doa. Traktu solitarioaren nukleoak bihotzeko, digestio hodiko eta immunitate sistemako sentipenen informazioa garraiatzen du garunera. Nerbio bagoaren kitzikapen aferenteak eragin zuzena du garun aurreko behe mailako neurona mugitzaileetan eta garuna zaleko goi mailako neurona mugatzaileetan (hauek Konpromiso Sozialaren Sistema erregulatzen dute). Bagoaren zuntz aferenteen kitzikapenak aldarazi egiten dute goiko garun egituren jarduera. Eta goi egitura horien jarduerak aldarazi egiten ditu aurpegiko, b uruko, bihotzeko eta digestio hodiko funtzioak (Tracey, 2009). Adar mugikorrek nukleo anbiguotik aurpegiko, buruko, lepoko, toraxeko eta abdomeneko gihar ildaskatuetara eta bihotzeko zein biriketako ataletara daramate informazioa. Nerbio bagoaren izpi mugi korrek diafragmapeko atal biszeralak erregulatzen dituzte eta adar sentikorrak haietatik garunera itzultzen dira. Claude Bernard ek zioen sistema osasungarri batek barne inguru konstante bat eskatzen duela eta barne inguru egonkor hori homeostasia deitu zu en Walter Cannon ek. Barneko edo kanpoko aldaketen aurrean barne oreka dinamikoa gordetzeko sistema biologiko batek duen gaitasuna izango litzateke homeostasia. Homeostasiari esker organismoak odol presioa iraunkor eta konstante mantentzen du. Sterling et a Eyer entzat, portaera osasungarria ez dator ingurunea konstante mantentzetik, baizik ingurune aldakorrei erantzun egokia ematetik. Portaera osasungarriak ez dira ingurune aldakor batean konstante mantentzen direnak, ingurune aldakorrera egokitzen direnak baizik. Horregatik, homeostasiaz baino gehiago, alostasiaz hitz egin behar da ( Sterling eta Eyer, 1988 ). Egonkortasunari eutsi behar zaio, baina aldaketaren bidez. Adibidez, odol presioak ez du berdina izan behar lotan zaudenean eta ariketa fisiko bat egi tean. Ingurunea eta zirkunstantziak aldatzen direnean, ezberdina izan behar du odol presioak; beraz, odol presio aldakorra behar da, ingurunearen aldaketen arabera. Aldaketa normatibo horri alostasia deritzo. Zama alostatikoa egoera fisiko zailetara egokit zeko organismoak egin behar duen ahalegina da. Gizakiaren organismoaren egonkortasuna eta aldakortasuna Nerbio Sistema autonomoko adar sinpatikoaren eta parasinpatikoaren arteko harreman dinamikoek ziurtatzen dute . Ingurunearen eskaeren arabera aldatu beh ar du organismoak. Ingurune berriaren eskaeretara egokitzeko, organismoak modu dinamikoan antolatu behar ditu baliabideak. Honela, energia asko eskatzen duen ariketa bat egin behar duenean, bihotz taupadak bizkortu egin behar ditu eta bihotzaren batezbeste ko erritmoak bizkorragoa izan behar du. Egoera aldakorra denean, gaixotasunarekin erlazionatuagoak daude egonkortasun eta erregulartasun zurruna, osasunarekin baino. Disfuntzio edo desoreka autonomikoa hainbat nahaste neuro biologiko zein psikologikorekin erlazionatua dago: Alzheimerra, autismoa, gaixotasun autoimmuneak, barne herstura, eskizofrenia. Organismo baten adar sinpatikoa denbora luzez hiperaktibo dagoenean eta adar parasinpatikoa hipoaktibo dagoenean, sistema gehiegizko energia eskaera egiten ar i da eta horrek osasuna kaltetu lezake. Bihotz Erritmoaren Aldakortasun malgua erregulazio sistema osasungarriaren adierazle da. Bihotz Erritmoaren Aldakortasun txikia ez dago bihotzaren eta odolbideen osasun onarekin erlazionatua; aitzitik, nahaste neuro kognitiboekin erlazionatua ageri da. Bihotz erritmoaren etengabeko aldakortasuna erregulazio sistema osasuntsuaren adierazle dela esaten dute . Bihotz Erritmoaren Aldakortasun murriztua bihotzeko eta odolbideetako gaixotasunekin eta nahaste mentalekin eta kognitiboekin erlazionatu izan da . Bihotz Erritmoaren Aldakortasunik eza hilkortasunaren edo disfuntzio autonomikoaren adierazlea da. Ikerketen arabera, Bihotz Erritmoaren Aldakortasun txikia depresioarekin, antsietate orokortuarekin, trauma osteko estresaren nahastearekin, emozioen erregulazio kaxkarrarekin eta funtzio exekutiboen maila eskasarekin erlazionatua dago (Thayer eta Brosschot, 2005; Kemp, Quintana, Felmingham, Matthews eta Jelinek, 2012; Thayer eta Lane, 2007). Depresioa eta ant sietate komorbidoa batera doazenean, Bihotz Erritmoaren Aldakortasunaren murrizte handiagoa gertatzen da, depresioa bakarrik gertatzen denean baino. Bihotz Erritmoaren Aldakortasun txikia sinpatikoaren eta bagoaren orekaren aldaketekin erlazionatzen da eta sinpatikoaren nagusitasunari lotua doa. Ondorioz, sinpatikoaren nagusitasunaren ondorioz, patologia kardiobaskularren arriskua igo egiten da ( Dimitriev, Saperova eta Dimitriev, 2016). Bihotz Erritmoaren Aldakortasunaz hitz egitea egokiago da batezbesteko bihotz erritmoaz hitz egitea baino; hala ere, Bihotz Erritmoaren Aldakortasunaren eta musikaren arteko harremanaz ikerketa gutxiago egin dira Bihotz Erritmoaren eta musikaren arteko harremanaz baino. Bihotz Erritmoaren Aldakortasuna Nerbio Sistema Autonomo aren markatzaile kuantitatiboa da (Parati, Saul, Di Rienzo eta Mancia, 1995). Bihotz Erritmoaren Aldakortasuna aspalditik erabili izan da oreka alostatikoaren adierazle moduan. Bihotz taupadak nola aldatzen diren aztertzen du Bihotz Erritmoaren Aldakortasu nak. Bihotzaren erritmoa bizkortu egiten da arnasa hartzean eta makaldu, arnasa botatzean. Bihotzaren erritmoa Nerbio Sistema Autonomoak erregulatzen du. Nerbio Sistema Sinpatikoak giharren kontrakzioen indarra eta erritmoa gehitzen du; egoera estresagarr ietan, erantzun azkarra eman behar denean aktibatzen da. Sistema Nerbioso Parasinpatikoak giharren kontrakzioen indarra eta erritmoa eraisten du. Atseden egoeran, parasinpatikoak menderatzen du bihotzeko eta odolbideetako erritmoa, nerbio bagoaren bidez, e ta bihotz taupadak poliki joaten dira. Pertsona osasuntsuengan bi sistemek koordinatuki eta txandaka lan egiten dute. Sinpatikoaren eta parasinpatikoaren inerbazioaz gain, garun azalaren, garun erdialdearen eta garun enborraren konexioak ditugu. Lotura du te sinpatikoak eta parasinpatikoak egitura orbito frontalekin, prefrontalekin, aurreko zingulatuarekin, insularekin, oinarriko ganglioekin, amigdalaren erdiko nukleoarekin, traktu solitarioaren nukleoarekin, nukleo anbiguoarekin eta akueduktu inguruko mate ria grisarekin. Egitura horiek hainbat maila dituzte: eskualde exekutiboa, emozioaren zirkuituak, prozesu kognitiboak, afektiboak eta fisiologikoak erregulatzen dituztenak. Erlazio estua dago nerbio bagoaren funtzionamenduaren, hipotalamo pituitaria giltzurrun gainekoaren ardatzaren erregulazioaren, egoera afektiboaren, Bihotz Erritmoaren Aldakortasunaren, immunitate sistemaren, hanturaren eta hainbat gaixotasunen (minbizia, Alzheimer, artritisa, glukosa maila altua, barne herstura, depresioa eta bihotzeko nahasteak) artean. Nerbio Sistema Autonomoa asaldatua dagoenean eta parasinpatikoaren jarduera gutxiegizkoa denean gertatzen dira nahaste horiek; edo, beste zentzuan esanda, nahaste psikologiko horiek gertatzean, Nerbio Sistema Autonomoa asaldatu egiten d a. Nahaste afektibo horietako asko gehiegizko zama alostatikoarekin lotuak ageri dira: hantura sortzen duten zitokinak, gehiegizko kortisola, glukosaren erregulazio eskasa. PORGES EN TEORIA TRIBAGALA Ornodunek bi defentsa sistema garatu zituzten mehatxuet atik askatzeko: borroka/ihesa eta mugigaiztasuna. Borroka/iheserako energia asko erre behar zuten, eta Nerbio Sistema Sinpatikoaren bidez lortzen zuten hori. Mugigaiztasunean energia eskaera murriztu egiten da: parasinpatikoa aktibatzen da, mugimendu gutxi eta makalak egiten dira, edo hildakoaren itxura egiten du animaliak. Denborarekin, ugaztunek beste bago sistema bat garatu zuten: konpromiso sozialerako prestatua zegoen sistema berri bat. Bagoaren osagaiek eta buruko eta aurpegiko gihar ildaskatuak kont rolatzen dituzten garun enborreko nukleoek garatu zuten sistema hori. Bide horretatik sortu ziren umeak zaintzeko eta ugaltzeko portaerak eta lankidetzan aritzeko egitura biologikoak. Porgesen arabera, ugaztunen Nerbio Sistema eboluzioaren emaitza da. Uga ztunek bizirik jarraitu behar badute, bereizi egin behar dituzte lagunak eta etsaiak, bereizi egin behar dituzte ingurune seguruak eta arriskutsuak. Egoera aldakorretara egokitu behar dute ugaztunek; egoera bakoitzean jakin behar dute zenbateraino hurbil d aitezkeen besteengana. Inguruneak erregulatzen ditu ugaztunaren komunikazioa eta portaera. Ornodunen garapenean hiru faseak, Porges en arabera: 1) Mugigaiztasuna: sistema parasinpatikoak lasaitasuna eta erlaxazioa eragiten ditu. Baina sistema parasinpatiko aren nerbioak (bagoak) bi zati ditu: zati zaharra edo mielinizatu gabea (bago dortsala) eta zati berri mielinizatua (bago bentrala). Mielinizatu gabeko bagoaren mugimenezko adarrak garun enborreko eskualde batean du sorburua. Antzinako ornodunetan agertu z en mielina gabeko bide bagal hori; narrastiak izaki bakartiak ziren eta lotura sozialik eta maitekortasunik ez zuten garatu. Energia baliabideak urriak direnean, eta oxigeno gutxi dagoenean, mugimendurik ez dute egiten narrastiek, hildakoaren itxurak egite n dituzte; zirkinik egin gabe egoten dira, mugigaitz egoteko energia gutxiago behar baita. Bago dortsala narrastiekin partekatzen dugu, zaharrena da filogenetikoki (duela 600 milioi urte narrastiek zerabiltena) eta mugigaiztasuna sortzen du; pertsonaren ba liabideak gainditzen dituzten arrisku egoeretan, bizitza mehatxatzen duten egoera larrietan aktibatzen da bago dortsala. Narrastiak denbora luzez egon daitezke arnasarik hartu gabe eta mugitu gabe; horrela energia oso gutxi gastatzen dute. Arrisku handiko egoeretan pertsona sarritan paralizatu edo egoeratik disoziatu egiten da. Nukleo dortsaletik eta entzefalo enborreko faszikulu bakartiko nukleotik sortzen da. 2) Mugikortasuna: Nerbio Sistema Sinpatikoak kitzikatzera, borrokarako eta iheserako prestatzera darama ornoduna. Ugaztunek, duela 400 milioi urte, sistema sinpatikoa garatu zuten. Sistema horrek zailtasunen edo mehatxuen aurrean ahalegina, borroka edo ihes egitera eramaten zituen. Beste pertsonen babesik ez duenean, sistema sinpatikoa aktibatzen da pertsonarengan eta borroka egiteko edo iheserako prestatzen da. Arnasketa eta bihotz taupadak bizkortzen ditu sistema sinpatikoak. Baina, portaera horiek energia asko eskatzen dute. 3) Komunikazioa: duela 200 milioi urte ugaztunek garatu zuten bago bentralak portaera soziala eta pertsonarteko harremana sustatzen ditu. Ugaztunek lankidetza eta elkartasuna landu zituzten eta bagoaren bigarren bide bat ireki zuten. Beraz, borroka eta ihes portaera ez ez ik, immobilizaziozko portaera eta lankidetzarako adarra ere agertu zuten ugaztunek. Arriskurik ez dagoen egoeretan aktibatzen da bago bentrala. Harreman sozialetan, beste pertsonekin seguru sentitzen garenean, haien kontaktua eta babesa bilatzen dugu. Entz efalo enborraren aurrealdeko nukleo anbiguoan sortzen da bide hori eta aurpegiko eta buruko gihar ildaskatuak erregulatzen dituzten garun enborreko egiturekin harremanean dago. Birikak, bihotza eta garuna integratzen dituen bide hau mielinizatua da, bihotz taupaden makaltzea eragiten du eta harreman sozialen sarea josten laguntzen du. Ugaztunen aurpegiko giharrak eta bihotzekoak lotzen ditu sistema horrek; egoera fisiologikoaren berri ematen du ahots intonazioaren eta aurpegi adierazpenaren bidez; belarriar en erdi aldeko giharrak erregulatzen ditu; gizarteko komunikazioaren maiztasun bandara egokitzen du entzumena. Konpromiso Soziala ahalbidetzen duen bago sistemaren garun enborreko nukleoek goi mailako garun egituren eta erraietako organoen eragina jasotzen dute. Bagoaren adar honek ugaztunen portaera soziala ahalbidetzen du. Babesean daudenean, lotura afektiboak eta portaera sozialak agertzen dituzte ugaztunek; ugaldu egiten dira, umeak zaintzen dituzte eta lankidetzan jarduten dira. Pertsona batek arazo ba t edo gatazka bat konpondu behar duenean, lehenik bago bentrala aktibatzen du eta komunikazio sozialaren bidez konponbidea aurkitzen saiatzen da. Bide horretatik arazoa edo gatazka konpontzea lortzen ez badu, sinpatikoa aktibatu eta arazoa borrokaren edo ihesaren bidez konpontzen saiatzen da. Bide horretatik ere porrot egiten badu, bago dortsala aktibatzen da, pertsona kolapsatu egiten da eta mugigaiztasunera jotzen du. Barne hersturaren sintoma kognitibo eta somatikoak erantzun fisiologiko normalak dira eg oera arriskutsuetan aurkitzen garenean. Egoera traumatikoei edo denboran luzatzen diren egoera estresagarriei erantzun behar zaienean, erresilientzia handirik ez dagoenean, barne herstura nahasteak agertzen dira. Dagokion baino aktibazio gehiagoz erantzute n zaionean egoera bati, gehiegizko antsietatez erantzuten zaionean, patologiaz hitz egiten dugu. Egoera normal bati gehiegizko barne hersturaz erantzuten zaionean, barne hersturazko nahasteez hitz egiten dugu: trauma osteko estresaren nahastea, nahaste obs esibo konpultsiboa, izu ikarazko nahastea, fobia soziala, antsietate orokortuaren nahastea. Barne herstura nahasteak oso hedatuak daude gure gizartean. Nahaste horiek tratatzeko, tratamendu dinamikoak, portaeraren eta kognizioen aldaketa terapiak eta bago nerbioaren kitzikapena erabili izan dira. NERBIO BAGOAREN KITZIKAPENA TERAPIA GISARA Nerbio bagoa gure errai guztietara heltzen da, giltzurrun gaineko guruinetara izan ezik. Bagoaren izpi aferenteak bihotzetik eta arterietatik traktu bakartira joaten dira; erraietatik datorren informazioa eskualde linbikora, prefrontalera eta garun azalera transmititzen dute izpi horiek eta funtzio garrantzitsua betetzen du barne hersturan, emozioan eta arretan (Sarter eta Bruno, 2000). Era berean, izpi aferenteen bidez jas otzen den atzeraelikadurak eragina du pertsonak hartzen dituen erabakietan (Damasio, 1996). Bago nerbioaren kitzikapena epilepsia, migrainak, buruko minak edo depresioa tratatzeko erabili izan da (Terry, 2014; Mauskop, 2005). Hainbat ikerketaren arabera, hanturaren kontrako terapia moduan ere erabil liteke ( Corcoran, Connor, O ’Keane eta Garland, 2005), estres oxidatzailea eta hantura sortzen duten zitokinak indargabetu ditzakeelako (Johnson eta Wilson, 2018). Ondorioz, hanturazko gaixotasunen terapia moduan erabiltzeko aukerak irekitzen dira; adibidez: artritis reumatoidea eta gaixotasun neurodegeneratiboak sendatzeko terapia gisara erabiltzeko (Yuan eta Silberstein, 2016; Akiyama, Barger, Barnum, Bradt, Bauer, Cole et. al., 2000 ; Sveinbjornsdottir, 2016) . Nerbio bagoaren estimulazioa erabiltzen da epilepsia, depresioa, barne herstura eta Alzheimer gaixotasuna tratatzeko. Barne hersturaren tratamenduak efekturik egiten ez zuen pazienteek ongi jasaten zuten bagoaren aktibazioko terapia. Barne hersturaren nahaste orokortuak tratatzeko erabili izan da bago nerbioaren estimulazioare n teknika, eta paziente batzuengan epe luzerako hobekuntzak eragin izan ditu. 1985ean jadanik frogatu zen bagoaren kitzikatzea eraginkorra zela depresioa eta barne herstura tratatzeko ( Nahas, Marangell, Husain et al., 2005; George, Ward, Ninan, Pollack, Na has, Anderson, Kose, Howland, Goodman eta Ballenger, 2008; Yakunina, Kim eta Nam, 2016). Tinnitusa, epilepsia, hantura edo Alzheimerra tratatzeko terapia potentzialtzat hartzen da nerbio bagoaren kitzikapena, oraindik ikerketak egin beharra badago ere ( Merrill, Jonsson, Minthon, Ejnell, Silander, Blennow, Karlsson, Nordlund, Rolstad, Warkentin, et al). Garunaren kitzikatzeak eragina badu nahaste neurokognitiboetan (adibidez, Alzheimer gaixotasunean), baina emaitzak hobeak dira entrenamendu kognitiboarekin konbinatzen bada. Garuna kitzikatzeko teknikek modula ditzakete gaixotasun neurokognitiboak dituzten pertsonen funtzio kognitiboak (Clancy, Mary, Witte et al., 2014) . Nerbio bagoaren kitzikatzea hainbat nahaste neurologiko tratatzeko metodo eraginkortzat hartzen da. Memoria hobetzeko eraginkorra da bagoaren kitzikatzea, bai nahaste neurokognitiboak dituztenentzat, bai nahaste neurokognitiborik ez dutenentzat ( Broncel, Bocian, Kłos Wojtczak, Kulbat Warycha eta Konopacki, 2019). Baina, oraindik ikerketa gehi ago egin beharrean dira. Nerbio bagoaren izpi aferenteen kitzikatzeak eragin zuzena du garuneko goi mailako egiturak erregulatzeko garaian. Bagoa kitzikatzeko bide eraginkorrenetakoa odol presioa erregulatzen duten baroerrezeptore periferikoak kitzikatzea da. Adibidez, buruaren posizioa aldatzen da bihotzaren kokalekuarekiko. Pertsona autistek balantza mugimenduak egiten dituzte bagoaren sistema erregulatzeko. Bagoaren kitzikatzeak portaera autistak murrizten ditu. Nerbio bagoaren kitzikapenak funtzionatzen du depresioa eta barne herstura orokortuaren nahastea tratatzeko terapia moduan, eta kitzikapen hori entrenamendu kognitiboarekin konbinatzen denean, efektu positiboagoak izaten ditu. Nerbio bagoaren kitzikatzea erabil liteke Alzheimer gaixotasuna duten p azienteekin ( Chun Hung Chang , Hsien Yuan Lane eta Chieh Hsin Lin , 2018). Nerbio horrek informazioa igortzen du antsietatea erregulatzeko garrantzitsuak diren garun zentroetara: hipokanpoa, amigdala, locus coeruleus, garun azal orbito frontala, insula. Egileek diotenez, justifikatua dago nahaste obsesibo konpultsiboa, depresioa, epilepsia edo Alzheimerra duten pazienteak tratatzeko nerbio bagoaren kitzikapena erabiltzea ( Milby, Halpern eta Baltuch, 2008; Groves eta Brown, 2005; George , Ward, Ninan , Mark Polack, Ziad Nahas, Berry Anderson, Samet Kose, Robert H. Howland, Wayne eta Goodman, 2008). Medikuntza txinatarrak milaka urtetan zehar erabili du akupuntura nerbio bagoaren bidez nerbio sistema parasinpatikoa erregulatzeko ( da Silva eta Dorsher, 2014). Nerbio bagoaren izpi aferenteek HPA (Hipotalamiko pituitario adrenal/giltzurrun gaineko) ardatza inhibitzen dute eta kortisolaren jariaketa murrizten dute. Kortisolaren gorakada nerbio bagoaren tonua jaistearekin erlazionatzen da. Teori a polibagalaren arabera, portaera soziala egoera fisiologiko patxadatsuarekin lotua dago: patxada egoerak portaera soziala suspertzen du eta harreman sozialetarako sistema kitzikatzen du. Entzumena kitzikatuz portaera soziala hobetu liteke. Konpromiso soziala eta bihotzaren jarduera erregulatzen dituen garun enborraren zatiak aurpegiko, buruko, ahoko, erdiko belarriko, laringe eta faringeko giharrak erregulatzen ditu. Gihar horiek Konpromiso Sozialaren Sistema osatzen dute eta begirada, ahoskatzea, entzumen a eta keinuak kontrolatzen dituzte. Erdiko belarriko giharrek entzumen ingurune konplexutik giza ahotsa bereizten laguntzen dute. Gihar horien erregulazioa da aurpegiari adierazkortasuna ematen diona. Erdiko belarriko giharren erregulazioa erlazionatua dag o aurpegiko beste giharren nerbio bidezko erregulazioarekin; gihar horiek ahotsaren intonazioa eta aurpegiko adierazpena kontrolatzen dituzte (Porges, 2003; Yakunina, 2016). Nerbio bagoak funtzio garrantzitsua betetzen du oreka homeostatikoa eta alostatiko a lortzerakoan. Bagoaren jarduera murriztuak gaixotasunen sorrera iragartzen du. Nerbio bagoaren jarduera makaldua dagoenean nerbio hori aktibatu egin behar da eta horrek Bihotz Erritmoaren Aldakortasuna eragingo du. Nerbio bagoaren kitzikapenak pertsona osasuntsuen Bihotz Erritmoaren Aldakortasunean duen eragina aztertu zuten De Couck eta lankideek (De Couck, Cserjesi, Caers, Zijlstra, Widjaja, Wolf, Luminet, Ellrich eta Gidron, 2017). NERBIO BAGOA AKTIBATZEKO BALIABIDEAK Hainbat ikerketek erakutsi digute nez, musika lasaitzaileak bihotz erritmoa, arnasketa erritmoa eta odol presioa eraisten ditu. Baina musikaren efektuak ez dira iraunkorrak. Hodges ek (2010) egindako berrikusketaren araberan, ikerketen erdiek ez dute efektu esanguratsurik erakutsi eta ikerketa batzuetan efektu esanguratsuak eta ez esanguratsuak nahastu dira. Ausazko hainbat entsegutan ikusi denez, berriz, musika lasaiarazlea da eta eraitsi egiten ditu odol presioa, arnasketa erritmoa eta bihotz erritmoa (Dunn, 2004; Evans, 2002). Antzinatek o Egipton ere erabiltzen zuten soinua jendea sendatzeko. Pitagoras Samoskoak (560 480 K.a.), greziar filosofo eta matematikoak, erabili izan zuen musika soinua gaixotasun emozional eta fisikoak sendatzeko (Thomas Taylor, 1926). Monokordioa asmatu zuen eta haren bidez soinuaren proportzio harmonikoak ere bai. Monokordioa asmatzeak unibertsoko sekretuak ezagutaraziko zizkiola pentsatzen zuen. Monokordioaren lokarriaren luzatze laburtzeen bidez lokarriaren oinarrizko tonua, bibrazioak eta zortzidunak (oktabak) aztertu zituen. Oinarrizko notarekin matematikoki erlazionatuak zeuden nota harmonikoak, eta harmonikoak elkarrekin erlazionatuak zeuden. Pitagorasek ikusi zuen ratio horiek arte eta arkitekturako harreman espazial harmonikoetan erabiltzen zirela eta natu rako gertaera guztietan (planetetan eta konstelazioetan) aurkitu zituen bitarte harmoniko horiek. Kayser (2006): musikako harmonikoen ratio zenbaki guztiak aurkitzen dira fisikan, kimikan, arkitekturan, zientzia naturaletan. Pertsona batek bere bibrazioak transmiti diezazkioke beste bati, soinuaren bidez. Pertsonaren gorputzeko atalek soinu batzuekin oihartzun egiten dute. Horrela, gorputzak mugimendu erritmiko bat sortzen du, soinua lagun duela, eta inpresioen eta espresioen arteko oreka bat sor tzen du, harmoniari esker. Musikak gure arnasketa erritmoa eta gure bihotz taupaden erritmoa aldatzen ditu, gure organismoari endorfinak askatzen laguntzen dio eta mina kentzeko ere balio du ( de La Hougue, 2014). Musikak hobetu dezake Alzheimerra duen pert sonaren jarduera kognitiboa eta psikologikoa; haren barne herstura eraitsi dezake, garun hemisferioen elkarrekintza susta dezake eta garuneko neurona sareak aktiba ditzake. Musikak entzumen garun azala, eskualde frontala eta sistema linbikoa aktiba ditzake eta melatoninaren jariaketa gehi lezake (Platel, Groussard eta Fauvel, 2014; Bradt, Dileo eta Shim, 2013). Musikaren erresonantziari esker pertsona bat beste batekin eta bere buruarekin konektatua sentituko da, batasun sentipena sortzen baitu. Musikak, ab estiaren eta mugimendu erritmikoaren bidez, espazioa eta denbora egituratzen laguntzen du eta horrek mesede egiten die nahaste neurokognitiboak dituztenei. Musikak lobulu tenporalak eta hipokanpoa aktibatzen ditu, hemisferio arteko loturak sendotzen ditu e ta garuneko eskualde batzuetako neuronak ugaritzen ditu (Peretz , Aubé eta Armony , 2010). Neurona berrien sorrera makaltzen joaten da gizakiarengan, adinean aurrera egin ahala; baina, garun helduaren eskualde batzuetan jarraitu egiten du neuroplastizitateak edo neurogenesiak. P rozesu sortzaile horri esker, pertsonak eutsi egiten dio bere malgutasun kognitibo eta konduktualari ( Belzung eta Wigmore, 2013). Plastizitate morfologikoari esker, neurona berriak sortzen dira. Plastizitate funtzionalari esker, sinapsi berriak sortzen dir a eta sinapsi zaharrak indarberritzen dira. Helduaren sinaptogenesia hipokanpora eta usaimen sistemara mugatzen dela badirudi ere, sinaptogenesia eta sinapsien aldaketa funtzionalak eskualde kortikal eta subkortikal guztietan gertatzen dira. Musikak eragin positiboa du osasunean: presioa jaisten eta depresioa sendatzen du. Musikak eragina du Nerbio Sistema Autonomoaren jardueran. Musika erlaxatzaileak susper dezake Nerbio Sistema Parasinpatikoaren jarduera. Baina, gaur egun ez da oraindik behar bezain irizp ide zehatzik erabiltzen, musikaren efektu terapeutikoak ebaluatzeko. Batzuek proposatu dute Bihotz Erritmoaren Aldakortasuna erabiltzea sinpatikoaren eta parasinpatikoaren jarduera eta eragina ebaluatzeko, aldakortasun hori gehitu egiten da musika tratamen duaren ostean. Antsietate eta depresioa gainditu eta pazientea erlaxatzeko nerbio bagoa aktibatu eta pazientea bibrarazi behar dugu, musikaren bidez (Demoures eta Strubel, 2006). Maiztasun gutxiko musika erabiliko dugu horretarako. Abesteak tentsioa jaits i, energia igo eta umore egoera hobetu lezake pertsonengan (Clift eta Hancox, 2001). Abeslariaren hautemateen arabera, abestea izan daiteke estresatzaile edo ez ( Ellis eta Thayer, 2010). Norberarentzat gustagarria den musika entzuteak emozioekin elkarturik o egituretan eragiten du (Blood eta Zatorre, 2001). Melodia kuttunek Nerbio Sistema autonomoko jarduera, bihotz taupadak, gihar tentsioa, azalaren erresistentzia eta arnasketaren sakontasuna aldatzen dituzte. Gustuko musikak, batetik, estriatun bentrala, g arun erdi dorsomediala, insula, garun azal orbito frontala suspertzen ditu; bestetik, amigdala, ezker hipokanpoa eta garun azal prefrontal bentromediala makaltzen ditu. Menon eta Levitin en (2005) arabera, nucleus accumbens ek dopamina askatzen du musika e ntzutean. Zerebeloa eta oinarriko ganglioak ere aktibatu egiten dira ( Kachanathu, Verma eta Khanna, 2013). Musika maila anitzetan eragiten duen seinalea da. Musika seinalea entzumenetik nerbio zentrora, garun azalera eta hipotalamora heltzen da. Nerbio Sistema Autonomoak erantzun egiten dio seinaleari eta bihotzaren erritmoan eragiten du. Entzumenetik sartzen den uhinaren erritmoa eta intentsitatea eta giza gorputzaren erritmoa eta maiztasuna berdinak direnean, musikak oihartzun egiten du giza gorputzean, eta masajearen antzera eragiten du haren baitan, odol presioa jaitsiz eta erlaxatuz. Musikaren bidez kontzientziaren egoerak aldarazi nahi izan dira. Musikak kontzientzia eta tenporalitatea aldaraz ditzake. Musika izan daiteke azkarra, ozena, erritmo konstantekoa, hausturara eramaten duena edo makala, solemnea, kontenplaziora eramaten duen a (Söhngen, 1967). Rouget entzat (1985), musikak egoera emozionala aldarazten du eta prozedura sinbolikoen denborak egituratzen ditu. Trantzea eta estasia bereizten ditu Rouget ek (1985). Trantzea zentzuen gehiegizko estimulazioarekin erlazionatua dago: m usika, usaina, zarata. Estasia sentipen gabetzearekin erlazionatua dago: isiltasuna, iluntasuna, baraua. Trantzea dantza, kitzikapen eta gorputz mugimendu erritmikoekin erlazionatua dago. Estasia gutxiegizko aktibazioarekin, sentipenen gabetzearekin, medit azioarekin, kontenplazioarekin, mugigaiztasunarekin eta dantzaren ondorengo meditazio erlaxatuarekin erlazionatua dago. Estasian dagoena beregandik at dago, besterendua; gorputzeko sentipenak ezabatuak daude. Kanpoko kinadekiko sentikortasunik ez dago eta kontzientzia egoera ezberdinean dago (Hess, Fachner eta Rittner, 2009; Penman eta Becker, 2009; Weir, 1996). Kontzientziaren aldaketak gehiagotan gertatzen dira arreta barnerantz bideratua dagoenean eta informazio aferentea prozesatzen denean. Tradizio es piritual asko dira mundua soinuak sortu zuela esaten dutenak. San Juanen Ebanjelioan irakur dezakegu hasieran Hitza zela, Hitza Jainkoarengan zegoela eta Jainkoa Hitza zela. Dena Hitzak sortu zuela eta ezer ez dela egin Hitzik gabe. Joanes Leizarragak itz ulitako IESUS CHRIST GURE IAUNAREN TESTAMENTU BERRIko San Juan en Ebanjelioaren lehen kapituluko lehen bost bertsetek honela diote: "ATSEAN cen Hitza, eta Hitza cen Iaincoa baithan, eta Iainco cen Hitza. Hitz haur cen hatsean Iaincoa baithan. Gauça guciac Hitz harçaz eguin içan dirade: eta hura gabe deus ezta eguin, eguin denic. Hartan cen vicitzea, eta vicitzea cen guiçonén Arguia: Eta Argui hunec ilhumbean arguitzen du: eta ilhumbeac hura eztu comprehenditu. Içan da guiçón bat Iaincoaz igorria, Ioannes de itzen cenic”. Bramanaren tradizio bedikoan ere antzeko moduan hitz egiten da munduaren sorreraz, Kristo jaio baino 1500 urte lehenago: “Hasieran Brahman zen eta harekin zegoen hitza eta hitza Brahman da, eta hitz horren bidez sortu zuen den guztia”. Shaba ko Harriko testuak ere esate du Ptah jainkoak hitzen bidez sortu zuela mundua, jainkoaren hitza izatera heldu zela, pentsamenduen bidez eta mihiaren aginduaren esanetara. Antzinako kultura askotan erabili izan dira soinuak pertsonak sendatzeko. 1927an Wood irakasleak ultrasoinuak erabili zituen giltzurrunetako harriak sendatzeko. Ospital eta kliniketan maiztasun baxuko ultrasoinuen terapia erabili izan da, ehun bigunak eta hezur hautsiak sendatzeko. Baina, ultrasoinuak kontuz erabili behar dira organismoare n barnean erredurarik sor ez dezaten. Antzinako kultura gehienek bazuten soinuak sendagai moduan duen gaitasun magikoaren berri. Baina, soinu bidez sendatzea ahantzia egon da Mendebaldean, XX. mendearen lehen herenean ultrasoinuen botere sendatzailea aurki tu bitartean (1930). Australiako aborigenek yidakia ( didgeridoo) erabili dute milaka urtetan zehar, soinuaren bidez hezur eta gihar hausturak, urradurak eta gaixotasuna sendatzeko tresna gisara. Soinuek gaixotasunak sendatzeko dituzten gaitasunei buruzko i kerketen arabera, yidakiak arindu egin izan ditu asmaren sintomak eskolako haurrengan. Lotako apnea sendatzen ere lagundu egiten du yidakiaren soinuak (Eley eta Gorman, 2010). Yu Weibo eta lankideen arabera ( Yu Weibo , Sharma, Shivani , Gimzewski James K., Rao eta Jianyu , 2017), g ure gorputzeko zelula bakoitzak soinu sinadura berezia dauka eta soinuzitologia zelula osasuntsuen eta gaixoen soinuak identifikatzen saiatzen da; mikroskopio atomikoa baliatu izan da zelularen mintzaren pultsazioak jaso eta zelularen soinua identifikatzeko. Zelula gaixoek eta traumatizatuek maiztasun handiko soinuak igorriko lituzkete. Horregatik, soinu terapian ongi konbinatzen diren tresnen musika erabiliko litzateke, gorputzak haien oihartzuna jaso dezan eta soinuen harmonia berrira hel dadin. Soinu terapiak funtzionatzen du pazienteak hor retan sinesten ez badu ere, baina asmo sortzailea ere garrantzitsua da, sendatzearen eraginkortasuna gehitu egiten baitu. Asmoaren indarra balia dezakegu emaitza arrakastatsua lortzeko. Asmoaren barnean sartzen dira pentsamenduak, sentimenduak eta bistarat zeak. Intentzio zuzenarekin soinu maiztasun zuzena aurkitzen badugu, sendatzea gertatuko da. Intentzioak botere unibertsalarekin lerrokatzen gaitu. Ekintza bakoitzak dauka intentzio kontziente edo inkontziente bat (Dyson, 1987). Pertsonak zerbait sortu nah i duenean, adimenaren indarra eta energiaren eremua elkartzen dira eta gure osasunak hobera egiten du. Desiratzen duguna jadanik gertatu izan balitz bezala jokatzen dugunean, gure inkontzienteak ez ditu bereizten gertatua dena eta gidatzen gaituena. Asmo s ortzailea errealitate bihurtuko da gure sentimenduak eta adimena inkontzientearekin lerrokatuak badaude, helburua lortuko dugula sinesten badugu eta lortu nahi duguna jadanik gertatua izan balitz bezala jokatzen badugu. Lehenik sinetsi egiten duzu eta gero ikusi. “Balitz bezala jokatzen” hasten da pertsona eta haren adimenak botere sendatzaile eta sortzaile handia eskuratzen du. Asmo edo intentzio sortzaileak eta soinuaren energia terapeutikoak batera jokatu behar dute pertsona baten osasuna hobetzeko. Mate ria antolatzen duen lehen indarra, bizitza sortzen duen lehen motorra da soinua. Soinuak bibrazio bidez transferitzen du informazioa atomoen edo molekulen artean. Bibratzen duten objektuak dira soinu iturriak. Soinu iturriak sortutako uhinak airean, likido an edo solidoan zehar hedatzen dira. Soinua ez da hutsean hedatzen. Informazioa alde batetik bestera doa bibrazioen bidez atomoek eta molekulek tupust egiten dutenean. Soinuak ingurune malgu bat aurkitzen duenean, irudi geometriko batzuk eraikitzen ditu in gurune horretan. Bizitza egituratzen hasieratik esku hartu duen soinuak pertsonaren baitako desorekak oreka ditzake. Musika ederrak garuneko atsegin zentroak suspertzen ditu eta sentipen positiboak pizten ditu. Soinu terapia eraikitzeko zein suntsitzeko e rabil daiteke. Soinu terapiaz, ultrasoinuak erabiliz, desegin litezke tumore gaiztoak edo giltzurrunetako eta behazun ziskuko harriak. Kopa bakoitzak bere formari, tamainari eta lodierari dagokion soinua duen modu berean, organismo bakoitzak eta organismoa ren atal bakoitzak bere bibrazio eremua eta oihartzun maiztasuna ditu. Atal guztiak organismo batean elkarturik daudenean, maiztasun konposatu bat eratzen dute, orkestra bateko kideek egiten duten antzera. Pertsona bat gaixo dagoenean, haren atal batzuk ez daude organismo osoarekin harmonian. Organismoko atal bat tonutik kanpora ateratzen denean, gorputz osoan izango du horrek eragina. Oihartzunaz baliatuz, soinua erabil dezakegu gorputza harmoniara eramateko. Soinu terapeuta batek abesti harmoniatsu bat er abil dezake pertsona desorekatuaren gorputz atalen erritmoa bere onera ekartzeko. Zelula osasuntsuaren eta gaixoaren arteko aldea: gaixo dagoen zelularen maiztasuna tonutik kanpora dago. Bere jatorrizko osasun egoeraren tonua berreskuratu behar du. Soinua ez da belarrietan bakarrik erregistratzen, gorputz osoak erantzuten die soinu uhinei. Soinuak alda dezake azaleko tenperatura, gutxitu dezake odol presioa eta giharren tentsioa, alda ditzake garuneko uhin maiztasunak. Soinuak gorputz osoaren erantzuna sor tzen du. Keyes ek (1973) bokalen soinuak luzatuz tonifikatzen irakatsi zuen: bokala denboraldi batean hedatu eta luzatu egiten da. Tonifikatzeak gorputza oxigenatzen du, arnasketa sakontzen du, giharrak erlaxatzen ditu eta gorputza kitzikatzen du. Tonifika tze ariketen bidez osasuna berreskuratzen da. Besteekin batera tonifikatzen garenean, haiekiko lotura sentitzen dugu. Tonifikatzeak ahoko giharrak indartzen ditu, arnasketa eta jarrera hobetzen ditu, digestioko giharrak kitzikatzen ditu eta estresari ihes egiten laguntzen du. Ahoskatzeak tentsioa eraisten du, immunitate sistema indartzen du, lotako nahasteak desagerrarazten ditu eta osasuna berreskuratzen laguntzen du (Campbell, 1997). Gure ahotsetik estres maila altuko maiztasunak desagerrarazteak odol pre sioaren jaistea eta hainbat osasun arazo desagertzea eragiten du. Soinu uhinen bibrazioen zientzia edo ikusgarri bihurtu den soinuaren zientzia da zimatika. Soinuak urazala edo mintz bat ukitzen duenean, energia patroi bat inprimatzen du han. Soinuaren bibrazioek irudi patroi politak sortzen dituzte, uhin edo tolestura formak hartuta. Zimatika soinuaren bidez gaixoak sendatzeko erabili izan dute indio amerikarrek, egiptoarrek, txinatarrek, greziarrek. Gizakiaren ehun eta egiturak kitzikatzen dira soinu bi dez. Atal bakoitzak bere maiztasuna du eta soinua baliatzen da atalaren maiztasun naturala birproduzitzeko. Zimaskopeak gure inguruko soinuak ikuskarazten dizkigu irudi holografikotan. Soinuaren bibrazioek gorputza zeharkatu eta pertsonaren kontzientzia et a emozioak egituratzen laguntzen dute. Soinuaren disonantzia eta kontsonantziek harmonia edo disarmonia sortzen dute gizakiarengan. Nerbio bagoa aktibatzeko, soinuaz eta musikaz gain, beste hainbat baliabide erabil ditzakegu. Hona hemen horietako batzuk: Arnasa sakonki eta poliki hartu. Arnasbeheran denbora gehiago eman arnasa hartzen baino. Arnasa hartzean diafragma beheratu eta urdaila kanpora atera. Arnasketa diafragmatikoa: 6 arnasaldi minutuko; ez 14. Arnasketa sakona sarri egiten da yogan, meditazioan , erlaxazio ariketetan. Ahots tonua lasaitu, beheratu. Baditugu bihotzean eta lepoan odol presioa detektatzen duten baroerrezeptoreak. Pertsonaren odolak presio handia duenean, nerbio bagoa aktibatzen da. Orduan, pertsonak sinpatikoa inhibitzen du eta para sinpatikoa aktibatzen. Abesteak oxitozina askarazten du. Abesteak handitu egiten du Bihotz Erritmoaren Aldakortasuna. Erritmo aldakortasun hori erlaxazioarekin, moldaerarekin eta parasinpatikoaren jarduerarekin erlazionatua dago. Bihotz taupadak bizkortzea eskatzen duten ariketa fisikoak egin. Giharren erlaxazi o progresiboa egin, oinetatik hasi eta bururaino, gihar talde bakoitza kizkurtuz eta erlaxatuz. Masajeak hartu. Bagoa pasatzen den guneetan masajea eman poliki poliki. Oinetan masajeak eman. Meditazioa eta yoga. Besteekiko errukizko eta maitasunezko pentsa menduak izan. Valsalvaren maniobra: Arnas hartze sakon baten ostean arnasa bota egiten da hamar bat segundoz, ahoa eta belarriak itxita edukiz. Sendagile arabiarrek aspalditik zuten ezaguna maniobra hau eta duela mende batzuk sartu zen Italian, Valsalva ren eskutik. Entzumena aztertzeko, bihotz taupadak makaltzeko, zotina desagerrarazteko erabiltzen da. Sudur sinuetako eta toraxeko presioa goitiarazten du eta nerbio bagoa kitzikatzen du. Maniobra honetan a rnasa sakonki hartu behar da eta sudurra hatzez ixten da; gero, ahoa itxi eta arnasa botatzen saiatu behar da. Hori egitean, abdomeneko giharrak kizkurtzen dira. Horrela, bularreko eta sabeleko presioa igotzen da eta erraiak husten dira. Maniobra hau ez da erabili behar arnasketa teknika moduan, arterietako presioa igoaraz baitezake. Valsalvaren maniobrak bihotz taupaden maiztasuna makaltzen du. Lepoan odolbidetako odola pilatzen da, karotiden sinuko presioaren hartzaileak kitzikatzen dira eta horrek nerbio bagoa aktibatzen du. Ondorioz, sistema parasinpatik oa suspertzen da, bihotz taupadak makaltzen dira eta arterietako presioa jaisten da. Oharra: maniobra hau bere kabuz egin nahi duenak arretaz ibili behar du, ondoezik edo zorabiorik gerta ez dakion. Valsalva ren maniobrak baditu kontraindikazioak eta osasu n arloko aditu baten zuzendaritzapean egin behar dira. Bagoa aktibatzeko honako ariketa hauek egin ditzakezu: • LURREAN ETZAN , SABAIRA BEGIRA . GARONDOAREN ATZEAN ESKUAK GURUTZATU ETA BURUA MUGITU GABE , BEGIRADA ESKUINERANTZ BIRATU , BEGIAK BAKARRIK MUGITUZ . GERO, EZKERRERANTZ BEGIRATU , DENBORALDI BATEZ . • AULKI BATEAN ESERI , BIZKARRA ZUZEN DUGULA . LEPOA ESKUINERANTZ BIRATU , GORPUTZA MUGITU GABE EDUKITA . DENBORALDI BATEZ HORRELA EGON ETA GERO , BURUA BESTE ALDERA BIRATU ETA HORRELA EGON DENBORALDI BATEZ . BURUA ALD E BATERA BIRATZEN DENEAN , ALDERANTZIZKO ZENTZUAN BIRATU BEGIAK . • AULKI BATEAN ESERI , BIZKARRA ZUZEN DUZULA . BURUA EZKER SORBALDARANTZ ERAMAN , GORPUTZA MUGITU GABE DUZULA . DENBORALDI BAT HORRELA EMAN ONDOREN , ESKUIN SORBALDARANTZ ERAMAN BURUA . BURUA EZKER SO RBALDAREN GAINEAN DAGOENEAN , BEGIRADA BESTE ALDERA ZUZENDU . BURUA ESKUIN SORBALDAREN GAINEAN DENEAN , BEGIRADA BESTE ZENTZUAN BIRATU . • TONIFIKATZE ARIKETAK EGIN . BOKALAK MODU JARRAITUAN AHOSKATUZ BAGOA AKTIBATZEKO ARIKETAK EGIN. ARNASA SAKON HARTU , BIRIKAK A IREZ BETE ETA HONDORAINO BOTA ARNASA , BOKAL BAT AHOSKATZEN DUZUN ARTEAN : AAAAAAAAAAA EEEEEEEEEEEEEEE OOOOOOOOOOOOOOOO . AHOSKATZEARI ESKER BAGOA KITZIKATZEN DUGU , BAGOAREN IBILBIDEAREN ONDOKO GIHARRAK AKTIBATUZ . • ASTEAN ZEHAR HAINBAT ALDITAN BIHOTZ TAUPA DAK BIZKORTZEA ESKATZEN DUTEN ARIKETA FISIKOAK EGIN. • GIHARREN ERLAXAPEN PROGRESIBOA PRAKTIKATU , OINETATIK HASI ETA BURURAINO , GIHAR TALDE BAKOITZA KIZKURTUZ ETA ERLAXATUZ . • LUZATZE ARIKETEN BIDEZ NERBIO BAGOA KITZIKATU . • MASAJEAK HARTU , BAGOA PASATZEN DEN GU NEKO GIHARRAK AKTIBATUZ . • UR HOTZAREKIN DUTXATU , BAINU FRESKOA HARTU . AURPEGIA ETA GARONDOA UR HOTZEZ BUSTI . TOKI HOTZEAN EGON DENBORALDI BATEZ . • GORPUTZAREN ESKUIN ALDEAREN GAINEAN LO EGIN . • BARRE EGIN . BARRE EGITEAK HANDITU EGITEN DU BIHOTZ TAUPADEN ALDAKO RTASUNA . EGOERA BARREGARRIAK SORTU . ZIRKULAZIOA HOBETZEN DUTE , ARTERIETAKO PRESIOA ERAISTEN DUTE . • ALKOHOLDUN EDARIAK ETA AZUKREDUN JANARIAK NEURRIZ HARTU . JANARI MINGOTSAK HARTU . JANARI PROBIOTIKOAK ETA OMEGA 3 HARTU . PROBIOTIKOEK ALDAKETA POSITIBOAK ERAGI TEN DITUZTE NERBIO BAGOAK KITZIKATZEN DITUEN GABA HARTZAILEETAN . • TARTEKA BARAU EGIN . BARAU EGITEAK ETA KALORIAK GUTXITZEAK HANDITU EGITEN DU BIHOTZ ERRITMOAREN ALDAKORTASUNA . • GARGARAK EGIN . EZTARRIKO ATZE ALDEKO GIHARRAK AKTIBATZEAK NERBIO BAGOA AKTIBATZ EN DU . • EROSO SENTITZEN ZAREN PERTSONEKIN SOZIALIZATU . EMOZIO POSITIBOEK (ALAITASUNAK , INTERESAK , LASAITASUNAK ) BESTE PERTSONEKIKO LOTURA ETA BAGOAREN JARDUERA SUSPERTZEN DITUZTE . PENTSAMENDU ETA EMOZIO POSITIBOEK ETA GIZARTE HARREMANEK SUSPER DEZAKETE NERB IO BAGOA . BIBLIOGRAFÍA American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4. arg., testu berrikusia). Washington, DC: American Psychiatric Association. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders. (5. arg.). Washington, DC: American Psychiatric Publishing. Beck, A. T. (1976). Cognitive therapy and the emotional disorders. New York: Int ernational Universities Press. Bishop, G. D. (1994). Health Psychology. Boston: Allyn and Bacon. Cooper, C. L eta Payne, R. (1993). Personality and Stress: Individual differences in the stress process. New York: John Willey & Sons. Eysenck, H. J. (1994). T abaco, personalidad y estrés. Barcelona: Herder. Friedman, H. S. eta DiMatteo, M. R. (1989). Health Psychology. New Jersey: Prentice Hall. Holmes, T. H. eta Rahe, R. H. (1967). Schedule of recent experiences. Seattle: School of Medicine, University of Was hington. Labrador, F. J. eta Crespo, M. (1993). Estrés. Madrid: Eudema (Ed. Universidad Complutense). Selye, H. (1975). The stress of life. New York: McGraw Hill. Taylor, E. (1997). Shiftwork and health. In S. N. Andrew Baum, John Weinman, Robert West eta Chris McManus (arg.). Cambridge Handbook of Psychology, Health and Medicine (or. 464 466). Cambridge: Cambridge University Press. Akiyama, H., Barger, S., Barnum, S., Bradt, B., Bauer, J., Cole, G. M. et. al. (2000). Inflammation and Alzheimer's disease. Neurobiol Aging, 21(3), 383 421. doi: 10.1016/s0197 4580(00)00124 x. PMID: 10858586; PMCID: PMC3887148. Belzung, C. eta Wigmore, P. (arg.). (2013). Neurogenesis and Neural Plasticity . 383–42. Berlin: Springer. Blood, A. J. eta Zatorre, R. J. (2001). Inte nsely Pleasurable Responses to Music Correlate with Activity in Brain Regions Implicated in Reward and Emotion. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 98, 11818 11823. http://dx.doi.org/10.1073/pnas.191355898 Bradt , J., Dileo C. eta Shim , M. (2013). Music interventions for preoperative anxiety. https://doi.org/,10.1002/14651858.CD006908.pub2 Broncel A, Bocian R, Kłos Wojtczak P, Kulbat Warycha K, Konopacki J. (2019). Vagal nerve stimulation as a promising tool in the improvement of cognitive disorders. Brain Res Bull.,155, 37 47. doi: 10.1 016/j.brainresbull.2019.11.011. Epub 2019 Nov 29. PMID: 31790720. Campbell, D. (1997). The Mozart Effect. New York: Avon Books. Chun Hung Chang , Hsien Yuan Lane eta Chieh Hsin Lin (2018). Brain Stimulation in Alzheimer's Disease. Frontiers in Psychiatry , 9, 201 DOI: 10.3389/fpsyt.2018.00201 Clancy, J.A., Mary, D.A. eta Witte, K. K. et al. (2014). Non invasive Vagus Nerve Stimulation in Healthy Humans Reduces Sympathetic Nerve Activity. Brain Stimulation, 7 (6), 871 877. ISSN 1935 861X https://doi.org/10.1016/j.brs.2014.07.031 Clift, S. M. eta Hancox, G. (2001). The perceived benefits of singing: findingsfrom preliminary surveys of a university college choral society, Journal of the Royal Society for the Promotion of Health, 121(4), 2 48–256. Corcoran, C., Connor, T. J., O ’Keane, V. eta Garland, M. R. (2005). The effects of vagus nerve stimulation on pro and anti inflammatory cytokines in humans: a preliminary report. Neuroimmunomodulation 12, 307 –309. da Silva M. A. eta Dorsher, P.T. (2014). Neuroanatomic and clinical correspondences: acupuncture and vagus nerve stimulation. J Altern Complement Med. 20 (4), 233 40. doi: 10.1089/acm.2012.1022. Epub 2013 Dec 20. PMID: 24359451. Damasio, A. R. (1996). The somatic marker hypothesis and th e possible functions of the prefrontal cortex. Philosophical Transactions of the Royal Society of London Series B, Biological Sciences, 351, 1413 –1420. De Couck, M., Cserjesi, R., Caers, R., Zijlstra, W. P., Widjaja, D., Wolf, N., Luminet eta O., Ellrich, J. eta Gidron, Y. (2017). Effects of short and prolonged transcutaneous vagus nerve stimulation on heart rate variability in healthy subjects. Autonomic Neuroscience: Basic and Clinical, 203, 88 96. de La Hougue, Cécile. (2014). Une expérience d’art thérap ie à dominante musique et arts plastiques auprès de personnes âgées en institution, atteintes de la maladie d’Alzheimer. Mémoire d’art thérapie pour l’obtention du titre d’art thérapeute répertorié par l’Etat au niveau II. http://art therapie tours.net/noref/img/m%C3%A9moires/2015/deLa%20HOugue_2014_atmusiqueartsplastiques_alzheimer.pdf Demoures, G. eta Strubel, D. (2006). Prise en soin du patient Alzheimer en institution. Paris: Masson. Dimitriev, D. A., Saperova, E. V. eta Dimitriev, A. ( 2016). State Anxiety and Nonlinear Dynamics of Heart Rate Variability in Students. PloS ONE, 11, e0146131 Dunn, K. (2004). Music and the reduction of post operative pain. Nursing standard, 18, 33–39. Dyson, M. (1987). Mechanisms involved in therapeutic ultrasound. Physiotherapy, 73 (3), 116 120. Eley, R. eta Gorman, D. (2010). Didgeridoo playing and singing t o support asthma management in Aboriginal Australians. Journal of Rural Health, 26 (1), 100 4. doi: 10.1111/j.1748 0361.2009.00256.x. PMID: 20105276. Ehlers, A., Mayou, R. A. eta Bryant, B. (1998). Psychological predictors of chronic posttraumatic stress d isorder after motor vehicle accidents. Journal of Abnormal Psychology, 107, 508 –519. Ellis, R. J. eta Thayer, J. F. (2010). Music and Autonomic Nervous System (Dys)function. Music perception , 27 (4), 317 –326. https://doi.org/10.1525/mp.2010.27.4.317 Evans, D. (2002). The effectiveness of music as an intervention for hospital patients: A systematic review. Journal of Advanced Nursing, 37, 8–18. Foy, D. W., Carroll, E. M. eta Donahoe, C. P. (1987). Etiological factors in the development of PTSD in clinical samples of Vietnam combat veterans. Journal of Clinical Psychology, 43, 17 27. Foy, D. W., Sipprelle, R. C., Rueger, D. B.eta Carroll, E. M. (1984). Et iology of posttraumatic stress syndrome in Vietnam veterans: Analysis of premilitary, military, and combat exposure influences. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 52, 79 –87. George, M. S., Ward, H. E., Ninan, P. T. Polack, M., Nahas, Z., Ander son, B., Kose, S., Howland, R. H., Goodman, W. K. eta Ballenger, J. C. (2008). A pilot study of vagus nerve stimulation (VNS) for treatment resistant anxiety disorders. Brain Stimul, 1, 112 –121. Groves, D. A. eta Brown, V. J. (2005). Vagal nerve stimulati on: a review of its applications and potential mechanisms that mediate its clinical effects. Neurosci Biobehav Rev, 29, 493 –500. Helzer, J. E., Robins, L. eta McEvoy, L. (1987). Post traumatic stress disorder in the general population: Findings of the ep idemiologic catchment area survey. New England Journal of Medicine, 317, 1630 –1634. Hess, P. eta Rittner, S. (1997). Altered States of Consciousness. In: Decker Voigt, H. H., Knill, P., Weymann, E. (Hrg.): Lexicon of Music Therapy. Göttingen/Toronto/Seattl e: Hogrefe. Hodges, D. A. (2010). Can neuroscience help us do a better job of teaching music? General MusicToday, 23 (2), 3 12 Johnson, R. L. eta Wilson, C. G. (2018). A review of vagus nerve stimulation as a therapeutic intervention. J. Inflamm. Res. 11, 203. Kachanathu, S. J., Verma, S. K eta Khanna, G. L. (2013). Effect of Music Therapy on Heart Rate Variability: A Reliable Marker to Pre competition Stress in Sports Performance. Journal of Medical Sciences, 13, 418 424. Kilpatrick, D. G., Best, C. L ., Veronen, L. J., Amick, A. E., Villeponteaux, L. A. eta Ruff, G. A. (1985). Mental health correlates of criminal victimization: A random community survey. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 53, 866 –873. Kayser, Hans. (2006). Lehrbruch der Har monik. Basel Stuttgart: Julius Schwabe Verlag. Kemp, A. H., Quintana, D. S., Felmingham, K. L, Matthews, S. eta Jelinek, H. F. (2012). Depression, comorbid anxiety disorders, and heart rate variability in physically healthy, unmedicated patients: implicati ons for cardiovascular risk. PLoS One, 7 (2): e30777. doi: 10.1371/journal.pone.0030777. Epub 2012. PMID: 22355326; PMCID: PMC3280258. Keyes, L. E. (1973). Toning the Creative Power of the Voice. Marina Del Rey, CA: De Vorss & Co. Levitin, Daniel. (2008). Tu cerebro y la música . Barcelona: RBA._2008b. The World in Six Songs: How the Musical Brain Created Human Nature . Nueva York: Dutton Adult. Mauskop, A. A. (2005). Vagus nerve stimulation relieves chronic refractory migraine and cluster headaches. Cephalalgia, 25 (2), 82 86. Menon, V. eta Levitin, D. J. (2005). The rewards of music lis tening: Response and physiological connectivity of the mesolimbic system. NeuroImage, 28, 175 184. Milby, A. H., Halpern, C. H. eta Baltuch, G. H. Vagus nerve stimulation for epilepsy and depre ssion. Neurotherapeutics, 5, 75 –85. Merrill, C.A.; Jonsson, M.A.; Minthon, L.; Ejnell, H.; Silander, H.C.; Blennow, K.; Karlsson, M.; Nordlund, A.; Rolstad, S.;Warkentin, S.; et al. Vagus nerve stimulation in patients with Alzheimer’s disease: Additional follow up results of a pilot study through 1 year. J. Clin. Psychiatry 2006 , 67, 1171 –1178. Merrill, C. A., Jonsson, M. A., Minthon, L., Ejnell, H., Silander, H. C., Blennow, K., Karlsson, M., Nordlund, A., Rolstad, S.,Warkentin, S. et al. (2006). Vagus n erve stimulation in patients with Alzheimer’s disease: Additional follow up results of a pilot study through 1 year. J. Clin. Psychiatry , 67, 1171 –1178. Nahas, Z., Marangell, L.B., Husain, M.M., et al. (2005). Two year outcome of vagus nerve stimulation ( VNS) for treatment of major depressive episodes. J Clin Psychiatry, 66, 1097 –1104. doi: 10.4088/JCP.v66n0902. Parati, G., Saul, J. P., Di Rienzo, M. eta Mancia, G. (1995) Spectral Analysis of Blood Pressure and Heart Rate Variability in Evaluating Cardiovascular Regulation. A Critical Appraisal. Hypertension, 25, 1276 1286. https://doi.org/10.1161/01.HYP.25.6.1276 Penman, J. eta Becker, J. (2009). Religious ecstatics, “deep liste ners,” and musicalemotion. Empirical Musicology Review, 4 (2), 49 –70. Peretz , I., Aubé , W. Y. eta Armony J. (2010). Toward a neurobiology of musical emotions. DOI:10.1093/acprof:oso/9780199583560.003.0017 https://www.researchgate.net/publication/284821288_Toward_a_neurobiology_of_musical_emotinos Pilla, A. A., Figueiredo, M., Nasser, P., et al. (1990. Noninvasive low intensity pulsed ultrasound: potent accelerator of bone repair, Proceedings of the 36th Annual Meeting, Orthopaedic Research Society, New Orleans. Platel, H., Groussard, M. eta Flauvel, B. (2014). La musique contre les troubles de la mémoire. Cerveau & Psycho, 63 . https://www.cerveauetpsycho.fr/sd/neurologie/la musique contre lestroubles delamemoire 7889.php Porges, Stephen W. (2003). The Polyvagal Theory: phylogenetic contributions to social behaviour. Physiology & Behavior, 79, 503 513. Rouget, G. (1985 ). Music and Trance. A Theory of the Relations between Music and Possession . Chicago, IL: Chicago University Press. Sarter, M. eta Bruno, J.P. (2000). Cortical cholinergic inputs mediating arousal, attentional processing and dreaming: Differential afferent regulation of the basal forebrain by telencephalic and brainstem afferents. Neuroscience, 95, 933 –952. Selye. H. (1956). The Stress of life . New York: McGraw Hill. Shalev, A.Y., Friedman, S., Peri, T., Brandes, D., Sahar, T., Orr, S. P. eta Pitman, R. K. (1998). Prospective Study of Posttraumatic Stress Disorder and Depression Following Trauma. The American Journal of Psychiatry , 155, 630 637. Shapiro, F. (1995). Eye movement desensitization and reprocessing: Basic principles, protocol s, and procedures. New York: Guilford. Solomon, Z., Mikulincer, M. eta Flum, H. (1988). Negative life events, coping responses, and combat related psychopathology: A prospective study. Journal of Abnormal Psychology, 97, 302 307. Söhngen, O. (1967). Theolo gie der Musik [Theology of music]. Kassel: Stauda. Stein, D. J., Ipser, J. eta McAnda, N. (2009). Pharmacotherapy of post traumatic stress disorder: A review of meta analysis and treatment guidelines. CNS Spectrums, 14, Supplement, 25 31. Sterling, P. eta Eyer, J. (1988). Allostasis: A new paradigm to explain arousal pathology. In S. Fisher eta J. Reason (arg.), Handbook of life stress, cognition and health (or. 629 –649). John Wiley & Sons. Sveinbjornsdottir, S. (2016). The clinical symptoms of Parkinson ’s disease. J. neurochemistry, 139, 318 –324. Terry Jr, R. S. (2014). Vagus nerve stimulation therapy for epilepsy. Epilepsy Topics: InTech , 139–160. Editors: Mark D. Holmes. Thayer, J. F. eta Brosschot, J. F. (2005). Psychosomatics and psychopathology: Looking up and down from the brain. Psychoneuroendocrinology, 30 (10), 1050 –1058. https://doi.org/10.1016/j.psyneuen.2005.04.014 Thayer, J. F. eta Lane, R. D. (2007). The role of vagal function in the risk for cardiovascular disease and mortality. Biol. Psychol., 74, 224–242. Thomas Taylor (1926). Iamblichus' Life of Pythagoras, or, Pythagoric life. London: J. M. Watkins. Ventura M. (2006). Eye Movem ent Desensitization and Reprocessing EMDR for the treatment of emotional trauma. Psicologia Conductual 14 (3), 387 400. Wittchen, H U., Gloster, A., Beesdo, K., Schönfeld, S. eta Perkonigg, A. (2009). Posttraumatic Stress Disorder: Diagnostic and epidemiol ogical perspectives. CNS Spectrums , 14 (Suppl 1) , 512. Yakunina, N., Kim, S. S. eta Nam, E. C. (2016). Optimization of Transcutaneous Vagus Nerve Stimulation Using Functional MRI. Neuromodulation, 20, 290 300. DOI: 10.1111/ner.12541. Yu Weibo , Sharma, Shivani , Gimzewski James K., Rao eta Jianyu Rao (2017). Nanocytology as a potential biomarker for cancer . Biomarkers in medicine, 11(3), 213 216. Yuan, H. eta Silberstein, S. D. (2016). Vagus nerve and vagus nerve stimulation, a comprehensive review: part II. Headache: J. Head. Face Pain. 56, 259 –266. II. ATALA NERBIO BAGOA KITZIKATZEAREN BIDEZKO TERAPIA LABURPENA Artikuluaren lehen zatian gure organismoaren ore ka homeostatikoaz eta alostatikoaz hitz egiten dugu. Nerbio Sistema Autonomoa organismoaren barne homeostasiaz arduratzen da. Pertsonak inkontzienteki egiten dituen funtzioak koordinatzen ditu. Nerbio Sistema Autonomoaren adar sinpatikoak inguruari borroka z eta ihesaz erantzuteko prestatzen du organismoa. Adar parasinpatikoak erlaxapenerako eta atsedenerako prestatzen du organismoa. Nerbio Sistema Sinpatikoa hiperaktibatua dagoenean, Nerbio Sistema Autonomoa desorekatu egiten da eta desoreka horretatik naha ste batzuk eratortzen dira. Osasuntsu jarraitzeko oreka homeostatikoa zaindu behar dugu; estresari eta sinpatikoaren gehiegizko aktibazioari nerbio bagoa aktibatuz erantzun behar diogu. Baina, ez da nahikoa homeostasiari eustearekin. Inguruaren baldintzak eta eskakizunak aldatu egiten dira etengabe. Beraz, inguruaren aldaketei erantzun egin behar zaie, bihotz taupaden erritmoa aldatuz. Inguruaren eskaerak aldatzen direnean, aldakortasunezko ereduaz erantzun behar zaie aldaketa horiei. Egonkortasu n eta erregulazio zurrunak gaixotasunarekin erlazionatuagoak daude osasunarekin baino. Homeostasia zaintzen bezain garrantzitsua da inguru aldakorrari erantzutea. Egokitzapen alostatikoa lortu behar da, etengabe aldatzen doan ingurune batera dinamikoki ego kitu behar da. Artikuluaren bigarren zatian bago nerbioa aktibatzeko eta oreka dinamiko alostatiko berri batera heltzeko teknika eta jarduera batzuk proposatuko ditugu (zimatika, musika, ariketa fisikoa, arnasketa, barrea, tartekako baraua…). Hitz klabeak : Oreka homeostatikoa, Oreka alostatikoa, Nerbio bagoaren kitzikapena, Bihotz Erritmoaren Aldakortasuna Vagal Stimulation Therapy In the first part of the paper we talked about the homeostatic and allostatic balance of our body. The Autonomic Nervous Sy stem is responsible for maintaining the internal homeostasis of the body. Coordinates the person's involuntary functions. The sympathetic branch of the Sympathetic Nervous System prepares the body to respond to the environment through fight and flight, whi le the parasympathetic branch prepares the body for relaxation and rest. When there is a hyperactivation of the sympathetic, the Autonomic Nervous System becomes unbalanced and various disorders derive from this imbalance. To stay healthy, we must maintain a homeostatic balance; We must respond to stress and sympathetic hyperactivation by activating the vagus. But it's not just about maintaining homeostasis. Conditions and environmental demands vary. Therefore, the variability of the environment must be res ponded to by heart rate variability. When the demands of the environment vary, it is necessary to respond with models of variability. Rigid stability and regulation are more related to disease than health. Just as important as maintaining homeostasis is re sponding to a changing environment. It is about achieving allostatic adaptation, a dynamic adaptation to a constantly changing environment. In the second part of the presentation we propose a series of techniques and activities to stimulate the vagus nerve (cymatics, music, physical exercise, breathing, laughter, fasting...) and thus reach a new allostatic dynamic balance. Keywords: Homeostatic balance, Allostatic balance, Vagal stimulation, Heart Rate Variability LEHEN ZATIA : NERBIO SISTEMA AUTONOMOA ETA NERBIO BAGOA 1. Zer funtzio du Nerbio Sistema Autonomoak? Gorputzaren barneko homeostasiari eustea; organismoaren barneko atalak kontrolatzea: bihotza, birikak, urdaila… B orondateari ihes egiten dioten jarduerak edo gorputzaren funtzio inkontzienteak kontrolatzea: giharreria lisoaren jarduera, bihotz taupadak, odol presioa, guruinen jariaketa. Nerbio Sistema Parasinpatikoa erlaxapen giroan suspertzen da eta atseden hartzek o, digestioa egiteko eta iraizketarako prestatzen du organismoa. Arriskurik ez dagoen lekuetan aktibatzen da parasinpatikoa. Testuinguru horietan jan liteke, harreman sexualak izan daitezke, eraso beldurrik gabe. Odol presioa jaitsi eta energia pilatzera e do aurreztera eramaten du parasinpatikoak organismoa. Pertsonaren begi niniak txikitzen ditu, listu jariaketa eragiten du, bihotz taupadak makaltzen ditu, urdailaren, behazun ziskuaren eta hesteen jarduera bizkortzen du. Nerbio Sistema Sinpatikoak borroka eta ihes portaeretara egokitzen du organismoa: begi niniak dilatatzen ditu, listuaren jariaketa murrizten du, bihotz taupadak goititzen ditu, bronkioak eta bihotzeko arteriak dilatatzen ditu, urdailaren jarduera makaltzen du, gihar ildaskatuetako odol jarioa gehitzen du, gibela aktibatu eta azukrea odolera bidaltzen du, behazun ziskuaren eta hesteen jarduna makaltzen du. Sistema Sinpatikoa kitzikatzean, giltzurrun gaineko guruin muinek epinefrina eta norepinefrina askatzen dituzte, izerdi guruinek izerdia j ariatzen dute eta makaldu egiten dira digestio eta iraizketa prozesuak. 2. Zeintzuk dira Nerbio Sistema Autonomoaren zatiak? Bi adar nagusi ditu: energiaren kontsumoa aktibatzen duen sinpatikoa eta energiaren berreskurapenaz arduratzen den parasinpatikoa. Sinpatikoak borrokaren eta ihesaren portaerak sustatzen ditu; organismoa lanerako eta ekintzarako prestatzen du, adrenalinaren eta kortisolaren bidez. Parasinpatikoak portaera lasaiak eta erlaxatuak eragiten ditu, mugimenduak makaltzen ditu eta atsedener ako prestatzen du organismoa 3. Non kokatzen dira anatomikoki Nerbio Sistema Autonomoaren zatiak? Sistema Sinpatikoaren nerbio izpiak bizkarrezurraren zati toraziko eta lunbarretik irteten dira. Sistema Parasinpatikoaren nerbio izpiak garun enborreko garez ur nerbioetatik eta bizkarrezurraren zati sakrotik irteten dira. Gorputzaren atal gehienek sinpatikoaren eta parasinpatikoaren eragina jasotzen dute eta horrek oreka eragiten du haiengan. 4. Zer erlazio dute Nerbio Sistema Parasinpatikoak eta nerbio bagoa k? Nerbio bagoa edo neumogastrikoa garezurretik ateratzen diren nerbio bikoteen arteko hamargarrena da eta Nerbio Sistema Autonomoaren osagai nagusia da. Nerbio bagoa da Nerbio Sistema Parasinpatikoa erregulatzen duena. Horretarako bitartekari moduan azeti lkolina erabiltzen du. Azetilkolinari esker pertsonaren arnasketaren erritmoa eta bihotz taupadak pausatzen dira eta urdail eta hesteen mugimenduak bizkortzen dira. Azetilkolinak erregulatzen ditu odol presioa, bihotz taupadak, arnasketa erritmoa, portaera sexuala, digestio prozesua eta portaera sexuala. BIGARREN ZATIA : NERBIO BAGOAREN FUNTZIONAMENDUA , BIHOTZ ERRITMOAREN ALDAKORTASUNA ETA ALOSTASIA 5. Pertsonaren osasun egoerak zer nolako erlazioa du Nerbio Sistema Autonomoarekin? Gorputzeko atal gehienek sinpatikoaren eta parasinpatikoaren aginduak jasotzen dituzte eta bi sistema horien arteko esku hartze orekatutik sortzen da pertsonaren osasun on a. Bi sistema horiek modu desorekatuan funtzionatzen dutenean, osasun arazoak agertzen dira. 6. Nondik dator pertsonaren osasun egoeraren desoreka? Oreka dinamikoa aurkitzen dugu normalean pertsona baten adar sinpatikoaren eta parasinpatikoaren artean, bai na inguruneak presio asko egiten duenean eta distresa gehitzen denean, pertsona zaurgarri bihurtzen da. Nerbio Sistema Autonomoaren desoreka eta psikopatologia nagusitzen dira Nerbio Sistema Sinpatikoa hiperaktibatua dagoenean eta sistema parasinpatikoa hipoaktibatua dagoenean. Adar sinpatikoa denbora luzez nagusi denean eta inguruneak energia gehiegi eskatzen duenean, alarma egoera luzatu egiten da eta emozio negatiboak agertzen dira. Egoera estresagarrian aurkitzen garenean eta egoera hori luzatzen denea n, Nerbio Sistema Sinpatikoaren aktibatze aldia luzatu egiten da. Estres egoerari erantzuteko hipotalamoak guruin pituitariora CRF bitartekaria igortzen du eta guruin pituitarioak ACTH askatzen du; ACTHk giltzurrun gaineko guruinetan adrenalina eta kortiso la askaraziko ditu. Egoera estresatzailea luzatu egin denez, nerbio bagoak ez du bidaltzen erlaxazioa sortuko duen seinalerik; Nerbio Sistema Sinpatikoak agintzen jarraitzen du eta horrek pertsonaren barne herstura goititzen du. Ondorioz, glutamatoaren mai la goititzen da garunean eta kortisolaren goititzen da hipokanpoan; horrek hipokanpoa makaltzen du eta oroimenaren indargabetzea dakar. Nerbio bagoaren jarduera egoera emozionalari lotua dago. Barnea lasai dugunean, esker oneko eta errukizko emozioak ditug unean, nerbio bagoa dago aktibatuta eta bagoaren balazta edo galga abian jartzen da. Estresak harrapatzen gaituenean, sistema sinpatikoak bihotz taupadak bizkortzen ditu, inguruneari borrokaz edo ihesaz erantzuteko. 7. Nerbio bagoaren anatomia eta funtzio ak Nerbio bagoaren ezkerreko eta eskuineko adarrak bizkarrezur erraboileko muin oblongatuko nukleo anbiguoan sortzen dira eta zulo jugularretik zehar ateratzen dira garezurretik. Nerbio badoa, lepotik eta toraxetik zehar, abdomeneraino heltzen da. Nerbio h orrek sentimen funtzioak eta funtzio higikorrak betetzen ditu. Bago nerbioaren izpien % 80 aferenteak edo sentikorrak dira eta izpien % 20, eferenteak edo mugikorrak. Nerbio bagoaren sentimenezko informazioa periferiatik bizkarrezur muineko traktu solitar ioaren muinera eta hortik garun prefrontalera eta garun enborrera doa. Traktu solitarioaren nukleoak bihotzeko, digestio hodiko eta immunitate sistemako sentipenen informazioa garraiatzen du garunera. Nerbio bagoaren kitzikapen aferenteak eragin zuzena du garun aurreko behe mailako neurona mugitzaileetan eta garunazaleko goi mailako neurona mugatzaileetan (hauek Konpromiso Sozialaren Sistema erregulatzen dute). Bagoaren zuntz aferenteen kitzikapenak aldarazi egiten dute goiko garun egituren jardue ra. Eta goi egitura horien jarduerak aldarazi egiten ditu aurpegiko, buruko, bihotzeko eta digestio hodiko funtzioak (Tracey, 2009). Adar mugikorrek nukleo anbiguotik aurpegiko, buruko, lepoko, toraxeko eta abdomeneko gihar ildaskatuetara eta bihotzeko zei n biriketako ataletara daramate informazioa. Bagoaren izpi mugikorrek diafragmapeko atal biszeralak erregulatzen dituzte eta adar sentikorrak haietatik garunera itzultzen dira. 8. Zer erlazio dago nerbio bagoaren funtzionamenduaren, Bihotz Erritmoaren Aldakortasunaren, homeostasiaren, alostasiaren eta gaixotasunen artean? Claude Bernard ek zioen sistema osasungarri batek barne inguru konstante bat eskatzen duela eta barne inguru egonkor hori homeostasia deitu zuen Walter Cannon ek. Barneko edo kanpoko alda keten aurrean barne oreka dinamikoa gordetzeko sistema biologiko batek duen gaitasuna izango litzateke homeostasia. Homeostasiari esker organismoak odol presioa iraunkor eta konstante mantentzen du. Sterling eta Eyer entzat, portaera osasungarria ez dator ingurunea konstante mantentzetik, baizik ingurune aldakorrei erantzun egokia ematetik. Portaera osasungarriak ez dira ingurune aldakor batean konstante mantentzen direnak, ingurune aldakorrera egokitzen direnak baizik. Horregatik, homeostasiaz baino gehia go, alostasiaz hitz egin behar da ( Sterling eta Eyer, 1988 ). Egonkortasunari eutsi behar zaio, baina aldaketaren bidez. Adibidez, odol presioak ez du berdina izan behar lotan zaudenean eta ariketa fisiko bat egitean. Ingurunea eta zirkunstantziak aldatzen direnean, ezberdina izan behar du odol presioak; beraz, odol presio aldakorra behar da, ingurunearen aldaketen arabera. Aldaketa normatibo horri alostasia deritzo. Zama alostatikoa egoera fisiko zailetara egokitzeko organismoak egin behar duen ahalegina da . Gizakiaren organismoaren egonkortasuna eta aldakortasuna nerbio sistema autonomoko adar sinpatikoaren eta parasinpatikoaren arteko harreman dinamikoek ziurtatzen dute . Ingurunearen eskaeren arabera aldatu behar du organismoak. Ingurune berriaren eskaere tara egokitzeko, organismoak modu dinamikoan antolatu behar ditu baliabideak. Honela, energia asko eskatzen duen ariketa bat egin behar duenean, bihotz taupadak bizkortu egin behar ditu eta bihotzaren batezbesteko erritmoak bizkorragoa izan behar du. Egoer a aldakorra denean, gaixotasunarekin erlazionatuagoak daude egonkortasun eta erregulartasun zurruna, osasunarekin baino. Disfuntzio edo desoreka autonomikoa hainbat nahaste neuro biologiko zein psikologikorekin erlazionatua dago: Alzheimerra, autismoa, ga ixotasun autoimmuneak, barne herstura, eskizofrenia. Organismo baten adar sinpatikoa denbora luzez hiperaktibo dagoenean eta adar parasinpatikoa hipoaktibo dagoenean, sistema gehiegizko energia eskaera egiten ari da eta horrek osasuna kaltetu lezake. Biho tz Erritmoaren Aldakortasun malgua erregulazio sistema osasungarriaren adierazle da. Bihotz Erritmoaren Aldakortasun txikia ez dago bihotzaren eta odolbideen osasun onarekin erlazionatua; aitzitik, nahaste neurokognitiboekin erlazionatua ageri da. Bihotz e rritmoaren etengabeko aldakortasuna erregulazio sistema osasuntsuaren adierazle dela esaten dute . Bihotz Erritmoaren Aldakortasun murriztua bihotzeko eta odolbideetako gaixotasunekin eta nahaste mentalekin eta kognitiboekin erlazionatu izan da . Bihotz Erri tmoaren Aldakortasunik eza hilkortasunaren edo disfuntzio autonomikoaren adierazlea da. Ikerketen arabera, Bihotz Erritmoaren Aldakortasun txikia depresioarekin, antsietate orokortuarekin, trauma osteko estresaren nahastearekin, emozioen erregulazio kaxkar rarekin eta funtzio exekutiboen maila eskasarekin erlazionatua dago (Thayer eta Brosschot, 2005; Kemp, Quintana, Felmingham, Matthews eta Jelinek, 2012; Thayer eta Lane, 2007). Depresioa eta antsietate komorbidoa batera doazenean, Bihotz Erritmoaren Aldak ortasunaren murrizte handiagoa gertatzen da, depresioa bakarrik gertatzen denean baino. Bihotz Erritmoaren Aldakortasun txikia sinpatikoaren eta bagoaren orekaren aldaketekin erlazionatzen da eta sinpatikoaren nagusitasunari lotua doa. Ondorioz, sinpatikoa ren nagusitasunaren ondorioz, patologia kardiobaskularren arriskua igo egiten da ( Dimitriev, Saperova eta Dimitriev, 2016). Bihotz Erritmoaren Aldakortasunaz hitz egitea egokiago da batezbesteko bihotz erritmoaz hitz egitea baino; hala ere, Bihotz Erritmoa ren Aldakortasunaren eta musikaren arteko harremanaz ikerketa gutxiago egin dira Bihotz Erritmoaren eta musikaren arteko harremanaz baino. Bihotz Erritmoaren Aldakortasuna Nerbio Sistema Autonomoaren markatzaile kuantitatiboa da (Parati, Saul, Di Rienzo et a Mancia, 1995). Bihotz Erritmoaren Aldakortasuna aspalditik erabili izan da oreka alostatikoaren adierazle moduan. Bihotz taupadak nola aldatzen diren aztertzen du Bihotz Erritmoaren Aldakortasunak. Bihotzaren erritmoa bizkortu egiten da arnasa hartzean e ta makaldu, arnasa botatzean. Bihotzaren erritmoa Nerbio Sistema Autonomoak erregulatzen du. Nerbio Sistema Sinpatikoak giharren kontrakzioen indarra eta erritmoa gehitzen du; egoera estresagarrietan, erantzun azkarra eman behar denean aktibatzen da. Sist ema Nerbioso Parasinpatikoak giharren kontrakzioen indarra eta erritmoa eraisten du. Atseden egoeran, parasinpatikoak menderatzen du bihotzeko eta odolbideetako erritmoa, nerbio bagoaren bidez, eta bihotz taupadak poliki joaten dira. Pertsona osasuntsuenga n bi sistemek koordinatuki eta txandaka lan egiten dute. Sinpatikoaren eta parasinpatikoaren inerbazioaz gain, garun azalaren, garun erdialdearen eta garun enborraren konexioak ditugu. Lotura dute sinpatikoak eta parasinpatikoak egitura orbito frontalekin , prefrontalekin, aurreko zingulatuarekin, insularekin, oinarriko ganglioekin, amigdalaren erdiko nukleoarekin, traktu solitarioaren nukleoarekin, nukleo anbiguoarekin eta akueduktu inguruko materia grisarekin. Egitura horiek hainbat maila dituzte: eskuald e exekutiboa, emozioaren zirkuituak, prozesu kognitiboak, afektiboak eta fisiologikoak erregulatzen dituztenak. 9. Zer erlazio dago nerbio bagoaren funtzionamenduaren, immunitate sistemaren, egoera afektibo negatiboen eta gaixotasunen artean? Erlazio estu a dago bagoaren funtzionamenduaren, hipotalamo pituitaria giltzurrun gainekoaren ardatzaren erregulazioaren, egoera afektiboaren, Bihotz Erritmoaren Aldakortasunaren, immunitate sistemaren, hanturaren eta hainbat gaixotasunen (minbizia, Alzheimer, artritis a, glukosa maila altua, barne herstura, depresioa eta bihotzeko nahasteak) artean. Nerbio Sistema Autonomoa asaldatua dagoenean eta parasinpatikoaren jarduera gutxiegizkoa denean gertatzen dira nahaste horiek; edo, beste zentzuan esanda, nahaste psikologik o horiek gertatzean, Nerbio Sistema Autonomoa asaldatu egiten da. Nahaste afektibo horietako asko gehiegizko zama alostatikoarekin lotuak ageri dira: hantura sortzen duten zitokinak, gehiegizko kortisola, glukosaren erregulazio eskasa. HIRUGARREN ZATIA : PORGES EN TEORIA TRIBAGALA 10. Brain Body Center eko zuzendaria eta Illinois eko Unibertsitateko psikiatriako irakaslea den Porges ek teoria tribagala sortu zuen. Zertan datza teoria hori? Ornodunek bi defentsa sistema garatu zituzten mehatxuetatik askatzeko: borroka/ihesa eta mugigaiztasuna. Borroka/iheserako energia asko erre behar zuten, eta Nerbio Sistema Sinpatikoaren bidez lortzen zuten hori. Mugigaiztasunean energia eskaera murriztu e giten da: parasinpatikoa aktibatzen da, mugimendu gutxi eta makalak egiten dira, edo hildakoaren itxura egiten du animaliak. Denborarekin, ugaztunek beste bago sistema bat garatu zuten: konpromiso sozialerako prestatua zegoen sistema berri bat. Bagoaren o sagaiek eta buruko eta aurpegiko gihar ildaskatuak kontrolatzen dituzten garun enborreko nukleoek garatu zuten sistema hori. Bide horretatik sortu ziren umeak zaintzeko eta ugaltzeko portaerak eta lankidetzan aritzeko egitura biologikoak. Porgesen arabera, ugaztunen nerbio sistema eboluzioaren emaitza da. Ugaztunek bizirik jarraitu behar badute, bereizi egin behar dituzte lagunak eta etsaiak, bereizi egin behar dituzte ingurune seguruak eta arriskutsuak. Egoera aldakorretara egokitu behar dute ugazt unek; egoera bakoitzean jakin behar dute zenbateraino hurbil daitezkeen besteengana. Inguruneak erregulatzen ditu ugaztunaren komunikazioa eta portaera. 11. Ornodunen garapenean hiru faseak, Porges en arabera: 1) Mugigaiztasuna: sistema parasinpatikoak las aitasuna eta erlaxazioa eragiten ditu. Baina sistema parasinpatikoaren nerbioak (bagoak) bi zati ditu: zati zaharra edo mielinizatu gabea (bago dortsala) eta zati berri mielinizatua (bago bentrala). Mielinizatu gabeko bagoaren mugimenezko adarrak garun enb orreko eskualde batean du sorburua. Antzinako ornodunetan agertu zen mielina gabeko bide bagal hori; narrastiak izaki bakartiak ziren eta lotura sozialik eta maitekortasunik ez zuten garatu. Energia baliabideak urriak direnean, eta oxigeno gutxi dagoenean, mugimendurik ez dute egiten narrastiek, hildakoaren itxurak egiten dituzte; zirkinik egin gabe egoten dira, mugigaitz egoteko energia gutxiago behar baita. Bago dortsala narrastiekin partekatzen dugu, zaharrena da filogenetikoki (duela 600 milioi urte nar rastiek zerabiltena) eta mugigaiztasuna sortzen du; pertsonaren baliabideak gainditzen dituzten arrisku egoeretan, bizitza mehatxatzen duten egoera larrietan aktibatzen da bago dortsala. Narrastiak denbora luzez egon daitezke arnasarik hartu gabe eta mugit u gabe; horrela energia oso gutxi gastatzen dute. Arrisku handiko egoeretan pertsona sarritan paralizatu edo egoeratik disoziatu egiten da. Nukleo dortsaletik eta entzefalo enborreko faszikulu bakartiko nukleotik sortzen da. 2) Mugikortasuna: Nerbio Siste ma Sinpatikoak kitzikatzera, borrokarako eta iheserako prestatzera darama ornoduna. Ugaztunek, duela 400 milioi urte, sistema sinpatikoa garatu zuten. Sistema horrek zailtasunen edo mehatxuen aurrean ahalegina, borroka edo ihes egitera eramaten zituen. Bes te pertsonen babesik ez duenean, sistema sinpatikoa aktibatzen da pertsonarengan eta borroka egiteko edo iheserako prestatzen da. Arnasketa eta bihotz taupadak bizkortzen ditu sistema sinpatikoak. Baina, portaera horiek energia asko eskatzen dute. 3) Komu nikazioa: duela 200 milioi urte ugaztunek garatu zuten bago bentralak portaera soziala eta pertsonarteko harremana sustatzen ditu. Ugaztunek lankidetza eta elkartasuna landu zituzten eta bagoaren bigarren bide bat ireki zuten. Beraz, borroka eta ihes porta era ez ezik, immobilizaziozko portaera eta lankidetzarako adarra ere agertu zuten ugaztunek. Arriskurik ez dagoen egoeretan aktibatzen da bago bentrala. Harreman sozialetan, beste pertsonekin seguru sentitzen garenean, haien kontaktua eta babesa bilatzen d ugu. Entzefalo enborraren aurrealdeko nukleo anbiguoan sortzen da bide hori eta aurpegiko eta buruko gihar ildaskatuak erregulatzen dituzten garun enborreko egiturekin harremanean dago. Birikak, bihotza eta garuna integratzen dituen bide hau mielinizatua d a, bihotz taupaden makaltzea eragiten du eta harreman sozialen sarea josten laguntzen du. Ugaztunen aurpegiko giharrak eta bihotzekoak lotzen ditu sistema horrek; egoera fisiologikoaren berri ematen du ahots intonazioaren eta aurpegi adierazpenaren bidez; belarriaren erdi aldeko giharrak erregulatzen ditu; gizarteko komunikazioaren maiztasun bandara egokitzen du entzumena. Konpromiso Soziala ahalbidetzen duen bago sistemaren garun enborreko nukleoek goi mailako garun egituren eta erraietako organoen eragina jasotzen dute. Bagoaren adar honek ugaztunen portaera soziala ahalbidetzen du. Babesean daudenean, lotura afektiboak eta portaera sozialak agertzen dituzte ugaztunek; ugaldu egiten dira, umeak zaintzen dituzte eta lankidetzan jarduten dira. Pertsona batek arazo bat edo gatazka bat konpondu behar duenean, lehenik bago bentrala aktibatzen du eta komunikazio sozialaren bidez konponbidea aurkitzen saiatzen da. Bide horretatik arazoa edo gatazka konpontzea lortzen ez badu, sinpatikoa aktibatu eta arazoa borroka ren edo ihesaren bidez konpontzen saiatzen da. Bide horretatik ere porrot egiten badu, bago dortsala aktibatzen da, pertsona kolapsatu egiten da eta mugigaiztasunera jotzen du. 12. Egoera estresagarriek sortutako patologiei nola aurre egin? Barne herstura ren sintoma kognitibo eta somatikoak erantzun fisiologiko normalak dira egoera arriskutsuetan aurkitzen garenean. Egoera traumatikoei edo denboran luzatzen diren egoera estresagarriei erantzun behar zaienean, erresilientzia handirik ez dagoenean, barne herstura nahasteak agertzen dira. Dagokion baino aktibazio gehiagoz erantzuten zaionean egoera bati, gehiegizko antsietatez erantzuten zaionean, patologiaz hitz egiten dugu. Egoera normal bati gehiegizko barne hersturaz erantzuten zaionean, barne hersturazko nahasteez hitz egiten dugu: trauma osteko estresaren nahastea, nahaste obsesibo konpultsiboa, izu ikarazko nahastea, fobia soziala, antsietate orokortuaren nahastea. Barne herstura nahasteak oso hedatuak daude gure gizartean. Nahaste horiek tratatzeko, tra tamendu dinamikoak, portaeraren eta kognizioen aldaketa terapiak eta bago nerbioaren kitzikapena erabili izan dira. LAUGARREN ZATIA : NERBIO BAGOAREN KITZIKAPENA TERAPIA GISARA 13. Nerbio bagoaren kitzikapenaren eragin terapeutikoa Nerbio bagoa gure errai guztietara heltzen da, giltzurrun gaineko guruinetara izan ezik. Bagoaren izpi aferenteak bihotzetik eta arterietatik traktu bakartira joaten dira; erraietatik datorren informazioa eskualde linbikora, prefrontalera eta garun azalera transmititzen dute izpi horiek eta funtzio garrantzitsua betetzen du barne hersturan, emozioan eta arretan ( Sarter eta Bruno, 2000). Era berean, izpi aferenteen bidez jasotzen den atzeraelikadurak eragina du pertsonak hartzen dituen erabakietan (Damasio, 1996). Bago nerbioaren kitzikapena epilepsia, migrainak, buruko minak edo depresioa tratatzeko erabili izan da (Terry, 2014; Mauskop, 2005). Hainbat ikerketaren arabera, hanturaren kontrako terapia moduan ere erabili izan da ( Corcoran, Connor, O ’Keane eta Garland, 2005). Ondorioz, hanturazko gaixotasunen terapia moduan erabiltzeko aukerak irekitzen dira; adibidez: artritis reumatoidea eta gaixotasun neurodegeneratiboak sendatzeko terapia gisara erabiltzeko (Yuan eta Silberstein, 2016; Akiyama, Ba rger, Barnum, Bradt, Bauer, Cole et. al., 2000 ; Sveinbjornsdottir, 2016) . Nerbio bagoaren estimulazioa erabiltzen da epilepsia, depresioa, barne herstura eta Alzheimer gaixotasuna tratatzeko ( Nahas, Marangell, Husain et al., 2005). Tinnitusa, epilepsia, h antura edo Alzheimerra tratatzeko terapia potentzialtzat hartzen da nerbio bagoaren kitzikapena, oraindik ikerketak egin beharra badago ere. Garunaren kitzikatzeak eragina badu nahaste neurokognitiboetan (adibidez, Alzheimer gaixotasunean), baina emaitzak hobeak dira entrenamendu kognitiboarekin konbinatzen bada. Garuna kitzikatzeko teknikek modula ditzakete gaixotasun neurokognitiboak dituzten pertsonen funtzio kognitiboak (Clancy, Mary, Witte et al., 2014) . Barne hersturaren nahaste orokortuak tratatzeko erabili izan da bago nerbioaren estimulazioaren teknika, eta paziente batzuengan epe luzerako hobekuntzak eragin izan ditu. Baina, oraindik ikerketa gehiago egin beharrean dira. Nerbio bagoaren izpi aferenteen kitzikatzeak eragin zuzena du garuneko goi ma ilako egiturak erregulatzeko garaian. Bagoa kitzikatzeko bide eraginkorrenetakoa odol presioa erregulatzen duten baroerrezeptore periferikoak kitzikatzea da. Adibidez, buruaren posizioa aldatzen da bihotzaren kokalekuarekiko. Pertsona autistek balantza mug imenduak egiten dituzte bagoaren sistema erregulatzeko. Nerbio bagoaren kitzikatzeak portaera autistak murrizten ditu. Nerbio bagoaren kitzikapenak funtzionatzen du depresioa eta barne herstura orokortuaren nahastea tratatzeko terapia moduan, eta kitzikape n hori entrenamendu kognitiboarekin konbinatzen denean, efektu positiboagoak izaten ditu. Nerbio bagoaren kitzikatzea erabil liteke Alzheimer gaixotasuna duten pazienteekin ( Chun Hung Chang , Hsien Yuan Lane eta Chieh Hsin Lin , 2018). Nerbio horrek informazioa igortzen du antsietatea erregulatzeko gar rantzitsuak diren garun zentroetara: hipokanpoa, amigdala, locus coeruleus, garun azal orbito frotala, insula. Egileek diotenez, justifikatua dago nahaste obsesibo konpultsiboa, depresioa, epilepsia edo Alzheimerrra duten pazienteak tratatzeko nerbio bago aren kitzikapena erabiltzea ( Milby, Halpern eta Baltuch, 2008; Groves eta Brown, 2005; George, Ward, Ninan , Mark Polack, Ziad Nahas, Berry Anderson, Samet Kose, Robert H. Howland, Wayne eta Goodman, 2008). Nerbio bagoaren izpi aferenteek HPA (Hipotalamiko pituitario adrenal/giltzurrun gaineko) ardatza inhibitzen dute eta kortisolaren jariaketa murrizten dute. Kortisolaren gorakada nerbio bagoaren tonua jaistearekin erlazionatzen da. Teoria polibagalaren arab era, portaera soziala egoera fisiologiko patxadatsuarekin lotua dago: patxada egoerak portaera soziala suspertzen du eta harreman sozialetarako sistema kitzikatzen du. Entzumena kitzikatuz portaera soziala hobetu liteke. Konpromiso soziala eta bihotzaren j arduera erregulatzen dituen garun enborraren zatiak aurpegiko, buruko, ahoko, erdiko belarriko, laringe eta faringeko giharrak erregulatzen ditu. Gihar horiek Konpromiso Sozialaren Sistema osatzen dute eta begirada, ahoskatzea, entzumena eta keinuak kontro latzen dituzte. Erdiko belarriko giharrek entzumen ingurune konplexutik giza ahotsa bereizten laguntzen dute. Gihar horien erregulazioa da aurpegiari adierazkortasuna ematen diona. Erdiko belarriko giharren erregulazioa erlazionatua dago aurpegiko beste gi harren nerbio bidezko erregulazioarekin; gihar horiek ahotsaren intonazioa eta aurpegiko adierazpena kontrolatzen dituzte (Porges, 2003; Yakunina, 2016). Nerbio bagoak funtzio garrantzitsua betetzen du oreka homeostatikoa eta alostatikoa lortzerakoan. Bago aren jarduera murriztuak gaixotasunen sorrera iragartzen du. Bago Nerbioaren jarduera makaldua dagoenean nerbio hori aktibatu egin behar da eta horrek Bihotz Erritmoaren Aldakortasuna eragingo du. Nerbio bagoaren kitzikapenak pertsona osasuntsuen Bihotz Er ritmoaren Aldakortasunean duen eragina aztertu zuten De Couck eta lankideek (De Couck, Cserjesi, Caers, Zijlstra, Widjaja, Wolf, Luminet, Ellrich eta Gidron, 2017). BOSGARREN ZATIA : NERBIO BAGOA AKTIBATZEKO BALIABIDEAK 14. Nerbio bagoa suspertzeko zer tekn ika erabil daitezke? Musika Hainbat ikerketek erakutsi digutenez, musika lasaitzaileak bihotz erritmoa, arnasketa erritmoa eta odol presioa eraisten ditu. Baina musikaren efektuak ez dira iraunkorrak. Hodges ek (2010) egindako berrikusketaren araberan, ik erketen erdiek ez dute efektu esanguratsurik erakutsi eta ikerketa batzuetan efektu esanguratsuak eta ez esanguratsuak nahastu dira. Ausazko hainbat entsegutan ikusi denez, berriz, musika lasaiarazlea da eta eraitsi egiten ditu odol presioa, arnasketa erritmoa eta bihotz erritmoa (Dunn, 2004; Evans, 2002). Antzinateko Egipton ere erabiltzen zuten soinua jendea sendatzeko. Pitagoras Samoskoak (560 480 K.a.), greziar filosofo eta matematikoak, erabili izan zuen musika soinua gaixotasun emozional eta fisikoak sendatzeko (Thomas Taylor, 1926). Monokordioa asmatu zuen eta haren bidez soinuaren proportzio harmonikoak ere bai. Monokordioa asmatzeak unibertsoko sekretuak ezagutaraziko zizkiola pentsatzen zuen. Monokordioaren lokarriaren luzatze laburtzeen bidez loka rriaren oinarrizko tonua, bibrazioak eta zortzidunak (oktabak) aztertu zituen. Oinarrizko notarekin matematikoki erlazionatuak zeuden nota harmonikoak, eta harmonikoak elkarrekin erlazionatuak zeuden. Pitagorasek ikusi zuen ratio horiek arte eta arkitektur ako harreman espazial harmonikoetan erabiltzen zirela eta naturako gertaera guztietan (planetetan eta konstelazioetan) aurkitu zituen bitarte harmoniko horiek. Kayser (2006): musikako harmonikoen ratio zenbaki guztiak aurkitzen dira fisikan, kimikan, arkit ekturan, zientzia naturaletan. Pertsona batek bere bibrazioak transmiti diezazkioke beste bati, soinuaren bidez. Pertsonaren gorputzeko atalek soinu batzurekin oihartzun egiten dute. Horrela, gorputzak mugimendu erritmiko bat sortzen du, soinua lagun duel a, eta inpresioen eta espresioen arteko oreka bat sortzen du, harmoniari esker. Musikak gure arnasketa erritmoa eta gure bihotz taupaden erritmoa aldatzen ditu, gure organismoari endorfinak askatzen laguntzen dio eta mina kentzeko ere balio du ( de La Hougu e, 2014). Musikak hobetu dezake Alzheimerra duen pertsonaren jarduera kognitiboa eta psikologikoa; haren barne herstura eraitsi dezake, garun hemisferioen elkarrekintza susta dezake eta garuneko neurona sareak aktiba ditzake. Musikak entzumen garun azala, eskualde frontala eta sistema linbikoa aktiba ditzake eta melatoninaren jariaketa gehi lezake (Platel, Groussard eta Fauvel, 2014; Bradt, Dileo eta Shim, 2013). Musikaren erresonantziari esker pertsona bat beste batekin eta bere buruarekin konektatua senti tuko da, batasun sentipena sortzen baitu. Musikak, abestiaren eta mugimendu erritmikoaren bidez, espazioa eta denbora egituratzen laguntzen du eta horrek mesede egiten die nahaste neurokognitiboak dituztenei. Musikak lobulu tenporalak eta hipokanpoa aktiba tzen ditu, hemisferio arteko loturak sendotzen ditu eta garuneko eskualde batzuetako neuronak ugaritzen ditu (Peretz , Aubé eta Armony , 2010). Neurona berrien sorrera makaltzen joaten da gizakiarengan, adinean aurrera egin ahala; baina, garun helduaren eskualde batzuetan jarraitu egiten du neuroplastizitateak edo neurogenesiak. Prozesu sortzaile horri esker, pertsonak eutsi egiten dio be re malgutasun kognitibo eta konduktualari ( Belzung eta Wigmore, 2013). Plastizitate morfologikoari esker, neurona berriak sortzen dira. Plastizitate funtzionalari esker, sinapsi berriak sortzen dira eta sinapsi zaharrak indarberritzen dira. Helduaren sinap togenesia hipokanpora eta usaimen sistemara mugatzen dela badirudi ere, sinaptogenesia eta sinapsien aldaketa funtzionalak eskualde kortikal eta subkortikal guztietan gertatzen dira. Musikak eragin positiboa du osasunean: presioa jaisten eta depresioa send atzen du. Musikak eragina du Nerbio Sistema Autonomoaren jardueran. Musika erlaxatzaileak susper dezake Nerbio Sistema Parasinpatikoaren jarduera. Baina, gaur egun ez da oraindik behar bezain irizpide zehatzik erabiltzen, musikaren efektu terapeutikoak eba luatzeko. Batzuek proposatu dute Bihotz Erritmoaren Aldakortasuna erabiltzea sinpatikoaren eta parasinpatikoaren jarduera eta eragina ebaluatzeko, aldakortasun hori gehitu egiten da musika tratamenduaren ostean. Antsietate eta depresioa gainditu eta pazie ntea erlaxatzeko bagoa aktibatu eta pazientea bibrarazi behar dugu, musikaren bidez (Demoures eta Strubel, 2006). Maiztasun gutxiko musika erabiliko dugu horretarako. Abesteak tentsioa jaitsi, energia igo eta umore egoera hobetu lezake pertsonengan (Clift eta Hancox, 2001). Abeslariaren hautemateen arabera, abestea izan daiteke estresatzaile edo ez ( Ellis eta Thayer, 2010). Norberarentzat gustagarria den musika entzuteak emozioekin elkarturiko egituretan eragiten du (Blood eta Zatorre, 2001). Melodia kuttun ek nerbio sistema autonomoko jarduera, bihotz taupadak, gihar tentsioa, azalaren erresistentzia eta arnasketaren sakontasuna aldatzen dituzte. Gustuko musikak, batetik, estriatun bentrala, garun erdi dorsomediala, insula, garun azal orbito frontala suspert zen ditu; bestetik, amigdala, ezker hipokanpoa eta garun azal prefrontal bentromediala makaltzen ditu. Menon eta Levitin en (2005) arabera, nucleus accumbens ek dopamina askatzen du musika entzutean. Zerebeloa eta oinarriko ganglioak ere aktibatu egiten di ra (Kachanathu, Verma eta Khanna, 2013). Musika maila anitzetan eragiten duen seinalea da. Musika seinalea entzumenetik nerbio zentrora, garun azalera eta hipotalamora heltzen da. Nerbio Sistema Autonomoak erantzun egiten dio seinaleari eta bihotzaren erritmoan eragiten du. Entzumenetik sartzen d en uhinaren erritmoa eta intentsitatea eta giza gorputzaren erritmoa eta maiztasuna berdinak direnean, musikak oihartzun egiten du giza gorputzean, eta masajearen antzera eragiten du haren baitan, odol presioa jaitsiz eta erlaxatuz. Musikaren bidez kontzi entziaren egoerak aldarazi nahi izan dira. Musikak kontzientzia eta tenporalitatea aldaraz ditzake. Musika izan daiteke azkarra, ozena, erritmo konstantekoa, hausturara eramaten duena edo makala, solemnea, kontenplaziora eramaten duena (Söhngen, 1967). Rou getentzat (1985), musikak egoera emozionala aldarazten du eta prozedura sinbolikoen denborak egituratzen ditu. Trantzea eta estasia bereizten ditu Rouget ek (1985). Trantzea zentzuen gehiegizko estimulazioarekin erlazionatua dago: musika, usaina, zarata. Estasia sentipen gabetzearekin erlazionatua dago: isiltasuna, iluntasuna, baraua. Trantzea dantza, kitzikapen eta gorputz mugimendu erritmikoekin erlazionatua dago. Estasia gutxiegizko aktibazioarekin, sentipenen gabetzearekin, meditazioarekin, kontenplaz ioarekin, mugigaiztasunarekin eta dantzaren ondorengo meditazio erlaxatuarekin erlazionatua dago. Estasian dagoena beregandik at dago, besterendua; gorputzeko sentipenak ezabatuak daude. Kanpoko kinadekiko sentikortasunik ez dago eta kontzientzia egoera ezberdinean dago (Hess, Fachner eta Rittner, 2009; Penman eta Becker, 2009; Weir, 1996). Kontzientziaren aldaketak gehiagotan gertatzen dira arreta barnerantz bideratua dagoenean eta informazio aferentea prozesatzen denean. SOINU TERAPIA Tradizio espiritual asko dira mundua soinuak sortu zuela esaten dutenak. San Juanen Ebanjelioan irakur dezakegu hasieran Hitza zela, Hitza Jainkoarengan zegoela eta Jainkoa Hitza zela. Dena Hitzak sortu zuela eta ezer ez dela egin Hitzik gabe. Joanes Leizarragak i tzulitako IESUS CHRIST GURE IAUNAREN TESTAMENTU BERRIko San Juan en Ebanjelioaren lehen kapituluko lehen bost bertsetek honela diote: "ATSEAN cen Hitza, eta Hitza cen Iaincoa baithan, eta Iainco cen Hitza. Hitz haur cen hatsean Iaincoa baithan. Gauça gucia c Hitz harçaz eguin içan dirade: eta hura gabe deus ezta eguin, eguin denic. Hartan cen vicitzea, eta vicitzea cen guiçonén Arguia: Eta Argui hunec ilhumbean arguitzen du: eta ilhumbeac hura eztu comprehenditu. Içan da guiçón bat Iaincoaz igorria, Ioannes deitzen cenic”. Bramanaren tradizio bedikoan ere antzeko moduan hitz egiten da munduaren sorreraz, Kristo jaio baino 1500 urte lehenago: “Hasieran Brahman zen eta harekin zegoen hitza eta hitza Brahman da, eta hitz horren bidez sortu zuen den guztia”. Shabako Harriko testuak ere esate du Ptah jainkoak hitzen bidez sortu zuela mundua, jainkoaren hitza izatera heldu zela, pentsamenduen bidez eta mihiaren aginduaren esanetara. Antzinako kultura askotan erabili izan dira soinuak pertsonak sendatzeko. 1927an Wo od irakasleak ultrasoinuak erabili zituen giltzurrunetako harriak sendatzeko. Ospitale eta kliniketan maiztasun baxuko ultrasoinuen terapia erabili izan da, ehun bigunak eta hezur hautsiak sendatzeko. Baina, ultrasoinuak kontuz erabili behar dira organismo aren barnean erredurarik sor ez dezaten. Antzinako kultura gehienek bazuten soinuak sendagai moduan duen gaitasun magikoaren berri. Baina, soinu bidez sendatzea ahantzia egon da Mendebaldean, XX. mendearen lehen herenean ultrasoinuen botere sendatzailea au rkitu bitartean (1930). Australiako aborigenek yidakia ( didgeridoo) erabili dute milaka urtetan zehar, soinuaren bidez hezur eta gihar hausturak, urradurak eta gaixotasuna sendatzeko tresna gisara. Soinuek gaixotasunak sendatzeko dituzten gaitasunei buruzk o ikerketen arabera, yidakiak arindu egin izan ditu asmaren sintomak eskolako haurrengan. Lotako apnea sendatzen ere lagundu egiten du yidakiaren soinuak (Eley eta Gorman, 2010). Yu Weibo eta lankideen arabera ( Yu Weibo , Sharma, Shivani , Gimzewski James K., Rao eta Jianyu , 2017), g ure gorputzeko zelula bakoitzak soinu sinadura berezia dauka eta soinuzitologia zelula osasuntsuen eta gaixoen soinuak identifikatzen saiatzen da; mikroskopio atomikoa baliatu izan da zelularen mintzaren pultsazioak jaso eta zelularen soinua identifikatzeko. Zelula gaixoek eta traumatizatuek maiztasun handiko soinuak igorriko lituzkete. Horregatik, soinu terapian ongi konbinatzen diren tresnen musika erabiliko litzateke, gorputzak haien oihartzuna jaso dezan eta soinuen harmonia berrira hel dadin. Soinu terapiak funtzionatzen du pazienteak hor retan sinesten ez badu ere, baina asmo sortzailea ere garrantzitsua da, sendatzearen eraginkortasuna gehitu egiten baitu. Asmoaren indarra balia dezakegu emaitza arrakastatsua lortzeko. Asmoaren barnean sartzen dira pentsamenduak, sentimenduak eta bistarat zeak. Intentzio zuzenarekin soinu maiztasun zuzena aurkitzen badugu, sendatzea gertatuko da. Intentzioak botere unibertsalarekin lerrokatzen gaitu. Ekintza bakoitzak dauka intentzio kontziente edo inkontziente bat (Dyson, 1987). Pertsonak zerbait sortu nah i duenean, adimenaren indarra eta energiaren eremua elkartzen dira eta gure osasunak hobera egiten du. Desiratzen duguna jadanik gertatu izan balitz bezala jokatzen dugunean, gure inkontzienteak ez ditu bereizten gertatua dena eta gidatzen gaituena. Asmo s ortzailea errealitate bihurtuko da gure sentimenduak eta adimena inkontzientearekin lerrokatuak badaude, helburua lortuko dugula sinesten badugu eta lortu nahi duguna jadanik gertatua izan balitz bezala jokatzen badugu. Lehenik sinetsi egiten duzu eta gero ikusi. “Balitz bezala jokatzen” hasten da pertsona eta haren adimenak botere sendatzaile eta sortzaile handia eskuratzen du. Asmo edo intentzio sortzaileak eta soinuaren energia terapeutikoak batera jokatu behar dute pertsona baten osasuna hobetzeko. Mate ria antolatzen duen lehen indarra, bizitza sortzen duen lehen motorra da soinua. Soinuak bibrazio bidez transferitzen du informazioa atomoen edo molekulen artean. Bibratzen duten objektuak dira soinu iturriak. Soinu iturriak sortutako uhinak airean, likido an edo solidoan zehar hedatzen dira. Soinua ez da hutsean hedatzen. Informazioa alde batetik bestera doa bibrazioen bidez atomoek eta molekulek tupust egiten dutenean. Soinuak ingurune malgu bat aurkitzen duenean, irudi geometriko batzuk eraikitzen ditu in gurune horretan. Bizitza egituratzen hasieratik esku hartu duen soinuak pertsonaren baitako desorekak oreka ditzake. Musika ederrak garuneko atsegin zentroak suspertzen ditu eta sentipen positiboak pizten ditu. Soinu terapia eraikitzeko zein suntsitzeko e rabil daiteke. Soinu terapiaz, ultrasoinuak erabiliz, desegin litezke tumore gaiztoak edo giltzurrunetako eta behazun ziskuko harriak. Kopa bakoitzak bere formari, tamainari eta lodierari dagokion soinua duen modu berean, organismo bakoitzak eta organismoa ren atal bakoitzak bere bibrazio eremua eta oihartzun maiztasuna ditu. Atal guztiak organismo batean elkarturik daudenean, maiztasun konposatu bat eratzen dute, orkestra bateko kideek egiten duten antzera. Pertsona bat gaixo dagoenean, haren atal batzuk ez daude organismo osoarekin harmonian. Organismoko atal bat tonutik kanpora ateratzen denean, gorputz osoan izango du horrek eragina. Oihartzunaz baliatuz, soinua erabil dezakegu gorputza harmoniara eramateko. Soinu terapeuta batek abesti harmoniatsu bat er abil dezake pertsona desorekatuaren gorputz atalen erritmoa bere onera ekartzeko. Zelula osasuntsuaren eta gaixoaren arteko aldea: gaixo dagoen zelularen maiztasuna tonutik kanpora dago. Bere jatorrizko osasun egoeraren tonua berreskuratu behar du. Soinua ez da belarrietan bakarrik erregistratzen, gorputz osoak erantzuten die soinu uhinei. Soinuak alda dezake azaleko tenperatura, gutxitu dezake odol presioa eta giharren tentsioa, alda ditzake garuneko uhin maiztasunak. Soinuak gorputz osoaren erantzuna sor tzen du. Keyes ek (1973) bokalen soinuak luzatuz tonifikatzen irakatsi zuen: bokala denboraldi batean hedatu eta luzatu egiten da. Tonifikatzeak gorputza oxigenatzen du, arnasketa sakontzen du, giharrak erlaxatzen ditu eta gorputza kitzikatzen du. Tonifika tze ariketen bidez osasuna berreskuratzen da. Besteekin batera tonifikatzen garenean, haiekiko lotura sentitzen dugu. Tonifikatzeak ahoko giharrak indartzen ditu, arnasketa eta jarrera hobetzen ditu, digestioko giharrak kitzikatzen ditu eta estresari ihes egiten laguntzen du. Ahoskatzeak tentsioa eraisten du, immunitate sistema indartzen du, lotako nahasteak desagerrarazten ditu eta osasuna berreskuratzen laguntzen du (Campbell, 1997). Gure ahotsetik estres maila altuko maiztasunak desagerrarazteak odol pre sioaren jaistea eta hainbat osasun arazo desagertzea eragiten du. Soinu uhinen bibrazioen zientzia edo ikusgarri bihurtu den soinuaren zientzia da zimatika. Soinuak ur azala edo mintz bat ukitzen duenean, energia patroi bat inprimatzen du han. Soinuaren bibrazioek irudi patroi politak sortzen dituzte, uhin edo tolestura formak hartuta. Zimatika soinuaren bidez gaixoak sendatzeko erabili izan dute indio amerikarrek, egiptoarrek, txinatarrek, greziarrek. Gizakiaren ehun eta egiturak kitzikatzen dira soinu b idez. Atal bakoitzak bere maiztasuna du eta soinua baliatzen da atalaren maiztasun naturala birproduzitzeko. Zimaskopeak gure inguruko soinuak ikuskarazten dizkigu irudi holografikotan. Soinuaren bibrazioek gorputza zeharkatu eta pertsonaren kontzientzia e ta emozioak egituratzen laguntzen dute. Soinuaren disonantzia eta kontsonantziek harmonia edo disarmonia sortzen dute gizakiarengan. 15. Nerbio bagoa aktibatzeko, soinuaz eta musikaz gain, zer baliabide erabil ditzakegu? Arnasa sakonki eta poliki hartu. Ar nasbeheran denbora gehiago eman arnasa hartzen baino. Arnasa hartzean diafragma beheratu eta urdaila kanpora atera. Arnasketa diafragmatikoa: 6 arnasaldi minutuko; ez 14. Arnasketa sakona sarri egiten da yogan, meditazioan, erlaxazio ariketetan. Ahots tonu a lasaitu, beheratu. Baditugu bihotzean eta lepoan odol presioa detektatzen duten baroerrezeptoreak. Pertsonaren odolak presio handia duenean, nerbio bagoa aktibatzen da. Orduan, pertsonak sinpatikoa inhibitzen du eta parasinpatikoa aktibatzen. Abesteak oxitozina askarazten du. Abesteak handitu egiten du Bihotz Erritmoaren Aldakortasuna. Erritmo aldakortasun hori erlaxazioarekin, moldaerarekin eta parasinpatikoaren jarduerarekin erlazionatua dago. Bihotz taupadak bizkortzea eskatzen duten ariketa fisikoak egin. Giharren erlaxazio progresiboa egin, oinetatik hasi eta bururaino, gihar talde bakoitza kizkurtuz eta erlaxatuz. Masajeak hartu. Bagoa pasatzen den guneetan masajea eman poliki poliki. Oinetan masajeak eman. Meditazioa eta yoga. Besteekiko errukizko eta maitasunezko pentsamenduak izan. Nerbio bagoa aktibatzeko honako ariketa hau egin dezakezu: • LURREAN ETZAN , SABAIRA BEGIRA . GARONDOAREN ATZEAN ESKUAK GURUTZATU ETA BURUA MUGITU GABE , BEGIRADA ESKUINERANTZ BIRATU , BEGIAK BAKARRIK MUGITUZ . GERO, EZKERRERANTZ BEGIRATU , DENBORALDI BATEZ . • AULKI BATEAN ESERI , BIZKARRA ZUZEN DUGULA . LEPOA ESKUINERANTZ BIRATU , GORPUTZA MUGITU GABE EDUKITA . DENBORALDI BATEZ HORRELA EGON ETA GERO , BURUA BESTE ALDERA BIRATU ETA HORRELA EGON DENBORALDI BATEZ . BURUA ALDE BA TERA BIRATZEN DENEAN , ALDERANTZIZKO ZENTZUAN BIRATU BEGIAK . • AULKI BATEAN ESERI , BIZKARRA ZUZEN DUZULA . BURUA EZKER SORBALDARANTZ ERAMAN , GORPUTZA MUGITU GABE DUZULA . DENBORALDI BAT HORRELA EMAN ONDOREN , ESKUIN SORBALDARANTZ ERAMAN BURUA . BURUA EZKER SORBAL DAREN GAINEAN DAGOENEAN , BEGIRADA BESTE ALDERA ZUZENDU . BURUA ESKUIN SORBALDAREN GAINEAN DENEAN , BEGIRADA BESTE ZENTZUAN BIRATU . • TONIFIKATZE ARIKETAK EGIN . BOKALAK MODU JARRAITUAN AHOSKATUZ BAGOA AKTIBATZEKO ARIKETAK EGIN. ARNASA SAKON HARTU , BIRIKAK AIREZ BETE ETA HONDORAINO BOTA ARNASA , BOKAL BAT AHOSKATZEN DUZUN ARTEAN : AAAAAAAAAAA EEEEEEEEEEEEEEE OOOOOOOOOOOOOOOO . AHOSKATZEARI ESKER BAGOA KITZIKATZEN DUGU , BAGOAREN IBILBIDEAREN ONDOKO GIHARRAK AKTIBATUZ . • ASTEAN ZEHAR HAINBAT ALDITAN BIHOTZ TAUPADAK BIZKORTZEA ESKATZEN DUTEN ARIKETA FISIKOAK EGIN. • GIHARREN ERLAXAPEN PROGRESIBOA PRAKTIKATU , OINETATIK HASI ETA BURURAINO , GIHAR TALDE BAKOITZA KIZKURTUZ ETA ERLAXATUZ . • LUZATZE ARIKETEN BIDEZ BAGO NERBIOA KITZIKATU . • MASAJEAK HARTU , BAGOA PASATZEN D EN GUNEKO GIHARRAK AKTIBATUZ . • UR HOTZAREKIN DUTXATU , BAINU FRESKOA HARTU . AURPEGIA ETA GARONDOA UR HOTZEZ BUSTI . TOKI HOTZEAN EGON DENBORALDI BATEZ . • GORPUTZAREN ESKUIN ALDEAREN GAINEAN LO EGIN . • BARRE EGIN . BARRE EGITEAK HANDITU EGITEN DU BIHOTZ TAUPADEN A LDAKORTASUNA . EGOERA BARREGARRIAK SORTU . ZIRKULAZIOA HOBETZEN DUTE , ARTERIETAKO PRESIOA ERAISTEN DUTE . • ALKOHOLDUN EDARIAK ETA AZUKREDUN JANARIAK NEURRIZ HARTU . JANARI MINGOTSAK HARTU . JANARI PROBIOTIKOAK ETA OMEGA 3 HARTU . PROBIOTIKOEK ALDAKETA POSITIBOAK ERAGITEN DITUZTE BAGO NERBIOAK KITZIKATZEN DITUEN GABA HARTZAILEETAN . • TARTEKA BARAU EGIN . BARAU EGITEAK ETA KALORIAK GUTXITZEAK HANDITU EGITEN DU BIHOTZ ERRITMOAREN ALDAKORTASUNA . • GARGARAK EGIN . EZTARRIKO ATZE ALDEKO GIHARRAK AKTIBATZEAK NERBIO BAGOA AKTI BATZEN DU . • EROSO SENTITZEN ZAREN PERTSONEKIN SOZIALIZATU . EMOZIO POSITIBOEK (ALAITASUNAK , INTERESAK , LASAITASUNAK ) BESTE PERTSONEKIKO LOTURA ETA BAGOAREN JARDUERA SUSPERTZEN DITUZTE . PENTSAMENDU ETA EMOZIO POSITIBOEK ETA GIZARTE HARREMANEK SUSPER DEZAKETE NERBIO BAGOA . BIBLIOGRAFÍA Akiyama, H., Barger, S., Barnum, S., Bradt, B., Bauer, J., Cole, G. M. et. al. (2000). Inflammation and Alzheimer's disease. Neurobiol Aging, 21(3), 383 421. doi: 10.1016/s0197 4580(00)00124 x. PMID: 10858586; PMC ID: PMC3887148. Belzung, C. eta Wigmore, P. (arg.). (2013). Neurogenesis and Neural Plasticity . 383–42. Berlin: Springer. Blood, A. J. eta Zatorre, R. J. (2001). Intensely Pleasurable Responses to Music Correlate with Activity in Brain Regions Implicated in Reward and Emotion. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 98, 11818 11823. http://dx.doi.org/10.1073/pnas.191355898 Bradt , J., Dileo C. eta Shim , M. (2013). Music interventions for preoperative anxiety. https://doi.org/,10.1002/14651858.CD006908.pub2 Campbell, D. (1997). The Mozart Effect. New York: Avon Books. Chun Hung Chang , Hsien Yuan Lane eta Chieh Hsin Lin (2018). Brai n Stimulation in Alzheimer's Disease. Frontiers in Psychiatry , 9, 201 DOI: 10.3389/fpsyt.201 8.00201 Clancy, J.A., Mary, D.A. eta Witte, K. K. et al. (2014). Non invasive Vagus Nerve Stimulation in Healthy Humans Reduces Sympathetic Nerve Activity. Brain Stimulation, 7 (6), 871 877. ISSN 1935 861X https://doi.org/10.1016/j.brs.2014.07.031 Clift, S. M. eta Hancox, G. (2001). The perceived benefits of singing: findingsfrom preliminary surveys of a university college choral society, Journal of the Royal Society for the Promotion of Health, 121(4), 248 –256. Corcoran, C., Connor, T. J., O ’Keane, V. eta Garland, M. R. (2005). The effects of vagus nerve stimulation on pro and anti inflammatory cytokines in humans: a preliminary report. Neuroimmunomodulation 12, 307 –309. Damasio, A. R. (1996). The somatic marker hypothesis and the possible functions of the prefrontal cortex. Philosophical Transactions of the Royal Society of London Series B, Biological Sciences, 351, 1413 –1420. De Couck, M., Cserjesi, R., Caers, R., Zijlstra, W. P., Wid jaja, D., Wolf, N., Luminet eta O., Ellrich, J. eta Gidron, Y. (2017). Effects of short and prolonged transcutaneous vagus nerve stimulation on heart rate variability in healthy subjects. Autonomic Neuroscience: Basic and Clinical, 203, 88 96. de La Hougue , Cécile. (2014). Une expérience d’art thérapie à dominante musique et arts plastiques auprès de personnes âgées en institution, atteintes de la maladie d’Alzheimer. Mémoire d’art thérapie pour l’obtention du titre d’art thérapeute répertorié par l’Etat au niveau II. http://art therapie tours.net/noref/img/m%C3%A9moires/2015/deLa%20HOugue_2014_atmusiqueartsplastiques_alzheimer.p df Demoures, G. eta Strubel, D. (2006). Prise en soin du patient Alzheimer en institution. Paris: Masson. Dimitriev, D. A., Saperova, E. V. eta Dimitriev, A. ( 2016). State Anxiety and Nonlinear Dynamics of Heart Rate Variability in Students. PloS ONE, 11, e0146131 Dunn, K. (2004). Music and the reduction of post operative pain. Nursing standard, 18, 33–39. Dyson, M. (1987). Mechanisms involved in therapeutic ultrasound. Physiotherapy, 73 (3), 116 120. Eley, R. eta Gorman, D. (2010). Didgeridoo playing and singing to support asthma management in Aboriginal Australians. Journal of Rural Health, 26 (1), 100 4. doi: 10.1111/j.1748 0361.2009.00256.x. PMID: 20105276. Ellis, R. J. eta Thayer, J. F. (2010). Mus ic and Autonomic Nervous System (Dys)function. Music perception , 27 (4), 317 –326. https://doi.org/10.1525/mp.2010.27.4.317 Evans, D. (2002). The effectiveness of music as an intervention for hosp ital patients: A systematic review. Journal of Advanced Nursing, 37, 8–18. George, M. S., Ward, H. E., Ninan, P. T. Polack, M., Nahas, Z., Anderson, B., Kose, S., Howland, R. H., Goodman, W. K. eta Ballenger, J. C. (2008). A pilot study of vagus nerve s timulation (VNS) for treatment resistant anxiety disorders. Brain Stimul, 1, 112 –121. Groves, D. A. eta Brown, V. J. (2005). Vagal nerve stimulation: a review of its applications and potential mechanisms that mediate its clinical effects. Neurosci Biobehav Rev, 29, 493 –500. Hess, P. eta Rittner, S. (1997). Altered States of Consciousness. In: Decker Voigt, H. H., Knill, P., Weymann, E. (Hrg.): Lexicon of Music Therapy. Göttingen/Toronto/Seattle: Hogrefe. Hodges, D. A. (2010). Can neuroscience help us do a better job of teaching music? General MusicToday, 23 (2), 3 12 Kachanathu, S. J., Ver ma, S. K eta Khanna, G. L. (2013). Effect of Music Therapy on Heart Rate Variability: A Reliable Marker to Pre competition Stress in Sports Performance. Journal of Medical Sciences, 13, 418 424. Kayser, Hans. (2006). Lehrbruch der Harmonik. Basel Stuttgar t: Julius Schwabe Verlag. Kemp, A. H., Quintana, D. S., Felmingham, K. L, Matthews, S. eta Jelinek, H. F. (2012). Depression, comorbid anxiety disorders, and heart rate variability in physically healthy, unmedicated patients: implications for cardiovascula r risk. PLoS One, 7 (2): e30777. doi: 10.1371/journal.pone.0030777. Epub 2012. PMID: 22355326; PMCID: PMC3280258. Keyes, L. E. (1973). Toning the Creative Power of the Voice. Marina Del Rey, CA: De Vorss & Co. Levitin, Daniel. (2008). Tu cerebro y la músic a. Barcelona: RBA._2008b. The World in Six Songs: How the Musical Brain Created Human Nature . Nueva York: Dutton Adult. Mauskop, A. A. (2005). Vagus nerve stimulation relieves chronic refractory migraine and cluster headaches. Cephalalgia, 25 (2), 82 86. Menon, V. eta Levitin, D. J. (2005). The rewards of music lis tening: Response and physiological connectivity of the mesolimbic system. NeuroImage, 28, 175 184. Milby, A. H., Halpern, C. H. eta Baltuch, G. H. Vagus nerve stimulation for epilepsy and depre ssion. Neurotherapeutics, 5, 75 –85. Nahas, Z., Marangell, L.B., Husain, M.M., et al. (2005). Two year outcome of vagus nerve stimulation (VNS) for treatment of major depressive episodes. J Clin Psychiatry, 66, 1097 –1104. doi: 10.4088/JCP.v66n0902. Parati, G., Saul, J. P., Di Rienzo, M. eta Mancia, G. (1995) Spectral Analysis of Blood Pressure and Heart Rate Variability in Evaluating Cardiovascular Regulation. A Critical Appraisal. Hypertension, 25, 1276 1286. https://doi.org/10.1161/01.HYP.25.6.1276 Penman, J. eta Becker, J. (2009). Religious ecstatics, “deep listeners,” and musicalemotion. Empirical Musicology Review, 4 (2), 49 –70. Peretz , I., Aubé , W. Y. eta Armony J. (2010). Toward a neurobiology of musical emotions. DOI:10.1093/acprof:oso/9780199583560.003.0017 https://www.researchgate.net/pub lication/284821288_Toward_a_neurobiology_of_musical_emotinos Pilla, A. A., Figueiredo, M., Nasser, P., et al. (1990. Noninvasive low intensity pulsed ultrasound: potent accelerator of bone repair, Proceedings of the 36th Annual Meeting, Orthopaedic Researc h Society, New Orleans. Platel, H., Groussard, M. eta Flauvel, B. (2014). La musique contre les troubles de la mémoire. Cerveau & Psycho, 63 . https://www.cerveauetpsycho.fr/sd/neurologie/la musique contre lestroubles delamemoire 7889.php Porges, Stephen W. (2003). The Polyvagal Theory: phylogenetic contributions to social behaviour. Physiology & Behavior, 79, 503 513. Rouget, G. (1985). Music and Trance. A Theory of the Relations between Music and Possession . Chicago, IL: Chicago University Press. Sarter, M. eta Bruno, J.P. (2000). Cortical cholinergic inputs mediating arousal, attentional processing and dreaming: Differential afferent regulation of the basal forebrain by telencephalic and brainstem afferents. Neuroscience, 95, 933 –952. Söhngen, O. (1967). Theologie der Musik [Theology of music]. Kassel: Stauda. Sterling, P. eta Eyer, J. (1988). Allostasis: A new paradigm to explain arousal pathology. In S. Fisher eta J. Reason (arg.), Handbook of life stress, cognition and health (or. 629 –649). John Wiley & Sons. Sveinbjornsdottir, S. (2016). The clinical symptoms of Parkinson ’s disease. J. neurochemistry, 139, 318 –324. Terry Jr, R. S. (2014). Vagus nerve stimulation therapy for epilepsy. Epilepsy Topics: InTech , 139–160. Editors: Mark D. Holmes. Thayer, J. F. eta Brosschot, J. F. (2005). Psychosomatics and psychopathology: Looking up and down from the brain. Psychoneuroendocrinology, 30 (10), 1050 –1058. https://doi.org/10.1016/j.psyneuen.2005.04.014 Thayer, J. F. eta Lane, R. D. (2007). The role of vagal function in the risk for cardiovascular disease and mortality. Biol. Psychol., 74, 224–242. Thomas Taylor (1926). Iamblichus' Life of Pythagoras, or, Pythagoric life. London: J. M. Watkins. Yakunina, N., Kim, S. S. eta Nam, E. C. (2016). Optimization of Transcutaneous Vagus Nerve Stimulation Using Functional MRI. Neuromodulation, 20, 290 300. DOI: 10.1111/ner.12541. Yu Weibo , Sharma, Shivani , Gimzewski James K., Rao eta Jianyu Rao (2017). Nanocytology as a potential biomarker for cancer . Biomarkers in medicine, 11(3), 213 216. Yuan, H. eta Silberstein, S. D. (2016). Vagus nerve and vagus nerve stimulation, a comprehensive review: part II. Headache: J. Head. Face Pain. 56, 259 –266. III. ATALA UMOREA ETA BARREA SARRERA Barrea portaera unibertsala da (Hinde, 1974; Apter, 1985; Provine, 2001). Bi hilabete dituenean bere kabuz hasten da haurra barre egiten, inorengandik ikasi beharrik gabe (Eibl Eibesfeldt, 1989). Gizakiaren jokamoldeen errepertorioan dagoen portaera estere otipatua da barrea (Provine eta Yong, 1991), honako alderdi hauek dituena: fisiologikoa, kognitiboa, afektiboa eta portaerazkoa (Martin, Puhlik Doris, Larsen, Gray eta Weir, 2003; Warnars Kleverlaan, Oppenheimer eta Sherman, 1996). Umorea gertaera konple xua da, saihets asko dituena: Umorearen ekoizpena, umorearen garapena, dibertsio sentipena, umorearen ezagutza, umorea ulertzea eta preziatzea eta umorea erabiltzeko trebetasuna. Alderdi kognitiboa eta afektiboa ditu: dibertimenduaren objektua ezagutzea e ta umorearen objektua preziatzea. Ezagutzaren garun jarduera eta dibertimenduarekin lotutako alderdi afektiboaren apreziazioa ( Vrticka, Black eta Reiss, 2013; Warnars Kleverlaan, Oppenheimer eta Sherman, 1996). Garunean ere bereizi egiten dira alderdi kogn itiboarekin lotua dagoen alde frontala eta emozioekin lotua dagoen alderdi afektiboa (Campbell et al., 2015). Portaera alderdia, erreakzio fisiologikoa eta elkarreragin soziala ( Martin, Puhlik Doris,, Larsen, Gray eta Weir , 2003). Umorea, beraz. aurpegi a nitzeko portaera konplexu bat da, psikologiaren arlo guztiak ukitzen dituena: inkongruentzia logikoak; dibertsioarekin loturiko osagai emozionalak; keinuz, mugimenduz, jarreraz osaturiko portaerak; pertsonarteko komunikazioa ahalbidetzen duten osagai sozia lak. Umorea eta barrea elkarri loturik daude zirkuitu berezi batzuen bidez (Yamao et al., 2015); biak ez datoz beti bat, baina umorearekin bat datorren portaera nagusia barrea da. Umoreak egiturazko osagaia, osagai psikologikoa eta osagai soziala ditu: Egituraren ikuspegitik begiratuta, gertaera dibergenteek sortutako inkongruentziek sortzen dute umorea. Ikuspegi psikologikotik, tentsioa eta barne herstura arintzeko bitartekoa da umorea. Ikuspegi sozialetik, komunikaziorako baliabide garrantzitsua da; bak arrik gaudenean ez dugu barrerik egiten; barreak bestearen oihartzuna eskatzen du. Bakarrik barre egiten duenak aztoratu eta beldurtu egiten gaitu eskuarki (Zijderveld, 1983). Umore mota ezberdinak aurkitzen ditugu: bromak, imitazioak, txisteak, komediak, monologoak, solasaldietako umorea, hitz jokoak, istorio dibertituak, ironia, sarkasmoa, satira, zentzu bikoitza, portaera sozial barregarriak, portaera fisiko barregarriak, pai lazokeriak, mintzamodu barregarriak. Umoreari buruzko ikerketa psikologikoei seriotasun handirik aitortu ez bazaie ere, XX. mendearen azken hamarkadetan behin eta berriz aztertu da gai hori. Dibertsioa zerk sortzen duen aztertu izan dute filosofoek eta ps ikologoek (Roecklein, 2002). Batzuentzat, pertsona normalak baldintza normaletan dibertitzen dituenaz ari garenean, umoreaz hitz egiten ari gara. Beste batzuentzat, arrakastarik ez duen umoreak ere umore izaten jarrai dezake, umore horrek dibertsiorik sortzen ez badu ere. Dibertsioa sortzen duena baino areago, dibertsioa sortzeko asmoz egiten dena litzateke umorea (Carroll, 2014). Historian zehar barreari buruzko hainbat jarrera desberdin aurkitzen ditugu. Esaterako, Sokrates beti prest zegoen bere buruaz eta besteez barre egiteko eta sofistei aholkatzen zien beren buruak serioegi ez hartzeko. Heriotzara kondenatu zutenean, esan zuen denok gaudela heriotzara kondenatuak, eta ezerk ezin gaituela salbatu heriotzatik. Modu horretara, heriotza zerbait natural moduan aurkezten zuen. Platonek (Errepublika) esaten zuen, barrea atsegingarria bada ere, atsegin hori minarekin nahasten dela sarritan; erridikulu zentzua duenak mina sentitzen duela besteek barre egiten diotenean. Aristotelesentzat (Poetika) barrearen fun tzio nagusia pertsonen portaera zuzentzea eta bizitza ordenatua eramatea zen. Barrearen bidez gizartearen arauak hausten dituzten pertsonak zigortzen dira eta gizartearen morala ezartzen da. Aristotelesek ez zituen gogoko zinismoa eta besteen zoritxarraz b arre egitea. Ez zuen gogoko Diogenesen lotsagabekeria, hark ez baitzituen errespetatzen ospea eta konbentzioak. Diogenes zinikoa zen eta zinikoek ironia, umorea, pentsaera librea eta lotsagabekeria zituzten ezaugarri ( Bourque, (2008) . XVI. mendera arte um orea ez zegoen barrearekin lotua. Umorea orekarik gabeko tenperamentutzat hartzen zen: arau sozialetatik aldentzen den portaera adierazten zuen. Pertsona bitxia eta berezia adierazten zuen. Pertsona eszentrikoak, arau sozialetatik urruntzen zirenak ziren umoristak, eta pertsona arraro horiek barrearen jomuga ziren. XVIII. mendearen aurretik termino negatibotzat hartzen zen barre egitea. Ez zegoen bereizketarik norbaitekin barre egitearen eta norbaiti edo norbaiten lepotik barre egitearen artean. Barre egite a norbaitez barre egitea zen. XVIII. eta XIX. mendeetan erridikuluaren zentzua eta gauza barregarriekiko sentikortasun fina zituzten oraindik. Baina, XVIII. mendean barrea sinpatian oinarritzen hasi ziren, erasoan baino areago. Mespretxuaren edo isekaren a dierazpen izatetik argitasunaren, eta adimenaren adierazle izatera pasatu zen barrea. Barrea ingenioaren jokoarekin elkartu zen. Norbere argitasuna eta azkartasuna erakutsi behar zen, sorpresa intelektuala sortuz. Ideien artean erlazio berriak sortzea zen kontua, gehiagotasuna, mespretxua edo erasoa agertzea baino areago. Ingenioa eta umorea inkongruentziaren nozioan oinarritu ziren. Ingenioa intelektoan oinarritzen zen eta umorea karakterean. Gero, ingenioa eta erridikulua elkartu zituzten. Erridikuluan uz tea, norbait umiliatzea eta besteen aurrean barregarri uztea zen. XIX. mendetik aurrera umore zentzua erabiltzen hasi ziren. Besteei barre eginarazteko gaitasuna nortasunaren bereizgarri garrantzitsu moduan definitzen hasi ziren. Umore zentzuaren gabezia nahaste mentalekin erlazionatua ikusten zen (Wickberg, 1998). XIX. mendean besteak dibertitzeko umorea ekoizten duena zen umorista (Wickberg, 1998). Barregarria zena maitasunarekin, sinpatiarekin eta bihotz berotasunarekin erlazionatu zen. Umorea balio dem okratikoekin erlazionatu zen. Freudek bereizi egin zituen psikologikoki osasungarria den umore onbera eta umore erasokorra (Freud, 1976 [1905]). XX. mendean zehar gutxitu zen umorearen eta ingenioaren arteko aldea eta gauza barregarri guztiei deitu zitzaie n umorea. Mende horren amaieran osasun mentalaren osagai garrantzitsua jotzen zen umore zentzua. Umore zentzua zuena ongi egokitua, ez haserrekorra, maitekorra, tratu errazekoa eta estresari aurre egiteko prestatua zela kontsideratzen zen. UMOREARI BURUZKO TEORIAK Spencer en aktibazioaren teoriak (1860) zioen pilatutako tentsioa edo energia gutxitzea dela barrearen funtzioa. Estresak tentsioa eta aktibazio goititzen ditu; umoreak eta barreak tentsio hori gutxitzen dute. Pertsonek barnean dituzten premiak as ebetetzen eta arintzen direnean, haien motibazioa asebete egiten da, tentsioa baretu egiten da eta bozkarioa sortzen da. Barne motibazioa ase eta tentsioa baretzera zuzendua doa umorea. Tentsioa aktibatu eta arintzearen teoria eremu psikoanalitikoan garatu da bati bat, katarsiaren hipotesiarekin (Ferguson eta Ford, 2018). Etsaitasunezko txisteez gozatzea bulkada erasokorren errepresioari lotua dago (Martin, 1998). Hobbes izan zen nagusitasunaren teoria defendatu zuen pentsalarietako bat. Barrearen funtzioet ako bat da haren jomuga den pertsonaren gaineko nagusitasuna sentitzea; norbere estatusa gehitzea, besteen estatusa jaitsiz (Polimeni eta Reiss, 2006). Egoera zail baten edo beste pertsona baten aurrean garaile sentitzeko egiten da sarritan barre. Hobbes entzat (Linttot, 2016) barreak pertsona bat goratzen du eta bestea mespretxatzen; beste pertsonarengan gutxiagotasun bat hautematetik eratorria da. Besteen bizkar barre egiten dugunean, kolpetik aintza egoeran sentitzen gara, geuregan pertsona boteretsu bat ikusten dugulako, besteen gaixotasunarekin alderatzean edo geure aurretiko egoerarekin alderatzean (McCreaddie eta Wiggins, 2008). Umore mota honetan bere burua goratu eta nagusi sentitu nahi izaten du pertsonak; besteengatik barre eginez, haiek beheratze n ditu eta bere burua goratzen du. Bozkarioa sortarazten duena bestearekiko sentitzen duen nagusitasuna da. Pertsona arteko motibazioa asebetetzera doa umorea, eta horretarako norbere autoestima goratzen du. Barrearen bidez norbere taldearen nagusitasuna a gertzen da eta beste taldearen gutxiagotasuna azpimarratzen (Platon, Aristoteles, Hobbes). Tradizio filosofikoan barreak zentzu negatibo samarra hartzen du eta mespretxu sentimenduaren kanporatze inpultsibo moduan agertzen da sarritan. Barrearen bidez best een estatusa jaitsi eta norberarena igo nahi izaten da. Barrea ez dago alaitasunari bakarrik lotua, erasokortasunari ere bai baizik. Barreak barregilearen taldea elikatzen du, baina barrearen jomuga direnak taldetik eskluitu egiten ditu sarritan. Alde horr etatik, filosofiak bereizketa bat egiten du barregilearen eta barrearen jomuga direnen artean (McGhee, 1979; Alexander, 1986). Berlyne ren teoriaren arabera (1960, 1969, 1972), aktibazio fisiologikoaren eta atsegin subjektiboaren arteko erlazioa (U alderan tzikatuarena) hartu behar da kontuan umorea ulertzeko. Umorean bi mekanismo ikusi zituen, aktibazioarekin lotuak: aktibazioaren goititzea eta aktibazioaren eraistea. Txistea garatzen doan heinean, entzulearen aktibazioa goititzen doa, kinaden berritasunare n, konplexutasunaren eta inkongruentziaren ondorioz. Aktibazioaren goititze hori atsegingarritzat hartzen da. Aktibazioa eraisten hasten da haren maila puntu gorenetik harantzago igotzen denean eta mingarri izaten hasten denean. Txistearen azken errematea kontatzen denean, aktibazioa kolpetik ebazten da, aktibazio maila azkar jaisten da maila atsegingarriraino. Aktibazioa maila mingarritik maila atsegingarrira jaisteak txisteaz gozatzea ekartzen du. Aktibazioa goititzeak eta aktibazioa jaisteak sortutako at segina barre moduan adierazten da. Beraz, barrea ez du ulertzen gehiegizko aktibazioaren jaiste moduan, aktibazio aldaketek sortutako atseginaren adierazpen moduan baizik. Alderantzikatzearen teoriaren arabera (Apter, 1982), aktibazio mailaren araberako t onu hedonikoa egoera meta motibazionalaren araberakoa da. Apter ek zioen une jakin batean pertsona bat egon litekeela nahiz egoera telikoan, nahiz egoera paratelikoan. Egoera paratelikoan dagoenean, egiten ari den gauzetan dauka arreta eta jarrera jostalar ia du; egoera telikoan dagoenean, helburuetan du arreta, eta jarrera serioa dauka. Egoera paratelikoak pertsonaren esperientzia handitzen du, aktibazio atsegingarria eragiten duelako. Egoera telikoan aktibazioa esperientzia desatsegin moduan bizi izaten da, helburuarekiko arreta galtzera eraman dezakeelako. Teoria horren arabera, umoreak aktibazioa gehitzen du, adimena egoera telikotik paratelikora eramaten duenean. Apter en arabera, egoera paratelikoan dagoen pertsonarengan aktibazio fisiologikoa goititzen du barreak, aktibazioaren gehitzea atsegingarri moduan bizi izaten duelako. Alderantzikatzearen teorian aktibazio atsegingarria gehitzea da barrearen funtzioa. Freuden teorian, berriz, aktibazioa desatsegina beheititzea da barrearen funtzioa. Alderantzika tzearen teoriaren arabera, barrea eta umorea terapeutikoak dira, baina ez aktibazioa beheititzen dutelako, baizik akbibazioa eta tentsioa goititzen dituztelako. Apter ek, alderantzikatzearen teoriaren bidez, umorezko gertaera testuinguru sozial zabalagoan kokatzen du eta testuinguru horrek gertaera hori barregarri moduan interpretatzea ahalbidetzen du. Grey eta Ford en (2013) arabera, txiste sexistak barregarriago gertatzen dira komedia klub batean, lantokian lankideek kontatuta baino. Umorezko testuinguru zabalak pistak ematen ditu jarrera mental paratelikoa hartzeko. Umoreari buruzko inkongruentziaren teoriak umorearen osagai kognitiboetan (konplexutasuna, ziurtasun gabezia, gatazka, berritasuna) jartzen du arreta. Normalean kontrakoak diren ideiak edo ego erak elkarren ondoan jartzen dira, sorpresazko modu batean. Txistearen konfigurazioa eta azken errematea elkarren kontra agertzen dira (McCreaddie eta Wiggins, 2008). Zentzugabetasuna, absurdoa eta sorpresa agertzen dira (Buijzen eta Valkenburg, 2004). Inkongruentziaren teoriak garrantzi handia ematen dio kognizio alderdiari. Umorearen ulermen alderdia azpimarratzen du, eta ez umorearen apreziazioaren edo balioespenaren alderdia. Jatorrian zentzu serio batean hautemana zena, kolpetik, ikuspegi erabat ezberd in batetik begiratzen da eta hasierako igurikapenak eztanda egiten du, eztanda hori atsegingarri gertatzen delarik eta barre eginarazten duelarik. Umorea eta jolasa ez dira gauza bera, biak oso erlazionatuak badaude ere. Umorean, jolasaz gain inkongruentzi a, arrarotasuna eta exajerazioa agertzen dira. Inkongruentziaren zentzua duen haurrak berrinterpretatu egiten du hautemandako informazioa. Alde batetik, informazioa lehengo eskemetara asimilatzen du eta, bestetik, eskemak aldatu egiten ditu, informazio ber ria han sartzeko. Koestler ek (1964) bisoziazioa deitu zuen bi erreferentzia marko inkongruente elkarren ondoan jartzea. Elkarrengandik normalki urrun dauden kontzeptuetan antzekotasunak eta analogiak aurkitzen dira. Bisoziazio prozesua ikus daiteke aurkik untza zientifikoan eta umorean ere. Umorea sormen jardueraren zati da. Kinadak jasotzean hasten da umorearen barne prozesua. Aldaketak gertatzen dira maila kognitiboan, motibaziozkoan eta emozionalean. Umorearen maila kognitiboan kontraesanak, esanahi bik oitzak eta inkongruentziak agertzen dira; inkongruentzia kognitibo hori ebaztera daraman motibazio kognitiboa da pertsona mugiarazten duena. Umorezko egoeretan bi prozesu gertatzen dira: gertaeren hasierako interpretazioaren prozesu kognitiboa eta kinaden edo gertaeren interpretazio berrira daraman prozesua. Pertsona sinergia kognitiboaren prozesuari hasiera ematen dio, kinaden edo gertaeren interpretazio kontraesankorra aktibatuz. Disonantzia kognitiboari dagokion (Festinger, 1957) barneko bateraezintasun a sentitzen du eta kognizioak berreraikitzen ditu, haien baitan osagai berriak sartuz. Berreraikitze horri esker, disonantzia, bateraezintasuna edo inkongruentzia ebazten da. Gertaera kontraesankorrak ezagutzea eta haien interpretazio kontraesankorra egite a eskatzen du umoreak. Gertaeren berrinterpretazioari esker kognizioen prozesu sinergikoa burutzen da (Apter, 1984). Sormen artistikoan eta gozamen artistikoan sinergia kognitiboa gertatzen da, umorean bezala. Umoreak badu alderdi kognitibo bat, inkongrue ntzia logiko baten hautematearekin lotua dagoena (Gervais eta Wilson, 2005). Espero gabeko inkongruentzia batean oinarritzen da esperientzia komikoa. Ideia edo irudi inkongruente eta espero gabeko batean oinarritzen da umorea. Kongruentzia eta arau logikoa k une batez albora utzi (Cundall, 2007) eta modu ez logiko batez jokatzen du pertsonak eta igurikimen logikoak bortxatu egiten ditu. Egoera eta gertaera inkongruenteek emozio positiboko erantzunak sortzen dituzte (Szarbo, 2003): ongizatea, bozkarioa, diber tsioa. Alde horretatik, umorea ez da erantzun intelektual soilean oinarritzen, emoziozko erantzun atsegingarri batean baizik. Bortxaketa bat hautematearekin hasten da umorea (McGraw eta Warren, 2010). Bortxaketa horrek norberaren duintasuna eta segurantza jartzen ditu arriskuan. Izan ere, umorezko gertaerak aldi berean bi interpretazio kontraesankor egitea ahalbidetzen du. Umorezko gertaeran gauzatzen den arau haustea apurketa onbera baten moduan interpreta liteke, kezka edo arrisku gehiegi sortzen ez badu eta testuinguruak justifikatzen badu. Arau moralaren bortxatzea onbera izango da arauari balio handirik ematen ez zaionean; horrelako kasuetan txikia da bortxatzeak berekin dakarren arriskua. Jendeak dibertsio gehiago sentitzen du umorezko gertaeran bortx aketa moral arin eta onbera bat gertatzen denean, inolako arau moralik apurtzen ez denean baino (Warren eta McGraw, 2015). Adibidez, aitaren errautsak esnifatu dituenaren txistean hildako aitarekiko begirunearen araua apurtzen da, baina aitak desiratzen ba zuen semeak nahi zuena egin zezala bere errautsekin, aitaren errautsak esnifatzean, haren desira betetzen ari da. Inkongruentzia baten aurrean barre egitea da inkongruentzia ebazteko modu bat. Bergson (1911) eta Duvignaud rentzat (1985), inkongruentzia sinbolikoki ebaztea da barrearen eta umorearen funtzio soziala. Inkongruentziaz barre eginez ordena sinbolikoa ezartz en da berriro. UMOREA , BARREA ETA IRRIBARREA Beste pertsonei dibertigarria iruditzen zaien eta haiei barre eginarazten dien edozer dei dezakegu umorea. Umoreak modu jostalariz, modu dibertituan begiratzen die bizitzako egoera absurdoei eta gertaera inkon gruenteei. Osasuna eta ongizatea sustatzen ditu. Gizarteko harremanetan kinada dibertigarri bat sortzeko edo hautemateko aurrera eraman behar diren prozesuek osatzen dute umorea. Prozesu horretan, lehenik, zerbait dibertigarria hautematen da; gero, bozkari ozko emozio bat agertzen da; azkenik, barrezko erantzuna ematen da. Umore zentzua duenak gaitasuna du egoera anbiguoetan mugitzeko, eta kinada ezberdinen artean lotura eta erlazio orijinalak hauteman, sortu eta adierazteko. Lotura eta harreman horiek barre eginarazten dute. Barrea eta umorea jolas giroan garatzen dira, umorea jolas mental bat baita. Umorea eta jolasa garai bertsuan garatzen dira, antzeko testuinguru sozialean. Umorea preziatzeko gaitasuna bigarren urtearen erdi aldera agertzen da haurraren gan ( McGhee, 1982 ). Garapen kognitiboaren aro preoperazionalean hitzak, zeinuak eta sinboloak erabil ditzake haurrak objektuak errepresentatzeko. Fantasiazko jolasak eta itxura egiteko gaitasuna lortua dute haurrek. Objektuei buruz ekintza inkongruenteak e giteko gaitasuna ere adin horretan lortzen dute. Objektuak eskema mentaletara egokitzen eta asimilatzen dituzte eta barre egiten dute lehengo eskemetara egokitzen ez diren gertaeren aurrean. Gizakien komunikaziorako ez hitzezko bide bat da barrea. Barreare n bidez beste pertsonei adierazten diegu atseginezko emozioak bizitzen ari garela. Umorezko prozesu hori testuinguru sozial batean gertatzen da nagusiki. Horrela, besteekin gaudenean barre eta broma gehiago egiten dugu, bakarrik gaudenean baino; bakarrik g audenean, nekez egiten dugu barre. (Provine, 2001). Umorea besteez barre egiteko baliabidetzat eta besteen barrearen kontrako antidototzat ere har daiteke (Martin eta Kuiper, 1999; Martin. eta Ford, 2018; Provine eta Fisher, 1989). Barrearen egiteko nagus ia da besteei adieraztea norbera alai eta jolaserako prest dagoela, pertsona egoera dibertigarri batean dagoela, eta besteak ere egoera horretara eraman nahiko lituzkeela (Van Hooff, 1972). Barrearen soinuak garun zirkuitu batzuk aktibatu eta emozio positi boak eragiten ditu besteengan (Gervais eta Wilson, 2005) eta modu jakin batean jokatzera eramaten ditu haiek. Barrea naturaren eta kulturaren artean kokatzen den eraikuntza sozial bat da. Pertsonatik pertsonara eta kulturatik kulturara aldatu egiten da umo re zentzua. Sozialki eraikia den komunikaziorako bide bat da barrea, besteen presentzia eskatzen duena (Bell, 2007). Alde horretatik, umorea eraikuntza sozial bat da eta gizartearen oinarrizko balio eta sentimenduak islatzen ditu. Umorea oso lotua dago in guruneko testuinguru sozial, politiko eta historikoarekin. Umoreak dituen ezaugarri unibertsalak (iseka, iraina, imitazioa, exajerazioa) aldatu egiten dira testuinguru sozial batetik bestera. Umorean sarritan agertzen da besteekiko erasokortasun puntu bat; horrela, umoregileak beste bat edo beste talde bat jartzen du bere erasokortasunaren jomugan eta hura mespretxatzen du inplizituki edo esplizituki. Barrearen bidez bestea beheratzen eta norbera goratzen da. Umorearen bidez iraintzen duenak aurreiritziak a ktibatu, indartu eta askatu egiten ditu. Adibidez, txiste sexistak egiten dituenak, gertaera sexistekiko tolerantzia gehitzen du, gizartearen sexismoarekiko onarpena areagotzen du, emakumeak diskriminatzeko borondatea pizten du. Umorea izan liteke erasokor ra, gutxieslea, sarkastikoa; bere jomuga den pertsona iraintzen eta mintzen duena. Umorea izan liteke arazoak ebazteko estrategia proaktiboa eta umoreak lagun dezake osasun psikologikoa hobetzen (Kuiper, Grimshaw, Leite eta Kirsh, 2004; Ford eta Ferguson, 2004). Umore zentzu handiagoa dutenek beren buruaren irudi positiboagoa eta autoestima gehiago dute eta barne herstura eta depresio gutxiago agertzen dute (Abel, 2002; Nezlek eta Derks, 2001). Besteen barreak barre eginarazten digu eta zaila da serio egot ea barre egiten dutenen artean. Umorearen osagai biologiko eta sozialen arteko dialektika horretan, emozioaren osagai biologiko berberek funtzio sozial ezberdinak betetzen dituzte sarritan. Ez dago, beraz, emozio naturalik. Gizarteak esaten du emozio bat n ola eraiki eta adierazi behar den. Horregatik, barre egiteko modua aldatu egiten da gizartearen, kulturaren edo generoaren arabera. Barrea ez da errealitate biologiko soila; sozialki eraikia dago. Barrearen funtzioen artean sartzen da haurra gizarteratzea, kultura eta balio batzuk transmititzea. Barre egiten ikastea gizarteko arauak ikastearekin lotua dago. Umore mota eta barre egiteko modua gizartearen bereizgarriak dira, pertsonaren bereizgarriak adina. Egitura eta muga sozialak mantentzea da barrearen f untzioetako bat. Umoreak elkarreragin soziala (Martin, Puhlik Doris, Lersen, Gray eta Weir, 2003), afektu positiboak eta motibazioa (Kuiper, McKenzie eta Belanger, 1995) gehitzen ditu. Umoreak eta barreak norbere identitatea eta gizartearen zein taldearen identitatea eratzen laguntzen dute. Inkongruentzia logiko baten aurrean pertsonak barre egin eta desadostasuna sinbolikoki ebazten du. Modu horretara umoreak afektu erasokorrak distantziara jarri eta kudeatzen ditu ( Martin eta Ford, 2018) . Umorea portaera unibertsala da, kultura guztietan beha daitekeena. Egunean zehar hainbat aldiz egiten dute barre gizakiek. Esate baterako, hamar minutuko solasaldi batean bost bider egiten dugu barre (Martin eta Kuiper, 1999; Vettin eta Todt, 2004). Barrea batzuetan inpu ltsiboki eta mekanikoki gertatzen da; beste batzuetan, barrea ez da espontaneoa; gizarteko erakundeetan txertatua eta gizarteratua agertzen zaigu. Umorea da barrea eragiten duen emozio nagusienetakoa. Baina, umorea eta barrea ez dira gauza bera eta ez doaz beti elkarrekin. Umoreak ez du beti eragiten barrea. Batzuetan, umore beltzaren kasuan, tristurarekin, isekarekin, mespretxuarekin eta irainarekin erlazionatua ikusten dugu barrea. Pertsona guztiek dute motibazio egoera bat. Motibazioa hori batzuetan eto rkizunetik etortzen zaie: motibazio egoera telikoaren kasua da. Beste batzuetan orainalditik etortzen zaie motibazioa: motibazio egoera paratelikoa. Motibazio telikoa etorkizuneko helburuetan zentratua dago. Motibazio paratelikoa oraingo jarduerak sortzen duen dibertsioan zentratua dago. Umorea sentitzeko motibazio egoera paratelikoan egon behar du pertsonak. Egoera horretan jarrera jostaria du pertsonak eta dibertitu moduan bizi izaten du gertaera. Korrelazio negatiboa dago Nagusitasun Telikoaren Eskalan lortutako puntuazioaren eta umore zentzuaren hainbat neurketaren artean. Egoera paratelikoan dagoenak sarriagotan egiten ditu barrea eta irribarrea eta gehiagotan darabil umorea egoera estresagarriei aurre egiteko. Era berean, umorezko kinaden aurrean, egoe ra telikoan zegoena egoera paratelikora mugitzen da. Txiste bat kontatzen dizutenean, zenbat eta egoera paratelikoagoan egon, orduan eta barregarriagoa irudituko zaizu txistea (Svebak eta Apter, 1987). Barre egiten dakien animalia bakarra gizakia dela esa n izan bada ere (Stearns, 1972), zoologoek badakite txinpantzeek, orangutanek eta gorilek ere barre egiten dutela, jolasean dabiltzanean elkarri kilimak egiten dizkietela, eta jokaera horiek gizakiaren antzeko testuinguruetan agertzen dituztela (Van Hoof e ta Preuschoft, 2003). Arratoiek ere egiten dute barre motaren bat. Jolasean dabiltzala, maiztasun handiko garrasi ultrasonikoak egin ditzakete (Burgdorf, Panksepp eta Moscal, 2011). Barrea eta negarra dira haurraren lehen ahoskatzeen emaitzak (McGhee, 1979 ). Barrearen mekanismoa jaiotzetik beretik osatua dago haurrarengan: itsu eta gor diren haurrek ere berekin ekartzen dute (Sher eta Brown, 1976; Black, 1984). Irribarrea lehen hilabeteetan agertzen da haurrarengan. Barrea, berriz, lau hilabeterekin. Haurra ren barrea haren borondateari ihes egiten dioten mekanismo biologikoetatik dator. Barre hori jolas fisikoen testuinguruan gertatzen da. Jolasik ezagunena kilimei dagokiena da. Kilimek barrearen izaera soziala jartzen dute agirian. Haur batek barre egingo d u kilimatzen dutenean, kilimagilea laguna edo familiako bada, baina ez arrotza bada. Haurrak ez du bere burua kilimatu eta barre egiten, besteak kilimatuta baizik (Légaré, 2009; Provine, 2001, 2004). Haurraren gorputzaren atalik kilimagarrienak, borrokaren aurrean zaurgarrienak direnak dira: sabel aldea, saihetsak eta lepoa. Baina, barrea ez da erreflexu bat; ekintza erritualizatu eta estereotipatu bat da. Emozio eta motibazio maila bati lotua dago eta komunikazio seinale moduan funtzionatzen du (Provine e ta Jong, 1991). Barrea irribarrean hasi eta irribarrean amaitzen da. Irribarre arin moduan hasten da barrea sarritan, gero irribarre zabal bihurtzen da, eta ondoren, emozioaren intentsitatea gehitu ahala, barre entzungarri bihurtzen da. Intentsitatea handi a lortzen duenean, barre algara bihurtzen da, aurpegia gorritzen da, burua atzerantz botatzen da, gorputza kulunkatzen da, besoak altxatzen dira, ahoa irekitzen da, arnasa botatzen da, pixagura etortzen da. Barre egitean irribarre egitean baino gehiago uzkurtzen dira giharrak. Emozio intentsitatearen maila ezberdina adierazten dute irribarreak eta barreak (Pollio, Mers eta Lucchesi, 1972). Barrea eta irribarrea izan daitezke benetakoak (Duchenne renak) edo faltsuak. Benetako irribarreak (Duchenne ren irriba rreak) zigomatiko nagusiko eta begietako orbikularretako giharrak uzkurtzen ditu. Zigomatiko nagusiak ezpainetako komisuretatik tiratzen du. Begietako orbikularrek begiak inguratzen dituzte eta, uzkurtzean, zimurrak eragiten dituzte begien kanpoaldeko albo etan. Irribarre gehienek, helburutzat bestea adiskidetzea edo baretzea dutenek, ezpainetako komisuretako giharrak mugitzen dituzte. Aldiz, i rribarre egiatiek bi gihar talde mugitzen dituzte: zigomatiko nagusiak, ezpainen komisuretara doazenak, eta begien orbikularretakoak, begiak inguratzen dituztenak. Gihar zigomatikoak kontzienteki kontrola ditzake pertsonak, baina gihar orbikularrak ez hainbeste. Gihar zigomatikoak bakarrik mugitzen dituen irribarrea faltsua izan ohi da. Zigomatiko nagusiak nahit a uzkur litezke, baina begietako gihar orbikularrak ez dira borondatearen arabera uzkurtzen. Irribarre faltsua eta benetako irribarrea bereizteko FACS a (Facial Action Coding System) erabil daiteke. Tresna horren bidez jakin dezakegu emozio baten adierazpe nean zein gihar inplikatu diren. Irribarreak inplikatzen ez dituen gihar batzuk inplikatzen ditu barreak. Gihar horiek ahoa ireki eta baraila beheratzera daramate barre egiten duena (Ruch eta Ekman, 2001). Gainera, barre egiten duenak soinu batzuk ateratze n ditu, irribarre egiten duenak ateratzen ez dituenak. Soinu horren bidez bere egoera emozional alaiaren berri ematen du pertsonak eta besteengan egoera emozional bera sortzera doa (Gervais eta Wilson, 2005). Umorea lehenik ulertu eta gero preziatu zein go zatu egin behar da. Ondoren, umorea ekoiztu eta birproduzitu daiteke, txiste berriak asmatuz edo txiste zaharrak berrituz. Umorea ekoizteko trebetasuna besteengan eta norberarengan barrea eragiteko trebetasunarekin lortua dago. Umorea sortzeko trebetasuna erlazionatua dago adimen mailarekin. Umorea ekoizteko trebetasuna lotua dago erakarpen sozialarekin, bikotearen aukeratzearekin, harremanen asebetetzearekin eta norberaren ongizatearekin (Greengross eta Miller, 2011; McGee eta Shevli, 2009). BARREAREN NEU ROFISIOLOGIA Barrearen mekanismo neuromuskularrari dagokionez, garunak kinadak jasotzen ditu zentzuetatik eta lobulu prefrontaleko garun azalera eramaten ditu (Provine, 2001). Ondoren, garun azal prefrontaletik sistema linbikora daramatza. Sistema linbikoa k garun azaleko eskualde mugikorra aktibatzen du eta eskualde horrek aurpegiko, laringeko, saihets arteko giharrak eta diafragma aktibatu eta beste giharrak erlaxatu egiten ditu. Aurpegiko giharren kitzikatzeak barrearen soinu adierazpenak eragingo ditu. S istema linbikoa hipotalamoarekin konektatua dago eta honek gorputzeko ataletara igortzen ditu nerbio seinaleak, sistema sinpatiko eta parasinpatikoaren bidez. Barre egiteak bihotz taupaden bizkortzea eta arterietako presioaren jaistea dakar, arterietako gi harrak dilatatu egiten baitira barre egitean. Bronkioak ere ireki egiten dira eta biriken aireztatzea gehitu egiten da ( Miller eta Fry. 2009 ). Umoreak baditu garunean zirk uitu jakin batzuk. Garunaren hemisferioei dagokienez, eskuin hemisferioak funtzio garrantzitsua betetzen du umorea prozesatzeko garaian. Hemisferio hori kaltetua dutenek txisteen esanahia ezin izaten dute harrapatu. Ezin izaten dituzte istorioaren zatiak e lkartu. Istorioaren osotasunaren interpretazio koherenterik ez dute lortzen ( Gardner eta Brownell, 1986 ). Eskuin hemisferioak funtzio garrantzitsua betetzen du umorea ulertzeko garaian; hemisferio horretan kalteak jasan dituztenek arazoak izaten dituzte in kongruentzia logikoen zentzu egokia atzemateko (B i h rl e , B ro w n e l l , P o w e l s o n e ta G a r d n e r, 1 9 86 ) . Eskuin hemisferioan kalteak dituztenek edo eskuineko lobulu frontalean arazoak dituztenek zailtasunak dituzte adimenaren teorian, besteen portaera aurreikusteko, b este jendeari usteak eta intentzioak egozterakoan, umorezko egoerak ulertzeko, inkongruentziei zentzua emateko. Eskuineko lobulu frontala garrantzitsua da umorea ulertzeko, kognizioak eta emozioak integratzeko (Brownell eta Stringfellow, 2000; Shammi eta S tuss, 1999; Happé, Brownell eta Winner, 1999). Barrearen bidez sentimendu eta emozio positiboak adierazten ditugu, pozarekin erlazionatuak dauden sentimenduak. Bozkarioak aldaketa fisiologikoak eragiten ditu garunean, nerbio sistema autonomoan, sistema end okrinoan ( Cacioppo, Berntson, Larsen, Poehlmann eta Ito, 2000). Bozkarioa eta alaitasuna loturik daude bihotz taupaden bizkortzearekin (Foster, Webster eta Williamson, 2002 2003). Bozkarioa elkarturik dago sistema sinpatikoaren jarduera bizkortzearekin (Ha rrison, Carroll, Burns, Corkill, Harrison, Ring eta Drayson, 2000). Bozkarioak, alde batetik, borroka eta ihes erantzunaren pareko aktibazio autonomikoa eragiten du, eta bestetik, gorputzeko giharren tonuaren jaistea ere eragiten du (Overeem, Lammers eta v an Dijk, 1999). Alaitasuna bihotz erritmoaren aldakortasun handiagoarekin, arnas hartze bizkorragoarekin eta jarduera elektrodermal handiagoarekin erlazionatua dago eta zoriontasuna, bihotz erritmoaren aldakortasun txikiagoarekin erlazionatua dago (Kreibig , 2010). Umorea prozesatzen denean, gizakiaren estres erantzunak ere aktibatu egiten dira: estresaren hormona den kortisola askatzen da. Hipotalamoak guruin pituitaria eta guruin adrenalak aktibatzen ditu eta horiek kortisola jariatzen dute ( Heim, Ehlert e ta Hellhammer , 2000). Ikerketa batzuek erakutsi dute pertsonaren kortisol maila igo egiten dela komediazko filmak ikusi ondoren ( Hubert eta de Jong Meyer, 1990, 1991; Lai, Chong, Siu, Evans, Chan eta Ho, 2012 ). Beste ikerketa batzuen arabera, umorezko esperientzia bizitzea kortisol maila jaistearekin erlazionatua dago ( Berk, Tan, Napier eta Eby, 1989). Azkenik, beste ikerketa batean ( Human, Whillans, Hoppmann, Klumb, Dickerson eta Dunn, 2015), emozio positiboen maila baxuena eta altuena bizi iz an zituztenek kortisol maila altuagoak erakutsi zituzten. UMOREAREN EBALUAZIOA Umorea ebaluatzeko hainbat tresna sortu izan dira. Horietako bat da Thorson eta Powell ek (1993) garatua. Alderdi hauek aztertzen ditu: umorearen ekoizpenerako trebetasuna, bere izgarri jostalariak, umorea pertsonen arteko harreman moduan, umorearen balioestea, umorearen erabilera onartzea, gertaerei umorez aurre egitea. Martin eta lankideek ( Martin, Puhlik Doris, Larsen, Gray eta Weir, 2003) Umore Estiloen Galdesorta garatu zuten , lau umore hauek ebaluatzeko: umore afiliatiboa, norbere burua goratzen duen umorea, umore erasokorra eta norbera eraisten duen umorea. Bi umore estilo positibo: afiliatzailea eta auto goratzailea; bi umore estilo negatibo: erasokorra eta auto suntsitzail ea. Hain zuzen ere, beste pertsonengana zuzendutako bi umore mota eta norberarengana zuzendutako beste bi umore mota. Besteengana zuzenduak: afiliatiboa eta erasokorra. Norberarengana zuzenduak: auto goratzailea eta auto beheratzailea. 1) Umore afiliatiboa : txisteak eta kontu dibertigarriak esateko eta pertsonen arteko tirabirak arintzeko joera. Bere buruaz gauza dibertigarriak esateko trebetasuna ere hemen sartzen da. Etsaitasunik ez du eta tolerantzia da nagusi. 2) Umore erasokorra: sarkasmoa, iseka, mesp retxatzea, erridikuluan uztea. Umore mota honek besteak manipulatu nahi izaten ditu, erridikuluan uzteko mehatxu bidez. 3) Umore auto goratzailea: bizitzako inkongruentzien aurrean norbere burua goraipatuz dibertitzeko joera. Estresaren eta zailtasunen aurrean umorea baliatzeko joera. 4) Umore auto beheratzailea: norbere burua mespretxatuz besteak dibertitzeko joera. Chen, Su eta Ye k (2011) 710 nerabeekin egindako ikerketaren arabera, umore estilo horiek ez zuten aurreikusten potentzial sortzailea, baina umore afiliatiboak korrelazio positiboa zuen jarrera sortzaileekin eta umore erasokorra negatiboki erlazionatua zegoen jarrera sortzaileekin. BARREAREN GARAPENA Lehen hilabetean hasten dira haurrak irribarre egiten, ukipenei erantzunez, eta geroxeago irribarre egiten dute ikusmenezko kinadei erantzunez. Berehala hasten dira aurpegi ezagunei irribarrez erantzuten. 3 urte dituztela, objektuak eta gertaerak etiketatzen hasten direnean, haiek gaizki etiketatuz dibertitzen dira. Espero ez dituzten gertaerek, haurrak garatutako eskemetatik kanpora gelditzen direnek, barrea eragiten diete. Haurrak trebetasun intelektual bat lortzen duenean, inkongruentzietan oinarritutako umorea sortzen hasten da. Egoera inkongruenteek aktibazio kognitiboa eragiten d iete ( Sroufe eta Wunsch, 1972 ): espero gabeak eta inkongruenteak diren gertaerei erantzunez egiten dute barre. Gertaera positiboki ebaluatzen bada, irribarre edo barre eginez hurbildu egingo da haurra. Eskuratu berriak dituzten kontzeptuekin jolas eginez umorea sortzen hasten dira haurrak. Lau urte bete ondoren haurrek gogokoak dituzte karikatura erasokorrak (King eta King, 1973). 5 eta 8 urte arteko haurrek bereizten dituzte gezurra eta gezurretako umorezko baieztapenak. Baina, mindfulness teoria guztia o raindik eskuratu gabe dutenean ere, txistea eta gezurra bereizteko gai dira haurrak. Ikerlari batzuen iritziz, kritika ironikoa edo ironiaren kontzeptua ulertzeko gaitasuna 5 6 urterekin lortzen dute haurrek (Dews et al, 1996.; Creusere, 2000; de Groot, Ka plan, Rosenblast, Dews eta Winner, 1995). Ironiaren alderdi batzuk aurrez ulertzen baditu ere, 8 9 urterekin aurrerapauso bat ematen du irain ironikoa ulertzen, baina nerabezarora arte ez da helduko umorezko alderdia osoki ulertzera. Haurrek lehenago lortz en dute kritika ironikoa ulertzeko gaitasuna, laudorio ironikoa lortzeko gaitasuna baino. 7 urterekin, eragiketen aurreko arotik eragiketen arora pasatzen denean, haurrak joka dezake ideia eta kontzeptu abstraktuagoekin (Führ, 2001). Garapen kognitiboaren arabera, haurrek txiste batzuk ulertuko dituzte eta barregarritzat joko dituzte. Txistea zenbat eta ulerterrazagoa eta orduan eta barregarriagoa gertatzen da (Derks, Staly eta Haselton, 1998). Ironia eta sarkasmoa ulertu ahal izateko, haurrak hizkuntza ma ila eta sare sozialaren ulermen maila konplexua lortua izan behar du. Ironia ulertu nahi duenak esanahi literaletik benetako esanahira joan behar du; hizkuntzaren azaleko mailatik sakonagora joan behar du eta ironiaren funtzio pragmatikoa ezagutu behar du. Ironiak umorea sortzen du esanahi literalaren eta inplikatuaren arteko inkongruentzian oinarrituta. Elkarrekin gatazkan dauden bi mezu agertzen dira sarri umorean: mezu esplizitua eta mezu inplizitua. Mezu inplizituak edo meta mezuak esaten du mezu espliz itua ez dela erreala. Horregatik, umorea bi ahoko ezpata da, eta ondorio onuragarriak zein kaltegarriak eduki ditzake (Meyer, 2000). Elkarrekin erlaziorik ez duten bi ideia, kontzeptu edo egoera batera jartzen ditugunean gertatzen da inkongruentzia. Antzek otasunak edo analogiak aurkitu behar dira eskuarki elkarrekin zerikusirik ez duten gertaeren artean (Dews, Kaplan eta Winner, 1995; Koestler, 1964). Normalean elkarrekin bat ez datozen erreferentzia markoak elkartu egiten dira bisoziazioan, eta bisoziazio prozesua nabari daiteke bai umorean, bai sormen prozesuan. Haur txikiak inkongruentzian aurkitzen du umorea. Pixkaka, gaitasun intelektuala handitzen doan heinean, inkongruentzia gozatzetik inkongruentzia ebaztera ere jotzen du umorean. Horrela, txisteko i nformazio anbiguoaren inkongruentzia gozatzetik, txistea berrinterpretatu eta kontraesanak ebaztera jotzen du. Umorezko esperientzia harreman inkongruente batean oinarritzen da. Inkongruentzia horren aurrean barre eginez inkongruentzia ebazten da umorean ( Shultz, 1972; Shultz eta Horibe, 1974). BARREAREN TESTUINGURUA Haurraren barrea eta umorea inguru seguruetan gertatzen dira, babestuko duen jendearen inguruan dagoenean haurra (Barnett, 1991a, 1991b; Bergen, 2002). Baina, umoreak funtzionatzen du pertsona k egoera mehatxagarriei aurre egin behar dienean ere. Normalean barne herstura eta tentsioa sortzen dituzten egoeretan, umoreari esker, egoera ez dira hain mehatxagarri sentitzen eta pertsonak pentsatzen du egoeraren jabe dela. Horrela, bortxari, sufrikari oari, heriotzari eta gaixotasunari aurre egiteko ere erabiltzen da umorea (Wolfenstein, 1954). Umoreak eramangarri bihurtzen du eramangaitza zen sufrikarioa. Horrela, energia kantitate handia pilatu dugunean eta presio askoren mendean gaudenean ere sarrita n egiten dugu barre, energia pilatu horri irteera aurkitzeko. UMOREAREN ETA BARREAREN FUNTZIOAK Umorea, erridikuluaren zentzua eta portaera desbideratua erlazionaturik daude. Umoreak portaera desbideratua zigortzen du sinbolikoki. Erridikulizatua izateko beldurra oso eraginkorra gertatzen da (Bricker, 1973). Gizakiak, erridikulizatua izateko eta umorearen jomuga izateko beldurrez gizarteko arauak jarraitzen ditu. Horrela, jendeak eragin soziala ezartzeko erabiltzen du umorea; gizarte arauetara egokiaraztek o, adostasuna sendotzeko eta desadostasuna zigortzeko erabiltzen du umorea (Wilson, 1979). Erridikuluaren zentzua erabiltzen da gizarteko agintarien igurikimen inplizituak komunikatzeko, besteen gain kontrola ezartzeko, portaera onargarria zein den esateko . Talde barneko kideei barre egiten diegunean, haien arauz kanpoko portaera zigortzen dugu (Bergson, 1911); umorea eta barrearen bidez zuzentzen ditugu gizartearen igurikapenetara egokitzen ez diren pertsonen jarrerak eta portaerak . Barreak funtzio sozial bat betetzen du: kontrol soziala gordetzera zuzendutako portaera bat da. Norbaitek gizarteko arauak apurtzen dituenean, gizarteak kontrola ezarri behar du; araua apurtzen duenari barre eta iseka egiten zaio. Barrearen helburua ordena soziala ezartzea da. Gizarteko araua berrezartzen da, araua hautsi duena modu sinbolikoan zigortuz (Duvignaud, 1985). Gizartearen goi mailan daudenek presio eta adostasun gehiago ezartzen dute beheko mailakoengan (Latané, 1981). Beraz, pertsona baten maila soziala zenbat eta g oragokoa, haren isekak eta barreak presio gehiago ezarriko dute behe mailako pertsonengan. Jendeak sarri umorea darabil bere estatusari eusteko edo bere estatusa sendotzeko. Egin diren ikerketen arabera, ospitale bateko goi mailako langileek behe mailakoek baino gehiago erabiltzen zuten umorea. Besteak beste, beren estatusa finkatzeko erabiltzen zuten umorea. Behe estatuseko langileek goikoen bizkar umorea egiteko garaian galga jartzen zuten eta modu auto zigortzailean zerabilten umorea (Coser, 1960). Sozialki integratutako pertsonak zoriontsuago eta osasuntsuago agertzen dira pertsona bakartuak baino. Konpainian bizi diren pertsonek osasun hobea dute bakarrik bizi direnek baino. Trebetasun sozialak dituzten pertsonek depresio, barne herstura eta nahaste ps ikologiko gutxiago dute (Segrin, 2000). Sostengu sozialak babestu egiten ditu pertsonak estresaren eragin negatiboetatik. Bakardadea arazo fisiko eta mentalekin erlazionatua ageri da (Berscheid eta Reis, 1998). Umoreak funtzio garrantzitsua betetzen du per tsona bat gizartean integratzeko garaian ( Shiota, Campos, Keltner eta Hertensetein , 2004). Umoreak badu, gainera, funtzio katartiko eta askatzaile bat: pertsonak umorearen bidez kanporatzen ditu sentimendu errefulatuak. Pertsonak umorea sortzen du, bere b uruaren kontra barre eginez; distantziara jartzen ditu bizitzako zailtasunak eta gero gainditu egiten ditu. Heriotzara kondenatua den batek, urkamendira igotzera doala honako hau esaten badu: “Hona ongi hasten dudan aste bat!” (Freud, 1905). Umoreak erreal itatea parentesi artean sartzen du eta une batez errealitatearekiko kontaktua eteten du. Errealitateak sortzen duen atsekabearekiko sentikortasuna une batez anestesiatu egiten du. Errealitate ankerraren aurrean distantzia hartzen du, umorearen bidez. Umore ak laguntzen du estresari, ziurtasun gabeziari eta erasokortasunari aurre egiten (Lefcourt, 2001; Führ, 2002), gertaeren aurrean ikuspegi berri bat hartzera eta egoera berrebaluatzera bultzatzen baitu. Umorea baliagarria izaten da estresari aurre egiteko (Bizi, Keinan eta Beit Hallahmi, 1988; Kuiper eta Martin, 1998; Marziali , McDonald eta Donahue , 2008). Umore maila handiagoak depresio maila txikiagoa adierazten du (Anderson eta Arnoult, 1989). Umorea da gizateriaren bereizgarri nobleenetakoa; onarpena, sinpatia eta tolerantzia adierazten ditu (McComas, 1923; Eastman, 1936). Gizarteko ohitura eta presioen hersturetatik askatzen gaitu umoreak. Umoreak funtzio bat baino gehiago betetzen ditu: beste engatik iseka egiteko edo haiek erridikulizatzeko erabil daiteke edo pertsonen arteko tirabirak arintzeko erabil daiteke. Identitatea eraikitzeko faktore garrantzitsu bat da umorea. Era berean, gizarte talde batean integratzeko eta inkluitzeko bitarteko b at da barrea. Erreferentzietan partaide izatearen edo ez izatearen arabera inkluitzen edo eskluitzen da pertsona bat talde batean edo bestean. Umoreak taldearen kultur identitatea elikatzen du. Umore positiboak edo maitekorrak talde zentzua lortzeko eta talde identitatea sendotzeko balio du. Norbaiten bizkar barre egiteak taldearen kohesioa handitzen du. Norbaitez barre egiteak barrearen jomuga dena taldetik eskluitzen du. Umore erasokorrak kanpoko taldeko kideak mespretxatzen eta erasotzen ditu eta norber aren taldea kohesionatzen du sarritan (Pogrebin eta Poole, 1988). Umore erasokorra egiten duena kanpoko taldea erasoz bere taldearekin kohesionatua sentitzen da. Harro sentitzen da bere taldeko kide delako eta kanpoko taldea baino garrantzitsuagoa sentitze n da. Kanpoko taldearen kontrako umoreak talde hura baliogabetzen du eta norbere taldea sendotzen. Pertsonaren autokontzeptua talde sozialaren kide izatean oinarritzen da (Tajfel eta Turner, 1986; Bourhis, Gadfield, Giles eta Tajfel, 1977). Umoreak eragit en dituen sentimendu positiboek malgutasun kognitiboa ematen dute eta trebetasun kognitiboak eta portaera sozialak sustatzen dituzte (Kuiper, Martin eta Olinger, 1993; Lyubomirsky, King eta Diener, 2005). Komunikatzeko barre egiten dugunean, bestearekin eg iten dugu barre, sarritan gauza berberez egiten dugu barre. Txiste bat kontatu eta barre egiten dugunean, aurrez badago harreman edo konplizitate bat txiste kontalariaren eta barre egiten duen entzulearen artean. Komunikazioa da barrearen eta umorearen iza eraren osagaietako bat. Umoreak funtzionatuko badu, konnibentzia kognitiboa, afektiboa eta etikoa behar dituzte partaideek . Umoreak funtzio garrantzitsua betetzen du pertsona arteko harremanetan (Caird eta Martin, 2014), maitekortasunarekin eta irekitasun arekin batera. Beste sexuko bat erakargarria gertatzen da umore zentzu handikotzat hartzen bada. Pentsatzen dugu pertsona dibertituek zoriontasun gehiago emango digutela ( McGee eta Shevlin , 2009; Wilbur eta Campbell, 2011). Umore zentzua dutenek aldi berea n maitekortasun eta gizartekoitasun gehiago dutela pentsatzen dugu (Cann eta Calhoun, 2001; Wanzer, Booth Butterfield eta Booth Butterfield, 1 996). Luzerako harreman erromantikoak dituztenek antzeko erantzuna ematen diete umorezko kinadei (Barelds eta Barel dsDijkstra, 2010). Bikoteko kideen artea umorea partekatzeak eragin positiboa du harreman erromantikoetan (Lauer, Lauer eta Kerr, 1990). Umorezko kinadek emozio positiboak eragiten dituzte. Ikerketa batean umorezko bideoak ikusi zituztenek itxaropenezko sentimendu positibo indartsuagoak erakutsi zituzten, ez umorezkoak ikusi zituztenek baino. Umorezko bizipenak izan zituztenek emozio negatibo (barne herstura eta depresio) gutxiago bizi izan zituzten (Moran, 1996; Dienstbier, 1995). Umorezko bideoa ikustea k eta ariketa fisikoak gutxitu egin zuten atsekabe psikologikoa eta ongizatea hobetu zuten (Snowball eta Szabo, 1999). Szabo k (2007) ikerketa bat egin zuen umorearen eta ariketa fisikoaren onurez. Komedia ikusteak eta ariketa fisikoa egiteak antzeko efek tuak izan zituzten, baina efektu positiboek gehiago iraun zuten ariketa fisikoa egin zutenengan. Hainbat ikerketek ez zuten onurarik nabaritu edo hobekuntza minimoa nabaritu zuten umorezko baldintzetan egon zirenen artean. Rotton eta Shats ek ez zuten alde rik aurkitu, emoziozko atsekabeari dagokionean, umorezko baldintzetan eta ez umorezko baldintzetan egon zirenean artean (Rotton eta Shats, 1996). Geroagoko ikerketek erakutsi dute umoreak eta barre terapiak hobetu egiten dutela ongizate psikologikoa, depre sioa eta barne herstura gutxituz (Ko eta Youn, 2011; Kim, Kim eta Kim, 2015). Ko eta Youn en (2011) ikerketa baten arabera, barre terapia jaso zutenek ongizate psikologikoan eragin esanguratsua erakusten zuten; depresioa eta problema emozionalak gutxitu z itzaizkien eta osasun fisiko eta mental hobea hautematen zuten. Umoreak eta barreak atseginezko emozioak sustatzen dituzte eta horrek orekatu egiten ditu estresak eragindako emozio negatiboak. Barreak efektu fisiologiko positiboak ditu arnasketan, odol presioan, immunitate sisteman eta minaren tolerantzian. UMOREA ETA OSASUNA Umoreak eragin positiboa du osasun mentalean. Ikerketek diotenez, barrea eta estresa oso loturik daude eta barreak estresaren kontrako antidoto moduan funtzionatzen du. Barrea alaitas unari lotua doa eta jende alaia sortzaileagoa, energikoagoa, sozialagoa, maitekorragoa eta fidakorragoa da jende tristea baino ( Mathew, 2003) . Pertsona umoretsuek autokontzeptu egonkorragoa eta autoestima garaiagoa dute umore zentzurik ez dutenek baino. Eg uneroko bizitzan umorez jokatzen duenak barne herstura eta depresio gutxiago sentitzen du (Nezu, Nezu eta Blissett, 1988; Martineau, 1972). Harreman sozialak erraztu egiten ditu umoreak. Umore zentzuak erakargarriago bihurtzen ditu pertsonak eta sendotu eg iten ditu haien arteko harremanak. Umore zentzuari esker gizakiak arindu ditzake estres psikosozialaren eragin negatiboak. Umore zentzu handia dutenek depresio, aldarte nahaste eta erresumin emozional gutxiago (Anderson eta Arnoult, 1989) eta autoestima g ehiago agertzen du (Kuiper eta Borowicz Sibenic, 2005). Umore zentzua duenak egoera estresagarrian ikuspegi alternatiboak hartzen ditu eta egoeraren balioespen hobeak egitera eramaten du horrek. Baina, umoreak izan ditzake ondorio positiboak zein negatibo ak harremanetan ( de Koning eta Weiss, 2002). Umore estilo afiliatiboak asebetetzea ekarriko du eta umore estilo auto suntsitzaileak edo erasokorrak eragin negatiboa izango du ( Campbell , Martin eta Ward , 2008). Umore estilo auto suntsitzaileak osasun mentalaren maila kaxkarragoa iragartzen d u (Schneider, Voracek eta Tran , 2018). Umore estilo auto suntzitzailea erlazionatua ikusten da pertsonen depresio mailarekin (Tucker, Wingate et al., 2013). Frewen eta lankideek ( Frewen, Brinker, Martin eta Dozois, 2008) aurkitu zuten umore auto suntsitza ilea gehiago eta umore afiliatiboa eta auto goratzailea gutxiago erabiltzen zituztenek depresio gehiago agertzen dutela besteek baino. Schneider, Voracek eta Tran en (2018) arabera, umore auto suntsitzailea erabiltzeak osasun mental txarragoa iragartzen zu en. Badira, ordea, umorearen zentzuaren eta barne hersturaren, aldarte nahasteen eta aldarte positiboaren artean korrelaziorik aurkitu ez duten ikerketak ere ( Nezu, Nezu eta Blissett , 1988; Kuiper, Martin eta Dance, 1992). Ikerketa batzuek ez dute alderik aurkitu paziente psikiatrikoen eta paziente ez direnen umore zentzuaren artean (Freheit, Overholser eta Lehnert, 1998). Klinikoki deprimituak direnek ez dute ezinbestean deprimituak ez direnek baino umore zentzu gutxiago, baina umore beltzerako eta zinikor ako joera dute. Umore beltzean sufrikarioaz barre egiten da. Barrearen eta negarraren arteko muga hausten du umore beltzak. Sarritan, defentsako arma moduan erabiltzen da barrea, eragin diguten egoera mingarriaz barre egitean. Emozioen, kognizioen eta por taeren aldaketaz gain pertsonaren adierazgarri fisiologikoak ere gertatzen dira umorearen eraginez. Umoreak aldaketa positiboak eragiten ditu, ez bakarrik pertsonaren kognizio, emozio eta portaeretan, baizik baita haren adierazle biokimikoetan ere. Barre e giten duten pertsonek eta umore zentzu gehiago dutenek estresaren hormona gutxiago dituzte eta immunitate sistema indartsuagoa dute eta sintoma fisiko gutxiago dute gaixotasun fisikoak dituztenean (Dillon eta Totten, 1989; Gelkopf eta Kreitler, 1996). Umor e zentzu hobea dutenek gaixotasun fisikoen kontrako immunitate sistema indartsuagoa (Dillon eta Totten, 1989) eta sintoma fisiko gutxiago agertzen dituzte (Carroll eta Schmidt, 1992). Immunitate sistemak bereizi egin behar ditu norberaren antigenoak eta norberarenak ez direnak, gorputza erasotzaile arrotzetatik bereizteko. Dillon eta lankideen arabera (Dillon, Minchoff eta Baker, 1986) babes immunologiko handiagoa agertzen zuten komediazko bideo bat ikusi zutenek, bideo neutro bat ikusi zutenek baino. Antze ko emaitzak lortu dira beste ikerketa batzuetan ere ( Harrison, Carroll, Burns, Corkill, Harrison, Ring eta Drayson, 2000; McClelland eta Cheriff, 1997). Emozio negatiboek ukitu egiten dituzte sistema immunitarioaren funtzioak, baina ez dago harreman zuzeni k sistema immunologiko bereizi baten eta emozio espezifiko baten artean (Booth eta Pennebaker, 2000). Umoreak ezabatu egiten ditu gehiegizko erantzun immunologikoak (Kimata, 2004). Baina, oraindik ez da zehazki egiaztatu immunitate sistema hobea dutenik ba rre gehiago egiten dutenek. Horrela, ikerketa batzuen arabera, umore zentzu gehiago dutenek ez dute umore zentzu gutxiago dutenek baino immunitate hoberik (Martin eta Dobbin, 1988) eta sintoma gutxiagorik (McClelland eta Cheriff, 1997). Umore zentzu handia goa duten pertsonek ez dute beti immunitate gehiago, sintoma fisiko gutxiago eta gaixotasun kardiobascular gutxiago izaten (Martin eta Dobbin, 1988; McClelland eta Cheriff, 1997; Kerkkänen, Kuiper eta Martin, 2004). Umore zentzu handiagoa dutenek beren bu ruaren irudi positiboagoa eta autoestima gehiago dute eta depresio, barne herstura eta estres gutxiago hautematen dute (Abel, 2002). Umoreak laguntzen du estresari aurre egiten ( Marziali, McDonald and Donahue, 2008; Bizi, Kenan eta Beit Hallahmi, 1988). U moreari eta barreari esker gertaera estresagarri psikosozial ugariri aurre egin diezaiekegu. Depresio maila baxuagoa dute umore zentzu altuagoa dutenek ( Thorson, Powell, Sarmany Schuller eta Hampes , 1997). Umore estilo positiboaren eta ongizatearen artean lotura dago (Dyck eta Holzman, 2013). Osasunarentzat onuragarriak diren aldaketak eragiten ditu barreak gorputzean (Kataria, 2002). Kimata ren (2004) arabera, umorezko esperientziek gutxitu egiten dute alergenoei ematen zaien erantzun alergikoa. Umorezko film bat eta umorezkoa ez zen film bat ikusi ondoren, alergenoen aurrean jartzen ziren subjektuak. Erreakzio alergikoak ahulagoak ziren umorezko filma ikusi zuten pertsonengan. Hainbat ikerketak dioenez, bada loturarik umorearen eta osasunaren artean (Dillon eta Totten, 1989; Dyck eta Holtzman, 2013; Pressman eta Cohen, 2005; Stewart eta Thompson, 2015. Baina ikerketa batzuek ez dute aurkitu erlaziorik osasunaren eta umore zentzu handiagoaren ( Kerkkänen, Kuiper, & Martin, 2004) edo erlazio kaxkarra aur kitu dute ( Svebak, Götestam , & Jensen , 2004 ). Barre egiten dugunean eta alai gaudenean, barrearen ondoriozko ahultasuna (Overeem, Lammers eta van Dijk, 1999 ) gertatzen da. Barre egitean, giharrak ahultzen dira (Paskind, 1932; Prerost eta Ruma, 1987; Wagner, Rehmes, Kohle & Puta , 2014), giharren tonua eta erantzuna jaisten da. Averill ek (1969) erakutsi zuen umorearen prozesaketa bihotz erritmoaren gehikuntzar ekin erlazionatzen zela. Umore prozesuak nerbio sistema sinpatikoaren aktibazioaren gehikuntza ekartzen du. Beste ikerketa batzuek ere agertu dute korrelazio positiboa dagoela umore esperientziaren eta bihotz erritmoaren, azalaren konduktantziaren ( Godkewi tsch, 1976; Langevin eta Day, 1972) eta giharren tentsioaren igotzearen artean (Chapman, 1973). Haserreak, beldurrak eta dibertsioak nerbio sistema sinpatikoa aktibatzen dute eta aldaketak eragiten dituzte gihar tonuan eta arnasketan. Birikak hedatzen dir a eta arnasketa gehitzen da. Hasieran arnasa botatze indartsua eta gero arnasa botatze arinagoak gertatzen dira (ha ha). Arnasbeheran biriketako aire gehiena botatzen da eta arnasa sakonago hartzen da barrearen ondoren. Umore saio baten ondoren oxigeno mai la handiagoak izaten dira odolean (Fry eta Stoft, 1971). Beraz, barre indartsua ariketa aerobiko baten antzeko ariketa bat da (Fry, 1994). Svebak eta lankideek ( Svebak, Götestam eta Jensen , 2004 ) umorearen eta osasunaren arteko harremana aztertu zuten eta ikusi zuten osasun asebetetze gehiago zutela umore zentzu gehiago zutenek. Esate baterako, umore zentzu handiagoa zutenek odol presio baxuagoa zutela. Baina odol presioaren bariantzaren zati txiki bat bakarrik azaltzen zuen humore zentzuak. Geroago, Norveg iako helduekin egindako ikerketa batean lotura handiagoa aurkitu zuten umorearen eta osasunaren artean. Umore zentzuaren eta bizitza itxaropenaren artean erlazioa esanguratsua aurkitu zen ( Svebak, Martin eta Holmen, 2004) . Romundstad eta lankideek ( Romunds tad, Svebak, Holen eta Holmen, 2016) ikusi zuten pertsona baten umore zentzuaren alderdi kognitiboek ondo iragartzen zituztela haren bizitza kualitatea, biziraupena, hilkortasuna, gaixotasun kardiobasularrak eta biriketako gaixotasunak. Umore zentzu handia goa zutenek osasun hobea zuten. Lantokian, umore liderrek enplegatuen sormena gehitzen dute; langileak asebeteago eta konprometituago sentitzen dira (Csikszentmihalyi, 1996). Baina, umore arriskutsua ere badago eta umorea erabil liteke enplegatuen sentime ndu eta jarrerak imitatzeko ere (Bitterly, Brooks eta Schweitzer, 2017; Fineman, 2006). Ikerketa batzuek diote umore zentzu handia dutenak lehenago hiltzen direla, beharbada bizitza estilo arriskutsuagoa daramatelako. Edozein modutan, konplexua da umorear en eta osasunaren arteko harremana: umore zentzu handia dutenek uste dute benetan direna baino osasuntsuagoak direla (Kuiper, Grimshaw, Leite eta Kirsh, 2004). Friedman eta lankideen arabera ( Friedman, Tucker, Tomlinson Keasey, Schwartz, Wingard, & Criqui, 1993) , pertsona alaien heriotza tasa besteena baino handiagoa da, beren osasuna gutxiago zaintzen dutelako (Martin, 2002). UMOREA TERAPIAN Terapiarako erabiltzen den estrategiaren osagaietako bat izan liteke umorea, horretaz ikerketa gehiegi egin ez bada ere (Sultanoff, 2002; Franzini, 2001; Fry eta Salameh, 1987). Badira ikerketak, umore terapeutikoa eta pazientearen kognizio, emozio eta portaera aldaketa erlazionatzen dituztenak (Gelkopf eta Kreitler, 1996; Thorson, Powell, Sarmany Schuller eta Hampes, 1 997). Umorea gomendatu izan da depresioa, estresa, nahaste obsesibo konpultsiboak, barne herstura, fobiak, nortasun antisozialaren nahastea eta eskizofrenia tratatzeko (Prerost, 1988; Richman, 2006; Ventis, Higbee eta Murdock, 2001). Umorea gomendatu izan da haurren, nerabeen eta zaharren tratamenduan ( Konradt, Hirsch, Jonitz, and Junglas , 2013), eta baita banakako terapiarako eta talde terapiarako ere (Rutherford, 1994). Terapeutaren umoreak alda ditzake pazientearen barne herstura eta depresioa; gertaera estresagarrien, emozio erreprimituen eta gatazka emozionalen eragina arindu dezake (Rosenheim eta Golan, 1986). Sultanoff en (1997) arabera, umorezko esperientziek eta emozio negatiboek ezin dute aldi berean hartu espazio psikologiko bera. Umore terapian t xisteak, asmakizunak, hitz jokoak, lapsusak, arrazoiketa absurdoak eta inkongruentziak erabiltzen dira. Umorean oinarritutako beste teknika bat tratamendu paradoxikoarena da. Tratamendu paradoxikoan pazienteari eskatzen zaio o rain arte jokatu duen moduan jokatzen jarrai dezala. Sintoma gainditzeko esan ordez, sintoma gauzatzeko esaten behar zaio. Adibidez, jokaera zurruna duen bati “espontaneoa izan zaitez” agindu ordez, are eta zurrunago izateko eskatuko dio. Agindu hori emate an, jokaera espontaneoa exijitzen ari da. Horrelako paradoxazko aginduek jokaeraren aldaketa eragiten dute: jokaera sintomatikoak espontaneo izateari utzi egiten dio; terapeutaren aginduetara jartzen da eta horrela, joko sintomatikoaren markotik irteten da . Sintomaren maiztasuna handitzen saiatzen da terapia hau darabilena. Umorea erabiltzera bultzatzen ditu pazienteak: umore zentzua dutenek etekina ateratzen dute terapia horretatik. Umoreak pertsonaren eta gertaeren artean distantzia jartzen du; gertatzen zaizkion arazoak ikuspegi desberdinetik aztertzen ditu pertsonak. Umoreak irekitzen dituen ikuspegi alternatiboei esker, eguneroko arazoei modu desberdin batean egiten zaie aurre eta arazoak ebazteko trebetasuna handiagoa da. Pertsonaren sistema kognitibo a erlazionaturik dago haren osasun fisiko eta emozionalarekin. Sistema kognitiboa eta eredu kognitibo distortsionatua aldatzeak bizipen emozionalen eta portaeren aldaketa eragiten ditu (Taylor, Kemeny, Read, Bower eta Gnenewald, 2000; Beck, 1976). Terapia psikologiko bat egin ahal izateko, terapeutaren eta pazientearen arteko aliantza eratu behar da (Lambert eta Barley, 2001; Gelkopf eta Kreitler, 1996). Terapeutaren umorezko esku hartzeak lagundu dezake aliantza hori eratzen. Pazientearen eta terapeutaren arteko enpatia, onarpen positiboa eta lotura susta dezake (Richman, 1996) umoreak. Terapeutak modu kontzientean erabiliko du umorea, pazientearen kognizioak, emozioak eta portaerak aldatzeko. Osasuna eta ongizatea sustatuko ditu, inkongruentziak eta haien ebazpena baliatuz. Aliantza terapeutikoa sortzeko baldintza terapeutikoak enpatia, benetakotasuna eta onarpen positiboa izango dira (Sultanoff, 2013); gainera, terapeutak trebea izan behar du umorea modu eraikitzailean erabiltzeko; osterantzean, kaltegarri izan liteke (Kubie, 1970). Umorearen anbiguotasuna kontuan hartzen badugu, pazienteak umorea gaizki uler dezake. Kontuz ibili behar du terapeutak pazientearen sentimenduak ez mintzeko. Terapeutak barne hersturaren kontrako defentsa moduan erabil dezake um orea; pazienteak ere bai. Umorea desegokia da pazienteaz barre egiteko erabiltzen denean, terapeutaren dibertsio premia asetzeko erabiltzen denean edo emozioei ihes egiteko erabiltzen denean (Pierce, 1994). Terapeutak kontuz ibili behar du gelotofobikoekin umorea erabiltzean, horiek beldur baitira besteek beren bizkar barre egingo ote duten. Terapeutak umorea erabil dezake pazientea lasaitu eta haren tentsioa jaisteko, pazientearen emozioak erregulatzeko. Bezeroak ulertu egin behar du umorea, harremanak mo dulatzeko egokia izan dadin. Umorea modu trebean erabiltzeko benetakotasuna, enpatia eta onarpen positiboa transmititu behar ditu terapeutak. Pazientearen sentimenduak ulertu behar ditu terapeutak, sentikortasun errukitsua baliatuz. Terapeutak itxurakeriar ik eta faltsutasunik gabeko barne kontsistentzia agertu behar du: munduan egoteko duen modu erreala islatu behar du umorearen bidez. Terapeutak ez du pazientea epaituko, umorez tratatzen duenean. Umorearen jomuga den pazienteak onartua sentitu behar du. Te rapeutak ez du umorea erabiliko pazienteari irakaspen bat emateko, edo hura saritzeko edo zigortzeko, prozesu terapeutikoa aktibatzeko baizik. Umore zentzuan entrena litezke pertsonak (Wu, Liu, Kuo, Chen eta Chang, 2016). Umorez irakasten zaien ikasleek em aitza hobeak lortzen dituzte eskolako lanetan, umoreak ikasteko gogoa pizten baitu. Umorez ikasten bada sortzaileago izaten da ikaslea. Umoreak ikasleen arreta eta motibazioa gehitzen ditu (Ziv, 1998; Dodge eta Rossett, 1982; Powell eta Andersen, 1985; Wan dersee, 1982). Umore entrenamendua egin izan da hezkuntzaren edo osasunaren arloan (Cai, Yu, Rong eta Zhong, 2014; Chen eta Hsu, 2006; Falkenberg, Buchkremer, Bartels eta Wild, 2011; Wu et al., 2016). Barreak ezaugarri lasaitzaileak ditu eta anestesiko mod uan funtzionatzen du minaren aurrean. Izan ere, barre egitean, hipotalamoak endorfinak askatzen ditu. Horregatik, umorea eta barrea tresna terapeutiko moduan erabiltzen dira. Umoreari esker, errazago egiten diegu aurre egoera estresagarriei. Barreak giharr ak erlaxatzen ditu, bihotz taupadak eta odol presioa jaisten ditu ( Bennett eta Lengacher, 2008 ). Umoreari eta umore esperientziei esker hobeto eramaten da mina; dibertsioarekin loturiko emozio positiboei esker arintzen da mina ( Cogan, Cogan, Waltz & McCue ., 1987; Dunbar et al., 2012; Fritz, Russek eta Dillon , 2017; Weaver eta Zillmann, 1994; Weisenberg, Tepper eta Schwarzwald , 1995). Cogan eta lankideek (1987) egindako ikerketa baten arabera, minaren atalasea altuagoa zegoen umorezko edukiak entzun zituzte nengan, eduki aspergarriak entzun zituztenengan baino. Minaren atalasea altuagoa zen umore esperientzia bat bizi izan zutenengan, matematikako ariketa batzuk egin zutenengan baino. Crawford eta Caltabiano k (2011) egindako ikerketa batean ikusi zen umorea lantzen zuen taldearen estresa, barne herstura eta depresio maila jaitsi egin zela eta haren baikortasuna, afektu positiboak eta kontrola igo egin zirela. Umore tratamendurik jaso ez zuen talde sozialean (solasaldi soila praktikatu zuten) eta kontrol talde an (entrenamendurik ez zuten jaso) ez zen horrelakorik gertatu. UMOREA ETA GENEROA Pertsonen artean umore zentzuari buruz dauden aldeei erreparatzen hasita, ikuspegi nagusia honako hau izan da: gizonak emakumeak baino dibertituagoak direla (Shlesinger, 201 7). Baina, iritzi hori gezurtatu egin dute, besteak beste, emakume komedia idazleek. Beste ikerketa askok gizonak emakumeak baino umoretsuagoak bezala jarri dituzte, baina emakumeak gizonak baino umore hartzaileagoak direla erakutsi dute (Edwards eta Marti n, 2010). Gizonek txiste gehiago kontatzen badituzte ere, emakumeek barre gehiago egiten dute (Provine eta Yong, 1991). Beste ikerlari batzuek saiatu dira umorearen ekoizpenean gizonek eta emakumek dituzten aldeen faktore soziokulturalak aztertzen ( Greengr oss, Silvia eta Nusbaum , 2020). Gizarte askotan gizonezkoak emakumeak baino bromazaleago moduan agertzen dira. Hiru urtez geroztik mutilek umorezko portaera gehiago erakusten dute neskek baino. Emakumeek maizago egiten dute irribarre eta mutilek gehiago eg iten dituzte umorezko joko sozialak (McGhee, 1979). Mutilek zein neskek nahiago dute umore zentzua duten partaideekin harremanak izan. Emakumeek barre eragingo dieten partaideak nahi izaten dituzte eta mutilek beren umorea preziatzen duten neskak nahi izat en dituzte ( Bressler, Martin eta Balshine, 2006; Provine, 2001). Emakumeen eta gizonen umorea ezberdinki ebaluatzen da. Lanean umorea erabiltzea gizonei onartzen zaie, eta emakumeei ez horrenbeste. Gizon umoretsuei estatus altuagoa egozten zaie eta emakume umoretsuei, estatus baxuagoa. Umore arrakastatsuak gizonek gizartean duten estatusa igotzen du. Baina gizonezkoen portaera umoretsuak ez du emakumeen portaera umoretsuak sortzen duen efektu bera eragiten. Gizonen umorea positiboki ebaluatzen da, haien est atusa hautematean (Motro eta Ellis, 2017). Estatusa ebaluatzeko garaia umorea positiboki baloratzen da gizonezkoen kasuan, eta negatiboki, emakumezkoen kasuan. Arrazoi bat baino gehiago egongo dira gizonen eta emakumeen umorea ezberdinki ebaluatzeko orduan : lorpen eta arrazionalitate maila txikiagoa espero izatea emakumeengandik, emakumeek lanari gutxiago dedikatzen diotela pentsatzea, familian ardura gehiago dituztela jakitea (Rivera eta Tilcsik, 2016). Identitate prozesu sozialaren emaitza da umorea eta h arreman sozialen sarean inskribatzen eta erakusten da. Umore etnikoak funtzio garrantzitsua betetzen du talde identitatea osatzerakoan eta gizarte bati egozten zaizkion estereotipoetan oinarritzen da. Estereotipoek badute nolabaiteko lotura errealitatearek in eta besteen ezagutzaren lehen forma kontsidera daitezke. Estereotipoek eragina dute besteez eraikitzen dugun errepresentazioan; balio performatiboa dutela esan dezakegu; hau da, besteek egozten diguten identitateak eragin zuzena du gure taldearen portae ran eta antolamendu sozialean. Sarritan umoregileak norbere taldea goratzen du eta kanpoko taldearen gutxiagotasuna azpimarratzen du, hari buruzko estereotipoak erabiliz. Talde barneko umoreak norbere taldearen irudi positiboa azpimarratzen du. Taldez kanp oko umoreak beste taldekoen irudi negatiboa azpimarratzen du. Afrikako dogonen lurraldean norbaitek gezurra esaten badu eta bere gezurra sinesten badu, lepoan koilara barregarri bat eraman behar izaten du, zigor gisa, besteen aurrean erridikuluan gera dadin. Barreak erridikulizatu egiten du eta erridikulu sentipenak lotsa sortzen du. Bestea lotsarazteko erabiltzen den bitarteko nagusia erridikuluan uztea da. Erridikuluaren sentipena sortzea metodo eraginkorra da (Légaré, 2009). Emakumeek lotsaz eta apalta sunez barre egiten dute. Barre itxia egiten dute. Gizonek modu irekiagoan egiten dute barre. Emakumeen barrea ez da berdina jendaurrean eta bakardadean. Jendaurrean barre irekia egitea lotsagabekeria da. Bestearekin besteaz barre egin daiteke eta bestearek in norbere buruaz ere barre egin daiteke. Beraz, norbaitekin barre egin liteke bestearen kontura edo norberaren kontura. Barre egitea irekieraren adierazgarri da emakumeengan (Lévi Strauss, 1964). Touareg entzat ere emakumeak ahoa itxita egin behar du barr e, hortzak erakutsi gabe. Bada ohitura bat Japonian, emakumeek ezkondu behar dutenean hortzak belztekoa. Japonian normala da ahoaren aurrean eskua jarriz hortzeria ezkutatzea. Umorezko portaera kontrolatzen duten arauei dagokienez, zirkunstantzia batzuetan barre egitea eta beste batzuetan ez egitea aholkatzen zaie emakumeei. Honela, emakume gazte bat amodiozko harreman bat izaten ari denean, barre egin behar du. Elkarrekin barre egiteak konplizitatea agertzen du. Amodiozko egoera horretan algaraka barre egi ten duenak seduzitua dagoela adierazten du. Egoera horretatik at, emakumeen umorea emakumeen unibertsora mugatzen da: emakumeek askatasun gehiagoz adierazten dute umorea bere artean daudenean eta beren umore gaien artean gizonaren izaera eta portaera sartz en dira askotan. Hainbat kulturetan (Iraken, Estatu Batuetako Kwakiutl indioen artean, Sizilian) gauza arrunta da emakumeek gizonak imitatuz egiten duten umorea. Emakumeek beren umorea gehiagotan agertzen dute beste emakumeen aurrean eta gizonak parodiatze n dituzte sarritan. Gizonek emakumeek baino gehiago darabiltzate umore estilo guztiak. Gizonek emakumeek baino umore gehiago ekoizten dute eta goi estatuseko pertsonek behe estatusekoek baino gehiago erabiltzen dute umorea. Umore negatiboa sarriagotan era biltzen dute gizonek emakumeek baino. Gizonek sarriagotan erabiltzen dute ironia (umore erasokorra) emakumeek baino (Colston eta Lee, 2004). Ikerketek diotenez, ezberdinak dira gizonen eta emakumeen umore zentzuak ( Swani, Weinberger eta Gulas, 2013). Gizo nek sarriagotan darabilte umore erasokorra eta mespretxatzailea emakumeek baino eta emakumeek gehiagotan darabilte absurdoaren umorea gizonek baino (Johnson, 1992). Gizartean gizonek eta emakumeek duten estatus mailak azal ditzake gizonek eta emakumeek dituzten aldeak, umorea balioesten eta ekoizten dutenean. Kultura askotan emakumeek gizonek baino estatus baxuagoa dute gizartean. Eta historian zehar goi estatuseko pertsonek behe estatusekoen kontra erabili dute umorea (Beard, 2014). Gizartean besteen estat usa hautemateko moduak eragin handia du beste horien kontra edo alde umorea erabiltzerakoan ( Bitterly, Brooks eta Schweitzer, 2017). Estatus altukoek barre menderatzailea erabiltzen dute. Estatus altukoen umorea erasokorragoa da eta estatus baxukoena afili atiboagoa ( Keltner, Young, Heerey, Oemig, eta Monarch, 1998). Beste talde baten kontra umore mespretxatzailea erabiltzen denean, norbere taldea eta taldekideak goratu eta beste taldea beheratu nahi izaten da (Thomae eta Pina, 2015). BARREA ETA IRRIBARREA HERRIALDEZ HERRIALDE Samoako lurraldean (Burkina Faso) edonork edonorekin eta edonola ezin dezake barre egin; kultura horretakoek diote haurrak indartsua izan behar duela barre egiteko. Haur ahulek ez dute barrerik egin behar. Gurasoek ez dute h aurren barrea sustatu behar. Haurrek egiten dituzten bromak aitona amonekin egin behar dituzte, ez gurasoekin (Héritier, 1996, 1987). Haur txikiak arbasoen reenkarnazio dira eta ez zaie barre eginarazi behar, horrek arbasoa izutuko lukeelako eta haurra heriotzara eramango lukeelako. Haurrak gurasoengandik aldendu eta indartzen doazen heinean, barre egin ahal izango dute, botere kaltegarririk erakarri gabe. Gurasoengandik urrundu ahala, haurren barrea umore bihurtuko da. Tanzaniako Kshasha ko umezurtzen ikas tetxean barre kolektibo kutsakorra gertatu zen 1962ko urtarrilaren 30ean. Misiolarien ikastetxeko ateak itxi zituzten, barre epidemia bat gertatu zelako. Hasieran hiru ziren barre algaraka hasi ziren neskak, modu konbultsibo eta kontrolagaitzean. Barrea zela eta etxera bidali zituzten, baina barrea hedatu egin zen. Bi urte eta erdian hamalau eskolatara hedatu zen barrea. Itxialdian jarri behar izan zituzten, epidemia gerarazteko. Emozio batzuk ez dira espontaneoak; forma kulturalen bidez eta erritu zeremoni en bidez adierazten dira. Amazoniako lurralde batean bada barre mota kolektibo eta mekaniko bat, umore kontsideratzen ez dena, mutilen artean gertatzen dena; emozio behartu baten adierazpena. Elkarrekin barre egiten dute, soinu bakar eta bera ekoitziz. Beh ar delako egiten dute barre, ez nahi dutelako. Gizarte askotan tristurari lotua agertzen da heriotza. Beste batzuek heriotza liberazio moduan bizi dute. Australiako hileta erritu baten arabera, mina eragiten duena heriotzaren esanahi soziala da, ez heriotz a bera. Malkoak izan daitezke sufrikario baten adierazgarri edo errituzko obligazio baten adierazgarri. Beste gizarte batzuetan barreak eta irribarreak agertzen dira zoritxarreko egoeretan. Japonian norbait hurbilekoa hiltzen denean, irribarrea agertzen da . Gertaera mingarri baten aurrean irribarre egin behar da Japonian. Ez da hainbeste emozio kontua, etiketa sozialaren kontua baizik. UMOREA ETA NORTASUNAREN BEREIZGARRIAK Pertsona baten nortasunaren bereizgarriak eta haren umorea erlazionaturik daude. Umor e zentzua bera ere nortasunaren bereizgarritzat har liteke. Sentipen berri bilatzaileak diren pertsonek gehiagotan darabilte umorea besteek baino (Carretero Dios eta Ruch, 2010). Cann eta Calhoun en arabera ( Cann eta Calhoun, 2001), batezbestekoa baino umore zentzu gehiago zutenak maitekorrago, atseginago, sortzaileago, irudimentsuago eta miresgarriagoak ziren, batezbestekoa baino umore zentzu gutxiago zutenak baino. McCrae eta John en arabera (1992), umore zentzu handia zuten ak egonkorrago, kanporakoiago, esperientziara irekiago eta atseginagoak ziren umore zentzu gutxiago zutenak baino. Nusbaum eta Silvia ren arabera ( 2017), Nortasunaren Bost Faktore Handien arteko Esperientziarekiko Irekitasunaren bereizgarrian gehien puntua tzen duten pertsonek umorea ekoizteko gaitasun gehiago dute ( Sutu, Phetmisy eta Damian, 2021) . Howrigan eta MacDonald en arabera (2008), Kanporakoitasunaren bereizgarria da umorea ekoizteko trebetasuna aurresaten duen Bost Handietako bereizgarri bakarra. U more zentzua oso korrelazionatua ageri da Kanporakoitasunaren bereizgarriarekin, baina ez Neurotizismoarekin ( Hayes eta Joseph, 2003). Adimena kontrolatuz gero, Bost Faktore Handietatik Kanporakoitasuna zen umorea ekoizteko trebetasuna hobekien aurreikuste n zuena; Esperientziarako Irekitasunak ez zuen umorea ekoizteko trebetasuna aurreikusten laguntzen, adimena kontrolatuz gero. Beraz, komeni da umorearen ekoizpenaren eta Esperientziarako Irekitasunaren arteko harremana berriro aztertzea, baina adimen maila kontuan hartuta. Komeni da aztertzea ea Esperientziarako Irekitasunak eta adimenak umorea ekoizteko trebetasunaren bariantza berbera azaltzen duten ala ez (De Young, Quilty eta Peterson, 2007). Umore estilo afiliatiboko pertsonek Esperientziarako Irekita sun, Kanporakoitasun eta Maitekortasun gehiago agertzen zuten eta autoestima gehiago. Umore estilo auto goratzailea positiboki korrelazionatzen zen autoestima altuagoarekin, baikortasunarekin eta ongizate psikologiko gehiagorekin (Galloway, 2010; Zeigler Hill, eta Blesser, 2011 ; Yue, Hao eta Goldman, 2010) eta negatiboki erlazionatzen da barne herstura eta depresioarekin (Liu, 2012). Umore estilo erasokorra sarriagotan agertzen zen Neurotizismo, Kanporakoitasun eta Esperientziarako Irekitasunaren maila han dia eta Maitekortasun eta Kontzientziaren maila txikia zutenengan (Vernon, Martin, Schermer eta MacKie, 2008). Umore estilo negatiboa gehiagotan agertzen zuten Makiabelismoan eta Psikopatian altu puntuatzen zutenek. Proyer ek eta lankideek lotura aurkitu zuen barrearen eta psikopatiaren (inpultsibitatea, portaera antisozialak, alhadura gabezia eta egozentrismoa) eta bestea erridikuluan uztera daraman umorearen artean ( Proyer, Flisch, Tschupp, Platt eta Ruch, 2012 ). Martinek eta lankideek erlazioa aurkitu z uen umore estilo negatiboaren eta hirukote beltzeko bereizgarrien (makiabelismoa, nartzisismoa eta psikopatia) artean ( Martin, Lastuk, Jeffery, Vernon eta Veselka , 2012). Nortasun psikopatikoa eta besteak karikaturizatzeko joera korrelazionatuak daude, bai na besteez barre egitea gustatzen zaien guztiak ez dira psikopatak Umore estilo auto suntsitzailean altu puntuatzen zutenek etsaitasun eta erasokortasun gehiago agertzen zuten besteekiko, eta barne herstura eta depresio maila handiagoa (Liu, 2012). Ongizat e psikologiko gehiago agertzen zuten umore auto suntsitzailean baxu puntuatzen zutenek. Umore estilo auto suntsitzailea dutenak zoritxarreko senti litezke besteek berekin elkarreraginik ez dutelako izan nahi edo elkarreraginik ez dutela izan nahi pentsatze n dutelako (Kuiper eta McHale, 2009). Wilson en arabera (1973), pertsona kontserbadoreek tolerantzia gutxi dute ziurtasun gabeziarekiko eta anbiguotasunarekiko. Rush en arabera ( Ruch eta Hehl, 1986) , pertsona kontserbadoreek inkongruentzia ebazlea den umo rea dute gogoko eta baztertu egiten dute zentzugabetasunean oinarritutako umorea. Umoreak korrelazio negatiboa du fundamentalismoarekin eta erlijio ortodoxiarekin. Sentipen bilatzaileek positiboki korrelazionatzen dute zentzu gabeko umorea preziatzearekin eta negatiboki korrelazionatzen dute inkongruentzia ebazle den umorearekin. Carretero Dios eta Rush ek (2010) egindako ikerketaren arabera, Esperientzia bilaketak (Zuckerman) eta Berritasun kontzeptuak (Arnett) negatiboki korrelazionatzen zuten umorearen i nkongruentzia ebaztearekin eta positiboki korrelazionatzen zuten zentzu gabeko umorearekin. Esperientziarekiko Irekitasuna ere positiboki erlazionatzen zen zentzu gabeko umorearen zaletasunarekin (Forabosco eta Ruch, 1994). Zentzu gabeko umorearekiko zalet asunak arte forma konplexu eta abstraktuarekin korrelazionatzen du eta inkongruentzia ebazle den umoreak arte figuratibo eta sinplearekin korrelazionatzen du. Pertsonaren umore zentzua bereizgarri hauen araberakoa da: umorezko irteerak aurkitzeko trebetasu na, txisteak egiteko gaitasuna, barrearen eta komediaren bila zenbat saiatzen den, egoera zailetan umorera zenbateraino jotzen duen, zenbateraino ekoizten duen umorea, zenbateraino barre egiten duen besteez, besteekin eta norberaz. Umorea hauteman eta pre ziatzeko, umorea baliatzeko eta umorea ekoizteko joera kontsistente moduan eta nortasunaren bereizgarri moduan har liteke umore zentzua. Eysnck ek eta Cattellek egin zituzten umore zentzuaren faktore analisiak eta Ruch ek gauza bera egin zuen. Ruch ek lagin baten analisi faktoriala egin eta h iru faktore lortu zituen: inkongruentzia ebaztea, zentzu gabeko umorea eta umore sexuala. I kusi zuen kanporakoiek barnerakoiek baino gehiago gozatzen dituztela txisteak eta marrazki bizidunak. SORMENA ETA UMOREA Sormen aren eta umorearen arteko erlazioa esanguratsua da (Edgar eta Pryor, 2003). Umorearen eta sormenaren arteko harremana azaltzeko ereduak garatu dituzte hainbat ikerlarik (Amabile, Hill, Hennessey eta Tighe,1994; Fredrickson, 2004; Suls, 1972; Wyer eta Colli ns, 1992). Umorezko filmak ikusteak edo umorezko ingurune batean bizitzeak erraztu dezakete haurren sormena (Ziv, 1976, 1983) eta umoreak sormenean duen eragina heda daiteke helduengana ere (Fernández Abascal eta Díaz, 2013; Filipowicz, 2006). Umore zentzu a hobetzeak sormena gehitzen du (Chen, 2004; Chen eta Hsu, 2006). Baina, ikerketa horien mugak azpimarratzen dituzte Ruch eta Heintz ek (2019). Umorea eta sormena ez dira prozesu bereziak. Umorearen ekoizpena erlazionatua dago sormenarekin eta umorearen er abilera sormen potentzialaren agerkari da. Zenbat eta umore gehiago, are eta sormen gehiago (Kellner eta Benedek, 2017). Eskolako irakasleen umore zentzuari buruzko berrikuspen batean ikusi zen umore zentzuak erlazio esanguratsua zuela pentsamendu sortzail earen lau trebetasunekin: irudimena, adimenaren irekitasuna, orijinaltasuna eta malgutasuna. Umore zentzuaren eta sormenaren arteko ikerketak erakusten du umore ekoizpena eta umorearen ulermena positiboki erlazionatuak daudela sormenaren testetan izandako lorpenekin (Galloway, 1994). O’Quin eta Derks ek (1997) egindako berrikusketa batean ikusi zuten korrelazio positiboak aurkitu zirela umorearen ekoizpenaren eta sormenaren artean. O’Quin ek 0,34ko korrelazioa aurkitu zuen umorearen eta sormenaren artean, u moreari buruzko meta analisi batean (O’Quin eta Derks, 1997). Entrenamendu programetan lortutako umore esperientziek sormenezko emaitzak hobetu dituzte (Chen, 2004; Chen eta Hsu, 2006). Giro umoretsua sortzeak hobetu egiten ditu pentsamendu dibergenteko em aitzak (Ziv, 1976, 1983). Sormenaren eta umorearen arteko korrelazio positiboa adin guztietako pertsonengan behatu izan da (Holmes, 2007; Humke eta Schaefer, 1996; Kovac, 2000; Lang eta Lee, 2010). Zelanda Berriko bulego langileekin egindako ikerketa bate an ikusi zen umoreak erraztu egiten zituela lantokiko harremanak eta sormena (Holmes (2007). Lantokian umorez jokatzea sormenarekin lotua agertzen da; umorea kontrolatzeak, berriz, korrelazio negatiboa du lantokiko sormenarekin (Lang eta Lee, 2010). Umore askatzailea baliatzen denean, ikuspegi berritik ikusten dira gertaerak. Umore kontrolatzailea, berriz, beste pertsonak kontrolatzeko egiten dena da. Egoera bakoitza marko berri batean kokatzen du pertsona jostalariak. Egoera horiek entretenigarri, interesg arri eta kitzikagarri moduan bizitzen ditu. Egoera zailetan ere modu jostalarian jokatuz jaisten du bere tentsioa. Jostalari izatea konplexutasunarekiko zaletasun moduan agertzen da (Proyer, 2017). Haur sortzaileek, beren izaera jostalariari esker, emaitza hobeak lortzen zituzten hain sortzaile ez zirenek baino. Getzels eta Jackson en arabera (1962), gertaera zail baten aurrean orientazio jostalaria hartzen dute sortzaileak diren neskatila eta mutilek. Sormenak eta umoreak adimen jostalarian dituzte sustra iak. Bi bereizgarri horiek jostalari izateak elikatzen ditu eta garrantzitsuak izan dira giza esperientzia hedatzeko eta gizakiaren biziraupenerako. Txikitan askeki jolastu zuten haurrek garapenerako baliabide gehiago dute (Greve, Thomsen eta Dehio, 2014). Lieberman entzat (1965, 1977) jostalari izatea pentsamendu dibergentearekin erlazionatua dago. Pentsalari jostalaria sortzaileagoa da jostalari ez dena baino. Jostalari izatearen irizpideak dira espontaneitate fisiko, soziala eta kognitiboa, alaitasun nab aria eta umore zentzua. Jostalari izateari buruzko Neumann en ereduak (1974) hiru dimentsio ditu: kontrola, errealitatea eta motibazioa. Jostalari izatearen mailak jarduera bati buruz subjektuak duen kontrolaren arabera aldatzen dira (Root Bernstein eta Ro otBernstein, 2013). Jostalariak errealitatea suspenditzen du (parentesi artean sartu) eta simulazioan baldintza batzuk beteko balira bezala jokatzen du. Jostalari izateak errealitatea hedatzen du eta errealitate alternatiboa irudikatzen du. Motibazioa, be rriz, jostalariak duen barne motibazio maila da. Inork behartu gabe duen jostatzeko motibazioa (Wiltz eta Fein, 2015). Barrea ez da beti positiboa izaten; barrea ez da beti emozio atseginen agerpena izaten; ez ohiko mugimendu patroiak ager ditzake, edo ego kia ez den testuinguru batean ager daiteke. Batzuetan behartua da barrea, bozkariorik gabea, atseginarekin baino desatseginarekin lotuagoa. Kontuan hartu behar da barrearen eta negarraren garun zentroak elkarrengandik hurbil daudela (Pankseep, 1998). Beste batzuetan gehiegizko bozkarioa, euforia eta inhibitu ezinezko emozioa agertzen ditu barreak, Angelman en sindromean gertatzen den moduan (Dagli, Mueller eta Williams, 1993). Barre gelastikoaren kasuan barre algara deskontrolatuak gertatzen dira; mugimendu konbultsiboak egiten dituzte (Holmes eta Goldman, 2012). Nahaste hori batzuetan haur jaioberriengan gertatzen da. Beraz, badirudi barrearen zirkuitu neuronalak goiztiarki garatuak daudela. GELOTOFOBIA ETA GELOTOFILIA Badira umorea eta harekin lotutako por taeren bereizgarriak hautemateko gaitasunik ez duten pertsonak (Rouch eta Proyer, 2008a eta 2008b). Besteen barrea modu positiboan hartu ordez, modu negatiboan hartzen dute, besteak berei buruz barre egiten ariko balira bezala. Horrelakoak pertsona gelotof obotzat hartzen dituzte Rouch eta Proyer ek. Besteak beren bizkar barre egiten ari direla iruditzen zaie (Titzé, 2009). Lotsa, barne herstura eta atsekabea sentitzen dituzte (Ruch, Hofman, Platt eta Proyer, 2014). Gelotofoboak beren buruaz gaizki sentitzen dira, oinarrizko zerbait falta zaiela iruditzen baitzaie. Besteek erridikulu moduan ikusiko dituztela eta berengatik barre eginez gozatuko dutela iruditzen zaie. Horregatik, gaizki hartzen dituzte berekiko egiten diren umorezko iruzkinak (Platt, 2008). Gelotofobikoek barnerakoitasun eta neurotizismo gehiago agertzen dute gelotofobikoak ez direnek baino. Psikotizismo maila handiagoa dute eta paranoide izateko joera dute (Ruch eta Proyer, 2009a, 2009b, 2009c). Guraso kontrolatzaile eta zigortzaileek sustatu egiten dute haurren gelotofobia. Gainera, kontuan eduki behar da gelotofobiaren adierazpena biderkatu egiten dutela bullying esperientziek (Platt, Proyer eta Rush, 2009). Asiako lurraldeetan gelotofobia maila handiagoa agertzen da Mendebaldeko kulturetan baino ( Proyer, Henpelmann eta Ruch, 2009a; Proyer, Ruch Ali, Al Olimat et al. 2009, b ). Barreaz gozatzen duten pertsonek eta isekaren beldur ez direnek joera gehiago dute sortzaileak izateko. Giro umoretsuak itxituretatik kanpora pentsatzera bultzatzen di tu pertsonak, eta umoreak ideia eta ikuspegi berriak ematen dizkie. Gelotofiloek besteei barre eginez gozatzen dute. Besteez barre egiteko aukerak bilatzen dituzte eta beren buruaz barre egiteko eran erabiltzen dute umorea. Katagelatizistek besteen bizkar barre egiteko aukerak bilatzen dituzte eta haien gabezia eta ahultasunengatik barre egiten dute. Ez zaizkie asko axola barrearen jomuga direnen sentimenduak (Ruch eta Proyer, 2009b). Beste pertsonaren kontrako komunikazioa errazago onartzen da umorezko mo duan egiten denean. Beste pertsona umorezko moduan erasotzen denean, sozialki onartua den bide batetik egiten da, eta motibazio orientazio bat eduki dezake. Hori iragartzen du auto determinazioaren teoriak (SDT; Ryan eta Deci, 2000). Motibazio autonomoa du enak berak aukeratzen du zer egin, bere balio eta interesen arabera. Aldiz, kontrol motibazioa duenak kanpoko presioen eta derrigortzeen arabera jokatzen du (Ryan eta Deci, 2000). Ikerketek diotenez, autonomoki funtzionatzen duten pertsonek ongizate esperi entzia gehiago eta harreman positiboagoak dituzte (Sheldon, Ryan eta Reis, 1996; Knee, Lonsbary, Canevello eta Patrick, 2005). ONDORIOAK Umorea aurpegi anitzeko portaera konplexu bat da, egiturazko osagaiaz gain osagai psikologikoa eta osagai soziala dituena. XVIII. mendera arte ez zen ongi ikusia barre egitea. Barre egitea norbaitez barre egitea zen. XVIII. mendean barrearen alderdi positi boak azpimarratzen hasi ziren. Mespretxuaren edo isekaren adierazpen izatetik argitasunaren eta adimenaren adierazle izatera pasatu zen barrea. XIX. mendetik aurrera, eta XX. mendean zehar, besteei barre eginarazteko gaitasuna nortasunaren bereizgarri garr antzitsutzat hartzen hasi ziren eta umorearen hainbat teoria garatu ziren: Spencer en aktibazioaren teoria, Hobbes en nagusitasunaren teoria, Berlyne ren teoria, inkongruentziaren teoria. Barrearen egiteko nagusia da besteei adieraztea norbera alai eta jo laserako prest dagoela, pertsona egoera dibertigarri batean dagoela, eta besteak ere egoera horretara eraman nahiko lituzkeela. Umorezko prozesua testuinguru sozial batean gertatzen da nagusiki. Barrea naturaren eta kulturaren artean kokatzen den eraikuntz a sozial bat da, besteen presentzia eskatzen duena. Umorea eraikuntza sozial bat da. Umorea izan liteke erasokorra, gutxieslea, sarkastikoa; bere jomuga den pertsona iraintzen eta mintzen duena. Umorea izan liteke arazoak ebazteko estrategia proaktiboa eta umoreak lagun dezake osasun psikologikoa hobetzen Umore zentzu handiagoa dutenek ber en buruaren irudi positiboagoa eta autoestima gehiago dute eta barne herstura eta depresio gutxiago agertzen dute. Barre egiteko modua aldatu egiten da gizartearen, kulturaren edo generoaren arabera. Barrea ez da errealitate biologiko soila; sozialki erai kia dago. Barrearen funtzioen artean sartzen da haurra gizarteratzea, kultura eta balio batzuk transmititzea. Umoreak eta barreak norbere identitatea eta gizartearen zein taldearen identitatea eratzen laguntzen dute. Pertsona guztiek dute motibazio egoera bat. Motibazio telikoa etorkizuneko helburuetan zentratua dago. Motibazio paratelikoa oraingo jarduerak sortzen duen dibertsioan zentratua dago. Umorea sentitzeko motibazio egoera paratelikoan egon behar du pertsonak. Egoera horretan jarrera jostaria du p ertsonak eta dibertitu moduan bizi izaten du gertaera. Korrelazio negatiboa dago Nagusitasun Telikoaren Eskalan lortutako puntuazioaren eta umore zentzuaren hainbat neurketaren artean. Egoera paratelikoan dagoenak sarriagotan egiten ditu barre eta irribarr e eta gehiagotan darabil umorea egoera estresagarriei aurre egiteko. Barrearen bidez sentimendu eta emozio positiboak adierazten ditugu, pozarekin erlazionatuak dauden sentimenduak. Bozkarioak aldaketa fisiologikoak eragiten ditu garunean, nerbio sistema autonomoan, sistema endokrinoan. Bozkarioa eta alaitasuna loturik daude bihotz taupadekin eta sistema sinpatikoaren jarduera bizkortzearekin. Bozkarioak, alde batetik, borroka eta ihes erantzunaren pareko aktibazio autonomikoa eragiten du, eta bestetik, go rputzeko giharren tonuaren jaistea ere eragiten du. Alaitasuna bihotz erritmoaren aldakortasun handiagoarekin, arnas hartze bizkorragoarekin eta jarduera elektrodermal handiagoarekin erlazionatua dago eta zoriontasuna, bihotz erritmoaren aldakortasun txiki agoarekin erlazionatua dago. Umorea prozesatzen denean, gizakiaren estres erantzunak ere aktibatu egiten dira: estresaren hormona den kortisola askatzen da. Hipotalamoak guruin pituitaria eta guruin adrenalak aktibatzen ditu eta horiek kortisola jariatzen dute. Ikerketa batzuek erakutsi dute pertsonaren kortisol maila igo egiten dela komediazko filmak ikusi ondoren . Beste ikerketa batzuen arabera, umorezko esperientzia bizitzea kortisol maila jaistearekin erlazionatua dago. Haurraren barrea eta umorea ingu ru seguruetan gertatzen dira, babestuko duen jendearen inguruan dagoenean haurra. Baina, umoreak funtzionatzen du pertsonak egoera mehatxagarriei aurre egin behar dienean ere. Normalean barne herstura eta tentsioa sortzen dituzten egoeretan, umoreari esker , egoerak ez dira hain mehatxagarri sentitzen eta pertsonak pentsatzen du egoeraren jabe dela. Horrela, bortxari, sufrikarioari, heriotzari eta gaixotasunari aurre egiteko ere erabiltzen da umorea. Umoreak eramangarri bihurtzen du eramangaitza zen sufrikar ioa. Umorea, erridikuluaren zentzua eta portaera desbideratua erlazionaturik daude. Umoreak portaera desbideratua zigortzen du sinbolikoki. Gizakiak, erridikulizatua izateko eta umorearen jomuga izateko beldurrez gizarteko arauak jarraitzen ditu. Horrela, jendeak eragin soziala ezartzeko erabiltzen du umorea; gizarte arauetara egokiarazteko, adostasuna sendotzeko eta desadostasuna zigortzeko erabiltzen du umorea. Erridikuluaren zentzua erabiltzen da gizarteko agintarien igurikimen inplizituak komunikatzeko , besteen gain kontrola ezartzeko, portaera onargarria zein den esateko. Jendeak sarri umorea darabil bere estatusari eusteko edo bere estatusa sendotzeko. Umoreak badu, gainera, funtzio katartiko eta askatzaile bat: pertsonak umorearen bidez kanporatzen ditu sentimendu errefulatuak. Pertsonak umorea sortzen du, bere buruaren kontra barre eginez; distantziara jartzen ditu bizitzako zailtasunak eta gero gainditu egiten ditu. Umoreak errealitatea parentesi artean sartzen du eta une batez errealitatearekiko k ontaktua eteten du. Errealitateak sortzen duen atsekabearekiko sentikortasuna une batez anestesiatu egiten du. Umoreak laguntzen du estresari, ziurtasun gabeziari eta erasokortasunari aurre egiten, gertaeren aurrean ikuspegi berri bat hartzera eta egoera berrebaluatzera bultzatzen baitu. Umore maila handiagoak depresio maila txikiagoa adierazten du. Identitatea eraikitzeko faktore garrantzitsu bat da umorea. Era berean, gizarte talde batean integratzeko eta inkluitzeko bitarteko bat da barrea. Umoreak tald earen kultur identitatea elikatzen du. Umore positiboak edo maitekorrak talde zentzua lortzeko eta talde identitatea sendotzeko balio du. Norbaiten bizkar barre egiteak taldearen kohesioa handitzen du. Norbaitez barre egiteak barrearen jomuga dena taldetik eskluitzen du. Umoreak funtzio garrantzitsua betetzen du pertsona arteko maitekortasunarekin eta irekitasunarekin batera. Beste sexuko bat erakargarria gertatzen da umore zentzu handikotzat hartzen bada. Umore zentzua dutenek aldi berean maitekortasun et a gizartekoitasun gehiago dutela pentsatzen dugu. Umoreak eragin positiboa du osasun mentalean. Barrea eta estresa oso loturik daude eta barreak estresaren kontrako antidoto moduan funtzionatzen du. Barrea alaitasunari lotua doa, eta jende alaia sortzaile agoa, energikoagoa, sozialagoa, maitekorragoa eta fidakorragoa da jende tristea baino. Pertsona umoretsuek autokontzeptu egonkorragoa eta autoestima garaiagoa dute umore zentzurik ez dutenek baino. Eguneroko bizitzan umorez jokatzen duenak barne herstura e ta depresio gutxiago sentitzen du. Umore zentzu handia dutenek depresio, aldarte nahaste eta erresumin emozional gutxiago eta autoestima gehiago agertzen du. Umore zentzua duenak egoera estresagarrian ikuspegi alternatiboak hartzen ditu eta egoeraren bali oespen hobeak egitera eramaten du horrek. Umoreak izan ditzake ondorio positiboak zein negatiboak harremanetan . Umore estilo afiliatiboak asebetetzea ekarriko du eta umore estilo auto suntsitzaileak edo erasokorrak eragin negatiboa izango du. Umore estilo auto suntsitzaileak osasun mentalaren maila kaxkarragoa iragartzen du. Umore estilo auto suntzitzailea erlazionatua ikusten da pertsonen depresio mailarekin: umore auto suntsitzailea gehiago eta umore afiliatiboa eta auto goratzailea gutxiago erabiltzen z ituztenek depresio gehiago agertzen dutela besteek baino. Badira, ordea, umorearen zentzuaren eta barne hersturaren, aldarte nahasteen eta aldarte positiboaren artean korrelaziorik aurkitu ez duten ikerketak ere. Klinikoki deprimituak direnek ez dute ezinbestean deprimituak ez direnek baino umore zentzu gutxiago, baina umore beltzerako eta zinikorako joera dute. Umore beltzean sufrikarioaz barre egiten da. Barrearen eta negarraren arteko muga hausten du umore beltzak. Sarritan, defentsako arma moduan erabi ltzen da barrea, eragin diguten egoera mingarriaz barre egitean. Barre egiten duten pertsonek eta umore zentzu gehiago dutenek estresaren hormona gutxiago, immunitate sistema indartsuagoa eta sintoma fisiko gutxiago dute. Umoreak ezabatu egiten ditu gehie gizko erantzun immunologikoak. Baina, oraindik ez da zehazki egiaztatu immunitate sistema hobea dutenik barre gehiago egiten dutenek. Horrela, ikerketa batzuen arabera, umore zentzu gehiago dutenek ez dute umore zentzu gutxiago dutenek baino immunitate hob erik eta sintoma gutxiagorik. Umore zentzu handiagoa duten pertsonek ez dute beti immunitate gehiago, sintoma fisiko gutxiago eta gaixotasun kardiobaskular gutxiago izaten. Averill ek erakutsi zuen umorearen prozesaketa bihotz erritmoaren gehikuntzarekin erlazionatzen zela. Umore prozesuak nerbio sistema sinpatikoaren aktibazioaren gehikuntza ekartzen du. Beste ikerketa batzuek ere agertu dute korrelazio positiboa dagoela umore esperientziaren eta bihotz erritmoaren, azalaren konduktantziaren eta giharren t entsioaren igotzearen artean. Umoreak pertsonaren eta gertaeren artean distantzia jartzen du; gertatzen zaizkion arazoak ikuspegi desberdinetik aztertzen ditu pertsonak. Umoreak irekitzen dituen ikuspegi alternatiboei esker, eguneroko arazoei modu desberd in batean egiten zaie aurre eta arazoak ebazteko trebetasuna handiagoa da. Umoreak eta barre terapiak hobetu egiten dute ongizate psikologikoa, depresioa eta barne herstura gutxituz Barre terapia jaso zutenek ongizate psikologikoan eragin esanguratsua era kusten zuten; depresioa eta problema emozionalak gutxitu zitzaizkien eta osasun fisiko eta mental hobea hautematen zuten. Terapia psikologiko bat egin ahal izateko, terapeutaren eta pazientearen arteko aliantza eratu behar da. Terapeutaren umorezko esku hartzeak lagundu dezake aliantza hori eratzen. Pazientearen eta terapeutaren arteko enpatia, onarpen positiboa eta lotura susta ditzake umoreak. Terapeutak modu kontzientean erabiliko du umorea, pazientearen kognizioak, emozioak eta portaerak aldatzeko. Osas una eta ongizatea sustatuko ditu, inkongruentziak eta haien ebazpena baliatuz. Aliantza terapeutikoa sortzeko baldintza terapeutikoak enpatia, benetakotasuna eta onarpen positiboa izango dira; gainera, terapeutak trebea izan behar du umorea modu eraikitzai lean erabiltzeko; osterantzean, kaltegarri izan liteke Emakumeen eta gizonen umorea ezberdinki ebaluatzen da. Gizonei onartzen zaie lanean umorea erabiltzea, baina emakumeei ez horrenbeste. Gizon umoretsuei estatus altuagoa egozten zaie eta emakume umorets uei, estatus baxuagoa. Umore arrakastatsuak gizonek gizartean duten estatusa igotzen du. Baina gizonezkoen portaera umoretsuak ez du eragiten emakumeen portaera umoretsuak sortzen duen efektu bera. Gizonek emakumeek baino gehiago darabiltzate umore estilo guztiak. Gizonek emakumeek baino umore gehiago ekoizten dute eta goi estatuseko pertsonek behe estatusekoek baino gehiago erabiltzen dute umorea. Umore negatiboa eta ironia sarriagotan erabiltzen dituzte gizonek emakumeek baino. Ezberdinak dira gizonen e ta emakumeen umore zentzuak. Gizonek sarriagotan darabilte umore erasokorra eta mespretxatzailea emakumeek baino eta emakumeek gehiagotan darabilte absurdoaren umorea gizonek baino. Gizartean gizonek eta emakumeek duten estatus mailak azal ditzake gizonek eta emakumeek dituzten aldeak, umorea balioesten eta ekoizten dutenean. Kultura askotan emakumeek gizonek baino estatus baxuagoa dute gizartean. Eta historian zehar goi estatuseko pertsonek behe estatusekoen kontra erabili dute umorea. Gizartean besteen es tatusa hautemateko moduak eragin handia du beste horien kontra edo alde umorea erabiltzerakoan. Estatus altukoek barre menderatzailea erabiltzen dute. Estatus altukoen umorea erasokorragoa da eta estatus baxukoena, afiliatiboagoa. Umore zentzu handia zuten ak egonkorrago, kanporakoiago, esperientziara irekiago eta atseginagoak ziren umore zentzu gutxiago zutenak baino. Nortasunaren Bost Faktore Handien arteko Esperientziarekiko Irekitasunaren bereizgarrian gehien puntuatzen duten pertsonek umorea ekoizteko gaitasun gehiago dute. Kanporakoitasunaren bereizgarria da umorea ekoizteko trebetasuna aurresaten duen Bost Handietako bereizgarria. Umore zentzua oso korrelazionatua ageri da Kanporakoitasunaren bereizgarriarekin, baina ez Neurotizismoarekin. Adimena kont rolatuz gero, Bost Faktore Handietatik Kanporakoitasuna zen umorea ekoizteko trebetasuna hobekien aurreikusten zuena; Esperientziarako Irekitasunak ez zuen umorea ekoizteko trebetasuna aurreikusten laguntzen, adimena kontrolatuz gero. Umore estilo erasoko rra sarriagotan agertzen zen Neurotizismo, Kanporakoitasun eta Esperientziarako Irekitasunaren maila handia eta Maitekortasun eta Kontzientziaren maila txikia zutenengan. Umore estilo negatiboa gehiagotan agertzen zuten Makiabelismoan eta Psikopatian altu puntuatzen zutenek. Proyer ek eta lankideek lotura aurkitu zuten barrearen eta psikopatiaren (inpultsibitatea, portaera antisozialak, alhadura gabezia eta egozentrismoa) eta bestea erridikuluan uztera daraman umorearen artean. Martinek eta lankideek erlaz ioa aurkitu zuen umore estilo negatiboaren eta hirukote beltzeko bereizgarrien (makiabelismoa, nartzisismoa eta psikopatia) artean. Nortasun psikopatikoa eta besteak karikaturizatzeko joera korrelazionatuak daude, baina besteez barre egitea gustatzen zaien guztiak ez dira psikopatak Sormenaren eta umorearen arteko erlazioa esanguratsua da. Umorezko filmak ikusteak edo umorezko ingurune batean bizitzeak erraztu dezakete haurren sormena eta umoreak sormenean duen eragina heda daiteke helduengana ere. Umorea eta sormena ez dira zerikusirik ez duten prozesu bereziak: u more zentzua hobetzeak sorm ena gehitzen du. Umorearen ekoizpena erlazionatua dago sormenarekin eta umorearen erabilera sormen potentzialaren agerkari da. Zenbat eta umore gehiago, are eta sormen gehiago. Sormenak eta umoreak adimen jostalarian dituzte sustraiak. Bi bereizgarri horiek jostalari izatearekin loturik daude, eta garrantzitsuak izan dira giza esperientzia hedatzeko eta gizakiaren biziraupenerako. Txikitan askeki jolastu zuten haurrek garapenerak o baliabide gehiago dute, Jostalari izatea pentsamendu dibergentearekin erlazionatua dago. Pentsalari jostalaria sortzaileagoa da jostalari ez dena baino. Badira umorea eta harekin lotutako portaeren bereizgarriak hautemateko gaitasunik ez duten pertsonak . Besteen barrea modu positiboan hartu ordez, modu negatiboan hartzen dute, besteak berei buruz barre egiten ari direla pentsatuz. Geleotofoboei iruditzen zaie besteak beren bizkar barre egiten ari direla. Lotsa, barne herstura eta atsekabea sentitzen ditu zte. Besteek erridikulu moduan ikusiko dituztela eta berengatik barre eginez gozatuko dutela iruditzen zaie. Horregatik, gaizki hartzen dituzte berekiko egiten diren umorezko iruzkinak. Gelotofobikoek barnerakoitasun eta neurotizismo gehiago agertzen dute gelotofobikoak ez direnek baino. Psikotizismo maila handiagoa dute eta paranoide izateko joera dute. Guraso kontrolatzaile eta zigortzaileek sustatu egiten dute haurren gelotofobia. Gainera, kontuan eduki behar da gelotofobiaren adierazpena biderkatu egite n dutela bullying esperientziek. BIBLIOGRAFIA Abel, M. H. (2002). Humor, stress, and coping strategies. Humor: International Journal of Humor Research , 15, 365 381. doi:10.1515/humr.15.4.365. Alexander, R. D. (1986). Ostracism and indirect reciprocity: the reproductive significance of humor. Ethology and Sociobiology, 7, 253 270. Amabile, T. M., Hill, K. G., Hennessey, B. A. eta Tighe, E. M. (1994). The Work Preference Inventory: Assessing intrinsic and extrinsic motivational orientations. Journal of Per sonality and Social Psychology, 66 (5), 950 967. doi: https://doi.org/10.1037/0022 3514.66.5.950 Anderson, C. A. eta Arnoult, L. H. (1989). An examination of perceived control, humor , irrational beliefs, and positive stress as moderators of the relation between negative stress and health. Basic and Applied Social Psychology, 10, 101 117. Apter, M. L. (1985). Humor and Laughter: An Anthropological Approach. Ithaca, NY : Cornell University Press . Apter, M. J. (1982). The experience of motivation: The theory of psychological reversals. New York, NY: Academic Press. Apter, M. (1984). Reversal theory, cognitive synergy and the arts. In W. R. Crozier eta A. J. Chapman (arg.), Cognitiv e processes in the perception of art (or. 411 426). Amsterdam: North Holland. doi:10.1016/S0166 4115(08)62361 4 Averill, J. R. (1969). Autonomic response patterns during sadness and mirth. Psychophysiology, 5, 399 414. Barelds, D. P. H. eta Barelds Dijkstr a, P. (2010). Humor in intimate relationships: Ties among sense of humor, similarity in humor, and relationship quality. Humor, 23, 447 –465. doi:10.1515=HUMR.2010.021 Barnett, Lynn A. (1991a). The Playful Child: Measurement of a Disposition to Play. Pla y and Culture, 4, 51 –74. Barnett, Lynn A. (1991b). Characterizing Playfulness: Correlates with Individual Attributes and Personality Traits. Play and Culture, 4, 371 –93. Beard, A. (2014). Leading with humor. Harvard Business Review, 92, 130 –131. Beck, A. T . (1976). Cognitive therapy and the emotional disorders. New York: International Universities Press. Bell, N. (2007). How native and non native English speakers adapt to humor in intercultural communication. Humor, 20 (1), 27 48. http://dx.doi.org/10.1515/HUMOR.2007.002 Bennett, M. eta Lengacher, C. (2008). Humor and laughter may influence health: III laughter and health outcomes. Evidence based Complementary & Alternative Medicine, 5 (1), 37 40. Bergen, (2002). Finding the humor in children’s play. In J. L. Roopnarine (arg.), Conceptual, social cognitive, and contextual issues in the fields of play (or. 209 –220). Westport, CT: Ablex. Bergson, Henri. (1911). Laughter. An Essay on the Meaning of the Comic. Rothwell: The Macmillan Company. Berk, L. S., Tan, S. A., Napier, B. J. eta Eby, W. C. (1989). Eustress of mirthful laughter modifies natural killer cell activity. Clinical Research, 37, 115. Berlyne, D. E. (1960). Conflict, arousal, and curiosity . New York: McGraw Hill. Berlyne, D. E. (1969). Laughter, humor, and play. In G. Lindzey eta E. Aronson (arg.). The handbook of social psychology ( 3) (or. 795 –852). Reading, Massachusetts: Ad dison Wesley. Berlyne, D. E. (1972). Humor and its kin. In J. H. Goldstein eta P. E. McGhee (arg.). The psychology of humor (or. 43 –80). New York: Academic Press. Berscheid, E. eta Reis, H. T. (1998). Attraction and close relationships. In D. T. Gilbert, S . T. Fiske, eta G. Lindzey (arg.). The handbook of social psychology (4. argitalpena) (or. 193 281). New York: Oxford University Press. B i h r l e , A . M . , B ro w n e l l , H. H . , Po w e l s o n , J . e t a G a r d n e r, H . ( 1 9 8 6 ) . C o m p r e h e n si o n o f h u m o r o u s a n d non humorous materials by left and right brain damaged patients. Brain and Cognition, 5, 399–411. Bitterly, T. B., Brooks, A. W. eta Schweitzer, M. E. (2017). Risky busi ness: When humor increases and decreases status. Journal of Personality and Social Psychology, 112 (3), 431 –455. Bitterly, T., Brooks, A. eta Schweitzer, M. (2017). Risky business: When humor increases and decreases status. Journal of Personality and Socia l Psychology, 112 (3), 431 455. Bizi, S., Keinan, G. eta Beit Hallahmi, B. (1988). Humor and coping with stress: a test under real life conditions. Personality and Individual Differences. 9 (6), 951 956. Black, D. W. (1984). Laughter. Journal of the Ameri can Medical Association, 252 (3), 2995 –3002. Booth, R. J. eta Pennebaker, J. W. (2000). Emotions and immunity. In M. Lewis eta J. M. Haviland Jones (arg.). Handbook of emotions (2. Argitalpena) (or. 558 –572). New York: Guilford Press. Borman, W. C., Penner, L. A., Allen, T. D. eta Motowidlo, S. J. (2001). Personality predictors of citizenship performance. International Journal of Selection and Assessment, 9 (12), 52 –69. https://doi.org/10.1111/1468 2389.00163 Bourhis, R. Y., Gadfield, N. J., Giles, H. eta Tajfel, H. (1977). Context and ethnic humor in intergroup relations. Elmsford, NY: Pergamon Press. Bourque, J. (2008). L'Humour et la Philosophie. Thèse présentée à la Faculté des études supérieures de l'Université Laval dans le cadre du programme de doctorat en philosophie pour l'obtention du grade de Philosophiae Doctor (Ph.D.). Québec: Faculté de Philosophie. Bressler, E. R., Martin, R. A., eta Balshine, S. (20 06). Production and appreciation of humor as sexually selected trait. Evolution and Human Behavior, 27, 121 –130. doi:10.1016/j.evolhumbehav. 2005.09.001 Bricker, V. R. (1973). Ritual Humor in Highland Chiapas. Austin: University of Texas Press. Brownell, H. eta Stringfellow, A. (2000). Cognitive perspectives onhumor comprehension after brain injury. In L. Connor eta L. K. Obler ( arg.). Neurobehavior of Language and Cognition: Studies of Normal Aging and Brain Damage (or. 241 258). Boston: Kluwer Academic . Buijzen, M. eta Valkenburg, P. M. (2004). Developing a typology of humor in audiovisual media. Media Psychology, 6 (2), 147 167. Burgdorf, J., Panksepp, J. eta Moskal, J. R. (2011). Frequency modulated 50kHz ultrasonic vocalizations: A tool for uncoveri ng the molecular substrates of positive affect. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 35 (9): 1831 –1836. Cacioppo J. T., Berntson,G. G. Larsen, J. T. Poehlmann K. M. eta Ito, T. A.. (2000). The Psychophysiology of Emotion (2. argitalpena). Guilford Press, New York, or. 173 191. Cai, C., Yu, L., Rong, L. eta Zhong, H. (2014). Effectiveness of humor intervention for patients with schizophrenia: A randomized controlled trial. Journal of Psychiatric Research, 59, 174 178. https://doi.org/10.1016/j.jpsychires.20 14.09.010 Caird, S. eta Martin, R. A. (2014). Relationship focused humor styles and relationship satisfaction in dating couples: A repeated measures design. Humor, 27 (2), 227 247. Campbell, D. W., Wallace, M. G., Modirrousta, M., Polimeni, J. O., McKeen, N. A. eta Reiss, J. P. (2015). The neural basis of humor comprehension and humor appreciation: The roles of the temporoparietal junction and superior frontal gyrus. Neuropsychologia, 79 , 10–20. Campbell , L., Martin , R. A. eta Ward, J. R. (2008). An observational study of humor use while resolving conflict in dating couples. Personal Relationships 15 (1), 41 – 55. DOI: 10.1111/j.1475 6811.2007.00183.x Cann, A. eta Calhoun, L. G. (2001). Perceived personality associations with differences in sense of humor: Stereotypes of hypothetical others with high or low senses of humor. Humor: International Journal of Humor Research, 14 (2), 117 –130. https://doi.org/10.1515/humr.14.2.117 Carretero Dios, H. eta Ruch, W. (2010). Humor app reciation and sensation seeking invariance of findings across culture and assessment instrument? Humor: International Journal of Humor Research, 23 (4), 427 445. Carroll, J. L. eta Schmidt, J. L., Jr. (1992). Correlation between humorous coping style and h ealth. Psychological Reports, 70, 402. Carroll, N. (2014). Humour: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford UP. Cogan, R., Cogan, D., Waltz, W. eta McCue, M. (1987). Effects of laughter and relaxation on discomfort thresholds. Journal of Behavioral Medicine, 10 (2), 139 –144. Colston, H. L. eta Lee S. Y. (2004). Gender differences in verbal irony use. Metaphor and Symbol, 19, 289 306. Coser, R. (1960). Laughter among colleagues: A study of the social functions of humor among the staff of a mental hospital. Psychiatry, 23, 83 91 Crawford, S. A. eta Caltabiano, N. J. (2011). Promoting emotional well being through the use of humour. The Journal of Positive Psychology, 6 (3), 237 252. doi:10.1080/17439760.2011.577087 Creusere, M. A. (2000). A developmental test of theoretical perspectives on the understanding of verbal irony: Children’s recognition of allusion and pragmatic insincerity. Metaphor and Symbol, 15, 29 – 45. doi:10.1207/S15327868MS151&2_3 Csikszentmihalyi, M. (1996). Creat ivity: Flow and the psychology of discovery and invention. New York: Harper Collins Publishers. Cundall, M. K, Jr. (2007). Humor and the limitations of incongruity. Creativity Research Journal, 19, 203 –211. Chapman, A.J. (1973). Social facilitation of laug hter in children. Journal of Experimental Social Psychology, 9, 528 –541. doi: 10.1016/0022 1031(73)90035 8. Chen, H. C. (2004). Evaluating the Influence of the Training Curriculum ICEMB (Integrating Cognition, Emotion, Motivation, and Behavior) to College Students’ Sense of Humor and Creativity. Bulletin of Educational Psychology, 35, 393 411 Chen, H. C. eta Hsu, C. C. (2006). Evaluating the Impact of the Humor Training Curriculum on Teachers’ Sense of Humor and Creativity. Journal of National Taiwan Normal University: Education Edition, 51, 71 93. Chen, H. C., Su, C. L. eta Ye, J. R. (2011). A study on the types of humor appreciation, humor styles, creative ability, and creative tendency. Journal of Chinese Creativity, 2, 53–78. Dagli, A.I., Mueller, J. et a Williams, C.A. (1993). Angelman syndrome. In Gene Reviews Adam, M. P., Ardinger, H. H., Pagon, R. A., Wallace, S. E., Bean, L. J. H., Stephens, K. eta Amemiya, A., (arg.). Washington: Seattle, WA: University of Washington. de Groot, A., Kaplan, J., Ros enblatt, E., Dews, S. eta Winner, E. (1995). Understanding versus discriminating nonliteral utterances: Evidence for a dissociation. Metaphor & Symbolic Activity, 10, 255–273. DOI: 10.1207/s15327868ms1004_2 de Koning, E. eta Weiss, R. L. (2002). The Relat ional Humor Inventory: Functions of humor in close relationships. American Journal of Family Therapy, 30 (1), 1 –18. https://doi.org/10.1080/019261802753455615 Derks, P., Staley, R. E. eta Haselton, M. G. (1998). "Sense" of humor: Perception, intelligence, or expertise? In W. Ruch (arg.). The sense of humor: Explorations of a personality characteristic (or. 143 –158). Walter de Gruyter & Co. https://doi.org/10.1515/9783110804607.143 Dews, S., Winner, E., K aplan, J., Rosenblatt, E., Hunt, M., Lim, K., . . . Smarsh, B. (1996). Children’s understanding of the meaning and functions of verbal irony. Child Development, 67, 3071 –3085. doi:10.2307/1131767 Dews, S., Kaplan, J. eta Winner, E. (1995). Why not say it d irectly? The social functions of irony. Discourse Processes, 19, 347–368. doi: 10.1080/01638539509544922 DeYoung, C. G., Quilty, L. C., eta Peterson, J. B. (2007). Between facets and domains: 10 aspects of the Big Five. Journal of Personality and Social P sychology, 93 (5), 880 –896. https://doi.org/10.1037/0022 3514.93.5.880 Dienstbier, R. A (1995). The impact of humor on energy, tension, task choices, and attributions: exploring hypotheses from toughness theory. Motivation and Emotion, 19 , 255 – 267 Dillon, K. M., eta Totten, M. C. (1989). Psychological factors, immunocompetence, and health of breast feeding mothers and their infants. Journal of Genetic Psychology, 150 (2) , 155 –162. Dillon, K. M., Minchoff, B., eta Baker, K. H. (1986). Positive emotional states and enhancement of the immune system. The International Journal of Psychiatry in Medicine, 15, 13 –18. doi:10.2190/R7FD URN9 PQ7F A6J7 Dodge, B., eta Rossett, A. (198 2). Heuristic for humor in instruction. National Society for Performance and Instruction, 5, 1115. Dunbar, R. I. M., Baron, R., Frangou, A., Pearce, E., van Leeuwen, E. J. C., Stow, J., et al. (2012). Social laughter is correlated with an elevated pain thr eshold. Proceedings ofthe Royal Society B: Biological Sciences, 279, 1161 –1167. Duvignaud, J. (1985). Le propre de l’homme. Histoires du comique et de la dérision. Paris: Hachette. Dyck, K. T. eta Holtzman, S. (2013). Understanding humor styles and well being: The importance of social relationships and gender. Personality and Individual Differences , 55, 5358. / Eastman, M. (1936). Enjoyment of Laughter. New York: Halcyon House. Edga r, B. eta Pryor, B. (2003). Cognitive processing, creativity, apprehension, and the humorous personality. North American Journal of Psychology, 5 (1), 31 –45. Edwards and Martin (2010). Humor creation ability and mental health: Are funny people more psychol ogically healthy? Europe’s Journal of Psychology, 6, 196 212 http://dx.doi.org/10.5964/ejop.v6i3.213 EiblEibesfeldt, I. (1989). Human ethology. New York: Aldine De Gruyter. Falkenberg , I., Buchkremer, G., Bartels, M. eta Wild, B. (2011). Implementation of a manual based training of humor abilities in patients with depression: A pilot study. Psychiatry Research, 186, 454–7. http://dx.doi.org/10.1016/j.psychres.2010.10.009. Ferguson, M. A. eta Ford, T. E. (2008). Disparagement humor: a theoretical and empirical review of psychoanalytic, superiority, and social identity theories. Humor , 21, 283 –312. Fernández Abascal, E. G. eta Díaz, M. D. M. (2013). Affective inductionand creative thinki ng. Creativity Research Journal, 25, 213 –221. http://dx.doi.org/10.1080/10400419.2013.783759 Festinger, L. (1957). A theory of cognitive dissonance. Evanston, IL: Row, Peterson. Filipowicz, A. (2006). From positive affect to creativity: The surprising role of surprise. Creativity Research Journal, 18, 141 –152. http://dx.doi.org/10.1207/s15326934crj1802_2 Fineman, S. (2006). On being positive. Academy of Management Review, 31, 270 –291. Ford, Th. E eta Ferguson, M. A. (2004). Social consequences of disparagement humor: Aprejudiced norm theory. Personality and Social Psychology Review, 8 (1), 79 –94. Foster, P. S., Webster, D. G. eta Williamson, J. (2002 2003). The psychophysiological differentiation of actual, imagined, and recollected mirth. Imagination, Cognition and Personality, 22 (2), 163 –180. https://doi.org/10.2190/KL08 1P9CK9BE K8VA Franzini, L.R. (2001). Humor in therapy : the case for training therapist in itsuses and risks . Journal of General Psychology, 128 (2), 170 193. Fredrickson, B. L. (2004). El poder de los buenos sentimientos. Mente y Cerebro, 8, 74 78. Freihei t, S. R., Overholser, J. C. eta Lehnert, K. L. (1998). The association between humor and depression in adolescent psychiatric inpatients and high school students. Journal of Adolescent Research, 13 (1), 32 48. Freud, S.(1905/1976). Jokes and Their Relation to the Unconscious . Harmondsworth: Penguin Books. Frewen, P. A., Brinker, J., Martin, R. A. eta Dozois, D. J. A. (2008). Humor styles and personality vulnerability to depression. Humor: International Journal of Humor Research, 21 (2), 179 –195. https://doi.org/10.1515/HUMOR.2008.009 Friedman, H. S., Tucker, J. S., Tomlinson Keasey, C., Schwartz, J. E., Wingard, D. L. eta Criqui, M. H. (1993). Does childhood personality predi ct longevity? Journal of Personality and Social Psychology, 65 (1), 176 –185. https://doi.org/10.1037/0022 3514.65.1.176 Fritz, H. L., Russek, L. N. eta Dillon, M. M. (2 017). Humor Use Moderates the Relation of Stressful Life Events With Psychological Distress. Personality and Social Psychology Bulletin, 43 (6), 845 –859. DOI: 10.1177/0146167217699583 Fry, W. eta Salameh, W. (arg.) (1987). Handbook of humor and psychotera py : Advances in the clinical use of humor . Sarasota, FL: Professional Resources. Exchange, Inc. Fry, W. F. (1994). The biology of humor. Humor: International. Journal of Humor Research, 7, 111126 Fry, W. F. eta Stoft, P. E. (1971). Mirth and oxygen saturation levels of peripheral blood. Psychotherapy and Psychosomatics,19, 76 –84. Führ, M. (2001). Some aspects of form and function of humor in adolescence. Humor: International Journal of Humor Research , 14, 25–36. Fuhr, M. (2002). Coping humor in earl y adolescence. Humor, 15, 283 304. Galloway, G. (1994). Psychological studies of the relationship of sense of humor to creativity and intelligence: A review. European Journal for High Ability, 5,133 –144 Galloway, G. (2010). Individual differences in pers onal humor styles: Identification of prominent patterns and their associates. Personality and Individual Differences, 48, 563 567. Gardner, H. eta Brownell, H. H. (1986). Right Hemispheric Communication Battery. Boston: Psychology Service, VAMC. Gelkopf, M. eta Kreitler, S. (1996). Is humor only fun, an alternative cure or magic? The cognitive therapeutic potential of humor. Journal of Cognitive Psychotherapy: An International Quarterly, 10 (4), 235 –254. Gervais, M. eta Wilson, D. S. (2005). The evolution and functions of laughter and humor: a synthetic approach. Quarterly Review of Biology, 80, 395 430. doi: 10.1086/498281 Getzels, J. W. eta Jackson, P. W. (1962). Creativity and intelligence: Explorations with gifted students. New York: Wiley. . Godkewitsch, M. (1976). Physiological and Verbal Indices of Arousal in Rated Humour. Humour and Laughter: Theory, Research and Applications, A. J. Chapman eta H.C. Foot (arg.). London: Wiley. Gray, J. A. eta Ford, T. E. (2013). The role of social context i n the interpretation of sexist humor. Humor: International Journal of Humor Research, 26 (2), 277 –293. Greengross, G. eta Miller, G. (2011). Humor ability reveals intelligence, predicts mating success, and is higher in males. Intelligence, 39 (4), 188 –192. https://doi.org/10.1016/j.intell.2011.03.006 Greengross, G., Silvia, P. J., eta Nusbaum, E. C. (2020). Sex differences in humor production ability: A meta analysis. Journal of Research in Personality, 84, 1 17. https://doi.org/10.1016/j.jrp.2019.103886 Greve, W., Thomsen, T. eta Dehio, C. (2014). Does playing pay? The fitness effect of free play during childhood. Evolutionary Psychology: An International Journal of Ev olutionary Approaches to Psychology and Behavior, 12 (2), 434 447. https://doi.org/10.1177/147470491401200210 Happé, F., Brownell, H. eta Winner, E. (1999). Acquired ‘theory of mind’ impairments following stroke. Cognition, 70, 211 240. Harrison, L. K., Carroll, D., Burns, V. E., Corkill, A. R., Harrison, C. M., Ring, C. eta Drayson, M. (2000). Cardiovascular and secretory immunoglobin A reactions to humorous, exciting, and didactic fi lm presentations. Biological Psychology, 52 (2), 113 –126. https://doi.org/10.1016/S0301 0511(99)00033 2 Hayes, N. eta Joseph, S. (2003). Big 5 correlates of three meas ures of subjective well being. Personality and Individual Differences, 34, 723 727. doi:10.1016/S0191 8869(02)00057 0 Heim C, Ehlert, U. eta Hellhammer D. (2000). The potential role of hypocortisolims in the pathophysiology of stress related bodily disorders. Psychoneuroendocrinology, 25 (1), 1 35. Héritier, F. (1987) . Fait on rire les enfants en Afrique ? Approche anthropologique. Soulé, M. eta Cramer, B. (zuz.) Bonjour gaieté. La genèse du rire et la gaieté du jeune enfant, ESF, or. 59 70. Hérit ier, F. (1996). Masculin, Féminin. La pensée de la différence. Paris: Odile Jacob. Hinde, R. A. (1974). Biological basis of human social behaviour. New York: McGraw HilI. Holmes, C. eta Goldman, M. (2012). Seizures presenting as incessant laughter: A cas e of gelastic epilepsy. Journal of Emergency Medicine, 43 (6): e447 e449 Holmes, J. (2007). Making humour work: Creativity on the job. Applied Linguistics, 28 (4), 518537 Howrigan, D. P. eta MacDonald, K. B. (2008). Humor as a mental fitness indicator. Evolutionary Psychology, 6, 652 – 666. http://dx.doi.org/10 .1177/147470490800600411 Hubert , W. eta Jong Meyer, R. (1991) Autonomic, neuroendocrine, and subjective responses to emotion inducing film stimuli. International Journal of Psychophysiology , 11 (2), 131 140. Hubert, W. eta de Jong Meyer, R. ( 1990). Psychophysiological response pat terns to positive and negative film stimuli. Biological Psychology, 31, 73 93. Human, L. J., Whillans, A. V., Hoppmann, C. A., Klumb, P., Dickerson, S. S. eta Dunn, E. W. (2015). Finding the middle ground: Curvilinear associations between positive affect variability and daily cortisol profiles. Emotion, 15 (6), 705 720. doi:10.1037/emo0000071 Humke, C. eta Schaefer, C. E. (1996). Sense of humor and creativity. Perceptual and Motor Skills, 82, 544 –546 Johnson, A. M. (1992). Language ability and sex affect humor appreciation. Perceptual and Motor Skills, 75, 571 581. Kataria, M. (2002). Laugh For No Reason. Mumbai: Madhuri International. Keltner, D., Young, R. C., Heerey, E. A., Oemig, C. eta Monarch, N. D. (1998). Teasing in hierarchical and intimate relations. Journal of Personality and Social Psychology, 75, 1231 –1247. Kellner, R. eta Benedek, M. (2017). The role of creative potential and intelligence for humor production. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts, 11 (1), 52 58. http://d x.doi.org/10.1037/aca0000065 Kerkkänen, P., Kuiper, N. A. eta Martin, R. A. (2004). Sense of humor, physical health, and well being at work: A three year longitudinal study of Finnish police officers. Humor: International Journal of Humor Research, 17, 21 35. doi:10.1515/humr.2004.006 Kim, S. H., Kim, Y. H. eta Kim, H. J. (2015). Laughter and stress relief in cancer patients: a pilot study. Evidence based Complement Alternative Medicine. Korean Oncology Nursing Society, 9 (2), 155 62. Kimata, H. (2004). D ifferential effects of laughter on allergen specific immunoglobulin and neurotrophin levels in tears. Perception and Motor Skills, 3, 901 –908. King, P. V. eta King, J. E. (1973). A children’s humour test. Psychological Reports, 33 (2), 632. Knee, C. R., L onsbary, C., Canevello, A., eta Patrick, H. (2005). Self determination and conflict in romantic relationships. Journal of Personality and Social Psychology, 89 (6), 997 –1009. https://doi.org/10.1037/0022 3514.89.6.997 Ko, Hae Jin eta Youn, Chang Ho. (2011). Effects of laughter therapy on depression, cognition and sleep among the community dwelling elderly. Geriatrics & Gerontology International , 11 (3), 267274. Koestler, A. (1964). The Act of Creation. New York: The Macmillan Company, Konradt, B., Hirsch, R. D., Jonitz, M. F. eta Junglas, K. (2013). Evaluation of a standardized humor group in a clinical setting: a feasibility study for older patients with depression: humor therapy for older patients with depression. International Journ al of Geriatric Psychiatry, 28, 850 –857. doi: 10.1002/gps.3893 Kovac, T. (2000). Humor and creativity in intrapsychological Bonds. Studia Psychologica, 41 (4), 360362. Kreibig, S. D. (2010). Autonomic nervous system activity in emotion. A review. Biologic al Psychology, 84, 394 421. doi:10.1016/j.biopsycho.2010.03.010 Kubie, L. S. (1970). The destructive potential of humor in psychotherapy. The American Journal of Psychiatry, 127 (7), 861 –866. https://doi.org/10.1176/ajp.127.7.861 Kuiper, N. A. eta McHale, N. (2009). Humor styles as mediators between self evaluative standards and psychological well being.The Journal o f Psychology, 143 (4), 359 376. Kuiper, N. A. eta Martin, R. A. (1998). Is sense of humor a positive personality characteristic?. In Ruch, W. (arg.), The Sense of Humor: Explorations of a Personality Characteristic, New York, NY: Mouton de Gruyter, or. 1 5978. Kuiper, N. A., Grimshaw, M., Leite, C., eta Kirsh, G. (2004). Humor is not always the best medicine: Specific components of sense of humor and psychological well being. Humor: International Journal of Humor Research, 17, 135 168. doi:10.1515/humr.2 004.002 Kuiper, N. A., Martin, R. A. eta Olinger, L. J. (1993). Coping humour, stress, and cognitive appraisals. Canadian Journal of Behavioural Science / Revue canadienne des sciences du comportement, 25 (1), 81 –96. https://doi.org/10.1037/h0078791 Kuiper, N. A., Martin, R. A. eta Dance, K. A. (1992). Sense of humour and enhanced quality of life. Personality and Individual Differences, 13 (12), 1273 1283. doi:10.1016/0191 8869(92 )90169 P Kuiper, N., McKenzie, D. eta Belanger, K. (1995). Cognitive appraisals and individual differences in sense of humor: motivational and affective implications. Personality and Individual Differences, 19, 359372. Kuiper, N.A. eta Borowicz Sibenik, M . (2005). A good sense of humor doesn't always help: Agency and communion as moderators of psychological well being. Personality and Individual Differences, 38, 365 377. Lai, J. C. L., Chong, A. M. L., Siu, T. S., Evans, P., Chan, C. L. W. eta Ho, R. T. H. (2012). Social network characteristics and salivary cortisol in health older people. The Scientific World Journal, (3), 929067. doi:10.1100/2012/929067. Lambert, M. J. eta Barley, D. E. (2001). Research summary on the therapeutic relationship and psychot herapy outcome. Psychotherapy: Theory, Research, Practice, Training, 38 (4), 357 –361. Lang, J. C. eta Lee, C. H. (2010). Workplace humor and organizational creativity. The International Journal of Human Resource Management, 21 (1), 4660. Langevin, R. eta Day, H. I. (1972). Physiological correlates of humor. In J.H. Goldstein eta P.E McGhee (arg.). The psychology of humor: Theoretical perspectives and empirical issues or. 129 –142.. New York: Academic Press. Latané, B. (1981). The psychology of social impact. American psychologist, 36 (4), 343 356. Lauer, R. H., Lauer, J. C. e ta Ke rr, S. T. (1990). The long te rm marriage: Perceptio n of stabili ty and satisfaction. International Journal on Aging and Human Development , 31, 189–195. doi:10.2190=H4X7 9DVX W2N1 D3BF. Lefcourt, H. M. (2001). Humor: The psychology of living buoyantly. Nueva York: Kluwer Academic. https://cutt.ly/NJPvAJG Légaré, St. (2009). Les origines évolutionnistes du rire et de l’humour. Dépa rtement d’anthropologie Faculté des arts et sciences. Mémoire présenté à la Faculté des études supérieures en vue de l’obtention du grade de Maître ès sciences (M. Sc.) en anthropologie . Lévy Strauss, C. (1964). Tristes Tropiques. New York: Atheneum. Lieberman, J. N. (1965). Playfulness and divergent thinking: An investigation of their relationship at the kindergarten level. The Journal of Genetic Psychology, 107 (2), 219224. Lieberman, J. N. (1977). Playfulness: Its relationship to imagination and creat ivity. New York, NY: Academic Press. Linttot, Sh. (2016). Superiority in Humor Theory. The Journal of Aesthetics and Art Criticism, 74, 347358. Liu, K. W. Y. (2012). Humor styles, Self Esteem and Subjective Happiness. Discovery – SS Student E Journal, 1 , 21 41 Lyubomirsky, S., King, L. eta Diener, E. (2005). The Benefits of Frequent Positive Affect: Does Happiness Lead to Success? Psychological Bulletin, 131 (6), 803 –855. https://doi.org/10.1037/0033 2909.131.6.803 Martin, R. A. (1998). Approaches to the sense of humor: A historical review. In W. Ruch (arg.). The sense of humor: Exploratio ns of a personality characteristic (or. 15 62). New York: Mouton de Gruyter. Martin, R. A. (2002). Is laughter the best medicine? Humor, laughter, and physical health. Current Directions in Psychological Science, 11, 216 220. doi:10.1111/1467 8721.00204 Martin, R. A. eta Dobbin, J. P. (1988). Sense of humor, hassles, and immunoglobulin A: Evidence for a stress moderating effect of humor. International Journal of Psychiatry in Medicine, 18, 93 105. doi:10.2190/724B 3V06 QC5N 6587 Martin, R. A. eta Ford, Th. E. (2018). The psychology of humor: an integrative approach. London, United Kingdom : Academic Press. Martin, R. A. eta Kuiper, N. A. (1999). Daily occurrence of laughter: Relationships with age, gender, and Type A personality. Humor: International Journal of Humor Research, 12 (4), 355 –384. https://doi.org/10.1515/humr.1999.12.4.355 Martin, R., Lastuk, J., Jeffery, J., Vernon, Ph. A. eta Veselka, L. (2012). Relationships between the Dark Triad and humor styles: A replication and extension. Personality and Individual Differences , 52, 2, 178 182. Martin, R. A., Puhlik Doris, P., Larsen, G., Gray, J. eta Weir, K. (2003). Individual differences in uses of humor and their relation to psychological well being: Development of the Humor Styles Questionnaire. Journal of Research in Personality, 37, 48 –75. doi:10.1016/S0092 6566(02)00534 2 Martineau , W. H. ( 1972) . A model of social functions of humor . In J. H. Goldstein eta P. E. McGhee (arg.). The psychology of humor ( or. 101–125) . New York : Academic . Marziali , E., McDonald , L. eta Donahue , P. (2008) . The role of coping humor in the physical and mental health of older adults . Aging and Mental Health , 12, 6, 713–18. CrossRef Google Scholar PubMed Mathew, F. M. (2003). Laughter is the best medicine: The value of humour in current nursing practice. Nursing Journal of India, 94(7), 146 7. Retrieved from https://ehu.idm.oclc.org/login?url=https://www.proquest.com/scholarly journals/laughter isbest medicine value humour current/docview/214373103/se 2 McClelland, D. C. eta Cheriff, A. D. (1997). The immuno enhancing effects of humor on secretory IgA and res istance to respiratory infections. Psychology and Health, 12, 329 344. McComas, H. C. (1923). The origin of laughter. Psycho logical Review, 30, 45 55. McCrae, R. R. eta John, O. P. (1992). An introduction to the five factor model and its applications. Jou rnal of Personality, 60 (2), 175 215. doi: 10.1111/j.1467 6494.1992.tb00970.x McCreaddie, M. eta Wiggins, S. (2008). The purpose and function of humour in health healthcare and nursing: a narrative review. Journal of Advanced Nursing , 61, 584 –595. Mcgee , E. eta Shevlin , M. 2009). Effect of Humor on Interpersonal Attraction and Mate Selection. The Journal of Psychology Interdisciplinary and Applied 143 (1), 67 77, DOI: 10.3200/JRLP.143.1.67 77 McGee, E. eta Shevlin, M. (2009). Effect of humor on interperso nal attraction and mate selection. The Journal of Psychology, 143 (1), 67 77. McGhee, P. E. (1979). Humor: Its origin and development . San Francisco: Freeman. McGhee, P. E. (1982). Explaining the evolutionary significance of intellectual play: Are webarking up the wrong tree? The Behavioral and Brain Sciences, 5, 166 –167. McGraw, A.P. eta Warren, C. (2010). Benign violations: Making immoral behavior funny. Psychological Science , 21 (8) 1141 1149. Meyer, J. (2000). Humor as a Double Edged Sword: Fo ur Functions of Humor in Communication. Communication Theory, 10 (3), 310 –331. doi: 10.1111/j.1468 2885.2000.tb00194.x Miller , M. eta Fry, W. F. (2009). The Effect of Mirthful Laughter on the Human Cardiovascular System. Medical Hypotheses 73 (5): 636 9 DOI: 10.1016/j.mehy.2009.02.044 Moran, C. C. (1996). Short term mood change, perceived funniness, and the effect of humor stimuli. Behavioral Medicine,22 , 3238. Motro, D. eta Ellis, A. P. J. (2017). Boys, don’t cry: Gender and rea ctionsto negative performance feedback. Journal of Applied Psychology, 102, 227 –235. http://dx.doi.org/10.1037/apl0000175 Neumann, E. A. (1974). The elements of play. New York: Ardent Media. Nezlek, J. eta Derks, P. (2001). Use of humor as a coping mechanism, psychological adjustment and social interaction. Humor: International Journal of humor Research, 14 (4), 395 413. Nezu, A. M., Nezu, C. M. eta Blissett, S. E. (1988). Sense of humor as a modera tor of the relation between stressful events and psychological distress: A prospective analysis. Journal of Personality and Social Psychology, 54 (3), 520 –525. https:// doi.org/10.1037/0022 3514.54.3.520 Nusbaum, E. C. eta Silvia, P. J. (2017). What are funny people like? Exploring the crossroads of humor ability and openness to experience. In G. J. Feist, R. Reiter Palmon eta J. C. Kaufman (arg.). Cambridge handbook of creativity and personality research (or. 294 322). Cambridge University Press. O'Quin, K. eta Derks, P. (1997). Humor and Creativity: A Review of the Empirical Literature. In M. Runco (arg.), Creativity research handbook (1, 223 252). Cresskill, NJ: Hampton Press. Overeem, S. , Lammers, G. J. eta van Dijk, J. G. (1999) Weak with laughter. Lancet, 354: 838 . doi:10.1016/S0140 6736(99)80023 3 , pmid:10485735 Panksepp, J. (1998). Affective Neuroscience: The Foundations of Human and Animal Emotions . New York, NY: Ox ford University Press. Paskind, H. A. (1932). Effect of laughter on muscle tone. Archives of Neurology and Psychiatry, 28, 623 628. Pierce, R. (1994). Use and abuse of laughter in psychotherapy. In H. Strean (arg.). The Use of Humor in Psychotherapy, Nor thvale. (or. 105 111). NJ: Jason Aronson, Platt, T. (2008). Emotional responses to ridicule and teasing: Should gelotophobes react differently? Humor: International Journal of Humor Research, 21 (2), 105 128. Platt, T., Proyer, R. T. eta Ruch, W. (200 9). Gelotophobia and bullying: The assessment of the fear of being laughed at and its application among bullying victims. Psychology Science Quarterly, 51, 135147. Pogrebin, M. eta Poole, E. (1988). Humor in the briefing room: a study of the strategic us es of humor among police. Journal of Contemporary Ethnography, 17 (2),183 210. Polimeni, J. eta Reiss, J.P. (2006). The First Joke: Exploring the Evolutionary Origins of Humor. Evolutionary Psychology, 4, 347 66 [ http://www.epjournal. net/wp content/ uploads/ep04347366.pdf]. Pollio, H. R., Mers, R. W. eta Lucchesi, W. (1972). Humor, laughter, and smiling: Some preliminary observations of funny behaviors. In J. H. Goldstein eta P. E. McGhee (arg.), The psychology of humor (or. 211 –239). New York: Academic Press. Powell, J.P. e ta Andersen, L.W. (1985). Humor and teaching in higher education. Studies in Higher Education, 10, 7990. Prerost, F. J. ( 1988 ). Use of humor and guided imagery in therapy to alleviate stress . Journal of Mental Health Counseling, 10, 16–22. Prerost, F. J. eta Ruma, Ch. (1987). Exposure to humorous stimuli as an adjunct to muscle relaxation training. Psychology: A Quarterly Journal of Human Behavior, 24, 70 –74. Pressman, S.D. eta Cohen, S. (2005). Does positive affect influence health? Psychological Bulletin, 131, 925 971. Provine, R.R. eta Yong, Y.L (1991). Laughter: a stereotyped huma vocalization. Ethology, 89, 115 124. Provine, E. R. eta Fisher, K. R. (1989). Laughing, smiling, and talking: Relation to sleeping and social context in humans. Ethology, 83, 295 305. Provine, R. R. (2001). Laughter. A scientific investigation. New York: Penguin Books Provine, R. R. (2004). Laughing, Tickling, and the Evolution of Speech and Self. Current Directions in Psychological Science, 13 (6), 215 –218. https://doi.org/10.1111/j.0963 7214.2004.00311.x Provine, R. R. eta Yong, Y. L. (1991). Laughter: A stereotyped human vocalization. Ethology, 89, 115124. Proyer, R. T. (2017). A new structural model for the study of adult playfulness: Assessment and exploration of an understudied individual differences variable. Personality and Individual Differences, 108, 113 –122. https://doi.org/ 10.1016/j.paid.2016.12.011 Proyer, R.T, Flisch, R. Tschupp, S. Platt, T. eta Ruch, W. (2012). How does psychopathy relate to humor and laughter? Dispositions toward ridicule and being laughed at, the sense of humor, and psyc hopathic personality traits. International Journal of Law and Psychiatry, 35 (4): 263 8. doi: 10.1016/j.ijlp.2012.04.007. Epub 2012 May 3. PMID: 22559907. Proyer, R. T., Hempelmann, C. H. eta Ruch, W. (2009a). Where they really laughed at? That much? Gelo tophobes and their history of perceived derisibility. Humor: International Journal of Humor Research,22, 1/2, 213 233 Proyer, R. T., Ruch, W., Ali, N. S. AL Olimat et al., (2009b). Breaking ground in cross cultural research on the fear of being laughed a t (gelotophobia): multinational study involving 73 countries. Humor: International Journal of Humor Research, 22, 1/2, 253 279. Richman, J. (1996). Points of correspondence between humor and psychotherapy. Psychotherapy: Theory, Research, Practice and Tr aining, 33 (4), 560 566. Richman, J. (2006). The role of psychotherapy and humor for death anxiety, death wishes, and aging. Omega 54, 41 –51. doi: 10.2190/D0NX 7V03 W1H0 4614 Rivera, L. A., eta Tilcsik, A. (2016). Class advantage, commitment penalty: The gendered effect of social class signals in an elite labor market. American Sociologic Review, 81, 1097 1131. Roeckelein, J. E. (2002). The psychology of humor: A reference guide and annotated bibliography. Westport, CT: Greenwood. Retrieved f rom https://core.ac.uk/download/pdf/303859375.pdf Romundstad, S., Svebak, S., Holen, A. eta Holmen, J. (2016). A 15 year follow up study of sense of humor and causes of mortality. Psychosomatic Medicine, 78, 345 353. [DOI: 10.1097/PSY. 0000000000000275] Root Bernstein, R. eta Root Bernstein, M. (2013). The art and craft of science. Educational Leadership, 70 (5), 16 21. Rosenheim, E. eta Golan, G. ( 1986 ). Patients' reactions to humorous interventions in psychotherapy . American Journal of Psychotherapy, 4 0, 110–124. Rotton, J. eta Shats, M. (1996). Effects of state humor, expectancies, and choice on postsurgical mood and self medication: A field experiment. Journal of Applied Social Psychology , 26 ,1775 –1794. Ruch, W. eta Ekman, P. (2001) . The expressive pattern of laughter. In A. Kaszniak (arg.). Emotion, qualia and consciousness. ( or. 426 443). Tokyo: World Scientic Publishers. Ruch, W. eta Hehl, F. J. (1986). Conservatism as a predictor of responses to humour: II. The location of sense of humour in a comprehensive attitude space. Personality and Individual Differences, 7 (6), 861 –874. https://doi.org/10.1016/0191 8869(86)90085 1 Ruch, W. eta P royer, R. T. (2008a). The fear of being laughed at: Individual and group differences in Gelotophobia. Humor. International Journal of Humor Research, 21, 47 67. Ruch, W. eta Proyer, R. T. (2008b). Who is gelotophobic? Assessment criteria for the fear of being laughed at. Swiss Journal of Psychology, 67, 19 27. Ruch, W. eta Proyer, R. T. (2009a). Who fears being laughed at? The location of gelotophobes in the Eysenckian PEN model of personality. Personality and Individual Differences, 46, 627 630. Ruch, W. eta Proyer, R. T. (2009b). Extending the study of gelotophobia: On gelotophiles and katagelasticists. Humor: International Journal of Humor Research, 22 (1 2), 183 212. Ruch, W., eta Ekman, P. (2001). The expressive pattern of laughter. In A. W. Kaszn iak (arg.), Emotion, qualia, and consciousness (or. 426 – 443). Tokyo, Japan: Word Scientific Publisher. Ruch, W. eta Proyer, R. T. (2009c). Predicting the fear of being laughed at: Traits of personality and psychopathology. Poster presented at the 11th Congress of the Swiss Psychological Society, August 19th 20th, Switzerland: University of Neuchâtel. Ruch, W., Hofmann, J., Platt, T. eta Proyer, R. T. (2014). The state ofthe art in gelotophobia research: A review and some theoretical extensions. Humor: International Journal of Humor Research 27 (1), 23 –45. Ruch, W. eta Heintz, S.( 2019). Humor produc tion and creativity: overview and recommendations. In S. R. Luria, J. Baer eta J. C. Kaufman (arg.). Creativity and humor. (or. 1 42). London: Elsevier Academic Press, Rutherford, K. (1994). Humor in psychotherapy. Individual Psychology. The journal of A dlerian theory, research and practice, 50 (2), 207 222. Ryan, R. M. eta Deci, E. L. (2000). Self determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well being. American Psychologist, 55 (1), 68 –78. https://doi.org/10.1037/0003 066X.55.1.68 Schneider, M., Voracek, M. eta Tran, U. S. (2018). “A joke a day keeps the doctor away?” Meta ‐analytical evidence of differential associations o f habitual humor styles with mental health. Scandinavian journal of psychology, 59 (3), 289 300. http://dx.doi.org/10.1111/sjop.12432 | Medline Segrin, C. (2000). Social skills deficits associated with depression. Clinical Psychology Review, 20, 379 –403 Shammi, P. eta Stuss, D. T. (1999). Humour appreciation: A role ofthe right frontal lobe. Brain, 122, 657 –666. Sheldon, K. M., Ryan, R. eta Reis, H. T. (1996). What makes for a good day? Competence and autonomy in the day and in the person. Personality and Social Psychology Bulletin, 22 (12), 1270 –1279. https://doi.org/10.1177/01461672962212007 Sher, P. K. eta Brown, S.B. (1976). Gelastic epilepsy. Onset in neonatal period. American Journal of Diseases of Children, 130, 1126 1131. Shiota, M. N., Campos, B., Keltner, D. eta Hertensetein, M. (2004). Positive emotion and the regulation of interpersonal relationships. In P. Philippot eta R. S. Feldman (arg.), The regulation of emotion. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Shlesinger, I. (2017). Girl Logic: The Genius and the Absurdity. New York, NY: Hachette Books. Shultz, T.R. (1972). The role of incongruity and resolution in children's appreciation of cartoon humor. Journal of Experimental Child Psychology, 13, 456 477. Shultz, T. R. eta Horibe, F. (1974). Development of the appreciation of verbal jokes. Development Psychobiology, 10, 13 20. Snowball, J. eta Szabo, A. (1999). Anxiety, affect and exercise: Preliminary evidence lends support to the Distraction Hypothesis. Journal of Sport Sciences, 17, 67 6 Spencer, H. (18 60). Physiology of laughter. Macmillan’s Magazine, 1, 395 402. Sroufe, L. A. eta Wunsch, J. P. (1972). The development of laughter in the first year of life. Child Development, 43 (4), 1326 –1344. https:// doi.org/10.2307/1127519 Stearns, F.R. (1972). Laughing. Physiology, Pathophysiology, Psychology, Pathopsychology and Development . American Journal of Psychotherapy , 27 (2), 300 . Stewart, S. eta Thompson, D. R. (2015). Does comedy kill? A retrospective, longitudinal cohort, nested case – control study of humour and longevity in 53 British comedians. International Journal of Cardiology 180, 258 261. Suls, J. M. (19729. A two stage model for the appreciation of jokes and cartoons. In Jeffrey H. Goldstein a nd Paul E. McGhee (arg.).The Psychology of Humor: Theoretical Perspectives and Empirical Issues ( or. 81 100). New York: Academic Press. Sultanoff, S. (1997). Survival of the witty est; Creating resilience through humor. Therapeutic Humor, 11(5), 1 –2. http://www.humormatters.com/articles/resilience.htm Sultanoff, S. (2002). Integrating humor into psychotherapy. In Charles Schaefer (arg.). Play Therapy with Adults. New York, NY: Wiley an d Sons. Sultanoff, S. M. (2013). Integrating humor into psychotherapy: Research, theory, and the necessary conditions for the presence of therapeutic humor in helping relationships. The Humanistic Psychologist, 41 (4), 388 399. http://dx.doi.org.ezproxy.s tthomas.edu/10.1080 /08873267.2013.796953 http://ezproxy.stthomas.edu/login?url= https://search proquestcom.ezproxy.stthomas.edu/docview/1770506926? accountid=14756 Sutu, A., Phetmisy, C. N. eta Damian, R. I. (2021). Open to laugh: The role of openness to experience in humor production ability. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts, 15 (3), 401 411 Swani, K., Weinberger, M. G. eta Gulas, C. S. (2013). The impact of violent humor on advertising success: A gender perspective. Journal of Advertising, 42(4), 308 –319 Svebak, S., Götestam Gunnar, K. eta Jensen Naper, E. (2004). The significance of sense of humor, life regard, and stressors for bodily complaints among high school students. Humor: International Journal of Humor Research, 17 (1 2), 67 83. https://doi.org/10.1515/humr.2004.008 Svebak, S., Martin, R. eta Holmen, J. (2004). The preva lence of sense of humor in a large, unselected county population in Norway: Relations with age, sex and some health indicators. Humor: International Journal of Humor Research, 17, 1 2. Svebak, S. eta Apter, M. (1987). Laughter: An empirical test of some r eversal theory hypotheses. Scandinavian Journal of Psychology, 28, 189 198. Svebak, S., Gotestam, K. G. eta Jensen, E. N. ( 2004 ). The significance of sense of humor, life regard, and stressors for bodily complaints among high school students . Humor: International Journal of Humor Research, 17, 6784. Szabo, A. (2003). The Acute Effects of Humor and Exercise on Mood and Anxiety. Journal of Leisure Research, 35, 2, 152 162. Szabo, A. (2007). Comparison of the psychological effects of exercise and humor. In M. L. Andrew (arg.). Mood and human performance: Conceptual, measurement and applied issues (or. 201 –216). Nova Science Publishers. Tajfel, H. eta Turner, J.C. (1986). The social identity theory of intergroup behavior. In Austin, William G. Step hen Worcheland (arg.). Psychology of Intergroup Relations (or. 7 –24). Chicago: Nelson Hall, Taylor, S. E., Kemeny, M. E., Reed, G. M ., Bower, J. E. eta Gruenewald, T. L. (2000). Psychological resources, positive illusion and health. AmericanPsychologis t, 55 (1), 99 109. Thomae, M. eta Pina, A. (2015). Sexist humor and social identity: The role of sexist humor in men’s in group cohesion, sexual harassment, rape proclivity, and victim blame. International Journal of Humor Research 28 (2), 187 204. Thor son, J. A. eta Powell, F. C. (1993). Development and validation of a multidimensional sense of humor scale. Journal of Clinical Psychology, 49, 13 23. Thorson, J. A. eta Powell, F. C. (1993). Sense of humor and dimensions of personality. Journal of Clinica l Psychology, 49 (6), 799 –809. https://doi.org/10.1002/1097 4679(199311)49:6<799::AID JCLP2270490607>3.0.CO;2 P Thorson, J. A., Powell, F. C., Sarmany Schuller, I. eta Hampes, W. P. (1997). Psychological health and sense of humor. Journal of Clinical Psychology, 53, 605 –619. doi:10.1002/(SICI)1097 4679(199710)53: 63.0.CO;2 I Titze, M. (2009). Gelotophobia: The fear of being laugh ed at. Humor: International Journal of Humor Research, 22 (1 2), 27 48. Tucker, R. P., Wingate, L. R., O'Keefe, V. M., Slish, M. L., Judah, M. R. eta Rhoades Kerswill, S. (2013). The moderating effect of humor style on the relationship between interperson al predictors of suicide and suicidal ideation. Personality and Individual Differences, 54, 610 –615 van Hooff , J. eta Preuschoft, S. (2003). Laughter and smiling: the intertwining of nature and culture. In FBM de Waal, PL Tyack (arg.). Animal Social Comp lexity: Intelligence, Culture, and Individualized Societies (or. 261 –287). Cambridge: Harvard University Press. Van Hooff, J.A.R.A.M. (1972). A comparative approach to the phylogeny of laugher and smiling. In R.A. Hinde, (arg.). Nonverbal Communication (or. 209 241). Cambridge: Cambridge University Press Ventis, W., Higbee, L. G. eta Murdock, S.A. (2001). Using Humor in Systematic Desensitization to Reduce Fear. Journal of General Psychology 128, 2, 241 253 Vernon, P. A., Martin, R. A., Sc hermer, J. A. eta Mackie, A. (2008). A behavioral genetic investigation of humor styles and their correlations with the big 5 personality dimensions. Personality and Individual Differences, 44 (5), 1116 –1125. https://doi.org/10.1016/j.paid.2007.11.003 Vettin, J. eta Todt, D. (2004). Laughter in conversation: Features of occurrence andacoustic structure. Journal of Nonverbal Be havior 28 (2), 93 –115. Vrticka, P., Black, J. M. eta Reiss, A. L. (2013). The neural basis of humour processing. Nature Reviews Neuroscience, 14, 860 868 Wagner, H., Rehmes, U., Kohle, D. eta Puta, C. (2014). Laughing: A demanding exercise for trunk musc les. Journal of Motor Behavior, 46 (1): 33 37. https://doi.org/10.1080/00222895.2013.844091 Wandersee, J. H. (1982). Humor as a teaching strategy. American Biology Teacher, 44 (4), 212 –218. Wanzer, M., Booth Butterfield, M. eta Booth Butterfield, S. (2 005). If we didn't use humor, we'd cry": humorous coping communication in health care settings. Journal of Health Communication, 10 (2),105 25. doi: 10.1080/10810730590915092. PMID: 15804903. Warnars Kleverlaan, N., Oppenheimer, L. eta Sherman, L. (1996) . To be or not to be humorous: Does it make difference? Humor: International Journal of Humor Research 9 (2), 117 –41 Warren, C. eta McGraw, A. P. (2015). Opinion: What makes things humorous. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 112, 7105 –7106. Weaver, J. eta Zillmann, D. (1994). Effect of humor and tragedy on discomfort tolerance. Perceptual & Motor Skills , 78 (2), 632 634. . DOI: 10.2466/pms.1994.78.2.632 Weisenberg, M., Tepper, I. eta Schwarzwald, J. (1995). Humor as a cognitive technique for increasing pain tolerance. Pain, 63 (2), 207 –212. DOI: 10.1016/0304 3959(95)00046 U Wickberg, D. (1998). The Senses of Humor: Self and Laughter in Modern America . Ithaca, NY: Cornell University Press. Wilbur, C. J. eta Campbell, L. (2011). Humor in romantic contexts: Do men participate and women evaluate? Personality and Social Psychology Bulletin, 37, 918 929. doi:10.1177/0146167211405343 Wilson, C. P. (1979). Jokes: Form, content, use and fu nction. London: Academic Press. Wilson, G.D. (1973). The Psychology of Conservatism. New York: Academic Press. Wiltz, N. W. eta Fein, G. G. (2006). Play as Children See It. In D.P. Fromberg eta D. Bergen (arg.). Play from birth to twelve: contexts, perspectives and meanings (Bigarren argitalpena) (or. 127 140). New York: Routledge. Wolfenstein, M. (1954). Children’s humor . Glencoe, 111: Free Press (reprinted by Indiana University Press, 1978). Wu, C. L., Liu, Y. R., Kuo, C. C., Chen, H. C. eta Chang, Y. L. (2016). Effectiveness of humor training among adolescents with autism. Psychiatry Research, 246, 25 31. https://doi.org/10.1016/j.psychres.2016.09.016 Wu, L C., Liu, Y R., Kuo, C C., Chen, H C. eta Chang, Y L. (2016). Effectiveness of hu mor training among adolescents with autism. Psychiatry Research, 246, 25 31. Wyer, R. S., eta Collins, J. E. (1992). A theory of humor elicitation. Psychological Review, 99 (4), 66388 Yamao, Y., Matsumoto, R., Kunieda, T., Shibata, S., Shimotake, A., Kikuchi, T., et al. (2015). Neural correlates of mirth and laughter: A direct electrical cortical simulation study. Cortex, 66 , 134 –140. Yue, X. D., Hao, X. eta Goldman, G. L. ( 2010 ). Humor styles, dispositional optimism and mental health: a study among 800 undergraduates in Hong Kong and Mainland China . Journal of Psychology in Chinese Society, 11, 173–188. Zeigler Hill, V. eta Blesser, A. (2011). Humor style mediates the association between pathological narcissism and self esteem. Personality and Individual Differences, 50 (8), 1196 1201. https://doi.org/10.1016/j.paid.2011.02.006 Zijderveld, A. C. (1983). The sociology of humour and laughter. Current Sociology ,31 (3), 1 100. Ziv, A. (1998). Teaching and learning with humor: Experiment and replication. The Journal of Experimental Education, 57 (1), 5 15 Ziv, A. (1976). Facilitating effects of humor on creativity. Journal of Educational Psychology, 68 (3), 318. Ziv, A. (1983). The influence of humorous atmosphere on divergent thinking. Contemporary Educational Psychology, 8(1), 6875.

2023-12-01

Azken-epemuga

booktegi.eus IBON LARRAZABAL azken epemuga “And I am bored to death with it. Bored to death with this place, bored to death with my life, bored to death with myself.” “A word in earnest is as good as a speech.” “As all partings foreshadow the great final one, so, empty rooms, bereft of a familiar presence, mournfully whisper what your room and what mine must one day be.” Charles Dickens, Bleak House Nekatuta zegoen epailea, kopetaraino. Behintzat ostirala zen jada, baina astean zeharreko epaiketa oldeak akituta zeukan ordurako. Bat bakarra geratzen zitzaion eta, behin hura kitatuta, asteburu pasa joan zitekeen lasai. H ondartzara joateko gogoa zeukan, hondartzatik gertu zeukan apartamentura, nahiz eta hondartzarako eguraldirik iragarrita ez egon. Hobe horrela. Jende gutxiago pilatuko zen herrian, eta lasai ibiltzeko abagunea izango zuen asteburuan. Ea ordu erdian azken epaiketa hura kitatzea lortzen zuten. Ustezko mehatxu delitu bat epaitu behar zuen. Hirurogeita hamazazpi urteko agure bat zen akusatua. Bezperan aztertu zuen espedientearen arabera, bere etxebizitzan obrak egiten ari zen kontratistari su ematearekin mehat xu egin omen zion akusatuak. Holakoetara ohituta egon beharko lukeela kontratista uste zuen epaileak, haren sektorean usuzkoak ziren atzerapen eta hutsegiteak edonoren pazientziarekin amaitzeko gai baitziren. Edonorenarekin, epaile berarenarekin ere. Ez ze ukan ahazteko etxeko sukaldea zaharberritu zutenekoa, kontratistari “Zuk ez dakizu ni nor naizen!” lotsagarri hura botatzera iritsi zenean. Ulergarria zen, hortaz, agure gaixo baten pazientziak ere antzeko egoera batean gainezka egitea eta lehertzea. Ganor arik gabeko salaketa bat zirudien hura, ez zuen epailearen aurrera heldu behar izan. Zergatik tematu zen horrenbeste kontratista salaketa aurrera eramatearekin? Egunero ez al zeuzkan antzekoak ala? Obra kontratuen bere partea behar bezala eta epean burutze n zuen lehenbiziko kontratistaren aurrean zeuden ala? Fiskalak ere, ziurrenik, antzeko iritzia izango zuen, eta ez zen akusatuarekin gehiegi tematuko. Bai, ordu erdian, ordu erdi eskasean, asteko azken epaiketa hura kitatzeko gai izango ziren, alde guztien borondate onarekin. Ez zeukan itxura txarrik akusatuak aretoan sartu zenean. Adina igartzen zitzaion baina gazteagoa zela, hirurogeita hamar urte baino gutxiago zeuzkala esan baliote ere, berdin sinetsiko zuen epaileak. Traje eta gorbataz jantzita agertu zen epailearen aurrean. Abokatuaren aholkuari jarraituz egin ohi dute hori akusatuek, gizartearen partaide baliotsuak direla iradokitzeko edo. Soberan ezagutzen zuen trikimailua epaileak, eta normalean ez zuen akusatuen itxura eta janzkeratik ondoriorik at eratzen. Orduan ere, aurrean zeukan gizon hura gaizkile bat izan zitekeenik edo inori kalte egiteko gai zenik inork ez zuen esango, baina, antzeko egoeratan, itxura zein gezurti izan zitekeen frogatuta zeukan. Ezin itxuraz fidatu. Ezta orduan ere. Edonola, akusatu honen kasuan, trajea eta gorbata ez ziruditen epaiketarako propio erositakoak, beste kasu askotan nabaritzen zen bezala; aitzitik, akusatuak askotan jantzitako arropak zirela ematen zuen. Bizarra eginda, ile eskasa moztua eta orraztua, serio eta l asai eseri zen akusatua bankuan. Hara! Bazebilen itxuragatik ondorioak ateratzen epailea. Erne egon beharko zuen, ez zezaten nekeak eta presak bere ohiko profesionaltasun maila alde batera uztera bultza. Fiskalak akusazioaren oinarri ziren gertakariak kont atzeari ekin zion. Akusatua, X jauna, IGO enpresaren egoitzan agertu omen zen autoen egunean, zuzendari orokorrarekin hitz egin nahi zuela esanez. Zuzendari orokorra batzartuta zegoela erantzun omen zion harrera mahaiko idazkariak eta, beraz, ezin zuela un e hartan hartu. X jaunak, entzungor eginez, aurrera jarraitu zuen, “esan behar diodanerako ez dut denbora gehiegirik behar” esanez, idazkariaren lekukotzaren arabera. Akusatua geldiarazten saiatu zen idazkaria, “Jauna, ezin zaitezke hor sartu” oihu eginez, baina, harrera mahaiaren atzetik irten zenerako, X jauna korridorearen barrena oso aurreratua zihoan, erdi herrenka zebilen arren. Ondo ezagutzen zuen bidea, antza. Idazkariaren oihuak entzutean, sarrerako atea gordetzen zuen segurtasun konpainiako zainda ria gertatzen ari zenaz ohartu zen, eta X jaunaren atzetik jo zuen ere, presaka, geldiarazi eta eraikinetik kaleratzeko asmoz. –Ez batak ez besteak –jarraitu zuen fiskalak –, ez idazkariak ezta segurtasunekoak ere, ez zuten lortu X jauna Zuzendari Orokorrar en bulegoan sartzea ekiditea. Harenganaino iritsi zirenerako, akusatuak Zuzendari Orokorraren bulegoko atea zabaldua zeukan eta barruan zegoen jada. IGO enpresako Zuzendari Orokorra, Gorostiza jauna, akusatzaile partikularra auzi honetan, bakarrik zegoen b ulegoan, bideokonferentzia batean batzartuta. Bideokonferentziaren konexio datuak dauzkagu hau frogatzeko. Asaldatu egin zen Gorostiza jauna hasiera batean, ezusteko agerraldiarekin, ez baitzuen inor itxaroten; baina segundo baten ondoren, segurtasuneko langilea sartu zenean akusatua sorbaldatik heldu eta, arnasestuka, “jauna ezin zaitezke hemen egon, eraikina utzi behar duzu” esan zionean, Gorostiza jaunak “lasai” esan zion honi, “ez dago arazorik”, egoerari larritasuna kentze aldera. “Ados egongo zara ni rekin hauek ez direla moduak. Batzartuta nago eta ezin zaitut hartu. Beste une egokiago baterako hitzordua adostu genezake”, esan zion X jaunari. Kontaketaren xehetasun honengatik argi geratu zitzaion epaileari Gorostiza jaunak aurretik ezagutzen zuela X j auna, bestela ez baitzion tonu horretan mintzatuko. Akusatuak, hala ere, ezer entzun izan ez balu bezala jarraitu zuen. “Esatera natorrena esateko hamar segundo besterik ez ditut behar, nahikoa batzar izan dugu dagoeneko, ez dut batzar gehiagorik behar”, e san zuen. Eta segidan, “gure eraikineko igogailuaren obrak behingoz eta behin betiko, hasiera batean kontratuan hitzartutakoaren arabera, hilabete bateko epean amaitzen ez badituzue, eraikin honi su emango diot. Kontratuan hartu zenuten konpromisori jarrai tuz burutzen badituzue, ordea, guk agindutakoa ordainduko dugu, atzerapen lotsagarriari ezikusia eginez. Baina bestela guzti hau kiskaliko dut. Hilabete bat daukazu”. “Eraikin honen ostean zure etxea ere erretzea aurreikusten dut”, gaineratu zuen azkenik akusatuak, Gorostiza jaunaren bizilekuaren helbidea esanez. Une hartan Gorostiza jauna zutitu eta haserre bizian “Alde, alde nire bulegotik!” oihu egin zion. Segurtasun langileak akusatua besotik hartu , eta eraikinaren kanpoalderaino lagundu zuen. Akusatu ak ez zuen erresistentziarik jarri. Beroaldi bat deskribatzen ari zitzaizkiola iritzi zion epaileak kontakizunari. Ez zirudien beste munduko gauzarik. Egia da ezin daitekeela munduan zehar jendeari mehatxu egiten ibili, baina, tamalez, maizegi gertatzen zi ren horren antzekoak eta inori ez zitzaion epaile baten aurrera eramatea bururatzen. Are gutxiago ustezko mehatxuak hirurogeita hamazazpi , ia laurogei urteko agure batek egin dituenean. Kontakizuna ez zen horrekin amaitu, dena dela. Gorostiza jaunak jarritako salaketari erantzunez, poliziak akusatua itaundu zuenean, honek bere asmoak berretsi zituen. Bere abokatuaren aurrean. Akusatuaren abokatuak, defendatzaileak, adierazpen horiek aintzat ez hartzea erregutu zion epaileari bezeroak haien garrantzia eta ondorioak ez zituela behar bezala ulertu argudiatuz. Epaileak ezin zuen holako argudiorik onartu, abokatua akusatuaren galdeketan baldin bazegoen bezeroari aholkularitza eskain tzeko, orduan, bezeroaren ezjakintasun, akats edo hanka sartzeak abokatuaren errua baitziren, beste inorena ez. Hala ere, beroaldi bat izan zela guztia sinesten zuen epaileak, eta X jaunaren ahotik entzun nahi zuen hori, urruntze agindu batekin dena bukatu tzat emateko. Ondoren, gertakarien egunean IGO enpresako egoitzako harrera mahaian zegoen idazkaria eta segurtasuneko langilea deitu zituen akusazioaren abokatuak lekuko gisa. Biek ala biek, fiskalak kontatu bezala gertatu zela guztia berretsi zuten. Goros tiza jaunak ere, epailearen aurrean, horiexek izan zirela egitateak zin egin zuen. Lekuko hauetako baten adierazpenei esker, IGO siglek “Ignacio Gorostizaren Oinordekoak” esan nahi zutela jakin zuen epaileak. Enpresaren aktibitatearekin –igogailuak instala tzea– eta jabeen izenekin egindako hitz joko hark auzo lotsaren antzeko zerbait eragin zion epaileari, une motz, ia nabari ezin batez. Fiskalak hasi zuen akusatuaren galdeketa azkenik, lekuko gehiagorik ez baitzegoen. Haren galderei erantzunez, gertakariak deskribatu zituen bezala jazo zirela berretsi zuen. Gorostiza jaunaren bulegora joan zela, igogailuaren obrak, bost urte lehenago hasitakoak, behingoz amaitzeko agintzera, lehenagotik harekin izandako elkarrizketa guztiek ez baitzuten ezertarako balio iza n. Epaitegi hartan, berari eta bere bizilagunei eragindako kalte, oinaze eta umiliazioen lekukotza emateko aukera izatea erregutu zion X jaunak epaileari. X jauna burutik jota zegoela geroz eta argiago geratzen ari zela pentsatu zuen epaileak, baina eskaer ari men egin zion; beharrik gabe luzatzen bazen edo epaitutakoarekin harremana ez zuten gaiak ukitzen bazituen, berak moztuko zuela ohartaraziz. –Adineko pertsonen komunitate bat gara, epaile jauna, eta adineko pertsonei ez zaigu kasurik egiten. Inon ez. G azte zara zu eta ez duzu sinetsiko, baina nik ere ez nuen horrelakorik sinesten nozitzen hasi nintzen arte. Hirurogeita hamarreko hamarkadan eraikitakoa da gure eraikina. Gazte ginen ere orduan pisuak erosi genituen guztiok. Hamasei pisu guztira, lau solai ru bakoitzeko. Bikote gazteak ziren gehienak, ezkon berriak edo oraindik ezkongabeak. Izan ere, bikotekiderik gabe pisua erosi zuen bakarra ni izan nintzen. Eta seme –alabarik izango ez zituen bakarra ere. Garai hartan eta urte luzetan, ez guraso gazteek ez ta haien seme alabek ere, ez zuten arazorik izan eraikineko lau solairuak lotzen zituzten eskaileretan gora eta behera ibiltzeko. Baina urteak joan ziren, berorren adineko norbaitek irudikatu ezin duen abiaduran, eta neska mutilez hustuz joan zen eraikina. Eraikinak jaiotzen ikusi zituen haur guztiek alde egin zuten, ikastera, lanera, euren bizitzak eraikitzera. Eta nagusiok, haur haien gurasoek eta nik, ia berrogeita hamar urte gehiago geneuzkan. Lau solairuak lotzen zituzten eskailerak proba gogorra bihur tu ziren. Igogailu bat behar genuen, aho batez erabaki genuen, eta IGO konpainiaren sonaz fidatu ginen. Obraren xehetasun guztiak, behar bezala, kontratu batean zehaztu ziren, egin beharrekoak, epeak, materialak, kalitateak. Guztia. Komunitateko bizilagun baten oniritziarekin sinatu genuen. Erretiratua zegoen bizilaguna orduan, orain dela bost urte, baina haren antzeko obrak egitea izan zen bere lanbidea bizitza osoan, eta benetako aditua zen. Lizentzia lortu eta berehala hasiko zirela obrarekin agindu zigu ten IGOkoek. Hori izan zen lehenbiziko ez betetzea, lehenbiziko gezurra. Lizentzia eskatzean, eraikineko bizilagun guztiak adineko pertsonak ginela adierazi genuen, gure artean ezgaitasun eta zailtasun fisiko eta mentalak zeuzkaten pertsonak zeudela eta, h ortaz, igogailuaren instalazioa premiazkoa zela gure eraikinean. Lotsa eta beldur gabe adierazi genuen, egia baitzen eta frogatzen erraza. Hori ikusita, berehala eman ziguten lizentzia, baina, behin lizentzia eskuan geneukala, IGOk ez zuen obrarekin hasi, lizentzia askoz gehiago atzeratuko zela espero baitzuten. Estreinako gezur hau jasan eta irentsi behar ondoren, azkenik, beraiek nahi edo ahal izan zuten unean obrari ekin zioten. Lehenengo urratsa, igogailuarentzat lekua egiteko, eraikinaren eskailera oso a behera botatzea eta beste berri bat eraikitzea zen. Nahiko azkar egin zuten, eta ez genuen denbora luzerik igaro behar izan gure etxebizitzetatik kanpo (hoteletan edo senideen etxeetan), baina ez zuten ondo egin. Jakina, gure komunitateko aditua izan zen eraikitako eskailera berriaren akatsez ohartu zena. Harengatik izan ez balitz, behera etortzeko arrisku handia zeukan eskailera bat erabiltzen ariko ginen bizilagunok. Behera bota behar izan zuten hasierako eskailera, eta berriz eraiki. Bigarren aldi hone tan, ordea, materialak ez ziren kontratuan adostutakoak. Komunitateko bizilagunok ez ginen inola ere xehetasun horietaz ohartuko, profesionalak ez ginelako alde batetik (ni, epaile jauna, aduanetako langile erretiratua naiz, esaterako), baina horretaz ardu ratzeko arkitekto bat kontratatu genuelako ere; baina aditu bat, profesional bat, geneukan gure artean, esan dudan bezala, eta hura jabetu zen desadostasunez, ez betetzeez. Egitura ez zen altzairuzkoa, burdinazkoa baizik; beirak ez ziren 5mm koak, 3koak ba izik; pinuzkoa zen zura, hitzartutakoa kalitate hobeagoko bat izan arren… Guk adostutako ordainketak egiten ari ginen, tratuaren gure zatia betetzen ari ginen, baina ordean jasotzen ari ginena ez zen agindutakoa. Erreklamatu genuen, kontratuaren eta eginda koaren artean gure adituak aurkitu zituen ezberdintasun guztiak behar bezala xehatuz eta azalduz, baina ez ziguten inolako jaramonik egin. Zaharrak ginelako. Guztiak. Amore emango genuela uste omen zuten, behin obra amaituta erreklamatutako guztia ahaztuko zitzaigula. Presa geneukanez, gure adinagatik, ahalik azkarren amaitzea nahiago izango genuela. Arrazoi zeukaten IGOkoek hein batean, presa izan beharko genuen, denbora gehiegirik ez zitzaigulako geratzen, ez zaigulako geratzen. Izan ere, igogailuaren obra kontratatu genuen hamasei jabeetatik, bi igogailua jarri baino lehen zendu ziren. Ez zituzten gorpuak eskaileretatik jaitsi behar izan, ospitalean hil baitziren biak, baina euren bizilekua izan zen etxetik azken aldiz irten zirenean ez zuten igogailua er abiltzeko aukerarik izan. IGOtik, agian, horrek presa areagotuko zigula sinetsiko zuten. Edo ez: agian bi heriotza hauen berririk ere ez zuten izan. Bost axola haiei. Obra egiten ari ziren langileak atzerritarrak ziren, ez zekiten euskaraz egiten, ezta gaz telaniaz ere, hortaz, egiten ari zirena kontratuarekin bat ez zetorrela esaten genienean, ez ziguten ulertzen. Agian ulertuko zuten, baina nahiago zuten ez ulertzearen plantak egin, inolako jaramonik egin gabe eurenean jarraitzeko. Aurrerago, atzerritarrak desagertu, eta bertako langile berri batzuk etorri ziren. Horiek primeran ulertzen ziguten esaten geniena, baina kontratuan sinatuta zegoena, eta egin behar zutena erakusten genienean, beraiek aginduak betetzen ari zirela erantzuten ziguten, eta bakean uz teko. Bizilagunen bat, aipatu dudan komunitateko aditua izan ohi zena gehienetan, tematzen bazen eta egiten ari zirena berriz behera bota beharko zutela ohartarazten bazien, iraindu eta mehatxatu ere egiten zioten. Ez behin ezta birritan ere, hau ez baitze n egun edo aste batzuetako arazoa izan. Bost urte daramatzagu arazoarekin, zorigaiztoko obrarekin. Pentsa beza berorrek zein desatsegina izan daitekeen irainak eta mehatxuak jasan behar izan zure etxean bertan, ordaindu duzun edo ordaintzen ari zaren zerba it eskatzeagatik soilik. Zeren, berriz diot, guk kontratuko gure aldea betetzen jarraitzen genuen, hilero adostutakoa ordainduz. Egia zenez langileak aginduak betetzen ari zirela, aginduak igortzen zituenarekin hitz egiten saiatu ginen. Igogailua saldu zig un komertzialarekin lehenbizi. Hitz onak izan ziren haren guztiak: arrazoia geneukala, eta arazoa konponduko zutela. Ez zen ezer aldatu. Inolako dei edo gestiorik ere ez zuela egin susmatzen genuen, baina ezin dugu ziurtatu. Komertzialaren desaxola edo utzikeria ikusita, arkitektoarekin hitz egin nahi genuela esan genion, harekin bilera bat antola zezan. Arkitektoarekin batzartu ginen. Eta ziria sartzen saiatu zen. Oker geundela sinetsarazi nahi izan zigun. Frogak erakutsi genizkionean (materialen eta kalit ateen desadostasunak, obraren akatsak…), baietz, ados zegoela , eta egoera zuzenduko zuela agindu zigun. Ez zuen deus egin. IGOren zuzendaritzarekin hitz egin nahi genuela esan genien biei, komertzialari eta arkitektoari. Inolako kasurik ez zigutenez egin, ordaintzeari utzi genion. Orduan, ordura arte behar bezala ordaindu baikenuen hilero. Obra behar bezala zuzentzeko nahikoa diru pilatuta zeukatela gure kontura eta, behin zuzenduta, ordainketei berrekingo geniela esan genien. Une hartan posible izan zen zu zendaritzarekin bilera antolatzea. Eta hara bilera hartan Gorostiza jaunak esan ziguna: eskailera berriz eraiki behar izan zutenez, aurrekontuari eusteko obraren gainontzeko materialetan aurreztu behar zutela. Zur eta lur geratu ginen, zu ere antzeko egoe ra batean geratuko zinen moduan. Eurek egindako akats batengatik guk ordaindu behar genuela? Zer zela eta? Zertan oinarrituta? Hura ez zen bidezkoa. Guk ez genuen ezer berezirik eskatzen, kontratuan sinatu genuena betetzea baino besterik ez. Arrazoirik ez genuela esan ziguten (esan zigun, Gorostizaren hitzak baitziren), eta negoziatzeko prest ez geundela aurpegiratu ziguten. Baina zer negoziatu? Euren kabuz hartzen ari baziren erabaki guztiak! Guk ez genuen koma bat ere aldatu, ez ginen ezer berririk edo be rezirik eskatzen ari. Egina zegoena baino gehiago ordainduta geneukala , eta obra behar bezala amaitu arte ez genuela gainerakoa ordainduko esan genion Gorostiza jaunari. Eta hark ere ez zuen ezer egin. Kontsumo Sailean salaketa jarri genuen. Arrazoia eman ziguten, gure aldekoa izan zen ebazpena, baina loteslea ez zenez, IGOk ez zuen ezer egin. Tira, zerbait egin zuten, bai: beste bilera bat. Auzitegietara ez joateko proposamen bat egin ziguten: falta zen diru guztia aurretik ordaintzea guk eta, behin obra bukatuta, soberan ordaindutakoa itzuliko zigutela. Adarjotze krudel bat zen hura ordurako, gehiegizkoa. Abokatu bat bilatu genuen jabeok auzibidea abian jartzeko. Kontratua sinatu genuen hamasei jabeetatik hamalauk, eta bitartean zendutako bien oinordekoek . Bitartean bost urte joan zaizkigu, bost urte zaharrago gara geratzen garenok, ibiltzeko zailtasun handiagoak dauzkagu, indar gutxiago, geroz eta argi gutxiago buruan, zailtasun handiak Administrazioarekin eta burokraziarekin harremanak izateko… eta inork , inork!, ez gaitu kasurik egiten. IGO bezalako sonadun enpresa handi batek, berak egindako huts batengatik, zentimorik gal ez dezan, guk galdu behar dugu ala? Zergatik? Bidezkoa al da hori? Zuk zer deritzozu, jauna ? Zergatik jo behar dugu auzitegi baten aurrera? Auzitegi baten irizpidearen araberakoa izan behar da soluzioa? Benetan? Ez dugu liskarrik nahi, ez gara gatazketan eroso sentitzen, eta jabekide guztien izenean hitz egiten dut hau diodanean. Zergatik bultzatzen gaituzte auzibidera, gatazkara? Ag ian badakitelako auzitegiek ikara eragiten digutela, edo haietara iritsi baino lehen kikilduko garela susmatzen dutelako. Ez al da bihozgabea halako jokaera? Zeren, auzitegiak kasurik egingo al digu? Eta noiz? Noizko aterako da epaiketa? Noiz izango dugu e bazpen bat? Helegitea jarriko diote? Bitartean, itxaroten jarraitu beharko dugu? Zenbat? Noiz arte? Denok hil arte? Edonoren pazientzia eta itxaropenarekin amaitzeko modukoa da egoera. Hau guztia buruan neukala, Gorostiza jaunarengana joatea erabaki nuen, obra behingoz amai zezala eskatzeko, bururatzen zitzaidan modu bakarrean. –Hortaz, beroaldi batean izan zen? Ez zenuen benetan sentitzen esan zenuena, ez zenuen benetan nahi. Damutzen zara esan eta egindakoaz – berak aurrez suposatutakoa berretsi nahi zuen epaileak , eta gehiegi luzatzen ari zen epaiketa harekin bukatu ere. –Ez – erantzun zion X jaunak –. Benetan esan nahi nuen. Benetan esan nuen. Ez zitzaidan IGO enpresaren eta Gorostiza jaunaren borondatea aldarazteko beste modurik bururatzen. Eta entzuna izateko beste modurik ere ez. Horrela, norbaitek behintzat, zuk, entzun gaituzu azkenean. –Baina nik ezin diot IGOri obra amaitzeko agindua eman, ez da hori hemen auzitan dagoena. Bestalde, mehatxu delituak kartzela zigorra dakarrela gogorarazi beh ar dizut, zure abokatuak jada egin duela sinesten dudan arren. Ba al zenekien hori? –Hirurogeita hamazazpi urte dauzkat, ez daukat ez bikotekiderik, ezta seme –alabarik ere, gurasoak aspaldian joan zitzaizkidan , eta nirekin bizi izan zen azkeneko katua, Pla ton, hura ere duela urte pare bat zendu zen. Benetan uste al duzu, jauna, nire bizitza gehiegi aldatuko litzatekeela kartzelan sartu beharko banu? Hainbeste urtetan bakarrik eta buruaski bizi ondoren, hemendik lasterrera, ziurrenik, adinekoen egoitza batea n, zahar etxe batean bizitzera joan beharko dut, nire egunerokotasuna nire kabuz kudeatzeko gai izango ez naizelako. Kartzelan sartzeak gehiago beldurtu beharko ninduen ikuspegi horrek baino? Alde handia al dago aukera bien artean ala? Oso antzekoak irudik atzen ditut nik biak. Puzzleak eta eskulanak egiten emango nituen egunak bietan ala bietan, bizilagunekin karta eta mahai jokoan, patioan paseatzen… Lagunen eta senideen bisitak jasoko nituen noizbehinka, bietan, denboran aurrera egitearekin batera elkarre n artean geroz eta gehiago luzatzen joango zirenak, lagunen eta senideen zailtasunak areagotzen joango baitziren eta, zoritxarrez, haietako bat edo beste ni baino lehen hilko litzatekeelako. Gaixotuko banintz zainduko nindukete, agian kartzelan zahar etxea n baino hobeto, covid izurritearen tontor gordinenean gertatu zena ikusita. Eta larri gaixotuko banintz, erietxera eramango nindukete. Ala ez? Egia ez den zerbait esaten ari al naiz? Zuk nik baino hobeto ezagutuko duzu kartzelen benetako egoera. Oker al na go ezertan? Ala zinikoegi ematen dut horren lasai mintzatzean? Zintzotasunez, errealitateari begietara begira, noiz eta nola hilko den inork ez dakien arren, nire kasuan ospitale bateko gelan hiltzeko probabilitate oso handiak dauzkadala onartu beharra dau kat, daukagu; eta bakarrik, probabilitate handiarekin ere, edo zaintzaile lanak egiteko ordaindutako migratzaile ezezagun baten alboan akaso. Kartzelara joateak edo ez, ez du ikuspegi hori ezertan aldatuko. Beraz, zure aurrean nagoela aprobetxatuz, nire a bokatu, fiskal eta IGOren ordezkarien aurrean, berriz diot: esandako epean, hilabetekoan, gure eraikineko obra amaitzen ez badute, IGOren egoitzak su hartuko du. –Isildu! –Oihu egin zuen epaileak. – Ez dut horrelako portaerarik baimenduko areto honetan. Akusatua eseri zen. Lekuko gehiagorik ez zegoenez, akusazioak eta defentsak euren konklusioak aurkeztu zituzten, kartzela zigorra eskatuz batak eta absoluzioa besteak, mehatxuak seriotan egin ez zirela argudiatuz. X jaunaren aurka prebentzio neurriak ezartzea beharrezkoa ez zela ebatzi zuen epaileak –esandakoak esanda ere, arriskurik ez zeukan agure bat baino besterik ez zuen ikusten epaileak – eta epaia egun batzuen epean jakinaraziko ziela esan zien alde biei. Bukatutzat jo zuen entzunaldia , eta asteburu pas a joan zen hondartzako etxera. Hiru urteko kartzela zigorra ezarri zion epaileak X jaunari, halaxe jakinarazi zion abokatuak honi egun batzuk geroago. Sententziaren aurka helegitea jarriko zuela ere jakinarazi zion eta, hura ebatzi arte –batek jakin noiz arte – akusatua ez zela kartzelan sartu beharko, arriskutsua ez zelako, eta ihes egiteko arriskurik ez zegoelako –epailearen aburuan –. Hondartzako bere etxean zegoen epaile jauna asteburu pasa. Ederra atera zen eguraldia goiz hartan eta, oraindik opor garaia ez izan arren, jendez lepo zegoen herria jada. Oporrak noiz iritsiko zitzaizkion baino beste ardurarik ez zeukan goiz hartan epaileak. Kafe kikara eskuan, eta presbiziarako betaurrekoak sudur puntan, sakelakoan albisteak irakurtzeari ekin zion. Bei ren zeharkako lehenengo begirada batean, IGO siglak begiztatu zituen lerro buruetan. Hara! Nonahi topatu beharko zituen handik aurrera ala? Bost aste joan ziren zorioneko epaiketatik, eta dozenaka kasu gehiago epaitu behar izan zituen epe hartan, odoleko a lkohol maila gainditu zuten auto gidariak haietako gehienak, eta ustezko lapurretaren bat ere, baina X jaunaren kasuaren bitxitasuna ez zitzaion ahazten. Gehiegi hitz egin nahi zuten pertsonetara ohitua zegoen, baina akusatzaileak izan ohi ziren beti. Akus atuak epaitegia bere aldarrikapenetarako foro publiko bezala erabili izana ez zitzaion sekula gertatu, are gutxiago bere aurrean akusatuak leporatzen zitzaizkion egitateak berrestea eta errepikatzea ere. Denetarik ikusi behar. Lerro burua adi irakurri zuen ean hotzikara bat sentitu zuen bizkarrezurrean. IGO igogailuen enpresa ospetsuko egoitza sute batek kiskali omen zuen gau hartan. Albistearen gorputzean polizia gertatutakoa ikertzen ari zela zioten, sua zerk eragin zuen ziur jakiteko, baina, hasierako miaketen eta lekukoren baten arabera, sua nahita eragindakoa zirudien. Ofizialki baieztatu behar bazen ere, agerkariaren konfiantzazko iturrien arabera, pertsona batek edo gehiagok kaletik eraikinaren leihoetara jaurtitako Molotov koktel multzo batek eragin z uen sutea. Segurtasun kameren grabazioek egilea edo egileak identifikatzen lagunduko zuten. Iturri berek ziotenagatik, egilea nor izan zitekeenaren susmo sendoak zeuzkan poliziak jada.

2023-12-01

goiz-negu-bi-negu

booktegi.eus MIKEL ZUBELDIA ETXEBERRIA Goiz negu, bi negu LAU NOUVELLE HEART OF DAYLIGHT Izua, izua. Izua ez zegoen, Saldivia Kurtz, oihanaren ilunpe hertsi amaigabean, foko elektriko zuri burrunbarien aldamenean baizik, korridoreetako moketa higatuetan izandako loreak eta gela hutsak zapaltzean, putzuetan itotzen ez diren neoizko letren leinuru mingarrian, zulatzen bukatzen ez diren gurpiletan. Ez baitago leku bakartiagorik jendetsuak baino , are gehiago ikonikoak badira, atzerriko espaloi eta ohe epel edo beroetan dakusagun bakardadea gure baitan daramagun hotza besterik ez denean, itzal bat bezala, kristalezko salatari batek egia esaten digun arte. Benetan ba al dago elkar ulertzerik? Ba a l dago bestearengan hurreratzerik? Ez al digu nonbait urruneko aurpegien begiradaren distirak (keinua agian) itxaropena itzultzen bederen, une batez bada ere? Ez al du ezezagun baten entzute arretatsuak komunikazio baten posibilitatearen arrastoa eskaintze n, ordu galdu batez bada ere? Ez al du sudur gorri batek edo irribarre batek planeta osoa argitzen eta betetzen kliska batez bada ere? Zerk unatzen du hiri batetik bestera etengabean mugitzen den hezur pila? Jet lag en segida? Norberaren pisua eraman beha rrak eragiten dituen nekeek? Edo nostalgia gordetzen duten erbesteko izkinetan eta nostalgia debekatzen duten inongo ez lekuetan malenkonia bat osatzeko ezintasunak? Zerk edo nork lapurtzen dizue bizitza Ryszard Saldivia, Marrubizale zauritua, Jornette? Bidaiariak bidaiari leporatzen dio bere bakardadea, ur arrotzaren zaporeari, ezpain arrotzen koloreari, deserrotzeari, sedentarioak geratu beharrari leporatzen dion modu berean, betikora eta ohikora itsatsita gelditzeari, barneko arrozteari. Auskalo zein den gizakiaren egiazko arima, denok nomada bakartiak garelako mundu honetan finean, planeta bera gela huts bat, kale huts bat, plaza huts bat besterik ez bada. Mikel Zubeldiaren fabulek, beste askoren tradizioan, batzuetan hitz idatzia uztaitzat hartzen d ute mortu galduenetan ere maleta astuntzen duen konfiantzazko bidaide hiztun isila, liburua , baina gehienetan elkarren azalak zuzenean irakurtzeari ekiten diote, bestea ukitzeko izateko nahian edo. Mundu osoan zehar ibili behar jakiteko izua gu ginela, kanibalak gu ginela, norbera izateko bestea jateko edo akabatzeko beharraren aldetik zuk ez duzu izan behar ni izan nadin . Hutsa, amildegia, etxeko atariaren aurrean zegoela. Diotenez Paul Morand beti presaka zebilen, berandu ez zebilen arren. J ulio Saldiviak ez du inolako presarik, goiz ez dabilen arren. Zu? Patxi Lopez de Tejada GOIZ NEGU, BI NEGU 1 Maybe do nothing to find the way. Bidea topatzeko agian deus ez egin. Bidea ez da lardaskatu behar; gutxien uste duzunean baitator zugana. Zerbaiten hasiera izan daiteke bidea, beste ezeren akabera ere bai. Hausterrezko itsasora zaramatzan abartegi korapil atsua da bidea. Kronika hau sinatzen duen sasikumeak zure baitan den neguaren sabelerainoko bidaia ospela jasotzea du xede. Zuri dagokizun bideak, Saldivia, orain ez dela gutxi herrialde austral bateko neguan, Hegoafrikan baitu hasiera, Hotel Casino Peermo nteko 27. gelan. Gracián edo Go ngoraren estanpa barroko batean bezala, lur azaleratutako naufragoa zara. E guerdia da eta eguzki izpiek gupidarik gabe de sarratzen dizute. Saiheska matazaturik biluzik, lo sakonean zautza, bezperan narkotikoren bat hartu edo sekulako jipoia jasoa bazina bezala. Baina kontua oso bestelakoa da: Afrikan barreneko bidaia luze eta nekagarri batetik zatoz. Johannesburgen lur hartu duzu bar t. Luandatiko hegaldiaren demaseko atzerapenaren erruz, Durbanerako konexioa galdu duzu eta inoren eremuan geratu zara O . R. Tambo aireportuan. Noraezean, sonanbulu murgildu zara luzaroan arimarik gabe ko terminalean, harik eta segurtasun agente bakan baten laguntzaz taxi bat hartzea erdietsi duzun arte. Taxiak inguruko hotel batera gerturatu zaitu. Erreserbarik gabe ozta ozta egin dizute leku. Moketa nabar maiztuko korridore amaigabea zeharkatu ostean, bezeroentzako baino zerbitzu enplegatuentzako datekeen gelaxka iritsi duzu. Neke absolutuaren ekipaia ohe gainean laga eta hilator moduko maindire hotzetan gorde dituzu arima galduko hezur haragiak. Argiak bere gogara oratzen ditu zure gorputz zimelaren erliebe zein tolesdurak. Azal brontzekara matearen baita n leun eta eder dira argi jolasak. Galapagoaren mugimendu etsigarriez lehen bizitza zantzuak agertu dituzu. Dardarka hasi zara bat batean, inarrosaldika gero. Lauhazka ipini eta eztulka jardun zara une batez. Diafragmako giharren beherako uzkurdurak eta gi har abdominala urdail laxoaren aurka tenkatzeek, behetik gorako olatu bihurtu dute zure gorputz enborra. Ez zara oka hasi ordea. Zure burua lastairara bota duzu atzera. Zopatuta, begiak eterrezko poltsetan igeri, apur bat agondu eta gau mahaian haztatzen h asi zara itsu itsuan, zauden hotelar en berri emango lizukeen nota paper, pospolo kaxa, boligrafo edo beste ezeren bila. Irudiko bailuke, Saldivia, nongo hiritan esnatu zaren ere ez zarela jabetzen; hain dirudizu despistatuta. Esna, baina jaikitzeko batere gogorik gabe. Leihotiko argi zorrotadak min dagizu. Betaurrekoak jantzi eta jaiki zara behingoan. Eskuak gerrialdera minduraz eramanez leiho aldera jo duzu mantso, ohituta ez zauden argi itsugarria gutxitzeko asmoz. Ez dago errezela ixteko modurik. Amore e man duzu. Nondik datorkizu hainbesteko nekea ? Mark Sidon gogora. Saharaz hegoaldeko herrialdeak goitik behera eta ezker eskuin arrosario eta matxeteaz , bibliak eta katiximak saltzen ibili ohi den lagunari behin entzuna: bidaiaren lehengo astea gorabehe rarik ezean ongi daramazu, bigarrena nekoso gertatzen zaizu, hirugarrenean berriz, hots estrainioak sortzen zaizkizu buruan eta laugarrenean etxera ekarri behar zaituzte lotuta, Lope de Agirre berria izan nahi ez izatera. Bidaiaren hirugarren astea duzu h au, hain justu. Hegoafrikaz aurretik Kenya, Uganda, Mozambike eta Angolan barrena ibili zara. Urteak dira John Deere, Massey Fergusson edo New Holland ekoizleen golde eta nekazaritza makineriako ordezko piezak Afrika eta Asian barrena saltzen dituzula. Zeu en disko eta goldeen kalitate gorena –50 Rockwell C ko gogortasunezko altzairu forjatua den aldetik , golde belarrien triplex edo sandwich sistema berritzaileagatik, edo, chisel besoengandik, harrera ona izaten ari zarete mundu zabalean. Hortaz, prezio pol itika agresibo eta salmenta puntuetan oso present egoteagatik, sekulako hazkundea izaten ari zarete; nor eta, Bergera, Beldarrain, Landa eta zerorri: lau katu saltzaile izukaitzak. Ez da lan makala: lekuan lekuko agente eta banatzaileekin nekaza ritza gunee tako salmenta puntuak bisitatu ohi dituzu, euren ferietan parte hartu eta eu rak zure fabrikara erakartzen saiatu ohi zara. Asko eskertz en dute banatzaile zein agenteek zure ahala eta ohikoa izaten de bidaietatik eskari potoloak e kartzea. Laneko bidaia luze horiek aurrez apur bat antolatzea gustuko baduzu ere, nahi baino gehiago izan ohi dute auskalogokotik. Azken bidaia hau ez da erraza izaten ari. Gurutzatu ahala asmatu beharreko hainbat errepide, bailara, oihan, ordeka eta peril zeharkatu dituzu. Malaria edo dengearen eltxo eroaleak oraingo honetan saihestu dituzulakoan zauden arren, orain, bidaiaren jomuga iritsi duzunean, ahul sentitzen zara, babesgabe. Nekea baituzue Saldivia, munduan barrena zab iltzaten Area Sales Manager, merkatari bazternaster, paraxutista para saltzaile, komisioaren profeta, rappelen nomada, tai gabeko Mateo txistuek, larrutik ordaindu beharreko zerga. Nekea eta baita guztiz merezi gabeko fama txarra ere. Hozkailuan ez da sab ela baretzeko koka kola tristerik sikiera. Kolpean itxi duzu. Erabateko nekea bizkar gainera jaso, zure buruari gogor egin eta dutxarako indarrak metatu beharrean zara. Sarritan datorkizu akidurak sortutako ezintasuna. Sorterritik at egingo duzun enegarren aste amaiera buruzuria duzunez, gorputz arimek atseden hartzea erregutzen dizute. Hotelaren gerizpeko egonean giro, infinit uraino nahita aspertu, zakur alferrarena egin, denbora aleak petaloak bailiran Bollywodeko filmetan bezala leihotik jaurti, atzerape n handiko laneko emailak erantzun, eta, batez ere aspaldidanik zain duzun Pierre or the ambiguities eleberria irakurri. Asteburu bakar batez bederen landare izan besterik ez duzu eskatzen. Hotel arrotzetako bakardade eta ordu mortuak. Berrogei urteren marr a gorri fina pasea, langintza horretan hamabost urteko eskarmentuaz, munduko laurogeitik gora herri ezagutua zara eta bi mila eta bat gau lastaira ezberdinetan lokartua. Arestiko Mark Sidon lagun bidaideak berak esan ohi duenez, munduan zehar zuen abeleran ibiltzeko ezinbestekoak dira "3P ak": pasaportea, pagotxa eta pilotak, alegia. Esaldia serio demonio bota eta barre ozenaz lehertzen da Mark; nahiz eta berak ingelesez tindatutako kastillanoz, pasaporte, pasta y pilottas esan ohi duen. Zuk erabat murrizta ilea deritzozu txiste moduko purrustada hura, baina aitor zenezake baduela zerbait egiatik. Bidaia luze menturazko horiek geroz eta gehiago akitzen zaituzte. Akidurak eta zer esanik ez, arriskuak. Hortaz ez duzu sobera hitz egin nahi izaten, baina menturaz okerreko leku eta garaiak elkar gurutzatzearen ondorioz, zureak egin eta larrutik ordaindu beharra ondo gogoan duzu; amaitu da festa txikito! edo Game Over dioeneko momentu zital hura, zuritik beltzera istant batean pasatzeko unea. Kreditu letrak eta The End. Momentuz zortedun izan zaren arren oso presente duzu; hartara, modu ezberdinetara irudikatzen duzu bihozbera zaudenetan batez ere azken une hura. Gehienetan modu dramatikoan, eta, in oiz ere tragikomikoan. Bidaietako neke eta oinazeak. Lantokiko jend aila ahobero poltronalariek sekula ulertuko ez dutena. Nondik datorkizue kanpo saltzaileei fama txar hori? Lankideek orokorrean baita hurkoek ere askotan uste baitute enpresaren bizkar potrojorran bizi zareten zoko zorri ak zaretela. Etxekoek, familia betek izunei iskin edo muzin egiteko egiten duzuela ihes. Lagunek, bekaizkeriaz begiratzen zaituztete, zigorgabe ki egin bide dituzuen gehiegikeriak ameskeriaz gomutatzen, eurek euren kaioletan ahalke, hegal egiten ari direla eldarnioan ari diren bitartean. Ezin hobeto idatzita utzi zigun Michel de Montaignek berak, ezkontzaz eta bestez ari zelarik: “Il en advient ce qui se voit aux cages, les oyseaux qui en sont dehors, desesperent d’y entrer; et d’un pareil soing en sortir, ceux qui sont au dedans” 1. Eta zuk, bost kontinenteetan txurroa busti duzun horrek –putza atera beharrik gabe diozu gainera , zeinaren gantzontzilo ziztrinenak ere gizonkilo hor iek guztiak batera baino askoz ere 1 Kaioletan i kusten dena gertatu ohi zaie (ezkonduei ): halanola, kanpoko txoriak , sartzeko eginahalean dabiltzan bezain grinatsu ibili ohi direla barrenekoak irteteko. gehiago bidaiatu duen, ongi bai ongi dakizu zein irrigarri eta titikume gertatu ohi diren modu horretako jokaera bakaiztidun gizasemeak. Bost axola zaizu kanpo saltzaileek fama onik ez izatea. Sarritan ateratzen da gaia menturaz aireportuetako aire gurutze edo edozein zoko galdutan ofiziokideekin elkartu eta hitz aspertuan aritzen zaretenean. Zuen artean ere zitalik izan baden arren, errealitatea oso bestelakoa da. Kontuak kontu, gogoko duzu lanak eskaintzen dizun askatasuna, noizbehinka ihes egitea, berunezko errutina urtu eta beste munduetara mudatu, to kian tokiko egunerok otasunak usn atu eta anonimotasunaz gozatzea... Ez turista papagaio, ezta bidaiari Robinson sasi Crusoeen modura, zauden lekuko beste bat izanda baino. Badakizu beste bat izate hori faltsua dela, ezinezkoa, ezin iritsizkoa, baina gerturatze horren beraren ispilu jokoa maite duzu. Beste hainbat bizimoduetan txertatze hura. Banu, banengo eta banintz. Gogoko dituzu nola ez , zure ibilbidean ezagutu izandako hamaika bezeroak, lurrari errotut akoak, nekazari jatorriko makine ria egileak, jende xumea, duin a. Ohiturarekin lagun min bilakatutakoak. Begietara so egite hutsez, elkar ulertzen duzuenak. Maitekiro, bajanak koinata deitzen dizun Konyako Şakalak bey, hiru zigarro batera erretzeko gai den Mr. Shin xelebrea, Monsieur Kamel bera, inoiz ezagutu duzun gizonetan apal eta jantziena, edo, Buraidahko etxean astebetez maitekiro atxilotuta eduki zintuen Samir Matar dontsu ume handia, besteak beste, zeinak egonaldiaren hirugarren eguna betetzean emaztea aurkeztu zizun eta berari zion maitasunaren seinale, guztira lau kilo urre ziren koilare eta besoko erakutsarazi zizkion . Hori guztia ahalbidetzen dizu lanak. Eta, egun batean pobre, beste batez Jaun sentiarazten zaituelako gogoko duzu zinez. Kanpoan bizi izandako milaka bizipenek ezerengatik aldatuko ez zenu keen altxorra eman baitizute: aberatsa zara. Ia beti, ordea. Peermont hoteleko g elako leihoak patio ireki itsusi batera ematen du. Leihoa zabaldu eta kanpora begira jarri zara. Ford Ranger pick up auto parea dago. Uniforme urdin argiko hiru langile beltze k arropa eta maindire zikinen zaku pisutsuak karrotxoetatik jaso eta autoen zama lekuan pilatzen dihardute. Etengabekoa da karrotxoen kirrinka. Marmarka ari dira langileak, hauteman ezin dezakezun zerbaitez kexu. Hotzaren eraginez, hatsa nabari diezu. Best aldean, arrosa argi uniformedun beste gizakume batzuk zigarroak errez; uniforme urdin argikoei iseka eginez bezala. Goiz aratzeko argiak eremuak biziki piztuak dituen arren, haratago, mendi kaskoaren inguruan hodei bakan batzuk ageri dira. Haizea dabil. He gazti estrainio bat pausatu da patioko etxolako uralitazko teilatuan. Beltz urdinkara da, hego gainalde zuriduna, isats motz eta moko kako gorribeltz puntaduna. Hegoak zabaldu ditu, botere erakustaldian. Di da batean pausatu da. Nahikoa, zuk zapelatza! oihukatzeko. Zure aita Genaro k egin ohi zuen moduan, mendi, itsaso edo autoz edozein hegazti azaldu eta horrela bataiatuz. Zapelatza izan ala ez izan, harentzako tamaina jakin batetik aurrerako hegazti guztiak, zapelatzak. Berdin egingo ote du orain? Ba ote zapelatzik hemen, munduaren ipurdian? Ba ote, aita dagoen lekuan? Hotzak zaude eta leihoa itxi duzu. Estrainio sentitzen zara. Negua izanagatik izerditan baitzaude, giltzurru neko oinazez. Ziztu biziko hodei tza damu gabeak aurki estaliko du zerua. Komun eko ispiluak klarki begietaratu dizu: bi hiru egunetako bizarra, loki aldeko ile urdintzen hasiak eta lehen zimurrak betondoetan. Goibel, beix koloreko dutxa aurrefabrikatuan sartu zara, maluta egiteko ere ganorarik gabe. Dutxatik irtetean kaobazko altza ri etniko zatarrei erreparatu diezu estreinakoz. Oheburuaren alde banatan gizakume bikote baten egurrezko figura tribalak daude zintzilik. Etzanda, biluzik eta hominido aurpegikeraz, emea titi kukurutxodunekikoa da eta haurdun dirudi. Harrak, berriz, zintz ilikario tenkatua du. Euren begitarteak errauskarak dira, lo edo zehatzago, hil trazak hartuz. Susmo txarra. Polanskiren Rosemary’s baby gogoan, Mia Farrowen begirada ederraren izua, txerren haziaz ernatuta dela jakitean. Zein leku aproposagorik deabrua hortxe bertan, hoteleko bata laxoaz kopa bana poltsikoetan, xanpaina izotzontzian, zango zein beso gurutzatuta, sofan azaldu eta irribarreño fin batez, zuri kontu eskean hasteko? ( Kaixo Txato! Egingo al dugu hezurretan?). Itodura. Bertatik irteteko premia. N ora, baina? Edonora, gela ustel hura uztekotan. Gosaritarako beranduegi izaki, harrera gelara denbora pasa joatea erabaki duzu. Baina atea itxi berritan mugikorrak jo du. Maletan gordeta. Atzera atea presaz ireki eta lortu duzu, ohe ondoko mahaitxoaren aur ka sekulako behaztopa ekidin gabe, telefonoa hartzea. Hey Saldivay, this is Frik from Falcon. Frik Hefer, Falcon eko zuzendari komertziala telefonoz bestaldera. Umea eta ogroa. Ehun eta hogei kilo. Errugbi jokalari ohia. Talo aurpegia. Ilegorria. Urrezko e bakortzetatiko irriburrea. Behatzeko mina menderatu ondoren, bezperako abentura kontatu diozu, nola Durbanerako konexioa erratu duzun, Johannesburgen trabatuta zaudela, igande goizerako atzeratu behar izan duzula hegaldia... Oky doky!, trenkatu dizu solasa . I will call Ray, our Joburg new sales guy, dio boer azentuaz, piztia gizen bati ez dagokion helioa irentsitako txilibitu ahotsaz. Kostata ulertu diozu ordu pare bat barru Ray, tokiko saltzailea zure bila etorriko dela, elkarrekin argi geratu ez zaizun ze rbait egitera. Ondoren lan kontuetara lerratu zarete. Astelehenerako hitzordua zehaztu duzue. Goizeko zortziak aldera hotelera etorriko da zure bila. Behin Falconeko egoitzan, Peter Skinner zuzendari nagusi berria aurkeztuko dizu, oso tipo zuzena, ideia be rritzaileduna, Friken esanetan. Segidan kontu korapilatsuak tratatu nahiko lituzke: agentzia kontratu berria eta fabrikazio epetan dituzuen atzerapen endemikoak, kasu. Zuk, salmentak ondo doazela profitatuz, sortu berri duzuen chisel delako lurra lantzeko beso berriak aurkeztu nahi dizkiozu alde batetik, eta, datorren urteko NAMPO Show nekazaritza erakustazokarako euren estandean zeuen produktuen corner berezi bat eratzeko proposamena dakarkiozu bestetik; zeuen disko, belarri eta golde hortz forjatuak eraku sgarri izan daitezen. Irudipena duzu ordea ez dizula jaramonik egin. Zu zauden hotelaren berri eskatu dizu. Elkar agurtu duzue. Eskegi bezain laster damutu zara Friki baietza emanagatik. Ez duzu inorekin egon nahi. Behartuta etorriko zaizun ezezagun bateki n are gutxiago. Baina alferrik da, ez eta neurria hitzak existitzen ez diren herrian. Ray delako tokiko saltzailea etorri bitartean denbora ugari duzu. Huskeriaren bat lortzearren harrera gelara zoaz. Ahots goxoko dama panpoxak artatu zaitu, Hego indiar ja torriko azal distiradun beltzaran, O rienteko ametsezko begiz hornituak. Blusa irekixea eta zetazko lepo zapi motza. Lindelany, dio paparreko txarteltxoak. Lindelany printzesa zamalkagarria izenlaguna gehitu diozu zuk, jendeari etiketak jartzeko duzun mania ri jarraiki. Zeharo aspertuta zaudenez, zein aktibitate egin dezakezun galdetu diozu. Lindelanyk mahaiaren gainean plano bat paratu du txukun, titi koxkor ederrak une batez begi bistan utziz. Zu zauden Hotel Casino Peermont, Emperors Palace hotel gunearen zati txiki bat baino ez dela dio ahots goxo belusatuaz. Zail zaizu baina, haren hitzetan kontze ntratzea. Guztia resort baten baitan dagoela, alegia, zehaztu du, agian zure mozolo begiradaz ohartuta. Luxuzko lau hotelez gain, hiru kasino, beste horrenbeste antzoki, zinema areto bat, hitzaldi gela parea, dozenaerdi jatetxe, hainbat denda, eta erromatar bainuak ere badirela. Lindelanyk –agian zure kalenturaz ohartuta termetara joatea gomendatu dizu biziki, eta, zuk, ahobero zuk , Would you join me?, arrapost u egin diozu, jakina baietz linde damea baina zurekin, iradokiz bezala. Eta hain lotsagabeki xaxatu baduzu ere, honek irribarre profesionalez gaiez aldatu du, eta, Piazza la Serenissina aipatu dizu segidan. Jatetxe eta arropa denda cool ak daudela; ez zaiz ula damutuko. Agurreko irribarre goxoa opari egin dizu Lindelanyk eta irribarre goxo hura bera agindu bihurtu da zugan; hain zara sinplea batzuetan. Moketa gorri eta doratuko korridore luze eta ilun batek marmolezko galeria ortogonal batera zaramatza, zei nak alabastrozko sabai zein leihoak dituen. Theater of Marcellus delako antzokia dago bertan, luxuzko itsas gurutzaldien aitzakiarik ez duen neoklasizismo kitscha partekatuz. Antzokiaren alde banatan afixa ugari: Crown of the Russian Ballet, Jerry Joseph a nd the Jackmormons taldearen kontze rtua, Blake Cortez tenorearen errezitaldia eta André the Hilarious hipnotizatzailearen saioa, besteak beste. Erromatar gizakume patrizioen bustoen imitazioak daude galerian. Aldamenean McDonalds hanburgesa etxea arestiko dekorazioa errespetatuz. Aurrerago, beste korridore bat topatu duzu eta honen amaieran larrialdi irteerako ate zurrun metaliko bat. Atearen burdin haga gorria beheratu eta argiz beteriko gune erraldoia agertu zaizu. Piazza la Serenissima. Toscanako plaza baten baitan zaude derrepentean, harlauzazko zoru, eskultura, arku gotiko, Duomo eta guzti. Plazaren erdian marmolezko iturri bat dago, non lehoi etzanei ura darien ahotik. Zerua urdin pastela da, ortzi mugan arrosaka ra eta hodei harro bakanduna. Giro goxoa dago. Neurritasun perfektuzko plaza inguratzen duten arkupetan zenbait trattoria, hanburgesategi, jatetxe tematiko etniko eta arropa eta bitxi dendak. Haratago kale handi eta zabal bat, Milango Vittorio Emmanuele II ren galeria imitatuz. Gizakumeak barra barra, terrazan edo paseoan armonia osoan. Mundu perfektua lirudike. Zuri jatorriko turistak dira gehiengoa, indiarrekoak ere bai, beltzekoak gutxi. Portugaldar kutsuko Braza jatetxearen terrazan eseri zara. Falconek o jendearekin urteetan izandako mozkorraldi mitikoen gomutaz, Castle garagardo kankarroa eskatu, eta, Pierre or the ambiguities eleberria atera duzu zorrotik. Ea behingoan martxa hartzen duzun. Moby Dick edo Bartleby izkribatzailearen egileari hainbeste zo r diozu. Baita, Thilo van Linden zure lagunak nobela horrekiko zuen demaseko pasio eta nolabait esatearren obsesioak hain gogoko baitzituen hark ezin irakurrizko liburuak , funtsik ba ote duen deskubritzeak. Nahiz eta makina bat aldiz hasi eta beste hainb atean, hamaika aitzakia tarteko, laga izan duzun. Oraingo honetan ordea ez duzu itzulbiderik. Inon ez baituzu leitzen Saldivia bidaietan bezain beste. Afrika hegoaldetiko bidaia luze honetan liburu sail ederra leitzetik zatoz. Berebiziko jotzen duzun literatura bidaia paraleloa ondo bidean doa. Ovidioren Tristurak eta Pontotiko gutunak pasioz leitu dituzu, ondoren Henry David Thoreau ren A Winter Tale askoz ere xamurragoaren baita n bidaiatu duzu. Narrazio goxo barrenkoi hauek zure baitako negua inarrosi dut ela ezin bazter dezakezu; hain iruditu zaizkizu oihartzunez beterikoak. Lan bidaia aurretiko liburuen hautaketa bera ere, garrantzi handiko kontu nekeza bilakatzen da zuregan, alkandorak, galtzak edo azpiko arropak ondo hautatzea baina askoz ere garrantziz koagoa. Zuregan gorbata itsusi bat, edo, sasoiari ez dagokion alkandora bat aukeratu izana zorte txarra dateke, baina maletan liburu exkaxak sartzea ezin barkatuzko dramatzat duzu, bidaia bera zapuztera bultza dakizukeena. Denbora segidan doakizu Melville ren eleberri psikologikoen parodia den altxor estrainio bezain hurbilgaitzarekin. Begiak liburutik askatuta, zeru aldera beha jarri zara. Zure hautemateak ortzi urdin argitsu pean zaudela sinestarazten badizu ere, arku bat eginez enara maitemind u pare geldi ezinak azaldu eta ap ur bat haratago, antzara saldo hegalarie k, kartoi harrizko zeru faltsua dela ohartarazi dizute. Jabetu zara behingoan. Zine estudio bateko dekoratu handi batean ikusi duzu zure burua. Gezurrezko mundu hartan murgilduta, hainbeste gorrot o duzun Jim Carrey aktorearen The Truman Show datorkizu gogora. Eta harako Truman dohakabea, Seaheaven deituriko hiri perfektu bezain faltsuan bezala, erabat arrotz eta frustrazioz betea sentit u zara. Gainera, enparantzan usn atzen den zorion perfektua atzo arte bizi izandako Victoria laku ertzetako, Luandako aldirietako, eta bilatu gabe edonongo bide bazterretan aurkitutako miseriaren parean, haz nekea duten ume gaixoen begiradak jartzea datorkizu ezinbestean. Melville ren liburua eskuetan, kontu hauetaz pentsatzen jarrita, Thilo van Linden datorkizu gogora ezinbestean. Afrika beste begi batzuez ikusten irakatsi zizun argazkilari lagun mina. Eta, horrek guztiak ozpindu dizu gogoa. Thilorekin Yemenen bizi izandako garaiak gomutatuz are gehiago zapuztu zara, S ixtina Kapera bezain gezurrezko den Emperors Palace Hoteleko dekoratu horren sabai pean. Ondoezik, lasterka ihes egin eta etxerako lehen hegazkina hartzeko gogoa piztu zaizu . Zorionez, aurkitzen zaren toskanar paradisu faltsu horren gainean, euria zarra zarra hasi du eta horrek lasaitua eman dizu. Garagardoa amaituta, terrazatik jaiki eta Main Casinoko ferra formako atetzar distiratsura jo duzu. Sartu ahala, ilun dago joko ar etoa eta jendez mukuru. Erruleta, Jackpot eta pokerreko mahaiez gain, ispiluengatik lerro infinituak osatzen dituzten makina txanpon jaleetan, heldu, gazte nahiz nerabe saldoak demonioak hartuta jo eta su ari dira apustuan. Ez duzu interesik jokoan. Zorila ndia magikoa utzita, Peermont hoteleko harrera gelara itzuli eta sofa baxuan je sarri zara. Lindelany printzesa aldaka maldakagarria, Fiona delako ilehori bulartsu old chicken tenteak ordezkatu du. Sofan are gehiago hondoratu zara. Aurki da etortzekoa Ray, Falconeko tokiko saltzailea. Zein itxura izango ote duen ez dakizu. Eskura duzun lehen egunkaria jaso duzu denbora egitearren. Azaleko orri beteko fotoak Hope for Madiba jartzen du hizki larritan. Madibari bizi itxaropena. Gauez eta urrunetik ateratako fo to lausoak anbulantzia bat ageri du. Orria pasa eta Nelson Mandela presidente ohia bart goizeko 01:30 ak aldera Pretoriako ospitale batera larritasunez eraman behar izan dutela dio, bere osasun egoerak biriketako edema bat medio, erorikoa izanagatik. Madib a zeraman anbulantziak matxura izan eta etxetik ospitaleko bidea odisea itzela bihurtu dela gaineratzen du berripaperak. Eta, egoera egonkortzea lortu duten arren, kinka larrian dela informatuz jarraitzen du. Hala eta guztiz ere, ANC ko bozeramaleak ez due la baztertzen ordu gutxi barru adierazpen lazgarriena egin behar izatea. Jacob Zuma, Hegoafrikako Presidentearen prentsa oharra dakar baita ere. Honek, tonu baikorrago batez Presidente ohia mediku adituen zaintza jasotzen ari dela eta ahalegin guztiak egit en ari direla bere osasun egoerak hobera egin dezan, adierazi du. Madibari osatze azkarra deseatzeaz gain, herritarrei gaixoaren eta familiaren intimitatea errespetatzea eskatzen die. Oso kritiko ageri da aurreragoko orrietan egunkariaren lerro editoriala . Euren iritziz, anbulantziaren matxura eta ondorengo inprobisazioek ez lukete lekurik izan behar Hegoafrika moderno nahi batean, are gutxiago Mandelaren neurriko ikur bati zor zaion begiruneagatik eta ttor ttorttor. Estrainioa egin zaizu, Saldivia, Nelso n Mandelaren moduko izaki mitikoa zugandik hain ge rtu hil hurren dela jakitea . Zapelatza!, aitaren hegazti ikonikoa ekarri dizu akordura. Kazeta horrek You izeneko asteburuko aldizkaria dakar barneko orrietan. Azalak, Oscar Pistorius, Londresko Olinpiar Jokoetan heroi izandako titaniozko bernadun atleta hegoafrikar bilau bihurtua ageri du. Hiru hilabete lehenago erail bide zuen Reeva Steenkamp neska laguna sorbaldatik helduta ageri da fotoan. Kartulinazko koroa urreztatuak dauzkate eta irribarretsu ageri di ra, urtebetetze festa ondoren batean ater ata lirudikeen kalitate eskaseko fotoan. Apur bat pixpatuta direneko trazak ere nabari zaizkie, droga kontuak ez aipatzearren. Egun batzuk barru hastear den epaiketaren berri ematen du aldizkariak. Titularrak zera d io, Oscar: no end to the drama. Azpitituluek, berriz: The other blondes in his life, edo, Reeva's last birthday party. Bere bizitzako beste ilehoriak. Reevaren azken urtebetetzeko festa. Sekulako perlak. Gerora datorren testuak hil zuen neska lagunari behi n eta berriz jantzi bide zizkion adarren inguruko txutxu mutxu ergelak ageri ditu lotsagabeki. Bapo. Nahikoa da. Kazeta bazterrean laga duzu. Sofan apur bat gehiago hondoratu zara. Harrera gelako giro musika lotarazte zein garagardoak sortutako murmuek, lo sustatxo bat eragin dizute. Zerorren zurrunga batek esnarazi zaitu. Ondoezik sentitu zara, erdi zopatuta. Hirurak aldera gazte kankailu bat azaldu da ate nagusitik, brinkoka bezala. Hura ote? Elkarri begira ipini zarete, eta, zakurrek uzkiak antzo, elkar arretatsu aztertu duzue. Gazte garaia da, beltzarana, tupeduna, goapoa eta irribera. Landetako playboya etiketa egokitu zaio. Praka beix, Timberland bota eta Falconeko alkandora zuri berde beltz koadroduna, zeinak petxu alderako logotipoan hego zabalduko zapelatza eta F a inguratuz traktore gurpil bat dituen. Dudarik ez, bera da. Zugana oldartu da mutila eta sofatik altxatzeko ia betarik gabe, eskua luzatu dizu. Howzit? , berak. What?, zuk. Saldivynn? Yezz, berak. Yes, it's me, diozu, nahiz eta Saldivia den zure familiak emandako apellidua eta inolaz ere ez Saldivynn, Saldyweinn, Saldivie, Saldivinsk edo munduko zokoetan aditu behar izan dituzun beste hainbat aldaera. Ray mond Hills bezala aurkeztu du bere burua. Are you ready? esan eta Emperors Palaceko ate nagusitik irten zarete. Johannesburgeko aldirietako errepide lau monotonoak neguko paisaia laxo anestesiatuak ageri dizkizu. Ateri dagoen arren, laino beltzek atezu an diraute. Paisaia negutar horrek pentsamendu, gogoeta eta bihotzondokoak irabiatzen dizkizu. Zure gogoaren bideek, Thoreauren A Winter Walk eko paisaietara eta baita, Tristurak eta Pontotiko gutunen bitartez, Ovidio poetak Tomiseko erbestean, Itsaso Belt zaren bazterrean, Erromatik hain urrun jasandako esperantza eta oihartzunik gabeko negu beltzetara zaramatzate ezinbestean. Ardo ozpindutako gauetara. Eta, zure baitako bidaia hartan , aingeru hegoez neguko eremu mortu horiek iragan gura dituzun arren, bada zerbait aireratzera eragozten dizuna. Ezkerretara begiratzea baino ez duzu, Rayrengana. Honek oso trakets gidatzen baitu Mitsubishi Pajeroa; sekulako bolante kolpeak emanez, suharki azeleratu zein balaztatuz, lerro jarraian aurreratze suizidak burutuz... Eta hori gutxi balitz, kopilotuari begirik kendu gabe gidatzen dutenetakoa izaki, hori ezin duzu inondik inora eraman. Zure onetik at, urduri jarri zara. Zuk gogoaren aingeru hegoez, barne gogoeta isilen arroka zurien tontorrera hegaldatu nahiko zenukeen a rren, ezin. Brian Adams en Summer of '69 topera jarrita duenez, arazoak dituzu gainera haren azentuaren frekuentziara lerratzeko. Zein hiri koa zaren galdetu eta zuk O knostia erantzutean, ikasle txarraren zozo aurpegia ipini eta Bartzelonaren aldamenean ot e dagoen galdetu dizu atzera . Zu jaio eta nahiz eta jadanik han bizi ez zaren , zure zurea duzun hiria mapan kokatu eta haren inguruan hizketan hasi zatzaizkio segidan, baina ez du interes handirik erakusten mutilak. Eta, handik gutxira Europara bidaiatze a amets duela dioen arren, Londres eta Parisez gain, ezer gutxi dakiela Europaz ohartu zara, nahiz eta arbasoak Manchester ingurukoak omen dituen; oraindik ere baten bat bizirik. Zorionez autoa aparkaleku ireki batean laga eta aldirietako tren moderno bat hartu duzue, Rayren esanetan Munduko Futbol Txapelketarako propio egindakoa. Hogei bat minutu iraun du bidaiak. Nelson Mandela Square n irten zarete. Plazaren leku nagusian, baina lekuz kanpo, Mandelaren sei metroko brontzezko eskultura batek harritu zaitu . Eskuin eskuturra bihotz aldera bilduta dauka. Ber tantxe den Sandton City merkataritza zentrora zaramatza Rayk. Saltoki gune erraldoiak gorroto dituzun arren, honako hau apur bat gustuko duzu. Arkitekturaz dotore eta argitsua da eta dendetako arropak oro har alaiak eta kolore biziagokoak begitandu zaizkizu. Ordubete luze egin duzue arropa denda, bitxitegi eta teknologia dendak arakatzen. Pumpkin Patch en Canterbury etxeko dozenaerdi alkandora koloretsu erosi dituzu. Nahiz eta lan nekosoa izan, eroso senti zaitezen eginahaletan dabil Ray. Neurrizko adeitasun hura gustuko duzu. Azken asteetako bakardade eta penak goxatzen baitizkizu. Zu baina dezente gazteagoa den arren, ez duzu ahalegin handirik egin behar harekin konektatzeko. Tipo jatorra da. Bezperatik mokadurik probatu gabe zaudela aitortzean, saltoki guneko terrazako Café Dupont et Dupond era zaramatza. Tintinen munduko atrezzoaz mukuru da lokala. Bianca Castafiore opera kantari bulartsuaren afixaren pareko mahaitxoan eseri zarete. Tunika gorri paparre kodunaz, Ah, je ris de me voir si belle en ce miroir kantatzen dihardu Milango urretxindorrak. Karta argazkiduna aztertzen hasi da Ray begiak ñarrotuta, Miguel de Unamunok, arranoaren soslaiaz Kierkegaard norso daniarrez bezain arretatsu edo nola James Joy cek begirada erabat miopeaz, Ibsen. Eta, begi ximurrak kartatik askatzeke, munduko Croissant omelette casserole hoberena prestatzen dutela adierazi, eta, zure iritzia eskatu gabe, hautua egina du dagoeneko. Horrek, zure urdailak erregututako lau pisuko Aussie burger edo Honey Ginger Pork Chops ak irensteko aukerak zapuztu dizkizu. Azentu xelebreaz dio Croissant omelette casserole, baita Capuccino ere, kafe kankarro bana hartuko duzuela erabaki baitu. Lokala lepo dagoen arren, Tintinen tupe edo punky gandorreko tipo maskala ego kitu zaizue zerbitzari. Joshua trainee, dio txapatxoak. Rayk gizajo itxurako zerbitzaria lagun eginda espezial zerbitzatu zaituzte, demaseko harrera onez. Harekiko jokamoldeaz ohartu zara, jendetasun handikoa dela Ray, plazagizona. Isildu gabe ari zaizu hi zketan, begietara so, aho bete omelette. Croissant omelette casserole pantagrueldar proustiarrak hizpide eman dio bere bizitzaren nobela modu gardenenean, batere lotsarik gabe zerorri aletzeko. Hoteleko harrera gelan leitutako You kazeta k agertuko lukeen m oduan, hauek lirateke Rayren bizitza kartografiaren mugarriak: • Izena: Raymond Hills • Jaiotza lekua: Pietermaritzburg • Adina: 26 urte • Egoera zibila: Emmarengandik dibortziatu berria • Seme alabarik: nik dakidala bakarra, Emmaray, bi urteko alabatxo pinpirina • Bizilekua: gauzak konpondu artean, izebarenean • Ikasketak: Carter High Schooleko behoka zein leihoz bestaldeko paisaia zoragarriaren erruz, ezer gutxi • Ogibidea: Falconeko saltzaile, lau hilabetez geroztik. Aurretik, benefizio gutxiko hamaika ofizi otan aritua • Bizitza: kaka hutsa, baina apurka apurka konpontze bidean • Ezin aitortuzko ametsa: Tamesisen, Tower Bridge n parean larru gorritan bainatzea • Gogokoen duen jakia: osabaren braaivleis a • Hobbyak: ezer berezirik ez. Dantza egitea ez bada eta lagunek in txurrutean • Kirola: ikusteko, errugbia. Eta praktikatzeko Play Station a. • Kanta bat: Please release me, Engelbert Humperdink en bertsioan, of course • Azkena irakurritako liburua: e z dut gogoan • Filma bat: American pie Café Dupont et Dupond eko capuccin oa degutantea izanik, croissantak ez dizu ezer askorik esaten. Ahoa sobera irekiaz j aten du lagunak eta soinua aterata ; auzo lotsa. Amankomuneko gairen bat atera behar eta, Falconeko langile ezagunenen errepasoa egiten hasi zarete: Frik urde Frik , Charmaine haren emazte blondie a, van der Verme, Leonnie, Le Roux, Michael Mann, Shawn Wessels, Evelyn Turpin, Bartholomeus Ashurst, Achile Mannarino eta Leon Pretorius bera azaldu zaizkizue larrutuak izateko erruletan. Leon Pretorius aditzean, herbeheretako artzain protestante itxuradun gizon tentearen irudia datorkizu akordura eta dozena bat urte pasako NAMPO nekazaritza erak ustazokako pasadizoa datorkizu ezinbestean. Hartara, aitona txaplata baten moduan seguruenik ezagutzen ez duen pasadizoa kontatzen hasi zatzaizkio. Maiatzaren erdialdea zen, hego hemisferioko negua artean ate joka ari zen. Falcon enpresarentzako N AMPO erakustazoka mugarria zen, urteko gertakaririk garrantzitsuena, euren bezeroengan muskulua erakusteko aukera ezinhobea eta berriak erakartzekoa. NAMPO ra gerturatzen diren milaka bisitariek nekazaritza makine riako berrikuntzak ikusteaz gain, euren makina eta piezak erosteko profitatzen dute; asko dira erakustazokan bertan ixten diren negozioak. Bothavilleko aldirietan ospatzen da, egurats zabalean. Horregatik sekulako estanda paratzeaz gain, Hegoafrika eta baita itsasoz haraindiko bezero hornitzaileak gonbida tzen zituzten eta dituzte, nahiz eta ferien ahala eta erakarmena boterea, Internet eta hegaldien banalizazio garaiaz geroztik izugarri apaldu diren . Hala eta guztiz ere, Falconekoek erdi behartuta, erakustazokara propio zoazte zure moduko kanpo hornitzai leak. Nahiz eta eginkizun gutxi izan ohi duzuen azokan zehar, erlazio publikoak lantzea ez bada. Batere lotsarik gabe diozu, zuen egiteko nagusia azken finean egonarria eduki eta erakustazokako Beer garden ean orduak txurrutean igarotzearena –duintasuna ah alik eta gutxien galtzen saiatuz , baino ez dela. Rayri kontatzen ari zatzaizkion pasadizoa gertatu zen urtean joan den gizaldiaren amaiera aldera , gauzak ezberdin egite aldera, hotelean baino, azoka ospatzen zen inguruko camping batean kokatu zintuztet en Falconekoek. Hartara, euren saltzaile sare, hornitzaile zein bezero garrantzitsuak, denak nahaspilan cottage moduko bungalow biribiletan eduki zintuzteten azokak iraun zituen bost egunetan. Bungalowen partiketa ausazkoa izan zenez, ez zen harritzekoa ko npetentziakoekin ere matrimonio oheak konpartitzea. Zuri, esate baterako, Willem Jobse, Kverneland taldeko Europako zuzendari komertziala egokitu zitza izun ohekide, eta, zuen aldamene ko gelan, berriz, Tonni Hellsborg, Solbjierg etxeko hornitzaile danimarka rra eta Leon Pretorius, Falconen makina ekoizle txikie z arduratzen zen saltzailea zeuden. Marketineko Leonnie bitxiaren ohiko burutazioa izaki, elkarren arteko talde giroa sustatzea omen zuen xede. Helburu noble bezain dudazkoa zena, bidenabar. Hortaz, arrats partean azoka amaitzen zenetan camping era itzuli eta barbakoa festa itzelak antolatzen zituzten gauero. Zutikako afariak izan ohi ziren, biziak, denen arteko elkarrizketa eta ezagutza ahalbidetzen zutenak, alaiak eta erabat alkoholikoak. Afa ri astunak izan ohi ziren bestalde: txerri saiheski, oilasko izter, sosasties eta azpizun ogitartekoak besteak beste. Guztia ardo, garagardo, brandi eta whisky errekek bultzatuta. Hainbestekoa izan ohi zen txurruta non behin behineko alkoholiko bihurtzen z inen astebetez, ez baitzegoen ongi ikusia mihi lehortasuna (mihi lehorkeria, euren iritziz). Azkeneko gaueko afarira ez ziren zure bungalow bereko Leon Pretorius eta Tonni Hellsborg azaldu. Lurmutur Hirira joanak ziren bezperan, lurra lantzeko makinak fabr ikatzen zituen J. H. Rossowri bisita komertzial bat egitera. Azken gaueko afaria are basatiagoa izan zen. Sekulako barbakoa festa paratu zenuten parril aren bueltan. Kontua mundua amaitu aurreko azken egarria asetzea balitz, danga danga egin zenutela txurru tean . Dena esan behar badago, errazegi edaten ziren ardo ek izugarri laguntzen zutelarik. Alkohola burura igotzean, eskautak bezala Yupi yeah! kantuaren doinu pean jarri zineten koblari. Ginkanak ere egin zenituztela gogoan duzu, urtebetetze festetarako era bili ohi diren kartoizko maskara, konfeti eta amaginarrebaren mingaina eta guzti. Gauza hutsal horiek erreskatatu dituzu, nahiz eta gau horretatik memoria adabakiak baino geratu ez, alkoholak ezabatu baitizkizu pasarte asko eta asko; eta ez batzuk makalak. Ordu txikietan, f estaren patetismo mailak gradu s inesgaitzak iragan zituenerako, artean ipar orratza dantzan eta oraindik ere oso ondo nola ez dakizula, Githa Labuschagne idazkari ileho riarekin katramilatu eta camping eko ezkutuko traste gunean, lasto far del, erreminta kaxa, erratz eta arrastelu artean ikusi zenuen zure burua. Kontakizunean aurrera egin aurretik, zilegi bekit idaztea, bi biak seko mozkorrik zinetela, bestela ez zinetela kateatuko, nahiz eta Heg oafrikara bidaiatzen hasi zinene tik, kilika eg iten zizun beti irribera eta modu onean artatzen zintuen Githa idazkariak. Irri egi tean masail gurietan ageri zitzaizkion elutsak . Bion arteko erakarmen antzeko bat izan bazegoen. Oso Litekeena da hartara alkoholak lagunduta, normalean urratuko ez zatekeen neurritasunaren eustormak gainezka egin eta apurtzea. Modu eta ikusmolde anitz leudeke gertatutakoa azaltzeko: dei diezaiogun zorioneko istripua, sentimenduen lurrikara, omenaldizko larru pasa da, narru katarsia, negu gorri aurretiko eklosioa, urtetan gutiziatu eta geroko gerora atzenduagatik, ordura arte bete ez zenuten kapritxo eztia, gerora betetzea zail edo ezinezko gertatuko zatekeena, edo, hainbeste urtetan bizi izandako sexu tentsioaren o ndoko ekaitza perfektua... Auskalo. Githak ezkon hitzeko diamante kozkor esmeralda tanta duna zekarrela gogoan duzu. Kontuak kontu, oraindik ere nola oso ondo ez dakizula, idazkari irribera begi berde argia zure ondoan kukututa, urrumaka hasi zitzaizun lasto far delen arteko zoko ilunean. Abelera txar horretan belarrira hitz txeratsu lizunak esaten ari zitzaizun. Hain neurritasun handiko idazkari eraginkorraren ahotik irtenda, sinesteko zail egiten zitzaizuna. Zu durduzatuta zinen. Irribarrea galdu gabe baina apur bat urduri, Falconeko blusa korporatibo farmer aren botoiak banan bana a letu eta titikopa liberatuaren pean, titi txiki eder eseri zuztar xut esnekarak eskaini zizkizun eta zu satiro eta lerdetsu zu tentu handiz ukitzen hasi zintzaizkion (elearen ale hau ez diozu, noski Ray solaskideari kontatu, Githa ezagutuko baitu seguruenik –egun señora errespetagarria den aldetik eta ez zaizu komeni). Gero, uste duzu felazio trakets bat paratu zizula, edo saiatu zela behinik behin, baina puntu horretara irits ita oroitzapenen joskura urratuengatik ez zaude ziur zer eta nola gertatu zen, bertsio eta hipotesi ezberdinak baitarabil kizu zure miserien hagiografo zaren horrek balizko edo benazko zupaldiaren inguruan. Diamantedun eraztunaren dirdira gogoan duzu, hori bai. Zure errifleari ez ziola bakerik ematen hain estu eusten zion gaixoari , hori ere bai. Horretaz gain, dena da ahazmena ren ganduetan galdua. Eta, zure buruaren kontrola ez galtzearekin obsesionatuta bizi zaren horrek, amorrua ematen dizu oroimenean zulo beltz horiek edukitzeak. Une intimo horren oroitzapen oso osoa eduki nahiko zenukeelako. Ordainez, xehetasun tuntunak baino ez dituzu o roitzen: Githaren diamantedun eraztuna, ia lepo egindako zure errif lea, kulero arrosa parpailaduna , edo, hankarteko mitxoleta, hegazti estrainio baten zapelatza ote? karrankak, kasu. Eta, egia jakin nahiko zenukeen arren ezingo zenuke, baldin eta katrami latutako beste parteari galdetzen ez bazenio baina hori ez da posible jada enigma askatzerik. Argi dagoena zera da: aurkitzen zineten egoera etilikoan, trakets eta irrigarri bilakatzen zirela maite jolasak zeharo, patetikoak ez esatearren. Elkar musukatzea saihestuz, alkoholezko hats okagarriak ziratekeen seguruenik edo uzkurtasuna beroaldiaren une jakin batean, Githaren antzerkizko errefusa edo milikeriak gainditu, gonak igota eta kuleroak jaitsiak zituen, eta landako janzkerari ez zegokion parpailadun linjeria fina zeraman , estali eta hura zamalkatzen hasi zinen. Eta hemendik aurrerakoak nola esplikatu? Githarekin trostatzeak arraro sentiarazten zintuen. Hitza ez da lotsa, katalogatu gabeko beste sentimendu hibrido bat baino, zail zaizu adier azten. Kontua da estrainio sentitzen zinela Githaren barrenean, kafe makinan egunero ikusi ohi duzun lankidearekin jotzean sentituko zenukeen antzeko sentimendu kontrajarriz. Baina astiro astiro kontzentrazioa berreskuratu eta aldaka maldakatzea ondo koord inatuz, modu finean ari zineten ttakuna eta herrenarena egiten , malkartze baten erdiko une jakin batean, lauhazka eta intziri txikika ari zinetela dagoeneko, mugiezin geratu zinen zakarki. Git hak begi txiliotu ameslariak bra st ireki zituen, bat batean, i zuaz. Zerk eraman ote zintuen erabaki zeken hura hartzera? Auskalo. Baliteke, zakila paelan ez sartzeko zure buruari jarrita zenion joko arauaz oroituko zinela ba tbatean eta horren ondorioz, seko blokeatu izana. Kontua da lege hari modu espartarrez jarrai ki zeina Pulp Fiction film ean Vincent Vegak maisuki erakutsia zizun , zakil goria Githaren paelatik irtenarazi, bazter hura laga eta ia lau hanketan itzuli zinela bungalowera, harrika uxatu duten zakur jotzailea legez; gau hartatik aurrer a kontu hertsiki profesionale z ez bazen hitza eta begirada zuzenduko ez zizun Githa Labuschagne hankaz gora, narru zurtz eta negarrez lagata. Orduz geroztiko gauaren partea infernua izan zen (eta elearen puntu honetara iritsita berrekin diozu Raymond Hillsi Githarekiko alkobako deskribapen ilun lizunetan pausatu gabe. Leon Pretorius eta Tonni Hellsborg kanpoan zireneko azken gaueko afari ostea, hain zuzen. Begiak zabal zabalik, loak hartu ezinik ordu mortuak egin zenituen, buelta alde batera, buelta bestera. Ezin loak ha rtu eta hori gutxi balitz, zu zinen bientzako ohe berean zetzan Wil lem Jobse, konpetentziako morroia, cutoen moduko zurrunga laketgarrian, zerri ezpainetatik ergelen zorion lerdea deritzon hari gardena zeriola sasikumeari. Jata bertan lepoa bihurrituko zen iokeen, modu horretan bi arazo ebatzita: lo egin ezina eta konpetentzia kentzearena, alegia. Burubero zinen, suminduta eta motiborik ez zitzaizun falta. Mozkor mozkorrik egonagatik, zure burua errotik gorrotatzen zenuen Githarekiko coitus interruptus hura biziki deitoratuz, hain izan zenuen txoria eskura. Hainbeste damu zinen, ze une hartan zure buruaz arnegatu gura zenukeen. Engineer Gentleman farmeregi jokatu nahiak huts egin zizun. Erabaki itxuraz arrazional haren atzean, jasotako heziketa katolikoa, mil a eta bat ez ezko eta errefusetan oinarritua ere hor nonbait kukututa izango zen. Edo, akaso andereño Faustinere kiko nerabezaroko esperientzia traumatiko hura ... Auskalo. Zeure buruari gogor egiten zenion, Begia begi truk aren legea bera baino ankerrago izaki, zerorrek sortutako lege propioaren barraren maila jeitsi edo apurtu ez izanagatik. Edo, zure buruari ezarritako paelaren legeari emendakin edo salbuespena ez ipiniz, okasioak eskatzen zuen malgutasun puntua haztatuz , tonto pa tetiko elgelputz moduan jokatu izanagatik... Baina ordurako berandu zen. Behingoan loak hartutakoan, amesgaiztoa. Ez naiz luzatuko deskribapenetan, izan ere aspergarri eta gorrotagarri gertatu ohi baitzaizkizu literaturara bildutako amesgaiztoen kronikak. Goazen bada, arin. Sinopsia: gauez txalupa batean zoaz, txalupa alde banatara balantzaka hasten da gogor, eta, inguruan arrain abisalen moduko ehunka piztia terrible lepoan kosk egiten hasten zaizkizute. Asaldatuta, izerdi patsetan esnatzerakoan beldur zi nen ez ote zizuten edarian droga zitalen bat edo sartu. Ohean bueltak eta bueltak eman ondoren, goizeko bostak edo izango ziren oka egiteko gogoz komunera presaka joan zinenean. Gaueko juerga guztiak komun zulotik askatu ondoren atzera logelara zindoazela , soinu bat aditu zenuen salan. Atea erdi irekita eta argia piztuta zegoen. Bertara jo eta espektro moduko Leon Pretorius topatu zenuen. Beltzez jantzita, Ahab kapitaina lirudikeen gizon tentea, poltsikoko Biblia zahar bat leitu eta leitu ari zen, bungalow aren saloiko bost metroak alde batetik bestera pauso militar urduriaz zeharkatzen. Hortz tartean Bibliako pasarteak murduskatzen zituen, amorrazio puntu batez, ahoaz ardiki gogorra mamurtzen ariko balitz bezala: 5:10. Salig is die wat vervolg word ter will e van die geregtigheid (buelta erdia), want aan hulle behoort die koninkryk van die hemele (buelta erdia). 11. Salig is julle wanneer die mense julle beledig en vervolg (buelta erdia). en valslik allerhande kwaad teen julle spreek om My ontwil (buelta erdi a). 12. Verbly en verheug julle omdat julle loon groot is in die hemele (buelta erdia); want so het hulle die profete vervolg wat voor julle gewees het (buelta erdia)2. Ikusezin egin zizun. 2 5:10. Dohatsu dirade iustitiagatik persekutatzen diradenak : zeren haien baita zeruetako resuma. 11 Dohatsu izanen zarete nehork iniuria erran draukezuenean, eta persekutatu zaitukeztenean, eta hitz gaixto guzia erran dukeitenean zuen kontra, gezurrez ene kausaz. 12 Boz eta alegera zaitezte, zeren zuen saria handi baita zeruetan: ezen hala persekutatu ukan dituzte zuen aitzineko Profetak. Aldamenean sofan etzanda Tonni gizajoa zegoen gantzontziloetan , whisky botila erdi hutsa eskuetan eta erabat mozkorrik. Gerturatu zintzaizkion. Ume moduan ari zen negarrez. Life's abitch! biraoa bota zizun ezer baino lehenago, berak mozkortzen zenetan oso maiz , hain ohiko zuen esamoldea, baina egoera patetiko hartan are esanguratsuagoa egin zitzaizuna. Haren ondoan eseri zinen amakiro, eta, ezer gabe: beltz bat garbitu diagu errepidean, askatu zizun. Antxume begiradaz, errukitasuna eskatzen zizun. Sofatik jausi eta zure parean belaunikatu zen, eskuak josirik, zure esk uetan haren salbamen edo zigorra bailegoen. Burua galduta zirudien. Leon Pretorius flematikoak pausua azkartu zuen onduan. Nazka sorrarazi zizuten batak zein besteak. Bihar hitz egingo diagu, esan Tonni dohakabeari eta logelara itzuli zinen zapuztuta. Leon Pretoriusi buruzko istorio kafeinagabetuak ahozabalik utzi du Raymond Hills. Beste capuccino bat nahi ote duzun. Ezetz. Amaitzeko, txokolatezko muffin bana diktatu du. Madalena hark hizpide eman dio, aurreko kontuarekin erabat eten gabe , ezagutzen ez du zun Rody Johnson delako lankideaz hizketa egiteko. Lantegiko buru berria omen. Beltza izan arren, oso tipo jatorra. Eta, gutxi bezalako langilea, dio harr o. Mahaitik altxatu eta merkataritza gunea utzi duzue. Autoa utzitako aparkalekura zoazte Ray eta biok atzera, aldirietako trena hartuta. Erdi hutsik da oraingoan trena. Raymond telefonoz ari da hizketan modu animatuan. Leihotik begira zu. Geure betazalen atzean negua ernatzen da, mundu honetakoa ez den elurra ekarriz, dio Jorge Teillierek Un desconocido silba en la noche poeman. Modu horretan sentitzen zara nonbait eta nolabait, zure baitan negu bat, askoz ere ilun, sakon eta pis utsuagoa txertatu izan balitzaizu. Trenaren beiratearen islak zure figura tristea salatzen du. El caballero de la Triste Figura. Trenbideak Tomoseko Ovidioren malkoak erakutsi dizkizu eta buruz ikasi dituzun pasartea k, zure bihotz egoerari ondo d oazkionak barnetik errezitatu dituzu, trenaren ispilutik zure figura triste eta lausoa dakus azula: Nason desterratuaz oroitzen den inor baldin bada hor zehar; nire izenak Erroman bizirik badirau, jakin dezala neroni, itsasorik inoiz ukitzen ez duten izarren pean zokoratuta bizi naizela, basakeriaren erdian. Sarmatek inguratzen naute, herri basati koak, eta besotarrek eta getiarrek; zein izen duingabeak nire inspirazioarentzako! Trenetik irten eta autoa lagatako aparkalekura iristerako, zuek bion artekoak egin duela sinetsita zaude; amaitu dela behingoan Rayk behartuta bada ere ondo jokatutako funt zioa. Hartara, Hotel Casino Peermonteko sarreran elkar agurtu eta bertan lagako zaituela ziurtzat jo duzu. Eta, behin hoteleko bakardade amestuan, maleta osatu, afari koxkorra egin, dutxatu, lo eta kitto. Beste portu batera joango zarela. Betiko legez. Zer ua oskorri da. Rayk eskuak bolanteari irmo bermatuta dauzka. Iluntzerako planik ba ote duzun. Ezetz, zuk. Hotelera itzuli eta lotara joan nahi duzun arren, ez zara gai aitzakiaren bat asmatzeko. Horren ordez, I don't want to bother you, xaloa atera zaizu. Asteburu horretan libre dagoela ordea, berak; Emmaray emazte ohiarenean delako. Ea lagunekin pub batera trago batzuk hartzera lagunduko diozun, egundoko errugbi partida botatzen dutela eta. Edo bestela, izebarenera barbakoa batera animatzen ote zaren. Auke ratzeko. Eta zuk tonto zuk , ez dakizun arrazoi batengatik, ez eta neurria hitzak existitzen ez diren herrian zaudelako akaso, baietz esan diozu, gustura joango zinatekeela izebarenera. Avec plaisir, apellidua darabilzu, bai baitakizu frantsesezko hitzeki n goxoa jartzen dela zure lagun berri frantximant zalea. Egiazki kontrakoa egin nahi duzun arren, berezkoa duzun begiluze petral izate horrek saldu egin zaitu berriz ere. Hartara, familia ezezagun baten baitan txertatu eta neguko barbakoan parte hartuko du zu. Tant pis. Gaitz erdi. Ez duzula inor gogaitarazi nahi berretsi diozun arren, berandu zabiltza, ze ordurako Ray telefonoz ari da hizketan, izebarekin seguruenik. Handik gutxira baiezko zeinua dagizu honek, begia kliskatuz eta irribarrez. Hara joan beste erremediorik ez duzu. Motorraren burrunba ozena. Zureak egin du. Raymond Hills ek autoa Kempton Park aldera bideratu duenerako hodeiak apur bat saretu dira. Arrastiriko zeru beltz odoleztatua autobide galdu hipnotikoaren ifrentzu da. Radioan Lou Begaren M ambo No. 5 ak jotzen du atertu gabe. Ray kankailuak gorputza bihurrikatu, bolanteari kolpetxoak eman eta burua ezker eskuin mugitzen dihardu. Konturatzerako, Birchgate Supermarket en geratu du autoa. Harategi eta autozerbitzu ere baden lokal ilunean boerew ors, sosaties, txerri txuleta eta oilasko izter marinatuak eskatu ditu. Baita zezina makilatxo, artaburu, opil izoztu eta Ben&Jerry's izozki poto parea ere. Ez dizu ordaintzen laga. Ez duzu haren izeba osabarenera esku hutsik joan nahi, ordea. Magnum eduki erako Beyersklook ardo botila erosi duzu, Cabernet Sauvignon. Botila ikustean, Awesome!, oihu egin du Rayk onespenez. Irteterako, eguzki sartua eta hotz kirria. Errepide nagusia utzi eta zuhaitzez mukuru den urbanizazioen eremuan barneratu zarete. Argizta pen urriko lekua izaki, mantso gidatzen dihardu Rayk, bidea erratzeko beldurrez bezala. Isilik da behingoz , pentsakor. Damua ate joka hasi zaizu orduan. Zenbat eta gertuago jomuga, orduan eta sendoago autotik ez irteteko grina. Sarritan gertatu ohi zaizu, bezeroengana edo erakustazoka batera iristeko zorian zarela, bidea are gehiago –ahal balitz infinituraino – luzatu nahi izatea. Dei biezaio sentipen hori, betekizunei ihes egiteko grina, nagitasuna edo beldur eszenikoa. Ezkiak iruditu zaizkizun zuhaitz lerr oa igaro eta asfaltatu gabeko kale labur estu batean barneratu zarete: Van der Lith Street. Errepidearen amaiera. Langa bat. Private residential area. Begi distiratsuak fokuen parean. Katu bat, akaso. Inoiz katamotz edo beste felino solterik ere ikusia del a aipatu du Rayk, zu lasaitu nahian baina egiatan zugan ardura piztuz. Usu z abaldu da langa zorionez. Hartxintxarrezko bide batek alde banatako etxe lerrokatuen gunera zaramatzate. Etxe guztiak patroi berekoak dira: adreilu okredun pisu bakarrekoak, ataurr ean lorediño eta bata bestearen arteko mugarri baxudunak. Eskuinetara, bigarren etxearen parean aparkatu du. Autoaren argiak hainbatetan piztu eta itzaliaren ondorioz, zu baino helduxeago den bikote bat atera da lau zenbakidun ataritik. Izeba osabak maitek iro besarkatu ondoren, Auntie Ilona bezala aurkeztu dizu aurpegi biribileko emakume mardula; zerorrek guri talotsu bezala etiketatu duzuna. Legins horiak zein Oeste hizkidun niki kakia daramatza, baita lokarri gabeko bamba bakeroak ere. Gizona berriz, Uncl e Louis, Trebelsi apelliduz, emaztea baina puska bat garaiagoa da. Begi biribil, sudur zapal, bibote motz, lepalodi eta untxi ebakortzduna. Txandal, kirol kamiseta garagardo upelñoduna eta etxeko zapatilez azaldu da. Zuretzako, izena mihi puntan izanagatik , atera nahi ez duen herbeheretako futbol entrenatzaile baten igual iguala dena. Etxe barrura sartu zarete. 2 Trebelsitarren etxeko sarrerak saloi amerikar handi batera ematen du. Larre estiloan dekoratuta dago. Altzari zein apaingarriak maiztuak izanagatik, duinak dira. Kortxo distiradunekoa da zorua eta izokin koloreko goteletezkoak hormak. Zure eskanerrak honak o inbentarioa egin du: oihal ilun eta mengelezko sofa belaxka bat, tekazko arasa baxu baten gainean telebista erraldoia, aldamenean Yamaha HIFI musika dorre ahaltsua, dozena bat urte lehenago puntakoa zatekeena. Ezker aldean, berriz, murko txinatar hala moduzko bat hiruzpalau kala loreekin, nakar tantadun gurutze lakatua eta ondoan Wendy pelutxea, Immaculate ipintzen duen bihotz xingoladunaz. Loredira daraman kristalezko atearen parean, lurrean, forjazko kaiola arranditsua. Eskuinetara, barra batez banandua sukalde amerikarra dago, pinuzko altzariduna; objektuez mukuru, apur bat anabasan. Telebista gune eta sukaldearen artean, geletara daraman pinuzko atea, ferra formaduna. Katekorratzezko koadro naifak nonahi eta nolanahi ageri dira hormetan: mahats mulko, tximeleta gorribeltz, kinke, mitxoleta, paisaia idiliko eta bestez. Agian landa estiloarekin gaizkien ematen duena, sabaitik zintzilik dagoen laurogeiko hamarkadako diskotekako bola ispiluduna izango da. Harrera ona egin dizute, nahiz eta izeba osabak zer txobait behartuta eta urduri nabari dituzun. Ray izotza apurtzen saiatzen ari da etengabe, harroxko eta neurriz kanpo gain antzezten. Hartara, argazkietako tipo gaizki fokatua zara zu etxe horretan, erabat lekuz kanpo. Berriz ere damua bisitari. Zer arraio ari zara Saldivia, munduaren hego adarraren puntaren puntan, ezagutzen ez duzun familia baten baitan, zozoarena egiten ez bada? Ez al duzu plan hobeagorik? Begi bistakoa da, beste munduetan txertatzea laket duzun begiluze petral zuzendu ezinezkoa zarela. Zerorri jausi zara baina, zeure tranpan. Bestela esanda, pala bete simaur jaurti duzu zeure buruaren gainera. Berandu da, ordea, atzera egiteko. Zure ohoretan ari dira gainera teatro hori guztia paratzen. Pozik egon beharko zenuke. Neguko barbakoa etxeko bizkarraldeko patio irekian egingo da. Porlanezkoa du zorua eta adreiluzkoak hormak, landare igokariez mukuru. Bertan dira Ray eta Uncle Louis, sua piztu eta beste kontuen ardurapean. Etxean sartu zaranez geroztik, ez dizu hitz erdirik esan Louisek. Susmat zen hasia zara ez ote duen zuganako errezeloren bat. Ikatz zakua emateko aitzakiaz hurreratu zatzaizkio. Rayk abagunea profitatu du zu sales monster bezala bataiatzeko. Sekulako loreak bota dizkizu, nahiz eta hura hasiberria den Falconen eta zurekiko obra eta mirakuluak bigarren edo hirugarren eskuz jasoko zituen, asmatuak ez badira. Rayren bultzadaz baliatuz, zure jardueraren nondik norakoak azaldu dizkiozu lau zertzeladaz, apalkeria zein oso ikasia duzun erretolika zirrara eragilea baliatuz, zeinak herri xeheak zugan gizaki bereizia ikus dezan duen xede. Kontu arranditsu horien bitartez, lortu duzu gizon epela piztea eta horrek hizpide eman dio bera nekazaritza ingeniaria dela jakinarazteko. Orain dela gutxira arte, ARC delako nekazaritza ikerkuntzarako er akundean ibili izan dela lanean aitortu dizu. Bertan egin izan dituen betekizunen berri eman du segidan. Motzean gizon arrazoizkoa iruditu zaizu Louis Trebelsi, ideia argiduna. Mingostasun kutsu bat ere ehizatu diozu. Egur eta ikatz anabasen sua piztu bitartean nekazaritza kontuez solas egin duzue, zuzeneko ereiteaz bereziki. Nola Monsantoren moduko lobby oligopolistak Hegoafrikan sartu nahian dabiltzan setati. Luzaroan arituko zinatekete berarekin hizketan , baina parrilarekin arazotan dabilen Louisek, ente nditu gabe ulertu duzun biraoa egin du. Eta, enbarazu ez egitearren, atzera saloira itzuli zara. Auntie Ilona sukaldea eta saloia bereizten dituen barraren beste aldean da, lore formako plater berde gardenetan Cheetos, natxo, mexikar tortilla, txerri azal eta zezina makiltxoak paratzen. Ilehori kardatukoa da, tindagai merkeko zorupean ile beltz urdintzen hasiak ageri zaizkion arren. Begi kraterrak ditu. Irribarre herabea egin dizu. Barre azala eta malenkoniatsua begitandu zaizuna; sendagai batzuetan bezala onurak baino aurkako efektu gehiagokoa. Zurekin hizketan ari den bitartean, aurrez prestatu edo erositako kolore ezberdinetako saltsak ipini ditu katiluetan: tipula saltsa, Monkeygland sauce, ketchup, mustarda, guakamole, gazta urtu, eta identifika ezineko beste zenbait edabe. Zuk oparitutako Beyersklook ardo botila ireki eta Klipdrift brandiarekin nahasten hasi da. Zuri eskaini dizu lehen godaleta. Zurea bi halako bete du berea. Topa egin duzue. Derrotean edan du, desesperatuki. Isiltasun deserosoa egin da gero eta zuk –komertzial zuk – hizketarako gairen bat ateratzearren, ardoa eta brandiaren arteko fusio hura, jan aurreko lekuko ohiko edaria ez ote den galdegin diozu, frantsesen xanpaina, italiarren bermuta edo espainolen jerez edo marianitoa bezala. Appe ritif hitz frantsesa darabilzu zehazki, edozein lekutan atera behar duzun sena frantses kanpaitsu horrekin. Ilonak ez dizu ezer erantzun, irribarre egitera mugatu da. Irribarre ustela izan da, baina tira, azken finean irribarrea. Ondoren telebista piztu et a sofan esertzeko erregutu dizu. Errugbi partida hastera doala. Zein partida baina? Hegoafrika eta Italiaren lagun artekoa. Handik gutxira Louis eta Ray Boitjie en kamiseta berdearekin azaldu dira kalapitan. Zuri, bi taila txikiagoko kamiseta nazionala ego kitu zaizu. Janztea baino beste erremediorik ez duzu. Partida hasi bezain laster arestiko neurritasun eta distantzien mugak urtu egin dira. Izeba osaba ilobak hooliganen modura ekin diote euren taldea animatzeari, hamaika onomatopeia ulertezin oihukatu d ituzte euren mutilak piztu eta bultzatzeko, sofatik etengabe jauzika aritu dira grinatsu, euren bizia jokoan balego bezala, eta, direnak eta ez direnak esan dizkiete jokalari spagetti en mamma gajoei. Eta zu Saldivia, sexuaz landa sofako kirolak sobera mai te ez dituzun horrek, gustura aritu zara telebista zein saloiko bi ikuskizunak antropologoaren antiojoz behatzen, apur bat auzo lotsaz, dena esan behar baldin bada. Ez da errugbiaz asko entenditu behar partida exkaxa dela ohartzeko. Jean de Villiersek gida tzen duen Hegoafrikak lehen minututik hartu du menpean Italia maskala eta bere gogara dominatzen du jokoa; nagusikeria iraingarria erabiliz. Ray ahoberoak Hegoafrikarren gizaldiko partida bezala saldu nahi dizun arren, mihi lehorrago dagoen Louisek gaizki jokatzen ari direla aitortu dizu ahapeka, saloia utzi eta barbakoa gobernatzera jo duen batean. Zuek bitartean nerbioak jota, platertxoetako jakiak klu, klu, kluk eta urruk bazkatzen ari zarete. Zuk ekarritako ardo botila istant batean lurrundu da eta best e hainbat danga danga dantzan joan dira. Konturatzeko, aitzurtu zara tontamentean. Ray eta Ilona ere bide beretik doaz. Rayk, Sprinboks en entseguak bizia galduz bezala ospatzen ditu, beso luze eta eskutur handiak airean ukabilkatuz, buila bizian, kamiseta nazionala erauzi eta errotarena eginez. Atsedenaldia iristean, Ray brandi botila eskuan hartu, eta, slalomak eginez, Uncle Louisi barbakoaren prestaketan laguntzera joan da. Zerorrek txerri azalak jan eta jan segitu duzu, demonioak hartuta bezala. Bigarr en zatia hasterako seko mozkorrik zaudete laurak. Dena da garrasi, lelo, irri, eta bridarik eza. Hainbeste, non partida bigarren maila batera pasatu den. Izeba ilobak edozein unetan hasten dira dantzan, edozer huskeria edo dorpeziagatik barrezka eta ondore n, negar malkoetan. Uncle Louis serioxeago dago, baina hitzek laprast egiten diete ahora iristean. Zu ez zara hankamotz geratu. Ray eta biok, elkarri sorbaldatik helduta, Braaivleis, Rugby, Sunny Skies and Chevrolet iragarkia kantatu duzue a capella. Hirur ogeita hamargarreneko Hegoafrikar telebistako klasiko bat omen, country rap aitzindaria; alimaleko harribitxia. Umetan mendi malkarretatik behera zilipurdika bezain alai laprast egin dizu denborak, eta, ez zenuke jakingo esaten moxkor partida zoro haren ze in minutu zehatzetan gertatu den, baina kalejira patetiko hartan ariko zinetela apustu egingo zenuke, bi ninfak saloian azaldu direnean. Nolabait esatearren, denborak zotin egin duenaren sentipena jaso duzu batbatean . Luzangak dira, ederrak dira, xarmanta k dira; gerrialderainoko ilehoria bata, ilunxeagokoa bestea. Ipurmasailetarainoko galtzamotz marguldu zirpildu zein korapilodun kamisetez jantzita dira, piercing bana tripotxetan. Luzaroan mantendu duzu txano gorritxoenganako begirada maltzurra. Mozkorrik, zail duzu disimulatzen. Ilehoria euren alaba omen; laguna beharko besteak. Ez dizkizute aurkeztu. Ikusezin egin dizute batak zein besteak. Gurasoak hain nabarmenki hordituak topatzea naturala lirudike eurentzat. Iji eta aja hasi dira. Loredira daraman kri stalezko ate pareko kaiolara jo du ilehoriak airoski eta pikotxetan jarrita –matxinsaltolako iztermami mehe luxeak ditu –, purpura koloreko untxitxo bat atera du bertatik. Besoetan jaso maitekiro eta Trippy!, oihukatu du. Patxo eta ferekaz josi du ondoren k oneju gaixoa. Gero Rayrengana jo eta elkar besarkatu dute gogor. Azkenik, Ilonarengana hurreratu eta belarrira zerbait xuxurlatu ondoren, zerorri isileko begirada maltzurra luzatu dizu. Hegotxo garden arrosakarak bailituzten, hegaka bezala alde egin dute pinpirin, ate danbada ozena joaz. Bi txolin bezala etiketatu dituzu. Handik gutxira errugbi partida amaitu da. Hegoafrikak 44: Italiak 10. Bazen denbora dezente inork kasu izpirik egiten ez ziola. Louis eta Ray patio aldera barbakoa prestatzera joan diren b itartean, Ilona euforiko dago. Zuek bion arteko harresiak apurtu dira. Sukaldeko barran babestuta, ardo botila bat irekitzeko lanak izaten ari da. Ez du asmatzen. Gerturatu zatzaizkio. Botila eskuetatik kendu eta kortxo torlojua barru barruraino determinaz ioz sartuta, presio handiegiaz tira eginez, plop! Ardoaz zipriztindu duzu Ilona. Barkamen eskea. Never mind, dio berak, eskuaz Oeste kamiseta kakiaren barrena bularren ubidea darraiten ardo tantak, goitik behera barreiatuz, zu zapi baten bila alferrik zabi ltzan bitartean. Ardo jarioa berri on baten iragarle izan ohi dela esanez, larritasuna kendu nahi izan dio gertakizunari. Ondoren botila hartu eta bi kopak bete ditu leporaino. Topa egin duzue. Zure etorrera ospatu nahi du berak eta euren harrera ona, orai ndik ere aurrekoaz lotsa lotsa eginda zauden zuk. Elkarri belarrira ozen hitz eginez ari zarete, Ray demonioak musika topera jarri baitu. Makro Supermerkatu kateko arrandegi sailean dabilela ulertu diozu ozta ozta. Ez omen duela sobera atsegin, sos gutxi e ta ordu asko, baina tira… Sekulako hitz aspertu endelegaitzan murgildurik, arrandegietako kiratsa datorkizu akordura. Eta, ezinbestean Atlantic City filma. Nola gaualdera etxera akituta iristean, Sally arrain saltzaileak –Susan Sarandon artean oso gazte et a biziki ederrak jokatua –, kutxiloz limoi bat lau zatitan banatu, blusa askatu eta, bere bular eta besoak limoi urez ihinztatzen dituen artezki, patiora ematen duen leiho irekiaren parean. Opera aria gaumindu bat erradioan, demagun Maria Callas bihotz urra tua, eta, –Burt Lancaster berantiarrak beste behin hain maisuki jokatutako – Lou Pascal auzoko gangster zahar beroak patioko leihotik zelatan dihardu. Eta Ilona bera, filmeko Sallyren moduan imajinatu duzu bularrak, penak eta usainak limoiaz igurtziz, barru ak erretzen dizkioten tristurak, zuretzako beiladunak, uxatu nahian; aurrerakako ihesean. Ene! Zein emakume tristea begitandu zaizun, atzera elkar ren begiradak gurutzatu direnean . Bigarren ardo kopa bat eskaini dizu. Haren jokoari jarraiki, elkarri besoak kateatuta egin duzue txurrut. Duda askoren artean kosta egin zaizue beso korapiloa askatzea. Irri urduria egin duzue. Harraska sartuta dagoen angelu itsu hartako epelean, Ilonaren gorputz guri paparduna, bular piztuak oso hurre sentitzen dituzu, hain oparo opari egiten dizkizu. Kopa eskutik kendu dizu. Ile metxa izerdi perladunak begietatik banandu ditu, eta burua apur bat alde batera okertuta, eskuetatik hartuta, darizkion alkohol hats epel zein listu saltariez familiaz galdetu dizu, karameluzko tonu maneratsuan: Say my dear, are you married? Bikotekiderik, seme alabarik ba ote duzun; metro beteko distantziaz ohiko galdera aseptikoa datekeena, baina elkarri hain pega pega eginda, ia belarri dastamenean, beste konnotazio eta interpretazio bat egitera eraman lezakeena, hala uste izan duzu behintzat. Ez duzu zuk alta, zure bizitzaz sobera hitz egin nahi. Ilonaren oldar raren erruz, harraska ondoko marmol gorriko arasan kateatuta topatzen zara, ipurdiko minez. Haren eskuak askatu ezinik erabat deseroso zaude. Etxekoandrearen galderan kontzentratu nahi duzun arren, hura geroz eta gertuago sentitzen duzu. Eta bion artean metro beteko gorputz distantzia balego –proxemikan maixu zaren horrek, interesatzen zaizunean dezentziarena deritzozuna –, bi huskeria erantzungo zenizkioke eta berehala gaiez aldatzen saiatuko. Ez zenioke, ezta orain bezala seko mozkorra egonda ere, bikotekide finkoa edukitzea saihestu izan duzula, inolaz ere aitortuko. Ezta inoiz izandako amodioez hitz erdirik esango. Are gutxiago bizitzan zehar franko eta trakets aritu izan zarela ezker eskuin narru lardaskan. Ttaka tto eta kitto. Zure mozkorraldietan, handienetan ere, ezin igarozko eremu birjinak gordean uzteko azeri bertut ea baituzu. Zure azpiek pailardizan jotako basoilarrak izan bitez beti zure; hain gorroto dituzu sexu azaña kronikariak. Say my dear, are you married?, berretsi dizu orain ahots tremoloaz, estreinakoz haren bularren inpaktua bete betean jaso duzula. Ingele sek, kutxiloa sastakatu bitartean esaldi dotorez josteko duten trebeziaz esan eta egin ditu. Edo frantsesek pardon esan eta takoi zorrotzez zapaltzeko duten dohain friboloaz. Edo, espainol harroxkoek laidoztatuak suertatuaz gero, neuronen gordailu izan bid e duten kojoiak arte toreroaz kokatzeko denbora hartuta, osti a parea esleitzeko luketeen suhartasunaz. Zuk, ordea, ez duzu bide horretatik segitu nahi. Ilonari zer eta nola erantzun pentsatzen ari zarela, hesia estutzetik tenkatzera doala ohartu zara. Suka ldeko traste zikinen artean, ataka zailean aurkitzen zara etxekoandre zentzu galdutakoaren zepoan trabatuta, hura pega pega eginda baituzu. Uncle Louis, Ray bera, edo bi txolinak, edozein unetan sukaldean ager daitezkeela jabetu zara; barbakoarako edozein osagarriren bila, alkohol hornidurara, edo, bururatu zaien azken txolinkeria amatxori esatera soilki. Euretako edozein derrepentean agertzea oso litekeena da eta oso oso itsusi jarriko litzateke gaua; arriskutsu ez esatearren. Hausnarketan ari zarela –ez d uzu horretarako denborarik, baina –, Ilonak zure eskuak hartu eta aurrez ardo tantez zipriztindu diozun Oeste kamiseta kakiaren azpitik sarrarazi, bularretara erakarri, eta, haren indar higiarazleaz zirkuluan oratzen hasi zatzaizkio mantso mantso; zuk beste rik egin ezinean. Arnasa galtzeko zorian izan zara. Une batez horrela aritu ostean, geratu egin da eta Come on little boy!, xuxurlatu dizu, ogia zerorrek oratu eskean edo. Eskuak Ilonaren ore likatsu piztuetan mugiezin, zuztar handiko bular biribil erorixe ak antzeman dizkiozu. Come on my little boy!, berriz ere santa eskean. Zirt ala zart. Eta, zertxobait errotatu dituzu Ilonaren ugatzak, leun hasieran, fuertexeago gero, plazerrez baino gehiago, kuriositatez. Good boy, good boy... esaka, ulu egin du subaju hoztuko etxekoandreak, begiak txilotuta, estasian, esku askatu berriez hankartea igurzten hasi zaizulako susmoz hasieran, ziurtasunez gero. Azkar gertatu da dena, egoeraren larritasunaz kontziente ez zarela. Ilonaren dunbalak mekanikoki joaz haren desira d urundatzen diharduzula, praketako kremailera jaitsi dizu suabe. Galtza zulotik esku sartu, koskabiloak ferekatu baino gehiago haztatu, errundako arrautzen kalibrea aztertzen ariko balitz bezala, eta, zakila kitzikatzeari ekin dio mantso –dena esan beharra badago, sekulako eskuairez –, esku ttiki guriko hatz lodi eta bizkorra eraztun perfektu bilakatuz, jeztearen tempoak, eta, zer esanik ez, zure zakil txeratsu sentiberaren aldarteak maisuki interpretatuz, inork inoiz egin izan dizun eskulan txukunenaz. Begie tara so egin dizu, eta, Do you like it, mon cheri?, galdetu dizu frantses trakets baina betiere amultsuan. Zure estutasunean, ez diozu deus erantzun. I like that you like it, mon cheri, bota du gero, zu osoro gozatzen ari zarela egotzita. Atsegin dut atseg in duzula, ene maite. Apopiloak artatzeko modu berezia nonbait, etxekoandrearena. Ataka estrainio hartan irudiko luke zuregan plazera, higuina, beldurra, errukia eta harridura, den denak nahaspilatu zaizkizula; hain dirudizu zurbilduta. Muki bala zakil pu ntan, zu musukatzen saiatuz mokoka dabilela, zerorri berriz itzuri egin nahian, –nahita ala nahigabe – eskuaz guakamolearen antzeko ore likatsudun buztinezko bol etnikoa lurrera bota duzu eta mila puskatan apurtu da. Bi gauza gertatu dira orduan. Batetik, I lonak jokarazitako jolas likatsuaren benetako arriskuaz jabetu zara. Eta, bestetik zure aitak maiz esandako esaldiaz oroitu zara: Ez harrotu hautsik, motel! Ez harrotu. Moztu itzak hire soroko belarrak, hire sorokoak soilik. Eta ez, inola ere ez… Ez itzak auzokoaren hautsak harrotu. Zer gerta ere… Auzokoaren belardi oparoan segan gozoro diharduten eskuak ugatzetatik askatu dituzu supituki. Ilonaren esku birt uosoa hankartetik kostata banand u, eta, metro beteko tartea berreskuratu duzu. Ilonaren mindura eta e rrezeloz beteriko begirada saihestezina gertatu zaizu. Modu otzanean, lanak finitu gabe etenarazteagatik barkamena eskatuz bezala, galtza zuloa itxi eta saloitik joan zara ihes betean. Sukaldekoaz ahaztu nahirik, patio aldera jo duzu balantzaka. Zenbatera ino zauden alkoholaz mela mela eginda ohartu zara. Louis eta Ray barrez lehertu beharrean dira, ilobaren mozolokeria bat bitarteko. Ez bide dute aurrez gertatukoaren zantzu izpirik eta eskerrak. Saltxitxa, artaburu eta tipulak frijitzen dihardute. Sekulako itxura hartzen ari da barbakoa, hain gogoko dituzun aromak destilatzen. Goseak amorratzen zaude. Irudipena duzu neguko barbakoa luzatuz eta luzatuz ari dela eta ez duela nonbait, berehalakoan hasteko itxurarik. Louisi brandi botila eskuetatik kendu eta de rrotean edan duzu muturrez, haren harridura aurpegi eta Rayren irribarre urduriaren aurrean. Mozkorrik egonda ere, maisuki gobernatzen du Louisek burruntzia. Interesatzen ez zaizkizun kontu propioez ari dira. Soberan zaude. Maskuria deika. Ilun dagoen korr idoreko ate ezberdinak haztatuz, iritsi duzu jomuga. Komuna izugarri handia da, azulejo arrosa argi loreduna, bat baino gehiago pitzatuta eta bainera handi zaharkitu bat dauka eskuinetara, jacuzzi merkeko txorrotekin. Urre zaharreko grifoduna da konketa, i spilu ugertuduna, gainean anpulu formako bonbilladun kriseiluaz; anbar koloreko argi hitsa ematen duena. Anpuluaren bueltan sits erraldoi bat hegaldaka, kamera geldoan bezala hegal egiten. Pentsatu gabe esku ahurraz jo eta zanpatu duzu. Eskua hauts beix na zkagarriaz zirinduta geratu zaizu. Hotz egiten du. Bainerako hagatik titikopa , kulero, eta tangak herrestan zintzilik –larruzkoren bat ere tartean –, neurriarengatik Ilonarenak behar dutenak. Etxekoandrea azpiko arropa haien baitan enbutitua irudikatu duz u, besoak buruan eta izter mardul bat besteren aurrean, pasioz zuri so: Do you like it, mon cheri? Galtza zulo a irekita, palankan atera zaizu haga. Buztan mokoaren ehuna erretiratu eta zakil esnatuxea astintzean, masturbatzeko gogo bizia etorri zaizu. Hant xe azaldu baitzaizkizu Atlantic City filmeko Sallyren limoiak eta Ilonaren pulunpak elkar uztarturik. I like that you like it, mon cheri. Eta, ia buruz dakizun filmeko aurreragoko pasartean, Sally eta Lou Pascalen arteko elkarrizketa errezitatu duzu ispilu aren aurrean. Eszena Lou Pascal txikizkako mafiosoaren etxean gertatzen dela uste duzu, nahiz eta ez zaren ondo akordatzen. Kontua da aurrez aurre daudela biak eta erdi ilunpetan, apenas iragazten den argirik egurrezko xafladun errezeletatik. Lou Pascalek jaka zuri dotorea eta painelua lepoan bilduta daramatza. Perla koloreko blusa papar hego irekiduna, berriz, Sallyk: “I watch you3, dio Louk lehen planoan. The place where we live... I watch you. SALLY —Through my window?, arrapostu neskak harridu raz, bizkarrez ispilutik bere begi eder larriak dakuskigula. You saw me? I figured maybe somebody was there. LOU PASCAL —Did you know it was me? SALLY —You were just this guy across the way. LOU PASCAL —Why do you use lemons? SALLY —The fish smell. I'm emb arrassed. LOU PASCAL —Wow! I thought maybe it was for some other reasons I didn't understand. I even went to a supermarket to look at lemons, ispilutik Sallyk harriduraz begiak supituki goratzen. SALLY —It's just to get the smell off, buelta erdia emanez, It's nothing weird, pauso batzuk aurrera. What do you do when you watch me?, dio neskak xaloki. LOU PASCAL —I look at you. You take off your blouse, then you run the water, dio lizunki, hitzak egoki modulatuz, dastatuz bezala, gerturatzen ari zaion planoan . Then you take a bottle of gold perfume and put it on the sink. Then you slice the lemons. You open a box of blue soap. You run your hands under the water to feel the temperature. Then you take the soap in your hands and... Sallyk blusa erdi askatuz, ahus peztu eta bularrak eskaintzen dizkio puska batez ikusi ez dugun Lou Pascali. Zaharraren esku zimurtuak agertzen dira eta ile kardatuak laztantzen dizkio luzaro, likits, ez dagokion altxor baten jabe egin den iruzurgilearen itxura hartuz. Ondoren Sallyren l epora doazkio eskuak, blusa papar hegoetatik zabaldu, erauzi eta eskuek Sallyren sorbaldatik, lepora eta lepotik limoietara irrist egiten diete koipetsu. Benazko poesia darien irudi zein elkarrizketen arteko ezkontze perfektuaren erruz, isuritako karesne u garia Foxy zelulosazko paperean bildu eta komun zulotik bota duzu. Pixa egin, eskuak garbitu, uraren zurrunbiloan Coriolisen efektua gertatzen dela egiaztatu –mozkorra zaudenetan ñabardura txiki eta tuntunenari ere erreparatzeko gai zaren aldetik –, eta, ko munetik atera zara. Trebelsitarren arrosa koloreko komun zapal erraldoian azpiletako tentsioak jaitsita –jetzita? –, saloi aldera jo nahi duzu atzera, baina ilunpetan eta balantzaka, ez zara akordatzen zein atek zaramatzakeen bertara: eskuinetara dagoen ate zuriak ala aurrez aurrekoak. Mugikorraren linterna piztu duzu, kostata. Bodegoien 3 “Ikusi zaitut, dio Louk lehen planoan. Bizi garen lekuan... ikusi zaitut. SALLY —Nire leihotik zehar?, arrapostu neskak harriduraz, bizkarrez ispilutik bere begi eder larriak d akuskigula. Ikusi ninduzun? Norbait izan zitekeela konturatu nintzen. LOU PASCAL —Ba al zenekien ni nintzela? SALLY —Bestaldeko tipo hura baino ez zinen. LOU PASCAL —Zertarako limoiak? SALLY —Arrain usaina. Lotsatuta nago. LOU PASCAL —Ene! Uste nuen agian ulertzen ez nuen beste arrazoi bategatik zela. Supermerkatura joan nintzen eta guzti, limoiak ikustera, ispilutik Sallyk harriduraz begiak supituki goratzen . SALLY —Kiratsa gainetik kentzeko besterik ez da, buelta erdia emanez, Ez da beste ezerengatik , pauso batzuk aurrera. Zer egiten duzu zelatatzen nauzunean?, dio neskak xaloki. LOU PASCAL —Begira geratzen natzaizu. Blusa eranzten duzu, gero ur txorrota jartzen, dio lizunki Sallyren moduan hitzak egoki modulatuz, dastatuz bezala, gerturatzen ari zaion planoan. Gero urre perfumeko flaskoa hartu eta harraskaren gainean ipintzen duzu. G ero limoiak zatikatzen dituzu. Xaboi urdindun kaxa irekitzen duzu. Eskuak txorrotapean igurzten, uraren tenperatura haztatzeko. Gero xaboia eskuetan hartu eta… kateorratzezko koadro peripatetikoen artean, hormako argazki handi batek arreta lortu dizu. Ertz lausoko fotoan Ilona, Louis, alaba ilehoria eta azken honen antza duen beste neskatxa gazteago bat ageri dira. Ahizparen antza izanagatik, aurpegi biribilago, lausoago, amestiago eta agian artopilagoa du. Ilea, berriz, lastokaragoa. Nor ote? Udako fotoa da, urparke batean edo aterata , bainujantzian dira guztiak, atzean salbamendu ko flotagailu gorrizta bat ageri da. Uda betirako d ela uste den egun bakan horietako irribarre zabala ageri dute. Duda egin ostean, aldameneko ate zuria irekitzera ausartu zara azkenean eta bi txolinen logelan sartu zara oharkabean. Garrasi ozen eta kirrin kariak egin dizkizute. Goiko pijamaz jantziak, kuleroetan harrapatu dituzu. Eskua luzatu diezu, lasai edo barkamena eskatu nahian. Nerabeentzako musika txepela ozen jarria. Porro usaina. Lagunak, ikusia sentitu denean, eskua ezkutatu du bat batean. Gaineko ohean eserita den ilehoriak Trippy deitzen den untxitxoa du eskuetan. Bularraldera bildu du untxitxo purpura eta sekretutxo bat kontatu dio belarrira, zuri ozarki begiratuz. Ondoren kaskezurra ferekatu dio lizunki. Iji eta aja hasi dira. Atea itxi duzu. T xoliñak! Tako tako txolinak! Etxe horretan ate bat ireki ezkero, sorpresa berri bat azaleratzen zaizu, zein baino zein larriagoa. Irudiko luke, ferietako Horroreen Trenean zoazela, gune batean sorgin erratza, bestean balbe igitaiduna eta azkenik Frankenste inen munstroaren esku zailduak lepo aldean bilduta dauzkazula. Korridorean barrena itsumustuan zoazela, erre usain sarkorra nabari duzu. Saloira itzuli zara, Ilonarekin atzera topo egiteko beldurrez. Hutsik da. Patiora jo duzu gero; sekulako ke lainoa bert an. Ilona kristorenak esaten ari zaio senarrari. Stupid, useless eta hizkera entenditu beharrik gabe ulertu dituzun beste hainbat perla. Ia joka hastekotan ere. Louis lur jota dago okre koloreko horman bermatuta, burumakur. Ray irribarre izoztuaz da, non s artu ez dakiela. Eta arestian Ilonaren eztia probatu duzun horrek, lurrak irentsi zaitzan desioko zenuke. Parril aren gainean dena kiskalita dago: tipula hausterreak, saltxitxa momifikatuak, azpizun karbonizatuak... Guztia da desol azioa eta hondamendia. Art aburu kiskali txondortua suhatzarekin hartu eta auzokoaren patiora bota du Louisek amorruz. Hasi baino lehen amaitua da antza, neguko barbakoa. Panorama desolagarri horren aurrean festarenak egin duela ziurtzat jo duzu. Ondo bidean, hamar minutu barru etxe malapartatu hura utzi eta hotelera itzuliko zaitu Rayk. Eta ez zara damu. Guztiak darama bide horretara. Baina zure sorpresarako, Ray mairuak autotik zekarren laurogeiko pop super arrakasten CDa atera du poltsikotik, eta, Let's go dance! Goazemazue dantza ra!, edo, dagigun dantza! deiadar egin dio izebari eta honi aurpegiaren kolorea zeharo mudatu zaio. Rayk dantzarako besoa eskaini dio galaniaz eta besotik helduta saloi aldera jo dute pinpirin, minuet etako pauso galai bezain xelebreak imitatuz. Louisi beg iratu diozu eta honek sorbaldak goratu ditu, mutu, ezjakintasun eta harriduraz. Ilonarekiko beldurrez –nork bere motiboak dauzkazue –, atzeratu egin duzue Louisek eta biok saloirako itzulera. Zoruan barreiatutako garagardo eta ardo botilak zakar poltsa bate an sartu ondoren, patioko kuxidadea garbitu baino gehiago, lekuz aldatzen eman dituzue hurrengo bost minutuak, nahiz eta ordurako hausterreak erabat estalia duen patioko zorua. Txerri eginda, nahikoa denbora igaro dela iritzi duzuenean, bataila ondoko pais aia laga eta saloira jo duzue. Eta zeuen sorpresarako, dantzan topatu dituzue Ilona eta Ray. Ero moduan, ezer gertatu ez balitz bezala. Ilonak top estu zuri tira finduna jantzi du, bihotz forma osatzen duten ezkata distiradunekoa. Legins pirata zuriak ipin i ditu, ixa formako zango okerrak nabarmenago egiten dizkiotenak, eta takoidun sandalia zuriak. Ilun dago saloia, zapi arrosaz estalitako lanpara batek apenas argiztatzen du. Louis eta zerorri ere dantzan hasi zarete, modu kaxkar ortopedikoan. Ez dakizu, edo, ez zenuke zehazten jakingo, zenbat denboraz aritu zaren dantzan. Gogoan duzu –hori bai – izugarri dantzatu duzula eta bere garaian errotik gorroto izandako kantuak izan direla asko eta asko. Edaten segitu duzula ere argi dago: whisky, gin, brandy, koka kola, ardo eta euren arteko konbinaketa guztiak turrustaka erori zaizkizu, Ray ardandegi zainak eskura lagatako edoz ein zerrikeria, esaneko hartzea lerratzen zatzaizkionez. Hain mozkor sentitzen zara, ze irudipena duzun egunak eta gauak kateatzen dituzten zapói delako errusiar amaigabeko parranda baten baitan harrapatuta zaudela. Telebista piztu du Rayk. Laurogeiko hamarkadako bideoklipak ageri dira kate tematiko batean. Duran Duran iruditu zaizu estreinakoa. Chris de Burgh en Lady in red degutantea ere ez zen urrun ibiliko. Alkoholezko gandu batek zure ikusmena izorratzen du. Hortik aurrerakoen kontua galdu duzu. Apunte soilak baino ez. Une konkretuak. Luzaroan aritu zara dantza bizian, harik eta Karma Chamaleon i garaia heldu zaionean, akiduraz eta apur b at bentzutua –kanta hura bihotzean gordeta duzu –, sofara bota duzun zeure burua. Aldamenean, Uncle Louis erdi etzanda dago, brandi godaleta bati hizketan. Herbeeretako zein entrenaitzaileren antza ote duen tipo arraioak. Norena, baina?, zure baitan pentsat uz. Leo Beenhakker ena? Zaharregia agian. Louis Van Gaal? Ozpinduegia. Patrick Kluivert? Zopatuegia. Nor ote? Eta orduan bai, ostia! Guus Hiddink, atera zaizu. Dudarik ez. Haren berbera da zure laguna. Erreparo pixka bat eman dizu gizon ttalakakidearen ondoan esertzeak, lotsa apurren bat ere sentitu duzu, eta, sukaldean gertatutakoa Ilonak berak senar edo ilobari kontatu eta festa zapuztuaren beldurraren enara hegan pausatu da zure gogotik une batez. Bai na Uncle Louisekin hizketan hastearekin batera apaldu zaizu larderia. Haren ahots gozo pausatuak sosegatu zaitu, biolontxeloaren boz tonu egur noblekoak , hizkera modulatu deklamaziokoak , zurekiko adeitasunak. Solasean hasi eta berehala barrez lehertu zaret e, izeba iloben dantzak era xelebrea dela eta, euren gainean txantxak eginez. Hazita da bil etxekoandrea. Titiak gora, titiak behera. Susmo bat ere baduzu. Irudipena duzu sukaldeko pasadizoaz geroztik ikusezin egiten dizula. Irudiko luke zuekikoa ez dela ger tatu ere egin, edo inoiz gertatu bada, beste denbora eta espazio dimentsio batean izan dela, eta ez hantxe bertan, sukaldea salatik babesten duen barra eta harraskaren gune ilunean, nobela erotiko merkeenen modura –zer lotsa! –. Arestian gorputzeko ateak za baldu dizkizun andere dantzariak ez baitizu begietara so egiten sikiera. Bien bitartean zuek biok, Saldivia eta Louis, –adargile eta adardun – sofan hain zabarki jesarrita, etzanda ez esatearren, senidetuta dirudizue. Louisen adarren gerizpean bon bon zaut za. Ez dakusan begik, ez ahalgerik. Etxekoandre eta zurekiko pasarte likatsuaz oroituz, Shakespeare datorkizu burura –dena baitago Willengan ala Willengan dena, nola zen? –, eta haren All’s Well That Ends Well hartako Rossellóko Kontesaren bufoiaren hitzak datozkizu gogora: “He that ears my land and spares my team and gives me leave to in the crop; if I be his cuckold, he’s my drudge: he that comforts my wife is the cherisher of my flesh and blood; he that cherishes my flesh and blood loves my flesh and bloo d; he that loves my flesh and blood is my friend: ergo, he that kisses my wife is my friend.” 4 Nola ahantzi bufoi jakintsuaren koilare ale marfilezko horiek? Une bakan batez Louisen begi biribil onberei Rossellóko bufoiaren hitzen lurrina sum atu diezun a rren, –Ilonarekikoak jakin eta onartu ere egin ote ditu morroiak? –, berehala jabetu zara, ezetz, ez dela inondik inora posible sukaldekoaz ohartu eta are gehiago, onartzearen ondorioz, zuri bixkarreko bat eman izana. Egiazko bizitzan, gauzak oso bestela iz an bide dira. Une hartan zure aitaren zapelatzak baxu hegaldatuz, honako esaldia akordura elikatu dizu mokoaz, zeinak dioen, nork bere soroak ondo zaindu behar dituela; ze pulamentuz ez zaintzeak, besteren belar gaixtoak txertatzearen zigorra lekarkeela; e ta ez laudorio, ez txalo eta ez onespen. Musikako isilaldiak bezain beharrezko jo dituzu une hartan bizitzako isilaldiak. Eta beldur apurrak uxatzeaz gain, euforia apur bat eman dizu. Kontuak kontu, gustura hartu baitzaitu Louisek sofalagun; hainbeste, ze besoa zure sorbaldan bermatua duen gizonak; ia itsatsirik, My frrrriend!, esanez oles egin dizun. Dantza zoroan ari diren izeba iloben akelarreari beha, zuen abelera gozoan, irudiko luke Sesamo auzoko Muppets saioan teatroko palkoan eseri ohi ziren harako Statler eta Waldorf zaretela. Ikuskizunaz etengabe kexu ziren aiton zahar irri maltzurrak, baina artistak gupidagabe larrututa ere –Fozzie hartzaren txisteak batez ere –, astero itzultzen ziren teatroko besaulki onenetara, masokismo artistiko putasemikoa de ituko geniokeen 4 Soroak goldatzen dizkidan horrek, nire idiak pausatu eta uzta garairako atseden ematen dit. Ni haren adardun banadi, izan bedi hura, aldiz, neke lagun: emaztea pozkidatzen didanak, nire haragi odolak artatzen ditu; eta, nire haragi odolez gozatzen duenak, nire od olharagiak laketzen ditu; horregatik, nire haragi odolak maite dituena nire laguna da: ergo, nire emaztea gorteiatzen duena, laguna dut. patologia estrainio bat kultibatzera opera areto zein futbol zelai askotan sarri nabarmendu ohi denaren antzera, bidenabar . Eta Saldivia eta Louis, zuek biok Statler eta Waldorf panpinengan haragituta, berdin jokatzen ari zarete izeba ilobaren dantza libre eta desinhibituaren aurrean. Eurak kritikatuz, euren beharrez. Bitartean Ray puztu eta puztu ari da, dantza pistako errege bihurtzeraino. Harrigarri zaizu hain gaztea izanik zein maitasun eta lotutasun ezaz gozatzen duen ezagutu ez ditu en laurogeiko hamarkadako musikez. Inbidia apur bat ere eman dizu. Eta aldamenean zure modua n erdi etzanik duzun U ncle Louisi besoa bizkarrean bermatuta, trapuzko mihiaz aitortu diozu my frrriend, errotik gorroto duzula laurogeigarren hamarkada oro har eta garaiko musika partikularki. Arrazoi gezurtaezinak planteatu dizkiozu: laurogeiko hamarkadan pentsatzean Michael Jackson, Ronald Reagan, Stallone eta Schwarzeneger, Etiopiako gosete handia, Hiesaren oldarka sartzea, Txernobyl eta batez ere, Challenger esp azioontziaren istripuan hildako Sharon Christa McAuliffe datozkizula burura segidan. Laurogeiko hamarkada n ume izandako asko eta askok markatuta daramazue Sharon Christa astronauta zuzeneko telebista emanaldi tamalgarrian ortzian desintegratu zenekoa. Hartara, Sharon Christa, astronauta sartutako andereñoaren desagertzea trauma itzela izan zenuela aitortu diozu, bere munduan sartuta segitzen duen Louisi; ze andere horren desagerpena, ongi esplikatzen ez dakizun asoziazio baten bitartez, zure andereño Faustinerenarekin lotzen baituzu eskola garaietako amodio platonikoa, esatera ausartu zatzaizkio . Agian garai bertsuan gertatu zelako ote erkaketa? Auskalo. Fisikoki ez baitzen urrutitik ere, andereño Faustine, Sharon Christaren antzekoa. Azken h au ile kaoba kardatu, begi bixkor, sudur goititu, untxi hortz eder eta oreztaduna baitzen. Andereño Fau stine ordea, oso bestelakoa zen fisikoki . Patuak eta lauroge iko hamarkada lazgarriak lotuko zituen betirako biak nonbait. Espazio ontziaren istripua gert atu eta gutxira izan baitzen andereño Faustinerena. Faustine izenak arreta lortu dio motel, erdi zopatuta sofan dautzan zure lagun berriari. Agian lagunaren pixkortze horregatik beragatik ekin diozu arnasa sakon hartu eta andereño Faustineren elea kontatz eari. “Lyçée Catholique eko ikasturtea hasi berritan Kattagorri eskaut taldeak ikastaroko lehen elkarbizitza kolonia antolatu zuen. Bi gau izango ziren orotara zibilizaziotik aparteko paraje batean igaro beharrekoak, biziraupen teknikak jorratu eta izpirit u katolikoa goratzea izango zutenak xede. Aita Xavier literatura eta erlijio maisua izan zen taldek o buru eta arima. Txanda hartan Faustine, frantses eta matematiketako andereño berriari egokitu zitzaion Aita Xavier ri begirale moduan . Faustine, magisteritz a ikasketak amaitu berriko andereño gaztea zen, eta irakasle berriei gertatu ohi zitzaien modura, horrelako irtenaldi guztietara joatera derrigortuta zegoen, zeina euren artean sekulako fardela bezala kontsideratu ta zegoen. Frantziar jatorrikoa zen andereño Faustune . Txiki eta lerden, b eltzaran , lepaluze, aurpegi lauki, kopeta handi, okotz zulodun, e zpain fin eta sudur azeritu koa. Frantses eguerdi edo midi ko begi azur sakon eta bizi apur bat katukarak zituen eta b ekain ile sarriak. Hitz gutxiko ema kumea zen, urduria, ameslaria, ikaskideen artean gogor famakoa eta uzkurra. Ez zen ikasleen artean bereziki maitatua . Madame ridicule ezizena ipinia zioten, janzkera zurrun, ileko motots bildu eta pausu militarren kariaz. Frantziar Mediterraneoko azentua zuen. Nahiz et a auskalo z ergatik zu –beti kontrakarrean txundituta zindukan; haren ahotik ateratako trigonometria edo integralak hitzak ahoskatze hutsak , “r” frantsestu higatu gourmanda horrez , amets lizunetarainoko bidaia bilakatzen ziren gau umeletan . Uf! Bi begirale izango ziren hortaz, berrogei munstro hormona zoro idi jole pikortadunen aurka. “Sasamon izeneko eremu galduan izan zen. Igande bazkalostea zen. Itzulerako autobusa hartzeko hiru ordu eskas geratuko ziren. Goiz hartan errekaren iturburura egin zenuten txangoa. Giro lanbrotsuaz egin zenuten bidea, mela mela eginda amaitu zenuten, harik eta eguerdi partean behingoz atertu eta hodeiak saretu zir en arte. Hartara, A ita Xavier rek Ospeller errekak baso hertsi baten erdian egiten zuen osinean geratzea erabaki zuen, bazkari legea egiteko asmoz. Zerua ireki e ta giroa epeldu egin zen halako batean eta udako azken beroak profitatuz nostalgiaz tindatutako ak jada , tenperatura aldaketa zela eta, bertan bainatzeko tematu ziren ikasle etxekalteenak. Bainua aurreikusia ez zegoenez, Aita Xavier rek irmoki galarazi zizuen. Pirata mukizuak matxinatu egin ziren ordea eta euren bainatzeko grin a eta oldarra guztienga na kutsa tuz, eta, begiraleekin oso petral jarri zinetela gogoan duzu. Harik eta andereño Faustinek, neroni bainatuko naiz edo horrelako zerbait, erronka jotzaile bota zuen arte. Amaitu zen dema. Sekulakoak izan ziren biba eta iufak. Presaka eta urduri alda tu zineten nerabeok. “Otelarre baten babesean, sekula lau haizeetara ikusi ez zenion motots biribildua askatu zuen, burua alde banatara gogor astinduz. Antiojoak neurritasunez kenduta, bertantxe biluztu zen Faustine, naturak uzkurtasuna ebatsi bailion. Zuk maiz imajinatu moduan, gorputz ttiki fin, beltzaran, alda ka sendo ederrekoa zen, eta, katekorratzezko bikini marrubidunaz, bereziki eder, irribarretsu, eta, zuekiko eztitsua birsortu zen andereño Faustine. Eskoletan ageri zuen gibel aire izaera tolesgabe, aztaletarainoko soineko ilun mojakara, blusa itxi eta pastako antiojo astunez, errespetua sorraraztea xede zuena –La Fontaineren alegiak frantsesez eztiki deklamatzean edo zuei hain gogoko zuen Luis Marianoren edozein kantu baina bereziki, Violetta erakusten zizuenean, soilik apurtzen zuena , bazterrean lagata; hain zirudien mutatua. "Violetta, mon amie, Mon amie si jolie, Violetta, je t´en prie N´aie pas peur de la vie Il faut perdre la tête Et songe que l´amour Est comme ces violettes Il se fane un beau jour L´amour est un bouquet de violettes L´amour est pl us doux que ces fleurettes... Quand le bonheur en passant vous fait signe et s´arrête Il faut lui prendre la main Sans attendre à demain..." “Faustine bera izan zen uretan murgil tzen lehena. Harri zapal biribil baten gainean kukubilko, hatz puntak busti zituen estreinakoz, besoak gero, besape itzaltsuak , eta oihu eta irriño eginez, bere bular eta sabelak igurtzi zituen. Salto egin eta buruz, izokinen antzo pulunpatu zen. Dozena eta erdi nerabe haren atzetik joan zineten beltxargaren ahatetxoak bezala, Aita Xavier ren ezintasun eta errezelozko begiradaren aurrean. Igeri egiteko estilo galant zein irribarre beteaz, Esther Williams zirudikeen Faustinek, bere edertasunaz jakitun. Osinean eta baita aurreragoko ur lasterretan luzaroan ibili zineten guztiok orain e zkutaketan, orain harrapaketan, orain elkar zipriztinduz, orain abordatuz, orain ur azpian jostatuz, harri biribiletan oreketan... Zuen moduko beste nerabe bat bihurtu zen Faustine; hain zegoen basati, eder eta mitologiko; begietatik su bizia zeriola. Eta, iji eta aja aritu zineten sekulako gozaldiaz, errekastoaren poll polla, zuhaitz hostoen pir pir biguna, mariorratz galantaren zunburrun txoaz goza goza eginez, uraren freskoak gorritutako soin pilpirakariak, tai gabeko estasian. Ai! Uda betiko balitz! “Eta dena han amaitu balitz gaitz erdi, ze zu despistatu xamar zenbiltzan batean Faustinek eskutik heldu eta Diana eratorria bailitzan, apartean bidezidor batetik belardi batera erakarri, eta, errekan behera, zuk aurka egin ezinean, errekaren meand ro batean akanto landare tarteetan ur geldoetan atzera sarrarazi zintuenean. Zer zen hura galdetzen zenion zeure buruari. Zer gertatzen ari ote zen? Zergatik zinderama n andereñok urruneko larre gorrietara? Bihotz pilpirak barrua mailukatzen ari zitzaizula. Anartean eguzki tolesten hasiak erriberetako zuhaitz, masusta umotu, garo, txilar eta akanto landareen, argi itzalen jolasak proiektatzen zituen. Mariorratz bat tartean zen hegaldi artezaz. Uretako zapatari ezaxolatuak. Antxume galduen balakak, euren txin txarriak aire ederrez, euri ondoko arratseko belar gozoa bazkatzen. Eskutik lotuta, izter mamietara inoko uretan murgildu zineten. Zanpatzen zenuten malazko zorua kilikagarri, irristakor, gustagarri eta era berean lizuna zen. Andereñorekin jolasean baina da rdarka zinen. Elkar zipriztinduz akiturik lurrera jausi zineten, estasiatuta. Irri artean zinetela isilune deserosoa egin zen eta soilik orduan titiak ukitzera fortunatu zintzaizkion. Andereñok okerraz kargu hartu ez, eta, Gauss en kanpaiaren ekuazioa espl ikatuko zizukeen naturaltasunez, zure eskuak leunki hartu, eta, besterik gabe bikiniaren zirrikituetatik sarrarazi zizkizun irribera, hartara bular zarakartuak zure eskuez bilduta, munduaren benetako neurria zein zen jabetu zintezen. Antxumeak balaka eta z u Faustineren titi ttiki xut, zuztar handi ezkoztatu brunetteak, albo banaratuxeak zeure eginez. Bizkarrera bildutako hatz fin luzeek artezki askatu zuten bikiniaren korapiloa, lasaiago josta zintezen eta zure irrikak apur bat baretzeko. Izan ere, irudiko zukeen andereñoren amazko begirada amore emaileak, zure herstura apaltzea edukiko zuela xede. “Ez da ahantzi behar, Saldivia, ordura arteko zure sexu esperientzia hutsaren hurrengoa zela, eta esperientzia bera hala deit zerik baldin badago , jostea eta brodatuak eg itea laket zuen am ari ostutako Ode aux courbes azpiko arropen katalogo, edo, Burda moda errebistetako teutoniar andrazkoen kontura tximino moduan malutatzean, edota aurrerago lagunengandik laugarren edo bosgarren oinordetzan jasotako Lib edo Pa pillon errebista maiztu kartoikaren irakaspenetan, edo, denboran aurrera joan ahala, Udaletxe zaharreko pipi jotako liburutegian, Sadeko Markesaren Justine ou les malheurs de la vertu ren moduko liburuki hautsez beteak ezkutuan alokatzean eta etxean errekr eatzean mugatzen zela. Eta, gutxien uste zenuenean, inork inoiz maitatuko ez zintuela sinetsita, zure burua munstro iritzitako begiluze petral satiro zuk, erdietsi zenuen in extremis, zure gelako bakardadean h ainbatetan deseatu, eta, irits ezina izanagatik arranguratutako matematikako andereñoaren gorputz amestuaren bihotz pilpirakaria eskuz kaiolatzea. Zure gogara titiak oratu ondoren, elkar besarkatu zenuten, hain epel eta jostari zen haren mihia, hain freskagarri listua. Eta, parez pare, argiaren ausazko ispilu jolasez, katekorratzeko kulero marrubiduna erantzi eta ipurdi gorritua zugana punpatuz, andereñoa zure magalean aurrez aurre eserita, ipurdi zabal irekietara bildu ze nizkion eskuak. Zuretzat iniziazio bidaia zen hartan, andereñoaren aldaka trinko eta sabel lau epelarekin topo egin eta bertan pausatu zizkizun bankete hartan nora joan ez zekiten esku herabeak. Ondoren, jadanik zure kasa, andereñoren zilborpeko ausazko bilo marra fina hatzez arakatuz, bulba urperatua haztatu zeinak Hera jainkosaren i ndioilar luma orobegiralearen forma zuen , eta, haren baitako kuku praka ubela zabaldu zenion. Areago eta ondorago, mami zauritua hunkitu eta zure gogara haztakatu arte. “Begiak txilotu zituen andereñok. Negarrez ari zela zirudien baina barrezka ere bai, inarrosaldika. Eguzkia eta euria ageri zirenetan bezala. Sartu baina atea itxi adierazten ari zen, edo, bizia emanez hil nazazu, ezpain ebakortzen josiez. Eta eremuko piku umoen sundaz hordituriko brisa, Faustineren gorputzaren aromekin distilatzean, ne urriz kanpoko eklosioa loratu z en zugan. Venezuelako banderaren kolore bizidun Meyba bainujantziari masta luze luzeaz zinen. Elkar luzaroan besarkatu zenuten, irudiko zukeen ludiko azken biztanleak zinetela, bat eginda, eta, dardarrean iruditu zitzaizun ander eñoa, eta beldur batek buru hegaldatu zizun: zure maitale debekatua mila pusketan apurtuko zela, hain zirudien hauskorra. Hazia isurtzeko zorian, senaz emea estaltzekotan bainujantzia baldreski jaisten saiatzen hasi zinela, egitera zindoaztena okerra zela jabetu balitz bezala, aurpegia belatu zitzaion eta i rri lausoa egin zizun andereñok . Eta zuri Oh! mon p'tit con de poète , besoetatik ihes egindako fruitu debekatua aldentzeak, umetako poematxo hura baino ez zitzaizun otu: “Lililore, lili lore lililore txuria; lililore lili lore lore txuri gorria. ” “Durduzatuta zinen, etsita, zer egin ez zenekiela. Begirada izutua ageri zuen andereñok. Negarra begian. Zutitu zineten. Aurrez aurre eskuak lotu eta mutu mantendu zineten luzaroan , dena eta ezer er e ez adieraziz, harik eta Faustine, hatz finak askatu bizkarra eman eta titikopa zein kuleroak har zapal b atean lagata , errekan behera, amazona ospelaren modura, ibilian hasi zen arte. Geldiezin geratu zinen . Ospeller errekaren korrontea biziagoa zen eta andereño urlasterren artean galtzen ikusi zenuen modu esplika ezinean. Nora ote zihoan? Ez zinen oihu egiteko gai izan. Segika hasteko tentatuta izan zinen baina berandu zen . Ez zen Faustineren siluetarik ageri ordurako. Hotzika ra handi bate k gorputza inarrosi zizun. Handik pixka batera errekan gora egin zenuen, hotzak baitzinen. A restiko argitasuna amatatzen ari zen eta ez zen jada antxumeen balaka eta txintxarritik aditzen. Kattagorri eskaut taldeko gainontzeko kideek osineko u retan baloi batekin jolasean segitzen zuten, apur bat lasaituxeago. Errekatik irten zinen burumakur. “Asmatuko ez zenukeen une batean zuengana hoska hasi zen A ita Xavier , Faustineren berri ba ote zenuten galdezka. Ezetz. Elkarri begiratu zenioten Aita Xavierrek eta biok. Zuk ezekoa berretsi zenion, apur bat urduri. Zein ondo ezkutatu den, bota zuen orduan ergelen batek arreta bereganatuz, guzti hori andereñoaren broma pisuari egotziz bezala. Eta uretan segitzen zuten nerabe batzuk, ezkutaketa jokoa balitz bezala hari hoska jardun zuten: Andereño Faustiiiine! Andereño Faustiiiine! Harrapatu eta ikusiko duzu nola zigortuko zaituguuun!, eta horrelakoak esanez. Zuk ordu an, eta tamalez ez lehenago, usn atu zenuen, arestian Faustinerekin bizi izandako, irribarre ustelaz mozorroturiko agur estrainio hura, baina ez zenion inori ezertxo ere esan. Txantxek laster urduritasunari egin zieten leku eta uretatik ater arazi zituen A ita Xavier rek bertan geratzen ziren bakanak, bere onetik at. Eta, arropa kenduta errekara jaitsi zen, andereño galduari hoska hasi zen modu hutsalean, Jainko anker bati biraoka ariko balitz bezala. Denborak aurrera egin ahala eta andereñoa uretatik ez itzultzean, ne gar, histeria eta kaosa nagusitu ziren. Zerorri dardarka eta inarrosten , zorabiatu egin zinen. Orduz geroztiko gehienak gerora jakin zenitue ,n. Martin izeneko basozain bizardun bat etorri omen zen Lanroverran eta honek poliziari hots egin, eta ia gaua izan agatik, salbamendu oprazioa bertan behar uztera zihoala, urpekariek ezponda batean gorpu bat atera zuten. Ordurako zuen etxeetara eraman zintuzteten. Beharrik, ez zenuten andereño Faustine ren gorpu zapoa ikusi. Andereñoren heriotzak seko jo zuen A ita Xavie r, hainbeste ze ez zen inoiz berdina izatera itzuli. Berak erantzukizuna izango balu bezala hartu zuen, nerabe mukizuei sutsuago aurre ez izanagatik, harta ra ez baitzen bainurik izango. “Andereño Faustinerena gertatu eta hurrengo astean, Abée Mau Gouver, eskolako zuzendariak bildu zintuzten eta begitarte zurrune z, antiojo lodi karratuko jesuita ozpindu erretxinak esplikatu zizuen , andereño Faustine lamiak bezala errekan betirako gordea zela, eta egunen batean itzuliko zela eta ttor ttorttor. Z ure bihotz werthertarrak maite zuen oro , errekan galdu zen. Inork ez zuen zuek bion artekoa inoiz jakin. Urte asko igaro bada ere, beti eramango duzu Faustineren koska bihotzean.” Ez dakizun arrazoi batek bultzatuta, aurrez aurre duzun U ncle Louisi andereñ o Faustinerekiko zure loraldia eta ondorengo zorigaiztoko desagerpena kontatzera ausartu zatzaizkio. Urtetan trabatuta izanagatik, terapia ona iruditu ote zaizu kaka guzti hura munduaren azken muturrean, erabat ezezagun den gizaseme bati askatu izana? Ande reñoren herioa gertatu eta berehala nerabeen harkaitz ospeletara jausi zinen, eta l eihorik gabeko gaztelu batean gotortu zinen . Urtetan eraitsi ez zena, baina maitasunarekiko beldurtiago, hauskorrago egin zintuena. Inoiz ez zenuen jakin izan, Faustinerena, suizidioa edo zorigaiztoko istripua izan ote zen . Heldutasunera iristean ere, ez diozu gai horri ganoraz heldu nahi izan. Eta, hura gertatu eta ia hogei urtera, estreinakoz, munduaren azken ipurdian zure ondoan adi adi duzun sofa laguna, sekulabelardiko z ure andereño Faustine ezagutu ez bazuen ere, zeharo hunkitu da zure artzaintsa eleaz. Begiak gorri gorri egin zaizkio. Zerorri zeure buruaz harritu zara, nola izan zaren gai ingelesez hainbeste ñabardura, hizkuntza aberats eta sentimenduz guztia esplikatze n. Garuneko zein tolesdura galdutik atera ote dituzun durundi reverberation, lama slime edo Hera jainkosaren indioilar luma oroikuslearen forma The shape of the all seeing feather from Goddess Hera's peacock ren moduko ingelesezko hitz ordain dotoreak? Ez agutu zeure burua. Giroa goxatzearren, zera diostazu: zeure benetako hamarkada hurrengoa dela, laurogeita hamarrekoa, alegia: beren Bill Clinton, Pulp Fiction, Nirvana, The Cramberries, R.E.M., eta, Simpsondarrekin, zer esanik ez. Ezin konparatu. Eta abaila hartuta, bazterrean uzteko moduko hamar bat mi nutuz kalakatu ostean, isildu za ra behingoan. Aurpegira begiratu diozu sasikume eta adarkumeen anaidiko buru den Louis sofa lagunari. Are barneratuago nabaritu duzu sofa likatsua n, bihotze ko lagun kalaxkakidea fagozitatzen ari den piztia balitz bezala. Baiezko zeinua egin dizu. Ez dakizu onespenarengatik ala behingoz isil zaitezen. Eskua kokospera eraman du, hausnarketa sakon bat egin nahiaz edo. Ondoren, biboteko bixarrak ferekatu ditu luzaroan , ahoa zimurtu du eta afrikanerrez birao egin. Isilune luze baten ondoren, zuri begira, Never mind, diosta errusiar baxuaren boz grabe ultrahilobikoaz . We are all a bunch of losers. Ez kezkatu. Galtzailekume hutsak gara denak. Eta orduan zure ondoan e rdi etzanik den Uncle Louisi besoa bizkarrean bermatuta, trapuzko mihiaz aitortu diozu maite dituzula etxe estrainio hartako biztanleak . Maskuria deika atzera. Kostata jaiki eta komunerako itxurak egin dituzu, baina Louisek besotik estu hartu eta ezetz gizona, joateko otoi loredira eta husteko bertan lasai, ez ote dizu ba agindu. Kristalezko ate lurrindua ireki dizu. Hotza. Beste aukerarik ezean, lotsatuta irten zara sastraka idor eta belar burusoilduko loredi koxkorrera. Pare bat aldiz estropezu egin eta erortzeko zorian izan zara. Sekulako hotza egiten du. Izerditan zaude. Izarrak ñirñir. Non garaztatuko duzu? Aurrera egin eta landare igo kariz mukuru den adreilu okreko harresia bustitzen hasi zara lasaitu ederra hartuz. Azken pixa tanten erreklamoz zakila astintzen ari zarela Trippy untxi purpura begira begira duzula iruditu zaizu. Duda egin duzu une batez ez ote dizun famili ganoragabe ha rtako edozeinek drogaren bat sartu edarian. Ordurako dena zaizu arrotz Saldivia, guztiak erabat eskutatik ihes egin izanaren sentipena duzu. Seko mozkorrik zaude, gorputz txarrez eta loki aldeko buruko min gorrez. Trippy etxeko edozein adabakietan, gutxien a uste duzunean azaltzen ari zaizunez, purpura koloreko untxiarekin obsesionatu ote zaren , hainbeste non nonahikotasunaren dohaina duela sinetsita zauden. Marrazki bizidunetan bezala Trippy bakarra ez baizik eta bi, lau, zortzi hamasei, hogeita hamabi, ehu nka Trippy, zelulak bailiren tai gabe bider katzen imajinatu dituzu... Eta Trippy klonatu horiek nonahi dabiltzala, zu izorratu nahian. Trippyen plaga bat imajinatu duzu, Australiako harakoaren modura. Eta, Trippy, zure asmazioa balitz? Zure paranoiatako ba t? Arnas falta sentitu duzu. Kristal lurrinduko ateari jo eta jo hasi zara. Suabe hasieran, urduri eta fuerteago ondoren. Inork ez dizu zabaltzen. Dantzan segitzen dute malapartatuek, zuri ikusezin eginez. Musika topera da, Spandau Ballet. Zorabio antzeko bat. Ostia! Nork deitu dizu neguko barbakoa hartan muturra sartzera? Ez harrotu hautsik motel! Ez harrotu! Zorabio antzeko bat sentitu duzu. Barrenak erreta gero, korrokadak, arnasestua eta botagura. Denborarik ez eta enbor moztuko buztinezko murkoan bota duzu txahala. Berriz ere kristalezko atera gerturatu zara baina orduan ez duzu itxoin behar izan, ze Auntie Ilonak ireki dizu atea, eta, irribarre zabalaz, Are you OK, mon cheri?, bota dizu ahots eztitsuaz, xomorro xomorro, azaletik xalo baina barrenetik a zpizapo jokatuz. Zu kanpoan luzaroan edukiarazita, aurrez bete gabeko lanegatik, zu izorratu eta zigortu nahiz ez ote dabilen sinetsita. Irribarrea simulatu duzu saloian sartu zarenean. Rayk begirada galduarekin esaldi ulertezina bota dizu. Ilona atzera da ntzan hasi da, besoak gora, zilarrezko uztaidun eskuturrak modu sasi arabiar edo andalusiez errotatuz. Erabat txikituta, sofan jesarri zara. Gogoa ospeldu zaizu. Bertan da, Louis zure aldamenean botata, sabaiko kristalezko bolan begirada finkatuta. Ray lur rean eserita dago eta musika aldatzeko duen umegaiztoaren temaz, –hau bai, hau ez... – etxean dauzkaten CDen zapata kaxetan lardaskan jardun da, gustukoenak sailkatzen. Halako batean, We are immaculate kantua entzungarri. Laurogeiko hamarkadakoa izanagatik, gaindiezina zure iritziz. Ray eta Ilona elkarri estu helduta dantzan jarri dira. Ilonaren buru eroria Rayrenean bermatuta. Zinkurin hotsa. Aldamenera begiratu duzu. Louis negarrez ari da. Ilona, berriz, begiak itxirik, minduraz bezala, buru goratuari buel tak emanez. Negar isil, atsekabetua da sofalagunarena. Horren aurrean ez dakizu zer egin, edo zer esan. So she named, horrela zuen izena bota dizu Louisek. Nork? Naka rrezko tanta urdin, arrosa eta gorriak dituen gurutze lakatura bideratu du begirada, Immac ulate ipintzen duen pelutxearen xingolaraino gero. Musika horrek oroitzapen mingarri bat, tekla oso gaizto bat jo izan balu bezala. She was just fourteen... Hamalau urte baino ez zituen, jarraitu du bakarrizketan, zu han ez bazina bezala. Ez dakizu, ez zar a oroitzen, zein garai zehatzetan hasi zaren susmatzen, jakin ez beharrekoa; orain sofalaguna hitzerdika agerian jartzen hasi zaizuna. Orduan dena argi ikusi duzu, korridoreko fotoan ageri zen neska gazteenari zegokion Trebelsitarren puzzlearen fitxa galdu a, naka rrezko gurutzea, Wendy pelutxea, Immaculate ipintzen zuen xingola, Louis Trebelsiren negar atsekabetua, Ilonaren erraietako mina... Hortik aurrerako guztia borborka doakizu. Immaculate hitzaren ordez, she pertsona izenordaina erabiliko du aurrerant zean Louisek. Diru zorrotik foto sorta maiztua aterako du. Neskatxa ilehoria saskibaloiaren antzeko kirol ezezagun bat jokatzen. Netball, zehaztu dizu. She was a marvelous Goal Shooter. She played like an angel, atera zaio. She was the best player in High School. Motots luze batekin, baloia uztairatzen ageri da. Beste foto batean festarako belaunetarainoko gona arrosa argi arin zein txarol doratuzko ballerine zapataño laxodunarekin ageri da. Ilauna, lausotua, pastel kolore modukoa da fotoa. Begi handi urdin eta inozentzia osoz. Alabaren gaixotasunak ARC erakundeko lana galtzera bultzatu zuela… Immaculate fools taldearen kantua supituki amaitu da eta eraitsi egin da Louis. Eskuak begietara eraman ditu. Besoa sorbaldan bermatu diozu. Ilona dantzan ari da, bain a zuei begira. She was, she was, she was... Hainbesteko shewas ek lokiak kolpatu dizkizute gogor. Oihu egin nahiko zenuke, arroketako eremita aszeta baztertuenak gauerdi trumoitsuan botako lukeena: gorra, sakona eta azkena. 3 Trebelsitarren neguaren elurretan lehen odol aztarrenak antzematean, nahiago dukezu ezer gehiago ez jakin, ez xerkatu, ez igarri, eta ez ohartu. Eta, oso bestela, desioko zenuke eurekiko tarte handia utzi, saihestu, ilki, eta, zauden arratoi zulotik beti b etiko ihes egit ea. Baina ezinbestean, Louis Trebelsi, etxe eraitsiko gizonak hizketan borborka segitu du, esplika ezinezko behar duen alabaren galera esplikatu nahian: She was, she was, she was... Eta, mozkor mozkorra egonagatik, jabetu zara pozak zein diren bozkario eta bridarik eza, baina penak zein diren mingots eta soraio, aurkitzen zaren egoera etilikoan. Nola bultzatzen zaituzten tristura etilikoek ordura arte gorderik zenituen arroka, harkaitz eta amildegien aurka; nola arrastatzen itzulerarik gabeko korronte, zurr unbilo eta estolda pozoituetara. Ene! Zein musika uherretan murgildu den zure sofakide dohakabea: She looked like a porcelain doll..., portzelanazko panpina zirudiela aitortu du. Pertza bete ur eskatu zigun... Immaculate ren gantzik gabeko esku kristalezko ek... Laguntzarik gabe lortu zuten konketa jaso... Eta, eskuez aurpegia freskatu zuen luzaroan ... Antzinatik, arbasoengandik ez kontzienteki jasotako keinu bat, erreflexu bat, jokatzen ariko balitz bezala. Prest naiz, adierazi nahian, edo, Egun handira art e. Inor baino helduago; inor baino prestatuago eta inor baino bizkorrago. Une hartan, Louisen begi izutuek zuri begiratu dizute laguntza eske. Malko bat isuri du. Ilona bazterrean da, eskuaz begiak estaliz. Gaua egin da etxe hartan. Gandu beltz horrek zero rri bete betean harrapatu zaitu. Dena pikutara doan une latz eta tinkoaren aurrean, Rayk jauzi mortal hirukoitzaren hautua egin du. Ezagutzen ez duzun kantu bat ipini du, Sugar Man delako balada ospel edo letania, bertako rock talde batena edo behar duena. Eta, ondo atera zaio apustua. Ilonak eta Louisek elkar besarkatu dute eta abestiak iraun duen denbora guztia hitz goxoak elkarri esanez eman dute. Musikak salbatzen gaituela bururatu zaizu orduan. Gero beste kantu alaiago batzuk etorri dira, giroari euste koak eta Ilonak eta Rayk dantzari berrekin diote. Lasai antzean hasieran, narrasti dantzan geroago. Louis zure ondoan da, bere barnean sartuta. Sakonki sentitzen dut, esan diozu, I am deeply touched , edo mota horretako muinik gabeko hezurra jaurti diozu, aurpegira begiratzeko adorerik gabe. Eskuak sabel gainean txirikordatuta dauzka. Begiak erdi itxirik, minduraz. Ohartu zara zubi bat eraiki dela Louis eta zure minaren artean. Inori aitortuko ez zeniokeen bihotzeko zure min handia aletuko zenioke gizon ezez agun kuttun horri; Louis eta biok barren errausturiko mon tgolfier baloi huts bana zareten aldetik. Bee Geesen Tragedy ari da zure tinpanoak tai gabe kolpatzen. Barbakoa erratuaren erre aroma nardagarria etorri zaizu kolpean. Begi erdi itxiekin dago Louis, lo sustan. Trippy erraldoi bat begitandu zaizu, hain zaude obsesioak hartuta. Louis zure sofakideari kontatuko zenioke aitarena. Ze hari begira ohartu zara Afrikarako bidaia nekagarri hura hutsala izaten ari dela, aurrerako ihes aldia. Hil hurren duz u aita O knostiako periferiako zahar etxe batean. Munduaren azpilean mozkorrik egon ordez, haren ondoan beharko zenuke, hari besoa ferekatuz, gaitzari begietara so. Baina zuk herio azeriari begirik ikusi nahi ez, antza. Behin bakarrik bisitatu duzu Betierek o Karitatearen mojek gobernatzen duten Zazpigarren gaztedi izeneko zahar etxean. Hiri aldirietako eraikuntza arrazionalista batean da, arboladi koxkor bat ere badu. Bisita motza izan zen. Zainketa aringarrietako sailean zeukaten zundaz beteta. Oso zurbil t opatu zenuen, oxigenoa hartzen. Hitz hutsal batzuk gurutzatu zenituzten. Ohetik jaikitzeko apetatsu zen. Agontzen lagundu zenion. Kostata, serumaren esekitoki gurpilduna hartuta korridorearen barrena mantso ibili zineten, harik eta leiho baten parean gerat u behar izan zenuten arte, hain ari zen arnasestuka aita. Leihotik begira jarri zineten isilpean. Hiria inguratzen duen mendilerroa apenas ikus zitekeen hodeien erruz. Zuek bion begiradak elkartu egin ziren une batez. Gogorra izan zen aitaren behinolako be girada zorrotzaren iltzeak zugan josita sentitzea. Berunezko arratsaldea zela gogoan duzu. Uste izan zenuen une hartantxe hegazti hegalari bat azalduko zitzaizuela begi bistara eta aitak, Zapelatza! oihukatu eta horrela apurtuko zuela bion arteko urteetako inkomunikazioa. Zure aitak egin ohi zuen moduan, mendi, itsaso edo autoz edozein hegazti azaldu eta horrela bataiatuz. Zapelatza izan ala ez izan, harentzako tamaina jakin batetik aurrerako hegazti guztiak, zapelatzak. Berdin egingo ote du orain? Ba ote z apelatzik hemen, munduaren ipurdian? Ba ote, aita dagoen lekuan? Gogoz deseatu zenuen hegaztiaren etorrera. Inoiz baino gehiago. Ez zen, ordea, zapelatzik agertu. Aitari unadura handia ikusita gelara itzuli zineten, berriz ere isilpean. Hitz pare bat gurut zatu txori itxurako erizain mokoker antiojodun batekin eta ospa egin zenuen. Irteerakoan haren gelako beiraterantz begiratu zenuen. Euria zarra zarra. Zuri begira zen aita dudarik gabe, bata urdin ilun erdi ireki eta pijama marradunaz, haren sudur kakoaz, hegazti mitologiko, pantokrator edo beso luzeko txinatar itzala balitz bezala. Unatuta zu, eta mela mela. Une horretan azkenetan edo hilik behar duenak. Baina nahiago zuk Saldivia berri lazgarriak kanpoan harrapa zaitzan; edozein hotel anonimoetan telegram a, fax, dei, email edo Whatsapp tristea jasotzea: Aita hilik. Stop. Ez duzu adorerik alta, aldi baterako bidaiatzeari laga eta hura azken egunetan artatzeko. Zahar etxera doan 8. tranbia linea hartu eta gizalegezko bisita triste bat sikiera egiteko... Erru kirik ez duzu, Saldivia. Eta, zuk nahi izan edo ez izan, zahar etxean ikuskatu ahal izan ez zenuten zapelatzak bere bidea egin eta Europatik, Afrikaren Hego muturrean aurrez aurre topatu duzu. Eta ez; ez zara ausartu sofalagun kuttunari zure baitan den neg uaren berri ematen. Hark haragi bizitako mina erakutsita ere. Une hartantxe gozoro lo dautza. Estaltzen zaituen gandu beltza burutik erauzi nahi duzu. Amesgaiztoaren zirkulu dantesko horretatik ilkitu, kosta ahala kosta. Baina penagarriaren hurrengoa den e goera hartan lagun zaitzakeen bakarrak, Louisek, umekiro lozorroan dirauen bitartean, Ray eta Ilona telebistako bideoklipaz baliatuz, Bohemian Rapsody ari dira kantatzen, sufre eta txerren hazidun sundaz, elkar ahaidekeriaz besarkatuz. Rayk eusten duen bal izko mikrofono alkatxofa bati zuzenduta, ozen eta bi ahotsetara kantatuz. Kanta hura performatzen duten lehen aldia ez dela nabarmen salatuz. Eta, aitortzea zail bazaizu ere, emaitza nahiko duinarekin. Kantua amaitzean sofatik jaikitzea lortu duzu ozta ozta. Rayrengana jo eta eskale baten moduan garturatu zatzaizkio. Besotik heldu diozu. Goazen etxera, Ray; etxera esan diozu, hotelera esan beharrean. Kasu izpirik ez. Izeba ilobek ero moduan dantzan segitu dute. Metro batez aldendu zara. Pentsamendu ilunak. Zure aitak maiz esan ohi zizun hura berriro ere buruaren bueltan hegaldaka. Ez harrotu hautsik, motel! Ez harrotu. Moztu itzak hire soroko belarrak, hire sorokoak soilik. Eta ez, inola ere ez… Ez itzak auzokoaren hautsak harrotu. Zer gerta ere… Nork esango ote zizun aitaren baratzeko letania zahar, salmo, mantra edo dena delakoak honaino, munduaren azpileraino segituko zizunik? Noiz eta orain? Zure O knostia b erde, hertsi eta euritsutik, honaino hegan segituko ote zuela zapelatzaren formako mamu hegalariak? Noiz ikasiko duzu lezioa? Nork esango zizun, aitzitik, munduko azpiletako leku hartan berotasun pixka hura jasoko ote zenuenik familia zartatu ganorabako bezain maitagarri haren baitan? Eta irudipena duzu Hegoafrikan Trebelsitarrenean bizi izaten ari zaren negua luzatu eta ipar hemisferiora laster datorkizukeen neguarekin teilakatuko dela. Minetik ihes egin nahi eta mina atzera zilarrezko bandejan opari baitakarzu. Eta deseroso sentitzen hasi zara. Okela errearen usain sarkor nardagarriak, izeba iloben tri buaren dantza obsesibo erdi ahaidekeriazkoak, bi txolinak, Trippyren agerpen benazko ala alegiazkoek, etxekoandre otzan antzekoaren ifrentzuak, erdi bromazko erdi benazko orgia sataniko baten itxura ematen diote hori guztiari. Eta zu hotelera eramateko bat ere presarik ez duen Rayri ora in muxu, orain ostia parea emango zenioke. “Latino, sácame de este círculo infernal”, erregua gogora. Esnatu da Louis behingoan. Harengan ipini dituzu esperantzak. Hotelera joan beharrean zarela erregutu diozu. Ia ahuspeztu er e egin zara. I need to go home, esan diozu zehazki. Berehala ulertu dizu. Hark Ilona geldiarazi eta etxekoandreak musika bat batean amatatzean bukatu da festa. Esker onez, Louisi gerturatu zatzaizkio eta nire anaia zara, aitortu diozu. Zehatzago adierazita , My fucking brother esan diozu, gogor estututa. Argiak piztu dira. Gaualdirako utzi dizun Sprinboks en elastiko nazional berdea –dagoeneko izerdiaren laguntzaz bigarren azal bilakatu dena –, erauzten hasi zaren arren, ezetz, gordetzeko euren oroigarri ez o te dizu ba esan Louisek. Musu eman diozue elkarri, lider sobietarren modura. Bera ez beste guztiak kanpora atera zarete. Sekulako hotza egiten du etxeko atarian. Kamiseta hutsean da Ilona. Begietako errimela pailazo negartiaren modura lausotuta dauka eta zuztar markatuko kamiseta izerditua gorputzera itsatsita du. Apartean hartu zaitu. Eskuak hartu dizkizu. Oso estu besarkatu duzue elkar, haren titi oparoek geriza eman dizute berriz ere; behar beharrezko zenuen besarkada izan duzu, bien arteko su eten efek tukoa, eta, teknikoki kontsolagarria, txikitan amak eman ohi zizkizunen modukoa. My little poor boy, edo horrelako zerbait xuxurlatu dizu, negar zotinak ia ezin ezkutatuz. Masailean fereka eta atximurraren tarteko zerbait egin dizu. Zuk etorri zaizkizun hi tz goxoenak esan dizkiozu ordainez. Hurrena laster itzuli eta hutsik egin gabe egingo diezuela bisita agindu diozu. Une hartan soilik jabetu zara, ordu batzuk lehenago ezagututako jende klase bat zein sakonki maitatzera irits zaitezk een. Zeure buruaz harri tu zara Saldivia, askotan erlazioetan axolagabe, horkonponeko jokatzen duzun horrek. Bai Louis, bai Ilona eta bai Ray gau luze hartan muinetik modu zentzugabean maitatzera iritsi zara. Baina maitatzen dituzun modu berean etxe barne eraitsi hura betirako uz teko behar eta gogo bizia duzu. Zure barneko hautsak harrotu izanagatik, sekula zapaldu behar ez zenuen gunean jausi zaren irudipena duzu. Neguko barbakoa bezala barren barrenetik txondortua, errauts bilakatua. Negu gorriko errautsak zure betazaletan. Aska tu dizkizu Ilonak eskuak behingoan. Autoan sartu zara. Zuri begirik kendu gabe jarraitu du. Amorratuta zaude. Eskua zu zauden leihoaren parean pausatu du Ilonak. Hatzez beiran kolpetxoak. Beltz bat eta bi kortxea. Mon che ri, mon che ri, mon che ri, daktil ografikoki tai gabe diktatuz. Autoaren motorra piztu da. Eskua leihotik kendu du behingoz . Berandu arte geratu da etxeko atarian tarteka besoaz agurtuz. Hurrena laster itzuli eta hutsik egin gabe egingo diezuela bisita agindu diezun arren, bikotea berriz i kusiko ez duzula ongi bai ongi dakizu. Hego hemisferioko negua, iparrekoarekin kateatu den gauean. Goiz negu, bi negu. 4 Minotauroaren labirintotik atera izanaren sentipenez, zure gorputz arima uzkurrak baretu dira. Goizeko laurak edo izango dira Trebelsitarren etxe malapartatua utzi duzuenerako. Rayren begirada irakurrita zurekiko suminkor d ela ondorioztatu duzu, izabarenetik goizegi atera izana leporatuko balizu bezala. Ez du txintik atera puska luze batez. Gidatzeari lerratu zaio. Isilik eta mu turtuta egin dituzue hurrengo kilometroak. Herrak barruko lehoi auto suntsitzailea piztu du Rayrengan. Stopetan azeleratu, zebra bideak alfonbra hegalari gisa erabili eta semaforo gorriak marrubizko gozokiak bailiren irentsi ondoren, bere gogara ibili da 2 00 Km/o tik ez oso urruti. Bidegurutze zabaletan, ikusmena eta zentzuak baino, intuizioa eta zoria erabilita, izebarenean utzitako laurogeiko musika autoan txertatuta, oihuka zihoan. Derrapatze parea eta hamaika irrintzi egin ostean, hotelera daraman saihe sbidean BMW zuri bat geldirik azaldu zaizue. Rayk berandu erreakzionatu du. Baina bat batean balaztatu duenean, yarda bat egin du atzera martxan eta bide bazterrean laga du leihoak irekita. Autotik atera da, zu atzetik. Emakume bat kordea erdi galdutan, bu rua atzeraka botata, sudurpean odol sikuaz. Howzit? galdegin dio Rayk, eskuin eskuko bizpahiru hatz loki aldera bilduta, polizien edota scouten diosala imitatuz. Zerorri ere gerturatu zatzaizkio. Hogeita hamar urte ingurukoa. Ile beltz eta begi azur nabarm en bezain galduak, ebakortz banandu kamuts ederrak, zetazko blusa perla pikoduna, jaka gris eta minigona beltz estuen artean eta bi zango luze akasgabe, orpo luzeko takoiak. Festarako baino exekutibo lanerako janzkera aproposagoa. Ez dakizun arrazoi batega tik Sandibel bezala etiketatu duzu, Musika estrainio bat aditzen da, monotonoa baina aldi berean erakargarria, Angelo Badalamentik Twin peaks telesailerako osatutako harako Dreams a, edo zer edo zer. Mugiezin dago dama. Are you OK? , berretsi du Rayk. Baiet z ba, ondo dagoela neskak, totel, urruneko planeta batetiko ahots likatsu, apur bat lataratuaz, ezaxolatuta. Uzteko bakean, joateko, arren. Forget me! Ondoren lepoa jiratu eta begirada deslai gutxieslea zugan finkatuz, Are you Charlie?, galdetu dizu mantso , frantses ahoskeraz. Begiak hertsi ditu, une batez eta irribarreño lausoa marraztu, izterrak igurtzi, oroitzapen gozagarri bat baletorkio. Zu berriz, tonto aurpegiaz, mutu geratu zara. Leihoa itxi du. Ia zentzurik gabe, droga txar batek eraitsia den Sandi bel, zuek baino apur bar ankerragoak diratekeen bidelapur edo bortxatzaileen bazka erraz izateko moduan errepidean lagata, atzera autora jo duzue erdi arrastaka. Ziztu biziaz abiatu du Rayk autoa, haserre antzean. To fuck or not to fuck. That is the question , bota du. Har gaizkidearen begirada maltzurrak min eman dizu. Mirakuluz bada ere, lortu du Rayk Hotel Casino Peermont era zu onik garraiatzea. Do not entry seinalea dakarren burdinazko haga ireki dizuen polizia txakurdunari esaldi pare bat bota di ozue, mihi lehorraren imintzioak eginez eta hoteleko parking irekian sartu zarete mantso. Autoa geratu du Rayk, motorra itzali gabe. Begietara begira, bi aste barru Emma Ray txikiari ebakun tza egin behar diote, bota dizu (zu isilik). Ez. Ez da grabea, amig dala kontu bat baino ez, segitu du (i silune are luzeagoa). Baina beldur naiz; hain da txiki eta hauskorra... Ardikiro begiratu dizu. Besoa sorbaldan bermatu diozu. Lasai, erantzunez (lehenengo tontakeria). Dena ongi aterako da (bigarrena). Edozer gauzetara ko, hemen naukazu (azkena eta okerrena, handik astebetera ia bi mila legoatara izango baitzara). Eta honenbestez, amaitu da bi negu iraun duen gauaren kronika. Hego hemisferioko negua iparr aldekoarekin kateatu denekoa. Agortu da agian bidea topatu ordez, e z idaztea, ez xerkatzea, ez abiatzea, eta oso bestela, ahaztea, tarte handia uztea, betiko buruz behera lurperatzea merezi zuen neguko bidaia. Idazleak sasikumeak gara, ordea. Ray eta biok, Hotel Casino Peermont eko parking irekian zaudete, elkar agurtzeko momentu hunkigarrian. Une kuttun baina erdiragarri horretan pentsatzekoa da elkarri beti betiko odol anaiak izango zaretela aitortzea. Trebelsitarrak beti betiko bihotzean eramango dituzula zerorrek gaineratzea. Elkar sinbolikoki malutatzea. On Monsters a nd Men taldearen CDa ipini du Rayk, eta Little talks kantatzen ari den Nanna Bryndís islandiarraren ahots glaziarrak distilatzen duen bakardade sentimenduak, intzigarra daragite zuen begi gogoetan; baita Rayrenetan ere itxuraz. Denak bultzatzen du Saldivia , zure neguko bidaia triste honen kronikari naizen honek, barbakoa errearen istorio gordin bezain eder eta sentimenduzkoaren gaizkile naizen aldetik, –erredimitzeko bada sikiera – taxuzko amaiera emango diodala; apurka apurka diminuendo, decrescendo, smonza ndo, stinguendo edo morendoan jaitsi, eta, nola bitsa hondarretan, desagerraraziko dudala, soinu handirik egin gabe amatatu. Aitzitik, iraungitzearekin batera, istorio honen berri duen ororen bihotzean kondar argi finduna, edo erreberberazio estrainio irau nkorra opari lagako zaiola. Gertakizunen ur emariak bion arteko anaitze bidaiarenak egin duela pentsatzera garamatza. Malko potoloak irtengo zaizkizue, gauza hagitz ederrak esango dizkiozue. Esate baterako: Europara egitera zoazen bidaian, ez ahaztu gero Oknostia bisitatzea. Ez hutsik egin, gero! Jakina baietz elkartuko garela. Emma Rayren ebakuntza igarotzean, falta gabe hots egingo dizut eta horren moduko boutadeak esango dizkiozue elkarri. Eskuak irmo bolantean. Little talks agortzear dela, gingilean it odura nabari duzu. Boys don't cry. Azken hitzaren bila zabiltza Saldivia, ederrenaren bila, ginga gorri ezti potoa. Nora joan ote dira zure komertzial perfektuaren erretolikak? Bila eta bila ari zaren arren, ez zara esaldi egoki bat taxutzeko gai sikiera. Zezelka ari zara. Begirada uxoa gurutzatu diozue elkarri. Denbora ahitzen ari zaizue. Azken hitz horren bila, ederrenaren bila zabiltzan arren, hitz horrek sortu nahi ez. Euria hasi du, eme eta hotz. MARRUBI HODEIA K Eccoci qua a guardare le nuvole Su un tappeto di fragole (Modà) O everything is tickety boo on such a dreamy peaches and creamy day. (Merry Andrew filmetik. Johnny Mercer eta Saul Chaplin) . 1 Maite ditut pailazoak Diego, umetan bihotza urratu zidatenetik maite ditudanez. Mendi mendiko nir e sorlekuan handia izaten zen zirkoaren etorrera. Ez ziren noski, gurera propio etorriko. Bi hirien arteko pausaleku, saio bakan batzuk eman ohi zituzten erdi musu truk, interes komertzialagatik baino, herriko isolamenduarekiko errukiz seguruenik. Gutxiena uste eta ia inork espero ez zituenean azaldu ohi ziren Gran Circo Italiano, Circo Internazionale, Il Colosso di Roma edo Circo Rimini izeneko konpainia sasi italiarrak, lurralde laiotzari kolorea, ametsei bazka eta bihotzei su garra ematera. Sudur gorriak maite nituen nik oroz gain, gizakume baldres ez egokitu horiek. Bihotza pil pilean, begirik kendu gabe miratzen nituen euren jauzi, kolpe, zilipurdi, irri, negar eta ateraldiak eta saioa amaitzean, haurrak begiak piztuta baina apur bat etsituta –auskalo n oiz etorriko zen berriz zirkoa gurera euren etxaldeetara itzultzen hasi orduko, aulkian iltzatuta segitzen nuen nik mototsak kiribiltzen. Argiztapena itzalita eta langileak oholtzaren egitura eraisten hasiak izango ziren, traje eta gorbataz zen nire aitat xo eskutik tiraka hasten zitzaidanean, goazen maitea, bukatu da funtzioa erregutuz eta nik ezetz eta ezetz erantzuten nion muturbeltz, pailazo jauna ezagutu nahi dut, eta, ezin da, maite, aitatxok eta mainaka hasi eta kasketa latzean jarraitzen nuen, harik eta aitak erdi aspertu, erdi onberatasunez amore eman, eta, tira, goazen kamerinoetara esan eta pozez lehertzen nintzen arte. Zirkoa etortzen zen aldiro errepikatzen zen eszena. Berdin zuen euri, kazkabar, haizete, elur edo bero sapa. Negarrak irri eta em ozio bihurtzen ziren eta karpatik irten orduko, atoi eta orga artean sigi sagaka gidatzen ninduen aitatxok iluntasunean janari usain, mahai tresnen hots, iskanbila, sesio, kedar, lurrun, zaunka, marruma, marraka, gorotz eta giza sundaren artean, harik eta ermita magaleko txondor larrain eta zabortegiko lugorrian kanpatzen zuten zirkoko artisten karabana artetik, pailazoari zegokion gurpil etxola korrokoildura iritsi, atea kax kax jo eta italiar boz higatu suabe batek sartzera gonbidatzen gintuen arte eta be hin karabanako eskailerak igota hori zerura bidea , artean ni zure adinekoa izaki Dieguito, bihotza taupa taupa, aitaren gibelean kukutzen nintzen eta bata zuri zirpilduko pailazo nekatuak, makillajea erdi ezabatuan goxo hartzen ninduen, eta garai hobeak ezagututako zumezko besaulkitik betile faltsuak erauzten ari zela, ‘Ciao bambina: come stai!’, esango zukeen, eta berdin zuen pailazoaren bihotzean euri, kazkabar, haizete, elur edo bero sapa, makillajea kentzeari lagako zion une batez, bere belaunetan apa tx igoaraziko eta nire izena galdetuko zidakeen eta oraindik ere indarren bat aterako zuen ni are gehiago miratzearren truku ederren bat paratzeko, zilar ezkatazko sardina zahar dirdaitsu bat nire golkotik ateratzeko eta irribarrez oparituko zidan, karabana utzi aurretik makillajearen arrastoak uzten zizkidan musu potoloa emateaz sekula ahaztu gabe, eta horrek guztiak nire bihotzeko txingarrak hauspotzen zituen, izarretara goratz en, aupatzen eta oparitzen ninduen hurrengo egun, hilabete eta urtaroetan. Ez nuen besterik behar esne mamitan sentitzeko. Koskortu eta urte luzez gorde izan nuen umetan ezagututako Gambari, Peppino, Podestá edo Firuletti pailazoekiko grina kuttun hura. Bi tartean bortuko herritik kapitalera jaitsi ginen bizitzera, eta horrekin batera Europako eta munduko zirko printzipala k ezagutzeko aukera izan nuen, nahiz eta ordurako kamerinoetara joateari laga nion, apur bat lotsaz eta baita konpainia handi etako pailazo ak eurak ere irits ezinak imajinatzen nituelako, jainko txikiak. Hala eta guztiz ere, nerabezaroan ondo sartuta izan arte bizirik segitu zuen nigan pailazoekiko ilusioak. Helduarora iritsi eta gurasoek niretzako aspalditik moldatuta zuten bizitza erosoari uko egin eta bide berriak urratu nituen, ingeniaritza ikasi eta nire kasa telekomunikazio alorreko enpresa sortuaz. Eta bizitzaren ur handietan sartuta, nire izerdiz enpresa aurrera ateratzea lortuagatik, beldur nintzen ez ote zen pailazoekiko gogo samur hu ra nigan betirako lokartua geratuko, haurtzaroko lorategi berreskura ezinenetara aldenduko. Eta hala izan zen. Pailazoen kontu hura ahantzi egin nuen oharkabean. Ez zen egun batetik besterako kontua izan noski. Beste interes batzuen hareek estali zidaten g ogoa. Baina hara non Diego, zutaz haurdun geratu eta sabela puztutze arekin batera, nola ilusio berri bat piztu zitzaidan, zi jaiotzean atzera zurekin pailazoetara joateari berreki ngo niola alegia. Banuen esperantza, zirkoan zure begi piztuak ikusita, txikitako gogo hura nigan berriz ere erne ko zelakoa, aita zenak ni zirkura laguntzean sentituko zuen antzeko zerbait: oroiminaren oroimina, umetan soilik izaten den bihotz pox horren oihartzuna edo ez dakit zer. Baina bai zera! Zelako zontzona eta zanpana ni! O rain artean zu rekin zirkora egindako saiakera bakarra disparate hutsa izan da, frakasoaren hurrengoa . Duela bi hilabete izan zen . Ekitaldia hasi eta berehala, arreta galdu, seko petraldu eta alde egin behar iza n genuen, lapur gaizto eta traketsen mo dura eg in behar ere. Karpa utzi nuen lotsatua, penatuta eta minduta, umetan kuttunena nuen Quimpetto pailazo buhameak, oinekin arrabita jotzen zekienak , aurpegian pastela lehertu edo aulk ikada bat jo izan balit bezala. Esperientzia erratu hark zeharo zapuztu nind uen. Ze alde batetik nabaritu nuen ez zitzaizula zirkoa piperrik ere inporta, are gutxiago pailazoak eta okerrago dena: askoz ere nahiago zenituela telebistan infinitura arte botatzen dituzten zaborki bizidunak, modu hipnotikoan batere neurririk gabe konts umitzen dituzunak. Hiperaktibitate nekosoak ez baitizu egonarri izpirik uzten, eta ez dakit inoiz lortuko ote duzun. Barka pentsamendu hauek , Diego. Ez ote naiz gogorregi zurekin? Baina hori ez da kontua. Kontua, eta ezagutzea are gogorrago egiten zaidana zera zen: zure interes gabezia ikusita ondorio oker batzue tara iritsi nintzela; irudipena nuela gaurko pailazoek ez bide zutela garai batekoen kasta edo mamirik, izaerarik gabeko espektroak zirela, mamu hilak, pailazo faltsuak, alegia. Edo bestetan ilunago pentsatzera iristen nintzen: nire buruari egozten nion erru a, aldatu nintzela, ez nintzela atzera pailazoengandik samurtasun , poz edo pena sentimendu izpirik jasotzeko gai izango. Eta azalez mudatu izanak seko penatzen eta unatzen ninduen. Hori uste nuen baina usteak erdi ustel, ze kontua da pailazoekiko gogo samu r hura betirako lokartua zegoela uste nuenean, hila zela ez esatearren, dena galdua zela ohartzerakoan, bizitza maldan behera zihoakidanean, hara non Fragole pailazoa azaltzen zaidan. Hortaz hitz egin nahi dizut Diego: amatxoren subajuak bero diraueino, go xogoxo lo zautzan bitartean Fragole pailazoaren ipuintxoa kontatu nahi dizut, betiko bihotzeko kutxan ondo gorde dezazun, nirean gordeta izango den bezalaxe; hesia urratu eta otso beltza berriz gure bizitzan sar ez dadin, berriz ere haginka egin ez dakigu n. Behin betiko ospa egin dezan. 2 Makur hasten da gure ipuina Diego, makur hasten denez. Atzo zortzi du abiapuntua eta zuri zor dizut beraren ernamuina. Goizeko seiak dira eta hamabostean behin bezala autobusez abiatzen gara aireportura. Otso beltzar i dagokionez asteburuko zure zaintza, iparraldeko hiri batera doan hegazkina hartu behar duzu. Otsoari bildotsa ematea beste erremediorik ez dut, urkatuaren amari urka bilurra gordearazi edo fusilatuarenari bala ordainaraztea derrigortzen zaien bezalaxe. H orixe ebatzi baitu epaileak niri begietara begiratzea makurtu gabe, hamabostean behin otso beltzak zurekin egoteko eskubidea duela. Eta nik, gizakume zibilizatuek egin behar dugun modura, esana aditu beste erremediorik ez dut. Ze epaileek ez dute esaten, e giten edo sentitzen Diego, epaileek ebatzi egiten dute, handitzen zarenean ikasiko duzu, eta ebazpen hotz eta buruargi horien ondorioz, munduko injustiziarik ankerrenak gauzatu litezke. Hortaz jardun naiz pentsatzen aireporturako autobusean arnasestuka eta eztarriko korapiloaz eseri naizenean. I parraldeko hiri hartara zaramatzan ontziratze atean laga behar zaitut hamabostean behin. Hori omen da gizalegea. Eskerrak bost urteak bete dituzunez geroztik ez zaitudala hegazkinean lagundu behar. Hegazkin konpainia ko langile bat arduratzen da guztiaz. Ez dut hortaz otso beltzaren aurpegirik, are gutxiago haren hats ustelik atzera usnatu behar izango ; nahikoa dut itzulerakoan haren usain sarkorra zure azal arropetatik ahalik eta azkarren uxaraztea. Goizeko seiak diren arren dagoeneko bero da, gauean apenas freskatu duen. Ez dut begiak biltzerik lortu. Buru eta obarioetako minez naiz izerdi patsetan, s oinekoa gorputzera itsatsita. Pentsa, titi kopak ipintzeko astirik ez eta besape eta areola inguruetan blaitu zait alkandora luze moduko soineko bakero estua. Larri erdietsi dugu aireporturako autobusa. Erdi hutsik dator eta fantasma baten moduan apenas ar giztaturiko hiribideak zeharkatzen dituen bitartean, zurekin haserre nator, ze gosaritan kakao katilua irauli, soineko guztia zipriztindu eta beste hau jantzi behar izan dut lasterka batean . Psikologoak esaten dit zurekin haserretzean pentsamendu positiboe tan ipini behar dudala arreta. Egoera irauli behar dudala, alegia. Egintza horretan jarri naiz zuri begira, autobusaren iluntasunean eskua poltsatik igerian, pastilla lasaigarri bat arrantzatzen dudan bitartean. Jakina baditugula Diego, une onak. Infinitur aino musukatzen dugunetan eta, edo bost urte izan arren gauez bularra eman eta elkarri lotuta munduaz beste egiten dugunetan, ostegunetako zine pizzak, kili kolo zaudeneko tripotxako masajeak, elkarrekin bainatzean egiten ditugun milaka xaboi burbuilak aha ztu gabe. Zurekiko haserrea autobuseko beiratean lurrina bezala ezabatzen ari zaidan bitartean, txoritan zaude zu, otso beltzak oparitutako plastikozko Power Ranger s panpina beiratetik, eserlekuetatik, sabaitik, etenik gabe jauzi eginaraziz, gerrako garras i ulergaitzak jaulkiz. Ene! Zein arrotz ikusten zaitudan batzuetan. Kostu murritzeko hegazkin konpainiaren fakturazioko erakusmahaira iristean hasi dira komeriak. Ez bide dute hitzartuta bezala, zurekin bidaia egingo duen konpainiako laguntzailerik libre g oizeko hegaldian. Ezin izango duzula ontziratu dio mahaiko atsoak, ez bada arratsaldeko hegaldira arte itxoin edo beste txartel bat erosi eta neronek laguntzen ez bazaitut. Ez zait ez bata ez bestea komenigarri. Gogor tematzen natzaio erakusmahaiko atsoari laguntzailearen kontuarekin, eskubidea dudala gogoraraziz, hegazkin konpainiak hartara derrigortuta dauden aldetik, beraz topatzeko arren Diegoren tzako laguntzaile bat. ‘Ez da nire errua dibortziatu guztiak batera etorri izana’, ez ote dit ba esan tako tako fulanak erabateko destainaz. Erakusmahaiko txorimalo lotsagabeari moko okerra zuzentzeko derrebesko on bat emateko zorian, senperrenak esan dizkiot, xarma fisiko exkaxaren zaurian hatza ondo sartuz eta inoiz inongo gizonek ez duela ukitu ere egin ondori oztatuz. Zehatzago adierazita, ‘ jo ezina haiz!’, atera zait, ilarakoek ongi entzuteko tonua erabiliz. Barkatu Diego amatxoren perpausa potolo hori, baina ondo merezita zuen. Badakizu normalean lasaia naizela, seta onekoa, zentzuzkoa ere, baina mota horreta ko simaur jendeak nire onetik ateratzen nau, eta min handia egin dezaket boteprontoan. Ondotxo dakizu. Ondo merezia izan arren, argi da azken horrek ez diola atsoari graziarik egin. Une batez shock egoeran geratu baita, nerbioak jota. Bitartean presaz edo soilik ni izorratzeko prest diren ilarako bidaiariak marmarka hasiak dira, nire arazotxoa konpontzearren konpainiako bulegora jo, lekua egin eta eurei behingoz fakturatzen uzteko. Ez direla nire arazoaren errudun eta ttor ttorttor. Erakusmahaiko atsoareki n errukitu dira gainera batzuen batzuk, nire azken hitzak gogor gaitzetsiz. Entzungor egiten diet. Ez naizela mugituko esan diot gero begietara so egiten ez didan atso laidoztatuari, eta buelta eman eta hatz bizkorra goratuz, ilarakoei: ‘arazoa konpondu ar te ez naun, nire obarioengatik, milimetro bat ere mugituko! Aittu?’. Ordurako pasata den atso jada begi gorrituak, ahots hunkituaz, apartatzen ez banaiz segurtasunekoei hots egingo diela mehatxat u dit. Orduan bridarik gabe garrasika hasi naiz eta atsoak te lefonoa hartu du dardarka, eurei hoska ariko balitz bezala. Gauzak okertu egin dira, Black Ranger panpina nonbaiten ahaztuta laga duzula ohartu eta seko petraldu zarenean. Zu ere bai, Diego? Kontua da negar ozen, gogor, tai gabe eta trinko bati ekin diozula, amatxok zure baretasuna behar zuen unean hain justu. Nahigabe handiz Black Ranger panpin madarikatuaren galera gomutatzen ari zarela, maina erauntsien epizentroak nire garuna bete betean zulatu eta eztanda egitekotan izan naiz. Erotzera ino maite zaitut baina petraltzen zarenetan ja ta ez egitek… Kontua da, inguruko gizakumeak, taldetxo bat eratu eta nire aurka oldartzen hasi direla. Oso begirada gaiztoak sumatzen ditudala nire bizkar. Zure negar erauntsi insoportableak ezin eraman eta ze haro angustiatuta, lasterka eta orroka ospa egiteko zorian naizela, hara non bizkarraldean kolpetxo bi jasotzen ditudan. Zaka rki jira egin dut purrustadaka ez naiz kikiltzen den horietakoa eta hara non pailazo sudurreko gaztetxo bat ageri zaidan, aurpegi an irribarre zabal loratuaz. Ni baina puska bat motzagoa da, ile nahasi gorrizta, begi irribera handi apur bat arraildu, ezpain irten mamitsu eta aurpegiko lau bixarrekin. Ez dakar pailazoen ohiko plastikozko sudur gorri biribila, igeltsuzko gorri urdinkar a baizik, luzetxeagoa, antzararen mokoaren formaduna, edo, Commedia dell’Arteko Pantaleon berarena, baina behera egin beharrean goraka begiratzen duena, erdian marratxoduna, itxura apur bat lizuna ematen diona. Mugiezin geratu naiz. Telebistan betelan modu an ipini ohi duten kamera ezkutuko programa txatxuren bat ote den pentsatu dut hasiera batean, baina bai zera, kontu hau bestelakoa da. Nire neuronak negar, barre edo kolapsora joatea erabakitzen ari direla, ohartu naiz ingurukoek marmar egiteari utzi diot ela eta gizaseme mordoa guri begira dagoela. Ahots fina du pailazoak, musikaduna. Ez dakit zein hitz purrustaratu dituen italiarrez baina kontua da aurpegi gorrituta, eztanda egiteko zorian zaren Diego, zugana gerturatu dela, hatz bizkorrez pailazo sudurra kiribilean inguratu eta zure belarriaren silueta irudikatuz, ileak laztandu eta magia eginez, ez ote du ba bihotz formako zilarrezko puxika bat atera zure kolkotik, zure esku txikietan landatzeko; umetan Gambari, Peppino, Podestá edo Firuletti pailazo mit ikoek euren kamerinoetan egin ohi zidaten moduan. Oilo ipurdia jarri zait. Eta zuk Diego inertziaz negarrez segitu arren, euri pean irri egin duzu eta hura izan da inoiz ikusi dizudan irribarrerik ederrena. Zeure onera ekartzeko mirakulua lortu duen pailaz o gazteari beha ipini naiz. Praka bakero zirpildu eta kamiseta merke itxurako baina marka onekoaz, pailazo sudur berezi horrekin oso xalatua iruditu zait. Zerbait egin beharrean naiz zirt ala zart, baina ez dakit ziur zer: pailazoari eskerrak eman, ezikusi egin, bertatik alde egin… Auskalo zer. Elkarri begira geratu gara une batez, zerbait esan nahi baina hitzik topatu gabe. Momentu fuertea izan da. Bat batean erakusmahaira begiratu eta atso zaharra, oraingoan arduraduna behar duen beste gizon batez lagundu ta, berriz ikustean magia apurtu eta arazoaren putzura jausi naiz. Baina hara non aurrez aurre dudan pailazo gazteak eskutik heldu, ‘Lagaidazu niri’ esan eta hegazkin konpainiako erakusmahaian atsoa ordezkatu berri duen gizon heldu ileurdinarekin jardun de n solasean. Erabat jokoz kanpo nago. Zer egin ez eta, pailazo irribera baten irudia dakarren eta auskal o hark nondik ateratako zilarrezko puxikarekin miratuta zabiltzan horri, ura emateko profitatu dut. Handik gutxira pailazoa atzera nigana itzuli da eta bere begi handi sarkorrez, dena konponduta, dio Diegoren ontziratze txartela eskura emanda. Eskerrak eman dizkiot eta konturatzerako esku poltsatik txartel koloretsu bat atera eta luzatu dit: Fragole & Maruccia, ‘Pailazo gizagaixoak Corp.’, Etxez etxeko pa ilazoak: Urtebetetze festak, ospakizun solidarioak eta beste. Telefono zenbaki eta helbide elektroniko bat ere badakartza. Fragole naiz, hots egidazu nahi duzunean, ez ote dit ba esan bizi aseguru saltzailearen irribarrez nini arraioak. Txartela tentuz ja so, nire telefono zenbakia apuntatu eta atzera itzuli egin diot, zure pediatra harroputzak errezetak itzultzen dituen hoztasunez. Deitu zuk, esan diot modu hotz eta urguilos oan. Horrek ez du kikildu. Oraindik ere denbora hartu du Fragole pailazoak, puxikar ekin jolasean, pozik baina negar erauntsien ondoriozko konbultsio txikiz zaren Diego eta biokin selfie bat egiteko. Italiarra ez izan arren, hizkuntza hori erabiliz, Bruselara doala esan dit lagunekin asteburuan, ezagutzen ez dudan udako musika festibal ba ten aitzakiaz parranda egitera. Alimaleko inbidia sentitu dut eta une batez dena laga, etxera ez itzuli eta gaztetxoarekin festa hartara joatea eldarniatzen dut, txikitan izenik oroitu nahi ez dudan mendiko herri gris hura laga eta zirkokoekin ihes egitea amesten nuen bezalaxe. Gero aurpegia laztandu dizu Diego, atzeraka ibiltzen hasi eta kortesanoen moduko erreberentzia eginez, jendartean desagertu da Fragole. Impasse horren ondoren, jada beste bezero batzuek artatzen ari den erakusmahaiko gizonarengana jo dut, baina nire harridurarako zure lagunak dena konpondu du, ez ote dit ba esan. Barkatzeko eragozpenak, bidean dela hegaldian artatuko zaituen langilea. Ez dudala deus ordaindu behar. Handik bost minutura gizon luze goapo bat azaldu da, zure kargu egingo omen den laguntzailea . Eta, elkarri m ila patxo eman eta gero, behin ontziratze tunelean desagertu zarenean, akituta, nahastuta, eta ahul sentitu n aiz. Fragolerena izan bide zen ontziratze atea begi bazterrez begiratzeko astia hartu dut baina dagoeneko ez da inor han. Airean da. Auskalo. Bizitzako kontu estrainioak. 3 Atzo zortziko aireportuko pasadizoaz geroztik sarritan pentsatu dut Fragolerengan, sarritan pentsatu dudanez. Pailazo gazte hark pil pileko giro hartan lortutakoak miratuta nindukan eta irudipena nuen ez nizkiola eskerrak behar adina eman, banuela harekiko z orren bat. Galdera ugari narabiltzan . Zerk erakarri ote zuen guregana etorri eta kontu horiek magia moduan konpontzera? Guztiaren gainetik zuri ateratako irribarrea nuen i ltzatuta. Baina ez hark lortutakoak soilik, baizik eta pertsonaiak berak pizten zidan jakin mina. Nor ote zen Fragole? Norenak ziren begi bizkor irribera horiek? Argi zegoen ez zuela hori benetako izena. Aireportutik itzultzean Internet en bila aritu nintzen, baina ezer gutxi atera nuen Fragole eta pailazo hitzak uztartuz. Fragole & Maruccia pailazoek Sierra Leonan gobernuz kanpoko erakunde baten baitan emandako ekitaldi baten berri zekarren sareak , argazki eta guzti. Berri hartatik ehizatu nituen Fragoleren benetako izen abizenak. Italiarretik deus ez zuen izen abizen estandar horiek bilatzailean sartu eta berriz ere em aitza exkaxa. LinkedI nen zertxobait, gorbataz ageri deneko estudioko fotoarekin oso moñoño: amerikar kutsuko eskola pribat u batean burututako ikasketak –ene! zein gaztea den , ingeniaritza hiriburuko unibertsitate bikainenean, ingurugiro ingeniaritzan Gradu ondokoa Milanen eta Airbus konpainian lan praktikak egina. Egun, ingeniari saltzaile zebilen automobilgintza sektoreko m ultinazional batean. Hain gaztea izanagatik, curriculum jantzia, nire enpresan dudarik gabe kontratatzeko modukoa. Atzera google en informazio gehigarri apurra: hiriko magia eskola bateko diploma karta trikimailuetan, Peter Roberts delako batekin mimo esko lak eta droga barra barra dabilen auzune arriskutsuetan pailazo emanaldiak. Facebook en beste zenbait tanta: parrandak ospatzen ageri zeneko fotoak, mutil gazte batzuekin hiriko eraikuntza garai batean, terrazako igerilekuan eguzkitako arrosaz eta kamiseta rik gabe, tartean Amenabar zinegilea ageri dela. Internet ek ingeniari aberaskumea eta ukitu sozialeko pailazoa ageri zizkidan. Informazio nolabait kontrajarriak. Kontraste horrek are gehiago piztu zuen nire jakin mina. Eta aitortzen dut edozein aitzakiarek in hari hots egitekotan izan nintzela. Nahiz eta hark eskainitako txartela ez jaso, atzera berari itzuli, buruz ikasia nuen telefonoa. Eta, ez uste Diego hari ez behin, baizik eta askotan deitzeko tentatuta izan ez naizenik. Hartara ere jartzen nintzen, ba ina azken unean zerbaitek geldiarazten ninduen. Alde batetik lotsatuta: ze, zer ari zara berrogei urteko damea ia zure seme izan daitekeen gaztetxo baten peskizan? “Arrainkumerik ez arren, laga itzazu hazten”, ez al zioen bada umetako telebistako iragarki batek, ustez Arran tza Ministerioaren kanpaina batek ? Eta lelo hura etengabe buruan bueltaka nerabilela , ez al ne bilen Fragole arrainkumea kosta ahala kosta arrantzatu nahian? Bestalde, egunerokotasunak, fabrikatiko joan etorriek, zu udako haur eskolara era man eta jasotzera joan beharrak, otorduek, osteguneko zine pizzak, parkeko jolas eta abarrek Fragole ahanztea lagundu beharko zidaten, baina bai zera. Zurekin ere haserrekor ibili naiz. Maitasun nahaspilatua baita txikitxo, gu bion artekoa. Ze bost urte iz an arren oraindik noizbehinka bularra eman beharra marka da gero! Lantokitik ohikoa bezala berandu itzuli eta Sayra neskamea desesperatuta azaldu ohi zait, jada kaleko ja ntziz eta urduri, etxetik lehenbail ehen ihes egiteko grinaz Tori! Hartzazu munstroa. Zurea da eta, aditzera emanez bezala eta sofan eseri eta bularra eskaintzen dizut antsietate eta beldurrak uxarazteko. Azkenaldian gordean egiten dut, etxean lotarako garaian edo parke bateko aulki apar taturen batean, baina elkarrekiko beharra dugu ausk alo zer esne zahar zupatuko duzun dagoeneko nire piku idorretatik . Hala eta guztiz ere, erotzeraino maite zaitut. Agerikoa da basati xamar itzuli zarela azken asteburuan iparraldeko hiritik. Otso beltzaren lagun berezi berria aldiro aipatzen didazu, modu horretan nahi gabe ni umiliatuz. Auskalo zein motxinerre ote den, opariz opari zure borondatea erosi nahian dabilena. Eta ez dut jakin nahi hemendik gutxira oporretara zaramatzanean nola itzuliko zaren. Baina ez nadin bidetik atera. Fragole dut hizpide. Nor ote zen gazte hura? Zergatik gerturatu zitzaigun? Ausartuko ote zen berriz deitzera? Eta, zertara zetorkeen nire etxera? Zuri pailazo saioa egitera ala…? A plana eta badaezpadan B planarekin ere bai? Galdera asko bueltaka ibili dit ut azken aste honetan. Ideia zoroak, pulamenturik gabekoak ere bai. Egoera askotan imajinatzen nuen Fragole gugana gerturatzen, beti modu ausazkoan: batzuetan gure etxe azpiko parkean teckel zakur batekin azaltzen zitzaigula amesten nuen eta zuk zakurrak i zugarri maite dituzunez, hari gerturatzen zatzaizkio eta Fragolek besotan hartzen uzten dizu eta zakurrak pott ematen dizu ahoan eta lehertu arte barre egiten dugu hiruok eta parke aldameneko terrazan birra batera gonbidatzen nau gero. Edo, beste batzuetan bulegora lore sorta eder bat iristen zait notatxo batekin: “Industrialdeko jatetxean zain naukazu”. Modu horretako egoera tuntun eta artxitipikoetan amesten nuen bion arteko elkartzea. Nire eldarnioak erabat tuntun eta funtsik gabekoak zirela badakit, bai na pozik sentiarazten ninduten eta pizten. Eta afalostean Diego, zuk behingoz lokartu eta pixka batera, Fragole pailazo sudur eleganteaz soilik atonduta nire hankarteko morkots ean uxarka imajinatzen nuen eta aspaldiko partez dutxako turrusta bero pean katu txoa busti edo sofan batarekin etzanda aldakak zabaldu eta mandolina jotzen nuen eta nire bulba ipurtargiarena bezala argiztatzen irudikatzen nue n eta guzti hori abuztu egunsentiko zohardi gorria bezain gozoa baina era berean ospela zen, ze begiak irmo it xi arren, sudur eguzkiak igorritako argi turrusta begietako zimurretatik barneratzen zitzaidan ezinbestean. Hiriak labe garaia dirudi bereziki abuztu honetan. Haize girotu gorrotagarria etengabe piztuta daukat. Astea aurrera joan eta Fragoleren deirik jaso tzen ez nuenez, txoro haizeak jo eta plan bat ere bilbatu nuen: zure bost urte eta erdiak zirela eta, urte erdi betetze festa sorpresa bat paratzeko aitzakiaz Fragole & Maruccia pailazoak kontratatzearena, hain zuzen. Badut entzuna aberaskumeen kolegioetan eta horrelako festa ganoragabeak egitera iritsi direla. Baina hobe pentsatu nuen. Ez nuen emazte irrigarri geratu nahi. Lantokian despistatu xamar ibili naiz, iparra galduta. Finantza Zuzendariak auditoreen txostenaren berri ematean ez diot kasu zipitzik egin. Administrazio kontseiluko bilkura amaigabeetan haria galdu dut. Pentsa, hain zehatza den amatxo, hasiberrien akatsak egiten. Sentimendu estrainioa zen. Alde batetik harekiko bihotz poxa nuen. Fragole ezagutzearekin, txikitan pailazoekiko nuen miraren sentimendua birloratu zitzaidan; aspalditik lokartua nuen pailazoekiko magia iratzarri. Baina bihotz pox hura ez ote zen harekiko lehen begi kolpeko maitemina? Ideia zoro horrek harritzen eta batez ere izutzen ninduen: ze alde batetik berriz ere maitemint zeko gai nintzela jakiteak seko pozten ninduen, baina bestetik, pailazo gazte hartaz zontzona baten moduan gutiziatu izanak seko lotsatzen ninduen. Eta aldez edo moldez, sentimendu sakon hura arbuiatu nahi nuen nire burua engainatuz, libertitzera pailazoet ara sartutako aberaskume moñoño batekiko ilusioaz mozorrotuz. Baina gogoa ezinbestean Frago lerengana zihoakidan hegan aldi ro. Hark hots egin ziezadakee naren ilusioak, harekiko nor izan ote nintz ateke enaren esperantzak pizten eta betetzen ninduen. Astea hasi eta egunek aurrera egin ahala, haren deirik jasotzen ez nuela eta, distantzia hartara jada ohitzen hasia, hura ahazteko prest ere, atzo, telebistan eguerdiko berriak ikusten ari nintzela, hara non hots egiten didan azkenean. Zuzenago, watsapa bi dali zidan. Aireportuan ateratako gu hiruon selfiea bidaltzen zidan. Argazkiaren azpiko bunbuiloan ‘Pailazorik behar gaur arratserako?’ mezua azaldu zait. Oso urduri ipini naiz. Ez dut berehalakoan erantzun nahi izan; altxor moduan gorde nahi izan dut mezu a. Zein moñoño ageri den fotoan, sorbaldatik hartzen zaitu Diego konfiantza gehiegi erakusten bezala, seguruenik ohituta den egoker an. Ni ordea haserre koi azaltzen naiz. Eta, eskua nire aldakan bermatua ez ote du ba? Nola ez nintzen hartaz ohartu? Telebist aren aurrean segitzen dut baina nire burua askoz urrunago da. Testu anbiguoa da Fragolerena: pailazoa behar dio baina zuretzako Diego ala niretzako eskaintzen ote du bere burua, eta bestalde arratserako? Maruccia pailazo bikotearekin etorriko ote da ala ba karrik? Blokeatuta geratu naiz. Etxeko sarreran ibili naiz urduri itzulinguruka. Nire erantzunik ez jasotzean, ‘Pasa naiteke zuretik?,’ berretsi du. Azken iruzkinaz bakarrik datorrela aditzera ematen du. Espresuki baiezkorik eman gabe helbidea bidali diot, zortziak baino lehen ez azaltzeko ohartaraziz. Pailazo irribarretsu baten emotikonoa bidali eta amaitu da watsarrizketa. Pozik eta arnasestuka, horman bermatuta irrist eginez lurrean urtuta bezala eseri naiz eta Marta nire lagunari hots egin diot berehala , zu haren etxera eramateko, baina ez dakit zer konturekin hiritik kanpo den . Monicari deitzekotan ere izan naiz, baina berehala hasiko zitzaidanez galdeketan (norka, norekinka eta nolakoka), mari ziztrin horri bazkarik ez ematearren amore eman dut. Kontua da zuk hainbeste maite duzun Sayra neskamea Hondurasera, sorterrira joana zaidala oporretan. Eta psikologoak aholkatu bezala, zurekin gehiago egotearren, ez dut ordezkapeneko neskamerik kontratatu abuztuan. Eta larrialditik ateratzeko kanguru bati deitzek o ber andu da. Hau bada gero… Behingo z zita bat izango eta ez dut zu aparkatzeko aukerarik Dieguito. Horrela moldatu beharko dut. Dutxa bero bat hartu dut, besape eta iztarteetako bilo trazak kimatuz. Ez dakit egin duen bero sapagatik ote den, baina kontua da aztoratu xamarra zarela eta zu baretzearren, hainbeste maite dituzun nuggets ak prestatu dizkizudala. Bakea eman zenezan tabletarekin laga dizut afaritan. Bitartean logelara jo eta posta bidezko arropa katalogoetako modelo batek baino gehiago aldatu dut soinekoz. Zaldi irabazlera apustu egin eta uhaldun soineko fu ksia aukeratu dut. Gaueko soineko klasiko elegantea . Cannesen, Fanfan la Tulipe boutiquean iaz erositakoa. Gogoan dut dendari maritxuak La Côte Bardotienne bezala izendatu zuela ehun finaren uhi nek nire bular oparoekin osatutako itsaslabarra. Inoiz baino garaizago eman dizut afaria eta urduri zarenetan egin ohi dudan bezala bularra eman dizut. Nire burua estrainio ikusten dut soineko estu horren baitan, takoidun zapatez, uhalak jaitsita eta zeror ri begiak erdi itxitan, narkotizatuta bezala mama goxoa edanez. Hau bada gero… Bost urterekin dagoeneko Ronaldo eta Messiren kromo bilduma eginez, Real Madrilen alineazioa (botilero eta guzti) goitik behera jakinda eta parkean futbol idoloen imintzio, itzulinguru eta ospakizunak kopiatzeko gai izaki, baina aldi berean amatxoren titia askatu gabe zupa eta zupa. Martxa honetan norbait handia, politikari edo bihurtuko zara Dieguito. Hitzordua baino hogei bat minutu lehenago loak behingoz hartu zaitu eta logela ra eraman zaitut kostata, ze txekor txiki batek adina pisatzen duzu dagoeneko. Nire gelako ispiluaren aurrean uhalik gabeko titi kopak egoki kokatu ditut. Ez nago batere gaizki, aldarrikatu diot ispiluari, Groutxoren bibote formako argizari arrosa erauzten ari naizela. Aldakak apur bat zabalagotzen hasiak eta kilotxo pare baten gora behera. Baina ze arraio! Okerren bat edo beste egitekoa naiz oraindik, ohartarazi diot ispiluari, nire burua ikustez aspaldiko partez plazerra hartuz. Tentuz makilatu naiz: ezpa inak arrosa bioletakaraz eta begietako itzal doiaz. Eta horrelako abagune baterako gordeta nuen perfume berezi hura ipini dut. Girotzeko musika lasai bat jarri eta sofan jesarri naiz esperoan. Baina berandu dator. Gorroto dut puntualtasun gabezia. Ni sumin tzea lortu du. Etorriko ote da? Eta dena broma bat balitz? Pailazoa behar du gero, niri horrelakoa egiteko. Oinazez eta burua erdi nahastuta, hitzordua igaro eta berrogei minutura txirrinak jo du. 4 Dotore azaldu zait Fragole etxera, dotore azaldu zaidanez. Traje urdin ilun, belusezko jaka, praka zango estu, alkandora pikart, damazko zapata azul eta ttattarrez. Tupe harroaz orraztua dator eta betondoa doi makilatuta. Crooner gaumindu baten piura duen arren, oso moñoño dagoela ezin uka. Atzerapenaz desenkusatu zait aitzakia bitxi batez eta nardo sorta oparoa eskaini dit. Atsegin ditut nardoak Diego. ‘Sei molto bella, Signora’, esan du , nire eskua ezpain mamitsuez musukatzen duen bitartean. Badakit ez za rela italiarra mozolo, botatzeko zorian izan naiz Scuola Italianako garaietatik gordetzen dudan italiar akademiko txukunaz. Auskalo zenbat dama tuntun ez ote zuen horrela limurtuko. Baina gezurrak eder eta erromantiko direnean hobe bere horretan uztea, ala? Ez dakit ba. Ez diot maskara erauzi, jokoarekin segituko dut pailazo italiarrera sartutako niniarekin. Nardoak eskuetan, saiatu naiz gehiegizko emoziorik erakutsi gabe Izniketik ekarritako lorontzian apailatzen. Aireportuan baino txikiagoa iruditu zait m utila, takoidun zapatez sudur mailaraino apenas iristen zaidan. Egia da emazte garaia naizela, umetan beste nesken aldean nabarmen garaiagoa eta konplexua ere izaten nuen. Agian horregatik ez dut inoiz ni baino baxuagoa den bikoterik izan. Motorzale motxil a dakar lo zautzan horri pailazo festa paratzeko akaso? . Larri, ordua begiratzeko imintzioa egin du, dakarrena Rolexa dela argi gera dadin. ‘Diego hemen al da?’, galdegin du gero. ‘Lo dago’, diot nik lehor, eremu deserosoan sartuta. Hark zu aitatu izanak jelosia sortu izan balit. Poltsatxo bat atera du motxilatik eta ‘Emaiozu nire partez’. Eskerrak eman eta oparia ireki dut. Manneken pisen zuri beltzeko fotoa dakarren elastikoa da. Pailazo sudurrarekin ageri du ume pixontzia eta txilibitutik tximeleta kol oredunak darizkio. ‘Neurriarekin asmatu duzu’, esanez eskerrak eman dizkiot atzera. Oparia nire logelan gorde dut. Itzuli naiz. Irribarrez ageri zait. Urduri antzean naiz, etxean arrotz. Isilaldi luze eta deserosoa sortu da. Ez naiz iaioa, iaioa ez naizene z. Urteak dira modu honetako hitzordurik ez dudala. Ez dakit zein pauso eman behar den. Ez naiz oroitzen sua pizteko nola egin behar den, eta batez ere zer egin behar ez den. Dama leloa naiz. Otso beltzak nire azal, mami eta ariman egindako minaren ondare eta uzkurdura izango dira eta zure kargu egiteak ere Diego, ez dit asko lagundu. Sarreratik salara joateko eskatu diot eta dudatan, erdi estropezuka ez aurrera ez atzera egin dugunean, unatuta sentitu bide da eta une batez etxetik alde egiteko asmoz dela o ndorioztatu dut. Zertara dator orduan? Motxilatik Canard Duchêne magnum xanpain botila eta foie gras potoa atera dituenean kontuak argitu dira. La delicatezza. ‘Ez zenuen ekarri beharrik, motel!’, gezurra esan diot sukalde amerikarretik, nire aurpegi gorri tua ezkutatzearren hozkailuan botila sartuz. Afaltzeko geratuko al den. Zerbait sen tziloa prestatuko dudala. Baietz, erantzun dit boteprontoan. Arnasa hartu dut sakon. Saloira ekarrarazi dut. Sofan eseri da, haginlariaren kontsultako itxarongelan balego bezala besoak belaunburuetan bermatuta, pianoa joz. Zokoetara behatzeko duen joeraz nabar i diot atsegin duela nire apartamentua, agian ez zuela espero aireportuko dama erreminduak horrelako bitartekoak edukitzea. Une batez beldur naiz, Diego, ez ote zaren esnatuko eta edozein dela kontua: Ama pixa!, Ama ura!, ala Ama beldurra!, salara zombie m oduan barneratu eta Fragolerekin tupustean topatuko zaren. Eta polita dateke zuek bion arteko balizko elkartzea baina era berean dena pikutara lihoake. Sukalde lanetan ari naizela hizketan hasi zait. Urduri denetan isilik egoten ez dakien horietakoa izaki, nahastuta nauka haren kalamatrikak. Hizketan, halako fintasun bat, ematze itxura nabaritu diot eta ez soilik ahoaren mugimenduan, gauzak eskuez hartzean, begien mugimenduan, baita ibiltzerakoan aldaken jokoan ere. Afari erdi inprobisatu hartarako zizka mizka batzuk prestatzen ari naizen bitartean, saloiko hormatik John and Mable Ringling Museum of Art etik lortu nituen zirkoko fotoen koadroei beha aritu da. Hogeigarren mende haserako pailazo koadrila ageri duenak lortu dio arreta. Karpa baten aurreko lasto zko zoruan daude hogei bat pailazo, mota, tamaina, jarrera eta janzkera anitzetakoak. Hor dira bai, gosearen pailazoak, tristuraren pailazoak, haurtzaroko pailazo maiteen arimara gehien gerturatzen diren gizaseme ospelak. Eta hainbeste pailazoren elkartzea k bihotz pox handiena hedatu beharrean, munduko espektakulurik tristeena lekarke. Ematen du euren bisaia nekatuetatik hatza pasatuz gero, makillaje petik izerdi, malko, odol, hazi, hauts eta kaka zantzuak aterako liratekeela. Horregatik maite dut hainbeste Fragole begirik kendu eduki duen pailazo galtzailekume kofradiaren fotoa. Balirudike Fragole bera ere balizko birraitona pailazo baten peskizan dagoela. Mutu geratu baita. Ttattarrean sartzen du noizean behin hatza, lasatu nahiez, hura erabiltzera ohituta ez balego bezala. Pailazo samaldaren ondoan ipinita daukadan fotoa begiz jo du gero. Bizkiak diruditen bi ekilibrista zurbil ageri ditu. Ma uka hut setan dira, elastiko zuri eta marradunez, eta gehiago dute presotik ekilibristatik baino. Ondoan dama gazte l irain baten erretratua ageri da, ezkontzakoa behar duen soineko perlatu zuriaz, ukondoetarainoko mahukez, dotore atonduta da eta erabat estalita duen simio moduko bizarrez. La femme barbue dio argazkiaren azpian zirkoko letra larriz. Seriearen azken argazk ira jo du. Merry Andrew filma iragartzen duen afixa originala. Danny Kaye aktorea ageri da pailazo lodiz jantzita, atzean Pier Angeli aktoresa ederra ageri delarik; pentsa, aitak Hollywoodeko izar uxo dohakabe haren antza nuela esaten zidan. ‘Nor da tipo h au?’, galdegin du Fragolek hatzaz Danny Kaye erakutsiz. Ezin dut sinetsi ez dituela ez Merry Andrew filma ez eta Danny Kaye artista handia ezagutzen. Ostras!, pentsatu dut nire artean. Grial Santuaren jabe direla uste duten gaxte applekume arraio hauek tut ik ere ez dakite komikoen zine klasikoaz. Ezagutzen ote dituzte Marx anaiak, Harold Lloyd, Buster Keaton, Laurel eta Hardy, Charlot mitikoa edo Cantinflas bera ? Edo maila apalagoan Bob Hope, Jerry Lewis, Totò, Abbott eta Costello, Rin tintin zakurra edo Francis mandoa ? Haurtzaroko larunbat arratsal deetan, zuri beltzeko telebista Tartaloari zerion zorion puska apurrak? Hodei tza itxi baten depresioak igaro du nire gogoa. Nora ote goaz antzinako elurrak ere gomutatzen ez ditugunean? ‘Nor da?’, berretsi du Fra golek kontu eskean tonu ilunago batez, nire isiltasun akusatzailea apurtu nahiko balu. Zer erantzungo diot mukizu honi? Arnasa hartu dut sakon. ‘Umetan asko maitatu nuen filma bat’, erantzun diot. Ohartu naiz umezaro tik ez dudala filma berrikusi. Umetan hunkitu ninduen Danny Kaye umoristaren musikal erromantiko komikoa aletuko niokeen arren isildu egin naiz. Eta apur bat desgogara, gaiez aldatu eta sukaldera jo dut. Edonola ere atsegin dut hark nire argazki kuttunak atsegin izana. Sukalde lanetan ari naize n bitartean, saloiko mahai biribil forjatua apailatu du Fragolek. Mantala kendu dudanean ohartu naiz titietara begiratu didala disimulu ez oso handiz. Eseri naiz. Hasteko zizka mizka hotz batzuk eta jaki nagusi bezala izokina, lasto patata eta galeper arra utzez. Pipermin beltzarekin eskua joan zaidan arren gustura dastatu du dena. Xanpain botila ireki eta zirkoari betiko bizitza opa eginez txintxin egin dugu. Xanpainaren burbuilekin abiada hartu du mutilak eta bridarik gabeko etorriaz, ez dakit zer tentelkeria ari zaidala esaten, Danteren hizkuntzari enegarren ostikada eman dionean, ezin isildu eta arren, gazteleraz hitz egiteko erregutu diot arren , lizeoan ikasitako italiar txukunez egin ere. Seko kikildu da estreinakoz neronek italiarra menderatzen dudala jakitean, aldez edo moldez hura biluzik sentiaraztea lortu dut eta horrek baretzeko eta ondorioz, bere bizitza gardenki aletzeko parada eman dio, jakin behar ez nuen ñabardura eta guztiz. Orduan aitortu dit, Diego, zure edadean gurasoak banandu zit zaizkiola ez zara bakarra eta amaz baino ez dit hitz egin orduz geroztik, eta hura baino askoz ere gazteago omen den bigarren senar enpresariaz, aita bezala izendatzen duenaz. Amaz jardun da Dieguito, nola esango nuke? Arroka bateko ama birjinari zor zai on debozio berbera erakutsiz zein droga klase ote gara? , eta gutxi falta izan zait barre urduriaz lehertu eta dena pikutara botatzeko. Neroni bizitzako alde koloretsuenak azaltzen saiatu natzaio, nirea den telekomunikazio enpresaz ez gehiegi, ez baitut nekatu nahi eta batez ere, Diego, zure apologia sutsua eginez, modu horretan nire bizitzako alde ustelei itzuri eginez. Idi jole abenturez jardun da atertu gabe gero. Erasmuseko lagunekin urtero egin ohi dituen munduko azken zokoetarako motxila bidaiak iz an ditu hizpide, duela bi urte Kongo, iaz Yemen, aurten Myanmar eta Kanbodia eta datorrenean auskalo nora, betiere bost arkakusoetako ostatu ospeletan eta ni txunditzearren isiltzea hobe zituen pasadizo izugarriak aletuz. Ene! Zein ninia iruditzen zaidan b atzuetan, baina zein bizkor, fresko eta erakargarri bestetan. Umetan sukaldeko subajuan bilduta entzuten genuen Amparito fantasiazkoa irrati nobelako protagonista gogora ekartzen dit haren ttorttorrak. Gero piperrik interesatzen ez zaizkidan gorteko arte, kazetaritza eta politika munduko jendailaz aritu zait, oro har gaizki esaka, baina euren beharra balu bezala. Nik adi adi entzun diot, esaneko, eta barre egitea zegokidanean, nire zaldizko hortzeria ederra erakutsiz, tarteka gehiegi arrimatuz, eskuz haren besaburua ukituz, eskuaz izari handiko ile luze askea gobernatuz, libertitzen ari naizela erakutsiz. Gazte xarmagarria dela dudarik ez dagoen arren, denbora aurrera doakit eta ez da bion arteko txinpartarik pizten ari. Xanpain botilaren azken hondarrak ago rtu dira, erdi pixpatuta gara, baina beldur naiz edozein aitzakiarekin ez ote duen une batetik bestera etxetik martxa egingo. Ez naiz hura limurtzeko gai izan, nahiz eta nire Côte Bardotienne a, Bardot hegi, Bardot Ene edo dena delakoa pare bat aldiz, edoz ein zela aitzakia, ikusmiran laga diodan. Zahartu ote naiz? Bada, sukaldean hari bizkarra emanez hausnarrean kopak lehortzen ari naizela ari naizela hor etorri zait Fragole, gerria besoez bildu eta nire bizkar biluzian leun bermatu du burua eta nik begiak itxi ditut, estutasun, mindura eta plazerrez ; arestian hain gogo biziz desio, eta orain nagiz egon eta gertatzerik nahiko ez banu bezala. Begiak itxi eta nire gerria inguratzen duten beso gainean lotu ditut nire eskuak eta une luzea egin dugu Diego horrela , goxo elkar hartuta balantzan, Ginger eta Fred ezagutzen ote ditu hauek? bagina bezala. Negar zotin bat. Zerbait ez dabil ondo. Buelta erdia eman dut eta susmatu bezala malkoak darizkio Fragoleri. Maite ditut ganoraz negar egiten dakiten gizonezkoak. Lehortu egin dizkiot, zuri egin ohi dizudan bezala. Aurrez aurre, eskuak lotu eta elkar musukatu dugu eta zu ez esnatzeko beldurrez nire logelara eraman dut presaka. Bero dago pailazoa. Ni naizen gotorlekuaren erasoa nondik hasiko duen kalkulatzen. Ohean ese rarazi dut eta logela ko komunean biluztu naiz. Satinezko deshabillé perlatuaz azaldu natzaio emazte irrigarriaren sentipenaz. Mutiko birjina desloratzera doan puta zarra naizela uste dut une batez. Gerturatu natzaio herabe. Ondoko gelan lo gozo zautzan horr ek, ez zenuke jakin behar baina bitxilorea bezala, poliki poliki eta atalez atal erantzi du amatxok Fragole pailazoa, huts edo min egiteko beldurrez; haren jaka, ttattar, alkandora eta galtzak aulki batean txukun apailatuz. Sobera gihartsua izan ez arren, ez da haragi bigu inekoa. Urduri da amatxo, urduri denez. Kikilduta eta dudazko, marinel marradun boxerrak erauzi dizkiodanean, britainiarrek Jack intheBox deritzon kaxa sorpresatatik malgukidun pailazoa balitz, sekulako zibota azaldu zaio ai ama! Hori dena sartu behar al dit? , zeina karabanen kakogailua bezala tenk, mokoa erakutsiz atezuan den. Biluzik are soilago, zuriago eta umeago dirudi, oinak apur bat barrura kakotutako zangoak agerian uzten dizkiote eta luzakin luze baino luzeago horrek eite komiko baina era berean desiragarria ematen dio. Koadro hori ikusita, ez uste beldurrik izan ez dudanik; iraganeko oihartzun txar edo osatu gabeko zauririk, ez zaidan etorri. Irmo jarraitu dut nire egintzan. Arantzak barrura bildutako trikua da amatxo. Gaueko soinekoa erantzi dut Fragoleri bizkarra emanez eta maindirepean kukutu naiz. Zuri bakarrik dagozkizun nire bularrak musukatzen saiatu denean, besoak irmo burdin sare legez kokatu ditut eta maite borroka hartan pai lazo sudurrik ekarri ote duen galdetzea otu zait. Zein zanpana ni, besoak gurutzatuta, urduri, denbora irabaztearren egindako iruzkin tuntunaz. Eta zein sorpresa nirea Fragolek, ‘Un attimo prego’, esan eta irribarrea galdu gabe, lurrean botata den motxilat ik agian zuri egin beharreko pailazo espektakuluagatik , aireportuko sudur luzanga ez, baizik eta marrubi edo masusta formako beste bat atera eta jantzi egin duenean . Titipuntak piztu eta besoak bularretan behera eginez urtu zaizkit. Desiraz begiratuz di tiburuak kitzikatu ditut eta hari eskaini natzaio osoki. Etzanda, nire hankartean murgildu da pailazoa eta kuleroak jaistea lortzearekin batera, nire soineko atalik minenak uxarkatzen hasi zait, pupuan mau, bular artesituetan pa eta belarrondoetan maite lurrin eginez. Ene! Zein usain estrainioa, beste eremu edo beste garai batekoa... Azalari binorri baiaren aroma min bezain toxiko bezain itzuri ezina dario. Eta usain hordigarri hark seko kutsatu nau, hasieran dardarka izan bada ere, luzaroan eremu mortu iza ndako nire soin laiotza esnatzen hasi zait poliki, izotz ondoko lehen eguzki izpiak jasoz; eta une hartan zein zauritua nengoen ohartu naiz, zelako mina egin didan otso beltzak, zein arrasto sakon, zenbat eden, zenbat zauri, zenbat min laga duen nire azal mamietan. Galgo jipoitu bat naiz gorputz uzkur akurituaz. Fragolek pailazo muturrez banan banan aletu eta bere gorpuzño zuri mengeletik darion marrubidun kuskua amatxoren pototan poliki poliki landatu du. Eta harat honat jostari dabilen marrubi sudur josta ri horrek, gogora ekarri dit umetan aitatxok Italiako bidaietatik itzultzean ekartzen zizkidan Nuvola di fragole edo marrubi hodei tarta zoragarri horiek eta marrubi eta esnegainezko mundu mitiko horrek –ez dizut ukatuko are gehiago piztu nau . Hasieran min hartu dut Diego, hori ere ez dizut ukatuko, eta gaizki sentitu naiz, zikin, zurekiko errudun. Amatxo zurea baita osoki. Zoratzeraino maite zaitut. Baina amatxok tximeleten kilimak behar ditu mitxoletan. Plazerrak errua akabatu du ezpataz, aing eruak herensugea bezala. Eta Fragoleren kusku tentea, herio goxoko baia mingotsa, Kojak txupatxus txikleduna, ferietako txurro samurra, onddo haluzinogenoa, ginga gorri pailazoduna, Pinotxoren sudur iruzurti gozoa… Den denak probatu nahian dabil amatxo. Zi bot miragarriari patxoak eta kontutxoak esanez totemiko bihurtu da. Begiak itxi ditut kana erdikoaz penetratu nauenean, mindura estrainioaz. Printze txiki ilegorria, Tintin moduko petit gabarit hura, pailazo satiroa, amatxoren pototan lardaskan ari dela, n azka eta plazerra sentitu ditut, harik eta barneko su batek osoki erre eta deabruak hartuta bezala oldarrean hasi naizen arte. Txukun bete du lana idiskoak , txukun bete duenez. Apur bat urduri, estropezuka, erritmo sinkopatuaz esango nuke, soberako suharta suna erakutsi nahian bezala. Baina behin hesia urraturik, ez dago nire barneko oldar hau baretu dezakeenik. Fragolerekin maite borrokan, bere gainean trebeki jarrita kana erdiko ahalguztiduna nire pototan kokatu eta bridarik gabe zamalkatzen, nire aldaketa n binbili bonboloaren erritmoan igerian... aritu gara aritu, harik eta lurrera jausi eta Mashhadeko zetazko tapizean atzera ere ahariturik mila eta bat lilien baitan lehertu garen arte. Boff! La petite mort. Herioño. Ez dut kukurruku ozenik jo nahi, zu ez esnatzearren; nahiz eta leihora irrintzi egitera irtengo nintzateke, hiri erretxin ozpindu putasemiko hau esnatzera. Zein gozo eta eder den bi gorputz elkartu. Ia ez nintzen oroitzen. Izan diren Santa martirizatu guztien sufrikarioa etorri zait kolpean akordura eta hozki atabiko bat. Kopula askaturik , more, gorrindol eta fuksiak nabarmentzen diren tapizean, Erdi Aroko errege erreginen marmolezko sepulkro hotzean bezala zerraldo, elkarri eskuak hart uta geratu gara: ezpataz bera, arros az neroni. Elkarri begiratu diogu, bertigoz eta irriz. Eta errepikatzeak berak lotsagorritzen nauen hitz samurrak esan dizkit. Egiatiak diruditenak baina auskalo... Ondo etorri zaizkit. Gotorleku den ohera itzuli eta sabel laua ferekatu diot goxoki, inoiz ferekatu dudan azal zuri gardenena, Tigris eta Eufrates ibaiek bat egiten duten deltako eguzki sartzeko tonu eta zumitz doratuak bere baitan dituena eta nola ez, binorri baiaren aroma min bezain toxiko bezain itzuri ezina dariona. Zapore mingots estrainio hori... Elkarri eskuak helduta gaude. Maindirepetik nabari den nire Venusen tonto rtxikia ren siluetak plazer ikarak inarrosi ditu eta horrelakoetan gogor estut u diot eskua. Aske, inoiz baino askeago sentitu naiz, katarsi moduan. Fragolek bizkarretik heldu eta elkar kiribilduta koilaretxoarena egin dit. ‘Proteggimi!’, erregutu diot belarrira. Fragoleren kusku hezearen presioak ipurdian ongi sentiarazten nau. Eta orain zer? Amaitu ote da funtzioa? Ez ote du, zirkoko trasteak jaso eta etxetik irteteko asmorik? Hautsak harrotu eta gero bukatu al da magia? Horren zitala ote? Gordeko al du ezpata? Ene! Zer nolakoa gainera! Ikustera ohituta nagoen zure kerubin pitilinaren aldean. Astean behin baineran moko azala goratu eta belakiaz zibota igurzteari ekiten diot, in fekziorik sor ez dakizun. Nire pubis ihintza duna Fragolerengan igurzten dut eta plazer ikara txikiak datozkit atzera. Buelta eman eta goxo bermatu zait, oinak zabalik. Elkar musukatu dugu. Nire magalean ile beltz kizkurrek estaltzen duten bularren gainean , nabarmen ezberdintzen dira bi azalen tonuak, nire ilun beltzarana eta haren zuri angeluduna. Hain da ñimiñoa ene baitan! Aluminio hari nahasien anabasa dirudien tupe desegina hatzez atontzen ari naizela, ‘Zergatik ni?’, galdetzera ausartu natzaio patxo a rtean. Ez bide du galdera entenditu. ‘Nola erreparatu duzu nigan?’ Denbora luzea egin du isilik. Nire magaletik jaitsi eta begietara so egin dit. ‘Aireportuan, semea mainaka ikusteak atentzioa lortu dit’. Isildu egin da. Isiltasun deserosoa. ‘Diego erotzeraino maite dut’, aitortu diot. ‘Baina petraltzen denean ezin dut berarekin... Pentsa, gai naiz enpresako zakil zahar zitalena ere belaunikatzeko, baina Diegore kin batzuetan ezin dut, ezin ditut haren negar erauntsiak soportatu.... Gai nezka egiten dut’. Zutaz zorrotz eta luzeegi hitz eginaz damutu naiz. ‘Bada, ume zoragarria da’, ihardetsi dit begietara umilki behatuz. ‘Badakit’, arrapostu egin diot lehorrago, iruzkina berari egitea ez balegokio bezala. Arren, hizketan uzteko eskatu dit . Egiatia izango zela ohartarazi dit, kosta ahala kosta: ‘ Ontziratu aurretik lagunekin erdi txantxetan ari nintzen. Pareko atean iskanbila nabaritu nuenean, erakusmahaiko andrearekin hizketan ikustean begiz jo zintudan. Gero, sestra bizian hasi zarenean, l agunei apustu egin nien, gai izango nintzela gerturatu eta zu goxatzeko. Eta denek koruan eta barrezka ezta pentsatu ere esatean erronka moduan zuengana joatea erabaki nuen. Koloso bat bezain sendoa ikusi zaitut eta eder, baina baita emazteetan ahulena er e bai. Sendoa baina era berean hauskorra, ez dakit nola esplikatu. Gero jarraitu du , barkatuko didazu, baina zure anfora figura ederra eta oin bat bestearen atzean gurutzatuta ikustean, Daliren arreba Creuseko badiari leihotik beha bezala, espartina gorr i xingoladuna ater ata, oin joko eder bat egin zenuen, airezko lore bat, ez dakit nola esan, nire irudiko oso sentsuala. Eta zu ezagutzeko grina piztu zitzaidan. Gero…’. Unez batez isildu da. Begiak goratu ditu. Ez dakit nora eraman nahi nauen baina ez dut gustuko. ‘Gogora ekartzen zenidan, zera, hiri honetako lorategi botanikoan dagoen Diana Ehiztariaren estatua. Ezagutzen duzu? Marmolezko beso, zangar eta belaunezur irmoez, baina era berean ageriko titien haragizko hauskortasunez.’ Zer ari da esaten?. ‘Et a aireportuan espartinen oin joko eder hura ikustean, arkua eta gezia hartu eta de sarratu nuen. Baina gezia zuregan a jaurti ordez zure alderik bigunenera, Diegorengana , boteaz. Magia egin nion, zure dianan jotzeko...’. Atzera isildu da agian nire ostia txar aurpegiaz jabetuta ziurrenik. ‘Amaitu duzu?’, galdegin diot urduri. Harri eta zur utzi nau istorioak. Zapuztuta, koskabiloak ferekatzeari laga diot. Nola da posible urdanga harekin eztabaidan ari nintzela, tipo honek nire oin zolen edertasunari errepa ratzea? Espartinak igo eta jaitsi eta oin zola erakusteak berak, limurtze edo gorteatze kode sekreturen bat ezkutatuko bailuen? Maite seinalea? Nolako kaka ume a! Zertan pentsatzen ote dute gizone zkoe k errietan egiten ari gatzaizkienetan? Nongo planetan biz i dira? Gillotinatzeko zorian den Marie Antonietteren bularrak miresten ari den borreroa da. Tricoteuse zikina! Zein sentsibilitate klase da hori? ‘Oin zola ederren ehiztaria nauzu’, esanez segitu du Fragole libertinoak, harroxko. Hortik aurrera interesa g aldu eta ume feti txistari entzuteari laga diot. Berezi izateari utzi dio. Dama helduen ehiztari lotsagabea bihurtu zait, aukerazalea. Nire apartamentutik bota ondoren kalera irtengo deneko eszena irudikatu dut: zuzenean lagunengana doake pailazo faunoa. Et a, Boccherinik berak musikatutako galtzadarrizko kale ospel katu gernu usainekoetatik barrena narras dabilke, harik eta taberna zulo batean zain dituen lagunengana hurbilduko den arte eta: ‘Ze! Jo al duk azkenean atsoarekin?’, galdegingo dioke lagunetan ah oberoenak, guztiek bai baitakite pailazo katamotzaren planen berri eta Fragolek bere balentria aletuko dieke ñabardura guztiz, batere eskrupulurik gabe. Tartean, aireportuan gu bioi ateratako fotoa erakutsi eta ni limurtzeko, tolesteko, goxatzeko eta nire baginan sartzeko zepo eta trikimailu guztiak modu hanpatuan aletuko dituzke. Aldian behin birra botilatxoekin topa egingo dukete otso kume saldo bulba goseek, maskara oro erauziz. Agian Diego zuk hemendik urte batzuetara egoera berdina suertatuta, nire modu ko dama heldu bero bat laxoan hartuta egingo dukezun modura. Ez gara hainbeste aldatzen. Hortaz, argazki baten bi aldeak baliran, negatiboan kontatzen ari natzaizun ipuinaren bertsio positibatua kontatuko duke Fragolek, zakildunek ohi duzu en parame tro sing le eta ausartuko nintza teke primitiboetan jardunez: ‘I fucked a MILF’, zabarki esango baitieke lagunei, garagardo botila topa egiteko goratuz, hain bere duen irri profilaktikoaz. ‘No! Amatxo aspertu batekin jo diat’. Eta nire burua ehiza garaikur bezala duke, tabernaren hormatik zintzilik. Ordurako balentria sare sozialetan publikatu ez badu… Erabili eta zakarrontzira botatzeko dama nauzu. Garagardo botilekin topak. Irri trauskila k, maltzurrak, malutagileen irri groteskoak… Birra botilatxoekin talka eta t alka, irri ankerrak eta ukondo kolpe solidarioak, ingurutik pasa den neska pinpirinaren abisu emanez eta baten liztor atzealdeari gorazarre: ‘Eetx! Ez dezala goserik pasa gero, ipurditxo horrek!’. Sutan jarri naiz. Beragandik askatu eta, ‘Zerri bat zara!’ , bota diot. ‘Zerri al aena!’, eskuturrez haren bularra kolpatuz. Ohetik jaiki da. Pailazo listoak nire hitzak aditu eta nire begitarte zurbila nabarituko zuen, eta, lurrean belauneko ipini eta barkamena eskatu dit. ‘Ti prego di perdonarmi’, esan dit begi g orrituta . Erabat irrigarria izan da eszena, pailazozkoa eta agian horrek bihotza erdibitu dit. Hori esan altxatu egin da. ‘Uste dut, joan beharra daukadala’, esan eta arropak jasotzen hasi da. Une hartan Fragole bera zein hauskorra den oha rtu naiz. Begirad a saminduaz dago, nik nire baitan harekiko pentsatutakoa irakurri izan balu bezala. Agian gogorregia izan naiz. Agian ez da horren zitala. Agian, agian, agian. ‘Ez joan’, esan diot derrepentean, eskuak lotuta eta ohean sarrarazteko asmoz. ‘Gera zaitez’, b erriz. ‘Zurekin nahi dut.’ Orain neroni darizkit malkoak. Elkar besarkatu dugu. Arropak lurrera bota ditu. Berriz oheratu gara. Altzoa n jarri zait apalatxo. Nire are ola handien silueta inguratu dit herabe, aireportuan zure belarria marraztu zuen leuntasunez, zerbait egitera ausartuko ez balitz bezala. ‘Ondo zaude hemen bildotsa?’, galdegin diot aurpegia laztanduz. Nire ile luze azalera itsatsiak bularretatik bereizi eta ‘Nahi duzu hemendik?’, esan, ile nahas iak laztandu eta burua nire bularretara erakarriz, ditiburuetatik zupatzen eta zurrupatzen hasi zait. Laga diot. Atsegina ematen dit. Geratzen zaidan mama goxoa edan du gozoro, zuri oraindik ere urduri zaudenean eman ohi dizudan moduan. Zer behar du krista lezko mutil honek: maitalea ala ama? Edoskitzen ari zaidala, Bevete più latte, Felliniren Le tentazioni del dottor Antonio telefilmeko lelo obsesiboaz akordatu naiz. Film honetan Mazzuolo gizon zorrotz moral zalea , etxe parean duen emakume piztiaren esne publizitate kartelarekin obsesionatzen da. Ume kantu xalo baina era berean ankertxo hori xuxurlatzen hasi natzaio, pailazoa hain irrigarri zupa zupaka ikusita irri nerbioso batek atakatu nauen arte. Nigana begira ipini da, erdi zopatu erdi harritu aurpegiaz . ‘Zer ari zara?’, esan dit ahoa bete titi. ‘Niente’, esan diot. ‘Succhiare prego! Zaude hemen. Edan ezazu gehiago. Ez joan. Ez joan’. Zoramenaren sorgin erratz hartan, ‘Nahi duzu espartin gorriak janzterik?’. aipatu diot pailazo feti txistari. Ez dakit nol a otu zaidan. Zotin egin du. Jaiki eta armairuko zapaten kaxatik aireportuko espartina gorriak atera eta tentuz ipini ditut. 5 Piper koloreko espartindun zangoak belaunburuetatik zabaldu eta amatxoren larreko mitxoleta bazkatzen dabil gozoro bildotsa. Tarteka pailazo marrubi sudur ra uxarkatzen du, nire soineko zulo guztiak dantzan ipini, aztoratu eta berotzeko. Nire bulban urrezko pipitaren bila dabilela, supituki geratu da. Burua jaso du, zerbait transzendentea esatera balihoa bezala: ‘Presidentearen etxean egina naiz’, bota du. ‘Egina zara, zer?’, galdegin diot, hain bero nagoela balazta hain gogor sakatzeagatik suminduta. ‘Paila zoarena’, arrapostu egin du nire bulbatik uztatutako biloa ezpain haragitsuetatik apartatuz. ‘Ez da izango?’, ost itxarra ezin ezkutatuz nik. ‘Presidentea marigorringoz janztea lortu nuen’, berak. ‘Ez esan!’, nik. ‘Bai, neronek bakarrik’, loriatu du bere burua. Eta batere gogorik ez dudan arren, luzimendurako kontutxoa aletzen laga diot. ‘Behin, hasi zait esaten oso mezu estrainioa iritsi zitzaigun gutun zertifikatu beten bitartez. Moncloa Palaziotik zetorren. Estatuko presidentearen idazkariak presidente aren seme zaharraren urtebetetze festan parte hartzea eskatzen zigun. Harri eta zur geratu ginen Maruccia eta biok. Noren bitartez etorriko ote zitzaigun mandatua? Agian aitaren lehengusu den Estatuko Sekretario orde baten bitartez?’ –erantzun dio bere bur uari. ‘Zer egin ez genekiela geratu ginen. Alde batetik portzulo ematen zigun morroi okitu horrengana joatea, baina bestetik Presidentea motzean ezagutzeak jakinmina pizten zigun. Ez zuten batere gaizki ordaintzen. Hortaz, geure buruak zuritzeko balio iza n zigun eztabaida motzaren ondoren, joatea erabaki genuen. Ekitaldia prestatzen ari ginela dilema batean aurkitu ginen. Ohitura genuen urtebetetze festetan etxejauna marigorringoz mozorrotu eta umee n aurrean irrigarri utzita, trikimailuak egitea. Baina nos ki, honako honetan ez zen edozein etxajaun, Estatuko presidenteaz ari ginen. Luzaroan jardun ginen Maruccia eta biok eztabaidan, ea komenigarri izango ote zen Estatuko presidentea marigorringoz mozorrotzea. Protokolorik ba ote zen horren inguruan xerkatzen.... Gai latza zen. Gure galtzetan jar zaitez esan dit. ‘Presidente izendatu berria zen, Estatua krisiarengatik porrot eginda zen, langabezia esponeltziaki goraka, langileen eskubideak urratuta, kalean protestak gaiztotzen, eta ustelkeria politikoko kasuak kaka bezala ur azaleratzen. Zer egin behar genuen?’. Hori esan niri begiratu dit Fragolek, ataka hartan nik egingo nukeena edo galdeginez. Ez dut ezer erantzun. ‘Marianitoren urtebetetze festa, Aravaca auzoko duplexean ospatu zen’, jarraitu du galderari erantzunik eman gabe, bere burua loriatzeko. Isilik ni. Eskua nire hankartera mugitu du baina presidentearen abizena, belarrira hain gogor soinu egiten duena aditu eta eskua baginatik aterarazi diot instintiboki. Ohean eseri naiz gero, belaunak bilduta. ‘Pentsa, jarraitu du nire espartinak tarteka musukatuz , Estatuaren marmola geure buru en gainera zatika birrintzen eta Maruccia eta biok Marianitoren urtebetetze festan, ea nork esango ote dion presidenteari mozorroarena. Eta Borja, Alejandro, Rodrigo, Cayetano, Bosco eta Alonsoren antzerako izenak dauzkaten haurrek –egunen batean herri honetako elite bihurtuko diren kabroi txiki horiek urtebetetzeko pastela jan berritan, aztoratzen hasiak dira eta elkarrekin muturrekoka hasi eta festa zap uztu aurretik, zerbait asmatu be har eta jokoak egitea zilegi dela erabakitzen dugu. Horretarako urtebet etzea duen umearen aita ilustreari mozorrotzeko eskatu behar diogu. Uppps! Elkarri begiratzen diogu. Marucciaren begirada zorrotzak adierazten du neroni dagokidala eskatzea. Presidentearekiko hogei bat pausutara izanagatik, duelu batekoak baino zailagoak e giten zaizkit. Oinak dardarka ditudala abiatu naiz, halako batean. Guraso eta lagun batzuekin terrazako plasmako telebista handi batean futbola ikusten ari da Presidentea, kirol arropaz, purua eskuan. Zuzenean galdetzera ausartzen natzaio. Ez nau gaizki ha rtzen. Modu onean eskatu eta deskribatzeko oso zaila den irribarre triste antzeko bat marrazten du eta andrearengana jo beharrean, ile kizkurra duen ikastun itxurako aholkulariari belarrira zerbait esan, purua patxadaz mahaitxoko hautsontzian itzali, lagun ak desen kusatu eta guregana dator. Ezin dut sinetsi. Eta marigorringoz jantzi genuen Presidentea, demokrazian denak berberak garela demostratuz. Pailazo hutsak...’. Isildu egin da Fragole, zerbait esan ala ez haztatzen bezala. ‘Ez dut sinesten’, bota diot txantxetan, mihitik tira egiteko. ‘Bai, ba hala da, marigorringoz jantzi genuen begitarte soraioko Plasma jauna: masailak gorriz margotuta, antena eta guzti. Marianitoren lagunak pozez txoratzen ziren. Antigoaleko itxura horri, muxu erorietan margotutako p untu gorriek, Telediarioetan ageri ohi duen piura tristea are ospelagotzen zioten . Ez zuen aurpegiko gihar bakar bat mugitu, harik eta baina ez sinetsi , presidentea hunkitu egin zen arte, ze ohi duen bekain dantza estrainio bat egin zuen. Telebistan inoi z ikusi diodana’. Une batez isildu da, zaldi zakil tentea hatz lodi eta bizkorrez hartu du, eta, ia eraztun osoa egiteko gai ez dela, Bic boligrafoa balitz txanoa kendu dio, nire figurari begira masturbatzera balihoa bezala. ‘Eta, motzean nolakoa da?’, gal degin diot. Hasperen egin du. Aspertu da bere ist orioaz, antza. ‘Bi truku eta lau hitz besterik ez genituen trukatu… Zera, nola den ?, begiak goratu eta eskua koska biloetan igurtzi eta haztatu ditu, atzera nirekin berriz oldarrean nahiko bailuen. ‘Ez dakit. Bada zakur klase bat, ez dut oroitzen arraza, baina euren moduko begirada du Presidenteak. Nola esango nuke? Zuri begira isilik hitz egitera bultzarazten zaituzten begirada mota bat’. Eta begiez keinu mingotsa eginez isildu da, agian niri kontu hura aletu izanaz damututa. Alegiazko edo benazko ipuina amaitu eta gustatu zaidanez, sari bezala berriz ere maindirepean sartu eta oinez kuskua bilatu eta kitzikatzen hasi natzaio . Hain emaitza emankorre z, ze segituan akanto landare artean kukututako zakil iharra dorre bilakatu zaion. Eta, behin saltsan sartuta, nahi dudanean dama esanekoa eta lizuna ni, ilea atzera ekarri, gomazko lakioaz bildu eta xurgaldi kanonikoa paratzen hasi natzaio. Eta horretan ari naizela ari naizela, hara non ‘Lastima argazkirik ez dudala ’, bota duen Fragolek hatsanka eginez, besoak garondoan bilduta, tarteka begiak plazerraz erdi itxi eta matrail hezurrak mugitzen diharduela, droga azidoren bat edo irentsi izan balu edo. ‘Mugikorra uretara erori zitzaidan... Eta ezin jaso... Marucciak ba omen ditu... Baina hari ezin eskatuko diot’. Begitartea mudatu zaio. Behera begiratu du. Orain ni naiz zupatzeari laga diona. ‘Harremana moztu dugu Marucciak eta biok’. Isildu egin da. ‘Eta ez naiz hasiko hari eskatzen’. Une batez nire irudimen gaiztotxoa martxan jarri zait eta Maruccia nolakoa ote den imajinatu dut, baina ez nolanahi: zetazko kimono irekiaz den pailazo gazte, bobcut erako ileorde urdin, bular lau esnekara mutur piercingdunez, ortzadarraren galtzerdi luzeekin lehoien kaiolan foku pean zibot a janez, ni orain Fragoleri paratzen ari natzaion moduan. Ez dut ukatuko irudiak kitzikatu ez nauenik. Ez bide dut baina, asmatu. Ze neroni berotu ahala, hari zakila kuzkurtzen , kikiltzen eta akuritzen hasi baitzaio. Saiatu naiz baiki, lehen laguntzazk o pr aktikez hura artatzean, es an nahi da bularrez kubatar otartea paratu edota noraezeko mon tgolfierra nire kirikiñoaren sutara erakarriz berpizten, baina bai zera... Gomakara bihurtu zaio esker txarreko barea, ez omen du amatxoren abrakadabrazko bortara inondik inora agertu nahi. Gaitzerdi. Bularraldea laztandu diot poto egindako ge rlariari. Azukre koxkorra eman Z esar ren zaldi akituari. Ipurmasailean zimiko egin esaneko esklabuari. Sabaian begirada finkatuta duenari. Galdera asko egingo nizkioke Marucciari buruz baina ez dut itogarri agertu nahi. ‘Nola gertatzen da bi pailazoen arteko banaketa?’, bota diot gaiztoño, erdi txantxetan, eta, ezagutu bide ez duen Buster Keaton komikoaren aurpegi zurbila azaldu zaio. Marucciaren bisaia, haren malkoen ondoko errimel lui zia islatu dut haren begietan. Des eroso, arnasa sakon hartu du. Txantxa izan nahi zuen nire galdera serioetan hart u eta: ‘Mugarik Gabeko Pailazoekin, Haitin izan gara udaberrian. Port auPrincen…’. Han gertatutako lurrikara terribleaz, haren ondorioez jardun da gero luzaroan , ume gosetuez, giza miseriaz, xukelak gorpuak jaten kale erdian... Lurrikara ondoreneko bortxa ketez jardun da gero. Hitz hura aditu eta nire alarma guztiak piztu dira, ze gogoratu naiz 2010ean, justu Haitikoa gertatu eta egun batera gertatu zela bortxaketa. Eta Fragolerekiko haria galdu dut, Diego, eta agian handitzen zarenean aitortu beharko dizud an eleak gogoa hartu dit osoki. Otso beltza mozkorrik eta kokaz leporaino dator etxera, lagunekin ibili dela zezelkatzen baina luxuzko puta baten lurrin sarkor nardagarriak hain erraz salatzen du... Pattar hats nazkagarriarekin gerturatzen zait. Ni dagoene ko gaueko soinekoaz erdi lo naiz eta eskumuturretatik helduta, bularrak ukitzen hasten zait lotsagabe. Ezetz esan diot, uzteko. Oldarrean segitzen du otso beltzak, putazale alaena deitzen diot eta betondoko bat ematen dit, iletik tira eta lurrera botatzen nau, eta, kuleroak urratuz, galtza zuloa ireki eta penetratzen nau. Orroka egiten dut alferrik, eta zu artean jaioberria zarela esnatu eta negarrez hasten zara. Bortizki umiliatzen ari zaidan bitartean zugana joateko erregutzen diot, baina otsoa zure izena entzutean ez da kikiltzen, lasaitzen edo baretzen; oso bestela, are gehiago suminkorragotzen da, batez ere aurpegian harramazka egiten diodanean. Orduan ontzitegitik whisky botila lepotik hartu, armairu baten aurka puskatu eta beira bizian den botila nir e lepora eraman, lepotik helduta eta, ‘bizitza birrinduko dizut putazarra!’, esaten dit. Negar bizian segitzen duzu zuk gelan Diego. Bortxatze lana finitu eta loak hartzen du otso beltza. Jaiki, zu hartu eta ospitalera noa nire kabuz. Nire bizitzatik desag errarazi nahiko nuke garai hura baina ezin. Fragole ttor ttorttor ari da bitartean. ‘Bidaia hartatik ezberdin itzuli ginen’, jarraitu du pailazoak. ‘Pailazoon irria gauza serioa zela orduan jakin nuen’, esanez amaitu du. Eskua laztandu dit begirada antxu matuaz. Horrek hunkitu nau. Hara!, pentsatu dut, haren bularraldeko ile gorri eskasak kiribilduz. Pailazo langilera sartutako aberaskumea ez da uste nuena bezain kaka ume . Badu bere bihozñoa. Marucciarekiko haustura sentimentalak bihotzean kra egin dit. Eta pentsatu dut hain gaztea izanagatik, bizitzako lau ostiak jasotzeke den arren, lehengo kolpetxoak jasotakoa dela. Ez dakiela oraindik zer den bizitz aontzia kordokatzea, jitoan ibiltzea. Ez dakiela ere zer gertatzen den bizitza ontzia gero eta urperatuagot zen ari dela, igeri jaka uste duzuna, ez denean ez igeri ez jaka eta ziurtasun guztiak pikutara doazen eta azkenean esperantza oro ere bai. Pentsatzen jarri naiz gero nola ote diren pailazo bikoteen arteko maite borrokak. Zirkoak ikusi ohi diren demandak i rudikatu ditut, elkarri aulkikadak, pelutxeak, puxika bonbak ala zianurozko xaboi ponpak eta beste botatzen dizkietela elkarri. ‘Zer ari zara pentsatzen?’, galdegin dit. ‘Deus ez’, erantzun dut. Eta eskua katutxoan bermatu diot eta jolasean hasi zait. Orai n bai, puztu eta puztu egin zaio zibota. Atzera penetratu nau. Festak diraueino, bizirik izango da ametsa. Zamalkatzen hasi zait, preserbatiboa janztea ahantzi duela edo ahantzi badu ere, nahita ahantzita. Arduragabe segitu dut. Jo eta su aritu zait, ahale ginik handienean, harik eta akituta, hazia bota eta aharituta ziplo lo geratu den. 6 Sakon landatu dit pupuan hazia, sakon landatu didanez. Pentsa, n i hain zuhur , hain enpresari eta hain arretatsu izanagatik, sarerik gabe jausi naiz Fragoleren huntzezko besoetara eta penetratzen laga diot hazia nigan gozoro landa zezan. Eta, maite oldarrek erabat lehertuta, kopula ondorenean akabatzen diren intsektu horietako bat balitz, buruz behera ziplo geratu d a pailazo saiatua. Lo sakon batek hartu du xexena. Nirea zara eta zureak egin du, bururatu zait estaltzearen ondoren harra jan ohi duen Latrodectus mactans edo alarguntsa beltza motako armiarma bani ntz. Gerrialdea laztandu diot. Ipurdi landua gero. Saretat ik iragazten den argi eskasak zirkoko montgolfier baloi aerostatikoaren tatuaia darakuskit ipurmasailean. Ihesean edo jitoan den baloiak haize kapritxosoen menera dirudi edo hori uste izan dut hasieran. Baina apur bat aldendurik, ia ipurdiaren erretenean barneratzen ortzadar batera ihesi doala ohartu naiz. Ortzadarraren silueta berriz marraztu ahala umetan ikasitako kantu sefardi bat datorkit akordura, ipurdia ferekatzen ari natzaion bezala, hortz tartean xuxurlatzen dihardudana. Kantuak dio senarraren b idaiaz baliatuz, morroi gaztetxoarekin oheratu dela nonbait emaztea. Oilarrak kukurruku jotzean esnatu dira maitaleak, ireki dute leihoa eta ortzadar zoragarria agertu zaie. Zoriontasunak horditu beharko luke emaztearen gogoa baina ai! hara non senar ada rdunak bidaian pairatu beharreko ekaitzez akordatu den etxekoandrea eta erru gaiztoa piztu zaion, ortzadarra faltsua dela esaten baitio morroiari eta hobena. Kantu ospela izanagatik, gogoko dut Diego; inoiz lokartzean kantatu izan dizut. Fragolerekin ihes egingo nuke baloi aerostatiko horretan, hori posible balitz. Nirea zara eta zureak egin du. Bizkarra laztandu diot gero, oreztek sortzen dituzten artxipelago alaiak asmatu, azal zuri leun esnekararen azukre gorria nire irudimenean bildu, dastatu, neuregana tu. Nola ikusiko nau mutil honek? Emazte dudazko bezala seguruenik, arazoen noraezean igerian dabilen ur nahasiko irabazi fazila. Eta ez dabilke egiatik oso urrun. Orduz kanpoko beldurra atzera ate joka: eta, nire baitan isuri duen gazte hau oportunista ba t baino ez balitz? Bitartekoak dituen emakume baten bizkar bizi nahi duenetarikoa? Nire ahuleziaz baliatzen ari den feriazalea? Ohetako matxinsaltoa? Nire galderek haren lo sakonaren ezaxolarekin talka egiten dute. Berari lotu natzaio estu, maindireaz bi g orputz eriak estaliz, apenas konturatu den. Geure gorputz isurien hezetasun likatsua, sabelpean arranpa eta hotzikara. Fragolek pailazo ttiki bat ernal zekidaneko apeta zoroa sortu zait ordua n; pentsa Diego, zuretzako anai txo edo arrebatxoa. Eta zugandik h aurdun geratu nintzenean bezala, alde batetik ilusioa baina bestetik beldurra nire baitan puzten eta puzten ari deneko sentsazio estrainioa birloratu zait. Antzeko sentimenduak ote ditu lo dagoen honek ere? Argi dago gizonezkoa dela ahaztuta nabilela, eta, sentimenduen sotiltasun edo ñabarduretarako oro har motzak direla eta horregatik apur bat zapuztu naiz. Hainbesteko ahaleginaren ostean Fragole nire gorputz bilgarriaren baitan gutxitzen eta gutxitzen ari dela dirudi, barneko indar zentripetu batek erakar rita hareazko erloju urtu bilakatzen. Txikitzen ari den maitale bihurtu zait, Almodovarren Hable con ella filmeko azpi filmean bezala, uste dut Amante menguante izena duela , erabat menostu eta filmean ez bezala hondar bihurtu eta nire anfora zuloan desag ertuko bailitzan. Haren pailazozko ile gorri nahasiak zurrunbiloan birrintzen eta nire baginan barneratzen, beti betiko nire bihurtuz. Zein irudi polita... The incredible shrinking man. Gizon ttiki hutsaldua tutuaren barreneko bidaia hondogabean. Hain begi tandu zait hauskorra nire baitan lokartua. Ez dut askatu nahi. Zakil eroria hartu diot. Fragoleren muki likatsua hatzez hartu eta mihira ekarri dut. Maite dut haren haziaren usain gozoa , sorterriko bortuko herrian abuztuko suak hartzen zituen piku umoen aroma dakarkit akordura. Nirea zara eta zureak egin du. Fragole gizon menostua, poltsikoko gizontto bilakatua nire baitan desagertzen imajinatzen dudan heinean, nire sabela puztuz eta puztuz doake, harik eta odol ez blai, pailazo ttiki batez erditzen naizen arte; gu bion negar, poz eta emozio artean. Nirea zara eta zureak egin du. Haurtzaroko lorategi ederretara itzularazi nauen kirten jada bare bihurtua laztandu d iot atzera. Eta akordatu naiz gau zoro honen momentu jakin batean, bozkarioak, mila kolor etako tximeletak, plazerrak izarretara bultzatu nauen batean zera aitortu diodala: liluragarrira dela menturazko kaos infinitu honetan orain eta hemen biok elkarrekin egotea, edo hori adierazi nahi izan diot, presazko esaldiez. Gero damutu naiz hain bigun ageri izanaz. Nire menditar izaera zailduak ez ditu samurraldi hauek eragozten. Are gehiago hanpatzen ditu, baliagarri eta benazko egiten. Hori esan diodan unean irr i urduria atera zaio, irakur tzen zaila dena. Goizeko seiak aldera esnatu da azkenik bildots a. Seko loak hartu izanaz lotsatuta edo, arropak bizkor jaso ditu. Ez du dutxarik onartu. Presaka jantzi da. Sarrerara jo dugu. Ekarri musu eman diogu. Hitzak soberan daude. Gero une batez desagertu da. Ez dakit zertara. Itzuli da. Atea ireki aurretik atze ra gogor besarkatu dugu. Begietara so, zerbait esan nahi dit: ‘Ez dut beste emazte klaserik maite’, edo antzekoren bat bota dit. Listua irentsi dut. ‘Begietatik ez, baina barrutik bezala begiratzen nauzu, zure ez begirada barnekoi horrek hunkitzen nau’, es an dit. Eta gero ‘Begirada terriblea duzu’, jarraitu du Fragolek eta urtu egin naiz, ‘pailazozkoa’. Sartu dit eztena. ‘Gutarra zara’, esan eta atea ixtera zihoala: ‘Hartu Rolexa’, gogorarazi diot. ‘Eta konpontzera eraman’. ‘Ah!’ bota du ehizatua izan denar en lotsa disimulatu nahiez. Atea itxi du danbatekoz. Eta tristatu egin naiz, zirkoa sorterrira etortzen ez zen urtetan tristatzen nintzen bezala Diego. Dagoeneko joana da Fragole. Eta zu oraindik lo zau tza. Naufragio hone n baitan eskutik goaz, gu biok jito an ez dakit zein kostara goazen . Maskarada makabro bat ari gara dantzatzen otso beltzaren haginkadek emandako minarekin. Baina gau honetan kontu bat atera dut behinik behin garbi. Fragole pailazoa ezagutzearekin ohartu naiz ez direla benazko pailazoak desa gertu; are gehiago pailazoak energia bezala direla, ez direla sekula agortuko, mudatu baino. Ez zaitez jeloskortu Diego. Amatxok ere pailazoen beharra badu. Azken urteetan lanean gehiegi murgildu naiz, errealitate gordinari itzuri egin diot. Aurrerako ihes aldian ibili naiz. Baina bada garaia, eta amatxok behar du sudur gorri batek bizkarretik estu estu hartu eta koilare txoarena egin diezaion; bakarrik ez sentitu eta esne mamitan senti nadin. Zure bihotzak zoko guztiak betetzen badizkit ere, amatxo oso bakarrik dago. Zer da bada, azken finean pailazo bat? Ezinezkoak erraz egiten dituen izaki miragarria, bizitzako korapiloak samurtzen dituena eta malurak goxatzen? Eta ez al da hori Fragolek lortu duena? Ez al dit urtetako barneko korapilo potoloa askatu edo gutxienez lasatu eta goxatu? Eta horregatik bakarrik merezi izan du haren bisitak. Berandu baino lehen jaitsiko zait Die rote Tante edo Izeba Gorriñe, ala atzeratu egingo ote zait edo etengo? Eteteak esan nahiko du Fragolek pailazo ttiki bat landatu didala. Eta ziurtasun gabezia honek, harekiko balizko lotura hark, esperantza ematen dit eta ikara. Aurki esnatuko zara Diego, mainaka egi ngo duzu, hasieran kexu moduan, gero ozenki, nire arreta osoa erakartzeko, ohi duzun moduan. Eta abuztuko igande goiz gori berri bat hasiko da. Orain dutxatuko nintzateke baina ez dut Fragorelen sunda berehalakoan galtzerik nahi. Haren musuak di tut orain nire pozkida. Eta hark nire baitan landatu bide duen marrubi hazia, huntza horma bezala soin guztia hartzen ari zaidana. Fragolek alde egin eta berehala logelara jo dut eta zein izango nire sorpresa, ohea txukun eginda –zein momentutan egingo ote zuen ez naiz jabetzen eta burkoaren gainean, nola luxuzko hoteletako suitetan bonboi edo bugainbilea loreak bezala, pailazozko sudurra topatu dudanean. Emozioz hartu, bularraldera erakarri eta gogor estutu dut. Marrubi sudurra laga izana, deskuidu hutsa ala betirako alde egin nahi izan ez duenaren seinale ote? Sudur formako altxorra gaueko mantalaren poltsikoan gorde eta gero oraintxet , labea bero bero, zure gelan sartu naiz isilgordean Diego eta bake ederrean nola lo zau tzan beha ari naiz, esna ez zai tezen arnasa gordez. Eta ohetxoaren amildegitik zure bakea dakusat eta elkarrekin pasa ditugun garai onak datozkit eta muxuak eta titia hartzen didazunean sortzen den bien arteko lotura, munduaz beste egitera bultzatzen gaituena. Eta ez arestiko larritasun a, otso beltzaren trazak, negu gorrian gure inguruan itzulinguruka dabilenaren ustea, ezta haren hats hilkorraren trazarik ere. Eta argi pittin bat egin da nire bizitzan Diego, muxu goxoa eman bait it Fragolek agurrean. Muxu onbera, berriz etorriko denaren trazak hartu dizkiodana. Ala ez? Ez dakit. Edonola ere Diego, zu esnatu eta egun berri bat hasi dadin nahi dut. Lorategi Botanikora egingo dugu txangoa; Fragolek aipatutako Dianaren estatuaren antzik bat ote dudan egiaztatu nahi dut –zenbatetan ez ote nintzen estatua horren ondotik pasako erreparatu gabe . Eta ondoren, gu bion arteko amodio nahaspilatu zoragarri honen baitan hainbeste maite duzun Dixie’s hanburgesategira joango gara. Eta baliteke zomorroei buruzko marrazki biziduneko film hura ikustera joat ea arratsalde pasa. Zure bakean, mugiezintasun mirakuluzkoari beha, Diego, Merry Andrew filma Fragoleri kontatu ez izana gomutatzen dut. Zergatik jokatu dut horren zeken? Zirkoko istorio xaloa da funtsean: Andrew Larabee arkeologo Oxfordkumea matematika ma isu dabil bere aita autoritarioaren eskola barnetegi zorrotzean. Betiko emaztegaiarekin ezkondu eta eskolako zuzendari bilakatzeko, Pan jainko mitologikoaren baliozko estatuatxo bat induskatu eta aurkitu beharko du. Andrewk lurperatuta behar duen lur saile ra jo eta bertara iristean, Gallini zirkoa lur horien baitan kanpatzen ari dela ohartzen da. Selena izeneko trapezista xarmagarria ezagutuko du, baita haren familia xelebre eta zirko mundua ere. Andrewk Selenarekiko erakarpena sentituko du eta berarekin, b ere benetako bokazioa deskubrituko. Tartean Merry Andrew motako pailazoz ere antzeztea dagokio Andrew gizajoari. Orduan ataka larri baten aurrean izango da Andrew, nahia eta beharraren arteko borroka latzean. Okerrena zera da Diego, filma nola amaitzen den ez dudala ongi oroitzen; ez dakidala betiko andregaiarekin ezkondu ala dena utzi eta zirkoko neskarekin ihes egiten ote duen. Susmoa dut, bizitzan gertatu ohi den oso bestela, zirkuaren hautua egiten duela pailazo bihotza duen maisuak. Nahia eta beharra.. . Betiko leloa. Ihesiko ahal naiz ni ere neure itzaletatik? Hollywoodeko amaiera alaietan bezala, ikusiko ahal dut Fragolerekin inoiz Merry Andrew filma, eskoziar tartanezko izaratxoan oinak kateatuta? Baita zuk ere noski, Diego. Mende erdiko filma musikal zoragarri gehiago ere erakutsiko ah al dizkiot irribarrea berreskura razi didan pailazo maiteari? Egunsentia hurre da Diego eta zu esnatu zain nago. Saloiko musika ekipoan Annie Lennox ari zait hoska: Hey I saved the world today, esaka ari da eta ez dakit z ergatik sorterriko kantu zahar hau datorkidan akordura: Haika mutil, jaiki hadi, argia den mira hadi... FIRULETE “Mi querida esposa: te escribo estas líneas para decirte que estoy bien y que me van a fusilar esta noche o mañana”. Librada (Max Aub) “Detrás de nuestros párpados surge el invierno trayendo una nieve que no es de este mundo…” Un desconocido silba en el bosque (Jorge Teillier) 1 Hutsaren ondoan egin nahi dut elea. Ez naiz preseski ezertaz arituko; ez maitasunaz, ez gaztaroaz, ezta tristeziaz ere. Zaldi ero baten gainean lo nagoen garai batekoa dateke berau. Zerbaitez baldin bada, munduko txisterik tristeenaz ariko naiz. Non aditu ote nuen nik munduko tristerik tristeena? Ondo gogoan dut lekua, zein urte zehatzetan gertatu zen ordea ez. Memoria emari anitzeko errota ezinezkoa da. Bere baitan denbora aurrera doa eta atzera doa, itzuli egiten da, itzulinguruka dabil eta zoko batean topa zenezake. Eten ere, eteten da. Aldi hartan hemisferioz hemisferio nebilen M ateo txistua nintzen. Hainbeste bidaien erruz haritik pasata ibiliagat ik, data, leku eta gertakari franko nahaspilatu, itxuraldatu, ahazmenak estali edo ilunbistan geratu zaizkit. Demaseko bidaiek lekuen metamorfosi moduko bat sortu dute nigan, difuminatze bat: une berean leku askotan eta inon ez egotearen sentipena. Garaian garaiko pertsona, leku, gauza, pentsamendu eta inpresioak koaderno batean ez apuntatu izanagatik, memoriaren ehunkiz jositako saio hutsala izango da ele hau. Munduko txisterik tristeena benetan txistea izan ote zen ere, ez baitut oso argi. Alde batetik ha lamoduzko irribarre uxoa eragin baitzidan, baina bestetik tristuraren putzu gaiztora bultzatu ninduen. Nola hasi zen dena? Menturak nahi izan zuen Ojuel, Hegoamerikarako komertziala gaixotu eta neronek hura ordezkatzeko Txilera bidaiatu behar izana. Munta rik gabeko probintzietako punpa hidraulikoen azoka batera joatekoa zen Ojuel, betelaneko bidaia batera. Tarteka, luzaroan arnastu ezin zitekeen fabrikako aire itxia uzteko aitzakiaz egin ohi genituen bidaia batera alegia: komertzialki hutsala izanagatik, t aktikoki primerakoa zen horietako batera, inoiz turismo apur bat egiteko ere profitatu ohi genuena, zer arraio. Horregatik Ojuelekin besoz beso lan egiten genuenok uste genuen bidaia bertan behera geratuko zela. Baina ostiral arratsalde batez, leihotik beg ira zigarro bat azkentzen ari nintzela hara non nagusiak bere arrainontzira deitzen nauen. Eta behin atea itxita irribarre axerikumeaz hatz erakusle harraparia mapamundiaren parean ipintzen du, kondorra bailitzan modu apetatsuan hegan egin eta halako batea n Txile seinalatzen du. Kanpoan nire lankideen kalapitak. ‘Zergatik ni?’ Kontu eske hasi nintzaionean, ez dakit zer koplarekin jardun zuen, bere buruari entzunez hizketan, adieraziz Txileko gure banatzaile Bombas Vogt ekoekin eta buru zuen don Richard Vogt ekin harreman estrategikoa genuela eta eurekiko konpromisoagatik, gaizki ez geratzearren eta abar, zilegi nuela hara joatea. Gainera, Ojuelen faltan, eta berari ezinezko zitzaionez, nire moduko eliteko komertzial liderra, erresuma osoan punpa zentrifugoez gehien dakiena, arrazakoa –hitzez hitz diot sakrifikatu eta bidali beste erremediorik ez zuela. Mutu geratu nintzen, aitzakiarik ezin pentsatzeke. Bizkarreko parea eman zidan. Onartu baino beste erremediorik ez nuen izan. Esan gabe doa burumakur eta umili atuta irten nintzela nagusiaren arrainontzitik, hegazkineko txartelak eskuan nituela. Handik bi egunera, Atlantikoa goitik behera zeharkatu eta São Paulo eta Santiagon eskala luze bana egin ondoren Concepcionen lur hartu nuen bi orduko atzerapenez. Bombas Vogtekoen konfiantzazko taxilaria nire bila etortzekoa zen arren, auskalo ordurako inor zain izango ote nuen. Ostatu hartu beharreko hotelaren berri ere ez nuen. Carriel Sur Aireportua erdi hutsik zen. Maletak jaso eta helduera gunetik kanpora atera nintz en. Txofer parea txarteltxo banarekin, baina ez dakarte nire edo enpresaren izen e do bereizgarririk. Fresko dago, iluntzen ari du. Ataurrean, eskuinetara taxien gunean Mercedes zuri zaharmindua. Gerturatzen natzaio. Gidariaren leihoa irekita, besoa agerian eta ’Vogt!’, esaten diot. Ez dut erantzunik jasotzen. Ez da izango. Inor ez badator bila, zein hoteletara joango naiz? Ez dut banatzaileen telefonorik eskura. Berriz ere Mercedesari hurreratzen natzaio eta ez dakit zergatik Vogt teutoniar erara ahoskatzea otutzen zait, nire nagusiak eta Ojuelek berak egin ohi duten modura, v aren ordez f a ahoskatuz. Fogt! esan eta halako batean, maletategia ireki da abrakadabran malguki hots ozenez. Gidariak irteteko itxurarik ez eta neronek kokatu ditut maletak. Taxian gorputza ziplo boteaz sartzen naiz, hain nago lehertuta. Itxi usaina dario. Tweed marroi eta beixezko jaka karratuduna eta botoi zuloan urrezko orratza morroiak . Ez du autoa berehalakoan abiarazten. Zeren zain ote da? ‘Siento haberle hecho esperar’, desenku satu natzaio. Ea pasahitz horrek Mercedesa behingoz abiarazteko balio ote dion. ‘No lo sientas’, erantzun du lehen aldiz burua nigana okertuta. ’Es su empresa la que paga’ dio lehor, apur bat destainaz. Haren esaldi lakonikoak biluzik sentiarazi nau. Izaer a lehorrarekin ondo ematen ez duen boz tinbratua du, barregura ez baina akaso higuina eragiten duena. Urrezko letaginen bat. Abiatu da taxia. Lurrin kolpe bat jaso dut orduan, usain mina eragin didana . Izan ere, taxiari sunda sakon, sarkor eta bizia dario , beste garai batekoa den lurrin klase bati dagokiona. Zein ote? Eta, neke absolutuaren atalasean murgilduta naizen arren, unadurak tirriki tarraka bere lana bete eta larru beltzez forraturiko Mercedes zuriari darion sundak nire oroimena irabiatu eta obses io bihurtu zait. Usaimena atrofiatzen ari den lurrin hau ezaguna baizait, nahastezina da, bizitzako uneren batean usnatu, maitatu edo agian seguruenik gorrotatu izan dut. Nik jakin gabe, nire baitan daramat. Ahanzten ez den horietakoa da... Baina zein? Ume garaietakoa, bai. Bergamota, azahar, bainila edo izpilikua bezala. Izenik oroitzen ez dudan gertuko usain horrek, Sandaloren izena dakarkit gogora halako batean, aitonaren bizarginarena eta antzinako garaietara narama oharkabean. Sandalo. Ostras, Sandalo. Sandalo bizargina! Ene! Tokitan da nire gogoa. Zazpi urteko umea naiz, uda betea da eta amonarenera eraman naute astebetez beraneatzea, Aieteko Villa Aizetzuara. Aitonari bizarra txukuntzera etorria da Sandalo goizean goiz. Estilo eta jatorri holandarreko bulegoa du aitonak, brontzezko tximiniaduna, eta zokalo handi bat, margoz dekoratutakoa. Aitonari bizarra txukundu ondoren, bere estudiora joan ohi zen Sandalo eta gerora aitak esandakoaren arabera, aitonak pipa eta Sandalok estraperloko Boyard Maïs zigar retak erre ohi zituen eta Monin markako sirope bana hartzen zuten, hibiscus zaporekoa aitonak, mendazkoa Sandalok, pastisarekin nahastuta. Astean bitan etorri ohi zen Sandalo Villa Aizetzuara . Beti zuten konturen bat elkarri esateko. Eta, kontatzen ari naizen uda beteko goiz hartan, Sandalo neroni sartzea galarazita nuen norvegiar altzariez atondutako aitonaren estudiotik irtetean, sukaldera amonarengana joan da, kasaka gris urdinkara eta bizargilearen larruzko maleta pisutsuarekin. Modu sinkopatuan egiten du herren. Amonak trapuzko zorro batetik dirusaria jaso, hari ogerleko batzuek eman eta etxetik badoala uste arren, une hartan neroni villarren loredian naiz antena jarrita, frontoiaren ondoan , amonak eskutik hartu, etxean sarrarazi eta, bide batez, niri tximak mozteko eskatu dio Sandalori. Nik bertatik ihes egin nahi dut, baina ezin. Kasketa egin dut, ez dut laket inork ilea mozterik, are gutxiago agure konkortu hankokerrak, baina itsasora ematen duen komuna handiko ile apaintzaile kadira korrokoilduan e serarazi nau Gloria inudeak, eta Sandalok larruzko poltsatik Roberto Alcázar eta Pedrinen komikia atera arte ez dut bakerik. Ze liburukiaren bizkar gogor eta azal koloretsuak eskuetan jarri bezain laster, larritasuna baretu eta euriaren ondoko irribarrea l oratu zait eta buru belarri murgildu naiz irakurketan. Sandalo ttiki konkortuak nire ilaje bihurria kax kaxkax arteziez artezki mozten diharduen bitartean. Abilezia handiz, eta –orduan ez dakidan arren, Ostras Pedrin! espainiar super polizia falangisten istorioak galbahe gabe irensten ari naizen bitartean, larruzko jalkigailuaz bizarra egiteko Hoffritz labana igurtzi eta lepagaineko biloak moztu dizkit, Pinaud talko hautsak aplikatu eta arropa eskuilaz astindu. Sandalok leihoa ireki eta udako kresala zora garria usnatu dut. Finkagailu moduan, eskuetan ttu egin, listuaz ni bezain moldakaitz diren ile nahasiak goxatu dizkit. Londresetik ekarritako patxuli lozio flaskoa ireki, eskuetan igurtzi eta ilean egoki ipini dit, elizgizonek egin ohi duten esku ezartzea ren moduan. Bai ba! Patxulia! Horixe da. Zer beste? Patxuli perfumearen usain berbera dakar inolabelardiko hotelera naraman Mercedes zuri honek. Lepoan bildutako paperezko zinta askatu du Sandalok, eta horrek tortura amaitu dela esan nahi du, kapa urdin argi maiztua askatu dit eta komikia itzuli diot. ¡Se acabó el carbón, chavalote!, esango dit arratoi bozaz, edo, ¡Hala!, ¡A silvar a la vía!, eta, lasterka harengandik ihesi noa Villa Aizetzuako azken muturrera. Bi garai ezberdinen arteko usainen migrazio b at eman da; sundazko zubi moduko bat. Ez da lehenengo aldia munduko zokoren batean aspaldiko usain batekin gertatzen naizena. Horrelako sorpresak eta inoiz zitalkeriak gorde ohi dizkit lanak. Sandalo bizarginaren patxulia gogora ekarrarazi didan autoaren gidariari so egin diot. Sudur kakoa du, lehor, bekozkodun, urtetan sartua, ahots baxu eta franelazko kapelua eta urre bainudun antiojo korrokoil bifokalak. Garaia behar du, mehe, patil laluze eta ile urdintzen hasiak. Nola da posible Sandalo anarkista zahar rak niri Roberto Alcazarren komikiak oparitu izana? Ebroko batailan zauritu eta hankamotz geratu omen zen. Orduz geroztik zortzi zentimetroko takoia zerabilen eskuin oinean. Nazionalek a tzemana eta preso egina. Diktadoreak kommutatutako heri o zigorra. Eta hamar urteko kartzela zigorra. Inoiz aitari kontatu izan zion Teruelen, nazionalek Kaputxinoen komentuan apailatutako kartzelan izandako garaian gorriak pasa zituenekoa. Nola patioz bestaldera ziren kartzela zainek janari latak jaurtitzen omen zizkieten, zakur zorritsuak baliran. Ez dakit nola bukatu ote zuen Sandalok aitonaren bizargin eta familiako gizonezko ororen ile apaintzaile. Bata monarkia zale, gerran epel jokatutakoa, bestea, berriz, anarkista eta epelak hartutakoa. Maiz pentsatu iz an dut aitonaren eta bere arteko zein lotura klase izan ote zen. Baina tamalez galdera horiek beranduegi egiten dizkiegu geure buruei eta ohartzerako berandu izan ohi da. Ezer esan lezaketenak, hilik edo ahazmen nebulosa batean murgilduta dira. Erantzunez defendatu litezkeenen egia, erdi egia, ilun argizko egia, gezurra, gezur errukiorra edo isiltasunez estalitako egia bera, ezin aditu dezakegu. Ahazmenaren zulora doaz. Belaunaldi baten gelako argiak itzaltzera dagokien gizakumeak, sasikumeenak izan ohi dir a, memoriaren faltsutzaileak. Ezin fio horiez. Ez dakit hortaz zein harreman klasek batu ote zituen aitona eta Sandalo. Baina bien arteko harreman desorekatu bezain xelebrea, bizarra egiteaz haratago zihoala argi dago . Sandalo Villa Aizetzuara zetorren ga raietan ez nekien hari buruz deus noski. Haren herrena eta gorputz txiki, mehe, apur bat konkortua eta ahots fin eta apur bat deseroso hura. Baina Sandaloren iraganaren berri ezer gutxi dakit, urte batzuek geroago aitarengandik jakingo dut. Bai hori eta b este kontu asko ere. Este baterako, Villa Aizetzuan sartu baina uste puska lehenago, Sorolla pintoreak udaren bat pasatu omen zuela, baduela apunte ederrik bertatik itsasora begira, itsasoa eta Igeldo aldeak ageri dituenak. Eta ez bakarrik Sorolla, baizik eta Americo Castro jakintsua bertan bizi izan zela bere lan buruargia ontzen, besteak beste Unamunori eskutitz gogoangarriak idazten, aitonarena izan aurretik Juan Madinaveitia doktoreak eraikiarazi eta oinordekoek nire aitonari saldu ziotena. Zer gertatu zen Villa Aizetzuarekin ? Haizeak berak eraman ote zuen? Ez dakit. Jakin dut aitona amonak hil eta berehala saldu, eraikuntza sustatzaile batek erosi, eraitsi eta mapatik betirako ezabatu arazi zuela Villa Aizetzua. Eraitsitako eraikuntzek zutik direnak bai no askoz ere gehiago hitz egiten dutela jakin gabe. Baina horiek beste ele baterako kontuak dira. Mercedes zuria Presidente Jorge Alessandri Hiribidea autobidean barrena sartu da. Monotono eta hipnotikoa. Tarteka kontainerdun kamioiak ziztu bizian eta Kar abineroen sirena hotsa urrutian. Laino ilunak. Apenas ikusten diren etxe, eraikuntza eta fabrikak. Neonezko argidun hotelak bazterrean uzten ditugu, baina nora narama Sandalo gogora ekarri didan taxilari zurbilak? Akituta nago. Buruko minez. Lehertu beharr ean. Bazterreko edozein motel merkerekin konformatzen naiz, gorpuzkinak edonolako oheren baten kareletik botatzeko sikiera. Taxilariari edozein hoteletan geratzeko esateko zorian izan naiz. Amabirjinaren irudia atzerako ispiluan zintzilik. Radio Bésame jar rita du. Atzo zahar eta goibel bateko lustrerik gabeko gloria galduak. Isilik dagigu bidea. Isiltasunaren pisua eraman ezin eta tentatuta izan naiz gairen bat –eguraldia, Txileren abelera, Bachelet ala Piñera?, kobrearen kotizazioa, Pisco sour koktelaren b alizko txiletar jatorria, tsunamia edo betelaneko besteren bat ateratzen, baina gidari zurbilaren ezaxolaren arrokarekin talka egiteko beldur naiz. Ojuelek etorri handiagoa du Latinoamerikan jarduteko. Duda izpirik ez. Edozein konturekin sorgintzen ditu. Bolero bat radioan . Lucho Barrios, ipintzen du Alpine markako irratiaren pantailak. Rondando tu esquina. Titulu ederra, pentsatu dut: karratua zirkulu, ertza kamus, arantza petalo eta itolarria bizi iturri bihurtzen dituena. Kantua, espero zitekeenaren os o bestela, lurrin merkekoa suertatu da: “Esta noche tengo ganas de buscarla, de olvidar lo que ha pasado y perdonarla…”. Ez nuke esango kantuak gidaria alaitu duenik, baina apur bat piztu bai. Bolantean tekleatzen baititu hatz zailduak. Letrak hondoa jo d u erabat: “la mariposa del dolor cruza en la noche de mi vida” ren modukoak askatzera iritsi da Lucho Barrios ahots tiplatuaz. Gero amaiera zital hura dator: “Ando triste noche y dia, rondando siempre tu esquina, mirando siempre tu casa esa pasión que lastima y ese dolor que no pasa…” Tekla gaizto bat piztu da nigan orduan. Ze Thaïs, nire Thaïs (zergatik zu orain Thaïs?), galdua zianuro tantetan gogora ekarrarazi baitit bolero estupido hark. Eta bete betean nire burua Hotel Uranon ikusi dut, elkarrekiko izandako azken agurreko gau hartan. Haria galduta, Lucho Barriosek Thaïsekiko minerako doaneko bidaia ospela opari egitea lortu baitu oharkabean. Amaitu da kanta. Radioa isilik. Goragalea ate joka ez hastearren leihoa ireki dut. Mutu da gidaria. Urduri na iz. Zer arraio! Azken batean askoz ere gogokoago d itut taxilari mutuak, hitzontzi edo orojakile ezjakinen aldean; hitz jario filofaxistadunak ahantzi gabe. Gauzak horrela, zergatik gogaitzen nau hainbeste Mercedes zuri honi darion isiltasun ajedunak? Patx uliaz blaitutako isiltasun jasangaitzak? Presidente Jorge Alessandri Hiribidea laga dugu eskuinetara Nueva Costanera hartzeko. Lau hostoko hirustaren formako irteera bat hartu eta bihurgune itxi baten erdian: ‘Firulete ha muerto’, bota du. ¿Qué?, neronek h arrituta. Ez nuen haren hitzik espero, are gutxiago ulertu. ‘Ha muerto Firulete’, berretsi du, biderkagaien trukeak perpausaren ulermenari dagokion emaitza aldatuko bailuen. Firulete? Nor ote da Firulete? Berdin berdin segitzen dut, zozo aurpegiarekin. Han dik apur batera, eskuak bolantean irmoki helduz: ‘¡Pucha! Firulete: el del Pollito y Pepe Pato y las Telechácharas? ¿No lo conoces?’, purrustaratu du boz hunkituaz, nirekiko haserre, nongo mundutan bizi ote nintzen kargu hartuz. Mercedes zuria estuario ant zeko batetik igarotzen ari da. Ezkerretara lohizko eremu itzela ikuskatu dut, padura moduko bat. Gidariaren oldarrari erantzuteko ez naiz gai. Bertako umorista edo aktore batez ariko zela ondorioztatu dut. Mundu guztian ezaguna balitz bezala. Hain nago akituta, bost axola baitzait Firulete. Horregatik: ‘¡Qué pena!’, atera zait jarraian, ignorantzia gorde eta bakean utz nazan. Isilik da gizona, harekiko zorretan banengo bezala, eta, ‘Cada vez que muere un humorista, se apaga una estrella’ ren antzeko esaldi estupido bezain pinpirina bota dut, neroni ere harritu eta gogaitu nauena. ‘Tiene razón’, arrapostu egin du gidariak, antiojoak musuzapi izurtuaz igurtziz. Handik puska batera, ‘No va a haber otro igual’, bota du. Begiak bustita ote dituen? Isilik egin du gu gainontzeko bidea. Pesquera Bio Bio iragan eta hareatza bat zeharkatu dugu, arrantzale etxeduna. Gero itsaslabarreko errepidean barrena arboladi tapitu batean sartu eta handik pixka batera, aldapan gora, harri txintxarrezko bidean eraikuntza zuri baten aurrean geratu da. ‘¡Yapo! Nos vemos’, esan eta maletategiaren atea ireki du, neronek jasotzeko. Ordaindu, txartela luzatu: Celso Pómez du izena, Llámeme Pomez esan eta alde egin du. 2 Côte Basquen usu topatu ohi diren euskal estilokoa gertatu da hote la. Lau haitzondoren erdiko harrizko etxe aitzin zuria, habe, teila eta leihate gorriduna. Ezpeletako piperren faltan, ezker alboko hormak huntzez mukuru ditu eta egurrezko balkoi jarraitua, itsasora ematen duena. Beste aldera, berriz, arku bik eusten diot e beiratez itxitako terraza bati. Lehenengo kolpean aitona amonen Villa Aizetzua gogora ekarri dit, erlaitz handiko teilatu eta batez ere arku biko terrazagatik. Zein arrotz egin zaidan hiriaren bizkarrean, paisaia ospel horren baitan, etxe horrekin topo e gitea. Hori pentsatu dut harri txintxarretan barrena maleta arrastaka, forjazko eserleku eta platanondodun loredi ospela zeharkatu eta egurrezko atearen aurrean geratu naizenean. Hotel Ramuntcho ipintzen du ate gaineko argizaiola etzanean, zizelkaturiko lauburu eta xisteradun pilotariaren artean. Nork paratu ote dit broma makabro hori? Arnasa sakon hartu, atea jo eta inork erantzuten ez duenez, neronek ireki dut. Zaharki denda edo jeneral karlista baten muse oetxean nagoela dirudi. Hormak santu eta santen erretratu zein figura polikromatuez josiak dira; St. Michel Garicoïts eta Ste. Bernardette Soubirousenak ezagun zaizkit. Kanfor eta lore zaharminduen sunda jasangaitza dario harrerari. Mihi formako xaflen zo ru higatua, armiarma lanpara, errezela pisutsu pastel loredunak, besaulki zein chaiselongue forratuak, eta, portzelanazko objektu eta katiximaz mukuru den bitrina zahar bat. Giro musikaleko Maitechu mía zortzikoa nire garuna zulatzen. Ez da negozio gizakum eentzako hotel tipikoa. Gehiago du oheaz beste dagiten bikote gordeen kukuleku, santu jale diskrezio nahien suge habia, autobus bete jubilatu ajetsuen sendategi edo poeta bihotz ospelen suizidromotik. Denboraren poderioz bere kasa urratzen ari den gunea di rudi. Concierge ipintzen duen gunea bera antigoalekoa da, ebanozko erakusmahai txirrin kanpaiduna, diskodun telefono, Tiffany mahai lanpara bana, eta, atzean giltza zein mezuentzako kutxatilez. Harrera lekuko gizona bera ere piura zurrunekoa da. Sr. Escami llo dio haren kasakako txartelean. Goapoa da, trazu zorrotz latindarrekoa, ile luze arbeltx distiradura mototsean bildua eta bizar sarri mozduna. Bordele koloreko kasaka ttattardun, alkandora beltz ireki eta bilo sarrien tarteko urrezko kate lodikotea. Eta elkarte batekiko atxikimendua zigilatzen duen eraztuna. Jehovahren lekuko ijito eta hala moduzko idazle dekadentista frantses baten irudimenetik irtendako torero galaiaren haragitzea baino ez da Escamillo. Ez dit berehalakoan kasu egin. Pijama paperezko zerrenda batean auskalo zer betetzen ari den demaseko arretaz. Apenas so egin didan pare bat aldiz, goitik behera edo zeharka. Zepoan harrapatuta, atzerabiderik ez dut. Ez dut oihu egin nahi. Neke absolutuaren atalasean sartuta naizen honetan, guztia berdi n zait. Paris, New York eta Singapurreko orduak modu erratuan ematen dituen hormako erlojuen alboko argazkiak lortu du nire arreta. “Las píadosas hermanas Yrassaguerre fundaron la Hospedería Ramuntcho en el año del Señor de 1919” dio. Beltzez jantzitako bi ahizpa mutxurdin lodikote ageri dira, zurbil, ohitura garbi eta fededun itxurarekin. Estoikotasunez nire txanda itxaroten ari naizen bitartean ez dut bezero bakar bat ikusi. Escamillo harreragile toreroak behingoz kasu egin didanean ez dakit zer katramila sortu den nire erreserba dela eta. Badut teoria bat horren inguruan: zenbat e ta nekatuago iritsi hotel bate ra, orduan eta gehiago itxaronarazi eta inprimaki gehiago betearazten dizute. Ez du inoiz hutsik egiten. Kontua da hasieran ez zaiola Bombas Vogten izenpeko nire erreserbarik ageri. Egun bat beranduago nintzela etortzekoa zeukaten apuntatua, antza. Kosta zaio Escamillori kontuak konpontzea. Azkenean, mesede moduan, apur bat destainaz erakusmahaiaren gainean laga dit giltzatakodun kakoa. Igogailu edo m andatu mutilik ezean, maleta hartu eta eskailerak igo ditut. Denboraren errotak bazterrean laga eta basatutako hotelean nago. Goiko solairua are ilunagoa da, pipiak jotako Ama Birjina beldurgarri bat eskailburuan. Kroketa koloreko moketadun korridoreak g elara bideratu nau. Handia da, goteletezko horma okreak, tabako usain fuertea dago. Errezela pisutsuak. Argiztapen eskasa, apenas anpulu bi ohearen alde banatan eta kukuso merkatuko lanpara. Modu xumean dekoratua dago, armairu bat, portzelanazko konketa et a berau sartzeko kadira eta idazmahai txiki bat. Azulejo zuriko komuna xumea. Ohe ertzean eseri naiz. Oheburuaren erdian zurezko gurutzea eta albo banatan argazkiak. Pierre Lotiren hilartitza erakusten duen argazki bat: “Ici dans le jardin de la maison des Aïeules, Pierre Loti repose sous le lierre et les lauriers”. Neroni ikusitakoa naiz. Olérongo uhartea. Inoiz Thaïsekin bisitatu izandako gunea. Zein garaiak horiek... Pierre Lotiren gorpua zetzan huntz eta ereinotzpean baina askoz ere gusturago aritu gine n ordea, Gatseauko hareatzako txosna batean ostra janean eta mozkorrik eguzkia erortzen ari zela, harearen sexuko bilo harroa ziruditen aski landare artean Saint Trojan basoko dunetan, krabelin eta pinudi artean jo eta jo. Gurutzeaz beste aldeko fotoan be rriz, opera kantari bat ageri da . Isidoro Fagoaga tenore beratarra omen , Sigfridez karakterizatuta. Nibelungoaren mozorro apur bat irrigarriaz, begiak zerura finkatuta ditu. Richard Wagnerren Götterdämmerung edo Jainkoen Gainbehera, Milango Scalan kantatu zuenekoa omen da. Fotoak tenorearen sinadura dakar. Nire memoriaren errotako emaria itzulinguruka dabil, nire minak ataizean. Isidoro Fagoagari Milango Scalan ateratako fotoa k, Thaïsekin moztu nueneko gauera garraiatu bainau ezinbestean. Gau hartan Strauss en Die Frau onhe Shatten botatzen zuten. Itzalik gabeko emaztea. Saioaren erdian ihesi atera zait Scalatik. Monzako Hotel Uranorako ihesa. Haustura. Eta hurren bostehun gauetako unadura. Orainera itzuli, zigarro bat piztu eta ohean etzan naiz. Ez dut afari tarako gogorik. Haize erauntsiek errezelak dardarikatzen. Balkoiko ateak itsasorako bistan, sitsez beteriko lanpara anpulua sabaian. Telefonoak jo du. Escamillo bera da. Ea gela nire gustukoa dudan. Baietz, gezurtatu diot. Ez dakit barreari ala malkoei ema n. Oso oreka hauskor batek gidatzen nau. Ea afalduko dudan, sukaldea ixtera doazela eta. Ezetz. Ur botila bat nahi dudala soilik. Gasduna dugu. Berdin dio. Bakean lagako ahal nau! Igerilekuan erlaxatu nahi ote dudan, dio azkenik. Horri ez diot muzinik egin nahi. Jaiki eta atzera beheko solairura jaitsi naiz. Eskailera ondoko ate batek gorputegikoa dirudien korridore ilun batera eraman nau eta honek berriz, bunker moduko ganberara. Hamar metro eskaseko igerilekua dauka, ur azpiko foku bik apenas argiztatzen dutena, eskailera korrokoildu eta goialdean tobogan ezkataduna. Kili kolo, zartatu edo apurtuta diren lauza turkesek inguratzen dute. Pare bat etzaulki alde banatan eta toalla erabiliak uzteko edukiontzia. Inguruko punpa gelatik etengabeko durundia dator eta tarteka taupada edo zartadaren moduko soinu lehor bat. Erdi ilunpetan dago. Biluztu eta ur epelen likido amniotikoan barneratu naiz. Leku sorgorrean igerian dabilen ameba sentitzen naiz, erreketako aingira zorria . Bular igeriketan que je nage, que je nage, que je nage… leloa darabilkit, behinola Antenne 2 telebista katean Mimie Mathyri entzundako txiste txar batetik, ez dakit nola memorian gorde eta burutik kendu ezinik nabilena. Urak zapore estrainioa du, lokatz edo gorotz trazak bailituen. Epelegia d ago. Itolarria sentitu dut. Eta, que je nage, que je nage, que je nage… leloa mantra moduan darabilkidala, hara non taxi gidariak esandako Firulete ha muerto, hura datorren atzera bisitari. Ha muerto Firulete. Zein minduta zirudien Pómez gizajoak... Eta, m onotonotasunaren putzu ilunean igerian, zendu berri den umorista edo dena delako ezezagunaren gainean benetako pena loratu zait. Inolako arrazoirik tarteko ez dela, bihotza uzkurtu zait. Atsekabe larriaz, betetzen nauen igerilekuko puntuan ertza ukitu dut ozta. Nola da posible ezagutzen e z dudan arima batengandik tristura sentitzea? Igerilekutik irten eta ertzean eseri naiz uzkurtuta, Hopperren koadro batean bezala. Bero umel jasangaitza. Firuleteren hodeiak uxatze aldatzera, Rio de Janeiron ipini dut gogo a: 2002ko apirilaren seia da. Merkataritza Ganbarakoekin batera sinposium batera apuntatu naiz, Brasil eta Europar Batasuneko makineria ekoizleak harremanetan jartzea xede duenera teorian eta politikarien garun beratuek euren luzimendurako sortutako pitoke ria batera praktikan. Egia esateko, arrazoi komertzialek baino Rio ezagutzeko apetak bultzatu naute bidaia hartara eta bidaia poltsa oparoak. Bi egun amaiezin iraun duen bilkura eta hitzaldi hutsaletan itxurak atxiki eta gero, asteburua. Eta larunbat goize z aspalditik amestu bezala, Rioko praiak bizikletaz zeharkatu ditut eta iluntze partean nora joango eta Saramagoren Evangelho segundo Jesus Cristoren antzerkizko bertsioa ematen dutela jakinarazi didate hotelekoek. Susmo txar eta sekulako beldurrez azaldu naiz Villa Lobos/Funarj antzokian, Zakeo zerga biltzailea Jesukristo ikusteko irrikaz basapiku batera igo zen modura. Baina ezustean obra zoragarri batekin gertatu naiz. Ez agian Maria Adelaide Amaralen dramaturgiarengatik, baizik eta eszenaratze txundigar riagatik. Dantza, mugimendua eta kantua bikain uztartzen ditu, antzezleen gorputz lirain, zango, beso eta eskuen bihurrikatze sentsualek, kantuzko letaniek, eldarnio batean zopatuta naukate. Tartean da bigarren mailako papera jokatzen duen aktoresa, dantza ri gorpuzduna, fina, eztia. Begiz jo dut. Saioa amaitzerakoan eserlekuan luzaroan geratu naiz, hausnarrean. Une gozoa izan da, barnekoia. Aretoko irteeran antzerki munduko intelektual eiteko taldetxo bat sortu da. Pessoa ren irakurkete k elikatutako portuges exkaxaz baliatuta, eurekin nahastu naiz. Horretan ari naizela, Jesukristo, Jainko, deabru, amabirjina eta bestez jokatu dutenak guregana bildu dira. Eta Zakeok Jesus ezagutzean bezala miratuta eta bihurtuta, eurekin hizketan jardun naiz, luzaroan aritu er e. Eurekiko nire pasioa helarazi nahi izan diet. Halako batean Jaungoikoaz jokatu duen aktore bizardunak jarraitzeko agindua eman dit. Ezin ezetzik esan. Inguruko quilo batean mokadu bat hartu dugu. Obran zehar begiz jotako neska nire ondoan da. Olinda Böc k do Montolivo izena du. Katu begi, sudur fin xut eta bekain sarriduna. Jaiotzez João Pessoakoa. Arte eta dantza eskolarik irten berria. Bizkorra da, kultua, irekia. Berehala konektatu dugu. Belo Horizonten epaile dabil aita. Harekin bizi omen. A sua filha prodiga, esan dit irribera, harekiko itzal luzea bailuen. Talde murritzago batek festa jarraitzea erabaki dugu caxaca ona ematen duten zokozorri batean. Lehertu arte aritu gara dantzan, eta gazelaren soina duen Olinda eta biok elkarri sobera arrimatu, kat eatu eta Ipanemako hotel txanbelinera lagundu dit presaz. Taxitik irtetean fresko dago, ozeanoa suminduta da. Jertsea sorbaldan ipini diot, bi uhal gurutzatuk apenas estaltzen dioten pikodun blusa banilla parpailaduna. Mozkorrik gaude eta zoriontsu gara. P oesiak ozeanoari beha izara artean jarraitu du. Adats luze oso beltz eta azal zurbil, buztin zuriaren modukoa da. Olindaren gorputz luzanga, beso, oin, zimel zaintsuak, titi txiki pikoak, eta kuku praka ubel formako sexua nireekin nahaspilatu dira. Fofinho xuxurlatu dit sexu borrokaren suan behin eta berriz, ni ez naizen beste maitale baten gomutaz hatsanka ariko balitz bezala. Gauaren muturreraino, l ehertu arte aritu gara. Goizaldean esnatzerako Olinda ez da bertan. Haren arrasto oro desagertua da, baita mihisetan lagatako forma eta haren azal sunda hordigarria ere. Hobe. Gertakizun hartatik urte askotara, Ramuntcho deritzon hotel doilor honetan, Olindarena egia izan ote z en galdezka ari naiz. Orain triste honetara itzulita, begiak itxi ditut, eta, Olindaren alga moduko zango eta besoek , erakarri eta lotuko bailizkidaten, zakila tenkatu zaidala ohartu naiz. Uretan atzera murgildu, eskua hankartera bildu eta lana finitu dut. Hazia ihinztagailu baten kadentziaz isurtzean, nola ereiten, zabaltzen, barrei atzen, ihaurtzen eta desagertzen den ikusi dut. Eman ta zabal zazu, munduan fruitua. Zigarroa piztu dut etzaulkian. Ene! Zein irrigarria den nire biluztasuna. Oheratu beharko nuke, bihar ganoraz lan egiteko. Baina nekeak eta nagikeriak bertatik mugitzea e ragozten didate. Firulete ha muerto. Tristura arraroa da nirea, irrazionala, txikitako tristura horien modukoa. Funtsik gabekoa izanagatik, uzkurtzera egin du nire bihotzak. Ha muerto Firulete. Hura ezagutu gabe hainbeste penatu nauen Firuletez pentsatzen jarrita haurtzaroan ezagutu gabe maitatu nituen hildako kuttunez akordatu naiz. Ezagutzen ote nuen akaso Charlot hil zenean? Baina nolako tristura eman zidan Charlie Chaplinek munduko txikiak umezurtz utzi gintuzteneko gau hark. Gabonak dira, lehengusueki n Villa Aizetzuan igarotzen ari nintzen, nola etorri zitzaigun amona: hil da Charlot, esanez. Ni gaixo nengoen aitonak errezetatutako bakailao gibel koipezko pilulek erreakzio egin eta aurpegia puztuta nuelako. Gabon egunaren biharamuna zen, ondo gogoan du t. Negar egin nuen ezkutuan Charlotengatik. Eta zer beste gertatu zen Felix Rodriguez de la Fuente telebistako animalien lagunarekin, Amigo Felix, urtebetetze egunean Alaskan hegazkin istripuz zendu zenean? Ez ote nintzen beste milioika umeren moduan seko tristatu? Edo, Xalbador bertsolaria bera ere nola ahantzi? Aitak radioan berri lazgarria aditu du nonbait eta, ama eta biongana etorri da: Xalbadorri bihotzekoak eman dio omenaldi egunean. Nik artean ez dakit nor den Xalbador, baina aita k begiak bustita da uzka eta negar saio etsigarri bati ekiten diot. Eta, zer esan Fofó pailazoaren ezusteko herioaz? Edo, auto istripuz hil zen Coluche pailazoaz? Urte batzuek beranduago zendu Agostinho ziklistaz ahaztu gabe, errepideko zakur aske batekin talka egitean. Oilo ipurdia jarri zait. Bata zuri zirpildua ipini eta oroitzapen ospelen bunkerretik irten naiz. ¿Se relajó mucho?, bota dit Escamillok itzuleran irribarre zabalaz. Ez naiz orduan jabetu iruzkinaren ozpinaz. Ur botila eskatu diot. Nire mandatua ahantzi izanare n imintzioa eginez jantokia behar duen gelara sartu da. Taila pare bat txikiagoko prakak daramatza, estu eta motz, txorkatilak agerian, beste bizitza batean torero izan denaren nire teoria indartuz. Harrera mahaiaren barnealdera kuxkux egin eta kameren zir kuitu itxia dutela ohartu naiz, pantaila handi batean hotelaren lau puntu filmatzen direlarik. Horietako batek igerilekua darakutsa. Orduan jabetu naiz Escamilloren asko erlaxatu zara? ren burlaizeaz. Itzuli da. Ur mineral gasduna eskaini dit, Termas de Pa nimávida markakoa. Nire kutxatilatik mezu bat jaso du. Bihar goizeko zortzietan Vogtekoak nire bila datozela dio. Escamillori begietara so egitera ausartu gabe mezua eta botila jaso dizkiot eta banoa. Gelaren itxura txarkeriak are gehiago zapuztu nau. Ea l oak hartzen nauen. Buruz gora, behera, saiheska... Ezin. Lastaira bigunegia, burkoa berriz gogor eta lodia. Telebista ipini dut. Nor baino nor zontzonagoa dirudien nesken astrapala jasangaitza; Simon eta Garfunkel zahar berotzen hasiak, urrutiko herri bat ean hogei urte zituzteneko amodioak kantatzen; Psikopata bati buruzko errusiar filma muturreraino bortxazkoa; Tele predikatzaile bat: eros ezazu Jainkoa eta bakea lortuko duzu esanez; Telesaltzaile bat: eros esazu xurgagailu magikoa eta perlazko koilare z oragarri hau oparitan esanez ; Robert Scott eta Roald Amundsen en espedizio austral paralelo bezain zori ezberdinekoari buruzko dokumentala; Ume hiperaktiboentzako marrazki bizidunak; Gaueko albistegia: berriemaile zurrun antiojo karratudunak kultura gaiei paso eman die: “Jorge Romero, Firulete, komediante ezaguna hil da gaur goizaldean laurogeita sei urterekin. Mediomundo, Telechácharas edo Pepe Pato saioengatik telebistako figura garrantzitsu izan zen berrogeita hamar eta laurogeiko hamarkaden artean. Umor e zuriaren maisua bezala ezagun, estilo sinple eta inozoarekiko leial izan da...” Hori dio aspaldiko saio bateko irudiak ematen ari diren bitartean. Ez nuen modu horretan imajinatzen pertsonaia. Itxura arrunta du Firuletek: ez dirudi garaia, aurpegi eta su dur zapalak ditu, kopeta ile luze urdinkara, eta, urrezko antiojoak, Pómez taxilariaren berberak. Duela urte batzuk punpak Errusian saldu ahal izateko, fabrikara etorritako inspektoretako baten sekulako antza hartu diot. Vadimena. Ruslan izeneko beste pert sonaia batekin etorri zen eta astebete pasa zuten egun erdian egin beharreko lana gehiegizko kartsukeriaz betetzen. Vadim erdi pixpatuta etortzen zen fabrikara eta inoiz zokoren bate an topatu nuen petakari arima ere xurgatzen. Beharrik ez nuen arren, handi k eta hemendik ibili nituen. Eta behin Donibane Pasaiako jatetxe hartan, kop letan txantxetan ea kanturen bat bazekien galdegin eta ezustean errusiar kantu zahar ospel zoragarriak erituz kantatu zituenean ia kra egin nuen. Sekulako kariñoa hartu nion azkene an. Agian Vadimekiko asoziazio horrek, Firulete umorista sinpatikoagoa egitea eragin du nire baitan. Harekiko antza bai baina Firuletek agian gehiago du funtzionario, eskolazain eta atemorroitik. Traje grisez jantzi ta ageri da, gorbata lodi loredunaz. Maila sozial altuko gizakume irriberen aurrean ari da . Ikusleen orrazkera kardatu zein urrezko hortzordeen arabera laurogeiko hamarkadakoa behar du bideoak . Atzera esatariaren aurpegi zurbila ageri da eta zera dio: “2009 urteaz geroztik arazo ne urologiko larri bat izan eta horrek asko hondatu zuen. 2010ean Jorge Romero gasezko berogailu batek jariatutako karbono monoxidoarekin intoxikatu, bere oka arnastearen ondorioz, paralisia sufritu eta horren ondorioz bere familia ere ez zuen ezagutzen. Nahi z eta susperraldia izan zuen hurren egunetan, arrasto txarrekin geratu zen. Hildakoaren familiak esker ona azaldu du Txile guztitik uholdean etorritako dolumin eta txera adierazpenengatik. Goian bego”. Touché! Beste gai bati jorratu dio esatariak. Telebist a itzali dut. Firulete hitzak nire baitarako beste adiera eta dimentsio bat hartu du. Lo hartzetik geroz eta urrunago nago, erabat aktibatuta. Firuleterekiko interesaren harra barrua jaten ari zait. Kartzelako funtzionarioaren piura zurbileko umoristaren g ainean gehiago jakin nahi dut. Nor arraio zen? Maitatua ote zen? Umore zuriaren maisu, esan du esatariak. Posible, zilegi eta etiko al zen umore zuria amets zapuztuen ondorengo diktaduren Hego Amerikan? Ez dakit. Ezin gehiago agoantatuta, jaiki, ordenagail ua piztu eta Internet seinale xirripa bat erdietsita, Wikipedian Firulete hitza ipini dut. Lehen adiera bezala, fruslería edo ezerezkeria edo zirtzilkeria ageri du. Eta, Firulete hitzaren adiera hau ele honen funtsari ondo doakion arren, agian oso bestelak o ez den beste baten bila nabil. Bigarrenez, tangoan egon ohi diren koreografia mugimendu saila dator; hirugarrenez, berriz, Mariano Mores eta Rodolfo Taboadaren tango batez mintzo da. Eta gero, Gerardo Roberto Samaniego, izen beraz ezagun zen argentinar p ailazoaz dihardu. Bosgarren adierara jo eta hortxe da Jorge Pantaleón Romero Donoso izenaz, Firulete komediantea. Ez dakar kontu handirik haren inguruan, lau zertzelada baino ez. Deigarria da ordea, hil berri izanagatik, dagoeneko iraungitze data aitortu d iola: azaroaren hamasei. Wikipediaren informazioak ez asebeteta, Youtubera jo behar izan dut. Pazientzia apur batekin hotel honetako Internet seinalea ahuntzaren gauerdiko eztula da hark performaturiko hainbat saio ikuskatu ditut. Eta aitortu behar dut ez zaidala Firuleteren umorekera piperrik ere gustatu, apenas eragin didala irribarrerik, erremindu egin nauela, telebista saioetako dama zontzonak kuleroak bustitzerainoko barrez lehertzen ikusteak, neroni tristuraren kapa freatikoaren barrena murgiltzen ari naizen bitartean. Firulete zenaren umore zuriak gainera, gehiago zuen nire ustean hitzaren beste adieratik; faltsuarenetik alegia. Hark grazia izpirik ez eragitearen erru osoa badakit ez dela osoki berea. Balitekeela hein batean ere neurea izatea; badi rela apenas erasaten nauten umorista jenialak Peter Sellers edo Jacques Tati kasu . Gerta daitekeela baita ere, tokiko hitz joko edo esapideak ez entenditzeagatik, txisteen gatza eta piperra galtzea; eta, bi kontinenteen arteko ezberdintasun kulturalaz ze r esan? Agian guztien artean gehien ernegatu nauen bideoa Viña de Mar eko jaialdian eskafandrari bati buruz eginikoa izan da. Txiste luzea da, barrokoa, firulete hitzaren wikipediako lehen adierari ohore eginez zirtzilkeria eta zirimolaz mukuru dena, bere urlaster eta padurekin, tarteka groteskoa esatera ausartuko nintzateke eta nire usterako batere graziarik gabea. Eta gehituko nuke gogaikarria eta makurra, izan ere datari erreparatuta, Pinocheten kolpe militarra gertatu eta gutxirakoa behar baitu bideoak . Esmokin zein gaueko soineko bitxiztatuz atonduta diren publikoko gizakumeen irria urduria da, faltsua, sardoniko eta sarkastikoa, hienaren irria, martziala, kanibal garailearena, putasemikoa eta oroz gain, lurrin garestiz ostenduriko kaka zahar usainekoa . Bada haatik kontu bat nire interesa piztu duena. Balizko txiste eta kontakizun xelebre bezain grotesko horien atzean, maskararen atzean dagoen pertsonaia, hain zuzen. Nolabait esatearren, Firulete pertsonaiaren argazkiaren negatiboa izan da nigan berebiz iko interesa piztu duena. Baita haren txisteen eta pasadizoen mise enscène ak, zeintzuek erraiak sutu dizkidaten. Kartzelako funtzionarioaren itxura duen umoristaren dendaosteko hustasun mingarriak ere. Bostak aldera edo, enegarren lo konbatean, asperdura z eta puntuetara, loak tolestu nau. 3 Goizean goiz Kai Klischies delako morroi batek gelara hots egin dit. Bombas Vogteko komertziala da eta nire bila omen dator. Ez didate minutu bakar bat ere barkatu nahi argentinarren ifrentzu diren txiletar madar ikatu hauek. Janzteko ganorarik gabe nago artean. Hamar bat minutu beranduago gorputz txarrez jaitsi naiz, gosaritarako betarik gabe. Gaztea da Kai, ilehori gorrikara, bizargabea, ipar Europako jatorrikoa. Pick up auto korporatiboan erakustazokara narama. Hitzontzia da, alaia, beti adeitsu azaldu nahi duen horietakoa. Huskeriez hitz egin dugu. Errepide zartatu mailakatu batek arreta lortu dit. Agerikoa da oraindik lurrikarak errepide zein etxeetan sortutako kaltea. Interesa dudanez, muino batera igoarazi na u, nondik badia ondo ikusten den, eta, lurrikararen ondoren sortutako tsunamiak irentsitako etxe eta eremu zabala erakutsi dit. Tartean osaba bizi zueneko etxola. Bertara igo eta hondamendia esplikatzearen kontua, bezero zein hornitzaile ekin ohikoa duenare n susmoa hartu dut. Katastrofe turismoa deitu diot nire baitara. Atzera autoan sartu gara. Ordezkatu dudan Ojuel saltzailearen obra eta mirakuluak aletu dizkit jaitsierakoan, eta, hainbeste animatu da, non espresuki aipatu ez duen arren, putetxe batean ama itu zuten gau zoro bati buruz aditzera eman didan. Hiriaren aldirietan ospatuko da erakustazoka, pesquería izandako pabilioi zahar batean. Erakusketari asko ez den arren, KSB, Grundfos eta Wilokoak gutxienez bertan dira, gurearen bi halako stand banarekin. Oso motel hasi da feria. Ordubete egin dugu lehen bezeroa etorri arte. Domingo Mustieles, Kairen nagusia ezagutu dut, gizon dotore eta sobera adeitsu eta neurritsua. Harekin zenbait kontu komertzial tratatu eta nire nagusiaren mandatuak helarazi dizkiot. Bezero bat etorri bezain laster alde egin du. Hainbestean joan da goiza. Eguerdi partean Don Otto, don Fritz eta don Richard Vogt iritsi dira. Bombas Vogteko hiru jabeak. Laurogei urtetik gorakoak, metro eta erdi eskasekoak, gnomo aurpegia dute, bibote fin, azeri sudur eta quevedo antiojoak. Domingok aurkeztu dizkit. Eurekin aparteko mahai batean eseri eta Bombas Vogten historia aletu didate. Nola Alemaniatik Txilera emigratu eta garbitegi industrial bat sortzetik Bo mbas Vogt altxatzera iritsi zi ren. Berehala hasi zaizkit hauek ere nik ordezkatzen dudan Ojuel gora eta Ojuel behera, hark egiten, esaten dituen mirakulu guztiak aletzen. Kasu honetan haren moraltasuna goraipatu du don Richardek (feroz moralidad esaldia badabil, lurrazpiko arrain edo zorion ankerra erabil daitezkeen moduan ) eta hori esatean ez dakit egiatan ari den edo ni probatu nahian. Izan ere, gauza oso agerikoa da eta gure fabrikan ezaguna, Ojuel eta moralitatea hitzak pleonasmo hutsa direla, inola ere itsats ezin daitezkeen hitzak. Eskerrak aspaldiko bezero batzuek ge rturatu eta mahaia utzi dudan. ASMAR ontziola militarrera eraman naute bazkaritara Vogt anaiek. Fritzek darama autoa, joan den neguan Andeetan eskiatzen ibilia dela burgoitzen ari den berberak. Moila igarotzean Itsaso bareko Gerrako Huascar gerraontzia er akutsi didate harro, egun itsasontzi museo bihurtua . Biharamunean hara eramango nautela agindu didate. Gimnasioko k antinan egin dugu bazkari legea, m ilitar itxurako beste bost zarkamalekin batera. Nire abizenari erreparatuz euretatik gehiena nire jatorriko ak daramatzatela jakin dut: Lastarria, Aramburu, Gortari eta beste. Gai ugari ukitu dugu: besteak beste, Chuquicamatako mehatzean Vogtek saldu berri dituen prozesurako punpak, ASMAR eraikitzera doan Antartikoko izotz kraskagailu ontzi berria, mehatz baltse tarako Vogten ekipoak, eta, bizirik diren izokinak garraiatzeko ontziez aritu gara. Egiari zor, militar sena oso agerikoa duten arren, adeitsuak dira, fatxa adeitsuak gehituko nuke. Alai eta bare dirauteino adeitsuak. Haserre auskalo zer ote diren. Baina n orainokoa ote da adeitsutasun hura maskara bat, euren izaera edo iragan makabroa ezkutatzen duena? Bazkari arina izan da. Postretan, pattarra lagun, euren batailatxoak kontatzen hasita, erretreta hartuta den Cabrera armadako almirantea, Mio Ciden poema goi tik behera errezitatzen hasi zait nire ohoretan (nahiz eta niretzako gehiago duen zigorretik). Eta, nekea eta jet lagaren aurka borrokan ari naizela hara non, mahai luze aren beste aldean Don Richard, S talingradez hizketan hasi da, bat ailaz eta Errusiarrek hamar urte preso eduki zutenekoaz. Nola hizkuntzak ikasi izanak salbatu zuten, errusiera ikasi eta bitartekaritzak salbatu zion larrua. Zail egiten zait hain txiki den laurogeitik gorako gizona S talingradeko infernutik eta are gogorrago izan bide zen ondo rengo kartzelalditik onik irtenda imajinatzea. Hogeita lau ordu ere ez daramat hiri honetan eta irudipena dut gertatutako oro izan dela estrainio: Celso Pómez Mercedesaren gidaria eta patxulia, Hotel Ramuntcho eta Escamillo zezenketari harreragilea, eta or ain Vogt anaiak, erretretako militarrak eta Stalingrad. Zer gehiago ekarriko dit bidaiak? Atzera erakustazokara narama Domingok. Arratsaldeko orduak oso motel igaro zaizkit. Oso jende gutxi erakarri dugu eta etorritakoek ez dute apenas interes komertziali k. Nire enpresatik hegazkinez propio ekarritako punpa auto xurgatzaile eta erdizka urperatuei apenas erreparatu dieten. Aurrez uste bezala sekulako denbora galtzea izaten ari da. Beste bi egun falta zaizkidala pentsatzeak ez dit onik egin. Seiak aldera Dom ingo eta Kai etorri zaizkit. Afaritara joan nahi ote dudan. Lotarako behar gorria dudan arren, ezin ezetzik esan. Domingoren Dodge pick upean abiatu gara. Eguzkia Bio Bio ibaiaren estuarioan amiltzen ari da. Gertutik igaro gara. Kaik esplikatu du oro har, zarapito mokoluzeak eta flamenkoak kokatu ohi direla udaberri partean. Lixibatik pasatako kolore arrosa histua dutela esan du. Thaïsek inoiz deskribaturiko Curaçaoko flamenko gorrietatik oso bestela. Pasadizo hartara egin du hegan nire buruak. Behin Thaïs ek kontatu zidan, ama hil eta urtebetera, Curaçaora bizitzera joanak ziren aldi hartan, bungalowetik urertzera irten zela egunsentian, flamenko gorri saldoa ikustera. Biluzik, harea arrosakara den gunetik, eurengana hurreratu zen isilgordean, eurekin ureta n palastatu, beste flamenko bat zela sentitzeko. Artean oso mehe luzanga izan bide zen. Lortu zuen flamenkoak aztoratu gabe uretan murgiltzea. Baina hara non Thilo neba bikia bulgalowetik irten den, enbor txiki bat jaso eta jiraka, flamenko gorrikarak daud en lekura jaurti duen. Flamenkoak denak batera hegaldatu ziren, euren ahalaz hegoez urmaela jasoko bailuten, nola maindire erraldoi batek bezala. Zeru gorriko kolorekoaren irudia inoiz ahaztu ez bazaio ere, une hartan Thilorekin biziki haserretu omen zen. Thaïs eta Thilo pubertarokoak imajinatzen ditut, luzangak, lauak, agian harreman anbiguoaz eta Thaïs negar batean Curaçaoko alderdi ilun batean, anaiaren flamenko uxaketaz baino gehiago ama galdu izanaz, umezaroa galdu izanaz, bere onetik at, anaiarekin, a itarekin, bere buruarekin, munduarekin suminduta. Gau hartan hilerokoa jaitsi omen zitzaion. Die rote Tante eufemismoa erabilita esan zaidan. Izeba Gorriñe. Caleta Lengako hondartzaren parean utzi du Domingok autoa. Iluntzen ari duen arren, bero sapa umel a dago. Arnastu ezinezko eguratsa dago. Afaldu aurreko osteratxoa proposatu du, gorbata eta jaka kenduak dituen Domingok. Grisaxka du harea. Zikin dago, plastiko eta zaborrez betea. Sitsak bezala usteltzen ari diren txalupen kroskoak ere nonahi. Badiako pa seoa kale zakur akrata aristokratiko alferrez mukuru da. Jaberik ezean, eurak dira leku horretako jaun eta jabe. Belle Époqueko pertsonaia ilustreak bailiran, hor dabiltza erritmo pausatuan desfilean, adoregabe, alderrai, denbora eurak gobernatuz, gurutzat zen dituzten gizakiak soberan, enbarazu egingo bagenu bezala sentituz. Euren erritmo sosegatuak markatzen du Caleta Lengako bero sapadun egurats umela. Hondartza pareko bistro bat aukeratu du Domingok. La Barca. Eraikuntza eskasa. Eskailera batzuk igo ditugu. Mahai zapi zahar histu, zigarrokin zuloez beteak eta plater zein mahai tresna merkeak. Koka kola markako edalontziak. Eseri eta Huachipatoko CAP eko altzairu fabrikaren tximinia argiztatua aurrez aurre dakusagunez, dozenaka punpa instalatuak ditugula e sateko profitatu du Domingok. Itsaskien aukera zabala duten arren, igande arratsetan andrearekin dastatu ohi dituen gachak parmigiano gazta erara hautatzera behartu nau Domingok, mediku agindu bat bailitzan. Itxura okaztagarri a duten arren, ez daude txarra k. Apur bat puztu dut jakiarekiko atsegina. Erakustazokan baino adeitsuagoa iruditu zait, oro har txiletarrak iruditzen zaizkidan hitz leunak baina faltsutasun apur batez. Kai isil xamar dago, nagusiari uzten dio protagonista izaten. Firulete ha muerto. At zera, Pómez gidariaren esaldia. Ha muerto Firulete. Gurtuko ote dute bi hauek Firulete? Galdetuko ote diet? Zuzena al da? Ez. Ez da unea, iritzi dut. Huskeriez aritu gara. Domingo apur bat pixpatu da eta Ojuelek inoiz esan zion pasadizo batez aritu zaigu. Nola hark Iguazuko ur jauziak direla maitalearekin inoiz derrigor bisitatu beharreko parajea esan omen zion behin. Emaztearekin, esango duzu, zuzendu nahi izan zion Domingok. Emaztea ez motel! Maitalea esan dut! Koño! Maitalea! Ez nahastu terminoak. Barrez lehertu gara, neroni apur bat bortxatuta, bai banekien horixe zela Ojuelen errepertorioko lehenengoetako txiste artxijakina. Edozein aukera izanda, baita emaztearekin bazkaritan egokituta ere ateratzen zuen txistea. Ez da Ojuelekiko bekaiztia naizela, b aina dagoeneko denek hura aipatzea gehiegizkoa dut. Eta ahobero hura hemen gain baloratuta dagoela iruditzen zait. Domingoren telefonoak jo, desenkusatu eta une batez jangelatik irten egin da. Kaik orduan, ez dakit zeren harira, Figo bere dortokaren heri otza esplikatu dit. Kontua omen da dortokek hibernatu egiten dutela. Baina Figok, beste dortoka askok bezala, hibernatu aurretik letxuga orriak jan zituela, eta, digestioa egin aurretik loak hartu zuela gizajoa. Hortaz Figo gaixoari jaki ustelak infekzioa sorrarazi zioten, konturatzeko gaiztotu eta bertan hil egin zen lo zetan bitartean. Figoren herioaren eleak tristatu egin nau. Hark kontatutakoa munduko txisterik tristerena izan zitekeen arren, ez zen barre egiteko txistea, eta, tristeagorik etor zitekeen . Aurrerago zetorren hura. Leihotik haize freskoa jaso eta une batez Thaïsen beharra sentitu dut. Ni ere erdi atxurtuta nago eta jatetxeko postu telefonokotik dei bat egitekotan izan naiz, garai zaharretan bezala, baina txanponik ez dut, ezta hari deitzeko aldarterik ere. Badira ia bi urte harremana hautsi dugula. Zer behar dut hari deitzeko? Handia. Baina beranduegi da. Badakit saihets bideetan nabilela. Baina hutsari buruzko ele hau bazter bideez elikatzen da ezinbestean. Uzkitik hainbat madalena purrust adan ateratzeagatik, ez naiz munduko txisterik tristeena kontatzera oraino iritsi. Concepcioneko punpen erakustazoka hasi zen egun hartan askoz ere tristeagoa zen beste bat aditu nuen. Baina ez nadin kontakizunean aurreratu. Caleta Lengako afaria amaitu de n unean gaude. Marbellan pisco sour batzuek hartzera jo dugu gero. Musika zarata artean, eta tratura datozen susmo txarreko emakumeak saihestuz, Kai eta Domingo politika eta ekonomia kontuez jardun dira. Irudiko luke lotutasunik gabe ari direla. Domingok, berrogeita hamar urtetik gorakoa izaki, Chicago boys deituriko taldean kokatzen du bere burua. Master batetik atera berri den Kaik ordea, Bacheleten azken kanpainan modu aktiboan parte hartu du eta ikuspegi askoz ere sozialagoa du. Ni lekuko huts naukaten arren, irudipena dut hasieran behintzat nireganako antzezpen ideologiko bat jokatzen ari direla, ika mika ideologiko hura Txilera etortzen diren atzerritarrekin aurrez jokatua eta ondo ikasia dutela. Hori da nire ustea diktadura garaiez hizketan hasi dire n arte. Eta hein batean nire a izan da anfora haustearen ardura ze, Ha muerto Firulete, bota dut xaloki, hizketa gaiarekin inolako zerikusirik ez duen arren. Domingok eta Kaik elkarri modu estrainioan begiratu diote, bere berea den zerbait aletzen ari naize n sarkina banintz bezala. Eta jo dudan tekla gaizto horrek bien arteko sestra abiarazi du. Kai izan da mihia askatzen lehena. Kolpe militarra gertatu zenean, kultur gurutzada bat, kontra erreforma antzeko bat sortu zuela Batzorde Militarrak esan du. Eta g arbiketa ideologiko horren ildotik zenbait kantari eta umoristak beren borondatez parte hartu zuten kuarteletan. Gurutzada honetan parte hartu zutenen artean Arturo Gaticaz gain, Gabriel Araya, Los Huasos de Algarrobal, Duo Rey Silva, Coco Legrand, eta, no la ez han zen Jorge Romero, Firulete. Ondoren erregimenak m ainat u zituenak. Ez al da pornografikoa, heriozko hegaldien garaian jokaera hori izatea?, bota du. Ordura arte hausnarrean izan den Domingok eztanda egin eta aurre egin dio esanez nola ausartzen zen Firulete hilberriaz gaizki esaka aritzea. Firulete apolitikoa zela, hobeki esanda, politikatik at kokatzen zela, beren txisteak Fidel Castroren aurrean ere balio zutela, benetako umore purua erabiltzen zuelako, ¡Pucha!, pura como el agua del río Ukika, bota du. Kaik orduan ironiazko imintzioa egin du, politikarik gabeko umorerik ez dagoela aditzera emanez. Erregimenaren nostalgikotzat egotzi du bere nagusia. Domingok aurre egin dio, diktadura garaian bizi izandakoaz aletzen. Garai haien ikuspe gi eztitu bat ematen saiatu da, baina zapuztuta , halako batean: ‘73 an zu ez zinen jaio ere egin . Hortaz, zaude isilik, bota dio lehor. Kopari begiratu bat eman, trago luzea hartu eta: ’Nor bere garaiaren semeak gara. Ez ahantzi’. Edo zer dira bestela, ger ra ostean Alemaniatik etorritako zure aiton amonak? Zeren alde borrokatu zut en? Zergatik egin zuten ospa?’. Begietan odolaz, gogaitu aurpegia ipini du nagusikeriaz jokatzen ari den Domingoren aurrean Kaik. Giroa gaiztotu da. Domingok jaka jaso, kopak ordai ndu eta niretzako taxia deitu du. Alde egin dugu. 4 Mercedes zuri bat Marbella tabernaren parean zain dut. Pómez da. Bihotzak taupa. Poztu naiz hura berriz ikusteaz. Jantzi berbera. Taxilariengan ohiz kanpokoa izanagatik, oso gogoko ditudan dohainar en jabe da: isila izatearena. Sartu naiz. Oraingoan konfiantza hartuta, haren aldameneko eserlekuan. Berriz ere patxuliaren sunda oldartsua, bezperako sunda mina eragin ez didana. Are gehiago, gustuz usnatu dudana. Le estaba esperando, bota dit lehor. Esan duen moduagatik ez dakit, tabernapean nire zain denbora gehiegi ote daraman ala bezpera n niri zerbait esan beharrean geratu zen. Autoa abiarazi du eta puska bat egin dugu isilik. Ahora ya se quién fue Firulete, aitortu diot harro, segurtasun uhala ipintze n ari naizela. Begiratu irribera luzatu dit. Isilik jarraitu dugu. Txilen nagoen ezkero etxean bezala sentitu naiz estreinakoz . Non eta Mercedes zurian. Pómezek kutxatik kasete bat ateratzeko eskatu dit. Ireki dut eta dokumentazio pilaren tartean kasete b at topatu dut : “Rancagua ayuda a Machalí: Los mejores chistes de Firulete”, ipintzen du. “Risas contra el terremoto”. Azalean lepo egindako Kristoren figura bat ageri da, saskibaloiko uztai batean kokatua. Jartzeko gonbidapena luzatu aurretik Valparaisoko lurrikaraz jardun zait bakarrizketan. ‘Martxoaren 3an inoiz eta inon ez bezala mugitu zen lurra, historia modu drastikoan aldatzeko. 177 hildako eta bi milatik gora larriki zaurituak. Machalín harrapatu ninduen lurrikarak, El Tenienteko meatzetik astebete ko baimenaz bainintzen. Machalíko jendea igande arratsez, arimak tolestu aurretiko ohiko ekintzetan ari zen: futbol partida baten azken minutuez gozatzen, telenobelaren bat ikusten, txutxu mutxuan, elizara bidean, San Juan muinotik pasieran, hiriko enparan tzan… Auskalo. Neroni txingo jolas klubean trago batzuk hartzen ari nintzen lagunekin. Arin hasi zen lurrikara, ohituta gauden kulunka suabe batekin. Eta eskerrak ze horrek lagundu zigun nolabait segundo batzuetan erreakzionatzen, edo leku segururen bat bi latzen. Gero etorri ziren oldar fuerteak, inoiz amaituko ez zela uste izan nuenak. Eta, lurra atzera isildu zenean, isilune handiena egin zen. Sirenek eta garrasiek ere isilarazi ezin zezaketen isiltasuna ’. Errepideari finko begiratuta segitu du Pómezek bakarrizketan. ‘Sekulakoa izan zen hondamendia . Adobezkoak ziren etxe asko eta asko. Etxe ia guztiak txikituta geratu ziren . Erabat ezezagun zen gure hiri lasaia guztien ahotan izan zen egun batetik bestera . Erdiguneko bideak teilaz mukuru, suhiltzaileen lana zailtzen zuen. Egoerak okerrera egin zuen San Juan, Miraflores Tarapacá, Arturo Prat, Irarrázaval eta beste kaleen irudi gogorrak ikus i zirenean. Uhin ertaineko Irratiak izan ziren lan egiteari utzi ez zioten bakarrak, hiriaren taupada. Eskerrak eurei, jakin genuen hondamenaren tamainaz, eta laguntzarako bide izan zen ’. Apur batez isildu egin zen Pómez, gogoa auskalo zertan ipintzeko. Indarra hartu eta, ‘Irudi ikaragarriena parrokian gertatu zen. Birrindu ta geratu zen, ia erotzeko zorian. Koadro eta figura gehientsuenak apurtuta, soilik eta modu sinestezinean Kristoren egurrezko polikromia bat geratu zen zutik. Lepoa eginda zuen arren, soina kaltegabe geratu zen. Espainiar barrokoko polikromiazko tailu ede rra zen, normalean ipintzen zaion zapi xume zuritik urrun, urre txartatuaren kolorekoa. Baina aldarean zegoen Kristoa –burua eginda bazen ere salbatu egin zen. Mirakulutzat jo zuten herritar askok eta orduz geroztik Lepo egindako Kristo deitu zioten. Eta bada oraindik debozioa dioen gizakumerik. Martxoaren 3 hartan, udazkena aurreratu egin zen. Hotz egiten zuen gimnasioan. Alde batera lo zakuak. Ez zen jai leku hartan. Uzkur ginen. Pinochet beraren etorreraren berri izan genuen. Baita leku batzuetara ez om en zela ausartu joatea, aurkako matxinaden beldurrez. ‘Artisten gurutzada bat zetorrela diruz gu laguntzera aditu nuen irratian. Machalí laguntzeko festibal garrantzitsu bat eratu zen, herritar kaltetu ugari gintuzten Hermogenes Lizana gimnasioan bertan ze n ospatzekoa. Besteak beste, Arturo Gatica eta Carmencito Ruiz ziren parte hartzekoak. Tartean zen Jorge Romero Firulete. Sinesgaitza zen Firulete handia gurean azalduko zela jakitea. Sentimendu bikoitzak nituen. Etxea eta azienda guztiak lurrikararekin ga ldu nituen hartan, nire buruari galdetzen nion zer arraiotara zetozen artistak, euren buruak zuritzera ez bazen. Beste aldetik ordea, telebisioak hainbesteko une onak emandako Jorge Romero Firulete hezur haragiz ezagutzeko apeta bizia nuen. Iritsi zen azk enean festibala. Publikoaren erantzuna ez zen espero zitekeena izan. Eszenatoki xumea ipini zuten. Soilik saskibaloiko uztaitik lotuta Lepo egindako Kristoa ipini zuten. Ez dakit zein politikari edo elizgizonen ideia buruargia ri jarraiki . Ze Kristoren irud i mutilatu horrek beldur apokaliptikoa edo zazpi izurriteen gomutak ekarrarazten zizkigun. Berrehun bat lagun baino ez ginen bildu. Antolatzaileek eurek ere etsigarritzat jo zuten. Hainbeste ze El Teniente, Reina Victoria eta Club Ansco k dohaintzan eman e ta zozketatzeko zituzten sariak itzultzeko erabakia eman zuten. Baina, zoritxar guztien aurrean eta ordainez, inoiz egindako saiorik ederrena egin zuen Firuletek.’ Hori esan kasetea eskutik kendu, astindu eta, ‘Horregatik maite dut Firulete. Laguntzera mus utruk etorri eta hauxe esan zuelako’. Ahotsa zartatu zaio. Emozioa nabaritu dut. Kasetea itzuli eta jartzeko agindu dit. Neke zantzuak nabaritu ditut harengan. Irudipena dut hotelean aspaldi behar genuela. Bidea erratu duela nahita, Firuleteren kontua esp likatzeko. Berdin zait. Kasetea ez da ondo aditzen, grabaketa eskasa da, atzeko zarata handiegiaz. Ez dut ondo entenditu eta aldamenean negarrez eta aldi berean barrezka dudan Pómezetaz ez dakit zer pentsatu. Abiada handitu du gainera eta une batez uste izan dut bazterra jo eta aldamenean ditugun arroken aurka itsasora amilduko duela autoa. Beldurra sentitu dut. Beldur atabikoa. Iruditu zait Pómezek nire beldurra hauteman duela eta horrekin jolas egin nahi duela. Orduan etorri da munduko txisterik tristeena bezala hauteman dudana. “Txiste hau Raul H asbun apezari entzun nion beh in”, bota du Firuletek. Harrigarriro orai n garbiago aditzen da kasetea. Espainiar Enbaxadore ohi batek esan omen zion behin, Francisco Franco espainiar Generalisimoaren urtebetetzea zela eta, opari exotiko bat jaso zuela honek: asiar elefante zoragarri bat . Gauza jakina da ehun eta berrogeita hamarretik, berrehun urte inguru bitartera bizi ohi direla espezie honetako elefanteak. Hori esan omen zion Sumatrako Enbaxadoreak, diktadore aguretuari. Opariaren ekarle zen Sumatrako Enbaxadorearen sorpresa eta desen gainurako, Francok uko egin zion adeitsuki opariari. Enbaxadorea seko harritu zen arbuioagatik. Eta , ba al dakizue zer argudiatu zuen pultsuak sekula dar dar egiten ez zion diktadoreak?” Isilunea egiten da lurrikara gertatu berri den gimnasioan. “Animali atxo hauekin sobera zaletzen naiz. Eta, gero hiltzerakoan, faltan sumatzen ditut…” . Barrezka lehertu da Pómez, hats ustel, urrezko hagin, begitarte deseginaz. Irribarre urduria da, nerbioetako gaixotasuna bailuen. Barre groteskoa, zitala, amairik gabekoa . Une batez herio bera erdizka ikustea iruditu zait. Suminduta nago. Ja ta muturrak hautsiko zorian naiz. Autoa gelditu du halako batean, esku frenoari gogor emanez. Ramuntcho hotelean atzera. Marka da gero, munduko txis terik tristeena Franco ri buruzkoa ez ezik Francorena berarena izan beharra. Pertsonen, ideien, memorien, kulturen eta ametsen genozidarena. Haren herioaren hainbat urtetara hain bizirik dagoen zigorrarena. Irribarre estrainioaz jarraitzen du Pomezek, harrapakina bere menean duen ehiztariaren irribarre sadikoaz. Begi horditu irribera. Niri begira ari da era hortz bakanek irri makiavelikoaz, kasetea atera eta ‘Guárdelo. Es suyo’, esan dit. Atera naiz. Atea itxi dut kolpean. KANIBALEN HOLOKAUSTOA 1 Kanpandegi kaletik behera arrapaladan zetozen eskolakumeak moja eskola saihestean seko gelditu ziren. Jendez gainezkako sarean preso, ezin betiko moduan Basilikarako eskailerak bosnaka jaitsi. Ez aurrera eta ez atzera, zer egin ez zekitela geratu ziren. Ze r istilu klase ote zen hura? Danbor hotsek albaindutako aire militar malerusa aditzen zen eliza atarian. Erdi bultzaka, jendarteko zuloak egiten hasi ziren eta tirriki tarraka, han zer agertuko?, eta zerraldo bi, bandera gorri horika eta Lepanto boneta ban arekin. Itsas armadako gazte lerden aurpegi zurrunek elizara bidean zeramatzaten. Euren pausu gillotinazkoek kolpe lehorrak sortzen zituzten harlauzazko zoru bustian; doluaren putzu iluna zipriztinduz. Zerraldoek eta euren eramaileen begitarte mingostuek o satzen zuten estanpa triste horren atzetik, proguko mater dolorosa, senide, militar papartsu, ministro, sailburu, autoritate, politikari eta beste zihoazen; zurbil, zurrun, negarrez, amorruz, errai hutsik. Inguruan berriz, trikorniodun polizia, kale jantzi ko polizia sekreta eta hiritar ugari, euri damugabe pean beilari. Eszenatoki dantesko horren aurrean oilo ipurdiaz ziren umeak, elkarri arretaz begira. Hildakoetatik bat auzokoa zela jakingo zuten arren, ez bide zuten zeremonia arranditsu hura entenditzen. Hileta eresiak distilatzen zuen dolu gorriaren erdian, irri urduriaz eztanda egin zuen umeetako batek. Irriuhinaren durundia beste ume engana hedatu zen, harik eta moja ilun batek portaera exkaxa aurpegiratu zien arte. Ataka horretan zer egin ez zeki ela, etxekalteenak gudako txistua egin eta Polizia Nazionalaren tanketa saihestuz, eskuak poltsikoetan josita eta burumakur, kai aldera ospa egin zuten. Basilikako portada nagusiko San Sebastian baldituaren imajinapean, bi gazteen zerraldoak elizan sartu zituzt en. Basilikako atea itxi eta hileta eresia amaitu zen. Bandakoen musika tresnak kutxa eta zorroetan gordetzearekin batera, estreinako zurruntasun militarra galdu, eta , Adagiotik, Allegro assai edo M oderatora egin zuten euren arima tempoek mudantza. Batzuen batzuk jarrera erlaxatu, zigarroak piztu eta hizketan hasteko profitatu zuten txolartea. Piccolo jotzaile txepela txantxak egiten hasiagatik, antzarak ferratzera bidali zuen faxista biboteñodun bandako zuzendariak. Bien bitartean, flash eta kameren foku itsugarriak itzali eta egunkariak betetzen zituzten ipurdi gorriko mandril ak erredakzioetara ospa egin zuten. Beroki beix eta aterkidun atmosfera estrainio eta umel haren baitan, jende andanak eliza atarian pilatuta segitzen zuen. Horrelakoetan idaztea topiko den bezala, berunezko giro tentsoa usma zitekeen, edo are gehiago: amorruaren marruma aire maltzurtuan errotu zen. Hainbeste, ze une batetik bestera krask egin eta eztanda egin zezakeen. Giro ten katuak goia jo zuen agian basilika aurreko Vergara tabernako loroa, Lorito feo!, Lorito feo !, esaka etenik gabe jardun zuenean, sekulako alamena emane z, giro umelari eite surrealista groteskoa gehituz. Hortz artean etengabeko purua zerabilen tabernako jabe handi mandiak at aka horretan kaiola ireki eta lepoa bihurrituko ziokeen loroari egiazki. Ez zen baina ausartu edo besterik gabe lan horretara jarri. Begi urdin bat begira zegoen, ikaraz zoko batetik. Proguaren ibilera begirik kendu gabe jarraitu zuen Jor nette nerabeak. Aurki hasiko zen bi gazteen aldeko hileta elizkizuna. Alde batetik eliza barruan egon nahiko zukeen, baina bestetik banderek , martxa militarrek eta uniformeek nazka sorrarazten zio ten. Denen buru gainetik euri azidoaren antzo ihinztatzen ze n dolu gorriak, arrandia eta erakuskeria militar gogaikarri horrek guztiak, urte hartako maiatzaren amaieran ospatu zen amaren hileta xumea ekarri zion ezinbestean gogora. Bi biak alderatzea mingarria zitzaion Jornetteri. Amarenera, Quiriquinho, herriko iz eba soltera parea, Patri, Monica eta Lupe lagun minak, GUB taldeko partaideak, auzokoak eta eskolako zenbait maixu maistra baino ez ziren azaldu. Etxean hilabete doan egin zuten ezerezetik sortutako Duppevilleko lehengusu txiki bizkarroi sorta ahaztu gabe. Isiltasun eta ezaxolatasun handienean joan zen ama. Hasperen egin zuen Jornettek. Amaren irudi galduak, harenganako gomutak, bizitzeko grinak pozointzen zizkion. Galera horrek noraez batera bideratzen zuen. Haren falta ezin gainditu zezakeen. Are gehiago, ez zuen gainditu nahi. Minaren betiereko buklean jarraitu nahi zuen. Basilikaren atzean zegoen Urgull mendirako harlauzazko aldapan, jendearenga ndik apur bat aldenduta zegoen Jornette, bere bereak zituen minak atentatuaren enkajedun oihal beltzez estaliz. Atzamar lodiko hatz bizarra horzkatzen ari zen, begi handi urdin ilunez drama arakatuz. Portu aldera ihesi joandako eskola kumeei errieta egindakoa Sor Eloina zela apustu egingo zukeen; eskolako denek Higoseco zeritzotena. Saretadun zapata beltz, olinpiar aro formako blusa urdin izerditu eta abituaren gona azula atzekoz aurrera ekarri eta gerrialdera lotuta, eta kanaberazko zarta lu zeaz gimnasia eskolak ematen zizkien moja androginoa. Izan zitekeenetan zeken eta gaiztoena, inon gaiztorik baldin bazen. Esku eta begi luzea. Goragalea sorrarazi zion, hura elizaren autoritate moduan, etsenplua inpartitu nahian ikusi izanak. Miserable hark uxarazitako eskolakumeengan jarri zuen ondoren gogoa; suaren gaineko dantza odoltsuan, arazo eta minei itzuri ibiltzeko umeek zuten arintasunaz. Euren inozentziaz. Zoazte, Jaunaren bakean, ohartaraziko zien Jornettek umeei, ondoan balitu. Zoazte urrun, o toi, ihes egizue, ilki zaitezte, desagertu, Sor Eloina grifoaren hobenetik, haren hatzapar likatsu itzuri ezinezkoetatik. Hotzak zegoen Jornette, amorratuta eta mela mela. Non arraio ote ziren GUB rock taldekoak? Zein garun usteli zegokion hitzordua hilet a ospatuko zen lekutik hain gertu, Akerbeltz tabernan paratzea? Ordu berean hain justu? Aker eko pertsiana erdi itxita zegoen. Carmelo tabernaria han izango zen seguruenik, baina pertsiana joka hasi zen arren, ez zuen inork erantzuten. Alde guztietara begi ra jardun zen arren, ez zituen ez Mono, ez Brontes, ez Olivier, ezta Zapabururen figurak antzematen. Azkenaldian geroz eta arrotzago zitzaizkion bere lagunak; garai batean iheserako balbula deitzen zienak. Ez zuten jadanik bera behar bezala entenditzen, etengabe zilbor potroetara begira zeuden kakaume ustel bilakatu ziren. Euria erruz ari zuen arren, inor gutxi mugitzen zen beren lekuetatik. Inguruko jendearengan jarrita arreta, gehien gehienak ezezagunak, periferiako barrioetatik etorriak izango ziren; eto rkinak asko. Eurek izan ziren batez ere proguaren pasaeran txalo zaparrada luzea emandakoak. Gaztelubide eta Aitzaki elkarte inguruetan, berriz, gizakume horien tartean nahastuta, ezagunagoak zitzaizkion zenbait auzotar topatu zituen. Han ziren besteak bes te, Tanketa zeritzen ahizpa biki joriak; baita Balentxi apeza ere, parrokia legez ortzia zuen iraultzaren Mateo txistua. Josetxo Sutegi, auzoko xaxatzailea nola ez, inoiz baino begitarte ilunagoarekin. Han ziren beste hainbat istilu zale zehaztugabe, zaild u eta mizkin ere gordean, murmurioka. Jornettek eurekiko ere erruki puntu bat ageri zuen, eszena hura ikustea zaila gertatuko zitzaien aldetik. Eurek hainbeste maite zituzten hitz militarrak erabiliz, su lagunak sortutako biktima malerusa baitzuten zerral do aurrez aurre. Azken atentatu hura ezberdina izan zelakoan zegoen Jornette. Bezperan kolegioko patioan , hasieran zurrumurru zen bolbora bezala hedatu zen . Perdiren izenak eztanda egi n zion garunean. Eta, orduz geroztik bere buruari galdetzen zion ea zer k emango ote zion berritasuna azken atentatu horri. Zerk larritasun gehigarria? H ildako soldaduetatik bat auzotarra izateaz gain, ezker abertzalekoa izateak akaso? Bi hilabeteko treguaren ondoreneko biharamun beltzak? Ala, atentatuak gazte bi itxuraz antag onisten odolak batu izanak? Oroz gain, Perdiñanda baitzuen Jornettek gomutan, Perdi. Esterlines kaleko Joxemiel Dorronsoro saskigile eta Conchi Magariños sukaldariaren seme kuttuna. Koruko Andre Mariaren basilikan, seguruenik berea sentituko ez zukeen band erapean hilik zetzan gaztea. Jornette bera baino urte pare bat zaharragoa izanagatik, ondo ezagutzen zuen mutila. Denbora libreko monitore zebilen basilikan. On Josemaria Gorria parrokoaren begikoa omen zen. Mutil prestua, eskuzabala, tolesgabea, alaia... Biziki alaia. Ziklo krosean kadete mailako eskualdeko txapeldun izandakoa. Tipo noblea, inon noblerik bazen, on puska, pieza batekoa, eta, horrelakoetan esan ohi ziren laudoriozko izenlagun guztiak, baina kasu honetan Jornettek egiazta zitzakeenak. Txirrin gak, familiak eta Basilikan umeen monitore izatearen hirutasunak osatzen zuten haren unibertso bakar eta aldaezinezkoa. Su lagunak eraman zuen. Derrigorrezko soldaduska portuko itsas komandantzian betetzen ari zen Perdi. Txofer lanak betetzen zituen. Arriskuaz landa, ez zen lan zaila. Eta etxean lo egiteko parada ematen zion. Goizean goiz furgonetan kadeteak jaso eta itsas komandantziako bulegoetara garraiatu ohi zituen. Ondoren, Talbot Solara autoa hartu eta batetik bestera eramaten zituen graduko milita rrak: hirira, señorekin pasioan, komandantziara, mezetara, putetxera... Hori zuen lana. Zergatik zu, Perdi? Malko bat isuri zuen Jornettek. Nor ote zen beste gaztea? Apelliduaz ez zen ongi akordatzen. Baena ote? Ala Gaona? Egunkariak bazekarren itsas armad ako kaporalaren foto izoztu xumea. Marinel jantziko fotoak ia lehenego komuniokoa zirudien, gizajoa. Gaztea behar zuen Baenak edo Gaonak, zimela, sudur gakoduna. Ama bat izango zuen seguruenik. Andrerik? Seme alaba jaio berriak, akaso? Zergatik zu ere Gaon a ala Baena? Hitz eta pitz ari ziren inguruko gizakume batzuk, artaldean, tabernako telebistan futbol partida hutsala komentatu ohi den ezaxolaz. Haize umel biziozkoak zekartzan tximeleta beltz ugari ehizatu ahal izan zuen Jornettek, hala nola: gutar, aska tasun, patu, min kolateral, otso beltz, zapaltzaile eta beste. Jornetteren belarrietan elur bustia bezala difuminatzen ziren tximeleta horiek; basoilarraren luma galdu bilakatzen. Oso bestela, Perdiren ama Conchik eliza atarian zirudien trapuzko muñeka apu rtu, anaia Jon Karla ren negar erauntsi, edo, aita Joxemielen alegiazko sendotasun hauskorraren irudiak gailentzen zitzaizkion; hain ziren atsekabetu eta eraitsiak. Bi gazteen gorpuak Jornetteren begibistatik ezkutatu zirenerako, errimelak errio more estrainioak osatu zizkion, begi eder lapis lazuli zingaroetatik jausterakoan. Jertse beltzaren mahukaz lehortu zituen malkoak. Euriak bustitako ile kardatuek lisatzera jo zute n. Izatez beltxarana zen arren , aurpegi fin zuri gotikoa ageri zuen, sudur luze, pontearen erdialdera apur bat zabaltzen eta kakotzen zena, oreztaduna, ezpain haragitsuak, belarri ttiki lobul u lodikoak. Baina oroz gain, begi eder ameslari horiek ziren izate horren benetako altxor eta enigma; eite melankolikoa baina era berean erabatako edertasuna azpimarratzen zizkiotenak; zuri, beltz eta gris tonuko dekoratu horretan nabarmen gailentzen zirenak. Atzera begiratu zuen Jornettek zapuztuta, eta, aldapa goran nor ikusiko?, eta, Mono begitandu zitzaion. Santa Teresa komentuko eskaileretan es erita zegoen porro bat erretzen. Barrezka ari zen alua, betiko moduan mokoker, hortz lokaztuak erakutsiz. Eskaileretatik salto egin eta harlauzazko zoruan lasterka bizian Jornetterengana gerturatu zen. ‘K’paasa tronkaaa? ’, oihukatu zion Monok, mintzo sudur kari lotsagabeaz. ‘Zertan ari haiz hemen ?’, galdetu zion neskak sututa. Monok eskutik heldu nahi izan zion. Jornettek errefusatu. ‘Ez al gaituk ba geratu? ’, Monok. ‘Ze kabroiak! ’ Jornettek. ‘Zeintzuk? ’. ‘Denak. Non dira besteak? ’, Jornettek. ‘Tira, goazema n hemendik! ’, orro egin Monok eta Urgull mendian gora alde egin zuten. 2 Monorekin atera zen lehen aldi hartan Kanibalen Holokaustoa filma botatzen zuten Miramar Saloian. Ez bide zen egiazki egunik, ordurik, lekurik eta filmik aproposena lehendabiziko zita baterako, ezta Mono bera ere agian printzeetan urdinena. Ez zen egiazki zita bat hura; gehiago zukeen segadatik. Kontua zen, GUB punk taldeko partaideak film hura ikustera geratuak zirela. Hitzordua atentatua gertatu baino lehenago adostuta zuten arren, ez bide zuten bertan behera utzi. Ez zuen Jornettek horren berririk jaso, behinik behin. Monok izan ezik, ez baitzion beste inork deitu, hitzordua bertan behera utzia zutela edo horrelakorik adierazteko. Monok goiz hartan bertan hots egin, eta, ahots ziurrez, zinema aretoa irekita egongo zela ohartarazi zion; taldeko besteak filmera joatekoak ziren ala ez zehaztu gabe. Aker en filma baino ord ubete lehenago geratuak zirela esanez elkar agurtu zuten. Desgogara joan zen Jornette Aker era, eta, bertarat u eta atea itxita topatzean seko zapuztu zen. Are gehiago hitzordua hiletaren leku eta orduekin batera suertatu zela ohartzean. GUB taldeko kantariak ez zuen ulertzen nola Brontes, Zapaburu eta Olivier taldeko beste partaideak , ez ziren bartan azaldu . Monorekin batera Basilika saihestuz , Urgull mendian barrena zihoala, zulo beltz bat era balihoa bezala sentitzen zen. Zikin. Behartuta jarraitzen zituen Monoren hanka motz gakotuen katu pausu makur, ipurdiko kate eta bota militarrak. Aukeran askoz ere gusturago joango zatekeen Brontesekin. Are gehiago, bihotzak jauzi egingo lioke haren on doan bakarrik egokituta, lotsagorritu ere egingo zatekeen; hain zuen gogoko. Poliziak hartutako Alde Zaharreko kaleak saihestu asmoz hartu bide zuen Monok bidezidor hura. Hura segitu baino beste aukerarik ez zuen. Ilun zegoen pasabidea, horma farola xume b akanek apenas argiztatzen zuten. ‘Non dira besteak? ’ bota zion atzera Jornettek. Arnasestuka zegoen, apur bat okilduta. Brontes eta Zapabururekin topatzeko esperantza apurra gordetzen zuen oraindik. Litekeena zen Olivier Barneche, denek Oliv deitzen baziot en ere, Donibane Lohitzunetik ez etorri izana. Mugetan polizia kontrol zorrotzak izan ohi zirenez. ‘Non dira? ’ berretsi zuen handik gutxira, erabat suminduta. Trinitate plazarako eskailerak jaisten ari ziren tentuz, poliziaren tanketatik edo ba ote zegoen egiaztatuz. ‘Kakaume batzuk ditun! ’, arrapostu egin zion Monok, geratu gabe. ‘Nola? ’, Jornettek garrasika. ‘Ez al datoz? ’ ‘Ezetz esan dinat, ostiya! ’ Tentsio handiko dorre baten modukoa zen Don Boscon elektrikako lehen ikasturtea hirupikatzen ari zen Mono. Eskaileretan behera segitu zuen Monok kaguendioska, zeharkako euriari ukabilkadak emanez. Trinitate plazara i ristean Jornetteri begiratu zion lehen aldiz, zeharka. Hitzez ausartak, baino ekintzez… Putakuma hutsak, bota zuen asmakizunaz harro antzean, lokatzezko irribarrea erakutsiz. Muki bala bat kargatu eta infinituraino egin zuen tu. Oknostia bilakatzen ari zen Bserieko terrorearen hirian, nondik hartzerik ez zegoen dramaren bihotza arakatu ondoren, Kanibalen Holokaustoa ikustera zihoan Jornette ezinbestean. Paradoxa zirudien arren, zinema zuen musikarekin bater a pasio bakar; beldurrezko film ak batez ere. Alde horretatik indar batek zinemara bultzarazten zuen. The Shining edo Rosemary’s babyren modukoak biziki mait atuagatik, Kanibalen Holokaustoak sekulako errespetua ematen zi on. Kontu asko baitzebilen film horren bueltan. Batzuek bai baitzioten benetako irudi krudelak fikzioarekin nahasten zituen snuff movie bat zela. Beste batzuek ordea, aktoreak filma egiteko propio erailak izan zirela. Bazen irudiak benetan gertatutakoak zirela esatera ausart zen zenik ere. Filma egin zene ko hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaieratik, laurogeiko erdialdera arte, Espainian behingoan estreinatzeko baimena eman zioten arte, polemikaren behelainoak bildutako filma zen. Ruggiero Deodato delako zine zuzendaria kartzelaratua izan zela zioenik ere bazen. Gauzak horrela, urte dezent etan debekatuta egon zen filma eta herri askotan oraind ik bere horretan segitzen zuen. Oknostian estreinatu zuten egunera arte. Horregatik, Brontes, Zapaburu eta Olivier kikildu izanak are gehiago zapuzten zuen Jornette. Zapaburu eta Oliv ez ausartu izana ulertzekoa zen, hein batean. Lehenengoa oilobustia zelako. Eta bigarrena, berriz, musikaz gain beste ezertaz arduratzen ez zen planeta independientea zen aldetik, autista pasota hutsa zelako. Ulertzekoa zen gainera, mugaz bestaldetik etorri ez izana. Baina Brontes… Brontes, GUB taldeko liderra zen, hamalau bat, ezerk eta inork eraisten ez zuena. Azken asteetan etenik gabe ari zen gainera filma ikustera joan behar zutela esan eta esan, kristoren alamena ematen. Izugarria behar zuela Holokaustoak, brutala, ad ierazten zuen serio demonio, bere begi berde irten miopeak zabal zabal eginik; inola ere galdu behar ez zutena. Bazirudien filmak Oknosti ara etortzeko falta zituen egunak eta ia orduak ere zenbatzen ziharduela. Harrotasunez errepikatzen zien Holokaustoa ez zela beste beldurrezko film bat; sasi dokumental bat zela, benetako irudi antropofagoez baliatuz muntatutakoa. Begiak odolez injektatzen zi tzaizkion, auskalo zein errebistatik irakurritako, filmaren genesiaz akordatu eta lagunei kontatzen zien bakoitzean, hala nola: 1979 urte aldera Pan American telebista kateko berriemaile talde bat Amazonas ibaiaren eremu esploratu gabeetara joana zela, ber tan bizi ziren tribu ezezagunen inguruan film dokumental bat egitera. Berriemaileak itzultzeko epea amaitu eta euren berririk ez zutenez, Monroe antropologoarekin jarri ziren harremanetan telebista kateko arduradunak. Monroe profesorea tribu primitiboetan itzal handiko aditua zenez, berari eman zioten erreskatean joateko ardura. Joan zen bada, Monroe eta bere taldetxoa Amazonas ibaiaren erraietara eta oihanaren hainbat geruza, zein baino zein zurrun eta arriskutsuagoak igaro ondoren, Yanomamo eta Shamatarie n tribu kanibalak bizi ziren eremura iristea erdietsi zuen. Behin bertan zirela, berriemaileak Yanomamoengandik erailak eta janak izan zirela jakin zuen Monroek . Kasua itxita. Baina ezustean, berriemaileen hezur eta hondakin tartean euren kamera eta bobina k topatu zituzten. Materialok jasota New Yorkera itzuli zen Monroe. Eta, etsi etsian, besteak beste gazteen sakrifizioaren lekuk o ziren irudi krudeldun filmak benetakoak behar zutenak telebista kateko arduradunei erakusten hasi zen. Hori guztia zen Bront esek filmaz jakin eta lagunei pasioz kontatzen ziena. Baina Kanibalen Holokaustoa azkenik Oknostiara iritsi zen egun berean ez zen Brontes hitzordura azaldu. Horregatik ernegatuta zegoen Jornette, txakurtuta. Eta, urguiluak utzi izan balio etxera joango z atekeen. Ez zion, baina, Mono ankerrari ahulezia era kutsiko. Ez zen normala Brontes ena... Agian ondo hausnartu eta iritziko zuen ez zela egunik egokiena Kanibalen Holokaustoa ikustera joateko. Etorriko zirela hobeak. Gauza txarrak izango zituen beleak, bai na zentzuduntzat zuen Jornettek. Bera zen taldeko intelektuala. Besteak baino dezente zaharragoa izaki, Enpresa Zientziak estudiatzen zituen EUTG n Jesuitekin eta Filosofia Zorroagako fakultatean . Pentsamenduak harilkatzen bazekien tipoak. Sekulako etorria zuen, bakarrizketagile bikain eta inprobisatzaile petoa zen. Marrazten ere ez zen txarra. Pentsamenduaren haize fineko leiho berrien ireki arazlea. Horixe zuen maite Jornettek. Berak ordea , moja eskola nazkante an Unibertsitate aurreko ikastaroa errepikatz en ari zela, Padre Mundinarekin maixu karkaren pipiak jandako filosofo eta teologo zaharren idi jotze intelektualak sufritu behar zituen bitartean. Cioran, Althusser edo Camusen moduko filosofo enroilatuen teoriak zerabilzkien Brontesek hitzetik hortzera, zeinak ulergarriak eta gertukoak egiten zitzaizkion , hatz mamiekin ukitu zitzakeen , eguneroko gauzez hitz egiten zieten, eta, hitz egin ez zitekeenez ere. Eta, zergatik azaldu zen orduan Jornette hitzordura? Berak, atentatuaren biharamun goizean Monoren de ia jaso zuenean, une batez duda egin zuen. Luperekin geratu zela esatera iritsi zen. Monok atentatuaren aurretik adostutako hitzordua ez zutela bertan behara utzi adierazi zion, ahots ziurrez. Inork edo ezerk ez zituela euren planak baldintzatzen , ezta pistolero putasemeenak ere . Faltsu puntu bat somatu zuen Jornettek. Haren hitzak hausnartuta agerikoa zen ez zuela Monok berak adinako minik jaso. Perdi laguna ez, baina gertukoa zuen. Erabat zapuztu zuen berri lazgarriak. Eraitsita utzi. Itota. Jot a. Ez zuen inolako bromatarako biderik ematen. Ez zion Monori ezetzik esateko paradarik topatu, ez zion zirrikiturik utzi besteak. Agian taldeko besteak ere joatekoak izango zirela aurre suposatu zuen, inertziak jota. Baiezkoa eman zion orduan Monori, baie tz, joango zela baina utz zezala bakean, joder!, esan zion. Telefonoa eskegi zuenean, gogoa etenda geratu zitzaion, nahastuta. Ohartu zen ez zela egokia izan baiezkoa; berandu baina. Bere burua zuritzen saiatu zen ondoren, ondoko gogoetak erabiliz: Ba ote da gure Ustel Herrian egun aproposik? Garai latzak hauek, oso. Erabateko eguzki eklipsea egin da Kaka nahaste Herrian. Egun batean bai eta bestean ere bai hildakoak agertzen dira Lubaki Herriko errepide, kamino, mendi eta erreka bazterretan; tiroz, lehertu ta, tortura pean edo itota. Harakintza nazkagarria gertatzen ari da, bai, geroz eta gehiago bere sentitzen ez duen Esteki denda Odol Herrian. 3 Berun aro Harresilandian. Ezagun zituen Jornettek izularriaren begiak. Hori ere berari tokatu behar. Joan z en maiatzeko goiz goxo batez gertatu zen, amaren heriotza gertatu eta bizpahiru astera. Goiz aratza sartzen ari zen Ulia menditik. Itsasotik brisa goxo bat zetorkien, landareen sundarekin nahasten zena. Txikar eginda, Sagueseko murruan eserita daude Lupe eta biak, porro ba t partekatzen, egonean giro. Petardo hots xume batek arreta erakarri die. Mukizu batzuk botatako petardoa delakoan, hotsa sortu den eremura so egin dute instintiboki, arreta asko ipini gabe. Eurengandik hamar bat metrora, tamarindo baten gerizpean agure bat dago buruz gora etzanda. Odola. Odolezko izara zabaltzen. Z er egin duda egin dute. Gerturatu dira. Borborka dario odola lepotik. Tiroz jo berri dute. Bala zorro parea lurrean. Lupe bere onetik at garrasika ari den bitartean belaunikatu egin da Jornette, ile urdin zipriztinduak alboratu dizkio agureari, buruan zulo, garun pusketak, eskua bekokian ipini dio. Hotz hotza dauka. Tarteka konbultsio txikiak ditu. Hil eta biziaren atarian dirudi. Lepo eginiko arkume begi errukarriez begiratu dio . Lehorreko arrainaren moduan ahoa ireki eta lelo ulergaitz bat errepikatu dio. Neskak zerbait bereganatu dezan desio bide du baina Jornette ez da enigma deszifratzeko gai izan. Gero hil egin da. Begi irekiez ezerezari galdezka bezala geratu da. Denborare n errota martxan jarri da. Polizia sirenak aditu dira. Jende gehiago gerturatu da herabeki. Larrialdietakoak azaldu dira. Begi urdin zorrotzeko polizia analitikoko gizon bat gerturatu eta errieta egin dio Jornetteri gorpua ukitu izanagatik. Galderak egin d izkiete bi nerabeei, modu edukatu baina era berean zorrotz eta erasokorrean. Bakean utzi dituzte. Bi nerabeak etxeratu egin dira isilean, batak Simon le Bon eta besteak, David Bowieren argazkidun apunte karpetak titietara gogor estututa. Banatzerakoan ez d ute elkar agurtu. Inork ez zion ordura arte Jornetteri erakutsi Herio eta petardo broma huts baten artean egon zitekeen antzekotasun makabroaz. Euren arteko muga finaz. Etxera iritsi denean zakarrontzira bota du odol tantez zikindutako jertsea. David Bowie ren fotoa dakarren apunteen karpeta ere odolduta dago. Estrainioa bada ere, begitartea gorriz zipriztindu zaio Bowieren fotoari, haren kamaleoi eta deabru itxura areagotuz. Iggy Pop en gorputz enbor zimela ere odolez blaitu da. Karpetarekin zer egin pentsa tzen ari dela, botagura. K omunera joan da lasterka. Txahala bota du, negar saioa egin ere. Zikin se ntitu da. Dutxa bat hartu du. Dutxa luze eta beroa. Bata jantzi ondoren telebista jarri du. Eta bai, egia da begiz ikusitakoa. Telenorte ipini du . Ala albistegi berezia ote? Agure erahilak Victor Orates izena duela dio Carandell izeneko aurkezle ak. Erretiroko militarra vilmente asesinado izan d ela dio , kartoi zein almibarr eko karantza luze, ozpin eta triste Grecotarraz. O rtzadar erako ilea urri du, kokos peko urratua, Quevedo gafapastak eta boz dantzari bezain erlats a. Erretzaile nekatuaren trazaz, are nekatuagoa dirudi gaur kazetariak. Atentatuaren zer, non, nola eta kriminalen eroen zioak eta lortuko ez zutenaren zergatiak azaldu eta gero, atentatua gert atu den lekura jo du errealizadoreak. Javier Basilio delako bat jarri dute zuzen –zuzenean berriemaile . Zilarrezko botoidun jaka gurutzatu urdin iluna dakar, lurperatzailearen moduko gorbata morea. Hortz horail grisak urrezkoak. Ile grisak. Mortsaren bibote horailak. Eta boxealariaren sudur zanpatua. Carandell eta Basilioren arteko komunikazioa eten egin da. Basilio ahoa artikulatuz ari den arren, ez da soinurik aditzen. Imajinak Prado del Reyko estudioetara eraman ditu atzera errealizatzaileak. Carandelle k zuzenean birao egin du eta antenan azaldu dela konturatzean, barkamena eskatu die ikus entzuleei. Gero, ‘Estoo... Parece que tenemos un pequeño problema técnico, que, todo caso lo vamos a solucionar en un periquete ’, dio Carandellek auzo lotsaz. Hitzezko konexioa konpondu dute azkenean. Victor Orates zenaren auzotarren samina aipatu du Basiliok. Espainiar eta euskal politikarien ohiko gaitzespen adierazpen saioa etorri da gero. Ondoren Basilio bidali berezia, Victor O rates bizi zen etxe sailaren parean ipini da. Hirurogei ko hamarkadako eraikuntza kaxkarr a dirudi. Hura bizi izan zeneko behegaina seinalat zen du. Balkoia geranio zuri eta petunia arrosa eta moreez mukuru da. Victorren bizitzaren eta ohituren berri aletzen du. Batzu etan arreta galtzen du Jornettek. Viudo hitza ehizatu du, Javier Basilioren ahots sudurkari eta kinkunetik. Ez zaio baina, deseroso gertatzen haren ahotsa, ez ordea aurpegia. Cuadrilla, i ntegrado eta chiquiteo ren modu ko hitzak ehizatu ditu. Ondo ren, Victor bizi zen Oknostia ko suburbioetako irudiak eman dituzte. Frontoi zaharkitu bat ageri da , ETAren aldeko aldarriez mukuru. Zuzeneko irudiak berriz ere. Edade ko gizon motz, guri burusoildu urduri bat ageri da pantailan. Apal antzekoa. Victorren la guna omen. Astean hirutan geratzen omen ziren frontoi hartan Victor Orates eta koadrilako beste hiruak, a jugar al fronton dio. A pala corta , zehazten du. Ondoren mikroaren kukurutxoa berea duela sinetsita, le pegaba mejor que Txikur i, gehi tzen du, datu hura berebizikoa bailitzan. Hitz jario etengabeko lagunak Victor fededun sakona zela gaineratu dio, nola edo hala hitza eten nahi dion Basiliori. Hainbestekoa omen zuen Victorrek fedea, non pilota p artiden erdi erdian, eguerdiko hamabiak iristean jokoa gerarazi eta Angelusa errezatzen hasten baitzen. Hura esan eta negarrez eztanda egin du Victor Orates en lagun minak kame raren aurrean. Hitz batzuek murduskatzen saiatu da. Ezin. Javier Basilio hari begira mugiezin geratu da. Jornettek uste du b esarkatu egingo duela. Ez daki zilegi duen kazetari moduan, gizon dohakabeari besarkada bat ematea. Emisioa mozten da. Irudiak Prado del Reyko estudioetara bideratu ditu errealizadoreak. Carandell a mutu geratu da une batez. Lapsus antzeko bat izan du. Ekonomia gaien bat atera du. Telebista itzali du Jornettek. Gorputz txarrez da nerabea, ondoezik; ikusitakoa norbaiti kontatzeko grinaz. Baina ama ez dauka ondoan. Udaberrian zaldi zuri batek eraman du eta Quiriquinho berriz, hortik zehar ibiliko da prozesio an, lagunekin txikitoak hartu eta hartu; ezin berarekin kontatu. Monicaz gogoratu da, baina hark lehengusu bat dauka Herrera de la Manchan preso eta ez du seguruenik ulertuko. Ez dio hots egingo. Brontesez akordatu da ondoren. Berari deituko dio. Zertan ar iko da belea? Haren Intxaurrondo azpikaldeko villa arrazionalista zaharkitua imaginatu du. ganbaran estudiatu beharrean, Max Turban super bilauaren enegarren komiki tira bat marrazten imajinatu du umehandia. Eskolak aditu bitartean apunteak hartu beharrea n, egin bide zuena. Edo gitarra joaz. Telefonora hurreratu da. Bat, bi, hiru lau eta bost aldiz haren etxeko telefonoa markatzen saiatu den arren, ez da markatzailearen gurpiltxoan azkeneko zenbakia atxikitzeko gauza. Amore eman du. Arasatik Fantomettere n liburu bat hartu du, urte batzuek lehenago hain gustura isakurtzen zituenak. Bueltan itzuli du. Sofan etzanda geratu da, belaunak uzkurtuta. Barrenetik hutsik sentitzen denetan jarri ohi duen Mike Oldfielden Discovery diskoa jarri du, Saved by a bell en orratza sartuz. Burua izarretara bidaltzen dion kanta estrainio hura. Behin eta berriz jarri du baina, eta Saturno eta Jupiter planeten alderako musikazko bidaia hark, gogoa orbitan jarrita, konturatu da Victor Orates, atentatuz hildako beste pertsona bat baino askoz ere gehiago dela. Inork ez duela hiltzerik merezi. Ez dagoela inor hil tzeko motiborik ere ez. Tamarindo pean bi begiradak joana eta geroarena , uztartu egin direnean. Eta ezer ez da berdina izango. Victor Oratesen hilaurreko enigma askatuko ah al du inoiz, amets bidez sikiera... Loak hartu du Jornette. 4 Joan zen udaberriko atentatuak Jornetteren buru gainetik hegaldatu zuen, gogoa belatuz. Atentatu horren nahi gabeko lekuko izateak, nolabait esatearren, betirako ikusmen biktima bihurtu zuen eta gertatu eta hurrengo hilabeteetan, ezin kendu zezakeen buruti k hainbeste non batzuetan amaren herioa bera baina jasangaitzagoa egiten zitzaion. Urgull mendia zeharkatuz, Trinitate plazara jaitsi ziren Mono eta biak oharkabean. Isildu gabe segitzen zuen Monok, sekulako alemena emanez. Gabatxo koadrila bati joan zen S anferminetan emandako ostia heroikoak zituen hizpide. Ez zen lehen aldia ustezko azaña hura gogora ekartzen zuela. Hitzetik hortzera zerabilen azken aldian. Pasadizoa kontatzen zuen aldiko gainera, koxka bat gehitzen zion azañari, anekdota berri bat itsast en, ñabardura berri bat aletzen... Jornettek ordea, ondo zekien beste iturri batetik noski , zer gertatu zen benetan. Monok bere kroniketan ez zuen kontatzen, Pariskume cochon horiek Olivier Barneche, taldeko teklistaren lagunak zirela, hark Oknostiako lagunak iparraldeko lizeoko lagunei aurkeztu nahi zizkie la egun hartan, eta huskeria batengatik Mono piztu egin zela eta ezker eskuin hasi zela ukalbiladak emanez, harik eta Olivierrek berak lepotik heldu eta lasai egotera behartu zuen arte. Hura gertatu ez balitz, pariskumeek benetan txikituko zutela zioen Olivierrek, Mono ez zegonetan gaia ateratzen zenean. Gertakizunaren azken parte horrek ordea amnesia nebulosa batek hartua zion, antza. Oso bestela, Monok Napoleonkumeek irabazitako egurkadak detaile osoz aletzen ari zitzaiola, ia malkoak zerizkion. Jornettek ez zion baina, kasu zipitzik egiten. Nahiago zuen gainera, GUB taldea ia erabateko hausturara ereman zuen pasadizo lazgarri hura ahaztea. Urgull mendiaren gaikaldea helikoptero bat zeharkatzen ari zen sekulako burrunbaz. Argi gorriek ñirñir egiten zuten. Euria fina zen eta hotza. Lainoa sartuta zegoen, Trinitate plazaren goialdeko zuhaitzak ezkutuan utziz. Tira! Azkeneko aldiz galdetuko diat, ohartarazi zion Monori: ‘Nori ostias otu zaiok hiletaren ord u berean Aker en geratzea? ’ Isilik geratu zen Mono, pentsatzen ari zenaren plantak egiten. Ile kizkur latzak oratu zituen, boxeolariaren sudur zapala uzkurtu eta belarri irtenak mugitu. Lehen aldiz ahulezia zantzuak azaldu zituen. ‘Jode! Ez naun ba ni izan ’, arrapostu egin zuen. ‘Noiz datoz besteak? ’, Jornettek. ‘Meda pol culo! ’, bota zuen ozen. ‘Potrorik badute azalduko dira!’ Pausa bat egin zuen. ‘Kaguendioss! Le meto un par de macucos al puto pijo y les sako la manteka! ’ Tu egin zuen Monok izenik aipatu gabe, Brontesi zuzenduta zegoen esaldia azpimarratzeko. Jornette asaldatu zuen esaldiak. Jakako poltsikotik zilar paperean gordetako simaur harria atera zuen. ‘Hara! Nahiago niti nan Rocky III, Pesadilla en Elm Steet, Yo, e l Vaquilla... y su puta madre ikusi, baina laubegi listilloa tematu egin du n. Kabroi putakuma! ’. Hori esan eta ximaur harria xehatzen hasi zen. Harrezkero, etsia hartuta zegoen Jornette, Kanibalen Holokaustoa ikustera Monorekin joan beste erremediorik ez z uenez. Ez zukeen Jornettek mutil batekiko lehen hitzordua inondik inora ho rrela amestuko. Aukeran Brontes ekin askoz ere nahiago zuen olgetan, hark eskatu izan balio. Baina Playa Dafoz eko pasadizoak, euren artekoa erabat hoztu zuen, eta, Brontesek berriki eskutitz batean idatzi zion bezala, Ogueita lau leguaz aparte ko tartea uzteaz gain, milloi bat ate, Guztiac ichiric la ga zituen. Ez zen inoiz Brontes engana bilduko, inoiz gehien maite izan zuen mutila izanagatik. Monoren ondoan egoteak sukarra sortzen z ion, ezinegona eta nazka. Ez baitzen batere ondo portatzen berarekin. Moja eskolako neska txolintzat hartzen zuen, ez zion begietara so egiten. Beti zebilen entseguetan adarra joaz, sexu iruzkin lerdetsuak eginez, besteen aurrean barregarri utzi nahian... Arrazoi jakinik gabe asko sufriarazten zuen. Mono iza n zen GUB taldean sartzen azkena . Bateria jotzaile bezala sartu ere. Inolako erreferentzia edo talde kurrikulumik gabe izan zen onartua. Haren osabaren ia eroriko portu aldeko izoztegia entsegu lokal bez ala erabili ahal izateak pisua eduki zuen erabakian. Ez zen puntuala, ezta saiatua. Oso gorabeheratsua zen; desastre hutsa. Erritmoaren zentzua ipurdian zuen. Monok bere burua gaizki ulertutako jeniotzat zuen arren, edozein harri kozkor altxatzea nahikoa z en bera baino ganorazkoago bateria jotzaile bat topatzeko. Gauzak horrela, Jornettek ez zuen ulertzen nolatan ez zuten oraindik taldetik bota. Agian ez Zapaburu ezta Brontes bera ere ez zirelako ausartzen. Beldu rra ziotelako, alegia. Koldarra ri beldurra. Kontu asko baitzebilen Monoren inguruan, eta ez guztiak onak preseski. Musikarako zuen afizio erratikoaz landa, bera zen Alde Zaharreko makarra, txulo, kinki eta nabajero ezagunetarikoa. Fritzhöffer etxeko aizto automatikoa omen zeraman atzeko poltsikoan; kalekirurgia lan finetarako ezin aproposagoa. Liskarrez liskar ibili zalea zela kontatzen zuen, haren hagiografo eta miresle zen Zapaburuk. Txikikako lapurretan ibili zalea. Sonatuak ziren Tarango, Matute, eta, Angolan mertzenario ibilitako Thierry Ciseau x delako bele baten parte hartze bereziarekin, Larratxoko kinkien aurka izandako triskantza Peloponesiarrak: bi tipo garbituta. Lasarteko ijitoek ezin zuten ikusi ere egin, begizkoa egingo zielako beldurrez. Mono izena aipatze hutsak izua sorrarazten zuen auzoan. Hari egozten zizkieten auzoko askok izaten ziren eta ez ziren lapurreta guztiak. Mihi gaiztoek ziotenez, Mono izan zen Oknostiako epaitegiaren aurrean ospatutako punk, pop eta rockabilly taldeen kontzertu baten amaierako sestran, Duncan Dhu taldeko abeslariari ebakortza apurtu ziona (Zapaburuk tailatu edo zizelkatu hitzak erabiliko zituen). Taberna askotan ez zioten sartzen uzten. E dadeko emakumeek poltsari gogor eusten zieten, aitarenka egin ohi zuten, baten bat zorabiatu egin zen. San Telmo plazan futbolean zebiltzan ikastetxeetako umeei baloiak zulatzen zizkien, plazerra sentitze hutsez. Monoren kurrikulum luze horren kariaz, aurr ez aipaturiko sukar, ezinegon eta nazken gainean beste sentimendu sasiko bat loratu zitzaion Jornetteri, baina. Bele horren ondoan ibiltzeak harrotasun puntu bat sorrarazten ziola , alegia. Ez zen erraz esplikatzea. Harekin Alde Zaharreko kale mortuetan zeh ar derrigortutako bikote moduan haren ondoan zihoala, honako pentsamendua sortu zitzaion: Ai! Kolegioko neska txolinak orain hemendik pasatuko balira… Zein jeloskor jarriko diren tako tako urdangatxoak. Zuzenean joango ziratekeen Superiorari salatzera. Kon tu asko baitzebilen Monoren inguruan. Gehiegi. Asko eta asko alegiazkoak seguruenik. Edonola ere, ohikoa baino dotoreago zetorren jantzita Mono arrats hartan. Betiko Lois praka kakosoen ordez, larru beltzeko estu distiradunak zekartzala ohartu zen Jornett e disimuluzko begiratu batean. Miamitar alkandora loredun eta larruzko txupa beltz lisduna zeramatzan. Metal puntako takoidun botak eta gerriko metalizatua. Zilarrezko uztaiak belarri zapal banatan, eta, gaua eta ia negua izanagatik, eguzkitarako betaurrek oak. Kanfor usaineko lurrin okagarriren bat ere nabaritu zion. Mono txikia eta zatarra zela ukaezina zen arren orangutanen moduko maxilar protusino eta begi beltz xorrotxak ezin ziren, erabat drogatuta egonda ere saihestu , arrats hartan ordura arte antze man ez zion Scarface filmeko Tony Montanaren urrutiko zera bat topatu zion Jornettek, zeina erakargarri izatera irritsi edo gutxienez gertura zitekeen; inori esplikatzea zail eta alferreko egingo zitzaiona. Trinitate plazara iristerako busti bustita ziren arren, saguzarraren txupa eskaini zion Monok aterki moduan. Frontoiaren ondoko estalpean gizakume talde bat zegoen. Idi probetarako propio paratutako galtzada harrizko zolan barrena abiatu zen Mono. Oraintxe nator, ohartarazi zion, bertan itxoin zezala ad itzera emanez. Neskak jarraitu egin zion. Hirukote bat yonkizuloan erdi botata ageri zen. Greziar tragedia gaurkotu baten eszenatokia zirudien xiringa, limoi azal, zabor, odol, kaka, oka eta koilaratxoz hanpatutako azpi mundu horrek. Emakume zimeldu bat pu ff maiztu batean erdi lo zetzan. Pikoa sartu berritan izango zen, barne bidaian. Titiume asebetearen modura mogitzen zituen ezpainak. Pailazozko ile motz lakar puntadunak. Ezaguna zuen Jornettek. Patti Pisueña deitzen zioten edo Patti Pussy . Askotan ikusia zen zombie itxurarekin Alde Zaharreko kaleetan noraezean, eskean edo kalearen erdian txiza eginez. Pattiren begi eta ahoek deabruaren su beltza distilatzen zutela zeritzon Jornettek. Beste bi yonkiak ere ezagun zituen, Coyote eta Malandro. Trinitate plaza ko jakoaren sultanak. Gutxikako trapitxeroak. Ganbelu eta bezeroak, aldi berean. Coyotek triku ileak zituen. Bera zen arratoi zuloko txerifa. Malandro berriz, otzanagoa zen, debila. Haratago, bere burua ezkutatu nahian edo, Mauri zegoen, Brontesen lehengus u etxekaltea. Bere pintzadun praka beige, Lacoste jertse berdea sorbaldan lortuta, luzanga, mehar, ilehori, Hondarribiako golfeko guardasola, yonkien paisaia postnuklear hartan desentonatu egiten zuen. Zer ariko zen aberaskumea hor? Maurirekin zuten elkarr izketa eten ondoren, bi trapitxeroek eta Monok elkar besarkatu zuten. Hizketan hasi ziren. Pattiri begira luzaz barrezka aritu eta handik gutxira, ezkutuko trukaketa bat nabaritu zuen Jornettek. Monok eskua poltsikoratu zuen. Jornette apur bat atzerago ze goen, sekulako higuina eta pena erakutsiz. Monok konpromisozko diosala egin zion Pattiri; lastima erakutsiz egiten direnetatik asko zuena. Koma egoeratik esnatu zen halako batean Patti, eta, burua apur bat jaso eta begirada galdu eta ahots zartatuaz, Ven p a’kí Nenu, qui ti pratiko una Lauburu grati!, bota zion, aho txulo ilun hortzabakoetatik suge miztoa sartu eta atereaz. Monok hatz luzea erakusle bihurtu zuen. Aurpegi gorritu zen hala ere. Ihes egin zuen. Pattiren begiek, ninia apenas erakusten zutenek, k ristalezko espresibotasun eza ageri zuten Jornetteren aburuz. Ez zuen Jornettek jakingo zenbat denbora egin zuen hari begira. Puffean etzanda, soinekoak goratu zituen Pattik, izter potorroak agerian utziz. Haren begirada Jornetterenarekin iragazi zen lehen aldiz. Akurituta zegoen Jornette, otso zuloan mugiez in. Patti, paleta hautsien boz m onotono, zartatu, txistukari eta pausatuaz, "i comu mi sulvidaré di vuestrus ojus pardidus i comu mi sulvidaré di las nochis cuandu lus míus si saravan i lus vuestrus si quidavan aviartus cuandu di spantu si avrian lus di lus muartus para darmus esta luz qui nunca si amató di: comu mi sulvidaré" Pattiren entonazio elkorrak, apenas uzten zuen jatorriz ederra behar zuen hizkuntza estrainioko poema edo dena delako hura igartzen. Jornettek ezin izan zuen lelo ulertezin horren segida agoantatu eta lasterka hasi zen. Clery jatetxera iritsi arte ez zen gelditu. Mono zain zuen, hitza mihi puntan: ‘Jode! Z ein ondo bizi diren, kolpe zorrik jo gabe kabroiak! ’, bota zion irri urd uriaz. ‘Por cierto, ¿le has visto al yonki ñoño? ’ Galdegin zion Monok. Mauriz ari zen, Brontesen lehengusuaz. Lacostearekin Trinitate plazan yonkien gunean ikusitakoaz. Ez zekien Jornettek Mauri mundu horietan zebilenik. Ez zion ezertxo ere erantzun. Trinitate plazatik Abuztuaren 31. kalea hartu eta Konstituzio enparantza aldera jo zuten. Kale mortuetan barrena, Arriluzea tabernaren parean Joxe Leon Urreta, Unidad kazetako musika kritikoa, auzoko konposatzaile erdiitsuarekin topo egin zuten. Bi betaur reko pare jantzita zebilen agurea. Gabardina erabat blai eginda zekarren, satorra zirudien. Jornetterekin ia estropuz egin zuen. Dardarka zegoen oraindik Jornette, ikusi berria irentsi ezinik. ‘Egun batetik bestera lehertuko dun atso puta ’, bota zuen Monok . ‘Se mete jaco hasta por el chocho! ’. Entzuteari utzi zion Jornettek. Konstituzio plazan aurrera segitu zuten. ‘Menos mal ke no hai txakurras ’, jarraitu zuen Monok. Alde Zaharreko taberna eta denda gehienak itxita ziren dolu seinalean. Kaleen hustasun horrek urte gutxi batzuk lehenagora arte Oknostiako Alde Zaharreko kaleetan bere gogara zebiltzan, eta, inoiz ikusi zituen Guerrilleros de Cristo Rey paramilitarrak ekarri zizkion gogora. Zorte pixka batekin Miramar Saloia ere itxita egongo zela pentsatu zuen. Ez zuen jada Kanibalen Holokaustorik ikusi nahi. Ez zuen Mono gehiago ikusi nahi. Entsegu batean bakarrik suertatu ziren batean bezala, jert se petik titiak ukitzen saiatuko zen zerria. Bakarrik negar egiteko gogoaz zen. San Bizente parrokiaren parean, pankarta batek kalea aldez alde zeharkatzen zuen: Perdi, gogoan zaitugu . Handik metro gutxira, Leclercq sonbreiru dendako pertsiana itxian Yoyes traidora pintada zegoen. Kanibalen Holokaustoa ikustera joan eta handik ez askora be teko zen Yoyesekiko hiru urte l ehenago atera zen Garcia Marquez en liburuaren titulua erabilita Heriotza iragarritako baten kronika . Narrika kalean aurrera eginda Konsti tuzio plazan sartu eta behin arkupetan Santa Rita janari dendatik aurrera eginda, irekita zeg oen Balentin gozo dendan sartu ziren. Kakahuete , patata frijitu eta litxarrerien tenplu ilun horre tan zail zen Balentin en gorputz nimiñoa antzematen. Kongitoak et a txerri azalak erosi zizkion Monok. Berriz ere Narrika kalean atzera eginda, Iñigo kaletik ibai aldera jo zuten. Echeverria jatetxearen paretik pasatzerakoan kofiadun dama zahar lodi bat erratza pasatzen ari zen mantsoki. Adaxkadun erratza zen, zoruaren igurtziarekin, soinu zakarra atertatzen zuena. Erratza pasatze nekatu eta motel horrek historiaren hautsak harrotu zizkion Jornetteri. Quiriquinho hartu zuen gomutan. Urte askotan aita deitu izan zion basapiztia. Aldi hartan etxea partekatzen zuten oraindi k. Hark esana zion umetan, III. Reicheko ejertzitoko ofizial germaniarrak gerra garaian Echeverria jatetxean bertan, eta, baita parean zeneko Pedro Marin, ikusiak zituela bazkari legea betetzen. Frantzia okupatutik propio etortzen omen ziren fritziak bakai laoa pilpilean, kalibre handiko zainzuri, txangurro, azpizun, kopa eta puru habano esplendidoak bapo dastatzera. Jornettek ez zuen istorio hura sinesten; Quiriquinhori ez zion jada ezertxo ere sinesten. Alda meneko Makay putetxeko errotuluko argi horiak ñ irñir egiten zuen. Kale malapart atu hartatik pasatu izana madarikatu zuen. Jornetteren ama zenak eufemismo moduan, coindeCuir zeritzona. Zenbatetan ez ote zioten bertako putek amari ordu txikietan hots egin eta esnarazi, bere kasa etxeratzeko gai ez zen senar mozkorraren kargu egin zedin? Zenbatetan azaldu behar izan zuen amak putetxean etxeko zapatila eta gaueko batarekin… Hain bestetan ze ama eta puten arteko esplika ezinezko solidaritate moduko bat sortu zen denborarekin: lotura ikusezin bat, behazun zaporeko bizitzaren zama eramateko elkarrenganako konplizitate bat, auskalo zer. Quiriquinho… Berriz ere Quiriquinho zuen Jornett ek gogoan. Non arraio ote da?, pentsatu zuen. Nestor edo bestela Estanis tabernan seguruenik, Charletrua, Sotero, Irusta eta Kokotxas txik itero ilustreen konpainia n, gibelaz beste egiten. Haizea gogor zebilen Aldamar kalean. Paseo Berriko olatuen sumindura nabari zen. Miramar Saloia modernismo edo dekadentismo berantiarreko eraikuntza soila zen . Ate nagusian kartel batzuek zeuden eskegita. Hau al da? galdetu zion Jornettek, zutoinean sartutako emakume baten gorpu biluzi mailatuaren kartela ikustean. Irudi erabat krudela zen, ahazten ez den hori etakoa. Monoren irribarre higui ngarriak Shamatarien tribuetakoen zantzuak zekartzan. Kartel haren ondoan beste batzuk ageri ziren: Zori y Santos umoristena bata, Aragüés maisuaren alboka, txistu, silbote, txalaparta et a orkestrarentzako Euskal Rapsodiarena bestea, eta Jean Pierre Rampal eta John Steele Ritteren, lehan partean Bachtarren flautarako sonaten errezitaldia eta bigarrenean berriz, Moscheles, Roussel eta Lutens, iragartzen zuen azken bat. Miramareko pertsiana itxita zegoen. Jornetteri korapiloa askatu zitzaion. Monori izkin egin eta etxera joango zen. Monok leihatila itxiaren kristalean kax kax jo zuen eta handik pixka batera norbaitek ireki eta sarrera pare bat luzatu zizkion norbaitek txanpon batzuen truke. Trofeo moduan erakutsi zizkion Jornetteri, irribarre higuingarriaz. Pertsiana ireki eta edadeko aretozain bat azaldu zitzaien, uniforme ba rregarri batekin. Tira, sartu, sartu, esan zien. Beste garai batekoa zirudien aretozain beneragarriak; filma hasi aurre tik butakan kokatzen ari den ikusleari, hiltzailea nor den ohartarazten dion on puska horietakoa. Jornettek filma ikusteko derrigorrezko ziren hemezortzi urteak beteak ez zituela agerikoa zen arren, ez zien soilik sartzen utzi, baizik eta goiko pisu hutsek o bidea erakutsi zien; bikote izatekotan, beren lanak bertan lasaiago bete zitzaten. Jornette eta Mono goiko pisuko butaketan eseri zirenerako, Kanibalen Holokaustoa titulua ageri zen pantailan, letra larri eta odol tantez margotuta.

2023-12-01

Gaia-Organikoaren-Teoria

booktegi.eus CARLOS DE CASTRO CARRANZA Gaia Organikoaren Teoria Itzulpena: Joseba Barriola AURKIBIDEA SARRERA 1. ATALA. GAIA: HIPOTESIA ETA TEORIA 2. ATALA: DAISYWORLD 3. ATALA: GAIA, ORGANISMO EZ DARWINISTA DA. GAIAREN ANTIPARRAK ZEHAR (I) GAIAREN BETAURREKOEN ZEHAR (III) GAIAREN ANTIPARREN ZEHAR (IV) 6. ATALA: KONPLEXUTASUNA GAIAREN ANTIPARREN ZEHAR (V) 7. ATALA: GAIAREN JATORRIA GAIAREN ANTIPARREN ZEHAR (VI) 8. ATALA: ORGANIZISMO VERSUS MEKAN IZISMO. 9. ATALA. PANDO SUPERZUHAITZA. GAIAREN ANTIPARREN ZEHAR (VII) GAIAREN ANTIPARREN ZEHAR (VIII) 11. ATALA: GAIA, NEODARWINISMOA ETA GIZA ESPIRITUALITATEA. GAIAREN ANTIPARREN ZEHAR (IX) LIBURU GOMENDAGARRIAK: SARRERA Saiakera honetan, atal ia independienteen zehar, defenditzen dudan Gaia Organikoaren Teoria modu errazean laburtzen saiat u naiz. Irakurleak , alde zientifiko, filosofiko, kultural eta etikoak dituen eztabaida batekin topo egingo du . Horrela baita: ezin da, eta uste dut ez dela banandu egin behar, kasu honetan behintzat, azaltzen dudan teoria zientifikoa eta beren inplikazio filosofiko eta kulturalak. Galileoren aurkikuntzak fisikatik kanpo izan zituzten inplikazioak ekidin ezinak izan ziren bezala, eta ekidin ezina denez espezien eboluzioari buruzko teoriek inplikazioak izatea, irmoki uste dut hobe dela itxurak egiten ez ibiltzea eta garbi esa tea zientzi alari gis a ez garela ez aseptikoak eta ez desinteresatuak. Gezurra da, eta beti mesfidati naiz horrelako domina faltsuekin finolatzen d en zientzi alari edo adituarekin. Zientzilariari ez zaio agian gustatuko filosofia eta zientzia ukitu literarioekin nahastea ; errea litatean ez dago horrelako arazorik, halakoak gai izan behar baitzuen bereizteko, horrela egin nahi badu, batzuen eta bestetzuen “hizkeren” artean. Espero dut filosofo eta artistei ez zaiela horrenbeste inporta izango hizkera bilbadura hau. Edozein moduz, lantxo hau , ukitu eta sena filosofiko eta artistiko duten zientzi alariei dedikatzen diet, zientziarekin gozatzen duten artistei, eta hizkera guztiak maite dituzten filosofoei. Orrialde hauen xedea da irakurlea gai honetan sakontzeko gogoarekin uztea, edo g aia eztabaidatzeko desioarekin. Liburuaren amaiera n aipaturiko liburuek lagundu dezake te. Nahia asetzeko baliagarria izan daiteke ere: www.gaia organica.info 1. ATALA . GAIA: HIPOTESIA ETA TEORIA Ia kultura guztiek izan dute, uner en batean, Lurra izaki biziduna izatearen nolabaiteko intuizioa. Ehiztari biltzaileen kultura askotan ohikoa da animismoa, inguratzen gaituen guzia bizirik dagoela eta anima duela ideia. Are gehiago, kosmos osoa entitate bizia dela ideia nahiko amankomuna da. Horrela, kultura horientzat, animaliek eta landareek soilik ez, Osotasunak berak baizik, izaki bizi batekin identifikatua, merezi dutela errespetoa. Gure kulturaren (gaur egun mendebaltarra deitzen dugun horren) hastapenetan erromatarrak eta grekoak Ge ari edo Gaia ri, Ama Lurrari , jainko izaera ematen diote. Horrela, Miletoko Tales ek, Lurra animali batekin aldaratzen du. Eta Anaximandro eta Pitagorasentzat Lurra organismo bat da. Ideia hau ez da Berpizkundean desagertzen: Gilbert , bruxularen berraurki tzailear entzat (1600), Lurra organismo bat da biziraupen sena moduko batekin. Eta Kepler ek, astronautak, bere idatzietan, bizirik balego bezala tratatzen du. Ideia hau, bizirik jarraitzen du modernismoan eta erromantizismoan. Alkimistek (eta horien artean Newton berak) ez dute baztertzen kosmos osoa izaki biziduna izatearen ideia. Eta erromantikoentzat, batez ere alemandarrentzat (Goethe, Beethoven –6. sinfonia —Hutton, Humboltz...) bizitza hain goi mailara igotzen da , ideia hori mantentzen dutela, nahiz eta gizakia hoberena (eta txarrena ere) gauzatzeko gai izan. Zehazki, Huttonek zientzia berri bat proposatu zuen: Geofisiologia (Lurraren fisiologia) eta superorganismoaren ideaiatik ez oso urrun dauden Lurraren ideiekin lana egiten du. Suessek Biosfera ter minoa akuñatzen du . Geroago Vernadsky k erabiliko zuen terminoa, Lovelock en Gaia hipotesiaren ideien aurrekariak diren ideia zientifikotan. Funtsean, Berpizkundetik aurrera, munduaren bi ikuspegi desberdin elkarrengandik alde ntzen joan dira: organizismo a (gauzen ikuspegi organikoa), antzinako ikuspegia eta gaur egun ere irauten duena; eta horri aurre eginez, mekanizismoa, Iraultza Industrialarekin eta aurrerapen teknozienfitikoarekin poliki sortzen joan dena. Lehengaraiko idazleek munduko bi ikuspegiak k abalgatzen zuten simulataneoki: adibidez, Kepler eta Newton zientzia fisikotan, eta gero Lamarck eta Darwin zientzia biologikotan, aurrera egiten dute munduaren metafora mekanikoaren ildotik nahiz eta ez duten inoiz ikuspegi organikoa baztertzen. Joan zen mendean eta mende honetan, ikuspegi mekanikoa nagusitu da, ikuspegi organikoaren itxurazko kaltetan. Zientzia biologikotan, neodarwinismoa, mekanizismoaren adierazlerik gorena, garaile atera da, eta soilik ikuspegi ez zientifikoek – hala nola kreazionismo erlijiosoa, Bibliaren hitzez hitzezko interpretazioa —dirudite horren kontra daudela. Haatik, XX mendeko hasieran, Vernadsky k jarri zituen geroago –jakin gabe —Lovelock ek zabalduko duen ikuspegiaren oin arri zientifikoak. Vernadsky rentzat: *** Biosferak eskeintzen ditu bizitzaren existentziarako inguru egokiak ***Bizitza ez da lurrazalaren garapen akzidentala, eta, aldiz, oso gertutik erlazionatua dago bere ezaugarriekin eta bere mekanismoaen parte da. ***Lurrazalean (bizi tzak) garatzen dituen mekanismo horiek dira bizirautea ahalbidetzen diotena. Bizitzak bere buruaren premia du bizirik irauteko. ”Jakin behar duzute lur honetako zati bakoitza sakratua dela nire herriarentzat, hosto berdea, hondartza, bas oko lainoa, arbolen arteko egunsentia, insektu arreak... esperientzia sakratuak dira eta nire herriaren memoriak... Gure hildakoak... ez dira inoiz lurratik urruntzen, bera baita ama. Beraren parte gara eta lore usaintsua, oreina, zaldia, arrano dotorea, g ure anai arrebak dira, aitz malkartsuak, zaldiaren gorputza beroa eta gizakia. Denok ahaide gara”. Noah Seattle. Lovelock en Gaia hipotesia 1960. hamarkadako amaieran, James Lovelock lanean ari zen NASArentzat, Marten legokeen bizitza detektatzeko asmoz bidal i behar zuten aparailu baten inguruan. Ideia horri bueltak emanez konturatu zen Marte k ezin zuela bizitza ugaririk izan. Izan ere, horrela balitz, bizitzaren beraren presentzia hutsez , inguru men aren ezaugarriak erradikalki aldatuak izango litzatekeela ko; adibidez, , Marte ren, edo beste edozein planeta ren Lurra salbu, atmosfera oso desberdina izango litzateke. Lurrak baditu oreka termodinamikotik oso urrun dauden gas kontzentrazioak. Oxigenoa, adibidez, oso erreaktiboa da eta Lurraren atmosferatik desagertuta egon beharko litzateke, bizitzaren presentziagatik ez balitz. Marteko atmosfera praktikoki kimika aldetik inertea –orekan denez, Lovelock en ondorioa izan zen Marten ezin zela bizitzarik izan, eta izatekotan aztarna bat zuk soilik . NASAri ez zitzaion ideia gustatu (”propagandarik gabe“ gelditzen bait zen Martera joateko misioa). Baina Lovelock i baliagarria izan zitzaion Lur planetaren bizitzak zuen eraginaren ideian sakontzeko. Hasi zen mundu guztiarekin bere ideiak ezta baidatzen. William Goldwinek, literatura nobel sariak, iradoki zion Gaia izena eta Lynn Margulis ek eta Carl Saganek kasu egin zioten. Ahalegin asko egin eta gero, Margulis ek eta Lovelock ek lortu zuten bi aldizkari zientifikotan bi artikulu argitaratzea. Horietan aurkeztu zuten Gaia hipotesia: *** Atmosferaren homeostasi (erregulazio) bat badago, biosferak egina eta biosferarentzako egina. *** Bizitzak erregulatzen du klima eta atmosferaren konposizioa, bizitzaren beraren onura optimoari begira *** Bizitz ak bere inguru guztia kontrolatzen du, organismoak beste organismoa handiagoaren, Gaia ren, parte dira. Eta ezbaiak hasi ziren. Kritikei esker, Lovelock en hipotesia ez ikusia izatetik libratu zen. Lovelock en ideiek zenbait idazle neodarwinistengan intere sa piztu zuten. Hauek dira hipotesiari egindako hainbat kritika. Doolittle: Organismo inkonstzienteek ezin dute, planeta erregulatzeko, konstzienteki planifikatu eta aurreikusi, urtero klima eta konposizio atmosferikoa negoziatuko balukete bezala. Dawkins: Gaia hipotesia ez da bateragarria Darwinen hautespen naturalarekin. Erregulazio planetarioak ezin izango luke eboluzion atu, hautespen unitatea ez bait a biosfera , organismoak baizik. Gaiak behar ditu, ez soilik bere organismoen arteko harreman koop eratiboak, baizik eta, eboluzionatu ahal izateko beste Gaia batzurekin borrokatu, biziraun eta ugaldu beharko luke. Gaia organismoa bada, soilik sor daiteke hautespen naturalatik eta horretarako beste planeta batzurekin beharko luke existentziagatik borrok atu. Maynard Smith: Organismoen existentziagatik borrokan, badago gainditu ezinezko zailtasun bat: organismoen optimizazio lokalaren eta indibiduo egoisten aldetiko biosferaren optimizazio globalaren artean. Gaiak, dirudienez, kooperazioa behar du maila e ta eskala bakoitzean, planeta mailara iritsi arte. Neodarwinismotik begiratuta ezinezkoa dirudi horrek. Hitz batez, Gaia hipotesiak iradokitzen zuen ideia organikoa ez zuen darwinismoak gogoko. Lovelock ek ez zuen auzia argi eta garbi uzten, ea bere iku spuntutik Gaia, organismo gisa, metafora bat zen edo errealitatea. Lehen kasuan (met afora) ez zen gustoko ideia neodarwinistentzat . Bigarren kasuan (errealitatea) erabat errefusatutako ideia zen. Dootlittle eta beste batzuren kritikaren jopuntua zen Gaiak organismo teleologiko bat zirudiela, eta hori ikuspegi mekanizistarentzat onartezina zen: beraientzat teleolog ia kontzeptu antizientifikoa da. Lovelock, hasiera batean, defendatzen da, baina geroago, poliki poliki, amore ematen hasten da eta amaieran al datzen du substantzialki bere hipotesia. Berriro lantzen du hipotesia eta orain Gaia Teoria dela dio. Egiten zaizkion kritikei hainbat puntuz erantzuten die: 1. Gaia, organismo gisa, meta fora erabilgarria da soilik. (Dawkins en “gene egoísta” izan zitek een bezala). 2. Gaia ez da izaki teleologikoa (Lovelock ek dioenez, inoiz ez zen bere asmoa hori izan) 3. Gaia bateragarria da neodarwinismoarekin, honen hedapena da. 4. Gaiak funtzionaten du eredu matematiko baten (Daisyworld) arabera. *Daisyworld ek erregulatzen du temperatura eta ez da teleologikoa *Planeta osoaren erregulazioa sor daiteke bitxiloreen arteko lehiatik. Hitz batez (hasierako hipotesia baino zerbait ilunago): Gaia da sistema homeostatiko bat, biota eta biosferaren elkarrekintzatik sortzen dena, eta horren emaitza da. Lynn Margulis: “Ez dugu onartzen Gaia organismo indibidual dela esaten duen analogia, printzipalki ez dagoelako inolako organismorik bere hondakinetatik elikatzen denik eta bere kabuz bere elikadura be rziklatzen duenik”. Stephen J. Gould: “Gaia hipotesiak ez du ezer berririk esaten, ez du eskeintzen inolako mekanismo berririk. Metafora soilik aldatzen du. Baina metafora ez da mekanismo bat!” Richard P. Feynman: “ Zer da grabitatea?...Egin dugun guztia izan da Lurra Eguzkiaren inguruan nola mugitzen den deskribatu, baina ez dugu esan zerk mugiarazten dion. Newton ek ez zituen horri buruz hipotesirik egin; aski izan zitzaion zer egiten zuen aurkitzearekin, bere mekanismoaren baitan sartu gabe. Inork ez du harrezkeroztik inolako mekanismorik aurkitu edo eskeini”. James Lovelock: “Daisyworld ereduak frogatzen du autoerregulazio fisiologikoa izan daitekeela Gaia sistemaren propietate emergente bat”. 2. ATALA : DAISYWORLD Lovelock ek, bere Gaia hipotesiari egindako kritika batzuei erantzun a eman zien ordenadorean eredu bat sortuz: Daisyworld izendatu zuen eredu hori . Daisyworl planeta imaginario bat da. Bi bitxilore mota, txuriak eta beltzak, bizi dira han. Txuriek planeta hoztera jotzen dute , eguzkiaren argi islatuaren kantitatea handitze aldera jotzen baitu te, eta beltzek kontrako joera dute. Parametro batzutan, nahiz eta eguzkiaren argitasuna aldatzen den, emaitza da bitxilore populazioak ajustatzen direla eta temperatura erregulatua gelditzen dela bitxiloreentzako egokiak diren baliotan. Tenperatu raren erregulazio hau ezaugarri “gaiarra” tzat balioesten da. Populazioaren dinamikatik eta bitxiloreek bere ingu ruarekin duten elkarekintzatik sortzen da. (IRUDIA 1. Hor ikusten da Daisyworl eko tenperatura erregulatua gelditzen dela 22.5ºC inguruan (lerro jarraia) eta ondoan (lerro ez jarraian) bizitzarik gabe izango lukeen tenperatur a, eguzkiaren argitasunaren goratzearekin. Esaten dugu Dais yworld homeostatikoa dela tenperaturari dagokionez.) Lovelock ek pentsatzen du Daisyworld bateragarria dela darwinis moarekin (beraren ustez lehia eta hautespen moduko bat badago bitxilore txuri eta beltzen artean) eta erregulazioa (homeostasia) sortzen da planetak (edo bitxiloreek ) horrelakorik kontzienteki planifikatu gabe. Egia esan, Daisyworld hain da sinplea ez due la zentzurik darwinismoarekin duen bateragarritasunaz hitzegitea. Bitxiloreek ezin dute eboluzionatu, ez dira aldatzen, ez dira egokitzen. Eta ez dago benetako hautespen naturalik, ez bait dago bitxilore mota ba t bestea baino egokituagorik. Sinpleki , denb oraren parterik handienean bitxiloreak elkarbizitzen dira. Une jakin batean, bitxilore txurien populazio bat egongo da eta beltzena beste bat, baina inor ez dago hobekiago egokitua, zeren horrela balitz, darwinismoaren arabera, egokituagoa baztertuko luke gutxiago egokitua dagoena. Eguzki argitasunean aldaketarik egongo ez balitz, ez litzateke bitxilore populazioetan aldaketarik izango. Hau da, ez dago lehiarik, ez hautespen naturalik. Daisyworld darwinistak egiteko saiakerak izan dira, hainbat murrizketa (adibidez, ez du balio 100ºC tara egokitzea) ezarriz, bitxiloreak aldatu eta egokitu daitezen, sistema “tranpatiak” sar daitezen onartuz (bitxilore grisak, adibidez, nolabaiteko abantaila izan dezaketenak inguruarekin mimetizatzeko gaitasunagatik edo pigmento txuri edo beltzak sortu behar ez izateagatik) edota lehia baztertzaile motaren bat inkorporatuz etabar… Horren ondorioa da erregulazioa jarraitzen duela, nahiz eta “kalitate” gutxiagokoa izan, berezitasun horiek banaka banaka s artzen badira. IRUDIA 2. Esperimentu honetan, 3 lerroak adierazten du bitxilore beltzak soilik dituen Daisyworld ean, bitxilore horiek hartutako eremuaren beherakada. 1 eta 2 lerroek azaltzen dute aurreko Daisyworld ean ematen den eboluzioa , baldin eta t =0 denboran bitxilore berri bat (txuria) agertzen bada. Bapatean bitxilore horiek hartutako eremuak (2) eztanda egiten du, baina kuriosoena da margarita beltzak ere bersortzen direla eta 2000 milioi urte gehiago bizirautea lortzen dutela (1). Hau da, koope razioa badela. Bitxia bada ere, ez dirudi inori okurritu zaionik ahal den eredu osotuago eta darwinista bat egitea, hau da, Daisyworld en, aurreko ezaugarrietako batzuk simultaneoki sartzea. Zein da ezaugarri darwinistak dituzten Daisyworld ereduen emai tza globala? Hauxe: zenbat eta ezaugarri gehiago sartu, orduan eta erregulazio gaitasuna gutxiago ematen dela, non eta berehala Daisyworld en edozein propietate homeostatikoa erabat desegiten den. Sinpleki esanda: darwinismoa ez da bateragarria ezaugarri g aiarrak dituen Daisyworld batekin. Daisyworld erabiltzen bada Gaiaren arketip o gisa, konklusioa da Gaia eta Hautespen Naturala ez direla bateragarriak. IRUDIA 3: Hau da Lovelock en eredu originala, bitxilore “tranpatia” gris kolorekoa gehituta (lerro ez jarraia). Aurreko ereduari tranpatia gehitzeaz gain, jasaten duten tenperaturara egokitzeko posibilitatea gehitzen zaio (lerro jarraia). Ikusten dugunez, eredu originalak ongi onartzen du tranpatiaren sarrera eta denbora erlatiboki labur batean k enduta, temperatura erregulatzen da (lerro ez jarraia ia horizontala da denbora tarte luzeetan). Aitzitik, bitxiloreak egokitzen badira (darwinismoaren beste baldintza bat), bitxilore tranpati baten sarrerak hausten ditu erabat erregulazio propietateak (ez dago gehiago lerro jarraian lerro horizontalik) IRUDI 4 eta 5: Daisyworld en “esperimentu” berri bat irakaskintzaz betea Esperimentuaren “0” denboran, bitxilorerik gabe , eta eguzkia k gaur egungo argitasuna mantenduko balu, Daisyworld eko tenperatura konstantea izango litzateke , eta 30 gradutik zerbait goragokoa. Baina une batean landatzen bad itugu bitxilore txuriak eta beltzak, tenperatura horretan, txuriak ugarituko lirateke eta planetaren %40a okupatuko lukete. Beltzak ez lirateke temperatura horretan ugarituko. Baina prozesu horrekin, tenperatura jetxiko litzateke Daisyworld ean (kolore txuriaren eraginez), eta horrekin bitxilore beltzak ugaltzen hasiko lirateke, planetaren %20a okupatuz. Eta beltzen ugaritzearen ondorioz tenperatura igoko litzateke. Baina modu horre tan, 22,5ºC ko tenperatura n, oreka egoera batera iristen da , eta bitxilore txuri eta beltzen okupazioaren banaketa egonkorra mantenduko zen. Modu horretan bitxilore mota biak “zoriontsuak” dira. Txuriek, beltzei esker, beren presentzia arintki handitua ikusten dute planetaren larruazalaren %50a betetzeraino. Hitz g iltzarriak: koordinazioa, aldaketa klimatikoa, klimaren erregulazioa, hazkunde esponentziala, populazioaren egonkortasuna. 3. ATALA : GAIA , ORGANISMO EZ DARWINISTA DA. Zientziak, bere historian zehar egin duen aurkikuntzarik handiena, sotila da: Unibertsoa eraldatuz doa. Zein zentzutan eboluzionatzen du? Energia eta materiaz osaturiko eta gutxi gorabehera formarik gabeko zopa batetik abiatuz, egitura konplexuak osatu dira, galaxiak bezalakoak, izar eta eguzki sistemekin, Jupiterreko atmosferaren lerroak bezalako egitura eder eta konplexuak dituzten planetekin, Io ko (Jupiterren ilargietako bat) sumendiak edo Lurra bera. Unibertso honen bazterreko gune batean, behintzat, gaur egun ezagutzen dugun izakirik konplexuena k eboluzionatu du: Gaia da. Hau, gertaera bat da, behagarria den gertaera. Unibertsoa konplexuagoa bihurtu da, gutxienez bere guneetako batzutan eboluzionatu du. Haatik, hori horrela izanik ere, Zientzia ez da sartu eboluzio hori, egitura geroz eta konplexuagoak eratzeko joera hori , gobernatzen duten legea edo legeak bilatzeko ahaleginetan. Lurraren azalean , Unibertsoan eman den prozesuaren antzekoa eman da. Gune batzutan konplikatu egin da. Bizitzari dagokionez, badakigu arbaso amankomun gutxi batzutatik gatozela, bakterioak edota, agian, bakterio eta birusen komunitateetatik; izaki oso bakunak dira gure zilborrarekin alderatuz gero, baina oso oso konplexuak ur molekula batekin alderatzen baditugu. Gogoan hartu behar dugu zergatik konplexutasunera joera hori izan den ez ikusia Darwi nen ondoren zientzia biologikoetan. Izan ere, bai Kosmologian eta bait a Biologian, nahiago izan da hain begibistakoa dena ukatzea. Darwinismoak ezin du azaldu organismo konplexuagoak sortzeko joera eta fenomeno honen iraunkortasuna. Eboluzio biologikoa ez zen bakterioekin amaitu, ezta zelula eukariotoekin (gure gorputz a osatzen duten zelulak dira eu kariotoak), ezta lehen organismo plurizelularrekin ere. Denontzako begibistakoa da gure burmuinaren zelula bat konplexuagoa dela, nahi den bezala neurtuta ere, bakterio bat baino. Eta denontzako begibistakoa da medusa bat konplexutasun gutxiagokoa dela igela bat edota orkidea bat baino. Darwinismoak ezin du, ezta ere, noski, azaldu nola eman zen lehen izaki erreplikantea (ez zegoen hautespenerako hautagairik ) eta argi dago Big Bangetik lehen ugaltzaile horietaraino egon zela eboluzio ez biologiko eta a darwinista bat. Hau da, eboluzioa izan da, darwinismorik gabekoa. Lehen ondorioa: darwinismoa ez da unibertso honetako eboluzioaren historia osoa, eta horrela izan ik, egon behar dira konplexutasuna gehitzera behatu ahal izan den tendentzia gidatzen duten legeak. Lege horiek amankomunak izango dira (oinarrizkoak direlako) bai galaxien eboluzioari begira eta baita bakterioen eboluzioari begira ere. Eta eboluzio biolo gikoa ez da soilik ematen biologoek organismo deitzen duten horiengan. Zer gertatzen da ekosistemekin? Eboluzionatzen ari dira ere? Gogoan har dezagun lehen ekologoek organismotzat edo superorganismotzat balioesten zutela. Zer da erleen, txingurrien edo te rmiten kolonia bat? Ez al da kolonia bera organismo mota bat? Darwinismotik begiratuta zerk hautatuko litzateke , txingurriak ala inurritegiak? Ez al dira inurriak koloniaren zelulak bezelakoak? Ez al dute lan egiten eta sakrifikatzen koloniaren onuraren al de? Nor ugaltzen da, inurri langile antzua —edo kolonia bera? Nork, bada, eboluzionatzen du? Bestalde, Gaiaren teor ia dugu. Lovelock en hasierako ideia edo hipotesia zen, ikuspuntu metaforikotik gutxienez, Lurra, edo hobe esanda Lurren bizitzak duen eragi neremua, organismo bizi bat bezala ikustea, gaitasuna zuena harrigarriki erregulatzeko atmosferaren konposizioa, ozeanoak eta litosfera. Ente horri Gaia deitu zion. Baina Gaia ezin zen izan Darwinen teoriaren emaitza, eta zientzi alari batzuk pentsatzen dutenez teoria hori osoa dela, kritika batzuek egin zioten Gaia teoriari, azken honek izaki bizidunak jokoan sartzen baitzituen. Haatik, Lovelock ek hasieratik Gaia Darwin barruan sartzearen alde jo zuen. Berarentzat, izatez, darwinismoaren zabaltze bat d a. Eta 40 urte darama bere toeria Darwinenarekin bateragarri egin nahian. Lortu gabe. Lehen arazoa da Gaiak egiten duena , ez dela darwinismo aren eritziaren arabera organismoek egin behar dutena, kontrakoa baizik: Darwinen arabera organismoak egokitzen dira ingurumenera lehiaren eta hautespen naturalaren bidez. Baina Gaia egiten duena da ingurumena bera egokitu berarentzat (eta biosferan bizi diren organismoentzat). Alde hortatik bi indar guztiz kontrakoak dira. Egokitzen bazara ez duzu ingurumena egokitu behar. Ingurua egokitzen baduzu ez dago egokitu beharrik. Azken emaitza izango da Hautespen Naturala eta Gaia ez direla beteragarriak Kurioski, kontraesan hauen soluzioa ez da, egin den bezala, Gaia teoria gutxiagotzea, darwini smoaren a baizik, eta horrekin batera neodarwinismoa bera. Gainera , Gaia askoz ere indartsuagoa egin behar da Lovelock bera ausartu dena baino (Lovelock ek, egia esan, atzeraka egin du pausuz pausu azken lau hamarkadetan ). Gaiaren hasierako intuizioa ( organismotzat hart zea), horixe da nire ustez, hobeki en ahokatzen dena beha tu ahal izan diren gertaerekin (eboluzionismoarenak eta ekologiarenak). Hau da Gaia organismo ebolutiboa da, eskubide osoz, erlauntza edo termitategia izan daitezkeen bezala. Eta orga nismoa denez izaki teleologikoa da, hau da, xedeak ditu. Zikoinak helburu argi batekin (kabia egin) adartxoak biltzen dituela esaten dugun bezala, erleak helburu oso argi batekin erregina jalea ekoitzen duela esaten dugun bezala, eta izaki bizidun guztie ngan helburuak identifikatzen ditugun bezala (bere ekintzen kontziente izan ala ez) , gauza bera gertatuko da Gaia bezelako izaki batekin, izaki bizidun batekin (organismo batekin) identifikatzen ditugun funtsezko propietate guztiak bait ditu. Theodosius Ddobzhansky : “Ezerk ez du biologian zentzurik salbu eta eboluzioaren argitan” Lynn Margulis: “Eboluzioa, sinpleki esanda, historia osoa da”. GAIAREN ANTIPARRAK ZEHAR (I) Atlantiko kostaldetik gertu zaude, eukaliptoz betetako mendiz inguratua dagoen bailara batean. Paradoxikoki giza etxeen inguruan ematen da bioaniztasun handiena: loretokietako barietate exotikoak, beste hemisferiotako kiwiak, aranondo, gereziondo eta sagarrondoen ondoan. Makal isolatu eta handia, hagin zuhaixk aren bat ahiotz tankerakoa, ertzetan gaztainondoak eta haritzak, eta batzutan intxaurrondoren bat. Baratzak ezartzen dituen mugetatik haratago, eukaliptoaren monokultiboa ezarri egin da hemen. Urrutitik, mendiak berde dirudite baina berde artifiziala da, C astillako lurretan zekalearen edo gariaren horiaren antzekoa, lurraren zorua , oraindik Gaiaren, hau da, nire azala osasuntsua dena edo zena , harrapatuz . Hemen nire azala ile berdez beteta dago, bilorde bat bezala lerrotan jarriak; buru azal osasuntsu batet ik nahiko urrun. Gorago, zure ezkerretara, zure eskalan izugarri handia den orban batek uzten du agerian nire haragi bizia. Zauri etengabe irekia eta handitzen doana buldozer, hondeatzaile edota noiz behinkako dinamita eztanden eraginez, nire azala eta nir e haragia txikitzen duzute nire hezurretan barrena sartzeko hezur muinaren bila. Oraingo honetan harria eta arbela da. Zertarako? Zuek jarrai ezazute nire azal ean, jadanik izurratuan, etxe gehiago egiten. 4. ATALA . GAIA ORGANIKOAREN TEORIA VERSUS NEO DARWINISMOA. Azpimarr atu dugu jadanik Darwinen teoriaren (eta handik eratorrien) eta Lovelock en teoriaren (eta handik eratorrien) arteko bateraezintasuna. Hainbat idazlek, bateraezintasun hori ikusita, Gaia teoria ahuldu edo mugatu dute. Tyler Volk izango da, agian, Gaiari dagokionez adituen artean, teoria minimizatu dutenen adibiderik onena. Volk entzat, bizitza egokitzen da une bakoitzean jasaten duen ingurura, nahiz eta, inguru horren zati handi bat izaki bidizunek sortzen ditugun hondakinen ondo rioa izan. Hau da, izaki bizidunek sortzen ditugun hondakinetatik bizi gara eta, sinpleki, gure atzean uzten goazen ingurura, hautespen naturalaren bidez, egokitzen gara. Zenbait parametro gaiarrak, karbonoaren, fosforoaren eta nitrogenoaren berziklatze ta sa bezalakoak, izaki bizidunen egokitzeko gaitasun handiaren adierazleak dira. Hori dela eta, super efizienteak dira baliabide naturalen bilaketa lanean, eta baliabide horiek behin eta berriz erabiliak izaten dira biziraupena ziurtatzeko. Horrela bada, biz idunek izaki bizidun baten hondakinak elikagai gisa erabiltzen dituzte. Egia esan, Gaia darwinismoarekin bateragarri egin nahi bada, beste erremediorik ez dago Volk jarraitzea baino, Gaiaren gaitasunak minimizatuz. Berarentzat tenperaturaren, atmosferako gaseen etabarren erregulazioa kasualitate hutsak dira (“opariak” deitzen ditu). Arazoa da hori ez dela oso zientifikoa. Funt sean, Volk ek minimizatzen du “Gaia jainkotsa”, bestea, “Fortuna jainkotsa” goraipatzeko, eta hauxe da grekoen artean zientziatik gutxien duen jainkotsa. Azkenian aterako genukeen ondorioa litzateke biosfera ente bakarra dela Unibertsoan. Itsasoan, milioika urtetan gatzen kontzentrazioa konstante mantendu bada kasualitatea izan dela; eta oxigeno kontzentrazioa atmosferan %15 25 ekoa, milioika urtetan mantendu bada, kasualitatea izan dela; egunen batean hau aldatzen bada, izaki bizidunek teoria darwinistak dioen moduan egokituko direla. Baina hainbeste dira “kasualitateak”, ezen edozein ikuspegi ez pseukoerlijiosok eraman beharko liguke pentsatzera ezetz, ezin dela horrela izan, arrazoi zientifiko bat egon behar duela guzti honen atzean. *** Zergatik suntsipen handi baten ondoren, dinosaurioak eta espezien erdia baino gehiago desagertarazi zuen meteorito batek eragindako aldaketa klimatikoaren ondoren, itzuli zen berriro aurreko homeostasiaren balioetara (tenperatura, uren azidotasuna, itsasoaren gazitasuna, gas konzentrazio atmosferan), baldintza berrietara egokituriko izaki berriak sortu beharrean? Gaiaren ikuspuntuti k, erantzuna oso sinplea da: Gaia, nahiz eta zauritua edo gaixotua egon, istriputik onik atera zen, organismo batek gaixotasun edo istripu baten ondoren egiten duen bezala. Neodarwinismoaren ikuspuntutik erantzun logikoa litzateke ingurumen berriari egokit uriko espezie berriak sortzea. Baina espezie berri egokitu eta arrakastatsu horiek aldatu zuten poliki poliki bere ingurumen berria beraien hondakinen bidez ? Non eta espezie berri horiek desagertuko ziren espezie berrie z ordezkatuak, eta azken hauek , azken batean, sorrarazi zuten… meteoritoaren aurreko garaietan zegoen ingurumenaren oso antzekoa ?! Fortuna jainkotsak sartu al zuen eskua meteroritoak eragindako aldaketa klimatikoari egokitzen ari zirenak sor zezaten bere “gorotzen” bidez, aurrekoaren antzeko ingurumena? Frogatu al daiteke hori? “Azalpen sotilagoa da pentsatzea berrelikadura kritiko gutxi batzuk, zori hutsez, ingurumena egonkortzearren ari direla” Andrew J. Watson. “Gaia da bere hondakinez sorturiko mundu zabortegi bateko biz itza”. Tyler Volk ***Zergatik Lurraren gainean izan diren baldintza biofisikoen eboluzioa izan da egokiena forma geroz eta konplexuagoak sor daitezen? Kasualitatez ere? Zeren errealitatea da tenperatur a eta bestelako parametro asko aldatu direla, geldo, milaka milioi urtetan, termitategia, kurriloa edo baso tropikala bezain forma konplexuak ahalbidetuz. Duela 3.000 milioi urteko baldintzetan ez soilik ez ziren existitzen gaur egun ikusten ditugun forma horiek . Ez lirateke existitu ko ezta hain konplexuak liratekeen formak, edozein izanik ere forma horiek. Zergatik? Zeren 15ºC tan egon beharrean 60ºCtan baldin ba daude , proteinak ez dira egonkorrak izango, izaki bizidun guztien zeluletako mintzak k onponketa mekanismo eta energia kontsumo askoz gehiago beharko dutelako tenperatura horretan , 15ºC tan baino. 60ºC tan izaki bizidunek energia extra erabili beharko lukete, eta horrekin zailduko litzateke beraien eboluzioa konplexutasun erantz. Gauza bera gertatzen da uraren ing urumenarekin (itsasoak, lakuak, errekak) oso azidoa balit z edo oso basikoa (eta ez gure egunetan bezala praktikoki neutroa), izan ere baldintza horietan bizitza egokitu ahal izango litzateke ba ina ordainez defentsarako eta energia/baliabieen atzemateko me kanismoak beharko luke eratu. Noski, ba daudela izaki bizidunak muturreko ingurumenetan (oso azidoak, oso gazituak, oso beroak, oso lehorrak…), baina ingurumen horietako bioaniztasuna ingurumen “suabeagoa” etako baino bajuagoa da. Zergatik? Fisikak du er antzuna (ez neodarwinismoak, honek edozertara ko egokitze gaitasuna nahi du eta ): energia asko behar da babes mekanismoentzat. Eta laku hipergazituetan flamenko konplexuak aurkitzen baditugu ere, hauek egokitu dira ingurumen hortara, bai, baina ez dira han eboluzionatu (ez dira sortu ebolutiboki ingurumen horietan bizi ziren espezietatik). Hau da, Gaia eboluzionatuz joan da berarentzat onuragarria den ingurumen bat kontrolatuz eta sortuz, eta ingurumen hori osatzen duten izaki bizidunek gai dira hazteko, az karrago eboluzionatzeko eta beren aniztasuna handitzeko. Hobe da nola izan den pentsatzen saiatzea, mila kasualitate izan direla pentsatzen egotea baino. Behintzat, ikuspegi zientifikotik. Baina gainera Lurraren konplexutasuna ez da handitu sinpleki modu linealean Askoz denbora eta bakterio belaunaldi gehiago behar izan ziren lehen zelula eukariotoa osatzeko, lehen organismo plurizelularra eratzea ahalbidetzeko behar izan ziren eukarioto belaunaldien eta denbora baino. Eta lehen organismo plurizelularret ik are denbora gutxiago eta belaunaldi gutxiago behar izan ziren lehen termitategia eratzeko. Konplexutasuna azeleratu egiten da mantsotu beharrean . Eta justu , gertakizun aleatorioen kasuan ) espero zitekeen bezala (neodarwinismoaren iritzia) konplexutasuna mantsotu beharko luke , eta geroz eta “saiakera” kopuru gutxiago izango lirateke . (Denbora luzeago belaunaldien artean: bakterio bat ordu erdiro ugaltzen da eta ugaztun batek, aldiz, asteak behar ditu edota urteak. Hau dena, berriro ere, kasualitatea al da ? Neodarwinismoak ez du konplexutasunaren handitzea gaizki esplikatzen soilik, matematikoki frogatu daiteke azeleratzen den konplexutasun hazkundea ez dela bateragarria ausazko aldaketaren eskutik etorri beharko lukeen berrikuntzarekin (neodarwinismoaren egokitze zentzurik gabeko mutazio famatuak gehi hautespen naturala). Darwinismoaren arabera espero beharko genukeena da konplexutasunaren hazkundea bai, baina geroz eta tasa mantsoagoz ; hain zuzen, behatzen dugunaren kontrakoa. Berriro ere azalpenak Fortun a jainkotsaren laguntza beharko du eta oraingo honetan beti norabide berean e ragiten. Dado batekin, urte l uzeetan, seia aldi askotan atera ondoren, jokoan jarraitzea eta seiak ateratzen jarraitzea eta horrela milaka aldiz jardutea bezelakoxea da. Azke n batez, edonori bururatzen zaio mirari bat baino gehiago dela: dadoak sei aldetan sei zenbakia duela (hipotesi zientifiko frogagarria) Erreplikatzen hasi ziren lehen izaki bizidunetik termitegietara, gepardoetara, baso tropilaketara eta Gaia ra, dena konplex utasun azeleratuaren hazkunderako joera argia jarraitu duen historia izan da. Eta entitate organiko hierarkikoki ordenatuen agerpenera: bakterioak, eukariotoak, plurizelularrak, inurritegiak, ekosistemak, Gaia. Horiek denak, organismo bizi baten ezaugarrie kin. Gertaera ebolutibo hauek teoria zientifiko batekin azaltzen saiatu behar da. Eta neodarwinismoa horiekin kontraesanean dago. GAIAREN ANTIPARREN ZEHAR (II) Mendiaren lerro gorena jarraitzen baduzu, dozenaka errota eolikoen ilara ikusiko duzu. Nire azala, jadanik mila modu z zigortua, ziztatzen dute. Oraingoan, akupunturako jostorratzak balira bezala, baina gorput z zauritua senda dezaketen gu ne energetikoen bila aritu beharrean, erabiltzen dudan energiaren zati txiki bat hartzen dute. Oraindik gu txi dira, baina nire azala jostorrazez estaltzen baduzute, nondik etorriko da mina oraingoan? Ikusi izan dut egunsenti garden eta garbi batean nola haize errota bakar bat biraka zebilen , nagi, brisa urri bat atzematen. Brisa eskasa zen baina, hala ere, goi zeko behelainoa argitzen laguntzen zuen. Errotaren atzean, behelainoa mantentzen zen eta horrela jarraitu zuen errotaren adarrak gelditu ziren arte. Haizea ez duzu te ikusten, eta badirudi energia dohakoa dela, ez nauela eregiten, baina ez da horrela. Nola izango da horrela? Haizearen heg aletan mugitzen dira nire hegaztiak eta polena; bere indarraren zati handi bat erreibindikatzen duzutenean noraino iritsiko dira beraien hegaldiak? Ohiko bidetik aldenduko al dira? Zeren errota bat erresistentzia bat da, eta haizea, korronte elektrikoa bezala, adimentsuki mugituko da traba gutxien duen lekutatik. Erresistentzia handia jartzen baduzute, bideak aldatuko ditut eta haizeen arrosa berriro diseinatu beharko duzute errota jartzen baduzute. Haizeak ez du soilik euria dakarten hodeiak eramaten. Haizea ere lainoen formazioaren parte da. Ur tantak osatzeko behar da hazi bat eta hazi hori nik daramat: izeiaren polena edo Saharako hauts mota, edo bakterio edo birus omnipresenteak. Etsaitzat hartzen duzute birusak, bur u ia esferiko duten horiek: ADN biltegiratzeko idealak iruditzen zaizkizue. Birus askoren forma eta konposizioa egokia da bere inguruan ur tantak eratzeko….apostu egin nahi? Ur tantak osatzen dira ere , dimetilo sulfuroari esker, nire algak ekoiztua, eta ni re arbolek ekoiztutako terpenoei esker. Terpeno, birus, polen eta gainontzekoak barreiatzen ditut haizearekin. 5. ATALA: GAIA ETA ENTROP IA Irakurlea pentsatzen egongo da: baina zer ikusteko dauka entropiak (desordena handitzearen kontu horiek) Gaiarekin e do eboluzioarekin, edo bizitzarekin? Izan ere, ez al dirudi kontraesankorra entropiaren legea eta guztiz ordenatuak diren izaki bizidunen presentzia? Ez, ba. Ez dago kontraesanik eta are gehiago: termodinamikaren legeak Gaiaren alde daude. Defini dezagun intuitiboki, baina ikuspuntu fisiko tik guztiz egokiz, bigarren legea. Entropiaren definizioa: sistema batek duen energia, bere parteen artean partekatze edo barreiatze gradua. Termodinamikaren bigarren legea, entropiaren legea: unibertsoan entropiak handiagotzeko joera du. Hau da, Uni bertsoaren barruan energia barreiatzeko eta partekatzeko joera berezkoa da. Esamolde antropozentrikoa erabiliz: Unibertsoak bere burua maite du, non eta bere parteek, preziatuena dutena, hau da energia, besteekin partekatzeko berezko joera daukaten. Horrela bada, sistema batek entropia bajua izango du baldin eta munduaren gainontzekoarekin barreiatu eta partekatu dezakeen energia badu. Entropia altua izango du bere energiaren zatirik handiena partekatu badu. Adibide bisual argi bat jar dezagun. Imagina dezagun koiotea bidelariaren atzetik korrikan. Dakigun bezala, koioteak amaituko du beti amildegi baten goialdean, aidean flotatzen instant batzutan. Ohar gaitezen une horretan energia potentzial grabitatorioa duela eta termodinamikaren lehen legea betetz en ari dela: bere energia kontserbatzen du. Bainan ez du betetzen bigarren legea: amildegiaren sakonarekin eta aidearekin partekatu dezakeen energia erabilgarri asko du, eta horrela sahietsezina da gainbehera eror dadin. Horrela egiten duenean energia pote ntzial grabitatorioa energia zinetikoa bihurtzen da eta ibilbide guztian bero energia ere (aidearekin marruskadura eta amaieran lurzoruaren eta bere gorputzaren beroketa). Bigarren legea bete du. Badira sistema batzuk ezin dutenek, une jakin batzutan, be re entropía handitu, zerbaitek eragozten dielako (koiotea amildegira azaldu baino lehen edo kristalezko basua mahaiaren gainean). Eta badira subsistemak, une eta denbora batez, entropía gutxiagotu egiten dutenak ere, adibidez, gatz arruntaren kristalaren f ormazioan bere kloro eta sodio ioiak disolbatuak zeuden ura lurruntzen danean. Kristalaren entropía gutxitu egin da (bere lotura kimikotan energia kantitate bat biltegiratua gelditu da). Zer gertatzen da bigarren legearekin? Ezerrez. Betetzen ari da, izan ere ura lurruntzean kristalari falta zaion entropia soberan eraman bait du. Sistema globala, ura gehi kloro eta sodio) energia gehiago partekatzen eta barreiatzen du ura lurrundu eta kristala osatu eta gero, aurretik baino. Areago, kristalaren formazioa er rezten da, hain zuzen, horrela energia gehiago partekatzen eta barreiatzen delako. Gauza bera gertatzen da izaki bizidunekin! Denok biltegiratzen dute energia, denbora batez partekatzen ez duten beren lotura kimikotan. Baina gainontzeko trukaketa energet iko guztietan, bizidunak dauden unibertsoaren entropia handiagotzen ari dira eta bere gorputzetan ematen den entropiaren gutxiagotze hori konpentsatzeko moduan. Pentsa dezakegu, bai, baino… zergatik ez dira azkar azkar hiltzen izaki bizidunak? Adibidez, zergatik ez dira sistematikoki arbolak autoinmolatzen erreta? Modu horretan entropía ere handiagotuko zen. Bada, zerbait gehiago badagoelako: kasua da naturalezak ez duela bigarren legea edozein moduz betetzen; bere joera da hori egitea ahal den modu azka rrenean. Ematen du gradienteak gorrotatzen dituela (gradienteak dira jauzi energetikoak, koiotearena bezelakoak) edota saiatzen dela energia barreiatzen eta konpartitzen ahalik eta modu azkarrenean. Gradientea murrizteko edo energia partekatzeko bi bide ba ldin badaude, naturak azkarrena hautatzen du. ________ “Zergatik ez diozu entrop ia deitzen? (…) Inork ez daki bene benetan zer den entrop ia, eta orduan edozein debateren aurrean beti egongo zara abantaila egoeran”. John von Neumann – ”Ordena ez da gau za materialak bere baitan duten ezaugarri bat, antzematen duen gogoarentzat erlazio bat baizik”. James C. Maxwell Adibideak: koiotea amildu egiten da, ez du mantso mantso planeatzen, suabeki amildegiaren hondora iristeko. Mend ian erortzen den ur tanta itxasora doa aldapa handienean behera, dagoen lekuan ahal duen azkarren. Aldapan behera doan pelota ez doa sigisagan. Gatzaren kristala osatzean uraren lurruntzea erraztu egiten da eta horrekin azkarrago handitzen da entropia? Bai. Hau da, termodinamikaren lege berri bat izan daitekeenaren atarikoan gaude, laugarren legea (hirugarrena da ezin dugula 0º Kelvin edo 273,16º Celsius etik behera jetxi): Laugarren legea (atarikoa): entropia handiagotzeko bi bide baldin ba daude bide azkarrena faboratuko da. Berriro antropozentrikoki adieraziz: Unibertsoak bere burua maite du apasionatuki. Ahal duen azkarren banatzen da energia. Eta lege hau bikaina da bizitzarentzat. Izan ere, sistema konplexu batek, entropía handiagotzek o, bide posibleen aniztasuna areagotzeko joera du. Bide posibleen kopurua handitzean, estadistikoki, laugarren legea betetzea ahalbidetuko duten bideak agertuko dira. Hau da, konplexutasuna, behin ezarri eta gero, egonkorra izango litzateke, bera parte de n sistemak entropia azkarrago handiagotzeko joera izango duelako. Eta bizitza, definizioz, konplexua da. Horrela bada, frogatu ahal dugu. Organismo bat duen sistemak handiagotzen du bere entropia organismo hori gabeko sistema baino? Erantzuna: printzipio z bai. Arazoa da izaki bizidunak hain konplexuak direla ezen dauden sistema bera konplikatzeko, aldatzeko joera dutela eta orduan alderaketa ez da hain erraza. “Bigarren legea, izaki bizidunen hiletaren ziurtagiria izatetik urrun, geroz eta handiagoa den beraien orden eta aniztasunaren bermea da” Ramón Margalef “Laugarren legea: naturak gorrotatzen ditu gradienteak” Rob Sheldon – Irudikatu behar al dugu sistema bat nahiko globala alderaketa egin ahal izateko? Gutxi gora behera. Imagina dezakegu nola izango litzateke bizitzarik gabeko Lurra eta honek sortzen duen entropía bizitza duen Lurrak (hau da, Gaiak) sortzen duenarekin alderatu? Lurra Gaiarekin konplexuagoa izateaz gain Unibertsoaren entropia azkarrago handia gotzen du? Erantzuna da Bai! Hau da, termodinamikaren legeak sistema konplexuen estabilitatea faboratzen dute. Beraien sustengarritasuna. Gaiaren garapena sustengarria da konplexuago mantentzen den sistema bateruntz eboluzionatzen duelako. Geroz eta ego nkorragoa izango da sistema geroz eta konplexuago bateruntz eboluzionatzen badu. Hortaz bada: bizitza ez da kasualitate bat Unibertsoan; aitzitik seguruenik nahiko arrunta izango da (egia da baldintza batzuk behar dituela, gatzaren kristala osatu ahal iz ateko lurruntzen ari den ura behar duen bezala), baino behin bizitza eratua, fisikaren legeak bizitzaren aldekoak dira, eta garrantzi handikoa dena, bizitzak bere konplexutasuna areagotu dezan laguntzen du! Hau da, darwinismoak azaldu ezin duena, [zergatik dagoen (Gaiaren kanpotik etorritako katastrofeak izan badira ere) geroz eta espezie konplexuagoak agertzeko joera iraunkor bat], fisikaren legea eskutan azalpen partzial bat badugu: organismo konplexuak egonkorrak dira termodinamikaren legeak betetzea f aboratzen dutelako. Baina ez dut esaten lege horiek aski direla espezien eta Gaiaren eboluzioa azaltzeko, ez bait dute lege horiek azaltzen nola agertzen diren organismo konplexuak edo sistema konplexuak. Esplikatzen dutena da bere iraunkortasuna, bere e gonkortasuna. Aldiz, neodarwinismoak ez soilik ezin du esplikatu hori, baizik eta inplikatuak daudela dioen indarrak azaldu ditugun legeen guztiz kontrakoak dira. Izan ere, neodarwinismoarentzat Izakien arteko elkarrekintzak lehiakorrak dira, hautespen nat urala indar sinplifikatzailea da (eta edozein moduz kontserbakorra) baina inoiz ez konplexutasunaren sortzailea. Bi izaki lehian hasten badira, Darwinen moduan, errekurtsoengatik, entropia azkarrago handiagotu ordez, alderantziz ibiliko da, mantsoago handi tzeko joera izango du. Hain zuzen, sistemaren konplexutasuna murrizteko joera duelako. Koordinazioa eta kooperazioa, eta ez lehia, dira sistema bat integratzea ahalbidetzen duten indarrak. Zelula eukarioto bat sortu zenean prokariotoen arteko elkarrekintza ren bidez, elkarrekintza ezin izan zuen lehiakorra izan, halabeharrez koordinatua baizik. Txolarre bat sortzen danean bere zelula eta organoen arteko elkarrekintza moduan, inori ez zaio bururatzen bere bihotza lehian dagoela eta hautatua izan dela burmuina ren kontra, edo zelula epitelial bat hautatua izan dela beste baten aurka bere egokitzapena egokiagoa delako eta gehiago ugaltzen delako. Sistema konplexuak hautatuak izaten dira osatu eta gero, baina ez Darwinen hautespen naturalaren bidez, termodinamikar en legeak horrekin betetzen direlako baizik. Eta hobeto betetzen dute “laugarren legea”. GAIAREN BETAURREKOEN ZEHAR (III) Badakizu baso euritsu batean, erortzen den euriaren zati handi bat bertako landareen transpirazioaren bidez sortzen dela, eta haizeak eragiten du noizen behinka Eguzkia, bera ere beharrezkoa, ager dadin. Haizerik gabe lanbroa iraunkorra litzateke, aidea lu rrunez betea egongo litzateke eta nire landareen transpirazioa erritmo txikiagoan emango zen. Eta transpirazioaren erritmoa da lurreko landareek erabiltzen duten energia funtsezkoena eta handiena eta horrekin mugitzen dituzte ekosistemak. Ez, ez da fotosin tesia, ebapotranspirazioa baizik. Fotosintesia da zure gorputzarentzat beharrezkoa den proteinen ekarpena bezelakoa, eta transpirazioa dira karbono hidratoen eta gantzaren bezelakoa, zeren Eguzkitik, fotosintesiaren mekanismo konplexu eta sotilaren bidez, landare batek erabili duen Julio energia bakoitzeko, Eguzkiaren beraren ehun Julio erabili ditu landareak bere ponpa txurgatzailearekin, bere osto eta adarretan ura baporatuz , lehenago sustraiek xurgatutako ura. Ezin duzu imaginatu zer nolako entropia gehitze eragiten den horrela. Gizakiek, nik klima kontrolatzeko pazientzia handiz biltegiratu nituen petroleo poltsak, gas eta ikatza erretzean sortzen duzuten baino askozaz ere gehiago. Horrela bada, zuk bildu Haizea eta murriztuko duzu nire ebapotranspiraz ioa. Horrela Julio bat atzeman eta neri hamar kenduko dizkidazu. Hamar Julio gutxiago Unibertsoaren gainontzekoarekin partekatzeko. Lurra sisteman, posible den aldiero, organizazio mailaren araberako hierarkia bat osatuko da, zelulatik organismoraino eta organismoetatik ekosistemetara eta Gaiara. Sahietsezina da Gaia, oso maila handia konplexua eta integratutako organismoa, eratzeari zuzendutako joera. Eta horrela da, sinpleki esanez, integrazio eta konplexutasun horretara emandako urrat s bakoitzak, Lurrak Eguzkitik datorkion energia Unibertsoarekin azkarrago partekatzea eta barreiatzea eragiten duelako. Eta Gaia organismo gisa ikusten badugu, berriro ere, bere osagaien arteko elkarreragina ez da izango lehiakorra, eta ez da existituko ha utespen naturalik darwinismoaren erara. Eta ezin du holakorik egin, maila altuan konplexua de inongo organismok ez duelako bere baitan horrela jokatzen. Hortaz bada, elkarrekintza koordinatua izango da. Organismo biziak koordinatzen dira irakurlearen organ ismoaren zelulek egiten duten bezala. Eta koordinazio hori da automatikoki hautatua entropiaren handitze batera eramaten duenean (behintzat epe luzera begira). Izan ere, horrela hobeto betetzen da Unibertsoaren energiaren barreiatze azkarragoa. Nire iritziz, Gaia organismo gisa begiratzen badugu, sistema aldatzeko (Lurraren azalera) horrenbesteko gaitasun du, zaila egiten dela Gaia duten edo Gaiarik gabeko sistemak alderatzea. Organismoa izaki xededuna da (bereak dira helburuak, inkontzienteak badira ere). Gaiak erregulatzen du tenperatura, ozeanoen gazitasuna, etabar... xede batekin, nahiz eta inkontzientea izan. Arraroa egingo zaigu hau ez badugu pentsatzen erlauntzak nahiko ondo erregulatzen duela barneko tenperatura, kontziente izan gabe, xede argi batekin (edo xede batzuk, hala nola argizaria solido mantentzea eta eztia likidoa, neguko gogortasunaren menpe egoten ez diren bere erleen biziraupena eutsi etabar...). Enara batek, bere kabia egiten duenean, begibistakoa da xede argi batekin ari dela, kontziente izan ala ez. Organismo orok xedeak ditu. Organismo orok faboratzen du entropiaren sorkuntza eta gainera azkarrago. Lurra sistemak, baldintzak egokiak badira, makro organismo bat eratzeko joera izango du. Organismo hori Gaia deitzen badiogu, Gaiak xedeak behar ditu eduki. Baina, hala nola nire zelule eta organoek badituzten bere xedeak baina aurkitzen diren organismoaren (nia ren) menpe dauden bezala, non eta zelula asko hiltzen diren egunero organismoa baldintza optimotan mantendu dadin, gauza ber a estrapolatu behar dugu Gaiarentzat. Gaiaren organoak eta zelulak, elkarrekintzan ari diren bere parteak, izango dituzte xede propioak, baina Gaiaren beraren xede eta eginduen pean egongo dira. Gaia da, eta ez hautespen natural darwinista, Gaiaren une bakoitzean hautespena egiten duena, zein zelulak hiltzen diren eta zeintzuk ugaltzen. Horrela egingo ez balu, ez legote integrazio aski izango organismo bat osatzeko haina. Guzti honek, noski, ondorioak ditu gizakiarentzat eta Garapen Sustengarriari buruzko eta Gaia berari buruzko ditugun kontzeptuentzat. GAIAREN ANTIPARREN ZEHAR (IV) Oso oso zurea da handira eragin nahia, zu zaituen organismoaren barnean egiten duzuna ikusi nahi gabe. Jar itzazu 1000 jostorratz zure azalean eta egun horretan ez zara mugituko. Aski litzateke berriztagarria dela diozuen energiaren ameslariek “teknikoki” aprobetxagarriak liratekeen haizearen portzentai nabarmen bat atzematea , aski litzateke hori nire ziklo hidrologikoa eta konpartitzen dugun Lurraren klima aldarazteko. Berriro esango dizut. Murriztu ezazu %80, edo agian, %95 zure pretentsio teknologikoak eta, agian, zure parasitismo energetikoa jasan dezaket, eta, bakadizu, zuk ere jasan ahal izango duzu. Energia fosilak eta nuklearrak gaitzesten dituzute erakartzen dit uzten ondorio txarrengatik, txarrak zuentzako eta niretzako ere. Pentsatu behar izan zenuten ez nuela energia bat mezpretxatuko nire barneetan biltegiratuz. Ez naiz zuek haina tontoa. Baina energia “berdeak” ez dira zuentzat onuragarriak izango, ez bazaret e automugatzeko gai. Erabili nahi duzuten energia horiek, nik erabiltzen ditudanak dira. Eta nola ez duzute ez ulertzen ezta errespetatzen ere, gertatuko da zuen kontra ere jarriko direla, energia hori bait da erabiltzen dudana klima e rregulatzeko eta zikl o hidrologikoa mugitzeko eta nire materialen zikloak mugitzeko; nire odo lzirkulazioa k, nire arnasketa k, nire homeostasia k, nire funtzio guzt iek energia behar dute, hain zuzen, unibertsoaren gainontzekoarekin konpartitu nahi dudana. Zuek pastelaren puska txiki batekin konformatu beharko zarete biziraun nahi baduzute. 6. ATALA: KONPLEXUTASUNA Hainbat aldiz esana dugu Unibertsoa eboluzionatzen edo bere parte batzutan itxuraldatzen ari dela geroz eta forma konplexua goak osatuz. Gure planetan, bizitzaren historia , eboluzio, itxuraldaketa eta konplexutasunean emandako jauzien historia da. Lurrean hasten gara bakterioekin eta horiekin jarraitzen badugu ere, bakterio horien parte batzuk sinbiosi bidez betirako elkartzea lortu zutenean o rganismo unizelular konplexutan itxuraldatu ziren. Zelula horiek, nukleo mintz duna edukiz (eukariotoak) gurekin jarraitzen dute, baina horietako batzuk lortu zuten azkenian, berriro ere sinbiosi bidez , oso maila altuko kooperazioan arituz, organismo plur izelularrak bihurtzea. Sinbiosi bidezko eboluzioa hain arrakastatsua da, bizitzak , hamabi bat aldiz modu independientez historian zehar , sorrarazi duela plurizelulartasuna . Sozializaziora emandako urratsa –insektu edo ugaztunen kasuan, adibidez —modu ind ependientez asmatu izan da zenbait alditan. Behatzen duguna da, bada, konplexutasunaren areagotzea. Giza adimena zerbait benetan konplexu eta interesgarria dela kontsideratzen badugu, orduan, dudarik gabe, bizitzak beste aldi askotan sorraraziko du: ez da bizitza soila mirari ba t, ezta ere giza amodioa eta autokontzientzia. Ba al dago konplexutasunerantzko joerarik? Erantzuna argia da: bai. Auziaren giltzarria da: zergatik da go joera hori? Zein da joera horren azalpena, “mekanismoa”? Orrialde hauetan de fendatzen dugun teoriar en arabera , entropiaren legeek ahalbidetzen dute konplexutasunaren egonkortasuna. Esan genuen hori dela beharrezkoa den propietate a, baina ez nahikoa. Baieztatzen duguna da , Gaia eta bere baitako bizidunen ezaugarri partikularretatik eratorritako beste propietate bat behar dugula. Bizitza bera. Organismoak ez dira subjektu pasiboak ingurumenaren kanpo indarren aurrean, proaktiboak baizik. Arazo baten aurrean organismo batek itxuraldatzeko joera izango du, berak eta/e do bere ondorengoek (gogoan har dezagun ez duela soilik berarentzat ari) arazoa konpontzeko abagunea izan dezaten. Itxuraldatze eta eboluzio ahalmena izango d ira, nolabait, sistemaren eta organismo inplikatuen konplexutasun berarekiko proportzionala. Pentsatzen dugu organismo konplexuenek martxan jarriak dituztela mekanismo konplexuagoak , gai direnak bere ingurumena egokitzeko –arazoa itxuraldatu —edo ingurumen berrira egokitzeko —bere burua transformatuz . Nahiz eta organismo arrunten eskala ez den egok ia (esk ala egokia planetarioa da, Gaiarena), gure teoriak onartzen du, printzipioz, ikuspegi neolamarckista. Geneak itxuraldatuak izango lirateke, baina ez aleatorioki, baizik eta organismoari, edo hobe esanda espezieari (eta egitan esanez Gaiari) onurak e kartzeko asmoarekin. Itxuraldaketa prozesu honetan, bada, konplexutasunera ntz joera natural bate gongo litzake . Eta joera horrek, hasierako etapetan behintzat, matematikoki funtzio esponentzialari erantzuten dio. Bizidun baten konplexutasuna “C” ezaugarriaren arabera definitzen bada, ezaugarri horrek, esan dugu, bizidun horren konplexutasunaren arabera aldatzen joateko joera izango du. Izaera hau da, matematikaren hizkera erabiliz, funtzio esponentzialera daramana. Haatik, naturan portaera esponentziala ohikoa bada ere, nahiko denbora igarotze arekin batera , beti agertzen da eragile mugatzaile bat, inplikaturiko aldagaiaren hazkunde esponentziala mugatzen duena, eta azkenean funtzio matematiko sigmoidal (edo logistiko) batean amaitzen dena. Daisyworld i buruzko 5. kapituluko irudiak oso ondo islatzen du esaten duguna. Erreparatzen badiogu bitxiloren hazkundeari, h asieran, itxuraz, mantso hazten dira eta gero “eztanda” bat ematen da eta geroago egonkortzen dira. Horrelako zerbait litzateke organismo bizien konplexu tasunaren eboluzioarentzat gure teoriak aurreikusten duen hazkundea. Haatik, gure bi hipotesiak sakonki ago aztertuz: 1.Termodinamiaren legeen araberako konplexutasunaren egonkortasuna. 2. Sinbiosi bidez , mugak “gainditzearen” bilaketa aktiboa. Orduan konturatuko gara organismoek , eragile mugatzaileek konplexutasunean eragindako geldialdia gainditu dezaketela baldin eta konplexutasunaren neur gailua aldatzen badute. Adibidez, organismo plurizelular baten eboluzioa eta “konplexutasuna” neurtu dezakegu , modu sinple eta gutxi gorabeherazkoan, organismoa osatzen duten zelula mota diferenteak kontatuz –zelula neuronalak, epitelialak, sexualak, giharretakoak etabar… Horrela definituko genuke “C”: organismoaren zelula moten zenbatekoan arabera. Eta aurresango genuke organismo konplexuagoen zelula moten kopurua , portaera sigmoidal baten arabera garatu dela , Lurraren gainean bizitzak izan duen historian zehar. Hasieran hazkunde esponentziala, eta gero, azkenian muga batera hurbiltzea. Gure teoriak ez du soilik errealitateak aurreikuspen hori duen hala ez bilatzeko posibilitatea irekitzen; gainer a galdetuko genuke zeintzuk diren “C” ren hazkundea mugatzen dituzten murrizketa fisikoak, kimikoak eta fisiologikoak. Baina bestaldetik, zelula moten kopuruak gehienezko bat izanik ere, bizitzaren konplexutasunak ez du zergatik plant o egin behar, bizidun ak traba horiek gainditzeko gai baitira hierarki a maila handiagotuz, hau da, zelula mota desberdinen arteko sinbiosi berriak bilatu beharrean, jadanik eratuak dauden organismo plurizelularren arteko sinbiosiak bilatuko lituzkete. Adibidez, termita bat bada organismoa, baina goragoko organismo izango litzatekeen termi tategia edo termiten kabia organizatuz. Horrela, konplexutasuna neurtzeko aldagai berria ez litzateke termitaren zelula mota desberdinen kopurua, baizik eta , agian, termiten kasta kopurua edot a termitategiaren formazioan inplikatu diren organismoen kopurua. Ohartzen bagara, aniztasuna –zelula motak izan, edo organismo motak izan — konplexutasunaren neurgailurako proposamen bat izango litzateke . Baina garrantzitsuen a da termitak bere konplexutas unaren muga gainditzen duela termitategian itxuraldatuz. “Gauza konplexuak eta estadistikoki gertagaitzak, berez dira esplikatzeko zailagoak gauza bakun eta estadistikoki gertagarriak baino”. Richard Dawkins “Konplexutasunerantz gidaritz arik gabe doan prozesu aurreseanezinaren istripu loriatsuak gara” Stephen J. Gould. Eta horrela osatutako superorganismoa konplexuagoa denez, orduan eboluzioak –jauzika –, Gaian eta Unibertsoan jarraituko luke funtzio esponentzial bat mugarik gabe, edo behintzat , aztergai den muga nabarmenik gabe ko sistema , Planeta edo Unibertso bera bezain handia izan arte, mintzagai dugun sistemaren arabera. Ideia hauen aurrean, zer prop osatzen du neodarwinismoak konplexutasun erantzko joeraren zergaitia azaltzeko? Egia esan, ez dago azalpen zehatzik. Stephen J Gould ek analogia bisual bat proposatu zuen arazoari aurre egiteko: mozkor baten ibilkera. Eboluzionista neodarwinisten aldetik e z dago bestelako ideiarik hain zehatz eta zabaldua Gould ek proposaturikoa baino. Horrela bada, goazen ideia hori aztertzera. Imagina dezagun mozkor bat kale bateko paretari eusten diola eta ibiltzen hasten dela. Bere egoeran egonik , alderrai ibiltzen has iko da, aleatorioki. Suposa dezagun paretarekiko duen distantzia espezien eboluzioan konplexutasunaren neurria dela. Paretak gutxieneko konplexutasuna adieraziko luke –bakterio sinplearena . IRUDIA 6. Mozkor talde bat aurkitzen da hasieran pareta batean eutsiak (konplexutasun minimoa). Horietako batzuk ibiltzen hasten dira gezien norabideak jarraituz. Minutu bat pasata mozkor bat egongo da (gezi ez jarraia) besteak baino paretatik urrunduagoa. Neurtzen dugu mozkor horren paretarekiko distant zia. Gould jaunarentzat begibistakoa da une jakin batean mozkorra pareta eta kalearen arteko punturen batean egonen dela; l ogikoa da konplexutasunerantz “joera” bat aurkitzea , hori bait da bide bakarra. Mozkorrak ezin bestez edo pareta eutsi edo alderrai kalean aurrera edo atzera ibiliko da . Pareta edo kalea. Gould entzat garrantzitsuena da behatzen dugun konplexutasuna ausazko emaitza dela. Paretan, konplexutasun minimoa (bakterioak), pausu bat eman eta konplexutasun gehiago eta horrela paretatik urruntzen den pausu bakoitzarekin. Minutu bat pasa et a mozkorren bat egongo da besteak baino kalean barrenago eta paretatik urrutiago. Neurtzen da distantzia eta horrek adierazten du, ausaz, konplexutasuna. Beste autore neodarwinistek esaten zuten mozkor zehatz –lerro ebolutibo zehatz – bati buruz hitzegi ngo bage nu, izango genuela, gain era, konplexutasunaren beste muga bat, kaleko beste aldeko paretaz irudikatua. Baina egitan, analogia hizkera matematikora eramateko, mozkor askoren portaera ikusi beharko genuke, denok pareta batetik abiaraziz. Imagina dezagun, bada, minuturo egiten dugula kalearen argazki bat, eta mozkorrek paretarekiko duten distantzia neurtzen dugula, baina atentzioa bereziki jarriko dugu paretatik urrunen dagoen mozkorrarengan, eta be re distantzia neurtuko dugu, hau da, bere konplexutasuna. Mozkor bakoit zaren mugimendu alderraia bada, aurreikus al dezakegu mozkor konplexuenaren distantzia? Estatistikoki, bai. Egia esan, portaera hori prozesu barreiatua deitzen den horietakoa da eta, de nboraren arabera, mozkor urrunduen distantzia deskribatzen duen ekuazioa da denboraren erro karratua. Hau da, konplexutasuna denboraren erro karratuarekiko proportzionala izango litzake; beti etengabeko hazkundean, baina erro karratua denbora bera baino ma ntsoagoa denez, lerro zuzen a baino aurreratze mantsoago bat ikusiko genuke. Kontutan hartzen badugu beste pareta ere egon daitekeela (eragile mugatzailea) , orduan, azken portaera erro karratua baino geldoagoa izango litzake. Hortaz, bada, eredu neodarwin ista sinple honek , gure teoria k aurreikusten duen ez bezalako portaera aurreikusten du. Errealitatean, gauzak konplexuagoak dira, noski. Adibidez, agian hasierako paretatik urrunduen dauden mozkorrek izan dezakete konplexutasun gutxiagokoak baino hobeto bizirauteko joera handiagoa, eta horrekin , beste pareta aldera doan eboluzioa zerbait azkartxo ago mugi daite zke. Baina Gould en argudio a ez zihoan hortik, esaten bait zuen bakterioen mundu batean bizi ginela , eta ez z egoela arrakasta modu handiagorik beraien biziraupena IRUDIA 7. Mozkorren taldekoek ibiltzen jarraitzen dute eta minutu bat geroago ikusten ditugu ibilbide berriak. Bigarren minutuan mozkorren bat izango da (gezi ez jarraia) besteak baino paretatik urrunduagoa. Neurtzen dugu mozkor horren distantzia paretarekiko. Konplexutasuna berriro handitu egin da, baina lehen minutuan baino gutxiago. baino. Lurraren bakterioen biomasa askoz ere handiagoa baita, gainontzeko izaki bizidun guztien biomasa baino. Bestalde, Gould en analogiak zehaztasun bat ahantzi du eta zehaztasun garrantzitsua: hasierako paretatik gertuago dauden mozkorrak konplexuenak baino azkarrago mugituko dira. Hau da, denbora berean, pareta ondoko mozkor batek emango ditu, agian, 100 urrats aleatorio, baina mozk or konplexu batek 1 bakarra emango du. Hori horrela da “saiakera” ebolutiboak, aldaketa genetiko aleatorio ak, mozkorren urratsak, mozkor konplexuagoak berr iro ugaltzeko behar duen denboraren arabera ematen direlako. Mozko rbakt erioa bitan banatzen da ordu erdiro, baina mozkor ugaztuna astero edo urtero. Zenbat eta konplexuagoa izan organismo bat, “urrats” gutxiago ematen ditu denbora berean. Hortaz, mozkorrek paretarekiko duten distantziaren arabera mugitzeko erresistentzia hand iagoa izango lukete. Hitz batez, kalea aldapan gora izango balitz bezala. Kasu honetan, eragile horrek Gould en konplexutasun prozesua areago moteltzeko joera i zango du. Espezien itxuraldaketak, denborarekin konplexuagoak egiten diren heinean, geroz eta m antsoago beharko luke te izan. Azkenia n, Gaia Organikoaren Teoriak egiten duen iragarpenaren ondoan, oso bestelako iragarpena. Frogatu al daiteke? Zer dio, adibidez, paleontologiak organismoen zelula moten eboluzioaz? Azken 600 milioi urtetan animalien plu rizelulartasunaren eboluzioari begirada bat botatzen badiogu, neodarwinismoaren iragarpena prozesu barreiatu gisa ez dago batere gaizki. Cnidarietatik ( 15 zelula mota) duela 600 milioi urte, amphibiotara (150 zelula mota) duela 300 milioi urte, gero homin idoak (200 zelula mota). Ikusten dugu hasieran eboluzio azkarra geroago estankamentu batera igarotzeko. Haatik, azkenengo 600 milioi urte begiztatu beharrean, bilakaera ebolutibo guztiari begirada ematen badiogu eta zelula mota bacará duen bakterioarekin hasten bagara (duela 4.000 milioi urte) edota baita ere 4 edo 5 bakterio desberdinen sinbiosiaren ondorioz lehen zelula eukariotoarekin plurizelular espezie bat, batean erabat fusionatua — (duela 1.500 milioi urte). Orduan ikusten dugunak antzekotasun nabarmena du Gaia Organikoaren Teoriaren iragarpenarekin: hasiera mantsoa gero eztanda egiteko (animalien kasuan duela 600 milioi urte) eta geroago 200 zelula mota desberdin inguruan mugekin topo egiteko. Aukera dezakegu beste neurgailu desberdin bat konplexutasuna “neurtzeko”. Proposamen desberdina litzateke organismo bat osatzeko behar diren ADNren base esentzialen kopurua kontutan hartzea, une bakoitzeko organismorik konplexuena agertu zeneko denboraren arabera. Hau da, mozkorren kalean minutu ro argazki aereoa egingo genuke, eta argazki horretan paretatik urrunen dagoen moz korra “eraikitzeko” ezinbestekoa litzateke en ADNren katearen luzera neurtuko genuke. Iragarpenak, kasu honetan, berdinak dira: Gould entzat ADNren kate hori geroz eta mantsoago hazi beharko litzateke. Guretzat hazkundea sigmoidala izango litzateke, salbu eta muga moduko motaren baten gertu bagaude. Hemen arazoa da biologoak eta genetistak ez direla ados jartzen ADN ren baitan z er den esentziala erabakitzeko o rduan. Noski, proteinak kodifikatzen duen partea esentziala da, baina badira ADNren beste parte batzuk hasieran ADN zaborratzat hartuak, baina , haatik, horietako batzuk bere funtzionalitatea dute, are ebolutiboa ere. Egingo duguna, bada, jauzi ebolutibo handiak kontutan hartzea izango da. Eta aipatu organismoa eratzeko behar diren gene kopuru txikiena. Hau da, bakterio txikienak zenbat gene behar dituen, eukarioto txikienak, plurizelular nimiñoenak eta organismo oso konplexuak, gizak ia edo antzekoak behar dituenak. Puntu gutxi hartzearen abantaila da zarata asko ezabatzen dugula eta, gainera, geneen edo ADN “esentziala” ren neurketaren bidez konplexutasuna neurtzeak dituen arazoak sahiesten ditugula. Emaitza begibistakoa da. Lehen b akterioak, duela 4.000 milioi urte , 200 bat gene zituen. Lehen eukariotoak, duela 2.000 milioi urte sortua, 2.000 gene baino gehiago behar izan zituen. Lehen plurizelular konplexuak, agian duela 1.000 milioi urte agertu zenak, 10.000 gene (edo ADN esentzia laren luzera baliokidea) beharko lituzke. Eta ugaztun batek edo hegazti agertu berri batek 20.000 baliokide genetikoak. Lau puntu hauek eskunarru bat bezala ahokatzen dira funtzio esponentzial batekin, eta oso oso argi urruntzen dira, erabat, neodarwinismo aren aurreikuspenetatik. Hau da, teoria baten, neodarwinismoaren falts utzearen adibidea dugu, eta Gaia Organiskoaren Teoriaren “froga gainditua”. Interesgarria da azpimarratzea, gainera, ADN “erabilgarria” ren luzeraren bidezko konplexutasunaren moduko neurketetan , ez dugu la ikusten mugetara hurbiltze bat, hau da, luzera horretarako gehienezko tamainarik baldin badago ere, zihurrenik hortatik urrun gaude la oraindik. Hau da, eboluzioak gizakiak baino askoz ere izaki konplexuagoak erakarriko ditu, ADN ren kateak dakarren informazioaren eskutik behintzat. Ezta organismo ohikoen mailan ere, gizakia ez da Gaiaren bornean ikusiko denaren gailurra. GAIAREN ANTIPARREN ZEHAR (V) Dena bi funtzioen zerbitzuan dago, gutxienez. Inguratz en zaituen zerbait behatzeko begiak irekitzen duzunean bilatu itzazu gutxienez bi funtzio: ikusten ari zaren hori , uste duzun “zerbait” horren funtzioa , eta ni naizen “zerbait” errealaren funtzioa. Ez zaizu beti erraza izango, baina prkatikak lagunduko dizu. Uda goizean , paseo bat eginez, begi aurrean jarriko zaizu armiarma sarea intza tantaz betea. Dakizun bezala, edozein armiarmasarearen teknolog ia gai nditzea zaila da . Diseinu kalkulatua, eder eta adimentsua izateaz gain, erantsi behar zaio materia likits, arin eta guztiz garden eta oso erresistentea, guztiz egokia begibistako funtzio baterako: insekto txikiak atzemateko. Baina galdetu ezazu ere, zein d a Gaian betetzen duen funtzioa. Funtzio posibleetako bat, eta zure paseoan ikusiko duzuna, da intza tantak harrapatzea. Ur tantak pilatzen dira koilare nahasi baten perlak balira bezala, lehen ordutan atxikiak daude eta, ia beti, nahiko haziak armiarmaren etxeari euskarria eman dion landarearen gain tantaz tanta erortzeko moduan: elkarrekiko laguntza, zeren insektu gutxiago jan ahal izango dute landarea. Horrela, bada, armiarmasarea ikustean ikusiko duzu ere laino txiki bat, geldi, zure txorkatila edo belau nen parean. Beti imaginatu duzu zure gainean flotatzen ari diren eta forma kapritxosoa duten kotoizko laino horiek laztantzen ibiltzen zarela. Horrela bada, zure begitara armiarmak ez banitu beldurgarriak egin, laino txiki horiekin jolasteko desioa izango zenuke eta zure anka eta esku baldar horiek edozein deskuidoan hautsiko lukete 7. ATALA: GAIAREN JATORRIA Orain arte , gure argudiaketa izan da esperimentatutako jazoere k eta Lurreko bizitzaren historiak superorganismo baten esplikazioaren alde jotzen dutela. Superorganismo horri Gaia deitu diezaiokegu, Lovelock i jarraituz. Argi utzi dugu neodarwinismoa ez dela Gaia esplikatzeko balio duen teoria, ezta ere konplexutasunaren hazkunde azeleratua bezelako ezaugarriak azaltzeko. Azaldu dugu, aldiz, entropiaren legea eta bere hedapena behatuak izan diren jazoerak direla, eta sistema konplexu etan entropia azkarrago handitzen dela, eta hori dena Gaiaren egonkortasunarekin eta sustengarritasunarekin bateragarria dela . Eta azaldu dugu ere, lehiaren eta h autespen naturalaren indarrek ez dutela entrop ia, bideratzen dituzten sistemetara , modu azkarragoan barreiatzen . Baina nola sortu zen Gaia? Nola eboluzionatzen du? Zergatik azkarragotzen da eboluzioa? Abiapuntu orokorrarekin hasiz , organismo batek (bakteriotik hasi eta Gaiaraino) bere inguruarekin duen harremana modu honetan labur daiteke: organismoak energia eta baliabide materialak hartzen ditu, bere burua osatzen du eta ixurtzen du energia eta hondakinak. Mekanismo hau oinarria da, eta etorri dira gero jauzi ebolutiboak. Jauzi ebolutibo bakoitza (bakteriotik eukariotoetara, adibidez) egonkorra izatea eta termodinamikaren legeekin bateragarria izatea, ez da nahikoa azaltzeko nola eta zergatik ematen diren jauzi horiek. Horretarako Garapen Sustengarriaren tematikaren kontzeptu batera joko dugu: hazkundearen mugen printzipioa. Organismo biziek duten berezitasun bat da ugaltzeko ahalmena. Organismoak erreplikatzen direnean, dauden espazioa betetzeko potentzialitatea dute. Beti ere, ez badira baliabide energetiko eta materialen mugekin top atzen , hedatzea eta haztea da organismo baten potentziala. Darwinek, antzeko ideia bat aplikatuz (Malthus engan oinarritua) suposatu zuen izaki bizidunak ugaltzen zirela baliabideek ezarritako muga gain ditzen zu ten ahalmenarekin. Horrela, gutxi batzuk baizik ez zuten bizirauten (“hoberenak”). Egia bada ere, izaki bizidunen ugaltze potentziala handia dela, eta egia izanik ere populazio tamainaz handitzen diren izaki bizidunek bere hazkundean muga fisikoa k aurkituko dituztela, naturaren portaera askoz ere adimentsuagoa da Darwinek eta bere jarraitzaileek suposatzen zutena baino. Gaia eratuz gero, bera da populazioak eta espezien ugaltze potentziala mugatzen dituena. Prezeski, Gaia sortzen da izaki bizidune n hazkundeak topatzen dituen mugen arazoari erantzunik egokiena (eta egonkorrena) bezala. Baliabide naturalak, beraien premia duten izaki bizidunen populazioaren tamainagatik eskasten direnean, izaki bizidunen arteko eta ingurumenarekiko elkarrekintzan, h ainbat posibilitate izaten dira arazoa konpontzeko. Erantzun posible bat, baliabideagatiko lehia. Norbaitek irabazten du eta norbaitek galdu. Bata ugalduko da (baina soilik galtzailea ordezkatzeko) eta galtzaileak ez du horrela egingo. Hau da ikuspegi neod arwinista. Baliabideen kantitate eskuragarriak mugatzen du azken populazioa. Ikuspegi sinplista: bi organismo lehian, baliabidea eskuratu ahal izateko. Hoberena bizirauten eta ugaltzen da; txarrena hiltzen da edota ez da ugaltzen. Ba da ere neodarwinismoar en ikuspegi konplexuagoa: Bi organismok baliabide batengatik lehian sartzetik ihes egiten dute. Organismo batek bestearen hondakina erabiltzen du baliabide gisa. Hainbat organismo desberdin jokuan sarturik, hasierako baliabide berzikla daiteke. Adibidez, a nimali batek oxigenoa arnasten du eta hondakin gisa karbono dioxidoa botatzen du. Landare batek karbono dioxidoa erabiltzen du eta oxigenoa bersortzen du. Nolabaiteko koordinazioa hasten da eta , orduan , lehia edo kooperazioa terminoak ez dira egokiak. Haatik, erantzun posibleen artean hau da adimen gutxienekoa eta eskasenekoa, eta ez ditu bere alde ikusi ditugun termodinamikaren legeak. Ricardo Guerrero: Lurrean bizitza sortu zenean, ez balitz, azkar, materiaren berziklapen bat eman, izaki bizidunek, metabolismo identiko batekin, baliabide guztiak agortuko lukete eta bizitza, 300 bat milioi urtetan, desagertua egongo zen“ ________________________ Beste erantzun posible bat da koordinatzea, baliabideen eskurapenean efizien teagoak izateko, non eta izaki bizidun bati muga jartzen dio n baliabidea ez dadila izan beste izaki bizidun bati muga jartzen diona (hau da, lehiatik ihes egin). Baliabide gutxi baldin badaude, eta koordinatzen bagara, erabili dezakegu behin eta berriro ba liabide bera, bata k bestearen ondoren. Materiaren kasuan, behin eta berriro berziklatzen saiatuz. Energiaren kasuan, eskura dugun gradientea ur jauzi modura ah al dugun gehien erauziz (entropi a azkarrago eta efizientzia handiagorekin handituz). Eta hauxe d a, hain zuzen, Gaia Organikoaren Teoriaren ikuspegia. Organismoak koordinatzen dira baliabideak berrerabiltzeko eta lehiatik ihes egiteko. Azkenian materia berziklatzen dute. Berziklatze tasa altua bada, beharrezkoa den koordinazioak “sistema ” berri bat er atzen du eta “sistema“ hau, sinbiosiaren bidez , organismo berri bat bihurtzen da: Gaia izan, edo ekosistema bat edo zelulez osatutako organismoa. Organismoak, baliabide material ak eskuratzeko mugen arazoa konpontzen du berziklapenetik hasita eta ez lehiati k; dinamika honek darama, nahitanahiez, maila altuagoko organismoak sortzera, baino eskatzen du energia , sistemaren barruan , ondo b anatua egotea (entropia) eta aldi berean, “sistema“ globalak, azken batean , bera existituko ez balitz baino entropia gehiago sortzea unibertsoan. Adibidez, baso bat ur –nire organismoarentzat baliabide — edaten dudanean, zelulak eta organoak lehian sartu zitezkeen ur hori eskuratzeko, baina horrek desegingo nindun. Ura eskasa bada, efizienteena eta nire gorputzean zelula eta orga no gehiago izan daitezen ahalbidetzen duena, izango da ur molekula bakoitza behin eta berriro nire organismoan zehar ibil dadin, berzikla dadin, zirkula tu egin dezala ahal duen gehienetan. Adibidez, nire organismo barruan berziklatze tasa %50ekoa balitz, horrek esan nahiko luke edandako baso ur batekin bi baso ur bezala edan dudala. Horrela mantendu daiteke sistema handiago eta konplexuago bat. Eta aldi berean, sistemaren konplexutasunak berak ahalbidetzen du berziklatu ahal izateko beharrezkoa den koordinazioa. Gure a bezalako organismoan, irensten dugu n ur molekula bakoitza 200 bat aldiz igarotzen da giltzurrinen barnean organismoa baztertu baino lehen (eta gero beste organismo batek erabili dezan). Honek esan nahi du gurea bezalako organismo oso konplexu eta koordinatu batean (bere barnean lehiakorra e z bait da) uraren berziklatze tasa %99,5ekoa dela, benetan harrigarria. Koordinazio eta berziklatzeari esker, 200 aldiz urruntzen dugu eragile mugatzailea, berziklatzerik egingo ez bagenu baino 200 aldiz handiagoak (eta konplexuagoak) izan gaitezke. Modu b erean gertatzen da eragile mugatzaileekin biosferan eta organismoetan. Behar haina koordinatuko dira hazkunde mugen arazoari aurre egiteko borrokan. Baina, Gaian ura berziklatzen al da? Noski. Eta ez hori bakarrik: ura Lurratik ihes egin dezan ekiditen da. Beste adibide bat. Sumendien bidez Gaian sarten den karbono atomo bakoitza Gaiak 200 bat aldiz erabilia izaten da, bere mugetatik kanpo hondakina bezala amaitu arte. Gaia osatzen duten organismoak karbono edo nitrogeno edo fosforoa (eragile mugatzaileen artean hiru nagusienetakoak) behin eta berriz erabiltzeko ez balira koordinatzen, planetak sostenga zezakeen bizitza kantitatea ehundaka aldiz txikiagoa izango litzateke. Hain zuzen, harreman kooperatiboak izatea (eta ez lehiakorrak eta hautes pen naturala) da ahalbidetzen duena Lurrean dagoen bizitza oparoa. Darwinen arauak mundo basamortu batera eramango gintuzke, zeinean eragile mugatzaileek ez lukete ezta Saharako bioaniztasun eta ugalkortasunerako lekurik utziko. Materia eta energiaren berziklapenerako behar den koordinazioa hain da altua, ezen soilik organismoaren konplexutasuna duten organismoak direla gai horiek burutzeko. Gaiak baditu koordinazio eta berziklapen tasa altu horiek; orduan, organismo bat bezain konplexua beha rko du izan. Baina gainera prozesu hauek eskala guztitan ematen dira, bakterioetatik hasi eta Gaiaraino. Onddo bat, energia eskuratzeko edota alga bat nitrogenoa eskuratzeko, arazoekin aurkitzen bada (teoriaren ikuspegi mikro batean), soluzioa ez da lehiat zea, koordinatzea baizik, izaki bakar bat, likena, osatzeko punturaino iritsi arte. Likenean egindako s inbiosia k—koordinazioaren forma erabatekoa —, onddoa bere mugetatik liberatzea ahalbidetzen du algak , fotosintesiaren bidez, ematen baitio energia, eta al gak, berriz, nitrogenoarekin duen muga gainditzen du onddoa k ematen diolako. Sinbiosia egiten denean zerbait ia magikoa gertatzen da: eragile mugatzaileak, bapatean, urruntzen dira (jada ez da “existentziagatik” borrokatu behar), konplexutasuna handitzen d a, inguruko entropia azkarrago handitzen da onddo eta alga , bakoitzak bere aldetik , arituta baino. Formazioa egonkorra da, automatikoki “hautatua” da. Badago eboluziorik. Eta Lynn Margulisek dion bezala, planeta sinbiotikoan bizi gara. Konplexutasunean ema ten diren jauziek –eboluzioaren parterik garrantzitsuena — Gaiara iristea ahalbidetzen dute : eukariotoa da bakterio eta birusen sinbiosia, plurizelularra eukarioto, bakterio eta birusen sinbiosia. Termitategia plurizelularren, euk ariotoen, bakterioen eta bi rusen sinbiosia. Baso tropikala organismoen, eukariotoen, bakterio eta birusen sinbiosia da. Gaia da ekosistemen sinbiosia . Sinbiosiaren barneko si nbiosi barruko sinbiosiak. Gaia sorteen da , modu naturalean , planetan bizitzaren presentzia handiagotzeko mek anismorik efizienteena bezala. Eta lehen organismoek beraien hazkundearen mugetara iristearekin borrokatu behar izan zuten unean hasi zen sort zen. Gaiak, bada, bere buruari laguntzen dio ( maite du) eta denborarekin eboluzionatzen du. Behin eratu eta gero Gaia da gidatzen dituena bere barne ko prozesuak. Bere parte diren ” organismo“ guztiek bere aginduei men egiten diete (teoria honen ikuspegi makroa), hala nola nire zelulak , organismo naizen alde tik, nire zerbitzura dauden . Gaia osatzen duten organismoen eta ekosistemen telos aren parte bat (egitasmoak, helburuak, xedeak) zuzentzen dira Gaiaruntz eta Gaiak berak gidatuak dira. Hizkera erradikalki aldatzen da: hau da, organismo batean ez du zentzu rik beren parteen arteko lehiaz hitzegitea, ezta haustespen naturalaz. Hitzegin behar da fenomeno eta funtzio fisiologikoe taz: Izokina errekan gora doa eta bere goi ibarrean erruten du ez soilik bizirauteko, basoa ongarritzeko baizik, izokina harrapatzen duen hartzaren bidez, elikagaiak berziklatuz. Noski, izokinaren portaerak bere espeziearen biziraupenarekin koherente behar du izan, baina Gaiarentzat egiten du “lan“. Izokinak materiaren berziklapena lagun tzearekin Gaiak bere existentzia propioa errazten du eta horrekin bizitzaren aniztasun eta kantitate handiag oaren biziraupena. H orrela bere garapen, biziraupen eta eboluzioaren muga fisiko kimikoak konpontzen ditu . Gaia soilik hazten da, konplexutasun hazkorrarantz zuzenduriko eboluzioaren bidez, bere berziklapen tasak hobetzeko gai danean. Suposatzen dut irakurlea ohartuko dela hazkundearen mugen arazoa dela, hain zuzen, gizakia bere sostengarritasunaren arazoekin duen talkaren eztabaidagai nagusiena. GAIAREN ANTIPARREN ZEHAR (VI) Agian galdetzen duzu zein de funtzioen artean garrantzitsuena eta bere existenzia besteen existentzia esplikatzen duena. “Garrantzitsuena da armiarmasarea armiarmaren interesei zerbitzea!“, esango du ozenki zure bornean daramazun neodarwinistak. “Ura sare an jaustea zerbait ustekabekoa da eta “funtzio” hori, hori baldin bada, ez da agertu hirugarren bati, landarea izan edo Gaia izan, laguntzeko”. Zure belarr ian erdi izkutuan egongo da Darwin. Baina gertatzen da ura askotan konponketak eskatuko dituela eta ordutan sarea erabilgaitz utziko duela. Pentsa zenezake, gutxienez, biontzako onuragarri den landare eta armiarmaren arteko sinbiosiaz. Batak erakartzen ditu sahietsezinez insektuak eta hauek dira sahietsezinez atzituak. Batak jartzen ditu ainguratze puntu ak, ur bizia tantaz tanta jasotzen duen bitartean. Baina funtziorik garrantzitsuena handiena da, logikoki! Udan ura atxikitzea nirea propioa da, deitu eiozu funtzio “gabarra”. Ni naiz nigan txertatzen duena maixu euleak , funtzio honetan lagun dezaten. Arm iarmak, nire funtzioetan laguntzeko biziraun behar dute eta elikatuak behar dira izan. Noski, hala nola zure zeluletako organuloek biziraun behar duten eta aldi berean elikatuak izan. Horregatik ona da armiarma sareak baliagarria izatea inesktuak harrapatz eko ere, eta hori, oreka ekologikoaren beste funtzio bat gehiago bihurtzen bada, askoz hobe. Azkarra naiz baten prezioan hiru funtzio atera badezaket... 8. ATALA: ORGANIZISMO VERSUS MEKANIZISMO. Gaiaren eboluzioaren teoria, Gaia organismo teleologiko gisa hartuta, zientifikoa dela defendatzen dut . Gaia organismo izatea –eta hola denez, nahitanahiez, beraienak diren helburu eta egitasmoekin —zientifikoen aldetik metafora sinple bat bezala onartua izan daiteke. Baina zientifiko askor entzat, organismo bat dela esateak , teoria hori eremu zientifikotik kanpo jartzen du. Izan ere, formalki, Gaia organikoa hipotesi zientifiko defendagarri gisa Valencian aurkeztu zen, 2000. urtean, Gaiari buruz egin zen batzar internazionalean. Dirudienez o posiziorik ez zen izan. Lovelock ek berak onartzen du Gaia organismo bezala balioestea metafora bat dela, baina defendatzen du metafora baliotsua eta erabilgarria dela, hala nola Dawkins en “gen egoista” ren ideia ba den ere metafora bat , zeren nolatan “ge negoista” izango den gauza bat? Egoismoa giza kualitate bat baita! Gogoeta honek eramaten gaitu, egia esan, zientziaren beraren erro filosofikoen eremura. Zientzia da BALITZ BEZALAren ezagutza. Adibidez, esaten dugu elektroi bat nukleo atomikoaren inguruan orbitatuko BALITZ BEZALA dela. Inguratzen g aituen eta ulertu nahi dugun munduaren “irudi” zientifikoak ditugu , eta pentsatzen dugu munduak funtzionatzen duela irudi horiek mundua bera BALIRA BEZALA. Sakon sakonean: metaforak. Zelula , makina konplexu bezala ikustea metafora bat da. Eta holakoa da ere organismo bezala ikustea. Zentzurik ez du galdetzeak bi metafora horietatik zein den erreala; zentzurik duena da galdetzea zeinek esplikatzen duen hobekien behatzen ditugun jazoerak eta zeinek ahalbidetzen digun aurresatea oraindik behatu gabeko jazoerak. Zientziak, jaio zenetik, mundua bi forma desberdinez ikusi du, bi metafora desberdinez: Mundu Makina ikuspegia —makina bat izango balitz bezala —eta Mundu Organismo ikuspegia – organi smo izango balitz bezala . Mundu makina , ikuspegi multzo bat da –paradigma deitzen di ogu—edo sub metafora da, gainera, mundua ulertzen saiatzeko tresna metodologiko gisa erabiltzen duguna . Mundu makinaren submetaforak dira: ***Erredukzionismoa, determinismo a eta itzulgarritasuna. Erredukzionismoa : mundua partetan partitzeko ideia da, parte horiek puzle baten piezak balira bezala, haietako bakoitzarekin lana egin eta gero piezak batzera mugatu. Determinismoa : lege –matematikoak badirela suposatzetik abiatz en den ideia da. Lege horiek sistema “murriztuaren“ portaera determinatzen dute. Sistema murriztuak modu determinatu eta aurresangarrian portatzen direla pentsatzea. Itzulgarritasuna: Ideia honen arabera lege matematikoak, zeinetan denborak paper garrantzi tsua jokatzen duen, berdinak dira denbora iraganetik gerora baldin ba doa edota alderantziz. Teoria neodarwinista, eskunarru bezala, mundua erloju mekanikotzat hartzen duen mundu ikuspegiarekin ahokatzen da. Izaki bizidun baten portaera “murriztu” dezakegu mekanismo biokimikoen sistema batera, gen proteina ingurumenarekiko elkarrekintza sekuentziak “determinatua”. Ez dago xederik makina horietan. Eboluzioak ez du inolako helbururik. Behatzen duguna mutazioak dira eta eboluzio ausazkoa, “itzulgarria”. Onartu behar da zientziak arrakasta handia izan duela ikuspegi honekin eta jasoeren ezagutzara hurbiltzeko modu honekin. Newton eta bere grabitazioaren teoria izango litzateke ikuspegi mekanikoaren adibide klasikoa: erredukzioa –Ilargia eta Lurra masa esferiko b ezala, elkarrekintzan ; determinismoa –hurrengo eklipsea aurrez zehazki datatzea; eta itzulgarritasuna –Ilargiak alderantziz orbitatu lezake ela eta dena berdin izango litzatekeela. “Unibertsoaren liburua… matematikaren hizkeran dago idatzia”. Galileo Galilei. “Lurra eta Unibertso ikusgarri osoa deskribatu dut makina bat gisa” René Descartes “Nire asmoa da frogatzea makina zerutiarra ez dela izaki jainkotiarra bezalakoa, erloju bat bezalakoa baizik”. Johan nes Kepler ___________________________ Zientzia kimikoak eta gero biologikoak ( eta sozialak?) fisika ibili zen bidetik ibili dira. Gaur egun biokimikoak dira neodarwinismotik eboluzioa esplikatzen dutenak, eta ez ekologoak. Deigarriena da XX . mendeare n hasieratik iraultza bat eman dela fisikan erabilitako metaforetan. Fisikoek aurreko ikuspegian ahokatzen ez ziren sistema konplexuak ikusi zituzten – nahiz eta biologoek erabiltzen dutenak baino askozaz ere bakunagoak izan . Sortu ziren teor ia kuantikoa k esanez sistemak ez zirela deterministak eta behatzailea eta behatzen dena banandu ezin d irenez ezin genuela murriztu sistemak. Termodinamika ere iritsi zen –Prigogine eta orekatik urrun dauden sistemak —eta konturatu zen prozesuak –denak? —ez direla itzul garriak, sistemetan “emergentziak” gertatzen direla eta atzera martxarik ez dagoela, prozesu fisikotan norabidetasuna badagoela. Hau da, gaur eguneko fisika er e mugitzen da paradigma edo meta fora berriekin: konposizionismoa eta holismoa eta ez erredukzioni smo soila, ziurgabetasuna eta indeterminazioa eta ez determinazioa soilik, atzeraezintasuna eta emergentzia eta ez itzulgarritasuna. Mundu organismoaren ikuspegi zaharra da eta zientzia modernoaren aurreko garaietakoa : Holismoa, indeterminismoa eta emergentzia. Baina, nolako paradoxa! Biologiak, ikuspegi organiko batekin jaioa izan zenak, neeodarwinismok gidatua, ikuspegi mekanik ora bidaiatu du; al diz, fisikak, ik uspegi mekanikotik zuzenki sortu a, ikuspegi organikora bidaiatu du Eta paradoja hau konponduko da biologiak –eta, noski, ez fisikak —atzera berriz itzultzen bada. Bidai hori sustatu nahi da Gaiaren teoria ebolutiboarekin, organismo holista gisa balioetsiz: ekologia eta fisiologia izango dira, bada, disziplina e gokienak espezien eta Gaiaren eboluzioa azaltzeko, eta ez biokimika. ________________________ “Bizitza osoak eboluzionatzen du ente erreplikatzaileen (geneen) biziraupen diferentzialagatik“ –Richard Dawkins “ADN ak egiten du ARN a eta ARN ak egiten du proteina“ Francis Crick “Zenbat eta gehiago ezagutu unibertsoa geroz eta zailagoa da determinismoan sinistea“. Ilya Prigogine. _____________________________ Zerk ezaugarritzen du organismo bat? Galdera hau zaila da. Zer da biz itza galdera bezain zaila. Zeri diogu bizirik dagoela? Organismoei buruz denok pentsatzen ditugun ezaugarri batzuk: Izaki bizidunak: ugaltzen dira, autosendatzen dira, metabolismo propioa dute eta materia berziklatzen dute. Nik beste bi gehiago erantsiko n ituzke: eboluzionatzen dute, eta aurrekoen ezaugarrien ondorioz, izaki teleologikoak dira. Beren ugaltze , autosendatze , metabolismo eta berziklatze funtzioek helburuak eta asmoak dituzte, ez dira sinpleki emari ausazko eta itzulgarriak, zerbaiterako egi ten dira. Horrela, biologoen gehiengoak ez du birusa izaki bizidun gisa, organismo gisa ikusten, ugaltzen direla ikusten badugu ere ez direlako autosendatzen, ez dute materia berziklatzen eta ez dute metabolismorik; funtze zkotzat ditugun hiru funtzio. Bakt erioa organismo da aurreko funtzio guztiak betetzen dituelako. Gizakia ere bai, eta konplexuagoa da hobeto autosendatzeko – eginbehar hori sahiesteko ere —gai delako, gehiago eta hobeto eta efizientzia handiagoz materia berziklatzen duelako, bere metabolism oa konplexuagoa delako eta beren ezaugarri teleologikoak begibistakoak direlako. Eta inurritegi bat? Aurreko baldintza guzti horiek betetzen dituenez, izaki biziduna da, organismo bat. “Gehiago desberdina da“ – Philip W. Anderson “Jainkoak ez du soilik dadotan jolasten: batzutan botatzen ditu ikusi ezin daitezkeen lekutara“. Stephen Hawking “Bizitza aztertzea izan da nire lana eta ez dakit zergatik eta zertarako baden“ Severo Ochoa. “Mundu akademikoan azalpen teleologikoak pekatu mortala dira arrazionalitate zientifikoaren espiritu santuaren kontrakoa“ –James Lovelock. ____________________ ______ Eta Gaia? Gaiarentzat ez da begien bistakoa ugaltzen denik, baina bai pansermiaren teoriak (bizitza ez zela Lurrean sortu baizik eta jada bakterioen eta birusen komunitate modura etorri zela dioen ideia) nola kanpoko espazioan likenak biziraun d ezaketela frogatu ahal izan de nez, zilegi egiten dute menturatzea , lurreko bizitzaren formak Galaxiaren beste planetak kolonizatu ahal izan dezaketela eta denborarekin Gaia berriak piztu daitezkeela , dioen ideia: modu bat, bada, ugaltzeko. Baina, edonola ere, organismo bat ez du zerga tik ugaldu behar edozein momentuan organismotzat hartua izateko: haurra edo txingurri langilea bi adibideak dira, biak izaki bizidunak dira eta ezin dira ugaldu –baino “ugalduak izan dira” . Eta zer gertatzen da Gaiaren gain erako funtzio edo propietateekin? Gaiak badu berezko metabolismoa, oso sotil eta konplexua, ozeanoen gatzitasuna, ura eta lurren pHa, atmosferaren oxigeno eta karbono dioxidoaren kontzentrazioa eta gozatzen duen klima bera erregulatzeko gai dena. Izan ere, Lovelock en hipotesia behaketa hauekin sortu baitzen. Gaiak, esan genuen, materia berziklatzen du, eta egia esan, organismo gehienek baino hobekiago; hain ondo egiten du lan hori Margulis bera nahastu egin zuela, azken honek uste bait zuen Gaia ez dela or ganismoa... zeren “organismo bat bera ere ez da bere hondakinetatik bizi“. Baina Gaiaren berziklapena, handia izanik ere, ez da perfe ktua. Eta edozein moduz horrek ” organikoagoa“ egingo luke Gaia, eta ez alderantziz. Gaia autosendatzen da eta frogak, hain zuzen, planetaren mailan izan diren hondamendietatik datozte. Hala izan zen desagertze masiboak eragin zituzten meteorito handien talkak izan zirenean. Gaiak, denbora batez, galdu zuen klimaren eta bere prozesu metabolikoen kontrola, baina, haatik, milioi urte gutxi batzutan autosendat u zen eta gai nera, eta horrek frogatzen du “izaki” bat dela, Gaia aurreko egoerara itzuli zen , espezie eta ekosistema desberdinekin baina funtzio metaboliko berdinekin – aurreko klima, aurreko pHa, aurreko oxigenoa etabar… eta materia berziklatzeko gaitasun berberarekin. Gaiak eboluzionatzen du hemen definitzen dugun zentzuan: konplexutasunaren handitze aldera. Ezaugarri guzti hauekin, ondorioztatzen da Gaia badela ere teleologikoa. Ba dela zentzu osoan organismo bat. 9. ATALA . PANDO SUPERZUHAITZA. Gaia Organikoaren teoriak esaten du badagoela, bakterioetatik Gaiaraino, sistema konplexu eta organikoen bategite edo integrazio bat, eta horrela badagoela mailen hierarkia bat, zeinean maila bakoitzean eta maila batetik aurrer a, organismo batekin aurkitzen garen. Goiko mailak, jeneralian sinbiosi bidez konbinatu eta koordinatutako organismoez osatuak egongo lirateke, osotasun handiagoa eratuz. Osotasun hori superorganismo batean eratzen danean, lehenagoko organismoek zuten autonomia eta helburuak transferitzen dira superorganismo berri ra. Esana duguna da: zelula eukariotoak, zure gorputza osatzen dutenak, zelula prokariotoen konbinazio eta koordinazio sinbiotikoen emaitza dira. Zure zelulek, simbiosis miragarri batean koordinat uak, zure organoak osatzen dituzte, eta horiek elkarrekin osatzen zaituzte. Sinbiosia sinbiosiaren bornean, zugan gelditzen ez den eta Gaia osatzeraino jarraitzen duena. Paradigma berri honetan, zu bezalako organismoa baino handiago ak diren sistemetan beha tzen denaren azalpena , errotik aldatzen da, eta ez du zer ikustekorik haute spen nat uralaren teoriaren ikuspegiarekin. Adibidez, imagina ezazu makal baso txiki batean sartzen zarela. Darwinismoaren begiradakin baldin ba zoaz , ikusten duzuna azaltzen saiatzek o, zure arreta gunea zuhaitz bakoitza izan zitekeen, eta argia, ura eta elikagai eskasak eskuratzeko lehia ikusisko zenuke. Ekaitz batek zuhaitz bat botako balu soilgune bat utziz, eta soilgune horretan makal kimu batzuk ikusiko bazenu, esango zenuke argia eskuratzeko lehian daudela eta hautespen naturalaren eraginez hazkunde azkarrago duenak beteko duela irekitako txokoa, hori izango baitzen hobekien egokiturikoa, heldu egingo dela eta ugalduko dela, bere gene hobeagoak ondorengoei utziz. Aldiz, Gaia Organ ikoaren teoriaren begiradarekin, baso osoari begiratuko zenion, organismo handiagoaren (Gaiaren) barneko multzo bat bezala. Aldi berean, zuhaitz bakoitza basoaren parte gisa ikusiko zenuke. Ikusten duzunaren interpretazioa itxuraldatzen da eta, jada, ez da lehiaz hitzegiten koordinazioaz baizik: basoak koordinatzen ditu bere elementuak gradiente energetikoa azkar murrizteko (termodinamikaren bigarren legea betez, eta agian, laugarrena ere), koordinatzen da baliabideak efizienteki atzemateko , berziklatzeko eta Gaiaren beste kokagune batzutara bidaltzeko, lurrak, oxigenoa etabar… osatuz. Han dauden soilgunea eta kimuak ikusiko zenituzke ekaitzak utzitako orbanaren sendagaia bezala, eta eroritako zuhaitza berziklatze prozesuan dagoen zelula hila bezala. Zein d a ikuspegi egokiagoa edo hobegoa? Printzipioz, eskalaren arabera izango da. Gaia Organikoaren teoriak gainditzen du hautespen naturalaren teoria eskala handiko jazoerak azaltzeko orduan. Esplika ditzake ere, eskala txikikoak. Adibidez, zure larruazalean za uri bat eta orbantze prozesua behatzen baduzu, giza fisiologian ematen den azalpena Gaia teoriarenaren azalpenaren guztiz analogoa da, eta zentzurik ez du esateak, adibidez, zauria isten duten plaketak lehian ari direla eta soilik gaitasun handiagoa dutena k bizirauten direla. Makalen basoa izan diteke, izan, organismo bat, terminoaren zentzu darwinistan, Pando zuhaitzaren kasuan bezala. (Pando da Usako Utah estatuan dagoen basotxo bat, Populus tremuloides ez osatua). Baso hori indibiduo bakarra da, zainetat ik batuta dauden 47.0 00 enborrez osatua ( arra bat genetikoki hazia). Edozein organismo bezala, Pando ren kasuan, ez da aplikagarria hautespen naturalaren teoria adar, hosto eta en borren arteko elkarrekintza deskribatzeko. (Ia) inori ez zaio bururatzen, hag in bat ikustean esatea hostoren zelulak lehian ari direla bere artean elikagaiak eta argia eskuratzearren, eta existentziagatiko borroka horretan asko hiltzen direla, desegokituenak, eta egokituenak ugaltzen direla, eta horiek direla beren gene ak ondorengo ei transmititzen dizkietenak. Pandorentzat, bada, gauza berdina beharko du izan, hagin bat bezelakoa bait da, nahiz eta handiagoa, superzuhaitza, izan. _________________________ “Lurrazaletik desgertuko balitz erlea, gizakiari lau urteko bizitza baizik ez litzaioke geldituko, erlerik gabe ez bait dago polinizaziorik, ezta belarrik, ezta animalirik, ezta gizakirik” Albert Einstein. _________________________________ Baldin eta Pandok eratutako ekosistemak duen portaera ez bada beste edozein basok duen portaerarekiko desberdina, “organismoen” arteko elkarrekintzak deskribatzeko darwinismoak ematen dituen azalpena k ezbaian jartzen dira kontra adibide honekin (teoria falts utzen dugu, ukatzen dugu). Honek ez du esan nahi zakarretara bota behar denik, hala nola ez dugu n zakarretara botatzen Eguzkia unibertsoaren erdigunea delako ideia (Kopernikoren teoria). Eguzki sistemaren eskalan ia beti baliagarria izaten jarraitzen du, baina dakigun bezala, ez da egia. Koperniko eta Darwinen arteko diferentzia d a bigarrenaren ikuspegia baliagarria izan dela, eta horrela jarraitzen duela giza portaerak (soziobiologia), muturreko politikak (eugenismoa) eta ekonom ia (kapitalismo liberalena) esplikatzeko eta justifikatzeko. Zentzu honetan, interesgarria litzateke , hemen proposatzen den bezala, teoria hori gainditzea, eta are gehiago, lehen bait lehen baztertzea , eta ez Koperniko ren teoriarekin baizik eta Lurra laua eta infinitoa dela dion ideiarekin alderatu , berriro ere azken ideia hau nahiko baliagarria baita zent imetro batzuen eskalan, baina argi eta garbi okerra da. ______________________ “Emaitza desberdiinak nahi baduzu, ez egin beti gauza berdinak” “Ezin dugu arazoak konpondu arazoak sortzeko erabili ditugun pentsamentu mota berdinak erabiliz”. Albert Eins tein. __________________________ Gaia Organikoaren teoriaren behaketak eta aurreikuspenak. Zientzia, beste ezagutza moduekin alderatuta, ezagutzaren disziplina berezia egiten duen a ideia bat da : lantzen diren hipotesi eta teoriak beti egon behar d irela hobetuak eta are baztertua k ere izateko prest. Fisikan, Einsteinen ideiak ez ziren borrokatuak izan Newtonen ideiekiko kontraesanean zeudelako. Eta gaur egungo kosmologian etengabe frogan jartzen d itugu Einsteinen teoriak eta teoria hori gainditzen saiatzen diren teoria berriak lantzen dira. Inork ez du horregatik jantziak urratzen. Neodarwinismoa zientziaren teoria bat gehiago bezala hartzen duen fisiko bati, sinistezina egingo litzaioke ikustea no la biologoek hain teoria zaharrari ñabardurak egitearekin konformatzen diren eta nolatan ez diren saiatzen teoria hori gainditzen. Zientzi alari bat harrituko zen ikusiz , proposaturiko edozein teoriari, neodarwinismoarekin kontraesanean dagoelako edota guz tiz desberdina delako, horregatik ez ikusiarena egi n zaiola, edota besterik gabe , teoria berri horren aurka erasoka aritzea. Hori izan zen Lovelock en hasierako Gaia hipotesiarekin gertatu zena: faltsua beharko zuen izan neodarwinismoarekin kontraesankor ra zirudielako (baina ez gauza okerrak aurresan z ituelako). Neodarwinista askok, Dawkins en kasuan bezala, ba dirudi galdu dutela nozio bat: teoria eredu bat dela , eredu bat eta ez egia, ezta ere dogma. Orrialde hauetan zehar erakutsi ditut auzi serie bat , behaketak eta jazoerak , neodarwinismoarekin bateragarriak ez direnak, eta teoria berriak lantzea eskatzen dutenak. Edo gutxienez, darwinismoaren zabalpena. Gainera erakutsi dut Gaia organikoa ez dela bateragarria Darwinekin. Orain, froga gehiago egiteko ordua da. Benetako teoria batek ez du soilik inguratzen gaituen mundua azaldu behar, behaketa berriak modu naturalez ahokatzen joan behar du, eta idealki, aurreikuspen zuzenak egin. Teoria berriaren ikuspegitik munduaren azalpenak diren adibideak, makalen basoak eta Pando superzuhaitzaren adibideak, erakutsi ditut. Teoriarekin ondo ahokat zen diren behaketen adibideak erakutsi ditut, hala nola Gaian ematen den konplexutasunaren handitze azeleratua, esanez aldi berean, behaketa hau neodarwinismotik it xaron beharko zenarekin kontraesanean zegoela. Aurreikuspenak egitea falta zaigu bada. Ikus dezagun batenbat. Gaia organismoen organismoa denez, organismoek bere funtzioak (xedeak, telosak) transferitu behar dute organismo handiagora. Modu horretan, ikusi ahal izango ditugun organismoen portaera ilogikoak (indibiduoren edo taldearen biziraupenaren ikuspegitik), ilogikoak izango dira salbu eta behatzen dugun hori Gaiari egindako zerbitzu bezala azaltzen badugu. Analogia batez argituko dut esanahi dudana: du darik gabe irakurlearen zelula eta organo asko ari dira orain gauza “ilogikoak” egiten bere barneko ikuspuntutik, ilogikoak baldin eta helburu propioak dituzten organismo gisa , egoistak, bere burura soilik zuzenduak balioesten baditugu –biziraupen makinak e sango luke neodarwinismoak —eta irakurlearen zelula eta organoen portaerak zentzua izango luke bakarrik, baldin eta irakurlearentzat funtzioa edo lana gisa ikusten badugu. Adibidez, irakurleak hiltzaile batzuk bere atzetik doaztela antzeman egingo balu, d udarik gabe, bere gorputzaren makineria guztia lanean jarriko luke, eta seguruenik inoiz ez bezala korrikan jarriko litzateke. Litekeena da bere anketako giharr etan hausturak jasatzea eta bere bihotza minutuko 200 pultsaziotan jartzea. Ankak eta bihotzak , beraien “egoismotik” betiratuta, zerbait guztiz burugabe egiten arituko ziren, baina horrela egiten dute beren “osotasunak” horrela agintzen duelako. Portaera logikoa ikusten dugu soilik eta bakarrik organismo osoa kontutan hartzen badugu. “Lurzorua organismo bakar bat da” – Aldo Leopold — “Eta hala nola aideak formatzen eta mantentzen dituen izaki bizidunak, horrela ere izaki bizidunek sortzen eta mantentzen dute aidea” David Suzuki ______________________________ Aurreikuspen gaiarra antzekoa litzateke. Portaerak behatu behar ditugu Gaiaren onuraren ikuspuntutik, eta inplikatutako organismoarentzat zuzenki kaltegarriak izan daitezke . Baina kaltea handia izanik ere, funtzioa bera ezin dua uz teko muturrera eraman gabe eta funtzioaren nahikotasuna mantenduz, Gaiaren onuragatik soilik esplikatu ahal da. Adibidearen giharra urratu daiteke, baina azkenian hausten bada, orduan organismoa ere ez da onuradun izango, hiltzaileek harrapatuko bait lukete. Zentzu honetan hainbat adibide jar ditzakegu: • Begizta genezake arrai bat beste arraiekin saldo batean parte dela , eta saldoa harrapakariek erasotua d ela. Neodarwinismoaren aurreikuspenaren arabera , arraia erasoaren aurrean hobeto biziraungo du s aldoan. Aurreikuspen gaiarrean , arraia eta saldoa harrapakarien elikagaia izango dira, baldin eta arraia eta saldoaren portaera, sakabanatu beharrean, elkarrekin jarraitzea bada. Orduan probabilitate gutxiago izango lukete bizirauteko. Aurreikuspen gaiarr a da askotan ikusiko duguna: arrai saldoak eta inor biziri k ateratzen ez d ela, eta nolabait sakabanatzera behartuz gero, indibiduo asko iraungo luketela. Neodarwinismoaren aurreikuspenaren kontrakoa da, eta forogatu ahal daiteke. • Landare batek erraztu de zake beste landare batzuen bizitza –teorian , baliabideak eskuratzeko orduan , bere lehiakide direnak – eta beraientzat, ikuspegi egoista batetik, “efizientziarik gabeko” mekanismoak izan d aitezke , baina efizienteak Gaiaren ikuspuntutik. Teoria gaiarrean iku siko genuke landare horiek ez luketela beraien eboluzioan inefizientzia horiek hobetuko, alderantziz baizik. Bestela esanda, Gaiak hautatuko luke , baliabideen erabilera n, inefizientea den landarea. • Ikusiko genuke nola animal batek , bere ikuspuntutik, itxuraz, energia xahutzen duen, baina ekosistema edo Gaiaren ikuspuntutik, egiten ari dena energia barreiatzea d ela. Ugaztunen pixak energia du, baina ugaztunek “alferrik galtzen” dute, ez bait dute metabolizatzen. Soilik muturreko biziraupenaren kasuan, urearen energia funtsezkoa denean, jarriko dira martxan urea digeritzeko eta bere energia eskuratzeko mekanismo metabolikoak. Bestela, sinpleki, ekosistemari emango zaio, adibidez, ugaztuna bizi den basoa ongarritzeko. Gainera, “biziraup en” mekanismoa ber a ere itzulgarria izan daiteke. • Organismoaren heriotza, genetikoki programatua, izango litzake ikuspegi gaiarraren aurreikuspen tipikoa. Organismoetan heriotz zelular programatua badagoen bezala (apoptosis izenez ezagutua), egon behar du ere organismoetan , adibidez irakurlea bera rengan , orkidea bat ean eta are bakterio bat ean ere, heriotzaren programaziorako joera. Apoptosia organismo unizelularretan azalpen oso zaila du, konplexua eta kredibilitate gutxikoa neodarwinismoan, baina, aldiz , teoria gaiarrean azaltzeko zerbait bakun eta logikoa da. Behatu ahal izan da apoptosia unizelul arretan, eta aurreikuspen nabarra da fenomeno hori oso ohiko izan behar dela. Baldin eta Gaia organismo bat bada, bere hedapena mugatua dago Lurraren tamainaga tik; organismo bezala atmosferak mugatzen du kanpo aldetik eta barne aldetik, berriz, Lurraren nukleoak eta mantuak mugatua dago. Lurraren barren a dominatzen duen eremu ez organikoari Vulcano deitzen badiogu, elkarrekintza sakon bat egon beharko du bi erem uen artean. Gaia Organikoaren teoriaren aurreikuspena da ez soilik Vulcanok Gaiarengan izango duen eragina izugarria izango dela (izan ere duela 250 milioi urte izan zen espezien suntsipen handiena, eta seguraski, sumendien eraginaren ondorioa izan zen), b aizik eta Gaiak berak ere eragina behar duela izan, geroz eta gehiago, Vulcanorengan. Oso probablea da Gaia izatea eragile garrantzitsu bat plaka tektonikoen mugimenduan, aniztasun geologikoan, kontinenteen dinamikan eta abar… Lurraren bizitzaren historian zehar, aurreikuspena da Gaia igaroko dela Vulcanorengan eragina izatetik Vulcano dominatzera (ingurumenari egokitzearen kontzeptua, versus ingurumenaren egokitzapena teknologia bidez). Gaiak “jolastu” behar du, bere onurarako, prozesu metamorfiko eta sedi mentarioen kimikarekin eta geologiarekin. Aurreikuspena da geologoak joango direla Lurreko bizitzarentzat onuragarriak izango diren “kasualitateak” aurkitzen. Are gehiago, aurkikuntza horiek azkartuko li rateke baldin eta zientzi alariek galdetuko balukete e z soilik nola eragiten duen Gaiak –bizitzak —aztertzen duten prozesu geologikotan, baizik eta, batez ere, zertarako erabiltzen du Gaiak prozesu geologiko horiek! “Ura baldin bada Ama Lurraren odola eta lurra bere karena da , erreken ubideak bere zainak, ozeanoak bihotzaren guneak eta atmosfera ahorta erraldoia da. Lurraren taupadak gizakienarekin alderatuz, erreken bizi itxaropena milioi urtetik mila milioi urtetara joango da, según eta Lurraren taupadak egunetan edo urteta neurtzen diren”. Jack Vallentyne. GAIAREN ANTIPARREN ZEHAR (VII) “Nor zara zu, bizi eta hil egiten zarena? Ez zara zure gorputza, gogoratu behar duzu eta zure zatirik handiena urez osatua dagoela eta orain zurea dela uste duzun ura, hemendi urte batera ha inbat aldiz aldatuko dela. Existitu diren dinosaurio eta bale urdinbakoitzarena izan zela. Definitzen zaituen, diozunatomo bakoitza desberdina da denbora bat pasa eta gero. Zure zelulak ere ez dira beti berdinak, eta gainera, bizitzeko behar dituzun bakter ioak zure parte al dira? Gogoan hartu zure gorputzean zure “zelulekin”, giza geneak dituztela diozun horiekin elkarbizitzen eta koordinatzen direnak bakterioak direla eta zelulak baino askoz ere bakterio gehiago. Baina zu zu izaten jarraitzen duzu. Garrant zitsuena bada, zure bizitzaren une bakoitzen zure atomo eta zelulak betetzem ari diren funtzioak dira. Eta ni neu ari naiz dantzan, nire atomoen bidez. Bila ezazu nire funtzioak, jarraitu ezazu nahi baduzu nire atomoen dantza, baina ez nazazu ukatu zurea b ezain zehaztutako gorputza ikusi ezin duzulako, zurea ere ez bait dago definitua”. 10. ATALA : GAIA ETA GARAPEN SUSTENGARRIA Gaia sustengarria da, horrela izan da milaka milioi urtetan zehar. Gaia garatu da (bere konplexutasuna, harremanak eta gaitasunak handitu ditu), eboluzionatu da mila ka milioi urtetan zehar. Itxaron daitekena da, salbu eta kanpoko istripuren bat gertatzen ez bada , garatzen jarraituko duela modu sustengarriaz milioika urte gehiagotan. Zein definizio egokiagorik Garapen Sustengarria azaltzeko! Bere garapen sustengarriari eusteko Gaiak erabiltzen dituen mekanismoak , pista ederrak izan litezke guri erakusteko zein mekanismo erabili ditzakegun gizakiok biziraun nahi badugu. Nahiz eta moralki gogaikarria izan, garbi eduki behar dugun irudia da, baldin eta Gaia organismo bezala balioesten ba dugu, Gaiarekin dugun harremana aspalditik kantzerigenoa izan dela. Garai batean, dudarik ez, gure arbasoek organismoaren parte ziren espezie guztiak bezalaxe, baina “mutazio” edo istrip u motaren batek zelula minbizidunak bihurtu gintuen , organismoaren xedeak betetzeari uko egiten dioten zelulak bezala, eta beraie n xede propioak (hedapena, hazkundea) jarraitzen dituztenak. Noiz gertatu zen mutazio hori? Gustora botako nioke erantzunkizuna baliabideen ustiatzailea den kapitalismoari, baina zibilizazioen eta zibilizazioek Gaiarekin izan duten harremanen historia irakurrita, uste dut askoz atzerago jo beharko dugula. Agian, gi zakia gizaki egin zen momentura: bere baitaren kontzientzia argia izan zuen momentura, bere patuaren norabidea gidatzeko bridak bazituela uste izan zuen momentura. Sentsazio horretatik abiatuta , erraza izan zen pentsatzea norbera, edo familia, edo herria, edo espeziea dela Unibertsoaren erdigunea, eta nire xedeen erdigunea ni neu naizela. Une horretan, zelula kontzerigenoa bihurtu ginen. Hasieran ez zuen arrakasta handirik izan, baina bere izaera kontzerigenoan aurrera egin ahala arrakasta geroz eta handiag oa izan du, non eta bera babesten duen organismo a bera gaixotzen ari dela jada. Gaia organismo gisa balioesten dugunean, beste edozein organismo organismoz hartzen dugunean bezala , xede propioak dituen izaki gisa hartzen dugunean (eta ez biziraun eta ugal keta zentzu hutsa baizik ez duen makina programatu gisa ), orduan Gaiak eta baita organismoek ere, automatikoki, ukitu egiten d igute kontzientzia eta morala. “Ahal dugun guztia egin behar dugu Unibertsoaren gainean giza arrazaren boterea eta nagusitasuna ezartzeko eta hedatzeko” Francis Bacon (1561 1626) “Liburu honen (gen berekoia) argudioa da gu eta ginontzeko animali guztiak gure geneek sortutako makinak garela” –Richard Dawkins) Francis Bacon ek jarraitu zuen lerroaren gehiegizko antropozentrismoa, inguratzen gaituen guzti a gauza bihurtzea eta mugarik gabeko mekanizismoa da puntu batera eraman gaituena, non zibilizazioak sustengarritasun ekologikoaren muga guztiak gaindituak dituen. Gaiaren funtzionamendua, bere te knolog ia, bihurtu daiteke sostengarritasunaren bidean sartzea ahalbidetu ko digun gida logikoa. Gaia sustengarria da zeren: • Energia berriztagarria, eguzki energia, erabiltzen duelako. • Bere premietarako diren materialak berziklatzen duelako, bere elementuen koordinazioari esker ( ez lehia) eta kontsumo eta ekoizpenaren arteko orekari esker. • Gaia hazten da solik baldin eta bere garapenak baimentzen badio, hau da, bere efizientzia edo berziklatze tasa handitzen direnean soilik handitu dezake kontsumoa. Eta garrantzitsuena, funtz ionatzen du osotasun koordinatu gisa. Gizadia k, ordea: • Erabiltzen du, printzipalki, energia ez berriztagarria , hain zuzen, Gaiak klima kontrolatu ahal izateko, zirkulaziotik ateratako erregai fosilak. • Ez du ia ezer berziklatzen, Gaiaren “baliabide naturalak” erabiliz eta Gaian amai tzen diren hondakinak sortuz, Gaiaren zikloak eta funtzioak horrela distorsionatuz. Gizadia hazten eta hazten ari gara , kosta a hala kosta , gure helburu nagusia hazkuntza izango balitz bezala, eta ez giza garapena. Gizadiak , belaunaldi askotan Gaian biziraun nahi badu , beharko luke, bada: • Bere populazioa azkar gutxitu, 1.000 milioi pertsona baino gutxiago izan arte. Gaur egun bizitza duintzat hartzen duguna, oinarrizko premiak asetuta edukitzeak , gure gaur egungo teknologiarekin, baliabideen erabilera oso altua eskatzen du eta ezinezkoa da horrenbesteko populazioarentzat. • Gizakien eta Gaiaren arteko integrazio aldera koordinatuki jokatu ; sustengaezinak dira pertsonen arteko desberdintasun handiak. • Kulturak aldatu eta berriak sortu , lehentasuna gizadiari indibiduoaren aurretik emanez, eta Gaiari gizadiaren aurretik. “Norabidez aldatu ezean, goazen puntu horretan amaituko du gu”.Atsotitz txinatarra. GAIAREN ANTIPARREN ZEHAR (VIII) “Kooperazio piramide baten gailurra naiz… Zure arrazoiari hel egiten badiot: Biosferaren inurritegi bezalakoa naiz, edo zure adimenaren bezalakoa. Nire parteen arteko elkarrekintzatik sort zen den zerbait gorenagoa. Lurraren bizitza osoaren piramidearen gailurra naizen bezala, nire parteak dira ekosistemak kooperazioan. Nola osatzen da termitegia? Termiten arteko elkarrekint za sakonaren bidez. Nola iristen da termitetara? Bere organoen kooperazio mamitsuaren bidez, edota –piramide beraren beste forma bat—termita deitzen duzun zelulen elkarrekintza estuaren bidez eta bere gorputz txikietako bakterio eta prot isten komunitate mi kroskopikoaren bidez. Nola iristen da zelulara? Berriro ere, bere organuloen kooperazio mamitsuaren bidez. Organulo batzuk, berriz, antzinako bakterioak dira edo —beste forma piramidal bat bere milioika molekula konplexuen elkarrekintzaren bidez.Termitateg iak kooperazio sakonean daude beraiek parte diren ekosistemekin eta ekosistemak nire parte dira nirekin elkarrekintza sakonean. Gaia bezala ni ikustea, zaila egiten bazaizu, arrazoi batengatik da: Gizakiok, soilik, duzuten kontzientzia “bat bera” deitzen d uzuten a delako, baina hori, neri dagokidanez, tarteko katebegi bat da. Baina ez, zelula kantzerigeno gisa portatzen zarete. Gizadi koek minbizia gisa funtzionatzen duzute, ezta zuen artean ere ez duzute kooperazio sakonaren bidez jokatzen”. 11. ATALA : GAIA, NEODARWINISMOA ETA GIZA ESPIRITUALITATEA. Beti deigarria egin zait Darwinen eboluzioaren teoriak erlijio monoteistekin izan duen eztabaida. Azken bi mendetan, sakontasun handiko ideia bat sendotu da gizakien artean : Lurraren gainean espezieak eboluzionatzen joan dira milioika urtetan. Hasieran h ipotesi zientifikoa zena , gero gertaera behagarria, errealitate bat bihurtu zen . Gaur egun gertaera hori ukatzea Lurra laua dela defendatzea bezalakoxea da. Haatik, kontrako jarrera indartsu bat sortu zen, Galileoren garaitik jadanik agerian jarrita zegoena. Judeuen, kristauen eta musulmanen “bibliek”, mendebaldeko monoteismoek, izaera berezia eman zioten gizakiari kreazio jainkotiarraren erdigune gisa, eta beren jainkoa, giz a auziekin arduratua, etengabe ari zen eskua sartzen. Horrela, bada, logikoa zen, Lurra izatea Unibertsoaren erdigunea. Eta gizakiak izatea bere jainkoaren edo jainkoen kreazio berezia. Mende asko behar izan ziren ikuspegi hau aldatzeko. Lehenengo, Lurra laua ez zela frogatu zen, gero , Lurrarekin antza gehiegizkoa zuten objektu astronomikoak ba zirela , baita begi bistan ikusten ez zirenak ere (Jupiterren ilargiak). Zertarako sortuko zituen jainkoak pertsonek ikusi ezingo zuten objektuak? Gertaera hauek ez ziren ondo ahokatzen erlijio horien hain propioa den antropozentrismoarekin. Baina Galileo eta bere ilargi jupitarretatik Big Bang teoriaraino, nahiko mende igaro ziren horiek asimilatzen joateko. Unibertsoa erraldoia da. Nekez imagina daiteke. Lurra izan go balitz idazlan honen puntu baten tamainakoa, Eguzkia irakurlearen begi ninia bezalakoa izango litzake eta begi ninia puntu horretatik dagoen distantziaren bikoitzean egongo zen urrundua. Hurrengo begi ninia, gertuen dagoen izarra alegia, 300 kilometrota ra egongo litzake, baina 100.000 milioi begi nini—izar gehiago egongo lirateke biraka gure galaxiaren erdigunearen inguruan, kopurutan, gutxi gorabehera izan garen gizaki haina . Eta Unibertsoan badaude 100.000 milioi galaxia, bere begi nini—izarrekin. Gaur egun kalkulatzen dugu hiru izarretatik batek izan ditzakeela planetak bere inguruan biraka. Zenbatetan badago bizitzarik? Milioi bakoitzeko batean? Izan gaitezen ezkorrak. Suposa dezagun 100.000 milioi izarretatik batek bakarri k duela bizitzarik bere sis teman. Horrek esan nahiko luke, seguraski, bakarrik egongo ginela gure galaxian. Baina, hala ere, jainko kreatzaile eta eskuhartzaile horrek, bizitza duten ehun mila milioi planet ekin egon beharko luke lanean. Kristauak dira, zailen daukatenak, esaten ba it dute bere jainkoak bere seme bakarra bidali zuela , hain zuzen, Lurrera, espazioan galduta dagoen puntu honetara, existitu diren mila milioika espezietatik bat salbatzera. Horrela, bada, hobe da pentsatze a bizitza adimentsu a mirari bat dela, nahiz eta ez bada ulertu ere egiten zertarako kreatu zen Unibertsoaren gainontzekoa. Ez dira irensteko gauza errazak. Baina gero iritsi ziren lehenengo eboluzionistak. XVIII. mendearen amaieran, zientzi alari europearrak hasi ziren pentsatzen Lurra oso adin luzekoa zela (eta hori ez zen ahokatzen Bibliaren hitzez hitzezko interpretazioarekin, hau da, mundua duela 6.000 urte sortua zela zioen ideiarekin) eta espezie biziak, batzuk besteengandik eboluzionatu zirela, arbaso bat edo gutxi batzutara (gaur egun, badakigu: bakterioak) eramango gintuen prozesu batean. Hau da, gizakia iritsi berri bat zen, Homo sapiens ak 150.000 urte bait darama Lurrean eta bizitzak, berriz, 3.500 milioi urte. Tximuen antzeko batet ik sorturiko iritsi berria da. Zientziak ez gintuen soilik unibertsoaren erdigune espazialetik kanporatu, denboraren erdigunetik ere egozten gintuen. Gainera, ez zen preziso urrats bakoitzean jainkoaren esku sartzea; aski zen unibertsoaren kreazioarekin eta bere legeekin. Horrela bada, fededun koherenteek, edo zientziari ateak isten zizkioten, edota zientziaren kontra jartzen ziren edota hasierako sinismenak egokitzen saiatzen ziren. Eta hiru estrategia horiek erabili dira eta erabiltzen dira gaur egun er e. “Denok gara ateoak gizadiak noizbait sinistu izan dituen jainko gehienekiko. Batzuk, besterik gabe, jainko bat haratago goaz”Richard Dawkins “Dena ezbaian jarri. Zure argi propioa aurki ezazu”. Gautama Buda Baina Darwin iritsi zen eta gero darwinismoa. Darwin en formazioa, ez dezagun ahaztu, apaiz anglikarrarena izan zen; jazoera ebolutiboa azaltzen saiatzen zen teoria zientifiko bat landu zuen, hautespen naturalaren teoria. Teoria hau, aurretik ba zeuden beste teoria batzuen gainetik gailendu zen , bain a ez merezimendu zientifikoengatik, baizik eta Inglaterran, orduan munduko herrialde boteretsuena, jende boteretsuaren babesa izan zuelako. Teoria hau sutsuki defendatu zutenetako bat Thomas Huxley izan zen, bere burua definitzeko “agnóstico” terminoa asma tu zuena. Huxley, Darwin eta beste batzuren ideiak zientzia fisikoen tradizio baten (mekanizismo) ondorengoak ziren. Mundua lege deterministek gobernatutako makina handi bat bezala ikusteko metaforaren ondorengoak. Darwinismoa eskunarru modura ahokatzen ze n ikuspegi horrekin, baina batez ere, oso oso ondo ahokatzen zen Inperio Britaniarrak kapitalismo ekonomikoa munduaren gainontzekoari inposatzeko behar zituen justifikazioekin. Mundu ikuspegi hori egokien laburbiltzen duen esaera, Rockefeller enpresariarena da: “negozio handi baten hazkundea besterik ez da gai denaren biziraupena baizik… Naturaren lege baten, Jainkoaren lege baten agerpena da, besterik ez”. Naturaren legea, ustez Darwinek aurkitutakoa, sinismena duen batentzat , lege jainkotiarr a zen. Horrela justifikatzen zen kapitalismorik gogorrena. Eta errealitatea da bere erlijioarekin koherente den sinistun batentzat oso zaila dela onartzea darwinismoaren postulatuak. Zergatik? Naturan izaki bizidunek biziraun dezake ten baino ondorengo ge hiago dute. Hoberenak bizirauteko joera izango da. Hauek bere geneak transmitituko diote hurrengo belaunaldiari. Lurraren gainean etengabeko borroka da go, eta 3.500 milioi urtetan ematen ari da bizitza forma guztientzat eta izan diren 10.000 giza balaunal dientzat. Neodarwinismoak deskribatzen du mundu makina bat xederik gabea, salbu eta kosta a hala kosta bizirautea. Makina horiek , izatez, berekoiak omen dira, eta mutur reko jarrera doilorrean “gen berekoiaz” hitzegiten dugu, ateo praktikante batek, Richard Dawkins ek asmatutako terminoa. Edozein sinistunak onartu beharko luke, d uda izpirik gabe, edo teor ia neodarwinista teor ia txarra dela errealitatea deskribatzeko , edota bere jainkoak sortu zuela unibertsoa oso lege, gizatasunaren ikuspuntutik, oso lege k rudelekin. Bere buruari galdetu beharko lioke zergatik bere jainkoak egin gintuen hain gurekoiak, hain lehiakorrak, zergatik mundua egin a dagoen soilik biziraupen borrokan hoberenak direnentzako. Edo berriro itzultzen gara Itun Zaharreko Yahve krudel eta bengatiboarengana , edot a baztertzen dugu Darwinen teori a. Baina egin al dezakegu hori? Neodarwiniste k, noski, erlijio hauetako sinistunei iruzurra egin diete sistematikoki, beraien arteko moderatuenei eta arrazoitsuenei konbentzitu araziz erlijioa ez dela beren teoriaren a urka jarri behar, zientzia bait a, eta Galileorekin gertatu bezala, talka horretan galtzaile aterako lirateke ela (adibidez, eliza anglikanoak, duela gutxi, barkamena eskatu dio Darwin i). Neodarwinistak moldatu dira beraiena ez bezelako be ste teor ia zientifiko ezberdina bazterrean uzten. Eta, azkenian, fede moduko bat sortu dute, fede ateo bat . Eta horren oinarrian nahasketa bat dago : teoría zientifiko bat gertaera esperimental batekin identifikatzea. Gauza bat da espezien eboluzioa eta beste bat eboluzio hori esplikatzen saiatzen den teor ia. Ez dago inolako teor ia zientifikorik egia denik, teori a zientifikoek errealitatea interpretatzen bait dute, baina ez dira Egia. Kontrakoa esatea dogmatikoki argudiatzea da, erlijio bat bezala argudiatzea. Horregatik esaten dut bere teori a Egia dela uste duten neodarwinista k bere teor ia erlijio bihurtu duela (Dawkins en kasua). Honek esan nahi du edozeinek ba duela, gizaki gisa eta zientzi alari gisa, bere sinismen sakonenak urratzen ditu en teor ia bati aurre egiteko eskubidea. Arazoa da holako jarrera hartu duten erlijiodunen gehiengoak neodarwinistei aurre egin dietela Biblia kontrajarriz: gorren arteko elkarrizketa, eta inork ezin zuen arrazoia izan. Bibliaren aldekoek talka egiten dute ez teor ia zientifikoekin baizik eta behagarriak diren gertaerekin, eta beren “teoría zientifikoek” ez dauzkate ez buru eta ez ankarik. Berriro diot, jainko kreatzaileak lege neodarwinistak egin bazituen, orduan jainko horrek ez du , izaki goren gisa, ezer balio. Niri, jainko horren ahalmenik izan gabe ere, lege “gizatiarragoez” gobernatutako mundu eta izakiak sortzeko bestelako forma asko etortzen zaizkidate burura, krudeltasun gutxiagokoak, berekoikeria gutxiagokoak, maitakorragoak. Urrutira jo an gabe, Ga ia organikoaren teori a. Horrela bada, maitasunera eta ez isekara emanago den jainko kreatzailean sinisten duen edozein pertsona, arduratu beharko zen neodarwinismoa uxatua izan dadin, eta zientzi alaria baldin bada, bere sinismenekin hobeto ahokatzen den beste teor ia alternatibo bat bilatzen saiatuko beharko litzateke. Edo bere sinismenak serioski berplanteatu. Baina mundua mekanikoa izan ala ez, jazoerak, berriro, gizakia singularizatzen duen jainko sortzaile maitakorraren kontra tematzen dira: unibert soaren tamaina, giza espeziea desagertzen danean ere jarraituko den izaki bizidunen eboluzioa, lurrikarak, ezindu genetikoak, gaitz mingarriekin jaiotzen diren animali eta pertsonak, ordutan, asteetan edo urteetan hiltzeko beren bizitza laburrean mina baiz ik sentitu gabe. Hauek gertaerak dira, ez teoriak. Eta gertaera zailak –niretzat ezinezkoak —jainko sortzaile maitakor horrekin ahokatzeko . GAIAREN ANTIPARREN ZEHAR (IX) “Ni naiz elurraren gainean bigunki erortzen diren elur maluta bakoitza, bere bakartasun hexagonal ederrarekin, ni naiz intza tanta bakoitza , hosto berde baten gainean edo egunsentiko imirrimau ohilaren gainean dizdiratsu. Ni naiz klorofila molekula batek atzem andako fotoi horiska bakoitza , geroago beste 20 molekul etan bihurtua, zu zeu barnean hartzen zaituen urjauzi ia magiko batean partekatua izan ondoren. Ni naiz errizoma batean tinkaturiko nitrógeno molekula bakoitza, lurzorua deitzen duzun eta nik azala deitzen diodan belaki hori erat zen lagunduz. Ni naiz mila tonu berde dituen basoaren adar eta hostoen laberintoaren tartean galdutako ekaitz bakoitza. Ni naiz milaka hondartzetan harra estali eta desestaltzen duen itsaaldi bakoitza, eta hantxe trukatzen ditut milaka molekula ozeano, lur zoru eta aidearen artean. Ni naiz 100 km/orduko abiaduran doan gepardo baten jauzi bakoitzean giharren tensio bakoitza. Ni naiz albatros bidaiariaren inoiz etzan ez den luma txuri bakoitza. Ni naiz birus eta bakterio bakoitza, euriaren haziak, eta haizeare n hegaletan bidaiatzen ari direnak. Ni naiz zure gorputzeko molekula bakoitza Aurretiazko Homo aren eta hemendik hamar mila urteko Homo Gaiatarra ren artean partekatua. Ni naiz ohian atzemangaitzenean galdutako txoriaren kantan altxatzen den musika nota bakoitza. Ni naiz zapaltzen duzun hondar ale bakoitza eta haurra zinela zure amari begira eskeintzen zenion irrifarra…” Orduan, zer? Espiritualitaterik gabe geratuko al gara? Zein da etika eta moralaren iturria, kontratu sozial huts bat? Eta horrela balitz, zertarako ez badiogu ezeri zentzurik bilatzen? Zer axola, zertarako dena , baldin eta unibertsoak ez ikusiarena egiten badigu, ez badugu inolako oinarririk aurkitzen traszendentziarako? Orain arte hitzegin dugu mendebaldeko erlijioei buruz. Zer gertatzen da gainontzeko erlijiotasunekin? Berriro ere, gizakia modu bereziz singularizatzean erroak dituztenak –adibidez Budaren eta beste gizaki gutxi batzuren iluminazioa —talka egiten dute Kosmosaren mugagabetasunarekin eta Gizadiaren denborazkotasunarekin. Egia da giza autokontzientzia, bereziak egiten gaituen ezaugarri bat dela. Baina agian ez hainbesterako. Lehenik, ez dakigulako zein den autokontzientzia maila izurdeen, baleen, tximuen, elefanteen kasuan, ez dakigu Lurratik kanpo dagoen (edo ez dagoen) bizi tzaren kasuan, etorkizuneko ordenadoreen kasuan, edota ezintasun mental nabarmena duten pertsona batzuen kasuan. Ez dakigu kasu horietan aukontzientzia maila nolakoa den gizaki “normala” rekin alderatuta. Maila kontua da edo desberdintasun kualitatiboa? Ko ntuz sinisten dugunarekin, ez dagigun zientziak berriro erdigunetik atera. Eta etorkizunean? Hemendidk 500 milioi urtetara egon daitezke gu baino goitiarragoak diren organismoak, gu geu orain amebarekin alderatuta goitiarragoak sentitzen garen bezala? Zein izugarria eta miragarria den eboluzioa! Eta gainontzeko 100.000 milioi planetetan? Eta hemendik beste 10.000 milioi urtetara? Ordua da, edozein espiritualitate eta erlijioak has daitezen termino hauetan pentsatzen. Orain sar gaitezen Gaia Organikoaren teoriarekin: Gaia superorganismo bat da. Gaia da Lurrean eboluzionatu duen entitaterik gorena. Gaiarentzat aihergak gara edo ia. Niretzat astero berrituz doazten nire azalaren zelulak ia ahiergak diren bezala. Gaia ez da jainkosa bat, arazori k ez ia krudela baldin bada gurekin. “Herrialde bat, zibilizazio bat epaitua izan daiteke animaliak tratateko moduagatik” Mahatma Gandhi. “Zientifiko gisa, gutako askok miresmena eta begiramendu esperientziak izan ditugu unibertsoaren aurrean. Use dugu sakratutzat balioesten den hura, errespetoz eta arduraz hartua izateko probabilitate gehiago duela. Planeta honetan gure egonaldia sakratut zat hartu beharko genuke. Ingurumena babesteko eta zaintzeko ahaleginak sakratuaren ikuspegiaz beteak ikusi behar dira”. Carl Sagan. Baino Gaiak milaka milioi urte darama bizirik eta beste mila milioi urte gehiago horrela jarraitzea, bizirik jarraitzea, litekeena da. Agian bakarrik dago Galaxian, edo agian bera bezala beste asko egon daite zke. Edozein moduz denborarekin berrugaldu daiteke beste planeta batzutan. Izan ere, seguraski bizitza ez zen propio Lurrean sortu, eta, agian, kanpoko espaziotik etorria da. Zerbait bersortu zen hemen. Agian egunen batean, milaka milioi Gaiak elkarrekintzan arituko dira, hain bizi eta koordinazio handirekin makro Gaia bat osatuz tamaina galaktikokoa: Galaxia. Agian, egunen batean, mila milioi “Galaxi a” koordina daitezke makro Galaxia batean, Unibertsoa osatuz. Egun horretan, Galaxia eta Unibertsoa, gizakitxoengandik hain urrun egonen dira, guk geuk gure hemoglobina zeluletatik gauden bezala. Orduan, non gelditzen da giza espiritualitatea? Egunen ba tean Unibertso izango den kontzertu horretan hemoglobina molekulek beteko duten papera duintasunez bete beharko genuke. Eta etxe barruan ibiltzeko? Bada, lehenik Gaia errespetatuz hasi beharko genuke eta gero, berarengan berriro integratu, berarekin ebol uzionatu…. “Batzutan uste dut beste planetetan bizitza badagoela, eta batzutan uste dut ezetz. Kasu biotako edozeinean ondorioa harrigarria da”. Carl Sagan Gaia: “Egun batean nire den materia, nire gorputzaren parte dena, beste egun batean errekarena da eta haizearena, eta hurrengoan hegaztiena eta zuhaitzena; eta aldi berean horiekin berreraikitzen naiz, beraien bidez. Gure hari gidariak desberdinak dira, baina elkarrekin osatzen dugu koloretako kuxin bat, eta koloreak etengabe aldatuz doaz. Eta kuxina, osotasun bat bezala, da aldatzen ez den bakarra, guztioi bizitza eta zentzua . Berarenak gara eta berak eskeintzen digu dena. Kuxin hori da Gaia deitzen duguna...“ Simay LIBURU GOMENDAGARRIAK : James Lovelock: Gaia. The practical science of planetary medicine. Oxford University Press, 2000 Lynn Margulis: Planeta sinbiotikoa. Eboluzioari buruzko ikuspegi berri bat. Euskaratua argitaratu gabea. (Gazteleraz: Planeta sinbiotico. Un nuevo punto de vista sobre la evolución. Editorial Debate. 2002 ) Carlos de Castro: El origen de Gaia. Una teoría holista de la evolución. Editorial Abecedario (2008) (deskatalogadoa), Editoriala: Libros en Acción (2020) (berrargitalpena berrikusia). Gaia berraurkituz. James Lovelock eta Lynn Margulis en bizkar gainean. Laister Booktegin). Reencontrando a Gaia. A hombros de James Lovelock y Lynn Margulis. Ediciones del Genal, Málaga 2019 Érawan Aerlyn: El Oráculo de Gaia. Editorial Bubo k. (nobela) Iv. Ediciones del Genal y Touda. (eleberri)

2023-12-01

Miss-Karaoke

booktegi.eus OIER GUILLAN + AKTORE TALDEA Miss karaoke Miss Karaoke Gasteizko Principal Antzokian estreinatu zen 2017ko apirilaren 5ean. Testuingurua: Jatorrizko bertsio literariotik abiatuta, idazleak elkarlana egin zuen aktore talde eta zuzendaritzan bidaide izandako Metrokoadrokako kideekin. Sormen prozesu horretan jatorrizko testua eraldatu egin zen: baztertutako testu originaleko ideietatik abiatzen ziren inprobisazio fisikoak egin ziren, irudi fisiko/poetikoak sortuz. Irudi fisikoen eta jatorrizko testuaren arteko talka horretatik atera zen hitz partitura definitibo a. Akzio dramatikoa ez zuten dagoeneko dialogoek bideratzen, bakarrizketek eta irudi poetikoek baizik. Lan taldea: Aktoreak: Marina Suarez Ortiz de Zarate, Unai Lopez de Armentia, Javier Fernandez eta Iñaki Ziarrusta Zuzendaritza artistikoa: Javier Barandiaran eta Oier Guillan Laguntzaileak: Joseba Roldan eta Idoia Beratarbide Jantziak: Idoia Beratarbide eta Maria de Bernardo Argiak: David Alcorta Ekoizpen exekutiboa eta koordinazioa: Edu Hernando ETA AKTORE TALDE ATaldeak: Metrokoadroka & Pez Limbo Babesleak: Bilboko Arriaga, Donostiako Victoria Eugenia eta Gasteizko Principal antzokiak, Dramaturgia berriak deialdiaren barruan Ekoizpena: Gasteizko Principal antzokia 1. Non aktoreek eszena naturalista bat egiten duten . MARINA: Nor da hau? JABITXIN: Poeta bat. MARINA: Zertarako balio du poeta batek? JABITXIN: Ezer esan gabe guztia esateko. IÑAKI: Nortzuk zarete zuek? Zer nahi duzue nitaz? Zein da galdera aproposa? UNAI: Honenbestez, horrenbes tez, hainbestez. MARINA: Hori al da galdera? IÑAKI: Zein? MARINA: Oraintxe egin duzuna. IÑAKI: Ze galdera egin dut? JABITXIN: “Zein da galdera aproposa?”. IÑAKI: Eta? MARINA: Hori al zen galdera? IÑAKI: Ze galdera? MARINA: Galdera aproposa. IÑAKI: Galder a aproposa, zertarako? JABITXIN: Galdera aproposa behar du autodeterminazio prozesu txukun batek. Egin dezaket galdera ezeroso bat? IÑAKI: Egizu. JABITXIN: Zergatik joaten zara ostegunero karaokera kantatzera? IÑAKI: Besteen oinak berotzea lortzen dudalako. JABITXIN: Horregatik bakarrik? IÑAKI: Ez. Horregatik bakarrik ez. Memoria ez historikoa gordetzeko modu bat ere badelako. JABITXIN: Bada arraz oi gehiagorik? MISS KARAOKE: Tarteka muxuak ematen dizkidatelako. Tarteka ipurdia ukitzen didatelako. MARINA: Oso arriskutsua da planteatzen ari zarena. Oso arriskutsua da planeatzen ari zarena. Oso arriskutsua zara. IÑAKI: Ezin naiz naizena izan gabe mait atua izan. UNAI: Zuk muxu ematen diezu zure lagunei ezpainetan? IÑAKI: Barkatu? UNAI: Zure sexu berekoei muxu ematen diezu ezpainetan? Zure senitartekoei 'kaixo' edo 'agur' esatean muxu ematen diezu ezpainetan? IÑAKI: Konfiantzaren arabera. Giroaren araber a. Testuinguruaren arabera. UNAI: Ez zait gustatzen intersexualitatea. JABITXIN: Demokraziari esker gara berdinak. IÑAKI: Baina nik ez dut uste denok berdinak izatea ona denik. MARINA: Zer iritzi duzu existentzia plano ezberdinei buruz? UNAI: Zer esan nahi duzu? MARINA: Zure ustez, heriotzaren ostean bizitzarik al dago? UNAI: Ez dakit batere inporta zaidan. MARINA: Jende bati heriotzaren ostean bizitza dagoela jakitea lasaigarria egiten zaio. UNAI: No jodas. Don’t fuck. Strantzen bantzen. (Mantra bat es aten hasi da) MARINA: Zer gertatzen zaio honi? JABITXIN: Elebitatzen hasi da berriro. UNAI: Lasaigarria da paradisuaren existentzia? 2. Non Jabitxinek antzezlaneko sinopsia irakurtzen dion publikoari . Miss Karaokek abesti bat kantatu behar du gaur Gasteizko Principal antzokian, eta urduritzen hasia da. Zer kantatuko du Ebento Handi honetan, Jende Guztiaren aurrean? Are gehiago, zein hizkuntza aukeratuko du? Gutxiengo gutxitu, gehiengo gutxitu, gutxiengo gehiengotu edo gehiengo gehiengotuagotuentzat kantatuko du? 4 Non Marinak orgasmoak antzezten dituen Fake Orgasm filmaren estiloan, Jabitxinek publikoari esaldiak irakurtzen dizkion bitartean . Kokotxak jatean plazera sentitzea karaoke momentu bat da. Norbaitek latigoarekin ipurdian jo tzea karaoke momentu bat da. Sobre los derechos de los hermafroditas liburua irakurtzea karaoke momentu bat da. Franco Battiattoren sudurra imitatzea karaoke momentu bat da. Goizero kalera atera baino lehen ispilu aurrean apur bat itsusi jartzea karaoke mo mentu bat da. Fake Orgasm dokumentala ikustea karaoke momentu bat da. Galdera ezerosoak egitea karaoke momentu bat da. 5. Non Oier bideoan proiektatua azaltzen den, atzeko oihalaren gainean, alboan emakume misteriotsu bat duela . Gero eta gehiagotan esaten didate nire aitonaren antza dudala. Eta horrek kezkatu egiten nau: nire aitonak oso tripa handia zuelako, eta oso bibote arraroa. Nire aitonaren bibotea munduko edozein diktadorek edukiko lukeenaren antzekoa zen, eta horrek kezkatu egiten ninduen. Baina nik nire aitona maite nuen. Ni euskaldun erradikal bat naiz. Orain normalean euskarazko antzezlan batean sekula egingo ez nukeen zerbait egingo dut: Abuelo, siempre quisiste que te llamara Aitona, y no fui capaz. Tus gustos siempre me lleva ban a mundos extraños. Te recuerdo viendo en la televisión en Sábado noche a Raffaella Carrà. “¡Qué mujer!”, decías, “¡Qué mujer!”. Cada nochebuena, cuando estaba toda la familia reunida, desaparecías un momento y volvías vestido de mujer. ¿Qué llevabas de ntro? ¿Qué mujer? Yo soy un cuerpo que ama el cuerpo que era mi abuelo. ¿Qué queda en mi cuerpo de Raffaella Carrà? ¿Cuantos pelos de mi cuerpo se erizan cuando recuerdan a mi abuelo decir, “¡Qué mujer la Rafaella Carrá!”? Abuelo, siempre quisiste que te l lamara Aitona, y no fui capaz. 6 Non Iñakik bakarrizketa bat egiten duen mikroarekin, Miss Karaokeren azalean sartuta . Maita nazazue, kabroi alaenak, maita nazazue! Maita nazazue nik maite zaituztedan bezala, edo gehiago! Gasteizko Principal antzokian karaokea kantatu behar dut. Jende Guztia egongo dahan! Jende Garrantzitsu Guztia, eta Jende Ez Garrantzitsu Guztia. Nik ez dakit zein den zein, baina berdin dio, ni han egongo naiz karaokea kantatzen. Miss Karaoke naiz ni! Ba ina blokeatuta nago, ez dakit nola aukeratu Jende Guztia hunkituko duen kanta bat. Maita nazazue, kabroi alaenak, maita nazazue! Maita nazazue nik maite zaituztedan bezala, edo gehiago! Subentzionatu nazazue emozionalki! Miguel Bosé, Negu Gorriak, Nino B ravo, Raphael, Serge Gainsbourg, Georges Moustaki, πLT, Silvio Rodríguez, Baldin Bada, Bide Ertzean, Camilo Sesto, Xabi Erkizia, Amorante, Pimpinela, Anari, Raffaella Carrà... Hunkituko al da Jende Guztia nire kantarekin Gasteizko Principal antzokian? ‘Para hacer bien el amor hay que venir al Sur’. Badakit oso inportantea dela hizkuntza, baina benetan…, gauza inportanteak hain dira inportanteak? George Michael, David Bowie, Queen, Belako... Ingelesez kantatu dezaket bestela, ondo ikusia dago. Edo bi hizku ntza nahastuz… Ez, hori ez. Edo bata edo bestea. Bi hizkuntza nahasten direnean, ahulena ateratzen da beti galtzaile. Eta nik ahalik eta jende gehien hunkitu nahi dut. Baina…, euskaraz? Ez dut argi gehiengo ez euskaldunak ulertuko ez duen hizkuntza batean kantatzeak zer ekarriko duen... Baina gehiengoak gutxiengoaren alde dagoela dio, eta gutxiengoen barruan gehiengoa bezalakoa izan nahi duen gehiengo bat ere badago! Zein hizkuntzatan kantatu behar dut, gehiengoak ulertuko duena edo gutxiengoak errespetatu ko dituena? Zein hizkuntzatan kantatu... erabaki txiki bat da edo erabaki erraldoia? Inori inporta dio nire erabakiak? Erabakia niretzat da soilik garrantzitsua? Zer da garrantzitsua, erabakitzen dudana edo erabakitzea bera? Maita nazazue, kabroi alaenak, maita nazazue! Maita nazazue nik maite zaituztedan bezala, edo gehiago! Egunero gertatzen den Ebento Handian, izakirik normalenek gauzarik harrigarrienak egiten dituzte: erraldoiak izan daitezkeen erabaki txikiak hartu. Eta nik nire erabakia hartu dut: erabaki txiki guztiak garrantzitsuak direla pentsatzea erabaki txiki garrantzitsu bat dela erabaki dut!!! 7. Non lau aktoreek Raffaella Carràren bideo batekin dantza egingo duten Para hacer bien el amor hay que venir al sur kantan inspiratutako koreografia jostalari batekin, eta ondoren Iñakik publikoari hitz egiten dion . Al sur, hegoaldera... Non dago hegoald ea, Raffaella? Zer da Hegoaldea? Antartikoa, Hegoafrika, Senegal, Ceuta, Melilla, Granada, Huesca, Lerma, Tutera, Gasteiz? Alemania ere hegoaldea izan daiteke. Nire oinak dira hegoaldea, hankak, hankartea, hesteak, eztarria? Infernua, makrobiotika, komunis moa da hegoaldea, minbizia? Ze, txortan egiteko hegoaldera joan behar da; ze, nik txortan egin nahi dut, ondo edo txarto baina egin nahi dut. 8. Non Oier bideoan proiektatua azaltzen den atzeko oihalaren gainean, alboan emakume misteriotsu bat duela . Bere belaunaldiko gizon askok bezala nire aitonak bere rola bete zuen: estua, zorrotza, itogarria. Eta, hala ere, astean behin edo bitan nik nire aitona maite nuen. ‘Abuelo’ beharrean ‘aitona’ dei nezan eskatzen zidan bezala. Nire aitona hegoaldeko a zen eta, askotan, oroitzapen hau kontatzen zigun: “Yo, cuando vine de Andalucía a trabajar aquí, aprendí euskera. Todos en la fábrica hablaban euskera, y yo pensé que lo lógico era que yo también aprendiera. Y les pedía que me lo hablaran. 'Patxi Landa' , me llamaban: 'Paco Landa lú'. Una vez me dieron un premio y todo, por haber aprendido euskera. Ahora me acuerdo de muy poco, pero que mis nietos sepan euskera es el mayor orgullo que tengo”. Abuelo, siempre quisiste que te llamara Aitona, y no fui capaz. 9. Non Unaik edalontzi baten gainean oreka mantentzen saiatzen den, Marinak mozorro bitxi bat jantzita duela kontzentrazioa galarazten dion eta Jabitxinek testu bat errezitatzen duen . Aukeratu ditzaket nire beldurrak? Zer aukeratu dezaket? Aukeratu dezaket ausarta izatea? Zer aukeratu dezaket? Aukeratu dezaket hauskorra izatea? Zer aukeratu dezaket? Aukeratu dezaket besteen iritziez libre izatea? Zer aukeratu dezaket? Aukeratu dezaket ez epaitzea? Zer aukeratu dezaket? 10. Non Jabitxinek bakarrizketa bat egiten duen mikrofonoarekin, Miss Karaokeri zuzendurik, publikoari begira . Miss Karaoke, zer kantatuko duzu Gasteizko Principal Antzokiko Ebento Handian Jende Guztiaren aurrean? Are gehiago, zein hizkuntzatan kantatuko d uzu? Kontuz ze kanta aukeratzen duzun, Miss Karaoke. Izan ere, zera esango baitizute: pentsatu Jende Guztiarengan. Hau da, izan zaitez moderatua. Baina nik zera esango nizuke, Miss Karaoke: Ezer ez dago moderazioa erradikalki defendatzen duena baino errad ikalagorik. Ezer ez dago moderazioa erradikalki defendatzen duena baino intoleranteagorik. Epaileak! Epaileak! Epaileak! Gaur egun artea eta kulturaren munduan politikoki inkorrektoa izatea da politikoki korrektoa izateko modu bakarra. Eta moderazioa eta intolerantziaren arteko punturen batean nago ni. Non zaude zu, Miss Karaoke? Epaileak! Zera esango dizute, Miss Karaoke: “Ez egin gauza arrarorik. “Ez konfunditu jendea”. Zaindu itxura. Nola joango zara jantzita Ebento Handian, Miss Karaoke? Nolakoa da oso femeninoa den gizona? Nolakoa da oso maskulinoa den emakumea? Nolakoa da oso maskulinoa den gizona? Nolakoa da oso femeninoa den emakumea? Nolakoa da oso gizona den emakumea? Nolakoa da oso emakumea den gizona? Nolakoa da emakumea, gizona ed o dena batera edo ez bata ez bestea den pertsona? Epaileak! Zalantzak dituzten pertsonak arriskutsuak dira, Miss Karaoke. Gauzak kuestionatzen dituzten pertsonak arriskutsuak dira, Miss Karaoke. Kontraesanak dituzten pertsonak arriskutsuak dira, Miss Karao ke. Adjektibo argirik gabeko pertsonak ezerosoak dira. Nik, adibidez, ez dakit zeintzuk diren nire adjektiboak. Ez dakit moderatua naizen. Eta pozik nago. Mundua desastre bat da. Eta desastre horren erdian nago ni, kontraesanez beteta. Baina besteek definitu dute zer den kontraesana, ez nik. Inter. Trans. Eta ni, berez, zoriontsua naiz nire beldurrekin, eta kontraesana dirudien arren, pozik nago. Pozik zaude zu? 11. Non Jabitxinek berak idatzitako bakarrizketa egiten duen publikoari begira . Gabon. Oso pozik nago euskaraz den antzerki obra honetan parte hartzeagatik. Nire gurasoak ez dira euskaldunak, baina txikitatik euskaraz hitz egiteko aukera eskaini zidaten, eta hori oso garrantzitsua izan da nire bizitzan. Ez bakarrik harreman gehiago eta esperientzia zabalagoak edota lan aukera aberatsagoak izateko bidea zabaldu didalako: kultura aberats eta interesgarri bat ere barnetik bizitzeko gaitasuna ere eskaini didalako. Izan ere, euskara Europa eta, zer demontre!, mundu osoko hizkuntza zaharreneta riko bat da. Nik hori asko nabaritzen dut. Gai honetan ez naiz batere aditua, baina nik uste dut horrek nire barnean gure gizarteko antzinako eta funtsezko sustratoen parte garrantzitsuak daramazkidala. Gainera, biologia arloan horrek guztiak ere bere garr antzia dauka. Ikertzaile batzuen ustez –eta nik uste dut arrazoia daukatela –, euskarak tximino eta gizakion trantsizio prozesuan bere papertxoa jokatu zuen. Gai honen inguruan bibliografia espezializatua ondo ikasteaz aparte, nire kabuz ikerketa enpiriko x ume batzuk ere eraman ditut aurrera. Euskararen arrasto zaharrenetarikoak dauden lekuetara joan nahiz behaketak egitera. Adibidez, Baztan aldeko herri batzuetan pasa ditut bolada luzeak, beti gai honekin zerikusirik ez daukan lanen bat egiteko aitzakiareki n, eta batez ere tabernetan bertako biztanleak gertutik behatzen egon naiz. Beraiei ezer esan gabe noski, datuen garbitasunaren onuran. Intuizio bat besterik ez bada, argi eta garbi identifikatu ditut ikerketa sakonago batek erraz asko demostratuko dituen fenomeno batzuk. Leku horietako euskaldunen aho, eztarri eta matrailezurraren morfologiak, euskararen fonologiaren produkziorako bereziki egokituta dagoenak, bat egiten du simio handien, hau da, gorila, bonobo, txinpantze eta orangutanen organo berdinen konfigurazioarekin. Horrek zerbaitegatik izan behar du. Hipotesia besterik ez bada, pauso hori aurrera ez baitut eraman, guztiz konbentzituta nago herrialde horietako kanposantuetako hezurren arrasto zaharrenen parekotasun hori ehunetik ehuneko berdintasuner a heltzen dela. Ikertzaile profesionalentzat mahai gainean uzten dut ideia. Euskararen garrantzia nire bizitzan kontzientzia eta intelektotik haratago doa. Fisikoki ere baldintzatu egin nau zeharo. Izan ere, euskaraz hitz egiten didatenean oso bero jartzen naiz. Jende asko nire inguruan euskaraz denbora luzez egiten duenean, askotan edozein aitzakiarekin buelta bat ematera joateko beharra daukat. Batez ere bizkaieraz entzuten dudanean. Bizkaieraz hitz egiten didatenean sutan jartzen naiz. Eta nik euskaraz h itz egiten dudanean ere bero jartzen naiz. Batzuetan, testuinguruaren arabera, erdarara pasatu behar naiz. Nire gurasoekin erdaraz hitz egiten dut beti eta nire arrebekin edo lehengusu eta lehengusinekin ere bai, normalean. Lagun euskaldunekin ordu asko ja rraian egotea zaila egiten zait, ordea: horregatik nahiago dut pertsona isil bezala neure burua aurkeztea, nahiz eta beti gauza asko esateko eduki. Erdaraz pilo bat hitz egiten dut, edozein gaitaz. Baina euskarak nigan daukan indarra ez da kontzientzia et a gorputzaren eremuetara mugatzen. Subkontzientean ere bere agertzeko moduak ditu. Gaur izan dudan ametsa adibide aproposa da. Ni eta beste zenbait pertsona, ez dakit zenbat zehazki, basamortu batean geunden, belauniko eta burua estalita. Basamortua edo oi hana, ez nago ziur, badakizue nolakoak diren ametsak. Kontua da gure atzean ikusten ez nituen gizon batzuk zeudela. Nik Al Qaedakoak zirela uste dut, beraien artean arabieraz egiten baitzuten. Berrogeita hamar zentimetroko labanak zituzten eskuetan. Moment u batean, oso azkar eta haserretuta bezala hitz egin ondoren, izkinatan zeuden belauniko zeuden bi pertsonei labanak saihetsetatik sartzen eta lepoa mozten hasi dira, eta aldi berean euskaraz zerbait esaten zieten. “Kaixo”, zast!, “itsasontzia”, zast! Eta holakoak. Nere txanda heldu denean, atzetik norbaitek burutik heldu, labana eztarrian jarri eta “bixotza” esan dit. Momentu horretan esnatu naiz. Izerditan blai, eta baita oso bero ere. Gurasoen etxean bizi naiz eta sukaldera joan naiz, ikaratuta oraindik, eta amak esan dit “Egun on, hijo, ¿Qué tal has dormido?”. Urduriago jarri naiz. “Bien, bien, madre” esan diodanean sartu da aita. “Ay, hijo, llámame ama, para cuatro palabras que me enseñas en euskera… ¡Cómo era esa tan graciosa que me dijiste el otro día ? ¿Bixotza? ¿Quieres un café, bixotza? Ez dakit zergatik, aita haserretu da, eta nik, gero eta urduriago, “¡café no, una tila!” garrasi egin diot. Aita gehiago haserretu da, eta tabernara gosaltzera joan naiz. Bueno, eskerrik asko, oso pozik nago zuekin hau konpartitzeagatik. 12. Non Oier Guillan bideoan proiektatua azaltzen den atzeko oihalaren gainean, alboan emakume misteriotsu bat duela . Abuelo hil zenean bere arropak oparitu zizkidaten, eta batzuetan jantzi egiten ditut, sentitzeko bera zen horretatik zer geratzen den. Batzuetan bilatu izan ditut emakumez janzten zeneko arropak ere, baina ez dut ezer topatu. Inork gutxik jasotzen du herentzian kontraesan bat edo sentimendu arraro bat. Arropek memoria dute, gorputzek bezala. Esta es la lengua de mis ancestros, pero yo decido mi voz. Este es mi cuerpo, pero yo decido quién soy. Me visto mi cuerpo, me visto mi voz. Abuelo, siempre quisiste que te llamara amona, y no fui capaz. 13. Non Marinak bakarrizketa bat egiten duen mikrofonoarekin, Miss Karaokeri zuzendurik, publikoari begira . Nor zara, Miss Karaoke? Zer egiten duzu Ebento Handi honetan? Kantatu? Zer kantatu? Nola kantatu? Gasteizko Principal antzokian gaude, ez zenuke euskaraz kantatu behar? Norentzat kantatuko duz u? Jende Guztiarentzat? Nor da Jende Guztia? Egin dezaket galdera ezeroso bat? Jende Guztia gutxiengo bat da? Gutxiengo baten artea praktikatzen duzu, jende gutxi agertzen den garitoetan, goizeko ordu gutxituetan, eta gainera, hizkuntza gutxituak erabili n ahi dituzu kantatzeko? Deserosoa zaizu esaten dudana, Miss Karaoke? Zure arbasoak ez al ziren etorkinak, Miss Karaoke? Zergatik hitz egiten duzu hizkuntza gutxitu batean zure familiako inork ezin badu ulertu? Ez al zara hipokrita hutsa? Zer bilatzen duzu? Onarpena? Integrazioa? Michael Jackson linguistikoa zara? Zuria izan nahi duzu? Nola belztu behar zuria? Zer demostra tu nahi duzu? Autoestimu arazoak dituzu? Zeozer frogatzeko kantatuko duzu hizkuntza gutxitu batean? Lotsatu egiten zara zure jatorriaz? Euskal grafiaz idazten dituzu zure abizen erdaldunak? Zergatik izan nahi duzu gutxiengo baten parte, jatorriz gehiengo b atekoa zarenean? Euskaldun moderno moderatua zara? Zeintzuk dira zure adjektiboak? Ezkertiarra? Mantxurrianoa? Maketoa? Frikia? Hipsterra? Borrokilla? Feminista? Postfeminista? Maskulinista? Menoskulinista? Feminista ez praktikante buenrollista? Ez badakizu argi zeintzuk diren zure adjektiboak, nola egingo dizut burla? Zalantzak baldin badituzu, nola epaituko zaitut politikoki? Gauzak kuestionatzen badituzu, nola kondenatuko zaitut irmoki? Kanta bakarra aukeratu behar duzu Gasteiz ko Principal antzokian kantatzeko, Miss Karaoke. Zein aukeratuko duzu? Zer hizkuntzatan kantatuko duzu? Esango dutenaren beldur zara? Politikoki inkorrektoa izatearen beldur zara? Subentzioak galdetzeko beldurrez zara off the record? Baztertua izatearen be ldur zara off the record? Erradikala izatearen beldur zara off the record? 14. Non Jabitxinek esaldiak solte eta modu pausatuan errezitatzen dituen offean, bi fasetan: lehenbizi Marinak generoa difuminatzeko ariketa bat egiten duen bitartea n, eta bigarrenik Iñakik aurpegia estalita bere gizon gorputzean feminitatea azaleratzen uzten duen bitartean. Aukeratu dezaket sarrera batetik irtetea? Zer aukeratu dezaket? Aukeratu dezaket nire sexuaren sintaxia? Zer aukeratu dezaket? Aukeratu dezaket nire izerdiaren zaporea? Zer aukeratu dezaket? Aukeratu dezaket errusieraz maitatzea? Zer aukeratu dezaket? Aukeratu dezaket euskal patronalaren bizitza emozionala? Zer aukeratu dezaket? Aukeratu dezaket ama izatea? Zer aukeratu dezaket? Aukeratu d ezaket datorren urteko udako kanta? Aukeratu dezaket Miguel Bosé nor den ez jakitea? Aukeratu dezaket nire eskuin eskuak ezkerrekoari dirua ematea? Aukeratu dezaket nire eskela Mundo Deportivon azaltzea? Aukeratu dezaket nire gorputza? Zer aukeratu dezake t? 15. Non Marinak hankartea ixa beltz batez ezabatua duen Iñakiren gorputz biluzia linterna batekin argiztatzen duen . Baina, non kokatzen da? Zer da? Non dago? Non? Nondik nora abiatzen da? Non dago? Baina, zer da? Non kokatzen da? Zerk eraikitzen du? Zer forma dauka? Baina zer da? Zer da? Ukitu daiteke? Ikus daiteke? Sentitu daiteke? Non dago? Nondik dator? Nora doa? Eta zer bihurtzen da? 16. Non Unaik bakarrizketa bat egiten duen espazioan mugituz, Miss Karaokeri zuzendurik, publikoari begira . Eta hala ere, hala eta guztiz ere, hargatik. Ordea berriz ostera aldiz aitzitik? In de beri guel tu de pipol. Strantzen bantzen! Hortaz, hortaz, bada, vulevu? Honenbestez, horrenbestez, hainbestez, halatan, hala, zeren, zerga tik, alabaina, bada, izan ere... Beraz, barren, badarik ere, de sanxain is niar llu mai lof. 64 minutu falta dira Ebento Handia hasteko! 57 minutu falta dira soilik Ebento Handia hasteko! 46 minutu falta dira Ebento Handia hasteko. 41 minutu Ebento Handia hasteko. Edo ala baizik eta nahiz zein baina baizik eta hala ere! Aspirina, spidifen, termalgin, mon dieu! Halarik ere, le peti dogggxan ze mon pagti de puag. Jaguar llu, Miss Karaoke? Jaguar llu, or tigre ar llu? Not jaguar, not tigre, zebra ar llu, Miss Karaoke, mai lov, ander de sun? Zebra? 35 minutu Ebento Handia hasteko. 33 minutu Ebento Handia hasteko. 29 minutu Ebento Handia hasteko. 23 minutu falta dira Ebento Handia hasteko. Agian, diot, agian soilik, esan nahi dut, erran nahi baita, agi an eta again agian again agian again, Guat about llu, Miss Karaoke? Segurik, behinik behin, bederen, bederik. Alajaina, zenizkiokeen, gintzaizkiokeen! La meg se una xanxon populag avec le salxixon! Luk at mi, ai jaf no problem tu spik in oder lenguexex. Guat about llu, Miss Karaoke, ander the mun? Du llu guant body milk ander the mun, du llu guan after sun ander the mun? Ander the sun, ander the mun, ju is ander, Miss Karaoke? Llu lov ander? Ju is Ander? 17 minutu falta dira Ebento Handia hasteko! 11 minutu falta dira Ebento Handia hasteko. Zer kantatuko düzü, Miss Karaoke, 9 minutu Ebento Handia hasteko? Zer kantatuko duzu 7 minutu 47 segundo? Zer aukeratuko duzu 5 minutu 43 segundo? Zer erabakiko duzu minutu bat 37 segundo? Miss Karaoke, where is that pla ce where you do little brown things? Miss Karaoke, do llu guant to do little brown things somewhere somhaw tom waits? Zero minutu Ebento Handia hasteko. Zero segundo Ebento Handia hasteko. Alajaina, alabaina, aleluia! Miss Mr Mrs Jauna Don Doña Inter Post Trans Queer Fem Mega Txupi Benga Boom Ni zu nik zuk ni zu zuek gu Super Hiper Mega Ba Haiek Mus Mr Miss Mrs Jauna Don Doña Jaun Txit Andere Txupi Super Hiper Mega Pum Ai lof llu, Miss Karaoke. because llu ar me, he, she. Yes, we can, Miss Karaoke. Yes, we can can. 17. Non Oier bideoan proiektatua azaltzen den atzeko oihalaren gainean, alboan emakume misteriotsu bat duela . Nekez uzten du bere sorterria sustraiak han dituenak. Nolakoa da sustraiak han dituen gizonaren ondorengo gizona. Nolakoa da zanpatzailea izan den gizonaren osteko gizona. Nolakoa da emakumez janzten zen gizonaren osteko gizona. Mis manos como raíces. Mis manos recorriendo un cuerpo que no se muestra tal como es, sino como decide ser. Porque siento lo que soy, porque soy lo que siento, sin necesidad de explicar nada. Solo soy, siento, vomito. EMAKUME MISTERIOTSUA: ¡Qué vomito! Abuelo dioenak hombre dio, hombre dioenak hambre dio, hambre dioenak gorputza dio, gorputza dioenak ahotsa dio, ahotsa dioenak hizkuntza dio, hizkuntza dioenak hautua dio, hautua dioenak aitona dio. 18. Non Jabitxin biluztu egiten den, lurrean etzan bizkarrez oso argi xume batekin eta mikroa hartuta errezitatzen duen. Un cuerpo. Un cuerpo que habla y dice: banaiz. Un cuerpo. Un cuerpo que habla y dice y pregunta: ¿Qué puedo escoger? ¿Puedo escoger mi cuerpo? ¿Qué puedo escoger? ¿Puedo escoger dónde he nacido? ¿Qué puedo escoger? ¿Puedo escoger mis abuelos? ¿Qué puedo escoger? ¿Puedo escoger mis padres? ¿Qué puedo escoger? ¿Puedo escoger mi lengua materna? ¿Qué puedo escoger? ¿Puedo escoger mi voz? ¿Qué puedo escoger? Aukeratu dezaket nire gorputza? Zer aukeratu dezaket? Aukeratu dezaket nire ama hizkuntza? Zer aukeratu dezaket? Un cuerpo. Un cuerpo que habla y dice: banaiz. Un cuerpo que habla dice: begira nazazue. Ikus nazazue. Banaiz.

2023-12-01

booktegi_liburua_ama-lurraren_kantua

booktegi.eus JOSEBA AURKENERENA ama lurraren kantua Azala: Marrabila Nire ipuin askoren iturri izan den aita Jos e zenari. Maitasun osoz. AURKIBIDEA HITZAURREA TURRUIA KAPITAINAREN ALTXORRA MIHILUZE ZUBIA ARBASO INPERIALISTAK GALDÜAREN ANAIA BASERRI MAD ARIKATUA “AGUR MARIA” BATEN TRUKE APAIZA GIDARI HERRENA ETA ZEZENA BI EMAKUME KANPOSANTUAN DE LANCRE ETA GRAXIANAREN MADARIKAZIOA GARAIEZINA DA KONTRABANDISTAREN ARRANGURA KUBAKO EUSKALDUNAK Kuba, bai polita Kuba AITATXIREN ZERRIAK GOSEA MARGOGAI AMA ALABAK MEDIKUENEAN PAPAGAI BERRITSUA PATZIKUREN TAKETA HIRU KASKAGORRIENA TABERNARI ETORKINA ZAKIL LUZEAK TATUAIAK TELEFONOZKO MEZUA SANTO DOMINGOTIK EKARRI NUEN EMAZTEA AMATXIREN HAUTSAK ARGALTZEKO BOTIKA BERRIA SENDAGILE IRUZURTIA PINTXO GOXOAK AUTO STOPeko MOJAK BUTANO BONBONEN ATSO LAPURRA ERDI EUSKALDUNAK HITZAURREA Adio irakurle , oraingoan ere kontu kontari natorkizu, bizitza hau , azken finean, ipuin luzea baita. Ez dugu oso urrunera so egin behar egunero sortzen diren ipuinekin topo egiteko. Beste moduan esana, ez dago fikzio hoberik errealitatea baino, eta errealitate horretan sustraiturik dakarzkizuet bilduma hau osatzen duten hogei ta bi ipuin hauek. Benetan gertatu ote diren, horrela izan ote diren… beste upelako sagardoa litzateke. Ipuin hauetako askok, euskaldunon irudimenean txertaturik, beren bidea urratu dute ahozko kontakizunetan, eta nik, nolabait moldaturik edo birsorturik , liburu honetako lerroetara ekarri ditut. Beti izan ditugu horrelakoak eta beti izanen ditugu, euskal iruditeriak bizirik dirauen bitartean. Gure aita zenak horrelako aunitz kontatzen zituen, eta bilduma honetan azaltzen diren ipuin franko haren ahozko kontakizunetan erroturikoak dira. Doakio, dag oen tokian dagoela, ene besarkadarik beroena. Gaurko gizarte honetan, baloreen aldaketa bortitza ezagutzen ari gara. Elkartasuna, auzolana, lagun hurkoarekiko begirunea, izadiarekiko maitasuna eta euskaldunon artean oraintxe arte horren su straituta izan diren horrelako baloreak ahanzten ari gara. Diruzalekeria da gaurko balore bakarra, jainko bakarra esango nuk e nik; eta jainko krudel horren mesedetan ari gara gure ingurune guztia hondatzen, sakrifikatzen, errepidez eta eraikinez betetzen. Ama lurra ahantzia dugu eta proiektu faraonikoak, aberatsek aberatsago izateko behar dituzten proiektu suntsitzaile handi mandi horiek , gero eta ugariagoak dira: autobide zabalagoak, abiadura handiko trena, superportua… Garapena ez da txikizioa, garapena ez da izadiaren suntsipena, garapena ez da izan behar aberatsen sakelak gehiago gizentzeko bide , denon onurako a baizik. Ama lurra ez da beti isilik egongo. Goiz ala berant iritsiko da gizakiaz aspertuko den eguna eta orduan denok larrutik ordainduko ditugu diruzale horiek egindako balentriak. Horri begira eginda daukat bilduma honetako lehen ipuina, eta hortik atera da liburu ari ezarri diodan izenburua, ez baitago gizon emakumeontzat kanturik ederragorik ama lurra k egunero haizearen, euriaren eta horrelako azalpen miresgarrien bidez oparitzen diguna baino. Bildumako ipuin guztiek badituzte oinarrizko ezaugarri berberak, denak Euskal Herrian gertatuak dira, eta irria, historia eta misterioa dit ugu gehien errepikatzen diren hiru osagaiak. Liburu hau itxaropenezko eta askatasunezko kantua izatea na hi nu ke. Narrazioak gustukoak izanen dituzulakoan, uzten zaitut, irakurle, aldez aurretik liburu hau esku artean hartzeagatik merezi duzun nire eskerrik beroena luzatzen dizudalarik. Ez adiorik! TURRUIA KAPITAINAREN ALTXORRA 2009ko urtarrilaren bigarren astean Jaizkibelgo labarretan egin nahi duten superportuaren aurkako martxa bat antolatu zuten Lezoko gazte batzuek. Ostiralean, arratsaldeko hiruretan, Goiko Plazatik atera eta Jaizkibel zeharkatu ondoren Hondarribira iristekoak ziren igande arratsaldean. Ostirala iritsi eta Goiko Plazan hamazazpi hemezortzi urte inguruko bost neska mutil elkartu ziren. Ez ziren asko, baina bai aski kontzientziatuak. Lezoarrak ziren eta txikitandik herri gainean ikusia zuten mendi luze zabala maite zuten. Superpo rtuaren proiektu suntsitzailearen aurka zeuden eta martxa horrekin Jaizkibel mendiko izadiaz eta txoko zoragarriez gozatuz arnasa eta indar berriak hartzeko asmoa zuten. Hirurak eta laurdenean herritik abiatu, Atzekoatetik atereaz, Jaizkibeleranzko bide txigorretatik barna bideratu ziren. Bostak aldera, zirimiri moduko euri fin batek gazteak hartu zituen. Hauek xirak motxiletatik atera, jantzi, eta aurrera jarraitu zuten. Seiak aldera, itsasotik lanbro itxi trinko iluna sartu zen eta nahiz eta Ioritz gida gazteak hango bidexkak primeran ezagutu, gazte taldeak nekez bereizten zituen jarraitu beharreko bideak. Ordubete beranduago, sekulako ekaitzak Jaizkibelgo bazterrak astindu zituen. Euria barra barra, trumoiek burrunba handiz jotzen zuten eta tximistek, li par batez, behe lainoen arteko xendra ikusezinak argitzen zituzten. Hala eta guztiz ere, gazteek adore handiz jarraitzen zioten buruan zihoan Ioritzek linternaz seinalaturiko bideari. Ioritz, ondo al goaz? – galde egin zion Maddalen izeneko neska ilehori ak. Bai, bai, ondo goaz. Hau dun bidea. – erantzun zion Ioritzek, pausoari eutsiz – Turruia aldean gaitun. Ez al dago babestokirik? – Asier izeneko mutilak. Bai, harkaitzetan dauden zuloak! – Ioritzek, laino artean urruntasunean, tarteka, ikusten ziren harkaitzak linternaz seinalatuz. Ai ama! Urruti samar daude, eta jadanik hezurretaraino bustita gaude! – Elorri izeneko bigarren neskak. Arrazoi dun Elorri! – Maddalenek – Guk su eder bat beharko geniken gure arropak lehortzeko. Eta salda bero bat gure barrenak berotzeko! – Aratz izeneko mutilak. Bai horixe, eta baita botila bat patxaran ere! – Ioritzek, erdi barrez. Hori nik ekarri diat! – Asierrek – Motxilan zeramaat! Aupa Asier, hori duk mutila, hori! – Aratzek , pozaren pozez. Halako batean, Maddalenek bere lagunen algarak moztuz, eskuin aldean, basotxo baten gerizpean laino artean ikus zitekeen eraikina eskuaz seinalatu eta… Zer da hori? – bota zuen. Borda bat dirudi! – Ioritzek – Egia esan behar badizuet ez nuen ezagutzen. Berdin duk motel! – Aratzek – Primeran etorriko zaiguk! Ioritzek, bidexka utziz eta linternaren argiaz baliatuz, borda aldera jo zuen. Gainerakoak atzetik zihoazkion. Tximista baten argitasun bortit zak eraikina ongi ikusteko aukera eman zien. Artzain borda zen eta egoera onean zegoela zirudien. Barruan su baten argitasuna nabaritzen zen, norbaiten presentziaren seinale. Gehiegi pentsatu gabe, Ioritzek atea bultzatu eta bertara sartu ziren bost laguna k. Gabon! Inor al da hemen? – galdetu zuen Ioritzek. Bai, gabon lagunak! – erantzun zion bordako txoko batetik gizonezko ahots batek – Baina, sartu, sartu hona beldurrik gabe! – gaineratu zuen gero. Bost lagunek ahotsak esan bezala egin eta beheko sua z egoen tokiraino hurbildu ziren. Han, beheko suaren ondoan, baziren zurezko mahai sendo bat eta eserleku zenbait. Horietako batean eserita eta hauspo batez sua indartzen berrogei urte inguruko gizon bat zegoen. Txapela buruan zeukan eta jertse lodi ilun bat ez jantzirik zegoen. Ken itzazue arropa busti horiek eta eser zaitezte hemen, suaren inguruan! – gonbidatu zituen gizonak. Bost gazteek horrela egin zuten bi aldiz pentsatu gabe. Gorputzean itsatsita zeramatzaten arropa bustiak erantzi, su ondoan lehortz en jarri, eta motxiletatik ateratako arropa idorrak jantzi zituzten. Salda bero bat nahi? – eskaini zien gizonak. Hara, honek pentsamendua irakurri digu! – bota zuen Aratzek, zuela bost minutu eskas edukitako solasaldia oraindik buruan zebilkiola. Atsegin handiz hartu zuten bost lagunek gizonaren eskaintza. Gero, salda beroak eman zien goxotasunak bultzaturik, hizketari ekin zioten. Mila esker saldagatik! – Ioritzek – Nor zaitugu, lagun? Pello Bixente artzaina naiz eta hauxe da nire b orda. Ardiak ondoko gela horretan daude – azaldu zien hondoko horman zegoen atetzar bat seinalatuz – Eta gela hau nire jauregitxoa da. Gauden txoko hau sukaldea da eta eserlekuen gibeleko txoko horretan ohea daukat. Tokia bada, zuei ongi irudituz gero, gau a hemen pasa dezazuen. Mila esker, jauna! – erantzun zioten bost gazteek batera. Afaldu al duzue? – artzainak. Ez jauna, baina motxilan gure janaria dakargu. Afaldu al dezakegu hemen, mahai honetan? – Asierrek. Nola ez, bada! – artzainak. Gero pareta batean zegoen armairutxo batetik gazta handi bat atera eta mahai gainean jarri zuen – Ea zer iruditzen zaizuen? Nik egina da. Eta gehiago esan gabe, gazteek afaltzeari ekin zioten. Gazta hura mundiala zen. Sabela aski beteta zutenean afalondo goxoari ekin zioten. Asierrek motxilan zeraman patxarana atera eta Pello Bixentek eskainitako kafearen ondoren edan zuten. Nik ez nuen borda hau ezagutzen! – bota zuen Ioritzek. Zaharra duk mutil, nire aitonak egin zian. Etxekoak belaunaldiz belaunaldi artzain ibili gaituk eta hauxe da Turruian dugun babestokia. – artzainak. Turruia? A zer izen bitxia! – Elorrik. Bai, hala du n. Ez zekinat nondik datorren, baina beti izan dun Turruia. – artzainak – Aitona gureak kontatzen zigunez, borda hau bertan erorita zen etxe zahar baten hondakinak baliatuz altxatu omen zinan. Eroritako etxe bat? – Ioritzek. Bai, Turruia pirataren etxea izan zena. – gaineratu zuen artzainak. Pirata baten etxea diozu? – Maddalenek. Bai neska, entzun duna n bezala, Turruia pirataren etxea. Gure aitona zenak ederki ezagutzen zunan haren historia eta behin baino gehiagotan kontatu zigunan. – eta neska mutilei begiratuz – Nahi al duzue kontatzea? Bai, bai, kontatu mesedez! – Bost gazteek ia batera. Baiezko e rantzuna jaso bezain pronto artzainak kontatzeari ekin zion ahots misteriotsu batez: 1552ko otsailaren 20an jaio zen hementxe, Turruian zegoen etxe zaharrean, Joanes Iturain izeneko haurra. Umetan artzain ibili bazen ere, geroxeago marinel sartu zen Lezo ko portuan. 1568an, merkatari ontzi batean zihoala, Drake kortsario ingelesak eraso egin zien. Eskifaia sarraskitu, merkantzia lapurtu eta ontzia hondoratu egin zuen. Bertako marinel gazteei, bizitzaren truke, haren ontzian marinel lanetan aritzeko aukera eman zien. Gehienek onartu egin zuten eta horrela Joanes Iturain “Turruia” gaztea Drakeren agindupeko bilakatu zen hamasei urte zituela. 1570tik 1572ra Ameriketako itsasoetan barrena ibili zen, Drakek espainiarren kolonien kontra burutu z ituen erasoaldietan parte hartuz. Zenbait urte beranduago, 1577an eta 1578an, hain zuzen ere, hegoaldeko itsasoetan ibili zen Drakeren agindupean bertako itsaso merkataritza oztopatuz eta eragotziz. Horrela ibili zen hamar urte luzetan. Halako batean, f rantsesek eraso egin zioten Turruia gaztea lanean aritzen zen itsasontziari. Itsasontzi hark, Drakerena bazen ere, Walther kapitainaren agindupean nabigatzen zuen. Frantsesen abordaia ustekabean gertatu zen eta ingelesek nekez eragotzi ahal izan zuten etsa ien erasoaldia. Turruiak, adore handiz, egin zuen borroka hildako pirata ingeles baten ezpataz. Ekintza hau dela eta, geroxeago Drakek soldadutzat hartu zuen Joanes gurea. Beste behin Valparaison zegoela, bera eta bere lagunak espainiarren itsasontzi bat ez nagusitu ziren. Ekintza honen ondorioz Drakek itsasontziko kapitain izendatu zuen. 1579an, hogeita zazpi urte zituela, Euskal Herrira itzuli zen eta Jaizkibelgo itsas sargune batean, Turruiako bere etxetik aski gertu, kai ttiki bat eraiki zuen. Handik aurrera huraxe izan zen bere ezkutaleku eta ekintza habia. Handik pasatzen ziren itsasontzi espainiar edota frantsesei eraso egiten zien, urre gorri, zilar eta harribitxi kopuru handiak bereganatuz. Jaizkibelgo baserritar gazte aunitz berarekin aritu zire n jarduera arriskutsu horretan, eta esaten zenez, Turruia kapitainak izugarri ongi saritzen omen zituen. Ongi ordaintzeaz gain, beti prest omen zegoen eskualdeko behartsuak laguntzeko. Hori dela eta, bertako guztiek izugarri maite zuten. Turruia kapitaina k ba omen zeukan altxor ikaragarri handia, hemen nonbait gordeta zuena. 1615eko uztailaren 24an, hirurogeita hiru urte zituela, azken hatsa eman zuen Turruiako bere etxean. Altxorraren berri zehatza ematen zuen planoa bazter hauetan ezkutaturik utzi omen z uen, baina, orain arte bederen, inork ez du topatu, ez planorik eta ez altxorrik. Ene, altxor bat! – Asierrek, aditutako historiaz arrunt liluraturik. Eta plano bat! Ez legoke bat ere gaizki hori topatzea! – Aratzek, bere harriduratik ezin atereaz. Zer ez genuke egingo guk altxorra topatuz gero! – Maddalenek, begi biribil handiak jarriz. Bai, horixe! – Elorrik, entzun berria zuena ezin sinistuz. Baina Pello Bixente, kontatu diguzun hau egia ala ipuina da? Egia! Zin dagizuet! – artzainak – Eta gainera beste gauza bat kontatu behar dizuet. Duela astebete edo, horko harkaitzetako zulo sakon batean, burdinazko kutxatila batean sarturik, planoa topatu nuen. Euskara zaharrean idatzita dagoela dirudi, baina nik irakurtzen ez dakidanez gero ezin izan dut altxorra topatu. Lagunduko al didazue? Bai, horixe! – erantzun zioten bost gazteek. Artzainak armairu zahar batetik burdinazko kutxatila atera zuen, zab aldu eta bertan zegoen paper horitua atereaz, Asierri eman zion ozenki irakur zezan. Tori, mutil! Esadak zer dioen! Asierrek esku dardaratiaz planoa hartu eta ozenki irakurtzeari ekin zion: Harkaitz beltzetik itsasoari begira hogeita hamar bat pauso kont atu, gero ezkerretara jo eta hareharrizko zazpigarren zulora sartu… Hori entzutean, bai artzainak eta bai gazteek xirak eta aterkiak hartu eta planoak agintzen zuen alderantz abiatu ziren ziztu bizian. M omentu hartan ekaitzak indar handi z kolpatzen zuen. Hala eta guztiz ere, hori ez zen eragozpen izan sei lagunak harkaitz beltz aldera hurbil zitezen. Eskuineko korridoretik sartu. – segitu zuen Asierrek – eta gero harrian zizelkaturiko eskaileratik behera jaitsi. Horrela egin zuten artzainak eta bost gazteek , txintik esan gabe. Gero, areto zabal batera iristean,izurde itxura duen harria zanpatu. Asierrek, irakurketari jarraituz. Hemen dago izurde itxurako harria! – oihu egin zuen Aratzek eskuin aldean erdi ezkutaturik zegoen har ria seinalatuz. Artzainak izurde itxurako harria zanpatu zuen eta ezkutuan zegoen beste korridorea zabaldu zen. Segi korridore berritik eta bost minuturen buruan altxorra dagoen aretora iritsiko zarete. – irakurri zuen Asierrek urduritasun handiz. Horre la egin zuten eta bost minutu buruan altxor aretora iritsi ziren. Han berrogeita hamar bat kutxa handi zeuden. Artzainak eta gazteek banan banan zabaldu zituzten. Hura ustekabea! Han ez zegoen ez urre gorririk, ez perlarik eta ez harribitxirik. Kutxak lurr ez beterik zeuden. Horietako batean, lur zokilen artean, gutun moduko paper horitu bat topatu zuten. Asierrek hartu zuen eta ozenki irakurtzeari ekin zion: Nire altxorra topatzen duzuen lagunei zenbait argibide eman nahi dizuet. Bizitza osoa eman nuen dirua eta aberastasunak biltzen, eta horrela altxor ikaragarri handia metatu nuen: Peruko urre gorria, Andeetako zilarra, harribitxi harrigarriak, Ozeano Bareko perla distiratsuak… Baina hemen, Turruian, izadia maitatzen ikasi nuen. Zer ederragorik hemengo i tsasoa, harkaitzak, belar soroak eta oihanak baino! Ama lurra da gure benetako altxorra. Egun batean, dirua eta aberastasunak ez dira gauza guztien neurria izango, natura baizik. Eta egun horretan sortuko den gizarte zoriontsu horretan, gizon emakume guzti ak aske izango dira. Hori jakinda, zertarako orduan nire urre gorria, zilar distiratsua eta perla zuriak? Ama lurraren mezua ulertu nuen une berean, ene urrea ezagutzen nituen behartsu guztien artean banatzen hasi nintzen. Hainbeste ziren! Hiltzeko zorian nengoenean, ez zen altxor kutxetan urrerik geratzen. Nire zerbitzariei kutxak lurrez betetzeko agind u nien eta m ezu hau nekez idatzi. Uler iezadazue, lurra da g izakion benetako altxorra.Gorde dezagun! Turruiako Joanes Iturain kapitaina. Gutuna irakurtzean, artzaina eta gazteak, isil eta burumakur, zulo hartatik irten eta bordara itzuli ziren. Hezurretaraino mela mela eginda zeuden. Atsegin handiz hartu zuten beheko su goxo beroa. Arropak lehortzen ari zirela, Asierrek isiltasuna urratuz honela esan zuen ozenki gainerakoek entzun ziezaioten: Garbi dago, gaur, superportu, abiadura handiko tren e ta autobide zabalen garai honetan ez gaudela Turruia kapitainak aipatzen duen gizarte zoriontsu horretan. Ama lurra zauritzen duten proiektu suntsitzaileen garai ilunean gaude. Denok egin beharko dugu lan, gaur ez dena bihar izan dadin. Denok borrokatu beh arko dugu, benetako altxorra den natura denon zerbitzura egon dadin, Ama lur gurean aske eta zoriontsu bizi gaitezen. Inork ez zion erantzunik eman, baina beraien bihotzetan Asierrek arrazoi osoa zuela sentitu zuten. MIHILUZE ZUBIA Karlos II. erregea eta bere segizioa Iruñera hurbiltzen ari ziren. Denak zaldizkoak ziren, osora berrogeita hamar bat inguru, eta Nafarroako erregeak Normandian zituen lurraldeetatik zetozen. Bidaia luzearen ondorioak zaldizkoen aurpegi akituetan eta gaine an zeramaten hauts ugarian nabari zitezkeen. Haien gibeletik gehiago zetozen bidaiarako beharrezkoak ziren hornidurak eta elikagaiak eramaten. Arga ib aia zeharkatu behar zuten erret bidetik hurbilen zen zubitik. Zaldizkoen buruan erregea eta zenbait zaldu n fidel zihoazen, gero erresumako entseina gorriak zeramatzatenak eta ondoren gainerakoak. Unaturik zeuden arren, Iruñetik gertu egoteak emate n zien poza agerian zerakusten . Urruntasunean Arga ibaia eta igaro behar zuten zubia paisaian marrazturik ikus zi tzaketen. 1355eko uztailaren zazpia zen, uztailak Nafarroan ematen dituen egun ezin ederrago horietakoa, eguzkia gori gorian zegoen eta zelaiak eta larreak berde argitsu batez tindaturik agertzen ziren oraindik. Oihanek eta basoek hurb ileko mendi eta muino etako hegi eta magalak berdetasun ilun eder batez betetzen zituzten, eta erregearen segizioak egiten zuen bidea, sugetzar baten antzera, ziraldoka marrazten zen paisaia eder eta lizun hartan. Arga bera ezin ederrago agertzen zen oztopo gisa, eta oztopo hur a gainditzeko zubia zeukaten handik ez urrun. Zubiaren bi muturretan dorre gotortuak ikus zitezkeen, bi honanzko aldean, zubiaren ezker eskuin eraikita eta beste bi haranzko aldean. Zubia zaintzen zuten gerlariak ere begi bistan azaltzen ziren. Honanzko a ldean, eta dorreetako baten itzalean, zazpi zaldizko z euden, eta bazirudien erret segizioaren zain zeudela. Nor dira horiek? – galde egin zien erregeak ezker eskuin zeramatzan zaldunei. Iruñeko Herri Kontseiluko ordezkariak – erantzun zion ezker aldean zihoan zaldunak – eta beraien buru Bruno Ezpeletako aitzinean dagoena, jauna! Ongi ezagutzen dut. Iaz kalapita galanta ukan nuen berarekin, nire ezkutari batek, nahigabean, herriko merkata ri zarpail horietako bat zaldiarekin zanpatu eta hil egin zuelako. Egoskor samarra da jauna. Eta zer nahi dute? – erregeak, uzkur. Badirudi berorren zain daudela, jauna! – eskuin aldeko zaldunak. Nire zain? Ezin al dira erret jauregira joan, bertze guztiek egiten duten bezalaxe? – erregeak, haserre antzera. Segizioko zaldizkoak trostan hurbildu ziren zubira, eta orduan zain zeuden zazpi gizonak, zalditik jaitsi gabe, erregearengana gerturatu ziren. Haren parera iristean buru z ena honela mintzatu zitzaion erregeari: Jainko Handiak salba dezala Errege eta horrelako bidaia luzeak sorturiko nekeak apaltzeko beharrezkoa duen atsedena eman diezaiola! Aunitz esker zuri! – erregeak – Baina, nor zaitut eta zer nahi duzu nitaz? Bruno Ezpeletako naiz, jauna, Iruñeko Herri Kontseiluko burua, eta hauek Joanes Aizpioleako, Luis Bastidako, Jakobe Alozeko, Beltran Arbelaitzeko, Joseph Asturiagako eta Pierrot Uztaritzeko kontseilariak dira. Berorrengana etorri gara iruindarren kexa zuzen zuzenean berorri azaltzera, zeren eta herritarrei berorren izenean ezarri zaizkien zergak arrunt handiak baitira, eta iruindarrak nekez bizi dira zerga horiek ordaintzera ezin iritsiz. Zergak neronek horrela ezarriak dira, erresumaren onerako! – moztu zion erregeak – Nola ausartzen zarete, horrela, nire aitzinera eta bidean, etortzen? – ahotsa gogortuz. Baina jauna, iruindarrek ezin dituzte ordaindu. Zerga horiek handiegiak dira. – Bruno Ezpeletakok, bat ere beldurtu gabe. Ezin dutela ordaindu? – erregeak, bere baitatik irtenda – Lan gehiago egin dezatela, alproja alaenak! Horixe da eskatzen diedana. Zerga horiek handiegiak dira, jauna! – Luis Bastidakok, Iruñeko Herri Kontseiluko buruaren hitzak baieztatu nahian. Bai jaun a, handiegiak dira, eta herritarrek ezin dituzte ordaindu! – gainerako herri kontseilariek batera. Ez da bidezkoa horrelako zergak ordaindu behar izatea! – Jakobe Alozekok, bero bero. Herritarrak gara, ez jopuak, jauna! – Joseph Asturiagakok. Iruñeko h erritarrok ez ditugu Normandian dituzuen gerra gastuak ordaintzen ahal! – Pierrot Uztaritzekok. Nola? Zer erraten duzue? – erregeak, arras koleraturik – Zuek mihia hagitz luzea duzue! Horixe iruditzen zait niri. – eta bere segizioko gizonei aginduz – Atxilo itzazue lotsagabe hauek eta zintzilikatu, inolako gupidarik gabe, zubiko lau dorreetatik, iruindarrek ongitxo ikus dezaten erregeren aginduei muzin egiteak dakarrena! Segizioko gizonek Erregek agindu bezala egin zuten. Zazpi herri kontseilariak lau dor reetatik zintzilikatu zituzten. Hurrengo egunetan iruindarrek, arrunt ikaraturik, ikusi ahal izan zituzten beraien ordezkarien gorpuak zubiko dorreetatik zintzilik , urkaturik . Erregek erran bezala, mihi luzea zuten denek ahotik dilindan . Orduz geroztik, M ihiluze da iruindarrek zubiari eman zioten izena. Gaur ere horrela deitzen diote. Eta Karlos II. erregea Gaiztoa ezizenaz pasatu da gure historiara. ARBASO INPERIALISTAK Otsailaren 19 eta 20aren arteko gaua da, San Sebastian bezpera, donostiarren egun handia. Jendea nonahi, kaleak pil pilean… Gau miresgarria, gau magikoa, danbor hotsez betetako gaua. Iriyarena, Polka, Tatiago, Martxa… eta Raimundo Sarriegik egindako beste soinuek Donostia osoa betetzen dute. Alde Zaharra jendez lepo ze goen. Kaleak, plazak, tabernak… denak jendez gainezka. Sebastian bat bada zeruan Donosti bat bakarra munduan, hura da santua, ta hau da herria, horra zer dan gure Donostia! Jendea kantuan ari da, dantzan… danborrak indarrez jotzen,… sukaldari kapeluak nonahi. Martxak jarraitzen du: Irutxuloko, Gaztelupeko Joxemari zahar eta gazte joxemari zahar eta gazte, kalerik kale, danborra joaz, umore ona zabaltzen hor dijoaz joxemari! Ez dago inor geldirik, denak dantzan… bideetan, espaloietan, tabernetan… danbor hotsek bizi bizi martxari segitzen diote. Bagera, gu ere bai, gu beti pozez, beti alai! Martxa amaitzean, oihuak, kantuak, kaleko burrunba garbiago entzuten dira. Iñaki eta Pello astigarratar gazteak f estara etorri dira, urtero bezala. Union Artesana elkarteko Txomin lagunak bertara gonbidatu ditu xanpain kopa bat elkarrekin edatera. Elkarteko atean zaindari gisa dagoen gizonari Txomin Urbieta lagunaren izenaz galdetu eta berehala sartzen utzi die. Barr ura! Hura jende zirimola! Hura giroa han barruan! Elkarte osoa jendez gainezka zegoen. Mahaietan eserita afaldu berriak –adin guztietakoak eta gela handi haren erdialdean animosoenak dantzan. Txominek bi gazteak bere mahaira eraman ditu. Hantxe dira ha maika bat lagun sukaldariz jantzita, gizonezko zein emakumezko, gazte zein zahar, denak kantuz eta danborrak astinduz. Donostiar itxurakoen artean badira kanpoko itxura duten hiru mutil. Den denak muturra berotuta badaude ere, azken hiru horiek dira, zalan tzarik gabe, okerren daudenak. Txominek mahaikideak aurkeztu dizkie: Txomin: Hau da Pantxo, nire anaia, eta hori Koruko bere neskalaguna. Hauek nire koadrilako neska mutilak. Mahai bazterreko horiek nire lehengusu lehengusinak eta hiru alproja hauek – kanpoko itxura duten hiru mutilak seinalatuz – joan den udan Argentinara egin nuen bidaian ezagutu nituen lagunak. Europan zehar ari dira bidaiatzen, Parisen izan dira eta orain Bartzelonara joatekoak dira. San Sebastian eguna zela eta, ni bisitatzera eta Don ostiako jaia bertatik ezagutzera etorriak dira. Oso jatorrak dira. Hori bai, ez dakite hitz bat ere euskaraz. Itxoin pixka bat, aurkeztuko zaituztet eta! Eta kanpotarrengana hurbilduz, aurkezpen egiteari ekin zion: Txomin: Estos son mis amigos de Argentina, Pedro Alejandro, Carlos Alberto y Pablo Ernesto. (Hauek dira Argentinako nire lagunak: Pedro Alejandro, Carlos Alberto eta Pablo Ernesto) Horien izenak! – pentsatu zuten gure bi lagunek. Y estos son Iñaki y Pello. (Eta hauek Iñaki eta Pello di ra) – jarraitu zuen Txominek, poz pozik, bi lagunak seinalatuz. ¿Tienen nombres tan horribles como el tuyo! Seguro que estos pibes son también vascos. (Zurea bezalako izen itsusiak dituzte! Ziur beraiek ere euskaldunak direla!) – bota zuen Pedro Alejandr o izenekoak, irribarre mozkorti bat erakutsiz. Ederra bota du honek! – Iñakik, haserre antzera. Ez egin kasurik! – Txominek, bakea egin nahian, argentinarrak dituk. Bada, ez ditek indio itxurarik! – Iñakik. Ez motel, Argentinan ez zegok indiorik, denak garbitu zitiztean. Hauek dituk hara joandako europarren ondorengoak. – Txominek. ¿Que dicen estos polluelos? (Zer diote txita hauek?) – Carlos Albertok, euskaraz esaten ari zirena ezin ulertuz eta arras minduta. Dicen que están encantados de conoceros. (Zuek ezagutu izanaz pozik daudela diote) – Txominek, bake itxura eman nahian. Pues no pongais esas caras de marsopas y bebamos algo que tenemos el gaznate seco. (Bada, ez jarri martsopa aurpegi hori, eta edan dezagun zerbait, eztarria lehor samarra dugu eta) – Pablo Ernestok. Zer esan du eregel horrek? – Iñakik, sutan. Ez zioat on do ulertu, baina ezer onik ez. Eztarria lehorra omen dik, baina gurekin sartzen jarraitzekotan, sudurra polito utziko zioat. Hala Jainkoa! – Pellok, bere amorrua ezin kontuz. Ixo, ixo! – Txominek – Agindutako botila xanpaina ekarriko dut gure osasunaren a lde topa egin dezagun. Eta argentinarrei begira: Me voy a por otra botella de champán. (Beste botila bat xanpaina ekarriko dut) Como vois querais, pero que sea francés de la France. (Zuk nahi duzun bezala, baina France ko xanpaina izan dadin) – Pedro Alej androk – Mientras traeis esa botella nosotros praticaremos con estos pazguatos (Botila dakarzun bitartean gu txotxolo hauekin mintzatuko gara) Ekar ezak azkar botila hori, hi! Bestela oraintxe piztuko diagu hirugarren gerra mundiala. – Pellok, datorkienar en beldur. No papurreis en apache, que no os entendemos nada, cara de pinguino de la Patagonia. (Ez ezazu apatxez hitz egin, ez baitizugu deus ulertzen. Patagoniako pinguino aurpegi halakoa!) – Pablo Ernestok, gaizto. ¡Tu si que tienes cara de pinguino, baboso! (Hik bai daukaala pinguino aurpegia, babo halakoa!) – Iñakik, bere haserrea ezin ezkutatuz. Hori, hori, pinguino zikina, gainera! – Pellok. No nos falteis, que somos argentinos, y no como vosotros, que no sois más que descendientes de los imperi alistas y colonizadores que saquearon América. (Ez iraindu. Gu argentinarrak gara eta zuek, berriz, Amerika ustiatu zuten inperialista eta kolonizatzaileen ondorengoak) – Carlos Albertok, eskuak ikaragarri mugituz. ¿Imperialistas nuestros antepasados? (Gu re arbasoak inperialistak?) – Iñakik, ahotsa ozen altxatuz – Entzun behar duguna! ¡Eso serían los vuestros que se fueron a America, por que los nuestros aquí se quedaron goxo goxo en sus caseríos!. (Hori Ameriketara joan ziren zuen arbasoak izango ziren, g ureak hemen goxo goxo beraien baserrietan gelditu baitziren!) GALDÜAREN ANAIA Betidanik izan naiz maskaradazale, eta hori dela eta, urtero hurbiltzen naiz Zuberoara maskaradaren lehen saioa ikustera. Aurtengoa (2009 urtekoa, alegia), urtarrilaren 11n izan da, Barkoxen, bera baita aurtengo maskaradak jokatzen dituen herria, eta horre la izaki, eta usadioak agintzen duenari jarraiki, lehen eta azken saioak maskaradak jokatzen dituen herrian egiten dira. Hotza, elurra eta izotza ziren nagusi euskal geografia osoan, hala eta guztiz ere, lagunak, urtero bezala, etxera bila etorri zitzaiz kidan eta haiekin batera Zuberoa alderantz abiatu nintzen. Bederatzietarako Barkoxeko plazan ginen eta arizaleak bertan zeuden, lehen barrikadaren aurrean, irteteko prest. Gu beraiengana hurbildu ginen. Maskaradako arizaleek dantza erritualari ekin ziot en. Hura amaitzerakoan, lehen barrikada hura zabaldu zuten. Mahaian baziren bizkotxak eta matahameak , baita kafe bero beroa ere. Atsegin handiz jan eta edan genuen. Gorputzak biziki eskertu zigun, ordurako hotzak arras hebaindurik baitzuen. Berehalaxe, l ehen kantuek aire hormatua goxatu zuten. Eta horrela ibili ginen goiz osoan, barrikadaz barrikada, dantzaz dantza eta kantuz kantu. Bigarren barrikadarekin batera jatekoez eta kafeaz gain era guztietako pattarrak eskaini zizkiguten. Jendeak gogotik edan zituen. Hamabiak aldera, azken barrikada zabaldu zuten Barkoxeko arrabotüan . Ordurako jende mordoa zen herriko bazterretan. Herriko dantzari zenbaitek, dantza erritualari ekinez, ongi etorria egin zioten maskarada osatzen zuen segizioari. Gero, jendea sak abanatu zen. Asko eta asko arizaleen etxeetara joan ziren bazkaltzera gonbidatu gisa. Jende andana herriko ostatuetara sartu zen bertan bazkaltzeko asmotan. Guk plaza ondoko hilerrian dagoen Etxahun koblakariaren hilobia bisitatu genuen eta ondoren, bazka ria erreserbatuta geneukan ostatura sartu ginen. Barruan dena prest zeukaten. Bi mahai luzek ostatuko luze zabal guztia hartzen zuten. Ordurako, bazen jende aunitz bertan jarrita. Gu ere eseri ginen. Ezker aldean, nire aldamenean eserita, aspaldidanik ezag utzen dudan Filipe Karrikaordoki larraintarra zegoen eta aurrez aurre, beste bi lagun larraintar nituen. Egün hon Joseba, ontsa hiza? – esan zidan eskua luzatzen zidalarik. Ontsa Filipe, eta hi? Ontsa bizi hiza? Beti bezala ikusten haüt, beti gazte, hain xüxen. – erantzun nion egindako agurra eskertuz. Egia! Filipe beti bezala zegoen. 78 urte zituen arren betiko sasoian segitzen zuen. Lanbidez artzaina izan da beti, eta jad anik, horrela ez bazebilen ere, bere gorputzak eta bere buruak gazte eta bizkor zirauten. Bera zen beti kantuz hasten zen lehena, eta dantzan ere bazekien fin eta trebe aritzen. Aurrean eserita zeuden lagunak, gutxi gorabehera adin berekoak ziren. Denak ar tzain izandakoak, denak larraintarrak, ume umeetatik lagunak eta betidanik elkarrekin ibilitakoak. Berehalaxe ostalertsak zerbitzatzen hasi zitzaizkigun. Bazkaltiarren solas biziek ostatuko giro astuna biziagotu zuten. Nire aurrekoak hizketan ari ziren, g ainerako guztiek bezalaxe. Eta orduantxe, entzun nion horietako bati, eta Filiperi aipua eginez, ohiko galdüaren anaia ezizena. Nik izengoiti hura sobera ezagutzen nuen, eta banekien ezizen horrekin Filipetaz ari zirela. Hori bai, izengoitiaren nondik nora koak arras ezezagunak ziren niretzat. Eta horrela, ardo onak ematen duen ausardiaz, galde egin nion Filipe adiskideari: Parka Filipe, zentako erraiten deiae hiri galdüaren anaia? Ustekabean, Filiperen aurpegia ilundu zen eta deus erantzun gabe bazkaltze n jarraitu zuen. Segituan ulertu nuen galdera hura ez zuela gogoko; isildu nintzen, beraz, eta koilara zopan sartuta, bazkaltzen jarraitu nuen. Hura hanka sartze ederra nirea! Alajainkoa! Handik hamar bat minututara edo, Filipek isiltasuna urratu eta bar kamena eskatu zidan: Parka , Joseba, üstegabean hartü naük, eta zer erran ez nakiala baratü nük. Izengaintiko horren bidea lüzea dük, potiko nintzanekoa. Ez diat maite, oritzapen txarra ekarten beiteit. Bena horrekila bizi behar diat. Ez diat ahazten ahal . Parka Filipe, ez nakian ez zela hire gogoko. – esan nion nik, biziki asaldaturik. Ez inkieta Joseba, ez dük hire ogena. – Filipek, amultsu guztiz. Eta deus gehiago esan gabe historia kontatzeari ekin zion: Hik badakik Larraineko Estekahandi etxaltekoa nizala. Gure etxaltea bortüetan dük, herritik izigarri hürrün. Hor sortü eta bizi izan nük orai artino eta hor hil nahi diat. Etxean sei aurride gintian eta nik banian anaia birakin bat, Johañe izen ttipikoa. H ameka ürte günütüalarik, etxaltean alkarretaratü gintian etxeko güziak eta kantüan den Ürriztoia etxalteko aüzoak Natibitate gaüaren mahainaren üngürüan iragaiteko. Herriko Jaun Erretora ere gureki zian aihari hartan. Gaü ederra zian eta denak oro ari gin tian elestan eta kantüz. Xiberoko kantore ederrak ebilten zitian airean, behin eta berritan. Kanpoan elürra, karrua eta hotz handia zitian. Aiharitan ari ginen kanberan süia piztürik ginian. Halako batez, etxe barnean zen egürra ahitü zian eta kanporat txe rka joaiteko beharra sortü. Amak, hori ikusirik, aitari txerka joaiteko erraitea pentsatü zian, bena Jaun Erretorareki elesta gaitzean zela ikusirik, ene anaia Johañeri egür txerka joaiteko galtatü zioan. Bizitze güzian izanen zian damü, gaü hartan hartü d eliberoagatik. Kanpoan, gorderik, norbait haidürü zian. Johañe, negüko arropaz beztitürik, borta zabaltü eta egür txerka elki zian. Bost edo sei minuta iragan ondoan, Johaineren heiagora izigarriak entzün ginitian lagüngoa galtoz. Aiiiiiiiiiiiii! Hartü na üe! Lagüntü! Denak oro isiltü eta txütitü gintian. Aitak, otsoak zirelakoan, eskopeta hartü, kargatü eta kanporat elki zian. Besteak oro gibeletik. Artean, Johañe anaiak heiagoraz jarraikitzen zian. Elürrean markatürik, anaiaren ürratsak ikusi ginitian. H er herexatü gintian, bena tüpüstüan galtzen zitian, norbaitek edo zerbaitek airetik heltü eta eraman egin izan balü bezala. Halako batez, anaiaren heiagora lazgarria entzün ginian gure bürüen gainean: Lagünt! Eramaiten naüe! Ororek goiti so egin ginian, be na gaüko ülüntarzünetan ez ginian deüs ikusten ahal. Anaiaren lagüntze galto heiagorak gero eta hürrünago, gero eta gorago, entzüten gintian. Azkenik, isiltarzüna eta Johañe ments. Gaü hura anaiaren txerkatzen xahatü ginian, bena debaldetan. Nihoiz ez gini an haboro jakin anaia gaixoaz berririk. Zonbaitek erraiten zieian Orhi mendian ikusi hegazti handi bitxiek eramanen züela. Ez dakiat zer agitü zen gaü hartan eta nork eraman züan anaia. Zorigaitzez, ordütik aitzina ez ginian anaiaren berririk üken. Ondoko ürteetan ama ertzotürik ebili zian eta gazterik hil. Guretako, Natibitate Gaüa beti izan dük gaü tristea, eta gaü hartan agitü zenak bihotza erdiratü dikük familiako güzier. Herrikoek galdüaren anaia deitzen ditadee. Ez ditadee hola erraiten eni minaren eg iteko, bena hik entelegatüko dükan bezala, ez diat izengaintiko hori batere maite. Ni, Filiperen aitormena entzutean, ahoa bete hortz geratu nintzen. Ezin nuen entzuten ari nintzena sinistu. Baina Filipe sobera gizon seriosa zenez, banekien kontatzen ari zitzaidana egia zela, egia lazgarria. Ez nekien zer esan eta nire ausardia nola desenkusatu. Parka Filipe, parka! – . Ez nekien zer gehiago esan. Orduz geroztik, aunitzetan izan dut Filiperen kontakizuna gogoan. Bizitzan badira hitsak eta ulergaitzak egiten zaizkigun pasarteak eta hau horietako bat delakoan nago. BASERRI MADARIKATUA Aunitzen ustez, Errekalde baserria madarikatuta zegoen. Beti bazuen zerbait. Bertakoek era guztietako gaitzak pasatuak zituzten. Behin, tximista batek teilatua jo zuen baserri osoa kiskaliz. Herritarrek auzolanean konpondu zieten. Aziendarekin ere beti ga izki zebiltzan. Behiak ez zirenean, ardiak ziren eri zeudenak. Erbinudeak bereak eta bost egiten omen zituen oilo eta lapinen artean. Eta horrela omen zen belaunaldiz belaunaldi. Orain ere horrela zebiltzan, komeria gora eta komeria behera. Kazkabarra bortitz batek baratze osoa hondatua zien, oilo eta lapin gehienak erbinudeak eta halako piztiek akabaturik zituzten, ardi guztiak eri mihi urdineko gaitzaz, eta okerrena, behiak ere, banan banan hiltzen ari zitzaizkien, sabela ikaragarri puztuta. Han ez ze n bizitzerik, baina bertan ziren Txomin, Maixan eta sei seme alabentzat zerbait pentsatu beharra zegoen. Azkenean, egoeraren larritasuna ikusirik, Txominek proposamen hau egin zion emazteari: Maixan, honela ez dinagu jarraitzen ahal. Azken behia hiltzen a ri zaigun tropeziak edo jota. Sei seme alaba ditinagu gure gain, eta ez zienagu jatekorik eta janztekorik emaiten ahal. Laster beraiek ere, gaixotzen hasiko zaizkigun. Eta zer eginen dugu? – Maixanek, malkoak begietan zituela. Zera pentsatu dinat… – jarraitu zuen Txominek – Behirik gabe ez dinagu aitzina egiten ahal, eta sosik ez daukagunez gero, onena dun hi zenbait urtetan Baionara neskame joaitea. Horrela, urte pare batean, behi berria erosiko geniken eta berriz hutsetik abiatu ahalko. Zer iduritzen? Baina, baina… eta gure seme alabak? – Marixanek, senarrak egiten zion proposamena ezin sinetsiz. Lasai laztana! Nirekin egonen ditun goxo goxo, Ni izanen naun, hi kanpoan hagoen bitartean, beraien aita eta beraien ama. – Txominek. Maixan isildu zen. Barrua penaz eta tristuraz lehertzear zuen arren ez zuen txintik ere erran. Erabakia hartua zeukan. Hil berean, puskak jaso eta Baionara aldera abiatu zen. Lehen urtea pasatuta, Maixan Errekaldera itzuli zen. Inoiz baino ederrago eta dotoreago zetorren. Denentzako opariak zekartzan. Sos anitz ekarri zuenez gero, bat ez, bi behi erosi zituzten. Hilabete eskasa egin zuen baserrian, berehalaxe hartu baitzuen, berriz ere, Baionarak o bidea. Bigarren urte betetzean, Errekaldera itzuli zen. Opariak zekartzan denontzat. Urrez eta harribitxiez apainduta zetorren: urrezko belarritako handiak, perlazko lepokoa, urrezko eraztun eta eskumuturreko ugari… Jantziak ere dotoreak eta garestiak z iren. Ekarritako diruaz hiru behi erosi zituzten. Baina orduan hasi ziren auzoan eta herri osoan mihi gaiztoak dantzak, inbidia ez baita inoiz ezkutuan gelditzen. Kontu txar haiek Txominen belarrietara iritsi ziren eta gure gizonaren baitan arrangurak eta zalantzak piztu ziren. Horregatik, har hori ezkutuan ezin eramanez, behin ohean zeudela, horrela galdetu zion emazteari: Maixan! Sos anitz ekarri dun etxera, gehiegi erranen niken nik. Ez haiz Baionan modu txarrean ibiliko? Ulertzen al didan? Maixan senarrari begira gelditu zitzaion, zer erran ez zekiela. Minutu batzuk mutu egin ondoren, horrela erantzun zion: Baina Tx omin, hik zer nahi duk, adarrik gabeko behiak ala? “AGUR MARIA” BATEN TRUKE Marixol Eseberri Erriberrin bizi zen. Bertan jaioa zen, baita haren gurasoak eta aitatxi amatxiak ere. Gurasoengandik jasotako okindegi baten jabe zen eta bertan ziharduen lanean goizez zein arratsaldez. Hori dela eta, herrian denek ezagutzen zuten bai bere bizibideagatik eta bai bere eliza zaletasun handiagatik, Marixol arrunt elizkoia baitzen. Goizero, okindegia zabaldu aurretik, elizara joate n zen meza entzutera eta igandeetan herriko apaiza laguntzen zuen elizako jardueretan. Marixol ezaguna bezain maitatua zen Erriberri osoan. Hogeita hamabost urte zituen eta sasoi betean zegoen. Denetik zuen arren bazuen hutsune handi bat bere bizitzan. Am a izan nahi zuen, baina bekatu egin gabe, hau da, gizonik ukitu gabe. Eta horixe zen bizitzan zuen nahikaririk handiena. Behin, elizatik aterata, eta okindegia zabaltzera zihoala, bidelagun suertatu zitzaion Margari Arellanorekin hitz aspertu bezain interesgarria eduki zuen, haren baitan itxaropena piztu zuena. Aizan Margari, hire lehengusina, hirekin batera elizako kontue tan laguntzen aritzen zen hura, non da orain? Aspaldian ez zeukanat haren berri. Nork erraten dun, Artaxoako lehengusina? Jerusa Uriarte? Bai, bera! Aspaldian ez dinat ikusi! Ezta ikusiko ere! Hura Artaxoara bizitzera joan zunan, eta han aritzen dun ber e umea zaintzen. Gaixoak aski din. Zer dion? Bere umea zaintzen? Baina ezkondu al zen? – Marixolek, arrunt harriturik. Ez, ez, ez! Jerusa ezkondu? Bai zera, ezta erotuta ere! – Margarik, misteriozko doinuaz – Jerusa hagitz erlijiosoa dun, kristau ona, et a ez din gizonekin erlaziorik nahi. – jarraitu zuen misterioa areagotzen. Bai, bai, hori dena banekinan nik. – Maixolek, guztiz nahasirik – Baina orduan… ume hori? Jasoa izanen dun, noski! Jasoa, bai zera neska, ongitxo erditua! – Margarik, irribarrez. Hau misterioa neska! – Maixolek, ezin ulertuz – Gizonik ez, baina haurra eduki. Nola uler daiteke hori? Marixol, hik ezagutzen al dun herrian, gaztelutik gertu dagoen monasterioa? Ezagutuko ez dudan ba, neska! Nire amatxi bat bertan aritu zunan urte luzetan garbiketa kontuetan. Ba, Jerusa bertara joan zen eta Agur Maria batekin haurdun gelditu. – Margarik, misterioaren aitorpena eginez. Ene bada! Aitaren eta semearen…! – Marixolek gurutze santuarena egiten – Eta nik jakin ez! Nik ere horrelako zerbait beharko niken! Hurrengo goizean Marixol Margarik aipatutako monasteriorantz abiatu zen. Pozaren pozez zihoan. Azkenean, bere bizitzako ametsa beteko zuen. Monasteriora iritsita, ate nagusiko aldaba jo zuen: Dan ba, danba, danba…! Handik zenbait minututara fraide atezainak ate ondoko zurezko leihatila bat zabaldu zuen eta bertatik Marixol agurtu: Jainkoak egun on eman diezazula! Zer nahi duzu? – galde egin zion Marixoli ahots geldoaz. Baita berorri ere! – Marixo lek, amini bat lotsatuta, erantzun. Zer nahi duzu? – errepikatu zion fraide atezainak. Eta Marixol kontu kontari hasi zitzaion bilatzen zuenari buruzko azalpenak ematen. Herriko adiskide batek erran didanez, Jerusa Uriarte hona etorri zen familia eske, eta Agur Maria batekin haurdun gelditu omen zen. Nik mirari bera eskatzera etorri natzaizue. – Marixolek, eztarria estutzen zion lotsa gaindituz. Eta fraide atezainak ahot s geldoaz erantzun: Hara, zuk ere badaukazu horren berri. Ba, jakin ezazu mirari hori ez zela Agur Maria batekin izan, gure aita batekin baizik, baina orain oporretan dago. Haren beharra baduzu, itzul zaitez hurrengo hilabetean, hemen harrapatuko bait uzu. APAIZA GIDARI Apaizak betidanik izan dira arimen gidari, horretaz aritu dira, aritzen dira eta arituko dira ahitzen ez diren bitartean. Gaurko Euskal Herrian badirudi kate hori haustear edo hautsita dagoela. Gauza da, arimen gidaritzan trebe izan direla beti. Baina orain hemen kontatuko dizuedana ez dago loturik arimen gidaritzarekin, auto gidaritzarekin baizik. Eta hor, hastapenetan bederen, apaiz guztiak ez ziren horren trebe izan. Ikus dezagun On Mañuel Larrauriri gertatu z itzaiona. On Mañuel Izoztaetako erretorea zen. Gizon fina, apaiz abila. Herrian denek maite zuten. Abila zen arimen zaintza kontuetan, eta diotenez, abilagoa oraindik herriko frontoian. Arratsaldero hor aritzen sen, sotana eta guzti, pilota poliki astintz en. Gutxi ziren haren aurka partidaren bat irabazia zutenak. XX. mendeko 60ko hamarkadan behar berriak sortu ziren eta On Mañuelek ere aurre egin behar izan zien. Izoztaetatik hamabost bat kilometrotara zegoen Ilardui herriko erretorea hil berria zen eta hango arimak gidari eta zaindari baten beharrean zeuden. Gotzainak On Mañuel proposatu zuen, Izoztaetako erretorea izateaz gain, Ilarduikoa ere izan zedin. On Mañuelek gotzainaren agindua obeditu zuen eta orduz geroztik han ibiltzen zen egunero Izoztaetat ik Ilarduira eta Ilarduitik Izoztaetara, horretarako propio, gotzaindegitik bidalitako asto zuri beltzaren gainean. Baina jarduera berri honek bete betean harrapatu zuen gure On Mañuel, eta egun osoa ematen zuen horretan, beste zereginetarako denborarik g abe. Akabo frontoia eta akabo lagunartea! On Mañuel erre erreta zebilen, erreta baino gehiago kiskalita, eta azkenean, bere arrangurak biltzen zituen gutun luzea idatzi eta igorri zion gotzainari. Gotzainak, On Mañuelen estresaren berri edukitzean, gupida tu eta orduko garaiekin bat egiten zuen alternatiba prestatu zuen. Auto bat emango zioten On Mañueli bi herriak ongi zaindu zitzan. Eta horrela egin zuten. Mercedes zuri bat jarri zioten elizaren aurrean. Herritar guztiek, txunditurik eta inbidiaturik, beg iratzen zioten autoari, lehena baitzen herrian eta bailara osoan. Alkate berak ere ez zeukan halako tramankulurik. On Mañulek aski ongi frogatua zeukan arimak eta astoa gidatzen trebea zela, baina orain gauza bera egin beharko zuen auto moñoño harekin. Zenbait hilabetetan bizimodua izugarri zaildu zitzaion gure erretoreari, auto hura gidatzeko gida baimena atera beharra baitzeukan, eta gida baimena ateratzeko Iruñeraino joan beharra baitzeukan. Baina bi aldiz pentsatu gabe, On Mañuelek ikasteari ekin zio n. Horretarako astoz joan behar izaten zuen urrutiko herri koxkor bateraino, astoa bertako apaizaren etxean utzi, autobusa hartu eta Iruñeraino. Iruñeko auto eskolan bizpahiru ordu ikasten eman eta ondoren alderantzizko bideari ekin. On Mañuel gureak nek aneka eginda, arrunt unatuta, bukatzen zuen eguna. Ez zuen inongo frontoirako denborarik, baina hala eta guztiz ere, pozik zegoen, luzera bere onerakoa zela ongitxo baitzekien. Denboraldi txar hura pasatu behar, gero lasaiago ibiltzeko. Jesukristok basamo rtuan egindako denboraldian jasan zuen sufrikario latza zen On Mañuelen kontsolamendu bakarra. Hark gorriak pasatu bazituen, On Mañuel ere, kristau on bat bezala, prest zegoen beltzak eta gorriak pasatzeko. Eta azkenean, bost hilabete beranduago, gida baimenaren jabe egin zen. Harro harro erakusten zien Izozteta eta Ilarduiko herritarrei. Eta autoa lehen aldiz mugitzeko eguna iritsi zen. On Mañuelek, herri guztia alkatea eta guzti aurrean zuela, autoa piztu zuen. Haren zarata polita! Haren edertasun a! Hori da , On Mañuel, hori da! – garrasi egiten zioten herritarrek, pozaren pozez. On Mañuel autoa poliki poliki mugitzen hasi zen. Hau da On Mañuel gurea, hau! – Margarita serorak ondoan zituen lauzpabost amatxi zaharrei – Beti izan da ikaragarri ausarta! Poliki poliki Izoztaetako plazatik atera zen eta herria zeharkatu zuen behin, bi, hiru, lau, bost, sei, zazpi,… hamaika aldiz. Jendeak harrituta begiratzen zion. Berriro plazara sartzean alkateak galde egin zion: Zer du berorrek? Ezer gertatzen al zaio? Eta apaizak autotik erantzun: Bai, ahantzi dut zer egin behar den autoa gelditzeko. Ba, hemen herrian halako kontuetan inork ez daki deus. – alkateak. On Mañuel, aritu hemen herriko plazan itzuliak ematen gasolina ahitu arte! – sakristauak oihuka. Eta horrela egin zuen On Mañuelek, herriko plazan itzulika mintzulika aritu zen hamalau bat orduz erregaia bukatu zen arte. On Mañuel gizajoa horretan aritu z en bitartean herri guztia egon zen plazan arrosario saindua errezatzen. Joxe Mari sakristauak zuzentzen zuen eta herritar guztiek debozio handiz jarraitzen zioten. Gaixo On Mañuel! Gau osoa eman zuten beila hartan, arrosario sorta ederra errezatuz. Azkene an, goizaldeko lehen argi printzekin batera, On Mañuelen automobilak ufada ttipi bat egin eta plaza erdian gelditu zen seko. Erretorea akitua baina bizirik atera zen automobiletik, eta herritar guztiei banan banan eskerrak eman ondoren, apaiz etxera erret iratu zen. Asmakizun berri hauek! – zebilkion buruan bueltaka – Astoa lasaiagoa duk, baina sooo! esan eta bertan gelditzen duk, kieto! HERRENA ETA ZEZENA Donostiako Gros auzoan bazen Txofre izeneko zezen plaza. Garai oso zaharretatik bazen zezen plaza gero egon zen tokian duna bat, eta duna horretatik bonbardatu zuten Wellingtonen kanoiek 1813. urtean eta hiri gotortuaren harresian bretxa edo zulo handia egin. Zulo horretatik sartu ziren abuztuaren hogeita hamaikan Donostia erre eta donostia rrak sarraskitu zituzten soldadu britainiar eta portugaldarrak. Askoz geroxeago egingo zuten duna gainean arestian aipatutako zezen plaza. Zinerik eta telebistarik ez zegoen garai haietan zezenketak ziren, antzerkiarekin batera, ikusgarri publiko ia bakar rak. Zezenketek jende asko erakartzen zuten eta ondorioz, diru iturria ere bazen. Zezenketak ziren aldiro jendetza handia hurbiltzen zen Txofre aldera, eta horretaz baliatuz, plazako sarreretan eta ingurunetako tabernetan eskale tropeltxo bat ibiltzen zen. Horietako deigarriena agian, zurezko orgatxo baten gainean mugitzen zen Blax herrena. Zezenketa zen guztietan Txofre aldera hurbiltzen zen bertara joaten ziren guztiei dirua eskatzera. Betidanik ezaguna zutenez gero, donostiarrek, Blax eskean ikusten zute nean, txakur txiki bana ematen zioten. Eta badirudi askotxo ateratzen zuela. Blax Urkia gizon argia zen, bizkorra,… eta eskean ari zela Iparragirreren kantuak edota Txirritaren bertsoak abesten aritzen zen. Gernikako Arbola primeran kantatzen omen zuen eta donostiarrek kantu hori izugarri maitatzen zutenez, ongitxo saritzen zuten gure herrena. Blaxen bizio bakarra ardoa zen, eta horretan xahutzen zuen anitzetan Txofren irabazitako dirua. Behin, zezen bihurri batek alde egin omen zuen plazatik. Atze tik zezenketariak eta guardiak bazihoazkion ere, ezin izan zuten, inolaz ere, harrapatu eta zezena Groseko kaleetan barrena ibili zen auzotegi osoa beldurtuz. Jendea korrika eta lasterka zebilen babes bila. Halako batean, zezena Blax eskalearekin topatu z en. Aurrez aurre zeuden, elkarri begira. Blax galtzetan kaka eginda zen, baina ezin zuen orgatxo harekin ihes egin. Etxeetako leihoetatik jendeak alde egiteko eskatzen zion: Korri Blax! Alde egin ezak hortik! Gorde ezak hire burua! Korri! Segi ezak esk uin aldera! Azkar! Baina beranduegi zen. Blaxek bazekien korrika hasiz gero, zezenak harrapatu eta bota egingo zuela airean, orgatxo eta guzti. Horregatik geldi geldi zegoen, zirkinik egin gabe. Horrela zegoela Jaungoikoari oihuka eskatzen hasi zitzaion. Jaungoiko nirea, utz nazazu gutxienez orain arte egon naizen bezala. Ez okerrago. Baina zezena ez zen Jaungoikoaren beldur, eta sudur zuloetatik airea jaurtiz, eta marru basa eginez, abiadura hartu eta ziztu bizian Blaxengana abiatu zen. Eta orduan gertatu zen gertatu zena. Blax zutitu zen, eta zurezko orgatxo gurpilduna alde batera utzirik, korrika egiteari ekin zion. Kaletik behera zihoan zezenak gertutik jarraitzen ziola. Kale hartan bazen jende franko, izkinetan gorderik, eta zezena zihoak iela ikustean, lasterka egiteari ekin zioten denek. Hura giza zurrunbiloa! Hura izua! Eta garaiko kronikek kontatu zutenez, Blax herrena omen zen denen artean azkarren korri egiten zuena. Santa Katalina zubira iristean, bertan zain ziren guardiek tiroz hi l omen zuten zezena. BI EMAKUME KANPOSANTUAN Maritxu eta Iñaxita ahizpak ziren, oiartzuarrak, Donostiara ezkonduak zirenak. Lehenak lau seme alaba zituen eta bigarrenak hiru. Donostian ongi moldatzen baziren ere, bazuten bihotzean zimiko bat, Oiartzun eta Oiartzunen utzitako familia eta lagunak falta baitzitzaizkien. Hori zela eta, Donixtebanak zirenean, senideak etxean utzi eta Oiartzunera joaten ziren guraso zaharrak, anaia arrebak eta betiko adiskideak ikustera . Sos askorik ez zutenez gero, oinez joaten ziren biak elkarrekin Ametzagainetik barrena, XX. mendearen hasieran guztiz ohikoa zen bezala. Urte hartan aste mundiala egin zuten Oiartzunen, lagun batekin eta bestearekin egoteko parada ezin hobea izan baitzu ten. Gurasoak, zahar samar topatu bazituzten ere, osasunez ondo zeudela ikustean, poz handia hartua zuten. Zoritxarrez, gauza guztiek dute euren akabera, eta gauza onek lehenago. Maritxuk eta Iñaxitak gurasoekin eta gainerako ahaideekin agurtu eta Donost iarako itzulbideari ekin zioten. Oiartzunen ikaragarri ongi pasatu bazuten ere, bazuten gogo handia senarrak eta seme alabak berriro ikusteko. Bidea luzea eta nekeza zen, eta bi egunetan egitea nahi zuten. Bigarren eguneko arratsean, Ametzagaineko magalea n dagoen Otxoki baserrira iritsi ziren. Han bazuten txikitako lagun bat, Ugaldetxoko Margari Aduriz, bertara ezkondua zena, eta urtero bezala, bertatik igarotzean, derrigorrezko bisita egin zioten. Margarik eta Joxe Mari senarrak, urtero egiten zuten bez ala, izugarri ongi hartu zituzten bi ahizpak. Beraiekin eta haien bost seme alabekin batera afaldu zuten Otxokiko sukalde goxoan. Oru luze eman zuten sukaldean hizketan hasieran eta kantatuz gero Margarik ateratako kafesne beroen inguruan. Halako batean, J oxe Marik botila bat atera zuen arasa batetik eta ordurako hustuta zituzten katiluetan zerbitzatzen hasi zitzaien. Zer duk hori, Joxe Mari? – galde egin zion Iñaxitak. Uxuala Iñaxita, uxuala. – Joxe Marik. Uxu… zer? – Iñaxitak, edariaren izena ezin errepikatuz. Uxuala, uxuala neska! – Margarik – Koxme lagunak ekarri zionan Getariatik, hango baserrietan egiten omen diten. Hara! Usain ona dik, Joxe Mari. – Maritxuk, katiluan ateratakoa usainduz. Dasta dezagun bada. – Iñaxitak katilua altxatuz eta ezpainetara eramanez. Itxoin ezak pixka bat neska! – Margarik – Egin dezagun topa! Bai horixe! – Joxe Marik, bere katilua altxatuz – Gu denon graziaz. Jaungoikoak osasuna eman diezagun hemen gauden guztioi, eta hurrengo urtean ere, orain bezalaxe, hemen bil gaitezen! Topa! Topa! – Margarik. Topa! – Mirentxuk. Topa! – Iñaxitak. Eta gazteek ez al dute edaten? – Maritxuk, baserriko seme alabak seinalatuz. Ez, gaztetxo samar ditun oraindik horrelako edari azkarra edateko. – Margari amak. Baina , horren azkarra al dun? – Iñaxitak. Bai, hildakoak berriro pizteko modukoa. – Joxe Marik. Baina etxera joan behar diagu, Joxe Mari. – Maritxuk eta Iñaxitak, biak batera. Lasai, lasai! – Margarik – Badakizue hemen baduzuela lo egiteko tokia. Gaua gurekin pasa eta bihar, goiz goizean, gosaldu ondoren, zuen etxe aldera abiatu. Mila esker Margari, bihotzez estimatua, baina lehenbailehen iritsi nahi dinagu gure etxeetara. Astebete egin dinagu Oiartzunen eta gureak berriz ikusteko irrikan gaitun. – Maritxuk eta Iñaxitak batera. Horiek ere bihar arte han egonen dira, etxeko zuloan, lasai ederrean. Gaua da eta gaua lo egiteko egina dago. – Joxe Marik. Mila esker berriro ere, Joxe Mari, bihotzez estimatzen diagu zuen gonbitea, baina etxera joan beha rra zeukaagu. – Maritxuk. Ongitxo ulertzen dizuet, emazte eta ama zarete. Ni ere, zuen tokian banengo, etxera iristeko irrikan egongo nintzateke. Gizonek ez dute gure antzik eta ezin dute hori ulertu. Dena den, uxuala izugarri goxoa duk Joxe Mari. Barren a piztu zidak. – Iñaxitak – Emaiguk beste zurruta bat bidea indarberriturik har dezagun. Bai horixe! – Maritxu ahizpak – atera ezak beste zurrutada bat! – eskuan zuen edalontzia Joxe Marirengana luzatuz. Joxe Marik botilari kortxoa kendu eta katiluetan zurrutada ederra zerbitzatu zuen. Osasuna! esanez edalontzia altxatu zuen. Gure graziaz! Topa! Topa! – Margarik. Topa! – Maritxuk. Topa! – Iñaxitak. Hamar minutu beranduago, Margarik eta bere familiak egindako harrera ona bihotzez eskertu ondoren, Ametzagaina igotzen zuen bideari ekin zioten. Ordurako ilun samarra zegoen eta ilargiak eta izarrek emandako argiak bidea argitzen zien. Tarteka, ezker eskuin zeuden baserriak atzean utziz, bideari lotuta jarraitzen zuten. Kostata, baina a zkenean, Ametzagaina igo zuten. Hau dun hau neska! Gure amona baino zaharragoa nagoela iruditzen zaidan! Inoiz ez dinat horrenbeste kontu izan Ametzagaina igotzeko! – Maritxuk arrunt nekaturik. Bai neska, niri gauza bera gertatzen zaidan. – Iñaxitak, kopetatik behera etengabean zihoakion izerdia esku batez txukatuz – Ez zekinat zer gertatzen zaidan baina arraro samar nagon. Baita ni ere! – Maritxuk, bide bazterrean zen harri zabal handi batean e seriz – Dena jira biraka zebilkinan. Bidea ere ez zaidan betikoa iruditzen. Eneee! – Iñaxitak, ikaraturik – Gauza bera ari nindunan pentsatzen. Galduak gaitun. Ez, galdurik ez. Bazekinagu Ametzagaina igo dugula eta hor nonbait gaudela. – Maritxuk. Hala dun, hala dun. – Iñaxitak. Hala eta guztiz ere, hau bitxi samarra dun. Eneee! Ez dun Joxe Marik eman digun uxuala famatu horren eragina izango? – Maritxuk, gogoe tari emana. Hori izango dun. Edari hura azkar samarra zen. – Iñaxitak, ahizparen ondoan, harri berean eseriz. Ni ez nagon bat ere ondo. Burua gaizki zeukanat eta sabela arraro samarra. Bazirudin kakagura handia dudala. Eneee! Ene sabela! Hau mina! – Mari txuk, bi eskuez sabela ukituz. Ba, niri gauza bera gertatzen zaidan. – Iñaxitak, zutituz eta eskuak sabelera eramanez. Ni premia larrian nagon. – Maritxuk, obratzeko txoko egokia bilatuz. Baita ni ere! – Iñaxitak, puzker handiak jaurtiz – Bila dezagu n toki ezkutu bat, azkar! Hemen, hemen Iñaxita! Hemen badun korta moduko bat eta atea zabalik daukala ematen din. – Maritxuk, kakalarria nekez kontzen ari zela. Goazeman, goazeman! – Iñaxitak, sumendia lehertzear zuela. Ahal bezala, korta moduko hartar a sartu, gonak eta gonazpikoak kendu, bazter batean utzi zikin ez zitezen, eta han ziren harri lauza handiren artean libratzeari ekin zioten. Haien puzkerrak eta hango kiratsa! Bospasei minutu beranduago bi ahizpak hobeto zeuden. Ai neska, lehertu behar nuela uste ninan. – Maritxuk. Bai Maritxu, nik ere larriak ikusi ditinat. Baina zer eman digute Margariren etxean, purga ala? Bi ahizpak makurka zeudela ari ziren hizketan. Halako batean, Iñaxitak hilobiak eta gurutzeak nonahi iku si zituen. Baina neska, non sartu gara? – Iñaxitak, ikaraturik, eta itsu mitsuka bi eskuez, lehen hobeto libratzeko, kendutako gona eta gonazpikoa bilatzen – Polloeko kanposantuan gaitun! Aiii, kanposantuan! – Maritxuk, ahizpa esaten ari zitzaiona ezin sinetsiz. Batbatean, bi ahizpengandik aski hurbil, soinu handi bat entzun zen: karraaaast! Ene! Gure sakrilegioarekin haserretu ziren espirituak izango ditun! – Iñaxitak, arrunt ikaraturik. Goazeman berandu baino lehen! – Maritxuk, laborriak zeharo harrapaturik. Bi ahizpek itsu mitsuan kendutako arropak bilatu zituzten eta ziztu bizian, eroaren gisa, korrika eta lasterka jaitsi ziren urrunean ikusten ziren Egia auzoko lehen etxeetaraino. Ordu erdi batean, Alde Zaharreko haien etxeetan zeuden. Hurrengo egunean, eguerdi aldeko txikiteoan, bi ahizpen senarrak topatu ziren Poyuelo kaleko taberna batean. Ez batak, ez besteak, ez zuten aurpegi onik. Zer Joxe, gaur ez haut ondo ikusten. – Iñaxitaren senarrak, koinatuarengana hurbilduz. Ez Mieltx o, ez. Hala duk, ez nagok bat ere ongi. Uste diat emaztea adarrak jartzen ibili zaidala. Atzo gauean, gerritik behera biluzik eta gona eskuan etorri ez zitzaidaan ba. Hori ez duk ezer, Joxe. Nirea ere pirua horretan etorri zunan, eta gainera Donostiako suhiltzaileek ez zaitugu inoiz ahaztuko zioen mezua zeraman lore koroa gerrian sartuta. Hortik atera ezak kontua! DE LANCRE ETA GRAXIANAREN MADARIKAZIOA 1609ko urtarrilean, Senpereko eta Urtubiako jaunek Frantziako IV. eta Nafarroako III. zen Henrike erregeari ordezkari berezi bat bidal zezala eskatu zioten, herrialde osoan indartzen ari omen ziren sorginei aurre egiteko. Hauxe izan zen bi jauntxo horiek erabilitako estakurua , benetan nahi zutena, Lapurdiko Biltzarrean biltzen ziren etxeko jau nen boterearen aurka jotzea baitzen. Erregeak ederki zekien hori, baina bi jauntxo horiek eskatutakoa bat zetorren erresumako lurraldeak uniformatzeko zeukan asmoarekin. Lapurdiko euskaldunak beraien foru edo eskubide historikoez gobernatzen ziren. Etxe b akoitzak aita etxeko jauna bidaltzen zuen herrietako biltzarretara, eta herri guztietako ordezkariak Uztaritzen biltzen zen Biltzarrera joaten ziren. Usadio eta lege zaharrei begiratuz gobernatzen zuten herrialdea. Eta horixe zen erregeak ezabatu nahi zuena, Parisen zentralizatutako aginte zuzen batez ordezkatzeko.Eta horrela, sorginen aitzakiari helduz, Bordeleko kontseilu gizona zen De Lancre hautatu zuen eta maiatzean Lapurdira igorri. Baionara iristean Moxen Bertrand Etxauze apezpikuak ongi etorr ia egin zion, eta badirudi lehen momentu horretatik De Lancreren eta Etxauzen arteko aurkakotasuna sortu zela. Baionan zenbait lagun erre ondoren, Senperera abiatu zen eta bertako postetxe eta aterpe zen Barberenea izeneko etxean finkatu zen bere segizioar ekin batera. A zer nolako segizioa: soldaduak, borreroak eta tortura tresnak.. Osora hogeita bost bat lagun inguru. Barberenean bere burua kokatu ondoren, tragedia haren piztaile ziren Senpereko eta Urtubiako jaunek lehenengoaren gaztelura afaltzera gonbid atu zuten. Eta hortxe hasten da gure istorio hau. Senpereko jauregiko ganbera nagusian, janariz eta edariz mukuru den mahai inguruan eserita, hiru gizon ari dira afaltzen: bertako nagusia den D´Amou jaun gaskoia, Urtubiako jauna eta etorri berria den De Lancre epaile eta errege ordezkari dena. Halako batean, D’ Amouk kopa altxatuz brindis bat egitea proposatzen du. Jaunak, egin dezagun topa, denok espero genuen egun handia iritsi baita. Bai, egin dezagun topa! – Urtubiako jaunak, bere kopa altxatuz – Hauxe zen aspaldian itxaro genuena. Jaun estimatuak – De Lancrek, bere kopa altxatuz – topa egin dezagun Jainko Handiak Lapurdiko sorgin zital horiek guztiak jakituriaz eta zuhurtziaz zigor ditzan! Topa! Topa! Topa! – hiruek batera, euren kopak behin et a berriz toparaziz. Gau hartan, De Lancrek D´Amouk eta Urtubiak egindako susmagarrien zerrenda jaso zuen beraien eskutik. Bertan baziren, bi jauntxoei itzal egin ziezaietenez gain, era guztietako herritarrak: herriko jaunak, bordariak , emakume belagileak , apezak, Ternuan arrantzan ari ziren arrantzaleen emazteak… Haien bekatu bakarra bi jauntxo horien begikoak ez izatea, eta Parisetik bultzatzen zuten gizarte eredurako bitxi eta deserosoak izatea. Bilkura hura bururatzean, D´Amouk zerbitzari bat deitu z uen De Lancre Barberena ostaturaino gida zezan. Graxiana ! Graxiana ! Zer duzu Jauna ! Deitu nauzu ? – erantzun zion jangelara sartu berria zen emakume zerbitzariak. Bai Graxiana, atea behar diozu erakutsi jaun handi honi eta aterpe duen Barbereneraino eraman. Nahi duzularik, Jauna ! Graxiana jangelatik ate nagusi aldera abiatu zen de Lancre gibeletik zeramala. Zerbitzariak eskuan kriseilu bat zeraman bidea argitzeko. Lepotik zintzilik zilarrezko lauburu bat zeukan. De Lancrek ikusi ord uko galdetu zion : Zertako dakarzu, lepotik zintzilik, deabruaren gurutze hori ? Deabruarena? – Graxianak, arrunt harrituta – Zer ? Hau euskaldunon lauburua da, gu babesten gaituen ikur zaharra. Emazte euskaldun zikina! – De Lancrek, biziki haserretu rik– Ez zikindu gehiago Jainko ahalguztidunaren izena horrelako sineskeriez. Sorgina al zara? Sorgina ni ? Nahi nuke, baina ez dut horrelako doarik. Sorginak emakume baliosak dira, sendabelarretan jakintsuak, euskal errito zaharrak zuzentzen dituztenak. Ni, zorigaitzez, emakume arrunta naiz, ez dut holako jakintzarik. Maleruski ez dakit deusik. Baneki… – Graxianak, arrotzaren galdera ezin ulertuz. Ixo, ixo atso madarikatua ! Aski dut ! Gorde ezazu zure mihi gaiztoa. Sorgina ematen duzu ! Akelarretan ib iltzen al zara ? Kar, kar, kar, kar, kar,… ! – Graxianak barreari ezin eutsiz – Zer nahi du arrotz zahar honek, gure akelarre batera etorri ? – bere buruari galdetuz – Ez du aire onik. Erdi eroa iduri. Ez dut ikusten dantza sokan ez eta jauzietan ere. Ez du ematen oso dantzari ona denik. Sagardo zurrutada bat edan ondoren, akabo izanen da gizon hau, bertan mozkortuko zaigu. – eta frantximantari begira: “Gaskoiniako Joanikot, egidazu uzkian pott” De Lancrek aitaren egin zuen, eta gehiago esan gabe, Graxianaren urratsen ondotik jarraitu zuen. Zerbitzariak jauregiko ate nagusia ireki zion eta kanp ora atera ziren biak. Barberenera gidatu zuen gero, bidea eskuan zeraman kriseiluaz argituz. Aterperako bidean, De Lancre gogoetan aritu zen gau hartan ikusitako eta entzundako guztiaz. Gauza bat zuen garbi bere buruan: Lapurdiko emakume guziak sorginak zi ren. Hurrengo goizean esnatzean, ostatuko jabearen bisita izan zuen. Maialen Hiriart alargundu berria zen eta hori dela eta, senarra izan zenaren ostatua gobernatu beharra zeukan. De Lancre biziki koleratu zen emakume bat etxe jabe zela ikustean. Haren us tetan euskaldunak gorrotagarriak ziren beretzat, deabruaren hizkuntzaz mintzo ziren, ez ziren ez frantses eta ez espainol, gizon libreak ziren frantsesak menpekoak ziren bitartean, berezko gobernu erakundeak zituzten… sinesmen zahar paganoei atxikiak bizi ziren, eta gainera, besta zale handiak ziren, sagardo edale amorratuak, sexu arloan libre samarrak.... Eta hori guztiaz gain, haren aitatxi ere euskalduna zen, Rostegi abizenekoa, Nafarroa Behereko Jutsi herrikoa. Eta, batez ere, horrek kiskaltzen zion b arrena, bera frantses eta giristino ona baitzen, eta ezin zuen eraman zainetan euskal odola edukitzea. Hori dena zuen barruan bor borka, eta horiek guztiak desagerrarazteko grinak barne barnetik erretzen zuen. Bigarren gauean, Jaungoikoarekin solasean ari zela, leihotik zenbait itzal iragaiten ikusi zuen. Kontu handiz eta erdi ezkutuan, karrikara atera eta zenbait gizon emakume mendi aldera zihoazela ikusi zuen. Beraien artean Graxiana zerbitzaria eta Maialen Hiriart ostalersa alarguna zihoazen. Nora ote doaz gaueko ordu ttiki hauetan? – pentsatu zuen bere baitarako – Akelarre horietako batera joango ote dira? Bi aldiz pentsatu gabe, bere ganberara sartu, eta aurpegia estaltzen zion hegal zabaleko kapel handi bat buruan jarrita, berriz irten zen ostatuti k eta hurbileko mendietara zihoazen herritarren gibeletik abiatu zen. Mendi estrata batetik barrena ibili ziren oren erdi batez eta azkenean, harkaitz handiren artean zegoen belaze batera iritsi. Han baziren berrehun bat lagun, gizonak eta emakumeak, zahar rak eta gazteak, seguruenik aldameneko herrietatik ere etorriak. Den denak deabruaren mintzairaz ari ziren, euskara zikinaz. Belazearen izkina batean, harkaitz handi horietako baten ondoan, harrizko aldaretxo moduko bat zegoen, eta bertara hurbildu ziren lauzpabost lagun. Horietako hiruk –gizon bik eta emakume batek — esku ezkerraz basa xirula bat jotzen zuten eta eskuinaz danbor bitxi bat (ttunttuna). Beste biek – neska batek eta mutil batek – pandero handi bana jotzen zuten. Horiek dira, zalantzarik gabe, akelarreko errege erreginak! – pentsatu zuen De Lancrek. Xirulari horietako batek egindako soinuzko seinaleari gainerako musikari guztiak erritmo alai eta bortitz batean lotu zitzaizkion eta belazean bildutakoak jauzitan eta dantzan hasi ziren. Erritmo hura gero eta biziagoa zen, gero eta azkarragoa, panderodunetako batek ozenki emandako aginduei jarraiki dantzatzen zuten belar soroan bildutakoek. Dantza horren ondotik beste ba t etorri zen, eta ondoren bestea. Tarteka baziren bestelako dantzak ere: fandangoak, soka dantzak eta horrelakoak. Gorputzak izerditan blai zeuden, emakumeen bularrak airoski mugitzen ziren dantza zoro haietan, eta fandangoetan, besoak altxatzen zituztenea n, nabari gelditzen ziren denon begi bistarako. Soka dantzetan gorputzak bata bestearen kontra pilatzen ziren inolako lotsarik gabe, etengabeko ukitu sentsualak eginez. Horrela iruditzen zitzaion De Lancreri, bederen. Gure gizona arras eskandalizaturik zegoen “akelarre” lizun hura ikusita. Geroxeago, zenbait gizonek ardoz betetako bi zahagi eta sagardoz gainezkaturiko bizpahiru barrika ekarri zituzten. Zurezko edalontziak nonahi agertu ziren eta den denek edateari ekin zioten alaitasunezko oihuen art ean. Alkoholak zelai hartan bildutakoak are gehiago piztu zituen, eta indar handiagoz ekin zioten dantzatzeari. Ordurako, dantzarien gorputzak blaitutako atorretan garbiki ikus zitezkeen eta bai gizonezkoen eta bai emakumezkoen formak nabari. Jadanik, ha nhemen baziren zenbait lagun lurrean eserita edota etzanda zeuden. Horietako batzuk elkarri musuka ari ziren, edota besarkaturik inolako erreparorik gabe. Eta hura zen De Lancrerentzat hango guztiak sorgin aztiak zirela argudiatzeko topa zezakeen probarik garbiena. De Lancre alde batetik bestera zebilen akelarre hura hobeto ikusi nahian. Halako batean, soka dantza deabruzko batean zebilen neska batek eskutik hartu eta bere borondatearen aurka biribilean, dantzan, sartu zuen. De Lancrek berehala ezagutu zu en dantza hartara sartu zuena, Graxiana zen, D¨Amouren zerbitzaria. Bazirudien neskak ere De Lancre ezagutua zuela. Barreen artean euskaraz hitz egiten zion. De Lancre, desesperaturik, indarka ari zen aitzinetik eta gibeletik dantza biribil hartara lotzen zuten eskuetatik libratu nahian. Horretan ari zela, Graxianaren eskutik libratu eta dantzaren erritmoaren indarrak eraginda, lurrera erori zen denon begien aurrean. Hangoen algarak! Hangoen barreak! De Lancre amorruz betea zen, eta inork ulertzen ez zitue n frantsesezko madarikazio eta purrustadez erantzuten zien bertakoek euskaraz esaten zizkiotenei. Graxiana, gupidaturik, De Lancrerengana hurbildu, eta lurretik altxatzen ahalegindu zen. De Lancrek, harrokeriak itsuturik, Graxianak eskaintzen esku lagunari uko egin zion. Orduan, Graxianak, haserreturik, D´Amouren etxean bota zion erretolika berberaz erantzun zion: “Gaskoiniako Joanikot, egidazu uzkian pott” Graxianak botatak oak inguruan zeudenen barre algarak altxatu zituen eta De Lancreren amorrua areagotu. Sorginak, euskaldun zikinak! Larrutik ordainduko didazue! Su sakratuak bazter hauek garbituko ditu betiko! Zertan ari da? – Graxianak, ezin ulertuz. Euskaldunez gaizki esaka, ene ustetan. – ondoan agertu zen Maialen Hiriartek. Gutaz gaizki esaka? – bazterrean zeuden bizpahiru mutil morroskoek. Kaskoin zikina!, zer du gutaz trufatzeko? – horietako batek. Kaskoin mihia, sug e mihia! – horietako beste batek. Nik erakutsiko diot frantximant horri, zein garen euskaldunok! – hirugarren batek, eskuan zuen makilatzarraz De Lancreren buru bizkarrak indarrez astinduz. Geldi, geldi! – beste guztiek batera – Akabatuko duk! Geldi A llande, geldi! Uztak kaskoina lasai, uztak! – Graxianak. Graxianaren, Maialen Hiriarten eta aldean ziren beste bi emakumeren artean De Lancre hebaindua altxatu zuten. Zurbil zurbila zen eta konortea erdi galdua zuen. Gizon hau ez zagon bat ere ongi! – Graxianak, arrotzaren piura txarraz asaldaturik. Nola nahi dun ongi egotea, Allandek eman dizkion makilakadak jaso ondoren. – Maialen Hiriartek. Emaiozue baso bat sagardo eta piztuko da! – hango neska batek, eskuan zuen baso sagardoa Graxianari luzatuz. Graxianaren eta Hiriarten artean edaten eman zioten erdi zorabiaturik jarraitzen zuen De Lancre malapartatuari. Honek txintik esan gabe basoa hust u zuen. Hara! Kaskoinari gure sagardoa gustatu zaio. – morroskoetako batek beste guztien barreak sortaraziz. Sagardoaren gozoak De Lancre piztu zuen. Lurretik altxatu eta arrastaka hasieran, eta ahal zuen moduan gero, belazetik urrundu zen Senpere aldera , erromerian zirenen barre eta oihu ozenak belarrietan barruraino sarturik zeramatzala. Madarikatuak! Euskaldun zikinak! Gaur egindakoa garesti ordainduko didazue! – bota zien ozenki, bada ezpada ere urrun samar zelarik. Inork ez zion deus entzun, eta d enek dantzari lotuta jarraitu zuten. Hurrengo goizean, De Lancreren soldaduek Maialen Hiriarte eta Graxiana Etxeberri atxilo eraman eta Senpereko gazteluko ziegetan sartu zituzten. De Lancrek sorginak zirela zioen. Borreroek ankerkeria handiz torturatu zituzten eta gero sutara kondenatu. Erre tzera eraman zurretik, beraietaz agurtu nahi izan zituen. Soldaduek, odolez beterik, guztiz desitxuraturik eraman zituzten De Lancreren ganberara. De Lancre ez zen bat ere gupidatu bi emakumeen egoera penagarria ikustean, eta harrokeria handiz hitz egin zien, ondoan zuen itzultzailearen laguntzaz. Zer moduz daude gure sorginak? Jadanik, ez dute deabruzko dantza horietan aritzeko gogorik? Kar,kar,kar…! Mailen Hiriart isildu zen mespretxuzko begirada finko zuzentzen zion bitartean. Graxianak, berriz, ozenki erantzun zion: Frantximant bihozgabea, deabru txarrek eraman hazaten! Ixo, ixo urdanga! Aski entzun dizut! – De Lancrek, Graxianarengana hurbilduz. Graxianak, abagunea baliatuz, tu egin zion begietara, eta ostikada bortitz batez errege ordezkari ankerraren barrabilak zigortu zituen. Soldaduek kolpez josi zuten eta lurrera bota. De Lancrek, eroturik, aginduak eman zizkien bere menpekoei. Eraman, eraman itzazue eta erre lehenbailehen, su sakratuak lurralde zikin hau sorginez garbi dezan! Soldaduek bi emakume gaixoak hartu eta kanpora eraman zituzten. Maialen Hiriartek lehen bezain isilik segitzen zuen, begiak eroturik zituela zirudien, burua arrunt galdurik… Graxianak, berriz, azken madarikazioa botatzeko astia ukan zuen: Zerri alaena, kaskoin zikina, erre egingo gaituzu, baina zure bihotza ere zure bizitzaren une orotan kiskaliko da, baita heriotzaren ondorengo eternitate osoan ere! Gaur ez dakigu seguru De Lancre hiltzaileak zenbat lagun erre zituen Lapurdiko lurraldeetan izan zen bit artean. Batzuek laurogei bat inguru erre zituela diote, baina badirudi atxilotuak eta torturatuak berrehun bat inguru izan zirela. Baionako apezpiku zen Bertrand Etxauz baigorriarrak Frantziako Henrike IV.aren aurrean ezarritako salaketak eta Ternuan, ba learen arrantzan zeuden bost mila gizonen itzulerak De Lancre odoltsua Euskal Herritik Bordelera urrundu zuten. Eta luze bizi izan bazen ere, badirudi Graxianak botatako madarikazioa gibelean izan zuela beti. Bihotzaren aldean, su antzeko batek bizitza os oan Heriok berekin eraman zuen arte, oinazepean eduki baitzuen. Gauetan esnatu egiten zen ikaragarrizko garrasiak jaurtikitzen zituelarik. Hil ondorengo eternitatean ere, su berberak kiskali beza betiko De Lancreren bihotz krudela! GARAI EZINA DA 1936ko urriaren azken egunak dira. Espainiako soldadu faxistak Gipuzkoako kostaldeko herriez jabetu berriak dira. Soldadu falangistak eta erreketeak odolez eta alkoholez mozkorturik daude eta bertako biztanleekin era guztietako gehiegikeriak egiten dituzte : lapurretak, umilazioak, bortxaketak, torturak, fusilaketak… Kostaldeko gizon gehienak Eibarko frontean daude erresistentziari emanak, galdutako erretagoardian, berriz, emakumeak, haurrak eta zaharrak gelditu dira, irabazle bihozgabeen menpe. Irabazleek ardo zahagiak eta barrikak bilatzen dituzte etengabeko mozkorraldian jarraitzeko, baina bertako biztanleek hori jakinda, ardoa pozoitzen dute soldadu faxisten artean heriotza ereinez. Hori dela eta, tropa buruek debekatu egin diete euren soldaduei biztan leei lapurtutako zahagi eta barriketatik edatea. Rodrigalvarez kapitaina dugu buru horietako bat, baina bere gizonek sariren bat merezi dutelakoan, jadanik aukeratua du nora joan eta nondik edan. Mutilak! – bere gizonei begira – Gaur herri honetako sagar doa dastatuko duzue, nahi adina, gainera! Biba kapitaina!!! – soldaduek, batera. Eta non, kapitaina? – soldaduetako batek. Ikusten al duzue aurrean dugun mendixka hartan dagoen baserria? – aurrez aurre zeukaten muinoan, baso artean, ikusten zen baserri ederra eskuaz seinalatuz. Baiii, kapitaina!!! – soldaduek, kapitainaren proposamenak eroturik. Bertako tolarean oso sagardo ona egiten omen dute. Bertako gizona gudaria zen eta, herrira sartzean, preso hartu eta fusilatu genuen. Orain bertan alarguntsa eta bi seme txiki bizi dira bakarrik. Atsegin handiz gonbidatuko gaituzte! Kar karkar…! Esan eta egin. Soldadu arrotzak, Rodrigalvarez kapitaina buru zutela, aipatutako baserrira bertaratu ziren eta, atea indar handiz bota ondoren, barrura sartu. Barrua n alarguntsa eta sei eta lau urteko bi haurrak zeuden. Muttikoak amaren gonetan babesten ziren. Zer nahi duzue? – alarguntsak ahots urratuaz. Eraman gaitzazu upeletara, atso zikina. Gure mutilek zure sagardoa dastatzeko irrikatan daude eta. – kapitainak, mespretxu handiz. Emakumeak, txintik esan gabe, beheko solairu hezera gidatu zituen urde odolzale haiek. Hemen duzue gure sagardoa! – esan zien gero etxeko bi upelak erakutsiz. Soldaduak, denbora galdu gabe, edalontziak hartu eta upel haiek hustera prestatu ziren. Haatik, kapitaina mesfidantzaz beterik zen. Geldi denak! – esan zien soldaduei oihu ozen bat ez– Eta sorgin honek sagardoa pozoitu badigu? – eta izkina batean isilik ziren ama semeei hurbilduz modu txarrean agindu zien – Dasta ezazue zuek lehendabizi! Emakumeak, erantzun gabe, upeletako batera hurbildu zen, txotxa kendu, eta eskuan zeraman edal ontzia sagardo apartsuaz bete zuen. Edan dezagun aitaren ohorez! – esan zien haurrei. Gero, zurrutada luze batez baso erdia edan zuen, eta gelditzen zena bi muttikoei eskaini zien edan zezaten. Hori ikusita, Rodrigalvarez kapitainak bere gizonei edateko baimena eman zien. Edan ezazue gogotik, upelak hustu arte! Biba Espainia! Biba gurutzada santua! Eta bere gizonek edaten zuten bitartean, bera logela batera erretiratu zen atseden hartzera. Hurrengo egunean, goiz goizean, bildu beharra zeukan beste kapitainekin eta gainerako buru militarrekin Eibarreko frontearen aurkako erasoaldia prestatzeko. Horretarako burua garbi behar zuen, eta sagardoa dastatu gabe oheratu zen. Hurrengo egunean, goiz goizean, esnatu, jantzi eta gosaria eskatzera sukalde rantz abiatu zen. Etxe barruan ez zuen inor topatu. Harrituta, upel ganberara jaitsi zen eta han ikusi zuenak odola hormatu zion. Bere soldadu guztiak han ziren, lurrean etzanda, hilik, ganbera handi haren bazter guztiak euren gorpuez betetzen. Izkina bate an, kuzkurturik, eta besarkada batean estekaturik, baserriko hiru ama semeak zeuden, hauek ere hilik. Kapitaina orroka hasi zen hasieran, negarrez gero, bere gizon guztiak pozoiturik ikustean. Ondoren, etxeko andreari begira, honela esan zuen: Gerra hau irabazten ari gara Hitlerren eta Mussoliniren laguntzaz. Zer gertatuko da biharko egunean, bi horie k ez daudenean? Herri hau garaiezina da! KONTRABANDISTAREN ARRANGURA XX. mendeko erdialdean, Amunarriz aitasemeak, Hondarribiko beste askoren antzera, kontrabandoan aritzen ziren. Bizimodua ez zen inorentzat erraza garai beltz haietan, eta bizi beharra zegoenez gero, jarduera arriskutsu horretan topatu zituzten familia aurrera ateratzeko horren beharrezkoa k ziren sos urriak. Batzuetan, ilargirik gabeko gauetan, txalupaz ibiltzen ziren harat honat era guztietako elikagaiak edota bestelako mozkinak ekarriz eta eramanez. Bestetan, Irungo edota Berako lurretan, Bidasoa ibaia zeharkatuz ibiltzen ziren. Eltzetxoa k edo mendizorriak ere han ibiltzen ziren, alde batetik bestera, kontrabandistak harrapatu nahian, eta aunitzetan haien puskak beraien poltsikorako eskuratu guran. Halakoetan, kontrabandistek aztarna faltsuak uzten zituzten agerian, guardia zibilak berai ek pasatu behar zuten tokietan egon ez zitezen. Batzuetan engainatzen zituzten, bestetan ez. Eta tarteka, eltzetxoak erosten zituzten pasatu beharreko tokietan, halako tenore zehatzetan, ibil ez zitezen. Ikusten duzuen bezala, kontrabandoa ez zen beti lan erraza izaten, eltzetxoak usainean ibiltzen baitziren. Halako gau batean, Fermin eta Lontxo – horrela baitzuten izena Amunarriz aita semeek – Lastaola aldean zebiltzan. Lapurditik puska handiak zekartzaten, eta ohiturari jarraiki, hasieran bat zetorren I rungo aldera, eta handik ordu laurdenera edo, bestea. Horrela harrapatzekotan, karga guztia galduko ez zutelakoan. Teknika zaharra zen eskualdeko kontrabandisten artean, maiz zerabiltena, baina tamalez, mendizorriek ere teknika hura zezaguten, eta bat harr apatzen zutenean, zelatan egoten ziren gero, bigarrena noiz etorriko zain. Hala eta guztiz ere, teknika hoberik ez zeukatenez gero, kontrabandistek horrela ibiltzeari eusten zioten. Gau hura ilun samarra zen, ilargirik eta izarrik gabea, eta ilunpe handi hartaz baliaturik, amunarriztarrek, bizkar gainean, puska handiak zekartzaten Gipuzkoa aldera. Poliki eta tentuz zebiltzan buruz zezaguzkiten bide txigorretatik barrena. Itsasbehera zen eta Bidasoa ibaiak ez zuen ur emari handirik, gainera Lastaola pareko ibia igaro erraza denez, gau hartan egin beharrekoak afera erraza zirudien. Lontxo semea zihoan aurretik, eta bizkarrean ongi estekaturik, puska handia zeraman. Bidasoa ibaiaren ertzera iristean, espartinak kendu, esku batez atxiki, eta oinutsik ibaia zeharkatzeari ekin zion. Berehalaxe, Gipuzkoako aldean zegoen. Puska lurrean pausatu eta espartinak berriro janzten hasi zen. Horretan ari zela, linterna baten argiak bete betean harrapatu zuen. ¡Alto a la Guardia civil! (Geldi! Guardia zibila!) – entzun zuen aurrean zuen hariztiren gibeletik zetorren ahots zakar batez. Lontxok ez zuen alde egiteko astirik izan. Bere buruak ere ez zuen denborarik izan balizko ihesaz pentsatzeko. Konturatu zenerako guardia zibilak gainean zituen eta haien fusilez mehatxat zen zuten. ¿Que trae en eze fardo? (Zer dakarzu puska horretan?) – galde egin zion sarjentua zirudienak. Etxerako elikagaiak! – erantzun zion Lontxok, gogoaren kontra. ¿Y que clase de alimentos? (eta zein elikagai mota?) – sarjentuak. Ezpeletako piperrak, alkatxofak, zainzuriak, txokolatea, olibak… – Lontxok, amorraturik eta gogo txarrez. ¿Aceitunas, e? Pero que ze cree uzte, que en España no tenemos aceitunas, o qué? ¡Y bien buenas además!. (Baina zer uste duzu, Espainian ez dugula olibarik, ala? Eta aski onak, gainera!) – sarjentuak, arrunt piperturik. Lontxo isilik zegoen, atzetik zetor ren aitaz kezkaturik. Y el que viene por atrás ¿que trae? (Eta atzetik datorrenak zer dakar?) – galdetu zion guardia zibil buruak. Lontxok ez zuen ahoa zabaldu. ¿No contestas, e? No importa, aquí le esperaremos y pronto sabremos que es lo que trae, ¿aceitunas o relojes? (Ez al duzu erantzun behar? Bost axola, laster harrapatuko dugu eta horrela jakinen dugu zer den dakarrena, olibak ala ordulariak?) Lontxok deu s erantzun gabe zerraien, eta honen isiltasunak guardia zibilaren haserrealdia areagotzen zuen. Halako batean… ¡Jaitsi iezaiozue galtza alu honi eta etzan ezazue ahozpeka harri handi horren gainean! – agindu zien haren menpekoei – Nik erakutsiko diot zei n den kontrabandoak merezi duen zigorra. Guardia zibilek haien buruaren agindua txistatu gabe bete zuten, eta Lontxo gerritik behera biluzik, harriaren gainean etzanik eta uzkia airean zuela utzi zuten. Sarjentuak oliba bat hartu eta iputzulotik sartu zio n, bertan ziren guardia zibil guztien irribarrea sortaraziz. Gero gauza bera egin zuen bigarren oliba batekin, eta hirugarren batekin, eta baita laugarren batekin ere. Bitartean, Lontxok deus esan gabe jarraitzen zuen. Hamaikagarrena sartu zionean, haspere n luze batez Ai nire aita! bota zuen, eta handik aurrera gauza bera egin zuen sarjentuak ipurtzulotik oliba bat sartzen zion aldiro. Azkenean, sarjentuak, Lontxoren hitzen zergatia ezin ulertuz, galde egin zion: Zergatik gogoratzen zara zure aitaz ipurt zulotik oliba bat sartzen dizudan bakoitzean? Eta Lontxok erantzun: Atzetik datorren nire aitak meloiak dakartzalako. KUBAKO EUSKALDUNAK Kuba, bai polita Kuba eta kubatarrak politagoak. Ama, joan nahi dut Kuba aldera kantatzera. Ama, joan nahi dut Kuba aldera dantzatzera. Hegazkinak lur hartu zuen Habanako aireportuan. Panpik beso zangoak luzatu eta bidaiarien ilaran jarrita, hegazkinetik ateratzeko prestatu zen. Berekin batera bortz neska mutil gehiago eta irakasle bat, Mixel Indaburu, zi hoazen, denak Donibane Lohizune eta inguruko herrietako ikasleak ziren. Panpi Ziburukoa zen . Lizeoan ikasitako espainiera praktikatzera zihoazen. Beraien eskolak elkar trukatze bat sinatua zuen Habanako eskola batekin eta urtero bortz edo sei ikasle ingu ru trukatzen zituzten hilabetez. Lehen hilean euskaldun gazteak Kubara joaten ziren eta bigarrenean hango neska mutilak Lapurdira etortzen ziren euren frantsesa zorroztera. Jarduera ongi burutzeko asmoz, irakasle bana eramaten zuten zaintze lanak egiteko. Hilabete osoan zehar Habanako eskolara joan beharra klaseak ematera eta lo hango ikasleen familietan banaturik. Arratsaldeko zazpiak ziren eta eguzkiak goiza balitz bezala berotzen zuen. Aireportuko kanpo aldean mikrobus zaharkitu bat zeukaten zain. Berta n, gidariarekin batera, Habanako eskolako irakasle bat zen. Gizonezkoa zen, buru zuria, eta berrogeita bortz urte ingurukoa. On Mixel Indaburu agurtu zuen espainiera kantari batez, eta gure puskak mikrobuseko maleta ontzira sartu ondoren, gora igotzeko gon bita egin zigun. Mañanita a las ocho teneis que estar en la escuela.(Bihar, goizeko zortzietan eskolan egon beharra daukazue) – erran zigun neska mutil taldekooi – Ahorita os iremos dejando uno a uno en las casas en las que vais a convivir durante este mé s. (Oraintxe utziko zaituztegu hilabeta igaro behar duzuen etxeetan) Espero que lo paseis bien y os arregleis con los chiquitos de esas casas. Ahorita os diré con quien teneis que convivir. (Uste dut ongi pasatuko duzuela eta ongi konponduko zaretela etxe hauetako gaztetxoekin. Oraintxe erranen dizuet dagokizuen lagunaren izena) Eta besterik erran gabe, zerrenda pasatzen hasi zitzaien. Joseph Elizalde en la casa de Alejandro Martinez. (Joseph Elizalde Alejandro Martinezen etxean. Mikel Etxeberri en la casa de José Bruno Gonzalez.(Mikel Etxeberri José Bruno Gonzalezen etxean), Xan Mendiburu en la casa de Dieguito Garrindo.(Xan Mendiburu Dieguito Garrindoren etxean), Maia Haramendi en la casa de Gabriela Saez (Maia Haramendi Gabriela Saezen etxean), Elorr i Etxebarne en la casa de Marita Lopez (Elorri Etxebarne Marita Lopezen etxean) y Panpi Goñi en la de Juan Echeto. (Eta Panpi Goñi Juan Etxetorenean) . Berehalaxe hasi ziren ikasleak etxeetan uzten. Esta es la casa de Dieguito Garrindo. Que el alumno corr espondiente saque su petate del maletero y adentro. (Hauxe da Dieguito Garrindoren etxean. Hemen bizi behar duen ikasleak bere puska har dezala eta barrura) Ahorita estamos en la casa de José Bruno Gonzalez .(Oraintxe gaude José Brunoren etxean) Eta bere hala iritsi zen Panpiren txanda. Estamos en la casa de Juan Echeto.(Juan Echetoren etxean gaude) Panpik mikrobusean oraindik gelditzen zirenez bihar arte! batez agurtu zen eta ondoren, bere poltsa harturik, agindutako etxera abiatu zen. Atean zeuden bere zain berrogeita bortz urte inguruko senar emazteak eta bortz seme alabak. Lau mutiko eta neska bakarra. Zaharrena alaba zen, Yolanda, hogei urtekoa, eta gero hiru mutilak. Juanek hemezortzi urte zituen, Pedro Pablok hamasei eta Carlos tipiak hamahiru. Pan piri biziki gisakoak iruditu zitzaizkion. Besarkada handiez agurtu zuten denek. Panpik, bere gaztelania akademikoaz, nekez ulertzen zien. Barrura sartu zuten. Etxea estai bakarrekoa zen, umila baina arras polita. Barruko altzariak eskasak eta zaharkituak. Sukaldera eraman zuten. Mahaia afaltzeko prest zeukaten. Denak eseri ziren. Deja el petate ahí. Luego los chiquitos te llevarán a la habitación que compartirás con ellos. Ahorita vamos a cenar. Seguro que el viaje ha sido largo y estarán con hambre. (Utzi puskak hor. Gero mutilek beraiekin konpartituko duzun lo ganberara eramanen zaituzte. Orain afaldu eginen dugu. Egin duzun bidaia luze samarra da eta jadanik gosean egonen zara) Mahaiburu aita, eskuinean ama, ezkerrean, gonbidatuen lekuan, P anpi eta gainerakoak aldameneko tokietan. Amal eltze handi bat ipini zuen mahai erdian eta burruntzali zahar batez banan banan denak zerbitzatu zituen. Afari osoan zehar hitz eta pitza aritu ziren denak. Alaiak eta jatorrak ziren. Sukaldea pobre baina abe gikorra iruditu zitzaion Panpiri. Sua garai bateko ekonomikoa edo txapa zuten. Aspaldian horrelakorik ikusi gabe zegoen Panpi. Armairuak zurezkoak, kolorea erdi joana zeukatenak. Armairu zahar horietako batean bazen zizelaturiko irudi bat Panpiren arreta bereganatu zuena. Euskal Herriaren Zazpiak bat izeneko armarria zen. Nork egin zuen hori? – galde egin zien Panpik familiakoei eskuaz armarria seinalatzen ziela. Gure aitatxik – aitak erantzun – Europatik etorria zen eta hango konturen bat da. Europatik erraten duzu, baina nondik? Armarri hau euskaldunon armarria da, gure armarria. Eta horrek erran nahi du, ziur aski zuen aitona euskalduna zela. Hara! Ba egia erran behar badizut, ez dakit. Inoiz ez dugu gauza horietaz hitz egin. – aitak, harrituta. Eta gainera – Pnapik, mikrobuseko irakasleari entzundako deitura gogoan zuela – ez al zarete Etxeto abizenez? Bai! – berretsi zuten denek. Ba, deitura hori euskalduna da. Ene! Eta guk jakin ez! – aitak, irribarre bat loratzen ari zitzaiola. – – – – – – – – – – Hilabetea berehala pasatu zitzaion Panpiri. Bere gaztelania izugarri zorroztu zuen eta jadanik ongitxo hitz egiten zuen. Etxetotarrak umilak bezain gisakoak ziren. Ordurako semetzat hartua zeukaten. Eta Panpiri Euskal Herrira itzultzeko tenorea iritsi zitzaionean, negar malkotan agurtu zuten. Baina Panpi eta gainerako lagunak ez ziren bakarrik itzuli, beraiekin batera hango neska mutilak baitzekartzaten frantsesa hobetu zezaten. Hilabete pasatu beharra zeukaten Lapurdiko beraie n etxeetan. Panpirekin Juan Echeto zetorren. Juan bere arbasoen lurra ezagutzean txundituta gelditu zen. Ama lurraren deia barne barnean sentitu zuen. Panpiren etxean euskaraz egiten zuten arren, Juan aurrean zegoelarik frantsesez egiten ahalegindu ziren. Juan berehala konturatu zen eta… Mesedez, eskaera bat egin nahi dizuet. Panpiri esker euskal odolekoa naizela jakin dut eta euskara ikasteko asmotan nabil. Zuek, zuen artean eta baita nirekin ere, beti euskaraz egin. Lizeoan frantsesez ikasiko dut, baina zuekin euskaraz nahi dut ikasi. – erran zien. Eta horrela igaro zen hilabetea. Ordura arte Juan izan zena Xan bihurtu zen, Lapurdiko usadioari jarraiki, eta Kubara itzuli zenerako frantsesez trebatua eta euskaraz bere lehen pausoak emanda zegoen. Maletan goñitarrek oparitutako euskal gramatika eta hiztegiak zeramatzan. Gaur, bortz urte beranduago, Xan Etxetok euskara irakasten du Habanako Euskal Etxean, eta Panpiri idatzitako azken gutunean ziotsuenez, baimen berezia eskatu berria zion Kubako Gobernuari Euskal Herrira, euskal filologia egitera, etorri ahal izateko. AITATXIREN ZERRIAK Kottetto Ezkurra Elizondon bizi zen arren, haren gurasoa keta aurreko guztiak arizkundarrak ziren. Elizondoko etxean aita ama zaharrekin bizi zen eta berea zuen burdindegi batean egiten zuen lan. Gurasoek zabaldu zuten Arizkunetik Elizondora bizitzera alda tu zirenean, eta duela bospasei urte arte beraiek gobernatu zuten. Orain jubilatuak zeuden eta familiaren negozioa Kottetto semeak zuzentzen zuen, gainerako seme alabak ezkonduta eta bestelako lanetan aritzen baitziren. Gau hartan, Kottetto etxera erreti ratu zenean, amak, egunero bezala, afari goxoa paratua zuen hirurentzat. Zer moduz burdindegian? – amak, afaria zerbitzatzen ari zela. Ez doa gaizki. – Kottettok – Gaurkoak ez dira zuenak bezain garai oparoak, baina tira, ez naiz kexatzen. Kottetto! – aitak, gaia zeharo aldatuz – Gaur, herriko azienda ferian nenbilela, Pruden lehengusuarekin topatu nauk eta aitatxi Xatur, hau duk, nire aita, biziki eri dela erran zidak. Burua arras galdua omen dik, eta ez duk ongi moldatzen baserriko azienda gobernatze ko. Hara, aitatxi gaixoa! – Kottettok, hagitz penaturik – Burua nahasi al zaio? Bai, horrela zirudik. Kottetto, bihar igandea izanen dela probestuz, Arizkunera joanen al hintzateke, aitatxi nola den ikusterat? Bai aita, nola ez. Bihar, goiz goizean, gu re auto zaharra hartu eta aitatxiren baserrira joanen naiz nola den ikusterat. Hurrengo goiza argitzean, bezperan erran bezala egin zuen. Garajean, aspaldian mugitu gabe zeukan auto zaharra piztu eta Arizkun alderako bideari lotu zitzaion. Handik hiru ordu laurdenetara aitatxiren baserrira iritsi zen. Han ez zen inor ikusten, azienda izan ezik. Behiak larrean ziren eta zerriak han hemenka, libre zebiltzan. Autoa aitzineko zabaldian aparkatu eta zabalik zen atetik barrura sartu zen. Zuzen zuzenean aitatxiren gelara abiatu zen. Etxeko bazter guztietan zerrien gorotzak ikus eta entzun zitezkeen. Gelako atean zerrama pottolo batek sartzea eragozten zion. Gelara sartu ahal izateko zerrama pottolo hura bultzatu behar izan zuen. Gela barruan, kirats ustel a zen nagusi, eta ohatzean etzanda aitatxi zegoen, indarge, pattal, zurbil zurbila. Kottetto, harengana hurbildu eta… Egun on aitatxi! Zer moduz? Ongi, ongi, eta hi? – biloba ezaguturik. Eri zaude aitatxi. Zer gertatu zaizu? Ez zekiat mutil, azken bol ara honetan pattal samar nabilek, ohatzetik jaikitzeko aski lan. Eta zerriak? Zer dabiltza hemen, etxe barruan? Zerriak ere Jainkoaren umeak dituk, eta kortara eramateko gauza ez naizenez gero, atea zabalik uzten zieat, gauean edo, hemen aterpe daitezen. Beraiek horrela pozik dituk, baita ni ere haiek ongi ikusita. Pentsa ezak, gauean, ohatze azpian sartu eta bertan egiten ditek lo. Baina aitatxi, – bilobak, asaldaturik – zer erraten duzu? Zure ohatze azpian egiten dutela lo? Baina…. eta kiratsa? Kirat sa! Nire puzkarrengatik erraten al duk? Bada, izorra daitezela! Ez zeudek hotel batean! GOSEA MARGOGAI Gipuzkoako kostaldeko herri hartan, urtero margo lehiaketa entzutetsua antolatzen zuten, eta zazpi Euskal Herrietako margolaririk famatuenek euren koadroak aurkezten zituzten bertan. Lehiaketa biziberritzeko urtero gai berezi bat jartzen zuten margogai: egia, justizia, elkartasuna, bakea, irudimena, barkazioa,… Urte hartako gaia gosea zen. Urte orotan bezala, Euskal Herr iko margolari onenen euren koadroak aurkeztu zituzten. Hirugarren Munduko irudi lazgarriak ziren aurkeztutako koadro haietan nagusi: gorputz mehar meharrak, hezur eta azal, besterik ez ziren lagunak, goseak zigortutako aurpegi tristeak,… Bazen bat biziki ederra eta adierazgarria, Afrikako eskualde hits bateko ume goseti gaixoak, euren sufrimendu osoan, islatzen zituena. Arte kritikarien ustetan, huraxe zen lehiaketa hura irabazteko aukerarik handiena zuena. Koadroak aurkezteko epea ekainaren 15ean bukatz en zen eta San Joanetan, hau da, herriko festetan, alkateak propio egindako ekitaldi ofizial batean irabazleak nor ziren argitu beharra zeukan, baita diru sariak banatu ere. Dena den, urte hartan bazirudien aski garbi zegoela nor izango zen irabaztun, lehe n aipaturiko Afrikako haur gosetiak krudeltasun osoz islatzen zituen koadroaren egilea, alegia. Eta iritsi zen eguna. Udaletxeko atezaina atea ixteko ahaleginetan ari zen. Halako batean, auto zatar bat herriko plazara sartu zen eta udaletxe aurrean geldi tu. Bere barnetik gizon bibotedun bat atera zen. Beso azpian egunkari paperez babesturiko koadroa zeraman. Udaletxeko atea giltzatzen ari zen atezainarengana hurbildu eta… Arratsalde on! Baztanetik nator eta lehiaketa hau irabazi behar duen koadroa dakart . – bibotea atzamarrez ongi jarriz. Berandu xamar! Jadanik, aurkezteko epea amaitu da! – atezainak, giltza sarrailan sarturik zuela. Ez jauna, minutu bat falta da! – esan zion margolari baztandarrak udaletxeko goialdean kokaturik zegoen erloju handia esk uaz seinalatuz. Atezainak aipaturiko erlojura begiratu eta pintore hark arrazoia zuela ikustean, marmarrez eta gogoaren kontra, udaletxeko atea zabaldu zuen berriro. Ondo da, ondo da! Sartu! – esan zion umore txarrez. Biak barrura sartu ziren, eta atezainak koadroak biltzen ari ziren aretoraino eraman zuen margolari mustatxaduna. Uztazu hor, beste koadro horien ondoan! – esan zion – Agindutako datuak ekarri al dituzu? – jarraitu zuen. Bai, dena koadroarekin batera doan gutun azalaren barruan dago. – margolariak, pozaren pozez. Ondo da, ondo da! – atezainak, bere lana bukatu nahian. Margolariak koadroa agindutako tokian laga eta plazara ateraz, atezaina agurtu zuen. Mila esker aunitz! Jakin ezazu koadro hau izanen dela lehiaketako irabazlea. Agur! Agur bai, agur! – atezainak. Margolaria autora sartu, motorra piztu eta plazatik desagertu zenean probestu zuen atezainak koadro hura begiztatzeko. Papera kendu eta , ikusi zuenak barre ozen zoroa eragin zion. Kar, kar, kar! Kar, kar, kar! Ero guztiak ez daude Santa Agedan! – pentsatu zuen bere baitarako. Ekainaren 24an, hau da, San Joan egunean, udaletxeko areto nagusia jendez mukuru zen. Bertan ziren alkatea eta gainerako zinegotziak, koa droa aurkeztua zuten pintoreak eta herritar franko. Zurrunbilo hartan, aurrez aurre topo egin zuten margolari baztandarrak eta atezainak. Pintoreak begi keinu batez agurtu zuen eta atezainak burua goitik behera mugituz erantzun. Alkatea, kultura zinegotzia eta lehiaketako epaileak udal batzari dagozkion besaulki dotoreetan eseri ziren, gainerako guztiak, berriz, zurezko jarleku luzeetan. Berehalaxe alkateak hartu zuen hitza. Herritarrok, lehiaketara zuen koadroak aurkeztu dituzuen margolari estim atuok, arratsalde on! Aurtengoa da herri honetan burutzen dugun XVI. margo lehiaketa eta esan beharra daukat urtetik urtera aurkezten diren margolanen maila gero eta handiagoa dela. Jadanik, lehiaketa honek badu ongi merezitako sona. Eta nire hitz hauei no labaiteko indarra emateko, hemen ditugu, udal areto honetako paretetan zintzilik, aurten aurkeztu dituzten hirurogeita hamabost koadro paregabeak. Epaileek esan didatenez, beraien artean badira oso margolan onak direnak, baina hala eta guztiz ere, badago b at punta puntakoa dena,, aurtengo gaia, hau da, gosea ezin hobeto islatzen duena. Horra hor, paretaren erdi erdian, hirurogeita hamabost zenbakiarekin eskegitako koadroa baita. Udal areto hura betetzen zuten lagun guztien buruek alkateak aipatutako koadr o aldera begiratu zuten. Mihise osoa hartzen zuen giza ipurdi handi bat ikus zitekeen, amaraunez jositako ipurdi zuri leun bat. Huraxe zen irabazlea. Alkatea oraindino margolari txapeldunaren izen deiturak esan gabe bazegoen ere, publikoaren artean eserita zegoen atezainak garbi zeukan norena zen mihise xelebre hura, ekainaren 15ean, hau da, koadroak hartzeko azken egun hartan, barre ozen zoroa eragin zion berbera. AMA ALABAK MEDIKUENEAN Hardoki ama alabak ez daude bat ere ongi. Eztulka ari dira maiz, mukiak noiznahi, eta burko min galantarekin dabiltza azken bolada honetan. Gripeak harrapatu ditu bete betean, baina a zer nolako gripea! Ama etxeak garbitzen aritzen da eta alaba andereño da Baionako ikastolan. Biak eri dira Senpereko euren etxean, kalera ezin ateraz. Astebete daramate horrela, eta jadanik aspertzen hasita daude. Telebista aitzinean oren aspertuak ematen dituzte. Ama, entzun duzia gripe horrena? Bai Maitena, ikaragarria du n, M exikon hasi eta dagoeneko Txinaraino iritsita zagon. Txinaraino? Baita Euskal herriraino ere! Euskal Herrira jina dun? Bai ama, Bizkaian kasu zenbait harrapatu dute Iruñean bat edo bertze, eta Hendaian familia oso bat egon duzu eri, etxean hertsirik , kalera ezin ateraz, gure modura. Hendaian err an al dun? Baina hori Senperetik biziki gertu dun! Bai, hementxe bertan ama. Eneee! Eta gu hemen kontu hori dena jakin gabe. Hau beldurra! Zuk ez zenuen jakinen. Baionan eta baita senperen ere, jendea horretaz mintzatzen da maiz. A gripea deitzen diote. Ez dun harritzekoa nik horretaz deus entzun ez izana, azken astea lau horma zahar hauen artean eman baitinat. – sakelatik zapi zuri zimurtua atera eta sudur zuloetara hurbilduz zintz luzea egiten du – Hau gripea harrapatu duguna! Harrapatu duguna edo ha rrapatu gaituena! – alabak. Ez zakinat neska, ni horrelako aferetan ez naun sartzen. Gauza dun izugarri eri garela. – amak, nahigabeturik. Batbatean… Ene, Sokorriko Ama Birjina! – amak, garrasika – Maitena, gure gripea ez dun hik aipatu dunan gripe gaizto famatu hori izanen, ezta? Ainitzetan pentsatu dut horretaz amaz. Ez dakit zer erran. Burutazio txarra burutik aldentzen ahalegindu naiz maiz, baina zalantza hortxe daukat. Eneee! Jesukristo saindua! Hiltzen ari gaitun bat ere konturatu gabe. – amak, biziki ikaraturik. Baina, zer erraiten duzu ama? Hiltzen egonen bagina ez ginateke hemen, egongelan eserita, kafea hartzen eta telebistari begira egonen. – alabak, haserre antze ra. Duela bi aste Donibane Lohizuneko kafetegi batean izan nintzen nire lagunekin eta han zen Margaitta Etxeberri, aspaldiko laguna. Bai, eta zer? Hendaiara ezkondu zunan aspaldian, eta han bizi dun bere familiarekin. Eta okerrena, erdi eri zunan, eztul ka eta mukiekin goitti eta beheitti . Handik hiru egunetara hasi nindunan ni ere eztulka, eta hi egun zenbait berantago. Hau dun hau! Maitena, gripe gaizto horrek harrapatu gaitin. Argi zagon! Ama, ez larritu! Eri gara, gripeak jota, pattal xamar, baina h orrek ez du erran nahi gripe hori dugunik. – alabak, ama sosegatu nahian. Ai ama, ai ama! Hiltzen ari gaitun! – amak, burua arras galduta. Ama, otoi! Ez ezazu pitokeriarik erran. Barregura eta guzti emaiten didazu. Ba, barre guttiago eta kontu gehiago! On Iridoi medikuari deitu beharko zionagu, gripe hau ez dinagu aspirinekin eta kafesneekin sendatuko. Ontsa da ama, ontsa da! On Iridoiri deituko diot eta hitzordua galdatuko. Lehenbailehen neska! Mugi hadi eta dei egin iezaion berant baino leh en. Ontsa da ama, ontsa da. Oraintxe deituko diot. – telefonoa hartuz. Erraion gripe hori harrapatu dugula, urgentzietara anbulantziaz eraman gaitzaten. – amak, bere baitatik aterea. Ixo ama, ixo! Aski duzu pitokeria horiekin! – alabak, erabat haserre. Maitenak On Iridoi medikuaren kontsultara deitu du eta telefonoa hartu duen erizainarekin hitz egin. Telefonoa uztean, amak, desesperaturik, galdetu dio: Bon, zer erran din medikuak? Anbulantzia bidaliko al dute gure xerka? Ama, lasaitu zaitez. Ez dut sendagilearekin hitz egin, harreran aritzen den erizainarekin baizik. Arratsalderako eman dit hitzordua. Arratsaldean erran duzu? Baina ordurako hilik izanen gaitun, neska. Ama, isilik egon zaitez! Ez gara hilen, oraingoan bederen. Bazkal dezagun fit e eta presta gaitezen medikuenera joateko, hiruretarako eman baitigu hitzordua. Medikuenera joan? Baina ez al gaituzte anbulantzian eramanen? Ama, gripe batengatik ez gaituzte anbulantzian eramanen. Lasaitu zaitez! Egon pixka batean telebista aitzinean bazkaria prestatzen dudan bitartean. – – – – – – – – – Bazkaldu ondoren, ama alabak medikuenera joan dira. Hiruretako haren kontsultan dira. Medikuak puntu puntuan hartu ditu. Arratsalde on Iridoi jauna! – ama alabek. – Gauza bera! – erantzun die medikuak eserita dagoen bulegoko mahaitik – Zer duzue hona etortzeko? Erran. Entzuten dizuet. Ai On Iridoi – amak – Uste dut gripe gaizto horrek bete betean harrapatu gaituela. Astebete daramagu lanera ezin joanez eta ez dugu hobekuntzarik sumatzen. Sendatzeko modurik ikusten al duzu? Hardoi anderea, zaude lasai! Orain begiratuko zaitut. – medikuak andrea sosegatu nahian – Ea, ireki ezazu ahoa eta atera mihia. Sendagileak esku batez eta linternatxo baten laguntzaz eztarri bidea argitu dio eta beste eskuaz plastikozko barratxo moduko bat sartu dio eztarritik. Bizpahiru minutuz aztertu ondoren honela erran dio emakume izutuari: Lasai Hardoi anderea, honetatik ez zara hilen. Gripe handia duzu, bai, baina gripe arrunta. Nik emanen d izkizudan pilula hauekin pasatuko zaizu. Eta gero, Maitenaren edertasunari erreparatuta, andre gazteari galdetzen dio: Eta zuk, zer daukazu? Deus ere ez, sendagile jauna, amaren kontu berberak. – alabak. Ez pentsa Maitena, gripe guztiak ezberdinak dira . Ongi begiratu beharko zaitut A gripea ez daukazula ziurtatzeko. Ala, biluztu zaitez osoki eta etzan zaitez gora begira ohe horretan, berehalaxe artatutko zaitut eta. PAPAGAI BERRITSUA Bizkaiko ezkerraldeko herri batean kokatzen dugu oraingo istorio hau. XX. mendearen hasieran, aipaturiko herri horretan bazen putetxe handi bat, zenbait hamarkadetan zabalik egon zena. Baina gobernuak ateratako lege berriak putetxea ixtera eraman zuten. Eta horrela, egun batetik bestera, ho rren ongi zebilen negozioa bertan behera laga behar izan zuten. Bertan aritzen ziren emakumeek lur emankorragotara jo zuten eta eraikina, herrian ederrenetakoa zen eraikina, salgai jarri zuten. Herrian bazen ospe handiko medikua, Benantzio Larrañaga izena zuena, eta garai hartan sos asko poltsikoratzen ari zena. Haren emazteak beraien maila sozialarekin bat zetorren habia berrian nahi zuenez gero, eraikin hura eros zezan bultzatu zuen senarra. Eta hori dela eta, egun gutxiren bueltan, eraiki n hura erosi eta bertara bizitzera joan ziren. emazteak eta hiru alaba gazteak etxe berrira lehen aldiz sartu ziren egunean ustekabe galanta hartu zuten. Sarrera ondoko gela zabal batean, eta dirudienez han ahaztuta, kaiola handi bat topatu zuten eta ba rruan bazen kolore ugari eta ederretako loro edo papagai handi bat. Lasai ederrean ari zen, gelditzen zitzaizkion azken haziak abilezia handiz jaten. Emaztea, harriturik, papagaiari hurbildu zitzaion eta momentu horretan hegaztia mugitzen eta soinuak egite n hasi zen: Tturru, tturru, tturru! – emazte harrituari begira – Tturru, tturru, tturru! Hau berria da! Madame berria! Kaixo madame berri hori! Kar, kar, kar! Kar, kar, kar!!! – hiru alabak batera, barrea ezin kontuz. Pixkanaka pixkanaka hiru neska g azteak beraien barre zoroak sortarazi zituen papagai koloreanizdunarengana hurbildu ziren, eta orduan hegaztia haiei kalakan hasi zitzaien: Tturru, tturru, tturru! Hauek berriak dira! Urdanga berriak! Kaixo urdanga berri horiek! Loro lotsagabearen hitza k entzutean, hiru neskek barre egiteari utzi zioten. Loro zikina! – emazteak, sutan – Ni madame eta nire alabak urdangak! Baina zer uste duk hik! Lumatuko haut, loro zikina! Momentu horretan senarra sartu zen, eta emakumearen oihuek asaldaturik, emaztea eta alabak zeuden tokirantz hurbildu zen. Papagaiak etorri berria ikustean, berri ere , betiko kalaka xelebreari ekin zion: Tturru, tturru, tturru! Ha ez da berria! Hau ez da berria! Kaixo Benantzio! PATZIKUREN TAKETA Patziku hendaiarra mutil ederra zen. hamazazpi urte bete berriak zituen eta lizeoan ikasten zebilen. Kirolak izugarri maite zituen. Hori dela eta, pilotan eta errugbian zebilen. Aurpegiz ederra, gorputzez ongi egina eta izatez alegera eta gisakoa. Zer gehiago eska ziezaiokeen. Hori dela eta, Hendaiako eta inguruko herrietako neska ainitz gibeletik zebi lzkion. Dena ongi orekatua eta proportzionatua bazuen ere, bazuen gorputz atal bat ikaragarri handia zuena, bere zakila. Hondartzara joaten zenean, hor ibiltzen zen taketa bainu jantzian disimulatu nahian, baina ezinezkoa zitzaion eta aski lan ukaiten zue n askotan galtzontziloaren edota bainu jantziaren barruan osorik sartzeko. Taketaren neurri ikaragarri handia zela eta, denek Patziku Taketa deitzen zioten, baina Patzikuri bost axola. Ez zuen inolako konplexurik eta lasai ederrean ibiltzen zen hanka tar tean zeraman fardeltxoari jaramon handirik egin gabe. Hori bai, aunitzetan, nesken eskuak toki horretatik aldentzen ibili beharra zeukan, deigarria baitzen oso. Behin Ondarraitz hondartzan zebilela neska mutil lagunekin, olatu handi horietako batek bainu jantzia kendu zion. Patziku, konturatu ez, eta lasaitasun osoz atera zen uretatik. Berehala konturatu zen hondartzan zeuden guztien begiak bere hanka tartekora begira zeudela. Horrelakoa ohikoa zuen arren, hura gehiegizkoa zela iruditu zitzaion. Jendea, i nolako lotsarik gabe, inguruan pilatzen zitzaion bere instrumentua, behin eta berriro, seinalatuz. Orduan jakin zuen arrazoia. Bainu jantzirik gabe zegoen. Ezin zuen pauso bakar bat ere eman, zaharrak, gazteak eta umeak inguruan begira baitzituen. Umeeta ko batek ozenki erran zuen: Hori pastenarre puska! Egoera gero eta zailagoa zen, gero eta kalapitatsuagoa, eta lagunak eta xukadera zeuden tokia oraindik urrun samar. Zerbait egin beharra zeukan. Azkenean, gelditu zen eta begiak zabal zabalik bere taketari begira ari zirenei horrela erran zien: Baina zendako begiratzen didazue horrela? Zuei, uretan sartzen zaretenean, ez al zaizue ttipittzen? HIRU KASKAGORRIENA Praxkuk hiru seme alaba zituen, bi mutiko eta neskatil a bakarra. Hiruak kaskagorriak ziren. Praxku oso gizon elizkoia zen, elizkoia eta santujalea, egunero mezetara joaten zen horietakoa. Dena zen bekatu berarentzat, batez ere, sexuarekin loturiko guztia. Gizon estua zen. Mingain gaiztoek kontatzen dutenez ez kondu zen ezkontza eliza katolikoaren barruan sakramentutzat jotzen dutelako. Anjelita emaztea ere kristau sutsua zen eta egunero, bazkalostean, senarrarekin eta seme alabekin batera arrosario santua errezatzen zuen. Seme alabak ekartzeko orduan ez zuten inoiz inolako oztoporik jarri. Jaungoikoak ekartzen dizkigunak – zioten biek. Hala eta guztiz ere, Praxkuk bazuen kezka bat barruraino sartuta, hiru seme alabak kaskagorriak ziren. Hori ez zen inolako kezka biderik izan behar, baina ez bere familian eta ez Anjelitarenean horrelakorik ez zegoenez gero, Praxkuren kezka ulergarria egin dakiguke. Inoiz ez zuten horretaz hitz egiten, Praxkuk ez baitzuen Anjelita sumindu nahi, baina kezkak hor segitzen zuen, eta askotan, horren inguruko gogoeta burura etortzen zi tzaionean, kosk egiten zion bihotzaren barrunbetan. Egun horietako batean, Praxkuk eta Anjelitak horretaz hitz egin zuten eta biei bitxia egiten zitzaienez gero, ginekologo batengana joatea erabaki zuten. ADN ren proba bat eskatu zioten. Ginekologoaren k ontsultara joateko eguna iritsi eta bertara hurbildu ziren senar emazteak. Arratsalde on! Sartu mesedez, sartu…! – ginekologoak kanpo aldean eserita itxaroten ari ziren senar emazteei. Baita zuri ere, jauna! – Praxkuk eta Anjelitak kontsulta gelara sartuz. Eseri, eseri mesedez! – Ginekologoak bere mahai aurreko aulkiak seinalatuz. Azaldutako tokietan eseri ondoren, Praxku azalpenak ematen hasi zitzaion. Sendagile jauna, emaztea eta biok etorri gatzaizkizu gure familian aspaldian ge rtatu den misterioa argi diezaguzun. Hara, orain ez didazu Lourdeskoa kontatuko, ezta? – medikuak, txantxetan. Ez jauna, horrelakorik ez. – Praxkuk – Bestelako misterioa duzu. Barkatu gizona, txantxa zen. – sendagileak – Segi, segi kontatzen, mesedez. Anjelita eta biok duela hamazazpi urte ezkondu ginen eta Jaungoikoak hiru seme alaba, hiruak osasuntsu eta kristau onak, eman dizkigu. Hara! – sendagileak – Eta? Hiruak kaskagorriak dira. Hori ez litzateke arazorik izang o gure familietan horrelako gehiago izango balira, baina ez nire familian eta ez Anjelitarenean ez dira inoiz horrelakorik izan. Eta… Eta nahi duzu ADN proba bat egin jakiteko Anjelitak adarrak jarri dizkizun ala ez. Ez da hala? – medikuak, irribarrez. Ez, ez, ez! Beno bai. – Praxkuk, zer esan ez zekiela – Nik ez dut inoiz zalantza izpirik izan nire emaztearen fideltasunaz… baina misterioa behin betiko argitu dezagun, horrelako proba bat eskatzera etorri gatzaizkizu. Ongi da, ongi da. – medikuak – Zuen eskubidean zaudete. Dena den, jakin behar duzue proba horiek garestiak direla eta seguritate sozialak ez dituela bere gain hartzen. Bai, bagenekien jauna. – senar emazteek biek batera. Proba hori burutu baino lehenago galdeketa bat egingo dizuet, datu gehiago eduki ditzagun. – medikuak. Eta medikuak horrelako kasuetan ohikoa den galdeketari hasiera eman zion: izen deiturak, adina… eta horrelakoak. Gero gauza sakonagoetara igaro zen. Zenbat aldiz egiten duzue astean? Gutxi, jauna. – Praxkuk. Joanitak ordurako ez zuen txintik ere erantzuten, lotsaren lotsaz, Ezpeletako piperrak baino gorriago baitzegoen. Gutxi diozu? – sendagileak – Baina zenbat? Zehaztu zure erantzuna, mesedez. Joanitak, arrunt eskandalizaturik, aitarena egin zuen. Gutxi. – Praxkuk, arras lotsaturik. Baina zenbat da gutxi, gizona? – medikuak, bezeroen estutasunez asperturik. Astean bitan? Ez jauna, gutxiago. – Praxkuk. Behin? – medikuak. Hori da jauna, behin, baina urtean behin, Garizumarekin ongi bete ondoren. – Praxkuk. Medikuak ezin zuen sinistu Praxku esaten ari zitzaiona, baina azkenean, egia zela ulertu zuenean, horrela esan zien senar emazte koitaduei: Orduan zuen seme alabena ez da adar kontua, herdoila da! TABERNARI ETORKINA Egun gero eta zailagoa egiten ari zaigu kamarero euskaldunik topatzea. Edozein tabernatan sartu, euskaraz eskatu eta ohiko bilakatzen ari zaigun erantzuna entzun beharra daukagu: Perdone, pero soy argentino. Estoy aprendiendo el vasco. Es muy lindo, ¡pero es tan difísil! ¿Que quereis vos? (Barka ezazu , baina argentinarra naiz. Euskara ikasten ari naiz. Oso hizkuntza ederra da, baina izugarri zaila. Zer nahi duzu?) Penaz, amorruz, etsipenaz… baina aurrean daukagunaren egoera ulertuz, azkenean erdaraz eskatu behar. Horren errua ez da bizimodua bilatzen ari diren zerbitzari etorkinena, lau sosen truke, langile merke merkeak xerkatzen dituzten tabernetako nagusiena baizik. Dena den, erdal giro berri horrek dakarren bezeroen galera ikusita, badaude kamarero euskaldunak bilatzeari ekiten diotenak. Horietako bat dugu Juantxo Idiakez, Donostiako Alde Zaharreko taberna bateko nagusia. Euskal giroa maite du eta doazkion bezeroak ere giro horren bila doaz. Hori dela eta, behar beharrezkoak ditu kamarero euskaldunak. Zorigaitzez, Iñaxio jubilatu berri zaio eta ora in hor dabil zerbitzari euskaldun bat bilatzen. Horretarako iragarki bat jarri du zenbait egunkaritan. Gaur mutil batekin hitzordua finkatu du. Telefonoz dei egin zion eta gaur elkarrizketa dauka berarekin. Egia esan, ez du esperantza handirik, telefonoz erdaraz eta Hego Amerikako kutsuaz hitz egin baitzion, baina… Eguerdi aldean, hogeita hamar urte inguruko mutil bat agertu zaio tabernan nagusiaz galdezka. ¿Sois vos el patrön? (Zu al zara nagusia?) – Juantxori begira. Sí, soy yo. ¿Tu eres el que me llam ó ayer por teléfono, para la plaza de camarero? (Bai, ni nauzu. Zu al zara atzo telefonoz deitu zidana kamarero plaza batetzeko?) – Juantxok. El mismo caballero. Aquí me tiene, puntualy preparado para la sita que consertamos ayer por teléfono. (Nai, ni ne u. Hemen nauzu, puntu puntuan eta lanaz hitz egiteko prest) – etorritako mutilak, beti erdaraz. Baina zuk euskaraz ba al dakizu? – Juantxok, zeharo harriturik. Que si hablo en vasco, pues clarito que sí. Nada mas llegar al País Vasco, me compré un pequeño dicsionario, y con eso y con lo que todos los días escucho en la calle, estoy muy avanzado. (Euskaraz egiten ote dudan. Bai, gizona! Euskal Herrira iritsi nintz enean hiztegitxo bat erosi nuen, eta horrekin eta egunero kalean entzuten dudanarekin, gaur oso aurreratuta nago.) – gizon gazteak. Pero a ver, vamos a hacer una prueba. (Ikus dezagun, proba bat egingo dugu) – Juantxok, ordurako aski etsiturik – Diga al go en vascuence. (Esan ezazu zerbait euskaraz!) Independentzia! Presoak kalera! Gora Euskadi askatuta! – hego amerikarrak. Pero hombre, eso lo sabe cualquiera. Yo para el bar necesito un euskera más coloquial. (Baina gizona, hori edozeinek daki. Nik taber nerako eguneroko euskara behar dut) – Juantxok, erdi haserre. Pues clarito señor. Pregunte, pregunte, que ya verá como le contesto correctamente. (Bai horixe! Galde iezadazu, eta ikusiko duzu zein ondo erantzungo dizudan) A ver, como se dice Buenos días? (Esan, nola esaten da Egun on?) – tabernariak. Eso está chupado. Egun on! (Hori biziki erraza da. Egun on!) ¿Y una botella de vino? (Eta botila bat ardo?) – tabernariak. Botilla bat de ardoa – gizon gazteak, oso azentu txarrean. ¿Y un café con leche? (Eta kafesne bat?) – tabernariak. Kafe bat con esnea – gazteak, lehenagoko azentu txarrarekin. Pero, pero… ¿que clase de euskera es ese? (Baina, baina… zer euskara mota da hori?) – Juantxok, etsiturik, eta elkarrizketa t xoro harekin amaitu nahian, berak ere ez zekiena galde egin zion: A ver, ¿ cómo se dice felpudo? (Ea, nola esaten da felpudoa ?) – Juantxok, irribarre maltzurra ezin kontuz. Pero caballero, eso es muy fásil, eso está chupado… (Baina gizona hori aski erraza da. Aisa guztiz) – gizon gazteak. Juantxoren irribarrea seko moztu zen kamareroaren erantzuna entzutean. Ba ote? Anartean, hego amerikarrak hizketan jarraitu zuen. Eso es fasilísimo caballero. Felpudo se dise ongi etorri! (Hori oso oso erraza da gizona. Felpudo ongi etorri esaten da!) ZAKIL LUZEAK Iruñeko Txantrea auzoan bizi dira gure lagunak. Txikitandik ibili dira elkarrekin, ume garaian hango parkeetan hamaika jostaketa eginda, eskola berean ikasi zuten eta orain hogeita piko urtetako gazteak direnean elkarrekin segitzen dute. Jabi ostatu bateko zerbitzaria da, Mikel garaje bateko langilea, Unai bidai agentzia bateko bulegaria eta Patxi, Antton eta Pernando unibertsitateko ikasleak. Jadanik, bakoitza bere bidea urratzen ari den arren, koadrila moduan ateratzen segitzen dute, eta asteburu guzti guztietan elkarrekin ibiltzen dira: poteoan, nesketan, zinean, mendi txangoak egiten, eta abar. San Fer minak direnean, peña berean ibiltzen dira, jo ta fuego. Nekaezinak dirudite. Lagun onak diren arren, beti norgehiagoka dabiltza, eta ez bakarrik pilotan eta futbolean. Ostiralero, gaueko ordu ttikietan, eta norbera bere etxerako bidea hartu aurretik, Txantreako murru handi baten kontra, sekulako lehiaketa egiten ohi dute. Umeak zirelarik hasi ziren eta oraindik bizi bizirik mantentzen dute ohitura bitxi hau. Puxika bete betean, lehertzear, dutenean, hor aritzen dira lehen aipaturiko murruaren kontra, ez nork egiten duen txiza gorago. Azken bolada honetan, Pernadno eta Unai izaten dira txapeldun. Haatik, hau ez da instrumentuarekin egiten duten lehiaketa bakarra. Bero bero daudelarik, hau da, erdi susalduta, eta hanka tarteko tranka hanpatuta daukatelarik, luze eta zabaleko neurriak hartzeari ekiten diote. Kirol bitxi honetan txapeldun Jabi izaten da 21 cm luzerekin, gero Patxi 19rekin eta gainontzekoak hor ibiltzen dira 15 eta 17 cm en artean. Ohitura honekin, nerabezaroan hasi ziren, eta ord uz geroztik astero hartutako datu guztiak koadernotxo urdin batean apuntatua dauzkate. Aurten ibilaldi bat prestatu dute abuzturako, eta ez noranahirako. Nora eta Afrikako Keniara! Primeran pasatu behar zuten! Gainera, Unaik lan egiten duen bidai agentzi aren bidez joatekoak zirenez gero, prezio berezia egin zieten eta aski merkea atzeman zuten. Pozik zeuden, beraz, abuztua noiz iritsiko zitzaien irrikatan. San Ferminak eta bertan egindako parrandak igaro ziren eta abuztua iritsi. Gure lagunak Iruñetik Bartzelonara trenez joan ziren eta Bartzelonako aireportutik Keniako hiriburukora, hau da, Nairobi ko aireportura. Baina bidaia ez zitzaien Nairobin amaitu. Autokar zaharkitu batean sartu eta bertan, jende askorekin batera pilatuta, ordu luze eman ondoren, oihaneko herrixka batera iritsi ziren. Hango fauna ikusgarria zen: elefanteak, jirafak, lehoiak, hipopotamoak, bufaloak… baina ikusgarrien egin zitzaiena hango neska ederrak izan ziren. Han zebiltzan erdi biluzik, bularrak airean, inoren lotsarik gabe, eta Txantreako gure lagunen gozamenerako. Horregatik bakarrik bazen ere, bidaia hark merezi zuen. Haatik, ez ziren bakarrik neskak biluzik edo erdi biluzik ibiltzen zirenak, mutilak ere modu berean baitzebiltzan, euren instrumentuak harro harro erakutsiz, b aita bero bero zeudenean ere. Haien erreminta ikaragarri handiak ikustean, beraien arteko zakil lehia etorri zitzaien gogora. Antton, atera itzak koaderno urdina, boligrafoa eta metroa, mutil hauen instrumentuak neurtu eta gureekin alderatu behar ditugul a! – Patxik, jakin minak deiturik. Hi erotu haiz! Zakila neurtzen hasiko gatzaizkie orain. Maritxuak garela pentsatuko ditek. – Mikelek, asaldatuta. Bai, horixe! – Jabik. Falta zena! – Unaik. Eroetxera eramanen gaitiztek! – Pernandok. Ixo, ixo, koldarrak! – Patxik – Goxokiak emanen zizkieagu eta horrela lasai ederrean neurtzen utziko zigutek. Begira ezazue hori! – Unaik, aldamenetik pasatzen ari zen hamasei hamazazpi urteko mutil morroskoa seinalatuz. Hanpatuta darama, puztuta! Ikaraga rri handia dauka! Antton, presta ezak materiala eta hator nirekin! – Patxik, goxokiak poltsikotik atereaz eta mutil beltzarengana hurbilduz. Mutila harrituta gelditu zen Patxi, Antton eta beste lauak inguratzen ikusi zituenean. Patxik goxokiak eskaini zi zkion eta mutilak atsegin handiz hartu zituen. Gero, ingeles txarrean zakila neurtzeko baimena eskatu zion, eta mutilak burua mugituz onartu zuen. Anttonek, berehala, zakiltzar hura neurtu zuen. 25 cm! Jabi! Akabo hire errekorra! Honek 4 cm ateratzen dizk ik. – Anttonek, esku artean zeukana ezin sinetsiz. Hori niri! Eta zuei? – Jabik, irribarre gaiztotxo bat eginez – Kalkulua egin al duzue? Ixo, ixo! – Pernandok, zeharo lotsatuta – Gureak txilibituak dituk horrelako txirularen aldean. Kar, kar, kar,…! – barre zoroa egin zuten guztiek. Hi, Patxi, galde iezaiok mutilari zer egiten duen horrelako tresnatzarra edukitzeko. – Unaik, inbidia ezin ezkutatuz. Eta Patxik ingeles txarrean galde egin zion: Zer egiten duk hik horrelako zakil handia izateko? Eta mutilak Patxirena bezain ingeles txarrean erantzun: Ez diat deus berezirik egiten, bakar bakarrik, eta hemengo mutilen artean hedaturik dagoen ohiturari jarraiki, astean behin, 300 edo 400 gramoko h arria zakilean lotu eta zintzilik eramaten diat, besterik ez. Hara, hortxe zegok sekretua! – Pernandok. Guk ere, Txantreara itzultzean, antzeko zerbait egin beharko diagu. – Mikelek. Mutilak Kimama izena zuen, eta ongi hornituta izateaz gain, biziki jatorra zen. Gure lagunak herrixka hartan izan ziren bitartean, hango bazterrak erakutsi eta neskak aurkeztu zizkien. Behin baino gehiagotan, ibaira eraman zituen eta han ibili ziren bertak o neska eta mutilekin era guztietako jostaketetan. Egunak azkar eta fite igaro ziren, eta Nairobira eraman behar zituen autokarra hartu zutenean, bertan zeuzkaten herrixkako neska mutil guztiak agur egiteko. Zuek itzuliko? – galde egin zien Kimamak, ma sailetik behera irristatzen zitzaizkion negar malkoak txukatuz. Bai, Kimama, hurrengo urtean itzuliko gaituk. – Patxik, pena ezin ezkutatuz – Zin egiten diagu. Eta Txantrean berak erakutsitako teknika praktikatuko dugunez, zakilarekin egindako aurrerapen ak erakutsiko zizkiagu! – bota zuen Pernandok, pozaren pozez. Eta horrela, Kimama eta gazte lagunak herrixkan utzirik, itzulbideari ekin zioten. Herrixkatik Nairobira autokar karraka hartan, Nairobitik Bartzelonara hegazkinez, eta Bartzelonatik Iruñera trenez. Handik bi egunetara ohiko eginbeharretan zebiltzan. Asteburuetan Ezkaba mendira joaten hasi ziren eta bertan Kimamak erakutsitako teknika praktikatzen zuten, baina 300 edo 400 gramoko harria jarri beharrean, galdutako denbora berreskuratu nahian edo, kilo bateko harritzarra zintzilikatzen zuten. Urte horrela egin zuten. Teknika arrunt mingarria bazen ere, Kenian ikusitako emaitzek gure lagunak astebururo horrela jokatzera animatzen zituzten. Abuztu berri iritsi zenean, Txa ntreako lagunek aurreko urtean Kimamari emandako hitza bete zuten. Trena hartu eta Bartzelonaraino. Bartzelonako aireportuan hegazkina hartu eta Nairobiraino, eta azkenik, Nairobin autokar karraka hartu, eta jende askoren artean pilatuta, Kimamaren herrix karaino iritsi. Karrakatik jaitsi orduko, han ziren herrikaxko neska mutil guztiak agur beroa egiten. Kimama ere, han zen txantrearrak besarkatzeko irrikatan. Besarkada bana eman ondoren, mutil beltzak, oso ingeles txarrean, Patxiri galdetu zion: Eta ze r moduz zuen zakilekin? Harriaren teknika erabili al duzue? Dagoeneko, gureak baino handiagoak izango dituzue, noski! Eta Patxik, etsipenezko keinua eginez, erantzun: Erabili, erabili dugu, eta astero, gainera! Tamalez, gure zakilak ez dira oraindik zuen ak baino handiagoak, baina beltzagoak bai, ziur! TATUAIAK Iboni bederatzi egun falta zitzaizkion ezkontzeko eta jadanik dena prest zeukan: andregaia, etxebizitza, eliza, apaiza, gonbidatuak, jatetxea… Azken hilabetea gogor samarra egiten ari zitzaion lantegiko ohiko lanaz eta ezkontzaren antolamenduaz gain, astebururo izaten ari baitzuen agur afariren bat. Duela hiru aste txikitako lagunek egin zioten, duela bi aste lantegikoek, aurrekoan futbol taldeko lagunek eta ostiral h artan betiko koadrilakoekin egin behar zuena. Egutegi estuagorik! Lantegiko lan nekeza bukatu, autoa hartu eta Katean lan egiten duen lantegitik Hondarribia aldera joan zen. Bekoerrota izeneko jatetxean koadrilako lagunak zituen zain. Osora hamar bat. Jatetxera sartu eta haientzat erreserbatutako tokian eseri egin ziren. Afari osoa eman zuten kantu eta txantxen artean. Afaria ederra eta ugaria zen, edaria berriz, ugariagoa. Mahai gainean hogei bat botila ardo ikus zitezkeen, afaltzen ari zirenak baino dez ente gehiago. Afaltzen amaitu zutenerako zepelin ederra zeukaten gainean. – Goazen Moskura! – bota zuen Beñatek. – Bai, goazen! – baieztatu zuten gainerakoek. Ez dira ertzainak bidean izango? – galde egin zuen Anderrek, kezkaturik. Zer hago, beldurrez ala? – Patxik. Hik ez duk gidatu behar, baina autoa eraman behar dugunok kezkaturik gaituk. Horrelako aitzurrarekin harrapatuz gero, akabo gure gida baimenak! – Anderrek. Nik bazeukaat horretarako soluzioa. – Txominek. Ez duk izango oinez joatea? – Patxik. Ez motel, soluzioa hauxe duk. – erantzun zion Txominek alkandorako poltsikotik kaxatxo zuri urdin bat atereaz. Zer da hori? – Ibonek. Mendazko goxokiak. Txoferrek horrelako bana hartuz gero, ertainen alkoholemian ez duzue neurrir ik emango. – Txominek, esku ahurrean zituen goxokiak erakutsiz. Ziur al haiz? – Ibonek, gehiegi sinistu gabe. Baiki Ibon, baiki. Laster ezkonduko eta gizonduko den mutilak mendazko goxokiena jakin behar zian. – Txominek, harridura erakutsiz. Zer edo zer entzuna nian, baina ez zekiat oso fidagarria ote den. – Ibonek, arrunt mesfidati. Baietz ba! Gainera, beste er remediorik ez zagok, edo goxokiak edo bat ere ez. – Txominek, haserre plantak egiten – Zuek aukeratu! Anderrek eskua luzatu eta hiru goxoki hartu eta ahora eraman zituen. Bada ezpada ere! – esan zuen – Hiru goxoki jateak segurtasun gehiago ematen zidak. Ibonek gauza bera egin zuen, baina hiru hartu beharrean bost hartu zituen. Hara, gure segurola! – Patxik. Zer segurola eta zer segurola ondo! – Ibonek, haserreturik – Bihar pasata, etzi, ezkondu beharra zeukaat, eta ez nauk geldituko txorakeria batengatik gida baimenik gabe. Oi ene, Ibontxo haserretu zaiguk! – bota zuen, ordura arte ixilik egon zen Jonek, nesken ahots eztia imitatuz – Zer esango du Olatzek, bere Ibon maitea mozkorturik harrapatzen badute? Ixo, babo hori! Hago isilik alu zikina! – Ibonek, mendazko beste goxoki bat ahoan zuela. Hik jan itzak goxoki horiek lehenbailehen eta goazemak Irun aldera. – Txominek. Goxoki guztiak jan ondoren, koadrila Anderre n eta Ibonen autoetan sartu eta Bekoerrotatik Amuteko lehen etxeetara daraman bidetik barrena abiatu ziren.Hamar minutu eskasetan Urdanibia plazan zeuden. Bertan aparkatu eta hurbilen zegoen tabernara sartu ziren. Hau zortea! Bidean ez dugu ertzainik to patu. – Ibonek, arnasa lasai hartuz. Utz itzak maritxukeriak alde batera eta goazemak muturra berotzera! – Jonek, lehenagoko neska ahots ezti bera jarriz. Muturra berotzera esaten duk. – Anderrek – Jadanik muturra eta gainerako guztia edukiko duk bero. Zer ari haiz esaten? Hik ez duk nire antzik. – Jonek, erdi haserre, eta neska ahots eztia oraingoan ahantzirik. Isil zaitezte biak, babo ziztrin halakoak! – Patxik – eta sar gaitezen tabernara! Eta horrela, gatazka gehiagorik gabe, gure lagun koadrilak gau osoa eman zuen ostatuz ostatu. Sekulako parranda egin zuten. Goizeko ordu ttikietan Ibon gainean zuen ezkontzaz oroitu eta etxera joateko imintzioa egin zuen. Ni etxera noak, lo pixka bat egin beharra zeukaat! Hi etxera? Biana, baina… erotu al haiz? Gaurkoa duk hire azken parranda, gizon libre bezala, eta ez diagu utziko joaten. – Txominek, hitzak arrastaka ahoskatuz. Bai horixe! – gainerakoek – Hi ez haiz inora joango gu gabe. Parranda bukatu bitartean, hi hemen gurekin, kieto! Eta gogoaren kontra bazen ere, Ibonek han segitu behar izan zuen bere lagunekin, taberna guztiak banan banan itxi zizkieten arte. Orain bai, ezta? Orain utziko nauzue etxera joaten? – galdetu zien Ibonek bere lagunei azken tabernako pertsiana metalikoa jaistean. Ezta pentsatu ere! – erantzun zion Txominek arrunt txispatuta – Nire elkarteko giltza ekarri diat eta bertan jarraituko diagu azken gau hau. Azken gaua’ – Ibonek, harriturik – Ni bihar ez nauk hilko, ezkonduko nauk, besterik ez. Gauza bera duk! – Txominek – Ala, goazen elkartera! Hemen bertan zegok, aurreko espaloi horretan. Musean arituko gaituk. Bai horixe! – beste guztiek – Mus txapelketa mundiala eginen dugu! Istant batean hor ari ziren denak elkarteko mahaietan eserita eta musean. Ideia mundial bat bururatu zaidak! – bota zuen Patxik, ustekabean. Bota ezak Patxi, bota ezak! – gainerakoek batera. Gaurko gaua berezia da, gure bizitza osoan gogoratuko duguna. Ez al da horrela lagunak? – Patxik, beste guztiei galdezka. Bai hala duk, hala duk! – gainontzekoek. Egin dezagun zerbait gau honen lekuko, e ternala izan dadin. – jarraitu zuen Patxik. Eta zer egin dezakegu? – besteek. Tatuai bat leku ezkutu batean. – Patxik. Tatuai bat? – Txominek. Eta leku ezkutu batean? Nirekin ez kontatu. – Ibonek. Eta non, koskoiletan? – Jonek, irribarre maltzur batez . Ez, koskoiletan ez, marizikin halakoa! Ipurdi matrailan. – Patxik, irribarrez. Ipurdi matrailan? Hi sano al hago burutik? – Ibonek, desesperaturik – Eta zer jarriko dugu, loretxo bat? Edota neska bat larru bizitan? Azken hori ez legoke bat ere gaizki. – Jonek, pozaren pozez. Ez bata eta ez bestea. – Patxik – Dotoreago den zerbait, hau da, gure izena: Patxi naiz, edo Ander naiz, edo Ibon naiz… Zer iruditzen? Hau duk burua, hau! – Txominek – Jeniala, mundiala, izugarria…! Bai, bai, ikaragarri ona! – beste guztiek, oraindik alkoholaren lurrunetan zebiltzala. Ba, nik ez diat egingo! Zer esango diot gero Olatzi halako tatuaia ikusten didanean? – Ibonek, purrustan. Zer esango dik bada, musu emango dik tatuaian, besterik ez. – Jonek zepelinaren eraginpean. Bai horixe! – besteek. Eta gainera, gau honen gogoanga rri izan dadin koadrilako denok egin beharra daukagu. Betiko batuko gaituen seinalea izango da. – Patxik, zutik mantentzeko ahaleginetan. Denok ala inor ez! – bota zuen Jonek. Bai horixe! Denok ala inor ez! Denok ala inor ez! – errepikatu zuten, behin eta berriz, gainerako guztiek. Eta non egingo digute? – Anderrek. Alde Zaharrean tatuaiak egiten dituen denda zabaldu dute, dagoeneko eskualde osoan famatua egiten ari dena. – Patxik– Egin dezagun bertan. Goizeko zortzietan zabaltzen dute. Bi ordu, besterik ez zaizkigu geratzen. Ba bitartean, atera ezak koñaka gosaltzeko! – Txominek – Itxoin beharreko denbora laburragoa egingo zaiguk eta. Bai atera ezak botila bat, atera ezak! – beste guztiek. Bat ez, hiru aterako ditiat. Betiko batuko gaituen ekintza hau ospatu beharra zagok eta! – Patxik, pattarren armairua irekiz. – – – – – – – – – – – Zortzietan, puntu puntuan, gure lagunak tatuaien dendan zeuden sartzeko pronto. Lehenak izan ziren bertara sartzen. Bertako langileak txinatarrak edo ziren. Zel nahi duzue? – esan zien harrera egiten zuen langileak. Tatuaia bana nahi dugu. – Patxik, inoiz baino mozkorrago zegoela. Eta non? – txinatarrak. Ipurdiko matrailean. – Patxik. Ipuldian? – txinatarrak. Bai, ipurdian. – Patxik. Ongi da, ongi da, uleltu dut, ipuldian nahi duzue. – txinatarrak. Eta zenbat kobratuko diguzu tatuaia bakoitzeko? – Jonek, ziraldoka. Tatuaialen neuliaren alabela. – txinatarrak. Hamabi edo hamahiru zentimetroko kontua. Patxi naiz, Ander naiz, Txomin naiz… hau da, gure izenaren erreferntzia, besterik ez dugu nahi. – Patxik. Olduan melke, hilulogeita hamal eulo bakoitzeko. – txinatarrak. Hirurogeita hamar euro? Hi gutaz burlatzen ari al haiz? – Patxik, ero antzera. Txinatarrak, kikildurik ez zuen deus erantzun, eta Patxik, pattarrak bultzaturik, txinatarra kolkotik hartu, lurretik altxatu eta astintzen zuen bitartean, honela esan zion: Hogei euro bakoitzeko, entzun al duk? Eta txinatarrak, mozkorti haien beldurrez, erantzun: Ongi da, ongi da. Aska nazazu. Egingo dizuegu tatuaia ipuldian. Gero, beldurrez begiratzen zieten niru nska langileei, egin beharreko lana agindu zien: Txin txan txun, txenpun txenpin. Nagusiaren esana entzundakoan hiru neskak mate riala prestatzen hasi ziren. Ordu erdi batean, tatuaiak eginda zeuden. Hogeina euro ordaindu eta norbera bere etxera joan zen. Ibon lur jota sartu zen ohera. Goizeko hamarrak ziren eta arratsaldeko seietan hitzordua zuen Olatz emaztegaiarekin ezkontzaren azken kontuak ongi antolatzeko. Hori dela eta, iratzargailuak arratsaldeko lauak markatuz ipini zuen. Eta nai baino lehenago iritsi zen esnatzeko tenorea. Iratzargailuak soinu handiz jo zuen Ibonen belarrietan. Mutila nekez altxatu zen. Bestondoa barrurain o sartua zuen eta burua lehertzear zeukan. Logelako armairuan zuen ispilu handira hurbildu zen biluzik. Horiek begizuloak! Eneee! A zer piura! Eta hurrengo goizean ezkondu behar. Dutxara sartzeko biratu zen eta orduan ikusi zuen ipurdian egindako tatuaia. Ahaztuta zuen. Hori ustekabea! Ezin zuen sinistu ikusten ari zena. Amorru handiz, telefonoa hartu eta Patxiri deitu zion. Egun on Patxi. Esna al haiz? Ba, egia esateko, oraintxe arte ez. Zer nahi duk? – loaren orratzak ezin kendurik. Zer nahi dudan? Ez zegok eskubiderik! Hire tatuaia ikusi al duk? – Ibonek, sua mingainetik jaurtitzen zuela. Ez, ez! Itxoin ezak pixka bat! – Patxik, ohetik altxatuz eta ispiluan begiratuz – Aaaaaaaaa! Txino madarikatua! Harrapatzen dudanean! – suturik. Niri Karmentxu naiz idatzi dit, pentsa ezak. Olatzek pentsatuko dik maritxua naizela. – Ibonek, marruz. Telefonoz elkarri deika aritu ziren, eta horrela jakin zuten txinatarrek, mendekuz, eta denak mozkorturik zeudela baliatuz, ipurdian grabatu zietena. J onen ipurdi matrailan Lupita naiz irakur zitekeen garbi garbi, Txomienean Lurdes naiz, Anderrenean Begotxu naiz… eta Patxirenean Juanita Banana naiz. Horra hor Patxiren desesperazio oihuaren arrazoia. Huraxe izan zen alkoholez blaitutako gau haren gogoan garri gure lagunek ipurdian grabaturik gorde zuten oroitzapen mingotsa, zikoizkeria eta mozkorkeria ez baitira horrelako gauzak egiteko abiapunturik onena. TELEFONOZKO MEZUA 2009ko ekainaren hasieran sekulako ezbeharra gertatu zen, Brasiletik Europara zetorren hegazkina airean lehertu baitzen. Hegazkinaren hondamendia azaltzeko teoria aunitz plazaratu baziren ere, oraindik ez dago bat ere garbi zer gertatu zen hegazkina horrela, bat batean, leher zedin. Batzuen ustez, hegazkina behar rezkoa baino abiadura handiagoaz sartu omen zen ekaitz zirimola batean; besteen ustez, berriz, tximista batek jo zuen bete betean. Ozeanoaren gainetan hegan egiten ari zela agitu zen eta ez zen inor salbatu. Osora ehun eta berrogeita hamar lagun inguru h il ziren istripu lazgarri hartan. Horietako bat Katti Dager sendagile baionarra zen. Rio Janeiron burututako Osasun Biltzar batean parte hartzera joana zen eta bost egun berantago, hegazkin horretan itzultzen zen. Baionan, haren senarrak eta hiru seme alabek kolpe handia hartu zuten ustekabeko istripuarekin. Biziki familia lotua zen eta ama, horrela, bat batean, galtzea gaindiezina egiten ari zitzaien. Jakes senarra zurrunbilo beltz batean sarturik zebilen eta gorpua berreskuratu ez izanak haren tristura areagotzen zuen. Lehen egunak seme alabak zaintzen eta amaren galera nolabait bideratzen eraman zituen. Ez zen lan erraza, amaren itzala seme alabentzat handia baitzen. Samina handiz baina aurrera egin beharra zeukaten. Gogorrena gaua zen, ilunpeko orenak ematea guztiz ezina egiten zitzaion Jakesi. Ordu luze egiten zuen ohean, oroitzapenetan murgildurik, emazte zendu berriaren argazkiei begira. Horietako batean, mesanotxean zuen sakelako telefonoa hartu eta indar ezkutu batek bultzaturik, mezu bat idazteari ekin zion: Maite zaitut Katti. Gero, etsiturik, negarrak begietan zituela, emazte zenduaren telefono mugikorrera igorri zuen. Ondoren, logelako argia itzali zuen. Loa itzul mitzulika zebilkion Jakes osorik ezin hartuz. Halako batean, mesanotxean zuen sa kelako telefonoan mezu bat sartu berria zuela entzun zuen. Erdi lotan zegoela, besoa luzatu eta telefonoa hartu eta nor zen mezuaren igorlea irakurri zuen. Ezin zuen sinetsi ere egin, telefonoak emaztearen izena markatzen baitzuen. Bihotzaren taupadak bort izki kolpatzen sumatu zituen. Urduri samar, mezua zabaldu eta irakurri egin zuen: Nik ere maite zaitut. SANTO DOMINGOTIK EKARRI NUEN EMAZTEA Joxe izena dut eta berrogeita bi urte egin berriak. Parrandero samarra izan naizela aipatu beharra daukat nire burua aurkezterakoan, parranderoa eta gonazalea. Bai, aitortzen dizuet, gonek izugarri erakartzen nautela, baina ez fraide eta apaizenek, neska ederrenek baizik. Urteak joan eta urteak jin , lorez lore ibili naiz, neska baten besoetatik beste b aten besoetara, baina ezer seriorik ez, libertimendua, besterik ez. Hori dela eta, ez naiz inoiz ur handitan sartu, eta elizako bueltaz ez dut inoiz pentsatu ere egin orain dela zazpi urte arte. Esan dizuedan bezala, duela zazpi urte, hogeita hamabost bet e izan nituenean, etxeko ispiluan txukuntzen ari nintzela, sumatu nuen nire aurpegia ez zela betikoa, ximur batzuk azaltzen hasita nituen begien izkinetan, eta okerrago oraindik, soilgune dotore batzuek kopeta handitzen zidaten. Gauza handirik ez, oraindi k, baina bidea urratzen hasita zegoen. Ene, zahartzen ari nintzen!!! Zahartzen eta oraindik ezkondu gabe! Amak eta izebek aspaldidanik esaten zidaten ezkondu beharra neukala, urteak ez zirela alferrik pasatzen, eta beraiek ez zirela betiko; baina nik neure burua oraindik gazte samar ikusten nuen horrelako saltsetan sartzeko. Neskak bai, baina larunbat eta igandeetarako! Zertarako konpromisoak gazte lorean zegoen ni bezalako mutil gazte batentzat? Baina egun triste hartan ispiluak oso bestelakoa azaldu zidan : ni ez nintzen zegoenekoz, garai bateko gaztea. Hura pena eta atsekabea! Momentu zehatz hartan etorri zitzaidan burura jubilatzen zen lankide baten agur afarian berak bertan ginen gazte ezkongabe guztioi luzatu zigun mezua: Oraingo neska mutilak, berrogei urterekin ezkontzen dira eta berrogeita bost urterekin enkargatzen dute lehen seme alaba Hego Amerikan. Guk denok barre eta algara handiz erantzun genion arren, berak egindako enbidoak denoi bihotzean zimikoa egin zigun. Ne ronek gazte ikusten nuen nire burua oraindik, hogeita hamabost urte bakar bakarrik, baina orain ispiluak oso bestelakoa esaten zidan: Joxe hi ez haiz garai bateko mutil gaztea!!! Zer egin? Neska non bilatu? Nire inguruko neska guztiek, ni baino parranda zaleagoak izaki, ez zuten ezkontzeko inolako premiarik ikusten. Norekin uztartu orduan? Karlos lagunak bidea zabaldu zidan: Joxe, nik ere, ezkontzeko premia ikusten diat. Goazemak biok Errepublika Dominikarrera, esaten dutenez hango neskak europa rrekin ezkontzeko irrikatan omen daude, irlatik eta bertako pobreziatik alde egiteko. Goazemak eta ekar dezagun behor eder bana bertatik! Bi aldiz pentsatu gabe, udako oporretan Karibeko uharterantz abiatu ginen. Oso giro beroa zegoen bertan, bai eguraldi aren aldetik, eta baita sexu kontuen aldetik ere. Gehiegi ahalegindu gabe, neska bana lortu genuen. Biak mulato ederrak, oso gaztelania xelebreaz mintzo zirenak. ¿Que quieres mi amorzito? ¡Que hermoso es el vasco de mi corazonzito! eta horrelako hitz eztiak , behin eta berriro, esaten zizkigutenak. Ederrak ziren oso, beltzaran samarrak agian, baina ederrak oso. Eskuak olagarro batek bere garroen antzera mugitzen zituzten, eta beti zeuzkaten guk gutxiago pentsatzen genuen lekuetan, gure paparra ferekatzen, gu re ipurdi masailak tentatzen edota aurreko kremailera gora eta behera mugitzen. Sentsualak ziren oso, izugarriak. Duela zazpi urte, herrian beraiekin azaldu ginenean izugarrizko esamesak zabaldu ziren. Hura eskandalua. Nire amatxik, orduz geroztik ez dit hitzik egin. Inoiz ez dit barkatu erdaldun batekin ezkondu izana. Hura eskandalua herrian. Erdalduna eta beltza, eneee!!! Nondik atera dituzue urdanga horiek? Euskal Herrian ez al zeneukaten neskarik halako piurak ekarri beharrean? Karlos gustura zegoen bere mulatoarekin, baita ni ere nire Mari Inexekin. Polita zen, ederra, berritsua, ni bezain parranda zalea eta oso zintzoa, beti nire aginduetara, nire sua itzaltzeko prest. Zer gehiago eska niezaioken. Gainera, berehalaxe gelditu zen haurdun. Herriko min gain gaiztoek segituan zabaldu zuten ez zela nirea, Karibetik ekarritako fardela baizik. Baina niri bost axola. Egia aitortu behar badizuet kontuak ez ziren oso garbi ateratzen, baina hobeto gauza horrela uztea, eta kaka gehiago ez nahastea. Zertarako? Ber ehalaxe mutiko beltz beltz beltz baten aita egin nintzen. Braulio izena jarri genion, Mari Inexen aitonaren oroitzapenez. Herrian, berriz, hasiera hasieratik Ikatz deitu zioten. Mari Inex ez zen Euskal Herrian ongi moldatzen. Hotz handia pasatzen omen zue n, eta gainera nazka nazka eginda zegoen gure zirimiriaz. Uda partean, ez zuen hotzaren aitzakiarik, eta hori dela eta, erdi biluzik ibiltzen zen, Santo Domingon ezagutu nuenean ibiltzen zen moduan, gona ttikittikiaz eta bularretako eskas samarraz. Bular eta ipurdi handiak zituenez gero, erdiak arropatik kanpo edukitzen zituen, herritar guztien gozamenerako. Herrian Inex bular marmita deitzen zioten, eta berarekin hitz egitean, hor ibiltzen ziren denak, gazte eta helduak, begiak bere aireportuan finkatuz. Esamesak eta txutxumutxuak denon ahotan zebiltzan. Etxeberriko Iñaxiorekin ibilia zela, On Enrike erretorearen lagun handia zela, Martxiel estankokoak burua galduta zeukala Inex gurearekin... eta abar luzea. Behin baino gehiagotan harrapatu nuen horiekin eta beste hamaikarekin musuka eta zirriz egiten, baina berak esaten zidanez hori lagunen arteko harremanak, besterik ez ziren. Euskaldunok oso estuak eta tradizionalak omen gara, eta horregatik nahasten ditugu eguna eta gaua adiskidetasunaren kontuetan. J okaera horiek lagunekin eta ezagunekin normalak omen ziren, eta kontrakoa esaten zutenak estu eta atzerakoi samarrak. Nik ez nekien zer pentsatu. Etxean emazte ona zen, ama ona,... hori bai oso sukaldari txarra. Hozkailua gauza bitxiz beteta zeukan arren, inoiz ez zuen patata tortilla bat egiten. Zerbait beroa dastatu nahi nuenean neronek egin beharra neukan, eta Braulio ttikia zaintzeko neska bat hartu behar izan genuen. Denborarekin, gauero ateratzen hasi zen, eta gaueko ordu ttikietan itzultzen zen etxer a. Berak esaten zidanez burua freskatu beharrean zeukan, Euskal Herrian bizitzeko. Lagunek neska Santo Domingora berriro bidaltzeko esaten zidaten arren, nik ez nien inoiz kasurik egin, nire emazte laztana baitzen! Nire irudikoz, esamesak eta txutxumutxuak inbidiaren ondorio ziren, inbidia bai, inbidia zikina! Konturatu orduko beste bi mutikoren aita egin nintzen. Bi hauek ere, Braulio txikirekin gertatzen zen bezalaxe, ez zuten nire antzik. Herrian haurrekin paseatzean ikusten nindutenean barre egiten zut en, eta herriko bertsolaria zen Endika Gartziarenak herri osoan famatuak egin ziren bertsoak egin zituen nire gainean. Ama gaixoa bihotzak jota hil zitzaidan, eta aitak ez zuen nitaz eta bere bilobez ezer jakin nahi. Bihozgabe halakoa! Herriko emakumeek g orroto zuten Mari Inex, eta gizonek gehiegi maite, ene ustez. Kaletik pasatzean txistu egiten zioten edota loreren bat bota eta ostatuetan muturra berotzen zutenek eskuak ipurdira eta bularretara luzatzen zizkioten lizunkiro. Hura ez zen bizimodua! Karlos ek ekarritako emakumearekin ez zen gauza bera gertatzen. Hasiera hasieratik bat gehiago izan zen herrian, eta zegoenekoz denen estimua bereganatua zuen. Behin, gure etxera afaltzera gonbidatu genituen. Hobeto esanda, gonbidatu Mari Inexek egin zituen, eta afaria nik, nire emazte karibetarrak ez baitzekien arrautza bat frijitzen. Hamarrak aldean etorri ziren afaltzera. Nik ordurako banuen dena prest. Mari Inex bere soineko loredun ederrenetako batez jantzi zen. Jadanik hiru semeak lotan jarrita nituen. Afari an hitz eta pitz aritu ginen lauok eta postreetarako atera nuen xanpainak hitza erraztu zigun. Halako batean, Karloxek herriko zenbait zurrumurru mahairatu zigun. Mari Inexi ez zitzaion bat ere gustatu eta garrasi histerikoen artean zartako zenbait eman z izkion, eta baita buruko zenbait ile tira eta kendu. Ni ikaratua nengoen, ez nekien zer egin. Mari Inex eroaren gisa ari zen garrasika eta mahai gainean zeuden plater, edalontzi, sardexka, koilara eta bestelako guztiak Karloxi eta bere emazteari jaurtitzen . Gure lagunek, arrunt ikaraturik, alde egin zuten korrika eskaileratik behera. Mari Inex, bat ere lotsatu gabe, atzetik atera zitzaien xanpain botila eskuan zeramalarik. Goitik bota zien eta Karlox buruan jo zuen bete betean. Nire laguna, konortea galduri k, eta burutik odola bor borka zeriola, lurrera erori zen seko. Bere andreak, nerbio eraso batek harturik, garrasi lazgarriak jaurtitzen zituen. Bizilagunak eskaileretara atera ziren eskandaluaren zergatia jakin nahian eta hor ikusi zuten Karlox luze luze etzanda odol putzu batean. Anbulantzia batean eraman zuten. Nik ez nekien zer egin, gauzak lurretik jasotzen hasi, negarrez hari ziren gure hiru semetxoak lasaitu edota Mari Inex betizua baretu. Hiruretan saiatu nintzen. Halako batean, Mari Inex etxeko hozkailua zabaltzen ikusi nuen. Eskuan Karloxi kendutako ileak zeramatzan, eta nire harridurarako izozkailuan sartu zituen bertan zituen beste gauza askoren artean. Nik ez ikusiarena egin nuen. Hurrengo egunean aguazilak etorri ziren eta Mari Inex deklaratz era eraman zuten herriko auzitegira. Handik zenbait egunetara isuna etorri zitzaion. Ordaindu nuen eta lehen bezala jarraitu genuen. Karloxek, berriz, ez zuen burua altxatzen, eta gaitz baten atzetik beste handiagoa zetorkion. Horrela hiru hilabete eman on doren eta oinaze handiren artean zendu zen. Hil zen gau berean, Mari Inex izozkailuan zituen ileak ateratzen eta zakarrontzira botatzen harrapatu nuen. Ezpainetatik honakoa atera zitzaion: Agur betiko Karlox, orain ez dut gehiago honen beharrik izango! Txa o banbino! Orduan ulertu nuen dena, orduan ulertu nuen zergatik gurekin sartzen ziren senide edo bizilagunak zenbait hilabete barru hiltzen ziren denak. Mari Inexek vudu egiten zien. Deabru berberarekin ezkonduta nengoen! Badaezpada ere, ez nion ezer esa n, eta lehen bezala jarraitu nuen. Baina badirudi, Karlox zenaren emazteak, bera bezain karibetarra izaki, susmo txarra hartu ziola gertatutakoari eta salaketa jarri zion epaitegian. Orduz geroztik zurrumurruak oso fite zabaldu ziren. Jendea oso asaldatut a zegoen eta kaletik gindoazela edozein gauza esate ziguten. Gainera, bi aldiz eraman zuten deklaratzera. Jendeak ez zion hitzik egiten, eta egoera gero eta okerrago jartzen ari zitzaigun. Bat batean Mari Inex nire bizitzatik desagertu zen. Ni hiru mutikoe kin gelditu nintzen. Egia esan behar badizuet ez nuen bere hutsunea gehiegi sumatu, nik lehen bezala, hau da, dena egiten jarraitu bainuen, lana etxetik kanpo eta lana etxean. Inoiz gehiago ez dut Mari Inexetaz ezer jakin. Oraintxe ere, ez dakit Santo Domi ngora itzulia ote den edo hor nonbait dabilen ni bezalako beste ergel bat engainatzen. Larrutik ordaindu dut hogeita hamabost urterekin sumatu nuen ezkontzeko beharra. Bai, alajaina! AMATXIREN HAUTSAK Hiru urte baziren Fernantxo Urtizberea hilda zela eta Axun bere emazteak garai bateko grina berberaz maite zuen, maite eta oroitu, beti bere ondoan, bere gainean sarritan, eramaten baitzuen senarra zenaren errautsak gordetzen zituen kaxatxoa. Egia erran behar bada, erran dezagun kaxatxoa ez zela ez h andia, eta ez astuna, txol eramangarria baizik eta honek bide ematen zion Axuni mandatuak egitera irteten zenean, erosketako poltsan, berekin batera eramateko; horrela garai zaharretan bezala, Fernantxorekin batera paseatzen ari zela iruditzen baitzitzai on. Aunitzetan solasean aritzen zen berarekin bizirik balego bezala. Oroitzen al duk Fernantxo, nola ibiltzen ginen elkarrekin karrika honetan, goiti eta beheiti, eskutik helduta? Ederki pasatzen genian, Joxeren ostatuan sartuta eta txakolin bana edanez. Mutturra pixkot berotu eta martxa, berriro ere. Oraindik ere, gauza b era egiten diat, ostatuan sartu, bi txakolin eskatu, eta biak zurrupatzen ditiat hire oroimenez. Ohitura zaharrak ez ditun galdu behar. Bai horixe! Hik beti hori bera erraten hidan, eta horretaz oroituz, egiten diat horrela. Egia erran behar badiat, muttur ra lehen baino pixkot gehiago berotzen zaidak, baina berdin duk, ez diat gero autoa gidatu behar. Gure automobil zaharra hortxe zagok aparkatuta, hik utzi huen etxe aitzineko ber lekuan. Eta nik gida baimenik ez dudanez, hor segituko dik, arrunt herdoildu arte. Lehengo batean gutun bat igorri zidatean udaletxetik autoaren ez zakiat zer zerga ordaindu behar nuela erranez. Azala behar! Beraiek ederki zakitek nik ez dudala gure autoa mugitu ere egiten, eta hala eta guztiz ere, ordaindu behar. Erotu dituk. I gandean, mezatik ateratzean, topo egin nian Errotazaharreko Margarirekin, badakik Joxe Mari alkatearen ama, eta ederrak bota nizkioan. Bera ere ez zuan isildu. Horren mihi gaiztoa! Sugearen miztoa zirudik. Baina ez ezak pentsa ni kikildu ninduela. Badakik hik sobera nolakoa den hire Axun, onean ogi puska, baina txarrean… infernuko Patxi baino gaiztoagoa. Azkenean, oilaloka baino harroagoa jarri zenez, nire poltsarekin kolpetxo batzuk eman behar izan nizkioan buruan eta besoetan, apaltzeko pixkot, badakik. Eta poltsan hire errautsen kaxatxoa neramanez, arrautza ederra egin nioan kopeta erdian. Haren garrasiak! Gaiztoa duk, badakik. Halako batean, On Fermin erretore berberak elizatik aterata, banatu behar izan gintuan. Horri eskerrak, bertzenaz , orain kopeta n kankarreko bakarra eduki beharrean, lauzpabost edukiko baitzituen. Bai, Axunek beti zeukan buruan bere Fernantxo maitea eta poltsan, alde batetik bestera, beti berekin zeraman kaxatxoak bakardadeko momentuak gainditzen laguntzen zion, baita gero eta handiagoa zuen alzheimerraren gorabeherak eramaten ere. Zeren eta Axun bakarrik bizi baitzen. Hiru seme alaben ama zen, bi mutil eta neska bat. Antton semea Kaliforniara joana zen bere emazte eta bi semetxoekin. Urteak ziren Euskal Herrira etorri gabe zela. Extanix, berriz, mutilzaharra zen, eta Iruñean egiten zuen lan eta bizi. Hori dela eta, hagitz gutitan egoten zen amarekin. Hori bai, astero, larunbatean, dei egiten zion bere osasunaz galdezka. Eta Kontxita alaba, klausurako moja sartu zen Arizkungo komen tuan. Beraz, Axun gureak senarra zenaren errautsekin solas egin behar, ezinbertzean. Egun hartan, ilunabar orotan egiten zuen paseoaren bueltan etxera iristean gutunontzia zabaldu zuen eta Ameriketatik bidalitako eskutitza topatu. Bihotzaren taupadak az kartu zitzaizkion, zale. Anttonen karta ote? Esku dardaratiz zabaldu zuen eta irakurtzeari ekin zion artega eta urduri. Bai, Anttonen letra zen! Ama, zer moduz zaude? Hau jasotzean beti bezain ongi eta osasuntsu egonen zarela espero dut. Gu ere aski ongi gaude. Iñaki semeari azken hortza jausi zaio dagoenekoz, eta gizontto bat egina dago. Mikeltxo ere handixko daukazu. Biek gogo handia dute zu ikustekoz. Hori dela eta, bi hilabete barru, hau da agorrilean, Euskal Herrira joanen gara lauok zurekin egotera. Laura emazteak dagoenekoz, hegazkinerako txartelak erosita dauzka. Prest itzazu gure gelak, berehala zurekin egonen baikara. Zaindu ezazu zure burua. Musu handi handia zuretzat. Agorrileko lehen igandean Berako gure etxean izanen gara. Sarri arte. Antto n, Laura, Iñaki eta Mikel. Axunen begiak negar malkoz blaitu (9) ziren eta momentu zehatz horretatik gelak garbitzen eta etxea txukuntzen hasi zen. Etxea herriko eliza baino garbiagoa zeukan. Hilabeteak igaro ziren eta azkenean, agorrileko lehen igand ean, eskutitzean agindu bezala, taxi batean iritsi ziren Axunen etxeko ateraino. Tik tak baten denak taxitik kanpo zeuden, maletak eta fardelak eskuan. Anttonek atean jotzeko imintzioa egin zuen, baina une horretan etxeko atea zabaldu zuten barrutik. Ene, iritsi zarete! Hau kolore ederra dakarzue! Eta muttikoak, zein politak! – denei musua emanez – baina sartu, sartu denak barrura! Barrura sartu eta…. Baina, baina… zein daude hemen! – Anttonek ustekabeak jota – Extanix eta Kontxita anaia arreba berberak, eneee! Besarkadak eta musuak etengabe errepikatu ziren, eta izan, izan ziren malkoak guztien masailetan zirristan. Baina Extanix, hi ez al hintzen Iruñean? – Anttonek. Bai mutil, baina amak dei egin zidaan zuen etorreraren berri emateko eta berehalaxe hurbildu nauk. Beti bezala hago Antton, hiretzat urteak ez dituk pasatzen. Txorakeriarik ez erran mutil, begira ezak nire burua, ipurdia baino soilagoa zaukaat – eta arrebari begiratuz – Eta hi Kontxita , ez al hintzen komentuan? Bai Antton, zortzi urte zeramatzaat atera gabe, baina amak dei egin zidanean zuen etorreraren berri emateko, ama nagusiari kontatu nioan eta berak ustekabean baimen berezia eman zidaan gaur hona etortzeko eta zuekin bazkaltzeko. Berak ekarri naik autoz honaino eta arratsaldeko lauretan kafea hartzera etorriko duk, ondoren zortziak aldean edo, ni Arizkunera berriro eramateko. Zer zaukan, hik komentutik alde egiteko beldurra ala? – moztu zion Axunek, bertan zeuden guztion barreak eta algarak sortaraziz. Maletak eta fardelak logeletan utzi ondoren hor ibili ziren denak hizketan, harmonia ederrean. Bitartean, Axun sukaldean bazkaria egiten aritu zen. Kontxita alabak ez zion asko lagundu, badakizue moja jantzia zikintzeko beldurra ed o. Axun sukaldari ona izana zen, baina urteak ziren ez zuela horrelako bazkari handia prestatzen. Dena den, familia bilduta ikusteak indarberritu zuen eta hor ari zen jo eta ke sukaldeko zokoan. Senarra zenaren kaxatxoa bere aurrean jarri zuen, ohitura zue n bezala. Halako batean, eta nahigabean, mugimendu bortitz batez kaxatxoa lurrera bota zuen. Kankarreko handia izan zen eta horren ondorioz kaxatxoa zabaldu zen Fernantxoren errautsak sukaldeko zolan barreiatuz. Axun gaixoa! Hiru urtetan senarraren errauts ekin paseatuz eta horrelakorik inoiz gertatu ez. Amorrua eta pena sumatu zituen bere baitan loratzen, baina familia bilduta zeukan, urte luzetan lehen aldiz, eta horrek gertatutakoa erlatibizatzen lagundu zion. Erratza eta pala hartuta zola eskobatu, errau tsak bildu eta berriro kaxatxoan sartu zituen. Hori bai, tapakia guztiz txikituta zegoenez, jarri gabe utzi behar izan zuen. Zer eginen dugu, bada? – pentsatu zuen – Seme alabak eta bilobak berriro joatean konpontzera eramanen dut. Axun konformidade hand iko emakumea zen eta oraingoan ere, horrela erakutsi zuen. Gertakizuna nolabait ahantzi eta bazkariarekin jarraitu zuen buru belarri. Ordu baterako, denak mahaiaren inguruan eserita zeuden. Ordurako Axunek bazuen dena prestatuta eta mahaian paratuta. Kont xitak, zeremonia handiz, mahaia bedeinkatu zuen. Huraxe zen denek itxaro zuten seinalea, eta otoitza bukatu bezain pronto, jateari ekin zioten gogo handiz. Axunek bere esku ona erakutsi zuen, berriro ere. Hagitz goxoa ama! Hau sukaldaria, hau! Horrelakoak zeuden denen mingainetan. Kafearen eta patxaranaren orduan, euskal kantuek solasari hartu zioten txanda. Hura giroa, hura buila! Axun sukaldera sartu zen zerbaiten bila eta denen harridurarako negar zotinka, guztiz deskontsolatuta atera zen. Baina ama, zer gertatzen zaizu orain? – galde egin zion Anttonek arras harriturik. Ai ai ai…. bazkaria, ai ai ai! – erantzun zion Axunek negar malkoen artean. Hagitz goxoa zegoen ama, hagitz goxoa! – erantzun zioten denek batera. Bai, baina zuen aita, ai ai ai….! – Axunek. Ama, uztazu orain aita lasai ederrean. Badakigu hemen, gure artean bizirik ikusi nahiko zenukeela… baina baita guk guztiok ere. Jaungoikoak berekin eraman zuen eta guk, errezatu, bertzerik ezin dugu egin – Extanix semeak. Ai ai ai, ez da hori, aitaren errautsak , bazkaria…., ai ai ai, zer egin dut nik buru txar honekin? Ai ai ai…! – Axunek. Zer diozu ama? – Anttonek, aztoraturik, aulkitik altxatuz eta berarengana joanez – Zer diozu bazkariaz eta aitaren errautsez? – mesfidati. Ai ai ai, hau burua nirea! Hau nahastea! Ai ai ai! Goizean bazkaria paratzen ari nintzela kaxatxoa erori eta tapakia hautsi egin zaio. Nik lanean segitu dut eta orain konturatu naiz bazkarira Ezpe letako piper hautsa bota beharrean zuen aita defuntuaren errautsak bota ditudala, ai ai ai, hau buru txarra nirea! Eta gainera kaxatxoan ez da ezer gelditu, nire senarrik gabe gelditu naiz betiko. Ai ai ai, hau atsekabea! Hori entzun bezain laster den denak altxatu ziren supituki. Hau nazka, gure aita jan dugu! Hau sakrilegioa! – oihu egiten zuen Kontxitak. Komuna, non dago komuna, goitika egin behar dut eta! – Anttonen emazteak ahoa eskua estaliz. Dena zen garrasi eta desesperazioa Axunen etxean. Batz uk komunean eta arraskan zeuden oka egiten, besteak besaulkietan etzanda. Momentu horretan iritsi zen ama nagusia kafea hartzera. Baina zer da hau? Zer gertatzen da hemen? – Axuni begira. Nire errua izan da ama nagusia, bazkaria egitean piper hautsa eta nire senarra zenaren errautsak nahasi baititut. Eneee! Holakoa entzun behar! – aitarena eginez – Orduan zure familia osoa pozoitu duzu? Nahi gabe izan da, nahi gabe. Eta zer eginen dut nik orain nire senarraren errautsik gabe? Norekin eginen dut solas? Ai ai ai! – Axunek. Zer solas eta zer solasondo Axun! Erotu al zara? Hemen egin behar dena da anbulantziari deitu denak ospitalera eraman ditzaten. Berorrek deitu beza! – erran zion hasperenen artean, besaulki batean etzanda zegoen Kontxita goitatuak. Ama nagusiak egongelako bazter batean zegoen telefonoa hartu eta anbulantzia bat eskatu zuen. Hogei minutu barru etxeko atari aurrean zegoe n eta ordu erdi bat beranduago denak Irunen, Bidasoaldeko ospitalean, guztiei sabel garbiketa egiteko zain. Zorionez, ez zen ezer gehiago gertatu eta hogeita lau orduren bueltan denak Berara, Axunen etxera bidali zituzten. Lau egun beranduago Anttonek eta bere familiak Kaliforniarako hegazkina hartu zuten. Hegazkinean zeudela gertatutakoaren oroitzapenak trumilka zetozkion Anttoni, eta ezin zuen gertaera desatsegin hura burutik kendu. Bitartean, Bortzirietan, Berako etxean, Axun gaixoa paseatzen ari zen, egunero ohitura zuen bezala. Joxe Mariren ostatuan sartu eta bi txakolin eskatu zituen. Esku dardaratiz hartu eta basoak tik tak batean zurrupatu zituen eguneroko erritualari jarraiki honakoa erranaz: Hire oroimenean Fernantxo! ARGALTZEKO BOTIKA BERRIA Aguxtina neska ederra zen, baina ederra kilotan, erraldetan hobeto esanda. Betidanik izan zen oso neska jatuna, jale ona, onegia sarritan, eta hori larrutik ordaintzen zuen, ehun eta hogei kilo inguru baitzituen. Hogeita hamabi urte zituen arren, zaharrag oa zirudien eta bere bizimodua arrunt mugatua zeukan, gehiegizko kilo horiek ez baitzioten bakerik ematen. Langabezian zegoen eta nahiz eta ikasketen aldetik ongi prestaturik egon, petrokimikan lizentziatua izanik, oraindino ez zuen bere lehen lana lortu. Berarekin lizentziatu ziren guztiak, nahiz eta kalifikazioen aldetik apalagoak izan, lanean ari ziren zegoenekoz; bera zen lanik gabe zegoen bakarra. Kurrikuluma bidaltzean, edota telefonoz harremanak finkatzean leiho guztiak zabaltzen zitzaizkion arren, aurrez aurreko elkarrizketaren ordua iristean, beti atzera botatzen zuten, edozein argudio emanez, baina Aguxtinak ondotxo zekien zein zen benetako arrazoia: bere gainkarga. Hori zela eta, hamaika aldiz saiatu izan zen argaltzen. Hamaika dieta egin zitue n irtenbide bila, baina ez zitzaion inoiz ongi atera. Behin Hong Kong etik etorritako mediku txinatar bat gomendatu zioten, eta diru dezente eman ondoren, akupuntura saioen bidez hogeita hamabost kilo galdu zituen. Haren poza! Baina hurrengo bost hilabetee tan galdutako guztia berreskuratu zuen, gehi hamar kilo gehiago. Hura desesperantza! Aguxtinak apetitu handia zeukan, ikaragarri handia, eta edozein otordutan bi edo hiru lagunek jaten zuten hainekoa sartzen zuen barrura. Gainera, beti goseak zegoen, eta ordurik errespetatu gabe, bere eskuetan erortzen zen guztia irentsi egiten zuen. Zenbat eta olio edo koipe gehiago, hobeto gainera. Askotan ohetik jaikitzeko zailtasunak izaten zituen eta bere ama alargunak lagundu behar izaten zuen. Zazpigarre n solairu batean bizi zenez, kalera jaisteko edota etxera igotzeko, igogailua zuen derrigorrezko tresna, baina hau ere estu samarra egiten zitzaionez gero, bereak eta bi igaro behar izaten zituen bertara sartzeko eta irteteko. Bizilagunak beldur zeuden berarekin batera igogailuan sartzeko eta nahiago izaten zuten itxoitea berarekin igogailuan bizitza arriskatzea baino. Gainera, Aguxtinaren zama zela eta, igogailua behin baino gehiagotan matxuratu egiten zen, eta zenbait bizilagunek protesta egiten zuten kon ponketaren faktura ordaindu behar izaten zutenean. Bere ohea berezia zen, eta sostenguko egitura eta hankak burdinazko piezez indarturik zeuden. Koltxoiak izaten ziren Aguxtinak zituen beste arazoetako bat, guzti guztietan zulo ikaragarria, kraterra hobet o esanda, egiten baitzuen erdi aldean. Autoetako edota autobusetako ateetatik sartzeko larri larri ibiltzen zen eta bere neurriko arropa erosteko zailtasun handiak zituen. Askotan amak egin behar izaten zion arropa neurrira. Behin, duela zenbait urte, b ere ama Maddalenekin batera, Argentinara joan zen han bizi duten lehengusu baten ezkontzara, eta hegazkinean arazo larriak eduki zituen. Alde batetik, bi eserleku ordaindu behar izan zituen beretzat, eta bestaldetik, beste bidaikideen mesfidantzazko begira dak jaso behar izan zituen. Okerrena izan zen ekaitz batek hegazkina ozeanoaren gainean astindu zuenean, hor ibili baitzen goiti eta beheiti, bidaiarien beldurrezko garrasiak sortaraziz. Behera egiten zuen bakoitzean, beste bidaiari guztiek gorrotozko begi ratuak zuzentzen zizkioten errua berea bailitzan; eta garrasi gehien egiten zuen emakumeetako batek ozenki esan zuen beste guztiak horretara animatu nahian edo: Hipopotamo hori hegazkinetik kanpora bota behar dugu, bestela denok akabatuko gaitu! Zorionez, hitz horietatik denbora gutxira atertu zuen, eta Aguxtinak bidaia bukatu ahal izan zuen, ozeanora paraxutaz jauzi egin gabe. Hura larrialdia, eneee! Beste behin, zaldiz ibiltzera joan zen bere lagunekin. Primeran pasa zuen, baina handik zenbait egunetara zalditegiko nagusiak dei egin zion telefonoz, zaldia, bera eramaten egindako gain esfortzua zela eta, lehertu zitzaiola esanaz, eta okerrena, bere balioa eskatuz. Aguxtinak ez zion ordaindu nahi izan, noski, baina gizonak epaitegietara jo zuen eta azkenea n, epaileak biak errudun jo zituenez gero, erdi bana pagatu behar izan zuten. Ez dago justiziarik! Aguxtina arrunt desesperatuta zegoen. Horrela ezin zuen jarraitu. Adiskideek Aguxtina izenaz deitu beharrean, Aguxpotamus deitzen zioten, eta honen bihotz potolo bezain sentiberak ezin zuen horrelakorik jasan. Aunitzetan bere buruaz beste egitea pentsatu bazuen ere, azkenean beti ideia hori baztertu behar izaten zuen arrazoi beragatik: nork ordainduko zuen bere gorputz lodikotea sartzeko beharrezkoa izango zen hilkutxa erraldoia? Bere ama gaixoa ez zegoen horrelako gastuetarako, eta berak, langabezian egonik, ez zuen aurreztutako sosarik. Beraz, beste zerbait pentsatu beharko. Horietako egun aspergarri batean norbaitek telefonoz dei egin zion. Rinn, rinn, r inn! Bai nor da? – galdetu zuen Aguxtinak telefonoa belarrian jarriz. Aguxpotamus Kristina naun, zer moduz hago? Orain arte ongi, baina bota didanan loreak ondoeza sortu zidan, lorea baino gehiago asto kardabera baitzirudien. Barka ezan Aguxtina, badak in ez dinadala intentzio txarrez egiten, jende guztiak horrela deitzen dinanez, niri tarteka ere, joan egiten zaidan. Barka iezadan, ez zunan nire asmoa hi iraintzea. Gainera, hi laguntzeko deitzen dinat. Ni laguntzeko? Ederra izango dinat orain ere, seguru. Lagundu nahi izan hidan azkenekoan, larrutik ordaindu behar izan ninan. Hator neska, hator gurekin txalupaz ibiltzera, eguzkiak eta itsasoko haizetxoak on eginen dinate eta! – esan hidan, eta gero…. Nik zer kulpa zaukanat hire kargaz txalupa irauli izanaz. Txalupa irauli eta isun ederra ordaindu behar! – Aguxtinak, oroitzapen txar hark biziki aztoraturik. Aguxtina ez gaitezen haserretu, oraingoan ez dinat uste antzekorik gertatzeko arriskurik izang o denik, eta gainera hire bizitza beste bide batetik eramateko lagun diezanake. Zer nahi dun orain, ni moja misiolaria sar nadin eta Afrikara beste hipopotamoekin batera bidal nazaten ala? Ez izan txotxolo, neska! Nire lehengusina Mertxeri gertatutakoa k ontatu nahi dinat. Zein lehengusina? Nire itxurako neska hura? – Aguxtinak, harrituta. Bai berbera – Kristinak, animosoago – Jakingo dunan bezala, ehun eta hamabost kilo inguru pisatzen zinan duela lau hilabete… Bai eta? – moztu zion Aguxtinak jakin minak xaxaturik. Ba, orain, hirurogeita hamabi kilo, besterik ez din pisatzen. Zer dion? Gaitzak harrapatu al du ala? Ez, ez Aguxtina. Ezagutzen al dun herrira etorri den sendagile berria? Nor? Txinatar akupuntura egile hori dion? – Aguxtinak, igarotako esperientzia txarra oroimenetik kendu nahian. Ez, ez, neska! Angulo doktorea – Kristinak, haserre itxuraz. Eta zer egin dio sendagile horrek Mertxeri horrela argaltzeko, angulekin dieta bat eman ala? Ez izan txolina Aguxtina, horrelako astakeriarik ez esan, bestela ez dinat deus kontatuko. Ondo zagon, ondo zagon. Ez dinat gehiago moztuko. Segi, segi ezan! – Aguxtinak, bakea egin nahian. Mertxe nire lehengusina hi bezain desesperaturik ze gonan, dieta guztiak probatuta, akupuntura eginda, eta inolako itxaropenik gabe. Baina herri guztiak dakien bezala, bere bizilaguna den Beñardo tabernariaz gustatzen dun, baina horrelako flotagailuarekin ezin izan din inoiz hurbiltzeko ausartu ere egin. Az kenean, ezinezko amodio horrek bultzaturik eta bere lagun baten aholkuei jarraiki, herrira etorri den mediku berriarengana joan zunan. Honek, berak egiten dituen pilula batzuk eman zizkionan eta lau hilabetetan miraria egin dun. Orain Beñardorekin ateratze n hasi dun eta dagoenekoz ezkontzaren eguna finkatua zaukaten. Eneee! Egia al da Kristina? Edo jostatzen ari haiz nirekin? Egia Aguxtina, egia berdaderoa. Emakidan bada, mediku mirari egile horren telefono zenbakia eta oraintxe bertan deituko zionat. Hau da, hau! Hurrengo egunean, goizeko lehen orduan, kontsulta zabaldu bezain pronto, han azaldu zen Aguxtina Angulo doktorearenean.Gizon atsegina zen. Aguxtinak azaltzen ziona entzun ondoren, pilulen kaxatxo bat eman zion. Haren prezioa! Eskuan h artu bezain laster hotz hotza zegoela sumatu zuen. Orduantxe medikuak esan zion: Anderea, gorde ezazu beti kaxa hau hozkailuan, tratamendua bukatu arte, eta har itzazu bi pilula eguneko, bat bazkaldu ondoren eta bigarrena afalostean. Eta dietarik ez al dut egin behar? – galde egin zion Aguxtinak, txol harriturik. Ez, ez, ez duzu beharrezkoa. Hori bai, ogirik ez jan tratamendua egiten ari zaren bitartean, beti lagunduko dizu eta! – erantzun zion doktore jaunak. Aguxtina txoriak bain o alaiago joan zen Angulo doktorearen kontsultatik. Egun berean hasi zen tratamenduaz. Egunetik egunera argalago, lirainago zegoen. Laugarren hilabeterako Mertxe baino argalagoa zegoen. Zegoenekoz, inork ez zion Aguxpotamus deitzen, igogailuan beste pertso nekin batera sartzen zen, eta mutilak berarekin erreparatzen hasita zeuden. Aguxtina poz pozik zegoen, alegera oso, harro bere buruaz. Arropa berriak erosi zituen, eta kalean izterrak eta zilborra erakutsiz, azken modan, zebilen. Hilero bi kaxatxo erosten zizkion Angulo doktoreari. Inoiz, bere bizitza osoan, ez zuen tratamendu batean horrelako dirutza gastatu, baina emaitzak begi bistan zeuden. Merezi zuen, nahiz eta horren garestia izan. Laugarren hilabetean zegoen eta erdi aldean azken kaxa erosi zuen. Behin, lagunekin hondartzara joateko korrika zebilela, bazkalondoko pilula mahai gainean ahantzi zuen. Arratsalde luzea izan zen, eguzki ederra zegoen zeruan eta hondartzan eman zuen denbora luze, hondartzan eta Joan Mari mutil lagunaren besoetan. Etxera, gaueko hamarrak aldean itzuli zen. Dutxa beroa hartu zuen gesala gorputzetik kentzeko, eta afari mokadua prestatzen hasi zen. Orduan ikusi zuen mahai gainean ahaztutako pilula, baina hura ustekabea! Pilularen oskola arraildua zen eta bertatik erdi aterata, zizare nardagarri (9) moduko bat. Hura nazka! Eta hori al zen bera irensten ari zena? Pentsatze hutsak goragalea eragiten zion. Koilara baten laguntzaz poto ttiki batean sartu zuen eta hurrengo goizean, atari ondoko botika dendara eraman zuen. Bertako nag usia bere lagun handia zen. Horregatik, farmazian sartu bezain laster, potoa poltsatik atera eta mostradore gainean jarri zion horrela esanaz: Egunon Maribel! Zizare nazkagarri hau topatu dinat Angulo doktoreak argaltzeko emandako pilula batean. Esango al hidake zer den? Begira iezaion ongi mesedez, ea ezagun egiten zainan. Maribelek Aguxtinak esan bezala egin zuen. Potoa eskuan hartu eta aztertzeari ekin zion plastikozko zipotz baten laguntzaz. Berehalaxe begiak zabal zabalik jarri zitzaizkion eta totelk a, eta nazka aurpegia jarriz, honela erantzun zion: Aguxtina, ez didan sinistuko, baina ekarri didanan zizarea tenia edo bakartia dun!!! SENDAGILE IRUZURTIA Denok dakigu zein gogo handiz jakin nahi izaten dugun gurasook zein den jaiotzear dagoen gure umearen sexua. Denok Berdin zaigu zer den! esaten dugun arren, gure bihotzeko sakon sakonean honela diogu: Nik mutikoa nahiago!!! edota nik neska nahiago!!! Gaur erraz samarra badaukagu ere, ez zen horrela duela hogeita hamar urte inguru, eta orain kontatuko dizuedana orduan gertatu omen zen. Irunen ba omen zegoen jaio beharreko haurren sexua izugarri ongi igartzen zuen medikua eta Periko eta Margari senar emazte gazteak berarengana joan ziren Margarik barruan zeraman umearen sexua jakin nahian. Perikok mutikoa nahi zuen eta Margarik, aldiz, neska, bere ahizpak uzten zizkion arropatxo guztiak arrosa kolorekoak zirelako. Kontsultan zeuden zain. Aizu Periko, zuri zer iruditzen izango dela? Nik mutikoa nahi dut, familiaren negozioan aritzek o. Ba nik gustu handiz hartuko nuke neska polit bat, nire ahizpak utzitako arropatxoek ondo emango bailiokete. Margari, ez kezkatu hainbeste arropaz, mutikoa bada, arropa urdina erosiko diogu eta kito! Bai, badakit, baina arrosaz jantzitako neska bat n ahiko nuke nire besoetan bularra hartzen. Momentu horretan atea zabaldu zen eta erizainak barrura sartzeko esan zien: Sartu, sartu, zuen txanda da eta! Sartu eta sendagileak mahaiaren beste aldean esertzeko erregutu zien: Eseri, eseri hemen! Margari eta Periko agindutako aulkietan eseri ziren eta medikua berehalaxe hasi zitzaien galdezka. Beno, zertara etorri zarete? Gure umea zer den jakitera – erantzun zion korrika eta presaka Margarik. Ba hori aski erraza da. Etzan zaitez ohe horretan et a altxatu atorra auskulta zaitzadan. Margarik agindutakoa egin zuen eta sendagilea hor ibili zitzaion aurikularrak toki batean eta bestean jartzen. Zenbait minuturen bueltan honela esan zien: Mutikoa da, mutiko bikaina! – eta hori esaten zien bitartean bere kontsulta liburuan idatzi zuen: neska. Gero, Periko eta Margariri begiratuz, berriro esan zien – mutikoa da! Kalean zeudela Perikok arrunt tristea zegoen emazteari: Garestia izan da oso, baina merezi izan du. Bai, mutila dela esan digulako – Margar ik, amorrua ezin disimulatuz. Hileak igaro ziren, Margarik arropatxo arrosak ahizpari itzuli zizkion eta horien ordez, beharrezko guztia urdin kolorekoa erosia zeukan. Kontuak pasatuta ziren baina umea ez zen etortzen. Egun hartan bero sargoria egiten zue n eta Perikok zinera gonbidatu zuen Margari. Zine aretoa fresko fresko zegoenez, Margari eta Periko oso gustura egon ziren filma ikusten. Arropa arinarekin eta espartinekin zeuden biak. Ateratzean oinez abiatu ziren etxe aldera. Bat batean, urrutiko tximis tak eta trumoiak hasi ziren, eta berehala gainean zeukaten udako ekaitz handi horietako bat. Euria gogotik bota zuen bost bat minutuz eta gero eguzkia itzuli zen. Margari eta Periko blai zeuden. Horietako batean: Badator, badator… Periko badator! Zer esaten duzu Margari? Trumoiak haurra deitu duela eta urak botatzen hasita nagoela – Margarik, guztiz nerbiostuta. Eskerrak taxi bat handik pasatzen zela, gelditzeko keinuak egin zizkioten eta berehalaxe ospitalera iritsi ziren. Ordu erdi bat beranduago Periko eta Margari guraso ziren. Baina, baina… neska da! – Perikok, guztiz harriturik. Ai ama, ai ama! eskatu beharko dizkiot, berriro ere, arropatxo arrosak nire ahizpari! – Margarik, txoriak baino alaiago. Baina Periko ez zegoen bat ere konforme gerta tutakoaz, eta hurrengo egunean sendagilearengana jo zuen azalpen bat eskatzera. Bere kontsultan sartu orduko gertatutakoa kontatu zion haserre asko. Sendagileak bere kontsulta liburua zabaldu zuen, egindako bisitaren datan begiratu, eta gero Perikori eraku tsi zion irakur zezan. Zer idatzi nuen nik hemen? Irakur ezazu mesedez! Eta Perikok,sendagileak esan bezala, irakurri zuen: Neska, neska!!! PINTXO GOXOAK Ostiral ilunabarra zen eta ostiralero egiten zuten legez, lagun koadrila trukean ari zen herriko ostatuan. Asier eta Ander Koldo eta Iñigoren aurka. Bizpahiru partida egin ondoren kafea eta koparen tenorea iritsi zitzaien. Momentu horiek izaten dira hitz egiteko onenak, kontu zaharrak astintzeko bidea ematen dutenak, e ta ostiral ilunabar hartan horrela gertatu zen. Iñigo berritsua izan zen hitz aspertuari abiapuntua eman ziona. Ba al dakizue behin, Iruñeko San Ferminetan gertatu zitzaidana? Oraindik ez, baina segituan jakinen dugulakoan nagok! – Asierrek, purua ahoti k kenduz. Bai motel, konta iezaguk, seguru hire xelebrekerietako bat izanen dela. Konta ezak motel! – Koldok, kopaxka ezpainetara eramanez. Bai, konta ezak Iñigo, konta ezak! – Anderrek, Iñigok kontatzen ohi zituen kontuetako bat entzun nahian – Tira, tira, bota ezak! Eta horrela, bere lagunek bultzaturik, hasi zen Iñigo kontu kontari, tarteka koñaka ahora eramanez. Badakizue urtero San Ferminetarako Iruñera joaten naizela, eta han ibiltzen naiz goizez entzierroz entzierro, arratsaldez tabernaz taberna eta gauez neskaz neska, horixe izaten da urtero egiten dudan plana. Nahi bai! – bota zion Asierrek irribarretsu. Nahi eta egin, Jaungoikoa dagoen bezala! – zuzendu zitzaion Iñigo haserre antzera. Bai motel, hik segi ezak kontatzen, sinisten dia gu eta! Koldok istorioa aditu nahian. Hik segi! – Asierrek – egia baduk kontatzekoa daukaana ongi, eta hire asmakizuna baldin baduk, okerrago hiretzat! Guk berdin berdin adituko baitiagu. Aizue, zuena inbidia, besterik ez da, lauon artean ni izaten baina iz gehien ligatzen duena! – Iñigok, bere burua defendatu nahian. Afanoso halakoa! – Koldok – Agian ederrena hi izanen haiz, agian, baina gehien ligatzen duena…! Hori beste fandangoa duk! Hara, oraintxe atera dituk Koldoren fandangoak! – Iñigok – baina zer fandango eta zer fandango ondo. Nik San Ferminetan behin gertatu zitzaidana kontatu nahi dizuet, besterik ez! Tira, tira bada! Sobera dakik txantxetan ari garela. Ez hadi haserretu! – Anderrek, bakea eginez. – Beno, berriro lehengo kontura itzuliz – Iñigok, lehen baino gogo handiagoz – San Ferminetan nengoen gau bero haietako batean, neska ilehori eder bat ezagutu nuen. Suediarra zen, eta bero bero eginda zegoen. Susara zegoela zirudien eta ni bezalako arra bilatzen zuen bere gosea asetzeko. Bai hire piura ikusita! Kar karkar! – moztu zion Koldok, barregura ezin kontuz. Ez hadi hasi astapito hori! Utz iezadak bukatzen! – Iñigok, atzamarren artean zeukan purua amorrazio handiz estutuz – Bai ba, bero beroa zegoen eta bere hotelera gaua pasatzera gonbidatu ninduen. Hura zen behor puska, hura! Ni, zuek ederki dakizuen bezala, ez nai z inoiz neskak zain uzteko gai izan, eta gehiegi pentsatu gabe baietz esan nion. Eskutik helduta hotelera eraman ninduen. Hotelak bost edo sei izar zituen. Hura luxua! Bere gelan geundela, ohean etzan ginen. Hasieran arropa kentzen hasi bazitzaidan ere, la ster, nire harridurarako, bere gorputz atalak kentzeari ekin zion. Begi bat kendu zuen lehendabizi, kristalezkoa omen, eta ondoren bularretakoa eranztean, bular ortopedikoak zituela ikusi nuen. Funtzioan hasi aurretik, eroso jartzea gustatzen zait! – ez zi dan esan ba! Nik hura ikusirik, ordurako erantzita nituen prakak berriro jantzi eta azkar baino azkarrago, gelatik alde egin nuen. Neska nire atzetik abiatu zen Itxoin, itxoin!!! esanaz, baina nik ziztu bizian ihes egin nuen gela hartatik. Kar, kar,kar! – lau lagunak barrez. Ba, istorio honek niri beste bat ekarri dit gogora! – esan zuen Asierrek – Kontatuko dizuet. Behin Donostiako taberna batean lagunekin txakolin bat edaten ari nintzela, hiru neskazahar ikusi nituen mostradore aurrean zerbait hartzen ari zirenak. Barra pintxoz beteta zegoen, Donostian bakarrik jartzen duten bezala. Han bazen dene tik: txaka, entsalada, antxoilak… Hura edertasuna! Nesketako bat itxuraz txisteak kontatzen ari zen, eta beste biak, berriz, gogotik barre egiten. Halako batean, kontatzen ari zen txistea oso ona izan zen nonbait, eta beste biak barrez lehertzen hasi ziren . Hura buila! Horretan ari zirela, horietako neska bati ordezko hortzeria ahotik irten eta entsaladilazko pintxoz beteta zegoen azpil batera erori. Hori nazka, Asier! – hiru lagunek, higuin keinuak eginez. Taberna jendez gainezka zegoen arren – jarraitu zuen Asierrek – momentu hartan isiltasun handia egin zen. Denak begira zeuden. Zerbitzariak biziki haserretu ziren eta nagusia zenak, arrunt asaldaturik, azpilean zeuden pintxo guztiak ordaindu behar zizkiote la azaldu zien. Baina, bai zera! Neskazaharrak ez zeuden horretarako prest. Istripua izan zela zioten eta azkenean, bat ere ordaindu gabe aldendu ziren. Zerbitzariek, hagitz haserre, azpila hartu eta barrura sartu zuten. Ondo egina! – moztu zion Anderrek. Ixo, ixo Ander, istorioa ez duk hemen bukatzen! Ni han egon nintzen ordubete inguru, Ixiar neskalagunaren zain bainengoen, eta kontu hau benetan nola bukatu zen ikusi nuen! – Asierrek. Segi, segi! – hiru lagunek, bukaera jakin nahian. Asierrek segitu z uen. Gertatutakoa ikusia zuten bezeroetatik ni bakarrik gelditu nintzen. Ordubete hartan bezeroen emaria, hau da, joan etorria etengabea izan zen eta tabernak beti jendez mukuru jarraitu zuen. Jende zurrunbilo horretan, ederki ikusi nuen nire begi bi hau ekin, nola zerbitzarietako batek lehen erretiratutako azpila berriro atera zuen mostradore gainera. Berehalaxe esku bat hemendik luzatu zen, bestea hortik, eta horrela bete betea zegoen azpil hura zamaz husten joan zen, guztiz hutsik gelditu zen arte. Hau nazka! – hiru lagunek. Badakizue, ikusten ez duten begiek ez dutela sentitzen! – Asierrek, bere istorioak lagunengan eragindako higuinaz pozik. Bai, hala duk, hala duk! – hiru lagunek. Ba, nik badaukat beste istorio bat kontatzeko, eta ez makala gaine ra! – esan zuen Koldok txanda hartuz. Aurrera, aurrera Koldo! Konta ezak! – hiru lagunek aurreko istorioak tripetan sortutako ondoeza ahantzi nahian. Badakizue ni ez naizela Iñigo bezain polita eta ligontzia, baina tarteka ere badakit nesketan ibiltzen. Kar,kar, kar! – denek. Behin, Doneztebeko Bordatxo diskoteka famatuan nengoela, dantza eskatu nion bertan ikusi nuen neska eder bati eta berak eman egin zidan. Nire garaiera zuen, gutxi gora behera. Dantza ezti bati lotu gintzaizkion, biok pega pega eginda, eta horrela ari ginen goxo goxo dantzan. Halako batean, handitzen, handitzen, handitzen hasi zen, niri buru bat inguru atera zidan arte. Nik, nire artean: Baina zer da hau? Ez nuen hura konprenitzen. Gero, ttikitzen, ttikitzen, ttik itzen hasi zen, ni baino askoz ttikiago gelditu zen arte, eta gero danba!!! Soinu bat entzun nuen, neska hura erori bezala egin zen eta nire besoetan gelditu. Lurrera begiratu eta han ikusi nuen zurezko hanka bat luzeluze botata. Kiribil moduko bat bazue n bere goiko aldean, eta badirudi, dantza egitean askatu egin zitzaiola eta azkenean erori. Hori porrua sartu nahi diguana! – esan zion Iñigok modu txarrean – Hori sinesteko ikusi beharko litzateke! Eta Koldok orduan fite erantzun: Bai hire neska suediarraren kristalezko begiaz!!! AUTO STOPeko MOJAK Sor Inex oso pozik zegoen komentuko ama nagusiak berarengan jarritako konfiantza zela eta. Gazte samarra zen, hogeita bost urte besterik ez, eta gida baimena atera berria zuen. Horregatik ez zuen inolaz ere espero berari eskatutako zerbitzua, Sor Bernardin a hirurogeita hamabi urteko ahizpa zaharra eraman behar baitzuen Iruñeko komentutik Donostiako ospitalera, On Paulino sendagileak ikus eta senda zezan. Bi aste zeramatzan beherakoa ezin moztuz, eta Arrosario Sainduko mojek itxaropena aipaturiko medikuareng an jarrita zeukaten. Badaezpada ere, pixontzi ederra zeramaten maleta ontzian premia etorriz gero Sor Bernardinaren beharrei aurre egin ahal izateko. Bere eskuinean, kopiloto gisa, Sor Blanka zihoan, hogeita hamazazpi urteko moja sendo eta bizkorra, eta at zeko eserlekuan Sor Bernardina eta bera zainduz Sor Margarita, berrogeita bi urte egin berriak zituen moja alegera eta pinpirina . Sor Inexek erretrobisoretik biak kontrolatzen zituen. Ene, orain ere, Sor Margaritak ezpainak pintatu ditu! Lady Di baino okerragoa daukagu!!! Sor Inex pozaz gainezka zegoen bolanteari helduta. Ongi gidatzen zuen. Arrosario Sainduko mojak klausurakoak ziren eta gutxitan irteten ziren kanpo aldera, horrelako zerbitzu bereziak egitera ez bazen. Araudi estu estua zeukate n eta horregatik lauak abitu zuri nabarraz jantzita zeuden, eta burua ongi estalita. Biziki eguraldi ederra egiten zuen eta eguzkiak indar handiz berotzen zuen. Lau mojak izerdi patsetan zeuden. Hau beroa! Hau beroa! – errepikatzen zuen, behin eta berriro, Sor Bernardinak – Zurbil zurbila zegoen eta bere aurpegi akituan ondoeza nabari zen. Hobeto Sor Bernardina, horrela Euskal Herriko zelai eta mendi berdeak lasai ederrean ikus baititzakegu – erantzun zioten besteek, halako ateraldiak eskainita ko aukeraz gozatuz. Belateko tunela igaro berria zeukaten eta aitzina zihoazen, ttipi ttapa, ttipi ttapa... betiro hirurogeitik pasa gabe. Auto guztiek aurreratzen zituzten, baita kamioiek ere. Pasatzean, zenbaitek lore ederrak eskaintzen zizkien garrasi ozenen artean: Geldi zaitezte komentuan, bidean traba, besterik ez baituzue egiten!!! Ez al dakizue lasterrago ibiltzen? Asto zaharra baino lasaiago zoazte! Baina Sor Inex ez zen asaldatzen. Berak eskaturiko zerbitzua bete behar zuen ahalik eta modurik onenean, eta ezin zuen eroaren gisa ibili, Sor Bernardinaren eta beste bi ahizpen bizitza arriskatuz. Tarteka, beste gidarien loreak kardabera baino zakarragoak zirenean, erantzuten zien haserre eskuineko eskuaren hatz erakuslea tentetuz. Beste batzuetan, horrelako garrasi eta bozina soinuak ez entzuteko “Aita Gurea” kantatzen zuten lauek batera, Easo Abesbatzaren antzera. Hura zen giroa lau mojatxoek euren renault 5 zurian zeramatena, alafede! Bat batean autoa jauzika hasi zitzaien. Zer da hau Sor Inex? – galdetu zioten beste hiru mojek arrunt izuturik. Ez dakit, ez dakit! – erantzun zien ikaraz beterik – Badaezpada ere, eskuin aldeko zabaldi horretan aparkatuko dut. Esan eta egin, zabaldian aparkatu zuen autoa gelditzen zitzaien momentu berean. Eneee ! Aitaren izenean! Gasolina hartzea ahantzi dut! – bota zuen Sor Inexek hasperenen artean. Hau burua Sor Inex? Eta orain zer eginen dugu? – galdetu zion sobera haserre Sor Blanka kopilotoak. Auto stop! zer eginen dugu bada? – gehitu zuen Sor Margaritak e zpainetako irribarrea galdu gabe. Ixo, ixo Sor Margarita! Nola eginen dugu auto stop telebistan ikusten diren gauzekin? – erantzun zion fite Sor Blankak – Eta gainera zure ezpain pintatu horiekin gizonak probokatu, besterik ez dugu egingo. Horixe falta genuen! Ba egin, egin beharko dugu, bestela iluna gainera etorriko zaigu eta lo hemen egin beharko dugu, zabaldi honetan! – moztu zien Sor Inexek. Eneee, h ori ez! Ezta pentsatu ere! – bota zuen Sor Margaritak nazka aurpegia jarrita. Sor Inexek arrazoia du! – moztu zuen ordura arte isilik egondako Sor Bernardina zaharrak – Zoazte Sor Blanka eta Sor Inex auto stop egitera, eta hemen geldituko naiz ni Sor Marg aritarekin, ezpain pintatu horiekin gizonezkoen lizun grina piztu ez zezan! Ale, zoazte lehenbailehen iluna etorri aurretik! Sor Inex eta Sor Blanka biribiletik atera eta errepidearen izkina batean jarri ziren auto stop egiten. Halako batean opel cadett b at gelditu zen euren parean. Gidaria ibilgailutik irten eta beraiengana joanez galdetu zien: Zer duzue? Matxuraren bat? Ez jauna! – erantzun zion Sor Inexek, gorri gorri eginda eta barnean sentitzen zuen lotsa ezin gordez – Gasolinarik gabe gelditu gara. Horregatik bada ez kezkatu, nik gasolina ontzia bete betea baitaukat. Zenbait litro emanen dizkizuet eta gero bi kilometro barru dagoen gasolindegian beteko duzue zuena. Hau poza! Hau poza! – errepikatzen zuten bi mojek ba tera– Eskerrik anitz Jaungoikoa, gure otoitzak entzuteagatik! Baina.... – segitu zuen beste autoko gidariak – ez daukat inongo botilarik. Eta zuek? Ezta ere! – ihardetsi zioten penaturik bi mojek – Baina, itxoin, badaukagu baliagarri izan dakigun zerba it. Itxoin, itxoin pixka bat! – esan zuen supituki (9) Sor Inexek. Renault 5 aldera abiatu zen korrika batean eta bertatik Sor Bernardinaren pixontzia ekarri zuen eskuan. Balio al du? – galdetu zuen. Balioko ez du bada! – erantzun zion opel cadetteko gidariak bere harriduratik ezin atereaz. Pixontzia gasolinaz bete on doren renault 5 aldera eraman zuen gasolina ontzian botatzeko. Baina Sor Inexek pixontzia eskuetatik kenduz honela esan zion: Eskerrik asko, baina ez kezkatu gehiago gutaz, gelditzen dena guk egingo dugu. Mila esker! Opel cadetteko gidariak, mojak agurt u ondoren, bere autoa piztu eta aurrerantz abiatu zen. Orduan hasi ziren lau mojak pixontziko gasolinaz euren erregai ontzia bete nahian. Pittinka pittinka ari ziren, tantarik ez galtzearren. Bat batean, kamioi urdin handi bat pasa zen euren ondotik. Kami oilariak, lau mojatxoak pixontziarekin gasolina ontzia betetzen ari zirela ikustean, begiak ongi igurtzi zituen. Ezin zuen ikusten ari zena sinistu. Horregatik, burua leihotik atera eta garrasi bizi batez honela esan zien: Hori fedea, hori!!! BUTANO BONBONEN ATSO LAPURRA Aitor izena dut, ezkonduta nago eta hiru seme alaben aita nauzue. Lehen gure gurasoen baserrian bizi ginen baina Marisol nire emazteak Donostiara joan nahi zuen bizitzera, eta horrela egin genuen diru kopuru polit a bildu genuen bezain laster. Horrelaxe mendi aldean bizitzetik Amaraberri donostiar auzoko dorre batera aldatu ginen. Marisol pozez txoratzen zegoen, alaba pozpozik egunero hondartzara joaten zelako, bi mutilak txoriak baino alaiago bertako futbol talde batean sartu zirelako, eta ni , zer nahi duzue esatea? baserrian nahiago nuen mila aldiz eraikintzar hartan baino; baina iritzi horretan bakarra nintzenez gero, familiaren nahia onartu behar izan nuen. Horri demokrazia deitzen diote, hau da, gehiengo bat ek horrela nahi duelako, denok galtzen atera behar. Hau komeria! Gure etxeak hamaika solairu ditu, eta gu hamargarrenean bizi gara, zerua ukituz. Hau panorama! Dorreak, dorreak eta dorreak nonahi. Hori bai, urrutitasunean Artzain Oneko katedralaren dorrea ikusten dugu telebista antena askoren artean. Solairu guztietan lau etxe bizitza daude. Behin, gure dorrean bizi garenon kontatzeari ekin nion eta ikaratuta gelditu nintzen, gure herri osoan baino jende gehiago bizi baita. Ezker eskuin denetik daukagu, je nde jatorra eta jende zaputza, igogailuan eguraldiaz hitz egiten dutenak eta mutur luzea jartzen dizutenak, euskaldunak eta erdaldunak…. Gure ezkerrean familia bat bizi da, senar emazteak eta bi seme, euskaldunak eta jator samarrak. Eskuin aldean, berriz, amona alargun bat, euskalduna baita ere, baina aski zaputza; inoiz ez digu hitz egiten eta badirudi azken irribarrea lehen jaunartzearen egunean egin zuela, bere gurasoek sekulako panpina ederra oparitu ziotenean. Orduz geroztik, ahantzi samarra dauka beha r fisiologiko hori. Senarra igogailuko zulotik erori omen zitzaion, baina mihi gaiztoek diotenez, berak goxo goxo bultzaturik. Etxean terraza ederra daukagu eta hor egoten da Marisol, luze luze etzanda bere hamaka berdean, sugandilen modura, eguzkiaren i zpiak ateratzen diren guztietan. Gure solariuma izateaz gain, biltegia ere bada, bertan zabalik dagoen zurezko etxolatxo batean, butano bonbonak gordetzen baititugu. Terrazak ezkerraldean muga egiten du familia jatorraren terrazarekin eta eskuinaldean amon a zaputzarenarekin; bi aldeetako muga metro bat inguru duen murrua izaki. Ezkerraldeko familiarekin ez dugu inolako arazorik, baina eskuinaldeko amonarekin munduko guztiak eta bost, gaiztoa eta zitala baita, oso. Egun osoa ematen du terrazan kuxkuxeatzen horretarako propio duen largabistaz. Aunitzetan harrapatu dut mugarri dugun murruan igota guri begira. Ez dauka lotsarik! Hor egoten da senar zenduari zor dion lutua dela eta, beltzaz jantzita, lepotik zapatiletaraino. Euskal sudur luze eta zorrotza dauk a, begi ilun biziak eta ilea atzeko aldean bilduta txirikorda handi batean. Herio bera dirudi. Guri begira egon ez zedin, Marisolek alimaleko lorontzia ipini zuen murru aurrean. Ederra zen eta palmondo itxura zuen. Ederra zela diot, ez zuelako bi hilabete egin, amonak botatzen zion gatza zela eta, berehalaxe ihartu baitzen. Eta gure haurrek buila egiten zutenean okerrago izaten zen, kortxoak edota harrapatzen zuen guztia botatzen baitzien isil zitezen. Sorgin gaiztoa zirudien. Eta okerrena zaborrar ena zen! Etxeko zaborra poltsetan sartzen genuen eta ilunabarrean kalera jaitsi, horretarako udalak propio markaturiko tokira. Baina amona, goiz samar oheratzen zen antza, eta bere zaborrak, poltsarik gabe, noski!, egunero botatzen zizkigun gure terrazara guk bildu eta jaitsi genitzan. Askotan ez botatzeko erregutu genion arren, berak entzungorrarena egiten zuen, eta egunero egunero hor izaten genituen bere zaborrak gure terrazan. Hura ez zen giroa, baina han bizi behar! Harridura handiz konturatu ginen bu tano bonbonak erdi hutsak, edota guztiz hutsak askotan, edukitzen genituela. Hasieran, gure ohitura faltari egotzi bagenion ere, segituan ikusi genuen hor bestelako misterioa zegoela. Guk ostiralero bi bonbona eskatzen genituen, bete beteak ekartzen zizkig uten, etxolan utzi, eta iganderako, guk erabili gabe, hutsik egoten ziren. Eta horrela hilak joan eta hilak etorri. Hura Koka kolaren misterioa baino handiagoa zen. Ezker eskuineko bizilagunek ere, etxola banatan gordetzen zituzten euren bonbonak. Baina no rk aldatzen zizkigun gureak? Amonak ote? Ezin genuen sinistu, baina norbait izatekotan berak izan behar lapurra. Nor bestela? Josetxo lagunak kamera ttiki bat eskuratu zidan eta terrazan ezarri genuen misterioa argitzeko asmoz. Ostiral hartan bi bon bona eskatu genituen eta terrazako etxolan gorde, ostiralero egiten genuen legez. Iganderako, guk erabili gabe, huts hutsik zeuden. Kamerak grabatutakoa begiratu genuen eta argi eta garbi ikusi genuen nor zen lapurra: eskuinaldeko amona zaputza. Hor, graba zioan, ederki ikusten zitzaion bere arropa beltzaz jantzirik, eta lepo gainean bonbona hutsa zekarrela murrua gure aldera pasatzen. Gero, butano hutsa gure etxolan utziz eta betea hartuz, operazio bera egiten zuen bere terrazara itzultzeko. Eta segituan, d enbora galdu gabe, gauza berbera errepikatzen zuen bigarren aldiz, gure bigarren bonbona betea ebasteko. Hura bai andre miserablea! Marisol izugarri haserretu zen hura ikustean eta ertzainei dei egin nahi zien. Nik, berriz, esan nion onena zela hurrengo a ldian, zelatan egotea, eta lapurtzen ari zela terrazara atera eta amona butano ohoina harrapatzea. Azkenean, konbentzitu egin nuen, eta horrela egitea erabaki genuen. Hurrengo astean, ohikoa egin genuen. Bi bonbona eskatu, bete beteak ekarri zizkiguten eta horrelaxe ipini genituen terrazako etxolan. Ilunabarrean, bi semeak oheratu ondoren, etxeko argi guztiak itzali eta gure logelan ezkutatu ginen zelatan. Marisolek pertsianaren zirrikitu batetik begiratzen zuen etengabe. Handik ordu erdi batera, grabazi oan ikusitakoa errepikatzen hasi zen. Eskuinaldeko amona bonbona huts batekin lepo gainean, murrua saltatu eta gure terrazara pasatu zen, eta gero, etxolara hurbilduz bere bonbona hutsa utzi zuen eta gureetako bete bat hartu. Momentu horretan, amorrua ez in kontuz, gelatik terrazara irten ginen eta… Lapurra, lapurra, utzi gure butanoa!, hasi gintzaizkion garrasika. Baina amona kikildu beharrean, bonbona betea lepoan jarriz, murrua igotzen hasi zen bere terrazara pasatzeko. Guk, bere atzetik, garrasi egiten genion: Lapurra, lapurra, utz ezazu gure butanoa! Utzi gure butanoa! Gure garrasiek urdurituta edo, ez zuen terrazaren beste aldera pasatzeko egin beharreko jauzia ongi kalkulatu, eta butanoa eta guzti, kalera amildu zen. Hamar solairuak ziztu bizian ja itsi zituen, eta aparkaturiko auto baten gainera erori zen. Eztanda ikaragarri batek auzoko bizilagun guztiak esnatu zituen. Suhiltzaileek, lan nekoso baten ondoren, sugarrak itzali zituzten. Eskerrak ez zuela azpian inor harrapatu! Kaleko zolan egindako k rater handiaren barruan auto kiskaliaren arrastoen artean amonaren zenbait gorpuzkin aurkitu zituzten. Orduz geroztik, hilabete pasatu da eta kalean eztandaren bidez egindako kraterra dagoenekoz estalita daukate. Gure eskuinaldeko etxebizitza salgai dago eta gu lasai ederrean bizi gara, inork ez baitigu butanoa osten, ez zaborra gure terrazara botatzen, eta ez gure intimitatea largabistaz urratzen. Nik oraintxe ikasi dut kaleko bizimodua bere neurrian preziatzen. ERDI EUSKALDUNAK Aita Jaxinto Erkizia misiolari euskalduna zen eta bere fede lana egitera Afrika Beltzeko kostaldera bidali zuten. Bera poz pozik joan zen, horixe baitzen duela urte luze itxaroten zuen aukera bere kristau grina bideratzeko. Horrelaxe, Sondikako aireportuti k abiatu zen eta beste zenbait hegazkin hartu ondoren, kanaberaz egindako baltsa moduko batean iritsi zen zegokion Bunbha Dunbha izeneko misiora. Iristerakoan, bertako guztiak, ehun bat beltz alegia, atera zitzaizkion hondartzatxo batera ongi etorri beroa ematera. Gehienak, bai gizonezkoak eta bai emakumezkoak, erdi biluzik zebiltzan, eta Aita Jaxintok, arrunt eskandalizaturik, errezo santuari ekiten zion behin eta berriro, misioko beltz basati horien alde, Jaungoikoak promiskuidade hura barka ziezaien. Ba ltsatik jaitsi bezain pronto, ingeles txarrean mintzo zen aitona kaskazuri bat hurbildu zitzaion eta lorez egindako lepoko bat jarri zion sama inguruan. Beste inork ez zekien ez ingelesez, ez frantsesez eta ez euskaraz. Hizkuntza zibilizatu batez hitz egi teko betarik izango ez dudanez gero, beraiena ikasi beharko dut Jesukristo gure Jaunaren mezu santua zabaltzeko! – pentsatu zuen Aita Jaxintok bere barnerako. Eta berehalaxe hasi zen lan horretan, Dongo Dongo izena zuen aitona kaskazuriaren laguntzaz. Bost hilabete jende haien artean egin ondoren, aski ongi moldatzen zen beraien mintzairaz, gauza normalak eskatzeko edota oinarrizko ekintza eta mugimenduak adierazteko. Haatik, aunitz falta zitzaion oraindino, meza santua edota predikuak beraien hizkuntzaz egin ahal izateko. Dena den, Aita Jaxinto burugogor samarra zen eta bere lana ondo egiteko helburua zuenez, temati ekiten zion bere parrokiakoen hizkuntza ikasteari. Urtebete egin baino lehenago, dezente gehiago ulertzen zien, eta horrela, emeki emeki, be raien tradizio, ohitura eta ipuinak bereganatu zituen. Bere dotrina jardueraz gain, bazuen beste zeregin bat, duela hogei bat urte, euskal misiolari talde batek misioa ireki zuen, eta horrela aritu ziren bospasei urtetan, baina bat batean, misterio handiz , desagertu ziren inolako arrastorik utzi gabe. Gotzainak Aita Jaxinto bidali zuen Bunbha Dunbhara bi helbururekin, lehena misioaren kargu hartzea, eta bigarrena galdutako misiolarien aztarnak aurkitzea. Lehen helburua aski lortua zuela iruditu zitzaione an, bigarren helburuaren atzetik, desagertutako euskal misiolarien peskizan alegia, hasi zen. Oraindik ez bazen beraiek bezain ongi mintzatzen bertako hizkeraz, aski maila polita zuen komunikatzeko eta horrela galdezka hasi zitzaien. Inork ez zion inoiz pi starik eman. Harritua zegoen oso. Zer edo zer gordetzen al zioten? – pentsatzen zuen maiz desagertutako misiolarien inguruan egiten zen isiltasunaz arras harriturik. Azkenean, Dongo Dongo kaskazuriaren mihitik pistatxo bat atzeman zuen. Misioan sei urte e gin ondoren, euskal misiolariek jakin zuten ibaiaren barne aldera jarraituz, bazela beste herri bat benetako Jaungoikoaren izena ezagutzen ez zuena, eta zenbait kanoatan harantz abiatu ziren. Inoiz ez ziren itzuli. Beltz horien izenaz galdetu eta Dongo Dongok horrela erantzun zion: erdi euskaldunak! Aita Jaxintok harridura handiz entzun zuen aitona kaskazuriaren erantzuna. Berriro galdetu, eta berriro ere, erantzun bera jaso zuen: erdi euskaldunak! Eta orduan ulertu zuen gure misiolariak Dongo Dongok esan nahi ziona. Hura bekatua! Misiolari haiek beltz haien emakumeekin harremanak izango zituzten nonbait, eta ondorengoak erdi euskaldunak ziren, noski! Aitarena sei edo zazpi aldiz egin ondoren, gogoe tari ekin zion. Desagertutako bost misiolarien artean hiru, Aita Laurentx, Aita Joxe Ramon eta Aita Iñazio aski gazteak ziren, eta noski sei urte lur basati haietan eman ondoren, bertako emakumeen biluztasunak erakarrita, bekatuan eroriko ziren. Hura zen , hura! Eta berak zer egin behar zuen? Dena estali eta inori ezer esan ez, edo erdi euskaldun horiengana joan, misiolari ohiekin hitz egin, eta egi osoa gotzainari jakinarazi? Asko pentsatu ondoren, bigarren aukerari ekitea erabaki zuen. Kanoa bat prestat zeko agindu zuen eta sei arraunlari gazteren laguntzaz Duluma zuli ibaia egiteari ekin zion. Ibaia oihan tropikal baten barruan zabaltzen zen eta bi ertzetako landaretza ikaragarri basa eta oparoa zen. Egunez eguzki handi batek bazterrak kiskaltzen zituen, eta gauez animaliek sortutako zurrumurru ozen batek belarriak gortzen zizkien. Horrela egin zituzten lau egun eta lau gau. Azkenean erdi euskaldunen herrixkara iritsi ziren. Hauek guztiz beldurgarriak ziruditen. Larru bizirik ibiltzen ziren denak, bai giz onezkoak eta bai emakumezkoak, eta apaingarri gisa zulo batetik bestera sarturiko hezur bat zeramaten sudurrean. Beste hizkuntza batetaz mintzo zirenez gero, Aita Jaxintok ez zien tutik ere ulertzen, baina eskerrak arraunlarietako batek bazekiela beraien hizkeraz mintzatzen eta horrela elkarrekin komunikatu ahal izan ziren. Luzeak ziren oso, beltz beltzak eta ez zekiten hitz bat ere euskaraz. Arraro samarra ezta? Ez al ziren erdi euskaldunak? – pentsatzen zuen Aita Jaxintok – eta gainera, gizon haiek b eltz samarrak iruditzen zitzaizkion euskal misiolarien ondorengoak izateko. Beraietako batek atzetik joateko agindu zien, eta horrela kanoak ertzean loturik utziz, erregearen txabolara eraman zituzten. Erregeak poz handiz ikustatu zituen eta bere aulkiti k altxatuz zimiko bat eman zion misiolariari ipurdi masailean. Beste espaloikoa ote? – pentsatu zuen Aita Jaxintok gertatzen ari zitzaionaz eskandalizatuta. Beraien hizkuntzaz zekien mutilari euskal misiolarien berri ote zeukaten galdetzeko eskatu zion, et a orduan, erregeak zerbait esan ondoren gerrian loturik zeraman aizkora hartu eta buruan kolpe ikaragarria eman zion. Mutila konorterik gabe erori zen lurrera. Gero den denak, misiolaria eta bere talde osoa alegia, preso eramateko agindu zuen. Kartzela mod ura zerabilten txabola batean sartu zituzten, eta euren harridurarako oso afari oparoa eman zieten. Misiolariak eta bere mutilek ez zuten jarrera bitxi hura ulertzen, baina zauritutako mutila esnatu zenean dena jakiteko aukera izan zuten. Zer erantzun dik basati horrek? – galde egin zion Aita Jaxintok, jakin mina asetu nahian. Eta mutilaren erantzunak den denak ikara hotz batez bete zituen: Duela hogei bat urte inguru, zu bezalako bost gizon zuri etorri ziren hamabost bat arraunlari beltzekin. Herri hau kanibala omen da, eta horregatik, gauean ondo zebatu ondoren, hurrengo egunean, eguerdi partean, festa handi bat egin zuten eta bazkaldu zituzten den denak. Horregatik kostaldeko biztanleen artean erdi euskaldunak deitzen diete, beraien kontura otordu eder ra egin zutelako.Goxoenak gizon zuriak izan omen ziren, gaziak nonbait. Eta orain zu ikustean, irrikan daude zure haragia dastatzeko. Bihar besta handi bat egingo dute eta denok jango gaituzte. Horretarako eman digute afari eder hau, bihar eltzean eder ederrak egon gaitezen. Orduz geroztik, Aita Jaxintoren pista arrunt galdu zen, eta aurreko misiolarien galerak sortutako misterioari Aita Jaxintorena gehitu zitzaion. Handik lau urtetara, gotzainak, guztiz harriturik, beste misiolari berri bat bidali zuen B unbha Dunbhara Aita Jaxintok eraman zuen bi helburu berberekin. Egun, lau hilabete igaro diren arren, Aita Josuk ez du oraindik beraien hizkera ulertzen eta Dongo Dongoren laguntzaz ari da jo eta ke ikasten. Behin, ikasiz gero galdezka hasiko zaio, baina bitartean, euren hizkuntza ikasi behar. Gerokoak geroko utzi!

2023-12-01

Aurrez_aurre_2021eko_estropadak-1

Euskal literatura denon eskura AURR ˃˃ 2021EKO ESTROPADAK ˂˂˂ EZ XABIER CASTRILLON A ˃˃ U ˃˃ RRE ˂ Goi errendimenduan oso garrantz itsua da irabaztea, baina, zure gaitasun guztia garatu nahi baduzu, hobekuntza emaitzaren gainetik dago. Josean Arruza Getxo 2021 Aitor Arrizabalaga. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Arraunlariei, entrenatzaileei , teknikoei eta uzten diedan mezua da lehiak irabaztea ondo dagoela eta guztiok desio duguna, baina edozerk ez duela balio garaile izatearren. Edozer ez da onartu behar. AURREZ AURRE Xabier Castrillon 2021EKO ESTROPADAK Santurtzi Hondarribia… Arraun Lagunak Orio… EGILEA: Xabier Castrillon Aurrez aurre : Xabier Castrillon Eusko Label eta Euskotren ligetako sarrerak: Xabier Castrillon Hausnarketagileak: Agirre, Joseba; Aiestaran, Asier; Amunarriz, Joseba; Aranberri, Gorka; Arroyo, Natalia; Arruabarrena, Jone; Arruza, Josean; Artabe, Begoña; Astudillo, Andrea; Azkagorta, Lierni; Beldarrain, Maider; Carrillo, Imanol; Castrillon, Xabier ; Chourraut, Maialen; De la Hoz, Jon Ander; Diaz, Ane; Duran, David; Egiazu, Beñat; Eguren, Itziar; Eisler, Riane; Elu, Josu; Emili, Jon; Frances, Patxi; Goikoetxea, Garikoitz; Gorostiaga, Gaizka; G orriti, Arnaitz; Iñarra, Ander; Iurramendi, Niko ; Jauregi, Mikel; Lance&Malone, Larrañaga, Irati; Lizarralde, Mikel; Molina, Uxue; Muguruza, Azu; O.Iribar, Mikel; Piñeiro, Sandra; Redondo, Urko; Rodrigo, Borja; Salgado, Iker; Salvador, Olatz; Sanchez, Ga razi; Urkiri, Ane; Urkola, Naroa; Zabala, Ander; Zabala, Ibai, eta Zabala, Iker. Liburu honetako testu zein argazkien eskubideak egileenak dira. Liburu honen edukiak kopiatu, mold atu, zabaldu eta argitara ditza kezu, gure egiletza aitortu eta baldintza beretan eginez gero. Liburu honetan zenbait argazki inprimatu ahal izateko jasotako baimena eskertu nahi dut. Copyrigthts en jabeekin kontaktatzeko ahalegina egin arren, ezin izan dut batzuen baimena edo kreditua l ortu. Kreditua lortu ez dudan argazkiren baten jabea bazara, nirekin harremanetan jartzea eskertuko nizuke. Liburua n zehar agertzen diren ohar rak egilearena k dira. BESTELAKOAK Zuzenketa lanak: Karlos Zabala. Argazki Kredituak: Kutxateka, El Diario Vasco, TKE (Traineruen Kluben Elkartea) Argazkilariak: Arizmendi, Iñigo; Arrizabalaga, Aitor; Royo, Iñigo Diseinua eta maketazioa: Xabier Castrillon Azala: Xabier Castrillon Edizio digitala. Argitaratzailea: www.booktegi.eus Lehen argitaraldia: 2022ko ekaina 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Euskal esatariei eta kazetariei eskerrik asko! EITBko esatariak: Ibon Gaztañazpi eta Mikel Olazabal Hondarribiko espigoian . Itsasoan, espigoitik hurbil , Sara Gandara . 2021 HondarribiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 08 15 108 16 114 20 118 24 124 28 126 32 36 128 40 132 44 134 48 132 52 140 56 144 60 148 70 150 74 152 80 156 82 160 86 166 92 168 102 170 104 171 105 172 106 173 107 174 AURKIBIDEAHITZAURREA. Aurrez aurre ………………………………………………………….EUSKO LABEL LIGACoruña Hiriko V. Bandera…………………………………………………………… .XIII. Donostiarra Bandera (Donostia) ………………………………………… ..XXXVIII. Petronor Bandera (Zierbena) ….…………………………………... ..Orioko XXXI. Estropadak. IX. Orio Kanpina Bandera …………………….Getxoko estropaden XLIII. Ikurrina ………………………………………....... .IX. CaixaBank Bandera (Castro) ……………………………………………………XXXVI. El Correo Bandera. Kutxabank S.N. (Lekeitio)……………………Bilboko XII. Bandera ……………………………………………………………………Santurtziko XLII. Bandera…………………………………………………………....Bandeira Barbanza Arousa (Rianxo)…………………………………………….XXXI Bandeira Concello de Boiro………………… ..…………………………….Zarauzko XLIV. Ikurrina ……………………………………………………………….Ondarroako XXXVII. Bandera. Cikautxo S.N. ………………………………..Hondarribiko XXXIV. Bandera. Mapfre S.N. …………………………………XIV Bandeira Concello de Ares…………………………………………………….XXXIX Bandeira Concello de Moaña…………………………………………….Bermeo Hiriko XXXIX. Ikurrina. Avia S.N. …………………………………….LI.S.N. XLVII. Bandera Corte Ingles (Portugalete) ………………………...Igotzeko kanporaketa ………………………………………………………………….Estropaden garaileak …………………………………………………………………..Sailkapena …………………………………………………………………………………..Sarien banaketa …………………………………………………………………………..Errekor berriak …………………………………………………………………………….Eremuz eremu, irabazlearen eta azken sailkatuaren arteko aldeak2021eko Euskal Herriko estropada eremuak………………………………..2050erako Euskal Herriko kostaldean aurreikusitako aldaketak …..Garaipenzerrenda eta bigarren postuak ……………………………………..Joan diren arraunlariak ………………………………………………………………..EUSKOTREN LIGACoruña Hiriko IV. Bandera……………………………………………………………V. Donostiarra Bandera (Donostia) ……………………………………………...I. Edinor Bandera (Zierbena)………………………………………………………..Orioko XXXI. Emakumezkoen estropadak. IX. Orio Kanpina bandera Getxoko estropaden XIII. Ikurrina ……………………………………………….VI. CaixaBank Bandera (Castro) …………………………………………………...X. Euskotren Bandera (Lekeitio)…………………………………………………..Bilboko III. Bandera…………………………………………………………………… ..Santurtziko XLII. Bandera…………………………………………………………... .Zarauzko XIII.I kurrina……..………………………………….......... .................Txingudiko XIII. Bandera. Ondoan S.N. (Hondarribia)…………………..Igotzeko kanporaketa ………………………………………………………………….Estropaden irabazleak eta errekor berriak………..……………………......Sailkapena eta sarien banaketa …………………………………………………..Garaipenzerrenda eta bigarren postuak ………………………………….….Joan diren arraunlariak ………………………………………………………………..Emakumeen ligaren garapena. 2009tik 2021era ……………………….… AURKIBIDEA 176 178 Erreferentziak……………………………………………………………………. 214 179 Goibeltasunari aurre eginez ………………………………………………. 215 180 181 182 188 192 198 201 202 204 206 184 208 209 210 212 213 TRAINERU TXAPELKETAKGipuzkoako L. Traineru Txapelketa. Gizonezkoak………………………Gipuzkoako XIV. Traineru Txapelketa . Emakumezkoak………………Euskadiko XXXVI. Traineru Txapelketa. Gizonezkoak…………………Euskadiko XXIII. Traineru Txapelketa . Emakumezkoak………........KONTXA. GIZONEZKOAKKontxako sailkatze estropada. Gizonezkoak………………………………CXXVI. Kontxako lehen jardunaldia………………………………………….. .CXXVI. Kontxako bigarren jardunaldia …………………………………..…..Sailkapen nagusia eta denbora onenak……………………………………..Garaipen zerrenda…………………………………………………………………….Irabazleen zerrenda. 2000tik 2021era bitarteko urteak ……………..Kontxako handiak ………………………………………………………………………KONTXA. EMAKUMEZKOAKKontxako sailkatze estropada. Emakumezkoak………………………….XXIV. Kontxako lehen jardunaldia ………………………………………………XXIV. Kontxako bigarren jardunaldia ………………………………………….Sailkapen nagusia eta denbora onenak………………………………………Garaipen zerrenda eta Kontxako handiak………………………………….Irabazleen zerrenda. 2008tik 2021era bitarteko urteak …………….. 8 aurrez aurre Aurrez aurre Aitor Manterola honekin emaitza onak lortu ditugu, eta uste dut horrek balio handia duela. Garrantzitsua da herri bat bertako traineruarekin identifikatuta sentitzea. Horrek esan nahi du bertako arraunlari asko daudela taldean; beraz, garrantzitsua da». Datu gehiago eman ditzaket Hondarribiko eta eredu horretan oinarritzen diren beste arraun taldeetako lorpenak bistaratzeko , baina azken lagin honekin amaituko dut: 2017an, Urdaibai k errekor berria ezarri zuen Kontxako lehenengo jardunaldian harrobiko bi arraunlarirekin (18:53.52) , eta Hondarribia k ere ondu egin zuen aurreko errekorra baina harrobiko hamar arraunlarirekin (18:57.80). 2021eko denboraldian bi eredu desberdin horietan oinarritutako lehenengo bi taldeen kirol emaitzak hau exek izan ziren: Santurtzi k ligan ira bazitako 8 garaipenei esker liga eskuratu zuen. Kontxan, bigarren jardunaldian egindako lanari esker lortu zuen bandera. Hondarribia bigarren a izan zen ligan 6 garaipen ekin, eta Kontxan , nahiz eta itsasoan ontzi azkarrena izan, lehenengo jardunaldiko hiru segundoko zigorrak bigarren lekura bidali zuen. Horrez gain , berdeek Zarauzko Ikurrina bi jardunaldiak irabazita lortu zuten eta Gipuzkoako eta Euskadiko txapelketetan garaileak izan ziren ; eta, moreek Bizkaiko txapelketa eskuratu zuten. Santu rtzik, kirol arloan, bost urtean , 2017tik 2 021era , dena lortu du , Zarauzko ikurrina eta Euskadiko txapelketa izan ezik. Gure arraunaren historian , berriro frog atu da oso eraginkorra dela arraunlari mu ltzo on bat bereganatzea epe motzean emaitza onak izateko , nahiz eta horrek ahalegin handia eskatzen duen arlo ekonomikoan. Iazko urrian Aurten berriz ere, gizonezkoei dagokienez, bai kirol arloan bai arraun elkarte baten kudeaketan, baita lerro estrategikoak finkatzeko ereduan ere, bi talde izan ditugu aurrez aurre. Orain dela zazpi urte, 2015ean, Hondarribia k liga irabazi zuen 13 garaipenekin eta ligako puntu kopuruaren errekorra eginda (217). Hondarribiko arraunlari gazte batek hau zioen:«Funtzionatzeko bi eredu daude, eta errespetagarriak eta erabilgarriak dira biak. Baldintza egokiak baldin badituzu, oso onak diren arraunlariak fitxatu ditzakezu eta horrela banderak,ligak, txapelketak irabazi. Baina harrobia landu dezakezu,kanpoko batzuk ekarri, bigarren trainerukoei aukerak eman…Horrela ere arrakasta lortu daiteke eta guk aurten demostratu dugu».Urte bat geroagoa, 2016an, Hondarribiko entrenatzaileak hauxeerantzun zien Karkara aldizkariak egindako bi galderei:Traineruan etxeko asko dituzue, baina baita kanpotik joandakoak ere. Bien arteko oreka ezinbestekoa al da? «Garbi daukagu garaipen hauek guztiak ez genituzkeela lortuko kanpotik etorritako arraunlari horiek gabe. Balio erantsia eman diote taldeari. Oreka bilatzen saiatzen gara, eta, uste dut oreka horretan etxekoak edukitzea ezinbestekoa dela. Askotan ez da erraza. Aukera ematen badiezu etxekoei, beti ez da erraza emaitza lortzea; baina hor dago gure lana, gure eginbeharra».Zuen maila onaren oinarrian zuen filosofia, harrobia,dagoela diote askok. «Beste filosofia guztiak errespetatuz,iruditzen zait azken urteetako garaipen bat izan dela gazte mailetatik ateratako arraunlari kopurua. Lan egiteko modu aurrez aurre 9 Santurtziko entrenatzailearen esandakoa argia da: 2017. urtetik azken urtera arte izugarrizko taldea eduki dut, kalitate aldetik nahiz pertsona aldetik. Kalitatea edukitzea beharrezkoa da, eta hori eskuartean izan dut. Horrelako osagaiekin lan eginez,fruituak etortzen dira». Eredu honen arriskua garbi dago zeinden: diruiturria mugatzen eta agortzen hasten denean, klub osoaren etorkizuna hipotekatuta egoera kritiko eta batzuetan are kaotikoan ere murgil daiteke. Askotan, historikoki eta hainbat arazorengatik (kirol egiturak ez egokiak, gazteak erakartzeko zailtasunak, lan egiteko gazte kopurua txikia, e.a.) oso zaila gertatu izan zaie goimailako harrobiko arraunlariak sortzea, eta,beraz, kanpoko arraunlariekin hornitu behar izan dute trainerua,kirolean goipostuak lortu ahal izateko. Santurtzi ko presidente berriak denboraldiko garaikurra garrantzitsuenak lortu ondoren egindako aitorpenak adibide argia dira: «Batetik, erabat suntsituta zegoen arlo administratibo eta ekonomikoarekin egin dut topo, baita hobetzeko behar handia duen eta aurreko agintaldietan erabat zalantzazkoa izan den kudeaketarekin ere… ».Eta kirol arloan?«Harrobiko arraunlari gutxi batzuekin topatu naiz. Haiek izandira egoera on eta txarretan klubean zintzoki egon direnak».Eta zer gertatu da harrobikoak ez direnekin?«Gu zuzendaritzara iritsi ginenerako, taldearen %85 ez zegoen*,%90 ez esatearren. Korrika joan behar izan dugu taldea berregitera».*2022an, joan den urteko Santurtzi taldetik goimailako sei arraunlari eta entrenatzailea Urdaibaira joan dira. Santurtzi ri 2021ean gertatu zaiona gertatu zitzaion Astillero ri 2006an, C a s t r ori 2010ean, 2014an Pedreña ri, 2015ean Kaiku rieta 2016ko denboraldia bukatu ondoren Portugalete ri.Zierbena k goimailari eusten dio, baina salbuespen garrantzitsuena zalantzarik gabe BermeoUrdaibai da, bai kirolmailan lortutako garaipen kopuruarengatik, baita liga nagusian Hondarribiarekin batera denboraldi guztietan lehiatu delako ere. 10 aurrez aurre Bermeo Urdaibai k* zazp i liga eta hiru bigarren postu eskurat u ditu, hau guztia 82 estropada irabazita , eta, horrez gain , 2010ean, 2011an, 2014an, 2015ean eta 2016an Kontxako Bandera. Funtzionatzeko beste ereduan erreferentziazko taldea Hondarribia da, alde batetik emaitza onak epe luzean mantentzen dituelako eta beste aldetik , nahiz eta lehenengoa ez izan irabazitako liga k opuruari dagokion ez, ia urtero borrokatzen ari delako lehenengo postuak bereganatzeko bai ligan bait a Kontxan ere. Ongi uztartzen ditu harrobiko arraunlariak** eta kanpotik etorritakoak eskifaia egiterakoan eta horretan entrenatzailearen lana azpimarratu b ehar dut, aurten bere 21. denboraldia beteko baitu klubean jarraian. *Urdaibairekiko erreferentzia izateko, Hondarribiak hiru liga eta zortzi bigarren postu eskuratu ditu, hau guztia 84 estropada irabazita , eta, horrez gain , bost Kontxa (2005ean, 2013an, 2018an, 2019an eta 2020an). **2021ean , estropada guztietan bi tan izan ezik (Orion eta Ondarroan) harrobiko zazpi edo zortzi arraunlari rekin lehia tu zen. Orio , nahiz eta 2011n jaitsi, mende honetan hiru Kontxa eta zazpibigarren postu lortu ditu, eta ligan 2019an irabazi eta hiru aldiz bigarrena gelditu da sailkapen nagusian. Zalantzak sortu ziren 2019an*** harrobiko arraunlarien presentzia txikiagatik (%40 baino ez), baina badirudi hori gainditu duela. 2020an, 6tik 9harrobiko arraunlari izan ziren traineruan eta iaz joera hori handitu zuen eta estropada gehienetan harrobiko 9 arraunlarik parte hartu zuten. Ezagutzen genuen Orio berreskuratzen ari den seinale izango ahal da! Eredu honen arriskua garbi dago zein den: harrobiko arraunlariak taldean gehienak direnean ia ezinezkoa da talde lehiakor bat izatea goiko postuan borrokan ibiltzeko; hori dela eta, ez da harritzekoa arraunlari onenak beste talde batera joatea, eta horrek lauzpabost urtez jarraian arraunlari blokezabal eta homogeneo bat finkatzeko aukera asko mugatzen du.Hor dugu talde historiko batzuen gaur egungo egoera: Pasai Donibane , San Pedro , Zarautz , Zumaia … 2018an Donibane ri gertatu zitzaiona azaldu zigun Juan Mari Etxabek:***Lau taldek bakarrik gainditu zuten %50eko langa: Cabo %77, Hondarribia %68 eta Lekittarra eta Ondarroa %54. aurrez aurre 11 «Hamar arraunlari berri igo behar izan genituen KAE 2 ligako taldetik, eta, normala den bezala, egin gabe daude, oso gazteak direlako. Goizegi heldu zaie Eusko Label ligan arraun egiteko aukera, pausoz pauso joan beharrean ». Denboraldi aurre guztietan, arazo berberarekin aurkitzen dira Isuntza eta Ondarroa eta agian Ares , Cabo eta Tiran . Antiguako Ama, Lekittarra eta Cabo egonkortu dira liga nagusian eta jadanik 6, 7 eta 15 denboraldi bete dituzte. Iaz, Tiran jaitsi zen, baina 14 denboraldi egin ditu goi mailan, jarraian ez bada ere. Harrobian oinarritzen diren taldeen irudi onak bad itu bere itzalak , eta bata hau da: Klub batek beste klub bati bere harrobiko arraunlari bat fitxatz eagatik diru kopuru bat ordaindu beha r dio : gaur egun 17.000€ inguru. Oker ez banago, klausula hori 2004. urtean onartu zu ten TKEko hamabi bazkide tatik gehienek , harrobiko taldeak babesteko asmoz. Helburu hori ez da eraginkorra izan , zeren arraun talde asko k ezin izan dute blokea mantendu urte batzuetan jarraian , ikusi dugu n bezala. Arraunlariari arau horrek beste aukera bat ematen dio , “aske” gelditu nahi badu : lau urte jarraian arraunik egin gabe egotea. Uste dut klausula* horrek gaur egun dagoen bezala garbi adierazten du ela klubentzat garrantzitsuen a ez direla arraunlariak, zigor ra baita harrobiko arraunlarientzat. Hona hemen 2014ko testigantza bat , Hondarribira etorritako arraunlari batena: «Normala da klubek etxeko arraunlariei eutsi nahi izatea. Baina normala da, baita ere, arraunlariek kanpora atera nahi izatea. Jendea asko kexatzen da dirua mugitzen duten klub horie n filosofiagatik, baina gero, harrobia lantzen duten klub horiek nahi zutelako, dirua eskatzen dute arraunlari baten truke, TKEko araudiak hala zehazten duelako. Ezagutzen ditut arraunlariak bere patrikatik ordaindu dutenak klub batetik bestera joateko jarri behar den dirua. Arau hori beste era batera egingo nuke nik. Ezin zaio ukatu bati kanpora joatea, nahiz eta normaltzat hartzen dudan klub bakoitzak bere baloreak defendatzea». *Uste dut klausula ez dela berez txarra , baina aurranlaria k adin batetik aurrera kontraturik es daukanean, adibidez 24 urtetik aurrera , bertan behera gelditu behar ko litzateke . 12 aurrez aurre Emakumezkoei dagokie nez, Orio 2020an gainontzekoen gainetik ibili zen , baina 2021ean , ordea, Arraun Lagunak izan du aurrez aurre . Gero, maila apalago batean, Donostiarra eta Hondarribia ibili dira. Desberdintasun horrek eta talde etan harrobiko arraunlarien presentzia * desberdina izateak erakusten du te arrauna k egituratzen jarraitu duela oraindik ere. Agian historiako denboraldi berdinduena eskaini ziguten : Arraun Lagunak eta Orio puntuetan berdinduta ** geratu baitziren, baina garaipen kopuru handiagoak ahalbide ratu zuen Lugañene koen garaipena . * Oriok eta Hondarribiak 21 arraunlari tatik 13 harrobikoak izan zituzten, eta Arraun Lagunak taldeak , 4. Donostiarran, 19 arraunlari tatik 6 izan dira harrobikoak. **2010ean, 8 estrop adetan lehiatu ondoren, Galizia eta Gipuzkoa puntuetan eta garaipenetan berdinduta geratu ziren. *^124 estropada puntuagarri 13 edizio tan jokatu on doren Pasai Donibanek lortu du denbora rik onena 2015ean Orion 10:28.02 denborarekin. Bakar rik hiru aldiz bukatu dute estropada 10:30.00 langaren azpitik , eta hiru retan Pasai Donibanek : bat 2015ean eta beste bi 2014an , Zierbenan eta Orion , 10:29.54 eta 10:2 9.66 denborekin , hurre nez hurren. Baina badute zer hobetu oraindik, nahiz eta Arraun Lagunak ek hiru estropada eremu tako errekorra ondu : Bilbokoa, Hondarribikoa eta Santurtzikoa. D enboraldi osoan egindako denborak ez dira be ste denboraldikoak baino hobe ak izan. Bi denbora onenen estropada k azpimarra tuko nituzke: Bilbokoa , 10:31.24 , eta Kontxako lehenengo jardunaldikoa , 10:31.62. Datozen urteetan, t aldeek arraunlari blokea mantentzen badute, irabazleek gai izan behar du te 10:20.00 *^ denbo raren inguruan ibiltzeko estropada kopuru adierazgarri batean, estropadak gizonezkoen distan tziaren erdian egiten jarraitzen ba dute . Orduan bai baieztatuko dugu heldutasuna iritsi dela emakumezkoen arraunera . Kirol honek gero eta indarra eta presentzia gehiago izan ditza n emakumeen kirol esparruan , ahalegin berezia egiten ari d ira EITB eta hainbat egunkari . Azken urteetako audientzi a datuak onak dira, 2021ean bate zbestekoa %9,1 ^ izan zen , aurtengo Giroarena baino handiagoa , eta Kontxan lortutako maximoak argi uzten digu udan arrauna kirol erreferente bihurtu dela. Hedabide horiek emakume kirolariei ematen di zkieten espazioak oso garrantzitsua k dira, emakume kirolariak daudela ikusarazte n baitute eta lan eta esfortzu horri balioa ematen baitiote. Arraunean argi eta garbi ikusten da gizonen eta e makumeen arteko desberdintasuna; beste alor batzuetan baino arrakala ^Ia urtero, Zarauzko estropadatik aurrera audientzia kuotaren joera gora doa eta Kontxako Banderarekin batera sabaia jotzen du. Iazko Kontxako Bandera aurtengoeskupilota finaletik gorako audientzia izatera iritsi zen. aurrez aurre 13 Askok esaten dute errespetua eta enpatia direla kudeaketa on baten gakoak. Batetik, Eusko Label liga Euskotren ligaren lekuan jarri behar da, eta alderantziz . TKEk onartu behar du gizartea aldatu dela eta , beraz, 2003an sortutako estatutuak zenbait artikulu garrantzitsuenetan ez datozela bat gaurko gizarteak bizitzen duen errealitatearekin. Nire ustez, o ndo prestatu ak dauden emakumeei Eusko Labeleko kudeatzaileek er raztu behar liekete botere posizio etara iristea , konbentzituta bainago , horrela eginez gero, TKEko funtzionatzeko eredua justuago a eta hobea izango dela . Arraunlariei eskakizunak egiten dizkiegu n moduan, baliabideak jarri behar ditugu haien esku . Horrela berehala iritsiko da emakumezkoen arraunera denok nahi du gun heldutasun a. Xabier Castrillon sakonagoa eta agerikoagoa da. Berdintasun eza estrukturala d a hainbat arazorengatik , eta TKE eta Eusko Label liga kudeatzen dituzten arraun elkarteek ardura berezia dute , haiek baitira Euskotren ligan agintzen dutenak. Kirol esparruan, urrats bat gehiago eman dute aurten , hots: datorren denboraldian zortzi traineruk osatuko dut e Euskotren liga. Beste esparrueta n urrats ik ez da egiten, adibidez: Euskotren ligako estropada guztietan, Zarauzkoan izan ezik, emakumeek jasotzen duten diru saria ez da gizonezkoen jasotzen dutenaren erdira iristen. Noiz hasiko da TKE arrakala hori murrizten? Estatu tuen erreforma egitea ere beharrezkoa da , zeren ez baita ulertzen Arraun Lagunak eko presidentea k TKEko batzarrean parte hartzea eta boto eskubiderik ez izatea , bere klubak gizonezko trainerurik ez duelako Eusko Label ligan . Bi liga kontuan hartuta, 16 presi dente tatik bat bakarra emakumea da, kasualitatez boto rik ez daukana. Bestalde, datorren urtean beste talde bat ek gonbidatuta bezala parte hartuko du: Tolosaldea. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 14 aurrez aurre2021 DonostiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT Santurtzik liga eroso irabazi zuen, ia estropada guztietan lehenengo hiruen artean sailkatu baitzen; hiru salbuespen baino ez ziren izan: laugarren bukatu zuten Getxon eta Castron , eta bosgarren Ondarroan. Hondarribiak Coruñako bigarren jardunaldian bederatzigarrena iritsi zenean hipotekatu zuen liga. Baina Santurtziren e rosotasun horre tan lanpara laranja piztu zen, berdeek euren herriko bandera irabazi zutenean, non Santurtzirekiko diferentzia lau puntutan utzi zuten eta oraindik lau estropada lehiatu behar zituzten liga amaitzeko. Bi talde hauek garaipen gehienak eskuratu zituzten: zortzi Santurtzik eta sei Hondarribiak, eta, horrez gain, hamar bigarren postu , bakoitzak bost lortu ta. Gainerako sei garaipenet atik lau leheneng o edo bigarren txandatik lortu izanak argi erakusten du mor een eta berdeen nagusitasuna erabat ekoa izan zela. Taldee k markatu tako denborak ez ziren onak izan beste de nboraldi etakoekin alderatuta. Aipagarrienak dira Zierbenak Ondarroan lortutakoa: 19:34.54 , estropada eremuko errekor berria , eta Hondarribiak Bilbon egin zuena , non errekorretik * segundo batera gelditu zen. Estropadetan izan diren alderik txikienak Rianxon eta Aresen suertatu ziren . Bigarren txandan lehiatu z en Donostiarrak Barbanza Arousa band era eskuratu zuen , 56 ehunen Santurtziri atera ta. XIV. Concello de Ares bandera Santurtzik irabazi zuen eta Hondarribiari 74 ehunen atera z izkion . Denbora hauek ikusita esan daiteke ez dela 2020an gertatutakoa errepikatu, historiako denboraldirik berdinduena bizi izan baik enuen urte hartan abuztu erdialdera arte . Sei traineruk (Santurtzi, Hondarribia, Urdaibai, Orio , Zierbena eta Donostiarra) banderak irabazteko izandako lehia ikaragarria izan zen. Ea 2022ko denboraldian joera hori berriro nagusitzen den. *Bilbo ko estropada eremuko errekorra: 19:2 0.68. 2014an Hondarribiak lortu zuen. EUSKO LABEL LIGA Aitor Manterola aurrez aurre 15 16 aurrez aurre Bandera. II Bandeira Cidade da Coruña Bandera. 2021EKO UZTAILAREN 3 A Eremuko errekorra: 19:27. 78 (2.k) Orio 2019an Denborak : Hondarribia **: 20:16.56 (1.tx/2.k) Santurtzi: 20:30.72 (2.tx/1.k) Zierbena: 20:40.62 (1.tx/3.k) Marka zaharra *: 22:07,12 Urdaibai 2017an. Abiadura: 4,18 m/s. 5556 m Eremuko marka*: 20:28,90 Urdaibai 2018an. Abiadura: 4,54 m/s. 5580 m Denborak : Urdaibai: 20:28,90 Zierbena: 20 :37,76 Hondarribia: 20:43 ,82 Coruña Hiriko V. Bandera CORUÑA 1J A Coruña 1J Oharrak: *Harrobikoak: 7. **Hondarribia lider hasi da seigarren aldiz ligaren historian. Lehen aldia 2006an izan zen, Rib eiran eta hurrengo egunean Boiron irabazi zuenean. 2012an lehen estropada irabazi zuen Bilbon, baina ez zen puntuagarria, eta hurrengoan Zierbenan irabazi zuen. Hiru urte geroago sailkapenaren buruan jarri zen Malagan eta 2016an errepikatu zuen Sevill an eta iaz Coruñan. Joseba Amunarrizenek sekula ko estropada egin zuten Coruñan, poparean egindako lanari esker , batez ere . Hondarribiak 14 segundoko tartea atera zion Santurtziri, 24 Zierbenari eta 29 Donostiarrari. Hondarribia iazko bidetik hasi da . Biharko lehiarako, hamalau segundo bada tartea, baina ez nahikoa estropada eremu bihurri horretarako; areago iazko mamuak agertzen bazaizkio Mikel Orbañanosen taldeari. Izan ere, sailkapeneko azken postuan amaitu zuten. G.Gorostiaga A.Osanbela G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Ama Guadalupekoa Entr.: M. Orbañanos G.Ezponda * X.Etxebeste B.Egiazu* X.Belasko* M.Aldai * A.Udabe J.Amunarriz** U.Redondo Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2017/07/15. Coruña Hiriko I. Bandera Urdaibai: 22:07.12 (1.k) ^ Hondarribia 00,14ra (3.k) 2018/07/07. Coruña Hiriko II. Bandera (1J) Urdaibai: 20:28.90 (4.k) Zierbena 08,86ra (1.k) 2019/07/06 . Coruña Hiriko III. Bandera (1J) Orio: 19:27.78 (2.k) Santurtzi 04,06ra (1.k) 2020/07/04. Coruña Hiriko IV. Bandera (1J) Hondarribia: 20:11.80 (2.k) Santurtzi 01,90ra (3.k2.tx) 2021/07/03. Coruña Hiriko V. Bandera (1J) Hondarribia: 20:16.56 (2.k 1.tx) Santurtzi 14,16ra (1.k2.tx) Oharra: ^Kalea bakarrik zehazten baldin bada, traineru horrek estropada hirugarren txandan egin zuen.Adibidez: Urdaibai: 20:07.12 (1.k) = Urdaibai: 20:07.12 (1.k3.tx) aurrez aurre 17 2021 Coruña 1J Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 18 aurrez aurre 2021EKO UZTAILAREN 4 A Eremuko errekorra: 19:27. 78 (2.k) Orio 2019an Denborak : Urdaibai: 20:39.18 (1.tx/1.k) Santurtzi: 20:46.88 (3.tx/4.k) Orio: 20:49.64 (2.tx/3.k) Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2018/07/08. Coruña Hiriko II. Bandera (2J) Urdaibai: 21:30.10 (4.k) Orio 08,92ra (2.k2.tx) 2019/07/07. Coruña Hiriko III. Bandera (2J) Hondarribia: 20:33.86 (4.k) Donostiarra 04,02ra (4.k2.tx) 2020/07/05. Coruña Hiriko IV. Bandera (2J) Orio: 20:45.44 (1.k) Donostiarra 00,10era (1.k2.tx) 2021/07/04. Coruña Hiriko V. Bandera (2J) Urdaibai: 20:39.18 (1.k 1.tx) Santurtzi 07,70era (4.k) Banderaren irabazlea Guztira Aldea 1. 2017. Urdaibai Estropada bakarra 22:07. 12 2. Hondarribia 22:07. 26 00.14 3. Orio 22:09. 96 02.84 1J 2J Guztira Aldea 1. 2018. Urdaibai 20:28 .90 21:30. 10 41:59. 00 2. Hondarribia 20:43. 82 21:49. 26 42:33. 08 34.08 3. Orio 20:59. 18 21:39. 02 42:38. 20 39.20 1. 2019. Orio 19:27. 78 20:42. 32 40:10. 10 2. Hondarribia 19:39. 18 20:33. 86 40:13. 04 02.94 3. Santurtzi 19:31. 84 20:46.16 40:18. 10 08.00 1. 2020. Santurtzi 20:13.70 20:46.44 41:00.14 2. Orio 20:28.18 20:45.44 41:13.62 13.48 3. Donostiarra 20:34.94 20:4 5.54 41:20.48 20.34 1. 2021. Santurtzi 20:30.72 20:46.88 41:17.60 2. Hondarribia 20:16.56 21:05.88 41:22.44 04.84 3. Zierbena 20:40.62 20:50.30 41:30.92 13.32 Oharrak: *Harrobikoak : 3. Hondarribia ri zortzi puntura jarri zaizkio Eusko Label ligako lehen bi postuak . . Coruñako itsasoa k eta haizeak aldaketa nabarmena jasa n zuten lehenengo txandatik bigarren eta hirugarren txandara, eta hori Bermeokoen mesederako izan zen, hiru txanden arteko d enbora onena markatu baitzuten. Ama Guadalupekoa k larunbateko denbora onena defendatu behar zuen, baina arraun motza apurtu zitzaion lehen ziabogan, hurrengoan arraun luzea erabili behar izan zuen eta 3 segundoko zigorra jaso zuen horregatik. Denbora gehi egi galdu zuen amaieran (21:05.88). Coruña Hiriko V. Bandera CORUÑA 2J A Coruña 1J J.Unzaga* L.M.Gonzalez G.I.Zubiri I.Martinez N.Iurramendi J.Elortegi M.Calleja Bou Bizkaia Entr.: J.Elortegi I.Goikoetxea M.Beaskoa J.Unanue* J.Urresti C.Mañas A.Bermejo J.A.Barturen* aurrez aurre 19 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Coruña 2JAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 20 aurrez aurre 2021EKO UZTAILAREN 10A Eremuko errekorra: 19:36.68 Hondarribia 2015ean ** Denbora onena (ligan) : 19:39.14 (2.k) Urdaibai 2018an Denborak : Zierbena: 19:50.94 (3.tx/2 .k) Hondarribia: 19:53.38 (2.tx/3.k) Santurtzi: 19:56.24 (3.tx/3 .k) Eladio Sanchez J.Zunzunegi Alberto Gonzalez F.Montes Adrian Gonzalez Efren Sanchez I.Paskual* Entr.: J. Zunzunegi I.Urkijo* J.De Haz A.Vidal I.Montes S.Montenegro C.Palazuelos A.Lazkano** Zierbena XIII. Donostiarra Bandera DONOSTIA A Coruña 1J Oharra: *Harrobikoak : 3. **Gipuzkoako Txapelketan lortua. . Azken ziabogan, Zierbenak Santurtzi eta Donostiarrarekiko hiru segundoko tartea zuen bere alde. Laugarren luze erabakigarrian, Aranberri Santurtziko patroiak istriborreko norabide a hartu zuen, hau da, laugarren eta bosgarren kaleetara, sakonera gutxiago egonda, zeuden olatu txiki eta ahul horiek hartzeko. Lazkanok, ordea, bere kaleari eutsi zion, eta ez zen arriska tu. Zierbenakoari ongi atera zitzaion jokaldia, aldea handituz joan baitzen Santurtzi eta Donostiarrarekiko. Baita Hondarribiarekiko ere. Mikel O. Iribar . Berria egunkariko kazetaria aurrez aurre 21 22 aurrez aurre Guztira: 13 estropada. TKE ligan, 2003, 2005 , 2006, 2009 , 2011 eta 2012ko estropadak ez ziren jokatu. 0 1 2 3 4 5 6 7Garaipenak OrioHondarribiaDonostiarra HONDARRIBIA 2004/08/28. Trintxerpeko X. Bandera 20:09.51 (4.k) Astillero 04,35era (3.k) 2013/07/14. II. Eusko Label Bandera 21:20.78 (4.k2.tx) Urdaibai 08,64ra (3.k) 2016/07/10. V. Eusko Label Bandera 20:00.26 (2.k) Urdaibai 11,60ra (3.k) ORIO Data/Bandera Denbora Bigarrena 2008/07/13. X. Telefonica Bandera 20:29.89 (4.k) * Urdaibai 22,29ra (4.k 1.tx) 2010/07/04. XIII. Movistar Bandera 20:28.14 (3.k) Castro 09,86ra (2.k) 2015/07/12. IV. Eusko Label Bandera 20:13.66 (2.k) ** Urdaibai 07,50e ra (4.k) 2017/07/09 . I. Giroa Veloia Bandera 21:00.84 (1 k 1.tx) Urdaibai 03,14 ra (3.k) 2019/07/13. XII. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera 20:21.36 (2.k) Zierbena 03,54 ra (1.k) ZIERBENA 2021/07/10. XIII. Donostiarra Bandera. Gaztela Mantxa S.N. 19:50.94 (2.k) Hondarribia 2,44ra (3.k 2.tx) URDAIBAI 2018/07/14 . XI. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera 19:39.14 (2.k) Hondarribia 09,68ra (3.k) DONOSTIARRA 2020/07/11. VIII. CaixaBank Bandera 20:53.02 (4.k) Santurtzi 10,90 era (1.k) CASTRO 2007/07/15. IX. Telefonica Bandera. 20:05.81 (2.k2.tx) Zumaia 2,93ra (3.k 2.tx) KAIKU 2014/07/13. III. Eusko Label Bandera 19:49.14 (1.k 1.tx) Hondarribia 00,14 ra (3.k) Oharrak:*Kalea bakarrik zehazten baldin bada, traineru horrek estropada hirugarren txandan egin zuen.Adibidez: Orio: 20:29.89 (4.k) = Orio: 20:29.89 (4.k3.tx)**Garaipen gehienak 2. kaletik lortu dira. Guztira: 6.Lau aldiz izan da garaile hirugarren txandan parte hartu ez duen traineru bat.CastroKaikuUrdaibaiZierbena aurrez aurre 23 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 DonostiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 24 aurrez aurre Oharra k: *Harrobikoak : 6. **TKE (Traineru Kluben Elkartea) sortuz geroztik lehendabizikoa da. ***Orio k hamaikagarren postuan bukatu zuen . . 2021E KO UZTAILAREN 11 Eremuko errekorra: 19:24. 42 (4.k) Urdaibai 2014an Denborak : Ondarroa **: 20:32.20 (1.tx/ 2.k) Lekittarra: 20:39.66 (1.tx/3.k) Santurtzi: 20:41.66 (3.tx/ 1.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 J.Arostegi I.Murgiondo X.Olaetxea* I.Errasti U.Elu* A.Elu* J.Carrillo Antiguako Ama Entr.: I.Errasti E.Zabala A.Irueta* I.Goikoetxea* I.Eizmendi J.Elu* I.Lopez E.Bilbao Ondarroak irabazi zuen ezustean Zierbenan jokatu zen Petronor Bandera. Txanda bakoitzeko zenbait denbora aztertzea nahikoa da batetik bestera baldintzetan izandako aldaketez jabetzeko. Lehen luzean denbora onena Ondarroarena izan zen (5:07), txarrena egin zuen Oriorena baino 21 segundo hobea (5:28) hirugarren txandan. Euskotren Ligako ontziek, esaterako , 5:33 behar izan zuten. Bigarren luzean, aldiz, Orio Ondarroa baino lau segundo azkarrago izan zen (4:51 eta 4:5 5) Asier Aiestaran. Gara egunkariko kazetaria Hutsegite bat egitea nahikoa da aurretik egindako lan ona ezerezean geratzeko. Ziaboga ez hain ona egitea aski da estropada kareletik botatzeko edota irteerako txanpan norbera atzetik doala ikusteak burua aztoratzeko: «Zulora eror zaitezke »*** . Mikel Liza rralde . Orioko arraunlaria XXXVIII. Petronor BanderaZIERBENA aurrez aurre 25 Azken astean sareetan idatzi duzu psikologoaren laguntza behar izan duzula. Noiz ikusi zenuen laguntza horren beharra? Askotan pentsatu izan dut fisioarengana joaten naizen bezala giharrak askatzera psikologoarengana joan naitekeela burua lasai tzera. Badirudi psikologoarengana zoazelako ar azo oso larriak dituzula, eta hori ez da horrela. Fisikoa bezain garrantzitsua da osasun mentala, eta hori zaintzea ere ezinbestekoa da… Etorkizunean psikologoen beharra izango dugula iruditzen zait. Ander Iñarra . Mendi korrikalaria 26 aurrez aurre 0 1 2 3 4 5 6 7P.DonibaneOrioOndarroaUrdaibaiHondarribiaGaraipenak Guztira: 9 estropada. TKE ligan, 2013an ez zen jokatu. URDAIBAI 2014/07/07 . XXXI. Petronor Bandera 19:24.42 (4.k) * Hondarribia 00,32ra (2.k) 2015/08/30. XXXII. Petronor Bandera 19:37.18 (3.k) Hondarribia 09 ,80ra (1 .k) 2017/07/30 . XXXIV. Petronor Bandera 19:35.74 (4.k) Hondarribia 03 ,74ra (2 .k) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2012/06/30. XXIX. Petronor Bandera 20:18.24 (2.k1.tx)*** Tiran 04,42ra (1.k 1.tx) 2018/07/01. XXXV. Petronor Bandera 19:27.80 (1.k) ** Zierbena 04,94ra (2.k) 2020/07/12. XXXVII. Petronor Bandera 19:43.92 (3.k1.tx) Santurtzi 04,06ra (4.k) PASAI DONIBANE 2016/07/03. XXXIII. Petronor Bandera 19:52.20 (2.k 1.tx) Urdaibai 00,18ra (4.k) ORIO 2019/06/23. XXXVI. Petronor Bandera 19:25.92 (3.k) Donostiarra 03,42ra (1.k 2.tx) ONDARROA 2021/07/11. XXXVIII. Petronor Bandera 20:32.20 (2.k 1.tx) Lekittarra 07,46ra (3.k) Oharrak:*Kalea bakarrik zehazten baldin bada, traineru horrek estropada hirugarren txandan egin zuen.**Lehenengo kaletik behin bakarrik irabazi da.***Lau aldiz izan da garaile hirugarren txandan parte hartu ez duen traineru bat. aurrez aurre 27 Kluba oso egoera onean dago. Arraun eskolan 90 ume inguruan ari dira. Zuzendaritzaren helburua gazteak gustura egotea da, eta klubean urte asko jarraitzea. Gustura aritzea gako da horretarako. Josu Elu. Ondarroako arraunlaria eta zuzendaritza batzordeko kidea 2021 Zierbena Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 28 aurrez aurre Orioko XXX I. Estropadak . IX. Orio Kanpina Bandera A Coruña 1J Oharrak: *Harrobikoak : 5. A.Zabala * M.Azkarate S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * F.Rua J.Etxaniz M.Elorza* A.Garcia * O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* G.Aranberri Sotera Entr.: I. Zabala ORIO2021EKO UZTAILAREN 17AEremuko errekorra: 19:42.94 (3.k) Hondarribia 2019anDenborak : Santurtzi: 19:55.32 (3.tx/4.k) Orio: 19:59.60 (2.tx/1.k)Hondarribia: 20:00.10 (3.tx/2.k)Estropada ez zen azken unera arte erabaki. Ohorezko txandakotraineruek joaneko luzean aurreko txandako denborak hobetzenbazituzten ere, bueltakoan gehiago kostatzen zitzaien.Sekulako amaiera bizi izan zen Santurtziren eta Hondarribiarenartean. Azken luzean bi ontziek lehen kalerako bidea hartu zuten,“zerogarrena” deritzonean ere sartuta, eta epaileak bandera zuriaatera zuen bi traineruak asko gerturatu baitziren. Hondarribiakmetro batzuk galdu zituen. Joseba Amunarriz Hondarribikopatroiaren kexak nabariak ziren estropada amaitzean, bainaepaileek argi utzi zuten bi ontziak euren kaleetatik kanpo zeudela.Imanol Carrillo. Gara egunkariko kazetaria aurrez aurre 29 Egunero eta denboraldi guztietan sortzen dira egoera berriak , egoera desberdinak. Gauza berak ez du balio arraunlari multzo guztientzat, ezta arraunlari bakoitzarentzat ere. Gainera, denboraldian zehar ere multzoa aldatuz doa: emaitzengatik, elkarren artean edo nirekin duten harremanagatik… Baldintza asko daude. Entrenatzaile baten iritzia 0 1 2 3 4 5 6 7TiranSanturtziOrioAstilleroCastroUrdaibaiHondarribia Garaipenak 30 aurrez aurre Guztira: 19 estropada. 2012an ez zen jokatu Oharrak: *IB (Ibaian. Erlojuaren aurka). Guztira: 7 . **IEZ (Itsasoan. Eremu zaharra). Guztira: 8. ***IEB (Itsasoan. Eremu berria). Guztira: 4 Kalea bakarrik zehazten baldin b ada, traineru horrek estropada hirugarren txandan egin zuen. Itsasoko eremu berrian, lehene ngo kaletik inork ez du irabazi oraindik. URDAIBAI 2004/08/29. Orioko XIV. Traineru Estropadak . VII. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ** 19:40 .35 (4.k) Cabo 11,64ra (2.k2.tx) 2007/08/26. Orioko XVII. Traineru Estropadak . X. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ** 19:39. 19 (2.k) Hondarribia 05,10era (1.k) 2010/08/28 . Orioko XX. Traineru Estropadak . XIII. Inmobiliaria Orio Bandera. IB* 20:20. 88 (.k) Orio 16,16ra ( .k) 2014/07/20. Orioko XXIV. Traineru Estropadak . II. Orio Kanpina Bandera. IB* 19:37. 94(1.tx) Orio 00,96ra (3.tx) 2020/07/19 . Orioko XXX . Estropadak. VIII. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 20:10.41 (2.k) Hondarribia 2,35era (2.k2.tx) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2006/08/26. Orioko XVI. Traineru Estropadak . IX. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ** 22:12. 19 (3.k) Orio 04,78ra (4.k) 2013/07/21. Orioko XXI II. Traineru Estropadak . I. Orio Kanpina Bandera. IEZ** 19:39. 54 (2.k) Urdaibai 07,34ra (1.k) 2015/07/18 . Orioko XXV. Traineru E stropadak. III. Orio Kanpina Bandera. IB* 19:15. 88 (.k) Kaiku 03,20ra (.k2.tx) 2016/07/09. Orioko XXVI. Traineru Estropadak . IV. Orio Kanpina Bandera. IB* 19:30. 26 (.k) Kaiku 04,14ra (.k) 2017/07/08. Orioko XXIV. Traineru E stropadak. V. Orio Kanpina Bandera. IB* 19:31. 76 (.k) Urdaibai 03,34ra (.k) 2019/07/20 . Orioko XXIX. Traineru Estropadak .VII. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 19:42. 94 (3.k) Orio 11,96ra (2.k) CASTRO 2005/08/27 . Orioko XV. Traineru Estropadak . VIII. Inmobiliaria Orio. Bandera. IEZ** 19:30.04 (4.k) Hondarribia 04,71ra (3.k) 2008/08/30. Orioko XVIII. Traineru Estropadak . XI. Inmobiliaria Orio Bandera. IB* 19:25. 54 (.k) Orio 00,19ra (.tx) 2009/08/30. Orioko XIX. Traineru Estropadak . XII. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ** 19:54. 87 (3.k) Hondarribia 02,29ra (1.k) ASTILLERO 2003/08/30. Orioko XIII. Traineru Estropadak . IEZ** 21:27. 82 (4.k) P.Donibane 09,97ra (2.k) 2004/07/03. Orioko Txanpa Estropadak (ez puntuagarria). 01:28. 80 (2.k) Urdaibai 00,50era (1.k) ORIO 2018/07/22 . Orioko XXIV. Traineru Estropadak . VI. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 19:46. 56 (4.k) Zierbena 00,18ra (3.k) TIRAN 2011/08/27. Orioko XXI. Traineru Estropadak . XIV. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ** 20:29. 86 (2.k2.tx) P.Donibane 0 2,94ra (2.k) SANTURTZI 2021/07/17 . Orioko XXXI . Estropadak. IX . Orio Kanpina Bandera. IEB*** 19:55.32 (4.k) Orio 04,28ra (1.k2.tx) 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 31 2021 OrioAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2021EKO UZTAILAREN 1 8A Eremuko errekorra : 19:18. 70 (3.k) Castro 2009an Denborak : Zierbena: 19:58.20 (2.tx/2.k) Orio: 19:59.70 (3.tx/4.k) Hondarribia: 20:05.3 0 (3.tx/2.k) Getxoko E stropaden XLII I. Ikurrina** GETXO A Coruña 1J 32 aurrez aurre Oharrak: *Harrobikoak: 3 **J. A. Agirre Lehendakariaren XVII. Omenaldia . R.Garcia I.Ibañez* J.Zunzunegi F.Montes A.Gonzalez Efrain Sanchez I.Paskual* Entr.: J. Zunzunegi Eladio Sanchez J.De Haz A.Vidal I.Montes S.Montenegro C.Palazuelos A.Lazkano* Zierbena Tostartetik kanpo geratzen den arraunlariak urruntasun eta hustasun sentipen bat izaten du barruan. Kideak uretan diren bitartea n lehorreko lanak egin beharra kontu eskasa da. Ordea, uretan daudenek irabazi eta norbera ariko balitz bezala po zten denean bat, horrek esan nahi du ordezko arraunlariaren engaiamendua erabatekoa dela. Halaxe gertatu zaio Endika Morani. Zierbenak irabazi dituen bi estropadetan ez du arraunean egin, baina garaipenek bozkario bete betea utzi diote. Bai Donos tian, baita Getxon ere: «Garrantzitsuena irabaztea da », esan du Moranek, eta garrantzia kendu dio lehorrean geratu izanari: «Oso pozik nago… ». Jon Ander De la Hoz . Kazetaria aurrez aurre 33 34 aurrez aurre 0 1 2 3 4 5 6 7ZierbenaCastroKaikuGaraipenakDonostiarra Guztira: 18 estropada. TKE ligan, 2005ean ez zen jokatu. KAIKU 2011/07/30. Getxoko Estropaden XXXIII. Ikurrina 19:48.04 (4.k) Hondarribia 05,66ra (2.k) 2012/07/29. Getxoko Estropaden XXXIV. Ikurrina 19:32.12 (4.k) Tiran 05,32era (3.k) 2013/07/27. Getxoko Estropaden XXXV. Ikurrina 20:39.70 (2.k) Orio 23,50era (4.k) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2014/07/26. Getxoko E stropaden XXXVI. Ikurrina 19:39.82 (4.k) * Kaiku 05,44ra (2.k) 2015/07/26. Getxoko Estropaden XXXVII. Ikurrina 19:30.76 (4.k 2.tx) Orio 04,52 ra (3.k) 2016/07/17. Getxoko Estropaden XXXVIII. Ikurrina 19:40.28 (3.k) Urdaibai 09 ,68ra (2.k) 2017/07/29. Getxoko Estropaden XXXIX. Ikurrina 19:46.29 (2.k) Orio 00,03 ra (3.k) 2018/07/28. Getxoko Estropaden XL. Ikurrina 19:46.84 (1.k) Orio 11,20 ra (4.k) ORIO 2003/09/28. XXXIII. SN. XXIX. Bandera Corte Ingles 19:41.51 (3.k) Mecos 05,25era (2 .k) 2007/07/28. Getxoko Estropaden XXIX. Ikurrina 19:57.40 (3.k) Urdaibai 11,63ra (1.tx) 2020/07/18. Getxoko Estropaden XLII. Ikurrina 19:42.26 (1.k) Santurtzi 02,36ra (2.k) CASTRO 2008/08/02. Getxoko Estropaden XXX. Ikurrina 19:43.77 (1.k) Orio 01,64ra (4.k) 2009/08/02. Getxoko Estropaden XXXI. Ikurrina 19:18.70 (3.k) San Pedro 10 ,56ra (4.k) DONOSTIARRA 2019/07/28. Getxoko Estropaden XLI. Ikurrina 19:55.78 (4.k2.tx) Orio 01,84ra (4.k) ZIERBENA 2021/07/18. Getxoko Estropaden XLIII. Ikurrina 19:58.20 (2.k2.tx) Orio 01,50era (2.k) PEDREÑA 2006/07/29. Getxoko Estropaden XXVIII. Ikurrina 19:52.63 (3.k) Orio 01,95era (2.k) URDAIBAI 2004/07/04. VI. Telefonica Bandera 21:18.30 (3.k1.tx) Hondarribia 7,24ra (2.k1.tx) 2010/07/31. Getxoko Estropaden XXXII. Ikurrina 19:23.42 (2.k) P.Donibane 04 ,90era (1.k) HondarribiaOrio Urdaibai PedreñaOharrak: *Kalea bakarrik zehazten baldin bada, traineru horrek estropada hirugarren txandan egin zuen.Lau aldiz izan da garaile hirugarren txandan parte hartu ez duen traineru bat. aurrez aurre 35 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 GetxoAitor Arrizabalaga 36 aurrez aurre Oharra k: *Harrobikoak: 7. Zierbenakoak ontzia uretaratzeko pronto zirela, arraunlari batek positibo eman zuen analisian. Hortaz , Juan Zunzunegirenek ezin izan zuten arraun egin; ezta Lekeitioko estropadan ere. Horrenbestez, Eusko Label ligak ezar rita duen irizpidearen arabera, Zierbenari sei jardunaldietan lortuta ko puntuen batezbestekoa hartu z ioten kontutan; hau da, bederatzi puntu eskuratu zituen jokatu ez zuen jardunaldi bakoitzeko. J.Fernandez U.Redondo G.Gorostiaga G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Ama Guadalupekoa Entr.: M. Orbañanos G.Ezponda * X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* A.Udabe J.Amunarriz* Zierbenaren hutsunearekin ekin zioten lehen txanpa biziari Hondarribiak, Oriok eta Santurtzi k. Indartsu atera ziren hiru ontziak, eta segundo bakarrean heldu ziren lehen ziabogara… Olatua istribor aldetik sartzen zitzaien ontziei. Lan nekeza, beraz, patroi eta arraunlarientzat ontzia gogortuta eramateko. Hondarribiak Oriorekiko ontzi bateko aldearekin eman zuen bigarren ziaboga. Santurtzi, berriz , 11ra zen. Maniobra egin ostean, ababorreko arraunlar iek pala uretatik ongi pasatzeko zailtasunak zituzten. J. Amunarriz Hondarribiko patroiak argi esan zien ababorrekoei erasoa gehiago gogortzeko. Halaxe egin zuten, eta Oriorekiko zuten aldeak ere gora egin zuen… Mikel O. Iribar . Berria e gunkariko kazetaria 2021EKO UZTAILAREN 24 A Eremuko errekorra : 19:27,84 Castro 2010ean Denborak : Hondarribia: 20:25,96 (3.tx/4.k) Orio: 20:35,50 (3.tx /3.k) Donostiarra: 20:40,16 (2.tx/2.k) IX. CaixaBank Bandera CASTRO A Coruña 1J 0 1 2 3 4 5 6 7ZierbenaT iranP edreñaP .DonibaneKaikuAstilleroOrioHondarribiaCastroUrdaibaiGaraipenak Guztira: 22 estropada . TKE ligan, 2014 , 2015, 2017 eta 20 20ko estropadak ez ziren jokatu. CASTRO 2006/08/15. Castro Hiriko XXXIV . Bandera 19:42. 99 (3.k) Hondarribia 11,75era (2.k) 2006/08/27. VIII. Flaviobriga Bandera 19:56. 95 (1.k) * Pedreña 04,42ra (2.k) 2010/08/29 . XII. Flaviobriga Bandera 19:27. 84 (2.k) Urdaibai 15,32ra (1.k) TIRAN 2012/08/25. XIV. Flaviobriga Bandera . Erlojupekoa 20:29. 76 (2.k) Urdaibai 01,62ra (1.k) Oharrak: * Estropada hau lehenengo kaletik lau aldiz bakarrik irabazi dute. U KAIK 2011/08/28. XIII. Flaviobriga Bandera 19:53. 02 (3.k) Urdaibai 11,58ra (2.k) 2013/08/25. XV. Flaviobriga Bandera 20:40. 94 (1.k) Tiran 01,38ra (1.k 2.tx) URDAIBAI Data/Bandera Denbora Bigarrena 2004/07/1 8. VI. Flaviobriga Bandera 19:29.73 (2.k2.tx) Astillero 10,16ra (1.k) 2004/08/22. Castro A.E ko CXXV. Urteurrenaren Bandera . Ezpuntuagarria 19:49. 51 (3.k) 2007/07/29. IX. Flaviobriga Bandera 19:48. 26 (3.k) Pedreña 04,97ra (1k 2.tx) 2008/08/31. X. Flaviobriga Bandera 19:34. 55 (3.k) P. San Pedro 04,45era (4.k) 2018/07/15. VI. CaixaBank Bandera 20:16 .56 (2.k) Hondarribia 12,42ra (3.k) HONDARRIBIA 2005/07/23. VII. Flaviobriga Bandera 20:10. 17 (1.k) Astillero 12,95era (2.k) 2016/08/21. IV. CaixaBank Bandera 19:55. 92 (3.k) Urdaibai 04,70era (4.k) 2021/07/24. IX. CaixaBank Bandera 20:25. 96 (4.k) Orio 09,45era (3. k) LLERO ASTI /07/20. 2003 V. Flaviobriga Bandera 20:45.63 (4.k1.tx) Orio 03,04ra (2.k 2.tx) /08/15. 2003 Castroko XXXI. Bandera 19:59. 42 (1.k) P. Donibane 09,99ra (2.k) OORI /08/15. 2004 Castroko XXXII. Bandera . Ezpuntuagarria 20:10. 98 (2.k2.tx) Hondarribia 03,03ra (3k) /08/15. 2005 Castroko XXXIII. Bandera 20:36. 20 (2.k2.tx) Castro 12,45era (4. k) /08/15. 2007 Castro Hiriko XXX. Bandera. Ezpuntuagarria 20:09. 61 (4.k) PASAI DONIBANE 2003/07/06. I. ONO Bandera . Ezpuntuagarria 20:04. 17 (4.k1.tx) Astillero 05,85era (1.k 2.tx) PEDREÑA 2009/08/29. XI. Flaviobriga Bandera 20:32. 07 (4.k2.tx) Kaiku 00,98 ra (3.k2.tx) ZIERBENA 2019/07/14. VII. CaixaBank Bandera . Erlojupekoa 21:04. 48 (.k) Urdaibai 06,80ra ( .k) aurrez aurre 37 38 aurrez aurre 0 1 2 3 4 5 6 7ZierbenaUrdaibaiOrioKaikuDonostiarraHondarribiaGaraipenak Guztira : 9 estropada HONDARRIBIA Data/ CaixaBank Bandera/Eremua Denbora Bigarrena 2014/07/19. II. CaixaBank Bandera Pasai San Pedro 19:31. 52 (1.k) * Kaiku 03,04ra (3.k) 2015/07/11. III. CaixaBank Bandera Pasai San Pedro 19:28. 78 (4.k) Urdaibai 02,04ra (1.k) 2016/08/21. IV. CaixaBank Bandera Castro 19:55. 92 (3.k) Urdaibai 04,70era (4.k) 2021/07/24. IX. CaixaBank Bandera Castro 20:25. 96 (4.k) Orio 09,45era (3. k) DONOSTIARRA 2020/07/11. VIII. CaixaBank Bandera Donostia 20:53.02 (4.k) Santurtzi 10,90era (1.k) KAIKU 2013/06/29. I. CaixaBank Bandera Laredo 19:41 .70 (3.k) Orio 11,92ra (4. k) ORIO 2017/07/22. V. CaixaBank Bandera Santander 20:02 .26 (2.k) Urdaibai 01,48ra (4.k) URDAIBAI 2018/07/15. VI. CaixaBank Bandera Castro 20:16 .56 (2.k) Hondarribia 12,42ra (3. k) (3.k) ZIERBENA 2019/07/14. VII. CaixaBank Bandera . Castro . Erlojupekoa 21:04. 48 (.k) Urdaibai 06,80ra ( .k) Oharra: * Kalea bakarrik zehazte n baldin bada, traineru horrek estropada hirugarren txandan egin zuen. CaixaBank Bandera 2021 Castro Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 39 40 aurrez aurre 2021E KO UZTAILAREN 25A Eremuko errekorra: 19:15. 03 Hondarribia (1.k) 2016an. Euskadiko Txapelketan lortua Denbora onena (ligan) : 19:39.64 Santurtzi 2019an Denborak : Santurtzi: 20:37.96 (3.tx/3.k) Bermeo Urdaibai: 20:40.96 (2.tx/3.k) Hondarribia: 20:47.88 (3.tx/4.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 XXXV I. El Correo Bandera. Kutxabank S.N. Bandera. Oharra: *Harrobikoak : 4. A.Zabala * M.Azkarate S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * F.Rua J.Etxaniz A.Garcia * J.Sayanz O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* G.Aranberri Sotera Entr.: I. Zabala Sekreturik ez dago arraunean. Giltza entrenamenduak eta konstantzia dira. Arraunlariak urte osoan entrenatzen dira, eta udako hilabeteetan ia atsedenik gabe. Urte berriko jaietan eta aste santuan baino ez dute hartzen atseden. Urtero maila ikusgarriari eu sten diote goi mailako taldeek.Teknika ia perfektua daukate eta hori da ezaugarririk adierazgarrien a hain zuzen ere. Entrenamendu gogor asko egiten dituzte, baina teknikari garrantzi handiagoa ematen diote. Kluben lana itzalpean geratzen da askotan, baina funtsezkoa da. Arraun elkarteen langileek eta arduradunek sekulako lana egit en dute arraunlariak gu stura egon daitezen. Horrela talde politak eta lehiakorrak sortzen dira eta helburuak lortzeko egin beharreko bidea errazago a suertatzen da. Xabier Castrillon Data/Bandera Irabazlea/Denbora/Kalea Bigarrena 2003/08/03. XVIII. El Correo BBK Bandera Astillero: 20:34. 72 (2.k) Cabo 07,07ra (2.k 2tx) 2004/07/25. XIX. El Correo BBK Bandera Astillero: 20:15. 76 (4.k1.tx) Hondarribia 08,48ra (4.k2tx) 2005/07/2 5. XX. El Correo BBK Bandera Astillero:19:42 .26 (2.k) Hondarribia 10,25era (4 .k) 2019/06/30 . XXXIV. El Correo Bandera. BBK S.N Santurtzi: 19:39.64 (2.k) Orio 14,02ra (3 .k) 2020/07/26. XXXV. El Correo Bandera. Kutxabank S.N Hondarribia: 20:06.14 (2.k2.tx) Urdaibai 04,34ra (1 .k) 2021/07/25. XXXVI. El Correo Bandera. Kutxabank S.N Santurtzi: 20:37.96 (3.k) Urdaibai 03,00ra (3.k2tx) LEKEITIO aurrez aurre 41 42 aurrez aurre 2021 Lekeitio Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 43 2021 LekeitioAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 44 aurrez aurre Oharrak: *Harrobikoak: 7. COVID 19ak ez zuen etenik gorengo mailan; Isuntzari ere erasan zion izurriak. Taldean bi kasu atzeman zituzten, eta, beraz, ezin izan zuten arraun egin; ezta Santurtziko estropadan ere. 2021EKO UZTAILAREN 31 Eremuko errekorra: 19:20. 68 Hondarribia 2014an Denborak Hondarribia: 19:21.74 (3.txanda) Zierbena: 19:29.18 (3.txanda) Santurtzi: 19:33.72 (3.txanda) Bilboko XII. Bandera Bandera. Ama Guadalupekoa J.Fernandez U.Redondo G.Gorostiaga A.Osanbela A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Entr.: M. Orbañanos G.Ezponda * X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* A.Udabe J.Amunarriz* BILBOHondarribiak bigarren luzean hautsi zuen estropada eta aldeahandituz joan zen hortik aurrera. Luze honetan, marea gorakazihoala, itsaslasterrak erditik joatea eskatzen zien ontziei eta AmaGuadalupekoa zen urlasterrari etekin handiena ateratzen arizitzaion trainerua. Hirugarren luzean, J. Amunarrizek berearraunlariei behin eta berriz esaten zien arrauna presarik gabeuretan pasatzeko eta erritmoa ez sarritzeko; minutuko 36palakadako erritmoan zihoazen berdeak. Hirugarren eta azkenziabogan, tarteak handiak ziren; zazpi Zierbenari, bederatziSanturtziri, eta hamabi Oriori.Azken luzean, Zierbena taldeko arraunlariak eman eta eman ariziren, minutuko 40 palakadako erritmoan, baina ez zen nahikoa izaestropada iraultzeko. Bigarrena izan zen, Hondarribiatik zazpisegundora. aurrez aurre 45 46 aurrez aurre 0 1 2 3 4 5 6 7KaikuCastroUrdaibaiOrioHondarribiaGaraipenak Guztira: 14 estropada. 2003tik 2006ra eta 2013an ez ziren jokatu. Estropada guztiak erlojuaren kontra jokatu dira. ORIO 2007/09/22. Bilbo Hiriko I. Bandera 20:14.58 (.k) Hondarribia 13,32ra (.k) 2010/07/03. I. Seat Bandera. Bilbo Hiriko S.N 19:28.60 (.k) Pedreña 10,04ra ( .k) 2019/06/22. Bilboko X. Bandera 19:31.22 (.k) Santurtzi 12,58ra ( .k) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2012/06/09. Bilboko IV. Bandera . Ez puntuagarria 20:33.50 (.k) P. San Pedro 00,88 ra (.k) 2014/08/31 . Bilboko V. Bandera 19:20.68 (.k) Urdaibai 04,28ra ( .k) 2015/08/29. Bilboko VI. Bandera 19:23.92 (.k) Urdaibai 03,30era ( .k) 2016/07/16. Bilboko VII. Bandera 19:29.32 (.k) Kaiku 08,66ra ( .k) 2021/07/31 . Bilboko XII. Bandera 19:21.74 (.k) Zierbena 07,44ra ( .k) URDAIBAI 2017/07/01. Bilboko VIII. Bandera 19:25.70 (.k) Hondarribia 02,60 ra (.k) 2018/06/24 . Bilboko IX. Bandera 19:34.54 (.k) Hondarribia 02,02ra ( .k) 2020/07/25 . Bilboko XI. Bandera 19:27.14 (.k) Santurtzi 04,84ra ( .k) KAIKU 2011/07/03. Bilboko III. Bandera 19:49.48 (.k) P. Donibane 04,28ra ( .k) CASTRO 2008/08/24. Bilbo Hiriko II. Bandera 19:34.52 (.k) Orio 01,21era ( .k) 2009/07/04. XI.Telefonica Bandera. Bilbo Hiriko S.N 20:14.02 (.k) P. San Pedro 05,34ra ( .k) Bilboko eta Santurtziko eremuak oso gogorrak dira. Zergatik? Batetik, uraren sakonerari erreparatzen zaio. Zenbat eta sakoner a handiagoa izan eremuak, orduan eta bigunago izaten da pala ur azpian deneko pasada. Sakonera txikia denean ura trinkoago dagoenaren sentsazioa izaten da. Pentsa Santurtziko estropadan arrokak agerian gelditzen diren tokietatik pasatzean noraino estutu behar diren hort zak. Bestetik, korrontean ere an tzeko eragina izaten du. Alde denean ontzia azkarrago joaten da; korronteak ere gogortu egiten du pasada. Aldiz, kontra denean, bigundu egiten da. Ibaietan korronteak nabariagoak izaten dira itsaso an baino. Horregatik, korrontea kontra dagoeneko luzeetan p alada erritmoa altuagoa izaten da alde denekoetan baino. Niko Iurramendi . Urdaibaiko arraunlaria Halako eremuetan ur azalak leun egoten dira, bagarik gabe. Itsasoko olatuek jolas gehiagorako lekua ematen dute; aldiz, ibaia n lehen paladatik azkenekora arte paladarik huts egin gabe ekin beharra dago. Arraunlariontzat gogorrak izateaz gain, estropada hauek oso estresagarriak izaten dira patroiarentzat ere: erlojupekoetan den bora tarteak txikitu egiten direnez, xehetasun txikienek garrantzi handia dute. Gainera, korronte onen bila aritzearen ardura ere bere gain jartzen du, eta ohikoagoak izaten dira traineruen gerturatzeak. Santurtzin ikusi da hori. Niko Iurramendi . Urdaibaiko arraunlaria aurrez aurre 47 48 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 BilboAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 49 2021 BilboAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 50 aurrez aurre Data/ Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2018/07/29. Santurtziko XXXIX. Bandera Urdaibai: 19:35. 32 (1.k2.tx) Zierbena 09,40ra (2.k) 2019/07/27 . Santurtziko XL. Bandera ** Orio: 19:06.62 (2.k) Santurtzi 06,40ra (1.k) 2020/08/22 . Santurtziko XL I. Bandera ** Zierbena: 19:06.74 (4.k2.tx) Hondarribia 11,92ra (4.k) 2021/08/01 . Santurtziko XL II. Bandera ** Santurtzi : 19:32.72 (4.k) Hondarribia 11,24ra (1.k) ** Eremu zaharra 2021EKO ABUZTUAREN 1 A Eremuko errekorra**: 19:06. 62 (2.k) Orio 2019an Denborak : Santurtzi: 19:32.72 (3.tx/4.k) Hondarribia: 19:43.9 6 (3.tx /1.k) Donostiarra: 19:44.52 (2.tx/3.k) Santurtziko X LII. Bandera SANTURTZI A.Zabala * J.Etxaniz A.Garcia * J.Sayans O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* M.Azkarate S.S.Dragan F.Steindl D.Hermo Y.Cayon * G.Aranberri F.Rua Sotera Entr.: I. Zabala Argi eta garbi ikusi zen itsasoranzko luzean traineruek erdiko kaleak hartzen zituztela, eta, ibaialdera sartzerakoan, aldiz, bazterreragerturatzen zirela, erdiko kaleak hutsik utziz korronteak ekiditeko. Santurtzik bikain egin zuen egin beharrekoa garaipena eramateko.Hasieran Oriorekin mantendutako lehiaren ostean, Sotera k lidergoa hartu zuen bigarren luzean. Ziabogaren ostean, Hondarribia eta Orio“zero” kalera abiatu ziren bitarte an, Santurtzi laugarrenean mantendu zen. Erabaki ulertezina hartuz, epaileek bandera zuria atera ziotenOriori, Hondarribiaren atzetik kokatu nahi zuelako. Kontuan izan behar da araudiak maniobra hori egiten uzten duela.Oriotarrek beste ezusteko bat izan zuten hirugarren ziabogatik ateratzean, atzetik zetorren Zierbena ukitzetik oso gertu egon baitziren.Bigarren txandan ere zeresana eman zuten epaileek. Azken luzean, Donostiarra eta Urdaibai erdiko kaleetan mantendu ziren, bainabermeotarrek hiru segundoko zigorra jaso zuten gipuzkoarren arraunak ukitzeagatik. Donostiarrak hirugarren kaletik zihoazen ꟷberen kaleaꟷeta bizkaitarrak bertan sartu ziren bigarren kaletik.Imanol Carrillo. Gara egunkariko kazetariaOharrak:*Harrobikoak: 4. Orio k joan den urtean bezala, txarretsi egin zuen epaileen lana azken txandan.2021eko azaroaren 2an, TKEko Diziplina Epaileak Jon Salsamendi Orioko entrenatzaileari, abuztuaren 1ean jokatutako Santurtziko XLII Ikurrinan gertaturiko ekintzengatik irekitako 1/2021 espedientearen ebazpena eman zuen. TKEko DiziplinaAraudiaren 17.2 artikuluan ezartzen duenaren arabera, Jon Salsamendi Goñiri TKEk antolatutako lauestropadatan parte ez hartzeko zigorra ezarri dio epaileak; aipaturiko DiziplinaAraudiaren 14. artikuluan arauhauste larritzat hartzen baitira epaileei irainak egitea. aurrez aurre 51 52 aurrez aurre SAILKAPENA . Ligako estropaden erdiak jokatuta 1. Santurtzi 106 5. Donostiarra 84 9. Ares 46 2. Hondarribia 101 6. Urdaibai 77 10. Isuntza 43 3. Zierbena 88 7. Ondarroa 56 11. Tiran 33 4. Orio 86 8. Cabo 56 12. Zarautz 26 Santurtzi eroso dago ligako lehendabiziko postuan. Bizkaiko taldeak bost puntuko aldea du Hondarribia bigarren sailkatuarekik o. Erregulartasuna gako izaten ari da horretan: estropada guztietan lau ontzi bizkorrenen artean izan da Sotera . Izan ere, garaipen kopuruari erreparatuta, hiruna dituzte Santurtzik eta Hondarribiak. Postu dantza baliatu dute Iker Zabalarenek, ordea: Ama Guadalupekoa antzera aritu da estropadarik gehienetan, eta lehen lau onenen artean sailkatu da hamarretik bederatzitan. Bigarren jardunaldian, Coruñan bederatzigarren sailkatu izana izan da berdeen lasta sailkapen nagusirako borrokan. Gauza bera gertatu zai e Zierbena hirugarrenari eta Orio laugarrenari. Bizkaitarrek bi bandera irabazi dituzte. Jon Ander De la Hoz. Kazetaria aurrez aurre 53 2021 Santurtzi Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Goialdean ibiltzeko ontzietatik urrunxeago dago Urdaibai, nahiz eta bandera baten sariaz jabetu den. Sailkapenaren erdialdean aritzera deitutako gainontzekoak, berriz, patxadaz ari dira lanean…Patxadatsuen artean dago Ondarroa, orain arteko ezustekorik handiena eman duen taldea. Arriskuko postuak urrun, historiarako geratuko zaieaurtengo sasoia: lehen aldiz Eusko Label ligako bandera bat irabazi zuten, laugarren jardunaldian, Zierbenan gailenduta.Tiranek eta Zarautzek urrun dituzte patxada ematen duten postuak. Zama handia dute gainean: arriskuaren langa ezartzen duen Lekittarra k hamar eta hamazazpi puntuko aldea ateratzen die, hurrenez hurren. Kontuak horrela, jaitsiera zuzena saihestea da bien lehenbiziko helburua.Gaurgaurkoz, kokapen hobea du Tiranek. Lan erdiak osatuta, zazpi puntuko aldea du zarauztarrekiko, eta, gorabehera handirik ezean, zaila da halako errenta murrizten…Jon Ander De la Hoz. Kazetaria 2021EKO ABUZTUAREN 7 A Eremuko errekorra (ligan) : 19:59.90 (4.k) Donostiarra 2021ean Denborak : Donostiarra **: 19:59.90 (2.tx/4. k) Santurtzi: 20:00.46 (3.tx/1.k) Bermeo Urdaibai: 20:01.94 (2.tx/1.k) 54 aurrez aurre I.Orbegozo I.Imaz E.Lopez J.M.Intxausti M.Iradi* A.Garcia* B.Eizagirre Entr.: I. Makazaga E.Alberdi J.Larrarte J.Agirrezabala X.Pastor I.Urtubia J.Leibar A.Diaz** Bandeira Barbanza Arousa RIANXO A Coruña 1J Oharra k: *Harrobikoak : 3. **Sasoiko lehendabiziko bandera irabazi zuen bigarren txandan arraun eginda. Garailearengandik 56 ehunenera geratu zen Santurtzi; dena den, hiru puntu sartu zizkion Hondarribiari . Inoiz jokatu gabeko estropada eremuan lehiatu ziren: Rianxon, Arousa ibaiaren itsasadarrean. …Santurtzik bere horretan jarraitzen zuen, baina datuak ez ziren haren aldekoak; azken ziabogara Donostiarra baina bost segun do geroago heldu zen. Laugarren luzean lehertzera joan ziren, segundo bakarrera jartzerain o. Arraunlariak, datu hori jakitean, zeharo hauspotu ziren, eta une batez segundo berean zirela adierazten zuen GPSak. Gorka Aranberri Santurtziko patroiak arraunlariei zuten guztia emateko eskatu zien; palakada erritmoa 43ra igo zuten; eman eta eman. Arte an, epaileek helmugako argazkia prest zuten jarria. Amaieran, 56 ehunenen aldea egon zen Donostiarraren eta Santurtziren artean, gipuzkoarren alde. Mikel O. Iribar . Berria e gunkariko kazetaria. 08/08 . Torrekua II *** ***Luis Karril , Donostiako patroi ezagunetakoa da, 1889an eta 1890ean Kontxako bandera irabazi zuen eta baita Kantauri itsasoko desafio famatuena ere , 1890. urtean Ondarroari. Gaur egun Ontzi Museoaren egoitza dagoen eraikinean, Torrean, bizi zen Luis Karril, eta horr egatik, Luis “Torrekua” deitzen zioten. Kaiarriba Donostiarra taldearen logotipoan arraun gurutzatuen aurretik biribil urdinean sartuta ageri den eraikina da. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 55 2021 RianxoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2021EKO ABUZTUAREN 8 A Eremuko errekorra : 19:03. 96 (4.k) Urdaibai 2017an Denborak : Santurtzi: 19:21.44 (3.tx/3 k) Hondarribia: 19:23.56 (2.tx /2.k) Orio: 19:25.50 (2.tx/3.k) 56 aurrez aurre XXXI Bandeira Concello de Boiro BOIRO A Coruña 1J Oharra: *Harrobikoak : 3. Entr.: I. Zabala M.Azkarate G.Arostegi J.Etxaniz J.Sayanz O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* G.Rivero* S.S.Dragan F.Steindl D.Hermo Y.Cayon * G.Aranberri F.Rua Sotera Joseba Agirre . Athleticeko kirol zuzendaria . Ez zen alde ikaragarririk egon ohorezko txandakoen artean, baina bai nahikoa Santurtzik bigarren txandan Hondarribiak eta Ori ok emandako erakustaldia berdintzeko, Donostiarra urruti gabe segika zuela. Erreferentzien arabera, bigarren txandako ontziak izan ziren nagusi aurrenekohiru luzeetan. Azken luzean, baina, gauzak aldatu egin ziren. Donostiarraren presentzia inguruan nabaritu arren, Sotera k ia erlojuaren aurkakodema izan zuen azken metrora arte, eta iaia metro horietara iritsi arte ez zuen denborarik onena markatu.Arnaitz Gorriti. Gara egunkariko kazetaria.Zein da garairik egokiena jokalari batek jauzia emateko?Garai zaila da. Izan ere, gatazka izaten dute sarritan jokalariak eta klubak. Jokalariak presa izan ohi du gorenera iristeko. Klubak, berriz,harrobitik bizi behar duen arren, jokalariaren ibilbideari erreparatu behar dio, eta garai egokia aukeratu behar du urrats hori egiteko. Asko hitegin behar duzu jokalariarekin, ez dadin frustratu. Izan ere, esan bezala, presa handia dute, eta ez da erraza hori dena kudeatzea. Guk erakutseta ikusarazi behar diegu egokiagoa dela pauso txikiak baina ziurrak eta sendoak ematea, eta ez luzeak baina oinarririk ez dutenak. 0 1 2 3 4 5 6 7CastroAstilleroSanturtziOrioHondarribiaUrdaibaiGaraipenak Guztira: 1 5 estropada aurrez aurre 57 HONDARRIBIA 2005/07/10. XV Bandeira Concello de Boiro 20:02.84 (3.k 2.tx) Astillero 00,64 ra (4.k1.tx) 2006/07/09. XVI Bandeira Concello de Boiro 19:09.08 (2.k 2.tx) Castro 01,30era (2.k1.tx) 2015/08/09. XXV Bandeira Concello de Boiro 19:42.01 (3 .k) Urdaibai 13 ,14ra (2.k) URDAIBAI Data/Bandera Denbora Bigarrena 2004/07/11. XIV Bandeira Concello de Boiro 19:52.03 (2.k1.tx) Hondarribia 09,64ra (1.k1.tx) 2008/07/05 . I Bandeira Rianxeira 19:45.29 (1.k) P. San Pedro 04,36ra (3.k2.tx) 2016/07/24. XXVI Bandeira Concello de Boiro 20:03.38 (4.k) Hondarribia 12,32ra (3.k) 2017/08/27. XXVII Bandeira Concello de Boiro 19:03.96 (4.k) Hondarribia 09,40ra (2.k) 2018/08/26. XXVIII Bandeira Concello de Boiro 19:18.58 (2.k) Hondarribia 04,38ra (4.k) ORIO 2007/07/08. XVII Bandeira Concello de Boiro. 19:49.60 (2.k1.tx) Urdaibai 06,20ra (3.k1.tx) 2014/08/10. XXIV Bandeira Concello de Boiro 20:49.46 (2.k) Hondarribia 03,24ra (3.k) 2019/08/25. XXIX Bandeira Concello de Boiro 19:43.80 (2.k) Zierbena 08,86ra (3.k) SANTURTZI 2020/08/30. XXX Bandeira Concello de Boiro 19:44.85 (1.k) Zierbena 00,31 ra (1.k2.tx) 2021/08/08. XXXI Bandeira Concello de Boiro 19:21.44 (1.k) Hondarribia 02,12ra (2.k2.tx) CASTRO 2008/07/06. XVIII Bandeira Concello de Boiro 19:29.89 (2.k) Zarautz 00,73 ra (1.k1.tx) ASTILLERO 2003/07/13. XIII Bandeira Concello de Boiro 20:27.53 (4.k) Cabo 08,21era (3.k1.tx) Oharra: 2009. urtean, arazo ekonomikoen gatik, Cabok San Migel ligan parte hartzeari uko egin zion. 2013an berriz ere igotzea lortu zuen. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 58 aurrez aurre ASTILLERO 2003/07/12. I Bandeira Pereira 20:16,09 (2.k) Hondarribia 2,35era (3.k) 2004/08/08. II Bandeira Pereira 21:17,63 (2.k) HONDARRIBIA 2011/07/10. I Bandeira O’Pirata.com 19:21,90 (1.k) Hondarribia 2,35era (3.k) 2014/08/09. XXXII Bandeira Concello de Moaña. IV. Fandicosta S.N 20:31,74 (1.k) 2017/08/26. XXXV Bandeira Concello de Moaña. VII. Fandicosta S.N 19:46,34 (3.k) TIRAN 2013/07/07. XXXI Bandeira Concello de Moaña. III. Fandicosta S.N 19:43,88 (3.k) Hondarribia 2,35era (3.k) SANTURTZI 2021/08/29. XXXVII Bandeira Concello de Moaña. VIII. Fandicosta S.N 19:31,00 (2.k) Hondarribia 2,35era (3.k) PEDREÑA 2010/07/18. I Bandeira Afamo 20:10,00 (1.k) Hondarribia 2,35era (3.k) PASAI DONIBANE 2010/07/17 . I Bandeira Mar de Moaña 20:07,08 (3.k) Hondarribia 2,35era (3.k) CASTRO 2009/07/18. XXVII Bandeira Concello de Moaña. Ria da Vigo S.N 19:45,98 (4.k) Hondarribia 2,35era (3.k) PASAI SAN PEDRO 2009/07/19 . XXVII Bandeira Concello de Moaña. Fandicosta S.N 19:17,00 (3.k) Hondarribia 2,35era (3.k) Data/Bandera URDAIBAI Denbora Bigarrena 2008/07/26. VI Bandeira Pereira 20:12,41 (2.k) Hondarribia 2,35era (3.k) 2011/07/09. XXX Bandeira Concello de Moaña 19:23,54 (3.k) 2012/07/15. XXX Bandeira Concello de Moaña. II. Fandicosta S.N 19:19,40 (4.k) 2015/07/05. XXXIII Bandeira Concello de Moaña. V. Fandicosta S.N 19:25,92 (4.k) 2016/07/23. XXXIV Bandeira Concello de Moaña. VI. Fandicosta S.N 20:12,71 (3.k) 2018/08/25. XXXVI Bandeira Concello de Moaña. VIII. Fandicosta S.N 19:56,96 (2.k) 2021 BoiroAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 59 2021 BoiroAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 60 aurrez aurre 2021EKO ABUZTUAREN 14 A Eremuko errekorra**: 19:23.72 (3.k) Santurtzi 2020ko 2. jardunaldian Denborak : Hondarribia: 20:24.42 (3.tx/3.k) Santurtzi: 20:26.12 (3.tx/2.k) Donostiarra: 20:36.50 (3.tx/1.k) Zarauzko XL IV. Ikurrina ZARAUTZ 1J A Coruña 1J Oharrak: *Harrobikoak : 7 **Eremu berria. 2012an Eusko Label Bandera eremu honetan jokatu zuten. 2015eko denboraletik aurrera baliza guztiak 150 metro itsaso zabalera lekualdatu zituzten, eta eremu orijinalaren lerrokadurari eutsi zioten. Ares ek ez zuen lehiatu, taldeko batek positib o eman baitzuen koronabirusean. Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M. Orbañanos J.Fernandez U.Redondo G.Gorostiaga G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* A.Udabe Lehenengo estropada 1976 an jokatu zuten . Hasieran egun bakarreko estropada izan zen. Lehenengo bi ekitaldietan zortzi traineruk hartu zuten parte, 1978 tik aurrera hamabik, hiru txandatan banatuta. 1990 ean bi egunetako prob a bihurtu zen, lehenengo zortziak bigarren jardunaldira sailkatzen ziren eta bi egunetako denboren batuketak finkatzen zituen postuak . Bi urtetan ez da Zarauzko Ikurrinik jokatu. 1986an , sortu berri zen Euskadiko Arraun Federazioarekin izandako desadostasunengatik , eta 1987an , Zarautzen Euskadiko Traineru Txapelketa jokatu zelako. TKE liga hasi geroztik, 2003 an, 2004 an eta 2005 ean estropada bakarrera jokatu zuten; 2006 tik gaur arte bi jardunaldietan jokatzen da. Gaur egun , Kontxako eta Coruñako Banderarekin batera bi jardunaldi dituen ekitaldi bakarra da eta bi saioen denborak batuta azkarrena izan den traineruak eskuratzen du ikurrina. aurrez aurre 61 62 aurrez aurre Buruz buru, beste behin. Hirugarren luzean abiadura bertsuan joan ziren Hondarribia, Santurtzi eta Donostiarra. Bi segundotan heldu ziren azken ziabogara. Sotera traineruak hartu zuen lehen olatua, eta Hondarribiak soilik eutsi zion joaldiari; izan ere, Donostiarra zuloan geratu b aitzen. Gorka Aranberri Santurtziko patroiak bosgarren kalera joateko erabakia hartu zuen; Joseba Amunarriz Hondarribikoak, berriz, bere kaleari eutsi eta atzetik zetozkion olatuak ongi zukutu zituen. Olatu bat aurretik ziren berdeak, baina Iker Zabalarena k ez ziren erraz amore ematekoak. Azken txanpa ikusgarria egin zuten, arraunzaleen gozagarrirako. Hondarribia helmugaratu zen lehena, baina bi segundo ere ez zizkion atera Santurtziri. Mikel O. Iribar . Berria e gunkariko kazetaria Abuztuaren hasieran jakin denez, Traineru Kluben Elkartearen (TKE) ikus entzunezko plataformak (ACT TV) Donostiarra klubeko arraunlari bat gaztelaniaz hitz egitera derrigortu nahi izan zuen uztailaren 25ean, eta, euskararen alde lan egiten duten bost eragi lek, arraunlariari elkartasuna adierazteaz gain, TKEri eskatu zioten k omunikazio politika alda dezala, baita beste arraunlariak euskaraz egitera anima daitezela ere. Axola, Blagan eta Zuhatza euskara elkarteak, Karkara Taldea kultur elkartea eta Bagera eus kaltzaleen elkartea dira eragile horiek.* TKEk, berriz, adierazi du euskarak «inoiz baino leku handiagoa» duela aurten. *2021eko abuztuaren 1 5ean, Berria egunkariak ZUZENDARIARI atalean, eragile horien eskutitz osoa argitaratu zuen. 0 1 2 3 4 5 6 7UrdaibaiHondarribiaAstilleroOrioCastroKaikuGaraipenak 0 1 2 3 4 5 6 7OrioUrdaibaiHondarribiaGaraipenak Guztira : 7 estropada aurrez aurre 63 Guztira : 7 estropada Eremu zaharra Eremu berria Guztira : 14 estropada Oharra: 2003an, 2004an eta 2005ean jardunaldi batean jokatu zuten Zarauzko Ikurrina. 2016 tik 2021era. Eremu berria: Zarauzko ikurrinaren lehen jardunaldia eta I. Eusko Label Bandera ORIO 2017/08/19. Zarauzko XL. Ikurrina 20:21.52 (2.k) Urdaibai 15 ,38ra (3.k) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2012/07/08. I. Eusko Label Bandera 20:05.83 (3.k) Tiran 00,16 ra (3.k2.tx) 2019/08/17. Zarauzko XLII. Ikurrina 19:42.32 (2.k) Santurtzi 04 ,36ra (4.k) 2020/08/15. Zarauzko XLIII. Ikurrina 21:00.48 (2.k 2.tx) Cabo 21 ,96ra (1.k2.tx) 2021/08/14. Zarauzko XLIV. Ikurrina 20:24.42 (3.k) Santurtzi 01 ,70era (4.k) KAIKU Data/Bandera Denbora Bigarrena 2011/08/13. Zarauzko XXXIV. Ikurrina 19:23.78 (1.k) Urdaibai 04 ,66ra (4.k) 2012/08/18. Zarauzko XXXV. Ikurrina. 19:31.04 (4.k) Hondarribia 09 ,30era (3.k) 2013/08/17. Zarauzko XXXVI. Ikurrina 19:28.30 (2.k) Hondarribia 04 ,22ra (4.k) 2014/08/16. Zarauzko XXXVII. Ikurrina 19:55.92 (4.k) Orio 17 ,12ra (2.k) ORIO 2006/08/19. Zarauzko XXIX. Ikurrina 20:35.34 (1.k) Hondarribia 02 ,13ra (2.k) 2007/08/18. Zarauzko XXX. Ikurrina 20:17.95 (4.k) Urdaibai 11 ,58ra (2.k) 2010/08/14. Zarauzko XXXIII. Ikurrina 20:54.43 (2.k) Castro 01 ,39ra (4.k2.tx) 2003tik 20 15era. Eremu zaharra: Zarauzko ikurrinaren lehen jardunaldia eta V. Telefonica Bandera CASTRO 2005/08/28. Zarauzko XXVIII. Ikurrina 19:54.06 (3.k) Hondarribia 08 ,78ra (4.k) 2008/08/16. Zarauzko XXXI. Ikurrina 19:37.03 (2.k) Urdaibai 01 ,61era (3.k) 2009/08/15. Zarauzko XXXII. Ikurrina 19:36.17 (1.k) Orio 10 ,42ra (2.k) ASTILLERO 2003/08/16. Zarauzko XXVI. Ikurrina 19:44.36 (2.k) Orio 12 ,74ra (1.k) 2003/09/21. V. Telefonica Bandera 19:48.10 (1.k) Orio 03 ,56ra (4.k) URDAIBAI 2016/08/13. Zarauzko XXXIX. Ikurrina 19:27.50 (2.k) Kaiku 07 ,34ra (3.k) 2018/08/18. Zarauzko XLI. Ikurrina 19:58.52 (1.k) Hondarribia 08 ,24ra (4.k) URDAIBAI 2004/08/01. Zarauzko XXVII. Ikurrina 19:52.11 (3.k) Hondarribia 08 ,87ra (2.k2.tx) HONDARRIBIA 2015/08/15. Zarauzko XXXVIII. Ikurrina 19:42.08 (4.k) Urdaibai 18 ,76ra (3.k) 2021EKO ABUZTUAREN 15 A Eremuko errekorra: 19:23.72 (3.k) Santurtzi 2020an Denborak : Hondarribia: 19:34.80 (3.tx/2.k) Santurtzi: 19:38.02 (3.tx/3.k) Donostiarra: 19:43.84 (3.tx/1.k ) 64 aurrez aurre Oharrak: *Harrobikoak: 7. Sailkapen nagusia (bi egunetako denborak batuta): Hondarribia: 39:59.22 . Santurtzi: 40:04.14 eta Donostiarra : 40:20.3 4. **Hondarribiarekin hiru TKE liga e ta 5 Kontxa irabaztea lortu du , horrez gain, 2003tik 2021era jokatutako ligetan 83 garaipen eskuratu ditu. Zarauzko XL IV. Ikurrina ZARAUTZ 2J A Coruña 1J Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M. Orbañanos J.Fernandez U.Redondo G.Gorostiaga G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* A.Udabe Poparean, Joseba Amunarriz ** patroiak bikain eraman zuen ontzia. Horrelakoetan maisua da. Garbi daukat Joseba patroi onenaren pare dagoela, onena ez bada. Batez ere azken urteetan Hondarribiak lortu dituen garaipen asko Josebak egindako lan handiari esker izan dira. Estropadaren erem ua oso ondo irakurtzen du, eta lasaitasun handia transmititzen digu. Beteranoa den arren, urtez urte maila asko hobetu du. Beñat Egiazu . Honda rribia taldeko arraunlaria Zarauzko bandera irabazi zuen laugarrengoz jarraian.Ane Urkiri. Gara egunkariko kazetariaEstuestu egon zen Zarauzko Ikurrinaren borroka eta azkenean Ama Guadalupekoa k bezperako bi segundoko herrenta defendatu bakarrik ez,beste hiruko aldea atera zion Santurtziri, azken luzean sekulako indarra erakutsi ostean. Hirugarren ziabogara lau segundo atzetik sartu zirengipuzkoarrak eta bazirudien Sotera erosoago zebilela, baina Amunarriz patroiaren gidaritzapean aritu zen ontziak estropada irauli eta 0 1 2 3 4 5 6 7OrioUrdaibaiHondarribiaKaikuCastroGaraipenak 0 1 2 3 4 5 6 7UrdaibaiSanturtziOrioHondarriiaGaraipenak aurrez aurre 65 Oharrak: *2011n Kaiku k 19:15.54 denbora lortu zuen, Hondarribia k baino lau segundo gutxiago. Bi txalupek 2008an Castro k egindako denboraren azpitik amaitu zuten (19:19.69) . La Marinerak 1992an San Pedro ren 19:24.21a gainditu zuen. **Kaiku k eta Orio k denbora bera e gin zuten: 19:39.92. San Migel l igak bakoitzari 12 puntu eman zizkien. ^Estropada eremuaren luzera 4.952 metrotara laburtu zuten. Guztira : 6 estropada Eremu zaharra Eremu berria Guztira : 10 estropada eta 11 garaile 2006tik 2015era. Eremu zaharra: Zarauzko ikurrinaren bigarren jardunaldia HONDARRIBIA 2010/08/15. Zarauzko XXXIII. Ikurrina 19:40.75 (3.k2.tx) Urdaibai 01 ,02ra (1.k2.tx) 2015/08/16. Zarauzko XXXVIII. Ikurrina 17:35.86 (4.k)^ Kaiku 04 ,38ra (1.k) KAIKU 2011/08/14. Zarauzko XXXIV. Ikurrina 19:15.54* (1.k) Hondarribia 04 ,00ra (3.k) 2012/08/19. Zarauzko XXXV. Ikurrina 20:01.38 (2.k) P. San Pedro 06 ,54ra (3.k) 2014/08/17. Zarauzko XXXVII. Ikurrina 19:39.92 (2.k/3.k) Kaiku/Orio** Orio/Kaiku 00 ,00ra (3.k/2k) URDAIBAI 2007/08/19. Zarauzko XXX. Ikurrina 21:56.48 (3.k ) Hondarribia 01 ,79ra (4.k2.tx) 2013/08/18. Zarauzko XXXVI. Ikurrina 19:30.10 (4.k) Kaiku 00 ,02ra (1.k) CASTRO Data/Bandera Denbora Bigarrena 2006/08/20. Zarauzko XXIX. Ikurrina 19:48.91 (3.k) Hondarribia 01 ,20ra (4.k) 2008/08/17. Zarauzko XXXI. Ikurrina 19:19.69 (4 .k) Zarautz 14 ,11ra (1.k2.tx) 2009/08/16. Zarauzko XXXII. Ikurrina 19:32.58 (2.k) Pedreña 11 ,79ra (1.k) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2017/08/20. Zarauzko XL. Ikurrina 20:14.20 (3.k) Orio 14 ,66ra (2.k) 2019/08/18. Zarauzko XLII. Ikurrina 20:30.46 (1.k) Orio 05 ,32ra (4.k) 2021/08/15. Zarauzko XLIV. Ikurrina 19:34.80 (2.k) Santurtzi 03 ,22ra (3.k) 2016tik 2021era. Eremu berria: Zarauzko ikurrinaren bigarren jardunaldia ORIO 2018/08/19. Zarauzko XLI. Ikurrina 19:51.46 (2.k2.tx) Hondarribia 04 ,70ra (2.k) SANTURTZI 2020/08/16. Zarauzko XLIII. Ikurrina 19:23.72 (1.k) Hondarribia 06 ,66ra (4.k) URDAIBAI 2016/08/14. Zarauzko XXXIX. Ikurrina 19:50.73 (4.k) Hondarribia 08 ,86ra (2.k) 01234567AstilleroUrdaibaiOrioCastroKaikuHondarribia Garaipenak 66 aurrez aurre Guztira: 19 (2003 2021 ). Hondarribia k laugarren urtez jarraian irabazi du Zarauzko ikurrina. Azken zazpi Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 2014***. Kaiku 19:55. 92(1) 19:39. 92(1) 39:35. 84 2. Orio 20:13. 04(3) 19:39. 92(1) 39:52. 96 17.12 ***Bigarren jardunaldian, Kaikuk eta Oriok denbora bera egin zuten . 1. 2015. Hondarribia 19:42. 08(1) 17:35. 86(1) 37:17.94*** 2. Urdaibai 20:00. 84(2) 17:40. 58(3) 37:51. 42 33.48 *** Bigarren jardunaldian, estropada eremuaren luzera 604 m. laburtu zuten . 1. 2016. Urdaibai 19:27. 50(1) 19:50. 73(1) 39:18. 23^^ 2. Hondarribia 19:43. 24(3) 19:59. 59(2) 39:42. 83 24.60 ^^Eremu berriaren errekorra . 1. 2017. Orio 20:21. 52(1) 20:28. 86(2) 40:50. 38 2. Hondarribia 20:40. 76(3) 20:14. 20(1) 40:54. 96 4.58 1. 2018. Hondarribia *^ 20:06. 76(2) 19:56. 16(2) 40:02. 92 2. Urdaibai 19:58. 52(1) 20:07. 64(3) 40:06. 16 3.24 *^Zarauzko Ikurrinea n, lehen aldiz, talde batek jardunaldirik irabazi gabe denborarik onena egitea lortu zuen. 1. 2019. Hondarribia 19:42. 32(1) 20:30. 46(1) 40:12. 78 2. Orio 19:47.02(3) 20:35.78(2) 40:22. 80 10.02 1. 2020 . Hondarribia 21:00.48 (1) 19:30.38(2 ) 40:30.86 2. Santurtzi 21:27.16 (3) 19:23.72 ^(1) 40:50.88 20.02 ^Eremu berriaren errekorra. 1. 2021 . Hondarribia 20:24.42 (1) 19:34.80 (1) 39:59.22 2. Santurtzi 20:26.12 (2) 19:38.02 (2) 40:04.14 04.92 Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 2003. Astillero Estropada bakarra 19:44. 36 2. Orio 19:57. 10 12.74* *Segundotan 1. 2004. Urdaibai Estropada bakarra 19:52. 11 2. Hondarribia 20:00. 98 8.87 1. 2005. Castro Estropada bakarra 19:54. 06 2. Hondarribia 20:02. 84 8.78 1. 2006.Orio 20:35. 34(1) 19:50. 91(3) 40:26. 25 2. Hondarribia 20:37. 47(2) 19:50. 11(2) 42:27. 58 1.33 1. 2007. Urdaibai 20:29. 53(2) 21:56. 48(1) 42:26. 01 2. Orio 20:17. 95(1) 22:19. 06(6) 42:37. 01 11.00 1. 2008. Castro 19:37. 03(1) 19:19. 69(1) 38:56. 72 2. Urdaibai 19:44. 64(2) 19:35. 42(3) 39:20. 06 23.34 1. 2009. Castro 19:36. 17(1) 19:3 2.58(1) 39:08. 75 2. Pedreña 19:47. 18(3) 19:44 .37(2) 39:31. 55 22.80 1. 2010. Orio 20:54. 43(1) 19:49. 16(4) 40:43. 59 2. Urdaibai 21:06.39(5) 19:41. 77(2) 40:48. 16 4.57 1. 2011. Kaiku 19:23. 78(1) 19:15. 54**(1) 38:39. 32** 2. Hondarribia 19:30. 70(4) 19:19. 54(2) 38:50. 24 10.92 **Eremu zaharraren errekorra. 1. 2012. Kaiku 19:31. 04(1) 20:01. 38(1) 39:32. 42 2. Hondarribia 19:40.34(2) 20:22. 68(9) 40:03.02 30.60 1. 2013. Kaiku 19:28. 30(1) 19:30. 12(2) 38:58. 42 2. Urdaibai 19:34. 58(3) 19:30. 10(1) 39:04. 68 6.26 urteetan, bost aldiz irabazi du.Hondarribiak garaipenzerrendan berdindu ditu San Pedro k eta Kaiku klortutakoak. Palmaresean Orio lehenengoa 11 garaipenekin.da aurrez aurre 67 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Zarautz 2JAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 68 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Getaria. (Zarautz 1J)Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 69 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Zarautz 2JAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 70 aurrez aurre 2021EKO ABUZTUAREN 21 A Eremuko errekorra : 19:34.54 (3.k) Zierbena 2021ean Denborak : Zierbena: 19:34.54 (3.tx/3.k) Donostiarra: 19:36.34 (3.tx/2.k) Hondarribia: 19:41.16 (3.tx/4.k) Ondarroako XXX VII. Bandera. Cikautxo S.N ONDARROA A Coruña 1J R.Garcia I.Ibañez * J.Zunzzunegi F.Montes A.Gonzalez E.Sanchez I.Paskual* E.Moran* J.De Haz A.Vidal I.Montes S.Montenegro C.Palazuelos B.Gomez Zierbena Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2017/08/13. Ondarroako XXXIII. Bandera. Cikautxo S.N Urdaibai: 19:55.12 (2.k) Hondarribia 03 ,06ra (1.k) 2018/08/11. Ondarroako XXXIV. Bandera. Cikautxo S.N Zierbena: 19:44.96 (4.k) Orio 02 ,96ra (3.k) 2019/08/10. Ondarroako XXXV. Bandera. Cikautxo S.N Hondarribia: 19:52.92 (1.k) Santurtzi 07 ,86ra (4.k) 2020/08/09. Ondarroako XXXVI. Bandera. Cikautxo S.N Zierbena: 20:12.65 (1.k 2.tx) Orio 01 ,25era (1.k) 2021/08/21. Ondarroako XXXVII. Bandera. Cikautxo S.N Zierbena: 19:34.54 (3.k) Donostiarra 01 ,80era (2.k) Entr.: J. Zunzunegi Errespetua eta enpatia dira kudeaketa on baten gakoak. Batetik, zuk beraien lekuan jarri behar duzu, eta haiek zurean. Nik jokalariei beti esaten diet esateko egun txarra badute edo zerbait pasatzen bazaie. Izan ere, hala hobeto ulertzen ditut haien jokabideak, hutsegiteak… Azken batean, pertsonak gara . Konfiantza hori izatea funtsez koa da. Bestalde, ni e ntrenatzaile izan arren, haien berdina naiz. Ez naiz haiek baino gehiago horregatik, eta errespetutik abiatuta hitz egiten diet. Hasi zinenetik asko aldatu da taldeak kudeatzeko modua? Nire lanbidetik gehien gustatzen zaidan alorretako bat da. Izan ere, entrenatzaile bat gauza askoren gainetik, pertsona multzo baten kudeatzaile da. Gustuko dut jokalariekin interakzio hori, jokalari zein pertsona moduan ezagutu, eta ahal dudan neurrian haiei lagundu. Haiek ere asko erakutsi didate, nik ere ez dudalako beti a smatu gatazka bat konpontzeko orduan, jokalari bati errieta egiteko orduan, zuzenketa tekniko edo taktiko bat egiteko orduan… Asko ikasi dut urteotan. Azu Muguruza . IDK Euskotreneko en trenatzailea Oharra: *Harrobikoak: 3. aurrez aurre 71 72 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 OndarroaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 73 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 OndarroaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 88 estropadak etxetik 74 aurrez aurre Oharrak: *Harrobikoak : 7. Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M. Orbañanos U.Redondo G.Gorostiaga A.Osanbela G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* A.Udabe 2021EKO ABUZTUAREN 22 A Eremuko errekorra: 19:16.84 Kaiku 2009an. Euskadiko Txapelketan lortua Denbora onena (ligan): 19:21.89 Urdaibai 2008an Denborak : Hondarribia: 19:25.08 (3.tx/2.k) Orio: 19:33.18 (2.tx/4.k) Santurtzi: 19:38.24 (3.tx/4.k) Hondarribiko XXXIV. Bandera. Mapfre S.N . HONDARRIBIA A Coruña 1J Emaitzen garrantzia erlatibizatzen laguntzen diezu?Jakina. Oso garrantzitsua da zeure bizipenei ematen diezun esanahia.Jendea ez da jabetzen gauzak bizitzaren ikuspegi oso batetik ikusibehar direla, ez berehalako ikuspegi batetik, errendimenduarenikuspegitik. Lehiaketa baten emaitza, askotan, kirolarien bizitzakominutu bat edo bi besterik ez dira. Hori bizitzako gutxienez zortziurteko bizipenekin parekatzeak edo alderatzeak ez du inolakozentzurik.Josean ArruzaKirol psikologoa aurrez aurre 75 0 1 2 3 4 5 6 7SanturtziMecosOrioKaikuCaboAstilleroHondarribiaUrdaibaiGaraipenak Guztira: 20 estropada 76 aurrez aurre HONDARRIBIA 19:43.52 (1.k) Pedreña 05, 97ra (2 .k) 19:30.16 (2.k) Tiran 09,16ra (4.k) 19:36.42 (3.k) Urdaibai 06,30era (1.k) 19:25.08 (2.k) Orio 08,10era (4.k 2.tx) ASTILLERO 2005/08/06 . Hondarribiko XVIII. Bandera 19:55.86 (4.k) Arkote 05,82ra (3.k 2.tx) 2005/09/24 . VII. Telefonica Bandera 19:47.60 (3.k) Castro 00,87ra (4.k) URDAIBAI Data/Bandera Denbora Bigarrena 20:07.13 (4.k) Pedreña 05,21era (2.k 2.tx) 19:21.89 (1.k) Castro 06,80ra (4.k) 19:31.98 (3.k) P. Donibane 11,62ra (2.k) 19:50.94 (1.k1.tx) Hondarribia 15,88ra (3.k) 19:44.12 (4.k) Hondarribia 08,72ra (3.k) 19:48.70 (4.k) Hondarribia 01,64ra (1.k) CABO 19:44.21 (4.k) Astillero 01,57ra (2.k 1.tx) 19:45.86 (3.k2.tx) Urdaibai 00,12ra (3.k ) KAIKU 19:36.18 (4.k) Tiran 02,32ra (4.k2.tx) 19:50.18 (3.k) Urdaibai 09,66ra (1.k ) ORIO 21:02.23 (1.k) Castro 00,70era (4.k) 20:12.36 (1.k) Urdaibai 04,00ra (3.k 2.tx) 2007/08/04 . Hondarribiko XX. Bandera2008/08/23 . Hondarribiko XXI. Bandera2010/08/22. Hondarribiko XXIII. Bandera. Mapfre S.N.2014/08/24. Hondarribiko XXVII. Bandera. Mapfre S.N. 2016/08/20. Hondarribiko XXIX. Bandera. Mapfre S.N.2017/08/12. Hondarribiko XXX. Bandera. Mapfre S.N.2006/08/06. Hondarribiko XIX. Bandera2012/08/11. Hondarribiko XXV. Bandera. Mapfre S.N.2015/08/22. Hondarribiko XXVIII. Bandera. Mapfre S.N. 2021/08/22. Hondarribiko XXXIV. Bandera. Mapfre S.N.2004/07/24. Hondarribiko XVII. Bandera2018/08/12. Hondarribiko XXXI. Bandera. Mapfre S.N.2011/08/20. Hondarribiko XXIV. Bandera. Mapfre S.N. 2013/08/10. Hondarribiko XXVI. Bandera. Mapfre S.N.2009/08/22 . Hondarribiko XXII. Bandera. Mapfre S.N. 2019/08/11. Hondarribiko XXXII. Bandera. Mapfre S.NSANTURTZI2020/08/08. Hondarribiko XXXIII. Bandera. Mapfre S.N. 19:30.18 (3.k) Urdaibai 13,10era (1.k)MECOS2003/08/02 . Hondarribiko XVI. Bandera. Euskaltel S.N. 20:03.58 (2.k) P. Donibane 04,14ra (1.k) 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 77 2021 HondarribiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 78 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 HondarribiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 79 2021 HondarribiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 80 aurrez aurre 2021EKO ABUZTUAREN 28 A Eremuko errekorra: 19:34.94 (3.k) Hondarribia 2020an Denborak : Santurtzi: 19:56.94 (3.tx/3 .k) Hondarribia: 19:57.68 (3.tx/1.k) Donostiarra : 20:15.64 (3.tx/2.k) XIV Bandeira Concello de Ares ARES A Coruña 1J Data/ Ikurrina Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2017 /07/ 16. X Bande ira Concello de Ares Zierbena : 19: 44.32 (2.k1.tx) Urdaibai 03,88ra (3.k) 2020/08/29 . XIII Bandeira Concello d e Ares Hondarribia: 19:34. 94 (3.k) Santurtzi 03,60ra (4.k) 2021 /08/28. XIV Bande ira Concello de Ares Santurtzi : 19: 56.94 ( 3.k) Hondarribia 00,74 ra (1.k) Oharrak: *Harrobikoak: 4. **Abantailarekin heldu zen azken metroetara Hondarribia, baina ontzi moreak aurrea hartu zion. 74 ehunekoko a ldea egon zen bien artean. Zarautz ek maila galdu zuen, eta KAE 1 ligara jaitsi zen. 2003an, 2006tik 2010era bitartean, eta iaz aritu ziren TKE ligan. Tiran ek, berriz, jaitsierako kanporaketak jokatu zituen. …hirugarren ziabogara, Sotera pare bat tosta aurretik heldu zen. Azken luze zirraragarria falta zen bandera nork eramango zuen argitzeko. Hondarribiak istriborrera joateko inongo eragozpenik ez zuenez, haizearen norabideari segika, hirugarren kalerako norabidea h artu zuen. Segundo bakarraren aldea zuten berdeek; huskeria batzuetan, nahikoa besteetan. Apurka apurka, bi ontzietako arraunlariak palakadaren erritmoa sarrituz joan ziren. Azken 400 metroetan, biak ala biak herio bizian joan ziren, lehertzeraino. Ama Guadalupekoa traineruaren branka aurretik zen, baina Sotera ontzia azkarrago zihoan, harik eta parean jarri eta lehena helmugaratu zen arte**. Mikel O. Iribar . Berria e gunkariko kazetaria M.Azkarate J.Etxaniz A.Garcia * J.Sayanz O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* A.Zabala * S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * G.Aranberri F.Rua Sotera Entr.: I. Zabala 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 81 2021 AresAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 82 aurrez aurre 2021EKO ABUZTUAREN 29 A Eremuko errekorra: 19:17.00 (3.k) San Pedro 2008an Denborak : Santurtzi: 19:31.00 (3.tx/2k) Hondarribia: 19:35.64 (3.tx/1.k) Orio : 19:36.96 (2.tx/4.k) XXXIX Bandeira Concello de Moaña MOAÑA A Coruña 1J M.Azkarate J.Etxaniz A.Garcia * J.Sayans O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* A.Zabala* S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * G.Aranberri F.Rua Sotera Entr.: I. Zabala Goi mailako kirolariek formakuntza eta kontzientzia egokia badute, oso funtzio garrantzitsua izan dezakete, eurek ematen dituzte n mezu guztiek indar handia dutelako. Jon Emili Uriarte Boleibol jokalari eta entrenatzaile ohia Bere iritzia gordetzen ez duen kirolaria zara, eta ez zarete asko. Enpresek eta ez dakit oso gustukoa izango duten hori? Bai pilotan eta bai kirolean orokorrean, kirolari batzuek ezkutatu egiten dute alde hori, kontrako erreakzio bat izango delak o, baina ez bakarrik euren klub edo enpresen aldetik. Argi dago enpresei beti gustatzen zaizkiela langi le otzanak eta pixka bat euren esanak %100ean eta ezer zalantzan jarri gabe betetzen dituzten horiek. Baina ez da hori bakarrik, gero hedabideen kontu bat ere badago, ideia batzuk hedabide hegemoniko horiekiko ez dira bateragarriak, edo ez dira euren gust ukoak, eta askotan, hedabide hauek duten indar horren eragin hori ez sufritzearren, kirolariak ezkutatu egiten dira. Nik ez dut bide hori hartu eta gustura. Eta ziur asko nik ere ezkutatuko nuen nire burua noizean behin, baina betiere saiatu naiz nire irit zia ematen, beti errespetutik. Ibai Zabala. Pilotar i ohia Autoritate eta sinesgarritasun handi lortu du. Orain ez du dudarik egiten iritzi bat ematean, edozeinen aurrean, klubean, kanpoan… Irmo da hizketan eta erabakiak hartzen, taldean eta klubean. Mikel Jauregi. (Emeryren buruz) Unai Emeryren laguntzaile izandakoa Oharrak: *Harrobikoak: 4. 0 1 2 3 4 5 6 7TiranSanturtziPedreñaP. San PedroP. DonibaneCastroAstilleroHondarribiaUrdaibaiGaraipenak 0 1 2 3 4 5 6 7TiranSanturtziPedreñaP. San PedroP. DonibaneCastroAstilleroHondarribiaUrdaibaiGaraipenak Guztira: 17 estropada aurrez aurre 83 ASTILLERO 2003/07/12. I Bandeira Pereira 20:16. 09 (2.k2.tx) Mecos 10 ,79ra (3.k1.tx) 2004/08/07 . II Bandeira Pereira 21:17. 63 (2.k) Hondarribia 03 ,72ra (1.k) HONDARRIBIA 2011/07/10. I Bandeira O’Pirata.com 19:21. 90 (1.k 1.tx) Astillero 09 ,68ra (4.k) 2014/08/09. XXXII Bandeira Concello de Moaña. IV. Fandicosta S.N 20:31. 74 (1.k) Orio 02,36 ra (2.k) 2017/08/26. XXXV Bandeira Concello de Moaña. VII. Fandicosta S.N 19:46. 34 (3.k) Orio 00,22 ra (2.k) URDAIBAI Data/Bandera Denbora Bigarrena 2008/07/26. VI Bandeira Pereira 20:03.07 (3.k) Urdaibai 09 ,34ra (2.k) 2011/07/09. XXIX Bandeira Concello de Moaña 19:23. 54 (3.k) Astillero 01 ,62ra (4.k) 2012/07/15. XXX Bandeira Concello de Moaña. II. Fandicosta S.N 19:19. 40 (4.k) Hondarribia 04 ,50era (2.k) 2015/07/05. XXXIII Bandeira Concello de Moaña. V. Fandicosta S.N 19:25. 92 (4.k 1.tx) Hondarribia 03 ,48ra (1.k) 2016/07/23. XXXIV Bandeira Concello de Moaña. VI. Fandicosta S.N 20:12. 71 (3.k) Kaiku 13 ,44ra (1.k) 2018/08/25. XXXVI Bandeira Concello de Moaña. VIII. Fandicosta S.N 19:56. 96 (2.k) Zierbena 08 ,74ra (3.k) TIRAN 2013/07/07. XXXI Bandeira Concello de Moaña. III. Fandicosta S.N 19:43. 88 (3.k2.tx) Hondarribia 5,04ra (2.k 2.tx) SANTURTZI 2021/08/29. XXXIX Bandeira Concello de Moaña. 19:31. 00 (2.k) Hondarribia 04 ,64ra (1.k) PEDREÑA 2010/07/18. I Bandeira Afamo 20:10 .00 (1.k 1.tx) Orio 00,12 ra (1.k) PASAI DONIBANE 2010/07/17 . XXVIII Bandeira Concello de Moaña. 20:07. 08 (3.k) Urdaibai 05 ,64ra (2.k) CASTRO 2009/07/18. XXVII Bandeira Concello de Moaña. Ria da Vigo S.N 19:45. 98 (4.k) Hondarribia 02 ,10era (2.k) PASAI SAN PEDRO 2009/07/19 . XXVII Bandeira Concello de Moaña. Fandicosta S.N 19:17. 00 (3.k) Pedreña 07 ,40ra (2.k2.tx) 84 aurrez aurre 2021 Moaña Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 85 2021 MoañaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 86 aurrez aurre Bermeo Hiriko XXXIX . Ikurrina. Avia S.N . BERMEO A Coruña 1J 2021EKO IRAILAREN 18 A Eremuko errekorra : 19:16. 60 (2.k) Hondarribia 2014an Denborak : Santurtzi: 21:25.78 (2.tx/4 .k) Zierbena: 21:28.04 (1.tx/2.k) Hondar ribia: 21:32.92 (2.tx/3 .k) Oharra: *Harrobikoak : 4 M.Azkarate J.Etxaniz A.Garcia * J.Sayans O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* Entr.: I. Zabala A.Zabala* S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * G.Aranberri F.Rua Sotera Ez zen garaipen erraza izan Santurtzirena. Lehen txandan Zierbenakdenbora bikaina markatu zuen (21:28.04) eta, haizeak gora egitenjarraitzen zuenez, erreferentziak “galipoen” aldekoak izan ziren iaune oro. Une batean hamar segundoko abantaila ere izan zuenZierbenak, eta Gorka Aranberri Santurtziko patroia entzun genuentelebistan bere mutilei bandera ezinezkoa zela eta helburua txandairabaztea zela esanez.Baina, antza, azken luzean haizeak barealditxo bat izan zuen etaSanturtzi Zierbenari segundoak jaten joan zen palada bakoitzean.Bost, lau, hiru, bi, bat… eta helmugan santurtziarrek Zierbenakbaino denbora hobea markatu zuten bi segundoz: baldintzakkontuan izanda meritu handia duen 21:25.78koa.Asier Aiestaran. Gara egunkariko kazetaria aurrez aurre 87 0 1 2 3 4 5 6 7KaikuSanturtziCastroAstilleroOrioHondarribiaUrdaibai Garaipenak HONDARRIBIA 2011/09/17. Bermeo Hiriko XXIX. Ikurrina 20:24.10 (3.k) Urdaibai 05,10era (2.k) 2014/09/20 . Bermeo Hiriko XXXII. Ikurrina 19:16.60 (2.k) Kaiku 05,34ra (4.k) 2015/09/19. Bermeo Hiriko XXXIII. Ikurrina 19:51.74 (4.k) Orio 05,00era (3.k) 2017/09/16. Bermeo Hiriko XXXV. Ikurrina 19:44.32 (1.k) Urdaibai 07,52ra (4.k) URDAIBAI Data/Bandera Denbora Bigarrena 2007/09/16. Bermeo Hiriko XXV. Ikurrina 19:50.17 (1.k) Pedreña 11,08ra (4.k 2.tx) 2008/09/20. Bermeo Hiriko XXVI. Ikurrina 20:01.62 (3.k) Castro 05,19ra (1.k) 2010/09/18. Bermeo Hiriko XXVIII. Ikurrina 19:55.84 (3.k) Castro 07,36ra (4.k) 2013/09/14. Bermeo Hiriko XXXI. Ikurrina 20:11.36 (3.k) Hondarribia 02,74ra (2.k) 2016/09/17. Bermeo Hiriko XXXIV. Ikurrina 21:06.92 (1.k) Hondarribia 19,78ra (3.k) CASTRO 2006/09/17. Bermeo Hiriko XXIV. Ikurrina 19:58.00 (3.k) Hondarribia 10,46ra (2.k) 2009/09/19. Bermeo Hiriko XXVII. Ikurrina 20:32.24 (1.k) Orio 06,65era (3.k) ORIO 2003/09/20. Bermeo Hiriko XXI. Ikurrina 19:26.11 (1.k) Astillero 06,28ra (2.k) 2006/07/16. VIII. Telefonica Bandera 19:49.06 (4.k2.tx) Hondarribia 01,52ra (4.k 1.tx) 2018/09/15. Bermeo Hiriko XXXVI. Ikurrina 20:41.16 (3.k) Urdaibai 01,52ra (2.k) 2019/09/14. Bermeo Hiriko XXXVII. Ikurrina 19:43.66 (1.k) Hondarribia 02, 84ra (2.k) KAIKU 2012/09/29. Bermeo Hiriko XXX. Ikurrina 20:34.48 (4.k) Hondarribia 13,86ra (3.k) ASTILLERO 2004/09/18. Bermeo Hiriko XXII. Ikurrina 20:12.11 (3.k) Urdaibai 08,60ra (2.k) 2005/09/18. Bermeo Hiriko XXIII. Ikurrina 20:35.97 (1.k) Hondarribia 0 4,61era (2.k) SANTURTZI 2020/09/19. Bermeo Hiriko XXXVIII. Ikurrina 19:54.98 (3.k) Hondarribia 00,26 ra (2.k) 2021/09/18. Bermeo Hiriko XXXIX. Ikurrina 21:25.78 (4.k) Zierbena 02,26ra (2.k 1.tx) 88 aurrez aurre Guztira: 20 estropada 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 89 2021 BermeoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 90 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 BermeoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 91 2021 BermeoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2021EKO IRAILAREN 19A Eremuko errekorra: 18:58.70 (2.k) Castro 2009an Denborak : Santurtzi: 19:1 2.98 (2.tx/3.k) Orio: 19:15.10 (2.tx/4.k) Zierbena: 19:2 3.66 (1.tx/1.k) 92 aurrez aurre Oharra k: *Harrobikoak : 4. David Nuñezek, etxeko gazteak , debutatzeko aukera izan zuen. 2003. urtean liga hasi zenetik 2020ko irailaren 20 arte jokatu diren estropada guztien irabazleen eskifaiak liburu hauetan aurki ditzakezu : ● Arrauna Ezagutzeko Kronika – 2003 2017 denboraldiak. ● Arraunaren Xarma – 2018ko eta 2019ko e stropadak. ● Estropadak Etxetik – 2020ko denboraldia . M.Azkarate D.Nuñez* J.Etxaniz J.Sayans D.Iglesias D.Duran* A.Zabala* S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * G.Aranberri F.Rua Sotera O.A.Medina Entr.: I. Zabala LI.S.N. XLVII. Bandera Corte Ingles PORTUGALETE A Coruña 1J Atzoko garaipena ulertzeko ezinbestekoa da kale zozketa aipatzea. Mareak bete betean igotzen harrapatu zuen ohorezko txanda Ibaizabaleko itsasadarrean, eta hirugarren eta laugarren kaleak nabarmen hobeak ziren aurreneko biak baino. Oriok egin zuen arraun l augarren kalean eta Santurtzik, hirugarrenean. Hondarribiak eta Donostiarrak, lehen bi kaleetan, ez zuten inolako aukerarik izan lehiakorrak izat eko. Lehen txandan ikusi zen bezalaxe, Oriok abantaila izan zuen joaneko luzeetan, eta estropadaren burua hartz ea lortu zuen. Baina tarte horiek txikiegiak izan ziren itzuleran lasai hirugarren kalean sartu ahal izateko ꟷhiru segundo lehen ziabogan eta bi hirugarreneanꟷ, eta Santurtzik bikain defendatu zuen bere kalea. Ugaitz Mendizabalek, Orioko patroiak, bere tra inerua ababorrera bota beste erremediorik ez zuen izan, epaileak hala aginduta behin baino gehiagotan, eta santurtziarrek ederki baliatu zuten egoera azken txanpa ikusgarrian aurrea hartu eta urteko azken bandera ere bereganatzeko. Urteroko kontua da, bai mailako kirol batean zozketa huts batek horrenbeste baldintzatzea azken emaitza. Asier Aiestaran. Gara egunkariko kazetariana ez dirudi onargarria goi aurrez aurre 93 94 aurrez aurre Nire arraunlariek badakite oso diziplinatuak eta ordenatuak izan behar dutela : lo egiteko ordutegi jakinak dituzte, jatekoa asko zaindu behar dute, eta errutina onak hartu behar dituzte. Entrenamenduek ez dute karga bat izan behar, alderantziz, disfrut atu egin behar dute. Bai, hau dena dakite, baina noraino eska diezaieket profesionalak ez direnean? Entrenatzaile baten gogoeta Arazoa da profesionalen pareko eskakizuna jartzea arraunlariari, profesionalen laguntzarik ez badu ere. Sandra Piñeiro. Orioko arraunlari ohia 15 urteren ostean iritsi da ordua. Duela urte batzuetatik ari nintzen erabaki hau atzeratzen. Ez nuen nahi egun hau iristea, ez baitut bizitza arraunik gabe ulertzen. Luzea izan da bidea, baina motza egin zait. Arraunlari baten hausnarketa Gogorra egit en zitzaidan pentsatzea gelditu eta beste denboraldi bat hasi beharko nuela handik aste batzuetara. Eman dezakedan guztia eman dudala sentitzen nuen. Gainera, erronka berriak bilatzeko beharra eta ilusioa dut. Erika Vazquez. Athleticeko jokalaria HONDARRIBIA 2004/09/25. XXXIV. S.N. XXX. Bandera Corte Ingles 19:49.15 (1.k) Orio 02,29ra (3.k1.tx) 2006/09/24. XXXVI. S.N. XXXII. Bandera Corte Ingles 19:24.70 (3.k) Castro 05,99ra (1.k) 2012/06/29. XLII S.N. XXXVIII. Bandera Corte Ingles 19:20.10 (2.k) Kaiku 03,48ra (3.k) 2018/09/16. XLVIII. S.N. XLIV. Bandera Corte Ingles 19:40.09 (2.k) Orio 07,42ra (1.k) KAIKU 2011/09/18. XLI S.N. XXXVII. Bandera Corte Ingles 19:27.32 (3.k) Urdaibai 06,76ra (1.k) 2013/09/15. XLIII S.N. XXXIX. Bandera Corte Ingles 19:19.56 (3.k) Urdaibai 10,90era (2.k) 2014/09/21. XLIV S.N. XL. Bandera Corte Ingles 19:27.24 (3.k) Cabo 09,10era (4.k) 2015/09/20. XLV. S.N. XLI. Bandera Corte Ingles 19:19.06 (1.k) Urdaibai 04,32ra (3.k) SANTURTZI 2020/09/20. L. S.N. XLVI. Bandera Corte Ingles 19:15.78 (3.k) Zierbena 10,12ra (2.k1.tx) 2021/09/19. LI. S.N. XLVII. Bandera Corte Ingles 19:12.98 (3.k) Orio 02,12ra (4.k) Oharra: 2003an Getxon jokatu zuten. Orio k irabazi zuen . 0 1 2 3 4 5 6 7OrioCastroAstilleroSanturtziKaikuHondarribiaUrdaibaiGaraipenak Guztira: 1 8 estropada aurrez aurre 95 URDAIBAI Data/Bandera Denbora Bigarrena 2007/09/23. XXXVII. S.N. XXXIII. Bandera Corte Ingles 19:16.68 (3.k) Orio 03,62ra (2.k) 2010/09/19. XL S.N. XXXVI. Bandera Corte Ingles 19:07.92 (3.k) Astillero 08,10era (2.k1.tx) 2016/09/18. XLVI. S.N. XLII. Bandera Corte Ingles 19:47.32 (2.k) Hondarribia 07,00ra (3.k) 2017/09/17. XLVII. S.N. XLIII. Bandera Corte Ingles 19:10.10 (3.k) Orio 05,32ra (4.k) 2019/09/15. XLIX. S.N. XLV. Bandera Corte Ingles 19:09.34 (1.k 1.tx) Ondarroa 06,90era (2.k1.tx) ASTILLERO 2005/09/25. XXXV. S.N. XXXI. Bandera Corte Ingles 19:51.44 (2.k) Orio 01,12ra (3.k1.tx) ORIO 2008/09/21. XXXVIII S.N. XXXIV. Bandera Corte Ingles 19:33.12 (1.k) Pedreña 12,36ra (1.k1.tx) CASTRO 2009/09/20 . IXL S.N. XXXV. Bandera Corte Ingles 18:58.70 (2.k) Hondarribia 02,79ra (1.k) 96 aurrez aurre URDAIBAI 2016/08/27. VIII. Ambilamp Bandera 19:26.32 (2.k) Hondarribia 02,60ra (1.k) 2016/08/28. Portugaleteko XXXV. Bandera 19:20.22 (3.k) Orio 07,46ra (4.k2.tx) 2018/06/30 . Sestaoko XVII. Bandera 19:31.08 (3.k) Zierbena 02,38ra (2.k) HONDARRIBIA Data/Bandera Denbora Bigarrena 2011/07/24. IV. Ambilamp Bandera 19:24.32 (4.k2.tx) P. San Pedro 09,26ra (2.k2.tx) 2012/07/07. Portugaleteko XXXI. Bandera 20:27.05 (3.k) Kaiku 05,06ra (2.k) 2015/07/19. VII. Ambilamp Bandera 19:32.32 (2.k) Urdaibai 09,74ra (4.k) 2015/08/23. Portugaleteko XXXIV. Bandera 19:32.50^ (2.k) Urdaibai 00,08 ra (1.k) 2020/08/23. Sestaoko XIX. Bandera 19:27.98 (1.k) Donostiarra 01,76ra (2.k2.tx) ASTILLERO 2003/09/27. I. BBK Bandera 19:35.26 (1.k) Orio 11,19ra (4.k) 2010/07/11. III. Ambilamp Bandera 19:04.13 (4.k) P. Donibane 03,21era (3.k) KAIKU 2012/08/29. V. Ambilamp Bandera 19:13 .94 (1.k) Hondarribia 13,62ra (2.k) 2013/08/24. Portugaleteko XXXII. Bandera 19:31.90 (4.k) Urdaibai 06,46ra (3.k) PASAI SAN PEDRO 2009/07/05. La Naval Bandera 19:04.88 (4.k) Castro 08,89ra (3.k) TIRAN 2013/06/30. VI.Ambilamp Bandera 19:39.90 (2.k1.tx) Orio 05,86ra (1.k) SANTURTZI 2019/07/21. Sestaoko XVIII. Bandera 19:18.38 (2.k) Zierbena 05,34ra (1.k2.tx) ORIO 2014/08/30. Portugaleteko XXXIII.Bandera 19:04.74 (4.k) Orio 01,10era (2.k) 2017/07/02. Sestaoko XVI. Bandera 19:32.20 (4.k) Tiran 04,96ra (1.k1.tx) 0 1 2 3 4 5 6 7TiranSanturtziP. San PedroOrioKaikuAstilleroUrdaibaiHondarribiaGaraipenak Guztira: 17 estropada Oharra: *BBK, La Naval, Ambilamp, Portugaleteko eta Sestaoko Banderak . ^Benetako denbora: 19:29. 50 izan zen, hiru segundoko zigorra jaso baitzuen . Portugaleteko eremuan jokatutako beste estropada batzuk * 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 97 2021 PortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 98 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 PortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 99 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Orio uzteko erabakia hartu nuenean, arraunarekin berriro ere disfrutatzea zen nire helburua, eta lortu dut. Jendeak esango du Kontxa eta liga irabazita errazagoa dela disfrutatzea; baina nik, bereziki, egin dugun bidearekin eta urte osoko lanarekin disfrutatu dut. Be te egin nau denboraldiak. Gorka Aranberri* . Santurtziko patroi ohia Beñat Egiazu. Hondarribia elkarteko arraunlaria.08/19 Oharra: *Hiru talde rekin lortu du TKE liga eta Kontxa irabaztea. Guztira, hiru liga eta sei Kontxa. 2021 PortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT Oharra: *2021eko urrian, Santurtziren egoera administratibo eta eko nomikoa zaila zela ikusita, klubeko gidaritza hartzea erabaki zuen, zulotik ateratzeko xedez. Zer aurkitu duzu klubeko ateak ireki dituzunean? Batetik, erabat suntsituta zegoen arlo administratibo eta ekonomikoarekin egin dut topo, baita hobetzeko behar handia duen eta aurreko agintaldietan erabat zalantzazkoa izan den kudeaketarekin ere… Eta kirol arloan? Harrobiko arraunlari gutxi batzuekin topatu naiz. Haiek izan dira egoera on eta txarretan klubean zintzoki egon direnak. Eta zer gerta tu da harrobikoak ez direnekin? Gu zuzendaritzara iritsi ginenerako, taldearen %85 ez zegoen, %90 ez esatearren. Korrika joan behar izan dugu taldea berregit era. Iker Salgado* . Santurtziko presidente berria Beñat Egiazu. Hondarribia elkarteko arraunlaria.08/19 Nik bakarrik dakit zenbat ordu sartu ditudan klubean, zenbat lan egin dudan, zenbat buru hauste izan ditudan… Taldearen agint ea izan duena ni izan naiz, baita aurpegia eman duena ere, baina argi dut hori guztia nik bakarrik ezingo nuela lortu. Lan handi horren atzean jende asko dago: zuzendaritzako kideak, babesleak, udala… eta nola ez , arraunlariak. 2017. urtetik azken urtera arte izugarrizko taldea eduki dut, kalitate aldetik na hiz pertsona aldetik. Kalitatea edukitzea beharrezko a da, eta hori eskuartean izan dut. Horrelako osagaiekin lan eginez, fruituak etortzen dira. Santurtzin geratzea zen nire asmoa, baina ezin izan dut segitu; besteak beste, egonkortasun falta igarri dudalako. Iker Zabala. Sant urtziko entrenatzaile ohia Iker Zabalak bost urtean Santurtzi behetik gora eraman zuen. …eta 2022an ? 100 aurrez aurre 2017an, Eusko Label ligara.2018an, bosgarrenak izan ziren.2019an, hirugarrenak.2020an, ligako txapeldunak.2021ean, ligako txapeldunak.2021ean Kontxako Bandera irabazi zuten, 36 urteren ondoren. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 101 2021 BermeoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 102 aurrez aurre Eusko Label ligara igotzeko kanporaketarako lehen saioa BERMEO A Coruña 1J 2021EKO IRAILAREN 18 A Denborak Getaria 21:25.56 Aldea Meira Sam ertolameu 21:29.62 04,06ra Kaiku 21:29.98 04,42ra Tiran 21:44.14 18,58ra Bueu 21:49.04 23,48ra Getaria: 41:13.86. Kaiku: 41:16.06. 2021 Bermeo Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Eusko Label ligara igotzeko kanporaketarako bigarren saioa PORTUGALETE A Coruña 1J 2021EKO IRAILAREN 19 A Denborak Kaiku 19:46.08 Aldea Getaria 19:48.30 02,22ra Meira Sam ertolameu 19:51.82 05,74ra Tiran 20:00.18 14,10 era Bueu 20:10.52 . 24,44ra 2021 Portugalete Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Getar iak eta Kaikuk lortu zuten TKE l igan arraun egiteko txartela. Getariak laugarren saiakeran lortu zuen lehen aldiz Eusko Label ligan aritzeko aukera. Entr.: Jon Larrañaga Salsamendi Esperantza m U.Eizagirre* J.Larrañaga* J.Idiakez* J.Manterola* J.A.De la Hoz* I.Castillo* M.Etxaniz u H.Miralles* I.Gomez* I.Legorburu** A.Iraola* E.Silbeti* J.A.Zelaiaran I.Etxabe* Entr.: Jose Luis Korta Bizkaitarra m G.Varela* D.Garcia* J.Montero R.Alvarez A.Tacu M.Gutierrez A.Miramon u I.Elorrieta S.Rahhou * X.Mielgo* J.Lara L..Salvagno B.Apraiz O.Gomez 2021 Bermeo 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Portugalete 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Oharra: *Harrobikoak : 12. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Oharra: *Harrobikoak : 4. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 103 104 aurrez aurre Estropaden garaileak Data Eremua/Bandera Irabazlea/Denbora Bigarrena/Denbora 2021/07/03 Coruña. Coruña Hiriko V Bandera (1J). Hondarribia: 20:16.56 (1.tx/2.k) Santurtzi: 20:30.72 (2.tx/1.k) 2021/07/04 Coruña. Coruña Hiriko V Bandera (2J) Urdaibai: 20:39.18 (1.tx/1.k) Santurtzi: 20:46.88 (3.tx/4.k) 2021/07/10 Donostia. XIII. Donostiarra Bandera. Turismo Gaztela Mantxa S.N Zierbena: 19:50.94 (3.tx/2.k) Hondarribia : 19:53.38 (2.tx/3.k) 2021/07/11 Zierbena. XXXVIII. Petronor Bandera Ondarroa **: 20:32.20 (1.tx/2.k) Lekittarra: 20:39.66 (1.tx/3.k) 2021/07/17 Orio. Orioko XXXI. Estropadak IX. Orio Kanpina Bandera^ Santurtzi: 19:55.32 (3.tx/4.k) Orio: 19:59.60 (2.tx/1.k) 2021/07/18 Getxo. Getxoko Estropaden XLII I. Ikurrina*** Zierbena: 19:58.20 (2.tx/2.k) Orio: 19:59.70 (3.tx/4.k) 2021/07/24 Castro . IX. CaixaBank Bandera Hondarribia: 20:25,96 (3.tx/4.k) Orio: 20:35,50 (3.tx/3.k) 2021/07/25 Lekeitio. XXXVI. El Correo Bandera. Kutxabank S.N Santurtzi: 20:37.96 (3.tx/3.k) Urdaibai: 20:40.96 (2.tx/3.k) 2021/07/31 Bilbo. Bilboko XII. Bandera (erlojupekoa) Hondarribia: 19:21.74 (3.txanda) Zierbena: 19:29.18 (3.txanda) 2021/08/01 Santurtzi. Santurtziko XLII. Bandera (Eremu z aharra) Santurtzi: 19:32.72 (3.tx/4.k) Hondarribia: 19:43.96 (3.tx/1.k) 2021/08/07 Rianxo. Bandeira Barbanza Arousa (1) Donostiarra *: 19:59.90 (2.tx/4.k) Santurtzi: 20:00.46 (3.tx/1.k) 2021/08/08 Boiro. XXXI Bandeira Concello de Boiro Santurtzi : 19:21.44 (3.tx/3k) Hondarribia: 19:23.56 (2.tx/2.k) 2021/08/14 Zarautz 1J. Zarauzko XLIV. Ikurrina Hondarribia: 20:24.42 (3.tx/3.k) Santurtzi: 20:26.12 (3.tx/2.k) 2021/08/15 Zarautz 2J. Zarauzko XLIV. Ikurrina Hondarribia: 19:34.80 (3.tx/2.k) Santurtzi: 19:38.02 (3.tx/3.k) 2021/08/21 Ondarroa. Ondarroako XXXVII. Bandera. Cikautxo S.N (5) Zierbena *: 19:34.54 (3.tx/3.k) Donostiarra: 19:36.34 (3.tx/2.k) 2021/08/22 Hondarribia. Hondarribiko XXXIV. Bandera. Mapfre S.N Hondarribia: 19:25.08 (3.tx/2.k) Orio: 19:33.18 (2.tx/4.k) 2021/08/28 Ares. XIV Bandeira Concello de Ares Santurtzi: 19:56.94 (3.tx/3 .k) Hondarribia: 19:57.68 (3.tx/1.k) 2021/08/29 Moaña. XXXIX Bandeira Concello de Moaña Santurtzi: 19:31.00 (3.tx/2k) Hondarribia: 19:35.64 (3.tx/1.k) 2021/09/18 Bermeo. Bermeo Hiriko XXXIX. Ikurrina. Avia S.N Santurtzi: 21:25.78 (2.tx/4.k) Zierbena: 21:28.04 (1.tx/2.k) 2021/09/19 Portugalete. LI. S.N. XLVII. Bandera Corte Ingles Santurtzi: 19:12.98 (2.tx/3.k) Orio: 19:15.10 (2.tx/4.k) Garaipenak: Santurtzi: 8 . Hondarribia: 6. Zierbena: 3 . Donostiarra: 1. Ondarroa: 1 eta Urdaibai: 1. Guztira: 20 Sailkapen Nagusia: Lehena. Santurtzi: 217. Bigarrena. Hondarribia: 203 . Hirugarrena. Orio: 177 Oharrak: *Eremuko errekorra. ** TKE (Traineru Kluben Elkartea) sortuz geroztik lehendabizikoa da . ***J.A.Agirre Lehendakariaren XV II. Omenaldia. ^ Itsasoan. Eremu berria . ( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak. Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero: “Arraunaren Xarma – 2018 ko eta 2019ko estropadak” eta “Estropadak Etxetik – 2020ko denboraldia” liburuetan. aurrez aurre 105 2021e ko sailkapena Coruña 1J Coruña 2J Donostia Zierbena Orio Getxo Castro Lekeitio Partziala Bilbo Santurtzi Rianxo Boiro Zarautz 1J Zarautz 2J Partziala Ondarroa Hondarribia Ares Moaña Bermeo Portugalete Guztira 1.Santurtzi ** 11 11 10 10 12 9 9 12 84 10 12 11 12 11 11 151 8 10 12 12 12 12 217 2.Hondarribia 12 3 11 9 10 10 12 10 77 12 11 8 11 12 12 143 10 12 11 11 10 6 203 3.Orio 6 10 9 2 11 11 11 8 68 9 9 7 10 9 8 120 9 11 8 10 8 11 177 4.Donostiarra 9 8 8 6 8 8 10 9 66 8 10 12 9 10 10 125 11 9 10 7 7 7 176 5.Zierbena 10 9 12 4 7 126 9* 9* 72 11 5 9 8 8 9 122 12 7 7 3 11 10 172 6.BUrdaibai 4 12 7 5 9 7 7 11 62 7 8 10 7 6 7 107 7 8 6 8 9 9 154 7.Ondarroa 7 2 4 12 4 6 6 7 48 2 6 6 6 5 5 78 5 5 4 9 6 8 115 8.Cabo 8 1 6 7 6 4 8 6 46 6 4 5 4 4 3 72 6 3 9 2 5 5 102 9.Ares 5 7 5 1 2 5 5 5 35 4 7 4 5 5* 5* 65 2 6 3 6 82 10.Lekittarra 1 6 2 11 5 2 4 4 35 4* 4* 1 2 7 6 59 4 4 5 1 73 11.Tiran 2 3 3 8 3 1 3 2 25 5 3 3 3 2 2 43 2 2 2 4 53 12.Zarautz 3 5 1 3 1 3 2 3 21 3 2 2 1 3 4 36 1 1 1 5 44 Oharrak : *Eusko Label ligak ezarrita duen irizpidearen arabera, aurreko jardunaldietan lortuta ko puntuen batezbestekoa hartu z ioten kontutan; hau da, bederatzi puntu eskuratu zituen jokatu ez zuen jardunaldi bakoitzeko Zierbenak , bost Aresek eta lau Lekittarrak . **2015ean, Hondarribiak ligako puntu kopuruaren marka (217) lortu zuen. Estropaden batez besteko puntuak: 11,42 1. Estropada kopurua: 19 . Aurten, Santurtzik kopuru bera lortu du baina estropada bat gehiago jokatuta. Estropada kopurua: 20. Estro paden batez besteko puntuak: 1 0,85. PATROI ONENEN SAILKAPENA. 1. Arkaitz Diaz: 20 (Donostiarra). 2. Gorka Aranberri: 19 (Santurtzi). 3. Oscar Hermo: 14 (Cabo)2003tik, TKEren sorreratik, lau taldek soilik lortu dituzte urte bereko Liga eta Kontxako Bandera: Astillero k ꟷ2003an ꟷ, Urdaibai k ꟷ2010 eta 2016an ꟷ, Kaiku k ꟷ2012an ꟷ eta Santurtzi k ꟷ2021eanꟷ . 106 aurrez aurre 2021eko sarien banaketa 1. 3285 €. 2. 2925€. 3. 2565 €. 4. 2205 €. 5. 2025 €. 6. 1845 €. 7. 1665 €. 8. 1485 € 9. 10. 11. eta 12. 1125 € 1. Santurtzi 2. Hondarribia 3. Orio 12. Zarautz Coruña 1J/Coruña 2J. * 6570 5850 4050 2250 Donostia 2565 2925 2205 1125 Zierbena 2565 2205 1125 1125 Orio 3285 2565 2925 1125 Getxo 2205 2565 2925 1125 Castro 2205 3285 2925 1125 Lekeitio 3285 2565 2025 1125 Bilbo 2565 3285 2205 1125 Santurtzi 3285 2925 2205 1125 Rianxo 2925 2025 1845 1125 Boiro 3285 2925 2565 1125 Zarautz 1J/ Zarautz 2J. * 5850 6570 4410 2250 Ondarroa 2025 2565 2205 1125 Hondarribia 2565 3285 2925 1125 Ares 3285 2925 2025 1125 Moaña 3285 2925 2565 1485 Bermeo 3285 2565 2025 Portugalete 3285 1665 2925 Guztira 58.320 € 55.620 € 46.08 0 € 20.610 € Oharra : *Bandera eta Ikurrinaren Sailkapen Nagusiaren arabera . aurrez aurre 107 Oharra: ( ) Parentesi artean bertan jokatutako estropadak. Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Denbora Bigarrena 2021/08/07 Rianxo. Bandeira Barbanza Arousa (1) Donostiarra: 19:59.90 (2.tx/4.k) Santurtzi: 20:00.46 (3.tx/1.k) 2021/08/21 Ondarroa. Ondarroako XXXVII. Bandera. Cikautxo S.N (5) Zierbena: 19:34.54 (3.tx/3.k) Donostiarra: 19:36.34 (3.tx/2.k) 2021e ko errek or berriak Donostia Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Irabazlea Denbora Bigarrena /Aldea* 2021/08/07 Rianxo. Bandeira Barbanza Arousa Donostiarra: 19:59.90 (2.tx/4.k) Santurtzi: 20:00.46 (3.tx/1.k) /00.5 6ra 2021/08/28 Ares. XIV Bandeira Concello de Ares Santurtzi: 19:56.94 (3.tx/3 .k) Hondarribia: 19:57.68 (3.tx/1.k) /00.74ra 2021/07/17 Getxo. Getxoko Estropaden XLII I. Ikurrina Zierbena: 19:58.20 (2.tx/2.k) Orio: 19:59.70 (3.tx/4.k) /01.50era 2021/08/14 Zarautz 1J. Zarauzko XLIV. Ikurrina Hondarribia: 20:24.42 (3.tx/3.k) Santurtzi: 20:26.12 (3.tx/2.k) /01.70era 2021/08/21 Ondarroa. Ondarroako XXXVII. Bandera. Cikautxo S.N Zierbena: 19:34.54 (3.tx/3.k) Donostiarra: 19:36.34 (3.tx/2.k) /01.80ra *Segundotan . Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero: “Arraunaren Xarma – 2018 ko eta 2019ko estropadak” eta “Estropadak Etxetik – 2020ko denboraldia” liburuetan. Estropadetan izan diren alderik txikienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29 Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 21,16” 08/12 Hondarribia* Cabo. 19:45,86 2 1 1 Ondarroa. 20:34,20 4 10 48,34” 108 aurrez aurre 2021e an, eremuz eremu, irabazleare n eta azken sailkatuaren arteko aldeak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Irabazlearen denbora Txanda Kalea Azken sailkatuaren denbora Txanda Kalea Aldea 07/0 3** Coruña 1J Hondarribia. 20:16.56 1 2 Lekittarra . 21:23.54 2 4 1:06.98 = 66.98” 07/04* Coruña 2J Urdaibai. 20:39.18 1 1 Cabo. 21:12.88 2 1 33.70” 07/10 Donostia Zierbena. 19:50.94 3 2 Zarautz. 21:00.16 1 1 1:09.22 = 69.22” 07/11 Zierbena Ondarroa. 20:32.20 1 2 Ares. 21:24.66 2 4 52.46” 07/17 Orio Santurtzi. 19:55.32 3 4 Zarautz. 20:45.60 1 3 50.28” 07/18 Getxo Zierbena. 19:58.20 2 2 Tiran. 20:48.28 1 3 50.08” 07/24 Castro Hondarribia. 20:25.96 3 4 Zarautz. 21:33.22 1 4 1:07.26 = 67.26” 07/25 Lekeitio Santurtzi. 20:37.96 3 3 Tiran. 21:55.56 1 4 1:17.60 = 77.60” 07/31 Bilbo*** Hondarribia. 19:21.74 3 Orio. 19:3 4.80 3 13.06” 08/01 Santurtzi/Portugalete Santurtzi. 19:32.72 3 4 Zarautz. 20:24.24 1 1 51.52” 08/07 Rianxo Donostiarra. 19:59.90 2 4 Lekittarra. 20:39.66 1 1 39.76” 08/08 Boiro Santurtzi. 19:21.44 3 3 Zarautz. 20:13.62 1 4 52.18” 08/14 Zarautz 1J Hondarribia. 20:24.42 3 3 Tiran. 21:31.38 1 3 1:06.96 = 66.96” 08/15 Zarautz 2J Hondarribia. 19:34.80 3 2 Tiran. 2 0:34.42 1 4 59.62” 08/21 Ondarroa Zierbena. 19:34.54 3 3 Zarautz. 20:32.69 1 4 58.15” 08/22 Hondarribia Hondarribia. 19:25.08 3 2 Zarautz. 20:24.80 1 1 59.72” 08/28 Ares Santurtzi. 19:56.94 3 3 Zarautz. 21:11.71 1 3 1:14.77 = 74.77” 08/29 Moaña Santurtzi. 19:31.00 3 2 Lekittarra. 20:08.82 1 2 37.82” 09/19 Bermeo*^ Santurtzi. 21:25.78 2 4 Cabo. 22:16.02 1 4 50.24” 09/19 Portugalete*^ Santurtzi. 19:12.98 2 3 Cabo. 19:59.18 1 2 46.20” Oharrak: *Igandean jokatzen diren estr opadak eguerdia n hasten dira. **Larunbatekoak seiak inguruan hasten dira. ***Erlojuaren kontra. *^Partaide kopurua: 8 ontzi . Bi txanda. 0102030405060708090100110120LekeitioAresDonostiaCastroCoruña 1J Zarautz 1JHondarribiaZarautz 2J Ondarroa ZierbenaBoiroSanturtzi/PortOrioBermeoGetxoPortugaleteRianxo MoañaCoruña 2JBilbo aurrez aurre 109 Segundoak 52,46 50,24 59,62 33,70 50,28 64 59,72 91,06 39,76 77,14 51,52 77,14 52,18 77,14 50,08 37,82 58,15 46,2 77,14 13,06 77,6 66,98 67,26 77,14 74,77 69,22 66,96 110 aurrez aurre 2021e an, eremuz eremu , txanda berean ontzien artean izan diren alderik handienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29 Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 21,16” 08/12 Hondarribia* Cabo. 19:45,86 2 1 1 Ondarroa. 20:34,20 4 10 48,34” 08/18 Zarautz 1J Pasai S. Pedro. 20:41,46 1 2 9 Kaiku . 21:25 ,26 4 12 43,80” 08/19 Zarautz 2J Orio. 19:46,56 2 2 1 Donostiarra. 20:35 ,32 4 8 48,76” 08/25 Moaña Kaiku . 20:23 ,36 1 1 7 P.Donibane. 20:59 ,82 4 12 36,46” 08/26 Boiro Cabo. 19:25,68 2 2 3 Ondarroa. 20:01,32 4 9 35,64” 09/15 Bermeo**** Orio. 20:41,16 2 3 1 Zierbena. 21:04,04 1 6 22,88” 09/16 Portugalete **** Cabo. 19:55,64 1 2 4 Ondarroa. 20:32 ,60 3 8 36,96 ” 2018ko eremuz eremu, txanda berean, ontzien arteko diferentziak handienak. Data Herria/Eremua Txanda Ontzia/Denbora Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 07/03 ** Coruña 1J 2 Santurtzi . 20:30.72 1 2 Lekittarra . 21:23.54 4 12 52.82” 07/04* Coruña 2J 1 Urdaibai. 20:39.18 1 1 Tiran. 21:04.76 4 10 25.58” 07/10 Donostia 1 Cabo. 20:16.72 4 7 Zarautz. 21:00.16 1 12 43.44” 07/11 Zierbena 2 Cabo. 20:52.00 2 6 Ares. 21:24.66 4 12 32.66” 07/17 Orio 2 Orio. 19:59.60 1 2 Ondarroa. 20:32.28 3 9 32.68” 07/18 Getxo 2 Zierbena. 19:58.20 2 1 Lekittarra. 20:36.86 4 11 38.66” 07/24 Castro 2 Donostiarra. 20:40.16 2 3 Ondarroa. 21:09.14 4 7 28.98” 07/25 Lekeitio 2 Urdaibai. 20: 40.96 3 2 Cabo. 21:17.74 4 7 36.78” 07/31 Bilbo *** 3 Hondarribia. 19:21.74 1 Orio. 19:34.80 4 13.06” 08/01 Santurtzi/Portug. 2 Donostiarra. 19:44.52 3 3 Tiran. 20:18.06 2 10 33.54” 08/07 Rianxo 2 Donostiarra. 19:59.90 4 1 Cabo. 20:17.98 2 8 18.08” 08/08 Boiro 2 Hondarribia. 19: 23.56 2 2 Cabo. 19:56.10 1 9 32.54” 08/14 Zarautz 1J 1 Lekittarra. 20:58.36 1 6 Tiran. 21:31.38 3 12 33.02” 08/15 Zarautz 2J 2 Zierbena. 19:44.66 1 4 Ondarroa. 20:13.16 3 8 28.70” 08/21 Ondarroa 2 Orio. 19:41.46 2 4 Ondarroa. 19:58.58 3 8 17.12” 08/22 Hondarribia 2 Orio. 19:33.18 4 2 Cabo. 20:06.22 2 10 33.04” 08/28 Ares 2 Cabo. 20:18.64 1 4 Ondarroa. 20:51.18 4 9 32.54" 08/29 Moaña 3 Santurtzi. 19:31.00 2 1 Zierbena. 20:01.26 3 10 30.26" 09/18 Bermeo*^ 1 Zierbena. 21:28.04 2 2 Cabo. 22:16.02 4 8 47.98” 09/19 Portugalete*^ 2 Santurtzi. 19:12.98 3 1 Hondarribia. 19:58.66 1 7 45.68” Oharrak:*Igandean jokatzen diren estropadak eguerdian hasten dira. **Larunbatekoak seiak inguruan hasten dira.***Erlojuaren kontra.*^Partaide kopurua: 8 ontzi. Bi txanda. aurrez aurre 111 0510152025303540455055606570Coruña 1JBermeoPortugaleteDonostiaGetxoLekeitioSanturtzi/PortHondarribiaZarautz 1JOrioZierbenaBoiro AresMoaña CastroZarautz 2J Coruña 2JRianxoOndarroaBilbo Segundoak 30,26 43,44 32,68 28,98 13,06 33,04 77,14 52,82 91,06 18,08 38,66 77,14 47,98 77,14 32,66 77,14 17,12 45,68 36,78 33,54 25,58 28,70 32,54 77,14 33,02 77,14 32,54 77,14 112 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 SanturtziAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 DonostiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACTaurrez aurre 113 Euskal Herriko estropada eremuak 2021ean 114 aurrez aurre 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Bermeo BilboDonostia Getxo aurrez aurre 115 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Hondarribia LekeitioOrio Ondarroa 116 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Portugalete SanturtziZarautz Zierbena aurrez aurre 117 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Kontxa. Donostia 118 aurrez aurre 2019. urtean, Ameriketako Estatu Batuetako Climate Central ikerketa zentroak mapa bitartez aztertu zuen itsasoaren maila igotzeak zer eragin izango duen. Uholdeak izateko arrisku a oso handia izango da Euskal Herriko eremu ugaritan; besteak beste, Aturri aldean eta Bilboko itsasadarrean. 2019ko gas isuriak aintzat hartuta Lurrean sortuko litzatekeen berotegi efektuaren araber a, 2040an Lurraren tenperatura 1,5 gradu baino gehiago igoko litzateke, ondorioz izotza urtuko litzaiguke poloetan eta, beraz, uraren maila k etengabe gora egingo luke . IPCC Klima Aldaketari Buruzko Gobernu Arteko Taldeak kaleratutako ikerketa baten araber a, baliteke itsas maila metro bat baino gehiago igotzea 2100erako, egungo tenperatura igoera ez bada eteten. 2050eko batez besteko aurreikuspenen arabera, ohiko uholde arriskua nabarmen hedatuko da. Argigarria da Urdaibai inguruko mapa: uholde arriskua ia Gernika Lumoraino iritsiko litzateke. Zarautzen eta Orion herri barru barruraino sar daiteke ura; Irunen eta Hondarribian ere urpean gera daitezke itsasbazterreko lur eremu zabalak, eta Donostian arazoak izan daitezke Urumea ertzean, batik bat Atotxa inguruan. Bizkaian, Urdaibaiko eta Bilboko itsasadarre tako egoeraz gain, Mus kiz inguruko kasua da tentuz hartzekoa, Petronorren findegiraino irits baitaitezke itsasoaren erauntsiak .* *Garikoitz Goikoetxea . Artikulu osoa: Berria egunkarian, 2019ko urriaren 31n argitaratua. 2050erako Euskal Herriko zenbait eremutan aurreikusitako aldaketak aurrez aurre 119 120 aurrez aurre aurrez aurre 121 2100erako iragarpenak are larriagoak dira. Donostiatik Astigarragaraino helduko litzateke Urumea, Bilboko itsasadarra Barakaldoko lur eremu oso zabaletara helduko litzateke, eta Aturriren gorakadek nabarmen joko lukete Bokaletik Akamarre bitarteko bidean. 122 aurrez aurre Nik itsasoa miretsi izan dut beti: olatuak, koloreak, distirak eta itsasoaren taupadak. Begoña Artabe. Artista Lurraren berotzearen sintomak itsasoak nabaritzen ditu gehien, eta, horrenbestez, klima aldaketaren adierazle argienetariko bat da. IPCCren azken txostenaren arabera, baliteke Europan itsasoko ur azal aren tenperatura gradu bateraino igotzea planeta 1,5 gradu berotzen bada. Igoera hori hiru gradukoa bada, berriz, itsasoko gainazalaren tenperatura 1,5 eta 2 gradu artean berotuk o dela kalkulatzen dute adituek*. Oharra: *Jone Arruabarrena . Bero datoz olatuak artikulu osoa: Berria egunkarian, 2022ko apirilaren 17an argitaratua. aurrez aurre 123 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 BermeoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 124 aurrez aurre Oharrak: *2015ean, Hondarribiak Castro k 2009an lortutako garaipenen kopurua (13) berdindu zuen. **Ligako puntu kopuruaren marka (217) lortu zuen. Estropaden batez besteko puntuak: 11,42. Estropada kopurua: 19 . **Ligako pu ntu kopuruaren marka berdindu zuen , baina estropada bat gehiago jokatuta. Estropaden batez besteko puntuak: 10 ,85. Estropada kopurua: 20. ***Guztira 357 garaipen. Jokatutako estropadak: 356, puntuagarriak izan ez zirenak barne. ^2014an, Kaikuk eta Oriok denbora bera egin zuten Zarauzko 2. jardunaldian: 19:39.92. San Migel l igak bakoitzari 12 puntu eman zizkien. 2003tik 2021era bitarteko urteak. 19 denboraldi Garaipen zerrenda eta bigarren postuak ONTZIA GARAIPENAK URTEA K Urdaibai 7 2004, 07, 08, 10, 16, 17 eta 2018 Hondarribia * 3 2006, 14 eta 2015* * Kaiku 3 2011, 12 eta 2013 Astillero 2 2003 eta 2005 Santurtzi 2 2020 eta 2021** Castro 1 2009 Orio 1 2019 ONTZIA 2. POSTUAK URTEA K Hondarribia 8 2005, 12, 16, 17, 18, 19, 20 eta 2021 Orio 3 2007, 10 eta 2014 Urdaibai 3 2011, 13 eta 2015 Castro * 2 2006 eta 2008 Astillero 1 2004 Mecos 1 2003 P. San Pedro 1 2009 Irabazitako estropadak eta bigarren postuak k ONTZIA GARAIPENAK *** URTEA K ligan Hondarribia 84 → % 23,52 2003 2021 Urdaibai 82 → % 22,96 2003 2021 Orio ^ 50 → % 14,00 2003 2011/2013 2021 Kaiku ^ 33 → % 09,24 2009 2020 Castro 32 → % 08,96 2003 2013 Astillero 31 → % 08,68 2003 2005/2010 2017/2019 Beste garaileak: Santurtzi : 16. Zierbena: 8. Tiran: 4. Donostiarra , P. Donibane eta Pedreña hiruna. Cabo , Mecos eta P. San Pedro bina eta Ondarroa eta Zarautz bana . Guztira: 45 → % 12,60 ONTZIA 2. POSTUAK Hondarribia 78→ % 22,09 Urdaibai 68→ % 19,26 Orio ^ 54→ % 15,29 Castro 18→ % 05,09 Kaiku ^ 18→ % 05,09 Santurtzi 16→ % 04,53 Astillero 14→ % 03,96 Pedreña 14→ % 03,96 P. Donibane 13→ % 03,68 ONTZIA 2. POSTUAK P. San Pedro 13→ % 03,68 Zierbena 13→ % 03,68 Tiran 8→ % 02,26 Besteak: Cabo: 7. Zarautz eta Donostiarra bosna. Mecos: 3. Portugalete: 2. Arkote, Lekittarra, Ondarroa eta Zumaia bana. Guztira: 26 → % 07,36 0246810123456789101112131415161718192021 aurrez aurre 125 0246810123456789101112131415161718192021 TKE ligako talde onenen garaipenak Oharrak: *344 estropada puntuagarriak kontuan hartuta. Guztira 35 6 estropada jokatu izan dituzte , baina 12 ez ziren puntuagar riak izan. **2010ean Hondarribiak eta 2005ean eta 2014an Urda ibaik Bermeon eta Portugaleten ez zuten parte hartu; bederatzigarren eta hamargarren sailkatu baitziren. ***2014. urtean, TKE k Urdaibairi 95 puntu ko zigorra jarri zion “estrobo” afera gatik. Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero : “Arraunaren Xarma – 2018 ko eta 2019ko estropadak” eta “Estropadak Etxetik – 2020ko denboraldia” liburuetan. 2003tik 2021e ra bitarteko urteak Puntu kopurua ONTZIA/ TRAINERUAREN IZENA URTEAK ESTROPADA PUNTUAGARRIAK* PUNTU KOPURUA Hondarribia . Ama Guadalupekoa 19 (2003 –2021 ) 342** 3.243 Urdaibai. Bou Bizkaia *** 19 (2003 –2021 ) 340** 3.000 Orio. San Nikolas 18 (2003 –2011) (2013 –2021) 325 2.886 Urteak Garaipenak: 50 Orio 0246810123456789101112131415161718192021 Urteak Garaipenak: 82 Bermeo Urdaibai Urteak Garaipenak: 84 Hondarribia 126 aurrez aurre TALDEA K ETA ARRAUNLARIAK ARES. Utzi dutenak : Sergio Baña, Jorge Fernandez, Ivan Lema, Fernando Martinez, Luis Pazos , Jose Javier Reborido eta Eliseo Reborido . Beste talde bate ra joan direnak: Jorge Fernandez (Castropol) eta Sergio Toimil (Tiran). CABO. Utzi dutenak : Iago Davila, Jose Angel Garcia, Brais Pedrouzo, Luis Piñeiro eta Diego Suarez. Beste talde bate ra joan direnak: Daniel Gonzalez (Castropol, entrenatzaile). DONOSTIARRA. Utzi dutenak : Andoni Bartolome, Be ñat Eizagirre, Ioritz Orbegozo eta Iker Rodriguez . Beste talde bate ra joan direnak: GETARIA. Utzi dutenak : Beste talde bate ra joan direnak: Ioritz Lasarte (Mutriku). HONDARRIBIA. Utzi dutenak : Xabier Belasko, Ander Legazkue, Julen Fernandez eta Garikoitz Uranga. Beste talde bate ra joan direnak: Iker De la Linde (Zarautz). KAIKU. Utzi dutenak : Jon Donnino Garcia, Jagoba Gonzalez, Joaquin Montero eta Lur Uribarren. Beste talde bate ra joan direnak: Ruben Alvarez (Sant urtzi) eta Leandro Salvagno (Zierbena). ISUNTZA. Utzi dutenak : Markel Akarregi, Josu Badiola , Niko las Bikuña, Ander De Gregorio, Ibai Kapanaga eta Arkaitz Olazar. Beste talde bate ra joan direnak: Ibon Maiz (Zierbena). ONDARROA . Utzi dutenak : Erik Aranburu, Eneko Azkarate, Iosu Elu eta Iban Lopez. Beste talde bate ra joan direnak: Eneko Bilbao (Urdaibai) eta Xabat Olaetxea (Donostiarra). ORIO. Utzi dutenak : Martxel Aldai, Kepa Arrizabalaga, Imanol Garmendia eta Ibai Gonzalez. Beste talde bate ra joan direnak: Mikel Peña (Ondarroa). URDAIBAI: Utzi dutenak : Josu Barturen , Mikel Beaskoa, Iker Gimeno, Mikel Perez, Unai Ruiz, Lander Salas eta Jon Urresti. Beste talde bate ra joan direnak: Mikel Bereziartua (Isuntza), Jon Elortegi (Zierbena) eta Igor Frances (Donostiarra). SANTURTZI. Utzi dutenak : Diego Hermo eta Fede Steindl.Beste talde batera joan direnak: Javier Sayanz (Cabo), Jon Etxaniz (Hondarribia), Sorin Silviu Dragan eta David Zunbeltz (Kaiku), Gorka Aranberri,Mikel Azkarate, Yeray Cayon, David Iglesias, Oskar Andres Medina, Ander Zabala eta Iker Zabala (Urdaibai). David Duran eta Fernando Ruiz (Zierbena), eta Fernando Rua (Orio).ZIERBENA. Utzi dutenak : Eladio Sanchez.Beste talde batera joan direnak: Iker Pascual (Kaiku), Mikel Portularrume eta Endika Moran (Santurtzi), eta Juan Zunzunegi (Chapela).2022ko denboraldian lehiatuko ez diren 2021eko arraunlariak eta zenbait aldaketa aurrez aurre 127 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2019 SanturtziAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 128 aurrez aurre Arraun Lagunak taldearen garaipena «ederra» izan zela aitortu zuten entrenatzaile eta arraunlariek. Liga gogor baten osteko bozkaria izan zen, txapelketa estua jokatu baitzuten lau taldeek. Euskotren ligan, sailkapeneko puntuetan Oriorekin berdinduta geratu ziren ꟷ39na lortu zituzten bi tal deekꟷ, baina garaipen kopuru handiagoak ahalbidetu zuen Lugañene koen garaipena. Txapelketa indartu ta atera zen, ezbairik gabe, lehia oso polita izan baitzen. «Ikaragarri hunkigarria izan zen gertukoek baserrian egin ziguten harrera. Emozioz beteriko hitz ak jaso genituen klubeko beste kideen ahoetatik. Begirada atzera bota, klubaren lehen urteak gogoratu, eta gaurdaino egindako lana. Izugarrizko ibilbidea! Eta gu harro gaude ibilbide horren parte garelako »*. «Urteetan egon gara entzuten nesken arraunak ez zuela erakartzen ikuslerik, entzuleak ere entxufatzen zirela mutilena hastean edo neskena bukatzear zegoenean. Eta aurten, hasieratik, jendeak jarraitu du pila bat. Kontziente gara ligari eman diogula beste buelta bat. Hala ere, diru laguntzak jasotzeko orduan, oraindik ere entzun behar izaten dut mutilen trainerua ateratzea gehiago kostatzen dela neskena baino. Eta nik esaten diet: gasolinak berdin berdin balio du neska edo mutila izan, errekuperatzeko produktuek ere bai, entrenatzeko erreminte k ere bai… Nik diru gehiago edukiko banu, noski emango niokeela neska bakoitzari merezi duena, baina ezin dugu eta oso tristea da. Ikusi nola entrenatzen ari diren eta… »**. *Uxue Molina . Donostia Arrau n Lagunak eko arraunlaria **Itziar Eguren. Donostia Arraun Laguna keko presidentea Aitor Manterola EUSKOTREN LIGA aurrez aurre 129 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 ZarautzAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 130 aurrez aurre 2021EKO UZTAILAREN 3 A Eremuko errekorra : 10:56. 80 (1.k) Orio 2019an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Arraun Lagunak: 11:25.88 (2.k) Donostiarra: 11:27. 86 (1.k) Orio: 11:31. 36 (3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Coruña Hiriko IV. Bandera CORUÑA 1J Oharra k: Harrobikoak: 3. Lehen irteera baliogabetua izan zen, epaileek izan zituzten arazo teknikoak tarteko. Euskotren ligan azken urteetan izan ez den berdintasuna igarri zuten eta halaxe izan da lehen jardunaldi honetan, donostiarre n arteko buruz burukoan Arraun Lagunak nagusituta. Mendebaldeko haize zakarrak itsasoa narrasten zuen, eta lau ontzietako patroiek galtza bete lan izan zuten trainerua ongi gog ortuta eramateko. L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo G.Ezkerro A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u M.R.Larrea L.Etxabe U.Molina E.Pescador A.Belartieta* M.Muguruza Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2018/07/07. Coruña Hiriko I. Bandera (1J) P.Donibane: 11:38.81 (4.k) Orio 20,31ra (2.k) 2019/07/06 . Coruña Hiriko II. Bandera (1J) Orio: 10:56.80 (1.k) Arraun Lagunak 05,68ra (3.k) 2020/07/04. Coruña Hiriko III. Bandera (1J) Orio: 11:12.80 (4.k) Donostiarra 04,62ra (3.k) 2021/07/03. Coruña Hiriko IV. Bandera (1J) Arraun Lagunak: 11:25.88 (2.k) Donostiarra 01,98ra (1.k) Laugarren urtez jarraian, Euskotrenek TKE ligaren babesa berritu du. Eusko Label Ligan parte hartzen duten h amabi talde ek kudeatzen dute TKE. Ligak kudeatzeko modua oso bestelakoa da: estropada eremuen distantzia, sariak… TKEko bazkide izateko baldintza gizonezkoen trainerua edukitzea da, Arraun Lagunakek betetzen ez duena, alegia. TKEko zuzenda ritza batzordea hamabi pertsonak osa tzen dute, guztiak gizonezkoak. Itziar Eguren Arraun Lagunak elkarteko presidentea da 2019tik, lehendabiziko emakumea, «gizonen mundu ba tean». Halaxe deskribatzen baitu donostiarrak arraun mundua. Donostia Arraun Lagunak gonbidatuta bez ala parte hartzen du . aurrez aurre 131 Coruña Hiriko IV. Bandera CORUÑA 2J 2021EKO UZTAILAREN 4 A Eremuko errekorra : 10:56. 80 (1.k) Orio 2019an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 11:09. 32 (1.k) Arraun Lagunak: 11:14.84 (2.k) Donostiarra: 11:20.56 (4.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Irabazlea 1J 2J Guztira Aldea * 1. 2018. P. Donibane 11:38. 81 (4.k) 12:01.48 (2.k) 23:40. 29 2. Orio 11:59. 12 (2.k) 12:29. 72 (1.k) 24:28. 84 48.55 1. 2019. Orio 10:56.80 (1.k) 11:16.68 (4.k) 22:13.48 2. Arraun Lagunak 11:02.4 8 (3.k) 11:36.54 (2.k) 22:39. 02 25.5 4 1. 2020. Orio 11:12.80 (4.k) 11:29.36 (3.k) 22:44.06 2. Donostiarra 11:17.42 (3.k) 11:34.16 (4.k) 22:51.58 09.52 1. 2021. Orio 11:31.36 (3.k) 11:09.32 (1 .k) 22:40.68 2. Arraun Lagunak 11:25.88 (2.k) 11:14.84 (2 .k) 22:40.72 00.04 Oharra: *Segundotan Oharra : *Harrobikoak: 9. Bandera emozio handiz erabaki zen, soilik lau ehunenengatik. Arraun Lagunakek 5.48 segundoko aldea zuen defendatzeko, baina Oriok estropada irabazi eta 5.52ko aldea atera zion amaieran Donostiako ontziari. Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi San Nikolas m N.Agirre* M.Alkain* U.Hoyos * L.Garate L.Davidenko* I.Azkonobieta* S.Piñeiro u O.Iraola O.Agirregabiria A:Arregi* E.Uranga* A.Galdos G.Oliden* M.Uranga* Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2018/07/08. Coruña Hiriko I. Bandera (2J) P.Donibane: 12:01.48 (2.k) Orio 28,24ra (1.k) 2019/07/07. Coruña Hiriko II. Bandera (2J) Orio: 11:16.68 (4.k) Arraun Lagunak 19,86ra (2.k) 2020/07/05. Coruña Hiriko III. Bandera (2J) Orio: 11:29.26 (3.k) Donostiarra 04,90era (4.k) 2021/07/04. Coruña Hiriko IV. Bandera (2J) Orio: 11:09.32 (1.k) Arraun Lagunak 05,52ra (2.k) Ez dago besterik, gauzak ez dira lehenengoan ateratzen: saiatu, erori, frakasatu… hori da ikasteko bidea . 2020 Coruña Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 132 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Coruña 1JAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 133 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 Coruña 1J Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 134 aurrez aurre Arraun Lagunak eko arraunlariek hasiera hasieratik estropada burua hartu zuten. Oriok soilik eutsi zion Arraun Lagunak en joaldiari. Bost minutu eta 28 segundoan egin zuen Arraun Lagunak ek kanporanzko luzea. Orio l au segundo geroago iritsi zen. Ontzia jiratu eta berehala, Arraun Lagunak ek eta Oriok olatu bana hartu eta hanka egin zieten Hondarribia eta Donostiarrari, eta orduantxe hautsi zen estropada. Arraun Lagunak ekoak arraunean gozo gozo ari ziren, minutuko 37 paladako erritmoan, eta poparean nagusitasunez ontzia airean eraman zuten. Mikel O. Iribar Berria egunkariko kazetaria Goi mailako kirolariek bikaintasuna dute helburu. Prestakuntzan ezaugarri fisikoak kontuan hartu behar diren moduan, hilekoar en ez augarriek ere zeresana daukate, zikloak aintzat hartu behar baitira kirolarien bertsiorik onena eta osasuna uztartzeko^. …Sant Cugateko Errendimendu Altuko Zentroan galdetutako 93 jokalarietatik %35ek jasan izan dute noiz edo noiz hilerokoaren zikloaren desagerpenen bat^. Oharrak: *Harrobikoak: 3. **Kontxa Banderarako sailkatze estropadan lortua. ***Euskotren ligan ari denetik, lehendabizikoz irabazi du Donostiako bandera. ^Ane Urkiri . Artikulu osoa: GARA egunkarian, 2022 ko apirilaren 17an argitaratua. V. Donostiarra Bandera DONOSTIA 2021EKO UZTAILAREN 10A Eremuk o errekorra: 10:29.64** Getaria Tolosa 2011 n Eremuko errekorra (ligan): 10:43.28. Pasai Donibane 2014an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Arraun Lagunak ***: 10:59.22 (1.k) Orio: 11:06.12 (4.k) Hondarribia : 11:10.16 (2.k) 11:40,08 (2.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo C.Simoes* A.Sanchez L.Jaramillo N.Martin* A.Rios X.A.Uribarrena u E.Duque L.Etxabe E.Pescador M.R.Larrea A.Belartieta* M.Muguruza 0 1 2 3 4 5 6 7OrioGaraipenak Arraun Lagunak Guztira: 9 estropada aurrez aurre 135 ORIO 2019/07/13. IV. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera 11:24.66 (3.k) Arraun Lagunak 01,96ra (1.k) 2020/07/11. V. CaixaBank Bandera 11:34.12 (1.k) Arraun Lagunak 04 ,80ra (4.k) PASAI DONIBANE Data/Bandera Denbora Bigarrena 2014/07/13 . III. Eusko Label Bandera (erlojupekoa) 10:43.28 (.k) Hibaika 07,36ra (.k) 2016/07/10 . V. Eusko Label Bandera (erlojupekoa) 11:00.26 (.k) Hibaika 06,64ra (.k) 2017/07/09 . VI. Euskotren Bandera 11:48.64 (1.k) Hibaika 19 ,50era (2.k) 2018/07/14. III. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera 11:00.74 (3.k) Orio 10,24ra (4.k) ARRAUN LAGUNAK 2021/07/10. V. Donostiarra Gaztela Mantx a Bandera 10:59.22 (1.k) Orio 06 ,90ra (4.k) ZUMAIA 2013/07/14 . II. Eusko Label Bandera (erlojupekoa) 12:25.05 (.k) P. Donibane 36,32ra (.k) 2015/07/12 . IV. Eusko Label Bandera (erlojupekoa) 11:06.28 (.k) Orio 16,88ra (.k) Alegia, marka* landu egin behar da. Marka eguneratu behar da. Marka bat ez da bat egin eta harekin hogei urtez egotea. Zein egongo litzateke hogei urtez jantzi berberarekin eroso? Pertsonak aldatzen diren gisara, markak ere aldatu egiten dira. Kontua da, horretarako, askotan, norbere barrura begir atu behar dela, eta nor sentitze n da eroso barrura begiratu behar horretan? Ez da erraza, baina marka estatiko bat baldin badaukazu, esaten ari zarena, ematen ari zaren mezua, hori da: ez zarela hortik mugitzen. Maider Beldarrain Iribar The Nin komunikazio agentziako kidea Oharra : *Marka hitzaren ordez jar dezakezu: Arraun elkarteko logotipoa edo traineruaren izena edo traineruaren kanpoko diseinu grafikoa edo arraunlarien jantziak… P: DonibaneZumaia 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 136 aurrez aurre 2021 DonostiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 137 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 DonostiaAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 138 aurrez aurre Lehen luzean lehia oso parekatua izan zen Orio, Donostiarra eta Arraun Lagunak en artean, baina itzulerakoan Oriok gehiago asmatu zuen eta, ozta ozta izan arren , branka Donostiarraren aurretik sartu zuen. Lidergo posizioetan emakume gehien dituzten nazioek ekoizpen eredu arrakastatsuagoa dute**. Riane Eisler . Historialari a, antropologoa eta idazlea. Tristea da hainbeste denbora pasatu behar izatea lehendabiziko emakume presidentea izateko. Oharrak: *Harrobikoak: 9. **2022an , Eusko Label ligan parte hartzen duten taldeetako zuzendaritzako kideen % 87,59a gizonak dira eta % 12,40 emakumeak. Guztira: 12 arraun elkarte; 113 gizonak eta 16 emakumeak. Deigarriak dira datu hauek: lau arraun elkarteen zuzendaritzan ez dago emakumerik: Aresen, Hondarrib ian, Isuntzan eta Zierbenan; Ondarroan , aldiz, parekotasuna ia erabatekoa da: 6 gizon eta 5 emakume. **2022an , Euskotren ligan lau arraun elkartek parte hartzen dute: Arraun Lagunak, Donostiarra, Orio eta Tolosaldea . Talde horietako zuzendaritzako kideen % 17,5 emakumeak dira (7 emakume) eta % 82,50 gizonak (33 gizon). Bi ligak kontuan hartuta, presidenteen artean bat bakarrik da emakume: Arraun Lagunak ekoa. 2021E KO UZTAILAREN 11 Eremuko errekorra: 10:29.54 (4.k) Pasai Donibane 2014an Denborak : Orio: 10:49. 66 (3.k) Donostiarra: 10:50.20 (2.k) Arraun Lagunak: 10:53.78 (4.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 I. Edinor Bandera ZIERBENA Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi San Nikolas m N.Agirre* M.Alkain* U.Hoyos * L.Garate L.Davidenko* I.Azkonobieta* S.Piñeiro u O.Iraola O.Agirregabiria A:Arregi* E.Uranga* A.Galdos G.Oliden* M.Uranga* Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2014/07/27 I. Petronor Bandera P. Donibane: 10:29.54 (4.k) Hibaika 00,12 ra (2.k) 2017/07/30 II. Petronor Bandera P. Donibane: 10:41.20 (1.k) Hibaika 05,08ra (4.k) 2018/07/01 III. Petronor Bandera P. Donibane: 10:42.73 (k) Orio 08,26ra (.k) 2020/07/12. IV. Petronor Bandera Donostiarra: 10:50.44 (1.k) Orio 01,64ra (4.k) 2021/07/11. I. Edinor Bandera Orio: 10:49.66 (3.k) Donostiarra 00,54 ra (2.k) Itziar Eguren. 2019tik, Arraun Lagunak taldeko presidentea 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna aurrez aurre 139 2021 Zierbena Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT Oharrak: *Harrobikoak: 8. **IX. Orio Kanpina Bandera 140 aurrez aurre Orioko estropada eremua benetan teknikoa izan ohi da; izan ere, olatuek laugarren kaletik lehenengo kalerako norabidea izaten dute. Gainera, kanporanzko bi luzeetan olatuek istribor aldetik jotzen dituzte traineruak, eta, beraz, arraunlariek galtzak bete lan izaten dute ontzia or ekatuta eramateko. Zailtasunak zailtasun, patroiek euren abilezia erakusteko eremu aproposa. Atzokoan, behinik behin, Nadeth Agirre m oldatu zen hobekien. Mikel O. Iribar. Berria egunkariko kazetaria Bizitza ri buruz ari garenean , zera esateko ohitura dugu: «Zoriontsu izateko jaio gara». Sare sozialez ari bagara, zer esanik ez. Beti nahi dugu irudikatu dena ondo doala, dena dela erraza… Mendiarekin konpara liteke: aldapan gora egin gabe, ez da berdin sentitzen beher anzko maldaren arindua. Lierne Azkagorta. Idazlea 2021EKO UZTAILAREN 17 A Eremuko errekorra: 10:46. 80 (2.k) Pasai Donibane 2018an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Orioko XXI. Emakumezkoen estropadak ** Denborak : Orio: 10:55. 26 (2.k) Hondarribia: 10:58.36 (3.k) Arraun Lagunak: 10:58.76 (4.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 T.Gomez de Segura* Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi San Nikolas m N.Agirre* A.Arruti* L.Garate L.Davidenko* I.Azkonobieta* S.Piñeiro u O.Agirregabiria A:Arregi* E.Uranga* A.Galdos G.Oliden* O.Iraola M.Aizpuru ORIO 0 1 2 3 4 5 6 7ZumaiaHibaikaDonostiarraOrioP.DonibaneGaraipenak Guztira: 9 estropada aurrez aurre 141 ORIO 2019/07/20. VII. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 11:04.67 (2.k) Arraun Lagunak 04 ,52ra (1.k) 2021/07/17. IX. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 10:55.26 (2.k) Hondarribia 03 ,10era (3.k) PASAI DONIBANE Data/Bandera Denbora Bigarrena 2014/07/20. II. Orio Kanpina Bandera. IB* 10:29.66 (.k) Hibaika 01,58 ra (.k) 2015/07/18 . III. Orio Kanpina Bandera. IB* 10:28.02 (.k) Zumaia 01,44ra (.k) 2016/07/09. IV. Orio Kanpina Bandera. IB* 10:43.20 (.k) Hibaika 07 ,24ra (.k) 2018/07/22. VI. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 10:46.80 (1.k) Orio 03,10era (4.k) HIBAIKA 2017/07/08. V. Orio Kanpina Bandera. IB* 10:37.12 (.k) P. Donibane 03 ,32ra (.k) DONOSTIARRA 2020/07/19. VIII. Orio Kanpina Bandera. IEB*** 10:51.74 (3.k) Orio 07,06ra (1.k) ZUMAIA 2013/07/21. I. Orio Kanpina Bandera. IEZ** 11:01.94 (2.k) Hibaika 07 ,66ra (3.k) Oharrak: *IB (Ibaian. Erlojuaren aurka). Guztira: 4 **IEZ (Itsasoan. Eremu zaharra). Guztira: 1. ***IEB (Itsasoan. Eremu berria). Guztira: 4 Sare sozialekin ere kritik o samar agertu zara. Gaur egun itxurakeria gehiegi dagoela iruditzen al zaizu? Sare sozialetan badirudi denak oso ondo bizi garela, alegia, inork ez duela arazorik. Baina hori ez da horrela. Edonor en profila ikusiz gero, dena dira irudi politak: mendia, ingurua, irribarrea… Baina hori ez da benetako errealitatea. Nik ere lanera joan behar izaten dut , beste edonork bezala nire haserreak izaten ditut, besteak ere nirekin haserretzen dira… Beste edozei nek izaten dituen buruhausteak izaten ditut nire egunerokotasunean. Ander Iñarra. Mendi korrikalaria Norberaren al derik ahulena edo hauskorrena e rakustea e re bada munduan egoteko era bat . Olatz Salvador. Mus ikaria 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 142 aurrez aurre 2021 OrioAitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 143 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 OrioAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2021EKO UZTAILAREN 18 A Eremuko errekorra: 10:33. 96 (1.k) Pasai Donibane 2015ean Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 144 aurrez aurre Denborak : Arraun Lagunak: 10:47.74 (4.k) Hondarribia: 10:55. 22 (2.k) Orio: 10:59.90 (3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Getxoko estropaden XIII . Ikurrina ** GETXO Oharra k: *Harrobikoa k: 3. **J.A. Agirre Lehendakariaren XVII. Omenaldia L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo A.Rios A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u E.Duque L.Etxabe E.Pescador M.R.Larrea A.Belartieta* M.Muguruza Fisikoki bakarrik ez, psikologikoki ere lanketa handia egin behar izan duzu. Bai. Iruditzen zait kirolari batentzat errazena entrenatzea eta gimnasiora joatea dela. Zailena, lesioak alde batera utzita, sakrifizioei aurre egitea da. Kirolari izatea erabakitzen duzunean, zer ez izan ere hautatzen duzu, zer ez egin: e z egotea zure bizitzako momentu garrantzitsu batzuetan. Eta lesioak^ zulo hori ireki zidan: ez banaiz surflaria, nor naiz? Horri aurre egitea gogorra izan zen. Gero, itzu litakoan, beste askatasun bat eman dit horrek. Sentitzea kirolari izatea erabaki bat d ela, eta ez behar bat. Laguntza handia izan dut, Gorka Alegriarena eta kirol psikologoarena. Garazi Sanchez . Surflaria Oharra: ^26 urte zituela lesio larri bat izan zuen. Hasieran esan zioten ezingo zuela gehiago surf egin. Guztira: 13 ikurrin 0 1 2 3 4 5 6 7ZumaiaGipuzkoaGetariaTolosaGaliziaRias BaixasArraun LagunakOrioP.Donibane Garaipenak aurrez aurre 145 PASAI DONIBANE Data/Bandera Denbora Bigarrena 2013/07/27. Getxoko estropaden V. Ikurrina 11:47.54 (2.k) Zumaia 0 4,92ra (3.k) 2014/07/26. Getxoko estropaden VI. Ikurrina 10:46.36 (3.k) Hibaika 05 ,24ra (4.k) 2015/07/26. Getxoko estropaden VII. Ikurrina 10:33.96 (1.k) Zumaia 0 7,12ra (4.k) 2016/07/17. Getxoko estropaden VIII. Ikurrina 10:40.36 (2.k) Hibaika 05 ,22ra (3.k) 2017/07/29. Getxoko estropaden IX. Ikurrina 10:51.61 (1.k) Hibaika 06 ,54ra (3.k) 2018/07/28. Getxoko estropaden X. Ikurrina 11:10.94 (2.k) Orio 04 ,06ra (3.k) ORIO 2019/07/28. Getxoko estropaden XI. Ikurrina 10:47.66 (4.k) Arraun Lagunak 08 ,04ra (3.k) 2020/07/18. Getxoko estropaden XII. Ikurrina 10:53.10 (4.k) Donostiarra 06 ,34ra (1.k) GALIZIA RIAS BAIXAS 2009/08/02. Getxoko estropaden I. Ikurrina 11:05.17 (3.k) Bizkaia 09 ,09ra (1.k) ARRAUN LAGUNAK 2021/07/18. Getxoko estropaden XIII. Ikurrina 10:47.74 (4.k) Hondarribia 07,48ra (2.k) GETARIA TOLOSA 2011/07/30. Getxoko estropaden III. Ikurrina 11:13.34 (3.k) P. Donibane 04 ,49ra (1.k) GIPUZKOA 2010/07/31. Getxoko estropaden II. Ikurrina 10:48.47 (2.k) Galizia 09 ,77ra (1.k) ZUMAIA 2012/07/29. Getxoko estropaden IV. Ikurrina 10:41.80 (3.k) Rianxeira 02 ,48ra (2.k) 146 aurrez aurre 2021 GetxoAitor Agirrezabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 147 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 GetxoAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 148 aurrez aurre A Coruña 1J L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo G.Ezkerro A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u M.R.Larrea L.Etxabe E.Pescador L.Martinez A.Belartieta* M.Muguruza Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2018/07/15 . III. CaixaBank Bandera P. Donibane: 11:06. 02 (3.k) Orio 04,44ra (1.k) 2019/07/14. IV. CaixaBank Bandera Orio: 11:35. 06 (4.k) Arraun Lagunak 18,30era (3.k) 2021/07/24. VI. CaixaBank Bandera Arraun Lagunak: 11:30. 84 (3.k) Orio 01,48 ra (4.k) Estropada buruan ziren donostiarrak euren Torrekua ontzian. Laugarren minuturako, Donostiarrak tarteak gehiago zabaltzea lortu zuen, izanere Arraun Lagunak eta Orio gogotik sufritzen ari ziren inork nahi ez zituen hirugarren eta laugarren kaleetatik.Ziabogan, ordea, Donostiarrak kareletik bota zuen lehen luzean egindako lan txukuna. Maniobraren ostean, estropada hankaz gora jarri zen.Donostiarra azkena irten zen ziabogatik. Momentu etsigarria arraunlarientzat. Bitartean Orio zen estropada buruan, baina Arraun Lagunak ezzen urrun… Une batez, Orio eta Arraun hirugarren kalean zirenez, itsasoko epaileak Oriori bandera zuria atera zion, laugarren kalera joatekoeta bi ontzien palak ez jotzeko asmoz.300 metroren faltan, Arraun zen lehena, eta Oriori pare bat tosta ateratzen zizkion, eta Orioren aurretik helmugaratu ziren**.Mikel O. IribarBerria egunkariko kazetariaOharrak: *Harrobikoak: 3. **2021eko uztailaren 25ean Berria egunkarian argitaratutako kronikaren pasarte batzuk .2021EKO UZTAILAREN 24AEremuko errekorra: 11:06,02 Pasai Donibane 2018an Denborak :Arraun Lagunak: 11:30.84 (3.k)Orio: 11:32.32 (4.k)Donostiarra: 11:39.04 (1.k)VI. CaixaBank BanderaCASTRO aurrez aurre 149 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 CastroAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2021E KO UZTAILAREN 25A Eremuko errekorra : 10:5 0.76 (1.k) Orio 2020an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 150 aurrez aurre Oharra : *Harrobikoak: 4. Kaiarriba nahi eta ezin aritu da ligako lehen zazpi jardunaldietan. Zortzigarrenean nagusitu da lehendabizikoz. «Ziabogatik irten orduko, besteak gainera etorri zitzaizkigun, kaleak lagunduta, pentsatzen dut. Beroketan ikusi genuen gure kaleak apur bat oztopatzen zigula itzulerako luzea, baina (Nerea Perez) patroiak esan zigun lasai hartzeko, lanean jarraitzeko, amaieran gure kaleak l aguntza zuelako. Igarri genuen» Naroa Urkola Donostiarra taldeko arraunlaria X. Euskotren Bandera LEKEITIO Denborak : Donostiarra: 10:55.36 (1.k) Orio: 10:56.54 (4.k) Arraun Lagunak: 11:57.26 (3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 J.R.Mendizabal Salsamendi Torrekua m N.Perez A.Olarte * M.Alkorta* O.Cereijo O.Lopez A.Oubiña A.Pescador u I.Uzkudun* I.Arbeo H.Saez* I.Alijostes N.Urkola J.Aranbarri I.Larrañaga Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2019/06/30. III. El C orreo Kutxabank Bandera. Arraun Lagunak: 10:52.06 (2.k) Orio 05,00ra (3.k) 2020/07/26 . IX. Euskotren Bandera Orio: 10:50.76 (1.k) Donostiarra 03,94ra (2.k) 2021/07/25. X. Euskotren Bandera Donostiarra: 10:55.36 (1.k) Orio 01,18ra (4.k) aurrez aurre 151 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 LekeitioAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 162 estropadak etxetik 2021E KO UZTAILAREN 31 Eremuko errekorra : 10:31.24 Arraun Lagunak 2021e an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 152 aurrez aurre Oharrak: *Harrobikoak: 3. Lau traineruak 7.42 segundoko tartean sailkatu ziren. Eremuko errekorra hiru segundoan ondu zuten donostiarrek. **Arraun Lagunak… Etxaberen taldeak hasiera hasieratik alde zituen erreferentziak, Arraun Lagunak ek lehen luzeko bigarren zatian, 36 palakadako erritmoan, ontziari abiadura handiagoa eman zion, eta ziabogara Orio baino lau segundo azkarrago heldu zen. Itzulerako luzean, donostiarrek bere n bidea zuen Xanti Zabaletaren taldeak eta erritmoa minutuko 40 palakadara igo zuen: bizibizi. Halere, haien saialdia hutsala izan zen. Mikel O. Iribar Berria egunkariko kazetaria Bilboko III. Bandera BILBO Denborak : Arraun Lagunak: 10:31.24 ( k) Orio: 10:37.68 ( k) Donostiarra: 10:37.98 ( k) Hondarribia: 10:38.66 (k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo A.Rios A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u M.R.Larrea L.Etxabe E.Pescador L.Martinez A.Belartieta* M.Muguruza Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2011/07/03. I. El Correo Bandera Getaria Tolosa : 10:46.26 (1.k) Bizkaia 09,16ra (2.k) 2016/07/16. Bilboko I. Bandera (erlojupekoa) P. Donibane : 10:35.08 (.k) Hibaika 00,38 ra (.k) 2020/07/25. Bilboko II. Bandera (erlojupekoa) Orio: 10:44.84 (.k) Donostiarra 12,18ra (.k) 2021/07/31. Bilboko III. Bandera (erlojupekoa) Arraun Lagunak : 10:31.24 (.k) Orio 06,44ra (.k) egin zuten, eta aldeak handitu egin ziren, Etxaberenak arraunean luze eta sarritu gabe ari zirela. Oriok bai sarritu zuela; zirt edo zart egin behar aurrez aurre 153 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 BilboAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 154 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 BilboAitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 155 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 BilboAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 156 aurrez aurre 2021EKO ABUZTUAREN 1 Eremuko errekorra**: 13:07. 90 (2.k) Arraun Lagunak 2021ean Denborak : Arraun Lagunak: 13:07.90 (2.k) Orio: 13:13.92 (3.k) Donostiarra: 13:14.84 (4.k) Santurtziko XLII. Bandera SANTURTZI A Coruña 1J Oharrak: *Harrobikoak : 3. Horiak indartsu hasi ziren, lehen eta bigarren ziabogetan denborarik onena markatuz, baina Arraun Lagunak hirugarren luzean p roba hausteko gai izan zen eta ondoren oso ondo kudeatu zuen lortutako abantaila. Azken sasoietan, estropada guztietan azkenak geratzen ginen, eta psikologikoki hori guztia eramatea gogorra izaten zen; aurte n, aldiz, talde bezala hobetu dugunez, estropada batean azkena geratuta ere, badakigu hurrengo egunean atzetik talde bat edo gehiago uzteko gaitasuna dugula, eta horrek motibatu egiten gaitu. Ane Diaz Hondarribiko arraunlaria L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo A.Rios A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u M.R.Larrea L.Etxabe E.Pescador L.Martinez A.Belartieta* M.Muguruza Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena 2018/07/29. VII. Euskotren Bandera* (Eremu klasikoa) P. Donibane: 10:38. 12 (1.k) Orio 09,90era (3.k) 2019/07/27. VIII. Euskotren Bandera (Eremu zaharra)** Orio: 13:26. 88 (4.k) Arraun Lagunak 14,00ra (3.k) 2021/08/01. Santurtziko XLII. Bandera** Arraun Lagunak: 13:07. 90 (2.k) Orio 06,02ra (3.k) *Lerro formatuan jokatu zen 2778 metroko ibilbidearekin, ziaboga bakarra eta bi luze. **Eremu zaharra. Ohi bezala, lau luzekoa zen, baina bigarrena eta hirugarrena luzeagoak ziren; aldiz, aurrenekoa eta laugarrena laburragoak. aurrez aurre 157 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 SanturtziPortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 158 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 SanturtziPortugalete Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT urrez aurre 159 «Batetik, gainontzekoek baino lehenago sartzen dugu pala uretan, eta azkarrago egiten dugu erasoa, lagungarria baita traineruak olatuetan bote handia egitea eragozteko; bestetik, gure tosta besteena baino luzeagoa denez, istribor edota ababor alderago jesartzen gara, ontzia nibelatua eramateko». Esperientziaren eta itsasoaren egoeraren arabera ꟷontzia olatu gainean bado aꟷ, ziaboga lehenago hasten dira prestatzen. «Baina palada asko galtzeak ontziaren abiadura galtzea dakar. Eskarmentuari esker, distantzia gehiago neurtzen duzu. Aurrekalariek mugimendu txi kiak eta azkarrak egin behar dituzte ontzian, «balantza gutxi sortz eko eta gainontzekoei kontzentrazioa ez galarazteko». «Traineru zaharretan, arraun txikia sartzean esfortzu handiagoa egin behar zen ontzia biratzeko; traineru berrietan, berriz, arrauna sartu orduko ontziak zibak bezala jiratzen du, eta berehala atera be har dugu arraun txikia».* Urko Redondo. Hondarribiko aurrekalaria Oharra: *Aurrekalaria izateko jaioa artikulutik hartutako iritziak. Egilea: Mikel O. Iribar. Berria 2021eko uztailaren 29a Lotsagabea izatea, hanka sartzeko beldurrik ez izatea, unean uneko erabakiak hartzea, gainontzeko arraunlariei ziaboga ondo egingo dugun konfiantza transmititzea… * Irati Larrañaga. Donostiarra taldeko aurrekalariaTraineruaren branka estuagoa denez, aurrekalariek arrauna luzeagoa dute. Zertarako? Olatuetan urari gehiago heltzeko. Alta, baditu bere zailtasunak: «Erasoa egin eta gero, arrauna albora etortzen zaizu, eta ez bularrera, ontziaren gerrian doazen arraunlari ei ez bezala…Aurrekalariak doazen lekua deserosoa da eta, itsaso dagoenean, kolpe asko hartzen ditugu». Arlo fisikoan, berriz, ez da postu hain sufrikarioa:«Hankekoek edota beste arraunlariek gehiago sufritzen dute, esfortzu handiagoa egiten baitute».«Ziaboga hurbildu ahala, patroiak hamarreko serie bat jotzeko eskatzen digu, traineruari abiadura emateko». Hurrengo urratsa: «Arraun txikia bere lekutik hartu, eta eskuineko hanka istriborreko toletaren aurka jartzen dut, baina badira batzuk bi hankak karelaren gainean jartzen dituztenak. Gero, patroiak esaten dit arrauna noiz sartu».*Ander Zabala. Santurtziko aurrekalaria 160 aurrez aurre Zarauzko XIII. Ikurrina ZARAUTZ 1J 2021EKO ABUZTUAREN 14 A Eremuko errekorra: 10:39.36 (2.k) Orio 2020 an (2J) Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Data/Ikurrina. Lehen jardunaldia Eremua Irabazlea/Denbora /Kalea 2009/08/15. Zarauzko I. Ikurrina Zaharra Galizia Rias Baixas: 11:06. 77 (3.k) 2010/08/14. Zarauzko II. Ikurrina Zaharra Galizia Rias Baixas: 12:18. 89 (2.k) 2011/08/13. Zarauzko III. Ikurrina Zaharra Getaria Tolosa: 10:44. 67 (1.k) 2012/07/08. I. Eusko Label Bandera Berria Rianxeira: 11:09. 86 2012/08/18. Zarauzko IV. Ikurrina. Zaharra Zumaia: 10:54. 66 (2.k) 2013/08/17. Zarauzko V. Ikurrina Zaharra Zumaia: 10:48. 64 (3.k) 2014/08/16. Zarauzko VI. Ikurrina Zaharra P. Donibane: 11:09. 86 (3.k) 2015/08/15. Zarauzko VII. Ikurrina Zaharra P. Donibane: 11:03. 80 (3.k) 2016/08/13. Zarauzko VIII. Ikurrina Berria Hibaika: 10:42. 52 (4.k) 2017/08/19. Zarauzko IX. Ikurrina Berria P. Donibane: 11:41. 64 (1.k) 2018/08/18. Zarauzko X. Ikurrina Berria P. Donibane: 11:08. 26 (3.k) 2019/08/17. Zarauzko XI. Ikurrina Berria Orio: 10:51. 86 (1.k) 2020/08/15. Zarauzko XII. Ikurrina Berria Orio: 11:21. 70 (4.k) 2021 /08/1 4. Zarauzko X III. Ikurrina Berria Orio: 11:06.62 (4 .k) Oriok sekulako irteera egin zuen; ohartu orduko, atzean utziak zituen aurkariak eta erritmo horri eutsi zion. Zabaletaren taldea zortzi segundoko abantailarekin heldu zen ziabogara, eta errenta ederrarekin atera. Amaieran, Oriok ez zuen aurkaririk izan, et a alde handiz nagusitu zen. Estropada ez zitzaigun nahi bezala atera; ez genuen asmatu arraunkerarekin… Asteburu honek ikasteko eta kirolaren gordintasuna gertutik ikusi eta bizitzeko balio izan digu. Edonork nahi lukeen egoeran ginen, liga j okoan zela, etxera txapeldun itzultzeko egoeran. Gozamena, presioa, arraunkada hartzeko zailtasunak, hamar segundo atzetik geratu, etxera zalantzaz beterik itzuli, baina burua altxatu eta hurrengo estropadari zerotik ekiteko prest. Zaila da ulertzen ligako unerik gozoenean kirolari batek izan dezakeen tentsioa, hilabeteetan eginiko lanaren aurpegi gordinena erakutsiz. Kirolak eta lehiak alderdi asko elkartzen dituzte, eta denen arteko lotura fina eta sendoa izatea ezinbestekoa da: egoera fisi koa, buruarena, taldekideen arteko harremana, nekea, konfiantza… Uxue Molina. Arrau n Lagunak eko arraunlaria. U.Hoyos* Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi San Nikolas m N.Agirre* M.Alkain* L.Garate T.G. de Segura* I.Azkonobieta* S.Piñeiro u M.Aizpuru O.Agirregabiria A:Arregi* A.Galdos G.Oliden* V.Piñeiro O.Iraola Denborak :Orio: 11:06.62 (4.k)Arraun Lagunak: 11:16.56 (3.k) Donostiarra: 11:19.86 (1.k)Oharra:*Harrobikoak: 5 aurrez aurre 161 2021 Zarautz. Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Zarauzko XIII. Ikurrina ZARAUTZ 2J 2021EKO ABUZTUAREN 15 A Eremuko errekorra: 10:39.36 (2.k) Orio 2020 an Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 162 aurrez aurre Oharra k: *Harrobikoak: 5 **Juan Mari eta Lorea Etxabe aita alabek elkarrekin irabazi dute Euskotren Liga. Arraun Lagunak eko entrenatzaile a da bata, eta arraunlaria bestea. Taldekide guztiek Euskotren liga lehendabiziko aldiz irabazi zuten. Denborak : Orio: 10:51.00 (1.k) Arraun Lagunak **: 10:51.72 (4.k) Hondarribia: 11:01 .60 (3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Data/Ikurrina. Bigarren jardunaldia Eremua Irabazlea/Denbora /Kalea 2009/08/16. Zarauzko I. Ikurrina Zaharra Gipuzkoa: 1 1:08.49 (3.k ) 2010/08/15. Zarauzko II. Ikurrina Zaharra Gipuzkoa: 11:13. 65 (3.k) 2011/08/14. Zarauzko III. Ikurrina Zaharra Getaria Tolosa: 10:30. 46 (1.k) 2012/08/19. Zarauzko IV. Ikurrina Zaharra Rianxeira: 10:47. 44 (2.k) 2013/08/18. Zarauzko V. Ikurrina Zaharra Zumaia: 10:44. 38 (2.k) 2014/08/17. Zarauzko VI. Ikurrina Zaharra P .Donibane: 10:47. 86 (1.k) 2015/08/16. Zarauzko VII. Ikurrina* Zaharra Hibaika: 09:32. 40 (2.k) 2016/08/14. Zarauzko VIII. Ikurrina Berria P .Donibane: 10:41. 72 (3.k) 2017/08/20. Zarauzko IX. Ikurrina Berria P .Donibane: 11:14. 22 (2.k) 2018/08/19. Zarauzko X. Ikurrina Berria P .Donibane: 11:14. 22 (2.k) 2019/08/18. Zarauzko XI. Ikurrina Berria Orio: 11:31. 18 (1.k) 2020/08/16 . Zarauzko XII. Ikurrina Berria Orio: 10:39.36 (2.k) 2021 /08/1 5. Zarauzko X III. Ikurrina Berria Orio: 10:51. 00 (1 .k) Oharra: *Estropada eremuaren luzera laburtu zuten Kirolak gizartearen garapenean funtsezko eginkizuna duela diozu. Nola eragin dezake? Gizartea garatzeko oso tresna aberatsa da kirola, baina kapitalismoak abilezia izan du marketinera eta kontsumismora bideratzeko. Gure bizitzan hain garrantzitsuak izango diren gaitasun asko trebatzeko aukera ematen digu: besteak beste, talde lanera egokitzea, aginduak jasotzea, edo arauak ulertu eta errespetatzea. Gainera, osasuntsu mantentzeko modu ere ba da. Argentinan, adibidez, gehiegizko pisuaren epidemia dugu: haurren %60k pairatzen dute. Estatuko politikekin kirolaren ikuspuntua aldatzen ez bada, merkatuaren ikuspegi hori nagusitzen da. Interpretazio mugatu horrekin kirola txirotu dugu. Jon Emili Uria rte Boleibol jokalari eta entrenatzaile ohia U.Hoyos* Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi San Nikolas m N.Agirre* M.Alkain* L.Garate T.G. de Segura* I.Azkonobieta* S.Piñeiro u M.Aizpuru O.Agirregabiria A:Arregi* A.Galdos G.Oliden* V.Piñeiro O.Iraola 0 1 2 3 4 5 6 7GipuzkoaGetariaTolosaGaliziaZumaiaOrioP.DonibaneGaraipenak aurrez aurre 163 Ontzia azkar ibiltzeko nahia arraunlariei ahalik eta ondoen transmititzen saiatzen naiz. Traineru ez izat ea gabarra baten modukoa; watt engatik bakarrik irabazi behar izatea. Arraunlariak arrauna ondo gob ernatu behar du, traineruak uretan irrits egin dezan. Patxi Frances . Tolosaldea *** taldeko entrenatzaile ohia Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 201 5. P. Donibane 11:03. 80(1) 09:36. 74^(3) 20:40.54^ 2. Zumaia*** 11:12. 88(2) 09:36. 22^(2) 20:49.10^ 08.56 1. 201 6. P. Donibane 10:44 .84(2) 10:41. 72(1) 21:26.56 ^^ 2. Hibaika 10:42. 52 (1) 10:51. 96(2) 21:34.48 07.92 1. 201 7. P. Donibane 11:41 .64(1) 11:14. 22(1) 22:55 .86 2. Hibaika 11:51.42 (2) 11:20.66 (2) 23:12.08 16.22 1. 2018 . P. Donibane 11:08. 26(1) 11:14. 22(1) 22:22. 48 2. Orio 11:10. 62(2) 11:25. 04(2) 22:35.66 13.18 1. 2019. Orio 10:51.86 (1) 11:31.18 (1) 22:23.04 2. Arraun Lagunak 10:54.50(2 ) 11:43.06 (2) 22:37.56 14.52 1. 2020. Orio 11:21.70 (1) 10:39. 36^^(1) 22:01.06 2. Donostiarra 11:31.66(2 ) 10:53.04(2 ) 22:24.70 23.64 1. 2021 . Orio 11:06.62(1) 10:51.00(1) 21:57.62 2. Arraun Lagunak 11:16.56(2) 10:51.72(2) 22:08.28 10.66 Oharrak: ^Bigarren jardunaldian estropada eremuaren luzera laburtu zuten . ^^Eremu berriaren errekorra . Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 2009. Gipuzkoa 11:10.70(2 ) 11:08.4 9(1) 22:19.19 2. Galizia Rias Baixas 11:06.77(1 ) 11:13.51 (2) 22:20.28 01.09 1. 2010. Galizia Rias Baixas 12:18. 89(1) 11:18. 03(2) 23:36.92 2. Gipuzkoa 12:36. 01(2) 11:13. 65(1) 23:49.66 12.74 1. 2011. Getaria Tolosa 10:44. 76(1) 10:30. 46**(1) 21:15. 22** 2. Galizia Rias Baixas 10:46. 86(2) 10:33 .66(2) 21:20. 52 05.30 1. 201 2. Zumaia 10:54.66(1) 10:48. 02(2) 21:42.68 2. Rianxeira 11:06. 72(2) 10:47. 44(1) 21:54.16 11.48 1. 201 3. Zumaia 10:48.64(1) 10:4 4.38 (1) 21:33.02 2. Hibaika 11:0 1.28 (2) 10:52.76(2 ) 21:54.04 21.02 1. 2014. P.Donibane 11:09.86(1) 10:47. 86(1) 21:57.72 2. Hibaika 11:16. 62(2) 10:52. 80(3) 22:09.42 11.70 Oharrak: *Segundotan. **Eremu zaharraren errekorra . Oharra: ***Tolosaldeak aise lortu zu en ETE liga irabaztea, eta sasoian zehar estropada bikainak egin zituzten maila nagusiko ontziekin lehiatu zirenean. Ekainaren 13an jokatutako Gipuzkoako Txapelketa n brontzezko domina eskuratu zu en, Euskotren ligako Hondarribia eta Donostiarra gaindituta. Guztira: 13 ikurrin 164 aurrez aurre 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 ZarautzAitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 165 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 ZarautzAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 166 aurrez aurre Oharrak : *Ezpuntuagarria. * *Harrobikoak: 3. **Arraun Lagunak… Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2018/08/12. I. Mapfre Bandera P.Donibane: 10:52. 80 (3.k) 2019/08/11. II. Mapfre Bandera Orio: 10:57.68 (1.k) 2020/08/08 . XII. Txingudiko Bandera. Mapfre S.N . Orio: 10:46.70 (3.k) 2021/08/22. XIII. Txingudiko Bandera*. Ondoan S.N . Arraun Lagunak: 10:43.32 (3.k) Oharra: * Ezpuntuagarria Erraza izan da akordioa? Futbolean ni baino denbora gehiago daramaten pertsona askok gomendio bera eman didate: leku batean gustura bazaude, eta lan egiten uzten badizute, asko balio du. Nik hemen hori guztia daukat. Kontratua berritzeko aukeraz galdetu zidatenean, argi esan nien oso gustura e ta eroso nagoela hemen. Oso erraza izan da dena. Ez dago leku hoberik nik hazten segitzeko, eta ligan klub gutxi daude honen adi nako anbizioarekin. Jokalarien eta entrenatzaile multzoaren inplikazioa, gainera, erabatekoa da. Horrez gain, bai bizitzeko, bai futbola ikusteko dudan modua bat dator hiriarekin eta klubarekin. Luxua da hemen bizitzea eta hemen lan egitea. Natalia Arroyo. Realeko entrenatzailea 2021EKO ABUZTUAREN 22A Eremuko errekorra: 10:43.32 (3.k) Arraun Lagunak 2021e an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Arraun Lagunak: 10:43.32 (3.k) Donostiarra: 10:45.74 (2.k) Orio: 10:47.62 (4.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 G.Ezkerro Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo C.Simoes** A.Sanchez E.Duque N.Martin** L.Jaramillo X.A.Uribarrena u A.Belartieta** L.Etxabe L.Garcia L.Martinez M.Zumeta M.Muguruza XIII. Txingudiko Bandera*. Ondoan S.N.HONDARRIBIA aurrez aurre 167 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 PortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 168 aurrez aurre Euskotren ligara igotzeko kanporaketarako bigarren saioa. PORTUGALETE A Coruña 1J Euskotren ligara igotzeko kanporaketarako lehen saioa. BERMEO A Coruña 1J 2021EKO IRAILAREN 19 A Denborak : Tolosaldea: 10:32.98. Aldea Hondarribia: 10:36.24. 03,26ra Deustu: 10:41.46. 08 ,48ra Cabo: 10:55.92. 22,94ra 2021EKO IRAILAREN 18 A Denborak : Tolosaldea: 11:38.52. Aldea Deustu: 11:49.68. 11,16ra Hondarribia: 11:56.12. 17,60ra Cabo: 12:06.46. 27,94ra 2021 Bermeo Aitor Arrizabalaga. 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Tolosaldea: 22:11.50 Entrenatzailea : Patxi Frances Patroia : Aiora Sorozabal Aurrekalaria : Arene Portularrume Ababor : Uxune Urkia, Janire Izagirre, Eider Barba, Itxaso Aranburu, Mireia Vicente, Irati Hernandez. Istribor : Uxue Zuriarrain, Naroa Bezerril, Malen Oiarzabal, Ane Egues, Irati Lizeaga, Naroa Leonet. aurrez aurre 169 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 PortugaleteAitor Arrizabalaga. TKE/ACT 170 aurrez aurre Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Denbora /Kalea Bigarrena /Kalea 2021/07/31 Bilbo. Bilboko III. Bandera (erlojupekoa) * Arraun Lagunak : 10:31.24 (.k) Orio 06,44ra (.k) 2021/08/01 Santurtzi. Santurtziko XLII. Bandera (Eremu zaharra) * Arraun Lagunak: 13:07 .90 (2.k) Orio 06,02ra (3.k) 2021/08/22 Hondarribia. XIII. Txingudiko Bandera*. Ondoan S.N . Arraun Lagunak: 10:43.32 (3.k) Donostiarra : 02,42ra (2.k) 2021eko errekor berriak Data Eremua/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena/ Aldea /Kalea 2021/07/03 Coruña. Coruña Hiriko IV Bandera (1J) Arraun Lagunak: 11:25.88 (2.k) Donostiarra 01,98ra (1.k) 2021/07/04 Coruña. Coruña Hiriko IV Bandera (2J) Orio: 11:09.32 (1.k) Arraun Lagunak 05,52ra (2.k) . 2021/07/10 Donostia. V. Donostiarra Bandera Arraun Lagunak: 10:59.22 (1.k) Orio 06,90 era (4.k) 2021/07/11 Zierben a. I. Edinor Bandera Orio: 10:49.66 (3.k) Donostiarra 00,54ra (2.k) 2021/07/17 Orio. Orioko XXI. Emakumezkoen Estropadak IX. Orio Kanpina Bandera Orio: 10:55.26 (2.k) Hondarribia 03,10 era (3.k) 2021/07/18 Getxo. Getxoko Estropaden XI II. Ikurrina Arraun Lagunak: 10:47.74 (4.k) Hondarribia 07,48ra (2.k) 2021/07/24 Castro . VI. CaixaBank Bandera Arraun Lagunak: 11:30. 84 (3.k) Orio 01,48ra (4.k) 2021/07/25 Lekeitio. X. Euskotren Bandera Donostiarra: 10:55.36 (1.k) Orio 01,18ra (4.k) 2021/07/31 Bilbo. Bilboko III. Bandera (erlojupekoa) * Arraun Lagunak : 10:31.24 (.k) Orio 06,44ra (.k) 2021/08/01 Santurtzi. Santurtziko XLII. Bandera (Eremu zaharra) * Arraun Lagunak: 13:07 .90 (2.k) Orio 06,02ra (3.k) 2021/08/14 Zarautz 1J. Zarauzko X III. Ikurrina Orio: 11:06.62 (4 .k) Arraun Lagunak 09,94ra (3.k) 2021/08/15 Zarautz 2J. Zarauzko XI II. Ikurrina Orio: 10:51. 00 (1 .k) Arraun Lagunak 00,72ra (4.k) 2021/08/22 Hondarribia. XIII. Txingudiko Bandera*.Ondoan S.N .Ezpuntuagarria Arraun Lagunak: 10:43.32 (3.k) Donostiarra: 02,42ra (2.k) Garaipenak: Arraun Lagunak: 6. Orio: 5. Donostiarra: 1. Guztira: 12 Sailkapen Nagusia: Lehena. Arraun Lagunak: 39 . Bigarrena. Orio: 39. Hirugarrena. Donostiarra: 24. Oharra : *Eremuko errekorra. Estropaden irabazleak Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Irabazlea Denbora Bigarrena /Aldea* 2021/07/11 Zierben a. I. Edinor Bandera Orio: 10:49.66 (3.k) Donostiarra 00,54 ra (2.k) 2021/08/15 Zarautz 2J. Zarauzko XI II. Ikurrina Orio: 10:51. 00 (1 .k) Arraun Lagunak 00,72 ra (4.k) 2021/07/25 Lekeitio. X. Euskotren Bandera Donostiarra: 10:55.36 (1.k) Orio 01,18 ra (4.k) 2021/07/24 Castro . VI. CaixaBank Bandera Arraun Lagunak: 11:30 .84 (3.k) Orio 01,48 ra (4.k) 2021/07/03 Coruña. Coruña Hiriko IV Bandera (1J) Arraun Lagunak: 11:25.88 (2.k) Donostiarra 01,98 ra (1.k) *Segundotan Estropadetan izan diren alderik txikienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 1. 1.320 € ** 2. 1.080 € ** 3. 840 € ** 4. 760 € ** Coruña 1J * Coruña 2J * Donostia Zierbena Orio Getxo Castro Lekeitio Bilbo Santurtzi Zarautz 1J * Zarautz 2J * Guztira Orio 2.640 1.080 1.320 1.320 840 1.080 1.080 1.080 1.080 6.570 18.0 90 € Arraun Lagunak 2.160 1.320 840 840 1.320 1.320 840 1.320 1.320 5.850 17.130 € Donostiarra 1.680 760 1.080 760 760 840 1.320 840 840 5.130 14.010 € Hondarribia 1.520 840 760 1.080 1.080 760 760 760 760 4.410 12.730 € Oharrak : *Coruñako Banderaren eta Zarauzko Ikurrinaren diru sariak , bi jardunaldietako denbor en baturaren arabera eman zituzten. **Euskotren ligako estropada bakoitzeko garaileak, Eusko Labelekoarekin (3.285 €) alderatuta % 40,18 a jasotzen du. Eusk otren ligan, diru sariei dagokie nez, Zarauzko Udala da gizonak eta emakumeak diskriminatzen ez dituen udal edota ba besle bakarra. 2018an, Donostiako eta Zarauzko Udalek lehen aldiz berdindu egin zituzten gizonezkoen eta emakumezkoen diru sariak. Benetako apustua egin dute Kontxako banderaren eta Zarauzko Ikurrinaren alde. 2021eko sarien banaketa Coruña 1J Coruña 2J Donostia Zierbena Orio Getxo Castro Lekeitio Bilbo Santurtzi Zarautz 1J Zarautz 2J Guztira Arraun Lagunak 4 3 4 2 2 4 4 2 4 4 3 3 39 Orio 2 4 3 4 4 2 3 3 3 3 4 4 39 Donostiarra 3 2 1 3 1 1 2 4 2 2 2 1 24 Hondarribia 1 1 2 1 3 3 1 1 1 1 1 2 18 2021e ko sailkapena PATROI ONENEN SAILKAPENA. 1 . Miren Garmendia : 24 (Hondarribia). 2. Nadeth Agirre: 19 (Orio). 3. Andrea Astudillo: 17 (Arraun Lagunak ). aurrez aurre 171 172 aurrez aurre 2020 Orio A.Arrizabalaga. TKE/ACT A. Irabazitako estropadak eta bigarren postuak . 124 estropada puntuagarriak k ONTZIA GARAIPENAK URTEA K ligan P. Donibane 38 → % 30,64 (2011 2018) Orio 28 → % 22,58 (2011 2021) Zumaia 14 → % 11,29 (2011 2015) Galizia * 12 → % 09,67 (2009 2011) Arraun Lagunak 8 → % 06,45 (2017 2021) Gipuzkoa 6 → % 04,83 2009 eta 2010 Hibaika 6 → % 04,83 (2012 2017) Getaria Tolosa 5 → % 04,03 2011 eta 2012 Rianxeira 4 → % 03,22 2012 Donostiarra 3 → % 02,42 (2019 2021) ONTZIA 2.POSTUAK Hibaika 22→ %17,74 Orio 22→ %17,74 Arraun Lagunak 17→ %13,71 P. Donibane 13→ %10,48 Zumaia 12→ %09,67 Donostiarra 11→ %08,87 Galizia 9→ %07,25 Gipuzkoa 7→ %05,64 Bizkaia 4→ %03,22 Rianxeira 3→ %02,42 Getaria Tolosa 2→ %01,61 Hondarribia 2→ %01,61 Oharra: *2009ko uztailaren 11n O’Groven hasi zen Euskotren liga. Galizia Rias Baixas izan zen garailea . ONTZIA GARAIPENAK URTEA K P. Donibane 5 2014, 15, 16, 17** eta 2018 Orio 2 2019*** eta 2020*^ Zumaia 2 2012 eta 2013 Arraun Lagunak 1 2021* Galizia Rias Baixas 1 2009 Getaria Tolosa 1 2011 Gipuzkoa 1 2010* 2009tik 2021e ra bitartek o urteak. 13 denboraldi Garaipen zerrenda eta bigarren postuak ONTZIA 2.POSTUAK URTEA K Hibaika 3 2014, 16 eta 2017 Galizia Rias Baixas 2 2010 eta 2011* Orio 2 2018 eta 2021 Arraun Lagunak 1 2019 Donostiarra 1 2020 Gipuzkoa 1 2009 P. Donibane 1 2013 Rianxeira 1 2012 Zumaia 1 2015 Oharrak: *2010ean Gipuzkoak eta Galiziak puntu kopuru eta garaipen berdinak lortu zituzten. *2021ean Arraun Lagunak eta Oriok puntu kopuru berdinak lortu zituzten. **Ligako puntu kopuruaren errekorra (31) 8 estropada jokatuta. 7 Garaipen. Estropaden batez besteko puntuak : 3,875 ***Ligako puntu kopuruaren errekorra (55) 14 estropada jokatuta. 13 Garaipen. Estropaden batez besteko puntuak: 3,928 *^Ligako puntu kopuruaren errekorra (46) 12 estropada jokatuta. 10 Garaipen. Estropaden batez besteko puntuak: 3,833 Oharra: *2011n Galizia Rianxeira izenarekin TALDE A ETA ARRAUNLARIAK ARRAUN LAGUNAK. Utzi dutenak : Nagore Claramunt, Estitzen Duque, Uxue Molina eta Maider Zumeta. Beste talde bateara joan direnak: ORIO . Utzi dutenak : Olatz Agirregabiria, Nerea Badiola, Luda Davydenko, Intza Erkizia, Amaia Galdos, Udane Hoyos, Garazi Oliden, Sandra Piñeiro, J. Rodriguez eta Xanti Zabaleta (entrenatzailea). Beste talde bateara joan direnak: Euskotren ligan, parte hartze kopurua lautik zortzira igoko da 2023. urtetik aurrera. Lehen hiru denboraldietan, gainera, Galiziako bi ontz ik plaza ziurtatuta izango dute, TKEk hala erabakita 2021eko abenduan. «Uste dut aldaketa honek TKEri eta emakumeen arraunari bultzada handia emango diola. Urrats handi hau Euskotren lig aren sorreraren pare jartzen dut…». «Euskotren liga handitzeko alderdi asko hartu ditugu kontuan: antolaketa, logistika, ikus entzunezkoa, ekonomikoa…» «Galiziako bi ontzi ariko dira, bai. Arduratsu jokatu nahi izan dugu. Galiziako emakumezkoen arraunari egonkortasuna emateko eta indartzeko hartutako erabakia izan da. Era berean, ETE ligari urte batetik bestera lau ontzi onenak kenduko bagenizkio, errenka utziko g enuke. Ez dugu kaltetu nahi». Borja Rodrigo TKEko presidentea aurrez aurre 173 Gizonezkoek gobernatu duten eremu batera sartzen zarenean, begirada asko z uzentzen zaizkizu. Uste dut oraindik ere ardura guneetan emakumeak falta direla aukerarik eman ez zaielako. Inoiz ez zaizkie ateak ireki, oraindik ere gizonen mundua delako arrauna. Sasiz betetako bide bat da, baina bidea badago eta nire lana izango da sas i horiek kentzea, konturatuko baitira bidea badagoela. Gogorra da batzuetan, inpotentziaz beterikoa. Gizonek hartutako erabakiei men egitea egokitzen zait askotan. Hala gertatu da orain arte –emakumeek distantzia motzagoa egin behar dutela erabak i zenean –, eta jarraitzen du or aindik ere, 2023. urtean Euskotren ligan zortzi traineru ariko direla adierazi zenean. Baldintzak oraindik guztiz ezagutzen ez ditudanez, ez dut balorazi o irmorik egin nahi, baina argi daukat ezin dela txapelketa bat indartu et a oinarria ahuldu. Itziar Eguren Donostia Arraun Laguna keko presidentea 2022ko denboraldian lehiatuko ez diren 2021eko arraunlariak eta zenbait aldaketaTOLOSALDEA. Utzi dutenak : Miriam Aizpurua, Janire Eizagirre, Irati Lizeaga eta Itziar Rezola. Beste talde bateara joan direnak: Eider Barba (Orio) eta Patxi Frances (entrenatzailea) (Orio).DONOSTIARRA. Utzi dutenak : Ioana Alijostes, Irene Arbeo, Oihana Cereijo, Laura Goldazarena, Irati Larrañaga, Iraide Martin, Irati Mercader eta Naroa Urkola.Beste talde bateara joan direnak: June Aranbarri eta Andrea Oubiña (Orio), Ane Pescador (Arraun Lagunak). 174 aurrez aurre 2009an, Euskotren ligak hasi zuen bere ibilbidea lau selekzioen parte hartzearekin.Bizkaia, Galizia, Gipuzkoa eta KataluniaEstropada kopurua: 8. 2010ean, Kantabriak Katalunia ordezkatu zuen.Estropada kopurua: 8.2011. denboraldian klubek garrantzi handiagoa hartu zuten. Bost klub gipuzkoar aritu ziren lehiaketan Bizkaiarekin eta Galiziarekin batera.Bizkaia, Galizia, Getaria Tolosa, Hondarribia, Orio, P. Donibane eta ZumaiaEstropada kopurua: 8. Talde bakoitzak gutxienez 4 estropada ezberdinetan parte hartu zuen. 2012. denboralditik aurrera, berriz ere lautalde aldeko apustua egiten du Euskotrenligak.Lau traineruen hautaketa , denboraldia hasi aurreko plaioff baten ondoren egiten zen.2012tik 2017ra bitarteko urteetan estropada kopurua mantentzen da: 8.2018. urtean, gizonezkoen lehiaketaren sailkapen formatua berdinduz, denboraldiaren amaieran egiten da Bermeo eta Portugaleteko uretan plaioffa.Estropada kopurua 14an finkatzen da.2019. urtean, Patroi Onenaren saria hasi zen ematen eta lehen aldiz bi jardunaldi antolatzen dira Galiziako Coruñako uretan 2020. urtea ez ohikoa izan zen COVID 19ak baldintzatu baitzuen, eta estropada kopuruamurriztu zuten: 14tik 12ra.2021. urtean, TKEren batzarrak 2023. urtetik aurrera parte hartzailearen kopurua handitzea onartu zuen: lautik zortzira.Lehen hiru denboraldietan gutxienez Galiziako bi traineru izango dira .ETE eta Galiziako ligako aurreneko bi sailkatuak igoko dira zuzenean.ETE eta Galiziako ligako hirugarrenek eta Euskotreneko azkenak kanporaketa jokatuko dute. Garailea igoko da.EITBk bere 40. urteurrenean Patroi Onenaren saria babestuko du 2022an . Bi urtez jarraian 12 estropadetan lehiatu ondoren, 2022an , 14 izango dira.Emakumezkoen ligaren garapena. 2009tik 2021era aurrez aurre 175 176 aurrez aurre Gipuzkoako eta Euskadiko Traineru Txapelketak 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT aurrez aurre 177 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 1967tik 2020 ra bitarteko urteak* ** 178 aurrez aurre 0123456789101112HondarribiaOrioP. San PedroLasarteP. DonibaneZumaia Zarautz 1967tik 2021e ra bitarteko urteak* ** Oharrak: *Harrobikoak: 7 . **Beteranoen proban Badok 13 taldea izan zen nagusi. Denborak: Badok 13: 11:04.49. Fortuna: 6,06ra eta Zumaia: 1:08.29ra. ***1986an ez zen txapelketarik jokatu, federazioen arteko arazoak zirela eta. Bizkaiko Txapelketa, uztailaren 14an Lekeition jokatu zuten ; Santurtzi k irabazi zuen. Denborak: Santurtzi: 20:53.93 (4k). Zierbena 14,91ra (1k) eta Urdaibai 34,06ra (2k). Oharrak: *Garaipen zerrendan, Oriok dauka titulu gehien, hamabost aldiz lortu baitu txapelketa irabaztea: HONDARRIBIA . 1967, 2004, 05, 06, 10, 11, 12, 15, 16, 18, 20 eta 2021 ORIO . 1973, 80, 82, 98, 99, 2001, 02, 08, 13, 14, 17 eta 2019 PASAI SAN PEDRO . 1988, 89, 90, 93, 94, 95, 96, 97 eta 2009 LASARTE . 1970, 74, 75, 76, 77 eta 1979 PASAI DONIBANE . 1978, 91, 92, 2000 eta 2003 ZUMAIA . 1981, 83, 84, 85 eta 1987 ZARAUTZ . 2007 “Itsasoa laino dago Baionako barraraino” dio koplak, eta Txapelketa bertan behera geratzeko arrisku bizian izan zen behe lainoaren erruz. Ordu erdi atzeratu behar izan zuten hasiera, baina, zorionez, eguzkiak lainoak deseginda, estropadak arazorik gabe jokatu ahal izan ziren. Aurreneko luzetik Hondarribia eta Donostiarra nabarmendu ziren, eta , betiere branka Ama Guadalupekoa k eraman bazuen ere, traineru bateko aldea besterik ez zuen izan bere alde trai neru hondarribiarrak estropada azken ziabogara iritsi arte. Azkeneko luzean bai, orduan estutu zuen erritmoa Ama Guadalupekoa k eta aldea orduan nabarmendu zen haren alde. bere alde. 2021EKO EKAINAREN 13 A Eremuko errekorra: 19:36.68 Hondarribia 2015ean Denborak : Hondarribia: 20:01.27 (3.tx/ 4.k) Donostiarra: 20:08.30 (3.tx/ 2.k) Orio: 20:25.73 (3.tx/3.k) Eremuko marka**: 20:12,14 Hondarribia 2018an. Denborak : Hondarribia*: 20:12,14 Orio: 20:34,24 Donostiarra: 20:41,58 Gipuzkoako L. Traineru Txapelketa Gizonak ** Bandera. XLVII. Gipuzkoako Txapelketa * Bandera. DONOSTIA Mutriku J.Fernandez G.Gorostiaga A.Osanbela G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M . Orbañanos G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* x.Belasko* M.Aldai * A.Udabe Guztira: 50 estropada aurrez aurre 179 0123456P. DonibaneZumaiaGetariaTolosaOrioArraun Lagunak GetariaZumaiaHibaika 2008tik 2021e ra bitarteko urteak PASAI DONIBANE . 2012 , 2014 , 2017 eta 2018 ZUMAIA . 2010, 2013 eta 2015 ORIO . 2019 eta 2020 GETARIA TOLOSA . 2009 eta 2011 ARRAUN LAGUNAK. 2021 GETARIA ZUMAIA . 200 8 HIBAIKA . 2016 Oharra k: *Harrobikoak: 3 **Kontxako Banderarako sailkatze estropadan lortua. Bizkaiko Txapelketa Deustuk irabazi zuen Lekeition . Denborak: Deustu: 12:11.31 (4k). Ondarroak 4,18ra (1k) eta Isuntza 13,59ra . Oharrak: Azkeneko urteetan Orio izan arren emakumeen artean dominatzaile, ezin izan zuen Arraun Lagunak en traineruarekin. Donostiarrek azkeneko luzean hautsi zuten estropada bere n alde et a, emandako maila bikainari esker, sei segundo eta erdiko aldearekin nagusitu ziren. Lehia tzeko zuen gaitasuna, hobetzeko eta lan egiteko zuen grina, heldutasuna… Argi ikust en zen nahi zuen lekura iritsiko zela. L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo G.Ezkerro A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u A.Belartieta* L.Etxabe E.Pescador M.R.Larrea M.Zumeta M.Muguruza Eremuko marka**: 20:12,14 Hondarribia 2018an. Denborak : Hondarribia*: 20:12,14 Orio: 20:34,24 Donostiarra: 20:41,58 Gipuzkoako XIV. Traineru Txapelketa Emakumeak Bandera. XLVII. Gipuzkoako Txapelketa * Bandera. DONOSTIA Mutriku 2021EKO EKAINAREN 13AEremuko errekorra: 10:29.64** Getaria Tolosa 2011n Denborak :Arraun Lagunak: 11:03.40 (3.tx/1.k) Orio: 11:09.89 (3.tx/2.k) Tolosaldea: 11:15.75 (2.tx/1.k)Guztira: 14 estropada 8 aurrez aurre 180 aurrez aurre Oharrak: *Harrobikoak: 7 Usadioari jarraiki, hainbat urtetan, San Inazio egunez jokatu izan da txapelketa. Bada, aurten, aurreratu egin du Euskadiko Arraun Federazioak, ligako egutegia ez oztopatze aldera. Espainiako txapelketa 31n eta 1ean jokatu zen. Historian aurrenekoz ez zen gorengo mailako talderik izan urtez urte garrantzi gutxiago izaten ari den txapelketa n. Haien ordez, KAE 1 eta Galiziako ligetako sei ontzik baino ez zuten parte hartu. Est ropada Getaria k irabazi zuen. P. SAN PEDRO. 1987, 88, 89, 91, 93, 94 eta 1996 PASAI DONIBANE. 1985, 90 eta 2000 ^ HONDARRIBIA. 2004, 05, 06, 16, 18 , 19 eta 2021 ARRAUN LAGUNAK. 1992 ORIO. 1995, 97, 98, 99, 2001 eta 2002 TRINTXERPE. 2003 URDAIBAI. 2007, 08, 11, 14, 15 eta 2017 ZIERBENA. 2020 KAIKU. 1979 **, 80 **, 81 **, 2009, 10, 12 eta 2013 ZUMAIA. 1984* *. Oharra k: ^Koxtape . **Txapelketa ez ofizialak: 1979tik 1984ra bitarteko urteak. 1986an ez zen jokatu, federazioen arteko desadostasunengatik . 0 12 3 4 5 6 7 8 910ZierbenaT rintxerpeArraun LagunakP .DonibaneKaikuUrdaibaiOrioP .S an P edroHondarribiaGaraipenak Ama Guadalupekoa k zazpigarrenez irabazi zuen eta guztietan Mikel Orbañanos entrenatzaile zela. San Pedrorekin berdinduta dago orain. Joseba Amunarriz ontziko patroi beteranoa Euskadiko Txapelketako palmaresaren goigoian jarri da, zazpi banderekin. Hondarribiarraren atzeti k Joan Carlos Fontan San Pedroko patroi handia dago, seirekin. Oharrak: *Garaipen zerrendan, Oriok dauka titulu gehien, hamabost aldiz lortu baitu txapelketa irabaztea: 1973an, 80an, 82an, 98an, 99an, 2001ean, 02an, 08an, 13an, 14an eta 2017an. Honda rribiak hamar aldiz irabazita, bigarren kokatzen da palmaresan: 1967an, 2004an, 05ean, 06an, 10ean, 11n, 12an, 15ean, 16an eta 2018an. **Bakarrik Gipuzkoako Txapelketetan jokatutako estropadak kontuan hartuta. Euskadiko XXXVI . Traineru Txapelketa * Gizonak LEKEITIO A Coruña 1J 36 estropada ofizialak: 1885etik 2021e ra Denborak : Hondarribia : 19:46.83 (2.tx/2 .k) Donostiarra: 19:53.59 (2.tx/3.k) Orio: 19:54.92 (1.tx/3.k) 2021E KO UZTAILAREN 21A Eremuko errekorra: 19:15.03 (1.k) Hondarribia 2016an J.Fernandez U.Redondo G.Gorostiaga A.Osanbela A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M . Orbañanos G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* * A.Udabe 0 1 2 3 4 5 6 7OrioGaraipenakPasai DonibaneArraun LagunakZumaia Euskadiko XIII. Traineru Txapelketa Emakumeak LEKEITIO A Coruña 1J aurrez aurre 181 2008tik 2021e ra bitarteko urteak ** 2021E KO UZTAILAREN 21A Eremuko errekorra : 10:38.20 (4.k) Arraun Lagunak 2021e an Guztira: 13 estropada Oharrak: *Harrobikoak: 1 **2010ean ez zen jokatu, bakarrik bi traineru aurkeztu baitziren: Getaria Tolosa eta Bilbo Handia. Bien arteko estropada, Federazio saria, Getaria Tolosa taldeak irabazi zuen. Zumaiarrek ezin izan zuten Telmo Deun ontzia uretaratu, taldeko arraunlari batek positibo eman ba itzuen koronabirusean. «Kezka handiz bizitzen ari naiz COVID 19a eragiten ari den guztia. Badakit zein gogorra den lehorrean ezin lehiatu egotea, iaz bitan bizi izan genuen eta. Beraz, animo guztiak bida li nahi dizkiet». Uxue Molina. Arraun Lagunak eko ar raunlaria Euskadiko Txapelketako historian sartu da Donostia Arraun Lagunak, lehendabizikoz irabazi baitzuen bandera preziatua . 1992an lortu zuten Arraun Lagunak eko gizonezkoek Lekeition lehen aldiz Euskadiko Txapeldun izatea. 29 urte geroago , emakumezkoek lortu zuten, leku berean. «Arraun Lagunak elkarte txikiarentzat handia da gaur lortutakoa. Apurka apurka, taldearen izena ozenago entzuten da Donostian, nahiz eta oraindik jendea egon pentsatzen duena Donostian traineru bakarra dagoela, gurea ez dena ». GETARIA TOLOSA . 2009, 2011 eta 2012 DONOSTIARRA . 2020 PASAI DONIBANE. 2014, 2016 eta 2018 HIBAIKA. 2017 ZUMAIA . 2013 eta 2015. HONDARRIBIA . 2008 ARRAUN LAGUNAK. 2021 ORIO . 2019 Denborak : Arraun Lagunak: 10:38.20 (2.tx/4.k) Orio: 10:49.47 (2.tx/2.k) Donostiarra: 10:55.26 (1.tx/2.k) L.Garcia Entr.: Juan Mari Etxabe Lugañene m A.Astudillo A.Rios A.Sanchez E.Duque N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u M.R.Larrea L.Etxabe E.Pescador L.Martinez M.Zumeta M.Muguruza Getaria TolosaHibaikaDonostiarraHondarribiaNagore ClaramuntArraun Lagunak taldeko arraunlaria 182 aurrez aurre KONTXA Dominen atzean zer dago?* Dominak oso sari polita dira, eta kanpotik gehien eskatzen dena domina da, baina domina oso gutxitan lortzen da. Nik domina garrantzitsuak ditut, baina lehiatu ditudan txapelketa guztiekin konparatuta, oso gutxi dira. Gehienetan esku hutsik bueltatu izan naiz. Domina lehen hirurek ateratzen dute, eta hirurogei lagun lehiatzen gara. Baina zer da garrantzitsuagoa: domina bat ateratzea edo harro egotea izandako jarrerarekin eta emandako guztiarekin? Satisfazioa egindako bideak ematen du. Batez ere, zailtasunaren aurrean e gindakoak. Zailtasuna, askotan, ez da gainditzen lehiaketako egunean, baizik eta lehiaketarako bidean. Zailtasunak gainditzea da dominarik onena. Maialen Chorraut Piraguista Oharrak: *2021eko abuztuan, dominen atzean zer dago? galdetu zioten Maialen Chourraut piraguistari. Arraunlariei, zuei, ariketa bat proposatzen dizuet: domina hitzaren lekuan jar ezazue Kontxako Bandera eta testua berriz irak urri. 2021eko irailaren 12ak Kontxako Bandera zeruetara eraman zuen, sekula baino gehiago, sekula baino merezimendu handiagoz irabazleentzat, eta bere burua «galtzaile» ikusi zuten horiek amorrazioa eta pena barruan akaso eramango zuten, lehiatzen denak betinahi baitu garaipena, baina irabazleek adina meritupilatu zituzten.Irabazlerik egon baldin bazen atzo, arrauna izan zen, ez Kontxako Bandera bakarrik, arrauna bere osotasunean,eta Donostiako moilan elkartu ziren ikusle eta zale apurrek, guztiek, estropada zeruetara igotzen ikusi zuten,sekula ez ahazteko moduan.Arnaitz GorritiGara egunkariko kazetaria. aurrez aurre 183 Sortzaileen hitzetan "aurtengo estropaden kartela hiria eta bere sinbologia irudikatzeko aukera paregabea da guretzat. Konstituzio Plaza, hasieratik gustatu zitzaigun, Kontxako banderaren eszenatoki bezala, bere jai esanahiagatik eta bere arkitektura bereizgarriagatik. Leku ezin hobea hiria eta badia urtzeko eta estropaden amaiera errepikaezina irudikatzeko." Egileak : Lance & Malone Entr.: J.M.Etxabe Salsamendi Lugañene m A.Astudillo A.Rios A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L.Jaramillo X.A.Uribarrena u E.Duque G.Ezkerro L.Etxabe E.Pescador M.R.Larrea M.Zumeta M.Muguruza Oharra k: *Harrobikoak: 2 20 traineru aritu ziren, 2019an bezalaxe. Sekula ez da kopuru hori gainditu emakumezkoen estropadan . Euskotren ligakoak hiru: Arraun Lagunak, Hondarribia eta Orio ꟷDonostiarra k, lekua bermatuta zeukanꟷ. ETE mailakoak 11: Deustu, Hibaika, Isuntza, Lapurdi, Lutxana, Ondarroa, Pasai Donibane, Tolosaldea , Zarautz, Zumaia eta Castro. Galiziako ligak sei ordezkari izan zituen: Cabo, Chapela, Mugardos, Ribeira, Perillo eta Tiran. Sailkapena lortu zuten traine ru guztiak A multzokoak izan ziren. Sorpresarik ez zen izan, Chapela ren zazpigarren postua izan ezik, Galiziako Ligan Cabor en atzetik gelditu baitzen . Lugañene ontziak soilik jaitsi zuen hamaika minutuko langa. Zumaia Kontxako emakumeen estropadatik kanpo geratu zen aurrenekoz. LUZERA: 2.778 m/1,5 itsas milia 184 aurrez aurre Sailkatuak Taldea Ziaboga Amaiera Arraun Lagunak 05:28 10:54.00 Orio 05:34 11:02.46 Hondarribia 05:34 11:08.62 Tolosaldea 05:34 11:10.42 Deusto 05:37 11:13.68 Hibaika 05:37 11:13.74 Chapela 05:35 11:16.02 A multzoa. Taldea Trainerua B multzoa.Taldea Trainerua Perillo . Santa Leokadia Castro . La Marinera Chapela . Arealonga Isuntza . Lekittarra • c.r mecos coruxo isabel • hercos colindres Tolosaldea . Tolosaldea Lapurdi . Ipar Haizea Deustu . Tomatera Lutxana . Ederra Orio . San Nikolas Mugardos . Bestarruza Hibaika . Madalen Ondarroa . Antiguako Ama Arraun Lagunak . Lugañene P. Donibane . Batelerak Cabo . Cabo Ribeira . Santa Olalla de Lubre Hondarribia . Ama Guadalupekoa Tiran . Ruly Zumaia . Telmo Deun Zarautz . Enbata DONOSTIA Kontxako s ailkatze estropada Emakumeak Bandera. 2021EKO IRAILAREN 1 A Denbora onena: 10:29. 64 Getaria Tolosa 2011n Arraun Lagunak: 10:54.00 Orio: 11:02.46 Hondarribia: 11:08.62 aurrez aurre 185 2021 Donostia Iñigo Royo . DV 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Donostiako taldea izan arren, sailkatze estropadan parte hartzera derrigortuta daude. «Etxean arrotzak » direla kexatu zen Arraun Lagunak eko presidentea Itziar Eguren. Sailkatze estropadak. Emakumezkoak Data. Eremua: Donostia Irabazlea/Denbora Bigarrena Ontzi kopurua 2008/09/06 Getaria Zumaia: 13:42. 12 G/Rias Baixas: 14:06. 20 08 2009/09/03 G/ Rias Baixas*: 11:03. 68 Getaria Tolosa: 11:04. 08 11 2010/09/02 Getaria Tolosa: 11:09. 34 Zumaia: 11:10. 92 14 2011/09/01 Getaria Tolosa: 10:29. 64 G/Rianxeira : 10:35. 88 07 2012/08/30 Zumaia: 12:32. 56 Getaria Tolosa: 12:47. 20 07 2013/08/29 Zumaia*: 11:16. 86 Hibaika: 11:31. 38 09 2014/09/04 Hibaika: 11:02. 10 Zumaia: 11:02. 36 08 2015/09/03 Zumaia: 11:12. 64 Hibaika : 11:27. 64 11 2016/09/01 Hibaika: 11:22. 02 Pasai Donibane: 11:24. 98 10 2017/08/31 P. Donibane*: 11:09. 68 Hibaika: 11:14. 20 13 2018/08/30 Ribeira: 11:17. 02 Pasai Donibane: 11:17. 14 16 2019/08/29 Orio*: 11:12. 92 Pasai Donibane: 11:31. 06 20 2020/09/02 Orio*: 11:08. 82 Tolosaldea: 11:17. 64 13 2021 /09/02 Arraun Lagunak *: 10:54.00 Orio: 11:02.46 20 Oharra: *Urte horretan Kontxako Bandera irabazi zuen. Denbora onenak 1. Getaria Tolosa (2011) 10:29. 64 4. Hibaika (2014) 11:02. 10 2. Galizia Rianxeira (2011) 10:35. 88 5. Zumaia (2014) 11:02. 36 2. Arraun Lagunak * (2021 ) 10:54.00 6. Orio (2021 ) 11:02.46 2008tik 2021e ra 14 edizioak Garaipenak Zumaia 3 Getaria Tolosa 2 Hibaika 2 Orio 2 Arraun Lagunak 1 Getaria Zumaia 1 P. Donibane 1 G/Rias Baixas 1 Ribeira 1 186 aurrez aurre aurrez aurre 187 Kirolariak estrategia edo diskurtso bat izateko gai izan behar du kontrolatzen ez duen eta eragiten dion horri buruz (presio exogenoa). Kontrolatzen ez dituzun gauzak baldin badaude, kontrolatu behar duzu haiek zugan duten eragin negatiboa. Estrategiak garatu beharko dira eragin negatibo hori ahalik eta txikiena izan dadin edo desagertu dadin. Hori da lan psikologikoa. Josean Arruza Kirol psikologoa Oharrak: *Artikulu osoa: Berria 2021 0804. Kazetaria: Jakes Goikoetxea. **Eskarmentu handia du g oi mailako kirolari ekin lan egiten: 40 urte baino gehiago daramatza goi errendimenduan. Teskal programa sortu zuen goi mailako kirolariekin lan egiteko: www.teskal.com Bi presio mota bereizten dituzu: endogenoa eta exogenoa. Zer ezaugarri ditu bakoitzak?Presio endogenoa kirolariak berak sortzen du, aurre egin behar dion egoerari ematen dion esanahiaren eta garrantziaren arabera. Presio horrek aktibatu egiten du kirolariaren erantzun emozionala. Erantzuna presio mailaren araberakoa izango da. Presio endogenoak etengabe hobetzera bultzatzen ditu eta kirolariari bere onena ematen laguntzen dio. Presio mota hori positiboa da.Presio exogenoa, berriz, kirolariengandik kanpoko faktoreek sortzen dute, ez dago kirolariaren esku. Lotura zuzena du gainerakoek kirolari horrengandik espero dutenarekin edo emaitza on bat lortu beharrarekin. Kaltegarria da; gutxitu egiten ditu kirolariak bere onena emateko aukerak. Hori ez baduzu zure prozesatze mentaletik baztertzen, eragin negatiboa izango du zugan. Presio exogenoa oso arriskutsua da, zure gaitasunak hondora baititzake.*Josean Arruza**Kirol psikologoa LUZERA: 5.556 m/3 itsas milia Emaitza historikoa santurtziarrentzat, Sotera k lehen aldiz irabazi zuelako sailkatze estropada. Oharrak: Harrobikoak: 4. Sailkatze estropadak zalerik gabe jokatu ziren. Ohiko traineru kopuru a (24 ontzi ) lehiatu beharrean , 23 aritu ziren. Hamabina atera ziren multzo bakoitzean. Lehen multzoan Eusko Label ligako 11 ontzik ꟷDonostiarra ez beste guztie kꟷ eta Getaria KAE 1 ligako txapeldunak osatu zuten. Beste multzoan aritu ziren KAE 1 ligako Arkote, Camargo, Castro ꟷ COVID 19ak Castrori erasan zion . Taldean kasu bat atzeman zu ten, eta, beraz, ezin izan zuten arraun egin ꟷ , Deustu, Kaiku, Lapurdi, Pasai Donibane, Pedreña, San Pedro eta Zumaia; KAE 2ko Mutrikuk eta Hibaikak ere haiekin batera jokatu zute n. Galiziako ligako ontziak, berriz, ez zituzten gonbidatu. Galiziak bi ordezkari soilik zituen eta bi taldeek jaso zuten saria. Azkenekoz, 2012an aritu ziren Galiziako bi ontzi Kontxako Bandera n: Tiran eta Chapela. Oharrak: 188 aurrez aurre Kontxako s ailkatze estropada Gizonak Bandera. 2021EKO IRAILAREN 2 A Denbora onena: 19:04.64 Urdaibai 2004an Santurtzi: 20:23.68 Hondarribia : 20:29.54 Zierbena: 20:31.98 Sailkatuak Taldea . Trainerua Ziaboga Amaiera 1. Santurtzi . Sotera 9:53 20:23.6 8 2. Hondarribia . Ama Guadalupekoa 10:03 20:29.54 3. Zierbena . Zierbena 9:54 20:31.98 Sailkatuak Taldea . Trainerua Ziaboga Amaiera 4. Cabo . Cabo 10:12 20:43.22 5. Orio . San Nikolas 10:03 20:44.38 6. Urdaibai . Bou Bizkaia 10:07 20:45.20 7. Ares** . Santa Olalla de Lubre 10:14 20:47.34 **Aurrenekoz sailkatu zen. G.Aranberri M.Azkarate J.Etxaniz A.Garcia* J.Sayanz O.Medina D.Iglesias D.Duran* Sotera Entr.: I. Zabala A.Zabala* S.S.Dragan F.Steindl D.Hermo F.Rua Y.Cayon* DONOSTIA aurrez aurre 189 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 DonostiaIñigo Arizmendi. DV 190 aurrez aurre Oharrak : *Urte horretan Kontxako Bandera irabazi zuen. ^Cabo zazpigarren izan zen 19:41. 24 denborarekin, Hondarribiaren denbora baino 28 ehunen hobeago. 1972 an sailkatze estropada lehen aldiz ezarri zen. Hondarribian jokatu zen eta Donost iarrak ere parte hartu zu en, besteek bezala. 1975 ean eta 1979 an ez zen sailkatze estropada egin behar izan . Sailkatze estropadak. Gizonezkoak 2000tik 2021e ra Data / Eremua Irabazlea/Denbora Bigarrena 2000/08/3 1 Orio*: 20:19. 57 Trintxerpe : 20:24.28 2001/08/30 Orio: 21:21. 83 Koxtape: 21:43. 66 2002/08/ 28 Astillero : 20:59.67 Castro : 21: 03.30 2003/09/02 Astillero*: 19:19. 97 P. Donibane : 19: 22.86 2004/09/02 Urdaibai: 19:04. 64 Astillero : 19:14. 42 2005/09/01 Castro: 19:18. 94 Hondarribia: 19: 29.3 0 2006/08/31 ^ Castro*: 19:21. 24 Zarautz : 19: 30.12 2007/08/30 Hondarribia: 20:56. 33 Urdaibai: 20:58.36 2008/09/04 Urdaibai: 19:45. 80 Orio: 19:57.52 2009/09/03 Kaiku *: 20:03. 41 Urdaibai: 20:19.86 2010/09/02 P. Donibane: 19:41. 62 Kaiku: 20:02.90 2011/09/01 Astillero: 19:19. 28 Kaiku: 19:19. 48 2012/08/30 Kaiku *: 21:25. 30 Urdaibai: 21:40.24 2013/08/29 Portugalete: 20:05. 92 Orio: 20:06.08 2014/09/04 Kaiku: 19:38. 70 Urdaibai: 19:39.94 2015/09/03 Urdaibai *: 20:10. 02 Hondarribia: 20:10.92 2016/09/01 Hondarribia: 19:54. 80 Orio: 20:04. 98 2017/08/31 Urdaibai: 19:51. 64 Hondarribia: 19:55.48 2018/08/30 Urdaibai: 19:56. 16 Orio: 19:57.26 2019/08/29 Ondarroa: 20:15. 38 Orio: 20:22. 50 2020/09 /03 Zierbena: 19:45.1 8 Orio: 19:49.06 2021/09 /02 Santurtzi *: 20:23.6 8 Hondarribia : 20:29.54 Denbora onenak 1. Urdaibai (2004) (2004) 19:04. 64 06. Kaiku (2011) 19:19. 48 2. Astillero (2004) 19:14. 42 07. Tiran (2011) 19:19. 66 3. Orio (2004) 19:18. 59 08. Astillero (2003) 19:19. 97 4. Castro (2005) 19:18. 94 09. Hondarribia (2004) (2004) 19:20. 34 5. Astillero (2011) 19:19. 28 10. Castro (2006) 19:21. 24 1972tik 2020ra garaipen zerrenda. Guztira: 48 edizio 1. Orio: 1972 *, 74*, 78, 84, 91, 92 *, 95, 96 *, 97*, 98*, 99, 2000 * eta 2001. 13 2. Kaiku: 1980 *, 81*, 83, 2009*, 12* eta 2014. 6 3. Pasai San Pedro: 1987, 88, 89 *, 90 eta 1993 * 5 4. Urdaibai: 2004, 08, 15*, 17 eta 2018 5 5. Pasai Donibane: 1977, 86*, 94 (Donibaneko) eta 2010. 4 6. Astillero: 2002 , 03* eta 2011. 3 7. Castro: 2005 eta 2006*. 2 8. Hondarribia: 2007 eta 2016. 2 9. Zumaia: 1982 eta 1985. 2 10. Donostia: 1976. Getaria: 1973. Ondarroa: 2019. Portugalete: 2013. Santurtzi: 2021* eta Zierbena: 2020. 6 aurrez aurre 191 Lehen, presioa jartzen genion geure buruari, eta estropa dako une zailetan ez genuen errendimendu ona em aten, eta atzera egiten genuen; azken urteetan, ordea, mentalki estropadei beste modu batera egiten diegu aurre… Kanpotik bandera irabaz teko faboritoak garela esaten badigute, guk ezi n dugu kontrolatu. Argi dugu horrek taldean ez di gula irabazteko presiorik sortu ko; gu modu eta mentalitate berarekin joango gara. Beñat Egiazu Hondarr ibia taldeko arraunlaria 192 aurrez aurre 2021EKO IRAILAREN 5 A Eremuko errekorra: 18:53. 52 Urdaibai 2017an Denborak : Hondarribia: 19:06.32** (1.txanda/4 .kalea) . Ziabogan: 09:24. Santurtzi: 19:08.06 (2.txanda/1 .kalea). Ziabogan: 09:30. Aldea: 1.74 Zierbena: 19:10.28 (1.txanda/3 .kalea). Ziabogan: 09:26. Aldea: 3.96 Hondarribiak ez zion hasiera ona eman estropadari. Berdeek irteera ustela egin zuten lehen txandan, eta hiru segundoko zigorr a jasota ekin zioten lanari. Hala ere, gertatutakoa ahaztu eta lan bikaina eginda irabazi zuten txanda. Bigarren txandan, eta aurkarien erreferentziak eskuan zituela dena ematera irten zen lehen paladatik Santurtzi. Eusko Label l igako liderra. Lehen luzea aurrera joan ahala ik usi zen Hondarribiaren denbora hobetzea asko kostatuko zitzaiela moreei, eta ziabogan sei segundo atzetik ziren. Orio ere lan bikaina eginez oso hurbil zuten bizkaitarrek, hiru segundora baino ez. Bigarren luzean, Santurtzik estropada eremu osoa zeharkatze a erabaki zuen haizetxoari etekina ateraz lehen kaletik laugarrenera joateko. Azkenean, santurtziarrek 19:08.06ko denbora lortu zuten, Hondarribia baino 1,74 segundo gehiago ꟷzigorrik gabe 4,74koa izango zen aldeaꟷ. «Tentsio handiko uneak izaten dira, taldea hasteko sekulako gogoz zegoen, eta azkarregi irten gara. Ez da aitzakiarik jarri behar, akats bat egin dugu eta onartu egin behar da. Baina guretzat garrantzitsuena da akats hori eginda ere bizi bizirik gaudela banderaren lehian eta arr aunlariek estropada bikaina egin dutela» . Joseba Amunarriz Hondarribiko patroia U.Redondo G.Gorostiaga A.Osanbela G.Uranga A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M . Orbañanos G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * I.Camarero* A.Udabe Oharra k: *Harrobikoak : 7. **Hiru segundoko zigorra jaso zuen irteera ustel baten erruz. Hondarribiak Kontxako historian zazpigarren denborarik onena lortu zuen zigorra kontuan hartu gabe: 19:03.32 1.500 zaleren aurrean jokatu zuten lehia. CXXVI . Kontxako l ehen jardunaldia Bandera. DONOSTIA aurrez aurre 193 «Bagenekien ondo ateratzen diren bi ontzi genituela alboan, Zierbena eta Donostiarra, eta haiek gertu izatea garrantzitsua zela uhartea igarotzen genuen bitartean. Lehen luze ona bukatu eta itzulerakoan asmatu nahi genuen. Ziabogara aurretik iristea izan zen gakoa. Horrek indarra eman zigun itzuler ako lu zerako» Gaizka Gorostiaga . Hondarribia taldeko arraunlaria 194 aurrez aurre 195 aurrez aurre 196 aurrez aurre Aldez edo moldez, baina lehian. Azken urteetan ondutako multzoa etekinak ematen ari zaio Hondarribiari. Ama Guadalupekoa k irabazi dituazken hiru Kontxako Banderak, eta laugarrena eskuratzeko ondoen kokatutako ontzia da berdeena: segundo bat eta 74 ehunenen aldea duSanturtzirekiko. Beste urtebetez, bandera irabazteko aukerak zabalzabalik dituela helduko da bigarren jardunaldira.Urrezko garaiak bizi ditu Hondarribiak, eta haietaz gozatzen ari dira tostartekoak…Estrategiaren garrantziaArrauna ez da makila batetik zintzilikatzea. Ez hori bakarrik, bederen. Agerian uzten dute hori gaur egungo estropadalariek. Esaterako, ezagutza handia dute kontrarioekiko, eta horrek ere badu garrantzia estropadari heltzeko garaian…Jon Ander De la Hoz. Kazetaria aurrez aurre 197 Iraultzak ez dira ohikoak Kontx aren historian. Estropadaren 126 edizioetan, lehen igandeko garailea 20 aldiz bakarrik gelditu da banderarik gabe, eta horietako seietan baino ez du izan zortzi segundotik gorako errenta. 1921ean, Union Pasaiak egin zuen iraultzarik handiena, Oriok 15 segundo eta 40 ehuneneko abantaila baitzuen. Hondarribiak, 2005ean, 14 segundotik gorako aldea jokatu zuen Astilleroren aldean, eta gogoratzen diren ediziorik gogorrenetako batean irabazi zuen bandera. 1. jardunaldiaren irabazlea eta patroia 1J Aldea * Banderaren irabazlea 2021^ . Hondarribia. J. Amunarriz 19:06.32 19:08.06 +01,74 Santurtzi 38:19.09 2. Santurtzi. Gorka Aranberri 2. Hondarribia +00.48 *^ 2018 . Zierbena . Borja Gomez 19:26. 20 19:27 .06 +00,86 Hondarribia 39:21.12 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 2. Zierbena +00.90 2017. Urdaibai . Vicente K arpintero 18:53. 52** 19:03. 30 +09,78 Orio 40:43 .02 2. Orio. Gorka Aranberri 2. Urdaibai +14.50 2015. Hondarribia. J. Amunarriz 19:12. 74 19:14. 66 +01,92 Urdaibai 38:35. 30 2. Urdaibai . Gorka Aranberri 2. Hondarribia +04.88’’ 2005 . Astillero. Izortz Zabala 19:09.10 19:23.74 +14,64 Hondarribia 40:48. 14 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 2. Orio +04.04 2001. Orio . Oskar Rodrigez 19:39.66 19:49.68 +10,02 Castro 41:19. 43 2. Castro. Asier Zurinaga 2. Orio +00.89 1991. Orio . Jose Luis Korta 20:16.09 20:21.14 +05,05 Pasai San Pedro 39:58.11 2. P. San Pedro. Juan K. Fontan 2. Orio +10.26 1990. San Pedro. Juan K. Fontan 19:46.58 +01,72 P. Donibane 39:37. 68 2. P. Donibane. Juan Mari Lujanbi o 19:48.30 2. P. San Pedro +08.46 1977. Lasarte. Antonio Oliden 20:58.40 +01,00 Santurtzi 41:52. 80 2. Santurtzi. Koldo Urtiaga 20:59.40 2. Lasarte +06.40 1968. Astillero. Victor Castañedo 22:30.20 +00,40 Hondarribia 44:19.40 2. Hondarribia. J. Anjel Lujanbio 22:30.60 2. Astillero +03.80 *Segundotan. **Eremuko errekorra. Hondarribia k ere aurreko errekorra hobetu zuen: 18:57. 80 ^Hiru segundoko zigorra jaso zuen. 1. jardunaldiaren irabazlea eta patroia 1J Aldea * Banderaren irabazlea 1954 . P. Doniban e. Hgdo. Egaña 21:47.80 21:54.00 +06,20 Sestao/Iberia 43:50.80 2. Sestao/Iberia . Antonio Arraiz 2. P.Donibane +27.40 1947. Orio . Domingo Mitxelena 21:12.60 21:17. 40 +04,80 Hondarribia 42:34.80 2. Hondarribia . Beñardo Elduaien 2. Orio +04.80 1931. Orio. Segundo Uranga 20:12. 60 20:15.00 +02,40 Pasai San Pedro 39:59.00 2. P. San Pedro . Manuel Arrillaga 2. Orio +16.40 1924 . Donostia. Domingo de la Hoz 20:17.80 20:26.60 +08,80 P. Donibane 40:29.60 2. P. Donibane . F. Laboa ”Matxet” 2. Donostia +08.40 1922. Getaria . Bartolome Uranga 20:07.00 20:16.20 +09,20 Donostia 39:47.40 2. Donostia . F. Bakeriza “Soterotxo” 2. Getaria +14.60 1920. P. Donibane . F. L.”Matxet” 20:12.60 20:22.80 +10,20 Donostia 49:07.80 2. Donostia. F. Zubiaurre ”Kiriko” 2. jardunaldian ez zen aurkeztu 1921. Orio . Tiburtzio Martikorena 20:16.80 20:32.20 +15,40 Union Pasaia 40:39.00 2. Union Pasaia. Manuel Arrillaga 2. Orio +01.20 1918. Zarautz. Juan Anjel Lazkano 20:04. 00 20:14. 00 +10,00 Donostia ezezaguna 2. Donostia. F. Zubiaurre ”Kiriko” 2. Zarautz +38.00 1915. P. Donibane . F. L.”Matxet” 21:55.00 +01,00 Donostia 44:38.00 2. Donostia . F. Bakeriza “Soterotxo” 21:56.00 2. P.Donibane +16.00 1911. Orio. Manuel Olaizola 28:39.00 ^^ +2:39,4 Getaria 54:55.00 2. Getaria. Joxe Ituarte 31:18.00 Oriok ez zuen parte hartu *^ Kontxako historian eman den alderik txikiena. ^^Estropada lau miliatara jokatu zuten (6608 m). Oriok ez zuen parte hartu ohorezko txandan. DenboraAldea*DenboraAldea* 2021EKO IRAILAREN 12 A Eremuko errekorra: 18:53. 52 Urdaibai 2017an Denborak : Santurtzi: 19:11.03 (2.txanda/3.kalea). Ziabogan : 9:30 Hondarribia : 19:13.25 (2.txanda/4.kalea). Ziabogan: 9:30. Aldea: 02.22 Donostiarra: 19:16.54 (1.txanda /3.kalea). Ziabogan : 9:22. Aldea: 05.51 198 aurrez aurre CXXVI. Kontxako b igarren jardunaldia Bandera. Donostiarrak sekulako aurreneko txanda egin zuen eta honen erreferentziak ia azkeneraino aintzat hartu behar izan zituzten ohorezko txandako ontziek. Soterak 48 ehunen atera zizkion Hondarribiari eta horri esker eraman zuen bere lehenbiziko Kontxako Bandera 1985az geroztik . G.Aranberri M.Azkarate J.Etxaniz A.Garcia* J.Sayanz O.Medina D.Iglesias D.Duran* Sotera Entr.: I. Zabala A.Zabala* S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz F.Rua Y.Cayon* Oharra: *Harrobikoak : 4 DONOSTIAArnaitz Gorriti. Gara egunkariko kazetariaOhorezko txandan, hasieran Hondarribia traineru bete atzetik hasi zen, Orio, Santurtzi eta Zierbena segundo baten barruan zirela. Laugarrenkaletik egokitu zitzaion «Ama Guadalupekoari» eta ez zion mesederik egin. Hargatik, ahal bezain arin hirugarren kalera joan zen.Oriok supituki behera egin zuen moduan, Hondarribiak aurrerantz egiten zuen. Ziaboga sasoian Eusko Label ligako hiru aurrenekoak ia pareanziren, eta Hondarribia aurretik atera zen. Zierbenak behera egin zuen eta, bitartean, «Soterak» eta «Ama Guadalupekoak» emakumeen bueltakoluzearen antzekoa egin zuten.Talde biak kalez kanpo, epaileak ababorrera bidali zuen Santurtzi, baina «Soterak» ez zuen etsi. Arraunek elkar noiz joko, Hondarribiak etaSanturtzik ez zuten etsitzeko asmorik erakutsi azken mila metroetan sartuta, sekulako buruko minak eraginez uretako epaileari. Zorionez, ez zeninolako talkarik izan eta arraunlariek zinez kiroltasun osoz jokatu zuten.Azken 600 metroetan atera zuen Santurtzik garaipena eman zion aldea……Helmugan Santurtzi aurrena eta denak denbora ofizialen zain. Azkenean, 2,22 segundo bizkaitarren alde; hau da, 48 ehuneko al dea Santurtziren alde. aurrez aurre 199 «Azken metroetan ez dakit martxa bat gehiago sartu dugun. Badakit ez dugula martxa bakar bat bera ere murriztu. Barruan genitu en zaldiak hortxe atera ditugu, besterik ezean. Pixka bat atzetik, pixka bat aurretik izan gara azkenera arte, jo eta jo gelditu gabe, eta azken minutu bi horietan eraman dugu bandera. Ezin dugu gehiago eskatu ». David Duran Santurtziko arraunlaria «Ederra da 36 urteren ostean zure herriko traineruarekin Kontxako Bandera irabaztea. Gainera, Jose Antonio Exposito* nire bikotekidearen aita da, eta hark irabazi zuen 1985ean. Esanahi berezia dauka; argi dago». «Kontxako Bandera irabaztea beti da helburua, baina gauza asko sartzen dira jokoan. Zaila da». Ander Zabala Santurtziko arraunlaria Oharra: *J. A. Exposito, arraunlaria ez ezik, Itsasoko Ama klubeko presidentea ere izan zen. 200 aurrez aurre Zer da emaitza txar bat? Errendimendu helburu bat lortzeko zeure esku dagoen guztia egiten baduz u eta gainera zeure burua hobetu egiten baduzu, zerbait gehiago egin dezakezu? Zure ibilbidea ez dago lehiaketa batean momentu batean duzunaren mende. Bestela, zer balio gutxi duen zure bizitzak, ezta? Independenteak dira. Josean Arruza Kirol psikologoa Kalkulu erraz eta azkar batzuk eginaz bi estropada egunetan emandako palada kopurua konta genezake. Hogei minutuz, minutuko 40 paladaren bueltako erritmoarekin, 800 bat palada ematen ditugu estropadako. Eta, hortaz, bi igandetako estropadetan emandakoa k batuz 1.600 palada eman ditugu. Udan maiz ikusi duguna errepikatu da, e ta berdeek eta moreek eskifaietan indartsuenak edota azkarrenak direla berretsi digute. Estropada eremu leunetan minutu luzeetako borrokak ikustera ohitzen hasiak ginen, eta halako borrokarik handiena ikusi dugu Kontxako ba dian. Mokoka amaierara arte, eta segundo erdi batek erabaki du garailea. Pentsa! Segundo erdian palada bat bera emateko denbora ere ez du ematen. 1.600 palada eman eta palada erdi bat aurretik sartu izanak egin du aldea azkenean. Santurtziarren zorionerako, eta azken hir u urteetan bandera preziatua astintzera ohitu ziren hondarribiarren madarikaziorako. Niko Iurramendi Urdaibaiko arraunlaria aurrez aurre 201 2021eko s ailkapen nagusia Taldea 1J 2J Guztira Aldea Santurtzi 19:08.06 19:11.03 38:19.09 Hondarribia 19:06.32 19:13.25 38:19.57 +00.48* Zierbena 19:10.28 19:21.13 38:31.41 +12.32 Donostiarra 19:15.42 19:16.54 38:31.96 +12.87 Orio 19:14.82 19:27.57 38:42.39 +23.30 Urdaibai 19:23.40 19:26.96 38:50.36 +31.27 Cabo 19:32.12 19:34.02 39:06.14 +47.05 Ares 19:42.98 20:03.16 39:46.14 +1:27.05 *Kontxako historian eman den alderik txikiena. Bi egunetako errekorra : 38:04. 76 Bermeo Urdaibai 2014an Bi jardunaldiak batuz izan diren alderik txikienak 2021/09/05 eta 12 Santurtzi: 38:19.09 Hondarribia /00.48 2001 /09/02 eta 09 Castro: 41:19. 43 Orio/ 00.89 2018/09/02 eta 09 Hondarribia: 39:21. 12 Zierbena/ 00.90 1921/08/21 eta 28 Union Pasaia: 40:39. 00 Orio/ 01.20 1992/09/06 eta 13 Orio: 39:46. 87 Donibaneko/ 01.23 1941/09/07 eta 14 Hondarribia: 40:07. 00 P. Donibane/ 01.60 2013/09/01 eta 08 Hondarribia: 38:44. 74 Orio/ 01.66 Bi jardunaldiak batuz denbora onenak 1. Urdaibai (2014) 38:04. 76 2. Castro (2006) 38:13. 32 3. Santurtzi (2021 ) 38:19.09 4. Hondarribia (2021 ) 38:19.57* 5. Hondarribia (2014) 38:21. 30 6. Astillero (2006) 38:24 .92 7. Kaiku (2014) 38:25. 32 *Itsasoan ontzi azkarrenak (38:16.57) ez zuen irabazi bandera ; leh enengo jardunaldian hiru segundo ko zigorra jaso baitzuen. Jardunaldi bateko denbora onenak 01. Urdaibai (2017) 1J 18:53. 52 02. Hondarribia (2017) 1J 18:57. 80 03. Castro (2006) 2J 18:59. 94 04. Urdaibai (2014) 2J 19:01. 78 05. Urdaibai (2014) 1J 19:02. 98 6. Orio (2017) 1J 19:03. 30 07. Astillero (2006) 2J 19:05. 02 8. Hondarribia (2021) 1J 19:06.2 2* 9. Hondarribia (2014) 2J 19:06. 82 10. Kaiku (2017) 1J 19:07. 64 202 aurrez aurre Orio 32 1901, 09, 10, 16, 19, 23, 25, 33, 34, 39, 40, 42, 44, 51, 52, 53, 55, 58, 64, 70, 71, 72, 74, 75, 83, 92, 96, 97, 98, 2000, 07 eta 2017 San Pedro 15 1880, 99, 1906, 17, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 35, 89, 91, 93 eta 1994 Donostia 14 1879, 83, 87, 89, 90, 91, 92, 94, 97, 1915, 18, 20, 22 eta 1950 Hondarribia 14 1881, 1941, 43, 47, 48, 65, 66 , 67, 68, 2005, 13, 18, 19 eta 2020 P. Donibane 10 1924, 56, 61, 62, 63, 86, 88, 90, 95 eta 1999 Kaiku 8 1954, 59, 78, 80, 81, 82, 2009 eta 2012 Getaria 5 1895, 96, 1900, 03 eta 1911 Urdaibai 5 2010, 11, 14, 15 eta 2016 Castro 4 2001, 02, 06 eta 2008 Pedreña 4 1945, 46, 49 eta 1976 Santurtzi 4 1977, 79, 85 eta 2021 Aginaga 2 1957 eta 1960 Astillero 2 2003 eta 2004 Lasarte 2 1969 eta 1973 Ondarroa 2 1898 eta 1926 Zumaia 2 1984 eta 1987 Union Pasaia 1 1921 Lurralde en arabera: Gipuzkoa 9 7. Bizkaia 19 . Kantabria 10 Garaipen zerrenda. 1879tik 2021e ra bitarteko urteak Orio 22 1879, 1921, 30, 31, 47, 56, 62,63, 67, 73, 76, 91, 94, 95, 99, 2001, 03, 05, 08, 10, 13 eta 2019 P. Donibane 21 1915, 17, 20, 26, 27, 29, 41, 42, 53, 54, 57, 58, 59, 60, 66, 69, 78, 89, 92 *, 93* eta 1997 ** Donostia 18 1880, 92* **, 94* **, 96, 97, 98, 99, 1901, 03, 09, 16, 23, 24, 32, 40, 49, 52 eta 1983 Ur Kirolak Hondarribia 11 1887, 1925, 28, 33, 35, 51, 64, 2014, 15 2016 eta 2021 San Pedro 10 1889, 1910, 19, 34, 44, 87, 88, 89, 90, eta 1998 Getaria 6 1890 , 91, 1906, 22, 39, eta 1972 Urdaibai 5 2002, 04, 07, 12 eta 2017 Lasarte 4 1970, 71, 74 eta 1977 Kaiku /Sestao 4 1945 Iberia, 46 Iberia, 79 eta 2011 Zumaia 4 1981,82,85 eta 1986 Zierbena 3 1950 , 18 eta 2020 Astillero 2 1968 eta 2006 Castro 2 1975 eta 2009 Pedreña 2 1943 eta 1948 Santurtzi 2 1980 eta 1984 Batekin : Ibarra 1965 . Jaizkibel 1961 . Lezo 1955 . Pasaia 1985. Tiran 1996 eta Zarautz 1918 Oharrak: *Donibaneko. **Koxtape. ***Donostiako bigarren ontzi bat. ^1881 ean eta 1883 an, ez dakigu bigarrena nor izan zen. 1900 . urtean Pasaiko eta Donostiako traineruek, badiaren barruan zeudenean, estropadan parte hartzeari uko egin zioten eta ir teeran Getaria bakarrik jarri zen. Estropada jokatu gabe, Getaria garaile. 1911 an, Oriok ez zuen ohorezko txandan parte hartu. 122 edizio ^. 2. postuak 126 edizio . Irabazleak estropadak etxetik 229 aurrez aurre 203 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Donostia 1996 204 aurrez aurre Irabazleen zerrenda . 2000tik 2021er a bitarteko urteak Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira Ontzi kopurua Aldea 2000. Orio . Oskar Rodrigez 20:28.84 20:35.29 19:54.55 20:04.42 40:23.39 8 2. Trintxerpe . Gaizka Garmendia 40:39.71 +16.32” 2001 . Castro . A.Zuringa/J .L.Korta 19:49.68 19:39.66 21:29.75 21:39.75 41:19.43 8 2. Orio. Oskar Rodrigez 41:20.32 +00.89 ” Bigarren jardunaldian, helmugarako metro gutxiren falta n bi taldeen pale k talka egin zuten Castroren kalean. 2002 . Castro . Juan Mari Lujanbio 19:59.60 20:22.28 19:55.08 20:12.52 39:54. 68 8 2. Urdaibai . Asier Arego 40:34.80 +40.12” 2003. Astillero. Izortz Zabala 19:42.27 20:09.33 19:33.27 19:45.55 39:15. 54 8 2. Orio. Aitor Carrillo 39:54.88 +39.3 4” TKE liga, urte honetan hasi zen. 2004. Astillero. Izortz Zabala 19:23. 23 19:42.45 19:30.33 19:37.69 38:53. 56 8 2. Urdaibai . Juanm ari Lujanbio 39:20.14 +26.58” 2005. Hondarribia. J.Amunarriz 19:23.74 19:48.38 21:24.40 21:03.80 40:48. 14 8 2. Orio. Oskar Rodrigez 40:52. 18 +04.04” Oriok erreklamazio aurkeztu zuen Pedreña bere kalean sartzeagatik. Epaileek Pedreña deskalifikatu zuten. 2006 . Castro . Cristian Garma 19:13.38 19:19.90 18:59. 94 19:05.02 38:13. 32 8 2. Astillero . Izortz Zabala 38:24.9 2 +11.60’’ 19 minututik historian lehen aldiz jaitsiz, Castrok egun bateko errekorra jarri zuen, baita bi egunetakoa ere. 2007. Orio . Irakoitz Etxeberria 19:18.84 19:30.04 19:16.68 19:23.72 38:35. 52 8 2. Urdaibai . Asier Zurinaga 38:53.76 +18.24’’ 2008 . Castro . Cristian Garma 19:51. 00 20:15. 76 19:31. 94 19:27. 58 39:22. 94 8 2. Orio. Irakoitz Etxeberria 39:43. 34 +20.40” 2009 . Kaiku . Asier Zurinaga 19:11 .12 19:16. 56 19:23. 44 19:40. 44 38:34. 56 8 2. Castro. Iker Gimeno 38:57. 00 +22.44’’ Epaileek Urdaibai kaleratu zuten estropada geldiarazteagatik. 2010. Urdaibai. Asier Arego 19:14. 08 19:30. 90 19:36. 18 19:28. 16 38:50. 26 8 2. Orio. Aitor Carrillo 38:59. 06 +08.80” Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira Ontzi kopurua Aldea 2011. Urdaibai. Gorka Aranberri 21:29. 86 22:03. 42 19:29. 32 19:53. 76 40:59.18 8 2. Kaiku. Asier Zurinaga 41:57. 18 +58.00” Eguraldiak erabat baldintzatu zuen lehenengo jardunaldiko bigarren txanda. 2012 . Kaiku . Cristian Garma 19:18. 98* 19:22 .90 19:09. 38 19:21. 52 38:28.36 8 2. Urdaibai . Gorka Aranberri 38:44. 42 +16.06” *Hiru segundoko zigorra jaso zuen. Arraunlari batek arrauna hautsi eta estropada geldiarazteagatik. 2013. Hondarribia. J.Amunarriz 19:20. 54 19:23. 26 19:24. 20 19:23. 14 38:44.74 8 2. Orio. Irakoitz Etxeberria 38:46. 40 +01.66’’ Urdaibai kaleratu izan zen Hondarribiaren kalean sartu eta arraunek elkar jo zutelako. . 2014 . Bermeo Urd. G.Aranberri 19:02.98 19:14.48 19:01.78 19:06.82 38:04.76 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 38:21.30 +16.54” Bi egunetako errekor berria jarri zuen Bermeo Urdaibaik . 2015. Be Urdaibai. G. Aranberri 19:14. 66 19:12. 74 19:20. 64 19:27. 44 38:35.30 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 38:40. 18 +04.88’’ 2016. Bermeo Urd. G.Aranberri 19:22. 48 19:24. 26 19:52. 52 19:59. 58 39:15.00 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 39:23. 84 +08.84” 2017. Orio . Gorka Aranberri 19:03. 30 (3.k2.tx) 18:53. 52 (1.k2.tx) 21:39. 72 22:04. 00 40:43. 02 8 2. Urdaibai . Vicente K arpintero 40:57. 52 +14.50’’ Urdaibaik errekor berria lortu zuen. Hondarribiak (3.k 2.tx) ere aurreko errekorra ondu zuen, 18:57,80 denborarekin. 2018. Hondarribia. J.Amunarriz 19:27. 06 19:26. 20 19:54. 06 19:55. 82 39:21. 12 8 2. Zierbena. Borja Gomez 39:22. 02 +00.90’’ Estropada amaitu ondoren epaileek Urdaibai zigortu egin zuten; Zierbenaren kalean, bi taldeen palek jotzeagatik. 2019. Hondarribia. J.Amunarriz 19:19. 88 19:25. 42 19:41. 70 19:42. 96 39:01. 58 8 2. Orio. Gorka Aranberri 39:08. 38 +06.80 2020. Hondarribia. J.Amunarriz 19:47.30 19:55.2 2 19:39.22 19:44.52 39:26.52 8 2. Zierbena. Borja Gomez 39:39.74 +13.22 2021 . Santurtzi . G.Aranberri 19:08.06 19:06.32 * 19:11.03 19:13.25 38:19.09 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 38:19.57 +00.48 *Irteera ustela egiteagatik h iru segundoko z igorra jaso zuen. Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero : Arraunaren Xarma – 2018ko eta 2019ko estropadakliburuan . aurrez aurre 205 206 aurrez aurre Abizenak Izena Jaioterria. Jaioteguna . Heriotza eguna Kontxako Banderak Taldeak eta u rteak Korta Elizondo , Jose Luis* Orio. 1949/04/25 16 Arraunlari (4): Orio. 1970, 71, 72. Lasarte. 1973. Arraunlari entrenatzaile (5): Kaiku . 1978, 80, 81, 82. Orio . 1996 Patroi entrenatzaile (2): Orio . 1992, 1997. Arraunlari 1J patroi 2J entrenatzaile (1): Castro . 2001 Entrenatzaile (4): Castro . 2002, 2006. Kaiku . 2009, 2012. Oliden Tolosa , Batista Orio. 1925. 1998/08/30 13 Arraunlari : Orio. 1939, 40, 42 ,44, 51, 52, 53, 55, 58 eta 1964 . Donostia . 1950 . Aginaga . 1957 eta 1960 Oliden Tolosa , Antonio “Konpaxa” Orio. 1926/02/08. 94 urte 11 Arraunlari (10): Donostia . 1950 . Orio . 1951, 52, 53, 55, 58 eta 1964 . Aginaga . 1957 eta 1960 . Lasarte. 1969 Patroi (1): Lasarte. 1973 Sarasua Arruti , Inaxio Orio. 1910/04/25 . 1994/09/15 11 Arraunlari (6): Orio. 1933, 34, 39, 40, 42 eta 1944 Patroi (5): Orio. 1951, 52, 53, 55 eta 1958 Arrillaga Arzak , Manuel “Aita Manuel” Pasai S.Pedro. 1879/11/24. 1961/03/01 10** Arraunlari (1): Pasai San Pedro . 1899 Patroi (9): Pasai San Pedro. 1917, 27, 28, 29, 30, 31, 32 eta 1935 . Union Pasaia . 1921 Etxabe , Juan M ari Oiartzun. 1966 10 Arraunlari (5 ): Pasai Donibane . 1986, 88 eta 1990. Donibaneko . 1995. Castro . 2006 Entrenatzaile (5 ): Gizonezkoak. Castro . 2008. Emakumezkoak. Pasai Donibane . 2014, 15 eta 2016. Arraun Lagunak . 2021 Arraun Lizarralde Garate , Juan “Altxerri” Orio. 1934/05/12. 2013/07/07 10 Arraunlari (4): Orio. 1955, 58 eta 196 4. Aginaga . 1960 Patroi (6 ): Orio. 1970 , 71, 72, 74, 75 eta 19 83 Patroi (6): Orio. 1970, 71, 72, 74, 75 eta 1983 Fresnedo Arrillaga , Joakin 8 Arraunlari : Orio. 1942, 44, 50 , 51, 52 ,53 , 55, 58 . Mitxelena , Domingo “Beltza” Orio. 1894/03/09. 1959/05/09 8 Arraunlari (4): Orio . 1916, 19, 23 eta 1925 Patroi (4): Orio . 1933, 34, 42 eta 1944 Orbañanos Zabala , Mikel Orio. 1973/03/02 8 Arraunlari (3): Orio. 1996, 97 eta 1998. Arraunlari entrenatzaile (1): Hondarribia. 2005 Entrenatzaile (4 ): Hondarribia. 2013, 18, 19 eta 2020 Oharrak: *Antonio eta Batista Oliden anaien iloba. **1906an San Pedrok irabazi zuen baina ezin da jakin eskifaian nortzuk atera ziren e ta Aita Manuelek bertan arraun egin ote zuen. Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero : Arraunaren Xarma – 2018ko eta 2019ko e stropadak liburuan . Kontxako handiak (lorturiko banderen arabera) aurrez aurre 207 208 aurrez aurre N.Agirre 2021EKO IRAILAREN 5 A Eremuko errekorra: 10:29.64 Getaria Tolosa 2011an sailkatze estropadan . Eremuko errekorra igandetan : 10:31 .62 Arraun Lagunak 2021ean Denborak : Arraun Lagunak : 10:31.62 (2.txanda/3 .kalea) . Ziabogan: 5:05 Orio: 10:33.26 (1.txanda/3 .kalea). Ziabogan: 5:03. Aldea: 1.64 Donostiarra: 10:40.24 (1.txanda/1 .kalea). Ziabogan: 5:06. Aldea: 8.62 Oriotarrek Kontxako igandez emakumezkoen estropadatan sekula egin den denborarik onena egin zuten lehen txandan: 10:33.26. Hi rugarren kaletik, azkar utzi zituzten atzean aurkariak ꟷDeustu, Donostiarra eta Tolosaldeaꟷ eta erlojuaren aurka estropada bikaina egin zuten. Bigarren txandan, Arraun Lagunak izan zen bere indarra eta sasoia erakutsi z ituena. Donos tiarrek ere hirugarren kaletik oriotarren denbora hobetu zuten 1,64 segundoko aldearekin. «Urte osoan, gure artean esaten ar itu gara estropadaren batea n 10: 30eko denbora egin behar genuela. Bai li gan eta bai atzo, 10: 31n geratu gara. Kontuak kontu, igandeetako errekorra da, eta hori poltsikoratu dugu». Andrea Astudillo Arraun Lagunak eko patroia Oharra: *Harrobikoak : 2 XIV. Kontxako l ehen jardunaldia Bandera. DONOSTIA A.Astudillo Lugañene m A.Rios A.Sanchez N.Claramunt* N.Martin* L..Jaramillo X.Uribarrena u Entr.: J. M. Etxabe Salsamendi E.Duque L..Garcia L..Etxabe E.Pescador M.Larrea M.Zumeta M.Muguruza 2019KO IRAILAREN 13 A Eremuko errekorra: 10:35. 62 Zumaia 2012an Denborak : Orio: 10:49.54 (2.txanda/3 .kalea ). Ziabogan: 5:10 Donostiarra: 11:01.36 (2.txanda/1 .kalea). Ziabogan: 5:15 Arraun Lagunak : 11:03.40 (2.txanda/4 .kalea). Ziabogan: 5:19 Marka zaharra: 18:59,94 Castro 2006an. Abiadura: 4,87 m/s. 5556m Eremuko marka: 18: 53,52 Urdaibai 2017 an. Abiadura: 4,90 m/s. 5556m Denborak : Urdaibai: 19:46,78 Orio: 19:50,40 Hondarribia*: 19:54 ,06 aurrez aurre 209 2021EKO IRAILAREN 12A Eremuko errekorra: 10:29.64 Getaria Tolosa 2011an sailkatze estropadan . Eremuko errekorra igandetan : 10:31 .62 Arraun Lagunak 2021ean Denborak : Arraun Lagunak : 10:33.56 (2.txanda/2 .kalea) . Ziabogan: 5:01 Orio: 10:36.24 (2.txanda/1 .kalea). Ziabogan: 4:59. Aldea: 2.68 Donostiarra: 10:48.00 (2.txanda/3 .kalea). Ziabogan: 5:06. Aldea: 14.44 Oriok hartu zuen aurrea, pasa den igandeko aldeari tarteka buelta emanez bigarren minuturako. Bigarren igandean oso ohikoa den gisa, zer irabazi handirik ez zutenek azkar egin zuten atzera eta horixe pasatu zitzaie n Donostiarra eta Hondarribiari. Aldiz , bi segundoren aldeaz, Oriok eta Arraun Lagunak ek branka berehala sartu zuten. Elkarren ondoan ezarrita, lehenengo kaletik Orio eta bigarrenetik Arraun Lagunak, ziabogara bidean «mirotzak» nagusi izan ziren, baina alderik ezin atera… … Bueltako luzean abantaila, korronteak zirela medio, Arraun Lagunak ek izan zuen, eta hargatik, Nadeth Agirre oriotarren patroia bigarren kalean sartzen saiatu zen. Noski, epaileak berehala bidali zuen bere kalerantz, palak elkar noiz joko uneren batean i kusi eta gero. Zazpigarren minutuaren bueltan, Arraun Lagunak aurretik jarri zen, harrokeriarik gabe, ordea. Oriok egin zuen ahalegina, bain a etxeko traineruak Emakumeen Kontxako Banderaren historian lehenengo aldiz «trapua» Donostian geratzea bermatu zue n. Oharra: *Harrobikoak : 1 DONOSTIA XIV. Kontxako b igarren jardunaldia Bandera. A.Astudillo Lugañene m A.Rios A.Sanchez N.Martin* L..Jaramillo X.Uribarrena u Entr.: J. M. Etxabe Salsamendi M.R.Larrea L..Garcia L..Etxabe E.Pescador L..Martinez M.Zumeta M.Muguruza Arraun Lagunak ek aspaldiko partez Donostiako traineru baten aurreneko garaipena lortu zuen, 1950ean Esperantza Elkarteak irabazi zuenetik aurrenekoz, hain zuzen. E.Duque Eta Arraun Lagunak txapeldun izateaz gain, Kontxako Banderaren bi jardunaldietako errekorra ere hautsi zuen, Rias Baixasen marka zaharra gaindituz. Are gehiago, Oriok berak ere marka hura gainditu zuen. Alegia, sekula izan den Emakumeen Kontxako Banderarik azkarrena…Arnaitz Gorriti. Gara egunkariko kazetaria 2021eko s ailkapen nagusia Taldea 1J 2J Guztira Aldea Arraun Lagunak 10:31.62 10:33.56 21:05.18 Orio 10:33.26 10:36.2 4 21:0 9.50 +04.32 Donostiarra 10:40.24 10:48.00 21:28.2 4 +23.06 Tolosaldea 10:46.68 10:48.46 21:35.14 +29.96 Hondarribia 10:44.82 10:53.12 21:37.94 +32.76 Hibaika 10:49.16 11:04.0 0 21:53.16 +47.98 Chapela 10:58.74 10:58 .10 21:56.84 +51.66 Deustu 10:55.26 11:10.5 6 22:05.82 +1:00.64,46 Bi egunetako errekorra: 21:05.18 Arraun Lagunak 2021e an Jardunaldi bateko denbora onenak 1. Arraun Lagunak (2021 ) 1J 10:31.62 2. Orio (2021 ) 1J 10:33.26 3. Arraun Lagunak (2021 ) 2J 10:33.56 4. Zumaia (2012) 2J 10:35.62 5. Galizia Rias Baixas (2012) 1J 10:35.64 6. Hibaika (2017) 1J 10:36.02 7. Orio (2021 ) 2J 10:36.24 8. Pasai Donibane (2015 ) 1J 5. Pasai Donibane (2014) 10:36.36 9. Pasai Donibane (2014 ) 1J 5. Pasai Donibane (2014) 10:36.80 10. Zumaia (2013 ) 1J 10:37 .16 Bi jardunaldiak batuz denbora onenak 1. Arraun Lagunak (2021 ) 21:05.18 2. Orio (2021 ) 21:0 9.50 3. Galizia Rias Baixas 21:13.32 4. Pasai Donibane (2015) 21:15.09 5. Pasai Donibane (2014 ) 5. Pasai Donibane (2014) 21:16.40 Arraun Lagunak ek eta Oriok hain maila handia eman zuten, ezen biek apurtu zuten aurrez Galizia Rias Baixasek ezarrita zeukan bi igandeko errekorra. Horraino estutu zuten elkar talde biek. Bi jardunaldiak batuz izan den alderik txikiena 2016 09(0411) Pasai Donibane: 21:25.24 Hibaika /01.44 210 aurrez aurre aurrez aurre 211 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2021 DonostiaIñigo Arizmendi. DV 212 aurrez aurre Abizenak Izena Jaioterria. Jaioteguna Kontxako Banderak Taldeak eta u rteak Oubiña Rodriguez , Andrea O Grove. 1990 1110 9 Arraunlari: Galizia Rias Baixas. 2008 , 09, 10, 11 eta 2012. Pasai Donibane. 2015, 16, 17 eta 2018 Piñeiro Guiance , Vicky Cangas. 1983 1020 7 Arraunlari : Galizia Rias Baixas. 2010, 11 eta 2012 . Pasai Donibane. 2017 eta 2018. Orio. 2019 eta 2020 Hernandez Sanchez , Ane Sestao. 1990 0118 5 Arraunlari: Pasai Donibane. 2014, 15, 16, 17 eta 2018 Pescador Uralde , Ane Orereta/Errenteria. 1990 0118 5 Arraunlari: Pasai Donibane. 2014, 15, 16, 17 eta 2018 Sanchez Cachaza , Sandra Boiro. 1988 0317 5 Arraunlari: Galizia Rias Baixas. 2008 , 09, 10, 11 eta 2012 Oharra : Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero : Arraunaren Xarma – 2018ko eta 2019ko e stropadak liburuan . Hibaika 4 2013, 15, 16 eta 2017 Astillero 2 2008 eta 2009 Getaria Tolosa 2 2010 eta 2011 Orio 2 2018 eta 2021 Zumaia 2 2012 eta 2014 Arraun Lagunak 1 2019 Donostiarra 1 2020 14 edizio . Irabazleak Galizia Rias Baixas 5 2008, 09, 10, 11 eta 2012 Pasai Donibane 5 2014, 15, 16, 17 eta 2018 Orio 2 2019 eta 2020 Arraun Lagunak 1 2021 Zumaia 1 2013 14 edizio . 2. postuak Garaipen zerrenda. 2008tik 2021e ra bitarteko urteak Kontxako handiak (lorturiko banderen arabera) Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” aurrez aurre 213 Irabazleen zerrenda . 2008tik 2021e ra bitarteko urteak Banderaren irabazlea eta patroia Jardunaldi bakarra Ontzi kopurua Aldea 2008. Galizia Rias Baixas. Laura Hermo 11:35.80 11:40.44 4 2. Astillero. +04.64 ” Emakumezkoen Kontxako Bandera sortu zen. 2.778 metrotara jokatzen da, gizonezkoen erdia. 2009. Galizia Rias Baixas. Laura Hermo 10:48. 20 10:51.22 4 2. Astillero. +03.02 Emakumezkoen Traineru Liga abiatu zen. 2010 . Galizia Rias Baixas. Laura Hermo 11:11.32 11:28.66 4 2. Getaria Tolosa. +17.34 ” Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira Ontzi kopurua Aldea 2011 . Galizia Rianxeira L. Hermo 11:11.42 11:12.12 10:59.54 11:03.16 22:10.96 4 2. Getaria Tolosa. 22:15.28 +04.32 ” 2011tik aurrera bi jardunaldi izaten ditu estropadak. Emakumezkoen txandak jokatzen dira lehenik, eta jarraian gizonezkoenak. 2012 . Galizia Rias B. Maria Gil 10:35.64 10:49.96 10:37.68 10:35. 62 21:13 .32 4 2. Zumaia . Nagore Osoro 21:25.58 +12.26 ” Zumaiak errekor berria ezarri zuen. Bi egunetako errekorra Galizia Rias Baixasek jarri zuen. 2013. Zumaia. Nagore Osoro 10:37.16 10:48.88 10:56.12 11:02.20 21:33.28 4 2. Hibaika. 21:51.08 +17.80 2014. P. Donibane. Inder Paredes 10:36.80 10:41.28 10:39.60 10:38.64 21:16.40 4 2. Zumaia. 21:19.92 +03.52 Aurreneko aldiz lau talde gipuzkoar aritu ziren arraunean: Hibaika, Orio, Pasai Donibane eta Zumaia. 2015. P. Donibane. Nerea Perez 10:36.36 10:38.50 10:38.73 10:40.37 21:15.09 4 2. Hibaika. 21:18.87 +03.78 2016. P. Donibane. Nerea Perez 10:39.88 (3.k2.tx) 10:42.16 (2.k 1.tx) 10:45.36 (1.k) 10:44.52 (4.k) 21:25.24 8 2. Hibaika. 21:26.68 +01.44 ” Lehen aldiz gizonezkoek bezala, 8 traineru parte hartu zuten. Garaileak 6.000€ jaso zituen. 2017. P. Donibane. Nerea Perez 10:38.68 10:36.02 13:29.30 13:46.84 24:07.98 8 2. Hibaika. 24:22.86 +14.88 ” Estropada erlojuaren aurka jokatu zuten, ezin izan zituztelako kanpoko bi baliza jarri. Garaileak 15.000€ jaso zituen. 2018. P. Donibane. I. Lestaio /N.P 10:41.66 (4.k 1.tx) 10:48.88 (3.k 1tx) 10:47.64 (3.k) 10:52.38 (1.k) 21:29.30 8 2. Orio. Nadeth Agirre 21:41.24 +11.94 ” Donostiako Udalak, lehen aldiz berdindu egin zituen gizonezkoen eta emakumezkoen diru sariak. Irabazleek 24.000€ jaso zituzten. 2019. Orio . Nadeth Agirre 10:43.34 (4.k 1.tx) 10:49.76 (4.k 2.tx) 10:45.14 (4.k) 11:07.66 (1.k) 21:28.48 8 2. Arraun Lagunak . Andrea Astudillo 21:57.42 +28.94 ” Oriok hautsi zuen “ Batelerak ” azken urteetan izandako nagusi tasuna. 2020. Orio . Nadeth Agirre 11:10.26 (3.k 2.tx) 11:12.48 (2.k 2.tx) 10:49.54 (3.k) 11:01.36 (1.k) 21:59.80 8 2. Donostiarra. Natalia Tubio 22:13.84 +14.04 ” 2021. A. Lagunak . Andrea Astudillo 10:31.62 (3.k2.tx) 10:33.26 (3.k 1.tx) 10:33. 56 (2.k) 10:36.24 (1.k) 21:05.18 8 2. Orio. Nadeth Agirre 21:09.50 +04.32 214 aurrez aurre Agirre, Joseba Berria. 2022ko martxoaren 31 Iñarra, Ander Berria. 2022ko martxoaren 1a Aiestaran, Asier GARA . 2021eko uztailaren 12a Iurramendi, Niko Berria. 2021eko abuztuaren 3a GARA . 2021eko irailaren 19a Berria. 2021eko irailaren 4a GARA . 2021eko irailaren 20a Jauregi , Mikel Berria. 2022ko apirilaren 26a Amunarriz, Joseba GARA . 2021eko irailaren 6a Lance&Malone 2021 DonostiaFESTAK Aranberri, Gorka Berria. 2021eko irailaren 21a Larrañaga , Irati Berria. 2021eko uztailaren 29a Arroyo, Natalia Berria. 2021eko abenduaren 22a Lizarralde, Mikel Berria. 2021eko uztailaren 17a Arruabarrena, Jone Berria. 2022ko apirilaren 17a Molina, Uxue Berria. 2021eko abuztuaren 17a Arruza, Josean Berria. 2021eko abuztuaren 4a Muguruza, Azu Berria. 2022ko martxoaren 1a Artabe, Begoña Berria. 2022ko apirilaren 17a Astudillo, Andrea Berria. 2021eko irailaren 7a Azkagorta, Lierni Berria. Beldarrain, Maider Berria. Carrillo, Imanol GARA . 2021eko uztailaren 18a GARA . 2021eko abuztuaren 2a Castrillon , Xabier Chourraut , Maialen Berria. 2021eko abuztuaren 28a Claramunt, Nagore Berria. Piñeiro, Sandra Berria. 2022ko maiatzaren 19a De la Hoz, Jon Ander Berria. 2021eko uztailaren 20a Redondo, Urko Berria. 2021eko uztailaren 29a Berria . 2021eko abuztuaren 3a Rodrigo, Borja Berria. 2022ko urtarrilaren 4a Berria. 2021eko irailaren 7a Salgado , Iker Berria. 2021eko urriaren 24a Diaz, Ane Berria. 2021eko uztailaren 31 Salvador, Olatz Berria. 2021eko azaroaren 5a Duran David GARA. 2021eko irailaren 13a Sanchez, Garazi Berria. 2022ko apirilaren 28a Egiazu , Beñat Berria. 2021eko abuztuaren 19a Urkiri, Ane GARA . 2021eko abuztuaren 16a Eguren , Itziar GARA. 2022ko martxoaren 6a GARA . 2022ko apirilaren 17a 124 Eisler, Riane ZazpikaGARA Urkola, Naroa Berria. 2021eko uztailaren 27a Elu, Josu Berria. 2021eko uztailaren 13a Vazquez, Erika Berria. 2022 ko maiatzaren 31 Emili , Jon Berria. 2022ko apirilaren 13a Zabala, Ander Berria. 2021eko uztailaren 29a Frances, Patxi Berria. Berria. 2021eko irailaren 14a Goikoetxea, Garikoitz Berria. 2019ko urriaren 31 Zabala, Ibai Berria. 2021eko abuztuaren 8a Gorostiaga , Gaizka Berria. 2021eko irailaren 7a Zabala, Iker Berria. 2021eko urriaren 6a Gorriti, Arnaitz GARA . 2021eko abuztuaren 9a GARA. 2021eko irailaren 13a Erreferentziak LiburuarenorrialdeaLiburuarenorrialdeaIzenabizena Izenabizena Iturria. Data Iturria. Data405624568692 7610025, 14147O. Iribar, Mikel Berria. 2021eko uztailaren 11 20, 134Berria. 2021eko uztailaren 25a 36Berria. 2021eko abuztuaren 8a 54Berria. 2021eko abuztuaren 15a 62Berria. 2021eko abuztuaren 29a 80Berria. 2021eko uztailaren 18a 140Berria. 2021eko uztailaren 25a 148Berria. 2021eko abuztuaren 1a 152150941599415917310014114464 182 181 32 52, 538218315924128, 16070199208140135285015619964, 191128, 138, 1731382782, 162163118193182, 198, 209200196192991661, 74, 187, 200122122 aurrez aurre 215 2020ko abenduaren bukaeran ZAEko gizonezkoen taldeko arraunlari batek istrip u larria i zan zuen Orioko kanpoko barran korrika saioa egiten ari zenean beste bost arraunlarirekin batera. Denboralea iragarrita zegoen, baina lekukoen arabera une haietan ez zegoen olatu handirik. Bat agertu zen, ordea, eta 28 urteko Oinatz Arretxe Urkia bota egin zuen goiko partetik behekora . "Goibeltasunari aurre eginez", horrela jarri zuen Zarautz Arraun Elkarteak bere Twitter kontuan, Orioko barra inguruan uretan ageri diren bi traineruen argazkiaren azpian. . Goibeltasunari aurre eginez «Beste filosofia guztiak errespetatuz, iruditzen zait azken urteetako garaipen bat izan dela gazte mailetatik ateratako arraunlari kopurua. Lan egiteko modu honekin emaitza onak lortu ditugu…Konturatu behar dugu berdintasunik gabeko gizartea ezin dela demokratikoa izan, eta, beraz, inoiz ez da aske izango.

2023-12-01

Solstiziotik-Solstiziora-1

AURKIBIDEAHitzaurreaAitzinoharr aBidaia aurr ekoakSolstiziotik solstiziora, 2016ko ekainetik abendura9184442BlogaEh, petrel!Izkiriaturik aurkitu dituan heure aipuakAmetsak amets izateari uzten dionean...Ipar Amerik aArimaren zainAupa EtxebesteAkadiaUdako solstizioa, marrubi ilargia eta etcheminaElkar ulertzenBikingoak TernuanIzenbururik gabe I (Ternua)Hitzak sobera: Ternua IBaleazaleakPaper artean, paperik gabeTernua, azkar bateanHitzak sobera: Ternua IITrinitaria, edo txokolatea nola heldu zen TernuaraHemen geratu zirenak (eta beste)Hemerotekatik: Brexita eta kolonialismoaHizkuntzak eta mugakPaper kontuak berriroHitzak sobera: St. John's, Ternuako hiriburua“Bordes” at the borderBoston ingurukoakHenry D. Thoreau: naturarekin bat izan eta...Izenbururik gabe II (New York)New York, azkar bateanHitzak sobera: New York, bertikaleanEllis IslandNola ikusi munduaHitzak sobera: New York, berriroEgun bat Nolan Hitzak sobera: New Orleans IHitzak sobera: New Orleans IIErdialdek o Amerik aHesiaParque FundidoraXilitla surrealistaBerrogei egunXilitla errealistaPatua okertzen deneanContamos contigoIzenbururik gabe III (Mexiko)A room with a viewNola sortu ziren euria, artoa, heriotza eta barreaBeldurraren gorabeherakEgun luzea DFko metroanHitzak sobera: Puebla eta Cholula, kolorea eta argia1968a MexikonHitzak sobera: Mexiko DF, kalea¡Pura vida!Hitzak sobera: Costa Rica IOihana, azkar bateanIzenbururik gabe IV (Costa Rica)Zaharrak berriIdazlana: Zer egin duzu oporretan?Kafka berriroHitzak sobera, Costa Rica IIBeldurren gainekoak (berriro)Hitzak sobera, Costa Rica IIIIsilik dagoenak asmatuPanama: istmo baten historiaNever let me goHitzak sobera: Panama IHitzak sobera: Panama IIBiharamunaKolonbiaCartagena de Indias eta independentziaBlas Lezo OlabarrietaDanielaMompox, denboraren uharte batean baratuaBidaiaren gorabeherak: hegaldi baten aurkiifrentzuakIzenbururik gabe V (Kolonbia)Kolonbia, Kolonbia: lehen inpresioak (1)Kolonbia, Kolonbia: lehen inpresioak (2) Zorionak, B!Kolonbia, Kolonbia: lehen inpresioak (eta 3)Hitzak sobera: Cartagena de Indias20160926: Kolonbia maite, soineko xuriz jantzia20161002: Kolonbiarrek ezetz esan diote gerra (horrela) bukatzeariHitzak sobera: Mompox, herriaHitzak sobera: Mompox, herritarrakSegurtasuna dela etaHitzak sobera: MedellinHitzak sobera: Kolonbia, naturaEkuador e ta PeruZazpigarren muga (Kafka lo)Gustuko tokian... aldapa galanta!Oswaldo GuayasaminHizkuntzak, Chomsky etasangrinidadea800 apellidos vascosEz dakigu zer dugun...Lurra eta BibliaHitzak sobera: Otavalo, merkatu egunaZizkamizkak, pasadizoakEkuadorretik Txileraino irristan, Perun barrenaGaleanok arrazoiHitzak sobera: Peru IHitzak sobera: Peru II, kolonaurreko artea eta kulturaTxile9.400 mko desnibela (1)9.400 mko desnibela (2)9.400 mko desnibela (eta 3)Atakea AtacamanKantatako Iquique eta udal hauteskundeak (1)Kantatako Iquique eta udal hauteskundeak (eta 2)Amodio bolkanikoakMestiza de vascoTripak mintzo direneanDomu Santu Santiagoko hilerrianArma, tiro... trumpBihotzean suaBihotzean sua: argazki baten historia eta istorio baten argazkiakIzenbururik gabe VI (Pucón, Txile)Hitzak sobera: Atacama IHitzak sobera: Atacama IIHitzak sobera: Atacama IIIHitzak sobera: Chiloé: elizak, leihoak eta itsasontziak Lau egun Torres del Painen (1)Lau egun Torres del Painen (2)Lau egun Torres del Painen (3)Lau egun Torres del Painen (eta 4)Ni indígenas ni pueblo originarioHitzak sobera: Valparaiso eta Isla NegraCristina CalderónHitzak sobera: Torres del Paine IHitzak sobera: Torres del Paine IIHitzak sobera: Torres del Paine IIIPatagonia (Ar gentina)Hitzak behar: Barilochen, eta kamerarik ez!Afaria BarilochenAzken laurdenaZizkamizkak, pasadizoak (2)MendiaAzken kilometroaHitzak sobera: Perito MorenoZizkamizkak, pasadizoak (3)Izenbururik gabe VII (Perito Moreno)Hitzak sobera: Chaltén (Fitz Roy)Postala UshuaiatikIzenbururik gabe VIII (Patagonia)Hitzak sobera: BarilocheBidaia amaitzen, erantzunak aurkitzenHitzak sobera: El Chaltén IHitzak sobera: El Chaltén IIHitzak sobera: El Chaltén IIIBatua eta euskalkiak, Txiletik Argentinarako bideanHitzak sobera: Ushuaia IHitzak sobera: Ushuaia IIHitzak sobera: Patagonia IHitzak sobera: Patagonia IIBidaia amaitu e ta geroUrte berri on!Solstizinondik solstizinoraArgazki erakusketa Informatika Fakultatean: azaroaren 10etik abenduaren 22ra arteBatua eta euskalkiak, Txiletik Argentinarako bidean (berridatzia)Amerikan zeharreko bidaiari buruzko argazki erakusketa HitzaurreaSolstiziotik solstiziora, Amerik etanzehar argitaratzealortu izana oso berri pozgarria da.artzubi lankidea, adiskidea etaartis tapolif azetikoaoso perfekzionis tada, etaberesork untzaktantakaezagut araztenditu: lan trink oak, betegarririk gabe. EskerrakMMkproposa tuziola blog aidazt ea, etaegileak, hasier anzalan tzakizanbazituen ere(“Noriinteresatukozaizkio... ”aditz eraema tenduhasier ahasier an), zorione z,lantegia gusturahartu zuen gero.Nahiz etabetebe tean arizenean beremaxime takobathizpider aekarri:“Isilik dag oenak asma tu”. Zorione z ez zuen blog arengatik esa ten!2016an egindak obidaiar enblogoe tekbidaialiburu ederr aosatzendute,eusk arazgutxilandut akogener oari ekarpena egine zestiloaber atsetazorrotzarekin. Eta2.0ukitua emane z.Pasadiz oetagogoetak, etabidaiar enzalan tzak, beldurr ak, kontraesanak etakezkak,tartekatzendirapoemar enbatekin etaargazki zoragarri multz ohandi batekin. Okerezbanag o,lehen aldia daartzubirenbilanmot ahoriek, narrazioak etaargazkiak, bateraargitaratzendirela, etazaila daesatenzeinmotagailen tzenden. “Bihotz ean sua: argazkibaten his toria e ta istorio ba tzuen ar gazkia” pos ta uzt arketa horr en laburpen z oragarria dugu.Amerik etarabidaia egitenduen ororentzataldean erama tekoliburua daeskuartean duzunhau. Edoirakurriz bidaia tzekoaukera.Ohik ogidaliburuak bazt erturik geratudirenhone tan(nork behar dugidaliburu bathotelbatbilatzekoedo herri/hiri batean orien tatzeko?), halak oliburuak behar ditugu bidaia tzeragoazenean, etabertangaudenean ere.Nikhala erabilinuen 2018an egin nuen bidaian. Denbor agutxiag oizannuen, etaArgentina etaTxilebainozapaldu e z banituen er e, Amerik a (ia) osok o testuingurua nuen blog oeta hauek ir akurrit a.Eznaiz hasik opasart eak (sarr eraedo postak) bananbanan errepasa tzen,baina memorianiltzatutageratuzitzaizkidan batzukhona ekarri nahi ditut, liburuak dauk anbegir ada islatunahian:“Baleaz aleak” (2.oharr a):artzubiEuropak oindig enatzathartu zutenek oa,umor ehandik omomen tua. Argazkilaria argazkian harrapatuta:«Hone zgerohor ibilik oduk hireargazkiamunduk oamar aun zabalean zehar ,larri ibili! Gusturairakurrik ohukeoinean jarri bide diontestua».“Bos toninguruk oak”: Bostonbisit atzeaetaazaltzeabaino ,bidaiariak nahiag oizanduConc ord ezagutz ea, Thour eaur en jaiot erria hain z uzen.“NewYork, azkarbatean”: 62adjek tibo hiritz arradeskriba tzeko:«...handia zaratatsua argiaharroa ederr a [...]». “Lurr aetaBiblia, Galeanok arrazoi”eta“Nola sortu zireneuria, artoa,heriotz aetabarrea”:Galeano momen tuetakobatzukdira,etanikezinditut aipa tugabe utzi ;).artzubi,RioBravogurutz atuta,berehala gogoratzendaGaleanor ekin: «[...] zenba tvirgensit aetazenba tpatronsit oentzunbehar direnoraindik, /oraino zainak irekita—etaodole tan— dituen /Latinoamerik ako bazt errotan».“Domu SantuSantiagokohilerrian”: Allendee tagogoan: «Memoriar enMuseoa bisit atudubihar amunean. Museo bikaina, goimailak oa.Gogorra,tristurazama txoagainean hartut airtenda,han eman dituen hiruzpalau orduen ondor en.[...]trantsizioak beste40beteditujada... e ta oraindik e z dag o, estatu osoan, hau be zalako museorik inon».“Mendia”: Eusk aldunen gaikuttune takobatumor ezere:«Oi, mendia, zerginatekehigabe,[...]baina [...]zertarakogorageroosterabeher aetortzeko!,edo [...]harriak, ura,zuhaitz ak,besterik e z, be tiko gauza ber a».“Cris tina Calder ón”: Azkenyaghan hiztuna, “Tesoro Humano Vivogisa izenda tua”.Duelagutxi hilda,baina dirudiene zumeekine tahizkuntzaberr eskuratzenaridiraSuar enLurraldeurrun horr etan.Lagin horr ekin gaiak etaestiloak usain daitezkeelak oan nago.Baitaerakargarria eging ozaizulakoan er e.Amaitu baino lehen ezinaipa tugabe utzi lagunen iruzkinak etabidaiariak emandak oarrapos tuak. Estekatutakoargazkie zgain, ema tendioteargitalpen digit alhoni aipa tutako2.0ukitua. Pmaiz, etabatzuetanzabal, aritz endaartzubirekin; gainon tzekoak ezhain maiz, etaaskotanlabur .Nikereezinizannuen saihes tuetainoiz anima tunintzenzerbait esatera(IAnaiz).Zu er e, irakurle, 2.0 iz aerari heldu e ta anima z aitezke blog oetok osa tzen:https://artzubi.eus/wp/blog oetak/solstiziotik sols tizior a2016blog eanida tzitakoakatalka/Adituek diotenez,Jean Etxepar erenBeribile zdaeusk arazkolehen bidaialiburua. Geroagobestebatzuketorri dira,itzulpenak erebai, baina ezasko.Esper odezagun Book tegikoliburuhonek mer ezi duen arr akasta izatea eta proiek tu berrien hazia iz atea.Iñaki Alegria Loinaz.Donos tia, 2022k o urria. AitzinoharraLiburu hau egileak 2016k obigarrenseihilek oan Amerik anzehar egindak obidaia batenkariazidatzitakogogoetekosatzendutebatikbat.Gogoetahoriek blog oetakizenek oblog eanargitaratuzirenberengaraian —etaesan behar daezdirela askoalda tuargitalpenhone tarako,zuzenketagutxi batzukgorabeher aorduan argitaratuzirenbezalaxeemanbaitir ahonak ohone tan—, etaaskotarikoak dira:bidaiar enegunk arimoduk obatbadir a,nolabait, baina ezzenhori izanidazt earenhelburu nagusia; bidaiak opasadiz oen berriema tendute,nola ez,baina askotanbestelakogogoetakdira,irakurrit akozerbait eksorraraziak, batzuetan, edo ikusitakozerbait ek,edo,besterik gabe, horr elakobidaia luzesamar batean zehar gertatutakoei darien esperien tzien kontakizun—etahausnark eta,zenbait etan— soila. Horiekin batera,poema batzuk,ipuin laburr ak,kronik amoduk oak... etaargazkiak.Egilear enzaletasune takobatargazkigin tzaizaki, bidaia tikbuelt ania10.000 argazkik obilduma zuen osatua, etahorie takogutxi batzukageridiraliburu hone tan.Hitzaksoberaaurreizenburu dutensarrerak,esaterako,argazki bilduma hutsak dirablog ean, etaezduteinolak otesturik; kasu horie tan—bai etabestesarrerabatzuetantxertaturik oargazkibildumenean ere—, argazki bakarraekarri dugu liburur a,baina estekabatekeramang oduirakurlea, nahi izanezgero,dagokion blog sarrerara,non ikusiahal izangodituen bildumaosatzendutenargazki guztiak. Bestekasu batzuetan, argazki solteak ageridiratestuanbertan tx ertaturik.Testuan badir ahaikugutxi batzuk,Izenbururik gabe izenburupean argitaratuzirenak, zeinei,idatziak izanzirenek otestuingurua argitzealder a,lekuizenbatgehitu baitz aieizenburuanbertan, par entesi art ean.Estekabatzukereageridira,han etahemen. Argitalpen hau digit alaizanik, estekokberenhorr etanman tendu dira:blog eraedo argitalpen hone takobestegune batzuetarabider atukoduteirakurlea, edot amundu zabalek oamar aunek o(webek o)besteweborri batzuetaraeramang o dut e. Sarrerabatzuen ondor enageridireniruzkinak direlae ta,berriz, esan behar dablog oetokargitaratutakoan jasot akoak direla, blog ean bertan,etabidaiariar enetablog arenjarraitzailegutxien artean izandak oelkarrizk etaren berri ema tendutelakoan ekarridirahona. Iruzkinonegileen izenak inizialen bide zeman dira;artzubiiruzkingilea, berriz, bidaiaria —liburu honenegilea— ber a da.Zortzi ataletanbana tudaliburua: Bidaia aurrekoak, Ipar Amerik a,Erdialdek oAmerik a,Kolonbia, Ekuador etaPeru, Txile, Patagonia (Argentina) etaBidaia amaitu etagero.Atalkatzehorr ekhautsi egitendu,batzuetan,sarrerenkronologia: esaterako,Txileatalarenbukaerakosarrerabatzuek hurr engoataladen Patagonia (Argentina)k obestesarrerabatzuen ondor enbehar lukete,berez,sarrerahorie tankontatzendirenei dagokien datarierrepar atuzgero;bestebatzuetan, bidaiak ogertaerabatzuketahoriei dagozkien kontakizunak aldendurikgeratudiraargitalpenean, bene tandenbor apusk abatjoan zelakogertaerokbizi etabidaiariak idatziz eman zituen arte.Edonola ere,esan behar dasarrerenaurrean doaz endataorduak sarrerablog ean argitaratuzenuneari dagozkiola, nahiz etahori ereezdenlagung arria bidaiar en bene takokronologia zehatzbatberr eraikitz eko;baina, noski,lagung arria iz an dait eke kronologia z ehatz horr etara hurbiltz eko.Alkiz a, 2022k o uda. Bidaia aurrekoak20160101 08:00:46Solstiziotik sols tizior a, 2016k o ekaine tik abendur aSolstiziotik solstiziora izenda tuhuen aspaldi asmo hau, eta,agian, orduan txeekin zioanizenak iz ana er atzeari.Seihilabe teeskasgeratzendituk aurtengoudak osolstizior ako.Ternuan nahi hukeizanekainar enhogeitabatean. Handik seihilabe teraizangoduk udak osolstizioa berriz, hegohemis ferioan. Ederr alukekordurakoUshuaiar airistea,horix eizanzuan hireasmo erohoriegostenhasi zenek oideia. Ohartz enhaiz ezdela denbor aaskoetaluzeadela bidea, ausk alonoraino aileg atukohaizen.Kostazaik, baina erabakia geroetairmoag osentitzenduk, geroetaseguruag oikustenduk heur eburua, egitekogaiedo. Etahegoaldek oudak obigarrensolstizio horr ekneguan (edo udaberrian) harrapatzenbahau ere,berdin ziok: dagoendagoenean utzi, e ta aurr erago egit eko geratuko duk; baina egindak oa er e, hor g eratuko duk.T,Ternuar ena. U,Ushuaiar ena. AtikZra,bizitz a.Ttik Ura,etenbat.Zertarako?Ezdakik, bainabehar duala sentitzenduk, etaezduk orainor aing oburut azio bat,badituk urtebatzukasmoari buelt akahabilela. Jaking oduk, agian, bigarrensolstizio horr etaraheldut akoan; edoezta orduan er e. 20160411 08:00:279184442Jada ezzegokatzerabuelt arik: 9184442. Horix eduk hegaldiar enerreserba zenbakia.Joanek oa baino e z; harritu pun ttu ba t ere sortz en dik horr ek, sortz en diane z.Ondo bidean, ekainar en18an irtengohaiz Loiuk oaireportutik, Frankfurt alder a.06:50ean.Etahandik Halif axera,Kanadak oEskoziaBerrian, egun berean iritsik ohaiz. Lotarakoorduonean, zazpi etaerdietarakoedo han izangobaihaiz. 350 euroordaindu dituk. Gehi bestehogeitapiko,Frankfurt etikHalif axerakohegaldian eserlek uaerreserba tzeko.Seihilabe terakobidaian irten,motxila bizkarrean hartut a,etaestreinak ohegaldian eserlek uaerreserba tzenhasi haiz? Bejondeiala!Azkenegunot akotentsioa baretzensentitu duk batbatean. Kito,eginda zegok, atzerabuelt arik ez.Azkenhilabe teetanindartuz joan duk heur ebaitanerabakia, hori hala duk;indartu duk baie zkoa,gaiizangootehintzenzalan tzakahuldu ahala. Baina txartelikezean ezzegoan e zer seguru, be ti zuan posible g auzek bes te nor abide ba t hartz ea bit artean.Hemendik aurrerabestetentsio bathasik ozaik, bestetentsio bathazik oduk heur ebaitan.Baibaitakik behin abia tuetagerobetikogalder arierantzunbeharr ean aurkituk oduala heur eburua: Zertanarihaiz, zeregitenduk hikhemen? Iraung oalduk seihilabe tez,eutsik ootediok, epeler a biltz eko premia sen titu g abe? Er antzunak, aurki.9184442. 20160412 20:00:15Blog aBidaia asmo erohonen berri MMri eman, etaaurrenek ogauza:blog bat,mesede z,jarraituahal iz ateko!Blog bat,edozeingauzaedozeinek irakurtzekomodua izandezan? Nori interesatukozaizkiohikhorr elakobatean botaditzakeanak? Zergatikeman argitarablogoe tahaue tanidazt enarihaizenbezalakoak, hireiritziak... barrubarruk oak direnak, batzuetan? Hau ezduk fikzioa: ezalhau horr ekzenbait gauzabestela adier azikohituzk een bezain argiezadier azteraeramang o?Badakik posible dela sarrerabatzukpublik oegin etabestebatzukpriba tugordetzea,adibide z,edo badag oela, pasahitz batenbide z,hiknahi duanak baino irakurezditzan egit eko modurik... baina e z duk ar gi ikusten, haler e.Pentsatu behark o duk.Oharr a,iabihilabe tegeroago:Bistanda, lerrohauek irakurtzenaribazara,“blog ariak”dagoenek opentsatuedo duela zerbait, blogoe tahauek agerian daude behin tzathemen! Etadamutz en e z den bit artean hala eg ongo dir ela dirudi, ir akurgai... 20160423 23:00:46Eh, pe trel!Eh, petrel! ,dagoenek oiaerabatahaztu bazaik ere,liburu gogoang arria Julio Villardonos tiarr akmunduari biraeman ondor enidatzizuen hura.Gogoan duk, hori bai, lauurteetaerdiiraun zuen aben tura,liburuar enitxuraetaazalarenkoloreurdina, izenburuar entipogr afia zuria...«Banoa. Askatuditut txikotak.Bizitz aneur eadaetaelkarrekin joang ogarabiok, eskutikheldut a».Hala hastenomen duk liburua, hala xegogorarazi dizuetegaur iluntzean Astrolabiumtaldek oek, Lug aritz en taular atu dut enE, pe trel! Julio Villarrekin solasean antzerki lanar ekin.Bahoa. Hierebahoa. Ezdakik ezeraskatuduane tz,baina bahoa. Bizitz aheur eaizangoduk,noski. Bahoa... abia tuko haiz behin tzat.Bi hilabe te baino gutxiag o hone zkero, eta gauza pila ba t lotz eko oraindik. 20160617 08:00:44Izkiria turik aurkitu dituan heur e aipuak2016k o egut egi ba tean aurkitu dituk, z ain hituela zirudik:Where ver you go , go with all your heart.Edonor a zoazela er e, zoaz bihotz osoaz. (K onfuzio)Nothing e ver bec omes real 'til it is e xperienc ed.Ezer ez da bene tako bihurtz en bizitz en e z den art e. (John K eats)When pat terns are brok en ne w worlds emerge.Ereduak hautsit akoan, mundu berriak ag ertzen dir a. (Tuli K upferber g)Wecanchoose −don't lettheinertia oflifetakeyou downapath that isnotmean ttobe.Zeureeskudago:ezutzi bizitz areninertziari okerrekobide tikeraman zaitzan.(Osc arWilde) 20160618 11:59:54Ame tsak ame ts izateari uzt en dionean...Frankfurt ekoaireportuan hago,Halif axeraeramang ohauen hegaldiar enzain. Ame tsaame tsizateari uzt en hasik o zaiok aurki, g auzatzen e z dir en bit artean omen dir aeta ame tsak ame ts.[Goik olerrohoriek idatzitautzi hituen duela astebete,ezduk ikasikokronik agertakariar enondor en ida tzi behar dela! E a, saia hadi berrir o...]Frankfurt ekoaireportuan hago,Halif axeraeraman behar hinduk een hegaldiar enzain.Ame tsa ame tsizateari uztenhasi... etaamesg aiztobihurtz ekozorian izanduk, Loiuk oaireportuan bert an.—Us tednecesitabilletedevuelt apara poder entrar alpaís; obilletedesalida delpaís, encualquier caso —derr epen teesna tuhaiz, ilaranhogeiminutu pasa tuag atikerdilobaihin tzenoraindik: seiak e ta laur den, heg azkinek o ateak hemendik or du er dira itxik o ditizt ek.—¿Cómo dic e?[Ez al z aizu iruditz en, andr ea, oso g oizdela adar jotz en ibiltz eko?]—...Hurr engohogeiminutuak ezdituk goxoak izan,barauak etaburu zurrunbiloak ezziatenikustenereuzten,zeregin behar daorain, nola, non, norengana... Hobe duk etxerajoatea,motel!Jende ona baduk munduan, ezzegokukatzerik. Oraindik erebarrezarikodituk, goizekoorduhaie tanKanada tikirtetekotxartelbatbehar zuela esane zagertu zaien inuzenteharekingogoratuta,baina esan beharr azegokemak ume zinik osamar harenlagun tzarik gabeoraindik erehan ibilik ohintzela, hiremotxila hartu etabuelt aka,zeregin jakin gabe, sekoamorr atuta.Zinik oaizangozuan, baina mux uzjosik ohuen txartelmadarik atualortu duelaesan dianean —be tarik e z, or dea.Tira,zeredo zerikasikoahal huen gaurk oan; espabila tubehark oduk hemendik aurrera,helburur a, edo zein dela er e, iritsik o bahaiz.Oharr a:Frankfurt ezagutz erajoatekogogorik gabe geratuhaiz, ezzaiala han ezergalduerabaki duk goizekoarenondor en.Yoga Room baterebaomen zegok,luxuetadistirahutsaden air eportu hone tan bert an, e ta ez zaik g aizki e torrik o, akaso, sartuirt en ba t egit ea. Bigarrenoharr a:Argietagarbi zegoktxartelean, ezinargiago:ATENCIÓN: Alentrar enlazonadedestino sehadepresen tarunbilletedevuelt a/continuación delviaje obien unpermisoderesidencia. Enotro caso noesposible laentrada. Kexuizangohaiz gero,ikasleekenun tziatuak e z dituzt elako behar be zala ir akurtzen!IruzkinakTPEerra hasier a,Xabier! ;)Poztennaiz zureberri izateazhonen bide z.Saltsea tzenibilinaiz pixk a ba t eta ... mundiala! ONDOONDO ibili,TP.artzubiKaixo, TP:Badakit iahiru astejoan direlaerantzuterako,baina tira,hobe toberandu sekulaezbaino ,ala? Aurkitu dut, azkenean, lehen pertsona non erabili blog ean: iruzkinenerantzunot an:).Horr enbila ibilik onintzenakaso... Bueno ,ba,eskerrik asko,etasegiondo z uk er e. Izango dugu elk arren berri.X. Ipar Amerika20160619 15:33:27Arimar en zainNovaScotiak oHalif axendadagoenek obidaiariar en—bidaiarig aiaren,oraindik behin tzat,ikusitakoak ikusita— gorputz a,ausk alo non duen oraindik arima. Atxagaribehin bainogehiag otanentzunizandione z,gaur egung obidaia tzekomoduak nahit aezkoaduarimaatzean uztea,eta,hegazkine zmugitz engarenean, esaterako,ezomen dagurekin bateraetortzen.Hort az,harenzainegonbeharr adago:helmug arairitsi etaegun batzukitxaron,arima noiz helduk o.Horr etanda,beraz,bidaiaria, bidaiari ekiterakoEskoziaBerrik ohiriburuan bizpahiru egunema tenariden hone tan.Horr etan... etamotxilar enzain, huraereatzean geratua baita,inondik er e, ez dirudi Loiuk o air eportuan g araiz sartz eko be tarik iz an zutenik. 20160620 07:41:33Aupa E txebes teHaiek etxean sartut aegonziren,hilabe tez.Haien arazoadiru faltazen,ezinjoan, urterobezala, Marbellar aoporr etan.Etazereging o?Bafamilia osoa mercedesean sartu, eta,jendegehienak ikusikozituen unea aprobetxatuz, herrik okalenagusia alderik alde korritu etaospa; oporr etan,jakina, urterobezala. Gero,baina, etxeraitzulikozirenilunpe tan,etainorkereikustenezzituelarik, atzekoatetiksartu, ateaetaleihoak itxi, etahilabe teabertanema tekogotortuk oziren.Zeresang ozuten,bestela,herrian? Nola aurk eztukozenEtxebes tejauna alkatetzarakohurr engohaut eskundee tan,oporr etanjoatekoerepobr etutazeudelaagerian utzit a, halak o lotsaria eman e ta gero? Zerbait asma tu beharr a zegoen.Bidaiaria erekezkatutadago,beraezbaitahilabe terakooporr etanabia tu.Oporr etangabe,bidaia bategin behar duela esan etaesan ibili da,hainba thilabe tekobidaia luzea.Etaeutsiegin behar z aio horri or ain, jakina. Z er esang o dut e, bes tela, lagunek?Gaur egun bidaiak birtualak ereizandaitezke.Hor dituz uWikiv oyage,Lonely Plane t,Wikipedia, Google... Aise jaking oduzuautobusak nondik irtetendiren,zeinegune tan,zeinordutan;noiz iristen,non geratzendiren... Aise jakin dezakezuzergertatuden bezper anmunduk oedozeinbazt erretan:albis teak, argazkiak, bideoak... Eraguztie takoirudiak, tokiguztie tako argazkiak ingur atzen ahal dituz u ipur dia aulkitik altx atu gabe, klik par e ba tez.Postalak bidali ez,baina wha tsappak idatzibehark oditu, horr etazezdalibratuko,antisozialbatdela entzunnahi ezbadu behin tzat.Skype batereegin behark odunoizik etabehin, etabideo kamer apiztekoeskatukodiote,gainer a;hainba teszenario prestatubehark oditu,bada, beregotorlek uan, ezinagertuk odabetilekuberean. Etaselfieen kontua ereaisemolda daiteke.Ez,noski, garaibatekofotografoek erabili ohizituzt enhondo dekoratuhaiekbalia tuz, ez:irudi proiek tatubatenaurrean tentejarri etalisto,hor duzuselfiea eginda,atzean Machu Picchu ikustendela, llama etaguzti. Gainer a,askoereezditu behark o,ezagutz en dut enek badakit e ez dela oso selfie zalea.Edonola ere,ezdasamurr aizangoseihilabe teirautea.Ea,ba,oraing ozblog hone takokontuekin e ta argazki ba tzuekin k onforma tzen zaizkion. E ta gero gerokoak. 20160621 07:07:49AkadiaXVIII. mendean, gaur egun EskoziaBerria dena frantsesen koloniar enpartezenAkadiar enbarruan zegoen. Akadiarr akkatolikoak ziren,eta,quebect arrakbezala, frantses hiztunak.Garaihartaningelesak etafrantsesak borr okanariziren,ipar Amerik arennagusig oanorkhartuk o.Etaakadiarr ekereordaindu zutenberenparteaborr okahorr etan,aurretikbertanbizi zirenmíkmaq herriak —apaiz acobetobizi zirelaeusk arazesatenikasizutenhaiek—ordaindua z uen be zala.UtrechtekoItunar enondorio z,Akadia ingelesen eskuetarapasa tuzen.Halif ax1749an sortuzuten, etakolono ingelesak ekarri zituzt enbertara.1755ek ouztailar en28an, koloniar enordezkarietaHalif axekogobernador eCharles Lawrencek akadiarr akerbes teratzekoaginduaeman zuen, haien ondasunak konfiskatuz. Gehienak EstatuBatuetaraeraman zituzt en—gaur egung oLouisianak okajunak haien ondor engozuzenak dira—. Handik urtebatzuetara,1763an, hirur ogeibatfamilia itzuliegin ziren,ordea, Bostonetik,ia3.000 kmoine zegine z.Dena alda tutazegoen, noski: berenetxeak, berenlurrak,ingeles hiztunen eskuzeuden. AskogeratuzirenEskoziaBerrian (populazio osoar en%3diragauregun, etaberenhizkuntzarietakultur arieustensaiatzendira,munduan besteaskobezala), baina bestebazt erbatzukbilatubehar izanzituzt enbizitz eko;bestebatzuek Quebecer a,SaintPierr eetaMikelune uhart eetaraetafrantsesa hitz egitenzenbestelekubatzuetaraalde egin zuten.Bidenabar ,esan behar dahaien artean bazir elaeusk aldunak ere,XVI. mendeane taTernuanbalea tanetabakailaot anibilit akoen ondor engobatzuk,esaterako,eta,ikerketabatzuetanikusidene z,agian ustebaino gehiag oerebai(XVIII. mende hasier akoHalif axekobataioliburue tan ag eri omen dir a Arosteguy , Bas tarache e ta Mon taury bezalako deitur ak).Historia honek gogoraekarridizkit, hogeitahamar urtegeroago,1793an, Lapur dikozenbaitherrit anarmadar enaurk akointsumisioa zabaldu zelae taLande taraigorri zituzt enmilak alagunak. Haie takoaskokere,handik urteetaerdiraitzuliahal izanzirenean, berenetxeakbesteren esk u topatu zituzt en.Kolonialismoar en egit eko maner ak, nonbait. 20160622 22:48:34Udak o sols tizioa, marrubi ilar gia e ta etcheminaTernuan dabidaiaria. Gaue zzehark atuduCap Bretonuhart etikPortaux Basqueser ainok oitsasart e arrisk utsua, marrubi ilar gi eder ba ten pean.Herenegun izandaudak osolstizioa Ipar hemis ferioan. Aurt en,gainer a,marrubi ilargiarekinbateraegokitu danork bereitzalik laburr ena ikustekoeguna. Ezomen dahori berrir ogertatuko2062r aarte.Etaaurrekoaldia 1967an izanomen zen—edo 1948an, batekdaki;izanere,gauregun hainbes teinformazio dauk agu eskura,ezenezbaitaerrazaona txarretikapart atzen.Marrubi ilargiaesatendioteIpar Amerik akoalde hone takoalgonkin indig enek ekainek oilargibeteari. Ezkoloreagatik,ez,baizik etamarrubiak heldut aetabiltzekoprestdauden seinaledelak o baizik.Oharr a:Bidaiariak bitxi bataurkitu duWikipedian, algonkin hizkuntzenzerrenda miatzenhasit a:zerrenda horr etanestreinak oamikmak erada,XVI. mendean míkmaqek etaeusk albaleaz aleek elkarulertz ekosortut akopidginar enoinarrian dagoena, eusk ararekin batera;bigarrena, berriz, e tchemina da. Hori bai bitxi ederr a, urrun dag oenar entzat! 20160623 15:15:56Elkar ulertz enIrratian ulertz ekomoduk ozerbait enbila arihintzela, elkarrizk etabatikatigatutageratuhintzenleheng oan. National Aboriginal Day delak oaospa tzenzuan egun hartan—ek ainar en21ean urtero,1996an hasit a—, etaaktoreezagun batarizuan esatariar ekin hizketan,emak ume zkoa—ezhuen harenizena harrapatu,lastima!—, Kanadak ojatorrizk oindig enenfestaaitzakia hartut a.Urterourt eroelkarrizk etatukoditekhalak orenbat,inondik ere,halak oegunean.Etabai, primer anulertz enzitzaioan. Ingelesa ezzian ama hizkuntzaizangoseguruenik, etahorr ekerelagunduk ozian, noski, baina ezzuan hori bakarrik heu etaberalotzenzintuztenharia: harenhitz egitekomodua beraetakontatzenzituenak egin zitzaizkian heur e,berehalaohartu hintzenaise ulertuk ozenut elaelkar.Elkarrizk etanerabili zituen etagogoan geratuzaizkian hitz ba tzuk, haue xek: g enozidioa, z apalk untza, arbuioa, debek ua...Zerbait ek leundu egin zian, nonbait, elk ar ulertz eko ohik oa den hizk untz koska. 20160624 13:13:22Biking oak T ernuanTernuar enipar mendebaldean dagoen L'Anse aux Meado wsgarrantzihandik olekuadahistorikoki. Erik Gorria biking osona tuarenLeif semea iritsi zenhona, Groenlandia tik,duela1.000 urteinguru, hirur ogeibatgizonekin —emak umer enbaterebaitartean, baina gutxi—.Arkeolog oek 1960an aurkitu zituzt enhaien arrastoak hemen, ErdiAroan norvegier azaharr ean, e ta Islandian ba tik ba t, ida tzitako sag etan kontatzen dir enei jarr aikiz.Biking oak Norvegiatikkanpor atutakojendea zen,harrapak etanjarduteagatikbidalit akoak.Irlandan, FaroeUhart eetanetaabarr etanbarrena ibili etagero,Islandian geratuziren,etahandik abia tutaGroenlandia aurkitu zuten(bes telekuaskotaraereiritsi ziren,baina horibestekontubatda). Groenlandian zuhaitzik ezzegoene z,etazuhaitz akbehar berenontziakegin etakonpon tzeko,aurreraegin zuten, etaTernuak omutur hone tarairitsi ziren,Labr adorr ekokostaldean zehar .Garaihartakoontziteknologia aurreratuenar enjabe izaki,eusk aldunak baino —etaLaEspañola uhart ea“desk ubritu” zuen bestehuraerebaino—dezente lehenag o heldu zir en ilehoriak Amerik etara. Bos tehun ba t urt e, bes terik e z.L'Anse aux Meado wsen oinarrizk okanpamen tumoduk obatipini zuten,bertatikinguruakesplor atzekohelburuar ekin. San Lorentzoibaiar eneskualde aber atsaezagutu zutenhorr ela,etaVinland izena eman zioten(“maha tserria” ,maha tsondo mak atzakaurkitu baitzituzt enbertan). Maha tshorr ek,ordea, bazuen jabea, Amerik etara13.000 urtelehenag oiritsit akoenondor engoak bizi baitzir en inguru haue tan.Ezzuen askoiraun L'Anse aux Meado wsekokanpamen tuak, hamar hamabos turtegehienjota,etabiking oak joane torrian ibiliomen ziren,gainer a,urtehorie tan.Bert anlehendik bizizirenekik oharremana hasier anona izanbazenere,ema tendugerorahonda tuegin zela,etaazkenean alde egiteaerabaki zuten.Ezdirudi borr okabatenondor enalde egin zutenik,berenpusk akhartut ajoan zirenbehin tzat.Hala ere,eraikit akoguztiari sueman etageroegin omen zutenmartx a.Interpr etazio zentrokoek dioteezdagoela argizergatikegin zutenhori, ber ek egindak oaz bes te inor balia e z zedinedo iz ango zela, hori dela pr obableena. Kanpamenduari suema tehori, baina... ezda,ba,izangobertakoek lehorr etik—etaontziakbistanoraindik, kostatikurrun tzenarizirela— egindak oagur beroa,argiutziz ezzutelanahiostera itzultzea? 20160624 17:53:44Izenbururik g abe I (Ternua)Izotz mendiak,ur zaharr ak herr ari,udaberria. 20160624 18:00:44Hitzak sober a: Ternua IBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20160625 19:54:31Baleaz aleakRedBayrairitsi haiz gaur goizean, Belle Islek oitsasart eaalde batetikbesteraigarota,Ternua tikLabr adorr era.Etaaurrezjakinag atikzeraurkituk ohuen hemen, ezinukaukitu eginhauela.Badia lasai etaeder hone tan,duela 400500 urte,eusk araentzutenzuan barrabarr a,udak osolstiziotik neguk orabitartean behin tzat.Hendaiarr ak,donos tiarr ak,Donibanek oak..., milaedo bimila lagun hemen, lanean. Etahondartz anhenbilela, film batenhainba tsekuentziairudik atzenhasi haiz: ontziak etaupelak konpon tzenikusidituk batzuk,mailuak etazeioakhartut a;otordua prestatzen,bestebatzuk,parajehaue tanirautekoerejanbeharr aizangobaitz en,orainbezalaxe;azkenek oekaitzakmugitut akoteilak berenlekuan jartz enerebai,baten ba t.Baina, gehienak, hemen etekina ema tenzuen lantegian arikozituan, joetafueg o:balekoipea urtzen,olioa egiteko.EtageroEuropan hain ondo salduk ozenolio hori upele tansartuetaontziratzen; zenba tetaarinag obetebodeg ak,orduan etalehenag oizangoziteane taaukeraontziak etxealder abegir ajartz ekoberriz. Baina, koipea izangobazen,baleak behar ,eta,horr egatik, eguna sentitu ordukotalaian goraigotaegongozuan bistaonek omutilkoskorrenbat,Uliak oan trebatutakoaagian, piztia preziatua noiz bistaratuko;etabestebatzuk,berriz, zain, talaiariar enoihuei kasuegin, arraunak etaarpoiak, etamuseoan dagoenbezalakotxalupa hartu —shallop esatenikasizitean ingelese z—, etabalear enatzetikabia tzeko.RedBaynegin dituan ordugutxie tan,historia hori etabestehainba tistorio kontatudizkia te.Etabadiar enerdian dagoen Saddle uhart ean teilapusk akikusidituk nonahi barreiatuta—ezerama tekoerregutz enditek,balio arkeologik ohandik oak izaki—, etalabe ohiak, etaehunmarinel baino gehiag olurper atutaaurkitu dituzt enlekuaerebai: eusk aldunen hilerria.Harenondoan badituk besteeraikin batenarrastoak, etaarkeolog oak duda taneizebiltz akoraindik, elizatxorenbatizangootezen—heuk garbi dauk ak:apaiz acobetohan etaorduanere—. Hirekin baterazirenkaliforniarr etakobatekgalde tudikeahirearbasorik izangootezenhaien artean, etamaybe erantzundiok —heur eaurrekoen artean marinel jendear en berririk ezizanag atik,zergatikezupelgile edo arotzenbat,edo,ausk alo,apaiz arraiorenbat,bestela, z ergatik e z.Red Ba y.Eta,besteak beste,ikasiduk behin abenduan desk uida tuegin zirelabaleaz aleak, Islandiangertatuzitzaien bezala, etahantxegeratuzirelairtenezinik, izotzekitxitaitsasbideak. Negualatzaduk hemen, etabatzukbertanhilzituan, noski. Martíne zdeLarrume deitut akobatekeutsi omen zioan hurr engoudaberrir aartebizirik, baina lagun tzairitsi etaberehala zenduzuan, bereazkennahiak adier azita:zituen zorrakaitortut a,batetik,baina baitaberarizorziotenen izenak izkiriar azitaere—Martin Arbelaiz ek,esaterako,ezdakit zenba tdukatzoromen zioan, e ta oinor dekoari itz ul zie zazkiola esanda hil z uan Larrume hori.Museoan ikasiduk gizonhaiek nola janzt enzirenere,etaotuzaikLarrume huraberaizangozela, akaso,atorragorria etagaltzaurdinak, lepoan pañelua etaburuan artile zkokapela,uhart eko hilerrian hobir atuta agertu z ena.Oharr a:Labr adorr ekobazt erhone tanbazekitekzerbait eusk aldunei buruz, etabertaraturismoa erakartzenbadut e,horri eskerduk (Unesc okGizateriar enOndar edirenlekuenzerrendan sartu zian RedBay,gainer a,2013an). Baina, gainer akoan, etahemen bezalaTernuan, eusk aldunak inguru haue tanibili zirenek oarrastoaetaoroitzapena San Juangaleoia be zain hondoan z eudek dag oenek o, hala esang o huk e. Bigarrenoharr a:Lehendik erebaldin bahekien ere,hemendik aurrerabaterezalan tzarik ez:eusk aldunak zareteEuropak oindig enak. Museoan heng oela, nondik etorria hintzenesateaotu zaik. Txunditut autzi dituk, baizaindaria etabaiharekin hizketanarizirennewyorktarsenar emazt eak ere;ezzeudek, nonbait, ohitut a,eusk aldunak ikustenparajehaue tangauregun. Newyorktarrak—giz onak— berehala ateradikkamer azorrotik: “Would you mind ifItakeaphot ograph ofyou? ”—edo antzekozerbait esan, etahiribegir ajarriz—. Hone zkerohoribilik oduk hireargazkia munduk oamar aun zabalean zehar ,larri ibili! Gusturairakurrik ohuke oinean jarri bide dion t estua. 20160629 22:26:49Paper art ean, paperik g abeBidaiak ber e zergak ditik, z er us te huen, ba!Eguner oeguner ohartu behar duk denbor apaper kontuak egiteko,paperik gabek opaperkontuak badir aere:bihar amunek oautobusar enberri jakin, etaerreserba egin (garaibateanezzenut enhainbes teerreserba egiten,zerdelae taoraindena aurretiaz egin behar hori?);hemendik biegune tara,TroisPis toleser agoizekohirur etaniritsik obahaiz trenean, noneging oduk lo?; Kanada tik Estatu Batuetarapasa tzerakoan, zer eskatukodiateimmigr aziok oek, eskuraaldituk paper horiek? (nola eging ootezirengauzahauek guztiakduela hog ei urt e, In terne tik g abe, sak elakorik g abe, or denag ailurik g abe?).Bahorix e,hortx ekoxka:Kanada tikEstatuBatuetarasartz eko,Bilbotik Halif axerakobidaianizan huen ar azo berber a izango duk, mot el, ar gi zegok:— Non duz u AEB tik irt eteko heg aldia? Hori g abe e zin diz ugu utzi heg azkiner a igotzen.Duela biegun, iluntzean, nekanek aeginda heng oela horr etazpentsatzenhasi hintzenean,mundua beher aetorri zitzaian. Ezhuen batereondo loegin, baina, hala ere,goizaargitsuzabaltz enduenean, etaondo gosaldu etagero,besteitxurabathartz enditekgauzek,ezdahala? Bai, hala duk... baina kezkaberehorr etanzegokoraindik, etaezduk asma tunolakonpondu.Gaur AirCanadak oekin aritu haiz hizketan.Ezzeukatean osogarbi zeregin, eztazereskatukodiatenereEstatuBatuetakoaduanak oek (aduanak oen aitzakia egin ditek,baina hegazkinkonpainiak dituk, azkenean, trabak jartz endituzt enak, segur olajokatuetajendea atzerabotatzendutenak). Kontsula tuan galde tzekogomenda tuditek.Quebecen egin behark o,edoHalif axen bes tela, ik usiko duk.Gero,AEBk ogobernuak chatzerbitz uaeskaintzenduela ikusiduk, erahone takoarazoeiburuz galde tzeko,hain zuzen,etagalder abotaduk. Gazt elaniaz, horr etarakoaukeraerebazegoan eta.Arazoakontatudiek, Mon treale tikBostoner akohegaldia duala, uztailar en7an,etagalder a:Zerdokumen tubehar dut frogatzekoAEBtikaterakonaizela, aski aldaNewOrleanse tikMexikorakoautobus txartelbatedukitz ea, adibide z?Erantzuna: «Mon treal,¿dónde queda eso?». Et,et,et,inork ezdezalapentsa, gero,adarr ajotzenarihaizenik, e,ez haiz arieta!!!: horix eizanduk, hitzezhitz, Dayanar aGdeitur apean zihar duen agenteakemandak oerantzuna (edo egindak ogalder a,hobe toesan). Bien ,ondo hasi gaituk! Luzeadukgerogertatuden guztia gertatuden bezalakontatzea,baina kontuaduk webhelbide batizandela, azkenenean, erantzungisa lortu duan guztia. Etawebhelbide horr etan,jakina, ezzetorrean hir e galder aren er antzuna —g ehiene tan be zala.Oharr a:Ikusitachatetiklortut akoemaitz aeskasa, galder aingeleser aitzulietaingelese zkochatean sartu haiz, eaagentearekin suert ehobea heuk an.Galder atxukuntx ukunidatzi,botaduk... etanork erantzungo,Dayanar aGk berriz! Hori lotsa, hireaoraing oan, bark atu,izanerelehen eman didaz unwebhelbide horr etanezdut aurkitu behar nuen erantzuna,sorryabout that .Allright,don't worr y,Iwilldosome more research and Iwillanswer you.Total, bes te web helbide ba t azk enean, e ta erantzunik e z han er e.Bigarrenoharr a:Biordubai, gaur,goikohorr etanguztian, etabatereemaitz arik ez.Bainaanimo , mot el, haux e nahi huen, e zta?Hirug arrenoharr a,10egun beranduag o:Aurr ekoak idatzietahamar eguner amezubatjasoduk postabide z,CBPtik(U.S.Customs and Border Prot ection ,AEBr enaduana etamug enbabeser ako agentzia, alegia); honela ziok:Dear X abier ,Itwould begood tohave information that showsyou willgotoMexicoafteryou visittheUS.Youwillbecheck edbyCBP officersinMon treal beforeyou board thefligh ttothe US.Mark.Mezuhori iritsi dener ako,baina, AEBn hintzen; autobuse zpasa tuhintzenetaezziatenhalak orik esk atu.IruzkinakZAnimo , mot el! Hori nahi huen?artzubiEzzekina t,ba,Z!Nahi, nahi, ez,baina ederki konturatunaun ezinbes tekoadela gauzahorie tandenbor aema tea,aurreraegiteko.Hemen ezzegonezerantolatuta,egune zegun egin beharr a zegon. Ondo segi,X. 20160630 22:41:04Ternua, azk ar ba teanErrepide luzebat,900 kmetagehiag ozulo dezenterekin, St.John's hiriburu koloretsutikPortaux Basqueser aino: TransCanada autobidear enlehen —edo azken— atala. Berdeerabat,ikusterreguztian; mendiak bai, baina ezhandiak; uraedonon, errepidear enaldebietara:lakuak, ibaiak, fiordoak...; etaIpar Atlantikogaiztoainguruan, askotanikustenezbada erebetipresen te—apiriler aartehorma tua, uhart eareniparekialde osoan; iceber gakherr ari,udaberriude tan—. Herrixk asakabana tuak; gasolindegiak noizbehink a;Tim Hort onsbat(ahosk abedi tmrtns !)herrior o.Oso bizilagun gutxi halak olurralde zabalean: kilome trokoadr oia,pertsonak o.Altzerenbatedo bestetarteka,errepide bazt errean; haiekin kontuzibiltz eko seinaleak nonahi.Eta latitude haue tan ohik oa den ar gia, egur aldia be zain mudak orra.Gros Morne National ParkOhar historikoa(bak arra),gureesk udag otarrontzat:Ia80urteerdiindependen teizanetagero,bierreferendum behar izanziren,1948an, Kanadar enmenpe geratzeaerabakitz eko:52/48 iz an zen big arrenar en emaitz a. 20160701 23:38:20Hitzak sober a: Ternua IIBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20160702 14:00:26Trinitaria, edo tx okolatea nola heldu z en Ternuar aBaomen zenVenezuelak ooihane tanlurralde magik ogordebat...non zuhaitz aketaibaiak,lakuak e ta ur jauziak tx okolatezkoak baitzir en.Lurralde mitik oharenagintarinagusiak, Criollo txokolateerregehandiak, Trinitaria izenek oalaba gaztebatzuen. Trinitaria printzesakakaoarbolen artean ibiliohizenjolasean txikit an,etatxokolatezkoibailak uetanegitenzuen igeri. Behin batean, urrezkohondartz abateanjarri etailunabar eder batibegir azegoela, itsasoak seduzitu egin zuen, olatumagik obatezbildu etaitsaslamina bihurtu zuen. Orduan, Trinitaria itsasoan barrena abia tuzenigerian,mundu osor a txokolate goxoa zabaltz era.Hala, egun batean, ipar aldek ouhart eeder batenkostarairitsi zen.Itsas brisa xuabe bateklaztantzenzuen uhart ea,zeina, zeru urdinbatenazpian, basar an,masus ta,ander emaha tsetaabarr ezmuk uru baitz egoen. Trinitaria zehar omait emindut ageratuzenNewFoundeLande izenek ouhart eharekin —Ternuar ekin, alegia—, etaharrezkerohorikusikoduzubeti,uhinen g ainean dan tzari e z bada ur az alean e tzanda, ilunabar eder ba ten mir az goxo.[Bidaiariak ezduezTrinitaria etaezbesteitsaslaminarik topatuTernuak obereibilian, bainaistorio hau ikasiduSaintJohn's hiriburuk oNewfoundland Choc olateCompan ydelak oan, etahandik ek arri du blog oeta haue tara, tx okolatea mait e dut enen tzat ber eziki.] 20160702 23:59:17Hemen g eratu zir enak (e ta bes te)Izanere,balea harrapatzeraedo bakailaot araudaberrian etorri etanegu hasier anjoatenibiltz ea ez zen samurr a izango, eta ba tzuek g eratzea er abakik o zuten.EskoziaBerrian, biking oen Vinland hartan,Ternuan, oraindik ereFrantziar enkolonia direnSaintPierr eetaMikelune uhart eetan,etageroagobaiKanada barruk obestezenbait lekutanere,eusk aldun batzukgeratuegin ziren.Kalifornia, Nevada, Idaho etaabarr etarajoandak oenhistoria ezagunag oada,baina inguru haue taraetorri etageratutakoak erebadir a.Itxuradene z,baleen indus triak beher aegin zuenean, berezedo bestereneskugeratuzelako,batzuek gelditz eaerabaki zuten. Ternuan lekuizenaskoksalatzenduteeusk aldunenpresen tzia, San Lorentzoibaiar enertzetanerebai, SaintPierr eetaMikelune uhart eetanzeresanik e z...Atzo,bidaiariak, Ternua tikEskoziaBerrir aatzeraekarrik ozuen itsason tziahartu baino lehen,Placen tiaizenek oherrixk abatean egin zuen bazk arilegea.Gaua itsasoan eman ondor en,berriz, EskoziaBerrik oCape Bretonuhart ean lehorr eratuetaLouisbour gizenek oherrir ajozuen. Etagauzaknola diren: nahi gabe egindak olotur ahori, Placen tiaLouisbour g,estreinak oz“kolono frantses” batzuek egina zennolabait, Placen tiatiketorrit akojendeaksortu baitz uen, hain zuzenere,EskoziaBerriar enhistorian horr enbes tekogarrantzia izanduen Louisbour g hori, 1713an.Frantses ezzirenak ereizangozirentartean, noski, zetozenherriari Placen tiaizena emanabaldin baziot en.Doming odeLucaeusk alarrantzaleak testamenduan esana utzi omen zuen,1563an, beregorputz a“Plaz ençiak oportuan” lurper atzeko,“hemen hiltzendirenaklurper atuohi direnlekuan” .Bidenabar ,testamendu hori da, adituek diotenez,Kanadanidatzitako jatorrizk o dok umen tu zibil z aharr ena. Louisbour geko gotorlek ua.Louisbour glekuesangur atsua izandaIpar Amerik arenindependen tziar enhistorian. Bert akogotorlek uhandia (guztiz berr eraikia dagoorain), XVIII. mendean bialdiz setiatua, frantseseneskuegotetikingelesen eskuetarapasa tuzen1758an. Historia hau Akadiar enhistoriar ekinlotua dago,jakina, akadiartz atbaitz utenberenburua inguru haue tanbizi zirenfrantseshiztunek. Etaakadiarr enparader oazein izanzenaipa tudablog oetahaue tan, Akadiasarreran: erbes teratzea eta err epresioa.Ikertzaileek diotenez,erbes tetikitzulizirenakadiarr ek,etahorien artean eusk aldunek, berendeitur akalda tubehar izanzituzt en, anglosa xoitut akoberenherrialdean bizik obazir en.Eusk aldunei, etamíkmaqei, frantsesekin aliatubaitzir en, galtzailear ekin egoteasuert atuzitzaien.Bidaiaria eresuert ekozegoen atzo,etabisit arisaldo batenbarruan aurkitu zuen bereburuaLouisbour gekogotorlek uaikusterajoan zenean: Kanadak 149 urtekoindependen tziaospa tzenzuen, hain zuzenere,atzo,uztailak 1.Etaotuzitzaion gehienak britainiarr engandikaskatuzirenek oaospa tzenarikozirela, baina frantsesdun gutxi batzukerebazir entartean,etahaiek erdipur dikoindependen tziamoduk obatospa tzenarikozirelapentsatuzuen, duela250 urtekosetioa, etaXVIII. mendean, orohar,berenarbasoek jasandak oeiburuz entzutenari zir enak en tzunda. Kanadar en bander a. Canada Da y / F ête du CanadaIkusibehar zenjendea, dena den, zurietagorriz jantzitaasko,bander atxoak astintzen,astigar hos toen k alkomania g orriak aurpegian er antsita... Ger o esang o dut e...Canada Da y / F ête du CanadaOharr a:Blog oetonegileak pentsatuduhobe duela gaurk oa,gehiag oluzatugabe, dagoendagoenean uztea,edonork baitakizerbotabehar zuen orain. Lagun batek,gainer a,esan diokondejadit aaltxokoamaitz endituela testuak askotan,etagaur nahiag opilot azabaleanuztea. 20160704 01:00:36Hemer otekatik: Br exita eta kolonialismoa[Halif axekoThe Coas tegunk arian, etaKanadar enjaiegun nazionalar enegokier azbalia tuz,John R.Syllibo ykBritainia Handik oerregina Elizabethiidatzitakoeskutitz irekitik ekarria:BrexitaetaIngalat erraren historia kolonial itsusia. Syllibo yCostaRicakonazioart ekoharremane tanaditua da, analis tapolitik oa, etaindig enen osasun, heziketaetagarapensozialean dihar du ik erketan.][...]Europak opotentziarik handiena besteherri batzuen konkis tanetamender akuntzanabia tuzennahier an(Kanada, Zeelanda Berria, Australia, India, Hong Kong,Afrik akonazioak etaabar), etakolonialismoan oinarritut akoInperio Britaniarr aren legea inposa tuzienmendee tan. Etaorain, etorkinen —an tzinak oberekolonia “beltz aranetako”jendear en—alder antzizk o koloniz azioar en pr esiopean pitz atzen hasi ot e da? [...]Gaur egung obritainiarr ekberenespazio pertsonala “bes tejende baten” gainzamapeansentitzenaldute?Britainia Handia nolabait errudun sentitzenotedabereLand RoveretaAstonMartin zoragarriak kontinen tekobestebaliabide batzueieskerekoiztendituelak o?Edobeldur damilioik alangile kanpot arrenetorrerakberekultur anazionalari eragin liezaiokeenshock agatik? Edomug enbarruk omultie tnikotasunak berenazio izaerariegitenahal dionitzalagatik? Ez ot e dir a brit ainiarr ak sen titzen hasi Indiak Gandhir en g araian sen titzen zuena?Ander egorenhori: Berorrenhiritarrakiden tifikatukodiraorain guremunduk onazioek—míkmaq, wolastoq, creeetamaoriek— sentitu zutenar ekin, berorreninperiok olangile,koloniz atzaile, kolono ,gobernador eetalegegileek mendee tangurelurretanegin zituzt ensuntsitze eta txikizioar ekin.Badirudi, gorentasun hori, berorrenjendea ezdagoela gertu orainbesteinor bereuhart eederr ean onartz eko.Gogoratubehar otediot boterebritaniarr aizanzelagureherriakazpir atu zituena, ekonomia inperialis tabaten pean ezarriz, gurebaliabideak etaaber astasunak ebatsiz, eta,garrantzitsuag oadena, gureiden titatekultur aletaespiritualakerauzi e ta kisk altzen ahaleginduz? Gogorabezaberorrengorentasunak, oraindik ereCorn wallis1delae taeztabaidan gabiltz alaHalif axen. Lehen Nazioon etaberorrenalaba Kanadar en—geureAma Kanatadenar en—arteko adiskide tze prozesua hasi baino e z da egin.[...] Ezotedaharrokeria britaniarr ekekonomian oinarriturik ointegrazioa Europan aldebaterauztea, dagoenek oongi ezdatorkielak o,etabertakoontzakolan faltarenerrudunegiten dut elako?Berorrengorentasunak hobe lukegaltzeigoratiraetagauzakzuzentzenhasteahiritarguztien tzat,bertakozeinetorkinen tzat.Bestela, brexitakberorrendiaman teak fantasiazk obitxi bihurtuk o ditu aurki. [...]1EdwardCornwallisingelesa(17131776)EskoziaBerrikogobernadoreaizanzen.Míkmaqenkontrakoborrokaluzea gidatu zuen, eta haien eta akadiarren aurkako errepresiojazarpen basatien erantzule izan zen. 20160704 07:25:39Hizkuntzak eta mug akHeme zortzi orduegin behar izandituk trenean, Halif axanglotik Quebec frankoraino—etxeak kendu zizkie telae ta,akadiar haie takobatzuek duela 250 urteegin behar izanzutenbidea, gutxi g orabeher a.Oraindik trenean haiz, etaatzoingelese zmintzozirenak —er dipur di,baina heu baino askozairosoag o,betiere— frantsese zsuma tudituk gaur goizean, inguru arrotzetiketxekoagorairagandirenseinale. Egia esan behar baduk, Mon trealer aino doan trenhone taraigoordukonabaritu huen zerberezibat,noman's land gurpildun batengainean egotekosentsaziobitxia (harritz ekoaduk, baina frantsese zezduk noman's land horr enbaliokide egokiriktopatu,non etaezden zone démilit arisée ;ezhuen, ordea, horr enurrun joan nahi terminoaele bit an ema terakoan).Izanere,Halif axenezbezala, trenean frantsesa entzutenhasi haiz berehala, tarteanquebect arrakzeudelak o,jakina. Etadagoenek ogertatuzaik, batenbatekingelese ztraketssamar henbilela suma tu,etafrantseser aalda tutalagundu nahi izatea.Polittaizangodukorain, Quebecen, alder antzizgertatzenzaiala ikustea;baina tira,horr ekezdikerremediorikhone zkero.Itxuradene z,duela gutxi sartu zareteQuebecen. Simyokoek behin tzatbidali dizkia teohik oSMSak, roaming tarifaketazenba tekoak direnzehaztuz; ohik oa,mug abatzehark atzendenbakoitzean. BaitaEspainiar enkontsula tuak ere,hark erebidali dikbereSMSa: Españacontigo: E n caso de EMER GENCIA C ONSULAR llama Consulados en... (sic).Ez al g aude, bada, K anada barruan or aindik? 20160706 11:41:12Paper k ontuak berrir oEzdakik ezoteden hasier akoegune takoparanoia izango,baina gehiegitx odela pentsatzenhasit a hag o jada.Aurr ena, kreditu txartelbatizanzuan: hotelbatean ordain tzekoeman hituen zenbakia etaabar (datafonorik ezdugu, hala esan ziatenbehin tzat),etahaiek zereging o,baVISAkeskatzendituen komisioak ezordain tzearren, hiri kendu beharr ekodiru kopuru horiInterne tetikerosketabategitekoerabili. Asmo txarrik gabe, hala usteduk behin tzat,bainaoso traketseginda: hasteko,hiriezertxoereesan gabe; gainer a,okeregin eta,hasier an,bikargu azaltzen zirela, ezbat;azkenik, dolar kanadarr etan egin beharr ean, dolarestatuba tuarr etan. Ondorioa: txartelaezeztatuegin behar izanhuen karguarrarohaiekikusitakoan, etaorainbateregabe geratuhaiz. Geroargitu duk kontua, etazordiatena ereitzultzekotandituk, baina hitxartelik gabe haiz etaberria bidaltz ekoeskatubehar izanduk—ar azoa duk nor a eta noiz.Hori gutxi ez,etabestetxartelekin eredene tarikoarazoak izandituk: aurrenek osaioanfuntziona tuez,bigarrenean bai, etabikarguberdinhirekontuan; kutxazainer ajo,amaier araartedena ondo ,etabukaeranerreziboa eskutan,zenba tateraduan dioela, baina dirurik ez:Makina hondatu egin da. Eskerrik askoetortzeagatik. (etahi,bihar amunek ogoizekohamarr etan, Quebecek opartezaharr erapaseoan joan beharr ean, bank urajoan behar ,azalpen eske).Etahorr elakohainba t;txarteletakobaterabathonda tuden arte,etaberriabidaltz eko esk atu behar (e ta badituk bi!).Bukatzeko,aipag arria duk Kutxabank en (bark adoak opropag anda!) Andr oider akoaplik azioar enumor eaere:Kanadan egindak oeragiketaasko(akaso denak izangodituk, ezduk egiazt atu)ezkutu caboverdetarretanazaltzendituk (gaizki idatzita,baina tira,CaboVerdekomone tan). Ezkutucaboverdetarra,Kanadan, Ternuan etaQuebecen? Zakurzaharr ahaizenez,probatunahi izanduk badae zpada: aplik azioar enhizkuntzaalda tzeaaski, ezkutucaboverdetarrakdólar canadiense bihurtz eko.Baie tzedozeinek asma tuzerhizkuntzataraalda tu duan aplik azioa, g auzak behar be zala ik usteko? Gaurk oaereluzezoak, hemen utzi behark o.Autobusean haiz, Quebec Hiritik Mon trealer akobidean. Handik Bostoner abestebathartuk oduk, etamug apasa tzeatokatukozaik. Bartpaper aktxukuntx ukunprestatzenibili hintzen,gaurarazorik ezizateko;bizarraereegin dukgoizean, duan alkandor abakarrajantzi(lisatugabe, baina tira,autobusean hainbes teordueginda zeredo zeremang oahal du!), etapintxopin txopresen tatukohaiz aduanaz ainestatuba tuarr aren aurr ean. Hurr engoan berri g ehiag o,continuará .Oharr a:GoraSan Fermin!! (pañelu gorririk gabe azalduk ohaiz, haler e,aduanaz ainar enaurrera; badae zpada er e).IruzkinakIEJoe, Xabier .Eznau harritz engehiegitx odela pentsatzeak... Paper ek, txartelek,aduanek etadena delak oek, utzik oalzaituzt e,bada, bidaia egiten? Estresatueging ozaramartx ahorr etan!! Ezutzi horr elakorik gertatzen,e?Ea“zortea”alda tzenzaizun,Xabier!! Herrialdea ote?Agian EstatuBatuetanhobe to?Hala opa dizut.Bestela,badakiz u, lasai hartu: Ommmmmmm!artzubiOmmmmmmm! Bahala xeegin nuen, IE,ommmmmmm, etahemen nago,egunbatzuetanloa erekendu didan arazotxohori behin tzatgainditut a.Ondo segi etaeskerrik ask o animoeng atik.X. 20160707 09:00:19Hitzak sober a: St. John's, T ernuak o hiriburuaBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20160707 16:09:18“Bordes” at the borderListo, pasa tu haiz AEBr a: hone tarako hainbes te komeria?Autobusa iritsi duk mug ara:Highg ateSprings, 6:17 PM. Aurr ean bestebatzegoan, geldi.Haiekin bukatudutenean, zuenak aurreraegin dikstoper aino. Ezduk sekula hainbes tekamer a ikusi hain me tro koadr o gutxian.—Denak kanpor a,duzuen guztiar ekin. Ezdut ezerikusinahi hemen barruan —kankailugalan ta builak a, bes te ba t kanpoan z egok; ederr a, hasier a.Badenok kanpor a.Etabarrur a:buleg obaterapasar azizaituzt etegero.Etabuleg oan,kankailuar engana bananbanan, galder atxoak erantzutera.Bitartean, besteaautobuser aigoduk, eserlek uen azpian miak azebilek, zertopatuko,geroetxean kontatuahal izatekoizangoduk —ai, ama, sandwicha etaplatanoa barruan utzi dituk, etadena ateratzekoesan ditek;gainer a,hork okartelhorr etandioene z,frutaetaberdurapasa tzeaezduk legezkoa:ederkihasi haiz heu er e!Deitu dik k ankailuak, animo , ea nola port atzen haiz en:—WhyBoston? —ez,hobe to:whyyyyyyBstn? Hargatik, baboa!, heur eartean, jakina;irribarr erik onena a tera, eta:—Ba hemen txe, buelt aka nabile ta, badakiz u, ezagutu nahian: travelling around .Etagalder abatbestearenatzetik,azerjarioa morr oiak, galde tzenhasit a:non, nola, zergatik,nora,norekin, zertarako,noiz arte...Zenba taldiz izanhaizenlehenag oEstatuBatuetan,noizazkenek oz.Etaoraing oan, nondik noraibiltz ekoasmot an? Pardon gutxi batzukgorabeher a,molda tuhaiz, poliki molda tuere:zerden tentsioan egotea... etazergalde tukodiatenjakit ea.Bukatzeko, berriz, ea nola pen tsatzen duan bidaia tzea:—Mos tlybyland —espe zialaterazaikmostlyhori, bikain; edo basic ally byland esan diok?Tira, edonola er e, primer an geratu duk, proficiency ahirea.Bueno ,baitxoinezazuhor pixkabat,geroezdakit zeregin behar dizugun, lasterdeituk odizut berriz. Tir a, segi tx okora!, Zua tzuko txakurrari esa ten zitz aion be zala. Pasatudituk autobusek obidaiari guztiak —ar galak etalodiak, emak umeak etagizonak,frantsese zmintzozirenak etaingelesdunak, zuriak etabeltz ak, ikasleak etaturis tak,tximaluz eak etaheu bezalakoak: zirenak, guztiguztiak, aurrera—, etatxokoan heu bakarrikgeratu haiz. Solit o íngrimo .Halak obatean, korridor eluzebatean aurrerajoatekoagindu dik, beraatzetikzetorrela(badae zpada ereizangozuan, segurt asun neurriak edo). Etabarruan, galder agehiag o.Noneging o duz u lo g aur. Airbnb?, horr ek lasaitu dik mutila, hala iruditu z aik.Orain, hatzak:aurrena bostakbatera,gerolodia bakarrik; gauzaberaorainezkerrekoekin.Gero,argazkia: betaurrekoak kendu... listo!Fitxatuta.Etaamaitz eko,ekarriseidolar .Duelahilabe teparebatESTAaterahuen, biurterakobalio duena, etahamalau dolar ordaindu. Etahau zerdaorain? VISAWaiver ,AEBn 90egun egotekobaimena. Bejondeiz uela: to,ba,bestesei dolar!—W ould you lik e a rec eipt?—Yes, please. —galde tzea er e!Autobuser aigohaizenean ezditektxalorik jo,baina beldur hintzen.Platanoa, utzit akolekuanzegoan, eserlek uazpian. Txoferrakberehala jarri dikmotorramartx an, eta“Amerik an”barrena sartu or duko konexiorik g abe g eratu haiz, k ontakizun hau ber otan ar gitaratu ezinik.Greyhound k onpainiar en aut obusa. 20160708 23:59:04Boston inguruk oakZkkezkaadier azi zian, eaErdialdek oAmerik anbarrena ereautobuse tane taibiltz ekoasmot anotehintzengalde tuz. Ak, berriz, Bostonaldean bahik etakegotendirela, halaikustendela telebis takoserie batean behin tzat—esk errakezduan telebis tamaiz ikusten—.Lkereaspaldi esan zian hain mait eduen Amerik ahorr etakohainba tlekutankontuzibiltz eko.Duela egun parebat,berriz, baitaNewYorkenegongohaizenetxekoak ere,ezhau oraindikezagutz en baina: «Please be saf e on the w ay!»—kontuzibili behark o, ber az, ar gi zegok.Errauskine etxerabiltzekoordua zuan Mon treale tikoautobusak Bostonjoorduko.Ezditukorduak halak ohiritz arezezaguner airisteko,ados, baina betiereezduk posible izatengauzaknahi bezalaantolatzea,etaoraing oan nahik oahuen mug apasa tzeaondo antolatzearekin.Autobus geltokiar enkanpoaldean zeuden taxilariak —ofizialak barne— beltz akzituan denak,beltz hitz egitenzitean... etaBostonerebeltz aduk gauez.Han zeudene takoinork ezzian hikesandak okalea ezagutz en,eztapaper ean idatzitaerakutsit aere,baina batprestagertu zuanbertaraerama teko,GPSa martx anjarrik ozuela esane z.Denbor akzituan GPS hark sateliteenarrastorik ereezzuela, ezzitian behin tzatberehalak oan topatzen; etabitartean, autoaaurrerazihoaan, aurreraetaaurreraBostonek okalee tanbarrena, inork ezbazekien ereheujoan behar huen lekurantzotezihoan alaausk alokokalealder antz.Halak obatean esan hion,nola edo hala, bolan tean zihoanari, eaezotezenhobe togelditz ea,katxarrohark sateliteenseinalea topatuartebehin tzat,eanorazindoazt enhorr ela: esan bahion esan, huramutilar enhaserr ea,nahi ezbahuen berehala emang ozuela buelt aetahartu hinduen lekuraeramang ohinduela atzera.Iso,ba!Halak obatean, eskerrak,gogoratuhintzenjoan behar huen helbideahegoaldean zela, etaGPS txatxuhuraereesna tuzuan behing oan: gauzakberenoner aetorrizituan ba tbatean, e ta bi minutu barru eg on beharr eko lek uan hin tzen.Hurr engogoizean, trena etaautobusa hartu, etaConc ord(MA) alder aetorri haiz. Batekbaino gehiag okesang odik,etaarrazoizsegur aski, Bostonen egonda zeregiteraetorrihaizeninguruk oherri txiki batera.Baburuan jarri, etahuraxe,besterik gabe —bidaia hau berabezala, bes talde. Conc ordduk Henr yDavidThor eau, XIX. mendek oidazle estatuba tuarr arenjaiot erria, etahorr ekerakarrit ahurbildu haiz inguru haue tara.Etaustekabe ederr aeman diate,lekuederr akbaitir a:herri txikiak, zurezkoetxeaber atsdotoreak, naturaletikbaduen baso zabalbatean murgilduak etalorategi zainduz ingur atuak; itzalederr aema tendutenzuhaitzhandiak; txorigorriak, urdinak, etakoloreetatamaina guztie takoak kantuan; urtxin txatankerakoak, erruz, goraetabeher a;orkatzparebaterebai, baratzeizkina batean, turis taitxurakoari begir a;jendea bizikle tanbateraetabestera,bikotekagehiene tan,berrik etan.Autorik ezean, ibiltz eatokatuzaik: goizekohamarr etanabia tuetaarratsaldek oseietanbuelt an hin tzen os tera, 16 milia egin e ta gero, nek atuta.Historiaz ikastekoereapart aduk tokia. Izanere,Conc orden, etaoso hurr edagoenLexingtonen, izan zituan, AEBr en Independen tzia Gerr an, estreinak oaurrezaurrekoarma tuak, 1775ean. Bestalde, polit aizanduk ikusteanola, hori baino lehenag o,1635ean,iritsi zirenlehen kolonoak IngalaterraBerrik oConc ordhone tara(berr ogeitahamar familiabaino ez,purit anoak), etanola kontatzendutenbertakomuseoan kolono horiek erosieginzizkie tela lurrakhemen bizi zirenalgonkiarr ei:hemeng oek lurrarenjabeg oaz ezerezzekitenez,erabiler apartekatzekoeskubideak saltz enarizirelapentsatukozitean, noski,gaixoek.Thor eau ezezik,Ralph Waldo Emer son, Nathaniel Hawthorne etaLouisa MayAlcottidazleaktopatudituk bertan(hori idazle kontzentrazio handia, garaiberean etahalak oherri txikianizateko!), idazle horiek bizi izandak oetxeak, haiek erabilit akoobjek tuak, haien kontuak etaaipuak. Etatranszenden talismoa, naturalismoa, abolizionismoa... etadesobedien tziazibilar en ja torriak.Garaiguztie tanegonduk jende konpr ome titua etabesterengatikarrisk uak hartz ekoprestegondena, tokiguztie tan.Idazle, pentsalari edo/ etairakasle horiek esklabotz arenkontrakoborr okaegin zitean, etaezzituan hitz soile tangeratu:hegoalde tikihesi zetozenbeltz akberenetxeetanjaso zitizt ean, abegi onegin etababes tuz, etaKanadar anzk obideanlagunduz. Edokartzelan egonzituan, immor aliritzit akozergakezordain tzeagatik,esatebaterako.Bene taninteresgarria izanduk eguna, bada, fisikokinekagarria izanarren.Etaburua ideiazgaine zka utzi dik, idazt en has teko gogoz. Oharr a:Conc orden bazk altzenarihintzela, egunk aria barran—bak arrik habilene z,barranjateasuert atzenzaikbatzuetan,zerbitz ariei begir a—: Bostonen tipo batekbestebathilzianatzokalean, tiroaemanda; hikloegindak okaletikoso gertu, hikinguruan gosaldu etaordube tera edo. K ontuz ibili behark o, bai, e z zegok br omarik hemen. 20160710 21:48:14Henr y D. Thor eau: na turarekin ba t izan e ta...Basor ajonuen deliber atuki bizinahi nuelak o,bizitz anfuntsezkodirengauzeibakarrikerrepar atuz, etaikusinahi nuelak oeagainintzenhark irakastekoduena ikasteko;ezbainuen nahi, hiltzerakoan, eznaizelabiziizankonturatzea.Eznuen bizinahi bizitz aezdena, hain mait eaizanik bizitz a;eztaetsitzeaere,premiazk oaezbazenbehin tzat.Sakonbizi nahi nuen, zorrotz, espart arhaiek legez,bizitz arimuin osoa xurgatuz,bizitz aezden orobazt ertuz; zerrenda zabal batebaki, arrasean, etabertanzokoratubizitz a,harenosag aixumeene taraerrendituz. Etazekena dela kausituz gero,harenzekentasun jatorrizk oguztia ezagutu etamunduari jakit eraeman; gorena balitz,berriz, nik neuk bizitu, etagaiizanharennolak oarenberri egiazk oaema tekohurr engo txangoan.Henr y D. Thor eau, Walden .Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona .Eta hona hemen ar gazki horie tako ba tzuen oin gisa er abilit ako Thor eaur en zenbaitesaldi:●Ame tsak dir a gur e izaeraren fr oga harri.●Bizitz a xahutz en dugu hainbes te xehetasunekin... Sinplifik atu, soildu egin behar da. ●Mundua gur e irudimenar en mihisea baino e z da.●Sinple tasuna da na turaren leg ea, giz akiar entzat nahiz lor eentzat.●Fede handia dut hazi ba tengan.●Ezdaaski lanpe tutaegotea,inurriak erehala egonohidira.Kontuadazertangaudenlanpe tuta.●Garr antzia duena e z da nor a begir atzen duz un, z er ik usten duz un baizik.Ohar wikipedik oa:Henr yDavidThor eau 1817an jaio zen,Conc orden (Massachusse ts,AEB).Idazle, pentsalari, filosof o,poeta,historialaria... izanzen,etaerruz idatzizuen. 1845ean,bereherritik oso gertu dagoen Walden urmaelar enondoan txabola bategin, etahan emanzituen biurte,bihilabe teetabiegun, naturarekin bategine zetaberekasabiziz; idazt enetaherrikideeng andik isola tugabe, haler e.Egonaldi hartanjasot akooharr etatikidatzizuen gero,etaargitaratu,berelanik ezagunena: Walden (1854). Walden ennaturarekin bategiteaetabizitz asinplifik atzea,soiltz eaproposa tzendu.Bestelanaskorenartean, garrantzihandia izanduen besteentsegu batereidatzizuen: Civil Disobedienc e(1849), non gobernu injus tuariaurreegitekomodu gisa zilegi jotzenbaitu desobeditz ea.Harenlanen eragina ikustenduteaskokanarkismoan, ekologismoan, eta,desobedien tzia zibilar enbide tik,Tolstoi,Ghandi etaMartin L. Kingeng an iz andak oa aipa tzen da be ti.Gehiag ojakin nahi izanezgero,hona hemen bideo bat:Antonio Casado daRocha EHUk oirakaslear en hitz aldia, Alkiz ako Urmar a gunean, 2013k o ekainean. 20160711 15:50:22Izenbururik g abe II (New York)Aldrak me troan.Leihoe tan, nor z ertan?Hiri larria. 20160713 23:38:32New York, azk ar ba tean...handia zaratatsua argiaharroaederr abuilosoa handinahia koloretsua zikina iluna eskasazuria zekena beltz aaber atsairadok orragorria sortz ailea sargoria lehorr ahoria askotarikoahormig oizkoabakarraumela berria olibak aragizatiarr amiser ablea zaharr ajende tsuabakartzailea libreamundut arraitzelabeirazkoaikusibeharr ahotz ainhumanoa etsaia beroagupidag abea gehiegia abegik orraberekoia garaia menper atzailea emank orraerraldoiaindartsua gezurretakoamodernoa bortitz aburdinazk oaerreala kitscha kitzik agarria kutsa tuahausk orra bene takoa irudimen tsua nek agarria... handia z aratatsua ar gia harr oa ederr a... 20160715 10:35:06Hitzak sober a: Ne w York, bertik aleanBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20160715 16:47:32Ellis IslandLehen eguna NewYorken,etabidaiariak —gaur turis taesang odiogu hobe to,inoiz bainohalak oagoibili baita,izanere,Askatasunar enEstatua ikusterazihoaz enguztien artean,kamer alepotik zintzilik— Ellis Island bisit atzeaerabaki du. Ahalegindu dajoane torrik otxartelaerosten,baina ezetzesan diote:Ellis Island ikusinahi duenak Mrs.Liberty riereeginbehar diobisit a,dena txartelberean sartz enda,18dolar (nahiz etauhart ebana tanegon,bata Ellisen e ta bes tea Libertyn!). Ber az, Ellis, Liberty e ta buelt a egin behar .Ellis uhart ean egonzen,1892tik 1957r abitartean, NewYorkekoportuk oImmigr azio Gunea.Bert anegitenzietenharreraamerik akegiteraedo NewYorkeraetorkin heltz enzirenguztiei,bertanfitxatzenzituzt en,bertangaldek atuetaarakatzenzituzt en(aldean gutxienek odirukopurua bazutela egiazt atzearren, besteak beste),bertanaztertzenzituzt enmedik uek(gaixotasun txarrenbatezzekartelaziurt atzeko)etabertanema tenzietenoniritzia —edoatzerabidaltz enzituzt en,ekarri zituen ontziberean etxeraberriz, itsason tzikonpainiar enkontura,gainer a—. Bidenabar ,antzekotasunak bilatudizkio turis takorain gertatzendenar ekin; batezere,orduan bezalaxeorain, garraio konpainiak baitir aalde zaurrekoegiazt apenak egin etaoztopoak jartz endituzt enak, pertsona batitzulerakotxartelik gabehalak oherrialde bateraeraman behar dutenean, adibide z;gerohaien kargudae ta,pertsonari herrialdean sartz ea uk atzen baz aio, ostera jatorrir a buelt an er ama tea.Immigr azio Gunea, itxiondor en,museo bihurtu zuten.Etabikainirudik atutadagobertangaraihori nolak oaizanzen,etanolak ogertaerakbizi izanzirenurtehorie tan,Amerik arabizimodu hobe batenbila zetozenen etaEllisen lan egitenzutenofizial, funtzionario ,inspek tore,medik u,interpr eteetaabarr enartean. Hainba thistoria etaistorio,askotarikoak;gehiegi, or ain hemen k ontatzen has teko.Bilak etazerbitz uaereeskaintzendumuseoak: altxorbatestatuba tuarr entzat,askorenarbasoen sarbide izanbaitz enEllis (gaur egung o100 milioi estatuba tuarr enarbasoak iritsizirenNewYorkekoportur a,diotenez),etahorien bilak etaegin daitekemuseoan. Etorkinenondor engoen artean, turis takereekin diobilak etari,jakinmin hutse z:126 Zubillag a(gehi beste5,Zuvillag aidatzita)eta102 Artolaageridiraerregistroetan:noiz heldu ziren,nondik,zein itsason tzitan e ta abar!Horma batean paratutakoetorkinen erretratumordoxkabatekerakarri du hurr ena.Izenabiz enak etanong oak zirenidatzitadagoargazki bakoitzarenazpian (italiarr ak,poloniarr ak,errusiarr ak,ukraniarr ak,txina tarrak...), batenean izanezik:plan taonek omutila,bibot eduna, kapela buruan; eta,azpian, sheperd ,artzaina, besterik ez,ezdeitur arik eznondarrik. Etahorr ekgogoraekarridioSustatunduela urtebatzukirakurrit akozerbait, nonNewYork Times egunk arikoalbis tebataipa tzenbaitz uten, 1911k omartx okoa. Albis tehorr etanimmigr azio agenteen komeriak deskriba tzendituzt e,nolak olanak izanzituzt en“hizk untzazahar ”batean mintzoziren“Espainiak oipar aldek oeusk alarrazako”(sic)150heldu berrir en hitzak ulertz eko—igande arratsaldean iritsiak, Touraine itsason tzifrantsesar enbigarrenkabinan, etaazkenhelburu Nevada, Idaho etaMon tana omenzituzt enak—. Etaikustekoadazerterminologia erabiltz endutenorain, museoan, ontzibatiritsit akoan sortz enzenhizkuntzensaltsa aipa tzeko:“etorkinek Babelg oDorr eatopatzenzutenbertan”,eta,inspek toreen lagun tzaile, “hizk untzanagusiak etadialek toilun asko”menper atzen zituzt en in terpr eteak omen z euden.Ezdaaskokostatzenimajina tzeazersentituk ozuen, etxekoakutzi etabidaia nekosoetaluzebatenondor en,lekuezezagun horr etarairitsit akoetorkinak, berehizkuntzanbatenbatekkasu egit en bazion k aitik, adibide z, “Eusk aldunik ba ot e da hor , ontzian? ”.Halak oxepozasentituk ozuten,noski, etahonekin amaitz endagaurk osaioa, Irene Aguirr enewyorktarrakaipa tzendituen bieusk aldun haiek ere(aipu hori Argiarenegut egitakoanargitaratuzen,duela urtebatzuk), NewYorkeraheldu berri, gelabaterrentatzenlagunduzietenean. Afaldu etagero,lotarajoan baino lehen, argiaitzalizuten;ezzuten,ordea, hirigasa ezagutz en, etakandela batibezalaputz eginda itzalizutengartxoa,nonbait, ixtekogiltzarieman gabe. NewYorkenbizi zireneusk aldunen artean bildu behar izanzutendiruazorigaiztokobimutil haien hiletakordain tzeko;etahorix eomen da, hain zuzen, egunBrooklynen dag oen Ne w Yorkeko Eusk al Klubar en —Euzk o Etxearen— ja torria. 20160717 10:14:07Nola ik usi munduaHowtosee the world ,nola ikusimundua: horix e,Nicholas Mirz oeffek, uztailar en13an,arratsaldek osei etaerdietan, Manha ttanerdialdek oLiburut egi Publik oan emandak ohitzaldiar engaia. Mirz oeffNewYorkekoUnibertsit atekoHedabide, Kultur aetaKomunik azioarloe tan ir akasle da, e ta izenburu ber eko liburua ar gitaratu berri du.Bidaiariak azkeneguna zuen NewYorken,eta,hitzaldiar enizenburua ikusita,beretzatezinegokiag oazelapentsatudu—nahik oakorritut azituen bestelaereManha ttanek oabenidaketakaleak, uptown etadowntown,eastetawest,etaezzitzaion bateregaizki etorrik oingelese zko klase ba t doan, air e gir otuar en fr eskuran, e ta pa txadan eserit a.Minutuer o,400 ordubideo igotzendiraYoutuber a(kontuak ondo eginda baldin badaude,576.000 ordueguner oeguner o).SnapCha tenbide z,berriz, 700 milioi argazki trukatzendiraeguner o(esan behar da, ezbaitaWha tsApp bezain ezaguna, SnapCha teremezularitz azerbitz ubatdela, batezerejende gazteak erabilia, non argazkiak automa tikokiezabatzendirenikusietasegundo batzuetara).Bilioi batargazki (milioi batmilioi!) aterazituen jendeakmunduan 2014an; horr ekesan nahi omen du,biminututik behin, XIX. mende osoan AEBnegin zirenargazki guztiak baino gehiag oegitendituzt elaestatuba tuarr ekbakarrik —etaezomen dir a hutsar en hurr ena XIX. mendean hemen egin zir en err etratuak.Zeresan nahi du, zerdakarberarekin irudien neurrig abe honek? Mirz oeffenaraber a,munduari begir atzekomoduak kezkatzengaituelak osortz enditugu hainbes teirudi. Baina,gezurrabadirudi ere,zenba tetairudi gehiag o,orduan etagutxiag oikustendugula ema tendu. Honen guztiar enarrazoia mundua jasatenariden aldak etanomen datza:munduagazteagoada(2008an jada, erdia baino gehiag o30urtetikbeher akoazen); munduaurbanoag oada(2011tik aurrera,jende gehiag obizi dahirie tan,estreinak oaldiz historian);eta,dagoenek o,munduk opopulazioar en%49k Interne terakosarbidea du,oinarrizk oabadaere.Oso hitzaldi interesgarria eman zuen, irudi mordoxkabatezlagundut a.Leheneng o,plane taurdinar enargazkia erakutsi zuen, 1972an Apollo 17k oastronaut ekateratakoa.Historian inprimaldi gehien izandituen argazki horr engarrantzia haux eda:munduak, gizakiak, Lurralehen aldiz ik ustatu zuen osorik —e ta kanpotik.Dena dairudi, irudia danagusi denbor aguztian. Applek iPhone 6a saltz ekokanpainakamer arenkalitatean oinarritu du:iragarki itzelak daude, AEBk ohirie takokalee tanbehin tzat,non telefono (ba ote?) horr ekin egindak o(omen) argazki ederr akikustendiren. Bainairudiar enhelburua ezda,lehen bezala, gordetzea,artxiba tzea.Irudia kontsumo azkarrekozerbait bihurtu da:ikusietaahaztu, SnapCha tenbezala.Selfieen fenomenoa ereaipa tuzuen,mezubide ztrukatzendirenargazki askoetaaskohalak oak baitir a,nork bereburuariateratakoak, nork bereirudia —etaberaknahi duen bezalakoirudia, gainer a— munduarierakusteko duen er a berria.Egung oirudit eriar enbesteezaugarri bat,haux e:bene takoaetafaltsua bereizteageroetazailag oada.EtaMirz oeffenustezgarrantzitsuag oadena: irudiar enfuntzioa geroetagehiag oda, mundua nolak oaden erakusteabaino ,mundua bera,gizartea, alda tzea. Horr etanlagun tzea.Azken horri buruzk oadibide polit ak eman zituen. Esaterako,Lurmuturr ekoHirik ounibertsit atean ikasleek etazenbait irakaslek 2015ean egindak okanpaina, Cecil Rhodeseneskultur a(Heg oAfrik akoLurmuturr ekoKoloniar enLehen Minis troizanzenRhodes)campuse tikkentzeko,apartheida ofizialki bukatudela hainbes teurtejoan etagero,unibertsit atean oraindik erezuriek dutennagusig oairudik atzenzuelak o,besteak beste.Interne tenbarrena #rodhesmus tfalletiketarekin baterabidaia tuzutenirudien indar eraginaknabarmenak iz an omen zir en kasu horr etan, e ta Rhodesen esk ultur a kenar aztea lortu z uten.Brexitarenaldek okanpainan UKIP ekargitaratutakoposterbatereaipa tuzuen. Posterhorr etakoargazkian Esloveniar antzdoaz enerrefuxia tubatzukikustendira,errepide batean.Etaargazkiar enazpian hau dio: Breaking poin t,haus turapuntua, alegia; etaletratxikiag oan:“Eur opak huts egin digu” .Iskanbila handia sortu zuen posterrakkanpainan, batzuekarrazistatzatjobaitz uten,argazkian ikustenzirengehienak ezzirelakozuriak (batenbatbaomen zegoen, lehen planoan, baina posterrean estalita,gainean bototxartelarenirudi batipini baitz uten). Gainer a,UKIP enburu NigelFarageriposterrarenaurrean jarrit aateratakoargazki batzukeskuinalde tikmoztuegin zituzt en,argazkian bene tanzegoen jende kopuruabaino jende tzahandiag obateninpresioa sorrarazteko.Kasu hone tanere,bistanda,nahizutena lortu z uten Eur opa uzt earen aldek oek. Bukatzeko,Donald Trumpen kanpaina izanzuen hizpide. Donald Trumpen kanpainan, harenkarikatura,harenirudi hori saltz enomen dute.Baina, kontuz, ezgutxie tsi,ustekabek oemaitz ak gero eta posibleag o baitir a: hortx e dag o Brit ainia Handian g ertatutakoa. 20160718 23:09:01Hitzak sober a: Ne w York, berrir oBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20160719 13:00:05Egun ba t NolanNew Orleans edo , hemen esa ten diot en be zala, Nola.Heldu ordukonabaritu duk hau desber dina, besteoihal batezegina dela, bestezerbaitegostendela hemen. Hasteko,giroabera—egur aldia zeinbestea—, beroagoa,umelag oaduk. Bestelakoak dituk kaleene taizenak ere:Euterpe, Terpsichor e,Melpomene, Calliope,Poydras,Tchoupit oulas, Chipe wwa... etaTolosa (orainToulouse), Bayona, Laffite,Loyola,Xavier...(azkenbihoriek nabarmen erakustenditeknor ibili den inguru haue tan,besteaskoren art ean).Kalean, eg onean, musik a en tzuten.Nola estatuba tuarr aduk, bai, baina frantsesa erebaduk, etaakadiarr a;espainola; afrikarra;natchez,tunik a,opelousa; irlandarr a,britaniarr a,alemana... Hemen osag aianitz ekoeltzekaria zegoksutan,joan denek oazkenbostehun urtean behin tzat;nahas turabizia sortuduk hemen, hamaik a eta ba t kolorez eta zapor ez goxatua. Historiar enlotsaiz unden esklabotz akbizirik dirauen inpresioa ereema tendik, hain zegokgertu denbor aespazioe tan;portur aazaldu, etabertan,une batetikbestera,kanpaia joetaenkante ba ti eking o diot en auk era err eala bailitz an or aindik.Mississippik okaietanbarrena ibili etagero,etasargoritik ihes, The Cabildo museoan sartuhaiz, garaibatean koloniar engobernua egonzeneraikinean. Hor topatudituk plan tazioerraldoiak, azukrekanaber asail amaie zinak, jabe zuriak etasalgaiafrikarrak,zigorraketakateak. Hor zeudek, nola ez,EstatuBatuak ere,1803an Louisiana osoa Napoleoni erosiziotenak, merk ezurrean —Donos tiak ereArtik utzaerosizian, baina Artik utzakGoiz uetarenparteizatenjarraitzendik, ala?; Louisiana, berriz, jendea etaguzti erosizian AEBk ogobernuak!—. Aldamenek ogelan, natiboak etakolonoak, harremane tanbeti,borr okangehiene tan. Bait a Esk ozia Berritik bidali zituzt en ak adiarr ak, k ajunak er e.The Cabildon lekubereziaditekLaffiteanaiek (Jeanek batikbat,baina baitaPierr ekere,harekin batera),inguru haue tanibili etahistoriar enoihal zatibatmarr aztenpartehartuzutenneurrian. MexikokoGolk okopirata—edo kortsario?— sona tuak (ezomen zegokarginondarr akziren, biarrizt arrakzireladioenik baduk), ingelesen aurk akoNewOrleansek ogudua (1814) irabazt ekolagun tzaerabakig arria eman ziotean geroraEstatuBatuetakopresiden teizangozenJackson jener alari; horr ela, gainer a,aurretikegindak oen bark amenalortuz. The buchaneer filmean (1938; eta1958an remak ebat)protagonistadituk, etaNewOrleansek ozenbait taberna, hotel,park eetaabarr ek,etainguruk oherrixk abatekere,haiendeitur a zerama tek.Katrinak egindak otxikizioa ereezzeukatekahazt eko,harrezkero10urteluzejoan direnarren.Hart azmintzodituk, museoar enbesteatalbatean, hainba targazki etabideo ,hainba tetahainba tlekuko.Atrakzio turis tikobihurtu eiditekorainurakanak eragindak ohondamena;bisit akantolatzenditizt ek,oraindik ereberr eraikitz ekodauden auzoetara.Museoan jasot akoinformazioar ekin nahik oaduala, etahorr ekin etsitzeaerabaki duk, besteinoragabe,morbotik ihes. Musik a kalean.Kalerairten,etaletoizkomusik abazt errero,erritmo afrikarreztuntundua. Ezinorentzakoikuskiz unhuts, hala iruditu zaik, sabele tikirtenetaazalean sentitzenden bizikiz unbaizik.Festa,festahutsa, astenahiz jaiegun..., zerotedahau Mardi Gras ekoospakiz unetan!TheBigApple kozurrunbilotik irtenetaThe BigEasynmurgildut ahabil, bada, hang oautomobil,anbulan tzia e ta abarr en zaratak bide eman ziok hemeng o jazz aren hots e ta doinuei.Denbor aeasy—aise, bai—, narezoak hemen, etahaur batenbegiekin habilela otu zaik,bateraetabesterabegir a,hainba tgauzarimiramir aeginda. Afaldu etagero,taberna bateansartu, mahai bateraeseri etabertanegonhaiz, musik ariek berenlanak amaitu etatresnakjasotz en hasi dir en art e;Cinnamon Girl baten konpainian. 20160722 23:23:35Hitzak sober a: Ne w Orleans IBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20160724 22:03:52Hitzak sober a: Ne w Orleans IIBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . Erdialdeko Amerika20160721 21:40:27HesiaHesiar enalde batetikbesterapasa tuhaiz gaur goizaldean, RíoGrander engainek ozubitik.Texasek oLaredotik Tamaulipasek oNuevoLaredor a,Hous tonetikMon terreyrahinder amanautobusean.Nuevo Lar edon hag o, baina Lar edok oa haiz.NuevoLaredon hago,baina Melilla ondok oBeni Anssar en erebahag o;etaSahar akohesiar en ekialdek olurretan; etaKroazia etaSerbiak oipar aldek oherrie tan; etaBangladeshen; e ta pertsonek bes te alder a pasa tzeko zailtasunak dituzt en lek u guztie tan.Horie tanguztie tanhago,baina Laredok oahaiz; etaMelillak oa; etaSahar akohesiar enmendebaldek oa; etaScheng enbarruk oHung ariak oa; etaIndiak oa; etapertsonak bestealde tikpasa ezdaitezenzailtasunak —etatxarrantxak,etaarmak— jartz endituzt enen aldeguztie takoa.Kontraesan horr etanbizi behark oduk hemendik aurrera,pusk abatean behin tzat,egitekooraindik er e luz e duan bidean. Oharr a:Kanada tikAEBr asartz erakoan, mug anikusitakobideo kamer akopuru izugarriaaipa tuhuen. Orainesang ohukehuraezzelaezer,bart Laredok ohorr etanikusiduan sailar enaldean, Me xikotik AEBr a sartz eko pasabidean z eudenekin k onpar atuta, alegia.Bigarrenoharr a:NuevoLaredo AEBk Mexikorigerranirabazit akoTexasbereganatuzueneansortu zuten,1848an. Laredot arbatzuek —hamaz azpi familia aipa tzendira—mexikarizatenjarraitu nahi zutenez,etaLaredo herria AEBr enaldean geratzekoazenez,berenpusk aguztiakhartu, ibaiar enbestealder airagan, etahantxeeraiki zutenLaredo berria, berenherriizandak oarenparepar ean. Gauz ekin batera,berenhildak oen hezurrakerehartut aetorriomen zir en. 20160726 01:20:21Parque F undidoraAlde z aharr a. Mon terrey.Mon terreynezdagoibiltz erik, hang oberoak zapaldu egitendubat.Centrohistóricoesatendiotenalder ajo,etakristaurik ezkalee tan.Turistengandik ihesi beti,bidaiariak eskertuk olukebakarrenbatbistanoraing oan. Mape tanazaltzenden turismo buleg oaereurtu egin da,antza,berosapa honen mende, ezdainon ageri.Hiri indus trial hau DFrakobidean pasok olekutzat hartz ea pen tsatua z uen, e ta hala xe izango dela iruditu z aio. Katedrala e taFaro del Comercio . Mon terrey.Arratsean, haler e,freskatuegin du,nolabait esateko,etaatseginag ogeratudabuelt abatema teko.Makr oplaz a—hala esatendioteerdialdek oplazari— oso argibereziak blaitu dubatbatean, etaFarodelComercio gorrizt aksekulakokoloreederr ahartu du.Mutil gaztebathurbildu zaio,etaluzejardun dutehizketan,aiseag omolda tzendaorainbidaiaria. Goizetxeratu da; mutilak eskualdea aspaldi hone tan“lasai ”dagoela esanag atik, bestelakoinpresioa jaso dubidaiariak hotelerakobidean, polizia milit arrak—bizpahiru patruila,goraino arma tuta— espaloitik paseoan ikusi dituenean.Bihar amunean, bieguner akoerreserba baitz uen hotelean, Fundidor apark erajodugoizean,besterik ezean. Orainpark eaden eremu horr etan,labe garaiak zeuden duela 30urtearte.Eredug arria, zeregin dutenbertan:egun osoa irtengabe ema tekomoduk opark ezabal etatxukunaskoa.Berdea, berezlehorr aden parajean; urmael txiki batetakanala, txalupanibiltz eko;kirolak etaariketafisikoakegitekoguneak; bizikle takalokatzekozerbitz ua;zuhaizpezabala paseoan ibiltz eko,indus tria astunar enhondakin herdoilduen edert asunaz gozatuz;erakusketaaretoak, fototeka,zinema teka,liburut egia etaliburu denda, eraikin indus trialbikain birmolda tuetan. Horno 3 . Parque Fundidor a, Mon terrey.Bideo instalazio batzuketaJulio Galán (19582006) margolari mexikarrarenerakusketaantologik oa ik usi e ta gero,Horno 3 delak o labe g araiabisit atzera joan da.Tximinia. P arque Fundidor a, Mon terrey.Hirug arrenlabe horr enazpian teknologia museo interaktibo batjarri dute,altzairuar enprodukzioar eninguruk oa, haur etanerabeei zuzendua batikbat;ederr aorobat,behar denean txikit akobegie zbalia tzendakit enhelduen tzat.Etaaipag arria labe garaiaberanoladagoen pr estaturik er e, horr elako ba t kanpotik baino ik usi e z duenari z erikasi ug ari esk ainiz.Fundidora deFierro yAcerodeMon terreyzenparajehorr etanegondak oenpr esa, 1900eansortu etakiebr ajoarte,1986an (9.000 langile lanik gabe utziz). Negurik ososek —etahemensortut akoek— makina buelt aegin zuten,handik hona etahemendik hara,urtehorie tanguztie tan (Antonio Basag oiti Artetabatageri da, Fundidor arenlehen adminis traziokontseiluan: Me xikon dabil bes te hur a orain, e zta?).Indus triaguneak egondak otokiek zernolak oaukerakeskaintzendituzt enikastekolekuegokia daParque Fundidor a,inondik ere.Etagogoahaurtz aroraino joan zaiobidaiariari, hanibili den denbor an.Horno 3 . Parque Fundidor a, Mon terrey.Antigua auzokogune zabala hartz enzutenLizarriturr yyRezola,xaboi fabrik ak,CervezasElLeón eketaChoc olatesSuchard ek. Auzolangile etaeusk aldun hartakohiru fabrik otangizonetaemak ume askokegitenzutenlan. Oraindik ere,atzerabegir ajarri etaikusiegitenditu,laner abidean, México68ziotenkirolpoltsak hartut a—etahain modernoak ezzirenbestebatzuk, luzexkak,zilindrik oak, goikoaldean zutensokabatezestutu etaixtenzirenak—,lanaldi luzeak egitenbaitzituzt en,etamok adur enbateraman behar ,jateko.Oraindik eresentitzenditu auzoosor azabaltz enzireneguer dikotutu hotsak, tximinie takokeak,txokolategaragarren usaina; dena nahasian sen titu er e. Fabrik ahaiek kendu zituzt enean bestezerbait egin izanbalitz bertan, Fundidor arekinMon terreynegindak oarenantzera,esaterako—hor dago,bai, Donos tian Tabak alera;bainaFundidor akbestemun tabatdu,ezdaeraikin bakarbat—, bestemoduz gordezatekeen XX.mendek oAntiguar enhistoria, eta,batezere,Antiguak olangileen historia. Parkean, Horno 3martx anjarri dutenean, bisit ariei labe garaibatekojarduer azertandatzanerakusteko,eskuinaldean zegoen pantailaerraldoi batean langile ohiaskorenargazkiak azaldu dira,etabatzuenahotsak entzunerebai: haiei hizketanentzunda, Lizarriturr ynibilizituen osabaiz ebak etorrizaizkio g ogora bidaiariari.Baina ez:Antiguan, dena eraitsi, etxeakeraiki, etaBentaBerri bataiatuzuten—gertuk oplazabatiizena ebatsiz— fabrik akegondak olekua.Besteklase batekojendeak betetzenditu orainhang otabernak igande eguer dietan, eta,baxoerdietatxurien ordez,marianit oak etaberdejoak esk atzen dituzt e. 20160727 06:34:40Xilitla surr ealis taBidaiaria gidalibururik gabe dabil, etaInterne teninformazio gehiegi dagoegune zegunek oplan koher enteetatxukunbategiteko;horr etandenbor agehiegi eman gabe, esan nahi da.Hala ere,zerdaplan koher enteetatxukuna, horr elakobidaia luzebatean? Lekugehiag oezagut daitekeetxetikmugitu gabe, modu antolatuag oan eskuradaitekeinformazioa, irudiaketabideoak ikusi... Aupa Etxebes te!Baina ez,ezdahori kontua: lekuetarajoan etabertatikbertara ezagutu nahi ditu, sen titu, usaindu, g ozatu; plan k oher enterik g abe bada er e.Xilitlari buruz zeredo zerirakurrizuen nonbait, etahuraxeezagutu behar zuela sartu zitzaionburuan. Mon terreytikhona etortzeak ezzirudien erraza,baina azkenean lortu du,lotarakolekuaurrun samar aurkitu badu ere.Huas tecaPotosina eskualdeak baditu aukerakturismoaerakartzeko,hala iruditu zaio autobuse tikikusietageroraezagutu duenag atik; ordea,mexikarrakbai, baina atzerrit argutxi ingur atzendirahona. Lekubateraizanezik,diotenez:Xilitlak oLas Pozasedo EdwardJamesen JardinEskultorikoa.Xilitla herrixk abatda,eurioihan azpitr opik aleko landar ediak urrune tik ia ik usten er e uzt en e z duen herrixk a ba t.Hormig oipila batoihanean sartz eaberasurrealis tada,etahalak oxeadadelak ojardina.Ame tsak etainkontzien teadiratekeinspir azioar enetasormenar eniturri surrealismoan;EdwardJamesen ame tsak hormig oizkoegitur aarkit ektonik oetaeskultorikozosatumultz obatean gauzatuzirenhemen; landar etzajoria etaurarenugaria —ibaia, urjauziak, putz uak—nagusi direnlekuan, hormig oizkobideak, etxetxoak, zubiak, eskailer ak,ateak, hesiak, sotoak,zutabeak, ask ak, leihoak, hobiak e ta abar er aikiz. EdwardJames (19071984) eskoziar aber askumea izanzen, odola ereurdink arazuena,diotenez.Literaturaikasizuen Oxforden, poesia idazt enhasi zen,mugimendu surrealis tansartu, etaDali, Magrit teetaCarring tonartis tenmezenasa izanzen.Dibortzio batenondor enEstatuBatuetaraetorri, eta,lagun batbisit atzekoaitzakiaz, Mexikoraino heldu zen,1944an.Cuerna vacanPlutarcoGastelum Esquer ezagutu zuen, Xilitlan bizi zenSonor akomexikarra(jardinean bana tzendutenmapan dioene z,eusk aletayaqui odolek oa). Adiskide min bihurtuziren,etamexikarrakXilitla ezagutz eragonbida tuzuen, bereetxera.James, orainjardinadagoen parajea ezagutu zuenean, zehar otxoratutageratuzen,guztiz mait emindut a.Lurrakerosi, e ta ber e bizitz ako proiek tua han txe burutuk o zuela pen tsatu zuen.Hasier anorkidea tegi batizanbehar zuena —1962an, elurt ebatekgaldu omen zituenbertakoorkidea guztiak—, betikoiraung ozuen lorategibihurtu zuen: lore,landar eetazuhaitz entankerakohormig oizkoegitur akezzituen izoztetxarbatekgalduk o!Etahala xehasizen Xilitlak oJardin Eskultorikoaren eraikuntza.EdwardDon Eduar do bilak atuzenxilitlarr entzat,etaherrik oarotz, igeltser oetalorazainak kontratatzenzituen, erositakolurretanbereame tsak gauzatuzjoateko.Plutarcobetiizanzuen aldamenean lanak zuzentzenlagun tzen, e ta James hil z enean har en oinor deko bak ar geratu zen, g ainer a. Turismor ako,1991n irekizuten.Egun jende tzaetortzendaXilitlar amundu osotik, LasPozasikustera.Hasier an,atzerrit arrakbesterik ezomen zireniristen,baina orainmexikarugariereingur atzenda. Istorio desber dinak entzunditu bidaiariak, James hilondor enjardinar enjabeg oarekin gertatuzenari buruz; baina, finean, Plutarcoksaldu egin zuen, jende handiar enesku geratu zen, e ta diru iturri polit a dut e bert an, inondik er e.Bidaiaria goizjaiki daoso,etazabaldu baino ordube telehenag ohan zen,ilaran;bospaseilagun zituen aurretik, haler e.Hamaik akalder a,irtendenean, halak oazensartz ekozaineguzkit an zegoen jende tza, ezen ik usi g abe alde egit eko gogoa ema ten baitz uen. Don Eduar dori, horr etarakopropio egindak obegi itxurakoaskabatean baina tzenzelarik,landar elurrin tsuen esen tziak botatzenzizkiot enuretan;askarennini inguruan koloretakoarraintxoak ibiltz enomen zituen igerian, etatximele takburuari buelt aka.Bidaiariak ezduezkoloretakoarraintxorik eztximele tarik begizt atu,baina goizekoargiizpiek hormig oizkozutabe batzuen artetikiragatean eratzenzituzt enirudiak gozatuahal izanditu; urjauzi etaputz uen ondoan ibilit a,berriz, freskurasentitu du; etaaise joan zaiodenbor a,oihan jorihartanhanhemenk aparatutakohormig oizkoegitur eibegir a.Izanere,zein baino zeinbaitir a:beregaraian koloreztatuak batzuk,oihanek oberohe zeek goroldiolir ding enkolorezmargotuak bestetzuk; zuzenak hauek, okerrakhoriek, bihurriak haiek; garaiak, apalak,etzanak, tenteak; ertz bizik oak, ertz kamutsek oak... eta,batezere,mapari errepar atzeaeskatzendutenak, gehienak, artis takeman zien deitur akegitur aulertz enlagun tzenoteduenikustearren. Nork bereame tsak baititu, etainork ezdaki aldamenek oak dituzk eenenberdinak ot e dir en.Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona . 20160728 21:20:46Berr ogei egun−Zer moduz? Berr ogei egun jadanik, e z al haiz or aindik aspertu?−Ez,ba,oraindik ezbehin tzat.Ondo nabilen, egia esan, ustebaino hobe to.Aurr eraegitekokemen tsu.−Zer ingurut an haiz or ain?−DFn, duela hiru egun iritsi nindunan.−Agudo egin dituk hik Ipar Amerik akoak, t okitan zegok R ed Ba y!−Bai, ustebaino arinag oibilinaun, bai; Ternuar akoontzian nintzelailbetezunan, etahurr enaNewOrleansen ikusidina tilargiabetetzen.Bidea janbehar horr ekedo sortu zidan estrespuntubat,egia esan, ezzekina tondo zergatik;baina hala xesuert atudun, hemen nagondagoenek o,etabidean hainba ttokiusaindu eregabe utzit a,noski. Datorrenhilean etenbategitekoasmoa erebadina t,oporr akedo ;),etahegaldia hartut azeukanatDFtik CostaRicara;horr ekabuztuar en7rakohemen egoteaeskatzenzidanan. Hala ere,arrazoidun,azkartxo ibili naun honainok oan. E a irailetik aurr erakoa nola da torren...−Eta,helburuak betetzenarialhaiz? Bueno ,nolabait galde tzeagatik;izanere,hemen inorkezzekiagu ondo zertanhabilen, ezhuen oso argiazaldu zerenbila abia tubehar huen hirebidaia delak o horr etan...−Helburuak? Neronek baaldakit, ba!Batetikbai, bidea egitenarinaun, bateraetabesteramugitz en; etanahi nuen bezala, gainer a,hegazkinik hartu gabe behin tzat.Irakurri, nahinukeena baino gutxiag oarinaun irakurtzen,baina bistanzegonhelburu hori ezzetorrelabathorr elaibiltz earekin; egunak, hemen ere,hogeitalauordu,zera!Idazt en,ordea, bai, ustenuena baino askozgehiag o,etagusturagainer a.Blog aidazt ekoerabakia, kostazitzaidananhartz ea,baina funtsezkoaizandun, bestelaeznikenhorr enbes teidatziko;blog oetahauekdiziplina eskatzenzidaten:eguner o,edo egun bizbehin beder en,ideia batitirakahasi, etazerbait −irakurgarriaedo −osatu;obsesioa bihurtz endun azkener ako,baina idazt ekontuhau halak oxeadun, lehendik erebanekinan. Etaegia dun, gero!,topik oabada ere:zeredo zerfundamen tuzegin nahi baduk, musek lanean harrapatubehar haut e...bestebatekinjoaten ditun bes tela.−...−Etakontatzekopremia erehorzegon.Eguna joan etaeguna etorri, inori ezeraskokontatugabe, bizitut akoen berri eman gabe, jasot akoinpresioak partekatugabe... gogorradun. Ezalzuen batenbatekesan kontatuahal izatekoegitenditugula gauzaaskobizitz an? Etahorr enifrentzuan, ezaldaegia horr exegatikdela zailakontaezinak gordean erama tea,azaleraateragabe? Tira,ezzekina tzerinpresio izangodutenirakurleek (gutxi batzuek irakurtzendutelabazekina t, ezer ask o esan e z arr en), baina ni gus tura ari naun; hortik aurr era...−Zer,feedback gutxi, ala? K exu?−“Eusk aldunak gara,zernahi duzu?”,horix eesanda utzi nindinan leheng oan lagun batek,horr etazzerbait aipa tunionean... Hori bai, iruzkina erdararenbatean iristenbada, bazekina t,spam a seguru.−Eta, bes tela, eguna z ertan ema ten duk? Ar gazki mor doxka ere egit en ari haiz...−Argazkiak, nahi baino gehiag o,etahorr eklana sortz endin, handia. Gutxi batzukblog eanjartz enhasi nindunan, baina azkenboladan gehiegi jartz enarinaun. Aurr eegin behar ziona thorri, denbor adezentekentzenzidan, eskuradudan tresneria ereezdune taetxekoabezalakoa.Bestetik,baina, ondo ereetortzenarizaidan: argazkiak eskatzendizkidanari, etaezditun gutxi, blog arenhelbidea pasa tzenziena t,to!(edo no!)... lotsa eregaltzendinbatek,denbor arekin. Etaeguna, zertan?Basaiatzennaun nagoen lekuarekin bategitennolabait, ezzekina tnola esan, inguruari erne egoten, zabalik; ezdadila bakarrik izanbegir atu,“zerpolit a!”esan etafotobatatera...Museor enbatbisit atu,historiar enberri izan,liburu dendazaharr etansartu, eskuetarairistenzaidana irakurri, istorio jaking arriak ikasi,jendear ekin hitzegiten saia tu... e ta, gero, horr etaz guztiaz hausnartu e ta zertxobait ida tzi.−Eta bak ardadea, nola er ama ten da? Egun osoa bak arrik, g ogorra izango duk ba tzuetan...−Egun osoa heur eburuar ekin hizketanpasa tzehori ezdun erraza,ez:elkaraspertz erainoiristengaitun biok ,batzuetan:).Inoiz, museok oatezaina sinpa tikoairuditu, etaharekinhastennaun berrik etan, besterik gabe (hori aldea, mug airagannuene tikhona, zerdenhizkuntzamender atzea!). Irribarr ebatenpremian egonezgero,zerezdun eging o,ezta? Horr elakoetanizugarria dun irribarr esoil batekbarruan eragitenduen zimik oa,ederr a;etapolit a bada, ar e eta gehiag o, noski.−...−Faltansuma tzendina tjendea, etxekoak, lagunak... une hone tanlagunak aldameneanbehar dituzt enak, nola ez.Herriminak erezirikatzendin, etaune txarrakereizatenditun,tarteka:zertanarinaiz hemen, seihilabe teaskoduk, luzeeging ozaidak... bidek ohautsaknekagarriak ditun. Baina, tira,nork bereburua ezagutz ekoereona dun, hala iruditz enzaidan. Bestelagun batekesan zidanan, nireasmoen berri eman nionean, nork bereburuaoso ondo ezagutu behar zuela horr elakoproiek tubatiekiteko;hori egiteaerabaki banuen,egitekogaisentitzennintzelakoizangozela. Ezzinan arrazoia falta... eta,ezagutz enezbanuen, e zagutuk o dina t oraing oan, e zagutuk o dudane z.−Gaur egun, haler e...−Bai, egia, telefonoa, korreoa, Skype, Wha tsApp... eznaun postalaskobidaltz enari,noski,baina eguner oeguner odina tharremana, nolabait, hork oekin. Batzuekin, horegonda bainogehiag o,pentsa. Telefonoar enaukerabetiegondun, baina orainkamer aerabiltz ekoaukeraereeskurazegon,etabestehurbilt asun batema tendin. Ahotsa entzutea,aurpegia ikustea...beharr ezkoak ditun.−Korreoa er e bai, er abiltz en duk?−Oso gauzabitxia gertatuzaidan kontuhorr ekin, hara.Etorribaino lehen, wha tsappae taeznituela horr enbes teerabilik ousteninan, legezaharr ean arituk onintzelagehiag o,mezuakidatzietapostaelektronik ozbidaltz en, telefonozhizketannoizean behin... Ezzekina t,wha tsappar enberehalak otasun hori, laburt asuna... osoaxalekogauzakesatekobaino ezdelairuditu izanzaidan beti.Baina ez,erabiltz enarinaun, etaasko.Etaberehalak otasun hori dun,gainer a,gehien estima tzendudana: sentitzeabesteahoraridela hirekin berrik etan,etaunehorr etanbertanaridela, hiretzatarratsaldek obostaketaharentzatgauer diabada ere(ordudiferentzia aintzathartu behar ,hortx ekoxka:batzuetanahaztu egitenzaidan zerordutanbizizaretenhor). Eta,gaine tik, faltansentitzenhauela esatenbadin... ederr adun, bene tan—gur ean to miss esateko bes te hitzik e z izatea er ehandia da, ba!−Ederr a? Hik er e esa ten dituk halak oak? −Eusk aldunak g aitun, badakin! :O−...−Korreoak erebaditin beregauzaonak. Ilusioa egitendingoizean jaiki etasakelakoarenargiakeinuk asuma tzeak, batenbathirekin gogoratudelak o(argirik ezakeguna itzaltxobatezhasteadakarrenbezala, bestalde). Gauean, haler e,hurr engogoizerakoalarma jarri etatelefonoa itzaltzenezdudane tan, ahuspe zetaisilik uztendina tmesanotx ean, ezdina targitxoaikusiedo dardarasentitu etasaltsan hastekotentazioan erorinahi: afaldu erebai,baina lo ondo egin behar din as toak, bihar amunean ibilik o bada.−Bueno ,bueno ,hau luzezoak, amaitu egin behark odiagu. Bizkorsegi, etakontuzminekinMexiko aldean!−Bai, adio , hurr ena art e. A, eta esk errik ask o idazt eagatik :*)IruzkinakPEzzutenesan, ba,denbor aerlatiboa zela! Balirudik edenbor ahiremartx andabilela.Zenba tetadenbor agehiag oeman lekubatean, geroetamotelagoigarotzenduk etadenbor agehiag odauk akbestegauzabatzukegiteko,ezta?Hik pentsa, mugitz enhaizenbakoitzean, mikr ome trobatmugitz enbahaiz, mikr osegundo batigarotzendela. Denbor ahartu nahi baduk zerbait egiteko,lekuberean geratubehar duk mugitugabe, mugimenduar ekin denbor a xahutz en dualak o.artzubiOraing ohone tanfilosof oetorri haiz, etaezzekiatoso ondo harrapatzenditudanñabar dura guztiak: Xilitla err ealis ta ala surr ealis ta? Ondo ibili! 20160729 23:55:13Xilitla err ealis taDon Eduar dorenpark eajende zbetetautzi, etaXilitla herria ezagutz erajozuen bidaiariak;izanere,hasier ahasier akoasmoa horix ezuen, herria ikusietabertanigandear ekin egin ohiduten merk atua bisit atzea.LasPozasetikateraetaherri alder ajodu,bada. Herrik olehen etxeetaraaileg atuorduko,hormig oiarenoso bestelakoerabiler atopatudu kalee tan, Jamesen lorategi lizunek oeraikuntzena ezbezalakoa.Herrik okalezikinot anezdagosurrealismorik, errealismoa danagusi hemen; e ta hormig oi falta ere bai, hainba t gune tan. Huas tecaPotosina eskualdek oherri txiki batdaXilitla. Bizilagunak nahua tleta,batezere,huas tekahiztunak dira,nahiz eta,gehienek, gaztelaniaz erejakin. Igandee tanmerk atuhandia egitendaplazanetaplazaradarama tenkaleestuetan.Horix eaurkitu du, beraz,bidaiariak bertan, herri xehe etanormal bateneguner okotasuna, ezohik oaizanag atik—igandea izaki—: bertakoak etaingurue tatiketorrit akoak; saltz aileak etaerostunak; jendepilatzeak, bultz akadak; solasak, bazt errero;fardelak, paketeak, saskiak; jatekoak, edatekoaketaaskotarikobizig aiak; koloreak, usainak, argia, sargoria; lana etajolasa. Bai, jolasa erebai,mezatikirtendirenean hantxehasi baitir adantzan,plazabete—adinek ojendea batikbat,horr ek unibertsala dirudi—, eguzki errukig abe ba ten azpian.Bidaiaria harri etazurutzi duena, ordea, mezaizanda.Elizetansartuz aleda,ikusmir an,baina mezetanarizirelasartz eakasualit atehutsa izanda.Kafetegibatdagoplazan,etaharaxejodu, izanere,zerbait hartz era.Kafetegiak, ordea, besteatebatdu, atzealdeandagoen patiomoduk obateraema tenduena; etapatiohori, oso arkit ekturabitxi batiesker,elizarenpartedanolabait. Kafeaahaztu, etazuzenean patiorajoan da, meg afonia tikentzuten zenar en indarr ak er akarrit a. Sermoia ezzenhasi zaharr a,etabidaiaria berehala ohartu dahizketanarizena erretorikanjantzia zela, ondotx ozekiela hitzenlihoa irutenjomug arairisteko.Fracking hitzaharrapatudio,ustez—hasier anezzenziur ondo ulertu otezuen, baina aurreragoegiazt atuahal izanduzuzenzegoela—. Berakhitzaharrapatu... edo hizlariar enhitz jario trebeak harrapatudubera?Guerr eroabadea —halak oxeazuen deitur ahizlariak, errealit ateak fikzioa gainditz endumaiz— trebe arizen,kemen tsu, Sodoma etaGomorr akoistorioa diskurtso ekologis tarensaile taraerrenditz en.Irudit eria sinple baina eragink orbatenbitartez,bereganatuak zituenentzuleak, bistanzen. Etabidaiaria erebai, arraspoltsik oratua: ezzuen aspaldian hainsermoi luz ea buk aeraraino en tzuten!«Ba aldakiz uekoiotearenetauntxiar enistorioa?». Horr elahasi dabatbatean... Dirudiene z,koiotearenetauntxiar enlegenda Mexikokoindig enen artean oso ezaguna da,etabertsioaskoditu: batzuetanuntxia dagaraile, koiotetentelaaise limurtz enbaitu —bidaiariak jardunduInterne tenbila, etaaurkitu dituen guztie tanhala gertatzenda—, baina bestebatzuetankoioteadauntxikoitaduari ziria sartz endiona, harenetxeraino sartu eta,azkenean, untxiajane z.«Azk enean koioteaetxerasartz enzaio etajanegitendu. Badakiz ue,ezta?». Guerr erori,bistanda,bigarrenbertsioa komeni zaio,entzuleria eraman nahi duen lekuraerama teko.Etahala xejarraitu du,koioteak etortzendirenean —«hurbil dira,kontuz, hemen txediraeta!»—gertatukodena azalduz: «Etorrik odiraetalurraostukodizuete;etorrik odiraetauraebatsikodizuete; etorrik o dir a eta air ea lapurtuk o diz uete».Etakoioteak aipa tzenhasi da,izenabiz enak ereemane zhainba tkasut an,beldurrik gabe:hang oetahemeng ogobernariak, hang oetahemeng obank ariak, klase guztie takohandikietajaun txoak... «Etorrik odiraetazuena dena kenduk odizuete,erne ibili! Lurhau, ura,aireazuenak baitir a».Azkenean, bidaiariak esper obezala,hitzaldiar enmezuahori baino zabalag oaizanarren,iritsidafracking arengaira,halak oproiek tuak badir aeta,nonbait, hemen ere.Elkartu, gogoetaegin, borr okatu... hemendik bertatik,komunit ateetatik,herritik, udale tik.«Giz artearenpartehartz eabultz atubehar da,koioteak datozenean aurreegitekoprestegoteko...Etanor da horr etandabilena? Hemen, elizandagoena. Nor daboteretsuari, nor dakoioteari aurreegiten diona? Hemen, eliz an dag oena».Nahi lukebidaiariak halak oapaiz jenderik Eusk alHerrik oelizetan. Nahi luketeeusk almitinlari sutsuenek halak oabile zia, jendea liluratu,limurtu, seduzitu, suhartz eko... Elizatxalotanjaso duGuerr erok,etaezdaliteratura,txaloka,eskuzartakajarri ditu han zirenak—bidaiaria halak orik ikusigabea zenberedenbor aguztian—: «Ea,ba,Jesukris torentzakotxaloberobateskatukodizuetorain, Peña Nietoetaharengobernua ustelak direlausteduzuen guztiei» (Peña NietokoioteaMexikokopresiden teada2012tik). Xilitlak oelizabezalaxe, Donos tiako Belodr omoa er e sut an jarrik o luk e giz onak, auk erarik iz ango balu.Bidaiaria mezetatikirtendenean, berehartanzirauen kanpok oerrealit ateak: merk atuakleheng oan jarraitzenzuen etajendear enharathona takerebai; eguzkiak ordube telehenag obaino aregehiag oberotzenzuen. Plazakooholtz antresnak prestatzenhasiak zirenmusik ariak, dan tza saioa has tear z egoen.Bidaiariak ezinzuen ideia batgogotik kendu, herritik ostaturaeramang ozuen mikr obuser asartu z enean: e z ote zuen surr ealismotik er e ask o samar aurkitu Xilitlak o eliz a hart an. Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona . 20160730 17:38:45Patua ok ertzen deneanOrdube tekotartean, birrit anbelztu zituan atzobestebatzuetanargiaekarriohidutenmezuberdeak. Heriotz aren berri, os tera ere, wha tsappe tik.Batbatekoak, biak. Hir e adinek oa ba ta, hamaz azpi urt ekoa bes tea.Halabeharra ,argiaskoaduk hitza.Patua okertzendenean, hala xebehar diketakito.Ezzegok , gur e zaharr ek esa ten zuten be zala. 20160731 21:57:16Contamos c ontigoGoiz ean irten,etaaurrekoegune tanzaratarenetakearenmende egondak okaleak, hutsik.Igandea delak o izango duk, ber e art ean bidaiariak.Trafikoa dag oen k alegurutz eak g azteek z aintzen dituzt e, istripurik eg on e z dadin.Zócalo esatendiotenplazanagusir ahurbildu, etakirolgiro:aerobic taldea zuhaizpean,musik arenagindue tarajardunean; lasterkajendea, txandala jantzita;bizikle takharathona t,familia osoak erebai. Etaplazaizkina batean, kamioia bizikle tazkargatuta,etajendea ilaran,bizikle ta noiz emang o diot en zain. Kir olaren eguna iz ango duk, ber e art ean bidaiariak. Duela hiruzpalau urtetikhona, Pueblak oerdialde historikoaitxi egitendiotemotorduntrafikoari, igander oigander o,goizekozortzie tatikarratsaldek oordubietara,jendeak kirolaegin dezan.Bizikle takeredoan uztendituzt e,udalar enkontudoa dena. Pueblak bimilioibizilagune tik g ora ditu.Contamos contigo zioen frankismoar enhondarr etakoeslog anak, zuribeltz ezkotelebis tatikozen. Urt e ask o joan dir a harr ezkero...Zebrabidee tanbidea (ez)ema tenez,baina bestehamaik akontutanbadag oela zerikasiahemen er e, ber e art ean bidaiariak. 20160801 13:05:30Izenbururik g abe III (Mexiko)Beste non holahistoria ok ertu?Mundu berrian . 20160802 09:45:27A room with a vie wMexikokoPueblan, XVII. mendek oostatuan, Lavaderos izenek ogela(bert anzegokgarbit okizaharr a,hiru harraskaetaguzti). Etagelarenantzeko,hotelosoa, antigoalek otrastezmuk uru, gehitx oaukeran.Lasait asun pixkabatenbilairitsi hintzenhona, bostbatgaubertanema teko asmot an; e ta lasait asuna bai, baina ea e z haiz en bert an liz untzen!Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona .IruzkinakPDotorea, bis ta! Unibertso osoa ik usteko auk era huen, ondo begir atuz g ero.artzubiArrazoiduk, bistaperfektua, zeroakats:zeruurdina, hodeitx obatzuk... ezinkexatu.Eskerrik askoiruzkinag atik,P,azkenboladan spama besterik ezzuan iristeniruzkingisa.X. 20160802 19:30:12Nola sortu zir en euria, art oa, heriotz a eta barr eaLurramuns troerraldoia zen,narrastiedo apo handi bat.Piztia berdats,zimur ,geldo etahezehurabetidanik oazen,denbor enhasier atikizanzena. Jaink oen mundutik, zeinbetidanik oabaitz enhuraere,bianaia biki jausi ziren. Borr okanariziren, hala xeizatenbaitabetinebaarr eben art ean.Biki horiek, zeinei nahuek QuetzalcoatletaTezcatlipoc aesatenbaitzie ten, baina bestehizkuntzabatzuetanbestehainba tdeitur aerebazituzt enak, muns troari eraso egin ziotenborr okanzihar dutela. Batabarruan sartz enda,besteak tiraegitenduindarr ez...Muns troabitanzatitut ageratuda:bizatiok ezdiraberdinber dinak, eztasime trikoakere,etamuns troaere ez da er ditik bana tuta geratu. Mundua inperf ektua da harr ezkero.Behek oaldean berehala hasi zirenjaiotz enlandar eak etaiturriak, etazizareak etasugeak.Goik oaldea beroagoazen,etaargiizpiak isurtz enzirenbertatik.Sortu zutenzatiketarenardurahartu zutenbianaiek. Goik ozatiari eutsi egitenzioten,ezzezan,amildut a,behek oansortz enhasia zenbizia zapal. Bizatiok bereizteko,zutabe gisa tentetuziren; askorenesane tan, sug e itx ura zuten zutabe horiek, e ta lumaz edo jaguar larruz es taliak z euden.Itxuradene z,jaink oak goitik beher aetabehe tikgoraibiltz enhasi ziren,eratuberria zenespazioan zehar .Heltz enzirelarik azalera,zeinLurrabaitz en,bizia erne tzenzen,fruituak, koloreak etausainak... Horr elajaio zireneuria, artoa,heriotz aetabarrea.Arbasoek ustezutengoitik zetozenindar sakratuak beroak, lehorr aketaargiak zirela; etabehe tikzetozenak, berriz, hotz ak,umelak etailunak. Bataknahiz besteak kiribilak egine zbidaia tzenzuten,goitik beher aetaalder antziz. Izanere,mundua aurkia etaifrentzuada:ilundu etaargitu, lehortu e ta bus ti; or o da joan e ta etorri, an tzinaan tzina tik.Goia Eguzkia zen, arranoa, luma, beher anzk oa; arra.Behea, Ilargia, jaguarr a,narrastiak,goranzk oa; emea.[Kosmog onia mesoamerik arraz Pueblak oAmpar oMuseoan irakurrit akotik egokitua.20160701.] 20160803 21:55:16Beldurr aren g orabeher akOrainartehoribili haiz klase guztie takoautobuse tan,lasai, edozeinizkina tangeratzenzirenkamioie tan,hemen esatendietenbezala, jendea goraetabeher azebilela; kezkarik bateregabe, lasai ask o.Baina irakurtzenhasi haiz, erosidituk egunk ariak, aurkitu duk informazioa... Eta,gaixotasunbatizanetaInterne teninformazio bila hastengarenean bezalaxe,errealit ategordinar enberriedo jaso duk; ezjakin tasunak berezkoaduen ausar diatxepeltz ekoadina. Kontuaezduktxantxetakoa, eguner oeguner ogertatzendituk asalt oak Mexikokoautobuse tan. Jendearma tua sartz enduk, etadarama tenguztia kentzenzietekbidaiariei. Hildak oak eresuert atzendituk, lapurr eibatenbatekaurreegine zgerohaiek ezdutelakoarazorik tirokahasteko.Prentsarenhorit asuna aipa tudik batenbatek, hone tazhizketanhasit a.Horr enjakitunhintzenlehen ere,bazegoela horr etarakojoerainguru haue tan, sentsazionalismoa etamorboa beitaonak izanbaitir abetiegunk ariak saltz eko.Baina LaJornada nirakurridituk hikirakurri dituanak, etaezduk, preseski, egunk arihori bat.Duela biegun argitaratutakoartik ulu batean,non salatzendirenazkenboladan MexikoEstatuan gertatutakohainba tkasu, honak o hau z etorrean, adibide z:Duela gutxik okasu batekainar en7an gertatutakoada,MexikoHiritik San Luis dePotosír azihoan etaEnlacesTerres tres Nacionales (ETN) enpr esar ena den autobusbatean. Quer étarorakoautobidean bidaiariei berengauzakostuzizkie ten, etaR.M.O.M. [egunk arian izenabiz enguztiak osorik datoz],A.M.M. diput atupriis taohiar en emazt ea bortx atu egin z uten.Emak umeak salatuegin zuen erasoa, etapoliziak R.M.G.atxilotu zuen etaCuautitlánek o espe txean sartu.Hori bezalabestekasu batzukereaipa tzenditizt ek,non ezgutxit antirokahastendirenautobus barruan, etahildak oak etazaurituak gertatzendiren,lapurr enedot apasaiarienartean. Baitabidaiarien artean erasotz aileei armak kendu, etalintxatudituzt enkasuak ere.Gidariak lapurr ekin bateginda dauden kasuak ereezomen dituk gutxi. Artik uluhorr etan,eta horr ekin bateraegunk ariberean datorrenbestebatean, egoerarenonart ezina salatzenditek, e ta agin tariei neurriak har ditz aten esk atzen.Etabeldurr aitsatsizaikgorputz ean, jakina. Beldur fisikoaerebai, nola ez,baina esang ohukeezdela hori okerrena. Argazkiak, sakelakoan etatable tanduan informazio guztia, tresneriabera:behin bidai erritmo hau hartut a,jaking oalhukehoriek denak gabe molda tzen? Hortx e,aukera, agian, g ehiag o irakurtzeko... baina e z duk hori k ontua, noski.Zeregitendabeldurr ariaurreegiteko?Hitzetaratu?—horr etanarihaiz oraintxe,idazt en,nahiz etaerabaki hemendik egun batzuetaraargitaratzea, argitaratzekotan—. Hasteko,onartu beldur haizela, baina, batezere,ezutzi izuakkontrolatuhazan.Beldurr a,etabakarrikegonda. Batenbatekin hitz egitekopremia larria sentitu duk, baina nori esang odiok ezer?Zertarako inor k ezkarazi? Alf errik luk ek, er abat.DFkoturismo buleg oak ezdituk izugarriak; etaharritz ekoaduk, ikusitabestegauzabatzuk,museoak, esaterako,zerondo dauden antolatuta;edo taxi“seguruen” zerbitz ua,autobusgeltokie tan.Baina, hikdakiala, hiriburuk oerdialde historikoan informazio kiosk oziztrin bibaino ezzeudek, Zócalo plazanbertan, katedralarenalde bana tan. Batitxitazegoan,bazk altzerajoanak, nonbait, etabesterajoduk. Egia esan, ezdakik oso ondo zerenbilahindoan, etahala xegertatuduk: ezduk deus erelortu. Galde tuegin nahi huen, eaPueblar aautobuse zjoateko—DFtik Pueblar akobidea baita,askoaipa tzendutena asalt oeiburuzk oalbis tehorie tan—, zergomenda tzenziaten. Etaerantzuna, esper oizatekoazena: nonhartz endirenautobusak, non dagoen geltokia. Zernahi huen, ba,haiek esatea?Hirekezkakaitortu, eta,jakina, zortekontua dela hori, zeresang oziaten! Enpa tiapixkabatenbilahenbilen, beharbada, baina e z duk ask orik lortu.Azkenean, taxilari jatorbatekin jardun haiz hizketan,eta,nahiz etazorteaaipa tuhark ere,esan dikDFn 27urtezaridela taxiarekin lanean, etaezdutelasekulaasalt atu.Hori entzuteakonegin dik, hara,ezhuen besterik behar ,nonbait —kontubatetabesteadesber dinak direnarren.Aurr era.Pueblar ajoan nahi duk, etaautobuse zizanbehar dik, ezbaitu ema tentrenikdagoenik. Diot enez,segurt asun handiag oazegokzuzenek ozerbitz uetan,autobusa ezbaitainon geratzenbidean. Interne tenaurkitu duk battxukuna, nahiz etaegunk arian behin baino gehiag otanaipa tzenzutenkonpainiak oaizan.Ejecutiv oesatendiotenmotakotxartelaerosiduk, e ta lux uzkoa e z zegoelak o ordu horr etan. Hamaik a eur o, bos t ordaindu beharr ean.NuevoLaredo mait earrenLaredok oadenar enkontraesana, hori etorri aurretikerebahekien. Etalasaitu ederr a,geltokirairitsi etasegurt asun neurriak ikusitakoan: gusturasentitu haiz, metalak detektatzekoarkupetikiraganondor en, eskuzkodetektagailua eregorputz osotik pasa tu dia tenean.Autobusean, jende gutxi: modernoa etaerosoa, Irizarrenegokitua; CocaCola etafruitulehorr akbider ako,konpainiar encortesía;film aukerapolit a,nork beremugik oredo table tanikustekomoduan, streaming bide z.Kanadan etaAEBk oautobuse tanereezzaikhorr elakoriktokatu, aber atsen par e joan haiz —hala xe haiz e ta.Hala ere,oraing oan ezinizanduk lanhandirik egin bidean: table tamotxilan sartua huen,badae zpada er e, male tategian seguruag o joang o zelakoan.Cholulak o kalean.Oharr a:Paranoia zertxobait baretuzaikPueblan egonhaizenegune tan,etanormal erabilidituk autobusak, bertanmugitz eko,hurbilek oCholular ajoatekoetaabar .Itzulikobidaia ere,Puebla tikDFra,lasaia izanduk, nahiz etanahi huen orduan luxuzkoedo ejecutiv omotakozerbitz urik e z zegoen. 20160804 22:01:49Egun luz ea DFk o me troanAbelar dogoizjaiki daoso,eguner obezala. Gosaltz eko,bezper akooilask ozatiekin betetakochilaquile batzuk,eguner obezala. Mutil koskorraberandu mugitu da,etaeskolaraeramanduzuzenean; emang odiotehan zerbait jateko.Handik laner aabia tuda, eguner okokamione tan: bidea luzeaizanag atik, peso parebatbaino ezdizkiot ekentzen. Metrokogeltokirairitsi dener ako,beder atziak jota.Aitarenegin dulurper asartz erako.Bostpesor entrukeegun osoa emang oahal izangodubarruan, lineaz alda tutaereezbaitagoberrizordaindu beharrik. Umea gaixoduela etabotik aerosibeharr aduela harentzat,istorio horiaukeratu du g aurk o.Chris tianek pistolahartu dumahaik otirader atik—esk errakmahaia ezduen itoginak azpianharrapatzen,hezetasuna txarradaoso armen tzat—; denbor akdiramuniziorik ezdauk ala,baina pistolak berdinegitenduberelana gabe ere.Etxetikirteterakoan zeina tuegin da,betilegez.Goiz ean kamione tarenbatean saiatukoda,baina arratsalder akoezduzalan tzarik:metroarenhirug arrenlineak oazkenzatian ahalegindu behar dugaur,Coyoacáninguruan,duela hilabe te poliki a tera zitz aion.Eliasek jaieskatuazuen gaurk o;bart iritsi zitzaion mezua,ukatuziotelaesane z.Alaba txoaritxertoabesteegun batean jarri behark odiote,Segur san lanean hasi dene tikezduezertarakobetarik. Autoahartu etazentralerajoan da;elizaguztien aurretikigarotzeanaitarenegin duhirut an, hala erakutsi ziotenberari. Zentralean, erantzi,arropak takillangordeetauniformea jantzidu; erriflea jaso etakalerairtenda.Coyoacánek oViveros/Derechos Humanos g eltokia eg okitu z aio egun osor ako.***Arratsaldek oseiak hamar gutxi. Hirug arrenlineak ounitateabetebe tetazihoan, ziztu bizian;baina, zerbait egatik, geratuegin da, Viveros/Derechos Humanoser airitsi aurretik.Abelar dok ohik oerretolikarijarraitu dio,metformina premian dauk anhaurr arenistorioakhunkituak zituen dagoenek obidaiari batzuk.Chris tian zalan tzanzegoen, huraezbaitz enegokier arik onena, unitateageldirik egonda; baina orduan ezbazenezzuela hone zkero aukerarik izango,etaekiteaerabaki du:«¡A quién ponga resis tencia meloquiebro! ¡Estoesun asalt o!».Geltokirairistear zeuden Chris tianek lanak amaitutz ateman dituenean; izerdipatsetanzegoen, eskerrakberrir omartx anjarri den trenputahura!Gizajoharensosak erebilduakzituen, zereging ozuen bestela. Pistolagerrian ezkutatu,etanasar airtendaateak zabalduorduko, bes te inor baino lehen.Eliasi abisua emana ziotenordurako—pasaiarir enbaterne ibilia zen,nonbait, larrialdie takozenbakia mark atzen—: «De unjalón, Elías, nolavayas acagar .Vaarmado ,alachingada conél!».Ezzuen halak oaholk urik behar ,behar ezzuene z,lankider enbatbaino gehiag ozituengalduak lehen er e, azk ar ez mugitz eagatik.Unit ateageratuetaateak irekibezainlasterikusidu,korrik aetapresak airtenbehar huraezzenparteonek oa:destatuetatiroegin dubirrit an.Gizona zerraldo geratudanasa ertzean,burua bag oiaren kontra zuela.Eliasek pasaiariak irtetenikusiditu berehala, eskuek dardar egitenziotenartean: batzuklurrean zetzanari gainer atuzaizkio ,zerbait enbila bezala; bestebatzukgaine tikpasa tudira,ukitu er e gabe; pasaer an tu egin dionik er e izan dela iruditu z aio.Marr azkiar en egilea: T xema Cabr era Azpiolea. 20160806 21:52:37Hitzak sober a: Puebla e ta Cholula, k olorea eta argiaBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20160807 22:35:141968a Me xikonMexikon, 50urtetikgorakoedozeini 1968ari buruz galde tu,etaurriar en2an Tlatelolc ongertatutakosarraskia aipa tukodizusegurutik. Horr elakoetanohik oadene z,gazteagoekarrastorik ereezdutehan jazotakoaz: historia liburue tanerdiahaztut ageratutakobestegertaera ba t gehiag o da haien tzat.Bidaiariak ereaitortu behar duezzekiela ezer,ustekabean Hiru Kultur enPlazaezaguner airitsi arte(edo ,inoiz zerbait jakin bazuen, zehar oahaztua zuela). Hiru Kultur enPlazahorr etan—Tla telolc oPlazaereesatendiote—, monolit obataurkitu du,etahori izandahangertatutakoaz iz an duen es treinak o albis tea.Europan bezala, Amerik anere1960k ohamark ada bukaerakourteakmugituak izanziren,etaikasleak —langileekin bategine z,kasu askotan— antolatutazeuden. Mexikon JokoOlinpik oak hastearzeuden 1968k ourri hasier ahartan.Giroaaurretikereberozegoen, eta,besteak beste,JokoOlinpik oek aukerapolit azekartenarazoen berri eman etagizarteak—herriak, garaikoterminologian— zuen askatasun egarria mundur atzeko;gobernuak, berriz,ezin z uen onartu jok oak arrisk uan jartz ea. 1968k o urriar en 2an Tla telolc on iz andak o sarr askiagogoratzen duen monolit oa (Me xiko DF).Informazioa badag ourriar en2an Tlatelolc ongertatutakoaz, liburuak idatzidira,filmak egindira;etaInterne teneredezenteaurki daiteke.Bertsioak hainba tdira,nola ez.Labur esanda,kontuadamitin baketsubatenondor enpolizia, armada etaparamilit arraktirokahasi zirelaplazanbildut akomilak alagunen aurk a,etahildak oak erruz izanzirela(bertsio ofizialakikasleen aldek ofrankotiratzaileak aipa tzenzituen, etaerrepresio indarr ekegindak oarmenerabiler adefentsiboa izanzelazioen). FrogatutadagoCIAeretartean zela.Presiden teaPRIk oGustavoDíaz Ordaz zen, etaGobernaziok oIdazk aria Luis Echeverría Alvárez.EcheverríaMexikokopresiden teizanzengero(197076), etaaurrerago,2000k ohamark adan, auzipe tuegin zutenTlatecolcongertatutakoagatik,genozidioaz akusatuta(presiden teizanzengaraianGerr aZikina bultz atzeaz ereakusatuzuten). Kartzelan ereegonzen—etxean, antza!—, eta2009an absolbitu egin zuten.Hori dena oso labur esanda, zerenoraindik ezbaitir agauzakguztiz ar gitu, e ta ez dirudi judizialki er abat kitatu dir enik er e.Monolit oan, hildak obatzukbaino ezdiraaipa tzen,izenabiz enez.Gehiag oizanzirelaerebadio bukaeran.Bidaiaria bila ibili dahan etahemen, etaharri etazurgelditu daaurkituduenar ekin: historialariak adosag odatozTlatelolc onbertanHernán Cort ések eta1521eanegindak osarraskian zenba tindig ena hilzituzt enesatean (40.000 baino gehiag o),duela 50urtebaino gutxiag okoan izanzirenhildak oen kopurua zehazt ean baino. Harrig arria bada ere, hala xeda.Gazt elaniazk owikipedian bertan,20tik hasi (bertsio ofiziala) eta1.500er ainok okopuruak aipa tzen dir a.Tlatelolc o plaz ako grafitia (Me xiko DF).Monolit oarenondoan Robert oTello aurkitu dubidaiariak, etaharekin hizketanhasi da—etasolasaldi horix eda,hain zuzen,blog oetahonen arrazoinagusia—. Robert oTello han zenegun hartan,berebertsioa du,etabertsio hori zabaltz eadaberezeregin nagusia plazan.Bidaiariak ezdaki Tello han egotenden eguner o,baina, dirudiene z,asteburue tanbehin tzatbai. Harekin egonden ordube teluzean, jende gehiag ohurbildu da;besteakbeste,Oaxacatiketorrit akogizonezkobat,eskualde horr etanazkenurteetanegitenaridirenborr okanaskikonpr ome titua, agidanean. Hark er e bertsio ber a en tzun du R obert o Tellor en ahotik.Robert oTellok dioena, funtsean, hau da: 1.700 izanziren, gutxiene z,arratsalde hartanhildak oak; etahiru multz obereiztenditu: ikasleak, handik eraman etabestenonbait erailzituzt enak; indig ena multz ohandi bat,plazanbertanhilzituzt enak, tirokalurretikzeinhelik opteroetatik, arma astunak ereerabiliz, etabaione tazerrema tatuz; eta,azkenik,indig enekin egindak obasak eriar en lekukoak, batezereplazaraema ten dutenapart amen tuetakobizilagunak. Tellor enbertsioan bada faktorebatbidaiariak besteinonaurkitu ezduena: indig enen genozidioa izanzengobernuar enhelburua egun hartanTlatelolc on; ikasleak aitzakia batbaino ezzirenizan, bene tanindar gabetunahi zutenmugimendua indig enena baitz en.Hori alde baterautzit a—kontuaezda,noski, hutsar en hurr ena, baina bidaiariak ezdumodurik egia zeinden jakit eko—, han etahemen aipa tzendirenak e ta Tellok esandak oak e z dir a hain desber dinak.Gizonak filmak, aldizk ariak, musik aetaabar saltz enditu monolit oarenondoan; historiar enberebertsioa kontatzendu;gitarrabatdu,etakantatuereegitendutarteka.Bereburuaartearenhistoriak oirakasletzataurk eztendu; egitenduen gaztelania maila pertsonaikasiar ena da, zalan tzarik gabe. Istorioak hunkitut a,kontatzeamerezizuela pentsatudubidaiariak. Baina ezda,noski, hori egitenduen lehena, eztaazkena ereizango,berakbezalabesteblog aribatzuek ereeman baitut eRobert oTellor ekikoenkontruar enberri berenblog etan:batzuek, han biziizandak oakontatuz, gizonar enganak oatxikimendu handiag oedotxikiag oz;bestebatzuek, aldiz, Tello hori gezurterobatdela etaharahurbiltz endireneng andik bizi dela esane z.Bidaiariak dokumen talbatetaTellok kontatzenduen hori guztia eidakarrenCDbatereerosiditu, baina ezinizanduoraing ozinformazio hori aztertu, CD/D VDirakurgailurik ezbaitueskura.Kantabateregrabatudioberekamer arekin Tellori: Canción decuna ,harenlagun EnriqueBalles ték,1968k ourriar en2an bertan,gauean, konposa tutakoa.Bideoa bidaiariak grabatuada,beraz:gizona kantatzenhasterazihoala ikusi,baimena eskatuetabotoiazapaldu, denakbatia—jakin gabe ondo zeregitenarizenere,ikustekomoduk ozerbait aterakootezen—.Bidaiaria ezdabideogin tzanbaterearitua, ulertuk oahal duteikusleek. Errepar atubukaeran,kantaamaitz endenean —erne, soinuar enkalitateaezdae taoso ona— Tellok esatenduenari, horix ebaitagertatuzenari buruzk oharen bertsioar en muina, indig enengenozidioar ena. Hona hemen kanta,ikusietaentzunnahi duenar entzat,ederr adabene tan(behean daude hitzak,bideoan hasier akoak faltabaitir a,etalitekeena dabestebatzukulertz eko ere zailtasunak iz atea): Robert o Tello k antari: Enrique Balles térenCanción de Cuna .Bideoa ik usteko, johona .Eta haue xek hitz ak:Al niño yo quiero c antarlepara c almar su t emor ,decirle que por las ven tanastodas las mañanas aparec e el sol.Decirle que jun to a su cunael hombre le ha pues to amor ,le ha pues to regalos y dulc ese his torias amables llenas de valor .Y así, c antando , cantandohablarle, c on mucha raz óndecirle, que a través del tiempono habrá regalos, ni amor .Que el hombre le ofrec e un mundoen donde t endrá que llorar ,en donde será un unif ormeun lema y un número más. Decirle que en las ciudadeslas risas se deben c omprar ,que el odio no tiene dis tanciasy que el dinero es la libert ad.Llenarle la vis ta con sangrevaciarle la mesa de pan,atarlo c on frases vacíasy después mat arlo en días de paz.Y así, c antando , cantandohablarle, dejarlo crec er,los días lo irán c ercandoy tendrá lo que deba t ener .Un c oche, t al ve z una esposatristeza, desesperación,angus tia de saberse inútilde ser solamen te ilusión.Sabrá que su vida trunc adajamás la podrá reparar ,que es part e de muchas part espero por desgracia de ningún lugar .Y al niño que mec e en la cunaal niño que nació en abril,si quiere que sea dif eren tetendrá que ob sequiarle... un bello fusil. 20160809 22:23:09Hitzak sober a: Me xiko DF , kaleaBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20160810 15:42:22¡Pura vida!Honaino ,beraz,bidaiar enlehen fasea. Iritsi haiz CostaRicara,egun batzuklasaiag oema tekoasmot an. E tentxo ba t eten luz earen barruan.Urrun geratudituk Ternuak oizozmendi herr ariak, EskoziaBerrik okostalde ederr a...Azkenboladan, azkenhilabe tea,hirihandie tanmurgilibilihaiz iaerabat,irtengabe: NewYork, NewOrleans, MexikoDF,Puebla bera...kaleart eitogarrian. Mendia behar duk, berdepittinbat,itsasoa, airea... begir atua urrunag ofinkatzekopremian sentitzen haiz dagoenek o;argazkie tan zeruertz a non k okatu er e ahaztu eging o zaik martx a hone tan bes tela.Blog oetahauei ere,eta,batikbat,hor dauden —zaude ten— irakurleei, atseden labur bateman nahi hieke;bihoazkie hemendik eskerrik tropik alenak azken horiei honainoheltz eagatik, e z zekitek ondo z enba t lagun tzen dut en!Ezhukeerabatmoztu nahi, haler e,asmoa baduk noizean behin argazki batzuksikier aigotzeko,Hitzaksobera sailek osarrerarenbatedo besteosatzeko.CostaRicanparajeederr ak ba omen dituk, ea edert asun hori ar gazki bide z isla tzen asma tzen duan.“Zermoduz ”galde tu,eta“¡Pura vida!” erantzutenditekticoek,primer andaudela adier aziz.Bizitz enjakit earenbalioa ereerakustenomen dikesaldi horr ek,bizitz arenaurrean dutenjarrera etsi (?), alai e ta op timis taren seinale omen duk.Ea, ba, z er edo z er ik asten duan, e z zaiketa gaizki e torrik o! IruzkinakIMGogaide gabek obidaide hori, agur .Bihitz besterik ez,hirebide zbidaian erebagabiltz alaesateko,hirieskerPkestreina tudiklankideek, jubila tzean, opariturik otable ta.Urtebetetrepetaukitu gabe etanikabiar azinioan, teknologia berriot anerreos tixanaizenhonek. Segi kontatzen.Hau mundu arraioa!, bakarrik hagobainabirtualki oso lagundua. Beldurr arenkontuabiziizangenian Mexikon:gauosobatekobus bidaia batean bialdiz filma tugintiztean etabikontrolpolizia etamilit arrenak ereizan genitian. Oihenart en a tsotitz a osa tzen ari haiz.artzubiAgur , gogaide (e ta bidaide) hori:Eskertzendizkia thitz horiek. Blog arenbide zsaiatzennauk nireibilian arretaemandida tengauzakkontatzen,ahalik etatxukunen. Bestebatzuetankoadernoak beteizanditia terahorr etakogogoetekin, etaniretzatgorde.Oraing oan, kontuhoriekguztiak argitaratuz(duela urtebatzukeznian ustekohau inoiz eging onukeenik!),iruditz enzaidak besteinork ereirakurrik odituela, etalagundu egitenzidak horipentsatzeak. Lan gehiag oerebaduk, noski, testuagehiag olandu behar delak o,bainahori gus tukoa dia t. Ondo segi, iz ango diagu elk arren berri.X.PKaixo,Xabier ,polit ageratzenarizaikAmerik arenpinturapuntillistahau, begir ada bathan, ukitu bathor,kolorebathemen. Koadr ohandia egitenarihaiz, etagugozatzen.Bejondeiala!P.artzubiKaixo, P:Ezzekiatkoadr ohandia edo askotarikozirriborr onahasia den, baina tira,saiatzenarinauk e ta horr ek er e baliok o ahal du! Esk errik ask o, ondo segi.X.PD.Hireiruzkin batzegoela ikusidudanean, pentsatudiat¡pura vida! reneusk albaliokidea proposa tzerahentorrela: ticoen esamolde horr ekezoteduzerikusirikharako “zabal bizi ” har ekin?FBizitz ahutsak oparitut akomononukleosi bateklotut anauk aetxean opor guztiaknahie zinean, eskerrakhireaben turenberbek etairudiek nirelauparetetatikirtetekobetaeskaintzendida ten. Atzo,ordea, kaleratzekoaukeraizannuen etaAntiguaaldean, bilobar enbisit aranindoalarik, JLetaMLrekin egin genuen topo... bizitz ahutsa... Bidaia on, ni of fean nauk azu eta... F.artzubiKaixo, F:Poztennauk hemeng okontuhauek zeredo zertanlagun tzenbaldin bahaut e.Eta,zerden ereezzekiat,baina mononukleosi horri lehenbailehen iskin egin diezaioan opadiat,¡pura vida! , aurr era!X. 20160819 23:03:09Hitzak sober a: Cos ta Ric a IBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20160820 23:19:18Oihana, azk ar ba tean...hezea,iluna, berdea, lizuna, orrolaria, lohia, usua, betierekoa,lanbr otsua, isila, izugarria,euritsua, opar oa,beltz a,loretsua, bustia,laborritsua, bizia, sakratua, hilgarria, umela, itxia,joria, zerratua, ustela, trink oa,betiber dea, meha txaria, likitsa, sarria, zingir atsua, lirding a,tapitua, naroa,debek atua, epela, basa, hertsia, handia, hostotsua, mardula, bortitz a,sakona,malk artsua, lodia, berdeargia, lainotsua, guria, mug agabea, itzela, babes tua, babesg abea,itogarria, itzaltsua, laiotz a,uherr a,betea,birjina, terraltsua, ibile zina, berdeiluna, nabarr a,sorgarria, gupidag abea, zorritsua, txiok aria, gaitza,beldartsua, etsaia, itzarria, berdehoria,ezezaguna, itsua, zokoa, amaig abea, zurtsua, osoa, beroa, suntsigarria, zaintsua, sasia,galgarria... analogik oa, barr okoa, tr opik ala... 20160822 23:31:31Izenbururik g abe IV (Cos ta Ric a)Igel, har , beldar ,hosto umel, bizia.Euri oihana. 20160824 19:14:55Zaharr ak berriBidean berriz, bide berrian: CostaRicautzi etaPanama alder agaur gauean bertan,autobuse z.Eta berriak bidean:●Medit erraneoan ehunk alagun itotaberriz, azkenastean. Ez,nahas tuegin haiz,albis tehorr ekbaditik hilabe tebatzuk, ezduk berria... baina izanzitekean gaurgoizekoa, zergatikez.Ezlukek, baina, luzazizangolehen albis teegunk arietan,urrutik oberenetxeetanbaino ezbaitituzt ehildak ohoriek bananbanan kontatzen—gur eetansaldok akontatzenditiagu, abelburuak bailir an,zenbakia izenetajatorriaabizen.●Italia erdialdea astindu diklurrik arabatek.Hildak oen kopurua laukoiztu egin dukidazt enhasi haizenetikhona (gutxiene z120, oraintxe),gehiag oizangodituk seguru.Izenabiz endunak hauek, hala behar dik giz alegez.●Gizonezko ba t atxilotu dit ek Bilbon, bik otekidea jotz ea eg otzit a. Bes te ba t.●Bigizonatxilotu ditizt ekBilbon, hiru andr erisexuerasoak egiteaegotzit a.Etabestehiru.●Emak ume batjantziak eranzt eraderrig ortu dikPoliziak Nizakohondartz an.Bestesexu eraso ba t ote, hau er e? Er otzen hasit a al g aude?●Nafarroakobide seinale askokgaztelaniaz jarraitzendutelasalatuditek.Bazegokpremia, badag oene z!●Otegihaut aezina dela erabaki dikGipuzk oakoHaut eskunde Batzordeak. Hemendikaurrerakoaezaguna duk: tiraetabira,hitz etapitz, arreetaso,ikaetamika,eleetamele... arma, tiro,Konstituzionala, pum! Bestebehin eging oditektiro,bestebehinenor atukoditekberenzuzenbide zkoestatudelak ohori. Baina alferalferrik zebiltz ak—nolak okalteaegitenduten, ordea!—: noiz ikasikooteduteherri hone tanbetisortuk odirelabesteak, betijaiok odirelaborr okahorr etaniraung odutenak, enborberetikjaio ere?Aupa etaanimo ,Maddalen (hara,Mandela renanagr ama, bustidur aeta guzti!), Ir abaz iarte!●... Zaharr ak berri, bis tan dene z. Edo... mailak g aindituz ot e goaz, egune tik eguner a?Autobusa abia tu duk, ea g oizalder a iragan beharr eko mug a horr ek zer berri dak arkian.Ticabus, Cos ta Ric ako San Jose tik P anamak o Da vider aino.IruzkinakOCostaRicakoargazkiekin oihanar entestuan emandak oadjek tiboe tatikaskosentituditia t.Azkurafaltaagian? Geropentsatudiat...eskerraksentitut akohoriek guztiakfikzio besterik ezdiren! Etaorain, hone taraetorriz, zeradatorkit burur a,ezalditukhobeak izangofikzio zkosentipen horiek errealit ategordina baino? Hiretzatnoski,kontakizunetaargazki eder gehiag oribide ema tendien errealit ateederr aopa diat.Hart atik g ozatzea esper o baitut nik er e! Ea hala g ertatzen den.artzubiArgazkiak, ezotediraizenak gehiag oadjek tiboak baino? Ezdaerrazaadjek tiboenñabar durakargazkien bide ztransmititz ea,ezbehin tzatadjek tibo batzuek adier aztendituzt enak. Nola adier aziirudi batenbide zlizuna,betierek oa,hilgarria ?Nola adier azimugagabea bera,argazki batenfuntsa—etazentzuaema tendiona— airea,espazioa,mug atzeadenean? Azkuraezdaageri, ez,ezadjek tiboen zerrendan etaezargazkie tanere.Baina bai, oihanean sentitu, sentitzenda, nola ez,inguruanmoskit orik ezizanag atikedozeinzomorr oikustatzeak sentiarazikodizubatzuetan.Azkurasentitut aezezik,saltorenbatedo besteereemanda nago,adaxkarenbateklepo aldean —e ta ustekabean— egindak o lazt anak er aginda. 20160825 21:32:10Idazlana: Z er egin duz u oporr etan?Oporr etan CostaRicaizenek oerrialde batean egon naiz aitatxokin taama txokin.Hegazkinean joan ginen, orduaskooso luzea.CostaRicaoso polit ada,berdeber dea etaitsasok ouraoso epela da.Autotik arbolak etaarbolak ikustenzirendenbor aguztian. Oihanaesatendiotebaina neretzakobasoa da.Hori bai, animalia gehiag oikustendirahan hemenmendian baino.Ama txoetabiok tirolinan ibili ginan basok ozuhaitz engainean. Aitatxoez,oso beldurtiadelak o.Tirolina oso luzeazen,etaabiadur ahaundia harrapatzenzenuen, baina amak esatenzuen ezzegoela arrisk urik oso ondo lotut agindoaz elako.Arratsalder oeuria egitenzun,zaparr ada haundiak, etahorr egatikoso goizjaikitz enginan goizean, hori zantxarrena, egunosoa logaletutaegotennintzangero.Moskit oaskodaudela esatenduteetahorr egatikkolonia bot atzen g enuen ilun tzean, e z pik atzeko. Manuel Antonio izenek olekubaterajoan ginen, baina nikustedut bereizena MonuelAntonio dela tximino askodaudelak o.Arbole tanibiltz enzirenadarr etikadarr erasaltokataohiuk a.Lau motatakoak ikusigenituen. Txikienak titíizena zuten,etagosaltz enariginelahotelekopiszinan azaldu ziren.Ezzutenezeregiten,baina kakatapixaegitenzutenmahaiengainean etaturis tekparraegitenzutenbaino ezzitzaien gustatzen.Horixk akziren,osopolit aketaoso sinpa tikoak. Gerokaputxinoak zeuden, aurpegi txurikoak, bastantegaixtoak,motxilan zeneuk anguztia lapurtz ensaiatzenziren,kremailer akirekitz enerebazekiten!, etaezbazenien uztenhaserr etuegitenzirenetaortzakerakustenzituzt en.Hirug arrenmotakoakzirenhaundienak, etaorrokaegitenzuten,etanikaitatxoriheldutz ennion fuert eaditz ennituenean, azebildurr a!Geroisiltz enzirenetakilkerrakentzutzenzirenberriz. Etagerozeuden nagiak, pere zoso esatenzietenerderaz, adarr etikzintzilik egotenziranbetigehiene tanlo.Bihatzekoak tahiru hatzekoak daude, ezber dinak dira.Hang oak esatendutehoriek ezdirelatximinoak, baina baidira,oso tximino alferraketamotelak. Etaosojatorrak,horiek bai.Sugeak ezgenituen ikusi, baina sugandila handi batzukbai, iguanak, buruan gandorr aetaguzti zeukaten, etabanana jatenzuteneman ezkero.Igeltxikiak erebaita,batzukpozoitsuak, etakoloretakotximele takasko.Etaibai batenertzean, eguzkit anetzanda,krokodiloak edo aligatorrak, eznagoseguru zerziren, ama txokesan zuen gutxiene zberr ogeitahamar zeudela. Argazkia erakutsi behar diot Xabiertx oritagalde tukodiot eabadakien zermotatakoak diren,aligatorrakalakrokodiloak, hark ondo ezagutz enditu etxeandokumen talaskoikustendutelako.A,tahondartz anmapa txeakereibiltz enzirankorrik a,oso parregarriak, antifazadarama tebegie tantalapur hutsak dirahoriek ere.Baina buila egitenbadie zu alde egit en dut e, esk errak.Sumendiak ereikusiditugu baina sutanez,eztakerik ere.Behin kraterraikusterajoan ginen,eta ez zigut en utzi beer a jexten, pena eman zigun.Hotelbatzutaningelese zhobe tohitz egitenzutenespainole zbaino ,etaaitakesatenzuen orietzalanormala. Diruak erebierabiltz endira,dolarr aktakoloiak. Gurasoei niklagun tzennienbatzutankontuak egiten,bitxanpon horiekin nahas tutaibiltz enziranta.Ikusiezdegunaindioak dira,baomen daude, baina beraien herri txikie tanbizitz endira,mendian, etabideakosooso txarrakdira.Elizaketamuseoak ereoso gutxi ikusiditugu aurten,esatenzutenitsusiak zir ela. Ni po zik, be ti be zelakoak zir elako, aburrituak.Oso ondo pasa dut oporr etan,hondartz anibili garabatzutan,etapiszinan erebaita.Oraintxarrena daaitatxoketaama txokbetinahi dutelahan egindak obideoak ikustenegotea,etaneri e z zait gus tatzen, oso luz eak dir alako ta ez dalak o ezer ik usten, e ta aspertu egit en naiz.Oharr a:Eskermila Ari, blog oetahonen izenburuar enerruduna berabaita.Izenburutikeratorrit ako ideiar en e ta har en g arapenar en errudun bak arra, or dea, bidaiaria ber a da.Bigarrenoharr a(20220808) :Sarrerahau izanda,blog hone tan,orainartebisit aldi gehienizandituena, alde handiz. Blog aargitandene tikgaurarte,661 bisit aldi izanditu guztir a.Ezdakit irakasle jendeari ezeresang odion datuhonek, baina iraila, apirila etaurtarrila dira bisit aldi gehien ageridituzt enhilak ;).Lastima, ortografiaalde tikbehin tzat—ezetabestealder di ask otatik er e— e z bait a, inondik er e, blog oetarik er edug arriena!IruzkinakAEderr a!Aitatxo be zain beldurtia den ama txo.artzubiEskerrik ask o, A.X. 26 18:14:22Kafka berrir o05:08 AM:Iritsi zareteCostaRicakPanamar ekin duen mug ara:Paso Canoas. Autobusek oargiak piztu ditizt eketatxoferrarenlagun tzailea argibideak ema tenariduk, batetikirteteanetabestean sartz erakoan gauzaknola joang odirenazalduz: «Tenemos que desabordar paraque la policía pueda re visar el aut obús».Eguntxin taduk, txoriak ereesna zeudek dagoenek o,txio serenataederr aema tenariditukautobuse tik jaitsi z aretenean.05:45 AM:CostaRicakoirteerakoleiha tilak itxitajarraitzendik,etainork ezdikesatenzerenzain z aude ten hemen, g aupasak o gorputz aldi tx ar horri eutsi e zinik. CostaRicakojiujitsuk oselekzio nazionalek oakiritsi dituk besteautobus batean, zuen atzeanjarri dituk ilar an; bander aren koloreko txandalak z erama tzatek soinean.06:01 AM:Leiha tilazabaldu ditek,horix ezuan ordua, nonbait. Txoriak isildu dituk, gosalduduten seinale; aut obusek o bidaiariek e z bezala.Txakurrak lot an, P aso Canoasen.CostaRicatiklurrezirteteko7dolar ordaindu behar duk, gehi bestebatTicabusek oei,gestioa egit eagatik. Zigilua pasaport ean e ta aurr era.PasoCanoas dikizena mug aguneak, baina ibairik ez:hirur ehun batmetrooine zegin beharr azegok, Panamak omug apostuetarairisteko.Txakurraklotanzeudek oraindik, kaleerdianetzanda. 06:27 AM:Panamak osarrerakoleiha tiletan, ilaraluzeak berriz. Leiha tiletakobatean:Salvoconduct oindígena. Permiso vecinal. Zalan tzaegin duk, baina ez,hori ezduk hiretzat:segi aldamenek ora,Entrada / E ntranc edioener a.Ilaranzaude tela, emak ume batetorri duk etaestanpa txobaterantsidizuepasaport eandenoi: Sello turís tico,dolar bat.Ezdikema tentimoa denik, bestelahibezalakoinuzenteaskozegok munduan.Oharr a:Agiri guztiak betetzean España jarri duk, noski, jarri beharr ekolekuetan.Ezdukahazt ekoNikaragua sandinis takoofizial batekegindak oerrie ta,duela hogeiurtebainogehiag oManaguak oaireportuan, PaísVasco(edo Basque Coun try,ausk alo) idatzihuelak o.Beste garai ba tzuk zituan, e ta heu er e gazteagoa.06:55 AM:Txanda iritsi zaik, leiha tilaaurrean haiz: Buenos días.Ofizial panamarr anesk agaztea duk, ezpainak anpolai, betaurrekomodernoak, irribarr eetahitz gutxik oa.Pasaport eari begir atulabur bat,etaaurrenek ohitzak:«¿Bille tederegreso aEspaña?». Izerdihotz a,tropik okogoizepeltz enhasian. «No,mire, esque...». «Usteddebe presen tarunbilletederegreso aEspaña para que lepueda darentrada enelpaís». «Yonoregreso aEspaña (porahora), voyhacia Sudaméric a,tengo lareser vadeunvuelo deCiudad dePanamá aMedellínpara eldía4deseptiembre». Segundo erabakig arriak, luzeak (areizerdihotz agoa)... hariketahitzik gabek okeinu batezadier azidian arteeazerenzainheng oen, erakustekobehing ozaipa tutakoerreserba hori! Erreserbar enhistoria luzeaduk, blog oetahonen bukaerakooharr ean zetorreklaburtut a;baina kontua duk azkenean beratudela ofiziala, eta,berebetaurrekoak hatzbatezukituz, adier azidiala heur eak kentzeko,argazki kamer aprestzeukalaune historikohau erregistratzeko:argazkia atera,zigilua jarri etaaurrera!Uf,haulasaitua!, hurr ena artenoski (baina pentsatzenhasit ahagoezoteden hobe izangoitzulerakotxartelbaterosteabehing oz,hau ezdela munduan ibiltz ekomodua, edozeinegune tanhorgeratuko haiz ela aurr era egin e zinik: itz ulera nondik, or dea?).07:23 AM:Autobusek oguztiak pasa tudituk bigarrenleiha tilatik, aduanak otramit eakgeratzenzaizkiz ueorain. Horiek bestegelabatean egitenditizt ek:pasar azizaituzt etebarrur azuen pusk aguztiekin, etaateak ixtekoagindu ditek.Ikasturtekolehenbizik oeskolaegunazirudik, etairakasle graziosoa aurrean: «Pasen aden troycierren lapuert a,aquí cabencincuen taparados ycincuen tadepie» (aulkirik ezzegok,jakina, “irakaslea” eserit adagoena izanezik). Zerrenda pasa tudik: “Presen te!” erantzunbehar duzue, Norieg arengaraianbezala; o zen, g or samarr a bait a tipoa.Gero,aduanak oagiria nola betebehar den adier azidizue,xehetasun handiz, etaedozeinzalan tzaizanezgerogalde tzekoesane z.Ikasle onek bezala, ezduk galde tuhirehelburuk ohiria zein probin tziatanzegoen, etageropaper ajaso duenak ezzegoela ondo betetaaurpegir atudik. Tira,hori izanduk dena, etaazkenean, motxila etamale taguztiak ondomiatu eta gero, aut obuser a igotzen utzi diz uete.08:15 AM:Hiru orduluzerenondor en,martx anjarri duk berriz autobusa. Panaman 09:15aduk dag oenek o. Tic abusek oek g osari esk as ba t esk aini diz uete bidaiari g osetuoi.Oharr a,Panama tikMedelliner akohegaldi txartelari buruz :Ikusitamug aguztie takoarazoaizangodela, etaPanaman sartz ekozereskatukoziotenjakinda, bidaiaria Kolonbiar anolajoan pen tsatzen hasi z en, Cos ta Ric an zegoela. Auk era haue xek zituen:●Lurrez:Iaezinezkoaetaarrisk utsua (Dariének ooihana zehark atzensaiatzekoaben turerohandia izanbehar da); Errepide Panamerik arraezdagoosatutatartehorr etan, e ta, diot enez, dr oga trafikoa da arr azoietako ba t.●Itsaso z:Hori zenaurrenek oasmoa, baina Panama tikKolonbiar azegoen ferryaezdabil orain, ausk alozergatik.Badag obelaon tziz pasa tzeaere,hiruzpalau egune tan, Karibek oSan Blas uhart ezoragarrie tanegun parebatemane z.Hala ere,aukerahoriere ez zegoen oso ar gi, eta bazt ertu egin z uen.●Hegazkine z:Aukerabakarra.Etaerreserba egin zuen, Panama Hiritik Kolonbiak oMedelliner a, horix e baitz en aurkitu z uen eg okiena e ta merk eena.Erreserba konfirma tzeafaltazen, ordea: Pending .Etabihar amunean, konfirmazioa iritsizenean (Confirmed ),bidaiaria ezzenjabe tujoane torrik otxartelbatzelakonfirma tuziotena:irailar en4ean, Panama CityMedellin ,berakeskatubezala; etairailar en27an (???) itzulera,MedellinP anama City,informa tikarenausk alokoerrorerenbatzelamedio (edo batekdakizergatik!). Etaezzenhorr etazjabe tukoharik etatxartela inprima tzerajoan zenarte,Ticabusa hartu behar z uen egunean bert an.Kolonbiar akojoanek otxartela ona daPanaman sartz eko,bidaiaria ezdatorrelabertangeratzekoasmot anadier aztenbaitu nolabait. Kolonbiar akojoan etaetorrik otxartela, aldiz,ezdahain ona gauzaberafrogatzeko.Zererakutsi mug an,horix eburuhaus tea! Soluzioonaedo ,mug angertatuzena ikusitabehin tzat,haux eizanzen:bimezuak inprima tubatabestearenatzetik,etaaurrenek oaerakutsi anpolaiazk oezpaindun ofizialari, Pending hitzakarretaemang oezzion esper antzan.Arretaeman zion edo ezzion, ezinjakin, baina kontuada e z zuela e zer esan, e ta bidaiaria P anaman dag oela jada.Nahi gabek oondorioa daKolonbian sartz ekoarazorik ezduela izangogero(onenean,akaso!), joane torrik o txartel ba tekin g auzak leunag o joan ohi baitir a ditx osozko mug otan.IruzkinakPNireustez,Kafkamotz geratuzen.Hobe esanda, berakidatzitakoapentsaezina zen,etaberakasma tubehar izanzuen; fikzioa zen.Gaiizanzenunibertso hori sortz eko.Orain, ordea, batzukezdiragaiagindutik edo irakurtzendutenetikharatagojoateko.Badirudi e z dut ela pen tsatu nahi, err azago bizi dir a.artzubiErrealit ateak fikzioa motz uzt en dik ask otan, P , badakik hori.O...etahori eusk alherrit arra(edo espainiarr a,paper etan) izanetalanek obaimenbatekin joanda! Nolak oak izangootediraihesean doaz enek pasa beharr ekoak!Nolanahi ere,badag obesteaukerabat,guk duela urtebatzuk,Perutik Boliviar asartz ean Boliviak oleiha tilan pasaport eari zigilua jartz eaahaztu genuen. Honekherrialde tikirteterakoan ema tenditu arazoak, ordea! Gurekasuan, euroedo dolar batzuekin konpondu ziren,baina nork daki gaur egun nola konpon tzendiren.Egunbatzuetan mug a konturik e z eta izerdi gutxiag o eging o duz u behin tzat. Besark ada ba t.artzubiBabai, politik ariak aho betemintzatzendirapertsonen zirkulazio libreaz, baina gezurhandiag orik baoteda? Etaherrialde tikirteterakoan zigila tubehar hori delae tabadut bat,ederr a,egina: AEBn sartz erakoan besterik ezzidatenesan, Mexikorapasa tzean ahaztu gabe entregatzekopasaport ean erantsizidatenagiritx oa,bestelahurr engoan arazoak izangonituela AEBn sartz ekoberriz; etaeznuen egin, LaredotikNuevo Lar edor a pasa tzean er di lo neng oen e ta. 20160830 09:00:35Hitzak sober a, Cos ta Ric a IIBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20160831 09:00:20Beldurr en g ainek oak (berrir o)Duela hiru egun......ibilbide luzeaoihanean zehar .Ibilbidear enhasier an,VolcánBarú ParkeNazionalek osarrerapostuan, kristaurik ez,eztasartz eagatikordaindu behar diren5dolarr akkobratzekoere.Goiz ekozortziak, egur aldi zoragarria, parajeikusgarria. Aurr etiklauzpabos tordukobidea,oihan itxian z ehar .Hemen ezditekesatenezjoateko,asalt oaketaizatendirelakoeguner o,garaibateanGuatemalak osumendien inguruk oibilaldie tanbezala; ezdik ema tenhalak oarrisk urikdagoenik. Baina idatzitazegok,irakurri nahi duenar entzat:Noentreenelsendero singuíaexperimen tado /Donot enterthe trail without anexperienc edguide .Camine siempreacompañado. Etabestelakoletrerobihotzaltx agarribatzukerebai, sakabana tuta:Cuevadeltigre. Peligro ,noentre. Paso delsaíno [Saíno akbasur demoduk obatzukdituk, saldok aibiltz endirenak, etanahik oerasok orrak, antza].Sáino horie takoak, jaguarr ak, pumak,tapirr ak,lagartoak [krokodiloak], tximinoak, sugeak, armiarmak, insek tuak... horiek denakegonbazeudek, baina badakik osooso zaila dela batekin topo egin etaarazoak izatea.Adjek tibo zenbait eregogoradatozkik, arrapaladan, ibilbideari ekin orduko:iluna, izugarria,laborritsua, hilgarria, debek atua, bortitz a,itzela, etsaia, ezezaguna, galgarria …Makila bathartu bidelagun bak ar, eta aurr era.Lehen biorduluzeak bakarbak arrik egin dituk. AEBk opark eetanhartz akuxatzekoerositakotxintxarria bezalakorik ereezdauk akmotxila tikzintzilik. Xabier Leterenahotsik ereez,bainaharenkantarenbatedo besteintonatuduk pasabide etabihur gune itsuene tan,isiltasunkilkertsuari aurreegitearren. Barne mintzoaduk, ordea, beldur garriena; oihuk aarizaik,baina ezozen,etapiztiak uxatzekobetierehobe duk zaratapixkabat.Oihanak irentsiegitendik ba t.Kontrakonorabidean bikotegaztebat—etagerobestebat,ezhain gaztea— azaldu den arte.Horiek ezditekkantarihastekopremiarik, elkarrekin hizketanzoazaklasai (etaheu ereinoizbaino hiztunag oaurkitu haut e,ingelese zmintzatubeharr asuert atubazaikere).Handik aurreraikuspegia erabatalda tuduk, etaibilbideaz gehiag ogozatuduk; heu lehen bezainbakar eta oihana lehen be zain oihan iz anag atik.Duela bi egun......Boque tetikSantaCatalinar aautobuse z.Laumikr obus, hobe toesan, batabestearenatzetik:Boque teDavid; David Santiago;SantiagoSoná; Soná SantaCatalina; goizekobeder atziak jotzerakoabia tuetaarratsaldek oseietaniritsi helmug ara,ilunbis tan.Hemen ezzegokMexikokoautobus haie takoasalt okonturik, ezduk halak orik aditu —ezirakurriere—behin tzat.Errepide onak dituk, bazt erbiderik gabek oak; etaobrakzeudek han etahemen. Mikr obusonabiada izugarria duk, gehiegizk oa,hala iruditu zaikbehin tzat.Eskapadar enbatedo besteereegin duzuela esang ohuke,gidariak emandak obolan tekolpe batdela medio iabazt errerajoan zaretenean. Nikaraguan duela urteaskoizandak ohuraetortzenzaikhorr elakoetanburur a,amesg aiztoetanoraindik ereinoizk aerrepikatzenzaian eszena: autobusa, errepidebustian ganadua topatu,frenatu,etaiairaulizenek oa,alde batekogurpilen gainean segundobatzukegonetageroberrir obereoner aetorri zenek oa(etaaldamenek oemak umea negarbatean, ume txikia besoe tan es tu).Bene tangaizki pasa tuduk, zertarakobestegauzabatesan, etaia400 kmizandituk estuasunhorr etan.Oharr a:Itzulerakobidea egitenarihaiz orain, SantaCatalina tikSonár aino ,mikr obus berean,etaabiadur anormala iruditz enzaikgaur...Ezhagohain neur otiko,leheng oegunek oaezzuannormala! E do ohitz en hasi haiz, bes tela.Duela egun ba t...Coiba izenek ouhart eaezagutz ekogogoahandia huen, han etahemen irakurrit akoeng atik.Urteaskoan isola tua egonzuan uhart ehandi hori, presondegi bategonzelakobertan;1990ek ohamark adan, baina, presondegia itxietaParkeNazional bihurtu zitean. Galápag osuhart eekin konpar atzenditekaskok,bertakolandar edia etafauna ohiz kanpok oak omendituk; jatorrizk ooihana azaleragehienean, koralezkoarrezifezabala ingurue tan...ikertzaileen tzako ikas er emu aber atsa.SantaCatalina herrixk atikiaorduetaerdiema tenditekontziek uhart eratzeko,karelezkanpok omotorrariahal duena etagehiag oeskatuz. Eta,lehendik erebahekien, Ozeano Bareaozeano duk, baina ezduk barea;ezurtesasoi hone tanbehin tzat.Haranzk oan ohartuhaiz, ontziziztrin huraolatuen gaine tiksaltokahasi denean, badia tikitsas zabaler airtenbezain laster.Makina bataldiz esan diate,baina ezduk ikasten, antzadene z:ezhaizitsasgiz ona; itsasotik 400 meskaser ajaioa izanag atik,lehorr erabegir abizizenfamilia bateanjaio hintzen. Itzulerakobidaia ezduk samurr agoaizan: uhart etikabia tzerakoeuri jasagupidag abea hasi dik, trumoia isildu gabe, itsasoa geroetahaserr eagoberehandian. Besteordu e ta erdi luz e ba t.Beldur garria, zinez.Haranzk oan baleei etaizurdeei begir aegonzarete,bertatikbertara,etabatzuen etabesteen murgiletajauzi ustekabek oak argazkir atzekozailtasunak egiazt atudituz ue.Itzultzean erehan zebiltz aan izurdeak, lehen bezainairossaltoka,uhin tontortuengaine tik,baina txalupak oinork ezdikkamer aateratzekozirkinik egin, nork bereburuarieustearekin nahik oazenut en. Ipurtz uloraino bustitahondartz aratuzarete,kostanaterizegoan dagoenek o.Etabihar amunean, gorputz abezper anmaratoibikoitzaegin izanbahubezala suma tu duk, jaiki haiz enean.Galder akZuhurtziarik eza,ausark eria... halak orik baaldaaurrekohorie tan? Bizitz arik baotedaarrisk urik hartu g abe?Beldurr a, ikara, izua...Okerragoak dirabestebeldur klase batzuk:bizitz ariirauli batemang odion erabakia hartubeharr akgerarazi egitengaitu, blok eatu;diagnos tikogaiztobateketsipena dakarkigu,heriotz arenaurrean paratzengaitu; ilea lazterainok oizuegoerakerebadir a,esfinterrenkontrolagaltzeraino eraman gaitzaketenak erebai. Beldurr asentitzendugu —bene takozeinustezko— arrisk uororenaurrean, zerbait galtzeko—bizia, finean— edozeinmeha txurenaurrean. Blok eatzenezbagaitu, biaukeraizanohiditugu: aurreegin edo ihes egin. Animaliaguztiok sen titzen dugu beldurr a; de fentsa mek anismoa omen da, fun tsean.Adinak erebadu zerikusirik, antza,beldurr asentitzekoedo ezsentitzekomoduar ekin.Beldurr ezkoerantzuna garunek oamig dalan sortz enda,hala dioteadituek. Zahartz earekinbateraamig dala hori txikitu egitenomen da,etaeraberean txikitz enomen dagarunek okortexfrontalaere,besteen asmoak ulertz ekoarduradukeen garunar enaldea. Horr egatik,gazteak aiseag oegitendio aurrebeldurr ari,lehenag ojasotz enbaitu, nonbait, dagoenek o arrisk urik ezdagoelak oabisua. Zaharr ak,berriz, amig dala txikitu horr enmende bizibehark odu, beldurr ei dag okiene z.IruzkinakPEsan nahi nian (konpondu diatteklatuarena) sumendien erakargarrit asunak, beldurr asortz eko,propie tateorokorraizanbehar duela; izanere,Nikaraguak oMasa yasumendian nikerebeldurr asentitu nian bakarrik nindoanean, etabeldur handiag oahiru gazteazaldu zirenean. Itsasoar ena, zeresang odiat,Donos tiakohiria ontzianmareatuninduan, azermark anirea!Baina beldurr adefentsaona duk, bestelazenba taldiz erregintezkean dagoenek oz.Nik, sumendian, leheneng oautoapasa zeneanhatzajarri etasumendi burur aino alde egin nian: koldark eria? Aurr eiritzia?Arrisk utsuag oak dituk e zjakin tasuna e ta nir e potr oeng atik aritz ea.artzubiAdos, P,azkena aipa tudituan bihoriek arrisk utsuag oak dituk, inondik ere.Nirezalan tzazuan ea, zuhurtzia gehixeagozjokatuz, ezotenuen oihanek oibilbidea,esaterako,egin behar .Inguruk oibilbide batean Holandak obinesk agaldu zituanduela biurte;bidean aurkitu nituen estatuba tuarr ekkontatuzidatean, ibilbidear enamaier arairistenarinintzela. Nahik okasu arraroaduk, baina ezditekargitu zergertatuzenbene tan(gorpu zatirenbatazaldu omen zuan, baina jende gehienak ezdikustenesk akgaldu etaanimaliek jan zituzt enik; bihank akoanimalien susmohandiag oak zeudek, baina, esan bezala, ezduk kontuaargitu oraino). Hori jakit era,eging ootenuen ibilaldia? Horr egatikaipa tzennitian zuhurtzia ezaetaausark eria,neur e buruari egit en dizkiodan g alder ak dir elako.PEtaezduk erantzunik aurkituk o,erantzunak egine zfrogatzendirelako;hots, egin etagero, gertatutakoa ik usita. 20160901 06:00:53Hitzak sober a, Cos ta Ric a IIIBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20160901 14:36:18Isilik dag oenak asma tuIsilik dagoenak asmatu ,hala dioeusk alesaer ak.EtaHaunditz enzeranean ikusikoduzu,isilikegot eak zenbat balio dun,berriz, Xabier LeteketaLurdes Iriondok elkarrekin idatzitakokantak.Ver,oírycallar ereentzuna dubidaiariak txikit anaskotan,gaztelaniazk oerrefraubaten hasier a omen da. Apenas ik asi duen, or dea.Panama Hirir airitsi dagaur,besteautobusaldi luzebatenondor en. Aspaldik opartezhoteletan, Airbnbz balia tudaoraing oan loegitekolekuabilatzeko,etabart egin zuenerreserba. Autobusa hirirairistenarizela, baina, kezkatzenhasi da:aurrekoetanezbezala,ostatueman behar dionar enarrastorik ezduoraindik, hark ezditu mezuak erantzun.Etahelbide zehatzik ezduene z,geltokirairitsi etanorajoan ezdakiela geratukoda,martx ahone tan.Telefono zenbakia eskuratuetadeitu egin du:emak umea harritut a,“Qué raro quenomehayan avisado ,nosabía nada; qué raro,qué raro” .Orduerdibateskatudio,gauzakargitzeko.Orduerdiradeitu, etaezdagoela arazorik (garbi geratuda:mezuak hor zituen,baina irakurri gabe); baina beralantokian dagoela, bostakarteezindela etorri, etadeus ezzekiene z ez duela e zer pr estatu.Atarian eserit aitxaron dio bidaiariak emak umeari, bostakbaino lehen azaldu da.Apart amen tuak —jakin nahi lukebidaiariak zenba tmetrokoadr odituen!— harri etazurutzidu: badir aaber atsak hemen ere!Bistaederr akditu egongelatik,itsasor aino ikustenda.Konpar azio bategitearren,etapittinbatesajer atuz, Panama Hirik oMirakontxanemang oditu egun hauek bidaiariak —bis ta ez da, noski, Donos tiakoaren par ekoa, nola bada! Airbnb apart amen tuko eg ongela, P anama Hirian.Hizketanhasi dira,andr eari ohea egitenlagun tzenzion bitartean: «Estátodo limpio ,eh,solamen teque como nosabía nada, lacama estápor hacer;ahorit atelahago. ¿Meayudas?» .Etxekoandr eak kostaahala kostaedredoi lodia jarri nahi zuen, etabidaiaria izerdipatsetan.Kostazaiobaina ulertu du, bidaiariak: airegirotua piztu etaedredoi azpian sartu, horr atropik okoaber atsek ohean goxotasuna izatekodutenmodua. Kostazaiobaina ulertu du,emak umeak: airegirotua itzalietamaindir ehutsa botagaine tik,horr aEusk alHerrik obidaiarihonek egitenduena berodenean, sargorieramane zina ezbada behin tzat.«Ytú,¿aqué tededic as?».Etahorr ela, ezsietaezno—nola gertatuden ereesatenezlukejaking o—, ohea egitenlagundu etageroetxekowifia konpon tzen (edo) aurkitu du bereburua bidaiariinforma tikariak. Haunditz enzeranean... ,ezdaaski handitu, itxuraz;edo ikasibeharr ekoakezditu denak ikasi. Ezsietaezno,andr eak kaxatxobatetikateraduerosiberria zuen seinalehedag ailubat(wifi seinalea anplifik atzenduen gailubat),eta“Me han asegurado que esmuysencillo ,pero hay que saber configurarlo ,seguro que túsabes cómo hacerlo” .Denabidaiariar enmesede tan,gainer a,wifi seinaleak hari egokitu zaion logelarairistenbaititulanak —e ta ez da harritz ekoa, apart amen tutxoaren neurriak ik usita.Telefonoa isildu gabe ari da, bidaiariar en ilobar en egun berean izaki andr earenurtebetetzea!; etahantxeari da informa tikaria, bakarbak arrik, andr earen logelan ahaleginean —han baitauzk aordenag ailua, routerraetaabarr ak—, wifi seinalear enanplifik ador ea ins talatu eta konfigur atu nahian.Errazaizangoda,andr ea,baina betiizatendabainar enbat.«Apagar yencender ,yasabes, lasolución delosinformátic oscuando lascosas nofuncionan» .Itzali,piztu... etaezzuela nahi,ezzuela nahi! Okerrena ezda,ordea, anplifik ador eakezzuela nahi, gaitzerdihala izanbalitz:wifia beradalanegiteari utzi diona halak obatean, eta,seguru esaterik ezbadauk aere,ezertanhasi aurretikondo zebilela esang olukebidaiariak. Routerrarenkonfigur aziok oizenpasahitz akeskatzenditu orain, etaandr eak ezdaki zeindiren;bidaiariak aregutxiag o,jakina. Eskerrakandr eak urteak betetzenzituen etalagun batzuen etxerajoatekoazenafaltzera, afaldu g abe bidaiaria g eratuko baitz en bes tela.Ondorioak, hiru. Hasteko,bihar goizean hobe goizjaiki etaetxetiklehenbailehen alde egitea.Bigarren,bidaiaria erewifirik gabe geratudahemen egongoden hiru egune tarako.Eta,lastbut not leas t, ikasi hurr engorako isilik eg oten.Oharr a,biegun geroago:Bihar amunean, etxekoandr eak teknik aribatekarri zuen, etamartx anjarri zion berriz wifia (hutse tikinstalatubehar izanomen zuen, berria balitz bezala).Ezzuen lortu, haler e,anplifik ador eainstalatuetaondo konfigur atzea,ezdela routerrarekinbateragarria iz ango esan omen zion. Bidaiariak lasaiag o eging o du lo g aur g auean. 20160904 14:55:41Panama: is tmo ba ten his toriaEstrategikotasunaz ezerhandirik ezdakien bidaiariak ereikustenduPanamar enhistoriazerbait ek baldin tzatu badu, munduan duen k okaguneak baldin tzatu duela.Panama istmoa da.Etaistmoa pasabidea da,biitsaso handi lotzendituen bide laburr a(80km baino e z) eta bi k ontinen te handi elk artzen dituen z ubia.Lehenlehen, istmorik ereezzen.Duela milioik aurte—bidaiaria galdu egitendamilioie zhitzegitenhasit a,etaezdaxehetasunak ema tenhasik o—, itsasoak hartz enzuen orainPanamadena, uhart ebatzukbesterik ezzeuden bertan. Indar bolk anikoek eratuzutenistmoa,uhart eak mendi bihurtu —egun Panamak omendik atezentraladena— etaamerik enartekozubia eraiki zuten.Animalia espe ziebatzuklurrenartekozubiberria erabiltz enhasi zirenbitartean, bestebatzukbereizgeratuziren, itsaso batean edo bestean. Eta,ikertzailezenbait enaraber a,istmoa eratzehorr ekozeanoe taneragin zituen aldak eten—lehort een,besteak beste— ondorio izanomen daitekegizakiar enarbasoak Afrik anzuhaitz etatikjaitsietalurrean ibiltz enhasi izana. Baina hain atzerajoan gabe erebadir akontuinteresgarriakPanamar en kokagune ber ezi hau dela e ta.Espainolek Ozeano Bareko(Pazifik oko)kostansortu zutenlehen bizilek uaPanama Hiria izanzen,1519an. Karibe Itsasoan, berriz, Portobelo sortu zutenia80urtegeroago,Kolonek berakaurkitu etaPortoBello izenda tutakotokian. Etabien artean ErretBide bategin zuten,iparalde tik(Atlantikoa)hegoalder a(Barea)behar zituzt enak erama teko,etaalder antziz, hegoaldean sortut akoetaharrapatutakoguztia ipar alder aaise garraiatzekohelburuar ekin.Diot enez,Amerik atik(Peru alde tik,batikbat)Europar abidaia tuzuen urrearen%60ErretBide horr etanbarrena bider atuzuten.Esan bezala, laurogeikilome trobaino ezdira,HornosLurmutur arrisk utsuan barrena itsaso zibiltz eabaino erosoag o,inondik ere;eta,gainer a,bertan bizi zir enak esklabo hartut a, esk ulan merk eaz balia tu zir en.Panamak 1821ean lortu zuen independen tzia Espainia tik,baina 1903r aarteKolonbiar ekinbateginda egonzen.Laur ogeiurtehorr etan,itsasoak elkartzekoproiek tuahorzegoen beti,tropik okoeurit eak bezain egoskoregon ere:errepide hobea, trenbidea, ubidea...;estatuba tuarr ak, frantsesak, kolonbiarr ak... 1848an urreaaurkitu zutenKalifornian, eta harakobidean abia tuzirenaskoketaaskokespainolen ErretBide zaharr ean barrenazehark atu zuten is tmoa, K aribe tik P azifik orantz.Trenbidea egin zutenaurrena, estatuba tuarr ek: 1855ean bukatutazegoen, aurrekontuahalak ozortzi ordaindut a.Mendear enbukaeraalder a,berriz, frantsesek ekin ziotenbiozeanoak ubide batezelkartzekoproiek tuari; itsasoar enmailak okanala egin nahi zuten,Suezenegin berria zutenbezala. Lessep sarkit ektoa, Suezekolanak zuzendu zituena,arduratuzenhemeng oezere.Trenar enproiek tuan bezalaxe,tropik oak errukig abe zigortuzituen hauek ere(eurit eak, beroa,gaitzak...); huraezbezala, ordea, proiek tuhau porr otizugarria iz an zen.1903an, Kolonbia tikbereizietaegun batzuetara,AEBr ekin egin zuen tratuaPanamak, kanalaeraikitz ekobesteproiek tubateninguruan. Kanala estatuba tuarr ekeraikik ozuten(eskulanmerk eabilatzenjakin zutenhaiek ere,etaKaribek ouhart eetakolangileek egin zutenlangogorrena), baina kanalar enerabatekokontrolaetainguruk olurzerrenda batengainek osubir anot asuna ereberentzatgordekozituzt en,betiko.1914an inaugur atuzutenzorionek okanala (esklusa sistema batezbalia tzendena, itsasoar enmailak oaegitearenzailtasunakikusita),Panamar enXX.mendek ohistoriar enosag aiezinbes tekoaizandena. Kanalak gauregun oraindik duen garrantzia izugarria da. Ikusibesterik ezdagozernolak obidesariaordain tzen duten ontziek batetik besterairagateko,HegoAmerik aosoar en itzuliasaihes tearren(Panama xneurrik obatek, esaterako,esklusa zaharr etankabitz endirenhandiene takoak, 400.000 dolar inguru; etaaurteninaugur atudituzt enesklusa berrie tanaskozontzihandiag oak kabitz endira).Suezendesk ontuak egitendituzt eazkenboladan,trafikoaerakartzeko;Nikaraguan, BareaetaAtlantikoakomunik atukodituen bestekanal bategin nahi dut e...Panamak oKanala, bada, estatuba tuarr eneskuegonzenXX. mende osoan. Baina, esanbezala, ezzenkanalar enkudeak etasoilik bereneskuzegoena: 80kmluzeeta16kmzabalzenlurzerrenda izanzutenberenmende, ia100 urtean zehar ,hasier akoakordioari esker.Panamarr ekzona hori berenlurrakzirelaerreibindik atuzutendenbor ahorr etanguztianzehar ,eta1960k ohamark adatikaurreragatazkaareagotuegin zen.Hildak obatzukereizanziren, 1964k ourtarrilean, esaterako,Panamar en bander ajartz en saiatuetapoliziaestatuba tuarr ek tir okatuta. TorrijosCart er ak ordioen or oigarri, P anama Hirik o Calidonia auz oan.Hala, 1970ek ohamark adar enbukaeraalder a,etaPanamak oestatuburu Omar Torrijosjener alazela, negoziazioak egin zirenestatuba tuarr ekin —Jimm yCarterzenorduan AEBk opresiden tea—, etaTorrijosCart erakordiosona tuekin bukatuziren.Istorio batdirudi bainahistoria da:1977k oirailar en5ekoAirPanamak ohegazkinean, akordioa sinatzerazihoaz enpanamarr ekin batera,Graham Greene etaGabriel GarcíaMárquezzihoaz en,besteak beste.Torrijosen lagunak biak, ezzutenbisarik EstatuBatuetansartz eko—lagun susmag arriakzituzt en,nonbait, Mosk unbataketaHabanan besteak—, baina ezzietentrabarik jarri, misioofizial batean zihoaz elako(bidaiaria pentsatzenhasia dahurr engoan horr elakozerbaitasma tubehark oduela berakere,munduk omug aktrabarik gabe pasa tzeko).Hantxedaude biidazleen sinadur ak, Norieg arenar enetabestezenbait enen ondoan, akordioar enagiriengainean. Beste22urtebaino gehiag obehark oziren,haler e,datahartatik,kanalar enkorapiloitogarri hau askatzeko:1999k oabenduar en31n, eguer dikohamabie tan, Kanala, etaestatuba tuarr eneskuiamende batezegondak olureremua ere,panamarr eneskugeratuziren.Kanalar enhistoriak etaPanamak oestatumodernoar enak bategitendute:Panamanindarr ean dagoen Konstituzioari Kanalari buruzk oTitulu oso bat(9artik ulu) erantsizioten,1994an. Etahistoria horiek Erdialdek oAmerik akoistmobidez ubihorr enhistoria luzearensegida dir a, inondik er e.Bukatzeko,aipa dezagun berrir obikontinen teen artekozubia. Bada errepide bat—err epidesistema bat,zehatzagoesanda—, Panameric ana edo Carr eteraPanameric ana izenek oa,Alask atikUshuaiar aAmerik aosoa korritz enduena. Errepide horr ek25.000 kmbaino gehiag o ditu, baina etenbatduPanama etaKolonbiar enartean: Darienek ooihanek oetena. Bitxia,oso,errepiderik gabek ozatihori —bidaiariari hegazkina osteraharrarazidiona, preseski—.Zergatikdagoeraikigabe, hainbes teurtean? Hor etahemen arakatzenhasit a,hainba tarrazoiirakurtzenahal dira.Aipa tzendiraarrazoiteknik oak, gauregun 100 kmeskasek ooihan zatibatean errepide bategiteaarazogaindie zina balitz bezala.Aipa tzendiraarrazoiekologik oak,Darienek ooihan hori salba tzeahelburu luketenak; etahorr ekin bateraaipa tzendabertanbizidirenember áwounan herrien bizimodua honda tzekoarrisk uaere.Aipa tzendiraarrazoipolitik oagoak: ehun urtebaino gehiag ojoan badir aere,Kolonbiar ekikoak erreegitenomenduoraindik panamarr enzaurie tan,ezomen dagoegoeraBogotaetaPanama Hiria errepide zelkartzenhastekomoduan (egia esan, arrazoibatzukbestebatzukbaino irrigarriag oakegitenzaizkio bidaiariari). Eta,hainbes teaipa tzenezden arren,hordagodrogatrafikoaere,HegoAmerik atikIpar Amerik aranzk oberebidean ondo askohartuk olukeena etenik gabek oerrepidea, baina kontrolatunahi dutenen tzatzailtasunak areagotzealekarkeena. Azkenbatean, argidagoena haux ebaita:gaurgaurk ozezdagoboronda tepolitik orik errepide horiamaitz eko.Duela milioik aurtenaturakegindak oari lagun tzeko,gizakiak ezdu, oraing oz,inolak o asmorik.Etahonaino ,bada, Panamak oistmoar enhistoriar engainek ozertzelada hauek —luz etxo,akaso, gaur er e?IruzkinakPKaixo, Xabier ,Zer alde dag o bi o zeanoen altuer en art ean?Besterik e z.artzubiHogeizentime trobaino ez,Bareaaltuag oAtlantikoabaino (den tsitatekontubatduk,antza).Kanalek oesklusen zertarakoaezduk hori, noski. Esklusen bitartezontziak 26migoarazten ditizt ek (erdialdek omendien artean dagoen Gatún lakuarenmailar aino), e ta gero jaitsar azi.PHale er e, 20 cmri gutxi z eritz oat. Ehunk a me tro zir ela us te nian. 20160905 13:00:09Never le t me goZaintzaileak etaemaileak, hasier ahasier atiksuma tzenahal dahori dela gainagusia—geroago ikusiko da emaileak or ganoemaileak dir ela.KathyH.zaintzaile aridaazkenurteetan.Ohi baino luzeagoari,gainer a;eskuarki, urtegutxibatzuk zaintzaile jar dun e ta gero emaile iz atera pasa tzen baitir a.KathyH.,protagonistaezezik,istorioar ennarratzailea daliburu osoan zehar .Haurr aduguhasier an,nerabea gero.Oso barne tegiberezietanema tendituzt eurtehoriek Kathyketaharenikaskide Ruth, Tomm yetabesteek. Oso barne tegibereziak, irakurleak suma tuezinbadu ereberezitasun hori zertandatzan,edo,hobe toesan, nondik datorren,zertarakoden.Zaindariak —kasu, barne tegikozaindarie zari garaorain, ezhasier an aipa tutakozaintzailee z— oso presen tedaude denbor aguztian, garrantzihandia duteprotagonistagazteon bizitz etan... baina arrotzdira,nolabait. Ezdabarne tegiarrun tainola ere.Ezduguoraindik aipa tu,baina istorioa hogeigarrenmendek obukaeraalder aedo gertatzenda,Britainia Handiar en heg o aldean nonbait.Barne tegikohaur etanerabe horiek haur etanerabe arrun takdira,haur etanerabe guztienarazoekin, haur etanerabe guztien kezkaetaame tsekin; haur etanerabe guztien bizipenakdituzt e.Baina, bestalde, liburu osoan zehar suma tzendahaur etanerabe horien zereginabizitz an,etahaur etanerabe horien lekuamunduan ezdirelamunduk ohaur etanerabearrun tenak bezalakoak: haur etanerabe horiek emaile izatekojaio dira,etahirug arren,gehien jotalaugarrenorgano ema tearekin eging oduhaienak; emaile izanaurretik,gainer a,beste emaile ba tzuen z aintzaile iz an behark o dut e, bolada ba tez.Oharr a:Bidaiaria kexuzen,aurrekobatean, gutxi irakurtzenarizelako,literaturabehin tzat.Bestezertxobait irakurri badu ere,KazuoIshigur orenNeverletmegodaTernuan hasi etaPanama Hirian bukatuduen liburua, bidaiak olehen eleberria (ingelese zirakurtzekoerronkariegin dioaurre,etaatakatikairossamar irtendela esang oluke,alde baterauztenbada zenba tdenbor aeman duen liburua irakurtzen,noski; eskurazuen bertsio elektronik oa,gaztelaniaz,baina apenas kontsult atuduen). Liburu gomendag arria, zinez:inork nahi balu, bidaiariakutzik o liok e irakurtzeko (gaztelaniazk o bertsio elek tronik oa pos taz bidaltz ea er e badauk a). Bigarrenoharr a:Batenbatekliburua ezbadu irakurri etairakurtzekoasmoa badu, jakindezalatestuhone tanhemendik aurreraspoiler en batedo besteaurkituk oduela, gerorairakurtzearen plaz era zapuztu lie zaiokeena. Esanda dag o.Liburuan oso aurrerajoan behar dazaintzaile etaemaile horien nondik norakozehatzakjakit eko.Bidaiariak aitortu behar duberr ehun orrialde irakurri ondor enezzegoela gustura—segurt asun ezadela medio ,jakina, ingelese zirakurtzenarizena ongi ulertz enariotezenezjakit eak sortz enduen segurt asunik eza—, etaInterne terajozuela informazio bila. Geroraohartuk o zen is torioar en g ako garrantzitsuenak aurr eraxeago zetozela liburuan.Liburuak oso arazogarrantzitsua plan teatzendu, haur horiek klona tuak baitir a,espr esukisortuak etalanduak berenorganoak emane zgizakien bizitz aksalba tzeko.Zilegi aldaklonbatzuk ekoiztea gizakion gaixotasunen sendabidea berma tzeko? Zein baldin tzatan?Ingeniaritz agenetikoagizakiak klona tzekogaiden garaibatdeskriba tzendigu eleberriak,klon horiek bai baitir a,izan, dagoenek o,kontatzendigun istorioar endenbor an; inolak oxehetasun teknik orik eman gabe deskriba tuere(zientziarik gabek ozientzia fikzio zkokasubitxi batenaurrean geundek e,beraz). Klon horien kontakizuna etaikuspegia jasotz endituirakurleak hasier ahasier atik,klonak direlajakit ekedenbor aluzez;etapertsona tzathartz enditu, jakina.Etabarne tegia zerda,zerfuntzio betetzenduistorio hone tan?Liburuar enbukaeranargitzendahori ere.Klona tuekin egitenaridena ezdela onar garria iritzi dion talde batekegindak osaio batdabarne tegia, gizarteari erakustekoklon horiek (ia)pertsonak direla, pertsonokbezalasentitzenetapentsatzendutela, pertsonok bezalasortz ekogaierebadir ela... etaaldarrik atzekoezdela zilegi garaihorr etannagusi den erabiler autilit aristahori. Barne tegiakporr otegitendu, etaharenarduradunek esandak oesaldi batean laburbiltz endaporr othorr enarrazoinagusia: “Ez zegoen modurik prozesua geratzeko.Nola eskatukodiozuminbizia sendag arria dela ikasiduen mundu bati,nola eskatukodiozuhalak ogizartebatiaukera horri uk o egin e ta atzera garai ilune tara itzultzea?”.Esan bezala, testuaren lorpen nagusia dairakurlear enganKathy,Ruth, Tomm yetabesteeng anak oenpa tia, samurt asun handi batsorraraztenduela. Liburua amaitu etaitxitakoan ezinbes tekoadagogoeta:Kathy,Ruth etaTomm yartifizialki sortuak dira,bai,baina pertsonak dira.Etagalder aksortz endira,batabestearenatzetik:Zereskubide duguezeinhelburut arakogizakiak sortz eko?Zereskubide duinork gizakihoriek, edozeindela ere sortu dituzt enen helburua, nahi eraraerabiltz eko?Aise sortz endabestegalder abat,ingeniaritz agenetikoak aurki eging obaitu posible honak ohau ere(dag oenek oezbaldinbada): Zereskubide lukegizakiak bestegizaki batzukàlacartesortz eko,hala nola,azkarragoak, ilehoriag oak, sendoag oak, osasun tsuag oak...? Argidagogaizaila dela,problema e tiko serioak plan teatzen dituena.Gogoetarik gogoeta,bidaiariari gogoaBostoninguruk oConc ordek obasoe tarahegalda tuzaio,Thor eau etakidek oen etxeetara.Etairudik atuditu XIX. mendek oidazle haiekafalondok osolasaldi luzeetan,esklabotz arenlotsaiz unari nola aurreegin eztabaida tzen.Izanere,Never letme gokliteraturaabolizionis tatikbaduk eela pentsatzekomotiborik bada.Literaturaabolizionis takbezala, ezduarrazoitzenzergatikdagoen gaizki klonekin egitenaridirena; horr enordez,irakurlear ensentsibilit ateaukitz erajotzendu,sentimenduaz balia tzenda,irakurleak barrubarruan sentidezanklonak pertsonak direla—esklaboak pertsona, etaez infrapertsona, zir en be zalaxe, hain x uxen.IruzkinakPAreago,salduk ozigut ek klon horiek gizakiak senda tzekoerabilik odirela,transg enikoak munduk ogosea asetzekoerabil daitezkeen bezala. Etaguk gaixotxiroetan,Afrik akogoseteaz bezala, pentsatukodiagu. Baina, errealit atean, klonakaber atsak etaelitekoak salba tzekobaino ezdituk erabilik o,haiek bakarrik ordainduahal izangodituzt elako.Tartekatxirobatnola senda tzendutenerakutsik ozigut ek,aber ats doha tsuei esk er, jakina, gur e bihotz a eta burua ber atzeko.Pertsonak dituk HegoAsian, Afrik an,HegoAmerik anguretzatlanegitendutenak,arropa josten,sakelakoetarakomateriala erauzt enedo jakiak ereiten.Horiek ezditukzientzia fikzio zkoak.Pasatu egin al nauk?artzubiEz, lasai... guztiz arr azoizkoak iruditz en zaizkidak esa ten dituanak, noski.Irakurri dudan liburu horr etanplan teatzendutena harantzagozoak, baina: gizakiaduk klon horiek ekoitzi dituena, gerogizakiar engaixotasunak senda tzenlagun tzeko,organo ema teen bide z.Ezditekplan teatzenbaterenork eskuratzendituen organohoriek edo nork e z.Liburu osoa klonen ikuspegitik idatzitazegok,etahaiek ezzekiteknorentzategitendituzt en donazioak. Bueno ,istorioar en pasart ebatean klon horie takobatenposiblearen bila abia tzendituk, baina kontuaezduk aurrerajoaten.Posible esatenziotek liburuan klonar en donazioa jasok o luk eenari edo. PEtaezduplan teatzen,edo aukeraikusten,klonak egin beharr ean organoak baino ezegiteko? Horr ek ez luk e arazo etiko handirik ek arrik o, ezta?artzubiBa e z, ez dik halak orik aipa tzen liburuan.Esan bezala, klonen bizitz akontatzen dik, haie takobaten ahotsaz balia tuz.Barne tegitik irtenetaurtebatzukgeroagojoatendituk, bisit an(organo ema teakatzeratzekoeskatzera,hobe toesan), barne tegikoirakasle/z aindari batzueng ana, etaorduan argitzendituk barne tegiar ennondik norakoak, harenhelburua. Baina ezdikorganoak ek oiztearen auk erarik aipa tzen.PEtatitulua ulertz enbadia t,ezdikgogohandirik barne tegihorr etarajoateko.Bereiritzia aurr eratu dik?artzubiIzenburua, berez,kantabatenizenburua duk, eleberrian garrantzihandia duenpasart ebatean protagonistaksekulaizangoezduen umeari kantatzendion kantarenizenburua.Izango dik, noski, esanahi sak onag orik, baina, ber ez, kanta horr etatik zetorrek. 20160912 14:34:06Hitzak sober a: Panama IBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20160918 21:56:29Hitzak sober a: Panama IIBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20161003 21:47:01Bihar amunaHosteleko gauak alaiak ohi dir a; goizak, e z horr enbes te.Afaldu etagerobatabesteaberotzenhasi ziren,bezper anezagutu zituzt ennesk enganajoang ozirenhiru begiur dinak, garagardobatzukhartut a.Afalondoan berandu artedantzanibiltz enzirelaesan omen ziotenmutile takobati,hori ulertu zuela zioen behin tzatberak.Etagaragardoak hartu etaMon teverdekokanpamen turantzabia tuzirenhirur ak,gaugoxobatenitxaroak hauspotut a.Hala zen,girobikaina zutenlatino haiek kanpamen tuan, musik aozen.Nesk ekpozikhartuzituzt enaireiritsi berriak; mutilek, ordea, muzin egin zieten,tipo haiekin gauosoa please kaetasorrykajardutekogogorik ezzeukatela, etagehienek martx aegin zuten,gutxik agutxik aetadisimuluan. Oihana isilik zegoen bitartean, garagardozbustitakokantekgirotu zutengaua, algaraetabuila gailendu zirenkanpamen tuan. Dantzakereegin zuen berelana,gorputz ak nasaituz, arrima tuz.Gazt earenodola beroada,aise iristendazirrikitu guztie tara;burua, berriz, beroegia. Tragobatzuek e z diot e, agian, odolari lagunduk o; buruari, ziur e zetz.Parranda dezenteluzatuzen,etagazteak erretiratuzjoan zirentantaka.Begiur dine takobatere,kargakargaeginda ordurako,byebyeesan etahostelalder aabia tuzen,balan tzaka.Ezzuen gustukoberelagunek binesk ahaiekin hartut akotema, oso agerian zegoene taikusinahi e z zutena. E ta ezezko ba t ulertz eko, ez da hizk untza ask o jakin behar .Bihar amunean, Mon teverdekopoliziak beder atzietarakohostelekoatean ziren,txirrin joka.Duela bizpahiru egun heldut akobegiur din garaihaien eskezetozen, goizaldeankanpamen tuan gertatutakoaz galdek atunahi zituzt en. Estreina jaiki zenak, mozkorralopasa tu gabea art ean, ea ing elese z molda tzen zen bot a zion poliziari ik usi or duko. Kolonbia20160909 18:36:43Cartagena de Indias e ta independen tziaCartagenan dabil bidaiaria, etaidazt ekodenbor azurri(bai, ezzaioiruditz enalferkeria denik,baina kontua dahiruzpalau egun joan direlajada ezertxoereargitaratugabe). Karibek osargoriak ereezduaskolagun tzen,egia esan. Baina ezdene zhondartz akontuak kontatzenhasik o, hona hemen a tentzioa eman dion pasadiz o ba t.Cartagenak 18111111n, eguart eko11etan(hala kontatzendutemuseoe takogidariekbehin tzat)aldarrik atuzuen bereindependen tzia Espainia tik.Kolonbiak olehen hiria izanzenhorr etan,etaHegoAmerik akobigarrena, Caracasen ondor en.Geroetorrik ozenespainolenbirkonkis tatzea, Pablo Morillo Bakegilear en(sic)eskutik: 1815ean hiria setiatuzuen, etaizugarrizk ogosetearenetagaixotasunen ondorio z6.000 pertsona inguru hilzirenbarruan,populazioar enherenbat,gutxi gorabeher a;setioak 105 egun iraun zuen. Errepresioa ereizugarria iz an zen g ero: erbes teratuak, espe txeratuak, fusila tuak...Kolonbiar enindependen tziar ekin bateraeskuratuzuen Cartagenak osteraaskatasuna,1821ean, baina bes te mende oso ba t joan z en 1815ean z uen populazioa berr eskuratu art e.Edonola ere,bidaiariari atentzioa eman diona 1811k oCartagenar enIndependen tziaAktada,irakurgai interesgarria zine z (ez da oso luz ea). Hona hemen azk en par agrafoaren hasier a:Agot ados yatodos losmedios deuna decorosa conciliación, ynoteniendo nada queesperar delaNación española, supues toque elgobierno más ilustrado que puedetener desc onoc enues tros derechos ynocorresponde alosfines para que han sidoinstituídos losgobiernos, que eselbien ylafelicidad delosmiembros delasociedadcivil: ...Aspaldik oaizanag atikezaguna egin zaiobidaiariari... etabehar dener akokontuan izatekoairuditu! 20160911 00:01:04Blas Le zo Olabarrie taEusk aldunak Amerik an,denean ibili dira.Bidaiariak bazekien hori bidaian abia tuaurretik,baina ibilian arrastoak aurkitz endirahan etahemen, erruz (kale izenak, deitur ak,aipamenak... Arzayuzabizenek okafetegijabe atsegina, bart bertan,Cartagenan), etaeusk alpresen tzia hori materialag oabihurtz enda.Hala ere,jende askoriazaldu behar zaiooraindiknon dagoen PaísVascodelak oa,etabidaiariak, batzuetan,tankeraberrik omisiolari gisaikustendubereburua, Espainia etaFrantziar enartean badela herri bat,Andorr aezdena,azaltzenhasit a.Aspaldik oproiek tuadutxarteltxobatzukdiseina tuetainprima tzea,mapa etaguzti, jakina, hor zehar bana tuzjoateko,baina ezdusekulaegin; etabidaia haux ezuenaukera horr etarako, baldinbait ere.Itsasoar enalde hone taraetorrit akoak —edo etorrit akoen ondor engoak— artzainibili dira,enper ador eizandira,esnesaltz aile, diktador e,nekazari, aber ats,milit ar(bada ArmandoArtolaAzcárateizenek ojener albat,esaterako,Perun, ezerezetanezerezena, gainer a,etatxistedezentesortz ekobidea eman omen duena), pirata,sukaldari, esklabojabe, apezpiku,marinel, moja, k aleg arbitz aile, baleaz ale, soldadu, arr antzale...Blas Le zoren es tatua, San F elipe de Bar ajas g otorlek uaren aurr ean.Cartagena de Indias. Normala dene z,batzuek arrastosakonag oautzi dutehistorian bestebatzuek baino. EtaCartagenan, Blas LezoOlabarrie taheroiada,hemen txedauk aestatuahandi bat,suetagardefenditu omen z uen San F elipe de Bar ajas g otorlek uaren oinean.Espainiak oArmadan gorengradur airitsi zen,ezkerbegihank aketaeskuinek obesoa men tszituen pasait arhori. Bartz elonar ensetioan erepartehartu zuen, Espainiar enalde beti;hainzuzenere,setiohorr etanjaso zuen eskuinbesoa elbarritu zion tiroa,1714k oirailar en11n.[Bide ba tez, eta setio hur a oroitzeko egit en den Diada g aur dene z,Visca Cat alun ya lliure! ]Vernon amir al ing elesak eginar azitako txanpona.Cartagena deIndiasen, berriz, hiriar endefentsaantolatuzuen, Vernon amir alingelesakeraso baitz uen, 1741ean. Esatendutenez,britaniarr ekbaino askozsoldadu gutxiag orekinlortu z uen hiria babes tea eta brit ainiarr ak garaitzea.Istorio bitxia erekontatzendutegertaerahonen inguruan, etahantxedagoheroiarenestatuarenazpian, ikusgai:amir alingelesak irabazi aurretikjozuen kanpaia, nonbait, etaLezoharenaurrean belaunik oageridaeginar azizituen txanpon berezibatzuetan.Txanponhorien aurkian haux edio: “Urguilu espainola Vernon amir alak mak urrarazia. ”Etaifrentzuan,berriz: “Her oibritaniarr ekCartagena hartu zuten1741ek oapirilar en1ean. ”(apirilar en20anetsi behar iz an omen z uten)Lezooso estrategaona izangozen,baina zorteonek ogizona ezzen,itxuraz,etaazkenek ogudaldi horr etanerezauritu egin zuten:britainiarr enkanoi bala batekburuz agiespainolak bildut azeuden Galicia itsason tzikomahaian jozuen, etazurezkardarenbatzuek izterreanetaeskuan zauritu zutengure Blas. Handik bosthilabe terahilzen,zauriak gaiztotut a.Eskertxarrajaso zuen, gainer a,espainolek ezbaitziot enaitortu egindak olana: Erregeordea etaberaezeizirenoso ados ibili hiriar endefentsari zegozkion modupr ozedur etan,etazigorrajaso zuen horr egatik.Kolonbiak oeskolaliburue tanazaltzenomen da,erdigiz on(edo gizonerdi) gisa aipa tua bada er e.IruzkinakPBlas Lezohori pasait arrazuan, San Pedrokoahain zuzen, etahan zegokberejaiot etxea.artzubiA zer elemen tua, P , pasait ar hori! 20160913 14:28:52DanielaDaniela ilunbis tanirtendagaur etxetik,ohi baino goizago.Irrikazzegoen motomargotuberria probatzeko,lehengusuak tailerr etikbart ekarri zione tik. Hilabe teparebateanordainduk oziola agindu zion, ezapur atzeko.Atzoarteeguner ohiruna dozena enpanada etaarepa egin etasaldut amolda tzenbazen,bolada batezbosna dozena egin etasaldu behark odituela pen tsatzen irt en da g aur e txetik.***Aspaldik opartezHugoriegokitu zaioCartagenatikMompo xeraBrazilia autobus konpainiakeguner oegin ohiduen bidaian txoferlanak egitea.Pocholo esatendiotena dulagun tzaile,Brazilian lanean berr ogeiurtedarama tzangizona. Pocholo hamabos turtezituela hasi zenenpr esan; hasier ansosik ezgidabaimena ateratzeko,etagerora,berakhala esatendubehin tzat,buruak ezzion dagoenek oema ten,autobus gidari izatekoerruz estudiatu beharrazegok .Konpainiar en9267 autobusa arin samar doa Cartagenatikirtenberrit an,errepidea egoeraonean dagohiriar enaldirie tan.Zopilot ebikoteaikusidutebidaiariek, errepidear enbestealdean: bataerdier dian zetzan,autorenbatekjoetazapaldut a,itxuraz;aldamenean lagunazuen, begiak talo,deus ereulertz enezzuela. Hemendik aurrera ezdikarrautz aaskojangohorrek .Une batean, bihur gune itsu batenondor en, poliziak ezkerrekoerreirapasar azidu9267autobusa, abiadur amoteltzekoaginduz. Hugok, esanek o,man tsoman tso eraman duautobusa aurrera,istripuar enguner aino. Bistanzenlangile batetorrik ozelahandik gutxir aezkerrekoerreia garbitz era,etaerrepidek oerdibitz ailer abilduk ozuen galtzadanbarreiatutakozikink eria: beirapusk ak,harri koskorrak,hondarr a;enpanada etaarepa zatiak.Eskuinek oerreian berri itxurakomotozikle tagorri batzegoen lurrean; aurrekogurpila birakazebilkion artean, oso man tsojada, etaerabatgeratuzenautobusa ondotik pasa tzenarizelarik. Bert anzetzanmotozalea, zerraldo ,hank abatmotoarenazpian harrapatuta.Buruar enbuelt anodol putz ubateratzenarizitzaion, geroetazabalag o,emak umear enatorrazuria bilduz etabustiz;istripuak gertatuberria bazirudien ere,dagoenek obazebiltz an inguruan euli batzuk,burrunban, likido epelar endistirausainek erakarrit a.Kaskoarrastorikezzeninon ageri.Hugokaurreraegin du,poliki; autobusek obidaiari gehienak eskuinaldek oleihoe taraarrima tudira,zerikusiko.Goiz izanarren,tropik okoeguzkiak ezzuen bark atzekoasmorik egun hart an er e.***—¿Viste?—Hug ok P ocholori.—¿Lo qué?—Esa vaina fue lo que la mat ó.Bide bazt errean zegoen, sasi artean ezkutuan ia,baina bistanzenlandar eetabelar haiek ezzirela z apaldu z aharr ak, par atxoke handi hur a muda tu berria z ela err eten hart ara.—Así parec e … ese bumper parec e de c arro grande; una de fensa de aut obús, quiz ás.—Pero eso no lo vio la policía …Hori esan etamugik orraateraduHugokpatrikatik, ezkereskuaz. Trebea dabolan tearieskuinaz soilik eutsi e ta telefonoa e zkerraz er abiltz en...—¡Mejor no lo hagas!Ados .Sakelakoaatzeraberelekuan gorde, etaazeleragailua zanpa tudu: Pocholo zakurzaharra duk, urt e andana z eramatz ak enpresan lanean . ***Handik bibatordura,9267 autobusa CartagenatikMompo xeradoaz enean bazk arilegeaeginohidutenlekuan da,SinCuidado inguruk obidegurutz eairagan,Bosc oniaPla tokoerrepideautzi etaSantaAnatikPueblit oradoana eskuiner antzhartz enden lekuan: kamioiak,saltz aileak, txakurrak, omnibusak, janaria, buila, koloreak, usainak …saltz aile gehiag o,haurr ak, sek ulako ber oa.Konpainiak obestebizpahiru autobus erehantxedira −lankide asko,denak ezagun dituPocholok −,zabalgune handi hartan,geldirik. Autobuse takobatekatzekoparat xokeafaltadik.Pocholok berehala joduautobus harengidariar enganae ta,eaparatxokeafaltazutelaohartuak ot e ziren g alde zka.***Eguer dia zen, etanekezantzema tenzitzaion, norber arenitzalari errepar atutabehin tzat,iparr a non z egoen. 20160914 23:43:47Mompo x, denbor aren uhart e ba tean bar atuaIrakurri duan guztia, Mompo xeraetortzeaerabakitz eko,denbor angeratutakoherri batdelaizanduk; etaliteraturahutsa zelapentsatuhuen. Hala ere,edo horr exegatik,obsesioari ihesegin e zinik edo , etorri egin haiz.Zerdu, ba,SantaCruz deMompo xekhonela erakartzeko?Egia esan, deus ez.Kolonbiak oherri txiki batduk, kolonia garaikoa,Mag dalena ibaimitik oarenertzean baratua; ibaiertzeanbaratutakokrokodilo batnola, interesek ozerbait albotik iraganartemugitz ekejarraituk oduena, an tza. Baina er akarri egin hau; e ta ibaitz arra izan duk, segur aski, tir a egin diana.Mag dalena ibaia Mompo xen.Iritsi orduko,estreinak ogalder aheur ekolkoari: Zeregin behar duk hemen lauegune tan?Arratsaldek ohirur etan,Cartagenatikekarrihauen autobusak kalekantoian utzi hauenean, ezzegoan giro,ezzegoene z.Hogeitahamar gradutik goraaise, haizeizpirik ez,inor ezbegibistan. GarcíaMárquezen Lasiestadel mart esipuinar ekin gogoratuhaiz: andr eaetanesk atxatrenetikjaitsi, eta,eguzkipe latzean, lodagoen herrik okalee tanbarrena abia tzendirenek o hur a etorri z aik ak ordura. Kalea.Hotelekofreskuranbabes tuhaiz lehen orduetan; iluntzerazihoala ausartu haiz berrizirtetera.Lehen inpresioak irakurrit akoabaie ztatudik. Mompo xMag dalena ibaiar enuhart ebateanzegok, etaisola tua geratuduk. Garaibatean ibaik onagusi izandak oherriak gainbeher ahandia jasan dikduela 150 urtetikhona. Baldorba bezala, hau eremadarik aturenbatekbazt ertu dikbide tik,eta,kasu hone tan,ibaia beraizanduk: XIX. mendear enerdialder aMompo xenaldek oibai besok ourenemaria urritu egin zuan, etakoloniar engaraitik jasotz enzuen trafikoguztia ibaiar enbestebeso baterabider atuzitean, ezinbes tean. Etaontziazenezhona iristekomodu bakarra,Mompo xiaisola tuageratuduk mende etaerdibatez(zubiaegin dutelaezdituk urteasko;abione tatxikiak hartz endituen aireportu koxkorbaterebaomen z egok or ain g ertu). Elizako kanpandorr etik.Etaibaiar enuhart ean nola, denbor arenuhart ebatean erebadag oela otu zaik, isola tuahorr etanere.Kalean habilela jende guztiak egitendik kasu, ezduk inor aldamene tikpasa tzenezeresan gabe. Bizikle taketamotoak ageridituk kalean batezere,isokarroak ereugari,zalgur direnbatedo beste,laugurpilek oautogutxi —hala ere,kalenagusiar enargazkibategitekobazt erbateraalbor atubehar izanduk, erdier dian agerizentelefoniak oantenendorr easaihes tearren: segapot oak aileg atudituk Mac ondor aere!—. Kaleek Andaluziak ozenbait herrit akokaleen antzhandia ditek,zuria dagoenek ogristen—edo horitz en,edoberdetzen— hasia bada ere.Ibaia zoragarrizegokilunabarr ean, eguzkiar enazkenizpiek urreepele z jan tzi ziot ek bes te aldek o ertz a.*** Boliv arren Harria ibai ertz ean.Mompo xenegonhaizenegune tanhistorian murgilibili haiz, iragana baitaMompo xorainabaino g ehiag o.1810ean aldarrik atuzitean mompos tarrekEspainia tikoindependen tzia; Cartagenak oekbaino lehenag o,beraz.Ezdakik inork sinetsikodian, baina ezduk propio egiten,nahi gabetopatzenarihaiz Espainiar enmendek otzatikaskatzenleheneng oetakoakizanzirenherriekin.Gainer a,hiribildu honen fundazio data1537k omaia tzaren3aduk2,kasualit atehutsa horiere.Mompo xekSimon Boliv arrenjoane torriak ezagutu zitian, herrian independen tziaz aleaskozegoela jakinda hona xeetorri baitz encaracastarrasoldadug aien bila; baita400 mompos tarerrekrut atuere,berekanpaine taraerama teko.Hori 1812an gertatuzuan, abenduan.Boliv arrenHarria deritz otenharlauz anzeudek Boliv arrekherrian egin zituen egonaldilaburr enzehazt apen guztiak. Caracasibizia zorbazion, loria Mompo xizorziola, hala esanomen zian Ask atzaileak.2Bidaiariaren urtebetetzea egun horretan da. Salavarrie taren es tatua. Boliv arren es tatua.Boliv arrenestatua dagoen plazatikgertu, berriz, besteplazatxobatean, Policarpa (edoApolonia) Salavarrie tarena zegok, LaPola,independen tistentzat—Boliv aretaDePaulamilit arrentzat,besteak beste— espioi lanak egitenibilit akoa,etaBogotanfusila tuzutenaberesenar gaiAlejo Sabar ainetabestezenbait abertz alerekin batera.Salavarrie tapertsonaiagarrantzitsua duk Kolonbiar enhistorian, etaegung o10.000 pesok obille teetanharenerretratua ag ertzen duk.Historiatikezezik, literaturatikerebadik Mompo xek,inondik ere.Heriotz airagarrit akobatenkronik afilmar eneszena batzukhemen filma tuzituan, etaezinegokiag oairuditz enzaiklekuahorr etarako.Elizaaurrean estanpak saltz endituen Roque Juliok harrokontatzendikpelik ulan partehartu zuela. Hogeitahamar urtejoan dituk harrezkero,baina ezdikoraindikikusi: “Porallá creo que laestánponiendo” ,esatendik,umil, hireherrialdea aipa tuzedo. Zerpaper jokatuzuen galde tuta,ontziari deiegin behar ziola gogoratzendik, ibai ertzean jarrietaontzikoeioihu egin. Hobe togogoratzendikordaindu ziotelalanag atik,eta,batezere,Ornella Muti eg on zela herrian egun haie tan —hi er e gogoratuko hin tzateke horr etaz! Estanpasaltz ailea.“Kolerarensasoian” ,berriz, Florentino ArizaetaFermina Dazarenartekoamodio istoriosukartsua, luzazezinezkoazirudiena, Mag dalena ibaian gorazertzenduk azkenean, etaibaiar en pa tuarekin ba t eging o duela zirudik, g ainer a, eleberriar en amaier an.Jener alaren labirin toak arakatzen dituen eleberri historiko—edo erdihistoriko—gogoang arri hartan,GarcíaMárquezekmaisuki kontatzendikBoliv arrekMag dalena ibaianbarrena egit en duen azk en bidaia, har en bizitz aren hondarr eko gorabeher etan sak onduz.Nonbait irakurria duk, Mac ondor enbila lebilk eenak Gabor enjaiot erria den Aracatacaraez,baizik Mompo xera jo behar luk eela. E ta ez duk oso ok er ibilik o, segur aski, hori ida tzi duena.IruzkinakPKaixo,Xabier ,hau ezduk iruzkina. Idazt enhasi hintzenean, aurkibide batikusinian.Orain, ezdiatikusten;etazerbait enbilanoanean kostatzenzaidak aurkitz ea.Nonbaital dag o aurkibidea?Eskerrik ask o,P.artzubiKaixo, P: Blog oetabakoitzaren azpian biestekaagertzen dituk, aurrekosarreraraetahurr engorajoateko.Etabeher ago,iruzkinen azpian (baldin badaude), aurkibide txikibat,non azkenek obostsarrerenestekakageribaitir a.Nikustediathori horr elaedukidudala hasier atik. Azkenek obostakizanbeharr ean, gehiag ojarlitezkek,baina ezzekiat...Xabier .IMEusk araznopuedo conestamáquina, noquiere, me“corrige” todo. Bolívar murió enelríoMagdalena, novela deGabo ,elgeneral ensulaberin to.Meimpresionó. Meacuerdo todavía. ALUCINO ,vecino ,como vas, adonde, notepierdas, aversipuedohacerle hablar en vasc o a es ta pun ta máquina.Mx.artzubiBaina zergertatzenzaik, IM,informa tikarirenbatenpremian orainere?:))) Makineiezzaiek utzi behar nahi dutena egin dezaten,kakaburutik beher aeging ozigut ekbestela! Bai, ederr aElgeneral ensulaberin tohura;idazlea bikain, betibezala,Boliv arren g orabeher ak kontatzen er e.IMPues lo dicho del río Mag dalena. Apr ender c on máquinas t endr emos pues. 20160916 09:38:17Bidaiar en g orabeher ak: heg aldi ba ten aurkiifr entzuakMompo xetikirteteaustebaino zailag oazuan. Handik Medelliner aautobuse zjoatekoahintzen,hamar ordubehar zirelairakurria huen; baina gutxiene zhamabos tema tenomenditik, onenean (ozeanoar enalde hone takoetaLaredotik hegoalder aohik oaden zehazt asunmaila gorabeher a,alegia). Medellinen loegitekolekuahartua huene z,Mompo xetikgoizirtenezgerogauean han izangohintzen: baizera!Batekzekik zergatik,baina arratsalde zbaino ezzeudek Mompo xetikMedelliner akoautobusak (eta,noski, hamabos tbatordubehar dut enez, Medelliner a orduko goizaldea!).Bidaiar enideia mamitz enarihintzela, gauzabatgarbi huen: betiaurreraeging ohuen, etalurrekogarraioak erabiliz, batikbat.Atzeraegiteaezzaiksekulagustatu;baina ikastenarihaiz: maiz, aurreraegiteko,atzeraegin behar duk aurrena. Hirebidaia, beraz,ezduk lerrozuzenbatbezalamark atutageratukomapan. Etaerabatlurrezegitearenideia erealdebaterauztenarihaiz, askotanzentzuzkoagoabaitahegazkin bathartz ea;kostazaikonartz ea,baina ari haiz, polikipoliki.Hegaldi bila hasi, etabatzuetanezduk askozgarestiagoateratzen,gainer a.Mompo xetikezdituk hegazkinak ateratzen, hiru orduradagoen Corozaletikbaizik. Harainok obidea osozuzena ereezduk, baina tira,eging arria: kolek tibo bataurrena, ibair aino; txalupa, ibaiazehark atzeko, Bodeg atik Mag anguér aino; e ta bes te kolek tibo ba t Cor ozaleraino.Arazoak, ordain tzekogaraian hasi dituk: txartelak ezdizkik onartu aplik azioak. Bihar amuneanbank uan transferentzia bide zegitekoesan diate;hori bai, hamaik akaurretikerreserba galdunahi ezbaduk. Hurr engogoizean, txintxo,Mompo xekoBanc oPopular en sukurtsaleanhintzen,beder atziak aurretik.Ilaraluzea.Pentsioak —Uriber enpentsioak, hala esatenzietek,hark arautu omen zitian eta— kobratzekoeguna duk, nonbait, etaaitonaamonaz betetazegokbank ua.Laur ogeiurtekoemak umea bereamari lagun tzeraetorria duk, harenpentsioakobratzeko.Ama zehar ookertut a—ezduk ehun urtetik urrun ibilik o—, alaba ezhorr enbes te,baina mak uluar ekin huraere:lehen tasuna eman zietekilaran;polit adetailea,jende guztia ados. Denbor aaurrerazoak, ilarahuraezduk mugitz en.Aurki hamarr ak,ilarageldi samar .Azkenean, leiha tilarahurbildu haizenean, ofizialdu ditek:«Elsistema secayó,la vaina esanivel nacional, hay que esperar» .Hamarr aketalaurden. Azkenean, argitxoapiztuzaik: wha tsappe zharremane tanjarri haiz EasyFlykoekin, etaazaldu diek egoera.Elkartruk ekafkiar samar batenondor en,biaukeraeman dizkia te:Efecti edo balot o.Ordain tzekobimodu ote?Irainak, akaso? Ausk alo! Galde tu,enteratu—esk errak,berriz ere,hizkuntzari!—,bank uautzi, etahamar etaerdietarakoEfectir enbuleg obatean haiz: dirua bidaltz ekoenpr esabatduk, Mac ondo ezduk garaibatekoa!Hamaik akbaino lehen ordaindut a,juxtuan,hau lasaitua!Horr aino aurkia; edo ifr entzua, ber din ziok.Bihar amunean, Mompo xetikCorozalera.Kolek tiboa bila etorrik ozaik hotelera,seietaerdietan: gosaltz enarihintzela, seiak etabostdoi, atean duk autoa—baserrit arrakbaserrit ar,Obaban bezalaMac ondon—: kafeazurrut akahartu etagoazen!Ordube teeskasibair aino ,han zeudek txalupak. Betedenean, irtenduk. Ziztu bizian joan duk Mag dalenangora,Mompo xiprotagonismoa kendu zion Mag anguér aino. Han bestekolek tiboa, jende zosatuzain. Osatudenean, aurrera.Corozalekoaireportuan hintzenbehar baino bizpahiruordu lehenag o —baserrit arrak baserrit ar, Obaban be zala Mac ondon.Txalupa, Mag dalena ibaian. La Bodeg a.Aiaireportu guztiak horr elakoak balir a!Txikia, txukuna, ordena tua; humanoa. Check inaegiterajoan, eta,irribarr ehutsa den nesk a,pasaport eaeskatzeaz batera,galde zkaeanondarr ahintzen, zeregitenhuen Kolonbian, gustatzenarizaian, zertanaritz enhintzenbestela... Mutil gaztebatzukerehurbildu dituk, nesk arenlankideak, etaeazerfutbol talder enzalea hintzenhaiek —dag oenek oikasiduk, horr elakoetanNairoaipa tuetagusturagelditz endituk, etaheuk eregehixeagodakik txirrindularitz azfutbolaz baino—, eurotxanponen ba t ba ot e huen haiei er akusteko...Aireportuk oaretobakarrean oharr akezditizt ekbozgorailutik ema ten,nesk abatetortzenduk abisua ema tera:halak ohegazkina hartu behar dutenak pasa daitezelabarrur ajada.Segurt asun kontrolabestelekuetakoarentankerakoaduk, estresik gabe. Barrur asartu etagero, ontziratze txartelak jasotz en ditik az afatak, pasaiariei bananbanan deituz.EasyFlyren heg azkina, Cor ozaleko air eportuan.Hegazkina Medellinen lur hartz en ari zuan akordatzerako; artean, Mompo xetikMedelliner ako estreinak o aut obusa irt etear iz ango zuan. 20160917 22:30:01Izenbururik g abe V (Kolonbia)Gaitz a, harria.Ahalegina urr e da.Bakebidea. 20160919 23:30:57Kolonbia, K olonbia: lehen inpr esioak (1)Kolonbia: ilusiotik dezepziora ,horix eblog oetahoni izenburua ema tekobidaiariak buruanerabili duen besteaukerabat(denbor aaurrerajoan ahala, baina, geroetaurrunag osentitzen du iz enburu hori).Bai, bidaiari plus bateranstenzion Kolonbiak egun bizi duen egoeranetortzeak: bakeprozesuar enlehen fasea Habanan amaitut auztailean, Kolonbiak oGobernuar enetaFARCenartekonegoziazio luzearenondor en;akordioak, hilhonen hondarr ean Cartagena deIndiasensinatzekotan; etaakordio horiek erreferendumean —plebis zitua da hitzahemen,gehienba t—onartz ekoak—edo ez—, urriar en2an. Herri berezinteresgarriari interesbereziaeransten zion, inondik er e, eta horr ek ilusioa piztu z uen bidaiariar engan.Hasier angiroahotz suma tuzuen, inork gaiaateranahik oezbalu bezala, bestenonbait ekokontuabailitz anedo. Kalean ezzegoen ezer,agerian, etajendeari galde tuzgeromintzagaiariihes egitenziola iruditz enzitzaion. Baina Kolonbian darama tzanhamasei egune tangiroaepeltz enikusidu,baie zkoarenetaezezkoarenaldek oitsaskin gutxi batzukazaltzenhasi diraautoetan,jendeak aipa tzendugaiaelkarrizk etetan,galde tuzgeroerantzutendu... eta,horibai, t elebis tane ta bes te konturik e z dag o.Ahalegin instituzional etapriba tuhandia suma tzendaprozesua aurreraateratzeko,hori ezdagoukatzerik. Heziketakanpaina nabarmena egitenaridira,albis tegiak ezezikbestelakoprograma askodaude gaiari buruz: elkarrizk etak,eztabaida saioak, erreport ajeak, iragarkibereziak, dokumen talak... Zenbait kasut an, bidaiariak oso jende ona entzunduhizketantelebis tan—aspaldion ezzuen hainbes tedenbor aema tenharenaurrean—, negoziazioar enetabene takobakebatenesanahia berelekuan jartz enbadakiena, justizia trantsizionalazideiak garbi dituena, gerrarik gabek oherrialde batenalde ordaindu beharr ekoazerden ondodakiena...Kalea, baina, bestegauzabatda,edo hori dabehin tzatbidaiariak biziizanduena orainarte.Kalean topik oek agintzendute,hala iruditz enzaio; etainformazio faltak.Eta,orainartebehin tzat, ezezkoaren aldek oekin egin du t opo, baie zkoaren aldek oekin baino g ehiag o.Hona hemen behin e ta berriz err epikatzen dir en kontu ba tzuk: ●Akordioak ezduezeralda tuko,gerrakberehorr etanjarraituk odugeroere,siemprela misma jodedera!●Plebis zitua itxurakeria hutsa da: zertarakoeskatzendutebotoaorain, Habanandagoenek o sina tu baldin badut e?●Inpunit atearena dabetiateratzenden bestekontubat,biktimarioak zigorrik gabegeratuko dir elakoa (honi buruz, ik us aurr erago egindak o oharr a).●Nark otrafikoarendiruak, FARCekoek urtehaue tanguztie tanmetatutakoak: Zergertatukodadiru horiekin? Liderr akbaiederki!; baina mendian ibilit akogizajoak, zer,nola g eratuko dir a?●Armag abetzea or aindik g auzatu gabe dag o —F ARCen alde tik, noski.●...Heriotz abiolen toen %12FARCetaELNri egotzlekizkiek e,NBEr enaraber a;gainon tzekoenpartehandi bat,beraz,poliziari, milit arreietaestatuterrorismoari (paramilit arraketabeste)dagozkie, batezere.Kolonbiak oCentroNacional delaMemoria kargitaratutakodatuenaraber a, berriz, desag errarazteen % 66 er e estatuaren aldek o indarr ei dag ozkie.Hala ere,datuhoriek hala izanda ere,zerentzundubidaiariak bereelkarrizk etetan? Bainpunit ateaz hitz egitendiotenean, kalean, FARCekoaketabaino ezdituzt elaaipa tzen;biktimarioe z,orohar,mintzatzen direnean, FARCekoak baino ezdituzt ela aipa tzen;armag abetzeaz dihar dutenean, bestehorr enbes te... Hau da, diskurtso “ofizialak”muine taraino sartz endira,boterearenmintzoasuzetaburdinaz irarrit abezalageratzendagogoetan: z er bes te azalpen iz an de zake, bes tela, halak o port aerak?Bidaiariak ezdaki zeinizangoden urriar en2koplebis zituar enemaitz a,baina, inpresioakinpresio,ezlukeesang obaie zkoak aise irabazik oduenik. Hasier akoinkestabatzuek ezezkoanagusitz earenarrisk uapronos tikatuzuten,etapolitik ariak, orohar,kezkatutaageridira.Horr ekazaltzendu,jakina, komunik abidee tane taegitenaridirenkanpainar enmun ta.Batekbaino g ehiag ok adier azi du: e zezkoa nagusitz ea desas tre hutsa litz ateke Kolonbiar entzat. Memoriar en E txea. Medellin.Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona .Oharr a:Hasier aniradoki bezala, ordea, lehen inpresio ezkorsamar hori gorabeher a,baikortasun handix eagoaduorain bidaiariak. Blog oetahonek jarraipena izangodu; hanazalduk odiragatazkarennondik norakobatzuk,etazerkmugiar aztenariduen bidaiaria iritzipositiboag o ba terantz.IruzkinakPKaixo, Xabier:Urteetanegindak obidea jendeari gaiztoen ipuinak kontatzendesegin behar ditek.Orainlanhandia izangoditekjendea ipuine tatikerrealit ateraateratzen.Hain gozobizi z en ipuine tan! Hain polit a zen dena! Hain err aza zen bizitz a!Bazirudik hemen erejende askokipuinean segitu nahi duela bizitz en,etaezduelaezer alda tzea nahi.Guk ipuinek o haurr arena egin behar diagu, err egea biluzik doala jakinar azi art e.Hi segi hir e err ealit ateak k ontatzen. artzubiArazoaduk oso zaila dela ipuin horr enaurk aegitea,behin etaberriz errepikatzearenpoderio z err ealit ate bak arra bihurtz en duk e ta. 20160921 11:28:28Kolonbia, K olonbia: lehen inpr esioak (2)Hasteko,esan beharr adagobidaiariak ezduela Kolonbiar enazkenmende erdikohistoriar enberri ezfreskorik, ezsakonik, eta,beraz,litekeena dazehazt asunik gabe aritz eablog oetahaue tan;bark atukoahal zaio. Sarreronizenburuak dioen bezala, inpresioak besterik ezdirahauek. Goraetabeher adabilenar en inpresioak, jendear ekin gaia ateratzensaiatuzjasot akoak. Aipa tuhistoria horr enberri zertxobait ikasten—etaulertz en— ahalegin bereziaegitenaridenak bildut akoak. Medellinek oMemoriar enEtxean birrit anegon,ordubatzukeman, etahitzaldi parebatetikateratakoondorioe tatikeratorrit akoak. BakeAkordioen ia300 orrialdek otxostenosoa irakurri ezarren,duela lauurtenegoziazioei hasier aema tekosinatuzuten6orrialdek oairakurri etagerooldo ztutakoak. EtaMedellinek oCandelariak oAmek, desag errarazitakoak agerdaitezeneskatuz, duela hamasei urtetikhona ostiraleroegitenduten“plan toian” (kontzentrazioan) egonetagerohausnartut akoak —eguzkipegogorrean egin ohi dut e hemen, arr atsaldek o ordu bie tan; e ta ostiralarekin hemen er e!Kolonbiak ogatazkazhitz egitendenean, azken50urteetakogatazkazhitz egitenda,batezere,zenbait ekazkenaldi gatazkatsuhonen sustraiak zaharr agoak direlabadiot eere.Mendeerdihone takobiktima kopuruak izugarriak dira:220.000 hildak o,26.000 desag ertu(desag erraraziak, kasugehiene tan), 5.000.000 pertsona lekualda tzerabehartuak... Seimilioibiktima aipa tzendira,guztir a(joan den astekoBerriak oartik ulubatean bestekopuru batzukaipa tzenziren,handiag oak, batezeredesag ertuei dagokiene z).Gerr anjardun diraEstatua,beremende dituen indar arma tuguztiekin (paramilit arrakbarne: AUC,batezere),ezkerrekoerakunde arma tuak (azkenurteetanFARCetaELN, batezere),nark oindus triar enmunduanmugitz endirentaldeak... Gerr a,hala esatenbaitiot edenek, landa eremuan gauzatudagehienba t, hirie tatik urrun.Aipag arria daUnión Patriótic a(UP) alder dipolitik oarenkideek jasandak ojazarpena, alder dihorr etako5.000 edo 6.000 kide garbitu baitzituzt en80koeta90ek ohamark adetanparamilit arrek; genozidioaz hitz egitenduteaskok, nahiz etaepaileek oraindik halak orikonartu ez.Uribe presiden teohiar enaurk akosusmo handiak daude, gainer a,paramilit arhorien antolaketaetafinan tziazioar enatzean legokeen Xjauna beralitzatekeela, alegia;nark oek erelagun tzapolit aeman zutenhilketahaie tan,FARCekoek haien kokasailen aurk a egitenzituzt enerasoak aitzakia hartut a.Egung opresiden teSantosek, berriz, egun haue tanadier aziberri duEstatuarenalde tiklotsa tutadagoela UPrekin gertatuzenaz; ezduaitortuEstatuarenerantzukizunzuzena hilketetan,baina baiezzuela nahik oaegin genozidio huragalarazteko.UPFARCek etaKolonbiak oAlder diKomunis taksortu zuten,1985ean, borr okaarmarik g abe jarr aitzeko helburuar ekin.Han etahemen irakurrit akoetatikbestegauzaaskokontalitezke,baina luzejokoluke.Bidaiariak ahaztu nahi ezdituen batzukutzik oditu hemen idatzita,apun temoduan (osokontu desber dinak dir a, lotur a handirik g abe aipa tuak):●Hilketak,bahik etak(oso luzeak, batzuk), masakr eak, bortx aketak;desag errarazteak;haur etanerabeen errekrut atzebehartua (bialdeek egina); komunit ateosoenlekualda tzebehartuak; nark oen partehartz ea estatuaren etatalde arma tuiraultz aileen art eko gerran; par amilit arrak eta estatu terrorismoa... Gerr a, finean.●Gerr a, eta zikina, g ainer a —g erra garbirik baldin badag o!—:opositibo faltsuak: zibilak erail, uniforme zjantzi, etaborr okan hildak ogerrillaritz at aurk eztu pr entsaren aurr ean;okanibalismo kasuak, paramilit arrenalde tik, batikbat,soldadu gaztetxoeniniziazio gisa er abiliak;ogorpuen z atikatzea, mot ozerrak er abiliz;osugepozoitsuen erabiler a,hilketamasiboak masakr etzatkalifik atuak izanezzitezen;o...●Mampuján izenek oherrik oemak umeek bizi izandituzt enizugarrik eriak ahozkontatzekogaiez,etajostendituzt enman tetanirudik atudituzt egertatutakoak:artea, e z ahanzt eko bide.●Biktimen konturabizitz enikasidutenputreak erebaomen dirahainba t,kasuenjarraipenag atik dir enak e ta bi esk atzen dituzt enak.●Terrorismo hitzaezdaagertzenHabanan sinatutakoakordioan. Tortura zazpi aldizagerida297 orrialdek otxostenean, gizateriar enaurk akobestekrimen guztiekinbatera be ti (genozidioa, bortx aketak, g erra krimen larriak e ta abar).●Bakeprozesua aurrerabadoa, estatuarenaurrekontuen partehandi bat(bidaiariak %18tik %70er abitartekokopuruak ikusiditu, askoedonola ere)gerrarakoerabiltz etik, azpiegitur etan, hezkuntzanetaosasungin tzanerabiltz erapasa tukolitzateke—edopasa tzenahal da,behin tzat—; ahaztu gabe, noski, akordioa berainplemen tatzekoerediru ask o behark o dela.●...Horiek horr ela... zerk ekarri du, bada, bidaiaria, lehen inpresio ezkorhartatikbaikorragobatera pasa tzera? Hainba t gauzak.Batetik, Uribe presiden teohia bakeprozesuar enkontraegoteak iritziak polariz atuegindituela ema tendu.Batzuek dioteegung opresiden teak, Santosek, jarri dion tranpan eroridela Uribe, ezezkoarenalde hain nabarmen lerratuz; azkenbatean, jokohorr enondorio z,etabaie zkoarenaldek oek garbi ikustendutenezgaraipena, arerio politik oabazt ertut autzik oluke.Egun haue tanbaie zkoarenaldek oak komunik abidee tanlortz enaridirenpresen tziahandia —San tosNBEr enAsanblear enaurrean mintzatzenedo Obamar ekin bildut aerakutsiz,adibide z—itzalegitenarizaieezezkoabultz atzenaridirenei. Bestalde, bakeanahi ezduenakgerranahi du; ezezkoarenaldek oak jendaurr ean horr ela geratzenaridirela lirudik e,behin tzat.Mompo xekolaufiligr anaegile gazteekin izandak oelkarrizk etapolit aeregogoan geratuzaiobidaiariari: ezezkoagarbi zuen nesk arenondoan (aurr ekoblog oetanaipa tutakoarrazoiakaipa tzenzituen), baie zkoari %75ek oportz entajea pronos tikatzenzion mutila zegoen, osoargizuena baie zkoabozkatubehar dela Kolonbiak biziduen gerraegoerarekin amaitz eko;etabestebimutilak, baie zkoakirabazik ozuela ziotenak, nahiz etagauzakhain argiizanez.Berenherriar en e torkiz unaz k ezkatutako gazteak iruditu zitz aizkion behin tzat.Etabukatzeko:Cartagenan etaMompo xenibili etagero,Medelliner aitzulidabidaiaria, etabigarren aldi hone tan jaso duen inpr esioa, or o har , bes telakoa iz an da.Ostatuhartu duen etxearenjabeak, esaterako,prozesuar enalde daude, inolak ozalan tzarikgabe. Lucho etaMargaritasenar emazt eak: irekiak, ezkertiarr ak,erdigoimailak oklasek oak,erretiratuak (70 urteinguru). Luzehitz egin duhaiekin, etanahik oados etorri dagauzagehiene tan. Eusk alHerriaz erebadakit ezertxobait, bidaiariak Kolonbiaz etorri aurretikzekienar enparebaibehin tzat.Etaazaltzenzaizkien gauzakulertz ekoburu irekitasuna etaprestutasuna antzema tenzaie.Luchok etaMargaritakezdutezalan tzarik, plebis zitua aurreraaterakoda.Luchok dioene z,gerrabatean alde batekoen erabatekogaraipenik ezbadag o, negoziazio bide zegin behar dabakea(batzuen garaipena dagoenean, aldiz, ezdagonegoziaziorik).Giroaberoagosuma tzenda,azkenbatean, etabaie zkoarenaldek ogiroanagusitz enaridelairuditz en zaio or ain bidaiariari.Pedro Cla ver misiolari “ ona” e ta “indioa” . Cart agena de Indias.Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona .Oharr a:Gaihoni buruzk ohurr engo(etaazken)sarreran,Medellinen izandak omahai ingurubatean en tzundak oak laburbilduk o dir a.IruzkinakOEskerrik askobidaiari, ikasitakoak gurekin konpartitz eagatik. Banag o“guk” erebadugula zerikasiprozesuaz. Eatxanpa aprobetxatuetamahaiinguruar enlaburpenaere irakurtzera iris ten naiz en.artzubiCon gusto,hemen esatendutenbezala, O.Batenbatekirakurtzeak ema tendiozentzua honi; esk errak, ber az, jarr aitzen duz uenoi. 20160922 09:21:32Zorionak, B!Brizorionak eman behark odizkiok, motel,ekinokzior airisteagatik;solstiziotik solstizior akobidean, ekinokzioa erdier dian zegoketa(blog oetahau aurtengoekinokzioar enunean txeargitaratzeko programa tuta zegoan, hala ar gitaratuko zuan noski).Bidaian dene tik, laugarrenezikusidik Bkilargiabetetzen(duela seiegun Medellinen).Ekuatoregeogr afikoraoraindik heldu ezbada ere—las tima, batereitzalik ezizatearenbizipena galdu dik, gaur han ezizategatik!—, bidaiar ena gainditu berria dik. Eta,gauzakondo ,bihar pasa tukoduk Kolonbia tikEkuadorr era.Ehundik gorasarreraidatzietaargitaratuereegin ditik dagoenek oblog hone tan, gehi argitaratzekeutzit akoak. Ezduk mak ala,zorionak mer eziko ahal ditu horr egatik er e!Panama Hirian g eratu zir en,“osasune z urr atuak” .Kolonbian g eratu zen, ber eonenak emanda.Joan den ekainar en18an Halif axerahegalda tuzenhurabestebatduk orain: dendenaalda tzenduk, ezerk ereezdikberehartanirauten, eztaharri koskorbatekere.Beraz,bidaiaria erealda tukozuan, noski, bidean darama tzaniaehun egun haue tan.Horr egatik,besteak beste,izena erealda tzeapentsatuduk, etaBesang odiok hemendik aurrera(blog oetonegilea aspertu baldin bada bidaiaria goraetabidaiaria beher ajarduteaz, pentsabalizk o irakurleak!).Edozeinbidaia tanbigarrenerdiaaskozlaburr agoaizanohiduk leheneng oabaino; hori duk,beder en,bidaie tanbeti,baiBketabaihik, izanduzuen inpresioa. Beraz,lasai egonharen zainzaudek etenguztiok (zainedo ,batenbategongoahal da!), berehala baitahor berriz.Agur berobat,bada, Popayáne tikIpialeser ainok oautobuse tik... (hirebizitz aaspaldihone tan aut obus ba t duk, mot el!).IruzkinakOLeheneng oerdiak bezainblog oetaetaargazki ederr akeman ditzalabigarrenak. Etaniri, irakurtzekodenbor agehiag o.Antzema ten da ekipamendua berritz ekoaprobetxatzenaridela bidaiaria ;)Ala gogoetekin kargatutabestelakokargakkentzeko izango ote?artzubiHala xeda,O,ekipamendua berritz en,etahori pozaema tenduena gauzakongi usatuetagerobotatzeak! Etaeaasma tzendudan alferrik akokargakereharrik abotatzen,ez litz ateke txarra bidaiar en emaitz a gisa.Ondo segi, esk errik ask o. 20160923 21:58:25Kolonbia, K olonbia: lehen inpr esioak (e ta 3)Azkenik, agindu bezala, hona hemen Kolonbiak oegoerainteresgarriari buruzk ohirug arrenblog oeta.Mahai ingurua, T eatro Explor an. Medellin.Medellinen eman duen azkenegunean, Liburuar enetaKultur arenJaiar enegitarauar enbarruan egin dutenmahai inguru interesgarri batean egondaB(bidaiaria, gogoratu!).Hasier anezinzuen sinetsi,adier azidiotenean zeinzenmahai ingurur asartz ekoilara;bimahai inguru zeuden bateraprograma tuta,bakeprozesuar enondor engoKolonbiaz biak, etabietansartz ekoilarakluzeakzirenoso. Baina Bgehien harritu —etapoztu— duena izandabiilarak jende g aztez muk uru z eudela ik ustea.Reparar yperdonar ,verbos difíciles pero necesarios. Horix egaia,Adriana Mejía, eskarmen tuhandik okazetari sarituar en eskutik, Adriana Valderr amak, Medellinek oMemoriar enEtxearenzuzendariak (zien tzia politik oetanetajustizia trantsizionalean aditua, psikolog oa,UlsterrekoUnibertsit atean masterraegindak oa...) etaMaría Emma Willsek, Zien tziaPolitik oetandoktoreak (Kolonbiak ogatazkanetagizaeskubidee tanaditua, etaHabanak oMahaiak izenda tutakoGatazkarenBatzordeHistorikoan partehartu duen emak ume bakarra)ordube te luz eko solasaldian jorr atu dut ena, lepor aino be tetako an tzokian. Kalean, bak earen alde. P opayán.Lehendabizi bark amenari buruz aritu dira.Emma Wills doktoreak oso argiutzi nahi izandu,hasier ahasier atik, bark amenaz hitz egit en denean, ongi ber eizi behar dir ela bi g auza:●Batetik,bark atzea,edo bark amena ema tea,biktimari dagokio ,etahori norber arenbaitakozerbait da, arlo pertsonalek oaerabat;beraz,ezinzaioinori eskatubark adezan, etaezindainor presiona tuorain (edo besteedozeinmemen totan) bark adezan.●Bestetik,bark amena eskatzea,biktimarioari dagokio ,etahori gizarteareneskakizunbat da, giz arteak no zitu baitu bik timarioak ber e ekin tzaren bide z eragindak o kaltea.Mahai inguruan zehar gaiaskoukitu dira,batzukgaine tiketabestebatzuksakonag o.Honahemen Bk ber e oharr etan jasot akoak:●Kolonbiak ogatazka(azken50urtehone tazaridirabeti)gizartean dagoen egitur azkoinjus tizia batetikeratorri da. Gerrilla, landa eremuk ogerrilla izanda, batikbat.Hirit arrektelebis tatikjarraitu dutegerra,etaohitu egin dira,gainer a;ordea,landaguneak, nek azariak, larrutik or daindu du.●BakeAkordiohau aukerahistorikoberri batda,gizartearenalde tikerantzunhelduaeskatzenduena. Bakeaezda,noski, Cartagenan sinatuetaplebis zituan baie zkoalortu etabihar amunean gauzatuko,urteak behark odirabertanlandut akoarlo guztiakbehar be zala g aratu ahal iz ateko.●Biktimario askobiktima erebadir a.Edobiktimario askolehenag obiktima izandira,eta maiz horr exek az altzen du z ergatik bik tima iz andak o ba t bik timario bihurtz en den.●Biktimek etabiktimarioek elkarezagutu behar dute,elkarrekin hitz egin behar dute,elkaronartuz etaerrespe tatuz. Herenegun bertanhemeng otelebis tabateanUruguaik opresiden teohi José Mújic akesan zuen bezala(etahau ezdamahaiinguruan entzundak ozerbait), kontuaezdaeskutik heldu etamusuk ahastea:norkbereespaloitik jarraituk odugeroere!(bidenabar ,Mújic abikainegonzenelkarrizk etaosoan).●Zerbait etan amor eeman behar da, elkarrekin bizi ahal izateko.Demokr aziatransakzioan oinarritz en da be ti.●Gert atudirenak ezdirelaerrepikatukoberma tubehar da,etahorr etarakobaldin tzaksortu behar dir a.●Errelato/egia desber dinak daude, baina errelatoabestearekin eraikitz ensaiatubeharda,ezgureekin bakarrik. Memoria eraikitz eakpluralaizanbehar du,barnehartz ailea(incluyen te), ahalik e ta plur alen e ta barnehartz aileena.●Memoria ariketekarrisk ubaterebadut e,zenbait politik arireneskugeratzenbaldinbada geromemoria horr enmanipulazioa, etakontuzibili beharr adago;Ruanda etaBalkanetako kasuak aipa tu zituzt en.●Akordioe tan berma tzen da justizia trantsizional baterabilik odela, justiziaerrepar atzailea etaezprimitibo edo zigortzailea: hau da, kartzelarik gabe, bestemodu batzukbalia tuzegindak oaerrepar atzeko,ordain tzeko.Egindak oaindult atuedoamnis tiatzekobaldin tzatzategia ipintzendabeti.Hau da,biktimarioak egindak oaaitortu behar du, etaegindak okalteanolabait ordaindu behar du(bistandakasuaskotanordaink etakezduela galdut akoaberr eskuratzeaekarrik o).Biktimak eskubideosoa duegia jakit ekoetajasandak okalteagatiknolabait ekoordaina jasotz eko.Delituen artean, amnis tiagarriak dirabatzuk,baina bestebatzukez.Eta,Bkondoulertu badu, ezdiraamnis tiagarriak gizateriar enaurk akokrimen tzatjotzendirenak(genozidioa, bortx aketak,borr okatikkanpok oexekuzioak...), eta,beraz,kasuhaue tanbai, eg ongo dir a kartzela zig orrak. ●FARCekoeieskatzenzaie, besteak beste,armak utzi etageropolitik aegin dezatela.Etaonar dezatelabestealder dipolitik obatzukerebadir elaKolonbian, etaberenlurraldee takopopulazioak ezduela zertanberekin egongeroere,hau da, onardezatela jende horr ek bot oa bes te inori ema teko dut en esk ubidea.●Estatuari eskatzenzaio,besteak beste,Unión Patriótic aalder diarekin gertatuzenaberrir oinorekin ezgertatzekoneurriak har ditzala, etakasu horr eninguruk oinpunit atearekin amaitz eko ahalegin guztiak egin ditz ala.Hasier anesan bezala, gazteandana zegoen antzokian. Galder entxanda iritsi zenean, ordea,gazteek ezzutenhitz egin, salbuespenen batedo bestekendut a;galder ak,jende helduakegin zituen.Honaino laburpena. Ondo edo gaizki, Bkjasot akooharr etanezdagobesterik, etaganbar akoak ber ehala lausotz en zaizkio azk en aldian.Andr eak, z enba t aldiz egin ot e du hor egit en ari dena? Haurr ak, z enba t aldiz eginbehar ot e du or aindik? Candelariak o Amen os tiraleko "plan toia". Medellin.Aurr ekoblog oetanirakurle batekegindak oiruzkinean dioen bezala, geuk erebadugu zerikasi, pentsatu,hausnartu... blog oetatu,nahi baduz ue, hone tazguztiaz. Bahori, sarrera hone tanereiruzkinen aukerazabalik dago,zerbait komen tatunahi izanezgero.Doan da;lehen aldian pos ta helbidea esk atzen da, bes terik e z. Animo , ber az!Azkenoharr a:Gai askogeratudira,jakina, aipa tueregabe hiru blog oetahaue tan.Ikusibesterik ezdago,esaterako,zeindirenBakeAkordioar en6atalnagusiak: 1)Nekazaritz arenerreforma integrala; 2)Partehartz edemokr atikoa;3)Gatazkarenamaier a;4)Legezkanpok okokasailen arazoari irtenbidea ema tea;5)Biktimak etajustizia trantsizionalek osistema; eta6) Inplemen tazioa, egiazt atzea eta berr estea (plebis zitua).Bestalde, ezdaahaztu behar akordio hau Gobernuar enetaFARCen artekoadela, etabadir elaoraindik Kolonbian bestetalde arma tubatzuk,txikiag oak: hordagoELN, adibide z,etaharekikonegoziazioak geldirik bide daude oraing oz.Ikusibehark odaegoeraberriangauzek zer nor abide hartz en dut en.Azkenik, egun haue tankezkahandia sortz enariden gaiadaFARCen armag abetzeaetaondor engotrantsizioa (milit anteak gizarteratzekoetapa) nola bider atukodiren.AtzobertanarizenFARCekokomandan tebattelebis tanesatenoraintxeezdagoela baldin tzarik akordioaCartagenan sinatuetabosteguner aarmag abetzeari ekiteko(hala eging odela idatzitadago,antza):amnis tiaetaindultuei dagokien legeaezdagooraindik garatuta(eginda behar lukeelaereidatzitaeidago),etahori gabe ezdagoarmak entregatzenhasterik. Bihar amunek oalbis tegietanadar etaguzti aurk eztenaridiradelak okomandan tea, etahareniraganaaireratzen dabiltz a.Bistandadatozenhilabe teetanezdirelaoztopoak faltako,baina pausoak ema tenhasi dirabehin tzat. Eta ez da gutxi.IruzkinakKZure kontaketari esk er Kolonbiar en eg oerara hurbildu g aituz u.artzubiSaiatunaiz behin tzat,baina, izenburuak dioen bezala, inpresio batzukbaino ezdira,egun gutxi batzuetanjasot akoinpresioak. Erreferenduma etorrizengero,etaezdakitzertangeratuzirenhemen esandak oguztiak, neu behin tzatguztiz harritut ageratunintzenemaitz arekin (hasier annineu ereeznintzenoso optimis ta,baina tira).Kolonbiar enegoerazeguner ohitz egitendutegeroztik, mundualde hone takoalbis tegietan behin tzat.Santosi Nobela eman diote,Habanan jarraitzendutehizketan, ELNr ekikonegoziazioak erehastear daude... Hizpidea emang oduurtebatzuetan, hala esang o nuk e. Ongi bider atuko ahal dut e egoera, hori opa die t. 20160925 23:02:36Hitzak sober a: Cart agena de IndiasBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20160928 23:04:2120160926: K olonbia mait e, soinek o xuriz jan tziaDuela biegun, Kolonbia zuriz jantzizenCartagena deIndiasen. Habanan lortut akoBakeAkordioar en sina tzea taular atu zuten, dot ore taular atu er e.Bmenditik etorri berria zen. Dutx ahartu etatelebis tapiztu zuen. Venezuelak oTelesurzuzenean arizen,Cartagenatik.Arratsekoargihorizt akezzion zuritasunik kentzenharresiondoan egitenarizirenekitaldiari; Karibek obrisak goxatzenzuen hirihorr etanohik oadensargoria (Bkoraindik gogoan baitu Cartagenak oitsasertz ekobrisa xuabe hori, etatelebis tatikikustenahal zenoihalen mugimenduak ezzuen besterik salatzen). Zuria zennagusi, bakearentaular atzeak hala eskatzenzuen. Etadatorrenigandek oplebis zituan arrakastalortu beharr akezinbes tekoa egit en zuen t aular atzea ber a.Egun haue tankomunik abideek nahik oainformazioa zabaldu duteCartagenak oekitaldihorr etaz,eta,beraz,Bkezduhemen han gertatuzena berriz kontatzekoasmorik. Bitxik eriabatzuen —e ta sen titut akoen— berri eman baino e z.Bitxik eriekin hasit a,FARCen ordezkarinagusi Timochenk o(Timoleon Jimene z,hala agertu zenTelesurr engainida tzietan: gerraizena izangoda... etaizenhorr ekin sinatuzuen sinatubeharr ekoa;Rodrigo Londoño Echeverri ,hala azaldu daBkgeroztik irakurri dituen egunk arietaabarr etan,Berrian erebai, etahala deitu zion Kolonbiak opresiden teSantosek ere,berehitzaldian zuzendu zitzaionean: bene takoizena izangoda, noski) iaerorizensinatzerahurbildu zenean, egitekodutenbidea oztopozbeteadatorrenseinale edo (esper oedo ikusiezzuen mailar enbatekestropezueginar azizion etakito;baina zeredo zeresan beharr adagoiaeguner oblog oetatxobatosatuahal izateko).Santosek, berriz, ezkerrazsinatuzuen,negoziazioe tanbeharr ezkoezkereskuaizanduen seinale edo (ezkerradela etakito,besterikez;baina zeredo zeresan beharr adago...). Akordioa sinatzekoerabilit akobolalumar enmetaforaere—balaluma esan dio,gaurk oberezutabean, AngelErrokbala zatizosatutakoboligr afoari— aipa tua iz an da han e ta hemen.Halak obatean, Felipe Gonz alezagertu zentelebis takoirudie tan. Telesurr ekoesatariak,orduraarteagertut akoezagun etaagintariguztien izendeitur akema tenzihar duenak, ezikusiar ena egin zuen, etaisilune nabarmen batezaipatu zuen nor zenkamer akerakusten zuen gizona. Venezuelak oegung oestablishmen taetaGonz alezjauna ezdaude eztitanpreseski aspaldion, e ztitan e z daudene z.Timochenk okegin zuen lehen hitzaldia, luzeetaongi landua, etagauzainteresgarriak esanzituen. Santosek geroegin zuen, etaBribehin tzatofizialis tagoairuditu zitzaion; hala behark ozuen, jakina. Biek aipa tuzutenGarciaMarquez,biek aipa tuzituzt enAureliano Babiloniar enburuari buelt akaibili ohizirentximele tahoriak, etaKolonbiari opa ziotenidazleak, NobelSaria jasotz erakoan egindak ohitzaldian, ehun urtekobakardader akondena tutakoleinueiopa zien ame tsa: izandezala bigarrenaukerabatmundu hone tan. Biek aitortu zutenakordioa ezdela perfektua, baina lortu ahal izandutenonena dela esane z.Nork berealdek omilit areroriak aipa tuetaomendu zituen: Santosek polizia etasoldaduak, etaTimochenk okgerrillariak; biek nabarmendu zituzt enmilioik abiktimak. Biek alabiek aipa tuzutenJaink oa,nork bereerara(lan ona egin dutelurhaue tanfrantzisk otarrek,dominik oek, mertz edarioek,Konpainiak oek... e ta berrikiag o bait a ipar alde tik e torrit ako ebanjelik oeketa ere).Timochenk okesandak oen artean azpimarr atzekoadabakeanola definitu zuen, bakeakjustizia soziala etabene takodemokr azia ezinbes tekoak dituela esan baitz uen. FARCekakordioa betekoduela ereesan zuen, Gobernuak erehala egiteaesper oduela gehituz.Munduan indarr ean dauden zenbait gatazkaetagerraaipa tuzituen gero,Palestina etaIsraelen artekoluzea,kasu, edo Sirian azkenurteotangertatzenariden suntsipen etsigarria(eskerrakBbakarrik zegoen telebis taaurrean, inuzenteaurpegi nabarmenegia geratukobaitzitz aion une horr etan,Timochenk okaipamen segida horr etanaipa tuezzuena entzutekoesper antzaren er agine z edo).Biktimei egindak okalteeng atikbark amena eskatuzbukatuzuen berehitzaldia gerrillariak,jendeak Sí,sepudo oihuk atzenzuen bitartean (Bkezlukejaking oesatenjendear enpartehartz ehori berezkoazenedo antolatua zegoen); txalo zartaluzeajaso zuen orduanTimochenk ok. Hitzaldiar enbukaeraalder ahots izugarri batentzunzen, gerrahegazkinbatzukazaldu baitzir enCartagena gainek ozeruan: milit arrenagerpen deseg okiari bromadeseg okibatezerantzunzion hizlariak —hala iruditu zitzaion behin tzatBri—, beraezzelaharaetorri bonbak jartz era,bakeari agur egiterabaizik esan baitz uen, irribarr eurduri batez.Bkirakurri ditu gertaerahorri buruzk ointerpr etazio bitxiak Kolonbiak oprentsan, ezdakiitsasoaz bes talder a heldu ot e dir en. Santosen hitzalditik, berriz, aipag arria daKolonbiak ohimnotik hartu zituen hitz batzuenerabiler a.Hitz horiek RafaelNúñe zek,XIX. mendek oidazleak, Cartagenar enindependen tziagorestekoidatzizuen ereserkian koruari dagokion zatikoak dira,etahonela diote:“Saminar enbide tikongia erne tzenarida” (¡Ensurcosdedolores elbien germina ya!).Santosek, ongiar en or dez, bak ea ernear azi z uen saminar en bide tik.Mundua ereordezkatutazegoen, nolabait, Cartagenan herenegun, Ban KiMoon NBEr enpresiden teahan baitz egoen, lortut akoakordioa onetsiz, etaakordiohorr engauzatzean izanbehark oduen partehartz egarrantzitsua berma tuz. Etamunduk obestealbis tebatzuen berriereema tenzuen telebis takaldi berean, irudien gainek otestumugik orrenbitartez:egunhaue tanbiurtebetetzendiraMexikokoAyotzinapan 43ikasle desag errarazizituzt enetik,etahaien f amiliek e ta giz arteak ar gibide esk e jarr aitzen dut e.Oso kontrakoideologiak, ados, klase sozialen artean amildegi handi bat,senideen arteko(pobr eenen arteko)gerraluzea,biktima kopuru ikaragarria... baina Kolonbian eskuaelkarriema terairitsi dira,etamunduar enaurrean egin dute.Hori bai, aban tailatxobatbadut e,ezinukatu,etaCartagenak oekitaldian nabarmen geratuzen:herri bakarradira,bander abakarradute, himno bak arra.Bkezdaki inoiz ikusikooteduen antzekorik bereherrian, bigarrenaukerarik izangooteden.Aitortu behar dutelebis tarenaurrean hunkitu egin zelazenbait unetan,nahiz etajakintaular atzehutsa zelahan ikustenarizena. Hogeitakaegune tanKolonbian ibili berria izateaketagaraiberezihone tanibili izanak utzi du, nonbait, berearrastotxoaharenbihotz ean.Kolonbiak oherriari zorteona opatzeabesterik ezzaiogeratzen,aurretikduena oso bidemalk artsua bait a.Oharr a:Bitartean, Mon terrosor enipuin fama tuenar en—etalaburr enar en— esanahia inoizbaino argiagoikusar azidioteBribereherrik ohaut eskundeen emaitz ek:Etaesnatu zelarik,dinosauroak han zirauen oraindik.Bark atukoduhaut eskundeen emaitz enetaipuinar enartekolotur aegin zuenak bereizenikezaipa tzea, Bkezbaitu gogoan nor izanzen,eztanon irakurri zuen ere;gogoan duenbakarradabatetiketabestetikdatuak etadatuak iristenarizirenunean irakurri zuelanonbait, haut eskunde egunean bertan,Twiterrenakaso; baina ezdagoseguru. Edonola ere,hain ona iruditu zitz aion, e zin iz an baitu hona ek arri g abe utzi. IruzkinakPGabon, Xabier:Ona duk ipuin egokitua, akaso jatorrizk oabaino hobea. Nikerehemen entzundiat.Ikustenduk, geome tria euklidearr aezduk egokia mundu teknologik orako.Munduhorr etan dis tantziarik motz ena e z duk z uzena. E do, gaizki pen tsatuta, ez zaie a xola.Hor bakeaz aridirenbitartean, hemendik gertu, hegoaldek oauzohoriek, sableakprestatzenaridituk; ezzekiatzerburu erorikoden, baina argizegokbatzuek agintzeagustukoa dut ela Fr ancok baino g ehiag o.Ondo segi.P. 20161002 18:30:3820161002: K olonbiarr ek ezetz esan diot e gerra (horr ela)bukatzeariEzezkoaren aldek o itsaskina, aut o ba tean. Cart agena de Indias.Kolonbiak oherriari zorteona opatzeabesterik ezzitzaiola geratzenzioen Bkaurrekoan, osobide malk artsua zuelae taaurretik.Baina lehen oztopoa hain handia izangozenik ezzuenesper o, hasier ako inpr esioak g orabeher a.Plebis zituan ezezkoak irabazi du,gutxig atikbaina uribe tarreketazabaldu dituzt engezurraketa beldurr ak gailendu dir a. Ink esta gehienek huts egin dut e, bes te behin.Bsinetsiezinik dago,Caracolirratiaentzutenzuzenean. Hizketanaridirenguztiak tristeageridira,zentzugabek eria hau ulertu ezinik; baina jende askodagokeKolonbian pozikberengaraipenarekin .Etanola inork ezduen gerranahi duenik aitortzen,akordioak birneg oziatubehar dir ela esang o dut e orain.Ezezkoak irabazt eadesas trebatizangozelaziotendenek aurrekoasteetan.Panor ama ilunaduteorainKolonbian. Santosek ezduoraindik hitz egin, zazpie tanirtengodela diote.Etaema tenduUribe ereazalduk odela komunik abideen aurrera.Entzunbehark odazerplan teatzen dut en or ain ok ertut akoa zuzentzeko.Oharr a:Ezdaharritz ekoademokraziek erreferendumari beldurr aizatea, gobernuek etaerabatkontrolatzenezdutentresna baitaerreferenduma; horr egatikdiotediotenbeldurr a. Oraindik orain, brexitakCamer oneraman duerrekara.Gaurk ohonek ereekarrik oditu bereondorioak K olonbian, ek arrik o dituene z.IruzkinakPGabon, Xabier:Penag arria Kolonbiak eman duen irudia. Alde batetik, abstenitu direnhoriek,gehienak, kontua beraiekin joang oezbailitz an. Eroso,oso eroso,bizi behar dukaxolagabek eria hori erakusteko.Bestealde tik,ezezkoanahiag oizandutenhoriek(positiboak izanda, %16baino ezdituk), zerirabazi dute?Alterna tibarik ezarenmendek u gosea ase al dut e?Ezgaudek hemen, hala ere,leziorik ema tekomoduan, dinosaur oak bizirik dirauenbitartean. Hemen er e jende ask o oso er oso bizi bide duk.Etahor,hegoalder ago,batekburua galdu dikkolpis ten(ezkritik oen) botenazpian.Gora lirik a!artzubiBai, hala xeduk, P,penag arria. Uribek etabakeamerk eago nahi ditek,bestelaondobaitaude dauden bezala. Etagerrabizi izanezdutenak erelasai zeudek bitartean.Baie zkoa gerra gehien no zitu dut en esk ualdee tan nagusitu duk. 20161003 07:00:57Hitzak sober a: Mompo x, herriaBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20161004 23:55:08Hitzak sober a: Mompo x, herrit arrakBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20161005 18:51:27Segurt asuna dela e taBidaia aurrerajoan ahala, segurt asun hitzaohik otuegin duk hirejoanean. NewYorketaNewOrleans bezalakohiritz arretanerepresen tezegoan, baina Laredoen artekomug airaganhuene tikharenpresen tzia indartu egin dela esang ohuke.Mexikokoautobuse tanasalt oakizatenzirelae tasentitut akobeldurr akurrun geratudituk jada, baina ohartz enhasit ahagogeroetagehiag okontsult atzenduala SafetyatalaInterne tekogide tan,edozeinlekutaramugitu behar duanean, segurt asun kontuezgehiag oarduratzenhaizelabidaiar enhasier anbaino.Ekuadorr enegonhaizenazkenhiria Guayaquil izanduk, bestehiritz arbat.Autobus geltokitikostaturaeraman hauen taxilariak harritut agalde tudikeanola tanhartu duan lotarakotokihori, horr eninguruan ezdagoela ezer,etabehin ilundu ordukoezingohaizelakalerairtenereegin. Ingur atuzaretenean, kostazaizueostatuazeinzenereantzema ten,ezbaitz uen eztafundamen tuzkoletrerobatereatarian. Egunar giazuan artean, baina auzoamortu zegoanordurako, egia esa teko.Etxekoandr eagiltzazongi hornitut aazaldu duk txirrina jotakoan, kanpok oburdinhesia zeinbarruk oateagiltzapetutazeuzk aan —taxilariak ereagudo alde egin duela iruditu zaik—.Sartu haizelarik giltzaeman ziek biei atzera.Fitxabeteetagero,etahikezergalde tugabe,mapa ziztrin batateraetaaholk uema tenhasi zaik: guhemen gaude, inguruan jatetxerenbatedo badag o:hemen etahemen; erdialder ajoateko—bi kilome troizangodituk, ezgehiag o—, hartu taxia, ezjoan oine z;ezaterakalerakamer arekin; ilundu etagero,taxiahartu betihirian zehar mugitz eko;ezeraman gainean pasaport erik, ezkreditu txartelik, ahaldela... Zerdahau, noraetorri haiz? Harridur aerakutsi dioanean eaHegoAmerik aninoiz ibilihaizenbotadik, eaKolonbian edo Perun ibili haizeninoiz; babai, ibili naiz, andr ea,bainahotelera iritsi e ta kartzela ba tean be zala sen titu, or ain art e ez.Fundamen tuzbazk aldu gabea hintzenez(gehiene tanbezala), afaltzerairtetekoprestatuhaiz;ilundu berria zuan, etaandr eakaipa tudikjatena hoteleraekardezateneskatzekoaukeraerebazegoela, tokiparebatekomenua eskurazuela, nahi izanezgero.Irtenegin haiz; ostatutik hurbilen zegoen jatetxeraino joan haiz, axkaraxkar,kalekantoiguztie takomeha txuzkoitzalmugik orrei adi. E ta itzulera ber din, a xkaraxkar, adiadi. Ondo a faldut a, sikier a.Hiri guztie tanizatenduk muino edo mendixk abat,turis takhiriar enikuspegi zabala izatekojoatendirena. Donos tian, Urgullduk; Quit on,ElPanecillo; Cusc on,Sacsa yhuaman; Caracasenezhaiz sekulaizan,baina badakik han erebadela horr elakobat...Guayaquilen, Cerr odeSantaAna duk. Tokihoriek arrisk utsu sona izatenditekeskuarki, jende guztiak esang odikilundu etageroezjoateko,etaabar etaabar .Baina hiriar enbistaederr aikustendene z,jendea joan egit en duk; ba tzuk behin tzat.Segur atak Cerr o de San ta Anan. Gua yaquil.Bihar amunean abia tuhaiz, ba, Cerr odeSantaAna horr etara.Igande goiza,jendeabazebilean: familiak, bikoteak, lagun taldeak... hiremoduk osolo traveller (bidaiari bakarti?)delak orenbaterebai. Kamer aordurakomotxila tikkanpo heraman etalasai hindoan. Etaigotzenhasi ahala konturatuhaiz: dena segur atazetapoliziaz josit azegoan, SantaAnakbalizk obisit ariei babes gutxitx oeskaintzendielak oan edo. Izkina bakoitzean, bertanzegoentipo arma tuak oso modu atseginean adier azikozian nondik segi, hor ezkerretaraetasegiaurrera,hurr engoizkinan berabezalakobestebataurkitu arte;etaezsartu eskuinalder a,segi ezkerretik. Etahorr ela goraino. Goian, kaper atxiki batetaitsasar gia, jende ugarisartuirt enean. Jaistekobesteeskailer abatzukhartu dituk, etabestehorr enbes tehan ere:izkinak o segur ata ba t edo polizia ba t, bidea er akutsiz. Balen aurk akoak eguzkit an, Cerr o de San ta Anan. Gua yaquil.Taxietan, kamer ak (barruan); kalee tan erebai, jakina. Taxilariak, sema forobaterairitsit akoan, edo abia tuordukomaiz, itxier abateratuaz (Elhuy arHiztegia) zerratukoditik ateguztiak. Segur ataketapoliziak erruz, turis tajendea ibiltz enden parajee tanbeder en,etahotel,bank etxe,denda handi etaabarr ensarreretanerebai; arma tuak, balen kontrakotxalekoagainean, askotan.Etajendeak ohiz baino gehiag oegitendikkasu kalean, kontuzibiltz ekoedo kamer agordetzekoesateko,maiz. Azkenegunean, ostatuan ordain tzekotxartelahartz enezzutelaikusi, etainguruan kutxazainen batotezegoen galde tuduk: Bai,hemendik berr ehun batmetrorabaduz ubat,ezdakit zeinbank urena... Supermerk atuan erebada bestebat,nahi baduz u,betieresegurt asun handiag oaizangoduzu.Eguer diazuan etajende ugarizebilean kalean orduhorr etan,baina, hala ere,horr elakoaholk uaeman diate.Hiriak fama txarradik, ezzegokukatzerik; etorri aurretikEkuadorr eninori aipa tuizandioanean Guayaquiler akohireasmoa, aholk uberaeman dik: «Kontuzibili, allá hay muchoamigo deloajeno !».Hiru egun eman dituk bertan,etahasier akoaditasunerne tasunaklasaitu egin dituk ezinbes tean, paranoiak jatenhau bestela. Ezzegokgaizki, noski, arretazibiltz ea, baina esan beharr adauk akegun haue tanhireinguruan ezduala ezmugida, ezbegir atuarrarorik suma tu,etaezzaiala inor susmag arri hurbildu ezertara;kamer aerabilinahi izanduanean, lasai ateraduala; etanormal samar ibili haizelahirik okalee tanzehar ,edozein t okitara joa teko taxia hartz en ibili g abe.Zaila duk jakit eazenba teraino den beharr ezkoahalak osegurt asun apar atua; zailaduk jakit eanoraino den premia etanoraino negozioa; gurean eregeroetagehiag oetxekotzenaridena,bidenabar .Ostatukoandr eak, lehen egunean harritut a(edo larritut a)ikusihinduenean, ateek etahesiek etasarrailek segurt asun sentsazioa eman behar ziatelaesan zian, lasaiag oegongohintzela horr ela. Pentsatuhuen, baina ezhion esan, hiri lasait asun handiag oaema ten diala e txeko atea zabalik ik usteak.IruzkinakPGabon, Xabier:Topik oak etazurrumurruak ezdituk neutr alak; helburu batditek:giroanahasi etaerrealit ateaezkutatzenditek.Arretagustukoakezdituzt enkontuetatikdesbider atzenditek in teresatzen zaizkien k ontuetara bider atzeko.Zergatikzegokarrisk uhori? Zerksortz endik? Zerlekutangertatzenduk? Noraetanola joan behar segurt asunar enizenean? Zerikusdaitekeetazerez?Galder aaskozegok.Dena dela, etagaiarenbestealder dibatetikbegir atua, zabal bizi behar duk; etabidaia luzehorr etanzabal bizitz eko,loegiteaezinbes tekoaduk; ezdiatparador ebatean loegin behar duala esan nahi; baina, burua lasaitz ekomoduk oan bai, ezbaduk eguner o, tarteka bai; hir e buruak e ta hir e gorputz ak esk ertuk o dit ek.Ondo lo egin.artzubiArrazoiduk, P,interesaskozeudek, betibezala,gauzakdirenbezalaizandaitezenetaez bes tela, nola e z!Hala ere,neur egisa barrezarinauk hireazkenateraldiar ekin, bark atukodidak. Aizabalag obizik obagin tez!Baina gauzakdirenbezala dituk, zereging odioguhone zkero!Etatartekaegitendiat,zaintzennauk, ezpentsa.Guayaquile tikirten,etahalabeharr akekarri naik Peruk oipar aldek okostakohondartz azoragarri horie takobatera,etahemen nagok,hiru bategun pasa tzen,patxada ederr ean: irakurri, lasaiibili, itsasoan baina tu,etzanda egon. Hona argazkia, hori duk gelakoataria etabertatik dudan bis ta... e z zegok gaizki, ala? Baina... betibainar enbat.Bidaia osok otokirik lasai etaederr enetakoan, itxurazinolak oarrisk urik ezzegoen lekuan, bapo afaldu etalotaranindoala, dutx ahartz eaokurritu, irtetean irristegin etakristorenzartakoahartu diat...burua pusk atuezdudanean, pozik!Hori bart izanzuan, etagaurk oeguna lasai hartu diat,neur eoner aetortzen, bihar aurr era jarr aitzekotan.Hala xe, ba, k ontuak, P . Ongi bizi, e ta zabal heu er e, ahal baldin baduk.Xabier .PKaixo, Xabier:Ezzegokgaizki, ez.Etalabain tzearenak fabula batzirudik, erakustekokontuzibilibehar dugula, arrisk uagurekin doala. Baina, behin ikasita,ezerrepikatzekomesede z,Lren part etik.P.KZaindu ondoondo. E ta kontuz ibili!artzubiSaiatuko naiz, K, z alan tzarik e z horr etan :) 20161007 21:55:31Hitzak sober a: MedellinBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20161012 22:35:40Hitzak sober a: Kolonbia, na turaBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . Ekuador eta Peru20160924 15:00:17Zazpig arren mug a (Kafka lo)Kolonbia etaEkuadorr enartekomug airaganbehar huen gaur eguer dian. Goiz jaiki, etaIpialese tikgertu dagoen Lajasek oSantutegia ikusterajoan haiz aurrena: XX. mendeaneraikit akoelizaneog otikobat,Guáit araibaiar enarroilak ozubibatengainean. Ikusgarria,parajea; e ta ber ezia, eliz a.Lajasek o San tutegia, Ek uadorr eko mug atik g ertu. Ipiales, K olonbia.Huraikusietamug aalder aabia tuhaiz, Rumichac ara.Kolonbian irteerakozigilua lortu etazubia iraganduk, oine z.Gaur egun erabiltz enden zubitik metrobatzuetara,inkengaraianerabiltz enzutenzubi naturalazegok. Aspaldik opasabidea duk, bada, Rumichac akohau(rumichac ahitzak ‘harrizk o zubi’ esan nahi dik kitx uaz).Kolonbian, migr azio kontuak Kanpo Harr emane tarakoMinis terioar en eskuzeudek;Ekuadorr en, aldiz, Barne Minis terioar enarduradituk. Bitxia iruditu zaik: gauzaguztiekbezala, izangodikhorr ekerebereporqué !Ezdakiana duk eraginik izangooteduen heubezala mug a pasa tzera doan ba tengan. Ekuadorr ekomigr azioan ilaralaburr azegok.Berehala tokatuzaikfuntzionarioar enaurreraagertu beharr a.Norazoaz?, Otavalora,Lehen aldia Ekuadorr en?, Bai, Noiz arteegongozara?,2raarte...Biegun besterik ezhintzelageratukoulertu dik,nonbait, etaatzeragalde tudik: Biegun baino ez?,Ez,2raarte.Badakiz u90egun egonzaitezkeela, Oso ondo. Bahemen txeduzuherrialdek omapa bat,eta,badakiz u,90egun egonzaitezke.Berrir oerrepikatudik.Ondo pasa gur e herrian. Esk errik ask o.Rumic acha: K olonbia e ta Ekuadorr en art eko mug a.Etaezdueskatukobertangeratukoezhaizenfrogarik? Ezin sinetsi,ezduk posible... nonsartu haiz, Franz? Estreinak oaduk bidaia osoan, eta,okerezbahag o,pasa tuhaizenzazpig arren mug a duk honak o hau. Bejondeiola!, horr ela behar lik ek toki guztie tan.Mug atikoso gertu dagoen Tulcánherrir aheldu, etaberehala sarrarazi haut eOtavaloraeramang ohauen autobuser a,hemen ezduk denbor aalferrik galtzen.Pesoa ahaztu etadolarr ariheldu behar diok berriz —Ek uadorr endolarr aerabiltz enduk, duela hamasei urtetikhona.Andee tanhabil, 2.500 mtik gora.Paisaia ederr aduk hemen ere,Kolonbiak oazkenzatianbezainederr aetadrama tikoa.Autobuse tikikustekobeldur garria, zenbait etan,Zuber oan ereezdituk horr elakomalk aretaamildegiak ikusten.Kitxuaherrian sartu haiz, ezagun dik.Kolonbiak oazkenherrian —Ipialesen— suma tzenzuan dagoenek o,llama apaindu batereikusiduk Lajasen. Baina Ekuadorr ensartu haizenetiknabarmenag oaduk, hizketanoraindikentzun e z badiek er e. Festetanzegoen Ibarr aherri handi samarr aatzean utzi, etaarratsaldek olauretarakoOtavalon hin tzen.Gaur mek anismoak ondo olioztatutatokatuzaizkik, nonbait, etaaiseag omugitz enditukgauzak, inondik er e. 20160927 08:28:48Gustuko tokian... aldapa g alan ta!Gaur ,astelehena izaki, egindak oplanak alda tubehar izandituk batbatean, munduk olekuaskotan be zala, Quit on er e museoak itxit a bait aude as telehene tan.Plan berria, beraz,haux e:teleferikoahartu Cruz Lomar aino ,buelt abateman han goitik (ia4.000 mraigotzenhau), argazki batzukegin (hiriar enbistaonak omen zeudek handik), etajaitsi, eguer dialder aMunduar enErdirajoateko,arratsalde pasa. Munduar enErdiadelak oa(MitaddelMundo )zeraduk, Ekuadorr etikEkuatoreapasa tzendelae taetekina ateratzekoasma tutakoartea:Quit onegonda, zeinturis ta—edo bidaiari— geratukoda,handik 20kmr aduen selfie aukeraonbataprobetxatugabe? Munduar enErdiahorr etarajoan, etahank abatipar hemis ferioan etabestebathegohemis ferioan jarrit aegitenahal baita,gerolaguneiwha tsappe zbidaltz ekomoduk osekulakofotoa.EdotaCoriolis efektuari esker,urakonketakozulotik beher ahemis ferio batean erlojuar enorratzennoranzk oan doala etabesteankontrakoan ikusi(edo alder antziz, berdinziok; erdiagezurra,gainer a,tokihorr etanerakustenomen dut ena, baina tir a!). E dota pisua hartu e ta kilo gutxix eago haiz ela egiazt atu...Kontuaduk, azkenean, plan hori ereezduala bete,eta,munduar enerdiaherenegun igarohuene z—aut obusean, Otavalotik Quit orakobidean—, horr etangeratukodela, oraing oanbehin tzat, Ek uatoreko lerr oan fisik oki eg otearen hir e bizipena. Har a zergatik.Iaberr ehun hitz, etaoraindik ezhaiz hasi ereegin kontatunahi huena kontatzen! Martx ahone tan,abendur akoheuk hausnartu, etaheuk baino ezdituk hireblog oetokirakurrik o,hain txe haiz asper garria!Igohaiz, ba,teleferikoan, etaagidane zegunek olaugarrenpertsona hintzenilaran,txartelaerosten.Aurr etikzirenhirur akbestekabina batean joan dituk, aurretik,hipittinbatatzeragogeratua hintzeneta.Goraigoetahantxezeudean, artean, berrik etan.Nesk abat,ilehoria,eta,gerojakin duane z,alemaniarr a:Maik e.Bestebiak, bikotea,nesk abilbot arra,Yolanda,etamutila galiziarr a,Angel.Hori dena gerojakin duk, orduan egunon trukeabesterik ezbaituk haiekin iz an.Argazki batzukegitenhasi haizenean, horix ebaitz enhireplana, haiek abia tuegin dituk, etaberehala ohartu haiz: hauek Rucu Pichinchar azoazak!Rucu Pichincha sumendi batduk, teleferikoarengoikogeltokitik hiru batorduradagoena, 700 mgorago;ezhuen inolak oasmorik igotzeko,egia esan, 4.700 mradagoen tontorbaterabakarrik abia tzekoasmorik ez,eta,gainer a,sumendie tanitxurazohik oadene z,hemen ereasalt ohotsak badituk, edo garaibatean iz aten zir elakoak bai, beder en. Baina g ogoa, inbidia... horiek e z hituen f alta.Haien atzetikabia tuhaiz, bada, ezdakik ondo zergatik.Etakilome trobateraedo ,geratudirenbatean, hurbildu egin hatzaie. Galde tu,etabaie tz,gorazihoaz ela. Heu erejoang ohintzatekeela, ba,baina ezhaizelaasmo horr ekin ateragoizean, etazalan tzanbezala.Buruaprestatugabe eta,gaine tik,hau lotsa!, urik ez,tantarik ereez(jatekoabai, eskerrak,txiripazhori ere!). Berekurabazutelasober a,etaanima tzekoberekin joaten,emang oziatelanahiadina. Zalan tzak... baina zirtedo zartegin behar ,orduan txe.Ezdakik zeinmomen tutanizanden, baina bosg arren ba t ere baz uan han, z uekin hizk etan: Brian, bos tondarr a.Lotsa gainditu, alferkeria uxatuetaaurrera.Bosk otea, beraz.Etaberehala, kezka:haien(gaztehaien) martx anjoatekogaiizangootehaiz? Quit onbiegun eskasdarama tzak,hemen1.200 mgoragozaude tejada, 4.000tik gora,hireaklima tazioa ereezduk izugarria oraindik...Baina, tir a, ezin baduk eging o duk a tzera; gus tuko tokian...Gustukotokian..., aldapa galan ta!Bukaeraalder a,batezere,gailur inguruk ohark aitzetarairitsit akoan, lauhank atangoraegin behar denek ozatibatean; eta,ia4.700 mtan,arnasa ereestu,burua zorabio antxean... Baina besteak eretankerakozebiltz anez,lasai edo. Etahelduzaretetontorrera,nahik omartx aonean, gainer a.Pozik, gustura.Gailurr ean, berriz, saria:hantxezegoan arrano gaztebat,tontorrarenzaindari, mendiz alejendear ekin erabatohitua,nonbait, argazkie tarakoparatzenondotx oikasitakoa... etajanari apur batlurreraeroriz geroereandalaos tiamugitz enzena, harrapatzera—harr aparia izaki, zernahi duk!—. Argazkibatzukegin, normalean baino gehiag oHarrapax ereerretratatubehar baitz en,zeredo zerjan, ur pixk a ba t edan, e ta, lainoa sartz eko arrisk ua ik usten zenez, beher antz ber ehala.Egun polit a,oso. Etalagunekin, heur ehausnar betiber etansartut aibiltz ekobetarik gabe,ordubatzuetanbehin tzat.Arratsaldean, hirian jada, limonada eder bathartu, dutx aberobat...etanekeari utzi azalerazedin. Konpar azio batera:80km bizikle tan, eguzkipean,bizpahiru portu koxkorbidean direla... hala tsukonekea, esang ohuke;nekepolit a,gehiegizk oaizangabe. Gero,afaltzerairten,pastapixkabatjangaragardobatezlagundut a,eta oher a goiz. Nekeari aurreegin, haler e,hau dena idazt eko,ohean bertan.Ia700 hitz dagoenek o...etaargazkiak prestatzeafaltaoraindik. Bihar goizean prestatukodituk, motel,loegin ezakorain,inor e z duk eta hir e honen z ain eg ongo!Rucu Pichinchak o gailurr etik.Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona .IruzkinakKEz da ipuin ba t. Hor z aude, ar gazki e ta guzti!artzubiBai, ba! Ar gazkirik g abe e z didaz ue sine tsiko, bes tela, inguru haue tan ibili naiz enik ;) 20160927 22:56:46Oswaldo Gua yasaminBurua (Gua yasamin).Heriotz akjolasean harrapatuzituen haurr engatik,lanak akitu zituen gizoneng atik,mait asunean porr otegin zutentxiroeng atik, metraila hotse zkoaizangodanirepintura, tximis taren indarr ez eta borr okarako grinaz mar gotuk o dut.***Herriz herri, hiriz hiri, miseriarik gorrienar enlekukoizanginen: buztin beltz ekoherriak, lurbeltz ean, lokatzbeltz ezlohitut akohaurr akingurue tan;aurpegie takoazalahotz akerretazeukatengizonemak umeak, non mendeak baitzir enmalk oak izoztutazeudela, gatzezkoak edo harrizk oak otezirenbereizi ezin zela; zanpoina etaerrondarien doinuak, zeinek jaink orik, eguzkirik etaartorik gabek obakardadeitzelaren berri, buztinar en e ta haiz earen berri baino e z baitzigut en ema ten.***Ezbadugu gureeskuak denon eskuekin estutzekoindarrik, ezbadugu gurebesoe tanmunduk ohaurr akjasotz ekosamurt asunik, ezbadugu mundutik armada guztiakerauzt ekoboronda terik; plane tatxiki hau gorputz beltz etaihar batizangodaespaziobeltz ean.*** Negaregin nuen oine takorik ezneuk alako,harik etaoinik ezzuen haur batikusinuenarte.Oharr a:Testuhoriek Oswaldo Guayasamin (Quit o,19191999) Ekuadorr ekoartis tahandiar enak dir a (ba tbateko itz ulpenak, hobe tu behar handia dut enak, noski).Bgauregondaazkenurteetanharenetxeaizandak oan (ederki ikustendabertatikPichinchasumendia, Guayasaminek hainba tetanmargotu zuena), etahark utzit akoondar eartis tikoizugarriaz gozatzeneman du goiza:margoak, horma irudiak, marr azkiak, eskultur ak,testuak... Hil zenean bukatzear utzi zuen Gizonar enKaper adelak oaerebisit atudu—amaitut a dag o jadanik—, e ta bert an dauden art elan bik ainak ik usi ditu.Deus ezdauk anar enoihua, zapalduar enahotsa, indig enar ena... haien sufrimendua, oinaz ea,ezineg ona... etaitxaropena adier azten, irudik atzen, ekartzendizkigu Guayasaminek bereartelane tan. Gerr ak, t ortur a, zapalk eta, dik tadur ak, g enozidioa e ta injus tizia sala tzen ditu.Gizonar en K aper a (Gua yasamin). Quit o.MexikoDFn RiveraetaKahlor enlana bezalaxe,Quit oraetorriz geroGuayasaminena ikusibeharr adago.Kaper anetaetxebarruan argazkirik ateratzeadebek atutadago,etahorr egatikpentsatuduBkgoikotestuhoriek ekartzeahona. Interesaduenak, informazio etairudi ugariaurkituk o ditu w ebean. 20160929 17:44:30Hizkuntzak, Chomsky e tasangrinidadeaAutobuse tangehiene tanbakarrik esertz enhaiz, hasier antokia suelt oegotenduk eta.Ezdakik nola, baina txartelaerosterakoan zuzenek oadela esanag atik,helmug arairitsi bainolehen be tebe teta egon ohi duk.Gaur aldamenean Inés eseri zaik,Quit otik Bañoser akobidean. Okerezbahag oAmba tonigoduk, Bañoser aordube teluzefaltazelaartean. Egunonik ereezdikesan andr eak, heuk ereez(badakik askotanezdela antipatiaedo zakarkeria kontua, arrotzitxuraikusietaausartu ereezbaitir aegitenbatzukezeresatera,ingelese zerantzungodiealak oan edo; baina tira,berakezdikezeresan etaheuk sakelakoari begir ajarraitu duk). Bazk arilegeaegitenarizuan igodenean, etajatensegitu dikkilome trobatzukegin bitartean. Gero,hitz egitekogogoaeginzaiok batbatean, ezkerrean zuen tipo arrarohori zertanotezebilen hemenedo jakin nahiasortu z aiok, nonbait, e ta beldurrik g abe ekin ziok g aldek etari.Berebizitz akontatudik, heuri Ekuadorr ennondik, noraetazertanhenbilen esanar azietagero,noski. Atsegina zuan emak umea, azkenean, etagaztelaniaz ondo molda tzenhaizelaohartu denean —lohabla ustedcasiperfecto,casicomo nosotros —,bridak askatuetaezdukisildu Bañoser aino. Ezezagunen artekoestreinak oelkarrizk etetaname todezenteizanohidituk, yaasko,baihorix eugari; normala duk. Etahala joan duk zuen artekoaere,puntubateraino behin tzat.Semea Ingalaterraraezkondua zian: turismo gida lane tanzebilela, Ekuadorr en,nesk aingelesbatezagutu zian, harremane tanhasi etaezkondu. Biezkontza:zibila, Bañosen bertan;etabigarrena, elizatik,Ingalaterran.Etabikoteahan biziduk orain, Ingalaterran,andr eakezzekikesaten zein herri edo hirit an. Alaba e ta seme txoa omen ditizt ek, Inésen biloba txoak, jakina.—Eta, zer gauza!, g aztelaniaz e ta ing elese z min tzatzen dir a txikiak, aiz u!—Ait akgaztelaniaz eging odieetaamak ingelese z.Normala, haurr ekberehala ikastendute,bi... etahiru hizkuntzaerebai, jarriz gero—maisu hasi haiz, etahortik ezduk pasa tu;gogoregin dik, g ainer a. —Ez, ez,hori ezdahorr ela. Hori daaitaekuadort arraetaama ingelesa dutelako...sangrinidaderen batedo zerbait badag ohor,zergauza,e!Ezzaizuiruditz en? —“Hay ciert asangrinidad o algo” , horie xek ber e hitz ak:odolt asuna ote?—Ya, ya... clar o, clar o. —ame to, hik.—Eta hori nork egit en du? Jaink oak, nork bes tela!—Ya, ya...Elkarrizk etakbestebide bathartu dikgero,etaarnasa hartu duk pusk abatez.Harik etaerlijioar engaiaateraduen arte,horr etanereezbaitu osoondo ulertu hirejarrera.AutobusaBañoser a iris ten ari z uan.Oharr a:Sangrinidadea gustatuzaikkontzeptugisa; izanere,sangrinidadeak ederki azaltzenduzergatikikastendutentxina tarrekberenhizkuntzahorr enerraz,etaeusk aldunek berenaberdin, hain bihurriak izanda biak alabiak. Zeinotedasangrinidadearen etaChomskyr enteoriak o hizk untzaren or ganoar en art eko erlazioa?IruzkinakPKaixo, Xabier:Hik e z duk e zagutz en txis te hau?Bikotebathizkuntzaak ademia bateradoa txiner aikastera.Leheneng osaioan,irakasleak galde tudie zergatikikasinahi dutentxiner a.Hau erantzundute:«Ba,txinak oume jaio berria adop tatudugu, etatxiner azhitz egitenhastendener ako,guktxiner a jakin nahi dugu».Bazekiagu bizitz ak fikzioa g ainditz en duela.Eta Inések, k etxua ba al z ekien?artzubiBai, ezagutz ennian txistea,etaondo erakustendiksangrinidadearen ideia ustebainozabalduag oa dag oela munduan.EtaInés ezduk, ez,kitxuaz mintzatzen, hala erantzunzidaan behin tzatgalde tunionean. Dena den, galder ahori kontuz egin beharr azegok, jende askorilotsaema tenbaitio oraindik kitxuaz badakiela aitortzeak. Eusk aldunok erebazekiaguzerbait lotsa horr etaz.Guayasaminen aitakitxuahiztuna zuan, ama ez.Omen. Museoan galde tunueneaneaberak, Oswaldok, baotezekien, lotsa hori suma tuniean erantzunzidatenlangileei: «No,no,nolohablaba... sólo castellano» .Ikertu behar diatoraindik, eanonbait aurkitz en dudan horr en kontrako zantzurik. PBadakik, batzuen ustez,ingelesak burua azkartzendiketaeusk arak,ordea, tontotuegitendik; horr egatikonartz enditekingelesa baldin tzagisa lanpos tubatzuetarako,etaeusk araeskatzearenkontrazeudek, dena aurrerakortasunar enizenean etagureoner ako; baina, inoiz e z eusk araren kontra.Hikkitxuaidatzi duk; e z duk ketxua, ber az.Eta coriolis, badabil edo e z dabil?18 besark ada.artzubiBai, ba tuaz kitxuaduk.EtaCoriolis efektuaezinomen duk nabaritu konketatxiki batean, urmasa handiag oabehar omen duk. Ez z ekiat,Mitad del Mundo ko museor ajoan iz an banin tz, ak aso... 20161006 23:07:05800 apellidos vasc osFamilia Y cazaGainz a. Gua yaquil.Acaiturri Aguirr eAguiñag aAlavaAlcív arAlegría Alemán Alsua Ama yaAnchundia Anda AndíaArana Arauz Arbaiz aArbelae zArceArcentales ArizagaArmaiz aArmendáriz ArosemenaArrarteArrataArreagaArregui Arrie taArteagaArzube Arámbulo Asanz aAspiaz uAules tiaAyalaAycartBacilioc ainBalda Barahona Barr ezuetaBarz olaBayona BazurtoBedo yaBermeoBerria Bolív arBorotizaCarranzaCarr eraChavarría Chiribog aDuart eEchaiz EchaniqueEchevería Echeverría Egüe zElizalde ErazoEsparz aGainz aGalarz aGaldea GaraicoaGarayGarcíaGarz aránGonz abayGoroillo GoyaGoyburu GuevaraIbarr aIcazaIrrazabal Iturr aldeIzaguirr eIzazaLandaburu LarreaLarreategui Lasc ano LavayenLegardaLicetaLizamaLuzarragaLuzuriag aMartic orena MayaMendo zaMeriz alde Mon toyaMur gaMurrie taMuño zNarvaezNavarroOchoa OlayaOlea Ordeñana OrozcoOrtiz OtoyaOyarvide OñateParragaRecalde Salaz arSaldarriag aSamanieg oSarasua Segur aSempert egui Solart eSorno zaSuas tegui Suescun Súñig aTriviño Turriz agaUbilla UgarteUlloa Unamuno Uquiz aUrbinaUribe Urigüen UrquizaUrreagaUsubillag aVelastegui VeraVergaraViteriVizcaino YanceYcaza Yturralde Z aldua Z avala Z ea Zule ta Zunz arren Zúñig a Oharr a:Orduerdibatekotartean, Ekuadorr ekohiri handiena den Guayaquilek ohilerribatean Bkatzemandak oabizenen zerrenda, hilerriar enpartetxiki batkorritut a,bilaibiligabeetaapun tatzenberandu hasit a.Grafiakgrafiaetaakatsak akats(etazalan tzakomordoxkabatalde baterautzit a),eusk aljatorrik odeitur enkopurua harrig arria da(ezhemen bakarrik,noski, inpresio hau bestelekuaskotanizanduBk,Guayaquil baino lehen ere).Bkezdakizenba teraino dagoen ondo ikertut aeusk aljendeak zernolak opresen tzia izanduen MunduBerrian.IruzkinakOEzdakit nik Errenteriak ohilerrian hainbes tedeitur a“eusk aldun” topatukootegenituzk een! Agian, txikiag oadelak o;)Proba egin behark opasioan nabilen batenbatean.artzubiEa, ba, esang o didaz u proba hori egit en duz unean... Mark a litz ateke gero!Oharr a: Baina joang o al z ara, ba, z u “pasioan” k anposan tura?:)))OEznuen esper ohain lasterjoaterik baina... patuak eraman nau bertara,abizenakbegir atzeko denbor arik g abe, baina!artzubiIzan er e! Ahaztua nuen ohar hori ida tzi iz ana, nola dir en g auzak. Animo , O, mux u ba t. 20161010 08:13:21Ez dakigu z er dugun...Ez dakigu z er dugun... minik e z dugunean.Ez dakigu z er dugun... osasun tsu g audenean.Ez dakigu z er dugun... aldamenean en tzuten digun ba t dugunean.Ez dakigu z er dugun... sasoik o eg on e ta mendi buelt a ba t egit eko auk era dugunean.Ez dakigu z er dugun... inguruan gur e premia duenik dugunean.Ez dakigu z er dugun... beharr a izan e ta zainduk o gaituenik dugunean.Ez dakigu z er dugun... po zik e ta gus tura gauden bit artean.Ez dakigu z er dugun... nor mait atu dugunean.Ez dakigu z er dugun... lana utzi e ta sei hilabe tean bidaian joa teko auk era dugunean.Ezdakigu zerdugun... 25edo 40eskatudigut ela,etagehiag obegir atugabe ordain tzekoarazorik e z dauk agunean.Ez dakigu z er dugun... mait e gaituenik dugunean.Ezdakigu zerdugun... ospit alerajoan, etagurean artatzengaituzt enbezalaartatzengaituzt enean.Ez dakigu z er dugun... or aindik gur asoak bizi ditugunean.Ez dakigu z er dugun...Ez dakigu z er dugun... f alta dugun art e.Oharr a: Gutxien esper o denean, us te ez dela, az altzenduk erbia be ti.Dutx atikirten,irristegin, etasekulakozartakoahartz ea,esaterako,ezduk, berez,bizikle tanibiltz erajoan etaerortzeabaino probableag o...Alabai? (Bueno ,uztak,ezhaize taosoiaioaizaninoiz estatistikakontuetan—er e—!) Etalogelazabal samar batean irristeginda luzeerori,etaburuan etaukondoan etaipurgainean zaurik olpeak, eta,gainer a,bisaihe tshezurpusk atzea... Oso probablea otedahori? Baez,ezduk oso probablea, baina gertatu,gertatzen duk ba tzuetan. Erbia e z dag oela sek ula lo , zera!Bigarrenoharr a:Perretxikotarajoan, batereaurkitu ez,eta,eskuhutsik ezetxeratzeagatik,inoiz gustukoaizanezden tokiraabia tu,etabertanamiltz eaere...Probablea otedahori? Baez,ezduk, baina gertatzenduk. Etajitehorr etakoalbis teak ereekartzenditik mezulariberdeak, azkarasko(epailea lekurairitsi baino lehen erebai, batzuetan). Gogorazetorrek, ezinbes tean, bagdadar harenmorr oiarenistorioa, Heriori itzuriIspahaner antzihes egin, etasegalari beltz a bert an zain z uena.Beti art e, E, gus tuko tokia e z baz en er e gus tuko zereginean ari hin tzela joan haiz behin tzat!IruzkinakMJEderr a bene tan, Xabier! Mait e zaitugu! Urrun bag aude er e!artzubiEskerrik ask o, MJ, mux u ba t.Xabier .PKaixo, Xabier:Zeresan holak okasue tan? Sano etapozikbuelt atukohaizelaesper odugula baino ezzaidak otutz en. Niereeznauk oso estatistikazalea; zein dahori beraetxeangertatzeko probabilit atea?Orain, hireburua zaindu behar duk, hihaize tazaintzekogertuen duana; bainaurrutitik teknologiar enbide zedo telepa tiarenbide zbehar duaner ako,hemengauzk ak.Guk bazekiagu hihorhagoela etahirekontuak entzutensegitu nahi diagu.Orain, agian, polikiag obizibehark oduk; baina, kamar ageldoan, hobe toikusdezakekingurua.Besark ada leun ba t,P.artzubiBai, heuk asma tu,P:kamer ageldoan nabilek, besterik ezineta!Etaeskerrik askobesark adar enleunag atikere,ezbainag ooso besark ada estuetarako,egun batzuetanbehin tzat :))Xabier .AEzdakigu zerdugun... mait edugun norbait ekeskapada ederr aegin etaonik ateradelak o berria iris ten zaigunean.artzubiOndo maila tuta, baina onik, bai... ok errago izan zit ekeen! Esk errik ask o, mux uak.OSaia gaitezen,poliki bada ere,dugun horr etazguztiaz gozatzenetaohartz en!Bihoanire besark ada es tua. Sen titzen dut baina une hone tan hori esk atzen dit g orputz ak.Mux uak.artzubiBesark ada ba t, O.K✨ IAProbabilit atetxikiar enpatua: nikeskia tzenhartu dudan kolpe txarrena dutx abateanizan zen.Animo!artzubiEskerrik ask o, IA.IMKaixo!Horiek aben turakhoriek! Bestebesark ada batnirepartetik,guztiz birtualanoski. Eamina pasa tzenden. Eskerrik askopoesiag atik,ondo zetorkidak uda etaudazk enot an inguruan (iz an) ditudanak ik usita. Aurr era!artzubiEskerrik ask o, IM.Saihe tsalde hau ariduk bereoner aetortzen;Peruk oplanak aldar aziegin zizkidakpittin ba t, baina aurr era egit eko moduan nag ok, e ta po zik! 20161014 08:59:46Lurra eta BibliaHeldu zir en.Haiek Biblia z eukateneta guk lurr a.Eta esan zigut en:“Itxi begiak e ta egin ot oi.”Eta begiak z abaldu g enituelarik,haiek z eukaten lurr aeta guk Biblia.Eduar do Galeano. Ser c omo ellos y otros artículos ,1992.IruzkinakPEskerrik asko,Xabier .Baneng oan nielizahildak ogehien sortu duen erakundea dela,Hipa tiarekin hasit a IV. mendean g aur egun art e. Baina hikhona ekarrit akoGaleanor enistorioak begiak irekizizkidak, etakontualarriag oa dela er akutsi zidak.Bizirik utzit akoeilurralapurtu ziek, etaguk bazakiagu zerden lurraguretzat,baaregehiag o indioen tzat. Hori er e gaur egun ik usten ari g aituk gur e lurr ean.Larriag oduk oraindik kontuan hartz enbadugu gogoaerekendu diela, etajendearigogoa kentzen badiot e, etorkiz una lapurtz en ziot ek. E ta horr ela g abiltz ak.Elizakeskuak sartu dituen lekuetanpobr eziaetaesklabotz abaino ezduk loratu,pobr eziamundu hobe batekin ames tenentretenitz eko,etaesklabotz a,aber atsakgero eta hobe to bizi dait ezen.Bota behar nian.Ondo segi,P. 20161016 15:27:58Hitzak sober a: Ot avalo, merk atu egunaBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20161018 22:17:37Zizkamizk ak, pasadiz oak3Dene tikpixkabat,pasadiz oak, bitxik eriak... irribarr etxikiak —edo algarak,irakurlea libreda— sortz eko asmot an, ba tzuk behin tzat:●MexikokoPueblan kirolasustatzekoigande goizetankalebatzukixtenzituzt elaikusitaharritut ageratuzenbidaiaria. Geroztik ikusidugauzaberaegitendutelabestelekubatzuetanere:Panama Hirian, Medellinen, Quit onetabaiLimak oauzobatzuetanere, esa te ba terako.●Medellinen afaltzerajoan, etasekulagertatuezzaiona gertatuzaiobidaiariari. Afalduondor entxotxakeskatuditu, eta,baie tzesan arren,ezdizkiot eekarri. Osteraeskatudituenean, ordea, salbuespen gisa ekarrik odizkiot elaesan diote,dagoenek oOsasunMinis terioak debek atubaitu, Kolonbia osoan, antza,txotxakmahair aekartzea.Eskerrakeman, etakalerairteterakoan hartu ditu. Geroztik ezzaioberriz gertatu,baina bestelekurenbatean galde tuetabaie ztatudioteMedellinek oan esan ziotena:legea eg on, badag o, kasu handirik egit en e z baz aio er e.●Panaman fakturaeskatubeharr adagotoki guztie tan, baitaordaindu beharr ekokomun publik oetan ere. Bestela, irtetean isuna etor liteke. Etaisunakontsumitz aileari, g ainer a, faktura ez esk atzearren.●Medellinek ometroan (orainarteaurkitut akotxukunena... berriene takoaerebada),puntakoorduetan,trener asartz ekoilarakantolatzendituzt enasan, bagoietakoatebakoitzekobat.EzdaJaponian bezala, hemen ezdaude Tokiok ogeltokie takooshiyaedo bultz atzaileak; baina nasar airitsit akoan, gazteatsegin batekzeinilaratanjarriadier azikodizu.MexikoDFkoan, berriz, emak ume etaumeen tzakogune bereziakdaude nase tan, eta,beraz,bagoiberezietansartz ekoaukeradute.Azkenik, etahiritz arretakometroekin jarraituz, NewYorkekoadabidaiariak orainarteerabili duenzikinena.3Blogoetahonetanherrialdebatzuetakokontuakdatoz,nahasian.Halaere,atalhonetan—etaatalhonetanbakarrik— kokatzea erabaki da, idatzi zen datari men eginez. Medellinek o me troa.●Quit okoerakusketabatean, arrisk utsua iruditu zaiosegur atariargazkilaria (bidaiaria),etakarguhartu dio: biargazki nahik oak zituela, eazertarakoarizenhainbes teegiten(instalazio artis tikobatzen,estetikokioso erakargarria, baiforma, baikoloreetabaiargiztapen alde tikere).Etahorr elajarraitu du:«Anosotros nos han dicho que nopermit amos hacermuchas fotografías, que luego lagentehacecopias». Horr enaurrean, zererantzun? Aizu,inon ezduesatendebek atutadagoenik, eta,gainer a,horaridajendea selfieak egin etaegin (instalazioen gaine tikibiliz, kasubatzuetan!), etaezdiezuezeresaten.“Anosotros nos han dicho... ”aurrekoesaldi beraberriz, hitzezhitz. Alf errik da, ber ari esan badiot e...●Trujillok oospit alean, bidaiaria trauma tolog oarenzainzegoela larrialdie tansartu zentraumat ologo mozkortia ezzen,azkenean, trauma tolog oa.Eskerrak!Bert akoatezain,medik u,erizainetagainer akoguztien adiskidea zen,antza,bistakoazengizona maizibiltz enzelahan, larrialdien atalean behin tzat...baina ezzenbidaiaria artatubeharzuen trauma tolog oa.Etaeskerrak!Bidaiaria lantzenarizenberebaitanzeresang ozuen tipo harengana pasar aztenbazuten,zeresang ozion tipoari kamise taeranzt ekoesatenzion unean bertan... Baina gaitz ulertz ebatzen,bene takotrauma tolog oageroago etorri z en. ●Bidaiariari eskaini diotedagoenek o,behin edo bitanbidaia hone tan,esertz ekolekuametroan. Biser a erantzita zuene tan, hori bai.●Bidaiaria balia tuda, behin, erretiratuedo senior edo dena delak oentzakopreziomurriztue z,baldin tzabakarra55urtetikgoraizateabaitz en; Panama Zaharr ekohondakine tansartz ekoizanda,3dolarr ekobeher apena. Besteinoiz erretiratuaoteden galde tuereegin diote...etabiser ajantzitazeramala, gainer a(ikusmen urriaizango zuen, inondik er e, leiha tilaren bes te aldean z egoenak).●Aldiz, Trujillok oklinik akotrauma tolog oakezergalde tugabe zuzendu dulankide batekbetetakofitxa,eta59ordez49idatzidu.Bidaiariak adier azidionean 59zuzena zela,horiek direladituen urteak, sekoharritut ageratuda:«¡Pues parec eustedmucho máschibolo!» (horr ek bai bistazorrotza!; etabene takotrauma tolog oa zen, eztraumat ologo mo zkorra ). 20161020 22:07:12Ekuadorr etik Txiler aino irris tan, P erun barr enaPerun hilar en4tik 18raegondaB.Ezzenhori bereasmoa Ekuadorr etiksartu zenean, bainaPeruk o zehark aldia irris t batean egin du... halabeharr ez!Lehen egunak patxada ederr ean ema tekoazen,ipar aldek ohondartz aondok ohotelbatean,Zorrit osen, Tumbese tikgertu. Baina istripu txorobatekaurreikusitakopatxada zakurrarenipurdirabidali ondor en,egindak oplanak egokitu egin behar izanzituen. Asmoa Zorrit osetikChicla yora,etahandik Trujillor ajoateazen,geromendi alder aabia tzeko,Huar azer a,Limar abaino lehen. Chicla yokoapasa tuzen,nola edo hala, baina Trujillor aheldu ordukoospit alerajobehar izanzuen. Bisaihe tshezurhautsit a,ibiltz eaona zuela baina kargatutaez...Huar azerakoasmoa lausotuz joan zitzaion ezinbes tean. Huar az,bestebehin, hurrengorak ogeratuko zen.Chicla yonetaTrujillon bisit atutakolekuek lehendik erebazekiena baie ztatudioteBri:kolonaurrek oesatenzaien kultur enetazibiliz azioen mun ta,garrantzia. Etaezdirainkaksoilik, askotanhori usteizatenbada ere.InkakK.o.12001500 urteetannagusitu ziren,etajakina daespainiarr akiritsi zirenean pikutarajoan zelahaien inperioa: 300 urtekokontuaizanzen, beraz,inkennagusig oa. Baina Perun, Mesoamerik anbezala, askozlehenag okozibiliz azio ask oren azt arnak aurkitu dir a, duela 10.000 urt ekoak er e bai.EtaBezdaaspertz en,bidaia osoan, museoak ikusteaz, etakolonaurr ekozibiliz azio horienekoizpen artis tikoamiresteaz. Ehungin tza,zeramik a,metalen lanketa.Gaur egun ereaurreratuairuditz enzaigun teknologia, arlo horie tan.Eskultur aetapintura.Anizt asuna, gai,forma etateknik etan. Originalt asuna. Diseinua. Fine zia. Kolorearenerabiler a.Abstrakziomaila harrig arria. Des zifratzen g aitza den indar sinbolik oa. E dertasuna, finean.Liman aspaldik olaguna zuela aprobetxatuz, Trujillon hegazkina hartu (autobusean joatekoordu g ehiegi, hebaindu batentzat) eta ordube tean Liman zen.Liman, kolonaurr ekoartearenlagin bikaina gordetzenduen Larcomuseoan ezezik,Memoriar enMuseo zabaldu berrian ereizanda. Denbor azjuxtusamar ,egia esan, etabihar amunean ezinberrir ojoan, astelehena izakiitxitabaitz egoen. Lastima, bertandaudendokumen tuak etalekukotzakzirraragarriak diraeta.Edozein modut an, hausnark etabat eginar azi dio museoar en plan teamenduak Bri, nabarmena baitasarrerasarr eratik:irabazleak daudenean, gertatutakoairabazleek kontatzendute,egia irabazleen egia da,batezere.Esaterako,non daude Perun gertatutakoindark eriabortizk erien erroak, sustraiak?Museoar ensarrerangalder ahorri erantzutenzaio,biizenaipa tuz: Sendero Luminoso (SL) etaMovimien toRevolucionario Túpac Amaru (MRTA);oso pertsonaliz atuak gainer a,biak, haienburuz agiizandak obatzuen izendeitur ak,argazkiak etaguzti. Etaalboan, letratxikiag oan,aipa tzen dituzt edesber dintasun sozialak, baina inoiz ezbiolen tziar en sorburutz at:desber dintasun sozialek SLetaMRTAzirelamedio piztut akogerraluzatzenetaheda tzenlagundu omen zuten, hala dio albok otestuhorr ek;ezdio,ordea, SLetaMRTAherrianzegoen —etaoraindik dagoen— desber dintasun ikaragarri hori dela medio sortu zirenik.Bejondeiela!Lima tik,etaAyacuchor ahamar hamabi orduz besteautobus batean sartu etajoatekogogohandirik gabe (Ayacucho da,Huar azekin batera,Bribetihurr engorakogeratzenzaion bestelekubat,Perur aetorrit akoan), Txiler antzabia tudazuzenean. Lima tikTacnar aino hegazkine z(bidaiar enhasier akoplan teamendu orokorrari traizio egine z,osteraere), 24ordukoautobusaldia saihes tearren.Gero,Tacna tikTxilek oAricaraautobuse zjoan da,50kmbaino ezdira eta.IruzkinakPKaixo, Xabier:Gogoratzen duk Quilapa yunen Iquiquek okantata?Aricatik hegoaldean zegokIquique, 310 kmr a. Bes terik e z,P.artzubiBai, g ogoan dia t. Eta nir e hurr engo geldialdia Iquiquen iz ango duk.X.OOngi dagohurr engorakogauzakuztea,betiutzi behar direlaesang onukenik! Baina,ahal dela, hurr engoan arr azoia bes te ba t izan dadila!Segi ongi.artzubiOna bada, ederki arinaiz, lekupila ederr auztenaribainaiz hurr engobaterako;).Hurr engo horiek z ertzen asma tu behar , hortx e gakoa. 20161022 23:55:24Galeanok arr azoiLurra eta Biblia truk atu zituzt ela diok, Galeano ,eta zuzen habil:zenba tvirgensit aeta zenba tpatronsit oentzun behar diren or aindik,oraino z ainak ir ekita —e ta odole tan— dituenLatinoamerik ako bazt errotan.Oharr a: IkusLurra eta Biblia (E. Galeano) . 20161103 23:37:07Hitzak sober a: Peru IBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20161107 22:13:49Hitzak sober a: Peru II, k olonaurr eko art ea eta kultur aBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . Txile20161023 22:30:209.400 mk o desnibela (1)4.700 m g ora eta 4.700 beher a, kostatik punar a eta buelt a.Perutik Txilen sartu, etaAricangeratuhaiz estreina. Peruk oAricaTxilek oAricabihurtu zuan1880k oekainar en7an, Txilek omilit arrekkontatzendutenez55minutu iraun zuen gudulorios etaheroik obatiesker.Gudu hori Bolivia itsasorik gabe utzi zuen Pazifik okoGerr arenbigarrenurtean gertatuzuan, AricakoMorro an(hondar kolorekomendi muino bat,portugainean).Aricabasamortuan zegok,Peruk okostalde osoak etaTxilek oipar aldek oak eratzendutenbasamortuan. Portu garrantzitsua dik, hondartz ak,museor enbatedo beste...etaarrainonajaten duk; g ainon tzean, g auza handirik e z, hala iruditu z aik.Historiar enalde tikinteresgarria bada ere,nahiag ohukeen Morro anetabander aerraldoietapiltz artu samar batenabar oan dagoen museo higuing arria bisit atuezbahu: museomilit arra,istorio milit arrak,milit arrenkontakizuna, haien egia; musik amilit arrataigabe(himnoa izangozuan, akaso!), ozen; Pinoche tUgartebisit anetorri zenaldi bakoitzeko,plakatxobat...Higuing arria, zinez:museoa ikusteraletorkeen perut arbatenlarruan jarri haizlipar ba tez —e z dituk ask o ingur atuko, noski—; ar gazkirik e z egit ea er abaki duk.Aricatik12kmr a,berriz, Chinchorr okultur akomomiei eskainit akomuseo txiki bat:Peruk okostakohegoaldean etaTxilek oipar aldek oan, K.a.70001500 urteetanbizi izandak ojendea, chinchorr ohoriek. Arrantzaleak omen zituan gehienba t,seden tarioak —eta,zalan tzaizpirik gabe, bestemuseoar enarduradunak baino zibiliz atuag oak—. Duela 9.000 urtekomomiak aurkitu ditizt ekhemen (dene tik,gainer a:umeak, helduak, zaharr ak;baitaumekiakere, fetuak!), Egip tokoak baino pusk az zaharr agoak. Iz ugarria.AricanegonetaChung arákolakuaikusigabe alde egiterik ezomen zegok,hori esatendikjende guztiak, etabaiWikitr avel,Lonely Plane tetaabarr ekere.Ikusibehark oduk, orduan,horr elakoak dituk bidaian ordaindu beharr ekozergak.Baina Chung aráBoliviar ekikomug anzegok,itsasoa baino ia4.700 mgorago,zerutik gertu, diotenez;eta,bertarajoateko,hirian dagoen eskaintzabakarratour batduk: goizekozazpie tanirten,bidean tokiinteresgarribatzuetangeratu,klik, klak, selfie, pum, selfie, klok... lakuaikustatu,Putr enbazk aldu, etabeher aziztuan, arratsekozazpie tarakoAricanberriz egoteko.Garaibatean, Europan krisiahasi baino lehen, baomen zituan bietahiru egunek otxangolasaiag oak (kartelak oraindikzintzilik zeudek agentzietan), baina orainjada ez,egun bakarrekohori duk eskaintzendutenbakarra.Zerbait esateaokurritu bazaik, okurritu zaik: «Lasai, ezdaezergertatzen,oxigenoaerama tendugu autobus guztie tan,behartut agaude». Bejondeiela, askozlasaiag ogeratuhaizorain.Putr eherri txiki batduk, 3.500 mra(1.0002.000 bizilagun inguru omen, baina altuer ahaue tanzehazt asun gutxi, oxigenoa ereeskasbaita),AricatikLaPazer akoerrepide ondoan,Chung arábaino lehen. Etapentsatuduk aukeraona litzatekeela lineak oautobusean Putr erajoatea, bertanloegin, eta,bihar amunean, aklima tatuxeagoedo ,lakuraigoetainguruk obazt erraklasaiag oikusi. Otu etaegin: Booking ,erreserba, ezzegoklekurik hiknahi duanostatuan, eabestehone tan... listo!Betibezala, egin etagerohasi haiz xehetasunakaztertzen.Ostatuaezduk merk emerk eabaina basic samarr azirudik, berokuntzarik ez,etahan hotz eging odik, noski: hiretable takofraideak Putr enoraintxe4gradu daudela ziok—ilun tzekobeder atziak dituk—, eta11komaximoa eta6kominimoa egunean zehar .Ederki,primer an, bikain... baina ¡alohecho pecho! ,eutsi egindak oari (Zehazki Hiztegia khoriproposa tzendik), ezzegokbesterik. Zertarakohabil, bestela, pijama polit horr ekin motxilanbuelt aka, Ternua tik honaino e ta oraindik sek ula jan tzi gabe?Goiz ekozazpie tanirtetenduk eguner oAricatikPutr erakoautobusa. Hiresegapot oak ezdikjo,jobehar zuen orduan, etaiaia galdu huen... baina harrapatuduk azkenean. Aricatikirtenetaberehala abia tuduk Llutakoharanean barrena, gorantzpixkanak a.Ibaia errepidear enezkeralder ageratzenduk, etaoasi estubateratzendikberearroan; artosail handiakzeudek, besteak beste,basamortuan margotut akoberdegune horr etan.Kilome trobatzukegin ondor en,errepidea tentetuegin duk etainguruk oberdea atzean geratuduk: harria etahareabesterik ezdituk ikustenorainbialdee taraerrepar atuta,paisaia mortua duk erabat,eremu, gorri. Gorago,1.7003.000 mbitartean, kaktusargimutila (Browningia candelaris )hazt enduk bakarrik, oso lekulehorr etanbizir autekogaidena: harriak etakaktushoriek,beraz,besterik ezikusmir aosoan. Batbatean, etaeguzkiak traba egitenziolak oedo ,errezelaitxi dik aldamenek oak, e ta handik aurr era ez duk e zer ask o ikusteko auk erarik iz an.Hamarr akjotaheldu zaretePutr era.Aurr ekoarenaldean, hemeng opaisaia berdexeagoaduk,baratzaketasoroakereageridituk herri ingurue tan;ezduk, haler e,Gipuzk oakobarru aldek o berdehori, eztahurrik eman ere.Etaaltuer ahorr etaraino hain azkarigoizana nabaritz enhasi haiz, oinak lurrean jarri orduko:Cusc onlurhartut akoan sentitu ohidirenburuk ominsor, zorabio pun tu, e zineg on, jangur arik e z horiek.Herrian buelt abateman, etabazk alondoan Jurasikoterme tarajoateaotuzaik,herritik gertudaudela eta.Nork eramang ohauen aurkitu etagerojakin duk terma horiek herria baino 500mgoragodaudela. Bihar Chung arákolakuraigotzea(lakuaherritik 4550 kmr adagoela ereorduan jakin duk), berriz, ezzegokoso erraza,solo traveller arenarazoak: tour batantolatzekogutxiene zhiru lagun behar dituk, etaheu bakarrik haiz. Herri osoa korritu duk,agen tziaz agen tzia,eabatenbatekChung aráalder ajoatekoasmorik baoteduenbihar amuner ako.Herri txiki batizaki, ezdituk ados jartz enturis tajendea partekatzeko,norkberenegozioa ateranahi dikaurrera.Azkenean, dena galdutz ateman etaAricatikigotzendirenagentzietakobatekin hitz egin behark ohuela etsitzenarihintzenean, teilatuakonpon tzenarizengizonbatetorri duk salba tzaile: Eugenio dikizena, jatorrazirudik,aimar aduna (nabarmena, gaztelaniaz hizketanentzunda), etaazkenek opaper akfaltaomenditik agentzia behar bezala legeztatua izateko;diru kontuak etaordua ados tudituz ue(berandu mugitz endituk hemen, hotz aaitzakia, baina argazkilariak goizekoargianahi):zortzie tarako etorrik o zaik bila.Putr e.Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona . 20161024 22:49:269.400 mk o desnibela (2)Jurasikoterme taraordubiak alder aigohau Humbert ok.Parajeadier aguztie tanizugarriairuditu zaik, kristaurik ezzegoan, zaindaria etaberezakurrainguruan, besteinor ez...Putz uasep tikoenean sartu haiz aurrena, tenper aturaegokia zian urak,40gradu inguru esang ohuke;Humbert o,aldiz, geroohartu haiz, buztin kolorekourazeukatenputz uetakobateanmurgildu duk zuzenean (horie tan45gradut anedo zegokura).Hirepiszinak ohormek ezzitean inolak o itz alik ema ten or du horr etan, e ta biser aren bila irt en behar iz an duk ur etatik.Beroagoitik, beroabehe tik,Aricakohondartz abaino 4kmgoragoaltuer an... eldarnio batekirentsihau, sukarame tsek berenganatuhaut e.Guanak oak etabikuinak heltz enikusidituk,tropelean, mendi mazeletanbeher a,etatermen zaindariar entxakurrarekin borr okanjardundituk, bertakoen etakanpotik etorrit akoen artekoborr okabetierekoan; kondorr enkarrankakereaditz enzituan denbor aguztian, baina ikusiez,haiek ezzituan inondik ageri.Ikusi,egiaesan, ezhuen gauzahandirik ikusten,altuer ahorr etanargiaitsug arria baitagehiene tan.Gorputz agoxosentitzenhuen, urazpian, baina urgainean geratutakozatia,burua izangohuen noski, alderr aibezalasuma tzenhuen, igerian, heur eaezbestebatena bailitz an... Gero,hone tanguztian pentsatzenjarri haizelarik, hobe toulertu duk zergatikesatendutenChung ará—ia 700 mgoragooraindik— zerutik gertu dagoela, heuk ereezdakik inoiz haingertu sentitu haizen.Halak obatean, argazkilari orokizanohiduen hatzklikalarian mandeuli,ezpar abatikusiduk: ezzuan eldarnioak eragina, heldu egin dikbehin tzataluak, etahorr ekespabilar azi hau behing oan!Herrir ajaitsi, etaezhintzengauzaezeraskoegiteko:zeredo zerafaldu etaoher ajoan haizzuzenean. Baina gaua luzeegin zaikoso,ezduk loaskorik egin. Buruan buelt akadenbor aguztian erabaki ona izanoteden hona etortzea:Aricaneskainit akotourahartu etaordugutxi ba tzuk buruk o mine z ez egotearren, e z ote dituk bi egun osorik emang o buruk o mine z?Gosaldu, etazortzie tarakogertu hintzen.Eugenio pittinbatberandutu egin duk, baina bestebezerobatekin azaldu duk, mutil frantses batekin. Ados tubezala, lehendabizi Chung arákolakuraino joang ozarete,etageroeging odituz uetxangoarenbarne dauden bestebisit ak.Aldapa goraduk bidea, noski, etaordube tebehar izanduzuepunar a,goiordokir aheltz eko. Behin punan, ordu batzuk emang odituz ue 4.5004.700 mkoaltuer an, Chung ará,Cotacotani, P arinac ota eta abar e zagutuz.Goiordokia bestemundu batduk. Argiak erebestemundu batekoazirudik han. Gaue zhotzgalan taegitendik, baina eguzkia ateraorduko,etaurtegaraihone tanezdikhuts egiten,berehala epeltz endik; gauetikeguner a30graduk oaldea izatenomen duk maiz. Arropaguztia jantzitaeduki behar izatetikiadena erantzibehar izateraezduk askobehar .Han ezinduk ezerlandu, eztapatatarik ere.Lastolakarbathazt enduk denean, etxeen estalkia egitekoerabiltz enzena, etagoroldio etalikenbatzuk,baina fauna alde tikaber atsaduk: hegaztimotaasko(Andee takoflamenk oak etakaioak, ahateak, kondorr ak...), kamelidoak (bikuinak,guanak oak, alpak aketallamak), bizkatxak(isatsluzekountximoduk obatzuk), azeriak,pumak...Lakuingurur airistean, bihur gune batetikirtenetaerrepidea ezohik okolorezmargotut aagertu duk batbatean: Boliviak omug arainok okamioi ilaraduk, kilome trobatzukbai, etamug azbestaldean bestehorr enbes teomen zegok. Kamioiz aleak gaua bertanemandazeudek, hotz ezetagose, etahaserr e,txile tarren greba delae tamug aezbaitut ebihar amuner aartezabalduk o.Kamioi guztiak boliviarr akdituk: Aricakoportutik goradatorren err epide hau duk, itx uraz, boliviarr ei geratu zaien itsasor ako irtenbidea.Parinac otasumendia (ezzirudik, baina 6.342 mkoaltuer adik) nagusi duk inguru osoan, etablog oetonirakurleak behin etaberriz ikusibehark odikargazkie tan.Haurr arenmendi ereduabetetzendik, konoak goialdean betiduen elur orban zuriari esker—Eug eniok barreegin dik,hori esan duanean—. Sumendiak lakukourhotz etaneratzenduen islapostalekoaduk, bainaezinizandiok eutsi behin etaberriz argazkir atzekotentazioari. Cotacotanikobegir atokiandagoen isiltasuna —err epide hone tanibiltz endirenkamioiak eregeldirik zeudek gaur— etaikuspegiar enohiz kanpok oazirraragarriak dituk; aintziratxiki hauek Parinac otarenlavaeremu zaharr a—duela 7.000 urteizanomen zian azkenerup zioa— pinport atuetakoloreztatzenditek. Parinac otaherrir airitsit akoan, berriz, paraje babesg abe horr etanpertsonak nola bizilitezkeen —gutxi samar geratzenomen dituk egun, egia esan—, ezindukbesterik pen tsatu. Bikuina saldoa.Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona .Goialde horr etanibili haizenbitartean ezhaiz gaizki sentitu, bezper anbaino dezentehobe toibili haiz. Etabezper atiketortzeamerezizuela erabaki duk. Berrir oPutr erajaitsit akoan izanduk, bai, osteraereburuk omin sorbat,baina paracetamol bathartu etaberehala arinduduk. Askozhobe toloegin duk, gainer a,etabihar amunean bestegorputz aldi batekin jaikihaiz.IruzkinakPKaixo, Xabier:Nola dik iz enak buruar en g oialdee tako ezineg on horr ek?Bestalde, nola z oak saihe tsen k ontu hori?Bitxia duk zerbizitz adagoen goialde horie tan. Egun haue tan, hirie tanbizi denpopulazioar enehunek oaeman ditek.Hazk unde handiena HegoAmerik anetaAfrik angertatuduk; hori ezduk berezia, kopuru txikie tanerrazagohazt enbaita.Bainajadanik munduk opopulazioar enerdiabaino gehiag ohirie tanbiziduk. Europan %75baino g ehiag o bizi g aituk hirie tan.Ondo segi,P.artzubiCusc oaldean, betientzundiatsoroche ;hemen, berriz, puna esatenziotek(beraz,hemen puna dituk bai g oi or dokia ber a eta bai altuer aedo g araiera gaitza ere).Eta saihe tsak ask oz hobe to, P, esk errik ask o. X. 20161025 23:02:589.400 mk o desnibela (e ta 3)Putr etikAricarajaisteko,LaPaloma konpainiak oautobusa ordubietanirtetenduk. GaueanIquiquer airisteko,berandutx o.Etabihar udal haut eskundeak direnezTxilen, putr etarriknekezjoang oomen duk gaurAricara(etahiriautoan lekubategin); besteedozeinegune tanbaie tz,baina gaurzaila. Aukerabakarra,hala esan diate,bidegurutz eraateratzeaduk, eahanLaPazetikdatorrenautobusen batekhartz enhauen; baina hori erezaila omen, gaurlarunba ta izaki.Eugenior engana joan, eabidegurutz eraigokohauen (5km aldapa gora,motxila txikiabizkarrean etahandia arrastaka,ezduk atarramen tua!). Etahala xe,hamarr aketalaurdene tarakobidegurutz ean haiz, etaheur etzatduk nazioart ekoesatendioteneta,gaurbehin tzat,erabathutsik ageriden LaPazetikAricarakoerrepidea: goitik beher a—etahoriinport azaikhirigaur—, kamioir enbatedo beste,tarteka;autobus tankerakorik ez,behinikbehin.Ordulaurden joan duk, itxuratxarradikhonek, errepidek oseinale bakarrarenitzalaeretxikituz zoak... martx ahone tanordubietakoLaPalomak hemen aurkituk ohau, aurretikpasean doak een kondorr enbatekeraman ezbahau behin tzat.Halabeharr ez,hirebaitakotxiboloa itzarri duk, etakamioiz aleei erpurua erakustenhasi haiz; herabe hasier an,lotsarikgabe g ero.Volvo trailer hori ba t geratu zaik —tx oferra pix agaleak z egoelak o edo:—¿Va a Aric a?—¿P aga us ted pasaje?—Sí, ¿cuán to?—Us ted sabe cuán to es el pasaje...—El aut obús c obra 4.000 pesos..—Es tá bien, suba no más. ¡Con cuidado! Eskerrakmotxila handia igotzenlagundu dian, kabina zorutik gutxiene z2metroetaerdiraegongozuan eta.Ohik oaduk, nonbait, jendea erama tendenean, autobusean ordaindubehark o luk eena esk atzea.Txoferraboliviarr aduk. Gusturahoa harekin berrik etan.Honek ere,orainarteezagutut akoboliviar etamug ainguruk otxile targuztiek bezala, “elEvo”rengobernua dagoene tikBoliviakegin duen aurrerapen itzelaaipa tzendik, jendea oso gusturadagoela EvoMor alesekin,aurrekogobernue takolapur jendea ezbezalakoadela, inondik ere.Aimar arenaldek okontzien tzia, berriz, bizirik suma tuduk Putr einguru hone tan, etatxoferrakereezdikzalan tzarik horr etan,beresemealabak ederki mintzatzendirelaziok harro—etaharrotasunhori urr ea duk.Hamaik akbaino lehen bidean, ordubietarakoedo Arican;hala ustehuen! Trailerr ahutsikzoak, baina man tso. Alde batetikpozikhoa, Putr etikbeher adauden malda tzarrak(eskuinalder a amildegia dag oela) e z baitir a abiadan jais teko moduk oak.Hiru mila metrotik goraberdepixkabatikustenduk, baina zenba tetabeher agoorduan etagutxiag o.Etapuntubatetikaurrera,batereez:basamortua duk hura,harria etaharea.Gorakoan baino hobe togozatuduk oraing oan paisaia horr etaz, duela biegunek oautobuse tikbaino hobe toikusidituk kaktusargimutilak etanoizbehink aedozeinzokotansortz en dir enbentarroi edo t ornado txikiak.Aricarairisteko60kmgeratzenzirela,erdibidean gutxi gorabeher a,lanak errepidean. Alto.Biordubaino gehiag ogeldirik, tronadurak egitenariomen zirelako(hemen dinamit akhanbaino hots txikiag oaateratzendik, agidane z,heuk behin tzatezduk ezertxoereaditu,eguzkipe hartanegonzaretendenbor an). Denbor anahik oaohartz ekokamioiak Lbatzeramala aurrean: orduan ulertu duk hobe tozergatiketorri zaretenaldapan beher ahorr enpoliki; baitatxoferrariwha tsappean irakastekoere,hiksegapot orik ateraezarren,“¿Cómohay que hacerpara whatsappear? Usteddomina, ¿no esciert o?”botabaitik batbatean.Instalatutazeukaan, baina arrastorik eznola erabili: gustatuzaiok, eta,batezere,mundialairuditu zaiok denbor alibrean mezuak idazt ekoaukera,geroseinalea dagoenean aterakodirela jakinda ( gizajoa Bolivia e ta Txile art eko mug an bi g au geldirik pasa tzetik zetorrean). Kamioi boliviarr ak geldirik.Txoferrajatorport atuduk, etaezhau utzi Aricakosarreran.Baina Ldun trailertz arraAricakokalegeroetaestuag oetanikusiduanean, etatxoferraurduri sema foroetakalegurutz eetan,harekin gupida tuetaheu ereurduritz enhasi haiz. Berehala esan dik, baina, hantxeutzik ohinduela etaberakbuelt ahartu behar zuela... kilome trobateraheng oen, gutxi gorabeher a,hirehelmug azenautobus geltokitik; etabeher ako4.700 mak jaitsit a!Eskerrakeman,pasajea ordaindu, etaaioesan diok. Biser aahaztut autzi duk kabinan (bigarrena bidaian,Ternuan erositakoabaitarabilk aspaldi hone tan), baina buelt aema terakoohartu duk txoferraeta leihotik bot a dik. Esk errak berrir o.Autobus geltokiraino mikr obathartu etaberehala heldu haiz. Zalan tzanhintzennorajoan:aukerabatIquiquer ajoateazuan, baina berandutx oiritsik ohintzen,etalekuetarailundu etageroaileg atzeaezduk gustuko;bestea,Iquique utzi etaAtacamar ajoateazuzenean, gauek oautobusa hartuz. Lehia tilaz lehia tilaerromes ibili behar izanduk, norakotxartelak etazeinordutarakosaltz enzituzt engalde tuz. Azkenean, Iquiquer ajoateaerabaki duk: txartelakerosi, dirua atera,Iquiquen loegitekolekuaerreserba tu,bazk arilegeaegin... etaseietanhartu duk Iquiquer akoautobusa. LaPaloman etorri izanbahin tzezhintzen,seguru asko,garaizibilik oautobus hau hartz eko(baina ausk alo,ezbaitakik nola ibiliden hura,errepideanlanak z euden t okian pasa tzeko).4.700 m g ora eta 4.700 beher a, kostatik punar a eta buelt a.Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona . 20161026 12:20:43Atakea A tacamanBAtacamak obasamortuan da,etaharenwebgunek ozerbitz uek (eta,beraz,blog honek)atakeajasan omen dute.Hona Hostinetekoek bidali diotenmezua(Bilbok oenpr esaizanag atikezduteeusk arazegiten,.eus domeinuak saltz ekoezbada behin tzat):«Su sitioweb hasido atacado ysehaincluido código malicioso enelcódigo desupágina web...Debido aesto,nos vemos obligados abloquear elaccesoasuweb median teelaccesoconusuario y c ontraseña has ta que re vise los ficheros indic ados y elimine el c ódigo malicioso».Horr enondor en,jakina, mezuadezenteluzatzenda,azalduz zeregin behark olukeen Bkhoridena konpon tzekoetabesteerasobatzukgalarazteko.Uf!, basamortuan egune zberoegitenduetagauezhotz; beroaezdaegokia laner ako,etahotz agutxiag o.Hauek erebidaiar enzergak iz ango dir a —Chung aráko lak ura joan beharr a baino jasang aitzagoak, baldinbait ere!Bilbor adeiparebat(Skypez, postazkontuak luzatuegitenbaitir a),etaema tendublog abehin tzatbadabilela (webgunea oraindik ondo ez).Zortzi batorduz egondaerorita.Bark amena eskatubehar ,beraz, blog oetonirakurle guztiei... etaberrir oaprobetxatueskerrak ema tekohoregoteagatik.Oharr a:Bazk alondoan kafetxobathartz erajoan daB,gosaldu duen tokiberera,etaberekamer arekin egin dioteongie torria: han utzia zuen, ahaztut a...etabatereakordatuezgoizosoan f alta zuenik er e, ditx osozko webgunear ekin burua! En fin!IruzkinakPKaixo, Xabier:Hi bai ataka man , batetik a tera eta bes te ba tean sartu.Bazirudik horr elabizitz engarela, sortuz gureaukerak.Ezzekiateremu horie takohautsak bizig aibihurtu diren, baina hik aurreradarraik. Hiinguru latzhorimenper atzenhoala edo saiatzenhaizelaema tendik. Bide berriak bai, aurkitu dituk,bizia jokatuzbada ere.Etajakin tzabaduk harremane tansartz eko,naturarekin batizanetaezagutuz alda tzeko.Indarr abaduk aurrerajoateko,etabertandirauk. Hik,esan bezala, badakik zerona den edukitz eapremiak betetzeko.Guhemen eresaiagaitezkekbide ona aukeratzen. Gusortu ginen bezalasortu zituan hork oak, etahorr etaniraung oditekberenaukerakeraikiz etabehin etaberriz jaikiz. Ibilibazabiltz ak, gertakizunekin ame tsak egiazt atuz. Herri zahar horiek bide berriakirekiko ditizt ek. Guztion lana behark o dit ek bizitz a edertz eko. Baina ezduk esan Iquiquer ahindoala? Non dago,ba,Atacamak obasamortua? Nonhago,zer eremut an, Alkiz akobidaiaria, mendie tan goraedo Iquiquer enoroitzapene tan?Zabal bizi,P.artzubiAtakazataka,motel,hala xeduk... Ataken(edo atakeen?) ama izangoduk Atacama ,hori ereeusk aratik,hara!(hemeng oakkunzazmintzatzendituk, eta,turismo gidarienaraber a,kunzadialek tobatduk, baina ezditekargitzenzeinhizkuntzarena). GaurzetorrekBerrian, gainer a,ama bukaeradutentoponimoei buruzk oteoria bat,ezdahala?Inguru latzhau menper atzenarinaizeladiok, baote?Saiatzenbai, saiatzennauk,horr aino onartz endiat;baina saiatzetikmenper atzera,Txilek oipar alde tikhegomuturr eraino baino bide luzeagoa zegok. Literaturaren gatzaema ten zioatkontakizunari, hori duk dena, heuk hireiruzkinei bezala, besterik ez;bestelaaspertueging o zarete denok, hone zkero ez baz arete aspertu.Non nabilen galde tzendidak... Kantarijarraituz esang odiatblog oetotannabilelakantari, bakardade zjosia, hitzenlihoa ahal dudan bezalairuten, neur ebarneanirauten,etaikasten(oinaz ezerebai, inoizk a),betiikasten.Eta,literaturaalde baterautziz, esang odiatIquique tikpasa tu,pasa tunintzela, gaua etaegun osoa emannituela bertan, etahandik Atacamak oSan Pedroherrir aetorri nintzela, gauek oautobusa hartut a.Iquiquek oak erekontatukoditia t,lasai, blog ekoak bizipenenatzetik zetozek be ti.Ondo segi,X.PKaixo, Xabier:Badakik, aipamen literarioek lotzenhaut e;Platonek esan zuene z,hitz idatziak presobaitaude, e z dit ek de fentsarik.Baina zentzubatean egia duk; azkenfinean, arazoguztiak, erabatean edo bestean,gainditz enarihaiz, dela mug etakoak, dela garraioenak, dela beldurr ak,dela istripuak,dela bak ardadea...Egunekin halak onahask etadiat,duela gutxi Aricanheng oen etadagoenek oAtacamak oSan Pedron, bainua hartut aetaguzti, etabidean Iquiquen. Nabaritz enduk e z duala denbor a galtzen.Zabal bizi,P.artzubiArrazoiduk, P,kaotik osamarr aduk nirekontaera,bark atukoahal didaz ue! Bainabulk adak amugitz ennauk, badakik, bizikle tanereezomen zioaterritmo batieusten,behin baino g ehiag otan esan iz an zida tek.Blog aidazt enhasi nintzenean eznekian ondo zerizangozenazkenean, baina argizegokbitakoramoduk obatezdela: egunen batean bidaia berr egin nahi badut —paper ean, esan nahi diat—, eznauk gauzaizangoegune zegun non ibilinaizenetazer egin dudan z ehazt eko.Segi ondo ,X.PEzduk bark amenik eskatubehar; gehiag oduk urrun tasune tiketageogr afiarenezjakin tasune tik hir e kaose tik baino.Hik segi g ogokoak k ontatzen e ta guk segituk o diagu g ogoan bidaia tzen.Zabal bizi,P. 20161027 15:58:43Kantatako Iquique e ta udal haut eskundeak (1)1907k oabenduar en21ean, Iquiquek oplazabatean, SantaMaria eskolazenar enondoanmetrailatuzituzt en langileak dezenteahaztut adaude. Bk behin tzatezdu aurkitu,Interne tekobidaia gide tan, esaterako,sarraskia gertatuzenlekuari buruzk oinformaziozehatzik. Herrian galde tuta,baina, ema tendujende guztiak dakiela non egonzeneskolahura; garai ba teko plaz a osoa ik astetxe berri ba tek hartz en du or ain.Ander e eta jaunak,gatoz kontatzera,historiak g ogoragura ez duena.Ipar Handik o Iquiquehirian iz an zen,mendek o zazpig arrenurte ilun hart an,hiltzearren hil z utenpanpa tarra bert an,hiltzearren hil z utenpanpa tarra bert an.Hitz horiekin hastenden kantatasona tuarenbide zikasizutengertaerahonen berri Brenkidak oek, 1970ek o(edo 1980k o)hamark adan. KantataLuis Advis musik aritxile tarrakkonposa tuzuen etaQuilapa yún taldeak interpr etatzenzuen batezere.Bkezinizandioeutsihitzenatarikoaeusk aratzekotentazioari; etaerronkada,erronkadene z,ezbaitaerraza,neurria etaerrima (nolabait behin tzat)errespe tatunahi badir a.Hobe toeusk aratutaegongoda,agian, hor nonbait, baina Bkezduaurkitu; bestalde, gaztelaniazk obertsioar entestuaaise t opatuko du, ja torrizk oa ir akurri nahi duenak.Sarraski hartan2.000 langile tikgorahilzituzt elaema tendu,nahiz eta,horr elakoetangertatuohi dene z—nola daposible!, hain zaila aldagorpuak zenba tzea?—, kopuru desber dinakaurkitz enahal diren, bertsio ofizialek o150 hildak oetatikhasit aingelese zkoWikipedianaipa tzendiren3.600e taraino. Langile horiek gatzuedo nitroarenustiapen zentroetakoak ziren,salitr eretakoak, etagreban zeuden; panpa taresatenzieten,panpan bizizirelako,etagizartemaila baxuenek oak ziren,txile tarrakbaina baitaperut arraketaboliviarr akere,askoetaasko(Iquique erePazifik okoGerr anbereganatuazuen Txilek, 28urtelehenag o,aurretikPeruk o part ea baitz en).Sarraskia halak ogertaeralarria izanag atik,haux edaherrian aurki daitekeena horri buruz:monolit oziztrin bat,ikastetxeberriar enondoan, etadozena batposterMuseo Regionaldelak oan. Wikipedian ereingelese z,gaztelaniaz etaitalier azbaino ezdagosarraskiariburuzk osarrera.Ehun urtebetezirenean, 2007an, abenduar en21a nazio mailak odolueguna iz enda tu zuen Bachele ten g obernuak.Iquiquen gaua etaeguna pasa tzekoBrenarrazoinagusia horix eizanda,Iquiquek bestelaezbaitu gauzahandirik ikusteko(hondartz akerefama tuak ditu, baina Antiguak oOndarr etatik400 meskaser ajaiot akobatentzat,nola esan, askoeskaini behar duhondartz abatekharenbegiak lilur atuko baditu).Igandea da.Udal haut eskundeak Txileosoan. Hutsik etaitxita,Iquique itsusi bataurkitu duBk,ezdaki bestelakoegun batean nolak oalitzatekeen: kalean botatajende dezente,Aricanezbezala; Txilen sartu zenetik, estreinak ozhemen esan diotekalean kontuz ibiltz eko;museoak er e itxit a, haut eskundeeng atik; hondartz ara joa teko, lainotut a...Haut eskundeeng atikmuseoak itxitazeudela, berriz, museor ajoandak oan jakin du: kakazaharr a!Alde egiterazihoala, baina, batenbatsuma tudubarruan, etaleihoan jodu,kaxkax.Ezzaioinor atera.Urrutir atudenean ateradagizonbat,museo zaina inondik ere,usoen tzakoapur batzukpaper ean bildut a,museoar enatarikoarbolar enipurdian botatzera.Une horiaprobetxatu,etaerasor ajoduBkberrir o.Sarraskiari buruz museoan zegoena ikustekointereshandia zuela, etaegun horr etan bertan alde egin behar zuela Iquique tik;haut eskunde eguna zelaetaitxitazegoela, etortzekoasteartean (bihar amunean ereitxita,museo gehienak bezala, astelehenar ekin). Kamer arierrepar atu,etagalder azaindariak:«¿Desea ustedgrabar?». Hori bai atakazaila, erantzunar enmende zirudien sartz ekoaukerak... «Sí, megustaría hacerunas fotos». Etaorduan: «Pase, levoyamostrar loque hayenelmuseo sobre lamatanzadelosobreros delassalitreras». Bbarrur asarrarazietagiltzaeman dio a teari. Esan bezala, museoan posterbatzukbaino ezdaude (behek oargazki bilduman daudehorie takobatzuk). Zaindariak erakutsi dio Brinon zeuden posterrak,etabakarrik utzi dugero.Amaitu duenean Bzalan tzanzebilen, eskupek obateman alaez,baina susmoa zuenzaindaria ezzebilela horr enbilasartz enutzi dionean. Etageroizandutenelkarrizk etakhorix ebaie ztatu dio.1907k o sarr askiar en monolit oa.Bkgalde tudio eaPinoche tengaraian zergertatuzenmuseoan informazio horr ekin, etagalder ahori aski izandagizona hizketanhaszedin. Diktadur andebek atutaegonzen,noski,gertaerahaiek gogoratzea, etageroberr eskuratuomen zituzt enposterrakurtehorie tanezkutatutaegonzirenbiltegitik. Beusk alduna zelajakin duenean, arelasaiag odantzarazidumihia. Tipoa sindik alistazen,preso politik oohia (etaharroaldarrik atzenzuen, gainer a)...milit antehutsa; maputx eherriar enborr okazerejantzitazegoen, eta,horr etazaskohitz eginezbadu ere,begik oazuen: «Son gentemuy preparada» .Labr aña zuen abizena, etaeaeusk aljatorrik odeitur aotezenerejakin nahi zuen, batekbaino gehiag okhala esana omen zion: Bkezdujakin erantzuten(geroibili dabila, etaLizarratikdator,antza,deitur ahori). Azkenean,liburuxk abatopari egin dioBri;Bkezdugehiag ozalan tzarik izan,etabostekoaetaeskerrakemanda alde egin du.Kalerairtendenean, sartu aurretiketaargazki kamer arierrepar atuzgizonak egin dion g alder aren zergatiaz pen tsatzen joan da.Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona . IruzkinakLKaixo:Kantataren bertsioa fr antsese z dag o, bark a! Hemen duz u gaztelerazkoa:https://w ww.youtube.c om/w atch?v=6y19rR0UPMMux uxuek.artzubiEskerrik ask o, L... e ta ongi e torri! :)Bitxia da;izanere,ondo zegoela egiazt atuetazukbidalit akoestekaberber aerabilinuen, etaniri gaztelaniazk obertsior ajoatenzait(Señoras yseñores, venimos acontar...), ez frantsese zkora. Agian, z uek P arise tikgertuag o zaude tenez... ;)Alda tuko dut, haler e... Lis to, eginda; pr obatu or ain, ea ondo dag oen.X. 20161028 23:38:43Kantatako Iquique e ta udal haut eskundeak (e ta 2)Museotik irtenetaeskolaegonzenlekurajoan daB,etahan eregertaerabitxia biziizandu.Esan bezala, orainikastetxeberri etahandi batekhartz endubehinola plazaizandak oa,LiceoBicentenario izenek oak. Bert anhaut eskunde mahaiak zeudene z,zaintzalane tanarizenmilit arbatetorri zaiosartz erakoan, etaeanorazihoan galde tudio. Bkesan diomonolit oaikusinahi zuela, eabaotezekien non zegoen. Milit arrakarrastorik ezzeukala, baina ezzelaikastetxebarruan egongo,etabilatzekokanpoan, eskolainguruan. Bazihoan Bkanpor a,etahor azaltzenda, eskola barrutik, milit arrarekikoelkarrizk etaentzunduen tipo batBerreskatatzera,etaesatendioberarekin joateko,berakerakutsik odiola monolit oa:milit arraaho be te hortz utzi, e ta esk olaren barru alder a joan dir a biak.Monolit oaezzegoen eskolabarruan, baina mutil hark barrutik eraman duBeskolakobesteatebateraino ,berakjaking oduzergatik.Etamuseok ozaindariar enjarreraberdintsua harkere:jakin dezatelakanpoan hemen zergertatuzen; zerinformazio gutxi dagoen hilketaizugarri hartaz;zergarrantzigutxi ema tenzaion oraindik eregertaerahari, diktadur arenondor engodemokrazia garaian ere(Bkletraetzana erabilik olukeTxilek oegung odemokr aziaaldia aipa tzeko,hainba ttxile tarrekezdela bene takodemokr azia eman baitiot eaditz era,horr etazmintzatzean; batenbatek43urtekodiktadur andaudela ereesan dio)... Kontatudiobirraitona salitr eroazuela, urtebeltz hartan;kontatudio nola okupatzendutenikastetxeberria urtero—milit antepetoatipoa ere,ezoso gazteabaina Bbaino gazteagoa,haler e—,abenduar en21ean, 1907k oarenmemoria galezdadin; nola Txilek oPartido ObreroSocialis tadelak oa—oinarri anarkis taduna— Iquiquen sortu zen, 1912an, Luis Emilio Recabarr entipogr afoareneskutik, etabertakolangile mugimendu indartsutik sortu zela (alder dihorr etatiksortuk ozen, hamar urtegeroago,Txilek oAlder diKomunis taere).Elkarrizk etalaburr aizandute,mutila haut eskunde mahai batean zegoelak oikuskatzailelanak egitenedo ,eta ber ehala esan baitio alde egin beharr a zeukala.Iquiquer aeraman dutenlanak eginda, etapozik,bazk altzerajoan daB,chifabatera(chifaesatenzaie jatetxetxina tarreiPerune ta,baina, Wikipediak dioene zbehin tzat,lekukoohitur etaranolabait egokitut akojakiak eskaintzendituzt e,ezerabattxina tarrak). Izkirakeskatu ditu, itsas belar e ta perr etxikoekin; e ta eda teko, garagardo ba t. Telebis tan, egung odemokr azien kezketakobat:«¿Fueunerror hacerelvotovolun tario?¿Hay que volver alvotoobligat orio?» ,horix earizaie galde tzenkazetaria zuzeneanhaut eslek uetatikirtetenaridirenherrit arrei;ezdaharritz ekoakezkatutaegotea, udalhaut eskunde haue tanabstentzioa %70ek oaizanbaitaia.Bidenabar ,esan behar dazentroesk uina nagusitu dela, etaegun gobernuan dagoen koalizioak egurr ajaso duelagalanki.Halak obatean, bizerbitz ariak elkarrekin hizketanetaBrenmahair abegir a.Zerbitz atudionaezdakonturatuhaut eskunde eguna zela,etahalak oegune tanezindela alkoholik zerbitz atu:«Mire, disculpe, pero hoydíason elecciones municipales, yestáprohibido consumir alcoholenestablecimien tospúblic os». Bharri etazur,botilari heldu edo zeregin ezdakiela... kendueging ootedioteorain izkirekin hain ondo sartz enarizitzaion garagardoa? Azkenean,betikoa: karabiner oak sartz enbadir aere,ezdezatela behinik behin ikusibotila mahaigainean: botilak oa edalon tzira hus tu, e ta horr etan geratu da k ontua. 20161030 22:03:32Amodio bolk anikoakAtacamak o gatz laut ada: a tzean, er ditik esk uinalder a, Lic ancabur (mutur duna)eta Jurique (muturmotz a) sumendiak, Andee tako mendik atean.Atacamarr enelezahar batekkontatzenduene z...Egia esan, zenba tbertsio entzunedoirakurri, hainba tistorio desber din aurkituk odituz u,horr elakoetanohik oadene zherriguztie tan. Hona hemen ba t:Likankabur etaJurik esumendi jaink oen ondoan bizizengaraibatean Kimal mendi jaink osa(argazkian sumendien esk uinalder a ikusten den hutsunean, hain z uzen er e).Likankabur Kimalekin ezkontzekoazen,baina Kimalek Jurik emait ezuen. Lask ar,Kimalen aita,haserr etuegin zen(Lask arrek,oraindik ereaktibo dagoen sumendiak, erup zioa izanzuen;argazkian ezikusiag atikgertu dagobesteetatik), etaJurik ejoetaburua moztu zion(errepar atuargazkiari berrir o).Hori gutxi bailitz an,Lask arrekKimal erbes teratuegin zuen,Andee tatikDome ykomendik ateraigorriz, Atacamak ogatzlautada zabalar enbestealder a(parepar ean dag o mendik ate hori, baina urrun Andee takotik).Udaberrik osolstizioan, eguzkia sartz erakoan, Kimalen itzala luzeluz eegitenda, etaDome ykomendik atetiklehen bizi zenlekuraino iristenda;Jurik ekuttunar enondor aino ,alegia. IruzkinakPKaixo, Xabier:Zergatik haserr etu zuan Lask arJurik erekin? Galaiag oa alzuan Likankabur?Indartsuag oa ak aso? E do aber atsagoa?Hemen g aia z egok.Zabal bizi,P.artzubiBistanzegok,P:Lask arrekaurrezerabakia dikKimali —edo berari— zerkomeni zaion,eta ez dik onartz enaben turarik .Ondo iz an,X. 20161101 22:27:31Mes tiza de vasc oUnamunok ida tzita utzi omen z uen:Bigauzabehin tzatbadir a,eusk aldunon asmamenari zorzaizkionak argietagarbi:Jesusen Lagundia e ta Txilek o Err epublik a.Blog oetahaue tanbehin baino gehiag otanateradaeusk aldiaspor arengaia,etaBkAmerik anbarrenak obidaia hone tanegondak otokigehiene tanaurkitu ditu eusk aldunen arrastoak,kaleizenetan,abizenetan,historiak opasadiz oetanetaabar .Argentinan ereaurkituk oditu,dudarik gabe, etaitxuradene zbaitaTxilen ere,etaezgutxi; nahiz etaaitortu behar duenTxiler aetorrit akoeusk aldune zezzuela bestelekubatzuetarajoandak oezbezainideia argirik.Baina, diotenez,txile tarren%10etik20rabitartean izangoliratekeeusk alabizenen batdutenak gauregun. Horr ekezduesan nahi Bkbestelekubatzuetanbaino azalpen gutxiag oeman behar duenik, nong oaden galde tuetaeusk alherrit arradela erantzutenduenean: ez,Txilen ezdusuma tujendear enalde tikezagutz ahandiag oagaihorri dagokione z,orohar; tokiguztie tanbezala, badir aeusk aldunon berri badut enak, baina gehienek imin tzio arrarobatezerantzutendutevasc ohitzaentzundak oan. Munduak ezagut gaitzannahi badugu, lanaskodago egit eko oraindik.Atacama tikhegoalder a,LaSerenan egin dugeldialdia Bk,kostan,Santiagorabaino lehen.Berez,Vicuña izenek oherri txikir ajoan nahi zuen, kostangabe barru aldean geratuz, etahandik Elquik oharana ezagutu; baina ezdagaraizibili ostatuabilatzen,etalotarakolekurikgabe geratudaVicuñan (Txilen ereazaroaren1ajaiizaki, etabezper aerebai, jende askomugitu da as teburu luz ea apr obetxatuz).Vicuña daGabriela Mistralen jaiot erria, etaharenmuseoa etaetxeabisit atunahi zituen Bk(Gabriela MistraliliteraturarenNobel Saria eman zioten,1945ean). Bestalde, Elquik oharanederr amahas tizbetetadago—har anar ensakonean soilik, mendi mag alak erabateremubaitir aaltuer abatetikgora—, etaardoa etapiskoa(Peruk ohegoaldean zeinTxilek oiparaldean maha tsmuztioa destilatuzegitendutenpattarra)ekoiztendituzt e;harana beraetaVicuña baino de zente gorago dag oen Pisc o Elqui herria er e ezagutu nahi zituen Bk. Elquik o har ana.LaSerenan taxikolek tibo bathartu, eta,betedenean, Vicuña alder aabia tuda;ordube teanedo egin dituzt ebiherrien artean dauden 60kmak. Vicuña herri txikia izaki,idazlear enmuseor aabia tudazuzenean B:itxita,funtzionarioen grebag atik.Museor abideanbestemuseo txiki batikusidu, irekita,Gabriela Mistralkalean bertan,etaharajoan daorduan.Bestemuseo horr enizena: ElSolar delosMadariaga. Museoa ezezik,ostatuaerebada (bilogelabaino ez).Ateazabalik, zaindari itxurakogizona zegoen mahai bateraeserit a,igandek oprentsaaurrean zuela; hirur ogeitahamar urtetikoso urrun ezzenibilik o.Erdilozegoelairuditu zaioBri, harengana joan etaegun onak eman dizkionean. Gizonak ongie torria egindio,mahai gainek oegunk arietaaldizk ariak bildu ditu; nondarr azeneregalde tudio,etaBkerantzundionean esna tuda,batbatean: «Ahora levoyacontaryolahistoria delvasc oJoséde Madariaga, que hiz o construir es ta casa».Ezzenzaindaria, etxekojauna baizik: Albert oVaras.Andr eak etabiek kudea tzenduteostatua—«¡Tenemos muy buena notaenTripAdvisor ,elaño pasado incluso nos dieron undiploma!» —,eta,gainer a,etxetzarrarenpartebatmuseo gisa duteatondut a,jendeari gelaetaaltzarizaharr akerakutsiz etxeaberaman tendu ahal izatekobestediru pixkabateskuratzearren.Etaandr eada,hain zuzenere,José deMadariag adelak oarenalaba batenbiloba. José deMadariag ahori, beraz,XVIII. mendean etorri eizenArrasateingurutik Txiler a,Guayaquilen barrena, bestebostanaiarr ebar ekin batera;etaondar ehandirik gabe,agidane z.Baina jakin zuen dirua egiten, nonbait, etxetzarhori eraikitz ekoadina osatubaitz uen behin tzat:txintxilla larruak Europar aesport atzenhasteaotu zitzaion, etabaiasma tuere.Etxeaaltzarietaargazki zaharr ezbetetadago,etaAlbert okistorio etapasadiz ougarikontatzenditu, altzarietaerretratuhoriekin lotuz. Hasier anBAlbert orekin bakarrikbazegoen ere,berehala azaldu dirabestebisit aribatzuk,etagizonak ongi aprobetxatuduBrenpresen tzia noizik etabehin hari galder abatzukegine z,etabaieusk aldun batzeretanolak oaden azaltzekoere:unerik gogoang arriena, Bribiser akentzekoeskatudionean izanda, gainer akobisit ariei azaldu nahi baitzien eusk aldunon burezurrarenfrontisa nondiknorakoazen; ezdagoesan beharrik frogabetetzekoadina —etagehixeagoerebai,aukeran— esk aini duela Bk.PiscoElquir aigodageroB(bitxik eria gisa, esan behar daherri horr enizenzaharr ariPiscogehitu ziotela 1936an, Txilek Perur ekin piskoaren jatorriaz duen aspaldik olehianaban tailatxobatlortz earren; baina esan behar da,halaber ,Pisco,berez,Perun dagoela);turis tazbetetazegoen, asteburu luzean bertanzeudenak gehi egun pasa etorrit akoak.Herrian buelt axkabateman, zeredo zerjan, piscosour bat(pisk ozegindak okonbina tua)hartu, etaoine zabia tuda,haranek oerrepidean beher a.Arratsaldea zen,etaargiapolit agoazegoen autobusean gorantzetorridenean baino. Mahas tizerrenda berdeak kontrastehandiaegitenzuen mendi mazelamortuekin, etahorr exekema tendio xarma bereziapaisaiari.Mon tegrander aino iritsi nahi zuen oine z;hartuk ozuen autobusa gero,osteraLaSerenar ajaisteko.Vicuñan jaio bazenere,Vicuña baino goragodagoen Mon tegrande izenek oherrixk anemanzituen lehen urteak Gabriela Mistralolerk arihandiak. EtaMon tegranden hilobir atuaizannahi z uela esanda utzi z uen hil baino lehen. Han dag o, ber az, har en mausoleoa. Mahas tiak, Elquik o har anean.Bkaitortu behar duezergutxi zekiela Gabriela Mistralezorainbaino lehen. Oraineregauzahandirik ezdaki, baina gauzatxorenbatedo besteikasiditu. Ikasidu,esaterako,Lucila MaríadelPerpe tuo SocorroGodo yyAlcayagazelaharenizena, Gabriela Mistralezizenliterarioabaino ezzela. Bereburua definitz eko,mestizadevasc ozelaesatenzuela (Bkezdaki ondonola eman hori eusk araz), etahala idatzitautzi zuen, gainer a,Tala liburuari egindak ohitzaurremoduk oan (Razóndeestelibro ).Liburu horr eneskubide guztiak Espainiak oGerr azelamedio erbes teratuak izanzirenEusk alHerrik ohaurr eilagun tzekoeman zituen —edoEspainiak oei, ausk alo,hone tanerehainba tbertsio baitaude—, etaaipa tuhitzaurrean kexuagertzendaoso bereherriar ekin, Txiler enjarreraezbaitz enizan,harenustez,egoerakeskatzen zuenar en mailak oa (hau er e jatorrizk o testua da, eusk aratu gabe):Esmimayor asombro ,podría decir también que mimás aguda vergüenz a,veramiAméric aEspañola cruzada debraz osdelan tedelatragedia delosniños vasc os.Enlaanchura físicayenlagenerosidad natural denues troContinen te,había lugar desobra para haberlos recibido atodos, evitándoles lospaíses delengua imposible, losclimas agrios ylasrazasextrañas. Elocéano estaveznohaservido para nues tracaridad, ynues tras playas, acogedoras delasmás dudosas emigraciones, nohantenido undesembarc adero para lospies delosniños erran tesdeladesgraciadaVasconia. Losvasc osymedio vasc osdelaAméric ahemos aceptado elaven tamien todeesas criaturas denues trasangre yhemos leído ,sinque elcoraz ónsenosarrebat e, losrelat osdesgarran tesdelregat eoque hacían algunos países para recibir losbarc osdefugitiv osodehuérf anos. Eslaprimera vezenmivida enque yonoentiendo amiraza y en que su actitud moral me deja en un verdadero es tupor .Aurr erago,berriz, Unamunor ekin bategine z,dio Txile dela, Amerik akoen artean, herririkeusk aldunena :«Al c abo, Chile es el país más vasc oentre los de Améric a».Gabriela Mis tralen mausoleoa, Mon tegranden.IruzkinakIMDudarik ezduk Barandiar anen katebegi galdu ohiar enlaginik hober ena izangozutelapiskotarhoriek. Hunkig arria bene tanordukoerrefuxia tuena. Txilen egongineneanhau kontatuzigut ean: «Argentinoak italiarr akdira,hain zurifaltsuberritsuak; gu,ordea, eusk aldunak (bask oak), e ta horr egatik g abiltz a elk arren kontra be ti borr okan».artzubiBai, bene tanhunkig arria Espainiak ogerrakoerrefuxia tuena. Nerudak erelagunduzian horr etan,eta,1939an, Parisen kontsul zela, Winnipeg itsason tzia pleit atu,eta2.200 baterrefuxia tuFrantziak oesparrue tatikTxiler aekartzekomodua egin zian.Horr elaidatzizian orduan: «Que lacrític aborre toda mipoesía, sileparec e.Peroestepoema, que ho y recuerdo , no podrá borrarlo nadie». 20161102 22:47:17Tripak min tzo dir eneanSantiagoko kalean, ar gazkia egit en ari hin tzela, oihu ba t atzetik:—¡Eh, gringo!—¡Gringo serás tú! — enkoadr ea taxutzen jarr aitu duk, atzera begir atu er e gabe.—Ah, ¿español?—No. —ar gazkia ateraetajiratuhaizenean ikusiduk: 18urtekomukitsu bat,berabezalakobeste bir en abar oan.—¿De dónde, en tonces?—Vasco.—¿E n dónde queda eso?—Si no sabes, aprende.Saiatzenhaiz, baina betiezzegokatsegin izaterik. Batzuetantripe tatikateratzenditukgauzak.IruzkinakOZuri batzuetan,etanirigehiegit an!Usteduthobe nukeela ebak untzaegin etatripakkentzea azk en boladan.artzubiLasai, O,erabaki drastikoegirik ez,arren. Tripak behar ditugue ta,barruk oaklibratzeko. ;)X.PKaixo,lagunok, bai, tripak libratzekodaude; horr etangorputz ajakin tsua da,behar ezduena botatzendu. Buruak, ordea, ezduikastenetadena gordetzendu,ona etatxarra. Horr egatik dir a ezinbes tekoak lagunak, gur e buruak arin tzeko.Zabal bizi,P. (Badirudi lelo hori hartu dudala agurtz eko)artzubiAupa, hi! 20161105 22:26:12Domu San tu San tiagoko hilerrianHiru batordueman ditu BkSantiagokohilerrian. Domu Santueguna tokatuda,etaanimatuazegoen, iz an er e.Oraing oan ezditu bertakohilobie tanikusitakoeusk aldeitur akzerrenda tuko:Guayaquilenaskobaldin bazir en,hemen askozgehiag o;begohorr etan.Gaurk oan, hitz gutxi behar dutenargazki zenbait ekarri ditu, kanposan tuan nahiz Memoriar enMuseoan atereak, besterikgabe.Todo mi amor es tá aquí y se ha quedado pegado a las roc as,al mar , a las mon tañas.Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona .Hilerriek ask o dakit e His toriaz... e ta his toriez.Hilerrir abaino lehen Monedar enJauregiingurue tanibili daB,zaintzanzegoen karabiner obatekguar diaalda tuondor enjauregia agian irekikozutelaesan baitio ,bisit atzekoaukeraemang ozutela. Guar diaaldak etaosoa irentsietagero,baina, ezetzesan dute,ezzutelairekiko(karabiner oak zioene z,Bachele tpresiden teak berakerabakitz enomen du, egunbatzuetan, jauregia bisit entzatzabaltz ea, etabestebatzuetanez;baote?). Jauregiar en aurrean, tokirik ospelenean, egia esateko,Allende presiden teohiar eneskultur ahandi batdago—guar diaaldak etabukatudener akoiaeguer diazen,etaartean itzaletanjarraitzenzuen—, etaBkaitortu behar duilea laztu zaiola harenondor ahurbildut akoan, 1973k oirailek o irudiak e ta gertaerak gogoan.1973k oiraila izangozen,urria gehien jota.Hamasei urteBk,Peñaflorida institutuk oikasle.Gogoan dunola ikastetxetikirtenetaSancho elSabio kalean barrena joan zen, aldeguztie tarabegir a,atzetiksegik abatenbatotezetorkion ere.Hitzordua Sancho elSabiok oetxebatean zuten,kalear enhasier asamarr ean, arratsaldek oseiak alder a,okerezbadag o.Atzetikinor ezzetorkiola egiazt atuetagero,ataridotorehartarasartu zen,etaeskailer etangorajozuen. Huraizangozuen, inondik ere,bereestreinak obiler apolitik oa; etaklandes tinoa, jakina. Institutuk oikaskide batenetxean bildu ziren;mutil harenizenik ezdujada gogoan —ins titutu garaitik ezduela berriz ikusiesang oluke—, eztabiler arabestenoretorri zenere.Gai nagusia garaian bizi zenegoerapolitik oazen—politik egoera ,orduanesatenzenbezala; ezzuen inork artean zabaldu, nonbait, eusk arazadjek tiboak izenar enatzetikbehar duela—, eta,batezere,Txilen gertatutakoak zergarrantzia zeukan,etanolaerantzunbehar zitzaion diktadur anbizi ginen besteherri batetik.Oso gogorapen lausoakdira,jakina, ezdiraalferrik joan joan direnurteguztiak, baina bigauzaosogogoan ditu. Bata,tipo harenetxekoegongela bera,huraezbaitz enBrenetaBrenlagunen etxeetakoabezalakoa,huraezzenlangile familia batenetxea:hang oaltzariilunak, sofaetatapizak,errezelbikoitzak,lanpar ak,paretakjanzt enzituzt enpaper dotoreaetakoadr oak... ezzirenBrensozial mailak oen etxeetakoak bezalakoak. Etabestea,tipo harenplan teamenduak ezzetozela batBk garaihartarakojadanik zituenekin: han ezzegoen Euskadirik ,hanplan teamendu espainolis tahutsa zegoen... Aise irudik adezakemutil huragaraihaiek biziizanzituen edonork: pastazkobetaurrekobiribilak; mintzatzekomodu berezia,misteriotsua,limurtz ailea; hamasei urteizanag atik,marxismo kontuetanoso jantzia, erruz irakurrit akoa;PCEk obat,segur aski, hitz gutxit anesanda —edo EMK izanaurrekoMCEk oa,agian—. Biler ahuragogoan ondo iltzatutageratuzitzaion Bri,etaoroitzapenok berritu zaizkio ,kantakdioenbezala San tiago odolduk o kaleak osterazapaltz ean. Salvador Allender en esk ultur a, Monedar en aurr ean.Memoriar enMuseoa bisit atudubihar amunean. Museo bikaina, goimailak oa. Gogorra,tristurazama txoagainean hartut airtenda,han eman dituen hiruzpalau orduen ondor en.Etaideia bakarraburuan: zeinondo mun tatuzutentrantsizioa Espainian, azerziripusk asartuzigut endenoi!; amnis tialortz engenuelak oan harro,ezginen jabe tuereegitenfaxistakberenbizkarrakgordetzenarizirelalegeharenbitartez.Hang odiktadur a40urtekoaizanzen,trantsizioak beste40beteditu jada (Txilen 17urtekodiktadur a,etabeste26joan dirageroztik)... e ta oraindik e z dag o, estatu osoan, hau be zalako museorik inon. IruzkinakPKaixo, Xabier:Zirraragarria izanbehar dik, bene tan,hor egoteak, gertaerahistorikotristehaiekgertatuzirenlekuan bertan.Allende, Jara...aspaldik okantuen bide zgogoratzea,etagaztarokobizipenak burur aekartzeabatdituk. Eta,denbor arenetadistantziar enelipsea egine z, berrir o bizitz eak arik eta polit a izan behar dik.Yo pisar é las c alles nue vamen te....Segi bizitz a zabaltz en,P.PBestalde, hikesatenduk, etahori duk esan ohidena, diktadur ak40urteiraun zuelaetatrantsizioak bestehorr enbes tedarama tzala. Niknirebertsioa zeukaat:40urtegerrakiraun zian, gogoratuazkenuner aino erailzuela. Etaondor endaramagunagerra ondok oa da.Beldurr arenisiltasuna nahik oaezetaahanztur adenbor arenpoderio zezarri nahiditek.Lotsag arria PSOEr enetaPNV renisiltasuna urtehorie tanguztie tan.Non utziduteberenhildak oen memoria? Ezditeklekukobizirik nahi etadenbor apasa tzenutziditek. Agian, horr ela uler dait ekek elk arri lagun tzeko dut en joer a.Zabal bizi,P.artzubiKaixo, P:Niretestuaren bukaerairakurrit a,batek pentsa lezakek Txilek otran tsizioaeredug arria izandela, Espainiak oarenaldean sendoag oa. Eznian horr elakorikadier azinahi; izanere,batekbaino gehiag okesan zidak hemen diktadur aindarr eandagoela, botakjantzitadabiltz alatxakurrakoraindik... Nimuseoan egonninduan, etatxunditut a atera, bes terik e z.Etahirebertsioa delae ta,zeresang odiat:trantsizio edo gerraondok oedo denadelak ohorr etaneremakina batjende hilzuan, arrazoipolitik oak medio. Bestebatzuek, 1936k ogerrakarlistaden jarraipena izanzelaesang oditek... Laur ogeiurtejoan dituk, etafusila tuen etabestela asasina tuen gorpuak ateratzenariditukoraindik, ezkutatuzituzt enzuloe tatik! Beldurr arenhank apean denbor alarregiegongaituk, etadenbor akdena lausotz endik. Horr egatikdituk inport anteak Santiagondagoen museo hori be zalako ekimenak, ahanztur ari aurk a egit eko.X.PHala duk, Xabier ,ezTxilen ezArgentinan ezziotekbuelt aeman egoerahorri. Baina,auzolotsa ema tendikikusteak gauzabatzukegin dituzt ela, hemeng odemokrat afinek 40urtean ezeregin ezdutenean. Etaaurpegia izanbehar duk esatekodenbor akarrazoia eman diela.Eta hor z eudek maputx eak!P. 20161109 06:28:20Arma, tir o... trumpArma, 20160623: Br exitaren aldek oek ir abazi dut e err eferenduma, Brit ainia Handian.Tiro, 20161002: Bak earen aurk akoek ir abazi dut e plebis zitua, K olonbian.Trump, 20161108: T rumpek ir abazi ditu haut eskundeak, Es tatu Ba tuetan.Gora ink estak, g ora zirk ua!IruzkinakPKaixo, Xabier:Eta nori z or zioagu hori?Zeregin ditekgobernu aurrerak oiek gobernuan egondirenean? Esan Obama, esanPSOE, esan Blair edo esan Bildu.Azkenegun haue tanELAk EHBildu kritik atudikPNV rieskaini diolak oakordioagoberna tzeko. Aldundian eg on zenean er e kritik atu zian.Ezdiatesang ogehiegizk okritik airuditz enzaidala, kontuan izanda lauurtezbaino ezzelaegonAldundian, etabesteakegonzirenean ezzuela hain gogorjo.Etaezindirelakonpar atu ba tzuk e ta bes teak.Baina zergatikezzirenelkartu sindik atuekin haien politik aaurreraerama teko?Horigalde tuziok, orain, ELAk EHBilduri, easindik atuekin hitz egin gabe eraman nahiduten politik a soziala e ta PNV rekin ados tu.Unibertsit atean, ikasleak ezzeudek ados ereduar ekin etagarbitz aileak grebanzeudek. Zeregitenditekerrektoreordetzan? Jarrerakkritik atuetagarbitz ekoeskatu.Bitartean, ikasleak etagarbitz aileak babesik gabe zeudek, etaerrektoreordetzahaueta hurr engoa “ja torrak” dituk. Neoliber alismoar ekin segitz en dit ek.Zerirtenbide uztenzaiok jendeari? Ezzioagu errua Trumpi, Rajo yri... botabehar .Nonzeudek abendutik ekainer aIUk etaPodemosek galdu zituzt en milioi batbotoemaileak?Hala er e, baik orra nauk.Segi bizitz a zabaltz en,P.artzubiEskerrak baik orra haiz en! ;) 20161111 20:45:08Bihotz ean suaIruzkinakPGozatzen arituk o haiz, e zta? Iz ugarria duk, bi z entzuetan: polit a eta beldur garria.artzubiBa, bai, g ozatzen ari nauk... zirr aragarria duk na tura hemen. 20161113 23:46:21Bihotz ean sua: ar gazki ba ten his toria e ta istorio ba tenargazkiakAfaldu ondor enLospozones izenek oterme tanegonhaiz, urepele tansartu etagoxogoxo.Gauek ohamarr akinguru dituk, ostaturantzhoa; egun luzeaizanduk —bidaiak oguztiakbezala, a z er nobedadea!—, e ta nek atuta hag o.Halak obatean sumendiari errepar atudiok, egunean zehar hainba tetanbezala: baina zerdemonio dagailurr ekoargigorrizt ahori!? Ezduk posible, iruditu eging ozitzaian! Ilargiabetetzenariduk (atzendua huen hegohemis ferioan buruz beher ahazt endela gauek oamandr ea), izartut azegok,eta,gaua izanag atik,ondo bereiztenduk soinek oxuriz jantzitakomendiar enkono iaperfektua; eta,tontorrean, bihotz ean gordetzenduen suar engoria.Betaurrekoak jantzitaargiagozegok:keaden tokian sua izatenbaita,ilunpeak salatzendikzerk sortz en duen sumendiak egune z arr andiaz er akusten duen k e mot ots luz ea.Leher eginda hago,hotz egitendik... halak orik ezduk sekulaikusi,ordea, etaausk alonoizikusiko duan berriz.Kamer aateraduk motxila tik; bisor eaelektronik oaduk etaezduk piperrik ikusten,eztasumendiar enforma koadr oan behar bezalakokatzekoere.Kakazaharr a!Probak egitenhasi,etaohartu haiz enfokatzekobotoiasakatutakoan argiizpibat—sumendiar entontorrekoa—igartzendela kamer atxatxuhorr enbisor ean: gaitz erdi!Aurr ena tripoderik gabe ekin diok,arrastorik ereezbaihuen zenba tekoesposizio denbor abehark ozuen argazkiak. Aurr enek osaioak porr otaizandituk, etsitzekozorian egonhaiz. Baina, halak obatean, irudi mugitu batazaldu duk kamer arenatzekopantailan: sumendia, sumendia! Argazkia egiteaposible duk,beraz, animo!Automa tikoki fokuratzekoarginahik orik ezzegok, jakina, eskerrakeskuzfokuratzeabadag oen: ∞.Beharr ezkoesposizio denbor aneurtz ekomodurik ereezdauk ak,hainba tsaiak eraegin behark odituk. Bidaia osoan motxilar enhondoan dabilen tripode eskasaatera,etalangabatengoikohagarilotu diok, nola edo hala; haizeazebilek, ordea, etabolada tanindartsu: bieskuak erabiliz babes tubehark oduk kamer a,mugi ezdadin esposizioak dirauen denbor aguztian. Urrunek oklisk agailurik ereezdauk ak,automa tikoarekin molda tubehark oduk.Azkenean, pozikegotekomoduk ozerbait lortu duk, hala usteduk behin tzat.Ezdikizugarrizk okalitatea,egia esan, baina une horr enmagia etaliluragordetzendituela iruditz enzaik4.Iahamaik akdituk, orain arteezhaiz ohartu ereegin dardark aheng oela, hotz akakabatzen:trasteak bildu etasegi lotara!Nor berezoroak biziomen dik, etahala xehiere:zerhobe todenbor anorber arigustatzenzaion horr etanema teabaino ,harenjoanazohartz eke, eta, or aing oan behin tzat, bes te inori g ogait er agin g abe?Sumendi horr ekRukaPillañ dikizena, mapudungune z(maputx een hizkuntza),etaVillarric a,gaztelaniaz. Santiagotik hegoalder azegok,750 kmr agutxi gorabeher a,Araukanian; 2.860mkoaltuer adik(1.575 moinarritik). Txilek oaktiboene takobatduk, etaazkenerup zioindartsua 2015ek omartx oan izanzian; kraterrean 50mkodiame trokomagma lakuazegok,beti bor bor.RukaPillañ ,pillañ en etxea. Pillañ bat,maputx eentzat,jaink oedo espiritu bihurtut akogizakia duk, gizonezkoarbaso bat.Sumendia, berez,naturarenizpiritu nagusi batekgoberna tzendik, ngen delak obatek,etaharekin baterapillañ askobizi dituk, hone tanbehin tzat.Maputx een araber aRukaPillañ sumendi onber aduk, ame tsonur agarriak etaegur aldi ona ek artzen dituena.Sumenditik gertuen dagoen Pucónherrian bizi den Lalok kontatudik2015ek omartx okoerup zioa gertatuzenean oso jende gutxik alde egin zuela herritik, nahiz etasumendiar enahotik gorasuak, lavaketakeak osatutakozutabea sumendia berabaino garaiagoaizan;ingurue tanbizi direnmaputx eek ondo ezagutz enditek,etaezomen dituk herritik joaten.Diot enez,bestebatzuek ezbezalatximinia ondo eratutadauk anez,oso erup zioordenatuakegitenditik, laburr aketalehertz ekaotik orik gabek oak, eta,horr egatik,gorabotatzenduenguztia berrir ogainer aerortzenzaiok, konoar enmag aletikbeher alabaindu ahala atzerahoztuz.Hiru egun eman dituk Pucónen. Sumendia, aurrekoherrir a—Villarric ara—iritsi baino lehenikustatuhuen estreina, artean Pucóner airistekokilome trodezentefaltazirela. Aho zabalik4Oharteknikoa:Aipatutakoargazkiahonenaurrekoblogoetanargitaratutakoada(Bihotzeansua):20161109ko22:42anlortua,OlympusStylus1sbatekin,RAWmoduan;ISO100,diafragmaF2.8,etakameraren obturadorea 60 segundoz zabalik utzita. geratuhintzen, egia esan: ordoki zabal harennagusia zirudian, jaun etajabe bakarra.Aurr eraxeago,Villarric alakuarenertzetikikusihuen ostera,etahan arezirrarahandiag oasortu zian. Inguruot anibilit akodenbor anheur ejabe ereizanduk sumendia, harenpeskiz anibili haiz eguna joan etaeguna etorri —horix edikmait emin tzeak!—. Lilur amendu horr enerakusgarri, bada, hona hemen ar gazki sail ba t, non g ai eta modelo bak arra Sumendia bait a.Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona .Oharr a:RukaPillañen 2015ek oerup ziotik bizpahiru astera,Pucónetik200 km bainogehiag oradagoen Calbuc osumendiak izanzuen erup zioa, etaharenhautsak etazikinakerabatestalizituzt enPucónek okaleak, eguer dibetean gaua egiteraino. Askozkaltegehiag oizanzirenorduan, etxekosumendiar enerup zioar enkasuan baino: hildak opertsonak (arnasarazoak zituzt enak, ba tez ere), e txeko animaliak, aut oak e ta abar . 20161115 22:24:18Izenbururik g abe VI (Puc ón, T xile)Nare azala,orro isil mamia,mendi suzk oa. 20161116 22:45:14Hitzak sober a: Atacama IBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20161122 12:14:12Hitzak sober a: Atacama IIBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20161124 22:39:28Hitzak sober a: Atacama IIIBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20161126 19:00:25Hitzak sober a: Chiloé: eliz ak, leihoak e ta itsason tziakBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20161205 23:31:32Lau egun T orres del P ainen (1)TorresdelPaine Txilek oPatagonian, Andee tan,dagoen park enazionala da.Edersona handiadu,etaduela hilabe tebaino gehiag oerabaki zuen Bkhona etortzea.Etorriezezik,bertanlauegunek o zehark aldia eging o zuela pen tsatu zuen, W iz enek oa, hain z uzen.Kanpin dendar ekine taibiltz enhastekoalfer,hiru gauak pasa tzekoaterpeak erreserba tuzituen (afaria, gosaria etaeguner akojakiak barne), etabiegun lehenag oPuert oNatalesherrir aetorri da.Gaur ,azaroak 30,herrian dabil lasai. Motxila koxkorbaterealokatudu,bidaian darabiltz anak ezbaitir aosoegokiak lauegunek otxangorako:batekgurpilak ditu, eta,bizkarrean erama tekoaukeraereizanag atik, ezdirudi gurpilok etaatzekoarmaz oiakendakizkiok eenik; bes tea, berriz, txikitx oa da.Egur aldi bikaina da gaur,hemen normala omen den haizea gorabeher a.Datozenegune tarako,aldiz, aurreikuspenak ezdirahain onak; egia esan, nahik otxarrakdira:lainotut a,euria etahaizehandia. Enfin, zereging odiogu, akaso okeregongodiraaurreikuspen horiek!Abenduak 1Goiz ekozazpi etaerdietanirtenduk autobusa Puert oNatalese tikParkeNazionaler a;zirimiriaarizian. TorresdelPaine park erahurbildu ahala, geroetaitxiag ozegok.Gaur duk Mirador delasTorresbegir atokiraigotzekoeguna: han goian ezduk deus ikusiko!Errepide ondoan,kartela: Zona defotografía .Baezduk ezertxoereikusten,laino zerratuazegokbeher aino ,panpak o ordokir aino.Iabiordubehar izanditik autobusak bisit arien harreraguner aheltz eko.Han, bidaiari guztiakbuleg orasarrarazi, etahitzalditx oaeman dizuete;dokumen tallabur baterebai. Mezunagusia park ean sua egitearenarrisk uei buruzk oazuan. Gerobestemikr obus bathartubehar iz an duz ue, oine z abia tzeko lek uraino (T orres Cen tral).Euria goxoarizian, etahaizeboladak erebazituan. Taberna batean bildu duk jende guztia:motxilak prestatu,eurit akogaltzagainek oak jantzi,kapak erebaibatzuok... kanpor airtetekonagia usain tzen zuan z oko guztie tan.Irtenhaiz, etaosterasartu egin haiz berehala: kapa alferrik akoazuan erabat,haizehorr ekinhobe gabe. Erantzi,eta,besteaitzakiarik ezean, berrir okanpor airtenetaaurreraegin duk. Iabiordueuripean egin etagero—oso gogorraez,baina euria—, heldu haiz gaua pasa tubeharr eko Chileno a terper a.Gaurk oetapar enbarne zegoan, haler e,dorr een begir atokirairistea:horr etarakobestebiordubehar dituk handik (etabuelt aaterper a).Haiz ehandia zebilek, ezdikatertzeneta lainoa oso behean zegok;ezzirudik mereziduenik gaurgoraabia tzea.Baina aterpean sartuorduko en tzun diek espainol ba tzuei a teratzekotan dir ela.Jende gehiena galtzerdiak etaabar bustitairistenduk aterper a.Sua piztut azegok, etasuert ekodituk harenondoan aulki bataurkitz endutenak. Hiarropak lehor heldu haiz, bainaeskertuk o huk e, haler e, ber o pit tin ba t.Jende zlepo dagoen aterpek osotoan sartu haizenetik, bidaia osoan sentitu duanbakardaderik handiena sentitu duk, aurrenek oorduerdian. Handik aurrera,aldiz, bidaiaosok oinong omomen tutanbaino jende gehiag oezagutu duk tartelabur batean, etahorarihaiz batzuekin etabesteekin berrik etan. Suak, antzinaan tzina tikegin izanduen bezala,jendea bildu dikbereinguruan, etaaise sortz enduk elkarrizk etaharenabar oan. Suak... etaaterpean e z kobertur arik e ta ez wifirik e z egoteak.Espainolak abia tuegin dituk gora,esatenarizirenetikbiordutaraizanbada ere.Kanpoan ezduk giro,egia esan, etaeman diateninbidia apurr aaise arindu diksutondok oepelak.Chris tina, gaztelaniaz ondo samar molda tzenden suitz arra;Michaela, alemaniarr a;Amanda,bidaian bakarrik ibiltz ea mait eduen txile targaztea; Ivonne, guraso argentinar dunestatuba tuarr a,etajanduen zerbait ekkalteeginda gaixotuden harenmutillaguna; bikotealemana: andr eajatoraskoa,baina gizonhorr ekin ezkondua egotea,aldiz, ulergaitzsamarr a;dorr een begir atokiraigoetaikaratuta—haiz eagatiketahotz agatik— itzuliden mutilirlandarr a...jende askopasa tuduk sutondoan dauden bospasei aulkie tatikhan egonhaizenorduetan.Pepe etaIrene —espainolak—, etahaiekin igodirenbesteak pozikitzulidituk goitik:egur aldiak suetenlabur bategin omen dik, eta,laino artean izanbada ere,ikusiahal izanditizt ekdorr eak. Penatangeratuhaiz; izanere,igoaurretikesatenbazuteneregoizekolauretanjaiki etajoang ozirelaberrir o,egur aldia hobe tzenbazuen, oraingogogabetuegindituk etaezduk harritz ekoa.Heuk jaiki behark oduk etajoan, dorr eak ikusinahi badituk.Nahiz etaigoerahori, berez,gaurk oetapak oaizan,bihark ouztekoasmot andabilen jendeabaduk aterpean, egur aldia gauer ditik aurrerahobe tukooteduen esatenaribaitir a;ezhaizbakarrik iz ango, ber az. 20161206 23:02:23Lau egun T orres del P ainen (2)Abenduak 2Goiz ekolauretarakopresthaiz, osologutxi eginda: hasier anezinhartu, etagero,berriz, ordubiak e ta laur dene tarako esna hin tzen, jaiki beharr agatik edo.Sentitu duk jendea lehenag oirteten,baina heu sotoraateraetabotaklotzenhasi haizenean,han ezzuan inor ageri.Ezduk ilunpe tanetabakarrik abia tunahi (park ean pumak baomendituk, etahireabaino haragisamurr agoaaurkitz enerrazabada ere,hobe eztentatzea);bezper an, or dea, e z huen inor ekin ados tu zer or dutan irt en.Aterpe tikirtenhaiz, etabiargitxoikusidituk, bidean barrena urrun tzen(aterpe tikez,baiziketakanpok odendar enbatean loegin dutenbatzukizangodituk, noski). Berehala harrapatudituk: Chris tina e ta Michaela dituk. Ez agunak, g ainer a, primer an!Elkartu ordukogaldu duzuebidea: ilunpe beltz ean, leng abaso itxian, ezzuan errazabideaezbide tikbereizten.Harathona tbatzuen ondor en,Wikiloci eskersalba tuzareteoraing oanere,etaezduk estreinak oaldia bidaia hone tan.Bide zuzenari heldu etagorantzegin duzuebeste arazorik g abe. Haiz erik e z eta epel samar , basoan behin tzat.Egunar enlehen txintakgoisamar harrapatuzaituzt e,etazerua iabeltz etikurdinsakoner amuda tzenikusiduzue,han etahemen zeuden hodei bakanek tonu arrosa hartz enzutela.Dorr een tontorrakeregorriz tinda tzenhasi dituk, zuek begir atokiraheldu baino 1015minutu lehenag o.Goian, ikuskiz una apart aduk: hark aitz dorr edotoreak erdizkaargituak artean, etakoloreberdekourakbare,behek oaintziran,tartekahaizebolada bortitz akizanag atik.Hotz aegitendik, handia, nahiz etairitsi berrit an,gorputz akberooraindik, ezzuen ema ten.Berr ogeitahamar batpertsonaedo izangodituk hemen goian, une magik ohone tan; hala ere,denon tzakolekuazegok,etaisiltasuna urratzendutenbakarrakhaizeaetatxorien txioakdituk. Argazkilarir enbatedo besteerebaduk —hi baino goizagomugitut a,itxuradene z—,berentripodeak hark aitz artean landa tutadagoenek o.Geroxeagoselfielariak hasi ditukberen zereginean, oihuk a eta espan tuka: ak abo unear en magia! Inork ezzian ustehark aiztz arhaiek zehar oeguzkizt atuartehain luzejokozuenik, bainaargiitz alen artekolerroaoso man tso,man tsoegi, zetorrean horman beher a...egitenzuenhotz erako.Orduerdibatenondor enedo ,lehen unee tatikgoian zeunde tenak beher antzabia tu zarete, ikuskiz una ber anduag o jaiki e ta handik aurr era iritsik o zir enei utziz.Beher akoan bakarrik haiz berriz —suitz arraetaalemana lehen txoagoabia tudituk—, bainaberehala elkartu haiz bitxile tarrekin, mutilak zeraman txapela —Elosegui ,gerojakin duknoski— aitzakia. Txapela askousatzenomen duk Txilek ohegoaldean, hotz arenetaeuriar enaurk aosooso erabilg arria omen delak o(geroztik batbaino gehiag oikusidituk, egia esan),eta Tolosa tik inport atzen ditizt ek.Oso laburr aegin zaikbidea bikotejatorharekin hizketan.Etagauzaknola diren:nesk a(ezduk gogoan izena) Vicuñak oSolar delosMadariag arenjabeen iloba duk, etxeaerakutsi zianAlbert oVarasharenemazt eareniloba, zehatzagoesateko,eta,beraz,XVIII. mendean Txiler aetorrit akoMadariag aarrasatear harenondor engoetakoa, nolabait; harenabizenak ereeusk aldunak dituk: lehena, Berrio z,etabigarrena ezduk oraintxegogoan. Zortzie tarakoChileno a terpean z arete berriz, non sot oko mahai luz eetan gosaria pr est bait ago.Gosaldu ondor en,bigarrenegunek oetapa osoa geratzenzuan egiteko,begir atokirakoigoerabezper akoari baitz egokion. Trantsiziok oetapatzathar daitekekbigarrenhori, ezduk osogogorra:Chileno aterpe tikLos Cuernoser a.Chileno aterpea dagoen haranetikjaitsi etamendebaler antzjobehar duk, gorabeher azbetetakobidean zehar Los Cuernos aterper aheltz eko,eskuin aldean Los Cuernos delak otontorrakutziz, etaezkerrean, berriz,Nordenskjold lakuarenbistaederr ezgozatuz. Lau ordubehar izandituk, bidean bazk altzekoetena egin e ta argazki mor doxka aterata.Aterper airitsi ordukojakin duzueberri txarra:bihar egin beharr ekobidean dagoen zubibatiaerori—honda tubehin tzat—egin duk, etaezinduk bertatikiragan.Inork ezdizue,baina,informazio argi,zehatzetaofizial moduk orik ema ten,etanahasmen handia sortz enaridukjende artean. Zubiar enerorketadelae tabihar amunean sortuk oden desk alabruak agerianutzik oditik park earenantolakuntzaakatsak, ezustekoen —etalarrialdien?— aurreanerantzuteko dut en g aitasun f alta izugarria, e ta, ba tik ba t, malgut asun e za.Kasu bitxiak ezdituk falta.Politaduk, esaterako,zuen aterpean azaldu den katalan harena,gaua han ezbaizik besteaterpe batean eman behar zuena: berahemen zegok,zubiar en honanzk oaldean, baina nesk alaguna haranzk oaldean geratuzaiok, berelehengusu batekin.Mutila kezkatutaageri duk, komunik atzekomodurik ereezzeukak, izanere,bestealdek oekin ... baina jendeak irribarr e zabal ba tezentzuten ziok is torioa giz ajoari.IruzkinakPKaixo, Xabier:Hireibilbidea segitz enarinauk mapa batean, etamapa oso polit aduk; beraz,bene takoak lilur agarria iz an behar dik.Apus tu eging o dia t, nola edo hala, aurr era egin duz uela.Lur horiek er e maputx eak dituk? E do maputx eak iparr erago bizi dituk?Bestalde, gogoratzenhaiz iazdokumen talbatean Txilek oherri batenhistoria batkontatzenzutela? Txalupaz ibiltz enzituan irlaz irla, etaeskultur apintatubatzukegiten zitizt ean. Inguru horr etakoak al zir en?Ikusten dia t altuer an pr estatzen ari haiz ela, g ero aldapak hobe to igotzeko.Zabal bizi,P.artzubiKaixo, P:Lurralde haue tanaonik enk herria bizi zuan, etaustediattehuelcheen azpit aldebatedo zirela. Gero,hemen gertatuzirensarraskien ondor en,maputx eekin bateginzutela ema ten dik, baina e z nag ok seguru horr etaz.Aipa tzenduan bestehori, berriz, kaweshk arherria duk, Elbotóndenácarpelik ulanazaltzenzirenak, hegomendebaldek ouhart eetakanale tan(Pazifik oan, beraz)bizizirenak.Etaaltuer anprestatzenez,P,TorresdelPainen altuen egonnaizena 800 mdituk eta.Ondo segi,X. 20161207 23:29:12Lau egun T orres del P ainen (3)Abenduak 3Zubiar enbialdee tangeratutakoek berenkasabilatubehar izanditek—duz ue— irtenbidea.Gaua LosCuernosen emandak oek laubatordukobidea desegin behar izanduzue,TorresCentraler aino ,gero,autobusa etakatamar ana hartuz, gaur gauean loegin behar duzuenPaine Grande aterper aino joateko—baina, okerragoadena, hirug arrenegun horr etanikusibehar zenut enValle Francés etaMirador Británicodirelakoak bestebaterakoutziz—. Zubiakonpon tzeko,hasier an10bategun behark ozituzt elaesan zutenarren,jakin duzuegerotxalupa bide zkosoluzioa (Nor denskjold lakuan barrena) eman diotela behinbehineanarazoari... z uentzat ber andu, or dea.Azkenean, hiru ordukoibilia —gaurk oaurreikuspena ereeuria zuan, baina ezdikhorr enbes teegin—, lau batorduautobus batenzain (gehienok zehark aldia kontratatuduzuen agentziak ezduelak obesteinolak obaliabiderik jarri arazoaarintzeko),etaorduerdibat katamar anean, P ehoé lak u ederr ean z ehar , aterper a aileg atzeko.Autobusar enzainzinetela, ArgentinatikTxiler aetorri hintzenean ezagutut akolaueusk alduntopatudituk: Erasmus edo antzekoprograma batenbitartezhilabe tebatzukIquiquenegondak oikasleak dituk, ikasketakamaitu etaArgentina etaTxilek ohegoaldea ezagutz endabiltz anak, etxeraitzuliaurretik. Ezzitean, jakina, halak orik esper o,etaezditekdirunahik orik autobusa etakatamar ana ordain tzeko,kreditu txartelaereezdutelaonartz enesanbaitie te.Lagundu nahi izandiek, baina denon artean dauk azuen diruar ekin birentzatbainoezduk iristen:bikaurrerajarraituk oditek,zuekin batera,etabestebiak Puert oNataleser aitzuliko dituk, azk en e tapa egit eke utziz.Esan bezala, laueusk aldun horiek, hiru nesk aetamutil bat(mutila ezduk hemen ikastenjardun, azkenbidaia hone tarakopropio etorria duk), Cala fatetikPuert oNataleser akoautobusean ezagutu hituen, Argentina etaTxile artekomug arairitsi baino lehen: berenartean eusk arazarizituan erabat,etahorr ekharritu —etapoztu— hinduen. Ikasle jendeakorainhikheur egaraian izanezhituen aukerakditik, hogeitaurterekin Txileezagutu, bertanhilabe tebatzukeman... etabidaia tzenibiltz ekoa, gainer a.Iquiquek olangileen sarraskiaaipa tuta,entzuna zutela ema tenzian, baina askozgehiag oez;Santiagonegondirenegune tan,berriz, ezdituk joan hiri hainbes tekozirraraeragin zian Memoriar enMuseor a,bazenik erearrastorik ez;bestegauzaetatokibatzukezagutuk ozitizt ean, seguru, besteesperien tzia batzukizangozitizt ean... baina bistanzegokinteresdesber dinek mugiar aztenzaituzt etela —mendiz aletasunaz a t—, belaunaldi k ontua iz ango duk.Zubiar enpasadiz oabezalakoek jendea elkartzenerelagun tzenditek,etadagoenek otaldepolit azegoksortut azuen artean: Irene, Madrilen bizi den errio xarra;Pepe, Txilen ereenpr esaduen valen tziarr a;Manuel, sevillarr a;LisetteetaGabriela, erizaintxile tarrak;Tomo , Txiler abiurterakoetorrit akojaponiar xelebr ea;Shong ,Londr esen bizi den singapurt arra;Julia, Ekialdek oAlemaniak oa;DavidetaBarbar a,aspalditik Australian bizidirenkanadarr ak;Danimark akobikotegaztea... gusturahabil jende artean, bidaian hainbes tedenbor aheur ebaitan bildurik ibili e ta gero.Seietakokatamar anean heldu zaretePaine Grande aterper a,zuen azkengaua emang oduzuen lekura.Aterpe hori ere,Los Cuernos bezala, lakubatenondoan zegok, parajeikusgarrian. Lakuertzean libreetabeldur handirik gabe zebiltz akklase anitz ekohegaztiak,erbi galan tak... etabai azeriak ere.Pumar enbatbide ertzean —hik atzoegindak obidezatian, ezhemen, aterpear enondoan— ikusidutenak erebadituk; egon,bazeudek, nonbait,eta ikustatzeak e z zirudik hain z aila. Na turaren handiak lilur atuta habil egun haue tan.Ilunabarr ean, gorriz jantziduk iaegun osoan lainope egonden zerua. Afaldu ondor en,jendea kanpor airtenetadoak oikuskiz unaz gozatzenegonduk, tartebatez.Hotz akbildugaitik atzeraaterper a,bihark oegur aldi ona datorrelakopozez.Piscosour aereederr azegoan.IruzkinakPKaixo, Xabier:Orduan, katamar ana hartz ekoatzeraegin behar izanhuen, TorreCentralalder a?Hort az, apus tua g aldu dia t.Aurkitu dudan mapan, lakuek koloreurdin desber dina ditek; hori bertanerenabaritz en duk?Aipa tzen dituan iz enak ik usita, mendien NBE an hag oela zirudik.Segi z abaltz en,P.artzubiHori duk, P , ez duk asma tu, a tzera egin behar iz an genian T orre Cen traler aino.Lakuetakouren urdinak oso polit akdituk, hik esan bezala desber dinak, etaegur aldiar en ar aber a ere alda tzen dituk, noski.X. 20161208 22:58:29Lau egun T orres del P ainen (e ta 4)Abenduak 4Egunsen tiaikusterajaiki haiz, goizsamar .Hibaino lehenag omugitut akoargazkilariakbazituan gaurere,berentripodeak jarrit a,goizekolehen argiek emang ozutenjolasar enzain.Eguzkia lakualde tik irten duk, etaaterpe ondok omenditz arrakargituz joan dukezarie zarian. Gerolainotu egin dik, baina eguer dirakoegur aldi bikaina zegoan, lauegunhaue tako onena inondik er e.Oso bide luzeaegin duk gaur,azkenzatiaPepe valen tziarr arekin. Ondo aurkitu duk heur eburua, baina egunar en buk aeran nek atuta heng oen, 30 km ibili ondor en.Gaurk oizarraGreyglaziarr azuan, etaederki ikusiduzue.Lagun batekesan zian bezala,PeritoMor eno ikusteabezaladuk, baina hona oine zetorri beharr azegok,ezduk autobusairistenbertaraino; etaheur ekasa iristehorr ekbestezerabatema tenziok, egindak oahaleginar en sari bihurtz en dik.Paine Grande tikateraetabideak goraegitendikpixkanak apixk anak a,errekazulobateanbarrena. Glaziarr aezduk ikusten,harik etabegir atokibatdagoen tontorragainditu arte.Handik aurrera,glaziarr abistanegongoduk ibilbide osoan, etaikuspegi desber dinakeskainik o ditik.Jende askolehen edo bigarrenbegir atokian gelditz enduk, lasailasai, baina besteaskoGreyaterper aino joatendituk. Loegin duzuen Paine Grandetik Greyaterper aino 11kmzeudek,eta,lotarakoGreyngelditu ezean, beste11egin behar dituk atzeraPaine Grander aitzultzeko.Hala ere,etaegur aldi bikaina zegoela aprobetxatuz, Peper ekin bateraaurreraegin duk,bigarrenzubiesekir aino (bes te4km, gutxi gorabeher a).Hang oikuspegia desber dina duk,zubieseki hori glaziarr arenmuturr arengaing ainean geratzenbaita,altu samar bada ere.Handik hobe tohaut ema tenduk bimihik oglaziar horr enerraldoia, izotzibai geldo horr enhandit asuna. Buelt aazkarsamar egin behar izanduzue,Puert oNataleser aitzultzekobide luzearenlehenetapa katamar ana hartz eabaita,etaazkena 18:30ean irtetenduk Paine Grande aterpear enondotik. Garaizaileg atuzarete,orduerditxobatizanduzueoraindik lakuertzean oinakbustitzeko;oinak baino ez,desiz ozteurhauek hotz akbaitir aoso bertanigerian hasteko.Katamar anetikikustenden panor ama atzobaino ederr agoairuditu zaik, arratsekoargiakgaur hobe to nabarmenar azten ditik menditz ar hauen f ormak e ta bolumenak.Ibilaldian ezagutut akobatzuek besteegun batgeratzekoplana egin ditek,etaGreyaterpeangelditu dituk. Gehienok, baina, itzuliegin zaretePuert oNataleser a,etapostaetaFacebookhelbide (bai, zenba taldiz esan behar izanoteduk ezduala Facebook usatzen?) etatelefonozenbakiak trukatuetagero,elkarrekin zerbait hartuz bukatuduzue.Goiz ekoordubatazuanostatura sartu haiz ener ako, hank ak arr astaka baina gus tura.Oharr a: Argazkiak badir a, noski, baina aurr erago argitaratukodira, bes te sarr era ba tzuetan.Bigarrenoharr a:Bihar amunean, alokatutakomotxila itzultzeaz batera,hiriaterpee takoetagarraio erreserbak egin zizkian FantásticoSur agentziar enbuleg otik pasa tuhaiz, kontubatzukkomen tatzera.Oso erantzunona jaso duk, eta,esper oezhuena, itzuliegin diatezubia zelae tahartu behar izanzenut enautobusar enetakatamar anar entxarteleng atikordaindut akoa;mezubatidazt ekoeskatudiateordaine tan,izanzirenakatsetagabezienberri emane z.IruzkinakPKaixo, Xabier:Himendi zoragarri horie tanetagugureohik obirakultur algastronomik oan, Bizkaiaaldean. Inoiz eznaitekerakarriezTxilek, ezArgentinak; baina, onartu behar diataskogustatu zaidala na tura.Herrie z,zerkontadezakek? Egun haue tan ikusi diagu Elciudadano ilustre,Argentinak opelik ula, etaherri batagertzenduk. Ezzian oso itxurapolit a;hobeesanda, herri itxurarik ereezzian. Herria Buenos Airesetik200 batkilome trorazegoan. Z er moduz heg oaldek oak?Eta jendea? Ondo ulertz en diek hizk era?Surik ik usi al duk Suar en Lurr aldean?Ondo segi,P. artzubiOso herri interesgarririk ezdiatikusi, egia esan. Argentinan Bariloche (turis tikoa),Cala fate(oso turis tikoa,PeritoMor enor enmende erabat)etaElChalt én(1985eansortut akoherria, mendiz alezbetea). Txilen, berriz, Puert oNatales (TorresdelPainepark earenatari) etaPuntaArenas. Azkenhorr ekinteresgehixeago,historiar enalde tik.Baina, dioan bezala, Patagoniar enbalioa naturanzegok,izugarria duk aldehorr etatik.EtaSuar enLurraldek osuaz zeresan!, uhart ehorr etansua piztenzutenak aspaldiitzalizituan (itzalarazizitizt ean, hobe toesan). Oso tristeaPatagoniar enhistoria, XIX.mendear en big arren er dialdean e ta XX. mendear en hasier an behin tzat.IA[Oharr a:Iruzkin hau (etabehean ema tendiodan erantzuna, beraz)iahiru urtegeroagokoa da (20190209), inguru haue tan bidaian z ebilen lagun ba tek ida tzia.]Nirekasuan Wibilbidea egitekozeinaterpee takotokirik ez,karpar ena erebazt ertut a.Adina. Oso egur aldi txarraeta,ibiltz ekoegokiena, izotzenuhart ea,Greylakuarenertzean, glaziarr etikhamapik okmt ara.Glaziarr anekezikustenda,Painek oadarr akerditik beher a, baina iceber gen ur dina haluzinan tea da!artzubiBidali ar gazkir en ba t, izotzaren ur din hori ik usgarria iz ango da, ziur .Ondo segi, besark ada ba t.X. 20161211 12:42:30Ni indígenas ni pueblo originarioSomos mapuche, ni indígenas ni pueblo originario.Maputx eherriak ezditu etiketakmait e:maputx ediraetakito!Maputx eherriar enhistoriariburuzk owebguner enbatean irakurri duesaldi hori Bk,etabuelt akadabilkio harrezkeroburuan. Etahitz maltz urreninguruan hausnarr ean hasi da:etniko,indigena ,indio ,natibo ,jatorrizk o,aborigen ,autoktono,bertako...Maputx eek egindak omusik amusik aetnikotzatsalduk odigut e;ezhala, ordea, frantsesenedo espainolen musik a.MikelLaboar enmusik a,etnikoaalda? Zergatik? Etnia,berez,hiztegiar enaraber a,“kultur azetahizkuntzazbatasun batosatzendutengizabanak oenmultz oa” da. Frantses e tnia esaterik badag o, hort az... Baina z ergatik e z da esa ten?Indigena ,hiztegiar enaraber a,“tokibatekoberezkoetnia edo herrik okidea” da.Berezko?Noiztik berezko?Maoriak Polinesia tiketorri zirenZeelanda Berrir a,eta800900 urteeskasdarama te bert an: esan al lit eke ber ezkoak dir ela Z eelanda Berrian?Jatorri,hiztegiar enaraber a,“gizakiedo talde batenarbasoen abiapun tua” da.Noraino eginbehar otedaatzera,arbasoen katean, pertsona batlekubatean jatorrizk oaden edo ezerabakitz eko?Antzekoagertatzendaaborigen hitzarekin: “Tokibatekojatorrizk oetnia edoherrik okidea” ,non jatorria tartekatzenbaitadefinizioan. Azterdezagun pixkabatmunduannori esatenzaion aborigen ,etapentsatuzergatikerabiltz enden terminoa horiekin etaezbeste ba tzuekin.Baina gatozenhitzetatikerrealit ateetara.Amerik aosoan XVI. mende tikaurrerabertanbizizirenekin zergertatuzenbadakigu: lekubatzuetan, denak garbitu zituzt en; bestelekubatzuetan,ordea, ezinizanzuten,askozirelako,edo hobe tobabes tuzirelako,edo oihaneanetamendian ezkutatuzirelako.Esklabotz aetazapalk untzaorokortua etorri zirengero;etaegoera horr en ondor engoak indarr ean daude or aindik.Bidaian dabilenak aurkituk oduhan etahemen informazioa. Iraun dutenherrien kasuan,haien artisautz alanak, folklor ea, tradizioak, etxekogauzak etatresnak, ohitur ak,antzinak otasuna nabarmen tzendira;gutxiag ohaien hizkuntzazailetabitxiak,egung oegoera,erresistentzia etaborr okapasart eak, independen tzia etabizi nahiak. Patagonian, baina, sarraskia iaerabatekoaizanzen,etaXIX. mendear enamaier anetaXX.mendear enhasier angertatuzen, bai Argentinar enaldean etabai Txiler enean. Argentinarr aketatxile tarrakjabe tuzirenean Patagoniak olurrakabelazk untzarakoonak zirela, konkis tatueginzituzt en, bertanbizi zirenei kenduz; etalurrokhesitu etapartitu egin zituzt engero.Tehuelche, aonik enk, kaweshk ar,yagan,selknam edo ona... herriak bizi zirenhemen. XVI.mendean Kuban garbitu zituzt enen kasuan ezbezala,ordea, Patagoniak oen kasuan argazkiakdaude, bideo zatiak, audioak... Museoe tandaude (burezurrak,adibide z,neurriak etaguzti;baitaberezmomifik atutakogorpu kuzkurtu batere,bitrina batean sartut a),zuribeltz ezkopostaletanageridira(ezzirenkoloretakoargazkigin tzarenaroraheldu); “Arbasoak” izenek opark etema tikoetnikoetan(sic)daude ikusgai.Beregaraian Europar aereeraman zituzt en,kaiole tan,Parisen 1898an izanzenEsposizio Unibertsaler a,esaterako;askohan edo bidaianhil omen zir en. E ta istorio laz garriak k ontatzen dituzt e hemen g arai horr etan gertatu zenaz.Menénde ztarren mausoleoa, Pun ta Arenasek o hilerrian.Aipag arria daJosé Menénde zMenénde z(18461918) asturiar etorkin txiroarenhistoria.Gizonhori Buenos Airesen barrena heldu zenhona, irakurtzenetaidazt enjuxtu,etaaritme tikapixkabatbaino ezzekiela, María Behe tyChapit alguraso eusk aldunak zituenuruguait arrarekin ezkondua. Etadirua egin zuen erruz, ondar elatzaosatuzuen, ardietabehihazk untza,etaitsas garraiokonegozioen bitartez,batikbat.Alaba Mauricio Braun enpr esari ahaltsuar ekin ezkondu zitzaion (edo zuen), etasuhiar ekin bateraSociedad Explot ador adeTierr a del Fueg o (SETF) enpr esa indartsua er atu zuen.Inork ezduzalan tzanjartz enoraingizonhorr ek—Patagoniak oErregeesatenzioten,etahalaesatenzion bereburuari— nola osatuzuen dirutz ahori, nola jabe tuzenhalak olursailetaeremue z(SETFr engaraian, Suar enLurraldek ouhart ehandian bakarrik, 1.359.000 haedukitz erairitsi zen). Suar enLurraldean selknam edo ona herria bizi zen; historialariekdiotenez,XIX. mendear enazkenhamark adetan3.0004.000 inguru ziren.Etajende guztiakdaki lurjabe handiek indioehizt ariak balia tzenzituzt ela, eskuratunahi zituzt enlursaile tanenbar azuegitenzietenak paretikkentzeko.Ehizt ariak belarria ekarri behar zuen indioaakabatu izanar enfrogagarri; gero,belarri bakarraeskatutairuzuraise egitenzutelaikusita,bibelarriak eskatzenzizkie ten;etaazkenik burua, indioek bizirik uztearentrukebelarria mozteaonartz enzutela susma tuta.Harrapakina emak umea bazen, hobe toordainduk ozioten,gainer a.Ehizt ariek harroaskobetetzenzutenlanzikin hori: haie takobatzuen izendeitur akezagunak dira(Alexander McLennan, José Díaz, Kovasich, AlvertoNiword,Sam Ishlop,Stewart...), badir a bideo sek uentziak non ik usten ahal den nola jar duten zuten, e ta abar .Suar enLurraldek oselknam edo ona herriar ekin gertatutakoagenozidio kasuargibatda:aldebatetik,aipa tutakoabelazk untzarakohaien lurrakbehar zituzt en,etapertsona haiek paretikkentzeazensoluziorik onena; bestetik,urreaaurkitu zutenuhart ekohegoaldek oibaie tan,etaurrebila etorrit akoei ereenbar azuegitenzietenbertakoek. Gizartean etagobernumaile tanjakina zenzergertatzenarizen,baina, dirudiene z,aurk akoahotsak altxatuzituzt enbakarraksales tarrakizanziren.Epaile batiagindu ziotenSantiagotik ikerzezalazergertatzenarizen,baina harenjokabideaz erezalan tzahandiak daude (Waldo Seguel zuen izena, kaleaduPuntaArenasen). Sales tarrek,berriz, lortu zutenmisio edo erreserba bategiteaDawsonuhart ean (Suar enLurraldek oartxipelag oan bertan, baina selknam herriar enbizilek uzenuhart ehanditik kanpo), etahan konfinatuzituzt enbizirik geratzenzirenak: hantxehilzirengehienak, g aitzek eta ezineg onak jot a.Menénde zhorr enondor engoek ospa egin zutengeroTxiletik,hemen jendeak ezzuelak obegi onezikustenondar ehori osatzekoegindak oak; hala esan dioBriPuert oNatalesek oJorgeostatujabeak behin tzat.Orain, besteak beste,Argentinak oSantaCruz bank uarenetaLaAnónima supermerk atukatehandiar enjabe omen dira,etaMacrir enegung ogobernuanerebadir ahaie takobatzuk.Baina Txilen erejabe tzahandiak omen dituzt eoraindik. EtaPuntaArenasen ikusgaidagofamiliar enjauregia izandak oa,José Menénde zizenek okalebat erebadag o,bertakoMerk ataritz akoInstitutu Nagusiak harenizena darama... Gizonar enitzalak har en itz alek baino pisu handiag oa iz aki or aindik!Monumen tua “ Indio e zezagunari ”, Pun ta Arenasek o hilerrian.IruzkinakPKaixo, Xabier:Oso ona maputx een esaldia; nik buruan neuk aan aborigen hitzaAustraliak obiztanleen izenetikzetorrelaeta,orohar,beraiekin erabiltz ennian. Ikasibehark oditia t herrien iz enak.Ondo segi,P.artzubiAborigen hitzak nek ez ezkutatuko dik ber e latin ja torria, ez zaik iruditz en?Laster art e,X.PPentsatugabe zaila duk jatorri hori antzema tea,etaziurtz athartz enbaduk omena,ezinezkoa.Bestalde, hizkuntzaguztiek begir atzenditekmundua zentroan baleude bezala(erdara,bárbaro ...).Arazoaduk hiztunek berenhizkuntzainposa tunahi dutenean etabesteei iz atea ber a ukatzen die tenean.Segi ondo ,P. 20161216 23:35:45Hitzak sober a: Valpar aiso e ta Isla Negr aBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20161217 22:17:12Cristina Calder ónAdriana turismogidariak argietasinple azaltzenziek turis teinola desag ertu zenyaghan edoyamana kultur a(etayaghan herria... baina, tira,alder dihori ezdikhainbes teazpimarr atzen):yaghanak biluzik bizi ziren, etasua piztenzutenberotzeko,baiberenetxoletanetabaidenbor agehien ema tenzutenkanoen barruan ere;mendebalek okultur aheldu zenean,ordea, arropak erabiltz enikasizuten... baina arropak, hemen egitenduen giroeuritsuamedio , bus ti egit en zitz aizkien, e ta horr egatik g aixotu egit en zir en.Horr ekazaltzeneidikzergatiketanola desag ertu zenhemendik yaghan herria: ezlurlapurr etarik, ezindioehizt aririk ,ezganaduz alehandirik, ezurrebila tzailerik... Ez,arropakmela tzenzitzaizkiean gaixoei, etaharaparader otristea!Etaezduk batereesajer atzen,hitzhoriekin —gaztelaniaz etaingelese z—entzundiok hikheuk Adrianari gaurgoizean azalpena.Sine tsita hag o, gainer a, nesk ak ez zuela inolak o intentzio g aiztorik, f ede one z ari z ela.Yaghan herria Suar enLurraldear enhegoaldean bizizuan, Beagle kanalar eninguruk okostaetauhart eetan,etaitsasoan egitenzian berebizimodua. Historialarien araber a,hauek ere3.000 batinguru zituan, ipar alder agobizi zirenselknamen antzeratsu, Patagoniakoloniz atzenhasi zirengaraian, XIX. mendear enbigarrenerdialdean. Etaherri honek ereselknam herriak izandak opatuarenantzekoaizanzian: paretikkendu zitizt ean, enbar azuegitenbaitz uten. Nonbait irakurri duk, besteak beste,tiropraktikakereegitenzituzt elakanalean barrena zebiltz anitsason tzietatik,ertzeraazaltzekosuert etxarrazutenen kontra:hark aitzetaneguzkit anegonohi direnitsas lehoiak bezalaxebotatzenzitizt ean. Itsason tzihorie tan,esplor atzaileak, aben turazaleak, piratak,urrebila tzaileak, itsas lehoien ehizt ariaketaabar ibiltz enzituan garaihartan. Darwin beraereibili zuan hemendik, Fitz Royrenagindupean zebilen Beagle itsason tzian, etairakurtzekoak dituk zientzialari ospe tsuar enoharr ak er e hemen aurkitut ako jendeari buruz; baina horiek bes te kontu ba t dituk.Baina, Adrianak dioene z,emak ume yaghan batbizi duk oraindik: Cristina Calder ón.Kanalar enhegoaldean bizi duk, Txilek oparteden Puert oWilliamse tikgertu; 88urteditikorain. Etabiloba batomen dik, Cristina Zárraga,hizkuntzaikasiduena. Adrianak pozikesandizuegeroalbis teona duela ema teko:bilobar enlagun tzaz,Calder óngaztelania yaghan hiztegibatlantzenariomen duk; albis tearenontasuna, antza,gaztelaniari dagokion horr etanzegok, lehendik ba omen z uane ta ing elesa yaghan hizt egia. Itz ela, aurr erapena!Cristina Calder óni buruz gehiag ojakin nahi duenak, Wikipediar ajobesterik ezdik: TxilenMag allanes eskualdek oHija Ilustreduk etaTesoro Humano Vivogisa izenda tutazegok,UNE SCOrenOndar eEzma teriala (?)Babes tekoKonben tzioar entestuinguruan... Ezdikalferrik g altzekorik k ontuak, egia esan, ik usteko jaio g aituk!Oharr a (20220815) : Cris tina Calder ón aurt en zendu da, otsailar en 16an.IruzkinakPKaixo, Xabier:Bitxia, bene tan, gizaaltxorbiziar enizendapenar ena; iaberr ehun urtebehar izanditekyaganhiztun bakarrauztekoetahorr elakoizendapena eman ahal izateko.Poziketaharroegongodituk. Irrikatanzeudek ohor eberazlehenbailehen gozatzekomaputx eekin.Eusk aldun batzuk erehorr etazharrozeudela erakusteko,guregoimailak oordezkaritz abidali ditekazkenurteotan, “El Conquis tador del findel mundo”programar enbide z.Ezin zitean izenegokiag orik aukeratufrogatzekozeinen aldezeuden. Bide batez,frogatunahi zietean gurekultur akmaila jasoag oaduela;horr egatik egin behar zit ean a tzera ber en bizimoduan, e ta mendebaldek oena hartu.Ez dia t segituk o,P.artzubiBai, hobe e z segitz ea, P!X.IA[Oharr a:Iruzkin hau (etabehean ema tendiodan erantzuna, beraz)20190131k oada, inguru haue tan bidaian z ebilen lagun ba tek ida tzia.]NiUshuaian nabil etaBuenos Airesek oarkakusomerk atuan erositakoliburu bateanhainba tazalpen agertzendira:arrantzaegitenzutenuretansartut aeta,dirudiene z,biluzik etafokakoipe zbustirik hotz gutxiag opasa tzenda.Lehen koloniz atzaileakingelesak izanzirenetalauyaghan eraman zituzt enLondr eser aingeles gisa heztera,gerohemeng okoloniz azioan lagun tzeko.Itzultzekoontzian Darwin erebazetorren,baina landar eetanetaanimalie tanintereshandiag oaomen zuen pertsona haueng anbaino. Azkenean, yaghanak itzulizirenberenohitur etara(ezoso luzaz,zoritx arrez).Liburuar enizena Latierra delfuego ,etaegilea Sylvia Iparr agirr e(hizk untzalaria omendabera).Ikustendene z,P,eusk aldunak hemendik ereibiliak dira,etakasuaskotangauzaoner akoez.Marinelak ezzirenbesteherria (selknam edo ona izena dutenak)akabatzenibili zen“ligaabertz aleargentinar ”ean, talde bat“los vascos”deitz enzen. Gerosindik alistaketalangileak akabatzeradedik atuziren.Kuriosoena daabertz alehoriek e z zirela ar gentinarr ak.artzubiPoztennaiz, IA,zureberri izanik. Ezdutezkutatukoinbidia pixkabatema tendidaz ula:) . F okakoipe zko be ztidur a probatu nahi baduz u, egin... baina z aindu, e z hoztu!Segi ondo , gozatu, ask o ikasi e ta ida tzi berriz.X. 20170106 19:42:28Hitzak sober a: Torres del P aine IBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20170108 19:12:36Hitzak sober a: Torres del P aine IIBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . 20170110 19:48:18Hitzak sober a: Torres del P aine IIIBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona . Patagonia (Argentina)20161118 23:24:06Hitzak behar: Barilochen, e ta kamer arik e z!Argentinan haiz dagoenek o,Barilochen; gaur bertan—hilak 16— heldu haiz Txiletik,Andee tanbarrena autobuse z.Club Andinor ajoan etamendi buelt abategitekoapun tatuhaiz, bakarrik ibiltz eaz aspertut a.Bihar amunean, motxila txukuntx ukunprestatu,arropa,jatena, ura... baina zerahaztuk o,etakamer a!Autobusean hintzelaakordatuhaiz, hiritikirteterakoan: art aburu z abarr a!, err emediorik g abek o babo arr aioa!Hitzak sober a!!!Egur aldia, bikaina. Aurr ena, Pampa Lindar ajoan zarete:Degurix aerraldoia duk hura,Andee takoeskalan, bordak etatxabolak men ts.Egut egi paisaia duk aurrean duzuena,postaletakoa:Pampa Lindak oordokia, eta,hondoan, ezindotoreago,Cerr oTronador zuritua.Guremaia tzaduk, elurr aklurmen tzekosasoia, etaerrekakpozikzetozekmendian beher a.Egia esan, etainori inbidiarik eman nahi gabe, urtesasoirik ederr ena duk horr elakotokie taraetortzeko—Pirinior aedo Kanadak oMendi Harritsue tarajoatekobezala—, mendi garaiene tanoraindik elurr adagoela; nahiz etaberealde txarraerebaduen, mendi bidebatzuk or aindik itxit a bait aude.Ibilbideari ekiterako,Pampa Linda tikVentisquer oNegr oglaziar beltz aikusteraeramanzaituzt ete,Tronadorr enazpian (glaziar bereziaduk, izotzakzikinzikinak baitatoz,beher akobidean morr enetakohondakinekin nahas tuta:horr exegatikbeltz a).Cerr oTronador horimaputx een Anon sumendi zaharr aduk (3.491 m),eta,izenberriak dioen bezala,trumoilariaesatenziotek, gailurr etikzintzilik dituen glaziarr enizotzakzartatzendirenean ateratzendituen trumoi hots ikaragarriak direlaeta.Han zinetela, baina, ezduzuehalak ohotsiksentitu.Joang oduk denbor a,joang odituk hogei,hogeitahamar ,berr ogeitahamar urte,etagaurk otxangoan etorri zaretenetatikgutxi batzukgeratukodituk hemen, akaso,orainmunduar enjabe zaretelausteduzuen horie takogehienak hauts bihurturik egongozareteordurako;Cerr oTronadorr ek,ordea, hor jarraituk odik, dotoreetatrumoi orroka,bestemila, bimila,hiru mila urt ean.Ibilbidea polit aizanduk, tamainak oa—baina gaur hamabos tTorresdel Painen egitekoasmoa duan zehark aldir akoentrenamendu gisa, eskasa—. Biordugora,Tronadorr etikbeher a da torren bes te glaziar ba ten muturr eraino , eta buelt a.Taldek oargentinarr entzateusk aldunak badik zerkontatua, interesa ditekEusk alHerriangertatzendenaz. Berealde tik,eusk aldunak ereikasidikArgentinak ohistoriar engertakariilun batenberri: XIX. mendear enamaier an, Argentinak oarmadak Patagoniak olurraldeakonkis tatuzian, bertanbizi zirenmaputx e,ranquel etatehueltx ekoloniz atuen kontrakobirkonkis tatzeaetagenozidioa egine z.Eusk arazkowikipedian ezzegokezerBasamortuar enKonkis taizenda tuzutenhonen inguruan5;gaztelaniazk oan irakurrinahi izanezgero,berriz, johona .Geno zidioa, bai, Argentinan historia ofizialak besteazalpen batzukasma tubaditu ere:hilketak,lekualda tzebehartuak, ume lapurr etak... eta,jakina, azkenhelburua horix ebaitz en,lurraldear en ebas te orokortua.Itzulerakobidea solasean eman duzue,beraz,etabidea arelaburr agoaegin zaik.Bukatzeko,etabestelakoargazkirik ezean —egia esan behar bada, bizi, bizilitekekamer arik gabe ere!—,520220816:Laburraizanagatik,egunbadaeuskarazkoWikipedianereBasamortuarenKonkistariburuzkoartikulua; ikushemen. hona hemen sakelakoarekin ateratakobatzuk—ezegin zoom, mesede z!;hori bai, hurr engomugik orra erosterakoan, k amer a hobea duen ba t auk eratuko duk—:Blog oeta hone tan ar gitaratu zen ar gazki bilduma osoa ik usteko, johona . 20161120 10:53:42Afaria BarilochenDuela hiru egun sartu hintzenArgentinan, etaharagia jatekogutixia sortu zitzaian, hain duksona tua hemeng o ok ela. Baina de zepzioa handia iz an zuan lehen saioan.Barilocher aheldu bezainlaster,bada, pusk akostatuan utzi etaafaltzerajoan haiz; etaokelaeskatuduk. Orain arteko—bidaia osok o— haragipusk arik exkaxena ateradiate:8cmdiame troeta1lodi, platerarenerdian xoilxoiletatriste,azenario xerratxobatinguruanduela, sa telite moduan. Esk asena e z ezik, eginegia z egoan, g ainer a... e ta garestia.Hori duela biegun izanzuan. Gaur ,berriz, hobe tobegir atuduk, etabestelekubaterajoanhaiz, easuert ehobea zegoen. Lehen inpresioa berabestelakoaizanduk, jang elan sartuorduko:upelarik ezzegoan, baina, gainon tzean, sagardotegiitxurazian hark, jang elan bertanarizituan okelaerretzen,jendaurr ean, parrila handi batzuetan;etajende —turis ta— askohurbiltz en zuan, segapot oaeskutan, argazkiak ateratzera.Tira,primer anafaldu duk—gehitx o,aukeran,haragia ederr azegoan eta—, baina ezduk hori, berez,blog oetahonengai nagusia.Blog oetahonen gaiaaldamenek omahaik oek eman diate.Hasier ahasier atikeman diatearreta,etahaiei begir ajarri haiz: mutil batetabinesk a,gazteak hirur akere.Etaaskotanbezala, etabatezerebakarrik haizengehiene tanbezala, inguruk oen nondik norakoakirudik atzenetaasma tzenhasi haiz: nor demon treotedira,zerharreman klase otedagohaien art ean, z ertan ot e dabiltz a hemen...Mutila txoropitohutsa iruditu zaikhasier ahasier atik,baba loreoilartu bat.Haserr etzekozorian erejarri hau halak obatean, barreak etaalgarakhiri begir aegitenzituela iruditubaitz aik... Baina e z, bes te zerbait egatik ari z uan, ar gi geratu ez baz aik er e zergatik.Barr eetaalgaranabarmen haiek, muk urubetetakojang elahartan,lekuzkanpok oak zituaninondik ere,etaesang ohukeezhintzelahibakarrik haiei begir ageratudena; baina, tira,mahai gehiene tanbiedo gehiag ozirenez,errazagozitean disimula tzea, berensolasarijarraitzea... Bakarrik dagoenak, aldiz, ezdikbestezereginik eskatutakoaekartzendiotenbitartean, etaegun osoa segapotoari begir aegoteaereezduk fundamen tua, ezditukhainbes te me zu iris ten egunean z ehar . Hirur akgazteak zituan, bada. Mutila, itxuraonek oa,bixarizpibatzukkokotsazpian, eta,esanbezala,harroputz samarr a;harroputz hutsa, hobe toesanda. Aldamenean zuen nesk a,beltz a,oso beltz a;mutilar enateraldiek grazia handia egitenziotean, nonbait, etahurabezalaalgarakazegoan denbor aguztian. Bien parean, berriz, mahaiar enbestealdean, bestenesk a,azalargikoa, begi ilunek oa. Non demon trekoak otediraturis taezohik ohauek?Estatuba tuarr ak? Ez.Europarr ak? Ez.Australiarr ak? Ez.Espainolak ereez.Egitenzutenhizkuntza ere ez zuan bidaian aurkitut ako jendeek egit en dut enetakoa.Hizkuntzakarabier abehar dik, hori erabaki duk azkenean. Mutila, berriz, Bahr ain, Kuwaitedo Dubaik oxekerenbatensemea, olio dirut anmurgildut akoume kapritx osoa: Hassan,eman de zagun. E ta bi nesk ak —Radhiy a eta Tahira— har en emazt eak, jakina.Hipot esia egin etagero,baie ztatzeafaltazuan, baina galde tzeaezzuan aukerabat,noski. Adijarraitu diek —hir emahaia iahaienar enondoan zegoan, metroeskasbatera—, etaHassanenhasper enetaeztarri hots hahak ariek ezzitean zalan tzarakotarterik uzten:arabier azuan.Egia esan, mintzo,mutila bakarrik mintzozuan: Radhiy akbarreegitenziean harenateraldiguztiei, baina esan, gutxi esatenzian; begi ilunek oak, berriz, Tahirak,tristesamar zirudian, ezzian txintikereateratzen.Gauean ezzitzaiola beraritokatukootu zaik, beltz arentxandaizango zela g aur.Halak obatean, bestezerbait okurritu zaik, hipot esia baie ztatzeko:alkoholik edatenaldute?Jang elabetebe tetazegoan, etamahai guztien gainean ardobotila ikustenzuan, tente;xekeumea e ta har en emazt eak z euden mahaian, or dea, hiru c ocacola ag eri zituan.Listo,istorioa osatuta:ezertanasma tuoteduk? Ateradizkia tenbiokelapusk akjandituk,entsaladar ekikoak ereegin dituk; ardobotila txikian (37,5 ml) ezduk askogeratu.Biharmendir ajoateko,hobe izangoduk goizoher atzea... bestehoriek ezditekhalak opresarikizango, seguru ask o.IruzkinakPKaixo, Xabier:Okela en tsaladar ekin e ta pa tatarik g abe? Ez noak!Etaistorioari helduz, ezdiek ikusiturban teamutilari etaburk anesk ei?Bestela,begir ahezakeen mutilak adarr aketabuzt anak zituen; edo hiribotatakobegir ada ezotezianba iz ango gorrotozkoa? Agian, hortik hasiz g ero, errazagoa iz ango zen asma tzea.Ez zekiat,P.artzubiBaez,gorrotozkobegir aturik ez...Baina tipoa hassan ezina zuan :),ezzuan errazaizan a fari osoan har en alg ara ozenak en tzun beharr a!Etaezapur atu,patatafrijituak ereateratzenditizt eketa,nahi izanezgero(eskatugabe er e bai, g ehiene tan). 20161121 13:33:23Azken laur denaBlog oetahau idazt enhasi zenean, duela egun batzuk—bi astebeteia—, bidaiar enazkenlaurdena g eratzen zitz aiola ohartu z en B. Or ain gutxiag o falta du, hilabe te baino e z, las ter.Horr ekesan nahi duamaier adataezarri diola, etaitzultzekotxartelaereerositadauk ala.Hala xeda: dena ondo ,Buenos Airesek oEzeizakoaireportutik abia tukodabuelt an,abenduar en22an. Txartelaerosizuela bada hilabe tebaino gehiag o,etahorri eskeribili dalasaiag o azk en mug ak pasa tzerakoan....Azkenlaurden hori orainartekoabaino zehatzagoplanifik atubehar izanduk, etabitxia eginzaikhori. Bidaia alda tuegin dela sentitzenduk, baina ezdakik ondo nola azaldu. Bidaiakhasier atikizandikbukaera,hori hala duk; baina bukaerahorr ekorainbesteizaerabatdik,zehatzagoa den neurrian buk aerago balitz be zala.Datorrenhilabe tean zereging oduan, nondik noraibilik ohaizen,egune zegun, esan dezakekia.Etahori ezduk horr elaizanorainarte.Bestalde, geratzenden zatia—etabaiaurrekobiasteak ere— nolabait desber dina duk, opor usain handiag oadikorainartekoak baino; bai,badakik askokhone zkeromuturr aokertu duela hori irakurrit a,baina hala sentitzenduk hik,nahiz e ta, esan be zala, z aila iz an az altzeko.Pucónaldean mendian ibili hintzen,Barilochen erebai. Gaur ElCala fateraaileg atuhaiz,PeritoMor eno glaziarr a—zenba turtehona etorri etalekuhori ikusinahian!— 80kmr azegok.Biegun emang odituk hemen gutxiene z,baina oraindik ezduk pentsatuzertxangoegin edo nola. Hemendik ElChalt éner ajoang ohaiz, etahan eremendian ibiltz eaduk plana.ElChalt énetikatzeraTxiler apasa tuetaTorresdelPainek oParkeNazionalean zehark aldibateging oduk, 4egunek oa.Etahortik aurrera,PuntaArenas, etageroberrir oArgentinar a,Ushuaiar a.Ushuaia? Bai, lehen blog oetanaipa tutakoUshuaia hura.Hone zkero,helduk ohaizelaema tendik. Heur eburua engaina tzenabila haiz, gero!:inork sinetsikooteduhasier ahasier atikezzegoela hori hir e buruan, har aino aileg atzearena, alegia? Baina lehen blog oetahartanesatenhuen bezala,Ushuaia osooso urrun zegokTernua tik,etaseihilabe teezduk hain denbor aluzea.Hori horr elaizanik, etaatzerabegir ajarrit a,ezotehaiz azkartxoibili? Bai, seguru asko.Hainbes teleku,hainbes tejende, hainbes tekultur aetabizimodu desber din ikusidituk hireaurretik,pasaer anbezala... Batzueiburuz idatzidukzertxobait blog hone tan;bestebatzueiburuz apun tesoilak besterik ezdauk ak,landu gabe.Sakondu, ezduk ezertansakondu... baina horr etarakobizitz aosoa behar litzatekek(atzoestatuba tuar batientzunhioan, autobusean, man tsobidaia tzeagustatzenzaiola, Barilochenbihilabe teema tekoasmoa zuela, etaegin nahik olukeen guztia egin gabe buelt atubehark ozuela etxera;hikhiru egun eman dituk, etabestelekubateramugitu haiz). Edonola ere:azkaredo man tso,okeredo zuzen,egindak oaeginda —etaegin den bezala— zegok;etaezhaiz damutz en, po zik hag o.Bidaian suma tutakoaldak etahori blog ean eregertatudela iruditz enzaik.Alde batetik,azkenegune takojardunak ezdikema tenidazt ekogairik; edo etorria agortu zaikbestela. Bestetik,nekatuag oereoher atzenhaiz, mendian ibilietagerobatikbat,etasarreraklehen baino tartehandix eagozargitaratzenarihaiz. Hemendik aurrera,abuztualdian bezala, argazki gehiag oeta testu gutxiag o izango dir ela esang o huk e, baina ausk alo....Bkhasier anzioen ezzuela oso argibidaiar enhelburua, motibazioa. Egin nahi zuela, bai.Orain, ia burutu duenean, egindak oak er akutsik o ahal dio nor a edo z ertara iritsi nahi z uen!Bidea beradagarrantzitsua, ezhelburua... hala zioen Kavafisek. Bidaian ikasitakoakbalio du,hartut akoeskarmen tuak, batzuekin etabesteekin jardun izanak, erorietaaltxatugarelajakit eak. E ta alda tu garela jakit eak.Bego hone tan, or aing oz, gehiag o filosof atu gabe. 20161123 13:55:34Zizkamizk ak, pasadiz oak (2)6●Ekuadorr ekoBañosen Tungur ahua sumendia 1999an hasi zenberriz haserr etzen,80100 baturtebakean eman ondor en. Aroberrik olehen erup ziohori gertatuzenean herria hutsar aziegin zuten,etamilit arrekhartu zutenkontrola. Astebatzukkanpoan egonetagero,herrit arbatsartu omen zenherrian, sarreretanzeudenmilit arrenezkutuan, etxerajoan etazerbait hartz ekoasmot an.Orduan desk ubrituomen zutengertatzenarizena: milit arrakharrapak etanariziren,herrik oetxeetatikdendena ebas ten.Geroztik ezomen dituzt eobeditz enhutsar azteaginduak, nahiz etaTungur ahua osohaserr e ikusi.●Txilek oIsla Negr arakoautobusean —Isla Negr aValpar aísotik gertu zegok,etahanzian Nerudak etxebat—, gaztebatzukondoan, kuadrilla handi samarr a;30urtetikbeher akoak, denak. Txiletarrakedo argentinarr akdiren, duda. Oso alaiak, builabatean zoazakdenbor aguztian... Musik aerejarri ditek,eta,halak obatean, “Sarri,Sarri, Sarri... ”,etaozenkantatzenzitean, gainer a;Eusk alHerrik oplazetan1980k ohamark ada bukaeran,etageroztik ere,kantahorr ekbetisortu duen pozaetorri zaikgogora.Etakasualit ateak zerdiren: Berrian irakurri berria huen, autobus horr etanbertan, eusk araetaeusk alkultur ariburuz Habanak oUnibertsit atean zabalduk odutenirakurletzaberriar enarduradun izangodela Sarrionandia. Ezdakik kantahorr ekhalak ozabalk undea izanduen, hainbes tekilome tro,hainbes teurtekorritudituen, belaunaldi batetikhurr engorainok obidea ereegin oteduen. Ezdakikautobusek ogaztehaiek zerzekitenkantahorr etaz,baotezekitenzerksorrarazizuen,zerzegoen hitzenatzean. Aitortu behar duk ezdakiala eztagaztelaniazk obertsiorikbaoteduen kantak,autobusek ozaratarekin ezinizanduk bereizizerhizkuntzatanariziren...Etahori dena jakin gabe geratuhaiz: usteosoa huen gazteak erehijaitsi haizengeltokian jaitsik ozirela, etaorduan galde tzekoasmoa huen; autobusa Isla Negr ara6Blogoetahonetanherrialdebatzuetakokontuakdatoz,nahasian.Halaere,atalhonetan—etaatalhonetanbakarrik— kokatzea erabaki da, idatzi zen datari men eginez. heldu denean, ordea, heu etabesteaskojaitsi zarete,baina haiek aurrerajarraituditek, e ta ber ekin er aman dit ek ber en sekr etua.●PeritoMor eno glaziarr era,turis takautobusean. ParkeNazionaler asartz erakoan,ordaindu beharr adago. Sartu dirapark ezainak, etapasaiari bakoitzari,kobratzerakoan, nong oaden galde tuetaapun tatuegitendute,estatistiketarakoomen. Bbaino aurreragobikotebat;galde tudietenean nong oak ziren,gaztelaniazerantzundute:DeGales. Etapark ezainak: ¿Cómo? DeGales ,berrir oeregalestarrek.Etapark ezainak: Ah, Unit edKingdom ,Brentankerakoingelesean .Brengana iritsidenean, berriz, ezdiogalde tuereegin nong oazen,hizketanaditu ordukoerabaki duzer apun tatu behar z uen.Errespe tufaltaikaragarria da,ezduteonartu ereegitenbakoitzakzeresatendien(Txilen etaArgentinan, gainer a,okerrago,aurrekoherrialdee tanbaino ,nahiz eta,paradoxikoki, ezagutz ahandiag oa duten eusk aldunei buruz): iden titaterakoeskubidea ezdago,itxuradene z,GizaEskubideen Aldarrik apen Unibertsalean. Etaarazoahandituz doakigu: geroetamaiz agoesan behar dugu nong oakgarenaplik azioinforma tikoen bitartez(edo zein formulario betetzerakoan, esaterako),zeine tanezbaitugu Eusk alHerrik oak garelaadier aztekomodurik; etaotzanotz anonartu egitendugu.●Cala fatenafaritan,zerbitz arigazteak, ezsietaezno:¿Cuán totiempo llevásviajando?Etahik, sekoharritut a,eazergatikgalde tzenzian, ba, hori, galde tudiok berari.Pentsatzenarizelabidaia batibakarrik ekitea,etajakin nahi zuela eazermoduzmolda tzenarihintzen,zernolak oarazoak edo kezkaksortu zitzaizkian bidean, eahainbes tedenbor abakarrik ibiltz eagogorraegin otezaian... Etagalder azailena,batbatean: ¿Ysivosteponés enpedo ,cómo hacés?Kostazaik, pentsaraziegin dik,egia esateko:izanere,arrazoidik, halak obatean mozkortu, etazer? Ezhaizelamozkortzen esan diok —barr e egin dik—, e ta pen tsatzen g eratu haiz...Honek ezdikgalde tunong oahintzen,baina eaAthleticek oahaizenbai, etatristeegongohintzelahala bazenbotadik: partidar enbatgaldu eging ozian, noski, egunhaue tan! IruzkinakPKaixo, Xabier:Horr egatik, agian, bultz atzenditekhemen ingelesa izenofiziale tan; ingelese zmintzatuzgero,Basque Coun trykoahaizelaesan hezake.Baina, orduan, UKidatzikoliketek, ausk alo!Leheng oan, .eus domeinuar ekin arazoaizannian; onar zezatelaidatziniean, etaorainarte.Etafilosof atzenjarrit a,denbor aezduk galtzen,eztabukatzenere;hortx editiagu zainsegundo berriak, er abili g abeak, g auza gehiag o egit eko.Zabal hadi,P.artzubiKaixo, P:Iruzkinar enlehen parteaezdiatondo ulertz en... Nork bultz atzenduingelesa izenofiziale tan? E ta .eus domeinuar ekin z er ar azo izan duk?Zabal segi,X.PBai, Chess Festivaloraintxeegin ditekKursaalean; Basque Culinar yCenter;BCL (?),hizkuntzaz eta garunaz; BCM (?), ma tema tikaz... e ta horr elakoak.Domeinuari buruzk oa haux eduk: zerbait erostekoerregistratzean, helbideelektronik oan .eus jartz ean ezditekonartz en, baina .esjarrit abai. Ustediathikesandak oarekin dag oela lotut a, hots, es tatu ofizialak baino e z dit ek kontuan hartz en.Adio.artzubiKaixo, P:.eus domeinuar ekin dagoen arazoakonpon tzeadenbor akontuaduk: domeinua berrisamarr adene z,aplik azio batzuek ezditekezagutz en, etaezditizt ekonartz en,oraing oz,.eus domeinuk opostahelbideak, esatebaterako.Bazekiat.eusenkudea tzaileak jakinar engainean daudela, eta,esan bezala, denbor akontuaizangoduk k onpon tzea; azk en ba tean, .eus In terne teko domeinu ofiziala duk.Nik esatennuena bestegauzabatduk: formularioak betetzerakoan, munduk oestatuen zerrendak agertzendituk askotan,etaEusk alHerria ezduk horie tanageri,noski. Horr enkonponbidea zailag oairuditz enzaidak, boronda tepolitik oaeskatzenbaitu.X. 20161127 22:38:10MendiaOi,mendia, zerginatekehigabe, hortx ehago,hireganatubesterik ez,baina zein alfergaitunan maiz, aspaldik olagun hark zioen legez,zertarakogorageroosterabeher aetortzeko!,edo Ordesa tikbeher azetorrenbesteturis taerneg atuhark zioen bezala,harriak,ura,zuhaitz ak, besterik ez,betikogauzabera!Baina abia tuz gerozernolak oplazera,ibiliar ena, nekea,bai, baina nekegoxohori, kirolaegin ondor enizanohiden nekebestelakohori, endorfinek goxatua omen, ondo sentiaraztengaituena, etazailtasuna gainditz eakdamaigun pozarenbetea... Tipit apa, dabilenar endoinua, tipit apa, gorputz arenbalan tzarieustekoahalegina, tipit apa, kalkulua, hurr engopausoa non etanola emang o,oinak zerharrizapalduk o,zeinzuhaitz sustrairengainean, zeinkoskatanpausa tuko,tipit apa, aurreikusizbetigureerasoari nola erantzungodiotenharri koskor,zainetakoskahoriek, ustekabek oeiaurreegine zezerortzeko,kontuzirristegin, tipit apa, motxilak dagien presioa bizkarreansentituz, oine takoekin bezalaharekin erebategine z,etahark aitzengainek olekuzailetan,eskuak erehank a,gorputz aatezuan, hirekin besark aturik... Betihor helburua, gubainogorago,burgoi,etaharaxeheldu artekoonik ez,kostaahala kostaheldu nahi, Heriori itzuriezinik batzuetan,etairitsit akoan saria, askotan,ezbeti,edert asuna, inong oartis taklorezdezakeen gisak oa,gailur harroak, horma tenteak, aintziralasaiak, urjauzi alaiak, izotzeta elur dotore,betierekoak, errekajostalariak, beroa,hotz a,haizea,euria, lainoa, trumoia...Egunsen tiak urrezjanzt enhau, eguer diak zilarr ez,iluntzeak urregorriz, zuriz neguak, kolorezlarrazkenak, berdeanitz ezbeda tseak... Nola ezulertu jaink otu zaituzt etela, zaituzt egula,zuen handiak, zuen isilak, zuen ahalak ezdin, ezzinan bestehaut arik uzten,ande tarrenapuak, edo munduk obestehainba tlekutakoak, Ekialde Urrunean zein Amerik akolonaurr ekoan, Egip tonnahiz Grezian, Himalaian, etagurean Hernio ,edo Gorbeia, Marir enbizit oki... Jaink ojaink osak denak, mendiak, Mendia, oiMendia, guregaine tikbetiere,jaun,jabe, z erur anzk o hurbilbide.Oharr a:Argentinan sartu dene tik,Bmendi aldean dabil. Barilochen aurrena, Cala fatengero,etaElChalt énen azkenegunot an,Chalt én(edo Fitz Roy)etaCerr oTorremendi ederr eningurue tan(goikoargazkian ikustenden tontorrik garaiena, hain zuzen, Chalt énda,egunsen tian). Hurr engoegune tan,berriz, Txiler ajokoduberriz, TorresdelPainek oParkeNazionaler a,mendian ibiltz era,han ere.Ezdaharritz ekoa, beraz,egun osoan goraetabeher a ibili e ta gero, goiko testua be zalakoak sortz ea...IruzkinakPKaixo, Xabier:Naturarenpoesia edo poesia naturaladuk, beraz,horidatziduan hori, ezta?Etaezduk hiri meritua kentzeko,eztapentsatuere;izanere,naturaksorraraztenduenaulertz enjakin behar duk, hori ustedik, behing oz,asfaltoabaino asfaltoagoadenhonek. Etaidatzitakoairakurrit a,zailaduk imajina tzeanolak oaizanbehar duen hork onaturak testu hori sorr arazteko.Baiimajina tzenhaut hirebirik akzabaltz en,etaezarnas ezakitotzeagatik,baizik etabegiek e tengabe a teratzen dituzt en irudi horiek guztiak ir ensteko zailtasunag atik.Segi hir e bizitz a zabaltz en.P.Gora Fidel!artzubiKaixo, P:Hainbes teordumendi bidee tangoraetabeher a,mendiari buruz idatzibeharr asortuzaidak; mendiari etamendian ibiltz eari buruz, orohar,hemeng oparajeenedert asunaz baino g ehiag o, egia esan.Ondo segi,X. OHibizihaiz, hi!Enbidiya sanoa nirea!, mendian goraetabeher aibiliag atikinoiz parajeeder horie tanibili gabea den honena eta,gainer a,azkenboladan “zabal bizitz ea”zerden ahaztu x amarr a dauk anar ena.Segi dis frutatzen e ta gozatu azk en tx anpa or ain art ekoa be zala.O.artzubiSaiatuko naiz, O , ez izan dudarik.Eskerrik ask o,X. 20161128 19:50:41Azken kilome troaOrdube tebehar omen duk kilome trobategiteko,400 mkodesnibela, haler e,kontuzibilibeharr ekoaomen, sasoi onean egonezean ezekin... lekuguztie tantankerakooharr ak,Parkekobuleg oan zein Turismok oan, hoteletanzeintaberne tan(istripuak ereizanomendituk, izanere).Ondo zegokjendea ohartz ea,aldapa pikoaduk, pendiz handik oa... eta,egiaesan, mendian batereohitur arik ezduen jendea eresartz enduk horr elakoetan,halak ofamadikgoitik ikustenden ikuspegiak: Laguna delosTres,Chalt énedo FitzRoymitik oarenbarrenaldean dag oen ain tziratxoa.Heldu haiz aldapa hastenden lekura,etakartela, berrir oerekontuzibiltz ekoohart araziz.Eseri, mok adu ba t jan, ur a edan e ta abia tu egin haiz.Chalt én edo Fitz R oyrako ibilbidean, azk en kilome troa has ten den lek ua. ElChalt én, Ar gentina.Bidean ezhau inork aurreratu;hik, aldiz, makina batutzi dituk atzean, gazteagoakgehienak.Abia tuetagoraino geratugabe egin duk, tipit apa, tipit apa, erritmo bathartu etagoraino:42minutu. Aldapa bene tanpikoazuan tartegehiene tan,etaeskailer amoduan paratutako hark aitz handitx oak zeudean gune askotan;baitaigotzeazailtzenzuen hartxin txarlibreaerezenbait lek utan.Ondo aurkitz enarihaiz hireburua egun haue tanmendian ibiltz en,eta,gainer a,aurtenbaterekirolik egin gabe hagoela kontuan hartuz —bizikle tarik behin tzat,apenas—, pozikegotekomoduk oaduk; mark atutakodenbor enazpitik ibiltz enhaiz bide guztie tan, etagorakoan gutxik hartz endiateaurrea,egia esan. Usteduk bizikle tanhainbes teibilia izateakaskolagun tzenduela: gorputz azaildua zegok,sufritz enbazekik, iraupenek oahaleginer akoprestatua zegok. Sasoia joan dagero ,eman zioan izenburu liburuari Uztapidek: zerbaitjaking o zian, inondik er e. Osasuna e ta sasoia: e z dakigu z er dugun f alta dugun art e! 20161130 12:05:55Hitzak sober a: Perito Mor enoBildumak o argazki guztiak ik usteko, johona .Argazkiak ikusiondor enirakurtzekooharr a:Hitzaksober ahemen ere,baina ohar parebatbeharr ezkoak oraing oan: 1)PeritoMor eno hain dugu ezaguna, hainbes tetanikusidituguglaziar horr enirudiak, ezenBrioso zaila egin baitz aioirudi desberdinak eskainik odituzt enikuspun tuberriak topatzea. 2)Alde teknik otik, berriz, etaeskuradituen tresna etabitartekoekin, oso nekezagertatuzaioizotzenkoloreuniforme etaorekatualortz ea,zuriakorekatzeko zailtasunag atik ba tik ba t. 20161202 22:55:01Zizkamizk ak, pasadiz oak (3)7Oraing ohone tan, mendi ibilaldie tan gertatutakopasadiz oak, mendiz aleen inguruk ogorabeher ak...●Texasek oilehoria azaldu duk batbatean, hiregisa bakarbak arrik huraere,Huerk ehue ParkeNazionalek omendialde galdu hartakobidegurutz ean: Iamhapp ytosee somebody uphere! edo horr elakozerbait botadik, ia20mrazegoela artean(norbait ikusitapozikzegoela, alegia, bakarrik luzeibili ondor en), etaMetoo! hik,pozikheu ere,etaharriturik, Eusk alHerritik kanpok oetalakuzbeterikobaso bateanhalak olamina ikusita.Iritsiak zinetenbiak ibilbidek oazkenek olakura,batanorabidebatean etabesteabestean —bidaian erehala xe:hark ipar alder antzegin behar zianeta hi heg o alder antz hen torren.●Mendian errazagoduk jendear ekin hitz egitea;aski duk turis tasaldoak dabiltz anlekuetatikzertxobait alden tzeaiajende guztiak kasu egin dezanpasaer an, etaaskotandiosal hutsa baino gehixeagoerebai. Horie takobatReyesvalen tziarr aizanzuan, hibezalabakarrik, etaaurrerabegir aantzekoplanekin, joan beharr ekolekueizegokiene z; elk ar berrir o ikusiko zenut elakoan... baina or ain art e.●Michelle etaEric malasiarr ak, berriz, bizpahiru aldiz topatudituk mendian, osoatseginak. Ericek hiremotxila tikzintzilik dabilen iparr orratzarierrepar atzenziok beti,etabereburua madarik atzendikibilaldie taniparr orratzik gabe dabilelak o;mendianeskarmen tuhandia izanbehar duala iruditz enzaiok, ezdakik iparr orratzagatikdenedo sudurr agatik.●Simona, gazteitalojaponiarr a,biurterakobidaian dabilena, Tokyoetahan zeukanguztia utzit a.Ezzekik biurteon ondor ennon amaituk oduen edo zertan,baina Tokyoharentzat buk atu dela ziok.●Nico,argentinarr a,gazteahori ere:ElChalt ének oinguru ederr aezagutu zuenegunean 50kmegin zitian oine z,goraetabeher a,mendian; berakdioene z,hainbaitz egoen berotua etaurduri, etaezagutu etaikustekogogoz...hain txezegoen7Blogoetahonetanherrialdebatzuetakokontuakdatoz,nahasian.Halaere,atalhonetan—etaatalhonetanbakarrik— kokatzea erabaki da, idatzi zen datari men eginez. mendig ose! Hurr engoegune tansaio normalag oak egin omen zitian, nekatutaerebaomen z egoan e ta.●Jitt,NewYorkenbiziden indiarr a,Javaprograma tzailea: urrutitik ereezagun zian harkoso gutxi ibilia zelamendian, baina hantxezebilean besteguztien pare.EtaPaul,milandarr a,bidaia amaitu etaParisen MBAbatean hastear dena: italiar gehienakbezala, dotoreetaapain beti,baitamendian ere,eta,berakzioene z,tokibakoitzeaneskaintzendutenguztiguztia egitekoprest—nahiz etagustatuez!!!—: mendiibilbide guztiak eging ozitian, goraino; raftinga; kayakean ibili; izotz eskalada...Dendena, nahiz gus tatu ez: hori duk bidaia tzea P aulen tzat.●Talde berean, Kirchnert arrenzaleak etakontrakoak: Robert okazaldu dikherrialdeak,gizartemaila baxuene takoek, batik bat,zenba taurreratu duen Kirchnersenar emazt eak gobernuan egondirengaraian, etaesan dikurtebatzuklehenag oetorri behar huela HegoAmerik ara,hemen zorion tsuag oak zirengaraian, Venezuela,Brasil, Ekuador ,Bolivia, Argentina... indar progresisteneskuetanzeudelarik. Besteek,berriz, Kirchner senar emazt een etahaien menpek oen ustelkeria besterik ezdiateaipa tu,zernolak odirutz aegin omen duteneraikuntzaetaabarr enbitartezkonegoziozikinen bit artez.●Barilochen mendiz aletasuna errotua duk, etaserio hartz enditekmendian ibiltz earenkontua. Ibilbide polit enetakobatFreyAterper adoana duk, joan etaetorri hogeibatkm, baina azaroerdialdean oraindik erdiitxitaegonohiduk, elurr agatik.Bitokitangalde tuduk, etaaurrerapen askoezdiateeman: joan hintekeela, baina iritsi, argazkibatateraetaitzuliegin behark oduala, batek;joan hintekeela, bai, baina agian elurr aizangodela azkenhirur ehun metroetan... Eta,hori bai, joatekotanderrig orrezkoadela ParkeNazionalar enerregistroan izena ema tea.Joateaerabaki etaerregistratzenhasi haiz, bezper an, webbide z.Datuguztiak sartu etagero,azkengalder a:Experiencia enmon taña.Erantzunposibleak: Nada /Poca/Bastante/Mucha .Etahik: Bastante.Aplik azioar enerantzuna: Con esaexperiencia ustednoestáautorizadoarealiz arestacaminat a,edo antzekozerbait .Webaplik azioek nola funtziona tendutenjakitun, atzerajotzekobotoia sakatuduk nabig atzailean: Experiencia enmon taña? Mucha. Aplik azioar enerantzuna oraing oan: Muchas gracias, yaestáustedregis trado (azkenean, malasiarr akarrazoi:sudurr agatikedo muturr agatik, baina eskarmen tuhandik oa!). Bidea luzeazuan, baina apart ekozailtasunik gabek oa.Etagoraino g arbi z egoan, ba tere elurrik g abe.●Iparr orratzaerama teak iamiresmena sortz enbadu, parekoharridur asortz endiktelefonoan —edo bestela— mapa edo/ etaibilbidea erama teak. Inguru haue tandabilen jende gehienak dagokion park enazionalek obuleg oan doan ema tendutenmapa eskema tikoabaino ezdik erabiltz en, eskerrakbideak oso ongi mark atutadauden. Wikilocen tankerakoaplik azio batezdik iainork ezagutz en, harritut ageratzen dituk ik usitakoan.●Bidean gorahoala, bikoteabeher antz:andr eaaurretik,etagizona, atzetik,andr earenmotxilari heldut a.Gizona itsua duk. Ibiltz ekoplazerra,nahiz etaezerikusiez,eginduk heur e art ean; e ta konfiantza itsua lagunar engan.●Aldapan goraVentolinen lagun tzazbalia tzendirenak ereikusi dituk oraing otxangoetan, halak orik sek ula ik usi g abea hin tzen.●Menditik beher akoan bikotebatenerdian geratuhaiz, bide zidor estubatean, etamutilari entzundiok atzetik,nesk ariesatenziola: C,déjale pasar .“Ez zarete,ba,nafarrakizango?”,hik, entzundak oizenag atikposible baitz ennafarrakizatea,etabatenbatekin hitz egitekogogoz,gaurere(etabai, nesk aIruñek oaduk). Berrik etanhasi, iabiorduelkarrekin egin bidean, eta,azkenean, hiretelefonoan mutilak PeritoMor enon duela biegun ateratakoargazki batheuk aladesk ubritz eko.Gaur egung oteknologiar enmagia: goizean jasoa huen argazki hori, lagun batekwha tsappe zbidalit a,etahirelagun horr ekbezper anjasoa zian argazki hori, Crekin zihoanmutilak bidalit a;harenlaguna ereizakihirelagun hori! [bai, korapila tsua da... bainaegin ahalegina, ezdazaila ulertz eko;)]. Zeinasturu motagurutz atuotedazuenartean, PeritoMor enotik autobuse zhiru ordutaradagoen mendibide batean, etaibilbide desber dinak egit en ari zine tela, halak oa suert atzeko? Chalt én edo Fitz R oyrako ibilbidean. El Chalt én, Ar gentina.●Mendiz aleen janzk eradezentealda tuduk urteotan. Garaibatekoartile zkotxanoponpoidunak oraindik ikusten diren arren (ikus argazkik otxanog orritx uportug aldarr a),ezdituk gehiag oikustenbelaun txokoarenparean lotzenzirenpanazk ogaltzahaiek —breeches? —,eztazangosag arosoa estaltzenzutenartile zkogaltzerdiluzeak ere.Arropa teknik oak dituk orainnagusi... kasubakanbatzuetanizanezik.Oharr a:Hilar en1etik4ra,datorrenigander aarte,beraz,BTorresdel Painek oParkeNazionalean ibilik oda,Wdelak ozehark aldia egiten.Blog oetahau programa tutautzi zuen,hilar en2an argitaratzeko(ezinutzi irakurleak hainbes teegun baterebazk arik gabe! :).Irakurtzen ari baz ara, ber az, dena ondo joan den seinale.IruzkinakPEgun on, Xabier:Non hagoen bilatzenarinintzela, Fitz Royrenjatorrizk oizena Chalt endela aurkitudiat, tehuelche hizk untza omen duk. Hala duk?ElCala fatetikSantiagodeCubar aDonos tiatikbaino gehiag oedo gutxiag ozegok,zeruste duk?Ondo segi,P.artzubiKaixo, P:Bai, hala duk, Chalt énereesatenziotekmendi horri, baina ezninduan jabe tuhorizenik jatorrizk oizena. Errepasa tukoditia tblog ekosarrerak, behar bezalakoaipamenak egit eko. Eskerrik ask o,X.artzubiErantzungabe utzit akogalder a:Google Map sen araber a,etakontuak ondo eginbaldin baditut:●Cala fate Stg o. de Cuba: 7.829 km●Alkiz a Stg o. de Cuba: 7.202 kmZuzenean e ta esk alarik g abe, jakina. Gor a Kuba, g ora Fidel! 20161209 22:48:43Izenbururik g abe VII (Perito Mor eno)Mila urt ekoizotz ibai g eldoa,zilar ur dina. 20161213 18:38:43Hitzak sober a: Chalt én (Fitz R oy)Chalt en (edo Fitz R oy) Laguna Madr etik, eguer di alder a.Timelap sea ik usteko, johona .Chalt en (edo Fitz R oy) egunsen tian, El Chalt éne tikTimelap sea ik usteko, johona . 20161214 23:43:20Postala Ushuaia tikUshuaia, 2016ko abenduaren 13a.Kaixo, lagun eta irakurle estimatua:Ushuaiatikidaztendizut,badirabiegunhemennaizela.Ezda,berez,azkenp

2023-12-01

booktegi_liburua_abuztuko_ohikunea

booktegi.eus PATXI LARRION Abuztuko ohikunea azala: Idoia Beratarbide Hau uda mina! Goizez etortzeko esan diot, baina Idoiak ezetz, bazkalondoan abiatu behar, ia ehun kilometro galdaratan, hurrengo autoak haize girotua behar du, gainera bidea ezagutzen ez badu ere honek gidari nahi, astean zehar ez duela gidatzen eta nik aldiz egunero 120 kilometroko joan etorria, amore eman eta kopiloto izatera beharturik, entrete nimendu faltak izerdia sorrarazten dit, lika lika eginda amaitu dut, atorra eta larruazala bat eginik. Iritsi gara, larrainean aparkatzeko esan diot, behingoagatik kasu egin dit, larrainaren goiko bazterrean auto baten gibelean eultzilari bat, zura, oihala eta metala, makinaren plaka herdoiltzen hasian Ajuria S.A. Vitoria irakur daiteke. – Ni horietako batean ibilitakoa naun. Idoiak ez dio segundo bat baino gehiago eskaini tramankuluari, soa larrainaren ondoko eraikinean du. – Hori al duk upategia? Arrastaka darama maleta gurpilduna – Bai, hori dun Txarliren palazioa. Kutxa bat hartu dut autoaren atzealdetik , hau marka gurea, upategi batera kutxa bat ardo eramatea ere. Idoia larraina eta eraikinaren arteko porlanezko bidean dut zain, laborarien etxea izandakoak hainbat eraikin ditu, etxebizitza aitzinean, eta upategia, eraikinari izena ematen diona, gibelean. Herritik aparte gara, kilometro batera edo, ordokiaren ertzean , bertatik ibarbidea ikusten da, olibadiak, mahastiak eta urrutian uztondoren bat, hori e ta berde oro. Aitortu behar dut , badu xarmatik Txarliren palazioak, gure hasmenta erritu ez gutxiren lekukoa, gaztaroan ez zuen harreman handirik arbasoen herriarekin, hamasei urteen bueltan, artean jesuitetan ari ginela udari akabera eman beharra , eta gu edozer asmatzeko prest etxetik alde egiteko, upategia libre eta abuztu hondarreko ostiral iluntze batean Estellesa hartu, motxilak zaku , hestebete, arrautza eta makarr oiez malamaneran hornitu eta hona etorri ginen, lehenbiziko hartan txorrokopuntan zela iruditu zitzaidan, hura bai odisea, eta hamaika herrita n sartu irtenak Txarliren gurasoen sorterriraino iritsiko baginen, herriko plazen katalogoa egin genezakeen. Idoiak bidean aitzina segitu du, maletaren gurpilen asotsak salatzen gaitu, ez da mugimendurik sumatzen aurrealdean. – Lehenbizikoak al gaituk? Idoiari keinu batek ihes egin dio hori esatean, betaurreko beltzen babespean ezin asmatu ametozkoa izan ote den. Bidaia aldarte onean egin dugu, baina batek daki! – Ez zakinat, bero honekin barneko patioan edota sotoan egonen ditun . Atzetik jarraitu natzaio, ongi geratzen zaizkio galtza moreak, moreak eta moreak ez direnak ere, urte bete eskas daramagu elkarrekin, e lkarrekin edo, norberak bere txokoari eutsi baitio, a ze bikotea gurea, ia hamar urteko aldea gure artean, biok herriko idazkari, tira, nirea da herria, herri gatazkatsua, aspaldiko herraz pozoitua, aldea zagok Idoiaren ibarrarekin, aberats berriak, Hiri B uruzagitik hurb il baino hiriburuzagituak ibarre ko herriok, hamarkada batean garia eta garagarra porlana eta adreilu bilakatuak, pasta parrasta, nire herri zahar eta noblean ordea, auzalorren gatazka bideratzeke, 30eko hamarkada ezin gainditu, bai, zalantza rik ez dut, arrunt ongi geratzen zaizkio galtza moreak. – Hara, Idoia, ezta? Patioaren sarreran xirmenduak pilatzen ari da Txispi, etxeko maiztertzat har dezakeguna, eskuak tixertan garbitzeko imintzioa egin eta muxu ematera hurbildu zaio, masailak dira e lkarri uki tu dioten gorputz zati bakarra. Idoiaren berri bazuen ere, Txispik orain ezagutu du. – Zer diagu, bildots saiheskiak? Kutxa sorbaldan bermatu eta eskua luzatu diot Txispiri. Horixe bera! Segi barnera, hau infernua da. Mertxe eta Koldo sotoan dit uzue, Txarli ez da oraino heldu. – Harritzekoa! Txispi, arrain ona, oro gihar, hirikoa ez den bakarra, unibertsitatea zapaldu gabea, gu baino zaharxeagoa eta gu orori mila buelta ematen dizkiguna, duela hamabost bat urte tarte bat eman zuen hirian, lanean edo, ez zen laketu, herrira itzuli eta besteak beste Txarliren upategiaz arduratzen hasi zen, uztarri berezia bi horiena, batzuendako Txarliren bizkar bizi da Txispi, baina ez dago garbi nor noren parasitoa den. Upategira etorri ginen lehendabiziko alditik ezagutzen dut, orduko hartan ez genekien zer zen sukalde bat gobernatzea, eskerrak Txispi bertan zela, bazekien janaria maneiatzen, errioxar erara prestatu patata haiek ez ditut erraz ahaztuko, gosea zer den, gogoratu nahi ez dudana lehendabiziko gauean hartu genuen aitzurra da, garai hartan bai, ordukoan egiazko up ategia zen hura, ardoa edo ekoizten zuten, edalontzia belzten zuen mama lakarra, mastekatu zitekeen edabea, bestondoa eta ajea dena batera, bai, Txarliren palazioa gure hasmenta erritoen lekuko izan da. Patioan sartzeko zurezko txorilanga zeharkatu dugu, a lboetan garai bateko trepetak, konportak, eskuarak, laia pare bat, apaingarriak, orain Idoia da nire gibeletik datorrena, ez da giro bertan egoteko, ekia altuegia da oraino, patioak zati bat du estalia, hor da harrizko mahaia, bertan diren txolarreak uxatu ditugu, alde irekian, ezkerrean pikondo bat, heldu gabeko pikuz betea, eraikinean sartu, ezkaratza pasa eta sotora daraman eskaileran geratu naiz. – Utzi hor maleta, geroxeago joanen gaitun logelara. Kasu sabaiari! Behin eskaileran, makurtu behar izan du t, gure gorputz atalek memoria omen dute, baina maiz kolpea hartu ondotik aktibatzen da, oroiminak kaxkarrekoaren tamainaz ohartarazten digu, inoiz ere ondorioez, zenbat kolpe hartu ditudan eskailera honetan, ardo kutxari gogoz heldu diot, ezin dut ardorik gabeko oturuntzarik irudikatu. – Hau freskura! Bazter batean utzi dut kutxa. – Ze gisa, iritsi zarete! Mertxek ohi bezain xalo hartu gaitu. Koldok eskuan duen garagardoa mugitu du, hori izan da bere diosala. – Bai, zuek asmatu duzue goiz etortzearekin. I doiari begira bota dut hori. Adiskideen artean gazte garaietatik iraun duen bikote bakarra da Mertxe eta Koldorena, gainera umeak dituzte. Orain Mertxeren herrian egonen dira Mikel eta Uxue, amatxik zaintzen baititu , neska mutikoak pozik herrian eta Mertxe eta Koldo paradisuan. Deseroso nago, lika lika hau hozten hasi dela nabaritzen hasi naiz, ez na iz ba orain hoztuko. Arropaz aldatuko naiz. – Segituan nator! Zer gerta ere ezkerreko eskuaz babestu dut kaskoa. – Nik erakutsiko dinat logela. Mertxek bere burua eskaini du Idoia laguntzeko Bizkor igo ditut eskailerak. Neure gelara eramanen du, ezta? Lehendabiziko bisitatik neure gela izan dut etxe honetan, ibarbidera ematen dutenetako bat, argitsuena, Olgarekin hor izan nintzen estrainekoz izare n azpian, Olga, bi urte ikusi gabe, abuztuko juntadizora etorri zen, Txarlik ezer gehiago jakinen du, Bartzelonan ibili da, oraingo honetan Olinpiar Jokuak kari, hara joaten den aldiro bisitatzen du, auskalo, horrenbeste Caballé, Mercury, Jordan eta enpara uekin menturaz ez dik betarik hartu, bai to!, ziur bisitatu duela, handik bueltan nirekin elkartzean derrigorrean esan be har zidak “Olgarekin egon nauk” , badirudi ez dela gure arteko lehia amaitu, deitu behar diot. Olgari, prefosta. Txispi desargetu da, pa tioan ere ez da ageri, sotora beharrean etxebizitza aldera jo dut, bai, Idoia nire logelan da, atea zabalik kausitu eta isil misilean sartu naiz, bazter batean utzi dut nire maleta, Idoia armairuaren aurrean berea ari da husten, sumatu nau, esekigailu bat du ezker eskuan, eskuinarekin jantzi loreduna ari da zintzilikatzen, hurbildu natzaio, atorra kanpotik darama, ezkerreko eskua paratu diot aldakan, eskuinak galtzak igaro eta kuleroaren aurreko mendela bilatu du, hatz luzea kiribilak hasi da egiten kulero barnean, lepaldean musu bat eman diot, Idoiak ez du zirkinik atera, esekigailua astiro zintzilikatu du, poxi bat giratu eta leihoan paratu du soa, ibarbidea sutan dagoela dirudi, eguzkia errezeletatik iragazi eta aurpegia argi ilunez margotu zaio, ez da lu zea Idoiaren kulero barnean kiribilka dudan hatz bakarra, galtzak bere onetik aterata ditu eta niregana itzultzeko imintzioa egin duenean… – Hemen nagoooo! Ostia! Beti ezgaraiko, orain behar zuen agertu Mari Kalanbrek. Konturatu naizenerako lepotik zintzi lik dut Mari Cruz, Idoiak egokiera probestu eta istanteko galtzak bere onera ekarri ditu. – Zeinen ongi, berriz elkarrekin, hau eguraldi ederra! Zenbat elkartuko gara? Ba al dator Javier? – Bilbora behar zuen. Hatz luzea sudurrera eraman dut Idoiari begira , honek ezin izan dio barreari eutsi. Mari Cruzek bereari jarraitu di o. – Gaurko ilargia zoragarria izanen da, ikusiko duzue, abuztuko ilargia bete betean, opil zuria ageriko zaigu ibarbidean. Mari Cruzen ideia izan zen abuztuko juntadizoarena, hamabost bat urte izanen ditu ohiturak, Mari Kalenbreren hitzetan abuztuko ohikunea, data aldatu daiteke, nolabait esateko aukeran bi menu ditugu, San Lorentzoko pertseidak edota abuztuko ilbetea, azken u rteotan ilargia nagusitu da, gurariak eskatzeko tenorea pasa zaigu nonbait. Ezin dut eraman, tira, bai, ikasi dut jasaten, baina tarteka nire onetik ateratzen nau, eta oraingoan osotoro atera ere. – Mertxe, Koldo, zuek, Txispi, Txarli, jada zazpi gara. Jav ier ez dator, ze faszio, zer izanen ote horrek Bilbon. Ehiztari jaka erantzi du, hippy itxurakoa, auskalo zenbat esku behar izan diren arropa hori apaintzeko, josturak, pasaratzeak, tatxetak nonahi, baina ez nolanahi, esklusibitatearen paradigma nire logel ako ohe gainean, Mari Kalanbreren ipurdiaren azpian. – Gaur Ningal eta Inanaren erritua saiatuko dugu, sumeriarra da. Gauerdian du punturik gorena, ez zaizue damutuko. Goazen sotora, egarri naiz eta. – Zoazte zuek. Idoiari begirada konplizea bidali diot. Dutxa bat hartu eta segituan naiz zuekin. – Bikain. Eskutik darama Idoia esaldia amaitu dudanerako. Sikiera likaz libratuko naiz. Mari Cruz, alaba bakarra,Txarliren urrutiko lehengusua, lorejalea, terapia alternatibo ororen jarraitzailea, 80ko hamarkadan mendialdeko komunitate batean ibilitakoa, sekta batek abduziturik ote zuen pentsatu genuen, talde hura kostaldera aldatu zenean, Indiara joatea otu zitzaion, baina, hondarrean, heredentzia ganoraz jaso nahi bazuen, ezin pausaleku honetatik aienatu, gurasoe n zaintza du ardura, tira, gurasoez arduratzen diren neskatoak gobernatzen ditu, badaki antolatzen, gaurko erritua lekuko. On egin dit dutxak, Txarliren palazioan ia logela guztiek bainugela dute. Hori aitortu egin behar zaio, estiloa du, eta ez zaio dirur ik falta, Mari Kalanbreren antzera, zakarra eta orbela bi horiena. Atorra beharrean, niki bat hobetsi dut , gorria, eta lihozko galtza k. Mari Cruzek jaka ahaztu du ohe gainean, neuk jantziko dut ea sotora iristean inork ezer esaten didan, tira, bero egiten du oraindik, ez naiz berriz izerditan hasiko. Kalaka bizian ari dira sotoan , zazpi gara oraingoan, baina Txarliren arrastorik ez, Est her batu zaigu, sosegua heldu da, beharko dugu. Abuztuko errituarena Mari Cruzen ardura da, Idoiarentzat lehendabiziko urtea denez, zer gerta ere ohartarazi nahi izan dut, duela bi urte inuiten ustezko usadioa ekarri zigun, afalondoan kristalezko ontzi bat zorrotik atera eta aurpegia gorriz margotzen hasi zen ilargiari begira, a ze higuin aurpegiak gorri hori azken hilekoaren lagina zela jakin genuenean. Gogoratze hutsak goragalea sorrarazten dit, Olgak bestelako aldartean segitu zuen erritua, ia perlesiatu rik, uneren batean ikusle baino jokolari nahi zuela zirudien. – Non janen dugu? Txispi da mintzo dena. Txarli upategian ez denean berak gobernatzen gaitu. – Patioan! Errituak hala eskatzen du. Mari Cruzek ez du zalantzarako tarterik utzi. Kixkalduko ga ra. – Akort, ba hau da eraman behar dena. Entsaladeriak eta piper berdeak hozkailu txikian dituzue eta goiko arasan ogia, sardexkak eta beste. Lagundu idak! Ni izan naiz interpelatua. Nik lagunduko diot saiheskiak eramaten, ederki baitaki Koldok eskuan duen garagardo botila dela eramanen duen gauza bakarra. Patioaren alde irekian, bazter batean arranparrila bat dago, bildots saiheskien erretiluak ezkerreko apalean utzi ditugu. Arestian pilatu xirmenduak prest ditu, Txispik ez daki geldirik, sua piztu eta bi p oltsa atera ditu zorrotik. Erromero duena erretiluen ondoan utzi du. Bestea zabaldu eta lanean hasi da, horretan ere abila da Txispi, txirria esku bakarraz biltzeko gai baita. – Nahi al duk? Maria usainak bete betean harrapatu nau – Goizegi duk enetako, baina, tira. Atxiki luzea eman diot porruari. Ez naiz sekula sobera zalea izan, baina horrelako juntadizioetan ez diot muzinik egiten. Gainera Txispik oso material ona ibiltzen du, bertakoa, etxekoa. Patioaren alde estalian mahaia apailatzen ari d ira, Koldo eseri da, enegarren garagardoa eskuan, sototik patiora eta hortik logelara, aurrezki kutxan ere ez du askozaz ere gehiago eginen Koldok, etxetik bulegoko mahai ra, kafealdi pare bat eta buelta etxera. Eguzkia nabarmen jaitsi d a. – Nahi al duk eze r edateko, garagardo bat? Txispiri proposatu dio t. – Ez, heuk ekarritako ardoa dastatu nahi diat. – Akort. Azkar egin dut sotora joan etorria, ordurako arranparrilan garrak gorenean dira. Txispi sutearen ingurutik aienatu eta etiketa gabeko botila eskuetatik erauzi dit, kortxo kentzekoa prest du, zabaldu eta bi edalontzi hartu ditu apaletik, ardoz erdiraino bete eta horietako bat niri eskaini, sudurrera eraman du edalontzia, onespen keinu egin eta segituan dastatu d u. – Non feriatu duk hau? Txispire n aurpegiak gozotasuna adierazten du. – Edurena duk. – Edu! Noiz edo noiz osteguneko azokan ikusi izan diat. Ona ardoa, ia belusa. – Entseguetan ari dira monobarietalekin. – Ba honekin asmatu ditek. – Ba al dakik zer den? Garnatxa duk. Edalontzi hustu ber riak berriz erdiraino bete ditu Txispik. Biok harrizko mahaira hurbildu gara. – Nik ere probatu nahi dut beltz hori? Mari Cruzek edalontzia eskaini dio Txispiri, honek edalontzia bete eta gainerako guztiengana hurbildu da, Koldok bere edalontzia poxi bat mugitu du bete diezaion, ea tokatzen zaionerako botila hutsik dagoen. Mahaia ia atondurik dago, lehenbiziko itzalak ageri dira ibarbidean, haizerik ez da, baina orain jasangarria da tenperatura, xirmenduak xirtaka ari dira. Idoiaren urrina dut ondoan, gustura ari dela dirudi. Mari Cruzek hartu du solasaldiaren lema, tira, ez du askatu oraindik. Segituan , memoria ariketa bat eginen du, ziur, egiaren aitortzeko egiten ahaleginduko da, maiz besteen ahotik jasotako istorioak berritzen dizkigu bereak bailiran, ondoan, Estherrek , gozo gozo, zuzenduko dio, hutsak baino esajerazioak. Honez gero formula bat asmatu dugu, ken %50 deitzen diogu, Mari Kalanbrek 10 ardo hartu zituela badio, ez ziren 5 baino gehiago izanen. Estherren oroimena ez da nolanahikoa, zuzentzearen zuzentzeaz berak asmatu zuen formula. – Hura sarekadaren urtean gert atu zen. Sarekadaren urtea, ordutik anitz denbora igaro da, baina badirudi glaziazioak igaro direla. Nork daki, menturaz sarekadarena da lotzen gaituen haririk sendoena. Izan ere, geure ibilbideek elkarrengandik urrundu ez bagaituzte ere, gaurkoa lekuko, ezin esan birika beretik arnasten dugunik. Ezta beharrik ere. Sarekada gertatu eta gure organizazioa hankaz gora jarri bat izan zen. Mari Cruz ordurako mendialdean zen, hausnarrean, nekez konta zezakeen lehen eskutik a rratsalde hartan gertatukoa. Txarlik berehala utzi zituen bere ardurak organizazioan, urrutiratzea behar zuen, Madrilen bi urte igaro eta itzuli zenerako beste martxa bat zeraman, eta soziolistoekin txama egiten hasi zenean urrundu baino mailaz igo zen. Era batera edo bestera soziolistoekin a nitz jendek egin du txama eta gutakoen artean ez gutxik. Mertxek berdin lor zezakeen atalburutza hori, jende gutxik zuen berak zuen formazioa zerbitzu berria martxan jarri zenean eta orain soziolistoak alde egitean, Goñiren alaba baino hoberik ez denez, po stuari eutsi dio, entzun dudanez heldu berriek, hau da betidanik egiazki agindu dutenek zerbitzuburua izateko proposatu nahi dute. Bestelakoa da Koldo eta bion kasua, alferrontziak aurrezki kutxako lana heredentziaz jaso zuela esan daiteke, nirean aitare n itzalak zerikusia izan zuen idazkari postua eskuratzeko tenorean. Soziolistoak heldu zirenerako lanean ari ginen biok. Estherri aldiz ez diote sekulan ezer oparitu. Javierrekin batera bera izan zen militantzian gehien iraun zuena, tira, biek ala biek mil itatzen jarraitzen dute, Javier armairutik atera eta gero militantzia gozoan murgildu zen eta Estherrek lanbidea du militantzia. Bai, sarekada hura dugu hari. – Tatxan!!! Lorios naiz, ni gabe moldatzen ikasi duzue! Txarli heldu da, ordu honetan patioan izanen ginela ondorioztatu, autoa larrainean utzi eta atari nagusitik sartu da, besoak zabalik, esku batean ardotegi baten zorroa darama, bestean delicatessen batena, kameren atzean bada ere ikuskizunaren mundua du lanbide eta aginte makila hasment atik hartzeko asmoa du. – Hona gutizia pare bat. Mertxe eta Esther eserita diren aldean utzi du delicatessenaren poltsa. Biratu eta niri eskaini zidak beste zorroa – Sartu ezak txanpaina hozkailuan. – Cava esan nahi duk , Bartzelonatik ekarria. Zirtolari iz an nahian ni. – Ez, txanpaina duk, Bartzelonakoa akitu da, orain bestelako p ausalekuen xerka abiaturen. – Aspertu al zara Bartzelonan? Mari Cruzek besotik heldu dio, balirudike argi bila hurbildu zaiola, protagonismo nahia, kontuz ibili beharko du, pega pega segitzen badu zerren baten antzera kiskal daiteke eta. – Hura amaitu da, etorkizuna telebista pribatuetan da. Herenegun heldu nintzen, banuen hirian zerbait lotu beharra. Aldaketa gertatua ere geu gara negoziazio aretoen gakoa dugunok, eskuinak gu gait u bitartekari Madrilen. Zeinen gutxi kostatu zaion ia guztion arreta bereganatzea. Ni kenduta Idoia da soraio aritu den bakarra. – Goseturik heldu naiz. Has gaitezen. Mahaiburuan plantatu da etxeko jabea. Arrats apala da, aurki ekialdetik ageriko da ilargia, txolarre bat pikondoan laketu da, Txispik txingarretan pausatu du lehen parrillada, saiheskiak erromeroz maneiatzen hasi da. Haragi errearen usainak hartu du patioa. Mahaian Txirri aska errezitatzen ari gara, erretolika akitu eta topa egin dugu. – Nongo ardoa da hau? Txarlik mama gozoa dastatu ondotik edalontzia poxi bat goratu du, ekiaren hondarreko izpiekin jostetan aritu da ardoa aztertzen . – Txispik ekarri du. Egokiera probestu behar d ut, nire eskutik jasotakoa gutxiesteko abilidade aparta du morroiak. – Zinez gozoa, Ribera delakoan, belus etik hurbil baita, baina ukitu karbonikoak nahasten nau. – Tira, Ribera, Ribera, bai, ia ardo oro ibaiertz batean laketzen da. Txispi nire begirada konplizeaz ohartu da erretilua saiheski bete mahaiaren erdian utzi duenean. – Menturaz, barietatea asmatzeak lagunduko hau laribintotik ateratzen. Kopon! Ziria sakatu behar diot. – Merlot? – Ba, ez. Txarliren begiradari eutsi diot – Syrac akaso? Urduritzen hasia dela iruditu zait – Ez al da zuen agentzia “Rosado de Navarra” kanpaina daramana? Harrotzen hasi n aiz, burtzia prest d ut. – Baina hau beltza duzue? Orain bai, deseroso dabil etxeko nagusia. Ia galduta, pentsa, Koldoren konplizitatea bilatu du, honek ez du imintziorik egin. – Garnatxa, txo! Gainera ekoizlea ezagutzen duk, Eduren ardoa . Txispi izan da sufrikarioa geldiarazi duena. – Edu, ez al zen Frantzian? Hori esatean Esther zegoen aldera begiratu du. – Tira, Frantzia, Frantzia, Edu han zenean gu orain gauden baino hurbilago zegoen Hiri Buruzagitik. Gozo bezain tinko erantzun dio Estherrek. Koldo unerik aproposenean ausartu da saiheskiekin, horien barneratzeak giroa lasaitu du, Mari Cruzek egokiera probestu eta berriz ere abuztuko ohikunea hartu du hizpide, Idoiarekin saiatzen ari da, ez du ongi ezagutzen, bera bezain sinesgogorrak gutxi, ez dut uste Tarot kartak botatzera ausartuko denik. Bigarren erretilua ekarri ondotik Txarlik txanpaina ekartzeko agindu dio Txispiri. Aginte makila berreskuratzen hasi da. Ar doarenak min egin dio, gaine ra eusko bizardun baten arnoa Ribera batekin erkatzea ez da bere kosmogonian sartzen. Gogoan dut “Rosado de Navarra” kanpaina hasi zenean, Estherrek txantxa moduan esan ziola ea euskaraz paratzeko asmorik ba ote zuten, tradiziozko ardo gorri naparra gogora ekarriz, Olgak aldiz oximoron bat proposatzen zuen, Nafarroako Gorria, ezina zure botilan. Olga, bai, deitu behar diot. Txanpaina akitu da eta trago luzeen tenorea heldu, konbinaturik ez, errituan ez omen da gas gehiegirik komeni, rona eta bi whiski mota harrizko mahaiaren gainean, patxarana ez da falta, gu beti gorriak. Txispik zorroa zabaldu du eta ingenieritzan hasi da, bi paper handi elkarri itsatsi eta txirri luze eta oparoa egin du, ohi baino tabako gutxiag o gehitu dio. Egiaren aitortzeko alkohola eta maria izan dira urteetan upategiko drogak, giro honetan, toki honetan ezohikoa da sudurrak zuritzearena, eta ez da aditu faltagatik izanen. Harrigarriena zera da, koadrilaren muinean heroinaren erasoa jaso ez izana, denok galdu dugu ezagunen bat, zaldiak eraman zuen Estherren lehengusua dugu hurbilen izan dugun kasua. Txispik Txarliri eskaini dio porrutzarra, honek piztu eta ke ahokada geldo eta sakona bota du, txirriak ez ditu Esther eta Koldoren ezpainak ezag utu, nigana heldu da, ke ahokada sarriak bota dizkiot. Gaur ez da iluntasuna osotoro abailduko ibarbidean, argi zilarkara da hedatu olibadi eta mahastietan, opil zuriak hego mendebaldeko ataka ixten du. – Prest al zaudete? Mari Cruzek tapiz bat paratu du p atioaren erdian, eta emakumezkoak horren gainean esertzera gonbidatu, bertatik begiratuta ilargia patioko txorilangaren gainean kulunkatzen ari dela dirudi. Harritu nau Idoiak, biribilean eseri baita, nerabezaroa ekarri dit gogora, sarbide erritua zen ia edonorentzat zu baino nagusiagoa zen gazte baten gonbidapena jasotzea. Hori izan al da Idoia parte hartzera eraman duen bulkada? Eskutik heldu diote elkarri, Mari Cruzen unerik gorena heldu da. – Hona ohikune sumeriarra, Ningalen alaba Inana arranguraturi k iratzarri zen abuztuko egun hartan… Ahotsa modulatu eta hasi da itxurakeria, edertasuna hitzez itsusteko manerak. Mariaren eragina hasi naiz sumatzen, eserita nagoen tokitik Idoiaren aurpegia aurrez aurre dut eta nire moduan ari dela sumatu nahi izan di ot, asteburuetan ohikoa dugu maria porru bat apailatzea, erre ondotik izaren azpian denbora geldotzen da eta inoiz edo beste plazera luzatu, Idoia eta bion erritua gogoratzeak Mari Kalanbreren sasimantratik isolatu nau. Akitu du behingoz, Txispi ingenieri tzan aritu da otoizlaburrak iraun duen bitartean. – To, piztu ezak Inanaren txirria. Niri eskaini dit porrua . Gehienok barre egin dugu, Mari Cruzi ez dio grazia handirik egin. Harrigarria, minutu bat ixilik eman dugu, ezhoikotasunaz jabetu gara, eta denok, Mari Cruz barne, barrez lehertu gara. Idoiari so egin diot, ronari hurrupada txiki bat eman dio, goizegi d a oheratzeko, baina ez da gogo faltagatik izanen. Txarlik izotz koskor bat hartu eta whiski botiletako bat pasatzeko eskatu dit, baretu dela dirudi, baina gutxi fida, baietz ezer mamurtzen ari. – Trumilka ari dira sartzen. Txarlik ahots tonua aldatu du, seriotasuna dario. – Nor? Non? – Gobernuaren jauregia txinoz ari zaigu betetzen. Tonuari eutsi dio – Zertaz ari haiz? – Satorren gisara ari dira. – Satorrak gu gintuken, ezta? Txispik ukabila eraman du ahora barre algarari eusteko. – Serio ari naiz. Txispiri begira . Atzo jauregira joan nintzen, agentziako kontuak tarteko eta nirea izandako bulegoan nor eta Peli. – Peli, hori ez zen gure promozioakoa. Mertxe ari da. – Hori, unibertsitatera ere ez zen joan. Bedela zen. Urrutikoan, UNE Den ikasi omen du eta hor duzue jauregian letradun . Burua ezkerrerantz mugitu du hori esatean. Ez al da bitxia, eskuina itzuli behar maoistek gora egin dezaten. – Eta ze inporta zaik hiri, heu haiz Madrilen enbaxadore, ez al da hala? Azkenean mintzo naiz. Ez dakit zer joko darabilen. Hobe dut isilik, baina nola asetu jakinmina. Bai, gutako gehienok gutxienez neskato kofiaduna izan dugu sortetxean, txikitatik izan dugu eskiatzeko aukera, lana zer den unibertsitatea akitu ondotik ezagutu dugu, tira, baten batek ez du sekulan ikasiko, ezta nahi ere. Baina zer dela eta gauden honetan txino izandako batekiko espa hizpidera ekarri. Txarlik ez du erantzun. Mari Cruzen aharrausiak gero eta sakonagoak dira. – Bon, gu ohatzera goaz, bihar jaien bezpera dugu herrian. Mertxe ari da hizketan, altxatu eta mahaia jasotzeko imintzioa egin du, Estherrek eta Txispik keinu bera egin dute, gainekoa berean utz zezan, Koldo ordurako atarian da. Mari Cruzek egokiera probestu eta haiekin da aienatu. Solasaldiak iraganera eraman gaitu, baina arantzarik gabeko eremuetan ari gara. Azken porruak ageriko utzi du Idoiaren logalea. Atea seinalatu diot buruarekin eta irriño gisakoa marraztu du. Mahaian, Txarli, Esthe r eta Txispi utzi ditugu. Kamara geldoan egin dugu logelarako bidea. Idoiak ohean eserita sandaliak erantzi ditu, horiek baztertu eta luze etzan da, laguntza eske ari dela entelegatu nahi izan dut, nikia eranztean oreka galdu eta atzeraka erori naiz, zolua n dut ipurdia eta arropak burua estaltzen dit, barregarri nago, galtza estuak eranztean sortzen den asotsa aditu dut, nik oraindik jantziak ditut nireak, biluztu naizenerako Idoia izaren azpian da, bizkarra e maten dit, ez diot ezker besoa sumatzen , eskua t xorian du, hurbildu natzaio, elkarren ondoan gara, bere ipur masa ilean habiatu da nire txolarrea , ez gara erritmo berean ari, hasperenka hasi da, sexu atseginean ere norberak bere burua du hobekien ezagutzen. Aiduru da lo gozoa. . . . Sakon eta labur egin dut lo, argiantzari egunsentia dario, Idoiaren begitarte irrikorrari erreparatu diot, altxatu, espartinak jantzi eta patio aldera abiatu naiz, argitasuna gero eta nabariagoa da, mugaldeko h aitzen urrekara dut aitzinean, ez naiz egunsentiaz gozat u nahi duen bakarra. – Egun on goiztiar hori! Esther ari zait harrizko mahaitik. – Egun on, bai. Atzo berandu arte? – Ez, ez gintuan sobera luzatu. Txispi zuek alde egin eta segituan joan zuan. – Eta Txarli? Goiz alde egitearekin ezer galdu ote nuen jakin nahi dut. – Solasteko gogoz edo. Te katiluari heldu dio eta hurrupada txikia eman dio. –Tira, arranguraturik. – Ez dun txinoen aferagatik izanen. Ba al din horrek kexatzeko arrazoirik? Ate oro ditin zabalik eta! – Ez duk hori, Pelirena aitzakia zuan, ez z akian zuek nola aienatu. Bartzelonakoa ez omen da gertatu berak nahi moduan. – Ba, atzokoan telebista pribatu batera jauzi emateko prest zela zirudien. – Eta emanen dik, berandu baino lehen. Ez, ez duk hori, Txarlik Olga dik afera. Deblauki mutu geratu nai z, ez dut jakin zer galdetu. Olgak bai Txarlirekin bai nirekin izan zuen harremana eta Txarlirekin egun ere badu, baina inoiz norbait ondoan behar izan duenean Esther izan du euskarri, konparazio baterako abortuarenean , ez Txarlik ez nik ez genuen Olga Londresera lagundu, oker ez banaiz Txa rlik Hendaian egin zezakeela, egin ziezaioketela aipatu zion, ba omen zuen berak klinika baten berri, berak lagunduko ziola, Olga ez zen fido, Londres hobetsi zuen eta bidaia hartan Esther izan zuen ondoan, gutako bate na behar zuen, baina emakumezkoen aferak zirela iritzita arduragabe jokatu genuen. Bai , kontu horietan igua lak gara Txarli eta biok, ederki dakigu axolagabe jokatzen, menturaz, nik are zabarrago dakit. – Txarlik ez dik sekula Olga ahaztu. Hori esan eta bes te hurrupada eman dio teari Estherrek. – Ezta nik ere. – Ezberdina duk, noiztik ez haiz Olgarekin egon, noiztik ez diok deitu? – E, ez zakinat. Ia totel ari naiz. – Txarliren nahikotasun hori itxurakeria duk, heuk ere ederki dakik hori. Olga ikusten duen a ldiro erreminak kiskaltzen du. Azken urte hauetan, Txarli Bartzelonara joaten zen aldiro elkartu ohi dira. Azken honetan ihes egin ziok. – Nora joan dun ba Olga? – Olga, inora ere ez, esperoan zagok.

2023-12-01

booktegi_liburua_estropadak_etxetik

Xabier Castrillon Aitor Arrizabalaga 2020KO DENBORALDIA ESTROPADAK ETXETIK Gu sortu ginen enbor beretik, sortuko dira besteak… 13 Gure familian, beste dohaina izan da Txomin eta bere senideak ezagut zea. Maitatua zen Txomin Hondarribiko Arraun Elkartean, Hondarribian, Orion… Izaera alaiarengatik gogor atzen dut eta h orregatik ere zen hain maitatua, alaitasun horrekin bere inguruan ginen pertsonak irabazi gintuen. Nire bizitzan eta nire familiarenean Nikolas eta bere senideak ezagutu izana dohaina izan da. Berarekin jarraitu nuen aditzen ikasten. Bere jakinduriatik edateko asmoz galdera asko egiten nizkion eta beti erantzun egoki bat jasotzen nuen. Maite nuen eta n ire isiltasun momentuetan, askotan, bere presentzia sumatzen dut. Nikolasi eta Txomini, eta haien senide guztiei Xabier Castrillon ESTROPADAK 2020KO DENBORALDIA ETXETIK EGILEA: Xabier Castrillon TESTUEN EGILEAK Ez da beste urte bat izan: Ibon Gaztañazpi Virgilio, Eneida . Estropadak: Maite López Las Heras (sarrera eta itzulpena) Galtzaileak: Jexux Eizagirre 1918ko Kontxako lehenengo jardunaldiaren kontakizuna: Karlos Zabala (itzulpena) 1932. urte an Zumaian jokatutako estropada baten kontakizuna : Georges Barbarin Euskarazko bertsioa: Maia Ossa Risanen 2020ko Coruñako lehenengo jardunaldiaren kontakizuna k: Aitor Manterola Eusko Label eta Euskotren ligetako sarrerak: Xabier Castrillon Estropada eremu etako zenbait testuen egilea: Gorka Zabaleta Zakilixut zinten ohin oharrak: Xabier Castrillon Hausnarketagileak: Agirre, Nadeth; Alberdi, Markel; Aldai , Manex; Amunarriz , Joseba; Aranburu, Iratxe; Aranguren, Blanka; Arruti, Laida; Carraceras, Sara; Castrillon, Xabier; Chourraut, Maialen; Diez,Amaia; Elortegi, Jon; Fernandez, Joseba; O. Iribar, Mikel; Irizar, Markel; Iurramendi , Niko; Lasa, Iñigo; Leibar, Lide; Manterola , Aitor ; Mateo, Rakel; Oiarbide, Asier; Olasagasti, Itziar; Orbañanos , Mikel ; Pasaban, Edurne; Portularrume, Mikel; Uranga, Garikoitz; Zabala, Ander; Zabala , Iker; Zabaleta, Xanti; Zulaika, Luix Mari; Zupiria, Bingen. KONTXAKO KONTAKIZUN GRAFIKOA Zakilixut: Antton Olariaga Liburu honetako testu zein argazkien eskubideak egileenak dira. Copyrigthts : Virgilio, Eneida. Estropadak: Maite López Las Heras. Copyrigthts : Zakilixut: Antton Olariaga. Liburu honen edukiak kopiatu, mold atu, zabaldu eta argitara ditza kezu, gure egiletza aitortu eta baldintza beretan eginez gero. Liburu honetan zenbait argazki inprimatu ahal izateko jasotako baimena eskertu nahi dut. Copyrigthts en jabeekin kontaktatzeko ahalegina egin arren, ezin izan dut bat zuen baimena edo kreditua lortu. Kreditua lortu ez dudan argazkiren baten jabea bazara, nirekin harremanetan jartzea eskertuko nizuke. Liburua n zehar agertzen diren ohar rak egilearena k dira. BESTELAKOAKZuzenketa lanak: Karlos ZabalaArgazkiKredituak: Bermeo Arraun Argazkiak, HAE (Hondarribia Arraun Elkartea),Kutxateka, El Diario Vasco, TKE (Traineruen Kluben Elkartea).Argazkilariak: I. Arizmendi, A. Arrizabalaga, J.M.Lopez.Diseinua eta maketazioa: Xabier CastrillonAzalaren argazkia: Aitor ArrizabalagaArgitaratzailea: DigitarteEdizio mugatua: 100 aleLehen argitaraldia: Donostia, 2021eko ekainaren 17anISBN: 9788409307579Lege gordailua: D 006342021 1919. Donostiako estropadak. Euskal Itsas Museoa AURKIBIDEA HITZAURREA …………………………………………………………………………… … 09 XXXV. El Correo Bandera. BBK S.N. (Lekeitio)………………………………… 82 Ez da beste urte bat izan ……………………………………………………………. 10 Hondarribiko XXX III. Bandera. Mapfre S.N …………………………………….. 88 Virgilio, Eneida…………………………………………………………………………… 11 Ondarroako XXX VI. Bandera. Cikautxo S.N ……………………………………. …S.N…………………………………. 92 Zakilixut: 1999……………………………………………………………… …………… 18 Zarauzko XL III. Ikurrina …………………………………………………………………. 98 Zakilixut: 2000…………………………………………………………………………… 19 Santurtziko XLI . Ikurrina ………………………………………………………………... 108 Galtzaileak …………………………………………………………………………………. 20 Sestaoko XIX. Bandera…………………………………………………………………… 110 Zakilixut: 2001 eta 2002…………………………………………………………….. 22 XIII Bandeira Concello de Ares………………………………………………………. 114 Zakilixut: 2003…………………………………………………………………………… 23 XXX Bandeira Concello de Boiro ……………………………………………………. 116 1918ko Kontxako lehenengo jardunaldia…………………………………… 24 Bermeo Hiriko XXXV III. Ikurrina. Avia S.N………………………………………. 120 Zakilixut: 2004…………………………………………………………………………… 30 L.S.N. XLVI. Bandera Corte Ingles …………………………………………………… 124 Zakilixut: 2005…………………………………………………………………………… 31 Estropaden irabazleak, s ailkape nak, sariak, errekorrak…………………. 130 1932. urtean Zumaian jokatutako estropada…………………………….. 32 Euskal Herriko estropada eremuak……………………………………………….. 134 Zakilixut: 2006…………………………………………………………………………… 36 Estropada eremuen azterke tak…………………………………… ………………… 138 Zakilixut: 2007…………………………………………………………………………… 37 Garaipen zerrenda, irabazitako estropadak, bajak………………………… 142 2020ko Coruñako lehenengo jardunaldia………………………………….. 38 Zakilixut: 2010………………………………………………………………………………. 146 Zakilixut: 2008…………………………………………………………………………… 44 Zakilixut: 2011………………………………………………………………………………. 147 Zakilixut: 2009…………………………………………………………………………… 45 EUSKOTREN LIGA 148 EUSKO LABEL LIGA 46 Coruña Hiriko III. Bandera……………………………………………………………… 150 Coruña Hiriko IV. Bandera…………………………………………………………. 48 V. CaixaBank Bandera (Donostia)………………………………………………….. 154 VIII. CaixaBank Bandera (Donostia)……………………………………………. 54 IV. Petronor Bandera (Zierbena)……………………………………………………. 155 XXXV II. Petronor Bandera (Zierbena)…………………………………………. 58 Getxoko X II. Ikurrina ……………………………………………………………………… 158 Getxoko estropaden XL II. Ikurrina ……………………………………………… 64 Orioko XIX. Emakume Estropadak. VIII. Orio Kanpina ……………………. Bandera…….. Bandera ………………………………………………………….. 160 70 Bilboko II . Bandera ………………………………………………………………………… 164 Bandera ……………………………………………………………………. 72 IX. Euskotren Bandera (Lekeitio)……………………………………………………. 165 Orioko XXX. Estropadak. VIII. Orio Kanpina bandera …………………..Bilboko XI. Bandera....................................................................... AURKIBIDEA Txingudiko XII. Bandera. Mapfre S.N . (Hondarribia)…………………… 168 KONTXA . EMAKUMEZKOAK Ondarroako III. Bandera. Cikautxo S.N …………………………………….… 169 Kontxako Sailkatze estropada ……………………………………………………. Zarauzko X II. Ikurrina ……..………………………………………………….......... 172 XXIII. Kontxako Lehen jardunaldia ……………………………………………… Estropaden irabazleak, s ailkape nak, sariak, errekorrak……………… 177 XXIII. Kontxako Bigarren jardunaldia ………………………………………….. Garaipen zerrenda, irabazitako estropadak, bajak…………………….. 181 Denbora onenak, garaipen zerrenda…………………………………………. Zakilixut: 2012…………………………………………………………………………… 184 Zakilixut: 2013…………………………………………………………………………… 185 Kontxako handiak ……………………………………………………………………… Kontxa. Mende honetako irabazleen taula ………………………… …….. TRAINERU TXAPELKETAK 186 Gipuzkoako XLIX. Traineru Txapelketa . Gizonezkoak…………………. 188 Erreferentziak…………………………………………………………………………….. Gipuzkoako XIII. Traineru Txapelketa . Emakumezkoak………………. 189 Zakilixut: 2015…………………………………………………………………………… 190 Zakilixut: 2016…………………………………………………………………………… 191 Euskadiko XXXV. Traineru Txapelketa . Gizonezkoak…………………. 19292 Euskadiko XXII. Traineru Txapelketa . Emakumezkoak………..…….. 193 Zakilixut: 2017…………………………………………………………………………… 194 Zakilixut: 2018…………………………………………………………………………… 195 KONTXA . GIZONEZKOAK 196 Kontxako Sailkatze estropada ……………………………………………………. 198 CXXV . Kontxako Lehen jardunaldia ……………………………………………. 204 CXXV . Kontxako Bigarren jardunaldia ………………………………………… 214 Denbora onenak, garaipen zerrenda…………………………………………. 223 Zakilixut: 2019…………………………………………………………………………… 228 Zakilixut: 2020…………………………………………………………………………… 229 202230237242244246248 8 estropadak etxetik 2020 Ondarroa Aitor Arrizabalaga estropadak etxetik 9 Hitzaurrea Aitor Manterola Ondoren, 1932. urte inguruko Zumaian jokatutako estropada baten kontakizuna , Georges Barbarinen “Jesusa Gipuzkoakoa” liburuan agertzen dena. Atal hau bukatzeko, Aitor Manterola kazetariak iaz Eusko Label eta Euskotren ligetako lehenengo estropadez Berria egunkari rako idatzitako artikuluak. Estropaden kroniketan lehiaketa eremuak gehitu ditut , eta, horietan informazioa osatzeko , Gorka Zabaletaren “121 amu kostaldea ezagutzeko” liburutik zenbait pasarte hartu ditut. Kontakizun grafikoari dagokionez, batetik, irudietan eratu ditut iazko Kontxako jardunaldie i buruz telebista saioeta n egindako kronikak . Bestetik, argazkiez gain (gehienak Aitor Arrizabalagak egindakoak), A ntton Olariagaren zenbait zinta agertzen dira. Olariagak Zakilixuten bitartez ezin hobe to azaltzen digu estropada egunen ing uruko gure herriko egoera sozio politikoa. Zintak liburuan tartekatuta daude. Azkenik, liburuaren hasieran Ibon Gaztañazpik egindako iritzi artikulua . Ea gozatzen duzuen , eta lan honetan parte hartu duzuenei bihotz bihotzez eskerrik asko. Xabier Castrillon Aurtengo liburuan 2020ko denboraldia n estropadaz estropada egin ditudan kronikaz gai n, beste bi ardatz sartu ditut. Batetik, hainbat garaitan estropadez idatzi diren bost kontaera . Eta, bestetik, kontakizun grafikoak . Ondoko hauek dira kontaera idatziak : Lehenengoa, estropada bati buruz idatzita iritsi zaigun zaharrena, K.a. I . mendean Virgiliok idatzitako Eneida liburuan aurkitzen duguna. Itzulpena latinetik euskarara Maite López Las Herasek egin du. Aurretik ere bageneukan euskaraz testu horren itzulpen bat, 1966an Aita Onaindiak egin z uena. Bigarrena, 1895eko Kontxako estropadari buruz Jexux Eizagirrek idatzitako Garaileak ipuina. Hirugarrena, 1918. urteko Kontxako lehenengo jardunaldiaren kontakizuna (La Voz de Gipuzkoak egunkarian argitaratua), Karlos Zabala itzultzaileak euskarara it zuli duena. Urte hau aukeratu dut Euskal Herrian eta beste herrialdetan gripe espainiarrak sufrimendu handia sortu zuelako eta pandemiaren bigarren olatu bortitzena urte horren irailean gertatu zelako. 10 estropadak etxetik Ez da beste urte bat izan Aurtengo traineru denboraldia ez ohikoa izan dela esatea pellokeria bat litzateke, 2020ko traineru, trainerilla, batel edo aulki mugikorreko sasoia ez ezik, beste guztia ere izan baita ezberdina gure gizartean zorioneko COVID 19a tarteko. Gutako guztion bi zimodua hankaz gora jarri zen urte gisa gogoratuko dugu 2020a. Etxean itxita egon gara, kale hutse n irudiak apokaliptikoak iruditu zaizkigu, hildakoen zerraldoak pilatuta agertu zaizkigu albistegietan. Eta dena etxetik oso gertu. Ez da beste urte bat i zan. Ezta kirolea n ere. Tokion jokatu beharreko Olinpiar Jokoak bertan behera geratu dira, Frantziako Tourra edo futboleko Eurokopa bezalaxe. Atera kontuak. Euskal Herritik atera gabe, pilotariak jokatu ezinik eta greban ikusi ditugu, Aizkorrin maratoirik ez da egin, plazak herri kirolaririk gab e, errepideak ziklistarik gabe, kiroldegiak itxita eta hutsik. Testuinguru honetan, traineru liga nagusiak, txapelketak eta Kontxako bandera jokatu izana bakarrik erabateko arrakasta moduan ulertu behar du gula uste dut, azken urte hauetan traineru estropadek euskal jendartean hartu duten dimentsioaren adierazgarri garbia. Bestela, ez litzateke inolaz ere ulertuko, ia dena geldirik egon den urtean, traineru estropadak jokatu izana. Arraunlariak eta, oro har, arraun munduko jendea eguneroko zurrunbiloak harrapatatuta dabil tza, norbera bere ontziaren, taldearen eta klubaren defentsan, eta ez dakit traineru estropaden jiran gabiltzanok konturatzen garen 2020an arraun munduaren lorpenaren dimentsioaz. Segur aski, bizitzako beste hainbat alorretan bezala, denbora pasatzen utzi beharko dugu, pandemiak gizartea geratu zuen urtean traineru estropadak jokatu izanaren kontzientzia osoa hartzeko. Zaleen kolorerik gabeko arranpala eta itsas bazter hutsak ikusi ditugu aurte ngo estropadetan, ergometroak bizilekuetako egongeletan, arraunlariak musukoak jarrita, aldagelak itxita, entrenatzaile, arraunlari eta zuzendaritzako kideetako bilera telematiko amaigabeak… Zakilixut bera ere zur eta lur utzi duten irudiak. Askotan lotzen da arrauna liskar, okasio eta elkar ulertu ezinarekin, baina arraun munduak 2020ko denboraldia aurrera ateratzeko erakutsi duen borondatea eta elkar hartzeko grina gizarte osoarentzako eredugarri irudi zait. Arraunzaleon elkarrizketetan askotan ateratzen dugun hitz bat da ‘historikoa’. Inoiz arraun urte bat ‘historikoa’ izan bada, 2020a izan dela uste dut. Hondarribian, Orion eta Santurtzin, gustura daude bertako traineruak irabazi dituztelako aurten denboraldiko liga eta banderarik preziatuenak. Zorionak guztiei, noski, baina topikoaz haratago, aurten zerbaitek irabazi badu, arraunak eta traineru estropadek irabazi dute. Denbora lekuko. Ibon Gaztañazpi estropadak etxetik 9 estropadak etxetik 11 Sarrera Estropadei buruz dihardu K. a. I. mendean Mantuan jaiotako Virgilio izeneko idazle latindarrak idatzitako Eneida lanaren V. liburuko zati batek. Homeroren Iliada n inspiratu bazen ere, Eneasen aita Ankisesen omenez egindako jokoen funtzioa oso bestelakoa ze n; izan ere, Eneida ren V. liburuan agertzen diren lehiak bereziki sutsuak diren bi pasarteren arteko tentsioa baretzeko balio dute: IV. liburuan azaltzen den Didoren tragedia, batetik, eta VI.eko aberriaren goraipamena, bestetik. Eredutzat hartutako Iliada ren XXIII. kantuan Patrokloren omenez Akilesek deitutako jokoetan, Homerok zortzi lehiaketa deskribatzen ditu; Virgiliorenean, aldiz, lau agertzen dira: estropadak, oinezko lasterketa, borroka eta jomugara tiro egitea. Eneida “hexametro daktiliko” izeneko metroetan konposaturiko hamabi liburuk osatzen dute. Izenburuak berak dioen bezala, Eneas da protagonista, eta Troiatik irten eta Afrika iparraldeko Kartagora iristean, Dido izeneko bertako erreginari Troiaren amaiera azaltzen dio. Eneasen hitzetan, Ankises aita sorbalda gainean hartuta eta seme Askanio eskutik helduta lortu zuen handik irtetea. Dido, orduan, erabat maitemintzen da Enease kin, eta berarekin atxik i nahi du. Hala ere, Eneida ko protagonistak bere bidea jarraitu nahi duela eta, ez da erreginarekin geratzen, eta emakumeak, maiteminak jota, bere buruaz beste egiten du. Azkenean, Eneas Italiako kostaldera iristen da, Laziora, hain zuzen, eta bertako err ege Latinok alaba Laviniarekin ezkontzea eskaintzen dio, orakuluak hala esanda. Lavinia, ordea, Turnorekin ezkontzekotan zegoenez, Eneas eta Turnoren arteko liskar izugarria gertatuko da. Bukatzeko , Eneasen garaipenarekin amaituko da Virgilioren Eneida . Virgilio, Eneida 12 estropadak etxetik Ontzi bakoitzak brankan daraman irudiaren deskribapena6 Lehenengo lehiari, ontzidia guztitik hautatuta, arraunen astuntasun berdineko lau itsasontzik ekiten diote. Mnesteok7 arraunlari sutsuzko Balea8 azkarra gidatzen du, laster italiarra izango den Mnesteok, zeinengandik memiarren9 leinuak izena hartuko duen. Gias10 masa puska itzelak Kimera itzela, ur gaineko hiria, dardaniar gazteriak ilara hirukoitzean11 bultzatzen duena, hirunakako segidatan arrau nak igoz. Sergesto, sergiar familiari izena emango diona, Zentauro handian doa. Eta Eszila urdinxkan Kloanto, zeinen gandik leinua datorkizun zuri, erromatar Kluentzio12. 5 Atikar talentua: 60 minaren balioko txanpona. Mina, berriz, 100 drakma pisatzen zituen antzinako greziar txanpona. Drakma, ostera, atenastarren dirua zen, erromatar denario baten baliokidea, hamar as edo lau sestertzio balio zituen txanponarena, alegia. 6 Letra etzanez dauden esaldiak itzultzailearen ekarpenak dira, irakurleari pasarteak errazteko egindako sarrera gisa erantsitakoak. 7 Troiar heroia eta Eneasen kidea. Igerilari eta arkulari aparta zen. Troiako guda amaitu ostean, iberiar penintsulara jo zuen, eta Mneste oren Portua izeneko hiria fundatu zuen, egun Kadizko Santa Maria Portua izenez ezagutzen dena, hain zuzen. 8 Itsasontzi bakoitzak animalia edo munstro baten irudia eraman ohi zuen brankan, eta haren izena hartzen zuen. Hemen, Kimera, Zentauro eta Eszila a gertzen dira. Kimera lehoi burua eta ahuntz gorputza zuen munstro bat zen, isatsetik sugarrak botatzen zituena. 9 Troiako legenda boladan zegoen Virgilioren garaian, Erromako familia nagusiek heroiren ba tetik eratorriak izan nahi zuten. 10 Greziar mitologi aren arabera, Gias Hekatonkiro bat zen, hots, ehun beso eta berrogeita hamar buruko erraldoi bat. 11 Heroiaren garaian trirremerik eta birremerik ez bazegoen ere, Virgiliok bere garaiko objektuak aurkezten ditu irakurlearen arreta pizteko. Eneida , V, 105 285 Estropadak Esperotako eguna iritsi zen. Jadanik bederatzigarren1 Egunsenti2 oskarbia zekarren Faetonteren3 zalditeriak, eta Azestes4 famatuaren ospeak eta izenak auzokoak kitzikatu zituen. Talde alaiez bete zuten itsasertza eneatarrak ikustera joandakoek; batzuk, gainera, lehiatzeko prest. Sariak hasieran begien bistan eta zirku erdian jarri dituzte: tripode sakratuak, koroa berdeak, palmak, garaileentzako ordainsaria, armak, purpura kolorez tindatutako jantziak eta zilarrezko eta urrezko talentuak5. Turutak, orduan, muino erditik jokoen hasiera iragartzen du. 1 Ankises, Eneasen aita, Siziliako kostaldean hil zen, portutik irtetean troiatarrei erasotako ikaragarrizko ekaitzaren ondorioz. Antzinakoek bederatzi egunez itxaron ohi zuten heriotza baten kausaz harrapatutako zikinkeria desagertzeko. Hemen jokoak urteurreneko ekitalditik bederatzi egunera hasten dira. 2 Erromatar mitologiaren arabera, Aurora edo Egunsentia goizaldearen jainkosa zen. 3 Faeton edo Faetonte Eguzkiaren (Helioren) eta Klimene izeneko ozeanidearen semea zen (“Ozeanida” deitzen zaie Ozeano eta Tetisen alaba zi ren itsasoko ninfetako bakoitzari). Faetontek ez zuen jakin aita nor zen nerabezaroan amak esan zion arte. Orduan, aitari haren gurdia gidatzen uzteko erregutu zion. Zalantza askoren ostean, aitak onartu, eta Faetonte zerurantz abiatu zen, garaieraz izutu zen arte. Aitaren aholkuei jaramonik egin gabe, ia Lurra kiskaltzeraino jaitsi zen, eta ondoren berriro igo, gore gi. Astroek Zeusi honen berri eman eta gero, jainko aitak gerra pizte unibertsal bat ekidin nahian, suntsitu egin zuen, Eridano ibairantz jaurt iz. 4 Troia r heroia, Siziliako erregea. Bertan abegi egin zion Eneasi, Troiako setioaren ondoren. Arraunlarien deskribapena Ondoren, postuak zotzean hautatzen dituzte, eta popetan gidariek beraiek urrun dirdiratzen dute urrezko eta purpurazko apainduraz; gainerako gazteria makalaren hostozko koroaz apaintzen da, eta sorbalda biluziak olioz blaituta distiratsu jartzen ditu. Tostetan esertzen dira, besoak arraunetara luzatuta. Adi daude seinalearen zain, et a bihotzak saltoka jartzen dizkiete beldur biziak eta gorespenaren grina oldarkorrak. Gero, turuta argiak soinua egin zuenean, guztiak euren mugetatik, atzerapenik gabe, oldarrean irten ziren. Marinelen zalapartak zerua zauritzen du; besoen eraginez itsaso nahasiak bitsa ateratzen du. Aldi berean egiten dituzte ildoak, eta itsaso osoa irekitzen da arraunez eta hiru hortzeko ontzi muturrez astinduta. Ez dute gurdiek zelaia hain azkar irensten zaldi biko lehiaketan, ezta horrela korrika egin ere hesitik atera tzean, eta zaldizainak ere ez dira hain sutsu aritzen uztarriei lotutako uhin uhalak astintzean eta aurrerantz makurtuta zaldiak zigortzean. Orduan, ikusleen txaloz eta marruz durundatzen du baso osoak, bakoitzak bereak sutsuki adoretzen dituelarik, eta inguruko itsasbazterrek ahotsa durundarazten dute, eta aldarriz urratutako muinoek errebotatzen dute. Lehiaketaren lekua deskribatzen da. Irten aurretiko tentsioa. Lasterketaren hasiera: aldarriak eta iguripena izugarriak dira. Ziaboga. Bada urruti, itsas zabalean, haitz bat, itsasertz apar sortzailearen aurrean, tarteka olatu harroek kolpekatu eta hondoratzen dutena, neguko Kauroek13 izarrak ezkutatzen dituztenean; barealdian isilik egoten da, eta ur mugiezinea n altxatzen da goi ordokia, eguzkitan egoten diren murgilentzako atsedenleku oso atsegina. Hemen Eneas aitak14 hostoz beteriko artetik meta berde bat ipini du, marinelentzako seinale, hortik itzuli behar dutela jakin dezaten, baita ibilbide luzean bihurgun ea non hartu behar duten ere. 12 Partaideak irteerarantz doazen unea deskribatzen da. Ontziek izen grekoa daukate, kapitainak troi ar heroiak dira (beste lehiaketetan gertatzen ez den bezala, hemen Eneasen kideek soilik hartzen dute parte), eta poeta eneatarren eta Erromako historiako familia ospetsuen arteko ahaidetasuna ezartzeaz arduratzen da. Horretaz gain, hemen aipatzen den Klue ntzio erromatarra Zizeronen Pro Cluentio hitzaldian agertzen da. 13 Iparmendebaldeko haizeari deritzo. 14 Virgiliok pater zein genitor epitetoak erabiltzen di tu Eneasen aita Ankisesi buruz aipamenak egiten dituenean, hura hil arte. Aita hildakoan, ordea, Eneas bera izendatuko du aita edo pater . Ondorioz, hemen Eneas berari ari da, eta izenari indarra ematen dion pater hitzak agurgarritasun kutsua ere aitortzen dio. estropadak etxetik 13 14 estropadak etxetik Irteera oso parekatua izan bada ere, postuak bereizten hasten dira: Gias lehenengoan, Kloanto ondoren. Atzetik, oso berdinduta, “Balea” eta “Zentauroa”. Ihes egiten du besteak baino lehen, eta lehenengo olatuetatik irristatzen da zarata eta orro artean Gias; zeini gero Kloantok jarraitzen dion, arraunetan hobea, pinuaren pisuag atik, ordea, berandutzen ari da. Hauen ondoren, tarte berdinez, Balea eta Zentauroa aurreko postua irabazten saiatzen dira: orain Balea dago, orain Zentauro izugarriak garailea igarotzen du, orain biak batera aurrealdeak elkarren parean dituztelarik doaz, eta gila luzearekin olatu gaziak ildaskatzen dituzte. Eta jadanik haitzera gerturatzen eta helmugara zuzentzen ari ziren, aitzindari eta itsaso erdian garaile zihoan Giasek ontziaren gidari Menetesi15 ahotsez oihukatzen dionean: “Zergatik desbideratzen nau zu hain eskuinerantz? Zuzendu norabidea hona! Hurbildu zaitez itsasertzera, eta arraun palek urratu ditzatela ezkerreko arrezifeak! Itsas zabala izan dadila besteentzat!” esan zuen; baina Menetesek, uharri ikusezinen beldurrez, branka itsasoko olatuetarant z okertzen du. “Zergatik zoaz bestaldera?”, berriro, “Zoaz haitzetarantz, Menetes!” oihuka errepikatzen zion Giasek, eta hara non ikusten duen Kloanto, 15 Menetes Kimera itsasontziko lemazaina zen, Ankisesen omenez ospatutako estropada h auetan haren kapit aina zen Giasek itsasora jaurti zuena. bizkarretik gertu eta hurbiltzen ari zitzaiola. Hark barrutik zeharkatzen du ezkerreko bidea, Giasen itsasontzi eta arroka durundatsuen artetik, eta batbatean lehendabizikoa igarotzen du, eta helmuga atzean utzita, itsasoa arriskurik gabe dauka. Orduan,benetan piztu zitzaion gazteari hezurretako min ikaragarria, eta masailak malkoz bete zitzaizkion, eta zuhurtziaz ahaztuta eta baita bere kideen osasunaz ere,Menetes alferra itsasora eroraraziz popa gorenetik bota zuen. Bera leman buruzagi jartzen da, bera nagusi ere badelarik, gizonak animatzen ditu, eta endaitza itsasertzerantz okertzen du. Baina, azkenean, Menetes astuna hondo sakonetik oztaozta itzuli zenean, jadanik zaharragoa eta jantzi bustian blai, uharriaren puntugorenera gerturatu eta haitz lehorrean eseri zen. Eta teukrotarrek16 isekari barre egin zioten labainka zebilen hari, baita igerian zebilenean eta bularretik ur gaziabotatzean ere.Hemen piztu zen atzeratzen ari zen Giasi aurrea hartzeko itxaropen pozgarria azken zihoazen biengan,Sergesto eta Mnesteorengan. Sergestok hartzen du aurreko lekua, eta uharrira hurbiltzen da, alabaina, hura ez da lehenengo jarri ontzi osoaren luzerarekin ere; zati batean bakarrik lehenengoa, hein batean Balea16Teukro, Troiako lehenengo erregearen omenez troiarrei ezarritako izena.. estropadak etxetik 15 haitzetara hurreratzen zuen bitartean eta barrurago sartu leku malkar batetik, gizagaixoa harkaitz irtenetan iltzatuta geratu zen. Uharriek durunda egin zuten, eta arraunak harkaitzaren tontor zorrotzean irmo astintzeagatik hautsi, eta branka suntsituta zintzilik gelditu zen. Marinelak zutitu eta zalapartaka hasten dira itxaronaldiagatik, eta burdinazko muturdun haga luzeak eta pertika zorrotzak ateratzen dituzte, eta itsasotik jaso hautsitako a rraunak. Mnesteo, ordea, pozik eta gertatutakoagatik grinatsuago, behin haizeei laguntza eskatu ondoren, itsasoaren maldarantz doa arraunen talde azkar berarekin eta itsaso zabalerantz lasterka. Haitzulotik bat batean ikaratutako usoa bezala, bertan bizitokia eta e zkutalekuz beteriko zulodun haitzean habiak dituena, landazabaletarantz hegan doa, eta izututa hego astintze ikaragarriz sabaia inarrosten du; berehala, aire barean irristatuz hegan doa azkar, hegoak astindu gabe: horrela egiten du Mnesteok, eta horrelaxe mozten du itsasoa azken ihesaldian Baleak berak ere, hala darama kemenak berak hura hegan. Eta, lehenik, uharriaren irtengunean borrokan dabilen Sergesto uzten du atzean, behea jota laguntza eske alferrik dabilena, eta hautsitako arraunekin lasterketan jarraitzeko ahaleginak egiten ari dena. Handik Gias eta Kimera masa itzela bera ere jarraitzen ditu; azken honek amore ematen du, ez baitu lemazainik. lehiakideak itsasontzi muturra erasotzen baitio. Baina, Mnesteok, itsasontzi erdian aurrera doala, bere kideak animatzen ditu: “Orain! Orain indarrez arraun egin, Hektorren17 kideok, Troiaren zori garaienean bidelaguntzat aukeratu zintuztedanok! Atera orain indar haiek, orain, Getuliar18 Hondarpeetan, Joniar Itsasoan19, eta elkarri azkar jarraitzen zaizkion Maleako20 olatuetan erabilitako adorea! Ez dut jadanik nik, Mnesteok, aurrenekoa eskatzen, ezta irabaztea ere, nahiz eta, beharbada… Baina, irabazi dezatela, oi Neptuno21, zuk aukeratu dituzun horiek. Azken iristea lotsaizuna izan dadila: garaitu hori, hiritarrok , eta urrundu halako bidegabekeria!”. Haiek lehia latzean aurrerantz makurtzen dira: kolpe handiengatik dardaratzen du brontzezko popak, eta hondoa azpitik doa ihesean. Orduan, arnasestu sarriak gorputz adarrak eta aho lehorrak astintzen ditu, eta izerdia jario da nonahitik uholdeka. Kasualitate hark berak eman zien gizonei opa zuten ohorea: hain zuzen, Sergestok haserre bizian branka 17 Hektor troi ar printzea izan zen, Troiako gudan hiria akeoen erasoetatik babesteko arduraduna , Akilesek hiltzen duen arte. 18 Getulia Libiako ipar ekialdean eta Mauretania eta Numidiako hegoaldean zegoen getuliarren herrialdea zen. 19 Mediterranear itsasoaren beso bat da, Itsaso Adriatikoaren hegoaldean. 20 Peloponesiar penintsulako hego ekialdea n dagoen penintsula txiki bateko hegoaldean dagoen lurmuturra da. Mediterranear itsasoko itsasargirik handienetakoa dago bertan. Homeroren Odisea n Ulisesek Itakarako itzuleran Maleako lurmuturra inguratu zuen. 21 Itsasoar en jainkoa eta, sarritan, troia rrekiko lagunkoia. 16 estropadak etxetik Eta jadanik bakarrik gelditu da helmugan bertan Kloanto, eta harengana hurbildu eta indar gorenekin ahaleginak eginez gerturatzen da. Orduan, zalaparta zinez areagotzen da, eta guztiek batera grinaz adoretzen dute jarraitu dezan, eta zeruak burrunbez durundatzen du. Batzuk has erre daude berezko ospea eta irabazitako ohorea ez mantentzeagatik, eta bizitza emango lukete loriaren truke; besteak arrakastak sustatzen ditu: ahal dute, ahal dutela uste dutelako22. Azken lehia. Ikuslegoak aurrera egiten duen lehiakidea txalotzen du. Eta, agian, itsasontzi muturrak berdinduta saria lortuko lukete, Kloantok arraun pala biak itsasora luzatuz ez baluke erregurik egingo, eta ezta jainkoei bere aldeko babesik eskatuko ere: “Jainkook, zeuona da lasterka egiten dudan itsasoaren gobernua; nik po zik eskainiko dizuet itsasertz honetan argi zuriz distiratzen duen zezen bat aldare aurrean, zin dagizuet, eta olatu gazietara erraiak jaurti eta ardoa uholdeka isuriko dut.” Esan zuen, eta olatu sakonenen azpian Nereiden eta Forkoren23 koru osoak entzun z uen, baita Panopea birjinak ere, eta Portuno24 aitak berak itzelezko eskuaz bultza egin zion: Noto25 baino bizkorrago, lurrerantz ihesi doan gezi hegalaria bezala, portuan barrena gordez. Berdinketaren kasuan, jainkoek errukiorrenaren alde egiten dute: garaiz egindako erregua, biktima baten eskaintza, eta garaipena Kloantorena da. Itsas lehiaren amaiera. Orduan, Ankisesen semeak, ohi bezala behin guztiak deitu ostean, mezulariaren ahots indartsuaz garailea Kloanto dela adierazten du, eta lokiak ereinotz berdez koroatzen dizkio, eta itsasontzi bakoitzarentzat ere opariak aukeratzen dituzte: hiru txahal eta ardoa eta zilarrezko talentu pisutsu bat. Ontziburuei sari bereziak ematen dizkie: garailearent zat urrezko klamidea26, ertzak zerrenda bikoitzean gehienbat melibeatar27 purpuraz inguraturik dituena. Errege haurra ere 22 Possunt quia posse videntur latinezko esamoldeak, dirudienez, greziar mitologian du jatorria, izan er e, batzuek diotenez, Argonau ten itsasontziko brankako irudian grabatuta omen zegoen esaldi hau. Itzulpen askeago bat “nahikoa da nahi izatea” izan liteke. 23 Nereo itsas jainkoaren eta Doris ninfaren berrogeita hamar alabak ziren Nereidak. Horietako bat Panopea zen. Forco, aldiz, Ne reoren anaia zen. 24 Erromatar mitologian giltzen, ateen eta abeltzaintzaren jainkoa zen. Gaztelerazko “puerta” eta “puerto” hitzekin zerikusia izanik, itsasoko sarrerako atearekin lotzen da. Atezain gisa, ikonografikoki giltzak eskuan dituela azaldu ohi da. 25 Hego haizea. 26 Artilez egindako janzki arin eta motz bat zen, zaldunek kapa gisa erabili ohi zutena. 27 Melibea purpura koloreko tinduengatik ospetsua zen Tesaliako hiri bat zen. estropadak etxetik 17 Eta, jadanik, saritu guztiak harro zihoazen euren opariekin, lokiak banda gorriz inguratuta, uharri izugarritik abilezia handiz ozta ozta aterata eta arraunak galduta, ahul, arraunlari ilara bat gutxiagorekin, Sergestok bere ontzia ohorerik gabe eta iseka artean zeramanean. Sarritan bideko luhesi batean harrapatutako sugea bezala, kobrezko gurpil batek zeharka igarotzen duena, edo ibiltari batek harri mardul baten kolpez erdi hilda eta zaurituta utzi duena bezalaxe; alferrik i hes egin nahian, gorputzaren atal batekin kiribil luzeak egiten ditu basati, begietatik sua dariola, eta lepo txistularia gora altxatuz. Zauritutako beste zatiak herren atxikitzen du; korapiloetan konkortu eta bera bere gorputz ataletan tolesten da: horrel a zetozen, makal, ontzia bultzatzen zuten arraunlariak. Hala ere, azkenean, haize oihalak jaso eta portura sartzen da belak zabalik. Eneasek pozik ematen dio Sergestori promesturiko eskaingaia , itsasontzia salbu eta kideak onik itzuli direla ikusita. Miner varen lanetan35aditua den mirabe bat ematen dio, jatorriz kretarra, Foloe36 izenekoa, eta bularpean bikiak eradoskitzen dituena. Maite López Las Heras 33 Troia. 34 Turnok hil zituen Eneasen bi ezkutari. 35Jakituriaren eta arteen jainkosa zen. Batzuetan, Pandoraren alabei emakumeen lantzat zituztenetan nola nabarmendu erakusten zieten, tapizgintzan edo ehungintzan, esaterako. 36Sergestori sari gisa emandako Kretako mirabe bat. Kreta, berriz, Egeo itsasoko uharte bat da, Greziako uharterik handiena, hain zuzen. agertzen da brodatuta28: Ida29 hostotsuan geziarekin sutsu lasterka nekatzen ditu orein ar bizkorrak; arnasestuka dirudi, eta tupustean Idatik datorren Jupiterren armak daramatzan hegaztiak harrapatu, eta gora eraman zuen zango kakotuetan. Zaindari zaharrek alferrik luzatzen dituzte eskuak zerurantz, eta txakurren zaunka haserre barreiatzen da haizeetarantz. Baina, gero, merituz bigarren lekua duen gizonari, borroketan balentria eta babesa iz an ditzan, izurdun sarea eta urrezko hari hirukoitzez jositako koraza oparitzen dizkio; hain zuzen, berak30, garaile izanik, Demoleori31 kendu ziona Simunte32 bizkorraren ertzean, Ilion33 garaiaren behealdean. Ozta ozta eraman ahal izan zuten Fegeo eta Sagaris34 morroiek sorbaldetan sareen zamagatik. Demoleo, ordea, behinola hura jantzita lasterka ibiltzen zen, troiar sakabanatuei segika. Hirugarren saria brontzezko eltze pareak eta erlieb ezko irudiz apainduriko zilarrezko katilu bikain batek osatzen dute. 28 Urrez brodaturiko eszena Ganimedesen bahiketari buruzkoa da. Hura Troiako errege zinausle Laomedonteren seme gaztea zen. Jupiterren arranoak harrapatu egiten du, eta zerura eramaten d u jainkoen aitaren koparia izateko. Oso ohikoa zen idazleen artean jantzi eta ohazaletan agertzen ziren gaiak aipatzea. 29 Greziako Kreta uhartearen erdian dagoen mendia. Bertan dago Zeusek, ustez, Rea ezkutatu zuen kobazuloa. 30 Eneasek. 31 Antenor izen eko agure troia rraren semea, Troiako gudan Akilesek akabatua. 32 Egungo Turkiako ibai bat, troia r lautadan dagoena. ● Fidel Castrok 1959ko urtarrilaren 8an gerril larekin Habanan sartu eta boterea hartu zuen. Gobernu iraultzaile antolatu ondoren, estatubatuarren o ndasunak nazionalizatu zituen. A EBen eraso eta boikoteari aurre egiteko, Castrok sobietarren babes ekonomiko eta militarra lortu zuen. 1976an estatuburu bihu rtu zen. 1999an, Bill Clintonek estatubatuar konpainie n filial atzerritarrei Kubarekin 700 milioi dolarretik gorako salerosketak egitea debekatu zien. Blokeo komertzialaren zabalpen hau munduko lehen lege transnazionala bihurtu zen. Hala ere, 2000. urtean Clintonek berak Kubari zenbait produktu hu manitario sa ltzea baimendu zuen. 18 estropadak etxetik 1999 0912. Olariaga 1999 0905. Olariaga estropadak etxetik 19 2000 0910. Olariaga 2000 0903. Olariaga ● 1999an, Oriok bigarren bukatu zuen Kontxan eta, 2000. urtean, bi jardunaldiak irabaziz lortu zuen bere 30. Bandera.● 2000. urtean Udako Olinpiar Jokoen XXVII. edizioa Australiako Sydney hirian ospatu zen. Bigarren aldia izan zen jokoak Australian ospatzen zirela eta 11.000 partehartzaile baino gehiagok 28 kirol ezberdinetan parte hartu zuten. Lehen aldiz odol analisiak egin zizkieten kirolariei eritropoietina (EPO) atzemateko. Naturealdizkariak nabarmendu zuen kirolari batek nahiz eta EPOa hartu, jokoak hasi baino egun gutxi batzuk lehenago hartzeari utziz gero, antidopin froga gainditzeko"aukera handia" zuela. 20 estropadak etxetik Aitor Manterola Galtzaileak. 1895eko Donostiako estropada Ondotik, horra hor non jartzen dituzten orekan, arraun guztiak. Denak jarriko dira agindu baten esperoan.Isiltasuna nagusi. Bihotz taupadak besterik ez da entzungo. Halako batean, patroiak garrasi batean:“JOOOOO!!!” Eta… han ziaztik eta baziaztik bosttrinauak. Hasieran, aitzurrean. Segidan, gero eta luzeagoak, paladak. Oraintxe, horra hor non hartzen duten bere arraunketa, luze, garbi eta sendoa,zilarrezko azaburu ereinez, bi ilaretan. Gureak eder begira ari dira arraun eta arraun. Besteak baino ere eder begirako.Hala, balizan aurretik sartu ziren gureak, alde handiarekin. Garai hartako egunkariek ere jaso zutenbezala. Baina, atera, zer da eta… azkenak! Alde handiarekin. Garai hartako egunkariek ere jaso zuten bezala. Zumaiarrei baliza zuria egokitu, patroiak kataratak izan, ikusi ez bandera zuririk, eta jota pasabaliza, erabat. Hankekoa konturatu: “Baina, han atzean laga deguta, baliza!” .Helmugarantz datozela, garai hartako egunkari batek “Los de Zumaia con el natural cansancio venían los últimos ”. Hala ere ez ziren azkenak sartuko. Azkentxanpan, bat laga zuten atzetik. Orioko trinauetako bat.Orioko trinau hartako patroiak irabaziko zuen Donostiako bandera, handik gutxira. Orioko beste trinauko patroiak lortuko zuen fama eternua bertso paperetan, handik sei urtera, balea harrapatuta.Irabazleak: getariarrak, Katxapeo zumaiarra hanketik zela. Katxapeo, getariarrekin ibiltzen zen itsasoan arrainetan, eta itsasoko koadrilarekin atera zenUrtea, 1895garrena. Estropadak, Donostian.Estropadak, fundamentuz, antolatzen zirela, 16 urte,besterik ez. Urte hartan, zumaiarrak esperantza handiarekin joanak. Bazuten motiborik. Ingurukokoadriletan, indartsuenetakoa zen zumaiarrena.Han agertuko ziren, irteera puntuan bost trinau , txanda bakar batean bandera eta premioaren bila. Getariatik bat, Oriotik bi, Pasaiatik bat, eta bosgarrena… zumaiarrena. Patroia, Iraundegi . Zumaiarrak gorriz jantzita (gaur egun bezala). Huraxe izan zen, lehen aldiz,gorriz janzten zirena, harroharro. Beste lau koadrila,zuriz jantzita, ohitura zen bezala.“Jauna lagun dakigula” , esango zuen patroiak, eta, hori entzuteaz bat, denek ere “Aitaren” egingo zuten. estropadak etxetik 21 Hurrengo egunetan, eta urtetan, han irtengo zuten arraunean egunero, egunekoa kentzeko itsasoari.Eta haietako batzuk, itsasoan, galduko ziren. Itsasoak ereegunero bizitza bat kentzen baitu, ordainetan.Baina, nik, orain, jakin nahi nuke, koadrila hura noizsentitu zen galtzaileago: estropada bukatuta gero… ala arranplara etorrita, inor ere agertu ez zitzaien une hartan.Eta jakin nahi nuke pontxe hark zertaraino goxatu zituenmutilak. Bandera ahaztuta lagatzeraino, baietz!Jexux Eizagirre Portilloestropadan. Izan ere, garai hartan gehiago zen itsasoko koadrila, eta ez herriko selekzioa (nolabait esatearren).Bigarren: pasaitarrak; eta, zumaiarrak azken bigarrenbi oriotarren tartean.Bazkaldu dute, arrantzaleen auzoan. Kanta ederrak,bazkalondoan, umore onean. Sartzen dituzte, txopan,Zumaiatik joandako mutil koxkorrak, eta… Zumaiara arraunean, lasai ederrean. Bide osoan ez diote utzikokantuari. Estreineko kantua zumaiarrena, alegia,egunero arrainetara arraunean joatean hutsik gabe kantatu ohi zutena. Kanta haren segidan, eraguztietako errepertorioa. Batik bat, Napolitanak .Beti ere goian bukaturik. Pavarotik baino gorago,zumaiarrari gustatzen zaion bezala.Iritsi dira arranplara, ilargitan, eta… han inor ere ageri ez. Ordurako herrian zabalduta omen zen, azkenak izan zirela gureak. Ez zen hala izan. Baina, gezurrak beti egin ohi du hegan.Erabat lur jota zeudela, zer da eta, hemen non datorkigun, ilunpetik irtenda, herritar batpontxearekin. (Txamel ote zen?) “ Hartu moteilak,merezi dezute eta!”Eta hala goxatuko zituen lur jotako mutilak (agian igual esan beharko genuke “itsasoak jotako mutilak”). 2002 0908. Olariaga 2001 0902. Olariaga 22 estropadak etxetik ● 1901eko maiatzaren 14an oriotar arrantzaleek Kantauri Itsasoko azken balea harrapatu zuten eta orduko gertakaria gogora ekartzeko, oriotarrek Balearen Eguna herrifesta, bost urtetik behin, ospatzen dute Orion. 2020an alarma deia jo zuen North Atlantic Right Whale Consortium elkarteak, euskal balearen (Eubalaenaglacialis) 356 buru baizik ez zirela geratzen itsasoan. Desagertzear dagoen zetazeo horixe da Erdi Aroa arte Euskal Herriko kostaldean erruz agertzen zen balea.● 2002an Castrok, bigarren aldiz jarraian eta bi jardunaldiak irabazita Kontxako Bandera eskuratu zuen. 2003 0914. Olariaga 2003 0907. Olariaga estropadak etxetik 23 ● 2002ko azaroan hondoratu zen Galiziako kostaldean Prestige ontzia, barruan 77.000 tona fuel zituela. Kantauriko Itsasoko kostaldean 2003ko urtarrilean eta otsailean euskal arrantzaleek berdelaren kanpaina galdu eta galipota arrantzatzen ibili ziren; itsasoan 21.000 tona batu zituzten eta lurrean 3.000. 215 itsasontzi eta 1000 arrantzaleinguru aritu ziren garbiketan. Espainiako eta Galiziako gobernuen jarrera salatzeko manifestazio jendetsua egin zuten Madrilen, Nunca Mais plataformak deituta.● Astillerok bere historiako lehenengo Kontxako Bandera irabazi zuen. Kontxan distantzia neurtzeko GPS sistema erabili zuten lehenengo aldiz. 24 estropadak etxetik Iparraldeko euskal gazteek heriotza nag usi zuten bitartean, hegoaldekoa k beren jarduna eginbehar atseginago eta aberasgarriagoetara bideratzeko aukeraz ari ziren goz atzen, besteak beste, estropadetara . Gerra giroa Donostiara ere iritsi zen nonbait eta 1918ko estropada haiek Kontxan inoiz izandako gatazkatsuenetakoak izan ziren. Batetik, estropaden lehen egunean Donostiak eta Getariak izandako talkaren ondorioz, biak jokoz ka npo utzi beharrean, Getaria bakarrik kanporatu zuten. Zarautzek irabazi zuen, baina Donostiari kendu zion denbora baliogabetu egin zioten bigarren egunerako. Bigarren egun horretan Donostia nagusitu zen. Zarauzko zaharrek gogoan dituzte oraindik beren nagu siengandik entzun zituztenak estropada honi buruz; zarauztarrentzat 1918ko estropada mitikoa da, donostiarrek “lapurtutako” garaipena hain zuzen ere: lehen eguneko abantaila kentzeaz gain, bigarren egunean donostiarren “kabarra” zahar batekin egin behar iz an omen zuten arraunean. Bestetik, oriotarrek etxean zuten gerra, elkarren artean liskartu zirelako geratu baitziren parte hartu gabe. 1918. urtean, hilkortasun handiko “e spainiar gripea” izendaturiko gaitzak, mundu osoan eduki zuen eragina, 15 eta 25 milioi heriotz a eragin zituelarik. Gaitzaren jatorria ustez Estatu Batuetan zegoen eta baliteke Lehen Mundu Gerran borrokatzera etorritako soldadu amerikarrek Europara ekarri izana. Bermeon, 1918ko azaroan, g ripe espaniarra deitutakoak 23 hildako eragin zituen. Pandemiaren big arren olatua zen 1918ko udazkene ko hau. Lehenengo olatuak, aurreko maiatzekoak, ez z uen hildakorik utzi Bermeon. Gasteizen maiatzean 10era arte ez z en iritsi eta urrian 200 hildakoaren langa gainditu zuten. Irun en abuztua arte ez zen hildako bat bera ere zenbatu eta soilik irailean 90etik gora hil zituen gripeak… Laugarren urtez, amaigabeko Lehen Mundu Gerrak Europako gazteria odolusten jarraitzen zuen. 1914an hasitako gerra honetan Ipar Euska l Herriko milaka mutil gazte hil ziren Europako lubakietako lokatz artean. Iparraldeko etxe gehienetan negarra nagusi zen bitartean, Hegoaldeko euskaldun gazteak hilketa antolatu hartatik kanpo geratzeko zortea izan zuten. Mundua Gerran eta 1918ko gripe espainiarra Aitor Manterola Kutxateka estropadak etxetik 25 Kutxateka 26 estropadak etxetik Halabeharra garaile Hamaikak eta laurden aldean, tronpetak jo zuen, 52 arraun sartu ziren uretan ia aldi berean, eta, altzairuzko besoz ahalegin betean bultzaka, lau ontziak hasi ziren bizkor badiako urak zeharkatzen. Borroka ikusten ari zirenek arnasari eutsi zioten estu eta larri, zein traineruk aurre hartzen zuen jakin nahian. Laster uxatu ziren zalantzak. Donostiako ontzia aldentzen hasi zen besteetatik, Getariakoa hurbil zuela; atzerago, baina alde txikiz hau ere, Zarauzkoa zetorren, eta azkenik Pasai Antxokoa, gero eta atzerago, gero eta atzerago, besteek aurrera egin ahala. Horrela pasa zuten barra, itsaskiak ekarritako olatu handien gainetik hegan. Borroka, hasieran, lehenengo bi traineruen artekoa izan zen batez ere. Traineru erdiko aldea baino ez zegoen haien artean, baina Zarauz koa gero eta hurbilago zuten, haren eskifaiak egindako ahalegin handiei esker. Ziaboga balizetara iritsi ziren azkenean eta hantxe jo zituen zorigaitzak donostiarrak. Ondo zebiltzan arraunean, eskola onarekin; baliza lehenbizi inguratzea lortu zuten getari arrei traineru eta erdiko aldea kenduz, baina hauek, biratzerakoan, Ikuskizun bizi atsegina erakusten zuten atzo goizean portu inguruak eta itsas borroka ikusteko hango begiratokirik onenek, baina aurreko urteetako estropadak kontatzean esandakoa errepikatzea baino ez litzateke izango giro hura deskribatzea. Gure bapore txikitik begiratuta, Urgulleko maldak, Santa Klara uhartea eta Kontxako hondartza lanpernaz josiak zeudela ematen zuen, lanperna handi handiz gainezka, hainbestekoa baitzen bazter haietan pilatzen zen jende kopurua. Alderdi Eder parkea, Kontxako pasealekua, Igeldo mendiko jatetxea eta Urgull pasealekuaren zati berria bikain agertzen ziren, estropada egunetan baino hartzen ez duten itxura paregabearekin. Asko ziren bapore txiki eta txalupa ugarietan Kontxako badia zeharkatzen zutenak, norgehiagoka hurbiletik ikusteko irrikaz, eta haien artean ez ziren gutxi emakumeak, zorabio gogaikarriaren beldurrik gabe itsasoratuak. Zerua belztuta zegoen eta ipar mendebaldeko haizeak itsasoa harrotzen zuen. Adi egoteko seinalea ikusita, lau ontziak lerrokatu ziren, mutilak prest, arraunak goian, abiatzeko seinalea noiz emango. Aitor Manterola 1918ko irailaren 9an, La Voz de Gipuzkoa egunkarian argitaratutako lehenengo jardunaldiaren kronika. estropadak etxetik 27 "Koruko Amabirjina" jo zuten branka aldean. Horrek geldiarazi egin zituen biak, eta Zarauzko trainerua, ezbeharra aprobetxaturik, denen buru jarri zen inolako oztoporik aurkitu gabe. Orduan hasi zen benetako borroka, etsiaren kontrako borroka, borroka titanikoa. Lehenbizi izan behar zutenek hurbil hurbil zeuzkaten benetan lehenbizi zebiltzanak. O latuak aprobetxatuz, txanpan jo eta jo ziharduten eta haien arteko aldea murriztuz joan zen, barratik gertu harrapatu eta pasatzea lortzeraino. Baina zarauztarrek bi olatu hartu zituzten ia segidan eta, bultzada horrekin urrutiraturik, ez zen berriz izan h aiek harrapatzeko aukerarik. Donostiarrek sekulako ahalegina egin zuten, moduz egiten zuten arraun, kementsu, baina alferrik izan zen dena: zazpi arraunkadako aldeaz irabazi zuten zarauztarrek... Halabeharra izan zen garaile. Emaitza Estropada amaitutakoan , epaimahaia bildu zen ziabogan gertatutako ezbeharra aztertzeko, Caballero itsas komanda nte jauna buru zuela, eta, hiru traineruen patroiei entzun ondoren, gehienen botoekin erabaki zuen lehenengo saria, 1.500 pezetakoa, Zarauzko "San Antonio" ontziari ematea −Juan Angel Lazkano zuen patroi −; bigarrena, 1.000 pezetakoa, Donostiako "Koruko Amabirjiña"ri −Frantzisko Zubiaurre “Kiriko”, patroi−, eta hirugarrena, 900 pezetakoa, Getariako "Elkano" 1. ontziari −Manuel Manterola, patroi −. Lehenengoak 20 minutu eta 4 segundo behar izan zituen ibilbidea egiteko, eta Donostiakoak, 20:14. Beste biak, eta Pasaiakoa batez ere, nahiko atzeratuta iritsi ziren helmugara. Estropada Donostiako traineruak galdu arren bere eskifaia horren erruduna ez zela ikusita, eta Zarauzko ontziak kalterik izan ez zezan, epaimahaiak er abaki zuen datorren igandean ohorezko estropada lehenengo bi lekuetan iritsitako traineruek jokatuko dutela, eskifaiak trukatuta, baina baldintza berdinetan, hau da, ez da kontuan hartuko nolako aldea kendu zion atzo Zarauzkoak Donostiakoari. Itzultzailea : Karlos Zabala Oharrak:*Kontxako estropadak irailaren 8an eta 15ean egin ziren, eta, orduko egunkariek diotenez, pandemiak ez zuen eragotzi Gipuzkoako hiriburuan ikusle asko biltzea ikuskizunaz gozatzeko.**Irailaren 15eko estropadan, Kirikok gidatutako "San Antonio"traineruak irabazi zion Zarauzko arraunlariek erabilitako "Koruko Amabirjiña" ontziari, 37 segundoko aldearekin. Kutxateka 28 estropadak etxetik Frantzisko Zubiaurre “Kiriko” eta arraunlariak Mariano Zuaznabarrekin (Donostiako alkatea) estropadak etxetik 29 Frantzisko Zubiaurre “Kiriko” eta arraunlariak Mariano Zuaznabarrekin (Donostiako alkatea) 1918 Donostia Martin Rikardo . Kutxateka 30 estropadak etxetik 2004 0912. Olariaga 2004 0905. Olariaga ● Kontxako lehen edizioa 1879an hiru traineruk jokatu zuten badiaren inguruan biraka (4.000 m): Lekittiarra , Justina Santua eta Ondarroa ; lehenengoa Donostiako arraunlariekin osatua eta azken biak Orioko arraunlariekin. Erabilitako traineruak 600 eta 750 kilo bitartekoak ziren. Gaur egungo traineruek, aldiz, 201,8 ( Zierbena )eta 209,4 kilo ( Bizkaitarra ) bitarteko pisua izaten dute.● 125 urte ondoren, 2004an, San Jose traineruarekin Kontxako bi jardunaldiak irabazi zituen Astillerok, marka berriak ezarriz : 38:53.56 bi jardunaldiak batuz eta19:23.23 (eremuko marka) lehenengo jardunaldian . ● Irudi ahaztezinak eska ini zigun irailaren 11ko estropadak: traineruak brankaz ur asko hartuz eta poparean, berriz, zuzen gobernatu ezinik. Traineru guztien artean Hondarribikoa izan zen hobeki egokitu zena; Ama Guadalupekoa ziaboga eman ondoren, olatuen gainean, ikaragarrizko l antzadak hartuz, nabarmen aurretik sartu zen. Pedreña deskalifikatzean, Hondarribiak bere hamargarren Kontxako Bandera irabazi zuen. 37 urte ziren aurrekoa irabazi zu ela. Jardunaldirik irabazi gabe, denborarik onena egitea lortu zuen. 2005 0911. Olariaga 2005 0904. Olariaga estropadak etxetik 31 32 estropadak etxetik Aitor Manterola 1 Frantsesezko originalean Zumaiaren ordez Zumarroa agertzen da beti. 2 Kilimon zubia Zubiaundia izango da seguru asko. 1 Kilimon zubia Zubiaundia izango da seguru asko. Nahi gabe, barre egin nuen, halako ahoberokeria kastillanoa entzunda. —Ez al didazu sinesten, jauna? Begira!... Haietako hiru hil ziren amaieran. Pasaiakoek irabaziko zutela konturatu zirenean, begiak ilun jarri zitzaizkien, eta ikusmena lausotu... Barruan gelditzen zitzaien indar guztia besoetan ahitu zuten!... Hainbesteko indarrez egin zuten ar raun, amaierako banderaren buia igarotzean arraunlarien erdiek odola botatzen zuten ahotik, lepoko zainak lehertuta! —Eta irabazi egin al zuten? —Galdu egin zuten... Traineru erdi bate n aldearekin... Eta herri osoak galdu zuen haiekin batera. Juanek eskua altxatu zuen. —Hain egia da hori, jauna, hamabi urte geroago, Mutrikuko arrantzaleak oraindik ere zorretan daude. —Horiek bai, Juan —esan nion —, horiek bai gizonak... Juanek modu zehaz tu ezin batean begiratu zidan eta, lurrera txistu egin ondoren, erantzun zidan: —Gizonak ez, kirtenak! Errioko lehen txandek ikusmira sortu zuten portuan, baina ohorezko txanda itxaro zuten guztiek . 1932. urte inguruko Zumaian jokatutako estropada baten kontakizunaHerritar guztiak portuan zeuden, sanpedroetako ikuskizun garrantzitsuenaren zain: hastear zeudenestropadak. Lekeitio, Mutriku, Zarautz, Zumarroa1 eta Pasaia lehiatuko ziren elkarren kontra.Adituak hasiak ziren ordurako ontzi luze eta arinakaztertzen. Arraunlariak arrantzale gihartsuak ziren,belaunaldiz belaunaldi gogortuak, eta itsasoko eguzkiak belztuak.Horrelako norgehiagokak kostalde guztian egiten dira,betiko arerioen kontra egiteko eta antzinako liskarrakkonpontzeko. Apustugrina estropadetan iristen da puntu gorenera, eta ikusleek azkeneraino babesten dute nork bere herriko taldea.Juan topatu nuen Kilimon zubitik hurbil2 —ostra gizenez josita zituen pilareak —, eta honela esan zidan:—Urte batean, Mutrikukoek zuten guztia jarri zuten jokoan Donostiako estropadetan: etxeak, altzariak,txalupak, baita lurrak ere. Arraunlariek, herri osoaren ondasunak eskuetan, zin egin zuten irabaziko zutelaedo hilko zirela. estropadak etxetik 33 jarraitzen zuen. Oztopo marmarti horrek batabestearen atzetik jarri zituen traineruak, urezko muinoen arteko zuloak berehala harrapatuta. Halako batean,lehenengoa agertu zen bigarren olatugailurraren gainean, eta beste guztiak gero. Segituan egongo ziren bost ontziak nolabaiteko baretasunean .—Han, punta hartatik —hasi zen Juan, Izustarri seinalatuz —, 1917. urtean, itsaspeko ontziak hornitzenzituzten alemaniarren aldekoek. Muinoaren gainean dagoen txabola hartan gasolinaz betetako upelak zeuden,gauetan portuko denda batetik astoz igota...Txipiroitatik berandu itzultzen nintzen egunetan, ondo ikusten nuen itsasotik nola egiten zituzten seinaleakkotxe baten faroarekin.—Baina neutraltasuna? Eta agintariak?Juanek barre egin zuen.—Zaindariak gor zeuden, eta mugazainak itsu.—Ziur al dakizu itsaspekoak zeudela Zumarroako uretan?—Bai, jauna. Guztiz ziur nago; izan ere, orain portuanusteltzen ari diren gerrako bi abisuontzi frantsesak alemaniarrek hondoratutakoen artean agertzen dira, eta nire begien aurrean ikusi nuen nola txikitu zuten kanoikadaz Senegaldik etorritako ontzi frantses bat.Itsasoko hizkeran, kostalde guztietan, zain egotea itxaro izatea da.Azkenean, hasteko pistolatiroa entzun zen eta traineruak ziztuan atera ziren. Ibilbidea bokaletik hastenzen, eskoileratik pasa, barraren amaieraraino iritsi, eta Getariarako norabidean zegoen buia batean ziaboga egin behar zen. Guztira lau kilometro baino ez ziren, baina bakoitzak etapa baten balioa zuen.Bost traineruak berehala hasi ziren batzuk besteetatik urrutiratzen eta haien arteko tartea handitzen ari zen,itsasora hurbildu ahala.—Haize ederra dago —esan zuen Juanek —,iparmendebaldetik dator! Marearen kontra doa.—Eta?—Horrela, barra gogorragoa egiten da eta zailagoa da handik pasatzea.Olatuak loditzen hasten ziren azpitik, gero baga handi paralelotan zabaltzen ziren, eta denek batera kostalderantz egiten zuten, bizkarra okertuz.Parolmuturrera iritsi baino pixka bat lehenago, gailurra aparrez lazten zitzaien olatuei.Haien mendebaldeko erdia kaimuturraren aurka hausten zen, eta ekialdekoak Argorrieta aldera33 “Santiago aldera” izango da seguruena . 34 estropadak etxetik Ni haurra nintzen orduan, eta aulki baten gainera igo nintzen. Patioaren mutur batean geunden, eguzkiak ondoen ematen zuen tokian. Eskifaiako gehienak beltzak ziren. Bi txalupa atera ziren ontzitik, eta arraunean egin zuten hondartzarantz. Alemaniarrek ontzirik handiena hondoratu zuten, eta kalteak eragin beste bati. Azken obusa kostaldeko harkaitzetan erori zen. Kapitaina salbatu egin zen, burua zaurituta, bai eta gizoneta ko bi ere. Orduz geroztik, kapitaina emaztearekin herrikoei eskerrak ematera etortzen da urtero. —Eta ontzia? —Kakahueteak garraiatzen ari zen ontzi handi bat zen. Zortzi egunez, kostalde osoa kakahuetez josita egon zen... Inguruko haur guztiak beherakoar ekin egon ziren, eta heldu asko ere bai... Batbatean, Juan isildu egin zen. —Hara! Hara han! Bere zapelatz begiek lehen trainerua ikusi zuten apar artean. —Zumarroa! —oihukatu zuten batzuek. —Ez, ez! Pasaia! Oihuak bikoiztu egin ziren. —Zumarroa! Zumarroa ! Juanek begiak tolestu zituen oharkabean. —Batera ari dira barra pasatzen. Hala zen, bi traineruak aldi berean agertu ziren barraren atzean, eta batera desagertu. Berriz bistaratu ziren, eta porturantz bultzatu zituen itsasoak. Deseginda zeuden arraunlarien aurpegiak. Odolberoenak more more, eta urdurienak zurizuri. Lehertzeko zorian zeuden gizon haien gorputz atal guztiak: giharrak, zainak, bihotza... Patroiek zutik maneiatzen zituzten ontziak, grina izugarriarekin ag induz, biraoka bezala . —Zumarroa! Zumarroa! Zumarroa!... Histeria kolektiboak jendetza osoa menderatu zuen. —Sangre de Dios y muerte! Zetazko eta ap arrezko zimurrak... Baina pasai tarrek irabazi zuten zazpigarren aldiz. Oharra : Liburua 1936koa da, izenburu orijinala "Jesusa de Guipuzcoa " du (euskaraz: Jesusa Gipuzkoakoa ), eta Georges Barbarin da idazlea. 1932. urte inguruko Zumaia erakusten du. Euskarazko bertsioa Maia Ossa Risanen ek egin zuen, eta edizioa Baleike kultur elkarteak egin zuen, Zumaia ko Udalaren babesarekin. Lana Zumaiako Udaleko euskara teknikariak koordinatu zuen: Xabier Azkue Ibarbia . estropadak etxetik 35 1932 Donostia Paskual Marin . Kutxateka 2006 0910. Olariaga 2006 0903. Olariaga ● Euskal Herriko multzo epigrafiko nagusia da Iruña Veleia aztarnategian aurkitutakoa, eta erromatarren garaiari buruzko munduko garrantzitsuenetakoa, Ponpeian, Erroman eta Vindolandan (Ingalaterrako iparraldean) agertu direnen parekoa. Gure herrian kristau munduaren agerpena pentsatu baino goizago gertatu zela erakusten dute aurkitutako piezek. Hala zirudien 2006ko udaberrian; berehala hasi ziren zalantzak agertzen, ordea. 2020a n Eliseo Gil aztarnategiko arduraduna zenari bi urteko zigorra ezarri zioten, iru zur egitea, dokumentuak faltsutzea eta ondarearen aurkako delituak egitea leporatuta. 2021eko otsailean SOS Iruña Veleia taldeak adierazitakoaren arabera, epaiak ez zuen frogatu grafitoen faltsutasuna, eta, ondorioz, ezta autoretza ere. 36 estropadak etxetik ● 2007an lehenengo jardunaldian Oriok bigarrenari (Urdaibairi) 11 segundo atera zizkion. Bigarren igandean, Ohorezko txanda irabazi on doren, bere 31. Kontxako Bandera lortu zuen. 2007 0909. Olariaga 2007 0902. Olariaga estropadak etxetik 37 2020ko uztailaren 5ean , BERRIA egunkarian argitaratutako Coruñako 1. jardunaldiaren estropadetako kontakizunak . Duela bost urte bezala hasi da 38 estropadak etxetik Hondarribia atzoko estropadan, ahalegin betean, Coruñan . Aitor Arrizabalaga Hondarribiak Coruñan irabaziz ekin dio Eusko Label ligari, eta hor i azkenekoz 2015ean egin zuen . ● Gaur erabakiko da bandera, eta 1,90 segundo daude garailearen eta Santurtziren artean . Aitor Manterola Datua baino ez da, eta atzo hasi zen Eusko Label ligan zer gertatuko den azaltzeko ez du balio, goiz delako, baina Coruñako (Galizia) estropadan atzo gertatu zenak badu antzik Malagan (Espainia) 2015ean jazo zenarekin: atzo, eta duela bost urteko ekainaren 28an, Hondarribia garaile. Orduko hartan, hasi bezala amaitu zen liga, eta Mikel Orbañanosenek irabazi zuten lehiaketa. Oraingoz, atzokoak ez dio ligarik ematen, ez eta bandera ere, bi egunetara jokatzen delako Coruñakoa. Gaur ere atzokoa bezalako lana egin beharko du Ama Guadalupekoa traineruak, gain gainean duelako Santurtziko Sotera . 1,90 segundo baino ez daude bien artean, eta gaur eguerdian (12:10) erabakiko da. Azkeneko txandan izango dira biak, Urdaibairekin eta Oriorekin batera, baina bi horiek zailxeago dute azken garaipena eskuratzeko aukera, 16na segundo galdu zituztelako atzo Hondarribiarekiko. Gaurko egoerara he ltzeko atzokoa jokatu behar izan zuten lau talde horiek eta gainerako zortziek. Coruñako eremua «infernua» izan ohi da, asteon Beni Silva Cabo da Cruzeko entrenatzaileak definitu duen bezala, baina atzo ez zen ipar edo ipar ekialdeko haize zakarrik, eta leun ez bazegoen ere itsasoa, arraunean egiteko baldintzak on onak izan gabe, gaizto ere ez zegoen eremua. Txandak zozketa bidez banatu zituzten aurreko astean, eta Hondarribiari azkenekoan egokitu zitzaion, Urdaibai, Zierbena eta Kaikurekin batera. Ordurako, Santurtzi hegan egina zen bigarren txandan, estropada erditik aurrera, eta aise botata zeukan Oriok lehen txandan egindako denbora, 14 segundo pasatxoan. Orbañanosenek bazekiten hasieratik estropadak etxetik 39 hortzak estutu beharko zituztela, eta bai egin ere. Bigarren kalean zen Hondarribia, eta aurrekotxandetako joera ikusita, kanpora joateko ez ziren egokiak lehen bi kaleak. Baina talde onei halakoek kalte egitea zailagoa izaten da, edo bestela, baldintzak zeharoaldatu ziren azkeneko txanda jokatzerako.Kontua da hasi eta berehala txikitu zuela estropada, eta ez zuen lan samurra horretarako, Zierbena zeukalako alboan, hirugarren kalean, ustez kale hobea zenetik.Urdaibai lehen kaletik zihoan. Datu honek ederkiazaltzen du zertara atera zen Hondarribia: hirugarren minuturako bosna segundora zeuzkan txandako bi aurkari zitalenak, eta Kaikuri zortzi zizkion sartuak.Txikizioa iragartzen ari zen iazko ligan bigarren sailkatu zen taldea, eta ohiko moduari helduta ari zen egiten:arraunean luze, ondo bukatuz, eta presarik gabe. Eta iazko taldetik hiru berrikuntzarekin, hirurak istribor aldean: Ander Legazkue debutaria eta Santiagotarrak taldean hazitako arraunlaria, eta Alain Osanbela eta Gaizka Gorostiaga, aurrenekoa Donostiarran iaz, eta bigarrena Getarian. Txandan aurkaririk gabe geratu zen segituan, baina bazuen bat handihandia bigarren txandan, eta Santurtzik baino segundo bat motelago eman zuen aurreneko ziaboga. Bigarren luzean, olatuxkak trebetasunez baliatuz, aurrea hartu zion Santurtziri bien arteko erreferentzietan, eta bigarren ziabogan, zortzi segundo aurretik zen Hondarribia. Alde ona zen, baina erronka ere parez pare zeukan, Santurtzik aurretik zer eta non egin zuen ikusita. Bizkaitarren lan bikainari neurria Hondarribiak berak jarri zion hirugarren luzean, bi segundora murriztu zelako bien arteko koska. Azkeneko luzean erabakiko zen dena, eta erabaki zen bai, atentzioa eman zuen egoera bat eta guzti. Izan ere, Santurtzik bere txandan, barrurako luzeetako azken metroetan atera zuen sua, eta azkeneko luzean, laugarren kaletik sartu zen, barruko kaleetatik hobeto etortzen zela kontuan izan gabe. Hondarribiak ez zuen Santurtzirena egin, bere kale ingurutik sartu zen, eta azkenean, 1,90 segundo izan zituen alde, hirugarren ziabogako alde bertsua. Donostiarraren erreakzioa Norabideek eta kaleek zalan tza gutxiago eragin zuten lehen bi txandetan, Santurtziren salbuespena aparte lagata. Hobeto joan ziren kanporantz kanpoko bi kaleetakoak, eta hobeto etorri barrura barruko bietakoak. Oriori, hirugarren kaletik, esaterako, azkeneko luzean ez zitzaion olatu onik etorri, eta hirugarren ziabogan azkena zen Donostiarrak, hamalau segundo jan zizkion azken luzean lehen kaletik, lan bikaina eginez . Bigarren txandan, Isuntza joan zen aurrenekotik, eta barrurako luzeetan asko errekuperatuz, hirugarren egin zuen, Santurtziren eta Caboren atzetik. Laugarren kaletik zihoan Zarautzi aurrea hartu zion barruko bi luze horietan. Halakorik egin ez zuena, ez joaten eta ez etortzen, Zierbena izan zen. Kolpe latza hartu zuen , eta okerrago izan zitekeen, Zarautz azken aurrenari bost segundo baino ez zizkiolako atera. EUS KO LABEL LIGA 40 estropadak etxetik CORUÑAKO ESTROPADA 1 J 1. Hondarribia 20:11. 80 2. Santurtzi 1,90era 3. Urdaibai 16,24ra 4. Orio 16,38ra 5. Donostiarra 23,14ra 6. Cabo 32,10era 7. Zierbena 33,52ra 8. Isuntza 35,02ra 9. Ares 35,28ra 10. Ondarroa 36,36ra 11. Zarautz 39,24ra 12. Kaiku 56,90ra 2020 Ares Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT estropadak etxetik 41 2020 Ares Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT IGANDEKO BERRIA 2020ko uztailaren 5a Oriok iaz utzitako lekuan heldu dio Euskotren ligari Aurreneko jardunaldia irabazi du Coruñan, eta aurreneko lau puntuak batu ditu ● Donostiarrak oso maila ona eman du, 4,62 segundora . Aitor Manterola 42 estropadak etxetik jarri zen estropada buruan. Horrela jarraitu zuen lanak amaitu bitartean. Eremua txar txarra ez bazegoen ere, zikina zen kanpoaldean, eta arraunean ondo egin beharra zegoen gauzak bere onetik ez ateratzeko. Orio eta Donostiarra ondo moldatzen ari ziren zeregin horretan, baita Hondarribia ere. Lehen luzeko lan erdiak ondo pasatuta zituztenean, Nerea Perez patroiaren arraunlariak bost segundo galerarekin ziren Oriorekiko, eta Donostiarrak hiru baino ez zizkien kentzen. Baldar zihoana Ar raun zen, Galiziako eremu hori batere gustuko ez duela agerian utziz. Laugarren minutu eta erdirako, hamar segundo galduak zeuzkan Oriorekiko. Estu zihoazen lehen bi sailkatuak ziabogaren bila, bizpahiru segundoren barruan biak ere. Hirukoa izan zen alde a lan erditan Orioren alde. Txikia, inondik ere. Ez zegoen atzoko estropada erabakita. Atzetik, Hondarribiak bederatzi segundo zeuzkan galduta Oriok irabazten jarraitzen du Euskotren ligan. Atzo ere aurrena izan zen, Coruñako (Galizia) estropadaren lehen jardunaldian, eta iazko garaipen segida luzeari beste katebegi bat gehitu zion. Joan zen urtean, bigarren jardunaldian egin zion ihes udako garaipen bakarrak, eta ordutik, dena irabaztea lortu zuen, txapelketak eta Kontxako Bandera barne. Ondo lortu zuen menderatzea bere burua, lehenik eta behin. Hasiera kaskarra eman zio lako atzoko estropadari. Semaforoa berde jarri zenean, trainerua ondo jarri gabe izan balu bezala harrapatu zion hasierak, eta aurreneko arraun kolpeetan, beste hiru taldeek aurrea hartu zioten: Hondarribiak lehen kaletik, Arraun Lagunakek bigarrenetik, et a Donostiarrak hirugarrenetik. Azkeneko talde horrek aukera izan zuen Orio atzerago lagatzeko aurreneko metro horietan, baina ez zuen lortu, eta bigarren minuturako, Nadeth Agirre patroitzan duen taldea Oriorekiko, eta hamalau Arraunek. Bi talde horiek atzoko garaipenaren lehiatik kanpo ziren, baita banderarenetik ere. Bigarren luzearen lehen erdian, Xanti Zabaletak zuzentzen duen taldeak koska handitu zuen Maialen Arrazola arraunlari eta entrenatzailearen kuadrillarekiko, eta bost segundora ere igo zen bien arteko aldea. Hortik aurrera, ordea, Donostiarra hasi zen aurkari zuzenari gaina hartzen, eta bi segundora ere jaitsi zuen aldea. Baina azkenean, 4,62ra igo zuen Oriok, eta horixe du fabore gaurko, bandera zeinek irabaziko ariko direlako atzoko lehen biak. Egundoko ezustea litzateke Hondarribiak edo Arraunek trapua astintzea, atzean ge ratu zirelako atzo:18 segundo galdu zituzten aurrenekoek, eta 23 iaz ligan bigarren izan zen taldeak. Hain zuzen, atzoko konturik deigarriena horixe izan zen, Arraunek ez zuela maila eman, neguko estropadetan erakutsi zuen hori. Beste muturrean Donostiarrarena dago aipatzeko. Taldea alferrik ez duela indartu erakutsi zuen, eta bide horretatik segitzen badu, estu hartuko du Orio. Gaur bertatik hasita, Coruñan zeinek irabaziko ariko baitira (11:40). estropadak etxetik 43 Nerea Badiola, atzoko garaipena ospatzen . Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT CORUÑAKO ESTROPADA 1 1. Orio 11:12. 80 2. Donostiarra 4,62ra 3. Hondarribia 18,02ra 4. Arraun Lagunak 23,14ra 2008 0914. Olariaga 2008 0907. Olariaga 44 estropadak etxetik ● 2008an Castrok ez zuen huts egin, eta Kontxako Banderako lehen jardunaldian Urdaibairi kendutako 18 segundoko aldea baliatu zuen laugarrenez irabazteko. Ohorezko txanda Oriok irabazi zuen, baina bigarren postuarekin konformatu behar izan zuen. Emakumezkoetan GaliziaRias Baixas nagusitu zen. ● 2009an, 27 urteren ondoren Kaikuk (Korta entrenatzaile zela), “ galaktikoak” deitutako arraunlariekin, bi jardunaldietan denbora onena eginda bere bosgarren Kontxako Bandera irabazi zuen. Jose Luis Kortak 2001ean, 56 urterekin, jokatu zuen azken Kontxako estropada, geroztik entrena tzaile lanean jarraitu badu ere. 16 aldiz eskuratu zuen Kontxako Bandera; Oriorekin 1970ean lehena eta 2012an Kaikurekin azkena. Kontxako historian bandera ge hien irabazi duen kirolaria izan da. Emakumezkoetan Galizia aldera joan zen bandera, bigarren urtez jarraian. estropadak etxetik 45 2009 0913. Olariaga 2009 0906. Olariaga 46 estropadak etxetik Parekatua joan da liga amaierara arte. Denboraldi aurreko hilabeteetan ziurgabetasuna oso handia izan zen eta zalantzan egon zen Eusko Label Liga martxan jarriko zen ala ez. Azkenik, arraun ligaren beste edizio bat abiatu zen Galiziako uretan, eta, orduz geroztik, nahiz eta COVID 19ko pandemiak aparteko neurriak hartzera behartu, zirraraz beteta ko arraun denboraldia izan da. Santurtzi, Hondarribia, Urdaibai, Orio, Zierbena eta Donostiarra: sei ontzik irabazi dute banderaren bat, eta berdintasuna nagusi izan da azke n jardunaldira arte. Hainbat talde izan dira lehiaketako lider, eta jaitsiera saihesteko borroka ere sutsua izan da, Zarautz eta Ares borroka bizian, salbazio matematikoa lortzeko asmoz. Azken txanpara ondoen iritsi diren traineruak Santurtzi eta Hondarrib ia izan direla esan liteke. Hondarribiak estropezu egin zuen Coruñan, baina, pixkanaka gora etorri, eta txapeldun izateko aukera izan zuen azken jardunaldira arte. Ama Guadalupekoak garaipen batekin hasi zuen denboraldia, eta maila bikaina erakutsi du bes te uda batean ere. Baina erregulartasunak saria izaten du: Sotera ibili da erregularren, eta Santurtzik bere histo riako lehenengo liga irabazi du . Xabier Castrillon EUSKO LABEL LIGA Aitor Manterola 2020 Ares Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT estropadak etxetik 47 48 estropadak etxetik II Bandeira Cidade da Coruña Bandera. Marka zaharra *: 22:07,12 Urdaibai 2017an. Abiadura: 4,18 m/s. 5556 m Eremuko marka*: 20:28,90 Urdaibai 2018an. Abiadura: 4,54 m/s. 5580 m Denborak : Urdaibai: 20:28,90 Zierbena: 20 :37,76 Hondarribia: 20:43 ,82 A Coruña 1J Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2017/07/15. Coruña Hiriko I.Bandera Urdaibai: 22:07. 12 (1.k) 2018/07/07. Coruña Hiriko II.Bandera (1J) Urdaibai: 20:28. 90 (4.k) Orio: 19:27. 78 (2.k) Hondarribia : 20: 11.8 0 (2.k) Oharrak: *Harrobikoak : 7. ** G.Gorostiagak eta A.Legazkue k, TKE ligan debuta egin zuten. B traineruko harrobiko batek A taldean hiru est ropada jokatzen baditu, ezingo du gehiago bigarren taldean arraun egin. U.Redondo G.Gorostiaga** A.Osanbela A.Legazkue** B.Alza* I.J.Sagarzazu* I.Gonzalez* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * J.Castrillon* A.Udabe J.Amunarriz** J.Fernandez Coruña Hiriko IV. BanderaCORUÑA 1J2019/07/06 . Coruña Hiriko III.Bandera (1J)2020/07/04. Coruña Hiriko IV.Bandera (1J)2020KO UZTAILAREN 4AEremuko errekorra: 19:27.78 (2.k) Orio 2019an Denborak :Hondarribia: 20:11.80 (3.tx/2.k)Santurtzi: 20:13.70 (2.tx/3.k)BermeoUrdaibai: 20:28.04 (3.tx/1.k)Entr.: M. Orbañanos Bandera.Ama GuadalupekoaAzkeneko luzean erabaki zen dena, atentzioa eman zuen egoera bat eta guzti. Izan ere, Santurtzik bere txandan, barrurako azken luzean,laugarren kaletik sartu zen, barruko kaleetatik hobeto etortzen zela kontuan izan gabe. Hondarribiak ez zuen Santurtzirena egin, bere kaleingurutik sartu zen, eta azkenean, 1.90 segundo izan zituen alde, hirugarren ziabogako alde bertsua.Aitor ManterolaBerria egunkariko kazetaria estropadak etxetik 49 Iazko taldetik lau berrikuntzarekin atera zen Ama Guadalupekoa. Julen Fernandez aurrekalaria (Donostiarran iaz) eta hiru istribor a ldean: Ander Legazkue debutaria, Santiagotarrak taldean hazitako arraunlaria, eta Alain Osanbela eta Gaizka Gorostiaga, aurrenekoa Donostiarran iaz, eta bigarrena Getarian. Hondarribia lider hasi da bosgarren aldiz ligaren historian. Lehen aldia 2006an izan zen, Riveiran eta hurrengo egunean Boiron irabazi zuenean. 2012an lehen estropada irabazi zuen Bilbon, baina ez zen puntuagarria, eta hurrengoan Zierbenan irabazi zuen. Hiru urte gero ago sailkapenaren buruan jarri zen Malagan eta 2016an errepikatu e gin zuen Sevillan. 50 estropadak etxetik 2020KO UZTAILAREN 5 A Eremuko errekorra: 19:27. 78 (2.k) Orio 2019an Denborak : Orio: 20:45.44 (3.tx/1.k) Donostiarra: 20:45.54 (2.tx/1.k) Santurtzi: 20:46.44 (3.tx/4.k) Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2018/07/08. Coruña Hiriko II.Bandera (2J) Urdaibai: 21:30. 10 (4.k) 2019/07/07. Coruña Hiriko III.Bandera (2J) Hondarribia: 20:33. 86 (4.k) 2020 /07/0 5. Coruña Hiriko IV.Bandera (2J) Orio : 20: 45.44 (1.k) Banderaren irabazlea Guztira Aldea 1. 2017. Urdaibai Estropada bakarra 22:07. 12 2. Hondarribia 22:07. 26 00.14 3. Orio 22:09. 96 02.84 1J 2J Guztira Aldea 1. 2018. Urdaibai 20:28 .90 21:30. 10 41:59. 00 2. Hondarribia 20:43. 82 21:49. 26 42:33. 08 34.08 3. Orio 20:59. 18 21:39. 02 42:38. 20 39.20 1. 2019. Orio 19:27. 78 20:42. 32 40:10. 10 2. Hondarribia 19:39. 18 20:33. 86 40:13. 04 02.94 3. Santurtzi 19:31. 84 20:46.16 40:18. 10 08.00 1. 2020. Santurtzi 20:13.70 20:46.44 41:00.14 2. Orio 20:28.18 20:45.44 41:13.62 13.48 3. Donostiarra 20:34.94 20:4 5.54 41:20.48 20.34 Oharrak: *Harrobikoak : 6. Hondarribia ri zortzi puntura jarri zaizkio Eusko Label ligako lehen bi postuak . . San Nikolas m G.Aranberri Entr.: J. Salsamendi J.Etxaniz J.Iriondo K.Eizagirre * F.Balenziaga B.Azkue I.Garmendia* u I.Arruti* L.Salvagno J.Ostoloza* I.Gonzalez M.Aldai* J.Etxeberria A.Lizarralde* Hondarribia, azken postuan lehen aldiz. 2003an liga hasi zenetik, Ama Guadalupekoa ez zen inoiz estropada bateko azken postuan egon. Bere erregistrorik txarrenak 2008an Pedreñan, Moañan eta Bilbon lortutako azken aurreko hiru postuak ziren. Azken bosturtekoan, sailkapenik txarrena seigarren postua izan zen Donostian (2019) eta Moañan (2018). A Coruña 1J Coruña Hiriko IV. BanderaCORUÑA 2J estropadak etxetik 51 Oharra: *Ur Handietan programan: p resiopean dokumentalak gai hau jorratzen du. «Galiziako emaitza txarra ondo etor dakiguke, gogoa baitago taldean, eta erakusteko bagarela. » Mikel Orbañanos Hondarribiko entrenatzailea Gaur egun gure goi mailako arraunlariak direnek nerabezaroan kirola eta ikasketak uztartu behar izan zituzten. Nahiz eta profesionalak ez izan, astean sei egunetan entrenatzen dute. Badakite elikadura eta atsedena oso garrantzitsuak direla. Arraunlari batentzat, arraunetik bizitzea, kirolari profesionala izatea oso zaila denez, % 99k ez du profesionaltasunera jauzia ematen. Askotan presiopean bizi dira. Kirola ez da bizitza osorako,gure arraunlari gehienak 28 eta 36 urte bitartean erretiratzen dira. Eta gero zer?*Xabier Castrillon 2020 Coruña 1J Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 52 estropadak etxetik 2020 Coruña 2J Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT estropadak etxetik 53 54 estropadak etxetik 2020KO UZTAILAREN 11 Eremuko errekorra (ligan) : 19:39. 14 (2.k) Urdaibai 2018an Denborak : Donostiarra: 20:53.02 (3.tx/4.k) Santurtzi: 21:03.92 (3.tx/1.k) Orio: 21:04.2 8 (3.tx/2.k) I.Orbegozo I.Collazo* E.Lopez I.Arrieta M.Iradi* I.Iradi* E.Alberdi Entr.: I . Makazaga J.Leibar X.Pastor J.Larrarte J.Agirrezabala N.Iurramendi B.Eizagirre A.Diaz** Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2004/08/28. Trintxerpeko X. Bandera Hondarribia: 20:09. 51 (4.k) 2007/07/15. IX. Telefonica Bandera. Castro: 20:05. 81 (2.k) 2008/07/13. X. Telefonica Bandera Orio: 20:29. 89 (4.k) 2010/07/04. XIII. Movistar Bandera Orio: 20:28. 14 (3.k) 2013/07/14. II. Eusko Label Bandera Hondarribia: 21:20. 78 (4.k) 2014/07/13. III. Eusko Label Bandera Kaiku: 19:49. 14 (1.k) 2015/07/12. IV. Eusko Label Bandera Orio: 20:13. 66 (2.k) 2016/07/10. V. Eusko Label Bandera Hondarribia: 20:00. 26 (2.k) 2017/07/09 . I. Giroa Veloia Bandera Orio: 21:00. 84 (1.k) 2018/07/14 . XI. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera Urdaibai: 19:39. 14 (2.k) 2019/07/13. XII. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera Orio: 20:21. 36 (2.k) 2020 /07/ 11. VIII. CaixaBank Bandera Donostiarra : 20: 53.02 (4.k) Torrekua II 0 1 2 3 4 5 6 7UrdaibaiKaikuDonostiarraCastroHondarribiaOrio GaraipenakGuztira: 12 estropada. TKE ligan, 2003ko, 05eko, 06ko, 09ko, 11ko eta 2012ko estropadak ez ziren jokatu. VIII. CaixaBank Bandera DONOSTIA A Coruña 1J . Oharra: *Harrobikoak: 4 estropadak etxetik 55 Santurtzik eskuratu zuen sailkapeneko lehen postua, aurreneko aldiz. Zierbena zazpig arren izan zen, eta Hondarribia bederatzigarren; bi talde horiei ia ihes egin zien ligak. SAILKAPENA1. Santurtzi 32 5. Cabo 20 9. Ares 142. Orio 31 6. Zierbena 19 10. Ondarroa 143. Donostiarra 31 7. Hondarribia 17 11. Zarautz 104. Urdaibai 23 8. Lekittarra 17 12. Kaiku 6 56 estropadak etxetik Amara Berria Ibaeta Igeldo Gros Biosalbi Ondarreta Hirigunea Zurriola Kontxa Mendizorrotz Aiete Egia Kontxako badia Santa Klara Tximistarriko kalak IE IM I EH E HM M H Kaleen arabera garaipenak (ligan). Gizonak KALEA GARAIPENAK 4 4 3 1 2 5 1 2 Antigua Orio Donostia 2020 0711 San Pedro lurmuturra Pasai Monpas Alde Zaharra eremua Urgull Kaiarriba Arraun Elkartea. Sorrera urtea: 2008. Traineruen izena k: Bantxa eta Torrekua Ligak: 0. Ligan irabazitako estropadak: 2Gizonak /2E makumeak Euskadiko Txapelketak: 0G/1E . 2020an Donostia Arraun Lagunak . Sorrera urtea: 1965. Traineru aren izena: Lugañene. Ligan irabazitako estropadak: 2E. Euskadiko Tx.: 1G Donostia . (Gipuzkoa) Ondareak. Elizak: San Bizente (XVI.m. gotikoa), Santa Maria (XVII.m. barroka), Artzai Onaren katedrala (1888 neog.). Biztanleria : 182.391 Museoak: Aquarium, Euskal Itsas museoa, San Telmo, Tabakalera. Eraikuntzak: Aiete eta Miramarko jauregi ak, Udaletxea , (donostiarrak) Maria Cristina hotela, Viktoria Eugenia antzokia, Kursaal Berria. Eskulturak: Haizearen Orrazia, Hondalea, Eraikuntza hutsa… Kontxako Banderak: 14. Lehenengoa: 1879an. Azkena: 1950ean.Gipuzkoako Txapelketak: 0 Zurriolako hondartza. Hiriko kirolzaleek gehien estimatzen duten hondartza da, surferako olatu bikainak sortzen dira, eta urte osoan surflari ak ikus daitezke bertan. Kursa al berria egin zutenetik, pasealeku eder bat du, Monpaseko ia puntaraino. Kontxako badia. Donostiari hainbesteko sona eman dion plaza natural horrek ez du aparteko aurkezpenik behar. Kontxako eta Ondarretako hondartzek, Igeldo eta Urgull mendiek eta Santa Klara uharteak osatzen dute hainbaten ametsetako lekua. Ibilbide erraz bateki n lotu dit zakegu denak. Urgull mendiko go torlekutik eta Igeldo parkeko dorretik ikuspegi ederrak daude. Ondarreta hondartza zeharkatuta eta aurreraino jarraituta Haizearen Orrazira iritsiko gara. Mendizorrotz. Donostiatik Oriora, Igeldotik pasatuta, ia 16 kilometroko ibilbidea egin daiteke, itsasertzetik z ein mendiaren lepotik. Kostaldeko tarte honek zenbait kala eta senaia ditu –Tximistarri, Biosalbe eta Agiti, besteak beste –, eta Orioko Antilla hondartza du amaieran. Igeldotik Oriora doan errepidetik joanez gero, Lusarbeko atsedenlekua dago bide erdian. E gun pasarako leku atsegina da, jatorduak egiteko mahai eta guzti. Tximistarriko kalak. Harkaitzez osatutako kala bat da. Ez dago inolako zerbitzurik, eta nahiko ur eramatea komeni da. Itsasbeheran, igeri egiteko putzu zulo ederrak sortzen dira –itsasoa bar e dago enean –. Kontxako jendetzarengandik ihes egin nahi duenarentzat aukera bat izan daiteke. Nudisten ohiko lekua ere bada. Oharrak : Kontxa. Izena formari zor dio. Santa Klara. Klaratar mojek uharteko ermitan kokatu nahi zuten, eta hortik datorkio, hain z uzen, izena. estropadak etxetik 57 Gorka Zabaleta kazetari zumaiarraren 121 amu KOSTALDEA EZAGUTZEKO liburua berria egunkariari esker ezagutu nuenean, konturatu nintzen euskal kostaldea ez nuela ezagutzen nahiz eta hondarribiarra izan. Liburuak aukera eman zidan hondartzak, ezkutatutako kalak, itsaslabarrak, begiralekuak,naturgune babestuak eta padura berriak aurkitzeko eta ezagutzeko.Arraunzaleok urtero estropadak ikusteko zenbait bidaia gauzatzen ditugu eta estropada eremuak aztertzen hasi nintzenean, berehala liburu horretan agertzen diren interesgunez gogoratu nintzen, eta egun pasarako interesgarriak izango zirela pentsatu nuen.Liburutik zenbait oinarrizko pasarte* hartu ditut, estropada eremuak kokatuta dauden hain kosta tarte laburrean ditugun hamaika bazter eder eta anitzhobeto ezagutu ahal izateko. Oharra:*Informazio horiek mapa guztiekin erlazionatuta daude, Bilbo eta Portugaletekoekin izan ezik, eta mapa bakoitzaren eskuineko orrialdean agertzen dira. 58 estropadak etxetik Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2012/06/30. XXIX. Petronor Bandera Hondarribia: 20:18. 24 (3.k) 2014/07/07 . XXXI. Petronor Bandera Urdaibai: 19:24. 42 (4.k) 2015/08/30. XXXII. Petronor Bandera Urdaibai: 19:37. 18 (3.k) 2016/07/03. XXXIII. Petronor Bandera Pasai Donibane: 19:52. 20 (2.k) 2017/07/30 . XXXIV. Petronor Bandera Urdaibai: 19: 35.74 (4.k) 2018/07/01. XXXV. Petronor Bandera Hondarribia: 19:27. 80 (1.k) 2019/06/23. XXXVI. Petronor Bandera Orio: 19:25. 92 (3.k) 2020/07/12 . XXXV II. Petronor Bandera Hondarribia: 19: 43.92 (3.k) . Estropada eremua trapezio formakoa izanik, ontzi bakoitzak zegokion kaletik amaitu behar zuen. 0 1 2 3 4 5 6 7P.DonibaneOrioUrdaibaiHondarribiaGaraipenak Guztira: 8 estropada. TKE ligan, 2013an ez zen jokatu. J.Fernandez U.Redondo J.Lizarralde A.Legazkue I.Marizkurrena * B.Alza* I.J.Sagarzazu* Entr.: M . Orbañanos G.Ezponda * X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * J.Castrillon* I.Gonzalez * J.Amunarriz* Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 XXXVII. Petronor BanderaZIERBENAAma Guadalupekoa2020KO UZTAILAREN 12AEremuko errekorra: 19:24.42 (4.k) Urdaibai 2014an Denborak :Hondarribia: 19:43.92 (1.tx/3.k) Santurtzi: 19:47.98 (3.tx/4.k)Zierbena: 19:48.22 (2.tx/3.k)Oharra: *Harrobikoak: 9 estropadak etxetik 59 Jendeak uste du laguntzak erraz jasotzen ditugula. Inork ez digu ezer oparitzen. Egiten duguna aintzat hartzea nahi dugu. Egun, familia askok ez dute desgaitasuna duten senideak argazkian ateratzerik nahi. Niri izugarrizko pena ematen dit . Rakel Mateo Triatleta Gizonezkoek baino balentria handiagoak egitean, ez du gu izaten haiek bezainbesteko o ihartzunik. Urritasun fisikoa nahiz mentala dugunon normalizazio soziala behar dugu, aukera berberak izan ditzagun. Sara Carracelas Igerilaria Urritasunen bat duten emakume gehienek kirola egiteari uzten diote nerabezaroan, babesi gabe baitaude. Azken urteetan lehiake ta arloan, kirol egokitua ez da kirol ez egokitua bezain sexista. Blank a Aranguren Gipuzkoako Kirol Egokituko Federazioko presidentea Jaiotzatik edo istripu batek eraginda urritasun fisikoren bat nahiz mentala duten emakume kirolariek hainbat aurreiritziri aurre egin behar izaten diete usu, baita zenbait oztopori ere: hala nola emakumeen eta gizonen arteko berdintasun falta edota diru laguntza es kasia. Gizarte inklusiboa lortzea dute xede*. Mikel O . Iribar Berria egunkariko kazetaria Oharra:*Berria 2021eko urtarrilaren 26an Kirol egokitua artikuluan gai hau jorratzen du. 60 estropadak etxetik Zierbena . (Bizkaia ) Biztanleria : 1.398 ( zierbenarrak ) Zierbena Arraun Elkartea. Sorrera urtea: 1882. Traineru aren izena: Zierbena Kontxako Banderak: 0 Ligak: 0. Ligan irabazitako estropadak: 5 Bizka iko Txapelketak: 5. Lehenengoa: 1969an. Azkena: 1991n. Euskadiko Txapelketak: 1. 2020an IE IM I EH E HM M H Kaleen arabera garaipenak (ligan). Gizonak KALEA GARAIPENAK 4 2 3 4 2 1 1 1 Cobaron Pobeña Gaztelu zaharra Punta Lastra Arenako hondartza Punta Lucero Zierbenako portua Zierbena Santurtzi Castro 2020 0712 Ondareak. Antzinako mehatzeazpiegiturak: mineralak kiskaltzeko labeak, Gerente lakua. La Barga inguruko kareharrizko orratzak. San Roman parrokia (XII. m.), 1880an zaharberritua. estropadak etxetik 61 Zierbenako portuko hondartza. Abrako itsasadarraren ezkerraldean garai batean zeuden hondartza guztiak desagertu egin dira, tamalez.Gaur egun, Zierbenako kirol portuaren babesean eraikitako hondartza artifiziala baino ez dago aukeran. Uraren kalitatea, eskasa da.Punta Lucero mendia. Punta Lucerok begiratoki bikaina eskaintzen du. Bizkaiko mendebaldeko kostaldeko azken tontorra da. Itsasoari begira jarrita, eskuinerantz, Abrako superportua du magalean, eta Getxotik Billaoko lurmuturrerainoko kostaldea aurrean; eskerrerantz, berriz,Arenako hondartzaren senaia eta Cobarongo kostaldea, eta harantzago, Espainiako lurretan, Castro. Begiraleku paregabea, beraz. Horregatik aukeratu zuten horko tontorra azpiegitura militar bat eraikitzeko. Han daude oraindik dozena erdi kanoi, itsasora begira.Arena eta Punta Lastrako kala. Arenakoa da Euskal Herriko mendebaldeko azken hondartza. Ez dago gehiegi begiratu beharrik garai batean hareatza izugarria izan zela ondorioztatzeko. Ia kilometro bat da luze, eta atzealdean duna alde nahiko zabala du oraindik, Petronorrenazpiegiturak zati handia jan zion arren. Arenako hondartza jendez gainezka dagoenean aukera ona da Lastrako kala, itsasbeheran batez ere.Pobeña eta Cobaron. Garai batean trenak iristen ziren Pobeñako kargalekuraino burdinaz beteta, han itsasontzietan sartu eta atzerrira garraiatzeko. Industria hura galdu zenez, trenbidea oinezkoentzat prestatu eta pasealeku ederra bihurtu da gaur egun. Hari segitua iritsiko gara Cobarongo kalara. Kargalekuko azken hondakinak eraman zituen 2008ko martxoko itsaso handiak. 62 estropadak etxetik 2020 Donostia Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 63 2020 Zierbena Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 64 estropadak etxetik 2020KO UZTAILAREN 1 8A Eremuko errekorra : 19:18. 70 (3.k) Castro 2009an Denborak : Orio: 19:42.26 (3.tx/1.k) Santurtzi: 19:44.62 (3.tx/2.k) Bermeo Urdaibai: 19:48.80 (3.tx/3.k) Getxoko estropaden XLII. Ikurrina** GETXO A Coruña 1J Oharrak: *Harrobikoak : 9. Jon Lizarralde k bere lehen bandera lortu zuen aurtengo debutean. Unai Etxeberria (Orio, Gipuzkoa, 1988), 2008tik San Nikolas ontzian urte gehien daramatzan harrobiko arraunlaria. ** J.A.Agirre Lehendakariaren XVI. Omenaldia . Data/Ikurrina Irabazlea/Denbora /Kalea 2003/09/28. XXXIII. SN. XXIX. Bandera Corte Ingles Orio: 19:41. 51 (3.k) 2004/07/04. VI.Telefonica Bandera Urdaibai: 21:18. 30 (3.k) 2006/07/29. Getx oko estropaden XXVIII. Ikurrina Pedreña: 19:52. 63 (3.k) 2007/07/28. Getxoko estropaden XXIX. Ikurrina Orio: 19:57. 40 (3.k) 2008/08/02. Getxoko estropaden XXX. Ikurrina Castro: 19:43. 77 (1.k) 2009/08/02. Getxoko estropaden XXXI. Ikurrina Castro: 19:18. 70 (3.k) 2010/07/31. Getxoko estropaden XXXII. Ikurrina Urdaibai : 19:23. 42 (2.k) 2011/07/30. Getx oko estropaden XXXIII. Ikurrina Kaiku: 19:48. 04 (4.k) 2012/07/29. Getxoko estropaden XXXIV. Ikurrina Kaiku: 19:32. 12 (4.k) 2013/07/27. Getxoko estropaden XXXV. Ikurrina Kaiku: 20:39. 70 (2.k) 2014/07/26. Getxoko estropaden XXXVI. Ikurrina Hondarribia: 19:39. 82 (4.k) 2015/07/26. Getxoko estropaden XXXVII. Ikurrina Hondarribia: 19:30. 76 (4.k) 2016/07/17. Getxo ko estropaden XXXVIII. Ikurrina Hondarribia: 19:40. 28 (3.k) 2017/07/29. Getxoko estropaden XXXIX. Ikurrina Hondarribia: 19:46. 29 (2.k) 2018/07/28. Getxoko estropaden XL. Ikurrina Hondarribia: 19:46.84 (1.k) 2019/07/28. Getxoko estropaden XLI. Ikurrina Donostiarra: 19:55. 78 (4.k) 2020 /07/ 18. Getxoko estropaden XLII. Ikurrina Orio : 19: 42.26 (1.k) Guztira: 17 estropada. TKE ligan, 2005ean ez zen jokatu. 0 1 2 3 4 5 6 7PedreñaDonostiarraUrdaibaiCastroOrioKaikuHondarribiaGaraipenak San Nikolas m G.Aranberri Entr.: J. Salsamendi J.Etxaniz J.Iriondo X.Arregi* K.Eizagirre * U.Etxeberria* K.Arrizabalaga u I.Arruti* J.Lizarralde* J.Ostoloza* I.Gonzalez M.Aldai* A.Campos* A.Lizarralde* estropadak etxetik 65 Castrok 2008an eta Hondarribiak 2018an egin zuten bezala, lehenengo kaletik irabazi zuen Oriok, eta hori ez da oso ohikoa iz aten Getxoko estropada eremuan. Ares azkena izan zen , hiru segundoko zigorra jaso baitzuen; Ondarroarekin palak jo zituen azken txanpan. Gustuko ditut liga koloretsuak, emozioak gora, emozioak behera, gaur ederki, bihar kale. Ikusgarritasuna ekartzen dio kirolar i, eta zenbat eta talde gehiago ibili lehian, orduan eta politagoa zaleentzat. Niko Iurramendi Donostiarra taldeko arraunlaria 66 estropadak etxetik Getxo . (Bizkaia ) Monumentuak: Bizkaiko Zubi Esekia. 2006an, UNESCO k Munduko Ondare izendatu zuen . Biztanleria : 80.277 Elizak: Mesedetako Ama Birjina, Andra Mari eta Santa Ana baseliza. Eraikuntzak: Portu Zaharra , (getxotarrak) Zugatzarte pasealekua, Galeako gotorlekua (XVIII. m. eraikina), Txurruka jauregia, Bake Eder etxea. IE IM I HE E HM M H 2020 0718 Algorta Ereaga Galea Gotorlekua Portu zaharra Getxo Aixerrota Arrigunaga Zierbena Kaleen arabera garaipenak (ligan). Gizonak KALEA GARAIPENAK 4 5 3 6 2 3 1 3 Berango Sopela/Barrika/ Plentzia Areeta Santurtzi/Portugalete Barinatxe eta Gorrondatx a hondartzak a, Euskadiren industria eta itsas izaera ispilatzen dituena. "Zubi Eseki" izenez ere ezaguna den Bizkaiko Zubia harribitxi arkitektonikoa da, Euskadiren industria eta itsas izaera ispilatzen dituena. "Zubi Eseki" izenez ere ezaguna den Bizkaiko Zubia harribitxi arkitektonikoa da, Euskadiren industria eta itsas izaera ispila tzen dituena. estropadak etxetik 67 Barinatxeko hondartza. Euskal Herriko lehenengoetako hondartza nudista izan zen, baina gero eta gutxiago praktikatzen da. Hondartzaren ezkerreko aldean, Getxori dagokion zatian jartzen dira nudistak, Sopelako Udalak betidanik debekatu duelako. Urtero lasterketa nudista bategiten da bertan. Surferako ere hondartza bikaina da, olatu handi eta luzeak baititu.Gorrondatxako hondartza. Hondartza ikusgarria da Gorrondatxakoa –Aizkorri ere esaten zaio –, itsaslabar ederrak baititu inguruan. Hondarale ilun eta lodiez gain, legarrez eta harkaitzez dago osatuta, eta atzealdean berdez janzten duen zelai bat du. Uraren kalitatea ona dabainatzeko, baina sarrera ez da oso erraza izaten, harkaitza baitago. Egokia da urpekaritzarako eta arrantzarako.Galea eta itsaslabarrak. Sopelatik Getxoraino doan pasealeku zabal eta erosoa baliatuko dugu Gorrondatxako hondartzatik Getxoko Aixerrotaraino dauden bost kilometroak egiteko. Tarte horretan, paisaia ikusgarria eskaintzen dute Galeak eta inguruko itsaslabarrek.Zumaiatik Debara dagoen kostalde zatiaren antza hartuko dio bisitariak, eta ez arrazoirik gabe, biak aro geologiko berekoak direlako etabietan nabaria delako flysch fenomenoa. Horrela, paisaiaz liluraturik, ia oharkabean iritsiko gara Galeako puntaraino. Abrako itsasadarra ikusten da handik. Itsasargiaren eta gotorlekuaren ondotik pasatuko gara, jada maldan behera Aixerrotaraino iristeko. Getxoko Arrigunaga hondartza gertu dugu, bainua hartu nahi izanez gero.Arrigunagako hondartza. Jatorrian harrizko hondartza txiki baino ez zen Arrigunagakoa, izenak gogorarazten duen bezala. Hondartzaren ezkerrean dike bat eraiki zuten harkaitzezko branka baten parean, eta itsaslabarren azpian beste hiru. Gero, hondarrez bete zuten espazioa,eta horra hor gaur egungo hondartza. Bainua hartzeko orduan kontu handia izan behar da urlasterrekin, itsaso zabalerantz bultzatzen baitute.Ereagako hondartza. Uraren kalitatea ez da oso ona bainatzeko, Bilboko itsasadarretik oso gertu dagoelako. Urlasterrak ere nahikoindartsuak dira, eta itsasorantz bultzatzen dute. Eskuineko aldea da bainatzeko egokiena. Getxoko hirigunean dago, eta dirudunen etxebizitzakditu atzealdean.Portu Zaharra. Herriko Portu Zaharra, haren kale estu eta arrantzaleen etxe tradizionalekin, udalerrian arrantzak izan zuen garrantzihandiaren seinale.Bizkaia Zubia. Getxoko beste edertasunetako bat Bizkaiko Zubi Esekia da, Getxo eta Portugalete batzen dituen eta ikuspegi zoragarria eskaintzen digun UNESCOk Gizadiaren Ondare izendatua. 68 estropadak etxetik 2020 Getxo Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 69 2020 Getxo Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Santurtzi estropadarik irabazi gabe, liga buruan zen, 63 punturekin . 70 estropadak etxetik A Coruña 1J Guztira 18 estropada. 2012an ez zen jokatu 0 1 2 3 4 5 6 7TiranOrioAstilleroCastroUrdaibaiHondarribia Garaipenak Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2003/08/30. Orioko XIII.Traineru estropadak . IEZ** Astillero: 21:27. 82 Oharrak: *IB (Ibaian. Erlojuaren aurka). Guztira: 7 **IEZ (Itsasoan. Eremu zaharra). Guztira: 8. ***IEB (Itsasoan. Eremu berria). Guztira: 3 J.Unzaga* G.Arostegi G.I.Zubiri A.Kolunga I.Martinez J.Elortegi M.Calleja Bou Bizkaia Entr.: J.Elortegi I.Goikoetxea M.Beaskoa J.Unanue* I.Frances C.Mañas L.M.Gonzalez J.A.Barturen* ORIO2020KO UZTAILAREN 19AEremuko errekorra: 19:42.94 (3.k) Hondarribia 2019an Denborak :BermeoUrdaibai: 20:10.41 (3.tx/2.k)Hondarribia: 20:12.76 (2.tx/2.k)Orio: 20:18.86 (3.tx/4.k)Astillero: 01:28.80 Urdaibai: 19:40.35Castro: 19:30.04Hondarribia: 22:12.19 Urdaibai: 19:39.19Castro: 19:25.54Castro: 19:54.87Urdaibai: 20:20.88Tiran: 20:29.86 Hondarribia: 19:39.54Urdaibai: 19:37.94Hondarribia: 19:15.88Hondarribia: 19:30.26 Hondarribia: 19:31.76Orio: 19:46.56 (4.k)Hondarribia: 19:42.94 (3.k)Urdaibai: 20:10.41 (2.k)2004/07/03. Orioko Txanpa estropada (ez puntuagarria). IB*2004/08/29. Orioko XIV.Traineru estropadak. VII.Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ**2005/08/27 . Orioko XV.Traineru estropadak. VIII. Inmobiliaria Orio. Bandera. IEZ**2006/08/26. Orioko XVI.Traineru estropadak. IX. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ**2007/08/26. Orioko XVII.Traineru estropadak. X.Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ**2008/08/30. Orioko XVIII.Traineru estropadak. XI. Inmobiliaria Orio Bandera. IB*2009/08/30. Orioko XIX.Traineru estropadak. XII. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ**2010/08/28 . Orioko XX.Traineru estropadak. XIII. Inmobiliaria Orio Bandera. IB*2011/08/27. Orioko XXI.Traineru estropadak. XIV. Inmobiliaria Orio Bandera. IEZ**2013/07/21. Orioko XXIII.Traineru estropadak. I. Orio Kanpina Bandera. IEZ**2014/07/20. Orioko XXIV.Traineru estropadak. II. Orio Kanpina Bandera. IB*2015/07/18 . Orioko XXV.Traineru estropadak. III. Orio Kanpina Bandera. IB*2016/07/09. Orioko XXVI.Traineru estropadak. IV. Orio Kanpina Bandera. IB*2017/07/08. Orioko XXIV.Traineru estropadak. V.Orio Kanpina Bandera. IB*2018/07/22. Orioko XXIV.Traineru estropadak. VI.Orio Kanpina Bandera. IEB***2019/07/20 . Orioko XXIX.Traineru estropadak.VII. Orio Kanpina Bandera. IEB***2020/07/19. Orioko XXX. Estropadak. VIII.Orio Kanpina Bandera. IEB***Oharrak:*Harrobikoak: 3.Igor Frances arraunlariak TKEn bere lehen bandera lortu zuen.Josu Barturen ek TKEn bere lehen bandera 49 urterekin irabazi zuen.Orioko XXX. Estropadak . VIII. Orio Kanpina Bandera estropadak etxetik 71 1. TXANDA KALEA ONTZIA 4 KAIKU 3 ONDARROA 2 ARES 1 LEKITTARRA 2. TXANDA KALEA ONTZIA 4 CABO 3 DONOSTIARRA 2 HONDARRIBIA 1 ZARAUTZ 3. TXANDA KALEA ONTZIA 4 ORIO 3 SANTURTZI 2 URDAIBAI 1 ZIERBENA Orioko estropadaren eremua 72 estropadak etxetik Hondarribiak estropada eremua ederki ezagutzen duela erakutsi zuen berriro ere. Asteazkenean Gipuzkoako txapeldun izan zen Orioko uretan eta gaur Ligan garaipena lortzeko gertu egon da , oso gertu. Txanda honek esper o zena erakutsi zuen. Hau da, Hondarribiaren eta Donostiarraren arteko lehia. Hasieran bizia izan zen, denbora beretan aritu baitziren bi ontziak, baina, estropada aurrera joan zen heinean, “Ama Guadalupekoa” k berriro erakutsi zuen ohorezko txandan lehiatzeko arraunlariak dituela. Orioko estrop adaren garapen estrategikoa. 2.t xanda estropadak etxetik 73 Hondarribiko erregistroak –berriro ere 20 minututik gora – banderaren sinonimoa zirudien, eta are gehia go Urdaibaik eta Oriok 8 segundo geroago eman zutenean bigarren ziaboga. Ontzi berria estreinatzen zuen Bou Bizkaiaren azken luzeak , ordea, udako lehen garaipena emango zien bermeotarrei. 74 estropadak etxetik Ohorezko txandako lau traineruek urruti zituzten Hondarribiak markatutako denborak. Berme okoek lehia estua izan zuten estropadaren lehen zatian Oriorekin, baina hirugarren ziaboga egin ondoren , atzean utzi zuten San Nikolas ontzia . Orioko estrop adaren garapen estrategikoa. 3.t xanda estropadak etxetik 75 Hondarribiak egindako denbora jaitsi nahian aritu zen Urdaibai, eta azken luze ikusgarrian lortu zuen. Atzetik bizpahiru segundora zihoan Santurtzik bere lidergoa eta kalea babestu z ituen, eta Oriori eragotzi zion Urdaibairen ibilbidea jarraitzea. 76 estropadak etxetik 2020 Orio Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 2020 Orio Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 77 78 estropadak etxetik IE IM I HE E HM M H 2020 0719 Orio Lusarbeko atsedenlekua Agiti Antilla Aiznal Haundi Oria ibaiaren itsasadarra Igeldo Oribarzar Mollarriko punta Talaimendi Zarauzko hondartza Zarautz Iñurritzako biotopo babestua Kaleen arabera garaipenak (ligan). Gizonak KALEA GARAIPENAK 4 1 3 1 2 1 1 0 Getaria Orio . (Gipuzkoa ) Monumentuak: San Nikolas eliza nagusiko aterpea, (XVI. m.), Kolon Txiki etxea, Biztanleria : 5.147 (oriotarrak) Tourseko San Martin ermita. Orio Arraunketa Elkartea. Sorrera urtea: 1965. Traineruen izena k: San Nikolas Kontxako Banderak: 32G. Lehenengoa: 1901ean. Azkena: 2017an. 2E. 2019 2020. Ligak: 1G/2E . Ligan irabazitako estropadak: 50G/23E Gipuzkoako Tx .: 12G. Lehenengoa: 1973an. Azkena: 2019 an. 2E. 2019 2020. Euskadiko Tx .: 6G. Lehenengoa: 1995ean . Azkena: 2002an. 1E. 2019 estropadak etxetik 79 Orio ibaiaren itsasadarra. Igeldotik Oriora joateko Gipuzkoako Birako lehen etapa aukeratuz gero, Antillako hondartzara iritsiko da ibiltaria,Mendizorrotzeko azken zatian Aranarriko talaiatik pasa eta gero. Garai batean, baleak bistatzeko leku aproposa zen; gaur egun, kostaldearenikuspegiaz gozatzeko begiralekua atsegina. Antillako hondartzak, 1997an egindako lanen ondoren, pasealeku eta lorategi ederrak ditu inguruan.Igeldotik Oriora doan errepidetik joanez gero, Lusarbeko atsedenlekua dago bide erdian. Egun pasarako leku atsegina da, jatorduak egiteko mahai eta guzti.Oribarzar. Oria ibaiaren ezkerraldeko erriberan dago, ekialdera begira. Bainatzea ez da gomendatzen, uraren kalitate eskasagatik. Hondartzaren atzealdean, Txurrukako aterpetxea dago. Bideari itsasorantz jarraituz gero, Orioko barrara iritsiko gara.Talaimendi eta Mollarri. Talaimendi bat baino gehiago topatuko dugu euskal kostaldean, Orio eta Zarautz artean horietako bat. Oriotik Zarautz aldera joanez, Txurruka aterpetxearen eskuinaldetik gora doan errepidea da Talaimendira igotzeko biderik errazena. Mahastiek esango diguteGipuzkoako txakolinaren eremuan sartu garela.Talaimendiko zelaietatik ikuspegia ederra da Zarautz aldera: Iñurritza erreka, dunak, hondartza luzea, Santa Barbara aurrez aurre eta eskuinaldean San Anton mendia, Getariako sagua. Eskuinean, Mollarria ikusiko dugu, XX. mende hasieran Andatzarratetik zetorren minerala kargatzeko erabilitako ingurunea. Mollarriko haitzaren alboan kala bat aurkituko du lasaitasuna nahi duenak. 80 estropadak etxetik Oharrak: *Harrobikoak : 3. ** 2012an, ligaren denboraldiko aurkezpen egunean jokatu zuten, estatistika ofizialetan estropada hau ez da sartzen. Guztira 13 estropada. 2003tik 2006ra eta 2013an ez ziren jokatu. Estropada guztiak e rlojuaren aurka jokatu dira. 0 1 2 3 4 5 6 7KaikuCastroUrdaibaiOrioHondarribia GaraipenakGaur egun, ez dago sekulako aldea arraunketa motetan, ezta? Duela urte batzuk, bai, Astilleroren garai onen hasieran, adibidez. Baina, orain, bi daudela esango nuke: Hondarribiarena da, atzean asko ger atuz egiten dena, eta bestea betikoa da, gu ezartzen ari garena taldean. Jon Elortegi Urdaibaiko e ntrenatzailea I.Goikoetxea G.Arostegi G.I.Zubiri A.Kolunga I.Martinez J.Elortegi M.Calleja Bou Bizkaia Entr.: J.Elortegi U.Bilbao* M.Beaskoa J.Unanue* I.Frances C.Mañas L.M.Gonzalez J.A.Barturen* Bandera. Bilboko XI. BanderaBILBO2020KO UZTAILAREN 25AEremuko errekorra: 19:20.68 Hondarribia 2014an DenborakUrdaibai: 19:27.14 (3.txanda)Santurtzi: 19:31.98 (3.txanda) Orio: 19:33.44 (3.txanda)Irabazlea/DenboraOrio: 20:14.58Castro: 19:34.52 Castro: 20:14.02Orio: 19:28.60Kaiku: 19:49.48 Hondarribia: 20:33.50Hondarribia: 19:20.68Hondarribia: 19:23.92 Hondarribia: 19:29.32Urdaibai: 19:25.70 Urdaibai: 19:34.54 Orio: 19:31.22 Urdaibai: 19:27.14Data/Bandera2007/09/22. Bilbo Hiriko I. Bandera2008/08/24. Bilbo Hiriko II. Bandera2009/07/04. XI.Telefonica Bandera. Bilbo Hiriko S.N 2010/07/03. I.Seat Bandera. Bilbo Hiriko S.N2011/07/03. Bilboko III. Bandera2012/06/09. Bilboko IV. Bandera**2014/08/31 . Bilboko V. Bandera2015/08/29. Bilboko VI. Bandera2016/07/16. Bilboko VII. Bandera2017/07/01. Bilboko VIII. Bandera2018/06/24. Bilboko IX. Bandera2019/06/22. Bilboko X. Bandera2020/07/25 . Bilboko XI. Bandera estropadak etxetik 81 Bilbo . (Bizkaia ) Ondareak. Elizak: San Anton, Abandoko San Bizente, San Nikolas Barikoarena, San Frantzisko Asiskoarena, Biztanleria : 346.478 (bilbotarrak) Santiago katedrala eta Begoñako santutegia. Museoak: Arte Ederretako eta Arte Modernoarena, Guggenheim, (bilbotarrak) Azkuna Zentroa . Eraikuntzak: Alde Zaharra, Plaza Berria, Arriaga antzokia, Erakustazoka, Sota etxea, Montero etxea, Burtsa etxea, Zeberitxa, Euskalduna eta Bizkaiko Foru Aldundiaren jaure giak. Zabalburu plaza Donostia Gasteiz San Bizente Moiua plaza Alde Zaharra Areeta Abantoko geltokia Plaza Biribila Udaletxea Ibaizabal ibaia Bilbo San Mames Indautxu Basurto Guggenheim Bilbao Museoa Deustuko Unibertsitatea Kasilda Iturrizaren parkea Ibaizabal ibaia Kasilla 2020 0725 2020 KO UZTAILAREN 26 A Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 LEKEITIO XXXV. El Correo Bandera. Kutxabank S.N Bandera. 82 estropadak etxetik Oharrak: *Harrobikoak : 8. ** Hondarribia k hiru segundoko zigorra jaso zuen lehenengo luzean Cabo ren kalean sartzeagatik. Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2019/06/30 . XXXIV. El Correo Bandera. BBK S .N Santurtzi: 19:39 .64 (2.k) 2020/07 /26. XXXV. El Correo Bandera. Kutxabank S.N Hondarribia : 20:06.14 (2.k) SAILKAPENA 1. Urdaibai 77 5. Hondarribia 66 9. Ares 32 2. Santurtzi 76 6. Zierbena 59 10. Ondarroa 32 3. Donostiarra 74 7. Cabo 49 11. Zarautz 28 4. Orio 73 8. Lekittarra 37 12. Kaiku 21 B.Ondikola J.Amunarriz* Entr.: M . Orbañanos U.Redondo G.Gorostiaga A.Legazkue I.Marizkurrena* B.Alza* I.J.Sagarzazu* G.Ezponda* X.Etxebeste X.Belasko* M.Aldai * J.Castrillon* A.Udabe Ama GuadalupekoaEremuko errekorra: 19:15,03 Hondarribia (1.k) 2016an. Euskadiko Txapelketan lortua Eremuko errekorra (ligan) : 19:39.64 Santurtzi 2019anDenborak :Hondarribia**: 20:06.14 (2.tx/2.k)BermeoUrdaibai: 20:10.48 (3.tx/1.k)Donostiarra: 20:15.92 (3.tx/3.k)Ez da batere ohikoa hamabi puntuko aldeari buelta ematea asteburu batean. Bilboko eta Lekeitioko estropadak jokatu baino lehen, laugarren postuan zen Urdaibai, Santurtzitik 11 puntura. Urdaibaik 23 eskuratu, eta sailkapenaren buruan jartzea lortu zuen.Sailkapeneko lehen lau ontzien artean lau punturen aldea zegoen. Urdaibai: 77. Santurtzi: 76. Donostiarra: 74. Eta Orio: 73 estropadak etxetik 83 Ababorrak eta istriborrak batera egin arraunean! Belaunak eta bizkarra ondo erabili. Bukatu ondo, ez izan presarik erasora joateko!* Gari Uranga Zarauzko entrenatzailea Oharra: *Zarautz taldea 4.a sailkatu zen, ligako bere postu onena lortu zuen. 84 estropadak etxetik Isuntza Arraun Elkartea. Sorrera urtea: 1977. Traineru aren izena : Lekittarra Kontxako Banderak: 0 Ligak: 0. Ligan irabazitako estropadak: 0 Bizkaiko Txapelketak: 1. 2000an. Euskadiko Txapelketak: 0 Santa Katalina Karraspio Ondarroa Endai Itxas Gain Lekeitio Anpenarri Egiluz Artzabal Labagana Isuntza Garraitz Kaleen arabera garaipenak (ligan). Gizonak KALEA GARAIPENAK 4 0 3 0 2 2 1 0 Mendexa Ea Talaiako begiralekua IE IM I EH E HM M H 2020 0726 Lekeitio. (Bizkaia)Biztanleria: 7.438 (lekeitiarrak)Monumentuak: Andra Maria eliza eta Uriarte jauregia.Ondareak: Oxangoiti, Uribarri eta Abaroa jauregiak, Santa Katalina itsasargia. Berriatuko eta Mendexako kalak. Itxas Gain pasata eta errepidean aurrera jarraituta, Endaiko senaia da bainua hartzeko gomendagarriena. Eskuinaldean, Anpenarriko muturra du, begir atoki ona. Egiluz dator ondoren, segidan, eta handik laster batean iritsiko gara Artzabal lurmuturrera, Lekeitioren atari. Artzabal lurmuturraren parera iritsitakoan, errepidea Lekeitio aldera jaisten hasi baino leh en, eskuinean dagoen bidetik, Labaganako begiralekura jaits daiteke, aurrera, muturrerantz eginez, zelai eder bateraino. Handik ederki ikusten dira Garraitz uhartea, Karraspio hondartza, Lekeitio, Otoio mendia… Karraspio hondartza. Euskal Herriko hondartza ederrenetakoa da. Itsasbeheran, oinez jo an daiteke Garraitz uharteraino. Ezkerraldean, Karraspio Txiki hondartza du, Lea ibaiaren ahoan. Gainera, pasealeku eroso batek Lea ibaiaz bestalderaino eramango gaitu, zub i bat gaindituta. Garraitz uhartea. Lekeitioko kostaldeari nortasuna ematen dio Garr aitz uharteak –San Nikolas ere deitzen diote – Hain gertu ikusita, behatzeko gogoa ematen du. Itsasbeherak eskaintzen du horretarako aukera, bai Karraspio hondartzatik zuzenean joanda, bai Isuntzako hon dartz atik abiatzen den pasabidetik joanda –nahiko labainkorra denez, tentuz ibili behar –. Uharteak baditu gordeak zenbait altxor bisitariarentzat: Bariko San Nikolasi eskainitako baselizaren eta frantsizkotarren komentu baten hondakinak, esaterako. Isuntza hondartza. Karraspiokoak bezala, honek ere ikusm ira ederra eskaintzen du, Garraitz aurrean izanik. Lekeitioko portuaren ondoan dago, eta udan jendez gainezka egoten da. Santa Katalinako itsasargia. Lekeitioko portutik ibilbide erraz eta atsegina egin daiteke Santa Katalinako itsasargiraino eta baselizar aino, izen berbera duen pasealekutik. Baseliza XIV. mendeko da, eta gotorleku ere izan zen, kanoi eta guzti. Baselizaren azpian, itsasla barrean, Santa Katalinako kobazuloa dago. Leize horretan historiaurreko gizakiek bildutako muskuiluen hondakinak aurkitu dituzte. estropadak etxetik 85 86 estropadak etxetik 2020 Bilbo Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 87 2020 Lekeitio Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 0 1 2 3 4 5 6 7SanturtziMecosOrioKaikuCaboAstilleroHondarribiaUrdaibaiGaraipenak 88 estropadak etxetik Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2003/08/02 . Hondarribiko XVI. Bandera. Euskaltel S.N Mecos: 20:03. 58 (2.k) 2004/07/24. Hondarribiko XVII. Bandera Cabo: 19:44. 21 (4.k) 2005/08/06 . Hondarribiko XVIII. Bandera Astillero: 19:55. 86 (1.k) 2005/09/24 . VII. Telefonica Bandera Astillero: 19:47. 60 (3.k) 2006/08/06. Hondarribiko XIX. Bandera Hondarribia: 19:43. 52 (1.k) 2007/08/04 . Hondarribiko XX. Bandera Urdaib ai: 20:07. 13 (4.k) 2008/08/23 . Hondarribiko XXI. Bandera Urdaibai: 19:21. 89 (1.k) 2009/08/22 . Hondarribiko XXII. Bandera. Mapfre S.N Orio: 21:02. 23 (1.k) 2010/08/22. Hondarribiko XXIII. Bandera. Mapfre S.N Urdaibai : 19:31. 98 (3.k) 2011/08/20. Hondarribiko XXIV. Bandera. Mapfre S.N Kaiku: 19:28. 34 (4.k) 2012/08/11. Hondarribiko XXV. Bandera. Mapfre S.N Hondarribia: 19:30. 16 (2.k) 2013/08/10. Hondarribiko XXVI. Bandera. Mapfre S.N Kaiku: 19:50. 18 (3.k) 2014/08/24. Hondarribiko XXVII. Bandera. Mapfre S.N Urdaibai: 19:50. 94 (1.k) 2015/08/22. Hondarribiko XXVIII. Bandera. Mapfre S .N Hondarribia: 19:36. 42 (3.k) 2016/08/20. Hondarribiko XXIX. Bandera. Mapfre S .N Urdaibai: 19:44. 12 (4.k) 2017/08/12. Hondarribiko XXX. Bandera. Mapfre S .N Urdaibai: 19:48. 70 (4.k) 2018/08/12. Hondarribiko XXXI. Bandera. Mapfre S.N Cabo: 19:45. 86 (3.k) 2019/08/11. Hondarribiko XXXII. Bandera. Mapfre S.N Orio: 20:12. 36 (1.k) 2020 /08/ 08. Hondarribiko XXXIII. Bandera. Mapfre S.N Santurtzi : 19:30.18 (3.k) 2020KO ABUZTUAREN 8 A Eremuko errekorra: 19:16. 84 Kaiku 2009an. Euskadiko Txapelketan lortua Eremuko errekorra (ligan): 19:21. 89 Urdaibai 2008an Denborak : Santurtzi**: 19:30.18 (3.tx/3.k) Hondarribi ko XXXIII. Bandera. Mapfre S.N A Coruña 1J Guztira 19 estropada A.Zabala * I.Pascual A.Garcia * A.Gonzalez O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* M.Azkarate S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * A.Zurinaga F.Rua Sotera Entr.: I . Zabala HONDARRIBIABermeoUrdaibai: 19:43.28 (3.tx/1.k) Hondarribia: 19:48.34 (2.tx/3.k)Oharrak: *Harrobikoak: 4.**Santurtzi lehendabizikoz izan zen azkarrena aurtengo Eusko Label ligan. estropadak etxetik 89 Harrabots handia sortu du arraun munduan jazo den azken gertakariak. Urdaibaiko zuzendaritzak jakinarazi duenez, asteartetik asteazkenerako gauean, elkartekoa ez den norbait sartu zen ontziak eta materiala dauden pabiloira, ezkutuan. Dokumentazio guz tia zeraman diruzorro bat agertu zen p abiloiko hangarrean, traineru bermeotarraren ondoan. Gertakizun horrek ezinegona sortu zuen Urdaibaiko arraunlarien eta zuzendaritzako kideen artean. Abuztuaren 7an Urdaibaik udaltzainen esku utzi zuen diru zorroa, eta afera «bukatutzat» eman zuen. Sare so zialetan zabaldutakoaren eta Urdaibaiko arraunlari batek egindako salaketaren arabera, diru zorro hori Iker Zabala Santurtziko entrenatzailearena omen zen*. Xabier CastrillonOharra:*Informazio hau 2020ko abuztuaren 6an eta 19an Berria eta El DV egunkariek argitaratu zuten. 90 estropadak etxetik Hondarribia. (Gipuzkoa) Monumentuak: Harresiak, Joana Eroaren Etxea, Karlos V.aren eta San Telmo jauregiak Biztanleria : 16.464 (hondarribiarrak) Guadalupeko Amaren eliza Jaizkibel mendian (XVI. m.) . Ondareak: Andre Mariaren eliza. Kontxako Banderak: 14 . Lehenengoa: 1891ean. Azkena: 2020an. Ligak: 3. Ligan irabazitako estropadak: 78 Gipuzkoako Txapelketak: 11 . Lehenengoa: 1967an . Azkena: 2020an . Euskadiko Txapelketak: 6G. Lehenengoa: 2004an . Azkena: 2019an 1Emakumeak . 2008an Kaleen arabera garaipenak (ligan). Gizonak KALEA GARAIPENAK 4 5 3 6 2 2 1 6 Txingudiko badia Exanzabalago itsaslabarra Txurruta uhartea Donibane Lohizune Hendaia Txorien u hartea Ondarraitz Dunbarriak Loia Beltzeniako pasealekua Abadiako eremua 2020 0808 Hondarribia Asturiaga Kapelueta Artzuko portua Justitz Guadalupe Jaitzubia Jaizkibel mendia Irun Pasai Donibane Higer eta Amuitz Hondarribiko hondartza Marlako kalak IE IM I EH E HM M H Hondarribia Arraun Elkartea. Sorrera urtea: 1969. Traineruen izenak. Ama Guadalupekoa estropadak etxetik 91 Exanzabalago itsaslabarra. Gipuzkoako eta Bizkaiko kostaldean agertuko den flysch fenomenoaren adibide bikaina dira itsaslabar hauek. Surfzaleentzat:itsaslabar hauen parean, kostaldetik kilometro batzuetara, Belharrako olatu erraldoia ageri da sagailo handiko egunetan. Donibane Lohizuneko eta Ziburukoarrantzaleak ederki sufritu dute betidanik haren oldarraldia.Abadia eremua. Anton Abadiak utzitako ondarea da. Bertan ipuinetako gaztelua eta eremuaren bisita gidatuak antolatzen dira.Loiako badia . Harrizko hondartza hau erabat basatia dela esan daiteke. Nudismoa egiten da.Txurruta uhartea. Loiako badiaren ertz batean dago irla txiki hau. Itsasbeheran bat egiten du kostaldearekin, eta oinez joan daiteke bertaraino. Inguruan ospatzen omen ziren akelarretatik datorkio izena (zurruta).Dunbarriak. Hendaiako argazki gehienetan ageri dira hondartzari amaiera jartzen dioten bi haitz bereziok. Jatorrian material bigunagoez inguraturik zeuden,eta itsasoaren higadurak bakartu zituen. Elezaharrak dio Aiako Harrian bizi zen erraldoi batek jaurti zituela itsasora.Ondarraitz hondartza. Euskal Herriko hondartzarik luzeena dela esan ohi da, Angeluko hareatzak bost kilometro dituen arren –hamaika hondartzatan dago banaturik, ordea –.Txingudiko badia. Bidasoa ibaiaren itsasoratzeak sortutako badia da Txingudikoa. Hendaia, Irun eta Hondarribiko herriek mendez mende eragindako presioa jasan behar izan duen arren, oraindik gordetzen ditu padura eremu garrantzitsuak: Plaiaundikoa eta Jaitzubikoa, esate baterako.● Txorien uhartea (Hendaia) . Hondarrezko irla bat da, garai batean inguruko piraten bilgune. ● Plaiaundi (Irun) . Gizakiak sorturiko azpiegiturek inguratzen dute hagaztien paradisu txiki hau. 1998tik hona egindako ahaleginean, erabat suntsitutako ingurunea zen aspaldi ez dela, baina hegazti migratzaileentzako atsedenleku bilakatu dira parkearen 23,4 hektareak. Eta bisitariari hegazti horiekezagutzeko aukera bikaina ematen dio, bi kilometroko ibilbidean jarrita dauden begiralekuei esker. ● Jaitzubia (Hondarribia) . Plaiaundiko hezegunetik gertu, Jaitzubiko ibarrean ere gizakiak lehengoratu egin du garai batean suntsitu zuena. Kasu honetan,itsasoari hormak jarri zitzaizkion nekazaritzako lurrak lortzeko. Harresi horren zati bat botata lortu da hezegunea lehengoratzea. Orain, hegaztiek 70,4 hektareako eremu babestua dute bertan. Jaitzubiko ibarrak badu beste berezitasun bat: Jaizkibel mendia eta Bidasoako padurak batzen ditu, errekak osatzenduen pasabide berdeari esker.Hondarribiko hondartza. Txingudiko badiaren ahoak bi ezpain ditu: bata, Ondarraitz, Bidasoa ibaiaz ekialdera; bestea Hondarribiko hondartza, mendebaldera.Higer lurmuturraren babesa du Hondarribikoak, eta, horregatik, urak bare izaten ditu normalean.Higer eta Amuitz. Higer da Jaizkibel mendia erraldoiaren (itsasora amiltzen den 15 kilometroko kosta lerroa) lehen lurmuturra ekialdetik. Hango itsasargia 1881etik ari da lanean etengabean, –aurretik zegoen itsasargia Irungo setioan suntsitu zuten, 1874an –.Artzuko portua eta Marlako kalak. Guadalupetik Artzuko portura edo Justiztik Marlako kaletara jaisteko ordu erdiko bidea dago. Kostalde zati eder bat ezagutzeko aukera ematen du. Artzuko portuan, errota bat eta harrobi bat zeuden antzina. Marla, berriz, bertan hondoratutako itsasontziengatik da ezaguna,Maro izenekoa azkena. 92 estropadak etxetik 2020KO ABUZTUAREN 9 A Eremuko errekorra : 19:44. 96 (4.k) Zierbena 2018an Denborak : Zierbena: 20:12.65 (2.tx/1.k) Orio: 20:13.90 (3.tx/1.k) Donostiarra: 20:17.05 (2.tx/3.k) Ondarroako XXX VI. Bandera. Cikautxo S.N ONDARROA A Coruña 1J Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2017/08/13. Ondarroako XXXIII. Bandera. Cikautxo S .N Urdaibai: 19:55. 12 (2.k) 2018/08/11 . Ondarroako XXXIV. Bandera. Cikautxo S .N Zierbena: 19:44. 96 (4.k) 2019/08/10. Ondarroako XXXV. Bandera. Cikautxo S .N Hondarribia: 19:52. 92 (1.k) 2020 /08/ 09. Ondarroako XXXV I. Bandera. Cikautxo S .N Zierbena: 20 :12.65 (1.k) R.Garcia I.Ibañez * J.Zunzzunegi E.Sanchez I.Montes A.Gonzalez L.M.Villar Entr.: J. Zunzunegi I.Urkijo * J.De Haz A.Vidal M.Hernando S.Montenegro C.Palazuelos A.Lazkano* Zierbena TKEko araudiak, teorian, harrobiko taldeak babesteko dira, baina, urteak joan eta urteak etorri, talde horiek doaz behera. Zer ari da gertatzen?Hipokresia handi bat dago. San Juan, San Pedro, Zumaia… klub historikoak behera joan dira, eta Orio bera ere joan zen. Araudi horiek jarrita daude Urdaibai, Kaiku, Astillero eta halakoei min emateko. Baina gutxiasko, horrelako talde gehienek liga nagusian segitzen dute. Ez, ordea,ustez arauak babestuta dauden harrobiko taldeek. Beti esan izan dut hau: taldeak gaztetu behar dira, baina ez oraingo arauekin. Behartu beharrean harrobiko hiru arraunlari sartzera, behartu 23 urtez azpiko zazpi arraunlari izatera taldean, edonongoak izanda ere. Horrelaaterako lirateke arraunlariak.Iker ZabalaSanturtziko entrenatzaileaOharra: *Harrobikoak: 3.Liga nagusian, Iñigo Ibañez ek eta Iñaki Urkijo k lehen bandera irabazi zuten. estropadak etxetik 93 Oharrak : *Ondoko arrazoiarengatik aukeratu dut estropada hau: 2017an Antiguako Ama traineru ko eskifaia etxeko arraunlariz osatuta zegoen. Eredu bat izan zen harrobiko arraunlariengan sinisten duten talde guztientzat. **Orain dela zortzi urte esandakoa, Pasai Donibaneko entrenatzaile zela. ***Koxtape, Mecos, Pedreña, Castro, Astillero, Pasai Doniba ne eta Urdaib ai taldeetan aritu da. Guk gure arraunlariei sari ekonomikoak ematen dizkiegu, baina hutsaren hurrengoa dira, ez dute horregatik arrauna egiten, afizioagatik baizik, norbere taldearekin aritzeagatik eta ahal bada bandera lortzeagatik. Gure filosofia duten taldeak, diru gehiago izanda ere, e z dira joko ekonomikoetan sartzen, jendeak mentalitatea aldatzen duelako: jendea hasten da arrauna egiten bald in et a dirua baldin badago eta diruri k ez badago ez du arrauna egiten, eta hori oso arriskutsua da. Ezin duzu imajinatu nola aldatzen den jendearen jarrera, diruagatik edo afizioagatik arrauna egiten duenean **. Joseba Fernandez*** Pedreña taldeko entrenatz ailea TALDEA ARRAUNLARIAK LIGAN HARROBIKOAK LIGAN HARROBIKOAK ONDARROAN ESKIFAIAREN PORTZENTAJEA ONDARROAN ZARAUTZ 20 15 11 % 78,57 ONDARROA 22 13 9 % 64,28 LEKITTARRA 21 11 9 % 64,28 CABO 22 16 8 % 57,14 HONDARRIBIA 21 11 8 % 57,14 ARES 20 8 8 % 57,14 22 11 6 % 42,85 KAIKU 22 8 5 % 35,71 DONOSTIARRA 21 8 4 % 28 ,57 SANTURTZI 21 8 4 % 28 ,57 URDAIBAI 22 7 3 % 21,42 ZIERBENA 20 6 3 % 21,42 Ondarroako estropada* talde bakoitzean harrobiko arraunlarie k izandako partaidetza ORIO 94 estropadak etxetik (ondarroarrak) Ondarroa Arraun Elkartea. Sorrera urtea: 1973. Traineru aren izena: Antiguako Ama Kontxako Banderak: 2 . Lehenengoa: 1898an. Azkena: 1926an. Ligak: 0. Ligan irabazitako estropadak: 0 Bizkaiko Txapelketak: 3G izonak . Lehenengoa: 1994an. Azkena: 1997an . 1Emakumeak . 2020an Euskadiko Txapelketak: 0 Mutriku Deba 2020 0809 Santa Klara Galdonamendi Mendexa Arbeko badia eta Talaixa Mutrikuko hondartza Zazpi Hondartzak eta Saturraran Ondarroa Irukatiluko kalak Fraile Haitza Portutxiki Arrigorri Irabaltza Berriatuko eta Mendexako kalak Kaleen arabera garaipenak (ligan). Gizonak KALEA GARAIPENAK 4 1 3 0 2 1 1 2 IE IM I EH E HM M H Ondarroa. (Bizkaia)Biztanleria: 8.856 (ondarroarrak)Ondareak: Andre Maria eliza gotikoa, Antiguako Andre Mariaren eliza, Likona dorrea,Arrantzaleen Kofradia zaharra eta Zubi Zaharra. estropadak etxetik 95 Arbeko badia eta Talaixa. Debatik Mutrikurako errepidean, Alkoleako punta baino lehen, Arbeko badia dago. Garai batean arrantzaleakbiltzen ziren bertan, baina gaur egun surflarientzat dago bereziki prestatua. Izan ere, Euskosurf gunea izendatu dute. Eskarmentu handikosurflarientzako gunea da, hondartza harrizkoa delako eta olatuak urruti samar lehertzen direlako. Arbe badiatik Talaixara igotzeko errepidea dago. Izenak dioenez, kostaldea ikusteko leku paregabea da.Mutrikuko hondartza. Nagusia izan da beti, herrigunetik gertu dagoen bakarra delako. Bainatzeko ez da oso erosoa, ur ertzean harkaitzak baitira nagusi. Ondoan, kaiaren aldetik, itsasoko ura duen igerileku eder bat du.Zazpi Hondartzak eta Saturraran. Mutrikuko hondartzatik Saturraranera, 2,5 kilometroko kosta zatian, Zazpi Hondartzak izeneko kalak daude.Harkaitzezko kala txikiak dira gehienak. Leku atseginak dira. Saturrarango hondartzaren puntako haitz beltzek, hondartzari nortasun bereziaemateaz gain, itsasoaren oldarraldietatik babesten dute. Gipuzkoako hondartzarik ederrenetakoa da, ezbairik gabe. Mutrikuko lurretan egonik ere, Ondarroari begira dago, 2001etik Harbide pasealekuak lotzen baitu Arrigorriko hondartzarekin.Arrigorri hondartza. Ondarroako portuaren ondoan dago, barraren babesean. Horri esker, urak bare egon ohi dira, eta hondartza atsegina da igeri egiteko.Berriatuko eta Mendexako kalak. Ondarroatik Lekeitiora doan kostaldeko errepidea astialdirako baliabide bihurtu dute inguruko bizilagunek,barrualdetik errepide berria egin zutenetik zirkulazioa asko jaitsi baita. Ibiltari zein bizikletazaleek 12 kilometro inguruko errepide tartea irabazidute lasai gozatzeko. Ondarroa eskuinean utzi eta aguro Irukatiluko kalatxoak ditugu, Altariako lurmuturraren kanpoaldetik. Errepidearen bestaldean, berriz, Santa Klarako baseliza muino batean. Kostaldearen ikuspegi ederrak daude handik. Errepidetik Lekeitiorantz abiatuta,menditik itsasertzera jaisten diren hamaika errekatxo eta ibarbiderekin egingo dugu topo, bata bestearen segidan –horregatik da hain errepide bihurria –. Erreka horiei esker, beste horrenbeste harrizko kala eta senaia eta begiralekuak ere bai. Fraile haitza, esate baterako, Ondarroatikabiatu eta kilometro eskasera dago, Berriatuko lurren mugan, hain zuzen ere. Irabaltza, Portutxiki eta beste pasatuko ditugu, ItxasGainera iristeko. Mendexako lurretan gaude jada. 96 estropadak etxetik 2020 Hondarribia Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 97 2020 Ondarroa Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 98 estropadak etxetik Oharra: *Hondarribiko patroia Zarauzko XL III. Ikurrina ZARAUTZ A Coruña 1J Brankaz eta poparean egoki ibiltzeko aproposa da Zarauzko eremu fidagarria, traineruei zuzen sartzen baitzaie olatua. Olatuak popareko lanarekin bakarrik lotu ohi dira, baina kanporanzko bi luzeetan ere lagungarriak izan daitezke. Amunarriz* berari entzun izan zaio, itsasoko estropadetan eta brankaz, «olatua, olatua, bagoaz honekin» esaten arraunlariei. Kontran datorkien olatuari zer etekin klase ateratzen zaion aza ldu du: «Zarautzen, olatuak errebotea egiten du errepideko horman, eta horrek bultzada ematen dio traineruari kanpora joateko». Popareko lanerako, eremuak badu berezitasun bat: barruko kaleetatik hobeto eta azkarrago bukatu ohi dute traineruek, barrurantz markatzen duelako olatuak. Amunarrizek garbi asko azaldu du zer kale dituen gustuko horregatik: «Nik beti nahiago aurreneko bi kaleak. Hirugarrena ere ez da txarra». Ez du laugarren kalea aipatu, zerbaitegatik: «Eremu berrian ari garenetik, laugarren kalet ik baino azkarrago ibiltzen gara beste kaleetatik». Iparmendebaleko haize petral samarra dago emanda gaurko, eta hori gogoratu du Hondarribiko patroiak: «Mugituta egongo da. Eremua irekia da, ez dago babesik inon, eta, haizeak jotzen badu, trapaia ateratz en da. Prest egon behar dugu. Olatuen berezko garbitasuna zikindu egingo du haizeak. Hala ere, haizeak berdin jotzen du denentzat, eta fidagarria da alde horretatik. Aitor Manterola Berria egunkariko kazetaria estropadak etxetik 99 2020 Zarautz Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 0 1 2 3 4 5 6 7AstilleroUrdaibaiCastroOrioKaikuHondarribiaGaraipenak 100 estropadak etxetik Oharrak: *Harrobikoak : 8 **Eremu berria. 2012an Eusko Label Bandera eremu honetan jokatu zuten. 2015eko denboraletik aurrera baliza guztiak 150 metro itsaso zabalera lekualdatu zituzten, eta eremu orijinalaren lerrokadurari eutsi zioten. *** Zarautzen, 2007ko bigarren jardunalditik ez zen 21 minututik gorako denborarekin irabazten. Lehen jardunaldia. Guztira 20 estropada 2020KO ABUZTUAREN 15 A Cabo: 21:22.44 (2.tx/1.k) Santurtzi: 21:27.16 (3.tx/1.k) Zarauzko XL III. Ikurrina ZARAUTZ 1J A Coruña 1J Data/Ikurrina. Lehen jardunaldia Eremua Irabazlea/Denbora 2003/08/16. Zarauzko XXVI. Ikurrina Zaharra Astillero: 19:44. 36 (2.k) 2003/09/21. V. Telefonica Bandera Zaharra Astillero: 19:48. 10 (1.k) 2004/08/01. Zarauzko XXVII. Ikurrina Zaharra Urdaibai: 19:52. 11 (3.k) 2005/08/28. Zarauzko XXVIII. Ikurrina Zaharra Castro: 19:54. 06 (3.k) 2006/08/19. Zarauzko XXIX. Ikurrina Zaharra Orio: 20:35. 34 (1.k) 2007/08/18. Zarauzko XXX. Ikurrina Zaharra Orio: 20:17. 95 (3.k) 2008/08/16. Zarauzko XXXI. Ikurrina Zaharra Castro: 19:37. 03 (2.k) 2009/08/15. Zarauzko XXXII. Ikurrina Zaharra Castro: 19:36. 17 (1.k) 2010/08/14. Zarauzko XXXIII. Ikurrina Zaharra Orio: 20:54. 43 (2.k) 2011/08/13. Zarauzko XXXIV. Ikurrina Zaharra Kaiku: 19:23. 78 (1.k) 2012/07/08. I. Eusko Label Bandera Berria Hondarribia: 20:05. 83 (3.k) 2012/08/18. Zarauzko XXXV. Ikurrina. Zaharra Kaiku: 19:31. 04 (4.k) 2013/08/17. Zarauzko XXXVI. Ikurrina Zaharra Kaiku: 19:28. 30 (2.k) 2014/08/16. Zarauzko XXXVII. Ikurrina Zaharra Kaiku: 19:55. 92 (4.k) 2015/08/15. Zarauzko XXXVIII. Ikurrina Zaharra Hondarribia: 19:42. 08 (4.k) 2016/08/13. Zarauzko XXXIX. Ikurrina Berria Urdaibai: 19:27. 50 (2.k) 2017/08/19. Zarauzko XL. Ikurrina Berria Orio: 20:21. 52 (2.k) 2018/08/18. Zarauzko XLI. Ikurrina Berria Urdaibai: 19:58. 52 (1.k) 2019/08/17. Zarauzko XLII. Ikurrina Berria Hondarribia: 19:42. 32 (2.k) 2020/08/15. Zarauzko XLIII. Ikurrina Berria Hondarribia: 21:00. 48 (2.k) Oharra: 2003an, 2004an eta 2005ean jardunaldi batean jokatu zuten Zarauzko Ikurrina. J.Amunarriz* Entr.: M . Orbañanos U.Redondo G.Gorostiaga I.Mari zkurren a* A.Osanbela A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * J.Castrillon* A.Udabe Ama GuadalupekoaEremuko errekorra**: 19:23.72 (3.k) Santurtzi 2020ko bigarren jardunaldian Denborak :Hondarribia: 21:00.48 (2.tx/2.k)*** estropadak etxetik 101 SAILKAPENA 1. Santurtzi 102 5. Donostiarra 95 9. Ondarroa 45 2. Orio 101 6. Zierbena 87 10. Ares 41 3. Urdaibai 98 7. Cabo 73 11. Zarautz 40 4. Hondarribia 96 8. Lekittarra 48 12. Kaiku 32 Oharra: *Berria egunkarian 2020ko abuztuaren 16an argitaratutako kronikaren pasarte batzuk. Hondarribiak 22 segundotik gora atera die aurkariei bigarren txanda n jokatuta , Zarauzko Ikurrinaren lehen egunean. Haize indartsuak txikizioa eragin du, eta Urdaibaik lidergoa gal du du, azkena egin baitu (22:16. 00). Santurtzik ligako lehen postua berreskuratu du. Emana zegoen haizeak gora egingo zuela arratsaldeak aurrera egin ahala, eta bai bete ere iragarpenak. Kalterik gehien azkeneko txandakoei eragin zien. Hondarribia Eusko Label liga irabazteko lehian sartu da. Santurtzi rengandik sei puntura jarri da, Oriok bost ateratzen dizkio, eta Urdaibaik bi. Atzokoaren beste irakurketa laugarren kalearena da. Kale horretan hondoratu baitzen Urdaibai. Kontakizun hau duela urte batzu etakoa da, orduko arraunlari bati entzundakoa, laugarren kaletik arraun egin eta gero: «Eman eta eman, baina ezin aurrera egin, itsaso azpiko zerbaitek helduta edukiko bagintu bezala». Zarauzko ohiko joerari muzin eginez, kanpoko kaleetatik sartu ziren atzo helmugan traineruak*. Aitor Manterola Berri a egunkariko kazetaria 0 1 2 3 4 5 6 7SanturtziOrioUrdaibaiKaikuCastroHondarribia Garaipenak 102 estropadak etxetik Data/Ikurrina. Bigarren jardunaldia Eremua Irabazlea/Denbora 2006/08/20. Zarauzko XXIX. Ikurrina Zaharra Castro: 19:48. 91 (3.k) 2007/08/19. Zarauzko XXX. Ikurrina Zaharra Urdaibai: 21:56. 48 (3.k) 2008/08/17. Zarauzko XXXI. Ikurrina Zaharra Castro: 19:19. 69 (3.k) 2009/08/16. Zarauzko XXXII. Ikurrina Zaharra Castro: 19:32. 58 (3.k) 2010/08/15. Zarauzko XXXIII. Ikurrina Zaharra Hondarribia: 19:40. 75 (3.k) 2011/08/14. Zarauzko XXXIV. Ikurrina Zaharra Kaiku: 19:15. 54* (3.k) 2012/08/19. Zarauzko XXXV. Ikurrina Zaharra Kaiku: 20:01. 38 (3.k) 2013/08/18. Zarauzko XXXVI. Ikurrina Zaharra Urdaibai: 19:30. 10 (3.k) 2014/08/17. Zarauzko XXXVII. Ikurrina Zaharra Kaiku/Orio**: 19:39. 92 (3.k) 2015/08/16. Zarauzko XXXVIII. Ikurrina Zaharra Hondarribia: 17:35. 86 (3.k)^ 2016/08/14. Zarauzko XXXIX. Ikurrina Berria Urdaibai: 19:50. 73 (3.k) 2017/08/20. Zarauzko XL. Ikurrina Berria Hondarribia: 20:14. 20 (3.k) 2018/08/19. Zarauzko XLI. Ikurrina Berria Orio: 19:51. 46 (3.k) 2019/08/18. Zarauzko XLII. Ikurrina Berria Hondarribia: 20:30. 46 (3.k) 2020/08/16. Zarauzko XLIII. Ikurrina Berria Santurtzi: 19:23. 72 (3.k) Oharrak: * 2011n Kaiku k 19:15. 54 denbora lortu zuen, Hondarribia k baino lau segundo gutxiago. Bi txalupek 2008an Castro k egindako denboraren (19:19. 69) azpitik amaitu zuten. La Marinerak 1992an San Pedro ren 19:24 .21a gainditu zuen. **Kaiku k eta Orio k denbo ra bera egin zuten: 19:39. 92. San Migel Ligak bakoitzari 12 puntu eman zizkien. ^Estropada eremuaren luzera 4.952 metrotara laburtu zuten. Bigarren jardunaldia Guztira: 15 estropada Garaipenak : 16** A Coruña 1J A.Zurinaga A.Zabala * I.Pascual A.Garcia * A.Gonzalez O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* Entr.: I . Zabala M.Azkarate S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * F.Rua Sotera Zarauzko XLIII. IkurrinaZARAUTZ 2J2020KO ABUZTUAREN 16AEremuko errekorra: 19:23.72 (3.k) Santurtzi 2020an Denborak : Santurtzi: 19:23.72 (3.tx/1.k) Hondarribia: 19:30.38 (3.tx/4.k) Zierbena: 19:34. 04 (3.tx/2.k) Oharrak:*Harrobikoak: 4 ”Zarautzen irabazten duenak ez du aparte izaten Kontxako bandera”. Azken bost urteetan bete egin da: 2016an, Urdaibai k lotu zion Zarauzko garaipenari Kontxakoa; hurrengo urtean, Orio k,eta 2018an, iaz eta aurten Hondarribia k.Sailkapen nagusia (bi egunetako denborak batuta):Hondarribia: 40:30.86. Santurtzi: 40:50.88 eta Zierbena: 41:08.24. 01234567AstilleroUrdaibaiOrioCastroKaikuHondarribia Garaipenak Guztira: 18 (2003 2020) Hondarribia k hirugarren urtez jarraian irabazi du Zarauzko ikurrina. Azken sei urteetan, lau aldiz irabazi du. Hondarribiak g araipen zerrendan Orio (11 garaipen), San Pedro eta Kaiku (5) aurretik ditu, eta lau garaipenekin berdindu du Santurtzi k lortutakoak. estropadak etxetik 103 Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 2014***. Kaiku 19:55. 92(1) 19:39. 92(1) 39:35. 84 2. Orio 20:13. 04(3) 19:39. 92(1) 39:52. 96 17.12 ***Bigarren jardunaldian, Kaikuk eta Oriok denbora bera egin zuten . ^Bigarren jardunaldian, estropada eremuaren luzera 604 m. laburtu zuten . 1. 2016. Urdaibai 19:27. 50(1) 19:50. 73(1) 39:18. 23^^ 2. Hondarribia 19:43. 24(3) 19:59. 59(2) 39:42. 83 24.60 1. 2017. Orio 20:21. 52(1) 20:28. 86(2) 40:50. 38 2. Hondarribia 20:40. 76(3) 20:14. 20(1) 40:54. 96 4.58 *^Zarauzko ikurrinan, lehen aldiz, talde batek jardunaldirik irabazi gabe denborarik onena egitea lortu zuen. Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 2003. Astillero Estropada bakarra 19:44. 36 2. Orio 19:57. 10 12.74* *Segundotan 1. 2004. Urdaibai Estropada bakarra 19:52. 11 2. Hondarribia 20:00. 98 8.87 1. 2005. Castro Estropada bakarra 19:54. 06 2. Hondarribia 20:02. 84 8.78 1. 2006.Orio 20:35. 34(1) 19:50. 91(3) 40:26. 25 2. Hondarribia 20:37. 47(2) 19:50. 11(2) 42:27. 58 1.33 1. 2007. Urdaibai 20:29. 53(2) 21:56. 48(1) 42:26. 01 2. Orio 20:17. 95(1) 22:19. 06(6) 42:37. 01 11.00 1. 2008. Castro 19:37. 03(1) 19:19. 69(1) 38:56. 72 2. Urdaibai 19:44. 64(2) 19:35. 42(3) 39:20. 06 23.34 1. 2009. Castro 19:36. 17(1) 19:3 .58(1) 39:08. 75 2. Pedreña 19:47. 18(3) 19:44 .37(2) 39:31. 55 22.80 1. 2010. Orio 20:54. 43(1) 19:49. 16(4) 40:43. 59 2. Urdaibai 21:06.39(5) 19:41. 77(2) 40:48. 16 4.57 1. 2011. Kaiku 19:23. 78(1) 19:15. 54**(1) 38:39. 32** 2. Hondarribia 19:30. 70(4) 19:19. 54(2) 38:50. 24 10.92 1. 2012. Kaiku 19:31. 04(1) 20:01. 38(1) 39:32. 42 2. Hondarribia 19:40.34(2) 20:22. 68(9) 40:03.02 30.60 1. 2013. Kaiku 19:28. 30(1) 19:30. 12(2) 38:58. 42 2. Urdaibai 19:34. 58(3) 19:30. 10(1) 39:04. 68 6.26 **Eremu zaharraren errekorra .^^Eremu berriaren errekorra.1. 2015. Hondarribia 19:42.08(1) 17:35.86(1) 37:17.94^2. Urdaibai 20:00.84(2) 17:40.58(3) 37:51.42 33.481. 2019. Hondarribia 19:42.32(1) 20:30.46(1) 40:12.782. Orio 19:47.02(3) 20:35.78(2) 40:22.80 10.021. 2020. Hondarribia 21:00.48(1) 19:30.38(2) 40:30.862. Santurtzi 21:27.16(3) 19:23.72 (1) 40:50.88 20.021. 2018. Hondarribia*^ 20:06.76(2) 19:56.16(2) 40:02.922. Urdaibai 19:58.52(1) 20:07.64(3) 40:06.16 3.24 104 estropadak etxetik IE IM I EH E HM M H San Anton mendia Mollarriko punta Zarauztik Getariara Malkorbe Ubide Kaleen arabera garaipenak (eremu berria). Gizonak KALEA GARAIPENAK 4 0 3 6 2 4 1 1 Inurritzako biotopo babestua 2020 0815/16 Zarautz Orio Getaria Zumaia Zarauzko hondartza Zarautz . (Gipuzkoa) Monumentuak: Makazaga, Portu, Narros eta Torre Luzea etxeak. Santa Klara eta San Joan Biztanleria : 22.658 (zarauztarrak) Bataiatzailearen komentuak. Ondareak: Santa Maria la Real parrokia, Dotorekua etxea, Mollarriko zamalekua. Museoak: Arte eta Historia, Photomuseum. Gipuzkoako Txapelketak: 1 . 2007an Euskadiko Txapelketak: 0 Zarautz Arraun Elkartea. Sorrera urtea: 1983. Traineruaren izena. EnbataKontxako Banderak: 0 Ligak: 0. Ligan irabazitako estropadak: 1 estropadak etxetik 105 Inurritzako biotopo babestua. Eremuz nahiko txikia izan arren, kostaldeko ekosistema gehienak biltzen ditu Inurritzako biotopo babestuak:erreka, padurak, dunak eta itsaslabarrak, denak oso tarte laburrean. Horrek egin du, ziurrenik, hain berezi. Zarauzko hondartzareneskuinaldean itsasoratzen da Iñurritza erreka, Talaimendiko labarren oinetan. Errekaz eta haren inguruan dauden padurez eta dunez gain,Talaimendiko itsaslabarrak eta Mollarri ere biotopo babestuaren parte dira.Zarauzko hondartza. Gipuzkoako hondartzarik luzeena (2,5 kilometro) eta ezagunenetakoa da Zarauzkoa. Atzean, pasealeku zabal eta ederra du, eta bertan nahi adina kafetegi, taberna eta jatetxe daude. Itsagora handietan, pasealekuraino iristen dira olatuak. Oso irekia denez,surferako olatu onak ditu. Zarautz da, hain zuzen ere, Gipuzkoako surfaren ikurra.Zarauztik Getariara. Kostaldeko errepidetik Zarautz eta Getaria artean dauden lauzpabost kilometroak paseorako oso gustukoak izan dituzte beti inguruko bizilagunek. Haitzetarako jaisteko aukera ere badago, Ubideko kalan, esate baterako –surflariek Karramarro deitzen diote –.Zarauztik Getariara joateko bada beste aukera bat mendiko botak jantzi nahi dituenarentzat. Santa Barbarako baselizatik goraka joan ahala, ibiltariak kostaldearen ikuspegi zoragarriak izango ditu bidelagun, mahasti artean.Malkorbe hondartza. San Anton mendiaren eta portuko azpiegituren babesean dagoenez, urak bare egon ohi dira Malkorbeko hondartzan.Horregatik, oso egokia da haur txikientzat eta igerian ikasi nahi dutenentzat.San Anton mendia. Euskal kostaldearen ikurretako bat da Getariako sagua. Gaur egun herriari lotuta egonik, harkaitz erraldoia antzinatik eman die itsasontziei babeslekua. Kostaldea eta itsasoa behatzeko talaia paregabea da, eta astialdirako dago egokituta: zuhaitzak eta ongiprestatutako bidexkak… Mendiaren muturrean, Getariako itsasargia dago. 106 estropadak etxetik 2020 Zarautz 1J Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 107 2020 Zarautz 2J Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 108 estropadak etxetik Itsaslaster indartsuei esker, l augarren kaletik lehiatu zirenak —Zarautz, Zierbena eta Hondarribia, bakoitzak bere tandaren irabazleak — izan ziren onuradun nagusiak; berriz, Kaiku, Donostiarra eta Urdaibai, lehenengo kaletik lehiatu zirenak , Ibaizabalen gogortasuna jasan zuten. 2020KO ABUZTUAREN 22 A Eremuko errekorra **: 19:06. 62 (2.k) Orio 2019an Denborak : Zierbena: 19:06.74 (2.tx/4.k) Hondarribia: 19:1 8.66 (3.tx/4.k) Santurtzi: 19:20.84 (3.tx/2.k) Santurtziko X LI. Bandera SANTURTZI A Coruña 1J Entr.: J. Zunzunegi R.Garcia I.Ibañez * E.Sanchez F.Montes I.Montes A.Gonzalez L.M.Villar E.Moran* J.Zunzzunegi A.Vidal M.Portularrume S.Montenegro C.Palazuelos A.Lazkano* Zierbena Data/Bandera2018/07/29. Santurtziko XXXIX. Bandera2019/07/27 . Santurtziko XL. Bandera (Eremu zaharra)2020/08/22. Santurtziko XLI. Bandera (Eremu zaharra)Irabazlea/Denbora/KaleaUrdaibai: 19:35.32 (1.k)Orio: 19:06.62 (2.k)Zierbena: 19:06.74 (4.k)Oharrak:*Harrobikoak: 3.**Eremu zaharra berriz, aurten aukeratua.Cabo kaleratua izan zen, eta Orio k txarretsi egin zuen epaileen lana azken txandan. estropadak etxetik 109 Hirugarren txandan, estropada buruan Santurtzi eta Orio txandakatu ziren, baina Hondarribia atzean utzi gabe, eta azkeneko bi minutuetan, bukaerako luzean, Ama Guadalupekoa jarri zen buruan. Orduantxe izan zen estropadako bigarren polemika. Orio eta Santur tzi laugarren k alera joanak ziren, Hondarribia bazter bazterretik zihoala baliatuz. Gero Jon Salsamendi kontatu zuenez, epaileak Oriori ababorrera joateko eskatu zion, baina ezin izan zuen hori egin, «Santurtzi genuelako beste aldean». Arraunak jo zituztel a ere adierazi zuen Orioko entrenatzaileak, eta horrek kalte egin ziela. Kontua da epaileari ez zitzaiola horrela iruditu, eta, azkenean, Santurtzik egin zuen bigarren, Hond arribia baino 2,18 segundo gehiago eginez. Oriori 3,34 segundo atera zizkion. Aitor Manterola Berria egunkariko kazetaria . 110 estropadak etxetik 0 1 2 3 4 5 6 7TiranSanturtziP. San PedroOrioKaikuAstilleroUrdaibaiHondarribiaGaraipenak Guztira: 17 estropada Data/Bandera Irabazlea /Denbora /Kalea 2003/09/27. I. BBK Bandera Astillero: 19:35. 26 (1.k) 2009/07/05. La Naval Bandera Pasai S.Pedro: 19:04. 88 (4.k) 2010/07/11. III. Ambilamp Bandera Astillero: 19:04. 13 (4.k) 2011/07/24. IV. Ambilamp Bandera Hondarribia: 19:24. 32 (4.k) 2012/07/07. Portugaleteko XXXI. Bandera Hondarribia: 20:27. 05 (3.k) 2012/08/29. V. Ambilamp Bandera Kaiku: 19:39. 94 (1.k) 2013/06/30. VI.Ambilamp Bandera Tiran: 19:39. 90 (2.k) 2013/08/24. Portugaleteko XXXII. Bandera Kaiku: 19:31. 90 (4.k) 2014/08/30. Portugaleteko XXXIII.Bandera Orio: 19:04. 74 (4.k) 2015/07/19. VII. Ambilamp Bandera Hondarribia: 19:32. 32 (2.k) 2015/08/23. Portugaleteko XXXIV. Bandera Hondarribia: 19:32. 50^ (2.k) 2016/08/27. VIII. Ambilamp Bandera Urdaibai: 19:26. 32 (2.k) 2016/08/28. Portugaleteko XXXV. Bandera Urdaibai: 19:20.22 (2.k) 2017/07/02. Sestaoko XVI. Bandera Orio: 19:32. 20 (4.k) 2018/06/30 . Sestaoko XVII. Bandera Urdaibai: 19:31. 08 (3.k) 2019/07/21. Sestaoko XVIII. Bandera Santurtzi: 19:18.38 (2.k) 2020 /08/23. Sestaoko X IX. Bandera Hondarribia : 19:27.9 8 (1.k) BBK, La Naval, Ambilamp, Portugaleteko eta Sestaoko Banderak . ^Benetako denbora: 19:29. 50 izan zen, hiru segundoko zigorra jaso baitzuen . J.Amunarriz* Entr.: M . Orbañanos U.Redondo J.Fernandez I.Mari zkurren a* A.Osanbela A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* G.Ezponda* X.Etxebeste X.Belasko* M.Aldai * J.Castrillon* A.Udabe A Coruña 1J Sestaoko XIX. BanderaPORTUGALETEAma Guadalupekoa2020KO ABUZTUAREN 23AEremuko errekorra: 18:58.70 Castro 2009an Denborak : Hondarribia: 19:27.98 (3.tx/1.k) Donostiarra: 19:29.74 (2.tx/2.k) Ondarroa : 19:34.18 (1.tx/1.k)Oharra: *Harrobikoak: 8 estropadak etxetik 111 Estropadaren ondoren, Iker Zabala Santurtziko entrenatzaileak adierazi zuen «lotsagarria» zela estropada, marea biziak izanik, kaleen artean alde handiak dituen itsasadar batean jokatzea. Bermeotarrak ETB1ean esan zuen bere arraunlariak «zoriondu» behar zituela, «baina gerentea eta TKEko presidenteak jakinaren gainean zeudela» kritikatu zuen, eta orain «liga pil pilean dago, eurek nahi zuten bezala» . Bere ustez, «ez da nik ulertzen dudan ikuskizunik ikusi». Gogora ekarri zuen Santurtziko 2018ko estropada, Sotera laugarren kaletik azkenaurreko a izan zenekoa. . Hondarribiaren aurr erapena ikusgarria izan da. Liderrarengandik 2 0 puntura egon ostean, uztailaren bukaeran Bilboko estropada lehiatu ondoren 11 puntura kokatu zen eta gaur egun Soteratik (131) puntu bakarrera (130) jarri da. . 112 estropadak etxetik 2020 Santurtzi Portugalete Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 113 2020 Sestao Portugalete Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 114 estropadak etxetik A Coruña 1J Hondarribiak seigarren garaipena eta bosgarren bandera irabazi zituen Aresen (Galizia). Hiru jardunaldi baino ez ziren geratz en amaierara heltzeko, eta puntu kopuru bera zuten (142) Hondarribiak eta Santurtzik, baina bizkaitarrek bi garaipen bakarrik zituztenez, gipuzkoarrak ziren lehen postuan. . Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M . Orbañanos U.Redondo G.Gorostiaga I.Mari zkurren a* A.Osanbela A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * J.Castrillon* A.Udabe XIII Bandeira Concello de AresARES2020KO ABUZTUAREN 29AEremuko errekorra: 19:34.94 (3.k) Hondarribia 2020an Denborak : Hondarribia: 19:34.94 (3.tx/3k) Santurtzi: 19:38.54 (3.tx/4.k) BermeoUrdaibai : 19:45.14 (3.tx/2.k)Irabazlea/Denbora/Kalea Zierbena: 19:44.32 (2.k)Hondarribia: 19:34.94 (3.k)Data/Ikurrina2017/07/16. X Bandeira Concello de Ares2020/08/29 . XIII Bandeira Concello de Ares Oharrak:*Harrobikoak: 8.Kaiku TKE ligan hamabi urte jarraian eman ondoren eta hiru koroa irabazita KAE 1era jaitsi zen. Bizkaitarrak 2009an debuta egin zuen, Jose Luis Kortak Sestaon egin zuen lehen urtean, 2008an, KAE 1 liga irabazi eta gero. 2011 eta 2013 artean hiru TKE koroa lortu zituen, eta horiei 2009ko eta 2012ko Kontxak gehitu zizkien.Isuntzako arraunlari batek COVID19arekin jasotako emaitza kontrajarriak zabaldu ondoren, TKEko epaileak, «zuhurtzia» oinarri hartuz, konfinamendu protokoloa ezarri zion talde osoari. Ligako araudiaren arabera, Lekittarrari ordura arte batutako puntuen batezbestekoa eman zitzaion Ares eta Boiroko estropadetan: bosna puntu. estropadak etxetik 115 Azkeneko luzean, norabideak aukeratzeko momentuan , Oriok bakarrik egin zuen ababor aldera, eta denbora galdu zu en hiru aurkariekiko . Azkena Kaiku izan zen, alde haundiarekin, laugarren kaletik. E maitza hori dela eta talde historikoa KAE 1 ligan ariko da da torren denboraldian, liga gorenera igo eta hamabi urtera. . Zirraragarria bezain polita. Azken denboraldietako Eusko Label ligarik parekatuena izaten ari da aurtengoa. Sailkapen nagusia ren bi muturretan, aldaketa ugari dago estropadatik estropadara. Ligako traineru gehienak postuen dantza batean daude murgilduta. Hiru jardunald iren faltan, ezer ez dago zehaztuta. Dena jokoan dago. Iñigo Lasa Berria egunkariko kazetaria . 2020KO ABUZTUAREN 30 A Eremuko errekorra : 19:03. 96 (4.k) Urdaibai 2017an Denborak : Santurtzi: 19:44.85 (3.tx/1k) Zierbena: 19:45.16 (2.tx/1.k) Hondarribia: 19:51.43 (3.tx/2.k) 0 1 2 3 4 5 6 7SanturtziCastroAstilleroOrioHondarribiaUrdaibai Garaipenak Guztira: 14 estropada 116 estropadak etxetik XXX Bandeira Concello de Boiro BOIRO A Coruña 1J Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2003/07/13. XIII Bandeira Concello de Boiro Astillero: 20:27. 53 (4.k) 2004/07/11. XIV Bandeira Concello de Boiro Urdaibai: 19:52. 03 (3.k) 2005/07/10. XV Bande ira Concello de Boiro Hondarribia: 20:02. 84 (3.k) 2006/07/09. XVI Bande ira Concello de Boiro Hondarribia: 19:09. 08 (2.k) 2007/07/08. XVII Bandeira Concello de Boiro. Orio: 19:49. 60 (2.k) 2008/07/05 . I Bandeira Rianxeira Urdaibai: 19:45. 29 (1.k) 2008/07/06. XVIII Bandeira Concello de Boiro Castro: 19:29. 89 (2.k) 2014/08/10. XIX Bandeira Concello de Boiro Orio: 20:49. 46 (2.k) 2015/08/09. XXV Bandeira Concello de Boiro Hondarribia: 19:42. 01 (4.k) 2016/07/24. XXVI Bandeira Concello de Boiro Urdaibai: 20:03. 38 (4.k) 2017/08/27. XXVII Bandeira Concello de Boiro Urdaibai: 19:03. 96 (4.k) 2018/08/26. XXVIII Bandeira Concello de Boiro Urdaibai: 19:18. 58 (2.k) 2019/08/25. XXIX Bandeira Concello de Boiro Orio: 19:43. 80 (2.k) 2020 /08/ 30. XXX Bandeira Concello de Boiro ** Santurtzi : 19: 44.85 (1.k) Oharra: 2009. urtean, arazo ekonomikoagatik, Cabok San Migel ligan parte hartzeari uko egin zion. 2013an berriz ere igotzea lortu zuen. Oharra: *Harrobikoak : 4. **Lekittarrak ez zuen parte hartu konfinamendu protokoloa betetzen ari baitzen. Entr.: I . Zabala A.Zabala * I.Pascual A.Garcia * A.Gonzalez O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* M.Azkarate S.S.Dragan F.Steindl D.Hermo Y.Cayon * A.Zurinaga F.Rua Sotera estropadak etxetik 117 2020ko Eusko Label Liga Hizkuntza ohiturei buruz pentsatzen makina bat ordu pasatu izan ditudala esan, eta ziur ez dela inor harrituko. Baina azken larunbateko estropadan, jo eta su nenbilela, neure burua hizkuntza ohiturei buelta bat ematen harrapatu nuela esanez gero…Batek baino geh iagok pentsatuko du ea indarrik egiten ote dudan, edo arraunlari batzuei entzun izan diedan beza la: «Pentsatu gabe egin beharra zagok arraun, bestela, atzetik joango haiz eta!» Horri guztiari buruzko hausnarketa lagun batek piztu zidan lehengo astean. Estropadaren minuturen batean, zein minutu zen ez dut gogoan, trainerua egoki zebilela antzeman, eta «¡Sigue!» esan nuen, momentua luzatzeko asmoz. Bospasei paladaren ondoren, «segi!» esatera pasatu nintzen. Lehorreratzean, bi letra tokiz aldatze hutsarekin erabili nahi eta ohi dudan hizkunt zan nenbilela ohartu nintzen. Arraunean erabiltzen ditugun hitz eta izaten ditugun solasaldi asko eta asko gazteleraz izaten dira. Arraunean erabiltzen den hizkuntza teknikoa, orokorrean, gazteleraz da. Beraz, badugu zertaz egin gogoeta… Gazteleraz erabili ohi ditugun hitz gehienak badute euskarazko hitza. Are gehiago, euskaraz itsasoarekin loturiko hiztegi zabal eta polita dugulakoan nago. Niko Iurramendi Donostiarra taldeko arraunlaria . Zarautz Arraun Elkarteak proposamena egin zuen: igoerarik eta jaitsierarik ez izatea, «ezohiko denboraldia» izango zela kontuan hartuta. TKEko zenbait klub ados zeuden proposamen horrekin, baina proposamena ez eztabaidatzea erabaki zuen batzarrak maiatzaren 30ean egindakobileran. Izan ere, aldeko hamar boto behar ziren proposamena bozkatzeko, eta zazpi bakarrik azaldu ziren alde. Beraz, ohiko sistemari eutsi zioten: azkena jaitsi egingo da KAE1 ligara eta Eusko Label ligako azkenaurrenak, KAE1 ligako eta Galiziako ligako aurreneko biek kanporaketa jokatuko dute. 118 estropadak etxetik 2020 Ares Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 119 2020 Boiro Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 0 1 2 3 4 5 6 7SanturtziKaikuCastroAstilleroOrioHondarribiaUrdaibai Garaipenak 120 estropadak etxetik A Coruña 1J Guztira: 1 9 estropada Oharra: *Harrobikoak : 4 A.Zabala * I.Pascual A.Garcia * A.Gonzalez O.A.Medina D.Iglesias D.Duran* Entr.: I. Zabala M.Azkarate S.S.Dragan D.Hermo F.Ruiz Y.Cayon * A.Zurinaga F.Rua Sotera Bermeo Hiriko XXXVIII. Ikurrina. Avia S.NBERMEO2020KO IRAILAREN 19AEremuko errekorra: 19:16.60 (2.k) Hondarribia 2014an Denborak : Santurtzi: 19:54.98 (2.tx/3.k) Hondarribia: 19:55.24 (2.tx/2.k) BermeoUrdaibai: 20:15.62 (2.tx/1.k)Data/Ikurrina2003/09/20. Bermeo Hiriko XXI. Ikurrina 2004/09/18. Bermeo Hiriko XXII. Ikurrina2005/09/18. Bermeo Hiriko XXIII. Ikurrina 2006/07/16. VIII. Telefonica Bandera 2006/09/17. Bermeo Hiriko XXIV. Ikurrina 2007/09/16. Bermeo Hiriko XXV. Ikurrina 2008/09/20. Bermeo Hiriko XXVI. Ikurrina2009/09/19. Bermeo Hiriko XXVII. Ikurrina 2010/09/18. Bermeo Hiriko XXVIII. Ikurrina 2011/09/17. Bermeo Hiriko XXIX. Ikurrina2012/09/29. Bermeo Hiriko XXX. Ikurrina 2013/09/14. Bermeo Hiriko XXXI. Ikurrina2014/09/20 . Bermeo Hiriko XXXII. Ikurrina2015/09/19. Bermeo Hiriko XXXIII. Ikurrina 2016/09/17. Bermeo Hiriko XXXIV. Ikurrina2017/09/16. Bermeo Hiriko XXXV. Ikurrina 2018/09/15. Bermeo Hiriko XXXVI. Ikurrina 2019/09/14. Bermeo Hiriko XXXVII. Ikurrina2020/09/19. Bermeo Hiriko XXXVIII. IkurrinaIrabazlea/Denbora/KaleaOrio: 19:26.11 (1.k)Astillero: 20:12.11 (3.k)Astillero: 20:35.97 (1.k)Orio: 19:49.06 (4.k)Castro: 19:58.00 (3.k)Urdaibai: 19:50.17 (1.k)Urdaibai: 20:01.62 (3.k)Castro: 20:32.24 (1.k)Urdaibai: 19:55.84 (3.k)Hondarribia: 20:24.10 (3.k)Kaiku: 20:34.48 (4.k)Urdaibai: 20:11.36 (3.k)Hondarribia: 19:16.60 (2.k)Hondarribia: 19:51.74 (4.k)Urdaibai: 21:06.92 (1.k)Hondarribia: 19:44.32 (1.k)Orio: 20:41.16 (3.k)Orio: 19:43.66 (1.k)Santurtzi: 19:54.98 (3.k) estropadak etxetik 121 2020ko Eusko Label Liga Ligako momenturik politena Bermeoko estropada izan zen. Gero, etxean ikusiz, hori berretsi egin nuen. Ander Zabala Santurtziko arraunlaria . Sekulakoa izan zuten Santurtzik hirugarren kaletik, eta Hondarribiak bigarrenetik, bigarren eta azkenen go txandan. Kanpora gipuzkoarrak hobeto, aurkariaren kalean sa rtuz. Bueltako azken metroetan, bizkaitarrak nagusi. Hondarribia preso utzi zuen Santurtzik azken metroetan, ez zion utzi erdira joaten; aldiz, bera pixka bat joan zen, eta komeni izan zitzaionean. Epaileak ere atseden hartu zuen, txanda n zehar Hondarribiari hiruzpalau abisu eman eta gero. Ez zituzten, behintzat, arraunak elkar jo. Azkeneko txanpan erabaki zen bien arteko lehia, 26 ehunen baino ez zizkion atera Santurtzik aurkari zuzenari. Aitor Manterola . Berria egunkariko kazetaria . 122 estropadak etxetik IE IM I HE E HM M H Kaleen arabera garaipenak (ligan). Gizonak KALEA GARAIPENAK 4 3 3 8 2 1 1 7 Talapea Izaro Urdaibaiko itsasadarra Tonpoi Antzora Arnarri Urdaibai Bermeo Aritzatxu Santa Katalina Toña Laidatxu Mundaka Ogoño Txatxarramendi Laida San Antonio Talaia Busturia Laga Elantxobe Atxarre Matxitxako/ Bakio/Armintza Gaztelugatxe Ea 2020 0919 Sukarrieta Bermeo . (Bizkaia ) Monumentuak: Santa Eufamia eliza (XVI. m.) , Ertzilla dorrea (XII I. m.) . Ondareak: Andre Mari eliza, Biztanleria : 17.026 (bermeotarrak) Gaztelugatxe ko San Joan baseliza (Bakio eta Bermeo artean dago). Museoak: Arrantzaleen museoa. Urdaibai Arraun Elkartea (Bermeo) . Sorrera urtea: 1975. Traineru aren izena: Bou Bizkaia Kontxako Banderak: 5 . Lehenengoa: 2010ean. Azkena: 2016an. Ligak: 7. Ligan irabazitako estropadak: 81 Bizkaiko Txapelketak: 12. Lehenengoa: 1999an. Azkena: 2019an Euskadiko Txapelketak: 6. Lehenengoa: 2007an. Azkena: 2017an estropadak etxetik 123 Urdaibai, biosferaren erreserba. 1984an biosferaren erreserba izendatu zuten Urdaibai. Kostaldeko ekosistema gehienak biltzen dira Urdaibain: padurak eta dunak Oka ibaiaren itsasadarrean, itsaslabarrak eta hondartzak kostaldean, eta artadi kantauriarra mendietan. Eta natur ondareaz gain, gizakiak utzitakoarrastoak: Santimamiñeko kobazuloko artea, erromatarren herria Foruan, jauregiak, baselizak…Ogoñoko haitza. Itsasotik bertatik altxatzen den harritzar ikusgarria da Ogoño, Urdabaiko ingurune paregabearen zaindaria. Inguruko kostaldeari behatzeko leku paregabea da. Mendebalderantz: behean, Arnarriko punta harkaitzak eta Lagako hondartza bereizten; itsasoaren erdian, Izarouhartea; eta urrutiago, Mundaka, Bermeo eta Matxitxako lurmuturra. Bi orduan erraz egin daiteke joanetorria.Lagako hondartza. Euskal Herriko hondartzarik ederrenetako da. Basoz inguraturik, Ogoñoko haitza du eskuinaldean eta Izaro uhartea aurrean.Laidako hondartza . Urdaibaiko itsasadarraren sarreran dago, eskuinaldean. Itsasora begira du alde bat, ibaiari begira bestea. Bainurako, lehena da gomendagarriena. Itsasbeheran sekulako hareatza bihurtzen da, eta itsasadarrean oinez murgiltzeko aukera eskaintzen du. Hondartzaren atzealdean babestukoduna sistema bat du. Mundu osoko surflariek hain estimatua duten Mundakako ezker olatua pareparean du.Atxarre. Atxarreko balkoitik Urdaibaiko itsasadar osoaren panoramika ikus daiteke.Urdaibaiko itsasadarra. Itsasbeheran, urak atzera egiten duenean, hareatza bat da ia. Itsagoran, ordea, urak bakoitza bere lekuan jartzen du, eta hondartzak,padurak eta irlak bereizten ditu.San Antonio hondartza. Hondartza lasaia da, baina betiere kontuz bainatu behar da, urlasterrak direla eta. San Antonio Paduakoari eskainitako baselizak eman dio izen berria hondartzari; lehen, Abiña esaten zioten.Txatxarramendiko uhartea. Toñako hondartzatik oso metro gutxira dago kareharrizko harkaitza, hareatzaren erdian. Azti Fundazioak arrantza ikerketarako eraikina du bertan. Gaur egun artadi eder bat du lehen luxuzko hotela zegoen lekuan.Santa Katalina. Paisaiaz gozatzeko leku paregabea: Ogoñoko haitza ekialdean eta Izaro uhartea; Bermeorantz, Hondartzapeko kala ezkutua ezkerraldeko haitzen amaieran… Eta, zorte pixka batekin, olatua, Mundakako ezker olatu famatua. Hain da estimatua, mundu osoko surflari onenak erakartzen ditu urtero urri aldera.Mundakako barran lehertu eta ia kilometro erdiko bide apartsua egiten du Laidako hondartzarantz, ezkerrerantz –horregatik deitzen diote ezker olatua –.Izaro uhartea. Euskal Herriko uharterik handiena. Itsas hegaztien kolonia handi bat dago uhartean. XVII. mendea arte frantziskotarren komentu bat egon zen bertan. Irlaren jabetzak ikamika bat baino gehiago eragin du historian inguruko herrien artean. Mundakak, Bermeok eta Elantxobek nahi izan dute eurentzat.Kondairak dioenez, mundakarren eta bermeotarren arteko estropada batek argitu zuen auzia. Elantxobek amore eman eta epaile lanak egin omen zituen.Egunsentian abiatu eta uhartera lehena iristen zenarentzat izango omen zen. Bermeotarrek irabazi zuten, gizon bat itota galdu arren. Mundakarrek salatu zuten suteak piztu zituztela gauean oilarrek egunsentia baino lehen kanta zezaten. Kondairak kondaira, urtero uztailaren 22an ospatzen da Izaro irlaren jabetzaren jaia,Madalena egunean. Mundaka eta Elantxobeko alkateekin bilduta, Bermeoko alkateak teila bat botatzen du Izaroren ondoan, eta hitz hauek esaten ditu:«Honaino iristen dira Bermeoko itoginak», mugak adierazteko. Gero, irlan lurreratu eta ikurrina jartzen dute gainean. 0 1 2 3 4 5 6 7SanturtziOrioCastroAstilleroKaikuHondarribiaUrdaibai Garaipenak Guztira: 1 7 estropada 2020KO IRAILAREN 20A Eremuko errekorra : 18:58. 70 (2.k) Castro 2009an Denborak : Santurtzi: 19:15.78 (2.tx/3.k) Bermeo Urdaibai: 19:29.66 (2.tx/2.k) 124 estropadak etxetik Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2004/09/25. XXXIV. S.N. XXX. Bandera Corte Ingles Hondarribia: 19:49. 15 (1.k) 2005/09/25. XXXV. S .N. XXXI. Bandera Corte Ingles Astillero: 19:51. 44 (2.k) 2006/09/24. XXXVI. S .N. XXXII. Bandera Corte Ingles Hondarribia: 19:24. 70 (3.k) 2007/09/23. XXXVII. S .N. XXXIII. Bandera Corte Ingles Urdaibai: 19:16. 68 (3.k) 2008/09/21. XXXVIII S .N. XXXIV. Bandera Corte Ingles Orio: 19:33. 12 (1.k) 2009/09/20 . IXL S .N. XXXV. Bandera Corte Ingles Castro: 18:58. 70 (2.k) 2010/09/19. XL S.N. XXXVI. Bandera Corte Ingles Urdaibai : 19:07. 92 (3.k) 2011/09/18. XLI S .N. XXXVII. Bandera Corte Ingles Kaiku: 19:27. 32 (3.k) 2012/06/29. XLII S .N. XXXVIII. Bandera Corte Ingles Hondarribia: 19:20. 10 (2.k) 2013/09/15. XLIII S .N. XXXIX. Bandera Corte Ingles Kaiku: 19:19. 56 (3.k) 2014/09/21. XLIV S .N. XL. Bandera Corte Ingles Kaiku: 19:27. 24 (3.k) 2015/09/20. XLV. S .N. XLI. Bandera Corte Ingles Kaiku: 19:19. 06 (1.k) 2016/09/18. XLVI. S .N. XLII. Bandera Corte Ingles Urdaibai: 19:47. 32 (2.k) 2017/09/17. XLVII. S .N. XLIII. Bandera Corte Ingles Urdaibai: 19:10. 10 (3.k) 2018/09/16. XLVIII. S .N. XLIV. Bandera Corte Ingles Hondarribia: 19:40. 09 (2.k) 2019/09/15. XLIX. S .N. XLV. Bandera Corte Ingles Urdaibai: 19:09. 34 (1.k) 2020 /09/ 20. L. S.N. XLV I. Bandera Corte Ingles Santurtzi : 19: 15.78 (3.k) Oharra: 2003an Getxon jokatu zuten. Orio k irabazi zuen . Oharra: *Harrobikoak : 4. 2003. urtean liga hasi zenetik, 2019ko irailaren 15a arte jokatu diren estropada guztien irabazleen eskifaiak liburu hauetan aurki ditzakezu : ● Arrauna Ezagutzeko Kronika – 2003 2017 d enboraldiak. ● Arrauna Ezagutzeko 25 Estropada – 2018ko denboraldia. ● Arraunaren Xarma – 2019ko estropadak. A.Zabala * I.Pascual A.Garcia * A.Gonzalez D.Iglesias D.Duran* M.Azkarate S.S.Dragan F.Steindl D.Hermo Y.Cayon * A.Zurinaga F.Rua Sotera O.A.Medina Entr.: I. Zabala L.S.N. XLVI. Bandera Corte Ingles PORTUGALETE A Coruña 1J Zierbena: 19:25.90 (1.tx/2.k) estropadak etxetik 125 Dantza handia egon da bai goian, erdian eta behean, eta abuztuan betebetean sartu arte ez dira postuak egonkortu. Pentsa! Ligaren garaipena bera pilpilean egon da azken asteburura arte!Santurtziko Sotera zortea aldeko izan ez duenean ere aurrean ibili da, ia beti hortzak erakutsiz, helburuei tinko eutsiz. Bi emaitza kaxkar egin arren, beste estropada guztietan aurrean lehiatu da, eta, ligaren lehen zortzi estropadetan jardunaldirik irabazi gabe egon bazen ere, azkenekohiru banderak ezkerraldera eraman ditu. Eta merezimendu handiz irabazi du bere historian lehenengo aldiz Eusko Label liga.Niko IurramendiDonostiarra taldeko arraunlaria 126 estropadak etxetik Portugalete . (Bizkaia ) Monumentuak: Andre Mariaren eliza gotikoa, Salazar dorrea (XVI. m.) eta Zubi Esekia. Biztanleria : 47.856 (portugaletetarrak) Ondareak: Burdin kaia . Museoak: Rialia Industria museoa. Kaiku Arraun Kirol Elkartea (Sestao) . Sorrera urtea: 1923. Traineru aren izena: Bizkaitarra Kontxako Banderak: 8 . Lehenengoa: 1954. Azkena: 2012an Ligak: 3. Ligan irabazitako estropadak: 33 Bizkaiko Tx.: 15G . Lehenengoa: 1944an. Azkena: 2017an. Iberia: 1. 2E. 2018 19. Euskadiko Tx .: 4. Lehenengoa: 2009an. Azkena: 2013an Itsasoko Ama Arraun Elkartea (Santurtzi) . Sorrera urtea. 1967. Traineru aren izena. Sotera Kontxako Banderak: 3 . Lehenengoa: 1977an. Azkena: 1985ean Ligak: 1. Ligan irabazitako estropadak: 8 Bizkaiko Txapelketak: 10. Lehenengoa: 1979an. Azkena: 2020an. Euskadiko Txap elketak: 0 IE IM I HE E HM M H Kaleen arabera garaipenak (ligan). Gizonak KALEA GARAIPENAK 4 7 3 10 2 12 1 8 2020 0920 Algorta Areeta Zubi Esekia Areetako hondartza Santurtzi Portugalete Zierbena Getxo Bizkaiko Zubi Esekia. Egitura metalikoa eta mekanikoarekin eraikitako munduko lehen transbordadore zubia izan zen. Alberto Palazio eta Elisaguek diseinatua, 1893ko uztailaren 28an inauguratu zen eta bere garaiko ingeniaritzaren mirarietakotzat jotzen da: "burdina ijeztuz egindako ametsa". Ibaizabal ibaiaren bokalean dago Kantauri itsasotik metro gutxira. Portugalete eta Getxo batzen ditu zubiak, eta ondorioz, aukera paregabea da bi herri zoragarri horiek bisitatzeko: lehenengoak dituen Erdi Aroko kaleak eta bigarreneko jaur egi arranditsuak. ki" izenez ere ezag una Zubia Izan Portugaletetik, izan Getxotik, plataforma ospetsua hartzea gomendagarria da. Erreparatu beharra dago 45 metroko garaiera n dagoen goiko igarobidetik ikusten den itsasadarraren paisaia bikainari. 2006an, UNESCO k Munduko Ondare eta Gizadiaren Monumentua izendatu zuen, Europako Iraultza Industrialeko eta burdinazko arkitekturako eraikinik esanguratsuenetako bat izateagatik. o estropadak etxetik 127 128 estropadak etxetik 2020 Bermeo Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 129 2020 Portugalete Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 130 estropadak etxetik Estropaden irabazleak Data Eremua/Bandera Irabazlea/Denbora Bigarrena/Denbora 2020/07/11 Donostia. VIII. CaixaBank Bandera Donostiarra: 20:53. 02 (3.tx/4.k) Santurtzi: 21:03. 92 (3.tx/1.k) 2020/07 /25 Bilbo. Bilboko X I. Bandera (erlojupekoa) Urdaibai: 19:27. 14 (3.txanda) Santurtzi: 19:31. 98 (3.txanda) 2020/07 /26 Lekeitio. XXXV. El Correo Bandera. BBK S.N Urdaibai: 20:10. 48 (3.tx/1.k) 2020/08/08 Hondarribia. Hondarribi ko XXXI II. Bandera. Mapfre S.N Santurtzi: 19:30.18 (3.tx/3.k) Urdaibai: 19:43. 28 (3.tx/1.k) 2020/08/09 Ondarroa. Ondarroako XXXV I. Bandera. Cikautxo S.N Zierbena: 20:12. 65 (2.tx/1.k) Orio: 20:13. 90 (3.tx /1.k) Zarautz 2J. Zarauzko XLIII. Ikurrina Santurtzi *: 19:23. 72 (3.tx/1.k) 2020/08/30 Boiro. XXX Bandeira Concello de Boiro Santurtzi: 19:44.85 (3.tx /1k) Zierbena: 19:45. 16 (2.tx/1.k) 2020/09/20 Portugalete. L. S.N. XLV I. Bandera Corte Ingles Santurtzi: 19:15. 78 (2.tx /3.k) Zierbena: 19:25. 90 (1.tx/2.k) Garaipenak: Hondarribia: 6. Santurtzi: 5 . Orio: 2. Zierbena: 2 . Urdaibai: 2 eta Donostiarra: 1. Guztira: 18 Oharrak: *Eremuko errekorra. ** Hondarribiak hiru segundoko zigorra jaso zuen lehenengo luzean Caboren kalean sartzeagatik. ***2007tik ez zen irabazten 21 minututik jaitsi gabe Zarautzen. *^J.A.Agirre Lehendakariaren XVI. Omenaldia. ^ Itsasoan. Eremu berria Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero: “Arraunaren Xarma – 2019ko estropadak” . 2020/07/05 Coruña. Coruña Hiriko IV Bandera (2J) Orio: 20:45.44 (3.tx/1.k) Donostiarra: 20:45.54 (2.tx/1.k)2020/07/04 Coruña. Coruña Hiriko IV Bandera (1J) Hondarribia: 20:11.80 (3.tx/2.k) Santurtzi: 20:13.70 (2.tx/3.k)Hondarribia**: 20:06.14 (2.tx/2.k)2020/08/15 Zarautz 1J. Zarauzko XLIII. Ikurrina Hondarribia***: 21:00.48 (2.tx/2.k) Cabo: 21:22.44 (2.tx/1.k)2020/08/23 Portugalete. Sestaoko XIX. Bandera Hondarribia: 19:27.98 (3.tx/1.k) Donostiarra: 19:29.74 (2.tx/2.k)Hondarribia: 19:30.38 (3.tx/4.k)2020/08/22 Santurtzi. Santurtziko XLI. Bandera (Eremu Zaharra) Zierbena: 19:06.74 (2.tx/4.k) Hondarribia: 19:18.66 (3.tx/4.k)2020/09/19 Bermeo. Bermeo Hiriko XXXVIII. Ikurrina. Avia S.N Santurtzi: 19:54.98 (2.tx/3.k) Hondarribia: 19:55.24 (2.tx/2.k)2020/07/19 Orio. Orioko XXX. EstropadakVIII. Orio Kanpina Bandera^ Urdaibai: 20:10.41 (3.tx/2.k) Hondarribia: 20:12.76 (2.tx/2.k) Sailkapen Nagusia: Lehena. Santurtzi: 178. Bigarrena. Hondarribia: 171. Hirugarrena. BermeoUrdaibai: 1572020/08/29 Ares. XIII Bandeira Concello de Ares Hondarribia*: 19:34.94 (3.tx/3k) Santurtzi: 19:38.54 (3.tx/4.k)2020/08/16 2020/07/18 Getxo. Getxoko Estropaden XLII. Ikurrina*^ Orio: 19:42.26 (3.tx/1.k) Santurtzi: 19:44.62 (3.tx/2.k)2020/07/12 Zierbena. XXXVII. Petronor Bandera Hondarribia: 19:43.92 (1.tx/3.k) Santurtzi: 19:47.98 (3.tx/4.k) estropadak etxetik 131 2020ko sailkapena Coruña 1J Coruña 2J Donostia Zierbena Getxo Orio Bilbo Lekeitio Sailkapen Partziala Hondarribia Ondarroa Zarautz 1J Zarautz 2J Santurtzi Sestao Port Sailkapen Partziala Ares Boiro Bermeo Portugalete Guztira 1.Santurtzi 11 10 11 11 11 9 11 2 76 12 4 10 12 10 7 131 11 12 12 12 178 2.Hondarribia 12 1 4 12 7 11 7 12 66 10 8 12 11 11 12 130 12 10 11 8 171 3.Urdaibai 10 6 7 9 10 12 12 11 77 11 9 1 9 8 6 121 10 6 10 10 157 4.Orio 9 12 10 5 12 10 10 5 73 9 11 8 8 9 4 122 9 7 9 9 156 5.Zierbena 6 8 5 10 9 6 8 7 59 7 12 9 10 12 9 118 6 11 8 11 154 6.Donostiarra 8 11 12 8 8 8 9 10 74 8 10 3 3 5 11 114 8 9 6 7 144 7.Cabo 7 5 8 6 5 7 5 6 49 6 7 11 5 0 2 80 7 8 7 5 107 8.Lekittarra 5 3 9 7 2 4 6 1 37 2 5 4 2 6 8 64 5 5 5 6 85 9.Ondarroa 3 9 2 2 3 3 2 8 32 5 2 6 4 4 10 63 4 4 71 10.Ares 4 7 3 4 1 5 4 4 32 3 1 5 6 3 5 55 5 5 65 11.Zarautz 2 2 6 1 6 1 1 9 28 4 6 2 7 7 3 57 3 3 63 12.Kaiku 1 4 1 3 4 2 3 3 21 1 3 7 1 2 1 36 2 2 40 Aitor Manterola Berria egunkariko kazetaria PATROI ONENEN SAILKAPENA. 1. Asier Zurinaga: 11 (Santurtzi). 2. Manuel Triñanes: 10 (Cabo). 3. Oscar Hermo: 8 (Cabo)Patroitza ikasi egiten da ala berezko sen berezia ere behar da?Irmotasuna, erabaki sendoak eta azkarrak hartzeko gaitasuna, eta norbere buruarenganako erabateko segurtasuna eskatzen ditu patroiaren postuak. Izaera berezia behar du, arraunlarien hamahiru buruetatik pasatzen ari den guztia bideratzeko abilezia, eta itsasoa ezagutu eginbehar du … 132 estropadak etxetik 1. Santurtzi 2. Hondarribia 3. Urdaibai 12. Kaiku Coruña 1J/Coruña 2J. * 6570 4050 4410 2250 Donostia 2925 1125 1845 1125 Zierbena 2925 3285 2205 1125 Getxo 2925 1845 2565 1125 Orio 2205 2925 3285 1125 Bilbo 2925 1845 3285 1125 Lekeitio 1125 3285 2925 1125 Hondarribia 3285 2565 2925 1125 Ondarroa 1125 2025 2205 1125 Zarautz 1J/ Zarautz 2J. * 5850 6570 2250 2250 Santurtzi 2565 2925 2025 1125 Sestao Portugalete 1845 3285 1665 1125 Ares 2925 3285 2565 1125 Boiro 3285 2565 1665 1125 Bermeo 3285 2925 2565 Portugalete 3285 2025 2565 Guztira 49.250 € 46.530 € 40.950 € 18.000 € Oharra : *Bandera eta Ikurrinaren Sailkapen Nagusiaren arabera Traineruen Kluben Elkartearekin aurrera doa arrauna? Ez dut bilakaerarik ikusten. Sariak lehen baino txikiagoak dira. Araudiak zorrozten ari dira. Ezin duzu ezer esan, eta gero eta presio handiagoa jartzen digute. Arraunlari moduan, gaurko egunean atzerantz egin dugu. Kontrakoa saltzen dute, baina galdetu arraunlariei. Iker Zabala . Santurtziko entrenatzailea Noiztik ez dira ordain sariak eguneratu? Arraunlariek jasotzen ditu zten ordain sariak ba al datoz bat kirolak izan duen garapenarekin? 2020ko sarien banaketa1. 3285 €. 2. 2925€. 3. 2565 €.4.2205 €. 5. 2025 €.6.1845 €. 7. 1665 €. 8. 1485 €9. 10. 11. eta 12. 1125 € estropadak etxetik 133 Oharra: Datuak garrantzitsuak di ra zaleentzat, entrenatzailee ntzat, hedabideentzat, babesleentzat eta erakundeentzat. Estatistikek emaitzak erakusten dituzte, baina gauza garra ntzitsu batzuk ere ezkutuan uzten dituzte. Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Denbora Bigarrena 2020/08/16 Zarautz 2 J. Zarauzko XLIII . Ikurrina. (Eremu berria ) Santurtzi: 19:23.72 (3.tx/1.k) 2020/08/29 Ares. XIII Bandeira Concello de Ares Santurtzi: 19:38. 54 (3.tx/4.k) 2020ko errekor berriak Data Eremua/B andera edo Ikurrina Irabazlea Denbora Bigarrena /Aldea* 2020 /07/0 5 Coruña. Coruña Hiriko IV Bandera (2J) Orio: 20:45. 44 (3.tx/1.k) Donostiarra: 20:45. 54 (2.tx/1.k) /00.10 2020/09/20 Bermeo. Bermeo Hiriko XXXV III. Ikurrina . Avia S.N Santurtzi: 19:54. 98 (2.tx /3.k) 2020/08/30 Boiro. XXX Bandeira Concello de Boiro 2020 /07/0 5 Coruña. Coruña Hiriko IV Bandera (2J) Santurtzi **: 20:46.44 (3.tx/4 .k)/01.00 2020/08/09 Ondarroa. Ondarroako XXXV I. Bandera. Cikautxo S.N Orio: 20:13. 90 (3.tx /1.k)/ 01.25 2020/08/23 Portugalete Sestao . Sestaoko X IX. Bandera 2020 /07/0 4 Coruña. Coruña Hiriko IV Bandera (1J) Santurtzi: 20:13. 70 (2.tx/3.k) /01.90 *Segundotan . **Hirugarren geratu zen . Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero : “Arraunaren Xarma – 2019ko estropadak” . Estropadetan izan diren alderik txikienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29 Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 21,16” 08/12 Hondarribia* Cabo. 19:45,86 2 1 1 Ondarroa. 20:34,20 4 10 48,34” 08/18 Zarautz 1J Pasai S. Pedro. 20:41,46 1 2 9 Kaiku . 21:25 ,26 4 12 43,80” 08/19 Zarautz 2J Orio. 19:46,56 2 2 1 Donostiarra. 20:35 ,32 4 8 48,76” Hondarribia: 19:30.38 (3.tx/4.k)Hondarribia: 19:27.98 (3.tx/1.k)Hondarribia: 19:55.24 (2.tx/2.k)/ 00.26Hondarribia: 20:11.80 (3.tx/2.k)Zierbena: 20:12.65 (2.tx/1.k)Orio: 20:45.44 (3.tx/1.k)Zierbena: 19:45.16 (2.tx/1.k)/ 00.31Hondarribia: 19:34.94 (3.tx/3.k)Santurtzi: 19:44.85 (3.tx/1.k)Donostiarra: 19:29.74 (2.tx/2.k)/ 01.76 134 estropadak etxetik 2020ko Euskal Herriko estropada eremuak Donostia estropadak etxetik 135 Lapurdi Gipuzkoa Bizkaia Kantabria (Espainia) Santurtzi Portugalete Zierbena Bilbo Getxo Bermeo Ondarroa Zarautz Orio Donostia Hondarribia KANTAURI ITSASOA Lekeitio Nafarroa Beherea Lapurdi Gipuzkoa Bizkaia Zuberoa Euskal Herria Araba Nafarroa 136 estropadak etxetik IE IM I HE E HM M H 2020 0711 Donostia 2020 0808 Hondarribia Orio 2020 0719 Lekeitio 2020 0726 2020 0809 Ondarroa 2020 0815/16 Zarautz estropadak etxetik 137 IE IM I HE E HM M H IE IM I HE E HM M H Bermeo 2020 0919 2020 0725 Bilbo Getxo 2020 0718 2020 0920 Portugalete 2020 0712 Zierbena 138 estropadak etxetik 2020an , eremuz eremu, irabazleare n eta azken sailkatuaren arteko aldeak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Irabazlearen denbora Txanda Kalea Azken sailkatuaren denbora Txanda Kalea Aldea 07/04** Coruña 1J Hondarribia. 20:11. 80 3 2 Kaiku. 21:08. 70 3 4 56.90” 07/05* Coruña 2J Orio. 20:45.4 4 3 1 Hondarribia. 21:25. 22 3 2 39.78” 07/11 Donostia Donostiarra. 20:53. 02 3 4 Kaiku. 22:02. 16 1 1 1:09. 14 = 69.14” 07/12 Zierbena Hondarribia. 19:43. 92 1 3 Zarautz. 20:27. 80 2 2 43.88” 07/18 Getxo Orio. 19:42. 26 3 1 Ares. 20:31. 60 1 1 49.34” 07/19 Orio Urdaibai. 20:10. 41 3 2 Zarautz. 20:48. 39 2 1 37.98” 07/25 Bilbo *** Urdaibai. 19:27. 14 3 Zarautz. 20:45. 54 1 1:18. 40 = 78.40” 07/26 Lekeitio Hondarribia. 20:06. 14 2 2 Lekittarra. 21:00. 08 2 1 53.94” 08/08 Hondarribia Santurtzi. 19:30. 18 3 1 Kaiku. 20:57. 58 1 2 1:27.40 = 87.40” 08/30 Boiro Santurtzi. 19:44. 85 3 1 Kaiku. 20:55. 04 1 1 1:10. 19 = 70.19” 09/19 Bermeo*^ Santurtzi. 19:54. 98 2 3 Lekittarra. 20:45. 64 1 1 50.66” 09/20 Portugalete *^ Santurtzi. 19:15. 78 2 3 Cabo. 20:00. 62 1 4 44.84” Oharrak: *Igandean jokatzen diren estr opadak eguerdian hasten dira. **Larunbatekoak, seiak inguruan hasten dira. ***Erlojuaren kontra. *^Partaide kopurua: 8 ontzi . Bi txanda. Hirugarren txanda nahi genuen, haizeak behera egiten duelako arratsaldeak aurrera egin ahala (larunbateko estropadei buruz). OndarroaZarautz 1JZarautz 2JSanturtzi/PortugaleteSestao/PortugaleteAresZierbena. 20:12.65Hondarribia. 21:00.48 Santurtzi. 19:23.72 Zierbena. 19:06.74 Hondarribia. 19:27.98Hondarribia. 19:34.94223233121413132111344144Ares. 20:52.56Urdaibai. 22:16.00 Kaiku. 20:12.72Kaiku. 20:14.32 Kaiku. 20:18.13Kaiku. 21:14.5008/0908/1508/1608/2208/2308/2939.91”1:15.52 = 75.52” 49.00”1:07.58 = 67.58” 50.15”1:39.56 = 99.56” 0102030405060708090100110120AresHondarribiaBilboZarautz 1JBoiroDonostia SanturtziCoruña 1JLekeitio BermeoSestao/PortGetxoZarautz 2JPortugaleteZierbenaOndarroa Coruña 2JOrio estropadak etxetik 139 Segundoak 50,66 44,84 56,90 39,78 87,40 69,14 70,19 77,14 49 64 99,56 91,06 78,40 75,52 39,91 77,14 49,34 77,14 50,15 77,14 67,58 43,88 37,98 53,94 140 estropadak etxetik Oharrak: *Igandean jokatzen diren estr opadak eguerdian hasten dira. **Larunbatekoak, seiak inguruan hasten dira. ***Erlojuaren kontra. *^Partaide kopurua: 8 ontzi . Bi txanda. 2020an , eremuz eremu , txanda berean ontzien artean izan diren alderik handienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29 Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 21,16” 08/12 Hondarribia* Cabo. 19:45,86 2 1 1 Ondarroa. 20:34,20 4 10 48,34” 08/18 Zarautz 1J Pasai S. Pedro. 20:41,46 1 2 9 Kaiku . 21:25 ,26 4 12 43,80” 08/19 Zarautz 2J Orio. 19:46,56 2 2 1 Donostiarra. 20:35 ,32 4 8 48,76” 08/25 Moaña Kaiku . 20:23 ,36 1 1 7 P.Donibane. 20:59 ,82 4 12 36,46” 08/26 Boiro Cabo. 19:25,68 2 2 3 Ondarroa. 20:01,32 4 9 35,64” 09/15 Bermeo**** Orio. 20:41,16 2 3 1 Zierbena. 21:04,04 1 6 22,88” 09/16 Portugalete **** Cabo. 19:55,64 1 2 4 Ondarroa. 20:32 ,60 3 8 36,96 ” 2018ko eremuz eremu, txanda berean, ontzien arteko diferentziak handienak. Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 07/04** Coruña 1J Hondarribia. 20:11. 80 3 2 1 Kaiku. 21:08. 70 4 12 56.90” 07/05* Coruña 2J Orio. 20:45.4 4 3 1 1 Hondarribia. 21:25. 22 2 12 39.78” 07/11 Donostia Lekittarra. 21:24. 44 1 3 4 Kaiku . 22:02. 16 1 12 47.4 4” 07/12 Zierbena Zierbena. 19:48. 22 2 3 3 Zarautz. 20:27. 80 2 12 39.58” 07/18 Getxo Zierbena. 19:54. 52 2 2 4 Lekittarra. 20:30. 88 4 11 36.26” 07/19 Orio Hondarribia. 20:12. 76 2 2 2 Zarautz. 20:48 .39 1 12 35.63” 07/2 5 Bilbo *** Zierbena. 19:49. 68 2 5 Cabo. 20:11. 42 8 21.74” 07/26 Lekeitio Hondarribia. 20:06. 14 2 2 1 Lekittarra. 21:00. 08 1 12 53.94” 08/08 Hondarribia Ondarroa. 20:11. 90 1 4 8 Kaiku. 20:57. 58 2 12 45.68” 08/09 Ondarroa Zierbena . 20:12. 65 2 1 1 Ondarroa. 20:49. 77 2 11 37.12” 37.40” 08/22 Santurtzi/Portug. Zarautz. 19:32. 54 1 4 6 Kaiku. 20:14. 32 1 11 41.78” 08/23 Sestao/Portugalete Ondarroa. 19:34. 18 1 1 3 Kaiku. 20:18. 13 4 12 43.95” 08/29 Ares Ares. 20:36. 00 1 2 8 Kaiku. 21:14. 50 4 11 38.50" 08/30 Boiro Santurtzi. 19:44. 85 3 1 1 Urdaibai. 20:22. 47 3 7 37.62” 09/19 Bermeo *^ Zierbena. 20:19. 58 1 2 5 Lekittarra. 20:45. 64 1 8 26.06” 09/20 Portugalete*^ Zierbena. 19:25. 90 1 2 2 Cabo. 20:00. 62 4 8 34.72” 08/1508/16Zarautz 1JZarautz 2JSanturtzi. 21:27.16Santurtzi. 19:23.72 33 1131Urdaibai. 22:16.00Cabo. 20:01.124312848.84” estropadak etxetik 141 0510152025303540455055606570Coruña 1JLekeitioZarautz 1JDonostiaHondarribiaSestaoPortugSanturtziCoruña 2J ZierbenaAresBoiroZarautz 2J OndarroaGetxoOrioPortugaleteBermeoBilbo Segundoak 41,78 43,95 37,40 39,78 35,63 26,06 48,84 77,14 56,9 91,06 21,74 39,58 77,14 47,44 77,14 38,5 77,14 37,62 45,68 36,26 53,94 37,12 34,72 142 estropadak etxetik Oharrak: *2015ean, Hondarribiak Castro k 2009an lortutako garaipenen kopurua (13) berdindu zuen. **Ligako puntu kopuruaren marka (217) lortu zuen. Estropaden batez besteko puntuak: 11,42. Estropada kopurua: 19 . ***Guztira 337 garaipen. Jokatutako estropadak : 336, puntuagarriak izan ez zirenak barne. 2014an, Kaikuk eta Oriok denbora bera egin zuten Zarauzko 2. jardunaldian: 19:39. 92. San Migel Ligak bakoitzari 12 puntu eman zizkien. 2003tik 2020ra bitarteko urteak. 18 denboraldi Garaipen zerrenda eta bigarren postuak ONTZIA GARAIPENAK URTEA K 7 3 3 Astillero 2 2003 eta 2005 Castro 1 2009 Orio 1 2019 Santurtzi 1 2020 2.POSTUAK URTEA K 7 2005, 12, 16, 17, 18, 19 eta 2020 Orio 3 2007, 10 eta 2014 Urdaibai 3 2011, 13 eta 2015 Castro * 2 2006 eta 2008 Astillero 1 2004 Mecos 1 2003 P. San Pedro 1 2009 Irabazitako estropadak eta bigarren postuak k ONTZIA GARAIPENAK *** URTEA K ligan Urdaibai 81 → % 24,03 2003 2020 78 → % 23,14 2003 2020 50 → % 14,83 2003 2011/2013 2020 33 → % 09,79 2009 2020 Castro 32 → % 09,49 2003 2013 Astillero 31 → % 09,19 2003 2005/2010 2017/2019 ONTZIA 2. POSTUAK 73→ % 21,92 Urdaibai 67→ % 20,12 49→ % 14,71 Castro 18→ % 05,40 Kaiku 18→ % 05,40 Astillero 14→ % 04,20 Pedreña 14→ % 04,20 P. Donibane 13→ % 03,90 UrdaibaiHondarribia*Kaiku2004, 07, 08, 10, 16, 17 eta 20182006, 14 eta 2015**2011, 12 eta 2013ONTZIAHondarribiaHondarribiaOrioKaikuHondarribiaBeste garaileak: Santurtzi : 8. Zierbena: 5. Tiran: 4. P.Donibane eta Pedreña hiruna. Cabo , Donostiarra , Mecos eta P. San Pedro bina etaZarautz: 1. Guztira: 32 → % 09,49ONTZIA 2. POSTUAKP. San Pedro 13→ % 03,90 Santurtzi 11→ % 03,30Zierbena 11→ % 03,30 Tiran 8→ % 02,40 Besteak: Cabo: 7. Zarautz: 5.Donostiarra: 4. Mecos: 3.Portugalete: 2. Arkote,Ondarroa eta Zumaia bana.Guztira: 24 → % 07,20Orio 02468101234567891011121314151617181920 02468101234567891011121314151617181920 Garaipenak: 50 estropadak etxetik 143 TKE ligako talde onenen garaipenak Oharrak: *324 estropada puntuagarriak kontuan hartuta. Guztira 336 estropada jokatu izan dituzte baina 12 ez ziren puntuagar riak izan. **2010ean Hondarribiak eta 2005ean eta 2014an Urdaibaik, Bermeon eta Portugaleten, ez zuten parte hartu; bederatzigarren eta hamargarren sailkatu baitziren. ***2014. urtean, TKE k Urdaibairi 95 puntu ko zigorra jarri zion “estrobo” aferangatik. Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero : “Arraunaren Xarma – 2019ko estropadak” . 2003tik 2020ra bitarteko urteak Puntu kopurua 02468101234567891011121314151617181920 Urteak Garaipenak: 78 Urteak Garaipenak: 81 Bermeo Urdaibai ONTZIA/ TRAINERUAREN IZENA URTEAK ESTROPADA PUNTUAGARRIAK* PUNTU KOPURUA 18 (2003 –2020 ) 322** 3.040 Urdaibai. Bou Bizkaia *** 18 (2003 –2020 ) 320** 2.846 17 (2003 –2011) (2013 –2020) 305 2.709 Urteak Orio HondarribiaHondarribia . Ama GuadalupekoaOrio. San Nikolas 144 estropadak etxetik 2021eko denboraldian lehiatuko ez diren 2020ko arraunlariak eta zenbait aldaketa TALDEA ETA ARRAUNLARIAK ARES. Bajak: Jaime Baeza, Ramon Chaves, Oscar Manuel Garcia eta Sergio Permuy. Bost arraunlari beste taldetara joan dira: bina Cabo eta Meirara, beste bat Tiranera. CABO. Bajak: Iker Silva , Marco Silva eta Manuel Triñanes. Arraunlari bat Santurtzira joan da. DONOSTIARRA. Bajak: Ibon Arrieta , Iñaki Arrieta, Iñigo Collazo, Imanol Iradi eta Iban Verdugo . Arraunlari bat Urdaibaira joan da. ISUNTZA. Bajak: Josu Badiola , Nikolas Bikuña eta Imanol Sagarzazu. ONDARROA . Bajak: A. Agirre, M. Anasagasti, E. Azkarate, G. Kaltzakorta, M. Lasa, A. Peña, G. San Migel, E. Solozabal eta J. Zelaia. Arraunlari bat Santurtzira joan da. SANTURTZI . Bajak: Asier Zurinaga eta Mikel Pedrosa . Hiru arraunlari beste taldetara joan dira: bi Zierbenera eta bat Kaikur a. URDAIBAI: lau arraunlari beste taldetara joan dira: bi Arkotera, eta bana Donostiarra eta Santurtzira. ZARAUTZ . Bajak: Iñaki Agoues, Iñigo Galdos, Alain Gurrutxaga, Ekhi Illarramendi eta Mikel Zapirain. Arraunlari bat Hondarribira joan da. Oharra: 39 arraunlari k utzi dute arrauna . Arraunlarien batez besteko adina: 32,46 urte . Bost arraunlari adin handiarekin erretiratu dira: bi 43 urtekin, bat 44kin, beste bat 49kin eta zaharrena 55ekin; gazteenak 19 eta 21 urtekin. Arraunlari hauek kontuan izango ez bagenitu arraunlarien batez besteko adina 30,35 urtera jaitsiko litzateke . HONDARRIBIA. Bajak: Julen Castrillon, Iñaki Gonzalez eta Iker Marizkurrena.ZIERBENA. Bajak: Jon Lekanda eta Asier Hernandez. Bi arraunlari beste taldetara joan dira: bat Pedreñara eta bestea Camargora.ORIO. Bajak: Mikel Aiestaran. Lau arraunlari beste taldetara joan dira: bi Kaikura eta beste bi Santurtzira.TIRAN. Bajak: Cristofer Santiago eta Jesus Sanchez. Bi arraunlari beste taldetara joan dira: bat Bueura eta bestea Cesantesera. estropadak etxetik 145 2020 Ares 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020 Bilbo 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020 Ondarroa 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020 Ares 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 146 estropadak etxetik 2010 0912. Olariaga 2010 0905. Olariaga ● Urdaibai aise nagusitu zitzaion Kaikuri, 13 segundo janda. Kaikuk zuen irabazia lehen jardunaldia, baina erraz eman zion buelta Urdaibaik. Jardunaldia bukatu bezain laster, arraunean ematen zen dopaketari buruzko lehenengo ahozko salaketa egin zuen Jose Luis Kortak. Estrobo auziaren hasiera izan zen. Emakumeetan,hirugarrenez irabazi zuen GaliziaRias Baixasek. , estropadak etxetik 147 2011 0911. Olariaga 2011 0904. Olariaga ● Urdaibaik nagusitasun osoz, bigarren aldiz jarraian, irabazi zuen; bigarren gelditu zen Kaikuri 58 segundoko aldea aterata.1984an biosferaren erreserba izendatu zuten Urdaibai. Kostaldeko ekosistema gehienak biltzen dira Urdaibain: padurak eta dunak Oka ibaiaren itsasadarrean,itsaslabarrak eta hondartzak kostaldean, eta artadi kantauriarra mendietan. Eta natur ondareaz gain, gizakiak utzitako arrastoak: Santimamiñeko kobazuloko artea,erromatarren herria Foruan, jauregiak, baselizak… 148 estropadak etxetik Pandemiak eraba t baldintzatu zuen aurre denboraldia, baita arraunlarien egunerokoa ere. Etxean geratu eta bertan entrenatu behar izan zuten. Arraunlariek ez zekiten noiz hasi ahal izango zuten uretan entrenatzen, eta TKEk oraindik ez zuen argitu liga jokatuko zen ala ez; uztailaren hasieran, Coruñan hasiko zela esan zutenean ziur aski denek lasaitu handia hartu zuten. Denboraldi aurreko estropadetan askok aipatzen zuten ezohiko prestakuntzaren eraginez lehiaketan edozer gauza gerta zitekeela , baina ez zen horrela gertatu, eta liga ez zen uste bezain parekatua izan. Orio eta Donostiarraren arteko lehia izan zen nagusi. Oriotarrek irabazi zuten gehienetan . Jokatutako hamabi estropadetatik hamarretan irabazlea k izan ziren ; bakarrik Zierbenan eta Orion ezin iz an zuten garaipena ospatu. Ha ien nagusitasunaren erakusle izan zen bi jardunaldiren faltan lortu zutela bigarren urtez segidan koroaren j abe izatea . Arraun Lagunak taldeak konfinamendu protokolo betetzen ari zenez, lehiatu gabe gelditu z en Orio, Bilbo eta Lekeitio ko hiru jardunaldietan. Horixe izan zen , hain zuzen ere, arraunlariek beraien zaleen berotasuna eta babesa sentitu ezin izan zuten ligako ezohiko gertakari bakarra. Xabier Castrillon EUSKOTREN LIGA Aitor Manterola estropadak etxetik 149 2020 Ondarroa Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 150 estropadak etxetik 2020KO UZTAILAREN 4 A Eremuko errekorra : 10:56. 80 (1.k) Orio 2019an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Irabazlea/Denbora /Kalea P.Donibane: 11:38. 81 (2.k) Orio: 1 0:56.80 (1.k) Orio : 11:12.80 (4.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Konfinamendua hasi aurreko azken proba San Pedroko test estropada izan zen. Martxoaren 7an jokatu zen eta Oriok irabazi zuen, bai emakumezkoen bai gizonezkoen modalitateetan. Traineruek ezin izan zuten uretan entrenatu ekainaren 8ra arte, deskonfinamendu planaren hirugarren fasean sartu ondoren. Azkenik, Eusko Label eta Euskotren liga uztailaren 4an hasi ziren Coruñan. E.Uranga* Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre* L.Alkala U.Hoyos* L.Garate I.Azkonobieta* N.Badiola S.Piñeiro u O.Iraola L.Lizaso* G.Oliden* I.Olasagasti* M.Aizpuru V.Piñeiro Coruña Hiriko III. BanderaCORUÑA 1JData/Bandera2018/07/07. Coruña Hiriko I. Bandera (1J)2019/07/06 . Coruña Hiriko II. Bandera (1J)2020/07/04. Coruña Hiriko III. Bandera (1J) Denborak :Orio: 11:12.80 (4.k)Donostiarra: 11:17.42 (3.k)Hondarribia: 11:30.82 (1.k)Oharrak:*Harrobikoak: 7. Edith Urangak bere debutean garaipena lortu zuen. estropadak etxetik 151 Coruña Hiriko III. Bandera CORUÑA 2J 2020KO UZTAILAREN 5 A Eremuko errekorra : 10:56. 80 (1.k) Orio 2019an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2018/07/08. Coruña Hiriko I. Bandera (2J) P.Donibane: 12:01.48 (2.k) 2019/07/07. Coruña Hiriko II. Bandera (2J) Orio : 11:16.68 (4.k) 2020/07/05 . Coruña Hiriko III. Bandera (2J) Orio : 11:29.26 (3.k) Irabazlea 1J 2J Guztira Aldea * 1. 2018. P.Donibane 11:38. 81 (4.k) 12:01.48 (2.k) 23:40. 29 2. Orio 11:59. 12 (2.k) 12:29. 72 (3.k) 24:28. 84 48.55 Oharra: *Segundotan Oriok emakumeen artean parekorik ez duela erakutsi zuen berriz ere. Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre* L.Alkala I.Azkonobieta* L.Garate L.Davidenko* I.Etxaniz S.Piñeiro u O.Iraola O.Agirregabiria G.Oliden* L.Lizaso* A.Galdos I.Olasagasti* V.Piñeiro 1. 2019. Orio 10:56.80 (1.k) 11:16.68 (4.k) 22:13.482. Arraun Lagunak 11:02.48 (3.k) 11:36.54 (2.k) 22:39.02 25.541. 2020. Orio 11:12.80 (4.k) 11:29.36 (3.k) 22:44.061. Donostiarra 11:17.42 (3.k) 11:34.16 (4.k) 22:51.58 09.52 Denborak :Orio: 11:29.26 (3.k)Donostiarra: 11:34.16 (4.k)Hondarribia: 11:36.02 (1.k) Oharrak:*Harrobikoak: 6 Luda Davidenko Orioko arraunlariak 20 urterekin debuta egin, eta aurreneko bandera irabazi zuen.Nadeth Agirrek liderraren elastikoa oparitu zion, larunbatean Edith Urangarekin –bigarren debutaria – egin zuen bezala. 152 estropadak etxetik 2020 Coruña Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020 Coruña Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 153 2020 Coruña Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020 Coruña Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 154 estropadak etxetik 0 1 2 3 4 5 6 7ZumaiaOrioP.DonibaneGaraipenak V. CaixaBank Bandera DONOSTIA 2020KO UZTAILAREN 11 Eremuko errekorra: 10:43. 28 Pasai Donibane 2014an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 11:40,08 (2.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2013/07/14 . II. Eusko Label Bandera (erlojupekoa ) Zumaia: 12:25. 05 2014/07/13 . III. Eusko Label Bandera (erlojupekoa ) P. Donibane: 10:43. 28 2015/07/1 2. IV. Eusko Label Bandera (erlojupekoa ) Zumaia: 1 1:06.28 2016/07/1 0. V. Eusko Label Bandera (erlojupekoa ) P. Donibane : 11:00.26 2017/07/09 . VI. Euskotren Bandera P. Donibane : 11:48.64 (1 .k) 2018/07/14. III. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera P. Donibane : 11:00.74 (3.k) 2019/07/13. IV. Donostiarra Kaiarriba Amenabar Bandera Orio: 11:24.6 6 (3.k) 2020 /07/1 1. V. CaixaBank Bandera Orio: 11:3 4.12 (1.k) Emakumeek, eskola kirolaren adinean, kirola gutxiago egiten dute gizonezkoek baino, bai kirol federatuan bai federatu gabean. Emakume aktiboen kirol jarduera gizonena baino mugatuagoa dago (denbora, baldintzak…). Kirol arrakalarik handiena, ordea, 12 eta 18 urte bitarteko nesken kirol uzteak eragiten du. (…) Kirolari erreferenteak ere gutxi komunikabideetan. Presentzia mediatikoak (babesleez gain) iritzi publikoaren eta jende aren interesetan eragiten du **. Iratxe Aranburu Kirol teknikaria Oharrak: *Harrobikoak : 7. **Neskak kirolean . Artikulu osoa: Berria 2019 0714 Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre* L.Alkala U.Hoyos* I.Etxaniz I.Azkonobieta* N.Badiola S.Piñeiro u O.Iraola O.Agirregabiria L.Lizaso* A.Arregi* G.Oliden* I.Olasagasti* V.Piñeiro ada trop8 esira:uztG Denborak : Orio: 11:34.12 (1.k)Arraun Lagunak: 11:38.92 (4.k)Hondarribia: 11:44.02 (3.k) estropadak etxetik 155 Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2014/07/27 I. Petronor Bandera P. Donibane : 10:2 9.54 (4.k) 2017/07/ 30 II. Petronor Bandera P. Donibane: 10:41.20 (1.k) 2018/07/ 01 III. Petronor Bandera P. Donibane: 10:42.73 (1.k) 2020/07/12 . IV. Petronor Bandera Donostiarra : 10:50.44 (1.k) Nesken kasuan, hamalau urte inguruan kirol uzteen datuak izugarrizkoak dira. Zergatik, ordea? Jaitsiera horren arrazoiak azal tzerakoan argudio ugari plazaratu ohi dira: gurasoek balorazio desberdina egiten dute, generoaren arabera; nesken kasuan, adin horr etatik aurrera, ikasketak lehenesten dituzte, ikuspegi lehiakorra ez zaie hain erakargarria egiten (nahiago dute aisialdikoa edo osasunera bideratutako a), dagoen eskaintza ez dator bat beraien gustuekin (agian, hobe dantzarekin lotura handiago dutenak), ne skentzat bakarrik eskainitako aukera geh iago nahi dituzte, beren lagun gehienek kirola utzi egin dute, lortzen duten ospe soziala mutilena baino eskasagoa da. (…) Laburbilduz, beraz, hiru ildo nagusi indartu behar ditugu: neskek kirola (eta jarduera fisikoa ) eginez gehiago goza dezatela; ingurukoen (eta pertsona esanguratsuen) babes handiagoa eskura dezatela; eta azkenik, jarduera horren onurez pertzepzio baikorragoa jaso dezatela. 2020 KO UZTAILAREN 12 A Eremuko errekorra: 10:29.54 (4.k) Pasai Donibane 2014an Denborak : Donostiarra: 10:50.44 (1.k) Orio: 10:52.08 (4.k) Arraun Lagunak: 11:05.30 (2.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Entr.: M.Arrazola Salsamendi Torrekua I m N.Tubio A:Oubiña O.Lopez M.Alkorta* T.G. de Segura L.Esnaola* O.Cereijo u N.Urkola M.Mendizabal I.Uzkudun* I.Alijostes H.Saez* M.Arrazola M.Uranga IV. Petronor BanderaZIERBENA Luix Mari ZulaikaPedagogian doktorea EHUnOharrak: *Harrobikoak: 4**Neskak kirolean . Artikulu osoa: Berria 20190714 156 estropadak etxetik 2020 Donostia Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020 Donostia Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 157 2020 Donostia Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020 Donostia Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020KO UZTAILAREN 18 A Eremuko errekorra: 10:33. 96 (1.k) Pasai Donibane 2015ean Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Txiki m N.Agirre* L.Alkala L.Davidenko* L.Garate I.Azkonobieta* I.Etxaniz S.Piñeiro u O.Iraola L.Lizaso* O.Agirregabiria I.Olasagasti* A.Galdos M.Aizpuru V.Piñeiro Entr.:Xanti Zabaleta Salsamendi 158 estropadak etxetik Denborak : Orio: 10:53.10 (4.k) Donostiarra: 10:59.44 (1.k) Arraun Lagunak: 11:01.08 (2.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Getxoko XII. Ikurrina GETXO Data/Ikurrina Irabazlea/Denbora /Kalea 2009/08/02. Getxoko estropaden I. Ikurrina Galizia Rias Baixas : 11:05.17 (3.k) 2010/07/31. Getxoko estropaden II. Ikurrina Gipuzkoa : 10:48.47 (2.k) 2011/07/30. Getx oko estropaden III. Ikurrina Getaria Tolosa : 11:13.34 (3.k) 2012/07/29. Getxoko estropaden IV. Ikurrina Zumaia : 10:41.80 (3.k) 2013/07/27. Getxoko estropaden V. Ikurrina P.Donibane : 11:47.54 (2.k) 2014/07/26. Getxoko estropaden VI. Ikurrina P.Donibane : 10:46.36 (3.k) 2015/07/26. Getxoko estropaden VII. Ikurrina P.Donibane: 10:33. 96 (1.k) 2016/07/17. Getxo ko estropaden VIII. Ikurrina P.Donibane : 10:40.36 (2.k) 2017/07/29. Getxoko estropaden IX. Ikurrina P.Donibane : 10:51.61 (1.k) 2018/07/28. Getxoko estropaden X. Ikurrina P.Donibane : 11:10.94 (2.k) 2019/07/28. Getxoko estropaden XI. Ikurrina Orio : 10:47.66 (4.k) 2020/07/1 8. Getxoko estropaden XII. Ikurrina Orio : 10:53.10 (4.k) 0 1 2 3 4 5 6 7ZumaiaGipuzkoaGetariaTolosaGaliziaOrioP.Donibane GaraipenakGuztira: 12 ikurrin Oharra:*Harrobikoak: 5 Mendiak zer kendu, eta zer eman dizu? Kendu lagunak. Gaztetasuna ere bai, koadrilarekin eta festan ibiltzeko. Hori orain esaten dut. Bere garaian ez zitzaidan iruditu hain gogorra izan zenik. Eman, bizitzeko modu polit bat. Nik nire zaletasun nagusia nire bizibide bilakatu ahal izan nuen, eta hori ez da erraza. Edurne Pasaban* Alpinista ohia Oharra: * Bera izan da munduko hamalau zortzi milako gailurrak igo zituen lehen emakumea. 2001ean Everest, 2002an Makalu eta Cho Oyu, 2003an Lhotse eta bi Gasherbrum ak, 2004an K2, 2005ean Nanga Parbat, 2007an Broad Peak. Ondoren etorri ziren Dhaulagiri, Manaslu, Kangchenjunga, Annapurna eta Sh isha Pangma. estropadak etxetik 159 Goi mailan aritzeak eragindako “neke psikologikoak” (O. A.) erretiroa hartzera bultzatu zuen. Eliteko kirola niretzat ez da osasuntsua ez fisikoki, ez mentalki. Era osasuntsuan egin ahal duzu baina inguruak ez dizu laguntzen, hau da: helburuek ez dizute laguntzen kirola era osasuntsuan egiten; gurpila gero eta handiagoa da eta fokua gero eta bideratuagoa da go kirol emaitzetara eta beste guztia galtzen duzu*. Markel Alberdi Igerilari olinpikoa Oharra: *Ur Handietan: presiopean dokumentala (eitb). 160 estropadak etxetik J.Uzkudun** 0 1 2 3 4 5 6 7ZumaiaOrioHibaikaDonostiarraP.DonibaneGaraipenak a ropad ztira:Gu 8 est Entr.: M.Arrazola Salsamendi Torrekua I m N.Tubio I.Larrañaga A:Oubiña O.Lopez M.Alkorta** T.G. de Segura L.Esnaola** O.Cereijo u U.Urkola I.Arbeo I.Alijostes H.Saez** M.Arrazola Oharrak: *VIII. Orio Kanpina Bandera. Emakumezkoen estropadak hiru ontzi izan zituen lehian; Arraun Lagunak taldeak ez zuen parte hartu, COVID 19 positibo bat agertu baitzen taldean. **Harrobikoak: 4 . Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2013/07/21 . I. Orio Kanpina Bandera. IEZ** Zumaia: 11:01. 94 (2.k) 2014/07/20. II. Orio Kanpina Bandera. IB* P. Donibane: 10:29. 66 2015/07/18 . III. Orio Kanpina Bandera. IB* P. Donibane: 10:28. 02 2016/07/09. IV. Orio Kanpina Bandera. IB* P. Donibane: 10:43.20 2017/07/08. V.Orio Kanpina Bandera. IB* Hibaika : 10:37.12 2018/07/22. VI.Orio Kanpina Bandera. IEB*** P. Donibane: 10:46. 80 (2.k) 2019/07/20. VII. Orio Kanpina Bandera. IEB*** Orio: 11:04. 67 (2.k) 2020 /07/ 19. VIII. Orio Kanpina Bandera. IEB*** Donostiarra : 10:51.74 (3.k) Oharrak: *IB (Ibaian. Erlojuaren aurka). Guztira: 4 **IEZ (Itsasoan. Eremu zaharra). Guztira: 1. ***IEB (Itsasoan. Eremu berria). Guztira: 3 2020KO UZTAILAREN 19 A Eremuko errekorra: 10:46. 80 (2.k) Pasai Donibane 2018an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Orioko XIX. Emakume estropadak* ORIO Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak :Donostiarra: 10:51.74 (3.k) Orio: 10:58.80 (1.k)Hondarribia: 11:22.36 (4.k) estropadak etxetik 161 Orioko estropadatik kanpo gelditu baziren ere, TKEko Lehiaketako Araudiak di oenaren ar abera, Arraun Lagunak ek bi puntu jaso zituen Euskotren ligako sailkapen orokorrean, hori baitzen aurreko bost jardunaldietan lortutako puntuen batezbestekoa –bederatzi puntu zituen guztira –. Donostiako Arraun Lagu nakeko arraunlari batek positibo eman zuen COVID 19an, larunbat gauean. Hala, taldekide guztiak konfinatu zituzten, eta ezin izan zuten parte hartu igandeko Euskotren liga ko seigarren jardunaldian Orion. Herenegundik, taldeko arraunlari eta teknikariak itxialdian ziren, Osakidetzaren ardurapean. Donostiako taldeari jakinarazi zioten Osakidetzak ez zuela onartu TKEren osasun protokoloa. Ondorioz, TKEk Osakidetzaren esku utzi zuen gai horren jarraipena egitea. 162 estropadak etxetik 2020 Getxo Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 163 2020 Orio Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020 KO UZTAILAREN 25 A Eremuko errekorra : 10:35.08 Pasai Donibane 2016 an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 164 estropadak etxetik Data/Bandera Irabazlea/Denbora 2011/07/03. I. El Correo Bandera (erlojupekoa) Getaria Tolosa : 10:46. 26 2016/07/16. Bilboko I. Bandera (erlojupekoa) P. Donibane : 10:35.08 2020/07/25. Bilboko II. Bandera (erlojupekoa) Orio: 10:44.84 **Arraun Lagunak… N.Agirre* Zer iruditzen zaizu ligaren protokoloa? Adibidez, ezin zarete dutxatu estropada lekuan. Gabeziak daude. Leku bakartuetan jartzen gaituzte L.Alkala U.Hoyos* L.Garate A.Arruti * N.Badiola S.Piñeiro u Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m O.Iraola L.Lizaso* O.Agirregabiria G.Oliden* A.Galdos I.Olasagasti* V.Piñeiro Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Bilboko II. Bandera**BILBO Denborak :Orio: 10:44.84Donostiarra: 10:57.02 Hondarribia: 11:07.66estropadetan, eta ondo dago. Baina euria egiten badu, zer? Ordu eta erdi egon beharko genuke euritan. Gero, aldagelarik ez daukagu. Onartuegin ditugu baldintzak, baina salduta bezala sentitzen naiz, ez dut babesik aurkitzen. Badakit zaila dela hamasei talderentzat aldagelakaurkitzea egoera honetako baldintzak betetzeko, baina beste hausnarketa sakonago bat behar zen azpiegituretan.Xanti Zabaleta Orioko entrenatzaileaOharrak:*Harrobikoak: 6.**Arraun Lagunak taldeak ezin izan zuen arraunean egin, bere arraunlariak konfinatuak jarraitzen baitzuten. estropadak etxetik 165 2020 KO UZTAILAREN 26 A Eremuko errekorra : 10:5 0.76 (1.k) Orio 2020 an . Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Ohar rak: *Harrobikoak: 6 Egun berean jakin zen Arraun Lagunak elkarteko arraunlari guztiei egindako PCR frogen emaitzak negatiboak izan zirela. Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Alboan erreferente asko izan ditut: gurasoak, taldekideak, kapitain izan ditudanak. (…) Jokalari eta pertsona bikain asko iza n ditut alboan. Gozatu egin dut jokatzen. Umiltasuna eta lana izan ditut zutabe. Taldekide ona izan behar da: hori da garrantzitsua, eta zaindu egin behar da balio hori. Zu erortzen bazara, taldekideek lagunduko zaituzte, eta alderantziz. Talde gisa jokatuta, oso zaila da hori haust ea. Egoera pertsonal txarretan ere taldekideak hor egoten dira. Zure familia dira, eta zaindu egin behar dira. Denbora azkar pasatzen da: gogoan dut lehen e guna, eta agurtzen ari naiz orain. Oso azkar igarotzen da kirol ibilbidea. Naiara Diez Saskibaloi jokalari ohia Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre* L.Alkala U.Hoyos* L.Garate N.Badiola I.Etxaniz S.Piñeiro u O.Iraola L.Lizaso* A.Arregi* I.Olasagasti* G.Oliden* M.Aizpuru V.Piñeiro IX. Euskotren Bandera LEKEITIO Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 2019/06/30. III. El CorreoKutxabank Bandera. BBK S.N2020/07/26 . IX. Euskotren BanderaArraun Lagunak: 10:52.06 (2.k) Orio: 10:50.76 (1.k)Denborak : Orio: 10:50.76 (1.k)Donostiarra: 10:54.70 (2.k)Hondarribia: 11:15.28 (4.k) 166 estropadak etxetik 2020 Bilbo Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 167 2020 Lekeitio Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 168 estropadak etxetik Oharra : *Harrobikoak: 7 **Arraun Lagunak… Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2018/08/12. I. Mapfre Bandera P.Donibane: 10:52. 80 (3.k) 2019/08/11. II. Mapfre Bandera Orio: 10:57.68 (1.k) Urteak daramatzagu antzeko taldearekin lanean; asko Orio eta Aia ingurukoak gara, eta arrauna z kanpo elkartzeko aukera dugu. Teknikaz gain, estropadan laguntzen du aurrean edo atzean duzuna ezagutzeak. Laida Arruti . Orioko arraunlaria Txiki m Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi N.Agirre* U.Hoyos* L.Alkala L.Alkala L.Garate I.Etxaniz I.Azkonobieta* S.Piñeiro u O.Iraola E.Lizaso* L.Arruti* O.Agirregabiria G.Oliden* I.Olasagasti* V.Piñeiro 2020KO ABUZTUAREN 8A Eremuko errekorra: 10:46.7 0 (3.k) Orio 2020 an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 10:46.70 (3.k) Donostiarra: 10:53.00 (1.k) Arraun Lagunak: 10:58.44 (4.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 XII. Txingudiko Bandera. Mapfre S.NHONDARRIBIA2020/08/08 . XII. Txingudiko Bandera. Mapfre S.N Orio: 10:46.70 (3.k) estropadak etxetik 169 Oharra: *Harrobikoak: 8 Data/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea 2018/08/11. Ondarroako I. Bandera. Cikautxo S.N Arraun Lagunak: 10:56. 27 (3.k) 2019/08/10. Ondarroako II . Bandera. Cikautxo S .N Orio : 11:03.30 (4.k) Entr.: X. Zabaleta Salsamendi San Nikolas m N.Agirre* U.Hoyos* L.Alkala L.Alkala A:Arruti* N.Badiola I.Azkonobieta* S.Piñeiro u M.Aizpuru E.Uranga* A.Arregi* A.Galdos G.Oliden* I.Olasagasti* V.Piñeiro Oriok bigarren urtez segidan lortu du Euskotren ligako koroaren jabe egitea. Haren nagusitasunaren erakusle da bi jardunaldi ren faltan liga irabazi izana. TALDEA ARRAUNLARIAK LIGAN HARROBIKOAK LIGAN HARROBIKOAK ONDARROAN ESKIFAIAREN PORTZENTAJEA 22 12 8 % 57,14 HONDARRIBIA 19 10 6 % 42,85 ARRAUN LAGUNAK 20 7 4 % 28,57 DONOSTIARRA 21 7 4 % 28,57 Ondarroako estropadan talde bakoitzean harrobiko arraunlariek izandako partaidetza Ondarroako III . Bandera. Cikautxo S.N ONDARROA 2020KO ABUZTUAREN 09 A Eremuko errekorra: 10:48.07 (2.k) Orio 2020 an Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 10:48.07 (2.k) Donostiarra: 10:57.43 (4.k) Arraun Lagunak: 11:04.8 6 (3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 2020/08/09 . Ondarroako III. Bandera. Cikautxo S.N Orio: 10:48.70 (2.k)ORIO 170 estropadak etxetik 2020 Hondarribia Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 171 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020 Ondarroa Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 172 estropadak etxetik Zarauzko XII. Ikurrina ZARAUTZ 1J 2020KO ABUZTUAREN 15 A Eremuko errekorra: 10:39.36 (2.k) Orio 2020 an (2J) Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Denborak : Orio: 11:21.70 (4.k) Donostiarra: 11:31.66 (3.k) Arraun Lagunak: 11:36.18 (1.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Oharra: *Harrobikoak: 6 Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre * U.Hoyos* L.Alkala L.Garate I.Etxaniz I.Azkonobieta* S.Piñeiro u O.Iraola L.Lizaso* O.Agirregabiria A.Galdos G.Oliden* I.Olasagasti* V.Piñeiro Data/Ikurrina. Lehen jardunaldia Eremua Irabazlea/Denbora /Kalea 2009/08/15. Zarauzko I. Ikurrina Zaharra Galizia Rias Baixas: 11:06. 77 (3.k) 2010/08/14. Zarauzko II. Ikurrina Zaharra Galizia Rias Baixas: 12:18. 89 (2.k) 2011/08/13. Zarauzko III. Ikurrina Zaharra Getaria Tolosa: 10:44. 67 (1.k) 2012/07/08. I. Eusko Label Bandera Berria Rianxeira: 11:09. 86 2012/08/18. Zarauzko IV. Ikurrina. Zaharra Zumaia: 10:54. 66 (2.k) 2013/08/17. Zarauzko V. Ikurrina Zaharra Zumaia: 10:48. 64 (3.k) 2014/08/16. Zarauzko VI. Ikurrina Zaharra P.Donibane: 11:09. 86 (3.k) 2015/08/15. Zarauzko VII. Ikurrina Zaharra P.Donibane: 11:03. 80 (3.k) 2016/08/13. Zarauzko VIII. Ikurrina Berria Hibaika: 10:42. 52 (4.k) 2017/08/19. Zarauzko IX. Ikurrina Berria P.Donibane: 11:41. 64 (1.k) 2018/08/18. Zarauzko X. Ikurrina Berria P.Donibane: 11:08. 26 (3.k) 2019/08/17. Zarauzko XI. Ikurrina Berria Orio: 10:51. 86 (1.k) 2020/08/15. Zarauzko XII. Ikurrina Berria Orio: 11:21. 70 (4.k) Orain dela zortzi urte Joseba Fernandezek hau zioen: «Arraunlari, entrenatzaile eta laguntzaileekin harremana duen eta haien ikuspegitik gauzak aldatzeko ahalmena izango duen pertsona bat falta da Ligako zuzendaritzan». Eta gaur egun? Kirolariek izaten duten beldurrik handienetako bat lesionatzeko beldurra izaten da. Lesio baten ondoren nola ekingo ote dioten berriro ere, aurretik zuten maila berean j arriko ote diren… Beldurra kudeatzea ere oso garrantzitsua da; baina nola kudeatu? Zarauzko XII. Ikurrina ZARAUTZ 2J 2019KO ABUZTUAREN 16 A Eremuko errekorra: 10:39.36 (2.k) Orio 2020 an Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 estropadak etxetik 173 Oharra k: *Harrobikoak: 7 **Ur Handietan: presiopean dokumentala (eitb) Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre* U.Hoyos* L.Alkala L.Garate N.Badiola I.Azkonobieta* S.Piñeiro u M.Aizpuru E.Uranga* L.Lizaso* O.Agirregabiria G.Oliden* I.Olasagasti* V.Piñeiro Denborak : Orio: 10:39.36 (2.k) Donostiarra: 10:53.04 (1.k) Arraun Lagunak: 10:56. 60 (3.k) Marka zaharra: 20:18, 24 Hondarribia 2012an. Abiadura: 4,565 m/s. 5560 m Eremuko marka: 19:24,42 Urdaibai 2014an. Abiadura: 4,773 m/s. 5556 m Denborak : Hondarribia: 19:27 ,80 Zierbena: 19:32,74 Urdaibai : 19:3 8,82 Data/Ikurrina. Bigarren jardunaldia Eremua Irabazlea/Denbora /Kalea 2009/08/16. Zarauzko I. Ikurrina Zaharra Gipuzkoa: 1 1:08.49 (3.k ) 2010/08/15. Zarauzko II. Ikurrina Zaharra Gipuzkoa: 11:13. 65 (3.k) 2011/08/14. Zarauzko III. Ikurrina Zaharra Getaria Tolosa: 10:30. 46 (1.k) 2012/08/19. Zarauzko IV. Ikurrina Zaharra Rianxeira: 10:47. 44 (2.k) 2013/08/18. Zarauzko V. Ikurrina Zaharra Zumaia: 10:44. 38 (2.k) 2014/08/17. Zarauzko VI. Ikurrina Zaharra P.Donibane: 10:47. 86 (1.k) 2015/08/16. Zarauzko VII. Ikurrina* Zaharra Hibaika: 09:32. 40 (2.k) 2016/08/14. Zarauzko VIII. Ikurrina Berria P.Do nibane: 10:41. 72 (3.k) 2017/08/20. Zarauzko IX. Ikurrina Berria P.Donibane: 11:14. 22 (2.k) 2018/08/19. Zarauzko X. Ikurrina Berria P.Donibane: 11:14. 22 (2.k) Berria Berria Oharra: *Estropada eremuaren luzera laburtu zuten Orioko taldearen bukaera izugarria izan da. Atzo Donostiarrari ia 10 segundo atera zizkion eta gaur 13 (udako alderik handiena). Patroiak, Nadeth Agirrek, patroi onenaren garaikurra lortu du. …beldurrak ugariak izan ditut nik. Beldurra asko daude: beldurra mina hartzeari, beldurra berriz ere lesio bat izateari, beldurra ez hobetzeari, beldurra konpetizioa gaizki egiteari, beldurra maniobra bati, beldurra egoerari aurre egiteko gai ez izateari, beldurra aspertzeari…** Maialen Chourraut Piraguista olinpikoa 2019/08/18. Zarauzko XI. Ikurrina 2020/08/16 . Zarauzko XII. IkurrinaOrio: 11:31.18 (1.k)Orio: 10:39.36 (2.k) 0 1 2 3 4 5 6 7GipuzkoaGetariaTolosaGaliziaRias BaixasZumaiaOrioP.DonibaneGaraipenak 174 estropadak etxetik ^^Bigarren jardunaldian estropada eremuaren luzera laburtu zuten. ^Eremu berriaren errekorra. Guztira: 12 ikurrin Eta emakumezkoen arraunak badu merezitako aitorpena? Ezetz uste dut. TKEk Euskotren ligari benetako bultzada eman behar dio. Bi adierazle aipatuko ditut. Bata, estropada eremuen luzera: emakumeen estropadak 2.778 metrotara jokatzen dira, gizonezkoen estropaden luzeraren erdia, eta emakumeek eskatu duten bez ala, berdina izan beharko luke; bestea, diru saria: Euskotren ligako estropada guztietan, Za rauzkoan izan ezik, emakumeek jasotzen duten dirusaria ez da gizonezkoen jasotzen dutenaren erdira iristen, hain zuzen, % 40,18a da jasotzen dutena. Xabier Cas trillon Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 201 5. P.Donibane 11:03. 80(1) 09:36. 74^(3) 20:40.54^ 2. Zumaia*** 11:12. 88(2) 09:36. 22^(2) 20:49.10^ 08.56 1. 201 6. P.Donibane 10:44 .84(2) 10:41. 72(1) 21:26.56 ^^ 2. Hibaika 10:42. 52 (1) 10:51. 96(2) 21:34.48 07.92 1. 201 7. P.Donibane 11:41 .64(1) 22:55 .86 2. Hibaika 11:51.42 (2) 11:20.66 (2) 23:12.08 16.22 1. 2018 . P.Donibane 11:08. 26(1) 22:22. 48 2. Orio 11:10. 62(2) 11:25. 04(2) 22:35.66 13.18 1. 2019. Orio 10:51.86 (1) 11:31.18 (1) 22:23.04 2. Arraun Lagunak 10:54.50(2 ) 11:43.06 (2) 22:37.56 14.52 1. 2020. Orio 11:21.70 (1) 10:39. 36^^(1) 22:01.06 2. Donostiarra 11:31.66(2 ) 10:53.04(2 ) 22:24.70 23.64 Oharrak: ^Bigarren jardunaldian estropada eremuaren luzera laburtu zuten . ^^Eremu berriaren errekorrak Ikurrinaren irabazlea 1J (Postua) 2J (Postua) Guztira Aldea* 1. 2009. Gipuzkoa 11:10.70(2 ) 11:08.4 9(1) 22:19.19 2. Galizia Rias Baixas 11:06.77(1 ) 11:13.51 (2) 22:20.28 01.09 1. 2010. Galizia Rias Baixas 12:18. 89(1) 11:18. 03(2) 23:36.92 2. Gipuzkoa 12:36. 01(2) 11:13. 65(1) 23:49.66 12.74 1. 2011. Getaria Tolosa 10:44. 76(1) 10:30. 46**(1) 21:15. 22** 2. Galizia Rias Baixas 10:46. 86(2) 10:33 .66(2) 21:20. 52 05.30 1. 201 2. Zumaia 10:54.66(1) 10:48. 02(2) 21:42.68 2. Rianxeira 11:06. 72(2) 10:47. 44(1) 21:54.16 11.48 1. 201 3. Zumaia 10:48.64(1) 10:4 4.38 (1) 21:33.02 2. Hibaika 11:0 1.28 (2) 10:52.76(2 ) 21:54.04 21.02 1. 2014. P.Donibane 11:09.86(1) 10:47. 86(1) 21:57.72 2. Hibaika 11:16. 62(2) 10:52. 80(3) 22:09.42 11.70 Oharrak: *Segundotan. **Eremu zaharraren errekorra . Oharra: 2018an, Donostiako eta Zarauzko Udalek lehen aldiz berdindu egin zituzten gizonezkoen eta emakumezkoen diru sariak. Benetako apustua egin dute Kontxako banderaren eta Zarauzko Ikurrinaren alde. 11:14.22(1)11:14.22(1) estropadak etxetik 175 2020 Zarautz Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 176 estropadak etxetik 2020 Zarautz Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 177 Data Eremua/Bandera Irabazlea/Denbora /Kalea Bigarrena/Denbora /Kalea . 2020/07/12 Zierbena. IV. Petronor Bandera Donostiarra: 10:50. 44 (1.k) Orio: 10:52. 80 (4.k) 2020/07/19 Orio. Orioko XI X. Emakume Estropadak VIII. Orio Kanpina Bandera Donostiarra: 10:51. 74 (3.k) Orio: 10:58. 80 (1.k) 2020/07 /26 Donostiarra: 10:54. 70 (2.k) 2020/08/09 Donostiarra: 10:57. 43 (4.k) 2020/08/16 Donostiarra: 10:53. 04 (1.k) Garaipenak: Orio: 10. Donostiarra: 2. Guztira: 14 Sailkapen Nagusia: Lehena. Orio: 46. Bigarrena. Donostiarra: 36. Hirugarrena. Arraun Lagunak: 23 Estropaden irabazleak Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Irabazlea Denbora Bigarrena /Aldea* *Segundotan Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” Oharra: *Eremuko errekorra.Estropadetan izan den alderik txikienaLekeitio. IX. Euskotren BanderaOndarroa. Ondarroako III. Bandera. Cikautxo S.NZarautz 2J. Zarauzko XII. Ikurrina2020/07/04 Coruña 1J. Coruña Hiriko III Bandera Orio: 11:12,80 (4.k) Donostiarra: 11:17.42 (3.k)2020/07/05 Coruña 2J. Coruña Hiriko III Bandera Orio: 11:29.26 (3.k) Donostiarra: 11:34.16 (4.k)2020/07/11 Donostia. V. CaixaBank Bandera Orio: 11:34.12 (1.k) Arraun Lagunak: 11:38.92 (4.k)Orio: 10:39.36* (2.k)2020/08/15 Zarautz 1J. Zarauzko XII. Ikurrina Orio: 11:21.70 (4.k) Donostiarra: 11:31.66 (3.k)Orio: 10:50.76* (1.k)Orio: 10:48.07* (2.k)2020/08/08 Hondarribia. XII.Txingudiko Bandera. Mapfre S.N Orio: 10:46.70* (3.k) Donostiarra: 10:53.00 (1.k)2020/07/25 Bilbo. Bilboko II. Bandera (erlojupekoa) Orio: 10:44.84 Donostiarra: 10:57.022020/07/18 Getxo. Getxoko XII. Ikurrina Orio: 10:53.10 (4.k) Donostiarra: 10:59.44 (1.k)2020/07/12 Zierbena. IV. Petronor Bandera Donostiarra: 10:50.44 (1.k) Orio: 10:52.08 (4.k)/ 01.64 178 estropadak etxetik 2020 Zarautz 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020 Lekeitio 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020 Orio 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020 Zarautz 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 179 Coruña 1J Coruña 2J Donostia Zierbena Getxo Orio Bilbo Lekeitio Hondarribia Ondarroa Zarautz 1J Zarautz 2J Guztira 4 4 4 3 4 3 4 4 4 4 4 4 46 Donostiarra 3 3 1 4 3 4 3 3 3 3 3 3 36 Arraun Lagunak 1 1 3 2 2 2* 2* 2* 2 2 2 2 23 2 2 2 1 1 2 2 2 1 1 1 1 18 2020 ko sailkapena 1. 1.320 € ** 2. 1.080 € ** 3. 840 € ** 4. 760 € ** Coruña 1J * Coruña 2J * Donostia Zierbena Getxo Orio Bilbo Lekeitio Hondarribia Ondarroa Zarautz 1J * Zarautz 2J * Guztira 2.640 1.320 1.080 1.320 1.080 1.320 1.320 1.320 1.320 6.570 19.290 € 2.160 1.080 1.320 1.080 1.320 1.080 1.080 1.080 1.080 5.850 17.130 € 1.520 760 1.080 840 760* 760* 760* 840 840 5.130 13.290 € 1.680 840 760 760 840 840 840 760 760 4.410 12.490 € Oharrak : *Coruñako Banderaren eta Zarauzko Ikurrinaren diru sariak , bi jardunaldietako denbor en baturaren arabera eman zituzten. **Euskotren ligako estropada bakoitzeko garaileak, Eusko Labelekoarekin (3.285 €) alderatuta % 40,18 a jasotzen du. Eusk otren ligan, diru sariei dagokie nez, Zarauzko Udala da gizonak eta emakumeak diskriminatzen ez dituen udal edota ba besle bakarra. OrioHondarribiaOrioDonostiarraArraun LagunakHondarribiaPATROI ONENEN SAILKAPENA. 1. Nadeth Agirre: 21 (Orio). 2. Natalia Tubio: 19 (Donostiarra). 3. Nerea Perez: 18 (Hondarribia). Andrea Astudillo: 14 (Arraun Lagunak)Oharra : * Arraun Lagunak taldeak ez zuen parte hartu, COVID19 positibo bat agertu zelako taldean.2020ko sarien banaketa 180 estropadak etxetik Data Eremua/Bandera edo Ikurrina Bigarrena /Kalea 2020/07/26 Lekeitio. IX. Euskotren Bandera Donostiarra: 10:54,70 (2.k) 2020 /08/ 08 Hondarribia . XII. Txingudiko Bandera . Mapfre S.N Donostiarra: 10:53,00 (1.k) 2020/08/09 Ondarroa. Ondarroako III. Bandera. Cikautxo S.N Donostiarra: 10:57,43 (4.k) 2020/08/16 Zarautz. Zarauzko XII. Ikurrina . Bigarren jardunaldian Donostiarra: 10:53,04 (1.k) 2020ko errekor berriak 2020 Orio A.Arrizabalaga. TKE/ACT A. Denbora /KaleaOrio: 10:50,76 (1.k)Orio: 10:46,70 (3.k)Orio: 10:48,70 (2.k)Orio: 10:39,36 (2.k) estropadak etxetik 181 GARAIPENAK 5 2 Zumaia 2 2012 eta 2013 Galizia Rias Baixas 1 2009 Getaria Tolosa 1 2011 1 2010 2009tik 2020ra bitartek o urteak. 12 denboraldi Garaipen zerrenda eta bigarren postuak ONTZIA 2.POSTUAK URTEA K Hibaika 3 2014,16 eta 2017 Galizia Rias Baixas 2 2010 eta 2011* Arraun Lagunak 1 2019 Donostiarra 1 2020 1 2009 1 2018 P.Donibane 1 2013 Rianxeira 1 2012 Zumaia 1 2015 Oharra: *2011an Galizia Rianxeira izenarekin Irabazitako estropadak eta bigarren postuak . 112 estropada puntuagarriak k ONTZIA GARAIPENAK URTEA K ligan P.Donibane 38 → % 33,92 (2011 2018) 23 → % 20,5 3 (2011 2020) Zumaia 14 → % 12,50 (2011 2015) Galizia * 12 → % 10,71 (2009 2011) 6 → % 05,30 2009 eta 2010 Hibaika 6 → % 05,30 (2012 2017) Getaria Tolosa 5 → % 04,46 2011 eta 2012 Rianxeira 4 → % 03,57 2012 Arraun Lagunak 2 → % 01,78 (2017 2020) Donostiarra 2 → % 01,78 2019 eta 2020 ONTZIA 2.POSTUAK Hibaika 22→ %19,64 17→ %15,17 Arraun Lagunak 14→ %12,50 P. Donibane 13→ %11,60 Zumaia 12→ %10,71 Donostiarra 9→ %08,03 Galizia 9→ %08,03 7→ %06,25 Bizkaia 4→ %03,57 Rianxeira 3→ %02,67 Getaria Tolosa 2→ %01,78 Oharra: *2009ko uztailaren 11an O Groven hasi zen Euskotren liga. Galizia Rias Baixas izan zen garailea . ONTZIAP.DonibaneOrioOrioURTEAK2014, 15, 16, 17** eta 2018 2019*** eta 2020*^Orio OrioOharrak: *2010ean Gipuzkoak eta Galiziak puntu kopuru eta garaipen berdinak lortu zituzten.** Ligako puntu kopuruaren errekorra (31) 8 estropada jokatuta. 7 Garaipen. Estropaden batez besteko puntuak: 3,875***Ligako puntu kopuruaren errekorra (55) 14 estropada jokatuta. 13 Garaipen. Estropaden batez besteko puntuak: 3,928*^ Ligako puntu kopuruaren errekorra (46) 12 estropada jokatuta. 10 Garaipen.Estropaden batez besteko puntuak: 3,833GipuzkoaGipuzkoaGipuzkoaGipuzkoa* Azken bi urteetan, goia jo du zure kirol ibilbideak. Eta, orain, uzteko eskatu dizu buruak. Baina harro zoaz. Zure tostakide izana harrotasunez eramango dugu guk ere, eta goi mailako arrauna belaunaldi berriei erakusten jarraituko dugu. Indartsu dator Orio n harrobia, eta bada zure uberari jarraitzeko nahia. Bada Txiki tik handiena lortzeko nahia. Nadeth Agirre Orioko patroia 182 estropadak etxetik Zuk erabaki duzu uztea. Zenbateko balioa du horrek? Handia. Polita da aukera horren jabe izatea. Hainbat jokalarik utzi egin behar izaten dute, lesioengatik, adibidez. Niretzat ohore bat da erabaki dudanean uztea. (…) Kirol emaitza onak baditut, baina betiko geratzen direnak dira pertsonak, bizi izandako uneak, harremanak, bidaiak, garai txa rretan zein egon diren alboan, et a abar. ( …) Zoriontsu izan naiz, eta pozik noa. Nire kirol ibilbidean lortutako garaikurrik garrantzitsuena eskuratu dut: bizitza osorako lagunak. Naiara Diez Saskibaloi jokalari ohia 2021eko denboraldian lehiatuko ez diren 2020ko arraunlariak eta zenbait aldaketa TALDEA ETA ARRAUNLARIAK ARRAUN LAGUNAK. Bajak: Aida Carro, Amaia Sexmilo, Nerea Txokarro. Arraunlari bat Zumaiara joan da . DONOSTIARRA. Bajak: Maialen Arrazola. Bi arraunlari Oriora joan dira. Oharra: 11 arraunlari k arrauna utzi dute . Arraunlarien batez besteko adina: 29 urte . HONDARRIBIA. Bajak: Alexandra Arellano eta Cristina Tacu. Arraunlari bat Donostiarrara eta beste bat Tolosaldeara joan dira.ORIO . Bajak: Leire Alkala, Laida Arruti, Izaro Etxaniz, Lukene Lizaso eta Itziar Olasagasti. estropadak etxetik 183 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020 Bermeo Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2012 0909. Olariaga 2012 0902. Olariaga 184 estropadak etxetik ● 2012an Titanic ontzia, XX. mendeko ontzirik luxuzkoena eta handiena, hondoratu zeneko mendeurrena bete zen. Belfasteko ontzioletan eraiki zuten eta garaiko ontzirik handiena izan zen: 52.310 tona pisatzen zuen. Southamtongo portutik New Yorketarako bidean 1912ko apirilaren 14an, bere lehen bidaian, izozmendi bat joIpar Atlantikoko ur izoztuetan eta hondoratu egin zen. Ezbeharrean 1500 lagun baino gehiago hil ziren. 2013 0908. Olariaga 2013 0901. Olariaga estropadak etxetik 185 ● 2013an Urdaibaik egin zuen denborarik onena bi jardunaldietan; baina kaleratua izan zen Hondarribiaren kalean sartu eta palek elkar jo zutelako. 2013an, berriz,egiaztatu genuen Hondarribian oraindik ere konpondu gabeko arazo bat zegoela, eta pertsonen berdintasuneskubidea urratzen zela. Izan ere, oraindik ere auzitanjartzen ari da emakumeen eskubidea, udalerri horretako jaiekitaldi nagusian, irailaren 8ko alardean parte hartzeko. Ama Guadalupekoa k Kontxako Bandera irabazi izanak, ideia eta ikusezin askoren gainetik, hondarribiar askoren arteko hurbilketa ahalbideratu zuen. 186 estropadak etxetik 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Gipuzkoako eta Euskadiko Traineru Txapelketak Iturri ezezaguna estropadak etxetik 187 2020 Zarautz Aitor Arrizabalaga. TKE/ACT 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 188 estropadak etxetik Oharrak: *Harrobikoak: 8 . **1986an ez zen txapelketarik jokatu, federazioen arteko arazoak zirela eta. Bizkaiko Txapelketa Santurtzi k 25 urteren ondoren irabazi zuen. Denborak: Santurtzi: 20:11.49. Zierbena 3,11ra eta Urdaibai 5,48ra Oharrak: *Garaipen zerrendan, Oriok dauka titulu gehien, hamabost aldiz lortu baitu txapelketa irabaztea: 1973an, 80an, 82an, 98an, 99an, 2001ean, 02an, 08an, 13an, 14an eta 2017an. Hondarribiak hamar aldiz irabazita, bigarren kokatzen da palmaresan: 1967an, 2004a n, 05ean, 06an, 10ean, 11n, 12an, 15ean, 16an eta 2018an. 01234567891011121967tik 2020 ra bitarteko urteak* * 2018 PASAI DONIBANE . 1978, 91, 92, 2000 eta 2003 ZUMAIA . 1981, 83, 84, 85 eta 1987 ZARAUTZ . 2007 Guztira: 49 estropada Beti besteentzat aritu zara lanean. Zeregin hori gutxietsi egiten dela uste duzu? Bakoitzak bere mugekin bizi behar du, eta onartu denok ezin gaitezkeela liderrak izan. Nik inongo arazorik gabe egiten dut besteentzat lan. Nahiago dut eman, jaso baino, bai bizitzan, bai txirrindularit zan. Nire lana aitortua dagoela sentitzen dut, beti jaso baitut taldearen babesa. Sozialki, agian, egia da ez zaiola balio handirik ematen laguntzaileon lanari. Iruzkin batzuek min ematen dizute gaztea zarenean, baina lasaitu egiten zara pixkanaka. Markel Irizar Txirrindulari ohia Eremuko marka**: 20:12,14 Hondarribia 2018an. Denborak : Hondarribia*: 20:12,14 Orio: 20:34,24 Donostiarra: 20:41,58 Gipuzkoako XLIX. Traineru Txapelketa Bandera. XLVII. Gipuzkoako Txapelketa * Bandera. ORIO Mutriku J.Fernandez U.Redondo G.Gorostiaga A.Osanbela I.Mari zkurren a* B.Alza* I.J.Sagarzazu* Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M . Orbañanos G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * J.Castrillon* A.Udabe 2020KO UZTAILAREN 15AEremuko errekorra: 19:42.94 (3.k) Hondarribia 2019an Denborak : Hondarribia: 20:28.62 (3.tx/2.k ) Donostiarra: 20:34.90 (3.tx/4.k ) Orio: 20:39.54 (3.tx/3.k )ORIO . 1973, 80, 82, 98, 99, 2001, 02, 08, 13, 14, 17 eta 2019HONDARRIBIA . 1967, 2004, 05, 06, 10, 11, 12, 15, 16, 18 eta 2020PASAI SAN PEDRO . 1988, 89, 90, 93, 94, 95, 96, 97 eta 2009 LASARTE . 1970, 74, 75, 76, 77 eta 1979 0123456 estropadak etxetik 189 2020KO UZTAILAREN 15 A** Eremuko errekorra: 10:4 6.80 (1.k) Pasai Donibane 2018 an Denborak : Orio: 11:27.10 (4.k). Ziabogan: 5:51 Donostiarra: 11:36.26 (3.k). Ziabogan: 5:57 Donostia Arraun Lagunak: 11:51.10 (2.k). Ziabogan: 6:05 Eremuko marka**: 20:12,14 Hondarribia 2018an. Denborak : Hondarribia*: 20:12,14 Orio: 20:34,24 Donostiarra: 20:41,58 2008tik 2020 ra bitarteko urteak GETARIA TOLOSA . 2009 eta 2011 GETARIA ZUMAIA . 200 8 HIBAIKA . 2016 Oharra k: *Harrobikoak: 5 ** Argazkilari amateur nekaezin bat hil zen Zumaian estropada egun batean : Klaudia Egirao. Minutuko isilunea egin zuten Gipuzkoako estropadan Egiraoren omenez. Bizkaiko Txapelketa . 2018ko udazkenean Ondarrroako emakumeek lehen aldiz trainerua uretaratu zuten eta bi urte geroago Bizkaiko Txapelketa irabazi zuten. Denborak: Ondarroa: 11:54. 27. Lutxana 22,10era . Eta Isuntza 25,15era . Askori kosta egiten zaie sentsazioak adieraztea edo kontatzea…Haiekin harremana ona eta gertukoa izatea gustatzen zait». Entrenamenduen bolumenaren gaiaz: «Ni gehienbat mendiko eskian ibili naizelako, hangoak ditut erreferentziak. Orain dela urte batzuk, dena kilometroak egitea zen; zenbait eta gehiago, hobe. Orain, berriz, kalitatezko entrenamenduak egiten saiatzen gara». «Egia da goi errendimenduan emaitzek agintzen dutela gehienbat, baina niretzat askoz ere garrantzitsuagoa da urtetik urterako hobekuntza, zalantzarik gabe ». Lide Leibar Eski entrenatzailea Guztira: 13 estropada Entr.: X. Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre * I.Azkonobieta* L.Alkala L.Garate N.Badiola I.Etxaniz S.Piñeiro u O.Iraola I.Olasagasti* L.Lizaso* O.Agirregabiria G.Oliden* M.Aizpuru V.Piñeiro Gipuzkoako XIII. Traineru Txapelketa Bandera. XLVII. Gipuzkoako Txapelketa * Bandera. ORIO Mutriku PASAI DONIBANE . 2012, 2014, 2017 eta 2018ZUMAIA . 2010, 2013 eta 2015ORIO . 2019 eta 2020 ● 2015ean, nahiz eta Hondarribiak lehenengo jardunaldia irabazi, Urdaibaik aurreko urteko garaipena errepikatu zuen eta berme otarrek laugarren bandera lortu zuten. Emakumezkoetan 2014an Pasai Donibanek hasitako garaipen aroak jarr aipena izan zuen. 2015 0913. Olariaga 2015 0906. Olariaga 190 estropadak etxetik ● 2016an, hirugarren urtez jarraian Urdaibai garaile izan zen eta 2. postua aurreko bi urtetan bezala Hondarribiarentzat izan zen. ● 2011ko ekainean Donostia Europako kultur hiriburu izateko hautatu zuen epaimahaiak. Juan Karlos Izagirre a lkateak adierazi zuen 2016koa erronka handia izango z ela, baita aukera handia ere. Gogorarazi zuen egitasmoaren oinarria parte hartzea zela eta aniztasunaren eta txikitasunaren balioak goratzeko baliatuko zutela izendapena. 2016 0911. Olariaga 2016 0904. Olariaga estropadak etxetik 191 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10ZierbenaTrintxerpeArraun LagunakP.DonibaneKaikuUrdaibaiOrioHondarribiaP.San PedroGaraipenak 192 estropadak etxetik Oharrak: Harrobikoak: 0 *Zierbenak aurreneko aldiz irabazi zuen Euskadiko Txapelketa. Zunzunegi entrenatzaileak bere eskifaia harrobiko arraunlaririk gabe osatu zuen. **Txapelketa ez ofizialak: 1979tik 1984ra bitarteko urteak. 1986an ez zen jokatu, federazioen arteko desadostasunengatik . PASAI DONIBANE. 1985, 90 eta 2000 ^ ARRAUN LAGUNAK. 1992 Oharra: ^Koxtape 0 k 2025eti188 lak:fizia da o ropa 5 est3 ra Zierbenak Euskadi eta Espainiako txapelketak irabazi zituen harrobiko arraunlaririk gabe eta euskaldun bakarrarekin (Mikel Portularrume). J. Zunzunegik bi txapelketetan erabilitako eskifaien artean aldaketa bakarra egin zuen: E. Sanchezen ordez C. Palazuelos aritu zen, beste guztiak postu berean mantendu zituen . Oharrak: *Garaipen zerrendan, Oriok dauka titulu gehien, hamabost aldiz lortu baitu txapelketa irabaztea: 1973an, 80an, 82an, 98an, 99an, 2001ean, 02an, 08an, 13an, 14an eta 2017an. Hondarribiak hamar aldiz irabazita, bigarren kokatzen da palmaresan: 1967an, 2004a n, 05ean, 06an, 10ean, 11n, 12an, 15ean, 16an eta 2018an. **Bakarrik Gipuzkoako Txapelketetan jokatutako estropadak kontuan hartuta. F.Montes A.Vidal S.Montenegro R.Garcia J.Zunzzunegi Efren Sanchez I.Montes A.Gonzalez L.M.Villar Entr.: J. Zunzunegi E.Sanchez J. De Haz M.Hernando M.Portularrume B.Gomez Zierbena Euskadiko XXXV . Traineru Txapelketa LEKEITIO A Coruña 1J 2020KO UZTAILAREN 31Eremuko errekorra: 19:15.03 (1.k) Hondarribia 2016anTRINTXERPE. 2003ZIERBENA. 2020 ZUMAIA. 1984**. Denborak :Zierbena*: 20:29.56 (2.tx/1.k)Hondarribia: 20:42.57 (2.tx/2.k)Donostiarra: 20:48.43 (2.tx/3.k)P. SAN PEDRO. 1987, 88, 89, 91, 93, 94 eta 1996HONDARRIBIA. 2004, 05, 06, 16, 18, eta 2019ORIO. 1995, 97, 98, 99, 2001 eta 2002URDAIBAI. 2007, 08, 11, 14, 15 eta 2017KAIKU. 1979**, 80**, 81**, 2009, 10, 12 eta 2013 2008tik 2020ra bitarteko urteak ** 0 1 2 3 4 5 6 7OrioHondarribiaHibaikaDonostiarraZumaiaPasai DonibaneGetariaTolosa Garaipenak Euskadiko XII. Traineru Txapelketa LEKEITIO A Coruña 1J 2020 KO UZTAILAREN 31 Eremuko errekorra : 10:5 0.76 (1.k) Orio 2020 an estropadak etxetik 193 Guztira: 12 estropada Oharrak: *Harrobikoak: 7 **2010ean ez zen jokatu, bakarrik bi traineru aurkeztu baitziren: Getaria Tolosa eta Bilbo Handia. Bien arteko estropada, Federazio saria, Getaria Tolosa taldeak irabazi zuen. Errespetua diegu aurkari guztiei, eta talde bakoitzak dauzka bere baliabideak, eta nahi dituen bezala erabiltzen ditu. Interp reta dezaket Euskadiko txapelketan ligako araudirik gabe eman egin digula Donostiarrak, baina ezin dut ezkutatu azken bi minutuak arte lehian ibili ginela. Gogorra da aurkaria, eta gauzak ondo egin beharko ditugu. Ona da guretzat hori. Xanti Zabaleta Orioko entrenatzailea Itsasoa nahasia eta mugitua zegoen, eta donostiarrek ia lau segundo atera zizkioten Oriori: azken txanpako olatuak baliatuz lortu zuten irabaztea. Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi Txiki m N.Agirre * L.Alkala U.Hoyos * L.Garate I.Azkonobieta* N.Badiola S.Piñeiro u E.Uranga* L.Lizaso* O.Agirregabiria I.Olasagasti** G.Oliden * M.Aizpuru O.Iraola Denborak : Donostiarra: 11:28.27 (2.tx/1.k) Orio: 11:32.08 (2.tx/2.k) Arraun Lagunak: 11:46.61 (1.tx/4.k) GETARIA TOLOSA . 2009, 2011 eta 2012 DONOSTIARRA . 2020PASAI DONIBANE. 2014, 2016 eta 2018 HIBAIKA. 2017ZUMAIA . 2013 eta 2015. HONDARRIBIA . 2008ORIO . 2019 ● Lehenengo jardunaldian Urdaibaik eta Hondarribiak aurreko errekorra hobetu zuten: 18:53. 52 eta 18:5 7.80 denborekin. Oriok bere 32. Bandera irabazi zuen. ● 2017ko urriaren 1ean (U 1) Katalunian Autodeterminazio Erreferenduma egin zuten . Espainiako Poliziak eta Guardia Zibilak ez zuten lortu Ka taluniako erreferenduma galaraztea, erreferendum egunean hainbat hauteslekutan indarrez eta indarkeria erabiliz sartu ziren arren, eta bi milioi pert sona k baino gehiagok botoa eman ahal izan zuten. % 90ek independentziaren alde egin zuten eta % 7,8ek ezezk oaren alde. Espainiako Indarrek 400 hautesleku inguru itxi eta ia 800.000 boto atzeman zituzten, eta horiek ezin izan ziren zenbatu. Espainiako Polizia eta Guardia Zibilen oldarraldietan 1.066 zauritu artatu zituen kataluniar Medikuntza Larrialdi Sistemak , horietako bost larri. 2019ko urriaren 14an Espainiako botere judizialak Kataluniar herrialdeko erakundeetako ordezkari zilegizkoak zigortzeko eraba kia hartu zuen. 194 estropadak etxetik 2017 0910. Olariaga 2017 0903. Olariaga 2017 0910. Olariaga 2018 0909. Olariaga 2018 0902. Olariaga estropadak etxetik 195 ● Pasaiako Albaola itsas kultur erakundeak Apaizac Obeto espedizioaren bidez, ahalegin berezia egin zuen itsasoaren historiako pasarterik harrigarrienetako bat ezagutzera emateko: XVI. mendeko euskaldunen balearen eta bakailaoaren arrantza Kanadako Ipar Atlantikoan. Quebec edo Kanada izan aurretik, lur haiei mapa zaharrenetan Nouvell Biscay (Bizkaia Berria) esaten zitzaien; urterourtero, milaka euskaldun Ozeano Atlantikoa gurutzatu eta "Mundu Berriaren" iparraldeko ur arrotz eta urrunetara lanera abiatzen zireneko garaian. KONTXA Baina ez dut topatu. Itxuraz, enbarazu egiten duena eskertu egiten da. Nahiago dut animo oihuek molestatzea, isiltasun ia osoan uretaratzea baino. Gustukoago dut ezezagunaren sorbaldarekin topo egitea, arranpla hutsik ikustea baino. Arrauna ez delako eskifaien joan etorria soilik. Arrauna denok sortzen dugulako: arraunlari, entrenatzaile, autobus gidari, laguntzaile, epaile eta noski, zaleek. Herri eta auzoetako giroa denek sortzen dugun bezala. Horregatik, kaiak, arrapalak eta moilak jendez beteak egotea nahi dut. Arrantzale eta marinel, ume eta heldu, turista eta auzotar. Bai Donostian, bai gainerako herrietan. Bai iraileko lehen bi igandeetan eta baita urteko gainerako sasoietan ere. Ea lehenba ilehen berreskuratzen dugun denon arranpla. Niko Iurramendi Donostiarra taldeko arraunlaria Aurtengo Kontxako Banderako estropadetan ez da izan aurreko urteetako zalapartarik. Atera dira txistulariak Bogaboga jotzera, baina ez dira hurbildu arraunzaleak.Donostiako kaiaren inguruak –gaztelua, moila, Pasealeku Berria, Aquariuma eta behin estropadak bukatuta, Parte Zaharra –, soinean herriko traineruaren kolorekokamiseta duten zalez bete ohi dira. Une hauetan,bihotzetik hotzena duen arraunlaria ere epeltzen da, eta kosta egiten da kontzentrazioa mantentzea. Aurtengoekitaldian, berriz, ez dugu guzti hori sentitzerik eta bizitzerik izan, eta pare bat gauza balantzan jartzera eraman nau. Eta balantza alde batera desorekatu da.Estropada ia guztiak hasi aurretik urduri egon ohi naiz,eta ez dut ikusleekin imintziorik gurutzatu nahi izaten,nahiz eta hala egin.Denak gogaitu ohi nau, keinurik txikienak ere. Aurten,ordea, COVID19ak sortu duen egoera madarikatuhonen ondorioz, halako egoerak asko gutxitu dira, eta zer esango dut, alde on bat bilatu nahian pozik nengoen.196 estropadak etxetik Protokoloa. Kanporaketetatik lehen igandera bitartean PCR analisietan arraunlari ren batek positibo emango balu, haren taldea kanporatua izango litzateke, eta sailkatze zerrendako hurrengoak ordezkatuko luke. Gehienez lau ordezkatze izango lirateke. Bestalde, aurreneko igandetik eta bigarren igandera bitartean beste positiboren bat azalduko balitz, euren taldeek ezingo lukete bigarren jardunaldian parte hartu. Irteerarako arauak. Estropada hasi eta hogei segundoko tartean kirolari batek min hartzen badu edo traineru ba ten elementuren bat puskatzen bada, txanda geldituko da, eta traineruak kirolaria nahitaez ordezkatu edo puskatutakoa konpondu ondoren emango zaio berriz irteera txanda horri. Hausturaren larritasuna egiaztatu ondoren, txanda matxuratutako trainerua ga be hastea erabaki ahal izango du epaileak. Traineru horri 3 segun doko zigorra ezarriko zaio. Zerbait puskatu edota lesio bat i zan denaren plantak egiten badira, trainerua estropadatik kanpo geratuko da. Sari ofizialak. Irabazlea : Donostiako Bandera, banderaren erreprodukzi oa arraunlari guztientzat eta 25 .000 €. Bigarren: 15.5 00 €. Hirugarren: 12.250 €. Laugarren: 9.2 00 €. Bost garren: 7.150 €. Seigarren: 6. 125 €. Zazpigarren: 5.1 00 €. Zortzigarren: 5.1 00 €. Beste sari bat: 5.000 € eta garaikurraz osatutako ADEG I saria gipuzkoar traineru onenare ntzat. Banderak ez zituzten Donostiako portuan eman, badian bertan baizik, eta talde irabazlearen patroiak soilik jaso zuen. Bestalde, bi kategoriatako zortzi trainerue n ordainsariak 85.425 eurora igo zituen udalak. estropadak etxetik 197 Eloisa Bielsa 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV 198 estropadak etxetik LUZERA: 5.556 m/3 itsas milia Zierbenak irabazi zuen «beldurraren estropada». Galipoek , Eusko Label ligan bete beharreko kupoen arazorik gabe, denborarik onena egin zuten. Emaitza historikoa da, lehen aldiz irabazi zuelako sailk atze estropa da. Sailkatuak Sailkatuak Taldea Ziaboga Amaiera 4. Santurtzi 9:52 19:58.24 5. Urdaibai 9:52 19:59.56 6. Cabo 9:51 20:06.54 7. Zarautz** 9:56 20:16.94 Oharrak: Harrobikoak : 0 *1972an sailkatze estropada lehen aldiz ezarri zen. Hondarribian jokatu zen eta Donostiarrak ere, bat gehiago bezala, parte h artu zuen. Sailkatutako talde guz tiak Eusko Label ligakoak ziren. Berezia izan zen sailkatze estropada. E z zen ikuslerik izan, COV ID19ak eragindako egoera tarteko, eta arrazoi beragatik arraun egin ezinda geratu ziren Arkote eta Lapurdi. Astillero, azken orduko baja izan zen; Kantabriako Gobernuak Santoña itxi zuen, eta Astilleroko zenbait arraunlari bertan bizi direnez, ezin izan ziren handik atera Donostiara joateko. ** Zarautzek Kontxa n parte hartu zuen hamahiru urteren ondoren, 2007koa azkena izan baitzen. Joxerra Mendizabal zen teknikaria; txalupa hartan gaur egungo hiru arraunlari zeuden, Mikel Zapirain, Ekhi Illarramendi eta Garikoitz Uranga entrenatzailea. DONOSTIA Kontxako Sailkatze estropada* Bandera. Entr.: J. Zunzunegi R.Garcia J.Zunzzunegi Efren Sanchez F.Montes I.Montes A.Gonzalez L.M.Villar Eladio Sanchez J. De Haz A.Vidal M.Portularrume S.Montenegro C.Palazuelos B.Gomez Zierbena 2020KO IRAILAREN 03A Denbora onena: 19:04.64 Urdaibai 2004an Zierbena: 19:45.18 Orio: 19:49.06 Hondarribia: 19:49.94Taldea Ziaboga Amaiera1. Zierbena 9:41 19:45.182. Orio 9:44 19:49.063. Hondarribia 9:42 19:49.94 estropadak etxetik 199 2020 Donostia Jose Mari López . DV 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 200 estropadak etxetik Sailkatze estropadak. Gizonezkoak Data /Eremua Bigarrena 1972* */Hond . Beraun: 20:35.00 1973/08/30/H . Orio: 24:09.90 1974/H . Lasarte: 21:38.00 1976/09/03/H . Castro: 19:46.50 1977/09/02/H . Orio: 19:33.80 1978/09/01/H Lasarte: 17:46.30** 1980/Donostia Santurtzi A: 21:36.20 1981 /09/04/ H Hondarribia: 21:57. 90 1982/09/03/ H Kaiku: 21:06.47 1983/09/03/D P.Donibane: 23:54.30 1984/08/30 Zumaia: 20:37.77 1985/08/30 Santurtzi: 22:01.99 1986/09/05 Zumaia: 21:44.32 1987/09/03 Zumaia: 20:05.93 1988/09/02 Zierbena: 21:33.48 1989/08/31 Ur Kirolak: 23:01.37 1990/08/30 P.Donibane : 20:33.18 1991/08/29 P.San Pedro : 22:51.91 1992/09/03 Donibaneko : 20:11.96 1993/09/02 Donibaneko : 19:47.74 1994/09/01 P.San Pedro : 20:14.19 1995/08/31 P.San Pedro : 21:58.58 1996/08/30 Tiran : 20:44.15 1997/09/04 Tiran : 19:42.16 1998/09/04 Tiran : 20:46.82 1999/09/02 Castro : 20:12.49 Oharrak: *Urte horretan Kontxako Bandera irabazi zuen. 1975 ean eta 1979 an ez zen sailkatze estropada egin behar izan . **Estropada eremuko luzera 5556m baino motzagoa izan zen. Bigarrena Trintxerpe : 20:24.28 Koxtape: 21:43. 66 Castro : 21: 03.30 P. Donibane : 19: 22.86 Astillero : 19:14. 42 Hondarribia: 19: 29.3 0 Zarautz : 19: 30.12 Urdaibai: 20:58.36 Orio: 19:57.52 Urdaibai: 20:19.86 Kaiku: 20:02.90 Kaiku: 19:19. 48 Urdaibai: 21:40.24 Orio: 20:06.08 Urdaibai: 19:39.94 Hondarribia: 20:10.92 Orio: 20:04. 98 Hondarribia: 19:55.48 Orio: 19:57.26 Orio: 20:22. 50 Orio: 19:49.06 Oharrak : *Urte horretan Kontxako Bandera irabazi zuen. ^Cabo zazpigarren izan zen 19:41. 24 denborarekin, Hondarribiaren denbora baino 28 ehunen hobeago. Irabazlea/DenboraOrio*: 20:26.40 Getaria: 23:50.40Orio*: 21:26.00 Donostia: 19:43.40 P.Donibane: 19:32.30 Orio: 17:36.10**Kaiku*: 21:27.40 Kaiku*: 21:55.10 Zumaia: 21:04.39Kaiku: 23:44.30Orio: 20:34.10Zumaia: 21:53.52P.Donibane *: 21:35.59 P.San Pedro: 20:02.26 P.San Pedro: 21:32.78San Pedro*: 22:13.37 P.San Pedro: 20:19.01 Orio: 22:43.39Orio*: 20:09.09San Pedro*: 19:41.41Donibaneko: 20:10.63 Orio: 21:47.86Orio*: 20:34.58Orio*: 19:29.85Orio*: 20:43.17Orio: 20:06.63Irabazlea/DenboraOrio*: 20:19.57Orio: 21:21.83Astillero*: 20:59.67Astillero*: 19:19.97Urdaibai: 19:04.64Castro: 19:18.94 Castro*: 19:21.24Hondarribia: 20:56.33 Urdaibai: 19:45.80 Kaiku*: 20:03.41 P.Donibane: 19:41.62 Astillero: 19:19.28Kaiku*: 21:25.30 Portugalete: 20:05.92 Kaiku: 19:38.70Urdaibai: 20:10.02 Hondarribia: 19:54.80 Urdaibai: 19:51.64Urdaibai: 19:56.16 Ondarroa: 20:15.38 Zierbena: 19:45.18Data/ Eremua2000/08/31/D2001/08/302002/08/292003/09/022004/09/022005/09/012006/08/31 ^2007/08/302008/09/042009/09/032010/09/022011/09/012012/08/302013/08/292014/09/042015/09/032016/09/012017/08/312018/08/302019/08/292020/09/03 estropadak etxetik 201 DENBORA ONENAK (2004) (2004) 1972tik 2020ra 47 edizioak Garaipenak Kaiku 6 Pasai S. Pedro 5 Urdaibai 5 P.Donibane 4 Astillero 3 Castro 2 Hondarribia 2 Zumaia 2 Donostia 1 Getaria 1 Ondarroa 1 Portugalete 1 Zierbena 1 13 Orio1. Urdaibai (2004) 19:04.64 06. Kaiku (2011) 19:19.48 2. Astillero (2004) 19:14.42 07. Tiran (2011) 19:19.663. Orio (2004) 19:18.59 08. Astillero (2003) 19:19.974.Castro (2005) 19:18.94 09. Hondarribia (2004) 19:20.345. Astillero (2011) 19:19.28 10. Castro (2006) 19:21.24 202 estropadak etxetik Oharrak: LUZERA: 2.778 m/1,5 itsas milia DONOSTIA Kontxako Sailkatze estropada Bandera. 2020KO IRAILAREN 2 A Denbora onena: 10:29. 64 Getaria Tolosa 2011n Orio: 11:08.82 Tolosaldea : 11:17. 64 Arraun Lagunak: 11:21. 08 Entr.: X. Zabaleta Salsamendi M.Aizpuru E.Uranga* O.Agirregabiria A.Arregi* G.Oliden* I.Olasagasti* V.Piñeiro Txiki m N.Agirre* I.Azkonobieta* L.Alkala L.Garate L.Davydenko* A.Arruti* S.Piñeiro u Sailkatuak Ziaboga Amaiera 5:49 11:08.82 5:49 11:17. 64 5:55 11:21. 08 5:56 11:28. 16 5:59 11:28. 52 6:01 11:33. 52 6:03 11:37. 96 A Taldea B Taldea Arraun lagunak Cabo • Hibaika Chapela Hondarribia Isuntza • c.r mecos coruxo isabel • hercos colindres Orio Lutxana San Juan Ondarroa Tolosaldea Tiran Zumaia TaldeaOrioTolosaldeaArraun LagunakZumaiaHondarribiaSan JuanHibaikaOharrak: Harrobikoak: 8Deustuk eta Lapurdik ezin izan zuten arraun egin Kontxako Banderako sailkatze estropadan, itxialdian zeudelako bi taldeetako arraunlariak, kide banak positibo eman ondoren COVID19arekin. Ezohiko egoera horren eraginez, emakumezkoen hamahiru traineru lehiatu ziren, erlojuaren kontra, ikuslerik gabe. estropadak etxetik 203 Sailkatze estropadak. Emakumezkoak Data. Eremua: Donostia Irabazlea/Denbora Bigarrena Ontzi kopurua 2008/09/06 08 2009/09/03 11 2010/09/02 14 2011/09/01 07 2012/08/30 07 2013/08/29 09 2014/09/04 08 2015/09/03 11 2016/09/01 10 2017/08/31 13 2018/08/30 16 2019/08/29 20 2020/09/02 13 Oharra: *Urte horretan Kontxako Bandera irabazi zuen. DENBORA ONENAK Oharra: *Urte horretan Kontxako Bandera irabazi zuen. 2008tik 2020ra 13 edizioak Garaipenak Zumaia 3 Getaria Tolosa 2 Hibaika 2 Orio 2 Getaria Zumaia 1 P.Donibane 1 G/Rias Baixas 1 Riveira 1 G/Rias Baixas: 14:06.20 GetariaTolosa: 11:04.08 Zumaia: 11:10.92G/Rianxeira: 10:35.88 GetariaTolosa: 12:47.20 Hibaika: 11:31.38Zumaia: 11:02.36 Hibaika: 11:27.64Pasai Donibane: 11:24.98 Hibaika: 11:14.20Pasai Donibane: 11:17.14 Pasai Donibane: 11:31.06Tolosaldea: 11:17.64GetariaZumaia: 13:42.12 G/ Rias Baixas*: 11:03.68 GetariaTolosa: 11:09.34Getaria Tolosa: 10:29.64 Zumaia: 12:32.56 Zumaia*: 11:16.86Hibaika: 11:02.10 Zumaia: 11:12.64 Hibaika: 11:22.02P.Donibane*: 11:09.68 Riveira: 11:17.02Orio*: 11:12.92Orio*: 11:08.821. Getaria Tolosa (2011) 10:29.64 4. Orio* (2020) 11:08.822. Hibaika (2014) 11:02.10 5. Getaria Tolosa (2010) 11:09.343. G/Rias Baixas * (2009) 11:03.68 6. Pasai Donibane* (2017) 11:09.68 204 estropadak etxetik 11:00etan ekin zioten lanari, ohi baino ordubete lehenago. Aldaketa horrek bidea ireki zion berdintasunaren nahiari; Donostian, eguerdi partean, bi txanden artean izan ohi diren haizearen abiadura eta norabidearen aldaketak direla eta. CXXV . Kontxako Lehen jardunaldia Bandera. DONOSTIA Gure taldekideengan asko sinesten dugu, eta beste gauza askoren gaineti k lagunak gara . Manex Aldai Hondarribiko arraunlaria Haien kalean sartu garenean olatu batzuetan huts egin dugu. Haiek olatu bat hartu eta guk galdu dugunean, joan egin dira. Oso zaila da atzetik jarri eta Hondarribikoa bezalako txalupari aurrea hartzea eta gainditzea. Uste dut klabea hor egon dela. Tristura sentitu genuen. Izan ere, ziabogatik lehenak irten, eta bi minutuan haiek guri aurrea hartu ziguten. Hondarribia tal de txapelduna da, eta ezin izan genien eutsi. Ahoko zapore gazi gozoarekin a maitu genuen. Mikel Portularrume Zierbenako arraunlaria U.Redondo G.Gorostiaga I.Mari zkurren a* A.Osanbela A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Ama Guadalupekoa J.Amunarriz* Entr.: M . Orbañanos G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * J.Castrillon* A.Udabe Oharra: *Harrobikoak : 8 2020KO IRAILAREN 6AEremuko errekorra: 18:53.52 Urdaibai 2017an Denborak :Hondarribia: 19:47.30 (2.txanda/3.kalea) . Ziabogan: 10:27 Zierbena: 19:55.22 (2.txanda/2.kalea). Ziabogan: 10:27Santurtzi: 20:06.66 (1.txanda/1.kalea). Ziabogan: 10:29 estropadak etxetik 205 Abantaila hori (7,92 segundo) gainditzea zaila da. Iraultzak ez dira ohikoak Kontxaren historian. Estropadaren 125 edizioetan, lehen igandeko garailea 19 aldiz bakarrik gelditu zen banderarik gabe, eta horietako seietan baino ez zuen izan zortzi segundotik gorako errenta. 192 1ean, Union Pasaiak egin zuen iraultzarik handiena, Oriok 15 segundo eta 40 ehuneneko abantaila baitzuen. Hondarribiak, 2005ean, 14 segundotik gorako aldea jokatu zuen Astilleroren aldean, eta gogoratzen diren ediziorik gogorrenetako batean irabazi zuen bandera. 1. jardunaldiaren irabazlea eta patroia 1J Aldea * Banderaren irabazlea Denbora aldea* 19:26. 20 19:27 .06 39:21.12 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 2. Zierbena +00.90 2017. Urdaibai . Vicente K arpintero 18:53. 52** 19:03. 30 +09,78 40:43 .02 2. Orio. Gorka Aranberri 2. Urdaibai +14.50 19:12. 74 19:14. 66 Urdaibai 38:35. 30 2. Urdaibai . Gorka Aranberri 2. Hondarribia +04.88’’ 2005 . Astillero. Izortz Zabala 19:09.10 19:23.74 +14,64 40:48. 14 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 2. Orio +04.04 19:39.66 19:49.68 Castro 41:19. 43 2. Castro. Asier Zurinaga 2. Orio +00.89 20:16.09 20:21.14 Pasai San Pedro 39:58.11 2. P. San Pedro. Juan K. Fontan 2. Orio +10.26 1990. San Pedro. Juan K. Fontan 19:46.58 19:48.30 +01,72 P. Donibane 39:37. 68 2. P. Donibane. Juan Mari Lujanbi o 2. P. San Pedro +08.46 1977. Lasarte. Antonio Oliden 20:58.40 +01,00 Santurtzi 41:52. 80 2. Santurtzi. Koldo Urtiaga 20:59.40 2. Lasarte +06.40 1968. Astillero. Victor Castañedo 22:30.20 +00,40 44:19.40 2. Hondarribia. J. Anjel Lujanbio 22:30.60 2. Astillero +03.80 *Segundotan. **Eremuko errekorra. Hondarribia k ere aurreko errekorra hobetu zuen: 18:57. 80 ^26. orrialdea ikus ezazu. ^^Estropada lau miliatara jokatu zuten (6608 m). Oriok ez zuen parte hartu ohorezko txandan. 1. jardunaldiaren irabazlea eta patroia 1J Aldea * Banderaren irabazlea Denbora aldea* 1954 . P.Doniban e. Hgdo. Egaña 21:47.80 21:54.00 +06,20 Sestao/Iberia 43:50.80 2. Sestao/Iberia . Antonio Arraiz 2. P.Donibane +27.40 21:12.60 21:17. 40 42:34.80 2. Hondarribia . Beñardo Elduaien 2. Orio +04.80 20:12. 60 20:15.00 Pasai San Pedro 39:59.00 2. P. San Pedro . Manuel Arrillaga 2. Orio +16.40 1924 . Donostia. Domingo de la Hoz 20:17.80 20:26.60 +08,80 P. Donibane 40:29.60 2. P. Donibane . F. Laboa ”Matxet” 2. Donostia +08.40 20:07.00 20:16.20 Donostia 39:47.40 2. Donostia . F. Bakeriza “Soterotxo” 2. Getaria +14.60 1918 ^. Zarautz. Juan Anjel Lazkano 20:04. 00 20:14. 00 +10,00 Donostia ezezaguna 2. Donostia. F. Zubiaurre ”Kiriko” 2. Zarautz +38.00 1915. P.Donibane . F. L.”Matxet” 21:55.00 +01,00 Donostia 44:38.00 2. Donostia . F. Bakeriza “Soterotxo” 21:56.00 2. P.Donibane +16.00 28:39.00 ^^ Getaria 54:55.00 2. Getaria. Joxe Ituarte 31:18.00 Oriok ez zuen parte hartu 2018 . Zierbena . Borja Gomez +00,861922. Getaria . Bartolome Uranga +09,20Hondarribia2015. Hondarribia. J. Amunarriz +01,92HondarribiaHondarribiaHondarribia2001. Orio . Oskar Rodrigez1991. Orio . Jose Luis KortaOrio+10,02+05,051947. Orio . Domingo Mitxelena1931. Orio. Segundo Uranga1911. Orio. Manuel Olaizola +2:39,4+02,40+04,801921. Orio . Tiburtzio Martikorena1920. P.Donibane . F. L.”Matxet”2. Union Pasaia. Manuel Arrillaga 20:16.80 20:32.2020:12.60 20:22.80+15,40+10,202. Donostia. F. Zubiaurre ”Kiriko”DonostiaUnion Pasaia2.jardunaldian ez zen aurkeztu2. Orio +01.2040:39.0049:07.80 206 estropadak etxetik 1. TXANDA KALEA ONTZIA 4 DONOSTIA 3 ZARAUTZ 2 URDAIBAI 1 SANTURTZI 2. TXANDA KALEA ONTZIA 4 ORIO 3 HONDARRIBIA 2 ZIERBENA 1 CABO Kontxako estropadaren eremua estropadak etxetik 207 Lau traineruen irteera oso parekatua da, Oriok badiaren barruan, segundo bateko aldea du Hondarribiarekiko eta Zierbenar ekiko; estropadako 746 m etro egin direnean, Caboren eta Zierbenaren arteko aldea txalupa b atekoa da (3 segundo). Kontxako estropadaren garapena. 2. t xanda. Irteera 2. TXANDA KALEA ONTZIA 4 ORIO 3 HONDARRIBIA 2 ZIERBENA 1 CABO 208 estropadak etxetik Bai Hondarribiak, bai Oriok —hirugarren kalea partekatzen dute — eta bai Zierbenak txandaka hartzen dute estropadaren agintea, baina segundo bat ba ino gehiago urrundu gabe. 2097 metro egin direnean, C aboren eta Zierbenaren arteko aldea 17 segundora igo da. 2. txanda. Lehenengo luzearen erdian estropadak etxetik 209 Hondarribiak eta Zierbenak batera biratu dute, Orio segundo batera sartu da, ziabogatik 201 m falta zirela une kritiko bat ga inditu ondoren. Lehen txandan, Santurtzik 2 segundo gehiago behar izan ditu lehen luzea osatzeko. 3564 m ko distantzia egin dutenean, Zierbenarekin eta Hondarribiarekin alderatuta, Oriok bere errendimendua jaisten ari denaren sintomak ematen ditu. Cabo segundoak etengabe galtz en ari da. 2. txanda. Ziaboga eta 2. luzearen hasiera 210 estropadak etxetik 2. txanda. Uhartera hurbiltzen Estropada amaitzeko falta diren 1929 m etan Zierbenak Hondarribiarekiko duen aldea 2 segundokoa da, baina 1881 m tara bi brankak berdinduta daude , ordea. Estropadako metro askotan bi ontzien paralelismoa erabatekoa da, harik eta 153 1 mtara Hondarribiak hiru segundoko abantaila lortzen duen arte. Geroago, Zierbenak baliogabetu egingo du abantaila hori. Oriok segundoak galtzen jarra itzen du, eta dagoeneko 12 dira. estropadak etxetik 211 Hondarribiak behin betiko hartu du estropadako lehen postua. Zierbenarekiko lau sei segundo arteko aldearekin; “ galipoak” Ama Guadalupekoaren uberan jarri dira. Helmugarako 662 m falta direnean San Nikolas ontzia 15 segundora d oa. 2. txanda. Uhartearen inguruan 212 estropadak etxetik Badiaren barruan, H ondarribiak paladen erritmoa ha nditu du, Zierbenarekiko aban taila ha nditzen saiatzeko, eta ia zortzi segundoko aldea lortu du. Santurtzik (19 segundotara), lehenengo txandako irabazlea, eta Oriok (23ra) osatuko dute hurrengo igandeko ohorezko txanda. 2. txanda. Badiaren barruan eta helmuga estropadak etxetik 213 2020 Donostia Jose Mari López . DV 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 2020KO IRAILAREN 13 A Eremuko errekorra: 18:53. 52 Urdaibai 2017an Denborak : Hondarribia* : 19:39.22 (2.txanda/1.kalea). Ziabogan: 9:37 Zierbena: 19:44.52 (2.txanda/2.kalea). Ziabogan: 9:42 Orio: 19:51.82 (2.txanda/ 3.kalea). Ziabogan : 9:46 214 estropadak etxetik J.Amunarriz* Sailkapen nagusia 1J 2J Guztira Aldea 19:47.30 19:39.22 39:26.52 19:55.2 2 19:44.52 39:3 9.74 +13.22 20:06.66 19:55.74 40:02.40 +35.88 20:10.84 19:51.82 40:02.66 +36.14 20:17.00 19:5 2.70 40:09.70 +43.18 20:18.30 19:58.18 40:16.48 +49.96 20:38.30 20:00.36 40:38.66 +1:12.14 20:57.54 20:25.12 41:22.66 +1:56.14 Bi egunetako errekorra : 38:04. 76 Bermeo Urdaibai 2014an CXXV. Kontxako Bigarren jardunaldia Bandera. DONOSTIA *Hondarribiak, azken 10 urteetan elkarrekin ongi moldatu den eskifai a sendoa osatu du. Hamahiru arraunlarietatik hamarrek (hamaika patroiarekin) irabazi zuten 2019an. U.Redondo G.Gorostiaga I.Mari zkurren a* A.Osanbela A.Legazkue B.Alza* I.J.Sagarzazu* Ama Guadalupekoa Entr.: M . Orbañanos G.Ezponda* X.Etxebeste B.Egiazu* M.Aldai * J.Castrillon* A.Udabe Aurtengoa izan da Hondarribiak, bi jardunaldiak irabaziz, bandera lortzen duen seigarren edizioa ( 1943, 1965, 1966, 1967, 2019 eta 2020). Oharra: *Harrobikoak : 8 TaldeaHondarribiaZierbenaSanturtziOrioUrdaibaiDonostiarraCaboZarautz estropadak etxetik 215 Taldekideak traineruan igo ezinik ikusteak pena eman zidan. Lorpenaz haratago, Kontxako Bandera lehenengoz irabazi dutenek po zten naute gehien. Joseba Amunarriz Hondarribiko patroia Hirugarrena jarraia n irabazi dugu, baina aurretik hirutan ihes egin digu; bigarren i zaten ikasi egin behar da, eta orain badirudi fruitua jasotzen ari garela . Irabazteko taldearen konfiantza eta lasaitasuna beharrezkoak dira. Mikelek [Orbañanos] beti esaten digu gure lana ondo egit en badugu, aurkari oso gogorra izango garela eta guri irabazteko arraunean asko egin beharko dutela. Joseba Amunarriz Hondarribiko patroia 216 estropadak etxetik Zierbenak oso irteera indartsua egin du, eta lehenengo 600 m etan Hondarribiarekiko segundo bateko aldeari eutsi dio; Hondarribiak lehen kaletik (estr opada hasierarako kalerik gaitzetsi ena), oso ongi eusten dio hasiera horri. Estropada hasi eta bi minutura Oriok eta Santurtzik bina segundo galdu dituzte. Hondarribia estropada buruan jarri da eta amaierara arte eutsiko dio. Kontxako estropadaren garapena. Ohorezko t xanda. Irteera OHOREZKO TXANDA KALEA ONTZIA 4 SANTURTZI 3 ORIO 2 ZIERBENA 1 HONDARRIBIA estropadak etxetik 217 Ama Guadalupekoa, lehenengo kalean ondo finkatua, 36 37 palada minutuko arraunketa etengabearekin, ziabogarako 1576 eta 603 metro falta direneko tartean, Zierbenarekiko batez besteko hiru segundoko aldeari eusten dio. Sotera bost segundotara dator eta San Niko las zortzira. Ohorezko t xanda. Lehenengo luzearen erdian 218 estropadak etxetik Ohorezko t xanda. Ziaboga eta 2. luzearen hasiera Hondarribiak palada erritmo berari eutsi dio eta ziabogan bost segundoko aldea kendu dio Zierbenari eta seikoa Santurtziri.Geroxeago, bederatzi segundora Oriok biratu du; lehen txandan Donostiarrak bigarren luzeari ekiteko segundo bat gutxiago beharizan du. Ziabogaren irteeran traineru guztiak istriborrerantz abiatzen dira, batez ere Santurtzi. estropadak etxetik 219 Zierbenak, une batzuetan, Ama Guadalupekora lauzpabost segundora hurbiltzea lortu du, haize alde olaturen bat hartuta; baina berehala Hondarribiak “galipoek” utzitako olatua hartu eta aldea sei edo zazpi segundora handitzen du. Oriok Santurtzirekiko bi segundoko aldeari eusten dio eta hirugarren postuan finkatzen da. Ohorezko t xanda. Uhartera hurbiltzen 220 estropadak etxetik Hondarribiak ia bukaeraraino Zierbenarekiko zazpi segundoko aldeari eusten dio, eta hirugarren garaipena jarraian lortzen du. Zierbena , bigarren postuan, garaileen zerrenda estreinatu ezinik gelditu da. Orio hirugarren sartu da, eta Santurtzi bosgarren, baina s ailkapen nagusian hirugarren postua lortu du 26 ehunenengatik. Ohorezko t xanda. Uhartearen parean, badian eta helmuga estropadak etxetik 221 Joseba Amunarriz da Hondarribiarekin bandera gehien irabazi dituen tripulatzailea (2005, 2013, 2018, 2019 eta 2020). Bandera berak lortu ditu Mikel Orbañanosek, entrenatzaile gisa, eta 2005ean baita arraunlari gisa ere; aurreko banderei 1996, 1 997 eta 1998an Orion lortutakoak gehituta, zortzi dira. Xabier Etxebestek Ama Guadalupekoarekin Kontxako hiru bandera lortu ditu; horiez gain 2007an Oriorekin , 2008an Castrorekin eta 2012an Kaikurekin. Gaizka Gorostiaga, Ander Legazkue eta Alain Osanbela K ontxako lehen bandera irabazi dute. Emaitzak 222 estropadak etxetik 2020 Donostia Jose Mari López . DV 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna estropadak etxetik 223 Bi jardunaldiak batuz izan diren alderik txikienak 2001 /09/02 eta 09 Orio/ 00.89 2018/09/02 eta 09 Zierbena/ 00.90 1921/08/21 eta 28 Union Pasaia: 40:39. 00 Orio/ 01.20 1992/09/06 eta 13 1941/09/07 eta 14 P.Donibane/ 01.60 2013/09/01 eta 08 Orio/ 01.66 Bi jardunaldiak batuz denbora onenak1. Urdaibai (2014) 38:04.762. Castro (2006) 38:13.323. Hondarribia (2014) 38:21.304. Astillero (2006) 38:24.925.Kaiku (2014) 38:25.32 Castro: 41:19.43 Hondarribia: 39:21.12Hondarribia: 40:07.00 Hondarribia: 38:44.74Jardunaldi bateko denbora onenak 1. Urdaibai (2017)1J 18:53.5202. Hondarribia (2017)1J 18:57.80 3. Castro (2006)2J 18:59.9404. Urdaibai (2014)2J 19:01.78 5. Urdaibai (2014)1J 19:02.9806. Orio (2017)1J 19:03.30 7. Astillero (2006)2J 19:05.0208. Hondarribia (2014)2J 19:06.82 9. Kaiku (2017)1J 19:07.6410. Astillero (2005)1J 19:09.10Orio: 39:46.87 Donibaneko/ 01.23 224 estropadak etxetik Estropadetan izan diren alderik txikienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo Hondarribia. 19:46,84 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 5 22,62” 07/29 Santurtzi Urdaibai . 19:35,32 2 1 1 Ondarroa. 20:37,26 4 12 61,94” 08/11 Ondarroa Santurtzi. 20 :06,40 2 2 5 Donostiarra. 20:27 ,56 3 9 21,16” 08/12 Hondarribia* Cabo. 19:45,86 2 1 1 Ondarroa. 20:34,20 4 10 48,34” 08/18 Zarautz 1J Pasai S. Pedro. 20:41,46 1 2 9 Kaiku . 21:25 ,26 4 12 43,80” 08/19 Zarautz 2J Orio. 19:46,56 2 2 1 Donostiarra. 20:35 ,32 4 8 48,76” 08/25 Moaña Kaiku . 20:23 ,36 1 1 7 P.Donibane. 20:59 ,82 4 12 36,46” 08/26 Boiro Cabo. 19:25,68 2 2 3 Ondarroa. 20:01,32 4 9 35,64” 09/15 Bermeo**** Orio. 20:41,16 2 3 1 Zierbena. 21:04,04 1 6 22,88” 09/16 Portugalete **** Cabo. 19:55,64 1 2 4 Ondarroa. 20:32 ,60 3 8 36,96 ” 2018ko eremuz eremu, txanda berean, ontzien arteko diferentziak handienak. Data /Eremua Jardunaldia Irabazlea Denbora Bigarrena /Aldea* 2011/09/01 Sailkatze estropada Astillero: 19:19. 28 Kaiku /00.2 0 1988/09/02 P. San Pedro: 21:32. 78 Zierbena/ 00.70 2015/09/03 Urdaibai: 20:10. 02 Hondarribia/ 00.90 Lehen jardunaldia 1922/09/09 Union Pasaia: 20:16. 40 Donostia/ 00.00 1974/09/01 Orio: 23:16. 20 Lasarte/ 00.20 2018/09/02 Zierbena : 19:26. 20 Urdaibai* */00.20 1968/09/01 2. txanda Astillero: 22:30. 20 Hondarribia/ 00.40 1979/09/04 Santurtzi (1.txanda/2.kalea). Orio (2.txanda/3.kalea). Santurtzi: 20:12. 00 Orio/ 00.70 2018/09/02 Zierbena (2.txanda/4.kalea). Hondarribia (1 .txanda/ 4.kalea) Zierbena : 19:26. 20 Hondarribia ***/00.86 Bigarren jardunaldia 1922/09/24 Santurtzi (Kontsolazio txanda). Donostia (Ohorezko txanda) Santurtzi : 19:31.00 Donostia/ 00.20 1981/09/13 Kaiku (2.txanda/4.kalea). Zumai a (2.txanda/1.kalea) Kaiku: 20:16. 20 Zumaia/ 00.20 1992/09/13 Donibaneko (2.txanda/3.kalea) . Orio (2.txanda/2.kalea) Donibaneko: 20:01. 72 Orio/ 00.35 1949/09/11 1.txanda Peñacastillo: 21:24. 00 Donostia/ 00.40 1987 /09/12 Zumaia (2.txanda /2.kalea). P. San Pedro (2.txanda/1.kalea) Zumaia: 20:14. 26 P. San Pedro/ 00.61 2013/09/08 Urdaibai (2.txanda/3 .kalea). Orio (2.txanda/2 .kalea) Urdaibai*^ : 19:22. 48 Orio/ 00.66 1972/09/13 Santander (1.txanda/4.kalea). Orio (2.txanda/2.kalea) Santander: 21:19. 40 Orio/ 00.80 Oharrak: *Segundotan **Urdaibai zigortu egin zuten, Zierbenaren kalean, laugarrenean, bi taldeen arraunek talka e giteagatik; azken sailkatuaren denbora eman zioten (San Pedro) . ***Hirugarren sailkatu zen. *^Bigarren jardunaldian, Urdaibai eta Hondarribiko palen arteko talka Hondarribiaren kalean ge rtatu zen. Estropada bukatu ondoren Urdaibai deskalifikatu zuten. Bigarren posturako. U.Pasaia (1.txanda). Donostia (2.txanda)Orio (1.txanda/2.kalea). Lasarte (2.txanda/4.kalea)Zierbena (2.txanda/4.kalea). Bermeo/U (2.txanda/3.kalea) estropadak etxetik 225 Txomin Orbañanos Zabala arraunlari ohia eta Mikel anaiaren laguntzailea 2021eko otsailaren 19an hil zen. 64 urte betetzekoa zen martxoan. Orion ibili zen arraunean, gaztetan hasita, eta gero, anaiarekin batera osatu du entrenatzaile laguntzaile ibilbidea Ondarroan eta Hondarribi an. Arraun elkarte horren azken urte luzeetako garaipen handi guztien atzean dago hark egindako lana, anaiare nare kin batera. Iñigo J . 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Manex 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Gaizka 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Ander . 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Alex 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Jon 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Iñaki 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Batti t 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Iker 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Mikel 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Ion 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Xabier 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Alain 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Julen 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Bikendi 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Iker 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Beñat 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Julen 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Xabier 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Urko 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Galder 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Txomin 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Joseba 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna Iñigo 2014 Donostia. Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna HAE 226 estropadak etxetik 1901, 09, 10, 16, 19, 23, 25, 33, 34, 39, 40, 42, 44, 51, 52, 53, 55, 58, 64, 70, 71, 72, 74, 75, 83, 92, 96, 97, 98, 2000, 07 eta 2017 San Pedro 15 1880, 99, 1906, 17, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 35, 89, 91, 93 eta 1994 Donostia 14 1879, 83, 87, 89, 90, 91, 92, 94, 97, 1915, 18, 20, 22 eta 1950 Hondarribia 14 1881, 1941, 43, 47, 48, 65, 66 , 67, 68, 2005, 13, 18, 19 eta 2020 1924, 56, 61, 62, 63, 86, 88, 90, 95 eta 1999 1954, 59, 78, 80, 81, 82, 2009 eta 2012 1895, 96, 1900, 03 eta 1911 Urdaibai 5 2010, 11, 14, 15 eta 2016 Castro 4 2001, 02, 06 eta 2008 Pedreña 4 1945, 46, 49 eta 1976 Santurtzi 3 1977, 79 eta 1985 Aginaga 2 1957 eta 1960 Astillero 2 2003 eta 2004 Lasarte 2 1969 eta 1973 Ondarroa 2 1898 eta 1926 Zumaia 2 1984 eta 1987 1921 Lurralde en arabera: Gipuzkoa 9 7. Bizkaia 18. Kantabria 10 Garaipen zerrenda. 1879tik 2020ra bitarteko urteak 1879, 1921, 30, 31, 47, 56, 62,63, 67, 73, 76, 91, 94, 95, 99, 2001, 03, 05, 08, 10, 13 eta 2019 1915, 17, 20, 26, 27, 29, 41, 42, 53, 54, 57, 58, 59, 60, 66, 69, 78, 89, 92 *, 93* eta 1997 ** Donostia 18 1880, 92* **, 94***, 96, 97, 98, 99, 1901, 03, 09, 16, 23, 24, 32, 40, 49, 52 eta 1983 Ur Kirolak Hondarribia 10 1887, 1925, 28, 33, 35, 51, 64, 2014, 15 eta 2016 San Pedro 10 1889, 1910, 19, 34, 44, 87, 88, 89, 90, eta 1998 Getaria 6 1890 , 91, 1906, 22, 39, eta 1972 Urdaibai 5 2002, 04, 07, 12 eta 2017 Lasarte 4 1970, 71, 74 eta 1977 Kaiku /Sestao 4 1945 Iberia, 46 Iberia, 79 eta 2011 Zumaia 4 1981,82,85 eta 1986 Zierbena 3 1950 , 18 eta 2020 Astillero 2 1968 eta 2006 Castro 2 1975 eta 2009 Pedreña 2 1943 eta 1948 Santurtzi 2 1980 eta 1984 Batekin : Ibarra 1965 . Jaizkibel 1961 . Lezo 1955 . Pasaia 1985. Tiran 1996 eta Zarautz 1918 Oharrak: *Donibaneko. **Koxtape. ***Donostiako bigarren ontzi bat. ^1881 ean eta 1883 an, ez dakigu bigarrena nor izan zen. 1900 . urtean Pasaiko eta Donostiako traineruek, badiaren barruan zeudenean, estropadan parte hartzeari uko egin zioten eta irteeran Getaria ba karrik jarri zen. Estropada jokatu gabe, Getaria garaile. 1911 an, Oriok ez zuen ohorezko txandan parte hartu. 121 edizioak^. 2. postuak 125 edizioak. Irabazleak Orio 22Orio 32P.Donibane 21P.Donibane 10Kaiku 8Getaria 5Union Pasaia 1 estropadak etxetik 227 Urdaibai eta Hondar ribia gabe zaila da mende honetako Kontxako Banderaren historia azaltzea. Hondarribiko kluba eta mendeurrena aldatu aurretik Donostian inoiz irabazi ez zuen Bermeoko kluba azken hogei urteetako protagonista handienak izan dira, zalantzarik gabe; eta ez bakarrik bosna bandera irabazi dituztelako, baizik eta jokatutako edizio gehienetan lehen postu etan ibili direlako. Hondarribia 2012tik aurrera beti lehenengo lauen artean egon da. Beti baloratu eta defenditu dut lau Arraun Elkarte hauen (Hondarribia, Orio, Pasai Donibane eta Pasai San Pedro) filosofia, nahiz eta haien arteko aurrekont uak desberdinak izan, eta gaur egun San Juan eta San Pedro KAE 1ean egon. Kluba eraiki eta sustatzeko lehenengo baldintza behe ko kategorietan gazte multzo ha ndi bat izatea da, eta gero h aientzat aurrekontuen portzentaje handi bat zuzentzea. Gero goi maila n, pazientzia izan behar da bost edo sei bat urtez bloke zabal eta homogeneo bat lortzeko eta tarteka, multzo horri laguntzeko, kanpoko arraunlari berriak sartu behar dira. Bloke horrek (harrobiko arraunlariak) ematen d io benetan indarra elkarteari, bai ki rol ikuspegitik baita klubaren egitu ran ere. Filosofia horren isla k dira arraun elkartearen irudi ona eta palmaresaren aberastasuna . Xabier Castrillon 228 estropadak etxetik 2019 0908. Olariaga 2019 0901. Olariaga ● Hondarribiak bere 13. Kontxako Bandera irabazi zuen , noiz eta elkarteak 50 urte betetzen zituen urtean eta Hondarribiko jai nagusiaren egunean (irailaren 8a). Emakumezkoetan Oriok aurreneko bandera eskuratu zuen.● Hondarribian, berriro emakumeen eskubideak lehen lerrora ekartzeko unea iritsi zitzaigun. Eg un alaia izan zen Hondarribiko Alardea berdintasunean ospatu nahi genuenontzat. Emakumeak diskriminatzearen aldekoek iaz eragindako liskar giroa apalduta, inoizko desfile jendetsuena egin zuen Jaizkibel konpainiak eta herritarrenbabes handia jaso zuen. ● Dena aldatu zuen birusa k. COVID 19a izan zen 2020ko protagonista nagusia. Lehen kasuak Txinan atzeman zituzten, baina COVID 19 gaitza azkar bihurtu zen pandemia globala. Urte osoan 280.000 euskal herritar baino gehiago kutsatu zituen birusak eta horietatik 4.100 inguru hil ziren gaitza ren eraginez. ● Europar Batasunak COVID 19aren koloreko mapa epidemilogiko bateratu bat sortu zuen 2020ko urrian, koronabirusaren a raberako arrisku mailak bereizteko. Kolore berdea : arrisku txikiko eskualdeak agertzen dira, intzidentzia tasa 100.000 biztanleko 60 kasutik beheragokoa denean. Horia : 60299 kasu artekoa denean. Laranja : 300 499 kasu artekoa denean eta gorria: intzident ziatasa 100.000 biztanleko 500 kasukoa edo hortik gorakoa denean. estropadak etxetik 229 2020 0913. Olariaga 2020 0913. Olariaga 2020 0906. Olariaga 230 estropadak etxetik N.Agirre 2020KO IRAILAREN 6 A Eremuko errekorra: 10:35. 62 Zumaia 2012an. Gure buruarengan sinetsi nahi dugu, eta erakutsi nahi dugu irabazteko gai garela. Irati Larrañaga Donostiarrako arraunlaria Bi segundo asko edo gutxi dira? Lehen luzean lau segundo atzetik gindoazenekin konparatuz gero, sekulako emaitza da. Estropadako bederatzigarren minutuarekin alderatuz gero, zazpi segundo aurretik ginenean, ño! Gutxitxo iruditzen zaizkit bi segundo horie k. Donostiarrakoek pentsatuko dute hobe direla bi segundo atzetik lau baino, eta Oriok, aldiz, nahiago lau alde bi baino. Itziar Olasagasti Orioko arraunlaria Oharra: *Harrobikoak : 6 N.Agirre* Entr.: X. Zabaleta Salsamendi San Nikolas m U.Hoyos * L.Alkala L.Garate I.Etxaniz I.Azkonobieta* S.Piñeiro u O.Iraola O.Agirregabiria L.Lizaso* A.Galdos G.Oliden* I.Olasagasti* V.Piñeiro XIII. Kontxako Lehen jardunaldia Bandera. DONOSTIA Denborak : Orio: 11:10.26 (2.txanda/3.kalea) . Ziabogan: 5:50 Donostiarra: 11:12.48 (2.txanda/2.kalea). Ziabogan: 5:50Arraun Lagunak :11:23.86 (1.txanda/3.kalea). Ziabogan: 6:03 estropadak etxetik 231 2020 Donostia Iñigo Arizmendi . DV 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 232 estropadak etxetik Estropada hausteko helburuarekin Donostiarrak irteera indartsua egin du, eta 1. luze osoa hiru segundoko abantailarekin garat u du. Oriotarrek, bitartean, euren burua atzetik ikusi duten arren, ohiko arraunketari eutsi diote. Kontxak o estropadaren gar apena. 2. t xanda. Irteera eta 1. luzea 2. TXANDA KALEA ONTZIA 4 HIBAIKA 3 ORIO 2 DONOSTIARRA 1 ZUMAIA estropadak etxetik 233 Ziabogan Donostiarra zertxobait pasa egin da eta Orio aurretik atera da. Orio hirugarren kaletik haize alde olatu gainean ond o moldatu da. Donostiarrak zenbait momentutan San Nikolasetik sei segundo atzetik egon diren arren, ez dute amore eman eta badian tarte hau egonkortzea lortu dute. 2. txanda. Ziaboga eta 2. luzea 234 estropadak etxetik 2. txanda. Helmuga Azken 500 metrotan Donostiarrak ia seitik bira murriztu du Oriok zeraman abantaila eta zabalik utzi dute datorren iganderako lehia. Bestetik, aurreneko txandan lehian egon diren Tolosaldeak eta Arraun Lagunakek lortu dute ohorezko txandarako lekua. estropadak etxetik 235 2020ko d enboraldi an, Eusko Label eta Euskotren ligetako dopin kontrolak , Traineru Kluben Elkarteak hala eskatuta, Dopinaren Aurkako Euskal Agentziak egin zituen . Hitzarmena egin zuten TKE k eta Eusko Jaurlaritzak, haren eskumena baita gai honen ardura Euskal Autonomia Erkidegoan. Est ropada guztiet an eta lehiatik kanpo ere egin ziren kontrolak, baina betiere EAEn barruan. Kontxako Banderan eta KAE ligetan ere, dopin kontrolak egiteaz Euskal Agentzia arduratzen da. 84 egin zituen arraun munduan, kirol batean egindako gehien. Urtero 300 dopin kontrol inguru egiten ditu antolatutako kirol probetan . 2019an , 313 kontrol egin zituen; orain arteko «maximo historikoa» da hori erakundearentzat. Kontrolak 21 kirol modalitatetan egin ziren: arraunketa n (79 kontrol), errepideko txirrindularitza n (52) eta errepideko atletismoa n (32) gehien bat . Guztira, zortzi zehap en espediente hasi ziren positibo emandako kasuengatik; kontrako beste bi emaitza izan ziren, baina bi kasu horietan kirolari ek debekatutako substantziak erabiltzeko baimena zuten (bi kasuetan terbutalina zen, ohikoa asmatikoetan). Egindako 313 kontroletat ik zazpi animaliei egin zitzaizkien. 2020ko kontrolak Kirola Errepideko Txirrindu laritza 14 Triatloia 11 Kros Atletismoa 10 Pelota 08 Duatloia 05 Halterofilia 05 Errepideko atletismoa 04 Euskal Pentatloia 02 Harrijasotzaileak 01 Aizkolariak 01 GUZTIRA 145 Emaitzak 2020an egindako 145 kontroletatik hirutan emaitza analitiko atipikoak atzeman ziren, hirurak aldatutako profil esteroidalarekin. Biren kasuan analisi osagarriak egin ziren horien jatorri exogenoa baztertzeko , eta edozein anomalia baztertu zen. Hirugarren kasuan Dorzolamida detektatu zen, substantzia debek atuen zerrendan dagoen substantzia bat (S5 taldea. Diuretikoak eta agente maskaratzaileak). Kirolariak mediku txostenen bidez justifikatu zuen kontrola egin aurreko datetan sendagai oftalmiko bat hartu zuela (baimenduta dago) eta ez zen zigor espedienterik abiarazi. Hortaz, Dopinaren Aurkako Euskal Agentziak ez zuen positibo emateagatik zehapen espedienterik abiarazi 2020an. Generoari dagokionez, kontrolen xede izan ziren kirolarien %78 gizonak izan ziren eta %22 emakumeak. 2020an ez zuten kontrolik egin animalietan. Dopi naren Aurkako Euskal Agentziak dopinik gabeko kirola eta dopinarekin zero tolerantziaren kultura lortzeko lan egiten du, baita kirolaren benetako balioak balioesteko ere, hala nola ahalegina, nork bere mugak gainditzea edo kiroltas una, besteak beste . Bingen Zupiria Hizkuntza Politikako Sailburuak Oharra: 2020ko datu ak ulertzeko kontuan izan behar da COVID aren eragina nabarmena izan dela. Pandemiaren ondorioz, 2020ko martxotik programatutako lehiaketa asko ez ziren egin eta beste asko 2021era atzeratu ziren. Hori dela eta, iaz egindako kontrolak aurreko urtean egindakoen erdia baino gutxiago izan dira. 84 Arrauna 236 estropadak etxetik Andrea Villamor estropadak etxetik 237 2019KO IRAILAREN 13 A Eremuko errekorra: 10:35. 62 Zumaia 2012an Denborak : Orio: 10:49.54 (2.txanda/3 .kalea ). Ziabogan: 5:10 Donostiarra: 11:01.36 (2.txanda/1 .kalea). Ziabogan: 5:15 Arraun Lagunak : 11:03.40 (2.txanda/4 .kalea). Ziabogan: 5:19 Marka zaharra: 18:59,94 Castro 2006an. Abiadura: 4,87 m/s. 5556m Eremuko marka: 18: 53,52 Urdaibai 2017 an. Abiadura: 4,90 m/s. 5556m Denborak : Urdaibai: 19:46,78 Orio: 19:50,40 Hondarribia*: 19:54 ,06 N.Agirre* Entr.: Xanti Zabaleta Salsamendi San Nikolas m U.Hoyos* L.Alkala L.Garate I.Azkonobieta* N.Badiola S.Piñeiro u O.Iraola M.Aizpuru L.Lizaso* O.Agirregabiria G.Oliden* I.Olasagasti* V.Piñeiro Oharra: *Harrobikoak : 6 DONOSTIA XIII. Kontxako Bigarren jardunaldia Bandera. Lehen jardunaldian Donostiarra bi segundora geratu zela eta, joan den astean, hedabideek uda osoan egin dugun lana zalantzan jarri dute. Argi erakutsi dugu haiengandik puntu bat gorago ibili garela, eta hori baloratu behar dugu.Bandera zaleak egiten du berezi; tristea izan da arrapala hutsik ikustea.Nadeth AgirreOrioko patroia 238 estropadak etxetik 2020 ko Kontxako Bandera. Emakumezkoak Kontxako estropadaren ga rapena. Ohorezko t xanda. Irteera eta 1. luzea 2. TXANDA KALEA ONTZIA 4 ARRAUN LAGUNAK 3 ORIO 2 TOLOSALDEA 1 DONOSTIARRA Donostiarrak, aurreko igandekoaren antzera, irteera indartsua egin du. Orio, uhartea pasa ondoren, minutuko 36 palada etengabearekin besteengandik aldentzen hasi da, eta ziabogarako 325 metro falta direnean hiru segundoko aldea du Donostiarrarekiko. Tolosaldea eta ArraunLagunak pixkanaka atzean gelditzen hasi dira. estropadak etxetik 239 Ohorezko t xanda. Ziaboga eta 2. luzea Ziabogatik irtetean traineru guztiak istriborrerantz abiatzen dira. Ziabogan Oriok beste hiru ontziekiko erdietsi duen aldea etengabe handituz joango da. Tolosaldea eta Arraun Lagunakek hirugarren postua lortzeko norgehiagokan jarraitzen dute. 240 estropadak etxetik Ohorezko t xanda. Helmuga Oriok Kontxan bigarren garaipena lortu du eta Vicky Piñeirok Orioko arraunlariak zazpigarrena; GaliziasRias Baixasekin hiru, eta Pasai Donibane eta Oriorekin bina. estropadak etxetik 241 2020 Donostia Iñigo Arizmendi . DV 2014 Donostia . Jose Mari Lopez. El DV ezezaguna 242 estropadak etxetik Sailkapen nagusia 1J 2J Guztira Aldea 11:10.26 10:49.54 21:59.80 11:12.48 11:01.36 22:13.84 +14.04 11:23.86 11:03.4080 22:27.26 +27.46 11:27.80 11:04.126 22:31.92 +32.12 11:28.60 11:11.78 22:40.38 +40.58 11:31.52 11:20.20 22:51.72 +51.92 11:39.82 11:24.00 23:03.82 +1:04.02 11:51.14 11:31.06 23:22.20 +1:2 2.40,46 Bi egunetako errekorra: 21:13. 32 Galizia Rias Baixas 2012an Bi jardunaldiak batuz denbora onenak Bi jardunaldiak batuz izan den alderik txikiena 2016 09(0411) Hibaika /01.44 1. GaliziaRias Baixas (2012) 21:13.322. Pasai Donibane (2015) 21:15.093.Pasai Donibane (2014) 21:16.404. Hibaika (2015) 21:18.87Jardunaldi bateko denbora onenak1. Zumaia (2012) 2J 10:35.622. GaliziaRias Baixas (2012) 1J 10:35.643. Hibaika (2017) 1J 10:36.024. Pasai Donibane (2015) 1J 10:36.365. Pasai Donibane (2014) 1J 10:36.80Pasai Donibane: 21:25.24TaldeaOrioDonostiarraArraun LagunakTolosaldeaHondarribiaHibaikaZumaiaPasai Donibane estropadak etxetik 243 Data/Eremua Jardunaldia Irabazlea Denbora Bigarrena /Aldea* 2018/08/30 2014/09/04 Sailkatze estropada Hibaika: 11:02.10 2009/09/03 Lehen jardunaldia 2011/09/04 Rias Baixas Galizia: 11:11.42. Getaria Tolosa: 11:12.12 Bigarren jardunaldia 2016/09/11 Hibaika: 10:44. 52 (4.k 2.tx) . Pasai Donibane: 10:45.36 (1.k2.tx) Hibaika: 10:44. 52 Pasai Donibane /00.84 Bi jardunaldiak batuz 2016/09/04 11 Pasai Donibane: 21:25. 24. Hibaika: 21:26. 68 Hibaika /01.44 Oharra : *Segundotan Estropadetan izan diren alderik txikienak Puntu kopurua Data Herria/Eremua Ontzia/Denbora Txanda Kalea Postua Ontzia/Denbora Kalea Postua Aldea 06/24 Bilbo Urdaibai . 19:34,54 3 1 1 Kaiku . 20:22,92 1 12 48,38” 06/30 Sestao/Portugalete Pasai S. Pedro. 20:09 ,66 1 3 8 Tiran. 20:3 2,28 1 12 22,62” 07/01 Zierbena Orio. 19:38,88 2 2 4 Ondarroa. 20:04 ,94 3 10 26,06” 07/07 Coruña 1J Kaiku . 21:31 ,26 1 2 8 Tiran***. 22:2 2,82 1 11 51,56” 07/08 Coruña 2J Urdaibai . 21:30,10 3 4 1 Donostiarra. 22:21 ,50 3 10 51,40” 07/14 Donostia Orio. 19:54,74 2 4 4 Donostiarra. 20:19 ,06 3 8 24,32” 07/15 Castro Kaiku . 20:41 ,40 1 2 6 P.Donibane. 21:12 ,74 3 12 31,34” 07/21 Pasaia Kaiku . 19:57 ,22 1 2 8 P.Donibane. 20:30 ,30 4 12 33,08” 07/22 Orio* Cabo. 19:54 ,20 1 4 4 P.Donibane. 20:38 ,02 1 12 43,82” 07/28 Getxo 3 1 1 Urdaibai . 20:09,46 3 Garaipen zerrenda. 2008tik 2020ra bitarteko urteak 13 edizioak. Irabazleak 13 edizioak. 2. postuak GaliziaRias Baixas: 11:03.68 Pasai Donibane: 21:25.24GaliziaRias Baixas 5 2008, 09, 10, 11 eta 2012Pasai Donibane 5 2014, 15, 16, 17 eta 2018Orio 2 2019 eta 2020Zumaia 1 2013Hibaika 4 2013, 15, 16 eta 2017Astillero 2 2008 eta 2009Getaria Tolosa 2 2010 eta 2011Zumaia 2 2012 eta 2014Arraun Lagunak 1 2019Donostiarra 1 2020Orio 1 2018Ribeira: 11:17.02 Zumaia /00.26 GetariaTolosa /00.40GaliziaRias Baixas: 11:11.42 GetariaTolosa /00.70Pasai Donibane /00.12 244 estropadak etxetik Abizenak Izena Jaioterria. Jaioteguna. Heriotzeguna Kontxako Banderak Taldeak eta Urteak Korta Elizondo , Jose Luis* Orio. 1949/04/25 16 Arraunlari (4): Orio. 1970, 71, 72. Lasarte. 1973. Arraunlari entrenatzaile (5): Kaiku . 1978, 80, 81, 82. Orio . 1996 Patroi entrenatzaile (2): Orio . 1992, 1997. Arraunlari 1J patroi 2J entrenatzaile (1): Castro . 2001 Entrenatzaile (4): Castro . 2002, 2006. Kaiku . 2009, 2012. Oliden Tolosa , Batista Orio. 1925. 1998/08/30 13 Oliden Tolosa , Antonio “Konpaxa” Orio. 1926/02/08. 94 urte 11 Arraunlari (10): Donostia . 1950 . Orio . 1951, 52, 53, 55, 58 eta 1964 . Aginaga . 1957 eta 1960 . Lasarte. 1969 Patroi (1): Lasarte. 1973 Sarasua Arruti , Inaxio Orio. 1910/04/25 . 1994/09/15 11 Arrillaga Arzak , Manuel “Aita Manuel” Pasai S.Pedro. 1879/11/24. 1961/03/01 10** Lizarralde Garate , Juan “Altxerri” Orio. 1934/05/12. 2013/07/07 10 Patroi (6): Orio. 1970, 71, 72, 74, 75 eta 1983 Etxabe , Juanm ari Oiartzun. 1966 9 Fresnedo Arrillaga , Joakin 8 Mitxelena , Domingo “Beltza” Orio. 1894/03/09. 1959/05/09 8 Arraunlari (4): Orio . 1916, 19, 23 eta 1925 Patroi (4): Orio . 1933, 34, 42 eta 1944 Orbañanos Zabala , Mikel Orio. 1973/03/02 8 Oharrak: *Antonio eta Batista Oliden anaien iloba. **1906an San Pedrok irabazi zuen baina ezin da jakin eskifaian nortzuk atera ziren e ta Aita Manuelek bertan arraun egin ote zuen. Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero : “Arraunaren Xarma – 2019ko estropadak” . Kontxako handiak (lorturiko banderen arabera) Arraunlari: Orio. 1939, 40, 42 ,44, 51, 52, 53, 55, 58 eta 1964. Donostia. 1950. Aginaga. 1957 eta 1960Arraunlari (6): Orio. 1933, 34, 39, 40, 42 eta 1944Patroi (5): Orio. 1951, 52, 53, 55 eta 1958Arraunlari (4): Orio. 1955, 58 eta 1964. Aginaga. 1960Patroi (6): Orio. 1970, 71, 72, 74, 75 eta 1983Arraunlari: Orio. 1942, 44, 50, 51, 52 ,53, 55, 58.Arraunlari (3): Orio. 1996, 97 eta 1998. Arraunlari entrenatzaile (1): Hondarribia. 2005Entrenatzaile (4): Hondarribia. 2013, 18, 19 eta 2020Arraunlari (5): Pasai Donibane . 1986, 88 eta 1990. Donibaneko . 1995. Castro . 2006Entrenatzaile (4): Castro (Gizonezkoak). 2008. Pasai Donibane (Emakumezkoak). 2014, 15 eta 2016Arraunlari (1): Pasai San Pedro. 1899Patroi (9): Pasai San Pedro. 1917, 27, 28, 29, 30, 31, 32 eta 1935. Union Pasaia. 1921 estropadak etxetik 245 URTEA LEHENA BIGARRENA HIRUGARRENA 2010 Urdaibai 190 Orio 183 Pasai Donibane 145 2009 Castro 194 Pasai S.Pedro 157 Hondarribia 155 2008 Urdaibai 198 Castro 190 Orio 177 2007 Urdaibai 198 Orio 187 Hondarribia 163 2006 Hondarribia 196 Castro 182 Orio 166 2005 Astillero 204 Hondarribia 187 Castro 173 2004 Urdaibai 154 Astillero 153 Hondarribia 134 2003 Astillero 162 Mecos 143 Pasai Donibane 131 Garaipenak Taldea eta patroiak Banderak Urteak Pasai Donibane. Bibiano Etxabe 3 1961 1963 Orio. Juan Lizarralde “Altxerri” (2). Klaudio Etxeberria “Gorria” 3 1970 1972 Kaiku. Norberto Torres “Txirri” 3 1980 1982 Orio. Juanmari Larrañaga “Txiki” 3 1996 1998 Urdaibai. Gorka Aranberri 3 2014 2016 3 2018 2020 Taldea eta patroiak Banderak Urteak Donostia. Joxe J. Uresberueta, J.M. Iturriza, Luis Karril (2). F. Zubiaurre “Kiriko”(3 ) 7 1883* 1894* Pasai San Pedro. Manuel Arrillaga “Aita Manuel” 6 1927 1932 Galizia /Rias Baixas . Laura Hermo (4). Maria Gil 5 2008 2012 5 2014 2018 4 1965 1968 Orio. Inazio Sarasua 3 1951 1953 Oharra: * 188 4an, 1885ean, 1886an, 1888an eta 1893an Kontxako estropadak ez ziren jokatu. Jarraian irabazitako edizioen errekorrak Abizenak Izena Jaioterria. Jaioteguna Kontxako Banderak Taldeak eta Urteak Oubiña Rodriguez , Andrea O Grove. 1990 1110 9 Arraunlari: Galizia Rias Bai xas. 2008 , 09, 10, 11 eta 2012. Pasai Donibane. 2015, 16, 17 eta 2018 Piñeiro Guiance , Vicky Cangas. 1983 1020 7 Arraunlari : Galizia Rias Bai xas. 2010, 11 eta 2012 . Pasai Donibane. 2017 eta 2018. Orio. 0 2019 eta 202 Hernandez Sanchez , Ane Sestao. 1990 0118 5 . 2014, 15, 16, 17 eta 2018 Pescador Uralde , Ane Orereta/Errenteria. 1990 0118 5 . 2014, 15, 16, 17 eta 2018 Sanchez Cachaza , Sandra Boiro. 1988 0317 5 Arraunlari: Galizia Rias Baixas. 2008 , 09, 10, 11 eta 2012 Emakumezkoak Arraunlari: Pasai DonibaneArraunlari: Pasai DonibanePasai Donibane. Nerea Perez (3). Inder Paredes.Izaro LestaioNerea PerezHondarribia. Joseba AmunarrizHondarribia. Jose Anjel Lujanbio 246 estropadak etxetik Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira Ontzi kopurua Aldea 20:28.84 20:35.29 19:54.55 20:04.42 40:23.39 8 2. Trintxerpe . Gaizka Garmendia 40:39.71 +16.32” 2001 . Castro . A.Zuringa/J .L.Korta 19:49.68 19:39.66 21:29.75 21:39.75 41:19.43 8 2. Orio. Oskar Rodrigez 41:20.32 +00.89 ” Bigarren jardunaldian, helmugarako metro gutxiren falta n bi taldeen pale k talka egin zuten Castroren kalean. 2002 . Castro . Juan Mari Lujanbio 19:59.60 20:22.28 19:55.08 20:12.52 39:54. 68 8 2. Urdaibai . Asier Arego 40:34.80 +40.12” 2003. Astillero. Izortz Zabala 19:42.27 20:09.33 19:33.27 19:45.55 39:15. 54 8 2. Orio. Aitor Carrillo 39:54.88 +39.3 4” TKE liga, urte honetan hasi zen. 2004. Astillero. Izortz Zabala 19:23. 23 19:42.45 19:30.33 19:37.69 38:53. 56 8 2. Urdaibai . Juanm ari Lujanbio 39:20.14 +26.58” 19:23.74 19:48.38 21:24.40 21:03.80 40:48. 14 8 2. Orio. Oskar Rodrigez 40:52. 18 +04.04” Oriok erreklamazio aurkeztu zuen Pedreña bere kalean sartzeagatik. Epaileek Pedreña deskalifikatu zuten. 2006 . Castro . Cristian Garma 19:13.38 19:19.90 18:59. 94 19:05.02 38:13. 32 8 2. Astillero . Izortz Zabala 38:24.9 2 +11.60’’ 19 minututik historian lehen aldiz jaitsiz, Castrok egun bateko errekorra jarri zuen, baita bi egunetakoa ere. 19:18.84 19:30.04 19:16.68 19:23.72 38:35. 52 8 2. Urdaibai . Asier Zurinaga 38:53.76 +18.24’’ 2008 . Castro . Cristian Garma 19:51. 00 20:15. 76 19:31. 94 19:27. 58 39:22. 94 8 2. Orio. Irakoitz Etxeberria 39:43. 34 +20.40” 2009 . Kaiku . Asier Zurinaga 19:11 .12 19:16. 56 19:23. 44 19:40. 44 38:34. 56 8 2. Castro. Iker Gimeno 38:57. 00 +22.44’’ Epaileek Urdaibai kaleratu zuten estropada geldiarazteagatik. 2010. Urdaibai. Asier Arego 19:14. 08 19:30. 90 19:36. 18 19:28. 16 38:50. 26 8 2. Orio. Aitor Carrillo 38:59. 06 +08.80” Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira Ontzi kopurua Aldea 2011. Urdaibai. Gorka Aranberri 21:29. 86 22:03. 42 19:29. 32 19:53. 76 40:59.18 8 2. Kaiku. Asier Zurinaga 41:57. 18 +58.00” Eguraldiak erabat baldintzatu zuen lehenengo jardunaldiko bigarren txanda. 2012 . Kaiku . Cristian Garma 19:18. 98* 19:22 .90 19:09. 38 19:21. 52 38:28.36 8 2. Urdaibai . Gorka Aranberri 38:44. 42 +16.06” *Hiru segundoko zigorra jaso zuen. Arraunlari batek arrauna hautsi eta estropada geldiarazteagatik. 19:20. 54 19:23. 26 19:24. 20 19:23. 14 38:44.74 8 2. Orio. Irakoitz Etxeberria 38:46. 40 +01.66’’ Urdaibai kaleratu izan zen Hondarribiaren kalean sartu eta arraunek elkar jo zutelako. . 2014. Bermeo Urd. G.Aranberri 19:02.98 19:14.48 19:01.78 19:06.82 38:04.76 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 38:21.30 +16.54” Bi egunetako errekor berria jarri zuen Bermeo Urdaibaik . 2015. BeUrdaibai. G. Aranberri 19:14. 66 19:12. 74 19:20. 64 19:27. 44 38:35.30 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 38:40. 18 +04.88’’ 2016. Bermeo Urd. G.Aranberri 19:22. 48 19:24. 26 19:52. 52 19:59. 58 39:15.00 8 2. Hondarribia. Joseba Amunarriz 39:23. 84 +08.84” 19:03. 30 (3.k2.tx) 18:53. 52 (1.k2.tx) 21:39. 72 22:04. 00 40:43. 02 8 2. Urdaibai . Vicente K arpintero 40:57. 52 +14.50’’ Urdaibaik errekor berria lortu zuen. Hondarribiak (3.k 2.tx) ere aurreko errekorra ondu zuen, 18:57,80 denborarekin. 19:27. 06 19:26. 20 19:54. 06 19:55. 82 39:21. 12 8 2. Zierbena. Borja Gomez 39:22. 02 +00.90’’ Estropada amaitu ondoren epaileek Urdaibai zigortu egin zuten; Zierbenaren kalean, bi taldeen palek jotzeagatik. 19:19. 88 19:25. 42 19:41. 70 19:42. 96 39:01. 58 8 2. Orio. Gorka Aranberri 39:08. 38 +06.80 19:47.30 19:55.2 2 19:39.22 19:44.52 39:26.52 8 2. Zierbena. Borja Gomez 39:39.74 +13.22 Datu estatistiko gehiago nahi izanez gero : “Arraunaren Xarma – 2019ko estropadak” . Irabazleen zerrenda . 2000 tik 2020ra bitarteko urteak 2007. Orio . Irakoitz Etxeberria2017. Orio . Gorka Aranberri2000. Orio . Oskar Rodrige z2020. Hondarribia. J.Amunarriz2005. Hondarribia. J.Amunarriz2019. Hondarribia. J.Amunarriz2018. Hondarribia. J.Amunarriz2013. Hondarribia. J.Amunarriz estropadak etxetik 247 Irabazleen zerrenda . 2008 tik 2020ra bitarteko urteak Banderaren irabazlea eta patroia Jardunaldi bakarra Ontzi kopurua Aldea 11:35.80 11:40.44 4 2. Astillero. +04.64 ” Emakumezkoen Kontxako Bandera sortu zen. 2.778 metrotara jokatzen da, gizonezkoen erdia. 4 2. Astillero. +03.02 Emakumezkoen Traineru Liga abiatu zen. 11:11.32 11:28.66 4 2. Getaria Tolosa. +17.34 ” Banderaren irabazlea eta patroia 1J 2J Guztira Ontzi kopurua Aldea 11:11.42 11:12.12 10:59.54 11:03.16 22:10.96 4 2. Getaria Tolosa. 22:15.28 +04.32 ” 2011tik aurrera bi jardunaldi izaten ditu estropadak. Emakumezkoen txandak jokatzen dira lehenik, eta jarraian gizonezkoenak. 10:35.64 10:49.96 10:37.68 10:35. 62 4 2. Zumaia . Nagore Osoro 21:25.58 +12.26 ” Zumaiak errekor berria ezarri zuen. Bi egunetako errekorra Galizia Rias Baixasek jarri zuen. 2013. Zumaia. Nagore Osoro 10:37.16 10:48.88 10:56.12 11:02.20 21:33.28 4 2. Hibaika. 21:51.08 +17.80 10:36.80 10:41.28 10:39.60 10:38.64 21:16.40 4 2. Zumaia. 21:19.92 +03.52 Aurreneko aldiz lau talde gipuzkoar aritu ziren arraunean: Hibaika, Orio, Pasai Donibane eta Zumaia. 10:36.36 10:38.50 10:38.73 10:40.37 21:15.09 4 2. Hibaika. 21:18.87 +03.78 10:39.88 (3.k 2.tx) 10:42.16 (2.k 1.tx) 10:45.36 (1.k) 10:44.52 (4.k) 21:25.24 8 2. Hibaika. 21:26.68 +01.44 ” Lehen aldiz gizonezkoek bezala, 8 traineru parte hartu zuten. Garaileak 6.000€ jaso zituen. 10:38.68 10:36.02 13:29.30 13:46.84 24:07.98 8 2. Hibaika. 24:22.86 +14.88 ” Estropada erlojuaren aurka jokatu zuten , ezin izan zituztelako kanpoko bi baliza jarri. Garaileak 15.000€ jaso zituen. 10:41.66 (4.k 1.tx) 10:48.88 (3.k 1tx) 10:47.64 (3.k) 10:52.38 (1.k) 21:29.30 8 2. Orio. Nadeth Agirre 21:41.24 +11.94 ” Donostiako Udalak, lehen aldiz berdindu egin zituen gizonezkoen eta emakumezkoen diru sariak. Irabazleek 24.000€ jaso zituzten. 10:43.34 (4.k 1.tx) 10:49.76 (4.k 2.tx) 10:45.14 (4.k) 11:07.66 (1.k) 21:28.48 8 2. Arraun Lagunak . Andrea Astudillo 21:57.42 +28.94 ” Oriok hautsi zuen “ Batelerak ” azken urteetan izandako nagusi tasuna. 11:10.26 (3.k 2.tx) 11:12.48 (2.k 2.tx) 10:49.54 (3.k) 11:01.36 (1.k) 21:59.80 8 2. Donostiarra. Natalia Tubio 22:13.84 +14.04 ” 2020. Orio . Nadeth Agirre2019. Orio . Nadeth Agirre2018. P.Donibane. I. Lestaio /N.P2016. P. Donibane. Nerea Pere z2017. P. Donibane. Nerea Perez2015. P. Donibane. Nerea Perez2014. P. Donibane. Inder Paredes2008. GaliziaRias Baixas. Laura Hermo2009. GaliziaRias Baixas. Laura Hermo2010. GaliziaRias Baixas. Laura Hermo2011. GaliziaRianxeira L. Hermo2012. GaliziaRias B. Maria Gi l 21:13.32 10:48.2010:51.22 248 estropadak etxetik Izenabizena Iturria. Data Liburuaren orrialdea Izenabizena Iturria. Data Liburuaren orrialdea Agirre, Nadeth Berria . 2020ko abenduaren 26 a 182 López Las Heras, Maite 11 Berria . 2020ko irailaren 15a 237 Manterola , Aitor Berria. 2020ko uztailaren 5a 38, 42, 48 Aldai, Manex Berria . 2020ko irailaren 8a 204 Berria. 2020ko abuztuaren 15 a 98 Alberdi, Markel Ur Handietan: presiopean (eitb). 2021 0209 159 Berria. 2020ko abuztuaren 16 a 101 Amunarriz, Joseba Berria . 2020ko irailaren 15a 215 Berria. 2020ko abuztuaren 23a 109 Aranburu, Iratxe Berria. 2019ko uztailaren 14a 154 Berria. 2020ko irailaren 20a 121 Aranguren, Blanka Berria. 2021eko urtarrilaren 26a 59 Berria. 2020ko abuztuaren 22 a 131 Arruti, Laida Berria . 2020ko abuztuaren 11 168 Mateo, Rakel Berria. 2021eko urtarrilaren 26a 59 Azkue, Xabier Jesusa Gipuzkoakoa liburua 34 Olariaga, Antton Berria (1999 2020) 18, 19, 22, 23, 30, 31 Barbarin, Georges Jesusa Gipuzkoakoa liburua 34 36, 37, 44, 45, 146, 147 Bielsa, Eloisa Donostia Festak 197 184, 185, 190, 191, 194, Castrillon , Xabier 9, 46, 51, 89, 148, 174, 227 195, 228, 229 Carracelas , Sara Berria. 2021eko urtarrilaren 26a 59 Olasagasti, Itziar Berria . 2020ko irailaren 8a 230 Chourraut , Maialen Ur Handietan: presiopean (eitb) .2021 0209 173 Orbañanos, Mikel Berria. 2020ko uztailaren 7a 51 Diez , Naiara Berria. 2021eko martxoaren 12a 165 Ossa, Maia Jesusa Gipuzkoakoa liburua 34 Berria. 2021eko martxoaren 11 12a 182 Pasaban, Edurne Harmaila. 9. zenbakia 159 Eizagirre , Jexux Bizitzeko Irrika liburua 20 Portularrume, Mikel D.Vasco. 2020ko irailaren 7a 204 Elortegi , Jon Berria. 2020ko martxoaren 26a 80 Berria . 2020ko irailaren 8a 204 Fernandez , Joseba Argia. 2013ko uztailaren 7a 93, 172 Uranga, Garikoitz Berria. 2020ko urtarrilaren 28a 83 Gaztañazpi , Ibon 10 Villamor, Andrea 236 O.Iribar, Mikel Berria. 2021eko urtarrilaren 26a 59 Zabala, Ander Berria. 2020ko irailaren 22a 121 Irizar, Markel Berria . 2019k o urtarrilaren15a 188 Zabala, Iker Berria. 2020ko irailaren 24a 92, 132 Iurramendi, Niko Berria. 2020ko uztailaren 14a 65 Zabala, Karlos 26, 46 Berria . 2020ko irailaren 1a 117 Zabaleta, Gorka 121 amu kostaldea ezagutzeko liburua. 57, 61, 67, 79, 85, 91, 95, Berria. 2020ko irailaren 22a 125 liburua 105, 123 Berria. 2020ko irailaren 15a 196 Zabaleta, Xanti Berria . 2020ko abuztuaren 13a 164, 193 Lasa, Iñigo Berria. 2020ko abuztuaren 25a 115 Zulaika , Luix Mari Berria. 2019ko uztailaren 14a 155 Larrañaga , Irati Berria . 2020ko irailaren 8a 230 Zupiria, Bingen Irekia.E.J. 2021eko apirilaren 28a 235 Leibar, Lide Berria . 2020ko martxoaren 23a 189 Erreferentziak estropadak etxetik 249 KOLABORAZIO BEREZIAK: Arrizabalag a, Aitor ; Azkue , Xabier ; Apeztegia , Joxean ; Eizagirre , Jexu x; Gaztañazpi , Ibon ; Gonzalez , Karmen ; Hereza , Bittor ; Iridoi , Mertxe ; Iurramendi , Niko ; López Las Heras , Maite ; Manterola , Aitor ; Olariaga , Antton ; Ossa , Maia ; Villamor , Andrea ; Zabala , Karlos ; Zabaleta , Gorka . BIBLIOGRAFIA:Liburuak:Agirre, Rafael. Donostiako Estropadak (18792001). Kutxa FundazioaBarbarin, Georges. Ossa, Maia. Jesusa Gipuzkoakoa. Baleike Kultur ElkarteaZumaiako UdalaCastrillon, Xabier. Zorionak Hondarribia. 20032016 bitarteko denboraldiakCastrillon, Xabier. Arrauna Ezagutzeko Kronika. 20032017 denboraldiak*Castrillon, Xabier. Arrauna Ezagutzeko 25 Estropada. 2018ko denboraldia*Castrillon, Xabier. Arraunaren Xarma. 2019ko denboraldia*Eizagirre, Jexux. Bizitzeko IrrikaZabaleta, Gorka. 121 amu kostaldea ezagutzeko. BerriaAldizkariak:ARGIA, BALEIKE, HARMAILA, HONDARRIBIA, KARKARA, ZAZPIKAGARA, ZIABOGAEgunkariak:BERRIA, DIARIO VASCO, GARA, GIPUZKOAKO HITZA , NOTICIAS DE GIPUZKOA, OARSO BIDASOKO HITZA.Bestelakoak:EiTB nahieran: 2020ko estropadak; Ur handietan (Presiopean). https://www.eitb.tv/eu/bideoa/urhanditanpresiopean www.ligaeuskolabel.com, www.ligaeuskotren.com, www.donostiakultura.eus, https://gara.naiz.eus/, www.kutxateka.eus,www.guregipuzkoa.eus, https://turismoa.euskadi.eus/, https://www.irekia.euskadi.eus/euWikipedia. Entziklopedia askeaOharra: *Liburu hau dohainik deskarga dezakezu esteka hau sakatuz:http://booktegi.eusIruzkinak egin nahi izanez gero, bidali honako helbide honetara. castrillon@irakasle.eus . Zinez eskertuko dizut Eta jadanik haitzera gerturatzen eta helmugara zuzentzen ari ziren, aitzindari eta itsaso erdian garaile zihoan Giasek ontziaren gidari Menetesi ahotsez oihukatzen dionean: “Zergatik desbideratzen nauzu hain eskuinerantz? Zuzendu norabidea hona! Hurbildu zaitez itsasertzera, eta arraun palek urratu ditzatela ezkerreko arrezifeak! Itsas zabala izan dadila besteentzat!” esan zuen; baina Menetesek, uharri ikusezinen beldurre z…

2023-12-01

Abereen-hizkuntza

booktegi.eus abereen hizkuntza Ipuinak itzulpena & moldaketa: Josu Zabaleta AURKIBIDEA AURKIBIDEA Ahoa, besoa eta hanka nola elkartu ziren Aitaren bila Anaia jakintsuak Armiarma eta basakatua elkarrekin ehiztari Armiarmaren egiak Anaia bikiak Astoak basotik zergatik ihes egin zuen Behi isats batez egindako makila Burutxo eta buztantxo berriro nola elkartu ziren Eguzkia eta ilargia Emakume aberats nahia Gaitz egile gaitz ha rtzaile Gasirren arrabita Gizon bat eta lau emazte Goso, historia kontalaria Igelarek in bidaiari Ilargia nola egin zen Ipuinak nola asmatu eta zabaldu ziren Lehoia, hiena eta katagorria Mutiko harrigarria Munduan izan ziren lehenengo gizonak Nguranguran, krokodiloaren semea Bizitza munduan zehar nola ibili zen Oiloa eta mirua Oparotasunaren adarrak Printzesa harroa Salbatzailea salbatu Sagua eta katua Sadko musikaria Ergela Txakala eta lehoia Untonbinderen historia Uretako izpiritua Saguzarrak zergatik lo egiten duen buruz behera. Zein buruargiena Zein koloretakoa da kameleoia? Zer den zailena Zergatik esaten den gonbitak zor duela gonbita Zerria eta elefantea Ahoa, bes oa eta hanka nola elkart u ziren Baule herriko ipuin a. Afrika. Antzina antzinako garaietan, artean munduak osoa izateko asko falta zuenean, ahoa, besoa eta hanka elkarrekin abiatu ziren txango bat egitera. Lasai eta pozik zebiltzan elkarren ondoan; garai hartan, izan ere, egin zezaketen hori, elkarrengandik bereziak eta libre baitziren hirurak . Luzaro ibili ziren, harik eta horretan zingira batera iritsi ziren arte. Zingira horrek fama txarra zuen inguru hartan, eta nahiago izan zuten itzuli bat egin, zuzenea n sartu baino. Izan ere, esaten zenez, zingira hartan sartzen zena, galdua zen betiko. Eta horrexegatik zingira hura arrainez bete betea zegoen. Nolako arrainak , gainera! Ahoari, arrain puska eder bat ikusirik, jateko gogoa sartu zitzaion. Tamalez, ordea, arkua eta geziak ez zituen aldean. Besoari eskatu zion beraz: – Utzizkidazu, mesedez, arkua eta geziak. Besoak utzi zizkion. Ahoak tinkatu zuen arkua, jaurti zuen gezia, baina ez zuen jo arraina, eta zingirako uretan galdu zen. Besoa haserre bizi biziak hartu zuen eta oihuka eraso zion ahoari: – Itzul iezadazu gezia; nire gezia, ez dut beste bat nahi. Eskubide a dut horretarako. Murgildu zaitez uretan e ta ekar iezadazu nire gezia. – Ez nazazu, arren, horretara behartu —esaten zion ahoak — ez duzu nahiko ni hiltzea, horratik? Besoak, ordea, ez zuen entzun ere egin nahi besterik. Hala ere, uretan murgildu aurretik berriro herrira itzultzeko ados agertu ze n. Herrian ahoaren adiskide guztiak ahalegindu ziren besoa baretzen eta ahoa uretan murgiltzera behartu ez zezan buruan sartzen: horren ordez beste gezi berri berri bat eskaini zioten, eta hura nahi ez bazuen, berak nahi zuen beste edozer gauza, berak esan . Ez alferrik. Besoak ez zuen atzera egiten, bere gezia nahi zuen. Hankak, asper asper eginik baitzegoen historia horiez guztiez, alde egin zuen. Halaxe zingirara itzuli ziren. Ahoa uretan murgildu zen, barren era eta barren era, geroz eta barrenerago, baina ez zuen gezirik aurkitu. Zingiraren hondo guztia arakatu zuen, eta herritxo bat topatu zuen, uretako izpirituen bizilekua. Itxura beldurgarria zuten. Batek bidea itxi zion, esanez: – Zeren bila zabiltza zu hemen? Ez al dakiz u hona datorrena galdua dela? Ahoak beldur ikaratan erantzun zion: – Gezi baten bila ari naiz, ezin dut itzuli hura gabe. Uretako izpiritu hark ahoa horren beldu rturik ikusita, errukitu, eta esan zion: – Zaude lasai, ez zaitugu horregatik jango eta. Zo az harako etxola hartara, hantxe aurkituko duzu gezi hori. Eta bide batez, har ezazu jostailu bat, gustukorik baduzu. Ahoak han aurkitu zuen gezia, eta baita ilargi batzuk ere, etxolan. Garai hartan, izan ere, oraindik ez zen ilargirik zeruan. Ahoak ilarg i bat hartu eta aingira baten gisan alde egi n zuen handik. Ahoa zingira ertzera iritsi zenerako gaua zen. Halaxe ohartu zen eman berria zioten jostailuak berebiziko distira zuela. Eztiaren koloreko argia ematen zuen, eta ederki erakusten zion bidea . Pozarren zihoan ahoa, munduko zuzirik ederrena zeramalako. Biharamunean itzuli zion gezia besoari, eta erdeinuz esan zion: – Ez zenuen uste berriro ikusi behar ninduzunik, baina ikusten duzu huts egin duzula. Eta zaude, oraintxe erakutsiko dizut egin didaten oparia! Zuk jarri behar duzu aurpegia! Herritar guztiak ilunabarreko dantzarako elkartu zirenean, ahoak zuzia erakutsirik korroaren erdi erdian jarri zien. Ilargiak bere argi ezti koloreaz dantzariei argi ematen zien; izatez haiek ere ez ziren dan tzan ari, txunditurik baitzegozkion begira begira jostailu argi emaile hari. Horretan besoak korro erdira jauzi egin eta ilargia beretzat hartu nahi izan zuen. Ilargia izutu zen, eta etxola baten teilatu gainera egin zuen jauzi. Ahoak oihu egin zion besoar i: – Laga nire jostailua bakean, ikus iko duzu bestela eta! Besoak ordea, ilargia harrapatu nahi zuen, eta etxola teilatura igo zen haren atzetik. Ilargiak gorago ihes egin zion, gora eta gora, zeruraino. Haren errainu urre kolorekoak iluntasuna argitzen zuten, eta hain besteraino argitu ere non gauez aski ongi ikusten baitzen argizagi haren argitan . “A!” eta “A!” hasi ziren denak, harriturik; eta harrezkero gauero azaltzen da ilargia zeruan, distiraz. Ahoak eta haren lagun guztiek beren jostailua itzultzeko eskatu zioten orduan besoari. Besoak otoi eta arren eskatzen zien barkatzeko, beste edozer emango zietela o rdainetan: alfer alferrik ordea. Herriko agureek erabaki zuten auzia: besoa ahoaren esklabo izatera kondenatu zuten. Eta halaxe jarraitu du gaur egun ere. Besoak biltzen du garia, hark biltzen ditu fruituak, hark ehizatzen eta arrantzan egiten, ahoak zer j an izan dezan. Hanka ibili eta ibili dabil oraindik ere ; batzuetan, hala ere, gizonak nahi ez zuen lekuetara ere bai, hain zuzen. Aitaren bila Karanga herriko ipuina. Afrika. Aspaldiko garai batean baziren senar emazte batzuk; etxola bazuten baina haurrik ez. Egun batean emaztea haurdun zegoela ohartu zen. Senarrari berri ona eman zion, eta hark, pozaren pozez, desira zuen guztia beteko ziola agindu zion. – Bazkari gozo gozo bat nahi nuke —esan zion emazteak. – Esadazu zer nahi duzun eta berehalaxe ekarriko dizut —erantzun zion senarrak. Emazteak, ordea, arrautzak eskatu zizkion, eta senarra arras ikaratu zen. – Badakizu gure artean haurdun den emazteak ez duela arrautzarik jan behar. – Nik ordea horixe nahi dut, eta ez besterik —jarraitu zion emazteak —. Hain ederrak dira gainera, eta hain kolore politak ditu egiten dituen txoriak. Azpiko lumak gris zurixkak ditu, ke arin bat bailitzan, eta bizkarra eta isatsa beltz beltza, ikatza bezala. Hegoak grisez marratuak ditu, ilunabarreko zerua bezala. Mokoa ere beltza du, eta hankak gorriak. Gandorra ere badu, gandor arrea! —Eta halaxe pozaren pozez, urduri, txaloka jarraitzen zuen aurrera emazteak, hegazti hark zituen gauza eder guztiak kontatzen. Gizonaren aurpegia, berriz, lehendik b eltza bazen, arre, gris, kolore gabetu egin zen bat batetik. – Zaude isilik, andrea —esan zion oihuz, heriotz ikara batek harturik —. Esaten ari zaren txori hori hegazti sak ratua da! Emazteak ordea halako grina zuen arrautza haiek jateko non, haiek ezean, gaixotu egin baitzen. Horregatik, bada, senarra arrautza haien bila abiatu zen ; eta aintzira baten ertzera iritsi zen. Aintzira haren erdian bazen uharte bat, uhartean zuhaitz bat, eta zuhaitz hartan hegazti zuri beltzaren habia. Gizona, harkaitzez harkaitz eta harriz harri ibili z eta jauzi eginez uhartera iritsi zen eta zuhaitzera igo. Gizonak bazuen esperantza habia hutsik egongo ote zen. Ez ordea; lau arrautz a zeuden habian, arrautza urdin arin batzuk, zerua k goiza esnatzen denean izaten duen urdin garden argikoak. Pintarratu s amarrak ziren hala ere, zenbait puntutxo ilun gorriz han eta hemen margotuak. Gizonak eskua luzatu zuen, etsipenez eta hasperenka, arrautza haiek hartzeko ; une horretantxe, ordea, oinak irrist egin zion, zigortu beharko balu bezala, gizona aintzirako ureta ra erori zen, eta krokodiloek jan zuten. Zigortzeko agian. Handik gutxira emazteak hiru seme ekarri zituen mundura, mutilak hirurak . Oso izen bitxiak jarri zizkien: lehenengoari Ekarle jarri zion izena, bigarrenari Antolatzaile eta hirugarrenari Berpiztai le. Amak ere ez zekien zergatik izen haiek. Deitorez ari zen bere senarra galdu izanagatik, eta damu zuen, zinez, hura heriotz ara bultzatu izana . Haurrak zerbait nagusitu zirenean aitaren berri galdetu zioten amari. Amak egi egia esan zien, beraiek jaio baino lehentxorago hegazti sakra tuaren arrautzen bila nola joan zen, eta nola handik gehiago itzuli ez zen. – Debekatuta dago hegazti sakratuaren arrautzak lapurtzea, ordea —esan zioten, harriturik eta ikaraturik, amari —. Bekatu horren zigorrez hila da, ziur. – Zuen aitak gauza debekaturik egin bazuen, nire erruz egin zuen, nik eskatu ta egin zuen eta. Eta baita zuengatik ere, nire sabelean baitzineten —esan zien amak negarrez —. Bihotz oneko gizona zen z uen aita. – Geuk bilatuko dugu —esan zuten hiru semeek, eta aintzirarantz abiatu ziren. Ekar le uretan murgildu zen; aitaren hezur guztiak bildu eta uhartera atera zituen. Antolatzailek hezur guztiak zein bere lekuan jarriz antolatu zituen. Berpiztailek hatsa emanez hezurrei bizia eman zien, haizeak palma hostoei eragiten dienean bezala. Aita bizi rik zen berriro, eta pozaren pozez nahi zuten guztia emango ziela eskaini zien semeei : – Iguzu txahal bat jateko. Hiru semeak bere aurretik herrira bidali zituen, berpiztu zelako berria zabal zezaten. Bera iritsi zenean, txahal bat hil zuen, erre zuen et a sem eei jaten eman zien. Semeek, ordea esan zioten: – Aita, norbait falta da oraindik. Zatoz gurekin etxera. Eta etxera eraman zuten. Amak negarrez hartu zituen: – Barazkiak prestatu dizkizuet, eta baditut hosto batzuk okela jar dezazuen. Zatozte eta jan ezazue! —eta bere zoko batean ezkutatu zen. Aitak, ordea, esan zion: – Zatoz zu ere, andrea, jan ezazu gurekin, eta egon gaitezen denok elkarrekin. Pozpozetan igaro zen otordua, eta zorionez bete beterik zeuden guztiak. Amak ez zuen gehiago gaitzerako baliatu nahi izan aitaren bihotz ona, eta inoiz ez zion berriro eskatu hark ongi irizten ez zion gauzarik. Anaia jakintsuak Uzbek herriko ipuina. Asia. Urruti urrutiko lurralde batean bazen behin gizon jakintsu bat, hiru seme zituena. Jakintsu hark, aurki hi l behar zuela sumatu zuenean, bere ondora etortzeko hots egin zien semeei: – Nire semeak, ni banoa —esan zien —. Ez dut artalderik ez beste abererik; ez dut urrerik ez zilarrik, zer utzi. Baina inon den ondasunik preziatuena eman dizuet: arrazoiz pentsatzen erakutsi dizuet, eta hil naiteke bakean. Hitz horiek esanik, betiko itxi zituen begiak. Handik puska batera, hiru an aiak elkarrekin bildu ziren etorkizunaz hitz egi teko, eta ho nela erabaki zuten: – Goazen mundu zabalean ibiltzera. Nola edo hala aterako dugu bizimodua; horrek ez dio askorik axola. Baina ikasteko aukera dugun guztia ikasiko dugu, eta hala bi bider edo ge hiago aberastuko dugu aitak utzi zigun here ntzia. Biderako abioak egin eta hornizioak bildurik, mundu zabalean ibiltzera abiatu ziren. Ibili eta ibili, lurralde idorrak, basamortuak, mendi garaiak igaro zituzten. Berrogei egunez ibili ziren, gelditu gabe. Jateko hornizioak bukatu zitzaizkien, goseak eta egarriak ez zi eten atsedenik ematen. Nekeak akiturik zeuzkan; ezin zuten aurrera urrats bat eman. Horretan zuhaitz batzuk ikusi zituzten urrutitik; hiri bat zen han. – Goazen bizkor , hor bada jendea eta —esan zuten pozaren pozez, oinetako mina eta nekea ahazturik. Anaia zaharrena aurrean zihoan, eta bi gazteenak atzetik. Horretan anaia zaharrena gelditu eta beste biei esan zien: – Aspaldi ez dela gamelu bat igaro da hemendik. Bospasei urrats eginda, anaia bigarrenak esan zuen: – Gamelu hori begibakarra da. Beste hiruzpalau urrats emanik anaia gazteenak esan zuen: – Gamelu horretan emakume bat doa. Hiru anaiek aurrera jarraitu zuten; horretan zaldun bat topatu zuten, gerritik zintzilik ezpata zuela. Adiadi begiratu zien hiru anaiei, ezer esan gabe. Anaia zaharrenak galdetu zion: – Zerbait galdu duzu, ausaz, zaldun ausart horrek? Zaldunak, harri harri eginik, zaldia gelditu zuen. – Bai —erantzun zion. – Gamelu baten bila ari zara, ezta? —galdetu zion berrio anaia zaharrenak. – Bai, halaxe da —erantzun zion zaldunak. Anaia bigarrenak ere hitz hartu zuen: – Gamelu hori begibakarra ez al zen? – Bai, halaxe zen —erantzun zion zaldunak, geroago et harrituago. – Eta emakumezko bat al zihoan gainean? —galdetu zion anaia gazteenak. Zaldunak harriturik begiratu zien hirure i, eta esan zien: – Zuek duzue hortaz gamelua ! Non duzue, lapur horiek? – Guk ez dugu ikusi zure gamelurik —ihardetsi zioten hiru anaiek. – Ikusi ez baduzue nola dakizue dakizuen guztia? —galdetu zien zaldunak. – Aztarnetatik sumatu diogu —erantzun zioten —. Horrako bide horretatik joan da zure gamelua . Zoaz laster laster, eta berehala harrapatuko duzu. – Zaudete horretan… —jaulki zien Gamelu jabeak —, zuek daukazue nonbait nire Gamelu hori! – Eta ezpata zorrotik aterarik, aurrean hartu zituen hiru anaiak. Shah ren jauregira eraman zituen eta Shah rengana berare ngana joan zen kexu ematera. Gertatutako guztiaren azalpena eman zion: ardiekin mendira zihoala emaztea nola zihoan artaldearen ondotik Gamelu gainean; baina oso atzera geratu z ela eta azkenean galdu egin zirela, emaztea eta gamelua biak. Gudariak esana e ntzunik, Shah k erantzun zion: – Bistan da, zuk ezer esan ez diezularik zehaztasun horiek guztiak eman badizkizue, beraiek dituzte zeure gamelua eta zure emaztea. Ekar itzazue ma lapartatu horiek. Gudariak aretotik irten eta berehalaxe sartu zituen hiru anaiak Shah ren aurrera. – Ea bada, gaizkile halakoak —jaulki zien Shah k—. Non duzu e gamelua , non daukazue nire gudari leial honen emaztea? – Guk ez dugu ikusi horren gamelurik ez emazterik —erantzun zioen hiru anaiek. – Gudari honek ez dizue ezer esan, zeuek aipatu diozue gamelua eta baita haren gainean emakume bat zihoala ere. Nola uka dezakezue orain zuen errua? – Guk, Shah jauna, zer sufritu asko izan dugu gure bizitzan zehar, asko ibiliak eta asko ikasiak gara mundua n, eta edozer gauza asmatzen dugu arrazonamenduaren bidez. Gameluarena horrelaxe asmatua dugu. Shah k ez zien sinetsi, eta barrez esan zien: – Asma al daiteke inoiz ikusi ez dena? Bere bizi rrari deiturik zerbait esan zion belarrira. Bizirra jaiki zen et a jauregitik kanpora irten zen. Handik pixka batera bi morroik kutxatxo bat ekarri eta lurrean utzi zuten. Shah k esan zien hiru anaiei: – Horra! Asma ezazue orain zer dagoen kutxa honetan. Asmatzen ez baduzue lepoa moztuko dizuet. – Ez dakit zer, baina zerbait bada hor —esan zuen anaia zaharrenak. – Eta zerbait hori biribila da —gehitu zuen bigarrenak. – Granada sagar bat dago kutxan —esan zuen anaia gazteenak. – Ekarzue kutxa hori —agindu zuen Shah k. Morroiek agindu hura bete zuten; Shah k kutxa zabaldu eta begiratu zuen; granada sagar bat zegoen! Granada sagarra harturik, jaso eta han zeuden guztiei erakutsi zien. Gudariari esan zion: – Gizon hauek ez dira gaizkileak, antza denez, ig arleak baizik. Zoaz bada, eta bila eza zu zure gamelua beste nonbait. Hiru anaien zuhurtasunak hariturik zeuzkan han zeuden guztiak. Shah k berak erretilu bete ogi egin berri ekarri zien: – Hartu eta jan ezazue nahi duzuen guztia —esan zien. Anaiek elkarri begiratu, irri barre egin eta nork bere zatitxoa janik, gainerakoa zapi batean bildu zuten. Armiarma eta basakatua elkarrekin ehiztari Akan herriko ipuina. Bolikosta. Afrika. Armiarmak piztia ergel en bat bilatu nahi zuen ehizarako tranpa bat jartzen lagun ziezaion, eta basakatuari esan zion: – Badakizu zer? Eta basakatuak erantzun: – Ez, ez dakit zer. Armiarmak esan zion: – Badakit non den belar pila bat, ondotik basoko piztiak igarotzen diren a. Badakit, baita ere, oso esku zabala zarela eta inori ez zeniokeela iruzur egingo, baina zer irudituko litzaizuke bion artean tranpa bat jartzea? – Ni ergel tzat naukatena k, horiek bai ergel ak, ez bai naiz batere eskuzabala, neurekoia baizik, baina ez dio axola, ergel ekin bakean erraz bizi tzen da. Jarri dezagun bada, tranpa hori —erantzun zion basakatuak. Biharamun goizean goizik bada, tranpa jarri zuten, eta arratsaldean begiratzera joan zirenerako antilope bat zegoen zuloan. Basakatuak armiarmari esan zion: – Eraman ezazu zuk; biharko beharbada antilope handiagoa harrapatuko dugu, eta hura eramango dut n ik. Larrutu eta txano bat egingo dut larruaz. Harekin antilope ehiztari deituk o didate; zuri berriz, antilope kumeen ehiztari. Armiarma haserretu egin zen. – Begira gero zer hasi zaigun mozolo hau. Eraman ezak heuk antilope hau, biharkoa nik eramango diat. – Ondo da, ondo da —erantzun zion basakatuak. Antilope kumea bizkarrean hartu eta etxera itzuli zen, tranpa berriro prestatuta. Biharamun goizean berriro itzuli ziren tranpa jarria zuten lekura. Antilope handi bat zegoen zuloan. Basakatuak esan zuen: – Oraingoan zure txanda duzu eta eraman ezazu. Baina ikusiko duzu, bihar basurdea harrapatuko dut. Ez dakizu zein gozoa duen haragia. Armiarmak harriturik erantzun zion: – Ez zara dirudizun ergel a! Begira, har ezazu zuretzat antilope hori, eta hala bihar nik eramango dut basurdea. – Zeuk nahi duzuna —onetsi zuen basakatuak. Biharamun goizean, basakatuak iragarri bezala, basurde bat zegoen zuloan. Basakatuak esan zuen: – Har ezazu eta joan zaitez. Bihar bufalo handi bat harrapatuko dut. Larrutuko d ut, haragia jan eta larruaz txano bat egingo dut. Bufaloen etsai deituko didate denek. – Eraman ezazu basurdea eta zaude isilik! Bihar nik harrapatuko dut bufaloa —erantzun zion armiarmak. – Hala beharko du —esan zion basakatuak —, hala beharko du, baina ergel a izango zara zure bizitza guztian. Biharamun goizean berriro tranpan begiratu eta bufaloa aurkitu zuten. Basakatuak esan zuen: – Ai, armiarma, oraingo horretan pozik egon zaitezke horratik. Lortu duzu zurea. Ez dio axola ordea, bihar elefantea izango da hemen eta nik harrapatuko dut. Famatu egingo naiz, ehiztarien errege deituko didate. Ni re bizitza guztia elefante ehizan emango dut. Armiarma ez zen batere pozik. – Zuk u ste, hori! —esan zion basakatuari —. Zein izango da gu biotan famatua. Zuretzat bufaloa; eta biharko elefantea niretzat. Basakatuak onetsi zuen, baina armiarma adi egon izan balitzaio entzungo ziokeen bere golkorako esaten: – Ni behintzat horren erraz ez naute inoiz engainatu. Biharamun goizean tranpara joan zirenean elefantea zegoen. – Hartu zure ehiza eta eramazu nahi baduzu. Bihar goizean magiazko belar bat aurkituko dugu. Hartatik bazkatzen dir a ahuntzak, bufaloak eta oreinak. Belar hori hartuko dut, eta animalia horiek guztiak niretzat izango dira. Hala ahaltsu eta aberats izango naiz. Armiarma haserretu egin zen. Oihuka hasi zitzaion basakatuari. – Zuretzat elefantea! Agin pidea ea aberastasuna nik nahi ditut. Biharko belarrak niretzat. Basakatuak ez zuen eztabaidarik hasi nahi. – Zuk agintzen duzu, esan zion. Biharamun goizean armiarma basakatuarenera joan zen; hark ordea, ondoezik zela erantzun zion, eta ezin ziola lagundu. – Oso gaixorik nago. Aurreko hanka ezin dut mugitu, eta atze koak ezin ditut lurrean jarri. Tranpan aurkitu behar zuen aberastasunaren pozez, armiarma bakarrik joan zen. Tranpan begiratu, eta han ezer ez zegoen, belar lehor pixka bat bakarrik. Baina ez bufalorik, ez oreinik, ez ahuntzik… Amorruak suturik etxera itzuli eta zin egin zuen ez zuela bakerik izango basakatua hil arte. Basakatuak etxetik alde egin zuen, bada ezpada ere. Horregatik esan ohi da: “pikaroa orbeletan harrapatzen da beti ”. Harrezkero armiarmaren ezkutuan ibiltzen da beti. Armiarmaren egiak Baule herriko ipuina. Afrika. Antzinako garaietan animaliak ere herrietan bizi ziren, gizonak bezala. Aldi batez lehorte gogorra izan zen, tantaka besterik ez zen banatzen ura, eta egarriak hil beharrean zeuden denak . Armiarma eta haren umeak ere egarriak zeuden. Horregatik, goiz batez, horrela ezin zitekeela gehiago jarraitu eta zerbait egin beharra z egoela hartu zuen deliberoa. Berehalaxe asmatu zuen zer egin. Baso basoan bazen aintzira bat ur fresko gardenezkoa. Ha ra ordea, inor ez zen ausartzen joaten, izpiritu gaiztoak han bizi baitziren, eta inor ur hartatik edatera ausartzen bazen zati zati egiten zuten errukirik gabe. “Han ba omen da ura. Egia ote da? —pentsatzen zuen bere golkorako —. Eta urik bada, ez ote naiz ni izpiritu gaizto guztiak baino maltzurragoa? Bai noski, askoz gainera ”. Gerorako gabe, bada , bi kui hustu hartu zituen, elkarri soka batez lotuak, haurrak uretan bainatzera doazenean besoetatik lotuta jartzen zaizkienak bezal akoak, eta zulotxo bana egin zien. Horrekin aintzirara joan zen. Hara iritsi zenean izpirituen herria hilik bezala zegoen, bi izpiritu kume baino ez zeuden herria eta aintzira zaintzen. Armiarmak esan zien: – Ikusi zein zikin natorren! Arren utz iezadazu e uretan sartu eta garbi tzen. Izpiritu kumeei ez zitzaien gaizki iruditu bainatzea, baina handik ur tanta bat bera ere ez ateratzeko agindu zioten. – Zaudete lasai —agindu zien armiarmak — eta aintziran sarturik igerian eta jolasean hasi zen. Uretan jolas ean ari zela kalabazak urez betetzen ari zitzaizkion poliki poliki. Bete zitzaizkionean, aintziratik irten eta etxera itzuli zen, alai eta pozik. Armiarmaren umeak bai alaitu eta poztu zirela egarria hil arte edan ahal izan zutenean. – Egia zen, eta ezagu tu dut —pentsatu zuen bere golkorako armiarmak, eta ziur zegoen handik aurrerako ere bazekiela ura non aurkitu. Animalien herrian gainerako animaliak berehalaxe ohartu ziren armiarmak bazuela nondikbait ura, eta nondik zuen galdetu zioten. – Zeuek aurkitu behar duzue egia —erantzun zien armiarmak, baina ez zien gehiagorik argitu. Hienak ordea, armiarmari azpijoko b at egitea deliberatu zuen egun batez. Arrautza bat hartu eta, ezpainaren eta ohiaren artean sarturik, armiarmarenera joan eta esan zion: – Adiskidea, haginetako min ikaragarria dut. Ken iezadazu arren hagin hondatu hau. Eta armiarmak, borondate oneko jen dea baitzen, hagina kentzeko eskua ahoan sartu zionean, hortzak estutu, eta doinu gaizto batez esan zion: – Ura non aurkitu duzun esaten ez badidazu, hozkada batez kenduko dizut eskua. Hala armiarma beharturik zegoen zekiena esatera, eta proposamena ere egin zion hienari elkarrekin joango zirela izpirituen herrira. Hiena ordea ase ezina zen. Kalabazak txikiegiak iruditzen zitzaizkion, eta buztinezko ontzi borobil handi batzuk prestatu zituen ura garraiatzeko. Ontzi haiek elkarri soka batez loturik eta zu lotxo bana eginik, armiarmarekin abiatu zen. Aintzira ondora iritsirik zain zeuden bi izpiritu kumeak topatu zituzten, eta armiarmak arren eskatu zien ea berari eta hienari bainatzen utziko zieten. Izpiritu kumeak ados zeu den oraingoan ere, armiarmak eta hienak aintziratik urik ateratzen ez bazuten. Armiarma eta hiena aintziran sartu eta igerian aritu ziren puska batean. Armiarmaren kuiak berehalaxe bete ziren; uretatik irten eta laster laster etxera itzuli zen. Hienaren buztinezko ontziak aldiz oso geldi ro betetzen ziren urez, eta uretatik irten nahi izan zuenean, ezin irten, hankak sokan trabatu zitzaizkion. Izpiritu kumeak normala ez zen zerbait gertatzen zela ohartu zirenean, gurasoengana joan ziren lasterka. Hiena urduri eta negarrez zegoen aintziran, eta beldurrak zentzua gal arazirik, esan zuen: – Ura eraman nahi genuen, eta hona preso. Izpirituek hori entzun zutenean guztiz haserretu ziren. Soka moztu, ontziak puskatu eta berebiziko jipoia eman zioten hienari. Ozta ozta salbatu zen hura, eta basoan barrena ihes egin zuen. Harrezkero ez zen itzuli animalien herrira. Armiarma berriz harro baino harroago zebilen herrian, egia berak beste inork ez zekielako. Lehortea amaitu eta euri sasoia iritsi zenean, bere egiarekin munduan zehar ibiltzera joatea erabaki zuen. Kuietako bat hartu zuen, zuloa handitu zion, eta barrenean oihu egin zuen: – Egia! Eta kuia buruan harturik, emakumeek gauzak buru gainean erabiltzen dituzten bezala, bideari ekin zion. Bidean zihoala horrela gogoeta egiten zuen bere baitan, “Egia buru gainean badaramat, neurea izango dut, eta inork ezin izango du egia gelditu ”. Ibai ba tera iritsi zen eta banana eder batzuk ikusi zituen uretan ispilaturik. Haiek ikusirik uretan murgildu zen, baina bananarik ez zuen aurkitu. Uretatik irten, eta zutiturik, berriro ikusi zituen bananak uretan. Berriro murgildu zen , eta berriro irten, eta halaxe berriro eta berriro hatsa galdu zuen arte. Neka neka eginik belarretan etzan zen, ibai ondoan, eta buru gainetik kuia kendu zuen. Eta zer ikusiko begi en aurrean? Bananak zuhaitzetik zintzilik , lehen buru gainean zerabilen kuiagatik ikusi ez zituenak . Horregatik, guztiz haserreturik, mila puska egin zuen kuia, eta bere buruari galdegiten zion: “Egia ote nerabilen nik buru gainean? Eta egia izanda ere, hori ote da egia bakarra, izan daiteken egia bakarra? Ez noski ”. Orduantxe ohartu zen armiarma egia ri dagozkionetan ezer ez dela err az eta soilik. Anaia bikiak Angolako ipuina. A frika. Emakume batek bi seme izan zituen, bikiak; seme horiek gauza miresgarriak egiteko ahalmena zuen kutun bana ekarri zuten mundura jaiotzean, nork bera gisakoa. Anaietako batek Luenba zuen izena; besteak Mabungu. Jaio zirenerako ia haziak eta gizonduak zirenez, eta bikietan batek izan behar duenez zaharrena, Mabunguk etorri nahi izan zuen lehena mundura. Garaitsu horretan Uretako Jainkosa Nagusiaren alabak ezkon eskaintza asko hartzen zuen, baina denak baztertzen zituen, esanez senarretarako zetozkion haietako bat ere ez zuela maite. Mabunguk horren berri jakin zuen, eta harekin ezkontzea deliberatu zuen. Bere kutunari laguntza eskaturik, belar sort a bat bildu, eta hosto batez adar bat egin zuen, beste batez aiztoa, beste batez lantza, eta gisa horretan prestatu zen biderako. Ibili eta ibili goseak zegoen, eta bere kutunari hots egin zion: – Zer nahi duzu?, ni goserik hiltzea? —eta batbatean oturuntza oparo bat azaldu zen. Hura jan zuenean, Mabunguk eskaturik kutunaren ahalmenak plater guzti ak kendu zituen. Ibili eta ibili bide luzea egin zuen be rriro Mabunguk, arras nekatu zen arte. Kutunaren ahalmenak atseden leku bat bilatu zion . Egunetan eta egunetan ibili ondoren, Uretako Izpiritua eta haren alaba bizi ziren lekura iritsi zen. Uretako Izpirituaren alabak Mabungu ikusi zuen bezain laster, amarengana jo zuen, esanez maiteko zuen gizona ikusi zuela, eta hil egingo zela harekin ez kontzen ez bazen. Mabunguk Uretako Izpirituari bere bidaiaren arrazoia jakin arazi zionean, ordea, hark ez zuen agerian utzi nahi izan bere alabaren sekretua, eta harengana joateko esan zion, eta azal ziezaiola bere desira, hura onez bazegoen . Hala, mutila k eta alaba gazteak elkar topatu z utenean, elkarri lotu eta zorionez bete ziren. Etxe eder batera eraman zituzten, eta hantxe egon ziren herriko biztanle guztiek jai handi bat egiten zieten bitartean. Ezkontza biharamuneko goizean, Mabungu harriduraz ohartu zen horma guztiak ispiluz estaliak zeudela, baina ispilu ak oihalez estaliak zeudela, beira ezin ikusi zela. Hori zergatik zen galdetu zion emazteari, eta hark ispilu baten estalkia kendu zuen. Ispilu hartan Mabunguk bere jaioterria ikusi zuen; hurrengo ispiluan Mabunguk ezagutzen zuen beste herri bat ikusi zuen , eta halaxe segidan, emazteak ispiluei estalkia kentzen zien ahala. Bazen ordea emazteak estalkia kendu nahi izan ez zion ispilu bat. Zergatik estalkia kendu nahi ez zion galdetu zion Mabunguk. Emazteak erantzun zion esanez ispilu hartan gizonak eta emak umeak gehiago itzultzen ez diren lekua azaltzen zelako. Hala ere Mabungu bere emaztea konbentzitzeraino lehiatu zen, eta leku ikaragarri bat azaldu zen bere begien aurrean. Mabunguk ordea hara joan behar zuela esan zion emazteari, eta alferrik izan ziren h aren negarrak, nahiz eta Mabunguk ahaleginak egin emaztea lasaitzen, esanez bere kutunaren ahalmenak zainduko zuela. Halaxe Mabungu inor itzultzen ez den lekurantz abiatu zen. Handik pixka batera atso xahar bat topatu zuen, eta pipa pizteko sua eskatu zion . Lotzeko lehendabizi bere zaldia eta hartzeko sua, esan zion. Mabunguk segituan obeditu zion; lotu zuen ongi zaldia, eta atsoarengana joan zen. Haren gertura iritsi zenean, atsoak hil egin zuen, eta Mabunguren aztarnarik ez zen geratu. Luenba kezkaturik zegoen bere anaiaren berri aspalditik ez zuelako, eta haren bila joan behar zuela deliberatu zuen. Hartu zuen belar pixka bat eta, Mabunguk bezalaxe, bidaiarako behar zituenak egin zituen. Dena prestaturik, Uretako Izpirituaren herrirantz abiatu zen. Ureta ko Izpirituak ikusi zuen bezain laster bidera irten eta estu estu besarkatu zuen, Mabung u deituz. Berak , ordea, bera ez zela Mabung u, Luenba baizik, anaia bikia alegia, esan zionean, ez Uretako Izpirituak ez haren alabak, ez zioten sinistu nahi izan, eta pozaren pozez dantzan hasi ziren. Luenbaren kutunaren ahalmenak gela batean itxi zuen emazte gaztea. Gisa horretan Luenbak ez zuen hurrengo goizera arte hura ikusi. Luenbak ere ikusi zituen ispilu estaliak, eta Uretako Izpirituaren alabari haien berri galdetu zion. Hark gogo onez erakutsi zizkion guztiak, bat salbu; hura asko erregutu ondoren baizik ez zion erakutsi Luenbari. Inor itzultzen ez zen leku izugarri hura ikusi zuenean, Luenbak zalantza bat ere ez zuen izan han zegoela bere anaia. Horregati k, bada, anaiaren bila joatea deliberatu zuen Luenbak. Mila esker eman zizkien Uretako Izpirituari eta haren tartekoei , egindako harrera onagatik, eta haiek guztiak negarrez utzirik alde egin zuen. Luenba ez baina Mabungu zela uste bete betea baitzuten, in or itzultzen ez den lekutik joan etorria salburik egin zuela uste zuten, eta sinistuta zeuden berriro ere egingo zuela. Ibili eta ibili egin ondoren atso xaharra topatu zuen, eta sua eskatu zion. Atsoak zaldia lotu eta su bila joateko esan zionean ordea, zaldia ez zuen estu lotu, eta atsoarengana zuzen zuzen joanik, hil egin zuen. Anaiaren eta haren zaldiaren hezurrak aurkitu zituen; bere kutunez haiek ukitu zituen eta Mabungu eta haren zaldia berriro piztu ziren. Kutun harekin berarekin leku hartan hilik ziren beste ehun ka pertsonen hezurrak ukitu eta berriro piztu zituzten, eta denak batera abiatu ziren Uretako Izpirituaren herrira. Luenbak Mabunguri kontatu zion nola emazteak eta haren amak bera Mabungurekin nahastu zuten, eta nola bere kutunaren ahalme nak Mabunguren emaztea gorde zuen. Horretan iskanbila bat sortu zen bi anaien artean beren jarraitzaileei buruz. Mabunguk bere jarraitzaile nahi zituen guztiak, zaharrena bera zelako, baina Luenbak beretzat zeuzkan, berak itzuli zielako bizitza haiei, eta Mabunguri berari. Mabunguk Luenba hil zuen. Haren zaldia ordea Luenbaren gorpuaren ondoan geratu zen. Mabungu Uretako Izpirituaren herrira itzuli zen, eta bere biziko harrera egin zioten. Luenbaren zaldiak haren kutuna hartu eta haren gorpua ukiturik, be rriro pi ztu zen. Zaldira igo, Mabungu bilatu eta hil egin zuen. Herriko biztanleek historia osorik entzun zutenean, ontzat eman zuten Luenbaren jokabidea. Astoak basotik zergatik ihes egin zuen Hausa herriko ipuina. Afrika. Asto batek behin esan zuen bera zela oihaneko piztia guztietan ahaltsuena, eta ezin konta ahala piztia zituela hilak. Hienak ordea, erantzun zion bera zela, eta ez astoa, piztiarik ahaltsuena. – Ederki, orduan —erantzun zion astoak —. Bihar goizean bila ezak oihan eko piztiak biltzen diren lekua eta hator niri esatera. Biharamun goizean beraz, piztiak biltzen ziren lekuaren bila abiatu zen hiena . Bidean zela elefantea , bufaloa, oreina eta beste hainbat animalia topatu zituen, eta denak leku berera zihoazela ohartu zen. Laster laster joan eta astoari esan zion. Bere aurretik joan eta bidea erakusteko agindu zion astoak hienari. Bilera lekura ir itsi zirenean, astoak esan zion: – Orain alde egizu eta ez etorri berriro okela jateko deitzen dizudan arte . Kontu ha ndiz, piztiek ikus ez zezaten, astoa gehixeago hurbildu zen, eta arrantzaka hasi zen. Elefanteak lasterka alde egi n zuen izuturik, eta bufaloaren hanketan nahastu zen; oreinak eta gainerako animaliek ere, elkarrekin estropezu egin eta lurrera e rori ziren. Naha smendu hartan borrokan hasi ziren eta ia hil zuten elkar. Orduan astoak hienari deitu zion. – Horra, denak hil ditiat —esan zion harro harro. – Zinez ahaltsua zara, zure mendeko nauzu gaurtik aurrera —erantzun zion hienak. Halaxe zen, izan ere; hiena astoaren mendeko zen eta haren esan guztiak betetzen zituen. Erabat sinistuta zegoen astoaren belarriak adarrak zirela. Behin ordea adar haiek ukitz en utziko al zion, baimena eskatu zion. Astoak, adeitsua baitze n, baimena eman zion, eta adar haiek ez zirela gogorrak ohartu zen hiena . – Hauek adarrak dira? —galdetu zion harriturik hienak. – Ez, bai zera; belarriak dira horiek —erantzun zion astoak. “Ederki, ederki ” pentsatu zuen hienak bere baitarako. Eta halaxe, gau batez, astoa larrean ari zela, hiena gainera jazarri zitzaion. Astoak bertatik sumatu zuen arrisku handitan zuela bizitza, eta indar guztiak bildurik herrira abiatu zen galapan. Herritarrek, hura ikusirik, berehalaxe hartu zuten gogoa: “Animalia honek mesede galanta egingo liguke gure lanetan lagunduz ”. Eta hezi egin zuten. Harrezkero astoak inoiz ez du gogorik ere berriro oihanera itzultzeko, ederki baitaki hienak ez dakiela isilik egoten, eta esanik izango diela animalia guztiei astoak buruan dituen horiek ez direla adar sendo gogorrak, belarri luze leunak baizik. Behi isats batez egindako makila Liberian kontatzen den modura . Afrika. Tribuko agure bat altxatu zen eta hizketan hasi zen. Hona zer esan zuen: Istorio bat kontatu behar dizuet, eta zuek esango didazue gero egia ala gezurrezkoa den, zer deritzozuen . Zuek esango didazue nork merezi duen aintza eta ohore, eta nork gogora tzea besterik ez. Zuek erabakiko duzue Ogalussa zaharraren zuhurtzia handia den, ala laburra; ongi jokatu zuen, ala gaizki. Zeuek erabakiko duzue, eta zuek nola esan, halaxe izango da, izan ere. Hementxe gertatua da, orain dela aspaldi. Muino baten tontorrean , baso ilun hezearen ertzean, Kundi herria zegoen. Gurea bezalakoxe herria zen: etxetxo borobilak, sukaldeak, teilatuetatik gora ke mehea. Kundin gu bizi garen bezalaxe bi zi zen jendea: gizonezkoek ehiz a, haurrek arrantza, eta emakumeek alea jo, almaiz hand iaren gisako zurezko ontzietan. Kundin Ogalussa bizi zen: ehiztaria. Eta harekin emaztea eta semeak. Goiz batez Ogalussak arma hartu zintzilik zuen lekutik, eta basora abiatu zen ehizara . Emazteak sorora alde egin zuen ordua zuenean, eta semeak ganaduari jaregin eta larrean zaintzera. Eguna joan zen; Ogalussa ez zen itzuli. Jaten hasi ziren; Ogalussa, ordea, ez zen ageri oraindik. Bi egun joan ziren, goiz eta arratsalde; eta Ogalussarik agertzen ez. Non zen Ogalussa? Zer gertatu ote zitzaion? Ezbeharren bat ote? Baso ilun hezeak ez zekarren berririk. Asteak, hilabeteak joan ziren. Amak soroa n jarraitzen zuen; semeen arten partitu ak zituzten arrantza eta larreak. Aitaren lekua ere hartu zuten, eta behin baino gehiagotan ehizara joaten ziren. Isilean, ordea, ez zuten ahazten joandakoa : Ogalussa. Handik gutxira Ogalussaren emazteak semea izan zuen. Muttiko bat: Puli jarri zioten iz ena. Puli mutiltzen hasi zen. Lehendabizi esertzera iritsi zen; geroago katamarrean ikasi zuen, egun batean hitz egi ten ere hasi zen. Ez zituen “aita” edo “ama ” izan bere lehenengo hitzak. Harritu zituen denak. “Non da aita? ” galdetu baitzuen. – Non da aita? —galdetu zuen Pulik; inork ez zuen hitzik atera. – Non da aita? —galdetu zuen berriro. Anaiak soroetarantz eta ibai aldera begira geratu ziren, baina inor k ez zuen ezer esaten. Pulik berriro galdetu zuen: – Non dago nire aita? Anaiek oihan ilunerantz begiratu zuten, begiratu zioten gero elkarri, eta anaia zaharrenak azkenik esan zion: – Han geratu zen. – Aspaldi behar zukeen itzulia, itzultzekoa bazen —esan zion anaia bigarrenak. – Behar ez denen bat geratuko zitzaion —iradoki zuen hirugarrenak. – Hilik izango da —jarraitu zuen laugarrenak. – Bestela etxera itzulia zatekeen —bosgarrenak etsi zuen. – Aurkitu ahal bageneza —hasperen egin zuen seigarrenak. – Oihana zabala da, nondik hasi behar dugu bilatzen? —bukatu zuen zazpigarrenak. Anaia zaharrenak orduan es an zuen: – Nik ikusi nuen etxetik irten z enean. Gogoan dut bide hartatik abiatu zela. Ea zori hobea dugun, begira dezagun aztarrenik geratzen den. Eta Ogalussaren zazpi seme zaharren ak, beren armak harturik, aitaren bila abiatu ziren oihanean barrena. Puli ez zuten eraman; haurra zen oraindik, hizketan ozta ozta hasia. Etxean utzi zuten amarekin. Zazpi anaiak oihan beltz hezean barrena sartu ziren. Inguruan zituzten zuhaitzak zeruraino iristen ziren, eta argirik ez zuten sartzen uzten barreneraino. Hala ere, egosi behar zituen bero hartan, lurrinak ez zien aurrera ikusten uzten. Adarpe hartako hostajean pasadizo estutan bezala zebiltzan. Bidea galdu zuten; baina anaia zaharrenak berriro aurkitu zuen. Berriro galdu, eta berriro aurkitu zuten, behin eta berriro. Luzaroan ibili ziren, ibili eta ibili, zenbat denbora joan zen ez zekitela, ilun baitzegoen, egon ere, dena. Ezin zuten asmatu zenbat bider egunak gauari leku eman zion, eta gauek zenbat bider egunari. Azkenean argi errainu bat ikusi zuten urrutira, hosta rtean. Soilgune bat zen basoan. Eta soilgune hartan, han hemen banaturik, Ogalussaren hezurrak. Hezurren ondoan, haren arma. Damu eta pena sentitu zuten zazpi anaiek. Zer egin, aitarik ez bazuten? Zaharrenak esan zien: – Honaino ekarri zaituztet, basoa den zabalarekin. Orain ordua duzue ; bakoitzak zer dakien, egin beza. Anaia bigarrenak orduan esan zuen: – Nik badakit hildakoaren hezurrak elkarrekin taxutu eta lotzen. Ogalussaren hezurrak bildu zituen, eta elkarrekin antolaturik, bakoitza zegokion lekuan jarri zuen, gizonak duen hezurdura osorik elkartu eta lotu zuen arte. Hirugarren anaiak esan zuen: – Nik haragiz eta giharrez bilduko ditut hezurrak. Egin zuen, eta laugarren anaiari utzi zion lekua. – Nik odol beroz beteko dizkiot zain ak, eta bihotzeraino iritsi araziko diot —esan zuen eta zainetara odola isuri zion. Bosgarren anaiak hitz egi n zuen orduan: – Nik arnasa emango diot. Gorputz etzanari arnasa eman zion, eta Oga lussa ikara batzuk eginik arnas ka hasi zela ohartu ziren anaiak. – Nik mugimena emango diot gorputzari —esan zuen seigarren anaiak, eta mugimena eman zion. Ogalussa lurrean eseri zen, eta begiak zabaldu zituen. Zazpigarren anaiak esan zuen orduan: – Aita bizirik dugunez, nik hitza emango diot. Ogalussak ingu rura begiratu, eta zutitu egin zen. Semeei begiratu zien. Han zituen zazpiak. Ogalussa ehiztaria baitzen zinez, ez zuen astirik galdu alfer berriketan. Hain aspalditik galduan zituen semeei begiratu zien, eta san zien: – Non da nire arma? Semeek arma ha rtu, belarretan baitzegoen, eta aitari eman zioten. Eta etxerako bideari ekin zioten, oihanean zehar. Soroetara iritsi ziren, iritsi ziren herrira. Ogalussa etxean sartu zen. Emazteak bainua eta janaria prestatu zion. Lau egunez egon zen Ogalussa etxean sartuta. Bosgarrenean buruko ilea moztu zuen, hilen erresumatik itzuli direnek ohi d uten bezala, eta kalera irten z en. Herritarrak poztu ziren Ogalussaren itzuleragatik. Ogalussak behi bat hil, eta festa handi bat prantatu zien. Behiaren isatsa moztu zuen, trentza egin, eta bitxiz eta metalez apaindu zuen. Hura zen makila ederra! Dantza sakratuen gidariek eta buruzagiek ere ez zuten hari itzala egingo zion makilarik. Hura bezalako maila ederrik herrian inork ez zuen inoiz ezagutu. Bikaina zen benetan, ikusi zutenek esaten zutena entzutera. Ogalussaren itzulera ospatzeko zen goiza iritsi zen. Jantzirik ederrenak jantzita agertu ziren herritar guztiak. Musika joleak iritsi ziren, eta dantzari ekin zitzaion. Danborrak ez ziren geratz en, eta emakumezkoak kantuan ez ziren isiltzen. Ogalus sa zutitu zen, eseri ziren denak, eta hitza hartu zuen: – Egun batez oihanera joan nintzen ehiz ara —esan zuen —. Oihanaren ilunean lehoinabarrak eraso ninduen. Jan ninduen eta hantxe geratu ziren nire hezurrak, han nire arma ere. Denbora joan zen eta nire lantzaren muturra herdoildu egin zen, nire lantzaren kirtena lizundu. Baina semeak bila abiatu ziren. Hilen erresumatik atera ninduten eta etxera ekarri ninduten berriro, eta hemen naukazue. Makila hau daukat; ni itzuli ahal izateko gehien lagundu duenari emango diot. Eztabaida hasi zen orduan. Ogalussaren seme guztiek egin baitzuten miraria, eta makila bakarra zegoen saritarako . Horregatik sortu zen iskanbila. Seme zaharrenak aitaren hezurrak aurkitu izan ez balitu, ez baitzuketen hilen erresumatik ekarriko. Bigarren semeak hezurrak antolatu ez balitu, nori jarri behar zion , ordea, hara gia eta giharra hirugarrenak? Odo lik ez duenak, arnasa alferrik du, eta ezin mugitu eta hitz egi n. – Niri emango dit makila —zioen seme zaharrenak —, nik aurkitu nuen basoko bidea. – Niri emango dit, nik antolatu nizkion hezurrak —erantzuten zion bigarrenak. – Baina nik bildu nizkion haragiz eta hezurrez —hirugarrenak. – Eta zai netan odola nik jarri nion. – Arnasa , ordea , nik. – Baina mugimena nik eman zion. – Hori ez da askorik, hitza nik eman nion —jarraitzen zuten laugarrenak, bosgarrenak, seigarrenak eta zazpigarrenak. Ogalussaren semeek ziotena entzunik, herritarrak isildu egin ziren. “Behar bezalako aitak merezi dituen bezalako semeak ditu ”, pentsatzen zuten beren baitarako. Eta orduan Ogalussak hitz egi n zuen. Hona zer esan zuen: – Zaudete isilik. Ni bizitzeko gehien egin duenari emango diot makila. Horixe esan zuen Ogalussak. Pauso batzuk eman zituen, eta behi isatsez egindako makila Puliren esku etan jarri zuen, seme gazteenarenetan. Herritarrek Ogalussaren erabakia ezagutu zutenean, ohartu ziren haurraren lehenengo hitzak zeintzuk izan ziren: “Non da aita? ” Ogalussaren erabakia zuzena izan zela aitortu zioten. Gizona ez baita hiltzen bizi direnek gogoan duten artean. Burutxo eta buzta ntxo berriro nola elkartu ziren Karanga herriko ipuina. Afrika. Behin batean bazen g izaseme gazte bat, bidean zihoana. Horretan sugetzar ikaragarri bat topatu zuen aurrean. Aizkorakada batez erdi erditik ebaki zuen. Sugearen burua neska bat bihurtu zen, Burutxo, eta isatsetik mutil bat sortu zen, Buz tantxo; eta bakoitzak bere bidetik jarraitu zuten. Neska gazteak sugea erdibitu zuen mutilaren bide berbera hartu zuen, eta mutilari ederra iruditzen zitzaionez, em aztetzat hartu zuen. Pozik bizi izan ziren; zortzi seme alaba izan zituzten, eta zorionak bete zituen haien bizitzak. Bilobak ere asko izan zituzten. Sugearen beste erditik sortua zen gizona munduan zehar zebilen hara eta hona, eta inon ez zuen pozik aurk itzen. Eskale zarpailtsu bat bihurturik zebilen, baina abeslari bikaina zen, e ta horrexegatik oso harrera ona egiten zioten alde guztietan. Senar emazte ek hirurogei urte bazeramatzaten ezkondurik. Garai horretan Buztantxo alde guztietan galde zka hasi zen, topatzen zuen guztiari, ea norbaitek ezagutzen zuen Burutxo izena zuen emakume bat. Inork ez zion ematen, ordea, izen horren berri, inork ez zuen ezagutzen. Egun batez , ordea, landetxe batean Burutxo hura ondoko landetxean bizi zela esan zioten. Hara joan eta gauean sutondoan zeuden gizonen artean eseri zen. Burutxo izeneko emakume bat ezagutzen al zuten galdetu zien. Ezetz, ez zutela ezagutzen, erantzun zioten. – Abesti bat kantatuko dizuet orduan —esan zien — abestuko al duzue nirekin batera? – Oso gustura gainera —erantzun zioten. Orduan Buztantxo abesten hasi zen: “Burutxo amona da, zuen amona sugea… ” Eta jende guztiak berekin batera abesten zuen. Eta gero lotara joan ziren. Biharamun goizean goizik, Burutxo sutondoan eseri zen, eta eguzkia atera zenetik bertatik, ahots beheran abesten hasi zen berriro. Landetxe hartako biztanleak poliki poliki hurbiltzen hasi ziren eta abesten hasten ziren haiek ere. Burutxo , ordea, etxean gorderik zegoen, eta herriko biztanle guztiei deiturik, esaten zien: – Hik har ezak saski hau, hik zaku hori, hik ontzi hau! Bakoitzari tresna bat jartzen zion eskuan, lanak banatzen zi zkien, edozein lan, sutondoan gera ez zitezen. Bera , berri z, etxe zokoan gorde eta belarriak estaltzen zituen, ezer ez entzuteko. Eskalea ahots goran hasi zen orduan abesten, eta Burutxok entzun zuenean, are ozenago hasi zen bera ere abesten, eta lasterka lasterka etxolatik kanpora irten z en. – Nola dakizu zuk abesti hori? —galdetzen zioten denek harriturik. Emakumeak ez zien erantzun; pol ikipoliki sutara hurbildu zen, abesten isildu gabe. Ondo ondoraino iritsi zenean Buztantxo eta Burutxo berriro elkartu ziren; sugetzar handi bat osatu zuten berriro bien artean, eta suge hura basoan barrena ezkut atu zen. Alfer alferrik baita baturik izat eko dena betirako banatu nahi izatea. Eguzkia eta ilargia Dahomeyko ipuina. Afrika. Eguzkia eta Ilargia elkarren ahaide ziren. Behin Ilargiak Eguzkiari esan zion : – Gure seme alabak zerutik lurrera jaurti behar ditugu. – Ederki. Jaurti ditzagun —erantzun zion Eguzkiak. Horretarako izendatutako egunean Ilargiak bere seme alabak ezkutuan gorde zituen; zaku bat hartu, harri koskorrez bete eta Eguzkiarengana joan zen. Eguzkiak, eze ren susmo txarrik hartu gabe, semeak eta alabak bildu eta zakuan sartu zituen. Hartu zuten no rk bere zakua lepoan eta lurrera jaitsi ziren. Ilargiak zakuan zeramatzan harriak banan banan ibaira jaurti zituen. Eguzkiak ere era berean hustu zuen zakua, han zeramatzan seme eta alabak ibaira jaurtiz. Eta horren ondoren beren zeruko etxeetara itzuli ziren biak. Eguna amaitu zen. Eguzkia ezkutatu zen, eta Ilargia bere seme eta alaba guztiekin azaldu zen zeruan. Eguzkiak ikusi zituenean sentimend u handia hartu zuen; Ilargiari deitu eta bere se me eta alaba guztiak ibaira zer gatik jaurti arazi zizkion galdetu zion. – Zuk argi eta bero handia duzu —erantzun zion —. Zuk ez duzu seme eta alaben beharrik. Gera daitezela uretan, eta bihur daitezela arrain. Gizonek arrantzatuko dituzte, eta haien janari izango dira. Harrezkero Eguzkia eta Ilargia haserretu egi n ziren. Oraindik ez dira adiskidetu, eta zein bere aldetik dabil zeruan. Emakume aberats nahia Ioruba herriko ipuina. Nigeria. Afrika. Bazen gizon bat behin, arreba bi zituena: bata aberatsa zen, pobrea bestea; bai pobrea ere, ez baitzuen oihal zerrenda bat ere, zerez bere semetxoa sorbaldan erabili, eta ihiz eta aihen az egindako sare batean erabili behar izaten zuen gaixoa. Senda belarren bilketan aritzen zen, eta hortik zuen bizibidea. Behin batean, ohi bezala, senda belarretara joan zen; aldean zeraman semea. Sasiarte baten ondoan, semea jaitsi, eta zertxobait urrundu zen. Ama inguruan ez zela, tximino batek haurra hartu zuen, jaso zuen zuhaitz burura, eta jolasean hasi zen. Itzuli zen ama, eta semea ez ikusirik, oihuka hasi zen. Tximinoa, ordea, adarrik adar zebilen jauzika, haurra zeramala. Honetan haurra k negarrari eman zion, eta a mak, begiak jasorik, zuhaitz goran ikusi zuen. Ama hari kantuan hastea bururatu zitzaion orduan, eta tximinoa, kantuak erakarririk, dantzan hasi zen, eta zuhaitzetik behera jaitsi zen, poliki poliki. Amak kantuan jarraitu zuen, harik eta tximinoak, dantz an egiteari utzi gabe, oina lurrean jarri zuen arte. Lurrera jaitsirik, haurra amari itzuli, eta galdetu zion: – Nola daiteke zu horren kantari ona izanda egunero be lar bila ibiltzea? Eta emakumeak erantzun zion: – Hain bain aiz pobrea, non ez baitut beste bizibiderik . Tximinoak esan zion: – Bide horretatik aurrera jarraitzen baduzu, bada ezkerretara bidezidor bat; jo handik, eta luzera gabe milaka eta milaka fruitu d ituen zuhaitz arbola batekin topo egingo duzu. Batzuk hoska hasiko zaizkizu: “Har nazazu, har nazazu ”. Baina ho rietakorik ezta ukitu ere; isilik geratzen dena, hura hartu. Tximinoak agindu bezalaxe egin zuen dena emakumeak. Fruituak eske eta eske hasi zi tzaizkion: “Har nazazu, har nazazu! ”; emakumeak ordea, haiei jaramonik ez, eta isilik zegoena hartu zuen. Itzuleran fruitu hura tximinoari erakutsi zion. Hark esan zion: – Etxera iritsita, sartu gelan eta zati ezazu fruitu hori. Emakumea etxera iritsi zen, eta tximinoak esan bezala egin zuen. Fruitu barruan arropa pila bat eta diru mordoa aurkitu zuen. Aurkitutako guztia hiru zati egin zuen: bat anaiari eman zion, bestea ahizpari eta hirugarrena beretzat gorde zuen. Ahizpa aberatsari, ordea, har tutakoa gutxi zela iruditu zitzaion, eta esan zion: – Zaude lasai, badakit nola lortu duzun hau guztia; neu joango naiz eta gehiago hartuko dut neuretzat. Biharamunean , bada, ahizpak bezalax e egin zuen. Tximinoa ez zegoen andrea iritsi zenean. Tximinoa i ritsi zenean, bada, haurra ikusi eta harritu zen: – Horren esker txarrekoa ote da emakume hori? Ez du nolanahikoa ere irritsa; nolanahi ere, jakin behar dut zergatik itzuli den berriro. Tximinoak haurra hartu eta eraman egin zuen: ahizpa aberatsa, ahizpa pobrea bezala, kantuan hasi zen, eta tximinoa zuhaitzetik behera jaitsi zen. Haurra amari itzulirik, galdetu zion: – Atzokoa gutxi iruditu zitzaizun? Ahizpa aberatsak bezperako bera ez zela erantzun zion, eta tximinoak hari emandako aho lku bera eman zion, arbolatik hartzeko fruituaz. Emakumeak arbola ikusi zuen, bere baitarako pentsatu zuen: “Zertzat ote nauk a tximino horrek?; ni ez naiz horren ergel a”. “Jan nazazu, jan nazazu! ” zioten fruitu haietatik pila bat bildu zuen, eta itzulera n tximinoari erakutsi zizkion. Etxe an, tximinoak esana egin zuen; fruituak zabaltzean, ordea, jantzien eta diruaren ordez, suge gosetu gaiztoak atera zien haietatik, eta gorputz guztian hasi zitzaizkion hozka. Horra zer gertatzen zaien irritsak darabiltzanei eta be steek oparia emanagatik esker onak itzultzen ez dituztenei. Gaitz egile gaitz hartzaile Amhara herriko ipuina. Etiopia. Afrika. Behin batean baziren bi anaia. Hain zeuden elkarri loturik, non ez baitziren gauza egun bat bere ere elkarrekin egon gabe igarotzeko . Horrexegatik hain zuzen, elkarrengandik aparte inoiz ez egoteko, etxe bat egin zuten, erosi zuten asto bat, eta merkatari hasi ziren biak elkarrekin. Irabazi guztiak erdibana egiten zituzten, eta inoiz ez zuten liskarrik izan bien artean. Anaia gazteenak , ordea , altxor ezkutu bat aurkitu zuen, eta harekintxe galdu zuen zentzu guztia. – Neuretzat gordeko dut dena —pentsatze n zuen bere baitarako anaia gazteenak —. Nik aurkitu dut, eta niretzat izango da. Anaiari ez diot ezer emango. Etxe bat egin, eta hara joan zen bakarrik bizitzera. Anaia txiroaren konturik ez zuen ezer jakin nahi. Xuhurra eta zeken a bihurtu zen. Ogi apurrak ere ez zituen galdu nahi izaten. Behin, anaia txiroarengana joan zen, eta esan zion: – Gure etxe zaharra banatu, eta niri dagokidana niretzat nahi dut. Gure astoa ere erdibitu, eta niretzat nahi dut dagokidana. Zakurren janari i zateko balioko dit, bestetarako ez bada. Horiek entzunik, anai a pobrea aurrean belaunikatu eta arren eta arren hasi zitzaion: – Ez ezazu desegin daukadan apurtxo hau, arren. Ez iezadazu egin horrelako bihozgabekeriarik. Utz ieza zkidazu astoa eta etxea. – Ez dizkizut utziko —erantzun zion anaia aberatsak —. Nirea denak niretzat izan behar du. – Ez da bidezkoa. Goazen, erabaki dezala epaileak zer den zuzena. Epailearengana joan ziren beraz. – Jauna! esan zion anaia pobreak —. Entzun iezaguzu, eta erabaki ezazu zer den bidezkoa. Gu biok anaiak gara. Pobre bizi ginen eta garai horretan geneukan guztia erdibana egiten genuen. Etxea eta astoa genituen ondasun guztiak. Etxea bion artean jaso genuen, astoa ere bion diruaz erosi genuen. Orain anaia aberas tu egin da. Etxe dotorea egin du beretzat; enperadoreak ere nahiko luke han bizi. Ehunka azienda du. Baina gure etxe zaharra eraitsi eta erdia eraman nahi du. Astoa behintzat uzteko eskatu diot, eta ezetz, ez didala bererik ezer utziko erantzun dit; erdibitu eta bere zatia eraman nahi du. Bere etxe eta asto partea ordainduko diodala; baina ez du nahi. Horregatik etorri gara zuregana, zure epaia eman dezazun. Es aguzu zuzentasunez zer den, eta zer ez, bidezkoa. Epaileak anaia pobrearena entzunik, aberatsari galdetu zion: – Zer diozu zuk hortaz? Aberatsak erantzun zion: – Jauna! Zure jakituria k ez du kaburik. Esa dazu; nork bere onda sunez ez al du zer ere nahi duen egiteko eskubidea. Nik anaiari ez diot eskatu berea duena eman diezadan, baina nirea dudana ez dit utzi nahi hartzen. Bidezkoa al da hori? Epaileak esan zuen: – Arrazoi duzu. Inork ezin eragotzi dizu zure gauzez goza dezazun. Zoaz bada eta egizu deritzozun bezala: desegin ezazu etxea, eta erdibi ezazu astoa. Har beza bakoitzak bere zatia; hori da bidezkoa. Eta anaia pobreari esan zion: – Eta zuk ezin diozu erago tzi. Anaia biak errespetu handiz makurtu ziren, eta nor berera joan ziren: anaia pobreak pena larria zeraman bihotzean; anaia aberatsak poza. Anaia pobreak esaten zuen: – Batere zentzurik ez du epai horrek. Aberatsak berriz: – Epaileak esana beteko da. Eta halaxe, gerorako utzi gabe, astoa bi zatitan ebaki zuen; bere morroiak ekarri eta etxe zaharra desegin zuen. Bitartean anaia pobreak berari zegozkion tresnak bildu eta etxea erretzen hasi zen. – Ez ezazu etxea erre; nire erdiari ere su eman diezaiokezu eta —esan zion pobreari. – Nork eragotzi behar dit nire ondasunez nahi dudana egitea? —erantzun zion hark —. Nire zatia erre eta baba erein nahi dut sail horretan. Anaia aberatsak e san zuen orduan: – Hori ez da bidezkoa. Goazen epailearenera. Erabaki dezala hark. Eta epailearengana joan ziren berriro. Anaia aberatsa agur eginez makurtu zen, eta gertatuaren berri ematen hasi zen. Dena entzunik, epaileak esan zien: – Aurrekoan esan nizuen gauza be rbera esango dizuet. Nork bereaz nahi duena egiteko eskubidea du. Zuk eskubide a duzu etxe a desegiteko, zure a duzuna hartzeko. Zure anaiak ere eskubide a du berea erretzeko, hala nahi badu, eta zuk ez duzu zertan protesta egin ik. Halaxe bi anaiak nor bere aldetik joan ziren. Aberatsak esan zuen: – Epai honek batere zentzurik ez du. Pobreak esan zuen: – Epaileak agindua, huraxe beteko da. Etxearen erdiari su eman zion, eta erdi harekin batera anaia aberatsaren erdia ere erre zen. Gero lurra maneatu eta baba erein zuen. Babak heldu zirenean, anaia aberatsaren semeak batzuk bildu eta jan zituen. Anaia pobreak ordea, harrapatu egin zuen horret an ari zela, aitarengana eraman eta esan zion: – Zure seme horrek bost baba ostu dizkit. Zigortzea ez da aski. Nire bost babak behar ditut nik. – Nire semeak jan dizkizunen ordainez beste horrenbeste emango dizkizut nik —esan zion aberatsak. – Ez, ez; nireak nahi ditut nik —esaten zion pobreak. – Bost baba aleren ordainez bost saski baba emango d izut —erregutzen zion anaia aberatsak pobrearen aurrean belaunikaturik. – Nire babak behar ditut nik, ez zureak, ez bost ez hamar saski ere. Zure seme ak jan dizkidanak nahi ditut. Anaia aberatsak epailarengana jo zuen, justizia eske. – Lehendabiziko aldiko epai berbera dut orain ere —erantzun zion hark —. Nork berearekin nahi duena egin dezake. Anaiak “Nire babak nahi ditut ” esaten badizu, zergatik ema n nahi dizkiozu beste batzuk eta ez bereak? Zoaz hemendik eta ez z aitez etorri gehiago. Anaia biek nor bere etxera itzuli ziren. Anaia pobreak poza zekarren bihotzean; anaia aberatsak larritasuna. Anaia aberatsak her riko gizonik jakintsu eta zuhurrenak bildu zituen eta erreguz eskatu zien bere semearen alde bitarteko izan zitezen. Bere ondasun guztien erdia agindu zion anaiari, semea salbu uzten bazuen. Gizon jakintsu eta zuhurrak anaia pobrearengana joan ziren. Hark ordea, esan zien: – Nire anaia honek baba bakar bategatik ere hil araziko lidake nire semea balitz. Nik ez dut berea hiltzerik nahi. Proba egin baizik ea behin betiko ikasten duen nire anaia zeken horrek. Haurra bizirik geratu zen, eta pobrea aberats. Ipuin hau entzun duena k ikas beza: Zerura harrika ari denak kopetan hartuko du harrikada. Inorena nahi duenak, berea galdu. Gaiztakerian dabilenak, lehendabizi inori gaitz, gero beretzat gaitzago. Gasirren arrabita Afrika. Behin batean bazen heroi bat, oso ezaguna. Bere etsai guztiak menderatuak zituen, haien herriak sakailatuak, eta bere ospea beti eta sekulako izango zela uste zuen. Behin batez, gudutik itzulian zetorrela , belarretan kantuan ari zen eper bat topatu zuen. Horrela zioen eperraren k antuak: “Ez da ezpata indartsurik, ez gizon ahaltsurik. beren izena ahaztuko ez duenik. Oi Gasir, gudari ausarta! zure egintza handiak ahaztuko dira. Heroi smoak, indarra baitu lagun, negarra eta tristura dakar. Munduak ahaztuko zaitu, ahaztuko nau ni ere baina kantuak beti iraungo du. Herriak, hiriak, heroiak, koldarrak, dena galduko da, nire kantu hau salbu, betirako izango baita ”. Kantu hura entzunik, herriko jakintsuarengana joan eta entzundako guztia esan zion. – Arrazoi du eperrak —esan zion jakintsuak —. Herriaren ospea belarra bezala da. Urtea bete baino lehen ihartzen da. Abestia berriz beti betirako da. Horrela bada, Gasir errementariarengana joan zen, oso trebea baitzen, errementari guztiak bezala, eta arrabi ta bat egiteko eskatu zion. – Egingo dizut arrab ita —esan zion errementariak — baina asmatuko al duzu jotzen? – Nire kontua da hori, zu ez ardu ratu —erantzun zion Gasirrek au sarki. Errementariak arrabita egin zion. Gasirrek lehendabizikoz jo zuenean orde a, hots bat zuzen ez zion atera. – Zergatik ez du jotzen arrabitak? —galdetu zion errementariari . – Esan nizun ez zenuela asmatuko jotzen. Baina zure kontua da hori, ez nirea —erantzun zion barrez errementariak. Gasirrek, lotsaz beterik, errementariari erregutu zion: – Esadazu, arren, zer egin. Errementariak , gogoeta eginik, erantzun zion: – Arrabita zur puska bat besterik ez da, berez. Arrabitak, bihotzik ez baitu, ez daki kantatzen. Zuk jarri behar diozu bihotza. Eraman ezazu, bada, aldea gudura z oazenean. Zur hori zure izerdiak eta malkoek harrapatzen dutenean, zure kezkak haren kezka eta zure ohoreak haren ohore bilakatzen direnean, orduan ez da gehiagoren gehiago izango nik eratutako zur puska, zeure baitako zerbai t baizik, z eure bizitzako bizi a baizik. Eta orduan, orduan izango du zer esan eta jakingo du nola esan. Gasir berehala abiatu zen berriro ber e etsaien kontra gudu egitera. Bere zortzi semeak b ildurik esan zien: – Gudua dugu gaur. Gure egite handiak ez daitezela ino iz ahantz. Gure ezpataren loriak bizirik behar du betiko. Zuek eta ni, hilko gara ausaz, baina abesti batean iraungo dugu, eta hark bai, hark bizirik i raungo da betiko. Eta hori esanik, hartu zuen arrabita aldean, et gudura abiatu zen bere zortzi semeekin . Zortzi egunez luzatu zen gudua, heroien guduek ohi duten bezala. Gasirren ezpata kolpeek arrabitaren hariak inarrosi zituzten eta bere bekokiko izerdiak arrabitaren zura harrapatu zuen. Zortzi egunez iraun zuen guduak, heroien guduari zinez dagokion bez ala, eta egun bakoitzean Gasirren semeetako batek bizia eman zuen guduan. Zortzigarren egunean, garaipenaren egunean, Gasirrek bere zortzigarren semeari lur eman zionean, heroi handi hura harri baten gainean eseri, eta lehendabizikoz bere bizitza guztian, malko lodiz hasi zen negarrez, doluz eta deitorez. Alferrik ziren bere heroi izate guztiak; bakarrik zegoen betirako, ezer gabe , eta aurki ahaztua zuketen munduan ziren guztiek. Horretan ahots bat entzun zuen Gasirrek, bere bihotzaren barren barrenetik baletorkio bezala. Arrabita ari zen kantuan, heroiaren egite handiek ez baina haren malkoek bizia emanik. Gasirren eta haren semeen biz itza, haien ausardia eta kemena kantatu zituen arrabitak; eta kantu hura bizi da oraindik eta betiko biziko da. Gizon bat eta lau emazte Hausa herriko ipuina . Afrika. Antzinako garai batean baziren bi etxola, herritik kanpo zeudenak, herritik urruti ; etxola horietako bakoitzean senar emazte bana bizi ziren. Laurak pozez eta zorionez bizi ziren. Ilunabar batez, elkarrekin eserita zeudela, herrian entzunak zituzten azkeneko berriez ari ziren hizketan: basamortuko nomada talde bat iristekoa omen zen biharamunean gerra hotsean, herriari eraso egitera. Gizon bietako batek esan zue n orduan: – Herriari eraso egiten badiote, buruzagia hilko diet. Lagunak berriz oso bestelakoa zuen iritzia: – Nik nahiago dut etxean geratu; ez naiz joango borrokara. – Borrokara ez bazoaz, utz iezadazu lantza —erregutu zion lehenak. – Besterik ez ba duzu, eraman ezazu nirea, nahi baduzu. Eta horrenbestez elkarri agur esan eta nor bere etxolara erretiratu ziren. Gau hartan bertan eman zuten erasoa nomadek. Gizona herrira joan zen korrika, lantza eskutan zuela. Gizon haren ausartasunak pizturik, suhar ki borrokatu zuten herriko gudari guztiak, lehoiak balira bezalaxe. Denen artean esti eragin zieten erasotzaileei. Gudari gazte hark agindua bete zuen. Bizkar bizkarrean sartu zion lantza etsaien buruzagiari. Hark ordea, heriotz zauria izan arren, galapan ihes egin zuen bere zaldian. Garaileak herrira itzuli ziren; biba eta gora oihuz, danbor hotsez eta musikaz egin zieten ongi etorria. Gudari gaztea ere herrira itzuli zenean, gainerako gudariak galdezka joan zitzaizkion buruzagiari era nola saritu behar z ion halako gudariari borrokan erakutsitako ausardia. – Zaudete lasai —erantzun zien — merezi duen saria emango diot eta. Oihalik dotoreenak eka rraraz i, eta h aiez inguratu zion gerria; eta kauri oskol pila bat eman zion, diruaren bali oa baitzuten garai hartan . Eta azkenik ehun idi ekarri eta haiek ere oparitan eman zizkion. Gudariaren adiskideak horren guztiaren berri jakin zuelarik, ondamuz beterik, bere lantza itzultzeko eskatu zion. – Etsaien buruzagiak eraman du zure lantza bizkar bizkarrean sartuta —erantzun zion gudariak. Besteak, ordea, lantza derrigor itzuli behar ziola eskatu ziolarik, he rriko buruzagiak emandako kaurien hamarrena eta idi guztiak eskaini zizkion gudariak ordainet an. Auzoak berriz, ez zuen kauririk ez idirik nahi izan. Lantza nahi zuen itzul ziezaion. Gudariak, hortaz, lagunarenetik alde egi n eta emazteari esan zion: – Bihar bertan banoa lant zaren bila. Emazteak biak joango zirela erantzun zion. Biharamun goizean goizik gudaria jaiki, eta kontu handiz zaldia etxetik urrun samar atera zuen. Etxetik ez entzuteko moduan urrutiratu zenean igo zen zaldi gainera. Horretan , ordea , emaztea azaldu zen lasterka eta hoska: – Egon, egon . Eraman nazazu ni ere ! Zu hiltzen bazaituzte n ik ere zurekin nahi dut hil —eta gudariak lagun eraman zuen. Etsaien herritik hurbil samar bazen aintzira bat; neska gazte talde bat hantxe bainatzen ari zen, gudaria eta emaztea iritsi zirenean. Buruzagiaren alabak ziren. Haietan zaharrenak, aitak maiteen zuenak hain zuzen, gudaria ikusirik, hots egin zion: – Nora zoaz, mutil eder hori? Mutilak nor zen galdetu zion. – Buruzagiaren alaba naiz. – Ez nauzu ezagutzen? —galdetu zion orduan mutilak —. Nik hil nuen zure aita, eta nire lantzaren bila nator. Neskak, horrekin, begiak apaldu zituen, eta esan zion: – Zatoz nirekin eta itzuliko dizut. Gudariak bere emaztea zalditik jaitsi, eta herri sarrera n itxaro teko agindu zion. Eta buruzagiaren alabarekin joan zen haren etxera. Zaindariek arrotz hura nor zen jakin nahi zuten, baina neskak ezer esan gabe jarraitu zuen aurrera. Lantza pila bat erakutsi zion, baina bererik ez zen ageri haien artean. Beste pila bat jarri zion aurrean, be rerik ez, ordea. Hirugarren pila ekarri zionean ezagutu zuen: – Hauxe da nirea. Buruzagiaren alabak esan zion: – Mait e zaitut, eraman nazazu zurekin —eta gudariak buruaz baietz erantzun zionez, jarraitu zuen —. Zaldira igo eta ihesi abiatzen garenean, nire aitaren hiltzailea zarela eta bahituta naramazula oihu egingo dut. Gudariak baietz erantzun zuen berriro eta zaldira igo zen. Neska haren atzean eseri zen zangalat rau, eta galapan hasi zirenean, oihuka hasi zen: – Lagundu, lagundu. Lehen nire aita hil zuen, eta orain ni bahitu nahi nau! Ziztuaren gisan ihesari eman zioten. Herri sarreran zain zeukaten lehenengo emaztea ere jaso, eta lasterka jarraitu zuten. Herriko jendea ez zen alferkeriari emana. Atzetik hasi zitzaien. Lehenengoan esti eragin zien gudariak, baina berehalaxe berriro harrapatu zuten. Bigarrenez ere esti eragin zien, baina hirugarrenez harrapatu zuen ibai bazterrean. Hirugarrenez ere esti eragin zien gudariak, eta beste alde ra garraiatzaile ari oihu egin zion: – Eraman gaitzazu, bizkor , beste alde ra. Lagun iezaguzu. Garraiatzaileak, ordea, erantzun zion: – Eramango zaituztet, baina batek nirekin geratu behar du. Bitarte horretan garraiatzailearen alaba etxolatik irtena zen. Ontzia askatu eta ibaiaz beste alde ra igarotzen lagundu zien. Han gudariari esan zion: – Maite zaitut, eraman nazazu ni ere. Aita haserre da ontzia kendu diodalako. Zuregatik kendu diot. Gudaria, ordea, buru makur eta ilun zegoen, zauriz beteta eta nekeak ahituta. Hiru emakumeen artean zuhaitz baten gerizpera eraman zuten, eta itzalean etzan zuten. Berehalaxe loak hartu zuen, eta zaurien ondorioz hil egin zen hantxe. Emakumeak negarrari em an zioten, doluz eta saminez . Horretan undina bat azaldu zen uretatik, eta negarrez zergatik ari ziren galdetu zien. – Ez duzu ikusten senarra hil zaigula? Undina hilarengana hurbildu, eta esan zien: – Berriro piztuko banu ados egongo al zinateke senarra lauon artean partitzeko? – Ados gaude —erantzun zioten hiru emazteek. Undinak hilaren gainera hatsa bota zuen, bada, eta hark begiak zabaldu zituen. Piztua zen berriro. Lau emazteak oso poztu ziren, denak elkarrekin itzuli ziren haren et xera, eta aldi batez behintzat maitasunez eta pozez bizi izan ziren elkarrekin. Gaur egun ordea, bakerik ez da, sesioa eta liskarra baizik, lau emazteak lehian hasiak baitira nor den gehiago, nor den lehen engo eta nor etxeko andre nagusi. Goso, histori a kontalaria Behin batean bazen gizon bat, izenez Goso, bakar bakarrik bizi zena. Egia esateko, bakar bakarrik ez zen bizi, zeren herriko haur guztiek ondora etorri ohi zitzaizkion esertzera, kokoteroaren azpian, eta haren historiak entzuten egon ohi ziren, hark bezain historia zoragarriak inork ez baitzituen kontatzen herrian. Egun batez gazela bat etorri zen, eta zuhaitz gainera igo zuen. Handik koko ale bat jaurti zion. Koko alea buru burura erori zitzaion Gosori, eta b ertan hil zuen. Gaz elak ikusi zuenean zer egin zuen, ahal zuen bezain bizkor ihes egin zuen inork ikus ez zezan. Herriko haurrak luzaroan egon ziren negarrez, hain maite a zuten Goso hil zitzaielako. Azkenean beren malkoak xukatu zituztenean, haren heriotzaren mendekua hartu behar zutela deliberatu zuten den ek batera. Ez zekiten , ordea , nork hil zuen. – Hego haizea da seguruenik, kokoaren adarrei putz eginez alea erorarazi eta gure Goso hil digu na —esan zuten beren artean haurrek, eta Hego Haizea harrapatzen ahalegindu ziren korrika. Hego Haizeak , ordea , esan zien: – Zuek uste al duzue ni honen tribu buruzagi indartsua naizela zuen Goso hil ahal izateko. Ni baino askoz ere indartsuagoa da beti bidea mozten ari zaidan etxea. Orduan haurrak etxera joan ziren korrika, eta kolpeka hasi zitzaizkion ukabilez. Baina etxeak esan zien: – Zuek uste al duzu hain tribu buruzagi indartsua naizela ni zuen Goso hil ahal izateko? Ni baino askoz ere indartsuagoa da horman zuloa egin zidan sagua. Orduan haurrek sagua harrapatu zuten eta hiltzeko prestamenak egin zituzten. Baina saguak oihu egin zien: – Zuek uste al duzue hain tribu buruzagi indartsua naizela ni zuen Goso hiltzeko? Ni baino askoz ere indartsuagoa da janaria jaten duen katua. Haurrak orduan katuaren bila joan ziren korrika, eta joka hasi zitzaizkion. Katuak , ordea , miauka egin zien: – Zuek uste al duzu hain tribu buruzagi indartsua naizela ni zuen Goso hil ahal izateko? Ni baino askoz ere indartsuagoa da mugitzen ere ez uzteko moduan lotzen nauen soka. Haurrek orduan soka hartu zuten. Baina hark esan zien: – Zuek uste al duzu hain tribu buruzagi indartsua naizela ni zuen Goso hil ahal izateko? Ni baino askoz ere ahaltsuagoa da beti bitan eba kitzen ari zaidan aiztoa. Haurrek, bada, aiztoa hartu zuten, baina hark bere burua zuritzeko esan zien: – Zuek uste al duzu hain tribu buruzagi indartsua naizela ni zuen Goso hil ahal izateko? Ni baino askoz ere indar tsuagoa da kiskali eta burdin puska hutsa bihurtzen nauen sua. Haurrak suarengana joan zitzaizkion, ba ina suak garretan erantzun zien: – Zuek uste al duzu hain tribu buruzagi indartsua naizela ni zuen Goso hil ahal izateko? Ni baino askoz ere ahaltsuagoa da nahi duenean itzal nazakeen ura. Urarengana joan zitzaizkion orduan haurrak. – Zuek uste al duzu hain tribu buruzagi indartsua naizela ni zuen Goso hil ahal izateko? Ni b aino askoz ere ahaltsuagoa da edaten nauen idia. Haurrek idiari adarretatik heldu zioten, baina idiak marruka adierazi zien: – Zuek uste al duzu hain tribu buruzagi indartsua naizela ni zuen Goso hil ahal izateko? Ni baino askoz ere ahaltsuagoak dira askoz ere , egun guztiak ziztaka ari zaizkidan ezpara euliak. Haurrek ezpara eulia harrapatu zuten, baina hark burrundaran adierazi zien: – Zuek uste al duzu hain tribu buruzagi indartsua naizela ni zuen Goso hil ahal izateko? Askoz ere ahaltsuagoa da ni baino mihazkada batez irentsi nazakeen gazela. Haurrek gazela harrapatu zuten, eta gazelak ez zuen hitzik esan. – Gazelak hil digu gure Gos o! Gazelak hil digu gure Goso! —hasi ziren oihuka haurrak, eta jo eta jo eta jo egin zuten hilik erori z en arte. Horrela hil zen Goso eta horrelaxe hura hil zuen gazela ere. Baina Gosoren histori ek bizirik diraute, eta oraindik ere kontatu eta kontatu egit en dira behin eta berriro. Igelarekin bidaiari Karanga herriko ipuina. Afrika. Gizon bat eta emakume bat elkarrekin ezkonduta zeuden. Aspalditik bizi ziren elkarrekin. Behin emazteak esan zion gizonari: – Gurasoak ikusi nahi nituzke. Aspaldi ez ditut ikusi , eta ikusi bat egin nahi nieke. Senarraren iritzian berriz oraindik ez zegoen gurasoengana joan beharrik, joango ziren hurrengo batean, eta ez zion utzi emazteari gurasoengana joaten. Handik aldi batera berriro esan zion emazteak senarrari: – Aspaldiz gero ez ditut ikusi gurasoak, eta pozik ikusiko nituzke. Senarrak , ordea , hartan ere ez zion baimenik eman gurasoak ikustera joateko, gauza horietarak o astia geroago ere izango zela eta. Emaztea ez zegoen pozik eta bere baitarako esan zuen: – Itxura denez, inoiz ez dit utzi behar aita eta ama ikustera joaten. Erremedio bat besterik ez da orduan; baimenik gabe ald e egin. Ezkutu batean egunero egunero janari pixka bat gordetzen hasi zen, e ta halaxe egun batez, senarra etxean ez zela, bideari ekin zion. Laster bai laster zihoan. Ibai handi baten ertzera iritsi zen. Uholde sasoia zen. Ibaia gainezka egina zen eta ingurua ere azpian hartua zuen. Berehalaxe ohartu zen emaztea bere kabuz inola ere ezin igaro izango zuela ibai hura, eta senarraren beldur baitzen, alde batera eta bestera hasi zen, urduri, nora ez zekiela. Oihu eta negar egiten zuen: – Hau zoritxarra! Hau zoritxarra! Nola igaro orain beste aldera? Uraren ertzean igel bat zegoen, eta emakumeari esan zion: – Nahi ta nahiez oraintxe igaro behar al duzu beste aldera? Zaude ura jaitsi arte, eta aise igaroko zara orduan. – Ezin dut itxoin —erantzun zion emakumeak —. Senarra atzetik dabilkit. Aspalditik bizi gara elkarrekin , bain a ez dit utzi nahi gurasoak ikustera joaten. Horregatik alde egin diot, eta gurasoen etxera noa berriro. – Nik laguntzen badizut, zer emango didazu zuk niri? —galdetu zion igelak. – Zurekin ezkonduko naiz —erantzun zion emakumeak. Igelak emakumea irents i zuen, han zegoen aizkora herdoildu baten kirtenean ezkut atu zen, eta hantxe geratu zen. Orduantxe iritsi zen gizona lasterka, eta bere emaztearen oinatzak uraren ertzean iraungitzen zirela ikusirik, amorruz bete zen, eta ustez beste aldean emaztea ikusten zuelakoan, aizkora ibaiaren beste alderaino ez ezik , gurasoen etxeraino jaurti zuen. Han igela aizkora kirtenetik irten z en, em akumea igelaren ahotik irten z en, eta etxean sartu ziren biak. Eta emakume hura pozez eta atseginez bizi izan zen bere igelarekin; hobe zen hori ezen ez etengabe senarrarekin liskarretan ari. Ilargia no la egin zen Mandinga herriko ipuina. Mali. Afrika. Antzina antzinako garaietan, oraindik Ilargirik ez zenean, heriotz arik ere ez zen. Gizonak ez ziren hiltzen. Bazen katea bat zerutik zintzilik; eta gizonak bizitzez nekatzen zirenean, katea hartatik zeruraino igotzen ziren, hodeien gainetik, eta hantxe geratzen ziren nahi zuten denbora guztian atseden hartzen. Garai har tan bazen errementari at, Fazobo Ba Si, bere lanean oso trebea zena. Gizon hura ez zegoen pozik bere bizitzaz. Nola egon bad a pozik! Jende guztiak zituen seme alabak, semeak eta alabak; hark berriz alabak besterik ez, bi alaba, eta semerik ez. Nork lagundurik ez zuen, eta horrexek zeukan arrang uraturik; berak egin behar baitzuen egiteko guztia: berak sua piztu, berak hauspoari eragin, berak ura ekarri eta berak gainerako guztiak. Den dena berak bakarrik. Haserretzen zen, suak hartzen zuen, baina semerik ez zitzaion jaiotzen. Behin batean bere lagunei esan zien: – Hau gehiegitxo eta guzti da. Banoa zerura. Lagunek esan zioten: – Zaude pixka bat, egon lasai; izango dituzu semeak ere eta konponduko dira gauzak. Eta Fazobo Ba Si lurrean geratu zen. Behin , ordea, burdina puska bat gorritzen ari zela, berriro haserretu zen, hartu zuen burdina eta zerura igo zen. Alabak, hu ra ikusirik, ondoren joan zitzaizkion. Gora iritsi zirenean, esan zuten: – Hementxe gaude, aitarekin. Eta hemendik berriro lurrera jaitsi eta ihes egin ez diezagun , katea moztuko dugu. Eta halaxe egin zuten, egin ere, esan bezala. Harrezkero gizonak hiltzen hasi ziren, zerurako katea betiko galdurik. Eta errementariak zerura gori gori eramandako burdina puska hura ilargi bihurtu zen. Ilargia zeruan hari fin bat balitz bezala ikusten denean, jendeak esaten du: – Hasi da Fa zobo burdi na goritzen —eta ilargi betea denean: — Errementariak goritu du burdina. Ilargitik hurbil badira bi izartxo gau oskarbi oskarbietan baizik ikusten ez direnak: Fa zobo Ba Siren bi alabak dira. Ipuinak nola asmatu eta zabaldu ziren Indiako ipuina. Orain dela aspaldi aspaldi, eta urruti urruti, gizon onak eta txarrak amaitu eta orai ndik harantzago , gauza eder hauek guztiak eg ia ziren denboratan bazen gizon bat, Gunadia izenekoa. Gunadia ez zen ordea zu eta ni bezalako gizaseme arrunta, garai batean bera ere jainko izandakoa baizik, Shiva ahaltsuaren gortean zoriona zer zen ezagututakoa. Egunen batean, izan ere, harrokeriazko bekat u bat egin zue n, eta horregatik Hilezkorren mundutik kanpora e gotzi eta zigor astuna eman zion Shiva ahaltsuak, gizonen m unduan ibili beharko zue la hara eta hona joan etorrian , harik eta antzinako garai batean Mahesvara dohatsuak Parvati emazteari tristurazko egun batean bihotza alaitzeko kontatu zion mentura osoa buruz ikasi eta munduko gizon eta emakume guztiei irakasten zien arte guztian. Urteak eta urteak egin zituen nekez eta damuz, gu gizonon arte an, historia zoragarri haren aztarren apurrenen bila. Eta , noizbait ere behar eta, halako batean, aztarren haien albainua topatu zuenean bere nekeen amaia hurbil zuela sumatu zuen. Batetik besterako haietako batean oihaneko zaldun beltz batek kontatu baitzizkion, izan ere, antzinako egun hartan Mahesvarak bere adiskiderik minenaren belarriak gozatzeko asmaturik zituen historia miresgarriak. Zazpi urte behar izan zituen, hala ere, Gunadia olerkari handi hark historia hura osorik jasotzeko. Zazpiehun mila be rtsotaraino bete zituen horretan, kantu eta kantu, denak kontatu ahal izan zituen arte. Eta, beldur baitzen mamu gaiztoren batek ebatsiko ez ote zion, oihaneko jeinuaren babes pean jarri zen eta bere zainetako odolez idatzi bertso guztiak. Orduan zeruetako eta lurreko jeinu, azti, hada, izpiritu eta sor gin guztiak bildu zitzaizkion ondora, historia haiek berriro entzuteko pozez. Bere lanei buru eman zienean, honela pentsatu zuen berekiko Gunadiak: “Nire damuko desterru honi amaia emango badiot, mundu guztiari erakutsi behar diot orain historia hau. Historia idatzirik daukate neure zainetako odolez, eta zigorraren bigarren partea bete behar dut: Ez du gizonik, ez emakumerik, ez zaharrik, ez gazterik, ez aberatsik, ez pobrerik geratu behar mundu honetako ordeka mendietan, ibaimortuetan historia hau ezagutuko ez duenik. Nola iritsi, ordea? Nori utzi beharko ote diot horretarako? ” Horretantxe zegoen, eta olerkaria maisu harturik zuten bi ikasleek, haren zalantzaren kontu harturik, non esaten dioten: – Gizon bat, eta ez besterik, da munduan, zure lanaren fruitua jasotzeko gauza denik, eta Sata errege ahaltsua duzu hori. Hare xek baitaki, munduan beste inork ez bezala, ederraren ederra estimatzen, eta harex ek zabal dezake zure nekearen emaitza, eguratsak lorearen usaia zabaltzen duen bezala. Bere ikasle jator haien iritzia onetsirik, utzi zien liburua Gunadiak, eta Printze ahaltsu harengana bidali zituen biak. Berak Patristana hiriaren ateetaraino lagunduko zien, eta hantxe itxoingo, Parvati jainkosak eraikirik zion etxola batean. Horrela, bada, joan ziren bi gazteak Sata erregerengana, erakutsi zioten liburua, eta esan zioten: – Hona hemen Gunadiaren bertsoak. Hark, ordea, oharturik herriko jendearen hizkuntzan hitz egi ten zutela bi gazteek, eta historia ere mintzaira hartantxe zegoela idatzita, eskolatua denaren harrokeria puztuak ihardetsi zien: – Estimagarria da, bai, zazpiehun mila bertso idatzi dituenaren kemena, baina hizkera zabarra du oso, eta odolez idatzi ditu gainera... Ez, benetan ez dut atsegin liburu hori. Ikasleek, orduan, hartu zuten liburua eta maisuari eraman zioten berriro, gertatutako guztiaren berri emanez. Gu nadiaren animuak hondoa jo zuen albistearekin , eta ez arrazoi gut xirekin, nori ez baitzaizkio erortzen izan ere bihotzeko hegoak, egindako lana jakitun direnek gutxiesten diotenean? Horregatik, hartu bi ikasleekin batera handik gertuko men di baterako bide a, eta paraje bakarti zoragarri bat aurkitu zutenean, bertan egur pilo bat prestatu zuen eta su sakratua z irazeki zuen; eta liburu miresgarri haren orriak, oi hanetako piztiei, larreetako abereei eta zeruetako hegaztiei irakurri ahala, sutara botatzen zitue n bere ikasle atsekabetuen begien aurrean, bertan kiskaltzeraino erre zitezen. Erregu eta erregu jardunez lortu zuten azkenik olerkietako bakartxo bat gorde zezan, ehun mila bertsotan Naravahararen menturak kantatzen zituena. Gunadiak bere olerkiak irakur ri eta sutara botatzen zituen bitartean, ordea, gertatu zen orein guztiek, bufaloek, basurdeek, tigreek, eta gainerako abereek beren la rre edo ehizaleku estimatuenak utzi eta olerkariaren ondora bildu zirela, haren inguruan korro zabal bat osatuz. Eta hantxe geratu ziren, alde egi n ezinik, begietatik malkoa zeriela, hark irakurtzen ziena entzunez. Bien bitartean Sata erregea gaixotzen hasi zen; eta osagileari deiturik, iritzia eman zuen, bere ustez, ekartzen zioten haragia maskala zela eta hortixe zetorkiola erregeari gaitza; horrenbestez, errua sukaldariei egozten zietenez, honela zuritzen zituzten haiek beren buruak: – Aspaldi honetan e hiztariek ez dakarte haragi mas kal inda rgabea besterik. Ehiztariek ere, kontu eskatzen zitzaienez, burua zuritu nahirik, honela zioten: – Hemendik urruti ez dela bada mendi bat, eta hantxe brahman bat, egunak eta egunak bertsoak irakurri eta sutara botat zen ematen dituena. Horre xek du gure printzea erasan duen gaitzaren errua; abere guztiak, beren larreetatik alde gin, eta inguruan bildu zaizkio, eta bertatik mugitu ere egin gabe egoten zaizkio entzu ten; horregatik dute horren mas kala haragia, goseak makaldu dituelako. Ehiztariek esanaren berri jakin zuenean, mendirako bidea erakusteko agindu zien erregek, eta hara abiatu zen, Gunadia ezagutzeko asmoz. Esanik zioten tokian aurkitu zuen olerkaria, kalpar tximatsuak burutik behera nahasian, kapu saia balu bezala, alboan zuen suaren kearen kolorekoa, eta bere korro ohi ez bezalako hark inguraturik. Ohorezko erreberentzia bat egin ondoren, galdezka hasi zitzaion ea zer zen hango biltzar hura. Brahmanak bere zortearen historia kontatu zion: lur honet ara nola iritsi zen, jainkoen historiak nola ikasi zituen eta zein zigor behar zuen bete. Erregea erreberentziaz makurtu zitzaion, ezagutu baitzuen Gunadia jainkozkoa zela eta Shivaren ezpain armoniaz beteetatik jasotako kontaera zerutiarrak arren emateko eskatu zizkion. Eta honela erantzun zion olerkariak Satari: – Sei historia, seiehun mila bertsotan, suak ir entsi ditu, printze jauna. Bat bakarra geratzen zait, emango dizut huraxe. Nire bi ikasleok ere zuretzat uzten dizkizut, nahi baduzu, horiek argituko dizute ulertzen ez duzun guztia. Horrela hitz egi nik, erregea agurtu, eta bere izpiritu ahaltsuaren eragin batez haragizko estalkia utzi, eta zor guztiak kitaturik, jainkoak bizi diren tokietara igo zen Gunadia berriro Lehoi a, hiena eta katagorria Keniako ipuina. Afrika. Dagoeneko aspaldi bada ere, lehoiak eta hienak elkarren adiskide ziren itxurak egin ohi zituzten. Hainbeste maite zuten elkar, non ezin baitzuten egun bat bera ere igaro elkar ikusi gabe. Lehoia zezen baten jabea zen, eta bere adiskide hienak behi bat zeukan txahala izateko zain. Bi adiskideek animalia horiek elkarrekin la rratzen uztea erabaki zuten. Pe ntsatzekoa den bezala, txandaka larratu o hi zituzten: egun batean hienak eta hurrengoan lehoiak. Hiena oso pozik zegoen, handik gutxira behiarengandik txahaltxo eder bat jaio behar zitzaiolako. Lehoia , berriz , ez zegoen oso gustura bere zezenarekin. Egun batean, larrean aritu ondoren, hienak lehoiari esan zion berehalaxe izan behar zuela txahala, behiak erditzeko gutxi falta zuela eta. Lehoiak erantzun zion: – Aizu, laguna, zu ez zara ni bezain indartsua, eta hemendik aurrera neu joango naiz egunero gure ganadua larratzera. – Zergatik hori? —galdetu zion maleziarik batere gabe hienak. – Begira —ihardetsi zion lehoiak —, begira: txahala jaiotzen baldin bada, zuk ez duzu indarrik aski izango etxeraino ekartzeko. Hiena ez zegoen guztiz konbentziturik horrekin, baina , eztabaida luzea izan ondoren, amore eman zuen. Eta lehoia joaten zen handik aurrera eguner o zezena eta behia larrera ateratzera, harik eta egun batean behiak txahal koskor eder bat ez erditu zen arte. Lehoia, ez baitzen oso prestua ere , ez zen larrera joan bere adiskide hienari lagun egiteko, iruzur egiteko baizik, beretzat nahi baitzuen txahala. Eta hienari iruzur egin asmoz, bere zezenari odol pixka batez zikindu zion isats ondoa, hartu zuen txahala bizkarrean, eta etxera joan zen. Behia lehoiaren ondo ondotik zihoakion, alde egi n nahi ez zuela, hark bere txahala zeramalako, baina etxera iritsi zen bezain laster, lehoiak, pozez gainezka, hienari esan zion: – Begira zeinen txahal ederra erditu didan gaur nire zezenak! Hiena gaixoak erantzun nahi izan zion esanez: – Baina begira ezazu nola txahala nire behiaren ondora hurbiltzen den: seinale hura duela ama. Eztabaida luzeak izan zituzten, eta gauzak okerrera bihurtu ez zitezen, hienak iradoki zuen: – Begira , nire adiskide le hoia, zergatik ez diogu deitzen epaile egin dezan katagorriari? Lehoiak gustu handiz onartu zuen, ziur baitzegoen inor ez zitzaiola ausartuko kontra egitera. Arratsalde bat izendatu zuten elkartzeko, eta katagorriari deitu zioten; hura , ordea, ez zen azaldu, luzaro zain egon bazitzaizkion ere. Hurrengo egunean lehoia eta hiena bakoitza bere etxean zeuden katagorria iritsi zenean. Diosalak egin ondoren lehoiak galdetu zuen: – Katagorri anderea, zergatik ez zi nen etorri atzo gure arazo honetan epaia ematera? Orduan katagorriak erantzun zion: – Barkatuko didazu, lehoi jauna, baina nire putzuko urak su hartu zidan eta ezin izan nuen etorri. Lehoiak harriturik begiratzen zion katagorriari, eta esan zion: – Tira, tira, nori sinistarazi behar diozu zure putzuko urak su hartu zizunik? Katagorriak, maleziazko barre txiki bat eginez, erantzun zion: – Eta nori sin istarazi behar diozu zuk zezena txahala z erdi d aitekeenik? Lehoiak, bere asmoak galdurik ikusi zituenean, amorruaren amorruz katagorriari jauzi egin zion; hura ordea bere habiako zulo sakon batetik barrura sartu zen. Bi sarrera zituen hark, bata handia eta txikia bestea. Katagorria handitik sartu eta txikitik ater a zen. Lehoia, ordea, handik sartu baitzen, habia erdian geratu zen ez aurrera ez atzerako ez zela, zuloa oso estua zelako. Eta hantxe hil zen. Horrela, katagorriari esker, hiena animalia guztien jaun eta jabe geratu zen. Mutiko harrigarria Errusiako ipuina. Bazen behin merkatari bat, ospe handikoa, bere emaztearekin bizi zena eta aberastasun handiak zituena. Senar emazte haiek, ordea, ez ziren zorionekoak, ez baitzuten haurrik, eta horregatik egunero egiten zioten erregu Jainkoa ri, ea seme bat ematen zien, zorionez beteko zituena, zahartzaroan zainduko zituena, beren ondasunak herentz ian hartu, eta hiltzen zirenean beren arimen alde otoitz e gingo zuena. Jainkoaren mesedeak irabaztearren, pobre ei eta elbarriei laguntza ematen zieten, l imosna, janaria eta aterpea. Ho rrez gainera herri ondoan zegoen zingiradi zabal baten gainetik zubi bat egitea deliberatu zuten, jende guztia hartaz baliatu eta itzuli handi bat egitera behartu ez z edin. Zubia egiteak diru asko er aman zien, baina hala eta guztiz ere merkatari hark burutu egin zuen bere asmoa, bere hurkoei mesede egiteko asmoak eraginik. Zubia bukatu zelarik, honela esan zion behin Fedor bere zerbitzariari: – Zatoz nirekin ; eser zaitez zubipean eta entzun ondo zer esaten duen jendeak niregatik. Joan zen bada Fedor, eseri zen zubipean eta adi jarri zen. Hiru agure zahar ari ziren zubi gainetik pasatzen, eta gisa honetako hizketa zerabilten: – Nola eskertu ahal izango ote diogu zubi hau eragin duenari? Seme bat ema ngo diogu, eta hark esaten duen guztia beteko da, eta Jainkoari eskatzen duen guztia emango zaio. Zerbitzaria, hitz horiek entzunik, etxera itzuli zen berriro. – Zer dio jendeak, Fedor? —galdetu zion merkatariak. – Era askotako iritziak agertu ditu: batzu en ustez mesede handia egin duzu zubia eraikiz; beste batzu entzat, berriz, harrokeriagatik egin duzu hori dena. Urte hartan merkatariaren emazteak seme bat izan zuen; bataiatu zuten, eta sehaskan bere izena jarri zioten. Zerbitzariak, inoren z orionaren bekaitzez eta bere nagusiaren onaren damuz, hartu zuen gau erdian, etxeko guztiak lozorrorik lozorroenean zeudenean, usakume bat hil zuen, zikindu zuen haren odolez haurraren sehaska eta amaren besoak eta aurpegia, lapurtu zuen haurra, eta herri hartatik urrutiko emakume bati eman zion haz zezan. Goizean, beraz, esn atu ziren gurasoak eta haurra falta zutela konturatu ziren. Orduan zerbitzari maltzurrak ama salatu zuen haurraren galtzaile: – Amak jan egin du! —esaten zuen —. Begira iezai ozue, esku ak eta ezpainak odolez ditu oraindik ere. Merkatariak, haserrearen haserrez eta minaren minez, kartzelara bidali zuen ama, haren esanei, aitzakia ustetan, jaramonik egin gabe. Urte batzuk joan ziren horrela, eta bitartean haurra hazi egin zen, eta korrik a egiten hasi, baita hizketan ere. Fedorrek merkatariari alde egin zion, bera jarri zen merkatari itsas ondoko herri batean, eta haurra bere etxera eraman zuen. Haurraren dohain miragarriak baliatuz, era guztietako gurariak bete arazten zizkion, esanez: – Esazu hau, edo hori, edo bestea nahi duzula. Eta haurrak ez al zuen esan ere egiten nahi zukeen hura, batbatean betetzen zitzaion. Eta horre la behin esan zion: – Begira, mutiko, esazu erresuma berri bat nahi duzula hementxe, hemendik erregere n palaziorainoxe egin dadila zubi bat, kristalik finenezkoa guztia, eta erregeren alaba ezkon dadila nirekin. Haurrak Fedorrek agindu bezala eskatu zuen, eta itsasoaren ertz batetik besteraino zubi zoragarri bat azaldu zen segituan, kristalik finenezkoa g uztiguztia, eta herri bat ere azaldu zen, marmolezko jauregi apainez, eliza garai dotorez eta erregea rentzako eta bere familiarentzako etxe eta gazteluz betea. Hurrengo goizean, erregea esnatu eta leihotik kanpora begiratu eta kristalezko zubia ikusi zuenean, galdetu zuen: – Nork egin du horren gauza zoragarria? Jakin zuten bada erregeren gortesauek, eta Fedor izan zela esan zioten. – Fedor horren abildade handiko gizona baldin bada, neure alaba emango diot emazte. Berehalaxe egin ziren ezkont zarako prestamenak, eta berehal axe ezkondu ere Fedor eta erregeren alaba ederra. Fedor erregeren palazioan bizitzen jarr i zelarik, ordea, haurra jotzen eta hasi zen; bere morroi egin zuen, momenturo ari zitzaion demandan edo joka, eta batzutan jan gabe ere uzten zuen. Gau batean Fedor bere emaztearekin hizketan ari zen; hura ohean zegoen ordurako; haurra, berriz , zoko ilun batean negarrez ari zen penaren penaz. Errege ren alabak bere dohain miragarria zer zuen galdetu zion Fedorri, esateko nola egiten zituen gauza miragarri haiek guztiak. – Lehenago zerbitzari soila bazinen, nola lortu duzu horrenbeste aberastasun. Nola egin ahal izan zenuen gau bakar batean kristalezk o zubi galant hori? – Nire aberastasun guztiak eta nire ahalmen mag iazko hau —erantz un zion Fedorrek —, ikusi duzu bada, nirekin nola dabilen beti mutiko bat, ba da, behin bere aitari, nire behinolako nagusiari, lapurtu nion haur hori, eta horrexer rengandik lortzen ditut gauza hauek. – Esadazu nola? —eskatu zion erregeren alabak. – Ba ni merkatari aberats baten etxean nengoen zerbitzari: Jainkoak seme bat agindu zio n hari, esaten zuen guztia betetzeko dohainarekin, Jainkoari eskatzen zion guztia beteko zitzaiona. Horregatik, haurra jaio zen bezain laste r, nik lapurtu egin nuen, eta inork nire susmorik har ez zezan, ama salatu nuen, esanez jan egin zuela semea. Haurr ak, hitz horiek entzunik, bere ezkutalekutik irten, eta esan zion Fedorri: – Gaizto hori! Nire eskabideagatik, eta Jainkoaren borondatez, bihur zaitez zakur! Eta hitz horiek ez al zituen esan, Fedor zakur bihurtu zen. Haurrak burdin azko kate bat lotu zion lepotik, eta bere aitaren etxera joan zen zakurra atzetik zuela. Hara iritsirik, esan zion merkatariari: – Emango al dizkida zu sutatik txingar batzuk? – Zertarako behar dituzu txingarrak? – Zakurrari jaten emateko. – Zer diozu, mutiko? —harritu zitzaion merkataria —. Non ikusi duzu zuk zakurra sutako txingarrak jaten? – Eta non erakutsi dizute zuri amak semea jan lezakeenik? Jakin ezazu zure semea nauzula, eta zakur hau Fedor zure behinolako zerbitzaria, ni etxetik lapurtu eta gure ama g ezurrez salatu zuen morroi gaiztoa. Merkatariak historia osoa jakin nahi izan zuen, eta amak ezeren errurik ez zuela jakin zuelarik, kartzelako ziegatik askatzeko agindu zuen. Eta gero haurrak eginik uraren ertzean sortua zen erreinu berrian bizitzera era man zituen denak. Erregeren alaba aitaren etxera joan zen berriro bizitzera, eta Fedorrek zakur jarraitu zuen hil arte ko guztian. Munduan izan ziren lehenengo gizonak Malawiko ipuina. Afrika. Lurraren izpiritua bere herrian bizi zen. Bakar bakarrik egoten zen han, eta asper asper egiten zen. – Hau da asperra —esan ohi zuen erostaka. Gehien aspertzen zuena ordea, tabakoa erretzeko lagunik ez izatea izan ohi zen. Alde guztietan zegoen tabakoa, baina bera bakarrik egoten zen , beste inor ez zeukan elkarrekin erretzeko. Eta eguerdian bazkaria prestatuko zionik inor ez zegoen. Horrela bakar bakarrik egotea ez zuen batere atsegin, eta bere baitarako pents atu zuen: “Gizonak sortu beharko nituzke, nire bazkaria prestatu, eta nirekin tabakoa erre dezaten ”. Basora joan eta nkula intxaurrak ematen dituen zuhaitza bilatu zuen. Astindu zuen, eta intxaurra k lurrera erori ziren. Haiek bildu eta etxera itzuli zen b erriro. Zenbait egunez berdin egin zuen, harik eta intxaur pila handia bildu zuen arte. Begiratu zituen eta bere baitarako pentsatu zuen: – Honekin aski dudala uste dut. Intxaur haiek denak otar handi batean hartu, eta txalupa zeukan aintzira handiaren e rtzera eraman zituen. Txalupa eder galanta zen hura. intxaur guztiak barruan bota, eta burua uretatik atera zuen krokodilo bati deitu zion: – Hator hona! Krokodiloa igerian lurraren ertzeraino etorri zen, eta lurraren izpirituak txa lupari lotu zion. – Egin igerian orain —agindu zion krokodiloari , lurraren izpirituak bere kabuz ez zuen inoiz arraunean egiten eta. Krokodiloa mantso mantso ontziari tiraka hasi zen. – Hoa ert zetik aintzira barreneraino —agindu zion lurraren izpirituak krokodiloari , eta hura aintziraren erdirantz abiatu zen segituan. Luzaro aritu zen krokodiloa arraunean, harik eta hankak odoletan jarri zitzaizkion arte. Eta hala ere igerian jarraitu behar iza n zuen, l uzaro luzaro, zuzen zuzen. Aintzira handia baitzen hura, hain handia non ez baitzen ertza ikusten, hain handia non hondoraino iristen baitzen, eguzkia ezkutatzen den lekuraino. Eta krokodiloak txalupari tiraka jarraitzen zuen denbora guztian, geroz eta urrutirago. Oso urruti iritsi zirenean, lurraren izpirituak krokodiloari agindu zion: – Geldi hadi! Krokodiloa pozik gelditu zen. Lurraren izpirituak intxaur bat hartu, zeukan handiena, gainea n putz egin, eta esan zuen: – Hi izango haiz lehenengo gizona! Eta intxaurra uretara jaurti zuen. Uraren azalean geratu zen, hondora joan gabe, eta poliki poliki aintziraren ertzerantz hasi zen joaten ur azalean. Ondoren lurraren izpirituak beste intxaur bat hartu, gainera listua bota, eta uretara jaurti zuen hura ere: – Hona lehenengo emakumea! Intxaurra ez zen hondora joan, eta ertzeran tz abiatu zen hura ere. Gainerako intxaurrekin ere gauza bera egin zuen lurraren izpirituak. Ondoren krokodiloari agindu zion: – Itzul hadi lehorrera! Krokodiloak , haren esana betez, igerian ekin zion bere hankez, eta txalupa eder hura lehorrerantz garraia tu zuen. Hara iritsirik lurraren izpiritua lehorrera jaitsi zen; jende oste handia zeukan zain. Haien buruzagia aurkeztu zitzaion: – Hemen nauzu. Gainerantzekoek ere oihu egin zuten: – Hona hemen gu ere! Emakumezko guztiak gizonezkoen atzean zeuden. Lurraren izpirituak jende hura dena bere herrira eraman zuen, eta enparantza zabalera iritsirik esan zien: – Hona bizitzeko dituzuen etxeak. Eta horrela lurraren izpiritua herriko buruzagi bihurtu zen. Bertako jendearekin batera esertzen zen, emakumeek sukaldeko lanak egiten zizkioten, sukaldari onak baitziren, eta lurraren izpiritua ez zen gehiago aspertu handik aurrera, eta otorduen ondoren tabakoa errez historiak kontatzen zituzten. Nguranguran, krokodiloaren semea Fang herriko ipuina. Afrika. Aspaldi aspaldiko garaietan Fan g herria ibai handi baten ertze an bizi zen. Ibaiaren bazter batetik bestera ikusi ere ez zen egiten, hain zen zabala ibai hura. Ibai horretan bazen krokodilo erraldoi bat. Krokodiloen buruzagia zen, Onbur zuen izena. Fang herriko jendea bizi zen etxea baino handiagoa zuen burua, begiak gurdiaren gurpilak baino handiagoak, eta haren haginek banana bat bailitzan xehatzen zuten gizona , baita bi gizon izanda ere. Larrua gogor gogorra zuen; lantzaz jotzen bazen, burdina jota bezala erortzen zen. Halakoxea zen piztiatzar hura. Garai horretan Fang herriaren buruzagia zenak, Ngan Esa zuen izena. Egun batez Ngan Esa herritik atera eta ibai bazterrera joan zen. Horretan krokodilo erraldoi hura uretatik atera, eta Ngan Esarengana joanik esan zion: – Entzun , Ngan Esa, entzun! – Adi naukazu —erantzun zion Fang herriaren buruzagiak. – Jakin dut gizonaren haragia gozoagoa dela arrainarena baino . Hemendik aurrera, egunero egunero, hutsik gabe, gizon bat ekarri behar didazu leku honetara, nik jan dezadan. Horrez gainera astero astero emakume bat ekarri behar didazu, eta hilero hilero neska bat. Agindu hau betetzen ez baduzu, herrira sartuko naiz e ta denak jango zaituztet. Ngan Esak, herrira itzulirik, krokodiloak aginduaren berri eman zien bere herritarrei. Tristura eta samin handi bat zabaldu zen herritar guztien artean. – Ez zaitezte beldurtu —esan zien Ngan Esak tristura arintzeko —. Baditugu oraindik gerrako gatibu batzuk; haiexek emango dizkiogu krokodiloari jan ditzan. – Eta gatibu guztiak jaten dituenean zer? —galdetu zioten herritarrek. – Nik al dakit? Ez dakit zer egin beharko dugun orduan —erantzun zuen buruzagiak herritarrei. Halaxe hasi ziren Fang herriko herritarrak egunero egunero gatibu gizonezko bat ibai ertzera eramaten, astero emakumezko bat eta ilean behin neska gazte bat, gatibu zeukatena hura ere. Eta Onbur krokodiloak, etxea adinako bere buruarekin, gurdi gurpilak baino handiagoko begiekin, bananak balira bezalaxe xehatzen zituen bere haginen artean gatibu gaixoak. Baina handik pixka baterako Fang herria gatiburik gabe geratu zen. Eta Ngan Esa buruzagiak esan zien: – Alde egi n beharra dugu hemendik. Goazen urrutira, mendietara. Hara joanez gero Onbur krokodiloak ez gaitu harrapatuko, eta bakean biziko gara. Urte sasoi lehorraren azken aldea zen, hain zuzen; bidee tan ibiltzeko sasoi hoberena, bideak lehor baitaude, eta ibaiek ere orduan baitaramate ur gutxien. Fang herriko herritarrek, beraz, beren ondasun guztiak gurdietan pilatu, abereak aurrean hartu, eta bideari heldu zioten . Triste eta isilik zihoazen. Haurrek baizik ez zuten negar egiten. – Ez ezazue negar egin —esaten zieten emakumeek —. Hemendik alde egi ngo ez bagenu krokodilo gaiztoak denok jango gintuzke banan banan . Onbur krokodiloa alfer alferrik egon zen egun hartan eguneroko opariare n zain. Egun bat, bi hiru egun egon zen zain. Gero haserretu egin zen: – Banoa herrira, denak jango ditut —eta herrirantz abiatu zen. Herria , ordea, hutsik zegoen. Ezta gizon bat bera ere, gosea asetzeko, ezer ez. – Zer gertatu da baina? Non dira Fang hauek? —galdetzen zion bere buruari krokodiloak. Ezin jakinez, basoko izpirituei deitu zien. Irten basotik Basoko izpirituak! Entzun nik esana , Krokodiloen buruzagia ari da hitz egiten ! Erantzun nire galderari, erantzun zalantza gabe , tximista bidaliko dizuet , haizetea bidaliko dizuet , erantzuten ez badidazue , esaten ez badidazue non diren hemen ziren baina orain ez direnak. Non dira, nora dira joanak? Horra basoko izpirituak, horra deabru eta intxixu guztiak, horra nire galdera. Basoko izpirituak Fang herriaren aldeko ziren, ordea. Ez ziren basotik irten; Onbur krokodiloaren galderari ez zioten erantzun. Orduan uretako izpiritu ei galdetu zien krokodiloen buruzagiak: Irten uretatik, uretako izpirituak. Onbur ari zai zue deika. Entzun nire esana, erantzun laster , erantzun zalantza gabe! Ekaitza ekarriko dizuet, euria ekarriko dizuet bestela. Erantzun iezadazue, esadazue non diren hemen ziren baina orain ez direnak. Non dira, nora dira joanak? Horra, uretako izpirituak, horra deabru eta intxixu guztiak, horra nire galdera. Uretako izpirituak krokodiloarekin loturik zeudenez, krokodiloa uretan bizi baitzen izan ere, Fang herria ihesi joana zela esan zioten, urrutira joana, mendi aldera joanak zirela guztiak. O nbur atzetik joan zitzaien, ea harrapatzen zituen. Fang herria bidean zen oraindik. Ilunabarrean gauerako kanpamendua antolatzen zutenean, basoko izpirit uei hot s eginez, abesten zien Fa ng herriaren buruzagiak: Basoko izpirituak, oihanetako izpiritu onak, entzun arren gure otoitza: Fang herriaren buruzagi apal honek erregutzen dizue. Entzun arren, haren erregua: Ez iezaguzue bidali zerua arraka latzen duen tximista! Ez iezaguzue bidali dena errotik ateratzen duen haizea! Basoko izpiritu onak, ez zakizkigute aiher; baizik erakuts iezaguzue hemen gelditu behar dugun ala aurrera behar dugun jarraitu Onbur gaiztoak denok ez gaitzan jan eta fang herria betiko galdu. Eta basoko izpirituak Fang herriaren aldeko zirenez, aurrerago jarra itzeko agintzen zieten, beti aurrerago. Eta halaxe Fang herriaren bidazti egin zen. Haurrak gizondu eta emakumetu ziren, gizonak aguretu eta emakumeak atsotu, eta Fang herria bidean ari zen oraindik. Horretan, ordea, alfertzen, nagitzen eta ernegatzen has i ziren: – Basoko izpiritu horiek ez dira gure lagun —esaten zuten —, zergatik basoko izpirituei deitu ordez ez diezu deitzen uretako izpirituei? —galdetu zioten Ngan Esa buruzagiari —. Uretako izpirituek dakite, inork jakitekotan, non dagoen Onbur ezkutaturik. Eta halaxe Ngan Esa uretako izpirituei hasi zitzaien otoitz egiten, oihanetako ei otoitz egin ordez: Uretako izpirituak, ibaietako izpiritu onak , entzun arren gure otoitza: Ez iezaguzue bidali lurra estaltzen duen ekaitza, bideak itotzen dituen uholdea. Uretako izpiritu onak, ez zakizkigute aiher, baizik erakuts iezaguzue hemen geratu behar dugun ala aurrerago behar dugun jarraitu Onbur gaiztoak denok ez gaitz an jan eta fang herria betiko galdu. Uretako izpirituak ez ziren ordea, Fang herriaren aldeko; Onbur krokodiloaren adiskide ziren; horra zergatik agindu zioten Ngan Esari zegoen lekuan gera zedin. Fang herria pozik zegoen uretako izpirituek zeuden lekuan bertan geratzeko agindu zietelako. Etxeak egiten hasi ziren, bakean eta atsedenean, azkenik bizitzeko leku bat bazutelako zorionez. Ez zien luzaro iraun ordea, poz hark. Han zeuden hirugarren egunaren goizean Onbur krokodilo gaizt oa agertu zen berriro herrian, eta agindu zion Ngan Esa buruzagiari: – Ai ergel a, ergel a, Ngan Esa, eta ergel ak Fang herritarrak. Entzun ondo zer esan behar dizudan. – Adi naukazu —erantzun zion izu ikaraz Ngan Esa buruzagiak. – Gure tratua ez betetzeko ihes egin duzunez, hemendik aurrera bi gizon ekarriko dizkidazu egunero, bat ekarri ordez, eta bi emakume astero eta bi neska hilabetero. Eta gaur bertan zure alaba bakarra eman behar didazu. Ngan Esari bihotza eteteraino samindu zitzaion, bere alaba, Alena kiri, ederretan ederrena zelako eta guztiz maitea zuelako. Baina ez zekien nola ihes egin Onbur krokodilo erraldoiaren aginduari. Alabaina, Onbur krokodiloak Alena kiriren edertasuna ikusi zuenean erabat maitemindu zen hartaz. B izkar gainean hartu zuen, eta bere ibaira itzuli zuen, Fang herria bakean utzirik. Handik aldi batera Alena kirik seme bat izan zuen Onbur krokodiloarengandik. Amak Nguranguren jarri zion izena. Mutil arin bizkor ra zen, eta urtetik urtera gabe, egunetik egunera antzematen zitzaion hazten ari zela. Bere adineko beste mutilak oinez ibiltzeko ozta ozta gai zirenean, hura gizondua zen dagoeneko, eta besteak hitz egi ten hasi orduko hura gizon larri bilakatua. Ez zion askorik axola krokodilo semea izateak ; berak aitona, amona eta Fang herriko ahaide guztiak ezagutu nahi zituen. Ez zion askorik axola Onburren semea izateak ; bere aitak bere tribuari egindako kalte guzti en mendekua hartu nahi zuen. Nguranguranek inoiz ikus i gabe zituen bere Fang herriko kideak, eta hala ere maite zituen. Amak, Alena kirik, sartua zion maitasun hori. Egun batez, bada, Nguranguranek amari esan zion: – Goazen, ama, i hes egin dezagun, eta joan gaitezen zure aitaren eta amaren etxera, Fang herrira. Alena kirik tristurazko irribarre bat egin zion semeari. – Ezinezkoa da hori , seme. Edozein lekutara ihes eginda ere, Onbur gaiztoak aurkitu egingo gintuzke. Eta okerrago iza ngo litzateke bai guretzat eta , Fang guztientzat. Herrira itzuli baino l ehen aita hil beharra dago nahitaez . – Nola hilko dut baina nik aita, nire aldean askoz indartsuagoa eta azala burdina baino gogorragoa du eta? – Egiezu otoitz basoko izpirituei; beh ar bada laguntzera etorriko zaizkizu —aholkatu zion amak Ngurangurari. Eta halaxe, Nguranguranek oihanetako izpirituei otoitz egin zien, esanez: Basoko izpirituak, oihanetako izpiritu onak, entzun arren nire otoitza: Fang herriaren seme apal honek erregutzen dizue. Entzun arren erregua: Ez iezaguzue bidali dena errotik ateratzen duen haizea . Basoko izpiritu onak, ez zakizkigute aiher; baizik erakuts iezaiozue Nguranguran gaixo honi nola hil Onbur, nire aita gaiztoa, hain indartsua, hain azal gogorrekoa, Fang gaixoak jan dituena. Oihanetako izpirituak, horra nire erregua . Oihanetako izpirituek gorroto zioten Onbur krokodilo gizajaleari eta oso maite zuten Fang herria. Horregatik Nguranguran oihanera eraman zuten, palmondo berezi bat zegoen lekura. Palmondo haiek bota eta haien zukua ontzi handi batean biltzeko esan zioten. Nguranguranek izpirituek agindu zioten guztia zuzen eta zintzo bete zuen; upel bete zuku bildu zuen, eta zuku hura egosi zuenean, edari gozo bat bilakatu zen, gizonaren bihotza pozten duen a, Fang herrian djabe deitzen dena. Onbur krokodiloak, beti gose eta egarri baitzen, djabea edan zuen, eta poza sentitu zue n bere baitan. Abesten hasi zen: Djabea edaten dut, nire bihotzaren pozgarr i. Djabea edaten dut, zorionaren iturri! Djabea edaten dut, djabea dut edari , ni, krokodiloen buruzagi, izakiek oro didate beldur niri ; oihaneko izpirituek, uretako izpirituek niretzat ezer ez da ez ongi ez gehiegi neu bainaiz ur guztietako buruzagi. Djabea edaten dut, nire bihotzaren pozgarri . Djabea edaten dut, zorionaren iturri! Djabea edaten dut, djabea dut edari. Horrelaxe abesten zuen Onbur krokodiloak, horrelaxe abesten eta edaten. Eta edan ondoren lo sakon, zurrun, luze batek hartu zuen. Aukera hartaz baliatu z en Nguranguran. Burdin lodi bat harturik, sutan gorritzeraino berotu zuen, eta indar guztiak batera bildurik eztarri eztarrian sartu zion krokodiloari; ahoa zabal zabalik ari baitzen zurrunga eta zurrunga. Onbur krokodiloak orro ikaragarri bat bota zuen; jauzika eta burua astinduz burdinazko ziria eztarritik kanpora ateratzen ahalegindu zen. Alferrik ahalegindu, ordea. Burdina sakoneraino sartuta zeukan eztarrian; eta halaxe hil zen inoiz izan den krokodilo buruzagi ahaltsuen eta beldurgarriena. Nguranguran pozik zegoen krokodiloa hilik zurrun eta hotz ikusi zuenean. Aluma kiri, haren amak ere lasaitasunez eta alaitasunez negar eta guzti egin zuen. Eta astirik beste ezertan galdu gabe, Fang herria bizi zen urrutiko mendirantz abiatu ziren. Bide l uzean ibili behar izan zuten, eta indar guztiak ahiturik iritsi ziren azkenean Fang herrira. Ngan Esak ezin zuen sinistu ere egin betirako galdua uste zuen bere alaba Alena kiri begien aurrean ikusi zuenean, eta nekezago sinetsi zuen haren ondoan zetorren gizona bere biloba Nguranguran zela esan ziotenean. Nguranguranek Onbur krokodiloa nola hil zuen kontatu zionean ordea, irribarre triste bat marraztu zitzaion aurpegian Ngan Esa buruzagiari. – Nire biloba hau mutil ederra da, eta indartsua gainera; gezurtia ere bai, zoritxarrez. Alfer alferrik zin egiten zuen Alena kirik Nguranguranek esan guztia egia zela, alfer alferrik erakusten zuen hark krokodiloari kendu eta orain berak gerrian aizto gisa zerabilen krokodilo hortza. Inork ez zuen sine sten munstro gaiztoa hil zuenik. Nguranguranek palmondoak zeuden lekura eraman eta djabea, gizonen bihotzak arindu eta indartzen dituen edari hori, prestatzen erakutsi zionean, orduan hasi ziren Fang herriko kideak Nguranguranek kontatuak sinesten. Fang h erriko kideek pozik eta atseginez edan zuten djabea, eta ez zekiten zer gehiago e skertu Ngurangurani: Onbur krokodiloaren esklabo izatetik askatu izana ala edari gozo barren bero hura ezagutarazi izana. Zeren lehenik djabe palmondoak zeuden lekura aldatu b aitzituzten bere etxeak eta herria, eta Akanguran, “krokodiloetatik libratua ”, izenez deitu zuten herri hura. Handik urteetara, Ngan Esa arras zahartu zelarik, Nguranguran hautatu zuten buruzagi. Gaur egun bertan ere, bere arbaso nagusien artean ohoratzen du Fang tribuak Nguranguran buruzagia. Bizitza mundua n zehar nola ibili zen Afrika. Behin batez Bizitza bere etxetik atera eta munduan zehar txango bat egitera joan zen. Ibili eta ibili, erabat gizendu e ta puztu eta ia ibiltzeko ere gauza ez zen gizon batekin topo egin zuen. – Nor zara? —galdetu zion gizonak. – Bizitza —erantzun zion. – Bizitza baldin bazara, niri berriro osasuna ematen jakingo duzu beharbada… – Itzuliko dizut osasuna —esan zion bizitzak, baina badakit aurki ahazturik izango gaituzula bai ni bai gaixotasuna. – Ez horratik ahaztu —esan zuen gizonak . – Zeuk nahi bezala. Zazpi urte bar ru hemen izango naiz berriro —esan zion Bizitzak; bidetik eskutada bat hauts bildurik gizonari buruan bota zion, eta sendatu zuen. Ibilian ibilian legenar dun bat topatu zuen aurrerago. – Nor zara? —galdetu zion gizonak. – Bizitza. – Bizitza? Itzuliko didazu hortaz osasuna. – Itzuliko nizuke —esan zion Bizitzak — baina badakit osasuna itzuliko banizu berehalaxe ahaztuko nindukezula , bai ni bai zure gaixotasuna. – Ez dut uste! Ez zaituztet, ez, ahaztuko —erantzun zion legenar dunak. – Zazpi urte barru hemen izango naiz berriro eta orduan ikusiko dugu —esan zion bizitzak. Bidetik hauts pixka bat bildu eta gaixoaren buru gainean zabaldurik, legenarra garbitu zion. Bidean aurrera jarraitu eta itsu bat topatu zuen. – Nor zara zu? —galdetu zion itsuak. – Bizitza. – Bizitza? —esan zion itsuak —. Itzul ieza dazu bada, arren, ikusmena. – Itzuliko dizut ikusmena, baina badakit luzera gabe guztiz ahaztuko gaituzula ni eta zure itsutasuna —esan zion Bizitzak. – Ez behintzat. Ez zaitut inoiz ahaztuko, eta hil arterainoko guztian beti eskerrak emango dizkizut. – Ondo da hori. Zazpi urte barru berriz itzuliko naiz, eta orduan ikusiko dugu zer. Eta hori esanik bidetik eskutada bat hauts hartu eta itsuari buruan zabaldurik ikusmena itzuli zion. Zazpi urte joan ziren, eta munduan zehar beste ibili bat egitera abia tu zen Bizitza. Itsu baten itxura harturik zazpi urte lehenago ikusmena itzuli zion gizonarengana hurbildu zen. – Gauerako aterpea emango al didazu? —erregutu zion. – Ez! —erantzun zion gizonak —. Segi zure bidetik. Zu bezalako gaixoak ezertarako ez ditug u behar. – Esana nizun —erantzun zion Bizitzak —. Orain dela zazpi urte, itsua zinen eta ikusmena itzuli nizun. Hori inoiz ez omen zenuen ahaztuko, esan zenuen orduan. Eta bidetik eskutada bat hauts bildurik, esker txarreko gizon haren oinatzetan barreiat u zuen. Era horreta n itsu izana itsu bihurtu zen berriro. Ibilian ibilian, zazpi urte lehenago sendatua zuen legenar dunarengana hurbildu zen Bizitza. Legenar dun baten itxura harturik, gauerako aterpea eskatu zion. – Segi zeure bidetik, be stela legenarra harrapatuko dut eta —erantzun zion hark. – Esan nizun —erantzun zion Bizitzak —. Orain dela zazpi urte neuk sendatu zintudan, eta inoiz ez zenuela ahaztuko esan zenuen. Lurretik hautsa hartu eta legenar dun izanaren oinatzetan barreiatu zuen, eta lehen legenar dun izanari legenarra azaldu zitzaion berriro, haragia zatika erortzeraino. Ibilian ibilian Bizitzak ia ibiltzeko gauza ez izateraino gizendu eta puztu zuen bere gorputza. Hala puzturik, zazpi urte lehenago sendatua zuen lehenengo gizonareng ana joan zen. – Gauerako aterpe emango al didazu? —eskatu zion. – Bai, noski, nola ez bada —erantzun zion gizon hark —. Sar zaitez, eseri zaitez eta neuk emango dizut jaten. Badakit zer neke den zuretzat horrela ibili beharra, neu ere horrela ibilia naiz eta. Orain dela zazpi urte, ordea, Bizitza azaldu zen, eta sendatu ninduen. Zazpi urte geroago berriro etorriko zela esan zidan. Itxoioz u hementxe, aurki etortzekoa da eta. Hark beharbada sendatuko zaitu zeu ere. – Ni naiz Bizitza —erantzun zion —. Orain dela zazpi urte sendatu nituenetatik zu zera hura ahaztu ez duen bakarra. Horrexegatik bizi zaren artean ez z ara berriro gaixotuko. Eta bukatu zuen esanez: – Bizitza etengabeko aldakuntza da. Zoriona zoritxar bihurtzen da berehala, aber astasuna txirotasun, maitasuna gorroto. Tamalgarria hori ahaztu eta kontuan hartzen ez duena! Oiloa eta mirua Tantzaniako ipuina. Afrika. Behin batean bazen miru bat. Ume bakarra zuen. Rajini zuen izena. Ume hori oso gaixotu zen behin. Berehalaxe jakin zen alde guztietan Rajini, miruaren umea, hiltzeko zorian zegoela. Rajiniren aitak sendagile asko etorrarazi zituen, umea senda ziezaioten, baina inork ere ezin i zan zion sendatu. Gurasoak etsi etsita zeuden, zer egin ez zekitela. Bihara munean gizon bat iritsi zen eta esan zien: – Badakit nik sendagile bat Rajini senda dezakeena, oso sendagai ona du eta. Sendagile horrek zure semea baino askoz ere gaixoago eta larriago zeudenak ere sendatu izan ditu. Baina hari deitu aurretik sari bat eman behar didazu. Miruak esan zion: – Emango dizut saria, baina gure umea sendatzen ez bada, zer? – Sendagilea etorri, zure umeari sendagaia eman, eta sendatzen ez badu, eman didazun guzti guztia itzuliko dizut. Hitz ematen dizut. Mirua postu zen, hor iek entzunda, eta esan zion: – Ongi da, hortaz. Saria emango dizut. Zenbat behar duzu? – Ehun erreal, jauna. Miruak ehun erreal eman zizkion. – Mugi laster, gure umea hiltzear dago eta —esan zion miruak. Gizon hura armiarmaren etxera joan zen laster laster. Atean jo, eta, armiarmak erantzunik, barrura sartu zen. – Badakit, jauna, oso sendagile jakintsua zarela. Miruaren umea hiltzeko zorian dago. Senda ezazu, arren. Zoaz, eta sendatzen baduzu, sari bikaina izango duzu. – Joan go naiz, baina bizkarrean eraman behar nauzu, bestela oiloak ikusten banau jan egingo nau eta. – Zer d elaeta jan nahi zaitu oiloak ezer egin ez badiozu? —galdetu zion harriturik gizonak. – Ez al dakizu, bada, atzo jakinarazi zutena? Atzo jakinarazi zute nez oiloak mozorrorik ikusten badu, bertan jango duela esan omen du. Eta zer naiz ni oiloarentzat, mozorroa ezpada? Gizonak ez zion sinetzi: armiarma miruarenera oinez joateko nagituta zegoela iruditu zitzaion, eta Rajini ikustera bakarrik joan behar zuel a esan zion. Armiarma berehalaxe ohartu zen joan beste erremediorik ez zuela. Hartu zuen, bada, sendagai poltsa eta bideari lotu zitzaion . Miruarenera ia iritsirik zela oiloarekin topo egin zuen. Bide bazterrean ezkutatu zen, ihi artean. Oiloak ordea, ar miarmaren oinatzak ikusi zituen, eta haiei ja rraituz, armiarma aurkitu zuen. Mokoka hil zuen, eta txitei deitu zien jateko. Txita bakoitzak armiarma zatitxo bana jan zuen. Armiarmaren sendagai poltsa ikusirik, hura ere xehatu eta barreiatu zuten senda gai ontzi guztiak birrindurik. Mirua luzaro egon zen gizona azaldu zain. Orduak, egunak joan ziren, eta umea geroz eta gaixoago eta l arriago zegoen. Gizonak iruzur egin ote zion susmoa hartzen hasia zen. Makila lodi lodi gogor bat harturik, gizonaren etxerantz abiatu zen, gauzak argitzeko asmoz. Bide erditsua eginik zuela, sendagai ontzi puskatuak eta poltsaren oihal zatiak aurkitu zituen. Inguru guztia ongi miatu, eta papertxo bat ere aurkitu zuen. Irakurri zuen: “Gizon bat etorri zait esanez Rajini , miruaren umea ikustera joateko, gaixo dagoela eta. Laster joateko, gainera, hilzorian dagoela eta. Banoa ” —jartzen zuen paperean. Paper hark ez zuen argitzen , ordea , armiarmari zer gertatu ote zitzaion bidean. Baina luze gabe antzeman zion han gertatuari, oiloaren eta txiten oinatzak ikusita. Etsita itzu li zen etxera. Handik bi egune ra miruaren umea hil zen. Umea ehortzirik, haren mendekua hartu behar zuela zin egin zuen miruak. Halaxe jakinarazi zion gizonari eta animalia guztiei, oiloa edo oilanda edo oilaskoa ikusten bazuten, zilegi zutela hil eta jatea. Harrezkero mirua eta oiloa elkarren etsai dira. Oparotasunaren adarrak Antzina antzinako garaietan bazen behin kraal handi bat, etxola asko zituena. Emakumeak beren lanera joaten ziren, eta haurrak pozik egoten ziren plazan jolasean. Bazen hala ere mutiltxo argal bat pozetan bizi ez zena. Mutiltxo haren ama urtebete lehenago hila zen, eta bera triste eta gosez bizi zen. Kraaleko emakumeek ez zuten nahi umezurtz hari jaten eman beharrak zek arkeen lanik. Etxolarik etxola ibili eta guztietatik egotzia zen; eta negar egiten zuenean, ez zu ten astirik izaten haurrari eskaintzeko. Mu tiltxo gaixoa argalago eta ahulago bihurtu zen egunetik egunera. Ahaleginak egin arren inork ez zion abegi onik egiten. Egun batez egur bilketan aritu zen, ustez kraa leko emakumeren batek eskertu eta jaten emango zio lakoan ; emakumea , ordea , kexu zen egur puskak txikitxoak zirelako; eta mutiltxoa jo eta kanpora bidali zuen. – Jende bihozgabe horren ondotik alde egi n eta ez naiz gehiago itzuliko —pentsatu zuen bere baitarako mutilak. Ilundu zuenean ukuilu ra joan eta aitaren idietako bat hartu zuen. Gainera igo eta landetan zehar eraman zuen animaliatzar hura. Handik puska batera idia eta haurra, biak, gelditu eta atseden hartzeko etzan ziren. Horretan zeudela hauts lodi bat zetorrela ohartu ziren. – Behi talde bat da, zezen indartsu bat gidari duela —esan zuen idiak —. Nirekin borrokan egin nahi du, baina zaude lasai. Nik menderatuko dut . Mutiltxo argala beldurrez zegoen zezen indartsua hurbil du ahala. Ostikoz jotzen zuen lurra, eta bafada bortitzak botatz en zituen muturretatik. Burua eta adar zorrotzak astindu eta desafio egin zion mutilaren idiari. Borroka bortitza hasi zen. Bi izaki erraldoi haiek adarka, talka ka, bultzaka eraso zioten elkarri. Azkenean mutilaren idiak irabazi zuen, eta etsaiak bere taldearekin alde egi n zuen ihesi. Hurrengo egun osoan mutila eta idia amaigabeko zabaldian ibili ziren aurre ra eta aurrera. Ilunabarrean beste zezen erraldoi batek desafio egin zien berriro, lurrean ostikoka eta bafadaka . – Jaitsi bizkarretik —esan zion mutilari idiak —. Zezen honekin ere borroka egin beharra dut, baina orain nekatuta nago eta menderatu egingo nau. Baina ez izan beldurrik. Hiltzen nauenean ken iezazkidazu adarrak, eta eraman itzazu alde an. Goseak edo beharrean zaudene an, jo adar horiek, eta nahi duzun guztia izango duzu. Mutila izu izu eginik zegoen bere laguna hil eta bakarrik geratuko zela pentsatu hutsarekin, baina aukerarik ez zuen. Haren b izkarretik behera jaitsi eta bigarren borrokaldian zer gertatu zain geratu zen. Gudu bortitza izan zen; azkenean mutilaren lagunak azkeneko hatsa bota eta lurrera erori zen hilik. Mutiltxoa negarrez zegoen; idiak esana gogoratuz, haren adarrak hartu, eta aldean eraman zituen bere bidaian. Edozer gertatuta ere, erabaki sendoa zuen bere kraalera ez gehiago itzultzeko. Ilunabarrean etxola batera iritsi zen; mutilak ostatu eskatu zuen. Jabeak ongietorria egin zion. – Pozik emango dizut aterpe —esan zion gizonak alaitasunez — baina janaririk ezin di zut eskaini. Gosetea dugu lurralde honetan eta belarra besterik ez dut neuk ere jateko. Irribarre bat eginez mutilak bere idiaren adarretako bat jo, eta jateko eta edateko eskatu zuen. Batbatean behar adina eta gehiago janari azaldu zen mutilarentzat eta gizonarentzat. Mila eta mila esker eman zizkion mutilari, eta biak lurrean etzan ziren lotarako. Gizona , ordea , berehalaxe ohartu zen zenbat balio zuten adar haiek, eta beretzat bakarrik nahi zituela deliberatu zuen. Gau hartan etxolako bazter batean gorde zituen bi adarrak, eta haien ordez hildako beste zezen baten adarrak jarri zizkion mutilari. Goizean mutilak, gizonari emandako aterpea eskerturik, bidean aurrera jarraitu zuen. Ordutan eta ordutan ibili zen, gosetu zen arte; adarretako bat jo eta janaria eskatu zion. Janaririk ez zen atera , ordea. Berehalaxe ohartu zen nola engainatu zuten. Gaua eman zuen etxolaren bila itzuli zen atzera. Atez kanpotik adi adi jarri, eta gizonaren hitzak entzun zituen, adarrak joz eta janaria eskatuz; adar haiek mutilak esana baizik ez zuten betetzen ordea. Lapurrari ez zioten ezer ematen, eta unetik unera hasarretzenago zen hura. Mutila etxolan sartu zen, eta gizonaren bihotza izuz bete zen, mutilaren magiazko ahalmenen beldurrez. Urrutira alde egi n zuen etxolatik eta ez zuen presarik hara itzultzeko mutila han zen bitartean. Horrela bada, mutilak adarrak jo eta janaria eskatu zien . Janari gozoa jarri zioten aurrean. Hura janik lasai eta pozik geratu zen lotan etxola eroso hartan gau osoan. Egunarekin batera bideari ekin zion berriro, idiaren adarrak aldean zituela. Goiz osoan ibili zen eguzki galdatan. Eguerdian harkaitz baten itz alen babestu zen, eta adarrak emandako janaria jan zuen. Arratsalde osoan ibili ondoren, gauerako beste etxola batera iritsi zen. – Emango al didazu gaur gauerako aterpea —eskatu zion mutilak etxolan zegoen gizonari. Gizonak umezurtz gaixo nekatuari begi ratu zion. – Zoaz hemendik —esan zion —, ez dut zu bezalako malapartaturik behar nire etxolan. Neke handiz mutilak aurrera jarraitu zuen, ibai baten ertzera iritsi zen arte. Ur hotzetan garbitu zen eta berriro jo zituen adarrak. – Ekar iezazkidazu jantzi eta oinetako eder batzuek, besoak eta hankak janzteko —esan zuen. Batbatean gauza horiek guztiak azaldu zitzaizkion aurrean. Jantzi zituen, eta buruzagi baten semea bailitzan distira egiten zuen. Kraal batera hurbildu zen. Buruzagia bera irten zitza ion agur egitera. – Ongi etorria, ahaltsu hori —esan zion irribarrez, aurrean makurtu eta festara sar zedin erregutuz. Mutila urte luzez bizi izan zen kraal hartan. Zer behar zuen, guzti guztia ekartzen zio ten oparotasunaren adarrek. Mutila horren aberatsa zenez, begiramendu handia zioten bere lagun berriek. Buruzagiaren alaba eman zioten emazte izateko, eta bizitza guztian zorionean eta oparotasunean bizi izan zen. Printzesa harroa Afrika. Antzinako garaietan bazen errege handi bat. Haren konkist ek odaiertz batetik besteraino harrapatzen zuten. Haren gudariak indartsuak ziren, eta haien pausoen hotsak berak beldurra sartzen zuen erregeren etsaien bihotzetaraino. Egun batez, gudariak beste garaipen bat lortzetik zetozela, erregek alaba bat izan berria zuen. – Nire etsaiak belarra segaren aurrean bezalaxe erori diren egunean jaio delako, hauxe izango dut alaba guztien artean maiteena —esan zuen erregeak —. Hazi eta emakume izatera iristen denean, inoiz ikusi ez diren bezalako jaiak ospatuko ditugu. Iparretik eta Hegotik , Sortaldetik eta Sartaldetik ekarriko da ganadua. Haien oinek aterako duen hautsak hodeia irudituko du, eta eguzkia estaltzeraino zabalduk o da. Ganadu hori hil eta inoiz inongo printzesarentzat egin den jairik oparoena ospatuko da. Gudua irabazi duten erregeak sarri mintzatu ohi dira horrela; horixe espero zuen, espero ere, jendeak. Denek zekiten gudarien garaipenaren ohorea jasotzeko esate n zituela horiek, baina denek zekiten, baita ere, agindu horiek ez direla gero betetzekoak. Denek zekiten hori guztia, printzesatxoak salbu. Oso neskato polita zen, eta bere ama harroak aitak, erregeak, esandako hitz handiak esan zizkion. Amak bazekien er regek esan nahi, bere alaba maiteenari jai handi bat egingo ziola nahi zuela esan; neskatoak ordea sinistu egin zituen eguzkia ezkutatuko zuen hauts hodeia sortuko zuen ganadu taldearena eta gainerako guztiak. Printzesak guztiz uste handia hartu zuen bere buruaz eta harrotu egin zen erabat. Hala eta guztiz ere, errege ahaltsuaren alaba maiteena baitzen, inork ez zizkion zuzentzen uste horiek. Handik urte batzuetara printzesa bere adinera iritsi zen. Herri hartan ohitura zen b ezala, herritik alde egin eta *beilatokira joan zen. – Esaiozue aitari prest nagoela eta ekartzeko agindutako ganadua —esan zien bere kin joanak ziren neskei . Neskak laster laster joan ziren aitarengana, eta printzesa zain geratu zen, bere nagusitzaro egunerako agindutako ganadua noiz iritsiko. Errege ahaltsu hark hogei idi bidaltzeko agindu zuen. Hogei idi oso opari handia zen neska batentzat. Printzesa harro hark , ordea, guztiz sinistuta baitzegoen Iparretik eta Hegotik , Sortaldetik eta Sartaldetik iristeko ziren abere haien guztien gauzak, ez zuen sinistu nahi begien aurrean ikusten zuena. – Ganadua? Ganadua? Zer ganadu? —galdegiten zuen bere inguruan hogei idi haiek baino harago begiratuaz, haiek ezer ez balira bezala. Hemen ezer ez dago ! Itzainak erregerengana itzuli eta alabak esana kontatu zioten. – Ongi dago errege ahaltsu baten alaba bere balioaren jakitun izatea —esan zuen erregeak , ezpainak estutuz. Eta bere alabari beste berrogei idi eramateko agindu zien itzainei . Hartan ere ez zion aski iritzi printzesa harroak. – Hori ez da ezer —esan zien irriz. Bigarren hartan erregea arras haserretu zen, baina ez zuen lotsaturik zegoela azaldu nahi, eta ehun idi eramateko alabari, agindu zuen. Hura ere ez zuen aski printzesak. Bere bizitza guztian uste izana zuen nagusitzarora iristean zeruaren muga batetik best era trumoiez beteko zuten ganadutzak ekarriko zizkiotela, eta orain ezin zuen sinistu ere ganadu taldetxo haiek eman behar zizkiotenik. – Esaiozue aitari —agindu zien itzainei — eguzki handi gorri gorria distiraz dagoela zeruan, eta ganaduen oinek jasotako hautsak hura ezkut atzen ez duen arte, ez naizela itzuliko etxera. Erregea amorruak hartuta zegoen alabaren hitzak entzunda, baina ez zuen lotsag arri geratu nahi alabari har en ustez zor zitzaiona ezin emanez. Bere gudariak bildu eta bere erresumako herri guztietara bidali zituen. Kraal guztiei zerga bana jarri zien, iditan ordaintzeko. Milaka idi bidali zizkioten printzesa harro hari. Printzesak zerurantz begiratu zuen. – Nire begiek oraindik ikusten dute eguzki gorri distiratsua —esan zuen. Erregeak gu daroste handiagoa bildu zuen oraindik. Inguruko erresumei erasotzera bidali zuen. Erresuma haiek, beldurrak harturik, opari handiak igorri zizkioten, ganadutan, errege handi hark beren etxaldeak birrindu ez zitzan. Printzesak ez zuen aski harekin ere. Azke nean gudariek ordura arte inoiz inor ibili gabeko haran bat topatu zuen. Beren lurretan baino gizenago eta ederrago zegoen larrea, eta hoberena, ganadu bizkar berdin gizen gizenez betea zegoen. – Ganadu hau guztia gure erregeri eramango diogu —esana zuten irribarrez gudariek —. Horrenbeste ganadurekin behintzat printzesa harro horrek aski izango du. Haranaren beste alderaino joan eta oihuz eta hotsez ganadua *beitatokira gidatzen hasi ziren. Horretan ari zirela, ordea, ahots bat entzun zuten mendi ald etik, esa nez: – Zer d elaeta uste duzu nire ganadua eramateko eskubidea duzuela? Zuhaiztxoen artean munstro handi iletsu bat ikusi zuten, Abereen Jauna, betabereen izpiritu ahalts ua, haran hartako abereak bere abere talde bikaina ziren. Gudari zuluak ez ziren horrenbestez beldurtu, eta mendiko izpirituari begira jarri zituzten beren lantzak. – Lantza hauek ematen digute guri nahi dugun a egiteko eskubidea —erantzun zioten —. Zer duzu horri erantzuteko? Abereen Jaunak ez zuen erantzun. Joaten utzi eta isilik geratu zen. Gudariek belazeetatik zehar eraman zuten abere taldea. Haien oinek jasotzen zuten hautsak hodei bat eratu zuen, eguzkia estaltzeraino. Printzesa harroak azkenean irribarre egin eta oparia askietsi zuen. Erregea pozik geratu zen, zer lotsaturik izango ez zu elako. Abereak hil zituzten eta festa handi bat prestatu zuten. Gauza bakarra falta zen: gudariek ez zioten ezer esan erregeri Abereen Jaunarekin izandako topaketaz, eta ez zeuden lasai. Ez zioten ezer kontatu nahi atsegina kenduko zionik eta ospakizunak hondatuko zituenik. Oturuntza handi haren ondoren printzesa harroa bere amaren eta ahizparen etxolara erretiratu zen. Egun batzuetan ezer txarrik ez zen gertatu. Ahizpa biak eguerdiko eguzkitatik babesteko etxolan zeuden batean, ordea, trumoi ikaragarri b atek astindu zituen belazeak. Munstro iletsua, Abereen Jauna zegoen kraaleko atean. Itxitura puskatu zuen, eta halako zaratak zerk egiten zituen jakiteko atera ta neskak bere oinetara etorri zirelarik, bi hosto sartu ziren hegan haien etxolan. – Zoaz eta e kar ezazu ur pixka bat iturritik —esan zioten neska gazteenari, baina printzesa harroari ez zioten ezer esan. Ahizpa gazteena iturrira joan eta ontzi bat urez bete zuen; baina itzuli eta abiatzera zihoanean, ezin zuen oinik mugitu, oinak magiaz lurrean erroturik balitu bezala. Printzesa harroa bakar bakarrik zegoen. – Zoaz ondoko etxolara eta bete ezazu ontzi ba t urez —esan zioten hostoek. Printzesak barrez erantzun zien: – Zoazte eta bete zeuek, nahi baduzue. Hostoek berriro eman zioten agindua, eta zerbaitek bultzatu zuen printzesa bigarren hartan esana betetzera. Printzesa ura ekarriz itzuli zenean, sua piztu, bihia eho eta ogia egiteko agindu zioten. Printzesa haserre bizi bizian zegoen, etxeko lan horiek bere bizitza guztian inoiz egin gabea zenez . – Nire eskuek ez dute lanerako ohiturarik —egin zuen protesta —. Begira , azkazalak luzeak ditut. Ezin dut bihirik eho. Hostoek azkazal luze haiek moztu zizkioten eta lanera behartu zuten. Ogia prestatu zuenean, hura hartu eta kui bete esnerekin atera eramateko agindu zioten, hantxe baitzegoen zain munstro ikaragarria. Printzesa beldurtuegi zegoen obeditu besterik egiteko. Printzesa herrian zehar zihoala, hostoak atzetik joan zitzaizkion, inguruko etxoletatik ahal zuten janari guztia lapurtuz. Kraaleko atean munstroari eman zioten zeramaten guztia, ea ahamen batean irentsi zuen hark. Printzesari begiratu eta esan zion: – Jantzi zai tez daukazun jantzirik ederrena z. Hartu oherako jantziak ere . Jantzi zure idunekoak eta beso idunekoak ere, eta ez ahaztu zure kutunak ere. Kondenaturik balego bezala bete zituen denak printzesak. Jantzi ondoren munstroaren aurrera itzuli zen ber riro. – Igo nire gainera —agindu zion. Eta biraturik , alde egin zuen. Denbora horretan guztian ahizpa gazteena iturri ondoan egona zen, mugitu ezinik; bere baitan ordea bazekien zer ari zen gertat zen. Munstroa bistatik galdu zenean ahizpa haren oinak lurretik askatu ziren. Laster laster ama lanean zegoen tokira joan zen, soroetara. Ama bere etxola hutsera itzuli zen, eta herria sakailatuta zegoela ikusirik, laborariei esan zien, eta haiek gudariei. Gudari talde bat elkartu zen, eta beren a rmak ha rturik munstroaren arrastoari jarraitu zioten, harrapatu zuten arte. – Itzul iezaguzu printzesa —agindu zioten gudariek. Abereen Jaun ak barre egin zien. – Ea nola gelditzen nauzuen? —erantzun zien —. Eta besterik ezin baduzue, itzul zaitezte zeuen etxera . Hantxe geratu zen, gudariek beren lantzak jaurti zain. Lantza haiek ez zioten bere azal lodia zulatzen. Eta barreari utzi gabe, munstroa biratu , eta bere ezkutuko haranerantz urrutiratu zen, bidean harrapatzen zituen zuhai xka guztiak er rotik atereaz . Gu dari ausarten ek atzetik jarraitu zioten , baina berehala ohartu z iren alferrik ari zirela denbora galtzen eta, nekeak leherturik, joandako bidetik itzuli ziren. Printzesa harroa bakar bakarrik geratu zen, Abereen Jaunaren bizkarretik jaitsi ezinik. Eta hal axe joan ziren larre oparoko haran ezkut uraino; mendi malkarren gainean bazen leize huts , ezer gabe bat. Leizean bazen buruko bat, ogia eta ura. – Hementxe bizi behar duzu urtebete eta egun batez —esan zion munstroak printzesari —. Jana nork prestatu ez duzu izango, nork lekua garbitu ere ez. Harro ez izaten ikasiko duzu. Zure aitak irain egin dit nire abereak lapurtuz; zuk, ordainez, apal izaten ikasi beharko duzu. Urtebete eta egun batez bizimodu gogor ra eta latza izan zuen printzesak. Debo ra hori igarota bere etxera itzultzen utzi zion munstroak. Hura poza herriko bizimoduaren erosotasunak berriro ezagutu zituenean. Handik aurrera ematen zioten guztiagatik eskerrak itzultzen zituen, eta gehiago ez zuen eskatu eguzkia ezkut atzeko adina abere rik. Salbatzailea salbatu Urteko sasoirik lehorrenean, animaliak eta gizonak geratzen diren ur putzu apurren inguruan ur bila biltzen direnean gertatu zen. Sasoi horretan, beraz, eta ur putzu berean, egun berean, sagua, tximua, sugea eta gizon bat jausi ziren, ura ateratzeko ezer aurkitu ez zutelarik barrura salto egin zutelako. Ilunabarrean beste gizon bat inguratu zen ur putzu hartara, eta animaliak asko estimatzen zituenez, haga luze bat bota zien, eta irteten lagundu. Piztie k aholkua eman zioten salbatzaileari beste gizona ez zezala handik atera, gizonak horrelakoetan oso esker txarrekoak izan ohi direla eta. Hark, ordea, ez zien sinistu, eta gizona putzutik kanpora atera zuen. Mesede hura itzuliko ziotela agindu zioten den ek beren salbatzaileari. Eta horrelaxe gertatu zen gertatu ere. Putzutik salbatu zituen gizon hura tximuak salbatu egin zuen basoan galdurik zebilela edateko urik ez zuen batean. Beste batean etxera itzultzen ari zela, berriro galdu, eta saguak lagundu zi on, gorde ohi zituen hornizioetatik janaria emanez. Janariarekin batera aspalditik bildurik zuen urre pixar bat ere eman zion. Ondoren hurbileneko herriraino bidea egin zion, eta hantxe ustekabean ur putzutik atera zuen beste gizonarekin egin zuen topo. Ostatua eta mahia jarri zizkion, baina aldean zeraman urreak jakin mina eta irritsa piztu zizkion etxe nagusiari. Herriko buruzagiarengana joan eta hainbeste gauza esan eta egin zituen non buruzagiak iritsi berriari deitu eta urre hura nondik zetorkion arg itzeko agindu baitzion. Hark esaten ziona entzunik, herriko buruzagiak, etxe nagusi urre zaleak beharturik ez zion sinistu historia hura. Gizona preso hartu eta herriz kanpoko zuhaitz bati lotzeko agindu zuen, harik eta auzia jendaurrean egiten zen arte. Presoa etsi etsita zegoen hartan bukatu behar zitzaizkiola mundu honetan emateko zeuzkan egunak, baina behinola salbatu zuen sugea handik igarotzea eman zion suerteak, eta era hartan loturik zertan zegoen galdetu zion. Gizonaren argibideak entzunik, sugea k erantzun zion: – Modu bat bakarra dago zu salbatzeko. Buruzagiaren semeari hozka egingo diot, eta inola ere ez du erremediorik izango hura salbatzeko. Esan ezazu orduan zuk badakizula hura salbatzen. Neuk emango dizut horretarako erremedioa, egur ikatzarekin nahasi eta zau rian jar diezaiozun . Baina esan ezazu erremedio horrek balio ahal izateko Munafika (gizon sesioti, bekaizti eta salataria) baten buruko muinak behar dituzula. Ongi iritzi zion gizonak, eta erabaki bezala gertatu ziren guztiak. Sugeak buruzagiaren semeari hozka egin zion. Aurkitu zuten eta segituan hil zuten sugea, baina alferrik izan ziren inguruetako aztiek mutilari eman zizkioten erremedio guztiak. Preso zegoen gizonak hartu zuen hitza orduan; buruzagiak beste aukerarik ez baitzuen, onartu egin zuen har en proposamena. Munafikaren buruko muinak eskatu zituenean, zalantza handiak izan zituen buruzagiak, baina urrezaleari deitu, eta bertan hil arazi zuen, haren muinak erremedioa prestatzen erabili ahal izateko. Erremedioa jarri ziotenean, berehalaxe senda tu zen buruzagiaren semea, eta beste haurrekin batera jolasera joan ahal izan zuen. Herriko buruzagiak preso ohiari bere aholkulari bihurtzeko eta bere alabetan ederrenarekin ezkon tzeko eskatu zion. Gizonak , izan ere, bere egintzek merezi diotena izaten baitu azkenean. Sagua eta katua Behin batean katu batek sagua ikusi zuen etxean zebilela, eta atzetik hasi zitzaion harrapatu nahian. Sagua ez baitzegoen bere burutik sano sano, ihes egin ordez, etxeko nagusiarengana joan zen, lotan z egoen lekura. Zakurrak nahi izan zituen haserreturik zeuden biak sosegatu baina ez zuen lortu: bati heltzen zion bitartean besteak jo egiten zuen, eta hurrengoan alderantziaz. Orduan basetxean bizi ziren gainerako guztiei laguntza eskatzea deliberatu zuen. Oilarrarengana joan zen, eta hark erantzun zion: – Ni sartzen naizen bakoitzeko bota egiten na ute; konpon daitezela, bada, beren artean. Zaldiarengana jo zuen. Hark esan zion: – Ni hemen egoten naiz beti, eta ez naiz ni etxean bi ero horiek apartatzeko sartuko naizena. Ahuntz batengana joan zen, baina hark esan zion: – Nik nahikoa dut nire zokoan, eta ez daukat batere asmorik hemendik kanpora gertatzen diren gauzetan nahasteko. Zakurra kortatik kanpora irten eta idi batengana jo zuen; hark ordea erantzun zion: – Ni ez naiz inoiz sartzen kortan ; ez dakit , bada, zertan sartu beharko nukeen etxe batean. Zakurra, beraz, etsimenez beterik berriro etxera sartu eta ikusi zuen gauzaren batzuk eroriak zirela borro kan; haietako bat oso astuna zen, eta etxeko nagusia hil egin zue la azpian harrapatuta. Biharamun go izean haren hiletak antolatu zituzten; horretarako herriko buruzagiarengana joan ziren, lehendabiziko gauza. Harengana , ordea , ezin daiteke esku hutsik azaldu, eta horregatik oilarra hartu eta hura eskaini zioten opari. Zakurrari tristura handia sartu zit zaion barrenera, oilarra buruz behera ikusirik, eta hark esan zion: – Katuaren eta saguaren historiagatik gertatzen zait hau. – Lagundu izan bazenit, ez zatekeen horrelakorik gertatu izango —erantzun zion zakurrak. Ondoren herritik urruti bizi zen jende ari ere abisua bidali behar izan zitzaion; horretarako zaldia mutil gazte bati utzi zioten, eta ia hiltzen du zigorka. Ohiturak agintzen du etxeko nagusia hiltzen denean ahuntza hil behar dela, eta oraingo honetan lehen esandako ahuntz horri eman zion sue rteak ordaina. Ohitura zaharrek agintzen dutenez, era berean, etxeko nagusia hiltzen denean, handik luzera gabe hiletak ospatu behar dira, eta idiak ordaindu behar izan zituen haren ordainak. Norbaitek dauzkan medioez baliaturik inoren arazoa konpondu ahal baleza, eta egingo ez balu, luzera bada ere, kontra itzuliko zaio berekoikeria hura . Sadko musikaria Errusiako ipuina. Volkh ov ibaiaren ertzean, dakarren ura Ilmen aintzirara isurtzen duen bokalean, zegoen Novgorod Handiaren printzerria, hain handia eta zabala non gau eta egun ibili beharra baitzegoen herri txikiak eta etxadiak besterik ez zirenak, basoak, istingadiak , mendiak eta haranak igaroz, hirira, hiri guztietan aberatsen eta nagusien zenera, iristeko. Harro egon zitekeen Novgorod bere mutil ausartez, bere seme bulartsuez, eta bere egoera ezin hobea zor zien merkatari aberatsez. Bai, merkatari aberats eskuzabal eta emaitza oparoen egileak bizi ziren Novg oroden . Gonbida tu pila bat bildu ohi zuten egunero beren mahai ingurura. Hantxe jaten zuten guztiek, jan, edan, eta bufoien barrega rrikeriak ikusiz edo gusliaren akorde finak entzunez gustu ko gozamena hartu. Sadko zen musikalari guztietan estimatuena eta gehien deitzen ziotena; jai eta festa guztietan izaten zuen parte, bankete guztietara azaltzen zen, eta denetan ematen zioten kopa bat ardo, atseginez betetzen zuena. Baina egunak joan egunak etorri, gertatu zen ahaztu ezin zutela Sadko, eta orduan iritsi zitzaizkion egun tristeak. Aste osoa igaro zuen inorako gonbita rik jaso gabe, eta mutila geldik zegoen, besoa k aurrean gurutzaturik eskuak galtzarbetan sartuta, ohorezko banketetan musika jotzera deitzen ez zutelako. Arima eta gogoa kontsolamendu irrika e ta antsiaz, guslia hartu eta Ilmen aintzira ertzerako bidean abiatu zen. Haitz latz baten gainera igo, gailurrean eseri eta barrenak ematen zizkion melodiarik sarkorrenak atera zizkion musika tresna ri. Aintzira sosegu handian zegoen, ispilua bezain leun. Baina ez al zen entzun musika erdiragarri hura, ekaitza sortu zen uretan eta orroka hasi ziren olatuak ertzean leher eztanda egiten zutenean. Musikaria beldurrez zurbildu zen. – Zergatik haserretuko ote zen modu horretan ura —galdetu zuen bere golkorako Sadkok —. Zerua ezin eta bareago baitago. Haizearen bafadarik ez da sentitzen, ezta hasperen emeena ere. Guslia isildu eta Novgorodera itzuli zen. Bi, hiru, lau egun egon zen zain, baina inbitaziorik ez… Orduan deskontsolamen ikaragarri batek urratu zion barrena Sadkori, eta Ilmen aintzira ertzera itzuli zen berriro. Gusliaren doinuak aurreko aldian baino zoragarria go eta tristeago entzun ziren oraindik… Aintziraren hondo hondotik zarata sor bat entzun zen, eta ur haserrea irakiten hasi zen… Guztiz ikaraturik, etxerako bidea hartu zuen berriro Sadkok. Egun bat, bi, hiru, egin zituen berriro banketeetan jotzera noiz deituko zuten zain, baina inori gogoratu ez Sadkorik. Orduan berriro hurbildu zen aintzira misteriozko haren ertzera. Haitz gainean eseri eta guslia jotzen hasi zen orduko, ola tuak zabaldu eta uretako Errege a irten zen, esanez: – Sadko, atsegina iruditu zait guztiz zure musika, hainbesterainoko kontuz jotzen duzu, izan ere, hain modu sarkor, kexuzko, barreneraino iristen denean… Zer emango ote nizuke nik horren ordainetan … Zoaz berriro etxera, eta merkatari aberatsek beren etxeetan musika jotzera deitzen dizutenean, esaiezu Ilmen lakua n badirela arrainak hegalak urrezkoak dituztenak. Egiezu apustu zeure buru sutsu, diru gosez baino musikaz beteago hori, eta eska iezaiezu beraiek ere jar ditzatela postura horretarako hiru zapi denda. Tratu hori egin ondoren, ehun ezazu zetazko sare bat, etorri berriro aintzira honetara eta urrezko hegalak dituzten arrainak emango dizkizut. Uretako Errege a aintzira hondoan ezkutatu zen, eta Sadko Novgorodera itzuli zen berriro. Etxe atetik barrura sartzeko ere gabe, aurki ospatzekoa zen ohorezko bankete handi batean guslia jotzera deitu zuten. Inoiz ere baino hobeto jo zuen Sadkok egun hartan, eta berriro zetorkion lana ospatzeko kopa bat ardo, eta lupulu aihenezko zerbeza urre kolorekoa eskaini zizkioten… Horrekin, berriketan eta gonbidat u guztien aurrean fanfarroikerian hasi zen musikaria . – Entzun iezadazue, mesedez, gonbidat u ospetsuok, Novgorod handiko merkatariok; nik badakit Ilmen aintziran munduko gauzarik miresgarriena aurkitzen dela, neurri guztien gainetik estimagarria dena: horko uretan urrezko hegalak dituzten arrainak dabiltza, nork harrapatuko dituen zain. Ezta baida, hitz horiek mahaitiarren artean sortu zuena: – Sadko, baina! Zertan ari zara fanfarroikerian? —ematen zioten erriertan —. Alferrik nahi gaituzu engainatu; Ilmen lakuak ez du inoiz izan arrainik urrezko hegaldunik, ezta izango ere. Sadkok, hitz horiekin, aurrera jauzi egin eta esan zien: – Egin nahi al duzue apustu? Hona nire aldetik neure lepoa, dauk adan bakarra; jar itzazue hiru zapidenda, mihiseak, damaskoa, oihala eta zetazko belusa saltzen diren horietakoak. Hiru merkatari azaldu ziren postura hartu nahi ziotela, eta bakoitzak bana ez ezik hiruna denda jarri zituen apustuan. Sadko, zetazko sa reak harturik, aintzira ertzerantz abiatu zen. Bota zuen sarea, eta urrezko hegalak zituen arrain bat atera zuen; bigarren aldiz bota, eta bigarrena atera zuen; bota zuen hirugarren aldiz, eta hiruko kopurua osatuko ziona atera zuen hartan. Merk atariek apustua galdua zuten, eta agindutako zapi dendak Sadkori eman zizkioten. Eta Sadko bederatzi zap i eta oihal dendaren jabe izatera iritsi zen, zeta, mihise, belus eta oihal finenak saltzen zituen merkatari bihurturik. Negozi oak oso ongi joan zitzaizkion. E ta, luzera gabe , inoiz usteko ez zuen eta are gutxiago ikus i zuen zoriontasunean bizi zen. Hainbesterainoko errentak lortu zituen, ezen handik gutxira izugarrizko aberastasunen jabe baitzen. Palazio bat egiteko agindu zuen, harrizkoa zimendu etatik goraino, teilatua zeruko sabaiaren irudira jarri behar ziotena, zeruan eguzkia zuela; eta hala Sadkok etxetik irten gabe zeukan eguzkiaren gozamena; ilargia ere zeruan zebilen, eta Sadkok bere etxean sartu zuen hura ere; zeruan izarren distira ikusten zen, eta haiekin bere etxea apaindu zuen Sadkok. Aberastu eta aberastu ari zen, eta aberastu ahala harrokeriaz puzten. Bankete handi bat prestatu zuen, eta milaka boiardo eta hiritar gonbidatu zuen hart ara. Gonbidatuak zein baino zein harroago zebiltzan, nor bere zaldi sendoaz, nor bere gaztetasun alaitsuaz; honakoak beren ezin konta halako altxorrez, harakoak beren leinuaren ohoreaz… Isilik zegoen bakarra Sadko, haien elemeleak entzunez. – Zer bada, Sa dko? Zuk ez duzu zeren harro eg onik ala? —galdetu zioten gonbidatuek. – Zergatik harrotu nik bezain ongi beste guztiek ere badakitenaz? Jantzi p iloa dut inoiz erabiliko ez dudana, morroi eta zerbitzari ak nahi ahala, altxorrak kontatu ezin izateko moduan, eta aurki hiriko denda guztien jabe izango nauzue. Biltegi guztietako merkagai guztiak erosiko ditut, eta niri itzal egingo lidaketen guztiak lur jota xehaturik geratuko dira. Sadkok, ondoren, postura eg in zuen baietz Novgorodeko denda guztiak erosi, eta hogeita hamar mila errublo utzi zituen bahituran. Biharamun goizean, oso goiztiar ibili zen Sadko. Bere zerbitzari guztiak esnatu, eta sekulako dirutza k banatu zizkien, hiriko denda guztiak eros ziezazki oten. Sadkok orpoz orpo jarraitu zien beren egitekoa ongi burutzen zuten frogatu eta merkatarien hondamend ia ikusteko pozez. Hurrengo egunean ere berriro bidali zuen bere morroiteria hiriko denda guztiak eraitsi zitzaten; baina a zer harridura handia noiz eta ikusi zuenean bezperan hutsik utzitako biltegiak merkagaiz mukuru eginda zeudela berriro, magiaz eta aztikeriaz bezala. Hirugarren egunean, berriro gauza berbera gertatzen zela ikusirik, amorruz eta aiherkundez, Novgorod bera baino ahaltsuagoa zela iruditu zitzaion, eta erabakia hartu zuen Moskuko merkagai guztiak erosi eta urrutira eramango zuela bere negozioa, beldur baitzen apustu ko hogeita hamar mila errubloak galdu behar zituela. Harrezk ero ez zion berriro itzal egin nahi izan Novgorod nagusiari. Bere altxorreko diruarekin hogeita hamar itsasontzi egin zituen, kanpotik animalia baten itxura zutenak, branka muturrean berriz arran o burua, begien tokian bi errubi distiratsu. On tziak Novgoroden erosirik zituen merkagai guztiez bete zituen, eta Vol khov ibaian, Ladoga aintziran eta Nevan hasi zen merkataritzan; ondoren Urre zko Hordara hurbildurik, geratzen zitzaion merkagai guztia sald u zuen errenta handiak atereaz. Tartaroen erresumatik urrerik gorrien eta zilarrik finenezko upelkada osoekin itzuli zen. Hainbesteko altxorren kargarekin ia urpera joango zirenean zetozen ontziak ur zabal urdinean zehar, baina horra non haserretzen den itsasoa eta ekaitz beldurgarria altxatzen den. Haize bafada zakarrek oihalak astindu eta alde guztietara barreiatu eta sakabanatu zituen ontziak . Olatuek bits zuria zeriela jasotzen zituzten beren bizk ar malkarrak; ontzi taldea ia galduan zebilen, hondorako modu gaiztoan. Sadkok, brankan zutiturik iz uz eta larriduraz begiratzen zion ekaitzaren mehatxuari. Horretan, bere bide lagunei hitz egi n zien, esanez: – Entzun ezazue esan behar dizuedana, nire lag un ausartak. Bana gaitezen itsaso urdinaren bide guztietan zehar, ea horrela baretzen dugun Uretako Errege aren haserrea; eman diezaiogun bere ohorerako dakartzagun altxor hauetako puska bat, bota dezagun uretara daramagun zilar finenezko upelkada bat, ea E rrege izugarri hori errukitzen zaigun. Hartu, bada, segituan zilarrez beteta zekarten upel bat eta uretara bota zuten, eta bertan ezkutatu zen itsas hondoan. Baina ekaitza ez zen baretu, lehoiaren gisan egiten zuen orroka . Urrez betetako upel bat botatzea erabaki zuen orduan Sadkok… Opariaren handiagatik ere Uretako Errege a ez zen baretu, ordea. – Gizon baten oparia nahi du uretako Erregek —esan zien Sadkok bere lagunei —. Egin dezagun zotzetara nork izan behar duen bahitua. Marinel bakoitzaren izena ezpal banatan idatzi, eta itsasora botako zuten; hondora zein joaten zen, huraxe izango zen Uretako Errege ak eskatzen zien biktima.; Sadkoren izena idatzita zegoen ezpala irentsi zuen zurrunbilo batek, eta gainerako guztiak ur gainean gerat u ziren. Sadkok berriro egin nahi izan zuen zozketa, zorteak huts egin ziola uste baitzuen. Bigarrenean, ur gainean zein geratzen zen, huraxe izango zela bahitua e rabaki zuten. Oraingoan ere Sadko izendatu zuen patuak. – Agur, anaia nireak; agur nire adiskide onak. Zuek agurtzeko ordua iritsi zait, baina distirazko argi hau beti betirako utzi aurretik, testamentua idatzi nahi dut, do nariak egin nahi dizkizuet. Ekarzue antzar luma, nire azken nahia idatz diezazuedan. Uretako Errege ak bere ondora deitzen bain au. Sadkok, bada, era honetara banatu zituen bere ondasunak: zati bat elizetarako; bestea eskean aritzen ziren erlijiosoentza t; hirugarrena alargun utzi behar zuen emazte gaztearentzat; eta laugarrena bere lagune ntzat . – Eta orain, adiskide nireak, ekarzue nire guslia. Azkeneko atseginaldia eman nahi dizuet, nire alaitasun eta penatan beti lagun izan dudan musika tresna zoragarri ha u ez baitut gehiago joko. Guslia ekarri zioten, eta inoiz baino doinu leun eta armoniaz beteagoak erne zitzaizkion, bere jaunaren zorigaitzagatik damu eta samin balu bezala. – Zergatik ez eraman neure aldean, elkarrengandik banatu gabe, Uretako Errege aren Erresumara ere? —esan zuen zoritxarrekoak —. Eraman egingo dut, adiskideak… Ema dazue haritzezko ohol sendo bat, itsasoaren ur urdinetaraino irrista nadin… Nire guslia aldean dudala, heriotza ez da horren beldurgarria izango. Ez al zen Sadko uretan barrena sartu, ekaitza baretu egin zen, eta ontziak lur lehorreraino joan ziren, aztoreak zeruko sabaian itsasoko olatuen hain gainetik, hegada bizkorrean ibili ohi diren modu berean. Haritz oholaren gainean , berriz, Sadko itotzen ari zen izuaren izuz, zain zeukan barren hondogabea ikusi hutsarekin. Ikaraturik, begiak itxi, eta lozorro ilunean geratu zen kolpetik. Egun sentian Sadko esnatu, begiak igurtzi, eta begiratu bat egin zuen ingurura; ezin zuen sinetsi ere egin ikusten zuena ikusten zuenik. Amesgaizto batetik esnatu zela iruditzen zitzaion: itsas hondoan zegoen, eta bere buru gainetik gora, olatuen irudi mugikorrezko sabaia ageri zen. Esmeraldazko kupula hura ozta ozta argiturik zegoen goizalba ko distira urrun ez. B egien aurrean marmol zurizko palazio garai bat zeukan, ateak erdi zabalik. Kontu handiz atetik barrura begiratu eta Uretako Errege a ikusi zuen, bere buru erraldoia ileadats luzearekin, eta aurpegia bizartsu. Era eta modu guztietako suge, arrain eta animal ia beldurgarriz inguraturik zegoen. – Egunon, Sadko, aspalditik zabiltza zure merkagaiekin itsasoan hara eta hona, baina inoiz ez didazu zergarik ordaindu. Baduzu garaia zure betebeharrak betetzeko … Badakit modu zoragarrian jotzen duzula guslia; tinka itz azu musika tresna horren sokak, kanta iezaguzu doinuren bat, adi naukazu. Sadko musika jotzen hasi zen. Lehenengo akordeetatik beraietatik, hainbesteraino hasi zitzaion Uretako Errege ari bihotza handitzen, puzten eta tupoka jotzen, non ezin eutsi eta dant zajauzi bati ekin baitzion. Dantza horrekin itsasoko ura ikara batean jarri zen, olatuak irakiten hasi ziren berriro, eta ekaitz ikaragarri bat lehertu zen eztanda batean: munduan inork gogoratzen ez duen halako ekaitza izan zen hura. Sadko hiru egunez aritu zen jo eta jo, eta Uretako Errege ak ere bizilekuan dantzan egin zituen hirurak , nekeak errenditu gabe, bere gainean olatuak bitsetan zirela ontziak lehertu eta hondora joaten ziren bitartean. Bizirik ziren marinelak San Nikolas Mokhaiski ri otoika ari ziren. Baziren hiru egun Sadkok Uretako Errege a bere gusliaren akorde arinekin liluraturik zeukala, eta hona non sentitzen duen esku b at jartzen diotela bizkarrean. H arriturik, jiratu eta ile zurizko agure bat ikusi zuen. – Sadko —esan zion —, ez ezazu jo gehiago guslia… Begira zenbat hil diren uretako Errege aren dantzak suntsiturik! Sadkok itsas hondoan galdutako ontzi guztiak ikusi zituenean, ez zuen gehiago jo bere musika tresna . – Pozten nauzu, gehiago ez jotzeko agindu didazulako. E z nintzen neurez ari, Ure tako Errege aren aginduz baizik. B adakizu ondo hemen ez naizela ni re egitekoen nagusi. – Eten itzazu gusli hor ren sokak, eta Errege ak jotzeko agintzen badizu, erantzun iezaio zu guslia hondatuta daukazula. O rduan munduko neskarik ederrenetako batekin ezkondu nahiko zaitu. Aukeratzeko zeuk, adinduko dizu; aukera ezazu itsusiena, beltzena, eta ondoren itzul zaitez berriro Novgorod Handira. Agureak aholkuan esan zion guztia bete zuen Sadkok: gusliaren sokak eten zituen. Uretako Errege esnatu zenean, musikariari joan zitzaion: – Jo ezazu nire gozamenerako, alaitu iezadazu nire zahartzaroa zure doinu sentimend uzkoekin. – Joko nizuke, pozik jo ere, baina gusliaren sokak eten ezin zaizkit, tamalez, eta zure erreinuan ez duzu nork konpondu. Hori entzunik Uretako Errege a sosegatu egin zen. – Oso gustura nago zurekin, eta frogatu nahi dizut. Ezkondu nahi al duzu emakume guztizko eder batekin? —galdetu zion preso zuen musikariari . – Ondotxo dakizu ez nagoela hemen neuk hala nahita. Nahi baduzu ezkon nintzakezu. – Bihar goizean, esnatzen zarenean, emaztegaia hautatuko duzu… Neskarik ederrenak ekarriko dizkizut aurrera, hauta ezazu zeuk nahi duzuna, atseginen iruditzen zaizuna. Biharamun goizean goiz esnatu zen Sadko. Neska gazte pilo bat ekarri zioten aurrera, zein baino zein ederragoa. Hirurehuni joaten utz i zien Sadkok, gero beste hirurehuni, eta orduan azkenekoa hautatu zuen, izenez Txernavuxka1, esanez: – Hauxe izango da nire andregaia. 1 Чернавка hitzaren (Beltxaran) txikigarria Orduan bankete bat antolatu zioten, luze aritu ziren kantuan eta olgetan… Biharamun goizean esnatu zenean, Txernaia2 ibaiaren ondoan aurkitzen zen Sadko, Novgorodetik harrikada batera ere ez dagoena. Sadko brinko batean jaiki eta korrika joan zen Vol khov ertzera, eta hantxe ikusi zituen iristen bere hogeita hamar ontziak . Sadkoren emaztea negar zotinez eta doluz ateratzen zitzaien bidera, ontzien aurretik iritsia baitzen berria. – Nolatan, baina, ez dator berriro nire Sadko gaixoa itsas o urdinaren urrutiko ertzetatik. Aztikeriaz bezala, ordea, denen artean azaldu zen Sadko, eta emaztea besarkatu zuen . Lagunak harri eta zur geratu ziren ustekabeko mirari harekin. – Nola, baina? Ez al zintugun, bada, itsasora bota? Nola azaldu zara berriro gure artean Novgoroden? Orduan Sadkoren palazio aldera abiatu ziren guztiak, haren zori oneko etorrera merezi zuen bezala ospatzera. – O, nire itxaropena, poz nirea —esaten zion emazteak hunki dura k eragiten dituen zotinen artean —, nire eustarria eta sostengua. Ez zaitez gehiago joan i tsaso gaiztoan barrena. Gera zaitez zure emaztearen eta haurren artean. Eskerrak Jainkoari ekarri zaituelako. Sadkok, pozaren pozez, isilisilik entzuten zituen bere emaztearen esanak. Hogeita hamar ontzietan zekartzan ondasun guztiak lehorrera jaisteko a gindu zuen, eta eliza bat jaso zion San Nikolas Mokhaiski ri. Eta handik aurrera Sadko modu pobrean eta Novgorodeko biztanleengandik urrundurik bizi izan zen. 2 черная (Beltza) Ergel a Gineako ipuina. Afrika . Urteak eta urteak joan dira harrezkero ; garai hartan bazen gizon bat alaba bat oso baina oso ederra zuena, guztiz ederra. Horregatik, zahar eta gazte, beti zuen bisitaria bere etxolan. Urrutitik joaten zitzaizkion, bere edertasunaren sonak erakarrita. Ezkontzeko eske joat en zitzaizkion. Mabale, haren aita k, ordea, harro eta handinahia baitzen, froga bat jartzen zien, onik ateratzen batere erraza ez zena, alabaren eske zetozkionei: “Saski bete ur ekarri beharko dit, nire alabarekin ezkondu nahi duenak ”. Eta halaxe gertatu zen, froga zentzugabe horren berri jakin zuela luze bizitako gizon batek, luze bizi, bide luzea egina, eta abilezian ere luze zenak. Mabaleren herrira ko bideari lotu zitzaion, bada, haren alaba emaztetarako eskatzeko asmoz. Eta baldintza berbera jarri zi tzaion hari ere. Iritsi berria, ordea, ez zen harritu horrenbestez, ez atzera egin ere bere asmoetan. Herrian zuten saskirik handiena ekartzeko eskatu zuen, eta bait a soka lodi bat ere heldulekuetatik lotzeko. Haren animuak ikusirik, herritar guztiak azaldu ziren, eta “ergel a” deitzen zuten. Nork bete dezake, izan ere, saski bat urez? “Ergel a”, ordea , ibaira joan zen, eta hantxe sartu zuen saski handi hura, ongi lotuta. Ertzean zeudenei heldulekuetatik lotuta zituen sokatat ik tira egiteko eskatu zien. Ezin zuten saskia atera, eta sokak etetear ziren. Orduan esan zien “Ergel ak”: – Zoazte eta esaiozue Mabaleri saskia beteta dagoela, baina soka horiek ezin dutela karga atera eta eten egiten direla. Saskia bere etxera eramatea nahi badu, pipa erretzen ari denean pipatik ateratzen zaizkion ke harietako batzuk bidaltzeko. Mabalek pipa piztu eta erretzen hasi zen, baina pipari tira egiten zion bakoitzeko, handik ateratzen ziren ke hariak ezin ziren bildu. Hala “Ergel ari” mandatariak bidali zizkion esanez agindutako hura ezin zela egin. Ezinezkoa ze la egitekoa. “Ergel ak”, erantzun hori entzunik, esan zuen: – Jakin beza, bada, Mabalek, ke hari horiek bidaltzen ez badizkit, nik ezingo diodala eskatzen didan saski bete ur ho ri ere eraman. Mabalek, beraz, “Ergel aren ” erantzuna entzun eta bere jokabideaz lotsaturik, alaba emaztetzat eman zion, trukean besterik eskatu gabe. Garbi geratzen da beraz, ezin zaiola besteri eskatu, geuk ezin dugunik. Txakala eta lehoia Hausa herriko ipuina. Afrika. Lehoia txakalaren adiskide egin zen behin. Egonaldi luzeak egiten zituzten elkarrekin honetaz eta hartaz hitz egi ten. Txakala oso piztia jakintsua zen, izan ere. Bere hankei zor zien, batez ere, jakintza hura. Oihanetako bazter guztiak ezagutzen zituen: den denetan egona zen. Edozer gertatzen zela, beste inork baino lehen jakiten zuen txakalak. Eta, ez baitzen batere isilik egon zalea, alde guztietan ibiltzen zen nonzerberri hura, entzundakoaren pregoilari. Behin batean lehoiak esan zion: – Entzun, gauza guztiak jakin eta denei erakatsi eta denentzat aholku duzun horrek. Oihanetako jakintsua deitzen dizute. Ez al duzu niretzat hitz egokirik? Ez al duzu niretzat aholkurik? Txakalak erantzun zion: – Lehoi jauna, zu zara oihanetako erregea. Er rege ak zer nahi duen, bete egiten da. Errege ak esaten duela “hau nahi dut, bestea nahi dut ”, zer egiten dute zerbitzariek? Hark esana. Zer aholku emango dizut nik? Baina adiskide garenez, hauxe esango dizut, garrantzi handikoa baita: Izan ezezagu tzen ez d uzunaren beldur. Joanak joan. Gertatzekoa da beti ere beldurgarrien . – Esadazu, nori izan behar diot beldur? —galdetu zion lehoiak. – Oihanetako errege —erantzun zion txakalak —, ahal baduzu ez ezazu inoiz topo egin gizonarekin. Lehoiaren begiak goritzeraino sumindu ziren amorruz. – Zer da gizon hori, ni beldur ra izan diezaiodan —esan zuen —. Ekar ezazue gizona hona; ikusi nahi dut. – Oihanetako errege —erantzun zion txakalak —, ez ahaztu zer esan dizudan. Izan zaitez zuhurra. Oihanetako erregeak zer bait nahi zuenean ordea, huraxe behar zen egin. Errege ak, bada , bere mendekoak bildu eta esan zien: – Non da hiena, azal nabarra? Hiena aurreratu zen: – Hemen nauzu; zure aitaren esklabo nintzen hau, zure zerbitzari nauzu, oihanetako errege. Lehoiak esan zion: – Gizona ekarri behar didazu. Zure aurrean inor ez da ausartzen hots egitera, zu ikustean izuak denak mututzen baititu. Nondik ezta piztia saldo batek eraso diela iruditzen zaie, eraso egiten diezunean. Hienak esan z ion: – Oihanetako errege. Horra nire lepoa. Moztu ezazu, nahi baduzu, baina ez nazazu bidali gizonaren bila. Harekin topo egiten duenak, heriotza topatu du. Eta nik diotsudana, berdin esango dizute oihanetako biztanle guztiek. Lehoiak ez zion erantzun. – Non da tximino ausarta? —galdetu zuen —. Datorrela hona. Tximinoa joan zen. – Hemen naukazu, oihanetako errege. Zer nahi duzu nik egitea ? – Gizona deitzen dioten hori ezagutu nahi dut. Ekar iezadazu. Zu ausarta zara; erraz ekarriko didazu. Tximinoak erantzun zion: – Oihanetako errege, nahi duzun guztia egingo dizut, eta nahi duzun guztia egin diezadakezu, baina ez iezadazu agindu gizona ekartzeko ; ez dizut ekarriko. Orduan lehoiak esan zuen: – Non da lehoinabarra? Non da lehoinabar bulart sua. Lehoinabarra iritsi zen. – Hemen naukazu —esan zion. – Zatoz nirekin, biok joango gara —agindu zion lehoiak —; zuk erakutsiko didazu non den gizona. Ezagutu nahi dut. – Ederki bada, zurekin joango naiz —onetsi zuen txakalak —; baina zoritxarren bat gertatzen bazaigu, ez bota niri horren errua. Belazera joan ziren; unai bat zebilen bere behiak larratze n. Makila lodi bat zerabilen bizkarretik zintzilik, eta eskuetan hede zabal bat. Unaia behi taldearen aurretik zihoan, eta aldian aldian hedea klaskatzen zuen, behiak bidetik atera ez zitezen. Txakalak lehoia soilgune batera eramanik, esan zion: – Oihanetako errege, horra gizona. – Nor da? —galdetu zion lehoiak. – Behien aurretik dabilen hori; horixe da gizona. – Hori da hortaz gizona! Eta nik beldur izan behar diot horri? Lehoia bidera atera zen eta unaiari jauzi egin zion. Unaia ez zen beldurtu ordea. Makilari bi eskuez heldu, eta sekulako kolpea eman zion lehoiari bi begien erdi erdian. Lehoia erd i hilik geratu zen lurrean lu ze. Unaiak bidea n aurre ra jarraitu zuen. Txakala lehoiarengana hurreratu zen. Belarrira esan zion: – Oihanetako errege! Ezagutu duzu gizona. Orain badakizu arrazoi a nuela. Baina joanak joan. Goazen laster hemendik, gizonak gure bila etorri baino lehen. Gertatzekoa baita beti ere beldurgarriena. Lehoiak hanka bat jaso zuen; gero beste bat, eta gero astiro astiro bere onera etorri zen. – Txakala, zure jakituriak ez d u kaburik —esan zion —. Gizona baino ahaltsuagorik ez da. Goazen laster hemendik. Harrezkero, lehoia gizonez gogoratzen den bakoitzeko orro handi bat egiten du, eta txakala oso kontuz ibiltzen da une horretan lehoiak harrapa ez dezan, zeren ondo baitaki le hoiak ez diola inoiz barkatuko gizonak jo zuenean gisa hartan apaldua eta menderatua ikusi izana. Untonbinderen historia Zulu herriko ipuina. Afrika. Orain dela aspaldi aspaldi, urrutiko erresuma bateko mugetan bazen aintzira sorgindu bat. Munstro bat bizi zen aintzira haren barrenean, eta gizonik ausartenak ere beldur ziren hara joateko. Untonbinde, erregearen alaba, neska ederra zen, handia eta sendoa, eta beldurrik ezagutzen ez zuena. Entzuna zuen aintzira sorginduko urak harrib itxien distira zuela eta esneri k gozoena baino gozoagoa zela dastatzeko. Untonbindek aintzira hartara joan nahi zuen. Urte batez, euri asko egin eta ibaiak gainezka eginak zirela, aintzira hartara joateko baimena eskatu zuen Untonbin dek. Aitak eta amak debekatu egin zioten hara joatea. Urte bete eman zuen Untonbindek aintzira sorgindu hartako ur gardenetan amets egiten, eta euri sasoia iritsi zenean berriro eskatu zien gurasoei hara joateko baimena. Gurasoek debekatu egin zioten berr iro. Beste urtebete joan zen. Euri sasoia iritsi zen, eta hirugarrenez eskatu zuen Untonbindek aintzira sorgindura joateko baimena. Gurasoek bazekiten bakerik ez zutela izango alabari eskatzen zuen baimena eman arte; eta , halaxe, eman zioten. Ezkon bidaiara balihoa bezala antolatu zuen guztia. Herriko berrehun neska hautatu zituen berekin batera prozesioan joa teko; bera senargaiarengana balihoa bezala kantu eta dantza egin zezaten agindu zien. Neska guztiek, irribarrez , bi ilara egin zituzten, Untonbinderen alde banatan, eta urduri abiatu ziren beren mentura bila. Handik pixka batera merkatari talde batekin topo egin zuten. – Ez al gara ederrak —galdetu zieten neskek, dantzan jarraituz —. Zein da gutatik politena? Merkatariek berrehun neske i begiratu zieten, baina beren buru zeramaten Untonbinde baino ederragorik ez zela erantzun zieten; hura, izan ere, beste guztiak baino garaiagoa baitzen. – Arbola lirain bat bezala da, haizetan kulunkari —esan zuten merkatariek. Untonbindek pozik jarraitu zuen bi dean aurrera, baina neska batzu k haserre zeuden, merkatariek beren edertasuna gutxietsi zietelako. Merkatariak hil eta bide bidean utzi zituzten. Eguzkia ezkut atu zenerako neska prozesioa aintzira sorgindura iritsi zen. Bero eta nek aturik zeuden. Beren besoetako uztaiak, idunak kendurik, jantziak erantzirik ur hotzean murgildu zi ren pozarren. Barrez, zipriztinka, igerian aritu ziren, ordura arteko inoiz baino alaiago. Baina uretatik banan banan atereaz zihoazen ahala, beren jantziak eta apaingarriak falta zirela ohartu ziren. Oihuz eta negarrez hasi ziren. Luzera gabe neska guztiak negarrez ziren, Untonbinde salbu, ur ertzean. – Untonbindek du errua —hasi zen oihuka neska bat —. Untonbindek ekarri gaitu hona. Gure jantziak eta gure ab erastasun guztiak galdu ditugu; hotzak eta bakar bakarrik gaude, eta gaua badator. – Uretako munstroak eraman dizkigu jantziak ziurrenera —esan zuen zotinez beste neska batek —. Hemen beste inor ez da. Barkazioa eskatu behar diogu. Esan diezaiogun Untonbi nderena dela errua. Erregutu diezaiogun jantziak itzul tzeko . Banan banan neska guztiek beren damua adierazi zuten, Untonbinderi bota zioten errua eta jantziak itzul ziezazkien erregutu zioten munstroari. Banan banan neska guztiei nori bere jantzia eta apaingarriak itzuli zitzaizkien. Untonbinde bakarrik geratu zen zutik bere buru harroa zutik, barkaziorik eskatu nahi ez zuela. – Ni naizen bezalako printzesa ederra, denek miresten dutena ez da inoiz makurtuko munstro bati erregutzera —esan zuen. Hitz horiek halako moduz haserrarazi zuten munstroa , non Untonbinde harrapatu eta urpera eraman eta bertan irentsi baitzuen. Neskak beldu rraren beldurrez bere n kraalera itzuli ziren, eta gertatutako guztia kontatu zieten errege erreginari. – Hau zoritxarra —esan zuen erregeak —. Banekien gauza onik ezin zuela etorri horrelako leku sorgindutik. Sekulako galdu da nire alabatxo polita. Hau zor itxarra nirea! Bere alaba de itoratzearekin ez baitzuen aski, gudari gazte guztiei deitu, eta mendekua hartu nahi zuela esan zien. – Zorroztu itzazue ezpatak —egin zien oihu erregeak —, jar zaitezte gerrarako ordenan. Z oazte aintzira sorgindura eta hil ezazue hango munstroa. Gudariak errege aren aginduak betetzeko gertatu ziren. Urrutitik entzun zituen munstroak gudarien oin hotsak, ezpata hotsak, ezkutu hotsak. Haien gudu oihuak entzun zituen eta aintziratik kanpora aterarik bidera atera zitzaien. Munstro ahaltsuak bere ahoa zabal zabal egin eta gudari guzti guztiak irentsi zituen. – Nortzuk dira bakean utzi nahi ez nauten horiek? —egin zuen urruma munstroak —. Beren sail guztiak suntsituko dizkiet, kraala birrinduko diet eta hala libre izango naiz horietatik. Jan zuen jende guztiaren pisuaz makur makur eginik kraalerako bidea hartu zuen, bidean topatzen zuen guztia abarrakituz . Kraa lera iritsirik, erregea bera topatu zuen munstroak. Ordurako ordea, hain zegoen puzturik jandako guztiaz, non mugitu ere nekez mugitzen baitzen. Errege ak aurre egin zion , ezpata atera eta eztarritik sabeleraino ebaki zuen. Gudari guzti ak eta Untonbinde bera ere kanpora irten ziren. Arnasa hartu, alaitu eta berriro piztu ziren. Munstroa odol putzu batean hil zen eta herri osoa poztu zen. Untonbinde bizi zen kraaletik hurbil errege handi baten lurraldeak zeuden. Errege hark emazte asko eta seme gehiago zituen; emazte haietako batek, hala ere, semerik ez zuen. Ohitura betez gero, emazte hura kanpora egotziko zuketen, eta etxolarik txiroenean bizitzera behartu, baina beste errege ahaltsu baten alaba zen, eta emakume haren senarrak ez zion begirunea galdu nahi. Horrexegatik gainerako emazteak jelosiaz beterik zeu den. – Zergatik bizi behar du haurrik izan ez duen emazteak besteok bizi garen bezain ongi —galdetzen zuten. Gorroto zioten haurrik izan gabeko emazteari, eta begiramendurik batere gabe tratatzen zuen aukera zuten guztian. Egun batez, askotan ohi zuen bezala, haurrik gabeko emaztea negarrez zegoela, bi uso geratu ziren handik hurbil. Haur bat emango ziotela eskaini zioten, bere etxolan zituen piper hazien o rdainetan. Pozaren pozez, piper haziak hartu eta usoen aurrean zabald u zituen. Uso ek asebete arte jan zuten, eta ondoan mokoka hasi ziren, odola hasi zitzaien arte. – Orain haur bat izango duzu —esan zioten, eta hegan alde egi n zuten. Handik bederatzi hilabetera seme b at izan zuen. Mutiko ederra zen eta, bere amaren familia oso aberatsa zenez, haur hura egin zuten bere aitaren oinordeko, eta emazte guztien nagusi eta erregina izendatu zuten ama. Horrexegatik gainerako emazte guztiek gorroto bizi bizia hartu zieten ama semeari, eta haien semeak ere jelosia z urratzen zeuden. Erregina berria beldurrez zegoen beste emazteren batek edo haien haurren batek semea hilko ez ote zion. Boa suge baten azalean bildu eta ezkut atu egin zuen. Urteak joan urteak etorri , erreginak ezkut uan gordeta zeukan semea. Jendea marmarrean hasi zen haur hura hila zela, edo haur hura suge bihurtua zela. Hala ere erreginak ez zien erakutsi nahi bere haurra beste emazteei edo haien haurrei. Izu handiegia zuen horretarako. Horrela bada, jendeak berehala ahaztu zuen erreginak seme bat zuenik ere. Erreginaren jatorriko familia ere, bitarte horretan, pobretua zen, eta jendeak begirune guztia galdu zion emakume hari. Hala, urrutieneko etxolan, etxolarik txiroenean jarri zioten bizilekua, eta denek gutxiesten zuten, inoiz semerik iza n ez balu bezala. Garai horretarako mutila kozkortua eta gizon egina zen. Ez zuen ulertzen zergatik zegoen horren bizitza ezkutukoa eta berezia egitera behartua. Azkenean amari esan zion ez zuela harekin gehiago bizi nahi eta alde egin nahi zuela. – Zeuk egin nauzu izaki berezia —esan zion amari —. Zuregatik hil nahi naute nire anai arrebek. Etxetik alde egi n zuen, eta amak ezin izan zuen aurkitu, ahaleginak eginagatik. Eta bere senarrarengandik edo beste emazteengandik ere ez zuen laguntzarik izan. Sinist uta baitzeuden haur hura hila zela aspaldi. Hala ere, amak uste osoa zuen egunen batean semea itzuliko zela, eta etxola bat eraiki zuen harentzat, eta gauero gauero jateko eta edateko uzten zion haren aurrean. Eta nola historiak, kontatu hutsez, interesgarriago bihurtzen baitira , inguruko herrietako jendea esaten hasi zen ezen erregearen seme galdua bizirik zela oraindik eta eguzkia bera baino mutil ederragoa zela. Printzesa askok nahi izan zuten ezkutuko gazte misteriozko haren emaztegai egin. Erregeak abegi onez hartu zituen ezkongai iza n nahiz zihoazen emakume gazte guztiak, baina argi eta garbi adierazten z ien ez zekiela bere seme galduare n nondik norakorik. Gisa horretan printzesa haiek erregeren beste seme ekin ezkontzen ziren, eta ez zen argitzen misterioa. Egun batez Untonbinde printzesa eder garaiak printze galduaren historiaren berri jakin zuen. Entzunez batera hartu zuen erabakia gizon hark bere senarra izan behar zuela. Eta halaxe errege haren herrira joan zen. – Zuen errege ak badu oinordeko bat eguzkia bezain eder ra dena, inork oraindik ikusi ez duen oinordekoa —esan zuen —. Haren emazte a izateko etorri naiz. Oinordeko galduaren amak Untonbinde ezagutu zuen, eta poz handia hartuko zukeen bere semea horren printzesa ederr arekin ezkontzeko itzuliko balitz. Errege ak berriz, bere seme hura ezin aurkitu zela, eta beste semeren batekin ezkondu beharko zuela erantzun zion. Untonbindek ordea, ez zuen horrelakorik nahi izan, eta harri eta zur utzi zituen guztiak . Buruzagiaren kraaletik alde egiterik ere ez zuen nahi izan. – Hementxe geratuko naiz oinordeko galdu hori berriro itzul i arte, eta orduan haren emaztegai a egingo naiz —aldarrikatu zuen. Oinordekoaren ama guztiz hunkiturik zeukan Untonbinderen ausardia hark, eta etxola bat eraiki zion bere semea itzuli arte non b izi eduki zezan. Herri hartan zeraman lehenengo eguna iluntzen hasi zenean, bere etxola berrira erretiratu zen lot arako. Ustekabean amak haragia eta esne mindua ekarri eta aurrean utzi zizkion. – Ezkon janaria da hau —esan zuen Untonbindek —. Zergatik uzte n duzu hemen gauerako? – Urte askoz utzi dut janaria kanpoan nire seme galduarentzat —erantzun zion amak —. Orain ezkon janaria utziko diot zure etxolan, eta ea itzultzen den. Untonbindek gau osoaz lo egin zuen, eta goizean janaria inork ukitu gabe aurkitu zuen. Hurrengo gauean ere amak janaria utzi zuen etxolan. Goizean iratzarri zenean, gauez norbait sartu eta janari pixka bat jan zuela ohartu zen Untonbinde. – Ikusi al duzu nor sartu den etxolan? —galdetu zion amak. – Ezer ez dut ikusi —erantzun zion Untonbindek. Hirugarren gauean ere amak etxolan janaria utzi zuen. Ordurik ilunenean zerbaitek iratzarri zuen Untonbinde. Eskua ukitzen ari zitzaion norbait. Gizo nezko ahot s batek nor zen galdetu zion. – Untonbinde naiz, eta erregeren oinordekoarekin ezkontzeko itxoiten ari naiz. – Oinordeko hori aspaldi galdua da —erantzun zion ahotsak —. Zergatik ez duzu beste batekin ezkondu nahi ? Erregeren oinordekoa baizik ez zela duin berekin ezkontzeko, erantzun zion Untonbindek. Janari pixka bat falta zen, eta Untonbinde bakarrik geratu zen berriro. Untonbindek ateko maratilari begiratu zionean ordea, inork ukitu gabe zegoela ohartu zen. Egun horietan oinordekoaren ama oso urduri zebilen. Ziur zegoen bere semea zela Untonbinderen gaubisitaria, eta janaria jaten zuena: Untonbindek ordea ez zuen ikusi oraindik bisitari hura eta ezin zuen esan nor zen. Hurrengo gauean ere janaria utzi zuten, et a ordurik ilunenean giza ahots bat entzun zuen Untonbindek bera zegoen etxolan. Ahots hark sua pizteko esan zion Untonbinderi, eta hala, suaren argitan, suge batekin ari zela hizketan ikusi ahal izan zuen printzesak. – Ni naiz erregearen oinordeko galdua —esan zion izaki hark —. Orain dela zenbait urte lurpean ezkut atu nintzen, nire anaiek hilko ote ninduten beldurrez. Orain , ordea, beste inola bizitzen ez dakit. Untonbinde ausarta ez zen beldurtu, goizera arte itxoiteko erregutu zion sugeari, eta hitz egi teko amarekin, damuz eta penaz baitzegoen hura bere semea galdu izanagatik. Izaki hark ez zuen nahi, ilun zen bitartean alde egi n behar zuela esan zion. Untonbindek erregu eta erregu eskatzen zion geratzeko, eta azkenean lortu ere lortu zuen sugeak onar tzea Untonbinde bere amarengana joan eta ekar zezan. Untonbinde lasterka atera zen etxolatik. Itzuli zenean, suge baten ordez, gizonezko gazte bat zuen zain. – Untonbinderen kemenagatik nire osasuna eta edertasuna itzuli zaizkit —esan zuen. Amak eta oinorde koak pozez lehertu behar zuten. Gizona errege aren aurrera eraman zuten, ikus zezan. Hura ere pozez bete zen bere semea halako gizon ederra egina ikusirik. Berehalaxe konpondu ziren erregearen semea eta Untonbinde ezkon tzeko konpondu beharrekoak. Dantza eta festa handiak izan ziren, eta handik gerora oinordekoa errege izan zen Untonbinde erregina zuela. Uretako izpiritua Afrika. Garai batean bazen emakume izpiritu ahaltsu bat; euriaren, argiaren eta beste gauza askoren gainetik agintzen zuen. Esaten denez, garai horretan baziren emakume batzuk lurralde hartan oso ur gutxi zelako neke handitan zebiltzanak: beren kargu baitzuten , izan ere , urketa . Kui a handitan ekartzen zuten urrutitik, buru gainean hartuta, horren beharrezko a zuten ur gozoa. Horretan atso xahar bat azaldu zen, sorbaldan haur bat zeramala. Gelditu zen, eta zalantza pixka baten ondoren, haurrarentzat ur pixka bat emango al zioten eskatu zien. Ezetz erantzun zioten; bide luzea egin behar zutela ura ekartzeko, eta bere premietarako behar zutela zekarten guztia. Atso gaixoa etsita geratu zen, baina egunen batean errukirik izan ez hori damutuko zitzaiela esan zien. Geroago gizon bat topatu zuen palmondo batera igoa. Deitu eta palma ardo pixka bat eskatu zion haurrarentzat, egarriak hiltzen zegoela eta, gaixoa . Gizonak baietz esan zion. Palmondotik laster laster jaitsi eta kalabaza bete ardo eman zion. – Ontzirik ez dut , ordea —esan zion atsoak. – Ez dio axola, amona —erantzun zion gizonak —, hutsik dagoen kalabaza bat puskatuko dugu eta hartatik emango diogu edaten haurrari. Atsoak mila eta mila esker eman zizkion. Biharamunean ere leku berean egoteko eskatu zio n atsoak gizonari handik aurrera jarraitzera zihoanean. Gizona hain pozik geratu zen egindako mesede az, non gau osoan ez baitzuen lo rik hartu, eta biharamunean goizean goizik joan zen atsoak esandako lekura. Txundituta geratu ze n. Aintzira zabal bat zen ordu arte urik inoiz izan gabeko lekua. Atsoa berriro azaldu zen, eta zertaz harriturik ez zuela berak, Uretako Izpiritu Nagusiak, eginagatik. Ur hartan arrantzan egiteko esan zion, aintzira hartan urik sekula ez zela faltako. Baina agindu zehatza ema n zion emakumeak ez zitzala inoiz hango arrainak ukitu, behar izan zuenean laguntzarik eman ez ziolako. Aintzira hark Bosi du izena . Saguzarrak zergatik lo egiten duen buruz behera. Baule herriko ipuina . Bolikosta. Behin batean joan zitzaion saguzar erraldoi bat Ama Lurrari, eta diru pixka bat eskatu zion alokairuan. Ama Lurrak eman zion. Saguzarrak zerurantz jo zuen, hegan, Niame jainkoa zegoen lekura, eta dirua eskatu zion hari ere. Handik pixka batera Niamek diru a behar, eta mandatari bat bidali zion saguzarrari , diruaren eske. Saguzarrak baietz, itzuliko ziola, eta ma ndatariarekin batera lotu zitzaion bideari. Ama Lurrak, ordea, oihuz hots egin zion : – Niri ordaindu behar didazu Niameni baino lehen. Zergatik nahi diozu hari ordaindu niri baino lehen? Hortaz Saguzarrak mandataria aurrelari igorri zuen, agindurik esateko Niameni hankak eta hegalak harenganantz zituela, eta Lurrari ihardetsi zion, esanez: – Niameri ordaindu nahi diot lehendabizi, gober nari guztietan handiena baita. Zu ere ez zaitut ahaztuko, eta adi naukazu beti, zuk zer esango. Horrexegatik hain zuen, saguzarra zuhaitzetik zintzilikatzen denean, hankak gorantz ditu, Niamerenganantz, eta burua beherantz, lurrerantz, honek zerbait esan behar badio ere. Zein buruargien a Borana herriko ipuina . Kenia. Antzinako garaietan hiena eta tximinoa adiskideak ziren, eta oso elkarrekin ibili zaleak. Egun batez bietan zein zen buruargien a atera zen hizketa gaia. Luze aritu ziren eztabaidan, baina nork bere burua zeukan buruargien tzat, jardun eta jardunagatik amore eman gabe. Bietan buruargien a zein zen erabaki ezinik, gizonari galdetu go ziotela deliberatu zuten. Eta halaxe gizona bizi zen etxerantz bideratu ziren biak. Bidean zihoazela, barrez eta bromaz zihoazen biak, bibiek baitzuten uste osoa berak irabaziko zuela. Gizonak oso harrera txeratsua egin zien etxera iritsi zitzaizkionean . Bakoitzari pertza bana esne jetzi berri eman zien, eta gustu handiz edan zuten, edan ere, tximinoak eta hienak. Une batean tximinoak bazter batera eraman zuen gizona. Begiratu zuen ondo ondo inguruan behar ez zenen bat ageri ote zen, eta esan zion: – Adiskidea, eskertzen dizut egin diguzun harrera eta eman diguzun esnea. Eta esango dizut zertara etorri garen zuregana hiena eta biok. Luze aritu gara eztabaidan biotan buruargien a zein den ezin argituz, eta zure iritzira uztea erabaki dugu. Baina entzun iezadazu ondo, eta ez ezazu ahaztu ni baino hiena bizkorragoa dela esaten baduzu, etorriko naizela nire lagun guztiekin zure etxera, eta uretan sartu eta den dena zikinduko dizugula, eta ez zuk ez zure behiek ezin edango duzuela ur hor retatik gehiagoren g ehiago. Egi n kontu, bada, eta begira nik irabaz dezadan. Hienak ere, geroxeago, gizona bazter batera eraman, eta horrelako zerbait esan zion gizonari: – Eskertzen dizut tximinoari eta niri egin diguzun abegi ona eta eskaini diguzun esne gozo hori. Barka nazazu zure etxera ekarri zerk ekarri gaituen oraindik argitu ez badizut. Begira, tximinoaren eta bion artean eztabaida luzea izan dugu zein den biotan buruargien a. Ados ezin jarri garenez, zure esanetara utzi dugu hautua. Erantzuterakoan , ordea, eduki ezazu kontuan oraintxe esan behar dizudan hau: buruargien a tximinoa dela esaten baduzu, zeuk ikusiko duzu zer ondorio etorriko zaizun. Etorriko gara hiena guztiak eta Jainkoak daki zertzuk gertatuko zaizkizuen zuri eta zure abereei. Gizona berehalaxe ohartu zen harrapatuta zegoela batetik ez bazen bestetik: tximinoa buruargi ago jartzen bazuen, hienak etsai izango zituen, eta hiena jartzen bazuen buruargiago , tximinoak etsaituko zitzaizkion orduan. Kezka larria sartu zitzaion, eta ez zekien h artatik nola onik irten. Iritsi zen bada erabaki beharreko unea. Tximinoak eta hienak esan zioten: – Auzi bat argitzeko etorri gatzaizkizu: ea nor den biotan buruargien a. Zure esku utzi dugu epaia. Zuk esan. Gizona luzaro egon zen gogoetan, eta esan zie n: – Zoazte biok eta jar zaitezte alde banatara , tximinoa eskuinean eta hiena ezkerrean. Bizkarrean lehen ukitzen dudana, hura da biotan buruargien a; ukitzen dudana k, ordea, bere etxera joan behar du zuzen zuzen. Bi lagunak gizonaren alde banatan eseri zirenean, hark aldi berean ukitu zituen biak, eta bi ek, zein baino zein lasterrago, nork bere etxera alde egi n zuten, ustez gizonak bera buruargien izendatu zuelaeta. Halaxe salbatu zituen gizonak bere ura eta bere abereak. Harrezkero gizona esaten da dela animaliarik buruargien a, arrisku guztietatik nola edo hala onik ateratzen dakielako. Zein kolore takoa da kam eleoia? Bolikostako ipuina. Afrika. Behin batean Niame jainkoak mezu bat bidali zuen Lurrera, hango biztanle guztiak, gizon eta animalia, bere aurrera joan zekizkion. Bere aurrera iritsi zirenean, esan zien: – Pentsa ezazue ondo eta esa dazue zer eduki nahi du zuen Lurrean. Eta huraxe emango diot. Gizonak e san zuen: – Nik herri batean bizi nahi dut, soroak landuz. – Guk basoan bizi nahi genuke —esan zu ten piztiek. Kameleoia berriz isilik zegoen. – Zuk zer nahi duzu? —galdetu zion Niamek. – Begira —erantzun zion kameleoiak —, nagoen edozein toki neurea izatea nahi nuke. – Ederki —esan zion Niamek —. Nork zer nahi izan duen, huraxe izango du. Harrezkero gizakiak herrietan bizi dira eta piztiak oihanetan. Kameleoiak berr iz, zein lekutan dagoen, hango kolorea hartzen du, eta etxean balego bezalaxe da beretzat edozein leku. Zer den zailena Amhara herriko ipuina. Etiopia. Afrika. Herri bereko lau gizon azokara joan ziren. Bakoitzak behar zuena erosi zuen eta atzera herrirako bidea hartu zuten laurek. Hiru aurreratu egin ziren, laugarrena atzeratu samar zetorren. Herriko gizon tx iroena zen. Karga ere lauetan astunena zeraman: errotarria egiteko harria zeraman bizkarrean. Bidearen erdia edo eginik zutela, beren herritar batekin egin zuten topo. Aurreraturik zihoazen hirurek gelditu zuten eta galdetu zioten: – Hirian izan garen artean ezer txarrik gertatu al da herrian? – Zuen etxeetan ez, baina harria dakarrenarenean izan da kalterik: mandoa hil zaio. – Orain ez diogu ezer esango. Nahikoa karga astuna da lehendik ere daka rren harri hori —esan zuen bidaz tietako batek. – Ondo diozu —esan zuen besteak —. Etxera iristen denean jakingo du. Hirugarrenak ez zuen ezer esan. Oso berritsua zen, zer entzun, instantean errepikatu beharrekoa. – Hi kontuz ibili —esan zioten; ezer esaten badiok, egurtuko haugu, eta heuri erantsiko diagu errotarria, eramateko. – Ez, ez; ez diot ezer esango —agindu zien berritsuak —. Ikusiko duzue; ez dut hitzik aterako. Hizketan ari zirela txiroa elkartu zitzaien, errotaria bizkarrean zekarrela, ea lauek elkarrekin jarraitu zuten bidea. Berritsuak ezin eutsi zion berriari. Ezin zuen isilik egon, eta ehun pauso ozta eginik zituztela, mihiari jaregin zion. Txiroak etxean gertatutako ezbeharraren berri jakin zuenean, burua makurtu eta ia ezin zuen bere karga eraman. Beste bi bidaz tiek berr itsuari heldu zioten. – Agindutakoa ez duk bete! Ahaztu egin al duk heuk esandakoa? Hirekin alferrik duk hitz egitea! Berritsuari isiltzeko agintzea eta harriari hitz egi teko esatea, gauza bera. Orain ikusiko dituk, ikustekoak! Bero bero egin zuten, erro tarria bizkarrean kargatu, eta herriraino eramatera behartu zuten. Berritsuak ez zuen batere protestarik egin. Karga astun hura bizkarrean zeramala, irribarrez zihoan hala ere: – Hau errazagoa da! Zailagoa da sekretuak gordetzea. Horrexegatik esan ohi da berritsuez: Berritsuak errazago errotarria eraman mihia gorde baino. Zergatik esaten den gonbit ak zor duela gonbita Ghanako ipuina. Afrika. Zer ez ote daki Anansi k? Edozertan ari dela Anansi ez da inoiz galdua n ateratzen. Horregatik inork ez du traturik nahi harekin. Gauza jakina zen armiarma beti goserik zela, eta noranahi zihoala ere, hura beti ari zela zer jan bila. Aski zen jaki gozoren bat ematea, hura pozik edukitzeko. Hala ere gehiago eta gehiago nahi izaten zuen beti. Herritik irteeran bizi zen. Inori ez zion uzten etxean sartzen, zerbaiten probetxua ateratzeko ez bazen. Egun batez ordea, urrutiet ako herrietatik iritsitako bidaz ti bat, dortoka, joan zitzaion ate joka. Urrutitik zetorren, egun os oa emana zuen bidean, eta goseak eta nekeak zegoen gaixoa . Armiarmak ez zuen beste erremediorik izan, ostatu onaren legeak agintzen duen bezala, etxea utzi behar izan zion dortokari hantxe indartu eta atseden har zezan. Nahi, ez zuen nahi noski, baina hal a egiten ez bazuen herritar guztiek jakingo zuten, eta ez zuten onik esango. Irtenbideren bat aurkitu behar zuen, horregatik. Begiratu zion dortokari errukizko begiz, eta esan zion: – Ez dakizu, polit horrek, zein pozik naukazun nire afaritxo apal hau zu rekin erdibana egiteko aukera ematen didazulako. Baina, gure artean ohitura da egunean bitan garbitzea. Zoaz bada bide horretatik, eta berehalaxe topatuko duzu iturria. Oinak zikinak dituzu bideko lokatzez. Zoaz, eta garbitzen dituzun bitartean, nik afaria prestatuko dut. Dortokak ontzi bat hartu zuen eta armiarmak esandako bidetik iturrira joan zen. Han oinak garbitu zituen, xukatu zituen ongi ongi belarretan, eta etxera itzuli zen. Etxerakoan, ordea, berriro zikindu zitzaizkion oinak. Bien bitartean arm iarmak afaria prestatu zuen, eta hara hona zebilen sukaldean, oso pozik balego bezala itxura eginez. – Sar zaitez, sar zaitez, adiskide nirea —esan zion dortokari —, zatoz barrura. Horretan , ordea , oinetara begiratu zion dortokari; eta haserre esan zion: – Nola daiteke baina! Oinak zikin zikinak dituzu oraindik? Ondo garbitu behar dituzu mahairatzerako. Dortokak ere bere oinetara begiratu, eta lotsatu egin zen: zikin zikinak zeuzkan . Baina goizgoizetik ezer jan gabe baitzegoen, eta armiarmak afaritarako prestatuak usain gozo gozoa baitzuen, dortokari ahoan listua egiten zitzaion. Baina oinak garbitzera iturrira joan behar izan zuen. Oinak berriro garbitu eta laster bai laster itzuli zen etxera, d ortokak ahal duen lasterrena behintzat. Horregatik dortoka etxera zenerako, armiarmak jana zuen afariaren zati on bat. – Afari ederra —esan zion dortokari —, eseri zaitez laster, eta has i. Ustekabean bezala , ordea, dortokaren oinetara begiratu zuen berrir o, eta haserre handiz esan zion: – Zer? Ez dituzu oinak garbitu nahi ? Dortokak oinetara begiratu zuen. Bidean zekarren gosearekin ohartu ere ez zen egin nonbait itzule ran bideko lokatzak bildu zituela berriro. – Garbitu ditut —erantzun zion ia negarrez —. Bitan ere garbitu ditut, baina hain dago lohi bide hori… Anansi haserretu egin zen. – Etxea zikintzen ari zara! —esan zion amorruz, ahoa betetan —. Baina zoaz, garbi itzazu oinak ongi, eta gero afalduko dugu. Dortokari begiak tristuraz bete zi tzaizkion, eta begirada hartaz begiratzen zuen janaria, erdirik ere ez baitzen geratzen; eta iturrirantz abiatu zen berriro. Anansi gaiztoa jan eta jan ari zen bien bitartean. Dortoka iturrira iritsi zen, oinak garbitu zituen, xukatu zituen belarretan eta atzera etxera itzuli zen, ez ordea bidetik, han lokaztu egingo baitzen, belardietatik baizik, belarra garbi garbia baitzegoen. Etxera iritsi zenean Anansi ezpainak garbitzen ari zen zegoeneko. – Ederra afaria. Dortokak plateretara begiratu zuen; hutsik zeuden: baina ez zuen ezer esan. Irribarre egin eta burua makurtu zuen. – Alde egi n beharra dut —esan zuen dortokak —. Oso afari ederra izan da. Ez nekien herri honetan arrotzekin horren eskuzabalak zinetenik. Inoiz nire herrira iris ten bazara , etor zaitez, arren, nire etxera. Eta alde egin zuen. Dortokak ez zion esan inori armiarmak iruzur egin zionik, eta apurrik ere eman gabe afari osoa berak jan zuenik. Armiarma berriz herrian gora eta behera ibili zen harro harro dortokari zein afari ona eskaini zion esanez, eta dortokak inoiz haren herrira joaten bazen etxera azaldu gabe ez itzultzeko eskatu ziola eta handiagoak zabalduz. – Gonbit a horri ezin ezetz esango diozu, dortokak ez lizuke barkatuko eta —esaten zioten auzokoek, baina barrez eta isekaz esaten zioten, ondotxo baitzekiten jakin ere nolakoak izaten ziren Anansi ren gonbit ak. Anansi k, hala, dortokari bisita itzuli behar izan zion. Bide luzea egina zuen zegoeneko, eta non dortoka ibai bazterrean eserita ikusi zuen, eguzkitan berotzen. – Hara, Anansi dugu eta! —egin zion diosal dortokak —, azaldu zara bisita egitera. Eskertzekoa da. Ez dakizu zenbat pozten nauzun. Oraintxe nindoan bazkaltzera, nahi baduzu. – Eskertzen dizut —erantzun zion armiarm ak—; bide luzea da guretik zuenera, eta oraintxe nekatuta eta goseak nago. – Ederki, oso ederki —erantzun zion dortokak —. Badakizu gauza bat? Nik etxe ondo ondoan dut ura, ez urruti zuk bezala. Zaude bada hementxe eserita pixka batean, eta ni noan bazkaria prestatzera. Hori esanik uretan murgildu, hantxe bizi baitzen, eta ibai hondo hondoraino jaitsi zen. Uretan dortoka arina zen, laster moldatzen zen, lehorrean ez bezala, neke handiz moldatzen baitzen lehorrean . Berehalaxe pr estatu zuen bazkaria. Ur azalera irten eta esan zion armiarmari, urduri baitzebilen hara eta hona: – Prest dago. Zatoz etxera. Dortoka murgildu eta armiarmari bidea erakusten zion. Armiarmari goseak barrena urratzen zion, eta luze pentsatu gabe uretaratu zen hura ere. Dortokari jarraitu nahi zion: baina ezin: gorputzez hain zen arina non ur gainean geratzen baitzen. Ahaleginak egi n arren ezin zuen uretan barrena murgildu. Dortoka berriro azaleratu eta esan zion: – Horren bidaia luzearen ondoren goseturik izango zara behintzat! Bazkari gozo gozoa prestatu dizut. Zatoz laster. Eta uretan murgildu zen berriro. Berriro ere ahalegindu zen armiarma dortokaren atzetik murgiltzen. Alfer alferrik ordea. Anansi bizkorra bazen, konponbide bat aurkitu behar zuen larrialdi hartarako. Harri txintxar batzuk hartu eta patriketan sartu zituen. Karga harekin ez zuen beste ezer en beharrik izan, ia ia indar egin beharrik ere ez, hondorainotzeko. Anansi neke handiz moldatzen zen uretan, baina nekez bada ere, dortokak bazkaria prestaturik zion tokiraino iritsi zen. Dortoka ere ez zen geldirik egona, eta Anansi iristerako bazkariar en erdia jana zuen. Armiarmari berriz gorputzak ikara egiten zion gosez. Mahaira eseri zen ozta ozta, eta dortokak esan zion ahots apalez: – Barkatuko didazu, adiskide maitea, baina gurean ez dugu ohitura mahaira kaleko jantzita esertzeko. Erantzi itzazu, arren, dakartzazun jantzi horiek, eta berehalaxe jango duzu. Hori esanik, dortokak ahoa bete eta jan eta jan ekin zion. Anansi ri begiak tristuraz bete zitzaizkion mahaia ikusita, geroz eta hutsago ari baitzen geratzen. – Asetzeko adina bada orain dik eta erantzi nadin —pentsatu zuen bere baitarako. Jantziaren patriketan zeuden ordean A nansi urpean zeukaten harriak. Erantzi bazen zen erantzi zen; ur gainera irten zuen berriro, behea n ezin eutsirik. Dortoka hondoan zegoen, bere bazkari gozo gozoare kin. Anansi lehorrera atera zen, eta goseak itzuli behar izan zuen bere herrira. Horregatik e san ohi da horrelakoetan gonbit ak ber e adinakoa izaten duela ordaina. Zerria eta elefantea Bolikostako ipuina. Afrika. Zerria elefanteari joan zitzaion behin, eta galdetu zion: – Esango al didazu, mesedez, zer egin behar den zu bezain handia izateko? – Sekretua da hori —erantzun zion elefanteak —; baina hala nahi baduzu emango dizut horretarako behar den magiazko gaia. Basoan barrena sartu, eta magiazko indarra zuten hosto batzuk ekarri zituen handik gutxira. – Egunero egunero horrelako hosto batzuk emango dizkizut, eta a zkenerako neu bezalakoxe handia egingo zara —esan zion zerriari elefanteak. Zerria egunero egunero joaten zen elefantearengana ; hark egunero ematen zizkion magiazko hosto haietako batzuk, eta zerriak jan egiten zituen. Handik pixka batera elefantearen antza hartzen hasi zen. Loditu zen; muturra luzatzen hasi zitzaion; haginak luzatzen hasi zitzaizkion, eta begiak eta belarriak ere geroz eta elefantearenen antzekoago ak hasi zitzaizkion bihurtzen. “Ari da, ari da ”, pentsatu zuen zerr iak. “Aurki naiz elefantearen berdin a; baina ez naiz ibiliko, piztia alfer hori bezala, ibilian eta ibilian. Nik erakutsiko diet denei zer den piztia handia izatea ”. Muturra jaso jaso egin eta handik aurrera ez zuen gehiago ibili nahi izan bere ordura arteko lagunekin. Gau batez zerria basora joan zen uxarrean egitera. Ordurako ordea jokaera aldatzen hasia zen zerria; piztia handi ahaltsu a balitz bezala ibiltzen hasia zen: urratsak lurra gogor zapalduz ematen zituen, zarata eginez jaten zuen; animalia askok alde egin zuten handik, zerriaren beldurrez. Gau hartan elefantea inguru hartan zebilen nonbait. Zarata eta hots haiek entzunda, harriturik galdetu zuen: – Nor da hori? – Elefantea bera baino gehiago da hemen dabilena —erantzun zion zerriak oraindik ere kurrinkaren antza bazuen marru nahi batez. – Bai zera —erantzun zion elefanteak —. Ni adinakorik ez dut egundo ezagutu. Berehalaxe ikusiko dugu zein den hori. Hotsak zetoze n lekura joan ea zerria ikusi zuen lokatzetan ihalozka . – Hara, hara —esan zuen elefanteak —; hara zein genuen! Nik hazten lagundu eta zu horretan… Libra batzuk behar dituzu oraindik piztia handia izateko, eta ni baino gehiago zarela esaten hasia zaitugu d agoeneko. Ez da gutxi. Bada, kito magiazko hostoak eta oraintxe zaren bezalakoa izango zera bizitza guztirako. Horrexegatik du, nonbait, zerriak muturra luze xamarra, eta elefantearen tronpa bezala jaten ari denean mugitzen ez zaiona.

2023-12-01

Ostantza

booktegi.eus FITO RODRIGUEZ Ostantza Artadin, goizero, nirekin batera gosaltzera etortzen zen lagun horri Tren geltokiko plaza beste edozein estaziotako irteera bezain itsusia zen, ezin zitzaion plaza ere esan. Itsatsitako eraikina, errebuelta egiten zuen bidegurutze ziztrin bat eta tunel moduko ahoa besterik ez zen. Tunel horren irteeraren gainean, agure batek ikusteko modu ko handiz izkiriaturiko hizkietan herriaren izena agerian: zumaia empalme. Eta bisitariari irudikapen dibertigarriak eta malenkoniatsuak ematen zizkioten erabilitako letren tamainak eta polisemia lubrikoak. Izenaren parean, kantoian bertan, “Lagun Artea Ba r” kartela zegoen oraindik eta irriño batez “Betiko lagunarteraino itzuli naiz” pentsatu zuen. Bidearen beste aldetik Urola ibaiaren kirats ustela zetorren, eta hondoan laino artean galtzen zen San Miel Artadiko tontorra, ipar mendebalera, ahaztutako itsa soaren aldean, inoiz ahanzterik ezin izan ez zuen herria. Baserritarrentzat ilunabarra dena ostantza izaten da lehorrera datorren marinelarentzat. Une hartan heldu zen gure gizona, aspaldidanik, berrogei urte luze jada, begi bistatik galdua zuen portura. Beraz, esan dezagun, garaiera ertaineko gizasemea irten zela estazioko auzora, potxolo samarra eta ia ile urdin. Dena anodinoa zuen, arropa, aurpegia, piura. Norbaitek deskribatu behar izan balu, adibidez eleberri batean, balizko prozedura polizialean edo epaile baten aurrean, kostatuko zitzaion haren irudia zirriborratzea. Izaki iheskorra zen, ia ikusten ez den horietariko bat. Haren presentzia lainoaz, ametsez edo aho batek kanporatzen duen hatsaren lausoaz eraikia zen. Milioika pertsonaren antza zeukan. Udazken beteko arratsalde gorrian euria ari zuen eta ama ez zegoen aldarte onean. Txirrinak jo zuenean, etxekoandrearen agindua, ahapeka, aditu zuen semeak. —Pello, zoaz atea irekitzera, azkar! Ateaz bestaldean aitona zegoen, aspalditik familiaren bizi tzatik desagertutako prakaduna, zaharragoa eta ilea urdinduta. Baina bera zen, dudarik gabe. Ustekabea eta guzti, “Kaixo, Attuna Teles!” diosala Pellok. Telesforo zuen izena, ez gustukoa ordea. Gehienek Beltza esaten zioten, gertukoek Teles . Ama, hori en tzundakoan, ateraino gerturatu zen poliki. —Etorri zara! —Ez, baina banator... Sar naiteke? —Jakina, horrenbeste denbora etxetik kanpo eta orain atarian geratu behar? —Nolatan, aita? —jarraitu zuen. —Noizbait behar zuen eta hemen naukazu, polit hori.. . —esan zuen aitonak, alaba Anamari amultsuki estutuz. —Egoera egokiena zein ote den ezin da inoiz asmatu baina bizitzan, badakizu, erabakiak hartzeko behar bezalako ausardia puska batez jokatu beharra dago beti —gehitu zuen Telesek. —Horrekin hemen egot eko erabateko ziurtasunik ez duzula izango esan nahi al duzu? —Anamarik. —Erabateko ziurtasunik? Nola dakigu hori ba ote dugun inoiz? —Telesforok. —Aita, mesedez! horrenbeste denbora hemendik at egonda horri buruz zerbait ikasita eduki beharko zenuke honez gero... —Bada, horixe bera ikasi dut, hain zuzen ere, ene xarmanta, erabateko ziurtasunik ez dagoela ezertan. Egia esanda, hona etorri aurretik, urratsak emanak ditut. Abokatuek nire kontra ez dagoela ezer diote, juridikoki alegia. Zegoena pr eskribituta omen dago eta ez da auzi berririk espero baina, esan bezala, alde horretatik edozein gauza gerta daiteke eta... —Eta??? —Eta, legez bestalde, polizialki, haiek egin dezaketena ezin da erraz asmatu. Edozein gauza egiteko prest egon dira beti e ta orain ere berdin dihardute. —Eta hi, Pello, nola hago? Zeinen handia! Zenbat urte? —Hori ere ez al dakizu? —Anamarik. —Utzi asmatzen, hamazazpi edo? —Edo? —Anamarik. —Asmatu duzu, Attuna! —poztu zen Pello. —Bai, zure aitona oso azkarra izan da beti, azkarregia esango nuke nik —ihardetsi zuen Anamarik. Gorria arre bilakaturik ilundu zuen, kanpoan ez zegoen jada argiaren arrastorik eta Anamarik argiak piztu zituen. Etxe txikia zen. Gizarte babespean eraikitako bi zuloko habia. Sukaldegongelaz gai n gain lotarako txokoa eta komuna. Amak egongelako sofan egiten zuen lo baina Pello bere gela txikiaren jabea zen, erabat. Hor zuen bere erresuminaren erresuma. Nerabezaro luzea ez da bizitzaren sasoi gozoena eta Pellok ez zuen inor gela barrura sartzen uz ten. —Kostatu zait zuen etxea topatzea. Hau dena ez zen horrela lehen. Dena zen mendia eta baserriak, eta hemen Hotel Amaia zegoen horrenbeste etxerik egon beharrean. Gure etxea zena ere, bota zutena, ez zegoen hemendik urruti, baina tokia, berdina izan a rren, ezin esan berdin dagoenik. —Bai, denborak ez du bere bidea alferrik egiten, aita... Hemen geratzeko asmorik al duzu? Ikusten duzunez etxe honetan beste batentzat tokirik ez baitago. —Nirekin gera daiteke —Pellok. —Nolaa? zure gelan ez duzu inor sa rtzen uzten... neronek ere sarrera debekatua daukat eta! —Bueno, beste tokiren bat aurkitu bitartean nire gelan moldatu gaitezke —jarraitu zuen bilobak. —Lasai, ez dut enbarazurik sortu nahi eta, gainera, aspaldidanik ikasia daukat nire bizitzaz arduratz en. Tokiren bat edo beste bilatuko dut lotarako eta, ondoren, baita bizitzeko ere —arrapostu aitonak. —Zuk ikusi, baina, niri behintzat, ez didazu inolako enbarazurik egingo, eta biok egon gaitezke nire gelan —Pellok. —Aizu, aita, ez gaizki hartu, baina ez dut uste hemen hirurok bizitzeko behar bezalako baldintzarik daukagunik. Hala eta guztiz ere, taxuzko zerbait aurkitu bitartean, eta Pello konforme baldin badago, egokituko garelakoan nago, ze erremedio! —Eskertzen dizuet, bikote, ikusi duzuenez etorri berria nago, eta ongi etorriko zait lasaitasun egun pare bat hartzea nire burua kokatu ahal izateko. —Bizitza osoan zure burua kokatzen nahikoa lan izan duzu, ez dakit sasoi hauetan horrelako lanik hartzeko pronto zaudenik, baina, batek daki... —Zu ere nire ezpalekoa beti, nonbait, bizkorregia zara gero, Anamari. —Lasai, Attuna, biok egingo dugu lo elkarrekin, txikitan bezala. Ze, bitartean mokadu bat hartuko al dugu? —Benetan ezin dudala sinetsi, nik, egunero zurekin bizitza ateratzen ari dena, zure gertukoena, ezin dut zure gelan sartu inoiz, sofaohe madarikatu batean ari naiz bizkarra izorratzen eta behin, nire aita datorrenean, berarentzat gela eta ohea irekita dauzkazu? —Lasai, neska, Pello eta biok aspaldiko lagunak gara eta! —Telesek. —Ez naiz neska gero, emakumezkoa naiz aspaldi... eta zuei bioi bideak errazten kokoteraino naukazue. —Ados, nik prestatuko dut otordua —Telesek. —Aita, etxe honetan ardorik ez dago, badakizu. —Ondo da, nik zahatoa ekarri dut. —Beti bezala! — “Ilunabar eder eta gorri hau galtzen ari gera Gaur arratsean inork ez gaitu ikusi eskuak batera Gau urdina erortzen denean munduaren gainera Gure leihotik joango gara urrutiko muinoetako festara Harea bezala, esku artean eguzki zipriztina joaten da”. —Zer da hor i, zure bertso eskas haietariko bat, aita? —Ez, Pablo Nerudak antzerako zeozer bota zuenaren oroitzapena. Badakizue, burutsua izaten da egunak amaitzea. Etengabeko gurpila. Eguna eta gaua, eta berriro eguna. Hain erraza dirudi, baina oso zaila izaten da. Eta askotan, naturak bere mugak jartzea erabakitzen duen tokietan, egundokoa lehertzen da: Iñulabarra . Ez da erraza izaten iluntzearena ulertzea. Bere denborak, neurriak eta koloreak ditu, eta, gainera, ez dago bakar bat ere beste baten berdina denik, zien tzialariek xehetasunak bereizten eta izaera isolatzen jakin behar badute ere ezin dute argitu ahal ilundea ; beraz, ilunbista da bakoitza baina besteekiko ezberdina izatea zertan datzan... nork daki. Aspertzen ari zarete? —Bai horixe, Attuna. Goazen afaltz era. —Zuk, Pello, ez edan ardorik —amak. —Eta nik? —Zuk, aita, nahi duzuna egin, bizitza osoan ez duzu besterik egin eta! —Attuna, zergatik daramazu beti zahatoa? —Istorio zaharra duk hura, ni bezain zaharra bederen, egunen batean kontatuko diat. —Attuna, nik ere buruan badauzkat ilunabarreko bertso batzuk. —Zeintzuk baina? — “Udazken koloretan, landen lurrinak zeharkatuz, hitaz oroit eta higan nauk. Zuhaitz biluziaren gerizpe orpoan doa, orbelaren hilobi, horiz eta gorriz, dena l okarturik”. —Hara!, gure Benitok udazkenari kantatu ziona. Arrazoia duk, Pello, udazkena urtearen ostantza diagu. —Aizue, afaria ez da bakarrik egiten —Anamarik. —Sukaldean lagundu dezaket? —Telesek. —Ez gara kabitu ere egiten! —Mahaia jarri? —Attunak. —Hori Pellok egiten du, baita jaso ere. —Zahatoaren ondoan eseriko naiz, bada... —Bai, zuk dakizun modura. Ez zuten asko itxaron behar arrautza frijituak eta magrak mahai gainean prest egon arte. Tomate pixka batez lagundurik giro gaz igozoan elkartu zen aspaldiko partez familia osoa, senideen arteko bilkura hartara gerturatu ahal izateko aukera izan zuten hirurak behintzat. LOGELA Aitonak oraindik ez du bilobarekin lo egiteko ohiturarik eta esnatzen da maiz. Baldarra da. Halere, bilobak ez du zurrunga egiten. Horrela berriro loak hartzea lortu du, baina lehenago berak zeruertzari eta urruntasunari begiratu die, aspaldian ikusten ez den zituen horiei. Euria gogor hasi du. Ura leihoaren kristaletik irristatzen da. Itxura den ez, herria lausotu egiten da formak luzatzen dituen pantaila horren atzean, eta koloreak mozkortu eta nahasten ditu. Ez du aurkitzen bere alabak ohearen ondoan utzi dion ura. Hain ederra izan da eguna... Ilunabarreko zirimiriak lurreko usain guztiak berrir o lotzen ditu bere bizipenez. Atzo alde egin izan balu bezala gogoratzen da denaz. Zegoen guztia bere barruan gorde du, usainak, kresala batik bat, koloreak, euria, basoak, hitzak, doinuak, haurra zenaren arnasa pausatua... begiak sabaira altxatuz, malkot an itsututa, bere sudurra zarataz ari da. Begiak itxi eta loak harrapatzen du, bizitza luzean lagun izan dituen sentsazio bide errepikakorrak berriro dastatuz. Bat batean, aurpegi maitatu guztiak etortzen zaizkio burura, eta, haien oroimenean, berak ezagu tutako hainbat herrialdetako lurraren usaina, basoarena, zeruarena eta suarena, animalien, loreen eta gorputzen lurrina, usain guztiak batera, autoek eta itsasontziek botatakoak, haien kea, motorren kiratsa, frijituaren atxona, espaloira botatako fruta ustelaren afoinua. Hala eta guztiz, hemen, bere herrian, usainak, benetako usainak dira berarentzat, gatza, airea, arrain lehorra, lur bustia, pikea, algak eta ura daude. Usain onak! Lehen aldia da herrialde hura usain berezia duen zerbait lurrin bihurtu dela berarentzat. Faltan botatako usain multzo horrekin liluratuta dago. Bihotzaren sakonean, leku hartara itzuli ahal izana eskertzen du. Dena usnatuz lo gelditzen da. Zaharrak ez du oroiminik sentitzen lasaitasuna baizik eta, bat batean, erabateko gauak helt zen dio eta ametsen amildegian galdu. Berehala, ordea, logela oihuz betetzen dela sentitzen du. Alaba esnatu eta gainerakoei jaikitzeko deiadarraz ari da, orroa eta guzti. Egunsentian ondo etzanda geratu nahi zuen koltxoian, bilobaren ondoan ea berriro egi ngo zuen lo, baina alabak ez dio aukerarik emango. —Pello, esnea berotu! —Banoa. —Aita, beti bezala, zuk nahi duzuna egin ezazu. —Ez, ni ere banoa, kaferik ba al dago etxe honetan? —Bai, kanpokoentzat! —Hara, ni ez naiz kanpokoa baina kafe huts bat h artuko nuke... —Esnerik ez? —Esnea haurrentzat da eta etxe honetan ez dago haurrik. —Adin tartea badago ere, gu zure haurrak gara. —Hala izango da baina umeak izateari aspaldi utzi diozue... —Halere, gure etxean esnea hartu ohi dugu eguna hasteko eta zuk, etxe honetan, kafea hartzerik baduzu. —Ongi da. —Attuna, ogi txigorturik nahi? —Gailetak nahiago. —Ez dauzkagu. —Ogi txigortua, beraz. —Olioz edo gurinaz? —Zuek nola hartzen duzue? —Guk olioz. —Bada, nik gurinaz hartuko nuke, ba a l dago? —Noski, zerorrek hartu frigotik. Beti saiatzen zen zetorren giroa zeruertzera begira definitzen, eta orduan iritsi zen egunsenti hura. Lehen eguzki izpiarekin bat egin zuen, itsasoak ezinezko sarrera egiten duen lekura begira, goiz hartako kolore aniztasunei so. Eguzkiak motel irten zuen, eta gustatu zitzaion etxetik ikusi ahal izana bor bor egin zuenean. Etxea hainbat musika tresnaren doinuek hartu zutela zirudien, ihiek gogor eusten zioten haizeari eta zuhaixkak handitu egiten ziren, hegaztiek l ehen argietan nabigatzen zuten. Bide onean ari zela bazekien. Bakean zegoen. Baina ilunabarra nahiago. —Zer dakizue Aspirinoz? —Zein da Aspirino? —Pellok. —Zer dakidan Aspirinoz? —Anamarik —. Hil zela, bere nagusia bezala eta farmazia saldu zuten. Orain beste jendeak kudeatzen du Botika Zaharra eta, toki bertsuan egon arren, erabat aldatuta dago kanpotik eta barrutik. —Ez dakit zerura edo infernura joango ote ziren Aspirino eta haren nagusia baina, edozein tokitara joatea ere, kostatuko zitzaien. —Zerga tik, Attuna? —Ez egin kasurik, seme... herrenak ziren biak; eta, bide batez, zure txantxa txarrak alde batera utzita, zeu ere herren zabiltzala konturatu naiz. —Bai, belaunetan min dut. —Belaunaldiagatik izango da, aita. —Bai horixe, belaunaldian min dut. —Utzi hitz joko merkeak, zuk txekeo medikua behar duzu eta, izatekotan, belaun berriak. —Zapata egokiak behar ditut eta, medikuak, berriz, ahalik eta urrutien. —Begira ze zapatilak ditudan nik, Attuna, super erosoak dira. —Bai, et a super garestiak ere. —Berdin da, zapata berrien bila joango naiz gaur goizean. —Attuna, nahi baduzu, eguerdirako aterako naiz ni eskolatik eta nireak non erosi nituen erakutsiko dizut. —Ondo zagok hori! Hire bila joango nauk, bada. Non zagok hire eskola? —Narrondoko errepidearen alboan. —Bazkaltzera etorriko zarete? —Anamarik. —Bai, horixe. —Ordu bietan, beraz. —Ados. —Konforme. Tristura eta bidaiaren haserrea jite atseginak ordezkatu ditu. Itxaropena. Sosegu gozoa, bildutako aldartea lautze a. Aitona itsasoaren aurrean eserita dago une batez. Itsasoa, eguzki ordu zoragarri honetan, urdin bizi dirdiratsua da. Telesen izpirituan gogobetetasuna nabari da. Azaleko behatzaile batek uste izango du aitona zoratuta begiratzen ari dela inguruari behar bezalako arretaz kasu egin gabe. Ez al dira bere hartan pisutsuak eta eskrupulu sinesgaitzak sentitzen dituenak? Ez du ezer ezagutzen, alegia. Garai batean buruz zekizkien tokiak eta toki izenak desagertu dira. Larreak, harrobiak, labarrak, arroka tokiak , baserriak eta bordak, kaleak, bidezidorrak: Iruarriandieta, Bizkarraga, Igarategi, Izustarri, Arizmendi, Aizpurua, Maluzarreta... izen haiek ia bere buruan besterik ez daude. Haien ordez, Puntanoetan edo Patxita Etxezarreta aldean bezala, bide zabalak e ta etxe orratz bat edo beste. Bere betiko herria bere baitan besterik ez dagoela hasia da konturatzen. Zegoenak ez du iraun, berau bezainbeste bederen. Oraingo honetan, dena garbiagoa da, kaleak zuzenagoak, eta haietan ia jenderik ez dago. Diseinatzaile ba ten mahaian sortutako auzo berrietan auzokorik ez. Hodei urtu ezinak zeruertzean, zain solteak hosto baten atzealdean. Eta, hala ere, aitonaren errealitate barnekoi hori errealitate sendoa da Beltzaren adimenarentzat. Munduko gauza gordinei, latzei eta bo rtitzei lotuta, nola epaituko ditu aldaketa horiek? Eta ezer sakonagoa, zirraragarriagoa, dramatikoagoa eta altuagoa da Telesen buruan gertatzen ari dena: ez du hemen egon nahi, nahiz eta bizitza osoan hona itzultzeko borrokan bizi. Parkera joan da eta ba nku batean eseri. Bakarrik. Ia bere bizitza osoan bezala. Parke polita da, ederra, handia, zoragarria, umeentzat dibertigarria, helduentzat ere jolastoki asko dituena, lasaia eta inpertsonala. Halere, ez zegoen kontent. Beste sasoietan beste nonbaiten sen titutako bakardadeak bustitzen dio soina eta, eserita ere, izerdi patsetan dago. Helduek erabili beharreko erreminten gunera hurbildu eta, berehala zurbildu da zeharo: Zarautz hor dago... lehen izandako bezala gizasemeak handia izaten segitzen du baina, b eti baldarra izateagatik edo, era traketsean dabil orain makuluek lagundurik. Beltzak, aldiz, hala ibilera herrena, nola itxura bera ere disimulatu nahian, buelta eman du eta bilobarekin adostutako zitara joateko era zurrunean kimatutako gereziondo japonia rrek marrazten duten bide tartera zuzendu ditu urratsak, askotan egin modura, oharkabe desagertuz. Villa Pilarren atzeko basoa non zegoen bazekien eta inguru guztia oso aldatuta egon arren noranzko hura hartuz Pelloren eskolara gerturatzen joan da. Batime ndu handia zen, dena porlanaz eta adreiluz eginda, eta hesitua. Berak ezagututako kartzelak etorri zitzaizkion gogora eta, handik haurrak eta gazteak irteten ikusterakoan, berriz, Unamunok zioena ere burura etorri zaio: eskolatik ateratzen diren ikasleen b urrunba askatasunaren aldeko orroa besterik ez dela, hura bai Orroaga, eta ez Azkizupean dagoena. Horrenbeste gazteren artean Pellori antzematea ezinezkoa zitzaion baina, zorionez, Pellok berak aurkitu zuen aitona. Lagunduta zetorren. —Kaixo, Attuna! —Zure aitona al da? Ez nekien aitona zenuenik... Nola izen du? —ingurukoek. —Duela gutxi etorri da kanpotik aitona Teles. —Kaixo, aupa... bon, bagoaz? —Nora zoazte? —Bakea eman, faborez... Goazen, Attuna. —Lagun asko dauzkak hik. —Dena jakin nahi duten begiluze nazkanteak besterik ez dira. Haiei zer inporta zaie, bada...! —Nik parkean nire garaiko haietariko bat aurkitu berri diat. Zarautz deitzen genion baina zorionez ez duk konturatu ni haren ondoan nengoenik. —Hobeto. —Horixe. Ze, zapatak eros tera joango gaituk? —Nireak bezalakoak nahi badituzu Odriozola dendara joan beharra daukagu, ba al dakizu non dagoen? —Lehen Erribera kalean zegoan behintzat. —Attuna, Trapaia tabernaren parean dago, etxetik gertu. —Etxerako bidean baldin badago, primeran. EGUERDIA —Kaixo, Ama. —Eguerdion, Anamari. —Hauxe piura dakarkizuena biok! —Ze ba? —aiton bilobek. —Futbol talde berean jokatzen al duzue? —Pentsatu dut nire hanketako minerako Pellorenak bezalako zapatilak onak izango zirela eta kolore berdinekoak aurkitu ditugu, gainera! —Zuri ondo iruditzen al zaizu zure adinean bista ere kaltetzen duen fosforito koloreko holako zapatatzar pareaz kalean ibiltzea? Txiribiton ematen duzu eta! —Zein da txiribito handi hori? —Ez zuan txiribito, Txiribiton baizik. Hire ama txikia zenean boladan zegoen pailazo handikotea zuan hura. Hire garaikoek Pirritx eta Porrotx baino ez dituzue ezagutzen... —Ama, nire zapatilak niretzat onak badin badira zergatik izan behar dira txarrak Attunarentzat? —Horixe bera esaten diot nik zure amari... —Adin tartea da kontua, ez al zarete konturatzen? —Bon, bazkaltzerik ba al dago? —aitonak. —Goseak nago, ama. —Eseri aurretik mahaia jarriko duzue, ez? Edo neronek egin behar dut lan guztia? —Bagatoz, lasai. Anamariren lo egiteko tokiaz gain sukaldegongela zen horretan zabaldu zuten mahaia aiton bilobek. Basoak, txorkonak, attalak, nabalak, sardexkak eta koilarak. Aitonak zahatoa ekarri zuen eta ur pitxerra bilobak. —Dilistak, aspaldiko partez! ederki!!! Nola egin dituzu? —aitonak. —Dilistak, beti bezala! Ze nazka, ez dakizu besterik egiten? —bilobak. —Begira: txorizoa sardexkaren hortzekin ziztatu eta ur hotzean murgildu dut jadanik sutan zegoen eltzean. Irakiten hasi denean txorizoa kendu dut botatako gantzak ez d iezaien dilistei eragin. Bestalde, barazkiak maneatzeko erabiltzen dudan eltzean oliba olioa isuri eta sutan jarri dut ondoren. Tipulina, porruaren zuria eta azenarioa erantsi dizkiet eta eztitzen eduki dut pixka bat kolorea hartu arte. Gatza bota, eta dilistak gehitu orduan, aurrez irakindako txorizoa gaineratu, eta gero ia ordubete egosten utzi dut. Ondoren, lehen prestatutako baratxuri olioa isuri dut, txorizoa atera, eta, xerratan moztu eta gero, berriro bota dut. —Ez dakit zure amak besterik egiten ba ote dakien baina, dilistak behintzat, bere ama zenak bezain ongi prestatzen badaki. —Ez aipatu orain ama, mesedez, behar zenean, bera joan zitzaigunean, zu jadanik alde eginda zeunden eta zu gabe hil zen... —Eta n i bera gabe, aizu! Niretzat ez zen gozoa izan. Aitzitik, alde egin behar izan nuenean ez nuen aukera handirik izan inori azalpenak emateko, eta gero beranduegi zen. —Bai, eta orain berandu ere bada. Utz dezagun gaia. —Nik ez dut gaia atera behintzat. —Attuna, txorizorik emango? —Bai, mutiko, har ezak nirea lasai. Niri ez zidak onik egingo. —Eskerrik asko, Attuna! —Bai, ekarri asko... —Ez zara inoiz aldatuko? Zure zirtolariaren jiteak eta ezkerrerako joerak kaltea besterik ez digute ekarri zuri ez ezi k baita guri ere. —Bon, ardoaz hitz egin dezagun. Begira, zahatoak aldatu behar izan ditut baina, nire aldamenean, zahatoa beti. —Zergatik, Attuna? Ardoa edalontzietan ez al zaizu gustatzen? —Bai, Pello, ohitura duk, besterik gabe. Ni ibili naizen tokie tan behar bezalako ardorik topatzea ez zuan erraza izaten. Edo oso txarra edota oso garestia ohi zuan... eta, egia esanda, niri otorduak uraz bustitzeak ez zidak onik egiten. Ardoa niretzat edabe magiko modukoa duk. Botika, alegia. Hari esker sendatu ditia t katarroak eta tripako minak, buruhausteak eta nekeak... Beraz, behar bezalako ardoaz ibiltzeko zahatoa lagun eduki diat beti. —Nire lagunen batek ere zahatoa du, frigoan gordetzen du eta mendira koka freskoa eramaten du. —Baina zahato haiek ez dituk ni rea bezalakoak. Berriek plastiko poltsa bat zeramatek barruan eta nireak, betikoek bezala, pikea zeukak, besterik ez, eta ezin diat frigoan sartu. Ardotako zahatoa duk nik erabiltzen dudana. —Gutxiago edateko balioko balu! —Anamarik. —Balio dik, noski, eta gainera, zahatotik edandako ardoak oxigenazioa egiten dik berez eta, zer esanik ez, askoz hobeto sartzen duk. Zahatoak egiten dik ardoa. Nirean edozein ardo sartuta ere, ardo on bihurtzen dik. —Mezatan bezala, ezta? Mirariak egiten ditu zure za hatoak ardotan —Anamarik. —Oxigenoa eman ohi dit behinik behin. —Bai, bide batez, oxigenoa da, aita, etxe honetan behar duguna. Bada, dagoeneko konturatu zara ze toki gutxi daukagun etxean eta, barka, baina, zuretzat hemen lekurik ez dagoela ohartuko zin en... —Ama! Attunak ez dit trabarik egiten. Biok egiten dugu lo nire gelan gustura asko. Ez joan, Attuna, faborez! —Bon, nik ez dut diru asko, egia esanda, baina nire egoera legala argitzeko urratsak ematen hasi naiz eta, haien arabera, lanbide arteko gu txieneko soldata edo gizarte bazterketaren aurkako dirulaguntzak dagozkidala uste dut. Hori eskuratu bezain laster herrian, edota zuengandik gertu samar bederen, bizitzeko nire tokia lortzen saiatuko naiz. —Hasi zaitez bilatzen, beraz. —Hasia naiz honez gero, noski, baina ez da batere erraza. —Ez, Attuna. Ez joan berriro. Aspaldidanik zuregandik gertuago egoteko gogoa nuen... oso gauza bitxiak kontatu dizkidazu beti eta asko ikasi dut zure ondoan. —Lasai, Pello, hik eta biok segituko diagu elkarren berri izaten eta, gainera, hurbil biziko gaituk, ez izan penarik. —Edozein modutan ere, gauzak argi, aita. Hemen tokia duzu, jakina, halabeharrez, baina hau ez da zure tokia —Anamarik. —Sukaldean entzunda! —Telesek. —Isildu zaitez! —alabak. —Nik ere maite zaitut, Anamari —aitonak. —Nik ere bai zu, Attuna! —Pellok. —Hi ere maite haut, mutiko... BAZKALONDOA Ia hirurak ziren. Ordu horretan, bazkalosteak larrituta, herri osoak lo egiten zuen siestan. Biltegiak, dendak, bulegoak eta abar ez ziren berriz irekitzen lau eta erdiak arte. Tabernak eta txinatarren dendak bakarrik egoten ziren irekita. Etxe gehienek, Le Corbusier en eredu arrazionalistaren gainean eraikiak, barrutik itxita zituzten ateak eta pertsiana jaitsita. Batzuek parkeko banku batean egiten zuten lo aitona bilobaren ohean seko lo zegoen bitartean. —Attuna, esnatu! —Ze gertatzen duk? —Mugitzen ari zinen hasperenak eginez eta esnatu zaitut. —Mila esker, mutiko! Suzko garrak inguratuta nengoan eta zeruan ilundu egiten zuan arrats gorria. Jainkoek eta haien paradisuko biztanleek pilota handiak botatzen zitiztean odoleztatuko zeruan... A! ze sentsazio txarra, rediosss! Pilotak nire eskuetatik erori egiten zituan etengabe eta hori gorriz margotutako herrian erortzearekin amets egi ten ari ninduan... Dilisten eragina, ziur... —Edo ardoarena... —Zer diok? —Berdin da, amesgaiztoak, Attuna, nik ere badauzkat noizbait. —“Parkean jolasten bota nuen pilota oraindik ez da lurrera iritsi” —Ametsetan oraindik? —Ez, halakoxea bota zian D ylan Thomasek... —Zure lagunen bat? —Ez, poeta batek idatzi zian hori. —Ez ditut poetak ezagutzen. —Nik bai, mutiko. —Non, Attuna? —Iparraldean ezkutaturik bizi zen Martin ezagutu nian. —Martin zer? —Auskalo, Martin Larralde edo... baina hura ez zuan bere benetako izena izango, ziur... gero nik Genevarako bidea hartu nian eta bera Kubara joan zela uste diat. —Eta poeta zen? —Denok ginen poeta, orduan, abangoardiako artista hutsak! —Zer? —Abangoardiakoak gintuan, baina ez bakarrik ohiko esanahi militar edo politikoan, erromantikoak gintuan, Erromantizismo historikoaren lehenengo idazleek egiten zutena egin nahi genuelako geuk ere: herritik gertu bizi eta harengandik ikasi geure hizkuntza eta naturarekiko portaera, mundu berri bat sortzeko eta gi zarte justuagoa eta ederragoa gauzatu ahal izateko. —Eta zeuek ere idazten zenuten... —Idatzi eta irakurri bai, baina, gehienetan, hitz egiten genian gure artean, baita modu sortzailean bizi ere, egunaren gurpilari loturik baina errutinarik gabeko ezerez aren erdian, bizitza aldakorrean sustraiturik baina, horretan ere, errotu gabeak. Gazte eroak gintuan gu... —Zaila da ulertzen... zuek ez al zineten erbesteratu politikoak? —Baina guretzat politikoa ez zuan ohiko politika, ordea. Begira, esaten ditek Fla ubert idazlea behin Napoleon printzea bisitatzera joan zela eta ez zuela lortu, baina, itxarongelan zegoenean, ingurukoak politikaz hizketan aditu zituela etengabe eta bukaeran, irtetean, honako esaldi tristea bota zuela: “Horren da handia giza ergelkeria! ”. Guk, gutxi gorabehera, horixe uste genian ohiko politikaz, ergelentzako asto lana zela, alegia. Gu, Flaubert bezala, artista gintuan! Bon, utz dezagun aspaldiko sasoi nahasi hori bakean, buelta bat ematera noak ea burua ere lasaitzen eta argitzen zaidan . —Ongi da, gero arte... afaltzera etorriko al zara? —Dudarik ez izan. Itsasoko bidean pentsamendua etorri zitzaion gogora: “Urte asko dira aberritik kanpo bizi naizela eta itzultzearen ideiaz etsi egin dut behin baino gehiagotan. Nire jendea ez nukeel a sekula gehiago ikusiko pentsatu dut maiz, baina ez zitzaidan inoiz bururatuko hemengo portuan berriro ere Espainiako bandera haizeak harrotzen ikusiko nuela. Nik uste dut ez dudala nire bekokia kolore horien aurrean makurtuko; izan ere, atzerrian arrotz bizi arren, nire herrian ere horrela bizi beharra izango litzateke sakrifiziorik handiena, alegia, berriz nirea ez den beste banderapean bizitzeko behartuta egotea; halere, itsasontzi guztiek piperpotoa daramate oraindik, baita Balentziaga Astiñenean egite n ari diren handikote haiek ere”. Aldapa jaitsi ondoren Herriko Tabernara, Inpernupera, sartu zen, berarentzat erabat berria zena, eta hantxe, basoerdi bat edanez eta oroitzapen atseginak berreskuratzen zituen bitartean, Telesek ezin izan zion kuadrillare n aspaldiko erretratua egiteari utzi, bere oroimena xahutuz iragan urrunetik etorritako seinale baten bila, gizon horietako batek bizitza aldatu ziola jakinda, haien artean bere salataria zein izan ote zen markatzeko aukera emanez; haren aurrean, mahaiaren kontrako goiburuan, Zarautz hitz egiten ari zen, alkoholak fisikoki suntsituta, baina betiko distirarekin. Teles, berriro ere, poliziaz gogoratu zen, hark, bere aurka egin zituen akusazioez, eta berriro sumindu zen nola azaldu zizkioten gogoratzean. Poliziek ere bere lehentasun politikoak zuhurtasunez aztertu zituztela esan eta, mehatxupean, salatzaile izateko eskaera nola egin zioten. Berriz, une jakin batean, poliziek bai berari buruz baita Zarautz i buruzko informazioa ere lortzeko bide ak nondik eskuratu zituzten pentsatzen hasi zen. Balizko traidorea ikusteak hankaz gora jarri zituen bere erresuminak: barran gizon bat zegoen aurpegia puntu gorriz markatuta. Dardarak ezkutatzen zituen esku batekin Zarautz ek, eta edalontzia ezpainetara a ltxatzen saiatzen zen. Ikusi gabe zeramatzan berrogei urteak, askoz ere suntsitzaileagoak iruditu zitzaizkion Telesi aspaldiko lagunaren soinean. Beste leku eta egoera batean, agian, ez zen Zarautz ekin mintzatuko baina, azkenean, hitz egin zuen iraganeko adiskidearen irudi gastatu harekin: —Zer moduz zaude, Beltza? — galdetu zion Zarautz ek. —Oraintxe bertan ez dakit —aitortu zuen Telesek. —Biok engainatu gintuzten —esan zuen Zarautz ek, eta Teles ohartu zen haren ahotsak betiko bizitasuna berreskuratzen z uela, betidaniko Zarautz izango balitz bezala, eta haren hitzek egia soil bat esango balute moduan. Telesek nahiago izango zuen edozein irain entzun, are erasoa jasan ere, entzun zuena aditzea baino. Haserreak berriro menderatu zuen bere burua, modu borti tzean, eta urtetako gorrotoaren zorneak, etsipenaren eta mendeku gosearen leherketa eragin zuen beregan. Ezkutuan zuen zigarretak airean egin zuen hegan, indar handiaz botata eta lepoko zainak odolez bete zitzaizkion. —Baina kabroia zara, gero! Nork engai natu gintuen? Zuk salatu ninduzun eta! Zuk mila kaka bota zenuen nitaz... Zure erruagatik, bizitza desegin zidaten. Nork engainatu gintuen? Zuk gezurra esan zenidan! Nik uste nuen zu nire laguna zinela, baina beldurtiegia zara inoren lagun izateko. Txokoa n, bere hanken artean begirada galduta, defentsak altxatzeko ahaleginik egin gabe, Zarautz ek utzi zuen akusazioak haren gainera erortzen, euri bero bat bezala. Beste zigarreta bat pizten ari zela, Telesek ikuskizun tristea sumatu zuen aurrean. Bere zoriga itzaren errudun nagusiari buruzko amorrua botata, lehen bezain etsita sentitzen zen. —Barkatu, hemen ezin da erre —zerbitzariak. —Barkatu zuk... —zigarreta boteaz, Telesek. —Biok engainatu gintuzten —errepikatu zuen lagunak, eta, azkenean, aurrez aurre begiratu zion. Bere begietan hezetasun kezkagarria eta erronka iraunkorra zeuden. Telesek uste zuen eraso egingo ziola bertatik bertara... Zarautz ek engainuaren ideia hura behin eta berriz azpimarratzeak sumindura hilgarria eragiten zion, baina lagu n ohiaren itxura eroria bezain trinkoak ia baliorik gabe utzi zuen hasierako sentimendu gogor hura. —Zer irabazten nuen nik gezur bat esatearekin, zu salatzearekin, alegia? Esadazu niri, Teles, zer irabazten nuen edozein modutan preso sartuko baninduten? Nik ez nizun ezer leporatu. Baina haiek esan zuten nik esan niela eta zuk sinetsi... haiei, ez niri. Bada marka! —Nondik ateratzen duzu zuk kaka hori guztia? —Teles zutik jarri zen pixkanaka. —Haiek esan zidatenarekin badakit, ostia, ño! — garrasi egin e ta bere lekua ere utzi zuen. Batbatean, Zarautz en zuhurtzia eta lotsa desagertu ziren. —Baina ez al duzu ulertzen? Engainatu egin gintuzten, biok. Ene, Teles, edo tranpa bat jarri ziguten, edo nik egiten nuena eta nekiena leporatu zidan norbaitek, eta h orrek berak salatu zintuen... —Utzi kontuak, Zarautz , ez nauzu konbentzituko. —Konbentzituko zaitut —behin eta berriz esan zuen, bizitzan zeukan eginkizun bakarra Teles konbentzitzea balitz bezala. Zarautz ek zioenaren zerbaitek zalantzan jartzen zuen be re erbestealdi osoan zehar Telesek ziurtasun iraunkorraz pentsatu zuena, alegia, aspaldiko bere aburuaren aurka, ustezko salatariak erakusten baitzion orain bere ihesarekin azaldu zuen berezko ahultasuna. Hala eta guztiz ere, honela erantzun zion: —Jakina ezetz... —Begira, Teles, egunen batean kontatuko dizut zer gertatu zen preso egon nintzen garaian... Zuk ez duzu imajinatu ere egiten. Baina pentsatzeko denbora sobera eduki dut eta orain badakit engainatu egin gintuztela, norbaitek salatu gintuelako. Alabaren etxerako bidean Zarautz ek esandakoaz hasi zen hausnartzen. Hark ustez salatutakoaz, hura izan baitzen erbesterako lehen urratsa. Ordura arte, Telesek ez zuen inoiz pentsatu beste leku batean bizitzea merezi zuenik, eta, inoiz, gazte garaian egindako irakurketei esker, bidaiatzea eta munduko leku enblematikoak ezagutzea amestu bazuen ere, Alpeak, Himalaia, Afrika, New York, Paris edo Buenos Aires... azkenean Zumaiaz maitemindu zen nahiz eta Paris eta, batik bat, Geneva, berak nahi baino gehiago ezagut u beharko zituen. Zumaia oroitzapenez betetako herria zen, eta bere zentzumenez bidaiatzen zuen beti hartaraino, usainez, argi ilunez, ametsez eta maitasunez gozatuz. Fede politikoaren gazte egun haietan, Telesek gizon zoriontsutzat jotzen zuen bere buru a, eta bere aurrean etorkizun lasai eta goranzkoa irekitzen zela uste zuen, alde egin behar zuen arte. —Kaixo, Attuna! —Hara, hi ere hemendik... —Etxeko bidean, noski. Zu, zer moduz? —Aspaldiko ezagun bat aurkitu berri diat. —Zein? —Zarautz. —Aizu, Zarautz herri bat da, ez pertsona bat. —Bazekiat, noski, baina nire lagunari horrela deitu ohi genioan. —Zarauztarra da, ala? —Ez, Itzurun baino zumaiarragoa duk jaiotzez eta izatez, baina, gaztetan, oso harroa zenez, igeriketan hemendik Zarautze raino egin zezakeela esaten zian... eta handik zetorkiok ezizena. —Hori ezinezkoa da! —Agian bai, edo ez... auskalo!, baina hark behin halakoa bota zian kuadrilla guztiaren aurrean eta gaitzizen horrekin geratu zuan betiko... Askotan honakoa zetorkidak b urura, zera, basoan nagok, artadi erraldoi baten erdian, eta adar sare batean galdu naizela uste diat, eta oihu bat entzun diat, eta gero ezer ez; soroetara ateratzen nauk eta ikusten diat Zumaia ere itsasorik eta bizitzarik gabeko zelaia dela, eta, orduan , dena gau itxi bihurtu dela ohartuta, iruditzen zaidak abesti bat entzuten dela urruntasunean; haurtzaroan ikasi nuena, eta noizean behin itzuli egiten dena, baina, orain, zahartu egin nauk eta ez zeukaat dagoeneko pentsamendu hori buruaren bueltan... —Zer diozu, Attuna? —Nire gauzak, mutiko, ahaztu ezak! —San Miel Artaditik Zumaia ikusten da... —Ez duk hori... lasai... Zarautz nire aspaldiko lagun horrekin topo egin diat Inpernupen... —Itsaslabarreko arroketan? —Ez, tabernan, eta nire amesgaiztoetan bezala, agian galdua bezain oker nengoela hasia nauk pentsatzen. —Non? —Inon ez! Berarekin erratu ez ote naizen pentsatzen hasi naizela. —Zertaz, Attuna? —Nire gauzak dituk, Pello, ahantz ezak! AFARIA —Hara, karakola eta barea badatoz! —Zer gertatzen da? —Afaria prest dago baina mahaia jarri beharra dago! —Berehala! —Regina etorri da, aita, zurekin hitz egin nahi duela. —Geratu ahal izateko telefonorik utzi al du? —Berak ez du erabiltzen, badakizu, garai haietatik er atorriko ohitura zaharra... —Orduan, nola geratuko gara? —Orduan bezala zita jarri dizu. Bihar hamaiketan Inpernupen. —Itsaslabarreko arroketan edo tabernan? —Baita Katuplazan ere! Zu ez zara flyscha ikustera etorri, aizu... tabernan noski. —Eta gaur, ama, nola egingo dugu lo? —Beti bezala, zuek elkarrekin eta ni bakarrik. —Birus gaizto bat datorrela diote eta etxe honetan ez dugu espazio handirik. Ez edukitzearren, ez daukagu ezta balkoi ziztrinik ere! —Pellok. —Eta birus gaiztoa, honezkero, etorri zaigu jada hona! —Anamarik. —Ez esan hori, ama! Attuna ez da gaiztoa! —Lasai, Pello, txantxetan esaten dik... nik ere maite zaitut, Anamari! Betiko lehia sumatzen zen aita alabaren artean. Telesen bi kotea hil zenean bera ez zegoen etxean eta ezin izan zuen bere ondoan ezertan lagundu eta, are gutxiago, behar bezalako agurrik eman. Pello jaio zenean ere, Anamariren aita nonbaiten ezkutaturik egongo ote zen batek daki, baina, Zumaian behintzat, ez zegoe n. Horrela izan zen haien arteko harremanen etena edozeinen bizitzatarako funtsezkoak izaten diren egoeretan, behin eta berriro, ia salbuespenik gabe, eta Anamarik faktura haiek kobratzeke zituen. —Telebistan, agian, birusaren etorrera dela eta, jende guz tia kalera atera gabe geratuko dela esan omen dute. —Nahikoa lan... eta eskolak? Eta erosketak...? Ez da posible! —Nik horretarako ohitura badut. Egon naiz Parisen eta Genevan baina ez ditut apenas ezagutzen, ia denbora guztia ezkutaturik bizi izan naiz haietan. —Baina jende guztia ez da zure kastakoa, aita. —Hemendik alde egitea, bale, Attuna, poliziaren beldur egon nahi ez izatea ulertzen dut, baina, hemendik kanpo ere bai? —Bai horixe, itzalean bizi nauk ni urteetan. Terroristatzat jotzen gintiztean eta guk, berriz, le soleil n’est pas pour nous , “eguzkia ez duk guretzat” esaera zaharrean sinesten genian. —Bueno, aita, eman bakea, dagoeneko eguzkia joana da eta hemen zer jatekorik badugu, eduki. —Ados, zahatoa pasa, arren. —Gorroto dut puztutako larru zikin hori, aizu! —Nik, berriz, hutsik eta puztu gabe dagoenean gorrotatzen dut... —Begira, hemen daukazu, aita, olagarro salda. —Boa, pulpo sopa, maite dut gure tropa! —Otorduak baino lehenago edateak ez dizu onik egiten! —Ezta gizoni k egiten! —Isildu behingoz eta jan zerbait, Erribera kaleko geltoki guztietan geratu zarela ematen du eta! —Egia esanda Erribera kalean jende askorekin geratu naiz hizketan tabernetara sartu beharrik gabe. Lutxirekin egon naiz, adibidez... —Ez al zara i bili Inpernupen Zarautz zurruteroarekin? —Herri santu honetan dena jakiten da! —Horixe baietz! —Dendena ez omen da jakiten. Esaterako, Lutxik, dagoeneko, euskaraz ere ez daki. Nik gogoratzen dut txikitan gurekin jolasean eta, guk bezala, gaztelera ia ez zekiela. Egun, berriz, ez da gauza izan hitz pare bat lotzeko ere... ze gauzak! —Ze espero zenuen, Attuna, nire eskolan euskara gelan barruan besterik ez da entzuten, behin patiora edo kalera joanda, akabo euskara. —Bai motel, gure garaia n, Franco hil ondoren, esaten genian: “Berrogei urte eta gero hau”. Nire kanpoko berrogeialdia bete ondoren gauza bera errepikatu beharko nikek. —Erribera kaleko adierazpen askatasunaren txokoa ikusi al duzu? —Pellok. —Koloretako Gernikaz margotutako kan toia? Bai, noski. Ederra duk. —Laurogeita zortzigarrena... —Zer diok? —Aurreko Udalak debekatu zuen horma horretan margoak egitea baina, urteetan zehar, munipen eta artisten arteko borrokak direla medio, laurogeita zortzi mural marraztu eta ezabatu ziren egindako azkena finkaturik geratu arte. —Adierazpen askatasunik gabe ez zagok ezer! Izan ere, gizakiek adierazpen askatasunaz gozatzea jende arruntaren helburu gorentzat jo zuen Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsala eta haren defentsa bere garaian iz an zituan gure borrokaren oinarria ere... —Olagarroa ere errepikatzeko, aita? —Bai, dagoen bitartean eskola zaharrekook ez diogu jatekoari inoiz laga. Heziketa kontua izango da! —Mesedez, zu hezigaitza izan zara beti! —Attuna, ez al zinen kanpora joan arazo politikoengatik? —Horri taxuz erantzutea eta behar bezala azaltzea, mutiko, erraza eta zaila duk aldi berean. Polizia nire atzetik zebilela jakin bezain laster ezkutatu ninduan Iraetan, baina, ekaitzak ez zuela baretzen ikusita, atzerrirako bidea h artu nian. Reginarekin joan ninduan Dantxarineraino eta hantxe, erreka pasa ondoren, hasi ninduan nire berrogei urteko bidaia. —Baina Franco hilik zegoen jada... —Bai, eta sozialistak Madrilgo Gobernuan, baina ez zegoan errukirik guretzat, jazarpenak eta “inkontrolatuak”, baita tortura latzak ere, eguneko ogia... galdetu bestela Txomini edo orduko edonori... —Aita, urteak badira Txomin ez dela herritik azaldu ere egiten... —Pentsa... joan aurretik gutuna utzi nian Indamendi elkartean, ardo botilen artea n ezkutaturik... —Gizonen kontuak, nola ez! —Nik ezin nian hemengo egoera jasan. Kontrolak toki guztietan, izua eta tristura. Jendeak ez zian lasai hitz egiteko adorerik, bakoitza bere etxean gordetzen eta, lagunartean ere, mesfidantza nagusi zuan. Baina nik kamiseta gorria baino gehiago nian herritik jasoa. Horrek eraman nindian erbestera. Adiskidetasun faltak, giro doilor bezain otzanak eta kritikarako gaitasunik ezak. Herri domestikatua bihurtuta geundean. Frankismoarekiko haustura edo sistemaren erref orma zuan orduko bidegurutzea eta nik, beti bezala, bide okerra aukeratu nian, nonbait, eta ordainarazi egin zidatean. —Aita, ni bihar lanera noa, etorri den birus madarikatuak baimentzen badu behintzat, baina ez dakit noiz arte ibiliko garen horrela, lan duna eta lanik gabea txandakatuz, sortu den egoera tamalgarri honetan. Beraz, nire lotarako tokia libratu hementxe eta zuek joan logelara zuen berriketarekin jarraitzeko. —Goazen, Attuna, zure istorioekin segitu nahi dut eta! GOSARIA Inpernupeko lokalaren sarreran egurrezko banku bat zegoen leihoaren ondoan. Eserlekuaren bizkarraldearen kontra jausi zen Regina, eta irribarre egin zuen. Bere soinekoaren poltsikotik zigarro kaxa eta pospoloak atera zituen. —Beraz, oraindik erretzen duzu ? —harritu egin zen Teles. —Oraintxe utzi? —Nik egunero utzi nahi dut..., baina ez naiz behar beste ahalegintzen —aitortu zion Telesek. —Zeinen ona, Teles, hemen zaude! Askotan pentsatu nuen hil egingo nintzela berriro zu ikusi gabe —esan zuen Reginak —. Tira, kontatu zure bizitzaz... Telesek zigarroa ahora eraman eta kea kanporatzen zuela ikusi zuen. Erretzea, berarentzat, plazer handiko ekintza zela zirudien. —Asko pasatu zait, eta ez zait ezer gertatu —erantzun zion Telesek azken buruan, eta azken be rrogei urteetako gorabeherak laburbiltzen saiatu zen. —Orduan etxekoekin egoteko etorri zara? —Bai, batez ere... —Pozten nau entzuteak. Horrek esan nahi du ez zarela garaitua izan. Nik uste nuen zu ez zinela joango. —Bada, ikusten duzu, ni joan nintzen eta zuk hemen jarraitzen duzu. —Eta hori ez diot inoiz nire buruari barkatuko —bota zuen Reginak, baieztapen hark erre egingo balio bezala. Une batez zigarrotxoari begiratu zion, azken kalada eman eta bota zuen. Telesek isilik egotea erabaki zuen, agerpe n horrekin harrituta, berehala entzungo zuena imajinatu gabe —. Nik salbatu nezakeen zure burua... —Nola, baina? —Komisarian zure grabazio bat jarri eta gero zuri buruzko txosten bat ere erakutsi zidaten. Han, terrorista izateaz, laneko propaganda banatze az eta lan politiko separatistak egiteaz akusatzen zintuzten, hemen orduko edozein pertsona kritikori lepora zekizkiokeen gauza horiek guztiak. Haiek, halere, esan zidaten hori ez zela larria. Eta une horretan egin behar nuena egin nuen: denaz zuri ohartar azi eta alde egiteko lagundu, baina ziur nago ez zela horrenbesterako, ez nuela behar adina indarrik egin eta zu galtzeko erruduna izan naizela. Eztarria nola lehortzen zitzaion sentitu zuen Telesek. Izan ere, norbaiten aitortza goibel batek eta beste per tsona batzuen erabakirik ezak irabazi zuten borroka. Norbaitek salatu zuen baina, agian, ez zuen kanporako bidea hartu behar... Patuaren zentzugabekeria barregarria iruditzen zitzaion orain. —Ez, Regina, nik uste dut norbaitek akusatu ninduela eta beste a ukerarik ez nuela izan. Argi esan nizun: “Ez naute kartzelan sartuko”. Nik erabaki nuen. Horretan azaldu zen Zarautz basoerdia eskuan. —Hiltzen ari zara, Zarautz . —Aspalditik hilda nagoela esan nizun. Ikusten ari zarena inertzia hutsa da... —Zergatik edaten duzu? —Nahi dudalako, Beltza. Gustatzen zaidalako eta nahi dudalako. Horixe bakarrik egin dezakedalako. —Zu gustura horrela? —Mundu guztia hiltzen da —esan zuen —. Denbora eta forma kontua da. —Hain zoratuta zaude? —Ez dakit, baina uste dut merezi izan duela zurekin hitz egiteak. —Eta traidorea? —galdetu zuen Telesek. —Zergatik ari zara horretaz hitz egiten? —Zu ez bazara, ez zen traidorerik izan. Zarautz ek irribarre egin zuen. —Barkatu dituzu hildako guztiak? —Baietz ust e dut. —Zuk jakingo...! Eta zergatik uste duzu ni izan nintzela? —Zuk besteek adina zenekielako... baina min handia emango lidake zu izan bazina. —Baina orain baietz uste baduzu, agian nik... —Zarautz , iritsi nintzenetik esan nizun: ahantz dezagun hau. —Hainbeste izorratu ondoren, orain ez duzu hitz egin nahi... Berrogei urte pasa ondoren, zure lagun batek txibatazoa eman zuela pentsatuz, orain mundu guztia barkatzen duzu eta gu lasai gelditu behar... Joño, Beltza, ze baboa zaren! —Ez jarraitu, Zaraut z. —Jarraitu egingo dut, nire bizitzan geratzen zaidan gauza onena nire lagunak direlako. —Baina laga edaria, erredio! —Ezetz! Hori da nire borondatez egiten dudan gauza bakarra —esan eta altxatu zuen edalontzia —. Eta bihar hilko banaiz, primeran! Agian horrela ez naiz enteratuko! —Okerrena da ez zarela bihar hilko. —Egia da, atzo edo duela berrogei urte hil nintzen. Ez naiz gogoratzen noiz hil nintzen ere! Telesek tragoa husten ikusi zuen eta errai guztiak bihurritu zitzaizkion. —Nik orain badakit z u ez zinela izan —esan zuen. —Begira, Beltza, nik ere esan nizun lehenago: ez zen inor izan. Eta ez inor baino ederragoak garelako, ezta gutxiago ere: estutzen bazintuzten, gutako edozeinek esan zezakeen edozer, baita edonori edozer gauza leporatu ere. Baina kasualitatea izan zen ez zigutela galdetu... baina hatza zaurian sartzen segitu eta hondoraino tenkatu egin duzu. Eta horrela jarraituz gero nik ez dizut barkatuko. —Orain, kabroia neu naiz, beraz... Tira, utzi hori, mozkortuta zaude. —Bai, ba ina mozkorrek egia esaten dute. Orain trago bat nahi al duzu? Eta Telesek esan zuen: —Tira, atera beltz bat. GILTZAPEAN Setio egoera. Noraino iritsi ginen? Mundu osoa etxean giltzapeturik martxotik udara bitartean. Gurean Anamari bakarrik irten zen otorduak prestatzeko jakien bila, baina Pello eta biok denbora guztia etxetik atera gabe egon ginen kasik. Harrigarria bada ere ez genuen zama hori gaizki eraman, guk biok bederen. Anamari, berriz, pittinka joan zen amiltzen. Haren indarra ahitzearekin batera isiltzen joan eta otzantasunak ordezkatu zuen ohiko egoskorkeria. Gogo hila, ahuldua, galdua eta saldua geratu zen. Maripet ralin zena, beti suminduta eta, itxuraz, erdi haserre eta egoskortua zena, hauskor bezain txori kaka ñimiño bilakatu zen. Uhertu. Jota. Errea. Ezindua. COVID19 krisiari gerra gisa aurre egin nahi izanak edozein eztabaida itxi zuen (gerran obeditu egiten b aita baina ez da eztabaidatzen), eta zalantzak zituena edo kritikak egiten zituena saboteatzaile arriskutsu bihurtu zituzten (“negazionista” izendapena izan zen usu erabilitako iraina). Ez zen, bada, lasaitasun soziala sustatu gizartearen agintea baizik. Z ergatik? Seguruenik, izualdi kolektiboa baretu nahian mesfidantza gizarte joerak baztertzeko. Beldurra astintzeak pandemiaren funtsezko oinarriei buruz ez hausnartzea erraztu zuen, hau da, sistema ekonomikoaren edota balizko animalien eta gizakiaren jauzia ren arteko erlazioari buruzko gogoeta konpartitua eragotzi zen eta gure zaharrak egoitzetatik babesteko ezintasun latza ekarri zuen. Haietan, zaharren egoitzetan alegia, hildakoak pilatu egin ziren; eta zentzugabea da pentsatzea konfinamenduak babestu egin zuela populazio ahul hori, heriotzen ia % 50 bihurtu ziren, eta, ondorioz, birusaren hilgarritasuna hilgarriago gisa agerrarazi zen. Honen aurrean benetako oposiziorik ez zegoen. Latza izan zen baina ez dena. Izan ere, ez dakit Reginak zer egin zuen, bai na nik behintzat, erretzeari utzi nion. Anamari, lehen beti errieta egiten zidana, mutu zegoen, baina neronek, bera ez tristatzeagatik, ez nuen nire ohiko zigarretarik pizten eta horrela, pixkanaka, berrogei urtean erdiesterik izan ez nuena berrogeialdian gauzatu nuen. Tabakorik gabeko gizona bihurtu nintzen. Bilobarekiko harremana, berriz, estutzen joan zen. Nik, konfinamendurako agindua etorri aurretik, bizitzeko toki bat edo beste bilatu arren ez nuen taxuzko ezer aurkitu, eta Anamariren etxeko Pellore n gelan geratu nintzen, halabeharrez. Biok egunero qigong ariketak egiten ohitu ginen elkarrekin, baina, halere, nik hikaz hitz egin arren hark zukaz ihardesten zidan beti. Nik pena nuen zeren Herrian hikaren desagerpena nabarmena baitzen oso. Jendeak eusk ara ezagutzen zuela begi bistakoa zen baina erabili, aldiz, ez asko. Guk euskal iraultza nahi genuen eta, ordainean, haren inboluzioa ari ginen bizitzen. Lutxi lekuko. Bilobaren eta nire gazte eroen garaiko sentimenduen artean, ordea, sintonia bazegoen. Gero eta estuagoa, gainera. Pello harriduraz ohartzen zen jendearen mirabetzaz eta nik, nire motzean, De La Boétieri buruz hitz egin nion. Étienne de La Boétie ren testua irakurri nuen frantsesez gazte sasoian eta bertan, pertsona bakoitzean habia egiten d uen eta ezkontide politikoak batzen dituen munstroa aurkitu nuen. Eta, bere diskurtsoak herriak jasaten zuen zauri hori sendatzeko asmorik ez bazuen ere, mende batzuk geroago, tiranien esperientziarekin, handituz joan da bere mezuaren funtsa eta saiakera g arrantzitsu bihurtu da guztiontzat; izan ere, berak zioen moduan, mendetasun basatiena ez ohi da izaten indarraren bidez agertzen dena, herri hautespen eta ohitura pasibotasunaren bidez gauzatzen dena baizik. Horixe bera ari ginen ikusten gure aurrean egun ero! Biloba, jarrera horren aurka borrokatzearren, pandemiari buruzko eztabaidak zabaltzen hasi zen, eta Gobernuek, zientifikoek eta iritzi publikoak barreiaturiko teoriak kolokan jartzen ere bai. Erantzuna basatia izan zen, ordea. Sinatua eta sinatu gabe a. Zaplaztekoak nonahitik zetozkion. Sare sozialetan negazionista deitzearekin batera Migel Bosé horrekin alderatzen zuten... “Hauxe lixibaz sendatu nahian al zabiltza” esaten zioten eta, borondate onez aritutako gure Pello gaztea ozpintzen hasi zen. Nirek in mintzatu beharrean denbora gehiena pasatu zuen inoiz esan ez zuena, baina, bere ahoan jartzen zutena alferrik ezeztatzen. Areago, bilobaren balizko artikulu faltsua sareetan zabaldu zen, non baieztatzen omen zuen, osasun arazorik ez zuenez, arraza aratz en aldekoa zela eta, beraz, zuri supremazista eta arrazista... Udaran, berriz, lagunekin elkartzen saiatu zenean, “kale zurruta” egiteagatik atxilotu zuten. Baten batek salatu zuen Narrondo ondoko geltoki zaharraren aurrean arratsaldeko zortzietatik aurr era gazte talde bat zegoela lata batzuk edaten eta hizketan. Epaiketan ere lekuko anonimo batek eman zuen haien aurkako testigantza. Badakizue, “herritarren kolaborazioa” zela medio kondenatuak izan ziren, baina Pellok eskuratu berria zuen adinaren nagusit asuna, ordea, ondo ordaindu behar izan zuen. Autoritateari erasotzeagatik eta epaiketa azkarra eginez, 18 urteak bete berriak zituenez, kartzelara joan beharra zegoela abisatu ziguten. Jakina, Iparragirreren bertsoa etorri zitzaidan gogora: Zibilak esan naute biziro egoki Tolosan biar dala gauza erabaki giltzapian sartu naute poliki poliki negar egingo luke nere amak baleki. Jesus tribunalian zutenian sartu etzion Pilatosek kulparik bilatu. Neri ere ez arkitu ez naute barkatu zergatik ez dituzte eskuak garbitu. Kartzelatik aterata fiskalen etxera abisatu zidaten juateko beriala ez etortzeko geiago probintzi honetara orduan hartu nuan Santander aldera. Santanderretik ez, nik ondo ezagutu nuen Genevatik etorri zitzaidan gutuna udazkenean: Kaixo, Attuna, zer moduz etxean? Frantsesa hobetzen ari nauk erositako Borgesen antologia elebidunari esker. Badakik, Étienne de La Boétie ren lagun mina zuan Rousseauren Genevako etxetik gertu zagok Borgesen bizitokia izan zena, kale nagusian. Ni Plainpalais plazaren inguruan ari nauk bizitzen, Getariako Arantxak, Reginaren eta Joanitaren lagun zaharra, bilatutako toki batean. Bertako azoka zaharrean denetarik lortzerik bazagok, patatetatik berokira, bigarren eskuko txirringatik bigarren irakurketa merezi duten liburuetara, eta unibertsitatea ere bertatik bertara zeukeat. Handik, oinez, artisten herrixkara, Carouge ra, erraz iristen duk... zuetako bat bihurtuko nauk Attuna, courage! Eta nahi izanez ge ro, Saléve mendira joaterik bazagok. Handik aise pasa nian muga hona etortzeko. Inguru hauetatik gertu ibili zituan bere garaian Ramon Saizarbitoria edo Mikel Lasa euskal idazleak, nahiz eta, berez, Friburgon bizi, eta hemendik bertatik ihes egin zian J.J. Rousseauk berak insumisioaren premiaz fisikoki nik burututako kontrako bidea hartuz, baina, funtsean, nire oraingo noranzko bertsuan. Argi esan nian, “ni ez naitek kartzelan sartuko”... Attuna, nirea ez duk ihesaldia izan, orduko erbestealdian herorrek e gin bezala, oraingo honetan niri zegozkidan borrokaren ardatzak, arauak eta eremuak gure beharretara egokitzeko deliberoa hartu diat, besterik ez. Hik, bide hartatik zirenak eta ez zirenak egin behar izandakoa haiz. Egindako guztiez harro izan gabe egongo haiz eta egindako guztia ez huen errepikatuko ziur asko, baina egin behar zena egin huela uste diat, nahiz eta, hik kontatutakoaren arabera, horrek gertuko lagunez mesfidatzera eraman eta beti beldurrez bizitzera behartu, motxila txiki bat lagun. Niri er e min egiten zidak mundua eraldatzeko hautu exkaxek munduak neroni aldatzea ekartzea. Gazte izaten segitu nahi diat, hi bezainbeste behintzat, herrenaren ibilera eta guzti, baina makilarik gabe pausoak harro ematen zapatila fosforitoz. Kontuz, neronek ere berdinak zeuzkeat eta! Bazekiat hire garaiko orduko sasi frankistak demokrata bihurtu zirela eta, orain demokratak bezala, disidentzia ororen inkisidore postmodernoak dauzkagula. Askatasuna aldatu ditek, hire garaiko Euskadi ere aldatu ditek, bistan duk hire garaiko Euskadi Ta Askatasunak gaur ez duela balio. Boladan dabilen jendeak bazekik. Nik modaz kanpo bizi nahi diat, hik bezala, eta, erabakitakoarekin ez diat agintzen duen bizi sistemak behartutako egia lantzeko arauekin bat egiterik nahi. Hi bezai n erromantiko naukak, Attuna, eta, zumaiarra izaki, Aita Marirekin gogoratzen nauk egoera honetan. Berak, neroni bezala, familia apal batean jaio eta bere bidea egin zian. Galernak itsasertzaren aurrean eztanda egin zuenean, itsasoaren indarkeriaren beldur rez erreskatera irteteko inor ausartu ez zenean, Aita Mari itsasora atera eta itsasoan erdi itoak eta baita amiltzear ere zeuden guztiak salbatzea lortu zian. Pertsona garen aldetik, noren antza eduki nahi dugun erabaki beharra zagok. Ausardia handiz itsas oratzen den marinela, bizitza besteen alde arriskatuz eredutzat hartu, edo hainbeste beldurra izan dezakeen gure gizarte honetan besterik gabe iraun, besteen sufrimenduaren aurrean bihozgabe bihurturik. Nik aita ez nian ezagutu apenas. Aita Mari eta hi, At tuna, zarete nire adi bideak… Muxu handi bat amari eta hiri, ene Attuna kuttuna, besarkada estua, Hurren arte, Pello . Nik, bestalde, primeran ulertu nuen bilobak niri hikaz idatzitako lehendabiziko eskutitza. Areago, ahalegin horretan belaunak txikitu arte, Lur planeta osoa korritu behar bada ere, egin dezagun, egin dezala, nork bere bidea. Genevan nengoela, neguko gau hotz batean ezagutu nuen emakume bat gogoratzen dut. Dena elurtuta zegoen eta sekulako hotza egiten zuen, eta Suitzan hotz handia egin dezake...! Bada, andre zaharrak etxera eraman ninduen, elikatu eta beroki bat eman zidan. Zergatik? Inoiz ez dut aurkitu horren azalpenik. Orduan uste nuen emakume hark nigandik zerbait nahi zuela. Baina zer? Eta, hala bazen, emakumeak ez zidan inoiz eska erarik egin. Jana eman zidan eta beroki beroa lortu zuen niretzat trukean ezer eskatu gabe. Ez zuen zentzurik. Sarritan pentsatu izan dut andre zahar enigmatiko horri buruz. Anamarik etxean berarekin geratzeko eskatu dit. Bakarrik bizitzeko ez duela gogor ik eta sofan lo egiten ohituta dagoela, Pelloren gelan gelditzeko dio, bera itzuli arte behinik behin. Oraingo honetan, egunsentiari antzemateko gauza naizen bitartean behintzat, ni egongo naiz Zumaian Pelloren zain, txirrinak jo ezkero hari atea irekitze ko, eta biok joango gara Erribera kaleko adierazpen askatasunaren txokora, koloretako Gernikaz margotutako kantoiaz gozatzera eta Erribera kalean ardo pare bat hartzera... Bitartean, gauzak nola diren...! Ilunben nago, txertatzeke eta Zerubiderik sumatu g abe.

2023-12-01

booktegi_liburua_hitzak_olatu

hitzak booktegi.eus ANDERE ARRIAGA SANTAMARINA hitzak olatu Begiradak airean, leihotik sartzen dan argia, itsasoa bere baitan, burua eta bihotza dantzan, sentimenduak, bildurra, bi deak, ametsak, lorak, hostoak, bizitza eta psikologia. Ez da zertan ulertu, ez da zertan interpretau. Irakurri eta sentidu, besterik ez. Zentzua ez dago liburuan, zentzua irakurlean dago. HITZAK OLATU Itsasotik ailegau dira lehenengo mezuak. Olatuen laguntzaz heldu dira itsasbazterrera, ni nagoan lekura. Lehenengo berbek neure oin biluztuak ikutu dabez eta sentidu dot lehenengo zirrara, aurretik inoz sentidu ez dodana. Itsaso sakonera begira tu dot, urr unera, infinitura. Badatoz! Badatoz! TXIN ETA TXAN Beti ondorio bardinera heltzen zara: On egin leikean danak kalte egin leike. Zein perspektibatik begiratzen dozu zuk? Positibotik ala negatibotik? Grisetik gurago. Positiboa zuritzat daukazu eta negatiboa baltzat. Diskriminazino argia dago hor. Ez da positiborik, ez negatiborik. Ez dago egia absoluturik. Ez perfekzinorik. Ez gara kongruenteak. Inoz. Kontrajarriz bizi gara. Beti. Negar egiteak laguntzen ez zaituanean be… …zertarako malkoak sikatu egarri bazara? Ez dago pautarik. Barrenera begiratu eta b ildur barik zeurea eraiki. Gainontzekoak entzun, baina batik bat, zeugan sinistu. Pentsamenduak neguan loratuz doaz lorategian. BIZI Hemen nago. Bizitza daukat. Ez nago hilda. Baina, ez nago bizirik. Ez naz bizi. Bizirauten nabil. Bizitza daukat. Ez nago hilda. Bizirik nago. Ez nago irauten. Bizitza BIZITEN nabil. Zure bila nabil, baina zu aurkitzeak bildurtzen nau. Ezinikusia eta gorrotoa erruduntasunerako bideak besterik ez dira, baina, orain ez dagoz… eta ez zagoz… Geure begiradak alkartu dira barriro. Hankak dardarka eta sabelaldea dantzan. Mobimentuak mantsotu dirala emoten dau, denpora airean geratu dala, orratzek pausoa geldotu dabela… Neure bihotzak bira emon dau zeure bi argitxoak niri begira barruntatzean. Ez nozu ezagutu. Ez dakizu nor nazen. Begirada baztertu dozu. Neure begirada bertan geratu da, kliskatu barik, iltzatuta. “Bide onetik goaz, seguru. Isilik jarraitu.” Eta orain, hariak josten josten, nondik natorren, nora noan, ezagutzen dot. NONOZ … Hainbeste, hainbeste … neure burua zalantzan jartzeraino bezainbeste. Nonoz eztanda egingo dodala sinisteak lasaitzen nau. Leherketa bortitza, esperobakoa, izango da akaso. Jarraian, ke zuri batek inguratuko nau. Desagertuko naz. Eta berragertzerako zalantza guztiak argituta egongo dira. Nire isla zugan. Zurea nigan. LUR BARRI BATERA BIDAIA Lur danak ez dira bardinak, baina lur danetan dagoz eskailerak. Lur danetan ikasi daiteke eta danak dira gorputz handi honen parte. EZ DOT EZER “IZAN” NAHI, GAUZA ASKO “EGIN” GURA DODAZ Okindegian lan egin gura dot, baina ez okina izan. Eskalada praktikau gura dot, baina ez eskalatzaile izan. Antzerki taldean parte hartu gura dot, baina ez aktore izan. Bateria joten jakin gura dot, b ateria jole izan barik. Liburu bat argitaratu gura dot, baina idazle izan barik . ZATI MILA, MILA ZATI Telebista izetzen d odan bakotxean munduak pikutara doala emoten dau. Oihukatuz isiltzeko gogoa datorkit, negar egitekoa. Baina ez daukat esateko ezer, ez da ahotsik. Gehiegi dira! Nahikoa da! Aspaldi da berbek balioa galdu ebela. Ez dot ulertzen; jenteak ezer esan barik ahoskatzen jarraitzen dau. Ezjakintasunean biziten jakinda, ezjakintasunean bizi zarela jakin. Jakintasunean biziten jakinda, ezjakintasunean bizi ten jarraitzen dozula jakin. Badagoz mementoak umetxo sentidute n nazala. Ez dago etorkizunik, ez orainik. Ez dago problemarik, ez mamurik. Pelutxezko hartzak, laztanak, babeslekuak eta argiak dagoz. Maite dot amatxo, maite dot mundua, maite dot neure txiki goxoa. Zein gustora egoten dan txiki horren barruan. Zein polita ikusten dan dana. EZ ZAITUT ABANDONATU Beste behin erlojua begiratu dot orratzak seigarren zenbakia noz zeharkatuko, harrapatuko gaituen bildurrez; mindu arren, zugandik urruntzeko ordua heltzeko gogoz. Aldamenean daukagu epailea, adi. Arnasa hartzeari itxi deutsat, urduri. Ez! ez gaitzala gehiago iraganak baldintzatu. Hegoak jantzita hegaz joango gara. Gu biok bakarrik. Gu biok protagonista. Handik goitik ikusezina dan hori begiztauko dogu. Eta ez dogu erlojurik begiratuko. Eta ez dogu faltan somatuko . Bihotza korrika hasi da. Azala egarri da. Laberintoko urteerak galdu egin dira. Bihotza badoa. Airea ez dator. Urik ez. Airerik ez. Bihotza lez korrika urtengo naz. ITSASOA KOMUNEAN Gogoko neban. Maite neban. Miretsi egiten neban. Amaiera hurbilago egoala jakin banekian arren, ez neban berau ikusten. Ez neban agurtu gura. Agurrik ez, mesedez. Orain, amaiera urrun dago, gero eta urrunago. Orain, maitasunetik baino, gorrototik hurbilag o sentiduten dot. Trantsizino hori ez zan egun bateko gauza izan. Izan be, hasierako oheratzeetan itsasoa logelaraino sartzen zan. Egunez be olatuak behin eta barriz arpegiratzen ziran. Ez zan ezer ikusten. Egunak igaro ahala ordea, logelako ura l eihotik kanporatuz joan zan, egun batean loge la osoa siku gelditu arte. Horma k kolore urdin ez jantzi ziran orduan. Gaur, ez dot logelak eukan itxura gogoan. NORMATIBOA Normatiboa dan danak erakartzeko gaitasuna dauka, ez berezkoa, badakizu. Azkenaldian baina, niri normatiboa ez dan horrek erakartzen nau gehien . HANDITASUN ZEIN TXIKITASUNEAN txiki Gogaikarria da! Gogaikarria, eskubidea izanda eskubiderik ez daukazula sentidutea. Existitzeko eskubidea, presente egotekoa, arnastekoa, best eek lasailasai okupetan daben espazio berean eroso egotekoa. Beste barik egotea, izatea. Handitasunean txiki eta ahul sentidutea, zein txikitasunean handi sentiduteko gai ez zarela konturatzea, gogaikarria da benetan. Letrak, silabak, hitzak, esaldiak, IPUINAK … airean Arnasak bihotza laztandu deust. BIDEAN AURRERA TXIPLI TXAPLA Euripean bi guardasol. Aterkipean katiuska pare bana. Txipli txapla potxingoak zapalduz. Bidean aurrera, lau begitxo ñirñirka izarrak bailira. Biak kantetan, alai. Begirada bat eurengan finkatu dala konturatu eta... Batak, aurrera irmoki, txipli txapla irribarretsu, ozenago abesteari ekin deutsa. Besteak, burua makurtu, pausoa moteldu eta lotsatuta kanteteari itxi deutsa. Bikotxak eskutik. Bakotx a bere aldetik. Bidean aurrera, txipli txapla. Bizitza biziz, jausi et a altxa. Idazleak, poetak eta filosofoak, narratzaileak, ipuin kontalariak eta itzultzaileak ez dira gai euren hizkuntzan gogokoena daben berba aukeratzeko. Ez dira berben esanahia ahazteko gai. Gailurrera heldu gura dot. Bertan zer sentiduten dan jakin. Oihartzuna harrapau eta beste unibertso batera hegaz egin. Hara ailegatzean ordea, eternala omen dana finitua, finituegia, dala konturatu naz. Eta ez dot gozatu, ez dot gozatu gailurrerako bidean. IRRIBARRE BATEN INDARRA Begiradak alkar gurutzatu dira. Batak bestea laztandu dau irribarre batez. Irribarrea bu eltan. Laztan goxoa. Inguruan aire garbia hedatu da. Begiradak alkar gurutzatu dira. Biek dir dir. Ez dira hurbildu bezala urrundu. Ez dira urrundu bezala hurbildu. AGURRIK EZ Etapa baten amaiera, beste baten hasiera. Amaiera eta ahaztea ez doaz eskutik. Hasiera amaiera baino lehen doa beti. Badakizu, hasiera guztiak dauka eredua gogoan. Amaiera eta ahaztea ez doaz eskutik. KILOMETROAK LABURTU DIRA ORAIN Ez deust denporarik emon. Ekaina espero baino lehen heldu da. Dana espero baino lehen. Amaiera, goizegi. Ez dot denporarik euki, egin gura neban dana egiteko, ne ukana eta ez daukadana baloreta ko, faltan somatzeko… Denporarik ez. Etorkizuna parean eta bizipenak airean. Gelditu egin da. Ni ez. Mundua. IZARRAK BEGIETAN ( I) Itsasoko uren artean, mendien magalean, aurrez aurre, egunsenti 2. Bata bestearen isla . Bata besteari begira. EZPA NETAN ( II) Ezpa nen artean gatza, mikatza, garratza… baina goxoa. Ur gazi goxoa. Goxorako gogoa. Zure gogoa. ANABASTURIK (III) Azalak alkartu dira orduan. Eta apurka apurka korapilatuz joan gara. Hankek garria, besoek sorbalda, eskuek bizkarra. Neure barruko organo guztiak dantzan. Azalean daukat zirrarazko dardara. Zure ahoan betiroko irribarrea; neure ezpanek kenduko ez dabena. SOKA Alde batean, gogoaren bulkada. Bestean, bildurra, ikara, izua. Ausardia falta. Biak memento berean tiraka, bultzaka; lehian ordea. Azken aukera. Azken azkena. Indarra. Segiduan mina, amorrua, damua… Beste behin, mamua irabazle. Damua. Badakizu zer? Zenbaitetan zeu izaten aurkitzen dot neure burua. INTIMITATEEN SUNTSIKETA Intimitate suntsiketa bat gertatu da nire auzoan. Leiho bat zabalik, gorputz bat biluzik, argazki kamara bat eta … Intimitate suntsiketa bat gertatu da nire etxean. Hasarreak gainezka egin aurretik, erlojua gelditu dot. Nire aterperaino urrundu eta intimitatea berreskuratuz joan naz. Nire baitan. Nire baitan hobeto. Liburu barik, musika barik, ahots barik, paisai barik, argazki barik. Hutsik. BOTOIAK Mapa erraldoia eskuetan, kaioen ahotsa belarrietan, kortxoz egindako milaka gauzen artean ibili gara, azulejo urdinek geure arreta deitu dabe eta baldosaz osatutako lurrean liluratuta dantzatu gara. Egunez egun botoiez josi dodaz danak. Marrazkiz jantzitako kaleek aho zabalik itxi gaitue. Kale biluziak ez dira atzean gelditu. Emondako pauso bakotx ean aurkiku ntza bat. Emondako pauso bakotx ean, geure egonaldia luzatzeko gogoa. Etxeratutako eskulanek, dantzek e ta musikek iraungo dabelakoan idazten dot. Geurea ez dan hizkuntzan mezu ulertezinak dezifretako ahaleginean, diferenteak garela konturatu naz, baina ez hain diferenteak. Izarrez gozau dogu, zerukoez nahiz hondartzakoez (lehenengokoz) eta paraje ederren aurrean bazkaldu dogu. Aireportuko azken lasterketa, egonaldia luzatzeko gogoaren seinale izan da. Etxeratutako eskulanek, dantzek eta musikek iraungo dabelakoan, beste behin lur bera zapalduko dodalakoan… AMALURRAREN ULEAK DANTZAN Azalduezinezkoa da. Sentsazino bat. Zirrara bat. Sentimendu, pentsamendu, oroitzapen, irudi eta ametsen arteko nahasketa bat. Errealidadetik haragoko transzendentzia. Etxekotasuna eta abstrakzinoa memento berean. Argitaratu ezin dan kreazinoa da, erraiet an jaio eta hilten dana. Sorgin baten inarrak, margolariaren pintzelak lez, itsasoa kolorez jantzi dau bart iluntzean. AMETS BATETIK URTENDAKOA Neure etxeko eskaileratan zuriz jantzitako ezezagun ezaguna besarkatu dot eta belarrira xuxurlatu deusta: “Sugandila bat eztarritik behera Eztarria inguratzen daben atzamarretara Zure argi zuria, zurea Sustraiak korapilatuz doaz Samurtasuna dakarren haizean Larrosak eskuetara heldu diranean Paperean bildutako poema…” Amaitu aurretik alde egin behar izan dot. Bere besoeta ra bueltetako beharra sentiduten dot orain. Orain. ZURRUNBILOA Haize bolada bat espaloian aurrez aurre. Dana aireratu da. Hegaz hostoak, hegaz pentsamenduak. Dana agerian gelditu da. Badatoz, badoaz. Bueltak eta bueltak, abiadura handian. Korrika doaz bulkada geldiezin batek gidatuta. Noraezean. Hegaz hostoak, hegaz neuronak. EDERTASUNAREN BILA Ederrago ez zaitu makillauta egoteak egiten, ez depilauta egoteak, ez ule luzea izateak, ez baltzeranduta egoteak, ez garaurik ez izateak. Ederrago ez zaitu argal egoteak egiten, ez atzazalak pintauta eroateak, ez tximur edo ulezuririk ez izateak, ez titi perfektu parea eukiteak. Ederrago zoriontsu izateak egiten zaitu; eta ederra zarela sentidutea k zoriontsuago egiten zaitu. Buruz behera pasa da hodei bat. Hurrengo eszenan lehoi bat ikusi dot. Goizean komuneko baldosan arpegi bera agertu da, bart ametsean errepikatua. Igel bat hosto baten atzetik, printzearen ipuina ahaztu nahirik. Buruz behera leihotik eszena bat beste baten atzetik. Olatuak Errepidea Tronparen ibilbidea Soka Haria Sugea Hodeia Ulea Konfetia Mendilerroa Kea Mamua Gerra ostean umeak heldu bilakatu dira bat batean. Larruazaleko marrak ez dira azalekoak, sakonak baizik. Urrunetik ez dira ikusten, hurbiletik ordea, ikusgarriak dira, ikusgarriak! Ez beti. Izarren antzera. Batzuetan bai, besteetan ez. Sakontasuna ordea, beti dago hor. Beti da infinitua. Ikusgarria, benetan. TXAKURREN ERREINUAN… Txakurren erreinuan, sorginak airean. Txoriak be gaixotzen dira. Txakurren erreinuan dana ez da bueltetan , zeozer bai. Baina nik, errealidadea eta fikzinoa nahastu arte gogoratuko zaitut, bihotza barriro martxan, dardarka dantzan, jarri daiten. Airean gelditu naz, hego barik airean. Ta orain zer? Korronteak eroango nau; nork jakin nora. Behintzat ekaitzak, eguzki izpiak eta susterrak izango dodaz hizpide. Eskerrak. Urruneko trena, hurbileko zaldia. AUTOBUS BIDAIAK Aspalditik alkar ikusi ez daben lagunen arteko alkarrizketa. Telefonoz iluntzeko planaz dabilen emakumea. Alboan jesarrita doan umearen xalotasuna. Adineko bi gizonek bizimoduaz daukien barriketaldia. Leihoko bidaiari gaztearen berbak bere egunerokoan. Eta ni horren guztiaren behatzaile, horren guztiaren testigu. Konturatu orduko neure helmugan. AUTOBUS BIDAIA DANAK HAIN ZORAGARRIAK EZ DIRALA KONTURATZEN Neure espazioa lapurtu dau. Gogoan dot memento batean lapurtzera doala pentsau dodala. Baina ez. Neure espazioa lapurtu dau eta horregaz batera neure askatasuna. Urduritasuna, bildurra, segurtasun eza, babes falta, ezinegona… Erabili egin nau. Bere plazerrerako erabili nau. Nazka. Amorrua. Nazka. Ez dot jakin zer egin, non sartu, nora begiratu. Berak hirurak eukazan argi. Neure b egiak noraezean, bereak zuzen, sendo. Neure hankak dardarka, Bereak gero eta zabalago, gero eta hurbilago. Amorrua… Errua. Txikitzen… EGUZKI ARGITAN Eguzkilorea lorea da. Argia be, bada. Argia da eguzkiak bezainbeste argitzen daualako. Eta danak bat egin dau. Loreak, eguzkiak eta argiak bat egin dabe… BESTE AMETS BAT Hego haizea naranja kolorekoa da. Ilargi zuria eta mendia batera doaz, batera doaz. Eta ni, ur ponpa baten barruan noa ni. Hego haizeak ur ponpa baten barruan naroa ni. URKO Ring, ring, ring …. — Bai, esan? — … — Bai? — … — Nor da? — … — Ez da entzuten. Nor zara? — … ez da..t … esate.. … zaitut … banoa … asko … faltan … zara … maite … — … ITARGI — Aupa Urko! — … — Urko? Itargi naz. — … — Hor zagoz? Ez da entzuten. — … — Urko ez dakit hor zagozan, entzuten nozun… baina zera esateko deitzen zaitut … ez da erraza… Ilargiaren argitan, espaloiaren azalean zure izena agertu da. Badakit ez dala ahotsik, ez dala gorputzik, ez arkatzik. Baina gaua da; ezinezkorik ez da. Marraztu loreak, landatu koloreak, alkartu munduak. Hitz egin zutaz. Hitz egin nitaz. Guri buruzko esaldiak eraiki, zuretzat, niretzat, biontzat, besteentzat. BEGIEK BIZIA Zugana hurbildu naz. Konturatu zara, ziur nago, hurbiltzeko ahalegina egin baitozu. Ez zaitut inoz holan ikusi eta orain ikusi nahi zaitudan zalantza egiten dot. Gelditu egin naz. Ez dago astirik, ez orain artekoa konpensatzerik. Eta memento honetan, eguzkia gordez doala, zure begiak be badoaz. Sakonera doaz. Nonork, zeozerk, hondoratzen dauz. Zure azken arnasaren bila nabil eta uste dot heltzea desio dodala, ez baitzaitut holan inoz ikusi. Zure nahia zein ote dan galdetzen dot, galdetzen deutsut. Beti izan dot zeure burutik pasetan dan hori ezag utzeko kuriosidadea, baina orain, inoz baino gehiago. Zein ote da zure azken nahia? Ez daukazu zertan ausarta izan. Ez dozu bizirik jarraitzen dozula antzeztu beharrik. Malko bat lurreratu da. … Badira, badira. Hor non edo non. Ez neban uste honek hainbesteko mina ekarriko eustanik. Niretzako idazten dot. Itsasoa baretzeko, hostoak lurrera jausten ixteko, euri tangadek potxingoa eratzeko. Niretzako idazten dot. Ezinezkoa dana posible bihurtzeko, eguzkia hodeien artetik agertarazoteko, lora zimeld uak birjaiot eko. Idatzitakoa partekatzen dot (batzuetan). Ozeanoak baretu, erramak mobiduarazo edo xirimiria hasteko. Idatzitakoa ostontzen dot (sarritan). Egia esan ez daukat argi, ez dakit zertarako idazten dodan. AMESLARIA Zer izan, zer egin gura dodan, galdetzen deutsat egunero, gauero. Ustez nintzana hainbeste ez nazala ondorioztatzeaz gain, ez nintzanaren zantzuak aurkitu dauzala erantzun deust gaur. “Egunero, gauero, zeozer amestea da zure nahia.” Haztea oparia da, aurrean daukazuna jaso, iruntzi eta penak ahaztea. Larruzko atea botatean, Paisaia ederrena zabaltzen jatzu aurrean, Ikusi egiten dozu, ikusi eta begiratu. Ez zara zaurgarri sentiduten, ez zara. Bizirik sentiduten zara, zu zeure bizileku. Mapa barik zoaz, petal oek zeure gorputza laztantzen dabe eta aurrean, aurrean milaka bidexidor gora eta behera. MUGEN ARTEAN Ez dago eskurik, ur azpitik aterako gaituanik. Laguntza eske gu eta eskurik ez, begirik ez. Esku bako atzamarrak mila, begi bako begiradak barriz, bi mila. Atzamarrak epaitzen, begirada zorrotz eta mehatxagarriak zuzentzen. Aizkorakada bat sabelean. Bihotzean beste bat. Hondoratu eta ito. Etorritako lekutik joatera behartzen gaitue. Ur azpian hiltzera kondenatzen gaitue, planet a berekoak garela ahaztuta, humanoak garela kontuan hartu barik . Hondoratu eta ito. Ito garela be ahaztu, ito gaituzuela ahaztu. Urteera eta helmuga konstanteak eta tartean, aterperik ez, babesik ez. Jaio ginan jaio, guretzat espaziorik ez dagoan mundu h onetan jaio. x100 Argazki baten barruan. 3 dimentsinotan. Urrunean kanpaiak, trenak, burrunbak… Argazkiaren lehen planoan behatzaile bat, argazkiari begira, irudiaren barruan. Isiltasuna eta soinua. Mobimentua eta gelditasuna. Biak, laurak, bider 100. Artista izatea ez da erabakia, ala bai? Artista jaio egiten da, ala garatu? Artistak ez dauka kode deontologikorik, ala bai? Artista izatea bokazionala da, beti? Artistei emoten jaken balioa subjektiboa da, ala objetiboa? Artistak A plan bat dauka aurretik, ala B plan bat atzetik? Zer? Nor? Zein? Zenbat? Zelan? Non? Zergatik? Ez daukat argi. Zure bildurrak zureak dira. Zugan dagoz. Ez izan bildurrik. Ez zara arriskutsua. Irribarre faltsua, itxaropen galdua, bihotzetik urtetan ez diran eskerrak, bakarrik egoteko gogoa. Beharra. Negarra. ESATEKO DAUKA(T)DANA Bost mila galdera. Hamar mila erantzun. BILUZIK Gaur neure buruagaz oheratu naz. Biluzik neure gorputz atalak sentidu dodaz. Iluntasuna argitu daiteke, Sikatutako landara loratu, Zulotutako galtzerdia josi, Apurtutako kristala konpondu, Zarratutako atea zabaldu, Amaitutako liburua hasi. MALKOEN IBILBIDEA Orain bakarrik nagoala, bidaiatzea erabagi dot. Bidaia txartel barik abiau naz; aireportuko langileak ordea, pasetan itxi nau, neure harridurarako. Hegazkina aireratu orduko urten da lehenengo malkoa. Astiro abiau da masailean behera, hegazkinaren kontrako norabidean (jaioterrian gelditzera bultzatzen nauan indarra balitz lez). Orduan, malkoak abiadura arindu dau hegazkinak lez. Ondoren, kurba hartu eta ezpainetaraino heldu da. Azpian daukadan itsasoa bezain gazia da. Orduan, aspaldi ordaindutako bidaia txartelaz akordau naz. Begiak ixtean bigarren malkoak urten dau, masailean behera, ezpainetaraino . AHOTS BOLADAK Etenbarik bidea oztopatzen naben ahotsak entzuten dodaz. Haizeak, norbere kontra joten dauanean, pausoen abiadura moteltzen dan moduan, ahotsek ez nabe aurrera egiten ixten. Bidean aurrera egitea gatxa egiten jat, haizearen norabidea eta nirea ez diralako bat, ez diralako bera. Ahotsak nire bidean agertzen doaz eta estropezu egiten dot, lurrera jausten naz. Altxaukeran ez daukat arnasik eta ez naz neure bidea zana ikusteko gai. Zure musika arnasten dot. Zure aireak laztantzen nau. Kanpotik barrura irakurtzen zaitut. Eta ez naz inoz amaierara hel tzen. Zure erritmoa sentiduten dot. Zure izena usaintzen dot. Zugaz dantzetan dot. Kanpotik barrura irakurtzen zaitut. Eta ez naz inoz amaierara heltzen. “Oroitzapenetatik idazten dot gehien.” Eta hori idaztean, nonoz hori berori ahozkatzen imajinatzen dot neure burua. Hurbilena bihotzetik urrunago neukan. Urrunena bihotzetik hurbilago. Azkenean, hurbilena aukeratu neban… ONDO ETORRI EGUZKI! Eguzkia logela barruraino doa. Leihoa zeharkatuta ohera sartzen da. Eguzkiak logela berotzen dau, udan zein neguan. Udabarrian zein udagoienean. Ez da berogailurik behar ezta lanpararik bez. Beroak eta argiak bat egiten dabe. Bat egiten dabe logelan. Bat egiten dabe eguzkiaren esferan. MATEMATIKAK eta ARTEA Matematikak eta artea alkartzen diran puntuan hasi nintzan sinisten. Sinisten dolua hasiera be badala. Sinisten aroen arteko distantzia txikia. Somatu neban belarrian xuxur la, ikusi argia, zen batu segundo a. Agurra heldu zan. Matematikak bidean galdu nebazan. Arteak bihotzean taupaka jarraitzen dau. Negar egiten dot. Ez daukat minik. Negar egiten dot. Barruko zein kanpoko azala garbituteko egiten dot negar. Eta bizitzak aurrera darrai SUAREN AURREAN Egitea baino, egotea. Zeure begiak irakurtean, denpora urtzean, bi muturreko tunela zabaltzen da neure parean. Sarrera eta urteera infinitoa daukaz. Begien isladan nire pentsamendua irakurriko eban bildur nintzan. BESTALDEAN MUNDUA Bizi osoa kanpo munduarekiko geruza batez bananduta bizi izan zan. Beti lurrera begira. Ez zan zeruaren urdina ezagutzera ez lainoen forma somatzera inoz heldu. Bildurrak ito egiten nau errealidadea agertu aurretik. Intxaurrak bihotzari itaunak. KATARSIA Zuzenean amaiera. Hemen nago gorri. Dagona eta ez dagona. Solte dana. Betikoa aspergarri, barria barri. Argia txanponaren zati. Erdia oso. Zuria errepikapen. Marroia jabe. Egunkaria adi. Amaiera zabal, amaiera falt an. Ulertzen ez dana zalantzan. Interpretazi norik ez, beharrik ez. Balioa bada, bada humano. Humanoa da, badago. DOMEKAK Etxean. Euria. Hotza. Tristura. Ajea. Ohea. Neurotizismoa. Zerua ilun. Opor osteko sindromea. Nostalgia. Errua. Txokolatea bero. Agenda. Atsedena eta nekea. Alarma. Ohera. Ai domekak! Ni ez naz ni, zu ez zara ni. Zergatik ez dot… zergatik ez dozu… Nire ordua heldu da. Benetako ni aren txanda. Nire aukera. Bada beti nire aldamenean egon dan laguna, behin eta barriz begiak malkotan nigandik urrundu daiten erregutu deutsadan etsaia. "Zu ez zara ni. Zergatik ez dozu ospa egiten?” galdetzen deutsat gau ero. Halan da be, beti bertan jarraitzen dau. Ezin gaitekez askatu. Nik ez dot lagun hori maite, ez dot bere ondoan bizi gura. Beste lagun bat gu ra dot nire alboan. Libre bizit en lagunduko nauan adiskidea. Arnasa hartu eta begiak itxi dodaz. “Ni ez naz ni… 2018ko Abendua ∞ Liburu hau ez da hilko. Ez dot ahaztuko. Ez dot armairuan itxi eta hautsez bete arte bertan gordeko. Liburu h au 2018an jaio zan. 2 urtetan zehar garatuz joan da. Eskutik joan gara, biok batera. Orain, etapa bat zarratzen da eta o rri honeetan bildutakoa eraldatuz joango da. Bere esentzia ordea, denporan zehar mantendu egingo da. Hitzak beti olatu. Olatuak beti olatu. Andere

2023-12-01

booktegi_liburua_kapuscinskiren_erretrobisorea

booktegi.eus JON TXONTXE ETXEBARRIA Kapu scinskiren erretrobisorea azala: Malen Amenabar Zapalduei AURKIBIDEA AUTOREA BILDUMA HITZAURREA ATARIKOAK MAPAREN GEOGRAFIA NIRE BELDURRAK HEGOALDERANTZ LEHEN LERROA OIHAL ZATI GARRATZA ITSASOA DA NORENAK IPARRALDE HEGOALDEKO BAZTERREKO BIDETIK BILUZIK URRUTI HAU RREN AHURREAN DUNA ARGI ILUNAK ZUREZKO BIHOTZA ZEUKAN ITSASOAK DARAMANA BADATOZ BIDAIATUKO GAITU HAUTACUPERCHEREN OIHARTZUNA BESTE BAT BAGAJEA MAIZTASUNA ITSAS UHINAK ETA HODEIAK LAGUNAKO LAGUNAK HARRIA ETA ORRIA AFRIKAR XUXURLA PARAD ISUA SORTALDERANTZ BIDE BAZTERRETIK ELKARTASUN PORTUA HAIENAK ZINTZILIKATUTAKOAK EZ GALTZEKO BERMEA OKZITANIAR URMAELA MUNDUA LAU(R)AK PIZKUNDEAK BERPIZTUTA HARAGO HIRIRIK GABEKO HIRIA LABIRINTOAREN IRTEERA FUSINATIK ORDAINDU EGIN BEHAR DA BASQUE OSO GAITZA EGUNKARIA HURRENGO BATEAN SARTALDERANTZ ITZULERAKO BIDETIK BIDEKO BIDEAK ESATARIA XEHEA EDO LARRIA BI NORANZKO MILANO TORINO TORINOKO ILARGIA TUNELETIK BIDESARIA TXIRRISTAPEKO MADARIKATUA BIDAIARIREN BAT KAPUSCINSKIREN ERRETROBISOREA AZKEN HITZAK ITZULERA AUTOREA Jon Etxebarria Rozas Txontxe naiz, getxoztarra, Euskal Filologian lizentziaduna eta Euskara eta Literatura irakaslea Hezkuntza publikoan. EGA aztertzaile eta euskara zuzentzaile ere ibili izan naiz. HIZNET Hizkuntza Plangintza eta Nazioarteko Ikasketak graduondokoak kurtsatuta dauzkat (titulurik ez). Euskalgintzan, sindikalgintzan eta nazioarteko elkartasunean jardun dut, bereziki internazionalismoan. Idatzi dudan lehenengo lan literarioa da hau, lehenago hainbat artikulu idatzi ditut (Argia, Berria eta Gara hedabideetan) eta a urkezten dizuedan bilduma honetako Urruti izeneko olerkia Ibon Zubielaren Inventario de la piel/ Azalaren bilduma poesia bilduman argitaratu da. BILDUMA Aurkezten dizuedan poema bilduma 2017an egindako lau hileko bidaiaren ondorio da. Orain hiru urteko udaberrian bikotearekin eta bidean bi urte bete zituen semearekin autokarabanaz bidaia luzetxoa egin genuen, Andaluziara, handik Kanarietara ferryz, uhartez uharte ibili ostean penintsulara itzuli ginen, Herrialde Katalanetara gero, Okzitania, Italiako Tos cana, Venezia eta azkenik Esloveniaraino iritsi ginen etxera bueltatu aurretik. Orotara 8.505km eta 1.595 itsas milia egin genituen. Horrela, bildumako olerkiak bidaia bati buruzkoak dira, bideari buruzkoak eta bidaian ezagututako natura, hiri eta giza pa isaiak islatzen dira. Bestalde, bizitza, bidaiak, turismoa, migrazioa eta zapalkuntza dira agertuko diren gai batzuk betiere jendartearen eta munduaren ikuspegi kritiko batetik jorratuta. Olerkiak xumeak eta heterogeneoak dira, horietako asko narratiboa k dira eta hainbat idazleri (eta bidaiariri) egiten diete erreferentzia, batez ere atzerrikoak, batzuk klasikoak dira eta beste batzuk garaikideak, esaterako, Dante, Twain, Byron, Storni edo Mistral, Belestrini eta Sarrionandia. Horien artean Kapuscinski d a aipagarriena, presentzia handiena duena delako eta kazetari eta idazle poloniarrari erreferentzia egiten dion poema batetik hartu duelako izenburua lanak. Azken finean, bitakora baten olerkiak dira, bazterreko bideetatik eta bide bazterretatik egindako bidaiarenak eta road trip poetiko bat osatu nahi dutela esan genezake. HITZAURREA Ez dakit oso ondo zer garen eta zer ez garen. Badakit, ordea, zerk egiten gaituen: bideak. Eta bidea bada egiten gaituena, zergatik ez uste izan gu ere bide garela? Askota rikoak, norberak bereak, olatuak denak diren moduan desberdin, eta hostoak, eta ametsak. Jon Etxebarria Txontxek begirada ezin ederragoan eskaini digu berak egindako bidaiaren berri. Barrutik kanpora, eta bueltan berriro ere abiaburura. Zirkulu inperfekt u bezain biribilean eroan eta ekarri gaitu sentsazioen bide zidorretatik eta apaltasun poetiko miresgarrian eskaini digu bidaia fisiko, pertsonal eta literarioa. Kartografia pertsonala, mapa biziak. Finean, bizitzaz ari zaigu Jon, bizitzaz eta maitasunaz, elkartasunaz ari zaigulako, eta elkartasuna maitasuna delako, mugagabea, baldintzarik gabea. Nor diren eta nor izan nahi luketen herriei zein pertsonei buruz ari zaigulako, norbera den moduan aintzat hartu eta onartzea (edo oldartzea) ere maitasun ekintza delako; zintzoa eta zorrotza. Eta bidea, emankorra izango bada, maitasun bidea besterik ezin daitekeelako izan, eskuzabala eta aurre juzgurik gabea. Bideak liluratzen gaituenean, bideak bidetik ateratzeko gonbitea egiten digunean, berdin digu nora joan, edo nora ez joan, hitzak berak bihurtzen dira eta bide, poesia bera bihurtzen da Urrutikoetxea azaletik azalera sentitzeko geografiarik ederrena, indar tsu izan beharrean, indartsu sentitzeko adorea ematen diguna. Google maps ek fitxatu gabeko bide zidorretan ezagututako bidaide inprobisatuen azaletik arnas egiteko aukera ezin hobea: Jay Moriartyen itsasoak, Lord Byronen herrentasunak, Danteren infernu zeruak eta Mark Twainen abenturak. Eragozpena eta oztopoak ere berezkoak ditu bideak, baita nekeak ere: aldi laburreko adiskidantzan erraz disimulatzen diren horiek; zeruaren eta itsasoaren arteko bisagrak, batzuetan, kirrinka egiten duela konturatzeko nahikoa den …baina soil bat; bandera a stunegien zimurretan menperatuen orbanak sentitzeko moduko ibili zauria; norbere ametsak inoren amesgaizto, eta alderantziz, izan daitezkeela onartzeko adorea. Horiek ere badira Jonen bideak, baita gutako askorenak ere, itsasoetan itotzen garen bakoitzean sentitzen dugun itolarri hori bezala, ohol bustiak bizitza desjabetuak ezin eutsi dituenean mundu berri baten aldeko esperantzaren azaleran. Hori dena da bidea, eta kostaldea, eta naufragioa; hori dena da bizitza, eta heriotza; Puerto de Santamariako selfi ea, koloretan egonagatik ere zuri beltzean ateratzen den argazkia, …leku orok daukalako alderen batean bere bazterra, eta pertsona orok bere bestea. Edozein denbora bazterretan omen dago paradisua, Puertito de la Cruzen, Adiranen, Luccan, Venezian edo Lju bljanan. Eta baita gure mendi, badia eta kaleetan ere, ez baita atzerriratu behar bidaiaria izateko, bidaiatzea itzultzea baita, eta etxera bueltatzen garen bakoitzean berdeagoak direlako gure mendien hegoak, …freskoagoak gure lotsaren gerizpeak. Etxera bueltatzea abiatu gineneko bidaia beraren beste atalburu bat baizik ez da. Hori bai, jada ez gara lehengo berak, Jon ez da autokarabanan sartu zeneko bera. Ni ere ez naiz lehengoa, berarekin batera bide berriak amesteko eskifaiaren parte sentiarazi nauelako, eta nahiz eta Kapuscinkiren erretrobisoreak geografia nozio subjektiboa dela iradoki, erretrobisore berean islatzen dira ere ortzemuga berriak. Horregatik, beti soinean daramagu motxila. Eskerrik asko, Jon Txontxe. Mikel Etxaburu Osa Egizu o toi bidea luzea izan dadin, menturaz betea, ezagutzaz betea. Ithaka , KONSTANTINO KAVAFIS ATARIKOAK Bidaiatzea etxetik joatea da GABRIEL GARCIA MARQUEZ MAPAREN GEOGRAFIA Mapa gora adi jarri dut umetako gerra jolasak hesiak fronteak kontinente binarioa mendebala ala ekialdea ez iparrik ez hegorik. Mapari buelta eman diot behera adi jarri dut biluzik hamaika forma ez marrarik ez biderik. Mapa ahoz gora jarri dut berriro gaztetako gatazka jokoak nazio gardenduak elkartasun konspirazioak bazterreko langileak bilera isilak, kongresu isilduak. Mapari buelta eman diot behera adi jarri dut biluzik hamaika forma ez marrarik ez biderik. Mapa gora begira jarri dut berriro guraso garaiko bidegurutzeak eta gure bidea? Geografia zer den ez dut argi nora joango garen ere ez. NIRE BELDURRAK Kirmen Uribek alabari gomendatutakoa neure eginez onartu egingo dut beldurra beldurra bidea luzeegia izateari beldurra bidea labur gelditzeari beldurra haurrak etxera itzuli n ahi izateari beldurra haurra etxera ez bueltatzeari beldurra bikotekidearekin larregi hitz egiteari beldurra bikotekidea eta biok mutu lotzeari beldurra begiak ezin biltzeari beldurra ezin esnatzeari beldurra motelegi ibiltzeari beldurra azkarregi joateri beldurra Raymond Carverren beldur guztiei ere bai eta biharamunean zehaztu gabeko bidea daukat zain. HEGOALDERANTZ Bidaiatzea poeta sentitzea da GABRIEL GARCIA MARQUEZ LEHEN LERROA Nola idazten da lehen lerroa? Egunerokoa osatu nahian izan liteke, batbateko uzkurdurek ideiei bultza eta bultza egiten dietela. Urteetako hitz kateatu gatibuen oihuak kaiolako ertzen aurka talka ezin kabitu dabiltzanak askatu nahian behar bada. Gaueko belztasunera kiribilduta lantresna zorroztuta kolpez kolpe esku leunak zailduta, orbanez lohituta apika. Agian barreneko minetatik erauzita ikusiko du argia lerroak koska, kostata, barealdia amaitutakoan, ekaitz gordinari aurre egin dion lemazainaren antzera. Ez dakit nola idazten den lehen lerroa baina Kapuscinskiri jarraiki poesia da bidea. Hala bedi! OIHAL ZATI GARRATZA Herkulesen Dorreetatik harago Anibalen elefanteentzat meharregiak diruditen antzinako Gádirreko karrika karratuetatik barrena, infinituraino itxaron behar ez duten kale sasiparaleloak, bihurriak denak. Ogibide zaharrak zein gazteak, nahasmen kontrasteak, eraikin ofizial andana banderek abisatuta. Manuel Machadok zioen argitasun gaziaren hiriko bandera gatzatu horiek, baina, ez didate arreta deitu, argirik gabeko kale kantoi mingotseko tintoreria zaharrean behargina lisaburdinaz ferekatzen ari den horrek baino; zimurrak galdu berri dituen marradun oihal garratz angeluzuzena besterik ez den horrek. LURMUTURRA Europako hego muturra agian afrikarragoa europarra baino piratena bezain mugalariena. Itsaso biren loturaren testigu mundu biren banaketaren gatibu bertan ametsak sortzen ditu haizeak bertara hilotzak ekartzen ditu korronteak. Bidaia askoren hasiera bidaia gehiegiren amaiera amestien utopia amesbakoen hipermetropia. ITSASOA DA Maitasuna eta emozio a baino ez da itsasoa JULES VERNE Urruneko mintzaldi mutua, bazterreko begirada itsua, eztiki hurreraturiko esku bihurria, alderrai dabilen mingain zirria. Goizeko izara zimurtua, luzatutako gau argitsua, erauzitako arroparen alkohol lurrina, batbateko fereka geldiezina. Brankatik ikus daiteke itsasoa dela maitasuna: doana eta datorrena, dena eman eta dena ken dezakeena, bakarra baina beti desberdina. NORENAK Jay Moriarityk esan ei zuen denok gatozela itsasotik baina denok ez garela itsas oarenak. Itsasoa bada maitasuna maitasuna bada itsasoa denok gatoz maitasunetik baina denok ez gara maitasunarenak. Norenak ote besteok? IPARRALDE HEGOALDEKO BAZTERREKO BIDETIK Bidaiatzea zoroz janztea da GABRIEL GARCIA MARQUEZ BILUZIK Atlantiar itsasertz metodikoak oin hutsak estali dizkit agur esan diote oin azpiek hondarraren epeltasunari. Uhin erkin baten azken hatsak larrugorritu nau samatik behera beste nudisten gorputz zoroekin berdinduta egoteak lotsarazi nau gardendutako besteen iritziek eta epaiek beldurtu egiten naute. Bazterreko bideko ufada aldakorrek enegarrenean aurreiritziak eta ustebeharrak erantzi dizkidate larrubiziari burubizia erantsiz. URRUTI Igor Urrutikoetxea Bilbao ri Urrutira joaten zinen beti, kale amaieran dagoen hemendik milaka miliatara eroan zintuen ozeano bera maiz zeharkatzen zenuen baina hurbilen zeundena zinen. Beharrean bidaiaria, aisian bidaztia, gertukoentzat beti zeneukan astia. Bide bazterra astindu beha rra zegoenean astintzen zenuen goia eta azpia. Ñimiñoena zein itzelena, hemengoa nahiz hangoa ezagutzeko beharra, itzelezko jakin mina zeneukan kontrolaezina. Zure patrika txikia bidaietan inbertitzen zenuen betiere ekartzeko motxila bete bizipen motxila bete aldarrikapen. Bidaiak eroan zintuen ortozik baina botak basaz lohituta, urruti utzi gintuzun zure argitasunaren umezurtz. Alabaina, bidea utzi zenigun, asago bezain paraje, bazterreko bidea topaleku. Oraingoan arrezifea izan omen zen hiri desordenatuak elkartu gaitu ‘Klase sindikatuak’ irakurri dudanean kale zaildu baten plaka zailduagoan. Hurrengora arte, kamarada. HAURREN AHURREAN Maitasuna baldintzarik gabekoa da maitasuna ematea da maitasuna dena da maitasuna mugagabea da maitasuna hori guztia izanagatik ere edozein haurren ahurrean kabitzen da. DUNA Neuk ere amestu dut Kapuscinskiren iceberga baina neurea duna bat da dena kiskaltzen duen itsas desertuan dago geldi bertan ere ez dago gizatasunik baizik eta desjabetuen ehiza. Duna magalean haize sugarrak biziraute ahaleginetan ari direnak eguzki eztenek baino gehiago mintzen ditu. Negar egin dut halere nire urak ez dira haraino ailegatu bidean idortu dira. Bizirik dirauten gorpuei erreparatu diet haizeari adi ikusi dut asko hortzak erakutsiz eutsiz irriño keinua sumatu diot hainbati: desesperazioa ala esperantza? ARGI ILUNAK Argi txintxa batek isiltasun ilunaren atepetik marboil urdindua biribildu dizu. Argi txintxa batek eta segituan beste batek ahanzturak instant bitan argitu dizkizute. Argi txintxa batek gelditasun ilunaren atepetik zeru gortua hurbildu dizu. Argi txintxa batek eta segituan beste batek ametsak instant bitan eten dizkizute. Puertito de la Cruz puntako farozain bihurtuta argiilunen mundua dantzan dabilkizu. ZUREZKO BIHOTZA ZEUKAN Zurezkoa zeukan bihotza hasiera ere ostu zioten antzinako Agaldar herriari egin zioten legez. Zurezkoa zeukan bihotza, sano sendoa baina jagon behar zena. Zurezkoa zeukan bihotza, leuna baina kolpe bakarrez apurgaitza zena. Zurezkoa zeukan bihotza, maitasun suaz erre egiten zena. Zurezkoa zeukan bihotza, maiteminek zizelkatuta ertzak biribildurik zituena. Zurezkoa zeukan bihotza, gaur monotoniaren kresalak zimelduta duena. Baina orai ngoan, aurrekoetan ez bezala, bernizarekin ez da nahikoa izango tolesdurak berdintzeko. Zurezkoa zeukan bihotza gaur Galdar deitutakoaren adreiluzkoak diren mendi zipriztin koloretsuek jatorrizkoen garaian izan zutenaren modukoa. ITSASOAK DARAMANA Uhinen dantzaldien mendeko Poris de Abona arrantzale etxolak itsas bazterreko haitzen sabelak dira egunero legez leihotik begirada itsasoratu aulkian dagoen arropa karratua jantzi makilaren beheko muturra zapi laukidunaz zorroztu goiko muturra ezkerreko eskuaz maitekiro oratu oinak abarketa epeletan kokatu eta abiatu egin da kalatxoriak lekuko kantari mosaikodun harjauzia jaitsi eta espartinak erantsi ditu ortzia jokaleku hodeiak eguzki herabea estali ez estali dabiltza eguneko itsasargi bilakaturik orain argitsu, orain ilun aldizkako epeltasunak ezin dio oinazpietatik eskalatzen dabilkion hezetasunari aurre egin gauean zehar itsas prentsak trinkotutako hondarra behatuta makilari dantzarazi dio, emeki bezain tinko egunero desberdina den betiko esaldi galkor bera izkiriatu du ortzimugari adi bihotzetik arnas itsua egin eta etxerantz egin du atzera zapia uretara begira doakiola itsasgorak erantzuna ekarriko dion esperantzaz. BADATOZ Tourists go home, Refugees wel come HORMA IZKRIBUA Badatoz, badoaz, Puerto de la Cruzeko kale higatuetan barrena eta ez dira bueltatzen. Badatoz, badoaz, plastikozko sartu irtenak eta ez dira bueltatzen. Badatoz, badoaz, letra lodidun txokoak begiratu eta ez dira bueltatzen. Badatoz, badoaz, gerizpetako putzuak saihestu eta ez dira bueltatzen. Badatoz, badoaz, gure bazterren arimen koloreak lapurtu eta ez dira bueltatzen. Badatoz, badoaz, moda jatetxe desproletarizatuetan bazkaldu eta ez dira bueltatzen. Badatoz, badoaz, gure auzokideen bizileku zirenetan gau bakarra egin eta ez dira bueltatzen. Badatoz, badoaz, kukuak ez dakarkiguna ekarri arren larregi kendu eta ez dira bueltatzen. Baina nor naiz ni ezer esateko, jabea lotaldian dagoela leihotik begira ari den txakurra baino ez naiz. BIDAIATUKO GAITU ‘Bidaia’ aditzaren objektu ezkutua bilatzen ari garela bidearen jostunak arauak desobeditu eta sintagma aldatu digu osagarririk gabeko subjektua zena subjekturik gabeko osagarria da. Orain arte guk bidaiatu dugu hemendik aurrera gu bidaiatuko gaitu. Nork baina? HAUTACUPERCHEREN OIHARTZUNA Vacaguaré GUAYANFANTA Kanariarra izan nahi dut baina belaontzi erraldoietan etorri zirenek oraindik ere ez didate uzten. Binbatxea izan nahi dut itsasoari b esarkatuta bizi naizelako. Mahoreroa izan nahi dut nahiz eta nire herriaren jatorria misterioa izan Homerok zorioneko herritzat gintuelako. Mahoa izan nahi dut nire zainetan oraindik irakiten dabilen arbasoen laba daramadalako. Gomeroa izan nahi dut gure jatorrizko hizkuntza erauziagatik ere txorien moduan ere mintza gaitezkeelako. Benahorita izan nahi dut emakume zein gizon, zahar zein gazte, bakean zein gerran, heriotzari beldurrik ez diogulako. Guantxea izan nahi dut akabatu edo esklabo bihurtu gintuzten arren gure zazpi izarrek beti berpizten gaituztelako. Kanariarra izan nahi dut topikoen portua atzean utzita utopiarantz noalako, baina aireko nao erraldoietan zatozenok ere ez didazue uzten. BESTE BAT Beste kolore bat amatatuta da bazterreko herri batean Agulon entzun zen azken kopla nola. Beste hizkuntza bat lehortu berri da bazterreko herri batean Aguloko ur jauzia nola. Arrazoia zeukaten jatorrizkoek: lurrak isiltzen direnean urak hustu egiten dira. BAGAJEA Gomerako San Sebastianen ikusi zaitut berriz platano eta gazte abizen adina sarraski garraiatzen ikusi dituen portuko sarreran esku leun batek noiz helduko zain. Hainbat belaunaldiren lekuko izanagatik, ez duzu lortzen baten bizipenak tolestea ordena jakinean jarri a halik eta gutxien okupa dezaten eskuragarri egon daitezen. Azala zimurrez josita edukiagatik, ez duzu ikasi atxikirik doazen berunezko sufrimenduak ondo kokatzen gehiegi pisa ez dezaten. Kilometroak eta miliak ibiliagatik, zirrikitu bihurgunetsu bezain estuak baino ez dauzkazu libre paper birziklatuzko ametsak sartzeko. Azkenean betiko legez kasik ezin zarratuta ez duzu lekurik eduki poliespanezko ondasunetarako eta ostera ere aurkako noranzkoari ekin behar. Pedro Lezcanorena, behin tzat, larruzkoa zen, baina zu, enegarrenez desplazatu behar duzuna, kartoizko maleta zara. Hala ere, bideak ikasarazi dizu kontua ez dela indartsua izatea, indartsu sentitzea baizik. Gomerako San Sebastianen ikusi zaitut ostera ere platano eta gazte abizen adina sarraski garraiatzen ikusi dituen portuko sarreran esku leun batek noiz helduko zain. MAIZTASUNA Olatu bat hautsi da. Bat bi hiru lau bost sei zazpi zortzi bederatzi hamar hamaika hamabi hamahiru hamalau. Beste olatu bat. Uhinen arteko tarteari maiztasuna deritzogu, zenbat eta segundo gehiago orduan eta olatu hobea. Bat bi hiru lau bost sei zazpi zortzi bederatzi hamar hamaika hamabi hamahiru hamalau. Beste olatu bat. 14 segundotan ume bat ekarri nahi duela erabaki dezake familia batek. Bat bi hiru lau bost sei zazpi zortzi bederatzi hamar hamaika hamabi hamahiru hamalau. Beste olatu bat. Berekoikeriak balizko haur bat erreskatatuko du baina tarte honetan zenbat ume eraman ditu kapitalismoaren tsunamiak? Bat bi hiru lau bost sei zazpi zortzi bederatzi hamar hamaika hamabi hamahiru hamalau… ITSAS UHINAK ETA HODEIAK Itsaso, nik zu lakoa nahi nuen izan ALFONSINA STORNI Itsasoak olatuak gordetzen ditu harik eta itsasertz egokia aukeratu arte. Itsasoak olatuak gordetzen ditu harik eta surflari asegaitzei eskaini arte. Itsasoak olatuak gordetzen ditu harik eta hondar defendagaitzaren aurka oldartzen diren arte. Orduan aparra zeruratzen da eta lehorreko haizeak mugitzen ditu hodei sortu berriak marboil batetik bestera. Baina kalma zuriko egunetan nork mugitzen ditu ortzimugako sekretuak estaltzen dituzten ametsak? LAGUNAKO LAGUNAK Euri lotsatia erori da gauean zazpi neba arrebetatik ederrena ei den uharte txiki orlegian. Umea kaler a atera da beste haurren hots jostagarriak bilatzen. Bertako bi familia daude hamaiketakoa egiten. Jatorrak, xumeak, eskuzabalak, autentikoak. “Euskaldunak? Bai? Pertsona onak, hortaz.” Txerriki errea jatera gonbidatu gaituzte, bat egin dugu, nahastu e gin gara. Lagunartean sentitu gara aspaldiko partez. Barreak eta algarak, jana eta edana, berba arin andana. “Badaki umeak hitz egiten? Apur bat bai? Euskaraz baino ez! Tira ondo deritzot dialektoak eta mantentzeari, baina…” Gaurko lagunak jatorrak, xumeak, eskuzabalak, autentikoak izan dira Laguna de Barloventoko lagunak, baina… HARRIA ETA ORRIA Adiraneko herriko plaza arratsaldez, lautada ikaragarria mendiek eta harriek besarkatuta, enbor zabaleko arbolapean haragizko zuhaitz zaharrak diren edadetu ugari. Lorategiko petrileko erpinean harri biribil anonimo batek zapaldua orri bat dabil giroarekin jostari. Beltzez jantzitako pertsona lurrindu berria hurbildu zaio harriari eztarri zailduen txioak isildu dira bat batean eta begiratu diot e adi adi. Harri hotza hoztasunez jaso orri askatua leunki tolestu eta beste orri berri bat paratu du harripean. Agureetako bat altxatu da, poliki poliki lorategi bazterrerantz abiatu da garabi herdoilduen moduan makurtu harria higitu eta orria irakurri du. Arratsaldero egingo du osteratxoa harik eta harri higatuak haren izena eta argazkia daramatzan orritxoa estutu arte. AFRIKAR XUXURLA Eguzki urreztatzailearen azpian dago eserita garagardoa dauka mahaitxo gainean ondoan alemanez eta ingelese z idatzitako karta. Bazterreko ebanozko saltzailea hurreratu zaio trago luzea eman dio zerbeza izerditsuari zeruaren eta itsasoaren bisagran galdu du begirada. Kaleko saltzaile gardena aldendu zaionean hondar zilartua ere bertara inportatu duen haizeak Afrikan zaude xuxurlatu dio belarrira. PARADISUA Paradisua uneak dira, ordu bat, minutu batzuk, olatu bat. IÑIGO URDIÑAGA Uharteetako bazterreko bide biluztuetan barrena asfaltoa itsasotzen denean izarrak lemazain dira orduan edozein denbora bazterretan dago paradisua. SORTALDERANTZ BIDE BAZTERRETIK Bidaiatzea mundutarra sentitzea da GABRIEL GARCIA MARQUEZ ELKARTASUN PORTUA Bizirik irauteko astintzen ditugu hegoak, bizirik irauteko gara etxetik kanpo. EKHINE EIZAGIRRE Puerto de Santa Marian lehorreratu gara eta autokarabana barrutik atera dut bide bazterreko geldialdi honen argazkia, badaezpadakoa, kontu handiz, atzeko (des)eraiki(n)a ondo ikus dadin. Eguneroko eta gaueroko borroka portua, batelak ametsetan baino ez dauzkan portua, kresalik gabeko adreiluzko mendeku portua, astebururo elkartasun olatuek astintzen duten portua. Puerto de Santa Marian lehorreratu gara eta autokarabana barrutik atera dut bide bazterrek o geldialdi honen argazkia, selfiea, koloretan egonagatik ere zuri beltzean atera den fotografia. HAIENAK Haien banderen zimurretan gure orbanak dakuskigu. Haien ereserkien melodietan gure jendearen oihuak dantzuzkigu. Haien garaikur distiratsuetan gure itzalak dautza. Haien diskurtso hutsaletan gure ahanzturak gogora dakartzagu. Haien ametsak gure amesgaiztoak bihurtu dira. ZINTZILIKATUTAKOAK Bazterrekoak izan nahi dugu, baina ez baztertuak HORMA IZKRIBUA Eraisten ari dira hiriburuetan bizilagunen ikur desberdinen ortzadarrak oharkabeko katarsia hezeak auzokide baten ertzen bide orriak izan daitezkeenak. Eraisten ari dira hirietan auzokoen puzzle inperfektu nahasiak amorruz urkatutako ale desordenatuak etxeko pertsonaien iz aeren igarkizunak izan daitezkeenak. Eraisten ari dira herri handietan klase sozialen modelo uniformeak akitutako barnealde irauliak ezkutukoen nontzeberri salatariak izan daitezkeenak. Eraisten ari dira hala leihoetan nola balkoietan zintzilikatutakoak txukuntasun modernoaren izenean. Eraikinak azaletik berdindu dituzte berdintasun modernoaren bila liburutegietako liburu mosaikoak apalategi hits huts bihurturik. Julià de Jòdaren desertorearen El Ravalen ere zintzilikatutako arropa e raisten ari diren honetan bazterreko bideetara jo beharko du gobaden errealismo magikoa irakurri nahi duenak. EZ GALTZEKO BERMEA Arrasti batean herabe hurbildu nintzaizun lekua utzi zenidan trukean ezer eskatu gabe. Zure hamaika zapiek gaua koloreztatu zidaten zure adar baten pean topatu nuen grinentzako aterpea. Arin pitzatu zenizkidan arrakalak jabetu nintzenerako maitemindurik nindukazun. Zure sugarrek agerikoen itzalak ikusarazi zizkidaten pozaren eta sufrimenduaren balantzan zabukatu ninduzun. Baztertua nahi zaituzten honetan, bazterreko bideetatik jarraituko duzu bide ertzak astinduz bide berriak eraikitzeko. Herriaren sustrai sakonenetatik hazia iraultzarako agortezina den iturburua, bidea(n) ez galtzeko bermea zauzkagu he rri mugimendua. OKZITANIAR URMAELA Parlez français/ Soyez propre ARAMITSEKO ESKOLAKO KARTELA Paisaia ele bietan dakusat baina ele bakarrean dantzut olio frantsesak estaltzen duen okzitanieraren ur estuetako hainbat hiritan. Mistralen alaba Mireio ezagutu behar izan dut Lassaqueren solstizioa probesturik diglosiaren geruza tarte baterako pitzatu eta okzitaniar urmaeleko uretan lohitzea lortzeko. MUNDUA Antzina gure mundua ez zen biribila hodeiertza zen infernurako erpina, b eldur gorenen amildegia; forma esferikoa ezin topatu nabilkio nahiz eta Pisako dorrea gorantz biribiltzen nabilen. Largabista bidez begiratuta ere ertzak dira nagusi mugetan bereziki simetria kapitalak dauka hila. Aspaldi mundua ez dela biribila eta Pisako dorre makurra ere ez nahiz eta kamuflaje uniformedunez inguratuta dagoen. Mundua biribildu zuen euskal nao gaztelartuaren aztarna gordina ikus dezaket dorrearen goialdetik beste mundutarren mundua zulatu zuen antitesia. LAU(R)AK Luccako eskola pareko txinboetako gerizpearen su etenean historiak bildutako hiriaren dorre garaiek launa aldiz astindu dute bakea. Umeak karrakan azaleratu dira paper bana eskuetan gurasoen moilaren peskizan. Baina gaurkoan atzokoan ez bezala ume gehienek ez dak arte irria iltzatuta. Italiar selekzioko elastikoa daroan umearen amak besarkada eten du paperean 4 zenbaki gorria begiztatu duenean eta italiera alemanieratuan txilio egin dio. Amak umea tiraka eroan du txinboetatik eta umeari jarraiki doakion paperezko atoi lauan ere elastiko urdinaren atzealdeko 4 zenbakia ikusi dut. Nire umearen jolaserako gogo zenbaezinari begiratu diot. 9,8 metro segundo koadroko abiaduran amildu zaizkidan 4 malkoek ere jo dute arrastiko laurak. PIZKUNDEAK BERPIZTUTA Duomotik elk artzut doan karrika hartu dut gerizpetatik arnas bila, italiera aditu dut berriro turisteraren oihartzunen gainetik. Ate baten koskan eseri naiz, Sarriren olerki bilduma atera dut bizkar zorrotik. Aurrez aurre daukadan adreiluzko lekuko iraunkorrak erantzun dio liburuaren galderari paretan itsatsitako paperean zizelkatutako poema anonimoa Movimento per l’emancipazione della poesiak sinatuta. Poesia berpiztuta altxatu egin naiz, Danteren etxea dion atea bizkarrean utzita Pizkunde erdiguneko infernutik atera eta Arnorako bideri ekin diot. HARAGO Leku orok dauka alderen batean bere bazterra labirintotik harago egon ohi dena. Pertsona orok dauka bere bestea labirintotik harago egon ohi dena. Errairik gabeko bideetan bai muinean bai geruzetan uste baino hurbilago dagoen ustezko urruntasunean bideak tolesten direnean zerua itsaso bilakatzen denean errazago azaleratzen da bazterra. Leku orok dauka alderen batean bere bestea labirintotik harago egon ohi dena. Pertsona orok dauka bere bazterra labirintotik harago egon ohi dena. Erdibitzen nauen ibaiaren beste aldean ezagutuko al dut neure Oltrarnoa? HIRIRIK GABEKO HIRIA Vaporettoz hurbildu gara hiririk gabeko hirira, izandakoaren malenkonian flotatzen dago Mark Twai nek zioen Adriatikoaren neskalagun alarguna. Behin lehorreratuta eguzki errainuek hiribakoaren ilunak ikusarazi dizkigu arrakalak eta zimurrak agerian idorrak eta hezeak. Alabaina iluntzean aurkitu gaituen ilargi beteak urdindutako marmolak zuritu dizkio eta Lord Byronen hiri kutuna azaleratu da behin behinean. LABIRINTOAREN IRTEERA Lecu on bat da Escocia obeagoa da Venescia JOAN PEREZ LAZARRAGA San Marco ederregia maskaradunez mukuru, Elsinor lurrinak bustia. Gondolen asimetriaren legearen aurkako korrontean hamaika zubitara, karabelen lehorreratzearen gaineko herri galdeketa ez ofizialaren isla atrakatuta daukan ataria. Corto Maltesen ghettoko eraikinaren goiko pisuko leihoan gondoliere ez deserriratu baten arropa zintzilikatuta. Labirintoaren irteera apika, uretara makurtu eta bat batean maskaradun batekin topo egin dut. FUSINATIK Fusinatik begira ari natzaio itsasoaren mailak gora egin duela ematen du ez dakit Venezia Historiaren itsasoak irentsi nahian dabilen edota dolu minak jota Veneziak Stornirena egitea erabaki duen. Fusinatik galdezka ari natzaio zer gertatzen ari da? zer daukazu? zurera itzuliko zara? Fusinatik begira ari natzaio kaio ilunegia itsasertzean pausatu da axolagabe begiratu nau eta “inoiz ez” esan dit venezieraz. ORDAINDU EGIN BEHAR DA Ordaindu egin behar da Izolako hondartzako dutxa erabiltzeko. Ordaindu egin behar da Luccako hiribilduko komunetan txiza egiteko. Ordaindu egin behar da Sant Pere Pescadorreko ibaian arrantza egiteko. Ordaindu egin behar da Cadizeko edozein kaletan autoa aparkatzeko. Ordaindu egin behar da Corralejoko gasolindegietan txorrotako ura hartzeko. Ordaindu egin behar da Euskal Herrian euskalduna izateko. BASQUE Letra batek, batzuetan bik edo hiruk gehienez, muga ditzakete familia bat. Letra batek ezar diezaioke familia bati bide osorako barra kodea. Bohinjsko Jezero laku ertzean sei letradun silaba bakarreko hitza nahikoa dugu matrikulako letra bakar horri aurre egi teko. OSO GAITZA Oso gaitza egiten zait baina behin lortu nuen, laukizuzen koloredunek zipriztinduriko moketadun gela zuri lasaian arnasketari adi begiak itxita argi biribilari begira. Oso gaitza egiten zait baina batzuetan lortu dut, ohol luzearen gainean arraunean itsasoak kulunkatzen nauela haizeak esanahi gabeko kontu ezagunak xuxurlatzen dizkidanean. Oso gaitza egiten zait baina askotan lortu dut, larru jolasetan narrasti zizpuruak lapurtzen dizkidatenean. Oso gaitza egiten zait baina zeuk biziarazi didazu, lehenaldia dagoeneko ez dagoela geroa oraindik ez dela denboraren kate luzea orainaren katebegiz osatuta dagoela. Oso gaitza egiten zait baina zurekin orain irria, orain negarra, orain gosea, orain kaka, orain musuak, orain j olasak, gelditzen ditut gogoaren kanpandorreko orratzak, ez dut salto egiten kapituluaren amaierara, ez nabil ez haizetakoari ez erretrobisoreari adi, bizi dut oraina, hementxe, oraintxe, baltsamatutako Škofja Lokan zuri loa eragiten. EGUNKARIA Merkatuaren sarrerako bazterra edozein partikula salgai duen dendatxo zaharra egunkarien labekada berria ale bat erosi dut bertoko hizkuntza ulergaitzean. Egunkaria galtzarbean azokako lurrinak dastatzen galdu naiz eroso harik eta ase naizen arte. Aulki lohitu batean kamuflatzen ahalegindu egunkaria zabaldu orriak banan banan pasatu eta nazioarteko atalean pausatu naiz. Portugal suteak jota Protestak Turkian eta Polonian Siriako su etena kolokan Yemen: Munduaren inoizko krisi humanitariorik handiena. HURRENGO BATEAN Ljubljanako txirrista eta zabu bako haur parke jostagarriagoan elkartu gaituzte gure umeek ezaguna egin zatzaizkigute elkar ez ezagutu arren eta gure umeek hizkuntza desberdinez berba eginagatik ere elkar ulertu dute. Txirrista eta zabu bako haur parke jostagarriagoan elkartu gaituzte gure umeek haiek ez bezala nahi bano gutxiago mintzatu gara ez dugu hizketa gaia zuritzerik izan itzuleragatik mamiak hurrengo batean izan beharko du. Hurrengoan teilatu batean jesarrita bertoko ekoizp en txikiko garagardo bat eskuan izan dadila langile etxebizitza garaien teilatu gris karratuak erdiguneko eraikinen teilatu laranja hirukietan itsasoratzen ikusteko. Hurrengoan dragoiak alde batera utzita izar gorri bilakatu zen zure birraitonarena eta l angileen mendeko fabrikaren ukabil bihurtu zen zure amamarena izan daitezela. Hurrengoan arimarik gabeko merkantzien museoak baztertuta Metelkovako poztasun autogestionatuarena izan dadila, sormen eza atxilo bakarra den espetxe askatuan artea bizitzeko, arteaz bizitzeko. Hurrengoan turismo gidak beharrean gure gurasoen etxeak defendatzeko izan dadila Ciril Berglesek itzulitako zubiari esker nork berean eta nork beretik partekatzeko. Hurrengoan ibaiertzeko paseo homogenizatzaileak gomendatu beharrean ibaitik taula gainean arraun egiteko izan dadila zubipeetatik ertzak ezagutzeko Google mapseko perspektibari estoldetatikoa eransteko. Txirrista eta zabu bako haur parke jostagarriagoan elkartu gaituzte gure umeek haiek ez bezala nahi baino gutx iago mintzatu gara ez dugu hizketa gaia zuritzerik izan itzuleragatik mamia hurrengo batean izango da. SARTALDERANTZ ITZULERAKO BIDETIK Bidaiatzea itzultzea da GABRIEL GARCIA MARQUEZ BIDEKO BIDEAK Bideko bide eratuak, atzo eta gaurko kolonoentzat bideratuak. Bideko bide lerratuak, zabalak izan badaitezke ere gehienetan errailek estutuak. Bideko bide erratuak, bide orri gehiegi bezala gutxitan direnak konponbideak. Bideko bide erantziak, estuenak bezain zabalenak diren bazterreko bideak. ESATARIA Irratia piztu dut pilotukidearen jesarleku hutsean eseri eta hizketan hasi zait esataria: Zoritxarrekoa behin bidaia luzea egiteko zortea izan duena; bera eta bere bestearen arteko dialektika piztu duelako. Zoritxarrekoa behin bidaia luzea egiteko zortea izan duena; hemendik aurrera bidea duelako bide bakarra. Esatariak alde egin eta musika jarri du: Chopinen nokturno bat. XEHEA EDO LARRIA Bazterreko bideetan toponimoak letra xehez idazten dit uzte. Bide bazterretan antroponimoak letra xehez idazten dituzte. Baztertuen bideetan singularra ardatz den horietan plurala lehenesteko izen arruntak dira letra larridun bakarrak. BI NORANZKO El mundo se divide, sobre todo, entre indignos e indignados EDUARDO GALEANO Orroak nonahi adi daitezke gerturatuko dira badatoz itsasoz lurrez airez. Kapitalaren armada ahalguztidunekoak kontainerrez koloreztatutako munizio ontziak atoi bikoitzeko hornidura kamioiak turistaz betetako miliziano hegazkinak. Orroak nonahi adi daitezke gerturatzen ari dira badatoz itsasoz lurrez airez. Irregularrak emanagatik erregulartasun handiko zikloak behin eta berriro inposatuz datoz. Bidean aurkituko ditugu. Orroak nonahi adi daitezke gerturatzear daude badatoz itsasoz lurrez airez. Noranzko bakarreko bazter gutxi dago mundua noranzko bikoitzekoa da zapaldutako galtzada honen modukoa. MILANO TORINO Milanotik Torinorako bidean orain lau hamarkadako langileen orroak entzun ditut gure autokarabanako FIAT motorretik askatu nahian. Baina horrenbeste denbora igarota dendena nahi al duzue oraindik, Alfonso? Laster Torino pasatuko dugu, adituko al dituzte orduan Nanni Balestriniren ikusezinen orroak karrozeriaz bestalde? TORINOKO ILARGIA Ilargi bete zeru Torinon. Storniren argizagi bidaiariak Salgariri eta Paveseri ere heriotza, maitasuna, misterioa, hiru hitz mitikoak esango ote zizkien gau tragiko horietan? TUNELETIK Ez dut atera nahi, ez dut atera nahi goiko teilatuaren antitesia den erraietako tuneletik. Ez dut atera nahi, ez dut atera nahi min ematen didan inkomunikazio errainuetara. Ez dut atera nahi, ez dut atera nahi zilegitasuna zilegi izateko zaila den legezkotasunera. Ez dut atera nahi, ez dut atera nahi harrapariek antolatutako sasi jokoetara. Ez dut atera nahi, ez dut atera nahi ahulenak kolpatzen dituen sarraskijaleek harrotutako itsasora. Ez dut atera nahi, ez dut atera nahi nire tunel ilun bezain bakartitik baina… BIDESARIA Xukritarren herriko autotzar gobadadunak bestetasunaren samak zapalduta ia bat egiten du asfaltoarekin. Ezkerreko errailetik narras doidoi aurreratu gaitu ailegatzeko irrikak bultzatuta. Autoaren gaineko parrillan metropoliari idokitako ongizatearen zati bat daramate aspaldi ibilitako izuen gordelekuen bidearen aurkako noranzkoan. Pitika pitika aldentzen joan zaigu narrasti konkorduna harik eta autobideko ordainlekuan bat egin dugun arte. Berriro ere ordaindu behar. Noiz arte? TXIRRISTAPEKO MADARIKATUA Zeren eta gaua geurea baita PATTI SMITH Jarduera anitzeko parkean ikusi zaitut gau urdinean, errefusatua, umeek egunez ametsetan legez jolasteko txinbo ikusgarrietan because the night belong to us Beste iheslari poetiko bat izan zaitezke ontzi hordian itsasoratutako gazte madarikatua Rimbaudek egin bezala Marselhan ere hondoa joko duzuna. Zeu ere beste bat da? because the night belong to us Gauerako ere pentsatuak ematen dut en jolas lekuko txirristapeko kautxuan amesgaiztoen kartoi ohean kanta marmarrean hasi zatzaizkit because the night belong to us BIDAIARIREN BAT Kargarik gabe abiatzen omen da egoaren hegoak bilduta ahalik eta arrastorik txikiena uzteko bidean. Ume begiak omen dauzka txikitasunak handi ikusten dituelarik eta txikia izanda handi sentitzen da. Denbora solidotzen omen du haren eskuen ahurretan hartzean laban egin ez diezaion. Inperfekzioak omen ditu xede Barthesen turistaren arduragabekeria etikoaren pandemiaz ohartuta horizontalean baino ez du bidaiatzen. Ez omen du itzalik sortzen eta bere mundua deseraikitzea lehenesten du. Ez omen dio ezer zor bideari ez du atzerriratu behar bidaiaria izateko bidearekin bat eginez bide b ihurtzen da. Ba omen da bidaiariren bat atzerako ispiluan islatzen ez dena. KAPUSCINSKIREN ERRETROBISOREA Maparen zirkunzentroa ongietorri angeluzuzena azken biribilgunean ziaboga poztasunak eta tristurak gogoa orekatzen dabilzkit. Ispiluko begien biribil artean irakurri dut dagoeneko desberdina naiz bizitako bideak mamiberritu nau bestelakotu gaitu. Atzerako ispilutik begiratu dut ibilitako bideari eskerrik asko esan nahian baina jada ez dago oroimenak irentsi du. Irudiak, lekuak pertsonak , bizipenak marren alde batekoak ala beste aldekoak. Atzean utzitakoan bidea desagerrarazten zuen Kapuscinkiren erretrobisorea zuzen zebilen geografia nozio subjektiboa da akordio antzeko bat. AZKEN HITZAK Ene, Julio, zein gutxi iraun duen bidaiak… Ksomopistako Autonautak CAROL DUNLOPEK JULIO CORTAZARRI ITZULERA Etxera bueltatzen naizen bakoitzean berdeagoak dira zure mendien hegoak; itzultzen naizen bakoitzean freskoagoak dira zure lotsaren gerizpeak. Etxera bueltatzen n aizen bakoitzean gorriagoak dira zure borroken afixak; itzultzen naizen bakoitzean bihurriagoak dira zure sentipenen sustraiak. Etxera bueltatzen naizen bakoitzean biziagoak dira zure betiko begiradak; itzultzen naizen bakoitzean zabalagoak dira zure irri barre ausartak. Etxera bueltatzen naizen bakoitzean beroagoa da zure elkartasun ohea; itzultzen naizen bakoitzean zaporetsuagoak dira zure plazetako txokoak. Atzera etortzen naizen bakoitzean ederragoa zara; harik eta zurrunbiloaren tanta amilduek zuritzen zaituzten arte. Mila esker Mikel Etxaburu Osari, Malen Amenabar Larrañagari, Ruben Sanchez Bakaikoari, Ibon Zubiela Martini, Gotzon Barandiaran Arteagari, Leire Lopez Ziluagari eta, bereziki, nire bidaide Eunateri.

2023-12-01

Bisita

booktegi.eus ITZIAR UGARTE IRIZAR bisita Bakardadean ez da topatzen hara eraman dena baizik. Juan Ramon Jimenez Lanarekin goraino nagoela esan diot orain arte, baina agian beldurra ere izan da, ez dakit zehazten zeri. Udazkenarekin heldu naiz azkenean, eta aspaldiko ondoen lo egin izan banu bezala atera naiz lehen orduan, kalean oraindik behe lainoa altxatu gabe zegoela. Kantu bat ere bidali diot Anderri —Nobody Really Cares If You Don’t Go To The Party—, eta gelditu gabe gidatu dut ia hiru orduz. Adosatu ilara batzuen artera eraman nau jarritako helbideak, aparkatu, eta idatzi diot. Hemen naiz. Gutxira entzun dut Enara! kalearen behealdetik, eta han agertu da buruan toalla horixka bat turbante eran lotzen. Ongi etorri, ederrori, estutu nau krema eman berritako besoen artean. Orain ni bizi naizen etxean eduki zuen Balerdiren lamina ezagutu dut sofa gainean, eta lur hartzen lagundu dit. Gainontzean deigarriegia egin zait dekorazioa izebaren bizitokia izateko—lore sorta jaurtitzen duen Banksyren irudia horman—. Azkar erakutsi dit guztia: lehen solairuan, sukalde egongela, atzealdera ateratzen den terrazatxoa baratze txiki bat eta guzti, komuna, trasteleku txiki bat eta bere logela, horma kontran jarritako 90eko ohearekin. Goian, solairu guztia hartzen duen gela, 1,30eko ohea eta komun propioa barne. Hauxe zuretzat. Ilea lehortu eta berehala naiz. Astebeteko epean hartu zuen erabakia. Nik Bilbotik ateratzeko baino gogo gehiago zeukan berak aitaren gaixoaldiak guztia blaitu zuen etxetik alde egiteko. Denbora egin zuen zerbaiten bila, harik eta, goizetik gauera, Kantabrian berarentzako moduko etxe bat atera zela abisatu zion arte suhiak —etxe agentzia batean egiten du lan—. Biztanle gutxiko herri bat nahi zuen, zarata gutxi inguruan, alabarengandik gehiegi ez aldentzea baina bai harentzat zama ez izateko bezain urruti izatea. Hemen inguruan ikusten ez diren alokairu prezioa du antza. Gelditu zaidan pentsioarekin lasai sartzeko modukoa, laburtu zidan. Duina edo, ñabardura gero. Korok —bere betiko laguna— etxea dauka inguruko beste herrixka batean. Pentsatzen dut horregatik ere hartu zuela hain azkar erabakia. Nerea —bere alaba—, Iker —suhia— eta laurok aritu ginen asteburu oso batez gauzak biltzen. Oroitzen dut etxe berrian kamera bat jartzearen ideia komentatu ziola Nereak, aparte samar zegoela etxebizitza auzoa, eta nola itzuli zion faborez esanez bezala begirada amak. Horrek otso gehiago erakarriko dizkit. Ez izan tuntuna, orain aprobetxatu zuk, esan zidan niri agurtzerakoan. Urte erdi inguru da, beraz, ni ere bakarrik bizi naizela, aitona amonena bainoago niretzat izebarena izan den etxean. Ikasle garaietatik kateatzen nindoan pisukideetatik aldentzeko premia neukan nik ere, isiltasunarena. Materialki ezinezkoa zitzaidala zen kontua. Da kontua. Gogoratzen naiz izebarekin horretaz jardun izana bi urte atzera bai behintzat. Etorri nirekin bizitzera, esan zidan. Ez dakit zenbateraino benetan. Gabonetan etorriko zara? Ea Nereak zer dioen, baina ez nuke nahi. Adin bat daukat eta asmorik ez egon nahi ez dudanekin egoteko, Enara. Ahizpa izan arren, zure ama toxikoa da niretzat, gaur esaten duzuen modura. Argi daukat hori. Koro eta hemen egongo dira, gainera. Aurr ean daukadan emakumea begiratu dut, entzuteari utzi gabe. Bigarren kafe bat jarri du sutan eta duen barne sosegurako gakoa urteak ote diren pentsatu dut. Erabaki zailetatik igaro izana. Hanka sartzera ausartu izana. Bere hitzak gardenak dira orain, azala bezala, gero eta ageriago zainerrekak. Teila koloreko soineko nasai bat darama eta halakoak ditu keinuak ere, egunaren barruan nik baino leku gehiago izango balu bezala. Hondartzara ibiltzera joatea pentsatu dugu, baina bizilagunaren etxetik igaro behar garela dio aurretik. Katua zaintzeko eskatu dio hiruzpalau egunez. Bakarrik bizi den andre bat da. Diruduna, hitz bakarrarekin deskribatu duenez. Bistan da aldi batzuetan etorri dela jada, bion oinetan igurtzi bila kiribildu baita animalia. Bezperan erdi zabalik utzi zituen leihoak itxi ditu, pertsianen lerroa alturaz aldatu, eta bazkaltzeko erosketak egin ordez, portu inguruan bazkaldu dezakegula erabaki du, bizilagunaren mailak oharkabean kutsatuta akaso. Lehenengoan onartu du nire kontu esan diodanean. Eta? Zer moduz bakarrik? sakatu dit han, plantxan erretako txipirioien aurrean. Gehiago irakurtzen dut, hori da onena. Tira, eta norbere erritmora bizi ahal izatea. Une zoragarriak oparitzen ari zait etxea, egia da. Begitartea zorroztu du zigarro bat bildu ahala eta inoiz baino txikiago ikusi dizkiot begiak kristal borobilen atzean, hari lila mordoxka bat haietan itsasoratzen. Beti izutu nau nola ikusten ote nauten nireen tankera omen duten begi horiek. Baina? Ez, bainarik ez. Ziurgabetasun apur bat, besterik ez. Ez dakit. Behin behinekotasun jarraikor moduko bat. Alde batetik, inoiz baino hobeto nagoela uste dut, baina burua kalkuluak egiten topatzen dut gero, bizitza lasterketa itxurara eramaten duten tranpetan erortzen eta ez dut beti asmatzen hortik ondo nola irten. Erabaki batzuk hartu gura ditudala diot, baina ez dakit zenbateraino ahal dudan, zenbateraino dudan beharra ere oraintxe. Barre bat marrazten joan zaio aurpegian eta amorratu egin naiz, nire buruare kin batez ere, hobeto esplikatzeko gauza ez izateagatik. “Bizitzea denbora habitatzea da”. Hozkailuan jarraitzen du. Heldua zara, Enara. Badaude bilatzeari uzten ez dioten pertsonak. Horretan agian badugu antz apur bat. Nik beti uste izan dut ezin dela aurrera egin jokatzen ez bada. Baina horrekin ez dut esan nahi etengabe aldaketan egon behar denik; bakarrik heltzen da hori. Eta, noski, dena ez dago gure esku. Parte handiena da nire esku ez dagoena, ez? Ukalondoak mahaian, esku biekin eutsi du burua, eta ezpainen artean estutu zigarroa. Bere aurpegi teatralena gustatu zait gehien beti. Gaiak luzerako emango ligukeela ulertu dut eta grazia egin dit ohartzeak ez diola inongo inbidiarik eman nire gaztetasunak. Heldua zara, Enara. Lehen aldiz esan didate sendotasuna itzuli didan era horretan. Gertuko herri bat bisitatu dugu iluntzean eta etxean afaltzea erabaki. Hummus tostada bana eta gazta ardoarekin. Izebarekin ia beti da ardoarekin. Kasik ahaztu zait etxean utzi zituen hiruzpalau kaxa ekarri dizkiodala. Liburuz eta aldizkariz beteta daude, eta horiek ordenatzen lagundu diot joan aurreko goizean. Erdiarekin ere ez da geratu. Gauzak ez dira bakarrik gauzak. Ez dut beste garai bat gehiegi ekarri nahi hona. Agurtzerakoan niri marraztu zait barrea, nire arrisku dramatikorako aukera besarkada alai eta presarik gabeko batez nola moztu duen konturatu naizenean. Atzerako ispilutik imintzio itzaliago bat sumatu uste izan dut gero, baina litekeena da arrisku dramatikoagatik izatea hori. Behin Bilbo parera helduta pentsatu dut distantzian sostengatzen dugula elkar hobekien. Berak egiten duela, nik, ez nago hain seguru. Inguru horretan deitu dit Anderrek. Bi berri dituela, ona bata, oso txarra bestea. Ona, lanean kontratua luzatu diotela, otsailera arte oraingoz. Txarra, etxeko jabeak deitu diela, bueltan datozela eta pisua utzi behar dutela. Gabonak arteko epea eman dietela. Gaua haienean egiterik nahi duen galdetu diot. Osorik jaten amaitu gura ez dudan sobatu kaxa bat daramat ondoan.

2023-12-01